Agam 03 Ang 03 Sthanang Sutra Part 03 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006311/1

Page #1

નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ

Page #2

જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com

Page #3

THANANG
SHRI STA
OG SUTRA
PART : 03
SN 241HİPL 2121: 10-03
GULPL-03

Page #4

Oppppppppppppppppppppppppppppppề
®oooooochooooooooodhan जैनाचार्य-जैनधर्मदियाकर-पूज्यश्री-धासीलालजी-महाराज
विरचितया सुधाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्॥ श्री-स्थानाङ्गसूत्रम् ॥ STHANANG
SUTRAM (तृतीयो भागः)
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि-6 पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः मद्रासनिवासी-श्रीमान् सेठ श्री-खीवराजजी सा. चोरडिया
तत्प्रदत्त - द्रव्यसाहाय्येन अ. भा. श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट प्रथमा-आवृत्तिः चीर-संवत् विक्रम संवत् ईसवीसन् प्रति १२०० २४९१
२०२१
φφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφα
मूल्यम्-रू० २५-०-०
όφφφφφφφφφφφφφφφφφφς

Page #5

મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ. ભા. છે. સ્થાનકવાસી
સમિતિ,
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર ઠે. ગડિયાકૂવા રેડ, રાજકાટ, ( સૌરાષ્ટ્ર ).
LI
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः ।
Published by :
Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road,RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India.
उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा,
कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
પ્રથમ આવૃત્તિ ઃ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત ઃ ૨૪૯૧
વિક્રમ સવત્ ૨૦૨૨ ઇસવીસન
૧૯૬૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तस्य कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तच्च इससे पायगा । है काल निरवधि विपुल पृथ्वी ध्यान में
品
हरिगीतच्छन्दः
E
મૂલ્ય: રૂ. ૨૫=૦૦
यह लायगा ॥ १ ॥
• મુદ્રક :
મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ.
પ્રેસ,

Page #6

સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.

Page #7

(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.

Page #8

स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #9

(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #10

(२९ से ३०) प्रात:काल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें त तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।

Page #11

विषय
श्री स्थानाङ्गसूत्र भा. तीसरे की
विषयानुक्रमणिका अनुक्रमाङ्क
पृष्ठाङ्क स्था. ४ तीसरा उद्देशा उदकदृष्टान्तसे चार प्रकारके भावोंका निरूपण पक्षीके दृष्टान्तसे चार प्रकारके पुरुषजातका निरूपण ५-१४ दृष्टान्त सहित पुरुषजातका निरूपण
१५-१६ दृष्टान्त सहित श्रमणोपासकके आश्वास-विश्राम
का निरूपण १७-२५ फिरभी पुरुष विशेषका निरूपण
२६-३२ भावसे जीयोका निरूपण
३३-३४ लेश्या का निरूपण
३५-३६ यानादिके दृष्टान्तसे पुरुषजातका निरूपण
३७-४३ युग्य-वृषभादि के दृष्टान्तसे दार्टान्तिक पुरुषजात
का निरूपण
४४-४६ सारथी के दृष्टान्तसे पुरुषजातका निरूपण ४७-५१ गजके दृष्टान्तसे पुरुषजातका निरूपण
५२-५६ पुष्पके दृष्टान्त से पुरुषजातका निरूपण जातिसम्पन्नादि पुरुषजातका निरूपण
५८-६६ चार प्रकारके फलके स्वरूपका निरूपण
६७-६८ चार प्रकार के पुरुषजातका निरूपण
६९-७८ चार प्रकारके आचार्यके स्वरूपका निरूपण
७९-८३ निग्रन्थ के स्वरूपका निरूपण
८४-८८ श्रमणोपासकके स्वरूपका निरूपण
८९-९२ महावीरस्वामीके श्रमगोपासकों के सौधर्म कल्पस्थित ___ अरुणाभ विमानकी स्थितिका निरूपण मनुष्यलोकमें देयों के आगमन-आना और अनाग
मन्-नहीं आनेके कारणोंका निरूपण ९४-१०८ २१ लोकान्धकार-एवं लोकोद्योत के कारणोंका
निरूपण १०९-११३
ro rur 2 vv RAM222-4
५७
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #12

२२
२६ २७
३२
दुःस्थित साधुकी दुःखशय्या और सुस्थित साधुकी
सुखशय्याका निरूपण ११४-१३१ चार प्रकारके पुरुषजात विषयक चौदह चतुर्भङ्गीका
निरूपण १३२-१५७ कन्थकके दृष्टान्तसे पुरुषजातका निरूपण १५८-१७६ अप्रतिष्ठान आदि नरकोंका आयाम और विष्कष्भसे
साम्य का निरूपण १७७-१७९ ऊर्ध्व-अधस्तीर्यग्लोकके द्विशरीरि जीवोंका निरूपण १८०-१८३ हीसत्व-आदि चार प्रकारके पुरुषजातका निरूपण १८४-१८५ चार प्रकारके अभिग्रहका निरूपण
१८६-१८९ चार प्रकार के शरीरका निरूपण
१९०-१९३ चार प्रकारके अस्तिकायसे उत्पद्यमान बादरकायसे
लोकस्पृष्टत्वका निरूपण १९४-१९७ चतुर्विध अस्तिकायादिकोका प्रदेशाग्रतुल्यत्व आदिका
निरूपण १९८-१९९ पृथिवीकाय आदि चारोंका सूक्ष्मशरीरके अदृश्यत्व का
निरूपण २००-२०३ जीव और पुद्गलके गतिधर्मका निरूपण
२०४-२०५ दृष्टान्त के भेदों का कथन
२०६-२५८ अधोलोक-अध्यलोकमें रहे हुवे अन्धकार और उद्
घोत के कारणों का निरूपण २५९-२६१ चौथे स्थानका चौथा उद्देशाःपसर्पकोका निरूपण
२६२-२६५ नारकोंके आहारका निरूपण
२६६ तिर्यक-मनुष्य-और देवों के आहारका निरूपण २६७-२६९ आशीविष-सौ के स्वरूपका निरूपण
२७०-२७२ व्याधिके भेदों का निरूपण
२७३-२७७ चिकित्सकके स्वरूपका निरूपण
२७८-२८८ व्रण आदि दृष्टान्त से पुरुषजातका निरूपण २८९-२९९ क्रियावादी वगैरह तीथिकों के स्वरूपका निरूपण ३००-३०३ मेघके दृष्टान्त द्वारा पुरुषजातका निरूपण ३०४-३१८
३४
श्री स्थानांगसूत्र :०३

Page #13

४५
४७
४८
५०
५१
५६
५८
करण्डकके दृष्टान्तसे आचार्यादिकोका निरूपण ३१८-३२० वृक्षके दृष्टान्तसे आचार्यके स्वरूपका निरूपण ३२२-३२५ मत्स्यादिके दृष्टान्त से पुरुषजातका निरूपण ३२६-३३७ क्षुद्रप्राणियोका निरूपण
३३८-३४० पक्षीके दृष्टान्तसे भिक्षुकका निरूपण
३४१ पुरुषजातका निरूपण
३४२-३४८ चार प्रकारके दिव्यादि संवासका निरूपण ३४९-३५२ अमुरादि चार प्रकारके अपध्वंसका निरूपण ३५३-३६३ मत्रज्याके स्वरूपका निरूपण
३६४-३७५ संज्ञाके स्वरूपका निरूपण
३७६-३७८ कामके स्वरूपका निरूपण
३७९-३८० उदकके दृष्टान्तसे पुरुषजातका निरूपण
३८१-३९२ कुम्भके दृष्टान्तसे पुरुषजातका निरूपण
३९३-४०५ उपसर्गके स्वरूपका निरूपण
४०६-४१३ कर्म विशेषका निरूपण
४१४-११८ चार प्रकारके संघके स्वरूपका निरूपण
४१९-४२१ चार प्रकारकी बुद्धिके स्वरूपका निरूपण
४२२-४३२ जीवके स्वरूपका निरूपण
४३३-४३५ जीवके अन्तर्गत पुरुषविशेषका निरूपण
४३६-४४१ दीन्द्रिय जीवोंको असमारममाण और समारभमाण
के संयमासंयमका निरूपण ४४२-४४४ नैरयिक जीवोंकी क्रियाका निरूपण
४४५-४४६ क्रियावान् जीयका विद्यमान गुणोका नाश और अपि
द्यमान गुणोंका प्रकट होनेका कथन ४४७-४५२ धर्मद्वारका निरूपण नारकत्वादिके साधनभूत कर्म द्वारका निरूपण ४५४-४५८ वाद्यादिके भेदोंका निरूपण
४५९-४६७ सनत्कुमारादिकोंके विमानों के स्वरूपका निरूपण ४६८-४७१ जलगभंका निरूपण
४७२-४७४ मानुषीके गर्भका निरूपण
४७५-४७८ चार प्रकारके काव्योंके स्वरूपका निरूपण ४७९-४८०
६२
४५३
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #14

७४
४८२
४८३
७७
५९
८२
८४
समुद्घातके स्वरूपका निरूपण
४८१लब्धिके स्वरूपका निरूपण भगवान महावीरके पूर्वधरोंका निरूपण कल्पोंके स्वरूपका निरूपण
४८४समुद्ररूप क्षेत्रका निरूपण
४८५-४८६ कषायों के स्वरूपका निरूपण
४८७-४९० कर्मपुद्गलों के चयनादि निमित्तोंका निरूपण ४९१-४९४
पांचवें स्थानका पहला उद्देशा पांच प्रकारके महाव्रतोंका निरूपण
४९५-५०३ वर्णादिका निरूपण
५०४-५११ संयमके विषयभूत एकेन्द्रिय जीवोंका निरूपण ५१२-५१४ अवधिदर्शनके क्षोभके कारणोंका निरूपण ५१५-५२१ केवलज्ञान दर्शनमें क्षीभ न होनेका निरूपण
५२२ नैरयिक आदिकोंके शरीरका निरूपण
५२३-५३० शरोरगतधर्मविशेषका निरूपण
५३१-५५२ निर्ग्रन्थोंको महानिर्जरादिकी प्राप्ति के कारणका निरूपण ५५३-५५५ आज्ञाके अविराधनके कारणका निरूपण
५५६-५६१ पांच प्रकारके विग्रहस्थानका निरूपण
५६२-५६८ विषद्यादि स्थानों का निरूपण
५६९-५७१ देवोंके पांच प्रकारका निरूपण
५७१-५७२ देवों के परिचारणाका निरूपण
५७३-५७५ देवों के अग्रमहिषियोंका निरूपण
५७५चमरेन्द्रादिकों के अनीक और अनीकाधिपतियोंका
निरूपण ५७६-५८४ प्रतिघातका निरूपण
५८५-५८८ उत्तरगुणोंके भेदोंका निरूपण परीषह सहनेका निरूपण
५९०-६०२ हेतु और अहेतुके स्वरूपका निरूपण
६०३-६१० तीर्थकरोंके चयनादिका निरूपण
६११-६१८ ॥ समाप्त ॥
५८९
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #15

शुद्धि पत्र सुज्ञ पाठकगण ___ सविनय निवेदन है कि शास्त्रोंमें मुफ और मिटिंग सम्बन्धी कई गलती होना संभवित हैं, जो सुज्ञ वाचकबन्द नीरक्षीर न्याय से समझ कर पहले गे, पर जो शास्त्रीय गलती रह गई है जो देखनेमें अगर सुज्ञ वाचकजन द्वारा दृष्टिगोचर हुई हैं, इनका शुद्धिपत्र देने में आता है। सूत्रका नाम पृ. पति अशुद्ध । समवायङ्ग मूत्र १६४ ५ रापः खलु बलदेवो रामः खलु बलदेवो
द्वादश वर्ष ) द्वादश वर्षशतानि सहस्राणि 5 सर्वायुषं
सर्वायुषं १६ बारह हजार वर्ष-बारहसौ वर्ष
૨૮ બાર હજાર વર્ષ– બાર વર્ષ ज्ञातधर्मकथाङ्ग सूत्र २६१ १ पहली पंक्ति त्रैमासिकी पद छट भा. २
पूरी होने पर गया है सो त्रैमा.
सिकी यह पद बढाकेपढ़ें ज्ञातधर्मकथाङ्ग सूत्र २६१ ११
आठवीं भिक्षुपतिमाके अनन्तर प्रथम सातदिकरात प्रमाणयाली नवी भिक्षुप्रतिमा यह पाठ छूटा है सो 'नयीं भिक्षु पडिमा'
वहां इतना झोड के पढ़ें ज्ञातधर्म कथाङ्गसूत्र भा. ३ ३९७ १७ प्रवचनसिद्ध प्रवचनविरुद्ध
૨૧ પ્રવચનસિદ્ધ પ્રવચનવિરુદ્ધ
.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #16

ज्ञातधमकथाङ्गसूत्र भा. २ १४७ १७ मद्यपानमें आतक्त-निद्राजनक
द्रव्यमें आसक्त ૧૪૭ ૨૯ મદ્યપાનમાં – નિદ્રાજનક દ્રવ્ય
આસક્ત માં આસક્ત ज्ञातधर्मकथासूत्र भा० ३ ३३४ ३ भगवताऽऽवश्यके-भगवताऽनुयोगद्वारे ज्ञातधर्मकथाङ्ग भा. ३ ३३४ १७ आवश्यकसूत्रमें अनुयोगद्वारसूत्र में
છે ૧૯ આવશ્યકસૂત્રમાં અનુગદ્વાર સૂત્રમાં अन्तकृद्दशाङ्गसूत्र २९५ १० दसदस
दसअट्ठ अन्तकृद्दशांग २९५ ११
सत्तमवग्गे तेरस उद्देसगा, इतना पाठ छूट गपाहै सो वहां समझ
लेवें
आचारांगसूत्र भा. २
आचारांग सूत्र भा. २
१२२ ८ नेत परिणाणा नेत्तपरिणाणा
अपरिहीणा फरस- अपरिहीणाजीह परिणाणा अपरि परिष्णाणा अप. हीणा
रिहीणा फरिस
परिणाणा
अपरिहीणा २८१ १४ निन्यानवे अद्वान
, २६ नपा ४३० २० कालकरके कालकरके
अवेयक आदि ) देवलोकमें से ४३० २८ ४८ शन श न
પ્રિયઆદિ દેવલોકમાંના ७३०-२१ शुशिम येत्य गुशिल येत्य
(जेन रास२) - Bधान मनाया
दशाश्रुतस्कंध
दशाश्रुतस्कंध
ज्ञातधर्मकथासूत्र भा. २
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #17

॥ श्री वीतरागाय नमः ॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितया
सुधाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् श्री-स्थानाङ्गसूत्रम्
(तृतीयो भागः) गतो द्वितीयोदेशः, तत्र जीवक्षेत्रपर्याया उक्ताः, पाभ्यमाणे तृतीयोद्देश के तु जीवयर्याया उच्यन्ते, इत्येपं सम्वन्धेनायातस्यास्येदमाचं सूत्रम्___ मूलम्-चत्तारि उदगा पण्णता, तं जहा-कद्दमोदए १, खंजणादेए २, वालुओदए ३, सेलोदए ४॥ एवामेव चउविहे भावे पण्णत्ते, तं जहा-कदमोदगसमाणे १, खंजणोदगसमाणे २, वालुओदगसमाणे ३, सेलोदगसमाणे ४,
कदमोदगसमाणं भावमणुप्पविट्टे जीये कालं करेइ णेरएसु उपवज्जइ, एवं जाय सेलोदगसमाणं भावमणुप्पपिटे जोये कालं करेइ देवेसु उपयज्जइ । सू०१॥
चौथे स्थानके तीसरा उद्देशा प्रारम्भ" दूसरा उद्देशा समाप्त हो चुका इस में जीव-और क्षेत्र की पर्याय कही गई है, अब-प्रारभ्यमाण तृतीय उद्देशे में केवल जीच की ही पर्याय कही जायेंगी. इसी सम्बन्ध को लेकर आगत इस उद्देशे का आद्य सूत्र है-" चत्तारि उदगा पण्णत्ता"-इत्यादि-१
ચોથા સ્થાનના ત્રીજા ઉદેશાને પ્રારંભ બીજે ઉદ્દેશક પૂરો થયે તેમાં જીવ અને ક્ષેત્રની પર્યાય કહેવામાં આવી. હવે શરૂ થતા આ ત્રીજા ઉદ્દેશામાં માત્ર જીવની પર્યાયનું જ કથન કરવામાં આવશે. આગલા ઉદ્દેશા સાથે આ પ્રકારનો સંબંધ ધરાવતા આ देशानुं प्रथम सूत्र मा प्रभारी छ-" चत्तारि उदगा पण्णत्ता" त्याह
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #18

स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - चत्वारि उदकानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - कर्दमोदकं १, खञ्जनोदकं २, चालुकोदकं ३, शैलोदकम् ४. एवमेव चतुर्विधो भावः प्रज्ञतः, तद्यथा - कर्दमोदकसमानः १, खञ्जनोदकसमानः २, वालुकोदकसमानः ३, शैलोदकसमानः ४ |
कर्दमोदकसमान भावमनुप्रविष्टो जीवः कालं करोति नैरयिकेषूपपद्यते, एवं यावत् शैलोदकसमानं भावमनुप्रविष्टो जीवः कालं करोति देवेषूपपद्यते ||०१ || टीका - " चत्तारि उदगा" इत्यादि अत्रैतस्मादुदकसूत्रात् पूर्व यदेकं राजिसूत्रं तद्वितीयोद्देशे गतम् उदकानि जलानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा - कर्दमोदकं १, खज्जनोदकं २, वालुकोदकं ३, शैलोदकं ४ चेति । तत्र कर्दमोदकं कर्दमप्रधानमुदकं यत्र प्रविष्टं पादाद्य कईमबाहुल्येन सहसाऽऽक्रष्टुं न शक्यते, तत् १ | तथा-खज्जनोद के - खअनं - दीपादीनां कज्जलं. तच्च पादादिलेपकारक कर्दम विशेषरूपमेव, तत्प्रधानमुदकं खञ्जनोदकम्, तच्च लग्नं सत् चरसूत्रार्थ - जल चार प्रकार के कहे गये हैं, कर्दमोदक-१ खञ्जनोदक-२ बालु कोदक - ३ शैलोदक - ४ । भाव चार प्रकारका कहा गया है, जैसे - कर्दमोदक समान - १ खञ्जनोदक समान २ वालुकोदक समान -३ और शैलोदक समान -४ | कर्दमोदक समान भाव में अनुप्रविष्ट हुवा जीव यदि कालवश होता है, तो वह नरक में उत्पन्न होता है, इस तरह से यावत्-शैलोदक समान भाव में अनुप्रविष्ट हुवा जीव यदि काल यश होता है तो वह देवों में उत्पन्न होता है।
ર
टीकार्थ - कर्दम प्रधान जो उदक होता है वह कर्दमोदक है. ऐसे कर्दमोदक में फसा हुवा पैर आदि शारीरिक अङ्ग सहसा उस से खींचा नहीं जा सकता है । दीपादिकों के कज्जल - स्याही का नाम खञ्जन है, यह-पादादि कों में लिप्स करने पर
सूत्रार्थ - ३६४ (४) यार अारनुं हुं छे - (१) उभोउ, (२) मनोहर, (3) वालुअह! भने (४) शैलोह, भजनी प्रेम लाव पक्षु यार प्रहारना ह्या छे—४६ मा समान, (२) नहि समान, ( 3 ) वालुअह समान भने શૈલેાદક સમાન કમાઢક સમાન ભાવમાં પ્રવેશેલા જીવ જો મરણ પામે છે, તે નારકામાં ઉત્પન્ન થાય છે, પરન્તુ શૈલેાદક સમાન ભાવમાં પ્રવેશેલા જીવ જો મરણ પામે છે, તે દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે
ટીકાય –ક મયુક્ત પાણીને કદ માદક કહે છે, એવાં કઈ માદકમાં (કાદવમાં) જો પગ આદિ કાઇ અંગ ફસાયું હોય તે તેને સરળતાથી ખેંચી લઇ શકાતું નથી. તેમાં ફ્સાયેલ પાણી બહાર નીકળવાના પ્રયત્ન જેમ વધુ કરે તેમ તેમાં વધારે ને વધારે ખૂપતું જાય છે. ક્રિપાદિકાના કાજળને ખંજન કહે છે. આ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #19

सुघा टीका स्था० ४ उ.३ सू०१ उदकदृष्टान्तेन चतुर्विधमावनिरूपणम् ३ णादिकं मलिनीकरोति पुनर्जलादिना विशोध्यते २॥ तथा-वालुकोदकं-चालुकाप्रसिद्धा, तत्पधानमुदकं वालुकोदकम् , तच्च पादाद्यङ्गे लग्नं शुष्कं च ततोऽङ्गसश्चालनमात्रेण बालुका दूरीभवति ३। तथा-शैलोदक-शिलाः-पाषाणाः, तासां विकाराः शैलाः-शर्कराः ' कंकर' इति भाषापसिद्धाः, तत्प्रधानमुदकं शैलोदकं, शैलास्तु चिकणाः, ते पादादि स्पृष्टाः किश्चिदुःखं कुर्वन्तोऽपि कर्दमादिवन्न लेपं कुर्वन्ति ४। इत्युदकदृष्टान्त मूत्रम् ।
अथ दान्तिकभावसूत्रमाह-" एवामेवे-त्यादि- एयमेव-कर्दमाधुदकवदेय, भावः-जीवस्य रागादि परिणामः, स चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-कर्दमोदककर्दम विशेष का जैसा होता है. अर्थात्-कज्जल को मथकर इस से पैर आदिकों में यदि लेप किया जाता है, तो वह भी कदम जैसा ही चिपक जाता है और उस स्थान को काला कर देता है इसकी प्रधानता चाला जो उदक है वह-खानोदक है । यह खानोदक भी यदि कहीं पर लग जाता है, तो वह भी उस स्थान को मलिन कर देता है, फिर पानीसे उसे साफ करने पर शुद्ध हो जाता है । चालुकाप्रधान जो उदक है वह-चालुकोदक है, यह-चालुकोदक भी यदि कहीं अङ्ग में लग जाय, और-शुष्क हो जाय, तो वह वालुकाअङ्ग सञ्चालनमात्र से ही दूर हो जाती है । तथा-जिस जल में शैल-पत्थर के कंकडप्रधान होते हैं वे-शैलोदक हैं. कङ्कड चिकने होते हैं ये-चरण- पग आदि से स्पृष्ट होने पर कुछ दुःख तो देते हैं तो भी कर्दम आदि के जैसे चिपकते नहीं हैं। કાજળને પાણીની સાથે ઘેરીને જે લેપ તૈયાર થાય તેને હાથ, પગ આદિ પર લગાવવાથી કાદવની જેમ જ તે અંગેને કાળા કરી નાખે છે. આ પ્રકારના ખંજનની પ્રધાનતાવાળા પાણીને ખંજનદક કહે છે. આ ખંજનેદકને જે જગ્યાએ સ્પર્શ થાય છે તે જગ્યા પણ મલિન થઈ જાય છે, પરંતુ તે ડાઘને પાણીની મદદથી સાફ કરી શકાય છે. વાલુકાપ્રધાન જે પાણી છે તેને વાલુ કેદક કહે છે. આ પ્રકારનું રતિમિશ્રિત પાણી શરીરના કોઈ પણ ભાગને કે કઈ પણ વસ્તુને લાગવાથી શરીરના તે ભાગ અથવા તે વસ્તુ સાથે રેતી ચેટી જાય છે, પરંતુ જેવું પાણી સૂકાઈ જાય છે કે તુરતજ શરીરના સંચાલન માત્રથી જ અને વસ્તુને ખંખેરવાથી જ તે રેતી ખરી જાય છે જે પાણીમાં કાંકરા હોય છે તે પાણીને શૈલેદક કહે છે. તે કાંકરા પર પગ પડ વાથી સહેજ પીડા તે થાય છે, પણ તે કાંકરા કાદવ આદિની જેમ શરીરે या arai नथी. “ एवामेव" त्याहिम पीना या२ ॥२ छ, तम
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #20

स्थानाङ्गसूत्रे समानः १, खञ्जनोदकसमानः २, वालुकोदकसमानः ३, शैलोदकसमान ४ चेति । भावे कर्दमोदकादि समानत्वं च लेपवत्त्वेन, तत्र कर्दमोदकसमानो भावःयथा कर्दमोऽङ्गे लग्नो महता प्रयासेन विमोच्यते तथा भावोऽपि १, तथाखानसमानो भावः-पथा खञ्जनं ( कज्जलं ) लग्नं-लिप्तं कर्दमापेक्षया किञ्चिदायासेनापनीयते तथा भावोऽपि तथा-वालुकोइकलमानो भावः-यथा पालुकाऽङ्गे लग्नाऽल्पेन प्रयासेनापनीयते, तथा भावोऽपि ३, तथा-शैलोदकसमानोभावः____ “एवामेव"-इत्पादि, जल की चतुर्विधता जैसे जीव के राग परिणाम भी चार प्रकार के होते हैं । जैसे-कोई एक रागादि परिणाम कर्दमोदक समान है, कोई एक खजनोदक समान, तो कोई एक रागादि परिणाम वालुकोदक समान, और-कोई एक रागादि परिणाम शैलोदक के समान होता है। ___भाव में यह कर्दमोदक आदि से समानता प्रकट की गई है, यहलेपकारक होने के कारण चिकनाहट-चिकनापन से प्रगट की गई है। इन में कर्दमोदक समान जो भाव होता है, वह-कर्दम जैसे अङ्ग में लग जाता हैं और-अति प्रयास से छुडाया जाता है, उसी तरह दूर किया जाता है। जो-खञ्जनोदक समान भाव होता है, वह-जैसे खञ्जन लग जाने पर किश्चित् प्रयास से ही कर्दम को अपेक्षा दूर कर दिया जाता है, उसी तरह दूर किया जाता है । तथा-वालुकोदक समान जो भाव होता है वह जैसे वालुका अङ्ग में लग जाने पर अल्प हो प्रयास રાગપરિણામના પણ ચાર પ્રકાર છે. કેઈ એક રાગાદિ પરિણામ કદ મોદક સમાન હોય છે, કોઈ એક ખંજનેદિક સમાન, તે કઈ એક વાકેદક સમાન તે કોઈ એક રાગાદિ પરિણામ શૈલેદક સમાન હોય છે.
ભાવમાં કર્દમેદક આદિની સાથે જે સમાનતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે તેનું કારણ એ છે કે કર્દમ આદિની જેમ તેમાં ચિકાશ હેવાને કારણે તેને કારણે આત્મા કર્મોને બન્ધ કરે છે. જેમ શરીર પર લાગે કાદવને અતિ પ્રયાસથી દૂર કરી શકાય છે, તેમ કર્દમોદક સમાન ભાવને પણ અતિ પ્રયાસથી દૂર કરી શકાય છે. જેમ કાદવ કરતાં ખંજન (કાજળ) ના ડાઘને વધારે સહેલાઈથી દૂર કરી શકાય છે, તેમ ખંજનદક સમાન ભાવને પણ કદમાદક સમાન ભાવ કરતાં વધારે સરળતાથી દૂર કરી શકાય છે. જેમ શરીરે ચટેલી રેતી અલ્પ પ્રયાસથી જ દૂર કરી શકાય છે, તેમ વાલકેદક સમાન ભાવને થોડા પ્રયાસથી જ દૂર કરી છે. જેમ પથ્થર, કાંકરા આદિને પાદા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #21

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०२ पक्षिदृष्टान्तेन चतुर्विधपुरुषजातनिरूपणम् ५ यथा शैलाः-पाषाणशर्कराः पादादौ स्पृष्टाः किश्चिदुःखं जनयन्ति न तु लिप्यन्ते, तथा भावोऽपि ४॥
एतद्भावचतुष्टयानुप्रविष्टजीवस्य फलमाह-" कद्दमोदगसमाणं" इत्यादि, क्रमेण चतुर्णा फल-नैरयिक-तिर्यङ्-मनुष्य-देवगतिप्राप्तिरूपं योध्यम् । सू०१ ।
अनन्तरं भाव उक्तः, साम्त भाववत्पुरुषजातं दृष्टान्तप्रदर्शनपुरस्सर निरूपयति
मूलम्-चत्तारि पक्खी पण्णत्ता, तं जहा-रूयसंपन्ने णाममेगे णो रूवसंपन्ने १, रूवसंपन्ने णाममेगे णो रूयसंपन्ने २, एगे रूवसंपन्नोऽवि ख्यसंपन्नेऽवि ३, एगे नो रूयसंपन्ने नो रूबससंपन्ने ४ । एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-रूयसंपन्ने णाममेगे णो रूवसंपन्ने १-४, । १ ।
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-पत्तियं करेमीतेगे पत्तियं करेइ १, पत्तियं करेमीतेगे अपत्तियं करेइ २, अप्पत्तियं से दूर कर दी जाती है, उसी तरह दूर कर दिया जाता है, और-जो भाव शैलोदक समान होता है वह जैसे-पाषाण शर्करा पादादिकों में स्पृष्ट होने पर कुछ दुःख देती है किन्तु-चिपकती नहीं है, उसी तरह चिपकता नहीं है । इन चार प्रकार के भावों में प्रविष्ट जीव क्रम गतिसे नैरयिक-तिर्थश्च मनुष्य और देवोंमें जाता है। अर्थात् कर्दमोदक जैसे मलीन भाववाला नरकमें, और खानोदक समान भाववाला तिर्यंचमें और वालुकासमान भाववाला मनुष्य में एवं शैलोदक समान भाववाला देवताओं में जाता है । सू० १॥ દિકેને સ્પર્શ થતાં સહેજ પીડા થાય છે પણ તે કાંકરા આદિ પગની સાથે ચેટી જતાં નથી, એ જ પ્રમાણે શૈલેદક સમાન ભાવ આત્મામાં ચેટી જતા નથી–સ્થિર થતાં નથી. આ ચાર પ્રકારના ભાવમાં પ્રવિણ જીવ ક્રમશઃ નરયિક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત્ કર્દમોદક જેવા મલીન ભાવવાળે નરકમાં, તેમ જ કાજળ જેવા ભાવવાળે તિય"ચમાં અને વાલુકા રેતી સમાન ભાવવાળે મનુષ્યમાં અને શેલેદક સમાન ભાવવાળે દેવમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે સૂ. ૧
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #22

स्थानानसूत्रे
करेमोतेगे पत्तियं करेइ ३, अपत्तियं करेमीतेगे अपत्तियं करेइ ४।२।
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-अप्पणो णाममेगे पत्तियं करेइ णो परस्त १, परस्स णाममेगे पत्तियं करेइ णो अप्पणो० ४, ।।
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-पत्तियं पवेसामीतेगे पत्तियं पवेसेइ १, पत्तियं पवेसामीतेगे अपत्तियं पवेसेइ० ४,
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-अप्पणो णाममेगे पत्तियं पवेसेइ णो परस्स, १, परस्स णाममेगे पत्तियं पवेसेइ णो अपणो २-४ ॥ सू०२॥
छाया-चत्वारः पक्षिणः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रुतसम्पन्नो नामैको नो रूपस. म्पन्नः १, रूपसम्पन्नो नामैको नो रुतसम्पन्नः २, एको रूपसम्पन्नोऽपि रुतस
अब सूत्रकार दान्तिक भायसे पुरुषजात का निरूपण करते हैं
चत्तारि पक्खी पण्णत्ता-इत्यादि-२ सूत्रार्थ-पक्षी चार प्रकार के कहे गयेहैं, जैसे-कोई एक पक्षी ऐसा होता है, जिस का शब्द तो आनन्द दायक होता है पर-वह स्वयं सुन्दर आकार वाला नहीं होता है-१ । कोई एक पक्षी ऐसा होता है जो रूप में तो सुन्दर है पर-उसका शब्द आनन्द दायक नहीं होता है-२॥ कोई एक पक्षी ऐसा होता है जो रूप में भी सुन्दर होता है. और
હવે સૂત્રકાર દષ્ટાન્ન અને દાર્જીનિક સૂત્રો દ્વારા પુરુષોના પ્રકારો अट ४२ छ. " चत्तारि पक्खी पण्णत्ता" त्या:
સૂત્રાર્થ–પક્ષીને નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) કોઈ એક પક્ષી એવું હોય છે કે જેને અવાજ આનંદદાયક હોય છે, પણ તે સુંદર હેતું નથી. (થ) કેઈ એક પક્ષી એવું હોય છે કે જે સુંદર હોય છે પણ તેને અવાજ આનંદદાયક હેતું નથી. (૩) કેઈ એક પક્ષી એવું હોય છે કે જે દેખાવમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #23

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू०२ पक्षिदृष्टान्तेन चतुर्विधपुरुषजातनिरूपणम् ७ म्पन्नोऽपि ३, एको नो रुतसम्पन्नो नो रूपसम्पन्नः । एवमेव चत्वारि पुरुष जातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रुतसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्नः ४॥ १॥
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-भीतिकं करोमीत्येकः प्रीतिकं करोति १, प्रीतिकं करोमीत्येकोऽपीतिकं करोति २, अप्रीतिकं करोमीत्येका प्रीतिकं करोति ३, अमीतिकं करोमीत्येकोऽप्रीतिकं करोति ४।।२।
चत्वारि पुरुषजातानि प्रजातानि, तद्यथा-आत्मनो नामैकोऽप्रीतिकं करोति नो परस्य १, परस्य नामैकः प्रीतिकं करोति नो आत्मनः ४, । ३ । शब्द भी उसका आनन्द दायक होता है-३ और-कोई एक पक्षी ऐसा होता है. जो-नतो बोलने में और-न देखने में सुन्दर होता है-४
इसी प्रकार पुरुष जात चार हैं कोई एक ऐसा होता है जिसका शब्द आनन्द दायक होता है किन्तु-आकार सुन्दर नहीं होता है-१ कोई पुरुष ऐसा होता है जो रूप में तो सुन्दर, पर-बोलने में नहीं-२ कोई एक ऐसा होता है जो बोलने में भी और-आकार में भी सुन्दर होता है-३ कोई एक न तो बोलने में-न देखने में सुन्दर होता है-४ फिरभी-चार प्रकार के पुरुष होता हैं, जैसे-कोई एक ऐसा होता है जा-"मैं प्रोति करूं "-ऐसा निश्चय करके प्रीति करता है-१ कोई एक मैं प्रीति करूं ऐसा निश्चय करके भी प्रीति नहीं करताहै-२ कोई एक पुरुष "मैं अप्रीति करूं" ऐसा निश्रय करके भी अप्रीति नहीं करता है-३ પણ સુંદર હોય છે અને તેને અવાજ પણ આનંદદાયક હોય છે. (૪) કોઈ એક પક્ષી એવું હોય છે કે જેને અવાજ પણ મધુર હેતે નથી અને દેખાવ પણ સુંદર હેત નથી.
એ જ પ્રમાણે પુરુષ પણ ચાર પ્રકારના હોય છે. (૧) કોઈ એક પુરુ. ષની વાણી આનંદદાયક હોય છે, પણ દેખાવ સુંદર હેતે નથી (૨) કોઈને દેખાવ સુદર હૅય છે પણ વાણી મધુર હોતી નથી. (૩) કેઈની વાણી પણ મધુર હોય છે અને દેખાવ પણ સુંદર હોય છે. (૪) કેઈની વાણું પણ મીઠી હેતી નથી અને દેખાવ પણ સુંદર હોતું નથી. પુરુષના આ પ્રમાણે પણ ચાર પ્રકાર પડે છે--(૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પ્રીતિ કરવાને નિશ્ચય કરીને પ્રીતિ કરી શકે છે. (૨) કઈ પ્રીતિ કરવાનો નિશ્ચય કરવા છતાં પ્રીતિ કરતો નથી. (૪) કેઈ પુરુષ અપ્રીતિ કરવાનો નિશ્ચય કરીને અપ્રીતિ જ કરે છે.
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #24

स्थानाङ्गसूत्रे
चत्वारि पुरुषजातानि मज्ञप्तानि तद्यथा-प्रीतिकं प्रवेशयामीत्येकः प्रीतिकं प्रवेशयांते प्रीतिकं मवेशयामीत्ये कोऽप्रीतिकं प्रवेशयति ० ४ |
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-आत्मनो नामेकः प्रीतिकं प्रवेशयति नो परस्य १, परस्य नामैकः प्रीतिकं प्रवेशयति नो स्वस्य २-४ ॥ सू० २ ॥ कोई एक मैं अप्रीति करूं ऐसा निश्चय कर के अप्रीति ही करता है-४
फिर भी - पुरुष जात चार हैं, जैसे कोई एक ऐसा होता है जोअपने प्रति मीति करता है, परके प्रति नहीं - १ कोई एक परके प्रति प्रीति करता है, अपने प्रति नहीं-२ कोई एक अपने, और परके प्रति भी प्रीति करता है - ३ एक कोई नतो अपने प्रति न परके प्रति ही प्रीति करता है - ४-३ | फिरभी - पुरुष चार हैं, कोई एक अपने स्नेह को परचित्त में प्रविष्ट कराऊं ऐसा निश्चय करके परचित्त में अपने स्नेहको स्थापित करता है - १ कोई एक अपने स्नेहको परचित्त में प्रविष्ट कराऊं निश्चय करके भी परचित में अपनी प्रीति प्रविष्ट नहीं करता है - २ एक ऐसा होता है जो परचित्त में अप्रोति प्रविष्ट कराऊं निश्चय करके भी प्रीति को प्रविष्ट करता है - ३ कोई एक परचिन्त में अप्रीति प्रविष्ट कराऊं निश्चय न करके उसके चित्त में अपनो अप्रीति ही प्रविष्ट करता है-४-४
પુરુષના આ પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે--(૧) કેઇ એક પુરુષ એવા હાય છે કે જે પેાતાના પ્રત્યે પ્રીતિ રાખે છે, અન્ય તરફ પ્રીતિ રાખતા નથી, (૨) કાઈ પુરુષ એવા હાય છે કે જે પપ્રત્યે પ્રીતિ રાખે છે પણ પેાતાના પ્રત્યે રાખતા નથી (૩) કાઇ સ્વ અને પર અન્ને પ્રત્યે પ્રીતિ રાખે છે. (૪) કાઈ સ્વ કે પર કાઇ પ્રત્યે પ્રીતિ રાખતા નથી.
પુરુષના આ પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે—(૧) કોઇ પેાતાના સ્નેહને પરચિત્તમાં પ્રવિષ્ટ કરાવવાના નિશ્ચય કરીને પરચિત્તમાં પેાતાના પ્રત્યે સ્નેડ ઉત્પન્ન કરાવી શકે છે. (૨) કઇ પેાતાને માટે પરચિત્તમાં પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરાવવાને નિશ્ચય કરવા છતાં પચિત્તમાં પેાતાના પ્રત્યે પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરાવી શકતા નથી. (૩) કાઇ પુરુષ પચિત્તમાં અપ્રીતિ ઉત્પન્ન કરાવવાના નિશ્ચય કરવા છતાં પણ પેાતાના પ્રત્યે પ્રીતિ જ ઉત્પન્ન કરાવે છે. (૪) કૈાઈ એક પુરુષ પરચિત્તમાં અપ્રીતિ ઉત્પન્ન કરાવવાના નિશ્ચય કરીને અપ્રીતિ જ ઉત્પન્ન કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #25

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०२ पक्षिदृष्टान्तेन चतुर्विधपुरुषजातनिरूपणम् ९ ___टीका-" चत्तारि पक्खी "-त्यादि-स्पष्टम् , नवरं-रुतं-शब्दः, रूपं च सर्वेषां पक्षिणां भवत्येव, अत एतद्द्वयं विशिष्टमेव गृह्यते, एवं च रुतं-श्रवणाऽऽला. दको मनोज्ञशब्दस्तेन सम्पन्नो-युक्तः एकः पक्षी भवति, परन्तु नो रूपसम्पन्न:सुन्दराऽऽकारो न भवति, कोकिलवत् , इति प्रथमो भङ्गः १॥
तथा-पुरुषजात चार हैं, कोई एक तो ऐसा होता है जो, अपने चित्त में प्रीति को प्रविष्ट करता है, पर-परके चित्त में प्रीति को प्रविष्ट नहीं करता है-१ कोई एक ऐसा होता है जो परचित्त में प्रीति को स्थापित करता है, अपने चित्त में नहीं-२ कोई एक ऐसा होता है जो अपने चित्त में प्रीति को स्थापित करता है, और-परचित्त में भी-३
और-कोई एक अपने चित्त में भी. और-परचित्त में भी स्थापित नहीं करता है-४-४
टीकार्थ-इस सूत्र में पक्षी का दृष्टान्त देकर पुरुष चार प्रकार प्रकट किये गये हैं. उस सम्बन्ध में ऐसा कथन जानना चाहिये किरुन, शब्द, आवाज, बोली पक्षियों का होता है, और रूप भी पक्षियों का होता है, परन्तु-यहां जो ये दो बातें प्रगट की गई हैं, इस से ये दोनों विशिष्ट रूप से गृहीत हुये हैं। तथा च-जो मनुष्यों के श्रोत्रेन्द्रियो का आनन्ददायक होताहै ऐसा मनोज्ञ शब्द और जो रूप रुचिरसुन्दर आकार वाला होता है उसे ऐसा मनोज्ञ रुत और-रूप से समझना चाहिये । इस प्रकार समझ कर फिर इस दृष्टान्त सूत्र का इस
પુરુષના આ પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે– (૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પિતાના ચિત્તમાં તે પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરી શકે છે પણ પરના ચિત્તમાં પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરાવી શક્તો નથી (૨) કોઈ પુરુષ પ૨માં પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરાવી શકે છે પણ પિતાના ચિત્તમાં પ્રીતિને સ્થાપિત કરી શકતા નથી. (૩) કેઈ એક પુરુષ પિતાના અને પરના, બનેના ચિત્તમાં પ્રીતિ સ્થાપિત કરી શકે છે (૪) કોઈ પુરુષ પિતાના ચિત્તમાં પણ પ્રીતિને સ્થાપિત કરી શકતા નથી અને પરના ચિત્તમાં પણ પ્રીતિને સ્થાપિત કરી શકતો નથી.
ટીકાર્થ–પહેલા સૂત્રમાં પક્ષીનું દૃષ્ટાન્ત આપીને ચાર પ્રકારના પુરુષે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. પક્ષાઓમાં અવાજ (બેલી, શબ્દ) અને રૂપ બને સદભાવ હોય છે. પરન્ત અહીં તે બને બાબતેને વિશિષ્ટ રૂપે ગ્રહણ કર. વામાં આવેલ છે. અહીં “રૂપ” પદથી એવું સમજવું જોઈએ કે મનુષ્યની દૃષ્ટિને ગમે તેવું મનેઝ (રુચિર ) રૂપ અને “શબ્દ” પદથી મનુષ્યની કર્ણેન્દ્રિયને મનેજ્ઞ લાગે એ મધુર અવાજ ગ્રહણ થવે જોઈએ.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #26

स्थानाङ्गसूत्रे एक:-कश्चित् पक्षी रूपसम्पन्नः-सुन्दराऽऽकारो भवति, किन्तु नो रुतसम्पन्नः साधारणशुकवत् , इति द्वितीयो भङ्गः २। एको रुतरूपोभयसम्पन्नो भवति मयूरवत् । इति तृतीयो भङ्गः ३। एको नो रुतसम्पन्नो नो रूपसम्पन्नश्च भवति काकवत् , इति चतुर्थों भङ्गः ४!
" एवामेव " इत्यादि-एवमेव-पक्षिवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रुतसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्न इत्यादि । अत्रेदं बोध्यम्-पुरुषो हि लौकिकलोकोत्तरभेदेन द्विधा । तत्र लौकिकपुरुषपक्षे चत्वारो भङ्गा एवं बोध्या:, तथाहि-एकः पुरुषः प्रियवादित्वेन रुतसम्पन-मनोज्ञशब्दयुक्तो भयति, किन्तु प्रकार से अर्थ करना चाहिये । कोई एक पक्षी ऐसा है कि उसकी आवाज सुरीली-मीठी, आकर्षक, आनन्ददायक, कर्णप्रिय होतीहै.परन्तु. वह रूप सम्पन्न नहीं होता, जैसे-कोकिल-कोयल १ कोई एक देखने में इतना सुन्दर कि दर्शकों का मन खींचले, किन्तु-उसका शब्द आकारका अनुरूप नहीं, जैसे-साधारण शुक, (तोता) २ कोई एक उभय था, (दोनों तरहसे ) सुन्दर होता, जिसका शब्द भी कर्ण सुखावह और-रुचिररूप भी, जैसे-मोर-३ कोई एक दोनों प्रकारसे ठीक नहीं होताहै शब्दसे भी -रूप से भी, जैसे-कौवा-४ इस दृष्टान्त का समन्वय पुरुषों के साथ करते हुये सूत्रकारने पुरुषमें चार प्रकारका भेद कहा है। पुरुष लौकिकअलौकिक भी होते हैं, सो इन लौकिक पुरुषों में पक्षी सम्बन्धी चार भङ्ग होंगे। जैसे-कोई एक प्रिय रुत (शब्द) सम्पन्न होता है किन्तु-रूप से सम्पन्न नहीं-१ कोई एक सुन्दर रूप वाला है. तो-सुन्दर बोलचाल
આ દષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તે પક્ષીઓના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પડે છે–(૧) કેઈ પક્ષીને અવાજ મધુર, કર્ણપ્રિય હોય છે, પણ તે દેખાવમાં સુંદર હેતું નથી. દા. ત. કેયલ. (૨) કોઈ એક પક્ષીને દેખાવ મનોહર હોય છે પણ તેનો અવાજ મીઠે હેતો નથી. દા. ત. સામાન્ય પિપટ. (૩) કોઈ એક પક્ષીને અવાજ પણ કર્ણપ્રિય હોય છે અને દેખાવ પણ મનહર હોય છે. દા. ત. મેર. (૪) કેઈ એક પક્ષીને અવાજ પણ કર્કશ હોય છે અને દેખાવ પણ ખરાબ હોય છે. દા. ત. કાગડે.
પક્ષીની જેમ પુરુષના પણ ચાર પ્રકારો પડે છે–પુરુષ લૌકિક પણ હોય છે અને અલૌકિક પણ હોય છે. લૌકિક પુરુષોના પણ પક્ષી જેવા ચાર પ્રકાર સમજવા-(૧) કેઈ એક પુરુષને અવાજ કર્ણપ્રિય હોય છે પણ તે સુંદર હોતું નથી (૨) કેઈ એક પુરુષ રૂપની અપેક્ષાએ સુંદર હોય છે પણ તેની
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #27

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०२ पक्षिदृष्टान्तेन चतुर्विधपुरुषजातनिरूपणम् ११ यथोक्तरूप रहितत्वेन नो रूपसम्पन्नः - सुन्दराssकारवान् न भवति, इति प्रथमो भङ्गः | १| तथा - एकः पुरुषो रूपसम्पन्नो भवति न तु रुतसम्पन्नः, इति द्वितीयः २ ।
एको रुतसम्पन्नोऽपि रूपसम्पन्नोऽपि भवति । इति तृतीयः ३। एको न रुतसम्पन्नो नापि रूपसम्पन्न इति चतुर्थः ४ । लोकोत्तरपुरुषपक्षेत्वेवं, तथाहि - एकः साधुपुरुषो रुतसम्पन्नः - रुतेन - जिनप्ररूपितशुद्धधर्म देशनादिप्रबन्धरूपशब्देन सम्पन्न - युक्तो भवति, किन्तु रूपसम्पन्नः - रूपेण - लोचाल्पकेशशिरस्कत्व - तपः कृशीकृतशरीरत्व-मलमलिन कायस्त्राऽल्पोपकरणत्वप्रभृतिसाधूचितरूपेण सम्पन्नो न भवति, इति प्रथमो भङ्गः । एवमेवावशिष्टं भङ्गत्रयमपि यथायोग्यं वोध्यम् | १|
-R
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - स्पष्टम्, नवरं प्रीतिकं प्रीतिरेव प्रीतिकंप्रेम करोमीति निश्वित्य एकः प्रीतिकं करोति १, एकः - अन्यस्तु प्रीतिकं करोवाला नहीं -२ कोई एक देखने में भी सुहावना और बोल से भी-३ कोई एक गधा - गदहा, और ऊट जैसा न तो शब्द से न तो रूप से सुन्दर होता है - ४ । अब लोकोत्तर में घटाना हैं- कोई एक साधु (शब्द) से ( जिनप्रणीत धर्मदेशना से ) सम्पन्न होता है, किन्तु रूप से लोच करना, अल्प केशोंसे युक्त शिरवाला होना, तप से कृश शरीर वाला होना, शरीर संस्कार वर्जित होना, अल्पोपकरण रखना, आदि साधूचित सम्पन्न नहीं होता है - १ इसी प्रकार शेष भङ्गत्रय को - यथायोग्य समझना चाहिये ४ | " चत्तारि पुरिसजाया " - इत्यादि सूत्र स्पष्ट है । यहां प्रीतिक शब्द का अर्थ प्रेम है. प्रीति शब्द से स्वार्थ में ही कन्
વાણી આનંદદાયક હાતી નથી. (૩) કેાઈ એક પુરુષ દેખાવમાં પશુ સુંદર હાય છે અને તેની વાણી પણ મીઠી હાય છે. (૪) કોઈ એક પુરુષની વાણી પણ મધુર હાતી નથી અને દેખાવ પણ સુંદર હાતા નથી. હવે લેાકેાત્તર પુરુષોના ચાર પ્રકાર પ્રકટ કરવામાં આવે છે—(૧) કાઇ એક સાધુ રુતથી (જિન પ્રણીત ધમ દેશનાથી) સ'પન્ન હોય છે, પરન્તુ રૂપ સ'પન્ન હોતા નથી એટલે કે લાચ કરવા, અલ્પ કેશાથી યુક્ત શિરવાળા હાવું, તપથી કૃશ શરીર વાળા હાવું, શરીર સસ્કારવિહીન હાવુ, અલ્પપકરણુ રાખવા, આદિ સાધૂ ચિત રૂપથી સ`પન્ન હેાતા નથી. એ જ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ પ્રકારો પણ समल सेवा.
" चत्तारि पुरिमजाया" इत्यादि सूत्रनो अर्थ स्पष्ट छे, सहीं प्रतिम શબ્દ પ્રેમના અર્થમાં વપરાય છે. · પ્રીતિ ' પદને સ્વાથૅ કન્' પ્રત્યય લગા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #28

१२
स्थानाङ्गसूत्रे मीति निश्चित्यापि अभीतिकं करोति २, एकः पुरुषः अप्रीतिकं करोमीति निश्चित्य प्रीतिकं करोति येन केनापि कारणेन पूर्वभावपरिवर्तनात् ३, एकः पुरुषः अप्रीतिकं करोमिति निश्चित्य अप्रीतिकं करोनि ४
“चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्-एकः पुरुषः आत्मनःस्वस्य प्रीतिकम्-आनन्दं भोजनवस्त्रादिभिः करोति-सम्पादयति स्वार्थपरायणत्यात्, किन्तु परस्य-अन्यस्य पीतिकं भोजनवस्त्रादिभिर्नो करोति, इति प्रथमो भङ्गः १। एकः पुरुषः परस्य प्रीतिकं भोजनवखादिमिः करोति परमार्थपरायण. त्वात् मोहवत्त्वाद्वा. किन्तु आत्मनः-स्वस्य नो करोति, इति द्वितीयः २। एकः प्रत्यय होने से बना है, "मैं प्रेम करूं" मन में निश्चय करके कोई एक पुरुष प्रीति करता है-१ कोई पुरुष तो प्रीति करूं ऐसा निश्चय करके भी अप्रीति करताहै-२ अमोति करूं ऐसा निश्चय करकेभी कोई एक प्रीति करता है, क्योंकि उसमें किसी कारण से तब तक परिवर्तन होता है-३ कोई एक अप्रीति करूं निश्चय करके अग्रीति करता है-४। " चत्तारि पुरिसजाया"-इत्यादि स्पष्ट है, इस में ऐसा प्रगट किया गया है कि कोई एक पुरुष स्वार्थ परायणतासे अपने आपको ही भोजन-वस्त्र आदि से सुसजित करने में आनन्द मानताहै, औरोंको भी तथा सुसज्जित करने में नहीं-१ कोई एक पर को ही भोजन वस्त्रादिकों से परपरायणता के कारण आनन्दित होता है, क्योंकि-हो सकता है-उसके प्रति वह मोहवाला हो, परन्तु-अपने प्रति इस प्रकार के ख्याल से रहित होता है-२ उपाथी - प्रीति: ' Av६ मन्या छ. " प्रेम ४२" मा निश्चय ४शन કઈ વ્યક્તિ પ્રીતિ કરે છે. (૨) “ હું પ્રેમ કરું” આ પ્રકારનો નિશ્ચય કરીને પણ કઈ પુરુષ અપ્રીતિ કરે છે (૩) “અપ્રીતિ કરૂં ” આ પ્રકારને નિશ્ચય કરીને કેઈ પુરુષ પ્રીતિ કરે છે. કારણ કે કોઈ કારણથી તેનામાં પરિવર્તન થઈ જાય છે. (૪) “અપ્રીતિ કરૂં” આ પ્રકારને નિશ્ચય કરીને કે પુરુષ અપ્રીતિ કરે છે.
"चत्तारि पुरिसजाया" त्यामा सूत्रमा नये प्रमाणे या२ प्रा. રના પુરુષે કહ્યા છે—(૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સ્વાથી સ્વભાવને કારણે તે જ સુંદર સુંદર ભોજન વડે પિતાને જ તૃપ્ત કરતે હોય છે અને સુંદર વસ્ત્રાદિથી પિતાના શરીરને વિભૂષિત કરતા હોય છે અને તેમાં જ આનંદ માનતા હોય છે, પણ પરને તે વસ્તુઓ આપીને આનંદ માનતા નથી. (૨) કોઈ એક પુરુષ પરને વસ્ત્રાદિ આપીને આનંદ પામત હોય છે. મહાદિકને કારણે એવું સંભવી શકે છે. પણ પિતાને માટે એવા ખ્યાલથી રહિત હોય છે. (૩) કેઈ એક પુરુષ સ્વાર્થ અને પરમાર્થ પરાય.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #29

सुघा टीका स्था.४ उ.३ २.२ पक्षिदृष्टान्तेन चतुर्विधपुरुषजातनिरूपणम् १३ पुरुषः आत्मनः परस्य च प्रीतिकं भोजनाऽऽच्छादनादिभिः करोति स्वार्थपरमाथपरायणत्वात् , इति तृतीयः ३॥ तथा-एकः पुरुषो न स्वस्थ प्रीतिकं करोति न च परस्य, स्वार्थपरमार्थरहितत्यादिति चतुर्थः ४। __ " चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्-एकः पुरुषः प्री तकं
सम्बन्धि प्रेम परकोयचित्ते प्रवेशयामीत्येवं निश्चित्य पीतिकं परचित्ते प्रवेशयतिस्थापयति १, एकः पुरुषः प्रीतिकं प्रवेशयामीत्येचं निश्चित्याषि केनापि कारणेन पूर्वभायपरिवर्तनादप्रीतिकं परचित्ते प्रवेशयति १, एकः पुरुषोऽप्रीतिकं परचित्ते प्रवेशयामीत्येवं निश्चित्यापि प्रीतिकं प्रवेशयति ३॥ एकः पुरुषस्तु अप्रीतिकं परचित्ते प्रवेशयामीत्येवमप्रीतिकं परचित्ते प्रवेशयति द्वेषयतीतिभावः ४।। कोई एक उभय था. स्वार्थ-और परमार्थ परायणतासे अपने और पर दोनों को भोजन वस्त्रादि से आनन्द सम्पन्न बनाये रखता है-३ कोई एक स्वार्थ और-परमार्थ वश्चित होने के कारण भोजन वस्त्रादि द्वारा अपने आपको-और-औरों को भी आनन्द युक्त करने कराने से वश्चित रखता है-४ " चत्तारि पुरिसजाया"-इत्यादि स्एष्ट है, इस में-यह समझाया गया है कि कोई एक स्वसम्बन्धित स्नेह को परकीयचित्त में प्रवेश कराऊं" निश्चित करके परचित्त में स्थापित करता है-१ कोई एक पुरुष अपना स्नेह " परचित्त में स्थापित करूं " निश्चय करके भी किसी कारण से पूर्व भाव परिवर्तन हो जाने पर परचित्तमें अमीति को ही स्थापित करता है-२ कोई एक " अप्रीति को ही स्थापित करूं" निश्चय करके फिर भी वह प्रीति को ही परचित्त में स्थापित करता है-३ ગુતાને કારણે પોતે પણ સુંદર ભજન, વસ્ત્રાદિથી આનંદ માને છે અને બીજાને પણ ભજન, વસ્ત્રાદિ આપીને આનંદ કરાવે છે. (૪) કેઈ એક પુરુષ સ્વાર્થ અને પરમાર્થથી રહિત હોવાને કારણે પિતાને પણ ભેજન આદિ દ્વારા આનંદ કરાવતું નથી અને અન્યને પણ એ રીતે આનંદિત કરતું નથી.
"चत्तारि पुरिसजाया" त्याहि ॥ सूत्रमा २ ५४॥२ना पुरुष हा છે. (૧) કોઈ એક પુરુષ “ અન્યના ચિત્તમાં મારા પ્રત્યે સનેહ સ્થાપિત કરાવું” આ પ્રકારને નિશ્ચય કરીને અન્યના ચિત્તમાં પોતાના પ્રત્યે સનેહ સ્થાપિત કરી દે છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ પરચિત્તમાં પોતાના પ્રત્યે નેહ સ્થાપિત કરવાનો નિશ્ચય કરવા છતાં પણ કોઈ કારણે પૂર્વ ભાવમાં પરિવર્તન થઈ જવાથી પરચિત્તમાં અપ્રીતિ જ સ્થાપિત કરે છે. (૩) કોઈ એક પુરુષ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #30

___ स्थानाङ्गसूत्रे __ " चत्तासि पुरिसजाया" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्-एकः पुरुषः आत्मनःस्वस्य चित्ते प्रीतिकं प्रवेशयति, किन्तु परस्य चित्ते प्रीतिकं नो प्रवेशपति, इति प्रथमो भङ्गः १। शेषभङ्गत्रयं पूर्वपद्बोध्यम् । मू० २।
पुनः सदृष्टान्तं पुरुषजातं निरूपयति___ मूलम्-चत्तारि रुक्खा पण्णत्ता, तं जहा--पत्तोवए १, पुप्फोवए २, फलोवए ३, छायोवए ४ । एवामेव चत्तारि पुरिस. जाया पण्णत्ता, तं जहा-पत्तोवगरुक्खसमाणे १, पुप्फोवगरुक्खसमाणे २,फलोवगरुक्खसमाणे ३, छायोवगरुक्खसमाणे ४ासू०३।
छाया-चत्वारो वृक्षाः प्रज्ञप्ताः, तयथा-पत्रोपगः १, पुष्पोपगः २, फलोपगः ३, छायोपगः ४। एवमेय चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पत्रोपगकोई एक परचित्त में अभीति स्थापित करूं निश्चय करके पूर्व विचार के अनुसार अप्रीति को ही परकीय चित्त में स्थापित करता है-४
"चत्तारि पुरिसजाया"-इत्यादि स्पष्ट हैं, इस में कहा गया है कि-कोई एक अपने ही चित्त को प्रसन्न रखता है परचित्त को नहीं-१ शेष भङ्ग त्रय पूर्व की तरह जानना चाहिये-॥ सू० २ ॥
" पुनः सूत्रकार सदृष्टान्त पुरुषजातकी प्ररूपणा करते हैं
" चत्तारि रुक्खा पण्णत्ता"-३ सूत्रार्थ-चार प्रकारके वृक्षकहे गयेहैं, जैसे कोई एक वृक्ष पत्रोपग होता है, १ कोई एक पुष्पोपग होता है, २ कोई एक फलोपग होता है, ३ પરચિત્તમાં અપ્રીતિ રથાપિત કરવાનો નિશ્ચય કરવા છતાં પણ પ્રીતિ જ સ્થાપિત કરે છે. (૪) કોઈ એક પુરુષ પરચિત્તમાં અપ્રીતિ સ્થાપિત કરવાનો વિચાર કરીને પૂર્વ ભાવ અનુસાર અપ્રીતિ જ સ્થાપિત કરે છે.
" चत्तारि पुरिसजाया " त्याहि. प्रारे ५५ पुरुषांना या प्रार કહ્યા છે. (૧) કોઈ એક પુરુષ પિતાના ચિત્તને જ પ્રસન્ન રાખે છે. અન્યના ચિત્તને પ્રસન્ન રાખતું નથી બાકીના ત્રણ પ્રકારે આગલા સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે सम सेवा. ॥ सू. २॥ વૃક્ષના છાન્ત દ્વારા સૂત્રકાર પુરુષના પ્રકારોની પ્રરૂપણું કરે છે–
"चत्तारि रुकूखा पण्णता" त्यादि-(सू. 3) સૂત્રાર્થ–વૃક્ષના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે(૧) કોઈ વૃક્ષ પપગ (પત્રયુક્ત) હોય छ, (२) ५६ पु०पो५५ डाय छे. (3) वृक्ष. ५५ डाय छ,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #31

सुघा टीका स्था० ४ उ०३ सू० ३ सदृष्टान्तं पुरुषजातनिरूपणम् १५ वृक्षसमानः १, पुष्पोपगवृक्षसमानः २, फलोपगवृक्षसमानः ३, छायोपगवृक्षसमानः ४।।मु०३।
टीका-" चत्तारि रुकवा" इत्यादि-स्पटम् , नवरं-पत्रोपगः-पत्राण्युपगच्छति-प्राप्नोतीति पत्रोपगः-पत्रयुक्तः, एवं पुष्पोपगादयस्वयः ४। " एवामेव" इत्यादि-एवमेव-पत्रोपगादि वृक्षवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथापत्रोपगक्षसमानः १, पुष्पोपगवृक्षसमानः २, फलोपगक्षसमानः ३, छायोपगढक्षसमानः ४। पत्रोपगादिक्षसमानत्वं लौकिकानां लोकोत्तराणां च पुरुषाणां संभचति । तत्र लौकिकपक्षे-यथा पत्रोपगवृक्षः पत्रमात्रेण जनमुपकरोति तथैव तत्स. मानः पुरुषो वचनमात्रेण जनमुपकरोतीति प्रथमः १। पुष्पोपगवृक्षो यथा पुष्पेण
और-कोई एक छायोपग होता है, ४ । इसी प्रकार से पुरुषजात चार कहे गये हैं, जैसे-कोई एक पुरुष पत्रोपग वृक्ष समान होता है, १ कोई एक पुष्पोपग वृक्ष समान होता है, २ कोई एक फलापग वृक्ष समान होता है, ३ और कोई एक पुरुष छायोपग वृक्ष समान होता है, ४ । ___ इस सूत्रका तात्पर्य ऐसा है कि कोई एक वृक्ष ऐसा है जो पत्रोपग पत्रों से युक्त होता है, १ कोई एक वृक्ष पुष्पोपग-पुष्पोंसे संयुक्त होता है, २ कोई एक वृक्ष ऐसा होता है जो फलोपग, फलों से युक्त होता है, ३ और-कोई एक वृक्ष ऐसा होता है जो छायोपग-छाया से युक्त होताहै, ४ इनके समान चार पुरुष होते हैं इसका तात्पर्य है कि कोई एक लौकिक पुरुष ऐसा होता है जो, पत्रोपग वृक्ष समान होता है, अर्थात्जैसे पत्रोपग वृक्ष केवल अपने पत्रों से ही जन-उपकार करता है उसी प्रकार पुरुष भी केवल वचन से ही जनों का उपकार करता है, १ पुष्पोंઅને (૪) કોઈ વૃક્ષ છાયો પગ હોય છે. એ જ પ્રમાણે પુરુષે પણ ચાર પ્રકા२ना जाय छे. (१) पुरुष पत्रा५॥ वृक्ष समान डायछे, (२) पुण्याપગ વૃક્ષ સમાન હોય છે, (૩) કોઈ ફલેપળ વૃક્ષ સમાન હોય છે અને (૪) કોઈ છાપગ વૃક્ષ સમાન હોય છે.
આ સૂત્રનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે. (૧) કોઈ એક વૃક્ષ પાનથી યુક્ત હોય છે. (૨) કોઈ વૃક્ષ "પોથી યુક્ત હોય છે, (૩) કોઈ વૃક્ષ ફલેથી યુક્ત હોય છે અને (૪) કોઈ વૃક્ષ છાયાથી યુક્ત હોય છે. વૃક્ષની જેમ પુરુષે પણ ચાર પ્રકારના હોય છે. (૧) પત્રે પગ વૃક્ષ સમાન પુરુષ–જેમ પત્ર પગ વૃક્ષ પિતાના પાન વડે જ લેક પર ઉપકાર કરે છે, એ જ પ્રમાણે કઈ એક લૌકિક પુરૂષ પિતાની વાણી દ્વારા જ લોકોનું ભલું કરે છે.
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #32

स्थानागसूत्रे जनमुफ्फरोति तथैव तत्समानः पुरुषः कष्टनिवारणोपायप्रदानेनोपकारी भवति, इति द्वितीयः २। फलोपगवृक्षः फलपदानेन यथा विशिष्टोपकारको भवति, तथैव तत्समानः पुरुष आपद्गतान् जनानादि प्रदानेनोपकरोतीति तृतीयः ३। तथाछायोपगवृक्षो यथा छायया जनानां सन्तापं हरति, तथैव तत्समानः पुरुष आश्रयप्रदानादिनाऽऽपद्गतान् जनानुपकरोति, इति चतुर्थः ४।
लोकोत्तरपक्षेतु यः सूत्रदानेन जनमुपकरोति स पत्रोपगक्षसमानः ।१। य: पुनरर्थप्रदानेनोपकरोति स पुष्पोपगवृक्षसमानः ।२। यस्तु सूत्रार्थोभयप्रदानेनोपकरोति स फलोपगडक्षसमानः ॥३॥ यः पुनर्जन्मजरामरणारूपाऽपायाद् रक्षति स छायोपगवृक्षसमान इति । सू० ३ ॥ पग पुरुष कष्ट निवारण उपाय प्रदान करता है जैसे-पुष्पोपग वृक्ष अपने पुष्पों से जनका उपकार करता है, २ तथा-फलोपा वृक्ष समान वह पुरुष है जो आपद्गतों को अर्धादि प्रदान से उसका उपकारक होता है जैसे-फलोपग वृक्ष अपने फलों से चलते जनों का उपकार करता है,३ छायोपग वृक्ष का जैसा वह पुरुष होता है जो-आश्रय प्रदान द्वारा उपकार करता है, जैसे-छायोपग वृक्ष छायासे जनों का सन्ताप करता है, ४ लोकोत्तर पुरुष इन वृक्षों के समान होते हैं-जो लोकोत्तर पुरुष सूत्र दान से जन उपकारक होता है वह पत्रोपग वृक्ष समान है, १ जो अर्थ प्रदान से उपकारक होता है वह पुष्पोपग वृक्ष समान है, २ जो मूत्र
(૨) પુપિપગ વૃક્ષ સમાન પુરુષ–જેમ પુષેિપ વૃક્ષ પિતાના પુખેથી જ લેકે પર ઉપકાર કરે છે, તેમ કોઈ પુરુષ કષ્ટ નિવારણના ઉપાય બતાवीन बानु यु ४२ छ. (3) ५। ५५ वृक्ष समान पुरुष-२वी रीते सा. પગ વૃક્ષ પિતાના ફલે આપીને જતાં આવતાં લેકે ને ઉપકાર કરે છે, તેમ કઈ પુરૂષ અર્થાદિનું પ્રદાન કરીને લેકને ઉપકાર કરે છે.
(૩) છાપગ વૃક્ષ સમાન પુરુષ–જેમ કે વૃક્ષ પેતાના છાયડામાં લેકને આશ્રય આપે છે તેમ કઈ પુરુષ આશ્રય પ્રદાન કરીને પણ લોકોને ઉપકાર કરે છે. અથવા સંતાપ દૂર કરે છે.
લકત્તર પુરૂષને વૃક્ષોની સાથે આ પ્રમાણે સરખાવી શકાય
(૧) જે લકત્તર પુરુષ સૂત્રદાન દ્વારા જન ઉપકારક હોય છે, તેને પત્ર પગ વૃક્ષ સમાન કહી શકાય. (૨) જે અર્થપ્રદાન દ્વારા ઉપકારક થાય છે, તેને પુષ્પો પગ વૃક્ષ સમાન કહી શકાય. (૩) સૂત્ર અને અર્થ અને દ્વારા ઉપકાર કરનાર લોકોત્તર પુરુષને ફલેગ વૃક્ષ સમાન કહી શકાય. (૪) જે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #33

सुधा टीका स्था०४३०३ सू०४ सदृष्टान्तं श्रमणोपासकस्याश्वासनिरूपणम् १७
अथ श्रमणोपासकस्याऽऽश्वासं-सदृष्टान्तमाह
मूलम् -भारं णं वहमाणस्त चत्तारि आसासा पण्णत्ता, तं जहा-जत्थ णं अंसाओ अंसं साहरइ तत्थयि य से एगे आसासे पण्णत्ते १, जत्थवि य णं उच्चारं वा पासवणं वा परिट्रायेइ तत्थवि य से एगे आसासे पण्णत्ते २, जत्थवि य णं णागकुमा. रावासंसि या सुवण्णकुमारावासंसि या वासं उवेइ तत्थवि य से एगे आसासे पण्णत्ते ३, जत्थवि य णं आवकहाए चिट्टइ तत्थवि य से एगे आसासे पण्णत्ते ४। एवामेय समणोवासगस्त चत्तारि आसासा पण्णत्ता, तं जहा-जत्थ णं सीलवयगुणवयरमणपच्चक्खाणपोसहोववासाइं पडिवज्जेइ तत्थवि अ से एगे आमासे पण्णत्ते १, जत्थचि य णं सामाइयं देसायगासियं सम्ममणुपालेइ तत्थवि य से एगे आसासे पण्णत्ते २, जत्थवि य णं चाउद्दसटुमुद्दिट्टपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्म अणुपालेइ, तत्थवि य से एगे आसासे पण्णत्ते ३, जत्थयि य णं अपच्छिममारणंतिअसलेहणाजोसणाजूसिए भत्तपाणपडियाइक्खिए पाओवगए कालमणवकंखमाणे बिहरइ तत्थवि य से एगे आसासे पण्णत्ते ४ ॥ सू० ४ ॥ अर्थ दोनों से जन कल्याण करता है वह फलोपग वृक्ष समान है, ३ और जो जन्म जरा मरण रूप अपापों से बचाता है, संरक्षण करता है वह लोकोत्तर पुरुष छायोपग समान है, ४ ॥ सू० ३॥
જન્મ, જરા અને મરણ રૂપ અપાયોથી બચાવે છે, તે લકત્તર પુરુષને છાપગ વૃક્ષ સમાન કહી શકાય છે. એ સૂત્ર ૩ |
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #34

स्थानाङ्गसूत्रे
छाया-भारं खलु वहमानस्य चत्वार आश्वासाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-यत्र खलु अंसादंसं संहरति तत्रापि च तस्य एक आश्वासः प्रज्ञप्त: १, यत्रापि च खलु उच्चारं या प्रस्रवणं वा परिष्ठापयति तत्रापि च तस्य एक आश्वास: प्रज्ञप्तः २, यत्रापि च खलु नागकुमारावासे वा सुपर्णकुमारावासे वा वासमुपैति तत्रापि च तस्य एक आश्वासः प्रज्ञप्तः ३, यत्रापि च खलु - यावत्कथया-तिष्ठति तत्रापि च तस्यैक आश्वासः प्रज्ञप्तः ४। एवमेव श्रमणोपासकस्य चत्वार आश्वासाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पत्र खलु शीलवतगुणत्रत - विरमणप्रत्याख्यानपोषधोपवासान् प्रतिपद्यते तत्रापि च तस्यैक आश्वासः प्रज्ञप्तः १, यत्रापि च खलु सामायिकं
"अब सूत्रकार सदृष्टान्त श्रमणोपासकको अश्वासन देते हैं - मूत्रार्थ-"भारंणं वहमाणस्ल चत्तारि आसासा पण्णत्ता"-इत्यादि-४ एक स्थान से दूसरे स्थान तक भार पहुंचाने वाले पुरुषो के लिये चार विश्राम कहे गये हैं जैसे-वह अपने भार को जहाँ पर एक कन्धे से दूसरे कन्धे पर रखता है, एक विश्राम, १ वह जहां-ट्टी, या, पेशाब की बाधा दूर करता है, दूसरा विश्राम, २ तीसरा विश्राम वहां कहा गया है, जहां कि नागकुमाराऽऽवास में, या-मुवर्णकुमारावासमें वह ठहर जाता है, ३ चौथा विश्राम यहां कहा गया है जहां उसे भार पहुं. चाने के लिये कहा गया है पहूंच कर भारको उतारेगा, ४ । इसी तरह से चार ( आवास.) विश्राम श्रमणोपासक के भी है-एक आवास वह जयकि-शीलवत, गुणवत, विरमण, अनर्थदण्डविरमण, प्रत्याख्यान, और-पोषधोपचास को स्वीकार करता है, १ दुसरा चित्राम वह कहा
હવે સૂત્રકાર દાન દ્વારા શ્રમણે પાસકને આશ્વાસન દે છે–
“भार वहमाणस्स चत्तारि आसासा पण्णत्ता" त्यातસૂત્રાર્થ-એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને ભાર વહન કરીને લઈ જનાર પુરુષ માટે ચાર વિશ્રામસ્થાન કહ્યા છે. પહેલે વિશ્રામ તે છે કે જ્યાં તે પિતાના ભાર (બેજા) ને એક ખભા પરથી બીજા ખભા પર મૂકે છે બીજે વિશ્રામ તે છે કે જ્યાં તે ઝાડા, પેશાબ રૂપ કુદરતી હાજત દૂર કરી શકે છે. ત્રીજે વિશ્રામ એ છે કે જ્યાં નાગકુમારાવાસ અથવા સુપર્ણકુમારાવાસ રૂપ કઈ સ્થાનમાં તે થોડા સમય થંભી જાય છે. વિસામે એ છે કે જ્યાં તે બે પહોંચાડવાનું હોય ત્યાં પહોંચીને બેજાને કાયમને માટે ખભા પરથી ઉતારી નાખે છે.
એ જ પ્રમાણે શ્રમણોપાસકેને માટે પણ ચાર વિશ્રામસ્થાન (આવાસ) हा छ-(१) शासवत, गुरवत, मन विभ, प्रत्याध्यान अने पोषधी. પવાસ ગ્રહણ કરવા રૂપ પહેલું વિશ્રામસ્થાન સમજવું. (૨) સામાયિક, દેશા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #35

सुधा टीका स्था०४उ०३ सू०४ सदृष्टान्तं श्रमणोपासकस्याश्वास निरूपणम् १९ देशावकाशिकं सम्यगनुपालयति तत्रापि च तस्यैक आश्वासः प्रज्ञप्तः २, यत्रापि च खलु चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपौर्णमासीषु प्रतिपूर्ण पोषधं सम्यगनुपालयति तत्रापि च तस्यैक आश्वासः प्रज्ञप्तः ३, यत्रापि च खलु अपश्चिममरणान्तिकसंलेखनाजोपणाजुष्टो भक्तपानप्रत्याख्यातः पादपोपगतः कालमनवकाङ्क्षन् विहरति तत्रापि च तस्यैक आश्वासः प्रज्ञप्तः । मू०४।
टीका-" भारं णं " इत्यादि-भारं धान्यादीनां वहमानस्य-एकस्मात् स्थानादपरस्थानं पापयतः पुरुषस्य आश्वासाः-विश्रामाः चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तत्तथा-यत्र-यस्मिन्नवसरे, 'खलु: ' वाक्यालङ्कारे सर्वत्र अंसात्-अंसं एकस्मात् स्कन्धात् अपरंस्कन्धं संहरति-भारं प्रापयति, तत्रापिच-स्कन्धात् , स्कन्धान्तरे भारस्य नयनावसरेऽपि च तस्य-भारवाहकस्य एकः-प्रथमः, आश्वासः प्रज्ञप्तः गया है जबकि सामायिक देशावकाशिक का सम्यक रीतिसे वह-पालन करने लगता है, २ तीसरा विश्राम उसका वह कहा गया है जब वह चतुर्दशी, अष्टमी, अमावस्या, और-पूर्णिमा तिथियों में पौषध का पूर्ण रूप से पालन करता है, ३ तथा चौथा आवास यह कहा गया है जब वह मरणकाल सम्बन्धिनी अपश्चिम संलेखना को धारण कर लेता है भक्तपान का प्रत्याख्यान कर देता है. और अपने काल की आकाङ्क्षा रहित हुवा पादपोपगमन " संथारा"-वाला होता है, ४ टीकार्थ-दृष्टान्तमें आये भारवाहकके विश्राम जैसाश्रमणोपासकके चार आयासका तात्पर्य है कि-जो व्यक्ति साधुजनों की सुश्रूषा करता है वह सेवक श्रमणोपासक कहलाता है, जिस प्रकार भारवाहक भारसे अक्रान्त रहता है उसी प्रकार श्रमणोपासक भी सायद्यव्यापार रूप से आक्रान्त होता है। भारवाहक भार को निश्चित स्थानपर पहुंचाने ५ सभ्य शत पासन ४२ ते मीन विश्राम छ. (3) 2418म, यीश, પૂર્ણિમા અને અમાવાસ્યાની તિથિઓમાં ઔષધવ્રતનું સારી રીતે પાલન કરવું તે ત્રીજે વિશ્રામ છે. (૪) મરણકાળ નજીક આવતા અપશ્ચિમ સંલેખના ધારણ કરવી, આહાર પાણીના પ્રત્યાખ્યાન કરવા, અને મૃત્યુની આકાંક્ષા રાખ્યા વિના પાદપપગમન સંથારે કરવા રૂપ ચેાથે વિશ્રામ સમાજ
ટકાથ–દષ્ટાન્ત સૂત્રમાં દર્શાવવામાં આવેલા ભારવાહકના ચાર વિસામા જેવા શ્રમ પાસકના પણ ચાર વિસામા કહ્યાં છે. જે વ્યક્તિ શ્રમણની સુશ્રષા કરે છે તેને શ્રમણોપાસક કહે છે. જેમ ભારવાહક ભારથી અકાંત રહે છે એ જ પ્રમાણે શ્રમણે પાસક પણ સાવદ્ય વ્યાપાર રૂ૫ ભારથી આકાંત હોય છે. જેમ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #36

२०
स्थानाङ्गसूत्रे
।१। यत्रापि च उच्चारं या प्रस्रवणं वा परिष्ठापयति-निवारयति, तत्रापि च तस्य एकः-अपरो द्वितीय इत्यर्थः, आश्वासः प्रज्ञप्तः २। यत्रापि य 'नागकुमारावासे वा सुपर्णकुमाराऽऽवासे वा' अत्र नागकुमाराऽऽवास-सुपर्णकुमाराऽऽवासयोरुपलक्षगतयाऽन्येऽपि देवावासा गृह्यन्ते, तेन - नागसुपर्णकुमारादिदेवविशेषस्य आवास-स्थाने इत्यर्थः, वासम् उपैति प्राप्नोति, तत्रापि च तस्यैक:-अन्यस्ततीय इत्यर्थः, आश्वासः प्रज्ञप्तः ३, यत्रापि च स्थाने खलु आपकथया-आपनम् आपः-प्रापणं तस्य कथा, तया भारस्वामिना भारपापगविषये यस्य स्थानस्य निर्देशः कृतस्तदनुसारेण भारवाहको भारमवताय तिष्ठति-स्थितोभवति तत्रापि च तस्य एकः-अपरश्चतुर्थे इत्यर्थः आश्वासः प्रज्ञप्तः । यद्वा-' यावत्कथया' इति च्छाया, योयतः-यत्परिमाणस्य स्थानस्य कथा कुता-कथनं कृतं भारस्वामिना, तदनुसारेण च यत्र भारं स्थापयतीत्यादि पूर्ववद्वोध्यम् ४। इति ।
इति दृष्टान्तमूत्रम्।।
अथ दार्टान्तिकमूत्रम्-- " एयामेवे "-त्यादि - एवमेव भारवाहकस्याऽऽश्वासवदेव, श्रमणोपासकस्य-श्रमणानां-साधूनाम् उपासकः-सेवकः श्रमणोपासका श्रावकः, तस्य साव. द्यव्यापारमाराऽऽक्रान्तस्य आश्वासाः-तद्विमोचनेन विश्रामा:-चित्तसमाधिरूपाः चत्वारः प्रज्ञप्ताः । अयं भावः-श्रमणोपासको जिनाऽऽगमसम्बन्धविमलीकृतबुद्धि तरा ' नरकनिगोदादि विविधदुःखपरम्पराजन कावारम्भपरिग्रहौ हेयाविति तक के सिलसिले में बीच बीच में विश्रान्ति लेना चलता है, उसी प्रकार श्रमणोपासक भी सावद्य व्यापार को छोड़ने के लिये उसका परित्याग करने के लिये अपने त्याग को उत्तरोतर बढाता है बस यही इसका विश्राम है। विश्राम चित्त समाधि रूप होता है, यद्यपि-श्रमणोपासक जिनागम के सम्बन्ध से, गुर्यादिकों के सदुपदेशोंसे निर्मल बुद्धि होकर 'आरम्भ'-और परिग्रह नरक निगोद आदि विविध दुःख परम्परा का जनक है, देख भी रहा हूं-आरम्म, परिग्रहों से अभी तक अकल्याण ભારવાહક ભારને નિશ્ચિત સ્થાને પહોંચાડતા સુધીમાં વચ્ચે વચ્ચે વિસામા લેતે રહે છે, એ જ પ્રમાણે શ્રમણોપાસક પણ સાવઘવ્યાપારોને છોડવાને માટે–તેમને પરિત્યાગ કરવાને માટે ધીરે ધીરે. ત્યાગની માત્રા વધારતે જાય છે બસ, એજ તેને વિશ્રામ છે. વિશ્રામ ચિલ્સમાધિ રૂપ હોય છે. જે કે શ્રમણે પાસક જિનાગમના સંબંધથી, ગુરૂ આદિન સદુપદેશોથી એટલું તે સમજી શકે છે કે “ આરંભ અને પરિગ્રહ નરક નિગોદ આદિ વિવિધ દુઃખ પરંપરાના જનક છે. આરંભ પરિગ્રહ આદિને કારણે હજી સુધી મારું અક.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #37

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०४ सदृष्टान्तं श्रमणोपासकस्याश्वासनिरूपणम् २१ जानन्नपि दुर्दमेन्द्रिय भटपटलवशीभूतस्तत्र प्रवर्तमानः समयं सन्तापकलापमुपैति, भावयति चैवम् -
" हियए जिणाणं आणा, चरियं मह एरिसं अपुन्नस्स।
एयं आलप्पालं, अव्यो ? दूरं विसंवयइ । १ । हयमम्हाणं नाणं, हयमम्हाणं मणुस्समाहप्पं ।
जे किल लद्धविवेया, विचेट्ठिमो बालबालव्य । २ । ही होता चला आ रहाहै, कल्याणाभिलाषो मेरे लिये अवश्य हेय त्याज्य है, ऐसा जान लेता है । तथापि-दुर्दम इन्द्रिय समूह रूप नटो से वशी. भूत होकर प्रवृत्त तो होता है फिर भी आसक्ति से नहीं, किन्तु-गरम लोहेका तवाको पकडने के लिये जैसे डरता डरता अपनी प्रवृत्ति करताहै। उस प्रवृत्ति में मोद युक्त नहीं होता है । किन्तु-पश्चात्ताप ही करता है क्योंकि-उसकी विचारधारा उस समय ऐसी हो जाती है
"हियए जिणाणं आणा"-इत्यादि.
अरे ? मैं कितना नासमझ हूं जो मेरे हृदय में जिनेन्द्रदेव की आज्ञा विराजित होने पर भी मेरा चरित्र-रहन सहन ऐसा बन रहा है. मेरा यह ज्ञान किस कामका जय कि ज्ञानके रहने पर भी मेरा मनुष्यभव मेरे हाथों नष्ट किया जा रहा है, मैं तो-सर्वथा अज्ञानी जैसा ही अपनी प्रवृत्ति करने में अभी तक लगा हुवा हूं, इस प्रकार લ્યાણ જ થતું રહ્યું છે. કલ્યાણની અભિલાષા રાખતા એવા મારે માટે તે તે અવશ્ય હેય (ત્યાજ્ય ) છે.” છતાં પણ દુર્દમ ઈદ્રિય સમૂહ રૂપ ભટોથી પરાસ્ત થઈને તેમાં પ્રવૃત્ત તે થાય છે. પરંતુ તેમાં આસક્ત થઈને પ્રવૃત્તિ કરતો નથી પણ ગરમ લોઢાના તવાને પકડવાની જેમ ડરતા ડરતા પોતાની પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે પ્રવૃત્તિથી આનંદ પામતો નથી, પણ તેના હદયમાં પશ્ચાત્તાપ જ કર્યા કરે છે, કારણ કે તે સમયે તેની વિચારધારા આ પ્રકારની હોય છે.
"हियए जिणाणं आणो" त्याह
“અરે ! હું કેવો અણસમજુ છું કે મારા હૃદય માં જિનેન્દ્ર દેવની આજ્ઞા વિરાજિત હોવા છતાં પણ મારું ચારિત્ર અને રહેણીકરણી આ પ્રકારન બની ગવાં છે. મારું આ જ્ઞાન શા કામનું છે? કારણ કે આ જ્ઞાન હોવા છતાં પણ હું મારો મનુષ્ય ભવ મારે હાથે જ ફેગટ ગુમાવી રહ્યો છું? હું તે બિલકુલ અજ્ઞાની હેઉં એવી રીતે મારી પ્રવૃત્તિમાં હજી સુધી લીન રહ્યા જ કરૂં છું.” આ પ્રકારની ભાવનાથી ઓતપ્રેત થયેલા તે શ્રમ
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #38

स्थानाङ्गसूत्रे
-
छाया-" हृदये जिनानामाज्ञा चरित्र ममेदृशमपुण्यस्य ।
एतदालप्यालम् अन्यो ( अहो-आश्चर्य ) दूरं विसंवदति । १। हतमस्माकं ज्ञानं हतमस्माकं मनुष्यमाहात्म्यम् ।
यत् किल लब्धविका विचेष्टामहे बालबाला इव ।२।" इति, इत्थं भावयतस्तस्य चत्वार आश्वासा भवन्तीति। तद्यथा -यत्रापि खलुयस्मिन्नवसरे शीलवत गुणवत-विरमण-प्रत्याख्यान-पोषधोपवासान--तत्र शीलंचित्तसमाधिरूपं, व्रतानि-स्थूलपाणातिपात-विरमणादीनि पञ्च गुणवते-दिग्वतोपमोगपरिभोगत्रतरूपे, विरमणम्-अनर्थदण्डविरमणं रागादिविरमणं वा, प्रत्याख्यानानि-नमस्कारसहितादीनि, पोषधोपवास:-अष्टम्यादिपर्वदिवसेष्वाहारादि. त्यागः, एषामितरेतरयोगद्वन्द्वः, तान् प्रतिपद्यते-स्वीकरोति, तत्रापिच-शीलव्रतादि स्वीकारेऽपि । तस्य-श्रावकस्य एक आश्वासः प्रज्ञप्तः ।
यत्रापि च खलु सामायिक-समः-समत्वं रागद्वेषरहितत्वेन सर्वेषु जीवेषु स्वसमानत्वं, समशब्दस्यात्र भावप्रधाननिर्दिष्टत्वात् , तस्याऽऽयः-प्राप्तिः समायःकी भावना से ओतप्रोत बने हुवे इस श्रमणोपासक के चार आयास होते हैं । इनमें इसका सर्व प्रथम आवास उस समय होता है. जब यह चित्त समाधि रूप शीलको, स्थूल प्राणातिपात विरमण आदि पांच व्रतों को, दिग्व्रत उपभोग परिभोग रूप गुणवतों को, और-अनर्थदण्ड विरमण रूप विरमण को, अथवा-रागादि विरमण को तथा-नमस्कार सहित पोषधोपवास को-अष्टमी आदि पर्व दिनों में आहारादि त्याग को स्वीकार करता है-१
द्वितीय विश्राम तब होता है, जब-यह सामायिक को, तथा-देशा. चकाशिक को धारण कर लेता है, रागद्वेष रहित होकर सब जीवो में
પાસના નીચે પ્રમાણે ચાર આવાસ (વિશ્રામ) હોય છે-શ્રમણોપાસકને સાવધ વ્યાપારના ત્યાગ રૂપ પહેલે વિશ્રામ આ પ્રકારના હોય છે ત્યારે તે ચિત્તસમાધિ રૂપ શીલને, સ્થૂલ માણાતિપાત વિરમણ આદિ પાંચ ઘતેને, દિગવ્રત ઉપગ પરિભગ રૂ૫ ગુણવતાને, અને અનર્થદંડ વિરમણરૂપ વિર મણને, અથવા રાગાદિ વિરમણને તથા નમસ્કાર સહિત પોષઘેપવાસને આઠમ આદિ પર્વ દિનમાં આહારાદિ ત્યાગને સ્વીકાર કરે છે.
બીજે વિશ્રામ આ પ્રકારનું હોય છે જ્યારે તે સામાયિક તથા દેશવકાશિકને ધારણ કરે છે, ત્યારે સાવધ વ્યાપારના ત્યાગ રૂપ બીજો વિશ્રામ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #39

सुधा टीका स्था०४ उ०३०४ सदृष्टान्तं श्रमणोपासकस्यावासनिरूपणम् २३ प्रवर्धमानशारदचन्द्रकलावत् प्रतिक्षणविलक्षणज्ञानादिलाभः, यद्वा - समः-साम्यं समभावजनितः प्रतिक्षणमपूर्वापूर्वकर्मनिर्जरा हेतुभूत्त आन्मपरिणामः, नस्य आयोलाभः समाऽऽयः, स प्रयोजनमस्येति सामायिकं व्रतम् , यद्वा-समस्याऽऽयो यस्मात् तत् समायं तदेव सामायिकम् , तत् यत्र स्थितः श्रावकः श्रमणभूतो भवति, तत् सावधयोगपरिववजननिरवद्ययोगप्रतिसेवनलक्षणं सामायिकमुच्यते । उक्तंच
" सामायिकं गुणानामाधारः खमिव सर्वभावानाम् ।
न हि सामायिकहीनाश्चरणादिगुणान्विता येन । १ । तस्माज्जगाद भगवान् सामायिकमेव निरुपमोपायम ।
शरीरमानसानेकदुःखनाशस्य मोक्षस्य । २।" इति, सामायिकविवरणं विस्तरत उपासकदशाङ्गसूत्रस्पास्मत्कृतागार-धर्मसंजीवनी टीकातोऽवसेयम् । अपनी समानता की भावना का नाम सम है, सम शब्द भावप्रधान है, सम प्राप्ति समाय है। यह-समाय प्रवर्धमान शरच्चन्द्र चान्दनी जैसा प्रतिक्षण विलक्षण ज्ञानादि का लाभ रूप होता है।
अथवा-समनाम, साम्य का है, यह-साम्य समभाव जनितआत्मपरिणाम है, और यह प्रतिपल अनिर्वचनीय कर्मनिर्जराका हेतु होता है, इस समका जो आय-लाभ है. यह समाय है यह ममाय जिसका प्रयोजन है वह सामायिक है । अथवा-समका लाभ जिससे होता है वह-समाय है, यह-समाय ही सामायिक है। इस सामायिक में स्थित श्रावक श्रमण समान होता है, क्योंकि-सामायिक व्रत सायद्य योगका परिवर्जन-और निरवद्य योगका प्रति सेवन रूप होता है। कहा भी है-“सामायिकं गुणानामाधार"-इत्यादि, इस सामायिक का પ્રાપ્ત થાય છે. રાગદ્વેષથી રહિત થઈને સમસ્ત જી પ્રત્યે સમાનતાની ભાવના રાખવી તેનું નામ “સમ” છે. “સમ” શબ્દ ભાવપ્રધાન છે સમ પ્રાપ્તિનું નામ “સમાય છે. તે સમાય પ્રવર્ધમાન શરદુ ચન્દ્રની ચાન્દની સમાન પ્રતિક્ષણ વિલક્ષણ જ્ઞાનાદિના લાભારૂપ હોય છે. અથવા “સમ” એટલે “સામ્ય” તે સામ્ય સમભાવ જનિત આત્મપરિણામ છે, અને તે પ્રતિપળ અનિર્વચનીય કર્મનિર્જરાના કારણ રૂપ બને છે. આ સમને જે આય (લાભ) છે તેનું નામ સમય છે આ સમાય જેનું પ્રયોજન છે, તે સામાયિક છે અથવા સમનો લાભ જેનાથી થાય છે તે સમાય છે, અને તે સમાય જ સામાયિક છે. આ સામાયિકની આરાધના કરતે શ્રાવક શ્રમણ સમાન હોય છે, કારણ કે સામાયિક વ્રત સાવદ્યોગના પરિવર્જન રૂપ અને નિરવ ગના પ્રતિસેવન રૂપ હોય છે. કહ્યું પણ છે है-“ सामायिकं गुणानामाधार" त्यादि. ॥ सामायितुं विशेष वि५२६५
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #40

स्थानाङ्गसूत्रे तथा-देशापकाशिकं-देशे दिग्वतगृहीतस्य दिक्परिमाणस्य विभागे अवकाशोऽवस्थान विषयो यस्य तद्देशाधकाशं, तदेव देशावकाशिकं, तत् दिव्रतगृहीतस्य दिपरिमाणस्य प्रतिदिनं संक्षेपकरणलक्षण सर्वव्रत-संक्षेपकरणलक्षणं वा सम्यक सावधानतया अनुपालयति, तत्रापि च-सामायिकदेशावकाशिकानुपालनेऽपि च तस्य एक आश्वासः प्रज्ञप्तः २६ ___ यत्रापि च चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपौर्णमासीषु-चतुर्दशी, अष्टमी, उद्दिष्टा अमावास्या, पौर्णमासी-पूर्णिमा, एतासु तिथिषु प्रतिपूर्ण-सम्पूर्णमहोरात्रं पोषधं सम्यगनुपालपति, तत्रापि-चतुर्दश्यादितिथिषु प्रतिपूर्णपोषधानुपालनेऽपि च तस्यैक आश्वासः मज्ञप्तः ३। ___ यत्रापि च खलु श्रमण पासकः अपश्चिममरणान्तिकसलेखना-जोषणाजुष्टःपश्चाद-अन्ते भवा पश्चिमा, न पियते पश्चिमा-अन्तिमा यस्या सा अपश्चिमा सा चासौ मरणान्तिकसं लेखना-मरणसमीपवर्तितपोविशेषः, तस्या जोषणा सेवन तया जुटः-सेवितः-युक्तो वा, जुष्टा अपश्चिममरणान्तिकसंलेखनाजोषणा येन स तथा, क्तान्तस्यात्र परनिपातः । तथा-भक्तपानप्रत्याख्यातः-प्रत्याख्यातेविशेष विवरण मैंने उपासक दशाङ्ग सूत्रकी अगार संजीवनी टीका में लिखा है वहां देखें । दिग्बत में की गई दिशाओं में आने जाने की मर्यादा को प्रतिदिन संक्षिप्त करना, अथवा-सर्व व्रतोंको संक्षिप्त करना इसका नाम-देशावकाशिक व्रत है, इस सामायिक एवं-देशावकाशिक व्रत को सम्यक् रूप से पालना द्वितीय आवास विश्राम स्थान कहा गया है, २। जहां-चतुर्दशी, अष्टमी, आदि पर्वतिथियों में सम्पूर्ण अहोरात्र का जो पोषध व्रत पालन किया जाता है वह-उपासक का तीसरा आवास-विश्रामस्थान है, ३ जहां श्रमणोपासक अपश्चिम-सर्वान्तिममारणान्तिक संलेखना रूप तप विशेष का प्रीतिपूर्वक सेवन करता है, ઉપાસકદશાંગ સૂત્રની અગાસંજીવની ટીકામાં મેં લખેલું છે, તે ત્યાંથી વાંચી લેવું. અમુક નિયત દિશામાં અવર જવરની મર્યાદાને પ્રતિદિન સંક્ષિપ્ત કરવી અથવા સર્વ વ્રતને સંક્ષિપ્ત કરવા તેનું નામ દેશાવકાશિક વ્રત છે આ સામાયિક અને દેશાવકાશિક વ્રતનું સમ્યફ રીતે પાલન કરવું, એને જ બીજું વિશ્રામસ્થાન કહ્યું છે. શ્રમણોપાસકનું વિશ્રામસ્થાન-આઠમ, ચૌદશ આદિ પર્વ તિથિઓમાં સંપૂર્ણ અહોરાત્ર ( દિનરાત) નું જે પિષધદ્રત કરવામાં આવે છે, તે તેનું ત્રીજુ વિશ્રામસ્થાન છે (૪) અપશ્ચિમ (અન્તિમ)-મારણતિક સંલે. ખના રૂપ તપવિશેષનું પ્રીતિપૂર્વક સેવન કરવું, ચારે પ્રકારના આહારના પરિ.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #41

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू० ५ पुनरपि पुरुषविशेषनिरूपणम् त्यक्ते भक्तपाने येन स तथा त्यक्तमक्तपान इत्यर्थः, अत्रापि क्तान्तस्य परमयोगः । तथा-पादपोपगतः-पादपो-वृक्षः स इध निर्व्यापारतया उपगतः-पादपोपगमननामकानशनविशेष प्रतिपन्नः, तथा कालं-मरणकालम्-अनवकाङ्क्षन्-अनभिलपन् , विहरति-सर्वतो निवृत्तस्तिष्ठतीति भावः, तत्रापि च तस्य एक आश्वासः प्रज्ञप्तः ४। (मू० ४)। पुनः पुरुषविशेष निरूपयितुमाह
मूलम्-चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-उदिओदिए णाममेगे १, उदियथमिए णाममेगे २, अस्थामिओदिए णाम. मेगे ३, अस्थमियत्थमिए णाममेगे । भरहे राया चाउरंतचकवट्टी गं उदिओदिए १, बंभदत्ते णं राया चाउरंतचकचही उदिअत्थमिए २, हरिएसबले णाममणगारेणं अत्थमिओदिए ३, काले णं सोयरिये अत्थमिअथमिए ४।। सू० ५।। ___ छाया-चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-उदितोदितो नामकः १, उदितास्तमितो नामैकः २, अस्तमितोदितो नामैकः ३, अस्तमितास्तमितो नामैकः ४, भरतो राजा चातुरन्तचक्रवर्ती खलु उदितोदितः १, ब्रह्मदत्तः खलु तथा-भक्त पानका प्रत्याख्यान करता है, एवं-मरणाशंसा रहित हो कर पादपोपगमन नामक अनशन विशेष को सर्वतोभाव से धारता है वह-श्रमणोपासकका चौथा आवास विश्राम स्थान है । सू०४॥ ___ "पुनः पुरुष विशेषका निरूपण
" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-५ सूत्रार्थ-चार पुरुषजात कहे गये हैं, जैसे प्रथम उदितोदित १ उदितास्त. मित-२ अस्तमितोदित-३ और--अस्तमितास्तमित-४ । ત્યાગ પૂર્વક મરણની આકાંક્ષાથી રહિત બનીને પાદપિ ગમન નામના સંથારાનું સર્વતે ભાવ પૂર્વક આરાધન કરવું, તે શ્રમણે પાસકનું ચોથું વિશ્રામસ્થાન છે. સૂકા
પુરુષ વિશેષનું સૂત્રકાર નિરૂપણ કરે છે–
" चत्तारि पुरिसजाया " त्या-(सू. ५) सूत्रार्थ-या२ प्रा२ना पुरुष ४ा छ-(१) Glfilहत, (२) हितास्तभित, (3) અસ્તમિતાદિત અને (૪) અસ્તમિતાસ્તમિત स०-४
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #42

स्थानानसूत्रे राजा चातुरन्तचक्रवर्ती उदितास्तमितः २, हरिकेशवलो नामानगारः खलु अस्तमितोदितः ३, कालः खलु सौकरिकः अस्तमितास्तमितः। (मू० ५)।
टीका-" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-स्पष्टम्-नवरम्-एकः पुरुषः उदितोदित:-पूर्वमुदितः - उत्तमकुलबलसमृद्धिपुण्यकर्मादिभिरभ्युदयं प्राप्तः पश्चादपि उदितः-अमन्दानन्द सन्दोहरूपमोक्षोदयं प्राप्त उदितोदितः, एतादृश पुरूपमुदाहरति-' भरहे राये "-त्यादि-थथा-चातुरन्त-चक्रवर्ती-चत्वारः-दित्रये समुद्राः एकस्यां हिमांश्च अन्ताः-अवधयो यस्याः सा चातुरन्ता पृथिवी,
चातुरन्त चक्रवर्ती भरत नरेश उदितोदित थे, १ चातुरन्त चक्रयौ ब्रह्मदत्त उदितास्तमित थे, २ हरिकेश नामके अनगार अस्तमितो दित थे, ३ एवं -सूकरका शिकार करनेवाला कालसौकरिक अस्तमितास्तमित था, ४।
टीकार्थ-इस सूत्रद्वारा जो चार प्रकारके पुरुष कहे गये हैं, उनके सम्बन्ध में स्पष्टीकरणयों है कोई एक पुरुष ऐसा होता है जोउत्तम कुल में जन्म लेना, बल समृद्धि से सम्पन्न होना, तथा -पुण्यकमादिका अनुभव करना आदि अभ्युदय को पहले से जन्म से ही प्राप्त करता है, और बाद में भी यह अत्यन्त आनन्द समूह -अव्यायाध - मोक्षोदय को प्राप्त कर लेताहै, इस प्रथम भङ्गमें चातुरन्त चक्रवर्ती ऋष. भनन्दन भरतराजा हुवेहैं। तीन दिशाओं में समुद्र और एक दिशामें हिमवान् ये चार जिसके अन्त हैं अवधियाँ हैं, ऐसी चतुरन्ता पृथिवी का जो स्वामी हों वे चातुरन्त हैं, तथा चकसे छखंडमें वर्तन करना (राजकरना)
ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી ભરતરાજા ઉદિતદિત હતા. ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી બ્રહદત્ત ઉદિતાસ્તમિત હતા હરિકેશ નામના અણગાર અસ્તમિતે દિત હતા, અને સૂવરને શિકાર કરનાર કાલસૌકરિક અસ્તમિતાસ્તમિત હતું,
આ ચાર પ્રકારના પુરુષનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે સમજવું –
(૧) ઉદિતદિત–કેઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે ઉત્તમ કુળમાં જન્મ લે છે, બળ સમૃદ્ધિ આદિથી સંપન્નતા, પુણ્યકર્મને અનુભવ આદિ અયુદય જન્મથી જ પ્રાપ્ત કરે છે, અને આ મનુષ્યભવનું આયુષ્ય પૂરું કરીને અત્યન્ત આનંદદાયક, અવ્યાબાધ મેદયને પણ પ્રાપ્ત કરે છે. ચાતુરત ચકવર્તી ઋષભનન્દન ભરત રાજાને આ પ્રકારના પુરુષ કહી શકાય ત્રણ દિશાએમાં સમુદ્ર અને એક દિશામાં હિમવાનું પર્વત, આ ચાર જેનાં અત (અવધિ–હદ ) હોય છે એવી ચાતુરન્તા પૃથ્વીને જે સ્વામી હોય તેને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #43

मुघाटीका स्था०४ उ० ३ सू० ५ पुनरपि पुरुषविशेषनिरूपणम् २७ अयं (स्वामी) चातुरन्तः, स चासौ चक्रवर्ती-चक्रेण सह वर्तत इत्येवंशिलचक्रवर्ती चचातुरन्तचक्रवर्ती भरतः-ऋषभनन्दनःप्रसिदो राजा खलु उदितोदितोबोध्यः।
तथा-एकः पुरुषः उदितास्तमितः-उदितश्चासावस्तमितश्च तथा पूर्व सूर्य इयोदितः पश्चात् सकलसमृद्धिभ्रष्टत्वाद् दुर्गतिप्राप्तत्वाच्च अस्तमितो भवति । यथा-ब्रह्मदत्तश्चातुरन्त द्वादश चक्रवर्ती राजा, स हि पूर्व मुकुलोत्पन्नत्वादिना निजबाहुबलोपार्जितमहासाम्राज्यत्वेन चाभ्युदितः पश्चाच्चानुचितकारणज्जातकोप ब्राह्मणप्रयुक्तपशुपाल प्रक्षिप्तधनुलिकाघातभग्ननेत्रगोरुकत्वेन कालधर्मप्राप्त्यनन्तरं सप्तमनरके प्रतिष्ठानाख्यनरकावासस्य महातीव्रवेदनानुभवेन चास्त. मित इति । जिसका स्वभाव हों वे चक्रवर्ती हैं, ऐसे चातुरन्त चक्रवर्ती ऋषभदेव तीर्थ करके पुत्र राजा भरत उदितोदित कहे गये हैं। तथा-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो उदितास्तमित होता है पहले वह सूर्य जैसा उदित होता है-पश्चात्-सकल समृद्धि से भ्रष्ट होजाने से और दुर्गतिमें पतित होने से अस्तमित हो जाता है-२ ऐसा चातुरन्त चक्रवर्ती ब्रह्मदत्त हुया है, यह पहले अच्छे कुलमें उत्पन्न हुवा, वहांपर उसने अपने बाहुबल प्रतापसे षट् खण्डकामहान् साम्राज्य स्थापित कर लिया, चक्रवर्ती बन गया, पश्चात् किसी अनुचित निमित्तवश उत्पन्न कोपसे युक्त हो गया, इत्यादि और सब कथन इसकी कथामें निबद्ध हैं। बादमें यह मर कर सप्तम नरकमें अप्रतिष्ठान नामक नरकावासकी महा तीव्र वेदनाको अनुभव करता करता अस्तमित हो गया। इस ચાતુરન્ત કહે છે. ચકથી વર્તન કરવાને જેને સ્વભાવ હોય તેને ચકાતી કહે છે. એવા ચાતુરન્ત ચકવતી ૪ષભદેવ તીર્થંકરના પુત્ર રાજા ભરતને ઉદિતદિત કહેવામાં આવેલ છે.
(૨) ઉદિતાસ્તમિત પુરુષ–કઈ પુરુષ પહેલાં સૂર્ય જે ઊંદત અથવા અસ્પૃદય સંપન્ન હોય છે, પણ પાછળથી સકળ સમૃદ્ધિ ગુમાવી બેસવાથી અને દુર્ગતિમાં જવાથી અસ્તમિત ( અદ્ભુદયવિહીન) થઈ જાય છે. ચાતુરન્ત ચક્રવતી બ્રહ્મદર રાજાને આ પ્રકારમાં ગણાવી શકાય. પહેલાં તે તે સારા કુળમાં ઉત્પન્ન થયે હતું. તેણે પિતાના બાહુબળના પ્રતાપથી છ ખંડનું મહાન સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું-ચક્રવતી થઈ ગયા. ત્યાર બાદ કઈ અનુચિત્ત નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થયેલા કોઇને અધીન થે, ઈત્યાદિ કથન તેની કથામાંથી જાણી લેવું. ત્યાર બાદ તે મરીને સાતમી નરકના અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકવાસમાં ઉત્પન્ન થઈને મહા તીવ્ર વેદનાને અનુભવ કરવા લાગ્યા આ રીતે તે અસ્તમિત થઈ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #44

स्थानाङ्गसूत्रे
तथा - एकः पुरुषः अस्तमितोदितः - अस्तिमितश्चासावुदितच तथा = पूर्व हीनकुलोत्पन्नत्व - दुर्भगत्वादिनाऽस्तमितः - अवन्तः पश्चात् समृद्धिसुकीर्तिसुगतिलाभादिनोदितो भवति, यथा- हरिकेशबल: - तदाख्यः अनगारः - साधुरभूत, स हि जन्मान्तरोपार्जितनी वगोत्रकर्मप्राप्त चाण्डालकुकूलत्वेन दौर्भीग्यदारिद्रयाकुलत्वेन चास्तमितोऽपि पश्चात् प्रव्रजितो निश्चलचरणगुणवशीकृतदेवत्वेन प्रसिद्धि सुगतिलाभेन नोदितोऽभूत् |३|
२८
तरह उदित होकर अस्तमित होनेवाला प्राणी इस द्वितीय भङ्गमें परिगणित होता है। इस कथाको विस्तृत रूपमें मैंने उत्तराध्ययनकी प्रियदर्शिनी टीकाके १३वें अध्यन ७२५ पृष्ठमें लिखा है वहां देखलें । कोईएक पुरुष ऐसा होता है जो पहले हीन कुलमें उत्पन्न हुया दुर्भगत्व - दुर्गत्यादिमें अस्तमित रहा बाद में समृद्धि-सुगति-सुकीर्ति लाभसे उदित हो जाता है, जैसे- हरिकेशवल अनगार। इसने जन्मान्तरमें उपा जित कमेदियसे चाण्डाल कुल में जन्म लिया और दौर्भाग्य दारिद्रयादिसे आकुल रहा बाद में प्रव्रजित होकर चारित्र आराधनाकी जिससे मरणका
में कालकर देवपर्याय से उत्पन्न हुया । यह चारित्र उ के बारहवे अध्ययन में कथित हैं ऐसा व्यक्ति अस्तमितोदित कहा गया है ३ ।
ગર્ચા. આ રીતે ઉદિત થઈને અસ્ત્રમિત થતા જીવનું આ ખીજા ભાગમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. પહેલાં અભ્યુદય અને પછી'પતન પામતાં પુરુષના આ લાંગામાં સમાવેશ થાય છે. બ્રહ્મદત્તની કથા ઉત્તરાધ્યયનની પ્રિયદર્શિની ટીકાના ૧૩ માં અધ્યયનના ૭૨૫ માં પાના પર આપી છે, તે ત્યાંથી તે વાંચી લેવી.
(૩) અસ્તમિતાદિત પુરુષ—કોઈ એક પુરુષ પહેલાં દુર્ગાંતિમાં હાય અને ત્યાંથી હીનકુલમાં ઉત્પન્ન થાય, અને ત્યારબાદ સમૃદ્ધિ, સુકીર્તિ, અને સુગતિ પામે તે એવા પુરુષને આ પ્રકારમાં ગણાવી શકાય છે. એવે પુરુષ પતનના પથ તરફથી ઉત્થાનને પથે વળે છે રિકેશખલ અણુગાર આ પ્રકા રના પુરુષ થઈ ગયા. તેમણે જન્માન્તરમાં ઉપાર્જિત પાપકર્માંના ઉદયથી ચાંડાલ કુળમાં જન્મ લીધેા હતેા, તેએ અતિશય દારિદ્રયથી પીડાતા હતા, પશુ ત્યારબાદ પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરીને ચારિત્રારાધના કરીને મનુષ્યભવનું આયુ પૂરૂં કરીને દેવની પાંચ ઉત્પન્ન થઇ ગયા. તેમની કથા પણ અન્ય ગ્રન્થામાંથી पांथी देवी. मेवा पुरुषने ' अस्तभितोहित' हे छे.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #45

सुघा टीका स्था०४३० ३ ० ५ पुनरपि पुरुषविशेषनिरूपणम् २९ __ तथा-एकः पुरुषः अस्तमितास्तमितः-अस्तमितश्वासावस्तमितस्तथा पूर्वमधार्मिकाधर्मानुरागाधर्म सेव्यधर्मिष्ठाधर्माख्याय्यधर्मराग्यधर्मप्रलोकयधर्मजीपि दुष्कुलोत्पम्नत्व सावध व्यापारत्यादिना कीर्तिसमृद्धि रूपतेजोरहितत्वात् सायंकालमूर्यइवास्तमितः पश्चादपि दुर्गतिगमनादस्तमितो भवति, यथानिश्शीलो निमर्यादो निष्ठुरो निष्करुणः कालः-तदाख्या सौकरिकोऽस्तमितास्तमितोऽभूत्। स हि सूकरैश्चरतीति सौकरिकः-सूकरमृगयाकारीति यथार्थो प्रति दिने पञ्चशतमहिषघातको दुष्कुलोत्पन्नत्वात् सकललोकनिन्दितत्वात् अकृत्यकारित्वाच्च पूर्वमस्तमितः पश्चादपि मृत्वा सप्तमपृथिवी गत इति अस्तमित इति । ४ । (मू०५ )।
तथा कोई एक पुरुष अस्तमित होकर अस्तमितही बना रहता है, ऐसा पुरुष अधार्मिक अधर्मरागी-अधर्माख्यायी-अधर्माऽनुप्ठाताअधर्म जीवी होता है और सर्वदा सायद्यव्यापारसे कीर्ति-समृद्धिरुप-तेजोरहित बनकर सायं सूर्य के समान अस्तमित बन जाता है।
और फिर बादमें भी दुर्गति गमनसे अस्तमित बन जाताहै। इसमें दृष्टान्तभूत कालसौकरिकहै, यह निश्शील-मर्यादारहीत था दयाहीन था सूकरकी शिकारका प्रेमी था, जोकि-प्रतिदिन पांचसो भैसा का घात करता था, दुष्कुलोत्पन्न होनेके नति सकलजनों द्वारा निन्दित था, और अकृत्यकारी था इस कारण यह पहलेही से अस्तमित हुया और बादमें भी मरकर सप्तम पृथिवीमें गया-अस्तमित बना रहा ॥सू.५
() અસ્તમિતાસ્તમિત પુરુષ–કઈ એક પુરુષ પહેલાં પણ અસ્તતિ (અલ્યુદયવિહીન) હોય છે અને પછી પણ અસ્તમિત જ રહે છે. એ પુરુષ અધાર્મિક, અધર્મરાગી, અધર્માખ્યાયી, અધર્માનુષ્ઠાતા અને અધર્મજીવી હોય છે અને સર્વદા સાવદ્ય વ્યાપારમાં પ્રવૃત્ત રહેવાને કારણે કાતિ, સમૃદ્ધિ, રૂપ અને તેજ રહિત જ રહેવાને કારણે સાયંકાલિન સૂર્ય સમાન અસ્તમિત જ બની જાય છે. વળી મરીને દુર્ગતિમાં જવાને લીધે અસ્તમિત જ ચાલુ રહે છે. કાલસૌકરિકને આ પ્રકારમાં ગણાવી શકાય. તે નિઃશીલ-મર્યાદાવિહીન હતે. દયાહીન હો, સૂવરના શિકારને શોખીન હતા, તે દરરોજ ૫૦૦ પાડાને ઘાત કરતે હતો, હીન કુળમાં જન્મેલ હોવાથી સકળ જને તેની નિંદા કરતા હતા અને અકૃત્યકારી હતે. આ રીતે પહેલાં પણ તે અતમિત હતું અને આખી જિંદગી પણ એ જ રહ્યો. તે મરીને સાતમી નરકમાં ઉત્પન્ન થયે, આ રીતે તેણે દુર્ગતિ રૂપ અતમિતા પ્રાપ્ત કરી. એ સૂ. પા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #46

३०
स्थानाङ्गसूत्र __ये एवं विचित्रभावैश्चिन्त्यन्ते ते सर्व एव जीवाश्चतुर्पु राशिष्यवतरन्तीति तान् प्रदर्शयितुमाह
मूलम्-चत्तारि जुम्मा पण्णत्ता तं जहा-कडजुम्मे १ तेओए २, दावरजुम्मे ३, कलिओए ४ । सू०६।
छाया-चत्वारो युग्माः प्रज्ञप्ताः, तद्यया-कृतयुग्भः १, व्योजः ३, द्वापर युग्म: २, काल्योजः ४ । (सू० ६)।
टीका-"चत्तारि जुम्मा” इत्यादि-युग्माः-राशिविशेषाः चत्वारः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-कृतयुग्म:-चतुष्कापहारेण अपहियमाणश्चतुःपर्यवसितो राशिः १ । तथायोजः-त्रिपर्यवसितो राशिः २, द्वापरयुग्मा-द्विपर्यवासितो राशिः ३, कल्योजः
इस प्रकारके विचित्र भावोंसे जीव विचारे जाते हैं, वे ही सब जीय चार राशियोंमें अवतरित होते हैं, यही बात अब सूत्रकार प्रदशित करते हैं-"चत्तारि जुम्मा पण्णत्ता-" इत्यादि
सूत्रार्थ-युग्म चार कहे गये हैं, एक-कृत युग्म १ दूसरा-ओज-२ तीसरा द्वापर युग्म-३ और चौथा-कल्यौज-४ टीकार्थ-युग्म शब्दसे यहाँ राशि विशेष गृहीतहैं, ये युग्म चार प्रकारके जो कहे गये हैं उसका तात्पर्य ऐसा है-जिस राशिमें चारको घटाने पर अन्तमें चार ही बचते हों यह कृतयुग्म रूप राशि है, जिस राशिमें तीनको घटाने पर तीनही बचते हों वह राशि व्योज है. जिस राशिमें से दो को घटाने पर दोही बचें वह राशि द्वापर युग्म है, और जिस राशिमेंसे एकको घटाने पर अन्तमें एक ही बचता है वह-राशि कल्योज है। यहाँ गणितकी परिभाषामें युग्म शब्द से सम राशि और-ओज
વિવિધ ભાવની અપેક્ષાએ જીવની પ્રરૂપણું કરીને હવે સૂત્રકાર સઘળા वा या२ राशियोमा विमत ४२री नामेछ-" चत्तारि जुम्मा पण्णत्ता" त्याह
सूत्रार्थ-युग्भ २ ४ छे-(१) त युग्म, (२) व्या२४, (3) १५२ युभ, भन. (४) त्यो
युभ' ५६ मही शिविशेषतुं पाय छे. तेना यार પ્રકારનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે-જે રાશિમાં ચારને ઘટાવવાથી અને ચાર જ વધે છે તેને કૃતયુગ્મ રૂપ રાશિ કહે છે. જે રાશિમાં ત્રણને ઘટાવવાથી અને ત્રણ જ વધે છે તે રાશિને જ કહે છે. જે રાશિમાં બેને ઘટાવવાથી બે જ વધે છે તે રાશિને દ્વાપર યુગ્મ કહે છે. જે રાશિમાં એકને ઘટાવવાથી અને એક જ બચે છે તે રાશિને કલ્યજ કહે છે. અહીં ગણિતની પરિભાષામાં યુમ શબ્દથી સમરાશિ અને એજ શબ્દથી વિષમરાશિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #47

सुघाटीका स्था० ४ उ०३ सू० ७ पुनरपि पुरुषविशेषनिरूपणम् ३१ एकपर्ययसिती राशिः । ४ । इह गणितपरिभाषायां युग्मशब्देन समराशिरुच्यते, ओजशब्देन-तु विषमराशिः । इति सिद्धान्तः । सू०.६ ॥ उक्तराशीन् नारकादिषु निरूपयितुमाह -
मूलम्-नेरइयाणं चत्तारि जुम्मा पण्णत्ता, तं जहा-कडजुम्मे १, तेओए २, दायरजुम्मे ३, कलिओए ४, एवं असुंरंकुमाराणं जाय थणियकुमाराणं, एवं पुढविकाइयाणं आउकाइयाणं तेउकाइयाणं याउकाइयाणं सवसि जहा णेरइयाणं । सू०७। ___ छाया-नैरयिकाणां चत्वारो युग्माः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृतयुग्मः १, व्योजः २, द्वापरयुग्मः ३, कल्योजः ४ । एवमसुरकुमाराणां यावत् स्तनितकुमाराणाम्, एवं पृथिवीकायिकानामप्कायिकानां तेजस्कायिकानां वायुकायिकानां सर्वेपी यथा नरयिकाणाम् । (सू० ७) ___टीका-" नेरइयाणं चत्तारि " इत्यादि-स्पष्टम् । नवरं-नैरयिकादारभ्य वैमानिक पर्यन्ताश्चतुर्विंशति दण्डकस्थाः सर्वेऽपि जीवाः कृतयुग्मादि चतुर्विधा एव भवन्ति जन्म-मरणाभ्यां न्यूनाधिकत्वसम्भवात् । (सू० ७) शब्दसे विषम राशि कही जाती है, तथा-लोकमें कृतयुग्मादि शब्दसे तो सत्ययुग आदि युग चतुष्टय कहा जाता है। सू०६॥
अब सूत्रकार उक्त राशियोंका निरूपण नरकादिकोमें करते हैं"नेरइया चत्तारि जुम्मा पपणत्ता" इत्यादि ७ ॥
नैरयिकों के चार युग्म होते है, कृतयुग्म-१ योज-२ द्वापर युग्म ३ और कल्योज-४ इसी तरह-असुर कुमारोंसे लेकर यावत् स्तनित. कुमार तक पृथिवीकायिक-अप्कायिक-तेजस्कायिक-चायुकायिकों में કહેવામાં આવે છે, તથા લેકમાં કૃતયુમ આદિ શબ્દ દ્વારા સત્યુગ આદિ यार युग ५ अखण थाय छे. ॥.६॥
હવે સૂત્રકાર ઉપર્યુક્ત રાશિઓનું નારકાદિકમાં નિરૂપણ કરે છે– " नेरइयाणं चत्तारि जुम्मा पण्णत्ता" या -
नाना यार युम डाय छ-(१) कृतयुग्म, (२) व्यास, (3) द्वा५२ યુગ્મ અને (૪) કલ્યાજ. એ જ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઈને સ્વનિતકુમારે સુધીના, પૃથ્વીકાયિક, અપ્રકાયિક, તૈજસ્કાયિક અને વાયુકાયિકોમાં પણ ચાર યુગ્મ કહ્યા છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે નારક આદિ ચાર પ્રકારના
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #48

३२
स्थानाङ्गसूत्रे पुनर्जीवानेव भानिरूपयति
मूलम्- चत्तारि सूरा पण्णत्ता, तं जहा--खंतिसूरे १, तवसूरे २, दाणसूरे ३, जुद्धसूरे ४। खंतिसूरा--अरहंता १, तयसूरा-- अणगारा २, दाणसूरे-बेसमणे ३, जुद्धसूरा-वासुदेवा ।। सू०८॥
जाया-चत्वारः शूराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-क्षन्तिशूरः १, तपाशूरः २, दानशूरः ३, युद्धशूरः ४ । क्षन्तिशूराः-अर्हन्तः १, तपःशूराः-अनगाराः २, दानशुरः-वैश्रवणः ३ । युद्धशूराः-वासुदेवाः ४ । (सू. ८)।
टीका-"चनारि सूरा" इत्यादि-स्पष्टम्, नवरं-शूराः-वीराः, शान्तिःक्षमा-तत्र शूरः, एवं तपः शूरादयो बोध्याः १ क्रमेण तानुदाहरति- खंतिमूरा' इत्यादि-शान्तिशूराः-अर्हन्तः श्रीमहावीरस्यामिवत् १, तपःशूराः-अनगारा:चार युग्म कहे गये हैं । तात्पर्य ऐसा है कि-नैरयिक आदि चार प्रकारके युग्म वाले हो करभी जन्म-मरण लेकर न्यूनाधिक होते रहते हैं।।सू.७॥ अब सूत्रकार भायों को लेकर जीवोकी प्ररूपणा करते हैं
"चत्तारि सूरा पण्णता" इत्यादि ८ सूत्रार्थ-शूर चार प्रकार के होते हैं, क्षान्तिशुर-१ तपाशूर-२ दानशुर -३ और युद्धशूर-४ इनमें-क्षान्तिपूर अर्हन्त हैं-१ तपाशर-अनगार हैं-२ दानशूर-वैप्रयण हैं-३ युद्धशूर-वासुदेव हैं ४ । टीकार्थ-क्षान्तिमें अग्रेसरको क्षान्तिशूर, तपस्थामें प्रधानको तपाशूर,दान देने में जो हिचकिचाहट नहीं करे वे दानशूर, युद्ध में नाम कमानेवाले को युद्धशर कहते हैं । इसी चातको सूत्रकारने दृष्टान्त देकर समझाया हैं, યુગ્મ (રાશિ) વાળા હોવા છતાં પણ જન્મ-મરણની અપેક્ષાએ ન્યુનાધિક यता २९ छे. । सू. ७।।
હવે સૂત્રકાર ભાવોની અપેક્ષા એ જીની પ્રરૂપણ કરે છે–
" चत्तारि सूरा पण्णत्ता" छत्याहसूत्रा-१२ या२ १२॥ ४॥ छ-(१) शान्तिशुर, (२) त५:२२, (3 हानશુર અને (૪) યુદ્ધશૂર ક્ષાન્તિશૂર અહંન્ત હોય છે, તપશૂર અણગાર હોય છે, દાનશૂર વૈશ્રવણ છે અને યુદ્ધશર વાસુદેવ છે. ટીકાર્થ–ક્ષાન્તિ પ્રધાન પુરુષને ક્ષાન્તિશૂર, ઉગ્ર તપસ્યા કરનારને તપશુર, દાન આપવામાં જે પાછું પડતું નથી તે દાનશૂર અને યુદ્ધમાં વીરતા બતાવનારને યુદ્ધશૂર કહે છે. અહંત મહાવીર પ્રભુ ક્ષાન્તિ (ક્ષમા) માં શૂર ગણાયા,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #49

३३
सुघा टीका स्था० उ०३सू० ८-९ भावैर्जीवनिरूपणम् साधवः धन्यनामानगारवत् २, दानशूरः-चैश्रवणः-कुवेराख्य उत्तरदिग्लोकपालः, तस्थ तीर्थङ्करादिजन्मपारणक-प्रभृतिकल्याणकेषु रत्नवृष्टिकारित्वात, प्रभुसेवकदैन्यदूरीकरत्वाच्च । उक्तं च-" वेसमणवयणसंपेरिया उ ते तिरियजंभगा देवा ।
कोडिग्गसो हिरण्णा, रयणाणि य तत्थ उवणेति ।१।" छाय - "चैश्रवणवचनसंप्रेरितास्तुते तिर्यग्जम्भका देवाः।।
कोटथग्रशो हिरण्यानि रत्नानि च तत्रोपनयन्ति । १ ।" इति, युद्धशूरा वासुदेवाः श्रीकृष्णवत्, तस्य षष्टयधिकशतत्रयसंख्य-युद्धेषु विजयित्वात् । (मू० ८)। पुनर्जीवानेव भावै निरूपयति
मूलम्- चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा- उच्च णाममेगे उच्चच्छंदे १, उच्चे णाममेगे णीअच्छंदे २, णोए णाममेगे उच्चछंदे ३, णीए णाममेगे णीयच्छंदे ४। ॥ सू० ९॥ ___ छाया-चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-उच्चो नामैक उच्चच्छन्दः अर्हन्त महावीर स्वामी क्षान्ति क्षमा शर कहे गये हैं १ धन्य नामक अनगारकी तरह साधुजन तपाशूर होते हैं-२ उत्तरदिपाल कुबेर दानशूर हैं-३ यह कुबेर आदिके जन्म कल्याणके अवसर पर
और पारणक आदि समयमें रत्नोंकी वर्षा करता है. इसलिये इसे दानशर कहा गया है उस समय यह प्रभु सेवकके भेदभावको दर कर देता है। कहाभी. हैं-वेसमाणवयणसंपेरिया-इत्यादि कृष्णकी तरह वासुदेव युद्धशूर होते है श्री कृष्ण तीनसौ साठ युद्ध में विजयी हुवे हैं । सू० ८॥
पुनः भावोंको लेकर सूत्रकार जीवोंका ही निरूपण करते हैं" चत्तारि पुरिमजाया पण्णत्ता"-इत्यादि ९
पुरुष जात चार कहे गये हैं, उच्च उच्चच्छन्दवाला-१ उच्च नीच ધન્ય નામના અણગાર જેવા સાધુએ તપશુર ગણાય છે. ઉત્તર દિશાનો દિપાલ દાનશૂર ગણાય છે. આ કુબેર તીર્થકરના જન્મ કલ્યાણક, પારણા આદિ અવસરે રત્નની વૃષ્ટિ કરે છે. તેથી તેને દાનશૂર કહ્યો છે. તે સમયે તે સ્વામી भने सेना मेहमापन २ ४३१ ना छ, ५५ छ -“वेसमण वयण. संपरिया" त्याहि. नीम पासुदेव युद्धशू२ सय छे. श्री on 360 યુદ્ધમાં વિજય પ્રાપ્ત કર્યો હતે. ! સૂ. ૮૫
ભાવની અપેક્ષાએ સૂત્રકાર નું વિશેષ નિરૂપણ કરે છે– " चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता" त्याहચાર પ્રકારના પુરુષો કહ્યા છે– (૧) ઉચ્ચ ઉચ્ચ છન્દવાળ, (૨) ઉચ स-५
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #50

३४
स्थानाङ्गसूत्रे १, उच्चो नामैको नीचच्छन्दः २, नीचो नामैक उच्चच्छन्दः ३, नीचो नामैको नीचच्छन्दः ४ । (मू० ९)।
टीका-" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-स्पष्टम् । नवरम्-एकः कश्चित् पुरुषः उच्चः-शरीरकुलसमृदयादिभिर्महान्, उच्चच्छन्दः-उच्चच्छन्दोऽभिप्रायो यस्य स तथा उत्कृष्टाभिमाययान भपति, औदार्यादिसम्पन्नत्वात् १, तथा-एक:अन्यः पुरुषः उच्चोऽपिसन् नीचच्छन्दः-अपकृष्टाभिप्रायवान् भवति मलिनविचारत्यात् २, तथा-एक:-अपरः पुरुषः नीच:-शरीरकुलविभवादिमिहीनोऽपि उच्चच्छन्दो भवति ३, तथा-एका-इतरः पुरुषस्तु नीचो नीचच्छन्दो भवति । मु.९।
अनन्तरं नीचाभिप्राय उक्तः स च लेश्याविशेषाद्भवतीति लेश्यां निरूपयति
मूलम्--असुरकुमाराणां चत्तारि लेसाओ पण्णताओ, तं जहा--कण्हलेसा १, णीललेसा २, काउलेता ३, तेउलेसा ४। उछन्दवाला-२ नीच उच्च च्छन्दवाला-३ एवं नीच नीचच्छन्दवाला-४ तात्पर्य यह है कि जो पुरुष शरीर-कुल-समृद्धि आदि से महान महान् होता हुवा भी उदारता आदि गुणों से युक्त होने के कारण अभिप्राय से महान होता है वह-प्रथम भङ्गमें परिणत हुवा है ।, तथा-जो शरीरकुलादिसे महान होता हुवा भी मलिन विचार वाला होने के कारण अपकृष्ट अभिप्रायवाला होता है, वह-द्वितीय भङ्ग में गिना गया है। तथा-जो शरीर-कुल-विभव आदि से हीन होता हुवा भी उन्नत विचार वाला होता है वह-तृतीय भङ्ग में गिना गया है । और-जो शरीरकुल-आदि से हीन होता है-और अभिप्राय से भी हीन होता है-वह चतुर्थभङ्ग में लिया गया है । सू०९॥ नीय-७४याणा, (3) नीय अस्य छन्वागी मन (४) नाय नीय छाणे.
હવે આ ચારે પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–(૧) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે શરીર, કુલ અને સમૃદ્ધિની અપેક્ષાએ પણ મહાન હોય છે અને ઉદારતા આદિ ગુણોથી યુક્ત હોવાને કારણે વિચારની અપેક્ષાએ પણ મહાન હોય છે. (૨) કોઈ પુરુષ શરીર, કુલ આદિની અપેક્ષાએ મહાન હોવા છતાં મલિન વિચાર, લેભ આદિને કારણે અધમ હોય છે. (૩) કઈ પુરૂષ એ હોય છે કે જે શરીર, કુલ, સમૃદ્ધિ આદિની અપેક્ષાએ હીન હોવા છતાં પણ ઉન્નત વિચારેવાળો હોય છે. (૪) કે પુરુષ શરીર, કુલ, વૈભવ આદિની અપેક્ષાએ પણ હીન હોય છે અને ઔદાર્ય આદિ ગુણે અને વિચારોની અપેક્ષાએ પણ હીન જ હોય છે. સૂ૯
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #51

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू० १० लेश्यानिरूपणम्
३५
एवं जाय थणियकुमाराणं, एवं पुढविकाइयाणं आउवणस्सइकाइयाणं वाणमन्तराणं सवेर्सि जहा असुरकुमाराणं ॥सू०१०॥ ___ छाया--असुरकुमाराणां चतस्रो लेश्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णलेश्या १, नीललेश्या २, कापोतलेश्या ३, तेजोलेश्या ४। एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम् । एवं पृथिवीकायिकानामब्बनस्पतिकायिकानां व्यन्तराणां यथा असुरकुमाराणाम् ।
___टीका-" असुरकुमाराणं " इत्यादि-असुरकुमाराणां लेश्याः-लिश्यतेलिप्यते कर्मणा संबध्यते जीवो याभिस्ता लेश्याः-कर्मणा सह सम्बन्धे हेतुभूता आत्मपरिणामविशेषाः, चतस्रः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णलेश्या-कृष्णाचासौ लेश्या कृष्णलेश्या १, एवं नीललेश्या २, कापोतलेश्या ३, तेजोलेश्या ४। एवम्-अनेन प्रकारेण स्तनितकुमारान्तानां देवानां चतस्रो लेश्या बोध्याः । एताश्चतस्रो लेश्या असुरकुमारादिस्तनितकुमारान्तानां द्रव्यतो भवन्ति । भायतस्तु सर्वेषां देवानां पन
नीच अभिप्रायवाला होना-यह लेश्या विशेष से होता है, अत:अव सूत्रकार लेश्या की प्ररूपणा करते हैं___ "असुरकुमाराणं चत्तारि लेसाओ"-इत्यादि-१० टीकार्थ-असुरकुमारों को चार लेश्याएं कही गई हैं। जिसके द्वारा जीव कर्मों से बद्ध होता है वह लेश्या है. यह लेश्या कर्म के साथ सम्बन्ध होने में हेतु है-आत्मा का परिणाम विशेष है । कृष्णलेश्या, नीललेल्या, कापोतलेश्या, तेजोलेश्या, ये लेश्याएं असुरकुमारों को जैसे होती हैं. वैसे-स्तनितकुमार तक के देयों को भी होती हैं। इन में ये लेश्याएं द्रव्य की अपेक्षा से कही गई हैं, क्योंकि-भाय की अपेक्षा तो छै के
| વિચારે અથવા ભાવમાં નીચતા વેશ્યાવિશેને કારણે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી સૂત્રકાર વેશ્યાઓની પ્રરૂપણ કરે છે. ___ "असुरकुमाराणं चत्तारि लेस्साओ" त्याहટીકાર્થઅસુરકુમારોમાં ચાર લેશ્યાઓને સદ્ભાવ હોય છે. જેના દ્વારા આત્મા ક વડે બદ્ધ થાય છે, તેનું નામ લેયા છે. કર્મની સાથે આત્માને સંબંધ કરવામાં આ વેશ્યા કારણભૂત બને છે. એટલે કે તે આત્માના પરિણામ વિશેષ રૂપ હોય છે. અસુરકુમારેમાં કૃષ્ણ, નીલ, કાપિત અને તેજેશ્યાને સદુભાવ હોય છે. સ્વનિતકુમાર પર્વતને ભવનપતિઓમાં પણ આ ચાર લેસ્થાઓને સદૂભાવ હોય છે તેમનામાં દ્રવ્યની અપેક્ષાએ આ ચાર લેશ્યાઓને સદભાવ સમજ. ભાવની અપેક્ષાએ તે છએ છ લેશ્યાઓને-કૃષ્ણ, નીલ, કાપિત,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #52

स्थानाङ्गसत्रे लेइया शुक्ललेश्या सहिताः पूर्वोक्ताश्चतस्र इति षड लेश्या भवन्ति । तथा असुरकुमाराणाम्-एवमेव पृथिवीकायिकानाम् अकायिकानां वनस्पतिकायिकानां सर्वेषां व्यन्तराणां च चतस्रश्चतस्रो लेश्या बोध्याः। पृथिव्यब्वनस्पतिषु देवानामुत्पनिसंभवात्तेषां तेजोलेश्याऽपि भवतीति चतस्रो लेश्याः प्रोक्ता इतिः।मू०१०।
अनन्तरोक्तलेश्या विशेषेण मनुष्या विचित्रपरिणामा भवन्तीति यानादिटान्तचतुर्भनिकाभिः पुरुषान् दर्शयितुमाह
मूलम्-चत्तारि जाणा पण्णत्ता, तं जहा-जुत्ते णाममेगे जुत्ते १, जुत्ते णाममेगे अजुत्ते २, अजुत्ते णाममेगे जुत्ते ३, अजुत्ते णाममेगे अजुत्ते ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-जुत्ते णाममेगे जुत्ते ! जुत्ते णाममेगे अजुत्ते ४।१।
चत्तारि जाणा पण्णत्ता, तं जहा जुत्ते णाममेगे जुत्तपरिणए, जुत्ते णाममेगे अजुत्तपरिणए० ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णता, तं जहा-जुत्ते णाममेगे जुत्तपरिणए० ४।२।
चत्तारि जाणा पण्णत्ता, तं जहा-जुत्ते णाममेगे जुत्तरूवे १, जुत्ते णाममेगे अजुत्तरूवे २, अजुत्तेणाममेगे जुत्तरूवे ३,अजुत्ते णाममेगे अजुत्तरूवे ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-जुत्ते णाममेगे जुत्तरूवे० ४ । ३। छयों कृष्ण, नील, कापोत, पीत, तेज, पद्म, शुक्ल लेश्याएं लेश्याएं होती हैं। असुरकुमारों के जैसे ही पृथिवीकायिक-अप्कायिक, वनस्पतिकायिक, और-व्यन्तरों को भी चार लेश्याएं होती हैं। पृथिवी-अप, तेजस्कायिकोंमें देवोंकी उत्पत्ति सम्भावनासे तेजोलेश्या होती हैं।।सू.१०॥ તેને, પત્ર અને શુક્લ લેશ્યાઓને સદૂભાવ હોય છે. પૃથ્વીકાયિક, અપૂકાયિક, વનસ્પતિકાયિકે અને વાનવ્યન્તરોમાં પણ અસુરકુમારો જેવી ચાર લેશ્યાઓને જ સદ્ભાવ હોય છે. પૃથ્વીકાયિક, અષ્કાયિકે અને તેજરકાયિ. કામાં દેવેની ઉત્પત્તિની સંભાવનાની અપેક્ષાએ તેજલેશ્યાને સદૂભાવ કહ્યો छ. । सू. 101
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #53

सुघा टीका स्था० ४ उ०३ सु०११ यानादिदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम्
चत्तारि जाणा पण्णत्ता, तं जहा- जुत्ते णाममेगे जुत्तसोहे० ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - जुत्ते णाममेगे जुत्तसोहे० ४ ॥ सू० ११ ॥
छाया - चत्वारि यानानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-युक्तं नामैकं युक्तं १, युक्तं नामैकमयुक्तम् २, अयुक्तं नामैकं युक्तम् ३, अयुक्तं नामैकमयुक्तम् ४। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-युक्तो नामैको युक्तः, युक्तो नामैकोऽयुक्तः४। चत्वारि यानानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-युक्तं नामैकं युक्तपरिणतं युक्तं नामैकमयुक्तपरिणतम् ० ४। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-युक्तो नामैको युक्तपरिणतः ४,
1
चत्वारि यानानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-युक्तं नामैकं युक्तरूपं १, युक्तं नामैक
अनन्तरोक्त लेश्या विशेष से मनुष्य विचित्र परिणामवाले होते हैं, अतः - अब सूत्रकार यानादि दृष्टान्त की चतुर्भङ्गी द्वारा पुरुषों की प्ररूपणा करते हैं- " चत्तारि जाणा पण्णत्ता " - इत्यादि - ११
इस सूत्र के अन्तर्गत चार सूत्र हैं । यान चार कहे गये हैं- युक्त युक्त - १ युक्ताऽयुक्त - २ अयुक्तयुक्त - ३ अयुक्ताऽयुक्त ४, ऐसे ही युक्तयुक्त आदि के भेद से पुरुष भी चार प्रकार के हैं ।
३७
फिरमी - यान चार प्रकार के हैं-युक्तयुक्त-परिणत - १ युक्ताऽयुक्तपरिणत - २ अयुक्तयुक्त - परिणत - ३ और अयुक्ताऽयुक्त परिणत-४ इसी प्रकार से युक्तयुक्त परिणत आदि भेदवाले पुरुष भी चार होते हैं ४, (२) फिर भी - पान चार हैं, युक्त युक्त रूप, १ युक्तायुक्त रूप, २
-
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
લેશ્યાવિશેષના સદ્ભાવે કરીને મનુષ્ય વિચિત્ર પરિણામવાળા થાય છે તેથી હવે સૂત્રકાર યાત્રાદિના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા ચાર પ્રકારના પુરુષાની પ્રરૂપણા કરે छे - " चत्तारि जाणा पण्णत्ता" इत्याहि
આ સૂત્રમાં ચાર સૂત્રેાને સમાવી લીધા છે. યાનના ચાર પ્રકાર કહ્યા छे- (१) युक्तयुक्त, (२) युक्तायुक्त, ( 3 ) अयक्तयुक्त, (४) अयुक्ताभ्युक्त मे ४ પ્રમાણે યુક્તયુક્ત આદિના ભેદથી ચાર પ્રકારના પુરુષા પણ હોય છે, (૧) યાનના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે. (૧) યુક્ત યુક્તપરિણત, (૨) યુક્તાયુક્ત પરિણત, (૩) અયુક્તયુક્ત પરિણત અને (૪) અયુક્તાયુક્ત પરિણત એજ પ્રમાણે પુરુષના પશુ ચુક્તયુક્ત પરિણત આદિ ચાર ભેદ છે રા
યાનના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે-(૧) યુક્તયુક્ત રૂપ, (૨)

Page #54

३८
स्थानाङ्गसूत्रे मयुक्तरूपम् २, अयुक्तं नामैकं युक्तरूपम् ३, अयुक्तं नामैकमयुक्तरूपम् ।। एक्मे चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-युक्तो नामैको युक्तरूपा० ४,
चत्वारि यानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-युक्तं नामैकं युक्तशोमम्० ४, एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि पञप्तानि, तद्यथा-युक्तो नामैको युक्तशोभः ४। सू० ११॥
टोका-" चत्तारि जाणा" इत्यादि-यानानि-शकटादीनि, चत्वारि प्रज्ञप्लानि, तद्यथा-एकं यानं युक्तं-बलीवादिभिः संयुक्तं तत् पुनयुक्तं-सकलसाम ग्रीसहितं, यद्वा-पूर्वकालेऽपरकाले च बलीपदादिभिर्युक्तं भवति, इति प्रथमो भगः १। एकं बलीवादिभिर्युक्तं सदपि अयुक्तं सामग्रीरहितम् अपरकाले बली वर्दादियोगरहितं या भवति । इति द्वितीयो मङ्गः । २ । तथा-एक वर्तमानकाले अयुक्तयुक्त-रूप, ३ अयुक्ताऽयुक्त-रूप, ४, इसी प्रकार से पुरुष भी युक्तयुक्त-रूप आदि चार प्रकार के होते हैं-४, । ३ ।
फिरभी-यान चार प्रकारके हैं, युक्त युक्त-शोभावाले-१ युक्ताऽयुक्त-शोभावाले-२ अयुक्तयुक्त-शोमायाले-३ अयुक्तायुक्त शोभावाले ४, इसी प्रकार से पुरुष भी चार प्रकार के हैं, जैसे-युक्तयुक्त शोभा. वाला-१ आदि-(४)
टोकार्थ-कोई एक यान ( प्रवहण ) ऐसा होता है जो-बली चर्द आदि से भी युक्त होता है और-सकल सामग्री से भी युक्त होता है। अथवा--पूर्वकाल में भी, और-अपरकाल में भी बलीवदिकों से युक्त होता है, या-किया जाता है-१ कोई एक यान बलीवर्दादिकों से युक्त होता तो है. पर-यान सामग्री से रहित होता है-२ अथया -पूर्व યુક્ત અયુક્ત રૂપ, (૩) અયુક્ત યુકત રૂપ અને (૩) અયુક્ત અયુક્ત રૂપ એ જ પ્રમાણે પુરુષના પણ યુક્ત યુક્ત રૂપ આદિ ચાર પ્રકાર સમજવા. 13 ' યાનના આ પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે-(૧) યુક્તયુક્ત શોભાવાળું, (२) युत मयुत माया (3) अयुत युत माया मने (४) मयुत અયુક્ત શોભાવાળું એજ પ્રમાણે પુરુષના પણ “યુક્ત યુક્ત શોભાવાળે” આદિ ચાર પ્રકાર સમજવા. ૪
હવે પહેલા સૂત્રના ચાર ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે (૧) કેઇ એક યાન ( રથ, ગાડું આદિ વાહન ) બળદ આદિથી પણ યુક્ત હોય છે અને સકળ સામગ્રીથી પણ યુક્ત હોય છે અથવા પહેલાં બળદાદિથી યુક્ત રહે છે અને પછી પણ યુક્ત જ રહે છે. (૨) કેઈ એક યાન બળદેથી યુક્ત હોય છે પણ અન્ય સામગ્રીથી રહિત હોય છે અથવા પહેલાં બળદ આદિથી યુક્ત હોય છે પણ પછી તેમનાથી રહિત બની જાય છે (૩) કોઈ એક યાન વર્તમાન કાળે તે બળદ આદિથી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #55

सुघा टीका स्था० ४३०३ सू० ११ यानादि दृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम् ३९ अयुक्तं-सामग्रीरहित बलीवादियोगरहित वा सदपि अपरकाले युक्तं भवतीति तृतीयो भङ्गः । ३ । तथा-एकं वर्तमानकाले अयुक्तं. भविष्यत्कालेऽप्ययुक्तं भवतीति चतुर्था भङ्गः । ४।
" एयामेवे "-त्यादि-एवमेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रजातानि, तद्यथा-एकः पुरुषः युक्तः-समृदयादिभिः सम्पन्नः, पुनरपि युक्तः-सदाचारादिभिः सम्पनी भवति, यद्वा-पूर्व युक्तः-धनादिभिः सम्पन्नः, स एव पश्चादपि युक्तः-धनादिभिः सम्पन्नो भवति, इति साधारणपुरुषमाश्रित्य प्रथमभङ्ग व्याख्या १, एवं शेषास्त्र: योऽपि भङ्गा बोध्याः ४९ साधुपुरुषमाश्रित्य तु-पूर्व युक्त:-द्रव्यलिङ्गेन भावलिङ्गेन च सहितः, स एव पश्चादपि युक्तः-तथाभूतः, इति प्रथमो भङ्गः ११ तथा-एको काल में चलीचर्दादि से युक्त होता है. और-अपरकाल में नहीं-२ तथाकोई एक यान वर्तमान काल में तो सामग्री से-अथवा चलीयर्दादिकों के योगसे रहित होता है, बाद में-युक्त हो जाता है-३, कोई एक रथादियान वर्तमान-और भविष्यत् काल में भी बलीवादिकों के, यासामग्रियों के योग से रहित ही बना रहता है-४, इसी प्रकार से पुरुष जात भी चार होते हैं, जैसे-कोई एक जन्मकाल से ही समृद्धि सम्पन्न होता है. और-सदाचार आदि से भी-१ अथया-जो पहले से भी सम्पन्न होता है. और बाद में भी अपने अन्तिम काल तक भी धनादि सम्पन्न बना रहता है, यह प्रथम भङ्ग साधारण पुरुष को लेकर बनाया गया है। इसी प्रकार शेष भङ्ग त्रय भी साधारण पुरुष को लेकर कथित कर लेना चाहिये । साधु पुरुषों को आश्रित करके इन भङ्गों का व्याख्यान इस प्रकार है-कोई एक पुरुष साधु बनते समय में द्रव्यलिङ्ग, રહિત હોય છે પણ ભવિષ્યમાં તેમનાથી યુક્ત બની જાય છે. (૪) કોઈ એક રથાદિ યાન વર્તમાન કાળે પણ બળદ આદિથી રહિત હોય છે અને ભવિષ્યમાં પણ બળદાદિથી રહિત જ રહે છે.
એજ પ્રમાણે પુરુષે પણ ચાર પ્રકારના હોય છે-(૧) કે પુરુષ જન્મકાળથી જ સમૃદ્ધિ સંપન્ન પણ હોય છે અને સદાચાર સંપન્ન પણ હોય છે અથવા જે પહેલાં પણ સમૃદ્ધિ, સદાચાર આદિથી યુક્ત હોય છે અને પિતાના મરણકાળ પર્યન્ત પણ તેનાથી યુક્ત જ રહે છે. આ પહેલે ભાગે સામાન્ય પુરુષની અપેક્ષાએ સમજ, એજ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ ભાંગા પણ સમજી શકાય એવાં છે. સાધુ પુરુષને આ ચાર ભાંગા આ પ્રમાણે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #56

स्थानाङ्गसूत्रे युक्त:-पूर्व द्रव्यलिङ्गेन भावलिङ्गन च सम्पन्नो भवति, स पश्चाद् अयुक्तः-भाव: लिङ्गेन रहितो भवति, यथा जमाल्यादिनिह्नवः, उभाभ्यां चा रहितो भवति, यथा संयमपतितः कण्डरीकादिः । इति द्वितीयो भङ्गः २। तथा-एकः पुरुषः अयुक्त:द्रव्यलिङ्गेन रहितोऽपि युक्तो-भावलिङ्गेन युक्तो भवति, यथा प्रत्येकबुद्धादिः । इति तृतीयो भङ्गः ३। तया-एकः पुरुषः पूर्वमयुक्तः-द्रव्यभावलिङ्गरहितः, पश्चा दपि अयुक्तस्तथैव भवति, यथा गृहस्थादिः । इति चतुर्थोभङ्गः ४। ___" चत्तारि जाणा" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरं-युक्तं पलीवादिभिः, युक्तपरिणतम्-सत्सामय्या युक्तमावप्राप्तम् इति प्रथमो भङ्गः १॥ तथा युक्तं बलीया. या-भावलिङ्ग से युक्त होता है, वही यदि उसी लिङ्ग से अपने जीवनकाल तक भी युक्त बना रहता है तो-ऐसा यह प्रथम भगवाला है-१ तथा-कोई एक साधु पुरुष प्रवज्या लेते समय तो द्रव्यलिङ्ग से याभावलिङ्ग से युक्त हो जाता है, पर-आगे चलकर यदि यह उस लिङ्ग से-भाव लिङ्ग से-रहित हो जाता है जमालिनिय की तरह अथयाकण्डरीक की तरह दोनों लिङ्गों से रहित हो जाता है, तो ऐसा वह साधु पुरुष द्वितीय भङ्ग में गिना गया है-२ तथा-जो प्रत्येक बुद्ध आदि की तरह द्रव्यलिङ्ग से रहित हुवा भी भावलिङ्ग से सहित होता है उसकी अपेक्षा तृतीय भङ्ग है-३ तथा-गृहस्थादि की तरह जो पहले भी द्रव्यलिङ्ग, या-भावलिङ्ग से रहित हो, और बाद में भी वह वैसा ही बना रहे तो-इसकी अपेक्षा चतुर्थ भङ्ग है. ४। द्वितीय सूत्रगत चार भङ्ग इस प्रकार से व्याख्यात करना चाहिये-जैसे-कोई एक रथादियान લાગુ પડે છે-(૧) કેઈ એક પુરુષ સાધુ બનતી વખતે દ્રવ્યલિંગ કે ભાવ લિંગથી યુક્ત હોય છે અને પોતાના જીવન કાળ પતિ એજ લિંગથી યુક્ત રહે છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ દીક્ષા અંગીકાર કરતી વખતે દ્રવ્યલિંગથી કે ભાવલિંગથી યુક્ત હોય છે, પરંતુ આગળ ને તે લિંગથી -ભાવલિંગથી રહિત થઈ જાય છે. તેવા પુરુષને બીજા ભાગમાં ગણાવી શકાય છે. જેમકે – જમાલિ નિદ્ધવ અથવા કંડરિકની જેમ બને લિંગથી રહિત થઈ જનારને પણ બીજા ભાગમાં ગણાવી શકાય છે. પ્રત્યેક બુદ્ધ આદિની જેમ દ્રવ્યલિંગથી રહિત હોવા છતાં ભાવલિંગથી યુક્ત હોય એવા સાધુને ત્રીજા ભાગમાં ગણાવી શકાય છે. (૪) તથા ગૃહસ્થાદિની જેમ જે પહેલાં પણ દ્રવ્યાલિંગ અથવા ભાવલિંગથી રહિત હોય છે પછી પણ એ જ ચાલુ રહે છે તેને ચોથા ભાંગામાં ગણાવી શકાય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #57

मुघा टीका स्या०४ उ०३ सू० ११ यानादिदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम् ११ दिमिः, अयुक्तपरिणतं-सत्सामग्रीवर्जितम् २, इति द्वितीयो भङ्गः २। एवं शेषमङ्ग द्वयमपि बोध्यम् ।।
" एवामेव " इत्यादि-एवमेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषः युक्तो-द्रव्यभावलिङ्गसम्पन्नः पश्चादपि युक्तपरिणतः-युक्तभावापन्नो भवति, इति प्रथमो भङ्गः । १। एकः पुरुषः पूर्व युक्तः पश्चाद् अयुक्तपरिणतः=भापलिङ्गरहितो भाति, यथा जमाल्यादि निह्नवः । उभाभ्यां वा रहितो भवति यथा कण्ड. रीकः । इति द्वितीयो भङ्गः।२। तथा-एकः पुरुषः अयुक्तः-पूर्व द्रव्यलिङ्गरहितः ऐसा होता है जो-चलीवर्द आदिकों से युक्त होता है. और-प्रशस्तअच्छी सामग्री से भी युक्त रहता है, तथा-कोई एक रथादियान वलीवर्दादिकों से युक्त होता हुचा भी सत्सामग्री से रहित होता है, २ इसी तरह से शेष दो भङ्गों को भी समझ लेना चाहिये-४। इसी तरह चार पुरुष जात कहे गये हैं-कोइ एक पुरुष ऐसा होता है जो ट्रव्यभाव लिङ्ग से सम्पन्न होने से युक्त होता है, और पश्चात्-भी वह युक्त भाय से युक्त होता है, ऐसा यह-प्रथम भङ्ग है, १ द्वितीय भङ्ग इस प्रकार से है, जैसे कोई एक पुरुष पहले युक्त होता है, द्रव्य भाव लिङ्ग से सहित होता है, पश्चात्-यह अयुक्त परिणत हो जाता है, भावलिङ्ग से रहित हो जाता है, यथा-जमालि-भादि निव, या-दोनों लिङ्गों से रहित हो जाता है जैसे-कण्डरीक ऐसा वह द्वितीय भङ्ग है, २ तृतीय भङ्ग इस प्रकार है, जैसे कोई एक पुरुष अयुक्त-पहले द्रव्यलिङ्ग से रहित
બીજા સૂત્રના ચાર ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ-(૧) કોઈ એક રથાદિ યાન એવું હોય છે કે જે બળદ આદિથી પણ યુક્ત હોય છે અને પ્રશસ્ત સામગ્રીથી પણ યુક્ત રહે છે (૨) કોઈ એક રથાદિયાન બળદાદિથી યુક્ત હોવા છતાં પણ પ્રશસ્ત સામગ્રીથી રહિત હોય છે ત્રીજા અને ચોથા નંબરના ભાંગ પણ એજ પ્રમાણે સમજી લેવા. એજ પ્રમાણે પુરુષોના ચાર પ્રકાર પડે છે-(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે દ્રવ્ય-ભાવ લિંગથી સંપન્ન હોવાને કારણે યુક્ત હોય છે અને પછી પણ તે પુરુષ તે ભાવથી સંપન્ન જ રહે છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ પહેલા યુક્ત હોય છે–દ્રવ્યભાવ લિંગથી સંપન્ન હોય છે પણ પાછળથી તે અયુક્ત પરિણત થઈ જાય છે-એટલે ભાવલિંગથી રહિત થઈ જાય છે જેમ કે જમાલિ આદિ નિવ. અથવા અને લિંગથી પણ રહિત થઈ જાય છે. જેમ કે કંડરીક આ પ્રકારને બીજો ભાંગે સમજો.
स०-६
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #58

स्थानाङ्गसूत्रे पश्चाद् युक्तपरिणतो-द्रव्यमावलिङ्ग सम्पन्नो भवति, यथा-प्रत्येकबुद्धादिः । इति तृतीयो भङ्गः । ३ । तथा-एकः पूर्वमयुक्तः सन् पश्चादप्ययुक्तपरिणतो भवति, यथा-गृहस्थः, इति चतुर्थों भङ्गः ४। एषा चतुर्भङ्गी वित्रिष्टपुरुषमाश्रित्य । सामान्य पुरुषमाश्रित्य तु-एकः पुरुषः पूर्व युक्तः धनधान्यादि सम्पन्नः, पश्चादपि युक्तप. रिणतो भवतीति प्रथमो भङ्गः। १ । एकः पुरुषः पूर्वं युक्तः पवाद् अयुक्तपरिणतो-धनधान्यादिरहितो भवनीति द्वितीयो भङ्गः।२। एवं शेष भगद्वयमपि बोध्यम्।। होता है पश्चात् वह युक्त परिणत-द्रव्यलिङ्ग से सम्पन्न हो जाता है जैसे-प्रत्येक बुद्ध आदि ऐसा यह तृतीय भङ्ग है, ३॥ चतुर्थभङ्ग इस प्रकार है, जैसे-कोई एक पहले से भी अयुक्त होता है और पश्चात् भी अयुक्तपरिणत बना रहता है जैसे-गृहस्थ ऐसा यह चतुर्थ भङ्ग है, ४। यह-इस प्रकारकी चतुर्भङ्गो, विशिष्ट पुरुषको आश्रित करके कही गईहै। ___ अब सामान्य पुरुष को आश्रित करके यही चतुर्भङ्गी इस प्रकार से है-जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहले भी धनधान्यादि से सम्पन्न होता है, और बाद में भी वैसा ही सम्पन्न बना रह जाता है, यह प्रथम भङ्ग है, १ द्वितीय भङ्ग इस प्रकार है-कोई एक पुरुष पहले तो धनधान्यादि सम्पन्न होता है बाद में उससे रहित हो जाता है, २ तृतीय भङ्ग इस प्रकार है-जैसे-कोई एक पुरुष पहले तो धनधान्यादि रहित होता है और बाद में सम्पन्न हो जाता है, ३ तथा-चतुर्थ भङ्ग - ત્રીજો ભાંગ–કઈ એક પુરુષ પહેલાં અયુત (દ્રવ્યલિંગથી રહિત) હોય છે, પરંતુ પાછળથી યુક્ત પરિણત-દ્રવ્યલિંગથી સંપન્ન થઈ જાય છે જેમ કે પ્રત્યેક બુદ્ધ વગેરે.
ચોથે ભાંગે કોઈ એક પુરુષ પહેલા પણ અયુક્ત ( દ્રવ્યલિંગથી રહિત) હોય છે અને પાછળથી પણ અયુક્ત પરિણત જ ચાલુ રહે છે. જેમ કે ગૃહરા આ પ્રકારની ચતુર્ભગી વિશિષ્ટ પુરુષને આધારે કહેવામાં આવી છે. સામાન્ય પુરુષની અપેક્ષાએ એજ થતુમગીને આ પ્રમાણે ઘટાડી શકાય
(૧) કેઇ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પહેલાં પણ ધનધાન્ય આદિથી સંપન્ન હોય છે અને ત્યારબાદ પણ જીવનપર્યન્ત તેનાથી યુક્ત જ ચાલુ રહે છે. (૨) કે ઈ પુરુષ પહેલાં ધનધાન્યાદિથી યુક્ત હોય છે પણ પાછળથી તેનાથી રહિત બની જાય છે. (૩) કેઈ એક પુરુષ પહેલાં ધનધાન્યાદિથી રહિત હોય છે પણ પાછળથી ધનધાન્યથી સંપન્ન બની જાય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #59

सुधा टीका स्था० ४ उ०३ सू० ११ योनादिदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम् ४३
" चत्तारि जाणा" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरं-युक्तं बलीवर्दादिभिः युक्तरूपंसुरचिताऽऽकारं भवति १, युक्तं सदपि अयुक्तरूपं सुन्दरसंस्थानयर्जितम्, एवं शेषभङ्गद्वयं बोध्यम् ४। एवमेव पुरुषो युक्तो-धनादिभिः ज्ञानादिगुणैर्या सम्पन्नः सन् युक्तरूपः-उचितवेषः, यद्वा-सुरचितवेषो भवति । इति प्रथमो भङ्गः । १ । शेषमात्रयमेवमेव बोध्यम् ४। एवमेव पुरुषो युक्तः-गुणैर्युक्तः युक्तशोमः--युक्ता--उचिता शोभा यस्य स तथा भवति १। एवं शेषभङ्गत्रयमपि ४ ।। सू० ११ ॥ इस प्रकार है-कोइ एक पुरुष ऐसा होता है जो-पहले भी धनधान्य रहित-होता है, और बाद में भी धनधान्य रहित बना रहता है-४। ___ "चत्तारि जाणा"-इत्यादि, सूत्रार्थ स्पष्ट है, तात्पर्य इसका यह है कि कोई एक रथादियान ऐसा होता है जो बलीवर्द आदि से युक्त होता है, और-युक्त रूपवाला सुरचित रुचिर आकारवाला भी होता है ! द्वितीय भङ्ग में-जैसे कोई एक रथ ऐसा है जो, बलीवर्द आदि वाहन से युक्त होता हुवा भी अयुक्त रूपयाला (सुन्दर -सुरुचिर आकारवाला नहीं ) होता है, २ इसी तरह शेष ३.. ४. भङ्गों को भी समझना । इसी प्रकार पुरुष भी चार होते हैं, जैसे--कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो धनादि युक्त हुवा भी ज्ञानादि गुणवाला होता है, औरउचित वेषवाला होता है, अथवा-सुरचित वेषघाला होता है। द्वितीय भङ्ग में-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो धनादि सम्पन्न तो होता है () કોઈ એક પુરુષ પહેલા પણ ધનધાન્યાદિથી રહિત હોય છે અને પાછળથી पर तनाथी २डित २ छे. “चत्तारि जाणा" त्याहि सूत्राथ २५ट छ દેણાન્ત સૂત્રને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-(૧) કે એક રથાદિ યાન બળદ આદિથી પણ યુક્ત હોય છે અને યુક્તરૂપ સંપન્ન-સુરચિત રુચિર આકાર વાળું પણ હોય છે. (૨) કેઈ એક રથાદિ યાન બળદ આદિથી યુક્ત હોવા છતાં અયુક્તરૂપવાળું હોય છે એટલે કે સુંદર અને સુરુચિકર આકારવાળું હોતું નથી. એ જ પ્રમાણે બાકીના બે ભાગાને ભાવાર્થ પણ સમજી શકાય એવે છે.
એજ પ્રમાણે પુરુષે પણ ચાર પ્રકારના હોય છે–
(૧) કેઈ એક પુરુષ ધનાદિથી પણ યુક્ત હોય છે, જ્ઞાનાદિથી પણ સંપન્ન હોય છે અને ઉચિત વેષવાળ-સુરચિત વેષવાળો પણ હોય છે.
(૨) કેઈ એક પુરુષ ધનાદિથી સંપન્ન હોવા છતાં અયુક્ત રૂપાળ હોય છે એટલે કે જ્ઞાનાદિ ગુણોથી રહિત, ઉચિત વેષથી રહિત અથવા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #60

स्थानाङ्गसूत्रे इति यानदृष्टान्त पुरुषदार्टान्तिकसूत्राणि ॥
मूलम्-चत्तारि जुग्गा पण्णत्ता, तं जहा-जुत्ते णाममेगे जुत्ते ४) एयामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-जुत्तेणाममेगे जुत्ते ४, । ५। एवं जहा जाणेण चत्तारि आलावगा तहा जुग्गोणवि, पडियक्खो तहेव पुरिसजाया जाव सोहेत्ति ॥सू०१२॥
छाया-चत्वारो युग्या प्रज्ञप्ता, तद्यथा-युक्तं नामकं युक्तम् ४, एवमेष चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा युक्तो नामको युक्तः ४, एवं यथा यानेन पर-अयुक्तरूपवाला होना है-ज्ञानादि गुणवाला, या उचित वेषवाला, या-सुरचित वेषवाला नहीं होता है। अवशिष्ट दो भंग भी इसी तरह से समझ लेना चाहिये। इसी प्रकार से कोई एक पुरुष ऐसा होता है, जो ज्ञानादि गुणों से युक्त होता है और उचित शोभायाला भी होता है यह प्रथम भङ्ग है, १ अवशिष्ट तीन भङ्ग भी इसी प्रकार से जान लेना चाहिये । सू०११ ॥
अब पुनः सूत्रकार दृष्टान्त और--पुरुषदान्तिक सूत्रों को कहते हैं . __ " चत्तारि जुग्गा -पण्णत्ता"-इत्यादि-१२
सूत्रार्थ-युग्य चार कहे गये हैं, युक्तयुक्त, १ युक्ताऽयुक्त, २ अयुक्तयुक्त, ३ और . अयुक्ताऽयुक्त, ४। ऐसे पुरुष भी चार कहे गये हैं - जैसे - युक्तयुक्त, १ इत्यादि । यान के जैसे युग्य के साथ भी युक्तयुक्त परिणत, युक्तरूप, युक्तशोभा. आदि पदों को जोडकर चार आलापक बन जाते हैं ऐसा समझ लेना चाहिये। સુરચિત વેષથી રહિત હોય છે બાકીના બે ભાંગા પણ એજ પ્રમાણે સમજી શકાય એવાં છે.
યાનના “યુક્તયુક્ત શોભાવાળું ” આદિ ચાર ભાગ સરળ છે.
પુરુષના પણ એવાં જ ચાર ભાંગા સમજવા જેમ કે (૧) કેઈ એક પુરુષ જ્ઞાનાદિ ગુણેથી યુક્ત હોય છે અને ઉચિત ભાવાળે પણ હોય છે. બાકીના ત્રણ ભાગ પણ આ પહેલા ભાંગાને આધારે સમજી લેવા. સૂ. ૧૧
હવે સૂત્રકાર દષ્ટાન્ત અને રાષ્ટ્રન્તિક પુરુષના સૂત્રોનું નિરૂપણ કરે रेछ- "चत्तारि जुग्गा पण्णत्ता" त्या
યુગ્ય (વાહનને ખેંચનાર કે ઉપાડનાર બળદ અથવા પુરુષ) ચાર प्रारना डोय छ-(१) युतयुत, (२) युतायुत, (3) अयुतयुत भने (૪) અયુક્તાયુક્ત એજ પ્રમાણે પુરુષે પણ ચાર પ્રકારના હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #61

सुधा टीका स्था० ४ उ०३ सू०१२ युग्यदृष्टान्तेन पुरुषदार्शन्तिकनिरूपणम् ४५ चत्वार आलापकास्तथा युग्येनापि । प्रतिपक्षस्तथैव पुरुषजातानि यावत् शोभेति । ॥ सू० १२ ॥
टीका - " चत्तारि जुग्गा " इत्यादि-युग्या -युगं रथं वहन्तीति युग्या= वृषभाश्वादयः, यद्वा -युग्मानि द्विहस्तप्रमाणानि चतुरस्राणि सवेदिकानि सालङ्काराणि गोलदेप्रसिद्धानि जम्पानानि तानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा- एकं युक्तं-इसी तरह से पुरुष भी चार प्रकार के होते हैं ऐसा प्रारम्भ करके युक्तशोभा तक के समस्त भङ्गों को पुरुष सम्बन्धी चतुर्भङ्गी में कह देना चाहिये । युक्तयुक्त, १ युक्ताऽयुक्त, २ अयुक्तयुक्त, ३ अयुक्तायुक्त, ४ युक्तयुक्त- परिणत १ युक्तायुक्त परिणत, २ अयुक्तयुक्त परिणत, ३ अयुक्ताsयुक्त परिणत, ४ युक्तयुक्त रूप, १ युक्तायुक्त रूप- २ अयुक्त युक्त रूप, ३ अयुक्तायुक्त रूप, ४ युक्तयुक्त-शोभा सम्पन्न, १ युक्ताSयुक्त शोभासम्पन्न, २ अयुक्तयुक्त शोभासम्पन्न, ३ और -अयुक्ताऽयुक्त शोभासम्पन्न, ४, इस प्रकार से सब १६ भङ्गों को युग्य दृष्टान्त में और --पुरुष दाष्टन्तिक में प्रतिपादक ये सूत्र हैं ।
61
इस सूत्र में - युगं रथाङ्गं ( प्रवहणाङ्ग ) शिविकाङ्गं वा वहन्ति इति युग्याः, ४ इस व्युत्पत्ति के अनुसार युग्य शब्द से वृषभादि, या मनुष्य गृहीत होते हैं। क्योंकि
--
(૧) ચુક્તયુક્ત બાકીના ત્રણ પ્રકાર ઉપર મુજખ સમજવા, યાનની જેમ યુગ્મની સાથે પણ યુક્ત, યુક્તપરિણત, યુક્તરૂપ અને ચુક્તશેાભા આદિ પદોને જોડીને ચાર આલાપક બની જાય છે એજ પ્રમાણે પુરુષ વિષયક પણ ચાર આલાપક અને છે એમ સમજવુ. આરીતે પુરુષ વિષયક ચાર ચતુભ'ગી ખને છે.
યુગ્ય વિષયક પહેલી ચતુ`ગી તે ઉપર આપવામાં આવી છે. હવે બીજી ચતુર્ભ ́ગી પ્રકટ કરવામાં આવે છે (૧) યુક્તયુક્ત પરિણત, (૨) યુક્તા ક્ત પરિણત, (૩) અયુક્તયુક્ત પરિણત અને (૪) અયુક્તાયુક્ત પરિણત. श्री अतुलगी - (१) युक्तयुक्त ३५, (२) युक्तायुक्त ३५, ( 3 ) अयुक्तયુક્ત રૂપ અને (૪) અયુક્તાયુક્ત રૂપ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
योथी अतुल गी– (१) युक्तयुक्त शोलासंपन्न, (२) युक्तायुक्त शोलासंपन्न (3) संयुक्तयुक्त शोलासंपन्न, थने (४) अयुर्युतायुक्त शोलास पन्न. આ પ્રકારની ચાર ચતુભ'ગીએ પુરુષના વિષયમાં પણુ સમજવી. આ सूत्रमां “युगं रथाङ्गे ( प्रवहणाङ्ग) शिविकः वा वहन्ति इति વ્યુત્પત્તિ અનુસાર યુગ્ય શબ્દથી ખળદ આદિ પ્રાણી અથવા
-
"" આ
युग्याः પાલખી આદિ

Page #62

स्थानाङ्गसूत्रे वाहनाऽऽरोहणसामग्र्या सहितं सत् पुनर्युक्तं वेगादिसम्पन्न मिति प्रथमो भङ्गः । १। शेपभङ्गत्रय स्वयमूह्यम् ४। एवमेय लौकिके लोकोत्तरे च पुरुषे चत्वारो भङ्गा बोध्याः ४। एवम् अमुना प्रकारेण यानेन यथा यानवद् युग्येनाऽपि युक्त-युक्त परिणत-युक्तरूप-युक्तशोभादिघटिताश्चत्वार आलापका बोध्याः । प्रतिपक्षःदार्टीन्तिकस्तथैव-पूर्वबदेव, तत्र 'पुरुषजातानि चत्वारि ' इत्युपक्रम्य ' युक्त शोभ'-पर्यन्ताः सर्वेऽपि भङ्गा वक्तव्या इति । तथाहि-युक्त युक्तं १ युक्तमयुक्तम् २ अयुक्तं युक्तम् ३ अयुक्तमयुक्तम् ४। युक्तं युक्तपरिणतं १, युक्तमयुक्तपरिणतम् २, अयुक्त युक्तपरिणतम् ३, अयुक्तमयुक्तपरिणतम् ४। युक्तं युक्त. रूपं, १ युक्तमयुक्तरूपम् २, अयुक्तं युक्तरूपम् ३, अयुक्तमयुक्तरूपम् ४। युक्तं युक्तशोभं १, युक्तमयुक्त शोभम् २, अयुक्तं युक्तशोमम् ३, अयुक्तमयुक्तशोभम् ४। इति युग्यदृष्टान्ते पुरुषदार्टान्ति केऽपि च मूत्रणीयमिति पर्यवसितम् ।सू०१२।
___ मूलम्-चत्तारि सारही पण्णत्ता, तंजहा--जोयावइत्ता णाममेगे णो विजोयावइत्ता १, विजोयावइत्ता णाममेगे णो जोयाद्विहस्तप्रमाणोपेत चौकोर वेदिका सहित अलङ्कारयुक्त “जम्पान" "पालखी' विशेष, जोकि गोल्ल देशमें प्रसिद्ध है वे भी " युग्य" हैं। इसमें प्रथम भङ्ग इस प्रकार घटित करना चाहिये जैसे कोई एक युग्य ऐसा होता हैं, जो युक्त वाहन पर आरोहण करनेकी साधनसामग्री सहित होता है. और वेग आदि से भी सम्पन्न होता है यह युक्त युक्त इस प्रथम भगवाला युग्य है-१ अवशिष्ट भङ्गोंकी घटना स्वयं कर लेना चाहिये-४ इसी तरह लौकिक एक [अलौकिक लोकोत्तर पुरूपों में चार भङ्ग जानना चाहिये ॥१२॥ ઉપાડનાર મનુષ્ય ગૃહીત થાય છે જે કે બે હાથના પ્રમાણુવાળી ગેલ દેશમાં
ખૂણ વેદિકા સહિતની અલંકારયુક્ત “જમ્પાન” (પાલખી વિશેષ)ને પણ યુગ્ય કહે છે. પણ અહીં તે ગ્રહણ કરવાની નથી.
યુગ્યના પહેલા ભાંગાને ભાવાર્થ—કેઈ એક યુગ્ય (બળદ આદિ) હોય છે કે જે યુક્ત–વાહન પ૨ આરહણ કરવાની સાધન સામગ્રીથી યુક્ત હોય છે અને વેગ આદિથી પણ યુક્ત હોય છે. આ “યુક્તયુક્ત ” નામનો પહેલે લાગે છે. બાકીના ભાંગાએ ભાવાર્થ પણ જાતે જ સમજી લે. એ જ પ્રમાણે લૌકિક પુરુષ અને કેત્તર પુરુષને અનુલક્ષીને પણ ચાર ચતુર્ભગી સમજી લેવી. છે સૂ. ૧૨ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #63

सुघा टीका स्था०४३०३सू०१३ सारथिदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम् ४७ वइत्ता २, एगे जोयायइत्तावि विजोयायइत्तावि ३, एगे जोयावइत्ता णो विजोयावइत्ता ४ एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-जोयायइत्ता णाममेगे णो विजोयायइत्ता० ४। एवामेव चत्तारि हया पण्णता, तं जहा-जुत्ते, णाममेगे जुत्ते, जुत्ते, गाममेगे अजुत्ते० ४। एयामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--जुत्ते णाम मेगे जुत्ते १, एवं जुत्तपरिणए, जुत्तरूवे, जुत्तसोहे, सव्येसि पडिवक्खो पुरिसजाया । सू० १३ ॥ ___छाया-चत्वारः सारथयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-योजयिता नामैको नो थियो जयिता १, वियोजयिता नामैको नो योजयिता २, एको योजयिताऽपि वियो. जयिताऽपि ३, एको नो योजयिता नो वियोजयिता ४। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-योजयिता नामैको नो वियोजयिता० ४, एवमेय
" चत्तारि सारही पण्णत्ता" इत्यादि-१३
सारथी चार प्रकारके होते हैं, जैसे कोई एक सारथि योजयिता होता है वियोजयिता नहीं होता है-१ कोई एक वियोजयिता होता है योजयिता नहीं-२ कोई एक योजयिता-वियोजयिता भी-३ और कोई एक न तो योजयिता, न चियोजयिता होता है-४ ऐसे ही पुरुष भी चार कहे गये हैं जैसे कोई एक पुरुष याजयिता होता हैं वियोजपिता नहीं-१ इत्यादि-४
" चत्तारिसारही पण्णत्ता" त्याह- सू. १३॥
સારથિના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર છે-(૧) કે એક સારથિ જ યિતા હોય છે, વિયેજયિતા હોતા નથી. (૨) કેઈ એક સારથિ વિજયિતા હેય છે પણ જયિતા હેતે નથી, (૩) કેઈ એક સારથિ જયિતા પણ હોય છે અને વિયેજયિતા પણ હોય છે. કેઈ એક સારથિ જયિતા પણ હોય છે, અને વિજયિતા પણ હોય છે. (૪) કે એક સારથિ જયિતા પણ હોતો નથી અને વિચાજયિતા પણ હોતું નથી. એ જ પ્રમાણે પુરુષો પણ ચાર પ્રકારના હોય છે-(૧) કેઇ એક પુરુષ જયિતા હોય છે, પણ વિજયિતા હેતે નથી, ઈત્યાદિ ચાર પ્રકાર સમજવા.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #64

४८
स्थानाङ्गसने चत्वारो हयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-युक्तो नामैको युक्तः, युक्तो नामैकोऽयुक्तः ४, एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-युक्तो नामको युक्तः, एवं युक्त. परिणतः, युक्तरूपः, युक्तशोमः, सर्वेषां प्रतिपक्षः पुरुषजातानि । मू० १३ ।
टीका-" च तारि सारही” इत्यादि - सारथया-रथवाहकाश्चत्वारः मज्ञप्ताः, तद्यथा-एको योजयिता-स्थोऽश्वादीनां संलग्नीकर्ता भवति किन्तु नो वियोजयिता-रथादश्चादीनां प्रथकर्ता न भवति, इति प्रथमो भङ्गः।१ । तथाएको वियोजयिता भवति नो योनयिता, इति द्वितीयः ।२। एको योजयिता भवति विपोजयिताऽपि, इति तृतीयो भङ्गः ।३। एको नो योजयिता भवति नो वियोज
इसी प्रकारसे चार प्रकारके 'हय' कहे गये हैं, जैसे कोई एक हय (घोडा) युक्त युक्त होता है-१ इत्यादि-४ । इसी प्रकार ४ चार पुरुष जात कहे गये हैं, जैसे युक्त युक्त इत्यादि-४। इसी प्रकार युक्त परिणत-युक्तरूप और युक्त शोभा मम्पन्न ये सय पद जोडकर यहां भङ्ग रचना कर लेनी चाहिये
तात्पर्य इस सूत्रका ऐसा है - रथयाहक नाम सारथिका है ये चार प्रकार के कहे गये हैं सो उनमें कोई एक सारथि ऐसा होता है जो रथ में अश्व आदिकों को संलग्न ही करता है किन्तु-रयसे उन अश्यादिकों को अलग नहीं करता है इस प्रकार का यह प्रथम भङ्ग है। नथा-कोई एक सारथि ऐसा होता है जो केवल रथादिकोसे अश्वादिकोंको अलग ही करता है उन्हें उसमें संलग्नजोडना नहीं करता है ऐसा यह द्वितीय भङ्ग है-२ तथा-कोई एक सारथि ऐसा होना है जो रथादिमें प्रवादिकों को योजित और चियो. जित भी करता है ऐसा यह तृतीय भङ्ग है-३ तथा-कोई ऐक सारथि
એજ પ્રમાણે ઘોડાના પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે – (૧) કોઈ એક ઘોડો ચક્તયુક્ત હોય છે, ઈત્યાદિ ચાર પ્રકાર સમજવા. પુરુષના પણ યુકતયુકત આદિ ચાર પ્રકાર સમજવા. એ જ પ્રમાણે યુક્તપરિણત, યુકતરૂપ અને યુક્તશોભા સંપન્ન, આ પદોને જોડીને પણ બીજી ત્રણ ચતુર્ભગી દાનસૂત્ર અને દાર્જીનિક પુરુષસૂત્ર વિષે સમજી લેવી.
આ સૂત્રને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–રથ ચલાવનારને સારથિ કહે છે. તેના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) કોઈ એક સારથિ એ હોય છે કે જે રથ સાથે અશ્વાદિને જોડે છે ખરો પણ તેમને રથથી છૂટા કરતું નથી (૨) કોઈ એક સારથિ અશ્વાદિકોને સ્થથી અલગ કરે છે પણ તેમને રથ સાથે જોડતું નથી. (૩) કોઈ એક સારથિ અશ્વાદિકોને રથ સાથે જોડે છે પણ ખરે અને તેમને વિજિત (અલગ) પણ કરે છે (૪) કોઈ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #65

सुघा टीका स्था० ४३३.सू०१३ सारथिदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम्
४९ यिता, इति चतुर्थीभङ्गः४॥ चतुर्थभङ्गनिर्दिष्टः सारथिस्तु अश्वादोन चालयत्येवेति । ___ " एवमेये"-त्यादि-एवमेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाएको योजयिता-संयमयोगेषु साधूनां प्रवर्तयिता भवति किन्तु नो वियोजयिताअनुचितकार्यप्रवृत्तानां निवर्तयिता न भवति, इति प्रथमः १। तथा-एको थियो। जयिता-अनुचितकार्यप्रष्टत्तानां निवर्तयिता भवति किन्तु नो योजयिता-संयमयोगेषु प्रवर्तयिता न भवतीति द्वितीयः । २ । तथा-एको योजयिताऽपि-संयमयो. गेषु प्रवर्तयिताऽपि प्रियोजयिताऽपि-अनुचितकार्यप्रवृत्तानां निवर्तयिताऽपि भवति, ऐसा होता है जो-अश्यादिकों को रथमें न तो संलग्न करता है और न उससे उन्हें दूर-पृथक ही करता है यह चतुर्थ भङ्ग है-४ यह चतुर्थ भगवाला सारथि केवल अश्वादिकों को चलाता है।
इसी तरह से पुरुषजात जो चार कहे गये हैं उनका तात्पर्य ऐसा है-- कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो संयमयोगों में साधुजनोंको प्रवृत्त ही करता है किन्तु-अनुचित कार्यमे प्रवृत्त को वहांसे हटाने वाला नहीं होताहै, ऐसा यह प्रथम भङ्ग है-१ तथा कोई एक साधु पुरुष ऐसा ही होताहै जो-अनुचित कार्य में प्रवृत्त हुये जनों को यहाँसे हटानेवाला ही होता है किन्तु-संयमयोगोंमें प्रवृत्ति करानेवाला नहीं होता होता है ऐसा यह द्वितीय भङ्ग है-२ तथा-कोई एक साधुपुरुष ऐसा है जो संयमयोगों में प्रवृत्ति भी कराता है और अनुचित कार्यो में प्रवृत्तों को वहांसे हटाता भी है यह-ऐसा तृतीय भङ्ग है-३ એક સારથી અશ્વાદિને રથ સાથે ચેજિત પણ કરતા નથી અને તેમને રથથી વિજિત (અલગ) પણ કરતા નથી. આ ચોથા પ્રકારના સારથિ માત્ર અશ્વાદિકોને અથવા રથને ચલાવવાનું કામ જ કરે છે.
એજ પ્રમાણે પુરુષના પણ જે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે, તેમનું હવે પછી. કરણ કરવામાં આવે છે–(૧) કોઈ એક સાધુપુરુષ એ હોય છે કે જે સાધુઓને સંયમમાં પ્રવૃત્ત જ કરાવે છે, પણ અનુચિત્ત કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થયેલા સાધુને તેમ કરતા અટકાવતું નથી. (૨) કોઈ એક સાધુપુરુષ એ હોય છે કે જે અનુચિત કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત થયેલા માણસોને તે પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરતા અટકાવે છે, પણ તેમને સંયમોમાં પ્રવૃત્ત કરનારે હોતો નથી. (૩) કોઈ એક સાધુપુરુષ એ હોય છે કે જે માણસોને સંયમમાં પ્રવૃત્ત પણ કરે છે અને અનુચિત કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થનારને તે કાર્ય કરતાં અટકાવે છે પણ ખરે. (૪) કોઈ એક સાધુ પુરુષ એ હોય છે કે જે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #66

स्थानाङ्गसूत्रे इति तृतीयः । ३ । तथा-एको नो योजयिता नो चियोजयिता भयति, स च साधारणशक्तिसम्पन्नो मुनिः ४। इति चतुर्थः ४। इति लोकोत्तरषुरुषमपेक्ष्य व्या. ख्यानम् । साधारणपुरुषविवक्षायां तु-एको योजयिता-क्वचित् कार्ये प्रपतयिता भवति, किन्तु नो पिपोजयिता-ततो निवर्तयिता न भातीति प्रथमः ।१। एवं शेषभङ्गत्रयमपि बोध्यम् ।।
" एवमेव हया" इत्यादि-एवमेवयानवदेव हयाः - अश्वाः चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-"युक्तो नामैक ' इत्यादि । एतत्सूत्रं यानमूत्रबद् व्याख्येयम् । तथा-कोई एक साधु पुरुष ऐसा भी होता है जो न संयमयोगोंमें प्रवृत्ति कराता है और न अनुचित कार्यों में फसेको वहांसे हटाता ही है ऐसा चतुर्थ भगवाला कोई एक साधारण शक्तिशाली मुनिजन होता है-४ इस प्रकारका यह व्यासपान इन चार मङ्गोका लोकोत्तर पुरुष की अपेक्षा लेकर किया गया है। साधारण पुरुषकी अपेक्षासे इनका व्याख्यान ऐसा है जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो किसी कार्य में किसीको प्रवृत्त करानेयाला ही होता है उससे उसे निवृत्त करानेवाला नहीं-१ अवशिष्ट तीन भंग इसी तरहसे समझ लेना चाहिये-४ एयामेव-इत्यादि यानके समान हय अश्वके भी चार प्रकार होते हैं जैसे कोई एक तो ऐसा अश्य होता है जो पहले भी रथादिमें जोता जाता है और बादमे भी-१ कोई एक पहलेही जोता લેકોને સંયમમાં પ્રવૃત્ત પણ કરતું નથી અને અનુચિત કાર્ય કરનારને તેમ કરતા અટકાવતે પણ નથી કોઈ સાધારણ શકિતશાળી મુનિને આ ચોથા પ્રકારમાં ગણાવી શકાય છે. આ ચાર ભાંગાનું કથન લેકોત્તર પુરુષની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે. હવે સામાન્ય પુરુષની અપેક્ષાએ ચારે ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.
(૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે કોઈ કાર્યમાં કોઈ વ્યક્તિને પ્રવૃત્ત કરાવનાર જ હોય છે, પણ તેમાંથી તેને નિવૃત્ત કરાવનાર હોતો નથી, બાકીના ત્રણ ભાંગા પણ એજ પ્રમાણે સમજી લેવા.
" एवामेव" त्याहियाननी रेभ. भवन ५ या२ ४२ डाय છે–(૧) કોઈ એક અશ્વ એવો હોય છે કે જે પહેલાં પણ રથાદિની સાથે જોડી શકાય છે અને પછી પણ જોડી શકાય છે. (૨) કોઈ એક અશ્વ પહેલાં જેડી શકાય છે પણ પછી જોડી શકાતું નથી. (૩) કોઈ એક અશ્વ એવે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #67

सुघाटीका स्था०४४०३ सू० १३ सारथिदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम्
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि - एवमेव हयवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा युक्तो नामैक इत्यादि लौकिकलोकोत्तरपक्षमनुसृत्य व्याख्येयम् ।
५१
97
" एवं जुत्तपरिणए " इत्यादि । एवं यानवद् “युक्तपरिणतो युक्तरूपो युक्तशोभः इत्येतैः पदैः साकं हयसूत्रचतुर्भङ्गी बोध्या ४| " सव्वेसिं " - सर्वेषां प्रत्येकं भङ्गांश्चतुरचतुरः कृत्वाः एकैकमङ्गचतुष्टयस्य ' पडियक्वो ' प्रतिपक्षीदान्तिको भणनीयः । तत्र को दाष्टन्तिकः ? इत्यपेक्षायामाह -' पुरिसजाया ' इति । पुरुषजातानि - पुरुषजातरूपो दाष्टन्तिकः सर्वेषां भणनीय इति । सू० १३ ।
मूलम् -- चनारि गया पण्णता, तं जहा-जुत्ते णाममेगे जुने ४, एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा- जुत्ते णाममेगे जुत्ते ४, एवं जहा हयाणं तहा गयाणं भाणियां, पडिवक्खो तब पुरिसजाया । सू० १४ ।
जाता बाद में नहीं -२ कोई एक पहले भी, बादमे भी, और भी समय में जोता जाता है - ३ तथा कोई एक ऐसा होता है जो नतो पहले, न बाद में ही जोता जाता है ४ । अथवा - इन युक्तयुक्त आदि भङ्गों की व्याख्या यान जैसी जाननी चाहिये और यान के समान ही 'युक्त परियुक्तरूप ' और ' शोभा सम्पन्न ' युक्त इन पदों को घटित करके हय चतुर्भङ्गा जाननी चाहिये । और प्रत्येक चतुर्भङ्गी के समान प्रतिपक्ष दान्तिक जो पुरुषजात हैं वे भी चार प्रकारके हैं ऐसा जानना च. हिये ॥ सू०१३ ॥
णत ' '
હાય છે કે જે પહેલાં જોડી શકાતા નથી પણ પછી જોડી શકાય છે, (૪) કોઈ એક અશ્વ એવા હાય છે કે જેને પહેલાં પણ જોડી શકાતે નથી અને પછી પણ જોડી શકાતા નથી. અથવા આ યુક્તાયુક્ત આદિ ભાંગાની વ્યાખ્યા યાનના સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવી. અને યાનની જેમ જ યુક્તપરિણત, યુક્તરૂપ અને ચુક્તશાલા સપન્ન આ પદને ચેાજવાથી અશ્વ વિષયક ખીજી ત્રણ ચતુભ'ગી પણ બનાવી શકાય છે, અશ્વવિષયક જેવી ચાર ચતુ`'ગી કહી છે એવી જ ચાર ચતુ"ગી દાન્તિક પુરુષ વિષે પણ સમજી લેવી જોઇએ. ।। સ. ૧૩૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #68

स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - चत्वारो गजाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-युक्तो नामैको युक्तः ४ । एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-युक्तो नामैको युक्तः ४ एवं यथा हयानां तथा गजानामपि भणितव्यं, प्रतिपक्षस्तथैव पुरुषजातानि । सू० १४ । टीका - " चत्तारि गया " इत्यादि - सुगमम् ।
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " इत्याद्यपि स्पष्टमेव ।
५२
" एवं जहा - हयाणं " इत्यादि - एवम् इत्थं - प्रदर्शितक्रमेणेत्यर्थः, यथा हयानां युक्तादिपदयोजनया प्रत्येकं चत्वारश्वत्वारो भङ्गा भणिताः, तथा = तेन क्रमेण गजानामपि युक्तादि शोभान्तपदचतुष्टययोजनापुरस्सरं प्रत्येकं भङ्गवतुष्टयं भणितव्यम् ।
" पडिवक्खो तहेव पुरिसजाया " पुरुषजातरूपदान्तिकोऽपि तथैव भणितव्यः । सू० १४ ।
मूलम् - चत्तारि जुग्गायरिया पण्णत्ता, तं जहा - पंथजाइ नाममेगे णो उपजाई १, उप्पहजाई णाममेगे णो पंथजाई २, एगे पंथजाई पि उप्पहजाईवि ३, एगे णो पंथजाई णो उपजाई ४, एवमेव चत्तारि पुरिसजाया । सू० १५ ।
61
चत्तारि गया पण्णत्ता " - इत्यादि १४
सूत्रार्थ- गज-हाथी चार प्रकारकेहैं, युक्तयुक्त-१ युक्तायुक्त - २ अयुक्तयुक्त - ३ और अयुक्तायुक्त ४ । ऐसे ही पुरुष जान भी युक्तयुक्त आदि के भेदसे चार कहे गये हैं ४ |
टीकार्थ - हयोंकी युक्तादि पद योजनासे बनाई गई चतुर्भङ्गी के जैसे युक्तादि पदसे लेकर युक्त शोभासम्पन्न तक के पदों की योजना से गजोंकी चतुर्भङ्गी बना लेनी चाहिये । और साथ साथ पुरुष जात भी चार हैं इन सब सूत्रोंका व्याख्यान हयसूत्र जैसा कर लेना चाहिये ॥ सू०१४ ॥
सूत्रार्थ - " चत्तारि गयो पण्णत्ता " त्याहि
गम (हाथी) यार प्रहारना उद्या छे - (१) युक्तयुक्त, (२) युक्तायुक्त, (૩) યુકતયુક્ત અને (૪) અયુક્તાયુક્ત. એજ પ્રમાણે પુરુષના પણ યુક્તયુક્ત આદિ ચાર પ્રકાર સમજવા.
ટીકા અશ્વની જેમ જ યુક્તપરિણત, યુક્તરૂપ અને યુક્ત શેાભાસ'પન્ન, આ પદને યાજવાથી ગવિષયક ખીજી ત્રણ ચતુલ ગી પણ બને છે, એજ પ્રકારની ખીજી ત્રણ ચતુભ'ગી દાન્તિક પુરુષ વિષે चाट्यु समभवी, इयसूत्र (सू. १३) नाव या सूत्रा लायार्थं सभन्यो. सू. १४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #69

५३
सुघा टीका स्था०४३०३सू०१५ गजदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम्
छाया - चतस्रो युग्याऽऽचर्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पथियायि नामैकं नो उत्पथमाथि १, उत्पवयायि नामैकं नो पथियामि २, एक, पथियाय्यपि उत्पथयाय्यपि ३, एकं नो पथियायि नो उत्पथयायि ४, एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि । सू० १५ ॥
टीका - " चत्तारि जुग्गायरिया " इत्यादि युग्याऽऽचर्याः - युगं - रथं वहतीति युग्मश्वादि वाहनं तस्याऽऽचरणान्याचर्या: - बहनक्रियाः गमनक्रियः वा चतस्रः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - " पंथजाई ' इत्यादि - एकं युग्यम् - अश्वादिवाहनं पथियायि - पन्थानं मार्गयति गच्छतीत्येवं शीलं तथा भवति किन्तु नो उत्पथयायि - उत्सृष्टः त्यक्तः पन्थाः उत्पथः कुमार्गः तं गच्छतीत्येवंशील मुत्पथयामि न भवति, इति प्रथमो भङ्गः । १ ।
"
तथा - एकम् उत्पथयायि भवति, किन्तु नो पथियायि, इति द्वितीयः २ ।
" चत्तारि जुग्गायरिया पण्णत्ता " - इत्यादि १५
सूत्रार्थ - युग्याचर्या चार कही गई हैं, पथियायी नो उत्पथपायी - १ उत्प धयायी नो पथियाधी - २ पथियायी भी उत्पथयापी भी - ३ और नो पथियायी नो उत्पथयायी - ४ । इसी प्रकार से पुरुष जात भी चार कहे गये हैं
भावार्थ-युपपदसे रथ वहन करनेवाले अश्वादि वाहन यहां गृहीत हुये हैं, इनकी जो बहनक्रिया या गमनक्रिया है वह आचर्या पदसे गृहीत है। इसे चार प्रकार होनेका तात्पर्य ऐसा है कोई अश्वादि वाहन ऐसा होता है जिसका स्वभाव मार्गसे चलनेका कुमार्गसे नहीं होता है - १ यह पथियायी मार्ग में चलनेवाला का प्रथम भङ्ग है कोई एक ऐसा होता है जो कुमार्ग से चलने का स्वभाववाला होता है मार्ग से नहीं, २ यह द्वितीय भङ्ग है " इत्याहि
" चत्तारि जुग्गायरिया पण्णत्ता
युग्याथर्या (अश्वाहिनी अमन डिया) यार प्रहारनी उही छे – (१) पथिયાયી ના ઉપથયાયી, (ર) ઉપથયાયી ના પથિયાયી, (૩) પથિયાયી અને ઉપથયાયી (૪) ના થિયાયી ના ઉપથયાયી એજ પ્રમાણે પુરુષાના પણુ
ચાર પ્રકાર કહ્યા છે.
ભાવાર્થ-યુગ્મ એટલે રથાદિને ખેંચનાર અશ્વાદિ તે અશ્વાદિની જે વહન ક્રિયા અથવા ગમનક્રિયાને આચર્યોં કહે છે તેના ચાર પ્રકાર હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે—(૧) કોઇ અન્ધાદિ યુગ્ય હાય છે જે માગે ચાલવાના સ્વભાવવાળું હાય છે-કુમાર્ગે ચાલતું નથી. (૨) કેાઈ એક અશ્વાદિ વાહન કુમાર્ગે જ ચાલવાના સ્વભાવવાળું હોય છે. માગે` તા ચાલતુ' જ નથી. (૩)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #70

५४
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-एक पथियाय्यपि भवति, उत्पथयारयपि, इति तृतीयः ।। तथा-एकं नो पथियायि भवति नो उत्पथयायि, इति चतुर्थः। ४ ।
यद्यपि सामान्यमत्रे युग्यस्याचर्याश्चतुर्विभज नीयत्वेनोक्तास्तथापि आश्रयाऽऽश्रेषयोरभेदविवक्षया चर्याऽऽश्रयो युग्यमेव चतुर्विधत्वेनोक्तमिति । इति द्रव्ययुग्यपक्षे । भावयुग्यपक्षेतु-युग्यशब्दस्योपचारिकत्वेन युग्यसदृशा इत्यर्थः, तत्सादृश्यं च संयमयोगभारवोढूतया साधुषु ग्राह्य, तेषामाचर्या युग्याचर्याश्चतस्रः प्रज्ञप्ता इत्यर्थों बोध्यः, अत्रापि युग्यपदलक्षितस्य साधोराचर्याद्वारेण चातुविध्यं, तत्र प्रथमः पथियायी अप्रमत्तः, सदनुष्ठायित्वात् १, उत्पथयायी लिङ्गी तथा-कोई अश्यादि चाहन ऐसा होता है जो मार्गसे जानेका स्वभाववाला होता है और कुमार्गसेभी-३ ऐसा यह तृतीय भङ्ग है । कोई एक अश्चादि न मार्गसे-न कुमार्गसे जानेका स्वभावयाला होता है-४ यद्यपि इस सामान्य सूत्र में युग्यको आचर्या चार प्रकार से कही गई है फिर भी आश्रय और आय में अभेद विवक्षासे आचर्या के आश्रय. भूत युग्यही चार प्रकारके कहे गये हैं ऐसा समझना चाहिये । यह कथन द्रव्य युग्यके पक्षमें किया है, भावयुग्यके पक्षमें इन भङ्गोका यों कथन करना चाहिये । युग्य शब्दको औपचारिक मानके युग्य जैसा जो हों वे युग्य हैं, ऐसे युग्य साधु होते हैं, क्योंकि ये संयम भारको वहन करते हैं अतः इनमें-युग्य सादृश्य है इनकी चर्या युग्याचर्या है। यहां चर्या द्वारा युग्ध पदोपलक्षित साधुमें चतुर्विधता इस કઈ અશ્વાદિ વાહન માર્ગ પર થઈને ચાલવાના સ્વભાવવાળું પણ હોય છે અને કુમાર્ગે ચાલવાના સ્વભાવવાળું પણ હોય છે (૪) કેઈ એક અશ્વાદિ (યુગ્ય) માગે થઈને જવાના સ્વભાવવાળું પણું હોતું નથી અને કુમાર્ગે ચાલવાના સ્વભાવવાળું પણ હતું નથી, જે કે આ સામાન્ય સૂત્રમાં સુષ્યની આચર્યા (અશ્વાદિની ગમનકિયા) ચાર પ્રકારની કહી છે, છતાં પણ આશ્રય અને આમેયમાં અભેદેપચારની અપેક્ષાએ આચર્યાના આશ્રયભૂત યુગ્મ ( અશ્વા દિનાં ) જ અહીં ચાર પ્રકાર સમજવા જોઈએ. આ કથન દ્રવ્યયુગ્યને અનલક્ષીને કરવામાં આવ્યું છે, ભાવયુગ્યની અપેક્ષાએ આ ભાંગાઓનું કથન આ પ્રમાણે થવું જોઈએ. યુગ્ય શબ્દને ઔપચારિક ગણુને યુગ્ય જેવા જે હોય તેને પણ યુગ્ય કહી શકાય. સંયમભારનું વહન કરનાર સાધુને જ એવાં યુગ્યસમાન ગણી શકાય. એવાં સાધુની આચર્યાને યુગ્યાચર્યા કહી શકાય. અહીં આચર્યો દ્વારા યુગ્ય પદપલક્ષિત સાધુમાં ચતુર્વિધતાનું આ પ્રમાણે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #71

सुधा टीका स्था०४ उ.३ सू.१५ गजदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम् असदनुष्ठायित्वात् २, उभययायी प्रमत्तः, उमपानुष्ठायित्वात् ३, अनुमययायी सिद्धः, अनुभयानुष्ठायित्वादिति ।
" एवामे"-त्यादि-एवमेव-युग्यवदेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एक:-कश्चित् पुरुषः पथियायी-सुशास्त्रज्ञानसम्पन्न-सुगुरूपदिष्टसुदेवाऽऽराधनादिमार्गगामी भवति, किन्तु नो उत्पथयायी कुशास्त्रज्ञानोपहतकुगुरूपदिष्ट कुदेवाऽऽराधनादिकुपथगामी नो भवति ? एवं शेषभङ्गत्रयं बोध्यम् । ४।। प्रकार है-कोई एक साधु ऐसा होता है जो पथियायी सदनुष्ठान करनेवाला अप्रमत्त होता है-१कोई एक असदनुष्ठान करनेवाला उत्प. थयायी प्रमत्त होता है-१ केवल साधुलिङ्गधारी होता है-२ कोई एक सद्-असद् अनुष्ठान करनेवाला उभययायी प्रमत्त और अप्रमत्त भी होता है-३ कोई एक अनुभययायी होता है क्योंकि वह उभय प्रकारके अनुष्ठानमें एक काभी अनुष्ठान करनेवाला नहीं होता है ऐसा वह सिद्ध होता है-४ । युग्य के सम्बन्ध से सम्बद्ध पुरुष जातभी चार होते हैं, जैसे कोई एक पुरुष पथियायी होता है सुशास्त्र ज्ञान सम्पन्न गुर्वादि उपदेशसे सुदेवकी आराधना आदिके मार्गमें गमन स्वभाववाला होता है, परन्तु उत्पथयायी नहीं होता है कुशास्त्रज्ञानसे उपहत कुगुरु द्वारा प्रतिपादित कुदेवोराधन आदि कुमार्गमें जानेवाला नहीं होता है-१ इसी प्रकारसे शेष तीन भङ्ग भी समझना चाहिये । यहा પ્રતિપા ન કરી શકાય–(૧) કેઈ એક સાધુ એ હેય છે કે જે પથિયાથી હોય છે એટલે કે સદનુષ્ઠાન કરનારે અપ્રમત્ત સંવત હોય છે. (૨) કોઈ એક સાધુ એ હોય છે કે જે અસદનુષ્ઠાન કરનાર ઉ૫થયયી પ્રમત્ત હોય છે એટલે કે કેવળ વેષધારી સાધુ જ હોય છે. (૩) કોઈ એક સાધુ સદનુષ્ઠાન અને અસદનુષ્કામ કરનાર ઉભયયાયી પ્રમત્ત અને અપ્રમત્ત હોય છે. (૪) કોઈ એક સાધુ અનુભયયાયી હોય છે, કારણ કે તે સદઅનુષ્ઠાન પણ કરતો નથી અને અસદનુષ્ઠાન પણ કરતા નથી. એ તે સિદ્ધ હોય છે
યુગ્યના દષ્ટાતને અનુરૂપ ચાર પ્રકારના પુરુષ હોય છે– (૧) કેઈ એક પુરુષ પથિયાયી હોય છે એટલે કે સુશાસ્ત્રજ્ઞાનસંપન્ન, ગુરુ આદિના ઉપદેશ રૂપ માગે અને સુદેવની આરાધનાને માગે ગમન કરવાના સ્વભાવવાળ હોય છે, પરન્તુ ઉત્પથયાયી હોતો નથી, એટલે કે કુશાસ્ત્રજ્ઞાનને કુમાર્ગ, કુગુરુ પ્રતિપાદિત કુદેવારાધના આદિ કુમાગે ગમન કરનારો હોતો નથી. એજ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ ભાગ પણ સમજી લેવા.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #72

__स्थानाङ्गसरे यद्वा-पथ्युरपथशब्दौ स्वसिद्धान्त-परसिद्वान्तपरौ, गत्यर्थस्य 'या' धातोः 'ये गत्यर्थास्ते ज्ञानार्थाः ' इति बोधार्थकत्वमपि, ततश्चायमर्थः-पथियायी-स्वसिद्धान्तज्ञायी, उत्पथयायी-परसिद्धान्तज्ञायीति, शेषं प्राग्वदूहनीयम् । सू० १५॥
मूलम्-चत्तारि पुप्फा पण्णत्ता,तं जहा-रूवसंपन्ने णाममेगे णो गंधसंपन्ने १, गंघसंपन्ने णाममेगे णो रूवसंपन्ने २, एगे रूवसंपन्नेवि गंधसंपन्नेपि ३, एगे णो रूपसंपन्ने णो गंधसं. पन्ने ४। एयामेव चत्तारि पुरिस जाया पण्णत्ता तं जहा-रूवसंपन्ने णाममेगे णो सीलसंपन्ने ४॥ सू० १६ ।। __ छाया-चत्वारि पुष्पाणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा रूपसम्पन्नं नामैकं नो गन्धसम्पन्नं १, गन्धसम्पन्न नामैक नो रूपसम्पन्नम् २, एकं रूपसम्पन्नमपि गन्धयपथी और उत्पथ ये दो शब्द स्थसिद्धान्त परसिद्धान्त परक हैं, क्योंकि गत्यर्थक धातु ज्ञानार्थक भी होता है, यहां-" या " धातु गत्यर्थक है अतः-यह बोधार्थक भी हो सकता है, इसलिये-" पथियायी" इस भङ्गका अर्थ स्वसिद्धान्ताऽनुपायी, तथा-" उत्पथयायी" इसका पर सिद्धान्तपाथी ऐसा भी अर्थ होता है । इस प्रकारका अर्थ करके शेष भङ्ग भी समझ लेना चाहिये ॥१०१५।। __"चत्तारि पुप्फा पण्णत्ता इत्यादि"-१६
सूत्रार्थ-चार प्रकारके पुष्प कहे गयेहैं, जैसे कोई एक पुष्प ऐसा होता है जो केवल रूप सम्पन्न ही होता है-गन्ध सम्पन्न नहीं-१ कोई एक पुष्प केवल गन्धसम्पन्नही होता है रूप सम्पन्न नहीं-२ तथा-कोई
A241-' थी' ५६ सिद्धान्तपाय भने — BAR' ५६ ५२सिद्धांतपाय छ, १२९ गत्य धातु ज्ञानार्थ ५५ डाय छे. ही 'या" धातु ગત્યર્થક હોવાથી બોધાર્થક પણ સંભવી શકે છે. તેથી “પથિયાયી” એટલે સ્વસિદ્ધાન્તને અનુયાયી અને “ઉ૫થયાયી” એટલે પરસિદ્ધાન્તને અનુયાયી, આ પ્રકારને અર્થ પણ થાય છે. આ પ્રકારના અર્થને અનુલક્ષીને બાકીના ભાંગ સમજી લેવા જોઈએ. | સૂ ૧૫
" चत्तारि पुप्फा पण्णत्ता" याह
ચાર પ્રકારના ફુલે કહ્યાં છે–(૧) કેઇ એક ફૂલ રૂપ સંપન્ન હોય છે, પણ ગંધસંપન્ન હેતું નથી. (૨) કેઈ ફૂલ માત્ર ગંધસંપન્ન જ હોય છે, પણ રૂપસંપન્ન હોતું નથી. (૩) કે ઈ એક ફૂલ રૂપસંપન્ન પણ હોય
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #73

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०१६ पुष्पदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम्
नियम ५७ सम्पन्नमपि ३, एकं नो रूपसम्पन्नं नो गन्धसम्पन्नम् ४। एवमेव चत्वारि पुरुष. जातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रूपसम्पन्नो नामैको नो शीलसम्पन्नः ४, । सू०१६।
टीका-" चतारि पुफा " इत्यादि-पुष्पाणि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाएकं पुष्पं रूपसम्पन्न-दर्शने सुन्दरं भवति, किन्तु नो गन्धसम्पन्न मुगन्धि न भवति १, एवं शेषभङ्गत्रयं स्वयं विवरणीयम् । ४ । क्रमेण पलाश-बकुल-जातीबदरीपुष्पाणि तदुदाहरणानि । __ " एयामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-एवमेव-पुष्पयदेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषो रूपसम्पन्नः-सुन्दरसंस्थानयान् भवति, किन्तु नो शीलसम्पन्न:-सद्वृत्तवान् न भवति १, एवं शेषभङ्गत्रिकं स्वयमूहनीयम् ४।। मू० १६ । एक पुष्प रूप सम्पन्न भी और गन्ध सम्पन्न भी होता है-३ और कोई एक नतो रूपसम्पन्न न गन्ध सम्पन्न ही होताहै-४ इसी प्रकारसे पुरुष जात भी चार कहे गये हैं, जैसे कोई एक पुरुष रूपसम्पन्न होता है पर-शील सम्पन्न नहीं-१ इत्यादि-४
सूत्र में पुष्प सम्बन्धी चतुर्भङ्गीका तात्पर्य है कि कोई एक पुष्प रूप सम्पन्न तो होता है अर्थात्-देखने में सुहावना होता है किन्तुसुगन्धवाला नहीं, जैसे पलाश पुष्प १ इसी प्रकारसे शेष भङ्गत्रय बनाते समय दृष्टान्त के स्थान पर बकुल जाती-बदरिका पुष्पोंको रख लेना चाहिये-४ इसी तरहसे पुरूषजातमें कोई एक पुरुष देखने में अति છે અને ગંધસંપન્ન પણ હોય છે. (૪) કોઈ એક ફૂલ રૂપસંપન્ન પણ હતું નથી અને ગંધસંપન્ન પણ હોતું નથી.
એજ પ્રમાણે પુરુષે પણ ચાર પ્રકારના હોય છે-(૧) કોઈ એક પુરુષ રૂપસંપન્ન હોય છે. પણ શીલસંપન્ન હોતું નથી. એ જ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ ભાંગા પણ સમજી લેવા.
પુષ્પ વિષયક ચતુરંગીનું સ્પષ્ટીકરણ–(૧) કોઈ એક પુષ્પ દેખાવમાં સુંદર હોય છે. પણ સુગંધવાળું હોતું નથી. જેમકે પલાશ ૫૫.
એજ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ ભાગ પણ સમજી લેવા. ગંધસંપન્ન ન રૂપસંપન્ન પુષ્પ તરીકે બકુલ પુષ્પ ગણાવી શકાય, ગંધ અને રૂ૫સંપન્ન પુષ્પમાં ગુલાખ પુષ્પ ગણાવી શકાય. ન ગંધ સંપન્ન અને ન રૂપસંપન્ન ફેલમાં બદરિકા પુષ્પ ગણાવી શકાય. એજ પ્રમાણે પુરુષના ચાર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે સમજવા–
स-८
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #74

स्थानाङ्गसूत्र मूलम् ---चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता. तं जहा-जाइसंपन्ने णाममेगे णो कुलसम्पन्ने० ४। ॥१॥
चत्तारि पुरिसजाया पण्णता, जाइसंपण्णे णाममेगे णो बलसंपन्ने, बलसंपन्ने णाममेगे णो जाइसंपन्ने० ४, (२)। एवं जाईए रूवेण ४ चत्तारि, आलायगा (३), एवं जाईए सुएण ४ (४), एवं जाईए सीलेण ४ (५), एवं जाईए चरित्तेण ४ (६), एवं कुलेण बलेण ४ (७), एवं कुलेण रूवेण ४ (८),एवं कुलेण सुएण ४ (९), कुलेणसीलेण ४ (१०), कुलेण चरित्तेण ४ (११)॥
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा–बलसंपण्णे णाममेगे णो रूवसंपण्णे ४ (१२) एवं बलेण सुएण ४ (१३) एवं बलेण सीलेण (१४) एवं बलेण चरित्तेण ४ (१५)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-रूवसंपन्ने णाममेगे णो सुयसंपपणे ४ (१६) एवं रूवेण सीलेण ४ (१७) रूपेण चरित्तेण ४ (१८)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-सुयसंपन्ने णाममेगे णो सीलसंपण्णे ४ (१९) एवं सुएण चरित्तेण य ४ (२०)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-तोलसंपन्ने णाममेगे णो चरित्तसंपन्ने ४ (२१) एया एकवीसं चउभंगीओ भाणियवा ॥ सू० १७ ॥ सुन्दर परन्तु सद्वृत्तवाला नहीं होता है १ बाकीके तीन भङ्ग स्वयं समझना चाहिये ॥१६॥
(૧) કેઈ એક પુરુષ દેખાવમાં અતિ સુંદર હોય છે, પણ સદુવૃત્તિવાળ હેતે નથી, એજ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ પ્રકારે પણ સમજી લેવા. સૂ. ૧દા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #75

सुघा टीका स्था० ४ उ. ३ सू. १७ जातिसम्पन्नादि पुरुषनिरूपणम् ५९ . छाया-चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैको नो कुलसम्पन्नः ४ (१) ____ चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैको नो बलस म्पन्न, बलसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः ४ (२) एवं जात्या रूपेण चत्वार आलापकाः (३) एवं जात्या श्रुतेन ४ (४) एवं जात्या शीलेन ४ (५) एवं जात्या चारित्रेण ४ (६) एवं कुलेन बलेन ४ (७) एवं कुलेन रूपेण ४ (८) एवं कुलेन श्रुतेन ४ (९) कुलेन शोलेन ४ (१०) कुलेन चारित्रेण ४ (११)
चत्वारि पुरुषनातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-बलसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्न: ४ (१२) एवं बलेक श्रुतेन ४ (१३) एवं बलेन शीलेन ४ (१४) एवं बलेन चारित्रेण ४ (१५)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रूपसम्पन्नो नामैको नो श्रुतसम्पन्न: ४ (१६) एवं रूपेण शीलेन ४ (१७) रूपेण चारित्रेण ४ (१८)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-श्रुतसम्पन्नो नामैको नो शीलसम्पन्नः ४ (१९) एवं श्रुतेन चारित्रेण च ४ (२०)
चत्वारि पुरुषजातानि पज्ञप्तानि, तद्यथा-शीलसम्पन्नो नामैको नो चारित्रसम्पन्नः ४ (२१) एत एकविंशतिश्चतुभेगा भणितव्याः । मू० १७॥
टीका-अथ पुष्पस्यैव दाष्टोन्तिकरूपाणि पुरुषसूत्राणि प्राह
" चत्तारि पुरिसनाया " इत्यादि-स्पष्टम् । एकः पुरुषो जातिसम्पन्न:उत्तमजातिको भवति, परन्तु नो कुलसम्पन्नः-उत्तमकुलसम्पन्नो न भवति १, एकः कुलसम्पन्नो भवति न जातिसम्पन्नः २, एक उभयसम्पन्न: ३, एक उभयवजितो भवति ।। इति प्रथमा चतुर्भङ्गी ॥१॥
" चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता" इत्यादि-१७
पुरुष जात चार है जातिसम्पन्न नो कुल सम्पन्न-१ अर्थात् कोई एक उत्तम जातिवाला होता है पर उत्तम कुलका नहीं-१ दूसरा कोई एक उत्तम कुलका होता है पर उत्तम जातिका नहीं-२ कोई एक पुरुष उत्तम कुलका भी और उत्तम जातिका भी होता है-३ तथाकोई एक पुरुष उभय वर्जित होता है न उत्तम कुलका न उत्तम जातिका ४
“ चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता " त्याह--
ચાર પ્રકારના પુરુષે કહા છે –(૧) કેઈ પુરુષ ઉત્તમ જાતિવાળ હોય છે, પણ ઉત્તમ કુળવાળે હોતો નથી. (૨) કેઈ ઉત્તમ કુળવાળે હોય છે પણ ઉત્તમ જાતિવાળી હોતું નથી. (૩) કોઈ એક પુરુષ ઉત્તમ કુળવાળો પણ હોય છે અને ઉત્તમ જાતિવા પણ હોય છે. (૪) કેઈ એક પુરુષ ઉત્તમકુળ રહિત અને ઉત્તમ જાતિ રહિત હોય છે ! ૧
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #76

६०
स्थानानसूत्रे पुनः " चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि स्पष्टम् , एकः पुरुषो जानिसम्पन्नो भवति किन्तु नो बलसम्पन्नः-चोर्यसम्पन्नो न भवति १, एको बल सम्पन्नो भवति नो जातिसम्पन्नः २, एक उभयसम्पन्नः ३, एक उभयवर्जितो भवति, इति द्वितीया चतुर्भङ्गी । २।।
" एवं जाईए रूवेण" इति–एवम् अमुना प्रकारेण जात्या सह रूपेण युक्ताश्चत्वार आलापका बोध्याः ? तथाहि-जातिसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्नः १, रूपसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः २, एको जातिसम्पन्नोऽपि रूपसम्प न्नोऽपि ३, एको नो जातिसम्पन्नो नो रूपसम्पन्नः ४। इति तृतीया चतुर्भङ्गो ३॥
"एवं जाईए सुएण' इति एवम् अनन्तरोक्तमकारेण जात्या सह श्रुतेन युक्ताश्चत्वार आलापकाः, तथाहि-जातिसम्पन्नो नामैको नो श्रुतसम्पन्नः १,
फिरभी-पुरुषजाति चार कहे गये हैं जैसे-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो जाति सम्पन्न होता है, पर बल सम्पन्न नहीं-१ अर्थात् वीर्य सम्पन्न नहीं होता है। कोई बलसम्पन्न है पर - जाति सम्पन्न नहीं-२ कोई एक उभय सम्पन्न होता है-३ और कोई एक उभयवर्जित होता है-४ एवं जाईए रूपेण-इत्यादि इसी प्रकार तरहसे जातिके साथ रूप ने युक्त चार आलापक जानना चाहिये, जैसे कोई एक पुरुष जातिसे सम्पन्न होता है पर रूपसे सम्पन्न नहीं-१ कोई एक रूपसे सम्पन्न होता है पर जाति सम्पन्न नहीं-२ कोई एक जाति और रूपसे भी सम्पन्न होता है-३ कोई एक न तोजाति सम्पन्न ही न रूप सम्पन्न हीहोता है. ४ " एवं जाईए सुएण" इसी तरहसे जातिसे श्रुतसे युक्त चार आलापक होते हैं, जैसे कोई एक पुरुष
નીચે પ્રમાણે પણ ચાર પ્રકારના પુરુષો કહ્યા છે–(૧) કોઈ એક પુરુષ उत्तम जतिसपन्न डाय छे ५५ सपन्न (वीय पन्न) होता नथी. (२) કઈ બળસંપન્ન હોય છે પણ જાતિસંપન્ન હોતો નથી. (૩) કોઈ બળસંપન્ન અને જાતિસંપન્ન હોય છે. (૪) કેઈ બળસંપન્ન પણ હોતું નથી અને જાતિસંપન્ન પણ હેત નથી. | ૨
“एवं जाईए रूयेण" मे प्रभारी जतिनी साये ३५॥ योगथी यार વિકપ બને છે, જેમકે (૧) કેઈ એક પુરુષ જાતિસંપન્ન હોય છે, પણ રૂપસંય હોતું નથી (૨) કોઈ રૂપસંપન્ન હોય છે પણ જાતિસંપન્ન હોત નથી (૩) કઈ જાતિસંપન્ન પણ હોય છે અને રૂપસંપન્ન પણ હોય છે. (૪) કઈ જાતિસંપન્ન પણ હેતે નથી અને રૂપસંપન્ન પણ હેત નથી. ૧૩
“एवं जाईए सुएण" मे प्रमाणे ति अन श्रुतना योगयी नाय પ્રમાણે ચાર ભાંગા બને છે––(૧) કેઈ એક પુરુષ જાતિસંપન હોય છે,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #77

सुघा टीका स्था० ४ उ०३ सू० १७ जातिसम्पन्ना३ि पुरुषजातनिरूपणम् ६१ श्रुतसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः २, एको जातिसम्पन्नोऽपि श्रुससम्पन्नोऽपि ३, एको नो जातिसम्पन्नो नो श्रुतसम्पन्नः ४। इति चतुर्थीचतुर्भङ्गी ।४। ___ " एवं जाईए सीलेण" इति-एवं-पूर्वोक्तरीत्या जात्यासह शीलेन युक्ताश्चत्वार आलापका बोध्याः, तथाहि-जातिसम्पन्नो नामैको नो शीलसम्पन्नः १, शीलसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः २, एको जातिसम्पन्नोऽपि शीलसम्पन्नोऽपि ३, एको नो जातिसम्पन्नो नो शीलसम्पन्नः ।। इति पञ्चमी चतुर्भङ्गी ५॥
" एवं जाईए चरित्तेग " इति एवं पूर्वोक्तप्रकारेण जात्या सह चारित्रेण यूक्ताश्चत्वार आलापका बोध्याः, तथाहि-जातिसम्पन्नो नामैको नो चारित्रससम्पन्नः १, चारित्रसम्पनो नामैको नो जातिसम्पन्नः २, एको जातिसम्पन्नोऽपि चारित्रसम्पन्नोऽपि३, एकोनो जातिसम्पन्नो नो चारित्रसम्पन्नः४। इति षष्टी चतुर्भङ्गी। जातियुक्त होता है पर श्रुतसे सम्पन्न नहीं-१ कोई एक श्रुतसम्पन्न होता है तो जातिसम्पन्न नहीं-२ कोई एक जातिसे भी और श्रुतसे भी सम्पन्न होता है-३ और कोई एक न तो जातिसम्पन्न न श्रुतसम्पन्न होता है-४।। ___ " एवं जाईए सीलेण”—इत्यादि इसी प्रकार शीलयुक्त जातिके चार आलापक होते हैं, कोई एक पुरुष जाति सम्पन्न होता है परशील सम्पन्न नहीं-१ कोई एक पुरुष शील सम्पन्न होता है तो जाति सम्पन्न नहीं-२ कोई एक जाति और शील सम्पन्न भी होता है-३ कोई एक नतो जाति सम्पन्न ही होता है न शील सम्पन्न ही-४। " एवं जाइए चरित्तणं " इसी प्रकार जातिके साथ चरित्रसे युक्त चार भङ्ग होते हैं, जैसे कोई एक पुरुष जाति सम्पन्न होता है तो चारित्र પણ શ્રુતસંપન હેતે નથી (૨) કઈ શ્રુતસંપન્ન હોય છે, પણ જાતિસંપન્ન હેતે નથી (૩) કઈ જાતિસંપન પણ હોય છે અને શ્રુતસંપન્ન પણ હોય છે. (૪) કઈ જાતિસંપન પણ નથી હોતે, અને શ્રતસંપન પણ હોતું નથી કે
___"एवं जाइए सीलेण" मे प्रमाणे नि भने शीना योगथी नीये પ્રમાણે ચાર ભાગા બને છે–(૧) કેઈ એક પુરુષ જાતિસંપન્ન હોય છે, પણ શીલસંપન હેતું નથી. (૨) કઈ શીલસંપન્ન હોય છે, પણ જાતિસંપન્ન હેતે નથી. (૩) કેઈ જાતિસંપન્ન પણ હોય છે અને શીલસંપન્ન પણ હોય છે. (૪) કઈ જાતિસંપન્ન પણ હેતું નથી અને શીલસંપન્ન પણ હેત નથી. પા
“एवं जाईए चरित्तेणं" मे प्रमाणे ति भने यात्रिना योगयी નીચે પ્રમાણે ચાર ભાંગા બને છે-(૧) કોઈ પુરુષ જાતિસંપન્ન હોય છે પણ ચારિત્રસંપન્ન હેતે નથી. (૨) કેઈ ચારિત્રસંપન્ન હોય છે પણ જાતિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #78

स्थानाङ्गसूत्रे ___ "एवं कुलेण बलेण" इति-एवं कुलेन सह बलेन युक्ताअपि चत्वारो भङ्गा बोध्याः, तथाहि-कुलसम्पन्नो नामैको नो बलसम्पन्नः १, बलसम्पन्नो नामैको नो कुलसम्पन्नः २, एकः कुलसम्पन्नोऽपि बलसम्पन्नोऽपि ३, एको नो कुलसम्पन्नो नो बलसम्पन्नः ४ा इति सप्तमी चतुर्भङ्गी । ७। __ "एवं कुलेण रूवेण" इति-एवं कुलेन सह रूपेण युक्ताश्चत्वारो भङ्गा बोध्याः, इत्यष्टमी चतुर्भङ्गी । ८।।
एवं कुलेन सह श्रुतेन युक्ताश्चत्वारो भङ्गा । इति नवमी ।९।। सम्पन्न नहीं-३ कोई एक चारित्र सम्पन्न होता है तो जाति सम्पन्न नहीं-२ कोई एक जाति सम्पन्न होता है और चारित्र से भी-३ कोई एक जाति-चारित्र उभय से विकल होता है-४ । “एवं कुलेग बलेण" इसी प्रकार कुल और बलके योगसे चार भङ्ग होते हैं, कोई एक पुरुष कुल सम्पन्न होता है तो बल सम्पन्न नहीं-१ कोई एक बल सम्पन्न होता है तो कुल सम्पन्न नहीं-२ कोई एक कुल सम्पन्न होता है और बल सम्पन्न भी-३ कोई एक न तो बल सम्पन्न न कुल सम्पन्न ही होता है-४ " एवं कुलेण रूयेण"-इसी प्रकार कुल और रूपसे चार भङ्ग होते हैं। कोई एक पुरुष कुल सम्पन्न होता तो रूपसम्पन्न नही-१ कोई एक रूप सम्पन्न होता है तो कुलसम्पन्न नहीं-२ कोई एक उभय सम्पन्न होता है-३ कोई एक उभय विहीन होता है-४ । સંપન હેત નથી. (૩) કોઈ જાતિ અને ચારિત્ર બનેથી સંપન્ન હોય છે (૪) કઈ જાતિ અને ચારિત્ર બનેથી વિહીન હોય છે. દા
“एवं कुलेण बलेण" मे०४ प्रमाणे ॥ अने. मजा येथी यार ભાંગા બને છે–(૧) કેઈ પુરુષ કુળસંપન્ન હોય છે, પણ બળસંપન્ન હેતે નથી, (૨) કેઈ બળસંન્ન હોય છે પણ કુળસંપન્ન હોતું નથી (૩) કઈ બળ અને કુળ બનેથી સંપન્ન હોય છે. (૪) કેઈ બળસંપન્ન પણ હેતે નથી અને કુળસંપન્ન પણ હેતે નથી. I
"एवं कुलेण रूवेण" मे४ प्रमाणे मुष भने ३५न। योगी नीय પ્રમાણે ચાર ભાંગા બને છે–(૧) કેઈ કુળસંપન તો હોય છે પણ રૂપસંપન્ન હોતું નથી. (૨) કોઈ રૂપસંપન્ન હોય છે પણ કુળસંપન્ન હોત નથી. (૩) કોઈ કુળસંપન પણ હોય છે અને રૂપ સંપન્ન પણ હોય છે. (૪) કેઈ કુળસંપન્ન પણ હતું નથી અને રૂપસંપન પણ હેતે નથી. ૮ એજ પ્રમાણે કુળ અને કૃતના રોગથી પણ ચાર ભાંગા બને છે. લિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #79

सुधा टीका स्था० ४ उ०३ सू०१७ जातिसम्पन्नादि पुरुषजातनिरूपणम् ६३ कुलेन सह शीलेन युक्ताश्चत्वारो भङ्गा इति दशमी । १० । कुलेन सह चारित्रेण युक्ताश्चत्वारो भगा इत्येकादशी । ११ ।
" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषमातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-बलसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्नः १. रूपसम्पन्नो नामको नो बलसम्पन्नः २, एको बलसम्पन्नोऽपि रूपसम्पन्नोऽपि ३, एको नो बलसम्पन्नो नो रूपसम्पन्नः ४। इति द्वादशी । १२ ।
" एव वलेण मुएण" इति–एवं बलेन सह श्रुतेन युक्ता अपि चत्वारो भङ्गा बोध्याः इति त्रयोदशी । १३ । ___" एवं बलेण सीलेण" इति-एवं बलेन सह शीलेन युक्ताश्चत्वारो भङ्गा बोध्याः । इति चतुर्दशी । १४ । इसी प्रकार कुल और श्रुतके योगमें चार भङ्ग होते है-४ इसी प्रकार कुल शील से भी चार भंग होते हैं-४ इसी प्रकार कुल चारित्र युक्त चार भङ्ग होते हैं-४ इस प्रकारसे यहां तक ग्यारह चतुर्भङ्गी है। ११ ।
पुनश्च-" चत्तारि पुरिसजाया"--पुरुष जात चार हैं, जैसे कोई एक पुरुष बल सम्पन्न है तो रूप सम्पन्न नहीं-१ कोई एक रूप सम्पन्न होता है तो बल सम्पन्न नहीं-२ कोई एक बल सम्पन्न और रूप सम्पन्न भी होताहै-३ कोई एक न तो बल सम्पन्न न रूप सम्पन्न होता है-४, १२
"एवं बलेण सुएण"-इसी प्रकार बल श्रुतके योगमें चार भङ्ग होते हैं-४, १३ । ___" एवं बलेण सीलेण"-ऐसे बल और शील संयोगसे चार भङ्ग होते हैं-४, १४
એજ પ્રમાણે કુળ અને શીલના ચેગથી પણ ચાર ભાંગા બને છે. ૧૦ એજ પ્રમાણે કુળ અને ચારિત્રના વેગથી પણ ચાર ભાગા બને છે ૧૧ આ રીતે અહીં સુધીમાં ૧૧ ચતુર્ભગી પ્રકટ કરવામાં આવી છે.
" चत्तारि पुरिसजाया " यार प्रा२ना पुरुष हेय छ—(१) ४ પુરુષ બળસંપન્ન હોય છે પણ રૂપસંપન્ન હોતો નથી. (૨) કઇ રૂપસંપન્ન હોય છે પણ બળસંપન હોતું નથી. (૩) કેઈ બળ અને રૂપ બનેથી સંપન્ન હોય છે. (૪) કેઈ બળસંપન્ન પણ હોતું નથી અને રૂપસંપન્ન પણ હેતો નથી. ૧૨
" एवं बलेण सुएण" मे प्रभारी मा भने श्रतना योगयी यार ભાંગા બને છે. ૧૩
, एवं बलेण सीलेण " मेरी प्रमाणे मज मने शीना योथी यार ભાંગા બને છે. ૧૪
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #80

स्थानासो __"एवं वलेण चरित्तेण" इति-एवं बलेन सह चारित्रेण युक्ताश्चत्वारो भङ्गा योध्याः । इति पञ्चदशी । १५।।
" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-रूपसम्पन्नो नामैको नो श्रुतसम्पन्नः १, श्रुतसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्नः २, एको रूपसम्पन्नोऽपि, श्रुतसम्पन्नोऽपि ३, एको नो रूपसम्पन्नो नो श्रुतसम्पन्नः ४। इति पोडशी । १६ ।
" एवं रूवेण सीलेण" इति-एवं रूपेण सह शीलेन युक्ताश्चत्यारो भङ्गा योध्याः । इति सप्तदशी । १७ ।
" रूपेण चरित्तेण" इति-रूपेण सह चारित्रेण युक्ताश्चत्वारो भङ्गा बोध्या।। इत्यष्टादशी। १८ ।
" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-श्रुतसम्पन्नो नामैको नो शीलसम्पन्नः १, शीलसम्गन्नो नामैको नो श्रुत___ " एवं बलेण चरित्तेण" इसी प्रकार बल चारित्रसे चार भङ्ग होते हैं-४, १५
'चत्तारि पुरिष जाया'-पुरुष जात चार कहे गयेहैं, जैसे कोई एक पुरुष रूप सम्पन्न होता है श्रुत सम्पन्न नहीं-१ कोई एक श्रुत सम्पन्न होता है रूप सम्पन्न नहीं-२ कोई एक रूप और श्रुत सम्पन्न भी-३
और कोई एक दोनोंसे रहित होता है-४, १६ “ एवं रूपेण सीलेण" इसी प्रकार रूप शील से युक्त ४ भङ्ग होते हैं, १७ "रूवेण चरित्तेण" इसी तरह रूप चारित्र युक्त ४ भङ्ग होते हैं-१८ ।
" एवं बलेण चरित्तेण" मे प्रमाण मग अने यात्रिना योगयी ચાર ભાંગા બને છે. ૧૫
" चत्तारि पुरिस जाया" पुरुषना नीय प्रभार या२ १२ ५५ ५९ છે –(૧) કેઈ એક પુરુષ રૂપસંપન્ન હોય છે, પણ શ્રતસંપન્ન હોતું નથી. (२) ४ श्रतसन्न पण डाय छे. ५५ ३५४ पन्नता नथी. (3) छ શ્રતસંપન્ન પણ હોય છે અને રૂપસંપન્ન પણ હોય છે, (૪) કેઈ રૂપસંપન્ન પણ હેતું નથી અને મૃતસંપન્ન પણ હોતું નથી. ૧૬
___ "एवं स्वेण सीलेण " प्रमाणे ३५ भने शासन योगाणा यार Hin मन छे. [१७। " एवं रूवेण चरित्तेण" मे प्रमाणे ३५ भने यारि. ત્રના યોગથી પણ ચાર ભાંગા બને છે. તે ૧૮
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #81

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०१७ जातिसम्पन्नादि पुरुषजातनिरूपणम् ६५ सम्पन्नः २, एकः श्रुतसम्मनोऽपि शीलसम्पन्नोऽपि ३, एको नो श्रुतसम्पन्नो नो शीलसम्पनः ४। इत्येकोनविंशा चतुर्भङ्गी । १९।। __"एवं सुणए चरित्तेण य" इति-एवं श्रुतेन सह चारित्रेण युक्ताश्चत्वारो भङ्गा बोध्याः । इति विंशतितमा चतुर्भङ्गी । २० ।
चित्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-शीलसम्पन्नो नामैको नो चारित्रसम्पन्नः १, चारित्रसम्पन्नो नामैको नो शीलसम्पन्नः २, एकः शीलसम्पन्नोऽपि चारित्रसम्पन्नोऽपि ३, एको नो शीलसम्पन्नो नो चारित्रसम्पन्नः ४। इत्येकविंशतितमा चतुर्भङ्गी। २१ । इत्थं जाति १ ___ पुनश्च-" चत्तारि पुरिसजापा पण्णत्ता" पुरुष जात चार कहे गये हैं जैसे कोई एक पुरुष श्रुत सम्पन्न होता है शील सम्पन्न नहीं-१ कोई एक शील सम्पन्न होता है तो श्रुतसम्पन्न नहीं-२ कोई एक श्रुत सम्पन्न भी शील सम्पन्न भी होता है-३ कोई एक न तो श्रत सम्पन्न न शील सम्पन्न होता है-४ १९ ।
"एवं सुएण चरित्तेणय"-इसी प्रकार श्रुत चारित्र युक्त ४ भङ्ग होते हैं -२०
पुनश्च-"चत्तारि पुरिसजाया"-इत्यादि पुरुष जान चार हैं, जैसे कोई एक मनुष्य शील सम्पन्न होता है चारित्र सम्पन्न नहीं-१ कोई एक चारित्र सम्पन्न होता है शील सम्पन्न नहीं-२ कोई एक शील से चारित्र से भी सम्पन्न होता है-३ कोई एक न तो शीलसे न चारित्रसे ही सम्पन्न होता है-४ यह एकीसवीं चतुर्भङ्गी है । इस प्रकार
“चत्तारि पुरिसजाया पण्णसा" पुरुषांना नाये प्रमाणे या२ ५२ પણ પડે છે–(૧) કોઈ એક પુરુષ શ્રુતસંપન્ન હોય છે પણ શીલસંપન્ન હોતું નથી. (૨) કઈ શીલસંપન્ન હોય છે પણ શ્રુતસંપન હેતે નથી. (૩) કેઈ શ્રત અને શીલ બનેથી સંપન્ન હોય છે. (૪) કઈ કૃત અને શીલ બનેથી વિહીન હોય છે. ૧૯
“ एवं सुएण चरित्तेणय " मे प्रभाये श्रुत भने यात्रिना याची ચાર ભાંગા બને છે. ૨૦
चत्तारि पुरिसजाया" पुरुषांना नीचे प्रमाणे या२ ५४.२ ४ा छ(१) ७ ५२५ शीतपन्न डाय छे ५४ पारित्रसन्न होतो नथी. (२) કેઈ ચારિત્રસંપન્ન હોય છે, પણ શીલસંપન્ન હોતું નથી. (૩) કઈ શીલ અને ચારિત્ર બનેથી સંપન્ન હોય છે. (૪) કઈ શીલ અને ચારિત્ર બનેથી વિહીન હોય છે. આ ૨૧ મી ચતુર્ભગી છે. ૨૧
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #82

स्थानाङ्गसूत्रे
कुल २ बल ३ रूप ४ श्रुत ५ शोल ६ चारित्रे ७ तिपदसप्तके परम्परं द्विकसंयोगेनैक विंशतिश्चतुर्मङ्गिकाः २१ भणितव्याः । एषां व्याख्या सुगमा । सू० १७ । ____ मूलम्-चत्तारि फला पण्णत्ता, तं जहा-आमलगमहुरे १, मुद्दिामहुरे २, खीरमहुरे ३, खंड महुरे । एकामेव चत्तारि आय. रिया पण्णत्ता, तं जहा-आमलगमहुर फलसमाणे जाव खंडमहुरफलसमाणे ॥ सू० १८॥ __ छाया--चत्वारि फलानि प्रजातानि, तद्यथा-आमलकमधुरं १, मृद्वीकामधुरं २, क्षीरमधुरं ३, खण्डमधुरम् ४ा एवं चत्वार आचार्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आमल. कमधुरफलसमानः यावत् खण्डमधुरफलसमानः । मू० १८ ॥
टीका--" चत्तारि फला" इत्यादि-फलानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाआमलकमधुरम्-आमलको-धात्रीतरुविशेषः, तस्या इदम् ( फल ) आमलकं, तदिव जाति-१ कुल-२ बल-३ रूप-४ श्रुत-५ शील-६ और चारित्र इन सात पदों में परस्पर द्विक संयोगसे ये २१ चतुर्भङ्गी होती हैं सुगम हैं । १७
" चत्तारि फला पणत्ता"-इत्यादि
फल चार प्रकारके हैं-आमलक मधुर-१ मृद्रीक मधुर-२ क्षीर मधुर-३ खण्ड मधुर-४ इसी प्रकार आचार्य भी चार प्रकार के हैं, आमलक मधुर फल समान-१ यावत् कोई एक खण्ड मधुर फल समान-४ । इस सूत्र द्वारा प्रतिपादित आमलक मधुरका तात्पर्य ऐसा है-आमलकी नामका एक वृक्ष विशेष होता है, इसका दूसरा नाम धात्रीतरु है इस का जो फल है वह आमलक है । जो फल इसका जैसा मधुर
२ रीते (१) गति, (२) ४१, (७) ११, (४) ३५, (५) श्रुत, (६) શીલ અને (૭) ચારિત્ર આ સાત પદને અનુક્રમે પછીના પદો સાથે ક્રિક સંગ કરવાથી કુલ ૨૧ ચતુર્ભાગી બને છે. ભાવાર્થ સુગમ છે. સૂ. ૧ળા
" चत्तारि फला पण्णत्ता" त्याहि ( सू. १८)
सना नीय प्रभात या२ ४२ हा छ-(१) मामले मधु२, (२) મૃદ્ધીક મધુર (૩) ક્ષીરમધુર અને (૪) ખંડમધુર. એજ પ્રમાણે આચાર્યના પણ “આમલક મધુર ફલ સમાન થી લઈને “ખંડમધુરફલસમાન” પર્યંતના ચાર પ્રકાર સમજવા. આમલક મધુર ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–-આમલકી (આંબળાનું ઝાડ) નામનું એક વૃક્ષ થાય છે. તેનું બીજુ નામ
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #83

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०१८ चतुष्प्रकार कफलजात स्वरूपनिरूपणम् ६७
w
तदेव, वा, मधुरमामलकमधुरम् १ तथा मृद्वीकामधुरं - मृद्वीका द्राक्षा सेब सेव वा मधुरं तथा २, तथा क्षीरमधुरं क्षीरं दुग्धं तदिव मधुरं क्षीरमधुरम् ३, तथाखण्डमधुरं - खण्डं शर्करा तदिव मधुरं खण्डमधुरम् ४, क्रमेणेमानि चत्वारि अल्पबहु- बहुत - बहुतममधुराणि भवन्ति ।
66
एवमेव चत्तारि आयरिया " इत्यादि - एवमेव-उक्तफलवदेव आचार्याश्रत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - आमलक मधुरफलसमानः, यावत्पदेन 'मृद्रीकामधुरफलसमानः, क्षीरमधुरफलसमान: ' इति पदद्वयग्रहणम्, तथा - खण्डमधुर फलसमान इति । तत्राऽऽमलकमधुरफलसमानः- आमलकवन्मधुर यत्फलं तत्तुल्यः यथाऽऽमहै वह आमलक मधुर है या स्वयं वही एक फल मधुर है - १ इस लिये वह आमलक मधुर (फल) है । कोई एक फल मृद्वीका मधुर होता है, मृदीका दाखका नाम है, द्राक्ष जैसा जो मधुर हो वह मृद्वीका मधुर है - २ या यों कहिये कि मृदीका स्वयं ही एक मधुर फल है। कोई एक क्षीर मधुर होता है, क्षीर-दूधका नाम है दूध जैसा मीठा जो हो वह क्षीर मधुर फल है - ३ कोई एक खण्ड मधुर होता है, शक्कर जैसा मधुर होने से खण्ड मधुर फल होता है - ४ ये सब क्रमशः अल्प वहु बहुतर, और बहुतम मधुरवाले होते हैं । इसी प्रकार से आचार्यमी चार प्रकार के होते हैं, इनमें कोई एक आचार्य आमलक मधुर फल समान होता है, आमलक के जैसे मधुर फूल समान होता है, जैसे आमलक तुल्य मधुर फलमें अल्प माधुर्य होता है वैसे ही उसमें भी उपशमादि गुण अल्प मात्रामें होता है अतः ऐसे आचार्यको आमलक मधुर " धात्रीतरु" छे. तेना इजने समल (आंजु) उडे छे, तेना व मधुर સ્વાદને આમલક મધુર કહે છે તે પાતે જ એક મધુર ફળ છે
મૃદ્ધીકામરના ભાવાર્થમૃદ્રીકા એટલે દ્રાક્ષ. દ્રાક્ષ જેવાં મધુર રસને મૃદ્ધીકા કહે છે. અથવા એમ કહી શકાય કે દ્રાક્ષ પાતે જ એક મધુર ફળ છે. દૂધ જેવાં મીઠા ફળને ક્ષીર મધુર કુલ કહે છે. સાકર જેવાં મધુર ફળને ખંડમધુર ફળ કહે છે. આ ચારે અનુક્રમે અલ્પ, મહુ, બહુતર અને બહુતમ મધુરતાવાળા હાય છે.
એજ પ્રમાણે આચાય પણ ચાર પ્રકારના હાય છે—(૧) કાઈ એક માચાય મામલક મધુર લ સમાન હોય છે. જેમ આમલક સમાન ફળમાં અલ્પ માય હાય છે, એજ પ્રમાણે કાઇ આચાયમાં ઉપશમ આદિ ગુણે અલ્પ માત્રામાં હાય છે તે કારણે એવા આચાય ને આમલક મધુર ફળસમાન કહ્યા છે. એજ પ્રમાણે જે આચાર્યંજન બહુ માત્રામાં, બહુતર માત્રામાં અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #84

स्यानांङ्गसूत्रे लकमधुरफलेऽल्पं माधुर्य तथाऽऽयाऽपि अल्प एचोपशमादिगुण इति तत्समान आचार्यों व्यवहोयते, एवं बहुबहुतर बहुतमोपशमादिगुणसम्पन्नेष्याचार्येषु मृद्रीकामधुरफलादि समानत्वं बोध्यम् ४। ॥ मू० १८ ॥
मूलम्-चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-करेइ णाममेगे वेयायचं णो पडिच्छइ १, पडिच्छइ णाममेगे येयावच्चं णो करेइ २, एगे पडिच्छइवि करेइयि ३, एगे नो पडिच्छ। नो करेइ ४॥
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-अट्ठकरे णाममेगे णो माणकरे १, माणकरे णाममेगे णो अट्टकरे २, अट्टकरेऽपि माणकरेऽवि ३, एगे णो अट्ठकरे णो माणकरे ४,
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--गणकरे णाममेगे णो माणकरे० ४,
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा- गणतंगहकरे णाममेगे जो माणकरे० ४,
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--गणसोहाकरे णाममेगे णो माणकरे० ४,
चत्तारि पुरिसजाया पण् गत्ता, तं जहा--गणसोहिकरे णाममेगे णो माणकरे० ४।
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--रूवं णाममेगे जहइ फलसे उपमित किया गया है। इसी प्रकारसे जो आचार्यजन बहुमात्रा में, बहुतर मात्रामें, बहुतम मात्रा में उपशमादि गुणों से युक्त होते हैं उनमें क्रमशः मृद्रीका मधुर फलादि समानता जाननी चाहिये ॥सू०१८॥ બહુતમ માત્રામાં ઉપશમાદિ ગુણોથી સંપન્ન હોય છે, તેમને અનુક્રમે મૃઢીકા (द्राक्ष) मधु२, क्षीरभर अने म' (सा३२) मधु२५० समान समया. सू. १८५
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #85

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू०१९ चतुष्प्रकारकपुरुषजातनिरूपणम् ६९ णो धम्मं १, धम्मं णाममेगे जहइ णो रूवं २, एगे रूबंपि जहइ धम्मपि जहइ ३, एगे णो रूपं जहइ णो धम्म ४॥
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--धम्मंणाममेगेजहइ णो गणसंठिइं० ४,
चत्तारि पुरिसजाया पण्णता, तं जहा-पियधम्मे णाममेगे णो दढधम्मे १, दढधम्मे णाममेगे णो पियधम्मे २, एगे पियधम्मेवि दढधम्मेवि ३, एगे णोपियधम्मे णो दढधम्मे ४। सू०१९॥ ____ छाया---चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-आत्मवैयावृत्यकरो नामैको नो परवैयावृत्त्यकरः ।।
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-अर्थकरो नामैको नो मानकरः १, मानकरो नामैको नो अर्थकरः २, एकोऽर्थकरोऽपि मानकरोऽपि ३, एको नो अर्थकरो नो मानकरः ४॥
चत्वारि पुरुष नातानि पन्नतानि, तद्यथा-गणार्थकरो नामैको नो मानकरः० ४ चत्वारि पुरुषजातानिपज्ञप्तानि. तद्यथा गणसङ्ग्रहकरो नामैको नो मानकरः४। चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा गणशोभाकरो नामैको नो मानकरः ।। चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा गणशोधिकरो नामैको नो मानकरः४।
चत्वारि पुरुष नातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रूपं नामैको जहाति नो धर्म १, धर्म नामैको जहाति नो रूपम् २, एको रूपमपि जहाति धर्ममपि जहाति ३, एको नो रूपं जहाति नो धर्मम् ।।
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-प्रियधर्मा नामैको नो दृढधर्मा १, दृढघर्मा नामैको नो प्रियधर्मा २, एकः प्रियधर्माऽपि दृढधर्माऽपि ३, एको नो मियधर्मा नो दृढघर्मा ४) सू० १९ ।।
टीका--" चत्तारि पुरिसजाया” इत्यादि-पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-एका-कश्चित् पुरुषः आत्मवैयारत्यकरः-आत्मनः-स्वस्य वैयाकृत्यं-भक्त:
पुनश्च-" चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता" १९ टीकार्थ-पुरुष चार प्रकारके कहे गये हैं, जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो आत्म चैयावृत्यकर होता है, भक्तपानसे स्वयंकीही सहायता
" चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता" त्याहટીકાથ–પુરુષના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે-(૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે આત્મવૈયાવૃત્યકર હોય છે. એટલે કે ભક્ત પાન આદિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #86

७०
स्थानागसूत्रे पानादिभिः साहाय्यं करोतीत्येवंशील आत्मवैयावृत्यकरो भवति किन्तु नो परवैयावृत्यकरो भवति, स चाऽलसो विसम्भोगिको वा १, इति प्रथमो भङ्गः १, तथा-परवैयावृत्त्यकरो नामको नो आत्मवैयावृत्त्यकरः, स च स्वार्थनिरपेक्षः २, तथा-एक आत्मवैयावृत्त्यकरोऽपि परवैयारत्त्यारोऽपि, स च स्थविरकल्पिकः ३, तथा--एको नो आत्मवैयावृत्यकरो नो परवैयावृत्त्यकरः, स चानशनविशेषप्रतिप. मादिः ४। भक्त पानादि वर्नकः इति ।
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि--पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा--एकः पुरुषो वैयावृत्त्य परस्प करोत्येव, किन्तु नो प्रतीच्छति--स्वस्य वैया वृत्त्यं परतो न वाञ्छति निःस्पृहत्वात् १, तथा--प्रतीच्छति नामैको चैयारत्त्ये नो करने का स्वभाववाला है, परकी सहायता करनेका स्वभाववाला नहीं होता है-१ ऐसा जन यातो आलसी, या विसंमोगिक होता है-१ तथा-कोई एक भोजन पान आदि से परकी सहायता करने वाला होता है अपनी सहायता करनेवाला नहीं होता है, ऐसा व्यक्ति स्वार्थ निरपेक्ष होता है-२ तथा-कोई एक भोजन पान आदिसे अपनी और परकी सहायता करने का स्वमाववाला होता है, ऐसा व्यक्ति स्थविर कल्पित होता है-३ और कोई एक पुरुष न आत्मवैयावृत्यकर होता है न पर चैयावृत्त्यकर ही ऐसा वह अनशन विशेष को धारण किये हुये व्यक्ति विशेष होता है-४
" चत्तारिपुरिस जाया" पुनश्च-पुरुष चार प्रकारके है, जैसे कोई एक पुरुष परका चैयावृत्य करता है किन्तु अपना वैयावृत्त्य दूसरोंसे દ્વારા પિતાની જ સેવા કરનારા હોય છે, અન્યને તે બાબતમાં સહાયતા કરવાના સ્વભાવવાળે તે નથી એ પુરુષ કાં તેઃ આળસુ અથવા તે વિસંભેગિક હોય છે. (૨) કે પુરુષ એ હેય છે કે જે ભેજનાદિ દ્વારા અન્યની સહાયતા કરનારો હોય છે. પોતાની જાતની જ સેવા કરનારો હત નથી એવી વ્યક્તિ નિઃસ્વાર્થ હોય છે. (૩) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે ભોજનાદિથી પિતાની અને પરની સહાયતા કરનારો હોય છે એવી વ્યક્તિ સ્થવિર કલ્પિક હોય છે. (૪) કોઈ વ્યકિત એવી હોય છે કે જે આત્મવૈયાવૃત્યકર પણ હોતી નથી અને પરવૈયાવૃત્યકર પણ હોતી નથી. અનશન વિશેષને ધારણ કરનાર કેઈવિશિષ્ટ સાધુને આ પ્રકારમાં ગણાવી શકાય.
"चत्तारि पुरिसजाया " या२ मारना पुरुष हा छ-(१) ई એક પુરુષ એ હેય છે કે જે પરનું વૈયાવૃત્ય કરે છે, પણ અન્યની પાસે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #87

सुधा टीका स्था०४४०३ सू०१९ चतुष्प्रकारकपुरुषजातनिरूपणम्
७१
करोति, आचार्योग्लानो वा २। तथा-एको वैयावृत्त्यं करोत्यपि प्रतीच्छत्यपि, स च स्थविरविशेषः ३, तथा एको वैयावृत्यं नो करोति नो प्रतीच्छति, स च जिनकल्पिकादिः ४, इति ।
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा - एकः पुरुषोऽर्थकर :- अर्थात् करोतीत्येवंशीलस्तथा = राजादीनां दिग्यात्रादौ तोपदेशतो हितप्राप्त्यहितपरिहारादिकारी भवति किन्तु नो मानकरः- मानंगर्व करोतीत्येवंशीलस्तथा' कथमहमनभ्यर्थितो राजादीनेवं कथयिष्यामीत्यभिमानी न भवति अपितु तद्रहितो भवति, स च सन्मन्त्री नैमित्तिको वा १, नहीं करवाता है, क्योंकि वह व्यक्ति निःस्पृह होता है- १ कोई एक अपना वैयावृत्य करवाता है पर औरोंका वैयावृत्त्य स्वयं नहीं करता है ऐसा वह यातो आचार्य, या ग्लान होता है - २ कोई एक वैयावृत्य करता भी है और अपना भी वैयावृत्त्य परोंसे करवाता है, ऐसा स्पावर विशेष होता है - ३ कोई एक न तो वैयावृत्य करता है न अपना वैयावृत्य करानाही चाहता है ऐसा जिनकल्पिक आदि होता है ।-४
" चत्तारि पुरिसजाया " - इत्यादि पुनश्च - पुरुष चार कहे गये हैं, जैसे कोई एक पुरुष अर्थकर होता है मानकर नहीं, अर्थात् राजा आदिकों के साथ दिग्यात्रा आदिके समय में उस प्रकारके उपदेश से उनका हित प्रातिकारी और अहित परिहारकारी होता है पर अहङ्कारका करनेवाला नहीं होता है, अर्थात् वह ऐसा अहङ्कार नहीं करता है कि પેાતાનું વૈયાવૃત્ય કરાવતા નથી, કારણકે તે પુરુષ નિઃસ્પૃહ હૈાય છે. (૨) કાઈ વ્યક્તિ એવી હાય છે કે જે અન્યની પાસે પેાતાનું વૈયાનૃત્ય કરાવે છે, પણ પાતે અન્યનું વૈયાવૃત્ય કરતી નથી. આચાય અથવા ગ્લાન ( મોંદા સાધુને આ પ્રકારમાં ગણાવી શકાય. (૩) કાઇ પુરુષ પરનું વૈયાવૃત્ય પશુ કરે છે અને અન્ય દ્વારા પેાતાનું વૈયાવૃત્ય પણ કરાવે છે. સ્થવિર વિશેષને
આ ભાંગામાં સમાવેશ કરી શકાય છે. (૪) કૈાઇ પુરુષ એવે! હાય છે કે જે પરંતુ વૈયાવૃત્ય પણ કરતેા નથી અને પેાતાનું વેયાનૃત્ય કરાવતા પણ નથી, જિન કલ્પિત આદિને આ પ્રકારમાં ગણાવી શકાય છે.
66
चत्तारि पुरिसजाया" पुरुषना नीचे प्रमाणे या यार प्रहार पडे छेકોઈ એક પુરુષ અકર હાય છે પણ માનકર હાતા નથી. એટલે કે દિગ્વિજય આદિ સમયે રાજા આદિને ચેાગ્ય સલાહ આપીને તેમનું હિત કરનાર અને અહિતપરિહારી હોય છે, પણ અહંકાર કરનાર હાતા નથી. આ કથનને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #88

७२
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-मानकरो नामैको नो अर्थकरः अभिमानकरो भवति किन्तु नो अर्थकर:परहितादिरूपमय न करोति, स च विद्यादिगुणाभिमानी २, तथा-एकः अर्थकरोऽपि, मानकरोऽपि, स चाभिमानी मन्त्री, अभिमानि मित्रं वा ३, तथा-एको नो अर्थंकरो नो मानकरः, स च गुणवर्जितो जनः ।। ___" चत्तारि पुरिसनाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषो गणार्थकरः-गणस्य-साधुसमुदायस्यार्थ-भक्तपानादि प्रयो. जनं करोतीत्येवंशीलस्तथा भवति, किन्तु नो मानकरः-'कथमहापार्थितो गणस्या करिष्यामी'त्येवमभिमानकारी न भवति प्रार्थनामन्तरेणैव तस्य गगोपका" मैं विना पूछे राजादिकोंसे ऐसा कैसे करूं" ऐसा अभिमानी नहीं होता है किन्तु अभिमान रहित होताहै. ऐसा यह पुरुष या तो सन्मन्त्री या नैमित्तिक (ज्योतिषी) होता है-१ कोई एक मानकर होता है अर्थकर नहीं-२ ऐसा व्यक्ति विद्यादिगुणाऽभिमानी होता है, क्योंकियह परहितादि रूप अर्थ को नहीं करता है। कोई एक अर्थकर और माणकरभो होता है. ऐसा अभिमानी वह मन्त्री, या मित्र होता है-३ कोई एक अर्थकरभी नहीं मानकर भी नहीं, ऐसा यह गुणवर्जित जन होता है-४ " चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि पुनश्च-पुरुष चार है, जैसे कोई एक पुरुष गणार्थकर होता है मानकर नहीं, साधु समुदायका नाम गण है इस गणके भक्तपान आदि प्रयोजनों साधनेका स्वमायભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–તે એવો અહંકાર કરતો નથી કે “વિના પ્રત્યે મારે રાજાદિકને શા માટે સલાહ આપવી જોઈએ” તે એ નિરાભિમાની હોય છે કે રાજા ન પૂછે તે પણ તેનું હિત થાય એવી સલાહ આપતે જ રહે છે. કોઈ સન્મત્રી અથવા નૈમિત્તિકને (તિષી) આ પ્રકારમાં ગણાવી શકાય. (૨) કોઈ પુરુષ માનકર હોય છે પણ અર્થકર હેત નથી વિદ્યાદિગુણનું અભિમાન કરનાર પુરુષ આ પ્રકારનું હોય છે, કારણ કે તે પરહિતાદિ ३५ सय (य) ४२ते। नथी ५४५ म २ ४ ४२ सय छ. (3) ४ અર્થકર પણ હોય છે અને માનકર પણ હોય છે. અભિમાની મંત્રી અથવા અભિમાની મિત્રને આ ભાંગામાં મૂકી શકાય. (૪) કોઈ અર્થકર પણ હતો નથી અને માનકર પણ હેત નથી. ગુણહીન જનને આ પ્રકારમાં મૂકી શકાય.
"चत्तारि पुरिसजाथा" त्याहि. पुरुषना ॥ प्रभाये या२ प्रा२ पक्ष्य પડે છે–(૧) કેઈ એક પુરુષ ગણાર્થકર હોય છે પણ માનકર હોતો નથી. સાધુ સમુદાયને ગણ કહે છે. તે ગણના આહાર પાણી આદિ પ્રયજનોને
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #89

% 3D
सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू०१९ चतुष्प्रकारकपुरुषजातनिरूपणम् ७३ रित्वात् १, तथा-मानको नामैको नो गणार्थकरः २, तथा-एको गणार्थकरोऽपि मानकरोऽपि ३, तथा-एको नो गणार्थकरो नो मानकरः ४ एते सुगमाः। उक्तंच___ अनन्तरं गणस्यार्थ उक्तः, स च सङ्घहरूप इति गणसमहकरमूत्रमाह" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुष नातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाएको गणसग्रहकरः-गणस्य-गच्छस्य द्रव्यत आहारादिना भावतो ज्ञानादिना सङ्ग्रहं करोतीत्येवंशीलस्तथा भवति, किन्तु नो मानकरो भवति १, तथा-मानकरो नामैको नो गणसहकरः २, तथा-एको गणसङ्ग्रहकरोऽपि मानकरोऽपि ३, एको नो गणसङ्ग्रहकरो नो मानकरः ।। याला होता है " विना कहे सुने गणका प्रयोजन कैसे साधू" ऐसा अभिमानकारी नहीं क्योंकि-यह तो प्रार्थना के बिना ही गणहित साधन का स्वभाववाला हैं, १ कोई एक मानकर होता है पर-गणार्थ कर नहीं, २ कोई एक गणार्थकर भी मानकर भी होता है, ३ तथाकोई एक नतोगणार्थकर न मानकर ही होताहै, ४ ए सब सुगमहैं । गण संग्रह रूप होताहै अब सूत्रकार गण संग्रह सूत्रका कथन करते हैं-"चत्तारि पुरिसजाया "-पुरुष जात चार कहे गये हैं, जैसे-कोई एक पुरुष गणगच्छ का संग्रह कर होता है, द्रव्य की अपेक्षा आहारादि द्वारा और, भाव की अपेक्षा ज्ञानादि द्वारा संग्रह करने का स्वभाव वाला होता है, किन्तु, मानकर नहीं होता है, १ कोई एक मानकर होता है गणसंग्रहकर नहीं, २ कोई एक गणसंग्रह कर भी मानकर भी होता है, ३ कोई एक नतो-गणसंग्रहकर न मानकर ही होता है, ४। સાધવાના સ્વભાવવાળો હોય છે. કોઈ કહે તો જ ગણહિત સાધવાને બદલે કોઈના કહેવાની અપેક્ષા રાખ્યા વિના તે ગતિ સાધવાને તત્પર રહે छ. (२) ओ साधु मान४२ डाय छे ५५] गया ४२ डा। नथी. (3) કોઈ એક સાધુ ગણાર્થકર પણ હોય છે અને માનકર પણ હોય છે. (૪) કેઈ સાધુ ગણર્થકર પણ હું તો નથી અને માનકર પણ હોતું નથી. અર્થ સુગમ છે.
ગણ સંગ્રહરૂપ હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ગણુસંગ્રહ સૂત્રનું કથન अरे छ-" चत्तारि पुरिसजाया ” छत्याह-पुरुषाना नीय प्रमाणे यार ॥२ પણ પડે છે--(૧) કોઈ પુરુષ ગણસંગ્રહકર ( ગચ્છ સંગ્રહકર) હોય છે એટલે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ આહારાદિ દ્વારા અને ભાવની અપેક્ષાએ જ્ઞાનાદિ. દ્વારા સંગ્રહ કરવાના સ્વભાવવાળો હોય છે, પણ માનકર હેત નથી. (૨) કોઈ એક પુરુષ માનકર હોય છે પણ ગણુસંગ્રહકર હેતે નથી. (૩) કોઈ ગણુસંગ્રહકર પણ હોય છે અને માનકર પણ હોય છે. (૪) કોઈ ગણસંગ્રહ ૨ પણ હેત નથી અને માનકર પણ હેત નથી.
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #90

یا
स्थानाङ्गसूत्रे __ " चत्तारि पुरिसजाया” इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एको गणशोभाकरः-गणस्य-साधुसमुदायस्य-अनवद्यसाधुसामाचारीपवर्तनपा चादित्व-धर्मोपदेशित्व-नैमित्तिकख-विद्यासिद्धत्वादिना वा शोभा करो. तीत्येवंशीलस्तथा भवति, किन्तु नो मानकरः-तदमिमानकारी न भवति विनैवाभपर्थन या गणशोमाकरणपरायणत्वाद् निरहङ्कारत्वाद्वा १, तथा-मानकरो नामैको नो गणशोभाकरः २, एको गणशोभाकरोऽपि मानकरोऽपि ३, एको नो गणशोभाकरो नो मानकरः ४। इति ।
" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तयथा-एको गणशोधिकरः-गणस्य शाधि-समुचितप्रायश्चित्तदानादिना शोधनं पुनश्च - " चत्तारि पुरिसजाया " - इत्यादि, पुरुष जात चार कहे गये हैं, जैसे - कोई एक पुरुष गण साधुसमुदाय की अनवद्य - निर्दोष साघु समाचारी की प्रवर्तना से, वादित्व गुण से, धर्मोपदेश करने से, नैमित्तिकत्व से, या-विद्यामिद्धित्व आदि से शोभा करने का स्वभाव वाला होता है, किन्तु-" नो मानकर" मानकर नहीं होता है इस बात का अभिमान करने का स्वभाव वाला नहीं होता है, क्योंकि यह बिना कहे सुने ही गण की शोभा करने में तल्लीन रहता है, अथवा अहङ्कार विना का होता है ऐसा यह प्रथम भंग है. १ कोई पुरुष मानकर होता है गण शोभाकर नहीं. २ कोई एक गण की शोभाकर भी होता है और-मानकर भी, ३ कोई एक न गणकी शोभाकर होता है और न मानकर ही होता है, ४ "चत्तारि पुरिसजाया "-पुनश्च-पुरुष जात चार कहे गये हैं, जैसे-कोई एक गण
“ चत्तारि पुरिसजाया ” मा प्ररे पुरुषान। या२ २ ५ छ(१) ओ मे घुरुष मनबध (नि:ोष) साधु समायारीनी प्रपतन , વાદિત્ય ગુણ દ્વારા, ધર્મોપદેશ દ્વારા, નિમિક વડે, અથવા વિદ્યાસિદ્ધિત્વ આદિ 43 गनी (साधुस हायना) शमा पधारना२ डाय छ, ५२-तु " नो मानकरः" (એ વાતનું અભિમાન કરનાર) હોતું નથી. કારણ કે તે કોઈની વિનંતિની અપેક્ષા રાખ્યા વિના ગણની શોભા વધારવાને તત્પર રહે છે અને તેનામાં અહંકાર હેત નથી. (૨) કોઈ પુરુષ માનકર હોય છે. પણ ગણશભાકર હેતું નથી. (૩) કઈ પુરુષ ગણશોભાકર પણ હોય છે અને માનકર પણ હોય છે. (૪) કે પુરુષ ગણશભાકર પણ હેત નથી અને માનકર પણ હોતું નથી.
"चत्तारि पुरिसजाया " पुरुषना नाये प्रमाणे या२ प्रा२ ५५ ५३ છે–કેઈ એક પુરુષ ગણાધિકર હોય છે એટલે કે સમુચિત પ્રાયશ્ચિત્ત
श्री स्थानांगसूत्र :०३

Page #91

सुधा टीका स्था०४ उ०३सू०१९ चतुष्प्रकारकपुरुषजातनिरूपणम् ७५ करोतीत्येवंशीलस्तथा भवति, यद्वा-अकल्पनीयत्वसंशयाधिष्ठिते भक्तपानादौ अनभ्पर्थित एव गृहस्थगृहं गत्वा पृच्छादिना गणस्य भक्तादिपदार्थस्य शुद्धिं करोतीत्येवंशीलस्तथा भवति, किन्तु नो मानकरो भवति १, तथा-मानकरो नामैको नो गणशोधिकरः २, तथा-एको गणशोधिकरोऽपि मानकरोऽपि ३, तथा-एको नो गणशोधिकरो नो मानकरः ४। ___"चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एको रूप-माधूनां वेषं जहाति-राजादिकारणेन त्यजति, किन्तु नो धर्मशोधि कर होता है, समुचित्त प्रायश्चित्त दान आदि द्वारा गण की शुद्धि करने का स्वभाव वाला होता है, यद्वा आहारादि में, अकल्पनीयता की संशीति (संदेह हो जाने पर बिना कहे सुने ही जो गृहस्थके घर पर जा कर उसका निर्णय कर के उस गण सम्बन्धी आनीत भक्तादि पदार्थ की शुद्धि करने का स्वभाव वाला होता है, किन्तु-"नो मानकरः" मानकर नहीं होता है, १ मान करने का स्वभाव वाला नहीं होता है, १ कोई एक पुरुष मानकर होता है पर-गणशोधि कर नहीं होता है, २ कोई एक ऐसा होता है जो गण शोधिकर भी होता है और-मानकर भी होताहै, ३ और-कोई एक न तो गणशोधिकर होताहै, न मानकर ही होता है, ४ । पुनश्च-" चत्तारिपुरिसजाया"-इत्यादि. पुरुष जात चार कहे गये हैं, जैसे-कोई एक पुरुष राजादि विशेष कारण આદિ દ્વારા ગણની શુદ્ધિ કરવાના સ્વભાવવાળો હોય છે, અથવા આહારાદિમાં અકલ્પનીયતાને સંદેહ ઉત્પન્ન થતાં જ કોઈના કહેવાની રાહ જોયા વિના, ગૃહસ્થને ઘેર જઈને તેને નિર્ણય કરીને, તે ગણને માટે વહોરી લાવવામાં मावस भाडा२५०ीनी शुद्धि ४२पाना स्वभावाणी डाय छे. ५६५ "नो मानकरः" પણ માનકર હોતું નથી–અહંકાર કરવાના સ્વભાવવાળે તે નથી. (૨) કઈ પુરુષ માનકર હોય છે પણ ગણશેધિકાર હેત નથી. (૩) કેઈગણશધિકર પણ હોય છે અને માનકર પણ હોય છે (૪) કેઈ ગણાધિકર પણ હોતે નથી અને માનકર પણ હોતા નથી.
“चत्तारि पुरिसजाया " पुरुषना नाय प्रमाणे या२ ५२ ५ छ(૧) કેઈ એક સાધુ એ હોય છે કે જે રાજાદિના ભયના કારણે વેષને ત્યાગ કરે છે, પણ ચારિત્ર ધર્મને ત્યાગ કરતા નથી. (૨) કેઈ એક સાધુ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #92

स्थानाङ्गसूत्रे चारित्रलक्षणं त्यजति बोटिकमध्यस्थित बोटिकवेषधारि (बौद्धसाधु)मुनिवत् १, एको धर्म त्यजति नो रूपं, निह्नववत २, एको रूपधर्मों भयं त्यजति उत्प्रवजितवत्-भूत. पूर्व गृहीतसंयमगृहस्थवत् ३, एको नो रूपं जहाति नो धर्म जहाति सुसाधुवत् ४। से वेष को छोडता है चरित्र धर्म नहीं, १ योटिक (बौद्ध) वेषधारी बोटिक मध्य में स्थित मुनि जैसे । कोई एक धर्म छोडता है येष नहीं, २ निलय जैसे । कोई एक दोनों को छोड देता है, ३ गृहस्थ के जैसे । कोई एक धर्म, और वेष में एक को भी नहीं छोडता है. ४ सच्चे साधु जैसे। पुनश्च-" चत्तारि पुरिसजाया"-पुरुषजात चार होते हैं, जैसे-"जिनाज्ञा धर्म का परित्याग कर देता है पर-गच्छ मर्यादा नहीं " तात्पर्य है कि-- " योग्य साधु समुदाय को श्रुत देना चाहिये " तीर्थंकर की आज्ञा है, इस आज्ञा की उपेक्षा कर के बृहत्कल्पादि विशिष्ट श्रुत अन्प गच्छचाले साधु को नहीं देना है. प्रवर्तक द्वारा प्रवर्तित अपनी ऐसी गच्छ मर्यादा का अनुसरण करता है वह जिनाज्ञा विराधक होकर धर्मका परित्याग करता है पर गणस्थिति का परित्याग नहीं करता है ऐसा वह प्रथम भङ्ग है, ११ कोई एक गणस्थिति का परित्याग करता है, धर्म का नहीं, २ वह-योग्य साधुओं को श्रुत देनेवाला होता है । कोई एक धर्म- और
એ હોય છે કે જે ધર્મ છેડે છે, પણ વેષ છોડતું નથી, જેમકે નિવ્રુવ (૩) કેઈ એક સાધુ વેષ પણ છેડે છે અને ધર્મ પણ છેડે છે (૪) કોઈ એક સાધુ વેષ પણ છોડતું નથી અને ધર્મ પણ છોડતો નથી જેમકે સત્ય સાધુ.
" चत्तारि पुरिसजाया" ५२पना नाय प्रमाणे या२ ५४॥२ ५५ ५ છે—(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ધર્મને પરિત્યાગ કરે છે પણ ગણસ્થિતિને પરિત્યાગ કરતા નથી –“જિનાજ્ઞા ધર્મને પરિત્યાગ કરી નાખે છે પણ ગ૭મર્યાદાને પરિત્યાગ કરતું નથી. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-તીર્થકરની એવી આજ્ઞા છે કે જે સાધુ સમુદાયને શ્રદાન દેવું જોઈએ. આ આજ્ઞાની ઉપેક્ષા કરીને બૂડ૯૯પાદિ વિશિષ્ટ કૃતનું અન્ય ગચ્છવાળા સાધુને તે દાન દેતા નથી, પણ પ્રવર્તક દ્વારા પ્રવર્તિત એવી પિતાની ગચ્છમર્યાદાનું તે અનુસરણ કરે છે આ પ્રકારને સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક હેવાને કારણે ધર્મને પરિત્યાગ કરનાર ગણાય છે પણ ગણની મર્યાદાનું પાલન કરનારે હેવાને કારણે ગણસ્થિતિને પરિત્યાગકર્તા ગણાતો નથી. (૨) કે એક સાધુ ગણસ્થિતિને પરિત્યાગ કરે છે પણ ધર્મને પરિત્યાગ કરતા નથી. તે એગ્ય સાધુઓને શ્રુતદાન દેતા હોય છે. (૩) કે ધર્મ અને ગણ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #93

सुघा टीका स्था०४३०३ २०१९ चतुष्प्रकारकपुरुषजातनिरूपणम् ७७
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एको धर्म-जिनाज्ञारूपं जहाति-त्यजति, किन्तु नो गणसंस्थितिं गणस्यस्वगच्छस्य संस्थिति-स्वगच्छप्रवर्तकमवर्तितमर्यादां न जहाति । इहायं विवेकःतीर्थङ्करा एवमुपदिशन्ति-" सर्वेभ्यो योग्यसाधुभ्यः श्रुतं दातम्पमिति तदाज्ञामु. पेक्ष्य बृहत्कल्पादि विशिष्टश्रतमन्यगच्छीयाय न देयमिति स्वगच्छप्रवतकप्रवर्तित. मर्यादामनुसरन् योऽन्यगच्छीयाय श्रृंत न ददाति स धर्म त्यजति, जिनाऽऽज्ञा. विराधकत्वात् , नो गणसंस्थितिम्, इति प्रथमो भङ्गः । १ । एकः पुरुषो गणसं. स्थितिं जहाति नो धर्म, स च योग्येभ्यः श्रुतदायकः, इति द्वितीयः २। एको धर्मगणसंस्थित्युभयं जहाति, स चायोग्येभ्यः श्रुतदायकः इति तृतीयः । ३। एको नो धर्म जहाति नो गणसंस्थितिं, स च श्रुताव्यवच्छेदार्थपरगच्छस्थं साधु स्वगः णमर्यादायां संस्थाप्य श्रुतदायी । इति चतुर्थः । ४ ।। ___ " चत्तारि पुरिसनाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः प्रियधर्मा-प्रियो धर्मों यस्य स तथा प्रीतिभावेन सुखेन च धर्मस्वीकारको भवति, किन्तु नो दृढधर्मा-दृढत्वाभावाद् विपदि धर्मात् प्रचलितो भवति,गग स्थिति दोनों का परित्याग करता है, ३ ऐसा वह-अयोग्यों को श्रुत देने वाला होता है, ३। कोई एक पुरुष न तो-धर्म का, न गण स्थिति का परित्याग करता है, ४। पुनश्च--" चत्तारि पुरिसजाया ".. इत्यादि, पुरुष जात चार कहे गये हैं, जैसे कोई एक पुरुष धर्मप्रिय होताहैप्रीति भावसे सानन्द धर्मको स्वीकार कर लेताहै, किन्तु 'नो दृढ धर्मा,' विपत्ति में धर्म से विचलित हो जाताहै, अतः-दृढ धर्मा नहीं होता है,१॥ कोई एक पुरुष आपत् काल में भी अङ्गीकृत धर्म का परित्याग नहीं સ્થિતિ બન્નેને પરિત્યાગ કરે છે અગ્ય વ્યક્તિઓને થતદાન દેનારને આ પ્રકારમાં મૂકી શકાય. (૪) કોઈ એક સાધુ ધર્મને પણ પરિત્યાગ કરતે નથી અને ગણસ્થિતિને પણ પરિત્યાગ કરતા નથી.
"चत्तारि पुरिसजाया' पुरुषना नाये प्रमाणे या२ २ ५४ ॥ છે– (૧) કોઈ એક પુરુષ ધર્મપ્રિય હોય છે–પ્રતિભાવથી આનંદપૂર્વક ધમને स्वीरी से छ, ५२न्तु “ नो दृढधर्माः" या सात नथी-मेटले विपत्तिमा ધર્મથી વિચલિત થઈ જનારે હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #94

७८
स्थानाङ्गसूत्रे ___ तथा—एको दृढधर्मा-आपद्यपि स्वीकृतधर्मा परित्यागेन स्थिरधर्मा भवति, किन्तु नो प्रियधर्मा-मुखेन धर्मस्वीकारी न भवति, यतः स कष्टेन धर्म गृह्णाति, २। एकः प्रियधर्माऽपि दृढधर्मास्ऽपि ३, एको नो प्रियधर्मा नो दृढधर्मा ४। ____ अस्यायमर्थः-द्वितीयो दुःखेन धर्ममुद्ग्राह्यते धर्मग्रहणं कार्यते, तु-पुन: रसौ गृहीतं धर्म तीरंपारं नयति-यावज्जीवनं सविधि तमनुतिष्ठतीतितृतीयः उभयान्तः प्रिपधमत्व-दृढधर्मत्वोभयस्वभावः कल्याण: शोभनो भवति ३। चरमः अन्तिमश्चतुर्थस्तु प्रतिक्रुष्टः निषिद्धो निवारित इत्यर्थः । मू० १९ ।
मूलम्-चत्तारि आयरिया पण्णता, तं जहा--पवायणायरिए णाममेगे णो उपट्टावणायरिए १, उपटावणायरिए णाममेगे जो करता है (स्थिर धर्मधारी होता है,) पर-सहसा सुख से धर्म का स्वीकार नहीं करता है, क्योंकि ऐसा व्यक्ति बहुत कुछ शोच समझ कर धर्म ग्रहण करता है, २ कोई एक प्रियधर्मा और दृढधर्मा भी होता है, ३ कोई एक पुरुष न तो प्रियधर्मा ही न दृढधर्मा ही होता है, ४। इसका तात्पर्य है-कि यहां जो द्वितीय पुरुष है वह सरलतासे धर्मको नहीं ग्रहण करता है, बहुत ही शोच समझ कर उसे स्वीकार करता है, और जब स्वीकार कर लेता है तो फिर यावज्जीवन उसका वह सविधि पालन करता। अन्य पदों का भाव सुगम है, ॥ सू० १९ ॥
(૨) કોઈ એક પુરુષ એવા હોય છે કે જે ગમે તેવી આફત આવે તે પણ ધર્મને પરિત્યાગ કરતા નથી (સ્થિર ધમધારી હોય છે, પણ પૂર્ણ વિચાર કર્યા વિના ધર્મ અંગીકાર કરતા નથી (૩) કઈ પુરુષ પ્રિય ધર્મો પણ હોય છે અને દઢ ધર્મા પણ હોય છે. (૪) કે પુરુષ પ્રિયધર્મા પણ હતું નથી અને દઢવમાં પણ હોતું નથી કહ્યું પણ છે કે–
અહીં જે બીજા પ્રકારનો પુરુષ કહ્યો છે તે સરળતાથી ધર્મને ગ્રહણ કરતે નથી-ઘણું જ વિચાર કરીને ધર્મને સ્વીકારે છે. આ રીતે ધમને સ્વીકાર્યા બાદ તે ગમે તેવી પરિસ્થિતિમાં પણ વિધિપૂર્વક, આજીવન તેનું પાલન કરે છે. બાકીના પદનો ભાવ સુગમ છે કે સૂ, ૧૯
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #95

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू०२० चतुर्विधाचार्यस्वरूपनिरूपणम् ७९ पञ्चायणायरिए २, एगे पवायणायरिएवि उक्ट्रावणायरिएवि ३, एगे णो पहायणायरिए णो उवठ्ठावणायरिए धम्मायरिए ४।।
चत्तारि आयरिया पण्णत्ता, तं जहा--उद्देसणायरिए णाममेगे णो वायणायरिए, धम्मायरिए० ४,
चत्तारि अंतेवासो पण्णत्ता, तं जहा--पवायणंतेवासी णाम. मेगे जो उबट्रावणंतवासी १, धम्मंतेवासी ४,
चत्तारि अंतेवासी पण्णता, तं जहा--उद्देसणंतेवासी णाममेगे णो बायणतेवासी १, धम्मंतेवासी० ४, । सू० २० ॥
छाया-चत्वार आचार्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा प्रव्राजनाऽऽचार्यों नामैको नो उपस्थापनाऽऽचार्यः १, उपस्थापनाऽऽचार्यों नामैको नो प्रव्राजनाऽऽचार्यः २, एकः प्रजाजनाऽऽचार्योऽपि उपस्थापनाऽऽचार्योऽपि ३, एको नो भवाननाऽऽचार्यों नो उपस्थापनाऽऽचार्यः धर्माऽऽचार्यः ।। .. चत्वार आचार्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उहेशनाऽऽचार्यों नामको नो याचनाऽऽ. चार्यः धर्माऽऽचार्यः ।।
चत्वारोऽन्तेवासिनः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रजाजनाऽन्तेवासी नामैको नो उपस्थापनाऽन्तेवासी १, धर्मान्तेवासी ४॥ ___चत्वारोऽन्तेवासिनः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उद्देशाऽन्तेवासी नामैको नो वाचना. ऽन्तेवासी १, धर्मान्तेवासी ४।।मु० २०॥
टीका-" चत्तारि आयरिया" इत्यादि -आचार्याश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यया-एकः प्रजाजनाऽऽचार्यः-प्रजाजना-प्रव्रज्यादानं तया आचार्यों भवति, किन्नु नो उपस्थापनाऽऽचार्यः-उपस्थापना-शिष्ये महाव्रताऽऽरोपणं तथा आचार्य
"चत्तारि आयरिया पण्णत्ता ".-इत्यादि, २० ॥
आचार्य चार कहे गये हैं, जैसे – कोई एक आचार्य ऐसा होता है जो - प्रवाजनाचार्य होता है - उपस्थापनाचायें नहीं, १ दीक्षा देने द्वारा जो आचार्य होता है बह - प्रजाजनाचार्य है, तथा-शिष्य में महावतोंका आरोपक जो हों वह-उपस्था
" चत्तारि आयरिया पण्णत्ता" त्याहि (२०)
આચાર્યના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) કેઈ એક આચાર્ય એવાં હોય છે કે જે પ્રવ્રજનાચાર્ય હોય છે, પણ ઉપસ્થાપનાચાર્ય હતા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #96

स्थानाङ्गसूत्रे उपस्थापनाऽऽचार्यः शिष्ये महावताऽऽरोपको न भवति, इति प्रथमो भङ्गः । १ । एक उपस्थापनाऽऽचार्यों भवति न तु पत्राननाऽऽचार्यः । इति द्वितीयः । २ । एक उभयाऽऽचार्यों भवति । इति तृतीयः । ३। एको नोभयाचार्यः, स हि धर्माऽचार्यों भवति । इति चतुर्थः ।। ___" चत्तारि आयरिया " इत्यादि-पुनराचार्याश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाएक उद्देशनाऽऽचार्यः- उद्देशनम्-अङ्गादिपठनाधिकारित्वकरणम् , तेन तत्र वाऽऽ. पनाचार्य है, अर्थात् छेदोपस्थापनीय चारित्र देने वाला उपस्थापनाचार्य है। कोई एक आचार्य शिष्य में महावतों का आरोपण करने से उपस्थापनाचार्य होता है, प्रव्राजनाचार्य नहीं, २ ऐसा द्वितीय भङ्ग है। तथा-कोई एक प्रव्रजना से, और शिष्य में महाव्रतों की आरोपणासे दोनों तरहोंसे आचार्य होता है, ३ ऐसा तृतीय भङ्ग है । तथा-कोई एक आचार्य न तो प्रबाजना से, न उपस्थापनासे आचार्य होता है, ४ यह चतुर्थ भङ्ग है । कहा भी है." धम्मो जेणुवइटो." इत्यादि. पुनश्च"चत्तारि आयरिया, इत्यादि आचार्य चार प्रकार के होते हैं, जैसे-- कोई एक आचार्य, ऐसा होता है जो, उद्देशनाचार्य होता है, आचाराङ्गादि ग्यारह अङ्गादिकों को पढ़ने का अधिकारी करना, इसका नाम उद्देशन है, इस उद्देशन से अथवा-इन उद्देशन में जो-आचार्य होता है वह-उद्देशनाचार्यहै, किन्तु-वह वाचनाचार्य नहीं होताहै १ ऐसा यह નથી. દીક્ષા અંગીકાર કરાવવાને લીધે આચાર્ય થનારને પ્રવ્રજનાચાર્ય કહે છે. તથા શિમાં મહાવ્રતોનું આરોહણ કરનારને ઉપસ્થાનાચાર્ય કહે છે. એટલે કે છેદેપસ્થાપનીય ચારિત્ર દેનારને ઉપસ્થાપનાચાર્ય કહે છે. (૨) કોઈ એક આચાર્ય શિષ્યમાં મહાવ્રતનું આરોપણ કરવાને કારણે ઉપસ્થાપનાચાર્ય હોય છે પણ પ્રવ્રજનાચાર્ય હોતા નથી. (૩) કેઈ એક શિષ્યોને પ્રવજિત કરવાને કારણે પ્રવજનાચાર્ય પણ હોય છે અને મહાવતેનું આરોપણ કરવાને કારણે ઉપસ્થાપનાચાર્ય પણ હોય છે. (૪) કેઈ એક આચાર્ય પ્રવાજનાની અપેક્ષાએ પણ આચાર્ય હોતા નથી અને ઉપસ્થાપનાની અપેક્ષાએ પણ આચાર્ય હેતા નથી.
" चत्तारि आयरिया " ध्याहि-माया ना नाय प्रमाणे ५५ यार પ્રકાર પડે છે–(૧) કેઈ એક આચાર્ય એવાં હોય છે કે જે ઉદેશનાચાય હોય છે. પણ વાચનાચાર્ય હેતા નથી. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–આચારાંગાદિ અગિયાર અંગોનું અધ્યયન કરવાને અધિકારી કરે તેનું
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #97

सुधा टीका स्था० ४ उ०३ सू० २० चतुविधाचार्यस्वरूपनिरूपणम् १ चार्य उद्देशनाऽऽचार्यों भवति, किन्तु वाचनाऽऽचार्यों न भवति १, शेषास्त्रयो भङ्गाः सुगमाः । तत्रोभयरहितो धर्माऽऽचार्यों ज्ञेय इति ।
"चत्तारि अंतेवासी" इत्यादि अन्तेवासिन:-अन्ते-गुरोः सनिधौ (गुरोराज्ञायां) वसन्तीत्येवंशीला अन्ते वासिनः शिष्याः चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकःप्रवाजनयादीक्षयाऽन्तेवासी तथा दीक्षितो भवति, किन्तु नो उपस्थापनाऽन्तेवासी-उपस्थापना-पञ्चमहाव्रतसपारोपणा तत्र तया वाऽन्तेवासी तथा महाव्रताऽऽरोपणोशिष्यो न भवति १, एक उपस्थापनाऽन्तेवासी भवति परन्तु प्रव्राजनाऽन्तेवासी न प्रथम भङ्ग है । इस सम्बन्ध के बाकी के तीन भङ्ग सुगम हैं । जैसेकोई एक आचार्य ऐसा होता है जो वाचनाचार्य होता है उद्देशनाचार्य नहीं, २ कोई एक उद्देशनाचार्य और वाचनाचार्य भी होता है. ३ कोई एक न तो उद्देशनाचार्य न वाचनाचार्य ही होता है, ४ यह चतुर्थ भङ्ग है। " चत्तारि अंतेवासी"-अन्तेवासी चार होते हैं, गुरू की सेवा में रहने वाला शिष्य अन्तेवासी कहा जाताहै, कोई एक प्रवाजनान्तेवासी होताहै पर-उपस्थापनान्ते वासी नहीं होताहै, जो दीक्षासे अन्तेवासी होता है वह-प्रव्राजनान्तेवासी कहा गया है, और जो पञ्चमहाव्रतों की आरोपणा में, या-आरोपणा से अन्तेयासी होता है वह-उपस्थापना अन्ते. वासी कहा गया है, इस प्रकार का यह प्रथम भङ्ग है, १ कोई एक નામ ઉદ્દેશન છે. આ ઉદ્દેશનની અપેક્ષાએ અથવા આ ઉદ્દેશનમાં જે આચાર્ય હોય છે તેને ઉદ્દેશનાચાર્ય કહે છે. અને સૂત્રાદિનું પઠન (અધ્યયન) કરાવનારને વાચનાચાર્ય કહે છે.
કઈ એક આચાર્ય એવાં હેય છે કે જે વાચનાચાર્ય હોય છે, પણ ઉદ્દેશનાચાર્ય હોતા નથી. (૩) કેઈ એક આચાર્ય એવાં હોય છે કે જે ઉદ્દેશનાચાર્ય પણ હોય છે અને વાચનાચાર્ય પણ હોય છે. (૪) કોઈ એક ચાર્ય ઉદ્દેશાચાર્ય પણ હોતા નથી અને વાચનાચાર્ય પણ હોતા નથી.
" चत्तरि अंतेवासी " गुरुनी सभी २डेना२ शिष्यने मन्तवासी 33 છે. તે અન્તવાસીના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે.
(૧) કોઈ એક પ્રવાજના તેવાસી હોય છે પણ ઉપસ્થાપના તેવાસી હેતે નથી. જે શિષ્ય દીક્ષાને કારણે અન્તવાસી ગણાય છે, તેને પ્રવ્રજના તેવાસી કહે છે. જે શિષ્ય પાંચ મહાવ્રતોની આરપણાને કારણે અન્તવાસી ગણાય છે તેને ઉપસ્થાપનાનેવાસી કહે છે. આ પહેલે ભાગ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #98

स्यानाङ्गसूत्रे भवति २, एकः प्रव्राजनान्तेवास्यपि उपस्थापनान्तेवास्यपि भवति ३, एको नो प्रव्राजनाऽन्तेवासी भवति नापि चोपस्थापनाऽन्तेवासी भवति, चतुर्थभङ्गस्थः शिष्यो धर्मान्तेवासी धर्ममात्रस्वीकारे शिष्यो भवति, यद्वा धर्माभिलाषितयोपागतश्चतुर्थों बोध्यः ४। इति ॥
"चत्तारि अंतेवासी " इत्यादि-पुनरन्तेवासिनश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाएक उद्देशनान्तेवासी-उद्देशनेन अङ्गादिपठनाधिकारित्वकरणेन शिष्यो भवति, किन्तु नो पाचनाऽन्तेवासी-वाचना-गुरुभ्यः श्रवणमधिगमो वा, तया तत्र वाऽन्तेवासी तथा न भवति १, एको वाचनाऽन्तेवासी भवति, नो उद्देशनाऽन्तेवासी अन्तेवासीहै जो कि-उपस्थापनासे अन्तेवासी होताहै, प्रव्राजनासे नहीं, यह द्वितीय भङ्गहै, २ कोई एक अन्तेवासी ऐसा होताहै जो प्रव्राजनासे भी और-उपस्थापनासे भी, यह तृतीय भङ्ग है, ३ कोई एक प्रजाजना से भी-उपस्थापना से भी उभय था अन्तेवासी नहीं होता है, ऐसा वह शिष्य धर्मान्तेवासी होता है धर्म मात्र के स्वीकार से शिष्य होता है, ऐसा यह चौथा भङ्ग है, ४ जो धर्माभिलाषा से युक्त हो कर गुरु के पास में शिष्यत्य अङ्गीकार करता है, वह भी इस चतुर्थ भङ्ग वाला होता है, । पुनश्च-" चत्तारि अंतेवासी-" अन्तेवासी चार कहे गये हैं, जैसे-कोई एक अन्तेवासी उद्देशनसे अङ्गादि पढनाऽधिकारित्व करने से अन्तेवासी-शिष्य होता है, पर-वाचना से गुरु के पास श्रवण से या-अधिगमसे अन्तेवासी नहीं होताहै, ऐसा यह-उद्देशनान्ते वासी नो वाचनान्ते वासी नामका प्रथम भङ्ग है, १ तथा-कोई एक अन्तेवासी
(૨) કેઈ એક ઉપસ્થાપનાન્તવાસી હોય છે, પણ પ્રવજનાનેવાસી હોતું નથી. (૩) કોઈ એક પ્રવ્રજનાનેવાસી પણ હોય છે અને ઉપસ્થાપનાતેવાસી પણ હોય છે. (૪) કોઈ એક પ્રવાજનાની અપેક્ષાએ પણ અન્તવાસી હતો નથી અને ઉપસ્થાપનાની અપેક્ષાએ પણ અતેવાસી હોતું નથી એવા શિષ્યને ધર્માન્તવાસી કહે છે, કારણ કે માત્ર ધર્મના સ્વીકારની અપેક્ષાએ જ તે અનંતેવાસી ગણાય છે.
" चत्तारि अन्तेवासी" सन्तासीन नीय प्रमाणे या२ ४२ ५y કહ્યા છે–(૧) કઈ એક અન્તવાસી ઉશનાતેવાસી હોય છે પણ વાચનાનેવાસી હોતો નથી. એટલે કે અંગાદિનું પઠન કરવાને અધિકારી હોય છે, પરંતુ વાચનાની અપેક્ષાએ-ગુરુની સમીપે શ્રવણની અપેક્ષાએ અથવા અધિसभनी अपेक्षा में अन्तयासी जात नथी, सेवामा " उद्देशनान्तेयासी नो वचनान्तेवासी” मा पडेसी मांग छे.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #99

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०२१ निर्ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
८३
२, एक उद्देशनान्तेवास्यपि भवति वाचनाऽन्तेवास्यपि ३, एको नो उद्देशनाऽन्तेवासी नापिच वाचनान्तेवासी भवति । तत्र चतुर्थभङ्गस्थोऽन्तेवासी को भवतीत्याह - " धम्मंतेवासी "-ति, धर्मान्तेवासी - धर्म शिष्यः, धर्ममात्राभिलाषितयोपपन्नो वा । ४ । इति ॥ सू० २० ॥
मूलम् - चत्तारि णिग्गंथा पण्णत्ता, तं जहा - राइणिये समणे णिग्गंथे महाकम्मे महाकिरिए अणायावी असमिए धम्मस्स अणाराहए भवइ १, राइणिए समणे णिग्गंथे अप्पकम्मे अप्पकिरिये आयावी समिए धम्मस्स आहए भवइ २, ओमराइलिए समणे णिग्गंथे महाकम्मे महाकिरिए अणायावी असमिए धम्मम्स अणाराहए भवइ ३, ओमराइणिए समणे णिग्गंथे aur अपकरिए आयावी समिए धम्मस्स आहए भवइ४ | चत्तारि णिग्गंधीओ पण्णत्ताओ, तं जहा - राइणिया समणी णिग्गंथी एवं चैव ४,
वाचनान्तेवासी होता है- उद्देशनान्तेवासी नहीं, ऐसा यह द्वितीय भङ्ग है, तथा कोई एक अन्तेवासी उद्देशनसे भी - वाचनासे भी अन्तेवासी होता है, ३ यह तृतीय भङ्ग है । एवं कोई एक अन्तेवासी न तो उद्देशना से, और न बाचना से ही अन्तेवासी होता है, ऐसा अन्तेवासी धर्मशिष्य होता है, धर्ममात्र की अभिलाषा से युक्त हो कर वह शिष्य बनता है, ऐसा यह चतुर्थ भङ्ग है, ४ ॥ सु०२० ॥
(૨) કાઈ એક અન્તવાસી વચનાતેવાસી હોય છે, પણ ઉદ્દેશનાન્તવાસી હાતા નથી. (૩) કોઈ એક અન્તવાસી ઉદ્દેશનાન્તેવાસી પણ હાય છે અને વાચનાન્તેવાસી પણ હાય છે. (૪) કોઈ એક શિષ્ય ઉદ્દેશનાતેવાસી પણ હાતા નથી અને વાચનાતેવાસી પણ લેતા નથી. એવા અન્તવાસી ધર્મીશિષ્ય હોય છે. માત્ર ધર્મની અભિલાષાથી યુક્ત થવાને કારણે જ તે શિષ્ય मन्या हाय छे. ॥ सू. २० ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #100

स्यानाङ्गसूत्रे
चत्तारि समणोवासगा पण्णता, तं जहा-राइणिए समणोवासए महाकम्मे तहे ४,
चत्तारि समणोवासियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा--राइणिया समणोवासिआ महाकम्मा तहेव चत्तारि गमा। सू० २१ ॥
छाया-चत्वारो निर्ग्रन्थाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रात्निकः श्रमणो निग्रन्थो महाकर्मा महाक्रियः अनातापी असमितो धर्मस्थानाराधको भवति १, रात्निकः श्रमणो निर्ग्रन्थोऽल्पकर्माऽल्पक्रियः आताषी समितो धर्मस्याऽऽराधको भवति २, अवमरात्निकः श्रमणो निग्रन्थो महाकर्मा महाक्रियोऽनातापी असमितो धर्मस्याऽऽराधको भवति ३, अवमरात्निकः श्रमणो निर्ग्रन्थोऽल्पकर्माऽल्पक्रिय आतापी समितो धर्मस्याऽऽराधको भवति ।
चतस्रो निग्रन्थ्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रानिकी श्रमणा निग्रन्थी एवमेव ४,
चत्वारः श्रमणोपासकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रात्निकः श्रमणोपासको महाकर्मा तथैव ४।
चतस्रः श्रमणोपासिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रात्निको श्रमणोपासिका महाकर्मा तथैव चत्वारो गमाः । सू० २१ ॥
टीका-" चत्तारि णिग्गंथा " इत्यादि-निर्ग्रन्याः -बाह्याभ्यन्तरग्रन्थरहिताः साधवश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रात्निकः-रत्नैः-भावतो ज्ञानादिलक्षणे व्यवहरतीति रात्निकः-ज्ञानादिरत्नव्यवहारसम्पन्नो बृहत्पर्यायः पर्यायज्येष्ठ इत्यर्थः,
टीकार्थ-" चत्तारि णिग्गंधा पण्णत्ता"-इत्यादि-। २१ ।।
निर्गन्थ चार प्रकार के कहे गये हैं, जैसे - कोई एक निर्ग्रन्थ श्रमणरानिक पर्याय ज्येष्ठ होता है, दीक्षापर्याय की अपेक्षा ज्येष्ठ होता है, तपश्चरणशील होता है निर्ग्रन्थ.
" चत्तारि णिग्गंथा पणता " त्या-(२१) શ્રમણ નિગ્રંથના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–
(૧) કેઈ એક શ્રમણ નિગ્રંથ સાનિક હોય છે એટલે કે દીક્ષા પર્યાયની અપેક્ષાએ રેષ્ઠ હોય છે, તપશ્ચરણશીલ હોય છે, બાહ્ય અને આભ્યન્તર પરિગ્રહથી રહિત હોય છે, પરન્ત જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોની સ્થિતિની
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #101

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू० २१ निर्ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् श्रमणः-तपश्चरणशीलः, निर्ग्रन्थः, महाकर्मा-महान्ति-गुरूणि स्थित्यादिभिस्ता. दृशप्रमादलक्षितानि कर्माणि ज्ञानाऽऽवरणीयादीनि यस्य स तथा, महाक्रिया= महती-बृहती क्रिया-कर्मवन्धहेतुभूता कायिक्यादिका यस्य स तथा, अनातापीआसमन्तात् तापयति-शीतोष्णादिसहनलक्षणामातापनां करोतीत्येवंशील आतापी, न आतापोत्यनातापी-शीतोष्णादिपरीषहसहनकरणवर्जितः मन्दश्रद्धत्वात् , अत एव असमितः-समितिभिः ऐ-पथिक्यादिभीरहितः साधुः धर्मस्य-दुर्गतिपतज्जन्तुसमुद्धरणपरायणस्य चारित्रलक्षणस्य अनाराधकः-आराधयतीत्याराधकः स न भवतीति तथा भवति, इति प्रथमो निर्ग्रन्थो ज्ञेयः । १।।
तथा-रात्निकः-पर्यायज्येष्ठः श्रमणो निर्ग्रन्थोऽल्पकर्मा-लघुकर्मा, अल्पक्रिया-अल्पा क्रिया कायिक्यादिका यस्य स तथा, आतापी-परीषहसहनधीरः, बाह्य-आभ्यन्तर परिग्रहसे रहित होता है, परन्तु फिरभी यह ज्ञाना. वरणीयादि कमेंकी स्थितिकी अपेक्षासे महा कर्मा होताहै कर्मबन्ध हेतुभूत प्राणातिपात आदि कायिकी क्रियाएँ जिसकी महती होती है. मन्द. श्रद्धावाला होनेसे शीत उष्ण आदि परीषहोंको जीतनेसे रहित होता है असमित होता है-ईपिथिकी आदि समितियोंके पालनेसे विहीन होता है और इसीसे दुर्गतिमें पडते हुये जीवोंके उद्धरण करनेमें तत्पर ऐसे चारित्ररूप धर्मका वह आराधक नहीं होता है ऐसा वह प्रथम प्रकारका निर्ग्रन्थ है-१ कोई एक श्रमण निर्ग्रन्थ रानिक दीक्षापर्यायकी अपेक्षा ज्येष्ठ होताहै श्रमण-तपश्चरणशील होताहै निर्ग्रन्थ बाह्य आभ्य. न्तर परिग्रहका त्यागी होता है, पर लघुकर्मा होता है, कायिकी आदि अल्प क्रियावाला होता है, आतापी होता है, परीषहोंको सहने में धीर અપેક્ષાએ તે મહાકર્મી હેય છે. તે કારણે કર્મબન્ધના કારણ રૂપ પ્રાણાતિપાત આદિ કાયિકી કિયાએથી અધિક પ્રમાણમાં તે યુક્ત હોય છે, મન્દ શ્રદ્ધા વાળે હેવાને કારણે શીત, ઉષ્ણ આદિ પરીષહોને જીતવાને અસમર્થ હોય છે, અસમિત હોય છે-ઈપથિકી આદિ સમિતિઓના પાલનથી વિહીન હેય છે અને તે કારણે દુર્ગતિમાં પડતા અને ઉદ્ધાર કરવાને સમર્થ એવા ચારિત્રરૂપ બને તે આરાધક હેતે નથી આ પહેલા પ્રકારને નિગ્રંથ સમજો.
(૨) કેઈ એક શ્રમણ નિગ્રંથ રાત્મિક હોય છે-દીક્ષા પર્યાયની અપેક્ષાએ ૪ હેાય છે, તપશ્ચરણ શીલ હોય છે અને બાહ્ય-આભ્યન્તર પરિગ્રહને ત્યાગી હોય છે, પરન્તુ તે લઘુકર્મા હોય છે. કાયિકી આદિ અ૫ કિયાવાળો હોય છે, આતાપી હેાય છે-પરીષહોને સહન કરવામાં ધીરવીર હોય છે, અને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #102

स्थानाङ्गसूत्र
अत एव समितः-समितिगुणसम्पन्नश्च भवत्यतो धर्मस्याऽऽराधको भयति २। इति द्वितीयो निर्ग्रन्यः २। तथा-अवमरात्निकः-अवमो-लघुः पर्यायेण स चासौ रात्निकोऽवमरालिका-लघुपर्यायः, श्रमणो निग्रन्थो महाकर्मा महाक्रियोऽनातापी अत एवासमितो भवत्यत एव च धर्मस्याऽनाराधको भवति । इति तृतीयो निनन्थः ३। तथा-अवमरात्निकः-लघुरात्निकः श्रमणो निर्ग्रन्थोऽल्पकाल्पक्रिय आतापी अत एव समितोऽत एव धर्मस्याऽऽराधको भवति । इति चतुर्थों निर्ग्रन्थः । ४ । वीर होता है, समित होता है-समिति गुण सम्पन्न होता है अतः वह धर्माराधक होता है, यह द्वितीय प्रकारका श्रमणनिर्ग्रन्थ है-२ कोई एक श्रमण निर्ग्रन्थ दीक्षापर्यापकी अपेक्षा लघुपर्यायवाला होता है तपश्चरणशील होता है बाह्य-आभ्यन्तर परिग्रहसे रहित होता है, फिरभी महाकर्मा होता है, महा क्रियावाला होता है, अनातापी होता है, अतएव-असमित होता है और इसी कारण वह धर्मका आराधक नहीं होता है--ऐसा यह तृतीय प्रकारका श्रमण निर्ग्रन्थ है-३ कोई एक श्रमण निर्ग्रन्थ अवनरानिक होता है-दीक्षापर्यायकी अपेक्षा लघु पर्यायवाला होता है तपश्चरणशील होता है बाह्याऽभ्यन्तर परिग्रहका त्यागी होता है, पर वह अल्प कर्मा होता है, अल्प क्रियावाला होता है आतापी होता है, समित होता है, इसलिये वह धर्मका आराधक होता है-४। સમિત હોય છે-ઇર્યાપથિકી આદિ સમિતિઓનું પાલન કરનાર હોય છે, તે કારણે તે નિગ્રંથ ધર્મારાધક હોય છે બીજા પ્રકારના શ્રમણ નિગ્રંથના આ લક્ષણે સમજવા.
હવે ત્રીજા પ્રકારના શ્રમણ નિર્ચ થના લક્ષણે બતાવવામાં આવે છેકોઈ એક શ્રમણ નિગ્રંથ દીક્ષા પર્યાયની અપેક્ષાએ લઘુપર્યાયવાળો હોય છે, તપશ્ચરણશીલ હોય છે અને બાહ્ય-આભ્યતર પરિગ્રહોથી રહિત હોય છે, પરન્ત તે મહાક હોય છે, મહાકિયાવાળો હોય છે, અનાતાપી હોય છે, પરીષહોને સહન કરવાને અસમર્થ હોય છે, તે કારણે તે અસમિત હોય છે અને એ જ કારણે તે ધર્મને આરાધક હેતે નથી.
ચોથા પ્રકારના શ્રમણ નિગ્રંથના લક્ષણે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે—કેઈ એક શ્રમણ નિગ્રંથ “અવમાનિક” હોય છે. એટલે કે લઘુ દીક્ષા પર્યાયવાળા હોય છે, તપશ્ચરણુશીલ હોય છે, અને બાહ્ય-આભ્યન્તર પરગ્રહને ત્યાગી હોય છે, પરંતુ તે લઘુકમ હોય છે, અલ્પક્રિયાવાળો હેય છે, પરીષહેને સહન કરનારા હોય છે અને સમિત હોય છે તે કારણે તે ધર્મને આરાધક હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #103

सुधा टीका स्था० ४ उ०३० २१ निर्ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
" चत्तारि णिग्गंथीओ" इत्यादि - एतद्विवरणं निर्ग्रन्थसूत्रवद्बोध्यम्, इत्यत आह- " एवं चैव " - एवमेव-निर्ग्रन्यवदेव भङ्गचतुष्टयं भणनीयम् ।
८७
" चत्तारि समणोवासगा " इत्यादि - एनदपि श्रमणोपासकसूत्रं निग्रन्थसूत्रवद् बोध्यम्, इत्यत आह-" तहेवे "-ति- तथैव यथा निर्ग्रन्था उक्तास्तथैव श्रमणोपासका अपि चतुर्भीयुक्ता बोध्या इति ।
संक्षेपसे श्रमण निर्ग्रन्थोंके चार भेद इस प्रकार से हैं— कोई एक श्रमण निग्रन्थ दीक्षा पर्यायकी अपेक्षा ज्येष्ठ होता हुबाभी अनाराधक होता है - १ कोई एक श्रमण निर्ग्रन्थ दीक्षापर्यायकी अपेक्षा ज्येष्ठ हुवाभी आराधक होता है - २ ।
कोई एक श्रमण निर्ग्रन्थ दीक्षापर्यायकी अपेक्षा लघु हुवाभी अनाराधक होता है -३ और एक श्रमण निर्ग्रन्ध दीक्षापर्यायकी अपेक्षा लघु हुबाभी आराधक होता है-४ “ चत्तारि णिग्गंधीओ' इत्यादि.
इस सूत्र का विवरण निर्ग्रन्थ सूत्र जैसा जानना चाहिये अतः पूर्वोक्त रूपसेही यहां भङ्ग चतुष्टय कर लेना चाहिये । " चत्तारि सम गोवासगे " इत्यादि इस श्रमणोपासक सूत्रकी व्याख्या भी पूर्वोक्त निर्ग्रन्थ सूत्रकी तरह करलेनी चाहिये इसीलिये तहेव ऐसा कहते हुवे सूत्रकार प्रकट करते हैं कि श्रमणोपासक भी निर्ग्रन्थोंके समानही चतु
હવે શ્રમણ નિથાના ચાર ભેટ્ઠ સ'ક્ષિપ્તમાં પ્રકટ કરવામાં આવે છે. (૧) દીઘ્ર દીક્ષા પર્યાયવાળા પણુ અનારાધક હાય એવા શ્રમણ નિગ્રંથ. (૨) દીવ દીક્ષાપર્યાયવાળા પણુ આરાધક હાય એવા શ્રમણ નિગ્રંથ. (૩) લઘુ દીક્ષાપર્યાયવાળા પણુ અનારાધક હોય એવા શ્રમણ નિગ્રંથ. (૪) લઘુ દીક્ષ, પર્યાયવાળા પણ આરાધક હેાય એવા શ્રમણ નિથ. "af formiefert "scule
ચાર પ્રકારની શ્રમણ નિગ્રંથિણીએ ( સાધ્વીએ ) હાય છે. આ સૂત્રનુ વિવરણુ નિગ્ર'થ સૂત્ર અનુસાર કરવુ જોઈએ, એટલે કે આ સૂત્રમાં નિગ્રંથના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે, એવા જ પ્રકારા શ્રમણ નિગ્રંથિણીના પશુ સમજી લેવા. " चत्तारि समणोप (सगे " त्याहि-
શ્રમણેાપાસકોના પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. શ્રમણ નિગ્રથના જે પ્રકાર આગળ કહેવામાં આવ્યા છે, એવા જ ચાર પ્રકાર શ્રમણેાપાસકેાના પણુ समवा. तहेब ” म यह द्वारा मेवात अउर श्वामां भावी छे શ્રમણાપાસકે પણ શ્રમણનિગ થાની જેમ ચાર પ્રકારના હાય છે.
(6
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #104

૮.
स्थानाङ्गस्त्रे
" चत्तारि समणोवासिया " इत्यादि - एतदपि निर्ग्रन्थमुत्रद् बोध्यम्, अत आह— " तहेव चत्तारि गमा " - तथैव-निर्ग्रन्यसूत्रे यथा चत्वारो गमाः - आलापका - भङ्गा उक्तास्तथा श्रमणोपासकासूत्रेऽपि चत्वार आलापका भणनीयाः । ॥ सू० २१ ॥
मूलम् — चत्तारि समणोवासगा पण्णत्ता, तं जहा - अम्मापिउसमाणे १, भाईसमाणे २, मित्तसमाणे ३ सवत्तिसमाणे ४, |१| चत्तारि समणोवासगा पण्णत्ता, तं जहा - अद्दागसमाणे १, पडागसमाणे २, खाणुसमाणे ३, खरकंटकसमाणे ४ । २ । ॥ सू० २२ ॥
छाया - चत्वारः श्रमणोपासकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा मातापितृसमानः १ भ्रातृसमानः २, मित्रसमानः ३, सपत्नी समानः ४ |
भट्टी युक्त होते है। " चत्तारि समणोवासिया " इत्यादि इस सूत्रका कथन भी निग्रंथ सूत्र जैसा करलेना चाहिये निर्ग्रन्थ सूत्र में जिस प्रकार से चार आलापक कहे गये हैं उसी प्रकार से श्रमणोपासिका सूत्रमें भी चार आलापक कहलेना चाहिये ॥ मु०२१||
इत्यादि-२२
" चत्तारि समणोवासगा पण्णत्ता सूत्रार्थ श्रमणोपासक चार प्रकारके कहे गये हैं, जैसे कोई एक श्रमणो पासक माता-पिता के जैसा होता है -१ कोई एक श्रमणोपासक अपने भाईके समान होता है - २ कोई एक श्रमणोपासक मित्रके समान होता है -३ और कोई एक श्रमणोपासक सपत्नीके समान होता
ܙܙ
" चत्तारि समणोवासिया " त्याहि - श्रम पासिअ ( श्राविअ ) ना पशु ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. શ્રમણ નિગ્રંથના જેવા ચાર પ્રકાર કહ્યા છે, એવા જ ચાર પ્રકાર ભ્રમણાપાસિકાના પણ સમજવા, નિગ્રંથ સૂત્ર જેવું જ કથન શ્રમણેાપાસિકા સૂત્રમાં પણ ગ્રહણ થવુ' જોઈ એ. સૂ. ૨૧ ૫
" चत्तारि समणोवासगा पण्णत्ता " हत्याहि
સૂત્રાર્થ -શ્રમણાપાસકાના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પડે છે–(૧) કઇ શ્રમણાપાસક માતાપિતા સમાન હેાય છે. (ર) કેાઈ શ્રમણેાપાસક ભાઈ જેવા હાય છે (૩) કોઇ શ્રમણાપાસક મિત્ર જેવા હોય છે. (૪) કોઈ શ્રમણાપાસક સપત્નીના જેવા હાય છે-એટલે કે શાકચસમાન હાય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #105

सुघा टीका स्था० ४३०३ सू० २२ श्रमणोपासक स्वरूपनिरूपणम्
चत्वारः श्रमणोपासकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - आदर्शसमानः १, पताकासमानः २, स्थाणुसमानः ३, खरकण्टकसमानः ४
टीका - " चत्तारि समणोवासग। " इत्यादि — श्रमणोपासकाः - श्रमणानुपासत इति श्रमणोपासकाः = साधु सेवाकारकाः श्रावका इत्यर्थः, चत्वारः प्रज्ञप्ताः, नद्यथा - मातापितृसमानः- माता च पिता चेति मातापितरौ तयोस्ताभ्यां वा समानस्तथा मातापितरौ यथा स्वपुत्रे निर्हेतुकमत्यन्तं वात्सल्यं कुरुतस्तथा यः श्रावकः साधुषु कारणं विनेयैकान्तेन वात्सल्यं करोति स मातापितृतुल्य भवति, अपूर्वधर्मानुरागरजित हृदयत्वात् १ तथा भ्रातृसमानः भ्राता यथा प्रत्येकहै - ४ पुनश्च श्रमणोपासक चार कहे गये हैं, जैसे कोई एक श्रमणोपासक आदर्शिके समान होता है- १ कोई एक श्रमणोपासक पताका के समान होता है २, कोई एक श्रमणोपासक स्थाणु के समान होता है - ३ कोई एक श्रमणोपासक खरकण्टकके समान होता है - ४ ।
टीकार्य - श्रमणोंकी जो उपासना करते हैं वे श्रमणोपासक हैं, अर्थात्साधुजनों की सेवा करनेवाला श्रावक श्रमणोपासक हैं। इनमें जो चतुर्विधता है उसका तात्पर्य है कि जैसे मातापिता अपने पुत्रों पर अत्यन्त वात्सल्य रखते हैं उसी प्रकार जो श्रावक साधुओं पर विना कारणही एकान्त रूप से वात्सल्य रखते हैं, वे श्रावक मातापिताके समान कहे गये हैं। क्योंकि इनका हृदय अपूर्व धर्मानुरागसे रञ्जित શ્રમણાપાસકના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે—(૧) કાઇ શ્રમશેાપાસક આદશ (દપણું) સમાન હેાય છે. (૨) કોઈ समान होय छे. (3) हैं। मे श्रमो पास स्था સમાન હાય છે (૪) કોઇ એક શ્રમણેાપાસક ખરક'ટક સમાન હોય છે.
શ્રમણેાપાસક પતાકા ( वृक्षनुं हुं हुं - थड ) ( ખાવળના કાંટા )
ટીકા—હવે આ સૂત્રને સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે—શ્રમણેાની ઉપાસના કરનારને શ્રમણેાપાસક (શ્રાવક) કહે છે એટલે કે સાધુજનાની સેવા કરનાર શ્રાવકને શ્રમણેાપાસક કહે છે. હવે તેના ચાર પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે જેમ માતાપિતા પેાતાના સતાના પ્રત્યે અસીમ વાત્સલ્ય રાખે છે, એજ પ્રમાણે સાધુએ પ્રત્યે કોઈ પણ પ્રકારની સ્પૃહા વિના અપાર વાત્સલ્ય રાખનાર શ્રાવકને માતાપિતા સમાન કહ્યો છે, કારણ કે તેનું હૃદય અપૂર્વ ધર્માનુરાગથી ર'જિત હેાય છે. (૨) જેમ ભાઇ પ્રત્યેક કાર્યમાં સહાયક થાય
स- १२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #106

स्थानाङ्गसूत्रे कार्ये सहायको भवति तथा साधूनां प्रत्येकधर्मकार्ये यः श्रावकः सहायको भवति स भ्रातृसमान:-बन्धुसदृश इत्यर्थः, भ्रातृभिश्च धर्मकार्यविषये स्मरणादिकं कर्तव्यम् उक्तं च
" भवगिहमज्ज्ञम्मि पमायजलणजलिअम्मि ।
उपइ जो सुअंतं सो तस्स जणे परमबंधू ॥१॥ छाया-" भवगृहमध्ये प्रमादज्वलनज्वलिते ।
उत्थापयति यः स्वपन्तं स तस्य जनः परमबन्धुः।१।" इति ।२। तथा-मित्रसमान:-मित्रतुल्य:-मित्रं यथा-सदा हितचिन्तकं भवति तथा यः श्रावकः साधूनां सदा हितचिन्तको भवति स मित्रसमानः ३। उक्तंश्च-"केन रत्नमिदं सृष्टं, मित्रमित्यक्षरद्वयम् ।
आपदां च परित्राणं, संसारमलनाशनम् ॥१॥” इति । तथा-सपत्नीसमान:-सपत्नी-एकस्वामिका स्त्री तत्समानः, सपत्नी यथा सपन्या दूषणं गवेषयति अपकरोति च, तथा यः श्रावकः साधुषु दोषमन्वेपयति अपकरोति च स सपत्नीसमानो भवति ।४।॥१॥ होता है-१ तथा जिस प्रकारसे भ्राता प्रत्येक कार्य में सहायक होता है उसी प्रकारसे जो साधुजनोंके प्रत्येक धर्मकार्यमें सहायक होते हैं, वे श्रावक भ्राताके समान कहे गये हैं-२ परम बन्धुके विपयमें ऐसा कहा गया है " भवगिह मज्झम्मि"-इत्यादि
तथा जिस प्रकारसे हितचिन्तक मित्र होता है उसी प्रकारसे जो सदा साधुजनोंका हितचिन्तक होता है वे श्रावक मित्रके समान कहे गये हैं । कहाभी है-" केन रत्नमिदं सृष्टं " इत्यादि । तथा जिस प्रकारसे सपत्नी (सौत) सपत्नीके दूषणोंकी ओर निगाह रखतीहै उनकी खोजमें रहती है उसका अपकार करती है, उसी प्रकारसे जा श्रावक છે, એજ પ્રમાણે પ્રત્યેક ધર્મકાર્યમાં સાધુજનોને સહાયભૂત થનાર શ્રાવકને બ્રાતા સમાન કહ્યો છે. ઉત્તમ ભ્રાતા વિષે આ પ્રમાણે કહ્યું છે–
" भवगिहमज्झम्मि" त्याहि
જેમ મિત્ર પોતાના મિત્રને હિતચિન્તક હોય છે, એ જ પ્રમાણે જે શ્રાવક સાધુજનેને હિતચિન્તક હોય છે, તેને મિત્ર સમાન શ્રમણોપાસક यो छ ४थु ५४४ छ -“केन रत्नमिदं सृष्टं " त्याहि.
જેમ સપત્ની બીજી સપત્નીનાં શેક્યના) દૂષણે જ શેધ્યા કરે છે, અને તેને અપકાર જ કરે છે, એજ પ્રમાણે જે શ્રાવક સાધુજનેના દેશે જ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #107

सुधा टीका स्था० ४ उ०३ सु०२२ श्रमणोपासकस्वरूपनिरूपणम्
पुनः “ चत्तारि समणोवासगा" इत्यादि-चत्वारःश्रमणोपासकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आदर्शसमानः-आदर्शो-दर्पणः, तेन समानस्तथा यथा-दर्पणः स्वसन्निहितानर्थान् प्रतिविम्बितान् यथावत् प्रतिपद्यते, तथा यः श्रावकः साधुमिरुपदिश्यमानान् उत्सर्गापवादादीन भावान् प्रतिपद्यते-स्वीकरोति स आदर्शसमानः १।
तथा-पताकासमानः-पताका यथा विचित्रपवनेन सर्वतश्चाल्यते तथा यस्य श्रावकस्यानवस्थितबोधो विचित्रदेशनया चाल्यते स पताकासमानः । तथास्थाणुसमानः-तिष्ठतीति स्थाणुः-शङ्खः, तत्समानः-स्थाणुर्यथा न नम्रीक्रियते नापि चाल्यते तथा यः श्रावकः सुगुरुदेशनया कुतश्चिदपि कदाग्रहान्न नम्री क्रियते साधुजनोंके दोषोंकाही अन्वेषण किया करते हैं उनकी बुराई-या अपकार करते हैं वे श्रावक सपत्नी समान कहे गये हैं। पुनश्चआदर्श नाम दर्पण (ऐनक) जैसे अपने समीपवर्ती पदार्थों के प्रति. बिम्बको धारण करता है उसी प्रकार साधुजन द्वारा उपदिष्ट या उपदिश्यमान उत्सर्ग और अपवादरूप भावोंको जो श्रावक यथावत् स्वीकार करता है वह आदर्शका समान कहा गया है-१ तथा पताका जिस प्रकार विचित्र पवन द्वारा सब ओर से चञ्चल करदी जाती है वैसे जिन श्रावकका अनवस्थित बोध विलक्षण देशनासे नयमिश्रित कथनसे चलायमान किया जा सके वह श्रायक पताका के समान कहा गया है-२ जैसे स्थाणु न कभी चलायमान किया जाता है और न कभी नमाया जा सकता है वैसे तो श्रावक सुगुरुकी देशनासे भी શધ્યા કરે છે, તેમનું અહિત જ કરે છે અથવા તેમને ઉપકાર કરે છે, એવા શ્રાવકને સપત્ની સમાન કહ્યું છે.
શ્રમણોપાસકેના આદર્શ સમાન આદિ ચાર પ્રકારનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–(૧) આદર્શ એટલે દર્પણ. જેમ દર્પણ પિતાની સામેની વસ્તુઓના યથાર્થ પ્રતિબિંબને ધારણ કરે છે, એ જ પ્રમાણે સાધુજને દ્વારા ઉપદિષ્ટ અથવા ઉપદિશ્ય માન, ઉત્સગ અને અપવાદ રૂપ ભાનો જે શ્રાવક યથાર્થ રૂપે સ્વીકાર કરે છે તે શ્રાવકને આદર્શ સમાન કહે છે. (૨) જેમ પતાકા પવન દ્વારા ચલાયમાન થાય છે-સ્થિરતા છેડીને ચંચલતા સંપન્ન બને છે, એજ પ્રમાણે જે શ્રાવકના અનવસ્થિત બંધને વિલક્ષણ દેશના દ્વારા નયમિશ્રિત કથન દ્વારા ચલાયમાન કરી શકાય છે તે શ્રાવકને પતાકા સમાન કહ્યો છે. (૩) જેમ સ્થાણુને (વૃક્ષના ઇંઠાને) કદી ચલાયમાન કરી શકાતું નથી કે નમાવી શકાતું નથી, એ જ પ્રમાણે જે શ્રાવક સુગુરુની દેશના સાંભળવા
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #108

स्थानाङ्गसूत्रे नापि च चाल्यते दुर्बोधत्वात् स स्थाणुसमानः ३। तथा-खरकण्टकसमान:खराः-तीक्ष्णाः कण्टका यस्मिन् तत् खरकण्टकं बबुरवृक्षशाखादि तस्य क्वचिदने वस्त्रे वा लग्नं सन्न केवलमङ्गं वा पटं सहसा मुञ्चति, अपि तु तन्मोचकपुरुषादिकं करादिषु कण्टकैविध्यति, यद्वा खरकण्टयति-लेपवन्तं करोतीति खरकण्टं तदेव खरकण्टकम्-अशुच्यादिवस्तु. तेन समानः खरकण्टकसमानः, यथा खरकण्टकं संसगेमात्रादेवापनयनकारकं दोषयुक्तं करोति, तथा यः श्रावकः संसर्गमात्रात् साधु 'कुबोधकुशीलतादिजनकत्वेनोत्सूत्रप्ररूपकोऽय' मित्याद्यसदोषप्रकटनया दोषवन्तं करोति स खरकण्टकसमानः । ४ । सू० २२ । अपने कदाग्रह अनुचित हठसे पीछे नही हटता-टलता है नम्रीभूत नही होता है ऐसा वह दुर्बोध्य श्रावक स्थाणु-टूठा वृक्षके समान है-३ जैसे तीक्ष्ण काटोंसे भरपूर बबूल आदिका डाल यदि किसी अङ्गमें यो कपडोंमें उलझ जाय तो वह सहसा अलग नहीं होती किन्तु उसे छुडानी पडती है ऐसी स्थिति में वह छुडानेवालोंके हाथको भी वेधती है ऐसे पदार्थों का नाम खरकण्टक है, जो श्रावक इसके समानताको धारण करे वह स्वरकण्टक समान है, जैसे खरकण्टक वस्तु संसर्ग मात्रसे दोषयुक्त बना देती है वैसे जो श्रावक अपने संसर्ग मात्रासेही उस साधुके असदोषोंकी उद्भावना करता हुवा “ यह છતાં પણ પિતાને કદાગ્રહ છોડતું નથી–પિતાની અનુચિત વાતને જ પકડી રાખે છે-સહેજ પણ કૂણે (નમ્રીભૂત) થતું નથી એવા શ્રાવકને સ્થાણુ સમાન કહે છે. (૪) ખરકંટક સમાન શ્રમણે પાસકને ભાવાર્થ–તીક્ષણ કાંટાએથી ભરપૂર બાવળ આદિની ડાળી કઈ અંગમાં કે કપડામાં ભરાઈ જાય તે તે સરળતાથી અલગ થતી નથી, પણ પ્રયત્નપૂર્વક તેને અલગ કરવી પડે છે અને એ વખતે અલગ કરવાનો પ્રયત્ન કરનારના હાથમાં પણ તે તીશ કાંટા વાગી જાય છે, આ પ્રકારના પદાર્થોને ખરક ટક કહે છે જે શ્રાવકનો સ્વભાવ આ ખરકંટકના જે હોય છે તેને ખર સમાન કહે છે જેમ ખરકંટકને સ્પર્શ માત્ર જ દોષયુક્ત અથવા વ્યથાજનક થઈ પડે છે એજ પ્રમાણે ખરગટક સમાન શ્રાવક પિતાના સંસર્ગ માત્રથી સાધુમાં અસની (જે દોષનું અસ્તિત્વ જ ન હોય એવા દેશેની) ઉદુભાવના કરે છે. “આ સાધુ કુબોધ, કુશીલતા આદિને જનક હેવાથી ઉત્સવ પ્રરૂપક છે” ઈત્યાદિ રૂપે સાધુમાં ખેટા દેશનું આરોપણ કરનાર હોય છે અને કંટકની જેમ
श्री स्थानसूत्र :03

Page #109

सुघाटीका स्था०४ उ०३ सू०२३ महावीरस्वामिश्रमणोपासकानां सौधर्मकल्प. ९३ श्रमणोपासक प्रसङ्गाच्छ्रीमहावीरस्वामिनः श्रमणोपासकानामरुणाभ विमानस्थिति निरूपयितुमाह
मूलम् - समणस्स णं भगवओ महावीरस्स समणोवासगाणं सोहम्मकप्पे अरुणाभे विमाणे चत्तारि पलिओ माई ठिई पण्णत्ता || सू० २३ ॥
छाया - श्रमणस्य खलु मगवतो महावीरस्य श्रमणोपासकानां सौधर्मकल्पे अरुणा विमाने चत्वारि पस्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सू० २३ ।।
टीका - " समणरस णं " इत्यादि - स्पष्टम्, नवरं श्रमणोपासकानां दशानाम् आनन्द १ कामदेव २ गाथापतिचुलनीपिट ३ सुरादेव ४ क्षुद्रशतक ५ गाथापति-कुण्डकौलिक ६ सद्दालपुत्र ७ महाशतक ८ नन्दिनीपित ९ शालेयिकापितॄणा१० मुपासकदशाङ्गोक्तानामिति । सू० २३ ।।
कुबोध कुशीलता आदिका जनक होनेसे उत्सूत्र प्ररूपक है " इत्यादि रूपसे साधुको दोषवाला कर देता है वह खरकण्टक समान है | | ०२२॥ अब सूत्रकार श्रमणोपासक के प्रसङ्गसेही श्री महावीरस्वामीके श्रमणोपासकों की विमानमें वर्तमानस्थितिका कथन करते हैं
―
6 A
-
समणस्स भगवओ " इत्यादि २३
श्रमण भगवान् महावीर के श्रमणोपासकोंको सौधर्म कल्प में अरुणाभ विमान में चार पल्योपमकी स्थिति कही गई है । भगवान् महावीरके १० श्रमणोपासक थे. आनन्द-१ कामदेव - २ गाथापति चुलनी पिता- ३ सुरादेव - ४ क्षुद्रशतक-५ गाथापति कुण्डकौलिक- ६ सद्दालपुत्र - ७ महाशनक - ८ नन्दिनी पिता - ९ और शालेयिका पिता१० ये इनके नाम उपासकशाङ्गमें कहे गये है ।। ०२३ ||
તેમના હૃદયમાં વ્યથા ઉત્પન્ન કરનાર હાય છે તે કારણે એવા શ્રાવકને ખર ॐ समान उद्यो छे. ॥ सू. २२ ॥
શ્રમણેાપાસકાના કથનને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર વૈમાનિક દેવપર્યાયને પામેલા મહાવીર પ્રભુના શ્રમણેાપાસકાની ત્યાંની આયુસ્થિતિની પ્રરૂપણા કરે છે– सणसणं भगवओ छत्याहि सू. २३
66
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના જે શ્રમણેાપાસકે સૌધમ કલ્પના અરુણાભ વિમાનમાં દેવપર્યાયે ઉત્પન્ન થયા છે તેમની ત્યાંની સ્થિતિ ચાર પલ્યેાપમની કહી છે આ પ્રકારના મહાવીર પ્રભુના ૧૦ શ્રમણાપાસકાના નામ આ પ્રમાણે
तां - (१) यान, (२) अभहेब. ( 3 ) गाथापति चुसनी पिता, (४) सुश• हेव, (च) क्षुद्रशतः, (६) गाथायति डुडीशिङ, (७) सदास पुत्र, (८) भडाशनऊ, (८) नन्दिनी पिता (१०) शायिका पिता या नाभी उपास४ दृश गभां माया छे !! सू. २३ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #110

स्थानाङ्गसूत्रे
देवानामनागमनकारणम् --
..
मूलम् - चउहिं ठाणेहिं अहुणोवबन्ने देवे देवलोएस इच्छेजा माणुसं लोगं हव्वमागच्छित्तए णो चेव णं संचाएइ हवमागच्छित्तए, तं जहा - अहुणोववरणे देवे देवलोपसु दिवेसु कामभोगेसु मुछिए गिद्धे गढिए अज्झोववण्णे से णं माणुस्सए कामभोगे नो आढाइ णो परियाणाइ णो अट्टं बंधइ णो णियाणं पगरेइ णो ठिइपगप्पं पगरेइ १, अहुणावचने देवे देवलोगेसु दिसु कामभोगेसु मुच्छिए गिद्धे गढिए अज्झावणे तस्स णं माणुस्सए पेमे वोच्छिन्ने दिवे पेमे संकते भवइ २ |
अणवणे देवे देवलोपसु दिवेसु कामभोगेसु मुच्छिए गिद्धे गढिए अज्झोबवण्णे, तस्स णं एवं भवइ - - इहि गच्छं मुहुत्तेणं गच्छं, तेणं कालेणमप्पाउया माणुस्सा कालधम्मुणः संजुत्ता भवंति ३,
अहुणोचवण्णे देवे देवलोएल दिवेसु कामभोगेमु मुच्छिए गिद्धे गढिए अज्झोववणे, तस्स णं माणुस्सए गंधे पडिकूले पडिलोमे यावि भवइ, उडूंपि य णं माणुस्सए गंधे जाव चत्तारि पंच जोयणसयाई हवमागच्छइ ४, इच्चे एहिं चउहिं ठाणेहिं अहुणोववण्णे देवे देवलोपसु इच्छेज्जा माणुसं लोगं हब मागच्छित्तए णो चेवणं संचाएइ हव मागच्छित्तए ४ ।
देवानामागनकारणम्
चउहि ठाणेहिं अहुणोववण्णे देवे देवलोएस इच्छेज्जा माणुसं लोगं हवमागच्छित्तए, संचाएइ हव मागच्छित्तए, तं जहाअहुणोवयपणे देवे देवलोएसु दिवेसु काममोगेएस अमुच्छिए
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #111

सुघाटीका स्था० ४ उ०३ सू० २४ मनुष्यलोके देवानामनागमनकारणम् जाव अणज्झोववन्ने तस्स णं एवं भवइ- अस्थि खलु मम माणुस्सए भवे आयरिएइ वा उवज्झाएइ वा पवत्तीइ वा थेरेई वा गणीइ वा गणधरेइ वा गणावच्छेएइ वा, जेसि पभावेणं भए इमा एयारूया दिव्या देवड्डी दिव्वा देवजुई लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया, तं गच्छामि णं ते भगवंते वंदामि जाव पज्जुवासामि १ ।
९५
अहुणोवणे देये देवलोपसु जाव अणज्झोववण्णे, तस्स मेवं भवइ - एस णं माणुस्सए भवे णाणीति वा तवस्सीति वा अइदुक्करदुक्करकारए, तं गच्छामि णं ते भगवंते वंदामि जाय पज्जुवासामि २,
अणोववण्णे देवे देवलोएसु जाव अणज्झोववण्णे, तस्स णमेव भवइ - अस्थि णं मम माणुस्सए भवे मायाइ वा जाव सुण्हाइ वा तं गच्छामि णं तेसिमंतिअं पाउब्भवामि, पासंतु ता मे इममेयारूवं दिव्वं देविड्डि दिव्वं देवजुइ लंड पत्त अभिसमन्नागयं ३,
अणवणे देवे देवलोएसु जाव अणज्झोचवण्णे, तस्स णमेवं भवइ -- अस्थि णं मम माणुस्सए भवे मित्तेइ वा सहीइ वा सुहीइ वा सहाएइ वा संगइएइ वा, तेसिं चणं अम्हे अन्नमन्नस्स संगारे पडिए भवइ, जो मे पुठिंव चयइ से संबोहेयव्ये, इच्चेएहिं जाव संचाएइ हव्वमागच्छित्तए ४ ॥ सू० २४ ॥
छाया - चतुर्भिः स्थानैः अधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु इच्छेत् मानुषं लोकं हव्यमागन्तुं नो चैव खलु शक्नोति हव्यमागन्तुम्, तद्यथा - अधुनोपपन्नो देवो
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #112

९६
स्थानाङ्गसूत्रे
देवलोकेषु दिव्येषु कामभोगेषु मूच्छितो गृद्धो ग्रथितोऽध्युपपन्नः, स खलु मानुव्यकं काममोगं नो आदियते नो परिजानाति नो अर्थ बध्नाति नो निंदानं प्रकरोति नो स्थितिप्रकल्पं प्रकरोति १
अधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु दिव्येषु कामभोगेषु मूच्छितो गृद्धो ग्रथितोSध्युपपन्नः, तस्य खलु मानुष्यकं प्रेप व्युच्छिन्नं दिव्यं प्रेम संक्रान्तं भवति । २ । देवोंके अनागमनका कारण
" चउहि ठाणेहिं अहूणोववन्ने देवे " इत्यादि २४
सूत्रार्थ - किसी एक देवलोक में उत्पन्न हुया देव मनुष्यलोक में शीघ्र आने की इच्छा तो करता है पर इन चार कारणों से शीघ्र यहां आ नहीं सकता है । देवलोक में उत्पन्न होते ही वहांके कामभोगों में मृच्छित-गृद्धग्रथित - अध्युपपन्न हो जाता है, अतः मनुष्य सम्बन्धी कामभोगोंको वह आदर दृष्टिसे नहीं देखता है, ये मेरे कामके हैं ऐसा उन्हें नहीं मानता है इनसे मेरा प्रयोजन सिद्ध होगा ऐसी बुद्धि उन्मे नहीं करता है, ये पुनः मुझे मिलें ऐसी भावना नहीं करता है और उनमें स्थितिका विकल्पही करता है । यह प्रथम कारण है - १
दूसरा कारण - देवलोक में उत्पन्न नया देव दिव्य कामभोगो में मूच्छित -गृद्ध- अध्युपपन्न होकर ऐसा हो जाता है कि उसको भीतरसे मनुष्य सम्बन्धी प्रेम व्युच्छिन्न हो जाता है और दिव्य प्रेम उसमें संक्रान्त हो जाता है -२
- हेवाना नागभननां अरबो
उहिँ ठाणेहिं अहुणोवबन्ने देवे " त्याहि- (सू. २४)
સુત્રા-કાઈ એક દેવલેાકમાં ઉત્પન્ન થયેલા દેવ તુરત જ મનુષ્યલેાકમાં આવવાની ઈચ્છા તેા કરે છે, પણ આ ચાર કારણેાને લીધે તુરત જ અહી આવી શકતા નથી-(૧) દેવલેાકમાં ઉત્પન્ન થતાંની સાથે જ તે ત્યાંના કામણેગેામાં મૂતિ, ગૃદ્ધ, ગ્રથિત અને અધ્યુપપન્ન થઈ જાય છે તે કારણે મનુષ્યભવના કામલેાગાને તે આદરની દૃષ્ટિએ જાતે નથી, તે માટે કામના છે એવુ' માનતા નથી, તે કામભોગે દ્વારા પેાતાનું પ્રયાજન સિદ્ધ થશે એવું તે માનતે નથી, તે ફરી પેાતાને પ્રાપ્ત થાય એવી ભાવના સેવતા નથી અને હું તે કામ ભાગાને ઉપભેાક્તા જ બની રહે, એવા સ્થિતિ વિકલ્પ પણ તે ઇચ્છતા नथी. मा पहेलु रशु छे.
ખીજું કારણ—દેવલે કમાં ઉત્પન્ન થયેલા નવા દેવ દિવ્ય કામભેગામાં એવા તેા મનુષ્યભવ પ્રત્યેના પ્રેમ ન્યુચ્છિન્ન (નષ્ટ) થઇ જાય છે, અને દેવ લાક પ્રત્યેના પ્રેમ સફાન્ત થઇ જાય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #113

सुघा टीका स्था०४३० ३ सू०२४ मनुष्यलोके देवानामनागमनकारणम् ९७ ___ अधुनोपपन्नो देयो देवलोकेषु दिव्येषु कामभोगेषु मूच्छितो गृद्धो ग्रथितोऽ. ध्युपपन्नः, तस्य खलु एवं भवति-इदानीं गमिष्यामि मुहूर्तेन गमिष्यामि, तेन कालेन अल्पायुषो मनुष्याः कालधर्मेण संयुक्ता भवन्ति ३,
अधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु दिव्येषु कामभोगेषु मूञ्छितो गृद्धो अथितोऽध्युपपन्नः, तस्य खलु मानुष्यको गन्धः प्रतिकूल प्रतिलोमश्चापि भवति, ऊर्ध्वमपि च खलु मानुष्यको गन्धो यावत् चत्वारि पश्चयोजनशतानि हव्यमागछति ४। इत्येतैश्चतुर्मिः स्थानः अधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु इच्छेद् मानुष लोकं हव्यमागन्तुं नो चैव खलु शक्नोति हव्यमागन्तुम् ।
तृतीय कारण-ऐसा है कि देवलोकमें नया-१ उत्पन्नदेव कामभोगोंमें मूच्छित-गृद्ध-ग्रथित अध्युपपन्न “ अब जाता हूं थोडी देर बाद जाऊंगा' आदि विचारता जब तक आना चाहता है उसके अन्दर-२ यहां जो उनके माता-पिता आदि परियार होते हैं वे तब तक कालधर्म संयुक्त हो जाते हैं अतः फिर वह नहीं आता है-३
चौथा कारण-कि वह देवलोको अधुनोपपन्नदेव वहां के दिव्य काम भोगों में जब तल्लीन हो जाता है तब उसे मनुष्यगन्ध प्रतिकूल बिलकुल अमनोज्ञ जान पडती है वह गन्ध मनुष्य लोकसे ऊपर ४-५ सौ युगलियों की अपेक्षा ४०० चार सौ कर्मभूमि की अपेक्षा पांचसो योजन तक ऊंची पहुंचती है जो उन्हें रुचती नहीं इससे देव यहाँ आते नहीं-४
ત્રીજું કારણ–દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયેલે ન દેવ કામગમાં એવો તે આસકત, વૃદ્ધ, ગ્રથિત અને અધ્યાપન થઈ જાય છે કે “હમણાં જ મનુષ્યલોકમાં જઉ છું–થોડી વાર આ કામગ ભોગવીને મનુષ્યલેકમાં જઈશ ” આ પ્રકારને વિચાર કરતાં કરતાં એટલે લાંબો સમય પસાર થઈ જાય છે કે ત્યાં સુધીમાં તેના માતા, પિતા આદિ સગાંસંબંધીઓ કાળધર્મ પામી જાય છે અને તેમને કાળધર્મ પામેલા જાણીને તે દેવ મનુષ્યલોકમાં આવવાને વિચાર જ માંડી વાળે છે.
ચોથું કારણુ–દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયેલે ન દેવ જ્યારે ત્યાંના કામભેગમાં લીન થઈ જાય છે, ત્યારે તેને મનુષ્યગંધ પ્રતિકૂળ-અમનોજ્ઞ લાગે છે. તે ગધ મનુષ્યલકની ઉપર ૪૦૦-૫૦૦ જન સુધી ફેલાયેલી હોય છે તે ગંધ નહી રુચવાને કારણે તે અહીં આવતા નથી. स०-१३
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #114

स्थानाङ्गसूत्रे चतुर्भिः स्थानैरधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु इच्छेत् मानुषं लोकं हव्यमागन्तुं शक्नोति हव्यमागन्तुम् , तद्यथा-अधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु दिव्येषु कामभोगेषु अमूच्छितो यावत् अनध्युवपन्नः, तस्य खलु एवं भवति-अस्ति खलु मम मानुष्यके भये आचार्य इति वा उपाध्याय इति वा प्रवर्ती इति वा स्थविर इति वा गणी इति वा गणधर इति वा गणावच्छेदक इति वा, येषां प्रभावेण मया इमा एतद्रपा दिव्या देवद्धिः दिव्या देयद्युतिः लब्धा प्राप्ता अभिसमन्वागता, तत् गच्छामि स्खलु तान् भगवतः वन्दे यावत् पर्युपासे १।।
अधुनोपपन्नो देवो देवो देवलोकेषु यावत् अध्युपपन्नः, तस्य खलु एवं भवतिएष खलु मानुष्यके भये ज्ञानीति वा तपस्वीति वा अतिदुष्करदुष्करकारकः तद्गच्छामि खलु तान् भगवतो चन्दे यावत् पर्युपासे २।। ___ अधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु यावत् अनध्युपपन्नः, तस्य खल्वेवं भवतिअस्ति खलु मम मानुष्य के भये मातेति वा यावत् स्नुषेति वा, तद्गच्छामि खलु तेगामन्तिकं प्रादुर्भवामि पश्यन्तु तावत् मे इमामेतद्रूपां दिव्यां देवदि दिव्यां देवद्युति लब्धां पाप्तामभिसमन्वागताम् ।३
अधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु यावत् अनध्युपपन्नः तस्य खलु एवं भवतिअस्ति खलु मम मानुष्यके भवे मित्रमिति वा सखेति वा सुहृदिति वा सहाय इति वा साङ्गतिक इति वा, तेषां च खलु अस्माभिः अन्योन्यं सङ्केतः प्रतिश्रुतो भवति-योऽस्माकं पूर्व च्यवते स सम्बोधयितव्यः । इत्येतैः यावत् शक्नोति हव्य मागन्तुम् ।। मू० २४ ॥
टीका-' चउहि ठाणेहिं ' इत्यादि__चतुर्भिः वक्ष्यमाणैः स्थानः कारणैः अधुनोपपन्न:-अचिरोत्पन्नः-तत्कालोत्पन्न इत्यर्थः, देवो देवलोकेषु मानुपं मनुष्यसम्बन्धिनं लोक-मर्त्यलोकं 'हव्य' मिति दैशिकशब्दोऽयं शोधार्थकः, तेन शीघ्रमित्यर्थ, आगन्तुम् , इच्छेत् , नोनैव च=पुनः नैव स हव्य-शीघ्रमागन्तुं शक्नोति, कुतो नाऽऽगन्तुं शक्नोतीत्याह" तद्यथा"-अधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु दिव्येषु-मनोज्ञेषु कामभोगेषु-काम्यन्त इति कामा:-कमनीयास्ते च भोगाः-भुज्यन्ते-इन्द्रियैः सेव्यन्त इति भोगाः
इस सूत्र में आये हुवे अधुनोपपन्नक आदि पदोंका स्पष्टीकरण तत्काल उत्पन्न को अधुनोपपन्न कहा गया है हव्य शब्द शीघ्रार्थक है चाहनाका विषयभूत जो हो वह काम है कामही भोग है। क्योंकि | ભાવાર્થ–તત્કાલ ઉત્પન્ન થયેલા દેવને અધુને ૫૫ન્નક દેવ કહે છે. "हव्व" मा ५४ शोधाय छे. याडनाने विषयभूत वस्तुने म. ४ छ અને એ કામ જ ભેગરૂપ છે કારણ કે તેમને ઈન્દ્રિ દ્વારા ભગવાય છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #115

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०२४ मनुष्यलोके देवानामनागमनकारणम् ९९ शब्दादयश्चेति कामभोगाः, यद्वा-काम्येते इति कामौ शब्दरूपलक्षणौ च भोगाःगन्धरसस्पर्शाश्चेति कामभोगाः, यद्वा-कामानां-कमनीयानां शब्दादीनां भोगा:सेवनानि, तेषु मूच्छितः-कामभोगानां विनश्वरत्वादि ज्ञातुमशक्यतया मोहं गतः, गृद्धा कामभोगेच्छासमन्वितो घृतसिक्तवह्निरिवाऽतृप्तः, ग्रथितः कामभोगानुरागरज्जुबद्धः, अध्युपपन्न:-अत्यन्तं विषयपरिभोगाधीनो भवति अत एव स-देवः खलु मानुष्यकान्-मनुष्यलोकभवान् कामभोगान् नो आद्रियते-आदरं न करोति, यह इन्द्रियों द्वारा भोगा जाता है अथवा-जिनमें चाहना जाती है ऐसे शब्दरूप काम हैं तथा गन्ध रस और स्पर्श ये भोग है। अथवा कामका अर्थ कमनीय है, ऐसे कमनीय शब्दादिकोंका जो भोग है वह सेवन करना है वह कामभोग है । देव काम भोगोंकी विनश्वरता जाननेमें असमर्थ होता है, अतः-वे उनका कामभोगोंमें मूच्छितमोहंगत हो जाते हैं। कामभोगकी इच्छासे समन्वित हुवा देव घृतसिक्त अग्नि जैसे गृद्ध-अतृप्त बन जाता है । ग्रथित काममोगानुराग रूपी रस्तीसे वह जकड जाता है, और इस तरह वह अन्तमें अध्युपपन्नक अत्यन्त विषयभोगका सर्वथा अधीन बन जाता है । तात्पर्यकि देवलोकोंमेंसे किसी एक देवलोकमें अधुनोपपन्नक देव वहांके कामभोगोंको इतना अधिक आनन्ददायक मानने लगता है जिससे फिर वह मनुष्यलोक सम्बन्धी काम भोगोंको बिलकुल असार मानने लगता है और इस तरहसे वह उनको आदर दृष्टिसे नहीं देखता है कारणकि અથવા જેની ચાહના થાય છે એવા શબ્દ રૂપ કામ હોય છે અને ગંધ, રસ અને સ્પર્શ, એ ભેગરૂપ છે અથવા કામને અર્થ કમનીય પણ થાય છે એવાં કમનીય શબ્દાદિકને જે ભેગ છે તેને કામગ કહે છે. દેવે કામોની વિનશ્વરતા (અનિત્યતા) જાણવાને અસમર્થ હોય છે, તેથી તેઓ તે કામમાં મૂચ્છિત (આસકત) થઈ જાય છે. કામભેગની ઈચ્છાથી યુક્ત થયેલ દેવ ઘતાસિક્ત અગ્નિ સમાન વૃદ્ધ (અતૃપ્ત, લોલુપ) બની જાય છે. કામગરૂપી દેરડા વડે જકડાવાને કારણે તે તેમાં ગ્રથિત થઈ જાય છે અને “અદ્ભુપપન્ન વિષય ભોગને સર્વથા આધીન બની જાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે કોઈ એક દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયેલે ન દેવ (અધુને૫૫ન્નક દેવ) ત્યાંના કામને એટલાં બધાં આનંદદાયક માનવા લાગે છે કે મનુષ્યલોક સંબંધી કામગો તે તેને બિલકુલ અસાર લાગે છે, અને આ રીતે તે તેમને આદર દષ્ટિથી જોતું નથી કારણ કે તે એવું માનતા નથી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #116

१००
स्थानाङ्गसूत्रे
नो परिजातानि - एते मनुष्यसम्बन्धि कामभोगा अपि ममोपभोग्यपदार्थाः सन्तीति न मन्यते, दिव्यकामभोगापेक्षया तेषां तुच्छात्, तथा - मानुष्यक कामभोगेषु नो अर्थ बध्नाति = ' अमीभिरेतत्प्रयोजन ' मित्याकारकनिश्चयं न करोति, तथातेषु नो निदानम् -' एते मे भवन्त्वि 'त्येवमभिलापं नो प्रकरोति, तथा-नो स्थितिप्रकल्पम् - एषूपभोक्तृत्वेनाहं तिष्ठामि यद्वा ममैते तिष्ठन्त्वि ' त्येवंरूपHaस्थानविकल्पं न प्रकरोति न प्रारभते 'प्र' शब्दस्य प्रारम्भद्योतकत्वात् प्रार म्भ न करोतीत्यर्थः १ । इति प्रथमकारणम् । १ ।
,
(6
""
अहुणोत्रवन्ने " - त्यादि - अधुनोपपन्नो देवो देवलोकेषु दिव्येषु कामभोगेषु मूच्छितो गृद्धो ग्रथितोऽभ्युपपन्नो भवत्यत एव तस्य देवस्य हृदि खलु 66 ये मनुष्य सम्बन्धी कामभोग भी उपभोग्य पदार्थ हैं " फिर ऐसा वह उन्हें नही समझता है । क्योंकि वह उन्हें दिव्यकामभोगोकी अपेक्षा तुच्छ असार मानने लगता है " इन मनुष्य सम्बन्धी कामभोग से मेरा यह प्रयोजन सधेगा इस प्रकार का निश्चय विश्वास फिर वह उनमें नहीं बाँधता है ।, तथा--" मुझे ये पुनः प्राप्त हों " ऐसी उनमें अभिलाष भी नहीं करता है " मैं इसका उपभोक्ता बना रहूं ऐसा वह स्थितिका विकल्प भी नहीं करता है । अथवा " ये मेरे पास बने रहें " ऐसा अवस्थान रहनेका विकल्प तकभी उसे नहीं उठता है, यहाँ " " शब्द आरम्भका द्योतक है । इस प्रकारका यह प्रथम कारण है मर्त्यलोक में स्वर्ग से नही आनेका-१ द्वितीय कारणभी ऐसाही है परन्तु वह देव जब पूर्वोक्त इन विशेषणोंवाला हो जाता है तब કે “મનુષ્ય સંખધી કામલેાગે પણ ઉપભાગ્ય પદાર્થ છે, કારણ કે દિબ્ય કામલેાગેાની અપેક્ષાએ તે! તે કામલેગા તેને બિલકુલ તુચ્છ-અસાર લાગે છે, વળી તેને એવું પણ લાગતું નથી કે “ મનુષ્યભવ સ`ખંધી કામભાગોથી મારુ પ્રત્યેાજન સિદ્ધ થશે ” વળી એ કામલેાગેાની મને ફરી પ્રાપ્તિ થાય”, એવી અભિલાષા પણ તે રાખતે નથી. “ હુ. તે કામલેાગાના ઉપલેાકતા જ ખની રહું” એવા તે સ્થિતિના વિકલ્પ પણ કરતા નથી. અથવા “ તે મારી પાસે જ કાયમ રહે ” આ પ્રકારના અવસ્થાન (સ્થિતિ) રહેવાના વિકલ્પ याशु तेना भनमा उलयता नथी. सही " " शब्द आरंभने। द्योत छे. આ કારણે તે અનેપપન્ન દેવ દેવલે કમાંથી મત્ય લેાકમાં આવતા નથી. અહી પહેલા કારણનું સ્પષ્ટીકરણ પુરૂ થાય છે.
6
બીજા કરણનું સ્પષ્ટીકરણ—તે અધુના પપન્ન દેવ જ્યારે મૂર્ચ્છિત આદિ પૂર્વોકત વિશેષણેાથી યુક્ત ખને છે, ત્યારે મનુષ્યભવ સખ"ધી કામભાગ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
-
ܕܪ

Page #117

१०१
सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू०२४ मनुष्यलोके देवानामनागमनकारणम् मानुष्यकं प्रेम मनुष्य भवसम्बन्धि कामभोगानुरागः, व्युच्छिन्नं- त्रिनष्टं दिव्यंदेवलोक सम्बन्धि प्रेम संक्रान्तं प्रविष्टं भवति । इति द्वितीयम् ॥ २ ॥
" अहुणोववन्ने ” इत्यादि - प्राग्वत् नवरं तस्यैवं भवति -' इव्हि ' इदानीं गमिष्यामि - अधुना मर्त्यलोकं यास्यामि कियता समयेनेत्याह-' मुहूर्तेन ' गमिध्यामि तेन समयेन मनुष्या अल्पायुषः सन्तः कालधर्मेण - मृत्युना संयुक्ताःसंयुताः मृता भवन्ति, अतो न मानुष्यलोकं समागच्छति । इति तृतीयम् | ३ |
"
“ अगोववन्ने ” इत्यादि प्राग्वत्, नवरं मानुष्यकः - मनुष्यसम्बन्धी गन्धःउसके हृदय में मनुष्यभव सम्बन्धी कामभोगानुराग नष्ट हो जाता है और देवलोक सम्बन्धी प्रेम प्रविष्ट हो जाता है | अतः वह चाहता चाहता भी नही आपाता है.
तृतीय कारण भी ऐसा ही है परन्तु जब वह देव विशेषण से युक्त हो जाता है तब वह शोचता है कि चलू जहां मेरे पूर्वभव सम्बन्धी माता-पिता आदि परिजन हैं उनसे मिल आऊं फिर शोचता है अभी चला जाऊंगा तथा ऐसी जल्दी कया पडी है ऐसे सोचते - २ समय निकल जाता है और अन्त में यहाँ उनके पूर्वभव सम्बन्धी अल्पायुवाले परिचित मनुष्य मनुष्यलोकसे काल कर जाते हैं, अतः वह फिर मनुष्य लोकमें नहीं आता है -३
चतुर्थ कारण भी ऐसाही है परन्तु इसमें पूर्वोक्त विशेषण विशिष्ट પ્રત્યેના તેના અનુરાગ ઉત્પન્ન થઇ જાય છે તે કારણે તે મનુષ્યલેકમાં આવવાની ઇચ્છા થવા છતાં પણ આવી શકતા નથી.
ત્રીજા કરણનુ સ્પષ્ટીકરણ—દેવલાકમાં ઉત્પન્ન થયેલા નવા દેવના મનમાં એવી ઇચ્છા થાય છે કે “ મરા પૂર્વભવના માતા, પિતા આદિને મળવા માટે भवु लेग्यो" પરન્તુ તેને એમ થાય છે કે થાડી જ વારમાં અહી થી ત્યાં જવા ઉપડીશ, ઘેાડી વાર અહીના કામલેગાને ભાગવી લઉં, પછી મનુષ્યલેાકમાં જવા માટે ઉપડીશ. ઉતાવળ કરવાની શી જરૂર છે.” આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં કરતાં એટલા બધા કાળ વ્યતીત થઈ જાય છે કે મનુષ્યલાકમાં રહેલા તેના પૂર્વભવના માતા, પિતા આદિ પરિચિત વ્યક્તિએ તે અલ્પાયુષી હોવાને કારણે મનુષ્યભવ સખ`ધી આયુષ્ય પૂરૂ થઈ જવાથી કાઇ અન્ય ગતિમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયેલ હોય છે. આ વાત જાણીને તે મનુષ્યલાકમાં આવવાને વિચાર માંડી વાળે છે.
ચેાથા કારણુનું સ્પષ્ટીકરણ—પૂર્વોક્ત સૂચ્છિત આદિ વિશેષણેાવાળે તે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #118

१०२
स्थानाङ्गसूत्रे प्रसिद्धः ' प्रतिकूलः प्रतिलोमः' इत्युमौ समानार्थी, तदर्थश्च-इन्द्रियमनसोरना. हादकत्वाद् दिव्यगन्धमपेक्ष्य विपरीतवृत्तिः, समानार्थयोर्द्वयोरुपादानं मानुष्यक गन्धेऽतिशयितनिकृष्टता सूचनार्थम् , तेन मानुष्यकगन्धो दिव्यगन्धापेक्षयाऽत्य. न्तामनोज्ञः, अत एव प्रतिकूलः 'च अपि' इति समुच्चये, भवति, स च "उड पि य” इत्यादि-ऊर्ध्वमपि ऊर्ध्वदेशमपि मानुष्यको गन्धः चत्वारीति - कदाचिद् भरतादिष्वेकान्तसुषमादौ चत्वारि योजनशतानि, पञ्चेति-एकान्तसुषमातिरिक्ते तु पश्चयोजनशतानि यावत् - अमिव्याप्य हव्यमागच्छति-मनुष्यक्षेत्रमागन्तुमिच्छं देवं प्रति समुपैति, यतो मनुष्यपश्चन्द्रियतिरश्वां प्रचुरत्वेनौदारिकशरीराणां तदङ्गतन्मलानां च पुष्कलत्वेन दुर्गन्धोऽपि बहुर्भवतीति चतुर्थकारणम् । ४ । ' इच्चेएहिं ' इत्यादि स्पष्टम् । वह देव मनुष्य सम्बन्धी गन्धको प्रतिकूल और प्रतिलोम मानने लगता है क्योंकि-दिव्य गन्धकी अपेक्षा मनुष्यगन्ध इन्द्रिय और मनकों आह्लादकारक नहीं होती है, मनुष्यगन्ध दिव्य गन्धकी अपेक्षा अत्यन्त अमनोज्ञ होती है यही बात प्रगट करनेके लिये सूत्रकारने प्रतिकूलप्रतिलोम समानार्थक इन दोनों शब्दोका प्रयोग किया है । मनुष्य गन्ध ऊपरमें भी कदाचित् चार-पांचसौ योजन तक मनुष्यक्षेत्र में आने के लिये पर्युत्सुक देवों की ओर जाती है, भरतादि क्षेत्रों में जब एकान्त सुषम आदि काल होता है उसमें तो चारसौ योजन तक और जय एकान्त सुषमासे अतिरिक्त काल होता है, उस समय पांच सौ योजन तक यह गन्ध जाती है। क्योंकि मनुष्य क्षेत्र में मनुष्य और पञ्चन्द्रिय तिर्यञ्चोंकी प्रचुरता होती है, अत:-उनके औदारिक शरीरों की और
અધુને ૫૫નક દેવ મનુષ્ય સંબંધી ગબ્ધને પ્રતિકુળ અને અમને માનવા લાગે છે, કારણ કે દિવ્યગન્ય મનને આહ્લાદકારક લાગે છે, જ્યારે મનુષ્ય ગન્ધ મનને અતિશય અમનેઝ લાગે છે. એ જ વાતને પ્રકટ કરવા માટે સૂત્રકારે પ્રતિકૂળ-પ્રતિલેમ, આ બે સમાનાર્થક શબ્દોને પ્રવેગ કર્યો છે મનુષ્ય ગન્ધ ઉપરની બાજુ ૪૦૦ થી ૫૦૦ એજન સુધી જાય છેમનુષ્યલેકમાં આવવાને ઉત્સુક દેવને તે ગબ્ધ અમને જ્ઞ લાગવાથી તે અહીં આવવાનું વિચાર માંડી વાળે છે. ભરતાદિ ક્ષેત્રોમાં જ્યારે એકાન્ત સુષમ આદિ કાળ હોય છે ત્યારે તે ગબ્ધ ૪૦૦ જન ઊંચે જાય છે. પણ તે સિવાયના કાળમાં તે તે ગધ ૫૦૦ જન ઊંચે જાય મનુષ્યક્ષેત્રમાં મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિય જી ઘણું હોય છે. તેમના ઔદારિક શરીર અને તેમના મળની દુર્ગધ ઉપર
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #119

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०२४ मनुष्यलोके देवानामागमनकारणम् १०३ अथाssगमनकारणानि -
,
" चउर्हि " इत्यादि स्पष्टम् नवरम् -' एवम् ' - एतादृशं चक्ष्यमाण प्रका रकं देवस्य मनो भवति किं प्रकारकं तदाह - " अस्थिणं " इत्यादि - अस्तिविद्यते मम मे मानुष्य के भवे आचार्यः - प्रतिबोधकमव्रज्यादाय कोपस्थापकादिः उनके मलोकी दुर्गन्ध भी पुष्कल रूप से बहुत होती है । इस प्रकारके ये चार ऐसे कारण है जो देवोंको इस मनुष्य लोक में आने में बाघक होते हैं ।
अब सूत्रकार देवोंके आगमन का कारण कथन करते हैं-" चउहिं " इत्यादि इन कारणों में एक कारण ऐसा है कि देवलोक में अधुनोपपन्नदेव दिव्य काम भोगों में अमूच्छित यावत् अनभ्युपपन्न होता हुवा ऐसा विचार करता है मनुष्य भवमें जब मैं था तबके मेरे यहां आचार्य
उपाध्याय हैं प्रवर्ता हैं, स्थविर हैं-गणी हैं- गणधर हैं गणावच्छेदक हैं, मैंने जो ऐसी अनुपम देवद्धि देवद्युति लब्ध की है- प्राप्त की है अभिसमन्बागत ( उपभोग रूप ( सर्वथा ) आधीन ) की हैं सो यह उन्हीं का सब प्रभाव है । अतः उचित है कि मैं चलूं और उनको बन्दना करूं यावत् उनकी पर्युपासना करूं इस प्रकार के विचार से प्रेरित वह देव इस मनुष्य लोक में शीघ्र ही आ सकता है । इस सूत्र में कथित आचार्यादि पदोंका भाव ऐसा है जो प्रतिबोध देता है प्रव्रज्यादायक होता है उपस्थापक आदि होता है, पांच आचारोंका स्वयं पालन ૪૦૦-૫૦૦ વૈજન સુધી ફેલાય છે. આ પ્રકારના ચાર કારણેા અનેાપપન્ન દેવને મનુષ્યલાકમાં આવવામાં બાધક થઈ પડે છે.
મનુષ્યલાકમાં દેવાના આગમનનાં કારણેાનુ નિરૂપણ—
चउहिं' ” इत्यादि, पहेलु अणु-देवलेोभां उत्पन्न थयेलो नवो દેવ દિવ્ય કામભોગ પ્રત્યે અમૂર્છા ભાવ આદિથી યુકત થઈને એવા વિચાર કરે છે કે-“ મનુષ્યલેાકમાં મારા પૂભત્રના (મનુષ્ય ભવના) આચાય છે, उपाध्याय छे, प्रवर्ती छे, स्थविर छे, गली छे, गणधर छे, भने गावच्छे છે તેમના પ્રભાવથી જ મે' આ અનુપમ દેવદ્ધિ, દેવદ્યુતિ આદિ લબ્ધિ પ્રાપ્ત કરેલ છે અને અભિસમન્વાગત (મારે આધીન) કરેલ છે. તે એજ વાત ઉચિત ગણાય કે મારે અહીંથી મનુષ્યલોકમાં જઈને તેમને વંદણા નમસ્કાર કરવા જોઇએ અને તેમની પ પાસના કરવી જોઈ એ ” આ પ્રકારના વિચારથી પ્રેરાઇને તે દેવ તુરત જ આ મનુષ્યલોકમાં આવી શકે છે. પ્રતિષેધ દે છે, પ્રત્રજ્યા અ‘ગીકાર જેએ પાતે પાંચ આચારે।નું પાલન
66
આચાય કાને કહેવાય ? જેઓ કરાવે છે, ઉપસ્થાપક આદિ હાય છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
-

Page #120

स्थानाङ्गसूत्रे उपाध्यायः-अध्यापक:-मूत्रादिदाता, प्रवर्ती-प्रवर्तयति आचार्योपदिप्टेषु तपो वैयावृत्त्यादिकार्येषु साधूनिति प्रवर्ती-प्रवर्तकः । उक्तं च" तवनियमपिणयगुणनिहि पबत्तया नाणदंसणचरित्ते ।
संगहुपग्गहकुसला पात्ति एयारिसा हुंति ॥ १॥" छाया-'तपो नियमविनयगुणनिधयः प्रवर्तका ज्ञानदर्शनचारित्रेषु ।
सङ्ग्रहोपग्रहकुशलाः प्रवर्तिन एतादृशा भवन्ति ॥१॥ इति । स्थविर:-प्रतिप्रवर्तितान् संयमयोगेषु सीदतः साधून ज्ञानादिष्वैहिकाऽऽ. मुष्मिकापायदर्शनतः स्थिरीकरोतीति तथा, गणी-गणः-कतिपयसाधुसमुदायः सोऽस्त्यस्येति गणी, गणधरः-य आचार्यसदृशो गुर्वादेशात्साधुगणं गृहीत्या पृथग विहरति सः, तथा गणावच्छेदका गगस्य आच्छेदो विभागोऽशोऽस्यास्तीति करता है और दूसरे साधुओंसे इनका पालन कराता है वह-आचार्य है। शिष्योंको जो सूत्रादिका अध्ययन कराता है वह उपाध्याय है, तथा-जो आचार्योपदिष्ट तप-वैधावृत्य-आदि कार्योंमें साधुओंको प्रवृत्ति कराताहै यह प्रवत्ती-प्रवर्तकहै । कहाभीहै-" तय नियम विणय गुणनिहि" इत्यादि प्रवर्ती द्वारा प्रवर्तित हुवे साघु जनोंको जो कि संयम योगोंमें ज्ञानादिकोंमें शिथिल हो रहे हों उन्हें इहलोक-परलोकके अपा. योंका दिग्दशन कराकर स्थिर करताहै वह स्थविरहै । कितनेक साधु समुदायका नाम गण है, यह गण जिसको है वह गणी है, जो आचार्यका जैसा हो एवं गुरुके आदेश से साधुगणको लेकर पृथक् विहार करता है वह-गणधर है। जिसके गणका विभाग-अंश होता है वह गणाકરે છે અને બીજા સાધુઓ પાસે તેનું પાલન પણ કરાવે છે તેમને આચાર્ય કહે છે.
શિષ્યને સૂત્રાદિનું અધ્યયન કરાવનારને ઉપાધ્યાય કહે છે.
આચાર્યોપદિષ્ટ તપ, વૈયાવૃત્ય, આદિ કાર્યોમાં સાધુઓને પ્રવૃત્ત કરાવનારને प्र५ता अथवा प्रपत' 3 छे. युं ५५ छ -“ तवनियमविणयगुणनिहि" ઈત્યાદિ. પ્રવર્તક દ્વારા તપ આદિમાં પ્રવર્તિત કરાયેલા જે સાધુઓ સંયમ રોગોમાં અને જ્ઞાનાદિકમાં શિથિલ થઈ રહ્યા હોય તેમને આલોક-પરલોકના અપાનું દિગ્દર્શન કરાવીને તપાદિમાં સ્થિર કરનારને સ્થવિર કહે છે. કેટલાક સાધુઓના સમુદાયનું નામ ગણુ છે. તે ગણુને જે અધિપતિ હોય તેને ગણ કહે છે. જે આચાર્યના જેવો જ હોય અને ગુરુના આદેશથી સાધુ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #121

सुधा टीका स्था०४३०३सू०२४ मनुष्यलोके देवानामागमनकारणम् १०५ गणावच्छेदः, स एव गणापच्छेदक:-जिनशासनप्रभावने गणकार्यमाश्रित्योद्धावने क्वचिद्गमने क्षेत्रोपधिगवेषणासु चाविषादी सूत्रार्थज्ञायकश्च । उक्तं च" प्रभावनोद्धावनयोः क्षेत्रोपध्येषणासु च ।
अविषादी गणायच्छेदकः सूत्रार्थविन्मतः ॥१॥” इति ॥ येषाम्-आचार्यादीनां प्रभावेण-अनुभावेन मया-देबेन इयं-साक्षादनुमयमाना एतद्रूपा-एतद् रूपं यस्याः सा तथा एतादृशी दिव्या देवद्धिः विमानरत्नादिरूपा सुरसम्पत्तिः तथा-दिव्या देवद्युतिः-देवशरीरकान्तिः लब्धा समुपाजिता, प्राप्ता-अधीना जाता, अभिसमन्वागता-भोग्यावस्थां प्राप्ताऽस्ति, तत्तस्मात् कारणाद् अहं गच्छामि, गत्वा च तान् भगवतो वन्दे-स्तौमि, 'यायत्'वच्छेदक है यह गणावच्छेदक जिनशासनकी प्रभावनामें गणकार्यको लेकर कहीं पर जाने में और क्षेत्र-उपधि इनकी गवेषणा करनेमे अविषादी-दुःख माननेवाला नहीं होता है, और सूत्रार्थवेत्ता होता है। कहाभी है-"प्रभावनोद्धारयनयोः" इत्यादि. __विमानरत्न आदि रूप सुरसंपत्ति देवद्धि एवं देवशरीर सम्बन्धी कान्ति देवद्युति है इनका अच्छी तरहसे उपार्जन करना सो लब्ध है, उसे अपने आधीन करना सो प्राप्त है। तथा उसे अपने भोग्यमें लगाना इसका नाम-अभिसमन्वागत है, " वंदे यावत् पर्युपासे" में आगत यावत् शब्दसे नमस्यामि-सत्करोमि-सम्मानयापि-कल्याणं मङ्गलं-दैवतं-चैत्यं, इन पदों का ग्रहण हुवा है, स्तुति करना इसका ગણને સાથે લઈને વિહાર કરતા હોય તેને ગણધર કહે છે. ગણના વિભાગને ગણાવે છેદક કહે છે.
એવા ગણાવદના અગ્રેસરને ગણુવચ્છેદક કહે છે, તે ગણાવચ્છેદક જિનશાસનની પ્રભાવનામાં, ગણકાર્ય નિમિત્તે કઈ પણ સ્થળે જવામાં, અને ક્ષેત્ર, ઉપાધિ આદિની ગવેષણ કરવામાં અવિષાદી હોય છે–એટલે કે આ કાર્યો કરવામાં દુઃખ માનનાર હેત નથી અને સૂત્રાર્થને જ્ઞાતા પણ હોય છે. કહ્યું ५५ छ -“ प्रभावनोद्धावनयोः" त्याहि.
વિમાન, રત્ન આદિ રૂપ સુરસંપત્તિને દેવદ્ધિ કહે છે. દેવશરીર સંબંધી કાન્તિને દેવહુતિ કહે છે. તેને સારી રીતે ઉપાર્જિત કરવી તેનું નામ “લબ્ધ છે. તેને પિતાને આધીન કરવી તેનું નામ પ્રાપ્ત છે, અને તેને પોતાના ભેગેપગમાં લેવી તેનું નામ “અભિસમન્વાગત છે.
" वदे यावतू पर्युपासे” मा सूत्रपामा १५॥ये 'यापत्' ५४थी स०-१४
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #122

-
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे यावच्छब्देन-नमस्थामि-पञ्चाङ्गनमनपूर्वकं नमस्करोमि, सत्करोमि-आदरेण सम्मा. नयामि-अभ्युत्थानादिलक्षणया उचितप्रतिपच्या, कल्याण-कल्याणस्वरूपान् मङ्गलं मङ्गलस्वरूपान्, दैवतं धर्मदेवस्वरूपान्, चैत्यं - ज्ञानस्वरूपान् पर्युपासे-सेवे इति प्रथममागमनकारणम् १।
"अहुणोववण्णे' इत्यादि-पूर्ववत् , नवरम्-एषः वक्ष्यमाणः खलु मानुध्यके भवे, ज्ञानी-श्रुतज्ञानादिना सम्पन्नः, तपस्वी तपश्चरणशीलः, अतिदुष्कर. दुष्करकारकः - कठिनातिकठिनसाभिग्रहतपश्चर्यादि कारकोऽस्ति, तद्गच्छामि यावत् पर्युपासे । इति द्वितीयमागमनकारणम् २। ___अहुणोववण्णे " इत्यादि-प्राग्वत् , नवरं-मम मानुष्यके भवे माता ' यावत् ' पदेन ‘भायाइ या भज्जाइ चा भइणीइ वा पुत्ताइ वा धूयाइ या' इति पदानि ग्राह्याणि, तच्छाया-भ्रातेति वा भार्येति भगिनीति वा पुत्र इति वा दुहितेति वा, स्नुषा-पुत्रभार्या चास्ति, तत्-तस्मात् तेषां मात्रादिपरिवाराणाम् नाम चन्दना है, पञ्चाङ्ग नमनपूर्वक नमस्कार करना इसका नाम नमस्कार है। आदर देना इसका नाम सत्कार है, अभ्युत्थानादि रूप उचित प्रतिपत्ति सेवा) करना इसका नाम सम्मानहै, कल्याणस्वरूप होनेसे आचार्य आदिकोंको कल्याण, मङ्गलस्वरूप होनेसे मङ्गल धर्मदेव स्वरूप होनेसे दैवत और ज्ञानस्वरूप होनेसे चैत्यरूप कहा गया है, सेवा करनेका नाम पर्युपासना है। ऐसा यह प्रथम कारण है-१ द्वितीयकारण भी ऐसाही है, पर इसमें ऐसा विचार करता है कि मनुष्यभवमें श्रुतज्ञानादिकसे सम्पन्न ज्ञानीजन हैं तपश्चरणशील तपस्वी जन हैं, और अति दुष्कर दुष्करकारक-कठिनातिकठिन साभिग्रह तपश्चर्यादिकारक साधुजन हैं, इसलिये चलूं और यावत उनकी पर्युपासना करूं ऐसा नायना सूत्रपा3 गडीत थयो छ-" नमस्यामि, सत्करोमि, सम्मानयामि, कल्याणं, मंगलं, दैवतं, चैत्यं "
સ્તુતિ કરવી તેનું નામ વંદણા છે, પાંચે અને નમાવીને નમવું તેનું નામ નમસ્કાર છે. આદર દેવે તેનું નામ સત્કાર છે, અભ્યથાન આદિ ઉચિત વિધિ કરવી તેનું નામ સન્માન છે. આચાર્ય આદિ કલ્યાણ સ્વરૂપ હોવાથી, મંગળ સ્વરૂપ હેવાથી, ધર્મદેવ સ્વરૂપ હેવાથી અને જ્ઞાનસ્વરૂપ હોવાથી તેમને અનુક્રમે કલ્યાણરૂપ, મંગળરૂપ, દેવરૂપ અને ચિયરૂપ કહેવામાં આવેલ છે. સેવા કરવી તેનું નામ પર્યું પાસના છે.
આ રીતે પહેલા કારણનું સ્પષ્ટીકરણ કરીને હવે સૂત્રકાર બીજા કારણને પ્રકટ કરે છે–દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયેલે તે ન દેવ એ વિચાર કરે છે કે મનુષ્યલેકમાં શ્રુતજ્ઞાનાદિથી સંપન્ન જ્ઞાનીજને છે, તપશ્ચરણશીલ તપસ્વીઓ છે, દુષ્કરમાં દુષ્કર (કઠિનમાં કઠિન) અભિગ્રહ પૂર્વક તપશ્ચર્યાદિ કરનારા સાધુઓ છે. તે મારે ત્યાં જઈને તેમને વંદણુ, નમસ્કાર આદિ કરવા જોઈએ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #123

सुघा टीका स्था० ४ उ०३ सू०२४ मनुष्यलोके देवानामागमनकारणम् १०७ अन्तिक-समीपं गच्छामि, गत्वा च प्रादुर्भवामि-प्रकटो भवामि ताः मात्रादयो मे मम इमां-प्रत्यक्षामेतद्रूपाम्-एतादृशीं दिव्यां देवद्धि दिव्यां देवाति लब्धां माप्तामभिसमन्वागतां पश्यन्तु । इति तृतीयमागमनकारणम् ।।
"अहुणोक्वण्णे" इत्यादि-प्राग्वत् नवरं-मभ मानुष्य के भवे मित्रं पश्चा. स्नेही, सखा-बालवयस्या, सुहृत्-हितैषी सज्जनः सहायः-सह अयते इति सहायः-सहचर: एककार्यपत्तः, साङ्गतिका सङ्गतिका सङ्गतं-परिचयोऽस्त्यस्येति साङ्गतिकः-परिचितोवाऽस्ति, तेषां मित्रादीनां च खलु अस्माभिः अन्योऽन्यं = परस्परं सङ्केतः प्रतिश्रुतः-प्रतिज्ञातः स्वीकृतो भवतिस्म-आसीत् कीदृशः सङ्केत ? इत्याह-"जो मे” इत्यादि-य:-जनः मे-अस्माकं मध्ये पूर्व-प्राकच्यवतेदेवलोकात् च्युतो भवेत् स जनः सम्बोधयितव्यः-प्रतिबोधनीय' इति तस्मादहं यह द्वितीय कारण है-२ तृतीय कारण भी ऐसाही है, पर इसमें वह ऐसा विचार करता है कि मेरे मनुष्यभयके सम्बन्धी माता यावत् भ्राता-भगिनी-पुत्र-पुत्री-पुत्रवधू ये सब है, इसलिये मैं उनके पास जाऊं, वे मेरी ऐसी इस प्रत्यक्षभूत दिव्य देवद्धिको एवं दिव्य देव. शुतिको कि जिसे मैंने लब्ध की है प्राप्तकी है अभिसमन्वागत की है देखें, ऐसा यह तृतीय कारण है-३ चतुर्थ कारण भी ऐसा ही हैं, पर इसमें वह ऐसा विचारता है कि मेरे मनुष्यभवके मित्र हैं, सुहृद्जन हैं, सहायक हैं, साङ्गतिक हैं, उन्होंने हमारे साथ ऐसा सङ्केत किया था ऐसी बात स्वीकार कीथी कि जो कोई भी हमलोगों के बीच में से देवलोकसे पहले चवे वह जन संबोधयितव्य हैઅહીં પપાસના પર્યન્તના ઉપર્યુક્ત પદે પણ ગ્રહણ કરવા જોઈએ. આ કારણે પણ તે અને પપન્ન દેવ મનુષ્યલેકમાં આવે છે.
ત્રીજું કારણ પણ લગભગ એવું જ છે. તેને એ વિચાર આવે છે है भापूर्व मवाना (मनुष्य अपनl) भाता, पिता, मा, मेन, पुत्र, पुत्री, પત્ની વગેરેને મળવા માટે મારે મત્સ્યલેકમાં જવું જોઈએ તેઓ મારી આ દિવ્ય દેવદ્ધિ, દેવઘુતિ આદિનાં ભલે દર્શન કરે આ રીતે પિતે લબ્ધ, પ્રાપ્ત અને અભિસમન્વાગત કરેલી દેવદ્ધિ, દેવહુતિ આદિ તેમને બતાવવાના હેતુથી તે અધુને પપન્ન દેવ આ મર્યલોકમાં આવવાની ઈચ્છા કરે છે.
ચોથું કારણ–તે અધુને પપન દેવને એ વિચાર થાય છે કે મનુષ્યલેકમાં પૂર્વભવના મારા મિત્ર છે, સુહૃદુજને છે, સહાયક છે અને સાગતિક છે તેમણે અને મેં અરસ્પરસમાં એ સંકેત કર્યો હતે-એવું વચન આપ્યું હતું કે આપણામાંનું જે કઈ દેવલેકમાંથી પહેલાં ચવે (ત્યાનું
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #124

१०८
स्थानाङ्गसूत्रे
पूर्वं च्युतान् संबोधयितुं मनुष्यलोकं गच्छामि, सूत्रे 'मे' इत्यात्वादेकवचनम् । इति चतुर्थमागमनकारणम् |४| || सू० २४ ॥
अनन्तरं देवाऽऽगमनमुक्तं तत्र तत्कृतोद्योतो भवतीति तद्विपरीतं लोकान्धकारं प्राह
मूलम् - चउहिं ठाणेहि लोगंधयारे सिया, तं जहा - अरहंतेहिं वोच्छिनमाणेहिं १, अरहंतपन्नत्ते धम्मे बोच्छिज्जमाणे २, पुवगए वोच्छिज्जमाणे ३, जायतेए वोच्छिज्जमाणे ४ ।
चउहिं ठाणेहिं लोउज्जोए सिया, तं जहा - अरहंतेहिं जायमाणेहिं १, अरहंतेहिं पवयमाणेहिं २, अरहंताणं णाणुपायमहिमासु ३, अरहंताणं परिणिव्वाणमहिमासु ४ | एवं देवंधगारे देवज्जोए देवसंनिवाए दवुक्कलिया देवकहकहे ।
चउहिं ठाणेहिं देविंदा माणुस्सं लोगं हव्वमागच्छंति, प्रतिबोधनीय है, इसलिये मैं पूर्वमें चये हुयोंको संबोधन करनेके लिये मनुष्य लोकमें जाऊं ।
पश्चात् - स्नेहीका नाम मित्र है, बाल वयस्यका नाम सखा है, हितैषी सज्जनका नाम सुहृत् है एक किसी भी कार्य में साथ रहनेवाले का नाम सहचर है जिससे जान पहिचान हो उसका नाम साङ्गतिक है, ऐसा यह चौथा कारण है || सु०२४||
આયુષ્ય પૂરૂ કરીને ફરી મનુષ્યલેાકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય ), તે માણુસ સબधयितव्य-प्रतिमेोधनीय (मोष प्राप्त उखाने यात्र) गावो लेहये.
આ પ્રકારના વિચારથી પ્રેરિત થઈને પેાતાના પહેલાં દેવલાકમાંથી જેઓ ચવેલા છે તેમને સોધન કરવાને માટે તે અનેાપપન્ન દેવ આ મનુષ્યલેાકમાં આવવા ચાહે છે.
ઘણુા લાંબા સમયથી જેની સાથે સ્નેહ હાય તેને મિત્ર કહે છે. આલ્યકાળથી જેની સાથે મૈત્રી હોય તેને સખા કહે છે. હિંતેષી સજ્જનને સહેન્દ્ કહે છે. કાઈ એક કાર્ટીમાં સાથે રહેનારને સહચર કહે છે, જેની સાથે એળ ખાણ પીછાણુ હાય તેને સાંગતિક કહે છે ! સૂ, ૨૪૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #125

सुघा टीका स्था.४ उ.३ सू.२५ लोकान्धकारलोकोद्योतकारणनिरूपणम् १०९ एवं जहा-तिहाणे जाय लोगंतिया देवा माणुस्सं लोगं हव्यमागच्छेज्जा, तं जहा-अरिहंतेहिं जायमाणोहिं जाय अरिहंताणं परिनिव्याणमहिमासु ॥ सू० २५॥
छाया-चतुर्मिः स्थानः लोकान्धकारः स्यात् , तद्यथा-अर्हत्सु व्यवच्छिद्य मानेषु १, अत्पज्ञप्ते धर्मे व्यवच्छिद्यमाने २, पूर्वगते व्यवच्छिद्यमाने ३, जाततेजसि व्यवच्छिद्यमाने ४, __ चतुर्मिः स्थानैः लोकोद्योतः स्यात्, तद्यथा-अर्हत्सु जायमानेषु १, अर्हत्सु प्रवनत्सु २, अर्हतां ज्ञानोत्पादनहिमसु ३, अर्हतां परिनिर्वाणमहिमसु ४, एवं देवान्धकारः, देवोद्योतः, देवसन्निपातः देवोत्कलिकाः, देवकलकलः ।
चतुर्भिः स्थानः देवेन्द्राः मानुष्यं लोकं हव्यमागच्छन्ति, एवं यथा त्रिस्थाने यावत् लोकान्तिका देवा मानुष्यं लोकं हव्यमागच्छन्ति, तद्यथा-अर्हत्सु जायमा. नेषु यावत् अर्हतां परिनिर्वाणमहिमसु ॥ मू० २५ ।। ।
टीका-" चउहि ठाणेहिं " इत्यादि-चतुर्भिः स्थानः लोकान्धकार:लोकेऽन्धकारः-द्रव्यतो भावतश्च स्यात्-भवेत्, कैश्चतुर्भिः स्थान रित्याह-" तं जहा" इत्यादि-तद्यधा--अर्हत्सु-जिनेषु व्यवच्छिद्यमानेषु-निर्वाणं गच्छत्सु द्रव्य. तोऽन्धकारः स्यात् , तस्योत्पातरूपत्वात् , छत्रमङ्गादौ रजउद्धतवत्, इति प्रथम लोकाऽन्धकारस्य कारणम् ।१। ।
तथा-अर्हत्मज्ञप्ते धर्मे व्यपच्छिद्यमाने, इति द्वितीयम् ।२॥
देवकृत उद्योत के अभाव में लोक किन-किन कारणों से अन्धकार हो जाता है अब सूत्रकार इस बातका कथन करते हैं
" चउर्हि ठाणेहिं लोगंधयारे सिया" इत्यादि २४
टीकार्थ-इन चार कारणोके हो जाने पर लोकमें द्रव्यसे और भावसे अन्धकार हो जाता हैं वे चार कारण ये हैं-एक कारण है जिनेन्द्र देवका निर्वाण प्राप्त कर लेना-१ द्वितीय कारण है-अहेत् प्रज्ञप्त धर्मका
દેવકૃત ઉદ્યોતના અભાવે કયાં કયાં કારણેથી લેકમાં અંધકાર વ્યાપી જાય છે, તેનું હવે સૂત્રકાર નિરૂપણ કરે છે...,
" चउहिं ठाणेहिं लोगंधयारे सिया" त्याह-(२५) ટકાઈ –નીચેના ચાર કારણોને લીધે લોકમાં દ્રવ્યાંધકાર અને ભાવાંધકાર વ્યાપી જાય છે– (૧) જિનેન્દ્ર દેવના નિર્વાણ કાળે, (૨) અહંત પ્રાપ્ત ધર્મ વ્યછિન્ન
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #126

११०
स्थानाङ्गसूत्रे ___ तथा-पूर्वगते-पूर्वाणि-दृष्टिपादाङ्गभागभूतानि, तेषु गतं प्रविष्ट-तदभ्यन्तरीभूतं तत्स्वरूपं यच्छूतं तत्पूर्वगतं, तस्मिन् व्यवच्छियमाने सति लोकेऽन्धकारो द्रव्यतः स्यात् , तस्योत्पातरूपत्वात् , भावतोऽप्यन्धकारः स्यात् , एकान्तसुषमा दावागमादेरभावात् इति तृतीयम् ३। तथा-जाततेनसि वह्नौ दीपादौ वा व्यव. च्छिद्यमाने विध्यायति सति लो के द्रव्यत एवान्धकारः स्यात् । इति चतुर्थम् ।४॥ व्युच्छिन्न विच्छेद हो जाना-२ तीसरा कारणहै पूर्वगतज्ञानकाब्युच्छिन्न होना-३ और चौथा कारणहै-अग्निका बुझ जाना तात्पर्य इस कथनका ऐसा है कि जब जिनेन्द्रदेव निर्वाण प्राप्त कर लेते हैं तब लोकमें द्रव्यकी अपेक्षासे अन्धकार हो जाता है । यह उत्पातरूप होता है जैसे छत्र भङ्ग होजाने पर रजका (धूलि) उद्घात होता है, दृष्टिवादके अङ्गभाग भूत पूर्व हैं, इनमें प्रविष्ट जो श्रुत है वह पूर्यगत श्रुत है. ___इस पूर्वगतको व्यवच्छिद्यमान होने पर लोकमें अन्धकार द्रव्यकी अपेक्षासे हो जाता है क्योंकि यह उत्पातरूप होता है, भावकी अपेक्षा भी अन्धकार हो जाता है क्योंकि-एकान्त सुषमादि कालमें आगमा. दिकका अभाव हो जाता है। तथा--जब वहिका, या दीपादिकका विच्छेद हो जाता है, ये बुझ जाते हैं तब इनके बुझतेही लोकमें द्रव्यकी ही अपेक्षा अन्धकार हो जाता हैं। (विनष्ट) ५४ पाथी, (3) पूतना विश्छेद १६ पाथा (४) मि मुआई पाथी.
આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–જ્યારે જિનેન્દ્ર દેવ નિર્વાણ પામે છે, ત્યારે લેકમાં દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અંધકાર થઈ જાય છે તે ઉત્પાત રૂપ હોય છે, જેમકે છત્રભંગ થઈ જાય ત્યારે રજને ઉદ્દઘાત થાય છે, એ જ પ્રમાણે છત્રસમાનજિનેન્દ્ર દેવનું અવસાન થવાથી લેકમાં અંધકાર વ્યાપી જાય છે.
દષ્ટિવાદના અંગભાગભૂત પૂર્વ છે. તે પૂર્વમાં પ્રવિણ જે શ્રત છે તેને પૂર્વગત શ્રત કહે છે. આ પૂર્વગત વિચ્છેદ થવાથી લેકમાં દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અંધકાર વ્યાપી જાય છે, કારણ કે તે ઉત્પાત રૂપ હોય છે. અને ભાવની અપેક્ષાએ પણ અંધકાર વ્યાપી જાય છે. કારણ કે એકાન્ત-સુષમાદિ કાળમાં આગમા. દિકને અભાવ હોય છે તથા જ્યારે અગ્નિને અથવા દીપાદિકેને વિચ્છેદ થઈ જાય છે, તેઓ બુઝાઈ જાય છે ત્યારે તેઓ બુઝાતાની સાથે જ લેકમાં દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જ અંધકાર વ્યાપી જાય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #127

सुधा टीका स्था०४३०३०२५ लोकान्धकार लोकोद्योतकारणनिरूपणम्
१११
अन्धकारमुक्त्वोद्योतमाह - " चउहिं ठाणेहिं लोउज्जोए " इत्यादि - चतुर्भिः स्थानैः लोकोद्योतः - लोके उद्योतः प्रकाशः स्यात् तानि स्थानान्याह - " तद्यथे"त्यादि - अर्हत्सु - जिनेषु जायमानेषु - उत्पद्यमानेषु देवानामागमनात्स्वरूपेण च लोके प्रकाशो भवति, इति प्रथमं प्रकाशकारणम् १॥
तथा - अर्हत्सु प्रव्रजन्सु प्रवज्यां गृहत्सु वेति द्वितीयम् । २ ।
तथा - अर्हतां तीर्थंकराणां ज्ञानोत्पादमहिमसु-ज्ञानं - केवलज्ञानं तस्योत्पाद:उत्पत्तिः, तस्य महिमानः- माहात्म्यानि तेषु इति तृतीयम् ३ |
-
तथा - अर्हतां परिनिर्वाणमहिमसु देवाऽऽगमनादेव लोके प्रकाशः स्यात् । इति चतुर्थ कारणम् | ४ |
अन्धकारका कथन कर अब सूत्रकार उद्योतका कथन करते हैं " लोउज्जोए " - इत्यादि चार कारणोंको लेकर लोकमें उद्योत प्रकाश होता है, उनमें एक कारण है जिनेन्द्र देवका जन्म होना। दूसरा कारण है अर्हत प्रमुका प्रव्रज्या ग्रहण करना। तीसरा कारण है तीर्थङ्करोंको केवलज्ञान का होना। और चौथा कारण है अर्हन्त प्रभुका निर्वाण प्राप्त करना । जिनेन्द्र देव जब उत्पन्न होते हैं तथ देवलोक से देवोंका आगमन होता है तब स्वरूपसे ही लोकमें आलोक - प्रकाश हो जाता है। इसी प्रकार से जब तीर्थङ्कर प्रभु दीक्षा ग्रहण करते हैं तव भी लोक में प्रकाश होता है, क्योंकि उस समय भी देवोंका आगमन हुवा करता है। तीर्थङ्कर प्रभुको जब केवलज्ञान उत्पन्न होता है तब उस केवलज्ञानके उत्पत्ति महिमासे समाकृष्ट देवोंका आगमन हो जाता है तब भी लोकमें उद्योत होता है । इसी तरह से जब अर्हन्त प्रमु
અંધકારનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ઉદ્યોતનું કથન કરે છે—
" लोउज्जोए " छंत्याहि-नीयेना यार अरशाने सीधे सोउम उद्योत (प्रकाश) थाह छे- (१) भिनेन्द्र हेवना जन्म समये, (२) अर्हत प्रभु प्रवल्या श्रद्धषु रे त्यारे, (3) तीर्थ पुरोने ठेवणज्ञान थाय त्यारे, (४) महत प्रभु નિર્દેણુ પામે ત્યારે આ ચાર પ્રસંગે લોકમાં પ્રકાશ થાય છે
જ્યારે જિનેન્દ્ર દેવના જન્મ થાય છે ત્યારે દેવલાકમાંથી દેવાનું આગમન થાય છે. ત્યારે તેમની દેવવ્રુતિને કારણે જ લેાકમાં ઉદ્યોત (પ્રકાશ) થાય છે એજ પ્રમાણે જ્યારે તીથ કર પ્રભુ દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે, ત્યારે પણ લેકમાં પ્રકાશ થાય છે, કારણ કે તે પ્રસંગે પણ દેવાનું આગમન થતુ હોય છે. તીર્થંકર પ્રભુને જ્યારે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે પણ લેકમાં પ્રકાશ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #128

११२
स्थानाङ्गसूत्रे
" एवं देवंधगारे " इत्यादि — एवं = लोकान्धकारवद् देवान्धकारोऽपि भवतिअदादिषु च्छिद्यमानेषु देवलोकेऽप्यन्तर्मुहूर्तमन्धकारस्य संभवादिति । तथाअर्हतां जन्मादिषु लोकोद्योतवद् देवोद्योतोऽपि बोध्यः । एवमर्हज्जन्मादिषु - देवसन्निपातः - देवानां समूहरूपेण एकत्रीभवनम् । देवोत्कलिका = देवानामेकस्य पवाद् अपरस्य नैरन्तर्येणाऽऽगमनम् । देवकलकलः = देवानां प्रमोदादिजनितः कलकलः = कोलाहलश्चापि बोध्यः ।
" चउहि ठाणेहिं देविंदा " इत्यादि - देवेन्द्राः चतुर्मिः - अहज्जन्मादिभिः स्थानैः कारणैः मनुष्यलोकं हव्यमागच्छन्ति । एवम् = अनेन प्रकारेण ' यथा निर्वाणको प्राप्त करते हैं, तब भी निर्वाण महिमा प्रगट करनेके लिये देवोंका आगमन होता है अतः लोक में प्रकाश हो जाता है ।
" एवं देवंधगारे " इत्यादि देवान्धकार भी लोकान्धकारकी तरह हुवा करता है अर्हदादि जब व्युच्छिद्यमान हो जाते निर्वाण प्राप्त कर लेते हैं तब देवलोक में भी एक अन्तर्मुहूर्त तक अन्धकार छा जाता है तथा अन्तोंके जन्मादि होने पर लोकोद्योत जैसे देवोद्योत भी होता है। देवसमूहका एकत्रित होना होता है - देवोत्कलिका भी होती हैइसी तरह से अर्हन्त के जन्मादि होने के समय देव सन्निपात होता है देवोंका एकके बाद एकका आना निरन्तर होता है। इसी प्रकार से देव कलकल भी होता है- देवोंका प्रमोदजनित कोलाहल भी होता है । " चउहिँ ठाणेहिं देविंदा " इत्यादि देव अर्हज्जन्म आदि
-
થાય છે, કારણ કે કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિના મહિમાથી સમાકૃષ્ટ દેવાનું ત્યાં આગમન થાય છે એજ પ્રમાણે જ્યારે અંત પ્રભુ નિર્વાણુ પામે છે. ત્યારે પણ નિર્વાણુમહિમા પ્રકટ કરવાને લીધે દેવનું આ લેકમાં આગમન થાય છે અને તે કારણે લેાકમાં પ્રકાશ થાય છે.
" एवं देवंधगारे " त्याहि-- हेवान्धारना अरबो पशु बोअन्धारना કારણેા જેવાં જ સમજવા, અહંતાદિ જ્યારે નિર્વાણ પામે છે, ત્યારે દેવલાકમાં પણ એક અન્તમુદ્ભૂત સુધી અધકાર વ્યાપી જાય તથા અર્હુતના જન્માદ્રિ કાળે લાકેાદ્યોતની જેમ દેવાદ્યોત પણ થાય છે. એજ પ્રમાણે અહતના જન્માદિ કાળે દેવસન્નિપાત (દેવાનુ એક સ્થળે એકત્રિત થવાનું) અને એજ ચાર કારણેાને લીધે દેવાત્કાલિકા પણ થાય છે (દેવાનું એક પછી એક એ પ્રકારે નિરન્તર આગમનને દૈવેત્કિલિકા કહે છે) એજ ચાર કારણેાને લીધે દેવાના प्रभोहननित अझाईस पाशु थाय छे, " चउहि ठाणेहि देविदा " इत्याहि
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #129

सुधा टीका स्था०४उ०३ सू०२५ लोकान्धकारलोकोद्योतकारणनिरूपणम् ११३ त्रिस्थाने यावत् लोकान्तिका देवाः = यथा येन प्रकारेण त्रिस्थाने = त्रिस्थान के अस्यैव स्थानाङ्गस्य तृतीयस्थाने प्रथमोद्देश के अईज्जन्मादिकारणत्रयेण देवेन्द्रादि लोकान्तिकपर्यन्तानां देवानां मनुष्यलोके शीघ्राऽऽगमनमुक्तं तथाऽत्रापि देवेन्द्रादिलोकान्तिकपर्यन्तानां देवानां तीर्थङ्करजन्मादिकारणचतुष्टयेन मनुष्यलोके शीघ्राssगमनं वाच्यम् । तत्र त्रीणि कारणानि त्रिस्थानका नुरोधेनोक्तानि, इह चतुःस्थानकानुरोधेन परिनिर्वाणमहिमरूपं चतुर्थ कारणमिति विशेषः |४| इममेव विशेषं दर्शयितुमाह - तं जहा - अरिहंतेहिं जायमाणेहिं " इत्यादि । ०२५ ॥
अनन्तरमतां जन्मादिप्रसङ्गेन देवाऽऽगमनमुक्तं, सम्मति अर्हतामेव प्रवचने दुःस्थितस्य साधोः दुःखशय्यां सुस्थितस्य सुखशय्यां च निरूपयितुं सूत्रद्वयमाहमूलम् - चत्तारि दुहसेजाओ पण्णत्ताओ, तत्थ खलु इमा पढमा दुहसेजा, तं जहा से णं मुंडे भवित्ता अगाराओ अण. रूप चार कारणोंसे बहुत ही शीघ्र मनुष्य लोकमें आते हैं। इस तरह जैसा पहले इस स्थानाह के स्थानक के प्रथम उद्देशेमें अर्हज्जन्मादि कारणत्रय लेकर देवेन्द्रादि लोकान्तिक तकके देवोंका मनुष्य लोकमें शीघ्रागमन कहा गया है । उसी प्रकार से यहां पर भी देवेन्द्र से लेकर लोकान्तिक तक के देवोंका तीर्थङ्कर के जन्मादिरूप चार कारणोंको लेकर मनुष्यलोकमें शीघ्रागमन कह लेना चाहिये । वहां तीन कारण त्रिस्थानक के अनुरोधसे कहे गये हैं, यहां चतुःस्थानकके अनुरोघसे उन तीन कारणोंके साथ चौथा कारण परिनिर्वाण महिमा रूप है । यही बात - तंजा जायमाणेहिं " इत्यादि सूत्र द्वारा प्रगट की गई है || सु०२५ || એજ ચાર કારણેાને લીધે દેવેન્દ્રોનું મનુષ્યલાકમાં ઘણી જ વાપૂર્ણાંક આગમન થાય છે,
66
આ સ્થાનાંગસૂત્રના ત્રિસ્થાનકના પહેલા ઉદ્દેશામાં અર્હતજન્માદિ ત્રણ કારણેાને લીધે દેવેન્દ્રાદિ લેાકાન્તિક પન્તના દેવાના મનુષ્યલેાકમાં શીઘ્ર આગમનનું જેવુ' કથન કરવામાં આવ્યુ છે, એવુ' જ કથન અહીં પણુ દેવેન્દ્રથી લઈને લેાકાન્તિક પન્તના દેવાના તીથ કરજન્માદિ રૂપ ચાર કારણેાને લીધે મનુષ્યલેાકમાં શીઘ્ર આગમન વિષે પણ થવું જોઇએ. ત્યાં ત્રણ કારા પ્રકટ કરવામાં આવ્યા હતાં, કારણ કે ત્યાં ત્રિસ્થાનકની પ્રરૂપણા કરવાની હતી; પરન્તુ અહીં ચતુઃસ્થાનકના અધિકાર ચાલતા હૈાવાથી તે ત્રણ કારણેાની સાથે નિર્વાણુમહિમા રૂપ ચેાથું કારણ પણ અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યુ છે. એજ વાત "जहा जायमाणेहि" इत्यादि सूत्र द्वारा प्रष्ट ४२वामां आवे छे. सू. २५
"""
स- १५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #130

स्थानाङ्गसूत्रे गारियं पव्वइए णिगंथे पावयणे संकिए कंखिए वितिगिच्छिए भेयसमावण्णे कलुससमावण्णे णिग्गथं पाययणं णो सदहइ णो पत्तियइ णो रोएइ, णिग्गंथं पावयणं असदहमाणे अपत्तियमाणे अरोएमाणे मणं उच्चाययं णियच्छइ विणिघायमावज्जइ, पढमा दुहसेज्जा १॥
अहावरा दोच्चा दुहसेज्जा, तं जहा-से णं मुंडे भवित्ता अगाराओ जाय पव्यइए सएणं लाभेणं णो तुस्सइ परस्स लाभमासाएइ पोहेइ पत्थेइ अभिलसइ, परस्स लाभमासाएमाणे जाव अभिलसमाणे मणं उच्चावयं णियच्छइ विणिघायमायज्जइ, दोच्चा दुहसेज्जा २॥ |
अहावरा तच्चा दुहसेज्जा, तं जहा-से णं मुंडे भवित्ता जाव पव्यइए दिव्वे माणुस्सए कामभोगे आसाएइ जाव अभिलसइ दिव्वे माणुस्सए कामभोगे आसाएमाणे जाव आभिलसमाणे मणं उच्चाययं णियच्छइ विणिघायमावज्जइ, तच्चा दुहसेज्जा ।३।
अहावरा चउत्था दुहसेज्जा, तं जहा-से णं मुंडे जाव पव्वइए तस्स णमेवं भवइ-जया णं अहमगारवासमावसामि तया णमहं संवाहणपरिमदणगात्तभंगगाउच्छोलणाई लभामि जप्पभिई च णं अहं मुंडे जाव पवइए तप्पभियं च णं अहं संवाहण जाच गाउच्छोलणाई णो लभामि, से णं संवाहण जाव गाउच्छोलणाई आसाएइ जाव अभिलसइ, से णं संवा
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #131

सुघा टीका स्था०४३.३सू०२६-२७ साधोः दुःखशय्या सुखशय्यानिरूपणम् ११५ हण जाव गाउच्छोलणाइं आसाएमाणे जाव मणं उच्चावयं णियच्छइ विणिघायमावज्जइ, चउत्था दुहसेज्जा ॥ ४॥ सू०२६॥
चत्तारि सुहसेज्जाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-तत्थ खलु इमा पढमा सुहसेज्जा, तं जहा-से णं मुंडे भवित्ता आगाराओ अणगारियं पव्वइए णिग्गंथे पाचयणे णिस्तंकिए णिकखिए णिवितिगिच्छिए णो भेयसमावण्णे णो कलुससमावण्णे णिग्गंथं पावयणं सद्दहइ पत्तियइ रोएइ णिग्गंथं पाययणं सद्दहमाणे पत्तियमाणे रोएमाणे णो मणं उच्चावयं णियच्छइ णो विणिघायमावज्जइ, पढमा सुहसेज्जा । १॥
अहावरा दोच्चा सुहसेज्जा, तं जहा-से णं मुंडे जाय पव्वइए सएणं लाभेणं तुस्सइ परस्स लाभं णो ओलाएइ णो पोहेइ णो पत्थेइ णो अमिलसइ परस्स लाभमणासाएमाणे जाव अणभिलसमाणे णो मणं उच्चावयं णियच्छइ णो विणिघायमा. वज्जइ, दोच्चा सुहसेज्जा ।२।
अहावरा तच्चा सुहसेज्जा, तं जहा-से णं मुंडे जाय पव्यइए दिव्येमाणुस्सए कामभोगे णो आसाएइ जाव णो अभिलसइ दिव्ये माणुस्सए कामभोगे अणासाएमाणे जाव अणभिल. समाणे णो मणं उच्चाययं णियच्छइ णो विणिघायमावज्जइ, तच्चा सुहसेज्जा ।३।
अहावरा चउत्था सुहसेज्जा, तं जहा से णं मुंडे जाय पव्यइए तस्स णं एवं भवइ--जइ ताय अरहंता भगवंतो हहा
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #132

११६
स्थानाङ्गसत्रे आरोग्गा बलिया कल्लसरीरा अन्नयराइं ओरालाई कल्लाणाई विउलाइं पययाइं पग्गहियाई महाणुभागाई कम्मक्खयकारणाई तयोकम्माइं पडिवज्जति, किमंग पुण अहं अब्भावगमियं ओवकमियं वेयणं णो सम्मं सहामि खमामि तितिक्खामि अहियासामि ममं च णं अब्मोवगमियं ओवकमियं वेयणं सम्मंअसहमाणस्स अक्खममाणस्स अतितिक्खमाणस्स अहियासमाणस्स किं मन्ने कज्जइ १, एगंतसो मे पावे कम्मे कज्जइ, ममं च णं अब्मोवगमिय ओवक्कमियं वेयणं सम्मं सहमाणस्स जाय अहियासमाणस्त किं मन्ने कज्जइ ? एगंतसो मे णिज्जरा कज्जइ, चउत्था सुहसेज्जा ४ सू० २७ ॥
छाया-चतस्रो दुःखशय्याः प्रज्ञप्ताः, तत्र खलु इयं प्रथमा दुःख शय्या, नद्यथा-स खलु मुण्डो भूत्वा आगारादनगारितां प्रत्रजितो नैर्ग्रन्थी प्रवचने शङ्कितः काश्तिो विचिकित्सितो भेदसमापन्नः कलुषसमापन्नो नैन्थं प्रव___ अर्हन्तोंके जन्मादि प्रसङ्गको लेकर देवोंका आगमन कहा, अब सूत्रकार अहंतोंके ही प्रवचन में दुःस्थित साधुकी दुःखशय्याका और सुस्थित साधुकी सुखशय्याका निरूपण दो सूत्रोंसे करते हैं।
सूत्रार्थ-" चत्तारि दुहसेज्जाओ पण्णत्ता" इत्यादि २६
चार दुःखशय्याएँ कही गई है, उनमें यह पहली दुःखशय्या है, जैसे कोई एक मनुष्य मुण्डित होकर अगारायस्थासे अनगारावस्थाको धारण कर लेता है, अब यह नेग्रेन्थप्रवचन में शङ्कायुक्त होता है, विचि.
અહીં તેના જન્માદિ પ્રસંગે દેના આગમનનું કથન કરવામાં આવ્યું. હવે એજ અહીં તેના પ્રવચનમાં દુસ્થિત સાધુની દુઃખશષ્યાનું અને સુસ્થિત સાધુની સુખશસ્યાનું સૂત્રકાર બે સૂત્ર દ્વારા નિરૂપણ કરે છે--
"चत्तारि दुहसेज्जाओ पण्णताओ' त्या6ि--(२६)
સૂત્રાર્થ–ચાર દુખશષ્યાઓ કહી છે. પહેલી દુઃખશધ્યાનું સ્વરૂપ કેઈ એક મનુષ્ય અંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાના પરિત્યાગપૂર્વક અણગારાવસ્થા અંગીકાર કરી લે છે ત્યાર બાદ તે નિગ્રંથ પ્રવચન પ્રત્યે શંકા, વિચિકિત્સા, ભેદસમા
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #133

सुघा टीका स्था०४३०३ सू०२६-२७ साधोः दुःखशय्यानिरूपणम् ११७ चनं नो श्रद्दधाति नो प्रत्येति नो रोचयति, नैर्ग्रन्थं प्रवचनमश्रद्दधानोऽप्रतियन् अरोचयमानो मन उच्चावचं निर्गच्छति विनिघातमापद्यते, प्रथमा दुःखशय्या ।१।
अथाऽपरा द्वितीया दुःखशय्या, तद्यथा-स खलु मुण्डोभूत्वा अगाराद् यावत् प्रवजितः स्वकेन लाभेन नो तुष्यति परस्य लाभमाशयति (आशां करोति) स्पृहयति प्रार्थयति अभिलपति परस्य लाभमाशयन् यावत् अभिलषन् मन उच्चा. वचं निर्गच्छति विनिघातमापद्यते, द्वितीया दुःखशय्या ।२ । कित्सित होता है, भेद समापन्न होता है, कलुषसमापन्न होता है, नैर्ग्रन्थ प्रवचनको श्रद्धासे नहीं देखना है, उस पर प्रतीति नहीं करता है, उसे अपने रुचिका विषय नहीं बनाता है । इस तरह नैर्ग्रन्थ प्रवचन पर श्रद्धा नहीं रखता हुवा उसे प्रतीति में नहीं लेता हुया, उस पर रुचि नहीं रखता हुया वह अपने मनको विविध विषयों में ले जाता है, तो ऐसी स्थितिमें धर्मभ्रष्ट होकर वह संसारमेंही परिभ्रमण करने वाला होता है यह प्रथम दुःखशय्या है-१ द्वितीय दुःखशय्या इस प्रकार है, जैसे कोई एक मनुष्य मुण्डित होकर अगारावस्थासे अनगारावस्थाको धारण कर लेता है पर वह स्वकीय लाभसे सन्तुष्ट नहीं होता परके लाभकी आशा करता है-उसकी स्पृहा करता है, प्रार्थना करता है, अभिलाषा रखता है, इस तरह परके लाभकी अभिलाषाचाला हुवा वह अपने मनको इधर-उधर अनेक विषयों में ले जाता है, तो ऐसी स्थितिमें धर्मभ्रष्ट वह संसारमेंही परिभ्रमण करनेवाला बनता પન્નતા અને કલુષભાવ સંપન્નતાથી યુક્ત થઈ જાય છે. તે કારણે તે નિગ્રંથ પ્રવચન પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખતા નથી, તેને પિતાની પ્રતીતિ વિષય બનાવતે નથી, અને તેને પોતાની રુચિને વિષય પણ બનાવતું નથી. આ રીતે નિર્ચથપ્રવચન પર શ્રદ્ધા નહીં રાખતે એ, તેની પ્રતીતિ નહીં કરતે એ, અને તેના પ્રત્યે રુચિ નહીં રાખતે એવો તે શ્રમણ નિર્ગથ પોતાના મનને વિવિધ વિષયોમાં પ્રવૃત્ત થવા દે છે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં તે ધર્મભ્રષ્ટ થઈને સંસારમાં જ પરિભ્રમણ કરનારે થાય છે. આ પહેલી દુખશયા સમજવી..
બીજી દુખશા આ પ્રકારની છે. કેઈ એક મનુષ્ય મુંડિત થઈને અગારાવસ્થાના પરિત્યાગપૂર્વક અણગારાવસ્થા ધારણ કરે છે, પરંતુ તે સ્વકીય લાભથી સંતુષ્ટ થતો નથી, પરકીય લાભની આશા કરે છે, તેને માટે સ્પૃહ કરે છે, પ્રાર્થના કરે છે અને અભિલાષા સેવે છે. આ પ્રમાણે પરના લાભની અભિલાષાથી યુક્ત થયેલે તે પિતાના મનને અહીં તહીં અનેક વિષયમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #134

११८
स्थानाङ्गसूत्रे
__ अथापरा तृतीया दुःखशय्या, तयथा-स खलु मुण्डो भूत्वा यावत प्रत्रजितो दिव्यान् मानुष्यकान् कामभोगान् आशयति यावत् अभिलषति दिव्यान् मानु. ष्यकान् काममोगान् आशयन् यावत् अभिलषन् मन उच्चावचं निगच्छति विनिघातमापद्यते, तृतीया दुःखशय्या। ३ ।
अधाऽपरा चतुर्थी दुःखशय्या, तद्यथा-स खलु मुण्डो यावत् प्रत्रजितः तस्य खलु एवं भवति-यदा खलु अहम् अगारवासम् आवसामि तदा खलु अहं संवा. हनपरिमर्दनगात्राभ्यङ्गगात्रोत्क्षालनानि लभे यत्प्रभृति च अहं खलु मुण्डः यावत् है, यह द्वितीय दुःखशय्या है-२ तृतीय दुःखशय्या इस प्रकार है जैसे कोई एक पुरुष मुण्डित होकर अगारावस्थासे अनगारावस्था सम्पन्न हो जाता है अब यदि वह उस अवस्थामें भी दिव्य मनुष्य सम्बन्धी कामभोगोंकी आशा करताहै-यावत् अभिलाषा रखताहै तो इस तरहसे दिव्य मनुष्य सम्बन्धी कामभोगोंकी आशा करता हुवा यायत् उनकी अभिलाषा करता हुवा है वह मनको इधर उधरके अनेक विष. योंमें ले जाता है तो ऐसी दशामें धर्मभ्रष्ट होकर वह संसारमेंही परिभ्रमण करनेवाला बनता है-३ चतुर्थ दुःखशय्या इस प्रकार है, जैसे कोई एक मनुष्य मुण्डित होकर अगारावस्थासे अनगाराऽवस्था सम्पन्न हो जाता है, अब यदि वह इस अवस्थामें भी ऐसा विचार करता है कि-जिस समय मैं गृहस्थावस्थामें था उस समय शरीरकों दबवाता था, उसे मलवाता था उस पर तेल आदिकी मालिश करवाता ભમવા દે છે. તે એવી પરિસ્થિતિમાં ધર્મભ્રષ્ટ થયેલે તે નિગ્રંથ સંસારમાં જ પરિભ્રમણ કરનારે થાય છે. - ત્રીજી ખશયા આ પ્રકારની જે--કઈ એક મનુષ્ય મૂંડિત થઈને અગારાવસ્થાના પરિત્યાગપૂર્વક અણુમારાવસ્થા ધારણ કરે છે અણગારાવસ્થા ધારણ કરવા છતાં પણ જે તે મનુષ્ય સંબંધી કામગેની આશા કરે છે, સ્પૃહા કરે છે, પ્રાર્થના કરે છે અને અભિલાષા સેવે છે, તે એ પ્રકારે દિવ્ય મનુષ્ય સંબંધી કામભેગોની આશા, સ્પૃહા, પ્રાર્થના અને અભિલાષા કરતો એવો તે મનને આમ તેમ અનેક વિષયમાં ભમવા દે છે. તે એવી પરિ. સ્થિતિમાં ધર્મભ્રષ્ટ થઈને તે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરનારે જ બને છે.
ચેથી દુઃખશધ્યાનું સ્વરૂપ--કઈ એક મનુષ્ય મુંડિત થઈને ગુહસ્થાવસ્થાના ત્યાગપૂર્વક અણગારાવસ્થા અંગીકાર કરે છે ત્યાર બાદ એ વિચાર કરે છે કે જ્યારે હું ગુહસ્થાવસ્થામાં હતું ત્યારે સેવકાદિ પાસે મારા શરીરને દબાવરાવતું હતું, ચેળાવતા હતા, તેના પર તેલ આદિનું માલિશ કરાવતો
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #135

सुधा टीका स्था०४ उ०३० २६-२७ साधोः सुखशय्यानिरूपणम्
११९
प्रव्रजितः तत्प्रभृति च खलु अहं संवाहन यावत् गात्रोत्क्षालनानि नो लभे स खलु संवाहन यावत् गात्रोत्क्षालनानि आशयति यावत् अभिलषति स खलु संवाहन यावत् गात्रोत्क्षालनानि आशयन् यावत् मन उच्चावचं निर्गच्छति विनिघानमापद्यते, चतुर्थी दुःखशय्या | सू० २६ ।
२७ छाया - चतस्रः सुखशय्याः प्रज्ञप्ताः, तत्र खलु इयं प्रथमा सुखशय्या, तद्यथा - स खलु मुण्डो भूत्वा आगारादनगारितां प्रवजितो निर्मन्थे प्रवचने निःशङ्कितः निष्काङ्क्षितः निर्विचिकित्सितः नो भेदसमापन्नो नो कलुषसमापनो
था, पानी से उसे खूब अच्छी तरह नहलाता था-स्नान कराता था. अब मैं जब से मुण्डित यावत् प्रव्रजित हो गया हूं तबसे मुझे नतो उसे दबचानेका मोका मिलता है न यावत् उसे नहलानेका मोका मिलता है, इस तरहसे संवाह आदिकी वह आशा करता है तो ऐसी स्थिति में उसकी आशा करने आदिरूप भाववाला वह अपने मनको अनेक विषयोंमें ले जाता - अतः धर्मभ्रष्ट होकर संसारको ही बढाता है यह चौथी दुःखशय्या है -४ |
सुखशय्याएं भी चार कही गई हैं, उनमें यह प्रथम सुखशय्या है जैसे कोई पुरुष मुण्डित होकर अगारावस्थासे अनगारावस्थामें प्रब्रजित हो जाता है और वह नैर्ग्रन्थ प्रयनचमें शङ्कासे रहित निश्शङ्कित काङ्क्षासे रहित निष्काङ्क्षित विचिकित्सासे रहित निर्विचिकित्सित भेद समापन्नसे रहित नो भेदसमापन्न, कलुषसमापन्नसे रहितહતા, અને પાણી આદિ વડે મારા શરીરે ખૂબ જ સારી રીતે સ્નાન કરાવતા હતા, પણ જ્યારથી હું પ્રત્રજિત થઇ ગયા છું ત્યારથી મને શરીર દબાવરાવવાના મેકા પણ મળતા નથી, શરીરને ચાળાવવાના, માલિશ કરાવવાને અને સ્નાન કરવાના પણ મેાકેા મળતા નથી. આ રીતે સવાહન આદિની તે આશા કરે છે. તા આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં તે પોતાના મનની સ્થિરતા ગુમાવી બેસે છે અને મનને અનેક વિષયામાં ભમવા દે છે તે એવા નિત્ર થ ધ ભ્રષ્ટ થઈને પેાતાના સસારને વધારે છે. આ ચેાથી દુઃખશય્યા સમજવી. સુખશય્યાએ પણ ચાર કહી છે. પ્રથમ સુખશય્યાનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ કહ્યું છે—કાઇ એક મનુષ્ય મુંડિત થઈને અગારાવસ્થાના પરિત્યાગ પૂ અણુગારાવસ્થાના સ્વીકાર કરે છે. તે નિગ્રંથ પ્રવચન પ્રત્યે શંકા રાખતા નથી, કાંક્ષા રાખતા નથી, વિચિકિત્સા રાખતા નથી, કલુષ સમાપન્ન થતા નથી અને ભેદસમાપન પણ થતા નથી. આ રીતે તૈગ્રંથ પ્રવચન પ્રત્યે નિઃ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #136

१२०
स्थानाङ्गसूत्रे नैर्ग्रन्थं प्रवचनं श्रद्दधाति प्रत्येति रोचपति नैग्रन्थं प्रवचनं श्रद्दधानः प्रतियन् रोच. यन् नो मन उच्चावचं निर्गच्छति नो विनिघातमापद्यते, प्रथमा सुखशयया ॥१॥
___ अथाऽपरा द्वितीया सुखशय्या, तद्यथा-स खलु मुण्डो यावत् प्रव. जितः स्वकेन लाभेन तुष्यति परस्य लाभं नो आशयति नो स्पृहयति नो प्रार्थयति नो अभिलषति, परस्य लाभमनाशयन् यावद् अनभिलषन् नो मन उच्चायचं निर्गच्छति नो विनिघातमापद्यते, द्वितीया सुखशय्या ।२। नो कलुषसमापन्न बना हुवा नैर्ग्रन्थ प्रवचन पर श्रद्धा करता है, उस पर प्रीति करता है, उसे अपने रुचिका विषय बनाता है, तो ऐसी स्थितिमें वह नैर्ग्रन्थ प्रवचनकी श्रद्धावाला बना हुवा उसकी प्रीतियाला बना हुवा उसकी रुचिवाला बना हुया, वह अपने मनको इधर-उधरके विषयों में नहीं ले जाता है, इसलिये वह श्रुतचारित्ररूप धर्मका आराधक बना हुवा संसार में परिभ्रमण करनेवाला नहीं बनता है यह प्रथम सुखशय्या है-१ द्वितीय सुख शय्या इस प्रकारसे है जैसे कोई पुरुष मुण्डित होकर यायत् प्राजित हो जाता है, और अपनेही लाभसे सन्तुष्ट रहता है, परके लाभकी आशा नहीं करता है, उसकी स्पृहाचान्छा नहीं करता है, उसकी प्रार्थना नहीं करता है, उसकी अभिलाषा नहीं करता है इस तरह परके लाभकी आशासे रहित बना हुवा શક્તિ, નિઃકાંક્ષિત, નિર્વિચિકિસિત, ભેદસમાપન્ન રહિત અને કલુષ સમાપનથી રહિત હોવાને કારણે તે નિગ્રંથ પ્રઘચન પર શ્રદ્ધા રાખે છે, તેની પ્રતીતિ કરે છે, તેના પ્રત્યે રુચિ રાખે છે. આ રીતે નિગ્રંથ પ્રવચન પ્રત્યે જેને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ છે, તેને પિતાની પ્રતીતિ જેણે વિષય બનાવ્યું છે, અને તેને પિતાની રુચિને વિષય જેણે બનાવે છે, એ તે નિગ્રંથ પિતાના મનને સ્થિર રાખી શકે છે, તેને ગમે તે વિષયમાં ભમવા દેતા નથી. આ પ્રકારે શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મની આરાધના કરનાર તે નિગ્રંથ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરનારો એટલે કે પિતાને સંસાર વધારનાર હોતું નથી.
બીજી સુખશસ્યાનું સ્વરૂપ-કઈ એક પુરુષ મુંડિત થઈને પ્રવજ્યા અંગીકાર કરે છે. ત્યાર બાદ તે સ્વકીય લાભથી જ સંતુષ્ટ રહે છે–પરકીય લાભની આશા કરતો નથી, પૃહા (વાંછા, કામના) રાખતું નથી, તેને માટે પ્રાર્થના કરતા નથી અને તેની અભિલાષા પણ રાખતો નથી. આ રીતે પરકીય લાભની આશા, પૃહા આદિથી રહિત બનેલો એ તે નિર્વથ પિતાના
श्रीस्थानांगसूत्र:03

Page #137

सुधा टीका स्था०४३०३ सू०२६-२७ साधोः सुखशय्यानिरूपणम्
१२१
अथाऽपरा तृतीया सुखशय्या, तद्यथा-स खलु मुण्डो यावत् प्रव्रजितो दिव्यान् मानुष्यकान् कामभोगान् नो आशयति यावत् नो अभिलपति दिव्यान् मानुष्यकान् कामभोगान् अनाशयन् यावद् अनमिलपन नो मन उच्चायचं निर्गच्छति नो विनिघातमापद्यते, तृतीया सुखशय्या । ३ । ____ अथाऽपरा चतुर्थी सुखशय्या, तद्यथा-स खलु मुण्डो यावत् प्रव्रजितः तस्य खलु एवं भवति-यदि तावत् अन्तिो भगवन्तो हृष्टा आरोग्यावलिकाः कल्यशयावत् उसकी अभिलाषासे रहित बना हुया वह अपने मनको व्यर्थके इधर उधर विषयों में नहीं ले जाता है वह श्रुतचारित्ररूप धर्मका आराधक बना हुवा संसारमें परिभ्रमण करने वाला नहीं बनता है, यह द्वितीय सुखशय्या है-२ तृतीय सुखशय्या इसप्रकार है जैसे कोई पुरुष मुण्डित होकर यावत् प्रत्रजित हो जाता है और वह दिव्य मनुष्य कामभोगोंकी आशा नहीं करता है यावत् उनकी अभिलाषा नहीं करता हुया वह अपने मनको इधर उधरके व्यर्थ विषयोमें नहीं ले जाता है, इस तरह वह श्रुतचारित्ररूप धर्मका आराधक बना हुवा संसारपरिभ्रमण करनेवाला नहीं बनता है यह तृतीय सुखशय्या है-३ चतुर्थ सुख शय्या इस प्रकार है-जैसे कोई पुरुष मुण्डित होकर यावत् प्रव्रजित हो जाता है, उसके मन में ऐसा विचार आता है कि जब हृष्ट-आरोग्य-बलिक और कल्य शरीरवाले ऐसे अहैत भगवन्त મનને નકામા અને અનુચિત વિષયોમાં ભમવા દેતો નથી. તે કારણે શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મની આરાધનામાં લીન થયેલ તે નિગ્રંથ સંસારનું પરિભ્રમણ કરનાર થતો નથી પણ અલ્પ સંસારવાળો બને છે ત્રીજી સુખશય્યા આ પ્રકારની કહી છે–કેઇ એક પુરુષ મુંડિત થઈને પ્રવજ્યા અંગીકાર કરે છે. ત્યાર બાદ તે કદી પણ દિવ્ય મનુષ્ય સંબંધી કામગોની આશા, પૃહા, અભિલાષા આદિ કરતો નથી. આ રીતે દિવ્ય કામભેગોની આશા ન કરનાર, પૃહા ન કરનારા અને અભિલાષા ન કરનાર તે નિથ પિતાના મનને નકામા વિષયમાં આમતેમ ભમવા દેતો નથી. આ પ્રકારે મૃતચારિત્રરૂપ ધર્મનું આરાધન કરનારો તે શ્રમણ નિગ્રંથ પિતાના સંસારને વધારતો નથી. તેને દીર્ઘ અથવા અનંતકાળ પર્યન્ત આ સંસારનું પરિભ્રમણ કરવું પડતું નથી.
ચેથી સુખશય્યા આ પ્રકારની કહી છે કે એક પુરુષ મુંડિત થઈને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરે છે. તેના મનમાં એ વિચાર આવે છે કે-જે હEનીરોગી, બલિષ્ટ અને કલ્ય શરીરવાળા અહંત ભગવાન અન્યતર, ઉદાર,
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #138

१२२
स्थानाङ्गसूत्रे रीरा अन्यतराणि उदाराणि कल्याणानि विपुलानि प्रयतानि प्रगृहीतानि महानुभागानि कर्मक्षयकारणानि तपः कर्माणि प्रतिपयन्ते किमङ्ग ! पुनरहमभ्युपगमिकीमौपक्रमिकी वेदनां नो सम्यक सहे क्षमे तितिक्षे अध्यासयामि, मम च खलु आभ्युपगमिकीमौपक्रमिकों वेदनां सम्यगसहमानस्य अक्षममाणस्य अतितिक्षणमाणस्यानध्यासयतः किं मन्ये क्रियते ? एकान्तशः ( एकान्तेन ) मया पापं कर्म क्रियते, मम च खलु आभ्युपगमिकीमोपक्रमिकीं यावत् सम्यक सहमानस्य यावत् अध्यासयतः किं मन्ये क्रियते !,एकान्तशः मया निर्जरा क्रियते, चतुर्थी सुखशय्या ।४। सू० २७ ॥ अन्यतर-उदार-कल्याणकारक-विपुल प्रयत प्रगृहीत महानुभाग और कर्मक्षयकर ऐसे तपोंको तपते हैं तो क्या मैं शिरोलुंचनादिजन्य आभ्युपगामिकी वेदनाको एचं औपक्रमिकी वेदनाको अच्छी तरहसे क्यों नहीं सहन करूं, और क्यों में इससे विचलित परिणतिवाला बनूं । यदि मैं इस आभ्युदयिकी और औपक्रमिकी वेदनाको अच्छी तरहसे सहन नहीं करूंगा, इस पर कुपित होऊंगा दीन भाववाला बन जाऊंगा, इससे विचलित परिणतिवाला हो जाऊंगा, तो फिर मैं क्या करूंगा, मैं तो एकान्ततः पापी हो जाऊंगा और जो उस वेदनाको अच्छी तरहसे सहन करलूंगा, कुपित न होऊंगा दीन भाववाला नहीं बनूंगा एवं अपने कर्तव्यपथसे विचलित नही होऊंगा तो एकान्त रूपसे मेरे કલ્યાણકારક, વિપુલ, પ્રયત, પ્રગૃહીત, મહાનુભાગ અને કર્મક્ષપકર એવી તપસ્યા કરે છે, તે મારાથી શિરેલુંચનાદિ જન્ય અભ્યપગામિકી અને ઔપકમિટી વેદનાનુ સારી રીતે વેદન શા માટે ન થઈ શકે ? તેના પ્રત્યે કુપિત થવાની શી જરૂર છે? અદીન ભાવયુક્ત થઈને શા માટે હું તેને સ્વીકારી ન લઉં? તેનાથી મારે શા માટે વિચલિત પરિણતિવાળા બનવું જોઈએ? જે હું આ આભુપગામિકી અને પકમિકી વેદનાને સારી રીતે સહન નહી કરું, તેના પ્રત્યે કુપિતભાવયુક્ત બનીશ, દીનભાવયુક્ત બનીશ, અને વિચલિત પરિણતિવાળે બનીશ, તે મારું શું થશે? આમ કરવાથી તે હું એકાન્તતા (સંપૂર્ણ રૂપે) પાપી બની જઈશ. પરંતુ જે હું તેના પ્રત્યે કુપિત નહી બનું, દીનભાવયુક્ત નહી બનું, અને મારા કર્તવ્ય માર્ગમાંથી વિચલિત થયા વિના તે વેદનાને સમતા ભાવપૂર્વક સહન કરી લઈશ તે એકાન્તરૂપે મારાં કર્મોની નિર્જરા થશે. આ પ્રકારના વિચારથી પ્રેરાઈને આભ્યદયિકી અને ઔપકમિકી વેદનાને સહન કરનાર નિગ્રંથ શ્રતચારિત્રરૂપ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #139

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०२६-२७ साधोः दुःखशय्यानिरूपणम्
१२३
टीका - " चत्तारि दुहसेज्जाओ " इत्यादि - दुःखशय्याः - दुःखदाः शय्याः दुःखशय्याः, मध्यमपदलोपिसमा सोऽत्रबोध्यः, दुःखोत्पादिकाः शय्या इत्यर्थः, नाच द्रव्यतोऽसमीचीन खट्वादिलक्षणाः, भावतस्तु दुःस्थचित्ततया दुःश्रमणतास्वभावाः - प्रवचनाऽश्रद्धा १ परलाभप्रार्थना २ कामाऽऽशंसना ३ -संवाहनादि प्रार्थना ४ वरूपाः, चतस्रः - चतुः संख्याः प्रज्ञप्ताः, ताः क्रमेण प्रदर्शयितुमाह
64
तत्थ " इत्यादि - तत्र - चतसृषु दुःखशय्यासु मध्ये खलु इयम् - अनुपदं वक्ष्यमाणा प्रथमा दुःखशय्या, तद्यथा - सः - कश्चित् गुरुकर्मा जीवः ' णं ' वाक्यालङ्कारे एवमग्रेऽपि, मुण्डः - लुञ्चितशिरः केशः भूत्या अगारात् - गृहात् अनगारिताम्आगारी - गृहीतद्विपरीतोऽनगारी - संयतः, तस्य भावोऽनगारिता, तां तथा संयकर्मा की निर्जरा होगी इस प्रकार के विचारसे जो आभ्युदयिकी एवं औपक्रमिक वेदनाको सहता है उसकी यह चतुर्थी सुखशय्या है -४ टीकार्थ - यहां दुःखशय्या पदमें दुःखोत्पादिकी शय्या ऐसा मध्यमपदलोपी समास है । यह दुःखशय्या द्रव्यमाव भेद से दो प्रकारकी है.
असमीचीन-टूटी फूटी जो खटिया आदि है वे द्रव्यरूप दुःखशय्या हैं, तथा दुःस्थचित्त होने से दुःश्रमणता रूप-प्रवचनकी - अश्रद्धारूप - १ परलाभ प्रार्थना रूप -१ कामशंसना रूप एवं संवाहनादिकी चाहना रूप जो भाव हैं वे भावरूप दुःखशय्या हैं ये दुःखशय्याएँ चार प्रकारकी हैं, प्रथम प्रकारकी वह है ।
कि जो कोई गुरुकर्मा जीव केशोंका लुञ्श्चन करके गृहस्थावस्थासे अनगारावस्थावाला हो जाना है गृहस्थावस्थाका त्याग कर मुनि बन जाता ધના આરાધક હોવાને કારણે સંસારમાં પરિભ્રમણુ કરતા નથી. ચેાથી સુખશય્યાનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે.
ટીકા—અહી' ‘દુઃખશય્યા’ આ પદમાં ‘દુઃખાત્પાદિકી શય્યા' એવા મધ્યમ પલેાપી સમાસ છે. તે દુઃખશય્યા દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી એ પ્રકારની છે. ભાંગ્યા તૂટ્યા ખાટલા વગેરેને દ્રવ્યરૂપ દુઃખશય્યા કહી શકાય. તથા મનના દુઃપરિણામાને કારણે દુ:શ્રમણતારૂપ જે ભાવે ઉત્પન્ન થાય છે તેમને ભાવરૂપ દુઃખશય્યા કહી શકાય છે એવી ભાવરૂપ દુઃખશય્યા ચાર કહી છે—(૧) પ્રવચન પ્રત્યે અશ્રદ્ધારૂપ દુઃખશય્યા, (૨) પરલાલ પ્રાર્થના રૂપ દુઃખશય્યા (૩) કામાશ'સતારૂપ દુઃખશય્યા અને (૪) સવાહનાદિની ચાહનારૂપ દુઃખશય્યા, પહેલા પ્રકારની દુઃખશય્યાનું સ્પષ્ટીકરણ—કાઈ ગુરુકર્માં જીવ કેશેાનુ લુચન કરીને ગૃહસ્થાવસ્થાના પરિત્યાગપૂર્વક નિ ંથ પર્યાયને સ્વીકાર કરી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #140

स्थानाङ्गसूत्रे ततां प्रव्रजितः-अधिगतः प्राप्त इत्यर्थः, नैर्ग्रन्थे-निर्ग्रन्थ-:-बाह्याभ्यन्तरग्रन्थिरहिता अर्हन्तः, तेषामिदं नैर्ग्रन्थं, तस्मिन् प्रवचने-शङ्कितः-शङ्कावान् ‘आहेतशासने यदुक्त जीवादिकं तत् सत्यं वा मिथ्या येति देशसर्वशङ्कावान्, तथा कासितः-आईतमतातिरिक्तमते इच्छावान्-' मतान्तरमपि समोचीनमिति मति. मान् , विचिकित्सितः-फले संशययुक्तः, तथा-भेदसमापन्नः- जिनोक्तं सर्वम् इत्थमेव अन्यथा ये'ति बुद्धिभेदवान् , कलुषसमापन:-' नैतदेव' मिति विपरीतज्ञानवान् नैर्ग्रन्थ-प्रवचनं नो श्रद्दधाति तत्र श्रद्धां न करोतीत्यर्थः, नो प्रत्येति-प्रतीतिं न प्रतिपद्यते, नो रोचयति-न रुचिविषयीकरोति, इत्थं नैर्ग्रन्थं है और फिर भी यह बाह्याभ्यन्तर परिग्रह विहीन निन्ध अर्हन्त भगवन्त द्वारा प्रतिपादित प्रवचनमें ऐसी शङ्कावाला बनता है कि आहत शासनमें जो जीवादिक तत्त्व कहे गये हैं वे सत्य हैं या मिथ्या हैं, इस प्रकारसे देशरूपसे या सर्व रूपसे वह शङ्कावाला बनता है, तथा-ऐसी शङ्कावाला बनता है कि मनान्तर भी समीचीन हैं, तथाविचिकित्सित फलमें संशययुक्त बनता है भेदसमापन्न बनता है, "जिनोक्त तत्त्व आहेत मतसे अतिरिक्त सबके सब प्रकारसे हैं याअन्यथा हैं" इस प्रकारसे बुद्धि भेदवाला बनता है तथा कलुष समापन्न होता है यह इस तरहसे नहीं है, इस प्रकारसे विपरीत ज्ञानवाला बनता है, इस प्रकारके भावोंसे युक्त होकर वह नैर्ग्रन्थ प्रवचन पर श्रद्धा नहीं करता है, उस पर प्रतीति नही लाता है, उसे अपनी લે છે નિગ્રંથ બનવા છતાં બાહ્યાભ્યન્તર પરિગ્રહથી વિહીન એ તે અહંત ભગવન્ત દ્વારા પ્રતિપાદિત પ્રવચનમાં અશ્રદ્ધા રાખે છે, તેને એ વિચાર આવે છે કે અહંત શાસનમાં જે જીવાદિક તત્વ પ્રરૂપ્યાં છે તે શું સત્ય છે કે મિથ્યા છે ? આ પ્રકારે તે દેશરૂપે (અંશત:) અથવા સર્વરૂપે (સંપૂર્ણ રૂપે) શંકાવાળો બને છે, તથા તેને એ સંભ્રમ થાય છે કે અન્ય મત. વાદીઓની માન્યતા પણ સાચી હોઈ શકે છે. વળી તે વિચિકિત્સિત બની જાય છે એટલે કે ફલની બાબતમાં પણ સંશયયુકત બની જાય છે તથા તે ભેદસમાપન પણ બની જાય છે, એટલે કે જિનેક્ત તત્વ જિનપ્રરૂપિત સ્વશાસન અને પરશાસન (અન્ય સિદ્ધાંત) એક જ પ્રકારની માન્યતા ધરાવે છે કે વિરૂદ્ધ માન્યતા ધરાવે છે, આ પ્રકારની મુંજવણને કારણે બુદ્ધિભેદવાળે બની જાય છે, તથા તે કલુષ સમાપન્ન બની જાય છે–એટલે કે અડત પ્રવચન મિથ્યા છે, એવી વિપરીત માન્યતાવાળ બની જાય છે. આ પ્રકારના ભાવથી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #141

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू०२६-२७ साघोः दुःखशय्यानिरूपणम्
१२५
प्रवचनम् अश्रद्दधानः अपतियन् अरोचयन् स संयतो मनउच्चावचम् - अनेकप्रका रकं विषयम् विविधविषयेषु निर्गच्छति गमेरत्रान्तर्भावितण्यर्यतया निर्गमयतिनयति तेन हेतुना स विनिधातं- धर्मभ्रंशं संसारं वा आपद्यते = प्राप्नोतीति प्रथमा दुःखशय्या १|
" अहावरा दोच्चे " - त्यादि - अथ = प्रथमदुःखशय्यानिरूपणानन्तरम् अपरा - द्वितीया दुःखशय्या निरूप्यते, तथाहि - " से णं" इत्यादि प्राग्वत्, नवरं - स्वकेन- स्व एव स्वकः - स्वकीयस्तेन लाभेन - भक्तपानादि प्राप्तिरूपेण, नो तुष्यति सन्तुष्टो न भवति, किन्तु परस्य-स्वातिरिक्तस्य संयतस्य सकाशात् लाभ - भक्तपानादि प्राप्तिरूपम् आशयति तस्य आशां करोति स मां दास्यतीति संभावयति, स्पृहयति वान्छति, प्रार्थयति = पाचते, अभिलपति लब्धेऽप्यन्नादौ पुनर्वाच्छति, शेषं च प्रथम दुःखशय्यामूत्रवद् बोध्यम् । इति द्वितीया दुःखशय्या २ | रुचिका विषय नहीं बनाता है तो ऐसी परिणति में यह नैर्ग्रन्थ प्रचचनकी श्रद्धादि से विहीन बना हुवा संयत विविध विषयोंमें अपने मनको ले जाता है, इस कारण वह " विनिघात " को धर्मभ्रष्टताको, या संसारको प्राप्त करता है इस प्रकार की यह प्रथम दुःखशय्या है - १ | द्वितीय दुःख शय्या में भी ऐसाही कथन जानना चाहिये, परन्तु इसमें वह संयत अपने प्राप्त भक्तपानादिमें संतुष्ट नहीं होता है, किन्तु अपने से अतिरिक्त संयत के भक्तपानादिककी आशा करता है कि वह मुझे अपने भक्तपानादिकमें से दे दें बाकीका कथन मूलार्थ जैसा है -२ तृतीय
યુક્ત થવાને કારણે તે નૈગ્રંથ પ્રવચન પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખતા નથી, તેને પાતાની પ્રતીતિના ષિષય મનાવતા નથી અને તેમાં રુચિ પણ રાખતા નથી. આ પ્રકારની પરિણતિથી યુક્ત થયેલે અને નગ્રંથ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા આદિથી વિહીન અનેલા તે શ્રમણ નિગ્રંથ વિવિધ વિષયામાં પેાતાના મનને ભમવા દે છે. તે કારણે તે ધર્મભ્રષ્ટ અથવા ધર્મના વિશષક થઈ જવાને કારણે સ’સારમાં પરિભ્રમણ કર્યાં કરે છે. આ પ્રકારની પહેલી ભાવરૂપ દુઃખશય્યા છે.
ખીજી દુઃખશય્યાનું સ્વરૂપ—અહી' પણ પહેલી દુઃખશય્યા જેવુ કથન સમજવું. આ દુઃખશય્યાના વર્ણનમાં એટલી જ વિશેષતા છે કે તે સયત પેાતાને પ્રાપ્ત થયેલા આહારપાણી આદિથી સતાષ માનતા નથી પશુ અન્ય સયતને પ્રાપ્ત થયેલા આહરાદિની આશા કરે છે. એટલે કે તે એવી અભિલાષા રાખે છે કે અન્ય સયત મને તે આહારાદિ આપી દે. બાકીનું કથન મૂળામાં કહ્યા અનુસાર સમજવું.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #142

स्थानाङ्गसूत्रे "अहावरा तच्च"-इत्यादि-अथ तृतीया दुःखशय्या निरूप्यते, तथाहि" से णं" इत्यादि-पूर्ववत् , नवरं दिव्यान्-देवलोके भवान् मनोज्ञान् वा मानुध्यकान्-मनुष्यलोकभवान् कामभोगान्-शब्दादीन विषयान् आशयति-इत्यारभ्य अभिलपति ' यावत् ' अभिलषतिपदपर्यन्तं बोध्यम् , शेष सर्व स्पष्टम् । इति तृतीया दुःखशय्या ।३।
"अहावरा चउत्था ” इत्यादि - अथ-चतुर्थी दुःखशय्या निरूप्यतेतथाहि-" से गं" इत्यादि-प्राग्वत् , नवरं-यदाऽहम् अगारवासम् - वसत्यवेति वासः, अगारं-गृहमेव वासोऽगारवासस्तम् आवसामि-अधितिष्ठामि-तत्राऽऽ
सामोत्यर्थः, तदा खलु अहं संवाहनपरिमर्दन-गात्राभ्यङ्गगात्रोत्क्षालनानि,तत्र-संवाहनं-शरीरस्य सुखोत्पादको मर्दनविशेषः, परिमर्दनं-पिष्टादिना शरीरोद्वर्तनम् ' पीठीकरना' इति भाषापसिद्धम् , गात्राभ्यङ्गः-तैलादिनाऽङ्गम्रक्षणं शरीरे तैलाभ्यङ्ग इत्ययः, गात्रोत्क्षालनं-शरीरस्य जलेन शोधनम् , एतानि लभे= अवाप्तवानित्यर्थः, च-पुनः यत्प्रभृति यस्मात्कालादारम्य 'ण' इति वाक्यालदुःख शय्यामें वह संयत देवलोक सम्बन्धी, या मनुष्यलोक सम्बन्धी कामभोगोंकी, शब्दादिक विषयोंकी आशा करता है यहां "अभिलाषा" आदि पदोंका सबका सम्बन्ध कथन कर लेना चाहिये-३।।
चतुर्थ प्रकारको दुःखशय्या इस प्रकारसे है कि वह संयत गृहस्थाऽवस्थामें भोगे गये चरणदबयाना आदि संवाहको परिमर्दन-मालीश आदि सुखोंको याद करता है और अब संपतावस्थामें उन बातोंका लाभ नहीं होता है ऐसा विचारता है-शरीरको सुख उपजे, ऐसे मर्दनका नाम संवाहन है, पीठी करना इसका नाम-शरीरोद्वर्तन है, शरीरमें तेलकी मर्दन करना-इसका नाम गांत्राभ्यङ्ग है, शरीरका
ત્રીજી દુઃખશયા-આ દુઃખશયાનું કથન મૂળાથે પ્રમાણે જ સમજવું અહીં દેવલોક અથવા મનુષ્યલેક સંબધી કામગોની-શબ્દાદિક વિષયની આશા રાખનાર સંયત પિતાને સંસાર વધારે છે, એવું સમજવું.
ચેથા પ્રકારની દુખશય્યા–અહીં એવા સંતની વાત કરી છે કે જે પિતાની ગૃહસ્થાવસ્થામાં ભગવેલા ચરણ દબાવરાવવા આદિ રૂપ સંવાહનને, પરિમર્દન (માલિશ) આદિ સુખને યાદ કરે છે અને સંયતાવસ્થામાં એ લાભ ન મળવાને કારણે મનમાં દુખ અનુભવે છે (શરીરને સુખ ઉપજે એવી રીતે તેને દબાવરાવવું તેનું નામ સંવાહન છે શરીરે પીઠી, સુખડ આદિ ચળાવવી તેનું નામ શરીર દ્વર્તન છે, શરીરે તેલનું માલિશ કરવું તેનું નામ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #143

सुधा टीका स्था०५७०३ सू०२७ साघोः सुखशय्यानिरूपणम्
१२७ झारे, 'अहं मुण्डः' इत्यारभ्य प्रबजित इत्यन्तं पाग्यद् बोध्यम् , तावत्मभृतितस्मात्कालादारभ्य अहं संवाहनादिकं न लभे, शेषं व्याख्यातपूर्वम् । इति चतुर्थी दुःखशय्या ।४ । सू० २६ ॥
अथ सुखशय्यानिरूप्यते
टीका-" चत्तारि सुहसेज्जाओ" इत्यादि-सुखशय्या:-सुखदाः शय्याः सुखशय्याः, ता द्रव्यभावभेदेन द्विविधाः, तत्र द्रव्यतस्तथाविधसुखदपर्यादिरूपाः, भावतः स्वस्थचित्तत्वेन सुश्रमणत्वस्वभावाः, ताः प्रवचनश्रद्धा १-परला. भानिच्छा २-कामानाशंसना ३-वेदनासम्यक्सनरूपाश्चतस्रः प्रज्ञप्ताः, तत्र प्रथमा सुखशय्या-स खलु मुण्डो भूत्वा अगाराद् अनगारितां प्रत्र जितो नर्गन्थे प्रवचने निश्शङ्कितो निष्काक्षितो यावत् नो पिनिघातमापधत इति । १ । द्वितीया शोधन जलसे करना, न्हाना स्नान करना इसका नाम गात्रोत्क्षालन है । बाकी का सब कथन मूल जैसा है ॥२६॥ __ अय सुख शय्याके विषयमें सूत्रकार कहते हैं, कि सुखशय्यामी चार प्रकारकी है । यह-सुखशयया द्रव्य-भायके भेदसे दो प्रकार है, तथाविध सुखकारक पल्यङ्क-पर्यङ्क आदिरूप द्रव्यप्लुखशय्या है, और स्वस्थ चित्तसे सुश्रमण स्वभावरूप भायसुखशय्या है। यह भावरूपसुखशय्या-प्रवचन श्रद्धारूपसे, परलाभको इच्छान करने रूपसे, और वेदना सम्यक् सहनरूपसे चार प्रकारकी है-इनमें प्रवचन श्रद्धारूप जो सुखशय्या है वह इस प्रकारसे है, जब मुण्डित होकर कोई पुरुप गृहस्थावस्थासे अनगारायस्थाको प्राप्त होता है तब वह नैग्रन्थ प्रवचन में निश्शडित होता है, निष्काक्षित आदि विशेषणोंवाला है, अतः वह धर्मभ्रष्ट नहीं होता है या संसारमें परिभ्रमण नहीं करता है-१ ગાત્રાભંગ છે, જળથી શરીરની શુદ્ધિ કરવા રૂપ ખાનને ગાત્રોક્ષાલન કહે. छे). माडीनु अथन भूखा मनुसार सम..
હવે સૂત્રકાર સુખશય્યાનું નિરૂપણ કરે છે–તેના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ તેના બે પ્રકાર પડે છે. સુખકારક પલંગ આદિને દ્રવ્યરૂપ સુખશય્યા કહી શકાય, અને સ્વસ્થ ચિત્તની અપેક્ષાએ સુશ્રમણસ્વભાવરૂપ ભાવ સુખશધ્યા સમજવી. તેના ચાર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે– (१) प्रययन श्रद्धा३५ (२) ५२सामनी भनिछ। ३५, (3) भिलागी प्रत्ये અનાસક્તિ રૂપ અને (૪) સમતા ભાવે વેદના સહન કરવા રૂપ.
પ્રવચન શ્રદ્ધારૂપ સુખશય્યા–કોઈ પુરુષ મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાના ત્યાગપૂર્વક અણગારાવસ્થા સ્વીકારે છે. તે સંયત નિગ્રંથ પ્રવચન પ્રત્યે નિઃશંકિત, નિષ્કાંક્ષિત આદિ પર્વોક્ત ભાવોથી યુક્ત મનપરિણામવાળો રહે છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #144

१२८
स्थानाङ्गसूत्रे तु स खलु मुण्डो यावत् स्वकेन लाभेन तुष्यति परस्य लाभं नो आशयति यावत् नो चिनियातमापद्यते इति । २। तृतीया तु-स खलु मुण्डो यावत् प्रव्रजितो दिव्यान् मानुष्यकान् कामभोगान् नो आशयति यावत् नो विनिघातमापद्यत इति । एतास्तिस्रोडवि व्याख्यातप्रायाः ।३।
तथा चतुर्थी सुखशय्या एवं बोध्या, तथाहि-स खलु कश्चित् मुण्डो भूत्वा अगाराद् अनगारितां मत्रजितः, तस्य प्रबजितस्य मनसि खलु एवं भवति-एवं विचारो जायते-यदि तावत् अर्हन्तो भगवन्तो हृष्टाः-हृष्टा इव हृष्टाः-विगतशोक तया आनन्दिताः, तथा-आरोग्याः=ज्वरादिरोगवर्जिताः, तथा-बलिकाः-बलं
द्वितीया सुखशय्यामें मुण्डित आदि होकर अपने लाभसेही सन्तुष्ट रहता है परके लाभको कामना आदि नहीं करता है, अतः वह विनिघातको प्राप्त नहीं होता है-२ तृतीया सुखशय्यामें रहा हुवा वह संयत दिव्य मनुष्य सम्बन्धी कामभोगोंको चाहना नहीं करता है, उनकी आशा आदिसे बिलकुल रहित हो जाता है अतः वहभी विनिघातको प्राप्त नहीं होता है-३, चौथी सुखशय्यामें वर्तमान संयत मनमें हृष्टादि विशेषणोंवाले अहंत भगवन्तोंके अन्यतरादि विशेषणों. वाले तपःकर्मों का चिन्तयन करता हुवा अपने में औपक्रमिकी एवं आभ्युपगमिकी वेदनाको सहन आदि करने की क्षमताको जागृत करताहै। તેથી તે કુતચારિત્રરૂપ ધર્મની સમ્યફ રીતે આરાધના કરીને પોતાના સંસારને અલપ કરી નાખે છે.
પરકીય લાભની અનિચ્છારૂપ બીજી સુખશય્યા–અહીં એવા સંતની વાત કરી છે કે પિતાને પ્રાપ્ત થયેલા આહારાદિથી જ સંતુષ્ટ રહે છે. અન્ય સંયતને પ્રાપ્ત થયેલા આહારાદિની કામના આદિ રાખતા નથી. તે કારણે તે પણ ધર્મને વિરાધક બનતો નથી-આરાધક જ બને છે અને અલ્પ સંસારવાળે બને છે.
ત્રીજી સુખશા–અહીં એવા સંતની વાત કરી છે કે જે દેવસંબંધી કે મનુષ્ય સંબંધી કામગની બિલકુલ ચાહના કરતો નથી એ સંયત પણ ધર્મભ્રષ્ટ થતું નથી, પણ ધર્મને આરાધક બનીને પિતાને સંસાર ઘટાડે છે. ચોથી સુખશય્યાસંપન્ન સંયત હુષ્ટાદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણવાળા અહેત ભગવંતેની અન્યતર આદિ પૂર્વોકત વિશેષણવાળા તપ કર્મોનું ચિત્તવન કરતો થકે આભુપગમિકી અને અપકમિકી વેદનાને સહન કરવાની ક્ષમતા પિતાના મનમાં જાગૃત કરે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #145

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू० २७ साधोः सुखशय्यानिरूपणम् -सामर्थ्य तच्च चतुस्त्रिंशदतिशयरूपम् , तदेगामस्तीति पलिकाः-चतुस्विंशद्विधा. तिशयसामर्थ्यवन्तः, तथा-कल्यशरीराः-कल्यो-मोक्षः, तत्मापकं शरीरं येषां ते तथा तद्भपमोक्षगामिन इत्यर्थः, तपःकर्माणि प्रतिपद्यन्ते, कीदृशानि तानी ?त्याह - " अन्नपराई " इत्यादि - अन्यतराणि - अन्यतमानि, अनशनप्रभृतिद्वादश विधतपःकर्मणां मध्ये एकतमानि, तथा - उदाराणि-अमाप्तवरतुपाप्त्यभिलाषरूपाऽऽशंसा-दोषवर्जितत्वेन प्रधानानि, तथाकल्याणानि-शिवसुखजनकानि विपुलानि - बहुदिवसेभ्योऽनुष्ठिततया बहूनि
हृष्टादि विशेषणोंका स्पष्टीकरण इस प्रकारसे है, अर्हन्त भगवन्त इन वेदनाओंके आने परभी दृष्ट हुवे की तरह हर्ष से युक्त रहे क्लान्त नहीं बने, अतः उन्हें हृष्ट विशेषणसे विशेषित कियागया है, शोकसे रहित होने के कारण उन्हें आनन्दित कहा गया है ज्वरादि रोगसे वर्जित होने के कारण उन्हें आरोग्य रूपसे प्रकट किया गया है, तथा-३४ अतिशय रूप सामर्थ्यवाले होनेसे उन्हें बलिक किया गया है, और तद्भव मोक्षगामी होने से उन्हें कल्य शरीरबाला कहा गया है. ___तपाकर्म उनके कैसे थे यह बात " अन्यतराणि" पदोंसे प्रकट की गई है उनके तपःकर्म अनशन आदि १२ प्रकारके तपाकर्मों मेंसे एकतम थे, ऐसा इस पदसे प्रकट किया गया है।
" उदार " पदसे प्रकट किया गया है कि अप्राप्त वस्तुकी प्राप्तिकी अभिलाषा रूप आशंसा दोषसे वर्जित होने के कारण प्रधान थे।
હવે આ સૂત્રમાં આવતા હૃષ્ટાદિ વિશેષણને અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં भाव छ
આ વેદનાઓ આવી પડી ત્યારે અહંત ભગવાન હર્ષથી યુક્ત રહ્યા Su, तेथी तभने 'हट' विशेष वायु छ, थी २डित डावाने १२ તેમને આનંદિત કહ્યા છે, જવરાદિ રોગોથી રહિત હોવાને કારણે તેમને આરોગ્યરૂપ નીરોગી) કહ્યા છે અને ત્રીશ અતિશય રૂપ સામર્થ્ય વાળા હોવાને લીધે તેમને બલિક કહ્યા છે આ એક જ ભવ પૂરે કરીને મેક્ષગામી થનારા હોવાથી તેમને કલ્ય શરીરવાળા કહ્યા છે.
तभना त५:४° 34 di " अन्यतराणि" म विशेषलथी घट કરવામાં આવેલ છે. આ પદને ભાવાર્થ એ છે કે તેમનાં તપ કર્મો ૧૨ પ્રકારના તપકર્મો વડે એકતમ રૂપ બની ગયાં હતાં. “ઉદાર” વિશેષણ એ પ્રકટ કરે છે કે તેમનાં તપ કર્મો અપ્રાપ્ત વસ્તુની પ્રાપ્તિની અભિલાષારૂપ આશંસા દેષથી રહિત હોવાને કારણે ઉત્તમ હતાં. “ કલ્યાણ” પદ દ્વારા
स-१७
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #146

स्थानांङ्गसूत्रे पाण्मासिकादीनि प्रयतानि - प्रकृष्टं प्रमादातिचारादिरहिततया उत्कृष्टं यातंयत्नो येषु तानि तथा=प्रमादादिरहिततत्वेनोत्कृष्टयत्नसम्पन्नानि, तथा प्रगृहीतानिप्रकृष्टेनादरभावेन स्वीकृतानि महानुभागानि - महान अनुभागः - अचिन्त्यातिशयो येषु तानि महाप्रभावयुक्तानि कर्मक्षयकारणानि मोक्षसाधकत्वेन कर्मोन्मूलन हेतुभूतानि यदि एतादृशानि तपःकर्माणि घोरतपांसि अर्हन्तो भगवन्तः प्रतिपद्यन्तेआचरणीयत्वेनाङ्गीकुर्वन्ति, तर्हि किमङ्ग ! पुनरहम् आभ्युपगमिकम् - अभ्युप गमः- शिरोलोचब्रह्मचर्यादीनां स्वीकारः, तत्र भवा आभ्युपगमिकी, तेन निर्वृ त्ताessभ्युपगमिकी - ब्रह्मचर्य भूमिशयन के शोल्लुञ्च नातापनादिरूपा, ताम्, तथाऔपक्रमिकीम्, उपक्रम्यते = क्षीयते आयुरनेनेत्युपक्रमः =ज्वरातिसारप्रभृतिरोगः, कल्याण " पद से यह प्रकट किया गया है कि वे शिवसुख के जनक थे, " विपुल " पदसे यह प्रगट किया गया है जो वे बहुत दिनों से अनुष्ठित होनेसे पाण्मासिक आदि रूपसे अनेक थे, " प्रयत" पदसे यह प्रकट किया है, ये प्रमादादि रहित होनेसे उत्कृष्टयान सम्पन्न थे, प्रगृहीत " से माना जाय कि ये अत्यधिक आदरभाव से स्वीकृत हुवे थे, " महानुभाग " से इनमें अचिन्त्य अतिशय था ऐसा जाना जाता है अर्थात् महाप्रभावयुक्त थे, तथा मोक्ष साधनभूत होनेके कारण ये कर्मक्षय कारणभूत थे, अतः यह संयत विचारताहै कि जब ऐसे २तपःकर्मो को भगवन्तोंने आचरणीय कोटिमें अङ्गीकार कर लिया है तो क्यों में आभ्युपगमिकी, ब्रह्मचर्य, भूमिशयन, केशलुञ्चन, आतापना आदि रूपक वेदनाको, एवं औपक्रमिकी- ज्वर अतिसार आदि रोगजन्य એ વાત પ્રકટ થઈ છે કે તે તપઃકર્મા શિવ સુખના જનક હતાં. विपुल પદ્મથી એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે તે ઘણા જ દિવસેાથી અનુષ્ઠિત હાવાથી છ માસિક આદિ અનેક લાંબા કાળવાળા હતાં “ પ્રયત પદ્મ એ પ્રકટ કરે છે કે તે પ્રમાદાદિથી રહિત હાવાને કારણે ઉત્કૃષ્ટ યાન સદેશ હતાં. “ પ્રગૃહીત ” પદ એ પ્રકટ કરે છે કે તે તપકના આદર ભાવપૂર્વક સ્વીકાર કરવામાં આવ્યે હતેા. “ મહાનુભાગ ”થી તેમાં અચિન્ત્ય અતિશયતા પ્રકટ થાય છે એટલે કે તે તપઃકમાં મહાપ્રભાવ યુક્ત હતાં અને મેક્ષ સાધનભૂત હાવાને કારણે તેઓ કમ ક્ષયના કારણભૂત હતાં.
""
તે સયત એવા વિચાર કરે છે કે આવા આવા તપઃકર્માને અહુ ત ભગવન્તાએ આચરણીય ગણીને જે અગીકાર કરી લીધાં હતાં તે આલ્યુપ ગમિકી વેદનાને (બ્રહ્મચર્ય, ભૂમિશયન, કેશલુંચન, આતાપના આદિ જન્ય વેદનાને ) અને ઔપમિકી વેદનાને ( જવર, અતિસાર આદિ રાગજન્ય વેદ
१३०
"
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
ܐܕ
ܕܕ

Page #147

सुधा टीका स्था०४ ३०३ सू०२७ साधोः सुखशय्यानिरूपणम्
१३१
तत्र भवा=पक्रमिकी तां वेदनां सम्यग् नो सहे मुखाद्यविकार करणेन कथं नो सहनं करोमि ?, सम्यग् नो क्षमे कोपाभावेन, तथा सम्यङ्कनो तितिक्षे अदीनभावेन, तथा - सम्यङ् नो अध्यासयामि - अध्यासोऽवस्थानं तं न करोमीत्यध्यासयामि, तस्यामेव वेदनायां निश्चलतया कथं न तिष्ठामि ? च- पुनः मम खलु आभ्युप गामिकीम् औपक्रमिक च वेदनाम्, असहमानस्य - अक्षममाणस्य, अतितिक्षमा णस्य अनध्यायतश्च किं ' मन्ने ' इति मन्ये, अयं वितर्कार्यो निपातः, क्रियते ?= किं भवति ? इति बितर्फे माह - " एगंतसो " इत्यादि मे मम एकान्तशः - एकान्तेन सर्वथा पापं कर्म क्रियते भवति । तथा च तामेव वेदनां सम्यक् सहमानस्य क्षममाणस्य तितिक्षमाणस्य अध्यासयतश्च मम खलु किं क्रियते ? - किं भवति !, एकान्तशो मम निर्जरा क्रियते भवति । इति चतुर्थी सुखशय्या । सू० २७ ॥ वेदनाको जोकि - आयुः क्षयका साधन है "नो सहे" भली भांति मुखादिके ऊपर उदासीनता लाये विना ही मध्यस्थ भावसे नहीं सहूं, "नो क्षमे" क्रोधादिका अभाव करके अभिवादनपूर्वक सम्यक् प्रकारसे क्यों न सहूं " नो तितिक्षे " अच्छी तरह विना दीनता दरसाये क्यों न मध्यस्थ भाव से सहूं, "नो अध्यासयामि " क्यों न उसे सहन करनेके लिये मैं डटा रहूं-अडोल रहूं, यदि मैं ऐसा नहीं करूंगा तो मुझे सर्वथा ज्ञानावरणीयादि कर्म से दुःखरूपी कैदखाने में रहना पडेगा मैं कर्मों से ही लिप्त बना रहूंगा और जो उस वेदना आदिको सह लेता हूं तो एकान्ततः मेरे कर्मोकी निर्जरा हो जाती है इस प्रकारकी विचारधारा रूप यह चतुर्थी सुखशय्या है || सू०२७ ॥
નાને) શા માટે હું' સમતાભાવે સહન ન કરૂ ? તેને એવા વિચાર આવે છે કે આ વેદનાએ તેા કર્મનિજ રા કરીને આયુષ્ય ક`ના ક્ષય કરનારી છે. નો सहे' । तो ते वेहनाने शा भाटे समता भावपूर्व - मुट्ठि पर उद्दासीनताना लाव साव्या विना हुँ सहुन न ४ ? " नो क्षमे " धाहिना त्यागपूर्व' यमिવાદનપૂર્વક તેને કેમ સહન ન કરૂ! " नो तितिक्षे" मद्दीन लावे-मध्यस्थ लावे तेने शा भाटे सहन न ४३ ! " नो अध्यासयामि " तेने सहन पाने શા માટે દૃઢતાપૂર્ણાંક તત્પર ન ખનું ! જો હું એવું નહીં' કરૂં તે મારું જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મરૂપી કારાગૃહમાં દુઃખ જ સહન કરવું પડશે−હુ કર્મોનું આવરણ હઠાવવાને સમર્થ થઈ શકીશ નહી. જો હું તે વેદના આર્દિને સમતા ભાવે સહન કરી લઈશ તા મારા કર્માંની એકાન્ત રૂપે નિર્જરા થઈ જશે.
આ પ્રકારની વિચાર ધારાથી પ્રેરાઈને તે ધમભ્રષ્ટ થતા નથી, પણ ધર્મના આરાધક મનીને પાતાના સ્રસાર ઘટાડે છે. । સૂ. ૨૭૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #148

१३२
स्थानाङ्गसूत्रे
पूर्व दुःखशय्याः सुखशय्याश्वोक्ताः तद्वन्तो गुणरहिता गुणसम्पन्नाश्च भवन्ति, तदर्थं किं करणीयम् इति दर्शयितुं सूत्रद्वयमाह
मूलम् - चत्तारि अवायणिज्जा पण्णत्ता, तं जहा - अविणीए १, विगइपडि बढे २, अविओसवियपाहुडे ३, माई ४ |
चत्तारि वायणिज्जा पण्णत्ता, तं जहा विणीए १, अविगइ-पडिबद्धे २, विओसवियपाहुडे ३, अमाई ४। सू० २८ ॥
छाया - चत्वारोऽवाचनीयाः प्रज्ञताः, तद्यथा, अविनीतः १, विकृतिप्रतिबद्धः २, अव्ययशमितप्राभृतः ३, मायी ४ |
चत्वारो वाचनीयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - विनीतः १, अविकृतिप्रतिबद्धः २, व्यवशमितप्रभृतः ३, अमायी ४| | ०२८ ।।
(C
टीका- चत्तारि अवाणिज्जा " इत्यादि स्पष्टम्, नवरम् - अवाचनीयाःवाचनाया अयोग्याः अविनीतः - विनयरहितः १, विकृतिप्रतिबद्धः - विकृतिः
ये कही गई दुःखशय्याओंवाले गुणरहित और गुणसम्पन्न जीव होते हैं इसकेलिये क्या करणीय है इस बात को दिखानेके लिये सूत्र - कार कहते हैं " चत्तारि अवायणिज्जा पण्णत्ता" इत्यादि २८
चार अवाचनीय कहे गये हैं जैसे अविनीत- १, विकृति प्रतिबद्ध २ अव्यवशमित प्राभृत-३ और मायी-४, जो वाचनाके अयोग्य होते हैं वे अवाचनीय हैं। जो विनय रहित होते हैं-वे अविनीत हैं-२ घृतादि रूप विकृति विगय में जो प्रतिबद्ध होते हैं, आसक्त होते हैं वे विकृतिप्रतिबद्ध हैं और जिनका आया हुवा तीव्र क्रोध उपशान्त
ઉપર્યુક્ત દુ:ખશય્યાઆવાળા શુરહિત અને ગુણુસપન્ન જીવ હાય છે તેમને માટે શું કરવુ જોઇએ તે વાતને પ્રકટ કરવા માટે સૂત્રકાર કહે छे - " चत्तारि अवायणिज्जा पण्णत्ता " इत्यादि (२८)
यार अवायनीय ४ह्या छे — ? म (१) अविनीत, (२) विठ्ठति प्रतिषद्ध (૩) અવ્યવશમિત પ્રાભૂત અને (૪) માયી. જે જીવા વાચનાને પાત્ર હાતા નથી તેમને અવાચનીય કહે છે. જેએ વિનયરહિત હૈાય છે તેમને અવિનીત કહે છે. ઘી આઢિ રૂપ વિકૃતિમાં જેએ પ્રતિબદ્ધ (આસક્ત) ડાય છે. તેમને વિકૃતિપ્રતિબદ્ધ કહે છે. જેના કોષ અતિ તીવ્ર હાય છે જેના ક્રોષ કાઈ પણ પ્રકારે ઉપશાન્ત થતા નથી તેને અનુપશાન્ત કોધ સમાપન્ન અથવા તીવ્ર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #149

सुघा टीका स्या०४ उ.३ सू.२९ चतुर्विधपुरुषजातविषकचतुर्दशचतुर्भङ्गीनि० १३३ घृतादिरूपा, तत्र प्रतिवद्धः-आसक्तः २, अव्यवशमितप्राभृतः अव्यवशमितम्अनुपशान्तं प्राभृतं-माभृतमिव प्रामृतम्-उपायनवदागतं तीनोधरूप वस्तु यस्य स तथा अनुपशान्तकोपसम्पन्नः ३, मायी-माया-कपटमस्यास्तीति मायी-छलयुक्तः ४। इति । ___ तथा चत्वारो विनीतादयो वाचनाया योग्या भवन्ति, इति प्रदर्शयति-चत्तारि वायणिज्जा" इत्यादिना, स्पष्टमेतत् , नवरं-विनीतः-विनयसम्पन्नः १, अविक. तिप्रतिबद्धः-घृतादिविकृत्यनासक्तः, व्यवशमिताभृतः-कोपर्जितः ३, अमायीमायारहितः ।। इति । मू० २८ । ___ पूर्व वाचनीया अवाचनीयाश्च पुरुषा अभिहिताः, सम्नति पुरुषाधिकारात् पुरुषविशेषान् प्रतिपादयितुं चतुर्दश चतुर्भङ्गीप्रतिवद्धं सूत्रपबन्धमाह
___मूलम्-चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-आयभरे णाममेगे णो परंभरे १, परंमरे णाममेगे णो आयंभरे २, एगे आयंभरेऽवि परंभरेऽपि ३, एगे णो आयंभरे णो परंभरे ४ (१)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-दुग्गए णाममेगे दुग्गए १, दुग्गए णाममेगे सुग्गए २, सुग्गए णाममेगे दुग्गए ३, सुग्गए णाममेगे सुग्गए ४ (२)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-दुग्गए णाममेगे दुव्यए १, दुग्गए णाममेगे सुव्वए २, सुग्गए णाममेगे दुव्वए ३, सुग्गए णाममेगे सुव्वए ४। (३)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-दुग्गए णाममेगे दुप्पडियाणंदे १, दुग्गए णममेगे सुप्पडियाणदे० ४, (४) नहीं होता है वे अनुपशान्त कोप समापन्न हैं, अर्थात् तीव्र क्रोधी हैं। छल-कपटयाले जो होते हैं वे मायी हैं । इनसे विपरीत जो हों, अर्थात् विनीत आदि होते हैं ये बाचनाके योग्य हैं । सू०२८॥ કોધી કહે છે જે છળકપટવાળા હોય છે તેમને માયી કહે છે. અવિનીત આદિથી વિપરીત એટલે કે વિનીત આદિ જીવો વાચનાને યોગ્ય ગણાય છે. સુ.૨૮
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #150

१३४
स्थानाङ्गसूत्रे
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-दुग्गए णाममेगे दुग्गइगामी १, दुग्गए णाममेगे सुगइगामी० ४, (५) __चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-दुग्गए णाममगे दुग्गई गए १, दुग्गए णाममेगे सुगई गए २, (६)
चत्तारि पुरिसजाया पणत्ता, तं जहा--तमे णाममेगे तमे १, तमे णाममेगे जोई २, जोई णाममेगे तमे ३, जोई णाममेगे जोई ४। (७)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--तमे णाममेगे तमबले १, तमे णाममेगे जोइबले २, जोई णाममेगे तमबले ३, जोई णाममेगे जोइबले ४ (८)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--तमे णाममेगे तमबलपलज्जणे १, तमे णाममेगे जोइबलपलज्जणे० ४। (९)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--परिण्णायकम्मे णाममेगे णो परिण्णायसन्ने १, परिणायसन्ने नाममेगे नो परिण्णायकम्मे, २, एगे परिणायकम्मेऽवि परिण्णायसन्नेऽवि ३॥ एगे नो परिणायकम्मे नो परिण्णायसन्ने ४। (१०)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-परिण्णायकम्मे णाममेगे णो परिणायगिहावासे, परिण्णायगिहावासे णाममेगे णो परिण्णायकम्मे० ४। (११)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--परिन्नायसन्ने नाममेगे नो परिन्नायगिहावासे, परिन्नायगिहावासे णाममेगे नो परिन्नायसन्ने० ४॥ (१२)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #151

सुघा टीका स्था०४३०३०२९ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्भङ्गीनि० १३५ __ चत्तारि पुरिसजाया पणत्ता, तं जहा- इहत्थे णाममेगे णो परत्थे १, परत्थे गाममेगे जो इहत्थे० ४। (१३)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--एगेणं णाममेगे बड्डइ एगेणं हायइ १, एगेणं णाममेगे वड्डइ दोहिं हायइ २, दोहिं णाममेगे यड्डइ एगेणं हायइ ३, दोहिं णाममेगे बड्डइ दोहिं हायइ (१४)॥ सू० २९॥
छाया-चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-आत्मम्भरिन मैको नो परमरः १, परमरो नामैको नो आत्मम्भरिः २, एक आत्मम्मरिरपि परमरोऽपि ३ एको नो आत्मम्मरिनों परभरः ४। (१)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा दुर्गतो नामैको दुर्गतः१, दुर्गतो नामैकः सुगतः २, सुगतो नामैको दुर्गतः ३, सुगतो नामैकः सुगतः ४। (२) ___पुरुष विशेषोंका प्रतिपादन करने के लिये अब सूत्रकार चतुर्दशमड़ी प्रतिबद्ध सूत्र प्रबन्धका कथन करते हैं "चत्तारि पुरिसजाया पण्णता"इत्यादि सूत्रार्थ-पुरुष जात चार कहे गयेहैं जैसे आत्मभरि नो परभर-१ परभर नो आत्मम्भरि-२ आत्मभर भी परभरभी-३ नो आत्मम्भरि नो परभर-४ ॥ १ ॥
पुनश्च-पुरुष जात चार कहे गये हैं, दुर्गत दुर्गत नामवाला १ दुर्गत सुगत नामवाला २ सुगत दुर्गत नामघाला ३ और सुगत सुगत नामयाला ४ (२)
પુરુષ વિશેનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે હવે સૂત્રકાર ૧૪ ભાંગાએથી प्रतिम सूत्रानु थन ४३ छ- 'चत्तारि पुरिसजाया पण्णता " त्याहिસૂત્રાર્થ–ચાર પ્રકારના પુરુષે કહ્યા છે–(૧) આત્મભરી ને પરભર (સ્વાર્થ સાધકને આત્મભરી અને પરાર્થસાધકને પરભર કહે છે) (૨) પરભર ને मात्ममार, (3) मामA२ मने ५२१२ मने (४) । माम मरिन। ५२०२ (१)
આ પ્રમાણે પણ ચાર પ્રકારના પુરુષે કાા છે–(૧) દુર્ગત દુર્ગત नामपाणी, (२) त सुगत नाभवाणी, (3) सुरत-शत नामपाणी मने (४) सुगत सुगत नभयाणे। (२)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #152

स्थानाङ्गसूत्रे चत्वारि पुरूषजातानि प्रजातानि, तद्यथा-दुर्गतो नामैको दुतः १, दुर्गतो नामैकः सुत्रतः २, सुगतो नामको दुर्वतः ३, सुगतो नामैकः सुव्रतः ४, (३)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तयधा-दुर्गतो नामैको दुष्प्रत्यानन्दः १, दुर्गतो नामैकः सुप्रत्यानन्दः ४। (४) - चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञतानि, तद्यथा-दुर्गतो नामैको दुर्गतिगामी १, दुर्गतो नामैकः सुगतिगामी० ४। (५)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा,-दुर्गतो नामैको दुर्गतिं गतः १, दुर्गनो नामैकः सुगति गत० ४। (६)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञतानि, तद्यथा-तमो नामैकस्तमः १, तमो नामैको ज्योतिः २, ज्योति मैकस्तमः ३. ज्योति मैको ज्योतिः ४। (७)
फिरमी-पुरुष जात चार कहे गये हैं, दुर्गत दुव्रत १ दुगत सुव्रतर सुगत दुर्बत ३ और सुगत-सुव्रत ४ (३) ।
पुनश्च-पुरुष जात चार कहे गये हैं, दुर्गत दुष्प्रत्यानन्द-१ दुर्गत सुप्रत्यानन्द० (४)
पुनश्च-पुरुष जात चार कहे गये हैं, दुर्गत दुर्गतगामी १ दुर्गत सुगतिगामी० ४ (५)
फिरभी-पुरुष जात चार कहे गये हैं, दुर्गत दुर्गतिङ्गत-१ दुर्गत सुगतिङ्गत० ४ (६)
पुनश्च-पुरुष जात चार कहे गये हैं, तमस्तम स्वरूप १ तमो ज्योतिः स्वरूप २ ज्योतिस्तमः स्वरूप ३ ज्योतिातिः स्वरूप ४ (७)
पणी पुरुषना 241 प्रमाणे या२ ५४२ ५ ५ छ-(१) हुत-दुत, (२) हुत-सुव्रत, (3) सुगत-हुत मने (1) सुगत-सुव्रत (3)
આ પ્રમાણે પણ ચાર પ્રકારના પુરુષે કહ્યા છે–(૧) દુર્ગત-દુખત્યાनन्ह, (२) दुगत सुप्रत्यानन्द प्रत्याहि यार ४१२. (४)
प्रमाणे ५ यार ४१२॥ पुरु। ४ा छ-(१) दुत-दुत. मी, (२) दुत-सुरतभी त्या या२ २ (५)
मा प्रमाणे ५ यार ४२ना पुरुष ४ छ–(१) हुत-त. आत, (२) हुत-सुतिगत या या२ २ (६)
આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના પુરુષે પણ કહ્યા છે–૧) તમસ્તમ સ્વરૂપ (२) तभी याति२१३५, (3) यतिकतम २१३५ मन (४) न्याति न्योति २५३५ (७)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #153

सुघा टीका स्था०४३०३०२९ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्मङ्गीनि० १३७
चत्वारि पुरुष नातानि प्रजातानि, तद्यथा-तमो नामैकस्तमोबलः १, तमो नामैको ज्योतिर्बलः २, ज्योतिनामैकस्तमोबलः ३, ज्योतिर्नामैको ज्योतिबल:४(८)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-तमो नामैकस्तमोबलः प्रज्वलनः १, नमो नामैको ज्योतिबल: प्रज्वलनः ४। (९) ।
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-परिज्ञातकर्मा नामैको नो परिज्ञा. तसंज्ञः १, परिज्ञातसंज्ञो नामैको नो परिज्ञातकर्मा २, एकः परिज्ञातकर्माऽपि परिज्ञातसंज्ञोऽपि ३, एको नो परिज्ञातकर्मा नो परिज्ञातसंज्ञः ४। (१०)
चत्वारि पुरुष नानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-परिज्ञातकर्मा नामैको नो परिज्ञातगृहाऽऽवासः १, परिज्ञातगृहाऽऽचासो नामैको नो परिज्ञातकर्मा० ४। (११)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-परिज्ञातसंज्ञो नामैको नो परिज्ञा. तगृहाऽऽवासः १, परिज्ञातगृहाऽऽवासो नामैको नो परिज्ञानसंज्ञः० ४। (१२) ।
पुनश्च-पुरुष जात चार कहे गये हैं जैसे तमस्तमोबल १ तमो ज्योति बल२ ज्योति तमो बल ३ और ज्योति ज्योतिबल ४ (८)
पुनश्च-पुरुष जात चार कहे गये हैं जैसे तमोबल प्रज्वलन १ तमो ज्योतिषल प्रज्वलन० ४ (९) ___ पुनश्च पुरुष जात चार कहे गये हैं जैसे परिज्ञात कर्मा नो परिज्ञात संज्ञ १ परिज्ञात संज्ञ नो परिज्ञात कर्मा २ परिज्ञात कर्मा भी परिज्ञात संज्ञ भी ३ और नो परिज्ञान कर्मा नो परिज्ञात संज्ञ० ४ (१०)
पुनश्च-पुरुष जात चार कहे गये हैं जैसे परिज्ञात कर्मा नो परिज्ञात गृहायास १ परिज्ञात गृहायास नो परिज्ञात कर्मा० ४ (११)
फिरभी-पुरुष जात चार कहे गये हैं, जैसे परिज्ञात संज्ञ नो परिज्ञात गृहाचास १ परिज्ञात गृहावास नो परिज्ञात संज्ञ० ४ (१२)
પુરુષના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે–(૧) તમસ્ત બલ, (२) तभी ज्योतिमस, (3) न्याति तमाम अन (४) ज्योति यतिमस (c)
પુરુષને નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે–(૧) તમેબલ પ્રજાલન, (૨) તમો જતિબલ પ્રજવલન ઇત્યાદિ ચાર પ્રકાર (૯)
નીચે પ્રમાણે ચા૨ પુરુષ પ્રકાર પણ કહ્યા છે-(૧) પરિજ્ઞાતકર્મા ને પરિજ્ઞાત સંજ્ઞ (૨) પરિજ્ઞાત સંસ ને પરિજ્ઞાત કર્મ, (૩) પરિજ્ઞાતકર્મા અને પરિજ્ઞાત સંજ્ઞ (૪) ને પરિઝ તકર્મા ને પરિજ્ઞાત સંશ (૧૦)
પુરુષના આ પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે-(૧) પરિસાતકર્મો નો પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસ, (૨) પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસ ને પરિજ્ઞાત કર્યા ઈત્યાદિ थार ५१२. (११)
પુરુષના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે–(૧) પરિજ્ઞાત સંજ્ઞા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #154

१३९
स्थानाङ्गसूत्रे चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-इहार्थो नामैको नो परार्थः १, पार्थों नामैको नो इहार्थः० ४। (१३)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकेन नामैको वर्धते एकेन हीयते १, एकेन नामैको वर्धते द्वाभ्यां हीयते० ४। (१४) सू० २९) ।
टीका-" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-चत्वारि पुरुषजातानि प्रजातानि, तद्यया-एक:-कश्चित् पुरुषः आत्मम्मरि:-मात्मानं विभति-पुष्णातीति आत्मभरिः-स्वार्थकारको भवति, किन्तु नो परभरः-परार्थसाधको न भवति, स च जिनकल्पिकः । इति प्रथमो भगः । १ । तथा-एकः परमरो भवति न तु आत्मम्मरित, स च परार्थसाधको भगवान ईन् , तस्य सकलस्वार्थसमाप्त्या परेषां पर
फिरभी-पुरुष जात चार कहे गये हैं जैसे ईहार्थ नो परार्थ१ परार्थ नो इहार्थ० ४ (१३)
फिरभी-पुरुष जात चार कहे गये हैं, जैसे एकसे बर्द्धमान, एकसे हीयमान १ एकसे वर्द्धमान दोसे हीयमान० ४ (१४)
इस २९ सूत्रका सारांश ऐसा है प्रथम इसके सूत्रमें जो पुरुष जात चार प्रकार के प्रकट किये गये हैं, उनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो केवल आत्मभरि होता है-अपनाही पोषण करनेवाला होता-स्वार्थ साधक होता है परार्थ साधक नहीं होता है अर्थात् स्वार्थी १ इस भंग में जिनकल्पिक साधु आते हैं।
द्वितीय भंग में परार्थ साधक भगवान् अर्हन्त आते हैं क्योंकि ये आत्मभरि नहीं होते हैं परार्थ साधक होते है । इनमें सकल स्वार्थ ને પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસ, (૨) પરિજ્ઞાત ગ્રહવાસ ને પરિજ્ઞાત સંસ ઈત્યાદિ यार २ (१२)
નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકારના પુરુષે પણ કહ્યા છે–ઈહાથ ને પરાર્થ, (૨) પરાર્થ ને ઈહાથ ઇત્યાદિ ચાર પ્રકાર (૧૩)
પુરુષના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે–(૧) એક વદ્ધમાન એક હીયમાન, (૨) એકમાં વદ્ધમાન અને બેમાં હીંયમાન ઈત્યાદિ તે या२ २. (१४)
પહેલા સૂત્રને ભાવાર્થ–પહેલા ભાંગીને ભાવાર્થ નિચે પ્રમાણે છેકઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે કેવળ આત્મભરિ (પિતાનું જ પિષણ કરનારો અથવા સ્વાર્થ સાધક) હોય છે, પણ પરાર્થસાધક હોતું નથી. જિન કલ્પિક સાધુને આ પ્રકારમાં ગણાવી શકાય.
બીજા ભાગાને ભાવાર્થ-કઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પરાર્થ સાધક હોય છે પણ સ્વાર્થ સાધક હેતું નથી. આ પ્રકારમાં અહંત ભગવાન
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #155

सुघा टीका स्था०४३०३सू०२९ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्भङ्गीनि० १३९ मानन्दसन्दोहमापकत्वात् । इति द्वितीयो भङ्गः । २ । तथा-एकः पुरुषः आत्मम्मरिः परमरश्च भवति, स च स्वपरार्थकारी स्थविरकल्पिकः, तस्य विहितानुष्ठानेन स्वार्थकारित्वाद् विधिवत् सिद्धान्तदेशनया च परार्थकारित्वात् । इति तृतीयः । ३ । तथा-एको नाऽऽत्मम्भरिन च परभरः, सचोभयानुपकारी मुग्धचुदिः कोऽपि पुरुषः । यदा-यथाच्छन्दः । इति चतुर्थः ४। इदं भङ्गचतुष्टयं लोकोत्तरपुरुषमपेक्ष्य । लौकिकपुरुषापेक्षयाऽपि यथायोग्यं भङ्गचतुष्टयं योजयितव्यम् । । ४ । (१) समाप्त हो जाते हैं और ये दूसरों को परमानन्द संदोह के प्राप्त करने चाले होते हैं। तृतीय भंग में स्वपरार्थकारी स्थविकल्पिक आता है क्योंकि धार्मिक अनुष्ठानों से यह अपना भी भला करता है और विधिवत् सिद्धान्तकी देशना द्वारा अन्य जीवोंका भी भला करता है । चतुर्थ भंगमें स्वपर अनुपकारी कोई भी मुग्ध बुद्धिवाला (विवेक रहित) पुरुष आता है क्योंकि ऐसा पुरुष न आत्मभरि होता है और न परका हित साधक होता है अथवा जो स्वेच्छाचारी होता है वह भी इस भंगके अन्तर्गत होता है ये इस प्रकार के चार भंग लोकोत्तर पुरुषकी अपेक्षा से व्याख्यात किये हैं । पर जो लौकिक पुरुष हैं उनकी अपेक्षा से भी इनका यथायोग्य व्याख्यान करना चाहिये (१) આવી જાય છે કારણ કે તેઓ સ્વાર્થ સાધક હેતા નથી પણ પરાર્થસાધક હોય છે પરમાનન્દ સંદેહ (સમૂહ) પ્રાપ્તિ કરાવનારા હોય છે.
ત્રીજા ભાંગામાં સ્વાર્થ સાધક અને પરાર્થ સાધક સ્થવિર કલ્પિકને ગણાવી શકાય છે, કારણ કે ધાર્મિક અનુષ્ઠાનેથી તેઓ પોતાનું પણ ભલું કરે છે અને સિદ્ધાન્તની દેશના દ્વારા અન્ય જીવોનું પણ ભલું કરે છે.
સ્વપર અનુપકારી કઈ પણ મુગ્ધ બુદ્ધિવાળા (વિવેક રહિત) પુરુષને ચોથા ભાંગામાં સમાવેશ થાય છે કારણ કે તે પુરુષ આત્મભરિ (સ્પાઈ સાધક–પિતાનું હિત સાધનારે) પણ હોતું નથી અને અન્યનું હિત સાધ. નારે પણ હોતું નથી. અથવા જે રવેચ્છાચારી (સ્વછંદી) હોય છે તેને પણ આ ભાંગામાં સમાવેશ થાય છે. લોકેત્તર પુરુષોની અપેક્ષાએ આ ચાર ભાંગાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. લૌકિક પુરુષની અપેક્ષાએ પણ આ ચાર ભાંગાનું યથાગ્ય કથન થવું જોઈએ,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #156

स्थानाङ्गसूत्रे
अनन्तरं चतुर्थभङ्गे उभयानुपकारी मोक्तः, स च दुर्गत एव भवितुमर्हतीति दुर्गतं निरूपयितुमाह - " चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि स्पष्टम् नवरम्एकः पुरुषो दुर्गतः - पूर्व धनहीनत्वात् ज्ञानादिरत्नहीनत्वाद्वा दरिद्रः स एव पश्चादपि दुर्गतः, अथवा - पूर्व द्रव्यतो दुर्गतः पश्चाद् भावतो दुर्गतो भवतीति प्रथमो भङ्गः | १ | एवं शेषभङ्गत्रयं बोध्यम् । तत्र केवलं सुगतः - द्रव्यतो धनसम्पन्नः, भावतस्तु ज्ञानादिरत्नसम्पन्नः सुगतपदेन बोध्यः । ४ । (२)
9
१४०
पूर्व दुर्गत उक्तः, स च कश्चिद् व्रती भवितुमर्हतीति दुर्गतसूत्रं निरूपयितुमाह - " चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - स्पष्टम्, नवरम् - एकः पुरुषः दुर्गतः -
यहाँ चतुर्थ भङ्ग में जो दोनोंके अनुपकारी कहा गया है वह दुर्गता ( दरिद्र) ही हो सकता है अतः अब सूत्रकार उस दुर्गतकी निरूपणा करते हुए कहते हैं कि कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले से ही धन हीन होता है अथवा ज्ञानादि रूप रत्नसे रहित होता है दरिद्र होता है और आगे चलकर भी ऐसा ही बना रहता है अथवा पहिले जो दुर्गत द्रव्य की अपेक्षा दरिद्र होता है बाद में भावकी अपेक्षा भी वह दुर्गत बन जाता है ऐसा वह पुरुष द्वितीय सूत्रगत प्रथम भंग में गिना गया है इसी प्रकार से शेष भंगत्रय भी कथित कर लेना चाहिये सुगत सुगत नामका जो यहां भंग है उसका तात्पर्य ऐसा है कि कोई एक ऐसा होता है जो द्रव्यसे सुगत संपन्न होता है और ज्ञानादि रत्नरूप भाव से भी संपन्न होता है (२)
અહી' ચેાથા ભાંગામાં જે ખન્નેના અનુપકારી પુરુષ કહ્યો છે તે દુતા જ હાઇ શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તે દુતની પ્રરૂપણા કરે છે—
કે!ઇ એક પુરુષ એવેા હોય છે કે જે પહેલેથી જ ધનહીન હાય છે અથવા જ્ઞાનાદિ રૂપ રત્નાથી રહિત હાય છે-દરિદ્ર હાય છે-અને ભવિષ્યમાં પણ એવા જ ચાલુ રહે છે અથવા પહેલાં જે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ફુગ ત હાય છે તે પાછળથી ભાવની અપેક્ષાએ પણ દુત ખનીજાય છે. એવા પુરુષના ખીજા સૂત્રના પ્રથમ ભાંગામાં સમાવેશ થાય છે. એજ પ્રમાણે ખાકીના ત્રણ ભાંગાના ભાવાય પણ સમજી લેવે,
અહી “ સુગત-સુગત ” નામના જે ભાંગેા છે તેના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—કોઈ એક પુરુષ એવે! હાય છે કે જે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પશુ સુગત સંપન્ન હાય છે અને જ્ઞાનાદિ રત્નરૂપ ભાવથી પણ સપન્ન હોય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #157

सुघाटीका स्था०४३०३ सू०२९ चतुविधपुरुषजातविषयकचतुदशचतुर्भङ्गीनि० १४१ दरिद्रः सन् दुर्वतः-असम्यग्नतो भवति, यद्वा-' दुव्बए' इत्यस्य दुर्व्यय इत्यर्थः, स चाऽऽयनिरपेक्षव्ययः, यद्वा-कुस्थानव्यय इति प्रथमो भङ्गः । १। तथा एका पुरुषो दुर्गतः सन् सुव्रतः-निरतिचारनियमो भवति, यद्वा-मुव्ययः-सुस्थाने समुचितव्ययकारको भवति । इति द्वितीयः । २। तथा-एकः सुव्रतः सन् दुव्रतो दुर्व्ययो वा भवति, इति तृतीयः । ३। तथा-एकः सुव्रतः सुव्ययो वा सन् पश्चा. दपि सुव्रत एव सुव्यय एव या भवति । इति चतुर्थः । ४ । (३) __ " चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एको दुर्गतः सन् दुष्प्रत्यानन्दः-दुःखेन प्रत्यानन्यते-आनन्द प्राप्यत
तृतीय सूत्रगत जो चार भंग हैं दुर्गत दुव्रत आदि रूपसे कहे गये हैं उनका तात्पर्थ ऐसा है कि कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो दरिद्र होता है और सम्यग व्रतसे रहित भी होता है अथवा-" दुव्वए" की संस्कृतच्छाया “दुर्व्यय" ऐसी भी होती है ऐसा व्यक्ति आय निरपेक्ष व्यय करता है अथवा-कुस्थान में व्यय करता है। कोई एक व्यक्ति ऐसा भी होता है जो दुर्गत होता हुआ भी नियतिचार नियमवाला होता है अथवा-सुस्थानमें समुचित व्यय करनेवाला होता है अथवा अपनी आमदनीके अनुसार व्यय करताहै तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो सुव्रत संपन्न होकर भी दुर्व्ययकारक सायच व्यापार में द्रव्यादि लगानेवाला होता है और कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो सुव्रत संपन्न ही होता है और सुव्ययकारक भी होता है (३)
ત્રીજા સૂત્રના ચાર ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ-(૧) દુર્ગત–દુતને ભાવાર્થ કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે દરિદ્ર પણું હોય છે અને સમ્યગુબતથી २लित ५५ डाय छे. अथ। “दुब्बए" मा पनी संस्कृत छाया "दुर्व्यय" દુર્વ્યય થાય છે. આ સંસ્કૃત છાયા પ્રમાણે આ ભાંગાને નીચે પ્રમાણે ભાવાર્થ થાય છે–એઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે પિતાના ધનને દુર્વ્યય કરે છે અથવા આવકને વિચાર કર્યા વિના ખર્ચ કરે છે, અને સમ્યગુવ્રતથી પણ રહિત હોય છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ એ હેાય છે કે જે દુગત હેવા છતાં પણ નિરતિચાર નિયમવાળો હોય છે, અથવા સુસ્થાનમાં સમુચિત વ્યય કરનારે હોય છે અથવા પોતાની આમદાની પ્રમાણે વ્યય કરનારો હોય છે. કઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સુવ્રત સંપન્ન હોવા છતાં પણ દુર્થય કારક સાવદ્ય વ્યાપારમાં દ્રવ્યાદિને વ્યય કરનારે હોય છે (૪) કેઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે સુવ્રત સંપન્ન પણ હોય છે અને સુવ્યયકારક પણ હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #158

१४२
स्थानाङ्गसूत्रे इति दुष्पत्यानन्दः-उपकारिणा कृतमुपकारं नाभिमन्यते तथाविधो भवति १, तथा-एकः पुरुषो दुर्गतः दरिद्रः सन्नपि सुपत्यानन्दः-उपकृत जनकृतोपकारमन्ना भवति २। एकः सुगतो दुष्पत्यानन्दो भवति ३। एक सुगतः सुप्रत्यानन्दो भवति । ४ । (४)
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-दुर्गतो नामैकः पुरुषो दुर्गतिगामी-दुर्गति-नरकादिगति गमिष्यतीति दुर्गतिगामी नरकतिर्यगादिकुगतिगमनशीलो भवति १॥ तथा-एको दुर्गतः सुग___ चतुर्थ सूत्रगत जो चार भंग प्रकट किये गये हैं-उनका तात्पर्य ऐसा है कि कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो दुर्गत होता है और बडी कठिनता से आनन्द को प्राप्त कराया जाता है ऐसा मनुष्य उपकारियोंके उपकार को नहीं मानता है तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो दुर्गत तो होता है पर उपकार करनेवाले के उपकारको मानता है २ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो सुगत धनादि संपन्न होता है पर वह दुष्पयत्यानन्द (आनन्दित) नहीं होता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो सुगत भी होता है सुप्रत्यानन्द भी होता हैं उपकार करनेवाले के उपकारको मानने वाला भी होता है (४) __पांचवें सूत्रमें जो चार प्रकारके पुरुष कहे गये हैं-उनका सारांश ऐसा है कि एक पुरुष ऐसा भी होता है जो दुर्गत दरिद्र होता है और दुर्गतिगामि नरकादि गतिमें जावेगा ऐसा होता है १ नरक-तिर्यम्
ચોથા સૂત્રના ચાર ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ–(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે દુર્ગત હોય છે અને ઘણું મુશ્કેલીથી આનંદિત કરી શકાય એ હોય છે એ પુરુષ ઉપકારીઓના ઉપકારને જ માનતો નથી (૨) કઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે દુર્ગત તો હોય છે પણ ઉપકારી જનેનો ઉપકાર માનનારા હોય છે. (૩) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સુગત (ધનાદિથી સંપન) હોય છે, પણ ઘણું મુશ્કેલીથી ખુશ કરી શકાય એવો અથવા ઉપકારીને ઉપકાર ન માનનારે હોય છે. (૪) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સુગત પણ હોય છે અને સરળતાથી ખુશ કરી શકાય એ અથવા ઉપકારીને ઉપકાર માનનારો પણ હોય છે.
पायमा सूत्रना यार Hinने मापा – (१) पुरुष दुत (६२) પણ હોય છે અને દુર્ગતિગામી (નરકાદિ ગતિમાં જનારે) પણ હોય છે.
(નરક આદિ દુર્ગતિમાં જવાના સ્વભાવવાળા પુરુષને દુર્ગતિગામી કહે
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #159

सुघाटीका स्या०४३०३ सू०२९ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्भङ्गोनि० १४३ तिगामी-देवादिसुगतिगमनशीलो भवति । २ । तथा-एकः सुगतो दुर्गतिगामी मयति ३। तथा-एकः सुगतः सुगतिगामी भवति । ४ । (५)
" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषः पूर्व दुर्गतः पश्चादपि दुर्गति-दुष्टगतिं गतः-प्राप्तो भवति, मृगापुत्रवत् १। एतद्वर्णनं दुःखविपाकस्य प्रथमाध्ययनतोऽवसे यम् । १ । एकः पूर्व दुर्गतः पश्चात् सुगति- शोभनगतिं गतो भाति दृढपहारिचौरवत् । २। तथाएक: सुगतो दुर्गतिं गतो भवति सुभूमनामकाष्टमचक्रवर्तिवत् ३। तथा-एका पूर्व सुगतः पश्चादपि सुगतिं गतो भवति भरतचक्रवर्तियत् । ४ । (६) आदि दुर्गतियों में जिसके जानेका स्वभाव होता है ऐसा होता है। तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो दुर्गत-दरिद्र तो होता है पर वह सुगतिगामी होता है-देवादि गतियों में जानेके स्वभावधाला होता है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो सुगत धनादि संपन्न होता है और दुर्गतिगामी भी होता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो सुगत भी होता है और सुगतिगामी भी होता है ४ (५)
छट्टे सूत्र में जो पुरुषजात कहे गये हैं उनका सारांश ऐसा है कि कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो मुगापुत्रकी तरह पहिले से भी दुर्गत होता है और पश्चादपि वह दुर्गतिको ही प्राप्त होता है इसके दुःखविपाकका वर्णन विपाक सूत्रके प्रथम अध्ययन से जान लेना चाहिये १, दृढ प्रहारि चौर की तरह कोई एक पुरुष ऐप्ता होता है जो पहिले तो दुर्गत होता है और बादमें वह शोभनगतिको प्राप्त होता है २ सुभूमनामक अष्टमचक्रवर्ती की तरह कोई एक पुरुष ऐसा होता છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ દુર્ગત (દરિદ્ર) તે હેાય છે પણ સુગતિગામી (દેવાદિ ગતિઓમાં ગમન કરવાના સ્વભાવવાળો) હેય છે. (૩) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સુગત (ધનાદિથી સંપન્ન) તે હોય છે પણ દુર્ગતિગામી હોય છે (૪) કેઈ એક પુરુષ સુગત પણ હોય છે અને સુગતિગામી પણ હોય છે.
છઠ્ઠા સૂત્રના ચાર ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ–(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે મૃગાપુત્રની જેમ પહેલાં પણ દુગત હોય છે અને પાછળથી પણ દુર્ગતિને પ્રાપ્ત કરનારે હોય છે. તેના દુખ વિપાકનું વર્ણન વિપાક સૂત્રના પ્રથમ અધ્યયનમાંથી વાંચી લેવું. (૨) દઢપ્રહારી ચોરની જેમ કેઈ એક પુરુષ પહેલાં તે દુર્ગત હોય છે પણ પાછળથી સુગતિને પ્રાપ્ત કરનાર હોય છે (૩) સુભૂમ નામના આઠમાં ચક્રવર્તીની જેમ કે પુરુષ પહેલાં
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #160

% 3DORE
स्थानाङ्गसूत्रे " चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषः तमः-तम इव तमः-पूर्वमन्धकारतुल्यो भवति, ज्ञानरहितत्वात् प्रकाशरहितत्वाद्वा, स पश्चादपि तमः-तमासदृश एव भवतीति प्रथमो भङ्गः ।१। तथा-एकः तमः पूर्व ज्ञानरहितत्वेन प्रसिद्धिरहितत्वेन वा तमस्तुल्यो भवति, स एव पश्चाद् ज्योतिः-ज्योतिरिय ज्योति: ज्योति सदृशो भवति, उपार्जितज्ञानत्वात् लोके औदार्यादिगुणः प्रसिद्धिमाप्तत्वाद्वा इति द्वितीयः । २ । नथा-एको ज्योति:-पूर्व ज्ञानसम्पन्नत्वेन ज्योतिस्तुल्यो भाति, स एव पश्चात् तमः-ज्ञानरहितत्वेन तमस्तुल्यो भवति । इति तृतीयः ३। तथा-एकः पूर्व ज्योतिः है जो पहिले तो सुगत होता है बादमें दुर्गतिको प्राप्त हो जाता है ३ तथा भरतचक्रवर्तीकी तरह कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले भी सुगत होता है और बाद में भी सुगतिगत होता है ४ (६)
सातवें सूत्र में जो पुरुष चार प्रकारके कहे गये हैं-उनका सारांश ऐसा है कि कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले भी ज्ञान रहित होनेसे अन्धकार के तुल्य होता है और पीछे भी वह अज्ञानी बना रहनेके कारण अन्धकार के जैसा ही बना रहता है १ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले तो ज्ञानरहित होने से या प्रसिद्धि रहित होने से तमस्तुल्य होता है पर बाद में वही जब ज्ञानका उपार्जन कर लेता है या अपने औदार्य आदि गुणेसे प्रसिद्धि प्राप्त कर लेता है तब वह ज्योति के जैसा हो जाता है २, तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले तो ज्ञान संपन्न होने से ज्योति के जैसा होता है और સુગત હોય છે પણ પાછળથી દુર્ગતિને પ્રાપ્ત કરનારે હોય છે (૪) ભરત ચકવતની જેમ કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પહેલાં પણ સુરત હોય છે અને પાછળથી પણ સુગતિગત પણ હોય છે.
સાતમાં સૂત્રમાં પુરુષના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર બતાવ્યા છે–(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પહેલાં પણ જ્ઞાનરહિત હોવાને લીધે અંધકાર સમાન હોય છે અને પછી પણ તે જ્ઞાનરહિત જ ચાલુ રહેવાને કારણે અંધકાર સમાન જ રહે છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પહેલાં જ્ઞાનરહિત અથવા પ્રસિદ્ધિરહિત હોવાને કારણે અંધકાર સમાન હોય છે પણ ત્યારબાદ જ્યારે તે જ્ઞાનનું ઉપાર્જન કરી લે છે અથવા પિતાના ઔદાર્ય આદિ ગુણેથી પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી લે છે ત્યારે જતિસમાન બની જાય છે. (૩) કેઇ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પહેલાં જ્ઞાનાદિથી સંપન્ન હોવાને કારણે જ્યોતિ સમાન હોય છે, પણ ત્યાર બાદ કેઈ નિમિત્તને લઈને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #161

सुघाटीका स्था०४३०३सू०२९ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्भङ्गीनि० १४५ पश्चादपि ज्योतिरेव मपति, सर्वदा ज्ञानप्रकाशसम्पन्नत्वात् । इति चतुर्थः ।४ (७) __" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषः पूर्व तमः-कुकर्मकारितया मलिनस्वभावो भवति स एव पश्चात् तमोबल:-तमः-प्रच्छन्नमज्ञातं बलं सामर्थ्य यस्य स तमोवलः, यद्वातमः-अन्धकार एव बलं तत्र वा बलं यस्य स तमोपलो भवति, स चासदाचारवानज्ञानी रात्रिचरो वा चौरादिः, इति प्रथमो भङ्गः । १। तथा-एकः पूर्व तमःकुकर्मकारितया मलिनस्वभावो भवति, स एव पश्चात् ज्योतिर्वल:-ज्याति-निं बलं यस्य स तथा ज्ञानबलसम्पन्नः, यद्वा-ज्योतिः-सूर्यादिप्रकाशः, तदेव तत्र बाद में किसी निमित्त यश ज्ञान रहित हो जानेसे अन्धकार तुल्य हो जाता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले ज्ञानवाला होनेसे ज्योति के जैसा होता है और बाद में भी यह ज्ञान के प्रकाश से प्रकाशवाला बना रहने के कारण ज्योति जैसा ही बना रहता है (७)
आठवें सत्र में जो पुरुष चार प्रकारके कहे गये हैं-उनका सारांश ऐसा है--कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले भी दुराचारी होनेसे अन्धकार तुल्प मलिन स्वभाववाला होता है और बाद में भी वह मलिन स्वभाववाला होता है ऐसा वह पुरुष असदाचारचाला होता है अथया अज्ञानी होता है या रातमें फिरनेवाला चौर आदिजन होता है । तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले तो तमः-कुकर्मकारी होने से मलिन स्वभावयाला होता है और वही आगे चलकर ज्योतिर्बल-ज्ञान ही है बल जिसका ऐसा होता है अर्थात् ज्ञानबल सम्पन्न हो जाता જ્ઞાન અથવા પ્રસિદ્ધિથી રહિત થઈ જવાને કારણે અંધકાર સમાન બની જાય છે. (૫) કઈ એક પુરુષ પહેલાં પણ જ્ઞ નથી યુક્ત હોવાને કારણે જાતિસમાન હોય છે અને પછી પણ જ્ઞાનરૂપ પ્રકાશથી પ્રકાશિત રહેવાને કારણે
તિસમાન જ ચાલુ રહે છે. - આઠમાં સૂરમાં પુરુષના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પહેલાં પણ દુરાચારી હોવાથી અંધકાર સમાન મલિન સ્વભાવવાળો હોય છે અને આગળ જતાં પણ દુરાચારી જ રહેવાને કારણે અંધકારતુલ્ય મલિન સ્વભાવવાળે જ ચાલુ રહે છે. એ તે પુરુષ અસદાચારવાળે અથવા અજ્ઞાની અથવા નિશાચર (ચર આદિ) હોય છે.
(૨) કઈ એક પુરુષ પહેલાં તો દુરાચારી (કુકર્મકારી) હેવાથી મલિન સ્વભાવવાળો હોય છે, પણ આગળ જતાં તિબેલા જ્ઞાન જ જેનું બલ છે
स०-१९
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #162

स्थानाङ्गसूत्रे
या बलं यस्य स तथा भवति, सच पूर्व सदाचारसम्पन्नः पश्चाद् ज्ञानी, यद्वा-लुण्टको दिवसचारी, इति द्वितीयः ।। तथा-एकः पूर्वं ज्योति -सत्कर्मकारितया उज्ज्व लस्वभावसम्पन्नो भवति, स एव पश्चात् तमोबल:-मलिनस्वभावतया अज्ञानवलो. ऽन्धकारवलो वा भवति, अयं च सदाचारवान् अज्ञानी कारणान्तराद्वा रात्रिचरः। इति तृतीयः । ३ । तथा-एकः पूर्व ज्योतिः पश्चादपि ज्योतिबलो भवति, अयं च सदाचारी ज्ञानी दिवसचारी वा । इति चतुर्थः । ४। (८) है अथया-ज्योति-सूर्यादिका प्रकाशही है बल जिसका ऐसा होता है, ऐसा वह पुरुष पहले असदाचार संपन्न फिर ज्ञानी होताहै या-लुटेराहो कर दियसचारी होताहै २,तथा कोई एक पुरुष ऐसा होताहै जो पहिले तोज्योतिःसत्कर्मकारी होने से उज्वल स्वभाव संपन्न होता है और बाद में यह तमोवल-मलिन स्वभाववाला बन जाता है अज्ञान रूप बलवाला हो जाता है अयवा अन्धकार में अपना बल प्रकट करनेवाला बन जाता है ऐसा पुरुष सदाचारी अज्ञानी जीव होता है, या कारणान्तरको पाकर जो मनुष्य चौर बन जाता है यह होता है तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले भी ज्योतिः-सत्कर्मकारी होने से उज्ज्वल स्वभाव सम्पन्न होता है और वाद में भी यह ज्योतिघल - ज्ञानही है बल जिसका ऐसाबना रहता है ज्ञानबल सम्पन्न बना रहता है अथवाતેને અથવા જ્ઞાનસંપન્ન પુરુષને તિર્બલ કહે છે ) થઈ જાય છે. અથવા સૂર્યાદિકેને પ્રકાશ જ છે બળ જેનું એવો થઈ જાય છે અથવા સૂર્યાદિના પ્રકાશમાં જ છે બળ જેનું એવો થઈ જાય છે. એવે તે પુરુષ પહેલાં અસદાચાર સંપન્ન પછી જ્ઞાની હોય છે અથવા દિનચારી હોય છે.
(૩) કેઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે પહેલાં જ્યોતિસંપન્ન ( સત્કર્મ. કારી ) હેવાથી ઉજજવળ સ્વભાવસંપન્ન હોય છે, પણ આગળ જતાં તે તમેબલ સંપન-મલિન સ્વભાવવાળે બની જાય છે–અજ્ઞાનરૂપ બળવાળો બની જાય છે અથવા અંધકારમાં પિતાનું બળ પ્રકટ કરનારો બની જાય છે એ પુરુષ સદાચારી અજ્ઞાની જીવ હોય છે અથવા કેઈ કારણને લીધે ચોરી કરવાના કાર્યમાં પડી ગયેલે જીવ હોય છે. (૪) કોઈ એક મનુષ્ય એવો હોય છે કે જે પહેલાં પણ સત્કર્મકારી હોવાથી જાતિસંપન હોય છે અને પાછળથી પણ તિર્બલ ( જ્ઞાન જ છે બળ જેનું એ અથવા સકર્મકારી હોવાથી ઉજજવલ સ્વભાવવાળે જ) ચાલુ રહે છે તિબલ સંપનને આ પ્રકારને અર્થ પણ થઈ શકે છે–સૂર્યાદિને પ્રકાશ જ જેનું બળ હોય એવા પુરુષને તિર્બલ સંપન્ન કહે છે. અથવા સૂર્યાદિને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #163

सुपाटीका स्था०४ १०१सू०९१ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्भशीनि० १४७ __ " चत्तारि पुरिसजाया ” इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तयथा एकः पुरुषः पूर्वतमः-दुराचारितया मलिनस्वभावो भवति, स पश्चात् तमोबल प्ररञ्जन:-तमोऽधकार एव वलं तमोवलं, यद्वा-तमो मिथ्याज्ञानमेव बलं तमोबलं, तत्र परज्यते= अनुरक्तो भवतीति तथा=मिथ्याज्ञानरतिकरः, रात्रिचरश्चौरो वा, यद्वा-तमएय बलं यस्मिन् यस्य वा स तमोबला=असदाचारी मिथ्याज्ञानी रात्रिचरश्चौरो वा, तत्र प्ररज्यत इति तमोबलप्ररञ्जनः-मिथ्याज्ञानिषुचौरेषु वाऽनुरागवान् । इति प्रथमः । १। सूर्यादिका प्रकाश ही है बल जिसका ऐसा होता है अथवा-सूर्यादि के प्रकाश होने पर है बल जिसका ऐसा होता है ऐसा वह पुरुष सदा. चारी ज्ञानी या दिवसचारी होता है (८) ___आठवें सूत्र में जो पुरुष चार प्रकार के कहे गये हैं-उनका सारांश ऐसा है-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले से तमः-दुराचारी होने से मलिन स्वभायवाला होता है और पीछे भी तमोबल प्ररञ्जन अन्धकार रूप बल में या मिथ्याज्ञान रूप बलमें ही बना रहता है या मिथ्याज्ञानमें रति करनेवाला बना रहता है ऐसा वह जीव या तो मिथ्यादृष्टि होता हैं या रात्रिचर-चौर होता है अथवा-तम ही है बल जिसमें-या तमही है बल जिसका ऐसा वह मनुष्य तमोषल है ऐसा यह तमोबल मनुष्य असदाचारी मिथ्याज्ञानी या रात्रिचर-चौर होता है इस तमोवल में जिसका अनुराग होता है वह तमोबल परञ्जन है ऐसा तमोयल प्ररञ्जन मिथ्याज्ञानियों में तथा चोरोंमें अनुराग रखने પ્રકાશ થતાં જ જેને બળ પ્રાપ્ત થાય છે એવા પુરુષને જ્યોતિર્બલ સંપન્ન કહે છે. એ તે પુરુષ સદાચારી જ્ઞાની અથવા દિવસચારી હોય છે.
આઠમાં સૂત્રમાં નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકારના પુરુષે કહ્યા છે–(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પહેલેથી જ તમ સંપન્ન (દુરાચારી) હોવાથી મલિન સ્વભાવવાળ હોય છે અને પાછળથી પણ તમોબલ પુરજન (
તબલ પ્રજવલન) એટલે કે અંધકારરૂપ બલથી અથવા મિથ્યાજ્ઞાન રૂપ બલથી સંપન્ન રહે છે એટલે કે મિથ્યાજ્ઞાનમાં જ રત રહ્યા કરે છે. એ જીવ કાં તે મિચ્છાદષ્ટિ હોય છે, અથવા રાત્રિચર એર હોય છે. અથવા તોબલને અર્થ આ પ્રમાણે પણ છે–તમ (અંધકાર)જ છે બળરૂપ જેમાં અથવા તેમ જ છે બળ જેનું એવા મનુષ્યને તોબલ સંપન કહે છે. એ તે તમોગલ. સંપન્ન મનુષ્ય અસદાચારી, મિથ્યાજ્ઞાની અથવા નિશાચર (ચાર) હોય છે. આ તબલમાં જેને અનુરાગ હોય છે તે પુરુષને તમેબલ પ્રરંજન કહે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #164

स्थानाङ्गसूत्रे
--
तथा - एकस्तमः -पूर्व दुराचारितया मलिनस्वभावः सन्नपि पश्चात् ज्योतिबलपरञ्जन:- ज्योति - ज्ञानं सूर्यादिप्रकाशो वा तदेव वल ज्योतिर्बलं तत्र मरज्यत इति तथा असदाचारी ज्ञानानुरागी दिवाचौरो वा यद्वा-ज्योतिरेव चलं यस्य स ज्योति र्बलो ज्ञानी दिवाचौरो वा, तत्र प्ररज्यत इति तथा ज्ञानिषु दिवाचौरेषु वा अनुरागवान् । इति द्वितीयः । २ ।
१४८
तथा -- एको ज्योतिः - सदाचारितया सुस्वभावः सत्यपि तमोवलपरञ्जनो मिथ्याज्ञानादिरतिकरो भवति, सदाचारवान् अज्ञानी रात्रिचरोवेति । तृतीयः | ३ | तथा - एको ज्योतिः - पूर्वं सदाचारितया सुस्वभावो भवति, पश्चात्तु ज्योतिमरञ्जन भवति, अयं सदाचारवान् ज्ञानी दिवाचरो वा । इति चतुर्थः । ४ । वाला मनुष्य होता है १ तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो पहिले तो तमः - दुराचारी होनेसे मलिन स्वभाववाला होता है और पीछे से ज्योतिर्बल प्ररजन-सूर्यादि के प्रकाशरूप बलमें अनुरक्त होता है - ऐसा वह मनुष्य असदाचारी ज्ञानानुरागी अथवा दिवाचोर ( दिन में में चोरी करने वाला ) होता है अथवा ज्योति ही है बल जिसका वह ज्योतिर्बल है ऐसा ज्योतिर्बल ज्ञानी अथवा दिवाचोर होता है इसमें जो अनुराग रखता है वह ज्योतिबैल पुरजन है । २ । तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो ज्योतिःसदाचारी होने से सुस्वभाववाला होता है फिर भी तमोवल प्ररञ्जन - मिथ्या ज्ञानादि में रति करनेवाला होता है ऐसा वह मनुष्य सदाचार: शाली अज्ञानी होता है या रात्रिचर मनुष्य होता है । ३ । तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होता है - जो पहिले भी सदाचारी होनेसे सुस्वभावછે. એવા તમેાખલપુર જન મિથ્યાજ્ઞાનીઓમાં અથવા ચારામાં અનુરાગ રાખનારા પુરુષ પણ હાઈ શકે છે. (ર) કેાઈ એક મનુષ્ય એવા હોય છે કે જે પહેલાં તેા તમઃસપન્ન (દુરાચારી) હેાવાથી મલિન સ્વભાવવાળે હોય છે, પણ પાછળથી યાતિષ લપ્રરંજન-સૂર્યાદિના પ્રકાશરૂપ ખળમાં અનુરક્ત થઈ જાય છે. એવે તે મનુષ્ય અસદાચારી જ્ઞાનાનુરાગી અથવા દિવાચર-સાધુ પુરુષ હાય છે. અથવા યાતિ જ જેનું બળ છે તેને જાતિલ કહે છે. એવા નૈતિખલ કાંતા જ્ઞાની હાય છે અથવા તે દિનચર હોય છે. તેમના પ્રત્યે અનુરાગ રાખનાર મનુષ્યને જયાતિખલપ્રરજન કહે છે.
(૩) કાઈ એક પુરુષ જાતિસંપન્ન (સદાચારી) હાવાથી સુસ્વભાવવાળા હાય છે, છતાં પણ તમેાખલપ્રર'જન-મિથ્યાજ્ઞાન આદિ પ્રત્યે અનુરાગ રાખનારા હોય છે. એવા તે મનુષ્ય સદાચારશાળી અજ્ઞાની હોય છે અથવા નિશાચર હોય છે, (૪) કાઈ એક મનુષ્ય એવા હોય છે કે જે પહેલાં પણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
www

Page #165

सुघा टीका स्था.४ उ.३.२९ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्भङ्गीनि० १४९ ___ यद्वा-" पलज्जणे " इति पाठस्य " प्रलज्जनः" इतिच्छाया, तत्र-एकः कश्चित् तमः-अप्रसिद्धः तमोवलेन-अन्धकारबलेन संचरन् पलज्जते लज्जितो भवतीति तमोवलपलज्जनः, अत्र-प्रथमभङ्गे प्रकाशचारी, द्वितीयभङ्गे अन्धकारचारी, तृतीयभङ्गे प्रकाशचारी, चतुर्थभङ्गे तु कुतोऽपि कारणादन्धकारचार्येवेति । ४ । यद्वा-' पज्जलणे'-त्ति पाठे 'प्रज्पलनः' इतिच्छाया, तत्र-अज्ञानवबलेन-अन्धकारवलेन वा, ज्ञानबलेन प्रकाशवलेन वा प्रज्वलति-दर्पितो भवति यः स तथा । अत्रापि भङ्गचतुष्टयं संयोज्यम् । (९) गला होता है और पीछे ज्योतिबल पुरञ्जन होता है एसा वह मनुष्य सदाचारवाला ज्ञानी मनुष्य होताहै अथवा दिवाचर-साधु मनुष्य होता है ४ अथवा " पलज्जणे" इसकी संस्कृतच्छाया-"प्रलज्जनः" ऐसी भी होती है इस पक्षमें ऐसा अर्थ होता है कि कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो तमःअप्रसिद्ध होता है और अन्धकार बल से चलता हुआ लज्जित होता है इस प्रथम भङ्ग में अप्रसिद्धियाला प्रकाशचारी साधु मनुष्य लिया गपा है तथा द्वितीय भङ्गमें अन्धकारचारी चौरादि मनुष्य लिया गया है.
तृतीय भङ्ग में भी प्रकाशचारी साधुजन लिया गया है और चतुर्थ. भङ्ग में भी किसी कारणवश अन्धकारमें ही चलनेवाला मनुष्य लिया है यद्वा-"पज्जलणे' इस पाठकी संस्कृत छाया प्रज्वलनः"ऐसी भी होती है इस पक्ष में जो अज्ञानके बलसे या अन्धकारके बलसे ज्ञानके बलसे સદાચારી હોવાથી સુસ્વભાવવાળો હોય છે અને પછી પણ જ્યોતિર્મલપુરંજન જ રહે છે. એ તે મનુષ્ય સદાચારશીલ જ્ઞાની હોય છે અથવા દિવાર–સાધુ मनुष्य होय छे. अथवा “ पलंजणे" पहनी संत या "प्रलज्जनः " થાય છે. આ સંસ્કૃત છાયા લેવામાં આવે તે ચાર ભાંગા આ પ્રમાણે બને છે–(૧) કેઈ એક મનુષ્ય એવો હોય છે કે જે તમઃ (અપ્રસિદ્ધ) હોય છે અને અંધકારરૂપ બળથી ચાલતાં લજજા અનુભવે છે. આ પ્રથમ પ્રકારમાં અબ. સિદ્ધિવાળે પ્રકાશચારી સાધુપુરુષ ગૃહીત થયે છે
બીજા પ્રકારમાં અંધકારચારી (નિશાચર) ચોર આદિ ગૃહીત થયા છે. ત્રીજા ભાગમાં પ્રકાશચારી સાધુજન ગૃહીત થયા છે. અને ચોથા ભાગમાં કેઈ કારણને આધીન થઈને અંધકારમાં જ ચાલનારે મનુષ્ય ગૃહીત થયે छ. अथवा " पजलणे "नासरत छाया पसन' थाय छे. भासत છાયાની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે જે અજ્ઞાનના બળથી અથવા અંધકારના બળથી, જ્ઞાનના બળથી અથવા પ્રકાશના બળથી પ્રજવલિત થાય
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #166

१५०
स्थानाङ्गसूत्रे
" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः परिज्ञातकर्मा-ज्ञपरिज्ञया स्वरूपतः परिज्ञातानि-आगतानि प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिहतानि कर्माणि-सावद्यरूपाणि येन स तयाभूतो भवति, किन्तु परिज्ञातसंज्ञः-परिज्ञाताः संज्ञाः-आहारादि संज्ञा येन स तथाभूतो न भवति, स च रसद्वः संयतः श्रावको वा । इति प्रथमो भङ्गः।१॥ ___तथा-एकः परिज्ञातसंज्ञो भवति, सद्भावनाभाचितत्वात् , किन्तु नो परिज्ञातकर्मा भवति सावधव्यापारानिहत्तेः, स च श्रावकः । इति द्वितीयः । २ । तथा-एकः परिज्ञातकर्माऽपि परिज्ञातसंज्ञोऽपि भवति, स च प्रकृष्टक्रियावान या प्रकाशके बलसे प्रज्वलित होता है-दर्प युक्त होता है ऐसा मनुष्य लिया गया है यहां पर भी भंग चतुष्टय लगा लेना चाहिये (९)
दशवे सूत्र में जो पुरुषजात चार कहे गये हैं-उनका सारांश ऐसा है कि कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो परिज्ञातकर्मा होता हैसंगरिज्ञासे सावद्यरूप कर्मों का स्वरूप जान लेता है-और जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनका परित्याग कर देता है परन्तु फिर भी वह आहारादि संज्ञाओं को जिसने जाना है ऐसा नहीं होता है ऐसा मनुष्य रसगृद्ध संयत होता है या श्रावक होता है १ तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो सदभावना से भावित होनेके कारण परिज्ञान संज्ञावाला तो होता है पर वह सावद्यब्यापारसे अनिवृत्त होनेसे परिज्ञातकर्मा नहीं होता है २ ऐसा वह मनुष्य श्रायक होता है तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो सायद्य आदिके स्वरूप को છે-દર્પયુક્ત થાય છે, એવો મનુષ્ય ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, એમ સમજવું. આ દૃષ્ટિએ પણ અહીં ચાર ભાંગાએ સમજી લેવા જોઈએ.
દસમાં સૂત્રમાં પુરુષના જે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે–(૧) કોઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે પરિજ્ઞાતકર્મા હોય છે એટલે કે સાવદ્ય રૂપ કર્મોના સ્વરૂપને જ્ઞાતા હોય છે, અને તેને સ્વરૂપને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેમને પરિત્યાગ કરી નાખનારે હોય છે, છતાં પણ તે આહારાદિ સંજ્ઞાઓને જાણકાર હોતું નથી. એવો જીવ રસમૃદ્ધ (રસલુપ) સંયત હોય છે અથવા શ્રાવક હોય છે (૨) કેઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે સદ્ભાવનાથી ભાવિત (યુક્ત) હેવાને કારણે પરિણાના સંજ્ઞાવળે તે હેય છે, પણ તે સાવધ વ્યાપારમાં પ્રવૃત્ત હોવાથી પરિજ્ઞાત. કર્મા હોતે નથી. એવો તે મનુષ્ય શ્રાવક હોય છે. (૩) કેઈ એક મનુષ્ય એવો હોય છે કે જે સાવદ્ય આદિના રિવરૂપને પણ જાણકાર હોય છે અને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #167

सुघाटीका स्था०४३० ३सू०२९ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्मशीनि० १५१ मुनिः प्रतिमामतिपन्नः श्रमणोपासको वा । इति तृतीयः । ३ । तथा-एको नो परिज्ञातकर्मा भवति नापिच परिज्ञातसंज्ञः, सचासंयतः । इति चतुर्थत ।४। (१०)
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषः परिज्ञातकर्मा-सावधव्यापारकरणकारणानुमतिनिवृत्तो भवति, किन्तु परिज्ञातगृहाऽऽधासम्पवजितो नो भवति, स चाप्रवजितो गृहस्थः । इति प्रथमो भङ्गः । १ । तथा-एकः परिज्ञातगृहाऽऽवासो भवति किन्तु नो परिज्ञातकर्मा भवति, स च दुष्पवजितः । इति द्वितीयः । २ । तथा-एकः परिज्ञातजाननेवाला भी होता है और परिज्ञान संज्ञावाला भी होता है ऐसा वह प्रकृष्ट क्रियावाला मुनि होता है या प्रतिमा प्रतिपन्न श्रमणोपासक होनाहै ३ तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होताहै न परिज्ञात का होता है और न परिज्ञात संज्ञावाला ही होताहै ऐसा वह मनुष्य असंयत होताहै। (१०) ____ग्यारहवें सूत्र में जो चार प्रकारके पुरुष कहे गये हैं उनका सारांश ऐसा है कि कोई ऐक पुरुष ऐसा होता है जो सावद्यव्यापारको स्वयं नहीं करता है दूसरों से भी नहीं कराता है और करनेवालोंकी अनु. मोदना भी नहीं करता है किन्तु प्रवजित नहीं होता है ऐसा वह अप. वजित गृहस्थ होता है १ तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो अप्रत्रजित गृहस्थ तो होता है पर वह परिज्ञात कर्मा नहीं होता है सावद्यव्यापार को स्वयं करता है दूसरों से कराता हैं और करनेवालोंकी अनुमोदना करता है ऐसा मनुष्य दुष्प्रवजित होता है २ तथा પરિજ્ઞાન સંજ્ઞાવાળો પણ હોય છે. એવો જીવ પ્રકૃષ્ટ કિયાવાળો મુનિ હોય છે અથવા પ્રતિમાપ્રતિપન્ન શ્રમણોપાસક હોય છે. (૪) કેઈ એક મનુષ્ય એવો હોય છે કે જે પરિજ્ઞાત કર્યા પણ હેતે નથી અને પરિજ્ઞાત સંજ્ઞાવાળ પણ લેતા નથી. એ તે મનુષ્ય અસંયત હોય છે.
૧૧. માં સૂત્રમાં જે ચાર પ્રકારના પુરુષે કહ્યા છે, તે ચાર પ્રકારનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે –(૧) કોઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે પિતે સાવદ્ય વ્યાપારોમાં પ્રવૃત્ત થતો નથી, અન્યની પાસે સાવદ્ય વ્યાપાર કરાવતે પણ નથી અને સાવદ્યવ્યાપાર કરવાની અનમેદન પણ કરતે નથી. છતાં પિત પ્રવ્રજિત થતું નથી. આવા પુરુષ અપ્રજિત ગૃહસ્થ હોય છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે પ્રવજિત તે હોય છે પણ તે પરિજ્ઞાતકર્મા હોતા નથી તેથી તે પિતે સાવદ્ય વ્યાપાર કરે છે, અન્યની પાસે સાવદ્ય વ્યાપાર કરાવે છે અને સાવઘવ્યાપાર કરનારની અનુમોદના પણ કરે છે. એવો મનુષ્ય દુષ્ણવજિત હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #168

स्थानाङ्गसूत्रे
१५२ कर्माऽपि परिज्ञातगृहाऽश्वासोऽपि भवति, स च साधुः । इति तृतीयः । ३ । तथाएको नोपरिज्ञातकर्मा नोपरिज्ञातगृहाऽऽवासश्च भवति, स चासंयतः । इति चतुर्थः । ४ । (११)
" चत्तारि पुरिसनाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषः परिज्ञातसंज्ञो भवति विशिष्ट गुणस्थानकत्यात् , किन्तु नो परिज्ञातगृहाऽऽवासः-त्यक्तगृहाऽऽचासो न भवति, गृहस्थत्वात्, स च प्रतिमाधारी श्रापकः । इति प्रथमो भङ्गः । १ ।
तथा-एकः परिज्ञातगृहाऽऽवासः-त्यक्तगृहाऽऽवासो भवति संयतत्वात् , किन्तु नो परिज्ञातसंज्ञः-त्यक्ताऽऽरम्मो न भवति अमायितत्वात् , स च दुप्पत्रकोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो परिज्ञात कर्मा भी होता है सायद्य व्यापारको स्वयं नहीं करता है दूसरोंसे भी नहीं कराता है तथा करनेवालोंकी अनुमोदना भी नहीं करता है-और परिज्ञात गृहावास भी होता है प्रबजित नहीं होता है ऐसा वह साधु होता है तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो न परिज्ञात कर्मा भी होता है और न परिज्ञातगृहायास भी होता है ऐसा वह असंयत होता है । (११)
बारहवें सूत्र में जो चार प्रकारके पुरुष कहे गये हैं उनमें कोई एक पुरुष ऐमा होताहै जो विशिष्ट गुणोंका स्थानक होनेसे परिज्ञात संज्ञावाला होता है किन्तु गृहस्थ होनेसे वह तो परिज्ञात गृहावास-त्यक्त गृहावासयाला नहीं होता है ऐसा वह प्रतिमाधारी श्रावक होता है १ तथा कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो परिज्ञातगृहावास होता
(૩) કેઈ એક મનુષ્ય એ હોય છે કે જે પરિજ્ઞાત કમ પણ હોય છે એટલે કે પિતે સાવધ વ્યાપાર કરતો નથી, કરાવતો નથી અને કરનારને અનુદતે પણ નથી પરિજ્ઞાત હાવાસ પણ હોય છે–પ્રજિત હોય છે એવો તે સાધુ હોય છે.
(૪) કેઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે પરિજ્ઞાતકમાં પણ હોત નથી અને પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસ પણ હોતો નથી એ તે અસંવત હોય છે. (૧૧)
બારમાં સૂત્રમાં જે ચાર પ્રકારના પુરુષ કહ્યા છે તેનું હવે સ્પષ્ટીકરણ ३२यामा मावे छे--
(૧) કોઈ એક પુત્ર એવો હોય છે કે જે વિશિષ્ટ ગુણોનું સ્થાનક હેવાને લીધે પરિજ્ઞાત સંજ્ઞાવાળો હોય છે, પણ ગૃહસ્થ હોવાને કારણે તે પરિજ્ઞાત ગૃડાવાસ (ત્યક્ત ગૃહાવાસવાળે) હેતો નથી. પ્રતિભાધારી શ્રાવકને આ પ્રકારમાં ગણાવી શકાય છે. (૨) કેઈ એક મનુષ્ય એવો હોય છે કે
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #169

सुघाटीका स्था०४३०३सू०२९ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्भङ्गीनि० १५३ नितः । इति द्वितीयः । २। तथा-एकः परिज्ञातसंज्ञोऽपि परिज्ञातगृहाऽऽया. सोऽपि च भवति, स च साधुः । इति तृतीयः । ३। तथा-एको नो परिज्ञात. संज्ञो नापि च परिज्ञातगृहाऽऽवासो भवति. स च सामान्यगृहस्थः । इति चतुर्थः । ४ । (१२)
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-इहार्थों नामैको नो परार्थः, तत्र-एकः पुरुषः इहार्थः-इहैय-अस्मिन्नैव जन्मनि अर्थः-भोगसुखादि प्रयोजनं यस्य स इहार्थ: ऐहिकभोगसुखार्थों, यद्वाहै-त्यक्त गृहायासवाला होता है क्योंकि-ऐसा वह संयत होता है परन्तु यह त्यक्त आरम्भवाला नहीं होता है क्योंकि यह अभावित होता है ऐसा वह दुष्प्रत्र जित होता है २ तथा कोई एक ऐसा मनुष्य होता है जो परिज्ञात संज्ञावाला भी होता है ३ ऐसा वह मनुष्य साधु होता है तथा कोई एक ऐसा भी मनुष्य होता है जो न परिज्ञात संज्ञावाला होता है और न परिज्ञात गृहाबासयाला भी होता है ४ ऐसा वह सामान्य गृहस्थ जन होता है । (१२)
" चत्तारि पुरिसजाया" इस १३ - सूत्र द्वारा जो पुरुष जात चार कहे गये हैं उनका सारांश ऐसा है-इनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जिसका प्रयोजन इसी जन्ममें भोग सुखादिरूप होता है ऐसा वह पुरुष इहार्थ कहा गया है अर्थात् यह इहार्थ पुरुष ऐहिक જે પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસ (યક્ત ગૃહાવાસવાળ) હોય છે, પણ તે ત્યક્ત આર. ભવાળે હોતું નથી. એટલે કે સાધુ હોવા છતાં પણ આરંભને પરિત્યાગ ન કરી શકનાર દુષ્પવૃજિત જીવને આ પ્રકારને પુરુષ કહી શકાય છે. (૩) કઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે પરિજ્ઞાત સંજ્ઞાવાળે પણ હોય છે અને પરિજ્ઞાત ગૃહાવ.સવાળા પણ હોય છે એ જીવ સંયત (સાધુ) હોય છે. (૪) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પરિજ્ઞાત સંજ્ઞાવાળો પણ હેતું નથી અને પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસવાળે પણ હોતું નથી. સામાન્ય ગૃહસ્થજનને આ પ્રકારના પુરુષ કહી શકાય છે. (પરિજ્ઞાત ગૃહાવાસ-ગૃહાવાસના સ્વરૂપને જાણીને તેના પરિત્યાગપૂર્વક પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરનાર.)
"चत्तारि पुरिसजाथा" यादि. १३ मां सूत्रमारे यार सरना પુરુષે કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ-(૧) કે.ઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે આ જન્મના ભેગે પગ રૂપ સુખની ઇચ્છાવાળો હોય છે એટલે કે ઐહિક ભેગસુખાથ હોય છે પણ પરભવના દેવલોક આદિના સુખની ઈચ્છાવાળો
स-२०
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #170

१५४
स्थानाङ्गसूत्रे 'इहस्थे' इत्यस्य ' इहाऽऽस्थः' इतिच्छाया, तत्पक्षे -इहास्थ इत्यस्य इहैव जन्मनि आस्था-विश्वासो यस्य स तथा इहलोकप्रतिबद्धो भवति किन्तु न परार्थ:-परत्र जन्मनि अर्थ:-स्वर्गादिसुखप्रयोजनं यस्य स तथा न भवति, यद्वा-' परत्थे' इत्यस्य 'पराऽऽस्थ' इतिच्छाया, इति पक्षे परत्र आस्था-विश्वासो यस्य स तथा न भवति, स च नास्तिकः । इति प्रथमो भङ्गः । १ । शेषमङ्गत्रयमेवं संयोजनीभोग सुखार्थी होता है यदा-" इहत्थे" शब्दकी छाया " इहस्था" ऐसी भी होती है इस पक्षमें ऐसा अर्थ होता है-कि कोई एक पुरुष ऐसा होता है कि जिसकी आस्था इसी जन्म पर होती है ऐसा वह ईहार्थ पुरुष " नो परत्थे “ परजन्ममें स्वर्गादि सुखका प्रयोजनवाला नहीं होता है अथवा-" परत्थे" की संस्कृत छाया-"परास्थ" ऐसी होगी तप इसका ऐसा अर्थ होगा-कि वह इहास्थ पुरुष परलोकमें विश्वास रखनेवाला नहीं होता है ऐसा वह नास्तिक पुरुष होता है ? शेष ३ भङ्ग इस प्रकारसे बना लेना चाहिये-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो " परत्थे नो इहत्थे २ " परार्थ या परास्थ होता है इहाथ या इहास्थ नहीं होता है २ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो " इहत्थे परत्थे वि" इहार्थ या इहास्थ भी होता है और परार्थ या परास्थ भी होता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा भी होता है जो " नो इहत्थे नो परत्थे " न इहार्थ या इहास्थ होता है और न परार्थ या परास्थ હેત નથી એવા પુરુષને “ઈહાર્થી–નો પરાથી ?” રૂપ પહેલા પ્રકારમાં ગણાવી शाय छे. अथा-"इंहस्थे" मा ५४नी सकृत छाया " इहस्थः" ५५५ था.य છે. આ સંસ્કૃત છાયાની અપેક્ષાએ પહેલે ભાગે આ પ્રકારને બને છે – કઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે આ જન્મ પરઆસ્થા રાખનાર હોય છે પણ પરભવના સુખાદિમાં આસ્થાવાળે હેત નથી. એ પુરુષ નાસ્તિક હોય છે. બાકીના ત્રણ ભાંગાએ આ પ્રમાણે સમજવા-(૨) કઈ से पुरुष " परस्थे नो इहस्थे" मेवो डाय छ , २ ५२सोना सुमनी અભિલાષા અથવા આસ્થાવાળો હોય છે પણ આ લોકના સુખની અભિલાષા अथवा मास्यावाणा हाती नथी. (3) " इहत्थे परत्थे वि" से पुरुष આ લેકના સુખની ઇચ્છા તથા આસ્થાવાળો પણ હોય છે અને પરલેકના सुमनी ५५ ५२छ। मने मास्थावाणी डाय छे. (४) 'नो इहत्थे-नो परत्थे" કેઈ એક પુરુષ આલેકના સુખની ઈચ્છા કે આસ્થાવાળે હેત નથી અને પરલેકના સુખની ઈચ્છા કે આસ્થાવાળે પણ હેતે નથી.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #171

सुघा टोका स्था०४ उ ३ सू.२९ चतुषिधपुरुषजातविषकचतुर्दशचतुर्मङ्गोनि० १५५ यम् । तत्र द्वितीयमङ्गस्थो वालतपस्वी, तथाविधश्रद्धावान् साधुर्षा २॥ तृतीयमङ्गस्थः सुश्रावकः ३। चतुर्थमङ्गस्थस्तु कालसौकरिकादि, ढोवेनि ।४। (१३) ___ "चतारि पुरिसनाया” इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषः एकेन-श्रुतेन वर्धते, एकेन-सम्यग्दर्शनेन हीयते-हीनो भवति, यथोक्तं च"जह जह बहुस्सुओ संमओ य सीसगणसंपरिवुडो य ।
अविणिच्छिो य समए तह तह सिद्धतपरिणीभो ।१। छाया-" यथा यथा बहुश्रुतः संमतश्च शिष्यगणसंपरितश्च ।
अविनिश्चितश्च समये तथा तथा सिद्धान्तप्रत्यनीकः ।१।” इति, अयमर्थः-पुरुषो यथा यथा बहुश्रुतः-बहुशास्त्रज्ञो भवति, संमतः-जनैरादृतः शिण्यगणसंपरितृतः - शिष्य गणपरिवेष्टितश्च भवति, स च यदि समयेहोता है द्वीतीय भङ्ग में बाल तपस्वीको तथाविध श्रद्धाशाली पुरुष को तृतीय भङ्ग में सुश्रावकको और चतुर्थ भङ्ग में कालसौकरिक आदि अथवा मूढको दृष्टान्त में रखना चाहिये (१३)
चौदहवें सूत्र में जो चार प्रकारके पुरुष कहे गये हैं-सो उनका सारांश ऐसा है कि इनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो एकसेश्रुतसे तो. बढता है अर्थात् स्वाध्याय करते २ या अध्ययन करते २ अपने श्रुतज्ञानको तो बढा लेना है-बहुश्रुत हो जाता है पर वह एकसे-सम्यग्दर्शन से रहित होता है कहा भी है-- ___“जह जह बहुस्लुआ" इत्यादि ॥१॥ इस गाथा का तात्पर्यार्थ ऐसा है-पुरुष जैसे २ बहुश्रुत बहु शास्त्रज्ञ होता है संमतजनों द्वारा
બીજા ભાગમાં બાલતપસ્વીને, તે પ્રકારની શ્રદ્ધાવાળા પુરુષને અથવા સાધુને મૂકી શકાય છે. ત્રીજા ભાંગામાં સુશ્રાવકને અને ચોથા ભાંગામાં મૂઢ અથવા કાલસૌકરિક જેવા પુરુષને મૂકી શકાય છે.
ચૌદમાં સૂત્રમાં જે ચાર પ્રકારના પુરુષે કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ-(૧). કેઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે એક બાબતમાં–જેમકે શ્રતમાં તે આગળ વધતો જાય છે એટલે કે સ્વાધ્યાય કરતે કરતે શ્રતજ્ઞાનમાં તે આગળ વધતું જાય છે પરંતુ બીજી બાબતમાં હીયમાણ થતું રહે છે જેમકે સમ્યગુ शनिया २डित था लय छे. ५४ छ ४-"जह जह बहुस्सुआ"त्या.
આ ગાથાને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–પુરુષ જેમ જેમ બહુશ્રુત-બહુ શાસાણ થતું જાય છે, સંમત (લેકે દ્વારા તેના અભિપ્રાયને સ્વીકારવામાં
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #172

१५६
स्थानाङ्गसूत्रे सिद्धान्ते अविनिश्चितः-संशययुक्तो भवति तदा स तथा तथा सिद्धान्तप्रत्यनीक:सिद्धान्तप्रतिकूलो भवति । १। इति प्रथमः । १। तथा-एकः पुरुष एकेनश्रुतेनैव वर्धते द्वाभ्यां-सम्यग्दर्शन-विनयाभ्यां हीयत इति द्वितीयः । २ । तथाएको द्वाभ्या-श्रुतानुष्ठानाभ्यां वर्धते, एकेन-सम्यग्दर्शनेन होयते । इति तृतीयः । ३ । तथा-एको द्वाभ्यां-श्रुतानुष्ठानाभ्यां वर्धते, द्वाभ्यां सम्यग्दर्शन-विनयाभ्यां हीयत इति चतुर्थः । ४ । (१)
यद्वा-एक एकेन-ज्ञानेन वर्धते, एकेन-रागेण हीयते, इति प्रथमः । १ । तथा-एक एकेन-ज्ञानेन वर्धते दाभ्यां राग-द्वेषाभ्यां हीयते. इति द्वितीयः ।। आहत होता है और शिष्य गणोंसे परिवेष्टित होता है वह यदि सिद्धान्त में अविनिश्चित संशययुक्त हो जाता है तो वह वैसे २ सिद्धान्त प्रत्यनीक-सिद्धान्त प्रतिकूल हो जाता है
तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो केवल एक श्रुतसेही तो बढता है पर सम्यग्दर्शन और विनय इन दोसे रहित होता है २ अर्थात् श्रुतज्ञानकी तो वृद्धि कर लेता है पर सम्यग्दर्शन और विनय इनकी वृद्धि नहीं करता है इनसे हीन होता है २ तथा कोई पुरुष ऐसा होता है जो श्रुत और अनुष्ठान इन दो से बढता है पर एक सम्यग्दर्शन से हीन होता है ३ तथा कोई एक ऐसा होता है श्रुत
और अनुष्ठान इन दोसे बढता है और सम्यग्दर्शन एवं विनय इन दोसे हीन होता है ४-१
अथया--कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो ज्ञानसे बढता है-चढा होता है और एक रागसे हीन होता है १ कोई एक पुरुष ऐसा होता આવે એ ) થતો જાય છે, અને શિષ્યના સમૂહથી યુક્ત થતું જાય છે, તેમ તેમ જે તે સંશયયુક્ત પણ થતું જાય તો તે સિદ્ધાન્ત પ્રત્યેનીક-સિદ્ધાન્ત પ્રતિકૂલ પણ થતા જાય છે.
(૨) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે એકલા શ્રતમાં તે વૃદ્ધિ પામતે રહે છે, પરંતુ સમ્યગૂ દર્શન અને વિનયથી રહિત થતો જાય છે. એટલે કે તે શ્રુતજ્ઞાન તે વધારે છે પણ સમ્યગ્ગદર્શન અને વિનયની વૃદ્ધિ કરતું નથી પણ તેનાથી વિહીન થતું જાય છે. (૩) કેઈ એક પુરુષ એ. હોય છે કે જે બેમાં મૃત અને અનુષ્કાનમાં આગળ વધતું જાય છે, પણ એકથી સમ્યગુદર્શનથી જ વિહીન થતો જાય છે. (૪) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે શ્રત અને અનુષ્ઠાનમાં તે વૃદ્ધિ કરતે રહે છે પણ સમ્યગદર્શન અને વિનયથી રહિત થતું જાય છે. અથવા–(૧) કે એક પુરુષ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #173

सुघा टीका स्था०४३०३सू०२९ चतुर्विधपुरुषजातविषयकचतुर्दशचतुर्भङ्गीनि० १५७ तथा एको द्वाभ्यां-ज्ञान--संयमाभ्यां वर्धते, एकेनरागेण हीयत इति तृतीयः । ३ । तथा--एको द्वाभ्यां ज्ञान-संयमाभ्यां वर्धते, द्वाभ्यां-राग-द्वेषाभ्यां हीयत इति चतुर्थः । ४ । (२)
अथया--एक एकेन- क्रोधेन वर्धते, एकेन--मायया हीयते, इति प्रथमः।१॥ तथा-एक एकेन-कोपेन वर्धते, द्वाभ्यां-माया लोभाभ्यां हीयते । इति द्वितीयः । २। द्वाभ्यां क्रोधमानाभ्यां वर्धते एकेन-मायया हीयत इति तृतीयः । ३ । नथा-एको द्वाभ्यां क्रोध-मानाभ्यां वर्धते, द्वाभ्यां-माया--लोभाभ्यां हीयत इति चतुर्थः । ४ । (३) (१४) हैं जो एक ज्ञानसे बढा होता है और दोसे राग एवं दोषसे हीन होता है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो ज्ञान एवं संयम से बढा होता हैं और रागसे हीन होता हैं-३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो ज्ञान एवं संयम से बढा होता है और राग एवं देष से हीन होता है ४-२ ___ अथवा--कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो एकसे-क्रोध से बढा होता है बहुत क्रोधी होता है और एकसे मायासे हीन होता है ? तथा-कोई एक पुरुष ऐसा होताहै जो एकसे कोप से बढा होताहै-और दोसे माया और लोभसे हीन होता है २ तथा कोई एक ऐसा पुरुप होता है जो क्रोध एवं मानसे बढा होता है और एकसे मायासे हीन होता है-३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो क्रोध मान इन दोसे षढा होता है एवं माया और लोभ इनसे हीन होता है જ્ઞાનમાં વધતું જાય છે પણ રાગથી રહિત થતો જાય છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ એકમાં (જ્ઞાનમાં) વધતું જાય છે, પણ એમાં (રાગ અને દ્વેષથી) ઘટતું જાય છે. (૩) કેઈ પુરુષ બેમાં (જ્ઞાન અને સંયમમાં) વધતું જાય છે પણ રાગથી રહિત થતું જાય છે. (૪) કોઈ પુરુષ જ્ઞાન અને સંયમમાં વધતું જાય છે અને રાગ અને દ્વેષમાં ઘટતું જાય છે.
અથવા–(૧) કેઈ પુરુષ એક બાબતમાં–કોધમાં વૃદ્ધિ કરતે રહે છે પણ માયાથી રહિત બનતું જાય છે. (૨) કોઈ પુરુષના ક્રોધની વૃદ્ધિ થતી રહે છે પણ માયા અને તેમની હાનિ થતી રહે છે.
(૩) કે પુરુષના ક્રોધ અને માનની વૃદ્ધિ થતી રહે છે, પણ માયા ઘટતી જાય છે. (૪) કેઈ પુરુષના કોલ અને માનની વૃદ્ધિ થતી રહે છે પણ માયા અને લેભ ઘટતા જાય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #174

स्थानाङ्गसूत्रे
१५८
अत्रेदं वोध्यं--सामान्य नै केनेति नपुंसकलिङ्गनिर्दिष्टस्य माययेति विवरणे मायारूपेण वस्तुना -- पदार्थेनेति लिङ्गसाम्येन भिन्नलिङ्गताशङ्काऽपनोदनीया (मु० २९)
अथ कन्थकदृष्टान्तमूत्रम् - मूलम्-चत्तारि कंथगा पण्णत्ता, तं जहा-आइन्ने णाममेगे आइन्ने १, आइन्ने णाममेगे खलुके २, खलुंके गाममेगे आइन्ने ३, खलुंके णाममेगे खलुंके ४॥ एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-आइन्ने णाममेगे आइन्ने चउभंगो। (१)
__ चत्तारि कंथगा पण्णत्ता, तं जहा-आइन्ने णाममेगे आइ. न्नयाए विहरइ १, आइन्ने णाममेगे खलंकत्ताए यिहरइ ४। एवामेव चत्तांरि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-आइन्ने णाममेगे आइन्नयाए विहरइ, चउमंगो। (२) यदि यहां पर ऐसी आशंका की जाय कि " एकेन" यह शब्द सामान्य रूपसे निर्दिष्ट हुआ है और जो सामान्य रूपसे निर्दिष्ट होता है वह नपुंसक लिङ्ग होता है अतः जब ऐसी बात है तो फिर आप "एकेन' से "मायया" ऐसा विवरण कैसे करते हैं तो इसका समाधान इस रूपसे कर लेना चाहिये कि " एकेन माया रूपेण वस्तुना " एक-माया रूप बस्तुसे इस प्रकारसे माया वस्तुके साथ लिङ्ग साम्यता आजाने से भिन्नलिङ्गताकी शङ्का दूर हो जाती है ।सू. २९॥
--" एकेन" मा ५४ । नपुसलिंगनू ५४ छ. छतi मा५ ते ५६ द्वारा " मायया" 'भायाथी म प्रारना सीसिंग वाय शहनवी રીતે ગૃહીત કરે છે?
उत्तर--डी " एकेन मायारूपेण वस्तुना" 'भायाथी' मा ५६ માયારૂપ એક વસ્તુથી ” આ પ્રકારના અર્થનું વાચક છે. આ રીતે માયારૂ૫ વસ્તુની સાથે લિંગની સમાનતા આવી જવાથી ભિન્ન ભિન્ન લિંગતાની
तुं निवारण 25 . ॥ सू. २८ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #175

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू०३० कन्यकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् १५९
चत्तारि कंथगा पण्णत्ता, तं जहा-जाइसंपन्ने णाममंगे णो कुलसंपन्ने० ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णता, तं जहा-जाइसंपन्ने णाममेगे णो कुलसंपन्ने, चउभंगो। (३)
चत्तारि कंथगा पण्णत्ता, तं जहा-जाइसंपन्ने णाममेगे णो बलसंपण्णे० ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहाजाइसंपन्ने णाममेगे णो बलसंपन्ने ४। (४)
चत्तारि कंथगा पण्णत्ता, तं जहा-जाइसंपन्ने णाममेगे णो रूवसंपन्ने ४॥ एवामेब चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-जाइसंपन्ने णाममेगे णो रूवसंपन्ने । (५) __ चत्तारि कंथगा पण्णता, तं जहा-जाइसंपन्ने णाममेगे णो जयसंपण्णे० ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णता, तं जहा-जाइसंपन्ने णाममेगे णो जयसंपण्णे० ४। (६) एवं कुलसंपन्नेण य बलसंपन्नेण य । (७) कुलसंपन्नेण य रूपसंपन्नेण य० ४, (८) कुलसंपन्नेण य जयसंपन्नेण य ४॥ (९) एवं बलसंपन्नण य रूवसंपन्नेण य० ४, (१०) बलसं. पन्नेण य जयसंपन्नेण य० । सव्वत्थ पुरिसजाया पडिवक्खो । (११)
चत्तारि कंथगा पण्णत्ता, तं जहा-रूवसंपन्ने णाममेगे णो जयसंपन्ने ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-रूवसंपन्ने णाममेगे णो जयसंपन्ने । (१२)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णता, तं जहा-सोहत्ताए णाममेगे निक्खंते सीहत्ताए विहरइ १, सीहत्ताए णाममेगे निक्खंते
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #176

१६०
स्थानानसूने सियालत्ताए पिहरइ २, सियालत्ताए णाममेगे निक्खंते सीहताए विरहइ ३, सियालत्ताए णाममेगे निक्खंते सियालत्ताए विहरइ ४॥ १३) ॥सू० ३०॥
__छाया- चत्वारः कन्यकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आकीर्णो नामैक आकीणः १, आकीर्णो नामकः खलुङ्क: २, खलुङ्को नामैक आकीर्णः ३, खलुङ्को नामैका खलुङ्कः ४। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-अकीर्णो नामैक आकीर्णः १। चतुर्भङ्गी । (१) । __चत्वारः कन्यकाः प्रज्ञप्ताः, नद्यथा-आकीर्णो नामैक आकीर्णतया विहरति, आकीर्णो नामैकः खलुङ्कतया विहरति । एवामेय चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञतानि, तद्यथा-आकी! नामैक आकीर्णतया विहरति चतुर्भङ्गी ४। (२)
चत्तारि कंथगा पण्णत्ता इत्यादि सूत्र ३०॥ सूत्रार्थ-कन्थक चार प्रकारके कहे गये हैं-एक आकीर्ण आकीर्ण १ दूसरा आकीर्ण खलु २ तीसरा खलुङ्क आकीर्ण ३ और चौथा खलु खलुङ्क इसी प्रकारसे पुरुष जात भी चार कहे गये हैं-आकीर्ण आकीर्ण १ इत्यादि ४-(१)
पुनश्च-कन्धक चार प्रकारके कहे गये है-एक आकीर्ण आकीर्ण रूपसे विहारी १ दूसरा आकीर्ण खलङ्क रूपसे विहारी २, तीसरा खलङ्क आकीर्ण रूपसे विहारी ३, और चतुर्थ खलुङ्क और खलुङ रूपसे विहारी ४ इसी तरहसे पुरुष जात भी चार कहे गये हैं जैसे आकीर्ण आकीर्ण रूपसे बिहारी इत्यादि ४ (२)
" चत्तारि कंथगा पण्णत्ता" त्याह- (सू. 30) सूत्रा-न्य (म विशेष)ना यार ५४२ हा छ-(१) माडी-माटी, (२) माsle - H४, (3) मj४-माधी मन (४) ४-महुँ से પ્રમાણે પુરુષના પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. જેમકે “આકીર્ણ–આકીર્ણ ” વગેરે ચાર પ્રકાર ઉપર મુજબ સમજી લેવા.
કર્થીકના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે
(१) माणु-माधी ३ विडारी, (२) माडी - ३ विहारी (3) म४-माजी ३ विडारी मन (४) म-मयु४ ३ विडारी. એજ પ્રમાણે પુરુષના પણ “આકીર્ણ-આકીર્ણરૂપે વિહારી ” આદિ ચાર પ્રકાર સમજવા. રિા
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #177

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू० ३० कन्थकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् १६१
चत्वारः कन्थकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैको नो कुलसम्पन्न: ५। एवमेव चत्पारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैकः, चतुभङ्गी ४। (३)
चत्वारः कन्थकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैको नो बलसम्पन्न: ४। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैको नो वलसम्पनः ।। (४)
चत्वारः कन्थकाः प्रज्ञप्ताः, त था-जातिसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्न: ४। एवमेव चखारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्न: ४। (५)
पुनश्च-कन्धक चार प्रकारके कहे गये हैं-जैसे, जाति संपन्न नो कुल संपन्न १ कुल संपन्न नो जाति संपन्न २ जाति संपन्न भी और कुल संपन्न भी ३ और नो जाति संपन्न नो कुल संपन्न ४ इसी प्रकार से पुरुष जात भी चार कहे गये हैं, जैसे जातिसंपन्न नो कुल संपन्न इत्यादि ४ (३)
पुनश्च-कन्धक चार प्रकारके कहे गये हैं-जैसे जातिसंपन्न नो बलसंपन्न १ बलसंपन्न नो जातिसंपन्न २ जातिसंपन्न भी और बल संपन्न भी ३ और नो जातिसंपन्न नो बलसंपन्न ४ इसी प्रकार से पुरुष जात भी चार कहे गयेहैं जैसे-जाति संपन्न नो बलसंपन्न इत्यादि ४-(४)
पुनश्च-कन्थक चार प्रकार के कहे गये हैं जैसे-जातिसंपन्न नो रूप संपन्न१ रूप संपन्न नो जाति संपन्न२ जातिसम्पन्न भी रूप सम्पन्नभी
न्य (अव)ना नये प्रमाणे सा२ ५४॥२ ५९५ ४ छ--(१) ति. सपन्न न ससपन्न, (२) ससपन्न न तिसपन्न, (3) जतिपन्न અને કુલસંપન્ન અને (૪) ને જાતિસંપન્ન ને કુલસંપન એજ પ્રમાણે પુરૂષોના પણ “ જાતિસંપન્ન ને કુલસંપન્ન ” આદિ ચાર પ્રકાર સમજવા. ૩
કર્થીકના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે–(૧) જાતિસંપન્ન ને मस पन्न, (२) रसपान न तिस पन्न, (3) तिस पन मने पलસંપન્ન (૪) ને જાતિસંપન્ન નો બલસંપન્ન. એ જ પ્રમાણે પુરુષના પણ “જાતિસંપન્ન ને બલસંપન” આદિ ચાર પ્રકાર સમજવા. ૪
કન્યકના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે–(૧) જાતિસંપન્ન ને ३५ सपन्न, (२) ३५४ पन्न न जतिपन्न, (3) तिसपन्न ५२ ३५. स-२१
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #178

२६२
स्थानाङ्गसत्रे चत्वारः कन्थकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैको नो जयसम्पन्नः १। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामेको नो जयसम्पन्नः । (८) एवं कुलसम्मन्नेन च वलसम्पन्नेन च ४, (७) कुलसम्पन्नेन च रूपसम्पन्नेन च ४। (८) कुलसम्पन्नेन च जयसम्पन्नेन च ४, (९) एवं बल. सम्पन्नेन च रूपसम्पन्नेन च ४, (१०) बलसम्पन्नेन च जयसम्पन्नेन च ४, सर्वत्र पुरुषजातानि प्रतिपक्षः । (११) ३ नो जातिसंपन्न नो रूपसंपन्न ४ इमी तरहसे पुरुष जात भी चार प्रकार के कहे गये हैं जैसे-जातिसंपन्न नो रूप संपन्न १ इत्यादि ४ (५)
पुनश्च-कन्थक चार प्रकार के कहे गये हैं जैसे-जाति संपन्न नो जय संपन्न १ इत्यादि ४ इसी प्रकारसे पुरुष जात भी चार कहे गये हैं जैसे-जातिसंपन्न नो जयसंपन्न इत्यादि ४-(६) इसी प्रकार से कुल संपन्न और बल संपन्न पद से चतुर्भङ्गी बना लेना चाहिये (७) इसी तरह से कुलसंपन्न और रूपसंपन्न पदसे चतुर्भङ्गी बना लेना चाहिये (८) इसी तरहसे कुलसंपन्न और जयसंपन्न पदसे चतुभङ्गी बना लेना चाहिये (९) इसी तरहसे बलसम्पन्न और रूपसम्पन्न पदसे भी चतुर्भङ्गी बना लेना चाहिये (१०) इसी तरह से बल सम्पन्न और जय सम्पन्न पदसे भी चतुभङ्गी बना लेना चाहिये (११) यहां सब સંપન્ન (૪) ને જાતિસંપન્ન ને રૂપસંપન્ન એ જ પ્રમાણે પુરુષના પણ "तिसपन न ३५४ पन्न" माह या२ ५४१२ सभा . (५)
કન્જકના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે-- (૧) જાતિસંપન્ન ને જયસંપન ઈત્યાદિ ચાર પ્રકાર સમજવા. એજ પ્રમાણે પુરુષના પણ “ જાતિસંપન્ન ને જયસપન” ઈત્યાદિ ચાર પ્રકાર સમજવા. દા
એજ પ્રમાણે કુલસંપન્ન અને બલસંપન્ન પદે વાપરીને પણ ચતુભગી બનાવી લેવી. છા
એજ પ્રમાણે કુલસંપન્ન અને રૂ૫સંપન્ન આ બે પદે વાપરીને પણ ચાર ભાંગા કહેવા જોઈએ. ૮
એજ પ્રમાણે કુલસંપન્ન અને જયસંપન્ન, આ બે પદો વાપરીને પણ ચાર ભાંગ બનાવવા જોઈએ. લા
એજ પ્રમાણે બલસંપન્ન અને રૂપસંપન્ન આ બે પદોના વેગથી ચતુર્ભ"ગી બનાવવી જોઈએ. ૧૦ પ્રમાણે બલસંપન્ન અને જયસંપન્નના વેગથી અગિયારમી ચતુ
. ११॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #179

सुघा टीकास्था०४३०३ सू०३० कन्धकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् १६३
चत्वारः कन्थकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रूपसम्पन्नो नामैको नो जयसम्पन्नः ४॥ एवमेव चत्पारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रूपसम्पन्नो नामैको नो जयसम्पन्नः ४६ (१२)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-सिंहतया नामैको निष्क्रान्तः सिंहतया विहरति १, सिंहतया नामको निष्क्रान्तः शृंगालतया विहरति ३ शुगालतया नामैको निष्क्रान्तः सिंहतया विहरति ३, शृगालतया नामैको निष्क्रान्तः शुगालतया विहरति ४। (१३) ।। सू०३० ॥
टोका-" चत्तारि कंथगा" इत्यादि-कन्थकजातीया अश्वविशेषाः चत्वारः प्रज्ञसाः, तद्यथा-एक:-कश्चिदश्वः आकोणः-पूर्व वेगादिगुणैर्युक्तत्वाज्जातिमान स में प्रतिपक्ष दृष्टान्तके-दार्टान्तरूप पुरुष जात कहना चाहिये, पुनश्चकन्थक चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-रूपसंपन्न नो जयसंपन्न १ इत्यादि ४ भङ्ग इसी प्रकार से पुरुषजात भी चार कहे गये हैं जैसेरूप सम्पन्न नो जय सम्पन्न इत्यादि ४ भङ्ग (१२) । ___ पुरुषजात चार कहे गये हैं जैसे-सिंह रूपसे निकलकर सिंह रूपसे विहार करनेवाला १ सिंह रूपसे निकलकर शृगाल रूपसे विहार करनेवाला २ शृगाल रूपसे निकलकर सिंहरूप से विहार करनेवाला ३ और शृगाल रूप से निकलकर शृगाल रूपसे ही विहार करनेवाला ४(१३) टीकार्थ-इस ३० - सूत्र में ये पूर्वोक्त १३ सूत्र हैं इनमें कन्थकके प्रकार के साथ पुरुष प्रकारकी साम्यता प्रदर्शित की गई है अतः प्रथम सूत्रगत
એજ પ્રમાણે “રૂપ સંપન ને સંપન્ન ” ઈત્યાદિ ચાર ભાંગાવાળી બારમી ચતુર્ભગી પણ સમજી લેવી. ૧૨
દાઈન્તિક પુરુષ સ્ત્રમાં પણ આ પ્રકારની જ ખાર ચતુર્ભગી સમજી લેવી જોઈએ.
પુરુષના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે–
(૧) સિંહ રૂપે (ગૃહસ્થાવાસમાંથી) નીકળીને સિંહ રૂપે વિહાર કરનાર, (૨) સિંહરૂપે નીકળીને શિયાળ રૂપે વિહાર કરનાર, (૩) શિયાળ રૂપે નીકળીને સિંહરૂપે વિહાર કરનાર અને (૪) શિયાળ રૂપે નીકળીને શિયાળ રૂપે જ વિહાર કરનાર. ૧૩
ટીકાર્થ–આ ૩૦ માં સૂત્રમાં ચાર ભાંગાવાળા ઉપર્યુક્ત ૧૩ સૂત્ર આપવામાં આવ્યા છે તે સૂત્ર દ્વારા કથ્થકના પ્રકારની સાથે પુરુષ પ્રકારની સામ્યતા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #180

१६४
स्थानाङ्गसूत्रे पथादपि आकीर्णो भवति । इति प्रथमः । १ । तथा-एकः पूर्वमाकीर्णः पश्चात्तु खलुङ्क:-अविनीता विस्मृतशिक्षो भवति । इति द्वितीयः । २ । तथा-एकः पूर्व खलुङ्कः सन्नपि पश्चात् स आकीर्णः-शिक्षकशिक्षया विनयवेगादिगुणसम्पन्नो भवति । इति तृतीयः । ३ । तथा-एका पूर्वमपि खलुङ्गः पश्चादपि खलुङ्क एव भवतीति चतुर्थः । ४ । (१) जो चार प्रकारके कन्धक कहे गये हैं उनका स्पष्टार्थ इस प्रकार से हैकन्थक जातीय अश्व विशेष होता है इनमें कोई एक कन्धक अश्व ऐसा होता है जो पहिले भी वेगादि गुणों से युक्त होने के कारण आकीर्ण जातिवाला होता है, और पीछे भी वह आकीर्ण ही बना रहता है ? तथा-कोई एक कन्धक अश्व ऐसा होता है जो पहिले तो आकीर्ण वेगादि गुणोंसे युक्त होने के कारण जातिवाला होता है और बादमें वह खलुङ-अविनीत हो जाता है-विस्कृत शिक्षावाला हो जाता है २ तथा कोई एक कन्थक अश्व ऐसा होता है कि पहिले तो यह खलुङ-अविनीत होता है और बादमें अश्व शिक्षक की शिक्षासे विनय वेग आदि गुणोंसे सम्पन्न हो जाता है और कोई एक कन्यक अश्व ऐसा होता है जो पहिले भी खलुङ-अविनीत होता है और बाद में भी खलुङ्कअधिनीत ही बना रहता है ४ इस प्रकारके ये प्रथम सूत्रके चार भङ्ग हैं इसी प्रकारसे पुरुषजात भी जो चार कहे गये हैं-उनका सारांश પ્રકટ કરવામાં આવી છે. કન્યક જાતિને એક અશ્વવિશેષ હોય છે. તે અશ્વ સાથે પુરુષોની અહીં જુદી જુદી સરખામણી કરી છે.
પહેલા સૂત્રમાં જે ચાર પ્રકારના કથક કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે સમજવું–(૧) કોઈ એક કન્યક એ હોય છે કે જે પહેલાં પણ વેગાદિ ગુણેથી યુક્ત હોવાને કારણે આકીર્ણ જાતિવાળો હોય છે અને પાછનથી પણ આકણે જ ચાલુ રહે છે.
(૨) કોઈ એક કન્થક એ હોય છે કે જે પહેલાં વેગાદિ ગુણોથી युक्त पाने २0 Imeg -तिपाजो उय छ, ५४ पाथी म मावि. નિીત અથવા વિસ્મૃત શિક્ષાવાળો) થઈ જાય છે. (૩) કોઈ એક કન્થક (અશ્વ) એ હોય છે કે જે પહેલાં તે ખલુંક (અવિનીત) હોય છે, પણ પાછળથી અશ્વપાલની તાલીમ મળવાથી વિનય, વેગ આદિ ગુણેથી સંપન્ન થઈ જાય છે. (૪) કેઇ એક કથક અશ્વ એ હોય છે કે જે પહેલાં પણ ખલુંક (અવિનીત) હોય છે અને પાછળથી પણ અવિનીત જ ચાલુ રહે છે.
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #181

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू०३० कन्थकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् १६५५
अथ पुरुषदार्शन्तिकमाह" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया '' इत्यादि-एवमेव-कन्थकवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एक:-कश्चित् पुरुषः आकीर्णः-पूर्व विनयादिगुणैाप्तो भवति, स पश्चादपि आकोण:-तैः सम्पन्न एव भवति । इति प्रथमः । १ । तथा-एकः पूर्वमाकीणः सन्नपि पश्चात् खलुङ्गः-अविनीतो भवति, इति द्वितीयः । २ । तथा-एकः पूर्व खलुङ्कः-अविनोतः सन्नपि पश्चाद् आकीर्णः विनयादिगुणव्याप्तो भवति । इति तृतीयः । ३ । तथा-एकः पूर्वमपि खलुङ्कः पश्चादपि खलङ्क एव तिष्ठतीति चतुर्थः । ४। इत्याशयेनाऽऽह-" चउभंगो" इति-उक्तक्रमेण चतुर्भङ्गी बोध्या ।१।
पुनः कन्थकदृष्टान्तमूत्रम्"चत्तारि कंथगा " इत्यादि-कन्यकाः चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकःकश्चिदश्वाकीर्णः-पूर्व विनयवेगादिगुण सम्पन्नः पश्चादपि स आकोर्णतया-तैर्गु भी ऐसा ही है-कि कोई पुरुष तो ऐसा होता है कि पहिले भी विनयादि गुणोंसे रहित होता है और बाद में भी वह विनयादि गुणोंसे युक्त बना रहता है १ तथा-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले तो-आकीर्ण होता है बिनयादि गुणोंसे सहित होता है पर बादमें वह खलुङ्क-अविनीत हो जाता है २, तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले तो खलङ्क अविनीत होता है पर यादमें आकीर्ण यिनयादि गुणों से सहित हो जाता है ३, और कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले भी और बाद में भी खलङ्क अधिनीत का अविनीत ही बना रहता है १
द्वितीय सूत्र में जो कन्धक चतुभंगी कही गई है उसका सारांश ऐसा है-कि कोई एक अश्व ऐसा होता है जो पहिले विनय वेगादि
દાર્જીન્તિક પુરુષ સ્ત્રમાં પણ એજ પ્રકારના ચાર ભાંગા બને છે તે ચારે ભાંગાનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–
(૧) કોઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે પહેલાં પણ વિનયાદિ ગુણોથી યુક્ત હોય છે અને પછી પણ વિનયાદિ ગુણોથી યુક્ત જ રહે છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ પહેલાં તે આકીર્ણ (વિનયાદિ ગુણોથી સંપન્ન) હોય છે પણ પાછળથી ખલુંક (વિનયાદિ ગુણેથી રહિત) થઈ જાય છે. (૩) કઈ એક પુરુષ પહેલા ખલક (વિનયાદિ ગુણોથી રહિત) હેાય છે, પણ પાછળથી આકીર્ણ (વિનયાદિ ગુણોથી યુક્ત) બની જાય છે. (૪) કોઈ એક પુરુષ પહેલાં ५४ प (मविनीत) डाय छे भने पछी ५ मा (मपिनात) या २३ छ.
બીજા સૂત્રના કપકના જે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #182

स्थानाङ्गसूत्रे गैर्व्याप्ततया विहरति-पिचरति । इति प्रथमः । १ । तथा-एकः आकीर्णः सन्नपि= वेगविनयादिगुणसम्पन्नोऽपि खलुङ्कतया-अविनीततया विहरति, इति द्वितीयः ।२। तथा-एकः खलुङ्क:-अविनीतः सन्नपि आकीर्णतया-आरोहकगुणाद् वेगादिगुणव्याप्ततया विहरति, इति तृतीयः । ३ । तथा-एकः खलुङ्क:-अविनीतः खलुङ्कतया-अविनीततया विहरति । इति चतुर्थः । ४ । (२)
अथ पुरुष नातदान्तिकमूत्रम्" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया” इत्यादि-एयामेव-अनन्तरोक्तकन्थकवदेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पूर्व विनयशीलादिगुणैराकीर्णः व्याप्तः सन् पश्चादपि तैर्गुणैराकीर्णतया-व्याप्ततया विहरति । इति प्रथमो भङ्गः। १। तथा-एक आकीर्णः खलुङ्कतया विहरति । इति द्वितीयः।२। गुणों से सम्पन्न होता है और इसी तरह से यह चाल भी चलता है तथा कोई एक अश्व ऐसा होताहै जो विनय वेगादि गुणोंसे युक्त होता है पर चलने में अविनीत जैसी चालघाला होता है २ तथा कोई एक अश्व ऐसा होता है जो अविनीत होता हुआ भी चढनेवाले पुरुष के गुणके अनुसार अच्छी चाल से चलताहै ३ तथा कोई एक अश्व ऐसा होता है जो अविनीत ही होता है और अविनीत जैसी ही चाल से चलता है ४ इसी प्रकारसे कोई एक पुरुष ऐसा होताहै जो विनयशील आदि गुणों से सहित होता है और उसी तरह भी चाल चलता है, तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो विनय. शील आदि गुणोंसे युक्त हुआ भी. अविनीत की जैसी चाल चलता પ્રકારનું છે–(૧) કઈ એક કન્જક અશ્વ એ હોય છે કે જે વિનય, વેગ આદિ ગુણેથી યુક્ત હોય છે અને તેની ચાલ પણ વિનીત હોય છે. (૨) કઈ એક કન્થક એ હોય છે કે જે વિનય, વેગ આદિ ગુણેથી તે યુક્ત થાય છે પણ તેની ચાલ અવિનીત જેવી હોય છે. (૩) કેઈ એક કન્થક એ હોય છે કે જે અવિનીત હોવા છતાં પણ તેના પર સવાર થનાર પુરુષના ગુણુનુસાર સારી ચાલ ચાલનારો હોય છે. (૪) કેઈ એક કન્યક અશ્વ અવિનીત પણ હોય છે અને અવિનીત જેવી ચાલ ચાલનારો પણ હોય છે.
એજ પ્રમાણે દાર્શનિક પુરુષના પણ નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર સમજવા(૧) કેઈ એક પુરુષ વિનય, શીલ આદિ ગુણોથી યુક્ત હોય છે અને તેની ચાલ પણ એજ પ્રકારની હોય છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ વિનય, શીલ આદિ ગુણોથી યુક્ત હોવા છતાં પણ અવિનીતના જેવી તેની ચાલવાની ઢબ હેય
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #183

सुघा टीका स्था130३ सू० ३० काथकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम १६७
तथा-एकः खलुक आकीर्णतया विहरति, इति तृतीयः । ३ । तथा-एकः खलङ्क: खलुङ्कतया विहरति । इति चतुर्थः । ४ । इत्याशयेनाऽऽह-" चउभंगो" इतिप्रदशितक्रमेण चतुर्भङ्गी बोध्या । (२)
पुनः कन्थकदृष्टान्तसूत्रम्___" चत्तारि कंथगा" इत्यादि-कन्यकाः चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जाति. सम्पन्नो नामैको नो कुलसम्पन्नः १, कुलसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः २, एको जातिसम्पन्नोऽपि कुलसम्पन्नोऽपि ३, एको नो जातिसम्पन्नो नो कुलसम्पन्न ४। एते मुगमाः । (३)
अथ पुरुषजातदान्तिकमूत्रम्"एवामेय चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-एवमेव-कन्थकवदेव चत्वारि है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होताहै अपिनीत आहुभी विनयशीलादि गुणोंसे चाल चलतो है३ और कोई एक पुरुष ऐसा भी होता है अवि. नीत होता हुआ अविनीत की ही चाल चलता है ४ (२)
तृतीय सूत्र कथित जो कन्धक चतुर्भगी है-उसका सारांश ऐसा हैं-कोई एक कन्थक अश्व ऐसा होता है जो जातिसम्पन्न हुआ भी कुल सम्पन्न नहीं होता है १, कोई एक कन्थक ऐसा होता है जो कुल सम्पन्न होने पर भी जातिसम्पन्न नहीं होता है २ कोई एक कन्धक ऐसा होता है जो जाति सम्पन्न भी होता है और कुल सम्पन्न भी होता है ३ कोई एक अश्व ऐसा होता है जो न जाति सम्पन्न होता है और न कुल सम्पन्न भी होता है ४ इसी प्रकार से कोई एक છે. (૩) કોઈ એક પુરુષ વિનય, શીલ આદિ ગુણેથી રહિત હોવા છતાં પણ તેની ચાલવાની ઢબ વિનયશીલાદિ ગુણસંપન્ન હોય છે. (૪) કોઈ પુરુષ વિનય, શીલાદિ ગુણોથી યુક્ત પણ હેત નથી અને વિનીતના જેવી ચાલથી ચાલતા પણ નથી.
ત્રીજા સૂત્રમાં કથકના જે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે તેનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–(૧) કોઈ એક કન્જક અશ્વ એવો હોય છે કે જે જાતિસંપન્ન હોય છે પણ કુલસંપન્ન હોતો નથી. (૨) કેઈ એક કન્જક અશ્વ કલસંપન્ન હોય છે પણ જાતિસંપન્ન હોતું નથી. (૩) કેઈ એક કન્થક અશ્વ જાતિસંપન્ન પણ હોય છે અને કુલસંપન્ન પણ હોય છે. અને (૪) કઈ એક કથક અશ્વ જાતિસંપન્ન હેતું નથી અને કુલ સંપન્ન પણ હોતે નથી. એ જ પ્રમાણે પુરુષના પણ ચાર પ્રકાર પડે છે–(૧) કોઈ પુરુષ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #184

१६८
स्थानाङ्गसूत्रे पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा- जातिसम्पन्नो नामैको नो कुलसम्पन्नः १॥ एवं चतुर्भङ्गी बोध्या । (३)
पुनः कन्थकदृष्टान्तसूत्रम्" चत्तारि कन्थगा'" इत्यादि-चत्वारः कन्थकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैको नो बलसम्पन्नः १, बलसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः २, एको जातिसम्पन्नोऽपि बलसम्पन्नोऽपि ३, एको नो जातिसम्पन्नो नो बलस. म्पन्नः । ४ । एते सुगमाः (४)
अथ पुरुषजातदान्तिकसूत्रम्" एवामेव चत्तारि पुरिसनाया" इत्यादि-एवमेव-अनन्तरोक्तकन्थकव. देव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामैको नो बलसमनुष्य ऐसा होता है जो जाति सम्पन्न हुआ भी कुलसम्पन्न नहीं होता है १, कोई एक कुलसम्पन्न होने पर भी जाति सम्पन्न नहीं होता है २, कोई एक जाति सम्पन्न भी होता है और कुल सम्पन्न भी होता है ३ और कोई ऐसा होता है जो न जातिसम्पन्न होता है और न कुलसम्पन्न भी होता है (४)
चतुर्थ सूत्रगत जो कन्धक चार प्रकार कहे गये हैं उनका सारांश ऐसा हैं कि कोई कन्थक ऐसा होता है, जो जाति सम्पन्न होने पर भी बल सम्पन्न नहीं होता है १, कोई एक ऐसा होता है जो बल सम्पन्न होने पर भी जातिसम्पन्न नहीं होता है २, कोई एक ऐसा होता है जो जाति सम्पन्न भी होता है और बल सम्पन्न भी होता है ३, तथा कोई एक कन्थक ऐसा भी होता है जो न जातिसम्पन्न होता है और જાતિસંપન્ન હોય છે પણ કુલસંપન્ન હેત નથી. (૨) કોઈ પુરુષ કુલસંપન્ન હોય છે પણ જાતિસંપન્ન હેતે નથી (૩) કેઈ પુરુષ જાતિસંપન્ન પણ હોય છે અને કુલસંપન્ન પણ હોય છે (૪) કેઈ પુરુષ જાતિસંપન્ન પણ હેતે નથી અને કુલસંપન્ન પણ હેત નથી.
ચોથા સૂત્રમાં કથક અશ્વના જે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે–
(૧) કેઈ એક કન્વક એ હોય છે કે જે જાતિસંપન્ન હોય છે પણ બલસંપન્ન હોતું નથી. (૨) કેઇ એક કન્યક એ હોય છે કે જે બલસંપન્ન હોય છે, પણ જાતિ સંપન્ન હોતું નથી (૩) કેઈ એક કન્વક એ હોય છે કે જે જાતિસંપન્ન પણ હોય છે અને બલસંપન્ન પણ હોય છે. (૪)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #185

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०३० कम्थकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम्
१६९
सम्पन्नः १, एवं - बलसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः २। एको जातिसम्पनोऽपि बलसम्पन्नोऽपि ३ । एको नो जातिसम्पन्नो नो बलसम्पन्नः । ४ । ( ४ ) पुनः कन्थकदृष्टान्तमूत्रम्-
" चत्तारि कंथगा " इत्यादि — कन्यकाश्चत्वारः मज्ञताः, तद्यथा - जातिसम्पनो नामको नो रूपसम्पन्नः १। रूपसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः २ | est जातिसम्पन्नोऽपि रूपसम्पन्नोऽपि ३। एको नो जातिसम्पन्नो नो रूपसम्पन्नः । ४ । (५)
अथ पुरुषजातदान्तिकसूत्रम् ----
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - एवमेव = अनन्तरोक्त कन्थकव देव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-जातिसम्पन्नो नामको नो रूपसम्पन्नः १। रूपसम्पन्नो नामको नो जातिसम्पन्नः २ । एको जातिसम्पन्नोऽपि रूपसम्पनोsपि ३ । एको नो जातिसम्पन्नो नो रूपसम्पन्नः । ४ । (५) ३।
न बल सम्पन्न भी होता हैं इसी प्रकार से पुरुष प्रकार भी घटित कर लेना चाहिये (४)
पंचम सूत्रगत जो कन्धक प्रकार कहे गये हैं वे इस प्रकार से हैं कोई एक कन्थक ऐसा होता है जो जाति सम्पन्न हुआ मी रूप सम्पन्न नहीं होता है १, रूप सम्पन्न हुआ भी कोई एक जाति सम्पन्न नहीं होता २ कोई एक दोनों प्रकार से सम्पन्न होता है और कोई अश्व ऐसा होता है जो न जाति संम्पन्न होता है और न रूप सम्पन्न ही होता है : इसी प्रकारकी चतुर्भागी पुरुष दाष्टन्तिमें भी घटित कर लेनी चाहिये (५)
કોઇ એક કન્થક અશ્વ એવા હાય છે કે જે જાતિસ’પન્ન પણ હાતા નથી અને બલસ ́પન્ન પણ હાતે નથી. એજ પ્રમાણે દાન્તિક પુરુષના ચાર પ્રકાશ પણ સમજી લેવા.
પાંચમાં સૂત્રમાં કન્થકના જે ચાર પ્રકારા કહ્યા છે તેનુ સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે–(૧) કાઈ એક કથક એવા હાય છે કે જે જાતિસ'પન્ન હૈાવા છતાં રૂપ સપન્ન હેાતા નથી (૨) કૈાઈ એક કન્થક રૂપસ’પન્ન હોય છે પણ જાતિસંપન્ન હાતા નથી. (૩) કાઈ એક કન્થક જાતિ અને રૂપ બન્નેથી સ‘પન્ન હોય છે અને (૪) કોઈ એક કન્થક જાતિસ`પન્ન પણ હાતા નથી અને રૂપસ પન્ન પણ હાતા નથી. એજ પ્રમાણે દાર્ભ્રાન્તિક પુરુષના પણ ચાર પ્રકાર સમજવા,
स--२२
श्री स्थानांग सूत्र : 03

Page #186

१७०
स्थानाङ्गसूत्रे
पुनः कन्थकदृष्टान्तसूत्रम् -
" चत्तारि कंथगा " इत्यादि - कन्यकाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - जातिसपन्नो नामैको नो जयसम्पन्नः १, जयसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः २, एको जातिसम्पन्नोऽपि जयसम्पन्नोऽपि ३ । एको नो जातिसम्पन्नो नो जयसपन्नः ४ । एते सुगमाः, नवरं - जयः - पराभिभवः । (६) अत्र पुरुषजातदार्शन्तिकसूत्रम् -
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - एवमेव- अनन्तरोक्तकन्यकत्र देव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा- जातिसम्पन्नो नामैको नो जयस *पन्नः १ | जयसम्पन्नो नामैको नो जातिसम्पन्नः २ । एको जातिसम्पन्नोऽपि जयसम्पन्नोऽपि ३॥ एको नो जातिसम्पन्नो नो जयसम्पन्नः ४ (६)
छठे सूत्र में जो कन्धक चतुर्भगी कही गई है वह इस प्रकार से है जैसे कोई एक कन्धक ऐसा होता है जो जाति सम्पन्न हुआ भी जय सम्पन्न नहीं होता है १ कोई एक कन्धक जय सम्पन्न होने पर भी जाति सम्पन्न नहीं होता है २, कोई एक कन्थक उभय सम्पन्न होता है ३ और कोई कन्थक ऐसा भी होता है जो जाति सम्पन्न ही होता है ४, परका अभिभव करना इसका नाम जय है (६) इसी प्रकार से पुरुष भी चार प्रकार के होते हैं-जैसे कोई एक पुरुष जाति सम्पन्न होता हुआ भी जय सम्पन्न नहीं होता है. १ कोई एक जयसम्पन्न होता हुआ भी जाति सम्पन्न नहीं होता है २ कोई एक जाति और जय इन दोनोंसे भी सम्पन्न होता है ३ और कोई एक पुरुष जाति और जय इन दोनों से भी सम्पन्न नहीं होता है ४ (६)
છઠ્ઠા સૂત્રમાં કન્થકના જે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે—(૧) કોઇ એક કન્થક જાતિસ ́પન્ન હેાય છે પણ જયસપન્ન હતા નથી. (૨) કાઇ એક કન્થક જયસ ́પન્ન હોય છે પણ જાતિસ'પન્ન હતા નથી. (૩) કાઈ એક કન્થક જાતિ અને જય અન્નેથી સ`પન્ન હોય છે અને (૪) કાઇ એક કન્થક જાતિસ'પન્ન પણ હાતા નથી અને જયસ'પન્ન પણ હતા નથી એજ પ્રમાણે દાન્તિક પુરુષના પણ નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે— (૧) કાઈ એક પુરુષ જાતિસ'પન્ન હોય છે પણ જયસ'પન્ન હાતા નથી. (૨) કાઈ પુરુષ જયસ′પન્ન હોય છે પણ જાતિસ પન્ન હતેા નથી. (૩) કાઈ પુરુષ જાતિસ ́પન્ન પણુ હાય છે અને જયસ'પન્ન પણ હાય છે. (૪) કોઈ પુરુષ જાતિસ'પન્ન પણ હેાતા નથી અને જયસ′પન્ન પણ હાતા નથી.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #187

सुघा टीका स्था०४३०३ सू०३० कन्थकहष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् १७९
" एवं कुलसंपण्णेण य वलसंपण्णेण य ४" इति-एवं-यथा-जातिसम्पन्नेन जयसम्पन्नेन च सह चतुर्भङ्गो प्रोक्ता तथा-कुलसम्पन्नेन च बलसम्पन्नेन च चतुभङ्गी भणनीया, तथाहि-चत्वारः कन्थकास्तद्वत् चत्वारि पुरुषजातानि च भवन्ति, तद्यथा-कुलसम्पन्नो नामैको नो बलसम्पन्नः १, बलसम्पन्नो नामैको नो कुलसम्पन्नः २, एकः कुलसम्पन्नोऽपि बलसम्पन्नोऽपि, ३, एको नो कुलसम्पन्नो नो बलसम्पन्नः । ४ । (७)
" कुलसंपण्णेण य रूवसंपण्णेण य" इति-कुलसम्पन्नेन रूपसम्पन्नेन च सह चतुर्भङ्गी प्राग्वद्भणनीयाः, तथाहि-चत्वारः कन्थकाः-तद्वत् चत्वारि पुरु
सातवें सूत्र में जैसी जातिसम्पन्न और जयसम्पन्न पदोंको जोडकर छठे सूत्रमें चतुर्भगी बनाई गई है वैसी है चतुर्भगी कुलसम्पन्न
और बलसम्पन्न इन दो पदोंको जोड़कर बनाई गई है, जैसे कोई एक कन्थक ऐसा होता है जो कुलसम्पन्न होता हुआ भी बलसम्पन्न नहीं होता है १ कोई एक कन्थक बलसम्पन्न हुआ भी कुलसम्पन्न नहीं होता २ कोई एक कन्थक उभयसम्पन्न भी होता है ३ और कोई एक कन्धक ऐसा होता है जो न कुलसम्पन्न होता है और न बलसम्पन्न होता ४ इसी प्रकारसे पुरुषों में भी कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो कुलसम्पन्न होता हुआ भी बलसम्पन्न नहीं होता है १ कोई एक ऐसा होता है जो बल सम्पन्न होने पर भी कुल सम्पन्न नहीं होता २ कोई एक ऐसा होता है जो उभयसम्पन्न होता है ३ और कोई एक ऐसा भी होता है जो उभय सम्पन्न नहीं भी होता है ४ (७)
સાતમા સૂત્રમાં કન્થક–અશ્વના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે(૧) કેઇ એક કન્યક કુલસંપન્ન હોય છે, પણ બલસંપન્ન હેત નથી. (૨) કેઈ એક કન્થક બલસંપન્ન હોય છે, પણ કુલસંપન્ન હોતો નથી. (૩) કેઈ એક કન્યક કુલ સંપન્ન પણ હોય છે અને બલસંપન્ન પણ હોય છે અને (૪) કઈ એક કન્યક કુલ સંપન પણ હેત નથી અને બલસંપન પણ હોતો નથી. એ જ પ્રમાણે દાર્જીન્તિક પુરુષના પણ નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પડે છે–
(૧) કે પુરુષ કુલ સંપન્ન હોય છે, પણ બલસંપન્ન હોતો નથી, (२) ५२५ मत पन डाय छ, ५५ सपन्न त नथी. (3) अ કલસંપન્ન પણ હોય છે અને બલસંપન્ન પણ હોય છે. (૪) કઈ કુલસંપન્ન પણ હેતું નથી અને બલસંપન્ન પણ હોતું નથી,
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #188

१७२
स्थानाङ्गसूत्रे षजातानि भवन्ति, तद्यथा-कुलसम्मन्नो नामैको नो रूपसम्पन्नः १, रूपसम्पन्नो नामको नो कुल सम्पन्नः । २ । एकः कुलसम्पन्नोऽपि रूपसम्पन्नोऽपि ३। एको नो कुलसम्पन्नो नो रूपसम्पन्नः ४। (८) ___" कुलसंपण्णेण य जयसंपण्णेग य” इति–मुलसम्पन्नेन जयसम्पन्नेन च सह प्राग्वच्चतुर्भङ्गी वाच्या, तथाहि-चत्वारः कन्धकास्तद्वचत्वारि पुरुषजातानि ____ आठवें सूत्र में जो कुल सम्पन्न और रूप सम्पन्न पदोंको जोड़कर चतुर्भगी प्रकट की गई है वह इस प्रकारसे है-जैसे कोई एक कन्धक ऐसा होता है जो कुल सम्पन्न होता हुआ भी रूप सम्पन्न नहीं होता है १ कोई एक कन्धक ऐसा होता है जो रूप सम्पन्न होता हुआ भी कुलसम्पन्न नहीं होता है २ कोई एक कन्धक ऐसा होता है जो उभय सम्पन्न होता है ३ और कोई एक कन्यक इन दोनों से भी रहित होता है ४ इसी प्रकारसे पुरुष जात भी चार होते हैं जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो कुल सम्पन्न होता हुआ भी रूप सम्पन्न नहीं होता है ४ इत्यादि (८) __९वें सूत्रमें जो कुलसम्पन्न और जय सम्पन्न पदोंको जोडकर चतु. भगी बनाई गई है वह इस प्रकार से है जैसे कोई एक कन्थक ऐसा होता है जो कुल सम्पन्न होता हुआ भी जय सम्पन्न नहीं होता है ? कोई एक कन्धक जय सम्पन्न होने पर भी कुलसम्पन्न नहीं होता है २
આઠમાં સૂત્રમાં કુલસંપન અને રૂપ સંપન્નના વેગથી કન્થક વિષયક જે ચાર ભાંગા કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે
(૧) કોઈ એક કન્યક એ હેય છે કે જે કુલસંપન્ન હોવા છતાં પણ રૂ૫સંપન્ન હોતો નથી. (૨) કેઈ એક કન્થક રૂપસંપન્ન હોય છે, પણ કલસંપન્ન હોતું નથી. (૩) કેઈ એક કન્જક કુળ અને રૂપ બનેથી સંપન્ન હોય છે અને (૪) કેઈ એક કન્જક કુળ અને રૂપ બનેથી રહિત હોય છે.
એજ પ્રમાણે દાન્તિક પુરુષના પણ નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર સમજવા-(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે કુળસંપન્ન હોય છે, પણ રૂપસંપન્ન હોતો નથી. બાકીના ત્રણ પ્રકારે જાતે જ સમજી લેવા.
- નવમાં સૂત્રમાં કુલસંપન્ન અને જયસંપાનના વેગથી કર્થીકના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) કેઈ એક કથક એવો હોય છે કે જે કુલસંપન્ન હોય છે, પણ જયસંપન હેત નથી. (૨) કેઈ જયસંપન્ન હોય
श्रीस्थानांगसूत्र:03

Page #189

सुघा टीका स्था०४उ०३ सू०३० कन्थकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् १७३ च भवन्ति, तद्यथा-कुलसम्पन्नो नामैको नो जयसम्पन्नः १, जयसम्पन्नो नामैको नो कुलसम्पन्नः । २ । एकः कुलसम्पन्नोऽपि जयसम्पन्नोऽपि ३। एको नो कुल. सम्पन्नो नो जयसम्पन्नः । ४ । (९)
" एवं बलसंपन्नेण य रूवसंपन्नेण य" इति-एवं-यथा कुलसम्पन्नेन जयसम्पन्नेन च सह चतुर्भङ्गी मोक्ता, तथा बलसम्पन्नेन च रूपसम्पन्नेन च चतुभङ्गी भणितव्या, तथाहि-चत्वारः कन्थकास्तद्वत् चत्वारि पुरुषजातानि च भवन्ति, तद्यथा-बलसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्नः १, रूपसम्पन्नो नामैको नो बलकोई एक कन्थक उभय सम्पन्न होता है ३ और कोई एक कन्धक इन दोनोंसे भी सम्पन्न नहीं होता है । इसी प्रकारसे इन चार भंगोंको पुरुषमें भी योजित करके कहना चाहिये (९)
१० वें सूत्र में जो चतुर्भगी बल और रूप इन दो पदोंकी सम्पबता करके बनाई गई है वह इस प्रकारसे है-जैसे कोई एक कन्धक ऐसा होता है जो बल सम्पन्न होने पर भी रूप सम्पन्न नहीं होता है १ कोई एक कन्थक रूप सम्पन्न होने पर भी बल सम्पन्न नहीं होता है कोई एक उभय सम्पन्न होता है ३ और कोई एक कन्थक ऐसा होता है जो न बल सम्पन्न होता है और न रूपसम्पन्न ही होता है तो जैसे ये चार प्रकारके कन्धक कहे गये हैं। इसी प्रकारसे पुरुष भी चार प्रका. रके होते हैं जैसे-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो बल सम्पन्न होने पर भी रूप सम्पन्न नहीं होता है तथा कोई एक ऐसा होता है जो रूप છે પણ કુળસંપન હેતું નથી. (૩) કે કુળ અને જય બનેથી સંપન્ન હોય છે અને (૪) કોઈ કન્થક કુળસંપન્ન પણ હોતું નથી અને જયસંપન્ન પણ હેતે નથી.
દાસ્કૃતિક પુરુષના પણ આ પ્રકારના જ ચાર ભાંગા (પ્રકારે) સમજી सेवा निय.
દસમાં સૂત્રમાં બલ અને રૂપ, આ બને પદેના વેગથી કન્થક વિષષક જે ચતુર્ભગી કહી છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે –
(૧) કેઈ એક કથ્થક બલસંપન્ન હોય છે પણ રૂપ સંપન્ન હેતે નથી (૨) કેઈ એક રૂપસંપન્ન હોય છે પણ બલસંપન્ન હોતો નથી. (૩) કઈ એક કન્થક ઉભયસંપન્ન હોય છે. (૪) કોઈ એક કથક બલસંપન્ન પણ હેતો નથી અને રૂપસંપન્ન પણ હેતે નથી એજ પ્રમાણે પુરુષના નીચે પ્રમાણે પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે
(૧) કેઇ એક પુરુષ બલસંપન્ન હોય છે પણ રૂપસંપન્ન હેતે નથી,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #190

D
१७४
स्थानानसूत्रे सम्पन्नः २, एको बलसम्पन्नोऽपि रूपसम्पन्नोऽपि ३, एको नो बलसम्पन्नो नो रूपसम्पन्नः ४। (१०) ___ "बलसंपन्नेण य जयसंपन्नेण य" इति-बलसंपन्नेन जयसंपन्नेन च सह पूर्ववचतुर्भङ्गी बोध्या, तथाहि-चत्वारः कन्यकास्तद्वचत्वारि पुरुषजातानि च भवन्ति, तद्यथा-बलसम्मन्नो नामैको नो ज यसम्पन्नः १, जयसन्पन्नो नामको नो बलसम्पन्नः २, एको बलसम्पन्नोऽपि जयसम्पन्नोऽपि ३, एको नो बलसम्पन्नो नो जयसम्पन्नः । ४ । (११) सम्पन्न होने पर भी बल सम्पन्न नहीं होता है २ शेष दो भङ्ग पूक्ति रूपसे ही जान लेना चाहिये ४ (१०)
ग्यारहावे सूत्र में जो "बल सम्पन्न और जय सम्पन्न" इन दो पदोंको जोडकर चतुर्भगी बनाई गई है वह इस प्रकारसे है जैसे-कोई एक कन्धक ऐसा होता है जो बल सम्पन्न हुआ भी जय संपन्न नहीं होता है १ कोई एक कन्धक जय संपन्न हुआ भी बल संम्पन्न नहीं होता है २ तथा कोई एक कन्धक बल संपन्न भी होता है और जय संपन्न भी होता है ३ और कोई एक कन्धक न बल सम्पन्न होता है और न जय सम्पन्न होता है । इसी तरहसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो बलसम्पन्न होने पर भी जय सम्पन्न नहीं होता है १ कोई एक ऐसा होता है जो जय सम्पन्न होने पर भी बल सम्पन्न नहीं होता है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो बल सम्पन्न होता है और जय सम्पन्न भी होता है ३ और कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो न बल सम्पन्न (२) अ से पुरुष ३५स ५-न डाय छ ५५५ मतसपन्न डात नथी. (3) કઈ ઉભયસંપન્ન હોય છે અને (૪) કેઈ ઉભયથી રહિત હોય છે.
અગિયારમાં સૂત્રમાં બલસંપન અને સંપનના વેગથી કર્થીક વિષયક ચાર ભાંગા આ પ્રમાણે બને છે –(૧) કોઈ એક કન્થક બલસંપન્ન હોવા છતાં પણ જયસંપન્ન હેતે નથી. (૨) કોઈ એક કથક જય સંપન્ન હોય છે પણ બલસંપન્ન હોતું નથી. (૩) કેઈ એક કન્જક બળસંપન્ન પણ હોય છે અને જયસંપન્ન પણ હોય છે (૪) કોઈ એક કન્થક બલસંપન્ન પણ નથી હતો અને જયસંપન્ન પણ નથી હોતો.
એજ પ્રમાણે દાન્તિક પુરુષના પણ નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પડે છે–(૧) કેઈ એક પુરુષ બલસંપન્ન હોય છે, પણ જયસંપન હેતે नथी. (२) यस ५-न डाय छ ५७ मतस-न डात नथी. (3) आध
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #191

सुघा टीका स्था०४ उ०३० ३० कन्थकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम्
' चत्तारि कंथगा ' इत्यादि - चत्वारः कन्यकाः प्रज्ञताः, तद्यथा-रूपसम्पन्नो नामैको नो जयसम्पन्नः १, जयसम्पन्नो नामैको नो रूपसम्पन्नः २, एको रूपसम्पन्नोऽपि जयसम्पन्नोऽपि३, एको नो रूपसम्पन्नो नो जयसम्पन्नः ४ । ' एवामेव चत्तारि पुरिसजाया' इत्यादि - एवमेव कन्यकयदेव चत्वारि पुरुषजातानि मज्ञप्तानि, तथा - रूपसम्पन्नो नामैको नो जयसम्पन्नः १, जयसम्मन्नो नामैको नो रूपसम्पन्नः २, एको रूपसम्पन्नोऽपि जयसम्पन्नोऽपि ३, एको नो रूपसम्पन्नो नो जयसम्पन्नः ४ । (१२)
अथ प्रत्रजितमुद्दिश्य चतुर्भङ्गीमाह - " चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादिपुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - एकः पुरुषः सिंहतया = सिंहसदृशतया - होता है और न जय सम्पन्न होता है ४ इस तरहसे कन्थकों के चतुर्भग की तरह पुरुष जात भी चार भङ्गोंवाले होते हैं (११)
१२ वें सूत्र में जो कन्धक " रूप सम्पन्न नो जय सम्पन्न
आदि
रूपसे भी कही गई है वह इस प्रकार से है-जैसे कोई एक कन्थक ऐसा होता है जो रूप संपन्न तो होता है पर जय संपन्न नहीं होता है १ कोई एक कन्थक ऐसा होता है जो जय सम्पन्न होता है पर रूप सम्पन्न नहीं होता है २ कोई एक कन्थक ऐसा होता है जो रूप सम्पन्न भी होता है और जय सम्पन्न भी होता है तथा कोई एक कन्थक ऐसा भी होता है जो न रूप संपन्न होता है और न जय संपन्न ही होता है ४ इसी प्रकार के चार भङ्ग पुरुषोंकी चतुर्विधता होने में भी बना लेना चाहिये (१२)
१७५
""
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
अब सूत्रकारने प्रव्रजित को लक्ष्यकर इस १३ वें सूत्रमें जो चतुभैगी बनाई है वह इस प्रकार से है जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है, ખલસપન્ન પણ હોય છે અને જયસપન્ન પણ હેાય છે. (૪) કાઈ ખલસ પન્ન પણ નથી હાતા અને જયસ’પન્ન પણ ની હાતા.
હવે ખારમાં સૂત્રમાં “રૂપસપન્ન ના જયસંપન્ન ” આદિ જે ચાર કન્થક પ્રકારો કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે—(૧) કાઈ એક અન્ય રૂપસપન્ન હોય છે પણ જયસંપન્ન હેાતેા નથી. (૨) કોઇ એક અશ્વ જયસ'પન્ન હેાય છે પણુ રૂપસપન્ન હતેા નથી. (૩) કૈાઇ એક અશ્વ રૂપ સપન્ન પણ હોય છે અને જયસ’પન્ન પણુ હોય છે. (૪) કાઈ એક અશ્વ રૂપસ`પન્ન પણ હતેા નથી અને જયસપન્ન પણ નથી હાતા.
આ કન્થકવિષયક ચાર ભાંગા જેવા જ પુરુષવિષયક ચાર ભાંગા પણુ જાતે જ સમજી લેવા.

Page #192

१७६
स्थानाङ्गसूत्रे पराक्रमवृत्त्येत्यर्थः, गृहावासाद निष्क्रान्तःप्रत्रजितः निर्गतःसन् सिंहतया पराक्रमवृत्त्यैव विहरति-उद्यतविहारेण विहरति । इति प्रथमः ।१। तथा-एकः सिंहतया गृहावासाद् निष्क्रान्तः शृगालतया शृगालसदृशतया शिथिलवृत्त्येत्यर्थः विहरति । इति द्वितीयः । २ । तथा-एकः शृगालतया गृहाबासाद् निष्क्रान्तः सन् सिंहतया विहरति । इति तृतीयः। ३ । एकः शृगालतया गृहावासाद् निष्क्रान्तः श्रृगालतया विहरति । इति चतुर्थः । ४ । (१३) ।। सू० ३० ॥
पूर्व पुरुषाणां जात्यादि गुणैरश्वादिसाम्यमुक्तं, साम्प्रतमप्रतिष्ठानादीनामायामविष्कम्भादिप्रमाणेन साम्यमाह
मूलम् --चत्तारि लोगे समा पण्णत्ता, तं जहा-अपइट्ठाणे नरए १, जंबुद्दीवे २, पालए जाणविमाणे ३, सवदसिद्ध महाजो सिंहको जैसी वृत्तिसे-पराक्रमवृत्ति से गृहावाससे निष्क्रान्त होता है और ऐसी ही वृत्तिसे वह विहार करता है १ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो सिंहकी जैसी वृत्तिसे तो गृहायास से निष्क्रान्त होता पर वह शृगालकी जैसी वृत्तिसे-शिथिल वृत्तिसे-विहार करता है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो शृगालकी जैसी वृत्तिसे शिथिल. वृत्तिसे-गृहावास से निष्क्रान्त होता है पर वह सिंहकी जैसी वृत्तिसे विहार करता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो शृगालकी जैसी वृत्तिसे ही तो गृहायास से निष्क्रान्त (प्रजित) होता है और शृगालकी जैसी वृत्तिसेही विहार करता है ४ (१३) ॥ सूत्र ३०॥
૧૩ માં સૂત્રમાં સૂત્રકારે પ્રવૃજિત પુરુષના ચાર પ્રકારનું કથન કરતી જે ચતુર્ભગી કહી છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–
(૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સિંહના જેવી વૃત્તિથી પરાકમ વૃત્તિથી ગૃહાવાસમાંથી નીકળે છે–પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરે છે અને એવી જ વૃત્તિથી વિહાર કરે છે.
(૨) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સિંહના જેવી વૃત્તિથી ગૃહાવાસમાંથી નીકળી જાય છે. પણ શિયાળના જેવી વૃત્તિથી (શિથિલ વૃત્તિથી) विडार ३३ छे.
| (૩) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે શિયાળના જેવી વૃત્તિથી ગૃહાવાસમાંથી નીકળી જાય છે, પણ સિંહના જેવી વૃત્તિથી વિહાર કરે છે. () કે ઈ એક પુરુષ શિયાળના જેવી વૃત્તિથી ગૃહાવાસમાંથી નીકળી જાય છે અને શિયાળના જેવી વૃત્તિથી જ વિહાર કરે છે. એ સૂ ૩૦ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #193

सुघा टीका स्था०४३.३सू०३१ अप्रतिष्ठाननरकादिविषयकसाम्यनिरूपणम् १७७ विमाणे ४। चत्तारि लोगे समा सपक्खि सपडिदिसिं पण्णत्ता, तं जहा-सीमंतए नरए १, समयक्खेत्ते २, उड्डषिमाणे ३, ईसीपब्भारा पुढवी ४ ॥ सू० ३१ ॥
छाया-चत्वारो लोके समाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अपतिष्ठानो नरकः १, जम्बूद्वीपो द्वीपः २, पालकं यानविमानं ३, सर्वार्थसिद्ध महाविमानम् । ४ । चत्यारो लोके समाः सपक्ष सप्रतिदिक् प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सीमन्तको नरकः १, समयक्षेत्रम् २, उर्ध्वविपानम् ३ ईषत्प्रारभारा पृथिवी ४ ॥३१॥
टीका-" चत्तारि लोगे" इत्यादि-लोके चत्वारः-चतुःसंख्यकाः पदार्थाः समाः-प्रमाणतः समानाः प्रज्ञताः तद्यथा अप्रतिष्ठान:-तदाख्यो नरकः नरका. ऽऽवासः, स च सप्तमनरकपृथिव्यां काल-महाकाल-रौरव-महारौरवा-ऽप्रतिष्ठानानां पञ्चानां नरकाऽऽवासानां मध्यवर्ती योजनलक्षप्रमाणः १, तथा-जम्बूदीपो __इस प्रकारसे जात्य दि गुणोंको लेकर पुरुषोंकी समानता अश्वादिकोंके साथ कही अब सूत्रकार अप्रतिष्ठान आदिकोंकी समानता आयाम विष्कम्भ को लेकर प्रकट करते हैं
" चत्तारि लोगे समा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ३१ ।।
लोकमें ये चार पदार्थ प्रमाणकी अपेक्षा समान कहे गये हैं-उनके नाम इस प्रकार से हैं-अप्रतिष्ठान नरक १ जम्बूद्वीप नामका द्वीप २ पालकयान विमान ३ और सर्वार्थ सिद्ध महाविमान ४ __अप्रतिष्ठान नामका नरक-नरकावास-सप्तम नरक पृथिवी में जो पांच ये काल, महाकाल, रौरव, महारौरव और अप्रतिष्ठान नरका. वास कहे गये हैं उनके मध्य में है यह एक लाख योजनका प्रमाण
આ પ્રકારે જાતિ આદિ ગુણની અપેક્ષાએ અશ્વાદિકની સાથે પુરુષની સમાનતાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અપ્રતિષ્ઠાન આદિકની સમાનતા, આયામ, વિષ્કભ આદિને અનુલક્ષીને પ્રકટ કરે છે–
" चत्तारि लोगे:समा पण्णत्ता" त्या-(31)
લેકમાં આ ચાર સ્થાને પ્રમાણની અપેક્ષાએ સમાન કહ્યા છે–(૧) અપ્રતિષ્ઠાન નરક, (૨) જબૂદ્વીપ નામનો દ્વીપ, (૩) પાલકયાન વિમાન અને (४) साथ सिद्ध नामर्नु माविमान.
સાતમી પૃથ્વીમાં (નરકમાં) નીચે પ્રમાણે પાંચ નારકાવાસે આવેલા છે. (१) ४८, (२) मास, (3) शै२१, (४) भारी२५ भने (५) मप्रति हान. આ અપ્રતિષ્ઠાન નામનો નરકાવાસ ઉપરના પાંચે નરકાવાસની મધ્યમાં આવેલે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #194

स्यानाङ्गसूत्रे द्वीपः २, तथा-पालक-पालकदेवनिर्मितं सौधर्मेन्द्राधिष्ठितं यानविमान-यात्यने. नेति यानं तच तद् विमानं च यानविमानं, यद्वा-यानाय गमनाय विमान यानविमानं, न तु शाश्वतम् ३, तथा-सर्वार्थसिद्धनामकं पञ्चानामनुत्तरविमानानां मध्यचर्ति विमानम् । एते चत्वारः प्रमाणतः समाः सन्ति ।।
पुनः सीमन्तकनरकादयश्चत्वारः प्रमाणतः समाः सन्तीत्याह
" चत्तारि लोगे” इत्यादि-लोके चत्वारः-सीमन्तकनरकावासः सपक्षसमानाः पक्षाः पार्थाः पूर्वापरदक्षिणोत्तररूपा दिशो यस्मिन् तत् सपक्षम्= समानपावमित्यर्थः, 'सपक्खि ' इत्यत्रानुस्वार इकारश्च प्राकृतत्वात् , तथासपतिदिक्-समानाः प्रतिदिशो-पिदिशो यस्मिन् तत् सपतिदिक् समानविदि गित्यर्थः, यद्वा-' सदृशाः पक्षैः सपक्ष, सदृशाः प्रतिदिग्भिः सप्रतिदिक ' इति विग्रहे सादृश्येऽव्ययीभावः, समासद्वयेऽपि क्रियाविशेषण मेतद्वयम् , तच्चात्यन्त साम्यज्ञापनार्थम् । ततश्च सपक्षं सप्रतिदिक यथा स्यातथा समाप्रमाणतस्तुल्याः वाला है तथा-जम्बूद्वीप नामका द्वीप पालक विमान जो कि पालक देवके द्वारा निर्मित होता है और सौधर्मेन्द्र से अधिष्ठित होता है ऐसा यानविमान तथा-सर्वार्थ सिद्ध नामक विमान जो कि पांच अनुत्तर विमानोंके मध्यमें है वह-इस प्रकारसे ये प्रमाणकी अपेक्षा समान कहे गये हैं। पालक विमान शाश्वत नहीं होता है क्योंकि सौधर्मेन्द्र जब जाता है तब उसका निर्माण होता है.
पुनश्च-सीमन्तक नरक आदि चार भी प्रमाण की अपेक्षा सम कहे गये हैं उनके नाम इस प्रकारसे हैं-सीमन्तक १ समयक्षेत्र २उडु विमान ३ और ईषत्प्रारभारापृथिवी(सिद्धशिला) ४ ये चारों सप्रतिदिक છે. તેને વિસ્તાર એક લાખ જન પ્રમાણુ કહ્યો છે. જંબુદ્વિપ નામના દ્વીપને વિસ્તાર પણ એક લાખ થાજન પ્રમાણુ કહ્યો છે પાલક વિમાન પાલક દેવના દ્વારા નિર્મિત થાય છે અને સૌધર્મેન્દ્ર દ્વારા અધિષ્ઠિત હોય છે તેને વિસ્તાર પણ એક લાખ જન પ્રમાણ કહે છે સર્વાર્થસિદ્ધ નામનું વિમાન પાંચ અનુત્તર વિમાનની મધ્યમાં છે તેને વિસ્તાર પણ એક લાખ જન પ્રમાણુ કહ્યો છે. પાલકયાન વિમાન શાશ્વત હેતું નથી, કારણ કે સૌધર્મેન્દ્ર જ્યારે જાય છે ત્યારે તેનું નિર્માણ થાય છે.
વળી સીમન્તક નરક આદિ ચાર સ્થાને પ્રમાણુની અપેક્ષાએ સરખાં हा छ-ते यानi नाम नीचे प्रमाणे छे-(१) सीमन्त, (२) समय क्षेत्र, (૩) ઉડુ વિમાન અને (૪) ઈન્સ્ટાગ્યારા પૃથ્વી, આ ચારે સપ્રતિદિફ અને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #195

सुघाटीका स्था०४३०३सू०३२ ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्लोकस्थ द्विशरीरजीवनिरूपणम् १७९ प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सीमन्तकः-तदाख्यो नरकः, स च पथमपृथिव्यां प्रथमप्रस्तटे पञ्चचत्वारिंशद्योजनशतसहस्रपमाणोऽस्ति १, तथा-समयक्षेत्र-समयः-कालस्तदुपलक्षितं क्षेत्रं समयक्षेत्रं मनुष्यक्षेत्रम् २, उर्ध्वविमानं-सौधर्मे प्रथमप्रस्तट एवेदमस्ति ३, ईषत्माग्भारा-ईपद्-अल्पो रत्नप्रभाउपेक्षया पारभारः-उन्नततादिरूपो यस्या सेपत्प्राग्भारा पृथिवी । ४ । । सू० ३१ ॥
अनन्तरमीपत्मारभारा पृथिवी प्रोक्ता, सा चोर्ध्वलोके भवतीत्यू_लोकप्रस्तावादिदमाह
__म्लम्-उड्वलोगे णं चत्तारि बिसरीरा पण्णता, तं जहा.. पुढविकाइया, १, आउकायिका २, वणस्सइकाइया ३, उराला तसा पाणा ४।
अहोलोगे णं चत्तारि बिसरीरा पण्णत्ता, तं जहा-एवं चेव, एवं तिरियलोएवि । ॥ सू० ३२ ॥ और सपक्षहैं । इनमें सीमन्तक नरकायास प्रथम पृथिवी में प्रथम प्रस्तरमें है इसका प्रमाण ४५ लाख योजन प्रमाणघाला है यह पृथिवी रत्नप्रभा आदि पृथिवियोंकी अपेक्षा उन्नतता (ऊंचाई) आदि रूप प्राग्भारमें अल्प है इसलिये इसका “ ईषत्प्रारभारा" ऐसा नाम हुआ है । इन चारोंके पूर्व पश्चिम दक्षिण और उत्तर दिशारूप पक्ष समान हैं अर्थात् ये समान पार्श्ववाले हैं, इसलिये इन्हें सपक्ष ऐसा कहा गया है तथा ये समान विदिशावाले हैं इसलिये इन्हें सप्रतिदिक् कहा गया है ।सू०३१॥ સપક્ષ છે. સીમન્તક નરકાવાસ પહેલી પૃથ્વી (નરક)ના પ્રથમ પ્રસ્તારમાં છેતે ૪૫ લાખ જન પ્રમાણ વિસ્તારવાળે છે.
મનુષ્યક્ષેત્રને સમયક્ષેત્ર કહે છે. કાળથી ઉપલક્ષિત હેવાને કારણે મનુષ્યક્ષેત્રનું નામ સમયક્ષેત્ર પડયું છે. - આ સમયક્ષેત્રને વિસ્તાર પણ ૪૫ લાખ જન પ્રમાણ છે. ઉફવિમાન સૌધર્મક૯૫ના પહેલા પ્રસ્તારમાં રહેલું છે. તેને વિસ્તાર પણ ૪૫ લાખ
જન પ્રમાણ છે. ઈશ્વત્થામ્ભારા પૃથ્વી પણ ૪૫ લાખ યોજનાના વિસ્તાર વાળી છે. આ પૃથ્વી રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વી કરતાં ઊંચાઈ આદિ રૂપ પ્રારભારમાં અલપ હોવાને કારણે તેનું નામ “ઈષ~ાગ્લારા” છે. તે ચારેના પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશારૂપ પક્ષ સમાન છે–એટલે કે તે ચારે સમાન પાન્ધવાળા હોવાથી તેમને સપક્ષ કહેવામાં આવેલ છે. તથા તેઓ સમાન વિદિશાયુક્ત હેવાથી તેમને સપ્રતિદિફ કહેવા માં આવેલ છે. સૂ૩૧
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #196

१८०
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया-ऊर्चलो के खलु चत्वारो द्विशरोराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीका यिकाः १, अप्कायिकाः २, वनस्पतिकायिकाः ३, उदारास्त्रसाः प्राणाः ।। . अधोलोके खलु चत्वारो द्विशरीराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एवमेव, एवं तिर्यग्लोकेऽपि । ॥ सु० ३२॥ ___टीका-"उलोगे णं" इत्यादि-ऊर्यलोके खलु चत्वारः-चतुःसंख्यका द्विशरीराः-द्वे शरीरे येषां ते तथा, प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीकायिकाः-पृथिव्येव कायो येषां ते तथा १, अप्कायिकाः २, वनस्पतिकायिकाः ३, उदाराः-स्थूलाः असाः पश्चेन्द्रियत्रसाः प्राणाः-प्राणिनः । अयं भावः केषांचित्-पृथिव्यवनस्पति
अनन्तर कथित ईषत्प्रारभारा पृथिवी उर्ध्वलोकमें हैं इसलिये अब सूत्रकार उर्ध्व लोकके वर्णन से यह सूत्र कहते हैं
उड्ढलोगे णं चत्तारि विसरीरा इत्यादि ।। सूत्र ३२ ॥
ऊर्वलोक में चार दो शरीरबाले कहे गये हैं-जैसे-पृथिवीकायिक १ अप्कायिक २ वनस्पतिकायिक ३ और उदारत्रप्तप्राण ४ । __पुनश्च-अधोलोकमें चार दो शरीरवाले कहे गये हैं जैसे-पृथिवी. कायिक १ आदि इसी तरहसे तिर्यग्लोक में भी समझना चाहिये।
दो शरीर जिनके होते हैं ये दि शरीर हैं इनमें पृथिवीकायिक पृथिवी ही हैं काय जिन्होंका ये पृथिवीकायिक १ इसी तरहसे अपही काय जिन्होंको वे अप्कायिक हैं २ वनस्पतिही है शरीर जिन्होंका वे वनस्पतिकायिक हैं-एवं पंचेन्द्रिय प्राणी स्थूल त्रस हैं । इस कथनका भाय
પહેલાના સૂત્રમાં જે ઈશ્વત્થામ્ભારા પૃથ્વીની વાત કરવામાં આવી તે ઈષ આભારા પૃથ્વી ઉર્વીલોકમાં છે તે સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર ઉર્ધ્વલેકનું ચાર સ્થાનકની અપેક્ષાએ કથન કરે છે–
"उढलोगे ण चत्तारि बिसरीरा” छत्यादि ३२ ઉદ્ઘલેકમાં નીચેના ચાર જીવોને બે શરીરવાળા કહ્યા છે.
(१) पृथ्वी४ि , (२) २५५४॥थि४, (3) पनपति मन (४) ઉદારત્રસપ્રાણુ.
(૧) પૃથ્વીકાયિક આદિ ઉપર્યુક્ત ચાર પ્રકારે જ સમજવા. એજ પ્રમાણે તિયશ્લેકમાં પણ એ જ ચાર ઇવેને બે શરીરવાળા સમજવા.
જેમને બે શરીર હોય છે તેમને દ્વિશરીરી કહે છે. જેમાં પહેલા પૃથ્વીકાયિકો કહ્યા છે. પૃથ્વી જ છે કાય જેની એવા જીવોને પૃથ્વીકાર્ષિક કહે છે. અપૂ (જળ)જ છે કાય જેમની એવા જીને અપૂકાયિક કહે છે. વનસ્પતિ જ છે કાય જેમની એવા જીને વનસ્પતિકાયિક કહે છે. અને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #197

सुधा टीका स्था० उ०३सू०३२ ऊर्वाधस्तियग्लोकस्थद्विशरीरजीवनिरूपणम् १८१ कायिकानां स्थूलत्रसानां च पृथिव्यादिरूपं प्रथमं शरीरं भवति, जन्मान्तरभावि च मानुषं शरीरं द्वितीयम् , तेषां द्वितीयभवे सिद्धिगमनादिति, ' उदारा' इति विशेषणेन तेजोवायुरूपाः सूक्ष्मास्त्रसा निराकृताः, तेषामनन्तरभवे मानुषत्वा. माप्त्या सिद्धिगतेरभावेन शरीरद्वयाधिकशरीरसम्भवात् । तथा-' उदारास्त्रसाः' इत्यनेन द्वीन्द्रियादित्रसानामुपस्थितावपि पञ्चेन्द्रिया एव वसा गृह्यन्ते, तेषामेव केषांचिदनन्तरभवे सिद्धिगमनात् , विकलेन्द्रियाणां त्वनन्तरभवे सिद्धयभा. वात् । तदुक्तम्-" विगला लभेज विरई ण हु किंचि लभेज्ज सुहुमतसा।" ऐसा है-कितनेक जीयोंके-पृथियीकायिकोंके अकायिकोंके वनस्पतिकायिकोंके और स्थूलत्रसोंके पृथिव्यादि रूप प्रथम शरीर तो होता ही है और द्वितीय शरीर जन्मान्तर भावी मनुष्य शरीर होता है क्योंकि ये द्वितीय भव में सिद्धिमें गमन करते हैं। " उदार" पदसे तेजस्कायिक वायुकायिक रूप सूक्ष्मत्रस इनका निराकरण किया गया है क्योंकि अनन्तर भयमें मानुषत्वकी अप्राप्ति से सिद्धि गतिकी प्राप्ति नहीं होने के कारण शरीर इससे भी अधिक शरीर इनमें सम्भवित होते है। " उदारास्त्रप्ताः" इस कथन से हीन्द्रियादिक त्रसोंकी उपस्थिति होने पर भी यहाँ पञ्चेन्द्रिय त्रस ही गृहीत हुए हैं क्योंकि इनमें से कित नेक त्रसोंका अनन्तरभवमें सिद्धि गतिमें गमन होता है। विकले. न्द्रियोंको तो अनन्तर भयमें भी सिद्धिगति प्राप्तिका अभाव रहताहै। उक्तं च "विगलालभेज्ज विरई"विकलेन्द्रिय जीय अनन्तर भवमें मनुष्य પંચેન્દ્રિય પ્રાણું સ્થૂલત્રસ છે આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-કેટલાક ઇને પ્રવીકાયિકને, અપૂકાયિકને, વનસ્પતિકાયિકોને અને થુલત્રોને પૃથ્વી આદિ રૂપ પ્રથમ શરીર તે હોય છે જ, અને બીજું શરીર જન્માક્તર ભાવી મનુષ્ય શરીર હોય છે, કારણ કે તેઓ બીજા ભવે સિદ્ધિમાં ગમન કરે છે. આ ઉદાર ત્રસ” આ પદના પ્રયોગ દ્વારા તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક ૩૫ સૂક્ષમ ત્રસનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે અનન્તર ભવમાં મનુષ્ય ભવની પ્રાપ્તિ ન થવાને લીધે સિદ્ધિગતિની પ્રાપ્તિ નહીં થવાથી બે કરતાં પણ અધિક શરીરોને તેમનામાં સંદુભાવ હોઈ શકે છે. “ઉદારાબસા” આ પદના પ્રયોગ દ્વારા શ્રીન્દ્રિયાદિક ત્રસોની ઉપસ્થિતિ હોવા છતાં પણ અહીં પંચેન્દ્રિય ત્રસ જ ગૃહીત થયા છે, કારણ કે એ ત્રમાંના કેટલાક ત્રસેનું અનન્તર ભવમાં સિદ્ધિગતિમાં ગમન થાય છે. વિકલેન્દ્રિયામાં (દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિમાં) તે અનન્તર ભવમાં પણ સિદ્ધિ ગતિની પ્રાપ્તિને અભાવ જ રહે છે. કહ્યું પણ છે કે –
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #198

स्थानाङ्गसूत्रे
"1
छाया - विकला लभेरनू विरर्ति न खलु किञ्चित् लभेरन् सूक्ष्मत्रसाः । इति, अयं भावः - विकलेन्द्रिया अनन्तरभवे मानुषत्वमाप्त्या विरर्ति-संयमं प्राप्तुं शक्नुवन्ति, न तु सिद्धिम्, तथा सूक्ष्मत्रसा अनन्तरभवे मानुषत्वाप्राप्त्या किञ्चि दपि = विरतिमपि प्राप्तुं न शक्नुवन्तीति ।
१८२
भवकी प्राप्ति द्वारा संघमको पा सकते हैं पर वे सिद्विगतिको नहीं पा सकते है तथा जो सूक्ष्मत्रस हैं वे अनन्तर भवमें मानुषत्वकी अप्राप्ति के कारण विरतिको भी नहीं पा सकते हैं । तात्पर्य इस कथनका ऐसा है कि कितने पृथिवीकायिक अपकायिक और वनस्पतिकायिक जीव तथा स्थूल सकायिक जीव जब अपनी गृहीत पर्यायका परित्याग करते हैं तो वे मनुष्य भयमें जन्म लेकर सिद्धिगतिको भी प्राप्त कर सकते हैं परन्तु जो तैजस्कायिक जीव हैं और वायुकायिक जीव हैं वे उस पर्यायसे छुटकर अनन्तरभवमें मनुष्य भवमें नहीं उत्पन्न होते हैं अतः सिद्धिगतिकी प्राप्ति इन्हें हो ही नहीं सकती है तथा विकलेन्द्रिय जीव अनन्तर भवमें मनुष्य पर्याय प्राप्त कर सकते हैं पर वे भी सिद्धि गतिको प्राप्त नहीं कर सकते हैं इस तरह समझकर यह सूत्र लगाना चाहिये पृथिव्यादिकों में जो द्विशरीरता यहां प्रगट की गई है वह
" विगला लभेज विरइं " इत्याहि विश्वेन्द्रिय वा अनन्तर लयभां મનુષ્યભવની પ્રપ્તિ દ્વારા સયમ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, પણ તેએ સિદ્ધિ ગતિને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. તથા જે સૂક્ષ્મત્રમ છે, તે તે અનન્તર ભવમાં માનુંષત્વની અપ્રાપ્તિને કારણે વિરતિ પણ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—
સમસ્ત
કેટલાક પૃથ્વીકાયિક, અકાયિક, વનસ્પતિકાયિક અને સ્થૂલત્રસકાયિક જીવે! જ્યારે પાતાની ગૃહીત પર્યાયના પરિત્યાગ કરે છે ત્યારે મનુષ્યભવમાં જન્મ લઈને સિદ્ધિ ગતિને પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. પરન્તુ તેજસ્કાયિક અને વાયુકાર્થિક જીવે જ્યારે પેાતાની ગ્રહીત પર્યાયના પરિત્યાગ કરે છે ત્યારે મનુષ્યભવમાં ઉત્પન્ન થતાં નથી. તે કારણે તેમને સિદ્ધિગતિની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી વિકલેન્દ્રિય જીવા અનતર ભત્રમાં મનુષ્યપર્યાય પ્રાપ્ત કરી શકે છે, પણ તે એસિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી, આ વાત ધ્યાનમાં લેવાથી આ સૂત્ર સમજવું સરળ પડશે.
પૃથ્વીકાય આદિકામાં જે દ્વિશરીરતા અહી પ્રકટ કરવામાં આવી છે તે ઉપર્યુક્ત ભાવને ધ્યાનમાં લઇને જ પ્રકટ કરવામાં આવી છે તે જીવેામાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #199

सुधाटीका स्था० ४ उ०३ सू०३३ हीसत्त्वादिचतुर्विघपुरुषजातनिरूपणम् १८३
अनेनैव प्रकारेण अधोलोक-तिर्यग्लोकयोशिरीराश्चत्वारश्चत्वारो भवन्ति, तत्प्रतिपादनायाऽऽह-" अहोलोगे णं" इत्यादि स्पष्टम् । ।। मु. ३२ ।।
पूर्व तिर्यग्लोकद्विशरीराश्चत्वार उक्ताः, साम्प्रतं तिर्यग्लोकाधिकारात्तदुद्भयं संयतादिपुरुषं भेदपदर्शनपुरस्सरं निरूपयितुमाह
मूलम्-चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-हिरिसत्ते १, हिरिमणसत्ते २, चलसत्ते ३, थिरसत्ते । ॥ सू० ३३ ॥
छाया-चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-हीसत्त्वः १, हीमनः सत्त्वः २, चलसत्वः ३, स्थिरसत्त्वः ४। ॥ मु० ३३ ॥ इसी मायको लेकर प्रकटकी गई है प्रथम शरीर तो इनमें ये जिस शरीर में वर्तमान हैं वही है और द्वितीय शरीर इनके अनन्तर जन्ममें प्राप्त होनेवाला जो मनुष्य शरीर है उसकी अपेक्षासे कहा गया है। इसी प्रकारसे ये चार २ अधोलोकमें और तिर्यग्लोकमें भी दो दो शरीरवाले हैं ऐसा कथन कर लेना चाहिये ॥ सू. ३२ ॥
अव सूत्रकार तिर्यग्लोकके अधिकारसेही तिर्यग् लोकमें उत्पन्न हुए संयतादि पुरुष भेद प्रदर्शन पुरस्सर निरूपण करते हैं
'चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ३३ ॥
पुरुष जात चार कहे गये हैं जैसे-ही सत्यवाला-१ हीमनः सत्त्ववाला-२ चल सत्त्ववाला ३ और स्थिर सत्त्ववाला-४ । વર્તમાન ભવમાં જે શરીર વિદ્યમાન હોય છે તે શરીરને તેમનું પ્રથમ શરીર સમજવું અનન્તર ભવમાં મનુષ્ય શરીર તેમને પ્રાપ્ત થવાનું છે, તેને અહીં દ્વિતીય શરીર રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. આ પ્રકારે જ પૃથ્વીકાય આદિ ઉપર્યુક્ત ચાર પ્રકારના અલેક અને તિર્યશ્લેકમાં પણ બએ શરીર વાળા છે, એવું કથન સમજવું. સૂ ૩૨
તિર્યશ્કેકનો ઉપરના સૂત્રમાં ઉલ્લેખ થયો છે. તે સંબંધને અનુલક્ષીને તિય શ્લોકમાં ઉત્પન્ન થયેલા સંયતાદિ પુરુષના ભેદનું નિરૂપણ કરતાં સૂત્રકાર 3 छ :-" चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता" त्याहि-सू. 33
પુરુષોના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે–(૧) હી સત્ત્વવાળ, (२) बीमनः सत्ययाणा, (3) A सत्यपाणी मने (४) स्थिर सत्ययाणी.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #200

१८५
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-हीसत्त्व-हिया-लज्जया सत्त्वं-परीपहादिसहने वा समराङ्गणे स्थैर्य बलं वा यस्य स होसत्त्वः १, तथाहीमनःसत्यः-हिया-परीपहादिसहनात् समराङ्गणाद्वा पराङ्मुखं मामुत्तमकुलो. स्पन्नं लोका हसिष्यन्तीति लज्जया मनस्येव न तु काये रोमाञ्चकम्पप्रभृतिचिन दर्शनात् सत्त्वं यस्य स व्हीमनःसत्या लोकलज्जानिमित्तमानसधैर्यमम्पन्नः २, ___टीकार्थ -- लज्जासे जो पुरुष परीषहादिके सहने में या समराङ्गणमें स्थिरतावाला या बलवाला होता है वह ही सत्ववाला पुरुष कहा गया है १ उत्तम कुलमें उत्पन्न हुए मुझको परीषदादि सहनेसे अथवा समराङ्गणसे पराङ्मुख हुआ देखकर लोग हँसेंगे इस लज्जासे जिसके मनमें द्वी सत्त्व होता है रोमाश्च कम्प आदि भीतिके चिह्न देखने से जिसके कायमें सत्त्व नहीं होता है ऐसा यह पुरुष हीमनः सत्ययाला कहा गया है २ अर्थात् लोकलाजके निमित्त से जो मानसिक धैर्यसे सम्पन्न होता है वह इस द्वितीय भङ्गमें गिना गया है जिसका सत्य परिषहादिके उपस्थित होने पर अस्थित हो जाता है यह अस्थिर चित्तवाला तृतीय भङ्गमें लिया गया है ३ परोषह आदिके समुपस्थित होने परभी जिसका सत्त्व दृढ रहता है वह चतुर्थ भंगमें गृहीत हुआ है इस प्रकारसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो ही सत्यवाला होता है-१ कोई एक पुरुष ऐसा होता है
જે પુરુષ લજજાને કારણે પરીષહાદિકને સહન કરવાને અથવા સમરાંગણમાં સ્થિરતા (અડગતા) ધારણ કરવાને સમર્થ હોય છે તેને લ્હી સત્ત્વયુક્ત पुरुष ४ छे.
ઉત્તમ કુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા એવા મને પરીષહ આદિ સહન કરવામાં અસમર્થ દેખીને અથવા સમરાંગણમાંથી પરાગમુખ તે જોઈને લેકે મારી હાંસી કરશે. આ પ્રકારની લજજાને કારણે જ જેના મનમાં સર્વ ( બળ) ઉત્પન્ન થાય છે. રોમાંચ કંપ આદિ ભીતિના ચિહ્ન જેવાથી જેના શરીરમાં સત્વ ઉત્પન્ન થતું નથી એવા પુરુષને હીમનઃ સત્ત્વવાળ કહ્યો છે. એટલે કે લોકલાજને નિમિત્તે જે માણસ માનસિક ધર્યથી સંપન્ન થાય છે તેને આ બીજા ભાગમાં ગણાવી શકાય છે, જેનું સત્વ (માનસિક બળ) પરી. પહાદિ સહન કરવાના આવી પડે ત્યારે અસ્થિર થઈ જાય છે એવા પુરુષને અસ્થિર ચિત્તવાળ કહે છે. પરીષહ આવી પડે ત્યારે જેનું સર્વ દઢ રહે છે તેને સ્થિર સત્વવાળે કહે છે,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #201

सुघा टीका स्था० ४ उ०३ सू०३४ चतुर्विधामिग्रहनिरूपणम् १८५ तया-चलसत्त्वः-चलति-परीपहादिसमुपस्थितौ इति चलम् अस्थिरं सत्रं यस्य स चलसत्त्या अस्थिरचित्तः ३॥ तथा-स्थिरसत्त्यः-स्थिरं-परीषहादिसमुपस्थिताचपि दृढं सत्यं यस्य स स्थिरसत्त्वः ४। इति । ॥ सू० ३३ ॥
अनन्तरं स्थिरसत्त्व उक्तः, स चाभिग्रहान् प्रतिपद्य परिपालयति चेत्तदा भवतीत्यभिग्रहान् प्रदर्शयितुं चतुःसूत्रीमाह--
मूलम्-~चत्तारि सिज्जपडिमाओ पण्णत्ताओ (१),चत्तारि वत्थपडिमाओ पगत्ताओ (२) चत्तारि पायपडिमाओ पण्णताओ (३) चत्तारि ठाणपडिमाओ पपणत्ताओ( ४ )।सू०३४॥
छाया-चतस्रः शय्याप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः(१), चतस्रो वस्त्रप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः(२), चतस्रः पात्रप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः (३), चतस्रः स्थानप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः (४) ॥सू०३४।। जो होमनः सत्त्वयाला होता है २ कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो चल सत्त्ववाला होता है ३ और कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो स्थिर सत्ववाला होता है। इस प्रकारसे ये मनुष्यके चार प्रकार प्रकट किये गये हैं ॥ सु० ३३॥ ___अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि “ कथित स्थिर सत्त्वचाला प्राणी तभी होता है कि जब वह अभिग्रहोंको स्वीकार कर यथावत् उनका परिपालन करता है " अतः वे अभिग्रह इस प्रकारसे हैं
"चत्तारि सिज्झपडिमाओ पण्णत्ताओ" इत्यादि सूत्र ३४ ॥ शय्या प्रतिमा चार कही गई है (१) बस्त्र प्रतिमा चार कही गई है
હવે ચારે ભાંગાનું ફરીથી સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે હી સત્તાવાળો હોય છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે હીમનઃ સત્ત્વવાળ હોય છે. (૩) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ચલ સત્ત્વવાળ હોય છે. અને (૪) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સ્થિર સત્ત્વવાળ હોય છે આ પ્રમાણે મનુષ્યના यार । माही ४८ ४या छ. ॥ सू. 33॥
આગલા સૂત્રમાં સ્થિર સયુક્ત પુરુષની વાત કરી. જીવ ત્યારે જ સ્થિરસત્વવાળો બની શકે છે કે જ્યારે તે અભિગ્રહને ધારણ કરીને તેનું વિધિ અનુસાર પરિપાલન કરે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તે અભિગ્રહોના સ્વરૂપનું नि३ ४२ छ-" चत्तारि सिज्झपडिमाओ पण्अत्ताओ" त्यादि सू. ३४ स-२४
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #202

AR
स्थानाङ्गसूत्रे टीका:- चत्तारि सिज्जपडिमाओ" इत्यादि-शय्याप्रतिमा:-शय्यतेऽस्यामिति शय्या-पीठफलकादिरूपा, तस्याः प्रतिमा:-अभिग्रहरूपाः शय्याप्रतिमाः चतस्रः प्रज्ञप्ताः, ता यथा-प्रथमा प्रतिमा — अमुकप्रकारकं पीठफलका दिकं मया ग्राह्यमिति । १।
द्वितीया प्रतिमा-'अमुकपकारकं पीठफलकादि चेद् द्रक्ष्यामि तदा तदेव ग्राहामिति । २।
तृतीया प्रतिमा-' अमुकपकारकमपि यदि तस्यैव शय्यातरस्य गृहे भवेत् तदा ग्राह्यमिति । ३।
चतुर्थी तु-अमुकमकारकमपि फलकादि यदि यथासंस्तृतमेव स्यात्तदा प्राथमिति । ४ । __ तत्र प्रथम-द्वितीये प्रतिमे गच्छनिर्गतानां न भवतः, किन्तु तृतीय-चतु. योरन्यतरा प्रतिमा भवति । गच्छस्थितानां तु चतस्रोऽपि प्रतिमाः कल्पन्त इति । १। (२) पात्र प्रतिमा चार कही गई है (३) स्थान प्रतिमाचार कही गई हैं (४)
जिस पर शयन किया जाता है वह शय्या है ऐसी वह शय्या पीठफलक आदि रूप होती है, इस शय्याकी जो अभिग्रह रूप प्रतिमा है वह शय्या प्रतिमा है १ यह शय्या प्रतिमा इस रूपसे चार प्रकारकी होती है-मैं अमुक प्रकारका पीठफलक आदि ग्रहण करूंगा १ अमुक प्रकारका पीठफलक आदि यदि देखूगा तो वही ग्रहण करूंगा २ यदि उसी शय्यातर के घर पर अमुक प्रकारका भी पीठफलक आदि होगा ता ग्रहण करूंगा ३ अमुक प्रकारका भी पीठ फलक आदि यदि यथा संस्कृत ही होगा तो ही ग्रहण करूंगा ४ इनमें प्रथम और द्वितीय प्रतिमा गच्छनिर्गत साधुओंके नहीं होती हैं किन्तु तृतीय और चतुर्थी में से
(१) शय्या प्रतिभा या२ ही छ. (२) मा प्रतिभा या२ ही छे. (३) પાત્ર પ્રતિમા ચાર કહી છે. (૪) સ્થાન પ્રતિમા ચાર કહી છે.
જેના પર શયન કરાય છે તેનું નામ શય્યા છે. એવી તે શય્યા પીઠફલક આદિ રૂપ હોય છે, તે શાની જે અભિગ્રહ રૂપ પ્રતિમા તેને શાપ્રતિમા કહે છે. તેને નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર છે-(૧) હું અમુક પ્રકારનું પીઠફલક આદિ ગ્રહણ કરીશ. (૨) અમુક પ્રકારનું પીઠફલક આદિ જોઈશ તે તેને જ ગ્રહણ કરીશ. (૩) જે એજ શય્યાતરના ઘરમાં અમુક પ્રકારનું પણું પીઠફલક આદિ હશે તે ગ્રહણ કરીશ. (૪) અમુક પ્રકારનું પીઠફલક આદિ જે યથાસંસ્કૃત હશે તે જ ગ્રહણ કરીશ. આ ચાર પ્રકારની પ્રતિમા એમાંની પહેલી અને બીજી પ્રતિમાઓનું આરાધન ગચ્છનિર્ગત સાધુઓ વડે
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #203

सुधाटीका स्था०४ उ०३ सू०३४ चतुर्विधाभिग्रहनिरूपणम्
१८७ ___“ चत्तारि वत्यपडिमाओ" इत्यादि--वस्त्रप्रतिमा:-यस्त्रग्रहणविषया अमि. ग्रहाः, चतस्रः प्रज्ञप्ताः, ना यथा-अमुकप्रकारकं कार्यासिकादि वस्त्रं याचितव्यमिति प्रथमा । १। ___तथा-यद् दृष्टं तदेव याचनीयमिति द्वितीया । २ । तथाऽन्तरपरिभोगेनोत्त रीयपरिभोगेन वा गृहस्थेन परिभुक्तं वस्त्रं ग्राह्यमिति तृतीया । ३। तथा-तदेयोसृष्टधर्मकं ग्राह्यमिति चतुर्थी । ४। ___ "चत्तारि पायपडिमाओ" इत्यादि-पात्रप्रतिमाः-पात्रग्रहणविषयेऽभिगृहाः, चतस्रः प्रज्ञप्ताः, ता यथा-अमुकपकारकं मृत्तिकादारुपात्रादि याचितव्यम् ' इति प्रथमा १॥ तथा-यद् दृष्टं तदेव याचितव्यमिति द्वितीया २। तथा-गृहस्थस्य कोई एक प्रतिमा होती है । गच्छस्थित साघुओंको तो चारों प्रकारकी ये प्रतिमाएं कल्प्य हैं (१) चार जो वस्त्र प्रतिमाएँ कही गई हैं वे इस प्रकारसे हैं-जैसे मैं अमुक प्रकारका सूतीया ऊनी वस्त्र मांगूंगा१ या जो देखाहै वही मांगूगार या अन्तर परिभोग रूपसे या उत्तरीय परिभोगरूपसे गृहस्थजन द्वारा जो वस्त्र परिभक्त होगा वही वस्त्र लूंगा३ तथा वस्त्र यदि उत्सूष्ट (फेंकने योग्य) धर्मवाला होगा तो ही लूंगा ४ इस तरहसे जो वस्त्र ग्रहण विषयक अभिग्रह हैं वे वस्त्र प्रतिमा हैं। (२) चार जो पात्र ग्रहण विषयक अभिग्रह होते हैं चे पात्र प्रतिमाएँ हैं-जैसे-जो मृत्तिकाका पात्र काष्ठका पात्र तुम्बीका पात्र आदि अमुक प्रकारका होगा तो ही मैं उसे मांगूंगा १ तथा जो मैने दिखा है वही पात्र में થતું નથી, પણ ત્રીજી અને ચોથીમાંથી કોઈ એક પ્રતિમાનું જ તેમના દ્વારા આરાધના થાય છે. ગચ્છસ્થિત સાધુઓને માટે તે આ ચારે પ્રકારની પ્રતિ માએ કહષ્ય ગણાય છે.
ચાર વસ્ત્રપ્રતિમાઓ નીચે પ્રમાણે છે–(૧) હું અમુક પ્રકારનું સુતરાઉ અથવા ગરમ વસ્ત્ર માગીશ. અથવા (૨) જે વસ્ત્ર જોયું છે એજ માગીશ. અથવા (૩) આન્તર પરિગ રૂપે અથવા ઉત્તરીય પરિગ રૂપે ગૃહસ્થ જન દ્વારા જે વસ્ત્ર પરિભક્ત હશે એજ વસ્ત્ર સ્વીકારીશ અથવા વસ્ત્ર ઉત્કૃષ્ટ ધર્મવાળું હશે તે જ તેને સ્વીકાર કરીશ. આ રીતે વસ્ત્રગ્રહણ વિષયક જે અભિગ્રહ છે તેને વસ્ત્રપ્રતિમા કહે છે.
પાત્રત્રહણ વિષયક અભિગ્રહના ચાર પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે–(૧) માટીનું કે કાષ્ઠનું કે તુમ્બીનું પાત્ર જે અમુક પ્રકારનું હશે તે જ ગ્રહણ કરીશ. (૨) અથવા જે પાત્ર મેં દેખ્યું હશે તેને જ સ્વીકાર કરીશ, (૩)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #204

૨૮૮
स्थानाङ्गसूत्रे स्वाङ्गिक तत्परिभुक्तमाय या द्वित्रेषु पात्रेषु पर्यायेण परिभुज्यमानं पात्रं याचितन्यम्' इति तृतीया । ३ । तथोज्झितधर्मकं पात्रं याचितव्यमिति चतुर्थी ।४।।३। ___ " चत्तारि ठाणपडिमाओ" इत्यादि-स्थानप्रतिमाः-कायोत्सर्गाचर्थ स्थानग्रहणविषयेऽभिग्रहाः चतस्रः प्रज्ञप्ताः, ता यथा-यत स्थानमचित्तमेषणीयमाकुचनप्रसारणादिक्रियायोग्यं कुडयाद्यालम्बनसमन्वितं चङ्क्रमणावकाशयुक्तं भवेत् तदेयाऽऽश्रयणीमिति प्रथमा१, चक्रमणावकाशरहितं पूर्वनिर्दिष्टं स्थानं यदि भवेत्तदेवा. ऽऽश्रयणीयमिति द्वितीया ।२। तथा-कुडयाद्यालम्बनादिरहितं चक्रमणावकामांगूंगा २ तथा गृहस्थका जो स्वाङ्गिक होगा या परिभुक्त प्राय होगा या जो दो तीन पात्रों में पर्यायसे परिभुज्यमान हो रहा होगा वही पात्र मैं मांगूंगा ३ तथा उज्झित धर्मक पात्र ही मांगूंगा ४ अर्थात् उन तीन प्रकारका पात्र ही साधुओंको कल्पता है, इसलिये तीनका नाम लिया हैं प्लास्टिक आदि का पात्र लेना नहीं कल्पता । (३) कायोत्सर्ग आदिके लिये स्थानग्रहणके विषयमें जो अभिग्रह होतेहैं वे स्थानप्रतिमाहैं, और ये इस प्रकारसे चार रूप होती हैं-जो स्थान अचित्त होगा एषणीय होगा आकुञ्चन प्रसारण आदि क्रियाके योग्य होगा कुडयादिरूप आलम्बन से समन्वित होगा चङ्क्रमणावकाश युक्त होगा वही मेरे बारा आश्रयणीय होगा ऐसी यह प्रथम स्थान प्रतिमा है १ यदि पूर्व निर्दिष्ट स्थान चक्रमणावकाश (कारणवश इधर उधर फिरने) से रहित होगा तो हो मेरे द्वारा वह आश्रयणीय होगा ऐसी यह द्वितीय स्थानप्रतिमा है २ तथा-पूर्वोक्त स्थान कुड्यादि (भित्ति) आलम्बनसे रहित होगा और चंक्रमणावकाशसे रहित होता तब ही અથવા ગૃહસ્થનું જે સ્વાંગિક હશે અથવા જે પરિભૂક્ત (વપરાશને માટે અગ્ય ગણીને કાઢી નાખેલું) હશે અથવા જે બે ત્રણ પાત્રોમાં પર્યાયની અપેક્ષાએ પરિભૂજ્યમાન થઈ રહ્યું હશે એવું જ પાત્ર હું લઈશ તથા ઉઝિતધર્મક પાત્ર જ લઈશ એટલે કે ઉપર્યુક્ત ત્રણ પ્રકારના પાત્ર જ સાધુઓને કપે છે, તેથી ત્રણના જ નામ અહીં પ્રકટ કર્યા છે.
કાયોત્સર્ગ આદિને માટે સ્થાન ગ્રહણ કરવાના વિષયમાં જે અભિગ્રહ થાય છે તેને સ્થાન પ્રતિમા કહે છે તેના ચાર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે–(૧) જે સ્થાન અચિત્ત હશે, એષણીય હશે, આકુંચન પ્રસરણ આદિ ક્રિયાઓને યોગ્ય હશે, દિવાલ આદિ રૂપ અવલંબન આધારથી યુક્ત હશે અને ચંક્રમણાવકાશ યુક્ત (કારણવશ આમ તેમ ફરવાને યોગ્ય) હશે, એજ સ્થાન મોરે માટે આશ્રયણુય થશે. આ પ્રથમ સ્થાન પ્રતિમાનું સ્વરૂપ સમજવું. (૨) જે પૂર્વોક્ત સ્થાન ચંક્રમણવકાશથી રહિત (કારણવશ આમ તેમ ફરવાને માટે અયોગ્ય
श्री. स्थानांगसत्र:03

Page #205

सुघा टीका स्था० ५३०३ ९० ३५ शरी
शरहितं च पूर्वोक्तमेव यदि स्थानं भवेत् तदेवाऽऽश्रयणीयमिति तृतीया । ३ । तथा-यत् स्थानम् आकुञ्चनप्रसारणादिक्रियाया अयोग्यं कुडयाद्यालम्बनरहितं चक्र मणायकाशरहितं च सत् अचित्तमेषणीयं च भवेत्तदाऽश्रयणीयमिति चतुर्थी । ४। (४) इति । सू० ३४॥
अनन्तरं शरोरचेष्टानिरोध उक्त इति शरीरप्रस्तावादिदं मूत्रद्वयमाह__ मूलम्च त्तारि सरीरगा जीयफुडा पण्णत्ता, तं जहावेउविए १, आहारए २, तेयए ३, कम्मए ४ । (१)
चत्तारि सरीरगा कम्मुम्मीसगा पण्णत्ता, तं जहा--ओरालिए १, वेउबिए २, आहारए ३, तेउए । (२) ॥ सू० ३५॥ ___ छाया-चत्वारि शरीरकाणि जीवसृष्टानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-वैक्रियम् १, आहारकं २, तैजसं ३, कार्मणम् ४। (१) मेरे द्वारा आश्रयणीय होगा ऐसी यह तृतीय स्थानप्रतिमा है ३ तथा जो स्थान आकुश्चन प्रसारण आदि क्रिया के अयोग्य होगा कुडयादि रूप आलम्बनसे रहित होगा एवं चंक्रमणावकाशसे रहित होगा अचित्त
और एषणीय होगा तब वह मेरे द्वारा आश्रयणीय होगा ऐसी यह चतुर्थी स्थान प्रतिमा है। मू० ३४ ॥
अब सूत्रकार शरीरको लेकर दो सूत्र कहते हैं"चत्तारि सरीरगा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ३५ ।।
चार शरीर जीवस्पृष्ट कहे गये हैं-जैसे-चैक्रिय १ आहारक २ तैजस ३ और कार्मण ४ (१) હશે તે જ તે મારા દ્વારા આશ્રણય થશે. આ બીજી સ્થાન પ્રતિમા સમજવી. (૩) જે પૂર્વોક્ત સ્થાન દીવાલ આદિ અવલંબન (આધાર)થી રહિત હશે અને ચકમણાવકાશથી રહિત હશે તે જ મારા દ્વારા આશ્રણય થશે. આ ત્રીજી સ્થાન પ્રતિમા સમજવી. (૪) જે પૂર્વોક્ત સ્થાવ આકુંચન પ્રસરણ આદિ ક્રિયાએને માટે અયોગ્ય હશે, દીવાલ આદિ રૂપ અવલંબનથી રહિત હશે અને ચકમણાવકાશથી રહિત હશે, અચિત્ત અને એષણીય હશે, તે તે મારા દ્વારા આશ્રયય થશે આ ચેથી સ્થાન પ્રતિમા સમજવી. | સૂ. ૩૪
હવે સૂત્રકાર શરીર વિષયક બે સૂત્રોનું કથન કરે છે – " चत्तारि सरोरगा पगत्ता " त्याह-सू. ३५
नायनां या२ शरीर ७५२Yष्ट ४ -(१) वैश्य, (२) मा.२४, (३) तेजस भने (४) ४ ॥१॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #206

१९०
स्थानाङ्गसूत्रे चत्वारि शरीरकाणि कार्मणोन्मिश्रकाणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा औदारिकं १, चैक्रियम् २, आहारकं ३, तैनसम् ४। (२) ॥ सू० ३५ ॥
टीका-" चत्तारि सरीरगा" इत्यादि-चत्वारि-शरीरकाणि-शरीराण्येव शरीरकाणि, स्वार्थ कन् प्रत्ययोऽत्र बोध्यः, जीवस्पृष्टानि-जीवव्याप्तानि प्रज्ञ. तानि, तद्यथा-वैक्रियं-पिक्रिया-विविधरूपकरणं तया निर्वृत्तम्-अनेकादद्भुताऽऽ. श्रयं विविधगुणद्धि सम्पयुक्तपुद्गलवर्गणाप्रारब्धं वैक्रियम् १, आहारकम्-आहि. यते-निवर्त्य ते चतुर्दशपूर्व विदा प्राणिदयद्धिदर्शन-च्छमस्थोपग्रहणसंशयव्युच्छेदरूपचतुष्टयप्रयोजनवशाद यत्तदाहारकम् , आहारकशरीरं चतुःकला मोक्षो भव
चार शरीर कार्मण शरीरसे उन्मिश्र कहे गये हैं-जैसे-औदारिक १ वैक्रिय २ आहारक ३ और तैजस ४ (२)
जीच द्वारा व्याप्त जो शरीर हैं वे जीव स्पृष्ट शरीर हैं विविध रूप करना इसका नाम विक्रिया है इस विक्रियासे जो शरीर निर्वृत्त होता है वह वैक्रिय शरीर है यह वैक्रिय शरीर अनेक अद्भुतरूपोंका आश्रयभूत होता है विविध गुणोंसे एवं ऋद्धियोंसे सम्प्रयुक्त पुद्गल वर्गणाओंसे प्रारब्ध (जिसका प्रारंभ किया जाय) होता है आहारक शरीर चौदह पूर्वधारीकेही पाया जाता है वह चौदह पूर्वधारी मुनि प्रागिदया ऋद्धिदर्शन छद्मस्थोपग्रहण और संशयविच्छेद इन चार प्रयोजनके वशसे आहारक शरीरका निर्माण करता है इस आहारक शरीरका निर्माण चार बार होता है फिर जीवका मोक्ष हो जाता है। तेजः पुद्गलोका जो बिकार है वह तैजस है इसका लिङ्ग उष्मा है और यह
નીચેનાં ચાર શરીર કામણ શરીર સાથે ઉન્મિશ્ર કહ્યાં છે– (१) मोहा२ि४, (२) यि, (3) मा.२४ अने (४) तेस ॥२॥
જીવકારે વ્યાપ્ત જે શરીર છે તેમને જીવસ્કૃષ્ટ શરીર કહે છે. વિવિધ ૩પ કરવું તેનું નામ વિકિયા છે આ વિકિયાથી જે શરીર નિવૃત્ત થાય છે તેને ક્રિય શરીર કહે છે તે વૈક્રિય શરીર અનેક અદૂભુત રૂપનું આશ્રયભૂત હોય છે, વિવિધ ગુણેથી અને ઋદ્ધિઓથી સંપ્રયુક્ત પુદ્ગલ વગણાએથી પ્રારબ્ધ (જેને પ્રારંભ કરાયો હોય છે.
આહારક શરીરને સદૂભાવ ચૌદ પૂર્વધારીમાં જ હોય છે. તે ચૌદ પૂર્વધારી મુનિ પ્રાણિદયા, ત્રાદ્ધિદર્શન, છઘસ્થાપગ્રહણ અને સંશય વિ છેદ રૂપ ચાર કારણને લીધે આહારક શરીરનું નિર્માણ કરે છે.
આ આહારક શરીરનું નિર્માણ ચાર વાર થાય છે, ત્યાર બાદ જીવ ક્ષમાં ચાલ્યા જાય છે. તેજ પુદ્ગલોને વિકાર છે તે તેજસ છે. તેનું
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #207

सुघा टीका स्था०४ ३०३ सू० ३५ शरीरचतुष्कनिरूपणम् तीति । २ । तैजसं-तेजः पुद्गलानां विकारस्तैजसम्-ऊष्मलिङ्गो भुक्ताऽऽहारपरिणमनहेतुः शरीरविशेषः । ३।। ____ कार्मण-कर्मणा नितं कार्मणम् , यद्वा-शरीरनामकर्मण उत्तरप्रकृतिरूपं कर्म समुदायभूतात् कर्माष्टकाद् भिन्नमेवेति कमैं व कार्मणम् , इदं च कार्मणशरीरं सर्वकर्माधारभूतं धान्यानां कोष्ठवत् सर्वकर्मप्रसवसमर्थम् अङ्कुरादीनां वीजवत् १-कर्मभिनिष्पन्न कसु भवं कर्मसुजातं कमै व या कार्मणम् । एतानि वैक्रियाऽऽहारकतैजसकामणानि चत्वारि जीवेन स्पृष्टान्येव भवन्ति, न तु यथाऔदारिकं जीवमुक्तमपि भ त मृतावस्थायां तथैतानि । (१) खाये हुए आहारके परि मन में हेतु होता है यह कार्मण शरीर कर्मसे निवृत्त होता है अथवा-शरीर नामकर्मकी उत्तरप्रकृतिरूप जो कर्म है वह समुदायभूत कर्माष्टकसे भिन्न है इसलिये कर्मरूपही कार्मण है यह कार्मण शरीर सर्व कर्मों का आधारभूत होता है जैसे धान्योंका आधारभूत कोष्ठ-कोठी-आदि होता है समस्त कर्मों को प्रसव करने में यह समर्थ होता है जैसे अङ्कुरादिकोंको प्रसव करनेमें बीज समर्थ होता है। कर्मो से जो निष्पन्न होता है कर्मों में जो होता है अथवाकर्मों के होने पर जो होता है यह कार्मण शरीर है अथवा कर्मों का समूहही कार्मण शरीर है । ये चार वैक्रिय आहारक तैजस एवं कार्मण शरीर जीवसे स्पृष्ट ही होते हैं जैसा औदारिक जीव मुक्त भी होता है वह मृतावस्था में होता है उस प्रकारसे ये शरीर नहीं होते है । तात्पर्य લક્ષણ ઉષ્મા છે અને તે ખાધેલા આહારના પરિણમનમાં કારણભૂત બને છે. કાર્માણ શરીર કર્મથી નિવૃત્ત હોય છે. અથવા શરીર નામકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ રૂપ જે કર્મ છે તે સમુદાયભૂત કર્માષ્ટકથી ભિન્ન છે, તેથી કર્મ રૂપ જ કામણ છે. આ કાર્પણ શરીર સર્વ કર્મોનું આધારભૂત હોય છે. જેમ ઘાના આધારભૂત કેઠી હોય છે એમ કર્મોના આધારભૂત કાર્મણ શરીર હોય છે. જેમ અંકુરાદિની ઉત્પત્તિ કરવાને બીજ સમર્થ હોય છે એ જ પ્રમાણે સમસ્ત કમેને પ્રસવ (ઉત્પત્તિ) કરવાને કામણ શરીર સમર્થ હોય છે. કર્મો દ્વારા જે નિષ્પન્ન થાય છે અથવા કર્મોમાં જે હોય છે અથવા કર્મોના સદુભાવમાં જે હોય છે તે કાર્મણ શરીર છે અથવા કર્મોને સમૂહ જ કાર્માણ શરીર છે. આ ચાર-વૈકિય, આહારક, તેજસ અને કાર્માણ શરીરે જીવથી પૃષ્ટ જ હોય છે. જેમ ઔદારિક શરીર જીવમુક્ત પણ હોય છે-મૃતાવસ્થામાં પણ હેય છે. એમ આ શરીરમાં બનતું નથી. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #208

१९२
स्थानाङ्गसूत्रे
पुनः " चत्तारि सरीरगा " इत्यादि -- चत्वारि शरीरकाणि कार्मणोन्मिश्र - काणि - कार्मणेन शरीरेण उन्मिश्राणि युतानि कार्मणोन्मिश्राणि तान्येव कार्मणोमिश्रकाणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - औदारिकम् - उदारं- प्रधानं, प्राधान्यं चास्य तीर्थकरगणघरशरीरापेक्षा, ततोऽन्यस्य अनुत्तरसुरशरीरस्यापि अनन्तगुणहीनत्यात्, यद्वा-उदारं- सातिरेकयोजन सहस्र मानत्वात् शेषशरीरापेक्षया बृहत्प्रमाणम्, बृहत्त्वं यह है कि औदारिक शरीर जीवको भी छोडकर मृतावस्थामें बना रहता है अतः वह जीय स्पृष्टही होता है ऐसा नहीं कहा जाता है इस प्रकार से ये चार शरीर नहीं हैं ये तो जीवस्पृष्टही होते हैं जीवके बिना नहीं रहते हैं । १
चार शरीर जो कार्मण उन्मिश्रक ( मिले हुवे ) कहे गये हैं सो इसका अभि प्राय ऐसा है कि ये चार शरीर कार्मण शरीरके साथ रहते हैं-जहां कार्मण शरीर होगा वहां वैक्रिय शरीर भी हो सकता है, जैसा कि देव और नारकियों में वह होता है मनुष्यों तिर्यञ्चों में उसके साथ आहारक शरीर होता है चौदह पूर्वधारीके उसके साथ आहारक शरीर होता है तथा तेजस और कार्मण ये साथ २ रहते ही हैं। जो शरीर उदार प्रधान होता है वह औदारिक शरीर है औदारिक शरीर में प्रधानता तीर्थकर Treath शरीर की अपेक्षासे आती है क्योंकि इससे भिन्न जो अनुत्तर देवका शरीर है वैक्रिय शरीर है वहां अनन्त गुणहीन होता है अथवा स्वयंभूरमण समुद्र में रहा हुआ जो महामस्य है उसके औदारिक शरी
2
જીવને છે।ડવા ખાદ મૃતશરીરમાં મૃતાવસ્થામાં પણ ઔદારિક શરીરના સદ્ ભાવ કાયમ રહે છે. તેથી ઔદ્યારિક શરીર જીવસૃષ્ટ જ હોય છે, એવુ' કહી શકાતુ નથી. પરન્તુ વૈક્રિય આદિ ઉપર્યુક્ત ચાર શરીરો તે જીવસૃષ્ટ જ હાય છે, જીન્નના વિના તેમનું અસ્તિત્વ જ સભવી શકતુ નથી,
ચાર શરીરને જે કામણુ ઉન્મિશ્રક કહ્યા છે તેના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—તે ચાર શરીરા કાણુ શરીરની સાથે જ રહે છે. જ્યાં કામણુ શરીર હશે ત્યાં વક્રિય શરીર પણ હશે. જેમ કે દેવ અને નારકામાં તે હોય છે. મનુષ્ય તિર્યંચોમાં તેની સાથે આહારક શરીર હાય છે. ચૌદ પૂર્વધારીને તેની સાથે આહારક શરીર પણ હાય છે, તથા તૈજસ અને કામણ આ એ શરીરા તે સાથે સાથે જ રહે છે જે શરીર ઉદાર પ્રધાન હાય છે તેને ઔદ્યારિક કહે છે. ઔઢારિક શરીરમાં પ્રધાનતા તીર્થંકર ગણધરના શરીરની અપેક્ષાએ આવે છે, કારણ કે તેનાથી ભિન્ન જે અનુત્તર ધ્રુવનું શરીર છે— વૈક્રિય શરીર છે તે અનંતગણું હીન હોય છે. અથવા સ્વયંભૂરમણુ સમુદ્રમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #209

सुघाटी.स्था.उ.३सू.३६चतुविधैरस्तिकायैरुत्पद्यमानबादरकायैश्च लोकस्पृष्टत्वनि १९३ चास्य भवधारणीयक्रियापेक्षया, तदेव औदारिकम् । १। वैक्रियम् २। आहारकम् ३। तैजसम् ४। एतानि शरीराणि कार्मणशरीरयुक्तानि सन्ति ॥ (२) ॥ सू० ३५॥ स्पृष्टप्रसङ्गात् मूत्रद्वयमाह
मूलम्-चउहि अस्थिकाएहि लोगे फुडे पण्णत्ते, तं जहा-- धम्मत्थिकारणं १, अधम्मस्थिकारणं २, जीवस्थिकाएणं ३, पुग्गलस्थिकाएणं ४ (१)
चउहि बायरकाएहिं उपयज्जमाणेहिं लोगे फुडे पण्णत्ते, तं जहा-पुढविकाइएहिं १, आउकाइएहिं २, बाउकाइएहिं ३, वणस्सइकाइएहिं ४ (२) ॥ सू० ३६ ॥ ___ छाया-चतुर्मिरस्तिकायैर्लोकः स्पृष्टः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-धर्मास्तिकायेन १, अधर्मास्तिकायेन २, जीवास्तिकायेन ३, पुद्गलास्तिकायेन ४, (१) रकी अपेक्षा औदारिकको उदार वृहत्प्रमाणवाला कहा गया है क्योंकि उसका प्रमाण शेप शरीरकी अपेक्षा कुछ अधिक एक हजार योजनका कहा गया है अतः शेष शरीरकी अपेक्षा यह वृहत्पमाणचाला होता है भयधारणीय वैक्रिय शरीरकी अपेक्षासे इसमें बृहत्ता है । सू०३५॥
स्पृष्ट प्रसङ्गसे अब सूत्रकार दो सूत्र कहते हैं
"चउहिं अस्थिकाएहिं लोगे फुडे" इत्यादि सूत्र ३६ ॥ यह लोग चार स्तिकायरूप द्रव्योंसे स्पृष्ट व्याप्त कहा गयाहै जैसे धर्मास्तिकायसे,अधर्मास्तिकायसे जीवास्तिकायसे और पुद्गलास्तिकायसे १ રહેલે જે મહામસ્યા છે તેના દારિક શરીરની અપેક્ષાએ દારિકને ઉદારબૃહત્ પ્રમાણવાળું કહેવામાં આવ્યું છે, કારણ કે તેનું પ્રમાણ બાકીના શરીરની અપેક્ષાએ ૧૦૦૦ એજન કરતાં પણ વિશેષ કહ્યું છે. તેથી શેષ શરીરે કરતાં તે અધિક પ્રમાણવાળું હોય છે. ભવધારણીય વૈક્રિય શરીરની અપેક્ષાએ તેમાં બૃહત્તા છે. | સૂ. ૩પ છે
wષ્ટની સાથે સંબંધિત બે સૂત્રોનું હવે સૂત્રકાર કથન કરે છે– " चउहिं अस्थिकाएहिं लोगे फुडे" त्या-(सू. 3६)
આ લેક નીચેના ચાર અસ્તિકાય રૂપ દ્રવ્યથી પૃષ્ટ (વ્યાપ્ત) કહો छ-(१) मास्तिथी (२) मास्ति.यथा (3) पस्तिथी भने (४) सास्तियथी.
स०-२५
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #210

स्थानाङ्गसूत्रे चतुभिर्वादरकायैरुपपद्यमानौकः स्पृष्टः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-पृथिवीकायिकैः १, अप्कायिकैः २, वायुकायिकैः ३, वनस्पतिकायिकः ४। (२) ॥ सू० ३६॥
टीका-" चउहि अत्थिकाएहिं" इत्यादि-चतुर्भिः अस्तिकायैः लोकः स्पृष्टः-प्रतिपदेशं व्याप्तः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-'धर्मास्तिकायेने " त्यादि । (१) ___ " चाहिं वायरकाएहिं " इत्यादि-चतुर्भिः बादरकायैः उपपधमानीवः लोकः स्पृष्टः-व्याप्तः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-पृथिवीकायिकैः १, अकायिकैः २, चायुकायिकैः ३, वनस्पतिकायिकैः ४। अयं भावः-बादरा हि पृथिव्यवायुवनस्पतयः सर्वतो लोकादुधृत्य पृथिव्यादि-घनोदध्यादि-घनवातवलयादि घनोदध्यादिषु स्वकीयस्थकीयेत्पत्तिस्थानेष्वन्यतरगत्या समुत्पद्यमाना अपर्याप्तकावस्थायामनिबहुत्यात् सकललोकं स्पृशन्ति, ते पुनः पर्याप्ता बादरतेजस्कायिकास्त्रसाश्च लोकासंख्येयभागमेव स्पृशन्ति, उक्तं च प्रज्ञापनायाम्-" एस्थ णं बादरपुढवि. काइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता, उयवाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे"। ___ उत्पद्यमान चार बादर कायोंसे यह लोक स्पृष्ट कहा गया है, जैसे पृथिवीकायिकोंसे अप्कायिकोंसे चायुकायिकोंसे और वनस्पतिकायिकोंसे।
इनमें प्रथम सूत्रका अभिप्राय तो स्पष्ट है द्वितीय सूत्रका अभिप्राय ऐसा है-चादरकायिक पृथिवी, अप्, वायु, और वनस्पति जीच समस्त लोगसे उद्वर्तना करके पृथिवी आदिकोंमें-घनोदध्यादि वातयलयादिकोंमें अपने २ उत्पत्तिस्थानों में किसी एक गतिसे उत्पन्न होते हुए अपर्याप्तायस्थामें अति बहुत होनेसे सर्व लोककी स्पर्शना करते हैं और जो पर्याप्त बादर तेजस्कायिक जीव हैं वे और त्रस जीव लोकके असंख्यात भागकोही स्पर्श करतेहैं । उक्तं प्रज्ञापनायाम-प्रज्ञापना सूत्र में कहाहै-"एस्थ णं बादरपुढविकाइयाणं पज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता,उव
ઉત્પધમાન ચાર બાદર કાયોથી આલેક પૃષ્ટ કહ્યો છે–(૧) પૃથ્વી पिथी, (२) म५४ायिाथी, (3) वायुयायी माने (४) यन२५तिविथी.
આ બે સૂત્રોમાંથી પહેલા સૂત્રને ભાવાર્થ તે સુગમ છે. બીજા સૂત્રને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–બાદરકાયિક પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય છે સમસ્ત લેકમાંથી ઉદ્વર્તન કરીને પૃથ્વી આદિકે માં-ધનદધિ આદિ વાતવલયાદિકમાં પિત પિતાના ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં કોઈ એક ગતિમાં ઉત્પન્ન થઈને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં ઘણું વધારે હોવાથી સર્વ લેકની સ્પર્શના કરે છે. અને જે પર્યાપ્ત બાદર તેજસ્કાયિક જીવે છે તેઓ અને ત્રસજી લેકના અસંખ્યાતમાં ભાગને સ્પર્શ કરે છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહ્યું છે કે" एत्थणं बादरपुढविकाइयाणं पज्जत्तगाण ठाणा पण्णत्ता, उववाएणं लोगस्स असं
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #211

सुघाटी.स्था.४३.३सू.३६चतुर्विधैरस्तिकायैरुत्पद्यमानबादरकायैश्च लोकस्पृष्टत्वनि.१९५ छाया–अत्र खलु बादरपृथिवीकायिकानां पर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, उपपातेन लोकस्य असंख्येयमागे"। तथा-" वादरपुढयिकाइयाण अपज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता, उवचारणं सव्वलोए", छाया-" बादरपृथिवीकायिकानामपर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, उपपातेन सर्वलोके " एपमन्यायुबनस्पतीनाम् । तथा-बादरतेउकाइयाणं पञ्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, उववाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे " बादरतेउक्काइयाणं अपज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता, लोयस्स दोसु उडकबाडेसु तिरियलोयतढे य" छाया-बादरतेजस्कायिकानां पर्याप्तानां स्था नानि प्रज्ञप्तानि, उपपातेन लोकस्य असंख्येयभागे, बादरतेजस्कायिकानाम् अपर्याप्तानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, लोकस्य द्वयोरू_कपाटयोः तिर्यग्लोकतत्स्थे वाएण लोयस्स असंखेज्जइभागे"यहां पर्याप्त बादर पृथियीकायिकोंके स्थान कहे गये हैं उपपातको अपेक्षा इनके स्थान लोकके असंख्यातवें भागमें हैं तथा " बादर पुढवीकाइयाणं अपज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता उयया. एणं सव्वलोए" बादर पृथिवीकायिक अपर्याप्तकोंके स्थान लोकके असंख्यातवें भागमें हैं । ये स्थान इनके उपपातकी अपेक्षासे कहे गये हैं। इसी तरहसे पर्याप्तक अपर्याप्तक अप्कायिक वायुकायिक और वनस्पतिकायिकोंके उपपत्तिकी अपेक्षासे स्थान जानना चाहिये । तथा"बादर तेउकाइयाणं पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता उययाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे बादते उक्काइयाणं अपज्जत्तगाणं ठाणा पणत्ता लोयस्स दोसु उड्ढकवाडेसु तिरियलोयतठेय" पर्याप्त तेजस्कायिक जीयोंके उत्पत्तिस्थान लोकके असंख्यात भागमें कहे गये हैं। अपर्याप्तक बादर तेजस्कायिकोंके स्थान ऊर्ध्वरुपाटस्थ तिर्यगखेज्जइभागे " मडी पर्याप्त मा६२ पृथ्वीयानां स्थान घi छ. ५५ातनी अपेक्षा तेमनां स्थान सोना असभ्यातमा लामो छ. तथा “ बादर पुदयिकाइयाणं अपज्जतगाणं ठाणा पण्णत्ता उयवाएणं सब्बलोए " मा१२ पृथ्वीકાયિકાનાં પૃથ્વીકાયિક અપર્યાપકોનાં સ્થાન ઉપ પાતની અપેક્ષાએ સમસ્ત લેકમાં છે.
એજ પ્રમાણે પર્યાપ્તક અને અપર્યાપક અપૂકાયિક વાયુકાયિક અને વન२५तियिोनी पत्तिनी मसाले स्थान सम४५ नये तथा-" बादर तेउकाइयाणं पज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता उपवाएणं लोयस असंखेजइभागे बादर• ते उक्काइयाणं अपज्जत्तगाणं ठाणा पण्ण ता, लोयस्स दोसु उढकयाडेसु तिरिय. लोयतदेय " मा६२ पति ताथि यौन उत्पत्तिस्थान सोन सस
ખ્યાતમાં ભાગમાં કહ્યાં છે. અપર્યાપ્તક બાદર તેજસ્કાયિકના ઉત્પત્તિસ્થાન ઉર્વકપાટસ્થ તિર્યશ્લેકમાં કહ્યાં છે.
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #212

स्थानाङ्गसूत्रे (ऊर्ध्वकपाटस्थतियग्लोके ) च" तथा-" कहिणं भंते ! सुहुमपुढविकाइया जे पज्जत्तगा जे य अपज्जत्तगा ते सव्वे एगविहा अपि सेसमणाणत्ता सबलोगपरियावन्नगा पण्णत्ता, समणाउसो! । छाया- खलु भदन्त ! सूक्ष्मपृथिवीकायि. कानां पर्याप्तकानामपर्याप्तकानां च स्थानानि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! सूक्ष्मपृथिवीकायिका ये पर्याप्तका ये च अपर्याप्तकाः ते सर्व एकविधा अविशेषा अनानात्वाः सर्वलोकपर्यापनकाः प्रज्ञप्ताः श्रमणाऽऽयुष्मन् !, एवमन्येऽपि, “ एवं वेइंदियाणं पज्जत्तापज्जत्ताणं ठाणा पण्णत्ता, उपवारण लोयस्स असंखेज्जइभागे", छाया-द्वीन्द्रियाणां पर्याप्तकापर्याप्तकानां स्थानानि प्रज्ञप्तानि, उपपातेन लोकस्या संख्येयभागे, एवं शेषाणामपि । लोकमें कहे गये हैं तथा-" कहिणं भंते ! सुहमपुढविकाइया जे पज्ज. त्तगा जे य अपज्जत्तगा ते सव्वे एगचिहा अविसेसमणाणत्ता सय लोगपरियावनगा पण्णत्ता समणाउसो" हे भदन्त ! पर्याप्तक अपर्या.
र्याप्तक सूक्ष्म पृथिवीकायिकोंके स्थान कहे गये हैं ?-हे गौतम ! जो पर्याप्त अपर्याप्त सूक्ष्म पृथिवीकायिक हैं वे सब एकविध हैं अविशेष हैं नाना नहीं हैं और सर्व लोकमें पर्यापनक हैं व्याप्त हैं इस प्रकारका कथन इनके विषयमें किया गया है इसी तरह अन्य भी सूक्ष्म जीय जानना चाहिये। __" एवं बेइंदियाण पज्जत्तापज्जत्तगाणं ठाणा पण्णत्ता उयवाएणं लोयस्स असंखेज्जइभागे" इसी तरहसे पर्याप्त अपर्याप्त दो इन्द्रिय जीवोंके स्थान कहे गये हैं ये उपपातकी अपेक्षा लोकके असंख्यातवे
तथा-"कहिणं भंते ! सुहुमपुढविकाइया जे पज्जत्तगा जे य अपज्जत्तगा ते सव्ये एगविहा अविसेसमणाणत्ता सव्वलोगपरियावन्नगा पण्णत्ता समणाउसो' હે ભગવન! પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તક સૂમ પૃથ્વીકાયિકનાં સ્થાન કયાં કહ્યાં છે.
મહાવીર પ્રભુને ઉત્તર–“હે શ્રમણયુષ્મન ! હે ગૌતમ! જે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિકે છે, તેઓ સૌ એક જ પ્રકારના છે, તેમનામાં વિશેષતા નથી કે વિવિધતા નથી. તેઓ સર્વલોકમાં પર્યાપનકવ્યાપ્ત છે. આ પ્રકારનું કથન તેમને વિષે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે. એ જ પ્રમાણે અન્ય સૂક્ષ્મ જી વિષે પણ સમજવું.
___." एवं बेईदियाणं पज्जत्तापज्जगाणं ठाणा पण्णत्तो उपाएणं लोयस्स असंखेजह भागे" मे प्रमाणे पर्यात भने अपातीन्द्रिय वोन स्थान કહ્યા છે એટલે કે તે સ્થાને ઉપપાતની અપેક્ષાએ લેકના અસંખ્યાતમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #213

सुघाटी स्था.४३.३९.३६ चतुर्विधैरस्तिकायैरुत्पद्यमानबादरकायैश्च स्पृष्टत्वनि. १९७
ननु तेजसोऽपि परिणामविशेषलक्षणवादरत्वसत्त्वेन बादरतेजः-कायेनापि उत्पद्यमानजीवस्पर्शी लोके वक्तव्यः, एवं च पञ्चभिर्बादरकायैरुपपद्यमानैर्लोकः स्पृष्ट इति वक्तव्ये चतुर्भिर्वादरकायैरित्युक्तौ शास्त्रे न्यूनत्वं प्रतिभातीतिचेत्-श्रूयताम्-यद्यपि सूक्ष्माः पृथिव्यादयः पश्चापि सर्वलोकात् सर्वलोके समुत्पद्यन्ते, तथापि तत्र बादरतैनसानां सर्वलोकादुबृत्य मनुष्यक्षेत्रे ऋजुगत्या वक्रगत्या च जायमानानामूलकपाटद्वये एव बादरतैजस्त्वं व्यवहियत इति न सर्वत्र बादरतैजस्त्वमिति चतुर्भिर्वादरकायैरित्येयोक्तं न तु पश्चभिरिति ॥सू० ३६॥ भागमें हैं इसी तरहका कथन शेष जीयोंके उपपात स्थानोंके विषयमें भी जानना चाहिये। __ शंका-तेज भी परिणामविशेष रूप बादरत्वमें रहता है अतः बादर तेजस्कायसे भी उत्पद्यमान जीय स्पर्श लोकमें कहने योग्य है इस तरह उपपद्यमान पांच बादर कायों द्वारा लोक स्पृष्ट होता है एसा कहना चाहिये था सो ऐसा न कहकर उपपद्यमान चार बादरकायों द्वारा लोक स्पृष्ट है ऐसा कथन न्यूनता भरा हुआ प्रतीत होता है ?
उत्तर-यद्यपि पांचोही सूक्ष्म पृथिव्यादिक जीव सर्वलोकसे समस्त लोकमें उत्पन्न होते हैं तथापि सर्वलोकसे उद्वर्तना करके मनुष्य
क्षेत्रमें ऋजुगतिसे या वक्रगतिसे उत्पन्न होते हुए बादर तेजस्कायिकोंका उकपाट द्वयमें ही बादर तेजसरूपसे व्यवहार होता है सर्वत्र नहीं इस कारण चार उत्पद्यमान बादरकायों द्वारा यह लोक स्पृष्ट है ऐसा ही कहा गया है पांचोंसे यह स्पृष्ट है ऐसा नहीं कहा गया है ।मु० ३६।। લાગમાં છે, એમ સમજવું. એજ પ્રકારનું કથન બાકીના જીવના ઉપપાત સ્થાનના વિષયમાં પણ સમજવું.
શંકા-તેજ પણ પરિણામવિશેષ રૂપ બાદરત્વમાં રહે છે તેથી બાદર તેજ કાયમાંથી ઉત્પદ્યમાન જીવસ્પર્શ લેકમાં કહેવા ગ્ય છે આ રીતે તે અહીં એવું કથન થવું જોઈએ કે ઉપપદ્યમાન પાંચ બાદરકા દ્વારા લોક પૃષ્ઠ (વ્યાપ્ત) થાય છે. આ પ્રમાણે કહેવાને બદલે “ઉપપદ્યમાન ચાર બાદરકા દ્વારા લેક સ્પષ્ટ છે ” આ પ્રમાણે કહેવું તે ન્યૂનતાયુક્ત લાગતું નથી?
ઉત્તર–જે કે પાંચે સૂક્ષમ પૃથ્વીકાય આદિ સર્વ લોકમાંથી સમસ્ત લોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, છતાં પણ સર્વ લોકમાંથી ઉદ્વર્તન કરીને મનુષ્યક્ષેત્રમાં જુગતિથી કે વકગતિથી ઉત્પન્ન થતાં બાદર તેજસ્કાચિકે ને ઉર્વકપ ટયમાં જ બાદર તૈજસરૂપે પવહાર થાય છે–સર્વત્ર નહીં. તે કારણે તેજસ્કાયિક સિવાયના ચાર ઉત્પદ્યમાન બાદરકા દ્વારા આ લેક પૃષ્ટ (વ્યાસ) છે, એવું કહેવામાં આવ્યું છે-પાંચે દ્વારા પૃષ્ઠ હોવાનું કહેવામાં આવ્યું નથી. સૂ૩૬
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #214

स्थानाङ्गसूत्रे पूर्व चतुर्मिर्लोकः स्पृष्ट इत्युक्तं, सम्पति लोकस्य धर्मास्तिकायादीनां च प्रदेशपरिमाणतः परस्परं तुल्यतामाह--
मूलम्---चत्तारि पएसग्गेणं तुल्ला पण्णत्ता, तं जहा--धम्मथिकाए १, अधम्मत्थिकाए २, लोगागासे ३, एगजोवे४॥सू०३७॥
छाया-चत्वारः प्रदेशाग्रेण तुल्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-धर्मास्तिकायः १, अधर्मास्तिकायः २ लोकाऽऽकाशः ३, एकजीवः ४॥ मू० ३७॥ ___टीका-" चत्तारि पएसग्गेणं " इत्यादि-प्रदेशाग्रेण - प्रदेशपरिमाणेन चत्वारः तुल्याः-समा:-सर्वेषां धर्मास्तिकायादिकानामेषामसङ्ख्यातप्रदेशत्वेन समानाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-धर्मास्तिकायः १ अधर्मास्तिकायः २, लोकाऽऽकाशः ३, एकजीवः ४। तत्राऽऽकाशस्यानन्तप्रदेशत्वेन धर्मास्तिकायादित्रयतुल्यत्यं न ___ अब सूत्रकार लोककी और धर्मास्तिकायादिकोंकी प्रदेश परिमाणकी अपेक्षा परस्परमें तुल्यताका कथन करते हैं
'चत्तारि पएसग्गेणं तुल्ला' इत्यादि सूत्र ३७॥
प्रदेश परिणामकी अपेक्षा चार पदार्थ आपसमें तुल्य कहे गये हैं लोकाकाश के, धर्मास्तिकायके, अधर्मास्तिकाय और एक जीयके असंख्यात प्रदेश होते हैं इस तरह असंख्यात प्रदेशोंकी अपेक्षासे धर्मा. स्तिकायादिकोंमें समानता प्रकटकी गई हैं " लोकाकाश" ऐसा जो लोक पदसे विशेषित आकाश कहा गया है उसका कारण ऐसा है कि आकाशके अनन्त प्रदेश होते हैं अतः धर्मास्तिकायादिके साथ तुल्यता इसकी घटित नहीं हो सकती है इसलिये धर्मास्तिकायादिकोंके साथ
હવે સૂત્રકાર લેકની અને ધર્માસ્તિકાયાદિકની પ્રદેશ પરિમાણુની અપે. ક્ષાએ પરસ્પરમાં તુલ્યતા પ્રકટ કરે છે
" चत्तारि पएसग्गेणं तुल्ला " त्यादि (सू ३७) ।
પ્રદેશ પરિમાણની અપેક્ષાએ લોકાકાશ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાયમાં સમાનતા કહી છે, કારણ કે લેકાકાશના, ધર્માસ્તિકાયના, અધર્માસ્તિકાયના અને એક જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશ હોય છે. આ રીતે અસંખ્યાત પ્રદેશોની અપેક્ષા એ ધર્માસ્તિકાય આદિ ચાર પદાર્થોમાં તુલથતા બતાવવામાં આવી છે.
"लोकाकाश" ५६ ५४थी विशषित माश उपामा माव्यु છે તેનું કારણ એ છે કે આકાશના અનંત પ્રદેશ હોય છે, તેથી ધર્માસ્તિકાય વગેરેની સાથે તેની સમાનતા સંભવી શકતી નથી. તે કારણે ધર્માસ્તિકાયા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #215

सुघाटीका स्था०४३०३सू०३७ चतुर्विधमस्तिकायादीनां प्रदेशाप्रतुल्यत्वनि० १९९ स्यादिति लोकपदं योजयित्वा लोकाऽऽकाशपदं प्रोक्तं, तथा सति लोकाऽऽकाशस्याप्यसंख्यातपदेशत्वेन धर्मास्तिकायादित्रयसाम्यमुपपन्नम् । 'एकजीवे '-त्यत्रैकपदानुपादाने सामान्यतया सर्वजीबोपस्थितौ सर्वेषां जीनामनन्तप्रदेशस्वाद धर्मास्तिकायादित्रयसाभ्यं न स्यादित्येकनीय इति पदमुपात्तम् , तथा सति एकस्य जीवस्यानन्तप्रदेशत्वाभावेनासङ्ख्यातपदेशत्येन त्रिभिः साम्यमुपपन्नमिति बोध्यम् ॥ मू० ३७॥
पूर्व षट्त्रिंशन्तमसूत्रे पृथिव्यादिमिः स्पृष्टो लोकः' इत्युक्तमिति पृथिव्यादीनां चतुणाँ निकायानामेकं शरीरं सुदृश्यं न भवतीति प्रतिप्पदयितुमाह
___ मूलम्-चउण्हमेगं सरीरं नो सुदस्सं भयइ, तं जहा-- पुढयिकाइयाणं १, आउकाइयाणं २, तेउकाइयाणं ३, वणस्सइकाइयाणं ४। सू० ३८॥ आकाश प्रदेशकी अपेक्षा तुल्यता घटित करने के लिये "लोकाकाश" एसा कहा गया है क्योंकि लोकाकाशके असंख्यात प्रदेश कहे गये हैं। इसी तरहसे “एक जीय" ऐसा जो पद कहा गया है उसकाभी तात्पर्य ऐसाही है अर्थात् सर्व जीवोंकी अपेक्षा जीवोंके प्रदेश अनन्त होते हैं परन्तु एक जीबके प्रदेश असंख्यातही होते हैं अनन्त नहीं होते हैं यदि जीवके साथ एक पद न दिया जाता सर्व जीवोंकी उपस्थिति हो जानेसे धर्मास्तिकायादिकोंके साथ जीवकी प्रदेशोंकी अपेक्षा समानता नहीं बनती अतः धर्मास्तिकायादिकोंके साथ एक विशेषण दिया गया है क्योंकि एकजीवमें असंख्यात प्रदेशही कहे गये हैं। सू० ३७॥ દિકની સાથે આકાશની પ્રદેશોની અપેક્ષાએ તુલ્યતા ઘટાવવાને માટે “કાકાશ” પદને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યું છે, કારણકે કાકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશો કહા છે.
એજ પ્રમાણે “એક જીવ ” આ પદને પ્રયોગ કરવાનું કારણ પણ નીચે પ્રમાણે છે–સર્વ જીવોની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે તેમનાં પ્રદેશે અનંત છે. પરંતુ એક જવના પ્રદેશે અસંખ્યા જ હોય છે–અનંત હોતા નથી. જે “જીવ પદની આગળ એક વિશેષણ મૂકવામાં આવ્યું ન હોત તે સર્ષ ની ઉપસ્થિતિ થઈ જવાને કારણે ધર્માસ્તિકાય આદિકની સાથે જીવની પ્રદેશોની અપેક્ષાએ સમાનતા જ સંભવી શકત નહી. તેથી ધર્મા. સ્તિકાય આદિકની સાથે જીવની સમાનતા ઘટાવવાને નિમિત્ત જીવ પદની આગળ “એક વિશેષણ લગાવવામાં આવ્યું છે, કારણ કે એક જીવના અસં. ખ્યાત પ્રદેશ જ કહ્યા છે. એ સૂત્ર ૩૭ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #216

२००
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-चतुर्णामेकं शरीरं नो सुदृश्यं भवति, तद्यथा-पृथिवीकायिकानाम् अप्कायिकानां २, तेजस्कायिकानां ३, वनस्पतिकायिकानाम् ४। सू० ३८ ॥
टीका-" च उण्हमेगं" इत्यादि-चतुर्णाम्-अनुपदं वक्ष्यमाणानां पृथिवी. फायिकादीनाम् , एकं-सूक्ष्मं शरीरं सुदृश्यम्-अनुमानादिगम्यत्वेऽपि प्रत्यक्षं नो भवति, अतिसूक्ष्मत्वात् , केषां चतुर्णामित्याकाङ्क्षायामाह-" तद्यथे "-त्यादि, पृथिवीकायिकानाम् १, अप्कायिकानाम २, तेजस्कायिकानाम् , वनस्पतिकायिकानाम् ४। अत्रैकशब्दः सूक्ष्मवाचकः । ___ ननु वायोरपि शरीरं दृश्यं न भवतीति पश्चानामिति वक्तव्ये कथं चतुर्णा मिति निर्देशः कृत इति चेदाह-बादरवायूनां सूक्ष्माणां पृथिव्यब्वायुतेजोवनस्प
पृथिवीव्यादिकोंसे लोक स्पृष्ठ है ऐसा कहा गया है-सो अब सूत्र कार यह प्रकट करते हैं कि पृथिव्यादिक चारोंका एक शरीर ऐसाभी है जो सुदृश्य नहीं होता है-" चउण्हमेगं सरीरं नो सुदस्स" इत्यादि सूत्र ३८॥ ___ इन चार पृथिव्यादिकोंका एक शरीर सुदृश्य नहीं होता है वे चार इस प्रकारसे हैं-पृथिवीकायिक १, अप्कायिक २, तेजस्कायिक ३ और वनस्पतिकायिक ४ इनका एक शरीर सुदृश्य नहीं होता है उसका कारण ऐसा है वह अनुमान आदिसे ही गम्य होता है प्रत्यक्षसे गम्य नहीं होता है क्योंकि यह सूक्ष्म शरीर अति सूक्ष्म होता है यहां जो "एक" शब्द प्रयुक्त हुआ है वह इसी सूक्ष्म शरीरका वाचक है।
शंका-वायुका भी तो शरीर दृश्य नहीं होता है फिर यहां सूत्र में " चतुर्णां" ऐसा न कहकर " पञ्चानाम् " ऐसा कहना चाहिये था
પૃથ્વીકાય આદિકેથી લેક પૃષ્ટ છે, એવું પહેલાં કહેવામાં આવ્યું છે, હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે પૃથ્વીકાય આદિ ચારેનું એક શરીર सव' पण सुदृश्य डातु नथी.---" च उण्हमेगं सरीर नो सुदस्सं " त्याहि-(सू 3८)
(१) Yif4x, (२) अ५४ायि४, (3) यि भने (४) वनस्पति. કાયિક, આ ચાર પ્રકારના જીવોનું એક શરીર સુદૃશ્ય હેતું નથી, તેનું કારણ એ છે કે તે અનુમાન આદિ દ્વારા જ ગમ્ય (જાણી શકાય એવું હોય છેપ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય એવું હોતું નથી કારણ કે તે અતિ સૂક્ષ્મ હોય છે.
અહીં જે “એક” શબ્દ વપરાય છે તે સૂક્ષમ શરીરને વાચક છેબાદર શરીરનો વાચક નથી.
શંકા–વાયુનું શરીર પણ દશ્ય હેતું નથી. તેથી આ સૂત્રમાં “ચારનું એક શરીર દશ્ય હોતું નથી ” એમ કહેવાને બદલે “પાંચનું એક શરીર
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #217

सुघा टीका स्था०४३०३०३८ पृथिव्यादिवतुर्णा सूक्ष्मशरीरस्यादृश्यत्यनि० २०१ तिकायिकानां पश्चानामेकमने वा शरीरमदृश्यं भवति । बादरपृथिव्यप्तेजोवनस्पतिकायिकानां तु एकमेव शरीरमदृश्यं भवति, अत एव चतुर्णामित्युक्तं, न तु पञ्चानामिति । वनस्पतयस्विह साधारणा एव गृह्यन्ते, तेषामेवैकशरीरस्यादृश्य. स्वात् , प्रत्येकशरीरस्यतु एफस्यापि दृश्यत्वादिति । मू० ३८ ॥
पूर्व पृथिव्यादीनां चतुर्णा सूक्ष्मशरीरस्य चक्षुरग्राह्यत्वमुक्त, साम्प्रतमिन्द्रियप्रस्तावाच्छ्रोत्रादिकेन्द्रियचतुष्टयशब्दाद्यर्थचतुष्टयस्येन्द्रियसम्बद्धत्येनाऽऽ. सो ऐसा न कहकर " चतुणां" ऐसा ही क्यों कहा गया है ?
उत्तर-इस कथनका ऐसा भाव प्रगट करने के लिये ऐसा कहा गया कि जो वायुकायिक सूक्ष्म और बादर होते हैं उनका तो कोई भी शरीर चाहे वह सक्षम हो या बादर हो सुदृश्य देखने योग्य)होताही नहीं है परन्तु जो सूक्ष्म पृथिव्यादि चार हैं उनकाही मूक्ष्म शरीर सुदृश्य नहीं होता है बादर पृथिव्यादिकोंका वादर शरीर तो सुदृश्य होता है, अतः ये चार ऐसे हैं कि जिनका एक सूक्ष्म शरीर ही सुदृश्य नहीं होता है चादर शरीर तो सुदृश्य होता ही है परन्तु वायुकायिकका तो कोई भी शरीर सुदृश्य नहीं होता है । यहां वनस्पति शब्दसे साधारण वनस्पतिकायिक ही गृहीत हुआ है प्रत्येक वनस्पतिकायिक नहीं क्योंकि उनका ही एक मूक्ष्म शरीर अदृश्य होता है बादर वनस्पतिकायिकका बादर शरीर तो दृश्य होता है । सू० ३८॥ દૃશ્ય હેતું નથી એમ કહેવું જોઈએ.
ઉત્તર–આ કથન પ્રકટ કરવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે –વાયુકાયિક સૂમ અને બાદર બન્ને પ્રકારના હોય છે. તેમનું બાદર શરીર પણ સુદૃશ્ય હેતું નથી અને સૂક્ષ્મ શરીર પણ સુદૃશ્ય હોતું નથી, આ રીતે તેમનું એક પણ પ્રકારનું શરીર સુદૃશ્ય હેતું નથી. પરંતુ જે સૂમ પૃથ્વીકાય આદિ પૂર્વોક્ત ચાર પ્રકારના છ જ છે તેમનાં જ સૂક્ષ્મ શરીરે સુદૃશ્ય હેતાં નથી, બાદર પૃથ્વીકાય આદિકના બાદર શરીરે તે સુદશ્ય હોય છે જ. તેથી પૂર્વોક્ત પૃથ્વીકાય આદિ ચાર જ એવા છે કે જેમના સૂક્ષ્મ શરીરે સદશ્ય હતાં નથી–તેમના બાદર શરીરે તે સુદૃશ્ય હોય છે જ. પરન્ત વાયુકાયિકેનું તે કંઈ પણ શરીર સુદૃશ્ય હોતું નથી. અહીં વનસ્પતિ શબ્દ દ્વારા સાધારણ વનસ્પતિકાયિક જ ગૃહીત થયેલ છે. પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિક ગૃહીત થયેલ નથી કારણ કે તેનું એક સૂકમ શરીર જ અદશ્ય હોય છે-બાદર વનસ્પતિકાયિકનું બાદર શરીર તે દશ્ય હોય છે કે સૂ૩૮ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #218

-
-
२०२
स्थानाङ्गसूत्रे त्मज्ञेयत्वं प्रतिपादयितुमाह
मूलम्-चत्तारि इंदियत्था पुट्टा वेदोंत, तं जहा-साइदियत्थे १, घाणिदियत्थे २, जिभिदियत्थे ३, फासिंदियत्थे ४। सू०३९॥
छाया--चत्वार इन्द्रियार्थाः स्पृष्टा वेद्यन्ते, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियार्थः १, घ्राणेन्द्रियार्थः २, निवेन्द्रियार्थः ३, स्पर्शेन्द्रियार्थः ४। ।। सू० ३९ ॥
टीका--" चत्तारि इंदियत्था' इत्यादि-चत्वारः-चतु:संख्यका इन्द्रियार्था:इन्द्रियैरयन्ते-स्वविषयीक्रियन्त इतीन्द्रियार्थाः = शब्दादयः स्पृष्टाः - इन्द्रियैः सम्बद्धाः सन्तो वेधन्ते-आत्मना ज्ञायन्ते, ते के चत्वार इत्याह-" तद्यथे"त्यादि-श्रोत्रेन्द्रियार्थः-श्रवणेन्द्रियगोचरः शब्दः १, घ्राणेन्द्रियार्थः घाणेन्द्रियगो___ पृथिव्यादिक चारोंका सूक्ष्म शरीर चक्षु इन्द्रिय द्वारा ग्राय नहीं होता है ऐसा कहकर अब सूत्रकार इन्द्रिय प्रस्तावको लेकर ऐसा कथन करते हैं कि श्रोत्रादिक चार इन्द्रियां ही प्राप्तार्थ प्रकाशक होती हैं अन्य नहीं-"चत्तारि इंदियत्था पुट्ठा चेदें ति" इत्यादि सूत्र ३९ ॥
चार इन्द्रियों के विषय इन्द्रियों के साथ स्पृष्ट होकर जाते हैं वे इस प्रकार से हैं-एक श्रोत्रेन्द्रियार्थ १, दूसरा घ्राणेन्द्रियार्थ २, तीसरा जि हेन्द्रियार्थ और चौथा स्पर्शनेन्द्रियार्थ ४
इन्द्रियों द्वारा जो अपने विषयभूत बनाये जाते हैं वे इन्द्रियार्थ हैं ऐसे ये इन्द्रियार्थ शब्दादि रूप होते हैं। ये शब्दादिक विषय जब इन्द्रियों के साथ सम्बद्ध होते हैं तभी आत्मा जाने जाते हैं-शब्द श्रव. णेन्द्रिय गोचर होनेसे श्रोनेन्द्रियार्थ (श्रोत्रेन्द्रियका विषय)है गन्ध घ्राणेन्द्रिय
પૃથ્વીકાય આદિ પૂર્વોક્ત ચારનાં સૂક્ષ્મ શરીર ચક્ષુઈન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્ય હેતા નથી, આ પ્રકારનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ઈન્દ્રિય-પ્રસ્તાવને અનુલક્ષીને એવું કથન કરે છે કે શ્રોત્રાદિક ચાર ઇન્દ્રિયે જ પ્રાપ્તાથ પ્રકાશક डाय छ-मन्य जाती नयी-" चत्तारि इंदियत्था पुट्ठा वेदेति"-(सू. ३८)
ચાર ઈન્દ્રિયના વિષય ઈન્દ્રિયની સાથે પ્રુષ્ટ થઈને ગ્રાહ્ય થાય છે, या विषया नीय प्रमाणे छे-(१) श्रीन्द्रियाय, (२) प्राणेन्द्रिया (3) જિહુવેન્દ્રિયાઈ અને (૪) સ્પર્શનેન્દ્રિયાર્થ.
ઈન્દ્રિ દ્વારા જેને પોતાના વિષયભૂત ગ્રાહ્યા બનાવવામાં આવે છે તેમને ઇન્દ્રિયાઈ કહે છે તે ઈન્દ્રિયાર્થ શબ્દાદિ રૂપ હોય છે, તે શબ્દાદિક વિષય જ્યારે ઈન્દ્રિયોની સાથે સંબદ્ધ થાય છે ત્યારે જ આત્મા દ્વારા જાણી શકાય છે. શબ્દ શ્રવણેન્દ્રિય ગેયર હોવાથી શ્રોત્રેન્દ્રિયાર્થ રૂપ છે. ગબ્ધ ધ્રાણેન્દ્રિય
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #219

सुधाटीका स्था०४३०३ सू०३९ पृथिव्यादिचतुर्गा सूक्ष्मशरीरस्यादृश्यत्वनि० २०३ चरो गन्धः २, जिह्वेन्दियार्थः-रसनेन्द्रियगोचरो रसः ३, स्पर्शेन्द्रियार्थः त्वगि न्द्रियगोचरः स्पर्शः ४, एते चत्वार इन्द्रियार्थाः श्रोत्रादीन्द्रियसम्बद्धा आत्मना ज्ञायन्ते । चक्षुर्मनोभ्यां त्वपृष्टा एवार्थी आत्मना वेद्यन्त इति ' चत्तारि' इत्युक्तम् । उक्तं च--
" पुढे सुणेई सदं, रूवं पुण पासइ अपुढे तु ।।
गंधं रसं च फासं, बद्धपुठं वियागरे । १ ।" छाया-" स्पृष्टं शणोति शब्द, रूपं पुनः पश्यत्यस्पृष्टं तु ।
गन्धं रसं च स्पर्श, बद्धस्पृष्टं व्याकुर्यात् । १ ।” इति, ॥१०३९॥ पूर्व जीव-पुद्गलयोरिन्द्रियद्वारेण ग्राह्यग्राहकभाव उक्तः, सम्पति तयोर्गतिधर्म प्रदर्शयितुमाह
मूलम्-चउहि ठाणेहिं जीया य पोग्गला य णो संचायति बहिया लोगंता गमणयाए, तं जहा-गइअभावेणं १, णिरुवग्गयाए २, लुक्खयाए ३, लोगाणुभावेणं ४॥सू० ४० ॥ गोचर होनेसे घ्राणेन्द्रियार्थहै, रस रसनेन्द्रिय गोचर होने से जिहेन्द्रियार्थ है, और त्वगिन्द्रिय गोचर होनेसे स्पर्श, स्पर्शन्द्रियार्थ हैं । ये चार ही-शब्द, गन्ध, रस और स्पर्शही श्रोत्रादीन्द्रियोंके साथ सम्पद्ध होने पर आत्मा द्वारा जाने जाते हैं चक्षु इन्द्रिय और मन इनके द्वारा अपने विषयभूत पदार्थ अपृष्ट हुए ही जाने जाते हैं । अतः " चत्तारि" ऐसा कहा गया है । उक्तं च-" पुढे सुणेइ सई ” इत्यादि ।। सूत्र ३९ ।।
इस प्रकारसे जीव और पुद्गलका ग्राह्य ग्राहक भाव कहकर अब सूत्रकार इनके गति धर्मकी प्ररूपणा करते हैंગોચર હેવાથી ધ્રાણેન્દ્રિયાઈ રૂપ છે. રસ (સ્વાદ) રસનેન્દ્રિય ગોચર હેવાથી જિન્દ્રિયાઈ રૂપ છે અને સંપર્શ સ્પર્શેન્દ્રિય ગોચર હેવાથી સ્પર્શેન્દ્રિયાઈ રૂપ છે. આ ચાર જ-એટલે કે શબ્દ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ જ શ્રોત્રેન્દ્રિય આદિની સાથે સંબદ્ધ થાય ત્યારે જ આમા દ્વારા જાણી શકાય છે. ચક્ષુઈન્દ્રિય અને મન, આ બેની સાથે પૂર્ણ થયા વિના જ-અસ્કૃષ્ટ રહીને એમના વિષય. भूत पानि तमना an aneg! २१य छे. युं ५ छे -" पुढे सुणेइ सदं " त्या ॥ सू. ३८ ॥
આ પ્રકારે જીવ અને પુદ્ગલને ગ્રાહ્ય ગ્રાહક ભાવ પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર તેમના ગતિ ધર્મની પ્રરૂપણ કરે છે–
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #220

स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - चतुर्भिः स्थानैर्जीवाथ पुद्गलाश्च नो शक्नुवन्ति बाह्याल्लोकान्ताद् गमनतायै तद्यथा - गत्यभावेन १, निरुपग्रहतया २, रूक्षतया ३, लोकानुभा वेन ४| || सू० ४० ॥
टीका - " चउर्हि ठाणेहिं " इत्यादि - जीवाः पुलाव चतुर्भिर्वक्ष्यमाणैः स्थानैः कारणैः बाह्याल्लोकान्ताद- अलोके गमनताये - गमनाय गन्तुं नो शक्तुचन्ति तद्यथा - गत्यभावेन-गतिरहितत्वेन, लोकान्तात् परतो जीवपुद्गलानां गतिस्वमावविरहात्, अधोगतिस्वमावरहितदीपशिखावत् १ तथा - निरुपग्रहतया - धर्मास्तिकायाभावेन तज्जनितगत्युपष्टम्म विरहात् शकटीमभृतिरहितपङ्गुवत् २,
२०४
"चउहिं ठाणेहिं जीवाय पोग्गलाय" इत्यादि सूत्र ४० ॥ सुत्रार्थ - इन चार कारणोंसे जीव और पुद्गल बाह्य लोकान्त से अलोक में जानेके लिये समर्थ नहीं होते हैं वे चार कारण इस प्रकार से हैं-गतिका अभाव १ गति साधक कारणका अभाव २ स्निग्ध रहितता ३ और लोकानुभाव ४ ।
टीकार्थ-लोकान्त से आगे जीव और पुद्गलों की स्वभावताका विरह हो जाता हैं इसलिये वे अलोक में जानेके लिये समर्थ नहीं होते हैं, ऐसा यह वहां न जा सकने का प्रथम कारण है जैसे दीपशिखाका स्वभाव अधोगतिवाला नहीं होता है, इसी तरहसे लोकान्त में रहनेवाले जीवका भी ऐसाही स्वभाव है कि जिस कारण वह लोकान्तसे बाहर रहे हुए अलोकमें नहीं जाता है, द्वितीय कारण ऐसा है कि जीव और पुद्गलों की गति क्रिया में निमित्त कारण धर्मद्रव्य होता है वह उहि ठाणेहिं जीवा य पोगाला य " हत्याहि (सू. ४०)
સૂત્રા-નીચેના ચાર કારણેાને લીધે જીવ અને પુદ્ગલ લેાકાન્તમાંથી બહાર આલેાકમાં જઈ શકવાને સમર્થ થતાં નથી-(૧) ગતિના અભાવ, (૨) ગતિસાધક अरथुन अभाव, (3) स्निग्धताथी रहितता भने (४) सोअनुलाव,
66
ટીકા”—àાકાન્તથી આગળ જીવ અને પુદ્ગલાની ગતિ સ્વભાવતાના વિરહ (અભાવ) થઈ જાય છે. તેથી તેએ અલાકમાં જઈ શકવાને સમર્થ થતાં નથી. આવુ... અલાકમાં ન જઈ શકવાનું પહેલું કારણુ સમજવુ'. જેમ દ્વીપ શિખાના સ્વભાવ અધેાગતિવાળા હાતા નથી, એજ પ્રમાણે લેાકાન્તમાં વિરાજમાન જીવન પણ એવેા જ સ્વભાવ થઈ જાય છે કે જેના કારણે તે લેાકા તથી બહારના પ્રદેશમાં (અલેાકમાં) જઈ શકા નથી. ખીજુ કારણ-જીવ અને પુદ્ગલાની ગતિમાં ધદ્રવ્ય નિમિત્તરૂપ બને છે. લેાકાન્તની બહાર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #221

सुघा टीका स्था० ४ उ. ३ सू० ४० जीवपुद्गलयोर्गतिधर्मनिरूपणम् २०५ तथा-रूक्षतया-स्निग्धतारहिततया वालुकामुष्टिवत् , पुद्गला हि लोकान्तेषु तथा परिणमन्ति यथा ततः परतो गन्तुं न शक्नुवन्ति, कर्मपुद्गलयुक्ता जीवा अपि लोकान्तात् परतो गन्तुं न शक्नुवन्ति, सिद्धजीवास्तु धर्मास्तिकायाभावेनैव लोका. न्तात् परतो गन्तुं न शक्नुवन्ति ३, तथा-लोकानुभावेन-लोकमर्यादया. विषयक्षेत्रादन्यत्र गन्तुं न शक्नुवन्ति, सूर्यमण्डलयत् ॥ सू० ४० ॥ ___ अनन्तरोक्ता अर्थाः प्रायो दृष्टान्ततः प्राणिनां प्रतीता भवन्तीति दृष्टान्तभेदान प्रदर्शयितुं पश्चसूत्रीमाह___मूलम्-च उबिहे गाए पण्णत्ते, तं जहा-आहरणे १, आहरणतद्देसे २, आहरणतहोसे ३, उवण्णासोवणए ।। (१) धर्मद्रव्य लोकान्तसे आगे नहीं अतः वे उस कारणके अभावसे शकटी (गाडी)आदि गति साधनसे रहित पङ्गुकी तरह आगे अलोकमें नहीं जाते हैं। तथा-चालुका मुष्टिकी तरह स्निग्धतासे रहित होनेके कारण वे लोकान्तसे आगे नहीं जाते हैं-पुद्गलोंका लोकान्तमें ऐसा परिणमन हो जाता है कि जिससे वे उससे आगेको जानेके लिये समर्थ नहीं होते हैं तथा कर्म पुद्गलोंसे जो वहां जीव रहतेहैं ये भी लोकके अन्तसे आगे अलोकमें नहीं जा मकते हैं । तथा जो सिद्ध जीव हैं, वे तो धर्मास्तिकायके अभोवसेही लोकके अन्तसे आगे नहीं जा सकते हैं। चतुर्थ कारण ऐसा है कि जो लोककी मर्यादाही ऐसी बंधी हुई हैं कि अपने विषय क्षेत्र से आगे सूर्यमण्डलकी तरह जीव और पुद्गल नहीं जा सकते हैं । सू० ४० ॥ અલેકમાં ધર્મદ્રવ્યને સદૂભાવ જ નથી. જેમ ઘડી આદિથી રહિત લંગડો માણસ ગતિ કરવાને અસમર્થ બને છેએ જ પ્રમાણે ગતિક્રિયાના સાધનરૂપ ધર્મદ્રવ્યને અભાવે અલાકમાં જીવ અને પુદ્ગલેની ગતિક્રિયા અટકી જાય છે. ત્રીજું કારણ-જેમ વાલક (રેતી) નિગ્ધતાથી રહિત હોય છે તેમ તેઓ સ્નિગ્ધતાથી રહિત થઈ જવાને કારણે કાનની બહાર અલકમાં જઈ શકતા નથી. પુદ્ગલેનું લેાકાત માં એવું નિગ્ધતા રહિત) પરિણમન થઈ જાય છે કે જેથી તેઓ લોકાતથી આગળ જઈ શકવાને સમર્થ થતાં નથી. તથા કર્મયુગલોથી જે જીવે ત્યાં રહે છે તેઓ પણ લે કાન્તની બહાર અલેકમાં જઈ શકતા નથી તથા જે સિદ્ધ જીવે છે તેઓ તે ધર્માસ્તિકાયના અભા. વને લીધે જ લોકાતથી આગળ જઈ શકતા નથી ચોથું કારણ એવું છે કે લકની મર્યાદા જ એવી બંધાયેલી છે કે સૂર્ય મંડળની જેમ જીવ અને પુદગલ પિતાના નિયત ક્ષેત્ર કરતાં આગળ જઈ શક્તા જ નથી. છે સૂ. ૪૦ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #222

२०६
स्थानाङ्गसूत्रे
आहरणे चउबिहे पण्णत्ते, तं जहा-अवाए १, उवाए २, उवणाकम्मे ३, पडुप्पण्णविणासी ४॥ (२) ___ आहरणतंइसे चउबिहे पण्णत्ते, तं जहा-अणुसिटि १, उपालंभे २, पुच्छा ३, निस्सावयणे ४ (३)
आहरणतदोसे चतुविहे पण्णत्ते, तं जहा-अधम्मजुत्ते १, पडिलोभे २, अत्तोवणीए ३, दुरुषणोए ४ (४)।
उवण्णासोवणए चउव्यिहे पण्णत्ते, तं जहा-तव्वत्थुए १, तयन्नवत्थुए २, पडिनिभे ३, हेऊ ४। (५)
हेऊ चउठिवहे पण्णत्ते, तं जहा--जावए १, थावए २, वंसए ३, लूसए ।
अह्मा--हेऊ च उबिहे पण्णते, तं जहा--पच्चक्खे १, अणुमाणे २, ओवम्मे ३, आगमे ।।
अहवा-हेऊ चउचिहे पण्णत्ते, तं जहा--अस्थि तं अस्थि सो हेऊ १, अस्थि तं णस्थि सो हेऊ २, णत्थित्तं णत्थि सो हेऊ ३, गत्थित्तं णत्थि सो हेऊ ४॥ ॥सू० ४१ ॥ __ छाया--चतुर्विधं ज्ञातं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-आहरणम् १, आहरणतदेशः २, आहणत दोषः ३, उपन्यासोपनयः ४। (१)
अनन्तरोक्त अर्थ प्रायः दृष्टान्तसे प्राणियोंको समझ में आता है इस लिये अब सूत्रकार दृष्टान्त भेदोंको प्रकट करने के लिये पंचसूत्री कहते हैं
"चउब्धिहे गाए पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र ४१ ॥ सूत्रार्थ-ज्ञात-दृष्टान्त चार प्रकारका कहा गयाहै जैसे-आहरण १ आह
અનન્તાક્ત અર્ધ (વિષ્ય) સામાન્ય રીતે દશા દ્વારા સમજી શકાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દૃષ્ટાન્તના ભેદે પ્રકટ કરવા નિમિત્તે નીચેનાં પાંચ सूत्र ४ छ-" चउब्धिहे गाए पण्णते "त्या (सू ४१) સ્વાર્થ-જ્ઞાત (દષ્ટાન્ત) ચાર પ્રકારના કહ્યા છે. તે ચાર પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે
श्री स्थानin सूत्र :03

Page #223

सुघा टीका स्था० ४ उ० ३ सू०४१ दृष्टान्तभेदनिरूपणम्
२०७ आहरणं चतुर्विधं मज्ञप्तम् , तद्यथा-अपायः १, उपायः २, स्थापनाकर्म ३, प्रत्युत्पन्नविनाशी ४। (२) ____ आहणतदेशश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-अनुशिष्टिः १, उपालम्भः २, पृच्छा ३, निश्रावचनम् ४। (३)
आहारणतदोषश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अधर्मयुक्तं १, प्रतिलोम २, आत्मो. पनीतं ३, दुरुपनीतम् ४। (४)
उपन्यासोपनयश्चतुर्विधः प्रक्षप्तः, तद्यथा-तद्वस्तुकः १, तदन्यवस्तुकः २, प्रतिनिभः ३, हेतुः ४। (५)
हेतुश्चतुर्विधः अज्ञप्तः, तद्यथा-यापकः १, स्थापकः २, व्यंसकः ३, लूषकः४।
अथवा-हेतु श्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-प्रत्यक्षम् १, अनुमानम् २, औपम्यम् ३, आगमः ४। रणतद्देश२ आहरणतदोष३ और उपन्यासोपनय ४ इनमें आहरण चार प्रकारका कहा गया है जैसे-अपाय १ उपाय २ स्थापना कर्म ३ और प्रत्युत्पन्नविनाशी ४-(२) ___ आहरणतद्देश भी चार प्रकार का कहा गया है जैसे-अनुशिष्ट १ उपालम्भ २ पृच्छा ३ और निश्रावचन ४-(३)
आहरणतद्दोष भी चार प्रकारका कहा गया है जैसे-अधर्मयुक्त १ प्रतिलोम २ आत्मोपनीत ३ और दुरुपनीत ४ (४)
उपन्यासोपनय भी चार प्रकारका कहा गया है जैसे-तवस्तुक १ तदन्यवस्तुक २ प्रतिनिभ ३ और हेतु ४ (५)
इनमें हेतु चार प्रकारका कहा गया है जैसे-यापक १ स्थापक २ (१) मा २९, (२) मा २४तदेव,(3) २।७२तदोष, मन (४) उपन्यासोपनय(१)
तमा मा२६४ना नीचे प्रमाणे या२ प्रा। छ-(१) अपाय, (२) उपाय, (3) स्थापनाम भने (४) प्रत्युत्पन्नपिना. (२)
આહરણતદેશના પણ નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) અનુશિષ્ટ, (२) Glam, (3) पृछा, मने (४) निश्रापयन. (3)
આહરણતદ્દોષના પણ નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) અધર્મयुत, (२) प्रतिलोम, (3) मात्मानीत मन (४) दुरुपनीत. (४)
6५-यासापनयना पशु या२ ५२ ह्या छ-(१) तस्तु, (२) तहन्य५स्तु, (3) प्रतिनिल माने (४) तु.
तमाथी हेतु या२ २॥ ४ा छ-(१) य॥५४, (२) स्था५४, (3)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #224

२०८
ए
नाङ्गसूत्रे
अथवा-हेतुश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अस्तितत्, अस्त्यसो हेतुः १, अस्ति तत् नास्त्यसौ हेतुः, नास्ति तत् अस्त्यसौ हेतुः ३, नास्ति तत् नास्त्यसौ हेतुः ४॥॥ सू० ४१ ॥
टीका--'चउबिहे गाए ' इत्यादि।
ज्ञात (न्यायः)चतुर्विध प्रज्ञप्तं तद्यथा-" आहारणे" इत्यादि, आहरणम् १, आहरणतद्देशः २, आहरणतदोषः ३, उपन्यासोपनयः ४ सामान्यतो ज्ञातं द्विविधं व्यंतक ३ और लूषक ४ अथवा हेतु चार प्रकारका कहा गया है-प्रत्यक्ष १ अनुमान २ औपम्प ३ आगम ४ ___ अथवा-इस प्रकारसे भी हेतु चार प्रकारका कहा गया है अस्तितत् अस्ति असौ हेतुः १ अस्तितत् नास्त्यसो हेतुः २ नास्तितत् अस्त्यसो हेतुः ३ और नास्तितत् नास्त्यसौ हेतुः ४ विशेषार्थ-ज्ञात शब्दका अर्थ दृष्टान्त उदाहरणहै यह जो प्रथम मूत्र द्वारा आहरण आदिके भेदसे चार प्रकारका कहा गया है उसका तात्पर्या इस प्रकारसे है___दृष्टान्त साध्यको बतानेवाला होता है वह साध्य साधनके संबंधों चादी एवं प्रतिवादीका बुद्धिसाम्यका स्थान होता है अतः सामान्य रूपसे यह दृष्टान्त साधयं दृष्टान्त और चैधर्म्य दृष्टान्त इस तरहसे दो प्रकारका होता है साध्य से व्याप्त साधन जहां दिखाया जाता है वह साधयं दृष्टान्त है इसका दूसरा नाम अन्वय दृष्टान्त भी વ્યંસક અને (૪) ભૂષક. અથવા હેતુના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા छ-(१) प्रत्यक्ष, (२) अनुमान, (3) भौ५म्य, मने (४) मा.
मया तुना नीय प्रभाये या२ २ ५५ छे-(१) · अस्तितत् अस्ति असौ हेतुः ", (२) “ अस्तितत् नास्त्यसौ हेतुः", (3) “ नास्तितत् अस्त्यसौ हेतुः" माने (४) “ नास्तितत् नास्त्यसौ हेतुः"
विशेषा-'ज्ञात' श म २६Y (टान्त)ने पाय छ-तेष्टाન્તના આહરણ આદિ જે ચાર ભેદ કહ્યા છે તેમનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં भाव
દષ્ટાન્ત સાધ્યને બતાવનારું હોય છે. તે સાધ્ય સાધનના સંબંધમાં વાદી અને પ્રતિવાદીના બુદ્ધિસામ્યનું સ્થાન હોય છે. તેથી સામાન્ય રીતે તેના સાધમ્ય દષ્ટાન્ત અને ધર્મ દષ્ટાન્ત નામના બે પ્રકાર પડે છે. સાધ્ય દ્વારા વ્યાપ્ત સાધન જ્યાં બતાવવામાં આવ્યું હોય છે તેનું નામ “સાધયે દૃષ્ટાન્ત” છે. તેનું બીજું નામ અન્વય દૃષ્ટાન્ત” પણ છે કહ્યું પણ છે કે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #225

सुघाटीका स्था० ४ उ०३ सू०४१ दृष्टान्तमेदनिरूपणम् साधर्म्यवैधर्म्य भेदात् , यथा-यत्र यत्र धूमस्तत्राग्निर्यथा महानसः, यत्र यदि नास्ति तत्र धूमोपि न भवति यथा जलाशये। तदुक्तम्--
" साध्ये नानुगमो हेतोः, साध्याभावे च नास्तिता।
ख्यायते यत्र दृष्टान्तः स साधर्म्यतरो द्विधा ॥१॥ है। उक्त च-"साध्यव्याप्त साधनं यत्र प्रदश्यते सोऽन्ययदृष्टान्तः" जैसे" यत्र २ धूमस्तत्र तत्राग्निः यथा महानसः यहां पर महानस (रसोई. घर) यह अन्यय दृष्टान्त है क्योंकि-धूम और अग्निका साहचर्य सम्पन्ध हम उन दोनोंको महानसमें देखने के साथ होता है जहां २ धूम होता है वहां२ अग्नि होती है इस थानकी प्रनीति हम महानस-रसोईघरमें उन दोनोंको साथ २ रहनेसे करते हैं-रसोई घरमें धूम भी होता है और अग्नि भी होती है, इसलिये धूम अग्निके विना नहीं हो सकता है यदि होगा तो वह अग्निके सभावमेंही होगा-जैसा कि वह रसोई घरमेंहै साधनके अभावमें साध्यका अभाव जहाँ प्रकट किया जाता है वह वैधर्म्य व्यतिरेक दृष्टोन्त कहलाता है जैसे-" यत्र बहिर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्ति यथा जलाशयः" यहां पर जलाशय तालाब आदि वह व्यतिरेक दृष्टान्त है क्योंकि जलाशयमें साध्यका बहिका भी अभाव है और धूमका भी अभाव है यही बात “साध्येनानुगमो हेतोः"
" साध्यव्याप्तं साधनं यत्र प्रदर्यते सोऽन्वयदृष्टान्तः "
२ -" यत्र यत्र धूमस्तत्रतत्राग्निः यथा महानसः" मही भहानस (રડું) અન્વય દષ્ટાન્ત રૂપ છે, કારણ કે ધૂમ અને અગ્નિને સાહચર્ય સંબંધ આપણે તે બન્નેને મહાનસમાં જોઈએ ત્યારે સમજી શકાય છે. “જ્યાં જ્યાં ધુમાડે હોય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ હોય છે,” આ વાતની પ્રતીતિ આપણે તે બન્નેને રસેડામાં સાથે સાથે જ જેવાથી કરી શકીએ છીએ.–રસોડામાં ધુમાડો પણ હોય છે અને અગ્નિ પણ હોય છે, તેથી એ વાતની પ્રતીતિ થાય છે કે અગ્નિ વિના ધુમાડે સંભવી શકતો નથી, જે ધુમાડાને સદૂભાવ હશે તે અગ્નિને પણ સદુભાવ જ હશે.
સાધનને અભાવે જ્યાં સાધ્યને અભાવ પ્રકટ કરવામાં આવે છે, એવા दृष्टान्त वैधभ्य व्यति३४ दृष्टान्त छ. म -" यत्र यहि नास्ति तत्र धूमोऽ पि नास्ति यथा जलाशयः " मी तापने व्यति२४ ४ान्त ३ પ્રકટ કર્યું છે, કારણ કે તેમાં સાધ્યને–અગ્નિને પણ અભાવ હોય છે અને साधनना-धुभान ५ मला हाय छे. मेरी यात “ साध्ये नानुगमो हेतोः" ઈત્યાદિ લેક દ્વારા પૃષ્ટ કરવામાં આવી છે. स-२७
श्री. स्थाना॥ सूत्र :03

Page #226

२१०
स्थानाङ्गसूत्रे अथवा आख्यानकं ज्ञातं तत्-चरितकल्पितभेदाद् द्विविधम् । तत्र चरितं यथा 'निदानं दुःखाय ब्रह्मदत्तस्येव' कल्पितं यथा-'प्रमादवत्तां प्रतिबोधनाय " अनित्यं यौवनादिकम् ” इत्याधुपदेशनं, यथा पाण्डुपत्रेण किशलयानां देशितम् । तथाहि--
"जह तुम्भे तह अम्हे, तुम्मे वि य होहिहा जहा अम्हे ।
___ अप्पाहेइ पडंत, पंडुयपत्तं किसलयाणं ॥१॥” इति । छाया--यथा यूयं तथा वयं, यूयमपि भविष्यथ यथा ययम् ।
अध्यापयति (शिक्षयति ) पतत् , पाण्डुपत्रं किशलयानाम् ॥१॥ इति । इत्यादि । इस श्लोक द्वारा पुष्ट की गई है अथवा-जो आख्यानक होता है वह ज्ञात है यह चरित और कल्पितके भेदसे दो प्रकारका होताहैजैसे"निदानं दुःखाय ब्रह्मदत्तस्येच" ब्रह्मदत्तकी तरह निदानबन्ध (नियाणा) दुःखके लिये होता है यहां ब्रह्मदत्त चरितरूप आख्यानक है क्योंकि यह प्रसिद्ध है और उसे ही यहां दृष्टान्त रूपमें रखा गया है कल्पित आख्यानक इस प्रकारसे है-जैसे प्रमादपतित व्यक्तियोंको प्रतिबोधन करनेके लिये ऐसा कहना कि यौवनादिक अनित्य है जैसा कि पीले पत्तोंने-जीर्णशीर्ण पत्तोंने-किशलयों से कोंपलोंसे कहा “जह तुम्भे तह अम्हे " इत्यादि । जैसे तुम हो वैसे हमभी थे अब तुमभी आगे चलकर हम जैसे हो जाओगे यहां पाण्डुपत्तों (पीले पत्तों)ने किशलयों (कोंपलों)
અથવા–જે આખ્યાનક (ઉદાહરણ) હોય છે તેને જ્ઞાત કહે છે. તેને यरित भने हिपत सेवा में ले ५ छे. म-"निदान' दुःखाथ ब्रह्म दत्तस्येव" " प्रहहत्तनी रेभ. निहानन्य ३५४ हाय छे." मही બાદત્ત ચરિતરૂપ આખ્યાનક (દૃષ્ટાન્ત) છે, કારણ કે તેની કથા જાણીતી છે, છે, તેથી તેને અહીં દષ્ટાન્ત રૂપે મૂકવામાં આવેલ છે. કલ્પિત આખ્યાનકનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે
કઈ પ્રમાદી માણસને પ્રતિબંધિત કરવા માટે આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે કે-“યૌવનાદિક અનિત્ય છે” આ અનિત્યતા પ્રકટ કરવા માટે આ પ્રકારનું કલ્પિત દષ્ટાંત આપવામાં આવે છે– - પીળાં પડી ગયેલાં પોંએ જીર્ણશીર્ણ પણેએ-કેપળને (નવાં ફૂટી नाsei पान ) मा प्रमाण ४-"जह तुब्भे तद अम्हे" त्याहि
જેવાં તમે છે એવાં અમે પણ હતાં ભવિષ્યમાં તમે પણ અમારાં જેવાં જ બની જશે.” અહીં પીળાં પર્ણોએ હરિત કેપળને તેમની અનિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #227

सुघाटीका स्था०४ उ०३ सू०४१ दृष्टान्तभेदनिरूपणम्
२११ यद्वा ज्ञातमुपपत्तिमात्रं ज्ञातहेतुत्यात यथा-" कस्माद् धान्यानि क्रीयन्ते ? यस्मान्मुधान लभ्यन्ते"। यद्वा-'किमर्थः धर्मः क्रियते, मुधा कल्याणं न जायते" इति । अथवा-उपमानमात्र ज्ञातम् , यथा-सुकुमारः करः कमलवत् , इति । एवको जो उपदेश दिया है वह कविने अपनी तरफसे कल्पित किया हैं अतः इस प्रकारके आख्यानक कल्पित दृष्टान्त हैं। और ये प्रमादपतित व्यक्तियोंके धनयौवनादिक अनित्य हैं इस वातको समनानेके लिये कहे जाते हैं। ___ अथवा-ज्ञातको हेतु होनेसे जो उपपत्ति मात्र होता है वह ज्ञात है जैसे-" कस्मात् धान्यानि क्रीयन्ते ? यस्मात् मुधा न लभ्यन्ते" यदा-"किमर्थः धर्मः क्रियते ? मुधा कल्याण न जायते" तुम धान्यको क्यों खरीद रहे हो ? इस प्रकारके प्रश्नके उत्तरमें कहा है कि विना खरीदे चावल नहीं मिलते हैं अथवा-धर्म क्यों किया जाता है ? विना धर्मको किये कल्याण नहीं होता है इस प्रकारका यह सब कथन उपपत्ति मात्र है, क्योंकि यह ज्ञातकाही हेतु है। अथया-जो उपमान मात्र होता है वह ज्ञात है जैसे-" सुकुमारः करः कमलवत् " कमलकी तरह कर-हाथ सुकुमार है यहां कमल उपमान होने से ज्ञात स्वरूप है इस प्रकारसे साध्यके ત્યતા વિષે ઉપદેશ આપવાની વાત કવિ કલ્પિત હોવાથી તેને કલ્પિત દષ્ટાન્ત રૂપ ગણી શકાય. પ્રમાદપતિત વ્યક્તિઓને ધન, યૌવન આદિની અનિત્યતા બતાવવા માટે આ પ્રકારનું દષ્ટાન્ત આપવામાં આવે છે.
અથવા–જ્ઞાતના હેતુરૂપ હોવાથી જે ઉપપત્તિ માત્ર રૂપ હોય છે, તે ज्ञात छ. म "कस्मात् धान्यानि क्रीयन्ते ? यस्मात् मुधा न लभ्यम्ते" ।
मथा-"किमर्थः धर्मः क्रियते ? मुधा कल्याणं न जायते" तमे धान्यने શા માટે ખરીદિ રહ્યા છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર રૂપે કહેવામાં આવે છે કે તે ખરિધ્યા વિના ચેખા મળતા નથી. અથવા–“ધર્મ શા માટે કરવામાં माये छ?"
ઉત્તર–“ધર્મ કર્યા વિના જીવનું કલ્યાણ થતું નથી.” આ પ્રકારનું સમસ્ત કથન ઉપપત્તિ માત્ર જ છે કારણ કે તે જ્ઞાતને જ હેતુ છે. અથવા२ ५मान मात्र डाय छे त छ-म -" सुकुमारः करः कमलवत् " “ હાથ કમળના જેવાં સુકુમાર છે ” અહીં કમલ ઉપમાન હોવાથી જ્ઞાત સ્વરૂપ છે. આ પ્રકારે સાધ્યના બેધક સ્વરૂપવાળું જ્ઞાત ઉપાધિ ભેદની અપે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #228

२१२
स्थानाङ्गसूत्रे मनेकप्रकारेण साध्यबोधनस्वरूपं ज्ञातमुपाधिभेदात् चतुर्विधं भवति “आह. रण" मित्यादि । तत्र आ-समन्तात् हीयते प्रतीतिपथमानीयते अज्ञातः साध्य. रूपोऽर्थाऽनेनेत्याहरणम् अर्थाद् यत्र स्थले समुदित एव दार्टान्तिकोऽर्थः प्राप्यते तदाहरणम् यथा-पापे कालसौकरिकस्येवेति १॥ द्वितीयभेदमाह-' आहरणतद्देसे' इति । ' आहरणतद्देस' इति । तस्याहरणार्थस्य देशस्तदेशः स च असौ आहरणं चेत्युपचाराद् आहरणतदोष इति, अत्र प्राकृतत्वादाहरणपदस्य पूर्वनिपातः। अत्रायमभिसन्धिः यत्र दृष्टार्थस्यै केनैवावयवेन दार्टान्तिकार्थस्योपनयनं क्रियते तद्देशोदाहरणम् यथा चन्द्र इव मुखमिति, अत्र हि दाष्र्टान्ते चन्द्रे वयो धर्माः सन्ति तेभ्य एकस्यैव सौम्यत्वस्य मुखे उपनयनं न त्वायामविष्कम्भादीनामित्येकदेशेनैनोपनय इति । तृतीयभेदमाह-" आहरणत. बोधक स्वरूपवाला ज्ञात उपाधि भेदसे चार प्रकारका प्रकट किया गया है-जिसके द्वारा अज्ञात साध्यरूप अर्थ अच्छी तरहसे प्रतीति मार्गमें लाया जाता है वह आहरण ज्ञात है अर्थात् जिस स्थलमें समुदितही हार्टान्तिकका अर्थ प्राप्त किया जाता है वह आहरण ज्ञातहै जैसे पापमें कालसौकरिकका समुदित संपूर्ण अर्थ प्राप्त हो जाता है । जिसमें दृष्टान्तार्थके एकही अवयबसे दाष्र्टान्तिक अर्थका उपनयन किया जाता है वह आहरणतद्देश ज्ञात है जैसे-" चन्द्र इव मुखम् " मुख चंद्रमाके समान है यहां दृष्टान्त चंद्रमें यद्यपि अनेक धर्म हैं परन्तु उनमेंसे एक सौम्य धर्मकाही मुखमें उपनयन आरोप किया गया है आयाम वि. कम्भ (लंबाई चौडाई) आदि धर्मों का नहीं, इस तरह दाष्टान्तके एक देशसे जो उपनयन होता है वह तद्देशाहरण-आहरणतद्देश ज्ञात है। ક્ષાએ ચાર પ્રકારનું કહ્યું છે—જેના દ્વારા અજ્ઞાત સાધ્ય રૂ૫ અર્થની સારી રીતે પ્રતીતિ કરાવાય છે, તેને આહરણ જ્ઞાત કહે છે. એટલે જે સ્થળે સમુદિત જ દાષ્ટ્રતિકને અર્થ પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે, એવા દૃષ્ટાન્તને આહરણ જ્ઞાત કહે છે. જેમકે પાપમાં કાલસીકરિકને સમુદિત સંપૂર્ણ અર્થ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. જેમાં દષ્ટાર્થના એક જ અવયવથી દાર્ટીતિક અર્થનું ઉપनयन (मा५५) ४२११मा मा छे तेनु नाम " मा२तदेश शात” छे. सभ -"चन्द्र इव मुखम् " " भुम यन्द्रना समान छ." मी यन्द्रमा અનેક ગુણ હોવા છતાં પણ તેમાંથી એક માત્ર સૌમ્ય ગુણનું જ મુખમાં ઉપનયન ( પણ) કરવામાં આવ્યું છે-ચન્દ્રની લંબાઈ, પહોળાઈ, વિસ્તાર આદિનું મુખમાં આરોપણ કરવામાં આવ્યું નથી. આ રીતે દર્દાન્તના એક દેશ (અંશ)થી જે ઉપનયન થાય છે તેને તદ્દશાહરણ (આહરણતદેશ) કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #229

२१३
सुघा टी. स्था. ४ उ. ३ सू.४१दृष्टान्तभेदनिरूपणम् दोस” इति । तस्याहरणस्य साक्षात्सम्बन्धीदोषस्तदोषः स चासौ आहरणं चेति आहरणतदोषः, इहापि प्राकृतत्वादेवाहरणस्य पूर्वनिपातः। यद्वा-तस्यआहरणस्य दोषो यस्मिन् तत्तथा आहरणतदोष इति । अयमाशयः-यत् साध्य विकलत्वादि दोष दुष्टं तत्-तदोषाहरणम् यथा नित्यः शब्दः अमूर्तत्वात् घटवदित्यत्र दृष्टान्ते नित्यत्वममूर्तत्वं च नास्तीति साध्यसाधन चैकल्यं नाम दृष्टान्त. दोषः। अथवा साध्यसिद्धिं संपादयन् दोषान्तरमप्युपनयति तदपि तदोषाहरणमेव यथा" वरं कूपशताद्वापी, वरं वापीशतात् क्रतुः ।
वरं क्रतुशतात्पुत्रः, सत्यं पुत्रशताद्वरम् " ॥१॥ इति लोकोक्तिः, इसका तात्पर्य ऐसा है-जो ज्ञात उदाहरण साध्य विकल आदि दोषसे दुष्ट होता है वह उदाहरणतदोष-तदोषाहरण ज्ञात है जैसे-" नित्यः शब्दः अमूतत्वात् घटवत्" यहां "घट " यह ज्ञात है इसमें नित्यत्वरूप साध्य और अमूर्तत्वरूप साधन ये दोनों नहीं पाये जाते हैं क्योंकि घट कार्य होनेसे अनित्य है और पौद्गलिक होने से वह मूर्त है। इस तरह यह घट दृष्टान्त-ज्ञान-साध्य और साधन दोनोंसे विकल (हीन) है साध्य साधनसे विकल (हीन) होना यह दृष्टान्तका दोष है। इस दृष्टान्त दोषवाला घट है, अतः यह घट ज्ञात तदोषाहरण भेदवाला है। अथवा-जो ज्ञात साध्य सिद्धिको करता हुआ भी दोषान्तरमें साध्यसिद्धि कर देता है वह भी तदोषाहरण ज्ञात है जैसे-" बरं कूपशताद्वापी" इत्यादि । यह लोकोक्ति है इस कथनसे श्रोताओं के मनमें
હવે આહરણતદોષ (તદ્દોષાહરણ તદ્દોષ ઉદાહરણ)ને ભાવાર્થ પ્રકટ કરવામાં આવે છે જે જ્ઞાત–ઉદાહરણ સાધ્યવિકલ આદિ દોષથી દુષ્ટ (દુષિત) डाय छे तेनु नाम तदोषा२४ ज्ञात' छ. म " नित्यः शब्दः अमूर्त. त्वात् घटबत् " मी “घर” से ज्ञात (SES२५) छे. तi नित्या५ ३५ સાધ્ય અને અમૂર્તત્વ રૂપ સાધન એ બન્નેને સદુભાવ દેખાતું નથી, કારણ કે ઘટ કાર્યરૂપ હેવાથી અનિત્ય નથી અને પગલિક હેવાથી મૂર્ત પણ નથી. આ રીતે ઘટનું દષ્ટાન્ત સાધ્ય અને સાધન બનેથી રહિત છે. સાધ્ય અને સાધનથી વિકલ (હીન) હોવું એજ દષ્ટાન્તને દેષ ગણાય છે. આ પ્રકારના દષ્ટાન્ત દેજવાળો ઘટ (ઘડો) છે. તેથી આ ઘટનું દષ્ટાન્ત તષા७२७५ (मातदोष) पाणु गाय छे.
અથવા જે જ્ઞાત (દષ્ટાન્ત) સાધ્યસિદ્ધિ કરતું થયું પણ દોષાન્તરમાં સાહસિદ્ધિ કરી નાખે છે તેને પણ તદ્દોષાહરણ જ્ઞાત કહે છે. જેમકે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #230

२१४
स्थानाङ्गसूत्रे ___ अनेन कथनेन श्रोतृणां मनसि संसारकारणेष्वारम्मपरिग्रहेष्वपि वापीपुत्रा दिषु धर्मजनकत्वं स्थापितमिति भवत्येव तस्यापि-आहरणतदोषतेति । ३ । चतुर्थभेदमाह-' उवन्नासोवणए' इति । वादिना स्वाभिमतसाध्यस्य साधनाय हेतूपन्यासे कृते तद्विघटनाय प्रतिवादिना यद् विरुद्धार्थस्योपनयनं क्रियते स उपन्यासोपनयः, यथा आत्मा अफर्ता अमूर्तत्वाद्गगनवदिति वादिनोक्ते सति तद्विघटनाय प्रतिवादिनोच्यते यदि गगन दृष्टान्तेन त्वया आत्मनि अकर्तृत्वं साध्यते संसारके कारण आरम्भ एवं परिग्रह रूप वापो पुत्रादिकों में भी धर्मजनकता स्थापित होती है।
अतः यह आहरणतदोषवाला है तात्पर्य इसका ऐसा है कि यहां ऋतु (यज्ञ) और सत्यके दृष्टान्तसे वापी एचं पुत्रों में धर्मजनकता पुष्टको गई है, अतः ये दोनों दृष्टान्त दृष्टान्तके दोषयाले हैं । "उवन्नासोवणए" यह चतुर्थ भेद है इसका तात्पर्य ऐसा है कि किसी यादीने अपने साध्यको सिद्ध करने के लिये हेतुका प्रयोग किया और उसे विघटन(निवा रण) करने के लिये प्रतिवादीने विरुद्धार्थका उपनयन किया जैसे-"आत्मा अकर्ता अमूर्तत्वात् गगनवत् " ऐसा किसी वादीने-सांख्यने कहा इसके विरुद्ध प्रतिवादीने उसके मन्तव्यको हटाने के लिये ऐसा कहा कि यदि तुम गगनके दृष्टान्तको लेकर आत्मामें अकर्तृत्व सिद्ध करते हो "वर कूपशताद्वापी" त्याह-मालित छ. माथन द्वारा श्रोता. એના મનમાં સંસારના કારણભૂત આરંભ અને પરિગ્રહ રૂપ વાપી પુત્રાદિર્કમાં પણ ધર્મજનતા સ્થાપિત થાય છે. તેથી આ આહરણતદ્રોવાળું દષ્ટાંત છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે અહીં ક્રતુ (યજ્ઞ) અને સત્યના દષ્ટાન્ત દ્વારા વાપી (વાવ) અને પુત્રેમાં ધર્મજનતા પુષ્ટ કરવામાં આવી છે. તેથી આ બન્ને દષ્ટાન્ત દષ્ટાન્તના દેવાળાં છે. ___उबन्नासोवणए " ' उपन्यासीपनय' मा यो ५४२नो लापा હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે-કઈ વાદીએ પિતાના સાધ્યને સિદ્ધ કરવાને માટે હેતુને પ્રવેગ કર્યો તેને તેડી પાડવાને માટે પ્રતિવાદીએ વિરુદ્ધાર્થનું उपनयन (मा५५) ४१, म " आत्मा अकर्ता अमूर्तत्वात् गगनवत् "
અમૂર્ત હોવાને કારણે આત્મા આકાશની જેમ અકર્તા છે”, આ પ્રકારનું કથન કેઈ સાંખ્યમતવાળાએ કર્યું. તેના આ મતનું ખંડન કરવાને માટે તેના કરતાં વિરૂદ્ધ અભિપ્રાય ધરાવનારે આ પ્રમાણે દલીલ કરી. “જો તમે ગગનના દષ્ટાન્તને આધારે આત્મામાં અકર્તત્વ સિદ્ધ કરતા હો તે એજ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #231

सुघा टी. स्था. ४उ. ३.४१ दृष्टान्तमेद निरूपणम्
२१५
तदा तेनैव दृष्टान्तेनाभोक्तत्वमपि सिद्धयतु तच्चानिष्टमिति । यथा वा मांस भक्षणम् अदुष्टं प्राण्यङ्गत्वात् ओदनवदिति प्रयोगेण वादिना मांसभक्षणे दोषाभावः प्रतिपाद्यते तत्र प्रतिवादिना कथ्यते प्राण्यङ्गत्वाविशेषात् स्वपुत्रमांसभक्ष णमपि विधेयं स्यादिति आहरणोपन्यासः । यद्वा-यत्किचित्साधर्म्यमादाय मयर्तमानं प्रति यत्किचित्साधम्र्येणैव प्रत्यवस्थानमाहरणोपन्यास इति ।
•
तो इसी दृष्टान्तसे अमोत्कृत्व भी सिद्ध हो जाना चाहिये क्योकि गगनमें अकृर्तृत्व और अभोक्तृत्व ये दोनों बाते हैं परन्तु सांख्य आत्मामें अभोक्त्व मानता नहीं है यह उसे अनिष्ट है "अकर्ता निर्गुणो भोक्ता आत्मा काfपलदर्शने " ऐसा उसका कथन है अथवा ऐसा कहना कि मांस भक्षणं अदुष्टं प्राण्यङ्गत्वात् ओदनवत् " ओदनकी तरह मांसका भक्षण अदुष्ट है क्योंकि उसकी तरह वह भी प्राणीका अङ्ग है इस प्रकारके कथन में ओदन दृष्टान्त लेकर प्राण्यङ्ग हेतुद्वारा वादीने मांस भक्षण में दोषाभाव प्रतिपादित किया तब प्रतिवादीने ऐसा कहा प्राणी अङ्गकी अविशेषता होनेसे स्वपुत्रका मांस भक्षणभी विधेष हो जाता है इस तरह से यह कथन विरुद्धार्थका उपनयन - उपन्यासोपनय रूप है अथवा चाहे जो कुछ साधर्म्य लेकर प्रवर्तमानके प्रति चाहे किसी साधसेही प्रत्यवस्थान करना यह उपन्यासोपनय आहरणोपन्यास है દૃષ્ટાન્ત દ્વારા આત્મામાં અનેકતૃત્વ પણ સિદ્ધ થઈ જવું જોઈ એ, કારણ શમાં અકર્તૃત્વ અને અભાતૃત્વ, આ બન્નેને સદ્ભાવ છે પરન્તુ સાંખ્ય મતને માનનારા લેાકેા આત્મામાં અભકતૃત્વ માનતા નથી-એ स्वार्थ छे. " अकर्ता निर्गुणो भोक्ता, आत्मा कपिलदर्शने આત્માને અકર્તા. નિણુ અને ભક્તા માને છે. . અથવા એવું કહેવુ કે " मांस भक्षणं अदुष्टं प्राण्यङ्गस्वात् ओदनवत् " सोहननी प्रेम भांसनुं लक्षण પણ અદૃષ્ટ છે, કારણ કે તેની જેમ તે પણ પ્રાણીનું અ‘ગ છે. ’
भाउ
વાત તેમને માટે
" तेथे। तो
આ પ્રકારના કથન વડે એદન દૃષ્ટાન્તના આધાર લઈ ને પ્રાણ્યગ હતુ દ્વારા વાદીએ માંસ ભક્ષણમાં દોષના અભાવનું પ્રતિપાદન કર્યુ ત્યારે પ્રતિવાદીએ એવી દલીલ કરી કે “ પ્રાણીના અંગની અવિશેષતા હોવાથી સ્વપુત્રના માંસનું ભક્ષણુ પણ વિધેય થઈ જાય છે એટલે કે સ્વપુત્રનું માંસ ખાવાના પણ નિષેધ સંભવી શકે નહી. '' આ રીતે આ કથન વિરૂદ્ધાના ઉપનયન (आशिष) ३५ भेटले ! उपन्यासोपनय ३५ हे. अथवा अर्थ याशु साधની અપેક્ષાએ પ્રવર્તમાનમાં કાઈ પણું સાધમ્ય વડે જ પ્રત્યવસ્થાપન કરવું તેનું નામ ઉપન્યાસેાપનય આહરણેાપન્યાસ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
ܕܕ

Page #232

२१६
स्थानाङ्गसूत्रे अथैषां प्रत्येकं चातुर्विध्यमाह-' आहरणे' इत्यादि आहरणं चतुर्विधं प्रज्ञप्तं तद्यथा-' अवाए ' इत्यादि । ' अवार' अपायः अनर्थः, स यत्र द्रव्यादिषु कथ्यते तदाहरणमपायः यथा एतेषु द्रव्यविशेषेवस्त्यपायः विवक्षितद्रव्यादिवदेवेति । अथवा-द्रव्यादीनां हेयता कथ्यते तदाहरणमपायः । अपायश्चतुर्विधो द्रव्यक्षेत्र कालभावभेदात् । तत्र द्रव्यादपायो द्रव्यापायः, द्रव्ये अपायः द्रव्यमेव या अपायो द्रव्यापायः एतद्धेयता साधकमेतत्साधकं वा आहरणमुच्यते तत्र द्रव्यापायस्यायं प्रयोगः द्रव्यापायः परिहार्यः द्रव्ये वा अपायो निराकरणीयः । देशान्तरगमनेनोपार्जितद्रविणयोः भ्रातृवणिजोरिव (१) ___ अब सूत्रकार इन सबके प्रत्येकके चार चार भेदों को प्रकट करते हुए कहते हैं जो आहरण ज्ञात है वह चार प्रकारका कहा गया है जैसे" अवाए" इत्यादि अपाय नाम अनर्थका है यह अपाय जहां द्रव्यादिकोमें कहा जाता है वह आहरणका भेद अपाय है जैसे-विवक्षित द्रव्यादिकी तरहही इन द्रव्य विशेषोंमें अपाय है । अथवा-द्रव्यादिकोंकी हेयता जिसके द्वारा कही जाती है यह आहरणका भेद अपाय है यह अपायभी द्रव्य, क्षेत्र, काल और भावके भेदसे चार प्रकारका है द्रव्यसे या द्रव्यरूप जो अपाय है यह द्रव्यापाय है द्रव्य की हेयताका साधक अथवा द्रव्यका साधक जो उदाहरण होता है वह अपाय आहरण है देशान्तर गमनसे उपार्जित द्रव्यवाले दो वैश्य भाइयोंकी तरह द्रव्यापाय परिहार्य हैं या द्रव्यमें अपाय निराकरणीय
હવે સૂવકાર તે પ્રત્યેકના ચાર ચાર ભેદોનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે...આહ. २६ज्ञातना “ अवाए " अाय त्याहि या२ २ ४ा छ सपाय से અનર્થ. તે અપાયનું જ્યાં દ્રવ્યાદિકમાં કથન કરવામાં આવે છે ત્યાં તે આહરણના અપાયભેદ રૂપ હોય છે, જેમકે-વિવક્ષિત દ્રવ્યાદિની જેમ જ આ દ્રવ્યવિશેષમાં અપાય છે અથવા-દ્રવ્યાદિકની હેયતાનું જેના દ્વારા પ્રતિપાદન કરાય છે તે આહણના ભેદ અપાયરૂપ છે.
આ અપાય પણ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારને કો છે દ્રવ્ય વડે, દ્રવ્યમાં અથવા દ્રવ્યરૂપ જે અપાય છે તેને દ્રવ્યાપાય કહે છે દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિકેની હેયતાનું સાધક અથવા દ્રવ્યની હેયતાનું સાધક જે ઉદાહરણ હોય છે તેને અપાય આહરણ કહે છે. પરદેશ જઈને જેમણે ઘણું જ ધન ઉપાર્જન કર્યું હતું એવાં બે વૈશ્યભાઈઓના દૃષ્ટાન્તની જેમ દ્રવ્યાપાય પરિહાર્ય છે અથવા દ્રવ્યમાં અપાય નિરાકરણીય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #233

सुघाटीका स्था०४० सू०४१ दृष्टान्तभेदनिरूपणम
तथाहि-कस्मिंश्चिनगरे द्वौ वणिजौ स्तः तौ देशान्तराद् धनमुपायं गृहस. मीपमागतो, नत्रकेन विचारितं भ्रातरं मारयित्वा सर्वमेव धन नेयं, तत्र द्वयोर्वियादो जातः तदनन्तरं धनं जले प्रक्षिप्तम् तत्र मत्स्येन निगलितं तद्धनम् , मत्स्यश्य धीवरेण व्यापादितः । तं चान्यः क्रीत्वा स्वगृहे नीतवान् । तद्गृहे मातृपुत्र्यौ मिलित्वा मत्स्य विदारयितुमारब्धवत्यौ, तदुदरे तादृशं धनं दृष्ट्वा पुच्या माता व्यापादिताः एतत्सर्व दृष्ट्वा तौ भ्रातरौ वणिजौं समुत्पन्नवैराग्यौ प्रबजितौ । तत्परिहारश्च प्रव्रज्या ग्रहणादिति आहरणता चैकदेशेन, उपनयस्य त्यागात् १॥ है इस दृष्टान्तका स्पष्टीकरण इस प्रकारसे है-किसी नगरमें दो वैश्य रहते थे जब ये देशान्तरसे धन उपार्जित कर अपने घरके पास आ पहुँचे तब एकने विचार किया कि भाईको मारकर सब धन ले लेना चाहिये इतने में दोनों में विवाद हो गया तब उस धनको जलमें फेंक दिया यहां मत्स्यने उसे निगल लिया, धीवरने उस मत्स्यको पकड़ने से वह मत्स्य मर गया उस मत्स्य को किसी दूसरेने उससे खरीद लिया जब वह उसे लेकर घर आया तो मां और बेटीने मिलकर उसे चीरा चीरतेही उसके पेटमें धन देखकर पुत्रीने मांको मार दिया यह सब हाल देखकर वे दोनों भाई संसार शरीर और भोगोंसे विरक्त होकर प्रत्रजित हो गये १ यह द्रव्यापाय परिहार्य है
क्षेत्रसे क्षेत्र में जो अपाय है वह या क्षेत्ररूप जो
હવે તે દૃષ્ટાન્તનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–કોઈ નગરમાં બે વૈશ્ય રહેતાં હતા. તેઓ ધન કમાવા પરદેશ ગયા. ધનપાર્જન કરીને તેઓ પિતાને ગામ પાછા ફરવા માટે રવાના થયા. ઘરની પાસે આવતાં જ એકના મનમાં એ વિચાર આવ્યું કે ભાઈને મારી નાખીને બધું ધન હું જ કબજે કરી લઉં. આ ધનને કારણે અને ભાઈઓ વચ્ચે ભારે ઝગડો થયે. તેમણે ગુસ્સે થઈને તે ધનને કઈ જળાશયમાં ફેંકી દીધું. જળાશયમાં રહેલા કેઈ મસ્ય તે ધનને ગળી ગયો. કઈ એક માછીમારે તે માછલાને પકડીને મારી નાખ્યું અને તેને કોઈ બીજા માણસને વેચ્યું. તે માણસે તે મત્સ્ય પિતાને ઘેર લઈ જઈને રાંધવા માટે પત્નીને સોંપ્યું. તેની પત્ની અને પુત્રીએ તે મસ્યના જ્યારે ટુકડા કર્યા ત્યારે તેના પેટમાંથી પેલું ધન તેમને હાથ લાગ્યું તે ધનને ખાતર પુત્રીએ માતાને મારી નાખી. આ સમસ્ત હકીકત જ્યારે તે વૈશ્ય ભાઈઓએ જાણી ત્યારે તેમને સંસાર પર વૈરાગ્યભાવ આવી જવાથી ભેગોથી વિરકત થઈને તેમણે પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી લીધી. આ દ્રવ્યાપાય પરિહાર્ય છે.
स०-२८
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #234

२१८
स्थानाङ्गसूत्रे क्षेत्रापायमाह-क्षेत्रात क्षेत्रे क्षेत्रं या अपायः क्षेत्रापायः यथा संभवत्यपायः सशत्रु क्षेत्रे ससर्पगृहयन् “ ससपे च गृहे वासो मृत्युरेव न संशयः" इति । यथा च जरासन्धाभिध प्रतिवासुदेवात् संभावितापायं सौर्यपुरं परित्यक्तयन्तो दशाही इति । कालापायमाह-कालापायो यथा-सापायकालवर्जने प्रयत्नं कुर्यात् द्वैपायनवत् यथा-द्वादशवर्षेण द्वारका विनश्यतीति नेमिनाथपचनश्रवणेन द्वैपायनो द्वादशवर्षलक्षणसापायकालपरिहारेच्छया. उत्तरापथपत्तोऽभूत् । भावापायमाह-भायापायो यथा-कोपभावं परिहरेत् चण्डकौशिकवदिति यथा-समुत्पन्नजातिस्मरचण्डकौशिकः कोपरूपं भाषापायं परिहतवानिति । १। अपाय है वह क्षेत्रापाय है जिस प्रकार सर्प सहित गृहमें निवास करनेसे मृत्यु संभावित है उसी प्रकार शत्रु सहित क्षेत्रमें रहनेसे मी अपाय संभावित है-" ससपे च गृहे वासो मृत्युरेव न संशयः" जिस क्षेत्र में अपाय संभवित होता है उसे छोड़ देना चाहिये जैसे-जरासंध प्रति वासुदेवसे संभावित अपायवाले सौर्यपुर नगरकोदशाहों ने छोड दिया था यह क्षेत्रापाय है अपाय सहित कालके स्यागमें द्वैपायनकी तरह प्रयत्न करना चाहिये जैसे कि १२ वर्षके बाद द्वारका नगरी नष्ट हो जावेगी ऐसी भविष्यवार्ता जब दैपायनने नेमिनाथके मुंहसे सुनी तो वे उस सापायकालको छोडनेकी इच्छासे उत्तरापथमें चले गये थे यह कालापायहै कापभाव (क्रोध)का चण्डकोशिककी तरह छोड देना भावापाय है चण्डकौशिकको जब जातिस्मरण ज्ञान हो गया तब उसने कोपरूप भावा
ક્ષેત્ર વડે, ક્ષેત્રમાં કે ક્ષેત્રરૂપ જે અપાય છે તેને ક્ષેત્રાપાય કહે છે. જેવી રીતે સર્પવાળા ઘરમાં નિવાસ કરવાથી મૃત્યુને સંભવ રહે છે. એજ પ્રમાણે શત્રુસહિતના ક્ષેત્રમાં રહેવાથી અપાયને સંભવ રહે છે. કહ્યું પણ छ -“ ससपें च गृहे वासो मृत्युरेव न संशयः " २ माय (नया) સંભવિત હોય તે ક્ષેત્રને ત્યાગ કરવો જોઈએ. જેમકે-પ્રતિવાસુદેવ જરાસંઘ દ્વારા અપાય (અનર્થ) થવાનો સંભવ લાગવાથી દશાહએ સૌર્યપુર છોડી દીધું હતું. આ ક્ષેત્રાપાયના દૃષ્ટાન્તરૂપ સમજવું. કાલાપાયના ત્યાગમાં કૈપાયનની જેમ પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. નેમિનાથ ભગવાને એવી ભવિષ્યવાણી ઉચ્ચારી કે ૧૨ વર્ષ પછી દ્વારકા નગરીને નાશ થશે, ત્યારે તે અપાયયુક્ત કાળથી બચવાને માટે પાયન ઉત્તરપથમાં ચાલ્યા ગયા હતા. આ કાલાપાયનું દૃષ્ટાન્ત છે. ચંડકૌશિકની જેમ કોપભાવનો પરિત્યાગ કરી નાખવો
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #235

-
सुघाटीका स्था०४ उ०३ सू०४१ दृष्टान्तमेदनिरूपणम्
२१९ अथ द्वितीय भेदमाह-'उयाए' ति. उपायः प्राप्तव्यपदार्थप्रति पुरुषव्यापारादिरूपा साधनसामग्री, स यस्मिन् द्रव्यादौ उपेये विद्यते इत्यभिधानं, यथा घटादि द्रव्यविशेषेषु साध्येषु विद्यते उपायो विवक्षितद्रव्यवदिति, अथवा यत्रोपादेयता कथ्यते द्रव्यादेस्तदाहरणमुपायः । उपायोपि चतुर्धा द्रव्यक्षेत्रकालभायभेदात् । तत्र द्रव्यस्य सुवर्णादेः प्रासुकोदकादेर्या उपायः-द्रव्यमेव चा उपाय इति द्रव्योपायः यथाऽस्ति सुवर्णादिषूपायः उपायेनैव या सुवर्णादौ प्रयत्नो विधेय इति । अथवा प्रासुकोदकादि द्रव्यमेषणोपायेन ग्रहीतव्यमिति १। एवं क्षेत्रपरिकर्मणा उपायः पायका परिहार कर दिया था, इस प्रकारसे ये आहरणज्ञातके अपाय भेदके चार भेद है १
आहरण ज्ञातका द्वितीय भेद जो उपाय है-यह इस प्रकारसे हैंप्राप्तव्यपदार्थके प्रति जो पुरुष व्यापारादिरूप साधन सामग्री होती है वही उपाय होती है अतः इस द्रव्यादिरूप उपेयमें यह उपाय है ऐसा आहरण उपाय है जैसे घटादि द्रव्य विशेष साध्योंमें विवक्षित मृत्तिकादि द्रव्य उपायरूप होता है अथवा-द्रव्यादिकोंकी जहां उपादेयता कही जाती है वह आहरण उपाय है यह उपाय भी द्रव्य, क्षेत्र, काल
और भावके भेदसे चार प्रकारका है सुवर्णादि द्रव्यका या प्रामुक उदक आदि द्रव्यका जो उपाय है वह या द्रव्यरूप जो उपाय है वह द्रव्योपाय है जैसे-सुवर्णादिकोंके विषयमें उपाय है उपायसेही सुवर्णादिकोंमें प्रयत्न विधेय है अथवा-प्रासुक उदकादि द्रव्य एषणोपायसे તેનું નામ ભાવપાય છે. ચંડકૌશિકને જ્યારે જાતિસમરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું ત્યારે તેણે કપરૂપ ભાવાપાયને પરિત્યાગ કરી નાખ્યું હતું. આ રીતે અપાય આહરણુજ્ઞાતના ચાર ભેદનું સ્પષ્ટીકરણ અહીં સમાપ્ત થાય છે.
આહરણુજ્ઞાત (આહરણું ઉદાહરણ)ને જે બીજે ઉપાય નામને ભેદ છે તેનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–પ્રાપ્તવ્ય પદાર્થને નિમિત્તે પુરુષ વ્યાપાર આદિ રૂપ સામગ્રી હોય છે, તેનું નામ જ ઉપાય છે. તેથી આ દ્રવ્યાદિ રૂપ ઉપેયમાં (પ્રાપ્તવ્ય પદાર્થમાં) આ ઉપાય છે એમ કહેવું તેનું નામ આહરણ ઉપાય છે. જેમકે-ઘટાદિ દ્રવ્યવિશેષ રૂપ સામાં વિવક્ષિત માટી આદિ દ્રવ્ય ઉપાય રૂપ હોય છે. અથવા-દ્રવ્યાદિકની જેમાં ઉપાદેયતા પ્રતિપાદિત થાય છે. તે આહરણ ઉપાય છે, તે ઉપાય પણ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારનો કહ્યો છે. સુવર્ણાદિ દ્રવ્યને અથવા પ્રાસુક ઉદક (પાણી) આદિ દ્રવ્યને જે ઉપાય છે અથવા દ્રવ્યરૂપ જે ઉપાય છે તેને કપાય કહે છે.
श्री स्थानांग सूत्र :०३

Page #236

२२०
स्थानाङ्गसूत्रे क्षेत्रोपायः यथा विद्यतेऽम्य क्षेत्रस्य क्षेत्रीकरणोपायो लांगलादिः, यद्वा लांगलादिनैव प्रवर्तितव्यं तथाविधान्यक्षेत्रवदिति । अथवा-मिथ्यात्वसमाक्रान्तक्षेत्रस्य सदुपदेशाधुपायेन सम्यक्त्वीकरणम् २, कालज्ञानोपायः कालोपायः यथा अस्ति कालस्य ज्ञाने उपायो धान्यादेरिव, यद्वा जानीहि कालं छायादिनोपायेन तथाविधगणितज्ञवदिति । यद्वा प्रतिलेखनादिकालं ज्ञानं कालोपायः ३। एवं भावो. पायो यथा भावज्ञानेऽस्ति उपायः, भावं वा उपायतो जानीयात् यथा बृहत्कुग्रहण करना चाहिये ऐसा यह कथन आहरण उपायका प्रथम भेद द्रव्योपाय है । क्षेत्र परिकर्मसे जो उपाय है यह क्षेत्रोपायहै जैसे क्षेत्रको क्षेत्रीकरण करने में उपायरूप लाङ्गल (हल) आदि हैं अधवा-जिस प्रकारसे अन्य क्षेत्रादिमें लाङ्गल आदिसे प्रवृत्ति की जाती है उसी प्रकार से इस क्षेत्रादिमें भी उसीसे प्रवृत्ति करनी चाहिये ऐसा कथन क्षेत्रोपाय है अथवा-मिथ्या समाक्रान्त क्षेत्रको सदुपदेशनादि उपायसे सम्यक्त्वयुक्त करना यह क्षेत्रोपाय है २ जिस प्रकार धान्यादिकके ज्ञानका उपाय है उसी प्रकारसे कालके ज्ञानका भी जो उपाय है वह कालोपाय है अथवा - जिस प्रकार तथाविध गणितज्ञ (गणितविद्या को जानने वाला ) छायादिरूप उपाय से कालको जान लेता है उसी प्रकार से जो छायादि द्वारा कालको जानता है वह कालोपाय है अथवा-प्रतिलेखनादि कालका जो ज्ञान है वह कालोपाय है ३ भावज्ञानमें जो उपाय है वह भावोपाय है अथया
જેમકે સુવર્ણાદિકના વિષયમાં ઉપાય છે, ઉપાય દ્વારા જ સુવર્ણાદિકમાં પ્રયત્ન વિધેય છે. અથવા-માસુક ઉદકાદિ દ્રવ્ય એષણે પાય દ્વારા ગ્રહણ કરવું જોઈએ, એવું આ કથન આહરણ ઉપાયના પ્રથમ ભેદ (દ્રવ્યપાય) રૂ૫ છે.
ક્ષેત્રપરિકર્મ રૂપ જે ઉપાય છે તેનું નામ ક્ષેત્રે પાય છે. જેમકે-આ ક્ષેત્રને ખેડવાના ઉપાય રૂપ હળ આદિ છે. અથવા-જે પ્રકારે અન્ય ક્ષેત્રાદિમાં હળ વડે પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે એ જ પ્રમાણે આ ક્ષેત્રાદિમાં પણ તેના દ્વારા જ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ, એવું કથન ક્ષેત્રપાય છે. અથવા મિથ્યાત્વયુક્ત ક્ષેત્રને સદુપદેશ આદિ ઉપાય દ્વારા સમ્યકત્વયુક્ત કરવું તેનું નામ ક્ષેત્રપાય છે. જેમ ધાન્યાદિકના જ્ઞાનનો ઉપાય છે એ જ પ્રમાણે કાળના જ્ઞાનને પણ જે ઉપાય છે તેનું નામ કાલેપાય છે. અથવા-જે પ્રકારે તથવિધ ગણિતજ્ઞ છાયાદિ રૂપ વડે કાળને જાણી લે છે એ જ પ્રમાણે જે છાયાદિ દ્વારા કાળને જાણે છે તે કાલે પાય રૂપ છે અથવા પ્રતિલેખના આદિ કાળનું જે જ્ઞાન છે તેનું નામ કાલેપાય છે. ભાવ-જ્ઞાનમાં જે ઉપાય છે તેનું નામ ભાપાય
श्रीस्थानांगसूत्र:०३

Page #237

૨૨૨
सुधा टीका स्था० ५ उ०३ सू०३४ दृष्टान्तभेदनिरूपणम् मारिकापातर्ता कथनेन विज्ञातचोरभावाऽमयकुमारवदिति । अथवा भावेन कल्याणोपाय परिज्ञाय भगवता नेमिनाथेन गजेसुकुमालमुनेः कायोत्सर्गार्थ श्मशानगमननिदेशः कृत इति । २।
तृतीयभेदमाह-'ठवणाकम्म' त्ति स्थापनं स्थापना, तस्याः कर्म-संपा. दनमिति स्थापना कर्म, अर्थात् यद् ज्ञात्वा परमतं प्रदृष्य स्वमतस्य स्थिरीकरणं तत्स्थापनाकर्म । ___ एतच्च सूत्रकृताङ्गसूत्रे द्वितीयश्रुतस्कन्धे पुण्डरीकाख्यं प्रथममध्ययनम् । नत्र-काचित्पुष्करिणी स्वल्पजला पङ्कबहुला तन्मध्ये चैकं महत्पुण्डरीकमासीत् तदुद्धरणार्थ चतसृभ्यो दिग्भ्यः समागताश्चत्वारः पुरुषाः पूर्वादिक्रमेण कर्दममाउपायसे जो भावका जानना होता है यह भायोपाय है, जैसे बृहकुमारिकाको बात कहनेसे अभयकुमारने चोरका भाव जान लिया था अथवा-भावसे कल्याणके उपायको जानकर भगवान् नेमिनाथने गजसुकुमार मुनिको कायोत्सर्ग करने के लिये श्मशान भूमिमें जाने की आज्ञा दीथी २ ___ स्थापनाकर्म-स्थापनाका जो कर्म-संपादन है वह स्थापना कर्म है अर्थात्-परमतको जानकर जो फिर उसमें दूषण बतला कर अपने मतकी स्थापना की जाती है वह स्थापना कर्म है, यह स्थापनाकम सूत्रकृताङ्ग सूत्रमें द्वितीय श्रुतस्कन्धमें पुण्डरीक नामक प्रथम अध्ययन रूप है वहां ऐसा प्रकट किया गया है-एक पुष्करिणीके बीचमें जो कि स्वल्पजलवाली और पङ्कबहुल (बहुत कीचडयाली)थी एक बडा पुण्डरीक છે. અથવા ઉપાય દ્વારા જે ભાવને જાણવાનું થાય છે તેનું નામ લપાય છે. જેમકે બૃહકુમારીને વાત કરવાથી અભયકુમારે ચોરના ભાવ જાણી લીધા હતા અથવા ભાવ વડે કલ્યાણને ઉપાય જાણી લઈને નેમિનાથ ભગવાને ગજસુકુમાર મુનિને કાર્યોત્સર્ગ કરવા માટે સ્મશાન ભૂમિમાં જવાની અનુમતિ આપી હતી. આ રીતે આહરણજ્ઞાતના ઉપાય નામના બીજા ભેદનું વર્ણન અહીં ५३ थाय छे.
હવે આહરણના ત્રીજા ભેદનું-સ્થાપનાકર્મનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–સ્થાપનાનું જે કમ–સંપાદન છે તેનું નામ સ્થાપના કર્મ છે. એટલે કે પરમતને જાણું લઈને અને તેમાં દૂષણે બતાવીને પિતાના મતની સ્થાપના કરવી તેનું નામ સ્થાપનાકમ છે.
તે સ્થાપનાકર્મ સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રના દ્વિતીય શ્રુતસ્કન્દમાં પુંડરીક નામના પ્રથમ અધ્યયન રૂપ છે, ત્યાં એવું પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કેથેડા પાણી અને ઘણા જ કાદવથી ભરપૂર એક પુષ્કરિણી (જળાશય વિશેષ)ની વચ્ચે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #238

२२२
स्थानाङ्गसूत्रे प्रेम प्रवेष्टुमारब्धाः ते च कृततदुद्धरणा एव पङ्के निमग्नाः। अन्यस्तु तटस्थ एवासंस्पृष्टकर्दमोऽमोघवचनस्तदुद्धृतवानिति स्थापनाकमणि ज्ञातम् । अत्रो. पनयश्चेत्थम्-कर्दमस्थानापन्ना विषयाः, पुण्डरीक राजादिर्भव्यपुरुषः, परनीथि. काश्चत्वारः पुरूषाः तटस्थ एकः पञ्चमः पुरुषः साधुः अमोघवचनं धर्मदेशना पुष्करिणी संसारः, तदुद्धारो निर्वाणमिति । इत्थं परदूषणेन स्वमत स्थापितमितीदं ज्ञातं स्थापनाकर्मेति । लगा हुआ था उसे लेने के लिये चार दिशाओंसे चार पुरुष आये ये जिस २ दिशासे आये थे उसी २ दिशावाले कर्दम मार्ग (कीचडवाले मार्ग से होकर उस पुष्करिणी में प्रवेश किया और प्रवेश करके उन्होंने उस कमलको उखाड लिया परन्तु वे कीचड़में फंस गये वहीं पर कोई एक मनुष्य और तट पर खड़ा हुआ था, वह अमोघ वचनवाला था अतः उसने उन्हें उस कर्दमसे बाहर निकाल लिया इस प्रकारका यह स्थापनाविषय है, पुष्करिणीके स्थानापन्न संसार है, कमलके स्थानापन्नकर्ममें ज्ञात है यहां इसका उपनय इस प्रकारसे है-कर्दमके स्थापनापन्न राजादि रूप भव्य पुरुष है चार पुरुषों के स्थानापन्न परतीर्थिक हैं एक पुरुष जो तट पर खड़ा हुआ है उसके स्थानापन्न श्री साधु पुरुष है अमोघवचनके स्थानापन्न धर्मदेशना है और उद्धारके स्थानापन्न निर्वाण है इस प्रकार परके दृषणसे स्वमतकी स्थापना इस दृष्टान्त द्वाराकी गई है इसलिये यह स्वमतस्थापना कर्म है। એક મેટું પુંડરીક (કમલ વિશેષ) ઉગેલું હતું તેને લેવાને માટે ચાર દિશામાંથી ચાર માણસ આવ્યા. જે જે દિશાઓમાંથી તેઓ આવ્યા હતા તે તે દિશાઓવાળા કઈમ (કાદવવાળા) માગે થઈને તેઓ તે પુષ્કરિણીમાં આગળ વધ્યા. અને ગમે તે પ્રકારે તે પુંડરીક પાસે પહોંચીને તેમણે તેને તેડી લીધું. પણ કાદવમાં ફસાઈ જવાને કારણે તેઓ તે પુષ્કરિણીમાંથી બહાર નીકળી શકયા નહીં. તે પુષ્કરિણીને કિનારે કોઈ એક માણસ ઊભું હતું. તે અમોઘવચનવાળો હતો. તેથી તેણે તેમને કોઈ પણ પ્રકારે તે કર્દમ (કાદવ)માંથી બહાર કાઢયા. આ પ્રકારનું સ્થાપનાકર્મનું આ જ્ઞાત (ઉદાહરણ) છે. અહીં તેને ઉપનય (આરોપણ) આ પ્રમાણે કરી શકાય છે-કર્દમના સમાન વિષય છે, પુષ્કરિણી સમાન સંસાર છે, કમલ (પુંડરીક) સમાન રાજાદિ રૂપ ભવ્ય પુરુષ છે, ચાર પુરુષે સમાન પરતીથિકે છે, કિનારે ઊભેલા પુરુષના સમાન સાધુપુરુષ છે, અમેઘવચન સમાન ધર્મદેશના છે અને ઉદ્ધારના સમાન નિર્વાણ છે. આ પ્રકારે પરના દૂષણને પ્રકટ કરીને સવમતની સ્થાપના આ દૃષ્ટાન્ત દ્વારા કરવામાં આવી છે. તેથી તે દૃષ્ટાન્ત સ્થાપનાકર્મ રૂપ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #239

सुधा टीका उ०३ सू० ४१ दृष्टान्तभेदनिरूपणम्
२२३
,
तथाहि - अनित्यः शब्दः कृतकत्वात्, अत्र कृतकत्वेन शब्देऽनित्यत्वं साधयति, तत्र कश्चिदते भो ! वर्णात्मके शब्दे कृतकन्यं नास्ति तेषां नित्यतायाः प्रतिपादनात् इत्येवं सकलपक्षे हेतुर्न यातीति विभाव्य स्थापना हेतुवादी वदनि वर्णात्मकः शब्दः कृतकः कारणभेदेन भिद्यमानत्वात् घटपटादिवत् यथा स्व स्व कारणभेदाद घटादयो भिद्यन्ते तथा शुकसारिकादिकारणभेदाद् वर्णात्मकः शब्दोपि भिद्यत एवेति घटादिदृष्टान्तेन वर्णानां कृतकत्व स्थापितमिति भवत्यत्र स्थापना कर्मेति ॥
अथवा - जैसे - " अनित्य शब्दः कृतकत्वात् " इस प्रकारके अनुमान प्रयोग से कोई चादी शब्द में कृतकत्व हेतुसे अनित्यकी सिद्धि करता है तब कोई उससे ऐसा कहता है कि वर्णात्मक शब्द में " कृतकत्व " नहीं है क्योंकि-मीमांसककी अपेक्षा उनमें निश्यताका प्रतिपादन किया गया है इस तरह कृतकत्व यह हेतु अपने वर्णरूप सम्पूर्ण पक्ष में नहीं जाता है इस प्रकार सुनकर जो स्थापन हेतुवादी है वह कहता है जो वर्णात्मक शब्द है वह कृतकही होता है क्योंकि कारणभेदसे वह घटपटादिकी तरह भेदवाला होता है जैसे अपने २ कारण के भेद घटपटातकों में भेद होता है, उसी तरह शुकसारिका आदिरूप कारण के भेद से वर्णात्मक शब्द भी भेदवाला होता है इस प्रकार घटादि दृष्टान्तसे वर्णों में कृतकताकी स्थापनाकी जाती है इसलिये यह दृष्टान्त स्थापनाकर्म है।
" अथवा- अनित्यशब्दः कृतकत्वात् " આ પ્રકારના અનુમાન પ્રાગ દ્વારા જ્યારે કાઈ વાદી શબ્દમાં કૃતકત્વ હેતુદ્વારા અનિત્યતાની સિદ્ધિ કરે છે, ત્યારે કેઇ તેને એવુ કહે છે કે વર્ણાત્મક શબ્દમાં હું કૃતકત્વ ” હાતુ' નથી, કારણ કે મીમાંસકની અપેક્ષાએ તેમનામાં નિત્યતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે. આ રીતે કૃતકત્વહેતુ પાતાના વધુ રૂપ સ ́પૂર્ણ પક્ષમાં જતે નથી. આ પ્રકારની દલીલ સાંભળીને જે સ્થાપના હેતુવાદી છે તે કહે છે કે જે વર્ણાત્મક શબ્દ છે તે કૃતક જ હોય છે, કારણ કે કારણભેદથી તે ઘટપટાદિની જેમ ભેદવાળેા થાય છે જેમ પાત પેાતાના કારણના ભેદથી ઘટપટાદમાં ભેદ હોય છે, એજ પ્રમાણે શુક સારિકા (પોપટ, મેના) આદિ રૂપ કારણના ભેદથી વર્ણાત્મક શબ્દ પણ ભેદવાળા હોય છે. આ પ્રમાણે ઘટાદિના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા વર્ણમાં, કૃતકતાની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. તેથી તેનું નામ ‘દૃષ્ટાન્તસ્થાપના કમ' છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #240

૨૪
स्थानाजसो पडुप्पन्नविणासि' ति–प्रत्युपनविनाशीति प्रत्युत्पन्नस्य तत्काले एय जायमानस्य वस्तुनो विनाशो यत्र भवति वाच्यतया स प्रत्युत्पन्नविनाशी यथाकश्चिद् गुरुवस्तुविशेषे शिष्यस्याशक्तिमुपलभ्य दुष्करतपश्चरणविहारादौ नियोज्य शिष्यस्याशक्तिकारणं विनाशनीयमित्येवं प्रत्युपनविनाशनीयता साध. कत्वादस्य प्रत्युत्पन्नविनाशिज्ञातता भवति । अथवा आत्मा अकर्ता अमूर्त्तत्वादित्यनुमानेनात्मनोऽकर्तृत्वे साधिते अकर्तृत्वापत्तिलक्षणदोषस्य विनाशायोच्यते आत्मा कतैव भवति कथंचिन्मूतत्वात् , देवदत्तवदित्यनुमानेन नत्कालोत्पन्नेनात्मनोऽकर्तृत्वमपि नीयते इति भवति प्रत्युत्पन्नविनाशिताया ज्ञातमिति समाप्त सभेदमाहरणाभिध ज्ञातम् ॥ १॥ ___"पडुपनविणासित्ति" प्रत्युपन्नका (तत्काल में ही जायमान वस्तुका विनाश जहां पर याच्यरूप होता है वह प्रत्युपन्न विनाशी है जैस कोई गुरु वस्तु विशेष में शिष्यकी अशक्तिको जानकर उसे दुष्कर तपः श्वरण विहार आदिमें नियुक्त करता है इस विचारसे कि "शिष्यकी अशक्तिका कारण विनष्ट करना चाहिये " इस तरह प्रत्युपन्नकी विनाशनीयताका साधक होनेसे इसमें प्रत्युत्पन्नपिनाशिज्ञातता होती है अथवा-" आत्मा अमूर्त होनेसे अकर्ता है" इस अनुमानद्वारा आत्मामें अकर्तृत्व साध्य करके इस अकर्तृत्वापत्तिरूप दोषको विनाश करने के लिये जब ऐसा कहा जाता है कि आत्मा कश्चित् मूर्त होनेसे देवदत्तकी तरह कर्ताभी है, इस प्रकार इस तत्कालोत्पन्न अनुमानसे जो आत्माका अमूर्तत्व हटा दिया जाता है वह प्रत्युत्पन्न विनाशिताका ज्ञात है। इस प्रकारसे यहांतक आहरणके
पडुपनविणासित्ति ' प्रत्युप-नना-desiनयमान परतुना विनाश જ્યાં વાયરૂપ હોય છે તે દૃષ્ટાન્તને “પ્રત્યુત્પનવિનાશી” કહે છે જેમકે કઈ ગુરુ વસ્તુવિશેષમાં શિષ્યની અશક્તિને જાણીને તેને દુષ્કર તપશ્ચરણ, વિહાર આદિમાં પ્રયુક્ત કરે છે. આમ કરવા પાછળ તેમને એ ખ્યાલ હોય છે કે “ શિષ્યની અશક્તિનું કારણ મારે વિનષ્ટ કરવું જોઈએ ” આ પ્રકારે પ્રત્યુપન્ન વિનાશ કરવામાં સાધક હોવાથી તેમાં પ્રત્યુત્પન્ન વિનાશી शातता डाय छे.
भयथा--"मात्मा अभूत पाथी मत छ, " मा अनुमान द्वारा આત્મામાં અકર્તુત્વ સાધ્ય કરીને આ અકવાપત્તિ રૂપ દેષને વિનાશ કર. વાને માટે જ્યારે એવું કહેવામાં આવે કે “ આત્મા કદાચિત્ત (થોડા પ્રમાણમાં) મૂર્ત હોવાથી દેવદત્તની જેમ કર્તા જ છે. ”
આ પ્રકારના આ તત્કાલે ન્ન અનુમાન વડે આત્માનું અમૂર્તત્વ જે દૂર કરવામાં આવે છે તે પ્રત્યુત્પવિનાશિતાનું ઉદાહરણ છે. આ પ્રકારે અહીં
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #241

सुघाटी. स्था. ४ उ. ३ सू.४१ दृष्टान्तमेदनिरूपणम्
२२५ संपति आहरणतद्देशो व्याख्यायते-'आहरणतद्देसे' इत्यादि। आहरण-तदेशशतुर्विधः अनुशास्त्युपालंभपृच्छा निश्रावचनभेदात् । तत्रानुशास्तिः अनुशासनमनुशास्तिः सद्गुणसंकीर्तनेनोपबृहणम् सद्गुणसंकीर्तनमेव यत्र विधेयतयोपदिश्यते सा अनुशास्तिः, यथाये गुणयन्तस्तेऽनुशासनीया भवंति, यथा-चम्पानगर्या कदाचि ज्जिनकल्पिको मुनिर्भिक्षार्थ मुभद्रागृहे समागतः तन्नेत्रे रजःकणं पतितं दृष्ट्वा मुभद्रा स्वजिहया तनिःसारितवती । तत्समये तललाटगतकुङ्कुमबिन्दुमुनि ललाटे संलग्नः । तद् दृष्ट्वा लोके तद्विषये शीलभङ्गशङ्का समुत्पना । तामपनेनुं सा लोकसमक्षं चालनीत आमसूत्रेण कूपाजलं निस्सार्य तज्जलाच्छोटनेन शासचार भेदोंका कथन समाप्त कर अब आहरणतद्देश का कथन किया जाता है-यह आहरणतदेशभी चार प्रकारका कहा गया है अनुशास्ति १ उपालम्म २ पृच्छा ३ और निश्रावचन ४ जहां सद्गुण संकीर्तनही विधेयता रूपसे उपदिष्ट होता है वह अनुशास्ति है जैसे-जो गुणवान् होते हैं वे अनुशासनीय होते हैं-इस पर दृष्टान्त इस प्रकारसे है
चंपानगरीमें किसी समय जिनकल्पिक मुनि गोचरीके लिये सुम द्राके घर पर आये उनकी आंखमें रजाकण(धूलिकण)गिर गया था सुभद्राने रजाकणको उनकी आंखमेंसे अपनी जीभ द्वारा निकाल दिया निकालते समय उसके ललाटकी कुडकुमबिन्दु मुनिके ललाटमें लग गई इस बातको देखकर लोकमें उनके शीलभङ्गकी चर्चा प्रारम्भ हो गई इस चर्चाको-शीलभङ्गको शंकाको दूर करने के लिये सुभद्राने लोकोंके समक्ष સુધીમાં આહરણ દૃષ્ટાન્તના ચાર ભેદનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
આહરણતદેશના દષ્ટાન્તનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે. આહરણતદેશના नाये प्रमाणे या२ २ ४ छ-(१) मनुशासित, (२) Ger, (3) પૃચ્છા અને (૪) નિશ્રાવચન જ્યાં સગુણસંકીતન જ વિધેયતા રૂપે ઉપદિષ્ટ થાય છે તેનું નામ અનુશાસ્તિ છે જેમકે-જે ગુણવાન હોય છે તે અનુશાસનીય હોય છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને નીચે પ્રમાણે દષ્ટાન્ત છે–
ચંપા નગરીમાં કોઈ એક સમયે એક જિનકલિત મુનિ ચરી કરવા નિમિત્ત ફરતા ફરતા સુભદ્રા શેઠાણીને ત્યાં પધાર્યા. તેમની આંખમાં રજ (કાણું) પડવાને કારણે તેમાંથી આંસું નીકળી રહ્યા હતાં. સુભદ્રાએ પિતાની જીભને ટેરવા વડે તેમની આંખમાંથી તે રજને કાઢી નાખી, પણ રજ કાઢતી વખતે તેના લલાટને કંકુને ચાંલે મુનિના કપાળમાં લાગી ગયો. મુનિના કપાળમાં તે નિશાન જોઈને લેકે માં તેમના શીલભંગની ચર્ચા ચાલવા માંડી. આ શીલભંગની વાત બેટી છે એ સાબીત કરવાને માટે સુભદ્રાએ કાચા સૂતર
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #242

२२६
स्थानाङ्गसूत्रे नदेवतामुद्रितं चम्पानगर्या गोपुरत्रयं समुद्घाटितवती तेन ' अहो ! सुभद्रा महा. शोलवती'-ति नगरजनेनानुशासितेति १। प्रकृते रजाकणापनयनरूपवैयावृत्त्यकरणादप्युपनयः संमवति तत्त्यागेन च नगरजनानुशास्तिमात्रेणात्रोपनयः कृत इत्याहरणतद्देशतेति । एवमनभिमतांशत्यागादभिमतांशग्रहणादुपनयनम् । एवमुत्तरेष्वपि विज्ञेयमिति । अथ द्वितीयभेदमाह-' उवालंभे' इति । उपालंभनम् उपालंभः प्रकारान्तरेणानुशासनमेव । तद् यत्राभिधीयते स उपालंभः यथाआसीत्काचिन्मृगावती नाम्नी साध्वी, सा भगवतो महावीरस्य समवसरणसमये कच्चे सूतको चालनीमें बांधकर उससे कुएँ मेंसे पानी खींचा और उस पानीको चंपानगरीके तीन दरवाजों पर छिड़का, क्योंकि शासनदेवताने उन दरवाजोंको पहिलेसेही कील दिया था (बन्द कर दिया था) अतः ये दरवाजे खुल गये तब सुभद्रा महाशीलवती है इस प्रकारसे लोकने फिर अनुशासित किया ?
प्रकृतमें रजःकणको निकालने रूप वैयावृत्त्य करनेसे भी उपनय संभवित होता है क्योंकि उस रजःकणके निकालनेसे जो नगरजनोंने उसकी अनुशास्तिकी है, इतने मात्रसे यहां उपनय किया गया है, यह इस प्रकार अनभिमत अंशके त्यागसे और अभिमत अंशके ग्रहणसे उपनय होताहै। इसी प्रकारसे आगेभी जानना चाहिये " उचलंभे" उल्हाना प्रकारान्तरसे अनुशासनही उपालम्भहै यह अनुशासन जहां कहा जाताहै यह उपालम्भहै जैसे कोई एक मृगावती साध्वीथी,वह भगवान् વડે ચાલીને બાંધીને લેકની સમક્ષ તે ચાલણી વડે કૂવામાંથી પાછું ખેંચ્યું. તે નગરના ત્રણ દરવાજાઓ શાસન દેવતાએ બંધ કરી દીધા હતા. સુભદ્રાએ ચાલ વડે કૂવામાંથી ખેંચેલા પાણીને તે ત્રણે દરવાજા પર છાંટયું અને પાણી છાંટતાની સાથે જ તે દરવાજા ઉઘડી ગયા. ત્યારે લેકેએ ફરીથી એવું અનુશાસિત કર્યું કે સુભદ્રા મહા શીલવતી છે.
આ દૃષ્ટાન્તમાં રજને કાઢવા રૂપ વૈયાવૃત્ય કરવા રૂપ ઉપનય પણ સંભવિત થાય છે, કારણ કે તે રજને કાઢવાથી જે નગરજનેએ તેની અનુ. શાસ્તિ કરી છે એટલા માત્રથી જ અહીં ઉપનય કરવામાં આવ્યું છે. આ રીતે અનભિમત અંશના ત્યાગથી અને અભિમત અંશના ગ્રહણથી તેમાં ઉપનય થાય છે. એ જ પ્રમાણે આગળ પણ સમજી લેવું.
"उवालंभे" २-तरनी अपेक्षा अनुशासन ल ३५ छ. આ અનુશાસન જ્યાં કહેવાય છે તેને ઉપાલંભ કહે છે. તેનું નીચે પ્રમાણે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #243

सुधा टीका स्था० ४ उ०३ सू० ४१ दृष्टान्तमेदनिरूपणम्
२२७
समागता सविमानचन्द्रादित्यप्रकाशेन कालविभागमज्ञात्वा समवसरणे एव स्थिता, ततस्तगमने 'अतिकालोऽय ' -मिति संभ्रान्तचित्ता साध्वीभिः सहार्य - चन्दना समीपे समागता । तया - ' अयुक्तमिदं भवादृशीनामुत्तमकुलसमुत्पनानामित्युपलब्धेति । अत्र कालातिक्रमरूपैकदेशग्रहणाद् आहरणतद्देशतेति ।
अथ तृतीयभेदमाह - ' पुच्छा इति ।
पृच्छा मनः किं कथं केन कृतमित्यादि, सा यत्र विधेयतयोपदिश्यते सा पृच्छा यथा कोणिकः श्रेणिकराजपुत्रो भगवन्तं महावीरं पप्रच्छ - भदन्त ! अपरित्यक्तकामाचक्रवर्तिनो मृताः क्व यान्ति, भगवता कथितम् सप्तम्यां पृथिव्याम् ।
महावीरके समवसरणके समय में आई यहाँ सविमानचन्द्र और सूर्य आदिके प्रकाशसे कालका ज्ञान नहीं रहा, सो वह समवसरणमेंही बैठी रही इसके बाद जब वह वहांसे चली तो वह " अतिकालोऽयम् " ऐसा समझकर संम्रान्तचित्तवाली बन गई, सब साध्वियों के साथ वह आर्य चन्दन के पास आई, उसने उसे ऐसा उपालम्भ दिया कि आप जैसी उत्तम कुलोद्भूत साधवीओं को यह अयुक्त है यहां कालातिक्रम रूप एकदेशता के ग्रहणसे आहरणतद्देशता है " पृच्छा "क्या किया कैसा किया किसने किया इत्यादि प्रश्नका नाम पृच्छा है यह पृच्छा जहां विधेयरूप से उपदिष्ट होती है वह पृच्छा है जैसे -श्रेणिक राजपुत्र कोणिकने भगवान् महावीर से पूछा- हे भदन्त ! चक्रवर्ती कामभोगोंका परित्याग
દૃષ્ટાન્ત છે—મૃગાવતી નામની કેાઈ એક સાધ્વી હતી, તે કેઇ એક વખતે મહાવીર પ્રભુના સમવસરણમાં ગઇ હતી. ત્યાં વિમાન ચન્દ્ર અને સૂના પ્રકાશને લીધે તેને કાળનું ભાન ન રહ્યું. તેથી તે સમવસરણમાં ઘણી વાર सुधी मेसी रही. त्यार आहे न्यारे ते त्यांथी यात्री नीजी त्यारे “ अतिकालोऽयम् " " घाण ४ आज व्यतीत थर्म गयो-भूम भाडु थाई गयुं " मेवु સમજીને સભ્રાન્ત ચિત્તવાળી મની ગયેલી તે સૌ સાધ્વીની સાથે આર્યો ચન્દનાની પાસે આવી ત્યારે તેમણે (આ ચન્દના એ) તેને એવા ઠપકા આપ્યા કે “ આપના જેવી ઉત્તમ કુલેાત્પન્ન સાધ્વીઓને માટે ઘણું જ અયુક્ત शाय આ દૃષ્ટાન્તમાં કાલાતિક્રમ રૂપ એકદેશતાના ગ્રહણની અપેક્ષાએ આહરણતદ્દેશતા છે.
""
66
પૃચ્છા
પૃચ્છા ”—શું કર્યુ′′ ? કેવી રીતે કર્યું ? કાળું કર્યું? ઇત્યાદિ પ્રશ્નનુ નામ પૃચ્છા છે. આ પૃચ્છા જેમાં વિધેય રૂપે ઉપદિષ્ટ હાય છે તેને કહે છે. જેમકે-શ્રેણિક રાજાના પુત્ર કેણિકે મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછ્ય કે “ હે ભગવન્! ચક્રવર્તી જો કામભાગોના પરિત્યાગ કર્યાં વિના મરણ પામે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #244

२२८
स्थानाङ्गसूत्रे कोणिकः पृष्टवान्-अहं क्य यास्यामि ? भगवानाह-षष्ठयाम् । कोणिकः प्राहअहं कथं न सप्तभ्यां यास्यापि ? । भगवता कथितम्-चक्रवर्तिनस्तत्र गच्छंति । नतः कोणिकः पप्रच्छ-किमहं न चक्रवर्ती ? ममापि गजाश्चादिकं चक्रवर्ति साधनं विद्यते । भगवतोक्तम्-तप रत्ननिधयो न सन्ति । ततोऽसौ कृत्रिमाणि रत्नानि कृत्वा भरतक्षेत्रसाधनाय प्रवृत्तः कृतमालिकयक्षेण व्यापादितः षष्ठी गत इति । अत्र षष्ठीपृथियीगमनरूपानभिमनांशत्यागात् सप्तमीपृथिवीगमनरूप स्वाभिमतांशग्रहणाद्, आहरणतद्देशतेति ३। किये बिना यदि मर जाते हैं तो वे कहां जाते हैं ? तय भगवान्ने कहा वे सातवीं पृथिवीमें जाते हैं। पुनः कोणिकनेपूछा मैं मरकर कहां जाऊंगा? तब भगवान्ने कहा-तुम मरकर छठी पृथिवी में जाओगे, पुनः कोणिकने प्रश्न किया-मैं सातवीं पृथिवीमें क्यों नहीं जाऊंगा ? प्रभुने कहाचक्रवर्तीही वहां जाते हैं । कोणिकने कहा तो क्या मैं चकवती नहीं हूं ? मेरे पासभी तो चक्रवर्तीके साधनभूत गज अश्वादिक रत्नहैं । भगवान्ने कहा तुम्हारे पास रत्न और निधियां नहोंहैं । तब इसने कृत्रिम रत्नोंको करके भरतक्षेत्रको साधनेके लिये प्रवृत्ति की (और तमस. गुफा पर पहुंचा, ) उसी समय कृतमालिक देवने इसे मार डाला सो यह छठी पृथिवीमें गया यहां छठी पृथिवीमें गमनरूप अनभिमत अंशके त्यागसे और सातवीं पृथिवीमें गमनरूप स्वामिमत अंशके ग्रहणसे आहरणतद्देशता है । “निश्रावचन" किसी તે કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે” ત્યારે ભગવાને જવાબ આપ્યો-“સાતમી १२४i S५-1 थाय छ." इणि भाले प्रश्न पूछयो “ 3 लायन् ! हुँ મરીને કયાં જઈશ?” ત્યારે ભગવાને જવાબ આપ્યો-“તમે મરીને છઠ્ઠી નરકમાં જશે.” ત્યારે કુણિકે પૂછ્યું-“હે ભગવન્! સાતમી નરકમાં શા કારણે નહીં જઉં ?” પ્રભુએ જવાબ આપે-“ચકવતી જ મરીને સાતમી નરકમાં જાય છે. ત્યારે કણિકે પૂછ્યું “શું હું ચક્રવતી નથી ? મારી પાસે પણ ચકવતીના સાધનરૂપ ગજ, અશ્વાદિક છે.” ત્યારે ભગવાને તેને એવો જવાબ આપે કે તમારી પાસે રન અને નિધિએ નથી ” ત્યારે તેણે કૃત્રિમ રને એકત્ર કરીને ભરતક્ષેત્રને જીતવાની પ્રવૃત્તિ શરુ કરી, ત્યારે કતમાલિક નામના દેવે તેને મારી નાખે. તે મરીને છઠ્ઠી નરકમાં ઉત્પન્ન થયો. આ દષ્ટાન્તમાં છઠ્ઠી નરકમાં ગમનરૂપ અનભિમત અંશના ત્યાગની અપેક્ષાએ અને સાતમી નરકમાં ગમનરૂપ સ્વાભિમત અંશના ગહ ણની અપેક્ષાએ આહરણતશતા સમજવી જોઈએ.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #245

सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०४१ दृष्टान्तभेदनिरूपणम्
૨૧૧ चतुर्थभेदमाह-'निस्साययणे' इत्यादि । निश्रया वचनं निश्रावचनम् । अयमाशयः कमपि विनीतविनेयमालंब्य यदन्य मबोधाय वचनं तधन विधेयतयोच्यते तदाहरणं निश्रावचनम् । यथा मार्दवादि गुणसंपनयिनेयनिश्रया असहमानानन्यान् विनेयान् प्रति कथनम् । यथा गौतमममिलक्ष्य भगवतो महावीरस्य कथनमिवेति । यथा सद्यः प्रबजितस्य गागलिमुनेः केवलज्ञानोत्पत्तावनुत्पन्न केवलज्ञानत्वेन परित्यक्तधृति गौतम प्रति भगवान् कथितवान्-चिरसंश्लिष्टोऽसि गौतम ! चिरपरिचितोऽसि गौतम ! मात्यम धृति कार्षीः' इत्यादि वचनप्रकारेण गौतममनुशासयता भगवताऽन्येऽप्यनुशासिता इति । अत्राधृतिरूपानभिमतांशत्यागाद् धृतिरूपाभिमतांशग्रहणादाहरण तदेशतेति इत्याहरणतदेशोदाहरणम् ॥ २॥ विनीत शिष्यको लेकर अन्यके प्रबोधनके लिये वचन जहां विधेय. रूपसे कहा जाताहै वह आहरण निश्रावचन है जैसे-मार्दवादि(कोमलता) गुणसंपन्न पिनेय शिष्यकी निश्रासे असहमान अन्य शिष्योंके प्रति गौतमको लक्ष्यकर जैसा भगवान् महाचीरने कहा था, उस तरहसे कहना जैसे जब तुरतके दीक्षित गागलिमुनिको केवलज्ञान उत्पन्न हो गया तब केवलज्ञान नहीं होनेसे परित्यक्त धृतिवाले गौतमसे भगवान ने कहा-बहुत दिनों संश्लिष्ट हो गौतम ! चिरपरिचित हो गौतम ! तुम अतिको प्राप्त मत होओ इत्यादि वचन प्रकारसे गौतमको अनुशासित करनेवाले भगवान्मे अन्योंको भी अनुशासित किया यहां अधृतिरूप अनभिमत
“निश्रावचन" 15 विनीत शिष्यनी मी आधीन अन्यने प्रमाधित કરવા નિમિત્તે વિધેય રૂપ જે વચને કહેવામાં આવે છે તેનું નામ આહરણનિશ્રાવચન છે. જેમકે-માર્દવાદિ ગુણસંપન્ન વિનીત શિષ્યની નિશ્રાને સહન ન કરનારા અન્ય શિને ગૌતમ સ્વામીને લક્ષ્ય કરીને જે વચને મહાવીર પ્રભુએ કહ્યા હતાં તે વચનેને નિશ્રાવચન કહે છે, તે પ્રસંગ હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે—તુરતના દીક્ષિત ગાલિ મુનિને જ્યારે કેવળજ્ઞાન થયું ત્યારે પરિત્યક્ત ધૃતિવાળા ગૌતમસ્વામીને મહાવીર પ્રભુએ આ પ્રમાણે કહ્યું હતું—ઘણા જ દિનેથી સંલિષ્ટ છે ગૌતમ! ચિરપરિચિત છો ગૌતમ ! તું અતિસંપન્ન ન થઈશ પરિત્યક્ત થતિવાળા થવું તારે માટે ઉચિત નથી” ઈત્યાદિ વચને દ્વારા ગૌતમને અનુશાસિત કરનાર મહાવીર પ્રભુએ અન્ય મુનિજનોને પણ અનુશાસિત કર્યા હતા. અહીં અનભિમત રૂપ અતિ રૂપ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #246

२३०
स्थानाङ्गसूत्रे अथ तृतीयमाहरणतदोषज्ञातमाह-' आहरणतद्दोसे' इत्यादि । आहरणतदोषः, स च चतुर्द्धा-अधर्मयुक्त-प्रतिलोमात्मोपनीत-दुरुपनीतभेदात् । तत्र प्रथमभेदमाह-' अधम्मजुत्ते' इत्यादि। यदुदाहरणं पापाभिधानस्वरूपं कस्यचिदर्थस्य साधनायोपादीयते येन च प्रतिपादितेन श्रोतुरधर्मबुद्धिर्जन्यते तदधभयुक्तमुदाहरणम् , यथा कथाप्रसंगे केनचिदुक्तं सप्तरात्रोषितं कांस्यपात्रस्थित धृतं विषायते तच्छृखा कश्चित्तथाविधं धृतं प्रद्वेषिणे भ्रात्रे दत्वा मारित इति आहरणदोषता चास्याधर्मयुक्तत्त्वात्-तथाविध श्रोतुरधर्मज्ञानोत्पादकत्वाच्चेति। अंशके त्यागसे एवं धृतिरूप अभिमत अंशके ग्रहणसे आहरणतद्देशता है इस प्रकारसे आहरणतद्देशका यह सभेद कथन है____आहरणतद्दोषका कथन इस प्रकारसे है-अधर्मयुक्त १ प्रतिलोम २
आत्मोपनीत ३और दुरुपनीत ४ ये इसके चार भेद हैं-जो उदाहरण पाप कथन स्वरूप हो और किसी अर्थकी सिद्धि के लिये दिया गया है कि जिमके प्रतिपादित होने पर श्रोताको अधर्मबुद्धि हो जाय, ऐसा वह उदाहरण अधर्मयुक्त उदाहरण है जैसे कथा प्रसङ्गमें किसीने ऐसा कहा कि सात रात तक कांसेकी थाली में रखा गया घृत विषके तुल्य हो जाता है इस बातको सुनकर किसीने ऐसाही किया और उस घृतको अपने द्वेषी भाईके लिये दे दिया तब वह उसके खानेसे मर गया इस उदाहरणमें आहरणदोषता अधर्मयुक्त होनेसे है। અનભિમત અંશના ત્યાગ અને ધૃતિરૂપ અભિમત અંશન ગ્રહણની અપેક્ષાએ આહરણતદ્દેશતા છે. આ પ્રકારે આહરણતદૃશતાના ચારે ભેદનું કથન અહીં સમાપ્ત થાય છે.
આહરણતોષતું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–તેના નીચે પ્રમાણે या से छ-(१) मधमयुश्त, (२) प्रतिसाम, (3) मामायनीत, अने (४) रुपनीत.
જે ઉદાહરણ પાપકથન સ્વરૂપ હય, અને કઈ એવા અર્થનું પ્રતિપાદન કરવા નિમિત્તે આપવામાં આવ્યું હોય કે જેનું પ્રતિપાદન થઈ જવાથી શ્રોતાની બુદ્ધિ અધર્મયુક્ત થઈ જાય, એવા ઉદાહરણને અધર્મયુક્ત ઉદાહરણ કહે છે જેમકે કઈ એક કથાકારે એવું કહ્યું કે સાત દિનરાત સુધી કાંસાની થાળીમાં મૂકી રાખેલું ઘી વિષસમાન થઈ જાય છે.
આ વાત સાંભળીને કેઈ માણસે એ પ્રમાણે જ કર્યું –દીને કાંસાની થાળીમાં સાત દિનરાત રાખી મૂકયું. ત્યાર બાદ તેણે તે ઘી પિતાને દ્વેષ કરનાર ભાઈને મારી નાખવા માટે વાપર્યું. તે ઘી ખાવાથી તેને ભાઈ મરી ગયે. આ ઉદાહરણમાં અધર્મયુક્તતાને કારણે તથા શ્રોતામાં અધર્મજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરનાર હોવાને કારણે આહરણદોષતા છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #247

सुघा टीका स्था० उ०३०४१ दृष्टान्तमेदनिरूपणम्
२३१ द्वितीयभेदमाह-' पडिलोमे' इति । प्रतिलोमः=पातिकूल्यं, स यत्रोपदिश्यते तत्पतिलोमोदाहरणम्, यथा “व्रजति ते मूढधियः पराभवं भवन्ति मायाविषु ये न मायिनः " इत्यादि । यथा चण्डप्रयोतं प्रति तदपहताभयकुमा रेण यथा कृतं तद्वत् तद्दोषताचास्य श्रोतुः परापकरणनिपुणबुद्धिजनकत्यादिति । अथवा-'जीयोऽजीवश्चेति द्वायेव राशी' इत्युक्तेऽन्यः कोऽपि तनिग्रहार्थमाहतृतीयोऽपि नोजीवाख्यो राशिरस्ति गृहगोधिकादिच्छिन्नपुच्छचदिति । अस्या हरणतद्दौषता चोत्सूत्रप्ररूपणादिति । अथ तृतीयभेदमाह-' अत्तोवणीए' इति । आत्मोपनीतम् आत्मैव उपनीतो वियोजितो यस्मिस्तत्तथा अर्थात् येन
"प्रतिलोम" प्रतिकूलता जहां उपदिष्ट होतीहै वह प्रतिलोमोदाहरणहै जैसे "वजन्ति ते मूढधियः पराभव भवन्ति मायाचिषु ये न मायिनः" इत्यादिमें कहा गयाहै।अथवा-चण्डप्रद्यातके प्रति उसके द्वारा अपहृत हुए अभयकुमारने जैसा किया है वैसा करना यह सब प्रतिलोमोदाहरण है इसमें आहरणतदोषता श्रोताको परापकरण ( दूसरेको नुकसान करने) में निपुण ऐसी बुद्धिकी जनकतासे आती है अथया-"जीव और अजीच ऐसी ये दो राशी हैं " ऐसा कहने पर इसके निग्रह निमित्त अन्य कोई भी यदि ऐसा कहता है कि नहीं गृहगोधिकादि छिन्न पुच्छकी तरह नोजीचराशिभी तीसरी राशि है ऐसे कथन में आहरण. तद्दोषता उत्सूत्र प्ररूपणासे आई है " आत्मोपनीत"-जिसमें आत्मा स्वयंही उपनीत हो जाय वह आत्मोपनीत है अर्थात्-ऐसा यह ज्ञात
પ્રતિલોમ”—જેમાં પ્રતિકૂળતા ઉપદિષ્ટ થાય છે તે ઉદાહરણુને प्रतियामाहा २६ ४७ छ. रेम-"व्रजन्ति ते भूदधियः पराभवं भवन्ति माया. विषु ये न मायिनः" त्याहिमा अपामा मायुं छे. मथा पाताने मपाईत કરનાર (અપહરણ કરનાર) ચંડપ્રદ્યોતની સાથે અભયકુમારે જેવું કર્યું એવું કરવું તે પ્રતિમાના ઉદાહરણ રૂપ છે. તેમાં આહરણતદ્દોષતા હોવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે-આ પ્રકારનું ઉદાહરણ શ્રોતાની પરાકરણ (અન્યને નુકસાન)માં નિપુણ એવી બુદ્ધિનું જનક થઈ પડે છે. અથવા–“જીવ અને અજીવ એવી આ બે જ રાશી છે” આ પ્રમાણે જ્યારે કહેવામાં આવે ત્યારે તેના નિગ્રહ નિમિત્ત કઈ એવું કહે કે “ગૃહગેધિકાદિ છિન્ન પુછની જેમ નોજીવરાશિ પણ ત્રીજી રાશિ છે.” આ પ્રકારના કથનમાં ઉસૂત્ર પ્રરૂપણાને લીધે આહરણતદ્દોષતા રહેલી છે.
- “આપનીત”—જેમાં આત્મા પિતે જ ઉપનીત થઈ જાય એવા ઉદાહરણને આ પનીત કહે છે. એટલે કે પરમતના ખંડનને માટે કઈ
श्री स्थानांग सूत्र :०३

Page #248

२३२
स्थानाङ्गलो ज्ञातेनान्यदीयमतनिराकरणाय परिगृहीतेन स्वकीयमतमेव दुष्टं भयेद यत्र तद् आत्मोपनीतम् । यथा परिषदि केनापि कथितम्-अत्र सर्वे मूर्खा ' इति । अत्रसर्वपदेन स्वात्माऽपि मूर्खतयोपात्त इति । आहरणतदोषता चात्र स्ववचनदोषात् । यथापा “ सव्वे पाणा न हंतव्वा” सर्वे प्राणिनो न हन्तव्याः अस्य पक्षस्य दूषणाय कथिदाह-अन्यधर्मस्थितास्तु हन्तव्या विष्णुना राक्षसा इव, एवं वदता तेनास्मैव हन्तव्यतया उपनीतः तस्यापि धर्मान्तरस्थितत्वात् । अथवा-केनापि राज्ञा पृष्टः-'तडागोऽयं कथमभेद्यो भवति ?' अन्येन कथितम्-द्वात्रिंशल्लक्षणे पुरुषेत्र निखाते सत्यभेद्यो भवतीति। अमात्येन तु-स एव तत्र तादृशगुणसम्पन्नत्या. कि जो अन्य मतके निराकरणके लिये दिया गया है परन्तु उससे स्वयं का मतही दुष्ट हो जाय वह आत्मोपनीतहै जैसे किसी सभामें किसीने कहा-यहां सबही मूर्ख है सो इस प्रकारके कथनसे कहनेवालेको भी मूर्खता प्राप्त हो जाती है क्योंकि सर्व पदसे यह भी गृहीत हो जाता है ऐसे कथनमें आहरणतदोषता स्वयचनदोषसे है अथवा-जैसे-"सच्चे पाणा न हंतच्या' इस कथनको क्षित करने के लिये कोई ऐसा कहे कि अन्य धर्मस्थित प्राणीको तो विष्णुने जैसे राक्षसोंको मारा है चैसे मार देना चाहिये इस प्रकारके उसके कथनके अनुसार यह स्वगं मी हन्तव्य रूपसे उपस्थित हो जाता है क्योंकि वह स्वयं भी धर्मान्तरमें स्थित है अथवा-किसी राजाने पूछा-यह तालाव अमोघ कैसे हो सकता है तब किसीने कहा-बत्तीस लक्षणोंवाला यदि कोईपुरुष यहां पर जीता गाड़ દષ્ટાન્ત આપવામાં આવ્યું હોય, પરંતુ તેના દ્વારા પિતાના મતનું જ ખંડન થઈ જતું હોય, તે એવા દષ્ટાન્તને આત્માનીત કહે છે. જેમકે કોઈ સભામાં
भास से माले , “ मी मां भूमि मेत्र याय छ." तो તેના આ કથન દ્વારા તે પોતે પણ મૂર્ખ ઠરે છે કારણકે “બધા મૂખે છે” એમ કહેવામાં કહેનાર પોતે પણ મૂખ રૂપે ગણાઈ જાય છે. આ કથનમાં स्वययन पने सीधे भारतदोषता छ. अया-" सव्वे पाणा न हतन्या"
કોઈ પણ જીવને હણ જોઈએ નહીં, ” આ કથનને દૂષિત કરવાને માટે કોઈ એવું કહે કે “જેમ ભગવાન વિષ્ણુએ રાક્ષસને મારી નાખ્યા હતા, તેમ અન્ય ધર્મસ્થિત છને મારી નાખવા જોઈએ, આ કથન અનુસાર તે આવું કહેનાર પણ હણ નાખવાને યોગ્ય પ્રતિપાદિત થાય છે, કારણ કે અન્ય ધર્મને માનનારા લોકોની દૃષ્ટિએ તે તે પણ વિધમી જ છે.
અથવા–કઈ રાજાએ પૂછયું. “આ તળાવ અમેઘ કેવી રીતે બની શકે?” ત્યારે કોઈએ એવો જવાબ આપે કે “કોઈ બત્રીસ લક્ષણે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #249

सुघाटीका स्था० ४ उ०३ सू०४१ दृष्टान्तमेदनिरूपणम् निखात इति तेन स्यात्मैव तत्र नियुक्तः स्वस्यैव वचनदोषादत आत्मोपनीतत्वमत्रेति। ___ चतुर्थभेदमाह-दुरुवणीए' इति । दुरुपनीतम् दुष्टमुपनीतं योजितं यस्मिन् इति दुरुपनीतम्-यथा केनचित्कस्मैचित् किमपि पृष्टम् तस्मै तेनासंगत. मुत्तरं प्रदत्तं भवेत् , यथा कस्मैचिद् मिक्षुकाय केनापि पृष्टे सति भिक्षोरसंगत मुत्तरम् , यथा“भिक्षो ! मांसनिषेवणं प्रकुरुषे ? किं तेन मध विना,
मद्यं चापि तव प्रियं ? प्रियमहो वाराङ्गनाभिः सह । वेश्या द्रव्यरुषिः कुतस्तव धनं ? द्यूतेन चौर्येण या,
चौर्यातपरिग्रहोपि भयतः १ भ्रष्टस्य कान्या गतिः॥१॥" इति । पद्वा-केनचिद्धन कस्निश्चित् हस्तगत जाले भिक्षुके पृष्टे तेनासंगतमुत्तरं दत्तं यथादिया जाये तो यह तालाब अमोघ हो सकता है, उसकी ऐसी बात सुन. कर अमात्यने उसकोही बत्तीस लक्षम संपन्न होनेसे वहां गाड़ दिया इस तरह उसने अपने आपकोहो अपने वचनदोषसे विपत्तिमें डाल दिया, इस तरह स्ववचनदोषसेही आहरणतद्दोषतामें आत्मोपनीतता
आती है "दुरुवणीए" जिसमें उत्तरदाता अपने आपको दृष्ट रूपसे योजित करता है वह दुरुपनीत है अर्थात्-किसीने किसीके लिये कुछ भी पूछा हो, यदि वह उसका असंगत उत्तर देताहै तो ऐसी अवस्थामें यह दुरुपनीत कहा जाता है जैसे-किसीने एक भिखारीसे कुछ पूछा तो उसने मांस सेवनकी शंकासे उसको उत्तर कुछ ही दिया जैसे___“भिक्षो ! मांसनिषेणवं प्रकुरुषे” इत्यादि । हे भिक्षो ! क्या तुम मांसका निषेवग-सेवन करते हो ? उस भिखारीने कहा मद्यके विना પુરુષને અહીં ભોગ આપવામાં આવે તે આ તળાવ અમોઘ થઈ શકે ” તેનાં આ શબ્દ સાંભળીને અમાત્ય, ૩૨ લક્ષણેથી સંપન્ન હોવાને કારણે એવી સલાહ આપનારનું જ બળિદાન આપી દીધું. આ રીતે તેણે પિતાના વચનદેષને કારણે પિતાને જ જાન ગુમાવ્યો આ રીતે સ્વવચન દેષતાને લીધે જ આહરણતદ્દોષતામાં આત્માનીતતા આવી જાય છે.
“दुरुवणीए " ३५नीत'- उत्तरहा। पोतान इषित ३३ ચેજિત કરે છે, તેનું નામ “ દુરૂપનીત” છે. જેમ કે-કઈને કઈ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવે અને તે તેને અસંગત જવાબ આપે, તે એવી પરિસ્થિતિમાં તેને કંપનીત કહેવામાં આવે છે જેમ કે-કોઈએ એક ભિખારીને કંઈ પૂછયું તે તેણે માંસ સેવનની શંકાથી તેને બીજે જ ઉત્તર આપે જેમ કે – " भिक्षो! माप्तनिषेवण प्रकुरुषे” त्या6ि-" लक्षु ! शु तमे मसिनु स-३०
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #250

૩
स्थानाङ्गसूत्रे "कन्याऽऽचार्याऽघना ते ननु शफरवधे जालमनासि मत्स्यान् ?,
ते मे मयोपदंशाः पिबसि ननु ? युतो वेश्यया यासि वेश्याम् ? दत्त्वाऽरीणां गलेऽधिं क्वनु तय रिपयो ? येषु सन्धि छिनदिम,
चौरस्त्वं ? द्यूत हेतोः कितव इति कथं ? येन दासी सुतोऽस्मि" ॥१॥इति । वहअच्छाही नहीं लगता है,तो क्या मद्य सेवन भी करते हो ? हां करता हूं किंतु अकेला नहीं वह तो वेश्याके साथही प्रिय लगता है, तो क्या वेश्याके पास भी जाते हो ? वह तो द्रव्यसे ही प्रेम करनेवाली होती है तो तुम द्रव्य कहांसे लाते हो ? जुएँ और चोरीसे लाता हूं, तो क्या आप जुआँ और चोरी भी करते हो ? हां, भ्रष्ट पुरुषकी अन्य गति ही क्या हो सकती है ? इसमें केवल यही दिखलाया गयाहै कि किसीके कुछ पूछने पर उत्तर देने वालेने कितना अधिक असंगत उत्तर दियाहै इसी तरहसे हाथमें मच्छी पकड़ने की जाल लिये जाते हुवे भिखारीको किसी धूर्तने पूछा तो उसने उसे इस प्रकारका उत्तर दिया
"कन्थाऽऽ चार्याधना ते" इत्यादि । जो कन्था लेकर घूमनेवाले हे भिक्षुक ! तेरी कन्थामें ये जगह २ छेद क्यों हो रहे हैं १ नहीं २ यह तो मच्छी पकड़नेकी जाल है, तो क्या तू मच्छी भी खाते हो? हां, वह बिना मद्यके अच्छी नहीं लगती है, तो क्या तुम मद्यभी पीते हो સેવન કરે છે ખરા ? તે ભિખારીએ કહ્યું મદિરાપાન સિવાય તે તેમાં મજા જ કેવી રીતે પડે? તે શું તમે મદિરાનું પણ સેવન કરે છે ? હા કરું છું પણ એકલે નહીં તે તે વેશ્યા સાથે જ પ્રિય લાગે છે. તે શું તમો વેશ્યા સેવન પણ કરે છે? તે તે ધનથી જ પ્રેમ કરવાવાળી હોય છે, તે તમે ધન ક્યાંથી લાવો છે? જુગાર અને ચેરીથી લાવું છું. તે શું તમે ચેરી પણ કરે છે ? હા ભ્રષ્ટ પુરુષની બીજી ગતી જ શું થઈ શકે?
આ દષ્ટાન્તમાં કેવળ એજ વાતને પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે એક સામાન્ય પ્રશ્નના ઉત્તર રૂપે કેવી અસંગત વાતે ઉત્તર દેનાર દ્વારા કરવામાં આવી છે. આ પ્રકારનું એક બીજું દૃષ્ટાન્ત હવે આપવામાં આવે છે. કોઈએ એક ભિખારીને કંઈ પૂછયું કે તેણે માંસસેવનની શંકાથી તેને બીજે ग त्तर भाय। रेभ :-" कन्थाऽऽचार्याधना ते"-"3 न्या. ધારી ભિક્ષક ! તારી કન્થામાં સ્થળે સ્થળે છિદ્ર કેમ દેખાય છે? ના ના આ તે માછલા પકડવાની જાળ છે, તે શું ? તમે માછલી પણ ખાવ છે? હાં પણ તે મદ્ય સેવન વગર બરોબર લાગતી નથી તે શું તમે મદ્ય
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #251

सुधा टी. स्था. ४ उ. ३ सू.४१दृष्टान्तभेदनिरूपणम्
२३५
यत् प्रकृतसाध्यानुपयोगि दाष्टन्तिकेन सह साधर्म्याभावात्तद् दुरुपनीतम्, यथा नित्यः शब्दः कार्यत्वाद् घटवदित्यत्र दृष्टान्ते घटे नित्यत्वधर्मो नास्ति इति तत्साधर्म्यात् शब्दस्य नित्यत्वं कथं सिद्धयेत् अनित्यतैव पर्यवस्यतीति तृतीयं ज्ञातम् ३ | अथ चतुर्थ ज्ञातमाह - ' उपन्नासोवणए ' इत्यादि ।
'उवन्ना सोवण ' उपन्यासोपनयश्चतुर्द्धा भवति तद्वस्तु - तदन्यवस्तु, प्रतिनिभ- हेतु - भेदात् । तत्र प्रथमं भेदमाह - ' तव्वत्थुए ' इति तद्वस्तुकम् तदेव = हां किन्तु अकेला नहीं वह वेश्या के साथही पीता हूं, तो क्या तुम वेश्या के यहां भी जाते हो ? दुश्मनोंके गले पर पैर रखकर जाता हूँ, तुम्हारे दुश्मन कहाँसे हुये ? में जिनके घर पर स्वात लगाता हूं वे मेरे शत्रु हो जाते हैं। तो क्या तुम चोरी भी करते हो ? हां, जुवेके लिये सब कुछ करना पड़ता है ऐसा क्यों करते हो ? मैं दासी पुत्र हूं इसलिये ॥१॥ दार्शनिक दृष्टिसे इस दुरुपनीतका तात्पर्य ऐसाही निकलता है कि जो प्रकृत साध्य में उपयोगी नहीं होता है अनुपयोगी रहता है वह दुरुपनीत है क्योंकि दाष्टन्तिक में इसके साधर्म्यका अभाव रहता है जैसे -" नित्यः शब्दः कार्यत्वात् घटवत् " कार्य होनेसे घटकी तरह शब्द नित्य है | यहा घट दृष्टान्तमें नित्यत्व धर्म नहीं है इसलिये उसके साधर्म्य शब्द में नित्यता कैसे सिद्ध हो सकती है इससे तो अनिस्वताही सिद्ध होती है ३
પણ પીવા છે ? હા, પણ એકલેા નથી પીતેા વેશ્યાની સાથે જ પીઉં છું, તો શું તમે વેશ્યાને ત્યાં પણ જાવ છે ? હા દુશ્મનના ગળા પર પગ રાખીને જાઉ' છું, તમારે વળી દુશ્મન કયાંથી ? હું જેના ઘરમાં ખાતર પાડું છુ તે મારા દુશ્મન ખને છે. તેા શું? તમેા ખાતર પણ પાડો છે. ! જુગાર માટે તેમ કરવુ' પડે છે. તેા હૈ ધૃત આવું તું શા માટે કરે છે ? હું દાસીના પુત્ર છું એ માટે ?” આ પશુ દુરૂપનીતનું દૃષ્ટાન્ત છે.
દાર્શનિક દૃષ્ટિએ આ દુરૂપનીતના ભાવાર્થ એવા થાય છે કે જે પ્રકૃત સાધ્યમાં ઉપયેગી થતું નથી પણ અનુપયેગી જ થઇ પડે છે, તેને દુરૂપનીત કહે છે, કારણ કે વાર્દાન્તિત્તની સાથે તેના સાધના અભાવ રહે છે. भ - " नित्यः शब्दः कार्यत्वात् घटवत् " " अर्थ पार्थी घट (घडा) नी જેમ શબ્દ નિત્ય છે ” અહીં ઘટ દેષ્ટાન્તમાં નિત્યત્વ ધર્મના જ અભાવ હાવાથી તેના સાધમ્ય વડે શબ્દમાં નિત્યતા કેવી રીતે સિદ્ધ થઈ શકે ? આ દૃષ્ટાન્ત વડે તે શબ્દમાં અનિત્યતા જ સિદ્ધ થાય છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #252

२३६
स्थानाङ्गसूत्रे परोपन्यस्तसाधनमेव वस्तु इति उत्तरभूतं वस्तु यस्मिन्नुपन्यासोपनये स तद्वस्तुकः । अथवा तत् परोपन्यस्तं वस्तु इति तद्वस्तु, तदेव तद्वस्तुकं तेन युक्त उपन्यासोपनयोपि तद्वस्तुक इति कथ्यते । यथा कश्चिदाह-भो भोः शृणुत मदीयग्रामे महदेकं सरः, तत्परिसरे महान् शाल्मलीतरुर्विद्यते तस्य यानि पर्णानि जले पतंति तानि जलचरा जीया भवन्ति, यानि च स्थले पतन्ति तानि च स्थलचरा भवन्तीति लोकानां कुतूहलार्थमित्थं निवेदितम् , तत्र तदुपन्यस्तमेव तादृशतरुपत्रपतनवस्तु अधिकृत्य केनचिदुक्तं भो ? यानि पत्राणि भूमिजलयोरन्तराले पतन्ति तेषां का स्थितिरिति, उपपत्तिमात्रमुत्तरभूतं वस्तु तद्वस्तुक उपन्यासो
चौथा ज्ञात जो उपन्यासोपनयहै वह चार प्रकारकाहै जैसे-तद्वस्तुक १, तदन्यवस्तुक २ प्रतिनिम ३ और हेतु ४ जिस उपन्यासोपनयमें परके द्वारा दिया गया साधनही वस्तुरूप होता है अर्थात् उत्तररूप होता है वह तबस्तुक है । अथवा-परोपन्यस्तवस्तुरूप वस्तुकसे युक्त जो उप. न्यासोपनय है वह भी तबस्तुक कहलाता है, जैसे किसीने कहाहे भाईओ ! सुनो मेरे गाँवमें एक बड़ा भारी तालाव है उसके तट पर एक बहुत बड़ा सेमरका वृक्षहै उसके पत्ते जितने जलमें गिरतेहैं वे सब जलचर जीयोंके रूपमें परिणतहो जाते हैं, और जितने पत्ते जमीन पर गिरते हैं वे सब स्थलचर जीवोंके रूपमें परिणत हो जाते हैं ऐसा जो उसने कहा सो लोकोंको कुतूहल उत्पन्न कराने के लिये कहा इस पर किसी दूसरेने उससे कहा कि भाई ! यह तो बताओ कि जो पत्ते भूमि और
ચોથા જ્ઞાત (ઉદાહરણ) રૂપ જે ઉપન્યાસોપાય છે, તેના નીચે પ્રમાણે यार प्रा२ छ-(१) तस्तु४, (२) तन्यरतु४, (3) प्रतिनिस मन (४) हेतु જે ઉપન્યાસે પાયમાં અન્યના દ્વારા આપવામાં આવેલું સાધન જ વસ્તુરૂપ હોય છે એટલે કે ઉત્તર રૂપ હોય છે, તેનું નામ તદસ્તક ઉપન્યાસનય છે.
અથવા–પરેપન્યસ્ત વસ્તુરૂપ વસ્તુથી યુક્ત જે ઉપન્યાસેપનય છે તેને પણ તહસ્તક કહે છે. જેમકે-કોઈ પુરુષે આ પ્રમાણે કહ્યું-“હે ભાઈઓ? મારા ગામમાં એક ઘણું વિશાળ તળાવ છે. તેના કાંઠા પર એક મોટુ સેમર (શીમળા નું વૃક્ષ છે. તેનાં જેટલાં પાન પાણીમાં પડે છે, તે બધાં જલચર જી રૂપે પરિણમી જાય છે અને જેટલાં પત્તાં જમીન પર પડે છે તે બધાં સ્થલચર જી રૂપે પરિણમી જાય છે.” તેણે આ પ્રકારનું જે કથન કર્યું તે લોકોમાં ક્તડલ ઉત્પન્ન કરવા નિમિત્તે કહેવામાં આવ્યું હતું. ત્યારે કેઈએ તેને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછ–“એ તે બતાવે કે જે પાન ભૂમિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #253

सुधा टी. स्था. ४३. ३.५१ दृष्टान्तमेदनिरूपणम्
२३७ पनय इति । द्वितीयभेदमाह- तदन्नवत्थुए ' इति । परोपन्यस्तवस्तुनो भिन्न मुत्तरभूतं वस्तु यस्मिन्नुपन्यासोपनये स तदन्यवस्तुकः यथा-तत्रैवोदाहरणे जले पतितानि पर्णानि जलचराः इति कथिते तद्विघटनाय पर्णपतनाद् भिन्नमुत्तरमाह-यानि पर्णानि पुनः दण्डादिना पातयित्वा खादति नयति वा स्वगृहं तस्य का गति भवति ? न काऽपीत्यर्थः । यद्येवं तर्हि यानि पत्राणि जले स्थले वा जलके अन्तरालमें गिरते हैं उनको क्या दशा होती है इस प्रकारका उपपत्ति मात्र जो उत्तरभूत वस्तु है वही तबस्तुक उपन्यासोपनय है क्योंकि कहनेवाले जो सेमरके वृक्षके पत्रोंके गिरनेके घारेमें कहा है उसेही लेकर दूसरेने उससे ऐसा कहा है इस उत्तररूप कथनसे यही सिद्ध किया गया है कि जिस प्रकार अन्तरालपतित पत्र पत्तोंके रूपमें रहते हैं उसी प्रकारसे पानी और स्थल पर पतित पत्र भी पत्तोंकेही रूपमें रहते हैं इस प्रकारका यह उत्तर कथन तद्वस्तुक उपन्यासोपनय है ___" तदन्नवत्थुए " जिस उपन्यासोपनयमें परोपन्यस्त वस्तुसे भिन्न उत्तरभूत वस्तु होतीहै, ऐसा यह उपन्यासोपनय तदन्यवस्तुकहै । जैसेइसी पूर्योक्त उदाहरणमें जब उसने ऐसा कहा कि जलमें पतित पत्ते जलचर हो जाते हैं तो जिन पत्तोंको वह दण्डादिक से गिराकर खाता है या अपने घर पर ले जाता है उसकी क्या हालत होती है ? यहां जो અને જળના અન્તરાલમાં પડે છે, તેમની શી દશા થાય છે?” આ પ્રકારની જે ઉપપત્તિ માત્ર રૂપ ઉત્તરભૂત વસ્તુ છે, તેનું નામ જ તદ્વસ્તક ઉપન્યાસપનય છે કારણ કે કહેનાર વ્યક્તિએ સેમર વૃક્ષના પાન પડવાથી તેમનું શું થાય છે તે કહ્યું છે અને બીજી વ્યક્તિએ પણ એ સેમર વૃક્ષના પાન જમીન અને પાણીના અન્તરાલમાં પડવાથી તેમનું શું થાય છે એવો પ્રશ્ન પૂછે છે. આ ઉત્તર રૂપ કથનથી એજ વાત સિદ્ધ કરવામાં આવી છે કે જે પ્રકારે અન્તરોલપતિત પત્તાં પાન રૂપે જ રહે છે એજ પ્રમાણે જલપતિત અને સ્થલપતિત પત્તાં પણ પાનારૂપે જ રહે છે. આ પ્રકારનું આ ઉત્તર કથન ત ક ઉપચાપનય રૂપ છે.
તદન્ય વસ્તક ”—જે ઉપન્યાસોપનયમાં પરપન્યસ્ત વસ્તુ કરતા ભિન્ન ઉત્તરભૂત વસ્તુ હોય છે, એવા ઉપન્યાસે પનયને તદ વસ્તક કહે છે.
જેમકે-પૂર્વોક્ત ઉદાહરણમાં પહેલી વ્યક્તિએ જ્યારે આ પ્રકારનું કથન કર્યું કે “જલમાં પડેલાં પત્તાં જલચર રૂપે પરિણમી જાય છે, ત્યારે તેને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછી શકાય-“જે પત્તાને તમે લાકડી આદિ વડે પાડીને ખાઓ છે અથવા તમારે ઘેર લઈ જાઓ છે તેમની શી હાલત
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #254

२३८
स्थानाङ्गसूत्रे पतन्ति तान्यपि जलचरजीवत्वेन स्थलचरजीवत्वेन या भवितुं नाईन्ति मनुष्यायाश्रितपत्राणीव । यथा-मनुष्याद्याश्रितानि पत्राणि मनुष्यादिभवयूकादि रूपतया न सम्पद्यन्ते तथैव जलस्थलपतितानि पत्राण्यपि जलचरस्थलचरजीवत्वेन भवितुं नाईन्ति, यदि तानि तथा संपद्यन्ते तर्हि मनुष्याद्याश्रितानि पत्राण्यपि यूकादित या संपद्यन्ताम् , मनुष्याद्याश्रितानि तु न तथा भवन्ति, इति जलस्थलपतितान्यपि तानि न जलचरत्वेन स्थलचरत्वेन च भवितुमर्हन्तीति । तृतीय भेदमाह-'पडिनिभे' इति। प्रतिनिभ इति यत्रोपन्यासोपनये वादिना उपन्यस्तपूछनेवालेने उससे जो पूछा है वह अपने आप गिरे हुए पत्तोंसे मिन्न रूपसे गिराये गये पत्तोंके विषयमें पूछा है अतः इस प्रकारका यह भिन्न रूपले उत्तर पूछना रूप कथन उसका यही बात साबित कर देता है कि उनकी जैसी वह गति होनेकी बात कहना है, वैसी उनकी गति नहीं होती है वे तो मनुष्याश्रित पत्तोंकी तरहसेही पत्तोंके रूपमें बने रहते हैं नतो वे जलचर जीव रूपसे परिणमित होते हैं और न स्थलचर जीय रूपसे परिणमित होते हैं अर्थात् जिस प्रकार से मनुष्यादिकोंमें होनेवाले यूकादि रूपसे ये पत्ते नहीं परिणमते हैं उसी प्रकारसे जलस्थल पतित पत्ते भी जलचर स्थलचर जीव रूपसे नहीं परिणम सकते हैं यदि वे उस रूपसे परिणमते होते तो मनुष्याद्याश्रित पत्ते भी युकादि रूपसे परिणमित होने चाहिये परन्तु वे तो उस प्रकारसे परिणमित होते नहीं हैं।
" पडिनिभे"-जिस उपन्यासोपनयमें वादीके द्वारा उपन्यस्त થાય છે ?” અહીં પ્રશ્ન કર્તાએ પહેલી વ્યક્તિને જે પ્રશ્ન પૂછે છે તે પિતાની જાતે તૂટી પડેલાં પત્તાંથી ભિન્ન રૂપે નીચે પાડવામાં આવેલાં પાન વિષે પૂછયે છે. તેથી આ પ્રકારને આ ભિન્ન રૂપે ઉત્તર જાણવા રૂપ તેનું કથન એજ વાત સિદ્ધ કરે છે કે જેવી રીતે મનુષ્યાશ્રિત પાન જુદે રૂપે પરિણમતાં નથી એજ પ્રમાણે જ પતિત પાન પણ જલચર જી રૂપે પરિણમન પામતાં નથી, અને સ્થલપતિત પાન સ્થલચર છે રૂપે પરિણમતા નથી. એટલે કે જેમ મનુષ્યાદિ જેની પાસે રહેલાં પાન મૂકાદિ રૂપે (જુ લીખ આદિ રૂપે) પરિણમતાં નથી, એજ પ્રમાણે જળ અને સ્થલપતિત પત્તા પણ જલચર અને સ્થલચર જી રૂપે પરિણમતાં નથી. જે તેઓ તે રૂપે પરિણમતાં હત તે મનુષ્યાદિને આશ્રિત પસ્તાઓ પણ જૂ, લીંખ આદિ રૂપે પરિમિત થવાં જ જોઈએ. પરંતુ એવું બનતું નથી.
"पांडेनिभे, “प्रतिनि"-२ उपन्यासोपनयम पाही । ७५.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #255

सुघाटीका स्था०४ उ०३ सू०४१ दृष्टान्त मेदनिरूपणम् पदार्थस्योत्तरदानाय सदृशमेव वस्तु उपनीयते स प्रतिनिभः, यथा-आसीत्कश्चि द्राजा, स इत्थमघोषयत्-यः अपूर्व श्लोक-श्रापयिष्यति तस्मै लक्षं दास्यामि । तच्छ्रुत्वा अपूर्वान् श्लोकान् श्रावयितुं बहवोपि समागता अश्रावयंश्च श्लोकान् । तच्छ्त्या रानोपाव एते तु मया श्रुता एव, तनोऽन्पः कोपि गत्वा इत्थं गाथामपठत्
" तुज्झ पिया मज्जपिउणो, धारेइ अणूणयं सयसहस्सं ।
जइ सुयपुर दिज्जउ, अह न सुयं खोरयं देहि " ॥ १ ॥ छाया- नय पिता मम पितु धारयत्यनूनं शतसहस्रम् ।
यदि श्रुतपूर्व ददातु, अथ न श्रुतं कटोरकं देहि ॥ १ ॥ उपस्थित किये गये पदार्थके उत्तर देने के लिये सदृशही यस्तुका उपनय होता है सदृशही वस्तु उपस्थित की जाती है वह-प्रतिनिभ उपन्या. सोपनय है जैसे-किसी राजाने ऐसी घोषणाकी-जो मुझे अपूर्व श्लोक सुनायेगा उसके लिये मैं एक लाख रुपया प्रदान करूंगा इस उसकी घोषणाको सुनकर अनेक विद्वानों ने अपूर्व २ श्लोकोंकी रचना करके उसे उन्हें सुनाया उत्तरमें राजाने कहा-ये श्लोक तो मैंने सुनेही हैं तब किसीने जाकर इस गाथाको उसे सुनाया___" तुन्झ पिया मज्झ पिउणो" तुम्हारे पिता पर मेरे पिताके एक लाख रुपया लेना है, यदि यह बात तुमने पहिलेसे सुन रखी है तो १ लाख रुपया मुझे दो और जो नहीं सुनी है तो भी मुझे १ लाख रुपया दो क्योंकि मैंने आपको यह अपूर्व श्लोक सुनाया है। ન્યસ્ત ઉપસિથત કરવામાં આવેલા પદાર્થને ઉત્તર દેવાને માટે સંદેશ (સમાન) વસ્તુને જ ઉપનય થાય છે–સમાન વસ્તુ જ ઉપસ્થિત કરાય છે તે પ્રતિનિભ ઉપન્યાસપનય છે. જેમકે કઈ એક રાજાએ એવી જાહેરાત કરી કે જે કઈ માણસ મને અપૂર્વ (પહેલાં ન સાંભળ્યો હોય એ) ક સંભળાવશે તેને હું એક લાખ રૂપીઆનું ઈનામ આપીશ.
આ ઘષણ સાંભળીને અનેક વિદ્વાનોએ અપૂર્વ ક્ષેકે બનાવીને તેને સંભળાવ્યા. તેમને રાજા આ પ્રમાણે જવાબ આપતે “ આ લેક તે મેં પહેલાં સાંભળેલ છે. ” ત્યાર બાદ કેઈ એક માણસે તે રાજા પાસે જઈને तर म सा समजाव्य “तुझ पिया मज्झपिउणो" त्याह
“તમારા પિતાજી પાસે મારા પિતાજીના એક લાખ રૂપીયા લેણા છે. જે આ વાત આપે પહેલાં સાંભળેલી હોય તે તે લેણા પેટે એક લાખ રૂપીઆ આપે, અને આ વાત તમે સાંભળેલી ન હોય તે અપૂર્વ શ્લોક સાંભળવાના ઈનામ તરીકે મને એક લાખ રૂપીઆ આપે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #256

२४०
स्थानासो अपि च
स्वस्ति श्री भोजराज ! त्रिभुवन विजयी धार्मिकस्ते पिताऽभूत् , पित्रा ते मे गृहीता नवनवति युता रत्नकोटिर्मदीया। तास्त्वं देहि प्रदेयैः सकलबुधगणे आयते वृत्तमेतत् ,
नो वा जानन्ति नूनं नवकृतमथवा देहि लक्षं ततो मे" ॥१॥ इति एवं प्रकारेण तत्र निगृहीतो राजा, प्रतिनिभता चास्यासत्यवचनं ब्रुवाण प्रत्य सत्यवचनस्यैवोपन्यासादिति ।
चतुर्थ भेदमाह - ' हेउ ' इति, हेतुः - यत्रोपन्यासोपनये
तथा-" स्वस्ति श्री भोजराज" इत्यादि । इस श्लोकका भाव भी पूर्वोक्त श्लोकके अनुसारही है इसमें भोजराजके पिताको त्रिभुवनविजयी और धार्मिक प्रकट किया गया है निन्यानवे ९९ करोड़ रत्न उन पर मुझे लेना है ऐमा कर्जा इसमें कहा गया है अतः वह तुम मुझे दो यह बात यहां के सब विद्वानोंको ज्ञात है और यदि वे इस पातसे अनभिज्ञ हैं तो हमारी कृति यह अपूर्व है अतः इसे अपूर्व होनेके कारण आप हमें अपनी घोषणाके अनुसार १ लाख रुपया प्रदान कीजिये।
इस प्रकारसे राजा निगृहीत परास्त हो जाताहै यहां इस कथनमें जो प्रतिनिभता आई है, वह असत्य वचन बोलनेके प्रति "मैंने ये श्लोक तो सुनेही हैं-इस प्रकारसे कहनेवाले राजाके प्रति असत्य वचनके उपन्याम करनेसेही आई है, क्योंकि बादीके द्वारा उपन्यस्त पदार्थका उत्तर
तथा-" स्वस्तिश्री भोजराज" त्याल. मा श्वन मापा ५५ 8५ ચુકત શ્લોક જેવું જ છે. આ લેકમાં ભેજરાજાના પિતાને ત્રિભુવનવિજયી અને ધાર્મિક કહ્યા છે, અને તેમની પાસે પિતાનું (આ અપૂર્વ શ્લોક બના વનારનું) ૯ કરોડ રનનું લેણું છે. મારી આ વાત અહીના સર્વ પંડિત જાણે છે. જે તે એ આ વાતને ન જાણતા હોય તે મારી આ કૃતિ અપૂર્વ હોવાને કારણે આપે જાહેર કર્યા અનુસાર એક લાખ રૂપીઆનું ઈનામ મને भनय.
આ પ્રકારે રાજા પરાસ્ત થાય છે એવું બતાવવામાં આવ્યું છે.
આ કથનમાં પ્રતિનિભતા કેવી રીતે આવી છે તે હવે સમજાવવામાં माव छ-" में मा २४ पडतां सम छ, " मा ४२ना असत्यવચન બોલનારની સામે “ મારા બાપાનું તમારા પિતાશ્રી પાસે એક લાખ રૂપીઆનું લેણું છે. ” આ પ્રકારના અસત્ય વચનને ઉપન્યાસ કરવાથી તેમાં પ્રનિનિભતા આવી છે. કારણ કે વાદીના દ્વારા ઉપન્યસ્ત પદાર્થને ઉત્તર તેના જેવી જ વસ્તુ વડે અપાયા છે. જેમ પહેલાં રાજાએ જૂઠાણાને આશ્રય લીધે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #257

सुघा टीका स्था०४३०३०४९ दृष्टान्तभेद निरूपणम्
२४१
पर्यनुयोगस्य ( प्रश्नस्य ) हेतुरुत्तरतया कथ्यते स हेतुरिति, यथा केनापि कश्चित् पृष्टः - अहो ! त्वया यत्राः किं क्रीयन्ते ? स प्राह-येन मुधैत्र न लभ्यन्ते, एवं कस्माद् ब्रह्मचर्यादिकमनुष्ठीयते उत्तरमाह - अकृततपसां नरके वेदना भवति । यद्वा-कस्मात्त्वया प्रत्रज्या गृहीता ? तां विना मोक्षो न भवतीति । इह उपपत्तिमात्रमेवेदं ज्ञानत्वेनोक्तमर्थज्ञापकत्वादिति ४।
उसकी जैसी सदृश वस्तुसे ही दिया गया है राजाने पहिले झूठ कहा बाद में श्लोक उपस्थित करनेवालोंने भी उसमें उसके जैसाही असत्य वस्तुका उल्लेख कर उसे परास्त किया है।
"हेड " - जिस उपन्यासोपनय में पर्यनुयोग प्रश्नका हेतु उत्तर रूपसे कहा जाता है यह हेतु उपन्यासोपनय है जैसे किसीने किसी से पूछा तुम rain क्यों खरीद करते हो ? उत्तर में उसने कहा ये बिना खरीद किये प्राप्त नहीं होते हैं। ब्रह्मचर्यादिकका पालन क्यों किया जाता है ? उत्त रमें कहा गया है जो तपस्या नहीं करते हैं उन्हें नरकमें वेदना भोगनी पड़ती है अथवा - तुमने प्रव्रज्या क्यों ग्रहण की है ? उत्तर में कहा गया है- उसके विना मोक्ष नहीं होता है। इन सब कथनों में प्रश्नही उत्तर रूपमें कहा गया है क्योंकि जब पूछनेवालेने ऐसा पूछा है कि जौं को तुम खरीद क्यों करते हो ? तब उत्तर में ऐसा कहा गया है कि वे बिना खरीद किये प्राप्त नहीं होते हैं इसलिये उन्हें खरीद किया जाता है इसी तरहसे
66
હતા તેમ અપૂર્વ શ્લોક ઉપસ્થિત કરનાર પુરુષે પણ અસત્યના જ આશ્રય લઇનેલેણા રૂપ અસત્ય વસ્તુના તે શ્તાકમાં ઉલ્લેખ કરીને-તે રાજાને પરાસ્ત કર્યાં હતા. ' हेउ " ' हेतु ' – उपन्यासोपनयमां पर्यंनुयोग प्रश्ननेो हेतु उत्तर રૂપે કહેવામાં આવે છે તેને “ હેતુ ઉપન્યાસેપનય ” કહે છે. જેમ કે— अहो अने पूछयु – “ तमे ४५ શા માટે ખરીદ્યુ કરી છે ? ’ ઉત્તર
" ते जरीद्या वगर
66
भणता नथी, "
પ્રશ્ન
બ્રહ્મચર્ય
"
આદિનું પાલન શા માટે કરાય છે ? ઉત્તર " भेथे। તપસ્યા કરતા નથી તેમને નરકમાં વેદના લેગવવી પડે છે. ” પ્રશ્ન-તમે પ્રવ્રજ્યા કેમ ગ્રહણ કરી છે?' ઉત્તર—પ્રવ્રજ્યા ગ્રહેણુ કર્યો વિના મેાક્ષ મળતા નથી. ’’ આ
આવ્યા છે. કારણ કે જ્યારે
જવ ખરીદકરા છે ?”
બધાં કથનામાં પ્રશ્ન જ ઉત્તર રૂપે કહેવામાં પ્રશ્નકર્તા એવા પ્રશ્ન કરે છે કે “ તમે શા ત્યારે ઉત્તર રૂપે એવું કહેવામાં આવ્યું છે મળતા નથી, તેથી તેને ખરીદ કરવામાં આવે
“ ખરીદ કર્યા વિના જવ છે. ' એ જ પ્રમાણે અન્ય
स- ३१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
માટે
કે
-
---

Page #258

२४२
स्थानाङ्गसूत्रे अथ हेतोश्चातुर्विध्यमाह - 'हेऊवउबिहे' इत्यादि । हेतुः-हिनोति गमयति ज्ञेयमिति हेतुः साध्यनिरूपितव्याप्तिमान् अन्यथाऽनुपपत्ति लक्षणः यथा पर्वतो वह्निमान् धूमान्यथानुपपत्तेरिति, तदुक्तम्-" अन्यथाऽनुपपन्नत्वं हेतोर्लक्षणमीरितम्तदप्रसिद्धिसन्देहविपर्यासैस्तदाभता" ॥ १ ॥ अत्र श्लोकपूर्वार्द्धन हेतोर्लक्षणम् । अन्य प्रश्नों के उत्तर में भी ऐसाही समझना चाहिये जो प्रश्न किया गया है वही उत्तर रूपमें यहां प्रकट किया गया है।
"हेऊ च उचिहे" हेतु चार प्रकारका कहा गयाहै-यापक१, स्थापकर, व्यंसक३ और लूषक४ जो ज्ञेयका गमक-चतानेवाला होताहै वह हेतुहै। यह हेतु अपने साध्य के साथ अविनाभाव सम्बन्ध रूप व्याप्तिवाला है "माध्याविनाभावित्वेन निश्चितो हेतुः" ऐसा हेतुका लक्षण कहा गया? जो अपने साध्यके साथ अविनाभाव संबन्धवाला होताहै वही हेतु होताहै यह हेतु अन्यथानुपपत्ति है लक्षण जिसका ऐसा होताहै यहां अन्यथा शब्दसे साध्य के विना लिया गयाहै और अनुपपत्ति शब्दसे हेतुका नहीं होना लिया गया है जैसे-" पर्वतोऽयं वह्निमान् धमान्यथानुपपत्तेः" यह पर्वत अग्निवालाहै क्योंकि धूमकी अन्यथा(अग्निके विना)अनुपपत्ति होताहै चिना अग्नि के धूम होता नहीं है, पर वहहै,इससे पर्वतमें अग्निहै यह बात प्रमाणित-अनुमित हो जातीहै यही बात-"अन्यथानुपपन्नत्वं हेतोलक्षणપ્રશ્નોના ઉત્તર વિષે પણ એવું સમજવું જોઈએ કે જે પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યું છે, તેને જ ઉત્તર રૂપે અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યો છે.
"हेऊ चउव्विहे" अतुना नाये प्रमाणे यार ४.२ ४ -(१) या५४, (२) स्था५४, (3) व्यस अने (४) सूप.
જે શેયને બતાવનાર હોય છે તેનું નામ હેતુ છે. આ હેતુ પિતાના साध्यनी साये अविनासा समय ३५ व्याशिवाणी डाय छे. “ साध्याविनाभावित्वेन निश्चितो हेतु " मे तुर्नु सक्षय :छ. ने पोताना सायनी સાથે અવિનાભાવ સંબંધ વાળો હોય છે એનું નામ જ હેતુ છે. તે હેતુ અન્યથાનપપત્તિ લક્ષણવાળ હોય છે. અહી “અન્યથા” પદ સાધ્ય વિનાનું વાચક છે અને “અનુ૫૫ત્તિ શબ્દ હેતુના અભાવને વાચક છે. એટલે
साध्यन अमाय डाय तो तुनी ५४ मा ४ सय छे. सम-"पर्वतो. यम् वह्निमान् धूमान्यथानुपपत्तेः" " मा पति मनिपाणी, ४२६१ પમાડાની અન્યથા (અગ્નિ વગર) અનુપત્તિ જ હોવી જોઈએ. એટલે કે ધુમાડા વિના અગ્નિ લેતી નથી, ધૂમાડો છે એટલે અગ્નિ પણ હોવી જોઈએ, આ વાત त॥२॥ प्रभाशित-अनुमानित थ य छे. मे पात-" अन्यथानुपप
श्री. स्थानांगसूत्र :03

Page #259

सुघा टीका स्था० ४ उ. ३ सू० ४१ दृष्टान्तमेदनिरूपणम्
२१३ अपरभागेन तु हेत्वाभासानां लक्षणं प्रतिपादितम् । उपन्यासोपनये उक्तो हेतुः पृष्टस्योत्तररूपमुपपत्तिमात्रम्, अत्र तु अयं साध्यं प्रति अन्वयव्यतिरेकवान् दृष्टान्तदर्शितव्याप्तिमान् । असौ यद्यपि एकस्वरूपोपि किंचिद्विशेषात् चतुर्धा भवति-यापक-स्थापक-व्यंसकलूषकभेदात् । तत्र 'जायए' इति-यापयति वादिनः कालयापनां यः करोति स यापको हेतुः । यथा सचेतना वायवः परप्रेरणेष्वसत्सु तिर्यगनियतत्वाभ्यां गतिमत्त्वात् गोशरीरयत्, अत्र हेतुर्विशेषण मीरितम्, तदप्रसिद्धिसन्देहविपर्यासैस्तदाभता" इस श्लोक द्वारा प्रकटकी गई है। यहां श्लोकके पूर्वाद्धसे हेतुका लक्षण कहा गया है
और अपर भागसे हेत्वाभासका लक्षण कहा गया है। उपन्यासोपनय में उक्त हेतुका पृष्ट प्रश्न के उत्तररूपमें उपपत्ति मात्र-कथन मात्र होता है परन्तु यहां वह साध्यके प्रति अन्वयव्यतिरेक सम्बन्धवाला और दृष्टान्तसे दर्शित व्याप्तियाला होता है यह यद्यपि एक स्वरूप होता है तो भी किञ्चित् विशेषताको लेकर यापक आदिके भेदसे चार प्रकारका हो जाता है- जो हेतु,वादीकी कालयापना करता है वह यापक हेतु होता है कालयापक वही हेतु होता है जो विशेषण बहुल होता है ऐसे हेतुके उच्चारण करनेमें वादीको विशेष समय लगता है जैसे-" सचेतना वायवः परप्रेरणेष्वसत्तु तिर्यगनियतत्वाभ्यां गतिमत्त्यात् गोशरीरवत्" वायु सचित्त होता है, बिना प्रेरणा ही तियछ और अनियत, गमन करने वाला होने से, गाय के शरीर के समान इस अनुमानप्रयोगमें “गतिमत्यात् " हेतुके " परप्रेरणे असति नत्व हेतोर्लक्षणमीरितम् तदप्रसिद्धिसन्देहविपर्यासस्तदामना ” मा द्वारा પ્રકટ કરવામાં આવી છે. અહીં કના પૂર્વાર્ધ દ્વારા હેતુનું લસણ કહેવામાં આવ્યું છે અને અપરાર્ધ દ્વારા હેત્વાભાસેનું લક્ષણ કહેવામાં આવ્યું છે. ઉપન્યાસપનયમાં ઉકત હેતુનુ પૃષ્ટ પ્રશ્નના ઉત્તર રૂપમાં ઉપપત્તિ માત્ર-કથન માત્ર હોય છે, પરંતુ અહીં તે સાધ્યની સાથે અન્ય વ્યતિરેક સંબંધવાળો અને દષ્ટાન્ત દ્વારા દર્શિત વ્યાતિવાળો હોય છે. તે છે કે એક જ સ્વરૂપ વાળો હોય છે, છતાં પણ થેડી થેડી વિશેષતાને લીધે તેને યાપક આદિ ચાર ભેદ કહ્યા છે.
જે હેતુ વાદીની કાયાપના કરે છે–ઘણા કાળ ગુમાવે લે છે–તે હેતનું નામ “યાપક હેતુ ” છે. કાલયાપક એ જ હેતુ હોય છે કે જે વિશેષણોની વિપુલતાવાળો હોય છે. એવા હેતુનું ઉચ્ચારણ કરવામાં વાદીને ઘણે સમય सा छ भ-"सचेतना वायवः परप्रेरणेब्यसत्सु 'तिर्यगनितयत्वाभ्यां गतिमत्त्वात् गोशरीरवत्" वायु सथित्त हाय छे, भीकतनी प्रे२६॥ ५॥२॥ तिया भने मनियतमन ३२वाया। पाथीमा भनुमान प्रयोगमा गतिमत्वात्"तुन या विशेष -“परप्रेरणे असति तिर्यगनियतत्त्व" मा म विशेष छ. ।
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #260

स्थानाङ्गसूत्रे
२४४
बहुलता प्रतिपादितः दुरधिगमत्वात् कालं यापयति अतो यापको हेतुरिति । यद्वा- काचित्कुलटा स्वपतेः कालयापनां कर्त्तुं कथितवती - अहो ! सांप्रतमुष्ट्र लिण्डानि महाणि जातान्यतस्तानि गृहीत्वा नगरे गच्छ, तत्र एकैकरूप्यकेण एकैकं लिण्डं देयमिति तद्विक्रयार्थप्रेषणोपायेन जारसेवायां कालयापनां कृतवतीति यापको हेतुः । अथवा - यो हेतु र्झटिति साध्यं न प्रत्याययति किन्तु कालक्षेपेण, स कालयापकत्वात् यापको हेतु:, यथा-' सर्वे वस्तु क्षणिकं सत्त्वात् ' इत्यत्र तिर्यगनियतवं " ये बहुल विशेषण हैं विशेषण बहुल हेतु दुरधिगम हो जाता है उसका समझना बड़ा कठिन हो जाता है इसलिये ऐसा हेतु दुरधिगम होने से काल यापक होता है अर्थात् प्रतिवादी उस हेतुको बड़ी देर में समझ पाता है इसलिये उसके भी कालकी यापना होती है यहा - किसी कुलटाने अपने कालकी थापना करनेके निमित्त पति से ऐसा कहा - देखो इस समय ऊंट के मेंगणाओं की बहुत कीमत बढ़ गई है इसलिये तुम उन्हें लेकर नगरमें जाओ और वहां एक २ रुपयामें उन्हें बेच आओ इस प्रकार उसने अपने पतिको मेंगणें बेचने के बहाने से उसके वापिस आने तक के समय में अपने समयको उपपत्ति के साथ काल व्यतीत किया। इस प्रकार यहाँ यह हेतु कालयापक होता है अथवा जो हेतु शीघ्रता से अपने साध्यका गमक नहीं होता है, किन्तु देरी से अपने साध्यका गमक होता है ऐसा वह हेतु कालयापक होने से
પ્રકારના વિશેષણેાની વિપુલતાવાળા હેતુ દુરધિગમ (સમજવા ઘણેા કઠિન) થઈ જાય છે. તે કારણે દુરથિંગમ હૈાવાને કારણે એવા હેતુ કાલયાપક હોય છે—તેને સમ જવામાં ઘણા સમય લાગે એવા હાય છે. એટલે કે પ્રતિવાદી તે હેતુને સમ જવામાં ઘણુા કાળ વ્યતીત કરી નાખે છે, તેથી તેના કાળની પણ્ યાપનાથાય છે.
અથવા-કાઈ કુલટાએ પેાતે ઇચ્છિત સમય વ્યતીત કરવાને માટે તેના પતિને કહ્યું—“ હાલમાં ઊટન લીડાઓની કીમત ખૂબ જ વધી ગઈ છે. તેથી તમે અત્યારે જ આપણા ઊંટના લીડાએ લઈને નગરમાં જાઓ અને તેને એક રૂપીઆના એકના ભાવે વેચી આવે ” આ પ્રકારે તેણે તેના પતિને ઊંટના લીડાએ વેચવાને અહાને ગામમાં મેકલીને, તે પાછે ફરે ત્યાં સુધીના કાળ પેાતાના યારની સાથે વ્યતીત કર્યાં. આ પ્રકારે અહી' આ હેતુ કાલયાપક થઈ પડે છે, અથવા જે હેતુ શીવ્રતાથી પેાતાના સાધ્યના ગમક (જાણનારા ) હાતા નથી, પણ ઘણા સમય પછી પેાતાના સાધ્યનેા જાણુનારા હાય છે એવા તે હેતુ કાલયાપક હાવાથી યાપક રૂપ હાય છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #261

सुघा टीका स्था० ४ उ० ३ सू०४१ दृष्टान्तमेदनिरूपणम् सर्ववस्तुनः क्षणिकत्वं साधयितुं बौद्धैः 'सत्त्वात् ' इति हेतुरुपन्यस्तः । नहि कश्चित् सत्वश्रवणादेव क्षणिकत्वं प्रत्येति, अतो बौद्धाः सत्त्वं क्षणिकत्वेन साधयन्ति, सत्वं नामार्थक्रियाकारित्वमेव, अन्यथा, बन्ध्यासुतस्यापि सत्त्वप्रसङ्गः, अर्थक्रियाकारित्वं तु नित्यस्यैकरूपत्वान्न कथंचिदपि सभवति, अतो नित्यभिन्नस्य क्षणिकस्यैव अर्थक्रिपाकारित्वरूपं सत्त्वं सिध्यति । इत्थं च सत्त्वं क्षणिकत्यव्याप्तयापक होता है जैसे “ सर्व वस्तु क्षणिकं सत्त्वात् " समस्त वस्तुएँ सत्य विशिष्ट होनेसे क्षणिकहैं, इस प्रकारके अनुमानसे बौद्धोंने समस्त पदार्थों में क्षणिकता-क्षणधिनश्वरताकी सिद्धि जो सत्त्व हेतुसे की है सो इस हेतुके सुनतेही कोई भी व्यक्ति इस हेतुसे पदार्थों में क्षणिकताकी प्रतीति झटिति नहीं कर पाताहै अतः फिर वह समझाताहै कि “यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थसत् " जो अर्थक्रियाकारी अर्थरूप क्रियाको करनेवाला होताहै वही परमार्थतः सत् होताहै यदि अर्थ क्रियाकारीकोही सत् न माना जावे तो वन्ध्याके पुत्रमें भी सत्य मानना पड़ेगा अतः जब यह बात मानली जाती है कि जो अर्थ क्रियाकारी होता है वही परमार्थसे सत् है तो फिर जो सर्वथा नित्य पदार्थ है कूटस्थ नित्य है उसमें अर्थक्रियाकारिता आती ही नहीं है, क्योंकि वह नित्य तो एक रूपही होता है यदि उसमें अर्थक्रियाकारिता मानी जाये तो वह फिर एकरूप नहीं रह सकता है एकरूप नहीं रह सकनेसे यह नित्य नहीं
म.-" सर्व वस्तु क्षणिक सत्यात् " समस्त पस्तुमा सत्पविशिष्ट पाथी ક્ષણિક છે,” આ પ્રકારના અનુમાનથી બૌધે સમસ્ત પદાર્થોની ક્ષણિકતાક્ષણભંગુરતાની સિદ્ધિ જે સત્ય હેતુ દ્વારા કરી છે, તે હેતુને સાંભળતાં જ કઈ પણ વ્યક્તિ તે હેતુ દ્વારા પદાર્થોમાં ક્ષણિકતાની પ્રતીતિ જલ્દીથી (તુરત જ) કરી શકતી નથી. તેથી જ તેમણે આ પ્રકારે તેની વિશેષ સ્પષ્ટતા કરી छ-" यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थ सत्" "२ मठियारी डाय છે એ જ પરમાર્થતઃ (સ્વભાવતઃ) સત્ હોય છે જે અર્થ ક્રિયાકારીને સત ન માનવામાં આવે તે વંધ્યા પુત્રમાં પણ સવ માનવું પડશે એટલે કે વંધ્યાને પુત્ર હોવાની વાત પણ સ્વીકારવી પડશે. તેથી જે આ વાત માની લેવામાં આવે કે “જે અર્થ ક્રિયાકારી હોય છે એ જ પરમાર્થત સત રૂપ છે,” તે જે સર્વથા નિત્ય પદાર્થ છે ફૂટસ્થ નિત્ય છે તેમાં અર્થ ક્રિયાકારિતા સંભવતી જ નથી, કારણ કે તે નિત્ય તે એક રૂપ જ હોય છે. જે તેમાં અક્ષિાકારિતા માનવામાં આવે છે તે એક રૂપ રહી શકતું નથી, અને એક રૂપનહીં રહી શકવાથી તેને નિત્ય કહી શકાતું નથી, કારણ કે નિત્યનું
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #262

स्थानाङ्गसूत्रे मेव । एवं साध्यसाधने कालो याषितो भवतीति कालयापनाकारित्वादयं सत्यलक्षणो हेतुर्यापक इति । द्वितीयभेदमाह-थावए' इति । स्थापयति पक्ष शीघ्रतया अर्थात् प्रसिद्धव्याप्तिकतया समर्थयतेइति स्थापको हेतुरिति । यथा पर्वतो. कहा जा सकता है, क्योंकि नित्यका तो लक्षण " अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरै करूपं नित्यं " अप्रच्युत-नाश न हो उत्पन्न न हो और स्थिर रहे वह नित्य है ऐसा कहा गया है इसलिये यह मानना पड़ता है कि अप्रच्युतानुत्पन्न स्थिरैकरूपयाले पदार्थमें किसी भी तरह से न कालकी अपेक्षासे न देशकी अपेक्षासे अर्थ क्रिया होती है अतः नित्यसे भिन्न जो क्षणिक पदार्थ है उसमें ही अर्थ क्रियाकारिता आनी है और इसीसे उसीमें सत्त्व व्यवस्थापित होता है इस प्रकारसे सत्य और क्षणिकत्वकी व्याप्ति सिद्ध होकर वह सत्त्य, क्षणिकत्वसेही व्याप्त सिद्ध हो जाता है । इस प्रकार कहकर वह बौद्ध अपने अभीष्ट साध्यको सिद्ध करने में प्रदत्त सत्त्य हेतुकी सिद्धि करने में समय व्यतीत करता हैं अतः सत्य यह हेतुकाल यापनाकारी होनेसे अपने साध्यकी सिद्धि कराने में अधिक समयको खर्च करनेवाला होनेसे यापक होता है__ "थावए " जो हेतु अपने साध्यके साथ प्रसिद्ध व्याप्तिवाला होनेसे शीघ्रताके साथ उसका स्थापक होता है समर्थन करनेवाला होता है ऐसा यह हेतु स्थापक हेतु होता है । जैसे-" पर्वतोऽयं चहिमान् धूमKay ! l प्रमाणे युं छे-“अमच्युतानुत्पन्न स्थिरैकरूपं निस्य" तथा એમ માનવું પડે છે કે “જેને નાશ નથી અને જેની ઉત્પત્તિ નથી એવા સ્થિર રૂપ વાળા પદાર્થમાં કોઈ પણ રીતે-કાળની અપેક્ષાએ અથવા દેશની અપેક્ષાઓ–અર્થ કિયા હોતી નથી. તેથી નિત્યથી ભિન્ન એ જે ક્ષણિક પદાર્થ છે તેમાં જ અર્થ ક્રિયાકારિતા સંભવિત છે અને તેથી જ તેમાં સત્તા વ્યવસ્થાપિત થાય છે. આ પ્રકારે સત્વ અને ક્ષણિકત્વની વ્યાપ્તિ સિદ્ધ થઈને સત્વક્ષણિકત્વથી જ વ્યાસ સિદ્ધ થઈ જાય છે. આ પ્રકારે કહીને તે બૌદ્ધ પિતાના અભીષ્ટ સાધ્યને સિદ્ધ કરવામાં–પ્રદત્ત સત્વ હેતુની સિદ્ધિ કરવામાં સમય વ્યતીત કરે છે. તેથી સવરૂપ હેતુ કાળયાપનાકારી હોવાથી પોતાના સાધ્યની સિદ્ધિ કરાવવામાં અધિક સમય વ્યતીત કરનાર હોવાથી યાપક રૂપ હોય છે.
व “ थावए " स्था५४ तुने म ५४८ ४२वामां आवे छे-२ હેતુ પોતાના સાધ્યની સાથે પ્રસિદ્ધ વ્યાપ્તિવાળો હોય છે, અને તે કારણે શીવ્રતાથી તેને સથાપક અથવા સમર્થન કરનારે હોય છે, એવા હેતુનું નામ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #263

सुघाटीका स्था०४३०३ सू०४१ हातभेदनिरूपणम्
२९७ पतिमान् धूमात् , तथा नित्यानित्यं वस्तु द्रव्यपर्यायतस्तथैव प्रतीयमानखात् अनयोः प्रतिपादितहेत्योर्ज्ञातव्याप्तिकतया झटित्येय साध्यस्य समर्थनात् भवति स्थापकत्वमुभयोर्हेत्वोः । यद्वा-कस्मिंश्चिदू धूर्ते परिव्राजके-'लोकमध्यभागे दत्तं बहुफलं भवति, तच्चाहमेव जानामि इति मायया प्रतिग्राममन्यान्यलोकमध्यं प्ररूपयति सति तन्निग्रहाय कश्चिन्मुनिराह-भो परिव्राजक ! लोकमध्यभागस्त्वेको वत्वात्, अथवा नित्यानित्यात्मकं वस्तु द्रव्यपर्यायतस्तथैव प्रतीयमानत्वात् " यहां धूम और वह्निको “यत्र २ धूमस्तत्र तत्र चह्निः" इस रूपसे व्याप्ति प्रसिद्ध है अतः " धूम" हेतु शीघ्रतासे अपने साध्य अग्निका स्थापक होता है इसी प्रकार प्रत्येक वस्तु द्रव्यको अपेक्षासे नित्य और पर्यायकी अपेक्षासे अनित्य मानी गई है तो इससे यह बात झटिति स्थापित हो जाती है वस्तु नित्यानित्यान्मक है। अतः ये दोनों हेतु अपने साध्य के शीघ्रतासे गमक होने के कारण उसे बतानेमें समर्थ होनेसे स्थापक होते हैं।
या-किसी धूर्त परिव्राजकने मायासे ऐसी प्ररूपणा प्रत्येक ग्राममें हरएक लोकके समक्ष की-कि लोकके मध्य भागमें दिया गया दान बहुत फलवाला होता है इस बातको केवल में ही जानता हूं तब उसकी इस प्ररूपणाके निग्रह करने के निमित्त उससे किसी मुनिने कहा-भा स्था५४ उतु छे. २.-" पर्वतोऽयं वहिमान् धूमवत्यात् " 4441-“निरया नित्यात्मक वस्तु द्रव्यपर्यायतस्तथैव प्रतीयमानभावात् " मही धुमा! मने અગ્નિની “ જ્યાં જ્યાં ધૂમાડે હોય છે ત્યાં ત્યાં અગ્નિ હોય છે કે આ રૂપે વ્યાપ્તિ પ્રસિદ્ધ છે. તેથી ધમરૂપ હેતુ પોતાના અનિરૂપ સાધ્યને શીઘ્રતાથી સ્થાપક બને છે.
એ જ પ્રમાણે પ્રત્યેક વસ્તુ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય અને પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય મનાય છે તેથી એ વાત શીવ્રતાથી સ્થાપિત થઈ જાય છે કે વસ્તુ નિત્યાનિત્યાત્મક છે. આ બન્ને હેતુ પોતાના સાધ્યને શીઘતાથી ગ્રહણ કરાવનારા હોવાથી તેમને બતાવવામાં સમર્થ હોય છે. તે કારણે આ પ્રકારના હેતને સ્થાપક કહ્યો છે. અથવા-કેઇ એક ધૂર્ત પરિવ્રાજકે માયાભાવથી યુક્ત થઈને પ્રત્યેક ગામમાં પ્રત્યેક મનુષ્યની સમક્ષ એવી પ્રરૂપણું કરવા માંડી કે “લેકના મધ્ય ભાગમાં અર્પણ કરવામાં આવેલું દાન મહાફલ પ્રદાન કરનારું હોય છે, આ વાત કેવળ હું જ જાણું છું” ત્યારે તેની આ મિથ્યા પ્રરૂપણાને રોકવાને માટે કે મુનિએ તેને આ પ્રમાણે કહ્યું “હે પરિવા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #264

२४८
स्थानाङ्गसूत्रे भवति तत् कथं बहुषु ग्रामादिषु तत्संभव, इत्येवं युक्त्यात्पद्दर्शितो लोकमध्यभागी न भवतीति पक्ष स्थापितवानिति स्थापको हेतुः । तृतीयभेदमाह- बंसए' इति । व्यंसकः- व्यंसयति परान् व्यामोहयतीति व्यंसको हेतुः यथा-केनचित् प्रयुक्तम् अस्ति जीवोऽस्तिघटः इति स्वीकारे जीवघटयोरस्तित्वं समानरूपतया वर्तते इति जीवघटयोरेकता-प्राप्यते अभिन्नशब्दविषयत्वात् , घटशब्दविषयघटस्वरू. परिव्राजक ! लोकका मध्यभाग तो एकही होता है फिर वह प्रत्येक ग्राम में अलग २ रूपमें कैसे संभवित हो सकता है अतः तुम्हारे द्वारा प्रदर्शित लोक मध्यभाग ठीक नहीं है इस तरहसे उसने अपने पक्षको स्थापित कर लिया इस प्रकारसे अपने पक्षका स्थापन करनेवाला हेतु स्थापक होता है। ___"वंसए " जो हेतु परको व्यामोहित कर लेना है-व्यामुग्ध कर देता है-वह व्यंसक हेतु है जैसे-किसी ने कहा- अस्ति जीवः अस्ति घटः" इस पर किसीने कहा यदि जीच और घटमें समान रूपसे अस्तित्व रहता है तो जीव और घटमें एकता प्राप्त होती है, क्योंकि उन दोनोंका अस्तित्व अभिन्न शब्दका विषयभूत होता है अर्थात् जीय
और घटमें रहा हुआ अस्तित्व " अस्तित्व" इस एकही शब्दके द्वारा वाच्य होता है जैसे घट शब्दसे घट और घटका स्वरूप वाच्य होता है अतः एक शब्द वाच्य होनेसे घट और घटके स्वरूपमें अभिन्नता જક! લેકને મધ્ય ભાગ તો એક જ હોય છે. તે તે પ્રત્યેક ગામમાં અલગ અલગ રૂપે કેવી રીતે સંભવી શકે છે ? તે કારણે તમે પ્રત્યેક ગામ લેકના મધ્ય ભાગ રૂપ હોવાની જે પ્રરૂપણ કરે છે તે મિથ્યા છે... આ રીતે તે મનિએ પોતાની માન્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું. આ પ્રકારે પોતાના પક્ષનું સ્થાપન કરનારો હેતુ સ્થાપક રૂપ હોય છે.
"सए" ०५°४४ हेतु- तु पर्ने व्यामोहित (व्याभुय) 1 નાખે છે તે હેતુનું નામ “ધંસક હેતુ છે. જેમ કે—કેઈએ એવું કહ્યું કે " अस्ति जीवः अस्ति घटः " " ५५ छ भने घट ५ छ मेरले । બનેનું અસ્તિત્વ છે” ત્યારે કોઈએ એવી દલીલ કરી કે—“ જીવ અને ઘડામાં
સમાન રૂપે અસ્તિત્વ રહેલું હોય તે જીવ અને ઘડામાં એકતા પ્રાપ્ત થાય છે, કારણ કે તે બન્નેનું અસ્તિત્વ અભિન્ન શબ્દને વિષયભૂત હોય છે–એટલે કે જીવ અને ઘડામાં રહેલું અસ્તિત્વ “અસ્તિત્વ” આ એક જ શબ્દ દ્વારા વાગ્ય થાય છે. જેમ ઘટ શબ્દથી ઘટ અને ઘટનું સ્વરૂપ વાચ્ય થાય છે, તે કારણે એક શબ્દવાખ્ય હોવાથી ઘટ અને ઘટના સ્વરૂપમાં અભિન્નતા પ્રાપ્ત
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #265

COM
सुधा टीका स्था०४३० सू.४१४ हेतुभेदनिरूपणम् पयत् यदि जीवादौ अस्तिता न स्वीक्रियते तदा जीवादीनामभाव एव स्यात् अस्तित्वाभावात् इति प्रतियादिनो ब्यामोहकरणाद् व्यंसकोयं हेतुरिति । कश्चि दन्तराललब्धतित्तिरीयुक्तेन शकटेन नगरं प्रविष्टः । तत्रैकेन धृतेन कथितम्शकटतित्तिरी कथं लभ्यते ? तेन ज्ञातम्-'अयं किल शकटस्थितां तित्तिरीयाचत इत्यभिप्रायेण कथितवान्-तर्पणालोडिकयेति । ततो धूर्तः सतित्तिरिक आती है इसी प्रकारसे जीय और घटका अस्तित्व भी एक अस्तित्व शब्द से पाच्य होने के कारण एकही माना जायेगा और इसकी एकतासे जीव और घटमें भी एकत्व आनेका प्रसङ्ग प्राप्त होगा यदि कहा जाये कि हम जीवादिकमें अस्तित्व स्वीकार नहीं करते हैं तो जोयादिकोंमें अनस्तित्व आनेसे उनका अभावही स्वीकार करना पड़ेगा, अतः इस तरह के कथनसे जो प्रतिवादीका हेतुवादीको व्यामोह उत्पन्न कर देताहै यह हेतु व्यंसक कहा गया है इस पर दूसरा दृष्टान्त इस प्रकारसे भी हैकोई शकटवाहक गाडीवान अपनी गाडीको जोतकर किसी दूसरे गाव जा रहा था रास्ते में उसने एक तित्तिरी पकड़ कर अपनी गाड़ीमें रखली चलते २ वह किसी नगरमें पहुँच गया यहां किसी एक धर्तने उससे कहा-इस शकट तित्तिरीका क्या लेते हो? अर्थातृ शकट तित्तिरी कितनेमें देते हो ? तब उसकी बातको सुनकर शकटवाहकने ऐसा समझा कि यह शकटमें रक्खी हुई इस तित्तिरीको मांग रहा है तब उसने થાય છે, એ જ પ્રમાણે જીવ અને ઘરનું અસ્તિત્વ પણ એક અસ્તિત્વ શબ્દ દ્વારા વાચ્ય હોવાથી એક જ માનવું પડશે અને તેની એકતાને લીધે જીવ અને ઘટમાં પણ એક માનવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. જે એમ કહે. વામાં આવે કે અમે જીવાદિકના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરતા નથી, તે જીવાદિકમાં અસ્તિત્વ પ્રાપ્ત થવાને કારણે તેમને અભાવ જ સ્વીકારવો પડશે.” આ પ્રકારના કથન દ્વારા પ્રતિવાદીને હેતુ વાદીમાં વ્યામોહ ઉત્પન્ન કરી નાખે છે. તેથી તે હેતને સક કહેવામાં આવ્યો છે. આ વાતનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે નીચે પ્રમાણે દૃષ્ટાન્ત આપવામાં આવ્યું છે—કોઈ એક ગાડાવાળે પિતાનું ગાડું જોડીને કોઈ બીજે ગામ જઈ રહ્યો હતો. રસ્તામાં તેણે એક તિત્તિરી પકડી. તે તિત્તિરીને પિતાના ગાડામાં મૂકીને તે ત્યાંથી આગળ વધ્યો, અને કઈ એક નગરમાં આવી પહોંચ્યા. ત્યાં કેઈ એક ધૂતે તેને પૂછયું.
આ શકટતિત્તિરીને કેટલામાં વેચવાની છે?” (આ દિ અથી શબ્દપ્રયોગ छ. (१) १४८ साथे तित्तिरी (२) २४८मा २७वी तित्तिरी ) त्यारे पा. ળાએ તેને કહ્યું—આ શકટતિત્તિરી ( ગાડામાં રહેલી તિત્તિરી) હું તર્પણ
श्री स्थान सूत्र :03

Page #266

२५०
स्थानाङ्गसूत्रे शकटं ग्रहीतु प्रवृत्तः । तेनोक्तं मदीयमेतत् शकटम् । धूर्तेनोक्तम्-त्वमेव शकटतित्तिरीति कथयित्वा दत्तवान् अतोऽहं शकटसहितां तित्तिरी गृह्णामीति साक्षिण आहूय सतित्तिरीकं शकटं जग्राह । ततो विषण्णः शाकटिक इति शाकटिकव्यामोहकरणादयं व्यंसको हेतुः । चतुर्थभेदमाह-' लूसए' इति । लूषकः-लूषयति खण्डयति धूर्तापादितमनिष्टमिति लूषको हेतुः यथा-स एव शाकटिकोऽन्यधूर्तसमीपे गत्वा युक्तिं शिक्षित्वा समागतस्तं धूर्तमवादीत्-भोः ! तर्हि देहि कहा इस शकट तित्तिरीको मैं तर्पणालोडिका....(सत्त)मैं देता हूं तब यह धृत तित्तिरी सहित शकटको लेने लगा, शकटवाहकने कहा-यह तुमक्या करते हो ? गाडी तो मेरी है तब धूर्तने कहा-तुमनेही तो " शकटतित्तिरी " ऐसा कहकर इसे तर्पणालोडिका देना स्वीकार किया है इसलिये मैं शकट सहित तित्तिरीको लेता हूँ तुम नहीं मानो तो इन गवाहोंसे पूछ लो इस प्रकारसे उसने उसकी सतित्तिरीक गाडीको ले लिया तब वह शाकटिक चिन्तित हो गया इस तरह से शाकटिकको व्यामोह कर देनेके कारण यह व्यंसक हेतु है। ___ "लूसए" जो हेतु द्वारा धूर्तजन आपादित अनिष्टका खण्डन कर देता है ऐसा यह हेतु लषक होता है-जैसे जब उस शाकटिककी वह धूर्त गाडी ले लेता है तब वह शाकटिक अन्य धूत्तों के पास जाता है और उनसे युक्तिको सीखकर पुनः उस धूर्त्तके पास आता है और લેડિકામાં (તાવડી કે કડાહી અગર સાવવાને બદલે) વેચું છું” ત્યારે તે ધૂર્ત ગાડા તથા તિત્તિરીને લઈને ચાલવા માંડ્યો. ત્યારે ગાડાવાળાએ તેને કહ્યું “આ તમે શું કરે છે ? મારી ગાડી શા માટે લઈ જાઓ છે ?” પેલા પૂર્વે જવાબ આ —“તમે જ શકતિત્તિરી (ગાડું અને તિત્તિરી) તર્પણાડિકાના બદલામાં આપવાની વાત કબુલ કરી છે, તેથી હું શકટ અને તિત્તિરી લઈ જાઉં છું. જે તને મારી વાત માનવામાં ન આવતી હોય તો આ બધાં સાક્ષીઓને પૂછીને ખાતરી કરી લે ? આ પ્રમાણે તે ધૂતે તેના શકટ અને તિત્તિરીને પડાવી લીધાં. તેથી તે ગાડાવાળો ચિન્તિત થઈ ગયે. આ પ્રકારે ગાડી વાળાને વ્યાહિત કરી નાખનાર હોવાને કારણે આ હેતુ ચંસકહેતું રૂપ છે.
__"लूसए " सूप तु-रे हेतु धूतान द्वारा माहित मनिष्टर्नु ખંડન કરી નાખે છે એવા હેતુને લૂષક હેતુ કહે છે. જેમ કે –
ઉપર્યુક્ત દાન્તમાં ગાડીવાળાની ગાડી તે ધૂર્ત લઈ જાય છે એમ કહે. વામાં આવ્યું છે. ત્યારબાદ તે ગાડીવાળે કોઈ બીજા ધૂર્ત પાસે જઈને ગાડી પાછી મેળવવાની યુક્તિ શીખી લે છે. અને ત્યાર બાદ પિતાની ગાડી
श्री स्थानांग सूत्र : 03

Page #267

सुघा टीका स्था०४ उ०३ सू० ४१ हेतुभेदनिरूपणम्
२५१ मे तर्पणालोडिकामिति । धूर्तेन स्वभार्या मोक्ता-अस्मै सक्तूनालोऽथ देहीति । तां च तथा कुवतीं तद्भार्या गृहीत्वासौ गन्तु प्रत्तोऽवादीच धूर्तम्-मदीयेयं भार्या तर्पणमिति सक्तूनालोडयतीति तर्पणालोडि केति त्वयैव दत्तत्यादिति लूप कोऽयं हेतुः । सचायं जीवघटयोरेकत्वं व्यंसका स्थापितवान् तत्र लूपको वदति यदि अस्तित्वाविशेषाज्जीवघटयोरेकत्समापाद्यते तदा सर्वभावानामेवैकत्वं स्यात् यतः सर्वत्रास्तित्वत्तेः समानत्वात् नचैवं दृश्यते संभाव्यते वा ततोयं जीवकहता है हे भाई लाओ तुम मुझे तर्पणालोडिका दे दो, धूर्त्तने जाकर अपनी भार्या से कहा-तू इसे सक्त सानकर दे दे। जब वह सक्त्तु सानने लगी तो यह उस स्त्रीको लेकर चलने लगा और धूर्तसे बोलायह भार्या मेरी है, क्योंकि तर्पणके निमित्त जो सत्तुको सानती है वह तर्पणालोडिका है तर्पणालोडिकाको तुम्हींने मुझे कीमतमें देना स्वीकार कर लियाहै । इस प्रकारसे यह हेतु लूषकहै व्यंसकने जो जीव और घट में पूर्वोक्त रूपसे एकत्य स्थापित किया है अतः लूषक इस पर उससे कहता है कि यदि अस्तित्वकी अधिशेषता लेकर तुम जीव और घटमें एकत्वकी स्थापना करते हो तो सर्व भावों में ही एकत्व हो जायेगा क्योंकि सर्व भावों में अस्तित्व रहता है परन्तु ऐसी बात न कहीं देखी जाती है और न संभवित ही होती है इस तरहसे जीय घटमें एकताका લઈ જનાર પેલા ધૂર્ત પાસે જઈને કહે છે કે “ભાઈ, લાઓ મને તર્પણ. લેડિક આપી દે” ત્યારે તે ધૂર્ત તેને પિતાને ઘેર લઈ ગયો અને તેણે પિતાની પત્નીને કહ્યુંતુ કણક બાંધીને આને તપાલવિકા દઈ દે છે જ્યારે તે કણક બાંધવા માંડી ત્યારે પેલે ગાડીવાળે તે ધૂર્તની સ્ત્રીને લઈને ચાલતે થયે. જતાં જતાં તેણે તે પૂર્તને કહ્યું –“આ મારી ભાર્યા છે. તે તર્પણને નિમિત્તે સત્ત (લોટની કણેક અથવા સાથે) બાંધતી હતી માટે તે તર્પણાલે ડિકા છે. શકતિત્તરીના બદલામાં મને તર્પણલેડિકા આપવાની વાત તે કબૂલ કરી હતી ( અહીં તેને બીજો અર્થ લેઢી કે કડાહી થાય છે). આ પ્રકારને આ લૂષક હેતુ સમજ. વ્યંસક હેતુ દ્વારા જીવ અને ઘટમાં પૂર્વોક્ત રૂપે જે એક સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું છે તેનું લૂષક હેતુ દ્વારા આ પ્રમાણે ખંડન કરાય છે જે અસ્તિત્વની અવિશેષતા (સમાનતા) ને લીધે તમે જીવ અને ઘટમાં એકત્વની સ્થાપના કરતા હો, તે સર્વ ભાવમાં પણ એક માનવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે, કારણ કે સર્વ ભામાં અસ્તિત્વ રહે છે. પરંતુ એવું કદી જોવામાં પણ આવતું નથી અને એવું એકત્વ સંભવિત પણ હેતું નથી. આ પ્રકારે જીવ અને ઘટમાં એકતાનું
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #268

२५२
स्थानाङ्गसूत्रे घटयोरेकत्वापादनरूपस्याभावापत्तिरूपस्य वा परापादितानिष्टस्यानेन लूषितत्वात् लूपको हेतु भवतीति ।
पुनर्हेतोश्चातुर्विध्यमाह-' अहवा हेऊ चउबिहे ' इत्यादि । अथवा हेतुश्चतुबिध इत्यत्र अथवाशब्दो हेतोः प्रकारान्तरद्योतकस्तत:-' अथवा हेतुश्चतुर्विधः' इति । हिनोति गमयति पदार्थमिति हेतुः, हीयतेऽधिगम्यते पदार्थोऽनेनेति हेतुः पदार्थायगमं प्रति प्रमाणमिति । स चतुर्विधः प्रत्यक्षानुमानौपम्यागमभेदात् । तत्र प्रथमं भेदमाह-'पञ्चख्खे' इत्यादि । प्रत्यक्षम्-अश्नुते व्याप्नोत्यानिति अक्ष=भात्मा तं प्रति यद्वर्तते ज्ञानं तत्प्रत्यक्षम्-निश्चयनयतोऽवधिमनःपर्यय केवलज्ञा
आपादन करनेवाला अथवा अभावकी आपत्ति प्रकट करनेवाला जो परोक्त अनिष्ट है उसको यह लूषित कर देता है-हटा देता है इसलिये यह लूषक हेतु है
अब अन्य प्रकारसेभी हेतुकी चतुष्प्रकारता प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं।
"अहया हेऊ चउन्विहे" इत्यादि-यहां अथवा शब्द, प्रकारान्तरका द्योतक है, जो पदार्थका गमक (बोधक) होता है अथवा पदार्थ जिसके द्वारा जाना जाता है वह हेतु है । यह हेतु पदार्थके जानने में प्रमाणरूप होताहै । प्रत्यक्षअनुमान उपमान और आगमके भेदसे यह प्रमाणरूप हेतु चार प्रकारकाहै इनमें "पच्चक्खे" प्रत्यक्ष प्रमाणकास्वरूप ऐसाहै जो ज्ञान अक्ष-आत्माकी प्रति-सहायतासे उत्पन्न होता है इन्द्रियादिकोंकी सहायतासे नहीं वह प्रत्यक्षहै ऐसे प्रत्यक्ष अवधि, मनःपर्यय, केवलज्ञान ये આપાદન કરનારું અથવા અભાવની આપત્તિ પ્રકટ કરનારૂં જે પરોક્ત અનિષ્ટ છે તેને આ પ્રકારને હેતુ લૂષિત કરી નાખે છે દૂર કરી નાખે છે, તેથી આ પ્રકારના હેતુને લષક હેતુ કહે છે.
હવે સૂત્રકાર હેતુના બીજી રીતે પણ ચાર પ્રકાર પ્રકટ કરે છે– "अहवा हेऊ चउबिहे" त्याहि-मडी' “अथा" ५१ सतरनु દ્યોતક છે. પદાર્થને જેના દ્વારા બંધ થાય છે તેનું નામ હેતુ છે. આ હેતુ પદાર્થને જાણવામાં પ્રમાણ રૂપ હોય છે. આ પ્રમાણ રૂપ હેતુના નીચે પ્રમાણે या२ ५४२ छे. (१) प्रत्यक्ष, (२) अनुमान, (3) ७५मान मन (४) मागम.
"पच्चक्खे"---प्रत्यक्ष प्रभातुं २१३५ मा प्रा२नु छ. २ माथ) यक्षઆત્માની સહાયતાથી ઉત્પન્ન થાય છે. ઈન્દ્રિયેની સહાયતાથી ઉત્પન્ન થત નથી, તેને પ્રત્યક્ષ કહે છે. એવા પ્રત્યક્ષ અવધિજ્ઞાન, મનઃ પર્યયજ્ઞાન અને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #269

सुधा टीका स्था०४ उ०३स० ४१ हेतुभेदनिरूपणम्
२५३ नात्मकम् । अथवा अक्षाणि-इन्द्रियाणि, नानि प्रति बतते यत् तत्प्रत्यक्षम् व्यवहा रतश्चक्षुरादिजनितं ज्ञानम् । लक्षणं पुनरिदं तस्य
" अपरोक्षतयार्थस्य, ग्राहक ज्ञानमीदृशम् ।
प्रत्यक्षमितरत् ज्ञेयं, परोक्षं ग्रहणेक्षया" ॥१॥ ग्रहणेक्षया ग्रहणापेक्षयेत्यर्थः । द्वितीयभेदमाह-' अणुमाणे ' इति । अनुमा. नम्-अनु-पश्चात् लिङ्गदर्शनव्याप्तिस्मरणयोः पश्चात् मानं-ज्ञानमनुमानम् । लक्षणमिदम्तीन ज्ञान है इनमें प्रत्यक्षताका यह कथन निश्चय नयको अपेक्षासे है व्यवहार नयकी अपेक्षासे तो जो ज्ञान अक्ष इन्द्रियोंकी प्रति-सहायतासे उत्पन्न होता है वह प्रत्यक्ष है ऐसा प्रत्यक्षज्ञान मतिज्ञान और श्रुतज्ञान है प्रत्यक्षका लक्षण इस प्रकारसे कहा गया है
"अपरोक्षतयाऽर्थस्य" इत्यादि। जो स्पष्ट रूपसे सर्वथा विशदरूपसे अर्थका ग्राहक होता है वह ज्ञान प्रत्यक्ष है तथा जो ज्ञान स्पष्ट रूपसे पदार्थका ग्राहक नहीं होता है वह परोक्ष है इस गाथाका तात्पर्य ऐसा है मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान, और केवलज्ञान इस प्रकारसे ज्ञानके पांच भेद माने गये हैं। इनमें आदिके दो ज्ञान परोक्ष हैं और पाकीके ३ ज्ञान प्रत्यक्ष हैं। प्रत्यक्षके भी सकल प्रत्यक्ष और विकल प्रत्यक्षके भेदसे दो भेद हैं अवधि मनापर्यय ये दो देश प्रत्यक्ष हैं और केवलज्ञान सकल प्रत्यक्ष हैं मतिज्ञान और श्रुतज्ञानको सॉव्यवहारिक प्रत्यक्ष माना गया है वैसे तो ये परोक्ष हैं। કેવળજ્ઞાન છે. તેમને નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ પ્રત્યક્ષ કહ્યા છે, વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ તે જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિયની સહાયતાથી ઉત્પન્ન થાય છે તેને પ્રત્યક્ષ કહે છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન આ પ્રકારના પ્રત્યક્ષ છે. પ્રત્યક્ષનું લક્ષણ આ પ્રમાણે કહ્યું છે
"अपरोक्षतयाऽथेस्य" त्यादि-२ २५ट ३५-सपथा विश: उथे અર્થનું ગ્રાહક હોય છે તે જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ ગણાય છે, તથા જે જ્ઞાન સ્પષ્ટ રૂપે પદાર્થનું ગ્રાહક હેતું નથી તેને પરોક્ષ કહે છે. આ ગાથાને ભાવાર્થ નીચે प्रमाणे छे-ज्ञानना पांय ले छे. भतिज्ञान, श्रुतज्ञान, मयधिज्ञान, મન પર્યયજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન તેમાંથી મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ છે અને બાકીનાં ત્રણ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે. પ્રત્યક્ષના પણ બે ભેદ છે-(૧) સકલ પ્રત્યક્ષ અને (૨) વિકલમયક્ષ અવધિજ્ઞાન અને મન પર્યયજ્ઞાન વિકલ પ્રત્યક્ષ (દેશ પ્રત્યક્ષ) છે અને કેવળજ્ઞાન સકલ પ્રત્યક્ષ છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન પરાક્ષ હોવા છતાં તે બન્નેને સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ માનવામાં આવ્યા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #270

२५४
स्थानाङ्गसूत्रे " साध्याविनाभुत्रो लिंगात् , साध्यनिश्चायकं स्मृतम् ।
अनुमानं तदभ्रान्तं प्रमाणत्वात् समक्षवत् " ॥ १ ॥ इति । एतादृशं ज्ञान हेतुजनितमित्युपचाराद्धेतुरेवानुमानम् ।
तृतीयभेदमाह-' ओवम्मे ' इति । औषम्यम्-उपमा-सादृश्यं तत्साधनमोपम्यम् । अनेन गयेन सदृशोऽसौ गौरिति सादृश्यप्रतिपत्तिरूपम् , तथोक्तम्" गां दृष्ट्वाऽयमरण्येऽन्य, गवयं वीक्षते यदा ।
भूयोऽवयवसामान्य भाजं वलकण्ठकम् ॥१॥ तस्यामेवत्ववस्थायां, यद्विज्ञानं प्रयतते ।
पशुनैतेन तुल्योऽसौ, गोपिण्ड इति सोपमा ॥ २ ॥" "अणुमाणे" लिङ्ग दर्शन और व्याप्तिके स्मरणके पश्चातू जो ज्ञान होता है वह अनुमान है। इस अनुमानका ऐसालक्षण कहाहै " साध्याविनाभुवो लिङ्गात् इत्यादि । साध्यके साथ अधिनाभावी लिङ्ग से जो साध्यका निश्चायक ज्ञान होता है, वह अनुमान है यह अनुमान अभ्रान्त होनेसे समक्ष-प्रत्यक्षकी तरह प्रमाण माना गया है, अनुमान ज्ञान यद्यपि हेतुसे जनित होता है परन्तु उसे जो यहां हेतुरूप कहा गया है वह उपचारसे कहा गया है।
"ओवम्भे' गवय (रोझ) के समान यह गाय है ऐसी सादृश्य प्रतिपत्ति-समानताका ज्ञान जिससे होता है वह उपमान प्रमाण है सोही कहा है। ___ "गां दृष्ट्वाऽयमरण्ये" इत्यादि। कोई मनुष्य गायको देखकर जंगलमें गया, वहां उसने 'गयय'रोझको देखा, तो देखकर उसने विचार छ. “ अणुमाणे " अनुभान-
विशन (क्षयुनुं शन) भने व्यासिना સમરણ બાદ જે જ્ઞાન થાય છે તેનું નામ અનુમાન છે. તે અનુમાનનું નીચે प्रभा क्षय यु छ-" साध्याविनाभुवो लिङ्गात्, त्यादि-साध्यनी સાથે અવિનાભાવી લિંગથી જે સાધ્યનું નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન થાય છે તે અનુમાન છે. આ અનુમાન અબ્રાન્ત હોવાથી સમક્ષ જેઈલે પ્રત્યક્ષની જેમ પ્રમાણભૂત માનવામાં આવ્યું છે, અનુમાન જ્ઞાન છે કે હેતુજનિત હોય છે, પરંતુ તેને અહીં જે હેતુરૂપ કહેવામાં આવ્યું છે તે ઉપચારની અપેક્ષાએ–ઔપચારિક રીતે કહ્યું છે.
"ओवम्मे" उपभानप्रभा -" म गाय ॐ नेवी छ” मेवी સાદસ્થ પ્રતિપત્તિ-સમાનતાનું જ્ઞાન જેના દ્વારા થાય છે તે પ્રમાણને ઉપમાન प्रभाय 3 छ. यात "गां दृष्ट्वाऽयमरण्ये" त्या गाथा द्वा२॥ પ્રકટ કરી છે. કેઈ એક માણસ ગાયને જોઈને જંગલમાં ગયે. ત્યાં તેણે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #271

सुधा टीका स्था० ४ उ० ३ सू० ४१ हेतुभेदनिरूपणम्
२५५
चतुर्थभेदमाह - ' आगमे ' इति, आगमः - आगम्यन्ते निर्णीयन्ते पदार्थाने नेत्यागमः आप्तवचनसंपादितं विप्रकृष्टार्थविषयकं ज्ञानम् । तदुक्तम्- " दृष्टेष्टाव्याहताद्वाक्यात्परमार्थाभिधायिनः । तत्त्रग्राहितयोत्पन्नं ज्ञानं शाब्दं प्रकीर्तितम् " ॥ १ ॥ आसोपशमनुल्लङ्घ्य मद्दष्टे विरोधकम् ।
देशका शास्त्र कापथघट्टनम् ॥ २ ॥ इति ४
,
6
कापथघट्टन - मिति कुपथव्यावर्त्तकमित्यथः
7.
किया जैसे- गायके अवयव हैं उसका कण्ठ गोल है, इसी तरह से इसके भी हैं इस तरह से अवयवोंकी समानतावाले वर्तुल कण्ठवाले उस रोझको देखकर यह ऐसा ज्ञान कर लेता है कि इस पशुके तुल्य गोपिण्ड है, इस तरहका जो उस मनुष्यको ज्ञान हुआ है वह उपमान है
" आगमे " पदार्थों का निर्णय जिससे किया जाता है वह आगम है यह ऐसी आगम शब्दकी व्युत्पत्ति है तात्पर्य इससे यही निकलता है कि " आप्तवचनादिनिबन्धनमर्थज्ञानमागमः " आसके चचनसे उत्पन्न हुआ जो विप्रकृष्टार्थका सूक्ष्म अन्तरित और दूरार्थका ज्ञान है वह आगम है ।
तदुक्तम् - " दृष्टेष्टाव्याहताद्वाक्यात् " इत्यादि । जिसके वचनमें दृष्ट और इष्ट प्रमाणसे - प्रत्यक्ष और अनुमान प्रमाणसे वाधा नहीं आती है और जो पदार्थका स्वरूप जैसा है, वैसाही उसे कथन करता કાઇ એક રાઝ જોયું તેને જોઈને તેના મનમાં એવે વિચાર થયા કે “ જેમાં ગાયનાં અવયવ છે, એવાં જ આ રાઝતા અવયવ છે. ગાયની જેમ રાઝના કઠ પણ વર્તુળાકાર છે. ” આ પ્રકારે અવયવેાની સમાનતાવાળા અને વર્તુલાકાર કઠવાળા તે રાઝને જોઈને તેને એવું ભાન થાય છે કે આ પશુ સમાન ગેપિડ છે. આ પ્રકારનું તે મનુષ્યને જે જ્ઞાન થાય છે તે ઉપમાન રૂપ છે.
छे - " आप्तवचनादिनिबन्धनमर्थज्ञानमागमः "
" आगमे " पहार्थना निर्णय लेना द्वारा अश्वामां आवे छे ते भागम छे, ” એવી આગમ પદની વ્યુત્પત્તિ થાય છે, તેનું તાત્પ નીચે પ્રમાણે साप्तपुरुषाना (अर्द्धत उपલીના) વચન દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલું જે વિપ્રકૃષ્ટાથનું સૂક્ષ્મ અન્તરિત અને દુરાधनुं ज्ञान छे, ते खागम है. उधु पशु छे - " दृष्टेष्टाव्याहताद्वाक्यात् ઇત્યાદિ જેમનાં વચનમાં દૃષ્ટ અને ઈષ્ટ પ્રમાણુથી-પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન પ્રમાણુથી-કાઈ ખાધા ( વાંધા) નડતી નથી, અને જે પદાર્થના સ્વરૂપને જેવું
""
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #272

स्थानाङ्गसूत्रे
।
पुनरपि हेतोश्रातुर्विध्यमाह - ' अहया हेऊ चउब्विहे ' इत्यादि । अत्रत्वन्यथानुपपन्नत्वलक्षण हेतु जन्यत्वादनुमानमेव कार्ये कारणोपचारात् हेतुः । स चतुविधः चतुर्भगीरूपत्वात् । तत्र प्रथमं भेदमाह - ' अस्थित्तं अस्थि सो हेऊ ' इति । है ऐसे आप्त पुरुषके वचनसे उत्पन्न हुआ जो यथार्थ ज्ञान है वह शाब्द आगन ज्ञान है । यह आगम वीतराग सर्वज्ञ और हितोपदेशी से प्रणीत होता है वादी प्रतिवादी इसका खण्डन नहीं कर सकते हैं । प्रत्यक्ष और अनुमान इनमें से किसी भी प्रमाणसे इसमें बाधा नहीं आनी है वस्तुके यथार्थ स्वरूपका यह प्रतिपादक होता है सब जीवोंका हित साधक होता है और मिथ्यामतरूप जो कुपथ उससे दूर करानेवाला होता है ।
२५६
अहवा - हेऊच विहे " यहाँ अन्यथानुपपत्ति लक्षणवाले हेतुसे उत्पन्न होने के कारण अनुमानही कार्य में कारणके उपचार से हेतु कहा गया है तात्पर्य इस कथनका ऐसा है कि अनुमान जो होता है बह अन्यथानुपपत्ति लक्षणवाले हेतुसे उत्पन्न होता है, अतः इस अनुमानका कारण अन्यथानुपपत्ति लक्षणचाला हेतु है, परन्तु यहां पर जो अनुमान रूप कार्यको हेतुरूपसे कहा गया है वह कार्यमें अनुमानमें कारणका अन्यथानुपपत्ति लक्षणचाले हेतुका आरोप कर लिया गया है, इसलिये
46
66
છે એવું જ પ્રકટ કરે છે એવાં આસ પુરુષના વચનથી ઉત્પન્ન થયેલું જે યથાર્થ જ્ઞાન છે તેને આગમ જ્ઞાન કહે છે. આ આગમ વીતરાગ સર્વજ્ઞ અને દ્વિતાપદેશી દ્વારા પ્રણીત હાય છે, વાદી પ્રતીવાદી તેનુ ખ`ડન કરી શકતા નથી. પ્રત્યક્ષ કે અનુમાન પ્રમાણ દ્વારા પણ તેમાં કાઇ પણ ખાધા આવતી નથી, તે પદાર્થના યથાર્થ સ્વરૂપનું' પ્રતિપાદન કરનારું છે, સમસ્ત જીવાનુ’ હિત સાધક હાય છે અને મિથ્યામત રૂપ જે કુપથ છે તેનાથી દૂર કરાવનારુંùાય છે. अहवा - हेऊ चउच्चिहे " सहीं अन्यथा अनुपपत्ति सक्षवाजा हेतु વડે ઉત્પન્ન હોવાને કારણે અનુમાન જ કાર્યમાં કારણના ઉપચારથી હેતુ રૂપ કહ્યું છે. આ કથનનું તાય નીચે પ્રમાણે છે—જે અનુમાન થાય છે તે અન્યથા નુપપત્તિ (બીજી રીતે સાધ્ય વગર ઉત્પત્તિને અભાવ) લક્ષણવાળુ હોય છે તેથી આ અનુમાનનું કારણુ અન્યથાનુપપત્તિ લક્ષણવાળા હેતુ છે, પરન્તુ અહી” અનુમાન રૂપ કા ને જે હેતુરૂપ કહેવામાં આવ્યુ છે, તે કાય'માં-અનુમાનમાં કારણના અન્યથાનુપપત્તિ લક્ષણવાળા હેતુનું આરોપણ કરીને કહેવામાં આવ્યુ છે. તે કારણે તેને હેતુ રૂપ કહેવામાં આવ્યું છે. એવે આ અનુમાન રૂપ हेतु यार प्रहारनो उह्मो छे- तेमां पडेल अारमा प्रभा छे - " अस्ति तत्
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #273

सुधा टीका स्था०४७०३ सू० ४१ दृष्टान्तभेदनिरूपणम्
२५७ अस्ति विद्यते नदिति लिङ्गभूतं धूमादिवस्तु इति कृत्या अस्ति वयादिरूपः साध्योऽर्थ इत्येवं हेतुरित्यनुमानम् १। द्वितीयभेदमाह-अत्थित्तं नस्थि सो हेऊ ' इति। अस्तित्वं नास्ति स हेतुरिति । अस्तिरतिरूपं वस्तु तस्मान्नास्ति वह्निविरुद्धः शीतादिरर्थ इत्यपि हेतुरनुमानम् २१ तृतीयभेदमाह-' नत्थित्तं अस्थि सो हेऊ' इति, नास्तित्वमस्ति सो हेतुः, तथा नास्तिवदयादिकोथै; अतः शीतकाले विद्यते शीतादिरर्थ इत्ययमपि हेतुग्नुमानम् ३। चतुर्थभेदमाह-नत्थित्तं नस्थि सो हेऊ ' इति, नास्तित्पं नास्ति स हेतुरिति । तथा नास्ति वृक्षरूपोऽर्थ इति नारित शिंशपारूपोप्यर्थः इत्यापि हेतुरनुमानमिति ४। ।। सू० ४१ ॥ उसे हेतु कह दिया गया है ऐसा यह अनुमान रूप हेतु चार प्रकारका है-इनमें प्रथम प्रकार " अस्ति तत् अस्त्यसौ" ऐसा है-इसका तात्पर्य ऐसा है कि एक अनुमान ऐसा हो. साधन के होने पर वह्नयादि रूप साध्यवाला होता है १ द्वितीय प्रकार " अस्ति तत् नास्त्यसौ" ऐसा होता है इसका भाव ऐसा है कि चह्निरूप वस्तुके होने पर यहि विरुद्ध शीतादि स्पर्शवाला नहीं होता है २ तृतीय प्रकार-" नास्तित्त्व अस्त्यसौ " ऐसा होता है इसका भाय ऐसा है कि वह्निके अभायमें शीतादि स्पर्शवाला होता है और चतुर्थ प्रकार-" नस्थि तं नत्यि" ऐसा होता है इसका भाव ऐसा है कि जहाँ वृक्षरूप अर्थका अभाव होता है वहां शिंशपारूप अर्थका भी अभाव होता है इस तरहसे ये सब हेतु अनुमानरूप होते हैं । तात्पर्य इसका ऐसाहै-" पर्वतोऽयं वह्निः मान् धूमवत्वात " यहां धूमवत्त्व हेतु प्रथम प्रकारवाला है “ अत्र शीतअस्यसौ" सेट से अनुमान से डाय छ १२ साधनना सदमा વમાં વદ્ધિ આદિ રૂપ સાધ્ય વાળું હોય છે. એટલે કે “ ધુમાડા રૂપ સાધનને સદૂભાવ હોય તે અગ્નિને પણ સદભાવ હોય છે,” આ પ્રકારના અર્થનું प्रतिपान ४२नहाय छ, भीने ५४२ प्रमाणे छ-"अस्ति नत् नास्स्यसौ” मेरो पहि३५ वस्तुना समायमा पहिव३६ शीतहि २५०पाडतु नथी.
की प्रा२ मा प्रमाणे छ“ नास्तित्त्वं अस्त्यसौ” मेटले ४ पह्निना અભાવે શીતાદિ સ્પર્શવાળું હોય છે.
या। प्रा२ मा प्रभारी छ-" नस्थि तं नस्थि" छ. मेरी है क्यों વૃક્ષ રૂપ પદાર્થને અભાવ હોય છે ત્યાં સંશપારૂપ (શીસમરૂપ) અર્થને પણ અભાવ હોય છે ? આ પ્રમાણે આ બધા હેતુ અનુમાન રૂપ હોય છે. मा समस्त थननु तात्रय नाय प्रमाणे छ-" पर्वतोऽयं वह्निमान् धमयत्वात् " गाडी धुभाना सहाय ३५ उतु प्रथम प्रा२पाणी छे. “ अत्र शीतस्पर्टी स-३३
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #274

स्थानाङ्गसूत्रे
मूलम् - चउठिवहे संखाणे पण्णत्ते, तं जहा --पडिकम्मं १, चवहारे २, रज्जू ४, रासी ४। सू० ४२ ॥
छाया - चतुर्विधं संख्यानं मज्ञप्तम्, तद्यथा - परिकर्म १, व्यवहारः २, रज्जुः ३, राशिः ४ ॥ मू० ४२ ॥
टीका - " चउवि संखाणे " इत्यादि - संख्यानं - संख्यायते - गण्यतेऽ नेनेति संख्यानं = गणितं तच्चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - परिकर्म-संकलनव्यवकलनयोजन - विभजनादिरूपं पाटीमसिद्धम् १, तथा व्यवहारः - मिश्रकव्यवहारादिरनेकविधः २, तथा - रज्जुः - रश्मिः, तत्कृतगणितं = क्षेत्रगणितम् ३ | तथा-राशि:त्रैराशिक - पञ्चराशिकादिगणितमिति । ॥ सू० ४२ ॥
२५८
स्पर्शो नास्ति अग्नि सद्भावत् " यह अग्नि सद्भावरूप हेतु द्वितीय प्रकारवाला है " अत्र अग्निर्नास्ति शीतस्पर्शसद्भावात् " यह अनुमान तृतीय प्रकारवाला है और “नास्त्यत्र शिंशपा वृक्षाभावात् ' यह चतुर्थ प्रकारवाला है यह केवल कथन कीही विचित्रता है वैसे तो अविनाभावी साधनसे जो भी साध्यका ज्ञान होता है वह सब अनुमान रूप ही है || सू० ४१ ॥
'चविहे संखाणे पण्णत्ते, इत्यादि' सूत्र ४२ ॥
जिससे गिना जाता है वह संख्यान गणित है यह संख्यान रूप गणित चार प्रकारका है, संकलन १, व्यवकलन २, योजन ३ विभजन४ आदि रूप पाटी प्रसिद्ध गणित परिकर्म है, संकलन नाम गुणा करने का है, बांकी करनेका नाम व्यवकलन है जोडका नाम योजन है और भागाकारका
66
""
नास्ति अग्निसद्भावात अत्र अग्निर्नास्ति शीतस्पर्शसद्भावात् भने " नास्त्यत्र शिशपा वृक्षाभावात् આ ચાથા પ્રકારવાળું અનુમાન છે. આ તા કેવળ કથનની જ વિચિત્રતા ( વિવિધતા) છે. આમ તે અવિનાભાવી સાધન વડે જે કોઇ સાધ્યનુ જ્ઞાન થાય છે તે ખષાં અનુમાન રૂપ જ ડાય छे. ॥ सू. ४१॥
66
""
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
આ અગ્નિ સહૂલાય રૂપ હેતુ બીજા પ્રકારવાળે છે.
આ અનુમાન ત્રીજા પ્રકારવાળુ છે,
21
चवि संखाणे पण्णत्ते " इत्यादि - ( सू. ४२ ) मां जगुतरी १२. વામાં આવે છે તેનુ' નામ સખ્યાન—ગણિત છે. તે સખ્યાન રૂપ ગણિત यार अारनु ह्युं छे – (१) ससन, (२) व्यवस्वन, (3) योजन भने (४) વિભજન. આ ચાર પ્રકારનું ગણિત પરિક્રમ છે. સંકલન એટલે ગુણાકાર, વ્યવકલન એટલે ખાદખાકી, ચેાજન એટલે સરવાળા અને વિભજન એટલે ભાગાકાર મિશ્ર વ્યવહાર આદિ અનેક પ્રકારનું વ્યવહાર ગણિત છે, માપ
ܕܕ

Page #275

सुधा टीकास्था०४ उ०३ सू०४३ अधऊर्यलोकगतान्धकारोद्योतनिरूपणम् २५९
अनन्तरं रज्जुपदेन क्षेत्रगणितमुक्तमिति क्षेत्रसम्बन्धाश्लोकलक्षणक्षेत्रस्य विधा विभक्तस्यान्धकारोद्योतापाश्रित्य सूत्रत्रयेण निरूपणामाह
मूलम्-अहोलोगे णं चत्तारि अंधगारं करोति, तं जहा-- नरगा १, जेरया २, पायाई कम्माइं ३, असुभा पोग्गला ४। (१)
तिरियलोगे णं चत्तारि उज्जोयं करोति, तं जहा--चंदा १, सूरा २, मणी ३, जोई ४। (२)
उड्डलोगे चत्तारि उज्जोयं करोंत, तं जहा--देवा १, देवीओ २, विमाणा ३, आभरणा ४। (३) ॥ सू० ४३ ॥ ___ छाया-अधोलोके खलु चत्वारि अन्धकारं कुर्वन्ति, तद्यथा-नरकाः १, नैरयिकाः २, पापानि कर्माणि ३, अशुभाः पुद्गलाः ४। (१)
तिर्यग्लोके खलु चत्वारि उद्योतं कुर्वन्ति, तद्यथा-चन्द्राः १, सूर्याः २, मणयः ३, ज्योतिः ४। (२)।
अवलोके खलु चखारि उद्योतं कुर्वन्ति, तद्यथा-देवाः १, देव्यः २, विमानानि ३, आभरणानि ४। (३) ।। सू० ४३ ।। ____टीका-" अहोलोगे णं इत्यादि-अधोलोके-अधोव्यवस्थितलोके 'खलु'. क्यिालङ्कारे, चत्वारि वस्तूनि अनुपदं वक्ष्यमाणानि अन्धकारं कुर्वन्ति, तद्यथानाम विभजनहै। मिश्र व्ययहार आदि अनेक प्रकारका व्यवहार गणित है रस्सी आदिसे नापने रूप जो गणितहै वह रज्जु गणितहै तथा नैरा. शिक एवं पञ्चराशिक आदि रूप जो गणितहै यह राशि गणितहै।सू०४२।।
रज्जुपदसे जो क्षेत्र गणित कहा गया है सा क्षेत्रके सम्बन्धसे तीन प्रकारसे विभक्त लोकरूप क्षेत्रके अन्धकार और उद्योतको लेकर अय सूत्रकार तीन सूत्रोंसे निरूपण करते हैंપટ્ટી આદિ વડે માપવા રૂપ જે ગણિત છે તેનું નામ રજજુ ગણિત છે. વૈરાશિક, પંચરાશિક આદિ રૂપ જે ગણિત છે તેનું નામ રાશિગણિત છે.સૂ.૪રા
રજજુપદ દ્વારા જે ક્ષેત્ર ગણિતનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, તે ક્ષેત્રના સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર ત્રણે લેકરૂપ ક્ષેત્રના અંધકાર અને ઉદ્યોતનું નિરૂપણ કરવા નિમિત્તે ત્રણે સત્રનું કથન કરે છે–
-
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #276

२६०
स्थानाङ्गसूत्रे नरका:-नरकाऽऽयासाः १, तथा-नैरयिकाः निरयेमवास्तथा-नारका जीवाः, ते च कृष्णरूपत्वादन्धकारं कुर्वन्ति २, तथा-पापानि-पापजनकानिकर्माणि-ज्ञानाऽऽवरणीयादीनि अष्टो मिथ्यात्वाज्ञानरूपभायान्धकारजनकत्वादन्धकारं कुर्वन्ति ३ तथा-अशुभा:-अप्रशस्ताः पुद्गला:-अन्धकारतया परिणताः सन्तोऽन्धकारं कुर्वन्ति । पुद्गललक्षणं च
“सबंधयारउज्जोओ पहा छायाऽऽतवे वा।
वनगंधरसा फासा पुग्गलाणं तु लक्खणं ॥१॥" छाया--" शब्दोऽन्धकार उद्योतः प्रभा छायाऽऽतपो वा ।
वर्ण-गन्ध-रसाः स्पर्शाः पुद्गलानां तु लक्षणम् ।१। इति, एमिर्लक्षणैः पुद्गला लक्ष्यन्ते । (१)
"अहो लोगे णं चत्तारि इत्यादि" सूत्र ४३ ॥
अधोलोकमें ये चार वस्तुएँ अन्धकार करती हैं जैसे-नरक नरकापास १ नैरयिक-निरयमें रहे हुए नारक जीव २ पापकर्म ज्ञानावरणीय आदि पापजनक कर्म ३ और अशुभ पुद्गल-अप्रशस्त पुद्गल ४ इनमें नारक जीव कृष्ण स्वरूप होनेसे अन्धकार करते हैं तथा ज्ञानायरणीय आदि आठ पापकर्म मिथ्यात्व अज्ञान रूप भावान्धकारके जनक होनेसे अन्धकार करते हैं और जो अप्रशस्त पुद्गल होते हैं वे अन्धकार रूपसे परिणत होते हुए अन्धकारको करते हैं पुद्गलका लक्षण इस प्रकारसे है-"सधयार उज्जोओ" इत्यादि । शब्द अन्धकार उद्योत प्रभा छाया और आतप ये सब पुदगल द्रव्यकी पर्याय हैं क्योंकि रूप गंध रस और स्पर्श इन गुणोंवाला पुद्गल होता है अतः इन पर्यायोंमें ये सब गुण पाये जाते हैं।
"अहो लोगेण चत्तारि" याह-(सू. ४३) पासोमा मा यार વસ્તુઓ અધિકાર કરે છે. (૧) નરક નરકાવાસ, (૨) નૈરયિક-નરકમાં રહેલા નારક છ, (૩) પાપકર્મ-જ્ઞાનાવરણીય આદિ પાપજનક કર્મ અને (૪) અશુભ પુલ–અપ્રશસ્ત પુલે નારક જી કૃષ્ણવર્ણવાળા હેવાને કારણે અંધકાર કરે છે. જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પાપકર્મ મિથ્યાત્વ અજ્ઞાન રૂપ ભાવાકારના જનક હોવાથી અંધકાર કરે છે. અને જે અપ્રશસ્ત પુલે હોય છે તેઓ અંધકાર રૂપે પરિણમિત થઈને અંધકાર કરે છે. પુદ્ગલનું લક્ષણ नीय प्रभारी छ-" सधयार उज्जोओ" त्याह-४, मार, प्रमा, छाया અને આતપ, આ પુદ્ગલ દ્રવ્યની પર્યાય છે, કારણ કે પુદ્ગલ રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ, આ ગુણેથી યુક્ત હોય છે. તેથી આ પર્યાયમાં એ બધાં ગુણ હોય છે,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #277

सुघाटीका स्था०४ उ०१ सू०४३ अधऊलोकगतान्धकारोद्योतनिरूपणम २६१ __ " तिरियलोगे णं'' इत्यादि-तिर्यग्लोके 'खलु ' प्राग्यत्, चत्वारि वस्तूनि उद्द्योत-प्रकाशं कुर्वन्ति, तद्यथा-चन्द्रः १, सूर्याः २, मणयः चन्द्रकान्त. सूर्यकान्तादयः ३, ज्योतिः-वतिः ४ एते चत्वारस्तिर्यग्लोकप्रकाशं कुर्वन्ति, अन्धकारनाशकत्वात् । (२) ।
" उड़लोगे णं" इत्यादि-ऊर्ध्वलोके चत्वारि वस्तूनि उद्योतं-प्रकाश कुर्वन्ति, तद्यथा-देवाः, तेजसशरीरत्त्वात् , तथा देव्यश्च प्रकाशं कुर्वन्ति, तथाविमानानि-सौधर्मेशानादीनां देवानां, तथा-आमरणानि-मणिरचितालङ्काराः, एतानि चत्वारि वस्तूनि ऊर्यलोके प्रकाशं कुर्वन्ति ॥ सु० ४३॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकला. पालापक-अविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक - श्रीशाहूछत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त जैनशास्त्राचार्य ' पदभूषित-कोल्हापु. रराजगुरु बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री .. घासीलालव्रतिविरचितायां 'स्थानाङ्गसूत्रस्य ' सुधाख्यायां
व्याख्ययां चतुर्थस्थानस्य तृतीयोद्देशः समाप्तः ॥४-३॥ ___ "तिरियलोगेणं " इत्यादि-तिर्यग्लोकमें ये चार वस्तुएँ प्रकाश करती हैं जैसे-चन्द्रमा १ सूर्य २ चन्द्रकान्त, सूर्यकान्त आदि मणि ३
और ज्योति अग्नि४ ये सब अन्धकारनाशकहैं इसलिये ये तिर्यग्लोकमें प्रकाश प्रदान करती हैं।
"उडलोगेणं" इत्यादि-ऊर्यलोकमें ये चार वस्तुएँ प्रकाश करती हैं जैसे तैजस शरीरवाले होनेसे देव १ देवियां २ सौधर्म ईशान आदि देवोंके विमान और मणिरचित अलङ्कार ॥ सू०४३ ॥ श्री जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराज रचित " स्थानाङ्गसूत्र" की सुधा नामकी व्याख्याके चौथे स्थानका तीसरा उद्देशा समाप्त ४-३॥
" तिरियलोगेण " त्याle. तिvashi RL या२ पस्तुमे। अ रे छ. (१) यन्द्रमा, (२) सूर्य, (3) यन्द्रान्त, सूर्यन्त माह मणि मन (४) અગ્નિની તિ. આ ચાર વસ્તુઓ અંધકારને નાશ કરીને તિયકમાં પ્રકાશ महान रे छे. ___उढलोगेणं " त्याहि-सभा मा यार वस्तुमा प्रश २
- वो, १२५ ता तथा शरीरयाणा डाय छे. (२) पीसी, (3) સૌધર્મ, ઈશાન આદિ દેવોનાં વિમાને અને (૪) મણિરચિત અલંકારે. સૂ.૪૩ નાચ ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલા “સ્થાનાંગ સૂત્ર” ની સુધા નામની વ્યાખ્યાના ચોથા સ્થાનને ત્રીજે ઉદ્દેશ સમાપ્ત છે ૪-૩ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #278

स्थानाङ्गसूत्रे
॥ अथ स्थानाङ्के चतुर्थस्थाने चतुर्थोद्देशः प्रारभ्यते ॥
उक्तस्तृतीय उद्देशः, सम्पति चतुर्थ आरभ्यते, पूर्वोद्देशकेन च सहास्यायममिसम्बन्ध: - तृतीये विविधा भावाश्चतुःस्थानकतया प्रोक्ता, इहापि विविधा एव भावाश्चतुःस्थानकतया निरूप्यन्ते ' इत्यनेन सम्बन्धेन समायातस्यास्योद्देशकस्येदं प्रथमं सूत्रम् -
मूलम् - चत्तारि पसप्पा पण्णत्ता, तं जहा - अणुष्पन्नाणं भोगाणं उत्पाएता एगे पसप्पए १, पुव्वुप्पन्नाणं भोगाणं अविपओगेणं एगे पसप्पए २, अणुप्पन्नाणं सोक्खाणं उप्पाइत्ता एगे पसप्प ३, पुष्पन्नाणं सोक्खाणं अविप्पओगेणं एगे पसप्पए ४| || सू० १ ॥
छाया - चत्वारः प्रसर्पकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अनुत्पन्नानां भोगानामुत्पादयिता एकः सर्पकः १, पूर्वोत्पन्नानां भोगानामत्रिप्रयोगेण एकः प्रसर्पकः २, अनुत्पन्नानां सौख्यानाम् उत्पादयिता एकः प्रसर्पका ३, पूर्वोत्पन्नानां सौख्यानामविप्रयोगेण एकः सपैकः ४ | सू० १ ।
टीका- -" चत्तारि पसप्पा " इत्यादि - अस्यानन्तरसूत्रेणायं सम्बन्धःअनन्तरसूत्रे देवा देव्यश्व निर्दिष्टाः, ते च भोगवन्तः सुखिताश्च भवन्तीति भोगचौथे स्थानका चौथा उद्देशा
तृतीय उद्देश कहा अब चतुर्थ उद्देश प्रारम्भ होता है पूर्वोदेशके साथ इस उद्देशका सम्बन्ध ऐसा है कि तृतीय उद्देशमें अनेक प्रकार के भाव चार स्थानरूपसे कहे गये हैं सो यहां पर भी विविधही भाव चार स्थानरूपसे निरूपित किये जाते हैं, सो इसी सम्बन्ध से इसका प्रारम्भ हुआ है.
6
चारि पसवा पण्णत्ता' इत्यादि || सूत्र १ ॥
टीकार्थ - इस प्रथम सूत्रका अनन्तर सूत्र के साथ ऐसा सम्बन्धहै कि अनચેાથા સ્થાનના ચોથા ઉદેશા
ત્રીજો ઉદ્દેશક પૂરા થયા. હવે ચાથા ઉદ્દેશકના પ્રારભ થાય છે. ત્રીજા ઉદ્દેશક સાથે આ ઉદ્દેશાના સંબધ આ પ્રમાણે દે-ત્રીજા ઉદ્દેશામાં અનેક પ્રકારના ભાવેાની ચાર સ્થાનાની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. આ ઉદ્દેશામાં પણ વિવિધ ભાવાનું ચાર સ્થાનાની અપેક્ષાએ નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. " चत्तारि पसप्पगा पण्णत्ता " त्याहि – (१)
ટીકા”—આ સૂત્રના પૂર્વ સૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સબંધ છે—પૂર્વ દેવમાંસૂત્ર
२६२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #279

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू०१ प्रसर्पकनिरूपणम् मुखाश्रयणेन प्रसर्प कभेदान् निरूपयति-तथाहि-प्रसर्पका:-प्र-प्रकर्षेण सर्पन्तिगच्छन्ति भोगार्थ देशानुदेशं सश्चरन्ति, यद्वा-आरम्मपरिग्रहतो विस्तारं प्राप्नुवन्तीति प्रसर्पकाः जीवाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एक:-कश्चित् प्रसर्पको जीवः अनुत्पन्नानाम् भोगानां-भुज्यन्ते-सेव्यन्ते इन्द्रिथैरिति भोगाः-शब्दादयः, तेषांशब्दादीनाम् ; उत्पादयिता-जनयिता भवति १, इति प्रयमो भङ्गः । १ । ___ तथा-एकः प्रसर्पकः पूर्वोत्पन्नानां-माक्सम्पन्नाना भोगानां-शब्दादीनाम् अविप्रयोगेण-अविपयोगाय-रक्षणायेत्यर्थः, प्राकृतत्याच्चतुर्थ्यर्थे तृतीयाविधानात् , भोगाद्यर्थं प्रसर्पति । २। न्तर सूत्र में देव और देवियोंका निर्देश हुआ है ये देव देवियां भोगयुक्त और सुखित होती हैं अतः भोगसुखके आश्रयसे सूत्रकार प्रस. पंकोंके भेदोंका निरूपण करते हैं जो प्रकर्ष रूपसे भोगादिकके निमित्त एकदेशसे दूसरे देशको जाते हैं सचरण करते हैं वे प्रसर्पक हैं अधया आरम्भ और परिग्रहसे जो विस्तारको प्राप्त होते हैं वे प्रसर्पक हैं ऐसे प्रसर्पक जीव होते हैं ये चार प्रकारके कहे गये हैं इनमें एक प्रसर्पक जीव ऐसा होता है जो अनुत्पन्न भोगोंका उत्पादक होता है इन्द्रियों द्वारा जो सेवित किये जाते हैं वे भोग हैं ऐसे भोग शब्दादिक होते हैं यह प्रथम भङ्ग है ___ एक प्रसर्पक जीव ऐप्ता होता है, जो पूर्वोत्पन्न शब्दादिरूप भोगोंके
अविप्रयोगके लिये रक्षणके लिये एकदेशसे दूसरे देशमें जाताहै २ एक पसर्पक ऐसा होता है जो शब्दादि भोगों द्वारा होनेवाले सुख विशेषोंका उत्पादयिता होता हुआ एकदेशसे दूसरे देश में जाता है ३ और कोई અને દેવીઓને નિર્દેશ થયો છે. તે દેવ, દેવીઓ ભગયુક્ત અને સુખી હોય છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર ભોગસુખ નિમિત્તે દેશવિદેશમાં ગમન કરનારા પ્રસપકેના ભેદનું નિરૂપણ કરે છે. જેઓ પ્રર્ષ રૂપે ભેગભેગાદિક ભેગવવાને માટે એક દેશમાંથી બીજા દેશમાં જાય છે તેમને 'प्रस५'' हे छ.
અથવા આરંભ અને પરિગ્રહમાં જેઓ વધુને વધુ વૃદ્ધિયુક્ત થતા રહે છે તેમને “પ્રસર્ષક' કહે છે. આવા પ્રસપક જ હોય છે. તેમના ચાર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે–(૧) કઈ એક પ્રસપક જીવ એવો હોય છે કે જે અનુત્પન્ન ભેગેને ઉત્પાદક હેાય છે. (ઈન્દ્રિ દ્વારા જેનું સેવન થાય છે તે ભેગે છે. એવા ભેગે શબ્દાદિક રૂપ હોય છે (૨) કેઈ પ્રસર્ષક જીવ એ હોય છે કે જે પૂર્વોત્પન શબ્દાદિ રૂપ ભેગના રક્ષણ માટે એક દેશથી બીજા દેશમાં સંચરણ કરે છે. (૩) કેઈ પ્રસર્ષક જીવ એ હોય છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #280

-
-
-
२६४
स्थानाशस्त्रे तथा-एकः प्रसर्पकोऽनुत्पन्नानां सौख्यानां-शब्दादिभोगं सम्पाद्यसुखविशेषा. णाम् उत्पादयिता सन् प्रसर्पति ३।।
तथा-एकः प्रसर्पकः पूर्वोत्पन्नानां सौख्यानाम् अपिपयोगेण-रक्षणाय प्रसपति ४। प्रसर्प काश्च प्रलोभिन एव भवन्ति, तदुक्तम्
" धावइ रोहणं तरइ सागरं भमइ गिरिनिकुंजेसु । मारेइ बंधपि हु पुरिसो जो होज्न धणलुद्धो । १ । अडइ बहुं वहइ भरं, सहइ छुहं पायमायरइ पिठो ।
कुलसील जाइपञ्चपटिइं च, लोभद्दुओ चयइ । २।" छाया-" धापति रोहणं तरति सागरं भ्रमति गिरिनिकुञ्जषु ।
मारयति बान्धवमपि हि पुरुषो यो भवेद् धनलुब्धः । १ । एक प्रसर्पक ऐसा होता है जो पूर्वोत्पन्न सुखों के संरक्षणके लिये एकदेशसे दूसरे देशमें जाताहै। प्रसर्पक जीध प्रलोभीही होते हैं । तदुक्तम्कहामी है."धाबइरोहणं तरई" इत्यादि । जोजोय धनलुब्ध होताहै वह क्या २ काम नहीं करताहै यही इन श्लोकों द्वारा प्रकट किया गयाहै, धन लुब्धक जीव रातदिन इधरसे उधर भमता रहता है समुद्र मार्गले जानेमें भी वह अपने जीवनकी परवाह नहीं करता है भयंकरसे भी भयंकर गिरि निकुञ्जोंमें जानेमें वह नहीं डरता है यहां तक कुकृत्य वह धन लुब्धक कर देता है कि वह अपने बन्धुजनों का भी गलाघोंट डालता है, भूख की बेदना वह सह लेना है घोरसे घोर पाप वह कर सकता है अपने कुलकी मर्यादा वह तोडता है और शील और કે જે શબ્દાદિ ભેગો દ્વારા પ્રાપ્ત થનારા સુખવિશેષને ઉત્પાદક બનતે થકી એક દેશમાંથી બીજા દેશમાં જાય (૪) કેઈ પ્રસપક જીવ એ હોય છે કે જે પૂર્વોત્પન સુખના સંરક્ષણ નિમિત્તે એક દેશમાંથી બીજા દેશમાં જાય છે.
प्रस५५ ७५ साली डाय छे. ४यु ५५४ छ -“धायइ रोहणं तरह" ઈત્યાદિ-ધનભી જીવ ધનને માટે શું શું નથી કરતે એ વાત આ શ્લેકમાં પ્રકટ કરવામાં આવી છે. ધનલેભી જીવ રાતદિન ધનપ્રાપ્તિ માટે ભટકળ્યા કરે છે. સમુદ્રમાર્ગો પરદેશ જવાનું જોખમ પણ તે ખેડે છે, ભયંકરમાં ભયંકર પહાડો અને વનેને ઓળંગતા પણ તે ડરતે નથી. ધનલુબ્ધક માણસ ગમે તેવું દુષ્કૃત્ય કરતા પાછો હઠ નથી. અરે ! ધનને ખાતર તે તે પિતાના સહોદરની પણ હત્યા કરી નાખે છે. તેને ખાતર તે ભૂખની વ્યથા સહન કરી લે છે, ભયંકરમાં ભયંકર પાપ પણ કરી શકે છે, પોતાના કુળની મર્યા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #281

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०२ नारकाणामाहारनिरूपणम्
___ अटति वहु वहति भारं सह ते क्षुधां पापमाचरति धृष्टः।।
कुलशीलजातिप्रत्ययस्थितिं च लोभोपदुतस्त्यजति ।२।" इति ॥१०॥ पूर्व प्रसर्पका उक्ताः, ते च भोगसौख्यलोभेनैव प्रसर्पन्ति, लोभिनश्च नरकानुबन्धिकर्म समुपायं नारकत्वेनोत्पबन्त इति नारकाणामाहारनिरूपणामाह
मूलम् –णेरइयाणं चउठिवहे आहारे पण्णत्ते, तं जहा-- इंगालोवमे १, मुम्मरोयमे २, सीयले ३, हिमसीयले ४। सू०२॥
छाया-नैयिकाणां चतुर्विध प्राहारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अङ्गारोपमः १, मुर्मुरोपमः २, शीतलः ३, हिमशीतलः ४। सू० २।।
टीका-" णेरइयाणं " इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्-अङ्गारोपमः-अङ्गारतुल्यः, अल्पकालदाहत्वात् १, तथा-मुर्मुरोपमः-मुर्मुरः करीषाग्निः, तदुपमः-तत्तुल्यः, स्वभावमें आग वह लगा सकता है उसको तो धन मिलना चाहिये इस प्रकारसे वह जयन्य से भी जघन्य नीच से भी नीच कार्य करने में जरा साभी संकोच नहीं करता है ।सू०१॥ ___ कथित प्रसर्पक जीव भोग एवं सुखके लोभसेही इधरसे उघर जाते हैं, लोभी जीव नरकानुयन्धी कर्मको उपार्जित करके नारककी पर्यायसे उत्पन्न होते हैं अतः अब सूत्रकार नारकोंके आहारकी प्ररूपणा करतेहैं-'णेरइयाणं च उविहे आहारे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र २॥
नैरयिकोंका चार प्रकारका आहार कहा गया है जैसे-अङ्गारोपम १ मुमुरोपम २ शीतल ३ और हिमशीतल ४ जो आहार अल्प कालतक दाह करनेवाला होता है वह आहार अङ्गारोपम है । जो आहार करीषाग्निके जैसा स्थिरता दाहक होता है वह मुर्मुरोपम आहार है २ जो દાને લેપ પણ કરી શકે છે, શીલ અને સ્વભાવમાં આગ પણ લગાવી શકે છે. આ રીતે ધનને ખાતર અધમમાં અધમ કાર્ય કરતાં પણ તે પાછો હઠ નથી. સૂ. ૧છે
પૂર્વોક્ત પ્રસર્ષક જીવ ભોગ અને સુખના લોભથી જ દેશવિદેશમાં સંચરણ કરે છે. એ જીવ નરકાયુબન્ધનું ઉપાર્જન કરીને નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર આહારનું નિરૂપણ કરે છે–
" णेरइयाणं च उव्धिहे आहारे पण्णत्ते" त्यादि-(सू. २) नाना पाडा२ यार प्रसार हो -(१) म॥१५म, (२) भुभु२५भ, (3) शीतa, भने (४) भिशीतस.
જે આહાર થોડા કાળ સુધી શરીરમાં દાહ ઉત્પન કરનારો હોય છે તે આહારને અંગારપમ કહે છે. જે આહાર કરીષાગ્નિ સમાન દીર્ઘકાલિન દાહકતાનો જનક હોય છે તેને સુરેપમ આહાર કહે છે. જે આહાર શીત
स-३४
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #282

स्थानाङ्गसूत्रे
स्थिरतरदाहत्वात् २, तथा - शीतलः - शीतः, शीत वेदनाजनकत्वात् ३, तथाहिमशीतलः - हिमपच्छीतः, अत्यन्तशोतवेदनाजनकत्वात्, अयमाहारक्रमः क्रमशोघोवर्तिनां नारकाणां बोध्य इति । सू० २ ।
आहाराधिकारात् तिर्यग्मनुष्प देवानामाहारनिरूपणार्थ सूत्रत्रयमाह - मूलम् - तिरिक्खजोणियाणं चडव्विहे आहारे पण्णत्ते, तं जहाकंको मे १ बिलोयमे २, पाणमंसोत्रमे ३, पुत्तमं सोमे ४ (१) मनुस्साणं चउठिहे आहारे पण्णत्ते, तं जहा - असणे जाव साइमे०, ( २ )
देवाणं चव्विहे आहारे पण्णत्ते, तं जहा - वन्नमंते १, गंधमंते २, रसमंते ३, फासमंते ४ । सू० ३ ॥
छाया - तिर्यग्योनिकानां चतुर्विध आहारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - कङ्कोपमः १, विलोपमः २, पाणमांसोपमः ३, पुत्रमांसोपमः ४३ ( १ )
मनुष्याणां चतुर्विध आहारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - अशनं यावत् स्वादिमम् ४ देवानां चतुर्विध आहारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-वर्णवान् १, गन्धवान् २, रसवान् ३, स्पर्शवान् ४ (३) ।। सू० ३ ॥
टीका - " तिरिक्खजोणियाणं " इत्यादि
तिर्यग्योनिकानां - पक्षिप्रभृतीनाम् आहारचतुर्विधः प्रज्ञप्तः तद्यथा- कङ्कोपमः - कङ्कः - पक्षिविशेषः तस्याऽऽहारः कङ्काऽऽहारः तेनोपमा यस्य स कङ्कोपमः = आहार शीतवेदनाका जनक होता है वह शीतल आहार है ३ और जो अत्यन्त शीतवेदनाका जनक होता है वह हिमशीतल आहार है ४ इस प्रकारका यह आहार क्रम क्रमशः अधोऽघोवर्ती नीचे रहनेवालेनारकों को होता है ऐसा जानना चाहिये ॥ सू०२ ॥
आहार के अधिकारको लेकर अब सूत्रकार तिर्यग मनुष्य और વેદનાના જનક હોય છે તેને શીતલ આહાર કહે છે, જે આહાર હિમ જેવી અત્યંત શીતવેદનાના જનક હાય તેને હિમશીતલ આહાર કહે છે. આહારના આ પ્રકારના ક્રમ અનુક્રમે વધુને વધુ અધેાવતી નારકાના નારકામાં સમજવા એટલે કે તે સૌથી નીચેની નરકમાં-સાતમી નરકમાં-હિમશીતલ આહાર समव ॥ सू. २ ॥
આહારનું નિરૂપણ ચાલી રહ્યું છે તેથી હવે સૂત્રકાર તિય ́ચ, મનુષ્ય
૯૬
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
,

Page #283

सुधा टीका स्था०४ उ. ४ सू. ३ तिथङ्मनुष्यदेवानामाहारनिरूपणम्
-
कङ्काsseारोपम इत्यर्थः, अत्राऽऽहाररूपमध्यमपदलोप:, शाकपार्थिवादित्वात्, तिरथामाहारे कङ्काऽऽहारसादृश्यं च दुर्जरत्वेन सुभक्षत्वेन च ग्राह्यम्, अयं भावःयथा - कङ्कस्य स्वरूपेण दुर्जरोऽप्याहारः सुभक्षः सुपरिणामश्च भवति तथा तेषा - मपि य आहारो स कङ्कोपमो बोध्य इति १ ।
देवोंके आहारकी प्ररूपणा तीन सूत्रसे करते हैं
'तिरिक्खजोणियाणं चउव्विहे इत्यादि' सूत्र ३ ॥
टीकार्थ- पक्षी आदि तिर्यश्चों का आहार चार प्रकारका कहा गया है जैसेकङ्कोपम १ बिलोपन २ पाणमांसोपम ३ और पुत्र मांसोपम ४ कङ्कनाम पक्षी विशेषका है इसका जो आहार है वह आहार कङ्काहार है इस आहार के साथ जिस आहारकी उपमा होती है अर्थात् कङ्काके आहारके जैसा होता है यह कङ्काहार है तिर्यञ्चोंके आहारमें कङ्काहारकी समानता दुर्जर होने से सुभक्ष होने से और सुखपरिणाम होने से ग्रहण करना चाहिये, कङ्काहार दुर्जर होता है अर्थात् बड़ी कठिनता से पचता है फिर भी खाने में वह अच्छा होता है एवं इसका पाकभी सुखकारी होता है इसी प्रकार से तिर्यञ्चों का भी एक आहार ऐसा होता है जो दुर्जर होने पर भी सुख भक्ष होता है और सुखद परिणामवाला होता है ऐसा उनका यह आहार कङ्कोपम आहार है १
बिलोपम आहार में बिल
शब्द पिलमें जाते हुए
અને દેવાના આહારનું નિરૂપણ કરે છે—
66
'faftrenforzi azfeat” Scule—(24. 3)
ટીકા-પક્ષી આદિ તિય ચાના આહાર ચાર પ્રકારના કહ્યો છે-(૧) ક કાપમ, (२) मिसोपम, (3) पाशुभसोयम अने (४) पुत्रमसोम ॐ अर्ध पक्षीવિશેષનું નામ છે. તે પક્ષો જે આહાર લે છે તેને કકાહાર કહે છે, તે કક પક્ષીના જેવા આહાર જે તિય ચા લે છે તે તિયાના આહારને કકાસ આહાર કહે છે. તિય ચાના આહારમાં કકાહારની સમાનતા દુર હોવાથી, સુભક્ષ હાવાથી અને સુખપરિણામરૂપ હોવાથી ગૃહીત થવી નેઇએ. ક"કાહાર દુર હાય છે એટલે કે પચવે! મુશ્કેલ હાય છે પણ ખાવામાં સુખાકારી હાય છે. આ રીતે તિયચેાના એક આહાર એવા હાય છે કે જે પચા મુશ્કેલ હાય છે પણ ખાવામાં સુખાપાદક હોય છે અને સુખદ પરિણામવાળા હાય છે. એવા આહારને કાપમ આહાર કહે છે.
२६७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
"

Page #284

-
ર૬૮
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-बिलोपमः-भत्र विलशब्दो विले मविशवव्यपरः तेनं बिलं विले प्रविशद्रव्यमित्यर्थः, तेनोपमा यस्य स विलोपमः-यथा-बिले शीघ्र प्रविशद्रव्यम् अलब्धरसाऽऽस्वादं भपति तथा गलबिले शीघ्र प्रविशन् तेषामाहारोऽलब्धरसाऽऽस्वादो भवति । ___ तथा-पाणमांसोपमः-पाण:-श्वाचश्चाण्डाल इत्यर्थः, तन्मांस चाण्डालशरीरमांसं जुगुप्सितत्वेन दुःखाचं दुःखेन खाद्यं तद्दुःखाद्यत्त्वेन तदुपमस्तिरश्चामाहारः स इति ३। तथा-पुत्रमांसोपमंयथा पुत्रमांसं स्नेहपरतया दुःखाधतरम् अत्यन्तदुःखेन खाद्यं भवति तद्दुःखाद्यत्त्वेन तदुपमस्तिरश्चामाहरो भवति, इति ४। एते क्रमेण-समा-ऽशुभा-ऽशुभतरा बोध्याः । (१) ____ 'मणुस्साणं' इत्यादि-मनुष्याणामाहारश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अशनं, ' यावत् '-पदेन पानं खादिमं तथा स्वादिमम् ४। (२) द्रव्यका बोधक है, इस बिल में जाते हुए द्रव्यसे जिस आहारकी उपमा होनी है वह बिलोपम आहार है अर्थात् बिलमें प्रवेश करता हुआ द्रव्य जिस प्रकार अपने रसास्वादका प्रदाता नहीं होता है उसी प्रकारसे जो आहार गलेमें शीघ्रतासे प्रवेश पाता हुआ अपने रसास्वादका जनक नहीं होता है ऐसा वह आहारकि जिसके रसका आस्वाद उपभोक्ताको अलब्ध हो वह बिलोपम आहारहै २ तथा तृतीय प्रकारका जो पाणमांसोपम आहार है वह चाण्डालके शरी. रके मांस जैसा होता है ३ और जो चौथे प्रकारका आहार है यह पुत्रके मांसके जैसा होता है ४ ये आहार क्रमसे शुभ, सम, अशुभ और अशुभतर होते हैं ऐसा जानना चाहिये.
मनुष्योंका आहार चार प्रकारका होता है जैसे अशन पान खादिम तथा स्वादिम.
બિલોપમ આહાર–બિલ એટલે દર. અહીં બિલ શબ્દ બિલમાં પ્રવિષ્ટ થતાં દ્રવ્યને વાચક છે. આ બિલમાં પ્રવેશ કરતાં દ્રવ્યની સાથે જે આહારને સરખાવી શકાય છે તે આહારને “બિલોપમ આહાર” કહે છે. એટલે કે બિલમાં પ્રવેશ કરતે પદાર્થ જે પ્રકારે પિતાના રસાસ્વાદનું પ્રદાન કરાવનારે હેતે નથી એજ પ્રમાણે જે આહાર ગળામાં શીઘ્રતાથી પ્રવિષ્ટ થવાને કારણે પિતાના રસાસ્વાદને પ્રદાતા થતું નથી એવા આહારને બિલોપમ કહે છે. ઉપભોક્તા એવા આહારના રસનો આસ્વાદ કરી શકતો નથી.
પાણમાં પમ આહાર–આ આહાર ચાંડાળના શરીરના માંસ જેવો હોય છે. પુત્રના માંસ જેવા આહારને પુત્રમાં પમ આહાર કહે છે
આ ચારે પ્રકારના આહાર તે અનુક્રમે શુભ, સમ, અશુભ અને અશુભતર
गाय छे.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #285

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०४ आशीविषस्वरूपनिरूपणम्
" देवाणं " इत्यादि-देवानामाहारश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-वर्णवान् प्रशस्तवर्णसम्पन्नो वाऽतिशयितवर्णसम्पन्नः, प्रशंसायां वाऽतिशायने मतुविधानात् , एवमग्रेऽपि १, तथा-गन्धवान् २, रसवान् ३, स्पर्शवान् ४। (३)॥ सू०३।। _पूर्वमाहार उक्तः, स च भक्षणीय इति भक्षणाधिकारादाशीविषान् निरूपयितुमाह___ मूलम् -चत्तारि जाइ आसीविसा पण्णत्ता, तं जहा-विच्छअजाइ आसीविसे १, मंडुक्काजाइ आसीविसे २, उरगजाइ आसीविसे ३, मणुस्तजाइ आसीविसे ४ विच्छुयजाइ आसीविसस्स णं भंते ! केवइए विसए पण्णत्ते ? पभू णं विच्छ्रजाइ
आसीविसे अद्धभरहप्पमाणमेत्तं बोदि विसेणं विसपरिणयं विसदृमाणिं करित्तए विसए से विसट्टयाए नो चेव णं संपत्तीए कासी वा करेइ वा करिस्तइ वा । १ मंडुक्कजाइ आसीविसस्स पुच्छा, पभू णं मंडुक्कजाइ आसोविसे भरहप्पमाणमेत्तं वोदिं विसेणं विसपरिणयं विसट्टमाणिं सेसं तं चेव जाव करिस्सइ वा २। उरगजाइ पुच्छा, पमू णं उरगजाइ आसीबिसे जंबूदीवपमाणमेत्तं बोंदि तं चेव जाव करिस्सइ वा ३। मणुस्सजाइपुच्छा,
देवोंका आहार चार प्रकारका होता है जैसे-प्रशस्त वर्णवाला, प्रशस्त गंधवाला, प्रशस्त रसवाला और प्रशस्त स्पर्शवाला अथवा यह प्रशस्त वर्णसम्पन्न होता है अतिशयित वर्णसे युक्त होता है इसी प्रकार गन्धादिकोंमें भी जानना चाहिये ।।सू०३।।
મનુષ્યના આહારના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) અશન, (२) पान, (3) माहिम अने (४) २ाहिम,
દેના આહારને નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) પ્રશસ્ત पवाणी, (२) प्रशस्त पाणी, (३) प्रशस्त २सवाणे मन (४) प्रशस्त સ્પર્શવાળે એટલે કે તેમના આહાર પ્રશસ્ત વર્ણ સંપન્ન હોય છે, અને અતિશયિત વર્ણ યુક્ત હોય છે એવું જ કથન ગળ્યાદિમાં પણ સમજવું. સૂ. ૩
श्री स्थानांग सूत्र :०३

Page #286

२७०
स्थानासूत्रे पभू णं मणुस्साजाइआसापिसे समयखेत्तपमाणमेत्तं बोदि विसेणं विसपरिणयं विसहमाणिं करित्तए, विसए से विसट्टयाए नो
चेव णं जाव करिस्सइ वा । सू० ४ ॥ ____ छाया-चत्त्वारो जात्याशीविषाः प्रज्ञप्ताः, नद्यथा-सृश्चिकजात्याऽऽशीविषः मण्डूकजात्याऽऽशीविषः २, उरगजात्याऽऽशीविषः ३, मनुष्यजात्याऽऽशीविषः४।
वृश्चिकजात्याऽऽशीविषयस्य खलु भदन्त ! कियान विषयः प्रज्ञप्तः १, प्रभुः खलु तृश्चिकनात्याऽऽशीविषः अद्धभरतप्रमाणमात्रां बोन्दि विषेण विषपरिणतां विदलयन्ती कर्तु, विषयस्तस्य विषार्थतया नैव खलु सम्पत्त्या अकार्षीद्वा करोति चा करिष्यति वा ११
मण्डूकनात्याऽऽशीविषस्य पृच्छा, प्रभुः खलु मण्डूकजात्याऽऽशीविषः मरतममाणमात्रां बोन्दि विषेण विषपरिणतां विदलयन्तीं शेष तदेव यावत् करिष्यति वा २॥
उरगजातिपृच्छा, प्रभुः खलु उरगजात्याशीविषः जम्बूद्वीपप्रमाणमात्रां बोन्दि तदेव यावत् करिष्यति या, ३ __ मनुष्यजातिपृच्छा, प्रमुः खलु मनुष्यजात्याशीविष: समयक्षेत्रप्रमाणमात्रां बोन्दि विषेण विषपरिणतां विदलयन्ती कर्तु, विषयः स पिपर्यतया नैव खलु यावत् करिष्यति वा । सू०४। ___टीका-" चत्तारि जाइआसीविसा" इत्यादि- जात्याशीविषाः-जातितः= जन्मतः आशीविषा:-विषधराः प्राणिनश्चतुर्विधाः प्रोक्ताः, तद्यथा-वृश्चिकजात्या
अब सूत्रकार भक्षणके अधिकारको लेकर आशीविषोंकी प्ररूपणा करते हैं-' चत्तारि जाइ आसीविसा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ४॥ ___ आशीविष चार प्रकारके होते हैं जैसे-वृश्चिक जात्याशीविष १ मण्डूकजात्याशीविष २ उरगजात्याशीविष ३ और मनुष्यजात्याशीविष ४ जो प्राणी जातिसे जन्मसे आशीविष विषधर होते हैं ये जात्याशीविष हैं.
ભક્ષણને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર આશીવિષેની પ્રરૂપણ કરે છે–
" चत्तारि जाइ आसीविसा पण्णत्ता" त्याह-(सू. ४) __साशीविष या२ ५४१२। Jan छ-(१) वृश्चित त्याशाविष, (२) भ' त्याशीविष, (3) ७२त्याशीविष मने (४) मनुष्य त्या विष. જે જીવ જન્મથી જ આશીવિષ (વિષધર) હોય છે તેને “જાત્યાશીવિષ” કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #287

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०४ आशीविषस्वरूपनिरूपणम्
शीविषः १, मण्डूकजात्याशीविषः २, उरगजात्याशीविषः ३ मनुष्यजात्याशी
विषः ४ । तत्र प्रत्येक विषयप्रश्नः
61
".
बिच्छु बजाई आस विसरले " - त्यादि - हे भदन्त । वृश्चिकजात्याशीविषस्य किपान् विषस्य विषयः प्रज्ञप्तः १ इति प्रश्नः प्रभुराह - हे गौतम! रविकजान्याशीविषः खलु अर्द्धभरतप्रमाणमात्राम् - अर्द्ध भरतस्य प्रमाणं सातिरेकत्रिषषष्टय · धिक योजनशतद्वयलक्षणमेव मात्रा = प्रमाणं यस्यास्तां बोन्दि-शरीरं विषेण करणभू तेन विपपरिणतां विषव्याप्ताम्, विदलयन्तीं विदलकरण समर्थां परविनाशनशीलामित्यर्थः कर्तु प्रभुः समर्थोऽस्ति । तस्यश्चिकस्य विषयः विपार्थतया विपमेवार्थी त्रिपा redes Hlat faषार्थता तथा नैव खलु सम्परया - एतादृशशरीरप्राप्त्या वृश्चिकः प्र० - हे भदन्त वृश्चिक जात्याशीविषके विषका विषय कितना कहा गया है ?
उ०- वृश्चिकजात्याशीविषका विष, भरतक्षेत्रका जितना प्रमाण है उसके आधे प्रमाणवाले शरीरको व्याप्त कर मकता है उसे विदलन अर्थात् विनाश करने की की शक्ति से युक्त कर सकता है भरतक्षेत्र का विस्तार ५२६, ६ योजनका कहा गया है इसका आधासे कुछ अधिक २६३ योजन होता है इतने as arrat भी वृश्चिक अपने विषसे विषरूपमें परिणत कर सकता है उसे पूरे रूपमें व्याप्त कर सकता है उसे दूसरेको विनाश करनेवाला कर सकता है यह ऐसा कथन उसके विष की शक्तिको प्रकट करने के लिये कहा गया है यद्यपि आज तक ऐसा देखा नहीं गया है न देखा जाता है और न देखा जावेगा परन्तु यदि उसका विष व्याप्त होना चाहे तो
પ્રશ્ન—હૈ ભગવન્ ! વૃશ્ચિક જાત્યાશીવિષના વિષને વિષય કેટલેા કહ્યો છે. ઉત્તર – વૃશ્ચિક જાત્યાશીવિષનું વિષ ભરતક્ષેત્ર કરતાં અર્ધા પ્રમાણવાળા શરીરને વ્યાપ્ત કરી શકે છે અને તેને વિદલન અર્થાત્વિનાશ કરવાની શકતીથી યુક્ત કરી શકે છે. ભરતક્ષેત્રના વિસ્તાર પર૬ ચેાજનને કહ્યો છે તેનાથી અર્ધો એટલે કે ૨૬૩ યેાજન કરતાં થાડા વધારે ચેાજનના વિસ્તાર સમજવેા. એટલા મોટા શરીરને પણ વીંછી પેાતાના વિષથી વિષ રૂપે પરિણુત કરી શકે છે-તેને સંપૂર્ણ રૂપે વ્યાપ્ત કરી શકે છે અને તેનાથી ખીજાને વિદ્યીણ અવસ્થાવાળું કરી શકે છે.
२७१
આ કથન તેના વિષની શક્તિ "તાવવા માટે જ કરવામાં માન્યું છે જો કે એવું કદી બન્યુ નથી, મનતુ નથી અને ખનવાનું પણ નથી. સૂત્રકાર અહી' એ વાત જ પ્રકટ કરવા માગે છે કે તેનુ' વિષે અધ જ'ભૂપ્રમાણુ શરી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #288

૨૭૨
स्यानाङ्गसत्रे अकार्षीद्वा करोति वा करिष्यति वा । त्रिकालनिर्देशश्चाशीविषाणां त्रिकालयर्तिस्वसूचनार्थः । (१)
" मंडुक्कजाइआसीविसस्से" त्यादि-प्राग्वत् , नवरम्-मण्डूकसूत्रे 'भरतक्षेत्रप्रमाणमात्रां वोन्दि ' इति, उरगसूत्रे जम्बूद्वीपप्रमाणमात्रां बोन्दि, इति, मनुष्यसूत्रे समयक्षेत्र प्रमाणमात्रां बोन्दिम् , इति बोध्यम् ।। सू० ४ ॥ इतने वडे शरीरमें भी वह पूर्णरूपसे व्याप्त हो सकता है ऐसी उसकी शक्ति है ऐसा कथन उसकी शक्तिके प्रभावको प्रकट करने के लियेही सूत्रकारने कहाहै। "मंडकजाइ आसीविसे' इत्यादि-इस सूत्रका प्रश्नोदभावन पहिले जैसाही है अर्थात् हे भदन्त ! मण्डूकके विषका विषय कितना कहा गया है ? उत्तर में प्रभुने कहा है कि-मण्डूकका विष भरतक्षेत्र प्रमाणवाले शरीरको भी अपने प्रभावसे प्रभावित कर सकता है यद्यपि ऐसी बात अभी तक हुई नहीं है, न होती है और न होनेवाली है परन्तु यह उसकी शक्ति मात्रका प्रदर्शन किया गया है इसी तरहसे उरग (सर्प)का जो विष है वह अपने प्रभाषसे जम्बूद्वीप प्रमाणवाले शरीरको प्रभावित कर सकता है अर्थात् इतने बडे शरीरमें वह व्याप्त हो सकता है उसे विचलित कर सकता है परन्तु यह केवल उसके प्रभावका प्रदर्शन मात्र है क्योंकि ऐसा न पहिले कभी हुआ है न होने. वाला है और न होता है इसी प्रकारसे मनुष्यका जो विष है वह भी રમાં પણ સંપૂર્ણ રૂપે વ્યાપ્ત થઈ શકે છે. તેના વિષની શક્તિનો પ્રભાવ બતાવવા માટે જ આ કથન કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું.
" मंडुक्कजाइआसीविसे" त्याहપ્રશ્ન–હે ભગવન! દેડકાના વિષને વિષય કેટલો કહ્યો છે?
ઉત્તર–-દેડકાનું વિષ ભરતક્ષેત્રના જેટલા પ્રમાણવાળા શરીરને પણ વ્યાપ્ત કરી શકે છે. જો કે એવી વાત કદી બની નથી, બનતી પણ નથી અને બનવાની પણ નથી. આ વાત તે તેના વિષની શક્તિ બતાવવા નિમિત્તિ જ કહેવામાં આવી છે. એ જ પ્રમાણે ઉરગ (સર્પ)નું ઝેર પણ જબૂદ્વીપપ્રમાણ શરીરને વ્યાપ્ત કરી શકે છે, તેને વિદીર્ણ કરી શકે છે. આ વાત પણ તેના વિષને પ્રભાવ પ્રકટ કરવા નિમિત્તે કરવામાં આવ્યું છે, પરન્ત એવું ક્રી બન્યું નથી, બનતું નથી અને બનવાનું પણ નથી. એ જ પ્રમાણે મનુષ્યનું વિષ પણ સમયક્ષેત્ર (અઢી દ્વિીપ) પ્રમાણ શરીરને પિતાના પ્રભાવથી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #289

सुधा टीका स्था०४ उ०४ स० ५ व्याधिभेदनिरूपणम्
२७३ विषपरिणामो हि व्याधिरिति तदधिकाराद् व्याधिभेदान्निरूपयितुमाह
म्लम्-चउविहे वाहि पण्णत्ते, तं जहा-वाइए १, पित्तिए २, सिंमिए ३, संनिवाइए ४॥
चउव्यिहा तिगिच्छा पण्णत्ता, तं जहा-विज्जो १, ओसधाई २, आउरे ३, परिचारए ४॥ सू० ५॥ ___ छाया-चतुर्विधो व्याधिः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-बातिकः १, पैत्तिकः, श्लैष्मिकः ३, सानिपातिकः ४।
चतुर्विधी चिकित्सा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-वैद्यः १, औषधानि २, आतुरः ३, परिचारकः ४। ॥ मू० ५॥ समय क्षेत्र (अढाई द्वीप) प्रमाणवाले शरीरको अपने प्रभावसे प्रभापित कर सकता है ऐसा जानना चाहिये यह सब कथन किसके विषका कितना विषय है इस बातको प्रकट करनेके लिये किया गया है ।सू०४॥
विषका परिणाम व्याधिरूप होता है अतः अब सूत्रकार व्याधिके भेदोंका निरूपण करते हैं-"चउबिहे वाही पण्णत्ते" इत्यादि सूत्र ५ ॥
सुत्रार्थ-व्याधि चार प्रकारकी कही गई है-जैसे-वातजन्य व्याधि १ पित्तजन्य व्याधि २ कफजन्य व्याधि ३ और सन्निपातजन्य व्याधि ४
चिकित्सा चार प्रकारकी कही गई है जैसे--वातकी चिकित्सा १ पित्तकी चिकित्सा २ कफकी चिकित्सा ३ और सनिपातकी चिकित्सा ४ પ્રભાવિત કરવાને સમર્થ હોય છે. આ કથન પણ તેને પ્રભાવ બતાવવા નિમિત્તે જ કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું.
આ કથન વીછી આદિના વિષને કેટલો વિષય છે તે પ્રકટ કરવા માટે જ કરવામાં આવ્યું છે. એ સૂત્ર !
વિષનું પરિણામ વ્યાધિ રૂપ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર વ્યાધિના लेढार्नु नि३५५ ४२ छ-" चउब्बिहे बाही पण्णत" त्याह-सू. ५
सूत्राथ-याधिना या२ ५४१२ ४ा छ–(१) वातन्य, (२) पित्तन्य, (3) ४३०४न्य मने (४) सन्निपात न्य.
ચિકિત્સા ચાર પ્રકારની કહી છે-(૧) વાતની ચિકિત્સા, (૨) પિત્તની यित्सा, (3) ४५नी (Asal भने (४) सन्निपातनी शित्सिा ,
स्था०-३५
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #290

-
ર૭૪
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-" चउव्यिहे बाही " इत्यादि
व्याधिः-रोगः चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-वातिकः-बातो-वायुः, तस्माज्जातो वातिका वायुप्रकोपोत्पन्नः १, पैत्तिकः-पित्तप्रकोपभवः २, श्लैष्मिकःकफप्रकोपजातः ३, सान्निपातिक वातादिषु द्वयोस्त्रयाणां वा संयोगजः । वातादीनां स्वरूपमन्यत्राभिहितम् । तत्र वातस्वरूपं यथा
" तत्र रूक्षो लघुः १ शीतः २ खरः ३ सूक्ष्म ४ श्वलो ५ ऽनिलः" इति । पित्तस्य यथा-पित्तं सस्नेह १ तीक्ष्णो २ ष्णं ३ लघु ४ विश्रं ५ सरं ६ द्रवम् ७।" इति, कफस्य-यथा-कफो गुरु १ हिमः २ स्निग्धः ३ प्रक्लेदी ४
टीकार्थ-व्याधि नाम रोगका है वातके प्रकोपसे जो रोग होता है वह पातिक व्याधि है, पित्तके प्रकोपसे जो व्याधि उत्पन्न होती है वह पैतिक व्याधि है, कफके प्रकोपसे जो रोग उत्पन्न होता है बह श्लैष्मिक व्याधि है, एवं वात आदिकोंमें दो या तीनके संयोगसे जो व्याधि उत्पन्न होती है वह सान्निपातिक व्याधि है । वातादिकोंका स्वरूप अन्यत्र कहा गया है जैसे-वातका स्वरूप ऐसा है__" तत्र रूक्षो लघुः शीतः" इत्यादि अनिल अर्थात् वायु, हलका ठंडा खर कर्कश स्पर्शवाला, सूक्ष्म और चल-चलन स्वभाववाला होता है। पित्तका स्वरूप ऐसा है-" पित्तं सस्नेह तीक्ष्णोष्णं " पित्त चिकना, तीखा, उष्ण-गरम, हलका, कच्चा गन्धवाला सर-सरण-गमन स्वभा. ववाला, द्रव-तरल और ढीला होता है। ટીકાર્ચ-વ્યાધિ એટલે રોગ. વાયુના પ્રકોપથી જે રેગ થાય છે તેને વાતજનિત વ્યાધિ કહે છે. પિત્તના પ્રકોપથી જે રોગ થાય છે તેને પિત્તજન્ય વ્યાધિ કહે છે. કફના પ્રકોપથી જે રોગ થાય છે તેને લેમ્બિક વ્યાધિ (કફ જનિત व्याथि) ३ छे.
વાત, પિત્ત અને કફ, આ ત્રણેના પ્રકેપથી અથવા તેમાંથી ગમે તે બેના પ્રકોપથી જનિત રોગને સાન્નિપાતિક વ્યાધિ કહે છે. વાતાદિકનું સ્વરૂપ અન્યત્ર પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. વાતનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે
"तत्र रूझो लघुः शीतः ” त्याहि भनित-पायु-५५न-सी, 31, ખર-કઠેર સ્પર્શવાળે, સૂક્ષમ અને ચલ-ચલન સ્વભાવવાળ હોય છે.
पित्तनुं २१३५ । प्रभाव छ “ पित्तं सस्नेह तीक्ष्णोण्णं " ,त्या पित्त ४ि५', ताभु, ], १२भ, ७, ४ायी पाणु, १२-स२Y-गमन સ્વભાવવાળું દ્રવ-તરલ અને ઢીલું હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #291

सुघा टीका स्था० ४३४.सू०५ व्याधिमेदनिरूपणम् स्थिर ५ पिच्छिलः । ” इति, सन्निपातस्य-यथा-सन्निपातस्तु सङ्कीर्णलक्षणो द्वयादिमीलकः " इति ।
वातादीनां कार्याण्यपि तत्राऽभिहितानि, तत्र वातस्य कार्य यथा" पारुष्य-सङ्को चन-तोद-शूल-श्यामत्व-मङ्गव्यथ-चेष्टभङ्गाः ।
सुप्तत्व-शीतत्व-वरत्व-शोषाः कर्माणि वायोः प्रवदन्ति तज्ज्ञाः।१।" इति। पित्तस्य यथा-परिस्रव-स्वेद-विदाह-रागा वैगन्ध्य-संक्लेद-विपाक-कोपाः।
प्रलाप-मूर्छा-भ्रमि-पीतभावाः पित्तस्य कर्माणि वदन्ति तज्ज्ञाः ।२।"इति कफस्य यथा-श्वेतत्व-शीतत्व-गुरुत्व-कण्डू-स्नेहोपदेह-स्तिमितत्वलेपाः ।
कफका स्वरूप ऐसा है-"कफो गुरुहिमः स्निग्धः ” इत्यादि कफगुरु-भारी ठंडा चिकना क्लिन्न-गीला स्थिर होता है।
सन्निपातका स्वरूप ऐसा है-" सन्निपातस्तु संकीर्ण लक्षणो द्वयादि मीलकः" वातादिकोंके कार्य भी यहां कहे गये हैं--
चातका कार्य ऐसा कहा है-“पारुष्यसंकोचनतोदशूल" इत्यादि अर्थात् शरीरमें कठिनता, संकोच, सूजन, शूल, श्यामता अंगपीडा और चेष्टाका भंग, अधिक निद्रा होना. शरीरमें ठंडापन, खरदरापन और कंठशोष होना इत्यादि है।
पित्तका कार्य " परिस्रवस्वेदविदाहरागा" इत्यादि अर्थात् लार आदि टपकना, पसीना, दाह, तग, दुर्गन्ध, गीला, पाककुपित होना, चकना मूर्छा, चक्कर चढना, शरीरमें पीलापन इत्यादि है।
___४५नु २१३५ मा प्रमाणे ४यु छ " कफ गुरुहिमस्निग्धः” त्या ३३ ४-मारे, ४'31, ४ि!, ४सी-न-२५ मने स्थि२ डाय छे.
सन्निपातनुं ५५३५ AL RD ४युं छ-" सन्निपातस्तु संकीर्णलक्षणो द्वयादि मीलकः "
पायुनु ४ मा प्रमाणे सयुं छे “ पारुप्यसंकोचनतोदशूल " त्या અર્થાત્ શરીરમાં કઠણતા, સંકોચ, સોજો, ફૂલ, કાળાશ, અંગપીડા અને ચેષ્ટાને ભંગ તેમજ ઉંઘ વધારે આવવી, શરીરમાં ઠંડાપણું, ખરબચડાપણું અને કંઠશેષ-ગળું સુકાવું એ રીતે કહ્યું છે.
पित्तनुं -“ परिस्रवस्वेदविदाहरागा” त्या अर्थात् मानि ८५४, ५२सेवा, हाड, २, ५ ढlaru, सुषित थयु, ५४', भूछा આવવી ચકકર આવવા, શરીર પીળું પડવું ઈત્યાદિ હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #292

२७६
स्यानागसत्रे उत्सेध-सम्पात-चिरक्रियाश्च कफस्य कर्माणि वदन्ति तज्ज्ञाः ।३।” इति ।
अनन्तरं व्याधिरुक्तः, अधुना तचिकित्सामाह-" चउब्धिहा तिगिच्छा" इत्यादि-चिकित्सा-व्याधिप्रतीकारः, चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-वैद्यः-प्रसिद्धः १, औषधानि-हरीतक्यादिरूपाणि २, आतुरः-रोगातः ३, परिचारक:-शुश्रूषुः, एतत्सूत्रोक्तमपरैरप्यनुदितम्
"भिषग् द्रव्याण्युपस्थाता रोगी पादचतुष्टयम् । चिकित्सितस्य निर्दिष्टं प्रत्येकं तच्चतुर्गुणम् । १ । दक्षो विज्ञातशास्त्रार्थों दृष्टकर्मा शुचिभिषक् । बहुकल्पं बहुगुणं सम्पन्नं योग्यमौषधम् । २ । अनुरक्तः शुचिर्दक्षो बुद्धिमान् परिचारकः । आढयो रोगी भिषग्वश्यो ज्ञापकः सत्त्ववानपि । ३ ।" इति,
इति द्रव्यरोगचिकित्सा। कफका कार्य इस प्रकार है-"श्वेतत्व शीतत्व गुरुत्व कण्डू "इत्यादि शरीरमें सफेदी, ठंडक, भारीपन, कण्डू-खाज, चिकनापन, इत्यादि है
"चउविहे तिगिच्छा " व्याधि प्रतिकाररूप चिकित्सा चार प्रकार की कही गईहै ऐसा कथन करते हैं-इनमें एक कारण वैद्यहै, दूसरा कारण औषधियां हैं, तीसरा रोगात है, और चौथा परिचारिक शुश्रूषा करनेवाला है। इस चिकित्सा सूत्र में जो कहा गयाहै दूसरे जनोंने भी इसे इस प्रकारसे अनुमोदित किया है
“ भिषक द्रव्याणि उपस्थाता" इत्यादि ।
वह जो वैद्य आदिके भेदसे चिकित्सा चार प्रकारकी कही गई है वह द्रव्यरोगकी चिकित्साको लेकर कहा गया है, मोहरूप भायरोगकी ___ ४३नु ाय An प्रमाणे ४धुं छे “ श्वेतत्वशीतत्त्वगुरुत्वकण्डू " त्यादि शरीरमा सही, ४४, मारेपा ४९४-१ाण मावी, शिsg!पात्याहि छे.
? આ પ્રમાણે વ્યાધિઓનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર વ્યાધિઓના प्रति१२ ३५ रिसानु ४थन ४२ छ-" चउव्विहा तिगिच्छा"
ચિકિત્સા ચાર પ્રકારની કહી છે–(૧) ચિકિત્સા કરવામાં પહેલો મદદ॥२ वह मन छ, (२) मौषधिया ५२ मिसिामा २ भूत मन छ, (3) રોગા (રોગી) પણ તેમાં કારણભૂત બને છે અને (૪) પરિચારક કે પરિ. ચારિકાએ પણ ચિકિત્સામાં કારણ રૂપ બને છે. આ વાતને અન્ય લોકેએ ५५ अनुमाहित ४२री छ.-"मिषक द्रव्याणि उपस्थाता " त्याहि वै महिना
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #293

सुघा टीका स्था०४३०४९०५ व्याधिभेदनिरूपणम्
२७७ मोहरूपभावरोगचिकित्सात्वेवम्" निधिगइ निब्बलोमे तव उद्घाणमेव उन्मामे ।
वेयावचाहिंडणमंडलिकप्पट्ठियाहरणं । १ । छाया-"निर्विकृतिः निर्बलम् अवमं तप ऊर्ध्वस्थानमेव उद्भ्रामः ।
वैयावृत्त्याऽऽहिण्डनमण्डली कल्पस्थिताऽऽहरणम् । १ । __ अयमर्थः-निर्विकृतिः-विकृतिपत्याख्यानम् , निर्बलम्-बल्लचणकाद्यन्नविशेषः' अवमं-न्यूनम् अवमोदरी, तपः-आचामाम्लादि, ऊर्ध्वस्थान कायोत्सर्गः, उद्घामो. मिक्षार्थभ्रमगम् , वैयावृत्त्यम्-अन्नपानादिभिः साहाय्यकरणम् , आहिण्डनं-देशेषु विहारः, मण्डली-सूत्रार्थ समूहः, एषा मोहचिकित्सा । अत्र आहरणम् उदाहरणंकल्पस्थिता-मर्यादास्थिता कुलवधूः । मू० ५ ॥ पूर्व चिकित्सोक्ता, सा च चिकित्सकाधीनेति चिकित्सकं निरूपयति
मूलम्-चत्तारि तिगिच्छया पण्णत्ता, तं जहा--आय तिगिच्छए नाममेगे नो परतिगिच्छए १, परतिगिच्छए नाममेगे चिकित्सा इस प्रकारसे है--" निविगइ तिव्वलोमे इत्यादि) ___इसका अर्थ इस प्रकारसे है-घृतादि विकृतियोंका प्रत्याख्यान करना निर्बल बल्लादि अन्न विशेषका उपयोग करना, अर्थात् भारी खोराक न लेना अयम-भूखसे काम करना, ऊनोदर तप करना, आचामाम्ल आदिकी तपस्या करना कायोत्सर्ग करना, भिक्षाके निमित्त भ्रमण करना, अन्नपान
आदिसे वृद्धग्लान आदि साधुजनोंकी सेवा करना एक देशसेदूसरे देशों विहार करना और मूत्रका अर्थका और तदुभयका पठन पाठन करना आदि ये सब मोहरूप भावरोगकी चिकित्सारूप है ॥मू०५॥ ભેદથી ચિકિત્સા જે ચાર પ્રકારની કહી છે તે દ્રવ્યાગની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે. મહરૂપ ભાવગની ચિકિત્સા આ પ્રકારની છે–
"निविगइ तिब्वलोमे" त्याह. २॥ ॥थानी भावार्थ नीचे प्रमाणे છે-ઘી આદિ વિકૃતિઓના પ્રત્યાખ્યાન કરવા, નિઃસત્વ અને વિશેષોને ઉપયોગ કરે, ભુખ હોય તેના કરતા અ૯પ આહાર કરે, ઊદરી તપ કરવું, આયંબિલ આદિ તપસ્યા કરવી, કાત્સર્ગ કર, ભિક્ષા નિમિત્તે બ્રમણ કરવું, વૃદ્ધ, લાન (બિમાર) આદિને માટે અન્નપાન લાવી દઈને તેમની સેવા કરવી, એકદેશમાંથી બીજા દેશમાં વિહાર કર, તથા સૂત્રનું, અર્થનું અને તે બન્નેનું પઠન પાઠન કરાવવું, આદિ કાર્યો મેહરૂપ ભાવરોગની ચિકિત્સા રૂપ છે એમ સમજવું. એ સૂ. પા
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #294

स्थानाङ्गसूत्रे नो आयतिगिच्छए । आयतिगिच्छएवि, परतिगिच्छएयि ३। नो आयतिगिच्छए नो परतिगिच्छए । (१)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा -वणकरे णाममेगे णो यणपरिमासी १, वणपरिमासी नाममेगे जो वणकरे २, एगे वणकरे वि वणपरिमासी वि ३, एगे णो वणकरे णो वणपरिमासी ४॥ (१)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-वणकरे णाममेगे णो वणसारक्खी ४ (२)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-वणकरे णाममेगे णो वणसरोही ४ (३)
चत्तारि वणा पण्णत्ता, तं जहा-अंतोसल्ले नाममगे णो बहिसल्ले ४ (१) एवामेय चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-अंतोसल्ले गाममेगे णो बाहिंसल्ले ४ (२) __चत्तारि वणा पण्णता, तं जहा-अंतोदुढे णाममेगे णो
हेदुटे णाममेगे णो अंतोदुटे, ४, (३) एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-अंतो दुढे णाममेगे णो बाहिदुढे ४ (४)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--सेयंसे णाममेगे सेयंसे १, सेयंसे णाममेगे पावंसे २, पायंसे णाममेगे सेयंसे ३, पावंसे णाममेगे पावसे ४, (१)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--सेयंसे णाममेगे सेयंसेत्ति सालिसए, सेयंसे गाममेगे पावंसेत्ति सालिसए ४ (२)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #295

सुधा टीका स्था०४ उ.४ सू. ६ चिकित्सक स्वरूपनिरूपणम्
२७९
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा -सेयंसे णाममेगे सेयंसेत्ति मण्णइ, सेयंसेत्ति णाममेगे पावसेत्ति मण्णइ ४, (३)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा सेयंसे णाममेगे सेयंसेत्ति सालिसए मण्णइ, सेयंसे णाममेगे पावसेत्ति सालिसए मण्णइ ४ ( ४ )
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - आघवइत्ता णाममेगं णो परिभावइत्ता, परिभावइत्ता णाममेगे णो आघवता ४ (५) चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा आघवत्ता णाममेगे णो उंछजीविसंपन्ने, उंछजीविसंपन्ने नाममेगे णो आघवइत्ता ४ (६)
-B
चव्विहा रुक्खविगुव्यया पण्णत्ता, तं जहा पवालत्ताए १, पत्तत्ताए २, पुष्कत्ताए ३, फलत्ताए ४ (७) ॥ सू० ६ ॥
छाया - चत्वारश्चिकित्सकाः प्रज्ञसाः, तद्यथा- आत्मचिकित्सको नामैको नो पर चिकित्सकः १, पर चिकित्सको नामैकः नो आत्मचिकित्सकः २ । एक आत्मचिकित्सोऽपि परचिकित्सकोऽपि ३, एको नो आत्मचिकित्सकः नो परचिकित्सकः ४, (१)
9
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-व्रणकरो नामैको नो व्रणपरिमर्शी १, व्रणपरिमर्शी नामैको नो व्रणकरः २, एको व्रणकरोऽपि व्रणपरिमयेपि ३, एको नो व्रणकरो नो व्रणपरिमर्शी ४ । ( १ (
9
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-वणकरो नामैको नो व्रणसंरक्षी ० ४। ( २ )
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-वणकरो नामैको नो व्रणसंरोही ० ४ । ( ३ )
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #296

૨૮૦
स्थानाङ्गसूत्रे चत्वारो व्रणाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अन्तःशल्यो नामैको नो बहिःशल्यः, (१) एपमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-अन्तःशल्यो नामैको नो बहिः शल्यः ४, (२) __चत्वारो व्रणाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अन्तर्दुष्टो नामैको नो बहिर्दुष्टः, बहिर्दुष्टो नामैको नो अन्तर्दुष्टः० ४ ( ३ )। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाअन्तर्दुष्टो नामैको नो बहिदुष्ट०४, (४)
चखारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-श्रेयान् नामैकः श्रेयान् १, श्रेयान् नामैकः पापीयान् २, पापीयान् नामैकः श्रेयान् ३, पापीयान् नामैकः पापी. यान् ४ (१)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-श्रेयान् नामैकः श्रेयानिति सदृशका, श्रेयान् नामैकः पापीयानिति सदृशक० ४ (२)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-श्रेयानिति नामकः श्रेयानिति मन्यते, श्रेयानिति नामैकः पापीयानिति मन्यते० ४, ( ३)
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-श्रेयान् नामैकः श्रेयानिति सदृशकः मन्यते, श्रेयान् नामैकः पापीयानिति सदृशको मन्यते० ४, (४)
चखारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-आख्यायको नामैको नो परिभावयिता, परिभावयिता नामैको नो आख्यायक:० ४, (५) ___चत्यारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-आख्यायको नामैको नो उञ्छजी. यिका सम्पन्नः १, उच्छ जीविका सम्पन्नो नामैको नो आख्यायकः० ४, (६)
चतुर्विधा वृक्षविकुर्वणा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-प्रवालतया १, पत्रतया २, पुष्पतया, फलतया ४ ।मु०६॥
टीका-" चत्तारि तिगिच्छगा" इत्यादि
चिकित्सकाः रोगपतिकारकाः, ते च द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च । तत्र-द्रव्यतोज्वरादिरोगाणाम् , भावतस्तु रागादीनां बोध्याः, ते चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा
चिकित्सा रोग प्रतीकार चिकित्सकके आधीन होती है अतः अब सूत्रकार चिकित्सककी निरूपणा करते हैं--
"चत्तारि तिगिच्छया पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ६॥ टीकार्थ-चार चिकित्सक कहे गये हैं जैसे कोई एक चिकित्सक ऐसा होता है जो अपनी चिकित्सा करता है परकी चिकित्सा नहीं करता है १
ચિકિત્સાને આધાર ચિકિત્સક પર રહે છે તેથી હવે સૂત્રકાર ચિકિ. (सनु नि३५५५ ४२ छ-" चत्तारि तिगिच्छ या पण्णत्तो" त्यादि--(सू)
ટીકાર્થ-ચિકિત્સક ચાર પ્રકારના કહ્યા છે–(૧) કેઈ એક ચિકિત્સક એ હોય છે કે જે પિતાની ચિકિત્સા કરે છે, પણ પરની ચિકિત્સા કરતું નથી. (૨)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #297

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०६ चिकित्सकस्वरूपनिरूपणम् २८५ एक:-कश्चिचिकित्सकः आत्मचिकित्सकः-आत्मनो ज्वरादेः कामादेर्वा चिकित्सकः-प्रतिकारको भवति, किन्तु नो परचिकित्सकः-परस्य-अन्यस्य ज्यरादेः कामादेर्वा नो चिकित्सकः १, इति प्रथमः १॥ __एकः परचिकित्सको भवति न तु आत्मचिकित्सकः २, एक आत्मचिकि कोई एक चिकित्सक ऐसा होता है जो परकी चिकित्सा करताहै, अपनी चिकित्सा नहीं करता है २। तीसरा चिकित्सक ऐसा होता है जो अपनी भी चिकित्सा करता है, और परकी भी चिकित्सा करता है ३। और कोई एक चिकित्सक ऐसा होता है जो न अपनी चिकित्सा करताहै, और न परकी चिकित्सा करताहै ४।अर्थात् चिकित्सक वही होताहै जो रोगका प्रतीकार करनेवाला होता है, ये चिकित्सक द्रव्य और भायकी अपेक्षा दो प्रकारके कहे गये हैं-जो ज्वरादि रोगोंका प्रतीकार करते हैं, वे द्रव्य चिकित्सक हैं और जो रागादि रूप रोगोंका प्रतीकार करते हैं वे भाव चिकित्सक हैं। इन चिकित्सकों केही यहां ये चार प्रकार कहे गये हैं इनमें कोई एक चिकित्सक ऐसा होता है जो अपने ज्वरोदिकोंका या कामादिकका प्रतिकारक होताहै पर-अन्यके ज्वरादिका अथवा कामादिकका चिकित्सक नहीं होता है । १ ऐसा यह प्रथम विकल्प है। दूसरा कोई एक चिकित्सक ऐसा होता है जो परके ज्वरादिकोंका या કેઈ ચિકિત્સક એવો હોય છે કે જે પરની ચિકિત્સા કરે છે પણ પિતાની ચિકિત્સા કરતો નથી. (૩) કેઈ એક ચિકિત્સક એ હોય છે કે જે પોતાની ચિકિત્સા પણ કરે છે અને પરની ચિકિત્સા પણ કરે છે. (૪) કેઈ ચિકિત્સક એવો હોય છે કે જે પોતાની ચિકિત્સા પણ કરતા નથી અને પરની ચિકિત્સા પણ કરતા નથી.
ચિકિત્સક એને જ કહી શકાય છે કે જે પિતાના રોગના નિવારણ ને ઉપાય કરે છે. તેના દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ મુખ્ય બે પ્રકાર પડે છે. જે જવરાદિ (તાવ આદિ) રોગેના નિવારણને ઉપાય કરે છે તેને દ્રવ્યચિકિત્સક કહે છે, અને રાગાદિ રૂપ રોગોના નિવારણને ઉપાય કરનારને ભાવચિકિત્સક કહે છે તે પ્રત્યેકના અહીં ચાર ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧). કઈ એક ચિકિત્સક એ હોય છે જે પિતાના જવરાદિને અથવા કામાદિક વિકારને પ્રતિકાર કરનારે હોય છે. પણ પર-બીજાના જવરાદિને કે કામાદિકને પ્રતિકાર કરવાવાળા હોતા નથી. (૨) કોઈ એક ચિકિત્સક એ હોય છે કે જે અન્યના જવરાદિ રોગને અથવા કામાદિક વિકારેને ચિકિત્સક स्था-३६
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #298

૨૨
स्थानाङ्गसूत्रे
त्सकोsपि परचिकित्सकोऽपि ३, एको नो आत्मचिकित्सको नो पर चिकित्सकः । ४ । इति ।
अथाऽऽत्म चिकित्सकान् भेदतः सूत्रत्रयेणाऽऽह - " चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - एकः - आत्म चिकित्सकः, व्रणकरः - व्रणं - शरीरे क्षतं स्वयं करोतीत्येवं शीलो व्रणकरो भवति, किन्तु नो व्रणपरिमर्शी - व्रणं परिमृशनि-स्पृशतीत्येवं शीलो व्रणपरिमर्शी व्रणस्पर्शी न भवति । इति प्रथमः १ तथा - एको - व्रणपरिमर्शी भवति किन्तु व्रणकरो न भवति, इति कामादि विकारोंका चिकित्सक होता है अपने ज्वरादिकोंका या कामादिकोंका चिकित्सक नहीं होता है २ । तृतीय प्रकारका कोई एक चिकि. त्सक ऐसा होता है जो अपने ज्वरादिकों का या कामादिकोंका भी चिकित्सक होता है और परके ज्वरादिकोंका या कामादिकोंका भी चिकित्सक होता है ३ । तथा कोई एक चिकित्सक ऐसा होता है जो न अपने ज्वरादिकोंका या कामादिकोंका चिकित्सक होता है, और न परकेही ज्वरादिकोंका या कामादिकोंका चिकित्सक होता है ४ ।
अब सूत्रकार आत्मचिकित्सकोंका उनके भेदोंको लेकर तान सूत्रसे कथन करते हैं- " चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि --
पुरुष जात चार कहे गये हैं इनमें कोई एक आत्मचिकित्सक ऐसा होता है जो व्रणकर होता है व्रणपरिमर्शी नहीं होता है अर्थात् जो शरीर में क्षत- घाव स्वयं करता है पर व्रणस्पर्शी नहीं होता है १ । तथा હાય છે, પણ પેાતાના જવરાદિક અથવા કામાદિકાના ચિકિત્સક હતેા નથી. (૩) કાઇ એક ચિકિત્સક એવા હાય છે કે જે પેાતાના અને અન્યના વરા દિક રાગેાના અને કામાદિક વિકારોના ચિકિત્સક હોય છે. (૪) કાઇ એક ચિકિત્સક એવા હાય છે કે જે પેાતાના જ્વરાદિક રાગેાના અથવા કામાર્દિક વિકારાના ચિકિત્સક પણ હાતા નથી અને પરના જ્વરાદિક રાગેાના અથવા કામાદિક વિકારોના પશુ ચિકિત્સક હાતા નથી,
હવે સૂત્રકાર આત્મચિકિત્સકાના ભેદોનું ત્રણ સૂત્રો દ્વારા નિરૂપણ કરે छे - " चत्तारि पुरिसजाया " छत्याहि पुरुषाना नीचे प्रमाणे यार प्रहार ह्या છે–(૧) કાઈ એક આત્મચિકિત્સક એવા હૈય છે કે જે ત્રણકર હોય છે પણ ત્રણુપરિમશી હાતા નથી. એટલે કે જે પોતે શરીરમાં ક્ષત (ઘા) કરે છે પણ ત્રણસ્પશી હાતા નથી. (૨) કાઇ એક આત્મચિકિત્સક એવા હોય છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #299

सुधा टीका स्था० ४ उ०४सू० ६ चिकित्सकस्वरूपनिरूपणम् २८३ द्वितीयः २। तथा-एको व्रणकरोऽपि व्रणपरिमयपि च भवति । इति तृतीयः ३। एको नो व्रणकरो नो व्रणपरिमी च भवतीति चतुर्थः।४।
इति द्रव्यत्रणमाश्रित्य व्याख्या ।। भावत्रणमाश्रित्य तु-त्रणकरः-त्रणम्-अतिचारलक्षणं करोति कायेनेत्येवंशीलो भयति किं तु न व्रणपरिमर्शी-व्रणमतिचाररूपं परिमृशति-पुनः पुनः स्मरणेन स्पृशतीत्येवं शीलो न भवति, इति प्रथमः १॥ ___तथा-एकः-त्रणपरिमर्शी-अतिचारस्य स्मरणेन पुनः पुनः स्पर्शनशीलो भवति किन्तु न व्रणकर:-अतिचारकरणशीलो न भवति कायतः संसारभयादिभिः । इति द्वितीयः २। एवं शेषभङ्गद्वयम् । कोई एक आत्मचिकित्सक ऐसा होताहै जो व्रणको-घायको स्पर्श करताहै पर व्रणका करनेवाला नहीं होता है २। कोई एक तीसरा आत्मचिकित्सक ऐसा होता है जो व्रणको करनेवाला भी होता है और व्रणका स्पर्श करनेवाला भी होता ३। और कोई एक आत्मचिकित्सक ऐसा होता है जो न व्रणकर होता है और न व्रणपरिमर्शीही होता है ४। यह ब्याख्या द्रव्य व्रणको आश्रित करके की गई है भावव्रण को आश्रित कर के व्याख्या इस प्रकार से है - कोई एक आत्मचिकित्सक ऐसा होता है जो कायसे अतिचार रूप व्रणको करनेके स्वभाववाला होता है पर अतिचार रूप उस व्रणको वह पुनः पुनः स्मरणसे स्पर्श नहीं करता है १ कोई एक आत्मचिकित्सक ऐसा होता है जो अतिचार रूप व्रणको पुनः पुनः स्मरणसे स्पर्श न करनेके स्वभा
२ ४२५ सय छ ५५ प्र४२ (धा ४२ना२।) हात नथी. (3) ४ એક આત્મચિકિત્સક એ હોય છે કે જે વણકર પણ હોય છે અને ત્રણસ્પશી પણ હોય છે. (૪) કેઈ એક આત્મચિકિત્સક એ હોય છે કે જે વણકર પણ હેત નથી અને ત્રણસ્પશી પણ હેતે નથી. આ ચાર પ્રકારે દ્રવ્યત્રણને અનુલક્ષીને પાડવામાં આવ્યા છે. ભાવઘણની અપેક્ષાએ આત્મચિકિત્સકના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પડે છે-(૧) કોઈ એક આત્મચિકિત્સક એવો હોય છે કે જે કાયા વડે અતિચાર રૂપ ત્રણ કરનારો હોય છે, પરંતુ અતિચાર રૂપ તે ત્રણનું ફરી ફરીને સમરણ કરનાર હોતો નથી. એટલે કે તે અતિચારનો સ્મરણ વડે સ્પર્શ કરનારે હતો નથી. (૨) કેઈ એક આત્મચિકિત્સક એવો હોય છે કે જે અતિચાર રૂપ ત્રણને ફરી ફરીને સ્મરણ પડે સ્પર્શ કરવાના સ્વભાવવાળો હોય છે. પણ સંસારના ભય આદિને કારણે
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #300

स्थानाङ्गसूत्रे " चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एक:-कश्चित्पुरुषो व्रणकरः-द्रव्यतः शरीरे क्षतकरः, भावतोऽतिचारलक्षणवणकरो भवति, किन्तु न त्रणसंरक्षी-द्रव्यतो व्रणस्य पट्टबन्धनादिना संरक्षणकारी भावतोऽतिचारस्य सानुबन्धीभवतः कुशीलादिजनसंसर्गतन्निदानापनयनतः संरक्षणकारी न भवति । इति प्रथमः १।
तथा-त्रणसंरक्षी नामैको नो व्रणकरः इति द्वितीयः २, तथा-एको व्रणकरोऽपि व्रणसंरक्ष्यपि ३ इति तृतीयः ३१ तथा-एको नो व्रणकरो नो व्रणसंरक्षीति चतुर्थः । भङ्गत्रयं प्रथमभङ्गमनुसृत्य विवरणीयम् ।
वाला होताहै, पर संसारके भय आदिसे अतिचार करनेके स्वभाववाला नहीं होताहै इसी तरहसे शेष दो भङ्गोंका कथन भी कर लेना चाहिये। ___ " चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुष जात चार कहे गये हैं इनमेंसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो द्रव्यकी अपेक्षा अपने शरीरमें व्रणकर होता है और भावकी अपेक्षा अतिचार रूप व्रण करनेवाला होता है, किन्तु वह द्रव्यकी अपेक्षा उसका पट्टी बांधने आदि रूपसे संरक्षणकारी नहीं होताहै, और भावकी अपेक्षा अनुबन्ध सहित होनेवाले अतिचारका कुशील आदि जनके संसर्गको एवं अतिचारके कारणोंको हटानेसे संरक्षणकारी नहीं होता है ऐसा यह प्रथमभङ्ग है। तथा कोई एक आत्मचिकित्सक ऐसा होता है जो व्रणसंरक्षी होता है पर व्रणकर नहीं होता है २। कोई एक आत्मचिकित्सक ऐसा होता है जो न व्रणकर होता है, और न व्रणसंरक्षी होता है ३। तथा कोई અતિચાર કરવાના સ્વભાવવાળે હેતે નથી, એજ પ્રમાણે બાકીના બે લગા પણ સમજી લેવા.
"चत्तारि पुरिसजाया "त्यादि-पुरुषाना नाय प्रमाणे यार प्रहार પણ કહ્યા છે-(૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પિતાના શરીરમાં ત્રણ કરનારો હોય છે અને ભાવની અપેક્ષાએ અતિચાર રૂપ ત્રણ કરનારો હોય છે, પરંતુ તે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તેના પર પાટે આદિ બાંધવા રૂપ સંરક્ષણકારી હેતે નથી અને ભાવની અપેક્ષાએ અતિચારના અતિચારના કારણેને દૂર કરવાના સ્વભાવવાળ-સંરક્ષણકારી હાત નથી, કારણ કે એ માણસ કુશીલવાળા જનેને સંસર્ગ રાખનાર અને અતિ ચારેનું સેવન કરનારે હોય છે.
(૨) કેઈ એક આત્મચિકિત્સક એ હોય છે કે જે ત્રણ સંરક્ષી હોય છે પણ વણકર હેતે નથી. (૨) કેઈ એક આત્મચિકિત્સક એ હોય છે કે જે વણકર હોય છે પણ ત્રણસંરક્ષી હોતો નથી. (૪) કેઈ એક આત્મ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #301

२८५
सुघा टीका स्था० ४ उ.४ सू०६ चिकित्सकस्वरूपनिरूपणम्
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रजातानि, तद्यथा-एकः पुरुषो व्रणकरः द्रव्यतः क्षतकरः, भावतोऽति चारकरो भवति, किन्तु व्रणरोही-द्रव्यतो व्रणं संरोहयति-औषधदानादिना नैरुज्यं करोतीत्येवंशीलो वणसरोही न भवति, भावतो व्रणमतिचारं संरोहयतीत्येवं शीलो न भवति, प्राय: श्चित्ताप्रतिपत्तेः इति प्रथमः ।। ___ तथा-एको व्रणरोही-द्रव्यतः क्षतनैरुज्यकारी, भावतोऽतिचारसंशोधी च पूर्वकृतातिचारपायश्चित्तपतिपत्त्या भवति, किन्तु व्रणकरः-द्रव्यतः क्षतकरः, मावतस्तु अतिचारकरो न भवति, इति द्वितीयः २। एक आत्मचिकित्सक ऐसा होता है जो न व्रणकर होता है और व्रण. संरक्षी होता है ४ इन तीन भङ्गोंकी व्याख्या प्रथम भङ्गकी व्याख्याको हृदयंगम करके कर लेनी चाहिये।
" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुष जात चार कहे गये हैं इनमें एक पुरुष ऐसा होताहै जो व्रणकर होताहै, द्रव्यकी अपेक्षा व्रणघायको करनेवाला होता है, और भावकी अपेक्षा अतिचार करनेवाला होताहै, किन्तु यह व्रण संरोही (रुझानेवाला) नहीं होताहै-द्रव्यकी अपेक्षा औषधिदान आदिसे उसे निरोग अवस्थावाला नहीं करताहै। और भाव की अपेक्षा उन अतिचारों की प्रायश्चित्त आदि नहीं लेनेसे शुद्धि नहीं करता है, ऐसा यह प्रथमभङ्ग है। कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो द्रव्यकी अपेक्षासे व्रणको ठीक करता है और भावकी अपेक्षासे अति. चारकी शुद्धि करताहै क्योंकि पूर्वकृत अतिचारोंकी शुद्धि प्रायश्चित्तलेनेसे ચિકિત્સક એવો હોય છે કે જે વણકર પણ હોતું નથી અને ત્રણસંરક્ષી પણ હોતો નથી. બીજા, ત્રીજા અને ચોથા વિકલ્પની વ્યાખ્યા પહેલા વિક૫ની વ્યાખ્યાને આધારે સમજી લેવી.
___ "चत्तारि पुरिसजोया" - त्याहि - पुरुषांना नीचे प्रमाणे यार પ્રકાર પણ પડે છે-(૧) કેઈ એક પુરુષ વણકર હોય છે પણ ઘણુસહી હેતું નથી. એટલે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ વ્રણ (ઘા) કરનારે હોય છે અને ભાવની અપેક્ષાએ અતિચાર સેવનારે હોય છે, પરંતુ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ઔષધિ આદિ દ્વારા તેને રોગરહિત કરનારો હોતા નથી અને ભાવની અપેક્ષાએ પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ દ્વારા તે અતિચારની શુદ્ધિ કરનાર હેતે નથી. (૨) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ત્રણ સંરહી હોય છે પણ વણકર હિતે નથી. એટલે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ત્રણને ઔષધિ આદિ દ્વારા રૂઝવ. નારો હોય છે અને ભાવની અપેક્ષાએ પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ દ્વારા અતિચાની
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #302

२८६
स्थानाङ्गसूत्रे
एवं - एको व्रणसंरोह्यपि व्रणकरोऽपि इति तृतीयः ३, तथा-एको नो व्रणसंरोही नो व्रणकरः । इति चतुर्थः । ४ ।
इत्यात्म चिकित्सक निरूपणा । अथ चिकित्स्यत्रणं दृष्टान्तीकृत्य पुरुषभेदानाह - " चत्तारिवणा " इत्यादि - व्रणाश्वचारः प्रज्ञमाः, व्रणः अन्तःशल्यः - अन्तः - मध्ये शस्यं यस्यादृश्यमानतया किन्तु बहिःशल्यो - बहिः - व्रणस्यान्तर्गताल्पशल्यापेक्षया यस्य स बहिःशल्यो न भवति इति प्रथमः । १ । तथा - एको बहिःशल्यो भवति होती है किन्तु व्रणकर द्रव्यकी अपेक्षा क्षतकर (घाव करनेवाला) नहीं होता है और भावकी अपेक्षा अतिचार कर नहीं होता है ऐसा यह द्वितीय भङ्ग है । कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो व्रण संरोही भी होता है, और व्रणकर भी होता है ऐसा यह तृतीय भङ्गहै । तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो न व्रणसरोही होता है और न व्रणकर होता है ४ इस प्रकार से यह आत्मचिकित्सककी निरूपणा है
तद्यथा - एक:- कश्चिद् सोऽन्तःशल्यो भवति, बहिः प्रदेशे शल्यं
अब सूत्रकार चिकित्सा के योग्य व्रणको दृष्टान्तभूत करके पुरुष भेदोंका कथन करते हैं
" चत्तारि वणा " इत्यादि व्रण चार प्रकारके कहे गये हैं जैसेकोई एक व्रण ऐसा होता है जो अन्तःशल्यवाला होता है, किन्तु बहि:शल्य वाला नहीं होता है अदृश्यमान होनेसे नहीं दिखलाई पडनेसेमध्य में है शल्य-दुःख जिसको ऐसा वह व्रण अन्तःशल्यवाला कहा गया
શુદ્ધિ કરનારા હાય છે પરન્તુ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ત્રણ (ક્ષત-ઘાવ) કરનારા હાતા નથી અને ભાવની અપેક્ષાએ અતિચારાનું સેવન કરનારે પણુ હાતા નથી. (૩) કોઈ એક પુરુષ એવે! હાય છે કે જે ત્રણકર પણ હાય છે અને ણુસ`રાહી પણ હાય છે. (૪) કોઈ એક પુરુષ એવા હાય છે કે જે ત્રણકર પણ હાતા નથી અને ત્રણસ ́રાહી પણ હાતેા નથી, આ પ્રમાણે આશિક ત્સકનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ચિકિત્સાને ચોગ્ય ણુના દૃષ્ટાન્ત દ્વારા પુરુષ ભેદોનું કથન કરે છે—
" चत्तारि वणा ” ઇત્યાદિ——ત્રણના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે— (१) अर्ध शेड प्राण (धाव) अन्तःशदयवाणी होय छे पशु "नो वहिः शल्यः " મહિશલ્યવાળા હાતા નથી એટલે કે ફાઇ ત્રણ એવા હાય છે કે જે અદૃશ્ય માન હાવાથી અંદરને અંદર વ્યથા કરનારા હોય છે, પણ શરીરના માહ્ય ભાગમાં પીડા કરનારા હાતા નથી. અથવા કાઇ ત્રણુ એવા હાય છે કે જે આંતરિક વેદના ઉત્પન્ન કરનારા હોય છે. પણ માહ્યવેદના ઉત્પન્ન કરનારા
श्री स्थानांग सूत्र : 03

Page #303

सुघाटीका स्था०४४०४ सू०६ चिकित्सकस्वरूपनिरूपणम्
२८७
59
न तु अन्तःशल्यः, इति द्वितीयः । २ । तथा एकोऽन्तःशल्योऽपि बहिःशल्यो - ऽपि भवति, इति तृतीयः ३ । तथा-एको नो अन्तःशल्यो न बहिःसल्यः, इति चतुर्थः ४ । " एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि - एवमेव - व्रणवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - एकः कश्चित् पुरुषः अन्तःशल्यः - अन्तः - अन्तःकरत्रर्ति शल्यम् - अतिचारलक्षणं यस्य स तथा - अनालोचितातिचारो भवति न है बाहरमें जिसकी वेदना नहीं होती है ऐसा वह व्रण "नो बहिः शल्यः ऐसा कहा गया है तात्पर्य ऐसा कहा गया है कि कितनेक व्रण ऐसे होते हैं जो भीतरही भीतर दुःख देते हैं - बाहर में उनकी वेदना नहीं होती है भीतर में जितनी वेदना होती है उतनी वेदना बाहर में - बाहर के स्थान में नहीं होती है ऐसा यह प्रथमभङ्ग है । कोई एक व्रण ऐसा होता है कि जो बहिःशल्यवाला होता है भीतर में शल्यवाला नहीं होता है अर्थात् जहां वह होता है उतनेही ऊपरी स्थानमें वह वेदनाकारक होता है, भीतर में यह वेदनाकारक नहीं होता है ऐसा यह द्वितीय भङ्गहै तथा कोई एक व्रण ऐसा होता है जो भीतर बाहर दोनों स्थानोंमें वेदनाकारी होता है ऐसा यह तृतीयभङ्ग है। तथा कोई एक व्रण ऐसा होता है जो न भीतरही वेदनाकारी होता है और न बाहरही वेदनाकारी होता है ऐसा यह चौथा भङ्ग है।
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि - इसी तरहसे पुरुष जात भी चार होते हैं जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो केवल अन्तः शल्यवालाही होता है बहिः शल्यवाला नहीं होता है अर्थात् अतिचार रूप
હાતા નથી. અથવા અધિક આન્તરિક વેદના અને ઓછી બાહ્ય વેદના કરનારા હાય છે. (૨) કાઇ એક ત્રણ એવા હાય છે કે જે અહિલ્યવાળા હાય છે પણ અન્તઃશલ્યવાળા હાતા નથી. એટલે કે શરીરના જે માહ્ય ભાગમાં ત્રણ પડયે હાય એટલા ભાગમાં જ વેદના ઉત્પન્ન કરનારા હાય છે પણ આંતરિક વૈદ્યના ઉત્પન્ન કરનારા હાતા નથી. (૩) કૈાઇ એક ત્રણ એવા હાય છે કે જે આંતરિક અને બાહ્ય, ખન્ને પ્રકારની વેદ્યના ઉત્પન્ન કરનારા હોય છે. (૪) કાઈ એક ત્રણ એવેા હોય છે કે જે આંતરિક વેદનાકારી પણ હતા નથી અને બાહ્ય વેદનાકારી પણ હાતા નથી.
" एवामेव चत्तारि पुरिसजोया " इत्यादि - प्राशुना प्यार प्राशे वा पुरुषना પણ ચાર પ્રકારો કહ્યા છે—(૧) કોઈ એક પુરુષ એવે! હાય છે કે જે કેવળ અન્તઃશલ્યવાળા હોય છે પણ મહિશલ્યવાળા હાતા નથી એટલે કે અતિચાર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #304

૨૮૮
स्थानासत्रे तु बहिःशल्पः-कियापरिणतातिचार-आलोचितातिचारो न भवति, इति प्रथमः १, तथा-एको बहिःशल्यो बहिः शल्यमालोचिततया यस्य स तया-आलोचितातिचारो भवति न तु अन्तःशल्य:-अनालोचितातिचागे भवति, इति द्वितीयः २। तथा-एकोऽन्तःशल्योऽपि-अनालोचितातिचारोऽपि बहिःशल्योऽपि आलोचितातिचारोऽपि भवति, इति तृतीयः ३। तथा-एको नो अन्नःशल्यो न बहिःशल्यः। इति चतुर्थः ४. (२) शल्प जिसके अन्तःकरणमेंही रहता है बाहर में नहीं रहता है, चाहरमें तो वह जितनी भी क्रियाएँ करता है उनमें अतिचार नहीं लगाता है अतः ऐसा यह मनुष्य क्रिया परिणत अतिचारवाला नहीं होनेसे आलोचित अतिचारवाला नही होताहै, इस प्रकारका यह प्रथमभङ्ग है। तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो बहिःशल्ययालाही होताहै, अन्तःशल्यवाला नहीं होता है, ऐसा वह पुरुष बाहिरी क्रिया जो अतिचार लगते हैं, उनकी तो आलोचना नहीं करता है, केवल मानसिक अतिचारोंका ही आलोचना करता है ऐसा वह पुरुष द्वितीयभनमें लिया गया है । तथा तीसरे प्रकारका पुरुप ऐसा होता है जो कायिक और मानसिक दोनों प्रकारके भी अतिचारोंकी आलोचना नहीं करता है अर्थात् मानसिक अतिचारोंकी आलोचना नहीं करनेसे अन्तःशल्यवाला भी होता है, और बाहिरी क्रियामें आगत अतिचारोंकी आलोचना नहीं करनेसे बहिःशल्यवाला भी होता है ऐसा वह पुरुष तृतीय भङ्गवाला होता है । तथा चतुर्थ भङ्गमें वह पुरुष રૂપ શલ્ય કેવળ તેના અંતઃકરણમાં જ રહે છે, પણ બહાર રહેતું નથી. એટલે કે તેની બાહ્ય ક્રિયાઓ અતિચાર રહિત હોય છે. તેથી તે મનુષ્ય ક્રિયાપરિણત અતિચારવાળો નહીં હોવાથી આલોચિત અતિચારવાળે હતે. નથી. આ પ્રકારનો આ પહેલે ભાંગે છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે બહિઃશલ્યવાળા હોય છે પણ અન્ત શલ્યવાળ હોતે નથી. એ પુરુષ બાહ્ય ક્રિયાકાંડમાં જે અતિચારે લાગે છે તેમની આલેચના તે કરતે નથી, પણ માનસિક અતિચારની જ આલેચના કરે છે. આ પ્રકારને પુરુષ બીજા ભાંગામાં ગણાવી શકાય છે. (૩) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે કાયિક અને માનસિક અને પ્રકારના અતિચારોની આલોચના કરતા નથી. એટલે કે માનસિક અતિચારોની આલેચના નહીં કરવાને કારણે તે અંત:શવાળે પણ હોય છે અને બાહ્ય ક્રિયાકાંડોને લીધે લાગેલા અતિચારાની આલેચના નહી કરવાને કારણે બાહ્યશલ્યવાળ પણ હોય છે. આ પ્રકારને પુરુષ ત્રીજા ભાંગાવાળે ગણાય છે. (૪) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #305

-
सुघा रोका स्था०४ उ०४ १०६ वृणादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् २८९
पुनर्बणदृष्टान्तसूत्रम्" चत्तारिवणा" इत्यादि-व्रणाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एको व्रणः अन्तदुष्टः-अन्न:-मध्ये दुष्टः-लूतादि दोषयुक्तो भवति, किंतु न बहिर्दुष्टः-बहिातोक्तदोषयुक्तो न भवति, इति प्रथमः । १। तथा-एको बहिर्दुष्टो भवति न त्यन्तर्दुष्टः, इति द्वितीयः २, तथा-एकोऽन्तर्दुष्टोऽपि बहिर्दुष्टोऽपि च भवति, इति तृतीयः ३॥ तथा-एको नो अन्तर्दुष्टो नो बहिर्दुष्टः । इति चतुर्थः ४। (३) आता है जो न अन्तःशल्यवालाही होता है, और न पहिः शल्ययाला ही होता है, ऐसा पुरुष केवलज्ञानी आत्मा ही होता है।
पुनश्च-" चत्तारि वणा" इत्यादि-व्रण चार प्रकारके कहे गये हैं-जैसे एक अन्तर्दुष्ट नो बहिर्दुष्ट, १ बहिर्दुष्ट नो अन्तर्दुष्ट २ अन्त दुष्ट भी और बहिर्दुष्ट भी ३ और न अन्तर्दुष्ट नो बहिर्दुष्ट ४ इनमें प्रथम प्रकारका जो व्रण होता है वह भीतरमें तो लूतादि (चातादि रोग) दोषसे युक्त होता है, पर बाहरमें लूतादि (वातादि रोग) दोषसे युक्त नहीं होता है, द्वितीय प्रकारका जो व्रण होता है वह बाहरमेंही लूतादि दोषसे युक्त है भीतरमें लूतादि दोषसे युक्त नहीं होता है । तृतीय प्रकारका व्रण भीतर बाहर दोनो जगहमें लूतादि दोषसे युक्त रहता है और चौथे प्रकारका व्रण न भीतरमें लूतादि दोषयाला होता है और न बाहरमें ही लूतादि दोषवाला होता है ४ જે અન્તશલ્યવાળે પણ હોતો નથી અને બહિઃશલ્યવાળે પણ હેત નથી. કેવળજ્ઞાની જીવને આ પ્રકારમાં મૂકી શકાય છે આ ચે ભાંગે સમજે.
“चत्तारि वणा" त्या-बाना नाय प्रभारी या२ ५४८२ प ४॥ छे-(१) Age ने। पढि2, (२) मटि । मतट, (3) मत
ષ્ટ અને બહિષ્ટ અને (૪) નોઅંતર્દષ્ટ નબહિષ્ટ આ ચારે પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ–પહેલા પ્રકારને ત્રણ અંદરથી તે વાતાદિક દેષથી યુક્ત હોય છે પણ બહારથી વાતાદિ દેષથી યુક્ત હોતો નથી, બીજા પ્રકારનો જે ત્રણ કહ્યું છે તે બહારથી તે વાતાદિ દેષથી યુક્ત હોય છે પણ અંદરથી વાતાદિ દેષથી યુક્ત હોતો નથી. ત્રીજા પ્રકારને ત્રણ અંદર અને બહાર અને જગ્યાએ વાતાદિ દોષથી યુક્ત હોય છે જેથી પ્રકારને ત્રણ બહાર પણ વાતાદિ દોષથી યુક્ત હોતું નથી અને અંદરથી પણ વાતાદિ દેષથી યુક્ત હેતે નથી. स्था०-३७
श्री.स्थानांगसत्र:03

Page #306

२९०
स्थानाङ्गसूत्रे
अथ दान्तिक पुरुषसूत्रम्" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादिएवमेव व्रणवदेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा- एकः - कश्वित् पुरुषोऽन्तर्दुष्टः शठतया भवति किंतु वहिर्दुष्टो न भवति संगोपिताकारत्वात्, इति प्रथमः १,
तथा - एको बहि दुष्ट:- केनचित्कारणेन बहिरेवोपदर्शितपारुष्यादित्वादुष्टो भवति किन्तु अन्तर्दुष्टो न भवति, इति द्वितीयः २
तथा - एकोऽन्तर्दुष्टोऽपि हि दुष्टोऽपि च भवति, इति तृतीयः ३ । तथा - एको नो अन्तर्दुष्टो नो बहिं दुष्टः, इति चतुर्थः । ४T ( ४ ) पुरुषाधिकारात्पुरुष भेदनिरूपणाय षट्सूत्रीमाह
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथाएकः पुरुषः श्रेयान् - पूर्वमतिशयेन प्रशस्यः - प्रशस्य भावो भवति, तद्बोधसम्पन्न
इसी तरह से पुरुषजात भी. चार होते हैं जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो शठता से भीतर मेंही दुष्ट होता है बाहर में संगोपित आकारवाला होनेसे दुष्ट नहीं होता है, १ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो किसी कारणवश बाहरसेही कठोरता आदि दिखानेसे दुष्ट होता है भीतरसे दुष्ट नहीं होता है २, कोई एक पुरुष ऐसा होता है, जो भीत रसेभी दुष्ट होता है, और बाहरसे भी दुष्ट होता है, ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो न भीतर से दुष्ट होता है और न बाहर से ही दृष्ट होता है ४ । षट् सूत्री द्वारा पुरुष भेद निरूपण --
" चत्तारि पुरुषजाया " इत्यादि पुरुषजात चार कहे गये हैं जैसेएक श्रेयान् श्रेयान् १ श्रेयान् पापीयान् २ पापीयान श्रेयान् ३ और એજ પ્રમાણે પુરુષાના પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે—(૧) કોઇ એક પુરુષ એવા હાય છે કે જે તેની આંતરિક શયતાને કારણે અન્તદુષ્ટ હાય છે પણ મૃભાવયુક્ત મુખાકૃતિને કારણે મહિદુષ્ટ હાતા નથી. (૨) કોઈ એક પુરુષ એવા હોય છે કે જેની મુખાકૃતિ જ કઠોર હાય છે પણ તેનુ અ'તઃકરણ દુષ્ટતાયુક્ત હાતું નથી. (૩) કૈઈ એક પુરુષ એવા હાય છે કે અન્તદુષ્ટ પણ હોય છે અને અહિદુષ્ટ પણ હાય છે. (૪) કોઈ એક પુરુષ એવા હાય છે કે જે અન્તરૃષ્ટ પણુ હાતેા નથી અને અર્હદુષ્ટ પણ હાતા નથી, ખાકીના ભાંગાઓનુ સ્પષ્ટીકરણ પહેલા ભાંગાને આધારે સમજી લેવું. છ સૂત્રેા દ્વારા પુરુષ ભેદોનું નિરૂપણુ
" चत्तारि पुरिसजाया " पुरुषाना नीचे प्रभार प्राय पडे छे (१) “ श्रेयान् श्रेयान् " अ मे पुरुष येवो होय छे है ? सहयोध
श्री स्थानांग सूत्र : 03

Page #307

सुघा टीका स्था० उ० ४ सू०६ वृणादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् २९१ त्यात, स एव पुनः पश्चादपि श्रेयान् प्रशस्ताचरणत्वाद्भवति साधुवत् इति प्रथमः १। तथा-एक:-श्रेयान्-पूर्व प्रशस्यभावो भवति स एव पश्चात् तु पापीयान् भवति अविरतत्वेन दुष्क्रियाव्यसनित्वात् , इति द्वितीयः २॥ तथा-एकः पापीयान-भावतो मिथ्यात्वादिभिरुपहतत्वादतिशयेन पापः-पापकर्मवासनावासितान्त:करणो भवति, स एव केनापि करणेन सदाचारित्वाच्छ्यान्-प्रशस्यभायो भवति, उदायिनृपघातकवत् इति तृतीयः । ३ । तथा-एकः पूर्वमपि पापीयान् पश्चादपि पापीयानेय भवति, इति चतुर्थः । ४। पापीयान् पापीयान् ४ इनमें प्रथम प्रकारका जो पुरुप होता है, वह सद्बोधयुक्त होनेसे पहिलेसेही प्रशस्य भावयाला होता है और अन्ततक भी प्रशस्त आचरणवाला बना रहने से साधुकी तरह प्रशस्त भाववाला बना रहता है । दूसरे प्रकारका जो पुरुष होता है वह पहिले तो प्रशस्य भाववाला होता है और बादमें निमित्तवश दुक्रिया आदिमें फंस जानेके कारण अविरतियुक्त हो जानेसे अत्यन्त पापी बन जाता है । तृतीय प्रकारका जो पुरुष होता है यह पहिले तो अत्यन्त पापी होता है-मिथ्यात्व आदि भावोंसे आहत होनेके कारण पापकर्मों की वासनासे अतिशय दृषित अन्तःकरणवाला होताहै, पर बादमें वही किसी निमि. तवश सदाचारी बन जानेसे प्रशस्त भावयाला हो जाताहै, जैसे उदायि राजाको मारनेवाला पुरुष३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता जो अपने जीवन में पहिलेभी पापो रहताहै और बाद में भी पापी बना रहताहै४ अथवा
યુક્ત હોવાથી પહેલાં પણ પ્રશસ્યભાવયુક્ત હોય છે અને પાછળથી પણ (આજીવન) પ્રશસ્ત આચરણવાળે જ રહેવાને કારણે સાધુના જેવા પ્રશસ્ત लायाणी यायु २९ छे. (२) "श्रेयान्-पापीयान् " से पुरुष ५९i તે પ્રશસ્ત ભાવવાળો હોય છે પણ પાછળથી કઈ પણ કારણે દુષ્ક્રિયા આદિમાં લપેટાઈ જવાથી અવિરતિયુક્ત થઈ જવાથી અત્યંત પાપી બની જાય છે. (3) “पापीयान्-श्रेयान् " मे पुरुष पडसा घो। ०४ पापी डाय छમિથ્યાત્વ આદિ ભાવથી યુક્ત થઈ જવાને કારણે પાપકર્મોની વાસનાથી અતિશય દૂષિત અન્તઃકરણવાળો હોય છે, પણ પાછળથી કઈ સદુધ આદિ નિમિત્ત મળવાથી સદાચારી બની જવાથી પ્રશસ્ત ભાવવાળો બની જાય છે. Garयी नृपने भा२पापा पुरुषनी भा३४. (४) "पापीयान्-पापीयान् " छ પુરુષ પિતાના જીવનમાં પહેલાં પાપી હોય છે અને પછી પણ પાપી જ રહે છે..
श्री. स्थानां। सूत्र :03

Page #308

२९२
स्थानाङ्गसूत्रे यद्वा-एकः पुरुषः पूर्व गृहस्थत्वे वा गृहतो निष्क्रमणकाले श्रेयान् भवति, स एव पुनः प्रव्रज्यायां वा विहारसमये श्रेयान्-प्रशस्यभावो भवति, इति प्रथमः । १ । तथा-एका पूर्व-गृहस्थत्वे वा निष्क्रमणकाले पापीयान् भवति स एव पुनः प्रवज्यायां या विहारकाले श्रेयान भवति इति द्वितीयः । २। एवं भगद्वयमपि योजनीयम् । ४ । (१) ___ " चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञतानि, तद्यथा-एकः पुरुषो मावतः श्रेयान् भवति, द्रव्यतस्तु श्रेयान्-अतिप्रशस्य इति. इत्येवं बुद्धिजनकतया सदृशकः-श्रेयसा तुल्यो न तु सर्वथाऽतिप्रशस्य एव भवतीति कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पहिले गृहस्थावस्थामें अथवा गृहसे निष्क्रमण (दीक्षा) कालमें जैसे प्रशस्य भावों युक्त होता है, वैसेही प्रशस्य भावोंसे युक्त होता है, वसेही प्रशस्त भावोंसे युक्त वह प्रव्रज्यामें या विहार समयमें बना रहता है, ऐसा यह प्रथममङ्ग है । तथा कोई एक ऐसा होता है जो पहिले गृहस्थावस्थामें या निष्क्रमणकालमें अतिशय पापी होता है वही बादमें प्रव्रज्यामें या विहारकालनं प्रशस्त भाषयाला हो जाता है ऐसा यह द्वितीय भङ्ग है । इसी तरहसे शेष दो भङ्गोंको भी समझ लेना चाहिये १ ___" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनश्च-पुरुष चार कहे गये हैं जैसे इनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो भावकी अपेक्षा श्रेयान् प्रशस्त होता है पर द्रव्यको अपेक्षा तो बह " अतिप्रशस्त है " ऐसी बुद्धिका जनक होनेसे प्रशस्त तुल्य होता है अति प्रशस्तके जैसा होता
અથવા આ ચાર ભાંગીને નીચે પ્રમાણે અર્થ પણ થઈ શકે છે-(૧) કે એક પુરુષ ગૃહસ્થાવસ્થામાં અથવા દીક્ષા અંગીકાર કરતી વખતે પ્રશસ્ત ભાવથી યુક્ત હોય છે અને ત્યાર બાદ પિતાના સમસ્ત દીક્ષાકાળમાં પણ પ્રશસ્ત ભાવથી જ યુક્ત રહે છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ પિતાની ગૃહસ્થાવસ્થામાં અતિશય પાપી હોય છે પણ પ્રવ્રયા અંગીકાર કર્યા બાદ પિતાની શ્રમણ પર્યાયમાં પ્રશસ્ત ભાવયુક્ત જ રહે છે. એ જ પ્રમાણે બાકીના બે માંગા પણ સમજી લેવા.
"चत्तोरि पुरिसजाया"-पुरुषांना नीचे प्रमाणे या२ ५४२ ५५ ५३ છે-(૧) કોઈ પુરુષ એવો હોય છે કે જે ભાવની અપેક્ષાએ શ્રેયાન (પ્રશસ્ય) હોય છે, અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ “આ માણસ અતિ પ્રશસ્ત છે” આ પ્રકારના ભાવને જનક હોવાથી અતિ પ્રશસ્ત જેવો લાગે છે- સર્વથા અતિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #309

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू०६ वृणादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् २९३ प्रथमः । १। तथा-एको भावतः श्रेयान् भवन्नपि द्रव्यतः पापीयान् अति पाप इति-इत्येवं बुद्धिजनकतया-सदृशका-पापीयसा तुल्यो न तु सर्वथाऽतिपाप एय भयतीति द्वितीयः । २ । तथा-पापीयानामैकः श्रेयानिति सदृशकः एकः पापी. यान्-भावतोऽतिपापो भवन्नपि संगोपिताकारतया श्रेयानिति-अतिप्रशस्य इत्याकारकबुद्धिजनकतया सदृशकः श्रेयसा पुरुषेण तुल्यो न तु श्रेयान् भवति, इति तृतीयः ३। तथा-एकः पापीयान् पापीयानिति सदृशकः अयं भावतो द्रव्यतथ पापीयानेव भवति । इति चतुर्थः ४ (२) है सर्वथा अति प्रशस्तही नहीं होता है १ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है-जो भावकी अपेक्षा श्रेयान् प्रशस्त होता हुआ भी द्रव्यकी अपेक्षा पापीयान्-" अतिपापी है" इस प्रकारको बुद्धिका जनक होनेसे सदृशक-पापोयसा तुल्य होता है अतिपापीके जैमा होता है-सर्वथा अतिपापीही नहीं होता है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो भावकी अपेक्षा अतिपापी होता हुआ भी अपने आकारको छिपानेवाला होनेसे " यह अतिप्रशस्त है" इस प्रकारकी बुद्धिका जनक होनेसे अति प्रशस्तके जैसा होताहै, अति प्रशस्त नहीं होता है ३तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो भावकी अपेक्षा अतिपापी होता हुआ भी " यह अतिपापी है " इस प्रकारकी बुद्धिका जनक होनेसे अतिपापी जैसा होता है सर्वथा अतिपापी नहीं होता है, यह भावकी अपेक्षासे और द्रव्यकी अपेक्षासे दोनों अपेक्षासे अतिशय पापीही होता है ४ પ્રશસ્ય હોતો નથી. (૨) કોઈ એક પુરુષ એવો હોય છે કે જે ભાવની अपेक्षा श्रेयान् (प्रशस्य) 4. छतi ५ द्र०यनी अपेक्षामे “पापीयान्"
આ માણસ અતિ પાપી છે, આ પ્રકારના ભાવને જનક હોવાથી અતિ પાપી જે હોય છે–સર્વથા અતિપાપી હોતો નથી.
(૩) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ભાવની અપેક્ષાએ અતિપાપી હોવા છતાં પણ પિતાના મનભાવને મુખ પર પ્રકટ નહીં થવા દેવાને કારણે
આ માણસ અતિ પ્રશસ્ય છે” આ પ્રકારના ભાવને જનક હોવાથી અતિ પ્રશસ્ય જેવું લાગે છે પણ ખરી રીતે અતિ પ્રશસ્ય હેતું નથી. (૪) કે એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ભાવની અપેક્ષાએ અતિ પાપી હોય છે, અને પિતાના મને ભાવેને છૂપાવી નહીં શકવાને કારણે “આ માણસ અતિ પાપી છે. આ પ્રકારના ભાવનો જનક હોવાથી અતિ પાપી જે લાગે છે–સર્વથા અતિપાપી હોતો નથી. તે માણસ ભાવની અપેક્ષાએ પણ અતિપાપી હોય છે અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પણ અતિપાપી જ હેય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #310

-
--
स्थानाङ्गसूत्रे " चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-स्पष्टम्-नवरम्-एकः श्रेयान्-अतिमश. स्यमावो भवति सद्वृत्तत्वात्तस्मादहं श्रेयान्-प्रशस्यभावोऽस्मीत्यात्मानं मन्यते, यथावबोधात्, यद्वा-प्रशस्यतराचरणात् स श्रेयानिति लोकेन मन्यते स्वीक्रियते, अस्मिन् पक्षे कर्मणि प्रत्यये यक् । प्रथमपक्षे तु देवादिकः श्यन् कर्तरि, । इति प्रथमः १। एकः श्रेयान् भवनपि आत्मन्यरुचितत्परत्वात् पापीयानहमित्यात्मानं मन्यते-स्वीकरोति, यद्वा-श्रयान् सन्नपि लोकेन पूर्वलब्धतदोषेण पापीयानितिमन्यते-स्वीक्रियते, दृढपहारिचोरवत् । इति द्वितीयः २। तथा-एकः पापीयान्पापतरोऽपि मिथ्यात्वाद्युपहततयाऽहं श्रेयान् अति प्रशस्योऽस्मीत्यात्मानं मन्यते
पुनश्च-" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-स्पष्ट है इनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो अतिशय प्रशस्त (अच्छे) भायवाला होता है क्योंकि यह सवृत्तवाला होता है, इसलिये मैं प्रशस्त भाववाला हूं इस प्रकारसे अपनेको यथावबोधसे मानताहै अथवा-अतिप्रशस्त आचरणवाला होनेसे वह अतिशय प्रशस्तभाववाला है, ऐसा लोकों द्वारा स्वीकार किया जाता है १ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो अति प्रशस्त भावयाला होता हुआ भी अपनेमें अरुचिवाला होनेसे मैं अतिपापी हूं" ऐसा अपने आपको मानता है अथवा अति प्रशस्त भाववाला होता हुआ भी यह लोकों द्वारा पूर्वके प्राप्त उसके दोषसे "यह अतिपापी है " ऐसा स्वीकार किया जाता है २ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो अतिपापी होता हुआ भी मिथ्यात्व आदि दोषोंसे उप हत होनेके कारण मैं अति प्रशस्त हूं ऐसा अपने आपको मानता है,
" चत्तारि पुरिसजाया" त्याह-पुरुषना नाय प्रमाणे या२ ॥२ ५४ પડે છે-(૧) કે પુરુષ સદુવૃત્તિવાળો હોવાને કારણે અતિશય પ્રશસ્ત ભાવ વાળો હોય છે. તે પોતે એમ માનતા હોય છે કે “ હું પ્રશસ્ત ભાવવાળો છે અને તેનું પ્રશસ્ત આચરણ જેઈને લેકો પણ એમ કહેતા હોય છે કે “આ માણસ અતિશય પ્રશસ્ત ભાવવાળે છે” (૨) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે અતિશય પ્રશસ્ત ભાવવાળા હોવા છતાં પણ પિતે એમ માને છે કે “હું અતિશય પાપી છું” અથવા તે અતિશય પ્રશસ્ત ભાવવાળે હોવા છતાં પણ તેના પૂર્વ જીવનના દેને કારણે લેકે એમ કહેતા डोय छ, " 0 भास अतिपापी छ."
(૩) કેઈ માણસ અતિપાપી હોય છે, પણ મિથ્યાત્વ આદિ દોષથી યુક્ત હોવાને કારણે એમ માનતે હોય છે કે “ હું અતિશય પ્રશસ્ય છું ”
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #311

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू० ६ वृणादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् २९५ स्वीकरोति, कुतीर्थिकवत्, यद्वा- पापिष्ठजन सेवकेन पापीयानपि श्रेयानिति मन्यते लोकेन । इति तृतीयः | ३ |
तथा - एकः पापीयान् अविरतत्वात् पापीयानहमित्यात्मानं मन्यते सद्बोधात् यद्वा- एकः पापीयान् अविरतत्वात् संयतलोकेन पापीयानिति असंयत इति मन्यते - स्वीक्रियते । इति चतुर्थः (३)
-
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा - एकः पुरुषः श्रेयान् - भावतोऽतिप्रशस्यः, द्रव्यतस्तुकिश्चित्सदनुष्ठायित्यात् श्रेयानिति - प्रशस्यतरोऽयमित्येवं विकल्पजनकतया सहशकः - श्रेयसा पुरुषेण तुल्यो जैसा कुतीर्थिक अपने आपको अति प्रशस्त मानता है अथवा पापिष्ट जनकी सेवा करनेवाले लोकके द्वारा अतिपापी भी श्रेयान् - अति प्रशस्य भाववाला माना जाता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो अविरति होने से अतिपापी होता है, और मैं अतिपापी हूं, ऐसा सद्बोध से अपनेको मानता है अथवा - अविरति होनेसे अति पापी बना हुआ यह संयतजन द्वारा यह पापी है असंयत है ऐसा स्वीकार किया जाता है ४ " चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि पुरुष जात चार कहे गये हैंइनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो श्रेयान् भावकी अपेक्षा अति प्रशस्य होता है पर द्रव्यकी अपेक्षा किञ्चित् सदनुष्ठायी होनेसे अर्थात् सदनुष्ठान करनेवाला होनेसे- "यह प्रशस्यतरहै" ऐसा विकल्प उत्पन्न कर देता है सो इस विकल्पका जनक होने से लोक उसे ऐसा जानते જેમ કે કુતીર્થિક પેાતાને અતિપ્રશસ્ય માને છે. અથવા-પાપીજનની સેવા કરનારા લેાકેા તેને પાપી માનવાને બદલે અતિ પ્રશસ્ય ભાવવાળેા માનતા હોય છે. (૪) કોઈ એક પુરુષ એવા હોય છે કે જે અવિરતિથી યુક્ત હોવાને કારણે અતિપાપી હોય છે અને સાધને કારણે તે પેાતાને અતિ પાપી જ માનતા હોય છે અથવા અવિરતિને કારણે અતિ પાપી બનેલા તે જીવને વિષે સયત માણુસે આ પ્રમાણે માનતા હોય છે—“ આ માણુસ અસयत छे-यति पापी छे. "
Page #312

स्थानाङ्गसूत्रे जनेनं मन्यते-ज्ञायते, यद्वा-सहशकमात्मानं मन्यते, स्वयम् , । इति प्रथभो मङ्गः । १ । तथा-एकः श्रेयान् पापीयानिति सशको मन्यते २, तथा-एक: पापीयान् श्रेयानिति सदृशको मन्यते ३, एकः पापीयान् पापीयानिति सदृशको मन्यते ४, एते त्रयोऽपि भङ्गाः प्रथमभङ्गमनुसृत्य विज्ञेयाः (४)
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-चत्वारि पुरुषजानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाएकः पुरुषः आख्यायका-प्रवचनोपदेष्टा भवति, किन्तु परिभावयिता-शासनस्य प्रभावको न भवति उदारक्रिया-प्रतिभाप्रभृतिरहितत्वात् ।।
यद्वा-'परिभावइत्ते' त्यस्य ' परिभाजयिते-तिच्छाया, तत्पक्षे प्रवचहैं कि यह अति प्रशस्य पुरुषके जैसा है अथवा वह स्वयं आपको मैं अति प्रशस्य पुरुष हूं ऐसा मानता है १ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो श्रेयान-भावकी अपेक्षा अति प्रशस्य होता है, पर अपनेको मैं अतिपापी जैसा हूं ऐसा मानता है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पापीयान अतिपापी होता हुआ भी अपनेको श्रेयान अति प्रशस्य भाववालेके जप्ता मानता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो अतिपापी होता हुआ भी अपनेको अतिपापी जैसा मानता है ४
फिरभी-" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुरुष जात चार कहे गये हैं-जैसे कोई एक पुरुषऐसा होताहै जो आख्यायक-प्रवचनका उपदेशक होता है परन्तु वह परिभायिता-शासनका प्रभावक नहीं होताहै क्योंकि यह उदार क्रिया-प्रतिमा आदिसे रहित होता है अथवा " परिभावइते" इसकी संस्कृतच्छाया-" परिभाजयति" ऐसी भी छ. Aथा तो पोते मे भान डीय छ है " हु मतिप्रशस्य छु ” (२) કોઈ એક પુરુષ શ્રેયાન-ભાવની અપેક્ષાએ અત્યંત પ્રશસ્ય હોય છે, છતાં પિતે એમ માનતા હોય છે કે “હું અતિ પાપી છું” (૩) કોઈ એક પુરુષ पापीयान-मतियापी डाय छे, छतi ते सम मानता डोय छ है " श्रेयानप्रति प्रशस्य मावागाछु."
(૪) કઈ એક માણસ અતિપાપી હોય છે અને તે પોતે પણ એમ જ भाने छे , मति पापी छु.."
" चत्तारि पुरिसजाया" त्याहि-पुरुषना नीय प्रमाणे यार प्रहार પણ પડે છે-(૧) કેઈ એક પુરુષ આખ્યાયક હોય છે એટલે કે પ્રવચનનો ઉપદેષ્ટા હોય છે, પણ તે પરિભાવયિતા હોતે નથી–એટલે કે તે શાસનને પ્રભાવક હેતે નથી કારણ કે તે ઉદાર ક્રિયા-પ્રતિમાં આદિથી રહિત હોય है. अया-"परिभावइने” २पहनी संत छाया “ पदिभाजयति " सेवामा
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #313

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०६ वृणादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् २९७ नार्थस्य नयोत्सर्गापवादादिद्वारेण विवेचयिता न भवति, इति ।
यद्वा-आख्यायक:-मूत्रस्योपदेशकः, स भवति किन्तु न परिभावयितासूत्रार्थस्य न विचारथिता, यद्वा-सूत्रार्थस्य न परिभाजयिता-विवेचयिता न भवतीत्यर्थः, इति प्रथमः । एवं शेषभङ्गात्रयं बोध्यम् । ४ । (५) ___ " चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञतानि, तद्यथा-एकः पुरुषः आख्यायका-सूत्रार्थस्योपदेशको भवति, किन्तु नो उ छजीविकासम्पन्नः-एषणादिनिरतो न भवति, स चापद्गतः संविग्नः संविग्नपाक्षिको वा, यदुक्तम्" होज्ज उ वसणं पत्तो, सरीरदुब्बल्लयाए असमत्थो ।
चरणकरणे असुद्धे, सुद्धं मग्ग परूवेज्जा ॥ १ ॥ होती है तब इस पक्षमें इसका अर्थ ऐसा होता है, कि यह प्रवचनके अर्थका नय मार्गसे एवं उत्सर्ग और अपवाद आदि मार्गसे विवेचक नहीं होता है, अथवा-आख्यायक होता है सूत्रका यह उपदेशक होता है पर सूत्रार्थका वह विचारक नहीं होता है अथवा सूत्रार्थका वह परिभाजयिता-विवेचन करनेवाला नहीं होता है ऐसा यह प्रथम भङ्ग है इसी तरह शेष तीन भङ्ग भी जानना चाहिये ५
फिरभी-" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुरुष जात चार कहे गये हैं-जैसे इनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो आख्यायक-सूत्रार्थका उपदेशक होताहै किन्तु वह उञ्छजीविकासम्पन्न एषणादि दोष टालनेमें तत्पर नहीं होताहै ऐसा वह पुरुष या तो आपत्तिमें पड़ा हुआ संविग्न (वैराग्यवाला) होता है या संविग्न पाक्षिक होता है-उक्तं चઆવે તે તેને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે-“ તે પ્રવચનના અર્થને નય માર્ગથી અને ઉત્સગ તથા અપવાદ આદિ માર્ગથી વિવેચક હેત નથી. અથવા-તે સૂત્રને ઉપદેશક હોય છે પણ સૂત્રાર્થને વિચારક હોતો નથી. અથવા-તે સૂત્રને ઉપદેશક હોય છે પણ પરિભાજયિતા (વિવેચન કરનાર) હેતું નથી. આ પ્રકારને આ પહેલે ભાંગે સમજ. એજ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ ભાગ પણ સમજવા.
___" चत्तारि पुरिसजाया" त्याह-पुरुषांना नाय प्रमाणे या२ ५२ પણ કહ્યા છે-(૧) કેઈ એક પુરુષ આખ્યાયક હોય છે–પ્રવચનને ઉપદેશક હોય છે, પણ ઉંછજીવિકાસંપન્ન હેતે નથી એટલે કે એષણાદિનિરત હોતું નથી, એ તે પુરુષ કાંતે આપદગ્રસ્ત સંવિગ્ન (વૈરાગ્યવાળે) હોય છે, અથવા તે સંવિગ્ન પાક્ષિક હોય છે. કહ્યું પણ છે કે
स-३८
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #314

२९८ ।
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-" ओसन्नोऽपि विहारे कम्मं सिढिलेइ सुलहबोही य ।
चरणकरणं पिसुद्धं उबव्हंतो परूर्वेतो ॥२॥" छाया-भवेद् हि व्यसनं प्राप्तः शरीरदुर्बलतया असमर्थः ।
चरणकरणे अशुद्ध शुद्धं मार्ग प्ररूपयेत् ॥ १॥ तथा अवसन्नोऽपि विहारे कर्म शिथिलयति सुलभबोधिश्च । चरणकरणं विशुद्धम्, उपबृहयन् प्ररूपयन् । २।" इति,
इति प्रथमः १। तथा-एक उच्छ जीविकासम्पन्नो भवति, नत्वाख्यायकः, स च यथाच्छन्दः, इति द्वितीयः २। तथा-एक: आख्यायकोऽपि उच्छजीविकासम्पन्नोऽपि, स च
"होज्ज उ पसणं पत्तो" इत्यादि ।
तात्पर्य इन गाथाओंका यही है जो संविग्न व्यसनग्रस्त-कष्ट प्राप्त होता है या शरीरसे दुर्बल होनेके कारण असमर्थ हो जाता है उसके चरणकरण अशुद्ध हो जाते हैं, अवसन भी विहारमें अपने कर्तव्यमें शिथिल हो जाता है पर उसकी बोधि शिथिल नहीं होती है वह चरण. करणकी विशुद्धिको घढानेकी चेष्ठामें रहता है और शुद्ध मार्गकी प्ररूपणा करता है १
तथा कोई एक मनुष्य ऐसा है जो उञ्छजीविकासम्पन्न होता हैएषणादि निरत होताहै, पर यह आख्यायक (प्रवचनका उपदेशक) नहीं होता है-ऐसा वह यथाच्छन्द होता है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो आख्यायक भी होता है और उच्छजीविकासंपन्न भी होता है ऐसा वह साधु होता है ३, तथा कोई एक ऐसा पुरुष होता है, "होज उपसणं पत्तो"त्याहि-मायामाना सायार्थ नीय प्रभाव छ-२ सविन વ્યસનગ્રસ્ત અથવા આપદુરસ્ત હોય છે, અથવા શરીરની કમજોરીને કારણે અશક્ત થઈ ગયેલ હોય છે, તેના ચરણકરણ અશુદ્ધ થઈ જાય છે, એ સાધુ પિતાના શ્રમણને ગ્ય કર્તવ્યપાલનમાં પણ શિથિલ બની ગયે હોય છે, પરંતુ તેની બેધિ શિથિલ થતી નથી, તેથી તે ચરણકરણની વિશુદ્ધિ વધારવાની ચેષ્ટા કર્યા કરે છે અને શુદ્ધ માર્ગની પ્રરૂપણ કરે છે (૧)
કોઈએક પુરુષ એ હોય છે કે જે ઉછળવિકાસંપન્ન હોય છે-એષણાદિ નિરત હોય છે, પણ તે આખ્યાયક (પ્રવચનને ઉપદેશક) હેત નથી એ પુરુષ યથાશ્કેદ હોય છે (૨) કેઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે આખ્યાયક પણ હોય છે અને ઉછછવિકાસંપન્ન પણ હોય છે એ જીવ સાધુ હોય છે. (૩)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #315

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०६ वृणादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम्
साधुः । इति तृतीयः ३ । तथा - एको नो आख्यायको नो उच्छजीविकासम्पन्नः, स च गृहस्थादि:, इति चतुर्थः । ४ । ( ६ )
इति षट्सूत्री
२९९
पूर्वमुञ्छ जीविका सम्पन्नः साधुपुरुष उक्तः, तस्य च वैक्रियलब्धिमतः प्रयोजनवशाद् वृक्षं विकुर्वतो यादृशी वृक्षविक्रया स्यात्तामाह-" चउबिहे " त्यादि
यद्वा- पूर्व सूत्रे साधुपुरुषस्याख्यापकत्वोच्छजीविकासम्पन्नत्वरूप विभूषणमुक्तं सम्प्रति तत्तुल्यश्वाद् वृक्षविभूषणमाह-" चउव्विहे" त्यादि - चतुर्विधा वृक्षविकुणा प्रज्ञता, तद्यथा- प्रवालतया १, पत्रतया २, पुष्पतया ३, फलतया च ४॥सू०६ ॥ जो न आख्यायक होता है और न उञ्छजीविका सम्पन्नही होता है४-६ इस प्रकारसे यह पट्टसूत्री है उच्छजीविका सम्पन्न साधुपुरुष कहा गया है- सो इनमें जो वैक्रियलब्धिसम्पन्न होता है, वह प्रयोजनवश वृक्षकी भी विकुर्वणा कर सकता है तब उसकी जैसी वृक्षविक्रिया होती उसको अब सूत्रकार "चडव्हेि" इत्यादि सूत्र द्वारा प्रकट करते हैं
यहा - पूर्वोक्त सूत्र में साधु पुरुषको आख्यापक और उच्छजीविकासम्पन्न इन दो विभूषणोंसे युक्त प्रकट किया गया है सो अब तत्तुल्य होने से वृक्ष के विभूषण सूत्रकार कहते हैं
वृक्ष विकुर्वणा चार प्रकारकी कही गई है जैसे- एक प्रचालरूप दूसरी पत्ररूप तीसरी पुष्परूप और चौथी फल रूप || मू०६ ||
કોઈ એક પુરુષ એવા હાય છે કે જે આખ્યાયક પશુ હાતા નથી અને 'छलपिठासंपन्न पशु होती थी. ॥४-६॥
""
આ પ્રકારે છ સૂત્રા દ્વારા અહી પુરુષપ્રકારાનુ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે સાધુ પુરુષને ઉછજીવિકાસ'પન્ન કહેવામાં આવેલ છે. જે સાધુ વૈક્રિયલબ્ધિ સપન્ન હોય છે તે કાઇ પ્રત્યેાજન ઉદ્દભવવાથી વૃક્ષની વિષુવા પણ કરી શકે છે. ત્યારે તેના દ્વારા જે વૃક્ષત્રિક્રિયા થાય છે તેવુ સૂત્રકાર " चव् ઇત્યાદિ સૂત્ર દ્વારા કથન કરે છે-અથવા પૂર્વોક્ત સૂત્રમાં સાધુપુરુષને આખ્યાપક અને 'છજીવિકાસ પત્ત્ત, આ એ વિશેષણેાથી યુક્ત પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. વૃક્ષ સાધુસમાન હોવાથી હવે સૂત્રકાર વૃક્ષવિધ્રુણાના ચાર પ્રકારની પેાતે પ્રરૂપણ કરે છે
(१) प्रवास (पण) ३५ विदुर्वया, (२) पत्र३य विठुवा, ( 3 ) पुण्यन રૂપ વિધ્રુણા અને (૪) ફ્લરૂપ વિકુણા ાસૂકા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #316

३००
स्थानाङ्गसूत्रे __ पूर्व वृक्षविभूषणं प्रोक्तं, धर्मस्य विभूषणं तीथिका भवन्तीति तत्स्परूपं निरूपयितुमाह--
मूलम्-चत्तारि वाइसमोसरणा पण्णत्ता, तं जहा-किरिया. वाई १, अकिरियावाई २, अन्नाणियावाई ३, वेणइयावाई ४। ॥सू० ७॥ ___छाया--चत्वारि वादिसमवसरणानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-क्रियावादिनः १, अक्रियावादिनः २, अज्ञानिकवादिनः ३, चैनयिकवादिनः ४ ॥ मू० ७॥
टीका-" चत्तारि वाइसमोसरणा" इत्यादि-वादिसमवसरणानि-यादिन:यादि-१ प्रतिवादि-२ सभ्य-३ सभापति-४ रूपायां चतुरङ्गायां सभायां परमतखण्डनपूर्वकं स्वमतस्थापनार्थमवश्यं वादोऽस्त्येषामिति तया, निरुपमवादिलब्धिस
वृक्ष विभूषण कहकर अब सूत्रकार “ धर्मके विभूषण तीर्थिक होते हैं " इस कारण उनके स्वरुपका निरूपण करते हैं
"चत्तारि वाइसमोसरणा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ७॥
वादि समवसरण चार कहे गये हैं-जैसे एक क्रियावादीका एक अक्रियावादीका एक अज्ञानिकवादीका और एक वैनयिकवादीका वादी प्रतिवादी, सभ्य और सभापतिरूप चारप्रकारकी सभामें जो परमतको खण्डन करते हुए अपने मतकी स्थापना अवश्य करताहै उसका नाम वाद है अर्थात् चतुरङ्ग चार प्रकारकी समामें परमत खण्डनपूर्वक जो स्वमत स्थापनहै उसका नाम वादहै इस प्रकारका वाद जो करताहै यह वादी निरूपम यादि लब्धिवाला होता है अतः वाचालवादि वृन्द भी वाग्वैभवको
વૃક્ષવિભૂષણનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ધર્મના વિભૂષણ રૂપ તીર્થિडोना २५३५नु नि३५५५ ४३ छ–“चत्तारि वाइसमोसरणा पण्णत्ता" त्यादि-सू. ७
વાદિસમવસરણ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે-ક્રિયાવાદીનું (૨) અકિયાવાદીનું, (3) मज्ञानियवाहीतुं मन (४) वैनायउपाहीन.
વાદી, પ્રતિવાદી, સભ્ય અને સભાપતિ રૂપ ચતુરંગ સભામાં જે પરમતનું ખંડન કરીને પોતાના મતની અવશ્ય સ્થાપના કરે છે તેનું નામ વાદી છે. એટલે કે ચતુરંગ સભામાં પરમતના ખંડન પૂર્વક સ્વમતનું સ્થાપન કરવા માટેનો જે વિવાદ ચાલે છે તેનું નામ વાદ છે. આ પ્રકારને વાદ કરનાર વ્યક્તિને વાદી કહે છે તે વાદી નિરૂપમ વાદિલબ્ધિસંપન હોય છે તેથી વાચાલ વાદિષદ પણ તેના વાવૈભવને મન્દ પાડી શકતું નથી એટલે કે તેના મતનું ખંડન કરવાને કઈ સમર્થ હેતું નથી. એવા વાદી તરીકે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #317

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०७ क्रियावाद्यादितीर्थिकस्वरूपनिरूपणम् ३०१ म्पनत्वेन वाचालवादिवृन्दैरप्यमन्दीकृतवाग्विभवाः, ते चात्र तीर्थकः, ते समवसरन्ति-सम्यगवतरन्ति-समुपस्थिता भवन्ति एष्यिति समवसरणानि, वादिनां समवसरणानि वादिसमवसरणानि-वादिसमुपस्थितिस्थानानि, तेषां तदायिणां चाभेदोपचाराद्वादिसमवसरणपदेनेहवादिनो गृह्यन्ते, तानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि । वादिनश्चत्वारः प्रज्ञप्ता इति चातुर्विध्यमेवाह--' तद्यथे' त्यादि-क्रियावादिनः क्रियां - जीवाजीवादिपदार्थोऽस्तीत्याकारिका - जीवाजीवादिपदार्थसत्तात्मिका वदन्तीत्येवं शीलाः क्रियायादिन:-आस्तिकाः १, अक्रियावादिनः-न क्रियावादिन:-क्रियावादिविपरीता नास्तिकाः २, अज्ञानिकवादिनः-अज्ञानं स्वीकरणीयतयाऽस्त्येषामित्यज्ञानिकास्त एव वादिनोऽज्ञानिकवादिनः अज्ञानमेवातिप्रशस्य. मित्येवं प्रतिज्ञाकारिणः ३, तथा-चैनयिकवादिनः--विनयः-विनयनं कर्मापनयन, मन्द नहीं कर सकते हैं ऐसे वादी यहां तीर्थिक लिये गये हैं, ये जहां पर समुपस्थित होते हैं वे वादिसमवसरण हैं अर्थात् वादि जनोंकी जो उपस्थितिके स्थान हैं वे वादिसमवसरण हैं परन्तु यहां वादि समवसरण पदसे उन स्थानोंको ग्रहण नहीं किया गया है किन्तु उन स्थानों में और वादिजनोंमें अभेद सम्बन्धके उपचारसे वादि जनोंकोही ग्रहण किया गया है इस तरह वादिसमवसरणहै चादिजन चार प्रकारके क्रियावादी आदिके भेदसे प्रकट किये गये हैं, जो जीव अजीच
आदि पदार्थों की “अस्ति" इस रूप क्रियाको-जीव अजीव आदि पदार्थों की सत्तात्मक स्थितिको कहने के स्वभाववाले हैं वे क्रियावादी हैं अर्थात् आस्तिकजन क्रियावादी हैं इनसे विपरीत अक्रियावादी हैं वे अक्रियावादी नास्तिक हैं । अज्ञानही अतिप्रशंसनीयहै इस प्रकारसे અહીં તીર્થિકને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તેઓ જે સભામાં હાજર હોય છે તે સભાને વાદીસમવસરણ કહે છે. એટલે કે વાદિ અને વિવાદ કરવા માટે જ્યાં એકત્ર થાય છે તે સ્થાનને વાદિસમવસરણ કહે છે.
અહીં વાદિસમવસરણ પદ વડે તે સ્થાને ગ્રહણ કરવાના નથી, પણ તે સ્થાનમાં અને વાદીજમાં અભેદ સંબંધના ઉપચારની અપેક્ષાએ વાદીજનને જ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. આ રીતે વાદિસમવસરણ અથવા વાદીજનના અહીં કિયાવાદી આદિ ચાર પ્રકાર કહેવામાં આવ્યા છે– - જે લોકો જીવ, અજીવ આદિની સત્તામક સ્થિતિને સ્વીકાર કરનારા હોય છે--જીવ, અજીવ આદિના અસ્તિત્વને સ્વીકારનારા હોય છે અને તેનું પ્રતિપાદન કરનારા હોય છે તેમને કિયાવાદી કહે છે. એટલે કે આસ્તિકજન ક્રિયાવાદી છે-તેમના કરતાં વિપરીત માન્યતાવાળા કે અક્રિયાવાદી અથવા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #318

३०२
स्थानाङ्गसूत्रे स एव चैनयिकम् , स्वार्थिक ठक् प्रत्ययोऽत्र विनयादित्वात्, तदेव मोक्षाय कल्पत इत्येवं वदन्तीत्येवं शीलाः बैनयिकवादिनः ४, एतेषां भेदसंख्या चेयम्__ " असियसय किरियाणं, अकिरियावाईण होइ चुलसीई ।
अन्नाणिय सत्तट्ठी वेणइयाणं च बत्तीसा ॥ १ ॥ छाया-~-" अशीति-शतं क्रियाणामक्रियावादिनां भवति चतुरशीतिः।
अज्ञानिनां सप्तषष्टिः वैनयिकानां च द्वात्रिंशत् ॥ १॥ तत्राशीतिशतम्-अशीत्यधिकं शतं क्रियाणां=क्रियावादिनाम्, अन्यत्सुगमम् इति । एषां स्वरूपमन्यतोऽवसे यम् ॥ सू० ७ ॥
पूर्व वादिसमवसरणानि निरूपितानि, सम्पति तान्येन चतुर्विंशतिदण्डकेनिरूपयितुमाह
मूलम् --णेरइयाणं चत्तारि वादिसमोसरणा पण्णत्ता, तं जहा-किरियावाई जाय. वेणइयवाई ४ एवमसुरकुमाराणं वि जाव थणियकुमाराणं, एवं विकलिंदियवज्जं जाव येमाणियाणं
॥ सू० ८॥ ___ छाया-नैरयिकाणां चत्वारि यादिसमवसरणानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-क्रियाजो उसका मण्डन करके उसे स्वीकार किये रहते हैं वे अज्ञानिकवादी हैं विनयकोही जो मोक्ष प्राप्तिका कारण मानते हैं वे वैनयिक हैं इनके भेदोंकी संख्या इस प्रकारसे है
" असियसयं किरियाणं " इत्यादि । क्रियावादियोंके भेद १८० हैं अक्रियायादियोंके ८४ हैं अज्ञानवादियोंके ६७ और वैनयिकवादियोंके ३२ हैं। इन सबका स्वरूप षट्दर्शन समुच्चय आदि ग्रन्थोंसे जान लेना चाहिये ।०७। નાસ્તિક છે. “અજ્ઞાન જ અતિ પ્રશસ્ય છે,” આ પ્રકારની માન્યતાવાળા અને તે માન્યતાનું પ્રતિપાદન કરનારા લેકેને અજ્ઞાનિકવાદી કહે છે. વિનયને જ જે લોકો મોક્ષપ્રાપ્તિનું કારણ માને છે તેમને નયિક કહે છે. તેમના ભેદની સંખ્યા નીચે પ્રમાણે છે –
" असियसय किरियाणं " त्याह-यापासीमाना १८० से छ, AS. થાવાદીઓના ૮૪ ભેદ છે, અજ્ઞાનીઓના ૬૭ ભેદ છે અને જૈનચિકેના ૩૨ ભેદ છે. આ બધાનું સ્વરૂપ ષદર્શન સમુચ્ચય આદિ ગ્રંથમાંથી સમજી લેવું જોઈએ. જે સૂ. ૭ |
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #319

सुघा टोका स्था०४ उ.४ सू.८ कियावाद्यादितीर्थिकस्वरूपनिरूपणम् ३०३ वादी यावत् नैनयिकवादी ४। एवमसुरकुमाराणामपि यावत् स्तनितकुमाराणाम् । एवं विकलेन्द्रियवज यावत् वैमानिकानाम् ।। सू० ८॥
टीका-" णेरइयाण " इत्यादि, स्पष्टम् , नवरं-नारकादिपश्चेन्द्रियाणां समनस्कत्वादेतानि चत्वारि अपि वादिसमवसरणानि भवति, “विकलिंदियवज्ज" इति एक द्वि त्रिचतुरिन्द्रियाणामसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां जीवानाममनस्कत्वादेतानि चत्वारि न सम्भवन्तीति ।। मू० ८॥
पुरुषाधिकारात् पुरुषविशेषान्निरूपयितुं प्रायो दृष्टान्तसूत्रपुरस्सराणि त्रिचत्यारिंशतं ( ४३) पुरुषसूत्राण्याह
मूलम् -चत्तारि मेहा पण्णत्ता, तं जहा-गजित्ता णाममेगे णो यासित्ता १, वासित्ता णाममेगे णोगज्जित्ता, २, एगे गज्जिताऽवि वासित्ताऽवि ३, एगे णो गजित्ता णो वासित्ता ४॥ (१)। एयामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-गज्जित्ता णाम मेगे णो वासित्ता ४, (२)
वादि समवसरणोंका कथन करके अब सूत्रकार उन्हें २४ दण्डकोंमें निरूपित करते हैं-" णेरइयाणं चत्तारि वादिसमोसरणा पण्णत्ता इत्यादि - नारकादि पश्चेन्द्रियोंके क्रियावादी यावत् वैनयिकवादी आदि चार वादिसमवसरण होते है । इसी तरहसे असुरकुमारों को लेकर यावत् स्तनितकुमारोंके भी ये चार वादिसमवसरण होते हैं। तथा विकलेन्द्रिय-दो इन्द्रिय तेइन्द्रिय चौइन्द्रिय इन जीवोंको तथा एकेन्द्रियको
और असंज्ञी पश्चेन्द्रिय जीवोंको छोड़कर यावत् वैमानिकजीवों तक येही चार वादिसमवसरण होते हैं । ये सब एकेन्द्रियादिक जीय अमनस्क (असंज्ञी) होते हैं अतः उनमें ये सम्भचित नहीं होते हैं ॥सू०८॥
વાદિ સમવસરણનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર તેમને ૨૪ દંડકોમાં नि३पित ४२ छ." णेरइयाणं चत्तारि वादिसमोसरणा पण्णत्ता " त्या- ८
આ નારકાદિ પંચેન્દ્રિના કિયાવાદીથી લઈને વનયિકવાદી પર્યન્તના ચાર વાદિસમવસરણે હોય છે. એ જ પ્રમાણે અસુરકુમારથી લઈને સ્તનતકુમાર પર્યન્તના પણ ચાર વાદિસમવસરણે હોય છે તથા વિકલેન્દ્રિય (દ્વિન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય), એકેન્દ્રિય અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જી સિવાયના વૈમાનિક પર્યન્તના સમસ્ત જીવના પણ એજ ચાર સમવસરણે હોય છે. એકેન્દ્રિય, વિકસેન્દ્રિય અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવે અમનસ્ક હોય તેથી તેમનામાં તે સંભવી શકતા નથી. સૂ. ૮
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #320

३०४
स्थानाङ्गसूत्रे
चत्तारि मेहा पण्णत्ता तं जहा-गज्जित्ता णाममेगे णो विज्जुयाइत्ता १, विज्जुयाइत्ता णाममेगे णो गज्जित्ता । (३) एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-गज्जित्ता णाममेगे णो विज्जुयाइत्ता ४, (४)।
चत्तारि मेहा पण्णत्ता, तं जहा--बासित्ता णाममेगे नो विज्जुयाइत्ता ४। (५) एवामेय चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--यासित्ता णाममेगे णो विज्जुयाइत्ता ४, (६)
चत्तारि मेहा पण्णत्ता, तं जहा--कालवासी णाममेगे णो अकालवासी ४, (७) एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-कालवासी णाममेगे णो अकालवासी ४, (८)।
चत्तारि मेहा पण्णत्ता, तं जहा--खेत्तवासी णाममेगे णो अखेत्तवासी ४, (९)। एयामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता तं जहा-खेत्तवासी णाममेगे णो अखेत्तवासी ४ (१०)
चत्तारि मेहा पण्णत्ता, तं जहा-जणइत्ता णाममेगे णो जिम्मयइत्ता, जिम्मवइत्ता णाममेगे णो जणइत्ता ४, (११) एवामेव चत्तारि अम्मापियरो पण्णत्तो, तं जहा--जणइत्ता णाममेगे णो णिम्मवइत्ता ४ (१२)
चत्तारि मेहा पण्णत्ता, तं जहा-देसवासी णाममेगे णो सव्यवासी ४, (१३) एयामेय चत्तारि रायाणो पण्णत्ता, तं जहा--देसाहिवई णाममेगे णो सत्याहिबई ४ (१४) ॥ सू०९ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #321

सुधा टीका स्था०४७०४ सू०९ मेघदृष्टान्तेनपुरुषजातनिरूपणम् ३०५
छाया-चत्पारो मेघाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-गर्जिता नामैको नो चर्षिता १, चर्षिता नामैको नो गर्जिता २, एको गर्जिताऽपि वर्षिताऽपि ३, एको नो गजिता नो यर्षिता ४। (१) एयमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-गर्जिता नामैको नो वर्षिता ४। (२)।
चत्वारो मेघाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-गर्जिता नामैको नो विद्ययिता १, विद्ययिता नामको नो गर्जिता ४, (३) एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञाप्तानि, तद्यथागर्जिता नामैको नो विद्ययिता ४ (४)।
चत्वारो मेघाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वर्षिता नामैको नो विद्ययिता ४। (५) एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-वर्षिता नामैको नो विद्ययिता ४, (६)।चत्वारो मेघाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कालवर्षी नामैको नो अकालवर्षी ४। (७) एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यया-कालवर्षी नामैको नो अकालवर्षी ४ (८)
चत्वारो मेघाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-क्षेत्रवर्षी नामैको नो अक्षेत्रवर्षी ४ (९) एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-क्षेत्रवर्षी नामको नो अक्षेत्रवर्षी ४। (१०)। __ चत्वारो मेघाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जनयिता नामैको नो निर्मापयिता, निर्मापक्तिा नामैको नो जनयिता ४ (११), एवमेव चत्वारि मातापितरः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-जनयितारौ नामैको नो निर्मापयितारौ ४, (१२)। चत्वारो मेघाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-देशवर्षी नामैको नो सर्ववर्षी ४ (१३) एवमेव चत्वारो राजानः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-देशाधिपति मैिको नो सर्याधिपतिः ४, (१४) मू० ९॥
टीका-" चत्तारि मेहा" इत्यादि-मेघाः-चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाएक:-कश्चिन्मेघः गर्जिता-गर्जनकारी भवति, किन्तु-चर्षिता-जलवर्षणकारी नो
पुरुष अधिकारको लेकरही अब सूत्रकार पुरुष विशेषोंका निरूपण करनेके लिये प्रायः दृष्टान्तसूत्र पुरस्सर ४३ पुरुष सूत्र कहते हैं
टीकार्थ-'चत्तारि मेहा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र९॥
मेघ चार प्रकारके कहे गये हैं-जैसे कोई एक मेघ ऐसा होता है जो गर्जना करता है पर यह जल बरसानेवाला नहीं होता है । कोई
પુરુષ અધિકાર ચાલી રહ્યો છે તેથી હવે સૂત્રકાર પુરુષ વિરોનું નિરૂપણ કરવા માટે દષ્ટાન્ત સૂત્ર સહિતના ૪૩ પુરુષ સૂત્રો કહે છે
1814---" चत्तारि मेहा पण्णत्ता" त्या सू. ८
મેઘના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) કે ઈ મેઘ એવો હોય છે કે જે ગર્જના કરે છે પણ વરસ નથી. (૨) કઈ મેઘ એવો હોય છે स-३९
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #322

३०६
स्थानाङ्गसूत्रे भवति, इति प्रथमः १, एको वर्षिता न तु गर्जितेति द्वितीयः २, एको गर्जिताऽपि वर्षिताऽपीति तृतीयः ३, एको नो गर्जिता नो वर्षिताऽपि च भवतीति चतुर्थः ४ (१) ' एवामेवे' त्यादि-एवमेव मेघवदेव पुरुषजातानि चत्यारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः-कश्चित् गर्जिता-दानज्ञानव्याख्यानानुष्ठानशत्रुनिग्रहादिविषये उच्चैः प्रतिज्ञाकारी भवति, किन्तु नो वर्षिता-पतिज्ञातकारको न भवति । इति प्रथमः १। तथा-एको चर्षिता-कार्यकर्ता भवति, किन्तु नो गर्जिता-उच्चैः प्रतिज्ञाता न भवतीति द्वितीयः श तथा-एको गर्जिताऽपि वर्षितापि, इति तृतीयः ३॥ तथा-एको नो गर्जिता नो वर्षिता च भवति । इति चतुर्थः ४। (२) एक मेघ ऐसा होता है, जो जल बरसानेवाला होता है, पर वह गर्जनकारी नहीं होता है । कोई एक मेघ ऐसा होताहै, जो गरजता भी है और बरसता भी है ३। और कोई एक मेघ ऐसा होता है जो न गरजता है और न बरसताही है ४ (१) इसी तरहसे पुरुष जात भी चार कहे गये हैं इनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो दान ज्ञान व्याख्यान अनुष्ठान एवं शत्रुनिग्रह आदिके विषयमें ऊंची प्रतिज्ञा करनेवाला होता है परन्तु वह प्रतिज्ञात अर्थका करनेवाला नहीं होता है ११ तथा-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो केवल कार्यका करनेवाला होता है, किन्तु वह ऊंची प्रतिज्ञा करनेवाला नहीं होताहै । तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो कार्य करता भी होता है और ऊंची प्रतिज्ञा करनेवाला भी होता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो न ऊंची प्रतिज्ञा करता है और न उसका निर्वाह करनेवालाही होता है ४(२) કે જે વરસે છે ખરા પણ ગર્જતે નથી. (૩) કે ઈ મેઘ એ હોય છે કે જે ગજે પણ છે અને વરસે પણ છે. (૪) ઈ મેઘ એ હોય છે કે જે ગર્જતે પણ નથી અને વરસતે પણ નથી. ૧
મેઘની જેમ પુરુષે પણ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે—(૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે જ્ઞાન, દાન, વ્યાખ્યાન, અનુષ્ઠાન, શત્રુ નિગ્રહ આદિ વિષે ઊંચી પ્રતિજ્ઞા કરનારે હોય છે, પરંતુ પ્રતિજ્ઞા અનુસાર આચરણ કરના હોતે નથી. (૨) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે કેવળ કાર્ય કરનારો હોય છે અને ઊંચી ઊંચી પ્રતિજ્ઞા કરનારો હોતો નથી. (૩) કોઈ પુરુષ એવો હોય છે કે જે કાર્ય કરનાર પણ હોય છે અને ઊંચી ઊંચી પ્રતિજ્ઞા કરનારે પણ હોય છે. (૪) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે ઊંચી ઊંચી પ્રતિજ્ઞા કરનારે પણ હોતું નથી. અને એવાં કાર્યો કરનાર પણ હોતો નથી.ારા
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #323

सुघाटीका स्था०४ उ०४ सू०९ मेघदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम्
३०७
-
" चत्तारि मेहा " इत्यादि चत्वारो मेघाः मज्ञप्ताः, तद्यथा-एको मेघो गर्जिता भवति न तु विद्ययिता - विद्युत्कर्त्ता १, एवं शेषभङ्गत्रयम् ४ (३) । 'एवामेथे " स्यादि - एवमेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - एकः कश्चित् पुरुषः गर्जिता उच्चैः प्रतिज्ञाता भवति, किन्तु न विद्ययिता- विद्युत्कर्त्ता-विद्युतःविद्युत्सहस्य - दानज्ञानव्याख्यानानुष्ठानशत्रुनिग्रहादिविषये उच्चः प्रतिज्ञातारम्भाम्बरस्य कर्ता न भवति इति प्रथमः १। नथा - एको विद्ययिता - आरभाम्बरस्य कर्ता भवति किन्तु गर्जिता - प्रतिज्ञाता न भवति इति द्वितीयः २ ।
तथा - एको गर्जिताऽपि विद्ययिताऽपि भवति इति तृतीयः ३ । तथा - एको नो गर्जिता नो विद्ययिता च भवतीति चतुर्थः ४ (४)
पुनश्च - - " चत्तारि मेहा " इत्यादि- चार मेघ कहे गये हैं-जैसे कोई एक मेघ ऐसा होता है जो गरजता है पर चमकता नहीं है १ कोई एक ऐसा होता है जो चमकता है पर गरजता नहीं है २ कोई एक मेघ ऐसा होता है जो गरजता भी है और चमकता भी है ३ तथा कोई एक मेघ ऐसा होता है जो न गरजता है और न चमकता है ४ (३) इसी तरह से पुरुष जात भी चार कहे गये हैं जैसे - कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो गर्जिता - ऊंची प्रतिज्ञा करनेवाला होता है किन्तु चमकने के जैसे दान, ज्ञान, व्याख्यान, अनुष्ठान एवं शत्रुनिग्रह आदिके विषय में उच्च प्रतिज्ञात अर्थके आरम्भके आडम्बरको करनेवाला नहीं होता है १| कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो आरम्भके आडम्बरका करनेवाला होता है किन्तु यह प्रतिज्ञा करनेवाला नहीं होता है २ । कोई चत्तारि मेहा ’” ઇત્યાદ્રિ—મેઘના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે (૧) કાઇ મેલ એવા હોય છે કે જે ગજે છે ખરો પણ ચમકતા નથી. કોઈ મેઘ એવા હોય છે કે જે ચમકે છે ખરા પણુ ગજતા નથી. (૩) કોઇ મેઘ એવા હોય છે કે જે ગજે છે ખરા અને ચમકે છે પણ ખરા. (૪) કોઈ મેઘ એવા હોય છે કે જે ગજ તા પણ નથી અને ચમકતા પણ નથી. ।।
66
એજ પ્રમાણે પુરુષોના પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે—
(૧) કોઈ એક પુરુષ એવા હોય છે કે જે ઊંચી પ્રતિજ્ઞા કરનારા होय छे पशु यमनाश होतो नथी. भेटले ! हान, ज्ञान, व्याख्यान, अनु ષ્ઠાન અને શત્રુનિગ્રહ આદિના વિષયમાં ઉચ્ચ પ્રતિજ્ઞા રૂપ અના આર’ભને આખર કરનારી હાતા નથી. (૨) કેઈ એક પુરુષ એવા હાય છે કે જે આરભના આડંબર કરનારા હોય છે, પણ પ્રતિજ્ઞા કરનારા હોતા નથી. (3)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #324

३०८ ____ " चत्तारि मेहा" इत्यादि-मेघाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एको मेघो चर्षिता-न तु वियिता भवति इति प्रथमः १॥ एवं शेषभङ्गत्रय बोध्यम् ४, (५)। ' एवामेवे ' त्यादि-एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाएकः पुरुषो वर्षिता-दानादिभि भवति, किन्तु नो विशयिता-दानागारम्भाडम्बरकर्ता न भवति इति प्रथमः १॥ तथा-एको विद्ययिता न तु गर्जितेति द्वितीयः एक पुरुष ऐसा होता है जो गर्जनेवाला भी होता है और विद्ययिता भी होता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो न गर्जिता होता है और न विद्ययिता होता है ४ (४)
पुनश्च" चत्तारि मेहा" इत्यादि-मेघ चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-एक मेघ ऐसा होता है जो चर्षिता-वरसता है पर बह विद्यपिता नहीं होता है चमकता नहीं है १ शेष तीन भङ्ग इसी प्रकारसे लगा लेना चाहिये ४ (५) इसी प्रकारसे पुरुष जात भी चार होते हैंइनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है, जो दानादिकों द्वारा बरसता है, किन्तु वह दानादिकोंके आरम्भका आडम्बरकर्ता नहीं होता है. १ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होताहै, जो विद्ययिता दानादिकोंके आरम्भका आडम्बरकर्ता होता है पर वह गर्जिता दान, ज्ञान, व्याख्यान, अनुष्ठान, शत्रुनिग्रह आदिके विषयमें उच्च प्रतिज्ञाकारी नहीं होता है । तथा कोई एक ऐसा भी होता है, जो गजिता भी होता है और विद्यકોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પ્રતિજ્ઞા કરનારે પણ હોય છે અને આરંભને આડંબર કરનારો પણ હોય છે. (૪) કોઈ એક પુરુષ પ્રતિજ્ઞા કરનારા પણ હોતો નથી અને આરંભને આડંબર કરનાર પણ તે નથી. જા
"चत्तारि मेहा" त्याह--भवन नीथे प्रभागि ५५ यार प्रहार या છે-(૧) કોઈ મેઘ એ હોય છે કે જે વરસે છે ખરે પણ ચમકતો નથી. ઉપરના ક્રમને અનુસરીને બાકીના ત્રણ ભાંગા પણ સમજી લેવા. પા
એજ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના પુરુષે કહ્યા છે–(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે દાનાદિક દ્વારા વરસે છે ખરો પણ દાનાદિકોના આરંભનો આડંબરકર્તા હોતે નથી (૨) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ચમકે છે ખરે પણ વરસતે નથી. એટલે કે દાનાદિકોના આરંભને આડંબરકર્તા હોય છે, પણ દાન, જ્ઞાન, વ્યાખ્યાન, અનુષ્ઠાન અને શત્રુ નિગ્રહ આદિના વિષયમાં ઉચ્ચ પ્રતિજ્ઞાકારી હોતી નથી. (૩) કોઈ એક પુરુષ વરસે છે પણ ખરે અને ચમકે છે પણ ખરો (૪) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #325

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०९ मेघदृष्टान्तेनपुरुषजातनिरूपणम् ३०९ २। तथा-एको गर्जिताऽपि विद्ययिताऽपि च भवतीति तृतीयः ३। तथा-एको नो गर्जिता नो विद्ययिताऽपि व भवतीति चतुर्थः ४ (६) ___ " चत्तारि मेहा" इत्यादि-स्पष्टम्-नबरम्-कालवर्षो-अवसरवर्षीः, एच. मन्येऽपि बोध्या: ४ (७) एवमेव पुरुषजातानि चत्वारि, तद्यथा-एकः पुरुषः कालवर्षी-कालवर्षीय कालवर्षी-अवसरे दानव्याख्यानादिपरोपकारार्थप्रवृत्तिकः, न तु अकालवर्षी भवतीति प्रथमः १, तथा-एकः अकालवर्षी-अनवसरवर्षी भवति न तु कालपर्षीति द्वितीयः २। (७) तथा-एकः कालाकालवर्षी भवति इति तृतीयः ३। एको नो कालवर्षी नो अकालवर्षीति चतुर्थः । ४ । (८) पिता भी होता है ३ तथा कोई एक ऐसा पुरुष होता जो न गर्जिता होता है, और न विद्ययिता भी होता है ४ (६)
फिरभी-" चत्तारि मेहा" इत्यादि-मेघ चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-कोई एक मेघ ऐसा होता है, जो कालवर्षी अवसर पर वरसता है, विना अवसरके नहीं वरसताहै १ इसी प्रकारसे शेष तीन भङ्ग भी समझ लेना चाहिये (७) इसी प्रकारसे पुरुषजात चार कहे गयेहैं-इनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो कालवर्षी मेघकी तरह अवसर पर दान देता है, व्याख्यान देता है और परके उपकार आदि करने में प्रवृत्तिवाला होता है, पर वह अकालवर्षी नहीं होता है १ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो अकालवर्षी होता है, अवसरवर्षी होता है बिना अवसरकेही दान देता है व्याख्यान आदि देता है और परके उपकार करने आदि सुकार्यमें प्रवृत्ति करनेवाला होता है, पर कालघर्षी વરસતે પણ નથી અને ચમક્તા પણ નથી. પહેલા બે ભાંગાને આધારે ત્રીજા અને ચોથા ભાંગાને ભાવાર્થ સમજી લે. દા
“चत्तारि मेहा" त्याहि-मेघना नाय प्रमाणे यार ४१२ ५४ ह्या છે-(૧) કોઈ મેઘ એ હોય છે કે જે કાલવષી હોય છે પણ અકાલવી હોતું નથી. એટલે કે એગ્ય અવસરે વરસનારો હોય છે પણ અયોગ્ય અવ. સરે વરસતો નથી. એજ કમે બીજા ત્રણ ભાંગા પણ સમજી લેવા. પાછા
એજ પ્રમાણે પુરુષ પણ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે-(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે કાલવ મેઘની જેમ અવસર આવે ત્યારે દાન દે છે. અને પરોપકાર આદિ કરે છે, પણ તે અકાલવષી હેતો નથી. એટલે કે ચે,અવસર આવ્યા વિના એવી પ્રવૃત્તિ કરતો નથી. (૨) કોઈ પુરુષ અકાલવર્ષો હોય છે પણ કાલવષી હોતો નથી. એટલે કે યોગ્ય અવસર વિના પણ દાનાદિ પ્રવૃત્તિઓ કરનારે હોય છે પણ ગ્ય અવસરે દાનાદિ સુકાઈ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #326

३१०
स्थानाङ्गसूत्रे ___ "चत्तारि मेहा " इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्-एको मेघः क्षेत्रवर्षीक्षेत्रेधान्याद्युत्पत्तिस्थाने वर्षतीत्येचं शीलः क्षेत्रवर्षी भवति किंतु नो अक्षेत्रवर्षी क्षेत्रभिन्नप्रदेशे वर्षणकारी न भवति इति प्रथमः १। तथा-एकः अक्षेत्रवर्षी न तु क्षेत्रवर्षी ति द्वितीयः २। तथा-एकः क्षेत्राक्षेत्र वर्षी ति तृतीयः ३, एको नो क्षेत्रवर्षी नो अक्षेत्रवर्षी ति चतुर्थः ।४। (९)
' एवमेव ' इत्यादि-एवमेव पुरुषजातानि चबारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषः क्षेत्रवर्षी-क्षेत्रे-पात्रे वर्षति-दानश्रुतादिनिक्षिपतीत्येवंशीलस्तथा भवति, नहीं होता है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो काल अकाल दोनों अवसरों पर बरसनेवाला होता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो न कालघर्षी होता है और न अकालवर्षी होता है ४ (८) ।
फिरभी--" चत्तारि मेहा" इत्यादि-मेघ चार प्रकारके होते हैं जैसा-कोई एक मेघ ऐसा होता है जो क्षेत्रमें-धान्यादि उत्पत्तिके स्थानभूत खेतमें वर्षी-वरसनेके स्वभाववाला होता है अक्षेत्रवर्षी नहीं होता है, क्षेत्रसे भिन्न प्रदेशमें बरसनेके स्वभाववाला नहीं होता है १ तथा कोई एक मेघ ऐसा होता है जो अक्षेत्रवर्षी होता है. क्षेत्रवर्षी नहीं होता है २ तथा कोई एक मेघ ऐसा होता है जो क्षेत्र और अक्षेत्र इन दोनों में वरसनेके स्वभाववाला होता है ३। तथा कोई एक मेघ ऐसा होता है जो क्षेत्र और अक्षेत्र इन दोनों में भी बरसने के स्वभाव वाला नहीं होता है (४) ९ इसी प्रकारसे पुरुष भी चार प्रकारके कहे गये हैं-जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो क्षेत्रवर्षी होता है क्षेत्रमें-पात्रमें दान, श्रुत आदिका निक्षेपण कर. કરનાર હોતે નથી. (૩) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે કાલવષ પણ હોય છે અને અકાલવષ પણ હોય છે (૪) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે કાલવષ પણ હોતો નથી અને અકાલવષ પણ હોતું નથી. ૮
" चत्तारि मेहा" त्याहि-वना नीचे प्रमाणे यार प्रा२। ५ ॥ છે-કેઈ મેઘ એ હોય છે કે જે ક્ષેત્રમાં-ધાન્યાદિ ઉત્પન કરનારાં ખેતરેમાં વરસનારે હોય છે, પણ અક્ષેત્રમાં–વેરાન-પ્રદેશમાં વરસના હેત નથી. (૨) કઈ મેઘ અક્ષેત્રવર્ષ હોય છે પણ ક્ષેત્રવષી હેતું નથી. (૩) કઈ મેઘ ક્ષેત્રપષી પણ હોય છે અને અક્ષેત્રવષ પણ હોય છે. (૪) કઈ મેઘ ક્ષેત્રવષી પણ હોતું નથી અને અક્ષેત્રવષી પણ હેત નથી છેલ્લા
मेरी प्रमाणे पुरुषना ५५] नाय प्रमाणे यार ४१२ ४ा छ-(१) કેઈ એક પુરુષ ક્ષેત્રવવી હોય છે પણ અક્ષેત્રવવી હોતો નથી. એટલે કે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #327

३११
सुधारीका स्था०४३०३ सू०९ मेघदृष्टान्तेनपुरुषजातनिरूपणम् किं तु नो अक्षेत्रवर्षी-अपात्रे दानश्रुतादीनां निक्षेपी न भवतीति प्रथमः १। तथाएकोऽक्षेत्रवर्षी न तु क्षेत्रवर्षी भवति इति द्वितीयः २। तथा-एको महौदार्यात पात्रापात्रविचाररहिततया प्रवचनप्रभावनादिकरणाद्वा क्षेत्राक्षेत्रवर्षी-पात्रापात्रवर्षी भवति इति तृतीयः । तथा-एकः पात्रापात्रवपी-दानादानप्रवृत्तिका कृपणः इति चतुर्थः (१०) ___"चत्तारि मेहा" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्-एको मेघो जनयिता-धान्याबङ्कुरोत्पादयिता भवति किन्तु निर्मापयिता-सस्यादिसम्पादयिता न भवति अन्ते दृष्टिवर्जितत्वात् इति प्रथमः १॥ नेके स्वभाववाला होता है अक्षेत्रवर्षी नहीं होता है-अक्षेत्रमें-अपा. त्रमें दान श्रुतादिका निक्षेप करये वाला नहीं होता है १ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है, जो अक्षेत्रवर्षी होता है,क्षेत्रवर्षी नहीं होता है २ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होताहै, जो महान् उदारतादि गुणयाला होनेसे या प्रवचनकी प्रभावनादि रूप कारणसे पात्र अपात्रका विचार किये विनाही क्षेत्राक्षेत्रवर्षी होता है पात्रापात्रवर्षी होता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो न पात्रवर्षी होता है और न अपात्रवर्षीही होता है ऐसा यह दानादान इन दोनों में अप्रवृत्तियाला होता है- अर्थात् कृपण होता है ४ (१०)
फिरभी-" चत्तारि मेहा" इत्यादि-मेघ चार प्रकारके होते हैं इनमें कोई एक मेघ ऐसा होता है-जो जनयिता होता है-धान्यादि अङ्कुरोंका उत्पन्न करनेवाला होता है, किन्तु निर्मापयिता नहीं होता તે એગ્ય પાત્રમાં દાન, શ્રત આદિને નિક્ષેપ કરનારે હોય છે પણ અગ્ય પાત્રમાં દાન, શ્રત આદિને નિક્ષેપ કરનાર હેત નથી, (૨) કોઈ પુરુષ એ साय छ २ सक्षेत्री लीय छ, पण क्षेत्रवषी' तो नथी. (3) आध પુરુષ એ હોય છે કે તે ક્ષેત્ર-અક્ષેત્રને વિચાર કર્યા વિના પાત્ર–અપાત્રને વિચાર કર્યા વિના દાન દેનારા અને પ્રવચનની પ્રભાવના કરનારા હોય છે એટલે કે તે ક્ષેત્રવષી પણ હોય છે અને અક્ષેત્રવર્ષે પણ હોય છે. (૪) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે ક્ષેત્રવથી પણ હોતો નથી–ગ્ય વ્યક્તિને દાનાદિ દેનારો પણ હોતો નથી, અને અક્ષેત્રપષી અયોગ્ય વ્યક્તિને દાનાદિ દેનારા પણ હોતું નથી. એ પુરુષ કૃપણ હોય છે. ૧
"चत्तारि मेहा" त्याहि-मेघना नीय प्रमाणे यार ४१२ ५३५ पर છે (૧) કઈ મેઘ એ હોય છે કે જે જનયિતા (ધાન્યાદિના અંકુરને ઉત્પન્ન કરનારે હોય છે પણ નિર્મપયિતા (સંપાદયિતા) હેત નથી એટલે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #328

स्थानाङ्गसूत्रे
तथा-एकोऽन्ते वर्षणेन निर्मापयिता-सस्यसम्पादयिता भवति किन्तु जनयिता-धान्याङ्कुरादीनामुद्गमयिता न भवतीति, द्वितीयः २।
तथा-एको जनयिताऽपि निर्मापयिताऽपि च भवतीति तृतीयः ३॥ तथा-एको नो जनयिता नापि च निर्मापयिता भवतीति चतुर्थः ४ (११)
'एवामेव ' चत्तारि अम्मापियरो” इत्यादि-एवमेव-पूरॆक्तमेघवदेव मातापितरश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एको-प्रथमौ-मातापितरौ जनयितारौ-जन्म. दातारौ भवतः, किन्तु निर्मापयितारौ-गुणसम्पन्नकर्तारौ न भवतः इति प्रथमभङ्गः १। तथा-एको-अन्यौ द्वितीयौ कौ चित् तौ निर्मापयितारौ भवतः न तु जनयिनारो, इति द्वितीयो भङ्गः २। एवं शेषावपि । एवं शिष्यं प्रतिभाचार्योऽपि योजनीयः । ४ । (१२) है अन्नमें वृष्टियजित होनेसे उनका सम्पादयिता नहीं होता है १ तथा कोई मेघ ऐसा होता है जो अन्नमें बरसनेसे निर्मापयिता होता है सस्यादिका सम्पादयिता होता है, पर जनयिता नहीं होताहै-धान्याकुरादिकोंका उद्गमयिता-उगानेवाला नहीं होताहै २ तथा-कोई एक मेघ ऐसा होता है जो जनयिता भी होता है और निर्मापयिता भी होता है ३ तथा कोई एक मेघ ऐसा होता है जो न जनयिता होता है और न निर्मापयिताही होता है ४ (११) इसी प्रकारसे "चत्तारि अम्मापियरो" इत्यादि-मातापिता भी चार प्रकारके होते हैं-कोई एक मातापिता ऐसे होते हैं-जो जनयिता होते हैं-जन्मदाता होते हैं पर वे निर्मापयिता नहीं होते हैं-गुणोंसे युक्त करनेवाले नहीं होते हैं १ तथा कोई एक मातापिता ऐसे होते हैं-जो निर्मापयिता होते हैं કે પાછતર વૃષ્ટિને અભાવે ડાંગર આદિ ધાન્યને ઉત્પાદક હેત નથી. (૨) કોઈ એક મેઘ એવા હોય છે કે જે વર્ષાતકાળે વરસનારો હોવાથી ડાંગર આદિ ધાન્યના બીજેને સંપાદયિતા (ઉત્પાદક) હોય છે પણ ધાન્યાંકરેને જનયિતા (ઉગાડનારો) હોતું નથી. (૩) કેઈ એક મેઘ ધાન્યાંકુરોને જનયિતા પણ હોય છે અને બીજેને સંપાદયિતા પણ હોય છે અને (૪) કોઈ મેઘ એ હોય છે કે જે જનયિતા પણ હોતા નથી અને સંપાદયિતા પણ છે नयी. ॥११॥" चत्तारि अम्मापियरो" त्याहि-मेल प्रमाणे मातापिताना પણ નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર હોય છે–એઈ માતાપિતા જન્મદાતા હોય છે પણ બાળકોમાં સારા ગુણેનું સિંચન કરનારા દેતા નથી. (૨) કેઈ માતા, પિતા નિર્મપયિતા (સારા સારા ગુણેનું સિંચન કરનારા) હોય છે પણ જનયિતા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #329

सुघा टीका स्था०४३०४०९ मेघदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ३१३ __ " चत्तारि मेहा" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम् चत्वारो भङ्गा यथा-देशवर्षी नो सर्ववर्षी १ सर्पवर्षी नो देशवर्षी २, देशवयपि सर्ववर्ण्यपि३, नो देशवर्षो नो सर्ववर्षी ४। तत्राचं भङ्गद्वयं स्पष्टमेव यस्तृतीयो भङ्गः- देशवर्ण्यपि सर्ववर्ण्यपि' इत्येवरूपः तस्य क्षेत्रकालात्मशब्दानाश्रित्य नए विकल्पाः भवन्ति यथा-यो वियक्षितमरतादिक्षेत्रस्य वर्षादिकालस्य चैकदेशे आत्मनोऽप्येकदेशेन वर्षति स देशवर्षी १, क्षेत्रकालयोः सर्वयोः आत्मनोऽपि सर्वतो वर्षति स सर्ववर्षी २, क्षेत्रतो जनयिता नहीं होते हैं २ इसी प्रकारसे शेष दो भङ्गोके विषयमें लगा लेना चाहिये ४ इसी प्रकारसे शिष्यके प्रति आचार्यको भी लगा लेना चाहिये (१२)
फिरभी-" चत्तारि मेहा" इत्यादि-मेघ चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे देशवर्षी नो सर्ववर्षी १, सर्ववर्षी नो देशवर्षी २, देशवर्ण्यपि, सर्ववर्ण्यपि ३ नो देशवर्षी नो सर्ववर्षी४ । उनमें प्रथम दो भांगे स्पष्टही हैं। देशवयपि सर्ववर्ण्यपि इस प्रकारका जो तीसरा भांगा है उनका क्षेत्र-काल-आत्म शब्दोंको आश्रित करके नव विकल्प होते हैं, जैसे कि जो विवक्षित भरतादि क्षेत्रके एवं वर्षादि कालके एकदेशमें-और आत्माकेभी एकदेशसे यरसे यह देशवर्षी है १ क्षेत्र-काल-आत्मासे सर्वतः बरसे वह सर्ववर्षी है २ क्षेत्रसे देशमें कालसे और आत्मासे सर्वतः ३ कालसे देशमें, क्षेत्रसे और आत्मासे सचत्र और सर्वतः ४ હેતા નથી. એ જ પ્રમાણે બાકીના બે ભાંગા પણ સમજી લેવા. એજ પ્રમાણે આચાર્ય શિષ્ય સંબંધી ચાર ભાંગા પણ સમજી લેવા જોઈએ. ૧ર
"चत्तारि मेहा" त्याह-मेघना नाय प्रमाणे यार ४१२ ५५५४ छ જેમકે-દેશવ ને સર્વષી ૧, સર્વવષિને દેશવર્ષ ૨, દેશવષ્યપિ સર્વવર્ષેપિ 3 'नो देशयीं नो सर्ववर्षी ४, मा ५साना मे ला स्पष्ट है, 'देशवयपि सर्ववष्यपि' से शतनारे की
तना क्षेत्रास, આત્મા એ શબ્દને આશ્રય કરીને નવ વિકલ્પ બને છે. જેમકે-જે વિક્ષિત ભરતાદિ ક્ષેત્રના અને વર્ષાદિકાળના એકદેશમાં અને આત્માના પણ એકદેશથી વરસે તે દેશવર્ષ છે. ૧, ક્ષેત્ર-કાલ આત્માથી સર્વતઃ વરસે તે સર્વ વર્ષો છે ૨, ક્ષેત્રથી દેશમાં કાલથી અને આત્માથી સર્વતઃ ૩, કાલથી દેશમાં ક્ષેત્રથી અને આત્માથી સર્વત્ર અને સર્વતાઃ ૪ આત્માથી દેશમાં ક્ષેત્ર અને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #330

३१४
स्थानाङ्गसूत्रे
देशे कालतः आत्मनश्च सर्वतः ३, कालतो देशे क्षेत्रताः - आत्मनश्च सर्वत्र सर्वतः ४, आत्मनो देशेन क्षेत्रतः कालतश्च सर्वत्र ५, क्षेत्रकालतो देशेन आत्मनश्च सर्वतः ६, क्षेत्रत आत्मनश्च देशेन कालतः सर्वत्र ७, कालतः क्षेत्रतो देशेन आत्मनश्च सर्वतः ८. काल आत्मनश्च देशेन क्षेत्रतः सर्वत्र ९ । इत्येवं नवभिर्विकल्पैर्वर्षति स देशवर्षो सर्ववर्षी चेति तृतीयो भङ्गः ३ । चतुर्थस्तु द्विधाऽपि देशतः सर्वतो निषेधरूपः सुगम एवेति ।
" एवामेव चत्तारि रायाणी " इत्यादि - एवमेष-उक्तमेघवदेव राजानश्च त्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - एको राजा देशाधिपतिः - विवक्षितदेशस्य अधिपतिः - तत्रैव योगक्षेमकरणे प्रभुर्देशाधिपति भवति, किन्तु सर्वाधिपतिः - सर्व योगक्षेमक रणमथुर्न भवति, स च पल्लीपत्यादिरिति प्रथमः १ तथा - एकः सर्वाधिपतिः स्वदेशेऽन्यत्र वा सर्वत्र प्रभवति यः स भवति किन्तु न देशाधिपतिः - देशमात्रस्याधिपतिर्न भवति, इति द्वितीयः २ तथा-एको देशाधिपतिरपि सर्वाधिपतिरपि आत्मासे देशमें, क्षेत्र और कालसे सर्वत्र ५, क्षेत्र और कालसे देश में आत्मासे सर्वतः ६, क्षेत्र और आत्मासे देश में कालसे सर्वत्र ७, कालसे और क्षेत्र से देश में आत्मासे सर्वतः ८, कालसे और आत्मासे देश में क्षेत्र से सर्वत्र ९, इस प्रकार नौ विकल्पोंसे बरसने के स्वभाववाला होता है वह देशवर्षी और सर्ववर्षीहै, इस प्रकार तीसरा भंगहै। और चौथा भंग देशसे और सर्वसे निषेधरूपसे सुगमहीहै ४ । (१३)
" एवामेव चत्तारि रायाणो " इसी प्रकारसे राजा चार प्रकार के होते हैं, जैसे कोई एक राजा देशाधिपति होता है सर्वाधिपति नहीं होता है ? कोई एक राजा ऐसा होता है जो सर्वाधिपति होता है કાળથી સત્ર ૫, ક્ષેત્ર અને કાળથી દેશમાં આત્માથી સતઃ ૬, ક્ષેત્ર અને આત્માથી દેશમાં કાળથી સર્વત્ર, કાળથી અને ક્ષેત્રથી દેશમાં આત્માથી સર્વાંતઃ ૮, કાલથી અને આત્માથી દેશમાં, ક્ષેત્રથી સત્ર ૯, આ રીતે નવ વિકલ્પાથી વરસવાના સ્વભાવવાળા જે હાય તે દેશવર્ષી અને સવર્ણી છે. આ રીતે ત્રીજો ભંગ છે. ચાથેા ભંગ દેશથી અને સર્વાંથી નિષેધ રૂપે સરળ જ છે.૧૩
" एवमेव चत्तारि रायाणो हत्याहि-मेन प्रमाणे रामना पास यार પ્રકાર કહ્યા છે—(૧) કાઈ એક રાજા દેશાધિપતિ હોય છે પણ સધિપતિ હાતા નથી. (૨) કાઈ એક રા એવા હોય છે કે જે સર્વાધિપતિ હોય છે પણ દેશાધિપતિ હોતા નથી (૩) કોઈ એક રાજા એવા હોય છે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #331

सुघा टीका स्था० ४ उ० ४ सू०१० मेघदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम्
३१५
च यद्वा-देशाधिपतिर्भूत्वा सर्वाधिपतिर्भवति, वासुदेवादिवत् स देश- सर्वोभयाधिपतिरिति तृतीयः ३ तथा एको नो देशाधिपतिर्नापि च सर्वाधिपति र्भयति स च राज्यपरिभ्रष्टः । इति चतुर्थः |४| (१४) ॥ सू० ९ ॥
मूलम् - चत्तारि मेहा पण्णत्ता, तं जहा- पुक्खल संवट्टए १ पज्जुन्ने २ जीमूए ३ जिम्हे ४| पुक्खलवट्टए णं महामेहे देशाधिपति नहीं होता है २ तथा कोई एक राजा ऐसा होता है जो देशाधिपति भी होता है, और सर्वाधिपति भी होता है ३ और कोई राजा ऐसा होता है जो न देशाधिपति होता है और न सर्वाधिपति होता है ४ इनमें प्रथम प्रकारका राजा किसी एक विवक्षित देशका अधिपति होता है, वह वहीं पर योगक्षेम करने में समर्थ रहता है सर्वत्र योगक्षेम ( अलब्ध लाभ योग, लब्ध का रक्षण क्षेम ) करनेमें समर्थ नहीं होता है ऐसा वह पल्लीपति आदि रूप होता है द्वितीय प्रकारका जो राजा होता है वह स्वदेशमें भी और अन्यत्र भी सर्वत्र योगक्षेम करनेमें समर्थ होता है वह केवल देशमात्रका अधिपति नहीं होता है-तृतीय प्रकारका जो राजा होता है वह वासुदेव आदिकी तरह देशाधिपति होकर सर्वाधिपति हो जाता है ३ तथा चतुर्थ प्रकारका जो राजा होता है वह जब राज्य से परिभ्रष्ट हो जाता है तब वह कहीं का भी अधिपति नहीं होता है (१४) सूत्र ९ ।।
-
દેશાધિપતિ પણ હોય છે અને સર્વાધિપતિ પણ હૈાય છે. (૪) કૈઇ રાજા એવા હાય છે કે જે દેશાધિપતિ પણ હાતા નથી અને સર્વાધિપતિ પણ હાતા નથી આ ચાર વિકલ્પેાનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે—પહેલા પ્રકારના રાજા કેાઇ અમુક દેશના અધિપતિ હોય છે અને એટલા જ દેશનું ચેાગક્ષેમ કરવાને સમર્થ હાય છે, પણ સત્ર ચેગક્ષેમ કરવાને સમય હાતા નથી. એવા તે રાજા પલ્લીપતિ આદિ રૂપ હાય છે. (૨) ખીજા પ્રકારના જે રાજા કહ્યો છે તે સ્વદેશમાં પણ ચેગક્ષેમ કરવાને સમર્થ હોય છે અને અન્યત્ર પણ ચાગક્ષેમ કરવાને સમર્થ હોય છે તે કેવળ દેશ માત્રને જ અધિપતિ હાતા નથી.
ત્રીજા પ્રકારના રાજા વાસુદેવ આદિની જેમ દેશાધિપતિમાંથી સર્વાધિ પતિ ખની ગયા હૈાય છે. ચેાથા પ્રકારમાં પદભ્રષ્ટ રાજાને ગણાવી શકાય છે કારણ કે તે દેશાધિપતિ પણ હાતા નથી અને સર્વાધિપતિ પણ હતેા નથી ! ૧૪ાસ ૯ ૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #332

स्थानाङ्गसूत्रे
३१६ एगेणं वासेणं दसवाससहस्साई भायेइ १, पज्जुन्नेणं महामेहे एगेणं वासेणं दसवाससयाई भावेइ २ जीमूए णं महामेहे एगणं वासेणं दसवासाइं भावेई ३, जिम्हेणं महामेहे बहुहिंवासेहिं एगं यासं मायेइ वाणया भावेइ ४। (१५)।सू० १०॥
छाया-चत्वारो मेघाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पुष्करावर्तः १, पर्जन्यः २, जीमूतः ३ जिह्मः ४॥ पुष्करावर्तः खलु महामेघः एकया वृष्टया दशवर्षसहस्राणि भावयति १, पर्जन्यः खलु महामेघः एकया वर्षया दशवर्षशतानि भावयति २, जीमूतः खलु महामेघः एकया वर्षया दशवर्षाणि भावयति ३, जिह्मः खलु महामेघो बहुभिर्वर्षाभिरेक वर्ष भावयति या न या भावयति ४ (१५) ॥०१०॥ ___टीका-" चत्तारि मेहा" इत्यादि-मेघाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पुष्करावर्तः १, पर्जन्यः २, जीमूतः ३, जिह्मश्च ४। तत्र पुष्करावतों नाम खलु-महामेघः एकया दृष्टया-सकर्षणेन दशवर्षसहस्राणि-दशसहस्रसंख्यकवर्षपर्यन्तम् पृथिवीं भावयति-जलादां करोति-धान्यादिनिष्पत्तिसमर्था सम्पादयतीति भावः १। तथा-द्वितीयः पर्जन्यो महामेघ एकया वर्षया दशवर्षशतानि-एकसहस्रवर्प -
"चत्तारि मेहा पण्णत्ता” इत्यादि सूत्र १० ॥
मेघ चार प्रकारके कहे गये हैं-जैसे-पुष्करावर्त १, पर्जन्य २ जीमूत ३ और जिह्म ४ इनमें पुष्करापर्त यह महामेघ होता है और यह एकबारही बरसने पर दस हजार वर्ष तक भूमिको जलसे आई आदि कर देताहै, उसे धान्यादि निष्पत्तिमें समर्थ कर देताहै द्वितीय प्रकारका जो मेघ होता है वह भी महामेघ रूप होता है यह भी एक बारकी वर्षासे पृथियीको एक हजार वर्ष तक धान्यादि निष्पत्तिमें समर्थ कर देता है
" चत्तारि मेहा पण्णत्ता " त्या-(२५. १०)
मेघना नाय प्रमाणे या२ २ ह्या छ-(१) ५०४२रावत, (२) ५ न्य, (૩) જીમૂત અને (૪) જિલ્પ. પુષ્પરાવર્ત મહામેઘ રૂપ હોય છે તે મેઘ એક જ વખત વરસવાથી ૧૦ હજાર વર્ષ સુધી ભૂમિમાં ભીનાશ રહે છે તે કારણે તે મેઘ ભૂમિને ધાન્યાદિ ઉત્પન્ન કરવાને સમર્થ કરી નાખે છે. બીજે જે પજન્ય નામને મેઘ છે તે પણ મહા મેઘરૂપ છે. તે એક જ વખત વરસવાથી જમીનને એક હજાર વર્ષ સુધી ધાન્યાદિ ઉત્પન કરવાને લાયક
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #333

सुघाटीका स्था०४ उ० ४ सू०१० मेघदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम्
३१७
पर्यन्तं भूवं भावयति २ तथा जीमूतो महामेघो दशवर्षाणि भुवं भावयति ३ | तथा - जिह्मस्तु महामेघो बहुभिर्वर्षाभिरेकं वर्षम् - एकवर्ष पर्यन्तमेव भुवं भावयति, वा - यद्वा न भावयति रूक्षजलत्वात् इति चतुर्थः । ४ ।
1
अत्रान्तरे पुरुषाधिकारात् पुष्करावर्तादिवत् पुरुषाश्चत्वारः ऊहनीयाः । तत्र पुष्करावर्तसमानः पुरुषः सकृदुपदेशेन सकृद्दानेन वा बहुकालपर्यन्तं प्राणिनं भावयति - शुभस्वभाव सम्पन्नं करोति, यद्वा- समृद्धं करोति १ तथा - पर्जन्यसमानः पुरुषोऽल्पकालपर्यन्तमेव सकृदुपदेशेन सकृदानेन या देहिनं भावयतिशुभस्वभावं धनिनं वा करोति २ तथा जीमूततुल्यः पुरुषोऽल्पतरकालपर्यन्ततथा जीमूत नामका जो महामेघ होता है, वह दस वर्ष तक पृथिवीको अपनी एकबारकी वर्षा से धान्यादिकी निष्पत्ति करने में समर्थ बना देता है और जो जिल नामका महामेघ होता है वह अपनी अनेक वर्षाओंसे एक वर्ष तकही पृथिवीको धान्यादिकी निष्पत्ति करनेमें समर्थ बनाता है अथवा नहीं भी बनाता है क्योंकि इसका जल रूक्ष होता है ।
१
इसी प्रकार से पुरुषाधिकारको लेकर यहां ऐसा कथन कर लेना चाहिये कि पुरुष भी चार प्रकारके होते हैं पुष्करावत महामेघके समान वह पुरुष है जो एकबार के उपदेश से या एक बारके दानसे प्राणियोंको बहुत समय तक शुभ स्वभावसे युक्त कर देता है अथवा समृद्ध कर देना है ? पर्जन्य समान वह पुरुष है जो एक बारके उपदेशसे या एक बारके दान अल्पकाल तकही प्राणियोंको या प्राणीको शुभ स्वभावसे युक्त कर देता है २ जीमूतके समान वह पुरुष है जो अल्पतर काल ખનાવી દે છે. ત્રીજો જીમૂન નામના જે મેઘ કહ્યા છે તે પણ મહામેશ્વરૂપ છે તે એક જ વખત વરસવાથી ભૂમિમાં ૧૦ વર્ષ સુધી ધાન્યાદિની ઉત્પત્તિ થઈ શકે છે. ચેાથા જે જિહ્ન નામના મહામેઘ છે, તે પેાતાની અનેક વર્ષોંઆથી ભૂમિને એક વર્ષ સુધી જ ધાન્યદિ ઉત્પન્ન કરવાને સમર્થ બનાવે છે ખરા અને નથી પણ મનાવતા, કારણ કે તેનું પાણી રૂક્ષ હાય છે.
એજ પ્રમાણે પુરુષના પણું નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પડે છે—(૧) પુષ્કરાવત મેઘસમાન પુરુષ—જે માણસ એક જ વાર ઉપદેશ આપીને જીવાને લાંબા સમય સુધી શુભ સ્વભાવવાળા કરી નાખે છે અથવા એક જ વાર દાન આપીને જીયેાને લાંખા સમય સુધી સમૃદ્ધ કરી નાખે છે તે પુરુષને પુષ્કરાવત મેઘ સમાન ગણવામાં આવે છે. (ર) પન્ય સમાન પુરુષ—જે પુરુષ એક જ વાર ઉપદેશ આપીને અથવા દાન આપીને જીવાને અલ્પકાળ પર્યંત શુભ સ્વલાવ યુક્ત અથવા સમૃદ્ધ કરી નાખે છે, એવા પુરુષને પન્ય સમાન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #334

३१८
स्थानाङ्गसूत्रे
मेय सकृदुपदेशेन सहानेन वा भविनं भावयति समृद्धिशालिनं या करोति | ३ | तथा - जिल्ह्मसमानः पुरुषोऽसकृदुपदेशेनासकृद्दानेनापि वाऽल्पतमकालपर्यन्तं जन्तुं भावयति या न भावयति, उपकरोति वा नोपकरोतीति ४ । (१५) । सू०१० ॥ मूलम् -- चत्तारि करंडगा पण्णत्ता, तं जहा- सोवागकरंडगा १, वेसियाकरंड २, गाहावइकरंडए ३, रायकरंडए ४, (१६) । एवामेव चत्तारि आयरिया पण्णत्ता, तं जहा --सोबागकरंडगसमाणे १, बेसियाकरंडगसमाणे २, गाहावइकरंडग समाणे ३, रायकरंडगसमाणे ४ ( १७ ) ॥ सू० ११ ॥
छाया - चत्वारः करण्डकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - श्वपाककरण्डकः १, वेश्याकरण्डकः २, गृहपतिकरण्डकः ३, राजकरण्डकः ४ । ( १६ ) एवमेव चत्वार आचार्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - श्वपाककरण्डकसमानः १, वेश्याकरण्डकसमानः २, गृहपतिकरण्डकसमानः ३, राजकरण्डकसमानः ४ । ( १७ ) ॥ सू० १९ ॥ टीका - " चचारि करंडगा" इत्यादि करण्डः - वंशशलाकादिनिर्मितो भाजनविशेषः करंडिया ' इति भाषाप्रसिद्धः स एव करण्डकः, ते चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तकही एक बारके उपदेशसे या एक बारके दानसे प्राणीको शुभ भावसे युक्त कर देता है या समृद्धिशाली बना देता है ३ तथा जिल्ह्म मेघ समान वह पुरुष है जो बार २ के उपदेश या बार २ के दान से भी अल्पतम काल तकही प्राणीको शुभ स्वभावचाला या पैसेवाला बना देता है अथवा नहीं भी बना देता है ऐसा मनुष्य किसीका उपकार करता भी है नहीं भी करता है १५ सू. १०
"चत्तारि करंडगा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र ११ ॥
वंशकी शालाकाओं से निर्मित हुए पात्र विशेषका नाम करंडक है, जिसे भाषामें करंडिया कहते हैं ये करंडक चार प्रकारके होते हैं
કહે છે. (૩) જીમૂત સમાન પુરુષ—જે પુરુષ એક જ વાર ઉપદેશ આપીને અથવા દાન આપીને જીયેાને અલ્પતર કાળ સુધી શુભ સ્વભાવવાળા અથવા સમૃદ્ધ કરી નાખે છે તે પુરુષને જીમૂત સમાન કહે છે. (૪) જિહ્ન મેઘ સમાન પુરુષજે માશુસ વારંવાર ઉપદેશ અથવા દાન દેવા છતાં પણ જીવાતે અલ્પતમ કાળ સુધી શુભ સ્વભાવવાળા અથવા સમૃદ્ધિશાળી બનાવી શકે છે અથવા મનાવી શકતા નથી એવા પુરુષને જિજ્ઞસમાન કહે છે. (૧૫) સૂ. ૧૦
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #335

सुधा टीका स्था० ५ उ. ४ सू० १५ करंडकदृष्टान्तेन आचार्यनिरूपणम् ३१९ तद्यथा-श्वपाककरण्डकः स च फचयरोच्छिष्टाशुचिमभृत्वसारस्त्याश्रयतयाऽत्य नतमसारो भवति १, तथा-वेश्याकरण्डकः स तु जतुपूरितसुवर्णनिर्मितालङ्काराधाश्रयतपा श्वपाककरण्डापेक्षया किश्चित्सारोऽपि गृहपति-राजकरण्डापेक्षया त्वसार एव भवति २, तथा-गृहपतिकरण्डक:-गृहपतिः-सम्पत्तिशाली कौटुम्बिका तस्य करण्डकस्तथा, स च विशिष्टमणिस्वर्णाभरणाद्याश्रयतया पूर्वोक्तकरण्डद्वयात् सारतरो भवति ३, तथा-राजकरण्डका-स तु बहुमूल्यरत्नाद्याश्रयतया पूर्वोक्तकरण्डत्रयात्सारतमो भवति ।। एक श्वपाककरण्डक १ दूसरा वेश्या करण्डक, तीसरा गृहपति करण्डक
और चौथा राजकरण्डक इनमें जो श्वपाकका चाण्डालफा करण्डक होता है, वह कूडा वगैरहके रखे जाने के कारण या झूठ वगैरहके रखे जानेके कारण या अपवित्र रट्टी आदिके भरनेके कारण अत्यन्त असार होता है १ वेश्याका जो करण्डक होता है वह लाखसे युक्त चपड़ीके युक्त सोनेके बने गहनों अलंकारोंसे युक्त होने के कारण-वे उसमें घरे रहते हैं-इस कारणसे श्वपाकके करण्डककी अपेक्षा कुछ सारवाला होता है पर गृहपतिके या राजाके करण्डककी अपेक्षा तो असार होता है २ जो सम्पत्तिशाली कौटुम्बिक गृहपति होता है, उसका करण्डक विशिष्ट मणियोंके गहनोंसे या स्वर्णके गहनोंसे भरा रहने के कारण पूर्वेक्त करण्डक द्वयसे सारतर होता है ३ तथा राजाका जो करण्डक होता है यह बहुमूल्यवाले रत्नादिकोंसे भरा रहने के कारण पूर्वक्ति तीन करण्डकोंकी अपेक्षा सारतम होता है ४ (१६)
" चत्तारि करडगा पण्णत्ता " त्या-(सू. ११)
કરંડિયાના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) શ્વપાક કરંડિયે–-ચાંડાળના કરંડિયાને શ્વપાક કરંડક કહે છે. તેમાં કચરે, એંઠ, મળ આદિ અપવિત્ર स्थान लरथामा माय छे. ते २ त मसार डाय छे. (२) वेश्या ४२७४વેશ્યાના કરંડિયાને વેશ્યાકરંડક કહે છે. તેમાં લાખ આદિથી યુક્ત સેનાના આભૂષણે ભરેલા હોવાને કારણે તે શ્વપાક કરંડક જે અસાર હેત નથી. તે શ્વપાક કરંડક કરતા સારયુક્ત હોય છે પણ ગૃહપતિકરંડક અને રાજ४२४४ ४२di | असा२ डाय छे. (3) ७५ति४२४-सपत्तिाजी गृह સ્થના કરંડિયાને ગૃહપતિકરંડક કહે છે. તે વિશિષ્ટ મણિઓના કે સવર્ણના આભૂષણથી ભરેલું હોય છે. તે કારણે પૂર્વોક્ત બે કરડિયા કરતાં તે વધારે સારયુક્ત હોય છે. (૪) રાજકરંડક–રાજાને કરંડિયે બહુ મૂલ્યવાન રત્નાદિકાથી ભરેલો હોવાને કારણે પૂર્વોક્ત ત્રણે કરંડિયા કરતાં વધારે સારયુક્ત હોય છે. દા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #336

३२०
___स्थानाङ्गसूत्रे " एवामेव चत्वार आयरिया" इत्यादि-एवमेव-उक्त करण्डकचतुष्टयवदेव आचार्याश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-श्वपाककरण्डकसमानः-य आचार्य उत्मूत्रादि प्ररूपकत्वादुन्मार्गगामितया चारित्रपरिभ्रष्टो भवति सोऽत्यन्तासारत्वाश्था. ण्डालकरण्डकतुल्य उच्यते । १ । इति प्रथमः । तथा-वेश्याकरण्डकसमानःयस्तु किञ्चिदेवश्रुतं यथा कथंचित्पठित्या बागाइम्बरेण मुग्धजनमाकृष्ट करोति स परीक्षायामदक्षतयाऽसारत्वादेववेश्याकरण्डकतुल्यः । इति द्वितीयः २। तथागृहपतिकरण्डकसमानः-यस्तु स्व-परसिद्धान्तज्ञः क्रियादिगुणसम्पन्नश्च भवति स सारसम्पन्नत्याद् गृहपतिकरण्ड कतुल्यः । इति तृतीयः ३॥ तथा-राजकरण्डकस. मानः-यस्तु सधैरप्याचार्यगुणैरलकृततया तीर्थङ्करसदृशः स सारतमत्वाद् नृपति करण्डकतुल्यः सुधर्मादियत् इति चतुर्थः ४ (१७) ॥ सू० ११॥ ___इसी प्रकारसे आचार्यजन भी चार प्रकारके होते हैं-श्वपाक करण्डक तुल्य वह आचार्य है, जो उत्सूत्र शास्त्रविरुद्ध प्ररूपणा करता हैं उन्मार्गगामी होता है अतः चारित्रसे भ्रष्ट होता है १ वेश्या करण्डकके तुल्य वह आचार्यहै जो थोडासाही श्रुत यथाकथश्चित् रूपसे पढकर अपने वचनाडम्बरसे मुग्धजनको आकृष्ट करताहै वह परीक्षामें अदक्ष अचतुर होनेके कारण असार कहा गयाहै २ गृहपति करण्डकके समान वह आचार्य है जो स्वसिद्धान्त और परसिद्धान्तका जाननेवाला होता है, और क्रियादि गुणोंसे सम्पन्न होता है ऐसा वह सारसम्पन्न आचार्य गृहपति करण्डक जैसा कहा गया है ३ तथा राजाके करण्डक समान वह आचार्य है जो समस्त आचार्यों के गुणोंसे अलङ्कृत होनेके कारण
से प्रमाणे भाया पर यार प्रान डाय छे--(१) શ્વપાક કરંડક સમાન આચાર્ય- જે આચાર્ય ઉસૂત્ર (શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધની) પ્રરૂપણા કરે છે, ઉન્માર્ગગામી હોય છે અને તે કારણે ચારિત્રભ્રષ્ટ હોય છે એવા આચાર્યને શ્વપાક કડક સમાન કહે છે. (૨) વેશ્યાકરંડક સમાન આચાર્ય જે આચાર્ય ચેડા થડા કૃતને જ્ઞાતા હોય છે, અને પિતાના વચનાડંબર દ્વારા મુગ્ધજનાને આકર્ષાનારા હોય છે તે છે શ્રતજ્ઞાનમાં પૂર્ણ ન હોવાને કારણે શ્વપાકકડક કરતા વધારે સાયુક્ત અને ત્રીજા અને ચોથા પ્રકારના આચાર્યોની અપેક્ષાએ અસારયુક્ત ગણાય છે.
(૩) ગૃહપતિ કરંડક સમાન આચાર્ય–જે આચાર્ય સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંતના જાણકાર હોય છે અને ક્રિયાદિ ગુણોથી સંપન્ન હોય છે, તેમને ગૃહપતિકરંડક સમાન કહે છે. (૨) રાજકરંડક સમાન આચાર્ય–જેઓ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #337

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०१२ वृक्षदृष्टान्तेन आचार्यस्वरूपनिरूपणम् ३२१
मूलम्-चत्तारि रुक्खा पण्णत्ता, तं जहा--साले णाममेगे सालपरियाए १, साले णाममेगे एरंडपरियाए २, एरंडे णाममेगे सालपरियाए ३, एरंडे णाममेगे एरंडपरियाए ४ (१८)। एवामेव चत्तारि आयरिया पण्णत्ता, तं जहा-साले णाममेगे सालपरियाए १, साले णाममेगे एरंडपरियाए २, एरंडे णाममेगे सालपरियाए ३, एरंडे णाममेगे एरंडपरियाए ४। ( १९)।
चत्तारि रुक्खा पण्णत्ता, तं जहा-साले णाममेगे सालपरिवारे ४ (२०) । एवामेव चत्तारि आयरिया पण्णत्ता, तं जहासाले णाममेगे सालपरिवारे ४ ( २१)। सालदुममज्झयारे जह साले णाम होइ दुमराया। इय सुंदर आयरिए सुंदर सीसे मुणेयवे ॥१॥ एरंडमज्झयारे जह साले णाम होइ दुमराया। इय सुंदर आयरिए मंगुल सीसे मुणेयव्वे । २॥ सालदुममज्झयारे एरंडे णाम होइ दुमराया। इय मंगुल आयरिय सुंदरसीसे मुणेयव्ये ॥३॥ एरंडमज्झयारे एरंडे णाम होइ दुमराया। इय मंगुल आयरिए मंगुलसीसे मुणेयव्ये ।४। सू० १२ ॥
छाया-चत्वारो वृक्षाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सालो नामैकः सालपर्यायः १, सालो नामैक एरण्डपर्यायः २, एरण्डो नामैकः सालपर्यायः ३, एरण्डो नामैक तीर्थकर जैसा होताहै, ऐसा वह सुधर्मास्यामीकी तरह सारतम होनेसे नृपतिकरण्डक जैसा कहा गया है ४ (१७) सूत्र ११ ॥ આચાર્યોના સમસ્ત ગુણેથી વિભૂષિત હવાને કારણે તીર્થકર જેવાં હોય છેએવાં સુધર્માસ્વામી જેવા સાતમ આચાર્યને નૃપતિકડક સમાન કહે છે ૧૭ાસૂ.૧૧
स-४१
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #338

३२२
स्थानाङ्गसूत्रे एरण्डपर्याय: (१८) । एवमेव चत्वार आचार्याः प्रज्ञताः, तद्यथा - सालो नामैक: सालपर्याय: १, सालो नामक एरण्डपर्यायः २, एरण्डनामैकः सालपर्याय: ३, rust नामक एरण्डपर्यायः ४ (१९) चत्वारो वृक्षाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - सालो नामेकः सालपरिवारः ४ (२०) एवमेव चत्वार आचार्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - सालो नामैकः सालपरिवारः ४ ( २१ ) !
साममध्यकारे यथा सालो नाम भवति द्रुमराज : । इति सुन्दर आचार्यः सुन्दरः शिष्यो ज्ञातव्यः ॥ १ ॥ एरण्डमध्यकारे यथा सालो नाम भवति द्रुमराजः ।
इति सुन्दर आचार्यः : मङ्गुलः ( असुन्दरः ) शिष्यो ज्ञातव्यः । २ ॥ सालद्रुममध्यकारे एरण्डो नाम भवति द्रुमराजः । इति मगुल आचार्यः सुन्दरः शिष्यो ज्ञातव्यः ॥ ३ ॥ एरण्ड मध्यकारे एरण्डो नाम भवति द्रुमराजः ।
इति मङ्गुल आचार्यः मङ्गुलः शिष्यो ज्ञातयः || ४ || सू० १२ ॥
टीका - ' चत्तारि रुक्खा " इत्यादि - पुन क्षाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाएको वृक्षः साल:- सालाख्यवृक्षजातिमत्त्वात् सालो भवन् सालपर्यायः - सालगत - निविडच्छायत्व संसेव्यत्वादि धर्मसम्पन्नो भवतीति प्रथमः । १ ।
तथा - एकः सालो भवन्नपि एरण्डपर्यायः - एरण्डग तालपच्छायत्वा सेव्यत्वादिधर्मवान भवति । इति द्वितीयः । २। तथा एक एरण्डः सन् घनच्छायत्यादि
'चत्तारि रुक्खा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ९२ ॥
टीकार्थ- वृक्ष चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे- साल साल पर्याय १ साल एरण्ड पर्याय २ एरण्ड साल पर्याय ३ और एरण्ड एरण्ड पर्याय ४ इनमें जो प्रथम प्रकारका वृक्षहै वह साल नामक वृक्षकी जातिवाला होनेसे साल होता हुआ सालगत जो निबिड छाया आदि धर्म है तथा लोगों द्वारा आश्रय लेना आदि जो बाते हैं उनसे युक्त होता है ॥१॥ द्वितीय प्रकारका जो वृक्षू है वह साल होता हुआ भी एरण्डके जैसी पर्यायवाला होता है जैसे-एरण्ड अल्प छापावाला होता है अत
"" चत्तारि रुक्खा पण्णत्ता" इत्यादि - (सू. १२)
वृक्ष यार अारना ह्या छे - ( १ ) सास- सासपर्याय, (२) सास- मेर3 पर्याय, (3) मेरउ-सासर्याय, (४) मेरङ- मेर उपर्याय. तेभांथी पडेला अडीરનું વૃક્ષ સાલ નામના વૃક્ષની જાતિનું હોય છે અને સાલવૃક્ષના ગુણૈાથી યુક્ત હાય છે એટલે કે ઘાડ છાયાથી યુક્ત હોવાને પ્રાણીઓને આશ્રય આપનારુ હોય છે. માટે તેને કહ્યું છે. (૨) ખીજા પ્રકારનુ વૃક્ષ સાલ
•
6
જાતિનું હવા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
કારણે લેાકે અને
सास- साहसपर्याय ' ३५ છતાં પણ એરડાના

Page #339

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०१२ वृक्षदृष्टान्तेन आचार्यस्वरूपनिरूपणम् ३२३ धर्मसम्पन्नत्वात् सालपर्यायो भवताति तृतीयः ३, तथा-एक एरण्डः सन् पुनरेरडपर्यायः-एरण्डगताल्पच्छायत्वादि धर्मोपेतो भवतीति चतुर्थः ४ (१८)
" एवामेव चत्तारि आयरिया" इत्यादि-एवमेव-सालवदेव आचार्याश्चस्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एक:-कश्चिदाचार्यः सालः-सालसदृशः-सालो यथा सालजातीयो वृक्षो बहुच्छायस्तथाऽऽचार्योऽपि सत्कुलोत्पन्नः सद्गुरुकुलश्च साल एयो. च्यमानः सालपर्यायः-सालधर्मा, यथा हि सालः सच्छायत्वादि धर्मयुक्तस्तथा शारीरिकमानसिकदुःखज्वालादह्यमानभविनां तपानां ज्ञानामृतेनापहारकतया स्वयं ज्ञानक्रियाजनितयशः-प्रभृति गुणसम्पन्न आचार्योंऽपि साल एव व्यपदिएव असंख्य होता है ऐसेही धर्मवाला यह होता है तृतीय प्रकारका वृक्ष एरण्ड होता हुआ भी ऐसा होता है कि घनी छायावाला होता है अतएव जनों द्वारा संसेव्य होता है इत्यादि रूपसे सालवृक्ष गत धर्मों वाला होनेसे वह साल पर्यायवाला होता है । तथा-चतुर्थ प्रकारका वृक्ष एरण्ड हुआ भी एरण्ड गत अल्प छायायाले धर्मसे. असंसेव्यत्य आदि बातोंसे युक्त बना रहता है (१८)
इसी प्रकारसे चार आचार्य होते हैं-इनमें साल सालपर्यायवाला वह आचार्य होता है जो सत्कुलमें उत्पन्न हुआ होता है, सत् गुरुकुलवाला होता है तथा-शारीरिक एवं मानसिक दुःखरूप ज्वालासे अत्यन्त जलते हुए भव्य जनोंके तापको जो अपने ज्ञानामृतके सिंचनसे शान्त कर देताहै और स्वयं ज्ञान क्रियाक निर्दोष(निरतिचार)रूप पालनसे जनित यश आदि गुणोंसे सम्पन्न होताहै। साल हुआ भी एरण्डपर्यायवाला वह જેવી પર્યાયવાળું હોય છે, એટલે કે એરંડાની જેમ અ૫ છાયાયુક્ત હોય છે. તે કારણે પ્રાણુઓ દ્વારા અસંસેવ્ય હોય છે-તેમના આશ્રયસ્થાન રૂપ હેતું નથી. (૩) ત્રીજા પ્રકારનું વૃક્ષ એરંડાની જાતિનું હોવા છતાં ઘાડ છાયાયુક્ત હોવાને કારણે સાલ પર્યાયવા (સાલના ધર્મોથી સંપન્ન). હોય છે અને તે કારણે પ્રાણુઓ દ્વારા સંસેવ્ય હોય છે. ચોથા પ્રકારનું વૃક્ષ એરંડાની જાતિનું હોય છે અને અલ્પ છાયાદિ એરંડાના ધર્મોથી યુક્ત હોવાને કારણે પ્રાણુઓ દ્વારા અસંસેવ્ય હોય છે. ૧૮
से प्रभारी मायाय ५५५ यार ४१२॥ Bar छ-(१) सास-सातપર્યાયવાળા આચાર્ય–જે આચાર્ય સંકુલમાં ઉત્પન્ન થયા હોય છે–સત ગુરુકુલવાળા હોય છે, તથા શારીરિક અને માનસિક દુઃખરૂપ વાળાથી બળી રહેલા ભવ્યજનોના તાપને જેઓ પોતાના જ્ઞાનામૃતના સિંચન દ્વારા શાન્ત કરી નાખે છે અને જેઓ પિતે જ્ઞાનક્રિયાના નિર્દોષ પાલનથી જનિત યશ
श्री.स्थानांगसूत्र :03

Page #340

स्थानाङ्गसूत्रे श्यते, इति प्रथमः १। एकः सालो भवन्नपि एरण्डपर्यायः-एरण्डधर्मा-अल्पज्ञा नादिरूपच्छायत्वाद् भवतीति द्वितीयः २। एवं शेषमङ्गद्वयमपि बोध्यम् ।४। (१९) ___ " चत्तारि रुक्खा " इत्यादि - वृक्षाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एको वृक्षः साल:-सालक्षजातीयः सन् सालपरिवारः-साल एव परिवारो यस्य स तथा भवति इति प्रथमः । एवं शेषभङ्गत्रयमपि ४। (२०) आचार्य है जा सत्कुलमें उत्पन्न हुआ भी सत् गुरुकुलवाला हुआ भी अल्प ज्ञानादि रूप छायावाला होता है २ इसी प्रकारसे शेष दो भङ्गका भी व्याख्यान कर लेना चाहिये ४ (१९)-" चत्तारि रुक्खा" वृक्ष चार प्रकारके कहे गये हैं-जैसे-साल साल परिवारवाला १ आदि ४ इसी तरहसे आचार्य भी चार कहे गये हैं साल साल परिवारवाला १ आदि ४ तात्पर्य इस कथनका ऐसा है कि जैसे कोई एक वृक्ष-सालवृक्ष ऐसा होता है जो स्वयं सालवृक्ष होता हुआ भी सालवृक्षके परिवारवाला होता है १ कोई एक वृक्ष सालवृक्ष ऐसा होता है जो एरण्डके परिवार वाला होता है २ कोई एक वृक्ष ऐसा होता है जो एरण्ड हुआ भी साल परिवारवाला होता है ३ और कोई एक वृक्ष ऐसा होता है, जो एरण्ड આદિ ગુણોથી સંપન્ન હોય છે એવા આચાર્યને સાલ-સાલપર્યાય રૂપ પહેલા ભાંગામાં ગણાવી શકાય છે.
(૨) સાલ-એરંડ૫ર્યાય સમાન આચાર્ય—–જે આચાર્ય સંકુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા હોવા છતાં પણ અને સત્ ગુરુકુલવાળા હોવા છતાં પણ ઘણા ઓછાં જીને તેમના જ્ઞાનાદિ રૂપ છાયાને લાભ આપનારા હોય છે, એવા આચા42 साल मे पर्याय समान' ही २४ाय छे. (3) स-सासर्याय સમાન અને (૪) એરંડ-એરંડપર્યાય સમાન આ બન્ને ભાંગાને ભાવાર્થ જાતે જ સમજી લે. ૧૯
" चत्तारि रुक्खा" त्याह-वृक्ष या२ ५४॥२॥ ४हा छ
(१) सात-सास परियारवाणु (२) सास-२७ परिवारवाणु, (3) सर-सासपरिवारवाणु मन (४) मे२७- २७५रिचारपाणु मे प्रमाणे આચાર્ય પણ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે-(૧) સાલ-સાલપરિવારવાળા ઈત્યાદિ ચાર પ્રકાર સમજવા દૃષ્ટાન્ત સૂત્રના ચારે ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે-કઈ એક વૃક્ષ, જાતિની અપેક્ષાએ સાલવૃક્ષની જાતિનું હોય છે અને સાલવૃક્ષના પરિવારથી યુક્ત હોય છે. (૨) કેઈ એક વૃક્ષ, જાતિની અપેક્ષાએ સાલવૃક્ષની જાતિનું હોય છે પણ પરિવારની અપેક્ષાએ એરંડા જેવું હોય છે. (૩) કઈ એક વૃક્ષ, એરંડાની જાતિનું હોવા છતાં સાલવૃક્ષ જેવાં પરિવારવાળું
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #341

सुधा टीका स्था०४३०४ सू०१२ वृक्षदृष्टान्तेन आचार्यस्वरूपनिरूपणम् ३२५ ___ " एवामेवे " त्यादि-एवमेव चत्वार आचार्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एक:सालः-सालसदृशः सद्गुरुकुलश्रुतादिभिरुत्तमत्वात् स पुनः सालपरिवारः-सालायमानमहानुभाव साधुपरिजनत्वात् भवति इति प्रथमः १। तथा एकः-सालः सन्नेरण्डपरिवारः-एरण्डायमाननिर्गुणसाधुपरिवारकत्वात्, इति द्वितीयः २। तथाएकः श्रुतादिहीनतया एरण्डः सम्नपि सालपरिवारो भवति । इति तृतीयः ३। तथा-एक एरण्डः सन पुनरेरण्ड परिवारो भवतीति चतुर्थः ४॥ (२१)।
मागुक्तमर्थ द्रढयितुं गाथा उपन्यस्यति-"-सालदुममज्झयारे" इत्यादिस्यष्टम् , नवरम्-सालद्रुममध्यकारे-सालद्रुममध्ये। मङ्गुलशब्दोऽसुन्दरार्थः।।।मु०१२।। हुआ भी एरण्ड परिवारवाला ही होता है ४ इसी प्रकारसे कोई एक आचार्य ऐसा होता है जो सालवृक्ष के जैसा होता है-सद्गुरु कुलवाला होताहै श्रुताभ्यास आदि गुणोंसे उत्तम होता है-और सालवृक्षके जैसे परिवारसे-तपस्वी आदि महानुभावयाले साधु परिजनोंसे युक्त होता है तथा कोई एक आचार्य ऐसा होता है जो स्वयं सालके जैसा होता हुआ भी एरण्ड के परिवार जैसे-निर्गुण साधु परिवारसे युक्त होता है कोई एक आचार्य ऐसा होता है जो एरण्डके जैसा हुआ भी श्रुतादिसे हीन हुआ भो सालके परिवार जैसे महा प्रभावशाली साधु परिवारवाला होता है तथा कोई एक आचार्य ऐसा होता है कि जो स्वयं एरण्डके तुल्य होता है और एरण्डके जैसे शिष्य परिवारवाला होता है ४ (२०) इस कथनको दृढ करनेके लिये सूत्रकारने इन गाथाओंको कहा हैહોય છે. (૪) કેઈ એક વૃક્ષ એરંડાની જાતિનું હોય છે અને એરંડાના જેવા પરિવારવાળું હોય છે.
હવે દાચ્છન્તિક સૂત્રને ભાવાર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે–(૧) કેઈ એક આચાર્ય સાલવૃક્ષ સમાન હોય છે–સદુ ગુરુકુલવાળા હોય છે અને શ્રતા. ભ્યાસ આદિ ગુણોથી સંપન્ન હોય છે, અને સાલવૃક્ષ જેવા પરિવારથી પણ યુક્ત હોય છે એટલે કે મહાનુભાવવાળા (પ્રભાવશાળી) સાધુઓના પરિવારથી યુક્ત હોય છે. (૨) કેઈ આચાર્ય એવા હોય છે કે જેઓ પિતે સાલવૃક્ષ સમાન હોય છે પણ નિર્ગુણ સાધુજને રૂપી એરંડ પરિવારથી યુક્ત હોય છે. (૩) કેઈ આચાર્ય પિતે એરંડવૃક્ષ સમાન એટલે કે કૃતાદિથી રહિત હોય છે પણ સાલવૃક્ષ જેવા પરિવાર રૂપ મહા પ્રભાવશાળી સાધુઓના પરિવારથી યુક્ત હોય છે (૪) કેઈ આચાર્ય પિતે એરાડવૃક્ષ સમાન હોય છે અને એરંડ સમાન પરિવારથી યુક્ત હોય છે પરવા આ કથનનું સમર્થન કરવા માટે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #342

३२६
स्थानाङ्गसूत्रे मूलम्-चत्तारि मच्छा पण्णत्ता, तं जहा-अणुसोयचारी १, पडिसोयचारी २, अंतचारी ३, मज्झचारी ४। (२२) एयामेव चत्तारि भिक्खागा पण्णत्ता, तं जहा-अणुसोयचारी १, पडि. सोयचारी २, अंतचारी ३, मज्झचारी ४ ( २३)
__ चत्तारि गोला पण्णत्ता, तं जहा-महुसित्थगोले १, जउगोले २, दारुगोले ३, मट्टियागोले ४ (२४) । एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णता, तं जहा-महुसित्थगोलसमाणे ४ (२५)। " सालदुममज्झयारे" इत्यादि । इन गाथाओंका भावार्थ ऐसा है कि जैसे सालद्रुमोंके चीचमें कोई एक द्रुमराज होता है, उसी प्रकारसे कोई एक आचार्य ऐसा होता है जो स्वयं सुन्दर होता है और उसका शिष्य भी सुन्दर होते हैं । एरण्डद्रुमोंके बीचमें जैसे सालद्रुमराज होताहै उसी प्रकारसे आचार्य तो सुन्दर होता है, पर शिष्य सुन्दर नहीं होता है। जिस प्रकार सालद्रुमके बीचमें एरण्ड द्रुमराज होताहै, उसी प्रकार कोई एक आचार्य ऐसा होता है, जो स्वयं तो असुन्दर होताहै, और शिष्य (परिवार) सुन्दर होता है, तथा जैसे एरण्डोंके बीचमें एरण्डही द्रुमराज होताहै, उसी प्रकार आचार्य भी असुन्दर होताहै और शिष्य भी असुन्दर होता है। यहाँ मध्यकार पद बीचका वाचक और मङ्गुल पद असु. न्दर अर्थका याचक है ।। सूत्र १२ ॥ सूत्रारे नायनी ॥था। मापी छ-" सालदुममझयारे ” त्याहि । ગાથાઓને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–(૧) જેમ સાલદ્રની વચ્ચે રહેલું કેઈ એક સાલમરાજ (ઉત્તમ સાલવૃક્ષ) શેભે છે એજ પ્રમાણે ઉત્તમ શિષ્યની વચ્ચે રહેલા ઉત્તમ આચાર્ય પણું શોભતા હોય છે (૨) જેમ એરંડવૃક્ષની વચ્ચે કઈ એક ઉત્તમ સાલવૃક્ષ હોય છે, તેમ કઈ એક આચાર્ય તે સુંદર (ઉત્તમ) હોય છે પણ તેમના શિષ્ય સુંદર હોતા નથી. (૩) જેમ સાલવૃક્ષોની વચ્ચે કેઈ એક એરંડ દુમરાજ હોય છે, તેમ કેઈ સુંદર શિષ્ય સમુદાયથી યુક્ત એવા અસુંદર આચાર્ય હોય છે. (૪) જેમ એરંડવૃક્ષોની વચ્ચે કઈ એરંડદમરાજ હોય છે તેમ કેઈ આચાર્ય પિતે પણ અસુંદર હોય છે અને તેમના શિષ્ય પણ અસુંદર હોય છે. અહીં “ મધ્યકાર” પદ વચ્ચેનું વાચક छ भने " मङ्गल" ५६ असुरना मनुं वायः छ, सेम समबु. ॥सू. १२॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #343

सुधा टीका स्था०४ उ०४०१३ मत्स्यादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ३२७
चत्तारि गोला पण्णत्ता, तं जहा अयगाले १. तउगोले २, तंबगोले ३, सीसगगोले ४ ( २६ ) । एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - अयगोलसमाणे, जाव सीसगगोलसमाणे ४, ( २७ ) ।
चत्तारि गोला पण्णत्ता, तं जहा - हिरण्णगोले १, सुवण्णगोले २, रयणगोले ३, वयरगोले ४ ( २० ) । एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - हिरण्णगोलसमाणे जाव वइरगोलसमाणे ४। ( २९ ) ।
चत्तारि पत्ता पण्णत्ता, तं जहा - असिपत्तेय १, करपत्ते २, खुरपत्ते ३, कलंबचीरियापत्ते ४ (३०) । एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - असिपत्तसमाणे जाव कलंबचीरियापत्तसमाणे ४ (३१)
चत्तारि कडा पण्णत्ता, तं जहा सुंबकडे १, विदलकडे २, चम्मकडे ३, कंबलकडे ४ ( ३२ ) । एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - सुंबकडसमाणे जाव कंबलक समाणे ४ । ( ३३ ) ॥ सू० १३ ॥
छाया - चत्वारो मत्स्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अनुस्रोतवारी १, प्रतीस्रोतवारी २, अन्तचारी ३, मध्यचारी ४ । (२२) एवमेव चत्वारो भिक्षाकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अनुस्रोतवारी १, प्रतिस्रोतश्चारी २, अन्तचारी ३, मध्यचारी ४ (२३)।
चत्वारो गोलाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - मधुसिक्थगोल: १, जतुगोल: २, दारुगोल : ३, मृत्तिकागोल : ४ । ( २४ ) । एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि पज्ञप्तानि, तद्यथा- मधुसिक्थगोलसमानः ४ (२५) ।
चत्वारो गोलाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अयोगोल: १, पुगोल: २, ताम्रगोल: ३, सीसकगोलः ४ (२६) । एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथाअयोगोलसमानः यावत् सीसकगोलसमानः ४ ( २७ ) ।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #344

-
३२८
स्थानाङ्गसूत्रे चत्वारो गोलाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हिरण्यगोल: १, सुवर्णगोलः २, रत्नगोल: ३, बज्रगोलः ४ (२८) । एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाहिरण्यगोलसमानः यावत् वज्रगोलसमानः ४ । (२९)।
चत्वारि पत्राणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-असिपत्र १, करपत्रं २, क्षुरपत्रं ३, कदम्बचीरिकापत्रम् ४। (३०)। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाअसिपत्रसमानः यावत् कदम्बचीरिकापत्रसमानः ४ (३१)।
चत्वारः कटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सुम्बकटः १, विदलकटः २, चर्मकटः ३, कम्बलकटः ४ । (३२)। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथासुम्बकटसमानः यावत् कम्बलकटसमानः ४ (३३)मु० १३ ॥
टीका-" चत्तारि मच्छा" इत्यादि-चत्वारो मत्स्याः मज्ञप्ताः , तद्यथाअनुस्रोतश्चारी-अनुस्रोतसा चरतीत्येवंशीलस्तथा-नद्यादि प्रवाहगामी १, तथाप्रतिस्रोतवारी-नद्यादिप्रवाहाभिमुखगामी २, तथा-अन्तचारी-पार्श्वचारी ३, तथा-मध्यचारी-मध्ये-अभ्यन्तरे चरतीत्येवंशीलस्तथा ४ (२२)।
'एवामेये ' त्यादि-एयमेव-मत्स्यवदेव भिक्षाका:-भिक्षाशीलाः साधवः चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अनुस्रोतवारी-यो भिक्षाकोऽभिग्रहविशेषादुपाश्रयसमी
चत्तारि मच्छा पण्णत्ता इत्यादि सूत्र १३ ॥ टीकार्थ-मत्स्य चार प्रकारके कहे गयेहैं जैसे-अनुस्रोतचारी१ प्रतिस्रोत. चारी २ अन्तचारी ३ और मध्यचारी४ इनमें जो नदी आदिके प्रवाहके साथ चलता है वह अनुस्रोतवारी मत्स्य है, जो नदी आदिके प्रवाहके सामने जाताहै यह प्रतिस्रोतचारी मत्स्यहै नदीके पास में पार्श्वभागमें जो चलता है यह अन्तचारी मत्स्यहै । और जो नदीके भीतरमें मध्य भागमें नीचे चलता है वह मध्यचारी मत्स्य है इसी प्रकारसे भिक्षाक-भिक्षाशील साधु भी चार प्रकार के होते हैं जैसे-कोई एक भिक्षाक-ऐसा
" चत्तारि मच्छा पण्णत्ता ” त्याह-(सू. १३)
मत्स्यना नाये प्रमाणे या२ प्रा२ gal -(१) अनुसोतयारी, (२) प्रतिलोतयारी, (3) अन्तयारी भने (४) भध्ययारी.
જે મત્સ્ય નદી આદિના પ્રવાહની દિશામાં ચાલે છે તેને અનુસ્રોતચારી કહે છે. જે મત્સ્ય પ્રવાહની સામેની દિશામાં ચાલે છે તેને પ્રતિસ્રોતચારી કહે છે. જે મત્સ્ય નદીના કિનારા પાસે જ સંચરણ કરે છે તેને અન્તચારી કહે છે. અને જે મત્સ્ય નદીના મધ્ય ભાગમાં પાણીની નીચે સંચરણ કરનારું હોય છે તેને મધ્યચારી કહે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #345

सुघाटीका स्था०४ उ०४ सू०१३ मत्स्यादिदृष्टा' तेन पुरुषजातनिरूपणम् पात् क्रमेण गृहेषु मिक्षते सोऽनुस्रोतश्वारीति प्रथमः १| तथा - प्रतिस्रोतश्वारीयस्तूत्क्रमेण - प्रथमं गृहेषु भिक्षते ततो निजस्थानसमीपस्थगृहमायाति भिक्षार्थ स तथा = दूरादारम्योपाश्रयसमीपचारीत्यर्थः २ तथा अन्तचारी - यस्तु क्षेत्रस्यान्तेअवसाने भिक्षार्थं चरतीत्येवंशीलस्तथा ३, तथा - मध्यचारी - क्षेत्राभ्यन्तरे चरतीत्येवंशीलस्तथा । ( २३ ) ।
" चत्तारि गोला " इत्यादि - गोला : - वृत्तपिण्डाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथामधुसिक्थगोल:- मधुसिक्थं - मदनं 'मोम' इति भाषायां प्रसिद्धं द्रव्यं तस्य गोल: होता है जो अनुस्रोतचारी होता है, ऐसा वह भिक्षाक अभिग्रह विशेकेश उपाश्रयके पाससे लगाकर क्रमशः गृहों में भिक्षा मांगता है। कोई एक भिक्षाक ऐसा होता है, जो प्रतिस्रोतचारी होता है - ऐसा बहसाधु उत्क्रमसे पहिले गृहों में भिक्षाकी याचना करता है बादमें उपाश्रय आदि अपने स्थानके समीपस्थ गृह पर आकर भिक्षा याचना करता है । यह भिक्षा याचना पहिले दूर से प्रारम्भ करता है और बाद में उपाश्रयके पास रहे हुए घरों से भिक्षा करता है, कोई एक भिक्षाक ऐसा होता है जो अन्तचारी होता है ऐसा वह भिक्षाक क्षेत्रके अन्त में भिक्षाके लिये पर्यटन करता है कोई एक साधु ऐसा होता है जो मध्यचारी होता हैऐसा वह भिक्षाक क्षेत्र के भीतरही भिक्षा के लिये फिरता है ४ (२३)
३२९
" चत्तारि गोला " इत्यादि - गोला - वृत्तपिण्ड चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे - मधुसिक्थ गोल १ जतुगोल २ दारुगोल ३ और मृत्तिका गोल ४ मोमका मेणका जो गोला होता है यह मधुसिक्थ गोल है, लाखका
એજ પ્રમાણે ભિક્ષાક (ભિક્ષાશીલ સાધુ) પણ ચાર પ્રકારના હોય છે(૧) અનુસ્રોતચારી—કાઇ એક સાધુ એવા હાય છે કે જે અભિગ્રહવિશેષને કારણે ઉપાશ્રયની સમીપના ઘરથી શરૂ કરીને ક્રમશઃ ભિક્ષા માગવા માટે ગમન કરે છે. (૨) પ્રતિસ્રોતચારી ભિક્ષુક-કાઇ એક ભિક્ષુક (સાધુ) એવા હાય છે કે જે ઉત્ક્રમથી (ઉલ્ટા ક્રમથી) ભિક્ષા માગવી શરૂ કરે છે. એટલે કે ઉપાશ્રયથી દૂર આવેલા ઘરથી ભિક્ષા માગવાની શરૂ કરીને ક્રમશઃ ઉપાશ્રયની સમીપના સ્થાન તરફ ભિક્ષા પ્રાપ્તિ માટે સ’ચરણ કરનારા હાય છે. (૩) અન્તચારી ભિક્ષાક —તે ક્ષેત્રના અન્ય ભાગમાં ભિક્ષા માગવા માટે ગમન કરતા હોય છે. (૪) મધ્યચારી ભિક્ષાક - કોઈ સાધુ એવા હોય છે કે જે ક્ષેત્રના મધ્યભાગના સ્થળેામાં ભિક્ષા માગવા માટે કરતા હોય છે. રા
" चत्तारि गोला " इत्याहि-गोजाना नीचे प्रमाणे यार प्रहार उद्या छे – (१) भधुसिथ गोणी-भीथुना गोजाने भधुसिम्थ गोणी उडे छे. (२)
स०-४२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #346

स्थानाङ्गसूत्रे
३३०
१, तथा - जतुगोल: - जतु लाक्षा - ' लाख ' इति भाषायां प्रसिद्धं द्रव्यम् - तस्य गोल : २, दारुगोल:- काठगोल: ३, मृत्तिकागोलः, एते कमेण मृदु-कठिनतरकठिनतमा भवन्ति । ( २४ ) ।
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - एवमेव-उक्तगोलचतुष्टयवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा- मधुसिक्थगोलसमानः- मदनगोलो यथाऽल्पतापेनापि द्रवितो भवति तथा-परीषहादिना यः पुरुषो मृदुसत्वो भवति स तत्पदव्यपदेश्यः १ तथा - जतुगोलसमानः - जतुगोलो यथाऽल्पतापेनाद्रवन्मदनगोलापेक्षया कठिनो मवति तथा यः पुरुष परीषदादिषु दृढसत्त्वो भवति स तत्पदव्यपदेश्यः २, तथा - दारुगोलसमानः यथा - दारुगोल:- काष्ठगोलः, स जो गोला होता है वह जतुगोल है २ काठका जो गोला होता है वह दारुगोल है ३ और मिट्टीका जो गोला होता है वह मृत्तिका गोल है ४ ये चारों गोले क्रमशः मृदु, कठिन, कठिनतर और कठिनतम होते हैं (२४) इसी तरह से पुरुष भी चार प्रकारके होते हैं इनमें मधुसिक्थ गोल समान वह पुरुष है जो परीषह आदिसे कमजोर बलबाला बन जाता है, जैसे मोमका गोला थोडेसे भी तापसे पिघल जाता है इसीलिये ऐसे पुरुषको मधुसिक्थ गोला जैसा कहा गया है १ । जैसे जतु गोला अल्प तापसे नहीं पिघलता है, क्योंकि वह मोमके गोलाकी अपेक्षा कठिन होता है उसी प्रकार जो परीषह आदिके आने पर चलायमान नहीं होता है, वह पुरुष जतुगोलाके समान कहा गया है २ जैसे - काष्ठका गोला तापसे पिघलता नहीं है, क्योंकि यह कठिनतर
જતુગાળા-લાખના ગાળાને જતુગાળા કહે છે. (૩) દારુગાળા-લાકડાના ગેળાને દારુગેાળા કહે છે (૪) મૃત્તિકાગાળા-માટીના ગાળાને મૃત્તિકાગાળા કહે છે. તે ચારે ગેાળા અનુક્રમે મૃદુ, કઠિન, કઠિનતર અને કઠિનતમ હોય છે. ર૪ા એજ પ્રમાણે પુરુષા પણ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે-(૧) મીણના ગાળા સમાન પુરુષ–જેમ મીણુના ગાળા થાડા તાપથી પણુ પીગળી જાય છે તેમ કોઇ કાઈ પુરુષ એવા હાય છે કે જે પરીષહ આદિ વડે કમોર બની જાય છે એવા પુરુષાને મીણના ગાળા સમાન કહ્યા છે. (ર) લાખના ગાળા સમાન પુરુષલાખના ગાળેા કઠણ હાય છે તેથી ઘેાડા તાપથી પીગળી જતા નથી એજ પ્રમાણે જે પુરુષ પરીષહા આવી પડતાં અડગ રહે છે-બિલકુલ ચલાયમાન થતા નથી, એવા પુરુષને લાખના ગાળા સમાન કહ્યો છે. (૩) લાકડાના ગેળા સમાન પુરુષ—જેમ લાકડાના ગાળા અધિકમાં અધિક તાપથી પણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #347

सुघा टी. स्था. ४ उ. ४ सू.१३ मत्स्यादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ३३१ तापेनाद्रवणात्कठिनतरो भवति. तथा-यः पुरुषः परीषहादिषु दृढतरसत्त्वो भवति स तत्पदव्यपदेश्यः ३, तथा-मृत्तिकागोलकसमान:-यथा मृत्तिकागोलः प्रचुरतापेनाप्यद्रवणात्कठिनतमो भवति-तथा-यः पुरुषः परीपहादिषु दृढतमसत्त्यो भवति स तत्पदव्यपदेशभाक् ४। (२५)।
‘चत्तारि गोला' इत्यादि-पुनर्गौलाश्चवारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अयोगोल: १, त्रपुगोलः २, ताम्रगोलः ३, सीसकगोलः ४। एते गुरु-गुरुतर-गुरुतमाऽत्यन्तगुरयो भवन्ति (२६)।
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-एवमेव-उक्तगोलवदेव-पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-अयोगोलसमानः-अयोगोलो यथा गुरुभचति तथा यः पुरुषो गुरुभूतारम्मादिविचित्रप्रवृत्युपार्जितकर्मभारः, यद्वा-पितृमातृहोता है उसी प्रकारसे जो पुरुष परीषह आदिकोंके आने पर दृढतर सत्त्ववाला होता है वह पुरुष दारुगोलाके जैसा कहा गया है ३ और मृत्तिकाके गोलाके समान वह पुरुष कहा गया है जो पुरुष परीषह आदिकोंके आने पर दृढतम बलवाला बना रहता है, जैसे मिट्टीका गोला प्रचुर तापसे भी नहीं पिघलता है क्योंकि वह दृढतम होता है ४ (२५)
पुनश्च-" चत्तारि गोला" इत्यादि-गोला चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-अयोगोल १ पुगोल २ तामुगोल ३ और सीसकगोल ४ ये क्रमशः गुरु, गुरुतर, गुरुतम और अत्यन्त गुरु होते हैं (२६) इसी तरहसे पुरुष भी चार प्रकारके होते हैं-इनमें अयोगोलके समान वह पुरुष है जिसने गुरुभूत आरम्म आदिमें अपनी विचित्र प्रवृत्तिसे પીગળતે નથી–પિતે બળી જાય છે પણ પીગળતે નથી, એજ પ્રમાણે આકરામાં આકરાં પરીષહ સામે પણ જે માણસ અતિ દઢતાથી ટકી રહે છેપ્રાણ જાય તે પણ ચલાયમાન થતું નથી એવા દઢતર સત્ત્વવાળા પુરુષને લાકડાના ગેળા સમાન કહ્યો છે. (૪) માટીના ગેળા સમાન પુરુષ–જેમ માટીને ગોળો પ્રચંડમાં પ્રચંડ તાપથી પણ પીગળતો નથી એમ દઢતમ. સત્ત્વવાળે પુરુષ ઉગ્રમાં ઉગ્ર પરીષહો સામે પણ અડગતાથી ટકી રહે છે. રક્ષા
___ " चत्तारि गोला" त्याहि-माना नीय प्रभा या२ ५२ ५९ ह्या छ-(१) अयोगस (ढाना गोगा, (२) धुगोस (४थी२ गाजो) (3) ताभुगोस (तमानी गाणी), मन (४) सीसा (सीसानो गोजी) मागास વજનની અપેક્ષાએ અનુક્રમે ગુરુ,ગુરુતર, ગુરુતમ અને અત્યન્ત ગુરુ હોય છે. ૨૬
એજ પ્રમાણે પુરુષના પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) લેઢાના ગેળા સમાન પુરુષ–જેણે ભારે ભારે આરંભ આદિમાં પ્રવૃત્ત થઈને કર્મભારને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #348

३३२
स्थानाङ्गसूत्रे पुत्रकलत्रादिषु गुरुस्नेहभाराक्रान्तो भवति स तथा १, तथा-त्रपुगोलसमान:ताम्रगोलसमानः सीसगोलसमानः, एते त्रयः क्रमेण गुरुतर-गुरुतमा-ऽत्यन्तगुरुभूतारम्भादिविचित्रप्रवृत्युपार्जितकर्ममाराः, यद्वा-पित्रादिषु गुरुतरादिस्नेहभाराऽऽक्रान्ताः पुरुषा बोध्याः ४ (२७) ।
'चत्तारि गोला' इत्यादि-पुनश्चत्वारो गोलाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हिरण्यगोलः १, सुवर्णगोलः २ रत्नगोलः ३, वज्रगोलः ४। एते चाऽल्पगुणाऽधि :गुणा-ऽधिकतरगुणा-ऽधिकतमगुणा भवन्ति, (२८)। कर्मभारको उपार्जित किया है अर्थात् जिस प्रकार लोहेका गोला भारवाला वजनवाला होता है उसी प्रकारसे जो प्राणी आरम्भ आदि कार्यों में प्रवृत्ति करनेसे उपार्जित कर्मभारसे भारी बन जाता है ऐसा वह पुरुष अयोगोलके समान कहा गया है अथवा-पिता, माता, पुत्र, कलन आदिकोंमें बहुत अधिक ममता रूप स्नेहके भारसे जो आक्रान्त होता है, वह अयोगोलके समान पुरुष है पुगोल समान, तामुगोल समान और सीसगोल समान पुरुषमें गुरुतर, गुरुतम और अत्यन्त गुरुभूत आरम्भादि कार्यों में अपनी विचित्र प्रवृत्तिसे उपार्जित कर्म भारसे आक्रान्त होते हैं अथवा-माता पिता आदिकोंमें गुरुतर आदि भेदद्याले स्नेहके भारसे दबे रहते हैं-इसलिये वे क्रमशः पुगोलाके जैसे कहे गये हैं (२७) " चत्तारि गोला" पुनश्च--गोला चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-हिरण्य गोला १ सुवर्णगोला २ रत्नगोला ३ और ઉપાર્જિત કર્યો હોય છે એટલે કે જેમ લેઢાને ગળે વજનદાર હોય છે તેમ જે જીવ આરંભ આદિમાં પ્રવૃત્ત થવાને કારણે ઉપાર્જિત કરેલા કમભારથી ભારે બને છે એવા પુરુષને લેઢાના ગોળા સમાન કહ્યા છે–અથવા માતા, પિતા, પુત્ર, પુત્રી, પત્ની આદિ પ્રત્યે અધિક મમતા રૂપ નેહના ભારથી જે માણસ જકડાયેલું હોય છે તેને લેઢાના ગોળા સમાન કહે છે. એજ પ્રમાણે ગુરુતર, ગુરુતમ અને અત્યંત ગુરુભૂત આરંભાદિ કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત થઈને કમભારને ઉપાર્જિત કરનારા પુરુષને અથવા માતા, પિતા આદિ પ્રત્યેના ગુરુતર, ગુરુતમ અને અત્યન્ત ગુરુભૂત સનેહ ભાવથી જકડાયેલા પુરુષને અનુક્રમે ત્રપુગળા સમાન, તાંબાના ગોળા સમાન અને સીસાના ગોળ સમાન કહે છે. ર૭ા
“चत्तारि गोला" गणाना नीचे प्रमाणे या२ ५२ ५५ ज्या छ(१) यदीन गागा, (२) सानानी गाणी, (3) २त्नन गण मन (४)
श्री स्थाना॥ सूत्र :03

Page #349

सुघा टी. स्था. ४ उ. सू.१३ मत्स्यादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूणपम् ३३३
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया' इत्यादि-एवमेव-उक्तगोलवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-हिरण्यगोलसमानः-रजतगोलतुल्यः-यावत्यदेन-' सुवर्णगोलकसमानः रत्नगोलकसमानः' इति पदद्वयं ग्राह्यम् , तथा बज्र. गोलसमानः । एतचतुष्टयसमानाः पुरुषाः क्रमेणाल्पादिसमृद्धिसम्पन्नत्वेन, यद्वा. -ऽल्पादिज्ञानादिगुणसम्पन्नत्वेन बोध्याः ।२९।। ___" चत्तारि पत्ता" इत्यादि-पत्राणि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-असिपत्रम्-खड्गरूपपत्रम् १: तथा-करपत्रं-दारुच्छेदनं क्रकचम् ' आरा'- करवत' इति भाषामसिद्धम् २, तथा-क्षुरपत्र-क्षुररूपपत्रम् ३, तथा कदम्बचीरिकापत्रम्-कदम्बचीरिकेति तन्नामकः शस्त्रविशेषः तद्रुपपत्रम् । ४ । (३०) । ___" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-एवमेव-पत्रवदेव पुरुषजा. वज्रगोला ४ ये चारोंही गोले क्रमशः अल्प गुणवाले अधिक गुणवाले, अधिकतर गुणवाले और अधिकतम गुणयाले होते हैं (२८) इसी तरहसे इनके समान जो पुरुष होते हैं, ये भी क्रमशः अल्प समृद्धिचाले, अधिक समृद्धिवाले, अधिकतर समृद्धिघाले और अधिकतम समृद्धिवाले होते हैं । अथवा अल्प ज्ञान गुणवाले, अधिक ज्ञान गुणवाले, अधिकतर ज्ञान गुणयाले और अधिकतम ज्ञान गुणवाले होतेहैं (२९)"चत्तारि पत्ता" पत्र चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-असिपत्र१ खगरूप पत्र-करपत्र-करोंतरूप पत्र २ क्षुरपत्र-क्षुररूपपत्र३ और कदम्बचीरिका रूपपत्र ४. कदम्बचीरिका इस नामका एक विशेष शस्त्र होताहै "एचामेव” इत्यादिइसी प्रकारसे पुरुष भी चार प्रकारके होते हैं, असिपत्रसमान १ करपत्रस. વજને ગેળા. આ ચારે ગેળા અનુક્રમે અ૫ ગુણવાળા અધિક ગુણવાળા, અધિકતર ગુણવાળા અને અધિકતમ ગુણવાળા હોય છે. ૨૮ એજ પ્રમાણે પુરુષમા પણ ચાંદી ગોળ સમાન આદિ ચાર પ્રકાર પડે છે. તેઓ અનુકમે અલ્પ સમુદ્ધિવાળા, અધિક સમૃદ્ધિવાળા,અધિકતર સમૃદ્ધિવાળા અને અધિકતમ સમૃદ્ધિવાળા હોય છે, અથવા તેઓ અનુક્રમે અ૯પ જ્ઞાન ગુણવાળા, અધિક જ્ઞાનગુણવાળા,અધિકતરજ્ઞાનગુણવાળા અને અધિકતમ જ્ઞાનગુણુવાળા હોય છે. ૨
" चत्तारि पत्ता" त्या पत्र (पान) यार प्रा२॥ द्यां छ-(१) मसिपत्र (तसवारना यी धावाणु पान), (२) ४शत३५ ५त्र-४२५२ (४२५त रेयु पान) (3) क्षु२५त्र (मला रे पान) (४) ४४५थी२ि७।३५ पत्र (३६ थी। नामना खरे पान).
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #350

३३४
स्थानाङ्गसूत्रे
तानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-असिपत्रसमानः-खगरूपपत्रं यथा रज्ज्वादि शीघ्र छिनत्ति तथा-यः पुरुषः स्नेहपाशं शीघ्रं छिनत्ति स शीघ्रच्छेदकत्वधर्मेणासिपत्रसमानो व्यवहियते, अवधारितदेववचनसनत्कुमारचक्रवर्तिवत् । इति प्रथमः १॥ तथा-करपत्रसमानः-करपत्रं-क्रकचं तद् यथा दारु शनैः शनैच्छिनत्ति, तथा यः पुरुषः प्रतिबोधकेन वारंवारमुपदिश्यमानस्तदुपदिष्टभावनामभ्यसन् पुत्रकलत्रादिस्नेहं विलम्वेन छिनत्ति स विलम्बच्छेदकत्वेन तत्पदव्यपदेश्यः, तथाविध. श्रावकवत् । इति द्वितीयः । तथा-क्षुरपत्रसमानः -यथा-क्षुररूपपत्रं केशमात्रं मान२ क्षुरपनसमान और चीरिकापत्रसमान४ जिस तरह असिपत्र,रज्जु आदिको शीघ्र काट देता है, उसी प्रकारसे जो मनुष्य स्नेहपाशको शीघ्रतासे काट देता है, वह मनुष्य असिपत्र समान कहा गयाहै । जिस प्रकार सनत्कुमार चक्रवर्तीने देवके वचन सुनकर जल्दीसे जल्दी स्नेहपाश काट डाला । उसी प्रकार ऐसा मनुष्य भी शास्त्रगुरु आदिकी वाणी सुननेसे स्नेहपाश शीघ्र नष्ट कर आत्मकल्याणके मार्गका पथिक बन जाताहै । करोंत जैसे लकड़ीको धीरे २ चीरताहै, वैसे ही जो पुरुष प्रति. बाधकके वचनसे बार २ समझाया जानेसे उसके उपदेशपूर्ण वचनोंका विचार करते २ पुत्र कलत्र आदिकोंके स्नेहपाशको धीरे २ छेदता है,
और आत्माके हितके मार्गमें लगता है, ऐसा वह पुरुष विलम्बसे छेदकताके साधको लेफर करपत्रके जैसा कहा गया है । क्षुरपत्रसमान,
“एवामेव" त्याह- प्रमाणे पुरुषांना ५९या२ १२ छ-(१) मसिपत्र समान, (२) ४२५त्र समान, (3) क्षुरपत्र समान अन (૪) કદમ્બ ચીરિકા પત્ર સમાન. હવે આ ચારે પ્રકારની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવે છે–જેમ અસિપત્ર દેરડા આદિને તુરત કાપી નાખે છે, એજ પ્રમાણે જે માણસ નેહપાશને તરતજ કાપી નાખે છે એવા માણસને અસિપત્ર સમાન કહો છે. જેમ સનકુમાર ચક્રવતીએ દેવનાં વચન શ્રવણ કરીને નેહપાશને જલદીમાં જલ્દી કાપી નાખ્યું હતું, એજ પ્રમાણે અસિપત્ર સમાન મનુષ્ય પણ શાસ્ત્ર, ગુરુ આદિની વાણી સાંભળતાની સાથે જ સનેહપાશને તેડી નાખીને આત્મકલ્યાણને માર્ગે આગળ વધવા માંડે છે, જેમ કરવત લાકડાને ધીરે ધીરે ચીરે છે, તેમ ગુરુ આદિના ઉપદેશને વારંવાર સાંભળીને અને તેના પર વિચાર કરીને ધીરે ધીરે પુત્ર, પુત્રી આદિના નેહપાશને તોડતે તેને જે માણસ આત્મકલ્યાણને માર્ગે સંચરે છે તેને કરપત્ર સમાન કહ્યું છે. કરપત્ર અને કરપત્ર સમાન મનુષ્યમાં વિલમ્બથી છેદવાનું સાધમ્ય હેવાથી વિલમ્બ પૂર્વક સ્નેહપાશ તેડનાર પુરુષને કરપત્ર સમાન કહ્યો છે, શુરપત્ર સમાન
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #351

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू०१३ मत्स्यादिदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ३३५ छिनत्ति न तु काष्ठादि तथा यः पुरुषो धर्ममार्ग श्रुन्वाऽपि सर्वथा स्नेहपाशच्छेदनेऽसमर्थों देशस्नेहमात्र छिनत्ति देशविरतिमेवाङ्गीकरोति न तु सर्वविरति सोऽ. ल्पच्छेदकत्वधर्मेण क्षुरपत्रतुल्य उच्यते ३। तथा-कदम्बचीरिकापत्रसमानः--यथा-- कदम्बचीरिकाख्योऽस्त्रविशेषो नामगोत्रेणास्त्र न तु छेदनकार्येण तथा यः पुरुषः संकल्पमात्रेण स्नेहं छिनत्ति न तु क्रियया स छेदकत्वेन स्वरूपसद्धर्मेण तत्समान उच्यते स चाविरतसम्यग्दृष्टिः ४, यद्वा-एते चत्वारः पुरुषा एवम्-ये गुर्वादिषु क्रमेण शीघ्र-मन्द-मन्दतरमन्दतमतया स्नेहं छिन्दन्ति तेऽसिपत्रादिसमाना:४(३१) जैसे क्षुरा केशमात्रको काटता है काष्ठादिकोंको नहीं काटता है, उसी प्रकार जो पुरुष धर्ममार्गको सुनकर भी सर्वथा स्नेहपाशको नष्ट करनेमें असमर्थ होकर केवल देश स्नेहकोही नष्ट करता है-देशविरतिकोही धारण करता है सर्वविरतिको धारण नहीं करता है, ऐसा वह पुरुष स्नेहको अल्प मात्रामें छेदनेवाला होनेसे क्षुरपत्रके जैसा कहा गया है। अल्प रूपसे छेदक धर्मको समानता लेकरही उसे क्षुरपत्र तुल्य कह। गयाहै। कदम्बचीरिकापत्र समान जेसे-कदम्बचीरिका नामक शस्त्र, नाम मात्रसेही शस्त्र कहलाता है, यह किसीका छेदन नहीं कर सकता है उसी प्रकार जो पुरुष संकल्प मात्रसे स्नेहका छेदन किया करता है क्रियासे नहीं अर्थात् स्नेहको छेदनेके मनोरथही बनाया करता है उसे क्रियारूपमें परिणत नहीं करता है ऐसा वह अविरत सम्यग्दृष्टि जीय कदम्बचीरीकापत्र समान कहा गया है अथवा-जो पुरुष गुरु आदि. पुरुष-भ क्षु२॥ (मत्रो) मात्र शान. १५५ाने सभ डाय छ-४।०४।દિકને કાપવાને સમર્થ હોતે નથી, એજ પ્રમાણે ધર્મમાર્ગનું શ્રવણ કરવા છતાં પણ જે પુરુષ સ્નેહપાશને પૂરેપૂરે તેડી શકતા નથી, અંશતઃ જ તેડી શકે છે, અથવા સર્વવિરતિને ધારણ કરવાને બદલે દેશવિરતિ જ ધારણ કરી શકે છે, એવા પુરુષને સુરપત્ર સમાન કહે છે.
એ પુરુષ નેહનું અલ્પ માત્રમાં જ છેદન કરનારા હોય છે. તે બનેમાં અ૫ રૂપે છેદક ધર્મની સમાનતા હોવાથી આ પ્રકારના પુરુષને સુરપત્ર સમાન કો છે.
કદમ્બચીરિકા પત્ર સમાન પુરુષ–કદમ્બચીરિકા નામનું શસ્ત્ર કેઈપણ વસ્તુનું છેદન કરવાને સમર્થ હોતું નથી. તેથી તેને નામનું જ શસ્ત્ર કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે જે માણસ નેહપાશ તેડવાને સંકલ્પ જ કર્યા કરે છે પણ તેને તેડવાને સમર્થ હોતે નથી-તેના વિચારોને ક્રિયારૂપે પરિણત કરી શકતે નથી, એવા અવિરત સમ્યગૃષ્ટિ જીવને કદમ્બ ચીપિકા પત્ર સમાન કહ્યો છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #352

स्थानागसूत्रे ___ 'चत्तारि कडा' इत्यादि-कटाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - शुम्बकट:शुम्बः-तृणविशेषः, तनिर्मितः कटस्तथा १, विदलकटः-वंशखण्डनिर्मितकटः २, चर्मकटः-चर्मकृतकटः-चर्ममयरज्ज्जुव्यूतमञ्चकादिः ३, कम्बलकटः-कम्बल एवकटः ४। (३२)।
" एयामेव चत्तारि पुरिसजाया” इत्यादि-एवमेय-कट्यदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-गुम्बकटसमान:-शुम्बकटो यथा-ऽल्पबन्धो भवति तथा यः पुरुषो गुर्वादिष्वल्पप्रतिबन्धः स्वल्पपतिकूलव्यापारेणाविगमात् स शुम्बकटकोंके विषय में क्रमशः शीघ्र रूपसे मन्द रूपसे मन्दनररूपसे और मन्दतम रूपले स्नेहका छेदन करनेवाले होते हैं वे असिपत्रादिके समान होते हैं ४ ३१॥ ___"चत्तारि कडा" इत्यादि-कट चार प्रकारके कहे गये हैं जैसेशुम्बकट १ विदलकट २ चर्मकट ३ और कम्बलकट ४ तृण विशेषोंसे जो कट चटाई बनाया जाता है वह शुम्बकट है, बंशकी पंचोंसे जो कर बनाया जाता है वह बिदलकट है, चमडेकी रज्जुसे या तांतोसे बुना गया जो मंचक आदि होता है वह चर्मकट है और जो कम्बल है यह कम्बलकटहै। इसी प्रकारसे पुरुष चार होते हैं, जिसका प्रतिबन्ध गुर्यादिकोंमें अल्प होता है, जैसा कि तृणविशेषोंसे बनी हुई चट्टाईका होता है, वह थोडीसी भी प्रतिकूलतामें शिथिल हो जाता है खुल जाता है ऐसा वह पुरुष शुम्बकट समान होता है शुम्बकट की अपेक्षा विदल. कटका बन्ध दृढ होता है यह थोड़ी सी प्रतिकूलतामें शिथिल ढीला नहीं
અથવા જે માણસ ગુરુ આદિના ઉપદેશથી ક્રમશઃ શીધ્ર રૂપે, મન્દ રૂપે, મન્દતર રૂપે અને મન્દતમ રૂપે સનેહપાશનું છેદન કરનારો હોય છે તેને અનુકમે અસિપત્ર, કરપત્ર, સુરપત્ર અને કદમ્બચીરિક પત્ર સમાન કહે છે. ૩૧
" चत्तारि कडा" या या२ प्रा२नी ४डी छ-(यट्टाछन भाटे मी '४' शण्४ पाप छ ) (१) शुभम४८-तृणविशेषानी महथी २ या मना. વવામાં આવે છે તેને “શુમ્બકટ” કહે છે (૨) વિદલકટ-વાંસની ચીપમાંથી मनायसी याने 'विस' ४ छ. (3) यम ४८-यामानी हारीने थान मनावटी यहाछन 'य ' ४३ छ (४) अने 'मत'-अन माहिनी भजन ' मत ४' ४ छ.
એજ પ્રમાણે પુરુષના પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) શમ્બકટ સમાન પુરુષજેમ તૃણવિશેષમાંથી બનાવેલી ચટ્ટાઈગેડી પ્રતિકૂળતામાં પણ શિથિલ થઈ જાય છે તેના તંતુએ છૂટા પડી જાય છે એ જ પ્રમાણે ગુરુ આદિ પ્રત્યે
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #353

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०१४ चतुष्पद पक्षी क्षुद्रप्राणिनिरूपणम्
३३७
तुल्य उच्यते १ एवं क्रमेण बहु- बहुतर बहुतमप्रतिबन्धवन्तो गुर्यादिषु त्रयः पुरुषा विभावनीयाः ४ | ( ३३ ) || सू० १३ ॥
मूलम् - चउबिहा चउप्पया पण्णत्ता, तं जहा - एगखुरा १, दुखुरा २, गंडीपया ३, सणफया ४, ( ३४ ) ।
चहा पक्खी पण्णत्ता, तं जहा -चम्मपक्खी १, लोमपक्खी २, समुग्गपक्खी ३, विततपक्खी ४ । ३५।
होता है। इसी प्रकार से जिसका प्रतिबन्ध गुर्वादिकोंमें थोड़ीसी प्रतिकूलतामें शिथिल नहीं होता है, वह विदल-सम्बन्ध कटके जैसा पुरुष है चर्मकcarबन्ध शुम्बकटकी अपेक्षा भी दृढ होता है वह मुश्किल से ढीला होता है इसी प्रकार से जिसका प्रतिबन्ध गुर्वादिकोंमें अधिक प्रतिकूलतामें भी शिथिल नहीं होता है वह चर्मकटके जैसा पुरुष है, कम्बलकटका बन्ध बहुत अधिक दृढ होता है। उसी प्रकारसे जिसका प्रतिबन्ध गुर्यादिकों में बहुत अधिक होता है ऐसा वह पुरुष कम्बलकटके जैसा कहा गया है । तात्पर्य इसका ऐसा है कि जिस पुरूषोंका प्रतिबन्ध गुर्वादिकों में अल्प, बहु, बहुतर और बहुतम होता है वे पूर्वक्ति प्रकारसे चार प्रकारके कहे गये हैं (३३) || सूत्र १३ ॥
જેમના પ્રતિબંધ (અનુરાગ) અલ્પ કાળમાં જ તૂટી જાય છે એવા પુરુષને શુમ્બકટ સમાન કહે છે.
શુમ્બકટ કરતાં વિદલકટના અન્ય વધારે દૃઢ હાય છે, તેથી તે થાડી પ્રતિકૂળતામાં શિથિલ થઈ જતેા નથી. એજ પ્રમાણે ગુરુ મા પ્રત્યેના જેના પ્રતિખ’ધ થાડી પ્રતિકૂળતામાં શિથિલ થતા નથી એવા પુરુષને વિઠ્ઠલકટ સમાન કહે છે. ચ`કટના અન્ય વિદલકટના અન્ય કરતાં પશુ દેઢતર ડાય છે તેથી તે જલ્દીથી શિથિલ થતા નથી.
એજ પ્રમાણે ગુરુ આદિ પ્રત્યેના જેને પ્રતિબન્ધ અધિક પ્રતિકૂળતામાં પણ શિથિલ થતા નથી એવા પુરુષને શ્રમ કટ સમાન કહે છે.
કમ્બલકટ (ઊન આદિની કામળ)ના બંધ ઘણેા જ વધારે હેાય છે. એજ પ્રમાણે ગુરુ આફ્રિકામાં જેના પ્રતિબંધ ઘણા જ અધિક હોય છે એવા પુરુષને કમ્બલકટ સમાન કહેવામાં આવ્યે છે. આ સૂત્રમાં શુર્વાદિક પ્રત્યેના અપ, મહુ, બહુતર અને બહુતમ પ્રતિબન્ધની અપેક્ષાએ ચાર
પુરુષપ્રકાર ખતા
વવામાં આવ્યા છે, એમ સમજવું ૩૨૫ ॥ સૂ. ૧૩/ स्था०-४३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #354

३३८
स्थानाङ्गसूत्रे चउबिहा खुड्डपाणा पण्णता, तं जहा--बेइंदिया १, तेई. दिया २, चउरिदिया ३, संमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणिया ४ । ३६ । सू० १४॥
छाया-चतुर्विधाश्चतुष्पदाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकखुराः १, द्विखुराः २, गण्डीपदाः ३, सनखपदाः ४ (३४)। । ___चतुर्विधा पक्षिणः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चर्मपक्षिणः १, लोमपक्षिणः २, समुद्कपक्षिणः ३, चिततपक्षिणः ४ (३५)।
चतुर्विधाः क्षुद्रप्राणाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-द्वीन्द्रियाः १, त्रीन्द्रियाः २, चतुरि न्द्रियाः ३, संमृच्छिमपश्चेन्द्रियतियग्योनिकाः ४ (३६)॥ मू० १४ ॥
टीका-" चउबिहा चउप्पया" इत्यादि - चतुष्पदाः-चतुश्चरणा:-चतु. बिधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकखुरा:-प्रत्येकपदे एकः खुरो येषां ते तथा-अश्यादयः १, तथा-द्विखुरा:-खुरद्वययन्तो गवादयः २, गण्डीपदाः-गण्डीस्वर्णकारादीनामधिकरणी 'धन' इति भाषा प्रसिद्धा गण्डिका, तद्वत् पदानि येषां ते तथा हस्त्यादयः ३, सनरूपदाः-नखयुक्तपादवन्तः सिंहादयः ४॥ इति (३४)। ___ 'चउन्विहा चउप्पया पण्णत्ता' इत्यादि १४ ॥ टीकाथ-चौपाये चार प्रकारके कहे गयेहैं जैसे-एक खुरपाले १ दो खुरवाले २ गंडी पदयाले ३ और नखयुक्त पदयाले ४ चार चरण जिनके होते हैं वे चतुष्पद कहे जाते हैं। प्रत्येक पदमें जिनके एक खुर होता है, ऐसे घोडे आदि जानवर एक खुरवाले जानवर हैं । प्रत्येक पदमें जिनके दो खुर होते हैं ऐसे वे गाय आदि जानवर दो खुरवाले जानवर हैं। घनका नाम गण्डी है घनके समान जिनको चरण होता है ये गण्डी पदवाले जानवर हैं, जैसे हाथी आदि, नखोंसे युक्त जिनके पैर होते हैं ये सनखपदवाले जानवर हैं जैसे-सिंह आदि (३४)
" चउब्धिहा चउप्पया पण्णत्ता" त्या-(सू १४)
ચેપગા જાનવરોના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) એક ખરીવાળાં (૨) બે ખરીવાળાં, (૩) ગંડીપદવાળા (૪) નખયુક્ત પગવાળાં. ચાર પગવાળાં જાનવરોને ચતુષ્પદ કહે છે. જેના પગની ખરીમાં ફાટ હતી નથી એવા પ્રણીઓને એક ખરીવાળાં કહે છે જેમકે ઘોડે. જે પ્રાણીના પ્રત્યેક પગની ખરીમાં ફાટ હોય છે એવાં પ્રાણીઓને બે ખરીવાળાં કહે છે, જેમકે ગાય આદિ પ્રાણીઓ (૩) હાથીના જેવી ગળાકારની ખરીવાળાં પ્રાણીઓને ગંડીપગવાળાં કહે છે. (૪) જે પ્રાણીઓના પગ નહોર (નખ)થી યુક્ત હોય છે તે પ્રાણીઓને નખયુક્ત પગવાળાં કહે છે, જેમકે વાઘ, સિંહ વગેરે ૩૪
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #355

सुघा टीका स्था० ४ उ०४ सू०१४ चतुष्पद-पक्षी-क्षुद्रप्राणिनिरूपणम् ३३१ __ " चउव्विहा पक्खी" इत्यादि-पक्षिणश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चर्म पक्षिणः-चममयपक्षसहिताः-बल्गुलीप्रभृतयः १, तथा-लोमपक्षिणः-लोमयुक्तपक्षवन्तः-हंसादयः २, समुद्गकपक्षिणः-समुद्गको-सम्पुटको तापिय पक्षी येषां ते तथा सम्पुटकयुक्तपक्षसहिताः, तथा-विततपक्षिणः-विस्तृतपक्षयुक्ताः, अन्तिमा उभयेऽपि समयक्षेत्रतो बहिरेव भवन्ति । (३५)। ___" चउचिहा खुड्डपाणा " इत्यादि-क्षुद्रप्राणाः-प्राणन्तीति प्राणाः क्षुद्राश्च ते माणाः क्षुद्रमाणाः अधमप्राणिनः, अनन्तरभये सिद्धिगमनाभावात्. चतुर्विधा प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-द्वीन्द्रिया:-इन्द्रियद्वययन्तः कुम्यादयः १, तथा-त्रीन्द्रियाःइन्द्रियत्रयवन्तः-पिपीलिकादयः २, चतुरिन्द्रिया:-इन्द्रियचतुष्टयवत्तो भ्रमरादयः ३, सम्मूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः-सम्पूर्छनं सम्मूछः, तेन निर्वृत्ताः
पक्षी चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-चर्भपक्षी १ लोमपक्षी २ समु. द्गकपक्षी ३ और विततपक्षी ४ (३५) चर्ममय पक्ष (पंख) सहित जो पक्षी होते हैं, वे चर्मपक्षीहैं जैसे-चमगादड़ वगैरह । लोमयुक्त पांखोंवाले जो पक्षी होते हैं वे लोमपक्षी हैं जैसे-हंस आदि । सम्पुटके जैसे पंख जिनके होते हैं, वे समुद्गक पक्षी हैं और जो विस्तृत (फैले हुए) पांखोंचाले पक्षी होते हैं, वे विततपक्षी हैं । ये समुद्गकपक्षी और चिततपक्षी ये दोनों अढाई द्वीपके बाहरही होते हैं (३५)
" चउविवहा खुड्डपाणा" इत्यादि-अधम प्राणी जो चार प्रकारके कहे गयेहैं अनन्तर भवमें इन्हें सिद्धि प्राप्त नहीं होतीहै इसलिये इन्हें क्षुद्रप्राणी कहा गया है, इनके चार प्रकार ये हैं दीन्द्रिय जीव जैसे-कृमी
आदि जीय१ तेइन्द्रिय जीव जैसे-पिपीलिका (कीडी) आदि जीव२ चौइ. न्द्रियजीव जैसे भ्रमर आदि जीव ३ और संमूच्छिम पश्चेन्द्रिय तिर्यश्च ४
__ पक्षीना या२ २ ४ह्या छ- (१) यमपक्षी, (२) दोमपक्षी, (3) સમુગ્દક પક્ષી અને (૪) વિતતપક્ષી. ચર્મમય પાંખવાળા પક્ષીને ચર્મ પક્ષી કહે છે, જેમકે ચામડચિડિયું લેમથી યુક્ત પાંખેવાળા પક્ષીને લેમપક્ષી કહે, છે, જેમકે હંસ આદિ પક્ષી. સંપુટના જેવી પાંખોવાળા પક્ષીને વિતતપક્ષી કહે છે તે સમુગ્ધકપક્ષી અને વિતતપક્ષી અઢી દ્વીપની બહારના પ્રદેશમાં જ હોય છે ૩૫
" चउब्धिहा खुडुपाणा" त्यादि-क्षुद्र । यार ना ४६॥ छ. અનન્તર ભવમાં તેમને સિદ્ધિ ગતિની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તે કારણે તેમને
કહ્યા છે. તેમના ચાર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે-(૧) શ્રીન્દ્રિય જીવ-કમી આદિ જી, (૨) ત્રીન્દ્રિય જીવો જેમકે કીડી વગેરે જી, (૩) ચતુરિન્દ્રિય
-જેમકે ભમરે (૪) સંમૂછિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યચ. સંપૂર્ઝન જન્મથી
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #356

स्थानाङ्गसूत्रे संमूछिमाः-संमूर्च्छनजाः ते च ते पञ्चेन्द्रियाः इन्द्रियपञ्चकवन्तश्चते तिर्यग्योनिकाः-तिरश्वां योनिर्येषां ते तथा-भूताश्च ते इति सम्मच्छिमपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, अत्र-पदत्रयकर्मधारयसमासो बोध्यः ४ (३६) ।। सू० १४॥
अथ पुरुषविशेषाभिरूपयितुं दृष्टान्तभूतान् पक्षिणो निरूपयति__मूलम्-चत्तारि पक्खी पण्णत्ता, तं जहा-णिवइत्ता णाम: मेगे णो परियइत्ता १, परिवइत्ता णाममेगे णो नियइत्ता २, एगे निवइत्ताऽवि परिवइत्ताऽवि ३, ऐगे णो निवइत्ता णो परिवइत्ता ४ । ३७ । एवामेव चत्तारि भिक्खागा पण्णत्ता,तं जहा-णिवत्ता णाममेगे णो परिवइत्ता ४ । ३८। ॥ सू० १५॥
छाया-चत्वारः पक्षिणः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-निपतिता नामैको नो परित्र. जिता १, परिव्रजिता नामैको नो निपत्तिता २, एको निपतिताऽपि परिबजिताऽपि ३, एको नो निपतिता नो परिव्रजिता ४,(३७) । एवमेव चत्वारो भिक्षाकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-निपतिता नामैको नो परिव्रजिता ४ (३८) ॥ सू० १५॥
टीका-'चत्तारि पक्खी" इत्यादि-पक्षिणश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाएक: पक्षी निपतिता-नीडादवतरीता-अधः पतनशीलो भवति धृष्टत्वात् अज्ञत्वाद्वा, संमूर्च्छन जन्मसे जोउत्पन्न होते हैं वे संमूच्छिमहैं, ऐसे समूच्छिम पांच इन्द्रियोंचाले तिर्यश्च जीवही यहां क्षुद्रप्राणियों में लिये गयेहैं (३६)सूत्र १४ ____ 'चत्तारि पक्खी पण्णत्ता इत्यादि' सूत्र १५ ।। टीकार्थ-पक्षी चार प्रकारके कहे गयेहैं-जैसे-निपतितानो परिव्रजिता? परिव्रजिता ना निपतिता २ निपतिता भी और परिव्रजिता भी ३ और नो निपतिता नो परिव्रजिता ४ इनमें जो पक्षी धृष्ट होनेसे या अज्ञ होनेसे नीडसे अवतरणके स्वभाववाला होता है, अर्थात् नीचे जमीन पर गिर पडनेके स्वभाववाला होताहै, बालभाव होनेसे उड़नेके स्वभा. જે જી ઉત્પન્ન થાય છે તેમને સંમૂછિમ કહે છે એવા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જીને જ અહીં ક્ષુદ્ર જી રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. ૩૬ સૂ. ૧૪
टी---" चत्तारि पक्खी पण्णत्ता " छत्याह-(सू. १४)
पक्षीना नीचे प्रमाणे या२ प्रा२ ५५ हा छ-(१) “निपतिता नो परिबजिता" २ ५क्षी ५४ होपाथी अथवा अश पाथी भाणामांथी नीय અવતરણ કરવાના સ્વભાવવાળું હોય છે એટલે કે નીચે પડી જવાના રસભા વવાળું હોય છે, પણ બાલ્યાવસ્થાને કારણે ઉડવાના સ્વભાવવાળું હોતું નથી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #357

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०१५ षक्षिदृष्टान्तेन भिक्षाकनिरूपणम् ३४१ किन्तु स नो परिव्रजिता-उड्डयनशीलो न भवति बालभावात् , तथा-एकः परिअजिता भवति किन्तु नो निपतिता २, तथा-एकोनिपतिताऽपि परिबजिताऽपि च भवति ३। तथा-एको नो निपतिता नापि च परिव्रजिता भवतीति । (३७)।
' एवामे ' त्यादि-एवमेव-उक्तपक्षिवदेव भिक्षाकाः-साधवश्वत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एको भिक्षाको निपतिता-भिक्षाचर्यायामयतरीता भवति भोजनार्थित्वात् , किन्तु नो परिव्रजिता-परिभ्रमणशीलो न भवति ग्लानत्वादलसत्त्वाल्लज्जावत्त्वाद्वा इति प्रथमः।१।
तथा-एकः परिव्रजिता-परिभ्रमणशील आश्रयान्निर्णतः सन् भवति, किन्तु नो निपत्तिता-भिक्षार्थभवतरीता न भवति सूत्रार्थाऽऽसक्तत्वात् इति द्वितीयः२। ववाला नहीं होता है, ऐसा वह पक्षी प्रथम भङ्गमें लिया गया है जो उड़नेके स्वभाववाला होता है पर गिरनेके स्वभाववाला नहीं होता है ऐसा वह पक्षी द्वितीय भंगमें लिया गयाहै। जो पक्षी परिव्रजनके स्वभा. क्वाला और निपतनके स्वभाववाला होता है वह तृतीय भंगमें लिया गयाहै । तथा जो न निपतनके स्वभाववाला होताहै और न परिव्रजनके स्वभाववाला होता है ऐसा वह पक्षी चतुर्थ भंगमें लिया गया है (३७) ___ " एवामेव"-इसी प्रकारसे साधु भी चार प्रकारके कहे गये हैं उनमें कोई एक साधु ऐसा भी होता है, जो भोजनार्थी होनेसे भिक्षा. चर्या में उतरतातो है, पर वह ग्लान होनेसे या आलसी होनेसे या लजाशील होनेसे परिभ्रमण नहीं करता है १ कोई एक साधु ऐसा होता है जो परिभ्रमण शील होता है-आश्रयस्थानसे भिक्षाके निमित्त तन मा पडेसi withi (५४।२i) गावी शय छे. (२) " परिवजितो नो निपतिता"२ ५श्री याना स्पसायागुडोय छे ५४ ५७पानस्मा. पाणडात नथी तर मी प्रसारमा भावी शय छे. (3) “निपतिताऽपि परिव्रजिताऽपि" २ पक्षी परिमानना भने नियतनना २५माथी युछन जय छ तर मात्रlan प्रारमा भू४ी शय छे (४) " नो निपतिता नो परिव्रजिता" २ पक्षी निपतनना स्थलायवाणु परातुनथी मने परित्र નના સ્વભાવવાળું પણ હોતું નથી તેને આ ચેથા પ્રકારમાં મૂકી શકાય છે. ૩૭
" एवामेव " मे प्रमाणे साधु ५५ यार ना ४ छ-(ON એક સાધુ એ હોય છે કે જે ભેજનાથી હેવાથી ભિક્ષાચર્યામાં ઉતરે છે તે ખરો, પિતાના આશ્રય સ્થાનમાંથી બહાર નીકળે છે તે ખરે, પણ બીમારી. माणस aaronने १२ परिन (परिश्रम) रती नयी. (२) मे સાધુ એ હોય છે કે જે પરિભ્રમણશીલ હોય છે-આશ્રયસ્થાનમાંથી ભિક્ષાને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #358

३४२
स्थानाङ्गसूत्रे
est निपतिता परिव्रजिताऽपि च भवतीति तृतीयः ३ तथा-एको नो निपतिता नापि च परित्रजिता भवतीति चतुर्थः । ( ३८ ) सू० १५ ॥ पुरुषाधिकारात् पुनः पुरुषविशेषान्निरूपयितुमाहमूलम् - चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - णिक्कट्टे णाममेगे णिक्कट्टे, णिक्कट्टे णाममेगे अणिक्कट्टे ४ ( ३९ ) । चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - णिक्कट्टे णाममेगे णिक्कट्टप्पा, णिक्कट्टे णाममेगे अणिक्कडप्पा ४ (४०)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा -बुहे णाममेगे बुहे १, बुहे णाममेगे अबुहे ४ ( ४१ )
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - बुहे णाममेगे बुह हिए ४ (४२)
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा आयाणुकंपए णाममेगे णो पराणुकंप ४ (४३ ) ॥ सू० १६ ॥
छाया - चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा - निष्कृष्टो नामैको निष्कृष्टः, निष्कृष्टो नामैकोऽनिष्कृष्टः ४ ( ३९ ) ।
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - निष्कृष्टो नामैको निष्कृष्टात्मा, निष्कृष्टो नामैकोऽनिष्कृष्टात्मा ४ (४० ) ।
उठता तो है, पर वह भिक्षा लानेके लिये नहीं जाता है, क्योंकि वह सूत्रार्थ में आसक्त होता है। कोई एक साधु ऐसा होता है जो भिक्षा के निमित्त जाता भी है और परिभ्रमण भी करता है ३ । और कोई एक साधु ऐसा होता है जो न निपतिता होता है और न परिव्रजिता होता है (३८) ।। सूत्र १५ ॥
નિમિત્તે ઉઠે તે ખરે પણ ભિક્ષા લેવાને માટે જતેા નથી, કારણ કે— તે સૂત્રામાં આસક્ત હોય છે. (૩) કેઈ એક સાધુ એવા હોય છે કે જે ભિક્ષાપ્રાપ્તિ માટે ઉપાશ્રયમાંથી નીકળે છે પણ ખરા અને પરિભ્રમણુ પણ કરે છે. (૪) કોઈ એક સાધુ નિપતિતા પણ હોતા નથી અને પરિત્રજિતા પણ હાતા નથી–શિક્ષાપ્રાપ્તિ માટે ઉપાશ્રયમાંથી નીકળતા પણ નથી અને परिश्रम पशु भरतो नथी. ३८ ॥ सू. १५ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #359

सुघा टीका स्था० . उ०४० १६ पुरुषजातनिरूपणम्
३४३ ___ चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-युधो नामैको बुधः, बुधो नामैकोऽबुधः ४, (४१)।
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-बुधो नामैको बुधहृदयः (४२)।
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-आत्मानुकम्पको नामैको नो परा. नुकम्पकः ४, (४३) ।। सू० १६॥
टीका-' चत्तारि पुरिसनाया ' इत्यादि-पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषो निष्कृष्ट:-दुर्बलः-तपसा कृशशरीरो भवति, पुनः स निष्कृष्टः-भावतः कृशीकृतकषायत्वादुपशान्तचित्तो भवतीति प्रथमः १, तथाएको निष्कृष्टः सन्नपि भावतोऽजितकषायत्वादनिकृष्टः-चश्चलमनोहर्तिभवतीति
पुनः पुरुष विशेषोंका निरूपण करते हैं'चत्तारि पुरिसजाया' इत्यादि सूत्र १६ ॥ टोकार्थ-पुरुष जात चार कहे गयेहैं-जैसे-कोई एक पुरुष ऐसा होताहै जो निष्कृष्ट २ होता है । कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो निष्कृष्ट अनिष्कृष्ट होता है । कोई एक ऐसा होता है जो अनिष्कृष्ट निष्कृष्ट होता है ३। और कोई एक ऐसा होताहै जो अनिष्कृष्ट अनिष्कृष्ट होता है ४। तपसे जिसका शरीर कृश हो गया है ऐसा वह पुरुष दुर्चल पदवाच्य हुआ है ऐसा हुआ भी वह वंशमें कषायोको करलेनेसे उपशान्त चित्तवाला होताहै तो वह प्रथम भेगमें लिया गया है ११ तथा कोई एक
पुरुष जो तपस्यासे कृश (वला) शरीरवाला होने पर भी यदि कषायों पर विजय नहीं पाता है तो वह चंचल मनोवृत्तियाला द्वितीय भंगमें
પુરુષ વિશેનું નિરૂપણ આગળ ચાલે છે–
"चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता" त्याह-(सू. १६) ટીકાર્ય-પુરુષોના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે-(૧) નિષ્ફ-નિષ્કર, (२) निष्ट-मनि०कृष्ट, (3) मनिष्ट-निष्कृष्ट भने (४) भनिष्ट-मनिष्ट
તપને લીધે જેનું શરીર કૃશ અથવા દુર્બળ થઈ ગયું હોય એવા પુરુષને નિકૃષ્ટ કહે છે.
પહેલાં ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ–તપને લીધે જેનું શરીર કુશ થઈ ગયેલું હોય છે એ સાધુ જે કષા પર કાબૂ રાખીને ઉપશાત ચિત્તવાળે થઈ જાય તે તેને “નિકૃષ્ટ-નિષ્પષ્ટ” રૂ૫ પહેલા ભાંગામાં ગણાવી શકાય છે.
(૨) જે સાધુનું શરીર તપને લીધે કૃશ થઈ ગયેલું હોય છે, છતાં પણ જે કષા પર વિજય મેળવી શકતું નથી એવા ચંચળ વૃત્તિવાળા સાધુને " निष्कृ2-मनिट" ३५ मlon wiuwi भूही शाय छे. (३) २ पुरुष
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #360

૨૪૩
स्थानाङ्गसूत्रे
द्वितीयः २ तथा एकोऽनिष्कृष्टः सन्नपि पुनर्निष्कृष्टो भवतीति तृतीयः ३, तथा - एकः पूर्वमपि अनिष्कृष्टः पश्चादव्यनिष्कृष्ट एवं भवतीति चतुर्थः ४ ( ३९ ) ।
एतत्त्रोक्तार्थमेव द्रढयितुं परमेतत्सूत्रमुपन्यस्यति
'चत्तारि पुरिसजाया ' इत्यादि - स्पष्टम्, नवरम् - एको निष्कृष्टः कृश शरीरतया भवति, पुनः स कषायादिनिर्मूलनेन निष्कृष्टात्मा - निष्कृष्ट आत्मानो यस्य स तथाभूतो भवतीति प्रथमः १, एवं शेषभङ्गत्रयम् ४,
यद्वा - निष्कृष्टः - पूर्व तपसा कृशीकृतदेहो भवति स एव पश्चादपि निष्कृष्टो भवति, इति शेषं यथोक्तमेव (४० ) ।
गिना गया है । तथा जो कोई पुरुष अनिष्कृष्ट होता हुआ भी कपायों पर विजय नहीं पाता हुआ भी यदि बाद में कषायों पर विजय पा लेता है तो वह तृतीय भंग में लिया गया है। तथा जो न तप करता है और कषायों पर ही विजय प्राप्त करता है वह चतुर्थ भंग में लिया गया है ४ (३९)
इसी सूत्रकी दृढताके लिये सूत्रकार यह दूसरा सूत्र कहते हैं" चत्तारि पुरिसजाया ' इत्यादि पुरुष जात चार कहे गये हैं- जैसे निष्कृष्ट निष्कृष्टात्मा १ निष्कृष्ट अनिकृष्टात्मा २-४ - (४०) जो कोई पुरुष तपस्या से शरीरको कृश (दुर्बल) कर देता है और कषायको बिलकुल निर्मूल कर देता है ऐसा वह प्रथम भंगमें कहा गया है। इसी प्रकार से जो पुरुष तपस्यासे कृश शरीरवाला हुआ भी कषायोंका निर्मूलन नहीं અનિષ્કૃષ્ટ (સખળ-શક્તિસ`પન્ન) હાવા છતાં પણ શરૂઆતમાં કષાયે પર વિજય પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી પણ પાછળથી કષાયેા પર વિજય પ્રાપ્ત કરી લે છે એવા પુરુષને અનિષ્કૃષ્ટ–નિષ્કૃષ્ટ ” રૂપ ત્રીજા ભાંગામાં મૂકી શકાય છે. (૪) જે પુરુષ તપ પણ કરતા નથી અને કષાયાને જીતતા પણ નથી તેને ચેાથા પ્રકારમાં મૂકી શકાય છે. ૩૯ા
छे - " चत्तारि
या सूत्रनी पुष्टि निमित्ते सूत्रार या भी सूत्र ! पुरिसजाया " त्याहि-नीचे प्रमाणे पशु यार पुरुषप्रा ह्या छे-(१) निष्ठुष्ट - निष्ठुष्टात्मा, (२) निष्कृष्ठ -मनिष्ठुष्टात्मा, (3) अनिष्ठुष्टात्मा - निष्पृष्ट मने (४) अनिष्ठुष्टात्मा-अनिष्ठुष्टात्मा.
સ્પષ્ટીકરણ—(૧) કાઈ એક પુરુષ એવા હાય છે કે જે તપસ્યાથી શરીરને કૃશ કરી નાખે છે અને કષાયાને બિલકુલ નિર્મૂળ કરી નાખે છે (ર) કાઇ એક પુરુષ એવા હોય છે કે જે તપસ્યાથી શરીરને કુશ કરી નાખવા છતાં પણ કષાયેાને નિમૂળ કરી શકતા નથી. એજ પ્રમાણે ખાકીના એ ભાંગા પણ સમજી લેવા. ૪ન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #361

सुघा टीका स्था०४३०४ सू०१६ पुरुषजातनिरूपणम्
३४५ ‘चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एको बुधः-सक्रियापण्डितो भवति, उक्तं चकरता है वह द्वितीय भंगमें लिया गयाहै । इसी प्रकारसे अवशिष्ट दो भंग भी समझ लेना चाहिये अथया-निष्कृष्ठ निष्कृष्ट ऐसा जो ३९ या सूत्र कहा गयाहै उसका ऐसा भी अर्थ हो सकता है, कि कोई एक पुरुष ऐसा है जो पहिले भी तपस्यासे कृशीकृतदेहवाला होता है, और बादमें भी तपस्यासे कृशीकृत देहवाला बना रहता है, अर्थात् पहिले भी यह तपस्या करता है और तपस्या आगे भी करता जाता है जब तक जीवित रहता है तब तक तपस्या करना नहीं छोडता है, ऐसा अर्थ लेकर इस सूत्रकी व्याख्या करलेनी चाहिये और जो यह ४० वां सूत्र कहा गया है उसमें जैसी अभी व्याख्याकी गई है वैसीही व्याख्या कर लेनी चाहिये ३९ वें सूत्र में “ कृशीकृतकषायत्यात् उपशान्तचित्तो भवतीति " ऐसी व्याख्या नहीं करनी चाहिये ऐसी व्याख्या तो यहां ४० वें सूत्रमें करनी चाहिये। फिरभी-"चत्तारि पुरिसजाया इत्यादि, पुरुषजात चार कहे गयेहैं जैसे बुध. बुध१ बुध अवुध२ अबुध बुध३ और अबुध अबुध४ इनमें जो सत् क्रियामें पण्डित होता है और विवेक सम्पन्न मनवाला होता है, ऐसा वह बुध
૩૯ માં સૂત્રમાં “નિષ્કૃષ્ટ-નિકૃષ્ટ” જે પહેલે ભાંગે છે તેને નીચે પ્રમાણે અર્થ પણ થાય છે–ોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે પહેલાં પણ તપસ્યાથી કશીકૃત દેહવાળ હોય છે અને પછી પણ તપસ્યા ચાલુ રાખીને કૃશકૃિતદેહવાળો જ રહે છે. એટલે કે પહેલાં પણ તપસ્યા કરે છે અને પછી પણ તપસ્યા ચાલુ જ રાખે છે એટલે કે જીવે ત્યાં સુધી તપસ્યા કર્યા જ કરે છે. આ પ્રકારનો અર્થ કરીને સૂત્રની વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ. અને આ જે ૪૦ મું સૂત્ર કહ્યું છે, તેમાં આગળ બતાવ્યા પ્રમાણે જ વ્યાખ્યા ३२पी २४. 36भा सूत्रमा “ कृशीकृतकषायत्यात उपशान्तचित्तो भवतीति " मा પ્રકારની વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ નહીં,એવી વ્યાખ્યા તે ૪૦માં સૂત્રમાં કરવી જોઈએ.
“ चत्तारि पुरिसजाया" त्या-पुरुषांना नीचे प्रमाणे या२ ५.१२ ५५ ४ा छ-(१) सुध, भुष, (२) सुध-मसुध, (3) मसुध-बुध भने (૪) અબુધ-અબુધ હવે આ ચારે ભાંગાને અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છેજે પુરુષ સન્ક્રિયા સંપન્ન હોય છે અને વિવેકસંપન્ન મનવાળો હોય છે તેને “બુધ બુધ” રૂપ પહેલા ભાંગામાં મૂકી શકાય છે કહ્યું પણ છે કે
स-४४
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #362

३४६
स्थानाङ्गसूत्रे
" पठकः पाठकश्चैव ये चान्ये तत्वचिन्तकाः ।
सर्व व्यसनिन' सन्ति ! यः क्रियावान् स पण्डितः । १।" इति. स पुनर्बुधः-विवेकसम्पन्नमनस्त्यात् पण्डितो भवति, इति प्रथमः १, तथा-एको बुधो भवनपि विवेकविकलमनस्त्यादबुधो भवतीति द्वितीयः २, तथा--एकः सक्रियारहितत्वादबुधः सनपि बिवेकसम्पन्नमनस्त्वाद् बुधो भवतीति तृतीयः ३, तथा--एक: सक्रियाविवेकैतदुभयरहितत्वादबुधः सन्नबुधो भवतीति चतुर्थः ।। (४१)।
"चत्तारि पुरिसजाया, इत्यादि स्पष्टम् , नवरम् -एको बुधः-सक्रियस्वात् पण्डितो भवति स पुनबंधहदयः- बुध-सदसवोधसम्पन्न हृदयं मनो यस्य स तथा भवति विवेककारकमनस्त्वात् १, बुध इस प्रथम भंगमें लिया गया है उक्तंच--" पठकः पाठकश्य" इत्यादि-हे भव्य जो पढानेवाला है, पढनेवाला है, तथा जो तत्वोका चिन्तवन करनेवाले हैं, वे सब व्यसनीहैं। पण्डित तो वही है जो क्रियाचाला है, दूसरा यह पुरुष जो बुध होता हुआ भी विवेक विफल मन. वाला होता है वह द्वितीय भंगमें लिया गया है। तीसरा पुरुष वह जो सत्क्रिया रहित होनेसे अबुध होता हुआ भी विवेक सम्पन्न मनवाला होते बुध होता है, ऐसा यह पुरुष तृतीय भंगमें लिया गया है। और जो सक्रिया और विवेक इन दोनोंसे रहित होता है यह अबुध अबुध ऐसे चतुर्थ भंगमें लिया गया है (४१)
फिरभी-"चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुरुषजात चार कहे गये हैं जैसे बुध बुध हृदय १ बुध अबुध हृदय २ अबुध बुध हृदय ३ एवं " पठकः पाठकश्चैव " त्या -" सन् ! २ ५४न ४२नारा छे, ५४न કરાવનારા છે તથા તેનું ચિન્તન કરનારા છે, તેઓ તે વ્યસની છે. પંડિત તે તેને જ કહી શકાય છે કે જે ક્રિયા સંપન્ન હોય છે. (૨) જે પુરુષ બુધ હોવા છતાં પણ વિવેકશૂન્ય મનવાળા હોય છે તેને “બુધ-અબુધ” રૂપ બીજા ભાગમાં ગણાવી શકાય છે. (૩) જે પુરુષ સકિયા રહિત હોવાથી અબુધ હોવા છતાં પણ વિકસંપન્ન મનવાળે હીવાથી બુધ હોય છે તેને " अYध-अध" ३५ त्री मामा भूमी साय छे. (४) २ १०५५ सहित યાથી પણ વિહીન હોય છે અને વિવેકથી પણ વિહીન હોય છે તેને “ અબજ અબુધ” રૂપ ચોથા ભાંગામાં મૂકી શકાય છે. ૪૧
"चत्तारि पुरिसजाया " प्रत्याहि-तीय प्रमाणे यार ॥२॥ पुरुष। ५९ छे-(१) सुध-बुध इय, (२) सुध-अमु५ हुय, (3) मधसुध य मने (४) भभुध-मसुधाय.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #363

%3
सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू०१६ पुरुषजातनिरूपणम्
३४७ यद्वा-एको बुधः-शास्त्रज्ञानसम्पन्नः सन् क्रियायां बुधहदयः-किंकर्तव्यताविमूढतारहितत्वाल्लक्ष्यज्ञानसम्पन्नमना भवतीति प्रथमः १। एवं शेषभङ्गत्रयमूहनीयम् । ४ । (४२)। ___" चत्तारि पुरिसनाया " इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्-एकः पुरुष आत्मानुकम्पको-स्वात्मरक्षको भवति, किन्तु नो परानुकम्पक:-पररक्षको न भवति, स प्रत्येकबुद्धो जिनकल्पिको या, परानपेक्षो निर्दयो वा १, तथा-एकः परानुअबुध अबुध हृदय ४ इनमें जो सक्रियावाला होनेसे पपिडत होता है और सत् और असतके बोधसे सम्पन्न हृदयवाला होताहै, वह प्रथम भंगमें लिया गया है । ऐसा यह पुरुष विवेककारक मनवाला होता है। अथवा जो पुरुष शास्त्रीय ज्ञानसे सम्पन्न होता हुआ क्रियामें बुध हृदयवाला होता है, किंकर्तव्यतामें विमूदतासे रहित होनेसे लक्ष्य ज्ञानसे सम्पन्न मनयाला होता है, ऐसा यह पुरुष प्रथम भंगमें लिया गया है इसी तरहसे शेष भंगत्रय भी समझ लेना चाहिये (४२)
फिरभी-" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुरुषजात चार कहे गये हैं-जैसे आत्मानुकम्पक नो परानुकम्पक १ परानुकम्पक नो आत्मानुकम्पक २ उभयानुकम्पक ३ और अनुभयानुकम्पक ४ इनमें प्रथम भंगमें वह पुरुष लिया गया है जो स्थात्मरक्षकही होता है पररक्षक नहीं होता है जैसे-प्रत्येक बुध अथया जिनकल्पिक अथवा दूसरेकी
પહેલા ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ –જે પુરુષ સક્રિયાપાળે હેવાથી પંડિત હોય છે અને સત્ અને અસત્તા બંધથી યુક્ત હદયવાળ હોય છે, તેને પહેલા ભાગમાં લઈ શકાય છે. એ પુરુષ વિવેકકારક મનવાળો હોય છે અથવા જે પુરુષ શાસ્ત્રીય જ્ઞાનથી સંપન્ન પણ હોય છે, અને ક્રિયામાં પણ બધ હદયવાળ હોય છે કર્તવ્ય વિમૂઢ હેતે નથી અને લક્ષ્યજ્ઞાનથી સંપન્ન મનવાળો હોય છે તેને પહેલા ભાગમાં મૂકી શકાય છે એજ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ ભાંગ પણ જાતે જ સમજી લેવા. ૪રા
"चत्तारि पुरिसजाया " त्याहि-नीय प्रमाणे या२ ५४१२ना पुरुष ४ा छ-(१) भाभानु:५४ नो परानु:५४, (२) ५२०५४ नो मात्मानु. ५४, (3) GRANT४५४ भने (४) मनुलयानु४५४.
પહેલા ભાગમાં એવા પુરુષને લેવામાં આવ્યું છે કે જે સ્વાત્મરક જ હોય છે પણ પરરક્ષક હોતું નથી. જેમકે પ્રત્યેક બુધ, અથવા જિનકદિપક અથવા અન્યની પરવા ન કરનારે નિર્દય પુરુષ. બીજા ભાંગામાં એવો પુરુષ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #364

३४८
स्थानाङ्गसूत्रे कम्पकः किन्तु नो आत्मानुकम्पक:-स्वात्मानुकम्पको न भवति, स च तीर्थङ्करः, आत्मानपेक्षो वा दयालुः मेघरथवत् , इति द्वितीयः । तथा-एकः स्वपरानुकम्पको भवति, स च स्थविरकल्पिक-इति तृतीयः ३, तथा-एको नो आत्मानुः कम्पको नापि च परानुकम्पको भवति, स च पापात्मा कालसौकरिकादिवदिति चतुथैः ।। (४३) ॥ सू० १६ ।।
पूर्व पुरुषविशेषा अभिहिताः, सम्पति देवादीनां वेदसंपाद्यं व्यापारविशेष निरूपयितुं सप्तसूत्रीमाह
मूलम्-चउबिहे संवासे पण्णत्ते, तं जहा-दिव्वे १, आसुरे २, रक्खसे ३, माणुस्से ४ (१)
चउव्यिहे संवासे पण्णत्ते, तं जहा-देवे गाममेगे देवीए सद्धिं संवासं गच्छइ १, देवे णाममेगे असुरीए सद्धिं संवासं गच्छइ २, असुरे णाममेगे देवीए सद्धिं संवासं गच्छइ ३, असुरे णाममेगे असुरीए सद्धिं संघासं गच्छइ ४ (२)।
चउबिहे संघासे पण्णत्ते, तं जहां--देवे णाममेगे देवीए सद्धिं संवासं गच्छइ १, देवे णाममेगे रक्खसीए सद्धिं संवासं अपेक्षा नहीं करनेवाला निर्दय पुरुष १ द्वितीय भंगमें वह पुरुप लिया गया है, जो परानुकम्पक होता है आत्मानुकम्पक नहीं होता है। जैसे तीर्थंकर अथवा अपनी परवाह नहीं करनेवाला मेघरथके जैसा पुरुष । तृतीय भंगमें वह पुरुष लिया गयाहै, जो स्व और पर इन दोनोंके प्रति अनुकम्पाघाला होता है, जैसा स्थविर काल्पिक मुनि । चतुर्थ भंगमें वह पुरुष लिया गया है जो स्थानुकम्पा और परानुकम्पा इन दोनोंसे रहित होताहै,जैसे कालसौकरिक कसाई आदि पुरुष ४३ सू.१६ લેવામાં આવ્યું છે કે જે પરની અનુકંપા રાખનારે હોય છે પણ પિતાની અનુકંપા રાખનારો હોતો નથી, જેમકે તીર્થકર અથવા પિતાની પરવા ન કરનાર મેઘરથ જેવા પુરુષ. ત્રીજા ભાગમાં એ પુરુષને લેવામાં આવ્યો છે કે જે પિતાના અને પરના પ્રત્યે અનુકંપાવાળો હોય છે, જેમકે સ્થવિર કાલ્પિક મુનિ ચેથા લાંગામાં એવા પુરુષને લેવામાં આવ્યું છે કે જે રવ અને પર બનને પ્રત્યે અનુકંપા વિનાને હોય છે. ૫૪૩ છે સૂ. ૧૬
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #365

३४९
सुघा टीका स्था०४७० ४ सू०१७ दिव्यादि चतुर्विवसंवास निरूपणम् गच्छइ २, रक्खसे णाममेगे देवीए सद्धिं संवासं गच्छइ ३, रक्खसे णाम मेगे रक्खसीए सद्धिं संवासं गच्छ ४ ( ३ ) ।
चविहे संवासे पण्णत्ते तं जहा- देवे णाममेगे देवीए सद्धिं संवास गच्छइ १, देवे णाममेगे मणुस्सीए सद्धिं संवासं गच्छइ २, मणुस्से णाममेगे देवोहिं सद्धिं संवासं गच्छइ ३, मस्से णाममेगे माणुस्तीहिं सद्धिं संवासं गच्छइ ४ ( ४ ) ।
चउवि संवासे पण्णत्ते, तं जहा असुरे णाममेगे असुरीए साद्धे संवासं गच्छइ, असुरे णाममेगे रक्खसीए सद्धिं संवासं गच्छइ ४ ( ५ ) ।
-
चविहे संवासे पण्णत्ते, तं जहा असुरे णाममेगे असुरीए सद्धि संवासं गच्छइ, असुरे णाममेगे मणुस्सीए सद्धिं संवासं गच्छइ ४ (६)
चविहे संवासे पण्णत्ते, तं जहा- रक्खसे णाममेगे रक्खसीए सद्धिं संवासं गच्छइ रक्खसे णाममेगे माणुस्सीए सद्धिं संवासं गच्छइ ४, ( ७ ) ॥ सू० १७ ॥
छाया - चतुर्विधः संवासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - दिव्यः १, आसुरः २, राक्षसः ३, मनुषः ४ (१) ।
चतुर्विधः संवासः प्रज्ञप्तः, तथथा देवो नामैको देव्या सार्द्ध संवासं गच्छति १, देवो नामकः असुर्यासार्द्ध संवासं गच्छति २, असुरो नामैको देव्या सार्द्धं संवासं गच्छति ३, असुरो नामैक असुर्या सार्द्ध संवासं गच्छति ४, ( २ ) ।
चतुर्विधः संवासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा देवो नामैको देव्या सार्धं संवासं गच्छति १, देवो नामको राक्षस्या सार्द्ध संवासं गच्छति २, राक्षसो नामैको देव्या सार्द्ध संवासं गच्छति ३, राक्षसो नामैको राक्षस्या सार्द्ध संवासं गच्छति ४, (३) ।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #366

३५०
स्थानाङ्गसूत्रे ___ चतुर्विधः संघासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-देयो नामैको देव्या सर्द्ध संवासं गच्छति १, देवो नामैको मानुष्याः साध संघासं गच्छति २, मनुष्यो नामैको देव्या साढे संवासं गच्छति ३, मनुष्यो नामैको मानुष्यालाई संवासं गच्छति ४, (४)।
चतुर्विधः संवासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-असुरो नामैकोऽसुर्या सार्द्ध संयासं गच्छति, असुरो नामैको राक्षस्या सार्द्ध संवासं गच्छति ४, (५)। ____ चतुर्विधः संवासः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-असुरो नामैकोऽसुर्या सार्द्ध संयास गच्छति, असुरो नामैको मानुष्या साद संवासं गच्छति ४, (६) ___ चतुर्विधः संघासः प्रज्ञप्तः, तद्यया-राक्षसो नामैको राक्षस्या सार्द्ध संघासं गच्छति, राक्षसी नामैको मानुष्या साई संवासं गच्छति ४ (७) ॥मू० १८॥
टीका-'चउबिहे संपासे” इत्यादि-पष्टम् , नवरं-संवसन-संवासःस्त्रिया सह सङ्गमः, 'दिव्यः'-धौः-स्वर्गः, तद्वासी देवोऽपि उपचाराद् द्यौः,
'चउव्यिहे संवासे पण्णत्ते इत्यादि' सूत्र १७ ॥ टीकार्थ-संवास चार प्रकारका कहा गयाहै जैसे-दिव्य१ आसुर२ राक्षस ३ एवं मानुष ४ स्त्रियों के साथ जो संगम किया जाता है उसका नाम संवास है " दिवि भवः दिव्यः" इस व्युत्पत्तिके अनुसार देवलोक होनेवाला जो संघास है यह दिव्य संवासहै । परन्तु यहां वैमानिक देय सम्बन्धी संवास लिया गयाहै "द्यो" नाम देवल ककाहै, देवलोकमें रहनेवाले देव भी उपचारसे “ द्यो" कह दिये गयेहैं । इन देशों में जो संघास होता है, वही दिव्य संचास है । इस प्रकार कहनेसे नवौयेयक आदि विमानोंमें भी संबास होने की आपत्ति आ सकतीहै, परन्तु वहां संवास देवलोगोंसे आगे नववेयक आदिकोंमें नहीं है, अतः यहां दिव्य संवा
" चउविहे संवासे पण्णत्ते" त्याह-(१७) ટીકાથ–પુરુષ અને સ્ત્રીના મિથુન સેવનને સંવાસ કહે છે. તેને નીચે પ્રમાણે यार २ ॥ -(१) ६०य सास, (२) मासु२ सपास, (3) राक्षस सपास भने (४) भानुष सपास. “दिवि भवः दिव्यः " मा व्युत्पत्ति मनु. સાર સ્વર્ગમાં (દેવેલેકમાં) જે સંવાસ થાય છે તેનું નામ દિવ્યસંવાસ છે. मही मानि: ५ समधी सयास४ ४२यामा माव्य छ. "छौ" सेट २५. स्मारना। हैवान ५ मी. भोपारिश “धी" કહેવામાં આવેલ છે. આ દેવામાં જે મિથુન સેવન થાય છે તેને દિવ્ય સંવાસ કહે છે. આ પ્રકારના કથનમાં નવેયકવાસી દેવામાં પણ સંવાસ હવાની વાત માનવાને પ્રસંગ ઉદ્દભવશે. પણ ત્યાં સંવાસને સદ્ભાવ હોતે જ નથી. તેથી અહી વિમાનિક દેવ સંબંધી સંવાસ જ , દિવ્યસંવાસ” પદ દ્વારા ગૃહીત
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #367

सुघाटीका स्था०४ उ०४ सू०१७ दिव्यादि चतुर्विधसंवासनिरूपणम
तत्र भवो दिव्यः - वैमानिकदेवसम्बन्धी संवासः, आसुरः - असुरस्य-भत्रनपतिविशेषस्यायम् आसुरः, राक्षसः रक्षो राक्षसो वा व्यन्तरविशेषः, तस्यायं राक्षसः संवासः एवं मानुष्यः - मनुष्यस्यायमित्यर्थः इति प्रथमं सामान्यसूत्रम् । अतः
,
३५१
ससे वैमानिकदेव सम्बन्धी संवास कहा गया है ऐसाही जानना चाहिये भवनपति विशेष सम्बन्धी जो संवास है यह आसुर संवास है असु. रका संवास आसुर संवास है, असुर ये भवनपतिका एक भेद है व्य न्तरका भेद राक्षस है इस राक्षसका जो संवास है यह राक्षस संवास है और जो मनुष्यकृत संवास है यह मानुष संचास है.
फिरमी -संवास चार प्रकारका कहा गया है - जैसे - कोई एक देव देवी के साथ संवास करता है १ कोई एक देव असुरी के साथ संवास करता है कोई एक असुर देवी के साथ संवास करता है कोई एक असुर असुरी के साथ संवास करता है ४ (२)
फिर भी - संचास चार प्रकारका कहा गया है-जैसे कोई एक देव देवी के साथ संवास करताहै, कोई एक देव राक्षसीके साथ संवास करता है २ कोई एक राक्षस देवीके साथ संवास करता है ३ कोई एक राक्षस राक्षसी के साथ संवास करता है ४ (३)
થવા જોઈએ ત્યાંથી આગળ નચૈવેયક આદિમાં સવાસને સદ્દભાવ જ હતા નથી. ભવનપતિ દેવેશ અને દેવીઓના સવાસને આસુરસવાસ કહે છે.
અસુર એ ભવનપતિના એક ભેદ છે. તે અસુરકુમારના અસુરકુમારી સાથેના સભાગને પણ આસુરસવાસ કહે છે.
વ્યન્તરના રાક્ષસ નામના ભેદ છે. તે રાક્ષસના સંધાસને રાક્ષસ સવાસ કહે છે. મનુષ્યકૃત સબાસને--મનુષ્ય જાતિના પુરુષ અને સ્ત્રીમા મૈથુન સેવनने - भानुषसंपास से छे. 1१1
સવાસના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે—(૧) કોઈ એક દૈવ દેવીની સાથે સવાસ કરે છે. (૨) કોઇ એક દેવ અસુરી (અસુરકુમારી) સાથે સ્વાસ કરે છે. (૩) કોઇ એક અસુર દેવીની સાથે સવાસ કરે છે. (૪) કાઈ એક અસુર અસુરી સાથે સવાસ કરે છે. રા
વળી સવાસના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે—(૧) કાઇ એક દેવ દેવીની સાથે સવાસ કરે છે. (૨) કાઈ એક દેવ રાક્ષસી સાથે સવાસ કરે છે. (૩) કાઇ એક રાક્ષસ દેવીની સાથે સવાસ કરે છે અને (૪) કાઇ એક રાક્ષસ રાક્ષસી સાથે સવાસ કરે છે. ૩
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #368

३५२
D
स्थानाङ्गसूत्रे परं चतुर्भनिकासूत्राणि देवासुरादि संयोगतः पडिति सामान्यसूत्रेण सह संकलनेन सप्तसूत्री । ७। मु० १७॥
पुनश्च--संवास इस प्रकारसे भी चार प्रकारका कहा गया है जैसेकोई एक देव देवीके साथ संचास करता है १ कोई एक देव मानुषीके साथ संयास करता है २ कोई एक मनुष्य देवीके साथ संबास करता है ३ कोई एक मनुष्य मानुषीके साथ संयास करता है ४ (४)
इस रीतिसे भी संवास चार प्रकारका कहा गया है जैसे-कोई एक असुर असुरीके साथ संवास करता है १ कोई एक असुर राक्षसीके साथ संयास करता है २ इत्यादि ४-(५)
इस रूपसे भी संवास चार प्रकारका कहा गया है-जैसे-कोई एक असुर असुरीके साथ संवास करता है १ कोई एक असुर मनुष्य स्त्रीके साथ संवास करता है २ इत्यादि ४-(६)
इस पद्धतिसे भी संवास चार प्रकारका कहा गया जैसे-कोई एक राक्षस राक्षसीके साथ संवास करता है १ कोई एक राक्षस मनुष्य स्त्रीके साथ संवास करता है २ इत्यादि ४ (७)
इनमें प्रथम सूत्र सामान्य सूत्र है बाकीके ६ सूत्र चतुर्भेगके सूत्र
વળી સંવાસન નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે– (૧) કેઈ એક દેવ દેવી સાથે સંવાસ કરે છે. (૨) કોઈ એક દેવ માનુષી (મનુષ્ય જાતિની સ્ત્રીઓ સાથે સંવાસ કરે છે. (૩) કેઈ એક મનુષ્ય દેવીની સાથે સંવાસ કરે છે અને (૪) કેઈ એક મનુષ્ય માનુષી સાથે સંપાસ કરે છે. એક
વળી સંવાસના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે—(૧) કોઈ એક અસુર અસુરીની સાથે સંવાસ કરે છે. (૨) કેઈ એક અસુર મનુષ્ય સ્ત્રી સાથે સંવાસ કરે છે. (૩) કોઈ એક મનુષ્ય અસુરી સાથે સંવાસ કરે છે. (૪) કેઈ એક મનુષ્ય મનુષ્ય સ્ત્રી સાથે સંવાસ કરે છે. દા
સંવાસના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે–(૧) કેઈ એક રાક્ષસ રાક્ષસી સાથે સંવાસ કરે છે. (૨) કોઈ એક રાક્ષસ મનુષ્ય સ્ત્રી સાથે સંવાસ કરે છે. (૩) કેઈ એક મનુષ્ય રાક્ષસી સાથે સંવાસ કરે છે. (૪) કેઈ એક મનુષ્ય મનુષ્યસ્ત્રી સાથે સંવાસ કરે છે. મહા
આ સાત સૂત્રમાંનું પહેલું સૂત્ર સામાન્ય સૂત્ર છે. બાકીના જે છે સૂત્રે છે તેમાં દેવ અસુર, દેવ રાક્ષસ, દેવ મનુષ્ય, અસુર રાક્ષસ, અસુર મનષ્ય અને રાક્ષસ મનુષ્યના સંગથી ચતુર્ભ"ગીઓ બની છે. આ પ્રકારે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #369

सुघा टीका स्था०४ ३०४ सू०१८ आसुरादिचतुर्विधापच्चसनिरूपणम्
पुरुषाधिकारादेवापध्वंससूत्रमाह
मूलम् - चउविहे अवर्द्धसे पण्णत्ते तं जहा - आसुरे ९, अभिओगे २, संमोहे ३, देवकिब्बिसे ४ ।
३५३
चउहिं ठाणेहिं जीवा असुरत्ताए कम्मं पगर्रेति तं जहा -- कोबसीलयाए १, पाहुडसीलयाए २, संसत्ततयोकम्मेणं ३, निमित्ताजीवयाए ४, चउहिं ठाणेहिं जीवा आभिओगत्ताए कम्मं पकरेंति, तं जहा - अनुकोसेणं १ परपरिवारणं २ भूइकमेणं ३ कोउयकरणेणं ४ |
चउहिं ठाणेहिं जीवा संमोहत्ताए कम्मं पगरेति, तं जहा-उम्मग्गदेसणयाए ९ मग्गंतराएणं २, कामासंसप्पओगेणं ३, भिजानियाणकरणेणं ४ |
चउहिं ठाणेहिं जीवा देवकिब्बिसियत्ताए कम्मं पगरेंति, तं जहा - अरहंताणं अवन्नं वयमाणे १, अरहंतपन्नत्तस्स धम्मस्स अवन्नं वयमाणे २, आयरिय उवज्झायाणमयन्नं वदमाणे ३, चाउवन्नस्स संघस्ल आवन्नं वयमाणे ४ ॥ सू० १८ ॥
छाया - चतुर्विधोऽपध्वंसः मज्ञप्तः, तद्यथा आसुरः १, आभियोगः २, साम्मोहः ३ दैवकिल्विषः ४ ।
चतुर्भिः स्थानैर्जीवा आसुरतायै कर्म प्रकुर्वन्ति तद्यथा - कोपशीलतमा १ प्राभृतशीलतया २ संसक्ततपः कर्मणा ३, निमित्ताजीवतया ४ |
चतुर्भिः स्थानैर्जीवा आभियोगतायै कर्म मकुर्वन्ति, तद्यथा - आत्मोत्कर्षेण १, परपरिवादेन २, भूतिकर्मणा ३, कौतुककरणेन ४,
हैं ये देव असुर आदिके संयोग से हुए हैं। इस प्रकार ये ६ सूत्र और एक सामान्य सूत्र मिलकर कुल ७ ये सूत्र हैं | सूत्र १७ ॥
છ સૂત્રેા અને એક સામાન્ય સૂત્ર મળીને કુલ સાત સૂત્રેાનું પ્રતિપાદન અહી’ कुरवामां भाव्यु छे. ॥ सू. १७ ॥
स०-४५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #370

-
३५४
स्थानाङ्गसूत्रे चतुर्भिः स्थानैर्जीवाः साम्मोहतायै कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा- उन्मार्गदेशनतया१, मार्गान्तरायेण २, कामाऽऽशंसाप्रयोगेण ३, अभिध्यानिदानकरणेन ४, ___चतुर्भिः स्थानर्जीवाः देवकिल्विषतायै कर्मप्रकुर्वन्ति, तद्यथा-अर्हतामवर्ण वदन अर्हत्प्रज्ञप्तस्य धर्मस्यापर्ण पदन आचार्योपाध्यायानामवर्ण बदन् , चातुर्वर्ण्यस्य सस्यावण वदन् ॥ सु० १८ ॥
टीका-'चउबिहे अबद्धसे" इत्यादि-अपध्वंस:-चारित्रस्य-तत्फलस्य या विनाशः, चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-आसुरम् असुरभावनाजनितः. यद्वायेष्वनुष्ठानेषु वर्तमानो जीयोऽसुरत्वमर्ज यति तैरनुष्ठानैरात्मनो भावनमासुरः १, तथा-आभियोगः-अभियोगभाननाजनितः आभियोगः आज्ञाकारीत्यर्थः २ तथासाम्मोहः-संमुह्यन्तीति संमोहाः-मूढात्मानो मिथ्यादृष्टयो देवविशेषाः, तेषामयं ___ 'चउन्चिहे अयद्धंसे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र १८॥ टीकार्थ-चार प्रकारका अपध्वंस कहा गयाहै जैसे-आसुर १ आभियोग २ साम्मोह ३ और देवकिल्विष ४ चारित्र अथया चारित्रके फलका विनाश होना, इसका नाम अपध्वंस है । जो अपध्वंस असुर भावनासे होता है, वह आस्तुर अपध्वंस है अथवा-जिन अनुष्ठानों में वर्तमान जीच अमरत्वका उपार्जन करता है उन अनुष्ठानोंसे आत्माको भावित करना सो आसुरहै १। जो अपध्वंस अभियोग भावनासे जनित होता है, वह आभियोग अपध्वंस है २ जो अपध्वंस संमोह भावनासे उत्पन्न होता है, वह साम्मोह अपध्वंस है, मूढात्मावाले जो मिथ्यादृष्टि देवविशेष हैं वे यहां संमोह पदसे लिये गये हैं उनकी जो भावना है वह
" चउव्यिहे अपद्धसे पण्णत्ते" त्या-(सू. १८)
ચારિત્ર અથવા ચારિત્રના ફળનો વિનાશ થવો તેનું નામ “ અપર્વસ” છે તે અપવંસના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–
(१) सासुर, (२) मलियास, (3) सामोड सन (४) 48षरे અપવંસ અસુર ભાવનાથી થાય છે તે અપવૅસને આસુર અપક્વંસ કહે છે અથવા જે અનુષ્ઠાનમાં વર્તમાન (રહેલે) જીવ અસુરવનું ઉપાર્જન કરે છે એવા અનુષ્ઠાનેથી આત્માને ભાવિત (યુક્ત) કરે તેનું નામ આસુરભાવ છે.
જે અપવૅસ અભિગ ભાવનાને લીધે જનિત હેય છે તેને આભિગ અપવંસ કહે છે. બીજે અપક્વસ સંમેહ ભાવનાને લીધે ઉત્પન્ન થયેલું હોય છે તેને સામેહ અપર્ધ્વસ કહે છે.
મૂઢાત્માવાળા જે મિથ્યાષ્ટિ દેવ વિશેષ છે તેમને અહીં સંમેહ પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે તેમની જે ભાવના છે તેનું નામ સંમોહ છે જે
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #371

सुघा टी. स्था. ४ उ. ४ सू.१८ आसुरादि चतुर्विधापध्वंसनिरूपणम्
३५५
सांमोहः, सांमोहभावनाजनितः अज्ञानभावनाजनित इत्यर्थः३, तथा-देवकिल्विषःदेवकिल्बिषभावनाजनितः, इति, इह कन्दर्पभायनाजनितरूपः कान्दोऽपध्वंसः पञ्चम आगमोक्तोऽपि नोक्तश्चतुःस्थानकानुरोधान्., आगमे हि पश्च भावना आह"कंदप्प १ देवकिब्बिस २ अभियोगा ३ आसुरा ४ य संमोहा ।
एसा उ संकिलिट्ठा पंचविहा भावणा भणिया ॥१॥ छाया-कान्दप १ दैवकिल्बिषाभियोग्या ३ आसुरी च साम्मोहा।
एषातु संक्लिष्टा पश्चविधा भावना भणिता ॥ १ ॥ __ आसां भावनानां मध्ये यः संयतो यस्यां भावनायां वर्तते स तद्विधेषु देवेषु गच्छन्ति चारित्रलेशपभावात् । यद्येतद्भायनायुक्तश्चारित्रहीनो भवेत्तदा तस्य देवलोकगमने भजना भवति-देवेषत्पद्यते न वेति स भननीयो भवति । उक्तश्चसांमोहहै ३ तथा जो अपध्वंस दैवकिल्विष भावनासे जनित होता है वह दैवकिल्विष अपध्वंसहै ४। कन्दर्पभावनासे जनित भी अपध्वंस होता है पर यह यहाँ इसलिये नहीं लिया गया है कि यहां चतुःस्थानकका अनुरोध है । आगममें पांच भावनाएं इस प्रकारसे कही गई है। "कंदप्पदेवकिब्धिस" इत्यादि । इन भावनाओंमें से जिस भावनामें संयत जीव वर्तमान रहता है, यह उस प्रकारके देयों में जाता है, क्योंकि उसके पास चारित्रका लेश रहता है, अतः उसके प्रभावसे वह मरकर वहां जाता है यदि इन भावनाओंसे युक्त हुआ जीव चारित्रहीन हो जाता है तो ऐसे उस जीवकी देवलोक गमनमें भजना होती है, अर्थात् वह देवलोकमें उत्पन्न होता भी है, और नहीं भी होताहै कहा भी हैઅપક્વંસ દેવકિષિ ભાવનાથી જનિત હોય છે તેને દૈવકિલિવષ અપર્વિસ કહે છે. ૪ કંદર્પ ભાવનાથી જનિત અપવંસ પણ હોય છે, પણ ચાર સ્થાનને અધિકાર ચાલતું હોવાથી તેને અહીં ગણાવવામાં આવેલ નથી.
माममा मा १२पाय मापनामीछे-"कंदप्प देवाकेविस" ઈત્યાદિ. આ ભાવનાઓમાંની જે ભાવનામાં સંયત જવ વર્તમાન રહે છેજે ભાવનાથી યુક્ત રહે છે–તે પ્રકારના દેમાં તે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, કારણ કે તે ચારિત્રના પ્રભાવથી મરીને દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. કદાચ આ ભાવનાઓથી યુક્ત થયેલે જીવ ચારિત્રહીન થઈ જાય તે એ જીવ દેવલોકમાં જાય છે પણ ખરો અને નથી પણ જતો. એટલે કે એવા જીવનું દેવકગમન અવશ્ય થાય છે જ એવું નથી, પણ ભજનાથી (વિકલપે) થાય छ, सम सभाधु ५५५ छ , " सो संजओ वि सया सु" त्याह-२
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #372

३५६
66
जो संजओवि यासु अप्पसत्यासु वह कहंचि
सो त छाया - यः संयतोऽप्येतासु, अपशस्तासु वर्त्तते कथश्चित् ।
स तद्विधेषु गच्छति, सुरेषु भजनीयश्चरणहीनः ॥ १ ॥ इति । पूर्वमासुरादिरपध्वंस उक्तः, स चासुरत्वादिनिबन्धन इत्यसुरादिभावना - स्वरूपभूतान्यसुरादित्वसाधनकर्मणां कारणानि चतुर्भिः - मूत्रैराह - " चउहिं ठाणेहिं " इत्यादि - जीवाश्म दुर्भिः स्थानैरासुरतायै असुर एव आसुरः, तद्भावस्तत्ता, तस्यै कर्म - असुरायुष्कादि प्रकुर्वन्ति तद्यथा - कोपशीलतया - क्रोधस्वभावतया १, " जो संजओ वि सया सु " इत्यादि । जो संयत जीव इन अप्रशस्त भावनाओंमें रहता है यह मरकर उन देवोंमें जाता है और चरणहीनचरित्रहीन जीव में वहां जाने की भजना है। आसुरादि रूप जो अपध्वंस कहा गया है वह असुरत्वादि है, कारण जिसका ऐसा होता है। इसलिये अब सूत्रकार असुरादि भावनाके स्वरूपभूत जो कारण हैं अर्थात् असुरता आदिके साधनभूत कर्मोंके जो कारण हैं उनका कथन चार सूत्रोंसे करते हैं-" चउहिँ ठाणेहिं " इत्यादि जीव इन वक्ष्यमाण चार कारणोंसे असुरताके साधनभूत कर्मों का उपार्जन करते हैं-वे चार कारण ये हैं- कोपशीलता, क्रोध स्वभावता जरा जरासी बात में क्रोधका आवेग आजाना चेहरे ऊपर सदा आखोंका चढा रहना इत्यादि रूपसे जो जीवका स्वभावहै वह कोपशीलता है। इसकोपशी
गच्छ, सुरेसु भइओ चरणहीणो ॥ १ ॥ "
स्थानाङ्गसूत्रे
સયત જીવ આ અપ્રશસ્ત ભાવનાઓમાં રહે છે તે મરીને ઉપર્યુક્ત દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે, પણ ચરણહીન (ચારિત્રહીન) જીવનું ત્યાં વિકલ્પે ગમન થાય છે. એટલે કે એવા જીવ દેવલાકમાં જાય છે પણ ખરા અને નથી પણ જતા. અસુરાદિ રૂપ જે અપવ'સ કહ્યા છે, તે અસુરવ આદિ રૂપ કારણવાળા હાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર અસુરાદિ ભાવનાના સ્વરૂપભૂત જે કારણેા છે એટલે કે અસુરતા આદિના સાધનભૂત કર્માંના જે કારણેા છે તેમનું ચાર સૂત્રા द्वारा उथन ४३ छे-" चउहिं ठाणेहिं " त्याहि
જીવ નીચેના ચાર કારણેાને લીધે અસુરતાના સાધનભૂત કર્માનું ઉપાજંન કરે છે—(૧) કાપશીલતા અથવા ક્રોધ સ્વભાવતા-વાત વાતમાં ગુસ્સે થવું, ક્રોધથી આંખે. લાલ કરવી, ડાળા કાઢવા, ક્રોધને લીધે લાલચેાળ મુખાકૃતિ કરવી, ઇત્યાદિ રૂપ જીવનેા જે સ્વભાવ હોય છે તેનું નામ કાપશીલતા છે. તે કાપશીલતાને કારણે જીવ અસુરપર્યાયના કારણભૂત આયુષ્ય આદિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #373

सुधार्टीका स्था०४ उ०४ सू०१८ आसुरादिचतुर्विधायध्वंसनिरूपणम् ३५७ प्राभृतशीलतया कलहशीलतया २, संसक्ततपाकर्मणा-आहारोपधिशय्यादि. प्रतिबद्धभावतपश्चरणेन ३, निमित्ताजीयतया-भूकम्पादिनिमित्तं कथयित्या जीवननिर्वाहकतया ४, इति अयमर्थोऽन्यत्रैयमुक्तः" अणुबद्धविग्गहोवि य, संसक्ततवो निमित्तमाएसी ।
णि विवणिराणुकंपो, आसुरियं भावणं कुणइ ॥ १॥" छाया-अनुबद्ध विग्रहोऽपि च, संसक्ततपा निमित्तादेशी ।
निष्कृपो निरणुकम्पः, आसुरिकी भावनां करोति ॥ १ ॥ इति ।। लतासे जीव असुरपर्यायके कारणभूत आयुष्क आदि कर्मों का बन्ध करता है । दूसरा कारण है प्रोभृतशीलता कलहशीलताका नाम प्राभृतशीलता है । जरासा भी निमित्त मिलाकि क्लेश करने के लिये तैयार हो जाना आगेपीछेका कुछ भी विचार न करके जो भी मनमें आवे, बकने लगना इत्यादि रूपसे जो परिणति होती है वह कलहशीलता है, इस कलहशीलतोसे भी जीव असुरपर्यायके साधनभूत कर्मों का उपार्जन करताहै। तीसरा कारण है आहार उपधि शय्या आदिमें प्रतिबद्धभावसे तपश्चरण करना। तथा चौथा कारण है भूकम्पादिका कथन करके जीयनका निर्वाह करना ४ । यह कथन अन्यत्र इस प्रकारसे कहा हुआ है-" अनुबद्ध विग्गहो वि य" इत्यादि । जो व्यक्ति अनुबद्ध विग्रहवाला होता है रातदिन कलह कजिया करनेके स्वभाव से बंधा रहता है । जो संसक्त तपस्या करता है, आहारादि में जिसकी लोलुपता रहती है, और કર્મોને અન્ય કરે છે, અને તેથી મરીને અસુરોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. (૨) પ્રાભૂતશીલતા–વાત વાતમાં ઝગડો કરવાને તૈયાર થવું, આગળ પાછળ વિચાર કર્યા વિના ફાવે તે બકવાટ કરે ઈત્યાદિ રૂપ જે પરિણતિ થાય છે તેનું નામ કલહશીલતા અથવા પ્રાકૃતશીલતા છે. આ કલહશીલતાને કારણે પણ જીવ અસુરપર્યાયના સાધનભૂત કર્મોનું ઉપાર્જન કરે છે. (૩) આહાર, ઉપધિ, શય્યા આદિમાં લોલુપતાપૂર્વક તપશ્ચરણ કરવાથી પણ જીવ અસુરપર્યાયમાં જવા ગ્ય કર્મોનું ઉપાર્જન કરે છે. (૪) ભૂકંપ આદિ થવાનું ભવિષ્ય ભાખીને લેકે પર પ્રભાવ પાડીને ખાવાપીવાની સારી સારી સામગ્રી એકત્ર કરનાર જીવ પણ અસુરપર્યાયમાં જવા એગ્ય કર્મોને બન્ધ કરે છે. ॥ विषयने भनुलक्षीन अन्य अन्यमा या प्रमाणे ४थुछ-" अनुघद्धविग्गहो वि य" त्याटि-२ २ अनुमा विहाणे डाय छ, रातदिन ४ કરવાના સ્વભાવવાળે હેાય છે, ૧ સંસક્ત તપસ્યા કરે છે–તપસ્યા કરવા છતાં આહારાદિમાં જેની લેલુપતા ચાલુ જ રહે છે, જે લેકરંજનને માટે નિમિત્તા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #374

३५८
स्थानाङ्गसत्रे ___ तथा-चतभिः स्थान या आभियोग्यतायै अभियोगः - व्यापारणं, तयोग्याः-अभियोग्याः, त एवाभियोग्या-किङ्करदेवविशेषाः, तद्भाय आभियोग्यता, तस्यै कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यया-आत्मोत्कर्षेण-स्वगुणगर्येण १, परपरियादेन-अन्यदीयदोषपरिकीर्तनेन २, भूतिकर्मणा--भूत्या-भस्मना, उपलक्षणत्वात्तपस्या करता है, लोकरंजनके लिये जो निमित्तादेशी होकर अच्छे २ खाने पीनेके साधनोंको जुटाता रहताहै३, जो दयासे और अनुकंपासे रहित होता है ४, ऐसी वह व्यक्ति आसुरी भायनावाला माना गया है। इन चार कारणों से जीय आभियोग्यता भृत्यपनेके योग्य कर्मों का बन्ध करता है-जैसे-आत्मोत्कर्ष अपने गुणोंके गौरवका कथन करना अर्थात् अपनी झूठी श्लाघा करना अपने भीतर रहे हुए मामूली गुणको असाधारण समझना, वृथा अहङ्कारसे फूले हुए रहना यह सब यहाँ आत्मोत्कर्षसे लिया गया है। स्वोत्कर्ष स्वाभिमानमें और इसमें अन्तर है स्वोत्कर्ष भावनाघाला व्यक्ति अपने द्वारा ऐसे कार्य करनेसे अपने आपको बचाता रहता है कि जिसमें उसकी आत्माका पतन होता हो गृहीत चारित्रमें बाधा आती हो सदाचारमें दृषण लगता हो, कषाया. दिकोंकी वृद्धि होती हो १ दूसरा कारण है-पर परिवाद-दूसरेके दोषोंको प्रकट करना अर्थात् दूसरोंके वास्तविक गुणोंको या निंदाके अभिप्रायसे દેશી (ભવિષ્યવાણી ભાખનારે) થઈને સારી સારી ખાવાપીવાની સામગ્રીઓ એકત્ર કરતું રહે છે, કે જે દંયા અને અનુકંપા ભાવથી રહિત હોય જ છે, એવા જીવને આસુરી ભાવનાવાળે માનવામાં આવ્યું છે
નીચેના ચાર કારણોને લીધે જ અભિગતાને ગ્ય કર્મોને બન્ય કરે છે–(૧) આત્મકલાઘા-પિતાના ગુણોનું ગૌરવ કરવું, પિતાના સામાન્ય ગુણને પણ અસાધારણું સમજ, ખોટી બડાઈ હાંકવી અને મિથ્યાભિમાનમાં જ લીન રહેવું તેનું નામ આ કર્ષ (આત્મશ્લાઘા) છે. સ્કર્ષ, સ્વાભિમાન અને આત્મત્કર્ષમાં ઘણું તફાવત છે સ્કર્ષ લાવનાવાળે માણસ તે પિતાના આત્માનું પતન થાય, ગૃહીત ચારિત્રમાં દેષ લાગી જાય, સદાચારને લેપ થઈ જાય અને કષાયાદિકની વૃદ્ધિ થાય, એવી પ્રવૃત્તિથી દૂર જ રહે છે. ત્યારે આત્મશ્લાઘા કરનારે જીવ તે ઉપર્યુક્ત પ્રવૃત્તિમાં જ લીન રહે છે.
બીજુ કારણ–પર પરિવાદ-અન્યના દેને પ્રકટ કરવા તેનું નામ પરપરિવાદ છે. પરંપરિવાદ કરનારે જીવ અન્યના વાસ્તવિક ગુણને જોવાને બદલે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #375

सुघा टी. स्था. ४ उ. ४ स.१८ आसुरादिवतुविधापध्वंसनिरूणपम् ३५९ मृत्तिकया सूत्रेण वा कर्म-रक्षार्थ यसत्यादिपरिवेष्टनं-भूतिकर्म, तेन ३, कौतुककरणेन सौभाग्यादिनिमित्तं स्नपनकादिकरणेनेति ४। इयं भावनाऽन्यत्रैवमुक्ता
" कोउयभूईकम्मे, पसिणापसिणे निमित्तमाजीवी ।
इडिरससायगुरुओ, अभिओगं भावणं कुणइ ॥ १ ॥" छाया-" कौतुकभूतिकर्मा, प्रश्नापश्नः निमित्ताजीयो ।
ऋद्धिरसशातगुरुकः, आभियोग्या भावनां करोति ॥१॥ इति । तथा-चतुर्भिः स्थान जीयाः साम्मोहतायै कर्म पकुर्वन्ति, तद्यथा-उन्मार्ग देशनतया-कुमार्गदेशनया १, मार्गान्तरायेण-मोक्षमार्गप्रत्तजनविघ्नकरणेन २, उसके दोष रूप में प्रकट करना २ मैं मन्त्रशास्त्र आदिका वेत्ता हूं, ऐसा प्रकट करनेके लिये मृत्तिकासे या सूत्रसे अपनी वसतिका आदिको रक्षा करनेके अभिप्रायसे परवेष्टित करना यह भूति कर्महै ३ चौथा कारण है-कौतुककरण सौभाग्य आदिके निमित्त दूसरोंको स्नान आदि कराना ये चार कारण अन्यत्र इस प्रकारसे कहे गये हैं " कोउयभूईकम्मे " इत्यादि । कौतुक कर्म करनेसे भूतिकर्म करनेसे हाथ आदि देखकर किसीका शुभाशुभ कहनेसे ऋद्धिरस आदिमें गौरवशाली होनेसे जीय अभियोग्य भायनावालामाना जाताहै, इस भावनाके वशयी हुआजीव आभियोग्य(भृत्य)जातिके देवोंमें उत्पन्न करानेवाले कर्मोंका बन्ध करताहै
इन चार कारणोंसे जीव सांमोहताके लिये कर्मों का बन्ध करता है जैसे-कुमार्गका उपदेश देना १ मोक्षमार्गके साधनमें प्रवृत्त जनको તેના દે જ શેધ્યા કરે છે, અને તેની નિંદા કરવા નિમિત્તે તે દેને પ્રકટ કર્યા કરે છે.
त्री ॥२-भूतिम-" ई भत्रशा आहिमा निपुण छु,'' मेj પ્રકટ કરવાને માટે મૃત્તિકા (માટી)થી અથવા સૂવથી (દેરાથી પિતાના રહે. ઠાણ આદિને રક્ષા કરવાના અભિપ્રાયથી પરિષ્ટિત કરવું તેનું નામ ભૂતિકર્મ છે. ચોથું કારણ કૌતુકકરણ—સૌભાગ્ય આદિને નિમિત્તે અન્યને સ્નાનાદિ કરાવવું તેનું નામ કૌતુકકરણ છે. આ ચાર કારણેને અન્યત્ર આ પ્રમાણે मतान्या छ“ कोउयभूईकम्मे ” त्याह-ौतुम ४२वाथी, तिम કરવાથી, હાથ આદિ જોઈને કેઈનું શુભાશુભ કહેવાથી અને ઋદ્ધિ, રસ આદિમાં ગૌરવશાળી થવાથી, મિથ્યાભિમાન કરવાથી જીવ અભિયોગ્ય ભાવનાવાળો ગણાય છે. તે ભાવનાથી યુક્ત થયેલા જીવ અભિયોગ્ય જાતિના દેવામાં ઉત્પન્ન કરાવનારા કર્મોને બન્ધ કરે છે.
આ ચાર કારણોને લીધે જીવ સાંમેહતાને યોગ્ય કર્મોનું ઉપાર્જન
श्री.स्थानांगसत्र:03

Page #376

३६०
स्थानाङ्गसूत्रे कामाशंसाप्रयोगेण-शब्दादिकामाभिलाषकरणेन ३, अभिध्यानिदानकरणेनअभिध्या-लोभ:-अभिकाङ्क्षा, तेन निदानकरणम्-' एतस्मात्तपः प्रभृतेश्चक्रवयादिका ऋद्धि में भवतु' इत्येवं परभवसंवन्धिचक्रवर्त्यादिपदमार्थनम्, तेन । इयमपि भावनाऽन्यत्रैचमुक्ताविघ्न उपस्थित करना २ शब्दादि कामोंकी अभिलाषा करना ३ और लोभके वशवर्ती होकर निदान (नियाणा) करना ४ जीव कुमार्गकी देशनासे सुमार्गका एक प्रकारसे लोप करता है, ऐसा जीव स्वयं भी कुमार्गगामी होता है तथा दूसरोंका उस पर चलनेसे उसके द्वारा उपार्जित पाप कर्मों का भागी होताहै,अतः वह साम्मोहनाके लिये कर्मों का बन्धक होता है, मोक्षमार्गकी आराधनामें प्रवृत्तिशाली जीवके द्वारा सन्मार्गका प्रचार होता है, जीच उसके कहनेसे कुमार्गका त्याग कर सुमार्ग पर चलते हैं । अतः ऐसे जीवके लिये जो विघ्नभूत होता है उसकी आराधनामें विघ्न उपस्थित करता है वह भी साम्मोहताके योग्य कर्मों का उपार्जन करता है। इसी प्रकारसे कामाशंसाप्रयोग आदिमें भी समझ लेना चाहिये । तप करते हुए इस तपस्या आदिके फलसे चक्रवर्ती आदिकी विभूति मुझे मिले ऐसी चाहना करना इसका नाम निदान है यह भावना भी अन्यत्र इस प्रकारसे कही गई है४३ छ-(१) भागने उपदेश पाथी, (२) भासमान साधनमा प्रवृत्त માણસની પ્રવૃત્તિમાં વિન નાખવાથી, (૩) શબ્દાદિ કામોની અભિલાષા ४२पाथी मने (४) सोलन साधीन ४२ निहान (निया) ४२पोथी उमाગની દેશના આપનાર જીવ સુમાર્ગને લેપ કરે છે એ જીવ પોતે કુમાર્ગગામી હોય છે, તે કારણે અન્ય દ્વારા ઉપાર્જિત કર્મોને પણ ભાગીદાર બને છે. તેથી એ જીવ સંમેહતાને યોગ્ય કર્મોને બન્યક બને છે.
મોક્ષમાર્ગની આરાધનામાં પ્રવૃત્ત જીવ દ્વારા સન્માગને પ્રચાર થાય છે. તેની પ્રેરણાથી જીવ કુમાર્ગને ત્યાગ કરીને સન્માર્ગે ચડી જાય છે એવા જીવની પ્રવૃત્તિમાં વિદ્ધ નાખનાર જીપ સાંમેહતાને યોગ્ય કર્મોનું ઉપાર્જન કરે છે. એ જ પ્રમાણે કામશંસા પ્રયોગ આદિમાં પણ સમજી લેવું. તપસ્યા કરતી વખતે એવી ભાવના સેવવી કે તપસ્યાના ફળરૂપ મને ચક્રવતી આદિની વિભૂતિ પ્રાપ્ત થાય, તે પ્રકારની ભાવનાનું નામ જ નિદાન અથવા નિયાણ છે આ ભાવનાને પણ અન્યત્ર આ પ્રમાણે વર્ણવી છે—
श्री स्थान॥ सूत्र :03

Page #377

सुघा टीका स्था० ५ उ०४ सू०१८ आसुरादिचतुर्विधागध्वंसनिरूपणम् ३६१ " उम्मग्गदेसओ मग्गनासओ मग्गविप्पडीवत्ती।
मोहेणं मोहेत्ता. संमोहं भावणं कुणइ ॥ १ ॥" छाया-उन्मार्गदेशको मोगनाशको मार्गविप्रतिपत्तिः ।
मोहेन च मोहयित्वा, सांमोही भावनां करोनि ॥ १ ॥ इति । ___ तथा-चतुर्भिः स्थानै जीवा देवकिल्बिषिकतायै चाण्डालस्थानीयदेवबिशेषत्वाय कर्म प्रकुर्वन्ति तद्यथा-अर्हता-जिनानाम् अवर्ण यदन-निन्दा कुर्वन् । अयम
र्थोऽन्यत्रैवमुक्तः___" उम्मग्ग देसओ ' इत्यादि । इस कारिकाका अर्थ स्पष्ट है इन चार कारणोंसे जीव-संयत प्राणी-देवकिल्बिषिकताके लिये-चाण्डाल के जैसे स्थानापन्न देयविशेषत्वके लिये कर्मों का बन्ध कस्ता है । जैसेअर्हन्तदेवका अवर्णयाद करना १ अर्हत्मज्ञप्त धर्मका अवर्णवाद करना २ आचार्य उपाध्यायका अवर्णवाद करना ३ और चतुर्विधसंघका अवर्णवाद करना ४ जिसमें जो दोष नहीं हो उनका उनमें प्रकट करना इसका नाम अवर्णवादहै । अर्हन्तदेयके विषयमें ऐसा कहनाकि ये केवली हुएही नहींहै, सर्वज्ञ यदि ये होते तो उन्होंने मोक्षका सरल उपाय क्यों नहीं कहा ? जिनका आचरण करना शक्य नहीं है ऐसे दुर्गम कठिन उपाय क्यों कहेहैं ? इसी प्रकारसे अर्हत्प्रज्ञप्त धर्मके विषयमें आचार्य उपाध्यायके विषयमें एवं साधु साध्वी श्रायक श्राधिकारूप चतुर्विध संघके विषयमें भी अवर्णवाद समझ लेना चाहिये । उक्त
" उम्मग्गदेसओ" त्याह-मा या२ ॥२॥२ सीधे ०५ (सयत જીવ) દેવકિલિબષિકેમાં ઉત્પન્ન થવાને ગ્ય કર્મોને બન્ધ કરે છે-(કિષિક દે હલકી કેટિના દેવ ગણાય છે. દેવમાં તેમનું સ્થાન ચાંડાલ જેવું છે.) (૧) જિનેન્દ્ર દેવને અવર્ણવાદ કરવાથી, અહંત પ્રજ્ઞમ ધર્મને અવર્ણવાદ १२पाथी, (3) मायार्य उपाध्यायनी अपवाह ४२पाथी, भने (४) यतुर्विध સંધને અવર્ણવાદ કરવાથી
જે વ્યક્તિમાં જે દેષ ન હોય તે દેશનું આરોપણ કરવું તેનું નામ અપવાદ છે. જિનેન્દ્ર દેવના વિષયમાં કદાચ કેઈ આ પ્રમાણે કહે કે
તેઓ કેવળજ્ઞાની હતા જ નહીં. જે તે સર્વજ્ઞ હેાય તે મોક્ષપ્રાપ્તિને સરળ માર્ગ બતાવવાને બદલે જેનું આચરણ શક્ય જ ન હોય એવા દુર્ગમ કઠિન ઉપાય તેમણે શા કારણે બતાવ્યા હશે ! ” આ પ્રમાણે કહેનાર જિનેન્દ્ર દેવને અવર્ણવાદ કરનાર ગણાય છે. એ જ પ્રમાણે અહંત પ્રજ્ઞક ધર્મના વિષયમાં, આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના વિષયમાં, તથા ચતુર્વિધ સંઘના વિષયમાં પણ અવર્ણવાદ વિષેનું કથન સમજવું. કહ્યું પણ છે કે
श्री. स्थानां। सूत्र :03

Page #378

३६२
6"
नास केली धम्मायरियाणं संघसाहूणं । माई अनवाई किन्वसियं भावणं कुणई ॥ १ ॥
१
छाया - ज्ञानस्य केवलिनां धर्माचार्याणां संघ-साधूनाम् ।
मायी अवर्णवादी कैल्पिक भावनां करोति ॥ १ ॥ " इति, तथा - अर्हत्प्रज्ञप्तस्य धर्मस्य अवर्ण वदन् तथा - आचार्योपाध्यायानामवर्ण वेदन ३, तथा चातुर्वर्ण्यस्य सङ्घस्यावर्णे वदन् ४ । इति ।
भावना चतुःस्थानकानुरोधान्नोक्ता, तथाऽपि भावनामसङ्गात्
सा प्रदश्यते
"कंद कुrare, दवसीले यावि हासणकरें य । विहावितोय परं, कंदष्पं भावणं कुणइ || १ ||
91
४
छया - कान्दर्पः कौकुचियतः द्रवशीलश्वापि हासनकर |
विस्मापयेच परं कन्दर्पी भावनां करोति ॥ १ ॥ इति ।
66
अयमर्थः कान्दर्पः कन्दर्पकथाकारकः, कौकुचियतः- भाण्डवच्चेष्टाकारी द्रवच-- नाणस्स केवलीणं " इत्यादि । तात्पर्य इस गाथाका यही है, कि माघी अवर्णवादी अर्हन्तका अर्हन्त प्रज्ञप्त धर्म आदिका अवर्णवाद करता हुआ किल्बिषिकी भावनाचाला होता है। यद्यपि यहां चतुःस्थानक के अनुरोध से कन्दर्प भावना नहीं कही गईहै, फिर भी भावना के प्रसङ्गसे वह ऐसी होती है यह प्रकट किया जाता है
" कंदप्पे कुक्कुइए" इत्यादि -- जो कन्दर्पकी कथा करनेवाला होता है भाण्डकी तरह कायसे कुचेष्टा करता है अहङ्कारके वश होकर नाणस्स केवलीणं " इत्याहि
આ ગાથાને ભાષાથ નીચે પ્રમાણે છે—માયી અવર્ણવાદી અહુ ત ભગવાનના, કેવલીપ્રજ્ઞધમના અને આચાય આદિને અવર્ણવાદ કરવાને લીધે કૈદ્ધિષિકી ભાવનાથી યુક્ત થાય છે. તેથી તે કિલ્પિષિક દેવામાં ઉત્પન્ન થવા ચગ્ય કદના અન્ય કરે છે. જો કે અહીં ચાર સ્થાનાના અધિકાર ચાલી રહ્યો છે તેથી પાંચમી કદપ ભાવનાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું નથી. છતાં ભાવનાએનું પ્રતિપાદન ચાલતું હોવાથી અહીં પ્રસંગ સાથે અનુરૂપ હોવાથી કદપ ભાવનાનું કેવું સ્વરૂપ હોય છે તે ટીકાકાર પ્રકટ કરે છે.
66
annies
स्थानाङ्गसूत्रे
-
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
43
कंदप्पे कुक्कुइए " इत्याहि
જે કંપની કથા કરનારા હોય છે, ભાંડની જેમ શરીર વડે કુચેષ્ટાઓ કરનારા હાય છે, અહંકારને અધીન થઇને શીઘ્ર ગમનકારી હોય છે, ભાષ

Page #379

३६३
सुघा टीका स्था०४३०४ सू.१९ प्रव्रज्यास्वरूपनिरूपणम् शीलः-गर्वाच्छीघ्रगमनभाषणादिकारी, हासनकरः-वेषवचनादिना स्वपरहासोत्पादकः परम्-अन्यं विस्मापयन्-विस्मयमुत्पादयंश्च कान्दपी भावना करोति॥सू.१८॥
पूर्वमपध्वंस उक्तः, स च प्रव्रज्यासम्पन्नस्य भवतीति पत्रज्यास्वरूपं निरूपयितुमष्टसूत्रीमाह
मूलम्-चउबिहा पपज्जा पण्णत्ता, तं जहा-इहलोगपडिबद्धा १, परलोगपडिबद्धा २, दुहओलोगपडिबद्धा ३, अप्पडिबद्धा ४ । (१)
चउठियहा पव्वज्जा पण्णत्ता, तं जहा,-पुरओ पडिबद्धा१, मग्गओ पडिबद्धा २, दुहओ पडिबद्धा ३, अप्पडिबद्धा ४, (२)।
__ चउव्विहा पठ्यज्जा पण्णत्ता, तं जहा-ओबायपव्यज्जा १, अक्खायपव्यज्जा२, संगरपबज्जा ३, विगगइपव्यज्जा ४,(३)
चउव्विहा पव्वज्जा पण्णत्ता, तं जहा-तुयायइत्ता १, पूयायइत्ता २, मोयावइत्ता ३, परिपूयावइत्ता ४ (४)।
चउव्हिा पठ्यज्जा पण्णत्ता, तं जहा-नडखइया १, भड. खइया २, सीहखइया ३, सियालखइया ४ (५)।
चउव्विहा किसी पण्णत्ता, तं जहा-चाविया १, परिवाविया २, णिदिया ३, परिणिंदिया ४, (६) एवामेव चउव्यिहा पव्यज्जा पण्णत्ता, तं जहा-वाविया १, परिवाविया २, किंदिया ३, परिणिदिया ४ (७)। जो शीघ्र गमनकारी एवं भाषणादिकारी होता है अपने वेष और वचन आदिसे जो स्व और परको हास्यका उत्पादक होता है, तथा जो हरएक तरहसे दूसरोंको विस्मय (आश्चर्य)का उत्पन्न करनेवाला होता है वह कान्दी भावनावाला होता है । सू० १८ ॥ ણાદિ કરનાર હોય છે, પિત ના વેષ અને વચનથી જે અને અને અન્યને હસાવનારે હોય છે, તથા જે અનેક પ્રકારે અન્ય લોકોમાં વિસ્મય (આશ્ચર્ય) ઉત્પન્ન કરનારે હોય છે, એવા પુરુષને કાન્દપ ભાવનાવાળે કહે છે. સૂ. ૧૮
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #380

३६४
स्थानाङ्गसूत्रे
चउविहा पठवज्जा पण्णत्ता, तं जहा-धन्नपुंजियसमाणा १, धनविरल्लियसमाणा २, धन्नविक्खित्तसमाणा ३, धन्नसकड्डियसमाणा ४ ॥ सू० १९॥ ____ छाया-चतुर्पिधा प्रव्रज्या प्रज्ञप्ता, तद्यथा-इहलोकपतिबद्धा १, परलोकप्रतिबद्धा २, द्विधातो लोकमतिबद्धा ३, अप्रतिवद्धा ४ । (१)
चतुर्विधा प्रव्रज्या प्राप्ता, तद्यथा-पुरतः प्रतिबद्धा १, मार्गतः प्रतिबद्धा २ द्विधातः प्रतिबद्धा ३, अप्रतिबद्धा ४ (२)
चतुर्विधा प्रव्रज्या प्रज्ञप्ता, तद्यथा-अवपातप्रव्रज्या १, आख्यातपत्रज्या २, सङ्गारप्रव्रज्या ३, विहगगतिप्रव्रज्या ४) (३)
चतुर्विधा प्रव्रज्या प्रज्ञप्ता, तद्यथा-तोदयित्या १, प्लावयित्या २, मोच. यित्वा ३, परिप्लुतयित्वा ४। (४)।
चतुर्विधा प्रव्रज्या प्रज्ञप्ता, तद्यथा-नटखादिता १, भटखादिता २, सिंह. खादिता ३, गालखादिता ४। (५)
चतुर्विधा कृषिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-उप्ता१, पर्युप्ता२, निन्दिता ३, परिनिन्दिता ४। (६)। एवमेव चतुर्विधा प्रव्रज्या प्रज्ञप्ता, तद्यथा-उप्ता १, पर्युप्ता २, निन्दिता ३, परिनिन्दिता ४। (७)।
चतुर्विधा प्रव्रज्या प्रज्ञप्ता, तद्यथा-धान्यपुञ्जिनसमाना १, धान्यविरेलितसमाना २, धान्यविक्षिप्तसमाना ३, धान्यसङ्कषितसमाना ४। (७) ॥ सू० १९ ॥
टीका-" चउन्विहा पध्वजा " इत्यादि-प्रवज्या-पञ्चमहाग्रतग्रहणलक्षणा, सा चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-इहलोकप्रतिबद्धा-इहलोके इहजन्मनि ये जीवननिर्या
यह अपध्वंस प्रव्रज्यासम्पन्न मनुष्यको होता है अतः अब सूत्रकार प्रव्रज्याका स्वरूप अष्ट सूत्रीसे कहते है--
टीकार्थ-" चउविहा पव्याजा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र १९ ॥
प्रव्रज्या चार प्रकारका कहा गया है जैसे-इहलोकप्रतिबद्धा १ परलोकप्रतिबद्धा २ उभयलोकप्रतिबद्धा ३ और अप्रतिबद्धा ४ पंच
આ અપવૅસને સદૂભાવ પ્રવજ્યા સંપન્ન મનુષ્યમાં જ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પ્રવજ્યાના રવરૂપનું આઠ સૂત્રો દ્વારા નિરૂપણ કરે છે
14--" चउम्बिहा पव्यज्जा पण्णता " त्याहप्रया यार ५४।२नी ही छ-(१) U&प्रतिबद्धा, (२) ५२२ मतिमद्धा, (3) Gलयले अतिमद्धा, (४) अतिमद्धा.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #381

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०१९ प्रवज्यास्वरूपनिरूपणम्
३६५ हादयस्तन्मात्रमयोजने प्रतिबद्धा-मनसि संकल्पिता या सा इहलोकप्रतिबद्धा पत्रज्या, सा च एतज्जन्मजीवननिर्वाहादिमात्रार्थिनां भवति १, तथा-परलोक प्रतिबद्धा-परलोके-जन्मान्तरे ये कामादयस्तत्प्रयोजने प्रतिबद्धा या सा परलोकप्रतिबद्धा, सा च जन्मान्तरकामार्थिनां भवति २, तथा-द्विधातो लोकपतिबद्धा-द्विधातः-द्विमकारौ यो लोको-एतज्जन्म-जन्मान्तरे तत्र ये कामादयस्तत्र प्रतिबद्धा या पन्नज्या सा तथा, सा चैहलौफिकपारलौकिकसुखार्थिनां जनानां भवति ३, तथा-अप्रतिबद्धा-इहलोकपरलोकाशंसारहितलक्षणा, प्रव्रज्या, सा च विशिष्टसामायिकसम्पन्नानां मोक्षार्थिनां भवति ४ (१)। महाव्रतोंका ग्रहण करना इसका नाम प्रव्रज्याहै। जो प्रव्रज्या इस लोकमें जीवननिर्वाहादि रूप प्रयोजनसे प्रतिबद्ध होतीहै, वह इहलोक प्रतिबद्धप्रव्रज्या है १ अर्थात् जो मनमें संकल्पित होती है वह इहलोक प्रतिबद्धप्रव्रज्या है ऐसी यह प्रव्रज्या इह जन्ममें जीवन निर्वाहादि मात्रके अभिलाषियोंकी होती है । जो प्रव्रज्या परलोक सम्बन्धी कामादिक भोगने रूप प्रयोजनसे प्रतिबद्ध होतीहै, वह परलोकप्रतिबद्धप्रव्रज्या है ऐसी यह प्रवज्या परलोकमें कामादिकोंके मोगनेके अभिलाषियोंकी होती है। जो प्रव्रज्या इहलोक सम्बन्धी और परलोकसम्बन्धी कामभोगादिक भोगनेकी अभिलाषासे प्रतिबद्ध होतीहै, वह उभयलोक प्रतिबद्ध प्रवज्या है । ऐसी यह प्रव्रज्या इहलोक और परलोकके सुखाभिलाषी पुरुषोंकी होतीहै । तथा जो प्रव्रज्या इहलोक और परकोक सम्बन्धी सुखोंको भोग
પાંચ મહાવ્રતને ગ્રહણ કરવા તેનું નામ પ્રવજ્યા છે. જે પ્રવજ્યા આ લેકમાં જીવનનિર્વાહ આદિ રૂપ પ્રજનથી પ્રતિબદ્ધ હોય છે, એટલે કે આ લેકના સુખની આકાંક્ષાપૂર્વક લેવામાં આવી હોય છે, તે પ્રવજ્યાને ઈહલોક પ્રતિબદ્ધા કહે છે. જે પ્રવજ્યા પરલેક સંબંધી કામાદિક ભેગરૂપ પ્રજનથી પ્રતિબદ્ધ હોય છે, તે પ્રવજ્યાને પરલોકપ્રતિબદ્ધમત્રજ્યા કહે છે. પરલોકમાં (દેવલેક આદિમાં) કામગ ભેગવવાની અભિલાષાવાળાની પ્રવજ્યા આ પ્રકારની હોય છે. જે પ્રવ્રયા આલેક સંબંધી અને પરલેકસંબંધી કામાદિક ભેગવવાની ઈચછાથી પ્રતિબદ્ધ હોય છે તે પ્રવજ્યાને ઉભયક પ્રતિબદ્ધા પ્રવજ્યા કહે છે. આલોક અને પરલેકના સુખને અભિ લાષાવાળા જીની પ્રવજ્યા આ પ્રકારની હોય છે. જે પ્રત્રજયા આલેક અને પરલેકના સુખને ભોગવવાની આશંસાથી રહિત હોય છે, તે પ્રબયાને
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #382

३६६
__स्थानाङ्गो " चउव्पिहा पव्यज्जा" इत्यादि-पुनः प्रव्रज्या चतुर्थिधा प्रज्ञप्ता, तद्यथापुरतः प्रतिबद्वा-पुरतः-अप्रतः प्रनन्यापर्यायभाविषु शिष्याहाराऽऽदिषु या प्रतिबद्वा सा पुरतः प्रतिबद्धा १, तथा-मार्गत:प्रतिबद्धा मार्गतः-पृष्ठतः स्वजनादिषु प्रतिबद्धा-स्वजनाद्याशंसासहितलक्षणा मार्गतःप्रतिबद्धा २, तथा-द्विधातः प्रतिनेको आशंसासे इच्छासे रहित होती है वह अप्रतिबद्ध प्रव्रज्याहै ऐसी वह प्रव्रज्या विशिष्ट सामायिकवाले मोक्षाभिलाषी जीवोंके होती है ४ (१)
फिरभी--प्रव्रज्या चार प्रकारकी कही गईहै-जैसे पुरतः प्रतिबद्ध १ मार्मतः प्रतिबद्ध २ उभयतः प्रतिबद्ध ३ और अप्रतिबद्ध ४ इनमें जो प्रव्रज्या प्रव्रज्या पर्यापमें आगे होनेवाली वस्तुओंकी प्राप्तिकी चाहना आकाङ्क्षासे प्रतिबद्ध होती है जैसे-मैं प्रव्रज्या लेकर अमुक २ प्रकारके आहार प्राप्त करूंगा ऐसे२ शिष्य बनाऊंगा आदि १। जो प्रव्रज्या पीछेकी वस्तुओंमें प्रतिबद्ध होतीहै, वह मार्गतः प्रतिबद्ध प्रव्रज्याहै । जैसे दीक्षा लेकर भी अपने सगे सम्बन्धियोंकी चाहनासे बंधे रहना यह दीक्षा प्रव्रज्या मार्गतःप्रतिबद्ध इसलिये कही गई है कि प्रव्रज्या लेने के बाद स्वजन संबन्धियोंके मोहसे प्राणी सर्वथा रहित हो जाताहै, वह समस्त जीवोंमें समभाची बन जाता है, परन्तु प्रव्रज्या लेकर भी अपने सगे અપ્રતિબદ્ધા પ્રવજ્યા કહે છે એવી પ્રવજ્યા વિશિષ્ટ સામાયિકવાળા મિક્ષા. मिषी वानी डाय छे. । । ।
વળી પ્રત્રજ્યાના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ કહ્યા છે–(૧) પુરતઃ प्रतिमा, (२) भागत: प्रतिद्ध, (3) मयत: प्रतिमद्ध, (४) अप्रतिम. જે પ્રવજ્યા સાધુપર્યાયમાં પ્રાપ્ત થનારી વસ્તુઓની આકાંક્ષાથી પ્રતિબદ્ધ હોય છે એવી પ્રવજ્યાનું નામ પુરત પ્રતિબદ્ધા પ્રવજ્યા છે. જેમકે પ્રવજ્યા અંગીકાર કરવાથી મને સારા સારા આહારની પ્રાપ્તિ થશે, શિષ્યની પ્રાપ્તિ થશે. આ રીતે આગામી ભૌતિક લાભની આકાંક્ષાપૂર્વક જે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરાય છે તેને “પુરતઃ પ્રતિબદ્ધ પ્રત્રજ્યા ” કહે છે. ૧ જે પ્રવજ્યા પાછળથી (पूलिन) पतु मेमा प्रतिबद्ध डाय छ, ते प्रयाने " भागत: प्रति. બદ્ધ પ્રત્રજ્યા” કહે છે. જેમકે દીક્ષા અંગીકાર કર્યા બાદ પણ પિતાના સાંસારિક સગાસંબંધીઓના સનેહપાશમાં બંધાયેલા રહેવું તેનું નામ માગતઃ પ્રતિબદ્ધા પ્રવજ્યા છે. તે પ્રવજ્યાને માર્ગત પ્રતિબદ્ધા કહેવાનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે-મત્રજ્યા લીધા પછી તે સગાસંબંધીઓના મેહથી રહિત થઈ જવું જોઈએ અને સમસ્ત જીવો પ્રત્યે સમભાવ રાખવો જોઈએ. પણ પ્રબન્યા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #383

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०१९ प्रनज्यास्वरूपनिरूपणम् । ३६७ बद्वा-पुरतो मार्गतश्च प्रतिबद्धा ३, तथा-अप्रतिवद्धा-क्वचिदपि न प्रतिवद्धासकलाऽऽशंसायजिता ४। (२)।
" चउन्विहा पयज्जा" इत्यादि-पुनः प्रव्रज्या चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथाअषपातप्रव्रज्या-अवपातात्सद्गुरुसेपनतः प्राप्ता या प्रवज्या सा अयपातप्रवज्या १, आख्यातप्रवज्या-आख्यातेन धर्मोपदेशेन या प्रव्रज्या सा, यद्वा-प्रवज्याशब्दश्ररणेन या प्रनन्या साऽऽख्यात प्रवज्या, आयरक्षितभ्रातुः फल्गुरक्षितस्येव २, सम्बन्धियोंके मोहसे बँधा रहता है उसकी वह प्रव्रज्या इसी कारण मार्गतः प्रतिबन्ध कही गईहै। जो प्रवज्या प्रव्रज्या, पर्यायके आगे समय में होनेवाली वस्तुओंकी चाहनासे और मार्गतः पीछेकी त्यक्त वस्तुओंकी चाहनासे प्रतिबद्ध होती है, वह उभयतः प्रतिबद्ध प्रव्रज्या है ३। तथा जिस प्रव्रज्या सकल आशंसा इच्छासे रहितता रहती है वह प्रव्रज्या अप्रतिबद्धप्रव्रज्यो है ४ (२)
फिरभी--प्रव्रज्या चार प्रकारकी कही गई है जैसे-अवपात प्रव्रज्या १ आख्यात प्रव्रज्या २ सङ्गरप्रव्रज्या ३ और विहगगतिप्रव्रज्या ४ इनमें जो प्रवज्या अवपातसे-सद्गुरुकी सेवासे प्राप्त होती है, यह अयपात प्रव्रज्या है। जो प्रव्रज्या आख्यात-धर्मोपदेशसे प्राप्त होती है, वह आख्यान प्रव्रज्या है। जैसे आर्यरक्षितके भाई फल्गुरक्षितको प्राप्त हुई प्रव्रज्या आख्यातप्रव्रज्या कही गई है । जो प्रवज्या संकेतसे प्राप्तकी લઈને પણ જે માણસ પોતાના સગાંસંબંધીઓના મેહમાં જકડાયેલું રહે છે તેવી પ્રવજ્યાને આ કારણે જ માગતઃ પ્રતિબદ્ધા કહી છે, કારણ કે માર્ગતઃ (પૂર્વકાલિન) મેહ આદિ બંધને તેમાં ચાલુ જ રહે છે. ૨ જે પ્રવજ્યા શ્રમણ પર્યાયમાં પ્રાપ્ત થનારા ભાવી લાભની ચાહનાથી અને પૂર્વકાલિન ત્યક્ત વસ્તુઓની ચાહનાથી પ્રતિબદ્ધ હોય છે તે દીક્ષાને ઉભયતઃ પ્રતિબદ્ધા કહે છે. ૩ જે પ્રવજ્યા સકળ આશંસાઓથી (ઈચ્છાઓથી) રહિત હોય છે. એટલે કે માત્ર મોક્ષપ્રાપ્તિની અભિલાષાવાળી જે પ્રત્રજ્યા હોય છે તેને અપ્રતિબદ્ધતા प्रत्रया 83 . ४ । २ ।।
પ્રવજયાના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર પણ પડે છે–(૧) અપાત પ્રવજ્યા सायात प्रया, (3) २२ प्रया, (४) पिगगति प्रवलय. २ પ્રજ્યા અપાતને લીધે (સદ્ગુરુની સેવાને લીધે ) પ્રાપ્ત થાય છે, તેને અપાત પ્રવજ્યા કહે છે. જે પ્રવજ્યા આખ્યાનથી-ધર્મોપદેશના શ્રવણથી પ્રાપ્ત થાય છે તેને અથવા-“ પ્રવજ્યા” શબ્દ સાંભળવાથી પ્રાપ્ત થાય છે તેને આખ્યાત પ્રત્ર કહે છે. જેમકે આર્ય રક્ષિતના ભાઈ ફશુરક્ષિતને પ્રાપ્ત
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #384

३६८
स्थानाङ्गम नथा-सङ्गारपत्रज्या-सङ्गारात्-सङ्केतात् प्रमज्या समरप्रवज्या, मेतार्यादीनामेय, यद्वा-'यदित्वं प्रव्रजसि तदाऽहमपि प्रजिष्यामी' त्येवं सङ्केतात् प्रत्रज्या सङ्गर• प्रव्रज्या २, तथा-विहगगतिमत्रज्या-विहगस्य-पक्षिणो गतिः-प्रकारो न्यायो विहगगतिः तथा प्रव्रज्या विहगगतिप्रवज्या परिवारादि वियोगेनैकाकिनः, तेषां देशान्तरगमनेन वा या प्रत्रज्या सा (३)।
यद्वा-पित्रादीनां प्रत्रज्याग्रहणेन पुत्रादीनामपि क्रमेण या प्रव्रज्या सा ४(३)।
" चउचिहा पव्यज्जा" इत्यादि-पुनः प्रवज्या चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथ-तोदयित्या-व्यथामुत्पाद्य या प्रवज्या दीयते, मुनिचन्द्रपुत्रस्य सागरचन्द्रेजाती है जैसे-मेतार्य आदिकोंने प्राप्त की है वह-अथवा-यदि तुम प्रव. जित होते हो, तो मैं भी प्रचजित होता है। इस प्रकारके सङ्केतसे जो प्रव्रज्या प्राप्तकी जाती हैं यह सगर प्रव्रज्या है और जिस प्रवज्यामें परियार आदि जनोंकी उपस्थिति न हो उनका पियोग हो ऐसी एकाकी अवस्थाकी जो प्रव्रज्या है, वह विहगगति प्रव्रज्याहै क्योंकि ऐसी प्रव्रज्या पक्षीकी जैसी गति होती है उस गतिसे ली गई होतीहै । अथवा घरको छोडकर देशान्तरमें जा करके जो प्रव्रज्यो ली जाति है, वह विहगगति प्रवज्या है (३) अथवा-पिता आदिके द्वारा प्रव्रज्या ग्रहण कर लेने पर जो पुत्रादिकों द्वारा बादमें दीक्षा लेली जातीहै वह विहगगति प्रव्रज्या है अर्थात् पिताके दीक्षित होने पर पुत्र भी दीक्षित हो जाता हैं ।
फिरमी--प्रव्रज्या चार प्रकारकी है जैसे-तोदयित्या१ प्लाययित्वा २ मोचयित्या ३ और परिप्लुतयित्वा ४ (४) व्यथाको उत्पन्न कराकर થયેલી પ્રવજ્યાને આખ્યાત પ્રવજ્યા કહી છે. મેતાર્યા આદિની જેમ જે પ્રવ્રજ્યા સંકેતથી પ્રાપ્ત થાય છે તેને સંગર પ્રવજ્યા કહે છે, અથવા તમે પ્રવ્રયા અંગીકાર કરે તે હું પણ પ્રવજ્યા અંગીકાર કરીશ. આ પ્રકારના સંકેતપૂર્વક જે પ્રવજયા લેવામાં આવે છે તેને “સંગર પ્રવજ્યા ” કહે છે. પરિવાર આદિની અનુપસ્થિતિમાં અથવા તેના વિગ રૂપ એકાકી અવસ્થામાં જે પ્રવ્રયા લેવામાં આવે છે તેને વિહગગતિ પ્રવજ્યા કહે છે, કારણ કે પથીની જેવી ગતિ હોય છે એવી ગતિને કારણે એવી પ્રવ્રજ્યા લેવામાં આવી હોય છે. અથવા ઘર છેડીને પરદેશમાં જઈને જે પ્રત્રજ્યા લેવામાં આવે છે તેને વિહગગતિ પ્રવ્રજ્યા કહે છે. અથવા પિતા આદિ દ્વારા પ્રવજ્યા લેવામાં આવી હોય અને ત્યારબાદ પુત્રાદિકે દ્વારા જે પ્રવ્રજ્યા લેવામાં આવે છે तेन नाम विगति प्रवल्या छे. । 3 ।
વળી પ્રત્રજ્યાના નીચે પ્રમાણે ચાર પકાર પણ કહો છે–(૧) તદયિત્વા (२) तापयित्या, (३) माययित्या, (४) परियुतयित्वा. ०यय Sपन्न ४२१
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #385

सुधा टीका स्था० उ०४सू०१९ प्रवज्यास्वरूपनिरूपणम्
३६९ णेव सा तोदयित्वा प्रवज्योच्यते १, तथा-प्लावयित्वा-गमयित्वाऽन्यत्रनीत्वेति यावत् या प्रव्रज्या दीयते स प्लाययित्वा पत्रज्या, आर्यरक्षितवत् , यद्वा-'पुया. वइत्ता' इत्यस्य पूतयित्वेतिच्छाया, तत्पक्षे-प्रायश्चित्तादिना दोषमपहृत्य पूतं कृत्वा -पवित्रं कृत्येत्यर्थः या प्रव्रज्या दीयते सा पूतयित्वा प्रव्रज्येत्युच्यते। 'चुयावइत्ता'इति पाठे तु उक्त्वा या प्रव्रज्या दीयते सा, गौतमेन कर्षकवत् , यद्वा-पूर्वपक्षरूपं व. चनं कारयित्वा या प्रवज्या दीयते सा, यद्वा-निगृह्य प्रतिज्ञावचनं कारयित्वा या प्रवज्या सा उक्त्वा प्रवज्या २। तथा-मोचयित्या-कस्माचिकार्याद्वियोज्य या जो प्रव्रज्या दी जाती है वह तोदयित्या प्रव्रज्या है, जैसी प्रव्रज्या मुनिचन्द्र पुत्रको सागरचन्द्रने दी है। जो प्रव्रज्या दूसरी जगह ले जाकर दी जाती है यह प्लाययित्वा प्रव्रज्या है, जैसे आर्यरक्षितको प्रव्रज्या दी गई है अथवा " पुयावइत्ता" की संस्कृत छाया "पूतयित्वा" ऐसी भी होती है, सो इसके अनुसार ऐसा अर्थ होता है कि प्रायश्चित्त आदिसे दोषोंकी शुद्धि करके जो प्रव्रज्या दी जाती है, वह पूतयित्या प्रवज्या है "बुयायइत्ता" इस प्रकार के पाठमें तो कह करके जो प्रव्रज्या दी जाती है वह "उक्त्या" प्रव्रज्याहै जैसे गौतमने कर्षक(किसान)को दीहै अथवापूर्वपक्षरूप५ वचन करवाकर जो प्रव्रज्या दी जाती है वह अथवा-निगृ. हीत(पराजित)करके प्रतिज्ञा वचन करवा करके जो प्रवज्या दी जातीहै वह उक्तया प्रव्रज्या है अथवा-किसी कार्यसे छुड़ाकर जो प्रव्रज्या दी जातीहै વીને જે પ્રવજ્યા આપવામાં આવે છે તેનું નામ તેદયિત્વા પ્રવજ્યા કહે છે. મુનિચન્દ્ર પુત્રને સાગરચન્ટે આ પ્રકારની પ્રવજ્યા આપી હતી. દીક્ષાર્થીને બીજી જગ્યાએ લઈ જઈને જે પ્રવ્રયા આપવામાં આવે છે તે પ્રવજ્યાને લાવયિત્વા પ્રવ્રયા કહે છે. આ પ્રકારની પ્રવજ્યા આર્ય રક્ષિતને દેવામાં मापी ता. अथवा " पुयावइत्ता " ! ५४नी सत छाया “पूतयित्वा" થાય છે. તેનો અર્થ એ પ્રમાણે થાય છે-પ્રાયશ્ચિત આદિ દ્વારા દેની શુદ્ધિ કરીને જે પ્રવજ્યા આપવામાં આવે છે તેનું નામ “પૂતયિત્વા પ્રવજ્યા ” છે.
"वुयावइत्ता” मा प्रसारने ५।४ गृहीत ४२यामा मातहीन Harया मायामा मावे छ त “ उक्त्वा" "त्या प्रया" छे. આ પ્રકારની પ્રવજ્યા ગૌતમે ખેડુતને દીધી હતી. અથવા-પૂર્વપક્ષ રૂપ વચન કરાવીને જે પ્રવજ્યા અપાય છે તેનું નામ ઉકવા પ્રવજ્યા છે. અથવા નિગ્રહીત કરીને પ્રતિનાબદ્ધ કરીને પિતે દીક્ષા લેશે એવા વચનથી બાંધી લઈને જે પ્રવ્રજ્યા અપાય છે તેને ઉકવા પ્રવ્રજ્યા કહે છે. ‘મચયિત્વા પ્રબન્યા? કોઈને ગુલામી, દાસત્વ આદિમાંથી મુક્ત કરાવીને જે પ્રત્રજ્યા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #386

३७०
स्थानाङ्गसने प्रवज्या दीयते सा मोचयित्या प्रव्रज्या यथैकेन साधुना तैलार्थदासत्वप्राप्तभागिन्यै प्रव्रज्या दचा३, परिप्लुतयित्वा-परिप्लुतं कृत्वा घृतादिभिः परिपूर्ण कृत्वा घृतादि भोजयित्वेत्यर्थः या प्रव्रज्या दीयते सा परिप्लुतयित्वा प्रव्रज्योच्यते, सुहस्तिना रयत् । ४। (४)।
“चउब्विहा पवज्जा" इत्यादि-पुनः प्रव्रज्या चतुबिधा प्रज्ञप्ता, तद्यथानटखादिता-नटस्येव संगविकलधर्मकथाकरणोपार्जितभोजनादीनां खादितं= भक्षणं यस्यां सा नटखादिता, एवं भटखादित भटस्येव-वीरस्येव तथाविधवलो. पदर्शनलब्धभोजनादीनां खादितं भक्षणं यस्यां सा भटखादिता २, तथा-सिंहखादिता-सिंहस्येव खादितं शौर्यातिशयादयज्ञयोपात्तस्य भक्षणं वा यथाप्रारब्धं भक्षणं वह मोचयित्वा प्रव्रज्या है । जैसे एक साधुने तैलके निमित्त दासताको प्राप्त हुए भगिनीको छुडवाकर दीक्षा दी, घृतादिसे परिपूर्ण करके घृतादिका भोजन करवा करके-जो प्रव्रज्या दी जाती है वह परिप्लुत्तयित्वा प्रवज्या है जैसे सुहस्तीने रङ्कको दी ४ (४)
फिरभी--"चउचिहा पव्यज्जा" प्रव्रज्या चार प्रकारकी कही गई है जैसे-नटखादिता १ भटखादिता २ सिंहखादिता ३ और शृगालखादिता ४ जिस प्रव्रज्यामें नटकी तरह संवेग विकल वैराग्य रहित धर्मकथाके करनेसे उपार्जित भोजनादिकोंका सेवन होता है, वह नटखादिता प्रव्रज्या है १ जिस कथामें वीरकी तरह तथाविध बलके दिखानेसे लब्ध भोजनादिकोंका सेवन होता है वह भटखादिता प्रव्रज्या है २ जिस भिक्षामें सिंहकी तरह शौर्यातिशयसे अवज्ञापूर्वक प्राप्त भोजनका અપાય છે તેનું નામ “મોચયિત્વા પ્રવા ” છે. જેમકે તેલને બહાને દાસ બનેલી ભગિનીને અપાયેલી દીક્ષા. ઘી આદિથી પરિપૂર્ણ કરીને–દી આદિના ભજન જમાડીને જે પ્રત્રજ્યા આપવામાં આવે છે તેને “પરિવુતયિત્વા પ્રવજ્યા” કહે છે. આ પ્રકારની પ્રવજયા સુહસ્તીએ રંકને દીધી હતી. . ૪
"चउव्विहो पव्वज्जा" प्रवन्यानी नीय प्रभारी या२ ५४२ ५९५ ४ा छे-(१) नमाहिता, (२) साहिता, (3) सिंडपाहता, (४) शालખાદિતા. જે પ્રવજ્યામાં નટની જેમ સંવેગ રહિત-વૈરાગ્ય રહિત ધર્મકથા કરીને જે જન પ્રાપ્ત થાય તેનું સેવન કરવામાં આવે છે, તે પ્રવજ્યાને નખખાદિતા પ્રવજ્યા ” કહે છે. જે કથામાં વરની જેમ તથાવિધ (તે પ્રકારનું) બલ દર્શાવીને પ્રાપ્ત થતાં ભેજનાદિકનું સેવન થાય છે તે પ્રવ્રયાને લટખાદિતા પ્રવજ્યા ” કહે છે. જે ભિક્ષામાં સિંહની જેમ શૌર્યાતિશયથી
श्री.स्थानांगसूत्र :03

Page #387

सुघा टीका स्या०४७०४ सू०१९ प्रवज्यास्वरूपनिरूपणम्
३७५ यस्यां सा तथा ३, तथा-शगालखादिता-शृगालस्येव नीचवृत्त्योपात्तस्य खादितं मक्षणं यस्यां वाऽन्यान्यस्थाने भक्षणं यस्यां सा तथा । ४।।
" चउन्धिहा किसी" इत्यादि-कृषिः-धान्यार्थ क्षेत्रकर्षणं, सा चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-उप्ता-गोधूमादिधान्यवद्वपनवती १, पर्युप्ता द्विस्त्रिा उत्पाटय स्थानान्तराऽऽरोपणतः परिवपनवती शालिवत् २। निन्दिता-एकदा विजातीय तृणाधपनयनेन शोधिता,परिनिन्दिता-द्विस्त्रिर्वा तृणादिदूरीकरणेन शोधिता ।(६) सेवन होता है, वहसिंह खादिता प्रवज्या है ३ जिस भिक्षामें शृगालकी तरह नीचवृत्तिसे प्राप्त भोजनका सेवन होता है अथवा अन्य अन्य स्थानमें सेवन होता है वह शृगालवादिता प्रव्रज्या है ४ " चउचिहा किसी" इत्यादि-कृषि (खेती चार प्रकारकी कही गईहै धान्यके निमित्त क्षेत्रका कर्षण (जोतना हल चलाना) करना इसका नाम कृषि (खेती) है यह कृषि उप्ता १ पर्युसा २ निन्दिता ३ और परनिन्दिता ४ इस रीति से चार प्रकार की है। गेहुं आदि की तरह जो बोई जाती है, यह उप्ता कृषि है १ । धान्य जिस प्रकारसे दो चार अथवा तीन बार उखाड़कर अन्यत्र लगाया जाता है उसी प्रकारसे जो एक स्थानसे उखाड़कर दूसरे स्थान में रोपी जाती है, वह परिवपनवती-पयुता कृषि है २, जो कृषि विजातीय तृण घास वगैरह उखाड़. कर शोधित की जाती है वह निन्दिताकृषि है ३ जिस कृषिमें से दो અવજ્ઞાપૂર્વક પ્રાપ્ત થયેલા ભેજનનું સેવન થાય છે તે પ્રજાને “ સિંહખાદિતા પ્રવજ્યા” કહે છે. જે ભિક્ષામાં શિયાળની જેમ નીચ વૃત્તિથી પ્રાપ્ત થયેલા ભજનનું સેવન કરાય છે, અથવા અન્ય અન્ય સ્થાનમાં સેવન કરાય છે, તેનું નામ “ગાલખાદિતા પ્રવ્રજ્યા કહે છે. • ૫ છે
" चउव्विहा किसी" त्याह-कृषि मेती या२ प्रा२नी ही छ. ધાન્યાદિન નિમિતે ખેતરને જે ખેડવાની ક્રિયા થાય છે તેને કૃશિ કહે છે. (1) SHI, (२) पयुवा, (3) निहिता भने (४) पनिन्हिता. - ઘઉં આદિની જેમ જેનું વાવેતર કરવામાં આવે છે તેનું નામ “ઉતાકૃષિ” છે. (૨) ડાંગરના છોડને (ધરુને) ઉખાડીને જેમ ફરીથી રેપવામાં આવે છે, તે પ્રમાણે ધાન્યના રેપને બે કે ત્રણવાર ઉખાડીને બીજી જગ્યાએ રોપીને જે ખેતી કરવામાં આવે છે તેને “પરિવપનવતી-૫ર્ય કૃષિ કહે છે.
વિજાતીય છોડ, ઘાસ આદિને ઉખાડી નાખીને જે કૃશિ થાય છે તેને “નિન્દિતા કૃષિ” કહે છે. જે ખેતીમાં નકામા ઘાસ આદિને બે ત્રણવાર
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #388

૨૨
स्थानाङ्गसूत्रे __ "एवामेव चउव्यिहा पव्वज्जा" इत्यादि-एक्मेब-कृषिचदेव प्रव्रज्या चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-उप्तां-सामायिकाऽऽरोपणेन १, पर्युप्ता-महाव्रताऽऽरोपणेन निरतिचारस्य सातिचारस्य वा मूलप्रायश्चित्तदानतः २, तथा-निन्दितासकृदतिचारालोचनेन ३, तथा-परिनिन्दिता-पुनः पुनरतिचारालोचनेन ४। (७)।
"चउव्विहा पव्वज्जा" इत्यादि - धान्यपुञ्जितसमाना-पुञ्जः - राशिः संजातोऽस्यामिति पुजितं, पुञ्जितं च तद् धान्यं धान्यपुञ्जितम्-अत्र प्राकृतत्वातीन बार घास वगैरह उखाडा जाताहै, और उसे शोधित किया जाता है ऐसी यह कृषि परिनिन्दिता कृषि है ४ (६)
" एयामेव चउबिहा पव्यज्जा" इत्यादि-इसी प्रकारसे प्रव्रज्या भी चार प्रकारकी होती है-जिस प्रव्रज्या सामायिकका आरोपण किया जाता है वह प्रव्रज्या उप्ताहै १ जिस प्रव्रज्यामें महाव्रतोंका आरोपण किया जाता है, वह पर्युप्ता प्रव्रज्याहै २ जिस प्रव्रज्यामें सातिचार अथया निरतिचार हुए प्राणीमें मूल-प्रायश्चित्त देकर महाव्रतोंका आरोपण किया जाता है, जिस प्रव्रज्यामें एकही चार अतिचारोंकी आलोचना की जाती है वह निन्दिता प्रव्रज्या है ३ और जिस प्रव्रज्यामें पुनः पुनः अतिचारोंकी आलोचनाकी जाती है यह परिनिन्दिता प्रव्रज्या है ४ (७) ।
"चउविबहा पव्यज्जा" पुनः-प्रव्रज्या चार प्रकारकी कही गई है जैसे धान्य पुनित समान १ धान्य चिरेल्लित समान २ धान्य विक्षिप्त ખેંચી કાઢીને ખેતરની શુદ્ધિ કરવામાં આવે છે, એવી ખેતીને “પરિનિન્દિતા अब छ.।१।। ____ एवामेव चउव्यिहा पव्वज्जा" त्याह-शिना २५० प्रयाना પણ ચાર પ્રકાર પડે છે–(૧) જે પ્રત્રજ્યામાં સામાયિકનું આરોપણ કરવામાં આવે છે તેને “ઉતા પ્રવજ્યા ” કહે છે. (૨) જે પ્રત્રજ્યામાં મહાવ્રતનું આજેપણ કરવામાં આવે છે તે પ્રવ્રજ્યાને પયુમાં પ્રત્રજ્યા કહે છે. (૩) જે પ્રત્રજ્યામાં સાતિચાર અથવા નિરતિચાર જીવને મૂળ પ્રાયશ્ચિત્ત દઈને મહાવ્રતનું આરોપણ કરવામાં આવે છે, અથવા જે પ્રત્રજ્યામાં એક જ વાર અતિચારોની આલેચના કરાય છે તે પ્રજ્યાને “નિશ્વિતા પ્રવજ્યા ” કહે છે. તે પ્રવજ્યામાં વારંવાર અતિચારોની આલેચના કરાય છે, તે પ્રવજ્યાને " परिनिन्हित arel छ. । ७ । ___"चउब्विहा पव्यज्जा" प्रत्याननीय प्रमाणे या२ २ ५५ । -(१) धान्यधुलित समान, (२) धान्यविरहित समान, (3) धान्यविक्षित
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #389

सुघा टीका स्था०४ उ.४ सू.१९ प्रवज्यास्वरूपनिरूपणम्
३७३ पुञ्जितपदस्य परप्रयोगः, पुञ्जितधान्यमित्यर्थः तेन समाना धान्यपुञ्जितसमाना लूनपूनविशुद्रपुञ्जीकृतधान्यतुल्या-सर्वातिवाररूपकचयरविरहेण लब्धस्वभावत्वात् इति प्रथमा प्रव्रज्या । तथा-धान्यविरेल्लितसमाना-विरेल्लितं-विस्तृतं च तद् धान्यं धान्यबिरेल्लितं यद् धान्यं विस्तृतं पवनेन शोधितमपुजीकृतं तद्विरेल्लित. धान्यं तेन समाना-तुल्या धान्यविरेल्लितसमाना-प्रवज्यायां धान्यविरेल्लित. सादृश्यं च स्वल्पेनाऽपि यत्नेन स्वभावलाभित्वेन, तथाहि-यथा-विस्तृतं बायुना समान३ और धान्य कर्षित समान४ जो प्रवज्या राशिकृत धान्यके समान होतीहै अर्थात् काटकर कूड़ा (भूसा)पलाय वगैरह सब हटाकर और साफ कर जिस प्रकार धान्यकी राशि कर दी जातीहै, इसी प्रकार जो प्रव्रज्या सर्वातिचार रूप कूड़ाकी सफाईसे बिलकुल शुद्ध स्वभावयाली होती है वह धान्यपुञ्जित समान प्रव्रज्या है ११ जो धान्य विस्तृत हो पवनमें उडावनी करके जिसे शुद्ध कर लिया गया हो, और जिसकी राशि नहीं की गई हो विखरा हुआ पड़ा हो ऐसा वह विरेल्लित धान्य है इसके समान जो प्रव्रज्या है वह धान्य विरेल्लित समान प्रव्रज्याहै । प्रव्रज्यामें धान्य विरेल्लित सदृशताहै, वह थोडेसे भी प्रयत्नसे उसमें स्वभाव लाभवाली हो जाने से है। जिस तरह विस्तृत वायुसे पूत शुद्ध किये विना राशि का धान्य अल्पसेभी प्रयत्नसे राशिरूपमें होकर अपनी प्रकृतिमें आ जाता है उसी तरहसे जो प्रत्रज्या अतिचारसे दूषित होने पर भी थोडेसे भी प्रायश्चित्त आदि द्वारा पुनः शुद्ध हो जाती है, ऐसी यह प्रव्रज्या धान्य સમાન, (૪) ધાન્યકર્ષિત સમાન. જે પ્રત્રજ્યા ધાન્યના ઢગલા જેવી હોય છે એટલે કે ધાન્યની કાપણી કરીને તેમાંથી નકામાં તણખલાં, કાંકરા વગેરે પદાર્થો દૂર કરીને તે ધાન્યને જેમ ઢગલે કરવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે સમસ્ત અતિચાર રૂપ કચરાની શુદ્ધિ થઈ જવાને કારણે બિલકુલ શુદ્ધ સ્વભાવવાળી જે પ્રવજ્યાં હોય છે તેને ધાન્યપુંજિત સમાન પ્રવજ્યા કહે છે. જે ધાન્યને પવનમાં ઉપણીને તેમાંથી ઘાસ, ફેતરાં વગેરે દૂર કરી નાખીને જમીનપર ઢગલે કર્યા વિના વિસ્તૃત રૂપે પથરાયેલી સ્થિતિમાં પડયું રહેવા દેવામાં આવ્યું હોય એવા ધાન્યને વિલિત ધાન્ય કહે છે. તેના સમાન છે પ્રત્રજ્યા હોય છે. તેને ધાન્યવિલિતસમાન પ્રત્રજ્યા કહે છે. આ સમાનતા કેવી રીતે ચગ્ય છે તે હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે. જેમ તૃણાદિથી યુક્ત વિસ્તૃત ધાન્ય થડા પવનથી પણ શુદ્ધ થઈ જાય છે. તેમાંથી તૃણાદિ ઊડી જઈને ધાન્યને શુદ્ધ કરી નાખે છે, એ જ પ્રમાણે જે પ્રવજ્યા અતિચારથી દૂષિત હોવા છતાં પણ થોડા સરખા પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #390

स्थानाङ्गसूत्रे
पूतमपुञ्जीकृत धान्यमल्पेनापि प्रयत्नेन पुनः पृञ्जीकुतं सत् स्वप्रकृतिमापयते तथा - प्रज्याऽपि याऽतिचारदूषितासतो स्वल्पेनापि प्रायश्चित्तादिना पुनः शुद्धा भवति सा प्रव्रज्या धान्यविरेल्लितसमानाऽभिधीयते । २ । तथा धान्यविक्षिप्तसमाना - विक्षिप्तं बलीवईखुरक्षुदक्षुण्णतया विकिर्ण च तद् धान्यं धान्यविक्षिप्तं, विकीर्णधान्यमित्यर्थः तेन समाना धान्यविक्षिप्तसमाना -यथा-विकीर्णधान्यं सहजकचवरयुक्तत्वात् शूर्पादि सामय्यपेक्षिततया विलम्बेन स्वप्रकृतिमायाति, तथा या प्रव्रज्या स्वाभाविकात वारयुक्तत्वात् प्रायश्चित्तादिसामय्यपेक्षिततया विलम्बेन स्व स्वभावं लभते सा धान्यविक्षिप्तसमानोच्यते ३ तथा - धान्यसङ्कर्षित समानासङ्कर्षितं - क्षेत्रादाकर्षितं खलमानीतं च तत् धान्यं धान्यसङ्कर्षितं = सङ्कपितधान्यविरेल्लित समान कही जाती है तथा जय धान्य चली बर्दों के बैलोंके खुरोंसे क्षुण्ण (मर्दित) होता है अर्थात् जब अनाजकी दाय होती है तब वह इधर उधर विकीर्ण हो जाता है-बिखर जाता है - फैल जाता है । इस तरह इधर उधर फैल जाने से वह धान्य अनाज कूड़ाकरकटवाला हो जाता है, और फिर सूप आदि द्वारा शुद्ध किया जाता है, इस तरह यह सूपादि सामग्रीकी अपेक्षावाला होनेसे विलम्बसे साफ होता है-अपनी प्रकृ तिमें आता है, इसी तरहसे जो प्रव्रज्या स्वाभाविक अतिचार युक्त होनेसे प्रायश्चित्त आदि सामग्री की अपेक्षावाली होने के कारण विलम्बसे अपने स्वभावको पाती है, वह प्रव्रज्या धान्यविक्षिप्त समान कही जाती है ३। जिस प्रकार खेत से खलिहान में लाया गया अनाज बहुत अधिक દ્વારા પણ ફરીથી શુદ્ધ થઈ જાય છે, એવી પ્રવ્રયાને “ ધાન્યવિરક્ષિત સમાન પ્રવ્રજ્યા કહી છે,
19
३७४
જ્યારે અનાજની કાપણી કરીને તેના ડૂંડાંઓ ઉપર બળદોને ચલાવવામાં આવે છે ત્યારે અનાજના ફોતરાં જુદા પડી જાય છે અને તે અનાજ એક રાશિ-ઢગલા રૂપે રહેવાને બદલે પથરાઇ જાય છે, તે વખતે તે ધાન્ય સાથે જે તણખલાં, ફાતરાં વગેરે ભળેલા હોય છે તેમને પવનમાં સૂપડા વગેરે વડે ઉપણીને અલગ કરવામાં આવે છે. આ રીતે તેને સાફ કરવામાં સૂપડા આદિ સામગ્રીની આવશ્યકતા રહે છે, તે કારણે તેની સાફસૂફીમાં વિલંબ થાય છે. એ જ પ્રમાણે જે પ્રત્રજયા. સ્વાભાવિક અતિચારથી યુક્ત હાવાથી પ્રાયશ્ચિત આદિ સામગ્રીની અપેક્ષાવાળી હોવાને કારણે પેાતાના સ્વભાવને પ્રાપ્ત કરવામાં વિલંબ કરે છે, તે પ્રયાને ધાન્યવિક્ષિપ્ત સમાન કહી છે. જેમ ખેતરમાંથી ખળામાં લાવવામાં આવેલું ધાન્ય ઘણાં જ તણુખલાં, કાંકરા આદિથી યુક્ત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #391

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०२० संज्ञास्वरूपनिरूपणम्
३७५
मित्यर्थः, तत्समाना-धान्यसङ्कर्पितसमाना-सङ्कर्षितधान्यं यथा बहुतरकचबरोपेतत्वादतिचिरकाललभ्यस्वस्वभावं भवति तथा या प्रव्रज्या बहुतरातिचारोपेत. त्वादहुतरकालमाप्तव्यस्वस्वभावा सा धान्यसङ्कर्षितसमाना ४। (८)ासू०१९॥
पूर्व प्रव्रज्योक्ता, सा चैयं विचित्रा संज्ञापशाद् भवतीति संज्ञा निरूपयितुं पश्चसूत्रीमाह
चत्तारि सन्नाओ पण्पत्ताओ, तं जहा--आहारसन्ना १, भयसन्ना, २, मेहुणसन्ना ३, परिग्गहसन्ना ४ । (१)
उहि ठाणेहिं आहारसन्ना समुप्पज्जइ, तं जहा-ओमकोट्याए १, छहावेयणिज्जस्त कम्मस्त उदएणे २, मईए ३, तयट्ठोवओगेणं ४ (२)
चउहिं ठाणेहिं भयसन्ना समुप्पज्जइ, तं जहा-हीणसत्तताए १, भययेयणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं २, मईए ३, तयहोवओगेणं ४ । (३)।
चउहिं ठाणेहि मेहुणसन्ना समुप्पज्जइ, तं जहा-चियमंससोणियत्ताए १ मोहणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं २ मईए ३ तयटोवओगेणं ४ (४)
चउहि ठाणेहिं परिग्गहसन्ना समुप्पजइ, तं जहा-अविमुत्तयाए १, लोभवेयणिजस्स कम्मस्स उदएणं २ मईए ३ तयटोवओगेग ४ (५) ॥ सू० २०॥ कूडाकरकटवाला होनेसे बहुत समयके (पीछे) अपने स्वभावमें आता है उसी प्रकार जो प्रव्रज्या बहुतर अतिचारोंसे युक्त होने के कारण बहुतर काल में प्राप्तव्य (प्राप्त होने योग्य) स्वमाववाली होती है वह प्रव्रज्या धान्यसंकर्षित समान होती है ४ (८) है, सूत्र १९॥ હેવાને કારણે ઘણા સમય સુધી સાફસૂફી કર્યા બાદ પોતાની મૂળ પ્રકૃતિમાં આવી જાય છે, એ જ પ્રમાણે જે પ્રત્રજ્યા ઘણું જ અતિચારેથી યુક્ત હોવાને કારણે દીર્ઘ કાળે પિતાના સ્વભાવને પ્રાપ્ત કરનારી હોય છે તે પ્રવજયાને ધાન્ય સંકર્ષિત સમાન કહી છે. ૮ છે ૧૯ |
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #392

RE
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-चतस्रः संज्ञाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आहारसंज्ञा १, भयसंज्ञा २, मैथुनसंज्ञा ३, परिग्रहसंज्ञा ४ (१)
चतुर्भिः स्थानराहारसंज्ञा समुत्पद्यते, तद्यथा-अवमकोष्ठकतया १, क्षुधावेदनीयस्य कर्मण उदयेन २, मत्या ३, तदर्थोपयोगेन ४, (२) ____चतुर्भिः स्यानर्भयसंज्ञा समुत्पद्यते, तद्यथा-हीनसत्त्वतया १ भयवेदनीयस्य कर्मण उदयेन २ मत्या ३ तदर्थोपयोगेन ४ (३)। ___ चतुर्भिः स्थानैमैथुनसंज्ञा समुत्परते, तद्यथा-चितमांसशोणितनया १, मोहनीयस्य कर्मण उदयेन २ मत्या ३ तथर्थोपयोगेन ४ (४) ।
चतुभि स्यानैः परिग्रहसंज्ञा समुत्पद्यते, तद्यथा-अविमुक्ततया १, लोभये. दनीयस्य कर्मण उदयेन २ मत्या ३ तदर्थोपयोगेन ४ ॥ सू० २० ॥
टीका-' चत्तारि समाओ" इत्यादि-संज्ञानानि संज्ञाः-चेष्टा:-अभि. लाषा इति यावत् , ता असातवेदनीयमोहनीयकर्मोदगजन्यविकारयुक्ताः सत्य आहारादि संज्ञात्वं लभन्ते, इति ताश्चतस्रः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आहारसंज्ञा-आहारा. मिलापः १, भयसंज्ञा-भयमोहनीयजन्यो जीवपरिणामः२, मैथुनसंज्ञा-वेदोदयजनितो मैथुनाभिलाषः३, परिग्रहसंज्ञा-चारित्रमोहोदयजनितःपरिग्रहाभिलाषः४ इति(१)
उक्त प्रव्रज्या संज्ञाके वशसे इस प्रकार विचित्रतावाली होतीहै इसलिये अब सूत्रकार संज्ञाका निरूपण करनेके लिये पंचसूत्री कहते हैं___ 'चत्तारि समाओ पण्णत्ताओ' इत्यादि सूत्र २० ॥ टीकाथ-संज्ञाएँ चार प्रकारको कही गईहैं जैसे-आहार संज्ञा भय संज्ञा
मैथुन संज्ञा ३ और परिग्रह संज्ञा ४ चेष्टा अभिलाषा-इसका नाम संज्ञा है, यह जब असातावेदनीय मोहनीय कर्मके उदयसे जन्य विकार युक्त हो जाती है तब आहारादि संज्ञापनेको प्राप्त करती है, इनमें आहारकी अभिलाषारूप आहारसंज्ञा होतीहै । भय मोहनीय जन्य जो
ઉપર્યુક્ત પ્રવજ્યા સંજ્ઞાને અધીન થઈને આ પ્રકારની વિચિત્રતાવાળી થાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર સંજ્ઞાનું નિરૂપણ કરવા નિમિત્તે પંચસૂત્રીનું કથન ४२ छ. " चत्तारि सन्नाओ पण्णत्ताओ" त्या
संज्ञाना नाय प्रमाणे या२ २ ४ छ-(1) माडा२ संज्ञा, (२) लय सज्ञा, (3) भैथुन सज्ञा मन (४) परिघ सज्ञा. येष्टी अथवा मलि. લાષાને સંજ્ઞા કહે છે. તે જ્યારે અસાતા વેદનીય મોહનીય કર્મના ઉદયથી જન્ય વિકાર યુક્ત થઈ જાય છે, ત્યારે આહારાદિ સંજ્ઞા રૂપતાને પ્રાપ્ત કરે છે. આહારની અભિલાષા રૂપ સંજ્ઞાને આહાર સંજ્ઞા કહે છે. ભયમોહનીય
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #393

सुघा टीका स्था०४३०४ सू०२० संज्ञास्वरूपनिरूपणम
३७७ __ " चउहि ठाणेहिं " इत्यादि-चतुर्भिर्वक्ष्यमाणैः स्थानः कारणैः, आहार. संज्ञा समुत्पद्यते-जायते, तद्यथा - अयमकोष्ठतया-रिक्तोदरतयाऽऽहाराभिलाषो जायते १, तथा-क्षुद्वेदनीयस्य कर्मण उदयेन २, तथा-मत्या-आहारकथाश्रयणादिजनितया बुद्धया ३, तथा-तदर्थोपयोगेन सदाऽऽहारार्थचिन्ननेन । (२) ___ " चउहि ठाणेहिं भयसन्ना" इत्यादि-चतुर्भिक्ष्यमाणैः स्थानर्भयसंज्ञा समुत्पद्यते, तद्यथा-हीनसत्त्वतया-हीनं-न्यून सत्व-बलं यस्य स हीनसत्त्वस्तस्य. भायो हीनसत्त्वता तया=निर्बलतया १, तथा-भयवेदनीयस्य कर्मण उदयेन २, जीव परिणाम है वह भयसंज्ञाहै । वेदके उदयसे जनित जो मैथुनाभिलापारूप परिणामहै, वह मैथुनसंज्ञा है और चारित्र मोहनीयके उदयसे जनित जो परिग्रहाभिलाषा है वह परिग्रह संज्ञा है ४ (१) ___ " चउहिं ठाणेहिं" इत्यादि चार कारणोंसे आहार संज्ञा उत्पन्न होती है वे चार कारण ये हैं-पेट जय खाली हो जाताहै, तब आहाराभिलाषा होती है १ क्षुधावेदनीय कर्मका जब उदय होता है तब आहाराभिलाषा होती है २ आहारकथाके श्रयणसे जनित बुद्धिसे आहारा. भिलाषा उत्पन्न होती है ३ और सदा आहारार्थ चिन्त्वनसे आहारा. भिलाषा उत्पन्न होती है ४ (२) इसी तरहसे चार कारणों द्वारा भय. संज्ञा उत्पन्न होती है १ भय वेदनीय कर्मके उदयसे भयसंज्ञा होती है २ भयकी बात सुननेसे तथा भयङ्कर पदार्थों आदिके देखनेसे जनित જન્ય જે જીવપરિણામ છે તેનું નામ ભયસંજ્ઞા છે. વેદના ઉદયથી જન્ય જે મૈથુનાભિલાષા રૂપ પરિણામ છે તેનું નામ મિથુન સંજ્ઞા છે, અને ચારિત્ર મોહનીયના ઉદયથી જે પરિગ્રહાભિલાષા છે તેને પરિગ્રહ સંજ્ઞા કહે છે. ૧
___ " चउहि ठाणेहिं " त्या-नयना यार ४१२ ने सीधे माहार सहा ઉત્પન્ન થાય છે-(૧) જ્યારે પેટ ખાલી થઈ જાય છે ત્યારે આહારાભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે. (૨) સુધા વેદનીય કર્મને જ્યારે ઉદય થાય છે ત્યારે આહારા. ભિલાષા થાય છે. (૩) આહાર કથાનું શ્રવણ કરવાથી આહારાભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે. (૪) સદા આહાર વિષયક વિચાર કર્યા કરવાથી આહારાભિલાષા उत्पन्न याय . । २ ।
નીચેના ચાર કારણોથી ભયસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે– (૧) બલાહીન હોવાથી લયસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે (૨) ભયવેદનીય કર્મના ઉદયથી ભયસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. (૩) ભય લાગે એવી વાત સાંભળવાથી અને ભયંકર પદાર્થ આદિ
स्था-४८
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #394

स्थानाङ्गसूत्रे तथा-मत्या-भययाताश्रवण-भयङ्करदर्शनादिजनितया बुद्धया ३, तथा-तदर्थोपयोगेन-इहलोकादिभयरूपार्थविचारेण ४, इति (३) । ___ "चउहि ठाणेहिं मेहुणसना " इत्यादि-चतुर्विक्ष्यमाणैः स्थानमैथुनसंज्ञा समुत्पद्यते, तद्यथा-वितमांसशोणिततया-चिते-उपचिते वृद्धि प्राप्ते मांस. शोणिते यस्य स चितमांसशोणितस्तस्य भायश्चितमांसशोणितता तया १, तथामोहनीयस्य कर्मण उदयेन २, तथा मत्या मैथुनकथाश्रवणादिजनितबुद्धथा ३, तथा-तदर्थोपयोगेन-जैथुनरूपार्थचिन्तनेन ४, (४)। __ " चउहि ठाणेहिं परिग्गहसन्ना" इत्यादि-चतुर्भिक्ष्यमाणैः स्थानैः परिग्रहसंज्ञा समुत्पद्यते, तद्यथा-भविप्लुक्ततया-पदार्थसङ्ग्रहादवियुक्ततया परिग्रहितेत्यर्थः १, तथा-लोभवेदनीयस्य कर्मण उदयेन २, तथा-मत्या-सचेतनादि परिग्रहदर्शवादिजनिलबुद्धया ३, तथा तदर्थोपयोगेन-परिग्रहरूपार्थानुचिन्तनेन ४ इति (५) ॥२० २०॥ बुद्धिसे भयसंज्ञा उत्पन्न होती है ३ और इहलोकादि सम्बन्धी भयरूप अर्थके विचारसे भयसंज्ञा उत्पन्न होती है ४ (३) । __ मैथुन संज्ञा इन चार कारणोंसे उत्पन्न होती है-शरीरमें मांस और शोणित खूनकी वृद्धि होनेसे मैथुन संज्ञा उत्पन्न होती है १ मोहनीय. कर्मके उदयसे मैथुनसंज्ञा उत्पन्न होती है २॥ मैथुनकी कथाके श्रवण से जनित बुद्धि से मैथुनसंज्ञा उत्पन्न होती है । और मैथुनरूप अर्थके चिन्तयनसे मैथुन संज्ञा उत्पन्न होती है ४ (४)
तथा-इन चार कारणों से परिग्रह संज्ञा उत्पन्न होतीहै जैसे पदार्थों के संग्रह करनेसे तत्पर रहनेसे रातदिन पदार्थों का संग्रह करते रहनेसे १ लोभ वेदनीय कर्मके उदयसे सचेतन परिग्रहके देखने आदिसे जनित દેખવાથી ભયસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. (૪) આલેક આદિ વિષયક ભયરૂપ અર્થને વિચાર કરવાથી ભયસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. ૩
નીચેના ચાર કારણોથી મૈથુન સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે–(૧) શરીરમાં भांस भने २४तनी वृद्धि थपाथी, (२) मानीय भना यथी, (3) भैथुन વિષયક કથા શ્રવણ કરવાથી અને (૪) મિથુન રૂ૫ અર્થનું ચિન્તવન કર્યા ३२पायी भयुन सा जत्पन्न याय छे. । ४ ।।
આ ચાર કારણોને લીધે પરિગ્રહ સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. (૧) પદાર્થોને સંગ્રહ કરવામાં લીન રહેવાથી, રાતદિન પદાર્થોને સંગ્રહ કર્યો કરવાથી, (૨) લભ વેદનીય કર્મના ઉદયથી, (૩) સચેતન પરિગ્રહને દેખવાને લીધે જનિત
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #395

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०२१ स्कामवरूपनिरूपणम्
३७९ पूर्व संज्ञा प्रोक्ता, सा च शब्दादिकामविषया भवन्तीति कामान् निरूपयितुमाह
मूलम्-चउविहा कामा पण्णत्ता, तं जहा--सिंगारा १, कलुणा २ वीभच्छा ३, रोहा ४। सिंगारा कामा देवाणं, कलुगा कामा मणुयाणं, बीभच्छा कामा तिरिक्खजोणियाणं, रोदा कामा णेरइयाणं ॥ सू० २१॥ __छाया-चतुर्विधाः कामाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शृङ्गाराः १, करुणाः २, बीभत्साः ३, रौद्राः ४। शृङ्गाराः कामा देवानाम् १, करुणाः कामा मनुजानाम्२, वीभत्साः कामास्तिर्यग्योनिकानाम् ३, रौद्राः कामा नैरयिकाणाम् ४ ॥ २१ ॥
टीका--" चउब्धिहा कामा " इत्यादि--कामा:-काम्यन्तेऽभिलष्यन्त इति कामा:-शब्दादयश्चतुर्विधाः-चतुष्पकाराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा शृङ्गाराः १, करुणाः २, बीभत्साः ३, रौद्राः ४ इति, तत्र-शृङ्गाराः कामा देवानां भवन्ति, ऐकान्तिका. ऽत्यन्तमनोज्ञत्वेन प्रकृष्टरतिरसाश्रयत्वादिति, यतः शृङ्गारो रतिरूपो भवति, यदाहबुद्धिसे और परिग्रहरूप अर्थके चार २ चिन्तयनसे परिग्रह संज्ञा उत्पन्न होती है ४ (५) ।। मू० २०।।
कथित ये संज्ञाएँ शब्दादिरूप काम विषयवाली होती हैं, अतः अब सूत्रकार कामोंका निरूपण करते हैं-" चउचिहा कामा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्र २१ ॥ टीकार्थ-काम चार प्रकारके कहे गयेहै-जैसे शृङ्गार१ करुणार बीभत्स ३ और रौद्र ४ जो चाहना अभिलाषाके विषय होते हैं चे काम हैं। वे काम शब्दादिरूप होते हैं । ये शब्दादिरूप काम-जो शृंगार आदिके भेदसे चार प्रकारके कहे गये हैं, सो शृङ्गाररूप काम, देयों को होते हैं, क्योंकि મતિથી અને (૪) પરિગ્રહ રૂપ અર્થનું વારંવાર ચિન્તવન કર્યા કરવાથી પરિગ્રહ સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. એ સૂ. ૨૦ છે
ઉપર્યુક્ત સંજ્ઞાઓ શબ્દાદિ રૂપ કામ વિષયવાળી હોય છે, તેથી હવે सूत्र४२ मे (विषय।) तुं नि३५७ ४३ छ. "चउब्यिहा कामा पण्णता" त्याla
साथ-म या२ प्रधान या छ-(१) श्रृंगार, (२) २१!, (3) भीमस અને (૪) રૌદ્ર. ચાહના (અભિલાષા) ના વિષય રૂપ જે હોય છે તેમને કામ” કહે છે. તે કામ શબ્દાદિ રૂપ હોય છે તેના શૃંગાર આદિ જે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે-વૃંગાર રૂપ કામને સદૂભાવ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #396

३८०
स्यानाङ्गसूने " व्यवहारः पुं-नार्योरन्योऽन्यं रक्तयोरतिप्रकृतिः शङ्कारः” इति १, तथाकरुणाः कामा मनुजाना-मनुष्याणां भवन्ति, यतस्ते तादृशमनोज्ञा न भवन्तीति तथा क्षणेन दृष्टाः सन्तो नश्यन्तीति तथा-शुक्रशोणितप्रभृतिशरीराश्रयिणो भवन्तीति शोचनरूपा भवन्तीति करुणो हि रसः शोकस्वभावो भवति, उक्तं च" करुणः शोकप्रकृति "-रिति २, तथा-बीभत्साः कामास्तिर्यग्योनिकानांतिर्यग्योनिजातानां माणिनां पक्षिप्रभृतीनां भवन्ति, बीभत्सकामानां निन्दनीयत्यात् , बीभत्सरसो हि जुगुप्सात्मको भवति, यदाह-" भवति जुगुप्साप्रकृति वीभत्सः " इति ३, तथा-रौद्राः-दारुणा अत्यन्तमनिष्टत्वेन क्रोधोत्पादकत्वात् , शृंगार रतिरूप होताहै, और देव ऐकान्तिकरूपसे अत्यन्त मनोज्ञ होते हैं, इसलिये ये प्रकृष्ट रतिरसके आश्रयभूत होते हैं। सो ही कहा है" व्यवहारः पुं-नारिन्योन्यं रक्तयोरतिप्रकृतिः शृङ्गारः" परस्पर में रक्त स्त्री पुरुषोंका जो व्यवहारहै वह रति है, कारण जिसका ऐसा होता है वह रतिही शृङ्गारहै। करुणारूप जो कामहैं वे मनुष्योंको होतेहैं, क्योंकि वे देवोंके जैसे मनोज्ञ नहीं होते हैं । देखते २ ये एक क्षणभरमें नष्ट हो जाते हैं शुक्र शोणितके सम्बन्धसे जनित शरीरबाले होते हैं और शोचनरूप होते हैं करुणरस शोक स्वभाववाला होता है कहा भी है" करुणः शोकप्रकृतिरिति” २। बीभत्सकाम तियश्च योनिमें उत्पन्न हुए पक्षि आदि प्राणियोंके होते हैं । बीभत्सकाम निंदनीय होते हैं क्योंकि बीभत्सरस जुगुप्सात्मक होताहै। कहा भीहै-" भवति जुगुप्सा प्रकृतिः चीभत्सरसः " जुगुप्सा प्रकृतिवाला बीभत्सरस होता है रौद्रદેમાં હોય છે, કારણ કે શૃંગાર રતિરૂપ હોય છે અને દેવે એકાતિક રૂપે (સંપૂર્ણતઃ ) મને હેય છે, તેથી તેઓ પ્રકૃણ રતિરસથી સંપન્ન હોય છે.
ह्यु ५ छ -“ व्यवहारः पु-नार्योरन्योन्यं रक्तयोरतिप्रकृतिःअंगारः " પરસ્પરમાં રક્ત (આસક્ત) સ્ત્રી પુરુષને જે વ્યવહાર છે તેનું નામ રતિ છે, અને તે રતિ જ શૃંગાર રૂપ છે.
કરુણારૂપ કામને સદ્ભાવ મનુષ્યમાં હોય છે, કારણ કે તેઓ દેના જેવા મનેઝ હોતા નથી, તેઓ જોતજોતામાં એક ક્ષણ માત્રમાં જ નષ્ટ થઈ જાય છે, અને શેચનરૂપ હોય છે
२७ २८ । स्यमावाणी य छे. ह्यु ५६ छ -" करुणः शोकप्रकृतिरिति " मानस भनी सहमा तियय योनिमापन પક્ષીઓ, પ્રાણીઓ આદિમાં હોય છે બીભત્સ કામ નિંદનીય હોય છે, કારણ
भील.स २४ शुसासन डाय छे. ह्यु ५५५ छ-" भवति जुगुप्सा प्रकुतिः बीभत्सरसः " शुसा प्रतिपाणे भासस डाय छे.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #397

सुधा टीका स्था०४३०४ सू०२२ उदकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ३८१ ते कामा नैरयिकाणां-नरकोत्पन्नानां जीयानां भपन्ति, रौद्ररसो हि क्रोधरूपो भवति, " रौद्रः क्रोधमकृति "-रित्युक्तेरिति । ४ । ॥ सू० २१॥
पूर्व कामा उक्ताः, ते च तुच्छ-गंभीरयोधिकायाधका भवन्तीति तो पतिपादयितुं सदृष्टान्तामष्टसूत्रीमाह--
मूलम्-चत्तारि उदगा पण्णत्ता, तं जहा-उत्ताणे णाममेगे उत्ताणोदए १, उत्ताणे णाममेगे गंभीरोदए २, गंभीरे णाममेगे उत्ताणोदए ३, गंभीरे णाममेगे गंभीरोदए । (१) एवामेय चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-उत्ताणे णाममेगे उत्ताणहियए, उत्ताणे णाममेगे गंभीरहियए ४, (२)। ___ चत्तारि उदगा पण्णत्ता, तं जहा-उत्ताणे णाममेगे उत्ताणोभासी उत्ताणे णाममेगे गंभीरोभासी ४ (३) एवामेव चनारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-उत्ताणे णाममेगे उत्ताणो. भासी, उत्ताणे णाममेगे गंभीरोभासी ४, (४)
चत्तारि उदही पण्णता, तं जहा-उत्ताणे णाममेगे उत्ता. णोदही, उत्ताणे णाममेगे गंभीरोदही ४, (५) एवामेव चत्तारि पुरिसजायापण्णत्ता, तं जहा-उत्ताणाममेगे उत्ताणहियए ४(६)। ___ चत्तारि उदही पण्णता, तं जहा-उत्ताणे णाममेगे उत्ताणो. दारुण होता है वह अत्यन्त अनिष्ट होनेसे क्रोधोत्पादक होता है, इसलिये दारुण काम नैरयिकोंके नारकोत्पनजीवोंके होते हैं रौद्ररस क्रोधरूप होताहै, क्योंकि रौद्राः क्रोधप्रकृतिः" ऐसा कथन है । सू० २१ ॥
રૌદ્ર અત્યંત દારુણ હોય છે. તે અત્યંત અનિષ્ટ હેવાથી કોધોત્પાદક હોય છે. તેથી નારક જીવોમાં રૌદ્ર કામને સદભાવ હોય છે. રૌદ્ર રસ ફોધ ३५ जाय . ५ ५५ -" रौद्राः कोधप्रकृतिः" ॥ २० २१ ।।
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #398

૩૮ર
स्थानाङ्गसूत्रे भासी, उत्ताणे णाममेगे गंभीरोभासी ४ (७) एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--उत्ताणे णाममेगे उत्ताणोभासी ४ (८)॥ सू० २२ ॥ ___ छाया-चसारि उदकानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-उत्तानं, नामैकमुत्तानोदकम् उत्तानं नामैकं गम्मीरोदकं २, गम्भीरं नामैकमुत्तानोदकं ३, गम्भीरं नामैकं गम्भीरोदकम् ४ (१)। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-उत्तानो नामैक उत्तानहृदयः, उत्तानो नामैको गम्भीरहृदयः ४, (२)।
चत्वारि उदकानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-उत्तानं नामैकमुत्तानावभासि, उत्तानं नामैकं गम्भीरावभासि ४ ( ३ ) एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि मज्ञप्तानि, तद्यथाउत्तानो नामैक उत्तानावभासी, उत्तानो नामैको गम्भीरावभासी ४ (४)।
चत्वार उदधयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उत्तानो नामैक उत्तानोदधिः, उत्तानो नामैको गम्भीरोदधिः ४, (५) एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाउत्तानो नामैक उत्तानहृदयः ४, (३)।
चत्वार उदधयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-उत्तानो नामैक उत्तानावभासी, उत्तानो नामैको गम्भीरावभासी ४ (७) । एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथाउत्तानो नामैक उत्तानावभासी ४ (८) ॥ सू० २२ ॥
टीका--" चत्तारि उदगा" इत्यादि-उदकानि-जलानि चत्वारि प्रज्ञ. सानि, तद्यथा-एकमुदकमुत्तानं-तुच्छत्यात् प्रतलं भवति, तदेव पुनरुत्तानोदक भवति, स्वच्छतयोपलभ्यमध्यस्वरूपत्वात् , ।
उक्त ये काम तुच्छ और गम्भीरके बाधक और अबाधक होते हैं इसलिये इनको प्रतिपादन करनेके लिये सूत्रकार दृष्टान्त सहित अष्टसूत्री कहते हैं-चत्तारि उद्गा पण्णत्ता इत्यादि सूत्र २२ ॥ टीकार्थ-जल चार प्रकारके कहे गयेहैं, इनमें कोई उदक ऐसा होताहै जो उत्तान तुच्छ होनेसे प्रलल पतला होता है हल्का होता है और स्वच्छ होनेसे उपलब्धिके योग्य है, मध्य स्वरूप जिसका ऐसा होता है। तथा
ઉપર્યુક્ત કામ તુચ્છ અને ગંભીરના બાધક અને અબાધક હોય છે, તેથી તેમનું પ્રતિપાદન કરવા નિમિત્તે સૂત્રકાર દુષ્ઠાન સહિતની અષ્ટત્રી छ छ. " चत्तारि उदगा पण्ण ता" त्याहि
ટકાથજળના ચાર પ્રકાર કહ્યાં છે–(૧) કેઈ જળ એવું હોય છે કે જે ઉત્તાન-તુચ્છ હોવાથી પ્રતલ (પાતળું) હોય છે અને સ્વચ્છ હવાથી જેનું મધ્ય સ્વરૂપ ઉપલબ્ધ થઈ શકે એવું હોય છે. (૨) કેઈ જળ એવું હોય છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #399

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०२२ उदकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम्
तथा - एकमुदकमुत्तानं सद् गम्भीरोदकम् अगाधत्वादनुपलभ्यमानस्वरूपं भवति २, तथा एकमुदकं गम्भीरम् - अगाधं प्रचुरत्वात् सत्पुनरुत्तानोदकम् - स्वच्छतयोपलभ्पस्वरूपत्वात् २, तथा एकमुदकं गम्भीरमगाधत्वात् पुनर्गम्भी रोदकं भवति अगाधत्वादिति ४।
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - एवमेव - उदकवदेव पुरुषजा तानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - एकः पुरुषः उत्तान :- गाम्भीर्यरहितो भवति बहि दर्शित मददैन्यादिजन्य विकृतकायवाक्चेष्टत्वात् स एव पुनरुत्तान हृदयो भवतिदैन्यादि युक्त गोपनीयधारणाशक्तेर समर्थचित्तत्यादिति प्रथमः १ |
,
३८३
एक उदक ऐसा होता है, जो उत्तान होता हुआ गंमीरोदक होता हैअगाध (ऊंडा) होने से जिसका स्वरूप उपलभ्यमान नहीं होताहै, ऐसा होता है। एक उदक ऐसा होता है जो प्रचुर होने से अगाध होता है, और स्वच्छ होने से जिसका मध्य उपलब्धिके योग्य स्वरूपवाला होता है ३ | तथा एक उदक ऐसा होता है जो गंभीर-गंभीरोदक होता है । अगाध होनेसे जिसका स्वरूप उपलब्धिके योग्य नहीं होता है, और स्वच्छ होने पर भी जिसका मध्यभाग नहीं दिखाता है ४ " एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-जैसे ये जलके चार प्रकार प्रकट किये गये हैं वैसेही पुरुष प्रकार चार होते हैं- इनमें कोई एक पुरुष प्रकार ऐसा होता है जो उत्तान होता है गंभीरता से रहित होता है और बाहर में मद एवं दैन्य आदिसे जन्य विकृत कायकी और वचनकी चेष्टा दिखलानेवाला होने से उत्तान हृदयवाला होता है दैन्यादि युक्त अपनी गोपनीय स्थितिको छिपा કે જે ઉત્તાન હૈાવા છતાં ગંભીર હાય છે-અગાધ હાવાથી જેનું મધ્ય સ્વરૂપ ઉપલબ્ધ ન થઈ શકે એવું હાય છે. (૩) કાઇ ઉદક ખૂબ ગંભીર હાવાથી અગાધ ડાય છે, અને સ્વચ્છ હવાને કારણે જેતુ મધ્ય સ્વરૂપ ઉપલબ્ધ થઇ શકે એવું હોય છે. (૪) કાઇ ઉદૃક એવું હોય છે કે ગભીર-ગ‘ભીરોદક વાળું હાય છે, અગાધ હાવાથી તેનું સ્વરૂપ જાણી શકાતું નથી અને સ્વચ્છ હોવા છતાં પણ તેના મધ્યભાગ દેખાતે નથી.
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " त्याहि
જેવાં જળના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે એવા જ મનુષ્યના પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) કોઈ એક પુરુષ એવે હાય છે કે જે ઉત્તાન હૈાય છે, ગંભીરતાથી રહિત હાય છે અને મદ અને દૈન્ય આદિ જન્ય કાય અને વચનની વિકૃત ચેષ્ટા બતાવનારે હોવાથી બહારથી ઉત્તાન હૃદયવાળા હોય છે—સૈન્યા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #400

३८५
स्थानाङ्गसने
-
तथा-एकः पुरुष उत्तानो भवति, कारणपशादर्शितविकृतचेष्टत्यात् , स एव पुनर्गम्भीरहृदयो भवति प्रकृत्या गांभीर्यगुणसम्पन्नचित्तत्वात् इति द्वितीयः २१ तथा-एको गम्भीरः-देन्यादियुक्तोऽपि गाम्भीर्यगुणसम्पनो भवति, स एच पुनः कारणवशात् सङ्गोपिताकारतया उत्तानहदयो भवति, इति तृतीयः ३, तथाएको गम्भीरो भवन् गम्भीरहृदयो भवतीति चतुर्थः । ४ । (२)।
" चत्तारि उदगा" इत्यादि--पुनरुदकानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाएकमुदकमुत्तानं भवति प्रतलत्यात् , तदेय पुनरुत्तानावमासि-उत्तानभवभासत इत्येवं शीलमुत्तानायभासि भवति, स्थानविशेषात् इति प्रथमो भङ्गः । १ । तथानेमें सर्वथा असमर्थ चित्तवाला होता है (१) कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो उत्तान और गंभीर हृदयवाला होता है-कारणवश दर्शित चेष्टायाला होनेसे उत्तान होता है और स्वभावसे गांभीर्य गुणसंपन्न चित्तवाला होनेसे गंभीर हृदयवाला होता है २ तीसरा पुरुष ऐसा होता जो दैन्यादिसे युक्त होने पर भी गांभीर्य गुणसे युक्त होता है और कारणवश वही अपने आकारको छिपालेनेवाला होनेसे उत्तान हृदयवाला होता है ३ तथा चौथा पुरुष प्रकार ऐसा होता है जो गंभीर होता हुआ गंभीर हृदयवाला होता है ४ (२)
फिरभी-"चत्तारि उदगा' इत्यादि उदक चार प्रकारके कहे गये है-जैसे उत्तान-उत्तानावभासी१ उत्तान गंभीरावभासी२ गंभीर उत्तानायभासी३ और गंभीर गंभीरावभासी४ इनमें जो उदक प्रतल(पतला) દિથી યુક્ત પિતાની ગેપનીય (છુપાવવા લાયક) સ્થિતિને છુપાવવાને બિલ કુલ અસમર્થ હેાય છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ઉત્તાન અને ગંભીર હદયવાળો હોય છે-કારણવશ દર્શિત ચેષ્ટાવાળો હોવાથી ઉત્તાન હોય છે અને સ્વભાવે ગાંભીર્ય ગુણ સંપન્ન ચિત્તવાળે હોવાથી ગંભીર હદય. વાળ હોય છે. કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે જે દેન્યાદિથી યુક્ત હવા છતાં ગાંભીર્ય ગુણથી યુક્ત હોય છે અને કારણવશ એ જ પિતાની ચેષ્ટાઓને છુપાવી શકનાર હોવાથી ઉત્તાન હૃદયવાળ હોય છે. (૪) કોઈ પુરુષ ગંભીર पा५ डाय छ भने ली२ हयाणे ५५ डेय छे. । २ ।
4जी " चत्तारि उदगा" त्याlE-६४ (पाणी) नीय प्रमाणे यार १२. ५४ हाय छे-(१) उत्तान-उत्तानापलासी, (२) उत्तान-गलीसपलासी (3) अलीर-उत्तानापमासी भने (४) गली-गलीसपलासी (1)२
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #401

सुघा टीका स्था०४ ३०४ सू०२२ उदकदृष्टान्तेनपुरुषजातनिरूपणम्
एकमुदकमुत्तानं - प्राग्वत् भवति, पुनस्तत् गम्भीरावभासि - अगाधावभासिसङ्कीर्णस्थानाश्रितत्वादिनेति द्वितीयः २ तथा एकमुदकं गम्भीरम् - अगाधं सत्तानावभासि - विस्तीर्णस्थानाश्रयत्वादिनेति तृतीयः ३ तथा एकमुदकं गम्भीरम् - अगाधं सद् गम्भीरावभासि - अगाधावभासि भवति गम्भीरस्थानाश्रितत्यादिनैवेति चतुर्थः ४ (३) ।
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - एवमेव - उदकवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - एकः पुरुष उत्तानः - तुच्छो भवति स एव पुनरुतानावभासी - उत्तान एवावभासत इत्येवंशील उत्तानावभासी भवति, प्रदर्शिततुच्छत्पविकारत्वात् इति प्रथमः |१| तथा एक उत्तानो गम्भीरावभासी होता है परन्तु स्थान विशेषसे उत्तान जैसा प्रतीत होता है वह प्रथम भंगमें परिगणित हुआ है । जो उदक प्रतल-पतला होता है यह संकीर्ण स्थानमें रहने से अगाध जैसा प्रतीत होता है वह द्वितीय भगमें गिना गया है २ । जो उदक गंभीर अगाध होता हुआ भी विस्तीर्ण स्थानमें रहने से उत्तान जैसा प्रतीत होता है वह तृतीय भंगमें लिया गया है ३ और जो उदक अगाध होता हुआ भी गंभीर स्थानके आश्रयसे अगाध जैसा प्रतीत होता है वह चतुर्थ भंग में लिया गया है ४ (३)
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-जैसे ये उदकके प्रकार कहे गये हैं, वैसेही पुरुषके भी चार प्रकार होते हैं- इनमें एक पुरुष ऐसा होता है जो उत्तान तुच्छ होता है और अपनी तुच्छतारूप विकारके दिखाने से उत्तानावभासी होता है। दूसरा पुरुष प्रकार ऐसा છાછરૂ હાય અને સ્થાનવિશેષમાં રહેવાને કારણે ઉત્તાન (છાછરૂ ) દેખાતું હાય તે ઉદકને પહેલા ભાંગામાં મૂકી શકાય છે. (૧) જે ઉક પ્રતલ હાય પણ સ`કીણ સ્થાનમાં રહેવાને કારણે અગાધ જેવું લાગતું હાય તેને ખીજા પ્રકારનું ગણી શકાય. (૨) જે ઉદક ગંભીર ( અગાધ ) હોવા છતાં પણ વિસ્તીણું સ્થાનમાં રહેલું હાવાથી ઉત્તાન જેવું લાગતું હોય તેને ત્રીજા પ્રકારમાં મૂકી શકાય છે. (૩) જે ઉત્તક અગાધ હાય અને સ'કીણુ` સ્થાનવિશેષમાં રહેલું હાવાને કારણે અગાધ લાગતું હોય તેને ચોથા પ્રકારમાં મૂકી शाय छे. (४) । 3 ।
"
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
ן
३८५
" एवमेव चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - पुरुषाना पशु सेवा शार પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) કાઈ પુરુષ ઉત્તાન ( તુચ્છ ) હાય છે અને પેાતાની તુચ્છતાને ચેષ્ટાઓ દ્વારા પ્રકટ કરતા હાવાથી ઉત્તાનાવભાસી પણ ડાય છે.
स--४९

Page #402

३८६
स्थानाङ्गसत्र संवृतत्वात् इति द्वितीयः २। तथा-एको गम्भीरउत्तानावभासी भयनि कारणवशान् प्रदर्शितविकारत्यादिति तृतीयः ३। तथा-एको गम्भीरो भवति स पुनर्ग: म्भीरायभासी भवतीति चतुर्थः । (४)।
"चत्तारि उदही" इत्यादि-उधयः-समुद्राश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाएक उदधिः उत्तान:-तुच्छत्वात्मतलोभवतीत्याधुदकमूत्रवद्विवरणं बोध्यम् । यद्वाएक उदधिः-पूर्वमुत्तानः-प्रतलो भवति स एव पश्चादपि उत्तानोदधिः-उत्तानोदधिप्रदेशो भवति, तरङ्गस्य समुद्रावहिरसत्यात् इति प्रथमः । १ । तथा-एकः पूर्वमुहोता है जो-उत्तान होता हुआ भी अपने आकारको छुगा लेनेवाला होनेके कारण गंभीर प्रतीत होताहै २। तीसरा पुरुष प्रकार ऐसा होता है जो गंभीर होता हुआ भी कारणवश विकारके दिखानेसे उत्तानके जैसा प्रतीत होता है । और चतुर्थ पुरुषप्रकार ऐसा होता है जो गंभीर होता हुआ भी गंभीरही जेसा प्रतीत होता है ४ (४)
" चत्तारि उदही" इत्यादि । समुद्र चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-उत्तान उत्तानोदधि १ उत्तान गंभीरोदधि २ इत्यादि ४ यह सब भंग कथन, उदक सूत्रकी तरह कर लेना चाहिये। यद्वा-एक उदधि ऐसा होता है जो पहिले भी उत्तान होता है प्रतल होता है और बादमें भी यह तरङ्गोंका समुद्रसे बाहर असत्व होने से उत्तानोदधि प्रदेशवाला होता है । १ तथा-एक उद्धि ऐसा होता है जो पहिले उत्तान होता है
और पीछे भी तरङ्गोंके आगमनसे यह अगाध होनेके कारण गंभीरोदधि प्रदेशयाला हो जाता है । २ एक उदधि ऐसा होता जो गम्भीर (૨) કઈ પુરુષ ઉત્તાન (તુચ્છ ) તે હોય છે, પણ પિતાની તુચ્છતાને છુપાવનારો હેવાથી ગંભીર લાગે છે. (૩) કેઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે ગંભીર હોવા છતાં પણ કેઈ કારણે પોતાના મનભાવેને છુપાવી શકતું નથી તેથી ઉત્તાન જેવો લાગે છે. (૪) કોઈ પુરુષ ગંભીર હોય છે અને પિતાના મનોભાને મુખપર પ્રકટ નહીં થવા દેવાને કારણે ગંભીર જ લાગે છે. ૪
____“ चत्तारि उदही " त्याह-समुद्र या२ प्रारन। यो छ-(१) उत्तान ઉત્તાનેદધિ, (૨) ઉત્તાન-ગંભીરદધિ, ઈત્યાદિ ચારે પ્રકાર ઉદક સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવા. અથવા-કઈ એક ઉદધિ (સમુદ્ર) એ હોય છે કે જે પહેલાં પણ ઉત્તાન (૮૭) હોય છે અને પછી પણ મોજાંઓનું સમુ. દ્રની બહાર અસ્તિત્વ નહીં હોવાથી ઉત્તાનેદધિ પ્રદેશવાળો હોય છે. (૨) કઈ એક સમુદ્ર એવા હોય છે કે જે પહેલાં ઉત્તાન હોય છે અને પાછળથી પણ તરંગોનું આગમન થવાથી ગંભીરદધિ પ્રદેશવાળ થઈ જાય છે. (૩) કોઈ
श्री. स्थानसत्र:03

Page #403

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०२३ तरकस्वरूपनिरूपणम्
३८७ तानः पश्चाद गम्मीरोदधिः-गम्भीरोदधिप्रदेशो भवति तरङ्गागमनेनागाधत्यात, इति द्वितीयः ।। ___तथा-एकः पूर्व गम्भीरः पश्चात् तरङ्गापसरणेन उत्तानोदधिः-उत्तानोदधि प्रदेशो भवतीति तृतीयः । तथा-एकः पूर्व गम्भीरः पश्चाद् गम्भीरोदधिःगम्भीरोदधिप्रदेशः सदाऽगावत्यादिति चतुर्थः ४ । ५। एवं पुरुषदार्टीन्तिकोऽपि योजनीयः ।६। दृष्टान्तदा न्तिकसूत्रद्वयं सुगमम् । ८। ।। सू० २२ ॥ पूर्वमुदधय उक्ताः, सम्प्रति तत्तरकान्निरूपयितुं सूत्रचतुष्टयमाह
मूलम्-चत्तारि तरगा पण्णत्ता, तं जहा-समुदं तरामीतेगे समुदं तरइ १, समुदंतरामीतेगे गोप्पयं तरइ २, गोप्पयं तरामीतेगे समुदं तरइ ३, गोप्पयं तरामीतेगे गोप्पयं तरइ ४॥ (१) एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता तं जहा-समुदं तरामीतेगे समुदं तरइ ४। (२)।
चत्तारि तरगा पण्णत्ता, तं जहा--समुदं तरित्ता णाममेगे समुद्दे विसीयइ १ समुदं तरित्ता णाममेगे गोप्पए विसीयइ २, गोप्पयं तरित्ता णाममेगे समुद्दे विसीयइ ३, गोप्पयंतरित्ता होता है और पीछेसे यह तरङ्गोंके अपसरणसे उत्तानोदधि प्रदेशवाला होता है ३। और एक उदधि ऐसा होता है जो पहिले गम्भीर होता है
और पीछे भी अगाध होनेसे गम्भीरोदधि प्रदेशयाला होता है । इसी तरहसे पुरुष दाटीन्तिक सूत्र भी समझ लेना चाहिये ये दृष्टान्त दाष्टी. न्तिक सूत्रद्वय सुगम है ।। सू० २२ ॥
એક સમુદ્ર એ હોય છે કે જે ગંભીર હોય છે પણ ત્યારબાદ તેમાંથી તરંગોનું અપસરણ થવાને કારણે ઉત્તાનેદધિ પ્રદેશવાળે બની જાય છે. (૪). કઈ સમુદ્ર એ હોય છે કે જે પહેલાં પણ ગંભીર હોય છે અને પછી પણ અગાધ જ રહેવાને કારણે ગંભીરોદધિ પ્રદેશવાળે રહે છે. એ જ પ્રમાણે દાસ્કૃતિક પુરુષના ચાર પ્રકારે પણ સમજી લેવા. આ બન્ને સૂત્ર સુગમ હોવાથી વધુ સ્પષ્ટીકરણ કર્યું નથી. સૂ૦ ૨૨ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #404

૩૮૮
स्थानाङ्गसूत्रे
णाममेगे गोप्पए विसीयइ ४ । ( ३ ) | एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - समुदं तरित्ता णाममेगे समुद्दे विसीयइ ४ ( ४ ) ॥ सू० २३ ॥
छाया - चत्वारस्तरकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - समुद्रं तारामीत्येकः समुद्र तरति १, समुद्र तरामीत्येको गोष्पदं तरति २, गोष्पदं तरामीत्येकः समुद्रं तरति ३ गोष्पदं तरामीत्येको गोष्पदं तरति ४। ( १ ) । एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - समुद्रं तारामीत्येकः समुद्रं तरति । ( २ ) ।
चत्वारस्तरकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - समुद्रं तरीत्वा नामैकः समुद्रे विषीदति १, समुद्रतरीत्या नामैको गोष्पदे विषीदति २. गोष्पदं तरीत्वा नामैकः समुद्रे विषीदति ३, गोष्पदं तरीत्वा नामैको गोपदे विषीदति ४ । ( ३ ) । एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि मज्ञप्तानि तद्यथा - समुद्र तरीत्या नामेकः समुद्रे विषीदति ४ ( ४ ) ॥ सू० २३ ॥
"
टीका - चत्तारि तरगा " इत्यादि - तरकाः - तरन्तीति तरास्त एव तरकाः ते चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - एकः - कश्चित् तरकः तरणशीलः समुद्र तरामीति कृत्वा समुद्रं तरति १, एकः कश्चित्तरकः समुद्रं तरामीति कृत्वा तत्तरणासमर्थो गोष्पदं - गोखुरपरिमितजलयुक्तं जलाशयं तरति २, एकः कश्चित्तरकः गोष्पदं नरामीति निश्चित्य सामर्थ्यबाहुल्यात् पश्चात् समुद्रं तरति ३, एकः कश्चिद्
अब सूत्रकार इनके तरणशीलोंका निरूपण करनेके लिये सूत्र चतुष्टयका कथन करते हैं - चत्तारि तरगा पण्णत्ता इत्यादि' सूत्र २३ ॥ टीकार्थ-तरक-तैरनेवाले चार प्रकार के होते हैं- जैसे- एक तरक ऐसा होता है जो " मैं समुद्र में तैरूं " ऐसा विचार करके समुद्र में तैरता है १ एक तरफ ऐसा होता है जो " मैं समुद्र में तैरूं " इस प्रकार विचार कर गोष्पदमें तैरता है २ एक तरक ऐसा होता है जो "मैं गोष्पदमें तैरूं " ऐसा विचार करके समुद्र में तैरता है ३ एक तरक ऐसा होता है जो " मैं गोष्पदमें तैरूं " ऐसा विचार करके गोष्पदमेंही तैरता है ४ તરવૈયાઓનું
હવે સૂત્રકાર તે સમુદ્રને તરી જવાના પ્રયત્ન કરનાર यार सूत्रों द्वारा निश्चय रे छे. " चत्तारि तरगा पण्णत्ता " इत्याहि
टीडार्थ-तरम्ना (तरवैयामोना) नीचे प्रमाणे यार प्रहार उद्या छे - (१) अध ये तर " हुं समुद्रमां तरीश, " वो विचार रीने समुद्रमां तरे छे. કોઇ એક તરક એવા વિચાર કરે છે કે ‘હું સમુદ્રમાં તરીશ, ધારે છે” પણ તે ચેષ્પદમાં તરે છે. (૩) કાઈ તરવૈયા “ હું ગપટ્ટમાં તરીશ
""
प्रा.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #405

सुघा टी. स्था. ४ उ. ४ सू.२२ उदकदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूणपम्
३८९
गोष्पदं तरामीति निश्चित्याऽल्पशक्तिकत्वाद गोष्पदमेव तरति ४ (१) । समुद्रं - समुद्रवद दुस्तरं सर्वविरत्यादिकं कार्य तरामि-धातुनामनेकार्थत्वात् करोमीत्येवं निश्रित्य तत्र समर्थलात् समुद्र - समुद्रवद् दुस्तरं सर्वविरत्यादिकं कार्यमेव तरति - तत्र समर्थो भवतीति प्रथमः १| तथा - एकस्तरकः समुद्रं - समुद्रवत् दुस्तरं तरामीति निश्चित्य तत्रासामर्थ्याद् गोष्पदं - गोष्पदवत् सुतरं देशविरत्यादिकमल्पतमंतरति - निर्वाहयतीति द्वितीयः २ तथा-एको गोष्पदं-गोष्पदवत् सुतरं तरामीति कृत्वा सामर्थ्यातिशयात् समुद्रसमुद्रवद्दुस्तरं कार्यं तरति साधयति, धातूनामएक तरक जो प्रथम भंगमें प्रकट किया गया है, वह जैसा विचार करता है वैसा नहीं करता है । तृतीय भंगमें जो तरक प्रकट किया गया है वह भी ऐसा ही है । और चतुर्थ भंगगत पुरुष जैसा विचार करता है वैसा ही काम करता है । गोखुर परिमित जलसे युक्त जो जलाशय है, वह यहां गोष्पदसे गृहीत हुआ है। जो जिसमें तरनेका विचार करता है वह उसमें इसलिये नहीं तरता है कि या तो उसमें तैरनेकी उसमें अशक्ति है या उसमें तैरनेकी शक्तिकी बहुलता है - जैसे जो इस प्रका रका विचार करता है कि मैं समुद्र में तैरू और वह तैरता है गोखुरपरिमित जलयुक्त जलाशय में तो इसका कारण यही है कि उसमें उसको तैरनेकी शक्ति नहीं है। तथा जो ऐसा विचार करता है कि मैं तैरूं गोखुरपरिमित जलवाले जलाशय में, और वह तैरता है समुद्र में, હું ગેપદમાં
66
રને વિચાર કરીને સમુદ્રમાં તરે છે. અને (૪) કાઈ પુરુષ તરીશ ” આ પ્રકારના વિચાર કરીને ગાષ્પદ્રુમાં જ તરે છે.
ગાપુર પરિમિત જળથી યુક્ત જળાશયને ગાષ્પદ કહે છે. પહેલા અને ચાથા પ્રકારના પુરુષા જેવે વિચાર કરે છે એવું જ કાય કરી બતાવે છે બીજા અને ત્રીજા પ્રકારના પુરુષા જેવા વિચાર કરે છે એવું કરી શકતા નથી. સમુદ્રમાં તરવાના વિચાર કરીને તેમાં નહીં તરનાર માણુસમાં તેની શક્તિને અભાવ સમજવા. ગેપટ્ટમાં તરવાના વિચાર કરીને તેમાં નહીં તરનારમાં તરવાની શક્તિની અધિકતા સમજવી. જે માણસ એવા વિચાર रे छे ! " हुं समुद्रमां तह, પણ સમુદ્રમાં તરવાને બદલે ગાઝુર પશ્ચિ મિત જલયુક્ત જળાશયમાં તરે છે–નાનકડા જળાશયમાં તરે છે, તેનું કારણ એ છે કે સમુદ્રમાં તરવાને તે અસમર્થ છે. કાઈ માણસ એવા વિચાર કરે છે કે “ હું ગેાપુર પરિમિત જળાશયમાં તરુ', પરન્તુ એવા જળાશયમાં તરવાને બદલે તે સમુદ્રમાં તરે છે, તેનું કારણ એ છે કે તેનામાં તરવાની
66
77
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
ܕ

Page #406

३९०
स्थानाङ्गसूत्रे तो इसका कारण यही है कि उसमें शक्तिका बाहुल्यहै। तथा जो“ समुद्र में तैरू " ऐसा विचार करता है और फिर समुद्र में ही तैरता है, तो इसका भी कारण शक्तिकी बाहुल्यताहै,और मैं गोष्पदमें तैरूं, ऐसा विचार कर वह गोष्पदमें तैरताहै। यहां पर भी उसमें उसके तैरनेकी शक्तिका अभाव कारण है, अर्थात् उसमें अल्प शक्ति है इसी तरहसे पुरुपजात भी चार हैं, जैसे जो इस चातको सोचता है कि "समुद्रं तराभि" मैं समुद्रकी तरह दुस्तर सर्यविरति आदिरूप कार्य करूं, ऐसा निश्चित करके भी जो उसेही करता है अर्थात् सर्वविरतिरूप चारित्रको पालता है वह प्रथम भंगमें लिया गया है । इस पक्षमें “तरामि "का अर्थ "करोमि" ऐसा जो किया गया है वह धातुकी अनेकार्थताको लेकर किया गया है। संकल्पानुसार जो कार्य करता है वह उसके करने में समर्थ है इसलिये करता है । दूसरा पुरुष ऐसा विचार करताहै मैं समु. द्रकी तरह दुस्तर सर्वविरतिरूप चारित्रको धारण करूं, परन्तु उसके धारण करने में उसकी अशक्ति होने से वह गोष्पदकी तरह सुतर ( सुखपूर्वक तैरने योग्य ) देशविरति आदिरूप अल्पतम चारित्रका निर्वाह करता है । तीसरा पुरुष जो ऐसा विचार करता है कि मैं गोष्पदकी समान सुतर जो देशविरति શક્તિ અપાર છે. સમુદ્રમાં તરવાને વિચાર કરીને સમુદ્રમાં જ તરનાર માણસમાં પણ શક્તિનું બાહુલ્ય સમજવું. ગેપદમાં તરવાનો વિચાર કરીને
૫દમાં જ તરનાર માણસમાં તરવાની શક્તિનો અભાવ અથવા તેની શક્તિની અલપતા છે એમ સમજવું.
હવે સૂત્રકાર આ ચાર પુરુષ પ્રકારનું બીજી રીતે સ્પષ્ટીકરણ કરે છે– (૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સમુદ્રના જેવી સ્તર સર્વવિરતિ ધારણ કરવાનો નિશ્ચય કરે છે અને સર્વવિરતિ રૂ૫ ચારિત્રની આરાધના કરે छ. मा ४२ पुरुष " समुद्रं तरामि" त्या पसा inwi गावी शाय छे. “तरामि" मा पहने। अरे "करोमि " मा माव्या તે ધાતુની અનેકાર્થતાની અપેક્ષાએ લેવામાં આવ્યું છે. સંક૯પ અનુસાર જે માણસ કામ કરે છે તે માણસ તે કામ કરવાને સમર્થ હેવાને કારણે તે કામ કરી શકે છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ એ વિચાર કરે છે કે “હું સમુદ્રના જેવું સ્તર એવું સર્વવિરતિ રૂપ ચારિત્ર ધારણ કરું,” પણ સર્વ વિરતિ રૂપ ચારિત્રને ધારણ કરવામાં પોતાને અસમર્થ સમજીને તે ગેમ્પદ સમાન સરળ એવા દેશવિરતિ રૂપ અલ્પતમ ચારિત્રનું પાલન કરે છે. (૩) (૩) કે પુરુષ એ વિચાર કરે છે કે “હું ગષ્પદના સમાન સરળ એવા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #407

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०२२ उदकदृष्टान्तेनपुरुषजातनिरूपणम्
३९१
नेकार्थत्वात् इति तृतीयः ३ | तथा - एकस्तरको गोष्पदं - गोष्पदवत् मुतरं - सुसाधं. कार्य तरामि - करोमीति निश्चित्य गोष्पदं - गोष्पदयत् सुतरं सुसाधं तरति - साधयति । इति चतुर्थः ४ (१) ।
" चत्तारि तरगा " इत्यादि - चत्वारस्तरकाः मज्ञप्ताः, तद्यथा - एकः कथितरकः पूर्वं समुद्रं तरीत्या पश्चात् शक्तिहासात्समुद्रे विषीदति न तरीतुं समर्थो भवति १, एकः कचित्समुद्रं तरीत्या गोष्पदे विषीदति, शक्तेरत्यन्तहासात् २, एकः कचिद् गोष्पदं तरीत्या पश्चात् प्रचुरशक्तिमभावात्समुद्रमपि तरति ३, आदि है उनका पालन करूं, परन्तु वह सामर्थ्य की अधिकताले समु की तरह दुस्तर सर्वविरति आदिरूप चारित्रका धारण कर लेना है यह तृतीय भंग में गिना गया है ३ तथा जो पुरुष ऐसा विचार करता है कि मैं गोष्पदतुल्य सुसाध्य देशविरति आदि रूप चारित्रका पालन करू और वह उसेही पालता है तो ऐसा वह पुरुष चतुर्थ भंग में लिया गया है ४ (२) " चत्तारि तरगा " इत्यादि - तरक चार कहे गये हैं-इनमें कोई एक तरक ऐसा होता है, जो पूर्वमें समुद्रको तिर करके पश्चात् शक्ति के ह्रास से समुद्र में दुःखी हो जाता है, उसे फिर तरनेमें समर्थ नहीं होता है ? कोई एक तरक ऐसा होता है, जो गोष्पदको तिर करके गोष्पदमें ही शक्तिके अत्यन्त ह्रास हो जानेसे दुःखी हो जाता है २ कोई एक तरक ऐसा होता है, जो गोष्पदको तिर करके पश्चात् प्रचुर शक्तिके प्रभाव से દેશવિરતિ રૂપ ચારિત્રનું પાલન કરૂં, ” પરન્તુ તેને એમ લાગે છે કે સ વિરતિ આદિ રૂપ ચારિત્રનું પાલન કરવાને પણ પોતે સમ છે, તેથી તે સમુદ્રના જેવા દુસ્તર સવિરતિ આદિરૂપ ચારિત્રને ધારણ કરી લે છે. (૪) કાઇ એક પુરુષ એવા વિચાર કરે છે કે “ ગેાપદ સમાન સુસાધ્ય દેશ વિરતિ આદિ રૂપ ચારિત્રનું હું પાલન કરું, આ પ્રમાણે તે વિચાર કરીને તે દેશવિરતિ રૂપ ચારિત્રને જ ધારણ કરે છે, કારણ કે તે પેતે એમ માને છે કે સવિરતિ રૂપ ચારિત્રનું પાલન કરવાને પાતે સમથ નથી
""
“ चत्तारि तरगा ” इत्याहि-यार प्रहारना तरवैया ह्या छे- (१) अर्ध એક તરવૈયે એવા હોય છે કે જે પહેલાં તે સમુદ્રને તરી જાય છે, પણ પાછળથી તેની શક્તિના હાસ થઈ જવાથી તે સમુદ્રમાં દુઃખી થઈ જાય છે તેને ફરી તરીને પાર કરવાને અસમર્થ મની જાય છે. (૨) કાઈ એક તરવૈયા ગાપુર પરિમિત જળયુક્ત જળાશયને તરવાના પ્રયત્ન કરે છે પશુ એમ કરતાં કરતાં તેની શકિતના હાસ થઇ જવાથી તે જળાશયને પાર કરતાં કરતાં દુઃખી થાય છે. (૩) કાઈ એક તરવૈયા ગાષ્પને તર્યાં ખાદપ્રચુર શકિતના પ્રભાવથી સમુદ્રને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #408

३९२
स्थानाजसत्रे एकः कश्चित् गोष्पदं तरीत्या गोष्पदेऽपि विषीदति-अल्पशक्तिकत्वात् ४ (३) । एवमेव तरकवदेव चत्वारि पुरुषजातानि, प्रज्ञप्तानि तद्यथा-एकः कश्चित् तरकः कार्य करणसमर्थः पुरुषः समुदं-समुद्रमिव दुस्तरं-दुःसाधं काय तरीत्या पारयित्वा समुद्रेसमुद्रसदृशे दुःसाधे कार्यान्तरे विषीदति-क्षयोपशमयैलक्षण्यात्कार्यान्तरं न पार. यति १ एवं भङ्गत्रयमूहनीयम् । २ ।। सू० २३ ॥
व तरका उक्ताः, ते च पुरुषविशेषा एच भवन्तीति पुरुषविशेषानेय कुम्भ दृष्टान्तप्रदर्शनपूर्वकं निरूपयितुमाह
मूलम्-चत्तारि कुंभा पण्णता, तं जहा-पुण्णे णाममेगे पुण्णे १, पुण्णे णाममेगे तुच्छे २, तुच्छे णाममेगे पुण्णे ३, तुच्छे णाममेगे तुच्छे ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-पुण्णे णाममेगे पुण्णे ४॥
चत्तारि कुंभा पण्णत्ता, तं जहा-पुण्णे णाममेगे पुण्णोभासी १, पुण्णेणाममेगे तुच्छोभासी २, तुच्छे गाममेगे पुण्णो. भासी ३, तुच्छे णाममेगे तुच्छोभासी ४॥ एवं चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा-पुण्णे णाममेगे पुण्णोभासी ४॥ समुद्र में भी तैर जाता है ३ और कोई एक तरक ऐसा होता है जो अल्प शक्तिवाला होनेसे गोष्पदको तैर करके भी गोष्पद मेंही दुःखी हो जाता है ४ (३) ___ इसी प्रकारसे पुरुष जात भी चार कहे गये हैं-इनमें कोई एक तरक कार्य करने में समर्थ हुआ पुरुष समुद्रकी तरह दुःस्तर दु साध्य कार्यको समाप्त करके समुद्र जैसे दुःसाध्य कार्यान्तरमें क्षयोपशमकी विलक्षणतासे नहीं लगताहै। इसी प्रकारसे तीन भंग समझ लेना चाहिये।।सू.२३॥ પણ તરી જાય છે. () કેઈ એક તરવૈયે એ હોય છે કે જે અલ્પ શકિતવાળે હેવાથી ગોષ્પદને તરીને ગેમ્પમાં જ દુઃખી દુઃખી થઈ જાય છે. તરવૈયાની જેમ પુરુષના પણ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે સમુદ્રને તરવા જેવું દુસ્તર-દુસાધ્ય કાર્ય પૂર્ણ કરે છે, પણ ક્ષપશમની વિલક્ષણતાને લીધે એવાં જ કંઈ બીજા દુઃસાધ્ય કાર્યમાં પડતું નથી. એ જ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ ભાંગા પણ સમજી લેવા. એ સૂ૦ ૨૩ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #409

सुघाटीका स्था०४ उ०४ सू०२४ कुम्मदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम्
३९३
चत्तारि कुंभा पण्णत्ता, तं जहा - पुणे णाममेगे पुण्णरूवे पुणे णाममेगे तुच्छरूये ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - पुण्णे णाममेगे पुण्णरुवे ४ |
चत्तारि कुंभा पण्णत्ता, तं जहा - पुण्णेऽवि एगे पियहे १, पुणेsवि एगे अवदले २, तुच्छेऽवि एगे पियट्ठे ३, तुच्छेऽवि एगे अबदले ४ । एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा -- पुणेवि एगे पियट्टे ४,
तहेव चत्तारि कुंभा पण्णत्ता, तं जहा - पुण्णेऽवि एगे विस्संदइ १, पुणेsवि एगे णो विस्संदइ २, तुच्छेऽवि एगे विस्संदइ ३, तुच्छेऽवि एगे णो विस्संदइ ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा -- पुण्णेऽवि एगे विस्संदइ ४ ।
तहेव चत्तारि कुंभा पण्णत्ता, तं जहा - भिन्ने १, जजरिए २, परिस्साई ३, अपरिस्साई ४, एवामेव चउविहे चरिते पण्णत्ते, तं जहा - भिन्ने जाव अपरिस्साई ४ |
चत्तारि कुंभा पण्णत्ता, तं जहा - महुकुंभे णाममेगे महुपिहाणे १, महुकुंभे णाममेगे विसपिहाणे २, विसकुंभे णाममेगे महुपिहाणे ३, विसकुंभे णाममेगे विसपिहाणे ४। एवामेव चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - महुकुंभे णाममेगे महुपिहाणे ४ | हिययमपावमकलुस जीहाऽवि य महुरभासिणी निच्चं । जंमि पुरिसंमि विज्जइ से महुकुंभे महुपिहाणे ॥१॥
स - ५०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #410

स्थानाजसने हिययमपावमकलुसं जीहाऽपि य कडुयभासिणी निच्चं । जंमि पुरिसंमि विजइ से महुकुंभे विसपिहाणे ॥२॥ जं हिययं कल्लुसमयं जोहाऽविय महुरभासिणी निच्चं । जमि पुरिसंमि विजइ से विसकुंभे महुपिहाणे ॥३॥ जं हिययं कलुसमयं जीहाऽवि य कडुयभासिणी निच्च। जाम पुरिसंमि विजइ से विसकुंभे विसपिहाणे।४॥ सू०२४॥
छाया-चत्रारः कुम्भाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूर्णों नामैकः पूर्णः १, पूर्णों नामैकस्तुच्छः २, तुच्छो नामैकः पूर्णः ३, तुच्छो नामैकस्तुच्छ: ।। एवमेवचत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पू) नामकः पूर्णः ।।
चत्वारः कुम्भाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूणों नामैकः पूर्णाघमासी १, पूर्णो नामैक स्तुच्छावभासी २, तुच्छो नामैकः पूर्णावभासी ३, तुच्छो नामैकस्तुच्छावभासी ४। एवं चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पूर्णो नामैकः पूर्णावभासी ।
चत्वारः कुम्भाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूर्णा नामैकः पूर्णरूपः १, प्रो नामैकः स्तुच्छरूप: ४। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पूर्णा नामक: पूर्णरूपः ४।
चत्वारः कुम्भाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूर्णोऽप्येकः पियार्थः १, पूर्णोऽप्येकोऽप (बोदलः २, तुच्छोऽप्येकः प्रियार्थः ३, तुच्छोऽप्येकोऽप(व)दलः । एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पूर्णोऽप्येकः प्रियार्थः ।। ____ तथैव चत्वारः कुम्भाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूर्णोऽप्येको विष्यन्दते १, पूर्णोऽ. ऽप्येको नो विष्यन्दते २, तुच्छोऽप्येको विष्यन्दते ३, तुच्छोऽप्येको न विष्यन्दते ४। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पूर्णोऽप्येको विप्यन्दते४,
तथैव चत्वारः कुम्भाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भिन्नः १, जर्जरितः २, परिस्रावी ३, अपरित्रावी ४। एवमेव चतुर्विधं चारित्रं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-भिन्नं यावद् अपरिवावि ४। ___ चत्वारः कुम्भाः प्रज्ञप्ताः, मधुकुम्भो नामैको मघुपिधानः १, मधुकुम्भो नामैको विषपिधानः,२ विषकुम्भो नामैको मधुपिधानः ३, विषकुम्भो नामैको विषपिधानः ४। एवमेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-मधुकुम्भो नामैको मधुपिधानः ।
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #411

सुधा टी. स्था. ४ उ. ४सू.२४ कुम्मदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ३९५
हृदयमपापमकलुषं, निहाऽपि च मधुरभाषिणी नित्यम् । यस्मिन् पुरुषे विद्यते स मधुकुम्भो मधुपिधानः ॥१॥ हृदयमपापमकलुषं जिह्वाऽपि च कटुकभाषिणी नित्यम् । यस्मिन् पुरुषे विद्यते स मधुकुम्भो विषपिधानः॥ २ ॥ यद्धृदयं कलुषमयं जिह्वाऽपि च मधुरभाषिणी नित्यम् । यस्मिन् पुरुषे विद्यते स विषकुम्भो मधुपिधानः ॥ ३॥ यहृदयं कलुषमयं जिह्वाऽपि च कटुकभाषिणी नित्यम् । यस्मिन् पुरुषे विद्यते स विषकुम्भो विषपिधानः ॥ ४ ॥ २४ ॥
टोका-' चत्तारि कुंभा' इत्यादि-कुम्भाः-घटाः, चत्वारः प्रज्ञप्ता, एको घटः पूर्णः सर्वाङ्गसम्पन्नः, यद्वा-प्रमाणसम्पन्नो भवति, स एव पुन: पूर्णः-मधुधृतादिभृतो भवतीति प्रथमः १, नामशब्दो वाक्यालङ्कारे, एक्मग्रेऽपि, तथा-एकः कुम्भः पूर्णः समस्तापयवयुक्तोऽपि तुच्छ:-मध्वादिवस्तुरिक्तो भवतीति द्वितीयः २, तथा-एकस्तुच्छः अपूर्णाङ्गो, यद्वा-लघुः सन्नपि पूर्णः-मध्वादि भृतो भवतीति तृतीयः ३ तथा-एकस्तुच्छसंतुच्छ एव भवतीति चतुर्थः ४।।
ये तरक जो चार कहे गये हैं वे विशेष पुरुषरूपही होतेहैं, इसलिये अब सूत्रकार उन पुरुषविशेषोंका कुम्भ दृष्टान्तको लेकर निरूपण करते हैं ___ 'चत्तारि कुंभा पण्णत्ता' इत्यादि मुत्र २४ ॥ टीकार्थ-कुम्भ चार प्रकारके कहे गयेहैं-जैसे-कोई एक कुम्भ घट ऐला होता है, जो पूर्ण सर्वाङ्ग से युक्त होता है अथवा-प्रमागसंपन्न होता है, वही पुनः पूर्ण-मधु घृतादिसे भरा हुआ रहता है १। कोई एक कुम्भ ऐसा होताहै जो पूर्ण होताहै-समस्त अवयवोंसे युक्त होता है, तब भी तुच्छ मध्वादि(शहद आदि)वस्तुओंसे रिक्त होताहै। तथा कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो तुच्छ अपूर्ण अङ्गवाला होता है यहा-छोटा होता
અહીં જે તરકે (તરવૈયા) નું કથન કર્યું, તેઓ વિશિષ્ટ પુરુષ રૂપ જ હોય છે, આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર કુંભના દષ્ટાન્ત દ્વારા पुरुष विशेषानु नि३५५४२ छ. “ चत्तारि कुंभा पण्णत्ता " इत्यादिટીકાથ-કુંભના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) કોઈ એક કુંભ એ હોય છે કે જે પૂર્ણ (સર્વાગ સંપન્ન અથવા પ્રમાણ સંપન્ન) હોય છે, અને ઘી, મધ આદિથી ભરેલું હોય છે. (૨) કેઈ એક કુંભ પૂણ (સમસ્ત અવયવોથી યુક્ત) હોય છે, પરંતુ મધ, ઘી આદિ દ્રવ્ય તેમાં ભરેલાં ન હોવાને કારણે ખાલી હોય છે. (૩) કેઈ એક કુલ એ હોય છે કે જે અપૂર્ણ (અપૂર્ણ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #412

स्थानाङ्गस्त्रे
यद्वा- एकः कुम्भः पूर्व पूर्णः - मध्यादि भृतो भवति, स पुनः पश्चादपि पूर्ण इत्येवं चत्वारोऽपि भङ्गा विवरणीयाः ॥४॥
" एवामेव चचारि पुरिसजाया" इत्यादि - एवमेव - कुम्भवदेव - पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - एकः पुरुषो जात्यादि गुणैः पूर्णः सन् पुनर्ज्ञानादिगुणैः पूर्णो भवतीति प्रथमः ९ । यद्वा- एकः पुरुषो धनेन गुणै व पूर्णः सन् पश्चादपि स धनेन गुणैर्वा पूर्णो भवति, एवं शेषास्त्रयोऽपि भङ्गाः बोध्याः । ४ ।
" चत्तारि कुंभा " इत्यादि -- पुनः कुम्भाश्वत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - एकः कुम्भोऽखिलावयवैर्दध्यादिना वा पूर्णः सन् पूर्णावभासी पूर्ण एव दर्शकष्टोऽयहुआ भी पूर्ण मध्यादिसे भरा होता है ३। तथा कोई एक घट ऐसा होता है, जो तुच्छ होता हुआ भी तुच्छही रहता है ४
यहा - एक कुम्भ पहिले पूर्ण मधुआदिसे भरा होता है और पीछे भी वह पूर्ण होता है १ इसी प्रकार से शेष भंग भी समझ लेना चाहिये ४ " एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - इसी प्रकारसे पुरुष जात भी चार कहे गये हैं- जैसे- कोई एक पुरुषजात ऐसा होता है जो जात्यादि गुणों से पूर्ण होता हुआ भी पुनः ज्ञानादि गुणोंसे पूर्ण होता है १ यद्वा -- पहिले धनसे या गुणोंसे पूर्ण होता हुआ भी पीछे भी यह धन से या गुणों से पूर्ण बना रहता है इसी प्रकार शेष तीन भंग भी समझ लेना चाहिये ।
३९६
અગાવાળા અથવા નાના) હેાવા છતાં પણ મધ, ઘી આદેિથી પૂર્ણ હાય છે. (૪) કોઇ એક કુંભ એવેા હાય છે કે જે અપૂણુ અગેવાળા અથવા તુ) હૈ.ય છે અને તેમાં ઘી, મધ આદિ દ્રબ્યા ભરેલાં નહી' હાવાને કારણે પણ અપૂર્ણ જ હોય છે.
અથવા આ રીતે પણ ચાર ભાંગા અને પહેલાં પણ મધ આદિથી ભરેલા હેાવાને કારણે પણ તે દ્રબ્યાથી ભરેલા હેાવાને કારણે પૂર્ણ જ ખાકીના ત્રણ ભાંગા પણુ સમજી લેવા.
છે-(૧) કાઈ એક કુંભ પૂર્ણ હાય છે અને પછી હોય છે. એ જ પ્રમાણે
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " त्याहि - प्रमाणे पुरुषाना पशु ચાર પ્રકાર કહ્યા છે(૧) કાઇ એક પુરુષ એવા હાય છે કે જે જાત્યાદિ શુષ્ણેાથી પૂણુ હાય છે અને જ્ઞાનાદિ ગુણૈાથી પણ પૂર્ણ હાય છે, અથવા તે પહેલાં ધન અથવા ગુણેાથી પૂર્ણ હોય છે, અને પછી પણ તેનાથી પૂણુ જ રહે છે. એ જ પ્રમાણે માકીના ત્રણ ભાંગા પણુ સમજી લેવા.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #413

सुधा टीका स्था०४३०४ सू०२४ कुभम्दृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ३९७ भासत इप्येवं शीलो भवतीति प्रथमः १ । तथा-एकः कुम्भः पूर्णोऽपि केनापि कारणेनाभिप्रेतार्थसाधकत्वाभावात् तुच्छावभासो-तुच्छ इवावभासत इत्येवं शीलो भवतीति द्वितीयः २ । एवं शेषभङ्गद्वयमपि बोध्यम् । ४।
"एवं चत्तारि पुरिसजाया ” इत्यादि-एवं-कुम्भवत् पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषो धनश्रुतादिभिः पूर्णःसन् धनश्रुतादिविनि योगात् पूर्णावभासी-पूर्ण एवावभासत इत्येवं शीलो भवतीति प्रथमः १ । तथाएकः पुरुषः पूर्णः सन्नपि धनश्रुतादिसहितत्वात् , तुच्छावभासी-धनश्रुतादिहीन बदवभासनशीलो भवतीति द्वितीयः २ ॥ तथा-एक स्तुच्छोऽपि-धनश्रतादि रहि
पुनश्च-" चत्तारि कुंभा"इत्यादि-कुम्भ चार प्रकारके कहे गये हैं-जैसे-एक कुम्भ ऐसा होता है जो सम्पूर्ण अवयवोंसे अथवा दही आदिसे पूर्ण होता हुआ-पूर्णावभासी दर्शकजनोंकी दृष्टिमें पूर्णही है ऐसा प्रतीत होता है । एक कुम्भ ऐसा होता है जो पूर्ण होने पर भी किसी कारणवश उसमें अभिप्रेत-इष्ट अर्थकी साधकता नहीं होनेसे तुच्छावभासी वह तुच्छकी तरह प्रतीत होता है २ इसी तरहसे शेष दो भंग भी समझ लेना चाहिये ४ " एवं चत्तारि पुरिसजाया " इसी प्रकार से पुरुषजात चार कहे गये हैं, जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो धन श्रुत आदिसे पूर्ण होता हुआ धन श्रुत आदिके विनियोगसे व्ययसे पूर्णावभासी पूर्णहीहै ऐसा प्रतीत होता रहताहै।कोई एक पुरुष ऐसा होता है, जो पूर्ण होता हुआ भी धनश्रुत आदिसे सहित होता हुआ भी धनश्रुत
“चत्तारि कुंभा" त्याह-मना नीये प्रमाणे या२ ५४०२ ५५ ५ છે. (૧) કેઈ એક કુંભ એ હોય છે કે જે સમસ્ત અવયવોથી સંપન્ન હોય છે અથવા દહીં આદિથી પૂર્ણ હોય છે અને પૂર્ણાવભાસી પણ હોય છે એટલે કે દશકની દષ્ટિએ પણ તે પૂર્ણ જ લાગે છે. (૨) કેઈ એક કુંભ પૂર્ણ હોવા છતાં પણ તુચ્છાવભાસી હોય છે, એટલે કે તેમાં ભરેલું દ્રવ્ય કોઈ કારણે નજરે નહીં પડતું હોવાથી તે કુંભ ખાલી જ રહેવાને ભાસ થાય છે. એ જ પ્રમાણે બાકીના બે ભાંગા પણ સમજી લેવા.
“एवं चत्तारि पुरिसजाया "त्याह-2 प्रमाणे यार मारना પુરુષે કહ્યા છે–(૧) કેઈ પુરુષ એવા પ્રકારના હોય છે કે તેઓ ધનશ્રત આદિથી પૂર્ણ (સંપન્ન) હોય છે અને ધનકૃત આદિના વિનિયોગથી પૂર્ણ વલાસી-પૂર્ણ જ છે એવું દર્શકોને લાગે છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ એ હેય છે કે જે ધનશ્રત આદિથી પૂર્ણ હોવા છતાં પણ તુચ્છાવભાસી-ધનકૃત આદિથી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #414

३९८
स्थानाङ्गसूत्रे
तोऽपि केनापि प्रकारेण प्रसङ्गोचितप्रवृत्तेः पूर्णावभासी पूर्ण इवावभासत इत्येवं शीलो भवतीति तृतीयः ३ । तथा - एकस्तुच्छो धनश्रुतादिसहितो भवतीति धनश्रुतादिसहितत्वात् तुच्छावभासी - तुच्छ एवावभासत इत्येवं शीलो भवतीति चतुर्थः ४ ।
" चत्तारि कुंभा " इत्यादि - पुनः कुम्भाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - एकः कुम्भः पूर्णः - जलादिना भृतो भवति स पुनः पूर्णरूपं पूर्ण रूपं यस्य स तथा - अविकल संस्थानकः, यद्वा- पुण्यरूपः शोभनसंस्थानको भवतीति प्रथमः १, तथाएक: पूर्णेऽपि सन् तुच्छरूपः - हीनाऽऽकारो भवतीति द्वितीयः २ एवं शेषभङ्गद्वयं बोध्यम् ||४|
आदि से हीन की तरह प्रतीत होता है २ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो 'तुच्छ होने पर भी घनश्रत आदिसे रहित होने पर भी किसी प्रकार से प्रसङ्गोचित प्रवृत्तिसे पूर्णावभासी पूर्णकी तरह प्रतीत होता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो तुच्छ धन श्रुतादिसे रहित होता है और तुच्छावभासी तुच्छकी तरहही प्रतीत होता है ४
फिरभी - " चत्तारि कुंभा " इत्यादि-कुम्भ चार प्रकार के कहे गये हैं- जैसे- एक कुम्म ऐसा होता है जो जलादिसे भरा हुआ होता है और पूर्ण रूपवाला - अविकल संस्थानवाला होता है यद्वा- पुण्य रूपवाला शोभन-संस्थानवाला होता है १। एक कुम्भ ऐसा होता है-पूर्ण होता हुआ भी तुच्छरूपयाला-हीन आकारवाला होता है २ इसी प्रकार से शेष दो भंग भी समझ लेना चाहिये ४
રહિત જ હોય એવા લાગે છે. (૩) કેઇ એક પુરુષ ધનશ્રુત આદિથી રહિત હાવાને કારણે તુચ્છ હાય છે, પરન્તુ પ્રસ ગેાચિત પ્રવૃત્તિને કારણે પૂર્ણાવલાસી લાગે છે એટલે કે ધનશ્રુત આદિથી સપન્ન લાગે છે. (૪) કાઇ એક પુરુષ તુચ્છ ( ધનશ્રુત આદિથી રહિત ) àાય છે અને તુચ્છાવભાસી જ લાગે છે એટલે કે લેાકેા પણ તેને ધનશ્રુત આદિથી રહિત જ લાગે છે. " चत्तारि कुंभा " लनाथ प्रभा पशु यार प्रहार पडे छे -- (१) ફ્રાઈ એક કુલ જલાદિથી પણ પૂણુ હોય છે અને પૂર્ણ રૂપવાળા સંપૂર્ણ ( અવિકલ-અખંડિત ) સંસ્થાનવાળા હોય છે. અથવા પુણ્ય રૂપવાળા સુંદર આકારવાળા હોય છે. (૨) કોઈ એક કુંભ દહીં આદિથી પૂર્ણ હોવા છતાં પશુ તુચ્છ રૂપવાળા અસુંદર આકારવાળા હોય છે. એ જ પ્રમાણે ખાકીના બે ભાંગા પણ સમજી લેવા.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #415

सुघा टीका स्था०४३० ४ सू०२४ कुम्मदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ३९९
" एकामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-एयमेव-कुम्भयदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषो ज्ञानादिना पूर्णः सन् पूर्णरूपः पुण्यरूपो या भवति विशिष्टरजोहरणादिद्रव्यलिङ्गसम्पन्नत्यात्, स च सुसाधुरिति प्रथमः १ । तथा-एकः पूर्णः सन् राजादिकारणवशात् तुच्छरूप:स्यक्तलिङ्गो भवति सच साधुरेवेति द्वितीयः ३ । तथा-एकस्तुच्छो-ज्ञानादि विरहितोऽपि सन् पूर्णरूपः पुण्यरूपो वा भवति, साधुलिङ्गसम्पन्नत्यात, सच निद्वयादिरिति तृतीयः ३। तथा-एकस्तुच्छ:-ज्ञानादि रहितः सन् तुच्छरूप:द्रव्यलिङ्गरहितो भवति स च गृहस्थादिरिति चतुर्थः । ४ ।
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-इसी प्रकारसे पुरुष जात चार कहे गये हैं-इनमें कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो ज्ञाना. दिसे पूर्ण होता है और पूर्ण रूपयाला या पुण्यरूपवाला होता है, अर्थात् विशिष्ट रजोहरणादि रूप द्रव्यलिङ्गसे सम्पन्न होनेके कारण पुण्यरूपयाला होता है ऐसा वह पुरुष साधु होताहै १। तथा काई एक पुरुष ऐसा होता है जो पूर्ण होता है पर राजा आदिरूप कारणके वशसे तुच्छ रूप त्यक्त लिङ्ग-छोड़ दिया है लिङ्ग-येष जिसने ऐसा हो जाता है जो तुच्छ-ज्ञानादिसे रहित हुआ भी पूर्णरूप या साधुलिङ्गसे युक्त होनेसे पुण्यरूप होता है, ऐसा यह निवादि होता है ३ तथा-कोई एक ऐसा होता है जो तुच्छ-ज्ञानादिसे रहित होता है और तुच्छरूप-द्रव्यलिङ्गसे भी रहित होता है ऐसा यह गृहस्थ आदि होता है ४
एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " त्याह- ०८ प्रमाणे या२ प्रारना
કહ્યા છે–(૧) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે જ્ઞાનાદિથી સંપન્ન પણ હોય છે અને પૂર્ણ રૂપવાળો અથવા પુણ્ય રૂપવાળો હોય છે, એટલે કે રજોહરણ, મુખવામિકા આદિ રૂપ દ્રવ્યલિંગથી પણ સંપન્ન હોવાને કારણે પુણ્ય રૂપવાળ હોય છે. એવા પુરુષમાં સાધુને ગણાવી શકાય છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે જ્ઞાનાદિથી પૂર્ણ તે હોય છે પણ પુણ્યરૂપ હત નથીતુચ્છ રૂપ હોય છે. એટલે કે રાજાદિના ભયને કારણે જેણે પિતાના સાધુ વેષને પરિત્યાગ કર્યો છે એવા પુરુષને અહીં તુચ્છ રૂપવાળો કહ્યો છે. (૩) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે જ્ઞાનાદિથી રહિત હોવા છતાં પણ પૂર્ણરૂપ હોય છે અથવા સાધુના વેષથી યુક્ત હેવાને કારણે પુણ્ય રૂપ હોય છે. નિદ્વવાદિને આ પ્રકારમાં મૂકી શકાય છે. (૪) કોઈ એક પુરુષ તુરછ અને તુચ્છરૂપ હોય છે, એટલે કે જ્ઞાનાદિથી રહિત હોવાને કારણે તુચછ હોય છે અને દ્રવ્યલિંગ ( રજોહરણ આદિ સાધુની ઉપધિ) થી રહિત હેવાથી તુચ્છરૂપ હોય છે. ગૃહસ્થને આ પ્રકારમાં મૂકી શકાય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #416

४००
स्थानाङ्गसूत्रे _ 'चत्तारि कुंभा इत्यादि-पुनः कुम्भाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकः कश्चित् कुम्भः पूर्ण: जलादिना भृत सन् प्रियार्थः-प्रियशब्दस्य भावप्रधाननिर्देशत्या. स्त्रियत्वमर्थः, तेन मियत्वार्थः-प्रीत्यर्थो भवति स्वर्णादिमयत्यपूर्णत्वसारसम्पन्न त्वादिति प्रथमः । १। तथा-एकः पूर्णाऽपिम्पूर्णः सन्नपदलः-कुत्सितमृत्तिकादिद्रव्यनिर्मितः, यद्वा-अवदला=अबदल्यते-चिर्दीयत इत्यवदलः-स्वल्प पक्वतया सोऽसारो भवतीति द्वितीयः २ । तथा-एकस्तुच्छः कुम्भः प्रियार्थ:प्रीत्यर्थो भवति कनकादिमयत्वेन सारत्वादिति तृतीयः ।३। तथा-एक स्तुच्छोऽपि अपदलो भवतीति चतुर्थः । ४ । __ " एयामेय चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-एवमेव-कुम्भवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एक:-कश्चित् पुरुषो धनश्रुतादिमिः पूर्णः सन्
पुनश्च-" चत्तारि कुंभा" इत्यादि-कुंभ चार प्रकार के होते हैं जैसे-कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो पूर्ण होता है जलादिसे भरा होता है और प्रियायें होता है यहां प्रिय शब्द भावप्रधान निर्देशवाला है इसलिये वह प्रियत्वार्थ स्वर्णादिमय होनेसे और सारसंपन्न होनेसे प्रीतिके लिये होता है १ कोई एक कुंभ ऐसा होता है जो पूर्ण हुआ भी अपदल होता है-खराब मिट्टी आदिका बना हुआ होता है यहाअबदल होता है-स्वल्प पका हुआ होनेसे असार होता है २ कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो तुच्छ होता हुआ भी प्रियार्थ प्रीत्यर्थ होता है क्योंकि ऐसा घट सुवर्ण आदिका बना होनेसे सारवाला होता है ३ तथा कोई एक घट ऐसा होताहै जो तुच्छ होताहै और अबदल होता है। ___ " एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-इसी तरहसे पुरुषजात
"चत्तारि कुभा " त्याह-मन मा प्रमाणे ॥२ ४२ ५५ ५ છે–(૧) કેઈ એક કુંભ પૂર્ણ (જલાદિથી ભરેલી હોય છે અને પ્રિયાર્થ ( પ્રીતિજનક) હોય છે. એટલે કે સુવર્ણ આદિથી નિર્મિત હોવાથી અને સારસંપન્ન હોવાથી પ્રિય લાગે તે હોય છે. અહીં “પ્રિય” શબ્દ ભાવપ્રધાન નિદેશવાળે છે. (૨) કેઈ એક કુંભ પૂર્ણ હોવા છતાં પણ અપદલ હોય છે–ખરાબ માટી આદિમાંથી બનેલા હોય છે, અથવા અબદલ હોય છે એટલે કે પૂરેપૂરો પાકેલે નહીં હોવાથી અસાર હોય છે. (૩) કોઈ એક કુંભ પૂર્ણ નહીં હોવાને કારણે તુચ્છ હોય છે, પણ સુવર્ણ આદિને બનાવેલ હેવાને કારણે સારયુક્ત હેવાથી પ્રીતિજનક હોય છે. (૪) કોઈ એક કુંભ તુચ્છ પણ હોય છે અને અપદલ અથવા અવદલ પણ હોય છે.
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" त्यालि-मे ४ प्रभारी पुरुषाना ५॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #417

सुधाटीका स्था०४ उ०४ सू०२४ कुंभदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम ४०१ प्रियार्थः प्रियवचनदानादिभिः प्रीतिजनको भवतीति प्रथमः । १। तथा-एकः पुरुषः पूर्णोऽपि अपदलः परोपकारं प्रत्ययोग्यो भवतीति द्वितीयः। २। तथाएकस्तुच्छोऽपि-ज्ञानादिविहीनोऽपि पियार्थ:-प्रीत्यर्थो भवति परोपकारपरा. यणत्वादिति तृतीयः ।३। तथा-एकस्तुच्छोऽपि अपदलो भवतीति चतुर्थः ।४।
'तहेव चत्तारि कुंभा" इत्यादि-तथैव-पूर्ववदेव कुम्भाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एक:-कश्चित् कुम्भः पूर्णोऽपि जलादिना भृतः विष्यन्दतेस्रवति सच्छिद्रत्वादिति प्रथमः ।१। तथा-एकः पूर्णाऽपि नो विष्यन्दते-न स्रवति निश्छिद्रत्वात् इति द्वितीयः ।२। तथा-एकस्तुच्छ:-तुच्छ:-तुच्छजलादियुक्तो भवति, भी चार होते हैं-जैसे-कोई एक पुरुष ऐसा है जो धनश्रुत आदिसे पूर्ण होता है और प्रियार्थ प्रियवचन आदिसे प्रीतिजनक होता है १ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पूर्ण होता है पर वह परोपकारके प्रति अयोग्य होता है २ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो तुच्छ होता है ज्ञानादिसे हीन होता है फिर भी प्रीत्यर्थ परोपकारपरायण होता है ३ और कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो तुच्छ भी होता है और अपदल भी होता है परोपकारके प्रति अयोग होता है ४ __ "तहेव चत्तारि कुंभा" इत्यादि-पहिलेकी तरहसेही कुम्भ चार प्रकारके होते हैं-इनमें कोई एक कुम्भ ऐसा होता है पूर्ण-जलादिसे भरा होता है पर वह छिद्रसहित होनेसे चूताहै १ कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो जलादिसे भरा होताहै पर वह निश्छिद्र रहित होनेसे चूता नहीं है २ कोई एक घट ऐसा होता है जो तुच्छ थोडेसे जलादिसे भरा ચાર પ્રકાર કહ્યા છે (૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ધનશ્રત આદિથી પૂર્ણ હોય છે અને પ્રિયાર્થ પણ હોય છે એટલે કે પ્રિયવચન આદિને લીધે પ્રીતિજનક પણ હોય છે. (૨) કેઈ એક પુરુષ ધનશ્રત આદિથી પૂણ હોય છે પણ પરોપકારી નહીં હોવાથી પ્રિયાર્થી હોતું નથી. (૩) કે એક પુરુષ ધન આદિથી પૂર્ણ હોતું નથી પણ પ્રીત્યર્થ–પરોપકાર પરાયણ હોય છે. (૪) કોઈ એક પુરુષ તુચ્છ (જ્ઞાનાદિથી રહિત) પણ હોય છે અને અપદલ (પરોપકારી વૃત્તિથી રહિત) પણ હોય છે.
“ तहेव चत्तारि कुभा ” त्याहि-मना ॥ प्रमाणे या२ १२ પણ પડે છે–(૧) કોઈ એક કુંભ જલાદિથી પૂર્ણ હોય છે પણ તેમાં છિદ્ર પડેલું હોવાથી તેમાંથી પાણી જલાદિ ઝમતું હોય છે. (૨) કેઈ એક કુંભ જલાદિથી પૂર્ણ હોય છે અને છિદ્રરહિત હોય છે તેથી તેમાંથી પાણી ટપકતું નથી. (૩) કેઈ એક કુંભ તુચ્છ-છેડા જલાદિથી ભરેલું હોય છે, છતાં છેદયુક્ત स्था०-५१
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #418

४०२
स्थानानसूने स एव विष्यन्दते-स्रवतीति तृतीयः ।३। तथा-एकस्तुच्छः न विष्यन्दते-न स्रवतीति चतुर्थः ।। ___ " एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-एवमेव-कुम्भवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषः पूर्णः सन् विष्यन्दते-धनं यद्वाश्रुतं ददातीति प्रथमः १ तथा-एकः पूर्णोऽपि-धनश्रुत-सम्पन्नोऽपि नो विष्यन्दते-धनं श्रुतं वा न ददातीति द्वितीयः ।२। तथा-एकस्तुच्छोऽपि अल्पधनश्रुतोऽपि विष्यन्दते- धनं श्रुतं वा ददातीति तृतीयः।३। तथा-एकस्तुच्छः सन् धनं श्रुतं वा न विष्यन्दते न ददातीति चतुर्थः ।४।। हुआ होता है फिर भी वह चूता है ३ और कोई घट ऐसा होता है जो
तुच्छ-थोडेसे जलादिसे भरे होने पर चुना नहीं है ४ ____ " एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-इसी तरह से पुरुष जात भी चार कहे गये हैं-जैसे-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो पूर्ण होता है और धनको या श्रुतको दूसरोंके लिये होता है-धनश्रुत आदिसे संपन्न होता है फिर भी दूसरोंके लिये धन या श्रुत नहीं होता है २ कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो तुच्छ-अल्प धन तथा श्रुतवाला होता है फिर भी दूसरोंकी भलाई के लिये धन या श्रुतको देता है ३ तथा कोई एक पुरुष ऐसा है जो तुच्छ होता है और अपने धन या श्रुतको दूसरों के लिये नहीं देता है ४ હેવાથી તેમાંથી પાણી ટપકતું હોય છે. (૪) કોઈ એક કુંભ એ હોય છે કે જે ચેડા પાણીથી ભરેલ હોય છે પણું છેદ વિનાને હોય છે, તેથી તેમાંથી પાણી ટપકતું નથી.
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " त्या-2 प्रमाण पुरुषांना या ચાર પ્રકાર કહ્યા છે– (૧) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે ધનશ્રત આદિથી પૂણ હોય છે અને તેના ધન, જ્ઞાન આદિને અન્યના હિત માટે ઉપયોગ કરે છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ ધનાદિથી પૂર્ણ હોય છે પણ અન્યના હિતને માટે તેના તે ધન આદિને ઉપયોગ કરતા નથી. (૩) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે તુચ્છ હોય છે. અલ્પ ધન કે શ્રુતવાળો હોય છે, પણ અન્યના ડિતને માટે તેને ઉપયોગ કરે છે. (૪) કોઈ એક પુરુષ અ૫ ધન, શ્રત આદિથી સંપન્ન હોવાને કારણે તુચ્છ હોય છે અને તે ધનાદિને અન્યના હિતને માટે ઉપયોગ કરનારા હેત નથી.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #419

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू०२४ कुंभदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ४०३ __ " तहेव चत्तारि कुंभा" इत्यादि-तथैव-कुम्भाः पुनश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः तद्यया-भिन्नः-स्फुटितः १, तथा-जर्जरितः-राजीयुक्तः २, तथा-परिस्रावीक्षरणशीलोऽसम्यक्पक्वत्वात् ३, तथा-अपरित्रावी-अक्षरणशीलः सुपक्वत्वेन दृढत्वादिति ।
" एवामेव चउबिहे चरित्ते" इत्याद- एवमेव-कुम्भवदेव चारित्रं चतुर्विधं प्रज्ञप्तम् , तपथा-भिन्न-खण्डितं मूलप्रायश्चित्ताऽऽपत्या १, यावत्पदेन 'जर्जरितं, परिस्रावि ' इत्युभयं ग्राह्यम् , तत्र जर्जरितं-छेदादि प्राप्त्या २, ____ " तहेव चत्तारि कुम्भा" इत्यादि-पहिलेकी तरहसेही कुम्भ चार प्रकारके कहे गये हैं-जैसे-कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो भिन्न फूटा होता है १ कोई एक ऐसा होता है जो जर्जरित राजीयुक्त ( लाख आदिसे ) चिपकाकर ठीक होता है, बहुत पुराना होता है २ कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो परिस्रावी होता है, अच्छी तरहसे पका हुआ न होनेसे क्षरणशील होता है ३ तथा कोई एक घट ऐसा होता है जो अपरिस्रावी-अच्छी तरहसे पका हुआ होनेसे मजबूतीके कारण क्षरणशील नहीं होता है ४ ।। ___ " एवामेव चउब्विहे चरित्ते" इत्यादि-इसी तरहसे चारित्र भी चार प्रकारका होता है-इनमें कोई एक चारित्र ऐसा होताहै, भिन्न होता है मूल प्रायश्चित्तकी प्राप्तिसे खण्डित होताहै १। यहां यावत्पदसे-"जजेरित और परिस्रावी" इन दो पदोंका ग्रहण हुआ है । तथा कोई एक चारित्र ऐसा होता है जो छेदादि प्राप्तिसे जर्जरित होता है २। कोई एक
" तहेव चत्तारि कुंभा" त्याह-मेल प्रमाणे मना मा यार ४२ પણ કહ્યા છે–(૧) કઈ એક કુંભ એ હોય છે કે ફૂટેલે હોય છે. (૨) કેઇ એક કુંભ એ જર્જરિત અને પુરાણે થઈ ગયે હેાય છે કે તેને સ્થળે સ્થળે લાપી, લાખ આદિ વડે સાંધીને ઉપયોગમાં લેવા ગ્ય કર્યો હોય છે. (૩) કેઈ એક કુંભ પરિસ્ત્રાવી હોય છે એટલે કે બરાબર પકવેલ ન હોવાથી તેમાંથી પાણી ઝમતું હોય છે. (૪) કેઈ એક કુંભ અપરિસ્ત્રાવી હોય છે એટલે કે સારી રીતે પકવેલ અને રીઢ હેવાથી તેમાંથી પાણી ઝમતું નથી.
“ एवामेव चउविहे चरित्ते" .या- " प्रमाणे यारित्र ५५ यार પ્રકારનું હોય છે. (૧) ભગ્ન ઘડા જેવું-કેઈ ચારિત્ર એવું હોય છે કે જે ભિન્ન થાય છે-મૂળ પ્રાયશ્ચિત્તની પ્રાપ્તિથી ખંડિત થાય છે. (૨) કેઈ એક ચારિત્ર
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #420

335
५०१
स्थानाङ्गसूत्रे परिस्रावि-सूक्ष्मातिचारत्वेन ३, तथा-अपरिस्रावि-क्षरणरहितं निरतिचारतयेति ४ । इह पुरुषाधिकारेऽपि पुरुषस्य चारित्ररूपधर्मपतिपादनं धर्म-धर्मिणोः कश्चिदभेदाभ्युपगमात् । ___" चत्तारि कुंभा" इत्यादि-पुनः कुम्भाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाएको कुम्भो मधुकुम्भःमधुन आधारभूतः कुम्भो मधुकुम्भ:-मधुपूर्णः सन् मधुपिधानः मध्वेव पिधानमाच्छादनं यस्य स तथा-मधुभृतपात्रपिधानो वा भवतीति प्रथमः । १ । तथा-एकः कुम्भो मधुकुम्भः सन् विषपिहितो भवतीति द्वितीया । २ । तथा-एको विषकुम्भो मधुपिधानो भवतीति तृतीयः ३। तथा-एको विषकुम्भः सन् विषपिधानो भवतीति चतुर्थः ४।। चारित्र ऐसा होता है सूक्ष्म अतिचारसे परिस्रावी होताहै ३। और कोई एक चारित्र ऐसा होता है जो अपरिस्रावी निरतिचारवाला होनेसे परिस्रावी नहीं होता है ४। यहां पुरुषाधिकारमें भी पुरुषके चारित्ररूप धर्मका जो प्रतिपादन किया गया है वह धर्म और धर्मी में कथंचित् अभेद है इस मान्यताको लेकर किया गया है
"चत्तारि कुंभा" इत्यादि-पुनश्च-कुम्भ चार प्रकारके कहे गये हैं -जैसे-कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो मधुका आधारभूत होनेसे मधुकुम्भ हो जाताहै और उसका ढक्कन भी मधुका-शहद ही होताहै-अथवा मधुसे भरा हुआ पात्र उसका ढक्कन होताहै १। कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो मधुकुम्भ होता हुआ भी विषके ढक्कनसे ढका हुआ होता है २। कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो विषसे भरा हुआ એવું હોય છે કે જે છેદાદિની પ્રાપ્તિથી જર્જરિત થાય છે. (૩) કેઈ એક ચારિત્ર એવું હોય છે કે જે સૂક્ષ્મ અતિચાર વડે પરિસાવી હોય છે. (૪) કેઈ એક ચારિત્ર અપરિસ્ત્રાવી હોય છે એટલે કે નિરતિચારવાળું હોવાથી પરિસ્ત્રાવી હેતું નથી. અહીં પુરુષને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, છતાં પણ અહીં ચારિત્ર રૂપ ધર્મનું જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે ધર્મ અને ધર્મમાં અભેદ માનીને કરવામાં આવ્યું છે, એમ સમજવું.
"चत्तारि कुंभा " त्याहि-माना नीचे प्रमाणे यार ४१२ ५५ ५ છે–(૧) કેઈ એક કુંભ એ હોય છે કે જેમાં મધ ભરવામાં આવતું હેવાથી તેને મધુકુંભ કહેવામાં આવે છે, અને તેનું ઢાંકણું પણ મધુનું જ હોય છે એટલે કે મધથી ભરેલું પાત્ર તેને ઢાંકણું રૂપ હોય છે. (૨) કઈ એક કુંભમાં મધ ભરેલું હોય છે પણ તેના ઢાંકણ રૂપે વિષથી ભરેલું પાત્ર મૂકેલું હોય છે. (૩) કેઈ એક કુંભ એ હોય છે કે જે વિષથી પૂર્ણ હોય
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #421

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०२४ कुंभदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ४०५ ___ " एवामेव चत्तारि पुरिसजाया” इत्यादि - एवमेव-उक्तकुम्भवदेव पुरुषजातानि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-मधुकुम्भो नामैको मधुपिधानः १, मधुकुम्भो नामैको विषपिधानः २, विषकुम्भो नामैको मधुपिधानः ३, विषकुम्भो नामैको विषपिधानः ४ । एतद्भङ्गचतुष्टयस्यार्थ गाथाचतुष्टयेन विशदयति" हिययमपाव " मित्यादि, आसां मूलोक्तानां चतसृणां गाथानां व्याख्या सुगमा ॥सू० २४॥ होताहै, और मधुके पिधान-ढक्कनवाला होताहै ३। तथा कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो विषसेही भरा रहता है और विषकेही ढक्कनवाला होता है ४
" एवामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-इसी तरहसे पुरुषजात भी चार कहे गये हैं-जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होताहै, जो मधुकुम्भके जैसा होता है, और मधुपिधान-ढक्कनवाला होता है । कोई एक पुरुष ऐसा होताहै-जो मधुकुम्भ जैसा होता हुआ भी विष पिधानवाला होता है । कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो विषकुम्भ जैसा होता हुआ भी मधुपिधानवाला होता है । और कोई एक पुरुष ऐसा होताहै, जो विष. कुम्भ जैसा होता है और विषपिधानवाला होता है इन चार भङ्गोंका अर्थ 'हिययमपावमकलुसं' इन गाथाओं द्वारा इस प्रकारसे विशद किया गया है-जिस पुरुषका हृदय पापरहीत और कलुषताहीन होताहै, और जिता जिसकी मधुरभाषिणी होती है वह पुरुष मधु पिधानवाले मधु. कुम्भके जैसा कहा गया है १ हिययमपावमकलुस जीहावि इत्यादि जिसका हृदय पापविहीन और कलुषताहीन होताहै परन्तु जिहाजिसकी कटुकभाषिणी होतीहै वह विषपिधानवाले मधुकुम्भके जैसा कहा छ, पण भषयी पात्र तना ५२ dise! ३५ २डे डाय छे. (४) એક કુંભ વિષથી ભરેલું હોય છે, અને તેનું ઢાંકણું પણ વિષપૂર્ણ પાત્ર જ હોય છે.
"एवामेव चत्तारि पुरिसजाया " त्याह-मे प्रमाणे पुरुषांना ५५ ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. (૧) કોઈ એક પુરુષ મધુકુંભ સમાન હોય છે અને મધુપિધાન (મધુયુત ઢાંકણાવાળા) વાળ હોય છે. જે પુરુષનું હદય પાપહીને અને કલુષતાહીન હોય છે અને જેની જીભ મધુરભાષિણી હોય છે એવા પુરુષને મધુપિધાનયુક્ત મધુકુંભ સમાન ગણવામાં આવે છે.
(૨) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે મધુકુંભ સમાન હોવા છતાં પણ વિષપિધાનવાળો હોય છે. જે માણસનું હૃદય પાપહીન અને કલુષતાહીન હોય છે, પણ જેની વાણી કડવી અથવા અપ્રિય લાગે છે એવા પુરુષને વિષપિ ધાનવાળે મધુકુંભ સમાન કહ્યો છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #422

४०६
स्थानाङ्गसूत्रे पूर्व विषकुम्भो विषपिधानः पुरुष उक्तः सचोपसर्गकारीति उपसर्गानिरूपयितुमाह
मूलम् -चउबिहा उवसग्गा पण्णत्ता, तं जहा--दिवा १, माणुसा २, तिरिक्खजोणिया ३, आयसंचेयणिज्जा ४॥
दिवा उवसग्गा चउबिहा एण्णत्ता, तं जहा--हासा १ पाओसा २, वमिंसा ३, पुढोवेमाया ४॥
माणुस्सा उसग्गा चउबिहा पण्णत्ता, तं जहा-हासा १, पाओसा २, वीमंसा ३, कुसीलपडिसेवणया ४॥
तिरिक्खजोणिया उवसग्गा चउबिहा पण्णत्ता, तं जहाभाया १, पाओसा २,आहारहेउया३, अवच्चलेणसारक्खणया।
आयसंचेणिजा उवसग्गा चउव्विहा पण्णत्ता, तं जहाघणया, १, पवडणया २, थंभणया ३, लेसणया ४। ॥सू०२५॥
चतुर्विधा उपसर्गाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-दिव्याः १, मानुषाः २, तर्यग्योनिकाः ३, आत्मसंचेतनीयाः ४। (१)
दिव्या उपसर्गाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा हासाः१, पाद्वेषाः २, वैमाः ३, पृथग्विमात्राः ४। (२)। गया है । जं हिययं इत्यादि, जिसका हृदय कलुषतासे भरा होता है, परन्तु जो मीठा बोलता है ऐसा वह पुरुष विषकुम्भके जैसा मधुपिधानवाला कहा गयाहै ३। जं हिययकलुसमयं इ. तथा-जिसका हृदय कलुषतासे भरा होताहै, और जीभ भी जिसकी कटुकभाषिणी होतीहै ऐसा, वह पुरुष विष पिधानवाले विषकुम्भके जैसा कहा गयाहै४॥मू०२४॥
(૩) કેઈ એક પુરુષ વિષકુંભ સમાન હોય છે, પણ મધુપિધાનવાળો હોય છે. જે માણસનું હૃદય કલુષતાથી પૂર્ણ હોય છે પણ જેની વાણી મીઠી હોય છે એવા પુરુષને મધુપિધાનવાળા વિષકુંભ સમાન કહ્યો છે.
(૪) કેઈ એક પુરુષ વિષકુંભ સમાન હોય છે અને વિષપિધાનવાળે હોય છે. એટલે કે જેનું હૃદય પણ કલુષતાથી ભરેલું હોય છે અને જેની જીભ પણ કડવી વાણું બોલનારી હોય છે એવા પુરુષને વિષપિધાનવાળા વિષકુંભ સમાન કહેવામાં આવ્યું છે કે સૂટ ૧૪ છે
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #423

सुधा टीका स्था० उ०४ सू०२५ उपसर्गस्वरूपनिरूपणम्
०७ मानुषा उपसर्गाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा हासाः १, प्राद्वेषाः २, वैमर्शाः ३, कुशीलप्रतिसेवनकाः ४॥
तिर्यग्योनिका उपसर्गाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-भायाः १, प्राद्वेषाः २, आहारहेतुकाः ३, अपत्यलयनसंरक्षणकाः ४) ____ आत्मसंचेतनीया उपसर्गाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-घट्टनकाः १, प्रपतनकाः २, स्तम्भनकाः ३, श्लेषणकाः ४ ॥ सू० २५ ॥
टीका-" चउबिहा उत्सग्गा" इत्यादि---उपसर्जनानि-उपसर्गाःयद्वा-उपसृज्यते-धर्मात् प्रन्याव्यते जीव एभिरित्युपसर्गाः उपद्रवविशेषाः, ते च कर्तृभेदाच्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, आह च"उसज्जणमुवसग्गो जेग जो य उवसिज्जए जम्हा ।
सो दिव्वमणुय-तेरिच्छ आयसंवेगणाभेश्रो ॥१॥ छाया-उपसर्जनमुपसर्गः येन यतश्चोपसृज्यते यस्मात् ।
स दिव्य-मानुज-तैरश्वा-ऽऽत्म संवेदनाभेद ॥ १ ॥ इति, तद्यथा-दिव्याः-देवसम्बन्धिनः १, तथा-मानुषाः-ममुष्यसम्बन्धिनः २, 'चउव्विहा उवसग्गा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र २५॥ टीकार्थ-उपसर्ग चार प्रकारके कहे गयेहैं जैसे-दिव्य १ मानुष २ तिर्यग्योनिक ३ और आत्मसंचेतनीय ४ जीव जिनके द्वारा श्रुतचारित्ररूप धर्मसे चलायमान कर दिया जाताहै, वे उपसर्ग हैं। ये उपसर्ग उपद्रवविशेषरूप होते हैं, यहां कर्ताके भेदसे इन्हें चार प्रकारका कहा गया है उक्त च-" उसज्जणमुवसग्गो" इत्यादि-इसका अर्थ स्पष्ट है। जो उपसर्ग देवों द्वारा किया जाता है वह दिव्य उपसर्ग है १ मनुष्यों द्वारा जो उपसर्ग किया जाता है वह मानुष उपसर्ग है २ जो उपसर्ग तिर्यश्च जीवों द्वारा किया जाता है वह तिर्यश्च संबन्धी उपसर्ग
" चउव्विहा उबसग्गा पण्णत्ता" प्रत्याहि
थ-S५सना या२ ४२ ४६॥ छ-(१) हिव्य-हेपत, (२) मानुषी-मनुष्यइत, (3) तिर्थयानि (तिय य इत) (४) मात्भ सत्यतनीय (१त) જીવ જેના દ્વારા શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મમાંથી ચલાયમાન કરાય છે તેને ઉપસર્ગ ઉપદ્રવ વિશેષ રૂપ હોય છે. અહીં કર્તાના ભેદની અપેક્ષાએ તેમના ચાર ४२ ४छ. ५ छ :-" " उपसज्जणमुवसग्गो” त्याहि तना અર્થ સ્પષ્ટ છે. જે ઉપસર્ગ દેવના દ્વારા કરવામાં આવે છે, તેને દિવ્ય ઉપ સર્ગ કહે છે. જે ઉપગ મનુષ્ય દ્વારા કરવામાં આવે છે તેને માનુષી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #424

५०८
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-तैर्यग्योनिका:-तिर्यक्सम्बन्धिनः३, तथा-आत्मसंचेतनीयाः-आत्मना स्वेन संचेत्यन्ते-क्रियन्त इत्यात्मसंचेतनीयाः आत्मसम्बन्धिनः ।।
तत्र-'दिव्वा उत्सग्गा' इत्यादि-दिव्या उपसर्गाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हासाः-हासेन-हास्येन निव्रता हासाः, यद्वा-हासाद्भवा हामाः १, तथा-प्राद्वेषा:-प्रद्वेषो-विप्रियम् , तस्माद्भत्राः २, तथा-चैमर्शा:-विमो विचारः धैर्यपरीक्षारूपः, तस्माद्भवाः-वैमर्शाः३, तथा-पृथग्विमात्रा:-पृथग्-भिन्ना मात्रा हासादिवस्तुलक्षणा येथूपसर्गेषु ते पृथग्विमात्राः ४।।
तत्र-हासा उपसर्गाः प्रसिद्धाः १, प्राद्वेषा-यथा-सङ्गमको देवो भगवतो महावीरस्योपसर्गानकार्षीत् २, वैमर्शा यथा-क्वचिद् व्यन्तरायतने स्वकर्मनिर्ज है ३ और जो उपसर्ग स्वयं से किया जाता है वह आत्मसंचेतनीय उपसर्ग है४। इनमें जो दिव्य उपसर्ग है वे चार प्रकारके कहे गये हैं जैसेहास १ प्रादेष २ वैमर्श ३ और पृथग्विमात्र ४ जो उपसर्ग हास्यसे निर्वर्तित होते हैं-वे अथवा जो हास्य के द्वारा उत्पन्न होते हैं वे उपसर्ग हास हैं । जो उपसर्ग प्रवेषसे - उत्पन्न होते हैं वे प्राद्वेष उपसर्ग हैं २। जो उपसर्ग धैर्य परीक्षा करनेरूप विचारसे उत्पन्न होते हैं-किये जातेहैं-वे वैमर्श उपसर्गहैं। तथा-जिन उपसर्गों में हासादि रूप मात्रा अलग २ रहती है वे पृथग्विमात्रा उपसर्ग हैं ४ इनमें जो हास उपसर्ग है वह तो प्रसिद्धही है। प्राद्वेष उपसर्ग ऐसे होते हैं कि जैसे-उपसर्ग संगमदेवने भगवान महावीर पर किये थे वैमर्श उपसर्ग ऐसे होते हैं कि जैसे-कोई मुनि किसी व्यन्तरके स्थान पर ઉપદ્રવ-ઉપસર્ગ કહે છે જે ઉપસર્ગ તિય"ચ જીવો દ્વારા કરવામાં આવે છે તેને તિર્યંચ સંબંધી ઉપસર્ગ કહે છે. જે ઉપસર્ગઃ પિતાના દ્વારા જ કરવામાં આવે છે તેને આત્મસંચેતનીય ઉપસર્ગ કહે છે
हव्य साना नीचे प्रमाणे यार २ ४ा छ-(१) हास, (२) પ્રાષ, (૩) વૈમર્શ અને (૪) પૃથષ્યિમાત્ર. જે ઉપસર્ગ હાસ્ય વડે નિર્વર્તિત હોય છે તેમને અથવા હાસ્ય દ્વારા જે ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થાય છે તેમને હાસસગ કહે છે. જે ઉપસર્ગ પ્રષ દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે તેમને પ્રાદ્ધષ ઉપસર્ગ કહે છે. જે ઉપસર્ગ વૈર્યની કસોટી કરવા માટે કરાય છે તે ઉપસર્ગને વમર્શ ઉપસર્ગ કહે છે.
જે ઉપસર્ગમાં ઉપહાસ આદિ રૂપ માત્રા અલગ અલગ રહે છે તેને પૃથષ્યિમાત્રા ઉપસર્ગ કહે છે. “હાસ ઉપસર્ગ ) તે જાણીતું હોવાથી તેનું વધુ સ્પષ્ટીકરણ અહીં કર્યું નથી. સંગમ દેવે ભગવાન મહાવીર પર જે ઉપસર્ગો કર્યા હતા તેમને પ્રાધેષ ઉપસર્ગો કહી શકાય. વૈમશઃ ઉપસર્ગનું સ્વરૂપ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #425

सुधा टीका स्था० ४ उ०४० २५ उपसर्गस्वरूपनिरूपणम् ०९ रार्थं कश्चिन्मुनिः कायोत्सर्ग कृत्वा स्थितः, तदनन्तरं व्यन्तरो देवस्तस्य देवता कीदृशोऽयमिति विचारादुपसर्गानकरोदिति ३॥
पृथग्विमात्रा यथा-सङ्गमक एव देवो हासेनोपसर्गान् कृत्वा प्रद्वेषेण चकार, पुनर्विमर्षेण कृत्वा प्रद्वेषेण कृतवानिति ।४। इत्युपसर्गचतुष्टयोदाहरणानि ॥ ___" माणुस्सा उवसग्गा" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरं-मानुषा हासा उपसर्गा यथा-वेश्यापुत्री क्षुल्लकस्योपसर्ग कृतवती, ततः क्षुल्लको वेश्यादुहितरं दण्डेन ताडयामास, विवादे प्रवृत्ते च राज्ञः पार्श्वे श्रीगृहदृष्टान्तोऽऽमुना साधुना निवेदित इति १ अपने कर्मों की निजराके लिये कायोत्सर्ग करके बैठ गया, और उसके बाद वहाँका व्यन्तरदेव "यह कैसा धैर्यशाली है" इस बातकी परीक्षाके विचारसे उस पर उपसर्ग करें, तो ऐसे उपसर्ग वैमर्श उपसर्ग कहलाते हैं। पृथग्विमात्रा उपसर्ग ऐसे होते हैं जैसे संगमदेवहीने पहिले हाससे उपसर्गो को किया, फिर उन्हे प्रद्वेषसे करना शुरू करदिया, पुनः विमर्शसे उपसर्गों करके फिर उसने उन्हें प्रदेषसे करना शुरू कर दिया। इस प्रकारसे किये गये ये उपसर्ग पृथग्विमात्र उपसर्ग हैं ये चार उपसर्ग के दृष्टान्त हैं। ममुय सम्बन्धी उपसर्ग भी इसी तरह से चार प्रकारसे है-हास, प्राद्वेष, वैमर्श और कुशीलप्रतिसेवनक । इनमें जो मानुष सम्बन्धी हास उपसर्ग हैं वे इस प्रकारके होते हैं, जैसे वेश्याकी पुत्रीने किसी क्षुल्लकके આ પ્રકારનું છે. ધારે છે કે ઈ મુનિ પિતાના કર્મોની નિજ રા કરવા માટે કોઈ વ્યન્તરના સ્થાનમાં કાર્યોત્સર્ગ કરીને બેસી જાય છે. ત્યારબાદ તેના પૈયની કસોટી કરવા માટે વ્યક્તર દેવ જુદી જુદી રીતે હેરાન કરીને ચલાયમાન કરવાને પ્રયત્ન કરે છે. આ પ્રકારે તે મુનિને જે ઉપસર્ગો સહન કરવા પડે છે, તે ઉપસર્ગોને વૈમશ ઉપસર્ગો કહે છે. પૃથષ્યિમાત્રા ઉપસર્ગનું સ્વરૂપ આ प्रतुंडाय छ
સંગમ દેવે પહેલાં પાસ દ્વારા મહાવીર પ્રભુને પરેશાન કર્યા, ત્યારબાદ પ્રàષથી ઉપસર્ગ કર્યો, ત્યારબાદ વિમર્શથી ઉપસર્ગો કર્યા વળી પ્રદ્વેષથી કરવા શરૂ કર્યા. આ પ્રકારે જે ઉપસર્ગો કરવામાં આવે છે તેમને પૃથગ્વિમાત્ર ઉપસર્ગ કહે છે. આ પ્રકારના ચારે પ્રકારના દૈવી ઉપસર્ગોના દષ્ટાન્તો અહીં આપવામાં આવ્યા છે.
मनुष्यकृत ५सान ५Y A प्रमाणे यार २ छ-(१) पास, (२) प्रादेष, (3) वैभश मने (४) शीर प्रतिसेवन.
હાસ ઉપસનું દષ્ટાન્ત–કઈ વેશ્યાની પુત્રીએ કઈ ક્ષુલ્લક ઉપર ઉપ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #426

स्थानाङ्गसूत्रे तथा प्राद्वेषा उपसर्गा यथा-सोमिलाख्यब्राह्मणेन गजसुकुमारो व्यपरोपित इति २।
तथा-वैमा यथा-चाणक्यप्रेरितश्चन्द्रगुप्तनृपो धर्म परीक्षितुं सर्वमतानुयायिसाधून अन्तःपुरे प्रवेश्य तद्द्वारा धर्ममाख्यापयामास अन्यांश्च क्षोभयामास परन्तु जैनमुनीन् क्षोभयितुं नाशक्नोत् इति ।३।
तथा-कुशीलपतिसेवनता-कुशीलस्य प्रतिसेवनं येषु ते कुशीलप्रतिसेवनका उपसर्गाः,-व्यधिकरणो बहुव्रीहिः, यथा-कश्चित्साधुः सायंकाले प्रवासगतस्य कस्पचिदीर्थ्यालोनरस्य गृहे वासार्थ प्रविष्टः, तालुस्त्रीचतुष्टयेन समर्पिताऽऽचा. सोऽसौ साधुनिशि प्रत्येकं चतुरोऽपि पहरानुपसर्गितो न च क्षोभं प्राप्त इति, ४। उपर उपसर्गकिया,तब उस क्षुल्लकने उसे दण्डेसे ताडित किया।विवाद बढ जाने पर राजाके पास क्षुल्लकने श्रीगृहका दृष्टान्त कहा १। प्रादेष उपसर्ग इस प्रकारके हैं जैसे-सोमिल्ल ब्राह्मणने गज सुकुमारको मार दिया २। वैमर्श उपसर्ग इस प्रकारसे हैं जैसे-चाणक्यसे प्रेरित हुए चन्द्रगुप्त राजाने धर्मकी परीक्षा करने के लिये सर्व मतके अनुयायी साधुओंको अन्तःपुरमें प्रवेश कराया-बुलाया और प्रवेश कराकर फिर उनसे धर्मका उपदेश कहलवाया तथा बाद में कितनेक साधुओंको उसने क्षुभित कराया। परन्तु वह जैन साधुओंको क्षुभित कराने में समर्थ नहीं हो सका । जिनमें कुशीलका प्रतिसेवन होता है वे कुशीलप्रतिसेवनक उपसर्ग हैं। ये इस प्रकारके होते हैं जैसे-कोई साधु सायंकालके समय किसी प्रवासगत ईर्ष्यालु व्यक्तिके घर पर ठहरनेके अभिप्रायसे घुस गया સગ કર્યો. ત્યારે તે ક્ષુલ્લકે તેને લાકડી વડે મારી. તેથી મેટે ઝગડો થયે અને રાજા પાસે ફરિયાદ કરાઈ. ત્યારે ક્ષુલ્લકે રાજાની સમક્ષ શ્રીગૃહનું દૃષ્ટાન્ત કહ્યું.
પ્રાધેષ ઉપસર્ગ–મિલ બ્રાહ્મણે જે પ્રકારના ઉપસર્ગ વડે ગજસુકુ મારને મારી નાખે, તે પ્રકારના ઉપસર્ગને પ્રાષ ઉપસર્ગ કહે છે.
વૈમર્શ ઉપસર્ગનું દાન્ત–ચાણક્યની પ્રેરણાથી એક વખત ચન્દ્રગુપ્ત સર્વમતના અનુયાયીઓની કસોટી કરી. તેણે તેમને પોતાના અંતઃપુરમાં
લાવ્યા. ત્યારબાદ તેમની પાસે ધર્મોપદેશ અપાવ્યું. ત્યારબાદ તેણે કેટલાક સાધુઓને સુભિત કરાવ્યાં. પણ જૈન સાધુઓને મુભિત કરાવવાને તે સમર્થ થશે નહીં. જે ઉપસર્ગો દ્વારા સંયમી આત્માને કુશીલ પ્રતિસેવી બનાવવાને પ્રયત્ન કરાય છે, તે ઉપર્ગોને કુશીલ પ્રતિસેવનક ઉપસર્ગો કહે છે જેમકે કોઈ એક સાધુ સાયંકાળે કે એક ગામમાં આવી પહોંચ્યા અને કેાઈ એક બહારગામ ગયેલા ઈર્ષ્યાળુ પુરુષના ઘરમાં તેમણે આશ્રય લીધે. તે ઘર માલિકને ચાર સ્ત્રીઓ હતી.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #427

सुघा टोका स्था०४३०४००२५ उपसर्गस्वरूपनिरूपणम्
तथा-" तिरिक्खजोणिया उवसग्गा" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरं-भाया:भयाज्जाता भाया उपसर्गाः, ते चोपसर्गाः श्वादिदशनभयजन्याः १, तथाप्राद्वेषा यथा-चण्डकौशिकाख्यसर्पकृतो महावीरमभोर्दशनोपसर्गः इत्यादिरूपाः २। तथा-आहारहेतुका:-आहारो-भक्षणमेव हेतुः-कारणं यत्र ते आहारहेतुका उपसर्गाः ते च सिंहादिहिंस्र जन्तुकृताः ३, तथा-अपत्यलयनसंरक्षणकाः-अपत्यस्यईयोलुकी चार स्त्रियां थी, सो उन्होंने उसे ठहरनेके लिये जगह दे दी सो वह वहां ठहर गया। परन्तु उक चारों स्त्रियोंने उस पर रात भर उपसर्ग किये परन्तु यह क्षोभको प्राप्त नहीं हुआ ४।
"तिरिक्खजोणिया उवसग्गा" तिर्यञ्चों द्वारा कृत उपसर्ग चार प्रकारके होते हैं जैसे भाय १ प्रावेष २ आहारहेतुक ३ और अपत्यल. यनसंरक्षणक ४ जो उपसर्ग भयसे उत्पन्न होते हैं वे भाय उपसर्ग हैं । ऐसे ये उपसर्ग कुत्ता आदिके द्वारा काट खानेके भय से उत्पन्न होते हैं १ । प्रादेष उपसर्ग वे हैं जो प्रद्वेषसे उत्पन्न होते हैं जैसे-चण्डकौशिक सर्पने महावीर प्रभुको काटखानेसे किये हैं इत्यादि । जिन उपसर्गों के होनेमें आहारही हेतु होता है, ऐसे वे उपसर्ग आहार हेतुक होते हैं जैसे-आहारके निमित्त सिंहादि हिंसक जन्तु करते हैं । जिन उपसर्गों में अपत्य-संतानका और लयन-स्थानका संरक्षण करना कारण होताहै તેમણે તેને ઘરને અમુક ભાગ ઉતરવા માટે આપે તે સાધુ તે ભાગમાં ઉતર્યો. તે ચારે સ્ત્રિઓ તે સાધુને ચારિત્રભ્રષ્ટ કરવા માટે આખી રાત ઉપસર્ગ કરતી રહી. છતાં તે સાધુ ચલાયમાન થયા નહીં. આ પ્રકારના ઉપસર્ગને કુશીલ પ્રતિસેવનક ઉપસર્ગો કહે છે.
“तिरिक्खजोणिया उवसग्गा" तिय या द्वारे ७५स ४२।५ छ तमना या२ ॥२ छ-(१) माय ५सग, (२) प्राद्वेष पसा, (3) साहार હેતુક ઉપસર્ગ અને (૪) અપત્યલયન સંરક્ષણુક ઉપસર્ગ. જે ઉપસર્ગો ભયને લીધે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમને ભાય ઉપસર્ગ કહે છે. જેમકે કૂતરા આદિ કરડવાના ભયથી જે ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થાય છે તેમને ભાય ઉપસર્ગ કહે છે. પ્રાપ ઉપસર્ગ–જે ઉપસર્ગ પ્રàષથી ઉત્પન થાય છે તેને પ્રાપ ઉપસર્ગ કહે છે. જેમકે ચંડકૌશિક નાગે મહાવીર પ્રભુને ડંસ દેવા રૂપ જે ઉપસર્ગ કર્યો હતો તેને કાઢેષ ઉપસર્ગ કહી શકાય. જે ઉપસર્ગોમાં આહાર જ કારણ રૂપ હોય છે-એટલે કે આહારને નિમિત્તે સિંહાદિક હિંસક પશુઓ જે ઉપદ્રવ કરે છે તેને આહારહેતુક ઉપસર્ગ કહે છે. જે ઉપસર્ગ કરવા પાછળ સંતા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #428

४१२
स्थानाङ्गसूत्रे
सन्तानस्य लयनस्य= स्थानस्य संरक्षणं येषु ते तथा, काक्योदयो हि स्वसन्तानलयनसंरक्षणार्थमुपसर्गान् कुर्वन्तीति ४ ।
" आयसंवेयणिज्जा उवसग्गा " - इत्यादि - स्पष्टम्, नवरं - घट्टनकाः, संघयते - संत इति संघट्टनं- संघर्षितं, तद् विद्यते येषु ते यथा, यथा - नेत्रे - रजःकणे पतिते सति तन्नयनं हस्तेन मर्दितं सत् दुःखमुत्पादयति तथा प्रपत नकाः - प्रपतन संभवाः, यथा ऽसावधानतया संचरतो जनस्य प्रपतनं भवतीति ततो दुःखं भवति २, तथा स्तम्भनकाः - स्तम्भन - स्तब्धता, यथा- सुप्तः - सुप्तएव, उपविष्ट एव तिष्ठति, तत्र - वातादिप्रकोपेण पादादीनां स्तम्भनं भवतीत्युपसर्गाः वे उपसर्ग अपत्यलयन संरक्षणक होते हैं जैसे - कागली आदि पक्षी अपनी संतान और लयन घोंसला के संरक्षण के लिये उपद्रवोंको करती है। " आयसंवेयणिज्जा उवसग्गा "" इत्यादि - आत्मसंचेतनीय उपसर्ग भी चार प्रकार के होते हैं जैसे घट्टनक १ प्रपतनक २ स्तम्भनक ३ और श्लेषणक ४। जिन उपसर्गों का कारण संघट्टन होता है जैसे- आंख में पतित रजःकण संघटित किये जाने पर उसे दूर करनेके लिये हाथसे मर्दित किये जाने पर नेत्र में दुःखका जनक होता है वे उपसर्ग घट्टनक होते हैं | जिन उपसर्गों का कारण प्रपतन होता है वे उपसर्ग प्रपत नक उपसर्ग होते हैं जैसे- असावधान होकर चलनेवाले मनुष्यके गिर पडने से उसे दुःख होता है, ऐसा उपसर्ग प्रपतनक उपसर्ग कहलाते
નાનું રક્ષણ અથવા માળા આદિ રહેઠાણુનું સ ́રક્ષણ કારણભૂત હાય છે, તે ઉપસર્ગને અપત્યલયન સ ́રક્ષણક ઉપસર્ગ કહે છે. જેમકે ચીબરી, કાગડી આઢિ પક્ષીએ તેમનાં બચ્ચાએ અને માળાઓના રક્ષણને માટે આ પ્રકા૨ના ઉપસર્ગા કરે છે.
" आयसंवेयणिज्जा उवसग्गा " त्याहि-मात्मस येतनीय उपसर्ग यार प्रहारना ह्या छे – (१) धट्टन, (२) अपतन, (3) स्तंभत भने (४) શ્લેષણુક. જે ઉપસર્ગોનું કારણ સઘ‰ન હાય છે, તે ઉપસગેĆને ઘ‰નક કહે છે. જેમકે આંખમાં પડેલ ણુને સદ્વૈિત કરવાથી-એટલે કે તેને કાઢવા માટે હાથ વડે આંખ ચાળવાથી નેત્રમાં પીડા થાય છે. આ પ્રકારના ઉપસર્ગને ઘટ્ટનક ઉપસર્ગ કહે છે. જે ઉપસર્ગ પ્રપતનને કારણે થાય છે. જેમકે એદરકારીથી ચાલતાં ચાલતાં પડી જવાથી હાથ પગ ભાંગે છે કે મચકોડાય છે, આ પ્રકારના ઉપસર્ગીને પ્રપતનક ઉપસર્ગ કહે છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #429

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू०२६ कर्मविशेष निरूपणम्
४१३ स्तम्भनाख्याः ३, तथा-श्लेषणका:-यत्र-यथा प्रादं संकोच्य स्थितो भवति, वातादिना तथैव पादः संश्लिष्टो भवति ते ४ ॥ मू० २५ ॥
पूर्वमुपसर्गा उक्ताः, तत्सहनात कर्माणि क्षीयन्त इति कर्मविशेषाग्निरूपयि. तुमाह
मूलम्-चउबिहे कम्मे पण्णत्ते, तं जहा-सुभे णाममेगे सुभे १, सुभे णाममेगे असुभे २, असुभे णाममेगे सुभे ३, असुभे णाममेगे असुभे ४। (१)
चउबिहे कम्मे पण्णत्ते, तं जहा-सुभे णाममेगे सुभविहैं । जिन उपसगों का हेतु स्तम्भन शरीरादि अवयवोंका रह जाना होता है वे उपसर्ग स्तम्भनक उपसर्ग होते हैं जैसे-कोई सोता है तो सोताही रहता है वह अपने आप नहीं उठ सकताहै । बैठता है तो बैठा ही रहताहै अपने आप खड़ा नहीं हो पाताहै। इस कारण वात आदिके प्रकोपसे चरणादिकोंका स्तम्भन हो जाना होताहै, ऐसे जो उपसर्ग होते हैं वे स्तम्भनक उपसर्ग होते हैं । श्लेषणक उपसर्ग वे जो किसी निमि. तसे चरण आदि के जुड जानेसे होते हैं जैसे-कोई जहां जिस तरहसे पैरोंको संकोच करके बैठ जावे और उसके पैर वहां वैसेही वात आ. दिसे संकुचित बन जावें उठा नहीं जावे तो ऐसे उपसर्ग संश्लेषणक उपसर्ग कहे जाते हैं ४ ॥ सूत्र २५ ॥
જે ઉપસર્ગોને કારણે શરીરના અવયવો કામ કરતાં અટકી જાય છે, તે ઉપસર્ગોને સ્તંભનક ઉપસર્ગો કહે છે. જેમકે વાતાદિકને કારણે હાથ પગ અકડાઈ જવાં, પક્ષઘાતને કારણે અધું અંગ ખોટું પડી જવું. આ પ્રકારના ઉપસર્ગોને સ્તંભનક ઉપસર્ગો કહે છે. આવા ઉપસર્ગોને કારણે માણસ જાતે હલનચલન કરી શકતા નથી.
શ્લેષણક ઉપસર્ગ–કોઈ વખત હાથ, પગ આદિ અંગેને અમુક સ્થિતિમાં ગોઠવ્યા બાદ એ જ સ્થિતિમાં રહે છે, દા. ત. પગને સંકેચીને બેસી ગયા બાદ પગ એ જ સ્થિતિમાં રહે, ત્યાંથી ખસેડી શકાય નહીં કે લાંબે ટૂંક કરી શકાય નહીં, આ પ્રકારના ઉપદ્રવને શ્લેષણક ઉપસર્ગ કહે છે. આ ઉપસર્ગમાં એક અંગ સાથે જાણે કે બીજું અંગ જોડાઈ ગયું હોય એવું લાગે છે. સૂ. ૨૫ છે
श्री स्थानांग सूत्र :०३

Page #430

४१४
स्थानासूत्रे
वागे,१, सुभे णाममेगे असुभविवागे २, असुभे णाममेगे सुभविवागे ३, असुभे णाममेगे असुभविवागे ४ (२) चउविहे कम्मे पण्णत्ते, तं जहा-पगडिकम्मे १, ठिइकम्मे २, अणुभावकम्मे ३, पएसकम्मे ४। (३)॥ सू० २६ ॥ ___ छाया-चतुर्विधं कर्म प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-शुभं नामैकं शुभं १, शुभं नामैकमशुभम् २, अशुभं नामैकं शुभम् ३, अशुभं नामैकमशुभम् ४। (१)
चतुर्विधं कर्म प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-शुभं नामैकं शुभविपाकं १, शुभं नामैकमशुभविपाकम् २, अशुभं नामैकं शुभविपाकम्३, अशुभं नामैकमशुभविपाकम्४।(२) ___चतुर्विधं कर्म प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-प्रकृतिकर्म १, स्थितिकर्म २, अनुभावकर्म ३, प्रदेशकर्म ४। (३) ॥ मू० २७ ।।
टीका-" चउबिहे कम्मे" इत्यादि-क्रियते-अनुष्ठीयते आत्मना इति कर्म-ज्ञानावरणीयादि, तचतुर्विध प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-एक-किश्चित् कर्म शुभ-पुण्य प्रकृतिरूपं भवति तदेव पुनः शुभ-कल्याणकारकं भवति शुभानुबन्धित्वात् ,
इन कहे गये उपसर्गोंको सहनेसे कौका विनाश होता है। अब सूत्रकार कर्म विशेषोंकी निरूपणा करते हैं
'चउविहे कम्मे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र २६ ॥ टीकार्थ-कर्म चार प्रकारके कहे गयेहैं जैसे-शुभ शुभ१ शुभ अशुभर अशुभ शुभ ३ और अशुभ अशुभ ४ आत्माके द्वारा जो किया जाता है वह कर्म है ऐसा वह कर्म ज्ञानावरणीयादि रूप होताहै । इस ज्ञानावरणीयादिमें कोई कर्म ऐसा होताहै जो पुण्य प्रकृतिरूप होता है, और शुभ कल्याणका करानेवाला होता है १। ऐसा बह कर्म शुभानुबन्धी होता है और इसीसे वह जीवोंके कल्याण का कारक होता है जैसे
ઉપર્યુક્ત ઉપસર્ગોને સહન કરવાથી કર્મોને ક્ષય થાય છે, તેથી હવે सूत्र.२ भविशेषानु नि३५ ४२ छ-"चउबिहे कम्मे पण्णत्ते" त्याह
At-- यार प्रना gai छ-(1) शुल-शुम, (२) शुभ-अशुभ, (3) અશુભ-શુભ, અને (૪) અશુભઅશુભ. આત્મા દ્વારા જે કરવામાં આવે છે તેનું નામ કમ છે. એવાં તે કર્મ જ્ઞાનાવરણીય આદિ રૂપ હોય છે. તે જ્ઞાનાવરણીય આદિમાં કઈ કર્મ એવું હોય છે કે જે પુણ્ય પ્રકૃતિરૂપ હોય છે અને શુભ (કલ્યાણકારક) હેય છે. એવું તે કર્મ શુભાનુબન્ધી હોય છે, અને તેથી જ તે જેના કલ્યાણનું કારણ બને છે. જેમકે ભરતાદિનું કર્મ તેમને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #431

सुधा टीका स्था० उ० ४ सू०२६ कर्मविशेषनिरूपणम् यथा-भरतादीनाम् , इति प्रथमो भङ्गः । तथा-एकं कर्म शुभं-पुण्यात्मकं सदपि अशुभम्-अकल्याणकरं भवति अशुभानुबन्धिखात यथा-ब्रह्मदत्तादीनाम् इति द्वितीयो भङ्गः २। तथा-एकं कर्म अशुभंयापप्रकृतिरूपं भवति, तत्पुनः शुभं-शुभानुबन्धिखात् यथा-कष्टप्राप्तानां विनाऽपि कर्मनिर्जरेच्छा स्वयंजायमानकर्म निर्जराणां गवादीनाम् इति तृतीयो भङ्गः ३, तथा-एकं कर्म-अशुभं--पापप्रकृतिरूपं भवति तत्पुनरशुभम् भवति,अशुभानुबन्धित्वात् यथा धीवरादीनामिति चतुर्थः ४।(१) ___ " चउबिहे कम्मे " इत्यादि-कर्म पुनश्चतुर्विधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-एक कर्म भरतादिकोंका कर्म उनके कल्याणका कारक हुआ है १। कोई एक कर्म ऐसा होता है जो पुण्यप्रकृतिरूप हुआ भी अशुभानुबन्धी होनेसे कल्या. णका कारक नहीं होताहै। जैसे ब्रह्मदत्तादिकोंका कर्म उनके कल्याणका कारक नहीं हुआ है २ कोई एक कर्म ऐसा होता है जो अशुभ प्रकृ. तिरूप होने पर भी शुभानुबत्धी होनेसे शुभ कल्याणकारक होता है जैसे-कष्टमें पतित गाय आदि जानवरोंका कर्म अशुभ होता हुआ भी वह उनके कल्याणका कारक होताहै क्योंकि वे उस समय कमों की निर्जरा करनेके अभिलाषी तो होते नहीं हैं, स्वयंही उनके कर्मों की निर्जरा होती रहती है ३ तथा-कोई एक कर्म ऐसा होता है जो अशुभ पाप प्रकृतिरूप होता है और अशुभानुवन्धी होनेसे अशुभ अकल्याण. कारक होता है जैसे धीवरोंका कर्म अशुभ होता हुआ उनके अशुभा. नुबन्धी होनेसे अशुभकारकही होता है ४ ।।
पुनश्च-" चउविहे कम्मे ” इत्यादि-कर्म चार प्रकारका कहा કલ્યાણનું કારક બન્યું હતું. કેઈ એક કર્મ એવું હોય છે કે જે પુણ્ય પ્રકૃતિરૂપ હોવા છતાં પણ અશભાનુબન્ધી હેવાથી કલ્યાણકારક હોતું નથી. જેમકે બ્રહ્મદત્ત ચક્રવર્તી આદિકનું કર્મ તેમના કલ્યાણનું કારક બન્યું હતું. કોઈ એક કર્મ એવું હોય છે કે જે અશુભ પ્રકૃતિરૂપ હોવા છતાં પણ શુભાનુબન્ધી હોવાથી શુભ કલ્યાણકારક હોય છે. જેમકે કષ્ટપતિત (કષ્ટ સહન કરતી) ગાય આદિ જાનવરોનું કર્મ અશુભ હોવા છતાં પણ તે તેમના કલ્યાણનું કારક બને છે, કારણ કે તે સમયે તે જ કમની નિર્જ કરવાની અભિલાષાવાળાં હતાં નથી, છતાં પણ આપોઆપ તેમનાં કર્મોની નિર્જરા થતી રહે છે.
કેઈ એક કમ એવું હોય છે કે જે અશુમ પાપપ્રકૃતિ રૂપ હોય છે અને અશુભાનુબન્ધી હોવાથી અશુભ-અકલ્યાણકારક હોય છે. જેમકે માછીમાનું કર્મ અશુભ હોય છે, અશુભાનુબન્ધી હોય છે અને અશુભકારક હોય છે.
" चउबिहे कम्मे " मना मा प्रमाणे या२ १२ ५५ हा छ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #432

स्थानाङ्गसूत्रे शुभं-सातवेदनीयादि भवति, तदेव पुनः शुभविपाक-शुभपरिणामं शुभतयैवसातवेदनीयादिरूपतयैव बद्धं सत् सातवेदनीयादिरूपतयेवोदितं भवतीति प्रथमः १, तया-एकं कर्म शुभ-शुभत्वेन बद्धं सद् अशुभविपाक-संक्रमनामकरणवशाद. शुभत्वेनोदितं भवति, तत्र संक्रमणं-एकस्मिन् कर्मण्यपरस्य कर्मणोऽनुपवेशः, स च संक्रमाख्यकरणवशाद्भवति, उक्तञ्च"मूलप्रकृत्यभिन्नाः संक्रमयति गुणत उत्तराः प्रकृतीः ।
नन्वात्माऽमूर्तत्वादध्यवसानपयोगेग ॥ १ ॥ इति, तथा मतान्तरम्-"मोत्तण आउयं खलु, दंसणमोहं चरित्तमोहंच ।
सेसाणं पयडीणं, उत्तरविहिसंकमो भणिो ॥१॥" छाया- मुक्त्वा आयुः खलु दर्शनमोहं चारित्रमोहं च ।।
शेवाणां प्रकृतीनामुत्तरविधिसंक्रमो भणितः॥१॥ इति द्वितीयो भङ्गा। गया है, जैसे शुभ शुभ विपाकवाला १ शुभ अशुभ विपाकवाला २ अशुभ शुभ विपाकवाला ३ और अशुभ अशुभ विपाकवाला ४ इनमें जो कर्म शुभ होता है सातवेदनीयादिरूप होता है और वही सातवेदनीयादिरूपसे बद्ध होता हुआ सातवेदनीयादि रूपसे ही उदित होता है । ऐसा कर्म शुभ शुभ विपाकवाला कहा गया है १। जो कर्म शुभ रूपसे बद्ध हुआ भी अशुभ विपाकवाला होता है-संक्रमण नामक करणके वशसे अशुभ रूपसे उदित होताहै, वह ऐसा कर्म शुभ अशुभ विपाकवाला कहा गया है २। एक कर्ममें दूसरे कर्मका प्रवेश हो जाना अर्थात् एक कर्मका दूसरे कर्मरूप में बदल जाना इसका नाम संक्रमण है ऐसा परिवर्तन कर्मों में संक्रमण करणके वशसे होता है। उक्तं च(१) शुभ-शुम (१५३ng, (२) शुभ-अशुभ वि५४ाणु, (3) सशुल-शुस विषाणु अने. (४) अशुभ-अशुभ वि .
જે કર્મ શુભ હોય છે, તે સાતવેદનીય રૂપ હોય છે, અને સાતા વેદનીય રૂપે બદ્ધ થઈને સાતાદનીય રૂપે જ ઉદયમાં આવે છે તે કર્મને શભશુભ વિપાકવાળું કહે છે
જે કર્મ શુભ રૂપે બદ્ધ થવા છતાં પણ અશુભ વિપાકવાળું હોય છે. સંક્રમણ નામના કરણને લીધે અશુભ રૂપે ઉદયમાં આવે છે–એવા કમને શુભ-અશુભ વિપાકવાળું કહ્યું છે. એક કર્મમાં બીજા કમને પ્રવેશ થઈ જ અથવા એક કર્મનું બીજા કર્મ રૂપે પરિવર્તન થઈ જવું તેનું નામ સંકમણ છે. સંક્રમણ કરણને લીધે કર્મોમાં એવું પરિવર્તન થાય છે. કહ્યું પણ છે કે –
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #433

सुधा टीका स्था० ४ उ. ४ सू० २६ कर्मविशेषनिरूपणम् "मूलप्रकृत्यभिन्ना" इत्यादि । इस श्लोकका भाव ऐसा है कि ऐसा नियम है कि आठ मूलप्रकृतियोंका परस्परमें संक्रमण नहीं होता है, अर्थात् एक मूलप्रकृति दूसरी मूलप्रकृतिरूप नहीं बदलती, वह स्व. मुखसेही निर्जराको प्राप्त होती है, किन्तु उत्तरप्रकृतियोंमें यह नियम नहीं है, उनमें समानजातीय प्रकृतियोंका अपनी समानजातीय दूसरी प्रकृतियोंमें भी संक्रमण देखा जाता है अर्थात् एक प्रकृति बदलकर दूसरी प्रकृतिरूप हो जाती है जैसे-मतिज्ञानावरण बदलकर श्रुतज्ञानावरणरूप हो जाता है, तब उदयकालमें वह अपना फल उस शतज्ञानरूप रूपसे देताहै, इसी प्रकारसे सब उत्तरप्रकृतियोंके विषयमें जानना चाहिये, फिर भी कुछ ऐसी उत्तरप्रकृतियां हैं, जिनका परस्परमें संक्रमण नहीं होताहै जैसे-दर्शन मोहनीयका चारित्रमोहनीयरूपमें,और चारित्र. मोहनीयका दर्शन मोहनीयके रूपमें संक्रमण नहीं होता है। हां दर्शनमोहनीयके अवान्तर भेदोंका परस्पर में और चारित्र मोहनीयके अवान्तर भेदोंका परस्पर में संक्रमण होना अवश्य संभव है। इसी प्रकारसे नारकीय देव तिर्यग् मनुष्य रूप चारों आयुभोंका परस्पर में संक्रमण नहीं होता, अर्थात् एक आयुके परमाणु बदलकर दूसरी आयुरूप कभी नहीं होते, किन्तु प्रत्येक आयु स्वमुखसेही फल
“मलप्रकृत्यभिन्ना" त्यादि. Rasai लायनीचे प्रमाणे છે–આઠ મૂળ કમ પ્રકૃતિનું પરસ્પરમાં સંક્રમણ થતું નથી, એટલે કે એક મૂળ પ્રકૃતિ બીજી મૂળ પ્રકૃતિ રૂપે બદલાતી નથી-તે સ્વમુખે જ નિર્જર પામતી રહે છે પરન્તુ ઉત્તરપ્રવૃતિઓમાં આ પ્રકારના નિયમ નથી. જાતીય ઉત્તર પ્રવૃતિઓનું પરસ્પરમાં સંક્રમણ થાય છે ખરું એટલે કે એક પ્રકૃતિનું બીજી પ્રકૃતિરૂપે પરિવર્તન થતું જોવામાં આવે છે પણ ખરું. જેમકે મતિજ્ઞાનાવરણ બદલાઈને શ્રુતજ્ઞાનાવરણ રૂપ થઈ જાય છે, અને આવું પરિવર્તન થાય ત્યારે ઉદયકાળે તે તેનું ફળ તે રૂપે આપે છે. આ પ્રમાણે સઘળી ઉત્તર પ્રવૃતિઓ વિષે પણ સમજવું. કઈ કઈ એવી ઉત્તર પ્રકૃતિએ પણ છે કે જેમનું પરસ્પરમાં સંક્રમણ થતું નથી. જેમકે દર્શન મોહનીયનું ચારિત્ર મોહનીય રૂપે અને ચારિત્રમેહનીયનું દર્શન મેહનીય રૂપે સંકેમરું થતું નથી. હા, દર્શન મેહનીયના અવાજતર ભેદનું પરસ્પરમાં સંક્રમણ અવશ્ય થઈ શકે છે, અને ચારિત્રમેહનીયના અવાન્તર ભેદનું પણ પરસ્પરમાં સંક્રમણ સંભવી શકે છે.
એ જ પ્રમાણે ચારે આયુઓનું પણ પરસ્પરમાં સંક્રમણ થતું નથી, એટલે કે એક આયુના પરમાણુઓ બદલાઈ જઈને બીજા આયુના પરમાણુઓ રૂપે કદી પણ પરિણમિત થતાં નથી, પરંતુ પ્રત્યેક આયુ રવમુખે જ ફળ स्था०-५३
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #434

४१८
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-एक कर्म अशुभम्-अशुभतया बद्धं सदपि शुभविपाकं शुभतयोदितं भवतीति तृतीयः ३१ तथा-एकमशुभमशुभविपाकं भवतीति चतुर्थः ४। (२) । ___ " चउन्विहे कम्मे” इत्यादि-तृतीयमिदं कर्मसूत्रमस्यैव चतुर्थस्थानस्य द्वितीयोद्देशकोक्तबन्धसूत्रमनुसृत्य बोध्यम् ।। मू० २६ ॥ __पूर्व चतुर्विधं कर्म निरूपितं, तच्च सङ्घः एव ज्ञातुमर्हतीति सच निरूपयितु माह
मलम्-चउविहे संघे पण्णत्ते, तं जहा-समणा १, समणीओ २, सावगा, ३, सावियाओ । ॥ सू० २७॥ देकर निर्जराको प्राप्त होती है यह सब आत्माके अध्यवसायसे होता है यही विषय इस गाथा द्वारा प्रकट किया है " भोत्तूण आउयं खलु" इत्यादि । ऐसा यह द्वितीय भंग है जो कर्म अशुभ रूपसे यद्ध हुआ भी शुभ रूपसे उदित होता है वह तृतीय भंगवाला कर्म है ३१ तथा जो कर्म अशुभरूपसे बद्ध होता हुआ अशुभरूपसेही विपाकवाला होता है वह चतुर्थ भंगमें लिया गया है ४
पुनश्च-" चउब्धिहे कम्मे " इत्यादि कर्म चार प्रकारका कहा गया है। प्रकृतिकर्म १ स्थितिकर्म २ अनुभावकर्म ३ और प्रदेशकर्म ४ इस तृतीय कर्मसूत्रका व्याख्यान चतुर्थ स्थानके द्वितीय उद्देशकमें कहे गये बन्धसूत्रके अनुसार कर लेना चाहिये ॥ सू० २६॥ દઈને નિર્જરા પામતું રહે છે. આત્માના અધ્યવસાય દ્વારા જ આવું બન્યા ४रे छे 20 विषयने सूत्ररे " भोत्तण आउयं खलु " त्या पाया । પ્રકટ કર્યો છે. આ રીતે બીજા ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ કરીને હવે સૂત્રકાર બાકીના લાંબાઓનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે–
જે કર્મ અશુભ રૂપે બદ્ધ થવા છતાં પણ શુભ રૂપે ઉદયમાં આવીને શુભવિપાક આપે છે તેને અશુભ-શુભ વિપાકવાળું કહે છે. જે કમ અશુભ રૂપ જ બદ્ધ થઇને અશુભ વિપાક આપનારું હોય છે, તે કમને અશુભઅશુભ વિપાકવાળું કહે છે.
"चउविहे कम्मे " त्याल-भाना मा प्रभारी या२ ॥२ ५५ ह्या -(१) प्रकृति भ', (२) स्थिति म', (३) भनु म भने (४) प्रदेश કર્મ ચોથા સ્થાનના બીજા ઉદ્દેશામાં જે બમ્પસૂત્ર આપવામાં આવ્યું છે તેને આધારે આ ચારે પ્રકારના કર્મોની વ્યાખ્યા સમજી લેવી. છે સૂ. ૨૬
श्री.स्थानांसत्र:03

Page #435

सुघाटीका स्था०४ उ० ४ ०२७ चतुर्विधसङ्घ स्वरूपनिरूपणम्
४१९
छाया - चतुर्विधः सङ्कः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - श्रमणाः १, श्रमण्यः २, श्रावकाः ३, श्राविकाः ४ ॥ सू० २७ ॥
"
टीका - " चउवि संघे " इत्यादि - सङ्घः गुणरत्नपात्रभूतजीवसमूहः, चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - श्रमणाः - श्राम्यन्ति - तपस्यन्तीति श्रमणाः, यद्वासमणा' इत्यस्य ' समनस ' इतिच्छाया, तदर्थश्चायम् - सह मनसा = शोभनेन निदान परिणामलक्षणपापरहितेन च चेतसा वर्तन्त इति समनसः, यद्वा-समानसर्वेषु स्वपरजनादिषु तुल्यं मनो येषां ते समनसः । अथवा सं=समतया शत्रु मित्रादिषु अणन्ति = वर्तन्त इति समगाः । एवं ' समणीओ ' श्रमण्यः २, तथाश्रावकाः- शुण्वन्ति जिनवचनमिति श्रावक : उक्तं च
चतुर्विधनिरूपित इस कर्मका स्वरूप सङ्घमेंही ज्ञात हो सकता है अतः अब सूत्रकार सङ्घका निरूपणा करते हैं
'हे संघे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र २७ ॥
टीकार्थ-संघ चार प्रकारका कहा गया है जैसे- श्रमण १ श्रमणी २ श्रावक ३ और श्राविका ४ गुणरूपका पात्रभूत जो जीवका समूह है वह सङ्घ है, इनमें " श्राम्यन्ति इति श्रमणाः " जो विविध प्रकार के तपोंका आचरण करते हैं वे भ्रमण हैं अथवा - " समणा " इसकी संस्कृत छाया 66 समनसः " ऐसी जब होती है तब इसका अर्थ ऐसा होता है शोभन मनसे निदानपरिणामरूप पापसे रहित चित्त से जो युक्त होते हैं, वे 61 समनसः " हैं अथवा स्वपर जनादिरूप समस्त जनों में जिनका मन तुल्य होता है, वे " समनसः " हैं अथवा "सं अणन्ति इति समणाः " शत्रु मित्र आदिकों में जो समान रूपसे प्रवृत्ति करते हैं वे समण हैं ।
આ ચારે પ્રકારના કર્માનું સ્વરૂપ સંઘમાં જ જાણી શકાય છે. सूत्रकार संधना स्वश्यनुं निइययु रे छे. " चउन्त्रिहे संधे पण्णत्ते
તેથી હવે " इत्यादि
टीडार्थ-सौंध यार प्रहारनो ह्यो छे - (१) श्रम (साधु), (२) श्रमणी (साध्वी) (3) श्राव मने (४) श्रावि गुबुने पात्र सेवा योनो ने समूह छे तेनुं नाम संघ छे. श्रमलुनो अर्थ नीचे प्रमाणे छे - " श्राम्यन्ति इति श्रमणाः ,, જેએ વિવિધ પ્રકારની તપશ્ચર્યાં કરે છે તેમને શ્રમણુ કહે છે. અથવા
66
64
समणा આ પદની સસ્કૃત છાયા समन सः " सेवामां आवे तो ते અથ આ પ્રમાણે થાય છે-શે।ભન મનથી-નિદાન પરિણામ રૂપ પાપથી રહિત ચિત્તવાળા જીવને “ સમનસઃ ” કહે છે-અથવા સ્વજના અને અન્ય લેાકેા પ્રત્યે સમભાવ રાખનાર માણસને સમનસ કહે છે. અથવા
ܕܕ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
"
सं अणन्ति

Page #436

४२०
स्थानाङ्गसूत्रे " अवाप्त दृष्टयादि विशुद्धसम्पत् , परं समाचारमनुप्रभातम् ।
शृणोति यः साधुजनादतन्द्र-स्तं श्रावकं प्राहुरमी जिनेन्द्राः ॥१॥ इति, यद्वा-श्रान्ति तत्वार्थश्रद्धान पचन्ति परिपाक-निष्ठां नयन्तीति श्राः, तथा-वपन्ति चतुर्विधसंघे धनवीजानि निक्षिपन्तीति वाः, तथा-किरन्ति क्लिष्ट. कर्मरजो विक्षिपन्तीति काः, ततः श्राश्च ते वाश्च ते काश्चेति श्रावकाः, पृषोदरादित्वादयं साधुः । यथाहइसी प्रकारसे " श्रमणी" इनके संबन्धमें भी ऐसाही कथन जानना चाहिये २ जो जिन वचनको सुनते हैं वे श्रावक है ३ कहा भी है
" अवाप्तदृष्टयादि विशुद्धसम्पत् ' इन्यादि।
इस लोकका तात्पर्य ऐसा है कि सम्यग्दर्शनादिरूपविशुद्ध सम्पत्तिशाली जो मनुष्य प्रतिदिन प्रातःकाल आलस्यरहित होकर साधुजनसे धर्मोपदेशका श्रवण करता है, जिनेन्द्रदेवने उसे श्रावककी कोटिमें रखा है। अथवा-तत्वार्थश्रद्धानरूप सम्यक्त्बका जो पूर्णरूपसे निर्दोष रूपसे पालन करते हैं तथा चतुर्विध संघरूप खेतमें जो अपने धनरूप बजको बोते हैं, और क्लिष्ट कर्मरूप रजको जो हटाते हैं वे श्रावक है, पाकार्थक श्रा धातुसे, वपनार्थक व धातुसे और विक्षे. पार्थक कृ धातुसे इस श्रावक शब्दकी निष्पत्ति हुई है। इसकी व्युत्पत्ति" श्राश्च ते वाश्च ते काश्च ते श्रावकाः" ऐसी है । यह कर्मधारय समासहै इति समणाः " शत्रु भने भित्र प्रत्ये समान मारने श्रम से છે. એ જ પ્રમાણે શ્રમણને અર્થ પણ સમજ. જેમાં જિનવચનનું શ્રમણ ४२ छ भने श्राप ४ छ. उर्दा ५ छे -" अवाप्तदृष्ट्यादिविशुद्ध. सम्पत् " त्याहि-म ने मावा नीय प्रमाणे ठे
સભ્ય દર્શન આદિ રૂપ વિશુદ્ધ સંપત્તિશાળી જે મનુષ્ય હંમેશા પ્રમાદને ત્યાગ કરીને પ્રાતઃકાળે સાધુઓ પાસે ધર્મોપદેશનું શ્રવણ કરે છે એવા પુરુષને જ જિનેન્દ્ર ભગવાને શ્રાવકની કટિમાં મૂકે છે. અથવા તત્વાર્થ શ્રદ્ધાન રૂપ સમ્યક્ત્વનું જે પૂર્ણ રૂપે નિર્દોષ રૂપે પાલન કરે છે તથા ચતુર્વિધ સંઘ રૂપ જે ક્ષેત્રમાં જે પિતાના ધનરૂપ બીજનું વાવેતર કરે–છે, વાપરે છે, અને કિલષ્ટ કર્મરૂપ રજને દૂર કરે છે એવા પુરુષોને શ્રાવક કહે છે. પાકાર્થક 'श्रा' धातु, १५४ 'बप्' धातु मने विझे पाय 'कृ' धातुमाथी मा 'श्री' ५४नी उत्पत्ति ५४ छ तेनी व्युत्पत्तिमा प्रभारी थाय छे. " श्राश्च
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #437

लुधा टीका स्था०४ उ०४ सू० २८ चतुर्विधबुद्धिस्वरूपनिरूपणम् ४२१
" श्रद्धालतां श्राति पदार्थचिन्तनाद्
धनानि पात्रेषु वपत्यनारतम् । किरत्यपुण्यानि सुसाधुसेवना -
दथापि तं श्रावकमाहु रञ्जसा ॥ १॥” इति, ३, एवं श्राविका अपि ४। ॥ मू० २७ ॥
पूर्व सङ्घः उक्तः, स च सर्वज्ञवचनसंस्कृतया बुद्धया युज्यत इति बुद्धिं विवेक्तुमाह
मूलम्-चउठिवहा बुद्धी पण्णत्ता, तं जहा-उप्पत्तिया १, वेणयिया २, कम्मिया ३, पारिणामिया ४।
चउब्विहा मई पण्णत्ता, तं जहा-उग्गहमई १, ईहामई २, अवायमई ३, धारणामई ४। ___ अहवा-चउठिवहा मई पण्णता, तं जहा--अरंजरोदगसमाणा १, वियरोदगसमाणा २, सरोदगसमाणा ३, सागरोदग. समाणा ४। ॥ सू० २८ ॥ सोही कहा है-" श्रद्धालुतां श्राति पदार्थचिन्तनात्" इत्यादि जिनेन्द्रदेव द्वारा कहे गये जीवादिरूप तत्त्वोंका चिन्तवन करनेसे जो अपने में उनके स्वरूपके प्रति श्रद्धालुको पचता है-अर्थात् जिनेन्द्रदेव द्वारा कथित तत्वोंका जो श्रद्धान करता है, उन पर दृढ आस्था-विश्वास रखता है पात्रोंमें निरन्तर धनका सदुपयोग करता है, निष्परिग्रही साधुकी सेवासे जो पाप प्रकृतियोंको विखेरता है उसे श्रावक कहा गया है। इसी तरहका कथन " श्राविका" के संबन्धमें भी जानना चाहिये। सूत्र २७॥ ते वाश्च ते काश्च ते श्रावकाः" मा ५४ मधारय समास ३५ छ. १ पात नाये। सूत्र५२॥ ५४८ ४॥ छ-" श्रद्धालुना श्राति पदार्थचिन्तनात् " त्यादि. જિનેન્દ્ર દેવ દ્વારા પ્રતિપાદિત જીવાદિ રૂપ તનું જેઓ ગિન્તન કરે છે અને તેમના વયને પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખે છે તેના પર દઢ આસ્થા (વિશ્વાસ) રાખે છે અને સુપાત્રને દાન આપીને પિતાના ધનને નિરંતર સદુપયોગ કરે છે, અને નિષ્પરિગ્રહી સાધુઓની સેવા દ્વારા જે પિતાની પાપપ્રકૃતિઓને વિખેરતા રહે છે, તેમને શ્રાવક કહે છે. આ પ્રકારનું કથન શ્રાવિકા विष ५ सभy. ॥ सू. २७ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #438

४२२
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया-चतुर्विधा बुद्धिः प्रज्ञप्ताः, तद्यया-औत्पत्तिकी१, वैनयिकी२, कामिका३, पारिणामिकी ४।
चतुर्विधा मतिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-अवग्रहमतिः १, ईहामतिः २, अवायमतिः ३, धारणामतिः ४। ___ अथवा-चतुर्विधा मतिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-अरञ्जरोदकसमाना १, विदरोदकसमाना २, सरउदकसमाना ३, सागरोदकसमाना ४। ॥ २८ ॥
टीका-" चउब्धिहा बुद्धी" इत्यादि-बुद्धिश्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथाऔत्पतिकी-उत्पत्तिरेव प्रयोजनमस्या इत्यौत्पत्तिकी, ननु क्षयोपशमो बुद्धयुत्पत्ति प्रति कारणं भवतीति स हेतुरस्या इति क्षयोपशमिक्यपि वक्तुमुचिता, कथं न सोक्तेति चेच्छृणु नहि औत्पत्तिकीमेवबुद्धिं प्रति क्षयोपशमो हेतुः, अपि तु सर्वबुद्धिः प्रत्ययं प्रधानो हेतुरिति क्षयोपशमकारणाविवक्षयोत्पत्तिमात्रप्रयोजनं विव
कहा गया यह संघ सर्वज्ञके वचन से मजी (स्फीत-निर्मल) हुई बुद्धिवाला होता है। अतः अब सूत्रकार बुद्धिकी विवेचना करते हैं--
'चउठिवहा बुद्धी पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र २८ ॥
टीकार्थ-बुद्धि चार प्रकारकी होतीहै जैसी-औत्पत्तिकी १ वैनयिकीर कामिका ३ और पारिणामिकी ४ इनमें जिस बुद्धिका प्रयोजन उत्पत्तिही होती है, वह औत्पत्ति की बुद्धि है, इस औत्पत्तिकी बुद्धि में ज्ञाना वरणीय कर्मका विशिष्ट क्षयोपशम होता है।
शंका-क्षयोपशम बुद्धिकी उत्पत्तिके प्रति कारण होता है, तो फिर यहा क्षयोपशम है हेतु जिसका, ऐसी क्षायोपशमिकी बुद्धि उसे क्यों नहीं कही है?
ઉપર્યુક્ત સંધ સર્વજ્ઞના વચનથી વિશુદ્ધ બુદ્ધિવાળો થાય છે. તેથી वे सूत्र४।२ मुद्धिनु नि३५५५ ४२ छ. " चउन्विहा बुद्धी पण्णत्ता' त्या
-द्धिन नये प्रमाणे यार ५४२ ४६॥ छ-(१) मीत्पातिकी, (२) वैनायिती, (3) मि, मन (४) पारिवामि. रे भुद्धिन प्रयोग उत्पत्ति હોય છે, તે બુદ્ધિને ઔત્પાતિકી બુદ્ધિ કહે છે. આ ઔત્પાતિકી બુદ્ધિમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમ થતું હોય છે.
શંકા–જે ઔત્પત્તિકી બુદ્ધિની ઉત્પત્તિનું કારણ ક્ષયે પશમ હોય, તે તેને ક્ષાપશમિકી બુદ્ધિ કેમ કહી નથી ? જેનું કારણ પશમ હોય એવી બુદ્ધિને ઔત્પત્તિકી શા માટે કહી છે?
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #439

सुधा टीका स्था०४ उ. ४ सू २८ चतुर्विधबुद्धिस्वरूपनिरूपणम्
४२३
शिवा औत्पत्तिकमे बुद्धिं तद्भेदतयाऽऽह । औत्पत्तिकी बुद्धिर्हि यथा क्षयोपशममपेक्षते तथा तदन्यच्छास्त्रं वा कर्मवाभ्यासादिकं नापेक्षत इति,
यद्वा - औत्पत्तिकी बुद्धिः लोकद्वयाऽविरुद्वैकान्तिकफलशालिनी सा यथा बुद्धया बुद्धयुत्पत्तितः पूर्वं स्वयमदृष्टोऽपरमुखादनाकर्णितो मनसाऽप्यचिन्तितोऽर्थी यथावत् सद्योऽवबुध्यते, यदाह
" पुव्वमहिमा वेश्यत क्सण विसुद्धगहियद्वा । अव्बाहय फलजोगा बुद्धी उत्पत्तिया नाम ॥ १ ॥ " छाया - " पूर्वमदृट्टाश्रुताविदित तत्क्षणविशुद्धगृहीतार्थं ।
अव्याहतफलयोगा बुद्धिरौत्पत्तिकी नाम ॥ १ ॥ " इति ।
उ०- केबल औत्पत्तिकी बुद्धि के प्रति ही क्षायोपशम कारण होता हो ऐसी बात तो नहीं है वह तो समस्त बुद्धियोंके प्रति प्रधान कारण होता है, परन्तु यहां जो उसकी विवक्षा नहीं की है उसका कारण उसमें उत्पत्ति मात्र प्रयोजनकी विवक्षा है, यह औत्पत्तिको बुद्धि क्षायोपशमिक बुद्धिकाही एक भेद है। औत्पत्तिकी बुद्धि जिस प्रकार से क्षायों पशमकी अपेक्षा रखती है, उस प्रकार से वह अन्य शास्त्रकी या अभ्यासादिरूप कर्मकी अपेक्षा नहीं रखती है ।
aar - यह औत्पत्तिकी बुद्धि दोनों लोकोमें अविरूद्ध ऐकान्तिक फलवाली होती है । यह अपनी उत्पत्तिके पहिलेही स्वयं अदृष्ट परके मुखसे अश्रुत और मनसे अचिन्तित ऐसे विषयको यथावत् जान लेती है सोही कहा है- " पुण्वमदिट्ठमसुया " इत्यादि । यह बुद्धि पूर्वमें कभी
ઉત્તર—કેત્રળ ઔપત્તિકી બુદ્ધિની જ ઉત્પત્તિમાં ક્ષાપશમ કારણભૂત અને છે, એવી કાઈ વાત નથી. પરન્તુ તે તે સમસ્ત બુદ્ધિએની ઉત્પત્તિમાં મુખ્ય કારણરૂપ મને છે. પરન્તુ અહીં જે તેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું નથી તેનું કારણ એ છે કે તેમાં ઉત્પત્તિ માત્ર રૂપ પ્રયાજનની જ વિવક્ષા થઈ છે. તે ઔપત્તિકી બુદ્ધિ ક્ષાયેાપશમિકી બુદ્ધિના જ એક ભેદ રૂપ છે. ઔપત્તિકી બુદ્ધિ જેટલા પ્રમાણમાં ક્ષચેપશમની અપેક્ષા રાખે છે. એટલા જ પ્રમાણમાં અન્ય શાસ્ત્રની કે અભ્યાસ આદિ રૂપ કર્મની અપેક્ષા રાખતી નથી. અથવા
આ ઔત્પત્તિકી બુદ્ધિ અને લેકમાં ( આલેક અને પરલેકમાં ) અવિરૂદ્ધ અને એકાન્તિક ફલ આપનારી હાય છે. આ બુદ્ધિ અષ્ટ, અશ્રુત અને ચિન્દ્રિત વિષયેાને પણ યથાર્થ રૂપે જાણી લે છે. કહ્યું છે કે—
पुव्वम दिट्ठमसुया ” ઇત્યાદિપૂર્વે કદી નહીં ?ખેલા, કાનથી નહીં
66
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #440

४२४
स्थानाङ्गसूत्रे
यथा - नटपुत्ररोहकादीनामिति । १
तथा - वैनयिकी - विनयो- गुरुशुश्रूषा, तेन निरृता वैनयिकी विनयरूपकारणजन्या, यद्वा - विनय एव वैनयिकः, विनयादित्वाहक, स प्रधानो यस्याः सा वैनयिकप्रधाना, सैव वैनयिकी अत्र ' विनाऽपि प्रत्ययं पूर्वोत्तरपदयोर्वा लोपो वाच्यः' इति वार्तिकेन प्रधानपदलोपे स्त्रियां ठगन्तत्वाङीपि साधुता बोध्या ।
"
,
यद्वा - कार्यमात्र साधन समर्था धर्मार्थकामशास्त्रसूत्रार्थसार ग्रहणवती लोकद्वयफलसम्पन्ना बुद्धि वैनयिकी, यदाह
नहीं देखे हुए कान से कभी नहीं सुने और मनसे भी कभी नहीं विचारे हुए पदार्थका उसी क्षण में विशुद्ध रूपसे ग्रहण कर लेती है, यह अव्याहृत ( सफल ) फलवाली होती है, नटपुत्र रोहक आदिकोंके यह बुद्धि हुई है ऐसा शास्त्रोंका लेख है। गुरुकी शुश्रूषा करना यह विनय है, इस विनयसे जो बुद्धि उत्पन्न होती है वह वैनयिकी बुद्धि है अतः यह विरूप कारण से जन्य होती है अथवा विनयही वैनयिक है विनयसे ठक् प्रत्यय करने पर यह " वैनयिक " शब्द बन जाता है यह नही जिसमें प्रधान होता है वहीं वैनयिकी है - वैनयिक प्रधान बुद्धि वैनयिकी है—
यद्वा - कार्य मात्रके साधन करनेमें समर्थ और धर्मशास्त्र, अर्थशास्त्र एवं कामशास्त्र इनके सूत्रोंके अर्थरूप सारको ग्रहण करनेवाली जो लोकद्वयके फलसे सम्पन्न बुद्धि होती है, वह वैनयिकी बुद्धि है । સાંભળેલા અને મનથી કદી નહીં વિચારેલા પદાર્થને પશુ આ બુદ્ધિ વિશુદ્ધ રૂપે ગ્રહણ કરી લે છે અને અવ્યાહત (સલ) લવાળી હોય છે. નટપુત્ર રાહકમાં આ પ્રકારની બુદ્ધિના સદ્દભાવ હતા. તે રાહકની ઔત્પત્તિકી બુદ્ધિના કેટલાક દેષ્ટાન્તા નન્દીસૂત્રમાં આપવામાં આવ્યાં છે.
16
66
इक " प्रत्यय सगाडवार्थी
ગુરુની શુશ્રુષા કરવી તેનું નામ વિનય છે. તે વિનયને લીધે જે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે તે બુદ્ધિને વૈયિકી બુદ્ધિ કહે છે. તે બુદ્ધિ વિનયરૂપ કારણુથી ઉત્પન્ન થતી હોય છે. અથવા વિનય જ વૈયિક છે. વિનયને वैनयि " शब्द भने छे. ते વિનય જ જેમાં મુખ્ય રૂપે હાય છે તેને વૈયિકી બુદ્ધિ કહે છે. વૈનયિક પ્રધાન બુદ્ધિ જ વૈનિયકી છે. અથવા કાર્યમાત્રને સાધવામાં સમ એવી અને ધમશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર અને કામ શાસ્ત્રનાં સૂત્રાના અથ રૂપ સારને ગ્રહણ કરનારી અને અન્ને લેાકમાં ફદાયી એવી જે બુદ્ધિ હાય છે તેને વૈયિકી બુદ્ધિ કહે છે. કહ્યું પણ છે કે—
એટલે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #441

सुधा टीका स्था० ४३४. सू०२८ चतुर्विधबुद्धिनिरूपणम्
" भर नित्थरणसमत्था त्रिवग्ग सुत्तत्थगहिय पेयाला । उभओलोगफलवई विणयसमुत्था हवइ बुद्धी ॥ १ ॥ "
छाया - " भरनिस्तरणसमर्था त्रिवर्गसूत्रार्थ गृहीतसारा ।
उभयलोक फलवती विनयसमुत्था भवति बुद्धिः ॥ १ ॥ " इति । यथा - नैमित्तिकसिद्धपुत्र शिष्यादीनामिति । २
-
तथा -- कार्मिका - कर्मणो जाता कार्मिका कर्मजा, तत्र कर्म अनाचार्यक कादाचित्कं वा, शिल्पं - साचार्यकं नित्यव्यापारो वा भवति, कर्मणो जाता बुद्धिः । यद्वा-सा कर्माऽऽग्रहप्राप्तकर्मतत्त्वा कर्माभ्यास पर्यालोचनाभ्यां विस्तारप्राप्ता प्रशंसा फलशालिनी च यदाह -
66
उवओोगदिवसारा, कम्मपसंगपरिघोलणविसाला | साहुकारफलवई, कम्मसमुत्था हव बुद्धी ॥ १ ॥
39
४२५
सोही कहा है- " भरनित्थरणसमत्था" इत्यादि । इस गाथा का अर्थ स्पष्ट है यह बुद्धि नैमित्तिकके सिद्धपुत्र और उसके शिष्य आदिकोंके हुई कही गई है।
जो बुद्धि कर्मसे उत्पन्न होती है वह कार्मिका बुद्धि है, यहां अनाचार्यक (विना आचार्य) अथवा कादाचित्क या साचार्यक ( आचार्य सहित ) अथवा नित्यव्यापार ये कर्मशब्द से लिये गये हैं, जैसे शिल्प यह साचार्यक है, क्योंकि यह विना गुरुके नहीं आता है, या यह बुद्धि कर्मको सीखने के आग्रहसे प्राप्त कार्य के सारवाली हो जाती है, और अभ्यास करते २ या उसका विचार करते २ भी यह प्राप्त हो जाती है, हर जगह इस बुद्धिवालेको प्रशंसा प्राप्त होती है। सो ही कहा है-" उबओगदिट्ठसारा " इत्यादि ।
" भरनित्थरणक्षमत्था ” इत्याहि-या प्राश्नी बुद्धि नैमित्तिम्ना સિદ્ધિપુત્ર અને તેના શિષ્ય વગેરેમાં હતી, એવું શાસ્ત્રોમાં કહેવામાં આવ્યું છે. જે બુદ્ધિ કમ દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે, તે બુદ્ધિને કાર્મિકા બુદ્ધિ કહે છે. અહી. અનાચાયક ( વિના આચાર્યના ) અથવા કયારેક સાચાય ક ( આચાય ચુક્તતા ) અથવા નિત્યવ્યાપાર આ પટ્ટાને કમ શબ્દથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. જેમકે શિલ્પકળા એ સાચા ક કમ ગણાય છે, કારણ કે ગુરુની સહાયતા વિના તે કળા શીખી શકાતી નથી, અથવા આ કાર્મિકા બુદ્ધિ એવી હાય છે
કે કોઈ ક્રમને શીખવાને માટે આગ્રહવાળી હોય છે તેથી સ્વપ્રયત્નથી પણ તે પ્રાપ્ત થઈ જાય છે એટલે કે ગુરુની સહાયતા વિના જાતે જ અભ્યાસ કર્યાં કરવાથી અને તે વિષે વિચાર કરવાથી પ્રાપ્ત થઇ જાય છે. આ પ્રકારની બુદ્ધિથી સૌંપન્ન વ્યક્તિની મધે પ્રશંસા થાય છે, કહ્યું પણ છે કે—
स०-५४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #442

५२६
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-उपयोगदृष्टसारा कर्मप्रसापरिघोलन (विचार) विशाला ।
साधुकारफलवती कर्मसमुत्था भवति बुद्धिः ॥ १ ॥” इति । यथा-सुवर्णकार-कृषीवलादीनामिति ३॥
तथा पारिणामिकी-परिणामः-सुचिरकालपूर्वापरार्थदर्शनादि भवआत्मधर्मविशेषः, स प्रयोजनमस्या, यद्वा-परिणामप्रधाना बुद्धिः पारिणामिकी, यद्वा-अनुमानहेतुदृष्टान्तः साध्यसाधिका क्योविपाके च प्राप्तपरिपुष्टिरभ्युदयनिःश्रेयसफल. शालिनीबुद्धिः पारिणामिकी, यदाह___ तात्पर्य इसका केवल यही है कि कार्मिका बुद्धिवाला मनुष्य हरएक कार्यमें विशेष पटु होता है, चाहे वह उस कार्यको गुरु आदिकी सहायतासे सीखे, या विना गुरूकी सहायतासे भी सीखे उस कार्य में उपयोग लगानेसे निरन्तर उसका अभ्यास करते रहने से वह कार्य उसके हाथमें आ जाता है। यह बुद्धि सुवर्णकारोंमें या किसान आदिमें होती है। ___ जो बुद्धि बहुत दिनों तक पूर्वापर पदार्थो के देखने आदिसे प्रास अनुभवरूप आत्मधर्मविशेषसे होती है अथवा-वय आदिके बढ़ने के कारण विशेष अनुभवरूप परिणाम प्रधानतावाली होती है, वह परिणामिकी बुद्धि है, अथवा-अनुमान हेतु दृष्टान्त इनसे साध्यको साधनेवाली एवं वयके परिपक्वमें प्राप्त पुष्टिवाली जो बुद्धि होती है, वह
“उवओगदिदुसारा" त्याह-- नो मापा से छे કામિક બુદ્ધિવાળો મનુષ્ય દરેક કાર્યમાં વિશેષ પટુ (પ્રવિણ) હોય છે તે તે ગુરુની સહાયતાથી પણ શીખી શકે છે અને ક્યારેક ગુરુની સહાયતા વિના પણ શીખી લે છે. તે કાર્યમાં સદા ઉપયુક્ત રહેવાથી તેને જ સદા વિચાર કર્યા કરવાથી, અને તેને અભ્યાસ કરતા રહેવાથી તે કાર્ય કરવાની તેને ફાવટ આવી જાય છે. આ પ્રકારની બુદ્ધિને સદ્દભાત સુવર્ણકા, ખેડૂતે આદિ કારીગરામાં હોય છે.
જે બુદ્ધિ ઘણા દિને સુધી પૂર્વાપર પદાર્થોને દેખવા આદિથી પ્રાપ્ત અનુભવ રૂપ આત્મધર્મ વિરોષથી ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા ઉમર આદિની વૃદ્ધિ થવાને કારણે વિરોષ અનુભવ રૂપ પરિણામ-પ્રધાનતાવાળી હોય છે, તે બુદ્ધિને પારિણામિકી બુદ્ધિ કહે છે. અથવા–અનુમાન, હેતુ અને દષ્ટાન્ત દ્વારા સાધ્યને સાધનારી અને પરિપકવ ઉમરને કારણે પુષ્ટિયુક્ત બનેલી જે બુદ્ધિ હોય છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #443

सुधा टीका स्था०४३०४सू०२८ चतुर्विधबुद्धि निरूपणम्
४२७ अणुमाणहेउदिटुंत साहिया वयविवागपरिणामा।
हियनिस्से यसफलबई बुद्धी पारिणामिया नाम । ८ ॥ छाया-"अनुमानहेतुदृष्टान्तसाधिका वयोविपाकपरिणामा ।
हितनिःश्रेयसफलवती बुद्धिः पारिणामिकी नाम ॥१॥ इति । यथा-अभयकुमारादीनामिति १॥
॥ इति बुद्धिमूत्रम् ॥ पूर्व बुद्धिरुक्ता, सा च मतिविशेष इति मति निरूपयितुमाह
" चउनिहा मई " इत्यादि-मतिः-मननं, सा चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथाअवग्रहमतिः-अवग्रहः = सामान्यार्थस्याशेषविशेषनिरपेक्षस्यानिर्देश्यस्य रूपप्रभृतेः पारिणामिकी बुद्धि है। यह बुद्धि अभ्युदयरूप या निःश्रेयस(मोक्ष)रूप फलसे सुशोभित होतीहै, सोही कहा है-"अणुमाणहे उदिहत" इत्यादि । अनुमानसे हेतुसे एवं दृष्टान्तसे अपने अभीष्ट अर्थको सिद्ध करलेनेवाली और धीरे २ जैसे २ वय बढती जाती है, उसके अनुसार प्राप्त विशेष अनुभववाली एवं आत्महितकी साधनामें जोड़नेवाली जो बुद्धि हाती है वह पारिणामिकी बुद्धि है। यह अभयकुमार आदिकोंके थी उक्त यह बुद्धि मतिविशेषरूप होती है इसलिये अब सूत्रकार उस मतिका निरूपण करते हैं-" च उब्धिहा मई" इत्यादि-मनन करनेका नाम मति है, यह मति चार प्रकारकी होती है जैसे-अवग्रहमति १ ईहामति २ अवायमति ३ और धारणामति ४ जिस ज्ञानसे समस्त તેને પરિણામિકી બુદ્ધિ કહે છે. તે બુદ્ધિ અભ્યદય રૂ૫ અથવા નિઃશ્રેયસ (મોક્ષ) રૂપ ફલથી વિભૂષિત હોય છે. કહ્યું પણ છે કે –
"अणुमाण हेउ दिवंत " त्या--मनुमान दास, तु बारा, भने દષ્ટાન્ત દ્વારા અભીષ્ટ અર્થને સિદ્ધ કરનારી અને ધીરે ધીરે ઉમરની વૃદ્ધિ સાથે પરિપકવ અનુભવથી પુષ્ટ થયેલી એવી, આત્મહિતના સાધનમાં પ્રવૃત્ત કરનારી જે બુદ્ધિ હોય છે, તેને પરિણામિકી બુદ્ધિ કહે છે. આ પ્રકારની બુદ્ધિને સદભાવ અભયકુમાર વગેરેમાં હતા.
ઉપર્યુક્ત બુદ્ધિ મતવિશેષ રૂપ હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર મતિનું नि३५१ ४२ छे. " चउबिहा मई" त्याहि
મનન કરવું તેનું નામ મતિ છે. તે મતિના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર su छ-(१) अवार्ड भति, (२) ५। भति, (3) सपाय भति मन (४) ધારણા મતિ. જે જ્ઞાન વડે સમસ્ત પ્રકારના વિશેની અપેક્ષાથી રહિત એટલે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #444

४२८
। स्थानाङ्गसूत्रे अवेति-प्रथमतो प्रहणं परिच्छेदनम् अत्रग्रहः, स एवं मतिरवग्रहमतिः, एवमग्रेऽपि १। तथा ईहा मतिः तत्र-ईहाक्षयोपशमतस्तदर्थविशेषपर्यालोचनम् सैवमतिरीहा. मतिः२, तथा अवायमतिः-अवाय:-क्षयोपशमतः-प्रक्रान्तार्थविशेषनिश्चयःस एव मतिरवायमतिः ३, तथा-धारणामतिः-धारणा -- क्षयोपशमतो ज्ञातार्थविशेषधरणं सैवमतिर्धारणामतिः । उक्तंच-“सामन्नत्थावगहणमोग्गहो भेयमग्गणमिहेढा ।
तस्सावगमोऽायो अविच्चुई धारणा तस्स ॥ १॥" छाया-सामान्यार्थावग्रहणमवग्रहो भेदमागणमिहेहा ।
तस्यावगमोऽवायोऽविच्युति र्धारणा तस्य ॥ १ ॥ इति एतद्बुद्धिमतिमूत्रद्वयस्य विशेषतो विवरणं मत्कृतायां नन्दीसूत्रस्य ज्ञानचन्द्रिकायां टीकायां विलोकनीयम् । (२)। प्रकारके विशेषोंसे निरपेक्ष अतएव शब्दादि द्वारा अनिर्देश्य ऐसे सामान्य रूपसे रूपादिकोंका सर्व प्रथम ग्रहण ज्ञान होता है वह अव प्रहरूप मति है । अवग्रह मतिसे जाने हुए पदार्थको क्षयोपशमकी विशेषताके अनुसार जो विशेष रूपसे जानती है वह ईहारूपमति है, ईहा. मतिसे जाने हुए पदार्थको क्षयोपशमकी विशेषताके अनुसार जो विशेष रूपसे निश्चय रूपसे जाननेवाली मति है, वह अवाय रूप मति है ३। एवं अवायमतिसे जाने हुए पदार्थको क्षयोपशमके अनुसार अविस्मरणरूपसे धारण करनेवाली जो मति है वह धारणामति है ४। कहा भी है "सामत्थावगहण 'इत्यादि इस गाथाका अर्थ स्पष्ट है इन बुद्धि और मति विषयक सूत्रोंका विशेष रूपसे कथन नन्दीसूत्रकी टीका ज्ञानકે શબ્દાદિ દ્વારા અનિર્દેશ્ય એવા સામાન્ય રૂપે રૂપાદિકનું સર્વ પ્રથમ ગ્રહણ (જ્ઞાન) થાય છે, તે મતિનું નામ અવગ્રહ મતિ છે. અવગ્રહ મતિ દ્વારા જે પદાર્થને જાણવામાં આવ્યું હોય તેને શોપશમની વિશેષતા અનુસાર વિશેષ રૂપે જાણનારી જે મતિ છે, તેને ઈહામતિ કહે છે. ઈહામતિ દ્વારા જાણેલા પદાર્થને ક્ષપશમની વિશેષતા અનુસાર વિશેષ રૂપે નિશ્ચય રૂપે જાણનારી જે મતિ છે તેને અવાયરૂપ મતિ કહે છે. અવાય માત વડે જાણેલા પદાર્થને ક્ષયોપશમની વિશેષતા અનુસાર અવિસ્મરણ રૂપ ધારણ કરનારી જે મતિ છે તેને ધારણુ મતિ કહે છે. કહ્યું પણ છે –
"सामन्नत्थावग्गहण" त्याहि. भ. पायानो अर्थ स्पष्ट छ, सामुदि અને મતિવિષયક સૂત્રોનું વિશેષ કથન નન્દી સૂત્રની ટીકા જ્ઞાનચન્દ્રિકામાં કરવામાં આવ્યું છે, તે ત્યાંથી વાંચી લેવું
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #445

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू० २८ चतुर्विधबुद्धिनिरूपणमू
' अहवा चउबिहा मई " इत्यादि---अथवा-मतिश्चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथाअरञ्जरोदकसमाना-अरचरम्-जलघटः, तदलिअरमित्यपि प्रसिद्धम् , तस्मिन् यदुदकं तत्समाना ततुल्या मतिः, तत्सादृश्यं च बर्थग्रहणोत्क्षणधरणाशक्तत्वा दल्पत्वेनाऽस्थिरत्वेन च बोध्यम् , अयं भावः-यथा-अरञ्जरोदकं-स्वल्पपरिमाणं सच्छीघ्रं व्ययमेति तथा-मतिरपि स्वल्पमेवार्थ गृह्णाति उत्प्रेक्षते धरति च शीघ्रमेव चापैतीति तत्सशी व्यपदिश्यते इति प्रथमा मतिः१। तथा-विदरोदकसमानाचन्द्रिकामें किया गया है अतः वहासे देख लेना चाहिये “अहवा चउन्विहा मई" इत्यादि-अथवा-मति चार प्रकारकी कही गई है। जैसे-अरञ्जरोदक समान १ विदोदक समान २ सर उदक समान ३
और सागरोदक समान ४ अरञ्जर नाम घटका है इसे अलिञ्जरभी कहा जाता है, इसके पानीके जैसी जो बुद्धि होती है वह अरञ्जरोदक समान घुद्धिहै, बुद्धि में जो यह अरञ्जरोदक समानता प्रकट की गईहै, वह अल्पतो
और अस्थिरताकी अपेक्षाले प्रकट की गई है, क्योंकि ऐसी बुद्धि बह अर्थका ग्रहण नहीं करती है उसका उत्प्रेक्षण एवं उसकी धारणा भी नहीं करता है, भाव यह है कि जिस प्रकारसे अरजोदक स्वल्पपरिमाणवाला होता है, और शीघही खर्च हो जाता है उसी प्रकारसे ऐसी मति भी स्वल्पही अर्थको ग्रहण करती है उतनेही अर्थका वह विचार करती है और उतनेही अर्थकी वह धारणा करती है एवं शीघ्रतामे नष्ट हो जाती है। इस प्रकारसे यह अरज्जोदक जैसी बुद्धि के विषयका
"अहवा चउबिहा मई" त्याह--अथवा मतिना नीचे प्रमाणे यार १२ ५५ ह्या छ-(१) २०२६ सभान, (२) विश६४ समान (3) સરઉદક સમાન અને (૪) સાગરોદક સમાન.
“ અરજર એટલે ઘડ–તેને અલિજર પણ કહે છે. તેના પાણીના જેવી જે બુદ્ધિ હોય છે, તેને અરજદક સમાન બુદ્ધિ કહે છે. ઘડાના પાણીમાં જેવી અલ્પતા અને અસ્થિરતા હોય છે એવી અ૯પતા અને અસ્થિરતાવાળી બદ્રિને અરજદક સમાન કહે છે. આ પ્રકારની બુદ્ધિ બહુ અર્થને ગ્રહણ કરતી નથી, તેનું ઉલ્ઝક્ષણ અને તેની ધારણા પણ કરતી નથી. જેમ ઘડાનું પાણી સ્વ૯૫ પ્રમાણવાળું હોય છે અને જલદી વપરાઈ જાય એવું હોય છે, એ જ પ્રમાણે એવી મતિ પણ સ્વલ્પ અર્થને જ ગ્રહણ કરે છે, એટલા જ અને તે વિચાર કરે છે અને એટલા જ અર્થની તે ધારણ કરે છે, અને શીવ્રતાથી નષ્ટ થઈ જાય છે. આ પ્રકારનું અરજેદક સમાન બુદ્ધિનું અહીં સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #446

४३०
स्थानाङ्गसूत्रे विदरो-नदी तटादौ जलार्थों गतः कूपिकादिः जलस्थानविशेषः, तस्मिन् यदुदकं तत्समाना यथा-विदरोदकं नधादि स्रोतः सम्बन्धे पुनः पुनर्जलमिलितसदल्पमपि शीघ्रं न व्ययमेति तथा या मतिः स्वल्पाप्यन्यान्यार्थतर्कमात्रकुशला झटिति नापैतीति स्वल्पत्वादन्यान्यार्थोहनमात्रदक्षत्वान्झटित्यव्ययत्वाच तत्समाना व्यवहियत इति द्वितीया मतिः २॥ तथा-सर उदकसमाना-यथा-सरोगतजलं पुष्कलत्वाद्वहुः स्पष्टीकरण है १ तथा-विदरोदक समान जो बुद्धि होती है वह ऐसी होती है-विदर नाम उसका है जो नदीके तट आदि पर जलके खड्डा होता है, या कूप आदि जलका स्थान विशेष होता है उसके उदकके जैसी जो बुद्धि होती है वह विदरोदक समान बुद्धि है। विदोदक जिप्स तरह नदी आदिके स्रोतके सम्पन्धसे बार २ मिल जाने पर स्वल्प होता हुआ भी शीघ्र व्ययको नाशप्राप्त नहीं होता है, उसी प्रकार जो मति स्वल्प होती हुई भी अन्य अन्य अर्थक तर्क मात्रसे कुशल हो जाती है और जल्दी नष्ट नहीं होती है वह विद्रोदक समान बुद्धि है। यह विद्रोदक समान बुद्धि भी यद्यपि मात्रामें अल्प होती है परन्तु अन्य अन्य अर्थ सम्बन्धी ऊहापोहसे -तर्कसे यह दक्ष हो जाती है, उस २ विषयमें तर्कणा गवेषणा आदि करते रहने से यह थोड़ी होती हई भी विस्तृत विशाल जैसी ज्ञात होती है, और यह शीघ्र नष्ट भी नहीं होती है इसलिये इसे विद्रके उदक जैसा कहा गया है। तालाबका - હવે વિદરેક સમાન બુદ્ધિનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–વિદર એટલે નદીના પટમાં ગાળેલો વિરડો (ખાડો) અથવા ફ. જેમ નદીમાં અથવા નદીને કિનારે ગાળે ખાડે નદીની સાથે ઘસડાઈ આવતી રેતીને લીધે પૂરાઈ પૂરાઈને નાને બનતું જાય છે પણ તેમાં પાણીની આય તે ચાલ જ રહે છે, અને તે શીધ્ર નષ્ટ થઈ જતો નથી, એ જ પ્રમાણે જે મતિ સ્વ૫ હોવા છતાં પણ અન્ય અન્ય અર્થના (વિષયના) તક માત્રથી પુષ્ટ થતી જાય છે, પણ જલદી નાશ પામતી નથી. એવી મતિને વિદરોદક સમાન કહી છે. આ વિદરેક સમાન બુદ્ધિ પણ જે કે અલ્પ માત્રાવાળી હોય છે, પરન્ત અન્ય અન્ય અર્થ વિષયક ઉહાપોહ (તક) થી દક્ષ થઈ જાય છે. તે વિષયમાં તર્ક, ગષણ આદિ કરતા રહેવાથી અ૫ હેવા છતાં પણ વિસ્તૃત હોય એવી લાગે છે અને શીઘ નાશ પામતી નથી. તેથી તેને વિદરના પાછું જેવી કહી છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #447

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू० २८ चतुर्विधबुद्धिनिरूपणम्
४३१ जनानुपकरोति न च शीघ्र व्ययमेति तथा या मति विपुला बहुजनोपकारिणी न शीघ्रमपैति सा प्रचुरत्वाद्वहुननोपकारित्वाच्छीघ्रव्ययरहितत्वाञ्च तत्समानोच्यत इति तृतीया ३॥
तथा-सागरोदक समाना-समुद्रगतजलतुल्या-तजलं यथा-समस्तरत्नमि. लितं पुष्कलतमं क्षयरहितमगाधं च भवति तथा या मतिः सर्वपदार्थावगाहिनी जल जिस प्रकारसे पुष्कल होताहै, और अनेक जनोंका उपकारक होता है एवं शीघ्रतासे उसका नाश नहीं होता है, उसी प्रकार जो मति विपुल होती है ज्ञानावरणीय कर्मके अधिकतर क्षयोपशमसे युक्त होती है अनेक जनोंका उपकार करती है और शीघ्र नष्ट नहीं होती है ऐसी वह प्रचुर प्रमाणवाली बहुजनोपकारिणी एवं शीघ्रतासे नष्ट नहीं होनेवाली बुद्धि सर उदक समान कही गई है, अरञ्जोदक समान बुद्धि में ज्ञानावरणीय कर्मका क्षयोपशम अल्प मात्रामें रहता है विदोदक समान बुद्धिमें इसका क्षयोपशम अधिक मात्रामें रहता है, सर उदक समान बुद्धिमें इसका क्षयोपशम अधिकतर रहता है, और जो बुद्धि सागरोदक समान होती है, उसमें ज्ञानावरणीयकर्मका सर्वथा एकान्तिक अत्यन्त विनाश रहता है अतः वह समुद्रोदक समान कही गई है जैसे समुद्रका जल समस्त रस्नोंसे मिलित होता है पुष्कलतम होता है क्षयरहित होता है और अगाध होता है । उसी प्रकार से जो
સરઉદક સમાન બુદ્ધિ-સરોવર અથવા તળાવ જેમ ખૂબ પાણીથી યુક્ત હોય છે, અને તેનું પાણી અનેક ઈવેને ઉપકારક થઈ પડે છે અને તેને જલદી નાશ પણ થતું નથી, એ જ પ્રમાણે જે મતિ વિપુલ હોય છે-જ્ઞાના. વરણીય કર્મના અધિક્તર ક્ષયે પશમથી યુક્ત હોય છે, અનેક જનેને માટે ઉપકારક હોય છે અને શીધ્ર નષ્ટ પણ થતી નથી, એવી વિપુલ પ્રમાણવાળી, બહુજને પકરિણી અને શીવ્રતાથી નષ્ટ નહીં થનારી બુદ્ધિને સરઉદક સમાન કહી છે. અરજદક સમાન બુદ્ધિમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષયપામ અલ્પ પ્રમાણમાં થયેલ હોય છે. વિદરેક સમાન મતિમાં જ્ઞાનાવરણીય કમને ક્ષપશમ અધિક પ્રમાણમાં થયેલ હોય છે. સાઉદક સમાન મતિમાં તેને ક્ષપશમ અધિકતર માત્રામાં થયેલ હોય છે, અને જે સાગરદક સમાન મતિ હોય છે તેમાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને અધિકતમ અથવા સંપૂર્ણતઃ વિનાશ થયેલ હોય છે. જેમાં સમુદ્રનું જળ વિપુલ, અગાધ, ક્ષયરહિત અને સમસ્ત રત્નોથી યુક્ત હોય છે, એ જ પ્રમાણે જે મતિ સમસ્ત પદાર્થોમાં અવગાહિની હોય
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #448

४३२
स्थानाङ्गसूत्रे विपुलतमाऽक्षीणाऽगाधा च भवति साऽखिलपदार्थविषयतयाऽतिशयितबहुत्वादक्षयत्वादगाधत्वाच्च सागरोदकसमाना कश्यत इति चतुर्थी ।४।। मू० २८ ॥
पूर्व मतिरुक्ता, तद्वन्तो जीवा एव भवन्तीति जीवान्निरूपयितुमाह
मूलम्-चउबिहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता, तं जहा-जेरइया १, तिरिक्खजोणिया २, मणुस्ता ३, देवा ।।
चउविहा सव्वजीवा पण्णत्ता, तं जहा-मणजोगी १, वइजोगी २, कायजोगी ३, अजोगी । ___अहवा--च उबिहा सवजीवा पण्णता, तं जहा--इत्थिवेयगा १, पुरिसवेयगा २, णपुंसगवेयगा ३, अवेयगा ।।
अहवा--चउबिहा सबजीया पण्णत्ता, तं जहा- चक्खुदंसणी १, अचक्खुदंसणी २, ओहिदसणी ३, केवलदसणी ४॥
अहवा-चउठिवहा सव्वजीवा पण्णत्ता, तं जहा--संजया १, असंजया २, संजयासंजया ३, णो संजया णो असंजया ४॥ ॥ सू० २९॥ ___ छाया-चतुर्विधाः ससारसमापनका जीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नैरयिकाः १, तिर्यग्योनिकाः २, मनुष्याः ३, देवाः ४। ___ चतुर्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मनोयोगिनः १, वाग्योगिनः २, काययोगिनः ३, अयोगिनः ४॥ ऐसी मति होती है वह समस्त पदार्थों में अवगाहिनी होती है, उन्हे जाननेवाली होती है । अक्षीण और अगाध होती है इस तरह अखिल पदार्थों को विषय करनेवाली होनेसे अनेक अतिशयोंवाली होनेसे अक्षय एवं अगाध होनेसे ऐसी बुद्धिको सागरोदक समान कहा गयाहै।सूत्र२८॥ છે, તેમને જાણનારી હોય છે, વિપુલતમાં હોય છે, અક્ષણ અને અગાધ હોય છે, આ રીતે અનેક પદાર્થોને બંધ કરાવનારી તે બુદ્ધિ અનેક અતિશવાળી, અક્ષય અને અગાધ હોવાથી એવી બુદ્ધિને સાગરોદક સમાન કહી છે. જે સૂ. ૨૮ |
श्री स्थानांग सूत्र :०३

Page #449

सुघा टीका स्था०४ उ० सू०२९ जीवस्वरूपनिरूपणम् __ अथवा-चतुर्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-स्त्रीवेदकाः १, पुरुषवेदकाः २, नपुंसकवेदकाः ३, अवेदकाः ४। . अथवा-चतुर्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चक्षुर्दर्शनिनः १, अचक्षुर्दशनिनः २, अवधिदर्शनिनः ३, केवलदर्शनिनः ४।
अथवा-चतृर्विघाः सर्वजीवाः प्रज्ञाप्ताः, तद्यथा-संयताः १, असंयताः २, संयतासंयताः ३, नो संयता नो असंयताः ४। ॥ सू०-२९ ॥
टीका--" चउबिहा संसारसमावन्नगा जीवा" इत्यादि--
ससारसमापनकाः-संसरणं संसार:-भवाद्भवान्तरगमनं चतुर्विधगतिभ्रमणमित्यर्थः, तं समापनाः प्राप्ताः संसारसमापन्नास्ता एव तथा, जीवाः चतुर्विधाः मज्ञप्ताः, तद्यथा-नैरयिका:-नारकाः १, तिर्यग्योनिकाः-तियग्यो निभवाः २, मनुष्याः ३, तथा देवाः ४। इमे चत्वारः स्व स्वकर्मचक्रपरिवर्तिता निरयादि भ्रमणसमापन्ना भवन्ति ।
" चउबिहा सव्वजीवा' इत्यादि-सर्वजीवाः सर्वे च ते जीवाः सर्वजीवाः= सकलमाणिनः चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मनोयोगिनः-मनो योगसम्पन्नाः सम
_ उक्त चतुर्विध मतिवाले जीवही होते हैं अतः अब सूत्रकार जीवोंकी निरूपणा करते हैं -' चउविवहा संसारमावनगा' इत्यादि सूत्र २९ ।। टीकार्थ-एक भवसे द्वितीय भवमें गमन करना-नरकतिर्यञ्च आदि चार प्रकारको गतियों में भ्रमण करना इसका नाम संसारहै । इस संसाररूप स्थानको प्राप्त हुए जो जीव हैं वे संसारसमापनक जीव हैं, ये संसार समापनक जीव संसारी जीव चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-नैरयिक १तियंग्योनिक २ मनुष्य ३ और देव ४ ये सब संसारी जीव अपने २ कर्मरूपी चक्रसे घुमाये गये नरकादि भवोंको प्राप्त करते हैं. ___ " चउब्धिहा सव्य जीवा" इत्यादि-समस्त जीव चार प्रकारके
ઉપર્યુક્ત ચાર મતિને સદ્ભાવ છેમાં જ હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર वानी ५३५६। ४३ छ “चउव्विहा संसारसमावनग।" त्याટીકાર્ચ–એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં ગમન કરવું–નરક, તિર્યંચ આદિ ચાર પ્રકારની ગતિઓમાં ભ્રમણ કરવું તેનું નામ સંસાર છે. તે સંસાર રૂપ સ્થાનને જે જીવોએ પ્રાપ્ત કર્યું છે તે અને સંસાર સમાપન્નક જ અથવા સંસારી लव ४ छे. ते ससारी लानां यार ५४२ ४i छ-(१) रयिर, (२) तिव्यनि:, (3) मनुष्य, मन (४) हेर मा समस्त ससारी । चात. પિતાના કર્મ રૂપી ચક્ર વડે ભમાવતાં ભમાવતાં નિરયાદિ ભમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
"चउनिहा सव्यजीवा " त्या-समस्त वानानीय प्रमाणे यार ४१२ ५४ छ-(१) मनाया-मनाया समान ७, (२) पाया
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #450

० शव
स्थानाङ्गसूत्रे नस्काः १, एवं वाग्योगिनो-द्वीन्द्रियादयः २, काययोगिन एकेन्द्रियाः ३, अयो. गिना-निरुद्धयोगाः सिद्धाश्च ४ इति । ____ 'अहवा चउन्विहा सव्वजीवा' इत्यादि-अथवा-सर्वजीवाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-स्त्रीवेदकाः१,-पुरुषवेदकाः २,-नपुंसकवेदका:-ये न स्त्रीवेदका न पुरुषवे. दकास्ते नपुंसकवेदकाः३, तथा-अवेदकाः-स्त्री पुं नपुंसकवेदरहिताः सिद्धादयः।४। कहे गये हैं जैसे-मनोयोगी मनोयोगवाले समनस्क १ वाग्योगवालेद्वीन्द्रियादिक जीव २ काययोगी-काययोगवाले एकेन्द्रिय जीव ३, और अयोगी-निरुद्ध योगवाले सिद्ध जीव ४, तात्पर्य इस कथनका ऐसाहै कि जो जीव मनोयोगवाले होते हैं, वे काय और वचन इन दो योगोंवाले भी होते हैं, अर्थात् जो समनस्क पञ्चन्द्रिय पर्याप्त जीव हैं, वे तीनों योगवाले होते हैं तथा जो अमनस्क असंज्ञी जीव हैं उनमें एकेन्द्रियके तो केवल एकही काययोग होता है और जो द्वीन्द्रिय तेइन्द्रिय चौइन्द्रिय
और असंज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीव हैं, वे वचनयोगी और काययोगी होते हैं मनोयोगी नहीं होते हैं । तथा योगोंसे रहित जो जीव होते हैं, वे सिद्ध जीवही होते हैं। इस प्रकारसे ये जीवके चार भेद कहे गये हैं ४
"अहवा चउम्विहा सव्वजीवा" अथवा-सर्व जीव इस तरहसे भी चार प्रकारके होते हैं जैसे-स्त्रीवेदवाले १ पुरुष वेदवाले २ नपुंसक वेदवाले ३ और अवेदक जीव-तीनों वेदसे रहित सिद्ध आदि जीव ४ વાગવાળા કન્દ્રિાદિક છે, (૩) કાયગી-કાયાગવાળા એકેન્દ્રિય । मने (४) गयी ७-निरुद्ध या सिद्ध .
મને ગવાળા હોય છે, તેઓ વાગ્યેાગ અને કાયમવાળા પણ હોય છે. એટલે કે જે સમનરક પચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત જીવે છે, તેઓ ત્રણે ચગવાળા હોય છે, અને જે અમનસ્ક-અસંજ્ઞી જીવે છે તેમાંના એકેન્દ્રિયને તે માત્ર કાયાને જ સદૂભાવ હોવાથી તેઓ કાયયેગી જ હોય છે, અને કીન્દ્રિ, ત્રીન્દ્રિ, ચતુરિન્દ્રિયો અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય છે કાયમી અને વચનગી હોય છે, પણ મનગી હોતા નથી. સિદ્ધ છમાં ને સદૂભાવ તે નથી. આ રીતે રોગને આધારે જીના ચાર પ્રકાર પડે છે.
"अहवा-चउन्विहा सव्वजीवा" मया समस्त जवाना मा प्रभारी या२ १२ ५५ ५३ -(१) स्त्री वहाणा, (२) पुरुष वहाणा, (3) न'. સક વેદવાળા અને અવેદક સિદ્ધ ત્રણે વેદોથી રહિત હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #451

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०२९ जीवस्वरूपनिरूपणम्
४३५ " अहवा चउव्विहा सव्वजीवा" इत्यादि--अथवा सर्वजीवाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चक्षुर्दर्शनिन:-चतुरिन्द्रियादयः १, तथा-अचक्षुर्दर्शनिनः-स्पर्शनादिदर्शनवन्तः एकेन्द्रियादयः २, तथा-अवधिदर्शनिनः-शक्रेन्द्रादयः ३, तथाकेवलदर्शनिनः-ऋषभादयः ।।
'अहवा चउविहा सबजीवा' इत्यादि-स्पष्टम् , नवरं-समताः-पञ्चमहाव्रतधारिणः-सर्वविरताः १, तथा-असंयता:-अविरताः २, तथा-संयतासंयता:संयताश्यतेऽसंयतास्तथा देशविरताः ३, तथा-नो संयता नो असंयता:-सर्वविरताविरत-देशविरतभिन्नाः सिद्धाः ४॥ मू० २९॥ पूर्व जीवाःउक्ताः तदधिकाराज्जीवान्तर्गतपुरुषविशेषानिरूपयितुंचतुःसूत्री माह
मूलम्-चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा--मित्ते णाममेगे मित्ते १, मित्ते णाममेगे अमित्ते २, आमित्ते णाममेगे मित्ते ३, अमित्ते णाममेगे अमित्ते ४। (१) ___"अहवा चउब्धिहा सव्वजीवा" अथवा इस तरहसे भी सर्व जीव चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-चक्षुर्दर्शनवाले–चौइन्द्रियादिक जीव १ तथा अचक्षुदर्शनवाले जीव-स्पर्शन आदि दर्शनवाले एकेन्द्रियादिक जीव २ अवधि दर्शनवाले शक्रेन्द्रादि जीव ३ और केवल दर्शनवाले ऋषभ भगवान आदि ४
" अहवा चउविहा सव्वजीवा" इत्यादि अथवा सर्व जीव चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-संयत-पश्च महाव्रतधारी-सर्व विरतिवाले जीव १ तथा-असंयतजीव-अविरतजीव २ संयतासंयत जीव-देशविरतिवाले जीव ३ और ना संयत नो असंयत जीव सर्वविरत अविरत देशविरत इनसे भिन्न सिद्ध जीव ॥ सू० २९॥
___“ अहवा च उब्विहा सव्वजीवा" Aथा समस्त छान मा प्रमाणे पण या२ ५४॥२ ५३ छ-(१) यक्षुशन -यतुरिन्द्रिय मा6ि 01. (२) અચક્ષુદર્શનવાળા જી-સ્પર્શેન્દ્રિય આદિથી યુક્ત પણ ચક્ષુદર્શનથી રહિત એવા એકેન્દ્રિયાદિક છે. (૩) અવધિદર્શનવાળા કેન્દ્ર આદિ છે અને કેવલદર્શનવાળા અષભ ભગવાન આદિ
"अहवा चउबिहा सव्वजीवा" अथवा समस्त सवाना सा प्रभारी ચાર પ્રકાર પણ પડે છે–સંયત–પંચ મહાવ્રતધારી સર્વ વિરતિવાળા જી, (૨) અસંયત છે એટલે કે અવિરત જી, (૩) સંયતાસંયત છે એટલે કે ઉપરના ત્રણ પ્રકારેથી ભિન્ન એવા સિદ્ધ છે. . સ. ૨૯ છે
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #452

स्थानाङ्गसूत्रे
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा - मित्ते णाममेगे मित्तरूवे १, चउभंगो ४। ( २ )
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा -मुत्ते णाममेगे मुत्ते १, मुत्ते णाममेगे अमुत्ते ४, ( ३ )
चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता, तं जहा मुते णाममेगे मुत्तरू ४॥ ४ ॥ सू० ३० ॥
}
छाया - चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञतानि तद्यथा - मित्रं नामैको मित्रं १, मित्रं नामैकोsमित्रम् २, अमित्रं नामैको मित्रम् ३, अमित्रं नामैकोऽमित्रम् ४ । ( १ ) चचारि पुरुष जातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - मित्रं नामैको मित्ररूपः चतुर्भङ्गी ४(२) चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-मुक्तो नामैको मुक्तः मुक्तो नामै - कोमुक्तः ४ | ( ३ )
४३६
चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-मुक्तो नामैको मुक्तरूपः ४ ( ४ ) ॥ सू० ३० ॥
टीका - " चचारि पुरिसजाया" इत्यादि -- स्पष्टेयं चतुःसूत्री, नवरम्एकः पुरुषः पूर्वमिहलोकोपकारित्वान्मित्रं भवति, स एव पुनः परलोकोपकारित्वात्मित्रं भवति, यथा सद्गुरुः । इति प्रथमः १ ।
इन कथित जीवोंके अन्तर्गत जो पुरुष विशेष हैं, उनका अब चार सूत्रों द्वारा सूत्रकार कथन करते हैं
'चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ३० ॥
टीकार्थ- पुरुषजात चार कहे गये हैं- जैसे- मित्र मित्र मित्र अमित्रर अमित्र मित्र ३ और अमित्र अमित्र ४ इनमें प्रथम भंगके मनुष्य वे हैं जो जीवोंका इस लोक सम्बन्धी कल्याण करते हैं, और परलोक सम्बन्धी भी कल्याण करते हैं । अर्थात् इस लोक में तुम्हारी भलाई
ઉપર્યુક્ત જીવામાં જેમના સમાવેશ થાય છે એવા પુરુષ વિશેષાનું હવે सूत्रार चार सूत्रो द्वारा निश्णु उरे छे. "चत्तारि पुरिसजाया पण्णत्ता" इत्याहिटीडार्थ-पुरुषोना नीचे प्रमाणे यार अार ह्या छे – (१) भित्र-भित्र, (२) मित्र-अमित्र, (3) अभित्र-भित्र भने (४) अभित्र-अमित्र.
પહેલા પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ—જે જીવે. આ લેાકમાં પણ આપણું કલ્યાણ કરે છે અને પરલેાકમાં પણ આપણું કલ્યાણ કરે છે, એટલે કે પેાતાના સદ્ગુ પદેશ દ્વારા આલેાકમાં આપણું કલ્યાણુ કેવી રીતે થઈ શકે છે એ પણુ ખતાવે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #453

सुधा टी. स्था.. उ. ४ २.३० जीवान्तर्गतपुरुषविशेषनिरूपणम् ४३७
तथा-एकः पुरुषः पूर्व स्नेहवत्यान्मित्रं भवति, किन्तु पश्चात् स परलोकसाधनविघातकत्वादमित्रं भवति, यथा पुत्रकलत्रादिः । इति द्वितीयः ।२।
तथा-एकः पुरुषः प्राक् प्रतिकूलत्वादमित्रं भवति, स एव पश्चाद्वैराग्यभाग्यभाजनीकरणेन परलोकसाधनसहायकत्वान्मित्रं भवति यथाविनीतकलत्रादिरिति तृतीयः ३॥ __ तथा-एकः पुरुषः प्रतिकूलत्वात् पूर्वमप्यमित्रं संक्लेशहेतुत्वेन दुर्गतिनिमित्तत्वात् पश्चादप्यमित्रमेव भवति, यथा-अविनीतपुत्रकलत्रप्रभृतिरिति चतुर्थः । (१) कैसे हो सकती है । यह बात अपनी देशनासे प्रकट कर उपकारी होते हैं और परलोकमें भी तुम्हारी भलाई कैसे हो सकती है। यह करकर परलोकके निमित्त भी उपकारी होते हैं, ऐसे वे जीव सद्गुरु होते हैं । द्वितीय भंगके मनुष्य वे हैं, जो पहिले तो इस लोकमें स्नेही होकर मित्र होते हैं, पर वेही परलोक सम्बन्धी हितकारी साधनोंके विघातक होनेके कारण अमित्र शत्रु हो जाते हैं, जैसे पुत्र स्त्री आदि जन। तृतीय भंगके मनुष्य वे हैं जो पहिले प्रतिकूल होनेसे अमित्र होते हैं और वेही फिर बादमें वैराग्यके योग्य बना देने के कारण परलोक सुधारने में सहायक बन जाने से मित्र बन जाते हैं, जैसे-अविनीत कलत्र आदि जन । और चतुर्थ भंगके मनुष्य वे हैं जो प्रतिकूल होनेसे पहिले भी अमित्र रहता છે, અને પરકમાં પણ આપણું કલ્યાણ કેવી રીતે થાય તે બતાવે છે, તેવા જીને આ પહેલા પ્રકારમાં ગણાવી શકાય છે. સદ્ગુરુ જ આ પ્રકારના હોય છે.
બીજા પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ–જે છ આલેકમાં તે આપણે સ્નેહી બનીને આપણું હિત કરનારા હેય છે, પણ પરલોકના હિતના વિઘાતક હેય એવાં ને મિત્ર અમિત્ર રૂપ બીજા પ્રકારમાં ગણાવી શકાય છે. જેમકે પુત્ર, સ્ત્રી આદિને આ ભાંગામાં મૂકી શકાય.
ત્રીજા પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ –જે જે પહેલાં પ્રતિકૂળ હેવાને કારણે અમિત્ર રૂપ હેય છે, પણ તેમને કારણે જ આપણને સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્યભાવ ઉત્પન્ન થતું હોવાને કારણે, આપણે પરભવ સુધારવામાં જે એ કારણભૂત બને છે. એવા જીવોને ત્રીજા પ્રકારમાં મૂકી શકાય છે. જેમકે અવિનીત પત્ની, પુત્ર આદિને આ પ્રકારના છ ગણું શકાય છે.
ચેથી ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ–-જે પહેલાં પણ પ્રતિકૂળ હેવાથી અમિત્ર રૂપ હોય છે, અને પાછળથી પણ સંકલેશ પરિણામને ઉત્પાદક
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #454

४३८
स्थानाङ्गसूत्रे तथा- चत्तारि पुरिसजाया' इत्यादि-एको मित्रम्-अन्तःस्नेहवृत्त्या सुहृद्भवति स पुनर्वायोपचारकरणात् मित्ररूपः सुहृदाकारो भवति १, तथाएको मित्रमन्तकृत्या, किन्तूपरिष्टान्मित्रोपचाराकरणादमित्ररूपः-शत्रुरूपो भवतीति द्वितीयः । तथा-एकोऽमित्रम्-शत्रुःस्नेहरहितत्वात्सपुनर्मित्ररूपा-सुहदाकारो भवतीति तृती? ३, तथा-एकोऽमित्रममित्ररूपश्च भवतीति चतुर्थः।४।(२) है और संक्लेश परिणामोंका हेतु होकर बादमें भी दुर्गतिका निमित्त हो जानेसे अमित्र होता है । जैसे अविनीत पुत्र कलत्र आदिजन ४
पुनश्च-" चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुरुषजात चार कहे गये हैं-जैसे-मित्र मित्ररूप १ मित्र अमित्र रूप २ अमित्र मित्र रूप ३ और अमित्र अमित्र रूप ४। इनमें कोई एक मनुष्य ऐसा होता है, जो भीतरमें भी स्नेह वृत्तिवाला होता है, एवं बाह्यमें भी प्रेम रूप प्रवृत्ति या व्यवहार आदि करनेकी प्रवृत्ति उत्तम रखता है। वह मित्र मित्ररूप मनुष्य है १। कोई एक मनुष्य ऐसा होता है, जो अन्तरङ्गकी वृत्तिसे तो मित्र होता है, पर बाह्य में ऊपरसे वह मित्रके योग्य उपचार करनेकी वृत्तिसे रहित होताहै, अतः वह शत्रुरूप प्रतीत होताहै । कोई एक मनुष्य ऐसा होताहै जो वास्तवमें अन्तरङ्गमें स्नेहसे तो शून्य होता है पर ऊपरी व्यवहारसे सुहृत् होनेका ढोंग करताहै। હવાને કારણે દુર્ગતિના નિમિત્ત રૂપ હેવાને કારણે અમિત્ર રૂપ જ રહે છે, એવાં અવિનીત પુત્ર, પત્ની આદિને આ ચેથા પ્રકારમાં મૂકી શકાય છે. ____“चत्तारि पुरिसजाया " त्यादि-20 प्रमाणे ५ या२ पुरुष ५४॥३॥ in छ-भित्र-भित्र३५, (२) मित्र-मभित्र३५, (3) भित्र-भित्र३५ मन (४) मभित्र-भित्र३५.
હવે આ ચારે ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–(૧) કોઈ એક મનુષ્ય એ ય છે કે જેના હૃદયમાં આપણા પ્રત્યે સાચા પ્રેમ હોય છે અને તેને બાહા વ્યવહાર, હાવભાવ આદિ પ્રવૃત્તિ પણ સ્નેહપૂર્ણ જ હોય છે. એવા મનુષ્યને મિત્ર-મિત્રરૂપ કહી શકાય છે. (૨) કે માણસ એ હોય છે કે જેના હૃદયમાં તે આપણા પ્રત્યે નેહ હોય છે, પણ તેનું બાહ્ય વર્તન મિત્રને યોગ્ય નહીં હોવાથી તે અમિત્રરૂપ લાગે છે. (૩) કેઈ એક મનુષ્ય એવો હોય છે કે જેનું હૃદય વાસ્તવિક સ્નેહ વિનાનું હોય છે, પણ તેના બાહ્ય વર્તનને કારણે-નેહના દંભને કારણે તે આપણને મિત્રરૂપ લાગે છે. (૪) કોઈ એક મનુષ્ય આન્તરિક અને બાહ્ય અને રૂપે સનેહ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #455

सुधा टीका स्था०४७० ४ सू०३० जीवान्तर्गत पुरुषविशेषनिरूपणम्
४३९
तथा - ' चत्तारि पुरिसजाया ' इत्यादि - स्पष्टम् नवरम् - एकः पुरुषः मुक्तः = दन्यतः परिवर्जितसङ्गो भवति स पुनर्मुक्तः- भावतः सङ्गरहितत्वात् त्यक्ताऽऽसक्तिर्भवति, यथा-सुसाधुरिति प्रथमः | १|
"
तथा - एकः पुरुषो मुक्तो द्रव्यतस्त्यक्तसङ्गो भवन्नपि साssसक्तिकत्वादमुक्तो भवति यथा रङ्कः । इति द्वितीयः २ तथा एको द्रव्यतोऽमुक्तो भवन्नपि भावतस्तु मुक्तः त्यक्ताऽऽसक्तिर्भवति यवा - राज्यावस्थोत्पन्न केवलज्ञानसम्पन्नो भरतचक्रवर्तीति तृतीयः ३ तथा एकोऽमुक्तोभवन् पुनरमुक्त एव तिष्ठतीति यथा और कोई एक मनुष्य ऐसा होता है, जो दोनों भी रूप से - अन्तरङ्ग रूपसे और बहिरंग रूपसे अमित्रही बना रहता है ४ । यह सब कथन आपेक्षिक है।
पुनश्च - " चत्तारि पुरिसजाया " इत्यादि - पुरुषजात चार कहे गये हैं जैसे- कोई एक पुरुष ऐसा होता है, जो द्रव्य और भाव दोनों रूपसे परिग्रहका त्यागी होता है जैसे- सुसाधु चारित्रसंपन्न मुनि१ ऐसा वह पुरुष मुक्त मुक्त कहा गया है, क्योंकि ऐसा पुरुष द्रव्यकी अपेक्षा भी सहका त्यागी होता है, और भावकी अपेक्षा भी आसक्ति रूप - ममेदं रूपं (यह रूप मेरा है) मूर्च्छाभावका त्यागी होता है १, कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो केवल द्रव्यकी अपेक्षासेही त्यागी होता है, भावकी अपेक्षासे त्यागी नहीं होता है जैसे-रङ्कजन २। कोई एक मनुष्य ऐसा होता है, जो द्रव्यकी अपेक्षासे त्यक्त सङ्गवाला नहीं होता है, पर વિહીન જ હોવાને કારણે અમિત્ર-અમિત્ર રૂપ લાગે છે. કથન આપેક્ષિક છે.
આ સમત
એવા પુરુષ
" चत्तारि पुरिसजाया " इत्याहि-या अभागे पशु और पुरुष प्रहारे। કહ્યા છે—(૧) કોઇ એક પુરુષ એવા હોય છે કે જે બન્ને રૂપે દ્રવ્યની અને ભાવની અપેક્ષાએ પશૃિહના ત્યાગી હોય છે. જેમકે સુસાધુ ચારિત્રસ'પન્ન મુનિ આ પ્રકારના હોય છે. એવા પુરુષને અહીં મુક્ત-મુક્ત કહ્યો છે, કારણ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પશુ સ`ગના ( પરિગ્રહના ) ત્યાગી હોય છે અને ભાવની અપેક્ષાએ પણ આસક્તિ રૂપ મૂર્છાભાવથી રહિત હોય છે. “ આ મારૂં છે ” એવા ભાવ તે જીવમાં હોતા નથી.
(૨) કાઈ એક પુરુષ એવા હોય છે કે જે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પરિગ્રહના ત્યાગી હોય છે, પણ ભાવની અપેક્ષાએ પરિગ્રહના ત્યાગી હોતા નથી. જેમકે ગરીબ માણસ.
(૩) કાઈ એક પુરુષ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પરિગ્રહના ત્યાગી હોતા નથી,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #456

स्यानाङ्गसूत्रे रक्षः । इति चतुर्थः ४। यद्वा-पूर्वापरकालमपेक्ष्येदं सूत्रं विवरणीयम् । यथाएका पूर्व द्रव्यतो मुक्तः पश्चाद्भावतोऽपि मुक्तो भवतीत्यादिरीत्या ।(३)।
तथा-' चत्तारि पुरिसजाया' इत्यादि-पुनः पुरुषजातानि चत्वारि यथाएकः पुरुष आसक्तिरहिततया मुक्तो भवन्नपि वैराग्यपिशुनाकारतया मुक्तरूपःमुक्तस्येव रूपं यस्य स तथा भवति नतु वास्तविकमुक्तः, यथा-यतिः-स हि पुत्रा. दिसारहितोऽपि वैराग्यसूचकसाधुरूपमात्रधारको नतु मुक्तो मुक्तवद्रप. धारकः इति प्रथमः १॥ भावकी अपेक्षासे त्यक्त सङ्गवाला होता है, जैसे राज्यावस्थामें उत्पन्न हुए केवल ज्ञानवाले भरत चक्रवर्ती ३। ।
कोई एक मनुष्य ऐसा होता है जो द्रव्य और भाव इन दोनों की अपेक्षाओंसे त्यक्त सङ्गवाला नहीं होता है, जैसे रङ्कजन । अथवा-इस सूत्रका व्याख्यान पूर्व अपर कालकी अपेक्षासे भी व्याख्या युक्त कर लेना चाहिये, जैसे कोई एक पुरुष ऐसा होताहै, जो पहिले समयमें भी द्रव्यकी अपेक्षा मुक्त रहता है, और बादमें भी वह द्रव्यकी अपेक्षा मुक्त रहता है इत्यादि -
फिर भी "चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-पुरुष जात इस प्रकारसे भी चार कहे गये हैं जैसे-कोई एक मनुष्य ऐसा होता है, जो आसक्तिसे रहित होनेसे मुक्त होता हुआ भी वैराग्यसूचक आकारसे मुक्तके जैसे रूपवाला होताहै, वास्तविक वह मुक्त नहीं होता है। जैसे यतिजन પણ ભાવની અપેક્ષાએ પરિગ્રહને ત્યાગી હોય છે. જેમકે જેમને રાજ્યકાળ દરમિયાન કેવળજ્ઞાન થયું હતું એ ભરત ચક્રવર્તી
(૪) કોઈ એક પુરુષ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ પણ પરિગ્રહનો ત્યાગી હોતો નથી અને ભાવની અપેક્ષાએ પણ પરિગ્રહને ત્યાગી હોતું નથી. જેમકે રંકજન.
આ સૂત્રને પૂર્વાપર કાળની અપેક્ષાએ પણ આ પ્રમાણે સમજાવી શકાય. (૧) કેઈ એક પુરુષ પહેલાં પણ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ મુક્ત (અપરિગ્રહીમચ્છભાવ રહિત) રહે છે, અને પછી પણ દ્રવ્યની અપેક્ષા એ મુક્ત જ રહે છે. બાકીના ત્રણ પ્રકારો પણ એ જ પ્રમાણે સમજી લેવા.
" चत्तारि पुरिसजाया " त्याहि-मा प्रमाणे या२ पुरुष ४२ ४॥ છે--(૧) કેઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે આસક્તિથી રહિત હોવાને કારણે મુક્ત હોય છે, અને વૈરાગ્ય સૂચક આકાર, વેષ આદિને કારણે મુક્તના જેવા રૂપવાળે (લક્ષણવાળા) હેય છે, પણ વાસ્તવિક રીતે તે મુક્ત હોતે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #457

सुधा टीका स्था०४३०४ सू०३० जीवान्तर्गतपुरुषविशेषनिरूपणम् ४४१
तथा-एको मुक्तः-त्यक्तसङ्गो भवन्नपि अमुक्तरूपः अमुक्ताऽऽकारः वस्तु तस्तु मुक्त एवं भवति यथा-गृहस्थावस्थायां श्री महावीरः । इति द्वितीयः२।
तथा-एकोऽमुक्तःसाऽऽसक्तित्वान्नमुक्तो भवति किन्तु स मुक्तरूपः-मुक्ताऽऽकारो भाति, यथा कपटीसाधुरिति तृतीयः ३ । तथा-एकोऽमुक्तोऽमुक्तरूपश्च भवति, यथा गृहस्थ इति चतुर्थः ४। (४) ॥० ३०॥
जीवाधिकारात् पश्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यान्निरूपयि सूत्रद्वयमाह___मूलम् - पंचिंदिय .. तिरिक्खजोणिया चउगईया चउआगईया पण्णता, तं जहा-पंचिंदियतिरिक्खजोणिया पंचिंदियतिरिक्खजोणिएसु उपवजमाणा रइएहिंतो वा तिरिक्ख. जोणिएहिंतो वा मणुस्सेहिंतो वा देवेहिंतो वा उववजेजा, से चेव णं से पंचिंदियतिरिक्ख जोणिए पंचिदियतिरिक्खजोणियत्तं ये यतिजन पुत्रादिरूपसे रहित होते हुए भी केवल ऊपरसेही साधु. रूपमात्रके धारक होते हैं, मुक्त हुएकी तरह रूपके धारक नहीं होते हैं १।
कोई एक पुरुष ऐसा होता है, त्यक्त सङ्गवाला होता हुआ भी अमुक्त रूपवाला होताहै । अमुक्तके जैसे आकारवाला होता है, जैसेगृहस्थावस्थामें श्री महावीरस्वामी थे २।
कोई एक मनुष्य ऐसा होताहै,जो आसक्तिवाला हो वह मुक्त तो होता नहीं है, किन्तु मुक्तके आकारवाला होताहै जैसे कोई कपटयुक्त यति ३। ___ और कोई एक मनुष्य ऐसा होताहै, जो अमुक्त हुआ ही अमुक्तके जैसे रूपवाला होता है, जैसे गृहस्थजन ४ ॥ सू० ३० ॥ નથી. જેમકે યતિજન તેઓ પુત્રાદિ રૂપ સંગથી રહિત હોવાને કારણે માત્ર બાહ્ય દષ્ટિએ જ સાદુરૂપના ધારક હોય છે પણ વાસ્તવિક રીતે મુક્તરૂપ હોતા નથી.
(૨) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે ત્યક્ત સંગવાળે હોવા છતાં પણ અમુક્ત રૂપવાળ–અમુક્તના જેવા આકારવાળા હોય છે. જેમકે ગૃહસ્થાવસ્થામાં મહાવીર સ્વામી આ પ્રકારના પુરુષ હતા.
(૩) કોઈ પુરુષ એ હોય છે કે જે આસક્તિવાળે હેવાથી મુક્ત તે હોતું નથી, પણ મુક્ત જે દેખાતું હોય છે. જેમકે કઈ કપટી યતિ.
(૪) કોઈ એક મનુષ્ય એ હોય છે કે જે અમુક્ત હોય છે અને અમક્ત જે જ દેખાય છે. જેમકે ગૃહસ્થજન. | સૂ. ૩૦ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #458

४४२
स्थानाङ्गसूत्रे विप्पजहमाणे णेरइयत्ताए वा जाव देवत्ताए वा उवागच्छज्जा, मणुस्सा चउगईया चउआगईया, एवं चेव मणुस्सावि ॥सू०३१॥
छाया-पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चतुर्गतिकाश्चतुरागतिकाः प्रज्ञसाः, तद्यथापञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकेषु उपपघमाना नैरयिकेभ्यो वा तिर्यग्योनिकेभ्यो वा मनुष्येभ्यो वा देवेभ्यो वा उपपधेरन् , तेषामेव खलु स पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकः पञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकत्वं विप्रजहत् नैरयिकतया वा यावत् देवतयाबोपागच्छेत् , मनुष्याचतुर्गतिकाश्चतुरागतिकाः एवमेव मनुष्या अपिासू०३२॥
टीका-पंचिदियतिरिक्खजोणिया' इत्यादि-सूत्रद्वय स्पष्टम् , नवरपश्चेन्द्रियाश्च ते तिर्यग्योनिकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः, नैरयिकतया वा यावत्' इत्यत्र यावत्पदेन ' तिर्यग्योनिकतया, मनुष्यतये '-ति सङ्ग्राह्यम् ॥ सू० ३१ ॥
जीवाधिकाराद द्वीन्द्रियान् असमारभमाणस्य समारभमाणस्य च संयमासंयमान् निरूपयितुं सूत्रद्वयमाह
मूलम्-वेइंदियाणं जीवा असमारभमाणस्स चउविहे संजमे कजइ, तं जहा-जिब्भामयाओ सोक्खाओ अववरोवित्ताभवइ१,
जिब्भामएणं दुक्खेणं असंजोगेत्ता भवइ २, फासमयाओ सोक्खाओ अववरोवेत्ता भवइ ३, फासमएणं दुक्खणं असंजो___ जीवके अधिकारको लेकरही अव सूत्रकार पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च और मनुष्योंका निरूपण करने के लिये दो सूत्र कहते हैंटीकार्थ-पंचिदिय तिरिक्खजोणिया इत्यादि सूत्र ३१ ॥
पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च-चारों गतिमें आनेवाले और चारों गतियों से आकर पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चरूपसे उत्पन्न होनेवाले होते हैं-इत्यादि रूपसे इस सूत्रकी व्याख्या सुगम है । मू० ३१॥
જીવને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે સરકાર પંચેન્દ્રિય તિ અને મનુષ્યનું નિરૂપણ કરવા નિમિત્ત બે સૂત્રે કહે છે.
___“ पंचिंदियतिरिक्खजोणिया" त्याहટીકાથ–પચેન્દ્રિય તિય ચાર ગતિઓમાં ગમન કરના હેય છે અને ચારે ગતિઓમાંથી આવીને પચેદ્રિય તિર્યંચામાં ઉત્પન્ન થનારા હોય છે. આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સુગમ હોવાથી અહીં વધુ વિવેચન કરવાની જરૂર નથી. તે સ. ૩૧ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #459

सुधास्था.४.४९.३२द्वीन्द्रियान्मसमारम-समारभमाणस्यसयमासंनि.
४४३
गेत्ता भवइ ४, वेइंदियाणं जीवा समारभमाणस्स चउविहे असंजमे कज्जइ, तं जहा-जिभामयाओ सोक्खाओ बबरोवित्ता भवइ, १, जिब्भामएणं दुक्खेणं संजोगित्ता भवइ २, फासमयाओ सोक्खाओ ववरोवेत्ता भवइ ३, फासमएणं दुक्खेणं संजोगित्ता भवइ ४ ॥ सू० ३२ ॥ ___छाया-द्वीन्द्रियान् खलु जीवान् असमारभमाणस्य चतुर्विधः संयमः क्रियते, तद्यथा-जिहामयात् सौख्यात् अव्यपरोपयिता भवति ? जिहामयेन दुःखेन असंयोजयिता भवति २, स्पर्शमयात् सौख्यात् अव्यपरोपयिता भवति ३, स्पर्शमयेऽन दुःखेन असंयोजयिता भवति । द्वीन्द्रियान् खलु जीवान् समारभमाणस्य चतुर्विधोऽसंयमः क्रियते, तद्यथा-जिहामयात् सौख्यात् व्यपरोपयिता भवति १, जिहामयेन दुःखेन संयोजयिता भवति २, स्पर्शमयात् सौख्यात् व्यपरोपयिता भवति ३, स्पर्शमयेन दुःखेन संयोजयिता भवति ४ ॥ सू० ३२ ।।
टीका- वेइंदियाणं इत्यादि-स्पष्टम् , नवर-द्वीन्द्रियान् जीवान् असमारभमाणस्य-अविराधयतश्चतुर्विधः-चतुष्पकारः संयमः क्रियते-विधीयते, तद्यथा-जिहामयात्-सौख्यात्-रसास्वादनजन्यमुखात् अव्यपरोपयिता-द्वीन्द्रि
जीवके अधिकारको लेकरही अब सूत्रकार द्वीन्द्रिय जीवोंकी विरा. धना नहीं करनेवाले जीवके और उनकी विराधना करनेवाले जीवके संयम असंयमकी निरूपणा दो सूत्रसे करते हैं
'बेइंदियाणं जीवा असमारभमाणस्स' इत्यादि सूत्र ३२॥ टीकार्थ-दो इन्द्रिय जीवोंकी विराधना नहीं करनेवाला जीव चार प्रकारका संयम करताहै । जैसे-वह उनका जिहा सम्बन्धी सुखका अवियोग करनेवाला होता है, अर्थात्-जोजीव द्वीन्द्रिय जीवकी विराधना नहीं करता है वह उन्हें रसना इन्द्रियजन्य सुखसे रसास्वादनसे जायमान सुखसे
જીવને અધિકાર ચાલે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દ્વીનિદ્રય જીવની વિરાધના નહી કરનારા સંયમી જીવના સંયમનું અને તેમની વિરાધના કરનારા અસંયમી જીવોના અસંયમનું બે સત્ર દ્વારા નિરૂપણ કરે છે–
"बे इंदियार्ण जीवा असमारभमाणस्स" त्याहिટીકાર્થીન્દ્રિય જીવોની વિરાધના નહી કરનારો જીવ ચાર પ્રકારને સંયમ કરે છે–(૧) તે તેમના જિહુવા સંબંધી સુખનો વિયેગ કરનારો હેતે નથી. એટલે કે જીવ દ્વીન્દ્રિય જીવોની વિરાધના કરતું નથી, તે તેમને રસનેન્દ્રિય જન્ય સુખથી (રસાસ્વાદથી પ્રાપ્ત થતાં સુખથી) વંચિત કરતું નથી.
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #460

ર
स्थानाङ्गसूत्रे
यान् जीवान् अविनाशयिता - अवियोजयिता भवति १, जिह्वामयेन दुःखेन असंयोजयिता भवतीत्यर्थः |२| स्पर्शमयात् सौख्यादव्यपरोपयिता भवति ३, स्पर्शमयेन दुःखेना संयोजयिता भवति ४ इति चतुर्विधः संयमः । द्वीन्द्रियान् जीवान् समारभमाणस्य चतुर्विधोऽसंयमो यथा - जिहामयात् सौख्याद् व्यपरोपयिता भवति १ जिहामयेन दुःखेन संयोजयिता भवति २, स्पर्शमयात् सौख्याद् व्यपरोपयिता भवति ३, स्पर्शमयेन दुःखेन संयोजयिता भवति ४ । सू० ३२ || वंचित नहीं करता है। यदि वह ऐसा करता है, तो वह उनकी विराधना करता है । तथा - जिहामय दुःखसे वह उनका असंयोजयिता होता है २। इसी तरहसे वह उनके स्पर्शन इन्द्रियके सुखका अवियोग करनेवाला होता है ३ और स्पर्शन इन्द्रियके दुःख से वह उनके संयुक्त करानेवाला नहीं होता है ४ । इस प्रकार वह उनके स्पर्शन और रसना इन्द्रियके सुखका अविध्वंसक होने से इनके दुःखका संयोजक नहीं होने से संयमका पात्र बनता है, और जब वह हीन्द्रिय जीवोंकी विराधना करता है, तब वह चतुर्विध असंयमका पात्र होता है - वह जब उनकी जिहाके सुखका व्यपरोपण करनेवाला होता है, १ जिहाके दुःख से उन्हें संयोजित करता है, २ स्पर्शके सुखसे उन्हें व्यपरोपित करता है एवं स्पर्शनेन्द्रियको दुःख पहुंचे ऐसा कार्य जब वह करता है, तो इस प्रकारकी उनके प्रति की गई प्रवृत्ति से वह उनका विराधक होनेसे चार એથી ઊલ્ટુ તેમને આ પ્રકારના સુખથી વંચિત કરનાર જીવ તેમને વિરાધક ગણાય છે. (૨) તે જિવાના દુઃખથી તેમને સચેાજીત કરતા નથી એટલે કે તેમને જિવાથી રહિત કરીને દુઃખી કરતા નથી. (૩) તે તેમના સ્પર્શે - ન્દ્રિયના સુખના અવિચાગ કરનારો હાય છે એટલે કે તેમને સ્પર્શેન્દ્રિયજન્ય સુખથી વંચિત કરનારા હાતા નથી. (૪) તે તેમને સ્પર્શેન્દ્રિયના દુઃખથી યુક્ત કરનારા પણ હાતા નથી. આ પ્રકારે તે તેમના સ્પર્શેન્દ્રિય અને રસનેન્દ્રિયજન્ય સુખને અવિધ્વંસક હાવાથી તેમના દુઃખના સ'ચેાજક નહી' ડાવાથી સંયમી ગણવાને ચાગ્ય અને છે.
દ્વીન્દ્રિય જીવાની વિરાધના કરનારા જીવ ચાર પ્રકારના અસંયમ સેવે છે—(૧) તે તેમની જિહ્વા સંબધી સુખથી તેમને વાંચિત કરનારો હોય छे. (२) ते तेमने भिड्वाना दुःमयी संयोकत ( युक्त ) पुरे छे. (3) ते તેમને સ્પર્શ સ ંબંધી સુખથી 'ચિત કરનારા હોય છે. (૪) અને તેમને સ્પર્શે°ન્દ્રિય સ`બધી દુઃખથી સયેાજીત કરનારા હોય છે. આ ચાર પ્રકાર તેમની વિરાધના કરનારા જીવ ચાર પ્રકારના અસયમથી યુક્ત થવાને કારણે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #461

सुधा टीका स्था०४३०४ सू०३३ नैरयिकादिजीवानां क्रियानिरूपणम् ४४५ जीवाधिकारादेव सम्यग्दृष्टीनां नैरयिकादीनां जीवानां क्रिया निरूपयितुमाह
मूलम्-सम्मदिहियाणं णेरइयाणं चत्तारि किरियाओ, पण्णत्ताओ, तं जहा-आरंभिया १, परिग्गहिया २, मायावत्तिया
३, अपच्चक्खाणकिरिया ४॥ ___ सम्मद्दिष्ट्रियाणमसुरकुमाराणं चत्तारि किरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-एवंचेव, एवं विगलिंदियवजं जाव वेमाणियाणं ॥सू०३३॥ ____ छाया-सम्यग्दृष्टीनां नैरयिकाणां चतस्रः क्रियाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आरम्भिकी १, पारिग्रहिकी २, मायाप्रत्ययिकी ३, अप्रत्याख्यानक्रियाः ४।
सम्यग्दृष्टीनामसुरकुमाराणां चतस्रः क्रियाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एवमेव, एवं विकलेन्द्रियवर्ज यावत् वैमानिकानाम् ॥मू०३३॥ ___टीका-" सम्मदिहिया णं "-सम्यग्दृष्टीनां नैरयिकाणां=नारकाणां जीवानां चतस्रोऽनुपदं वक्ष्यमाणाः क्रियाः प्रज्ञप्ताः, मिथ्यात्वक्रियाया विरहात् , तद्यथाआरम्भिकी, पारिग्रहिकी, मायापत्ययिकी, अप्रत्याख्यानक्रिया ४ः । प्रकारके असंयमका पात्र होताहै । इस कथनका सारांश ऐसा है कि दो इन्द्रिय जीवके स्पर्शन और रसना ये दोही इन्द्रियां होती हैं-उनकी इन दो इन्द्रियों को किसी भी तरहसे कष्ट न पहूँचे ऐसी प्रवृत्ति करनेवाला और उन दो इन्द्रियोंको आरामही पहुंचे ऐसी प्रवृत्ति करनेवाला जीव चार प्रकार के संयमका और उनके प्रतिकूल प्रवृत्ति करनेवाला जीव चार प्रकारके असंयमका पात्र होता है । सू० ३२ ॥
जीवके अधिकारको लेकरही अब सूत्रकार सम्यग्दृष्टि नैरयिक जीवों की क्रियाका निरूपण करते हैंઅસંયમી ગણાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ પ્રમાણે છે-દ્વીન્દ્રિય જીવને જીભ અને સ્પશેન્દ્રિય, આ બે ઇન્દ્રિયે જ હોય છે. તેમની આ બે ઇન્દ્રિયને કોઈ પણ પ્રકારે કટ ન પહોંચે અને તેમને આરામ જ મળે એવી પ્રવૃત્તિ કરનાર જીવને ચાર પ્રકારના સંયમને પાત્ર ગણો છે અને એમને પ્રતિકૂળ થઈ પડે એવી પ્રવૃત્તિ કરનાર છવને ચાર પ્રકારના અસંયને પાત્ર કહ્યો છે. સૂ. ૩૨
જીવને અધિકાર ચાલુ હોવાથી હવે સૂત્રકાર સમ્યગદષ્ટિ નૈરયિક જીવોની मियानुं नि३५५ रे छे. “ सम्मदिद्वियाणं नेरइयाणं " त्या:
श्री.स्थानांगसत्र:03

Page #462

स्थानाङ्गसूत्रे " सम्मद्दिष्टियाणमसुरकुमाराणं " इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्-एवम् नैरयिकाणामिव, विकलेन्द्रियवर्ज-विकलेन्द्रियाः-एकद्वित्रिचतुरिन्द्रियजीवाः, तान् वर्जित्वा-विहाय असुरकुमारेभ्य आरभ्य वैमानिकपर्यन्तानामारम्भिक्या दयश्चतस्रः क्रियाः किन्तु मिथ्यादर्शनमत्ययिकी क्रियामाश्रित्व पश्चापि क्रिया भवन्ति ।। सू० ३३ ॥
पूर्व क्रिया उक्ताः तद्वान् जीवः विद्यमानान् गुणान्नाशयति असतःगुणान् प्रकटयति चेति प्रदर्शयितुं सूत्रद्वयमाह
मूलम् -चउहिं ठाणेहिं संते गुणे नासेज्जा, तं जहा-. कोहेणं१,पडिनिवेसेणं२, अकयण्णुयाए३,मिच्छत्ताभिनिवेसेणं४(१)
चउहि ठाणेहिं असंतेगुणे दोवेज्जा, तं जहा-अब्भासवत्तियं परच्छन्दाणुवत्तियं २, कजहेउं३, कयपडिकइयेइ ४वा (२)सू०३४॥
टीकार्थ-सम्मपिडियाणं नेरइयाणं' इत्यादि सूत्र ३३ ॥
जो सम्यग्दृष्टि नैरयिक हैं, उनके चार क्रियाएँ होती हैं-वे इस प्रकारसे हैं-जैसे-आरम्भिकी १ पारिग्रहिकी २ माया प्रत्ययिकी ३
और अप्रत्यख्यान क्रिया यहां मिथ्यात्व क्रिया नहीं होती है। __सम्यग्दृष्टि असुरकुमारोंके भी येही पूर्वोक्त चार क्रियाएँ होती हैं। यहां पर भी मिथ्यात्व क्रिया नहीं होतीहै। तथा येही चार क्रियाएँ एकेन्द्रिय दोइन्द्रिय. तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय जीवोंको छोडकर बाकीके वैमानिक पर्यन्त जोवोंको होती हैं ऐसा जानना चाहिये विकलेन्द्रिय जीवोंको मिथ्यादृष्टि होनेसे चार क्रियाएँ नहीं होती हैं किन्तु मिथ्या. दर्शन प्रत्ययिकी क्रियाको आश्रित करके पांचों भी क्रियाएँ होती हैं।मु.३३॥
ટીકાથ–સમ્યગૃષ્ટિ નારકમાં ચાર પ્રકારની ક્રિયાઓને સદૂભાવ હોય છે, તે यार प्रानीय प्रमाणे छे-(१) भारमिडी, (२) पारिश्रडिसी, (3) भाय। પ્રત્યયિકી અને અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા. તેમનામાં મિથ્યાત્વ કિયાને સદુભાવ હોતું નથી. સમ્યગ્દષ્ટિ અસુરકુમારોમાં પણ ઉપર્યુક્ત ચાર ક્રિયાઓને જ સદ્દભાવ હોય છે. તેમનામાં પણ મિથ્યાત્વ કિયાને અભાવ હોય છે તથા આ ક્રિયાઓને સદા ભાવ એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય સિવાયના વૈમાનિક પર્યાના છમાં પણ હોય છે. વિકસેન્દ્રિય જીવે મિથ્યાષ્ટિ જ હોય છે, તે કારણે તેમનામાં પૂર્વોક્ત ચાર ક્રિયાઓને તે સદૂભાવ હોય છે જ, પણ તે ઉપરાંત મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયિકી ક્રિયાને પણ સદ્ભાવ હેય છે. તે સૂ. ૩૩ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #463

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०३३ नैरयिकादिजीवानां क्रियानिरूपणम् ४४७
छाया-चतुर्भिः स्थानः सतो गुणान् नाशयति, तद्यथा-क्रोधेन १, प्रति. निवेशेन २, अकृतज्ञतया ३, मिथ्यात्वाभिनिवेशेन च। (१)
चतुर्भिः स्थानैरसतो गुणान् दीपयति, तद्यथा-अभ्यासप्रत्ययं १, पर. च्छन्दानुवृत्तिकं २, कार्यहेतोः ३, कृतप्रतिकृतितेति ४ (२) ॥३४॥
टीका-'चउहि ठाणेहिं ' इत्यादि
चतुर्भिः-वक्ष्यमाणैः स्थानः-कारणैः जीवः सतो-विद्यमानान् गुणान् नाशयति, तद्यथा-क्रोधेन १, तथा प्रतिनिवेशेन अहङ्कारेण ' अयं पूज्यतेऽहे. तुने ' त्येवं परसत्काराऽसहनरूपेण २, तथा-अकृतज्ञतया परकृतोपकारविस्म
उक्त क्रियाशाली जीव विद्यमान गुणोंको नष्ट कर देता है और दूसरोंमें अविद्यमान गुणोंको प्रगट करता है यही बात अब सूत्रकार प्रकट करते हैं-'चउहि ठाणेहिं संते गुणे नासेज्जा' इत्यादि सूत्र३४ ॥ टीकार्थ-चार कारणोंसे जीव विद्यमान गुणोंका नाश करता है जैसे क्रोधसे १ प्रतिनिवेशसे २ अकृतज्ञतासे ३ और मिथ्यात्वाभिनिवेशसे ४ इनमें क्रोध यह कषायहै, क्षमाके विपरीत जितनी भी आत्माकी विकृतिरूप परिणति है वह क्रोधहै १ प्रतिनिवेश नाम अहङ्कारका है " यह विनाही कारणके माननीय हो रहा है " इस प्रकारको जो परके सत्का. रको असहन करनेरूप जो वृत्ति है वह अहङ्कारहै ।२ दूसरेके किये हुए उपकारको भूल जाना इसका नाम अकृतज्ञता है ३ और मिथ्यादर्शनके
પૂર્વોક્ત ક્રિયાશાલી જી વિદ્યમાન ગુણને નાશ કરી નાખે છે અને અન્ય જીવોમાં જે ગુણે વિદ્યમાન ન હોય તેનું તેમનામાં આરોપણ કરે છે. એ જ વાત સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે.
“ चउहि ठाणेहि संते गुणे नासेज्जा" त्याह
ટીકાઈ–નીચેના ચાર ગુણેને લીધે જીવ વિદ્યમાન ગુણોને નાશ કરે છે– (१) ओधने ४२, प्रतिनिवेशने १२, (3) कृतज्ञताने २0, (४) મિથ્યાત્વ અભિનિવેશને કારણે.
ક્રોધ કષાયરૂપ છે, ક્ષમાથી વિપરીત એવી આત્માની જે વિકૃતિરૂપ પરિણતિ છે તેને ક્રોધ કહે છે. પ્રતિનિવેશ એટલે અહંકાર. કેઈને માન મળતું જોઈને મનમાં આ પ્રકારની વૃત્તિ ઉત્પન્ન થવી કે “આ માણસ વિના કારણે માનનીય બની રહ્યો છે, તેનું નામ અહંકાર છે. આ અહંકારને લીધે અન્યને સત્કાર આદિ સહન થતું નથી. અન્ય દ્વારા કરવામાં આવેલા ઉપકારને ભૂલી જવા, તેનું નામ અકૃતજ્ઞતા છે. મિથ્યાદર્શનના ઉદયથી જે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #464

स्थानाङ्गसूत्रे रणेन ३, तथा-मिथ्यात्वामिनिवेशेन-मिथ्यात्वात्-मिथ्यादर्शनोदयाद योऽभिनिवेश आग्रहस्तेन वोधविपर्यासेन, उक्तश्च-" रोसेण पडिनिवेसेण तहय अकयण्णुमिच्छ भावेणं ।
संतगुणे नासित्ता भासइ अगुणे असंते वा ॥१॥ छाया-रोषेण प्रतिनिवेशेन तथैवाऽकृतज्ञमिथ्याभावेन ।
सद्गुणान् नाशयित्वा भाषतेऽगुणानसतः ॥१॥ इति । (१) " चउहि ठाणेहिं असंते " इत्यादि-चतुर्भिः स्थानः परस्यासतो गुणान् दीपयति, तद्यथा-अभ्यासप्रत्ययम्-अभ्यासः-गुणवर्णनकरणस्वभावः स प्रत्ययोनिमित्तं यत्र गुणदीपने तदभ्यासप्रत्ययं, यतोऽभ्यासान्निविषयाऽपि निष्पयोजनाऽपिच प्रवृत्तिर्भवतीति लोके दृश्यते १, तथा-परच्छन्दानुवृत्तिक-परच्छन्दस्य अन्यजनाभिप्रायस्थानुवृत्तिः-अनुगमनं यत्र दीपने तत् परच्छन्दानुत्तिक दीपनम् २ उदयसे जो अभिनिवेश आग्रह होता है उसका नाम मिथ्यात्वामिनिवेशहै ४ यह मिथ्यात्वाभिनिवेश बोधप्से उल्टा होता है कहा भी है" रोसेणं पडिनिवेसेण" इत्यादि । जीव रोष-क्रोधसे प्रतिनिवेशसे अकृतज्ञतासे और मिथ्यात्वभावसे विद्यमान गुणों को नष्ट करके दूसरोंके अविद्यमान दुर्गुणोंको प्रकट करता है ॥ १॥
जीब चार कारणोंसे परके असत् गुणोंको प्रकाशित करताहै, और उन्हें चढा बढाकर कहता है-वे चार कारण ये हैं-अभ्यासप्रत्यय १ परच्छन्दानुवृत्तिक २ कार्य हेतु ३ और कृतप्रतिकृतिता ४ (२) जिस गुणवर्णनमें गुणवर्णन करनेका स्वभाव कारण होताहै,वह गुणदी. पन अभ्यास प्रत्ययहै क्योंकि अभ्याससे विना विषयके भी और विना प्रयोजनके भी लोकमें प्रवृत्ति होती देखी जाती है । तात्पर्य यह है कि આભિનિવેશ-દુરાગ્રહ ઉત્પન્ન થાય છે તેને મિથ્યાત્વાભિનિવેશ કહે છે. આ મિથ્યાત્વાભિનિવેશ બેધથી ઉલ્ટ હોય છે. કહ્યું પણ છે કે
"रोसेणं पडिनिवेसेण" त्याटि "७१ अधथी, म रथी, भकृतज्ञતાથી અને મિથ્યાત્વભાવથી વિદ્યમાન ગુણને નષ્ટ કરીને અન્યના અવિદ્યમાન દશાને પ્રકટ કરે છે. જીવ ચાર કારણોથી અન્યને અવિદ્યમાન ગુણેને પ્રકટ કરે છે અથવા તેમને વધારી વધારીને કહ્યા કરે છે.
तयार ४१२।। नये प्रभारी Hai छ-(१) भल्यास प्रत्यय, (२) ५२२७न्हानुत्ति, (3) [ तु भने (४) पृतप्रतिकृतिता.
જે ગુણવર્ણનમાં ગુણવર્ણન કરવાને સ્વભાવ કારણભૂત હોય છે, તે ગુણુપ્રકાશનને અભ્યાસ પ્રત્યય (અભ્યાસ રૂપ કારણથી યુક્ત) ગુણપ્રકાશન કહે છે, કારણ કે ટેવને કારણે પ્રયજન વિના પણ લેકમાં આવી પ્રવૃત્તિ થતી
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #465

सुधा टोका स्था०४ उ०४ सू०३४ विद्यमानगुणनाशाविद्यमानगुणप्रकटम् ५४९
तथा-कार्यहेतोः-कार्यमेव हेतुः कार्यहेतुस्तस्मात्-स्वाभिलपित-कार्य साधनाय परमनुकूलयितुं परस्यासतो गुणान् दीपयतीत्यर्थः ३, तथा-कृतप्रति कृतेति-केनचिज्जनेन कस्यचिदुपकृतं स तस्योपकर्तुरसतोऽपि गुणान् प्रत्युपकाराथैम्उत्कीर्तयतीति कृतप्रतिकृतिः तस्याभाव कृतमतिकृतितेति हेतोः ॥४॥ मू०३४॥ जिनमें जो गुण नहीं हैं, उनका वहां पर कथन करना यह बात अभ्या. ससे भी होती है । जैसे चारण आदिकों में यह बात पाई जाती है उनका स्वभावही कुछ ऐसा होता है कि जिससे वे असत् गुणोंका अतिशय रूपसे वर्णन किया करते हैं। तथा जिस असत्-गुणकथनमें दूसरे जनके अभिप्रायका अनुगमन (पीछे चलना) कारण होता है, वह परच्छन्दानुवृत्तिक दीपन है २ । इस परच्छन्दानुवर्तन में गुणदीपन कर्ताका ऐसा भाव रहता है कि दूसरोंने इनके गुणों का वर्णन कियाहै, अतः हमें भी इसके गुणोंका वर्णन करना चाहिये । तथा एक गुणदीपन ऐसा होता है जो अपने अभिलषित कार्यको सिद्ध करनेके लिये किया जाता है, इससे वह अपने अनुकूल हो जाता है।
और फिर अभिलषित कार्य सिद्ध करा लिया जाता है, और असत् एक गुणदीपन ऐसा होता है, जो अपने उपकारीजनके प्रत्युपकारके निमित्त किया जाता है, इसीका नाम प्रतिकृतिता है ।। सू० ३४ ।। જોવામાં આવે છે. એટલે કે જે લેકે માં જે ગુણોને સદ્દભાવ ન હોય તે ગુણોનું આરોપણ કરવાનું કાર્ય અભ્યાસથી પણ થઈ શકે છે. ચારણ વગેરેમાં આ પ્રકારને અભ્યાસ જોવામાં આવે છે. તેમને સ્વભાવ જ એ હોય છે કે અવિદ્યમાન ગુણોનું વ્યક્તિમાં આરોપણ કરીને તેની અતિશયોક્તિ ભરી પ્રશંસા કરવાની તેમને ફાવટ આવી ગઈ હોય છે. જે ગુણકથનમાં અન્યના અભિપ્રાયને જ અનુસરવામાં આવે છે એવા ગુણકથનને પરચ્છન્દાનુવૃત્તિક કહે છે. આ પ્રકારે અન્યના ગુણેને પ્રકટ કરનારની વૃત્તિ એવી હોય છે કે બીજા લોકો તેના ગુણેની પ્રશંસા કરે છે, તે મારે પણ એમ જ કરવું જોઈએ. (૩) કોઈ વખત પિતાના ઈચ્છિત કાર્યને પાર પાડવા માટે પણ અન્યના અવિદ્યમાન ગુણોને પ્રકટ કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારે તે વ્યક્તિને પિતાને અનુકૂળ બનાવી દઈને ધાર્યું કાર્ય તેની પાસે કરાવી લેવાય છે. (૪) પિતાને ઉપકાર કરનાર પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાને ભાવ પ્રકટ કરવા માટે પણ તેના અવિદ્યમાન ગુણોને પ્રકટ કરવામાં આવે છે. તેનું નામ જ પ્રતિકૃતિતા છે. છે સૂ. ૩૪ છે
स्था-५७
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #466

४५०
स्थानागसूत्रे पूर्व सद्गुणनाशता सद्गुणदीपने उक्ते, ते च जीवस्य शरीरोत्पत्तिनिवृत्ती विना न सम्भव इति शरीरोत्पत्तिनिर्वृत्तिकारणानि निरूपयितुमाह
मूलम्-णेरइयाणं चउहिं ठाणेहिं सरीरुप्पत्तीसिया, तं जहा-कोहेणं १, माणेणं २, मयाए ३, लोभेणं ४, एवं जाव वेमाणियाणं ।
णेरइयाणं चउहिं ठाणेहिं निवत्तिए सरीरे पण्णत्ते, तं जहाकोहनिव्वत्तिए जाव लोभनिव्वत्तिए, एवं जाव वेमाणियाणांसू.३५॥ ___ छाया नैरयिकाणां चतुर्भिः स्थानैः शरीरोत्पत्तिः स्यात् , तद्यथा-क्रोधेन१, मानेन २, मायया ३, लोभेन ४। एवं यावत् वैमानिकानाम् ।
नैरयिकाणां चतुर्भिः स्थानः निर्वतितं शरीर प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-क्रोधा. निवर्तितं यावत् लोभनिवर्तितम्, एवं यावद् वैमानिकानाम् ॥ ३५ ॥
टीका-'चउहि ठाणेहिं सरीरुप्पत्ती' इत्यादि-चतुर्भि:-अनुपदं वक्ष्यमाणैः क्रोधादिभिः चतुर्भिः स्थानः-कारणैः शरीरोत्पत्तिः स्यात्, तद्यथा-क्रोधेन १, मानेन २, मायया ३, लोभेन ४ चेति, इह क्रोधादयः कर्म
सद्गुणोंका नाश और असद्गुणोंका दीपन ये दो बाते जीवको जब तक शरीरकी उत्पत्ति या उसकी निवृत्ति नहीं हो जाय, तब तक नहीं होती हैं, अतः अब सूत्रकार शरीरकी उत्पत्ति और निवृत्तिके जो कारण हैं उनका निरूपण करते हैं-'णेरइयाणं चउहि ठाणेहिं' इत्यादि
नैरयिकोंके चार कारणोंसे शरीरकी उत्पत्ति होती है, जैसे-क्रोधसे १ मानसे २ मायासे ३ और लोभसे ४ इसी तरहका कथन यावत वैमानिक जीवोंके भी जानना चाहिये । यहां जो क्रोधादिकोंको शरीरोत्पत्तिका हेतु कहा गया है, उसका कारण ऐसा है कि क्रोधादिक कर्म
| સદગુણોનો નાશ અને અસદૂગુણનું (અવિદ્યમાન ગુણેનું) પ્રકાશન, આ બે વાત જ્યાં સુધી જીવના શરીરની ઉત્પત્તિ અથવા તેની નિવૃત્તિ થઈ ન જાય ત્યાં સુધી સંભવતી નથી. તેથી હવે સૂત્રકાર શરીરની ઉત્પત્તિ અને નિવૃત્તિના જે કારણે છે તેનું નિરૂપણ કરે છે.
“णेरइयाणे चउहि ठाणेहिं" त्याल
નારકાને ચાર કારણેને લીધે શરીરની ઉત્પત્તિ થાય છે. (૧) ક્રોધથી, (२) भानथी, (3) मायाथी भने (४) बालथी.
આ પ્રકારનું કથન વૈમાનિક પર્યન્તના જીવ વિષે પણ સમજવું. અહીં જે ક્રોધ આદિને શરીરેત્પત્તિમાં કારણરૂપ ગણ્યા છે, તેનું કારણ એ છે કે
श्री.स्थानांगसूत्र :०३

Page #467

सुधा टोका स्था०४३०४सू०३४ विद्यमानगुणनाशाविद्यमानगुणप्रकटम ४५१ बन्धनहेतवः, कर्म च शरीरोत्पत्तिनिमित्तमिति शरीरोत्पत्तिकारणी-भूतकर्मणः कार्यस्य कारणीभूतेषु क्रोधादिषु चतुर्षु शरीरोत्पत्तिकरणत्वमुपचर्य शरीरोत्पत्ति कारणतया क्रोधाधुपादानमिति ।
" चउहिं ठाणेहिं निव्वत्तिए " इत्यादि-स्पष्टम्-नवरम्-निर्वतितं-निष्पादितं, कैस्तदित्यपेक्षायामाह-चतुर्भिः क्रोधादिभिरिति यद्यपि क्रोधादिनिर्वतितं कर्मतनिर्वतितं शरीरं तथाऽपि शरीरनिवर्तनकारणकारणे शरीरनिवर्तनकारणत्वमुपचर्य शरीरनिर्वतनकारणतया क्रोधाद्युपादानम् इत्याशयेनाह-' क्रोध बन्धनके हेतु होते हैं और कर्म शरीरोत्पत्तिमें निमित्त होताहै, इसलिये शरीरकी उत्पत्तिका कारणभूत जो कर्म है, उस कार्यभूत कर्मके कारण क्रोधादिक चारोंमें शरीरोत्पत्तिके कारणत्वका उपचार करके उन्हें शरीरोत्पत्तिका कारण कहा गया है। ____“च उहिं ठाणेहिं निव्वत्तिए " इत्यादि--चार कारणोंसे निर्वर्तित शरीर कहा गया है वे चार कारण ये हैं-जैसे क्रोधसे निर्तित१ यावत् लोभसे निर्वर्तित । इसी तरहका कथन यावत् वैमानिकोंके जानना चाहिये । यद्यपि क्रोधादिकोंसे निर्वर्तित कर्म होता है, और कर्मसे निवर्तित शरीर होता है, फिर भी जो यहां क्रोधादिकसे निर्वर्तित निष्पा. दित शरीरको कहा गया है, वह शरीर निर्वतनके कारण जो कर्म हैं उन कर्मों के कारण जो क्रोधादिक हैं, उनमें शरीर निर्वतनके प्रति कारणताका उपचार करके उन क्रोधादिकोंका कारणरूपसे उपादान ક્રોધાદિક કર્મબન્ધનના હેતુરૂપ હોય છે અને કર્મ શરીરત્પત્તિમાં નિમિત્ત રૂપ હોય છે. તેથી શરીરની ઉત્પત્તિના કારણભૂત જે કર્મ છે તે કાર્યભૂત કર્મના કારણરૂપ ક્રોધાદિક ચારેમાં શરીરત્પત્તિના કારણત્વને ઉપચાર કરીને તેમને જ (ક્રોધ, માન, માયા અને લેભને) જ શરીરત્પત્તિનાં કારણરૂપ वाम मावेश छे. " च उहि ठाणेहि निव्वत्तिए" त्याह
શરીરને ચાર કારણોથી નિર્વર્તિત (નિષ્પાદિત) કહ્યું છે. તે ચાર કારણે नीय प्रमाणे छ-(१) अधथी नितित, (२) मानथी नितित, (3) भायाथी નિર્વર્તિત અને (૪) લેભથી નિર્વર્તિત. આ પ્રકારનું કથન વૈમાનિકે પર્યન્તના સમસ્ત જી વિષે પણ સમજવું. જો કે ક્રોધાદિકે વડે નિર્વર્તિત કર્મ હોય છે અને કર્મ વડે નિર્વતિંત શરીર હોય છે, છતાં પણ અહીં શરીરને ક્રોધાદિકેથી નિવર્તિત (નિષ્પાદિત) કહેવાનું કારણ એ છે કે શરીર નિર્વતનના કારણભૂત જે કર્મો છે તે કર્મોના કારણભૂત જે કોધાદિકે છે, તેમાં શરીર
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #468

स्थानाङ्गसूत्रे निर्वतितम्' इत्यादि यावत्पदेन माननिर्वतितं, मायानि तितं, इति पदद्वय ग्राह्य तथा लोमनिवर्तितम् (ननु पूर्व मुत्पत्तिरुक्कैव तत्रैवास्याअपि गतार्थतास्यादेव पृथनिर्वृत्ति कथनं किमर्थमिति चेच्छ्रयताम् तत्रोत्पत्तिशब्देनाऽऽरम्भो. गृह्यतेऽत्र नितिशब्देन तु निष्पत्ति ह्यत इति तयोर्भेदो बोध्यः ॥३५॥ ___पूर्व क्रोधादयः शरीरहेतब उक्ताः, क्रोधादिनिग्रहास्तु धस्य हेतवः इति धर्म द्वाराणि निरूपयितुमाह
मूलम्-चत्तारि धम्मदारा पण्णता, तं जहा-खती १, मुत्ती २, अजवे ३, मदवे ४ ॥ सू० ३६ ॥
छाया-चत्वारि धर्मद्वाराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-शान्तिः १, मुक्तिः २, आर्जवं ३, मार्दवम् ४ ॥ मू० ३६ ॥ किया गया है, यहां यावत्पदसे मान निर्वतित और माया निर्वर्तित इन पदोंका ग्रहण हुआ है
शंका--पहिले जो उत्पत्ति कही गई है, सो उसकेही कहनेसे क्रोध निर्वतित आदि शरीरका कथन हो ही जाताहै, फिर इसे स्वतन्त्र रूपसे कहनेकी क्या आवश्यक्ता हुई ?
उ०--पहिले जो उत्पत्तिका कथन किया गया है-सो वहां उत्पत्ति शब्दसे आरम्भ मात्र गृहीत हुआ है, और यहां निर्वर्तित शब्दसे निष्पत्ति गृहीत हुई है इसलिये दोनोंका पृथक् रूपसे कथन किया गया है ।। सू० ३५ ॥ ___ क्रोधादिकोंमें शरीर हेतुताका कथन करके अब सूत्रकार क्रोधादिकोका निग्रह धर्मका हेतुहै, इस अभिप्रायसे धर्मद्वारोंका निरूपणकरते हैं નિર્વતન પ્રત્યે કારણતાને ઉપચાર કરીને તે કેધાદિકને કારણ રૂપે ગ્રહણ
કરવામાં આવેલ છે.
શંકા–પહેલાં જે શરીરાત્પત્તિનું કથન કર્યું છે, તે કથન દ્વારા જ ક્રોધ નિવર્તિત આદિ શરીરનું કથન તે થઈજ ગયું છે, છતાં અહીં તેનું સ્વતંત્ર રૂપે કથન કરવાની શી આવશ્યકતા છે ?
ઉત્તર–પહેલાં જે ઉત્પત્તિનું કથન કર્યું છે, તથા ઉત્પત્તિ શરીર વડે માત્ર આરંભ જ ગૃહીત થયે છે, અને અહીં નિર્વતિત શબ્દ વડે નિષ્પત્તિ ગૃહીત થઈ છે. તેથી બન્નેનું અલગ અલગ રૂપે કથન કરવામાં આવ્યું છે. સૂ. ૩૫
ક્રોધાદિકેને જ શરીરેસ્પત્તિના કારણભૂત બતાવીને હવે સૂત્રકાર એ પ્રકટ કરવા માગે છે કે ધાદિકેને નિગ્રહ જ ધર્મના હેતુ રૂપ છે. તેથી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #469

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू०३६ धर्मद्वारनिरूपणम्
टीका-" चत्तारि धम्मदारा" इत्यादि-धर्मस्य-श्रुतचारित्रलक्षणस्य द्वाराणि-द्वाराणीव द्वाराणि-द्वारसदृशानि- उपायभूतानि चत्वारि-वरतूनि प्रज्ञतानि, तानि कानि ? इत्यपेक्षायामाह-तधथेत्यादि-शान्ति:-क्षमा आक्रो. शादिश्रवणेऽपि क्रोधत्याग:-क्रोधोदयनिरोधः १, तथा-मुक्तिः-मोचनं मुक्तिःबाह्याभ्यन्तरवस्तुषु तृष्णाविच्छेदः २, तथा-आर्जवम्-ऋजुता-सरलता-माया राहित्यम् ३, तथा-मार्दवं-मृदुता-मानपरिहारः ४।। मू० ३६॥
पूर्व क्षान्त्यादीनि धर्मद्वाराणीत्युक्तानि, साम्प्रतमारम्भादीनि नारकत्वादिसाधनकर्मद्वाराणि निरूपयितुमाह___ मूलम्-चउहि ठाणेहिं जीवा णेरइयत्ताए कम्मं पकरेंति, तं जहा-महारंभयाए १, महापरिग्गयाए २, पंचिंदियवहेणं ३, कुणिमाहारेणं ४ (१) ___ 'चत्तारि धम्मदारा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ३६ ॥ टीकार्थ-धर्मके द्वार चार कहे गये हैं-जैसे-क्षान्ति १ मुक्ति आर्जव ३
और मार्दव । श्रुतचारित्र रूप धर्म है, यह प्रकट किया जा चुका है, ऐसे धर्मके द्वारके जैसे-द्वार ये क्षान्ति आदि हैं । आक्रोश आदिके सुनने पर भी क्रोधका त्याग होना क्रोधकी उत्पत्ति नहीं होना-इसका नाम क्षान्ति है, बाह्य और आभ्यन्तर वस्तुओंमें तृष्णाका विच्छेद होना इसका नाम मुक्ति है। मायापूर्ण व्यवहार करनेका त्याग होना अर्थात् आत्मामें ऋजुता या सरलता आना, इसका नाम आर्जवहै, और मानका परिहार करना मृदुताका आना इसका नाम मार्दव है ॥ सू० ३६ ॥
वे सूत्र॥२५भानु नि३५४ ४२ छे. 'चत्तारि धम्मदारा पण्णत्ता' त्याल Nथ-मन या२ २ ४i छे-(१) क्षान्ति, (२) मुस्ति, (3) मा અને માર્દવ. શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મ છે, એ વાત તે આગળ પ્રકટ થઈ ચુકી છે. તે ધર્મનાં દ્વાર સમાન ક્ષાતિ આદિને બતાવ્યાં છે.
આક્રોશ આદિ સાંભળવા પડે ત્યારે ક્રોધ ન કરે પણ શાન્ત રહેવું તેનું નામ ક્ષત્તિ છે. બાહ્ય અને આભ્યન્તર વસ્તુઓની તૃષ્ણને ત્યાગ કરે, તૃષ્ણને વિછેર કરે તેનું નામ મુક્તિ છે. માયાપૂર્ણ વ્યવહારને કપટયુક્ત
વ્યવહારને ત્યાગ કર એટલે કે આત્મા ઋજુતા (સરળતા) ના ગુણથી યુક્ત થવે તેનું નામ આર્જવ છે, માનને પરિત્યાગ કરીને મૃદુતા ધારણ १२वी तेनु नाम भाव छ. ॥ सू. ६ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #470

४५४
स्थानाङ्गसूत्रे ___ चउहिं ठाणेहि जीवा तिरिक्खजोणियत्ताए कम्मं पकरेंति तं जहा-माइल्लयाए १ णियडिल्लयाए २, अलियवयणेणं ३, कुडतुलकुडमाणेणं ४ (२)।
चउहि ठाणेहिं जीवा मणुस्सत्ताए कम्मं पगति, तं जहा-- पगइभद्दयाए १, पगइविणोययाए २, साणुकोसयाए ३, अमच्छरिययाए ४, (३)
चउहि ठाणेहिं जीवा देवाउयत्ताए पगति, तं जहासरागसंजमेणं १, संजमासंजमेणं २, बालतवोकम्मणं ३, अकामणिजराए ४ ॥ सू० ३७ ॥
छाया-चतुर्भिः स्थानर्जीवा नैरयिकतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-महाऽऽरम्भतया १, महापरिग्रहतया २, पञ्चेन्द्रियवधेन ३, कुणिमा (मांसा )-- ऽऽहारेण तथा ४। (१)
चतुर्भिः स्थानीवा स्तियग्योनिकतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-मायितया १, निकृतिमत्तया २, अलीकवचनेन ३, कूटतुलाकूटमानेन ४ (२) ।
चतुर्भिः स्थान वा मनुष्यतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-प्रकृतिभद्रतया १, प्रकृतिविनीततया २, सानुक्रोशतया ३, अमत्सरिकतया ४ (३) ।
चतुर्भिः स्थान वा देवायुष्यतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तयथा-सरागसंयमेन १, संयमासंयमेन २, बालतपःकर्मणा ३, अकाम निर्जरया ४ (४) ॥३७॥
टीका-' चउहि ठाणेहिं जीवा' इत्यादि-चतुभिः स्थानः जीवाः नरयिकतया-नारकत्वेन कर्म आयुष्कादि, प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-महाऽऽरम्भतया-महान्
जिस प्रकारसे ये क्षान्ति आदि धर्मके द्वार हैं, उसी प्रकारसे आ. रम्भ आदि कारकत्वके साधनभूत कर्मों के द्वार हैं-यही बात अब सूत्रकार निरूपित करते हैं-'चउहि ठाणेहि जीवाणेरइयत्ताए'इत्यादिसूत्र३७) टीकार्थ-जीव चार कारणोंसे नारकायुका बन्ध करते हैं जैसे-महारम्भतासे
જેમ ક્ષાન્તિ આદિ ધર્મના દ્વાર છે, એ જ પ્રમાણે આરંભ આદિ નારકત્વના સાધનભૂત કર્મોનાં દ્વાર છે. એ જ વાતનું હવે સૂત્રકાર નીચેના सवा ५४८ रे छ-" चउहि ठाणेहि जीवा जेरइयत्ताए" त्या:ટીકાઈ–વે ચાર કારણને લીધે નારકાયુને અન્ય કરે છે. તે કારણે નીચે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #471

-
-
सुघा टीका स्था०४ उ० ४ सू०३७ नारकत्वादि साधनकर्मद्वारनिरूपणम् ४५५ इच्छापरिमाणेनाविहितमर्यादत्वेन बृहत् आरम्भः-पृथिव्याधुपमईनलक्षणो यस्य स महाऽऽरम्भः चक्रवर्त्यादिः, तस्य भावो महाऽऽरम्भता, तया महाऽऽरम्भतया १, एवं परिग्रह तया-परिगृह्यत इति परिग्रहः-हिरण्यसुवर्णद्विपदचतुपदप्रमृतिः पदार्थः, स महान् यस्य स महापरिग्रहस्तत्तया, तथा-पञ्चेन्द्रिय वधेन ३, तथा-कूणिमाऽऽहारेण-मांसभक्षणेन ४ (१)
" चउहिं ठाणेहिं जीवा तिरिक्खजोणियत्ताए" इत्यादि
चतुर्भिः स्थानीवास्तिर्यग्योनिकतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-मायितयामाया=मनः कौटिल्यं, साऽस्त्यस्येति मायी, तस्य भावो मायिता तया मायि१ महापरिग्रहतासे२ पंचेन्द्रिय वधसे ३ और कुणिमाहारसे मांसाहारसे४।
जिसने परिग्रहका प्रमाण-इच्छापरिमाण नहीं कियाहै और इसी कारण जिसका आरम्भ पृथिव्यादि जीवोंका वध-वृहत् है बढा हुआ है, ऐसा चक्रवर्ती आदिजन यहां महारम्भसे लिया गयाहै। इस महारम्भका जो भाव है, वह महारम्भता है। इसी प्रकारसे हिरण्य, सुवर्ण द्विपद चतुष्पद आदि पदार्थ जिसको अधिक मात्रामें है, ऐसा मनुष्य महापरिग्रहसे लिया गया है, इसका जो भाव है वह महापरिग्रहता है, तथा पञ्चेन्द्रिय जीवोंकी जो हिंसा है वह पञ्चेन्द्रिय वध है, और मांसका आहार करना बह कुणिमाहार है। इनसे जीव नरकायका बन्ध करता है-- ___"चहिं ठाणेहिं जीवा तिरिक्खजोणियत्ताए" इत्यादि जीवचार कारणोंसे तिर्यगायुका बन्ध करताहै, जैसे-मायावी होनेसे १ प्रभारी छ-(१) मा २२ मता, (२) मा परियता, (३) ५'येन्द्रिय १५थी, भने (४) मुशिमाहारथी ( मांसाहार)
જેણે પરિગ્રહનું પ્રમાણ ઈચ્છા પરિમાણુ કર્યું નથી અને એજ કારણે જો આરંભ (પૃથ્વીકાય આદિ ના વધરૂપ આરંભ) વિશેષ પ્રમાણવાળે છે એવા ચકરતી આદિને મહા આરંભ કરનારા સમજવા. તે મહારંભને જે ભાવ છે તેને મહારંભતા કહે છે. એ જ પ્રમાણે જેની પાસે સોનું, ચાંદી, દ્વીપદ, ચતુષ્પદ આદિ પદાર્થ અધિક પ્રમાણમાં હોય છે એવા મનુષ્યને મહાપરિગ્રહવાળો કહ્યો છે. મહાપરિગ્રહને જે ભાવ છે તેને મહા પરિગ્રહતા કહે છે. પંચેન્દ્રિય જીવોની હત્યા કરવી તેનું નામ પંચેદ્રિય વધ છે અને માંસાહારને કુણિમાહાર કહે છે. આ ચારે કારણેને લીધે જીવ નરકાયુને બન્ધ કરે છે.
" चउहि ठाणेहि तिरिक्खजोणियत्ताए" या
જીવ નીચેના ચાર કારણોને લીધે તિર્યંચાયુને બન્ધ કરે છે. (૧) भायावी उपाथी, (२) नितिमा डापायी, (३) असत्य क्यनथी मने (४)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #472

स्थानाङ्गसूत्रे तया १, तथा-निकृतिमत्तया-निकृतिः-वञ्चनार्थ शरीरचेप्टादि अन्यथाकरणरूपा साऽस्त्यस्येति निकृतिमान् तस्य भावो निकृतिमत्ता, तया निकृतिमत्तयागूढमायितया २, तथा-अलीकवचनेन-असत्यभाषणेन ३, तथा-कूटतुलाकूटमानेन-छलयुक्ततुलया कपटमानेन ४॥ (२)
'चउहि ठाणेहिं जीवा मणुस्सत्ताए " इत्यादि
चतुर्भिः स्थानर्जीवा मनुष्यतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-प्रकृतिभद्रतयाप्रकृत्या स्वभावेन भद्रता-परपीडाऽनुत्पादकता प्रकृतिभद्रता तया १, एवं प्रकृति. विनीततया-स्वभावेन सुशीलतया विनयसम्पन्नतया २, तथा-सानुक्रोशतयादयालुतया ३, अमत्सरिकतया-मत्सरिकता=परगुणासहिष्णुता न मत्सरिकता अमत्सरिकता तया परगुणसहिष्णुतया ४। (३) निकृतिवाला होनेसे २ अलीकवचनसे ३ और कूटतुला कूटमानसे ४
मनकी कुटिलताका नाम मायाहै, यह माया जिसको होती है वह मायी है, इस मायीका जो भाव है वह मायिताहै । दूसरोंको ठगने के लिये शरीर चेष्टा आदिका अन्यथा करना इसका नाम निकृति है, यह निकृति जिसको होती है वह निकृतिमान है, इस निकृतिमानका जो भाव है वह निकृतिमत्ता है २ मिथ्याभाषण करना इसका नाम अली. कवचन है, नांपने तौलनेके बांटों आदिकोंको कमती बढती रखना इसका नाम कूटतुला कूटमान है, इनसे जीव तिर्यगायुका बन्ध करता है (२) “ चरहिं ठाणेहिं जीवा मणुस्सत्ताए" इत्यादि--चार कारणोंसे जीव मनुष्यायुका बन्ध करता है-जैसे-प्रकृतिभद्रतासे १ प्रकृतिविनीततासे२ सानुक्रोशतासे ३ और अमत्सरिकतासे ४। स्वभावसे ही दूसरे બેટા તેલમાપ કરવાથી, મનની કુટિલતાને માયા કહે છે. તે માયાથી યુક્ત જીવને માયી કહે છે. તે માયીને જે ભાવ છે તેને માયિતા કહે છે. અન્યને ઠગ. વાને માટે જે વિકૃત શરીર ચેષ્ઠા આદિ કરવામાં આવે છે તેને નિકૃતિ કહે છે. તે નિકૃતિ જેમાં હોય છે તેને નિકૃતિમાન કહે છે. આ નિકૃતિમાનને જે ભાવ છે તેને નિકૃતિમત્તા કહે છે. મિથ્યા ભાષણ કરવું અથવા અસત્ય વચન બેલવા તેનું નામ અલીકવચન છે. તેલવા અને માપવા માટે બેટા ત્રાજવાં, કાટલાં કે ગજ આદિ વાપરવા તેનું નામ “કૂટ તુલા કૂટ માન” છે. આ પ્રકારના ચાર કારણોને લીધે જીવ તિર્યગાયુને બન્ધ કરે છે.
" चउहि ठाणेहि जीवा मणुस्सत्ताए " त्याह--या२ ॥२॥ सीधे ७१ मनुष्यायुनो मन्५ ४२ छ-(१) प्रकृति मायी, (२) प्रति विनीत. तथी, (3) सानुशताथी भने (४) समत्सरिताथी.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #473

सुधा टीका स्था० ४ उ०० ३७ नारकत्वादिसाधनकर्मद्वारनिरूपणम् ४५७
" चउहिं ठाणेहि जीवा देवाउयत्ताए" इत्यादि
चतुर्भिः स्थानीवाः देवाऽऽयुष्कतया कर्म प्रकुर्वन्ति, तद्यथा-सरागसंयमेन=सकषायचारित्रेण-रागरहितसंयमवतामायुषो बन्धाभावात् १, तथा-संयमासंयमेन-द्विस्वभावत्वाद्देशसंयमेन २ तथा-बालतपःकर्मणा बाला इव बाला:मिथ्यादृष्टयस्तेषां तपःकर्म-तपश्चर्या वालतपःकर्म तेन बालतपःकर्मणा ३ । तथा-अामनिर्जरया-अकामेन-निर्जरां प्रत्यनिच्छया निर्जरा-कर्म निर्जरण हेतुका बुभुक्षादि सहनरूपा अामनिर्जरा तया ४।।मू० ३७॥ जीवोंको पीडा उत्पन्न करने की परिणतिका नहीं होना इसका नाम प्रकृतिभद्रता है, स्वभावतः सुशीलताका होना अर्थात् विनय संपन्नताका सद्भाव इसका नाम प्रकृति विनीतता है, दयासे युक्त परिणतिका होना इसका नाम सानुक्रोशता है, एवं दूसरोंके गुणोंको सहन करनेकी क्षमताका नहीं होना इसका नाम मत्सरिकताहै, और इससे विपरीत वृत्तिका होना दूसरों के गुणोंको सहन करनेकी क्षमताका होना इसका नाम अमत्सरिकताहै इन चार बातोंसे जीव मनुष्यायुका बन्ध करताहै(३) " चउहिं ठाणेहिं जीवा देवाउयत्ताए” इत्यादि-चार कारणोंसे जीव देवायुका बन्ध करते हैं-जैसे-मरागसंयमके पालनसे १ संयमा. संयमके पालनसे २ बालतपके करनेसे ३ और अकामनिर्जरासे४ रागरहित संयमकी आराधनासे आयुका बन्ध नहीं होता है, परन्तु रागसहित कषायसहित संयमके पालनसे देवायुका बन्ध होता है, देशसंयमके पालनसे भी देवायुका बन्ध होताहै, सरागसंयम१० वे दस गुण 1 અન્ય જીવોને પીડા ઉત્પન્ન કરવાની પરિણતિને સ્વભાવતઃ જ અભાવ હે તેનું નામ પ્રકૃતિ ભદ્રતા છે. સ્વભાવતઃ વિનય, શીલતા અથવા સુશીલતાને સદૂભાવ હવે તેનું નામ પ્રકૃતિવિનીતતા છે. દયાથી યુક્ત પરિણતિ હોવી તેનું નામ સાનુકેશતા છે. અન્યના ગુણોને સહન કરવાની ક્ષમતા નહીં હોવી તેનું નામ મત્સરિકતા છે અને તેના કરતાં વિપરીત વૃત્તિને સદૂભાવ હો, અન્યના ગુણેને સહન કરવાની ક્ષમતા હોવી તેનું નામ અમત્સરિકતા છે. ઉપર્યુક્ત ચાર કારણને લીધે જીવ મનુષ્પાયુને બન્ધ કરે છે. ___ "चउहि ठाणेहि जीवा देवाउताए" त्याह-माया२ ॥२॥ने सीधे वायुने। अन्य रे छे.सास यमनी पावनधी (१)सयमा यमना पासनथी, (२) मा. તાપની આરાધનાથી, (૩) અકામ નિજ રાથી અને (૪) રાગ સહિત સંયમની આરાધના કરવાથી, (રાગ રહિત સંયમની આરાધનાથી દેવાયુને બન્ધ થત નથી, પણ રાગ સહિત, કષાય સહિત સંયમના પાલનથી દેવાયુને બન્ધ થાય स्था०-५८
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #474

स्थानाङ्गसूत्रे स्थान तक और संयमासंयम ५ पांच वें गुणस्थान में ( देशविरति श्रावक ) होता है । बाल शब्द से यहां मिथ्यादृष्टियोंका ग्रहण हुआ है, इनका जो तप है वह बालतप है, निर्जरा करनेकी इच्छा नहीं होनेसे जो निर्जरा होती है, वह अकामनिर्जरा है, जैसे बुभुक्षा ( भूख ) आदि जन्य कष्टोंका सहन करना, घालतपसे और अकामनिर्जरासे भी देवायुका बन्ध होता है, इस सूत्रका आशय ऐसा है कि सरागसंघम और संयमासंयम ये सम्यम्दर्शन के होने परही हो सकते हैं। इसलिये ये तो वैमानिक देवोंकीही आयुके कारण हैं अन्य आयुके कारण नहीं हैं। बालतप आयु अकाम निजरा ये भव. नवासी व्यन्तर और ज्योतिषी इनकी आयुबन्धके कारण हैं। यहां ऐसी शंका हो सकती है, कि देव और नारकी सम्यग्दर्शनके सद्भावमें मनुष्यायुकाही बन्ध करते हैं, और मनुष्य एवं तिर्यश्च देवायुकाही बन्ध करते हैं, तो इसका अभिप्राय क्या है ? इसका अभिप्राय ऐसा है कि सम्यग्दर्शन आत्माका एक निर्मल परिणाम है, इसलिये वह तो कर्मबन्धका कारण होता नहीं है, परन्तु उसके सद्भावमें यदि आयुका बन्ध होता है तो वह नियमसे वैमानिक देवायुकाही बन्ध होता है। છે.) દેશસંયમને પાલનથી પણ જીવ દેવાયુને બધ કરે છે સરાગસંયમને સદૂભાવ ૧૦ દસમાં ગુણસ્થાન સુધી અને સંયમસંયમને સદ્દભાવ પાંચમાં ગુણસ્થાન સુધી હોય છે. “બાલ” શબ્દ અહીં મિથ્યાદષ્ટિએ માટે વપરાય છે તેમના તપને બાલતપ કહે છે. નિર્જરા કરવાની ઈચ્છા કર્યા વિના જે નિર્જરા થાય છે તેને અકામ નિર્જરા કહે છે. જેમકે ભૂખ આદિ જન્ય કોને સહન કરવાથી અકામનિર્જરા થાય છે. બાલતપ અને અકામનિર્જરા વડે પણ દેવાયુને બન્ધ થાય છે. આ સૂત્રને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે – સરોગસંયમ અને સંયમસંયમ આ બને સમ્યગદર્શનને સદભાવમાં જ સંભવી શકે છે, તેથી તે બને તે વૈમાનિક દેવોમાં જ ઉત્પત્તિ કરાવે છે, અન્ય દેવાયુઓના કારણભૂત બનતાં નથી. પરંતુ બાલતપ અને અકામનિર્જરા આદિને લીધે જીવ ભવનવાસી, વ્યન્તર, અને જ્યોતિષી દેના આયુને બન્ધ કરે છે. અહીં કદાચ એવી શંકા કરવામાં આવે કે દેવ અને નારકી સમ્યગ્ગદર્શનના સદૂભાવમાં મનુષ્પાયુને જ બન્ધ કરે છે અને મનુષ્ય અને તિર્યંચ દેવાયુને જ બન્ય કરે છે, તે આ કથનનું કારણ શું છે? તે શંકાનું સમાધાન કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-સમ્યગ્ગદર્શન આત્માનું એક નિર્મળ પરિણામ છે. તેથી તે તે કર્મબંધનું કારણ બનતું નથી, પરંતુ તેના ભાવમાં પણ જો આયુને ખબ્ધ થતું હોય તે નિયમથી જ વૈમાનિક દેવાયુને જ બન્ધ થાય છે.
श्री.स्थानांगसूत्र :03

Page #475

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०३८ वाद्यादिमेदनिरूपणम्
४५९ पूर्व देवोत्पत्तिकारणान्यभिहितानि, देवाश्च वायनाटथादि रतिमन्तो भवन्तीति वाघादि भेदान्निरूपयितुं षट् सूत्रीमाह
मूलम्-चउबिहे वज्जे पण्णत्ते, तं जहा-तते १, वितते २, घणे ३, झुसिरे ४। (१)
चउविहे गट्टे पण्णत्ते, तं जहा-अंचिए १, रिभिए २, आरभडे ३, भसोले ।। (२)
चउठिवहे गेए पण्णत्ते, तं जहा-उक्खित्तए १, पत्तए २, मंदए ३, रोविंदए । (३) । ___चउब्बिहे मल्ले पण्णत्ते, तं जहा-गंथिमे १, वेढिमे २, पूरिमे ३, संघाइमे ४ (४) चउबिहे अलंकारे पण्णत्ते, तं जहा- केसालंकारे १, वत्थालंकारे २, मल्लालंकारे ३, आभरणालंकारे ४५)
चउठिवहे अभिणए पण्णत्ते, तं जहा-दि,तिए १, पंड्डसुए २, सामंतोषणिवाइए ३, लोगमज्झावसिए । (६) ॥सू० ३८ ॥ यदि इस पर फिरसे ऐसा छा जावे कि यदि सम्यग्दर्शनके सद्भावमें वैमानिक देवायुकाही बन्ध होता है। तो फिर देवनारकियोंके जो अभी मनुष्यायुकाही उसके सद्भावमें बन्ध कहा गया है, सो उसका निर्वाह कैसे होगा ? तो इसका समाधान ऐसा है कि यहां जो ऐसा कहा गया है, कि जो प्राणी मरकर चारों गतियों में जन्म ले सकते हैं उनकी अपेक्षासे कहा गया है, ऐसे जन्मवाले मनुष्य और तिर्यञ्चही हैं देवनारकी नहीं ॥ सू० ३७ ॥
શંકા–જે સમ્યગદર્શનના સદૂભાવમાં વૈમાનિક દેવાયુને જ બન્ધ થતો હોય, તે તેના સદુભાવમાં (સમ્યગદર્શનના સદૂભાવમાં) દેવ અને નારકીયોને મનુષ્પાયુને બન્ધ થવાની જે વાત આપે હમણાં જ કહી છે તે કેવી રીતે ટકી શકે છે?
ઉત્તર–અહીં જે એવું કહેવામાં આવ્યું છે, તેને મરીને ચાર ગતિઓમાં જન્મ લઈ શકનારા જીવોની અપેક્ષાએ કહ્યું છે. એવા જન્મવાળા તે મનુષ્ય અને તિય ચ હોય છે. દેવનારકી એવાં જન્મવાળાં હોતા નથી. જાસૂ. ૩ળા
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #476

४६०
নাঙ্গ छया-चतुर्विधं वाद्य प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-ततं १, विततं २, घनं ३, शुषिरम् ४। (१) ___चतुर्विधं नाटयं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-अश्चितं १, रिभितम् २, आरमटं ३, भसोलम् ४ । (२) ___चतुर्विधं गेयं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-उत्क्षिप्तकं १, पत्रकं २, मन्दकं ३, रोविन्दकम् ४। (३)
चतुर्विधं माल्यं प्रज्ञप्तम्-तद्यथा-ग्रन्थिमं १, वेष्टिमं २, परिमं ३, सङ्घातिमम् ४। (४)
चतुर्विधोऽलङ्कारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-केशालङ्कारः १, वस्त्रालङ्कारः २, माल्यालङ्कारः ३ आभरणालङ्कारः ४। (५)
चतुर्विधोऽभिनयः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-दान्तिकः १, पाण्डुसुतः २, सामन्तोपनिपातिकः ३, लोकभध्यावसितः ४ ॥३८॥
टीका-" चउबिहे वज्जे " इत्यादि-वाद्य-वाचते-ध्वन्यत इति वाचं तच्चतुर्विध प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-ततं-तन्यते-विस्तीर्यत इति ततं वीणादिकम् १, विततं-पटहादिकम् २, धनं-हन्यत इति घनं-कांस्यतालघण्टादिकम् ३, शुषिरशुषिश्छिद्रमस्याति शुषिर-वंशादि ४। ३८(१) __इस प्रकार देवों में उत्पत्तिके कारणोंका कथन करके अब सूत्रकार देववाद्य नाट्य आदिमें रति आनन्द वाले होते हैं, इस अभिप्रायसे वाद्य आदिके भेदोंका ६ छह सूत्रों द्वारा निरूपण करते हैं-- __ 'चरविहे वज्जे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र ३८॥ टीकार्थ-वाध चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे-तत१ वितत२ घन३ और शुशिर ४। चमडे मढे हुए ढोल वीणा आदि तत वाद्य हैं । पटह आदि विततहैं, झालर घंटा आदि घन हैं, और छिद्रवाले शंख बासुरी आदि
આ પ્રકારે દેવગતિમાં ઉત્પત્તિના કારણેનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર વાઘોને ભેદેનું નિરૂપણ કરે છે. દેવે વાઘ અને નાટક આદિમાં રતિવાળા હોય છે, તે સંબંધને લીધે હવે છ સૂત્ર દ્વારા નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.
" चउठिवहे वज्जे पण्णत्ते" त्याह
साथ-पाधना नीचे प्रमाणे या२ ५४२ ४ा छ-(१) तत, (२) वितत, (3) धन भने (४) शुबिर. यामाथी भशा ढोस, वी! आतित पायो છે. પટ આદિ વિતત છે. ઝાલર ઘંટ આદિ ઘનવાદ્યો છે. અને છિદ્રોવાળાં શંખ વાંસળી આદિ શુષિર વાદ્યો છે.
श्री स्थानांगसूत्र:03

Page #477

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०३८ वाद्यादिभेदनिरूपणम्
४६१ " चउबिहे नट्टे” इत्यादि-नाट्य-नटस्येदं नाटयं नृत्यगीत-वाद्यं, करचरणादिविशिष्टपरिस्पन्दविशेषः, तचतुर्विधं प्रज्ञप्तं, तद्यथा- अश्चितं १, रिभितम् २, आरभटं ३, भसोलम् ४ एते भरतादि नाटयग्रन्थेभ्योऽवसेयाः।
" चउबिहे गेए" इत्यादि-गेयं-गातुं योग्यं गेयं-स्वरसञ्चारेण गीति प्रायं निबद्धम् स्वरकरणंस्वरसंचारो वा गेयं, तच्चतुर्विधं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-उरिक्षप्तकं १, पत्रकं २, मन्दकं ३, रोविन्दयम् ४ तत्र रोविन्दयेति देशीयशब्दः ।
गेयस्याष्टौ गुणानाह-- "पुणं रत्तं च अलंकिअं च वत्तंच तहेव मविघुटं । महुरं समं सुललिअं अट्ठगुणाहोति गेयस्स ॥१॥
उरकंठसिरविसुद्धं च, गीयए मउअरिभिअपयबद्ध ।
सयतालपच्चुखेवं सत्तस्सरसीभरं गेयं ॥ २ ॥ शुषिर हैं । (१) " चम्विहे नहे" नाटय चार प्रकारका कहा गया हैनटसे सम्बन्धित नृत्य, गीत, वाद्य, एवं कर चरण आदिकी विशिष्ट चेष्टाएँ ये सब यहां नाटय शब्दसे गृहित हुएहैं । अश्चित १ रिभित २ आरभट ३ और भसोल ४ इन भेदोंसे नाटय चार प्रकारका होता है। इन सबका वर्णन भरतादि नाट्यग्रन्थोंसे जान लेना चाहिये।
"चउबिहे गेए” इत्यादि--गेय-गाने के योग्य जो होता है वह गेय है गेयमें-गाने) स्वरका सञ्चार आदि होताहै, वह गेय उरिक्ष तक १ पत्रक २ मन्दक ३ और रोविन्दयके भेदसे चार प्रकारका है इनमें रोविन्दय यह देशीय शब्द है गेयके आठ गुण ये हैं--
“ चउबिहे नट्टे" नाटय २ २नां Bei छे नटनी साथै समय ધરાવનારાં નૃત્ય, ગીત, વાદ્ય અને કર ચરણ આદિની વિશિષ્ટ ચેષ્ટાઓને અહીં નાટયપદથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. તે નાટયના ચાર પ્રકારે નીચે प्रमाणे छे–(१) अयित, (२) विलित, (3) मा२मट भने मसेस. मा ચારે દેનું વર્ણન ભરતાદિ નાટયગ્રન્થમાંથી વાંચી લેવું.
"चउठिवहे गेए" त्याह-गेय (गीत) या२ मारना डाय छे. ગાવાને ચગ્ય જે હોય છે તેને ગેય કહે છે. ગેયમાં-ગીત ગાવામાં સ્વરને સંચાર આદિ થાય છે. તેને નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) ઉક્ષિપ્તક (२) ५२४, (3) म अने (४) विन्डय. तमा ‘विन्य' मा आमही. शप छ. गेयना मा शुष्प नीचे प्रमाण ४i छ. " पुण्णं रत्तं च अलंकिअंच" ઈત્યાદિ. આ શ્લેકેને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે.
श्री.स्थानांगसत्र:03

Page #478

४६२
अक्खरसमं पदसमं तालसमलय समगह समं वावि । नसासि ओससि समं संचारसमं सरा सत्त ॥ ३ ॥ छाया -- पूर्ण रक्तं चालङ्कृतं च व्यक्तं च तथैवमविघुष्टम् । मधुरं समं सुललितम् अष्ट गुणा भवन्ति गेयस्य ॥ १ ॥ उरः कण्ठशिरोविशुद्धं च गीयते मृदुकरिभितपदबद्धम् । समतालमत्युत्क्षेपं सप्तस्वरसीभरं गेयम् || २ || अक्षरसमं पदसमं तालसमलय समग्रहसमम् । निःश्वसितोच्छ्वसितसमं सञ्चारसमं स्वराः सप्त || ३ || " इति । अयमर्थ:- पूर्ण गेयस्याङ्गं सकलस्त्ररकलाभिर्युक्तम् १, रक्तं - गेयरागेण भावि तस्य गेयस्याङ्गं रक्तमित्युच्यते २ अलङ्कृतम् - अन्यान्यस्फुटस्वर विशेषशोभितम् ३, व्यक्तम् - अक्षरस्वरम कटनसंयुतम् ४ तथा एवम् - अविघुष्टं विक्रोशन मित्र यद् विस्वरं न भवति तत् ५, मधुरं मधुमत्तको किलारुतवन्मधुरस्वरम् ६, समं - तालवंशस्वरादिसाम्योपेतम् ७ सुललितं स्त्ररघोलनाप्रकारेणं शुद्धातिशयेन कल
स्थानाङ्गसूत्रे
-
""
पुणं रत्तं च अलंकिअं च " इत्यादि। इन श्लोकों का ऐसा भाव है, जो गेम समस्त स्वर एवं कलाओंसे युक्त होता है वह गेय पूर्ण कहलाता है १ । गेय राग से युक्त जो गेय होता है, वह रक्त कहलाता है २ । अन्य अन्य स्फुट स्वर विशेषों से जो शोभित होता है, वह व्यक्त कहलाता है ३ | जो अक्षर स्वर इनकी स्पष्टतासे युक्त होता है, वह व्यक्त कहलाता है ४ | चिल्लाने की तरह से जो गेय विस्वर नहीं होता है, वह गेय अवि कहलाता है ५। मधुकाल में वसन्त मत्त कोकिलाके स्वर की तरह जो मधुर स्वरवाला होता है, वह गेय मधुर कहलाता है ६ । जिसमें स्वरोंका संचार खेलता सा प्रतीत होता हो, वह गेय सुकुमार कहलाता है ७ | और जिसमें तालकी एवं वाँसुरी आदि के स्वरोंकी समानता हो वह
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
(૧) જે ગેય સમસ્ત સ્વરા અને કલાઓથી યુક્ત હાય છે, તે ગેયને પૂર્ણ કહેવાય છે. (ર) ગેય રાગથી યુક્ત જે ગેય હાય છે તેને રક્ત કહે છે (૩) અન્ય અન્ય સ્ફુટ સ્વર વિશેષાથી શાભાયમાન જે ગેય હાય છે તેને વ્યક્ત કહે છે. (૪) જે ગેય અક્ષર અને સ્વરની સ્પષ્ટત થી યુક્ત હાય છે તેને વ્યક્ત કહે છે. (૫) જે ગેયમાં સ્વર તૂટતા નથી-સૂર ફાટી જતા નથી તે ગેયને અવિષ્ટ કહે છે. (૬) વર્ષાકાળે મત્ત એવી કોયલના સ્વરના જેવે જે મધુર સ્વર હોય છે તે ગેયને મધુર કહે છે. (૭) જેમાં સ્વદેશને ( સુરાના ) સ†ચાર રમત રમાતી હોય-સૂરાની રમત જામી હોય એવી પ્રતીતિ થાય છે તે ગેયને સુકુમાર કહે છે, (૮) જે ગેયમાં તાલની અને વાંસળી

Page #479

सुधाटीका स्था०४ ९०४ सू०३/ वाद्यादिमेदनिरूपणम्
૪૩
ती यत्, सुकुमालं तत् ८ । एतेऽष्टौ गुणा गेयस्य - गीतस्य भवन्ति । एतद्विरहितं तु विडम्बनमात्रं तदिति । किञ्चोपलक्षणत्वादन्येऽपि गीतगुणा भवन्ति, तानाह' चकारोऽनुक्तसमुच्चयार्थः '
" उरकंठसिरविसुद्धं " इत्यादि - उरः कण्ठ शिरोविशुद्धं विशुद्धशब्दस्य द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणतया प्रत्येकं योगः, तथाहि उरो विशुद्धं कण्ठ विशुद्धं शिरोविशुद्धं च तत्रोरो विशुद्धं स्वरो यद्युरसि विशालो भवति - तदोरोविशुद्धम्, कण्ठ विशुद्धं च - कण्ठे वर्तितोऽतिस्फुटः स्वरः शिरोविशुद्धं तु-शिरसि प्राप्तो यदिनाऽनुनासिकः स्वरस्तदाशिरोविशुद्धम् ।
=
-
यद्वा-— तद्गेयमुरः कण्ठशिरोविशुद्धं गीयते यच श्लेष्मणाऽऽव्याकुलेपूर:काठ शिरस्सु विशुद्धेषु गीयते, किं विशिष्टमित्याह-मृदुकरिभितपदबद्धं तत्र मृदुकं - गेय साम्य कहलाता है । इस प्रकारके ये आठ गुण गीतके होते हैं । इनसे विरहित गीत केवल विडम्बना मात्र होता है । उपलक्षणसे अन्य भी गीतके गुण होते हैं जो इस प्रकार से " उरकंठसिरोविसुद्धं " इत्यादि द्वारा प्रकट किये गये हैं
द्वन्द्व के अन्तमें प्रयुक्त विशुद्ध शब्दका सम्बन्ध प्रत्येक शब्द के साथ यहाँ लगा लेना चाहिये तथाच - जो स्वर छाती में विशाल होता है वह उरोविशुद्ध स्वर है । जो स्वर कंठ में वर्त्तित हुआ अति स्फुट होता है वह कंठ विशुद्ध स्वर है और जो स्वर शिर में प्राप्त हो, और वह अनुनासिक न हो वह स्वर शिरो विशुद्ध स्वर है ।
यहा - उरोविशुद्ध कंठ विशुद्ध एवं शिरो विशुद्ध गेय वह होता है जो श्लेष्मा कफसे रहित हुए उरोभागके कण्ठके एवं शिरके विशुद्ध આદિ વાદ્યોના સૂરેની સમાનતા હોય છે તે ગેયને સામ્ય કહે છે. ગીતમાં
આ પ્રકારના આઠ ગુણ હાય છે, તે આઠ ગુણૈાથી રહિત જે ગીત ડાય તે વિડમ્બના રૂપ જ હોય છે. ઉપલક્ષણુથી ગીતના અન્ય શુષ્ણેા પણ કહ્યા છે, ने नीचे प्रमाणे छे. " उरक ठसिरो विसुद्धं " इत्याहि
-
આ àાકમાંના પ્રત્યેક પદની સાથે વિશુદ્ધ શબ્દને લગાડીને આ પ્રમાણે થન થવું જોઇએ—જે સ્વર છાતીના ઊંડાણમાંથી નીકળતા હોય છે તેને ઉરવિશુદ્ધ સ્વર કહે છે. જે સ્વર કઠમાંથી સ્ફુટ રૂપ ઉચ્ચારિત થતા હાય છે તેને કવિશુદ્ધ સ્વર કહે છે. જે ૧ર શિરમાંથી પ્રાપ્ત થતા હોય છે એવા અનુનાસિક સ્વરને શિરવિશુદ્ધ સ્વર કહે છે. અથવા ઉરાવિશુદ્ધ, કઠવિશુદ્ધ અને શિરેાવિશુદ્ધ ગેય તેને કહે છે કે જે શ્ર્લેષ્માથી રહિત એવા ઉરાભાગ, કંઠ અને શિરાભાગ વિશુદ્ધ થઈ જતાં ગવાય છે. જે ગીત ગાવામાં આવે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #480

स्थानाङ्गसूत्रे कठोरता हीनस्वरेण गीयमानं कोमलम् , रिभितम्-यत्राक्षरेषु घोलनया संचरन् स्वरो भवति घोलनाबहुलम् , पदबद्धं-गेयपदैर्बद्धं विशिष्टरचनया योजितं ततथ मृदुकं रिमितं च तत् पदबद्धं चेति मृदुकरिभितपदबद्धमिति कर्मधारयः।
समतालप्रत्युत्क्षेप-तालो हस्तसमुत्पन्नः शब्दः, उपलक्षणत्वाद् प्रत्युत्क्षेपःमितोपकारकाणां मुरजकांस्यादीनां शब्दः, यद्वा-नर्तकीपदप्रक्षेपः तौ समौ गीतस्वरेण समानौ यत्र तत् समतालप्रत्युत्क्षेपम् , सप्तस्वरसीभरं-अक्षरादिभिः समं यत्र गीते तगीतम् , अक्षरसमम्-अक्षणैःसमं, यत्र दीर्घऽक्षरे दीर्घ स्वरो गीयते, इस्वे, इस्वः प्लुते प्लुतः स्वरः सानुनासिके सानुनासिकस्तदक्षरसमं गीतं, पदहो जाने पर गाया जाताहै। जो गीत गाया जावे वह मृदुक रिभित और पदबद्ध होना चाहिये । जो गाना कठोरतासे रहित स्वरसे गाया जाता है, वह मृदुक है। जहां अक्षरों पर घोलना से स्वरका संचार होता है वह घोलना बहुल रिभित है, और गेय पदोंकी विशिष्ट रचनासे योजित जो गानाहै वह पदयद्ध गानाहै । हाथसे उत्पन्न हुआ जो शब्दहै, उसका नाम ताल है मृदंग कांस्य आदि गीतोपकारक वाद्योंका जो शब्द है वह प्रत्युक्षेप है यहा-नर्तकी के पदका जो प्रक्षेपहै वह प्रत्युत्क्षेपहै । ताल और प्रत्युक्षेप ये दोनों जहां गीत स्वरके साथ चल रहे हों, ऐसा वह गाना समताल प्रत्युत्क्षेपवाला है। अक्षरादिकोंके साथ जो गीत सात स्वरोंसे युक्त हो वह गाना सप्तस्वरसीभरहै । दीर्घ अक्षर के साथ जिस गाने में दीर्घ स्वर गाया जाता हो ह्रस्व अक्षर पर हस्व स्वर गाया जाता हो प्लुत अक्षर पर जहां प्लुत स्वर गाया जाता हो और सानुनासिक તે મુદક, વિભિત અને પદબદ્ધ હોવું જોઈએ. જે ગીત કઠોરતાથી રહિત એટલે કે મૃદુ સ્વરથી ગવાય છે તેને મૃદુક કહે છે. જ્યાં અક્ષરેને ઘુંટવાથી સ્વરને સંચાર થાય એવી તે અક્ષરને ઘુંટવાની ક્રિયાને “રિભિત કહે છે.
ગેય પદની વિશિષ્ટ રચનાથી ચેજિત જે ગાવાની ક્રિયા છે તેને પદબદ્ધ ગીત કહે છે. હાથ વડે ઉત્પન્ન થયેલા અવાજને તાલ કહે છે. મૃદંગ, મંજીરા આદિ ગીતાપકા૨ક વાદ્યને જે અવાજ છે તેને પ્રત્યલેપ કહે છે. અથવા નર્તકીના પગને જે પ્રક્ષેપ થાય છે તેને પ્રત્યક્ષેપ કહે છે. તાલ અને પ્રત્યક્ષેપ જ્યારે ગીતના સૂરની સાથે સુમેળપૂર્વક ચાલી રહ્યો હોય, ત્યારે તે ગીતને સમતાલ પ્રત્યક્ષેપવાળું કહેવાય છે. અક્ષરાદિકની સાથે જે ગીત સાત સ્વરોથી યુક્ત હાય છે તેને સમસ્વરસીભર કહે છે. જે ગીતમાં દીઘ અક્ષરની સાથે દીર્ઘ સ્વર ગવાતે હાય, હસ્વ અક્ષર આવે ત્યારે હસ્વ સ્વર ગવાતે હાય, હુત અક્ષર આવે ત્યારે હુત સ્વાર ગવાતું હોય અને સાસુ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #481

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू०३८ वाधादिभेदनिरूपणम् समम्-यद्गीतपदं यत्र स्वरेऽनुपाति भवति तत्रैव गीते तत्पदसमम् , तालसमलयसमग्रहसम-तत्र-तालसम-परस्पराभिहतहस्ततालस्वरानुसारेण गीयमानम् , लयसमंतत्रलयः-शंङ्ग दायित्यतरवस्तुमयेनाङ्गुलिकोशेन समाहततन्त्रीस्वरप्रकारः तदनुसारिणा स्वरेण यद्गीयते तल्लयसमम्, ग्रहसमम्-प्रथमतो वंशतन्त्र्यादिभि यः स्वरोगृहीतस्तत्समानेन स्वरेण गीयमान, निःश्वसितोच्छ्वसितसम-निःश्वसितोच्छ्चसितमानमनुल्लङ्ख्य गेयम् , सञ्चारसमम्-वंशतन्न्यादिष्वङ्गुलिसञ्चारसमं गीयमानम् , ३९ (२)
" चउबिहे मल्ले” इत्यादि-माल्यं-पुष्पं, तदरचनाऽपि माल्यं, तच्चतुर्विध प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-प्रन्थिम-ग्रन्थः-सूत्रेण यन्थनं, तेन नितं माल्यं ग्रन्थिमं १, अक्षर पर सानुनासिक स्वर गाया जाता हो वह अक्षरसमगीत है। जिस स्वरमें जो गीतपद चलता है उसी स्वरसे उस गीतपदका गाना पदसम गीत है परस्परमें अभिहत हस्तके तालके स्वरके अनुसार जो गीत गाया जाताहै, वह तालसम गीतहै। शृङ्गके तथा दारु लकड़ीके बने हुए अंगुलिकोशले समाहत तन्त्रीके स्वरके अनुसार चलते हुए स्वरसे जो गाना गाया जाता है, वह लयसम गान है, जिस गानेमें पहिले स्वर वंशतन्त्री आदिके स्वरकेसाथ मिलाया जावे फिर बादमें उसके स्वरसे साथ ही जो गाना गाया जाता है वह गाना निःश्वसितोच्छ्वसितसम गान है। जो गाना सारंगी आदिपर अंगुलियों के संचारके साथ साथ गाया जाता है वह संचार समगान है (२) નાસિક અક્ષર આવે ત્યારે સાનુનાસિક સ્વર ગવાતું હોય તે ગીતને અક્ષર સમગીત કહે છે. જે સ્વરમાં જે ગીતપર ચાલતું હોય એજ સ્વરથી તે ગીતપદને ગાવું તેનું નામ પદસમ ગીત છે. પરસ્પરમાં અભિહત હાથના તાલના સ્વરને અનુ. સરીને જે ગીત ગવાય છે તેને તાલમ ગીત કહે છે. શિંગ અથવા લાકડીમાંથી બનાવેલી અને અંગુલિકેશથી સમાહત તંત્રીના સ્વરના અનુસાર નીકળતા સ્વરથી જે ગીત ગાવામાં આવે છે તેને લયસમગન કહે છે. જે ગીતમાં પહેલાં બંસરી આદિના સ્વરની સાથે સૂરને મેળ મેળવવામાં આવે અને ત્યારબાદ તેના સ્વરની સાથે જ જે ગીત ગાવામાં આવે છે તેને નિશ્વઃસિતેચ્છવસિતસમ ગીત કહે છે. જે ગત સારંગી આદિ પર આંગળીઓને સંચાર કરીને સારંગી આદિના અવાજની સાથે સાથે ગાવામાં આવે છે તે ગીતને સંચાર સામગાન કહે છે.
स्था०-५९
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #482

स्थानाङ्गसूत्रे तथा-वेष्टिमं-वेष्टननिर्ट तं मुकुटादि २, तथा-पूरिमं-पूरणनिर्वृत्तं-मृन्मयादिकमनेकच्छिद्रं पुष्पैः पूर्यमाणम् ३, तथा-संङ्घातिम-परस्परं पुष्पमालादिसंङ्घाते. नोपजन्यमानम् ४ इति (३)।
"चउबिहे अलंकारे" इत्यादि-अलङ्कारः-अलक्रियते भूष्यतेऽनेनेत्यलङ्कारः, स चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-केशालङ्कारः-केशा एव अलङ्कारः १, एवं वस्त्रालङ्कारः २, माल्यालङ्कारः ३, आभरणालङ्कारः ४ ।।
" चउब्धिहे मल्ले " इत्यादि । फूलों से रची गई मालाका नाम माल्य है। यह माला चार प्रकारकी कही गई है जैसे-ग्रन्थिम १, वेष्टिम २ पूरिम ३ और संघातिम ४ जो माला सूत्र से-डोरा से गूथकर बनाई जाती है वह ग्रन्थिम मालाहै । जो माला वेष्टनसे निवृत्त होतीहै जैसे मुकुट वह वेष्टिम माला है । जो माला मिट्टी आदिसे बनाई जाती है, जिसमें अनेक छिद्र होते हैं, और उन छिद्रोमें जो फूलोंसे भरी हुई होती है वह पूरिम मालाहै ३। और जो पुष्पोंके नाल आदिके पारस्परिक संघात से बनाई जाती है वह संघातिम माला है (४)
" चउबिहे अलंकारे" इत्यादि ।--जिससे शरीर शोभित किया जाता है वह अलङ्कार है, यह अलङ्कार चार प्रकारका कहा गया है, जैसे-कोशालङ्कार, १, वस्त्रालङ्कार २, माल्यालङ्कार ३, और आभरणालङ्कार ४ । केश ही जहां अलङ्कार रूप हो वह केशालङ्कार है, वस्त्र ही
“चउविहे मल्ले " ध्या-समाथी मनावदी भाजाने भास्य 3 छ. ते मायना या२ १२ ४ा छे--(१) अन्थिम, (२) ३ष्टिभ, (3) पूरिम अने (४) सातिभ.
જે માળા સૂત્રથી (દોરાથી) ગૂંથીને બનાવવામાં આવે છે, તે માળાને ગ્રથિમ માલ્ય કહે છે. જે માળા વેષ્ટનથી નિવૃત હોય છે તેને વેન્ટિમ माय ४३ छे, म भुट.
જે માળા માટી આદિ વડે બનાવવામાં આવે છે–તે માટીમાં અનેક છિદ્રો હોય છે અને તે છિદ્રોને ફૂલેથી ભરી દેવામાં આવ્યાં હોય છે, એવી માળાને પૂરિમ માલ્ય કહે છે.
જે માળાને નાલ આદિના પારસ્પરિક સાજનથી બનાવવામાં આવે છે તે માળાને સંઘતિમ માલ્ય કહે છે.
" चउबिहे अलंकारे" त्या- 43 शरीरने विसूपित ४२वामा આવે છે તેનું નામ અલંકાર છે. તે અલંકાર ચાર પ્રકારના કહ્યાં છે– (१) शा २, (२)
१ २, (3) माल्या २ मन (४) माला २. કેશ જ જ્યાં અલંકાર રૂપ હોય તે અલંકારને કેશાલંકાર કહે છે. વસ્ત્રો જ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #483

सुघा टीका स्था०४ उ०४ सू०३८ वाद्यादिभेदनिरूपणम्
४६७ __ " चउबिहे अभिणए " इत्यादि-अभिनय:-अभिनयति-व्यजयत्यर्थमित्यभिनया=मनोगतभावाभिव्यञ्जकः हस्तादिव्यापारः, स चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-दान्तिकः-इह दृष्टान्तः सधर्मवस्तुमतिविम्बनं, तत्र कुशलो नियुक्तो वा दार्शन्तिकः, तथा-पाण्डुसुतः-पाण्डुसुता अभिनेयत्वेन यत्र स पाण्डुसुतः, यद्वा'पडिसुइए' इति पाठः, तत्पक्षे प्रातिश्रुतिक इति च्छाया, तदर्थश्च-प्रतिश्रुतंप्रतिज्ञातं तत्र नियुक्तः प्रातिश्रुतिक इति २। तथा सामन्तोपनिपातिकःसमन्तानां-राजप्रधानपुरुषाणामुपनिपातः उपस्थिति:-सामन्तोपनिपातस्तत्र कुशलो नियुक्तो वा तथा, यद्वा-' समंतोवणिवाइए' इत्यस्य समन्तादुपनिपातिक इति च्छाया, तत्पक्षे-समन्तात्-सर्वत उपनिपातोऽस्त्यत्रेति तथा, यद्वा-'समंतोवणिवाइए ' इत्यस्य सामान्यत उपनिपातिकः-सामान्यतः निर्विशेषत्वादुपनिपातो. ऽस्त्यत्रेति तथा ३॥ तथा-लोकमध्यावसितः-लोकमध्ये-लोकान्तराले अवसितःसमाप्तस्तथा, एते अभिनयभेदा भरतादिनाट्यशास्त्रज्ञेभ्यो विज्ञेयाः ॥सू० ३८॥
देवाधिकारादेवविशेष सनत्कुमारादीनां-विमानवर्णादीनिरूपयितु द्वि सूत्रीमाह
मूलम् – सणकुमारमाहिदेसु णं कप्पेसु विमाणा चउवण्णा पण्णत्ता, तं जहा--णीला १, लोहिया २, हालिद्दा ३, सुकिला४(१) जहां अलङ्कार रूप हो वह वस्त्रालङ्कार है, इसी प्रकार से माल्यालङ्कार और आभरणालङ्कार भी जानना चाहिये। ___च उबिहे अभिणए" इत्यादि अभिनय चार प्रकारका कहागयाहै, मनोगतभावका अभिव्यञ्जक जो हस्तादि व्यापार है वह अभिनयहै, यह अभिनय दान्तिक १, पाण्डुसुत २, सामन्तोपनिपातिक ३ और लोकमध्यावसित ४ के भेदसे चार प्रकारका है, ये अभिनयके भेद भरतादि नाटय शास्त्रज्ञों से समझ लेना चाहिये ॥ सू० ३८ ॥
જ્યાં અલંકાર રૂપ હોય તે અલંકારને વસ્ત્રાલંકાર કહે છે. એ જ પ્રમાણે માલ્યાલંકાર અને આભરણાલંકાર વિષે પણ સમજી લેવું.
" चउविहे अभिणए " मलिनय या२ प्रश्न हो छे. मनात मावाने વ્યક્ત કરવા માટે હસ્તાદિની જે ચેષ્ટાઓ કરવામાં આવે છે તેને અભિનય
छ. तना या२ मारे। नीचे प्रमाणे छ-(1) हन्ति , (२) पांडसुत, (3) साम-तापनिपाति, मन (४) मध्यावसित माह विष लता નાટય શાસ્ત્રજ્ઞ પાસેથી વિશેષ માહિતી મેળવી લેવી. છે સૂ, ૩૮ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #484

४६८
स्थानाङ्गसूत्रे महासुक्कसहस्लारेसु णं कप्पेसु देवाणं भवधाराणिज्जा सरीरगा उक्कोसेणं चत्तारिरयणीओ उड्डेउच्चत्तेणं पण्णत्ता (२) सू.॥३९॥
छाया-सनत्कुमारमाहेन्द्रेषु खलु कल्पेषु विमानानि चतुर्वर्णानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-नोलानि १, लोहितानि २, हारिद्राणि ३, शुक्लानि ४ (१)।
महाशुक्रसहस्रारेषु खलु कल्पेषु देवानां भवधारणीयानि शरीरकाणि उत्कर्षेण चतस्रो रत्नय ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन प्रज्ञप्तानि ॥३९॥
टीका-'सणंकुमारमाहिदेसु" इत्यादि-स्पष्टम् , नवर-सनत्कुमारमाहेन्द्रयोश्चतुर्वर्णानि, नीलादीनि कल्पान्तरेषु तु अन्यप्रकारेण विमानानि भवन्ति । उक्तश्च-" सोहम्मे पंचवण्णा एक्कगहाणी उ जा सहस्सारे ।
दो दो तुल्ला कप्पा तेण पर पुंडरीयाओ ॥१॥ छाया-सौधर्मे पञ्चवर्णानि एकैकहानिस्तु यावत्सहस्रारम् । ___ द्वयोईयोस्तुल्यानि कल्पयोः तेन पर पुण्डरीकाणि ॥१॥"
अयमर्थ-सौधर्मे=पथमे देवलोके पञ्चवर्णानि विमानानि भवन्ति, यायत् सहस्रारम् सहस्रारविमानपर्यन्ते तु वर्णानां मध्ये क्रमशः एकैकवर्णहानि भवति
देवों के अधिकारसे अब सूत्रकार सनत्कुमार आदि देव विशेषोंके विमानों का निरूपण दो सूत्रों द्वारा करते हैं---
टीकार्थ-" सणकुमारमाहिदेसु" इत्यादि ।
सनत्कुमार एवं माहेन्द्र इन दो कल्पो में विमान चार वर्णवाले कहे गये हैं, वे चार वर्ण इस प्रकार से हैं । नील १, लोहित २, हारिद्र ३, और शुक्ल ४ । अवशिष्ट कल्पो में अन्य प्रकार से विमान हैं। कहा भीहै-“सोहम्मे पंचवण्णा" इत्यादि-इस गाथा का अर्थ ऐसा है सौधर्म देवलोकमें पांचो ही वर्णों वाले विमान है, ईशानकल्पमें भी
દેવેનો અધિકાર ચાલુ છે. તેથી સૂત્રકાર હવે સનતકુમાર આદિ દેવવિશેનાં વિમાનનાં વર્ણ આદિનું નિરૂપણ કરે છે.
Astथ-" सणकुमार माहि देसु" त्याह
સનકુમાર અને મહેન્દ્ર, આ બે કપમાં ચાર વર્ણવાળાં વિમાન હોય छ-ते या२ १% नीय प्रमाणे छ-(१) नीस, (२) सोडित (ana), (3)
रिद्र (पी) मन (४) शुस. माहीना पोमा अन्य प्रान विभानो छे. उखु ५५ छ । “ सोहम्मे पंच वण्णा" याह
श्रीस्थानांगसूत्र:03

Page #485

सुधा टीका स्था०४३०४ सू०३९ सनत्कुमारादीनां विमाननिरूपणम् ४६९ तेषु सौधर्मादि सहस्रारपर्यन्तेषु द्वयोर्द्वयोः कल्पयोः विमानानि तुल्यवर्णानि भवन्ति, ततःपरं-सहस्रारदेवलोकात्परतः स्थितेषु देवलोकेषु विमानानि पुण्ड रीकाणि श्वेतवर्णानि भवन्तीति । ___ अयं भावः-सौधर्मेशानयोः कल्पयोः विमानानि पञ्चवर्णानि काल-नीललोहित-हारिद्र-(पीत) शुक्लवर्ण युक्तानि भवन्ति, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः कल्पयोविमानानि चतुर्वर्णानि नीलादि चतुर्वर्णयुक्तानि भवन्ति, ब्रह्मलान्तकयोः विमानानि त्रिवर्णानि लौहित्यादित्रिवर्णयुक्तानि भवन्ति, शुक्रसहस्त्रारयोः विमानानि द्विवर्णानि हारिद्र-शुक्लवर्णयुक्तानि भवन्ति, आनत-माणतारणाच्युतेषु विमानानि श्वेतवर्णानि भवन्तीति ।
" महासुक्क पहस्सारेसु णं " इत्यादि-स्पष्टम् , नवर-भवधारणीयानिभवे धार्यन्त इति भवधारणीयानि, यद्वा-भवं धारयन्तीति भवधारणीयानि जन्मत आरभ्य मरणपर्यन्तं शरीराणि तिष्ठन्ति, तानि कियत्परिमाणानि ? इति प्रदर्शयति- उक्कोसेणं' इत्यादि-उत्कर्षेण चतस्रः रत्नयः-चतुर्हस्त-प्रमाणानि । यद्यपि रनिर्बद्धमुष्टिको हस्तोऽन्यत्र, अत्र रनिस्तु प्रसारितागुलिको हस्त उच्यते, पांचो ही वर्गों वाले विमान हैं । सनत्कुमार और माहेन्द्र इन दो देवलोको में चार वर्णों वाले विमान हैं । ब्रह्म और लान्तक में तीन वर्णो. वाले विमान हैं। शुक्र और सहस्रार में दो वर्णों वाले विमान हैं। आनत, प्राणत, आरण और अच्युत इन कल्पों में केवल श्वेत वर्णवाले विमान हैं।
" महासुक्कसहस्सारेसु णं " इत्यादि--महाशुक्र और सहस्रार इन दो कल्पों में देवोंके भवधारणीय शरीर उकृष्ट से चार रस्निप्रमाण ऊंचाईवाले कहे गये हैं । जो शरीर जन्म से लेकर मरण पर्यन्त रहता है, वह भवधारणीय शरीरहै । इनके शरीरकी ऊंचाई का प्रमाण चार रनि-चार हाथ हैं । यद्यपि बद्ध मुष्टिवाले हाथ को अन्यत्र एक रत्नि
આ ગાથાને અર્થે નીચે પ્રમાણે છેસૌધર્મ અને ઈશાન દેવલોકમાં પાચે વણનાં વિમાને છે. સનકુમાર અને મહેન્દ્ર કપમાં ચાર વર્ણવાળાં વિમાનો છે બ્રહ્મલેક અને લાન્તકમાં ત્રણ વર્ણોવાળાં વિમાને છે. શુક્ર અને સહસ્ત્રારમાં બે વર્સોવાળાં વિમાને છે. આનત, પ્રાકૃત, આરણ અને અસ્પત આ કપમાં કેવળ શુકલ વર્ણવાળા વિમાને છે.
"महासक सहस्सारेसु णं " त्याह-माशु अने सबार पाना દેવો ભવધારણીય શરીર અધિકમાં અધિક ચાર રનિપ્રમાણ ઊંચાઈવાળું હોય છે. જે શરીર જન્મથી લઈને મરણ પર્યન્ત રહે છે, તે શરીરને ભવધારણીય શરીર કહે છે ચાર રનિપ્રમાણ ઊંચાઈ એટલે ચાર હાથની ઊંચાઈ સમજવી. જો કે કેટલાક શાસ્ત્રોમાં મુઠ્ઠી વાળેલા હાથ જેટલા પ્રમાણને એક
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #486

स्थानाङ्गसूत्रे तथाप्यत्र रत्निशब्देन हस्तमात्रं गृह्यते, ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि, शुक्रसहस्रारयोः कल्पयोर्देवाश्चतुर्हस्ता भवन्ति, अन्येषु तु अन्यथा, यत उक्तम्-भवण १० वणज्जो ५ सोहम्मीसाणे सत्त होति रयणीओ।
एकेकहाणि सेसे दुदुगे य दुगे चउके य ॥१॥"
गेविज्जेसुं दोनी एका रयणी अणुत्तरेसु । छाया-भवनवानज्योतिष्क सौधर्म शानेषु सप्त भवन्ति रस्नयः ।
एकैकहानिः शेषेषु द्वि के द्विके च द्वि- चतुष्के च ॥१॥
ग्रैवेयकेषु द्वे रत्नी एका रनिरनुत्तरेषु । अयमर्थः-भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिष्क-सौधर्मे-शान देवानां शरीराणि सप्तरत्नयो भवन्ति । ततःपरं शेषेषु सनत्कुमारादिषु दशकल्पेषु द्विके सनत्कुमारमाहेन्द्र द्वये, द्विकेन्ब्रह्मलान्तकद्वये, द्विके शुक्रसहस्रारद्वये च चतुष्केआनतप्राणतारणाच्युतचतुष्टये च क्रमशः एकैकरत्नि हानिर्भवति ! अयं भावःसनत्कुमारमाहेन्द्रयोर्देवानां शरीराणि पनि प्रमाणानि भवन्ति, ब्रह्मलान्तकयो देवानां शरीराणि पश्चरत्नि प्रमाणानि भवन्ति, शुक्रसहस्रारयोर्देवानां शरीराणि कहा गया है । परन्तु यहां पर पसारी हुई अंगुलियोंवाला हाथ रत्नि शब्द से कहा गया है । इसलिये यहां रत्नि शब्द से हस्तमात्र लिया गया है। इसी तरह ऐसा जानना चाहिये कि शुक्र और सहस्रारकल्प के देव चार हाथवाले ऊंचे होते हैं, अन्य देवों में ऐसा नियम नहीहै ।
कहाभी है-" भवणवणजोइस" इत्यादि--इनका अर्थ ऐसा है भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क, सौधर्म और ईशान देवों के शरीर सात रत्निप्रमाणवाले होते हैं अर्थात् सात हाथकी ऊंचाईवाले होते हैं। सनत्कुमार और माहेन्द्र के देवों के शरीर ६ रत्नि ऊंचे होते हैं। ब्रह्मलान्तक देवों के शरीर ५ रलिप्रमाण ऊंचे होते हैं। शुक्र सहस्रार નિપ્રમાણુ કહ્યું છે, પણ અહીં ખુલ્લી મુઠ્ઠીવાળા હાથ પ્રમાણ માપને એક રવિન પ્રમાણે કહ્યું છે. આ પ્રકારે અહીં એવું સમજવાનું છે કે શુક્ર અને સહસ્ત્રાર કલ્પના દેના ભવધારણુંય શરીરની ઉંચાઈચાર હાથપ્રમાણ હોય છે, અન્ય કલ્પના દેવેની ઉંચાઈ એટલી હતી નથી. કહ્યું પણ છે કે—
____ “भवणवणजोइस" त्यादि-मनपति, यन्त२, यति, सौषम કલ્પવાસી અને ઈશાન કલ્પવાસી દેવના શરીરની ઉંચાઈ સાત રનિપ્રમાણ ( સાત હાથ) હેાય છે. સનકુમાર અને મહેન્દ્ર કલપના દેવોની ઊંચાઈ છે રત્નીપ્રમાણુ હોય છે. બ્રહ્મક અને લાન્તક કપના દેવેની ઊંચાઈ પાંચ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #487

सुधा टीका स्था०५ उ०४ सू०३९ सनत्कुमारादीनां विमाननिरूपणम् ४७१ चतूरनि प्रमाणानि भवन्ति, आनतप्राणतारणाच्युतेषु चतुर्यु देवलोकेषु देवानां शरीराणिविरलिप्रमाणानि भवन्तीति । तथा-प्रैवेयकेषु देवानां शरीराणि द्विरनिप्रमाणानि भवन्ति तथा-चतुर्खनुत्तरविमानेषु देवानां शरीराणि एकरत्निप्रमाणानि भवन्ति । सर्वार्थसिद्धविमाने तु देवानां शरीराणि बद्धमुष्टिरनि प्रमाणानि भवन्तीति।
एवं भवधारणीयानि शरीराणि भवन्ति, उत्तरवैक्रियाणि तु-उत्कृष्टत्वेन लक्षयोजनपरिमितान्यपि सम्भवन्ति, जघन्यतस्तु उपपादकालेऽशुलासंख्येमभाग. प्रमाणानि भवधारणीयानि भवन्ति, उत्तरवैक्रियाणितु अगुलासंख्येयभागप्रमाणानि भवन्तीति ॥ मू० ३९ ॥ के देवों के शरीर ४ रत्निप्रमाण ऊंचे होते हैं । आनत, प्राणत, आरण
और अच्युत इन चार देवलोकों में देवों के शरीर तीन रत्निप्रमाण ऊंचे होते हैं । तथा ग्रैवेयकवासी देवों के शरीर द्वीरस्निप्रमाण ऊंचे होते हैं । चार अनुत्तर विमानों में रहे हुए देवों के शरीर एक रत्निप्रमाण ऊंचे होते हैं । परन्तु सर्वार्थसिद्ध विमानमें देवों के शरीर बद्धमुष्टिवाले एक हाथ प्रमाण ऊंचे होते हैं । यह भवधारणीय शरीरों की ऊंचाई कही गई है। उत्तरवैक्रिय शरीरों की ऊंचाई तो एक लाख योजनतक की भी हो सकती है । तथा जघन्य की अपेक्षा उपपाद कालमें अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण ऊंचाई होती है। और उत्तर वैक्रिय शरीरों की ऊंचाई भी जघन्य की अपेक्षा अंगुल के असंख्यात भाग प्रमाण है ॥ सू० ३९॥ રનિપ્રમાણ હોય છે, શુક અને સહસ્ત્રાર કલપના દેના શરીરની ઉંચાઈ ચાર રનિપ્રમાણ હોય છે. આનત, પ્રાણત, આફ્રણ અને અચુત, આ ચાર દેવલેકના દેનાં શરીરની ઉંચાઈ ત્રણ રનિપ્રમાણ હોય છે. ચૈવેયકનિવાસી દેવેની ઉંચાઈ બે રનિપ્રમાણ હોય છે. સર્વાર્થસિદ્ધ સિવાયના ચાર અનુત્તર વિમાનના દેવેની ઉંચાઈ એક પત્નિપ્રમાણ હોય છે, પરંતુ સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનના દેવેની ઉંચાઈ મુઠ્ઠી વાળેલા એક હાથપ્રમાણુ હોય છે. અહીં જે ઉંચાઈ કહી છે તે ભવધારણીય શરીરની જ ઉંચાઈ સમજવી. ઉત્તર વકિય શરીરની ઉંચાઈ તે વધારેમાં વધારે એક લાખ જન સુધીની હોઈ શકે છે, અને ઓછામાં ઓછી ઉંચાઈ ઉપપદ કાળે અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ હોઈ શકે છે, અને ઉત્તર વૈકિય શરીરની જઘન્ય ઉંચાઈ પણ અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ હોય છે. જે સૂ. ૩૯ છે
श्री. स्थानांगसूत्र :03

Page #488

स्थानाङ्गसूत्रे
पूर्व देववक्तव्यताऽभिहिता, देवाचाकायतयाऽप्युत्पद्यन्त इति जलगर्भान् निरूपयितुं द्विमुत्रमाह
मूलम् - चत्तारि उद्गगब्भा पण्णत्ता, तं जहा - उस्सा १. महिया २, सीया ३, उसिणा ४। चत्तारि उद्गगमा पण्णत्ता, तं जहा - हेमगा १, अब्भसंथडा २, सीयोसिणा ३, पंचरूविया४। माहे उ हेमगा गब्भा, फग्गुणे अग्भसंथडा ।
सोयोसिणा उचित्ते, वइसाहे पंचरूविया ॥ १ ॥ ॥ सू० ४० ॥
छाया - चत्वार उदकगर्भाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - अवश्यायः १, मिहिकाः २, शीताः ३ उष्णाः ४ । चत्वार उदकगर्भाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - हमकाः १ अभ्रसंस्तृताः २, शीतोष्णाः ३ पञ्चरूपिकाः ४ ।
४७२
" माधे तु हैमका गर्भाः, फाल्गुने अभ्रसंस्थिताः । शीतोष्णास्तु चैत्र, वैशाखे पञ्चरूपिकाः ||१|| सू० ४० ॥
टीका - ' चत्तारि उदगगन्भा' इत्यादि - उदकस्य - जलस्य गर्भाः गर्भा इन गर्भाः - गर्भा थया जन्तूत्पत्तिहेतवो भवन्ति तथा - कालान्तरे जलवर्षणनिमित्तरूपाः चत्वारोऽनुपदं वक्ष्यमाणाः प्रज्ञप्ताः, ते के ? इत्याह- ' तंज 'त्यादि - तद्यथा - अवश्यायाः - रात्रिपतितजलकणरूपाः, तथा मिहिका - धूमिका २ तथा
देव अप्कायरूप से भी उत्पन्न हो जाते हैं । अतः सूत्रकार जलगर्भो की निरूपणा दो सूत्रों द्वारा करते हैं-" चत्तारि उद्गगमा पण्णत्ता इत्यादि ।
टीकार्थ - उदक गर्भ चार प्रकारके कहे गये हैं जैसे अवश्याय १, मिहिका २, शीता ३, और उष्णा ४ । जिस प्रकार गर्भ जन्तु की उत्पत्ति का कारण होता है, उसी प्रकार जो कालान्तर में जलवर्षण का निमित्त होता है वह जलगर्भ है । जो रात्रि में गिरे हुए जलकण के रूप होता है, वह अवश्यायरूप जलगर्भ है । धूमिकारूप जो जलकण होते हैं, वे દેવ અસૂકાય રૂપે પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તેથી સૂત્રકારે એ સૂત્ર द्वारा सगलनु नि३५ ४रे छे. " चत्तारि उद्गगमा पण्णत्ता " इत्यादिટીકા-ઉદક ગર્ભ ચાર પ્રકારના કહ્યા છે, તે પ્રકારા નીચે પ્રમાણે છે(१) अवश्याय, (२) मिडिअर, (3) शीता, (४) आयु. के प्रहार गर्ल जन्तुनी ઉત્પત્તિનુ કારણ હોય છે, એ જ પ્રમાણે જે ગભ કાલાન્તરે જલવ ણુનુ’ નિમિત્ત ખને છે તેનું નામ જલગલ છે. જે રાત્રે પડેલાં જલકરણરૂપ હાય છે
----
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
"

Page #489

सुधा टीका स्था०४ सू०४० जलगर्भनिरूपण
४७३
शीताः - आत्यन्तिकहिमकणरूपाः ३ तथा - उष्णाः - आत्यन्तिकोष्णरूपाः ४ वायादयश्वत्वारो यस्मिन् दिवसे भवन्ति, न च विच्छिन्ना भवन्ति तदा तस्मादिनादारभ्य सार्धषडमिर्मासैरुदकवृष्टि जनयन्ति ।
पुनः " चचारि उद्गगमा " इत्यादि, स्पष्टम्, नवरम् हैमका : हिम-तु पारः, हिममेव हिमकं, हिमकस्येमे हैमका : हिमनिपातरूपाः १ तथा-अभ्रसंस्तृताः - मेघाडम्बररूपाः २, तथा - शीतोष्णाः - शीतोष्णरूपाः ३, वथा - पश्चरूपिका- गर्जितविद्युज्जलवातमेघरूपाणां पञ्चानां रूपाणां समाहारः पञ्चरूपं तदस्त्येषामिति पञ्चरूपिका उदकगर्भाः ४ |
मिहिका रूप जलगर्भ है । अत्यन्त हिमकण रूप जो जलकण होते हैं, वे शीतरूप जलगर्भ हैं । एवं अत्यन्त उष्णरूप जो होते हैं, वे उष्णगर्भ हैं। यदि ये अवश्य पादिक जिस दिन होते हैं और विच्छिन्न नहीं होते हैं, तब उस दिन से लेकर साढे छ मास बीतने पर उदकवृष्टि करते हैं ।
फिरभी --" चन्तारि उद्गगभा" उदक गर्भ चार प्रकार के कहे गये हैं-जैसे हमक १, अभ्रसंस्तृत २, शीतोष्ण ३, और पञ्चरूपिक ४ । जो हैमक जलगर्भ हैं में तुषार पड़ने के रूप में होते हैं १ । अभ्रसंस्तृत जलगर्भ मेघों के आडम्बर के रूप में होते हैं २ । शीतोष्ण जलगर्भ शीत उष्ण दोनों रूपमें होते हैं । जो पञ्चरूपिक जलगर्भ हैं वे गर्जना, विद्युत् जल, वात, और मेव इन पांचों रूपवाले होते हैं।
તેને અવશ્યાય રૂપ જલગલ કહે છે. ભૂમિકા રૂપ જે જલકરણ ઢાય છે તેને મિહિકા રૂપ ( ધુમસ રૂપ) જલગા' કહે છે. અત્યન્ત હિમકણ રૂપ જે જલકણા હાય છે તેમને શીત રૂપ જલગભ કહે છે. અત્યંત ઉષ્ણ રૂપ જે જલકણા ડાય છે તેમને ઉષ્ણુગલ કહે છે. આ અવશ્યાક્રિક ચાર જે દિવસે હાય છે તે દિવસે જો તેએ વિચ્છિન્ન ન થાય તે તે દિવસથી શરૂ કરીને ૬૫ માસ સુધી જલવૃષ્ટિ કરે છે. चत्तारि उद्गगमा " ઉદક ગર્ભના આ प्रमाणे यार प्रहार पशु ह्या छे - (1) मऊ (२) अश्रमंस्तृत, (3) शीतषिय भने (४) पथभि
હૈમક જલગ તુષાર ( ઝાકળ ) પડત્રારૂપ હોય છે. અભ્રસ ́સ્તૃત જલગભ મેઘાના આખર રૂપ હેય છે. શીતેા જલગભ શીત અને ઉષ્ણ બન્ને રૂપે હોય છે. જે પંચરૂપિક જલગભ' છે તે ગજના વિદ્યુત, જલ, ત્રાત અને મેઘ આ પાંચ રૂપવાળા હાય છે,
स्था०-- ३०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #490

स्थानागसूत्रे
तानेवोदकगर्मान् मासभेदेन प्रदर्शयति-'माहे उ हेमगा' इत्यादि
माघमासे हिमपातरूपा गर्भा भवन्ति १, एवं फाल्गुनमासे अभ्रसंस्तृता मेघा. डम्बररूपा गर्भाः २, चैत्रमासे शीतरूपा उष्णरूपा वा गर्भा भवन्ति ३, बैशाखमासे च पश्चरूपिकाः-गणित-विधु-ज्जलवात-मेघरूपाः पञ्चविधा अपि गर्मा भवन्तीति ॥ २ ॥ इह मतान्तरमेवम् -
" पौषे समार्गशीर्षे सन्ध्यारागोऽम्बुदाः सपरिवेषाः । नात्यर्थ मार्गशिरे शोतं पौषेऽति हिमपातः॥१॥ माघे प्रबलो वायुस्तुषारकलुष धुती रवि-शशाङ्कौ । अति शीतं सघनस्य च भानोरस्तोदयौ धन्यौ ॥२॥ फाल्गुनमासे रूक्षश्चण्डः पवनोऽभ्रसम्प्लवाः स्निग्धाः । परिवेषाश्चाऽसकलाः कपिलस्ताम्रो रविश्व शुभः ॥ ३॥ पवनघनदृष्टियुक्ताश्चेत्रे गर्भाः शुभाः सपरिवेषाः। घनपवनसलिल विद्युत्स्तनितेश्च हिताय वैशाखे ॥४॥ इति ॥ ४० ॥ पूर्वमुदकगर्भा उक्ताः, सम्पति गर्भाधिकारान्मानुषीग निरूपयितुमाह
मूलम्-चत्तारि माणुस्सी गब्मा पण्णत्ता, तं जहा- इत्थिताए १, पुरिसत्ताए २, णपुंसगत्ताए ३, विबत्ताए ४॥ अप्पं सुकं बहुं ओयं इत्थी तत्थ पजायई ।
अप्पं ओयं बहुं सुकं पुरिसो तत्थ पजायई ॥१॥ ___“माहे उ हेमगा', इस श्लोक द्वारा सूत्रकारने हैमक आदि जल. गर्भो को मासभेद से प्रकट किये हैं। हैमक जलगर्भ माघ मासमें होते हैं। फाल्गुनमें अभ्रसंस्थित-अभ्रसंस्तृत जलगर्भ होते हैं। चैत्र के महीनामें शीताष्ण जलगर्भ होते हैं, और वैशाख में पञ्चरूपिक जल. गर्भ होते हैं इस विषयमें मतान्तर ऐसा है-“पोषे समार्गशीर्षे " इत्यादि- ॥ सू० ४० ॥
__" माहे उ हेमगा" मा ४ द्वा२१ सूत्र 3 माह Maniन માસભેદની અપેક્ષાએ પ્રકટ કર્યા છે હૈમક જલગભનું અસ્તિત્વ માઘ (મહા) માસમાં હોય છે, ફાગણ માસમાં અશ્વસંતૃત જલગર્ભનું, ચિત્રમાં શીતેણું જલગર્ભનું અને વૈશાખમાં પંચરૂપિક જલગર્ભનું અસ્તિત્વ હોય છે. આ વિષयमा मन्य मान्यता या प्रमाणे छ. “ पौषे समार्गशीर्षे , त्याह-५.४०
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #491

सुधा टीका स्था० ४३४.०४१ मानुषीगर्भनिरूपणम् दोपि रत्तसुकाणं तुलभावे णपुंसओ । इत्थी ओयसमाओगे बिंबं तत्थ पजायई ॥ २ ॥ सू० ४१ ॥ छाया - चत्वारो मानुषीगर्भाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - स्त्रीतया १, पुरुषतया २, नपुंसकतया ३, बिम्बतया ४ |
अल्पं शुक्रं बहु ओजः स्त्री तत्र प्रजायते । अल्पमोजो बहशुकं पुरुषस्तत्र मजायते |१| द्वयोरपि रक्त-शुक्रयोस्तुल्यभावे नपुंसकः । स्त्रयोजः समायोगे बिम्बं तत्र प्रजायते ॥ २ ॥ सू० ४१ ॥ टीका - " चत्तारि माणुस्सीगव्भा" इत्यादि
४७५
मनुष्याः - नार्या, गर्भाः चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - स्त्रीतया - स्त्रीत्वेनैको गर्भः १, पुरुषतथा २, नपुंसकतया २, एवं त्रिम्बतया - विम्बं - गर्भमतिविम्वंगर्भाकृतिरार्तवपरिणामः, न तु गर्भ एव तस्य भात्रो बिम्बता तया
गर्भ के अधिकारको लेकर अब सूत्रकार मानुषीग में की निरूपणा करते हैं । " चत्तारि माणुस्सी गग्भा " इत्यादि -
टीकार्थ- मानुषी गर्भ चार प्रकारके कहे गये हैं । जैसे- स्त्रीवाला गर्भ १, पुरुषवाला गर्भ २, नपुंसकवाला गर्भ ३ और बिम्बवाला गर्भ ४ | जिस गर्भ से कन्याकी उत्पत्ति होती है, वह स्त्रीवाला गर्भ है, जिस गर्भ से पुत्र की उत्पत्ति होती है वह पुरुषवाला गर्भ है। जिस गर्भ से नपुंसक की उत्पत्ति होती है वह नपुंसकवाला गर्भहै । और जो गर्भ की आकृति जैसा आर्तव परिणाम होता है, वह बिम्बवाला गर्भ है, यह वास्तव में गर्भ नहीं होता है, खून ही इस प्रकार के पिण्डरूप में
ગર્ભની પ્રરૂપણા ચાલી રહી છે, તેથી હવે સૂત્રકાર માનુષી ગોંની अ३पाया रे छे. " चत्तारि माणुस्सी गब्भा " इत्याहि
ટીકા –માનુષી ગર્ભના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે—(૧) શ્રીવાળા ગભ, (२) पुरुषवाणी गर्भ, (3) नपुं सम्वाणो गर्भ भने (४) मिम्मवाणी गर्भ. જે ગભમાંથી કન્યાની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે ગર્ભને સ્ત્રીવાળા ગણ કહે છે. જે ગર્ભમાંથી પુત્રની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે ગર્ભને પુરુષવાળા ગભ કહે છે. જે ગર્ભ માંથી નપુ’સકની ઉત્પત્તિ થાય છે તે ગર્ભને નપુસકવાળા ગ કહે છે. જ્યારે આ પરિણામ ગર્ભના જેવા આકાર માત્રજ ધારણ કરે છે, ત્યારે તે ગર્ભને બિમ્બવાળા ગભ કહે છે. ખરી રીતે તે તે ગર્ભ જ ૐાતેા નથી, પણ રુધિર જ આ પ્રકારના પિંડરૂપે એકઠું' થઈ જાય છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #492

५७६
उक्तञ्च - " अवस्थितं लोहितमङ्गनाया, वातेन गर्भ ब्रुवतेऽनभिज्ञाः । rssकृतिस्वात् कटुकोष्णतीक्ष्णः, खुते पुनः केवल एव रक्ते ॥ १ ॥ गर्भ जडा भूतहृतं वदन्ती " - त्यादि ।
अयमर्थः - अनभिज्ञाः जना अङ्गनाया उदरे वातेन वातवशात् पिण्डरूपेण अवस्थितं शोणितं गर्भाकृतित्वात् गर्भसमानाकारत्वाद् गर्भ पते कथयन्ति । पुनः - कटुकोष्णतीक्ष्णैः कष्णतीक्ष्णपदार्थ सेवनेन रक्त एव केवले लुते - निर्गते जडा : = अज्ञ पुरुषा गर्भे भूतहृतं वदन्तीति ।
गर्भस्य कारणभेदेन वैलक्षण्यं भवति, तत्पद्यद्वयेन प्रकटयति"अप्पं सुकं बहुं ओयं, इत्थी तत्थ पजायई । अप्पं अयं बहु सुकं, पुरिसो तत्थ पजाई ॥ १ ॥ दोन्हं पि रत्तसुकाणं तुलभावे णपुंसओ । इत्थी माओगे बिंबं तत्थ पजायई ||२||
इकट्ठा हो जाता है । कहा भी है
“ अवस्थितं लोहितमङ्गनाया " इत्यादि
स्थानाङ्गसूत्रे
तात्पर्य ऐसा है कि गर्मशास्त्र को नहीं जाननेवाले मूढजन स्त्रीके पेटमें जो वायुके वश से शोणित गर्भ के आकार में अवस्थित हो जाता है, ऐसे गर्भ के जैसा आकारवाला होने के कारण गर्भ कहते हैं । जब वह रक्त कटु उष्णतीक्ष्ण पदार्थके सेवन से बाहर निकलता है, तो अज्ञानी लोग ऐसा कहने लगते हैं कि गर्म का हरण भूतने कर लिया है।
गर्भ में कारण के भेद से विलक्षणता होती है, इस बातको सूत्रकार " अप्पं सुक्कं " इत्यादि श्लोक द्वारा प्रकट करते हैं
――
"
"afqa' Afganşatur » Scule
આ કથનના ભાવાથ નીચે પ્રમાણે છે—સ્ત્રીના પેટમાં વાયુના કારણે શાણિત જ્યારે ગર્ભના આકારમાં—પિંડના આકારમાં આવી જાય છે, ત્યારે તેના ગર્ભના જેવા આકારહેવાથી અમુધ લેકે તેને ગભ માની લે છે. જ્યારે તે રક્ત ગરમ, કડવા આદિ પદાર્થોના સેવનને લીધે બહાર નીકળે છે ત્યારે મૂઢ જના એવુ કહે છે કે કૈાઈ ભૂત પ્રેતાદ્રિએ ગર્ભનું હરણ કર્યુ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #493

सुधा टीका स्था० ४ उ०४ सू०४१ मानुषीगर्भनिरूपणम्
४७ शुक्र-पुरुषसम्बन्धिरेतः, तदल्पं, तथा ओजा-स्त्रीसम्बन्धि रजो यदि बहु-शुक्रापेक्षयाऽधिकं भवति, तदा तत्र-गर्भाशये स्त्री-कन्या प्रजायते-उत्पद्यते । तथा-ओजोऽल्पं शुक्रं च बहु यदि भवति तत्र पुरुषः प्रजायते । तथा-द्वयोरपि रक्त-शुक्रयोस्तुत्यभावे-समानपरिमाणत्वे नपुंसकः मजायते, तथा-स्योजः समायोगे-स्त्रिया ओज स्त्र्योजस्तेन सह समायोगः-वायुप्रकोपवशेन ओजसः स्थिरीभवनलक्षणः रुयोजः समायोगस्तस्मिन् सति तत्र-गर्भाशये विम्बंमांसपिण्डरूपं प्रजायते ।२। इहाऽपरेरुक्तम्
"अत एवच शुक्रस्य बाहुल्याज्जायते पुमान् । रक्तस्य स्त्री, तयोः साम्ये क्लीवः शुक्रातवे पुनः॥१॥ वायुना बहुशो भिन्ने यथास्वं वपत्यता।
वियोनि विकृताकारा जायन्ते विकृतैर्मलैः ।।२॥” इति । ___" अप्पं सुक्कं बहुं ओयं" इनका भावर्थ ऐसा है--जब पुरुष का वीर्य अल्प होता है, और स्त्री का रज शुक्र की अपेक्षा अधिक होताहै, तब गर्भाशय में कन्या उत्पन्न होती है । जब इससे विपरीत बात होती है अर्थात् पुरुषका शुक्र-वीर्य अधिक होता है और स्त्री का रज शुक्र की अपेक्षा अल्प होता है, तब गर्भाशयमें पुत्र उत्पन्न होता है। जब शुक्र और रज ये दोनों परिमाण में समान होते हैं, तब गर्भाशयमें नपुंसक उत्पन्न होता है। और जब स्त्री का ओज वायु के प्रकोप के वश से स्थिर हो जाता है तब गर्भाशय में मांसपिण्डरूप बिम्ब उत्पन्न होता है। इस विषय में अन्यजनों का ऐसा कथन हैं--
“अतएव च शुक्रस्य" इत्यादि--इनका भावपूर्वोक्त जैसा ही है, जब शुक्र और आर्तव वायु के वश से अनेक रूपमें भिन्न २ हो
ગર્ભમાં કારણના ભેદને લીધે જે વિલક્ષણતા હોય છે તે હવે સૂત્રકાર ५४८ ४२ छ-" अप्प सुक्कं बहुं ओयं"
જ્યારે પુરુષષનું વીર્ય અ૯૫ હોય છે અને સ્ત્રીનું રજ વીર્ય કરતાં અધિક પ્રમાણમાં હોય છે, ત્યારે ગર્ભાશયમાં કન્યા ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે આના કરતાં વિપરીત વાત બને છે–એટલે કે
જ્યારે પુરુષનું વીર્ય સ્ત્રીના જ કરતાં અધિક પ્રમાણમાં હોય છે, ત્યારે ગર્ભાશયમાં પુત્ર ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે શુક્ર અને રજ બને સપ્રમાણુ હોય છે, ત્યારે ગર્ભાશયમાં નપુંસક પિદા થાય છે. જ્યારે સ્ત્રીનું એજ વાયુના પ્રકોપને કારણે સ્થિર થઈ જાય છે, ત્યારે ગર્ભાશયમાં માંસપિંડ રૂપ બિસ્ત ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને અન્યને એવું કહે છે કે –
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #494

४७८
स्थानाङ्गसूत्रे तत्र रक्तस्य वाहुल्यात् स्त्रीजायत इत्यर्थः, शुक्ररजसि समे सति क्लीय इत्यर्थः ।। ॥० ४१॥
पूर्व गर्भ उक्तः, सच प्राणिनामुत्पाद उच्यते, सवोत्पादाख्यपूर्वे विस्तरेण प्रतिपादित इति तत्स्वरूपविशेषं निरूपयितुमाह--
मूलम्-उपायपुवस्सणं चत्तारि चूलिया वत्थू पण्णत्ता ।सू.४२॥ छाया--उत्पादपूर्वस्य खलु चत्वारि चूलिकावस्तूनि मज्ञप्ताति ॥मू० ४२॥
टीका--' उप्पायपुनस्स' इत्यादि-उत्पादपूर्वस्य - उत्पादपतिपादकं पूर्वमुत्पादपूर्व तच्च पूर्वाणां मध्ये प्रयमं पूर्वम्, तस्य खलु चूलिकावस्तूनिचूलिकाः अग्राणि तद्वत् आचारस्य प्रधानानि, तद्रूपाणि वस्तूनि-परिच्छेदविशेषाः अध्ययनवत्-चूलिकाः वस्तूनि चत्वारि प्रज्ञप्तानि ॥ सू० ४२ ॥ जाते हैं, तब विकृत हुए मलों द्वारा गडवड योनि और आकारवाली अनेक सन्तान उत्पन्न होती है। यहां पर भी रक्त की अधिकता में कन्या उत्पन्न होती है और शुक्र रज की समानतामें नपुंसक सन्तान होता है, ऐसा ही प्रकट किया गया है । सू० ४१ ॥ __ कथित यह गर्भ प्राणियों का उत्पाद रूप होता है-इसका कथन उत्पाद पूर्व में विस्तारसे किया गया है, इसलिये अब सूत्रकार उस उत्पादपूर्वका स्वरूप कहते हैं । " उप्पायपुवस्स णं" इत्यादि-- टीकार्थ-उत्पाद पूर्वकी चार चूलिका रूप वस्तुएँ कही गईहैं, उत्पाद का प्रतिपादक जा पूर्व है वह उत्पाद पूर्व है, यह पूर्वो के बीच में प्रथम पूर्व " अतएव च शुक्रस्य " 20 थनो मावार्थ मा ४ प्रभारी छ.
જ્યારે શુક્ર (વીર્ય) અને આર્તવ (રજ ) વાયુને કારણે અનેક રૂપે ભિન્ન ભિન્ન થઈ જાય છે, ત્યારે વિકૃત થયેલા મળે દ્વારા વિચિત્ર ની અને આકારવાળા અનેક સંતાન ઉત્પન્ન થાય છે, અહીં પણ વીર્યની અધિકતા હોય તે પુત્ર ઉત્પન્ન થાય છે, રજની અધિકતા હોય તે કન્યા ઉત્પન્ન થાય થાય છે અને શુક્ર અને રજની સમાનતા હોય ત્યારે નપુંસક સંતાન પેદા થાય છે, એવું જ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. સૂ. ૪૧
પૂર્વોક્ત ગભ જ છની ઉત્પત્તિમાં કારણભૂત બને છે. આ વિષયનું કથન “ ઉત્પાદપૂર્વમાં વિસ્તારપૂર્વક કરવામાં આવ્યું છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તે ઉત્પાદપર્વના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે.
___ " उपायपुव्वस्स णं चत्तारि"त्याहટીકાઈ–ઉપદ પૂર્વની ચાર ચૂલિકા કહી છે. ઉત્પાદનું પ્રતિપાદન કરનારું છે પૂર્વ છે તેનું નામ ઉત્પાદપૂર્વ છે. બધાં પર્વોમાં તે પ્રથમ પૂર્વ છે. જેમ
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #495

सुधा टीका स्था० ४ उ. सू०४३ चतुर्विधकाव्यस्वरूपनिरूपणम् ४७९ उत्पादपूर्वे काव्यस्य समावेश इति तद्विभागानाह--
मूलम्-चउबिहे कव्वे पण्णते, तं जहा-गजे १, पजे २, कत्थे ३, गेए ४ ॥सू० ४३ ॥
छाया--चतुर्विधं काव्थं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-गधं १, पधं २, कथ्यं ३ गेयम् ४ ॥ ४३॥
टीका--'चउविहे कव्वे " इत्यादि--काव्यं-कवयति-वर्णयतीति कविः, तस्य भावः, कर्म वा काव्यं-ग्रन्थः, तच्चतुर्विधं प्रज्ञप्तं तद्यथा-गद्यम्-छन्दोबन्धरहितं वाक्यम् , शस्त्रपरिज्ञाध्ययनं यथा १, तथा-पधं-छन्दोबद्धं वाक्यं, यथाविमुक्त्यध्ययनम् २, तथा-कथ्य-कथायां साधु कथ्यं, यथा-ज्ञाताध्ययनम् ३, है, अध्ययन की तरह इसकी चूलिकारूप वस्तुएं-परिच्छेद विशेष चार हैं। सू० ४२॥
उत्पादपूर्वमें काव्य का समावेश होताहै, इसलिये सूत्रकार काव्यके विभागों को कहते हैं । " चउविहे कव्वे पण्णत्ते" इत्यादि--
टीकार्थ-काव्य चार प्रकारका कहा गयाहै, जैसे-गद्य१, पद्यर, कथ्य३ और गेय ४ । जो वर्णन करता है वह कवि है, कविका जो भाव या कर्महै वह काव्य ग्रन्थहै, इनमें जो काव्य छन्दोबद्धसे रहित होता है वह गद्यकाव्य है। जैसे-शस्त्रपरिज्ञाध्ययन १, जो वाक्य-काव्य छन्दोबद्ध होता है वह पद्यकाव्य है । जैसे-आचारांग सूत्र का आठमां विमुक्ति नामका अध्ययन २, जो कथा में साधु होता है अर्थात् जिसमें कथाएं २ કોઈ પણ રાજ્યના પ્રકરણે (અધ્યયન) હેય છે તેમ ઉત્પાદપૂર્વના પણ જે અધ્યયન જેવાં પરિચ્છેદો (પ્રકરણે, વિભાગે) છે તેમને ચૂલિકા કહે છે. ઉત્પાદપૂર્વની એવી ચૂલિકા ચાર છે. | સૂ. ૪૨ છે
ઉત્પાદ પૂર્વમાં કાવ્યને પણ સમાવેશ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ४व्या विमानानु ४थन 3रे छे. “ चउविहे कव्वे पणते" त्या
10-०५ यार प्रा२i iछ-(१) गध, (२) ५८, (3) ४थ्य मने (૪) ગેય. જે વર્ણન કરે છે તેને કવિ કહે છે, કવિને જે ભાવ અથવા તેનું જે કમ તે કાવ્યગ્રન્થ છે. જે કાવ્ય છબદ્ધથી રહિત હોય છે તે ગદ્યકાવ્ય કહે છે, જેમકે શસ્ત્રપરિણાધ્યયન. જે વાક્ય અથવા કાવ્ય છન્દોબદ્ધ હોય છે, તેને પદ્યકાવ્ય કહે છે, જેમકે આચારાંગ સૂત્રનું આઠમું વિમુફત્યધ્યયન. જે કાવ્યમાં (સાહિત્યમાં) કથા એનો સદુભાવ હોય છે, તેને કથ્ય કાવ્ય કહે છે, જેમકે જ્ઞાતાધ્યયન. જે કાવ્ય ગાઈ શકાય એવું હોય છે તેને
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #496

૪૮૦
स्थानाङ्गसूत्रे
तथा - गेयं - गातुं योग्यं गेयम्- ' अधुवे आससयम्मि " इति धुपदरागप्रतिबद्धं कापिलीयाध्यानम् ४|
यद्यपि गद्यपययोर्द्वयोरेव कथ्य-गेययोरप्यन्तर्भावस्तथापि पृथक् तदुभयोपादानं कथागानधर्मविशिष्टतया विशेष सूचनाय ॥ ० ४३ ॥
"
पूर्वं गेयमुक्तं तच्च भाषास्वभावत्वाद्दण्डमन्थादिक्रमेण लौकैकदेशादि पूरयति, तेन समुदूघातो भवतीति समुद्घातं निरूपयितुमाह-
मूलम् - रइयाणं चत्तारि समुग्धाया पण्णत्ता, तं जहा -- वेणासमुग्धा १, कसायसमुग्धाए २, मारणंतियसमुग्धाए २, वेव्वियसमुग्धाए ४। एवं वाउक्काइयाणवि ॥ सू० ४४ ॥
छाया - नैरयिकाणां चत्वारः समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वेदनासमुद्वातः १, कषायसमुद्घातः २, मारणान्तिकसमुद्घातः ३, वैक्रियसमुद्घातः ४। एवं वायुकायिकानामपि ॥ ४४ ॥
रहती हैं वह कथ्यकाव्य है, जैसे- ज्ञाताध्ययन ३, जो गानेके योग्य होता है वह गेय काव्य है, जैसे-" अधुवे असासयस्मि " ऐसे व पदरागसे प्रतिबद्ध कापिलीय उत्तराध्ययन का आठमा अध्ययन है ४ ।
यद्यपि गद्य और पद्य काव्यो में ही कथ्य और गेय काव्यों का भी अन्तर्भाव हो जाता है । फिर भी पृथकरूपसे जो इनका कथन किया गया है, वह कथा और गानधर्म विशिष्ट ये दोनों से रहित हैं, ऐसी विशेष सूचना के लिये कहा गया है | सू० ४३ ॥
गेय कहा यह गेय भाषाका स्वभाव होने से दण्ड, मन्धान आदि क्रम से लोक के एकदेश आदिको पूरित करता है, इससे समुद्घात होता है, अतः अब सूत्रकार समुद्घात का निरूपण करते हैं-
गेयाव्य हे छे, प्रेम " अधुवे असासयम्मि ” सेवा ध्रुवपद राजथी प्रतिઅદ્ધ કાપલીય ઉત્તરાધ્યયનનું આઠમું અધ્યયન.
જો કે ગદ્ય અને પદ્ય કાન્યામાં જ કચ્છ અને ગેય કાવ્યના પણ સમાવેશ થઈ જાય છે, છતાં પણુ અહીં તેમનું અલગ અલગ રૂપે પ્રતિપાદન કરવાનુ કારણ એ છે કે કથા અને ગાનધમ થી રહિત હાય તે તે બન્ને હીન બની જાય છે, એવું સૂચન કરવા નિમિત્તે સૂત્રકારે તેમને અલગ અલગ विभाग ३ये अष्ट र्या छे. ॥ सू. ४३ ॥
ગેયનું નિરૂપણ કર્યું. તે ગેય ભાષાસ્વભાવ હાવાથી દડ, મન્થાન આદિ ક્રમે લેકના એકદેશ માદિને પૂરિત કરે છે, તેના દ્વારા સમુદ્દાત થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર સમુઘાતનું નિરૂપણ કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #497

सुधा टीका स्था०४ उ०४सू०४४ समुद्घातस्वरूपनिरूपणम्
५८५ टीका-णेरइयाणं चत्तारि' इत्यादि-नैरयिकाणां-नारकाणां समुद्घाताः यथास्वभावस्थितानामात्मप्रदेशानां वेदनादिभिः सप्तभिः कारणैः सम्-सम्यग् उद्घातनानि-स्वभावादन्यभावेन परिणमनानि समुद्घाता:-शरीराद्धहिर्जीवप्रदेश प्रक्षेपरूपाः,चत्वारः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वेदनासमुद्घातः-वेद नया समुद्घातः१, तथाकषायसमुद्घातः कषायैः समुद्घातः२, तथा-मारणान्तिक समुद्घातः-मरणमेवान्तो मरणान्तः, तत्र भवो मारणान्तिकः स एव समुद्घातस्तथा ३, तथा-वैकियसमु. द्घातः-चैक्रियाय समुद्घातो वैक्रियसमुद्घातः ४ ॥४४॥
वैक्रियसमुद्घातो हि लब्धिरूप इति लब्धिप्रस्तावाद्विशिष्टश्रुतलब्धिसम्प
"णेरइयाणं चत्तारि समुग्घाया" इत्यादि । टीकार्थ-नैरयिकों में चार समुद्घात कहे गयेहैं, जैसे-वेदना समुदघात कषाय समुद्घात २, मारणान्तिकसमुद्घात ३ और वैक्रियसमुदघात ४ । यथा स्वभाव से स्थित आत्मपदेशों का वेदना आदि सात कारणों से जो अन्य स्वभावसे परिणमन होताहै वह संमुद्घातहै । इसका तात्पर्य ऐसाहै कि शरीरसे बाहर जीव प्रदेशों का जो प्रक्षेप (निकालना) होताहै वह समुद्घात है, इसमें वेदना से जो समुद्घात होता है वह वेदना समुदघात है १, कषायों से जो समुद्घात होता है वह कषाय समुद घात है २, मरणरूप अन्त समय में जो समुद्घात होता है वह मारणान्तिक समुद्घात है ३, एवं विक्रिया ( अनेक आकार बनाना) के लिये जो समुदघात होता है वह वैकियसमुद्घातहै। सू० ४४ ॥
यह वैक्रियसमुद्घात लब्धिरूप होता है, अतः लब्धि के सम्बन्ध
“णेरइयाणं चत्तारि समुग्घाया" त्याहટીકાર્યું–નારકમાં ચાર મુદ્દઘાતને સદભાવ હોય છે– (૧) વેદના સમુદુઘાત, (२) ४ाय सभुधात, (3) भारान्ति समुद्धात मने (४) वैठिय समुद्धात યથા સ્વભાવે રહેલા આત્મપ્રદેશનું વેદના આદિ સાત કારણથી જે અન્ય સ્વભાવ રૂપે પરિણમન થાય છે તેનું નામ સમુદઘાત છે. એટલે કે શરીરની બહાર જીવપ્રદેશોને જે પ્રક્ષેપ થાય છે તેનું નામ સમુદ્દઘાત છે તેમાં વેદનાથી જે સમુદ્રઘાત થાય છે તેને વેદના સમુદ્રઘાત કહે છે. કષાયથી જે સમુદ્રઘાત થાય છે તેને કષાય સમદ્દઘાત કહે છે. મરણ રૂપ અન સમયમાં જે સમુદ્દઘાત થાય છે તેને મારણાન્તિકસમુદ્દઘાત કહે છે. વિકિયાને માટે જે સમુદ્રઘાત થાય છે તેને વૈક્રિય સમુદુઘાત કહે છે. સૂ. ૪૪ છે
આ વૈકિય સમુઘાત લબ્ધિરૂપ હોય છે, આ લબ્ધિના સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર વિશિષ્ટ કૃતલબ્ધિથી યુક્ત જીવોનું નિરૂપણ કરે છે. स्था०-६१
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #498

४८२
स्थानाङ्गसूत्रे नान् निरूपयितुंद्विसूत्रीमाह
मूलम्-अरिहओ णं अरिटुनैमिस्स चत्तारि सया चोदसपुवीणमजिणाणं जिणसंकासा सबक्खरसन्निवाईणं जिणोइव अवितहवागरमाणाणं उक्कोसिया चउद्दसपुश्विसंपया होत्था।सू० ४५॥ ___ छाया-अर्हतः खलु अरिष्टनेमेः चत्वारिशतानि चतुर्दशपूर्विणामजिनाना जिनसंकाशानां सर्वाक्षरसन्निपातिनां जिनानामिव अवितथं व्याकुर्वता मुत्कृष्टा चतुर्दशपूर्विसंपद् बभूवुः ॥ ४५ ॥ __टीका-" अरिहओ गं" इत्यादि-अर्हतोऽरिष्टने मेः चतुर्दशपूर्विणाचतुर्दशपूर्वधराणाम् अजिनानाम् असर्वज्ञत्राज्जिनभिन्नानां पुनर्जिनसंकाशानाजिनतुल्यानाम् अविसंवादिवचनत्वाद् यथा पृष्टनिर्वकृत्वाच सर्वाक्षरसन्निपातिनां-सर्वाक्षरसंयोगवेदिनां जिनानां-सर्वज्ञानामिव-अवितथं-यथार्थ व्याकुचता-परूपयतां चत्वारि शतानि, बभूवुः तानि उत्कृष्टा चतुर्दशपूर्वि संपत्चतुर्दशपूर्विरूप-सम्पद्रूपेण बभूवुः ॥सू० ४५॥ को लेकर अब सूत्रकार विशिष्ट श्रुतलब्धि से युक्त जीवों का निरूपण करते हैं - "अरिहओ णं अरिहनेमिस्स" इत्यादिटीकार्य अहन्त अरिष्टनेमिके ४०० चारसौ चतुर्दश पूर्वधर थे, ये चतुर्दश पूर्वधर अजिन थे-असर्वज्ञ होने से जिन से भिन्न थे, जिनरूप नहीं थे, किन्तु अविसंवादी वचनवाले होने से और प्रश्न के अनुसार उत्तर देनेवाले होने से जिनके जैसे थे । तथा सर्वाक्षर संयोगोंके वेत्ता थे, अर्थात् किस अर्थक मिलाने से कौन अर्थ होता है इसका वेत्ताथे, जिन सर्वज्ञ की तरह यथार्थ प्ररूपणा करनेवाले थे। ये उनके चतुर्दशपूर्विरूप सम्पत् रूप से थे । सू० ४५॥
" अरिहओ णं अरिदुनेमिस्स" त्या
ટીકાઈ–બહેન અરિષ્ટ નેમિના ૪૦૦ચારસો ચૌદ પૂર્વધર હતા. તે ચૌદ પૂર્વધર શિષ્ય અજિન હતા, એટલે કે તેઓ સર્વજ્ઞ નહિં હોવાને લીધે જિનથી ભિન્ન હતા એટલે કે તેઓ જિનરૂપ ન હતા. પરંતુ તેઓ અસંવાદી વચનવાળા હોવાને લીધે તથા પ્રશ્નને અનુરૂપ ઉત્તર દેનારા હોવાને લીધે જિનના જેવા હતા. તેઓ સક્ષર સંગોના વેત્તા હતા અને સર્વજ્ઞ જિનના જેવી યથાર્થ પ્રરૂપણ કરનારા હતા. તેમને તે શિષ્યો ચૌદ પૂર્વરૂપ સંપથી યુક્ત હતા. એ સૂ. ૪૫ છે
श्री. स्थानांगसूत्र :03

Page #499

सुधाटीका स्था०४ उ०४ २०४६ भगवतो महावीरस्य पूर्वधरनिरूपणम् ४८३
पूर्वमरिष्टनेमेश्चतुर्दशपूर्वधराः परिगणिता उक्ताः, सम्पति भगवतो महावीरस्य तान् प्रतिपादयितुमाह
मूलम्-समणस्स णं भगवओ महावीरस्स चत्तारि सयावाईणं सदेवमणुयासुराए परिसाए अपराजियाणं उक्कोसियावाइसंपया होत्था ॥ सू० ४६ ॥
छाया-श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य चत्वारि शतानि वादिनां सदेवमनुजासुराणां परिषदि अपराजितानामुत्कृष्टा वादिसम्पद् बभूवुः॥४६॥
टीका-'समणस्स णं भगवश्रो' इत्यादि--स्पष्टम् , नवरं सदेवमनुजासुराणं-देवाश्च मनुजाश्चासुराश्चैषामितरेतरयोगे देवमनुजासुरास्तैः सह देव. मनुनासुराः, तस्यां तथाभूतायां परिषदि अपराजिताना वादिनां चत्वारि शतानि बभूवुः तान्येव उत्कृष्टा वादिसम्पद् बभूवुः ।।मू० ४६॥
पूर्व चतुर्दशपूर्विण उक्ताः, तेच कल्पेषु सम्मयन्तीति कल्पानिरूपयितुमाह
मूलम्-हेटिल्ला चत्तारि कप्पा अद्धचंदसंठाणसंठिया पण्णत्ता, तं जहा-सोहम्मे १, ईसाणे २, सणंकूमारे ३, माहिदे ।
मझिल्ला चत्तारिकप्पा पडिपुण्णचंदसंठाणसंठिया पण्णत्ता, तं जहा--बंभलोगे १, लंतए २, महासुके ३, सहस्सारे ।
इस तरह अरिष्टनेमिके-चतुर्दश पूर्वधारियों की संख्या प्रकट कर अब सूत्रकार भगवान महावीर के चतुर्दशपूर्वधारियों की संख्या प्रकट करते हैं – “समणस्स णं भगवओ महावीरस्स" इत्यादि-- टीकार्थ श्रमण भगवान महावीर की देव मनुष्य एवं असुरोंसे युक्त सभामें ४०० चारसौ अपराजित वादियों की उत्कृष्टवादि सम्पत्ति थीं। मू० ४६। - આ રીતે અરિષ્ટનેમિના ચૌદ પૂર્વધારીઓની સંખ્યા પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર મહાવીર પ્રભુના ચૌદ પૂર્વધારીઓની સંખ્યા પ્રકટ કરે છે
" समणस णं भगवओ महावीरस्स" त्या:ટીકાર્ય-શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની દેવ, અસુર અને મનુષ્યોથી યુક્ત સભામાં અપરાજિત વાદીઓની ઉત્કૃષ્ટ સંપત્તિ ૪૦૦ ચારસોની હતી. એટલે કે તેમના ૪૦૦ ચાર શિષ્યો એવી શ્રતલબ્ધિ સંપન્ન હતા કે તેમને વાદવિવાદમાં પરાજિત કરવાને કોઈ સમર્થ ન હતું. એ સૂ. ૪૬ !
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #500

४८
४८४
स्थानाङ्गसूत्रे
उवरिल्ला चत्तारि कप्पा अद्धचंदसंठाणंठिया पण्णत्ता, तं जहा-आणए १, पाणए २, आरणे ३, अच्चुए ४ ।। सू०४७॥
छाया–अधस्तनाश्चत्वारः कल्पा अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सौधर्मः १, ईशानः २, सनत्कुमारः ३. माहेन्द्रः ।।
मध्यमाश्चत्वारः कल्पाः परिपूर्णचन्द्रसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाब्रह्मलोकः १, लान्तकः २, महाशक्रः ३, सहस्रारः ४।
उपरितनाश्चत्वारः कल्पा अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आनतः १, प्राणतः २. आरणः ३, अच्युतः ४ ।।मू० ४७॥
टीका--" हेछिल्ला" इत्यादि--कल्पसूत्रचतुष्टयं सुगमम् , नवरम्अर्द्धचन्द्रसंस्थानसंस्थिताः-अर्द्धचन्द्राकारस्थिताः सौधर्मादयश्चत्वारः कल्पाः सन्ति पूर्वपश्चिमतो मध्यभागे सीमा सत्त्वादिति । सू० ४७॥
चतुर्दश पूर्वधारी कहे ये कल्पों में उत्पन्न होते हैं । अतः अब सूत्रकार कल्पों की प्ररूपणा करते हैं-" हेटिल्ला चत्तारि कप्पा" इत्यादिटीकार्थ-नीचेके ये चार कल्प सौधर्म १, ईशान २, सनत्कुमार ३ और माहेन्द्र ४ । अर्द्धचन्द्र के आकार जैसे-आकारवाले हैं, क्योंकि इनकी सीमाका सद्भाव पूर्व से पश्चिम तक मध्य भाग में है, इस तरह से इनका आकार अर्द्धचन्द्रमा के आकार जैसा हो जाता है । ___ “मज्झिल्ला चत्तारि " इत्यादि-मध्यके चार कल्प परिपूर्ण चन्द्रमा के आकार जैसे-आकारवाले हैं, उनके नाम इस प्रकारसे हैं । ब्रह्म लोक १, लान्तक २, महाशुक्र ३, और सहस्रार ४ । ___" उपरिल्ला चत्तारि" इत्यादि-उपरितन चार कल्प अर्ध चन्द्र
ચૌદ પૂર્વધારિએ કપમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર કલ્પની ५३५६५। 3रे छे. “ हेट्रिल्ला चत्तारि कप्पा" प्रत्याहिટીકાર્થ–સૌધર્મ, ઈશાન, સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્ર, આ નીચેના ચાર કપ અર્ધ ચન્દ્રાકારના છે, કારણ કે તેમની સીમાને સદ્ભાવ પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી મધ્યભાગમાં છે. આ રીતે તેમને આકાર અર્ધચન્દ્રમાના આકાર જેવું છે.
" मज्झिल्ला चत्तारि' त्या-या यार ४८५ो पूर्ण यन्द्रभाना જેવા આકારવાળાં છે. તે ચાર કલ્પનાં નામ આ પ્રમાણે છે. બ્રહ્મલોક, सान्त, मशु, भने सखा२.
“ उपरिल्ला चत्तारि" त्याह-सौथी ७५२ना या२ ४८ अ यन्द्र
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #501

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू० ४८ समुदरूपक्षेत्रनिरूपणम्
४८५ पूर्व कल्पा उक्ताः, तेच देवलोकाः क्षेत्रभूता इति क्षेत्रप्रस्तावात्समुद्ररूपक्षेत्र निरूपयितुमाह--
मूलम्--चत्तारि समुद्दा पत्तेयरसा पण्णत्ता, तं जहा--लव. णोदे १, वरुणोदे २, खीरोदे ३, घयोदे ४ ॥ सू० ४८ ॥ ___ छाया--चत्वारः समुद्राः प्रत्येकरसाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-लवणोदः १, चारुणोदः २, क्षीरोदः ३, घृतोदः ४ ॥४८॥
टीका--" चत्तारि समुदा" इत्यादि--चत्वारः समुद्राः प्रत्येकरसाःभिन्नरससम्पन्नाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-लवणोदः-लवणं-क्षारमुदकं-जलं यस्मिन् यस्य वा स लवणोदः, लवणरसोदकत्वात १, तथा-वारुणोदः-वारुणी मदिराविशेष-, तद्वदुदकं यत्र स तथा २, क्षीरोद:-क्षीरमिवोदकं यत्र स तथा ३, माके आकार जैसे आकारवाले हैं, उनके नाम ये हैं-आनत १, प्राणत, २ आरण ३ और अच्युत ४ ॥ सू० ४७॥
उक्त ये कल्प देवलोक रूप होते हैं और देवलोक क्षेत्रभूत हैं। अतः क्षेत्रके सम्बन्धसे अब सूत्रकार समुद्ररूप क्षेत्रका निरूपण करते हैं
टीकार्थ-" चत्तारि समुद्दा पत्तयरसा' इत्यादि--
चार समुद्र भिन्न भिन्न रसवाले कहे गये हैं, उनके नाम ये हैं-- लवणोद १, वारुणोद २, क्षीरोद ३, और घृतोद ४ । लवण समुद्रका जल जैसे लवण का रस होता है वैसा है। वारुणोदका जल मदिराका जैसा रस होता है वैसा है। अर्थात् मदिरा तुल्य जलवाला है। क्षीरोद का जल-क्षीरके जैसा रसवाला है-अर्थात् क्षीरके जैसा पानीवाला है માના જેવા આકારવાળાં છે. તેમના નામ આ પ્રમાણે છે-આનત, પ્રાકૃત, सा२१ मन मयुत. ॥ सू. ४७ ॥
પૂર્વોક્ત ક૫ દેવલેક રૂપ હોય છે અને દેવલેક ક્ષેત્રભૂત હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ક્ષેત્રના સંબંધને લીધે સમુદ્રરૂપ ક્ષેત્રનું નિરૂપણ કરે છે.
ट -" चत्तारि समुद्दा पण्णत्ता " स्या
ચાર સમુદ્ર જુદા જુદા રસવાળા કહ્યા છે, તે ચાર સમુદ્રોનાં નામ નીચે प्रभारी छे-(१) an, (२) पारु, (3) क्षीरो मन (४) तो. લવણ સમુદ્રના જળને સ્વાદ લવણ-મીઠાને સ્વાદ જેવા હોય છે. વારુણેદના જળને સ્વાદ મદિરાના સ્વાદ જેવો હોય છે. એટલે કે તે મદિરા સમાન જળવાળે સમુદ્ર છે. ક્ષીરદનું જળ ક્ષીરના (દૂધના) જેવું હોય છે, અને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #502

४८६
स्थानानसत्र
तथा-घृतोदः-घृतमिवोदकं यत्र स तथा ४। कालोद-पुष्करोद-स्वयम्भू रमणा. ख्यास्त्रयः समुद्रा उदकरसाः, शेषास्तु इक्षुरसा इति, उक्तश्च---
"वारुणिवरखीरवरो घयवरलवणोय होति पत्तेया।।
कालो पुक्खरउदही सयंभुरमणो य उदगरसा ॥१॥" छाया-" वारुणीवर-क्षीरवरौ घृतवर-लवणौ च भवन्ति प्रत्येकम् ।
कालः पुष्करउदधिः स्वयम्भूरमणश्व उदकरसाः ॥१॥४८॥ पूर्व समुद्रा उक्ताः, ते च साऽऽवत मबन्तीत्यावर्तान दष्टान्तान् प्रदर्शयस्त हार्टान्तिककषायान्निरूपयितु द्विसूत्रीमाह--
मूलम्--चत्तारि आवत्ता पण्णत्ता, तं जहा--खरावते १, उन्नयावत्ते २, गूढावत्ते ३, आमिसावत्ते ४॥ एवामेव चत्तारि कसाया पण्णत्ता, तं जहा--खरावत्तसमाणे कोहे १, उन्नयावत्तसमाणे माणे २, गूढावत्तसमाणा माया ३, आमिसावत्तसमाणे लोहे ४, खरावत्तसमाणं कोहं अणुप्पक्ट्रेि जीवे कालं करेइ णेरइएसु उववजइ, उन्नयावत्तसमागं माणं एवं चेव गूढावत्तसमाणं मायं, एवं चेव आमिसावत्तसमागं लोहमणुप्पविट्रे जीवे कालं करेइ नेरइएसु उववजेइ ॥ सू० ४९ ॥ ___ छाया---चत्वार आवर्ताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-खरावर्तः १, उन्नताऽऽवतः २, गृढावर्तः ३, आमिषाऽऽवर्तः ४। एवमेव चत्वारः कषायाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाऔर घृतोद समुद्रका जल घृत के जैसे रसबाला है अर्थात् घृत जैसे पानीवाला है' कालोद, पुष्करोद और स्वयंभूरमण ये तीन समुद्र पानीका जैसा रस होता है वैसे रस. यक्त पानीवाले हैं और बाकीके सब समुद्र इक्षु के जैसे रससे युक्त पानीवाले हैं। कहाभी है " वारुणिवरखीरवरो" इत्यादि ॥ सू० ४८॥ ઘદ સમુદ્રનું જળ ઘીના જેવા રસવાળું હોય છે એટલે કે ઘીના જેવા પાણીથી તે સમુદ્ર ભરપૂર છે. કાલેદ, પુષ્કરોદ અને સ્વયંભૂરણુણ, આ ત્રણ સમદ્રો જે પાણીને રસ હોય છે એવા રસયુક્ત પાણીવાળા છે. બાકીના બંધા સમુદ્રો ઈક્ષુ (શેરડી) ન જેવા રસથી યુક્ત પાણીવાળા છે. કહ્યું પણ
" वारुणिवरखीरवरो" त्याहि ॥ सू. ४८ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #503

सुधा टीका स्था०४ उ.४ सू४१ कषायस्वरूपनिरूपणम्
४८७ खराऽऽवर्तसमानः क्रोधः १, उन्नताऽऽवर्तसमानो मानः २, गूढावर्त समाना माया ३, आमिषाऽऽवर्तसमानो लोभः ।
खराऽऽवर्तसमानं क्रोधमनुप्रविष्टो जीवाकालं करोति नैरयिकेषु उपपद्यते १, उन्नताऽऽवर्तसमान मानम् २, एवमेव गूढाऽऽवर्तसमानां मायाम् ३, एवमेवा. मिषाऽऽवर्तसमानं लोभमनुप्रविष्टो जीवः कालं करोति नैरयिकेषुपपद्यते ४॥४९॥
टीका--' चत्तारि आवता' इत्यादि--आवर्ता-जलभ्रमाचत्वारः प्रज्ञताः, तद्यथा-खरावर्तः-खरः-प्रबलवेगयुक्ततया निष्ठुरः, स चासावावर्तः-आवर्तनं __ कहे गये ये समुद्र आवर्त सहित होते हैं, अतः सूत्रकार दृष्टान्तभूत आवर्तों को दिखलाते हुए दाष्टान्तिक रूप कषायों की निरूपणा करते हैं । " चत्तारि आवत्ता पण्णत्ता" इत्यादिसूत्रार्थ-आवर्त चार प्रकारके कहे गयेहैं । जैसे-खरावर्त१, उन्नतावत२, गूढावर्त ३ और आमिषावर्त ४। इसी प्रकार से चार कषायें कही गई हैं, जैसे-खरावर्तसमान क्रोध १, उन्नतावर्तसमान मान २, गूढावर्तसमान माया ३ और आमिषावर्तसमान लोभ ४ ।। ___ खरावर्तसमान क्रोध में अनुप्रविष्ट हुआ जीव यदि कालगत होता है, तो वह नैरयिकों में उत्पन्न होता है। इसी तरहसे उन्नतावर्तसमान मानमें गदावर्तसमान माया और आमिषावर्तसमान लोभमें अनुप्रविष्ट हुआ जीव यदि कालगत होताहै, तो वह भी नैरयिकों में उत्पन्न होताहै।
ઉપર્યુક્ત સમુદ્ર આવર્ત સહિત હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર દષ્ટાન્તભૂત આવતીને પ્રકટ કરીને દાર્જીન્તિક રૂપ કષાયોનું નિરૂપણ કરે છે.
सूत्रार्थ-" चत्तारि आवत्ता पण्णत्ता" त्या
भावत या२ प्रारना ह्या छ-~(1) परात, (२) अन्नतावत', (3) ગૂઢાવ, અને (૪) આમિષાવર્ત. એ જ પ્રમાણે કષાના પણ ચાર પ્રકાર
हा छ-(१) मत समान अध, (२) उन्नत समान मान, (3) ढा. વર્તમાન માયા અને (૪) આમિષાવર્તસમાન લેભ.
ખરાવર્ત સમાન ક્રોધથી યુક્ત બનેલે જીવ જે મરણ પામે છે, તે નર યિકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એ જ પ્રમાણે ઉન્નાતાવર્ત સમાન માનમાં, ગૂઢાવર્તન સમાન માયામાં અને આમિષાવર્ત સમાન લેભમાં અનુપ્રવિષ્ટ થયેલ છવ જે કાળધર્મ પામી જાય છે, તે તે પણ નરયિકમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #504

स्थानाङ्गसूत्रे
ve
खराssवर्तः, आवतेऽत्र समुद्रनद्या देश्वक्र विशेषाणां वा बोध्यः १, तथाउन्नताऽऽवर्तः - उन्नतः - उच्चः स चासावावर्त उन्नताऽध्वर्तः, स च गिरिशिखराssरोहणमार्गस्य, यद्वा - बात्यया भवतीति ज्ञेयम् २, तथा - गूढाssवर्त :- गूढ:प्रच्छन्नः सचासावावर्तश्च गूढावर्तः, सच कन्दुकडोरकस्य वा दारुग्रन्ध्यादेर्बोध्यः ३, तथा - आमिषाssवर्तः - आमिष - मांसं तदर्थमावर्त आमिषावर्त्तः, सच श्येनादि पक्षिणां भवति ४ |
टीकार्थ - जलमें जो भंवरं पड़ती है उनका नाम आवर्त है, ये आवर्त जो खरावर्त आदि के भेदसे चार प्रकारकी कही गई है, उनका भाव ऐसा है कि जल जब प्रबलवेग से युक्त होता है, तब उसमें जो बहुत बड़ा आव पड़ता है कि जीसमें कैसा ही चतुर तैरनेवाला भी क्यों न हो, यदि फस जाता है तो उसकी भी कुशलता बाहर आने के लिये समर्थ नहीं होती है, ऐसा आवर्त निष्ठुर होता है । यह आवर्त समुद्र नदी आदिके चक्रविशेषोंका होता है तथा जो उन्नतावत होता है, वह गिरिके शिखरके आरोहणवाले मार्गका होता है, अथवा जब वायु चलता है तब धूल वगेरह की गोलाकार रूपमें जो ऊंचे को उडान होती है, जिसे चक्रवात या भभूला कहा जाता है वह उन्नतावर्त है । जो आवर्त प्रच्छन्न होता है, वह गूढावत है, यह गूढावर्त या तो गेंद के डोरा का होता है या दारु लकड़ी की गांठ आदि के होता है । माँस प्राप्त करनेके लिये जो आवर्त होता है वह आमिषावर्त है, यह मांसावर्त इयेन बाज आदि पक्षियों के होता है ४ ।
टीअर्थ - पाशुीमां ने लभरीओ। (वभणे) पेढा थाय छेतेने भावत उडे छे. हवे ખરાવત આદિ ચાર ભેદેના ભાવાથ સમજાવવામાં આવે છે જયારે પાણીના વેગ અતિ પ્રખળ હોય છે ત્યારે પાણીમાં વમળે! ઉઠે છે જ્યાં આ પ્રકારની વમળે! ઉઠે ત્યાં પાણી પ્રમળ વેગથી ચક્કર ચક્કર ફરે છે. તે જગ્યાએ ચતુરમાં ચતુર તરવૈયા પણ તરી શકતા નથી. આ પ્રકારના વમળમાં ફસાયેલા માણસ કે હાડી બહાર નીકળી શકતા નથી, એવા તે આવત નિષ્ઠુર હોય છે. આ ખાવ` સમુદ્ર નદીઆદિના જળમાં થાય છે. ગિરિના શિખરના આરહણવાળા માગ પર ઉન્નતાવના સદ્દભાવ હોય છે અથવા જ્યારે ખૂખ પવન થાય છે ત્યારે ધૂળ, પણુ –પાન આદિ ચક્કર ચક્કર ફરતાં ફરતાં આગળ વધે છે તેને ચક્રવાત, વાળીએ અથવા ડમરી કહે છે, આ પ્રકારના આવ ને ઉન્નતાવત કહે છે. જે આવત પ્રચ્છન્ન ાય છે તેને ગૂઢાવત કહે છે. તે આવત દડાના દારનેા અથવા લાકડાની ગાંઠ આદિના હાય છે માંસ પ્રાપ્ત કરવાને માટે જે આવત` હાય છે તેને આમિષાવત કહે છે. આ પ્રકારના આવતા ખાજ, સમડી આદિ શિકારી પક્ષીઓની ચાંચને! હાય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #505

सुघा टीका स्था० ४ उ. ४ सू० ४१ कषायस्वरूपनिरूपणम्
४८९ 'एवामेव चत्तारि कसाया' इत्यादि-एवमेव-उक्ताऽऽवर्तवदेव क्रोधा. दयः कषायाश्चत्वारः प्रज्ञप्ताः-तत्तुल्यत्वेनोक्ताः, तद्यथा-क्रोधः कषापः खराऽऽ. वर्तसमान:-क्रोधे खराऽऽवर्तसाम्यं च परापकारकरणकठोरत्वेन बोध्यम् १, तथामान उन्नताऽऽचते समान:-माने तत्साम्यं । पत्रतृणादि वस्तुन इव मनस उन्नतत्वस्थापकत्वेन २, तथा-माया गूढावर्तसमाना-मायायां तत्साम्यं च परमदुर्लक्ष्यत्वेन ३, तथा-लोभ आमिषाऽऽवर्तसमानः, तत्साम्यं च अनर्थ परम्परापातसमाक्रान्तेऽपि जने पुनः पुनः पतनकारणत्वेन । खराऽऽवर्तादिसाम्यं क्रोधादीनां प्रोक्तं नतु सामान्यानामिति, ___ "एवमेव चत्तारि कसाया " इसी प्रकारसे क्रोधादिक चार कषायें कही गई हैं। क्रोधकषाय खरावर्तलमान होती है, क्रोधकषायमें खरावर्त की समानता परके अपकार करने से और कठोर होनेसे कही गई जाननी चाहिये । मान उन्नतावर्त के समान होता है, सो मानमें उन्नतावर्त की समानता पत्र तृणादि वस्तु की तरह मनको उन्नतरूपसे स्थापक होने के कारण कही गई है। मायामें जो गृढावर्त समानता कही है वह उसे परमदुर्लक्ष्य होने के कारण कही गई है, और जो लोभमें
आमिषावर्त समानता कही है वह अनर्थकी परम्पराके आने पर भी पुनः पुनः उसी में गिरानेके कारण से कही गई है, यह सामान्य क्रोधादिकों में नहीं कही है, किन्तु जो उत्कृष्ट क्रोधादिक हैं उनमें ही कही गई है ऐसा समझना चाहिये।
“एवामेव चत्तारि कसाया " ये प्रश्न याहि यार ४ायाने બતાવ્યા છે. ક્રોધકષાય ખરાવર્ત સમાન હોય છે. ક્રોધકષાયને ખરાવત સમાન કહેવાનું કારણ એ છે કે તે ખરાવર્ત સમાન કાર અને અપકાર કરનાર હોય છે. માનકષાયને ઉન્નતાવર્ત સમાન કહેવાનું કારણ એ છે કે જેમ ઉન્નતાવર્ત પત્ર, તૃણાદિને ઉન્નત સ્થાને ચડાવે છે, તેમ આ કષાય પણ મનનું ઉન્નત રૂપે સ્થાપક હોવાથી તેને ઉન્નતાવર્ત સમાન કહ્યું છે. માનથી યુક્ત બનેલે જીવ અભિમાનથી યુક્ત મનવાળે બને છે. માયા કષાયને ગૂઢાવર્ત સમાન કહેવાનું કારણ એ છે કે માયા એ પરમ દુર્લક્ષ્ય હોય છે. માયાયુક્ત માણસના મનભાવને પારખવાનું કાર્ય દુષ્કર હોય છે. લેભને આમિષાવત સમાન કહેવાનું કારણ એ છે કે અનર્થની પરમ્પરા આવવા છતાં પણ જીવ ફરી ફરીને લેભકષાયમાં પડયા જ કરે છે, તેને છોડવાને સમર્થ બની શકતું નથી. કેધાદિ કમાં જે ખરાવત આદિ સાથે સમાનતા પ્રકટ કરવામાં આવી છે, તે સામાન્ય કાધાદિ કેમાં ગ્રહણ કરવાની નથી, પરંતુ ઉત્કૃષ્ટ કેધાદિકમાં જ આ સમાનતા સમજવી જોઈએ. स्था०-६२
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #506

-
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे क्रमेण खराद्यावर्तसमानक्रोधादिकषायानुपविष्टजीवस्य परिणाममाह• खरावत्तसमाणं , इत्यादि-खराद्यावर्त समान-क्रोधादिचतुष्टयमनुप्रविष्टो जीवः कालं करोति चेत्तदा नैरयिकेपपद्यते अशुभपरिणामस्याशुभकर्मवन्धनिमित्ततया दुर्गतिहेतुत्वादिति ।४। सू. ४९॥
पूर्व नारका उक्ताः तैश्च वैक्रियादिना सधर्माणो देवा भवन्तीति देवविशेष. भूतनक्षत्रदेवानां परिचयार्थ चतुःस्थानफमाह---
मूलम्-अणुराहानक्खत्ते चउत्तारे पण्णते पुव्वासाढे एवं चेव, उत्तरासाढे एवं चेव ॥ सू० ५० ।।
छाया--अनुराधा नक्षत्र चस्तार प्रज्ञप्तम् , पूर्वाषाढा एवमेव, उत्तरा. पाढा एवमेव ।।मु० ॥५०॥
टीका--' अणुराहा नक्खते' इत्यादि--अनुराधा पूर्वाषाढोत्तराषाढाख्यनक्षत्रवयं चतुस्तारकमित्यर्थः ॥ ५० ॥ ___ क्रमसे खरादिआवर्त समान क्रोधादिक कषायों से युक्त हुए जीवकी यदि उस अवस्थामें मृत्यु हो जाती है, तो वह नैरपिकों में उत्पन्न होता है। क्योंकि जो अशुभ परिणाम होताहै, वह अशुभ कर्मबन्धनका कारण होता है और इससे वह दुर्गतिका हेतु होता है । सू० ४९ ॥
नारक कहे अब सूत्रकार वैक्रिय आदि द्वारा इनके समान धर्मवाले होनेके कारण देवविशेष नक्षत्र देवोंके परिचयके लिये चार स्थान कहते हैं
"अणुराहा नक्खत्ते चउत्तारे" इत्यादिटीकार्थ-अनुराधा नक्षत्र पूर्वाषाढा नक्षत्र और उत्तराषाढा नक्षत्र ये तीन नक्षत्र चार २ ताराओंवाले होते हैं। सू० ५० ॥
ખરાવર્ત આદિ સમાન ક્રોધાદિક કષાયથી યુક્ત થયેલ જીવ જે એજ અવસ્થામાં કાળધર્મ પામી જાય છે, તે નેરયિકમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, કારણ કે તેનું જે અશુભ પરિણામ હોય છે. તે અશુભબન્ધનું કારણ બને છે અને मशुलमन् तिनुं ॥२५ मने छ. ॥ सू. ४८ ॥
નારકેનું કથન કર્યું. તેમના જેવા જ વૈક્રિય આદિ ધર્મોવાળા દેવવિશે. નું-નક્ષત્ર દેવેનું હવે સૂત્રકાર ચાર સ્થાનેની અપેક્ષાએ નિરૂપણ કરે છે.
"अणुराहा नक्खत्ते चउत्तारे" त्याટીકાથ-અનુરાધા નક્ષત્ર, પૂર્વાષાઢા નક્ષત્ર અને ઉત્તરષાઢા નક્ષત્ર, આ ત્રણ નક્ષત્ર ચાર ચાર તારાવાળાં હોય છે. સૂ. ૫૦ |
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #507

सुधा टीका स्था०४ उ०४ सू०५१ कर्मपुद्गलचयनकारणनिरूपणम् ४९१
पूर्व देवविशेषा उक्ताः, देवविशेषत्वं च जीवानां कर्मपुद्गलचयनादियशा वतीति कर्मपुद्गल चयनादि निमित्तानि प्रदर्शयितुमाह
मूलम्-जीवा णं चउठाणणिव्वत्तिए पोग्गले पावकम्मयाए चिणिंसु वा चिणंति वा चिणिस्तंति वा जेरेइणिव्वत्तिए तिरिक्खजोणियणिव्वत्तिए, मणुस्सणिवत्तिए, देवणिव्वत्तिए,एवं उव. चिणिसुवाउवचिणंति वा उवचिणिस्तांतवा०, एवं चिण उवचिण बंध उदीरवेय तह णिज्जरे चेव ॥ सू० ५१ ॥
छाया-जीवान् खलु चतुःस्थाननिर्वतितान् पुद्गलान् पापकर्मतयाअचिन्वन् वा चिन्वन्ति वा चेष्यन्ति वा, नैरयिकनिर्वतितान् , तिर्यग्योनिकनिर्वति तान् मनुष्यनिर्वति तान् देवनिवर्तितान् एवमुपाचिन्वन् वा उपचिन्वन्ति वा उपचे. ष्यन्ति वा, एवं चय, उपवय, वन्ध, उदीर, वेद तथा निजरा चैव ॥ सू० ५१ ॥
टीका-" जीवाणजउठाण " इत्यादि-सूत्रषटकं सुगमम् , नवरं-जीवाः खलु चतुःस्थाननिर्वति तान्-चतुर्भिनरिकत्वादिभिः स्थानः पर्यायैः कारणैः निर्वर्तिताः-कर्मपरिणाम प्रापिता:-तथाविधाशुभपरिणामवशाद् बद्धाः चतुःस्थाननिर्वत्तिताः, तान् चतुःस्थाननिर्वर्तितान् पुद्गलान् पापकर्मतया अशुभरूपज्ञा
देवविशेष कहे देवविशेषता जीवों के पुद्गलों के चयन आदिके वश से होती है, इसलिये अब सूत्रकार कर्मपद्गला के चयनादि के निमित्तों को दिखानेके लीये सूत्र कहते हैं। "जीवाणं चउट्ठाणं णिवत्तिए"इत्यादि
टीकार्थ-जीवोंने चतुःस्थान निवर्तित चार नारक आदि पर्यायरूप कार: णोंसे कर्मरूप परिणाम को प्राप्त कराये गये तथाविध अशुभ परिणाम के वशसे बांधे गये पुगलोंका पापकर्मरूप से अशुभ ज्ञानावरणीयादि रूपसे चयन किया है, अर्थात् भूतकाल में तथाविध अपर पुद्गलोंसे अल्प प्रदे
દેવ વિશેનું કથન કર્યું. દેવવિશેષતા ના કર્મપુલેના ચયન આદિને કારણે પેદા થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર કમ પુતલેના ચયનાદિ નિમિત્તોને બતાવવા માટે નીચેનું સૂત્ર કહે છે.
" जीवाणं चउढाणं णिवत्तिए" त्याह
ટીકાર્ય–જીવોને ચાર સ્થાન નિવર્તિત-નારકાદિ ચાર પર્યાય રૂપ કારણોથી કમરૂપ પરિણામને પ્રાપ્ત કરાવવામાં આવેલ તથાવિધ ( તે પ્રકારના) અશુભ પરિણામને કારણે બાંધેલા પુલોનું પાપકર્મ રૂપે અશુભ જ્ઞાનાવરણીય આદિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #508

४९२
स्थानाङ्गसूत्रे नावरणीयादिरूपतया, अचिन्वन् भूतकाले तथाविधापरकर्मपुद्गलैश्वितवन्तः पापप्रकृतीरल्पप्रदेशा बहुमदेशीकृतवन्तः, वर्तमानकाले चिन्वन्ति, एवं भविष्यत्काले चेष्यन्ति वा । इति चयनसूत्रम् ॥ एवं चयनमूत्रवत् उपचिन्नन् उपचिन्वन्ति उपचेष्यन्ति वा तत्रोपचयनम् पौनः पुन्येन पुद्गलसङ्ग्रहणम्२, एवं 'चिय उवचिय' इत्यादि-एवंचयोपचयवत्-अबध्नन् बध्नन्ति भन्स्यन्ति-बन्धविषयीकरिष्यन्ति वा ३, एवमुदीरयन्-उदीरयन्ति उदीरयिष्य न्ति वा ४, एवमवेदयन् वेदयन्ति वेदयिष्यन्ति वा ५, तथा-निरजरयन् निर्जरयन्ति निर्जरयिष्यन्ति वा इति चयप्रभृतिघटितसूत्रपञ्चकं बोध्यम् ।६।।।सू०५१॥ शवाली पापप्रकृतियों को बहुप्रदेशवाली बनाया है। वर्तमानकाल में वे इसी प्रकार से उन्हें बनाते हैं, और भविष्यकाल में भी वे उन्हें इसी प्रकार से बनावेगें । यह चयन सूत्र है, इसी चयन सूत्रकी तरह उप चयन सूत्र का भी व्याख्यान कर लेना। अर्थात् जिस प्रकार से जीवोंने पूर्वोक्तरूप से अशुभ कर्म प्रकृतियों का त्रिकालमें चयन किया है, उसी प्रकारसे उन्होंने अशुभकर्म प्रकृतियों का त्रिकाल में उपचय किया है। बारम्बार पुगलों का ग्रहण करना इसका नाम उपचय है, इसी प्रकारसे जीवोंने भूतकाल में कर्मपुद्गलोका बन्ध किया है, वर्तमानमें वे उन कर्मः पुद्गलों का बन्ध करते हैं, और आगे भी वे उन कर्मपुद्गलों का बन्ध करेंगे। इसी प्रकार का त्रिकालसम्बन्धी कथन उदीरणा वेदन और निर्जरा करने के सम्बन्ध में भी कर लेना चाहिये । सू०५१ ॥ રૂપે ચયન કર્યું છે એટલે કે ભૂતકાળમાં તથાવિષ અપાર પુલેથી અ૬૫ પ્રદેશવાળી પાપકૃતિને બહુપ્રદેશવાળી બનાવી છે, વર્તમાનકાળમાં પણ તેઓ તેમને આ પ્રકારની જ બનાવી રહ્યા છે, અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ તેમને એ જ પ્રકારની બનાવશે. આ ચયનસૂત્રનું જે પ્રકારે કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે ઉપચયન સૂત્રનું પણ કથન સમજી લેવું જોઈએ એટલે કે જે પ્રમાણે જીવોએ પૂર્વોક્ત રૂપે અશુભ કર્મપ્રકૃતિનું ત્રિકાળમાં ચયન કર્યું છે, એ જ પ્રમાણે તેમણે અશુભ કર્મપ્રકૃતિને ત્રિકાળમાં ઉપચય કર્યો છે. વારંવાર પુલને ગ્રહણ કરવા તેનું નામ ઉપચય છે. એ જ પ્રમાણે છએ ભૂતકાળમાં કમ્પલેન બન્ચ કર્યો છે. વર્તમાનકાળમાં પણ તેઓ તે કર્મ પુદ્ગલેને અન્ય કરે છે, અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ તે કર્મપુલને બન્ચ કરશે. એ જ પ્રકારનું ત્રણે કાળ સંબંધી કથન ઉદીરણા, વેદના અને નિર્જ કરવા વિષે પણ સમજી લેવું જોઈએ. સૂ. ૫૧ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #509

सुधा टीका स्था०४ उ.४ सू.५२ द्रव्यक्षेत्रादिना पुनलनिरूपणम् ४९३ पुद्गलाधिकारात् पुद्गलानेव द्रव्यादिभिनिरूपयितुमाह
मूलम्-चउपएसिया खंधा अणंता, चउपएसोगादापोग्गला अणंता, चउसमयढिइया पोग्गला अणंता, चउगुणकालगा पोग्गला अणंता, जाव चउगुणलुक्खा पोग्गला अणंता पण्णत्ता ॥ सू० ५२ ॥
छाया--चतुष्पदेशिकाः स्कन्धाः अनन्ताः चतुष्प्रदेशावगाढाः पुद्गला अनन्ताः चतु:समयस्थितिकाः पुद्गला अनन्ताः, चतुर्गुणकालकाः पुद्गला अनन्ताः, यावत् चतुर्गुणरूक्षाः पुद्गलाः अनन्ताः प्रज्ञप्ताः ॥ ५२ ॥
टीका--' चउपएसिया' इत्यादि-मुगमम् ॥ मू० ५२ ॥ चउत्थो उद्देसो सम्पत्तो ।। चउत्थं द्वाणं समत्तं ॥ ४ ॥
चतुर्थ उद्देशः समाप्तः, ॥ चतुर्थ स्थानं समाप्तम् ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक-बादिमानमर्दक - श्रीशाहूछत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त जैनशास्त्राचार्य ' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर--पूज्यश्री .. घासीलालव्रतिविरचितायां ' स्थानाङ्गसूत्रस्य ' सुधाख्यायां
__ व्याख्ययां चतुर्थं स्थानं सम्पूर्णम् ॥ ४-४ ॥ पुद्गल के अधिकारको लेकर अब सूत्रकार द्रव्य क्षेत्र आदिसे पुद्गलों की ही प्ररूपणा करते हैं । " चउपएसिया खंधा अणंता" इत्यादि-- टीकार्थ-चार प्रदेशोवाले स्कन्ध अनन्त कहे गयेहैं। चार प्रदेशों में अव. गाढ हुए पुद्गलस्कन्ध अनन्त कहे गये हैं। चार समयकी स्थितिवाले
પુલનું કથન ચાલી રહ્યું છે, તેથી હવે સૂત્રકાર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર આદિની અપેક્ષાએ પુત્રની જ પ્રરૂપણ કરે છે.
“चउपएसिया खंघा अणता" याleટીકાઈ–ચાર પ્રદેશવાળા સ્કન્ધ અનંત કહ્યા છે. ચાર પ્રદેશોમાં અવગાહિત થયેલા (રહેલા) કન્ય અનંત કહ્યા છે. ચાર સમયની સ્થિતિવાળા સ્કન્ધ અનંત કહ્યા છે. ચતુર્ગુણ (ચાર ગણ) કૃષ્ણ ગુણવાળાં પુદ્ગલ અનંત કહ્યાં છે, યાવત્
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #510

४९४
स्थानाङ्गसूत्रे पुद्गल स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं, चतुर्गुण कृष्णवाले पुद्गल अनन्त कहे गये है, यावत् चतुर्गुण रूक्ष गुणवाले पुद्गल अनन्त कहे गये हैं। सू० ५२ ।।
श्री जैनाचार्य श्री घासीलाल जी महाराज रचित " स्थानासूत्र" ___ की सुधा नामकी व्याख्याके चौथे स्थानका चौथा उद्देशा
समाप्त ॥४-४॥
॥चौथा स्थान संपूर्ण ॥ ચતુર્ગુણ રુક્ષગુણવાળા પુલે અનંત કહ્યા છે. અહીં (યાય) પદથી બધાં વર્ણ, સ્પર્શ આદિ ગ્રહણ કરવા જોઈએ. છે સૂ. પર છે શ્રી જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે રચેલા “સ્થાનાંગસૂત્ર”ની સુધા નામની વ્યાખ્યાના ચોથા સ્થાનને ચેશે ઉદ્દેશ સમાપ્ત છે ૪-૪ છે
ચોથું સ્થાન સંપૂર્ણ
श्री. स्थानांगसूत्र :03

Page #511

अथ पंञ्चमं स्थानकं प्रारभ्यतेउक्तं चतुर्थ स्थानकम् । सम्पति संख्याक्रममनुसृत्य पश्चमस्थानकमुच्यते । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-पूर्वस्मिन् स्थानके हि जीवा अजीवास्तधर्माश्च पदार्थाचतुःस्थानकत्वेनोक्ताः, अत्रापि त एव पश्चस्थानकत्वेनोच्यन्ते, इत्यनेन संबन्धेनायातस्य अस्य स्थानकस्येदमादिमं सूत्रम्
मूलम्-पंच महत्वया पण्णत्ता, तं जहा--सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं १ जाव सवाओ परिग्गहाओ वेरमणं ५॥ पंचाणुव्वया पण्ण्णत्ता, तं जहा-थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं १, थूलाओ मुसावायाओ वेरमणं २, थूलाओ अदिन्नादाणाओ वेरमणं ३, सदारसंतोसे ४, इच्छापरिमाणे ५॥ सू० १॥
छाया--पश्च महाव्रतानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा - सर्वस्मात् माणातिपाताद् विरमणं १ यावत् सर्वस्मात् परिग्रहाद् विरमणम् ५। पश्चाणुव्रतानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथास्थूलात् पाणातिपाताद् विरमणम् १, स्थूलात् मृषावादाद् विरमणं २, स्थूलात् अदत्तादानाद् विरमणम् ३, स्वदारसन्तोषः ४, इच्छापरिमाणम् ५ ॥० १ ॥
॥ पांचवे स्थानके पहला उद्देशेका प्रारंभ ॥ ___ चतुर्थ स्थान कहा अब संख्याक्रमको लेकर पंचम स्थान कहा जाता है। इसका पूर्व स्थानके साथ ऐसो सम्बन्ध है कि पूर्वस्थानमें जीव अजीव इनके धर्म और पदार्थ ये सब चतुःस्थान रूपसे कहे गये हैंसो वेही यहां पञ्चस्थान रूपसे कहे जावेंगे, इसी सम्बन्धसे आया हुआ इस पंचम स्थानका यह प्रथम सूत्र है-पंच महव्वया पण्णत्ता
પાંચમાં સ્થાનને પહેલે ઉદ્દેશ ચાર સ્થાનનું કથન પરું થયું. હવે પાંચ સ્થાનનું કથન શરૂ થાય છે. તેને પૂરસ્થાન સાથે આ પ્રકારને સંબંધ છે–ચતુર્થ સ્થાનમાં જીવ અને અજીવના ધર્મ ઈત્યાદિની પ્રરૂપણા ચાર સ્થાન રૂપે કરી છે. હવે અહિં પાંચ સ્થાન રૂપે તેમની પ્રરૂપણ કરાશે. આ પંચમ સ્થાનના પહેલા ઉદ્દેશાનું प्रथम सू३ मा प्रमाणे छ-" पंच महव्वया पण्णत्ता " त्या
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #512

स्थानागसूत्रे टीका--'पंच महव्यया' इत्यादि--
महावतानि-महान्ति च तानि व्रतानि चेति महावतानि, अणुव्रतापेक्षया सर्वजीवरक्षणादिविषयत्वेन चैषां महत्त्वं बोध्यम् । यद्वा-महद्वतानीतिच्छाया। महतः-देशविरतापेक्षया बृहतो गुणिनो व्रतानि महव्रतानि । एतानि पञ्चसंख्य. कानि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि भगवता ऋषभेण महावीरेण च तथाविधशिष्यानपेक्ष्य, न त तदितर्राविंशतिजिनैः तच्छिष्याणाम् ऋजुपज्ञत्वेन चतुर्महाव्रतसंभवादिति, तद्यथा-सर्वस्मात् त्रसस्थावरसूक्ष्मवादरभेदभिन्नात् कृतकारितानुमतिभेदभिन्नाच समस्तात् , यद्वा-द्रव्यतः षड्जीवनिकायविषयात , क्षेत्रतः त्रिलोकसंभवात् ,
व्रतोंमें महा और अणुका कथन विषयक विचार इस प्रकारसे है"महान्ति व्रतानि महाव्रतानि " इस व्युत्पत्तिकी अपेक्षा जो व्रत महान् हैं-अणुव्रतोंकी अपेक्षासे सर्व जीव रक्षण आदिके विषयवाले होनेसे बडे हैं वे महाव्रत हैं, अथवा-"महतः व्रतानि महावतानि" इप्स व्युत्पत्तिके अनुसार देशविरतकी अपेक्षा बडे गुणिजनोंके जो व्रतहैं वे महावत हैं, प्राणातिपात त्रस स्थावर जीवोंका होताहै, और सूक्ष्म वादर जीवोंका होता हैं, यह प्राणातिपात जीव स्वयं करता है, दूसरोंसे भी करवाता है, और करनेवालेकी अनुमोदना करता है, इस तरह कृत कारित और अनुमोदनावाले त्रस स्थावर जीचोंके बादर सूक्ष्म जीवों के प्राणातिपातले जो विरक्त होना होताहै वह-" सर्वस्मात् प्राणातिपातात् विरमणं" कहलाता है, अथवा-द्रव्यकी अपेक्षा-षटू जीवनिकायरूप द्रव्य प्राणातिपातसे क्षेत्रकी अपेक्षा-त्रिलोकमें संभवित આ વ્રતમાં મહાન અને અણુના કથન વિષયક વિચાર આ પ્રમાણે છે – " महान्ति व्रतानि महाव्रतानि ” मा व्युत्पत्ति अनुसा२ रे तो भडान छ, સર્વ જીવ રક્ષણ આદિના વિષયવાળાં હોવાથી અણુવ્રત કરતાં મહાન છે, તે प्रताने महाव्रत छ. मथा-"महतः व्रतानि महानतानि” मा व्युत्पत्ति અનસાર દેશવિરતની અપેક્ષાએ મહાગુણજનેનાં સાધુઓનાં જે વ્રત છે તેમને મહાવ્રત કહે છે. ત્રસ સ્થાવર જીને પ્રાણાતિપાત થાય છે, અને સૂક્ષ્મબાદર અને પ્રાણાતિપાત પણ થાય છે તે પ્રાણાતિપાત જીવ પોતે કરે છે, બીજા પાસે કરાવે છે અને કરનારની અનુમોદના કરે છે. આ ત્રણ પ્રકારે-કૃત, કારિત અને અનુમોદના રૂપ ત્રણ પ્રકારે રસ, સ્થાવર, સૂમ અને બાદર છવોના आशातिपातथी (धातथी)वित पार्नु पनेछ तेतुं नाम "सर्वस्मात प्राणातिपातात् विरमणं" 'समस्त प्रातिपातथी वि२भए' छे. अथवा द्रव्यनी અપેક્ષાએ છકાયના જીવોની હિંસાને સર્વથા ત્યાગ કર, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #513

सुधाटीका स्था० ५ उ०१ सू०१ पञ्चमहाव्रतनिरूपणम्
४९७ कालतः अतीतादेराव्यादि प्रभवाद्वा भावतो रागद्वेषसमुत्थाच्च समग्रात् माणातिपातात्-प्राणानाम्-इन्द्रियोच्छासायुरादीनाम् अतिपातः प्राणिनः सकाशाद् वियोजनं प्राणातिपातः-प्राणिप्राणवियोजनव्यापार इत्यर्थः, तस्माद् विरमण= सम्यग्ज्ञानश्रद्धानपूर्वि का विरतिः निवृत्तिरिति यावत् , न तु परिस्थूलादेव विरतिः । इदै प्रथमं महाव्रतम् १। 'जाव' शब्दाद् द्वितीयतृतीयचतुर्थानां महाव्रतानां संग्रहो प्राणातिपातसे, कालकी अपेक्षा अतीतादिकालमें हुए प्राणातिपातसे अथवा रात्रि आदि जायमान प्राणातिपातसे और भावकी अपेक्षा रागद्वेषादि उत्पन्न होनेरूप प्राणातिपातसे जो विरमण है, वह “सर्वस्मात प्राणातिपातात् विरमणम्" है, प्राण व्यवहार नयकी अपेक्षा पांच इन्द्रिय ३, बल आयु और श्वासोच्छ्वासके भेदसे १० होते हैं, एकेन्द्रिय दोइन्द्रिय तेइन्द्रिय चौइन्द्रिय असंज्ञि पश्चेन्द्रिय और संज्ञी पञ्चे न्द्रिय इन जीवों में अपनी २ योग्यताके अनुसार ४ आदिसे लेकर १० प्राणतक कहे गये हैं, अर्थात्-एकेन्द्रियमें चार प्राण स्पर्शेन्द्रियबल प्राण, कायबल प्राण, श्वासोच्छ्वासवल प्राण, आयुष्यबल प्राण घाणेन्द्रियमें छ प्राण पहिलेके चार रसनेन्द्रियबल प्राण-वचनबल प्राण तेइन्द्रियमें सात प्राण-ध्राणेन्द्रियबल प्राण बढा, चौहन्द्रियमें आठ चक्षुरिन्द्रिबल प्राण बढ़ा, असंज्ञी पञ्चेन्द्रियमें नौ श्रोत्रेन्द्रियबल प्राण बढ़ा, संज्ञी ત્રિલેકમાં સંભવિત પ્રાણાતિપાતનો ત્યાગ કરવો, કાળની અપેક્ષાએ અતીતાદિ કાળમાં થઈ ગયેલા પ્રાણાતિપાતથી અથવા રાત્રિ આદિ કાળે થઈ જતા પ્રાણાતિપાતથી વિરમણ થવું, અને ભાવની અપેક્ષાએ રાગ દ્વેષ આદિ ઉત્પન્ન થવા ३५ प्रतिपातना त्या ४२वी, तनुं नाम "सर्वस्मात् प्राणातिपातात् विरमणम" છે. વ્યવહાર નયની દષ્ટિએ નીચે પ્રમાણે ૧૦ દસ પ્રાણ કહ્યાં છે–પાંચ ઈન્દ્રિય રૂપ પાંચ પ્રાણ, ત્રણ બલરૂપ ત્રણ પ્રાણુ, આયુ રૂપ એક પ્રાણ અને શ્વો છવાસ રૂ૫ એક પ્રાણ, એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય,ત્રીન્દ્રિય ચતુરિન્દ્રિય, અગ્નિ પંચેન્દ્રિય અને સંગ્નિ પંચેન્દ્રિય જેમાં પિતપોતાની યોગ્યતા અનુસાર ચારથી લઈને ૧૦ પ્રાણ સુધીને સદ્ભાવ હોય છે. જેમકે એકેન્દ્રિમાં સ્પર્શેન્દ્રિયબલ પ્રાણ, કાયબલ પ્રાણ, શ્વાસે છૂવાસબેલ પ્રાણ અને આયુષ્યબલ પ્રાણને, આ રીતે ચાર પ્રાણને સદ્ભાવ હોય છે કીન્દ્રિમાં નીચેનાં છ પ્રાણેનો સદૂભાવ હોય છે–ચાર પ્રાણ એકેન્દ્રિય પ્રમાણે, રસનેન્દ્રિયબલ પ્રાણ અને વચનબલ પ્રાણ, ત્રીન્દ્રિમાં ધ્રાણેન્દ્રિય પ્રાણ અને ઉપર્યુક્ત છ પ્રાણ, ચતુરિન્દ્રિમાં આઠ પ્રાણને સદુભાવ હોય છે. ઉપર્યુક્ત સાત પ્રાણ અને ચક્ષુરિન્દ્રિયબલ પ્રાણ, स्था०-६३
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #514

स्थानास्त्रे वोध्यः। यथा-सर्वस्मात् मृषावादात्-सद्भाव प्रतिषेधासद्भावोद्भावनार्थान्तरोक्तिगहों भेदात् कृतादिभेदाच समग्रात् असत्यभाषणात , अथवा-द्रव्यतः सर्वधर्मास्तिकायादि द्रव्यविषयात् , क्षेत्रतः सर्वलोकालोकविषयात् , कालतः अतीतादे राज्यादिवर्तिनो वा, भावतः कषाय नोकषायादि समुद्भवाच समग्रात् असत्यभाषणात् विरमणं-विनिवृत्तिरिति द्वितीय महाव्रतम् ।२। तया-सर्वस्मात् कृतादि पञ्चेन्द्रियमें दश-मनबल प्राण बढ़ा सो इन प्राणोंका वियोग करना जिस क्रियाके द्वारा होता है, वह प्राणातिपात है, सम्यग्ज्ञान और श्रद्धान पूर्वक जो इस प्राणातिपातसे सर्वथा निवृत्त होताहै वह समस्त प्राणातिपात विरमण है। यह प्रथम महावत है शयहां पावत् शब्दसे दितीय महा. व्रतका तृतीय महाव्रतका और चतुर्थ महाव्रतका ग्रहण हुआ है । जैसेसमस्त मृषावादसे सद्भावके प्रतिषेधसे असद्भाबके उद्भावनसे अर्थान्त. रके कथनसे और गाँके करनेसे और कृतादिके भेदसे इस तरहके समग्र असत्य भाषणसे अथवा द्रव्यकी अपेक्षा समस्त धर्मास्ति कायादि द्रव्य विषयक असत्य भाषणसे क्षेत्रकी अपेक्षा-समस्त लोकालोक विषयक असत्य भाषणसे कालकी अपेक्षा अतीतादि कालविषयक असत्य भाषणसे या रात्री आदिसंबन्धी असत्य भाषणसे तथा भावकी अपेक्षा-कषाय नो कषाय आदिसे उद्भूत असत्य भाषणसे
અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયમાં નવા પ્રાણને સદ્દભાવ હોય છે. ઉપર્યુક્ત આઠ પ્રણ અને શ્રોત્રેન્દ્રિયબલ પ્રાઇ. સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયમાં દસ પ્રાણને સદ્ભાવ હેય છે, અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જેવા નવ પ્રાણુ અને મનોબલ પ્રાણ આ પ્રાણેને અતિપાત ( નાશ) કરે તેનું નામ પ્રાણાતિપાત છે. સમ્યજ્ઞાન અને શ્રદ્ધાપૂર્વક આ પ્રાણાતિપાતથી સર્વથા નિવૃત્ત થવું તેનું નામ જ સમસ્ત પ્રાણાતિપાત વિરમણ છે. આ પ્રથમ મહાવત છે. સમસ્ત મૃષાવાદથી સર્વથા નિવૃત્ત થવું તેનું નામ સમસ્ત મૃષાવાદ વિરમણ છે. આ બીજું મહાવ્રત છે, તેનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે–સદ્દભાવના પ્રતિષેધથી (જેને સભાવ હોય તેને સદૂભાવ નથી એમ કહેવાથી) અસદુભાવ હોય તેને સદ્ભાવ પ્રકટ કરવાથી, વિપરીત અર્થનું કથન કરવાથી, અસત્ય ભાષણથી, અથવા દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સમસ્ત ધર્માસ્તિ. કાય આદિ દ્રવ્યવિષયક અસત્ય ભાષણથી, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સમસ્ત લે કાલેક વિષયક અસત્ય ભાષણથી, કાળની અપેક્ષાએ અતીત આદિ કાળવિષયક અસત્ય ભાષણથી, અથવા રાત્રી આદિ સંબંધી અસત્ય ભાષણથી, ભાવની અપેક્ષાએ કષાય, ને કષાય આદિ વડે જાયમાન અસત્ય ભાષણથી–આ પ્રકારે સમસ્ત
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #515

सुघा टीका स्था०५ उ०१ १ पञ्चमहाव्रतनिरूपणम् भेदाद्, अथवा द्रव्यतः सचेतनाचेतनद्रव्यविषयात् , क्षेत्रतो ग्रामनगरारण्यादिसमुद्भवात् , कालत:-अतीतादेः राज्यादिममवाद् वा, भावतो रागद्वेषमोहोद्भवाच समग्रात् अदत्तादानात्-प्रदत्तस्य-स्वामिना अवितोर्णस्य वस्तुन आदानं ग्रहणम्-अदत्तादानं तस्माद् विरमणमिति तृतीयं महाव्रतम् ।३। तथा-सर्वस्मात् कृतादिभेदेन त्रिविधात्, यद्वा-द्रव्यतो दिव्यमानुषतैरश्चभेदात् रूप रूपसहगत-भेदाद् वा, तत्र-रूपाणि पट्टिकादौ चित्रादिरूपेण परिकल्पितानि निर्जीइस प्रकारके असत्य भाषणसे-जो विनिवृत्ति है वह द्वितीय महाव्रत है । तथा समस्त अदत्तादानसे कृनादिके भेदसे अदत्तादानसे अथवाद्रव्यकी अपेक्षा सचेतन अचेतन द्रव्यसम्बन्धी अदत्तादानसे क्षेत्रकी अपेक्षा-ग्राम नगर अरण्य आदिसे उद्भूत अदत्तादानसे कालकी अपेक्षा अतीतादि काल सम्बन्धी अदत्तादानसे अथवा-रात्रि आदिसे उद्भूत अदत्तादानसे या भावकी अपेक्षा रागद्वेष और मोह इनसे उद्भूत अदत्तादानसे इस प्रकार के समस्त अदत्तादानसे जो विरमण है, वह तृतीय महाव्रत है ३ । तथा कृतकारित आदिके भेदसे त्रिविध रूप मैथुनसे अथवा द्रव्यकी अपेक्षा-देव सम्बन्धी मैथुनसे, मानुष सम्बन्धी मैथुनसे और तिर्यञ्च सम्बन्धी मैथुनसे अथवा रूप रूपसहगत सम्बन्धी मैथुनसे-पहिकादिके ऊपर चित्रकादि रूपसे परिकल्पित किये गये અસત્ય ભાષણથીજે સર્વથા નિવૃત થવાય છે તેનું નામ જ સમસ્ત મૃષાવાદ વિરમણ મહાવત છે. આ બીજુ મહાવ્રત છે. સમસ્ત અદત્તાદાનથી નિવૃત થવું તેનું નામ સમસ્ત અદત્તાદાન વિરમણે છે. આ ત્રીજું મહાવ્રત છે, તેનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સચેતન અચેતન દ્રવ્ય સંબંધી અદત્તાદાનથી નિવૃત થવું, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ગ્રામ, નગર, અરણ્ય આદિ વડે ઉદ્ભૂત અદત્તાદાનથી વિરમણ થવું, કાળની અપેક્ષાએ અતીતાદિ કાળ સંબંધી અથવા રાત્રિદિવસ સંબંધી અદત્તાદાનથી વિરમણ થવું, ભાવની અપેક્ષાએ રાગ, દ્વેષ અને મેહ વડે ઉદ્ભૂત અદત્તાદાનથી વિરમણ થવું, ત્રણે કારણ દ્વારા (કૃત, કારિત અને અનુમોદના) અદત્તાદાનથી વિરમણ થવું તેનું નામ જ સમસ્ત અદત્તાદાન વિરમણ રૂપ ત્રીજુ મહાવ્રત છે.
કત. કારિત આદિ ભેદની અપેક્ષાએ ત્રિવિધ રૂપે મથનને પરિત્યાગ કરવો તેનું નામ સમસ્ત મૈથુન વિરમણ વ્રત છે. એટલે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ મનુષ્ય, તિર્યંચ અને દેવસંબંધી મિથુનને પરિત્યાગ કર, અથવા રૂપ રૂપસહગત સંબંધી મૈથુનને–વસ્ત્ર, પાટિયા આદિ પર ચિત્રાદિ રૂપે પરિકલ્પિત કરાયેલ નિર્જીવ ચિત્રાદિકે સાથે અબ્રાના સેવનને પરિત્યાગ કરે, અથવા રૂપ સહગત સજીની સાથે મિથુનને પરિત્યાગ કર, ભૂષણ વિહીન રૂપની
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #516

५००
स्थानाङ्गसूत्रे वानि, रूपसहगतानि तु सजीवानि, अथवा-निभूषणानि रूपाणि, सभूषणानि रुपसहगतानीति, क्षेत्रतो लोकत्रयसंभवाद् , कालतोऽतीतादे राज्यादि संभवाद् वा, भावतो रागद्वेषसमुत्थाच्च समग्राद् मैथुनात् विरमणमिति चतुर्थ महाव्रतम् ।४। तथा सर्वस्मात् कृतादिभेदेन त्रिविधात्-अथवा-द्रव्यतः सर्वद्रव्यविषयात् , क्षेत्रतो लोकसंभवात् , कालतोऽतीतादे रात्र्यादिभवाद् वा, भावतो रागद्वेषविपयाच समग्रात् परिग्रहात्-परिगृह्यते आदीयते इति परिग्रहः परिग्रहणं वा परिग्रहः-धनधान्यादिर्नवविधः तस्मात् विरमणमिति पञ्चम महाव्रतमिति ।५। इत्थं पञ्च महाव्रतानि निरूप्य सम्प्रति व्रतप्रस्तावात् पञ्चाणुनिर्जीव चित्रादिकोंके साथ कृत मैथुनसे और रूप सहगत सजीवोंके साथ कृत मैथुनसे-अथवा भूषण विहीन रूपोंके साथ और भूषण सहित रूपसहगतोंके साथ कृत मैथुनसे क्षेत्रकी अपेक्षा लोकत्रय सम्बन्धी मैथुनसे कालकी अपेक्षा अतीत मैथुनसे अथवा-राव्यादि संभव मैथुनसे भावकी अपेक्षा-रागद्वेष समुत्थ मैथुनसे इस प्रकार के मैथुनसे जो विरमण है, वह चतुर्थ महाव्रत है ४। तथा समस्त परिग्रहसे कृतकारित आदिके भेदसे विविध परिग्रहसे अथवा-द्रव्यकी अपेक्षा सर्वद्रव्य सम्बन्धी परिग्रहसे क्षेत्रकी अपेक्षा लोक सम्बन्धी परिग्रहसे कालको अपेक्षा अतीतादि काल सम्बन्धी परिग्रहसे राज्या. दिमें होनेवाले परिग्रहसे भावकी अपेक्षा-रागद्वेष सम्बन्धी परिग्रहसे इस प्रकारके समस्त परिग्रहसे जो विरमण है वह पांचवां महावत है, સાથે અને ભૂષણ સહિત રૂપની સાથે મૈથુનનો ત્યાગ કરે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ત્રણે લેક સંબંધી મૈથુનને પરિત્યાગ કરે, કાળની અપેક્ષાએ અતીત મિથુનને અથવા રાત્રી આદિ સંબંધી મિથુનને પરિત્યાગ કરે, ભાવની અપેક્ષાએ રાગદ્વેષથી ઉદ્ભૂત મૈથુનને પરિત્યાગ કરે-આ પ્રકારે સમસ્ત પ્રકારના મૈથુનથી નિવૃત્ત થવું તેનું નામ સમસ્ત મૈથુન વિરમણમહાવ્રત છે. હવે પાંચમાં મહાવ્રતનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે-કૃત, કારિત અને અનુમોદિત રૂપ ત્રણે પ્રકારના પરિગ્રહને, દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સર્વ ધન, ધાન્ય આદિના પરિગ્રહને, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ લેક સંબંધી પરિગ્રહને, કાળની અપેક્ષાએ અતી તાદિ કાળ સંબંધી પરિગ્રહને અથવા રાત્રી આદિમાં સંભવિત પરિગ્રહને, ભાવની અપેક્ષાએ રાગદ્વેષ સંબંધી પરિગ્રહને, આ રીતે સમસ્ત પ્રકારના પરિગ્રહને પરિત્યાગ કરે તેનું નામ સમસ્ત પરિગ્રહ વિરમણ મહાવત છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #517

५०
सुघा टीका स्था०५ उ०१ सू.१ पश्चमहाव्रतनिरूपणम् व्रतान्याह-' पंचाणुव्वया' इत्यादिना। अणुव्रतानि-अणूनि लघूनि च तानि व्रतानि, अणुत्वं च महाव्रतापेक्षया अल्पविषयत्वादिना बोध्यम् । यद्वा-अणोः= लघोर्गुणिनो व्रतानि-अणुव्रतानि । अथवा-अनुव्रतानीतिच्छाया । अनु-महाव्रतकथनानन्तरं तद्ग्रहणाशक्तानुद्दिश्य पुनःनि व्रतानि कथ्यन्ते तानि अनुव्रतानि । तानि च पञ्चविधानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-स्थूलात्-द्वीन्द्रियादयो जीवाः स्थूलाउच्यन्ते । स्थूलत्वं चैषां सकललौकिकानां जीवत्वप्रसिध्या बोध्यम् । स्थूल. जो ग्रहण किया जाता है वह परिग्रह है, अथवा ग्रहण करना इसका नाम परिग्रह है, ऐसा यह परिग्रह धनधान्यादिके भेदसे नौ प्रकारका है। इस परिग्रहसे विरमण होना यह परिग्रह विरमण महाव्रत है । इस प्रकारसे पांच महाव्रतोंका निरूपण करके अब सूत्रकार व्रतके प्रकरणको लेकर पांच अणुव्रतोंका कथन करते हैं
"पंचाणुव्वया" इत्यादि-लघु जो व्रत हैं-महाव्रतोंकी अपेक्षा अल्पविषयवाले होने से जो अणु हैं, वे ऐसे व्रत अणुव्रत हैं महाव्रतोंका विषय इनकी अपेक्षा महान् है, और इनकी अपेक्षा अणुव्रतोंका विषय अल्प थोडासा है-इसलिये इन्हें अणुव्रत कहा गया है, अथवा लघु जीवके थोड़े से गुणवाले जीवके जो व्रत हैं वे अणुव्रत हैं। अथवा" अनुव्रत" ऐसी छाया पक्षमें ऐसा अर्थ होता है कि महावत कथनके अनन्तरही महाव्रतोंके ग्रहण करने में अशक्त हुए मनुष्यादिको लक्ष्य જે રહેણ કરાય છે અથવા જેને સંગ્રહ કરાય છે તેનું નામ પરિગ્રહ છે. તે પરિગ્રહના ધન, ધાન્ય આદિના ભેદથી નવ પ્રકાર કહ્યા છે. તે પરિગ્રહથી વિરમણ થવું–નિવૃત થવું, તેનું નામ પરિગ્રડ વિરમણ મહાવ્રત છે. આ રીતે પાંચ મહાવ્રતનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર પાંચ અણુવ્રતનું નિરૂપણ કરે છે
" पंवाणुव्वया" त्या- तो सधु छे-पाय मानतानी अपेक्षा જે વ્રત અ૯પ વિષયવાળા હોવાને કારણે અણુરૂપ છે, તે વ્રતોને અણુવ્રતે કહે છે. તેમના કરતાં મહાવ્રતોને વિષય મહાન છે, મહાવ્રતો કરતાં અણુ તેને વિષય અપ છેતેથી તે વ્રતને અણુવ્રત કહ્યાં છે.
અથવા–લઘુ જીવના થોડા સરખા ગુણસંપન્ન જીવનના જે વ્રતી છે तमने मागुव्रता थे. मथ। “अणुव्रत" मा पनी सत छ।य! " अनुव्रत" લેવામાં આવે, તે તેને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે. મહાવ્રતના પાલનને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #518

mument
५०२
स्थानाङ्गसूत्रे जीवविषयः प्राणातिपातोऽपि स्थूलः, तस्मात-माणातिपाताद् विरमणमिति प्रथममणुव्रतम् १ तथा-स्थूलात् मृषावादात्-विरमणम्-परिस्थूलविषयो महान हेतुभूतो यो सृषावादः स स्थूलो मृषावादः, तस्मान्निवृत्तिरित्यर्थः । इति करके फिर जो व्रत कहे जाते हैं वे अनुव्रत हैं। तात्पर्य इस कथनका ऐसा है कि सर्व प्रथम जीवको मुनि धर्मकाही उपदेश देना चाहिये ऐसी जिनप्रवचनकी आज्ञा है, इससे विपरीत उपदेष्टा निग्रहके योग्य कहा गया है। यदि वह मुनिव्रत ग्रहण करने में असमर्थ है, तो फिर उसके लिये अणुव्रतोंका उपदेश है। इसो अपेक्षा अणुव्रतोंको अनुव्रत ऐसा कहा गया है। ये अणुव्रत पांच प्रकार के कहे गये हैं द्वीन्द्रियादिक जीव स्थूल कहे गये हैं, इन्हें स्थूल कहनेका कारण यह है कि-सकल लौकिक जन इन्हें जीव मानते हैं, स्थूल जीव विषयक जो प्राणातिपात होता है, वह भी स्थूल होता है, उस स्थूल प्राणातिपातसे जो विरमण है वह प्रथम अणुव्रत है। स्थूल मृषावादसे जो विरमण है, वह स्थूल मृषावादविरमण है, यह स्थूल मृषावाद महान अनर्थका हेतु होता है, जिस वचनसे यह झूठा है, ઉપદેશ કરવામાં આવે, પણ તેમનું પાલન કરવાને અસમર્થ એવા મનુષ્યને જોઈને તેમને લક્ષ્ય કરીને જે વ્રત પાળવાને ઉપદેશ આપવામાં આવે છે, તે વ્રતોને અનુવ્રત (અણુવ્રત) કહે છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે—સૌથી પહેલાં જીવને મુનિમને જ ઉપદેશ આપ જોઈએ, એવી જિન પ્રવચનની આજ્ઞા છે. આ ઉપદેશથી વિપરીત ઉપદેશ કરવે જોઈએ નહીં પણ જે ઉપદેષ્ટાને એમ લાગે કે શ્રોતા મહાવ્રત ગ્રહણ કરવાને સમર્થ નથી, તો તેણે તેમને અણુવ્રતોને ઉપદેશ આપ જોઈએ. આ રીતે મહાવ્રતોને ઉપદેશ આપ્યા બાદ જેને ઉપદેશ અપાય છે, એવાં વ્રતોને અણુવ્રતે કહે છે. તેમનાં નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર છે–(૧) સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ દ્વીન્દ્રિયદિક જીવોને સ્થૂલ કહ્યાં છે, તેમને સ્થૂલ કહેવાનું કારણ એ છે કે સકળ લૌકિક જન તેમને જીવરૂપ માને છે. સ્કૂલ જીવ વિષયક જે પ્રાણાતિપાત થાય છે તે પણ સ્કૂલ હોય છે. આ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતથી જે વિરમણ થાય છે જીવ હિંસાને જે ત્યાગ થાય છે તેને સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત કહે છે. આ પહેલું અણુવ્રત સમજવું (૨) સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત-સ્કૂલ મૃષાવાદ (વધુ પડતું જૂઠું બોલવું તે) મહા અનર્થનું કારણ બને છે. જે વચનથી બોલનાર જઠા માણસ તરીકે ખ્યાતિ પામે, જે વચનને કારણે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #519

सुधाटीका स्था०५उ०१सू०१ पञ्चमहाव्रतनिरूपणम् द्वितीयमणुव्रतम् ।२। तथा-स्थलात अदत्तादानाद् विरमणम्-स्थूल अदत्तादाने हि परिस्थूलवस्तुविषये चौर्यारोपण हेतुत्वेन मसिद्धम् , अतिदुष्टाध्यवसायात्मकं भवति, ततो यन्निवर्तन तत्तृतीयमणुव्रतमिति भावः ३॥ तथा-स्वदारसन्तोषः-स्वदारेभ्यो. ऽन्यत्र मैथुननिवृत्तिः । अनेन सर्वथा परदारनिवृत्तिः सूचिता । इदं चतुर्थमणुव्र. तम् । तथा-इच्छापरिमाणम्-इच्छाया धनादिविषयामिलापस्य परिमाण नियमनम्-देशतः परिग्रहविरतिरित्यर्थः ।। सू० १ ॥ ऐसी अपनी ख्याति हो जावे, लोक अपने वचनका विश्वास नहीं करें दूसरों पर आपत्ति आ जावे, ऐसे जितने भी वचन हैं वे सब स्थूल मृषावाद रूप हैं। इस स्थूल मृषावादसे जो विरमण है वह द्वितीय अणुव्रत है २ । स्थूल अदत्तादानसे विरमण होना बह स्थूल अदत्तादान विरमण है, यह स्थूल अदत्तादान स्थूल वस्तुकी चोरी करनेके कारण स्थूल माना गया है। यह अतिदुष्ट अभ्यवसाय रूप होता है, लोकमें जो " चोरी" इस नामसे प्रसिद्ध है, जिसके करनेसे राजदण्ड आदि मिलता है ऐसी चोरी करनेका त्याग करना वह स्थूल अदत्तादान विरमण है, और यह तृतीय अणुव्रत है। अपनी स्त्रीके सिवाय अन्यत्र मैथुनका त्याग करना यह चतुर्थ स्वदारसंतोष नामका अणुव्रत है, इस अणुव्रतमें परस्त्री सेवनका सर्वथा परित्याग हो जाता બીજા વિશ્વાસ તે ગુમાવી બેસે, જે વચનને કારણે અન્ય જ મુશ્કેલીમાં મૂકાઈ જાય, એવાં વચનને સ્થૂલ મૃષાવાદ રૂપ ગણવામાં આવે છે. આ પ્રકારના સ્થૂલ મૃષાવાદને ત્યાગ કરે તેનું નામ સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણ છે. આ પ્રકારનું બીજુ અણુવ્રત કહ્યું છે. (૩) સ્થૂલ અદત્તાદાનને ગ્રહણ ન કરવું તેનું નામ સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ છે. સ્કૂલ (મેટી) વસ્તુની ચોરી કરવાને કારણે તે સ્થૂલ અદત્તાદાન રૂપ માનવામાં આવેલ છે. તે અતિ દુe અધ્ય વસાય રૂપ હોય છે. તેને લેકે “ચેરી ” ને નામે ઓળખે છે. તે ચેરી કરવાને કારણે અપરાધી કરીને રાજદંડને પાત્ર થવું પડે છે. એવી ચોરી કરવાનો ત્યાગ કર તેનું નામ સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ છે. તેને ત્રીજુ અણુવ્રત કર્યું છે. (૪) પિતાની પત્ની સિવાય અન્ય કેઈ પણ સ્ત્રી સાથે મૈથુનનું સેવન કરવાને ત્યાગ કરે તેને બ્રહ્મચર્ય વ્રત કહે છે. આ વ્રત લેનારે સ્વદારામાં જ સતેષ માનીને પરસ્ત્રી સેવનને સર્વથા ત્યાગ કરવું પડે છે, આ પ્રકારનું ચોથું અણુવ્રત કહ્યું છે. (૫) ધન, ધાન્ય આદિના સંગ્રહ
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #520

५०४
स्थानानसूत्रे इच्छापरिमाणम् इन्द्रियार्थगोचरं श्रेयो भवतीति इन्द्रियार्थवक्तव्यतार्थ · पंच. वना' इत्यादीनि त्रयोदश अवान्तरसूत्राणि पाह
मूलम्-पंच वन्ना पाणत्ता, तं जहा-किण्हा १ नीला २, लोहिया ३ हालिद्दा ४ सुकिल्ला ५॥१॥ पंच रसा पण्णत्ता, तं जहा-तित्ता जाव महुरा ॥२॥ पंच कामगुणा पण्णत्ता, तं जहा-सदा १, रूवा २, गंधा ३, रसा ४ फासा ५॥३॥ पंचहिं ठाणेहिं जीवासनंति,तं जहा--सदेहिं जाव फासेहिं॥४॥एवं रज्जति ५, मुच्छति ६, गिझंति ७, अज्झोववजंति ॥८॥ पंचहि ठाणेहिं जीवा विणिघायमावज्जति, तं जहा--सदेहिं जाव फासेहिं ॥९॥ पंच ठाणा अपरिणाया जीवाणं अहियाए १०, असुहाए २, अखमाए ३. अणिस्सेयसाए ४ अणाणुगामियत्ताए ५ है, इच्छापरिमाण-धनधान्यादि विषयक अभिलाषाका परिमाणनियमन करना अर्थात् एकदेश परिग्रह का त्याग करना-यह पांचवां अणुक्त है, इस समस्त कथनका सारांश यही है कि मनवचन कायसे कृतकारित अनुमोदनासे द्रव्यक्षेत्र काल और भाव संबंधी हिंसादिक पांचों पापोंका जो त्याग है, वह महावत है यह महाव्रत सर्वविरति रूप होता है और हिंसादिक पांच पापोंका एकदेशसे त्याग करना यह अणुव्रतहै । महावत ५ और अणुवत५ होते हैं, इच्छापरिमाण इन्द्रियों के अर्थ विषय में होता है, और यह कल्याणके लिये होता है।लू० १॥ કરવા વિષે મર્યાદા નક્કી કરવી, અમુક પ્રમાણ કરતાં વધારે પરિગ્રહ ન રાખો એટલે કે પરિગ્રહને અંશતઃ ત્યાગ કરે તેનું નામ પરિગ્રહ વિરમણ અથવા ઈચ્છા પરિમાણ વ્રત છે. આ પાંચમું અણુવ્રત સમજવું. આ સમસ્ત કથનને સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે–મન, વચન અને કાયથી, કૃત, કારિત અને અનમદના રૂ૫ ત્રણ કરણથી, દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાળ અને ભાવસંબંધી હિંસાદિક પાંચ પાપને જે પરિત્યાગ છે તેને મહાવ્રત કહે છે. તે મહાવ્રત સર્વવિરતિ રૂપ હોય છે. હિંસાદિક પાંચ પાપને એક દેશની અપેક્ષાએ (અંશતઃ) ત્યાગ કરો તે અણુવ્રત છે. તે દેશવિરતિ રૂપ હોય છે. માત્ર પાંચ છે અને અણુવ્રતે પણ પાંચ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #521

सुघा टीका स्था०५ उ०१ सू०२ वर्णादिनिरूपणम्
५०५ भवंति, तं जहा--सद्दाजाव फासा ॥१०॥ पंच ठाणा सुपरिनाया जीवाणं हियाए सुहाए जाव आणुगामियत्ताए भवंति, तं जहा--सदा जाव फासा ॥११॥ पंच ठाणा अपरिणाया जीवाणं दुग्गइगमणाए भवंति, त जहा--सदा जाव फासा ॥१२॥ पंच ठाणा परिणाया जीवाणं सुग्गइगमणाए भवंति, तं जहा--सद्दा जाव फासा ॥१३॥ सू० २॥
छाया-पञ्च वर्णाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णाः१, नीलाः२, लोहिताः३, हारिद्राः ४, शुक्लाः ५॥ १ ॥ पञ्च रसाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-तिक्ता यावद् मधुराः ॥ २॥ पश्च कामागुणाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शब्दाः १, रूपाणि २, गन्धाः ३, रसाः ४, स्पर्शाः ५॥ ३ ॥ पञ्चसु स्थानेषु जीवाः सजन्ति, तद्यथा-शब्देपु यावत् स्पर्शषु ॥ ४ ॥ एवं रज्यन्ति ५, मूर्च्छन्ति ६, गृध्यन्ति ७, अध्युपपद्यन्ते ८ पञ्चसु स्थानेषु जीवा विनिघातमापद्यन्ते, तद्यया-शब्देषु यावत् स्पर्शषु ॥९॥ पञ्च स्थानानि अपरिज्ञातानि जीवानाम् अहिताय १, असुखाय २, अक्षमाय ३, अनिःश्रेयसाय ४ अनानुगामिकतायै भवन्ति. तद्यथा-शब्दा यावत् स्पर्शाः ॥१०॥ पञ्च स्यानानि सुपरिज्ञातानि जीवानां हिताय सुखाय यावत् आनुगामिकताये भवन्ति, तद्यथा-शब्दा यावत् स्पीः ॥ ११ ॥ पञ्च स्थानानि अपरिज्ञातानि जीवानां दुर्गतिगमनाय भवन्ति, तद्यथा-शब्दा यावत् स्पर्शाः ॥ १२ ॥ पञ्च स्थानानि परिज्ञातानि जीवानां सुगतिगमनाय भवन्ति, तद्यथा-शब्दा यावत् स्पाः १३ ॥ मू० २ ॥
टीका--'पंचवन्ना' इत्यादि
कृष्णादि शुक्लान्ताः पञ्चवर्णा भवन्ति, ॥ १॥ तिक्तकठुकषायाम्लमथुराः पश्चरसा भवन्ति । रसानां पञ्चसंख्यकत्वमिहान्येषां संयोगिकत्वेनाविवक्षणाद
अब सुत्रकार इन्द्रियाओं की वक्तव्यताके निमित्त १३ अवान्तर सूत्रोंको कहते हैं-'पंच वण्णा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र २ ॥
टीकार्थ-वर्ण ५ होते हैं जैसे-कृष्ण नील२ लोहित ३ हारिद्र४ और शुक्ल ५। रस ५ होते हैं, जैसे-तिक्त १ यावत् मधुर ५, कामगुण पांच
वे सूत्र२ छन्द्रियायनी पतव्यताने निमित्ते “ पचवन्ना" त्यात 13 भवान्तर सूत्रत ४थन ४रे छ. पंचवण्णा पण्णत्ता" त्या:___2012- पांय काय छ-(१) gor], (२) नीस, (3) सोडित (ala), (४) रिद्र (पास) मन (५) शुस. २४ ५५ पांय Ai -तित स्था०-६४
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #522

____ स्थानाङ्गसूत्रे बोध्यम् ॥ २॥ तथा-कामगुणा:-काम्यन्ते इति कामाः, ते च ते गुणाश्चेति । यद्वा-कामस्य-भदनाभिलाषस्य अभिलाषमात्रस्य वा उत्पादका गुणा: पुद्गलधर्माः कामगुणाः, ते च शब्दाद्यात्मकाः पञ्चसंख्यका बोध्याः ॥ ३ ॥ तथा-जीवाः होते हैं-जैसे-शब्द १ रूप २ गन्ध ३ रस ४ और स्पर्श ५ जीव पांच स्थानों में आसक्त होते हैं, जसे-शब्दमें यावत् स्पर्शमें इसी तरहसे जीव शब्दादिक पांच स्थानों में राग करते हैं, उनमें मोहित होते हैं, उनमें गृद्ध होते हैं, उनमें एकचित्त होते हैं, और इन्हीं पांच स्थानों में वे विनिघातको प्राप्त होते हैं, यहां तकके कथनका तात्पर्य ऐसा है-यद्यपि वों में एवं रसोंमें संयोगजन वर्गों की अपेक्षा और संयोगी रसोंकी अपेक्षा पांच संख्यासे भी अधिकता आती है परन्तु यहां उनकी विवक्षा नहीं हुई है, इसलिये उन्हें ५-५ कहा गया है " काम्यन्ते इति कामाः ते च ते गुणाश्व इति कामगुणाः" इति कर्मधारय समासके अनुसार जो गुण कामनाके विषयभूत बनते हैं वे कामगुण हैं, अथवामदनाभिलाषके या अभिलाष मात्रके जो उत्पादक होते हैं, ऐसे पुद्गल. धर्म कामगुण हैं, वे कामगुण शब्दादि स्वरूप होते हैं, और संख्यामें (તીખા) થી લઈને મધુર પર્વતના પાંચ રસ અહીં ગ્રહણ કરવા. કામગુણ ५iय डाय छ-(१) ५४, (२) ३५, (3) गन्ध, (४) २५. साने (५) २५. જી પાંચ સ્થાનમાં આસક્ત થાય છે–શબ્દથી લઈને સ્પર્શ પર્યન્તના પાંચ સ્થાને અહીં સમજી લેવા. જીવ શબ્દાદિક પાંચ સ્થાને પ્રત્યે રાગ કરે છે, તેમના પ્રત્યે માહિત થાય છે, તેમના પ્રત્યે વૃદ્ધ (લેલુપ) થાય છે, અને તે પાંચમાં જ જીવ એકચિત્ત થાય છે. આ પાંચ સ્થાનેની તરફ આકર્ષિત રહેલા જીવ અને વિનિઘાત (મૃત્યુ) પ્રાપ્ત કરે છે. આ સમસ્ત કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે કે વર્ષોમાં અને રસમાં સંગજન્ય વર્ણોની અપેક્ષાએ અને સંગી રસોની અપેક્ષાએ પાંચ કરતાં પણ અધિક પ્રકારે સંભવી શકે છે, પરંતુ અહીં પાંચ સ્થાનનું કથન ચાલતું હોવાથી પાંચ મુખ્ય વણે અને પાંચ મુખ્ય રસોનું જ કથન કર્યું છે.
" काम्यते इति कामाः ते च ते गुणाश्च इति कामगुणाः " मा भधारय સમાસ અનુસાર જે ગુણુ કામનાના વિષયભૂત બને છે, તેમને કામગુણુ કહે છે. અથવા મદનાભિલાષાના અગર અભિલાષા માત્રના જે ઉત્પાદક હોય છે, એવાં પગલપમ કામગુણ છે. તે શબ્દાદિ સ્વરૂપ હોય છે, અને તેમની સંખ્યા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #523

सुधाटी. स्था. ५ उ. १ सू.२ वर्णादिनिरूपणम्
५०७ शब्दादि स्पर्शान्तेषु पञ्चसु स्थानेषु गाद्याश्रयेषु सनन्ति आसक्ता भवन्तिसङ्गं कुर्वन्तीति । ' पंचहिं ठाणेहिं ' इत्यादिषु सर्वत्र सप्तम्यर्ये तृतीया बोध्या। यद्वा-'पंचहिं ' इत्यत्र तृतीया स्वार्थ एव बोध्या। 'ठाणेहिं ' इत्यादिषु तु सप्तम्यर्थे वोध्या । अत्र पक्षे-पश्चभिरिन्द्रियैर्जीवाः रागाद्याश्रयभूतेषु शब्दादिषु सङ्गं कुर्वन्तीत्यर्थों बोध्यः ॥ ४ ॥ एवम् अमुना प्रकारेणैव जीवाः शब्दादिषु पञ्चसु स्थानेषु रज्यन्ते सङ्गकारणं रागं कुर्वन्ति । ५। मूर्च्छन्ति-शब्दादिदोषदर्शनेऽशक्त्या तेषु मोहम् अचेतनत्वमिव यान्ति, संरक्षणानुबन्धवन्तो वा भवन्तीत्यर्थः ॥६॥ गृध्यन्ति-पासवस्तुष्वसन्तोषादप्राप्तेषु प्रभूताकाङ्क्षावन्तो भवन्ति ॥७॥ तथा-अध्युपपद्यन्ते तदेकचित्ता भवन्ति तदुपार्जनाय वाऽधिकं चेष्टमाना भवन्तीति पांच होते हैं । जीव शब्दादि स्पर्शान्तों में पांच स्थानों में आसक्त होते हैं, इस पक्षमें ऐसा अर्थ होता है कि पांच इन्द्रियोंसे जीव रागादिकोंके आश्रयभून शब्दादिकोंमें आसक्त होते हैं ४। इसी तरहसे जीव शब्दादिक पांच स्थानों में आसक्तिके कारणभूत रागको करते हैं ५। उन शब्दादिक रूप विषयोंमें अनेकविध दोषोंको देखते हुए भी जीव अपनी अशक्तिके वश उनमें मूच्छित होते हैं, अचेतनकी जैसी अवस्थाको प्राप्त करतेहैं अथवा-उनके संरक्षण करने के लिये आग्रहवाले होतेहैं ६ । "गृध्यन्ति" प्राप्त वस्तुओंमें असन्तोषसे और अप्राप्त वस्तुओंमें अधिकसे अधिक आकाङ्क्षासे बंधे रहते हैं ७ " अध्युपपद्यन्ते" उनमें एकचित्तवाले होते हैं अथवा उनके उपार्जनके लिये अधिकसे अधिक चेष्टामें लगे रहते हैं ८ जिस प्रकार मृगादिक शब्दादिक विषयोंमें आकृष्ट પાંચની છે. જી શબ્દથી લઈને સ્પર્શ પર્યન્તના પાંચ સ્થાનમાં આસક્ત થાય છે. આ પક્ષે અહીં એ અર્થ થાય છે કે પાંચ ઇન્દ્રિયે વડે જીવ રાગાદિકના કારણરૂપ શબ્દાદિ કેમાં આસક્ત થાય છે. (૪) આ રીતે જીવ શબ્દાદિક પાંચ સ્થાનમાં આસક્તિના કારણભૂત રાગથી યુક્ત બને છે. તે શબ્દાદિક રૂપ વિષયમાં અનેક દોષ જેવા છતાં પણ જીવ પોતાની અશક્તિને કારણે તેમાંથી છૂટવાને બદલે તેમાં વધારેને વધારે મૂછિત (આસક્ત) થતું રહે છે. અચેતન જેવી અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે. અથવા તેમનું રક્ષણ ४२वाने माट माअा । मन छे. (६) “गृध्यन्ति" तमे। प्रात परतुयोथी સંતેષ પામતાં નથી અને અપ્રાપ્ત વસ્તુઓની અધિકમાં અધિક લાલસાથી
पाये। २ छ. (७) " अध्युपपद्यन्ते" तो तेमा चित्त नी ? હોય છે, અથવા તેની પ્રાપ્તિને માટે અધિકમાં અધિક પ્રયત્નશીલ રહે છે. (૮) જેવી રીતે મૃગાદિ જ શબ્દાદિક વિષયોમાં લુબ્ધ થઈને પિતાના પ્રિય
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #524

५०८
स्थानाङ्गसूत्रे
| ८ | तथा - जीवाः पञ्चभिरिन्द्रियैः शब्दादिस्पर्शान्तेषु पञ्चसु रागाद्याश्रयेषु विनिघातं = मृगादीनामिव मरणं संसारं वा आपद्यन्ते= प्राप्नुवन्ति । उक्तं चरक्तः शब्दे हरिणः, स्पर्शे नागो रसे च वारिचरः । कृपणपतङ्गो रूपे, भुजगो गन्धे ननु विनष्टः ॥ १॥ पञ्च रक्ताः पश्च विनिष्टा यत्रागृहीत परमार्थाः ।
एकः पञ्चसु रक्तः, प्रयाति भस्मान्ततां मूढः ॥ २॥ किंच - " कुरङ्गमातङ्गपतङ्गभृङ्ग मीना हताः पञ्चभिरेव पञ्च ।
एकः प्रमादी स कथं न हन्यते यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च ॥ १ ॥ " इति ॥ ९ ॥ होकर अपने प्रिय जीवनसे रहित बन जाते हैं. उसी प्रकार रागादिक के आश्रयभूत शब्दादि स्पर्शान्त तकके पांच विषयोंमें पांच अपनी इन्द्रियों द्वारा खींचे जाकर अन्तमें उन्होंमें मृत्युको प्राप्त हो जाते हैं, या उनके वशवर्ती बनकर पुन: पुनः इसी संसारमें जन्म मरण आदि करते रहते हैं । कहा भी है-" रक्तः शब्दे हरिणः " इत्यादि ।
हरिण शब्द में जो कर्ण इन्द्रियका विषय है, अनुरागी बनकर अपने प्राणोंको नष्ट कर देता है, हाथी स्पर्शन इन्द्रियके विषयभूत स्पर्शमें अधिक अनुरागी बनकर अपने जीवनको नष्ट कर देता है, वारिचरमछली रस्में जो कि जिहा इन्द्रियका विषय है, अनुरागी हुआ अपने जीवनको समाप्त कर देती है, तथा रूपमें जो कि चक्षुइन्द्रियका विषय है, अनुरागी हुआ विचारा पतंग अपने जीवनको नष्ट कर देता है, भुजग-सर्पगन्ध में जो कि घ्राण इन्द्रियका विषय है, अधिक अनुरागी
"
પ્રાણૈાથી પશુ રહિત થઈ જાય છે, એ જ પ્રમાણે રાગાદિકના આશ્રયભૂત શબ્દથી લઈને સ્પર્શ પન્તના પાંચ વિષયામાં પેાતાની પાંચ ઇન્દ્રિયા દ્વારા આકર્ષિત થયેલા જીવા પણ અન્તે મૃત્યુ પામે છે. એટલું જ નહી' પણ તેમને અધીન બનેલા જીવે આ સંસારમાં વારવાર જન્મ-મરણુ રૂપ આવાગમન sul se 3. saj ug - 7: 15 eko: "Seult.
શબ્દ કે જે કણેન્દ્રિયના વિષય છે તેમાં અનુરાગી મનીને હરણ પેાતાના પ્રાણાને ગુમાવી દે છે. સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયભૂત સ્પર્શમાં અધિક અનુરાગયુક્ત બનીને હાથી પેાતાનાં પ્રણાને ગુમાવી બેસે છે, પ્રાણી, કે જે સ્વાદેન્દ્રિયના વિષય છે, તેમાં આસક્ત બનીને માછલી પેાતાનાં પ્રાણૈાને ગુમાવે છે. તથા ચક્ષુઇન્દ્રિયના વિષયરૂપ રૂપમાં આસક્ત થવાથી પતંગિયું પેાતાના જાન ગુમાવી બેસે છે. ઘ્રાણેન્દ્રિયના વિષયભૂત ગન્ધમાં અધિક નુ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #525

% 3A
सुधा टीका स्था० ५ ०१ सु०२ वर्णादिनिरूपणम्
५०९ तथा-शब्दादिस्पर्शान्तानि पञ्च स्थानानि अपरिज्ञातानि-अपरिज्ञया स्वरूपतोऽज्ञातानि अप्रत्याख्यानपरिक्षया वाऽप्रत्याख्यातानि अहिताय=अनुपकाराय असुखाय-दुःखाय अक्षमाय=असामर्थ्यांय अनिःश्रेयसाय अकल्याणाय अमो. क्षाय वा, अनानुगामिकतायै-आ-समन्ताद् अनुगच्छतिकालान्तरमुपकारित्वेन अनुयाति यत्तदानुगामिकम् , न आनुगामिकम्-अनानुगामिकं, तस्य भावस्तत्ता तस्यै, जन्मान्तरेऽसहगामित्वाय च भवति ॥ १० ॥ एतानि पञ्च स्थानानि सुपरिजातानि जीवानां हितसुखादिभ्यो भवन्ति ॥ ११ ॥ तथा-एतान्येव पञ्च हुआ अपने जीवनको नष्ट कर देता है, इस प्रकारसे एक इन्द्रियके विषयमें फंसे जीव जब अपना जीवन खो बैठते हैं, तो फिर जो प्राणी पांचों इन्द्रियोंके विषयों में आसक्त बना हुआ है, उसकी दुर्दशाके विषयमें क्या कहा जावे? तथा शब्दसे लेकर स्पर्श तकके ये पांच स्थान स्वरूपसे अज्ञात हुए अथवा-अप्रत्याख्यान प्रतिज्ञासे अप्रत्याख्यात हुए जीवोंके अहितके लिये अनुपकारके लिये असुख-दुःखके लिये अक्षमअसामर्थ्यके लिये अनिःश्रेयस-अकल्याणके लिये अथवा अमोक्षके लिये होते हैं, एवं अनानुगामिकताके लिये परभवमें साथ जानेके लिये नहीं होते हैं १० ये शब्दादि स्पर्शान्त तकके पांच स्थान जब सुपरिज्ञात होते हैं, तब ये जीवोंके हित आदि वातोंके लिये होते हैं ११। तथा રોગયુક્ત બનીને સર્પ પિતાનાં પ્રાણ ગુમાવે છે. આ રીતે એક જ ઈન્દ્રિયના વિષયમાં આસક્ત થયેલા જીવ જે પિતાનું જીવન ગુમાવી બેસે છે, તે પાંચે ઇન્દ્રિયના વિષયના ગુલામ બનેલા જે જીવે છે, તેમની દુર્દશાની તે વાત જ શી કરવી !
શબ્દથી લઈને સ્પર્શ પર્યન્તના આ પાંચ સ્થાનના સ્વરૂપથી અજ્ઞાત હોય એવા અથવા અપ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી અપ્રત્યાખ્યાત હોય એવાં જીવોને भाटे ते पाय स्थान मलित, अनु५७६२, असुभ (1), सक्षम (मसामर्थ) અનિશ્રેયસ (અકલ્યાણ ) અથવા અમોક્ષને માટે કારણરૂપ બને છે, અને અનુગામિતા-પરભવમાં સાથે જવાને માટે કારણભૂત બનતાં નથી (૧૦). આ શબ્દથી લઈને પશે પર્યન્તના પાંચ સ્થાન જ્યારે સુપરિજ્ઞાત થઈ જાય છે, ત્યારે તે તેના હિત, ઉપકાર આદિ કરવામાં કારણભૂત બને છે (૧૧),
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #526

५१०
% 3D
स्थानाङ्गसूत्रे स्थानानि अपरिज्ञातानि जीवानां दुर्गतिगमनाय नारकादिभवप्राप्तये भवन्ति, परिज्ञातानि तु एतानि सुगतिगमनाय=सिद्धयादिप्राप्तये भवन्तीति॥१२॥१३सू०२॥
दुर्गतिमुगती च कारणान्तरेणापि भवत इति प्रतिपादयितुमाह
मूलम्-पंचहिं ठाणेहिं जीवा दोग्गइं गच्छति, तं जहा-- पाणाइवाएणं जाव परिग्गहणं । पंचहिं ठाणेहिं जीवा सोग्गई गच्छंति, तंजहा -पाणाइवायवेरमणेणं जाव परिग्गहवेरमणेणांसू.३। __ छाया-पञ्चभिः स्थानर्जीवा दुर्गति गच्छन्ति, तद्यथा-प्राणातिपातेन यावत् परिग्रहेण । पञ्चभिः स्थानीवाः सुगति गच्छन्ति, तद्यथा-प्राणातिपातविरमणेन यावत् परिग्रह विरमणेन ॥ सू० ३॥ ___टीका-'पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि-व्याख्या सुगमा । मू० ३ ॥ येही पांच स्थान अपरिज्ञात होने पर जीवों को दुर्गतिगमनके लिये होते हैं, अर्थात् नारकादि भवोंकी प्राप्तिके लिये होते हैं, तथा जब ये परिज्ञात होते हैं, अर्थात् ज्ञपरिज्ञासे अनर्थका मूल जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञानसे शब्दादिक कामभोगों का त्याग कर देते हैं । तब ये सुगतिकी प्राप्तिके लिये-सिद्धि आदिकी प्राप्तिके लिये होते हैं १२-१३।०२।।
दुर्गति और सुगति ये दूसरे कारणसे भी होती हैं, इस बातको प्रतिपादन करने के लिये अब मूत्रकार कहते हैं
'पंचहि ठाणेहि जीवा' इत्यादि सूत्र ३॥
टीकार्थ-पांच कारणोंसे जीव दुर्गतिमें जाते हैं, जै प्ले-माणातिपातसे यावत् परिग्रहसे तथा पांच कारणोंसे जीव सुगतिको प्राप्त करते हैं, जैसेप्राणातिपात विरमणसे यावत् परिग्रह विरमणसे ।। सू० ३ ॥ એ જ પાંચ સ્થાને અપરિજ્ઞાત જ રહે છે અને દુર્ગતિમાં જવાના કારણભૂત બને છે. એટલે કે નારકાદિ ભવેની પ્રાપ્તિ કરાવે છે, તથા જ્યારે તે પાંચે સ્થાન સુપરિજ્ઞાત થઈ જાય છે, અર્થાત્ જ્ઞપરિજ્ઞાથી તેને અનર્થના કારણરૂપ જાણું પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી શબ્દાદિક કામગેનો ત્યાગ કરી દે છે. ત્યારે જીવને સુગતિની સિદ્ધિ આદિની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. (૧૨-૧૩) સૂ રા
બીજા કારણોને લીધે પણ જીવ દુર્ગતિ અને સુગતિની પ્રાપ્તિ કરે છે. એ જ વાતનું હવે સૂત્રકાર નીચેના સૂત્ર દ્વારા પ્રતિપાદન કરે છે.
" पचहि ठाणेहि जीवा " त्या:
ટીકાર્ય-પ્રાણાતિપાતથી લઈને પરિગ્રડ પર્યન્તના પાંચ કારણોને લીધે જીવ દતિમાં જાય છે. પ્રાણાતિપાત વિરમણથી લઈને પરિગ્રહ વિરમણ પર્યન્તના પાંચ કારણેને લીધે જીવ સુગતિ પ્રાપ્ત કરે છે. જે સૂ. ૩ |
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #527

सुघाटीका स्था०५ उ०१ सू०२ वर्णादिनिरूपणम्
संवरतपसोर्मोक्षसाधनत्वं प्रसिद्धम् । तत्रानन्तरमासनिरोधलक्षणः संवर उक्तः । अधुना प्रतिमारूपान् तपोभेदानाह--
मूलम्--पंच पडिमाओ पण्णत्ताओ तं जहा--भद्दा १ सुभद्दा २ महाभद्दा ३ सवओ भद्दा ४ भइत्तरपडिमा ५ ॥ सू० ४॥
छाया-पञ्चप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भद्रा १ सुभद्रा २ महाभद्रा ३ सर्वतोभदा ४ भद्रोत्तरप्रतिमा ५ ॥ मू० ४ ॥
टीका-पंच पडिमाओ' इत्यादिभद्रादयः पञ्चप्रतिमा विज्ञेयाः । आसां व्याख्या ग्रन्थान्तरादवसेया॥सू०४॥
इत्थं कर्मनिर्जरणहेतु तपोविशेषमभिधाय सम्पति कर्मानुपादानहेतुभूतस्य संयमस्य विषयभूतान् एकेन्द्रियजीवानाह--
मूलम्--पंच थावरकाया पण्णत्ता, तं जहा-इंदे थावरकाए १ बंभे थावरकाए २ सिप्पे थावरकाए ३, संमती थावरकाए ४ पाजावच्चे थावरकाए ५। पंच थावरकायाहिवई पण्णत्ता, तं जहा-इंदे थावरकायाहिवई १ जाव पाजावच्चे थावरकायाहिवई ५॥ सू० ५॥ ____ संवर और तप ये मोक्षके साधन हैं, यह बात प्रसिद्ध है, इनमें आस्रवका निरोध होना यह संवर है, यह बात तो कही जा चुकी है, अतः अब सूत्रकार प्रतिमारूप तपोंके भेदोंका कथन करतेहैं_ 'पंच पडिमाओ पण्णत्ताओ' इत्यादि सूत्र ४ !! टीकार्थ-प्रतिमाएँ पांच कही गईहैं-जैसे-भद्रा सुभद्रार महाभद्रा ३ और सर्वतोभद्रा ४ और भद्रोत्तर प्रतिमा ५ इन प्रतिमाओंकी व्याख्या अन्य ग्रन्थोंसे जान लेनी चाहिये ॥ सू० ४ ॥
સંવર અને તપને મોક્ષના સાધનરૂપ કહ્યાં છે. આસવને નિરોધ કરે તેનું નામ સંવર છે, એ વાતનું તે આગળ પ્રતિપાદન થઈ ગયું છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તપના ભેદ રૂપ પ્રતિમાનું કથન કરે છે.
"पच पडिमाओ पण्णत्ताओ" त्याहिटी -प्रतिमा। नाय प्रमाणे पाय 3डी छ-(१) मी, (२) सुभद्रा, (3) मी मद्रा, (४) सपो मद्री भने (५) सद्रोत२ प्रतिमा. 20 प्रतिभागानु સ્વરૂપ અન્ય શાસ્ત્રગ્રંથોમાંથી જાણી લેવું. એ સૂ. ૪
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #528

५१२
स्थानाङ्गसूत्रे
IND
-
-
-
-
छाया-पश्च स्थावरकाया: प्रज्ञताः, तघथा-इन्दः स्थावरकायः १, ब्रह्मा स्थावरकायः २, शिल्पः स्थावरकायः ३, सम्मतिः स्थावरकायः ४ माजापत्यः स्थावरकायः ५। प्रश्च स्थावरकायाधिपतयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-इन्द्रः स्थावरकाया. धिपतिः १ यावत् प्राजापत्यः स्थावस्कायाधिपतिः ५॥ मू० ५॥
टीका--'पंच थावरकाया' इत्यादि
स्थावरकायाः-स्थावरनामकर्मोदयात् स्थावराः-पृथिव्यादयः, तेषां काया राशयः यद्वा-स्थावरः स्थावरनामकर्मोदयजनितः काया शरीरं येषां ते तथा ।
इस प्रकारसे कर्म निर्जरणका हेतु तपो विशेषको कहकर अब सूत्रकार कर्मों के क्षयका हेतुभूत जो संयम है, उस संयमके विषय भूत जो एकेन्द्रिय जीव हैं उन्हें कहते हैं
'पंच थावर काया पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र ५ ॥ सूत्रार्थ-पांच स्थावरकाय कहे गये हैं, जैसे-इन्द्र स्थावरकाय१ ब्रह्मा स्थावर काय २ शिल्प स्थावर काय ३ सम्मति स्थावरकाय ४ और प्राजापत्य स्थावरकाय ५। पांच स्थावरकायाधिपति कहे गये हैं-जैसे-इन्द्र स्थावर कायाधिपति १ यावत् प्राजापत्य स्थावरकायाधिपति ५।। टीकार्थ-स्थावर नामकर्मके उदयसे स्थावर जीव होतेहैं, ये जीव पृथिवी आदिरूप होते हैं, इनकी जो राशि है, वह स्थावरकाय है, अथवा स्थावर नामकर्मके उदयसे जनित है, काय-शरीर जिन्होंका वे स्थावर
આ પ્રકારે કર્મનિજ રણના હેતુરૂપ વિશેષનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર કર્મોના અનુત્પાદના હેતુભૂત જે સંયમ છે, તે સંયમને વિષયભૂત જે એકેન્દ્રિય જીવે છે તેમનું કથન કરે છે.
सूत्रा-" पंच थावरकाया पण्णत्ता" त्याहસૂત્રાર્થ-સ્થાવરકાયનાનીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) ઈન્દ્ર સ્થાવરકાય (२) मा स्या१२४१य, (3) शि६५ स्या१२४१य, (४) सम्मति स्या१२४१य, અને (૫) પ્રાજાપત્ય સ્થાવરકાય પાંચ સ્થાવર કાયાધિપતિ કહ્યા છે–(૧) ઈન્દ્ર સ્થાવર કાયાધિપતિ થી લઈને પ્રાજાપત્ય સ્થાવરકાયાધિપતિ પર્યન્તના પાંચ સ્થાવર કાયાધિપતિ સમજવા.
ટીકા થાવર નામકર્મના ઉદયથી સ્થાવર જીવોની ઉત્પત્તિ થાય છે. તે જીવે પૃથ્વી આદિ રૂપ હોય છે. તેમની જે રાશિ છે તેને સ્થાવરકાય કહે છે. અથવા સ્થાવર નામકર્મના ઉદયથી જનિત જેમની કાયા (શરીર) છે, તે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #529

सुधाटीका स्था०५उ०१सू०५ संयमस्य विषयभूत एकेन्द्रियजीवनिरूपणम् ५१३ ते च पञ्चसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-इन्द्रः स्थावरकाय इत्यादि । तत्र-इन्द्रः स्थावरकायापृथिवीकायः । अयम् इन्द्रसम्बन्धित्वादिन्द्र इत्युच्यते ॥१॥ तथाब्रह्मा स्थावरकाय: अकायः । ब्रह्मदेवसंवन्धित्वादयं ब्रह्मेत्युच्यते ॥२॥ शिल्पा स्थावरकायः तैजसकायः । शिल्पदेवसम्बन्धित्वादयं शिल्प इत्युच्यते ॥ ३ ॥ सम्मतिः स्थावरकाया-वायुकायः । अयं सम्मतिदेवसम्बन्धित्वात् सम्मतिरित्युच्यते ॥ ४ ॥ तथा-प्राजापत्यः स्थावरकाया=बनस्पतिकायः । प्रजापतिदेवसंबन्धित्वादयं प्राजापत्य इत्युच्यते ॥ ५ ॥ इति । एषां पश्चानां स्थावरकायानामिन्द्रादयः पश्च अधिपतयः स्वामिनः क्रमेण विज्ञेयाः । अमुमेवार्थ सूचयितुमाह'पंच थावरकायाहिवई पण्णत्ता' इत्यादि । अत्रेदं वोध्यम्--यथा दिशामिन्द्रान्या. काय हैं, ये स्थावरकाय पांच कहे गये हैं, इनमें इन्द्र स्थावरकाय पृथि. वीकाय है इसका इन्द्र अधिपति होनेसे इन्द्र ऐसा कहा गया है । ब्रह्मा स्थावरकाय अप्काय है २। इसका ब्रह्माअधिपति होनेसे ब्रह्मा ऐसा कहा गया है । शिल्प स्थावरकाय तेजस्काय है ३। इसका शिल्पदेव अधिपति होनेसे शिल्प ऐसा कहा गया है, सम्मति स्थावरकाय वायुकाय है, इसका सम्मतिदेव अधिपति होनेसे सम्मति ऐसा कहा गया है। और प्राजापत्य स्थावर काय वनस्पतिकाय है, इसका प्रजापति. देव अधिपति होनेसे प्राजापत्य ऐसा कहा गया है ५। इन पांच स्थावरकायोंके इन्द्रादिक पांच अधिपति स्वामी क्रमसे हैं। यही बात-"पंच थावरकायाहिबई पण्णत्ता" इस सूत्रसे प्रकट की गई है यहां ऐसा समझना चाहिये-जिस प्रकार से स्वामी इन्द्र आदि नक्षत्रों के अधिपति अश्वि यम आदि हैं, दक्षिणोत्तर लोका? के अधिपति शक्र और
वाने स्था१२४१य ४३ छ. तना उपयुत पांय प्रा२ 2 -- (१) 5-5 સ્થાવરકાય પૃવિકાયને કહ્યાં છે, કારણ કે તેને અધિપતિ ઈન્દ્ર છે. (૨) અપૂકાયને બ્રહ્મા સ્થાવરકાય કહે છે, કારણ કે તેને અધિપતિ બ્રહ્યા છે. (૩) તેજસ્કાયને શિલ્પ સ્થાવરકાય કહેલ છે, કારણ કે તેને અધિપતિ શિલ્પદેવ છે. (૪) વાયુકાયને સમ્મતિ સ્થાવરકાય કહેલ છે, કારણ કે તેને અધિપતિ સમતિદેવ છે. (૫) વનસ્પતિકાયને પ્રાજાપત્ય સ્થાવરકાય કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેને અધિપતિ પ્રજાપતિ દેવ છે.
ઉપર્યુક્ત પાંચ સ્થાવરકાના અધિપતિ ઈન્દ્ર આદિ દેવ છે. એ જ पात सूत्रधारे “पच थावरकायाहिवई पण्णत्ता" त्या सूत्री वा अट કરી છે. અહીં એમ સમજવું જોઈએ કે જેમ નક્ષત્રના અધિપતિ અશ્વિ स्था०-६५
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #530

स्थानाङ्गसूत्रे दयो, नक्षत्राणामश्वियमादयो, दक्षिणोत्तरलोकार्धयोः शक्रेशानौ, तथैव इन्द्रब्रह्मादयः पृथिव्यादीनां स्थावरकायानामधिपतयो भवन्ति, अत एवं इन्द्राद्रयः पश्च स्थावरकायाधिपतित्वेनोक्ता इति ॥ सू० ५ ॥
एते च अवधिमन्तो भवन्ति, परमेषां कदाचिदवधिदर्शनक्षोभोऽपि भवतीत्याह
मूलम्-पंचहिं ठाणेहिं ओहिंदसणे समुप्पजिउकामेवि तप्पढमयाए खंभाए जा, तं जहा--अप्पभूयंवा पुढविं पासित्ता तप्पढमयाए खंभाएज्जा १, कुंथुरासिं वा पुढविं पासित्ता तप्पढमयाए खंभाएज्जा २, महइमहालयं वा महोरगसरीरं पासित्ता तप्पढमयाए खंभाएज्जा ३, देवं वा महिड्डियं जाव महासोक्खं तप्पढमयाए खंभाएज्जा ४, पुरेसु वा पोराणाई महइमहाल. याई महानिहाणाई पहीणसामियाइं पहीणसेउयाई पहीणगुत्तागाराई उच्छिन्नसामियाइं उच्छिन्नसेउयाई उच्छिन्नगुत्तागाराई जाइं इमाई गामागरनगरखेडकब्बडदोणमुहपट्टणासमसंवाहसन्निवेसेसु सिंघाडगतिगचउक्कचच्चरच उम्मुह महापहपहेसुणगरणिद्धमणेसु सुसाणसुन्नागारगिरिकंदरसंतिसेलोवट्ठावणभवणगिहेसु संनिक्खित्ताई चिट्ठति ताई वा पासित्ता तप्पढमयाए खंभाएज्जा ५। इच्चेएहिं पंचहिं ठाणेहिं ओहिंदंसणे समुप्पज्जिउकामेवि तप्पढमयाए खंभाएजा ॥ सू० ६॥ ईशान हैं, उसी प्रकारसे इन्द्र ब्रह्मा आदि पृथिवी आदि स्थावरकायोंके हैं। इसीलिये इन्द्रादिक पांच स्थावरकायोंके अधिपतिरूपसे कहे गये हैंसू०५॥ યમ આદિ હોય છે, લેકના દક્ષિણ અને ઉત્તરાર્થના અધિપતિ શુક્ર અને ઈશાન નામના ઇન્દ્રો હોય છે, એ જ પ્રમાણે પૃથ્વી આદિ સ્થાવરકાના અધિપતિ બ્રહ્મા આદિ પાંચ છે તેથી ઈન્દ્રાદિક પાંચ દેવને સ્થાવરકાના અધિપતિ રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. સૂ. પ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #531

सुधा टीका स्था० ५ उ०१० ६ अवधिदर्शनक्षोभकारणनिरूपणम् ५१५ ___ छाया-पञ्चभिः स्थानः अवधिदर्शनं समुत्पत्तुकाममपि तत्प्रथमतायां स्कम्भीयात् तद्यथा-अल्पभूतां वा पृथिवीं दृष्ट्वा तत्प्रथमतायां स्कन्नीयात् १, कुन्धुराशिं वा पृथिवीं दृष्ट्वा तत्प्रथमतायां स्कभ्नीयात् २. महातिमहत् वा महोरगशरीरं दृष्ट्वा तत्प्रथमतायां स्कभ्नीयात् ३, देवं वा महर्दिकं यावत् महासौख्यं दृष्ट्वा तत्प्रथमतायां स्कभ्नीयात् ४, पुरेषु वा पुराणानि महातिमहान्ति महानि. धानानि महीणस्वामिकानि महीण सेक्क्तकानि महीणगोत्रागाराणि उच्छिन्नस्वामिकानि उच्छि नसेक्त्तकानि उच्छिन्नगोत्रागाराणि यानि इमानि ग्रामाकरनगर
खेटकटद्रोणमुखपहनाश्रमसंवाहसनिवेशेषु श्रृङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वरचतुमुंखमहापथपथेषु नगरनिर्द्धमनेषु श्मशानशून्यागारगिरिकन्दरशान्तिशैलोपस्थापनभवनगृहेषु सन्निक्षिप्तानि तिष्ठन्ति तानि वा दृष्ट्वा तत्प्रथमतायां स्कभ्नीयात् १। इत्येतेः पञ्चभिः-स्थानैः अबधिदर्शनं समुत्पत्तुकाम तत्पथमतायां स्कम्नी. यात् ॥ सू० ६॥
टीका--' पंचहि ठाणेहिं इत्यादि___ पञ्चभिः स्थानैः अवधिदर्शनम् अवधिरेव दर्शनं-रूपिसामान्यग्रहणम् अवघिदर्शनम् तत् समुत्पत्तुकाममपि भवितुकाममपि तत्प्रथमतायाम् अवधिदर्शनोत्पादप्रथमसमये स्कम्नीयात्-क्षुभ्येत्-चले दित्यर्थः । यद्वा-अवधिदर्शगे समुत्पतुकामे सति तत्पथमतायाम् अवधिदर्शनोत्पादप्रथमसमये अवधिमान् स्कन्नी
ये अवधिवाले होतेहैं, परन्तु इनके कदाचित् अवधिदर्शनका क्षोभ भी होता है-यही बात सूत्रकार कहते हैं
टीकार्थ-'पंचहिं ठाणेहिं ओहिदंसणे' इत्यादि सूत्र ६ ।।
उत्पन्न होनेकी इच्छावाला हुआ भी अवधिदर्शन अपने उत्पन्न होनेके प्रथम समयमें चलायमान हो सकता है, इसमें ये पांच कारण हैं-अवधिज्ञानसे पहिले रूपी पदार्थको सामान्य रूपसे ग्रहण करनेवाला जो उसका दर्शन है वह अवधिदर्शन है, यह अवधिदर्शन उत्पन्न होनेके
તેઓ અવધિવાળા હોય છે, પણ ક્યારેક તેમના અવધિદર્શનને ક્ષે પણ થતું હોય છે. એ જ વાત હવે સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે.
Atथ-"पंच हि ठाणेहि ओहिदंस " त्या
ઉત્પન્ન થવાની ઈચ્છાવાળું હોવા છતાં પણ પોતાની ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં નીચેના પાંચ કારણોને લીધે અવધિદર્શન ચલાયમાન થઈ શકે છે. અવધિજ્ઞાન થયા પહેલાં રૂપી પદાર્થોને સામાન્ય રૂપે ગ્રહણ કરનારું છે તેનું દર્શન છે તેને અવધિદર્શન કહે છે. તે અવધિદર્શન ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોવાથી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #532

५१६
स्थानाङ्गसूत्रे यात्=क्षुभ्येत् । अवधिमानिति गम्यत्वेनाक्षिप्तम् । क्षोभमकारमेवाह-'तं जहा' इत्यादिना । तद्यथा-अल्पभूताम्-अल्पानि=स्तोकानि भूतानि-प्राणिनो यस्यां सा ताम्- अल्पसंख्यकमाणिसहितां भूमिं दृष्ट्वा अवधिज्ञानवतोऽवधिदर्शनं तत्प्रथमतायाम् अवधिदर्शनप्रथमोत्पादसमये स्कभ्नीयात्-क्षुभ्येत् । अयं भाव:बहुसंख्यकसत्त्वसमाकुला भूरियमिति संभावना समन्वितोऽकस्मादल्पसत्त्व सहितो भूमिम् अवधिदर्शनोत्पादप्रथमसमये दृष्टा “आः किमेतदेवम् " इत्येवं संक्षुब्धावधिदर्शनो भवति, अक्षीणमोहनीयत्वादिति १। वा=अथवा कुन्थु. योग्य होनेसे उत्पन्न हुआ भी जो वह अपनी आपत्तिके प्रथम समयमें क्षुभित हो जाता है, अथवा अवधिदर्शन उत्पत्तिके योग्य होनेसे उत्पन्न होता भी जो उसकी उत्पत्तिके प्रथम समयमें अवधिज्ञानवाला जीव क्षुभित हो जाताहै, तो उसके क्षुभित होनेके कारण येहैं-जब अवधिज्ञानी अल्पसंख्यक प्राणियोंसे सहित भूमिको देखताहै, तब उसका अवधिदर्शन उसके देखनेसे अपनी उत्पत्तिके प्रथम समयमें क्षुभित हो जाता है-चलायमान हो जाताहै। इसका भाव ऐसा है, यह भूमि अनेक संख्यावाले प्राणियोंसे समाकुल-व्याप्त है, ऐसी संभावनासे समन्वित अवधिज्ञानी अकस्मात अल्पसत्त्व सहित भूमिको अवधिदर्शनके उत्पादके प्रथम समयमें जब देखता है, तो देखकर "ओह क्या यह ऐसा है " इस प्रकारसे वह अवधिदर्शनवाला संक्षुब्ध हो जाता है, ઉત્પન્ન થાય છે પણ ખરૂ, પરન્ત જે તે પિતાની ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં ક્ષભિત થઈ જાય છે અથવા જે જીવ અવધિદર્શનની પ્રાપ્તિને પાત્ર હોય છે તેને અવધિદર્શન ઉત્પન્ન થઈ પણ જાય છે, પરંતુ ક્યારેક તેની ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં અવધિજ્ઞાનવાળે જીવ ભુભિત થઈ જાય છે, તે મુભિત થવાના કારણે નીચે પ્રમાણે હોય છે–(અહીં અવધિજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાનીમાં ધમ અને ધર્મીની અપેક્ષાએ અભેદ માનવામાં આવ્યો છે.)
(१) न्यारे भवधिज्ञानी २०६५सय प्राणीमावाणी भूमिन छ, ત્યારે તેમને જેવાથી તેનું અવધિજ્ઞાન ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે કુંભિત થઈ જાય છે ચલાયમાન થઈ જાય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે
આ ભૂમિ અનેક સંખ્યાવાળા પ્રાણીઓથી વ્યાપ્ત છે એવી સંભાવનામાં માનનારે તે અવધિજ્ઞાની અકસ્માત્ અલ્પ સંખ્યક પ્રાણીઓ વાળી ભૂમિને અવધિદર્શનની ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે જ્યારે દેખે છે, ત્યારે તેને એવું આશ્ચર્ય થાય છે કે શું આ ભૂમિ આટલા જ પ્રાણીઓવાળી છે ! ” આ પ્રકારે તે અવધિજ્ઞાની સંક્ષુબ્ધ થઈ જાય છે, કારણ કે તે અક્ષણ મોહવાળે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #533

सुधा टीका स्था०५३०१ सू०६ अवधिद नक्षोभकारणनिरूपणम् ५१७ राशिभूताम्-कुन्थुराशिमयों कुन्थुभिर्व्याप्तां पृथिवीं दृष्ट्वाऽत्यन्तविस्मयदयाभ्यां स्कन्नीयात् ॥२॥ वा अथवा-महातिमहालयम्-महतोऽप्यतिमहत महोरगशरीरं महासर्पकायं बाह्यद्वीपवर्ति योजनसहस्रप्रमाणं दृष्ट्वा विस्मयभयाभ्यां स्कभ्नी. यातू ।। ३ ॥ वा अथवा महर्द्धिकं यावच्छब्दग्राह्य-महाद्युतिकं महानुभागं महाबलं तथा महासौख्यं देवं दृष्ट्वा विस्मयात् स्कभ्नीयात् ॥ ४ ॥ वा=अथवा पुरेषु नगरेषु पुराणानि प्राचीनानि महातिमहालयानि=विशालातिविशालानि महानि. धानानि-महामूल्यरत्नादीनां निधानस्थानानि भवन्ति, कीदृशानि तानि भवन्ति ? क्योंकि वह अक्षीण मोहवाला होता है १। अथवा कुन्थुराशिभूत कुन्थु. राशिसे व्याप्त पृथिबीको देखकर वह अत्यन्त विस्मय एवं दया इनसे संक्षुब्ध अवधिदर्शन वाला हो जाता है २। अथवा-जब वह अपने अवधिदर्शनसे महासर्पकायको बाह्यद्वीपति योजन सहस्र प्रमाणवाले बहु तही अधिक विशालकायवाले सर्पकायको देखता है, तो देखकर विस्मय
और भय इन दोनोंसे संक्षुब्ध अवधिदर्शकवाला हो जाताहै ३। अथवाजब वह अपने अवधिदर्शनसे महर्द्धिक यावत्-महाद्युतिक महाप्रभावयुक्त महाबल संपन्न तथा महासौख्ययुक्त किसी देवको देखता है, तो देखकरके वह अवधिज्ञानी जीव विस्मयसे संक्षुब्ध अबधिदर्शनवाल। अवधिदर्शनकी उत्पत्तिके प्रथम समयमें बन जाता है, अथवा नगरोंमें इस प्रकारके महातिमहान् प्राचीनतम गढे हुए या रखे हुए निधानोंको देखता है, तो देखकर वह अवधिदर्शन अपने प्रथम समयमें संक्षुब्ध हो जाता है ५ । निधानके इन विशेषणोंका अर्थ इस प्रकारसे है जैसेહોય છે (૨) અથવા કુન્થ રાશિ રૂપ અથવા કુન્થ રાશિ વડે વ્યાપ્ત પૃથ્વીને જઈને અત્યંત વિસ્મય અને દયાથી તે સંક્ષુબ્ધ અવધિદર્શનવાળે થઈ જાય છે. (૩) અથવા જ્યારે તે બાહ્ય દ્વીપમાં જન સહસ્ત્ર પ્રમાણવાળા મહાસર્પકાયને જોવે છે, ત્યારે તેને જોઈને વિસ્મય અને ભય, આ બન્ને કારણે સંધુખ્ય અવધિદર્શનવાળે થઈ જાય છે. (૪) અથવા જ્યારે તે અવધિદર્શનથી મહદ્ધિ, મહાવ્રુતિક, મહા પ્રભાવયુક્ત, મહા બલયુક્ત, મહા સુખસંપન્ન એવાં દેવને દેખે છે, ત્યારે તે અવધિદર્શનવાળો જીવ અવધિદર્શનની ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં વિસ્મયને લીધે સંક્ષુબ્ધ અવધિદર્શનવાળો બની જાય છે. (૫) અથવા નગરાદિમાં મહાતિમાનું પ્રાચીનતમ જમીનમાં દાટી રાખેલા કે ભૂગર્ભમાં ખનીજ રૂપે રહેલા ભંડારોને જ્યારે તે અવધિદર્શનના પ્રથમ સમયે જોવે છે, ત્યારે વિસ્મયને કારણે તેનું અવધિદર્શન સંક્ષુબ્ધ થઈ જાય છે.
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #534

-
_ स्थानागसूत्रे इत्याह-ग्रहोणस्वामिकानि-प्रहीणाः परिक्षीणाः नष्टप्रायाः स्वामिनो येषां तानि तथोक्तानि, तथा महीण सेक्त्तृ कानि-पहीणाः सेक्तारः से चकास्तेष्वेव उपर्यु. परिधनप्रक्षेपकाः पुत्रादयो येषां तानि तथोक्तानि । अथवा-' पहीणसेतुकानि' इतिच्छाया । प्रहीणाः सेतवः तदभिज्ञानभूताः पालयस्तन्मार्गा वा अतिपुराणत्वेन प्रतिजागरकाभावेन च येषां तानि तथोक्तानि, तथा-पहीणगोत्रागाराणिप्रहाणानि गोत्रागाराणिनिधायकानां कुलानि गृहाणि च येषां तानि तथोक्तानि । उक्तमेवार्थ विशदयति-' उच्छिन्नसामियाई' इत्यादि, उच्छिन्नस्वामिकानिउच्छिन्नाः-उन्मूलिताः स्वामिनो येषां तानि तथोक्तानि । अन्यत् पूर्ववद् वोध्यम् । एवं विधानि पुरवर्तीनि पुराणानि निधानांनि- दृष्ट्वा, वा-अथवा-ग्रामाकरनगरखेटकर्बटद्रोणमुखपट्टनाश्रमसंवाहसन्निवेशेषु-तत्र-ग्रामः-यतः करादिह्यते, जो निधान पुराने हों, बहुत पहिलेके हों, प्राचीन हों, महाति-महालय हों-बहुतही अधिक विशाल हों जिनकी द्रव्य राशिका कोई प्रमाण न हो, और जिनके स्वामी नष्ट प्राय हो चुके हों, तथा जो प्रहीणसेक्तक हों, जिनकी वृद्धि करनेवाले उनके स्वामियोंके भी कोई पुत्र पौत्रादि न रहे हों-सबके सब (मर) हो चुके हों अथवा जो प्रहीणसेतुक हों-उन निधानोंके जाननेवाले तक भी कोई न बचे हों तथा जो प्रहीण गोत्रागार. वाले हों-जिनके अधिकारियों के गोत्रके घर तक भी नष्ट हो गये हों ऐसे उच्छिन्न (नष्ट) स्वामी आदि विशेषणोंवाले महामूल्यवाले रत्नादिकोंके विधानोंको-खजानोंको देखकर अथवा-ग्राममें-करादि टेक्स आदि
- અહીં જે નિધાન (ધન ભંડાર) પદ વપરાયું છે, તેના વિશેષણને અર્થ આ પ્રમાણે છે–તે નિધાને પ્રાચીનકાળથી જમીનમાં રહેલા હોવાથી તેમને પુરાણા કહ્યા છે. તે નિધાનો ઘણાં જ વિશાળ હોવાથી તેમને મહાતિ. મહાન કહ્યા છે. તે ભંડારમાં અપાર દ્રવ્યરાશિ રહેલી છે તે ભંડારોના માલિકે નષ્ટ થઈ ચુક્યા છે, એટલું જ નહીં પણ તે ધનભંડારોની વૃદ્ધિ કરનારા પુરુષના પુત્ર, પૌત્ર આદિ કઈ બચ્યું નથી તેના એકે એક વારસ કાલધર્મ પામી ચુક્યા છે. આ કારણે તેમને “પ્રવીણ સેકતૃક” કહ્યા છે. અથવા તે નિધાન “પ્રહણ સેતુક” છે–એટલે કે તે નિધાનના અસ્તિત્વને જાણનાર પણ કઈ વિદ્યમાન નથી, તથા જે પ્રહણ ગત્રાગારવાળા છે, એટલે તે ભંડારોના સ્વામીના ગોત્ર (કુળ) ની કઈ પણ વ્યક્તિના ઘર પણ મેજૂદ નથી, એવાં ઉચ્છિન્ન સ્વામી આદિ વિશેષણેથી યુક્ત મહામૂલ્યવાન રત્નાદિ કેથી યુક્ત ખજાનાઓને ગ્રામ, નગર આદિના ભૂગર્ભમાં રહેલા જોઈને તેનું અવધિદર્શન ક્ષુબ્ધ થઈ જાય છે.
श्री स्थानांगसूत्र :03

Page #535

सुधा टीका स्था० ५ उ०१ सू०६ अवधिदर्शनक्षोभकारणनिरूपणम् ५१९ आकार: रत्नादीनामुत्पत्तिस्थानम् , नकरम् नास्तिकरो यस्मिस्तत् , यद्वा नगरंप्रसिद्धम् , खेटम् धूलिपाकारपरिवेष्टितम् कर्बटम् कृत्सितं नगरम् , मडम्बम् - सर्वतोऽर्धत्तीययोजनं यावद् वसतिरहितम् , द्रोणमुखम् जलस्थलोभयपथयुक्तम्, पट्टनम् जलस्थलपथयोरन्यतरेण निर्गममवेशौ यत्र तत् आश्रम: तापसजननिवासस्थानम् , संवाहः परचक्रभयेन रक्षार्थ यत्र पर्वतनितम्बादिदर्गे धान्यादीनि जना: संवहन्ति सः, संनिवेशः-यत्र प्रभूतानां भाण्डानां सन्निवेशः सः, एषामितरेतरयोग द्वन्द्वः, तेषु तथोक्तेषु, तथा-शृङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वरचतुर्मुखमहापथपथेषु-तत्र-शृङ्गाटकम्-त्रिकोणमार्गः, त्रिकम्-त्रिपथम्-यत्र त्रयो मार्गा मिलन्ति तत्स्थानम् , चतुष्कम् चतुष्पथम्-यत्र चत्वारोमार्गा मिलन्ति तत्स्थानम् , चत्व. जिनमेंसे वसूल किया जाता है, ऐसे स्थानमें आकरमें-रत्नादिककी उत्पत्तिके स्थानभूत खानों में नगरमें खेटमें-धुलिप्राकारसे परिवेष्टित स्थानमें, कर्बटमें-कुत्सित नगरमें मडम्बमें चारों ओर अढाई २ योजनतक वसती रहित स्थानमें द्रोणमुखमें-जलपथ एवं स्थलपथ इन दोनों मार्गों वाले स्थानमें पहनमें-जलपथ एवं स्थलपथ इनमेंसे कोई एकपथसे होकर जिनमें आनाजाना होता हो, ऐसे स्थानमें-आश्रममेंतपस्विजनोंके स्थानमें संवाहमें-परचक्रके भयसे मनुष्य रक्षाके लिये जिन पर्वतादिके मध्यभागोंमें धान्यादि छिपाकर रखते हैं ऐसे स्थानमें, संनिवेशमें जो अनेक भाण्डादि वस्तुओंके रखनेके आश्रयस्थान होते हैं, ऐसे स्थानमेंतथा श्रृङ्गाटकमें-त्रिकोणवाले मार्गमें, त्रिकमें-तीन रास्ते जहां पर आकर मिलते हों ऐसे रास्ते में, चत्वरमें अनेक मार्गों के संगम स्थानमें महा
અહીં જે પ્રામાદિ સ્થાન બતાવ્યાં છે, તેમનો અર્થ હવે સ્પષ્ટ કરવામાં भाव है- જ્યાં આવતા જતા માલ પર કર વસૂલ કરાય છે એવા સ્થળને ગામ કહે છે, રત્નાદિકની ઉત્પત્તિ જ્યાં થાય છે એવી ખાને “આકર' કહે છે. માટીના કિલ્લાથી રક્ષિત ગામને ખેટ કહે છે, કુત્સિત નગરને કર્બટ કહે છે, જેની ચારે તરફ અર્ધા એજનના વિસ્તારમાં વસ્તી ન હોય એવાં સ્થાનને મમ્મ” કહે છે. જ્યાં જળમાર્ગ અને જમીન માર્ગે જઈ શકાય છે, એવા સ્થળને “દ્રોણમુખ' કહે છે જ્યાં માત્ર જળમાર્ગે જ અથવા માત્ર જમીન માગે જ જઈ શકાતું હોય એવા સ્થળને “પટ્ટન” કહે છે. તપસ્વી જનના સ્થાનને આશ્રમ કહે છે. પરચકના ભયથી મનુષ્ય પિતાના ધનધાન્યને પર્વતાદિની વચ્ચે આવેલા જે સુરક્ષિત સ્થાનમાં રાખે છે તે સ્થાનને સંનિવેશ કહે છે. ત્રણ ખૂણાવાળા માર્ગને શૃંગાટક (શિગડાના આકારને માગ) કહે છે, ત્રણ રસ્તા જ્યાં મળતા હોય તે જગ્યાને ત્રિક કહે છે. જ્યાં ચાર માર્ગો
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #536

स्थानाङ्गसूत्रे रम्=अनेकमार्गसंगमस्थानम् , महापथः राजमार्गः, पन्थाः मार्गः, एषां द्वन्द्वः, तेषु तथोक्तेषु, तथा-नगरनिच मनेषु-नगरजलनिर्गमनस्थानेषु, नगरनालिकास्वित्यर्थः ।, तथा – श्मशानशून्यागरगिरिकन्दरशान्तिशैलोपस्थापनभवनगृहेषुतत्र-३मशानम्-शवपरिष्ठापनस्थानम् , शून्यागारम्-शून्यगृहम् , गिरिकन्दरा पर्वतगुहा, शान्तिगृहम् यत्रराज्ञामनिष्टशान्तये शान्तिकमहोमादि क्रियते तत् , शैलगृहम्-पर्वतमुत्कीर्य गृहरूपेण यन्निर्मीयते तत् , उपस्थापनगृहम् आस्थानमण्डपः, अथवा-शैलोपस्थापनगृहम् शैलनिर्मितास्थानमण्डपः, भवनगृहम्-यत्र कुटु म्बिनो निवसन्ति तत् , एतेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः, तेषु । एतेषु ग्रामादिषु यानि इमानि पहीणस्वामिकादिविशेषणविशिष्टानि पुराणानि महातिमहालयानि महा. निधानानि सन्निक्षिप्तानि-संस्थापितानि तिष्ठन्ति तानि दृष्ट्वा अदृष्टपूर्वतया पथमें राजमार्गमें पथमें-सामान्य मार्ग में तथा नगर निमनों में-नगरके जलको निकलने के लिये बनाये गये मार्गों में-नगरके तालाओंमें-तथा श्मशानों में शून्यागारों में, गिरिकी कन्दराओंमें, शान्तिगृहों में, जहां पर राजाओंके अनिष्टको शान्त करने के लिये शान्तिकर्मरूप होमादिक किये जाते हैं ऐसे स्थानमें शैलगृहोंमें-पर्वतको तोडकर जो गृहरूपसे बनाये जाते हैं ऐसे स्थानों में उपस्थानगृहमें-आस्थान मंडपमें-अथवा-शैलोपस्थान गृहमें, शैलनिर्मित आस्थान मंडपमें, बाहर बैठने के मण्ड. पोंमें, भवनगृहमें जहां कुटुम्बोजन निवास करते हों ऐसे स्थानमें ऐसे इन ग्रामादिकोंमें, रखे हुए गढे हुए प्रहीणस्वामिक (स्वामी रहित ) आदि विशेषणोंवाले पुराने महातिमहालय ऐसे निधानोंको देखकर अदष्ट पूर्व होनेके कारण उनके जायमान विस्म. ભેગાં થતાં હોય તે સ્થાનને ચતુષ્ક (એક) કહે છે, અનેક માર્ગોના સંગમ સ્થાનને ચવર કહે છે. રાજમાર્ગને મહાપથ કહે છે. સામાન્ય માર્ગને પથ કહે છે. નગરમાંથી પાણી બહાર કાઢવાની ગટરને નિદ્ધ મન કહે છે. આ પ્રકારનાં સ્થાનમાં તથા સ્મશાનમાં, શૂન્યાગારોમાં (નિર્જન સ્થળમાં), ગિરિકન્દરાઓમાં આવેલાં શાતિગૃહમાં ( ત્યાં રાજાઓના અનિષ્ટને શાન્ત કરવાને માટે શાન્તિકર્મ રૂપ હોમ હવન આદિ ક્યાં કરવામાં આવે છે એવા સ્થાનમાં), પર્વતને કોતરીને બનાવેલાં શૈલગૃહમાં, ઉપસ્થાનગૃહમાં, આસ્થાનમંડપમાં અથવા શૈલપસ્થાન ગૃહમાં–શૈલનિર્મિત આસ્થાન મંડપમાં અને ભવનગ્રહોમાં (કુટુંબીએ જ્યાં નિવાસ કરે છે એવા ભવનમાં ) દાટેલા પ્રહાણસ્વામિક આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણવાળા, પુરાણુ મહાતિમહાલય નિધા. નોને જોઈને અવધિદર્શનની ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં અવધિદશનવાળો જીવ
श्री. स्थानांगसूत्र:03

Page #537

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०७ केवलशान दर्शनविषयामलोमतानिरूपणम् ५२१ विस्मयाद् लोभाद् वा अवधि दर्शनोत्पादप्रथमसमयेऽवधिमान् संक्षुब्धावधिदर्शनो भवतीति ॥ ५ ॥ इत्येतैः पूर्वोक्तैः पञ्चभिः स्थानः अवधिदर्शनं समुत्पत्तुकामम् तत्पथमतायाम् अवधिदर्शनोत्पादप्रथमसमये स्कम्नीयात् क्षुभ्येदिति ॥ सू०६॥ सम्पति केवलज्ञानदर्शनविषयामक्षोभतामाह
मूलम्--पंचहिं ठाणेहिं केवलवरनाणदसणे समुप्पजिउकामे तप्पढमयाए नो खंभाएज्जा, तं जहा- अप्पभू तं वा पुढविं पासित्ता तप्पढमयाए णो खंभेज्जा, सेसं तहेव जाव भवणगिहेसु संनिक्खित्ताई चिटुंति ताई वा पासित्ता तप्पढमयाए णो खंभाएज्जा, इच्चेएहिं पंचहि ठाणेहिं जाव नो खंभाएज्जासू०७।
छाया–पञ्चभिः स्थानः केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पत्तुकामम् तत्प्रथमतायां नो स्कम्नीथात् , तद्यथा-अल्पभूतां वा पृथिवीं दृष्ट्वा तत्पथमतायां नो स्कम्नी. यात् , शेषं तथैव यावद् भवनगृहेषु सन्निक्षिप्तानि तिष्ठन्ति तानि वा दृष्ट्वा तत्पथमतायां नोस्कम्नीयात् , इत्येतैः पञ्चभिः स्थानैः यावत् नो स्कम्नीयात्॥सू.७॥ यसे अथवा उनके लोभसे अवधिदर्शनकी उत्पत्तिके प्रथम समयमें अवधिज्ञानवाला जीव संक्षुब्ध अवधिदर्शनवाला हो जाता है, इस प्रकारके इन पूक्ति पांच कारणोंसे उत्पत्तिके योग्य हुआ अवधिदर्शन अपनी उत्पत्तिके प्रथम समयमें क्षुभित हो जाता है, या क्षुभित हो सकता है, ६॥ तात्पर्य इस कथनका ऐसाहै, कि अवधिज्ञानीको अवधि. दर्शन होता है, पर वह इन निर्दिष्ठ पांच कारणोंसे अपने उत्पन्न होनेके प्रथम समयमें क्षुभित भी हो सकता है, इसी तरह से अवधिज्ञान भी क्षुभित हो सकता है । सू०६॥ સંક્ષખ્ય અવધિજ્ઞાનવાળો થઈ જાય છે-તે પ્રકારના ભંડારો તેણે પહેલાં કદી પણ જોયાં નથી, તેથી વિરમયને લીધે અથવા તે પ્રાપ્ત કરવાના લેભને લીધે તે સંક્ષુબ્ધ અવધિદર્શનવાળે થઈ જાય છે.
આ પ્રકારના ઉપર્યુક્ત પાંચ કારણોને લીધે ઉત્પત્તિને યોગ્ય એવું અવધિદર્શન પણ ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં શુભિત ( ચલાયમાન) થઈ જાય છે અથવા ચલાયમાન થઈ શકે છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે અવધિજ્ઞાનીને અવધિદર્શન થાય છે ખરું, પણ ઉપર્યુક્ત પાંચ કારણોને લીધે ઉત્પન્ન થયા બાદ પ્રથમ સમયમાં જ તેનું અવધિદર્શન મુભિત પણ થઈ શકે છે, અને એ જ રીતે અવધિજ્ઞાન પણ સુજિત થઈ શકે છે. એ સૂત્ર ૬ છે
स्था०-६६
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #538

५२२
स्थानाङ्गसूत्रे ___टीका-'पंचहिं ठाणेहिं ' इत्यादि। समुत्पत्तुकामं केवलवरज्ञानदर्शनं केवली वा पञ्चभिः स्थान ! स्कम्नीयात् , याथात्म्येन वस्तुदर्शनात् , क्षीण. मोहनीयत्वेन भयविस्मयलोभाधभावेन अतिगम्भीरत्वाच्चेति । शेषं व्याख्यातप्रायमिदं सूत्रम् ॥मू० ७॥ __तथा-केवलज्ञानदर्शनं नारकादीनां बीभत्सादिशरीराणि दृष्ट्वाऽपि न क्षुभ्यः तीति शरीरमरूपणा माह
मूलम्—णेरड्याणं सरीरगा पंचवन्ना पंचरसा पण्णत्ता, तं जहा-किण्हा जाव सुकिल्ला, तित्ता जाव महरा । एवं निरंतरं जाव वेमाणियाणं । पंच सरीरगा पण्णत्ता, तं जहा-ओरालिए १ वेउबिए २ आहारए ३ तेयए ४ कम्मए ५॥ ओरालियसरीरे ___ अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं, कि केवलज्ञान और केवलदर्शनमें क्षोभ नहीं होता है-'पंचहि ठाणेहिं केवलवरनाणदंसणे' इत्यादि
टीकार्थ-केवलज्ञान और केवलदर्शन उत्पन्न होने के योग्य होने पर इन पूर्वोक्त पांच कारणोंसे अपने प्रथम समयमें क्षुभित नहीं होते हैं, और न केवली क्षुभित होता है । क्योंकि उनके द्वारा वस्तुको यथार्थरूप जान लिया जाता है, तथा मोहनीय सर्वथा क्षय हो जानेसे उनमें भय, विस्मय, लोभ आदिका सर्वथा अभाव हो जाता है, इससे वे अत्यन्त गंभीर होते हैं । इस सूत्र में जा पद आये हैं, उन सबका स्पष्टीकरण छट्टे सूत्र में किया जा चुका है ॥ सू०७॥
હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન क्षुमित (यसायमान) थतi नथी.
साथ-" पंचहि ठाणेहिं केवलवरनाणदसणे " त्या
કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન ઉત્પન્ન થવાને યોગ્ય હોય ત્યારે ઉત્પન્ન થાય છે. પણ અવધિદર્શનની જેમ પૂર્વોક્ત પાંચ કારણોને લીધે ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં તે કુંભિત થતાં નથી અને કેવલી પણ સુમિત થતા નથી, કારણ કે તેમના દ્વારા વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણી લેવામાં આવે છે અને મેહનીય કમને સર્વથા ક્ષય થઈ જવાથી તેમનામાં ભય, વિસ્મય, લેભ આદિને સર્વથા અભાવ રહે છે, તેથી તેઓ અત્યંત ગંભીર હોય છે. આ સૂત્રમાં જે પાંચ કારણોને ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેનું છઠ્ઠા સૂત્રમાં સ્પષ્ટીકરણ થઈ ગયું છે. સૂ. ૭
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #539

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०८ नैरयिकादीनां शरीरनिरूपणम् ५२३ पंचवन्ने पंचरसे पण्णत्ते, तं तहा-किण्हे जाव सुकिल्ले, तित्ते जाव महुरे, एवं जाव कम्मयसरीरे । सबेवि णं बादरवोंदिधरो कलेवरा पंचवन्ना पंचरसा दुग्गंधा अट्ट फासा ॥ सू० ८॥ ___ छाया-नैरयिकाणां शरीरकाणि पञ्चवर्णानि पञ्चरसानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाकृष्णानि यावत् शुक्लानि, तिक्तानि यावत् मधुराणि, एवं निरन्तरं यावद् वैमानिकानाम् । पश्च शरीरकाणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-औदारिकम् १, वैक्रियम् २, आहारकम् ३, तैजसम् ४, कर्मजम् ५। औरारिकशरीरं पञ्चवर्ण पञ्चरस प्रज्ञप्तं, तद्यथा-कृष्णं यावत् शुक्लम् , तिक्तं यावद् मधुरम् , एवं यावत् कर्मजशरीरम् । सर्वाण्यपि खलु बादररूपधराणि कलेवराणि पञ्चवर्णानि पश्चरसानि द्विगन्धानि अष्टस्पर्शानि ॥ सू० ८॥
टीका-'रइयाणं' इत्यादि
नैरयिकाणाम् नारकाणां शरीरकाणि कृष्णादिशुक्लान्तपञ्चवर्णमयानि, तिक्तादि मधुरान्तपश्चरसमयानि च विज्ञेयानि । एवं चतुर्विंशतिदण्डकोक्तानां वैमानिकान्तानां सर्वेषामपि शरीराणि पश्चवर्णमयानि पञ्चरसमयानि च विशे. __ अब सूत्रकार शरीरको प्ररूपणा करते हैं, क्योंकि केवलज्ञान और केवलदर्शन नारकादिकोंके बीभत्स आदिरूप शरीरोंको देखकर भी क्षुभित नहीं होते हैं, अतः इस प्रकरणको लेकर यह प्ररूपणा की गई है__ णेरइयाणं सरीरगा पंचवन्ना' इत्यादि सूत्र ८॥ टीकार्थ-नैरयिक जीवोंके शरीर पांच वर्णवाले एवं पांच रसवाले कहे गये हैं, कृष्णवर्णसे लेकर शुक्लवर्ण तक ५ वर्ण होते हैं, और तिक्त रससे लेकर मधुर रस तक ५ रस होते हैं। इन पांचों वर्णों वाले और पांचों रसोंवाले नैरयिकोंके शरीर होते हैं, ऐसा भगवान्ने कहा है। इसी प्रकारसे २४ दण्डकोंमें उक्त वैमानिक तकके समस्त जीवोंके
કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન નારકાદિના બીભત્સ આદિ રૂપે શરીરને જોઇને પણ સુભિત થતાં નથી. આ પ્રકારના પૂર્વસૂત્ર સાથેના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર શરીરની પ્રરૂપણ કરે છે.
At-" रइयाणं सरीरगा पंचवन्ना" त्याह
નારકેના શરીર કૃષ્ણાથી લઈને શુકલ પર્યરતના પાંચ વર્ણવાળાં અને તિત (તીખા) થી લઈને મધુર પર્યન્તના પાંચ રસવાળાં કહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે વૈમાનિક પર્યન્તના ૨૪ દંડકેના જીના શરીરે વિષે પણ સમજવું.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #540

५२४
स्थानानसूत्रे यानि । नारकादिवैमानिकान्तानां पञ्चवर्णत्त्वं यदमिहितं तत् निश्चयनयमाश्रित्य, व्यवहारनये तु एतेषां प्रत्येकमेकवर्णमाचुर्यात् कृष्णादिपतिनियत वर्णता बोद्धव्येति। शरीराणि चैषां कतिविधानि ? इत्याह-'पंच सरीरगा ' इत्यादि । शरीरकाणि पञ्चविधानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-औदारिकम्-उदारं-प्रधानम् , तदेवौदारिकम् । प्राधान्यं चास्य तीर्थकरादिशरीरापेक्षया । यद्वा-" औरालिकम्" इत्येवच्छाया । उरालम्-विशालम् , तदेव औरालिकम् । उरालत्वं चास्य सातिरेकयोजन सहस्रममाणत्वात् । अन्यस्य चैवंविधस्य शरीरस्यावस्थितेरसम्भवात् ।। शरीर भी पांच वर्णों वाले एवं पांच रसोंवाले होते हैं, ऐसा जानना चाहिये। यहां जो नारकसे लेकर वैमानिक तकके समस्त जीवोंके शरीरका पांच वर्णों वाला और पांच रसोंवाला कहा गया है, वह निश्चयनयको आश्रित करके कहा गया है, क्योंकि व्यवहार नयकी अपेक्षासे तो इन जीवोंके प्रत्येकके शरीरमें एक वर्णकी प्रचुरता होनेसे कृष्णादि प्रतिनियत वर्णवाला है, ऐसा जानना चाहिये । जीवोंके शरीर पांच होते हैं, जैसे-औदारिक १-प्रधान शरीरका नाम औदारिक शरीर है, औदारिक शरीरमें जो प्रधानता कही गई है, वह तीर्थंकर आदिके शरीरकी अपेक्षासे कही गई है, यद्वा-"ओरालिए"की छाया औरालिक ऐसी भी होती है, उराल नाम विशालका है, ऐसा जो विशाल शरीर है, वह औरालिक शरीर है, कुछ अधिक एक हजार योजनकी એટલે કે ૨૪ દંડકેને સમસ્ત જીવેના શરીર પણ પાંચ વર્ણવાળાં અને પાંચ રસવાળાં કહ્યાં છે, એમ સમજવું. અહીં નૈરયિકાથી લઈને વૈમાનિક પર્યન્તના સમસ્ત જીનાં શરીરને જે પાંચ વર્ણોવાળાં અને પાંચ રસવાળાં કહ્યાં છે, તે નિશ્ચયનયને આધારે કહેવામાં આવેલ છે, તેમ સમજવું. વ્યવ હારનયની માન્યતા અનુસાર તે આ ૨૪ દંડકના જમાના પ્રત્યેક દંડકના જીવના શરીરમાં એક વણની પ્રચુરતા હોય છે, તે કારણે તેમને કૃષ્ણાદિ પ્રતિનિયત વર્ણવાળા કહેવામાં આવે છે.
wali शरीर पांय २i डाय छ-(१) मोहा२ि४ (२) वैठिय, (3) मा २४, (४) म अने (५) तेस.
પ્રધાન (મુખ્ય) શરીરને ઔદારિક શરીર કહે છે. દારિક શરીરમાં જે પ્રધાનતા કહી છે તે તિર્થ કર આદિના શરીરની અપેક્ષાએ કહી છે.
मथा-" ओरालिए" नी संस्कृत छाया " मोति" ५ थाय છે. બે ઉરાલ” એટલે વિશાળ, જે શરીર વિશાળ હોય છે તેને ઔદારિક
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #541

सुधाटीका स्था०५ उ०१ सू०८ नैरयिकादीनां शरीरनिरूपणम् उक्तंच- जोयणसहस्समहियं, ओहे एगिदिए तरुगणे सु ।
__ मच्छजुयले सहस्सं, उरगेसु य गन्भजाएसु" ॥१॥ छाया-योजनसहस्रमधिकम् ओधे एकेन्द्रिये तरुगणेषु । ___मत्स्ययुगले सहस्रमुरगेषु च गर्भजातेषु ॥१॥ इति ॥ वैक्रियशरीरस्य लक्षयोजनप्रमाणत्वेऽपि सर्वदाऽवस्थानाभावादिति ॥२॥
अथवा-उरलम् अल्पप्रदेशोपचितत्वाद् बृहत्वाच्च भिण्डवदिति, तदेव औरालिकम् । प्रयोगसिद्धिस्तु निपातनाद् बोध्या। यद्वा-ओरालं-मांसास्थिस्नायवादिभिरवबद्धं, तदेव औरालिकमिति ॥३॥ अवगाहना इसकी उत्कृष्टसे कही गई है, अतः इस अपेक्षासे यह औरालिक कहा गया है, और किसी शरीरकी स्थिति ऐसी नहीं है। कहा भी है-" जोयणसहस्समाहियं " इत्यादि । यद्यपि वैक्रिय शरीर एक लाख योजन प्रमाणवाला हो सकता है, परन्तु इस स्थितिमें वह सदा अवस्थित नहीं रहताहै, इसलिये उसका यहां ग्रहण नहीं हुआ है अथवा-' उरालमेव औरालिकम् ” इस व्युत्पत्तिके अनुसार अल्प प्रदेशोंसे उपचित होनेसे और वृहत् होनेसे भिण्डकी तरह इसे औरालिक कहा गया है " ओरालिक" इस पदकी सिद्धि निपातनसे हुई है। अथवा-" औरालमेव औरालिकम् " इस व्युत्पत्तिके अनुसार जो शरीर ओराल होता है, मांस, अस्थि, स्नायु आदिसे बद्ध होता है, वह औरालिक कहा जाता है, पांच शरीरोंमें केवल औदारिक शरीरही मांस, अस्थि आदिसे युक्त कहा गयाहै शेष शरीर नहीं । कहा भीहैકહે છે. તેની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહને એક હજાર યોજન કરતાં પણ અધિક કહી છે. આ રીતે આ શરીર બીજા શરીર કરતાં અધિક અવગાહનાવાળું હોવાથી तेने भोलि ४युं छे. युं ५५ छे 3-" जोयणसहस्समहियं " त्याहि
જે કે વૈકિય શરીર એક લાખ જનની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળું હોઈ શકે છે, પરંતુ એવી સ્થિતિમાં તે સદા અવસ્થિત રહેતું નથી, તેથી તેને
ही अड ४२वामा मा०यु नथी-421 " उरालमेव औरालिकम् ” । વ્યુત્પત્તિ અનુસાર અલ્પ પ્રદેશથી ઉપસ્થિત હેવાથી અને વિશાળ હોવાથી लिनी २ तर मौलिs ४ामा मा०यु छ. “ औरालिक " AL पहनी सिद्धि निपातनथी ४ छ. अथवा-औरालमेव औरालिकम्" मा व्युत्पत्ति અનુસાર જે શરીર એરાલ હેય છે, માંસ, અસ્થિ, સ્નાયુ આદિ વડે બંધા ચેલું હોય છે તેને રાલિક કહેવામાં આવે છે. પાંચ શરીરમાંનું માત્ર દારિક શરીર જ માંસ, અસ્થિ આદિથી યુક્ત હોય છે–અન્ય શરીરે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #542

-
-
-
-
५२६
स्थानाङ्गसूत्रे उक्तंच-'तत्थोदारमुरालं, उरलं ओराल महब बिन्नेयं ।
ओरालियं तु पढमं, पडुच्च तित्थेसरसरीरं ॥१॥ भन्नइ य तहोरालं, वित्थरवंत वणस्सई पप्प । पगईए नत्थि अन्नं, एदहमे विसालति ॥२॥ उरलं थेवपए सोवचियंपि महल्लगं जहा भिडं । मंसटिहारुवद्धं, ओरालं समयपरिमासा ॥३॥ छाया-तत्रोदारमुरालमुरलमोरालमथवा विज्ञेयम् ।
औदारिकमिति प्रथमं प्रतीत्य तीर्थेश्वरशरीरम् ॥१॥ भण्यते च तथोरालं विस्तरवन्तं वनस्पति माय । प्रकृते नास्ति अन्यत् एतावन्मात्रं विशालमिति ॥२॥ उरलं स्तोकप्रदेशोपचितमपि महद् यथा भिण्डम् ।
मांसास्थिस्नायुबद्धमोरालं समयपरिभाषा ॥ इति ।। शरीरस्य द्वितीयभेदमाह-वैक्रियम्-विविधा विशिष्टा वा क्रिया विक्रिया, तस्यां भवं वैक्रियम् ।
उक्तंच-" विविहा व विसिठ्ठा बा, किरिया विकिरिया, तीए जं भवंतमिह वेउब्वियं, तयं पुण नारगदेवाण पगईए ॥"
छाया-विविधा वा विशिष्टा वा क्रिया विक्रिया, तस्यां यद् भवं तदिहवैक्रिय, तत्पुनः नारकदेवानां प्रकृत्या ।। इति ॥
विविधशरीराणां विविधक्रियाणां च करणे समर्थ शरीरमित्यर्थः ॥२॥ अथ तृतीयभेदमाह-आहारक्रम-आहियते-विशिष्टलब्ध्या उपादीयते
" तत्थोदारमुरालं " इत्यादि । इन गाथाओंका अर्थ पूर्वोक्त रूपसे ही है। विविध अथवा विशिष्ट क्रियाको नाम विक्रिया है, इस क्रियामें जो होताहै, वह विक्रियाहै । कहा भीहै-"विविहा व विसिट्टावा" विक्रियासे जो शरीर नारक और देवोंको होता है, वह वैक्रिय शरीर है २१ जो शरीर चतुर्दश पूर्वधारियों द्वारा विशिष्ट लब्धिके प्रभावस तथाविध भासाहिया युत Bidi नथी. ४युं ५५ छे -" तत्थोदारमुराल " याle. આ ગાથાઓને અર્થ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે જ સમજો.
વિવિધ અથવા વિશિષ્ટ ક્રિયાનું નામ વિક્રિયા છે. આ ક્રિયા વડે જે શરીરનું નિર્માણ થાય છે તેને વૈક્રિય શરીર કહે છે. કહ્યું પણ છે કે"विविहा व विसादावा" मा वैठिय शरीरना समापना२। भने वाम सराय छे.
ચૌદ પૂર્વધારીઓ દ્વારા વિશિષ્ટ લબ્ધિના પ્રભાવથી, કેઈ ખાસ પ્રજન ઉદ્ભવવાથી તીર્થકર આદિની સમીપે જવાને માટે જે શરીરનું નિર્માણ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #543

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०८ नारकादीनां शरीरनिरूपणम् ५२७ तथाविधकार्योत्पत्तौ तीर्धकरप्रभृतिसमीपगमनाय चतुर्दशपूर्वधारिभिर्यत् तत् शरीरमाहारकम् । उक्तं च
" कज्जम्मि समुप्पण्णे, सुयकेवलिणा विसिट्टलद्धीए ।
जं एत्य आहरिज्जइ, भणंति आहारगं तंतु ॥१॥ छाया-कार्य समुत्पन्ने श्रुतकेवलिना विशिष्टलब्ध्या।
यदा आहियते भणन्ति आहारकं तत्तु ॥१॥ इति ।
आहारकशरीरकरणे चामूनि कारणानि भवन्ति । तदुक्तम्
"पाणिदयरिद्धिदरिसण छउमत्थोवग्गहण हेउं वा ।
संसयवोच्छेयत्थं, गमणं जिणपायमूलम्मि ॥१॥" छाया-प्राणिदयद्धि दर्शनार्थम् छद्मस्थोक्ग्रहण हेतोर्वा ।
संशयव्युच्छेदार्थ वा गमनं जिनपादमूले ॥१॥ इति । इदं च कार्यसमाप्तौ पुनर्मुच्यते याचितोपकरणवत् । एतच्चाहारकं लोके कदाचित् सर्वथाऽपि न भवति । तस्य विरहस्तु जघन्यत एक समयम् उत्कर्षतः कार्थकी उत्पत्तिके समय तीर्थङ्कर आदिके समीप जानेके लिये निर्मित किया जाता है, यह आहारक शरीर है । कहा भी है-" कज्जम्मि समुप्पण्णे" इस गाथाका अर्थ पूर्वोक्त जैसाही है। आहारक शरीरके करनेमें ये चार कारण हैं—“ पाणिदयरिद्धिदरिसण" इत्यादि । प्राणियोंके ऊपर दयाके निमित्त ऋद्धि दर्शनके लिये छद्मस्थोंके ऊपर अनुग्रह करने के लिये ३ संशय निराकरण करने के लिये ४ भगवान्के समीप जाते हैं। इससे आहारक शरीरका निर्माण होताहै, जब ये पूर्वोक्त कार्य समाप्त हो जाते हैं, तब यह आहारक शरीर जिसके शरीरमेंसे प्रकट होता है, उसीमें समा जाता है, यह आहारक शरीर लोकमें કરવામાં આવે છે તે શરીરને આહારક શરીર કહે છે. કહ્યું પણ છે કે " कज्जम्मि समुष्पण्णे " त्याहि या यानी म ५७सा प्रमाणे १ छ. भाडा२४ शरीर वाम ! या२ ४२। छे. " पाणिदय. रिद्धिदरिसणं " त्याह-प्राणीमा ५२ या ४२वाने निभित्ते, ऋद्धि દર્શનને માટે, છઘ પર અનુગ્ર કરવાને માટે, અને શંકા નિવારણ કરવા ભગવાનની પાસે જવાને માટે તેઓ આહારક શરીરનું નિર્માણ કરે છે. જ્યારે તેમનું તે કાર્ય સિદ્ધ થઈ જાય છે ત્યારે તે આહારક શરીર જેના શરીરમાંથી પ્રકટ થયું હોય છે તેના જ શરીરમાં સમાઈ જાય છે. કયારેક તે લેકમાં
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #544

५२८
स्थानाङ्ग सूत्रे
षण्मासान् यावत् । आहारकशरीरं चतुर्वारं कृत्वाऽवश्यमेवमुक्तो भवतीति भावः तथा न सर्वे चतुर्दशपूर्व विद आहारकशरीरं कर्तुमर्हन्ति, अपितु के चिदेवेति ३ । अथ चतुर्दमेदमाह - तेजसम् - तेजसोभावस्तेजसम् - ऊष्मादिलिङ्गसिद्धम् ।
उक्तंच -" सव्वस्स उम्हसिद्धं, रसाइ आहारपाराजणगं च । तेयगलद्विनिमित्तं च तेयगं होइ नायव्वं ॥ १॥"
छाया - सर्वस्य ऊष्मसिद्धं रसायाहारपाकजनकं च ।
तैजसलब्धिनिमित्तं च तैजसशरीरं भवति ज्ञातव्यम् ॥ १॥ इति । शरीरसहचारिक्ष्मशरीरविशेष इत्यर्थः ४ | अथ पञ्चमं शरीरमेदमाह
कर्मजं कार्मणं शरीरम् । उक्तंव-
" कम्मविगारो कम्मण, - मट्ठविहविचित्तकम्म निष्कन्नं । सव्वेसि पि सरीराण कारणभूयं मुणेपव्वं ॥ | १ ||”
कदाचित् सर्वथा भी नहीं होता है, इसका विरहकाल जघन्यसे एक समय और उत्कृष्टसे ६ मास तकका है, आहारक शरीरकी लब्धि चार वखत स्फोरण करके जीव मोक्ष में जाता है, समस्त चतुर्दश पूर्वधारी इस आहारक शरीरको नहीं करते हैं, किन्तु कोई २ ही करते हैं। तेजका जो भाव है, वह तैजस शरीर है, इसकी सिद्धि उष्मादिरूप चिह्न से होती है। कहा भी है-" सव्वस्स उम्हसिद्ध " इत्यादियह तैजस शरीर तैजस लब्धिके निमित्त से होता है, तथा आहारादिके परिपाकका हेतु होता है, यह अन्य शरीरोंके साथ रहनेवाला सूक्ष्म शरीर विशेष है। ज्ञानावरणीयादि कमों का समूह रूप कार्मण शरीर होता है। कहा भी है- “ कम्मविगारो कम्मण" इत्यादि । कर्मका जो આહારક શરીરના બિલકુલ સભાવ હાતા નથી. તેના વિરહકાળ એછામાં આછે. એક સમયના અને વધારેમાં વધારે ૬ માસને કહ્યો છે. આહારક શરીરની લબ્ધિ ચાર વાર પ્રકટ કરીને જીવ મેાક્ષમાં જાય છે. સમસ્ત ચોઢ પૂર્વ ધારી આહારક શરીરનું નિર્માણુ કરતા નથી, પણ કોઈ કાઈ ચૌદ પૂર્વધારી જ તેનું નિર્માણ કરે છે.
તેજના જે ભાવ છે તે તૈજસ શરીર છે. ઉષ્માદિ રૂપ ચિહ્ન વડે તેનું मस्तित्व सिद्ध थाय छे. धुं पशु छे हैं-" सव्वस्स उम्हसिद्धं " छत्याहिતેજસ લબ્ધિના નિમિત્તથી આ તૈજસ શરીરનું નિર્માણ થાય છે, તથા આહારાદિના પરિપાકમાં તે શરીર કારણભૂત ખને છે. અન્ય શરીરાની સાથે રહેનારૂં તે એક સૂક્ષ્મ શરીર વિશેષ જ છે. જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્માંના સમૂહ રૂપ अभी शरीर होय छे, उधुं पशु छे " कम्मविगारो कम्मण " इत्यादि
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #545

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०८ नारकादीनां शरीरनिरूपणम् छाया -- कर्मविकारः कार्मणम् अष्टविधविचित्रकर्मनिष्पन्नम् । सर्वेषामपि शरीराणां कारणभूतं ज्ञातव्यम् ||१|| इति । कर्म पुद्गलैर्निर्मितं सकलशरीर कारणभूतं शरीरमित्यर्थः । औदारिकादि क्रमेण निर्देशस्तु यथोत्तरं सूक्ष्मत्वात् प्रदेशबाहुल्याच बोध्य इति । सम्मति औदारिकादि शरीराणां पञ्चवर्णत्वं पञ्चरसत्वं चास्तीति प्रतिपादयितुमाह-'ओराoियसरीरे पंचवन्ने ' इत्यादि । अर्थः स्वष्टः । अथ बादरशरीराणां वर्णविकार है, वह कार्मण है, यह कार्मण शरीर समस्त शरीरोंका कार
भूत होता है, तात्पर्य यह कि जो शरीर कर्म पुद्गलोंसे निवर्तित होता हुआ समस्त शरीरोंका कारणभूत होता है, वह कार्मण शरीर है। औदारिक आदि शरीरोंका जो इस प्रकार के क्रमसे निर्देश हुआ है, वह औदारिक शरीर की अपेक्षा वैक्रिय शरीर सूक्ष्म है, वैक्रियकी अपेक्षा आहारक सूक्ष्म है, आहारकी अपेक्षा तेजस शरीर सूक्ष्म है, और औदारिक अपेक्षा वैक्रिय शरीर के प्रदेश असंख्यातगुणे होते हैं, वैकिकी अपेक्षा आहारक शरीरके प्रदेश असंख्यात गुणे होते आहारक शरीर की अपेक्षा तैजस शरीरके प्रदेश अनन्तगुणे होते और तेजस शरीरकी अपेक्षा कार्मण शरीर के प्रदेश अनन्तगुणे होते है.
५२९
इन औदारिक आदि शरीरोंमें पंचवर्णवत्ता और पंचरसवत्ता है, इस बातका कथन करनेके लिये अब सूत्रकार - " ओरालियमरीरे पंचवन्ने पनते " ऐसा सूत्र कहते हैं- तात्पर्य इसका यही है, कि औदाક્રમના જે વિકાર છે તે કામણુ છે. તે કાળુનું આઠ પ્રકારના વિચિત્ર કર્મી વડે નિર્માણ થાય છે. તે કામણુ શરીર સમસ્ત શરીરીના કારણભૂત હાય છે. આ કથનના ભાવાથ એ છે કે જે શરીર ક પુલા વડે નિવર્તિત થઈને સમસ્ત શરીરાની ઉત્પત્તિમાં કારણભૂત ખને છે, તે શરીરને કામણુ શરીર કહે છે. ઔદારિક આદિ શરીરોનું આ પ્રકારના ક્રમથી જે નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ છે તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે—
ઔદ્યારિક શરીર કરતાં વૈક્રિય શરીર સૂક્ષ્મ છે. વૈક્રિય શરીર કરતાં આહારક શરીર સૂક્ષ્મ છે અને આહારક કરતાં તૈજસ શરીર સૂક્ષ્મ છે પ્રદેશની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે ઔદારિક કરતાં વૈક્રિય શરીરના પ્રદેશ અસ'ëાગણાં ડાય છે, વૈક્રિય શરીર કરતાં આહારક શરીરના પ્રદેશ અસ ખ્યાતગણાં હોય છે, આારક શરીર કરતાં તેજસ શરીરના પ્રદેશ અન’ત ગણુાં હાય છે અને તેજસ શરીર કરતાં કાણુ શરીરના પ્રદેશ અન’તગણુાં હાય છે. આ ઔદારિક આદિ શરીરે પાંચ વણુ વાળાં અને પાંચ રસવાળાં છે, या वातनुं प्रतिपादन खाने भाटे हुवे सूत्रार आ सूत्र हे छे - " ओश
स्था-६७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #546

-
५३०
___स्थानाङ्गसूत्रे स्पर्शादिसंख्यामाह---' सव्वेवि णं' इत्यादि-सर्वाग्यपि बादररूपधराणि पर्याप्तकत्वेन स्थूलाकारधारीणि कलेबराणि शरीराणि पञ्चवर्णानि-मनुष्यादीनामवयवभेदभिन्नानि कृष्णादि शुक्लान्तानि पञ्चवर्णानि, अक्षिगोलकादिषु तथैवोपलच्चेः, तथा-द्विगन्धानि-सुरभिदुरभिभेदगन्धद्वयविशिष्टानि, अष्टस्पर्शानि-कठिनमृदुशीतोष्णगुरुलघुस्निग्धरूक्षात्मकानि च भवन्ति । अबादररूपधराणि शरीराणि तु न नियत-वर्ण रसगन्धस्पर्शसंपन्नानि भवन्ति, अप. प्तित्वेन अवयवविभागाभावादिति ॥५० ८॥
शरीराणि प्ररूपितानि, सम्प्रति शरीरगतान् धर्मविशेषान् ‘पंचहि ठाणेहि। इत्यारभ्य 'पंच अज्जवट्ठाणा' इत्यन्तेन सन्दर्भणाह
मूलम् ---पंचहि ठाणेहिं पुरिमपच्छिमगाणं जिणाणंदुग्गमं भवइ, तं जहा-दुआइक्खं दुविभज्ज दुपस्सं दुतितिक्खं दुररिक शरीरमें पांच वर्ण और पांच रस होते हैं। बादररूपको धारण करनेवाले पर्याप्तक होनेसे स्थूलाकारको धारण करनेवाले समस्त शरीर पांच वर्णों वाले मनुष्यादिकोंके शरीरोंके वर्णों के भेदसे भिन्न २ कृष्णादि शुक्लान्तवर्णों वाले होते हैं, जैसे-अक्षिगोलक आदिकोंमें देखा जाता है, तथा दो गंधोंवाले सुरभि दुरभि गंधोंवाले होते हैं, एवं कठिन, मृदु, शीत, उष्ण, गुरु, लघु, स्निग्ध और रुक्ष इन आठ स्पर्शी वाले होते हैं। परन्तु जो अबादर रूपको धारण करनेवाले शरीर हैं, वे नियत वर्ण, रस, गंध, और स्पर्श इन वाले नहीं होते हैं, क्योंकि ये अपर्याप्तक होते हैं, अतः इनमें अवयव विभागका अभाव रहता है ।मु.८॥ लियसरीरे पचवन्ने पण्णत्ते" मा यनन। लापार्थ से छे , मोहार શરીરમાં પાંચ વર્ણ અને પાંચ રસને સદ્ભાવ હોય છે. ખાદર રૂપને ધારણ કરનારા પર્યાપ્તક હોવાથી ભૂલાકારને ધારણ કરનારા સમસ્ત શરીર પાંચ વર્ણવાળા મનુષ્યાદિકના શરીરના વર્ષોના ભેદથી ભિન્ન ભિન્ન એવાં કણથી લઈને શુકલ પર્યન્તના વર્ણવાળાં હોય છે. અક્ષિગોલક વગેરેમાં એવું જોવામાં આવે છે, તથા તેમના શરીરે બે ગધેવાળાં–સુરભિ અને દુરભિ ગવાળાં डाय छ, मने नि, त, , गुरु, सधु, सिन4 अने ३२, भा આઠ સ્પર્શીવાળાં હોય છે. પરંતુ જે અબાદર રૂપને ધારણ કરનારાં શરીરે છે, તેઓ નિયત વર્ણ, રસ, ગળ્યું અને સ્પર્શવાળાં હતાં નથી, કારણ કે તેઓ અપર્યાપ્તક હોય છે. તેથી તેઓમાં અવયવ વિભાગને અભાવ રહે છે. સૂ) ૮
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #547

सुधा टीका स्था० ५ उ०१ सू०९ शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम् ५३१ णुचरं । पंचहि ठाणेहिं मज्झिमगाणं जिणाणं सुगमं भवइ, तं जहा-सुआइक्खं सुविभज्ज सुपस्सं सुतितिक्खं सुरणुचरं । पंच ठाणाई समणेणं भगवया महावीरेणं समणाणं णिग्गंथाणं णिच्चं वणियाई णिच्चं कित्तियाइं णिच्चं बुइयाइं णिच्चं पसत्थाई णिच्चमब्भणुन्नायाइं भवंति, तं जहा-खंती १, मुत्ती २, अज्जवे ३, मद्दवे ४, लाघवे ५॥ पंच ठाणाई समणेणं भगवया महावीरेणं जाव अब्भणुन्नायाइं भवंति, तं जहा-सच्चे १, संजमे २, तवे ३, चियाए ४ बंभचेरवासे ५। पंच ठाणाइंसमणेणंजाव अब्भणुन्नायाइं भवंति,तं जहा-उक्खित्तचरए१,निक्खितवरए २, अंतचरए ३, पंतचरए ४, लूहचरए ५। पंच ठाणाई जाव अब्भणुण्णायाइं भवति, तं जहा--अण्णायचरए १, अन्नइलायचरए २, मोणचरए ३, संसहकप्पिए ४, तज्जायसंसट्र कप्पिए ५। पंच ठाणाइं जाव अब्भणुन्नायाई भवति, तं जहा--
ओवणिहिए १, सुद्धेसणिए २, संखादत्तिए ३, दिट्टलाभिए ४, पुटुलाभिए ५। पंच ठाणाइं जाव अब्भणुण्णायाई भवंति, तं जहा--आयंबिलिए १, निविगिइए २, पुरिमड्डिए ३, परिमियपिंडवाइए ४, भिन्नपिंडवाइए ५। पंच ठाणाई जाव अब्भणुनायाई भवंति, तं जहा-अरसाहारे १, विरसाहारे २, अंताहारे ३, पंताहारे ४, लूहाहारे ५॥ पंच ठाणाइं जाव अब्भणुण्णायाई भवंति, तं जहा--अरसजीवो १, विरसजीवी २, अंतजीवो ३,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #548

५३२
स्थानाङ्गसूत्रे पंतजीवी ४, लहजीवी ५॥ पंचठाणाइं जाव अब्भणुण्णायाई भवंति, तं जहा-ठाणाइए १, उक्कुडुआणिए २, पडिमठाई ३, वीरासणिए ४ णेसज्जिए ५। पंच ठाणाइं जाव अब्भणुण्णायाई भवंति, तं जहा-दंडायइए १, लगंडसाई २, आयावए ३, अवाउडए ४, अकंड्यए ५। ॥ सू० ९ ॥
छाया--पश्चमिः स्थानैः पूर्वपश्चिमकानां जिनानां दुर्गमं भवति, तद्यथादुराख्येयं १, दुर्विभाज्यं २, दुदैर्श ३, दुस्तितिक्षं ४, दुरनुचरम् ५ । पञ्चसु स्थानेषु मध्यमकानां जिनानां सुगमं भवति, तद्यथा-स्वाख्येयं १, सुविभाज्यं २, सुदर्श ३, सुतितिक्षं ४, स्वनुचरम् ५। पञ्च स्थानानि श्रमणेन भगवता महावीरेण श्रमणानां निर्ग्रन्थानां नित्यं वर्णितानि नित्यं कीर्तित्तानि नित्यम् उक्तानि नित्यं प्रशंसितानि नित्यमभ्यनुज्ञातानि भवन्ति, तद्यथा-क्षान्तिः १, मुक्तिः २, आर्जवं ३, मार्दवं ४, लाघवम् ५। पञ्च स्थानानि श्रमणेन भगवता महावीरेण यावत् अभ्यनुज्ञातानि भवन्ति, तद्यथा-सत्यं १, संयमः २ तपः ३ त्यागो ४ ब्रह्म चर्यवासः ५। पञ्च स्थानानि श्रमणेन यावत् अभ्यनुज्ञातानि भवन्ति, तद्यथाउत्क्षिप्तचरकः १, निक्षिप्तचरकः २, अन्तचरकः ३, प्रान्तचरकः ४, रूक्षचरकः ५। पञ्च स्थानानि यावत् अभ्युनुज्ञातानि भवन्ति, तद्यथा-अज्ञातचरकः १, अन्नग्लायकचरकः २, मौनचरकः ३, संसृष्टकल्पिकः ४, तज्जातसंसृष्टकल्पिकः ५। पश्च स्थानानि यावत् अभ्यनुज्ञातानि भवन्ति, तद्यथा-औपनिधिकः १ शुद्धष. णिकः २ संख्यादत्तिक: ३ दृष्टलाभिकः ४ पुष्टलाभिकः ५। पञ्च स्थानानि यावत् अभ्यनुज्ञातानि भवन्ति, तद्यथा-आचामाम्लिका १, निर्विकृतिकः २ पौर्वादिकः ३, परिमितपिण्डपातिकः ४ भिन्नपिण्डपातिकः ५। पञ्च स्थानानि यावत् अभ्यनुज्ञातानि भवन्ति, तद्यथा-अरसाहारः १ विरसाहारः २ अन्ताहारः ३ प्रान्ताहारः ४, रूक्षाहारः ५। पञ्च स्थानानि यावत् अभ्यनुज्ञातानि भवन्ति, तपथा-अरसजीवी १ विरसजीवी २ अन्तजीवी ३ पान्तजीवी ४ रूक्षनीवी ५। पश्च स्थानानि यावत् अभ्यनुज्ञातानि भवन्ति, तद्यथा-स्थानातिगः १ उत्कुटुकासनिकः २ प्रतिमास्थायी ३ वीरासनिकः ४, नैषधिकः ५। पञ्च स्थानानि यावत् अभ्यनुज्ञातानि भवन्ति, तद्यथा-दण्डायतिकः १, लगाण्डशायी ३ आतापकः ३ अमातृतकः ४ अकण्डूयकः ५॥सू० ९॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #549

सुधा टीका स्था० ५ उ० १ सू०९ शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम् ५३३ टीका--'पंचहिं ठाणेहिं ' इत्यादि
पञ्चभिः स्थानः पूर्वपश्चिमकानां जिनानां भरतैरवतेषु प्रत्येकं ये चतुर्विशतिर्जिनास्तेषु प्रथमान्तिमजिनानां दुर्गमं भवति । दुःखेन गम्यते-ज्ञायत इति दुर्गमं= काठिन्यं कृच्छत्तिः, तान्येव स्थानान्याह-तद्यथा-दुराख्येयम्-दुःखेन आख्यायते कथ्यते यद् वस्तुतत्त्वं तत्-आसेवनशिक्षाग्रहणशिक्षारूपमित्यर्थः । शिष्याणाम् ऋजुनडत्वेन वक्र जडत्वेन च वस्तुतत्त्वाख्याने प्रथमान्तिमतीर्थकृतां काठिन्यं भवतीति वोध्यम् १। तथा-दुर्विभाज्यम्-शिष्याणां बुद्धौ वस्तु ____ इस प्रकारसे शरीरोंका प्रतिपादन करके अब सूत्रकार शरीरगत धर्म विशेषों का " पंचहि ठाणेहिं" यहाँसे लगाकर "पंच अज्जवट्ठाणा" यहां तकके सन्दर्भ द्वारा प्रतिपादन करते हैं___ 'पंचहि ठाणेहिं पुरिमपच्छिमगाणं' इत्यादि सू० ९ ॥ टीकार्थ-भरतक्षेत्र एवं ऐरवत क्षेत्र संबंधी जो चौबीस तीर्थङ्कर हैं,उनमें से प्रथम और अन्तिम जो जिन हैं, उनको पांच कारणोंसे कठिनता होती है-वे पांच कारण इस प्रकारसे हैं-दुराख्येव १ दुर्विभाज्य २ दुर्दर्श ३ दुस्तितिक्ष ४ और दुरनुचर ५। जो वस्तुतत्त्व दुःखसे-कठिनतासे कहा जाता है, वह दुराख्येय है, यह आसेवन शिक्षा एवं ग्रहणशिक्षारूप होता है, तात्पर्य इसका ऐसा है, कि शिष्योंको ऋजुजड होनेसे और वक्रजड होनेसे वस्तुतत्त्वके कथनमें प्रथम और अन्तिम इन दो तीर्थ
આ પ્રકારે શરીરનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર શરીરગન ધર્મ विशेषोनु " पंचहि ठाणेहि ॥ २॥ सूत्रथी न “पच अज्जवद्राणा" । સૂત્ર પર્યન્તના સૂત્રો દ્વારા પ્રતિપાદન કરે છે–
" पंचहि ठाणेहि पुरिमपच्छिमगाणं " त्याह
ટીકાઈ-ભરતક્ષેત્ર અને એરવત ક્ષેત્રને જે ૨૪ તીર્થકરે થયા છે, તેમાંના પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરને નીચેના પાંચ કારણોને લીધે ઉપદેશ આપपामा निता-भु२४ी ५ ती-(१) हुयेय, (२) विमान्य, (3) (४) दुस्तितिक्ष भने (५) हुनुय२.
(૧) જે વસ્તુતત્વને દુખપૂર્વક-ઘણું મુશ્કેલીથી પ્રતિપાદિત કરી શકાય છે, તેને દુરાગ્યેય કહેવાય છે. તે આસેવનશિક્ષા અને ગ્રહણશિક્ષા રૂપ હોય છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે પહેલા અને છેલલા તીર્થંકરના શિષ્ય બાજુ જડ અને વકજડ હોવાથી વસ્તુતત્વનું કથન કરવામાં પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #550

५३४
स्थानाङ्गसूत्रे तत्वं विभागशः संस्थापयितुं दुःशकमिति २। तथा-दुर्दर्शम्-दुःखेन दयतेअवबोध्यते यत् तत् , शिष्यान् वस्तुतत्त्वं दर्शयितुं ते काठिन्यमनुभवन्तीति ३। तथा-दुस्तितिक्षम्-दुःखेन तितिक्ष्यते सह्यते यत् तत् , उत्पन्न परीपहादिकं शिष्यस्तितिक्षयितुं महान्तमायासमनुभवन्तीति । तथा-दुरनुचरम्-दुःखेन अनुचर्यते अनुष्ठाप्यते यत्तत् । शिष्यैराचारमनुष्ठापयितुं ते महापरिश्रमवन्तो भवन्तीति । अत्र चरतिरन्त वितण्यों बोध्यः । यद्यपीह स्थानानि दुराख्यानादीनि वक्तव्यानि, तथापि येषु स्थानेषु कृच्छत्ति भवति स्थानान्यपि कृच्छ्रवृत्तियोगात् आश्रयायिणोरभेदोपचारेण कृच्छ्रवृत्तीत्युच्यन्ते । करोंको कठिनता हुई है १॥ दुर्विभाज्य शिष्योंकी बुद्धिमें जो वस्तुतत्त्वका विभागशः संस्थापन करना दुःशक्य होता है, वह दुर्विभाज्य है २॥
जो वस्तुतत्त्व शिष्योंको बड़ी कठिनतासे दिखलाया जाता है, अर्थात् जिस वस्तुतत्त्वको समझाने में उन्होंने कठिनताका अनुभव किया है, यह दुर्दर्श है, जिन उत्पन्न हुए परीषह आदिकोंका सहन शिष्योंसे उन्होंने कठिनतासे कराया है, अर्थात् उत्पन्न हुए परीषहोंको शिष्योंसे सहन कराने में जिस कठिनाईका उन्हें अनुभव हुआ है वह दुस्तितिक्ष है ४। तथा-शिष्यजनोंसे उन्होंने जिस आचारका परिपालन बड़ी कठिनतासे पाया है वह दुरनुचर है ५। ___ यद्यपि यहां इन पांच स्थानोंको दुराख्यान आदि रूपसे कहना चाहिये था, दुराख्येय आदि रूपसे नहीं कहना चाहिये था, परन्तु फिर भी घlar नितानो भनुम ४२३॥ ५४ो तो. (२) " दुर्विमान्य"શિષ્યની બુદ્ધિમાં જે વસ્તુતત્વનું વિભાગશર સંસ્થાપન કરવાનું કાર્ય દુ શકય डोय छ, तेनु नाम दुर्विमान्य छे. (3) रे वस्तुतय शिष्याने upl मुहै. લીથી દેખાડી શકાય છે-એટલે કે જે વસ્તુતત્વ શિષ્યોને સમજાવવામાં તેમને કઠિનતાને અનુભવ કર્યો હતો, તેને દુશ કહેવામાં આવેલ છે. (૪) ઉત્પન્ન થયેલા જે પરીષહેને શિષ્ય દ્વારા સહન કરાવવામાં તેમને કઠિનાઈને અનુ. ભવ કરવો પડયો હતો, તે પરીષહોને અહીં દુસ્તિતિક્ષ કહ્યાં છે. (૫) તેમણે શિષ્યો પાસે જે અચારોનું પાલન ઘણી મુશ્કેલીથી કરાવ્યું હતું તે આચારને અહીં દુરનુચર કહ્યાં છે.
જો કે આ પાંચ સ્થાને અહીં દુરાખ્યાન આદિ રૂપે કહેવા જોઈતાં હતા, દુરાગ્યેય આદિ રૂપે કહેવા જોઈતા ન હતાં, પરંતુ અહીં આશ્રય અને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #551

सुघा टीका स्था०५ उ०१ सु०९ शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम
५३५
अतएवात्र - दुराख्येयमित्यादीनि स्थानत्वेनोक्तानीति । अथवा - प्रथमान्तिमतीर्थकृतां तीर्थे आचार्यादीनां शिष्यान् प्रति दुराख्येयं दुर्विभाज्यं च भवति, आत्मनाऽपि च दुर्दशं दुस्तितिक्षं दुरनुचरं च भवति । अत्र पक्षे अन्तर्भावितण्ययेता नाश्रीयते इति । तथा मध्यमकानां द्वाविंशतितीर्थकराणाम् आख्यानादिषु पञ्चसु स्थानेषु सुगमम् -अकृच्छत्ति भवति । तान्येवाह - ' स्वाख्येयं सुविभाज्यम् ' अच्छवृत्तियोगात् एतानि स्थानानि अकृच्छ्रवृत्तीत्युच्यन्ते, अत एवात्र ऐसा जो इन्हें कहा गया है, उसका कारण आश्रय (आधार) और आश्रयी में अभेद के उपचार से कहा गया है। अर्थात् जिन स्थानों में कृच्छ्र (दुःख) वृत्ति होती है, वे स्थान भी कृच्छ्रवृत्तिके योगसे कृच्छ्रवृत्तिरूप ( दुःखरूप) मान लिये गये हैं । इसी कारण दुराख्येय आदि रूपसे इन स्थानों को कहा है, अथवा - प्रथम और अन्तिम तीर्थकरोंके तीर्थमें आचार्य आदिके शिष्यों के प्रति तत्त्वका दुराख्येय और दुर्विभाज्य होता है, और स्वयंके द्वारा भी यह दुर्दर्श दुस्तितिक्ष और दुरनुचर होता है तथा मध्यके जो २२ तीर्थंकर हैं उनकी आख्यान आदि पांच स्थानों में अकृच्छ्रवृत्ति होती है, इनमें उन्हें कठिनता नहीं होती है, वे इन पांच स्थानों में अकृच्छ्रवृत्तिवाले होते हैं, वे पांच स्थान ये हैं - स्वाख्येय १ सुवि भाज्य २ सुदर्श३ सुतितिक्ष४ और सु अनुचर ५ अकृच्छ्रवृत्ति के योग से
આશ્રયીમાં અભેદના ઉપચારથી તેમને દુરાગ્યેય આદિ રૂપે કહેવામાં આવેલ છે. એટલે કે જે સ્થાનેમાં કૃચ્છ (દુઃખ) વૃત્તિ હોય છે તે સ્થાનાને પણ કૃચ્છવૃત્તિના ચેાગથી કૃ^વૃત્તિ રૂપ (દુઃખરૂપ) માનવામાં આવ્યાં છે. એ જ કારણે અહીં તે સ્થાનાને દુરાષ્યેય આદિ રૂપ અહીં કહ્યાં છે. અથવા-પહેલા અને છેલ્લા તીથ કરાના તીથમાં આચાય આફ્રિકાને માટે શિષ્યાને વસ્તુતવ કહેવાનુ` દુરાજ્યેય હતું અને તેમની બુદ્ધિમાં વસ્તુતત્વની વિભાગશ સ્થાપના કરવાનું કાર્ય પણ મુશ્કેલ હતું. અને પેાતાને માટે પણ તે દુશ, દુસ્તિ તિક્ષ અને દુરનુચર હતું. આ પ્રમાણે અર્થ પણ અહી ગ્રહણ કરી શકાય છે. જે વચ્ચેના ૨૨ તીથ કેરા થઇ ગયા તેમની આખ્યાન આઢિ પાંચ સ્થાનામાં અકૃષ્પ્રવૃત્તિ (સુખરૂપ વૃત્તિ) હતી. તેમને આખ્યાન આદિમાં કઠિનતાના અનુભવ કરવા પડયા ન હતા. તેએ આ પાંચ સ્થાનામાં અકૃચ્છ वृत्तिवाणा ( सुम३य वृत्तिवाजा ) ता.
(१) सुसाध्येय, (२) सु विलान्य, (3) सुदृर्श, (४) सुतितिक्ष माने (૫) સુ અનુચર. અકૃષ્પ્રવૃત્તિના ચગથી આ સ્થાનાને અવ્રુત્તિરૂપ કહ્યાં છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #552

स्थानाङ्गसूत्रे स्वाख्येयमित्यादीनि स्थानत्वेन निर्दिष्टानि । मध्यमकानां तीर्थकराणां शिष्या ऋजुप्रज्ञा भवन्ति, अत एवं तेषां भगवतामाख्यानादौ अकृच्छ्रवृत्ति भवति । अन्तर्मा वितण्यर्थता पूर्ववदेव बोध्या । यद्वा-मध्यमकानां तीर्थकृतां तीर्थे आचा. Cणामाख्यानादिषु पञ्चसु स्थानेषु अकृच्छ्रवृत्ति भवति । अत्र पक्षेऽन्तर्भावितण्यर्थतानाश्रीयते । पूर्वानुसारेणैवात्राऽपि व्याख्या भावनी येति । 'मुरणुचरं' इत्यत्र रेफागमः प्राकृतत्वाद् बोध्यः ।।
सम्पति भगवता महावीरेण श्रमणानां निग्रन्थानां कर्त्तव्यत्येन यदुक्तं तदाह'पंच ठाणाई ' इत्यादिना ।।
श्रमणेन भगवती महावीरेण श्रमणानां निर्ग्रन्थानां पञ्च स्थानानि नित्यं सर्वदावर्णितानि, फलतः,नित्यं कीर्तितानि-संशब्दितानि नामतः,नित्यम् उक्तानि= (सुखसे समझाने के योग्य ) होनेसे इन स्थानोंको अकृच्छ्रवृत्तिरूप कहा है, इसीलिये स्वाख्येय आदि स्थानरूपसे निर्दिष्ट हुए हैं, मध्यके २२ तीर्थंकरोंके शिष्य ऋजुपाज्ञ होते हैं, इसीलिये उनके प्रति वस्तु तत्त्वके कथनमें भगवानको अकृच्छ्रवृत्ति होतीहै, कठिनता नहीं होती है, यद्वा-मध्यके तीर्थंकरोंके तीर्थमें आचार्यों की आख्यान आदि पांच स्थानों में अकृच्छ्रवृत्ति रहती है, इस पक्षमें अन्तर्भावित ण्यर्थता आश्रित-गृहीत नहीं हुईहै। पूर्व के अनुसारही यहां व्याख्या कर लेनी चाहिये ___ अब सूत्रकार भगवान महावीरके द्वारा श्रमणजनोंको कर्तव्य रूपसे जो कहा गया है, सूत्रकार उसे प्रकट करते हैं-श्रमण भगवान् महावीरने श्रमण निग्रन्थों के पांच स्थान सर्वदा फलकी अपेक्षा वर्णित किये हैं, नामकी अपेक्षा कीर्तित किये हैं, स्वरूपकी अपेक्षा स्पष्टवाणीसे તેથી તે સ્થાને સુ આખેય આદિ રૂપે અહીં બતાવવામાં આવ્યાં છે. વચ્ચેના ૨૨ તીર્થકરોના શિર્ષો જુપ્રાગ્ય હતા તેથી તેમને વસ્તુતત્વ કહે. વામાં–સમજાવવામાં ભગવાનને કઠિનતાને અનુભવ થતો નહીં. અહીં પણ ઉપર મુજબના પાંચે સ્થાનનું કથન થવું જોઈએ. અથવા વચ્ચેના ૨૨ તીર્થકરોના તીર્થમાં આચાર્યોને આખ્યાન આદિ પાંચ સ્થાનમાં કઠિનતા અનુભવવી પડતી નથી. આ પક્ષે આગળ પ્રમાણે જ અહીં વ્યાખ્યા સમજી લેવી.
હવે મહાવીર પ્રભુએ શ્રમણ નિથાના જે કર્તવ્ય બતાવ્યાં છે, તેને સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે–શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે નીચેનાં પાંચ સ્થાન શ્રમશાને માટે સર્વદા ફલદાયી વર્ણિત કર્યા છે, નામની અપેક્ષાએ કીર્તિત કહ્યાં છે, સ્વરૂપની અપેક્ષાએ સ્પષ્ટવાણીથી કહ્યાં છે, નિત્ય પ્રશંસાને યોગ્ય કહ્યાં
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #553

सुधा टीका स्था०५३०१ सू०९ शरीरगत धर्मविशेषनिरूपणम्
५३७
व्यक्तवाचा कथितानि स्वरूपतः, नित्यं प्रशंसितानि= लघितानि, नित्यम् अभ्यनुज्ञातानि कर्त्तव्यतया अनुमतानि च भवन्ति । तानि पञ्च स्थानानि कानि ? इत्याह- तद्यथा - क्षान्तिः १ मुक्तिः २ आर्जवम् ३, मार्दवम् ४ लाघवम् ५ इति । तत्र - क्षान्तिः = क्षमा, इयं हि क्रोधत्यागतो भवति । मुक्ति:निलेभिता, इयं लाभत्यागतः, आर्जवम् = ऋजुता, इदं मायात्यागतः मार्दवं मृदुता, इदं मानत्यागतः, तथा - लाघवं लघुता, इदमल्पोपकरणतऋद्धिरससातगौरवत्रयत्यागतश्च भवति । इतोऽग्रेऽपि प्रतिसूत्रं 'पंचहि ठाणेहिं समणेणं भगवया महावीरेण ' इत्यादि सूत्रोत्क्षेपस्यार्थः पूर्ववद् विभावनीयो वैयावृत्त्य सूत्रपर्यन्तम् । कहे हैं, नित्य a प्रशंसित किये हैं और कर्तव्यरूपसे वे माने हैं, वे पांच स्थान ये हैं- क्षान्ति १ मुक्ति २ आर्जव ३ मार्दव ४ और लाघव ५ इनमें क्षमाका नाम क्षान्ति है, यह क्षान्ति क्रोध के त्याग से होती है, ऋजुताका ( सरलता) नाम आर्जव है, यह मायाके त्यागसे होता है, मृदुताका नाम मार्दव है, यह मानके त्यागसे होता है, लघुताका नाम लाघव है, यह अल्प उपकरण से और ऋद्धि रस सात तीन प्रकार के गौरव के त्यागसे होता है, यहां से आगे के जो सूत्र वैयावृत्य सूत्र तक हैं, उनमें प्रत्येक सूत्र में " पंचहि ठाणेहिं समणेणं भगवया महावीरेण " इत्यादि सूत्रोत्क्षेपका अर्थ पहिले की तरह से विभावित कर लेना चाहिये-लगा लेना चाहिये । अर्थात् जिस प्रकार से पूर्वोक्त स्थानों में ऐसा कहा गया है, कि ये स्थान श्रमण भगवान् महावीर द्वारा यावत् अभ्यनुज्ञात आज्ञापित हुए हैं, उसी
છે અને કર્તવ્ય રૂપ ( કરવા ચેાગ્ય ) ખતાવ્યાં છે. તે પાંચ સ્થાન નીચે પ્રમાણે छे- (१) क्षान्ति, (२) भुक्ति, (3) भाव, (४) भाईव मने (4) साधव. ક્ષમાને ક્ષાન્તિ કહે છે, તે ક્રોધના ત્યાગથી ઉદ્ભવે છે, લેાલના ત્યાગનું નામ મુક્તિ છે, ઋજુતાનું નામ આવ છે, માયાના ત્યાગથી ઋજુતા આવે છે. મૃદુતાનું નામ માદવ છે, તે માનના ત્યાગથી ઉત્પન્ન થાય છે. લઘુતાનું નામ લાઘવ છે, અથવા અલ્પ ઉપકરણ અને ઋદ્ધિ રસ અને ગૌરવના ત્યાગથી આ ગુણ ઉત્પન્ન થાય છે.
હવે પછીના વૈયાવ્રત્ય સુધીના પ્રત્યેક સૂત્રમાં પશુ " पंच हि ठाणेहिं समणं भगवा महावीरेण " इत्यादि सूत्रपाठ भागण ? प्रमाणे उद्यां छे તે પ્રમાણે કહેવા જોઇએ. એટલે કે જે પ્રકારે પૂર્વોક્ત સ્થાનામાં એવું કહે વામાં આવ્યુ છે કે શ્રમણાને માટે આ સ્થાના શ્રમણ ભગવાન મહાવીર દ્વારા वर्णित, डीर्तित, उत्त, प्रशंसित भने उर्तव्य (१२वा योज्य) भनाया छे, भे ४ स्था-- ६८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #554

-
८७
५३८
स्थानाङ्गसूत्रे तत्र-सत्यं १ संयमः २ तपः ३ त्यागो ४ ब्रह्मचर्यवासः ५, इति पञ्च स्थानानि । तत्र-सत्यं-यथार्थमाषणम्, तच्चतुर्विधमुक्तम् । तथाहि
" अविसंवादनयोगः १, काय २ मनोवाग ३ जिह्मता ४ चैव । ___ सत्यं चतुर्विधं तच्च जिनवरमतेऽस्ति नान्यत्र ॥१॥" इति ।
अविसंवादनयोगः अङ्गीकृतपरिपालनम्, कायमनोवागजिह्मता-कायमनोवचसामकुटिलता चेति चतुर्विषं सत्यं विज्ञेयमिति भावः । तथा-संयमःसंयमनं संयमः-पृथिव्यादिरक्षणलक्षणः, स च सप्तदशविधः । तदुक्तम्
" पुढवि दगअगणिमाख्ययणप्फबिति चउपचिदिअंजीवे।
पेहोपेहपमज्जण परिवण मणोवईकाए ॥१॥ छाया-पृथ्वीदकाग्निमारुतवनस्पति द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया जीवेषु ।
__ प्रेक्षोत्प्रेसममार्जन परिष्ठापनमनोवाकायेषु ॥१॥ प्रकारसे सत्य १ संयमर तप३ त्याग और ब्रह्मचर्यवास ये पांच स्थान भी श्रमण भगवान महावीर द्वारा यावत् अभ्यनुज्ञात हुए हैं। यहां समस्त सत्रोंमें यावत्पदसे " वर्णितानि, कीर्तितानि, उक्तानि, प्रशं. सितानि" इन चार पदोंका संग्रह हुआ है, यथार्थ भाषणका नाम सत्य है ? यह सत्य चार प्रकारको कहा गया है-जैसे-"अविसंवादनयोगः" इत्यादि अङ्गीकृतका (स्वीकार किये हुवेका) परिपालन करना इस का नाम अविसंवादनयोग हैं, एवं काय, मन वचनकी अकुटिलता सरलता का काय मनोवागजिह्मता है, इस प्रकारसे सत्यके ये चार भेद हैं। पृथिव्यादिकोंका रक्षणकरने रूप संयम होता है, अर्थात् छह कायके जीवोंकी रक्षा करना यह संयम १७ प्रकारका कहा गया है, जैसे-"पुढविदग अगणि" इत्यादि। પ્રમાણે સત્ય, સંયમ, તપ, ત્યાગ અને બ્રહ્મચર્યવાસ રૂપ આ પાંચ સ્થાને પણ વણિત, કીતિત આદિ રૂપ માનવામાં આવેલ છે યથાર્થ ભાષણ અથવા क्यनतुं नाम सत्य छे. म। सत्ययार प्रा२नु हुंछ-" अविसंवादनयोगः" ઈત્યાદિ. અંગીકૃતનું પાલન કરવું તેનું નામ અવિસંવાદન એગ છે. અને મન, વચન અને કાયાની અકુટિલતા રૂપ બીજા ત્રણ ભેદે મળીને સત્યના કુલ ચાર ભેદ પડે છે. પૃથ્વીકાય આદિનું રક્ષણ કરવા રૂપ સંયમ હોય છે. એટલે કે છકાયના જીવોની રક્ષા કરવી તેનું નામ સંયમ છે. તે સંયમના ૧૭ સત્તર પ્રકાર हा छ. २ " पुढविदगअगणि" इत्यादि. भासवाथी वि२४ २१॥ ३५
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #555

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०९ शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम् ५३९ अथवा-संयमः-आस्रवविरमणादिरूपः सोऽपि सप्तदशविधः ।
" पश्चास्रवाद विरमणं ५, पञ्चेन्द्रियनिग्रहः १० कषायजयः १४ । दण्डत्रयविरतिश्चेति संयमः सप्तदशभेदः ॥इति। तथा-तपः-तप्यन्ते रसरुधिरादीनि अशुभकर्माणि वाऽनेनेति तपः । उक्तंच-" रसरुधिरमांसमेदोस्थिमज्जशुक्राण्यनेन तप्यन्ते ।
___ कर्माणि वाऽशुभानीत्यतस्तपो नाम नैरुक्तम्" इति। आस्त्रवसे विरमण-विरक्त होने रूप जो आत्मपरिणति है, वह संयम है । इस प्रकारका भी संयम १७ प्रकारका कहा गया है-जैसे " पश्चात्रचाद् विरमणं " संयमके सत्रह प्रकार इस तरहसे है-पूर्वोक्त पांच स्थावर जीवोंके और चार त्रस जीवों के विषय में यतना रखना नौ तो ये संयमके भेद हुए तथा अजीवके विषय में संयम प्रेक्षा संयम, उत्पेक्षा संयम प्रमार्जन संयम परिष्ठापन संयम एवं मनका संयम वचनका संयम और कायसंयम एवं आठ भेद ये हुए, इस प्रकारसे १७ भेद ये संयमके "पुढविदग" आदि गाथा द्वारा प्रकट किये गये हैं, तथा पांच आस्रवोंसे विरक्त होना पांच इन्द्रियोंका निग्रह करना उन्हें वशमें रखना-चार कषायोंका जीतना एवं मन वचन कायकी अशुभ क्रियाऑसे विरक्त होना, इस प्रकारसेभी ये १७ प्रकारके संयमके भेद प्रकट किये गये हैं, जिसके द्वारा शरीरगत रस रुधिर आदि अथवा अशुभ कर्म तपाये जाते हैं, वह तप है। कहा भी है-" रसજે આત્મપરિણતિ છે, તેને સંયમ કહે છે. આ પ્રકારના સંયમના પણ ૧૭ સત્તર ५२ हा छे. २म "प स्रवाद्विरमण " त्याहि-सयभना १७ ५३॥ નીચે પ્રમાણે છે–પૃથ્વીકાય આદિ પાંચ સ્થાવર જીવના વિષયમાં યતના રાખવી, ચાર પ્રકારના ત્રસ જીવેની યતના કરવી, આ પ્રકારે નવ ભેદ સમજવા. બાકીના આઠ ભેદ નીચે પ્રમાણે છે–પેક્ષા સંયમ, ઉપ્રેક્ષા સંયમ, પ્રમાર્જન સંયમ, પરિઝાપન સંયમ, મન સંયમ, વચન સંયમ, કાય સંયમ सपना विषयमा सयम, "पुढविदग" छत्याहि गाथा द्वारा संयमना सत्तर ભેદ અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. તથા પાંચ આન્સથી વિરક્ત થવું, પાંચ ઇન્દ્રિયને નિગ્રહ કરવે-તેમને વશ રાખવી, ચાર કષાયને જીતવા અને મન, વચન અને કાયાની અશુભ કિયાએથી વિરક્ત થવું, એ પ્રકારને આસથી વિરક્ત થવા રૂપ જે સંયમ છે તેના પણ ૧૭ સત્તર ભેદ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. જેના દ્વારા શરીરમાં રહેલા રસ, રુધિર આદિને અથવા અશુભ भने तामा मावे छे, तेने त५ ४ छे. युं ५५५ छ , “ रसरुधिर.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #556

५४०
__ स्थानाङ्गसूत्रे
-
-
एतच्च बाह्याभ्यन्तरमेदेन द्वादशविधं भवति तदुक्तम्-" अणसणमूणोयरिया, वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ।
कायकिलेसो संलीणया य वज्झो तवो होइ ॥१॥ पायच्छित्तं विणओ, वेयावच्चं तहेव सज्झाओ ।
शाणं उस्सग्गो वि य, अभितरो तवो होइ ॥२॥" छाया-अनशनमूनोदरिका वृत्ति संक्षेपणं रसत्यागः।
कायक्लेशः संलीनता च बाह्य तपो भवति ॥१॥ प्रायश्चित्तं विनयो वैयावृत्त्यं तथैव स्वाध्यायः ।
ध्यानं व्युत्सोऽपि च आभ्यन्तरिकं तपो भवति ॥२॥ इति। तथा-त्यागः-त्यजनं-प्रदान-त्यागः-सांभोगिकेभ्यो भक्तादिदानं तदि. तरेभ्यः श्राद्धादिकुलप्रदर्शनं च। तदुक्तम्-" तो कय पच्चक्खाणो, आयरियगिलाणवालवुड़ाणं ।
देज्जाऽसणाइ संते, लाभे कयवीरियायारो ॥१॥ रुधिरमांसमेदो" इत्यादि । इसका अर्थ स्पष्ट है । यह तप बाह्यतप
और आभ्यन्तर तपके भेदसे दो प्रकारका होता है -बाह्यतप और आ. भ्यन्तर तपके भेद इस प्रकारसे हैं-" अणसणमूगोयरिया" इत्यादि। अनशन १ ऊनोदर २ वृत्तिसंक्षेप ३ रसत्याग ४ कायक्लेश ५ और संलीनता ये पाहतपके ६ भेद हैं।
प्रायश्चित्त १ विनय २ वैयावृत्त्य ३ स्वाध्याय ४ ध्यान ५ और व्युत्सर्ग ६ ये आभ्यन्तर तपके ६ भेद हैं।
सांभोगिक साधुजनोंके लिये भक्तादि लाकर देना और इनसे भिन्न साधुओंको श्रावक आदिकोंका घर दिखाना यह त्याग है, तदुमांसमेदो" त्याहि-ते। अथ २५४ छ. मा तपना भुस्य मे से छબાહ્ય તપ અને આભ્યન્તર તપ બાહા તપના નીચે પ્રમાણે છ ભેદ કહ્યા છે "अणसणमूणोयरिया " त्याह
(१) मनशन, (२) री, (3) वृत्ति २५, (४) २सत्याग (५) अयश मन (6) सलीनता. ____ाय-तर तपना नाय प्रमाणे ७ ले छ -(१) प्रायश्चित्त, (२) विनय, (3) वैयाकृत्य, (४) स्वाध्याय, (५) ध्यान भने (6) SHI.
સાંગિક સાધુઓને માટે આહાર પાણી લાવી દેવાં અને સાંગિક ન હોય એવા સાધુઓને શ્રાદ્ધ (શ્રાવક) આદિકનાં ઘર બતાવવા તેનું નામ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #557

सुघा टीका स्था.५ ३.१ स.९ शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम्
५४१ संविग्ग अन्नभोइयाण देसिज्ज सदृगकुलाणि ।
अतरंतो वा संभोइयाण देसे जहसमाही ॥२॥" छाया-ततः कृतप्रत्याख्यानाचार्यग्लानबालवृद्धेभ्यः ।
दद्यात् अशनादि सति लाभे कृतवीर्याचारः ॥१॥ संविग्नान्यभोगिकेभ्यो देशयेत् श्राद्धककुलानि।
अशक्तोवा (स्वयं) सांभोगिकेभ्यो देशयेत् यथासमाधि ॥२॥इति। ब्रह्मचर्यवासः-ब्रह्मचर्ये-मैथुनविरमणरूपे वासः अवस्थानम्, ब्रह्मचर्येण वा वासः । इत्थं क्षान्त्यादि ब्रह्मचर्यवासान्तो दशविधः श्रमणधर्म प्रोक्तः ॥
सम्प्रति वृत्तिसंक्षेपनामकस्य धर्मरूपबाह्यतपोविशेषस्य भेदानाह-"उक्वित्तचरए " इत्यादिना । उत्क्षिप्तचरकः-उक्षिप्तम्-गृहस्थेन स्वार्थ पाकभाजक्तम्-" ता कयपच्चक्खाणो" इत्यादि । इन श्लोकोंका भाव ऐसा है कि जिसने प्रत्याख्यान कर लिया है, ऐसा साधु आचार्य ग्लान एवं वृद्ध साधुजनों के लिये भिक्षा लाकर देवे तथा अपने सामोगिक साधु. ओंसे अन्य सांभोगिक साधुओंके लिये वह श्रावकके घरोंको घताये और यदि वह स्वयं अशक्त हो, तो सांभोगिकके लिये अपनी समाधिके अनुसार श्रावकोंके घरोंको बतावे ब्रह्मचर्यमें-मैथुनविरमणरूप व्रतमें-जो वास अवस्थान है, वह या ब्रह्मचर्यसे जो रहता है, वह ब्रह्म चर्यवास है, इस प्रकार यह क्षान्तिसे लेकर ब्रह्मचर्य तक दश प्रकारका श्रमण धर्म कहा गया है. ___ अब सूत्रकार साधुका धर्मरूप जो वृत्ति संक्षेप नामका बाह्यतप है, उसके भेदोंका कथन-"उक्खित्तचरए " इत्यादि सूत्रद्वारा करते हैंत्या छ. ४यु ५५५ छ ? " तोकयपञ्चक्खाणो" त्यादि. माने सापाय એ છે કે જેણે પ્રત્યાખ્યાન કરી લીધાં છે એ સાધુ આચાર્ય, ગ્લાન અને વૃદ્ધ સાધુઓને માટે ભિક્ષા વહોરી લાવીને તેમને આપી દે. તથા પિતાના સાંગિક સાધુઓને, અન્ય સાંગિક સાધુઓ માટે આહાર પાણી પ્રાપ્ત કરવા ચોગ્ય શ્રાવકના ઘરો બતાવે અને જે પિતે અશકત હોય, તે સાંગિકને પોતાની સમાધિ અનુસાર શ્રાવકેનાં ઘરો બતાવે. તેને તથા બ્રહ્મચર્યમાં–મૈથુન વિરમણ રૂ૫ વ્રતમાં જે વાસ (અવસ્થાન) છે તેને બ્રહ્મચર્યવાસ કહે છે. એટલે કે બ્રહ્મચર્યના પાલનપૂર્વક રહેવું તેનું નામ બ્રહ્મચર્ય વાસ છે. આ પ્રકારના ક્ષાતિથી લઈને બ્રહ્મચર્ય પર્યાના દસ પ્રકારના શ્રમણ ધર્મ કહ્યા છે.
હવે સૂત્રકાર સાધુના ધર્મરૂપ જે વૃત્તિક્ષેપ નામનું બાહાતપ છે, તેના
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #558

स्थानाङ्गसूत्रे नाद् यद् भोजनम् उद्धृतम् अभिग्रहवशात् तद् गवेषयितुं यश्वरति सः। तथानिक्षिप्तचरकः-निक्षिप्त-पाकपात्रादुद्धृत्यान्यभाजने स्थापितं तद्ग्रहणाय अभिग्रहवशाद् यश्चरति सः । तथा-अन्तचरकः-यो भिक्षुरभिग्रहविशेषाद् अन्तं-क्रोद्रवादिनिस्सारधान्यरूपमाहारं गवेषयितुं चरति सः । तथा-प्रान्तचरकः प्रान्तं पर्युषिततक्रमिश्रितवल्लचणकादिरूपभोजनं गवेषयितुमभिग्रहवशाद् यश्वरति सः। तथा-रूक्षचरकः-योऽभिग्रहविशेषवशाद् रूक्षं-निः श्रमण भगवान् द्वारा ये पांच स्थान यावत् अभ्यनुज्ञात हुए हैं-आज्ञा दी है जैसे-उत्क्षिसचरक १ निक्षिप्तचरक २ अन्तचरक ३ प्रान्तचरक ४ एवं रूक्षचरक ५ इनमें गृहस्थके द्वारा अपने लिये पाक भाजनसे जो भोजन दूसरे भाजनमें रख लिया हो, साधु अभिग्रहवशसे उसकी गवेषणाके लिये जो विचरण करताहै, वह उत्क्षिप्तचरकहै। पाक भाजनसे उठाकर
अन्य पात्रमें स्थापित किया भोजन निक्षिप्त हैं, उसे ग्रहण करनेके लिये जो साधु अभिग्रहवशसे विचरण करता है, वह निक्षिप्तचरक है। जो भिक्षु अभिग्रह विशेषके वश क्रोद्रवादि निस्सार धान्यरूप आहारकी गवेषणा करने के लिये विचरण करता है, वह अन्नचरक है ३। जो भिक्षु अभिग्रहयशसे पर्युषित ठंडा (वासी) छाछ मिश्रित वालचना आदि अनरूप भोजनकी गवेषणा करनेके लिये विचरण करता महानु ४थन ४३ छ-" उक्खित्तचरए " त्या-श्रम लापान महावीर દ્વારા નીચેના પાંચ સ્થાન વણિત, કીર્તિત આદિ રૂપ ગણાવ્યા છે—(૧) ઉતક્ષપ્ત A२४, (२) लिक्षित य२४, (3) मन्त ५२४, (४) प्रान्त य२४ भने (५) ३६ ५२४
ગૃહસ્થ પાક ભેજનમાંથી (જેમાં કેઈ ભેજન બનાવ્યું હોય તે પાત્રમાંથી) બીજા ભોજનમાં જે ભેજન મૂકી રાખ્યું હોય એવાં ભેજનની ગવેષણાને માટે વિચરણ કરતા સાધુને ઉક્ષિપ્ત ચરક કહે છે. આ પ્રકારનું ભેજન ગ્રહણ કરવાને તેણે અભિગ્રહ કર્યો હોય છે.
પાક ભાજનમાંથી લઈને અન્ય પાત્રમાં સ્થાપિત કરી નાખવામાં આવેલા ભજનને નિશ્ચિત કહે છે. એવા ભેજનને ગ્રહણ કરવાના અભિગ્રહપૂર્વક જે સાધુ વિચરણ કરે છે, આહારની ગષણ કરે છે, તેને નિક્ષિપ્ત ચરક કહે છે. જે સાધુ અભિગ્રહ વિશેષને લીધે કેદરા આદિ નિસાર ધાન્યરૂ૫ અ હા. રની ગવેષણ કરવાને માટે વિચરણ કરે છે, તે સાધુને અન્તચરક કહે છે. ने लिनु अलि ५युपित ४ (सी) मिश्रित, पास, या આદિ અન્નરૂપ ભજનની ગવેષણ કરવાને માટે વિચરણ કરે છે, તેને પ્રાન્ત
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #559

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०९ शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम्
५४३
स्नेहमाहारं गवेषयितुं चरति सः । रुक्षाहार मात्रग्रहणशीलो भिक्षुरित्यर्थः । तथाअज्ञातचरकादीनि पञ्च स्थानान्येवं विज्ञेयानि, तत्र - अज्ञातचरकः - अज्ञातः =अनुपदर्शित सौजन्यादि भावः सन् योऽभिग्रहवशाद् भिक्षार्थं चरति, भज्ञातेषु वा गृहेषु तथाविधाभि ग्रहवशाद भिक्षार्थं यश्चरति सः । तथा-अभग्लायकचर:- अन्नं विना ग्लायति - म्लायति यः सोऽनग्लायकः अभिग्रहवशात्तथाविधः सन् आहारार्थं यश्चरति सःरात्रिपर्युपितान्नभोजीत्यर्थः तथा - मौनचरः - अभिग्रहवशाद यो मौनेन मिक्षार्थ है, वह प्रान्त चरक है ४ । जो भिक्षु अभिग्रह वशसे निःस्नेह (विगय रहित) आहारकी गवेषणा के लिये विचरण करता है, वह रुक्षचरक है५ । रुक्षचरक भिक्षु रुक्ष आहार मात्रको ग्रहण करनेवाला होता है - तथा अज्ञात चरक आदि जो पांच स्थान हैं, वे इस प्रकार से हैं, जो भिक्षु अपने सौजन्यादि भावको दिखाये विनाही अभिग्रहवशसे भिक्षाके लिये भ्रमण करता है, वह १ अथवा अज्ञात घरोंमें तथाविध अभिग्रहके यशसे भिक्षा के लिये भ्रमण करता है, वह अज्ञातचरक है २। अन्नके बिना जो म्लानमुख हो जाता है, कुम्हलासा जाता है, ऐसा वह भिक्षु अन्नग्लायक है, ऐसा वह अन्नलायक भिक्षु अभिग्रह के वशसे जो तथाविध होता हुआ आहारके लिये भ्रमण करता है, वह अनग्लायकचर है २, यह अन्नलायकचर रात्रि पर्युषित (वासी) अन्नका भोगी होता है, अर्थात् खट्टी छाछ में मिलाया हुआ बाल चणा आदिके बने हुए वासी ચરક કહે છે. જે સાધુ અભિગ્રહપૂર્વક નિઃસ્નેહ-ઘી, તેલ આદિ સ્નિગ્ધતાથી રર્હુિત–આહારની ગવેષણાને માટે વિચરણ કરે છે તેને રૂક્ષચરક કહે છે. તે भात्र ३क्ष ( बूमा ) भाडारने ग्रहयु ४२ छे.
તથા અજ્ઞાત ચરક આદિ જે પાંચ સ્થાન છે તેનું સૂત્રકાર હવે સ્પષ્ટી કરણ કરે છે—જે સાધુ પોતાના સૌજન્ય આદિ ભાવેાને દેખાડયા વિના જ અભિગ્રહ ધારણ કરીને ભિક્ષાને માટે ભ્રમણ કરે છે તેને અજ્ઞાતચરક કહે છે, અથવા અજ્ઞાત ઘરોમાંથી જે ભિક્ષા પ્રાપ્ત કરવાના અભિગ્રહ ધારણ કરીને ભિક્ષાને માટે ભ્રમણ કરે છે તેને અજ્ઞાતચરક કહે છે.
અન્ન વિના જે સાધુ મ્યાનમુખ થઈ જાય છે, જેનું મુખ જાણે કે કરમાઈ જાય છે, એવા ભિક્ષુને અન્નગ્ધાયક કહે છે. એવા તે અન્નગ્લાયક ભિક્ષુ અભિગ્રહ વિશેષને અધીન રહીને તે પ્રકારની સ્થિતિ થવા છતાં પણ ભ્રમણ કર્યા કરે છે, એવા ભિક્ષુને અન્નગ્લાયકચર કહે છે. તે અન્નગ્ધાયક ચાર રાત્રિપ'ષિત ( વાસી ) અન્નના લેાગી હાય છે. એટલે કે ખાટી છાશ આફ્રિ વડે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #560

५४४
स्थानागसूत्रे चरति सः । तथा-संसृष्टकल्पिका-संसृष्टेन-खरण्टितेन हस्तभाजनादिना दीय मानस्यैव भक्तादेर्ग्रहणे कल्पो नियमोऽभिग्रहवशाद् यस्य सः, तथाविधाभिग्रहविशेषघारका साघुरित्पर्यः तथा-तज्जातसंसृष्टकल्पिक:-तज्जातेनदेवद्रव्याविरोधिना दातव्यद्रव्येणैवेत्यर्थः यत् संसृष्टं खरष्टितं हस्तभाजनादि, तेन दीयमानस्यैव भक्तादे ग्रहणे कल्पो-नियमोऽभिग्रहवशाद् यस्य सः। तथाऔपनिधिकादीनि पश्च स्थानान्येवं विज्ञेयानि, तथाहि-औपनिधिकः-उपनिधीयते इत्युपनिधिः-प्रत्यासन्नं यथाकथंचिदानीतं, न तु साध्वर्थ, तेन यथरति अभिग्रहवशात् स औपनिधिकः । यद्वा-औपनिहित इति च्छाया । उपनिहित अन्नकी गवेषणा करता है, जो भिक्षु अभिग्रह विशेषसे मौनपूर्वक भिक्षाके लिये भ्रमण करता है, वह मौनचर है, तथा जिसका संसृष्ट अन्नादि भरे हुए हस्त भाजन आदिसे दिये गयेही आहार आदिको लेनेका कल्प नियम है, ऐसा वह तथाविध अभिग्रहका धारी साधु संसृष्ट कल्पिक है, तथा जिस साधुका देने योग्य द्रव्यसेही संसृष्ट हुए हस्त भाजनादिसे दिये जाते ही भक्तादिके ग्रहणमें अभिग्रहवश नियम है, वह साधु तज्जात संसृष्ट कल्पिक है, तथा-औपनिधिकादि पांच स्थान इस प्रकारसे है-औपनिधिक १ शुद्वैषणिक २ संख्यादत्तिक ३ इष्ट लाभिक ४ और पुष्ट लाभिक ५ इनमें जो भिक्षु दाता अपने पास में भोजन के समय अन्नादि रखा हो उस अनादिको लेने के लिये नियमवाला होता है, वह या जो चाहे जिप्त किसी तरह से लाये गये आहार મિશ્રિત વાલ, ચણ આદિવાસી અન્નની ગવેષણ કરે છે. જે સાધુ અભિગ્રહ વિશેષ ધારણ કરીને મૌનપૂર્વક ભિક્ષાને માટે ભ્રમણ કરે છે, તેને મૌનચર કહે છે. જેણે સંસ્કૃષ્ટ અન્નાદિ ભરેલા હસ્તભાજન આદિ વડે દેવામાં આવેલ આહાર આદિને ગ્રહણ કરવાને કપ (નિયમ) કરેલ છે, એવા પ્રકારના અભિગ્રહધારી સાધુને સંસ્કૃષ્ટ કદિપક કહે છે. અર્પણ કરવા ગ્ય દ્રવ્યથી જ સંસૂ એવા હેત ભાજનાદિ વડે આપવામાં આવતા આહારદિને જ ગ્રહણ કરવાનો જેણે અભિગ્રહ ધારણ કરે છે એવા સાધુને “તજજાત સંસૃષ્ટ કલ્પિક કહે છે. તથા ઔષનિધિ આદિ પાંચ સ્થાન આ પ્રમાણે છે
(१) मोपनिधि, (२) शुद्धपनि, (3) सध्याति:, (४) rean as અને (૫) પુછલાલિક. દાતાએ ભજન કરતી વખતે જે અન્નાદિને પિતાની પાસે રાખેલ હોય તે અન્નાદિને જ ગ્રહણ કરવાના નિયમવાળે જે સાધુ હોય છે તેને અથવા તેણે જે પ્રકારને અભિગ્રહ કર્યો હોય તે પ્રકારે આહાર
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #561

सुधा टीका स्था०५ उ० १सू०९ नारकादीनां शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम् ५४५ यथाकथंचिदानीतं, तेन यश्चरति अभिग्रहवशात् सः। प्रज्ञादित्वादण्प्रत्ययेन प्रयोगसिद्धिः। तथा-शुद्वैषणिकः-शुद्धेषणा-शुद्धस्य=नियंञ्जनस्य भक्तादेरेषणा, तया यश्चरति अभिग्रहवशात् सः । तथा-संख्यादत्तिकः-संख्याप्रधाना:एकद्वित्रादि संख्यापरिमिता दत्तया दीयमानाहारादेरविच्छिन्नरूपेण-निक्षेप. रूपा ता ग्राह्या यस्य सः, तथाविधाभिग्रहधारकः साधुः । दत्तिलक्षणं तु
" दत्ती उ जत्तिए वारे, खिवई होति तत्तिया।
अवोच्छिन्न णिवायाओ, दत्ती होइ दवेयरा ॥१॥" छाया-दत्तयस्तु यावतो वारान् क्षिपति भवन्ति तावत्यः ।
अव्युच्छिन्ननिपाताद दत्ति भवति द्रचेतरा ॥१॥ इति । द्रवेतरा-पानीयान्नरूपा । तथा-दृष्टलाभिका-दृष्टस्यैव भक्तादेभिःयद्वा-दृष्टात्-प्रथमदृष्टादेव दातुर्ग हाद्वा लामो दृष्टलाभः यदर्थ योऽभिग्रहआदि वस्तुको लेनेका अभिग्रहवाला होता है, वह औपनिधिक या औपनिहित भिक्षु है, जिस भिक्षुका ऐसा नियम है, कि मैं नियंञ्जनही आहार लूंगा, वह इस प्रकारके आहारकी गवेषणा करनेवाला साधु शुद्ध षणिक है, जिस साधुका ऐसा अभिग्रह है, कि में दिये जाते हुए आहा. रकी अविच्छिन्न रूपसे पात्रमें डाली गई दो तीन आदि दत्तियांही लूंगा ऐसा वह तथाविध आहारका अभिग्रहधारी साधु संख्यादत्तिकहै, दत्तिका लक्षण इस प्रकारसे है-"दत्ती उ जत्तिए वारे" विना किसी व्यव. धानके अन्नपानी जितनी वार दाता पात्रमें डालताहै, वह दत्तिहै, जिस भिक्षुका ऐसा नियम है, कि मैं देखे गयेही भक्तादिको लूंगा, या प्रथम दृष्ट दाताके गृहसेही आहार लूंगा, इस प्रकारका अभिग्रहधारी वह આદિને ગ્રહણ કરવાના નિયમવાળો હોય છે, તેને ઔપનિધિક અથવા ઔપનિહિત ભિક્ષ કહે છે. જે સાધુને એ અભિગ્રહ હોય છે કે હું નિર્ચે જન આહારને જ ગ્રહણ કરીશ, અને તે પ્રકારની આહારની તે વેષણ કરતો હોય, તે તેને શઢષણિક કહે છે. જે સાધુએ એવો અભિગ્રહ કર્યો હોય કે હું અવિચ્છિન્ન રૂપે પાત્રમાં નંખાયેલી આહારની એક, બે, ત્રણ એમ અમુક દરિયે જ ગ્રહણ કરીશ, એવા અભિગ્રહધારી સાધુને સંખ્યાત્તિક કહે છે. દૃત્તિનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે – ___“दत्ती उ जत्तिए वारे" याह. ध प जतन व्यवधान दिना (આંતરા વિના) દાતા અન્નપાણી આદિને સાધુના પાત્રમાં નાખે તો એક દત્તી ગણાય, આંતર પડે ત્યારે બીજી દત્તી ગણાય. જે ભિક્ષુને એ નિયમ હોય કે હું મારી નજરે દેખાય એવી જગ્યાએથી લાવવામાં આવેલા આહા
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #562

५४६
स्थानाङ्गसूत्रे
वशाच्चरति सः । तथा - पृष्टलाभिकः - पृष्टस्यैव-' हे साधी ! किं भवते दीयते ?' इत्यादिरूपेण प्रश्नितस्यैव साचोर्यो लाभः, तदर्थं यश्वरति सः । सम्प्रति आचामालिकादि विषयाणि पञ्च स्थानान्याह आचामाम्लिक:- विकृतिरहितस्य अचित्ते जले क्षिप्तस्य भर्जितचणकाद्यन्नस्य मध्याह्ने एकवारमाहरणम् - आचामाम्लं, तेन यश्वरति - अभिग्रवशात् सः । तथा-नैर्विकृतिकः-निर्गता विकृतयो घृतादिरूपा यस्मात् स आहारो निर्विकृतिकः, तेन चरति यः सः । तथा - पौर्वार्द्धकःपूर्वार्द्ध = पूर्वाह्न एवाभिग्रहवशाद् भिक्षार्थं यश्वरति सः । तथा-परिमितपिंडपातिकः साधु दृष्टाभिक है । तथा जिस साधुका नियम है, कि मैं जब कोई मुझसे ऐसा पूछेगा किहे भिक्षो ! आपके लिये मैं क्या दूं तो ही आहार आदि ग्रहण करूंगा. वह इस प्रकारके अभिग्रहसे बद्ध होकर उसकी गवेषणा करनेवाला साधुपृष्ठ लाभिक साधु है,
अब आचामाम्लिक आदि विषयक जो पांच स्थान कहे गये हैं, उनका स्पष्टीकरण किया जाता है विकृति रहित अर्थात् लूखे अन्न आदि अथवा भुने हुए चणेको अचित्त जलमें डाल कर दो पहर में एकबार भोजन करना यह आचामाम्ल है, ऐसा आचामाल जो करता है, वह आचामालिक है, जिस आहार में घृतादिरूप विकृति (विगय) नहीं है, ऐसा वह आहार निधिकृतिक है, इस प्रकारके आहारकी जो अपने नियमके अनुसार गवेषणा करनेके लिये विचरण करता है, वह नैर्विकृतिक है, तथा जिसका રને જ ગ્રઢ કરીશ અથવા જે દાતા પ્રથમ નજરે પડશે. તેને ત્યાંથી જ આહાર ગૃહણ કરીશ એવા અભિગ્રહધારી ભિક્ષુને છલાભિક કહે છે. જયારે કાઈ ભિક્ષુ એવે નિયમ કરે છે કે કોઈ દાતા જ્યારે મને એવું પૂછશે કે “ હું ભિÀા । હું આપને માટે શું આપણુ કરું ? ” ત્યારે જ હું તેને ત્યાંથી આહાર ગ્રતુણુ કરીશ, આ પ્રકારના અભિગ્રહપૂર્વક તેની ગવેષણા કરતા સાધુને પૃલાભિક કહે છે. હવે આચામામ્પિક આદિ વિષયક જે પાંચ સ્થાન કહ્યાં છે, તેમનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે—
વિકૃતિ રહિત એટલે કે લુખાં અન્ન આદિનું અથવા શેકેલા ચણાને અચિત્ત પાણીમાં પલાળી રાખીને એ પ્રહરમાં એક વાર લેાજન કરવું તેનું નામ આચામામ્સ છે. એવું આચામામ્લ જે કરે છે તેને આચામામ્લિક કહે છે. જે આહારમાં ઘી આદિ રૂપ વિકૃતિના અભાવ છે તે આહારને નિવિંકૃતિક કહે છે. આ પ્રકારના અભિગ્રહપૂર્વક જે ભિક્ષુ આહારની ગવેષણા કરવાને માટે વિચરણ કરે છે, તેને નિર્વિકૃતિક ભિક્ષુ કહે છે. પૂર્વાણકાળ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #563

सुधा टीका स्था. ५ उ. १सू. ९ नारकादीनां शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम् ५४७ परिमितो यः पिण्डपात: भक्तादिलाभः स परिमितपिण्डपातः, तेन चरति यः सः। तथा-भिन्नपिण्डपातिकः-भिन्नस्य-वण्डीभूतस्य पिण्डस्य-मोदकादेः पातो लाभ:-भिन्नपिण्ड पातः, तदर्थममिग्रहवशाद यश्चरति सः । तथाविधाभिग्रहधारकः साधुरित्यर्थः । सम्पति-अरसाहारादिविषयाणि पश्च स्थानान्याहअरसाहारः-अरसा हिङ्ग्वादिभिरसंस्कृतः, स आहारो यस्य सः। हिङ्ग्यायः संस्कृताहारग्रहणाभिग्रहवान भिक्षुरित्यर्थः। तथा-विरसाहारः-विरस:-विगतरसः ऐसा नियम है, कि मैं पूर्वाह्नकालमें ही भिक्षाके लिये जाऊंगा, इस प्रकार के नियमसे बद्ध होकर जो साधु पूर्वाह्न कालमेंही भिक्षाके लिये उपाश्रयसे निकलता है, वह पौर्वाह्निक साधु है । तथा जिस साधुका ऐसा नियम है कि मैं परिमित पिण्डकाही आहार लूंगा, इस नियमसे बद्ध होकर जो भिक्षाके लिये विचरण करता है, वह साघु परिमित. पिण्डपातिकहै, तथा जिसका ऐसा नियमहै, कि मोदकादिक (लड्ड) खण्ड २ किये जाने परही मैं आहारके निमित्त ग्रहण करूंगा, इस प्रकारके नियमसे युक्त होकर जो उस प्रकारके आहारकी गवेषणा करनेके लिये विवरण करता है, वह भिन्नपिण्डपातिक साधु है, अरसाहारादि विष. यक जो पांच स्थान कहे गये हैं, वे इस प्रकारसे हैं-अरसाहार हिंगु आदिसे असंस्कृत हुए आहारकोही मैं लूंगा, इस प्रकार के नियमसे बद्ध होकर जो साधु इसी प्रकारके आहारकी गवेषणा करनेके लिये दाता. ओंके गृह पर भ्रमण करता है, वह अरसाहार भिक्षु है, अर्थात् अरसाहारी साधु अरसाहार है । जो साधु विरस विगत रसवाले पुराने માં જ ભિક્ષા પ્રાપ્તિ માટે હું નીકળીશ, આ પ્રકારના નિયમપૂર્વક જે ભિક્ષુ પૂર્વાહણકાળે જ ભિક્ષા પ્રાપ્તિ માટે ઉપાશ્રયમાંથી નીકળે છે, તેને પર્વાહિક સાધુ કહે છે. જે સાધુને એ નિયમ છે કે હું પરિમિત પિંડ જ (અમુક પ્રમાણમાં જ) આહાર ગ્રહણ કરીશ, આ પ્રકારના નિયમપૂર્વક ગોચરીને માટે વિચરણ કરતા સાધુને પરિમિતપિંડ પાતિક કહે છે. જે સાધુનો એ નિયમ છે કે હું લાડુ આદિ આહારના કકડા કર્યા બાદ જ તેને ગ્રહણ કરીશ, તે તે પ્રકારના નિયમપૂર્વક તે પ્રકારના આહારની ગવેષણ કરતા સાધુને ભિન્નપિંડ પાતિક કહે છે.
અરસ આહારાદિ વિષયક જે પાંચ સ્થાન કહ્યાં છે તે નીચે મુજબ છેહિંગ આદિથી રહિત આહારને જ હું ગ્રહણ કરીશ, આ પ્રકારના નિયમપૂર્વક જે સાધુ આ પ્રકારના આહારની ગષણ કરવા નિમિત્તે દાતાઓને ઘેર જાય છે, તે સાધુને અરસાહારી ભિક્ષુ કહે છે. જે સાધુ વિરસ (રસ રહિત)
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #564

स्थानाङ्गसूत्रे पुराणधान्यकुलत्थादिनिष्पन्न आहारो यस्य सः । अन्ताहारः-अन्तः-क्रोद्रवादि निस्सारधान्यनिष्पन्नः आहारो यस्य सः । प्रान्ताहारः-प्रान्तः-पर्युषिततक्रमिश्रितवल्लवणकादिरूपः आहारो यस्य सः । रूक्षाहारः-रूक्षःनिःस्नेहः-घृतादिरहित आहारो यस्य सः । तथा-अरसजीव्यादि विषयानि पञ्च स्थानानि माहअरसे जीवी-अरसेन आहारेण जीवितुं शीलमस्येति, मरणपर्यन्तम् अरसाहाराभिग्रहधारको मुनिः । एवमेव विरसजीव्यादिस्थानचतुष्टयमपि भावनीयम् । सम्प्रति-स्थानातिगादि किपिाणि पश्च स्थानान्याह-स्थानातिगः-स्थानं कायो. त्सर्गम् अतिगच्छति-प्रकरोति यः सः, कायोत्सर्गकारीत्यर्थः । ' स्थानातिदः ' धान्य कुलस्थादिसे बने हुए आहारको लेता है, वह विरसाहार है, क्रोद्रवादिरूप निस्सार धान्यसे निष्पन्न हुए आहारको ग्रहण करता है, वह अन्ताहार है। प्रान्ताहारवाला वह साधु है, जो पर्युषित तक्र. मिश्रितवल्ल चना आदिकाही आहार लेता है। तथा रूक्षाहारवाला वह साधु है, जो घृतादि स्नेहसे रहित आहारको लेता है । अरस जीवी आदि पांच स्थान इस प्रकारसे हैं-जिसका जीवन पर्यन्त तकका ऐसा नियम है, कि मैं रसविहीनही आहार लूंगा वह भिक्षु अरस जीवी है। इसी प्रकारसे विरसजीवी आदि चार स्थान समझ लेना चाहिये स्थानातिग आदि पांच स्थान इस प्रकारसे हैं-जो साधु कायोत्सर्ग करता है, वह स्थानातिग साधु है " स्थानातिद " ऐसी छायाके पक्षमें –કળથી આદિ જુના ધાન્યમાંથી નિર્મિત ( બનાવેલ ) આહારને જ ગ્રહણ કરવાના નિયમપૂર્વક તે પ્રકારના આહારની ગષણે કરતે વિચરે છે, તેને વિરસાહારી સાધુ કહે છે જે સાધુ કેદરા આદિ નિસ્સાર ધાન્યમાંથી તૈયાર કરેલા આહારને જ ગ્રહણ કરે છે, તેને અનતાહારી કહે છે. જે સાધુ વાસી છાશ મિશ્રિત વાલ, ચણા આદિને જ આહાર કરે છે તેને પ્રાન્તાહારી કહે છે. જે સાધુ ઘી આદિ સિનગ્ધ પદાર્થોથી રહિત વસ્તુઓને જ આહાર ગ્રહણ કરે છે તેને રૂક્ષાહારી કહે છે.
અરસજીવી આદિ પાંચ સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે–જેણે એ નિયમ કર્યો છે કે હું જીવનપર્યત રસવિહીન આહાર જ લઈશ, એવા સાધુને અરસજીવી કહે છે. એ જ પ્રમાણે વિરસજીવી આદિ ચાર સ્થાને વિષે પણ સમજી લેવું જોઈએ.
સ્થાનાતિગ આદિ પાંચ સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે—જે સાધુ કાર્યોત્સર્ગ अरे छ, त स्थानाति साधु छ. Pथानातिनी सरत छ।य“ थानातिह"
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #565

सुधा टीका स्था०५३० १ सू०९ नारकादीनां शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम् ५४९ इतिच्छायापक्षे तु-स्थानम् अतिददाति इति विग्रहः, अर्थस्तु स एव । तथा उत्कुटुकासनिकः - उत्कुटुकासनम् - पुतस्य अलगनेन उपवेशनम्, तद् यस्यास्ति सः । तथा - प्रतिमास्थायी - प्रतिमया = एकरात्रिक्यादिकया कायोत्सर्गविशेषरूपयैव तिष्ठतीत्येवं शीलो यः कायोत्सर्गे स्थितो भिक्षुरित्यर्थः । तथा - वीरासनिकः = वीरासनं= चीरस्येदमासनं वीरासनं, यथा सिंहासनोपरि समुपविष्टस्य सिंहासनापनयने कृते सिंहासनोपविष्टवत् कायस्य य आकारी भवति तदाकारकमासनं वीरासनमु " स्थानं अति ददाति " इति स्थानातिद, ऐसा विग्रह होता है, इसका अर्थ स्थानातिगके जैसाही है, उत्कुटुकासनिक- जो इस प्रकार से है, कि बैठक जमीन पर जिस बैठने में नहीं लगती हैं, ऐसा आसन जिसका होता है, वह उत्कुटुकासनिक है, प्रतिमास्थायी - एक रात्रिक आदि कायोत्सर्ग विशेषरूप प्रतिमासे रहनेका जिसका स्वभाव है, ऐसा वह कायोत्सर्ग विशेषमें स्थित हुआ साधु प्रतिमास्थायी है, वीरासनिक- वीरके आसन जैसा आसन जिसका होता है, वह बीरासनिक है, सिंहासन के ऊपर बैठे हुए व्यक्ति के नीचे से सिंहासनको हटा लेने पर बैठे हुएकी तरहसे हो जता है, ऐसा ही आकार जिस आसन में होता है, वह वीरासन है । यह आसन अति कठिन होता है, वीर पुरुषही इस आसन को कर सकते हैं, ऐसा आसन जिसका होता है, वह वीरासनिक है। इस आसन में कुरसी के जैसे आ
""
લેવામાં આવે તે, " स्थानं अति ददाति इति स्थागातिदः " मेवेो विग्रह થાય છે. તેને અર્થ પણ સ્થાનાતિગ જેવા જ થાય છે “ ઉત્કૃટુકાસનિક જે આસને બેસવાથી જાણે જમીન પર બેઠક જ ન જમાવી હાય એવું લાગે છે, એવા આસને જે સાધુ એઠા હાય છે તેને ઉત્કટ્ઠકાસનિક કહે છે આ આસનમાં ઉભડક બેસવું પડે છે.
“ પ્રતિમાસ્થાયી ”—એક રાત્રિક આદિ કાર્યાત્સગ વિશેષરૂપ પ્રતિમા ધારણ કરીને રહેવાના જેના નિયમ છે એવા કાર્યાત્સગ વિશેષમાં સ્થિત સાધુને પ્રતિમાસ્થાયી કહે છે.
“ वीरासनि४ ” — वीरना ग्यासन भेवु हेतुं शासन होय छे, तेने વીરાસર્નિક કહે છે. સિંહાસન પર બેઠેલી વ્યક્તિના નીચેથી સિહાસનને ખસેડી લેવાથી શરીરને જેવા આકાર-સિંહાસન પર જ બેઠા હૈાય એવા આકાર જે આસનમાં થઈ જાય છે, તે આસનને વીરાસન કહે કઠણ છે, વીર પુરુષ જ તે આસન કરી શકે છે. એવું તેને વીરાસનિક કહે છે. આ આસને બેઠેલ માણુસના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩
છે. તે આસન ઘણું જ આસન જેનું હાય છે આકાર ખુરસી જેવા

Page #566

५५०
स्थानाङ्गसूत्रे
च्यते, अतिकठिनतया वीरपुरुषेणैवावरणीयत्वात्, तथस्यास्ति सः । तथा - नैषधिक:- निषधा=आसन विशेषरूपा, सा पञ्चधा भवति, तत्र-यस्यां पादयोः पुतयोश्र स्पर्शः समो भवति सा समपादपुता ॥ १ ॥ यस्यां तु गोरिवोपवेशनं भवति सा गोनिषधिका || २ || यस्यां तु पुताभ्यामुपविष्टः सन् एकं पादमुत्थाप्य आस्ते सा हस्तिशुण्डिका || ३ || पर्यङ्काऽर्धपर्यङ्के तु प्रसिद्धे एव ॥ ४ ॥ एतादृशी निषधा आसनं यस्य सः नैषधिकः । अथ दण्डायतिकादिविषयाणि पञ्चस्थानान्याह - कार में मनुष्यका आकार वन जाता है, कुरसीके पीछेके दो पाद हटा देने पर और आगे दो पैर रखने पर उसका जैसा आकार इस आसनमें होता है, यह आसन बहुत कठिनतासे युक्त होता है, नेषे. धिक निषद्या आसनविशेष रूप होती है, यह पांच प्रकारकी है, जिस निषधामें दोनों चरणोंका और हाथोंका स्पर्श छूना समानरूपसे होता है, वह समपादपूता निषया है, जिस निषधामें गाय के दूहने के जैसा बैठा जाता है, वह गोनिषधिका है २ जिस निषधामें दोनों चरणों को जमीन पर रखकर बैठना होता है, और एक पैरको उठाया जाता है, घुटनेको ऊंचा किया जाता है, वह हस्तिशुण्डिका निषधा है ३ पर्यङ्कासन और अर्धपर्यङ्कासन ये दो आसन तो प्रसिद्धही हैं। ऐसी निषद्या आसन जिसके होते हैं, वह नैषयिक है, दण्डायतिक आदि पांच आसन इस
થઈ જાય છે. ખુરસીના પાછલા એ પાયા ખસેડી લેવાથી અને આગલા બે પાયા રહેવા દેવાથી તેને જેવે આકાર થઈ જાય છે, તેવા જ આકાર આ આસને બેઠેલી વ્યક્તિના થઈ જાય છે. તેથી જ આ આસને બેસવું ઘણું જ મુશ્કેલ ગણાય છે.
નૈષેધિક–નિષદ્યા આસન વિશેષરૂપ હાય છે, તે પાંચ પ્રકારની છે (૧) જે આસનમાં બન્ને ચરણાને અને હસ્તાના સ્પ` સમાનરૂપે થાય છે. તેનું નામ ‘સમપાદપૂતા નિષદ્યા’ છે. (૨) જે આસનમાં ગાયને દેતી વખતે એસે તેમ मेसत्रामां आवे छे, ते आसनने “गोनिषधि " कुडे छे. (3) के यसनभां બન્ને ચરણાને જમીન પર રાખીને બેસવું પડે છે અને ત્યારબાદ એક પગને ઊચા કરવામાં આવે છે-ઘુંટણને ઊંચા કરવામાં આવે છે, તે આસનને હસ્તિશૃંડિકાનિષદ્યા કહે છે. (૪) પ"કાસત અને અ પકાસન, આ એ આસન તેા જાણીતાં છે. આ પ્રકારની નિષદ્યા ( આસન ) જેમની ડાય છે, તેમને નૈષધિક કહે છે. દડાયતિક આદિ પાંચ આસન નીચે પ્રમાણે છે(१) डायतिङ, (२) सग उशायी, (3) भाताप, (४) आवृत भने (५) अडूय
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #567

सुधाटीका स्था०५ उ०१ सू०९ नारकादीनां शरीरगतधर्मविशेषनिरूपणम् ५५१ दण्डापतिकः-दण्डस्येव आयतिः दीर्घत्वं चरणप्रसारणेन यत्र भवति तद् दण्डायति, तद्यस्यास्ति सः । तथा-लगण्डशायी-लगण्डं चक्रकाष्ठम् , तद्वत्-अर्थान्मस्तक पार्थादिभागानां भूमिसंबन्धेन पृष्ठस्य च तदसंबधेन यदासनं भवति तद् लगण्डम् , तेन यः शेते सः। तथा-आतापक:-आतापयति-शीतातपादिसहनरूपामातापनां करोति यः सः । तथा-अपातका न विद्यते पाहतं पावरणं यस्य सः । तथा-अकण्डूयकः-न कण्डूयतीत्यकण्डूयक:-कण्डूतौ संजातायामपि गात्रसंघर्षणवर्जितः । 'स्थानातिगः' इत्यारभ्य — अकण्डूयकः' इत्यन्ताः सर्वेऽपि प्रकारसे हैं-दण्डायतिक १ लगण्डशायी २ आतापक ३ अपावृतक ४
और अकण्डूयक ५ जिसके आसनमें पैर पसारनेसे दण्डकी तरह दीर्घता होती है, वह दण्डायतिकहै । चक्र काष्ठका नाम लगण्ड है, इस वक्र काष्ठकी तरह जो आसन होता है, वह लगण्ड आसन है। इस लगण्ड आसनसे जो सोता है, वह लगण्डशायी है। अर्थात् जो मस्तक और एडी आदि भागोंको तो जमीन पर लगाता है, एवं पृष्ठ भागको जमीन पर नहीं लगाता है, उसको ऊंचा रखता है, ऐसे आसनसे जो सोता है, वह लगण्डशायी है, अर्थात चक्र काष्ठके दोनों कोने तो जमीन पर टिके रहते हैं, और बीचका भाग जमीनसे ऊपर उठा रहता है, इसी प्रकारसे जो सोता है, वह लगण्डशायीहै । जो शीत आतप आदि सहने रूप अतापनाको करता है, वह आतापकहै । जिसके प्रावरण नहीं हैं, वह अप्रावृतक है, जो खुजली चलने पर भी शरीरको नहीं खुजलाता है, वह अकण्डूयक है,
જે પ્રકારના આસનમાં પગ પહેળા કરવાથી દંડના જેવી દીર્ઘતા થાય છે, તે આસનવાળાને દંડાયતિક કહે છે. વક્ર કાણને લગંડ આસન કહે છે. આ વક્ર કાષ્ઠના જેવું જે આસન હોય છે તેને લગંડ આસન કહે છે. આ લગંડાસને શયન કરનારને લગંડશાયી કહે છે. આ આસનમાં મસ્તક અને એડી આદિ ભાગે તે જમીનને સ્પર્શ કરે છે, પરંતુ પૃષ્ઠભાગ જમીનને અડકતું નથી, તે તે જમીનથી અદ્ધર જ રહે છે. આ પ્રકારના આસને શયન કરનારને લગડશાયી કહે છે. એટલે કે જેમ વક્ર કાષ્ટના બને છેડા તો જમીનને ટેકવીને રહેલા હોય છે, પણ વચ્ચેનો ભાગ જમીનથી અદ્ધર રહેલે હોય છે, આ પ્રકારે શયન કરનાર વ્યક્તિને લગંડશાયી કહે છે.
જે સાધુ શીત, ઉષ્ણુતા આદિ સહન કરવા રૂપ આતાપના કરે છે તેને આતાપક કહે છે. જે સાધુને પ્રાવરણ હેતું નથી તેને અપ્રાવૃતક કહે છે. ખંજવાળ આવવા છતાં પણ જે શરીરને ખંજવાળતા નથી, તે સાધુને અકંયક
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #568

--
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे अभिग्रहधारकाः साधवो वोध्याः । यद्यपि स्थानातिगत्वादीनामातापनायामन्तभयो भवति, तथापि प्रधानाधानानां भेदविवक्षयाऽत्र भेदेन निर्देशः, अत एव नात्र पौनरुक्त्यं शङ्यमिति ।। मू० ९॥ ___ संपति येः स्थानः श्रमणा निग्रन्था महानिर्जरा महापर्यवसानाश्च भवन्ति, तानि स्थानान्याह____ मूलम्-पंचहिं ठाणेहिं समणे निग्गंथे महानिज्जरे महापज्जवसाणे भवइ, तं जहा-अगिलाए आयरियवेयावच्चं करेमाणे १, एवं उवज्झायवेयावच्चं करेमाणे २, थेरवेयावच्चं करेमाणे ३, तवस्सिवेयावच्चं करेमाणे ४, गिलाणवेयावच्च करेमाणे ५। पंचहिं ठाणेहि समणे निग्गंथे महानिज्जरे महापज्जवसाणे भवइ, तं जहा-अगिलाए सेहवेयावच्चं करेमाणे १, अगिलाए कुलवेयावच्चं करेमाणे २, अगिलाए गणवेयावच्चं करेमाणे ३, अगिलाए संघवेयावच्चं करेमाणे ४, अगिलाए साहम्मियवेयावच्चं करमाणे ५॥ सू० १०॥ स्थानातिगसे लेकर अकण्डूयक तकके समस्त साधुजन अभिग्रहधारी हैं, ऐसा जानना चाहिये यद्यपि स्थानातिग आदि साधुजनोंका अन्तर्भाव आतापकमें हो जाता है, तो भी प्रधान अप्रधानके भेदकी विवक्षासे यहां उनका भेद रूपसे निर्देश किया गया है, इसलिये इस कथ. नमें पुनरुक्ति दोषकी संभावना नहीं करनी चाहिये ॥ सू० ९॥
अब सूत्रकार उक्त स्थानोंको प्रकट करते हैं, कि जिन स्थानों द्वारा श्रमण निग्रन्थ महानिर्जरावाले और महापर्यवसानवाले होते हैं-- કહે છે. સ્થાનાતિગથી લઈને અયક પર્યન્તના સમસ્ત સાધુઓ અભિગ્રહધારી હોય છે, એમ સમજવું. જો કે સ્થાનાતિગ આદિ સાધુજનોનો આતાપકમાં સમાવેશ કરી શકાય છે, છતાં પણ પ્રધાન અપ્રધાનના ભેદની વિવક્ષાની અપેક્ષાએ અહીં તેમનું અલગ ભેદ રૂપે કથન કર્યું છે. તેથી આમાં પુનરુક્તિ દેષની સંભાવના રહેતી નથી. સૂ ૯ છે
હવે સૂત્રકાર એ સ્થાને (કારણે)ને પ્રકટ કરે છે કે જે સ્થાને દ્વારા શ્રમણ નિર્ચ મહાનિર્જરાવાળા અને મહાપર્યવસનવાળા (તે ભવમાં જ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #569

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०१० निग्रन्थानां महानिर्जरादिप्राप्तिकारणम् ५५३ ___ छाया-- पञ्चभिः स्थानः श्रमणो निनन्थो महानिर्जरो महापर्यवसानो भवति, तद्यथा-अग्लानः आचार्ययावृत्यं कुर्वाणः १, एवम् उपाध्यायवैयारत्त्यं कुर्वाणः २, स्थविरवैयावृत्त्यं कुर्वाणः ३. तपस्विवैयावृत्यं कुर्वाणः ४, ग्लानवैयावृत्यं कुर्वाणः ॥ ५॥ पञ्चभिः स्थानः श्रमणो निग्रंथो महानिर्जरो महापर्यवसानो भवति, तद्यथा-अग्लानः शैक्षयावृत्त्यं कुर्वाणः १, अग्लानः कुलवैयावृत्त्यं कुर्वागः २ अग्लानो गणवैयारत्त्यं कुर्वाणः ३, अग्लानः सङ्घयावृत्त्यं कुर्वाणः ४, अग्लानः साधर्मिकवैयावृत्त्यं कुर्वाणः ५ । सू० १०॥
टीका-'पंचहिं ठाणेहि ' इत्यादि
पञ्चभिः स्थानः कारणैः श्रमणो निग्रन्थो महानिर्जरः महती निर्जरा-कर्म क्षयो यस्य सः-बृहत्कर्मक्षयकारी, अतएव-महापर्यवसानः-महत्-आत्यन्तिकम् , पुनरुत्पत्यभावात् , तम् पर्यवसानम् अन्तो यस्य सः-अशुनर्जन्मा-तद्भवमोक्षगामी भवति । तान्येव स्थानान्याह-तद्यथा-अग्लान:-अखिन्न:-बहुमान युक्तः सन् आचार्यवैयावृत्त्यं धर्मोपग्रहकारिवस्तुभिर्भक्तादिभिरूपग्रहकरणं, तत्कुर्वाण इति प्रथम 'पंचहि जेहिं समणे निग्गंथे महानिज्जरे महापज्जवसाणे ' इत्यादि टीकार्थ-श्रमण निन्ध पांच कारणोंसे महा निर्जरावाला और महापर्यव सानवाला होताहै, समस्त कर्मों का सर्वथा क्षयही मोक्षहै, और उसका अंशतः क्षय निर्जरा है, इस तरह निर्जरा मोक्षका पूर्वगामी अङ्ग है। महानिर्जरावाला होताहै. इसका तात्पर्यही यहहै, कि वह बृहत्कर्मक्षय करनेवाला होकर महापर्यवसानवाला होता है, तद्भवमोक्षगामी होता हैअपुनर्जन्मा होता है, वे पांच कारण इस प्रकारसे हैं अग्लान होकर आचार्यकी वैयावृत्ति करना १ आचार्यकी वैयावृत्ति करनेमें अग्लान - खेदखिन्न नहीं होना अर्थात् उस कार्यमें बहमान મેક્ષગામી થનારા ) થાય છે. टी-"पचहि ठाणेहि समणे निगंथे महानिज्जरे महापज्जवसाण" त्या- નીચેના પાંચ કારણોને લીધે શ્રમણ નિગ્રંથ મહાનિર્જરાવાળા અને મહાપર્યાવસનવાળો થાય છે. સમસ્ત કર્મોને સર્વથા ક્ષય થવો તેનું નામ જ મેક્ષ છે, તેમને અંશતઃ ક્ષય થો તેનું નામ નિજા છે. આ રીતે નિજર મેક્ષનું પૂર્વગામી અંગ છે. મોટા પ્રમાણમાં કર્મોને ક્ષય કરનારને મહાનિર્જરાવાળો કહે છે. આ પ્રકારને મહાનિ. રાવાળે જીવ જ મહાપર્યવસનવાળો–એ જ ભવમાં મોક્ષ પ્રાપ્ત કરનારે અપુનર્જન્મ હોઈ શકે છે. હવે તે પાંચ કારણે પ્રકટ કરવામાં આવે છે(૧) અગ્લાન ભાવે ( ખિન્નતા અથવા ખેદના પરિત્યાગપૂર્વક) આચાર્યનું વૈયાવૃત્ય કરવાથી તે મહાનિર્જરાવાળે અને મહાપર્યવસાનવાળો બની શકે છે. स्था०-७०
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #570

५५४
स्यानाङ्गसूत्रे स्थानम् १। एवमुत्तरत्रापि भावनीयम् । विशेषस्त्वयम्-उपाध्यायः सूत्रप्रदाता। स्थविरः संयममार्गात् प्रचलतः साधून पुनः संयमे स्थिरीकर्ता, अथवा-जन्मना पष्टिवार्षिकः, पर्यायेण विशतिवर्षपर्यायः, श्रुतेन स्थानाङ्गसमवायङ्गधारी। त. पस्वी-मासक्षपणादि कर्ता, यावज्जीवमेकान्तरतपःकर्ता वा। ग्लानः व्या. ध्यादिभिरशक्तः । द्वितीयस्यावान्तरसूत्रस्याप्यर्थः पूर्ववदेव बोध्यः । विशेपस्त्व युक्त होना यह प्रथम स्थान - कारण है आचार्यका वैयावृत्य करनेवाला धर्मापग्रह करनेवाली वस्तुओं द्वारा भक्तादिकों द्वारा उपग्रह करनेवाला इसी प्रकारसे सूत्र प्रदाता उपाध्यायकी अग्लान भावसे वैयावृत्ति करनेवालार संयम मार्गसे शिथिल बने हुए या उस मार्गसे चलायमान हुए साधुजनों को पुनः संयम मार्गमें स्थिर करनेवाले स्थविरकी अथवा जन्मसे ६० वर्षकी दीक्षापर्यायवाले एवं श्रुतकी अपेक्षा स्थानाङ्ग और समवायाङ्गके धारी स्थविर जनकी वैयावृत्ति करनेवाला३ मासक्षपण आदिकी तपस्या करने वाले अथवा-यावज्जीव एकान्तर तप करनेवालेकी वैयावृत्ति करनेवाला?
और ग्लानकी व्याधि आदिसे अशक्त मुनिकी वैयावृत्ति करनेवाला५ श्रमण निर्ग्रन्थ महा निर्जरावाला और महापर्यवसानवाला होता है । ऐसा इस कथनका सारांश है।
- આચાર્યની વૈયાવૃત્ય કરનાર એટલે કે ધર્મોપગ્રેડ કરનારી વસ્તુઓ દ્વારા આહાર પણ આદિ દ્વારા ઉપગ્રહ કરનાર શ્રમણ નિગ્રંથ મહાનિ જરાવાળા અને મહાપર્યવસાનવા બને છે એ જ પ્રમાણે સૂત્ર પ્રદાન કરનાર ઉપાધ્યાયની અગ્લાન ભાવે સેવા કરનાર, સંયમ માર્ગેથી ચલાયમાન થયેલા સાધુઓને ઉપદેશ દ્વારા ફરી સંયમ માર્ગે સ્થિર કરનાર સ્થવિરેનું અગ્લાનભાવે વૈયાવૃત્ય કરનાર, અથવા ૬૦ વર્ષની ઉમર જેણે વ્યતીત કરી નાખી છે એવા સ્થવિરોનું વૈયાવૃત્ય કરનાર અથવા સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ આદિ શ્રતધારી સ્થવિરોનું વૈયાવૃત્ય કરનાર શ્રમણ નિગ્રંથ મહાનિર્જરાવાળે અને મહાપર્યવસાનવાળે બને છે. માસખમણ આદિ તપસ્યા કરનારનું અથવા આજીવન એકાન્તર તપ કરનારનું તથા ગ્લાન–બીમાર સાધુનું વૈિયાવૃત્ય કર નાર શ્રમણ નિઘંથ પણ મહાનિ જેરાવાળે અને મહાપર્યવસાનવાળે હોય છે. मा थनना सारांश मे छ -(१) मायानु, (२) ७५॥ध्यायनु, (3) स्थविरनु, (४) त५२वीनु, मरे (५) व्याधिस्त साधु समानावे વૈયાવૃત્ય કરનાર શ્રમણ નિર્ગથ મહાનિજરવાળે અને મહાપર્યવસાનવાળે ( मनमा ) मने छे.
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #571

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सु०१० निग्रन्थानां महानिर्जरादिप्राप्तिकारणम् ५५५ यम्-शैक्षा अभिनवः साधुः । कुलम् एकगुरुकशिष्यसमुदायरूपम् । गणः= कुलसमुदायः । सङ्घो-गणसमुदायः । सार्मिकः-मुखनिबद्धसदोरकमुखवत्रिकत्वादिलिङ्गतः समानश्रद्धाप्ररूपणादिरूपप्रवचनतश्च समानधर्मा । इति । अनेन अवान्तरमूत्रद्वयेन आभ्यन्तरतपोभेदात्मकं दशविधं वैयावृत्यं प्रतिपादितम् । तदुक्तमन्यत्रापि
" आयरिय उवज्झाय थेर तवस्सि गिलाण सेहाणं । साहम्मि य कुलगणसंघसंगयं तमिह कायव्वं ॥१॥ छाया-आचार्योपाध्यायस्थविरतपस्विग्लानशैक्षाणाम् ।
साधर्मिककुलगणसंघस्य संगतं तदिह कर्तव्यम् ॥ इति ॥ स्थानस्थानिनोरभेदात् स्थानी एकात्र स्थानत्वेनोक्तः इति ॥ सू० १० ॥
पुनश्च-इन पांच स्थानरूप कारणों से भी श्रमण निर्ग्रन्थ महानिर्जरावाला एवं महापर्यवसानवाला होता है, जैसे-अग्लान भावसे शैक्षकी-नवीन शिष्यकी वैयावृत्ति करनेवाला १ अग्लान भावसे कुलकी-एवं गुरूके शिष्य समूहकी वैयावृत्ति करनेवाला २ अग्लानभावप्से गणकी ३ कुल समुदायकी वैयावृत्ति करनेवाला अग्लान भावसे संघकी ४-गणसमुदायकी वैयावृत्ति करनेवाला और आग्लान भावसे मुखनिबद्धसदोरक मुखवस्त्रिकादि लिङ्गसे एवं समान श्रद्धा तथा प्ररूपणा आदि रूप समान धर्मों वाले मुनिजनोंकी५ वैयावृत्ति करनेवाला श्रमण निर्ग्रन्थ महा निर्जरावाला और - महापर्यवसानवाला होता है, अर्थात् अपुनर्जन्मा होता है । इस अवान्तर सूत्रद्वयसे आभ्यन्तर तपका भेद जो वैयावृत्त्य तप है, उसके ये १० भेद प्रति. पादित हुए हैं। अन्यत्र भी ऐसाही कहा गया है--
નીચેનાં પાંચ સ્થાનરૂપ કારણેને લીધે પણ શ્રમણ નિગ્રંથ મહાનિર્જરા. વાળે અને મહાપર્યવસાનવાળે થાય છે–(૧) અગ્લાન ભાવે શૈક્ષનું (નવ દીક્ષિતનું) વૈયાવૃત્ય કરવાથી, (૨) અગ્લાન ભાવે કુલનું (એક જ ગુરુના शिष्य समून) वैयाकृत्य ४२वाथी, (3) मसान भाव मनु (पुससमुदायनु) વૈયાવૃત્ય કરવાથી, (૪) અગ્લાન ભાવે સંઘનું (ગણસમુદાયનું) વૈયાવૃત્ય કરવાથી, (૫) અગ્યાન ભાવે મુખનિબદ્ધ સરેરક મુખવસ્ત્રિકાદિ લિગથી અને સમાન શ્રદ્ધા તથા પ્રરૂપણા આદિ રૂપ પ્રવચનથી સમાન ધર્મોવાળા મુનિજનેનું વૈયાનૃત્ય કરનાર શ્રમણ નિગ્રંથ મહાનિર્જરાવાળો અને મહાપર્યવસાનવાળો (मनमा ) मने छ.
આ બે અવા-તર સૂત્રો દ્વારા આભ્યન્તર તપના બે ભેદ રૂપ જે વૈયાવૃત્ય તપ છે, તેના ૧૦ ભેદનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. કહ્યું પણ છે કે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #572

% 3DD
___ स्थानाङ्गसूत्रे श्रमणो निग्रन्थो यैः स्थानः साम्भोगिकान् सार्मिकान् विसंभोगिकान् पाराश्चितकांश्च कुर्वाण आज्ञाया विराधको न भवतीति तानि स्थानान्याह
मूलम्-पंचहि ठाणेहिंसमणेणिग्गंथे साहम्मियं संभोइयं विसंभोइयंकरेमाणेणाइक्कमइ,तं जहा-सकिरियट्टाणं पडिसेवित्ताभवइ १, पडिसेवित्ता णो आलोएइ २, आलोइत्ता णो पट्टवेइ ३, पट्ठवित्ता णो णिव्विसइ ४, जाइं इमाइं थेराणं ठिइकप्पाइं भवंति ताई अइयंचिय २ पडिसेवेइ, से हंदऽहं पडिसेवामि कि मं थेरा करिस्संति ? ५॥ पंचहिं ठाणेहिं समणे णिग्गंथे साहम्मियं पारंचियं करेमाणे णाइक्कमइ, तं जहा-सकुले वसई सकुलस्स भेयाए अब्भुट्टित्ता भवइ १, गणेवसइ गणस्स भेयाए अन्भुट्टित्ता भवइ २, हिंसप्पेही ३, छिद्दप्पेही ४, अभिक्खणं २, पसिणाययणाइं पउंजित्ता भवइ २ ॥ सू० ११ ॥
छाया-पञ्चभिः स्थानः श्रमणो निम्रन्थः साधर्मिकं सांभोगिकं विसांभोगिकं कुर्वाणो नातिक्रामति, तद्यथा-सक्रियस्थानं प्रतिसेविता भवति १, प्रतिसेव्य नो आलोचयति २, आलोच्य नो प्रस्थापयति ३, प्रस्थाप्य नो निविंशति ४, यानि इमानि स्थविराणां स्थितिकल्प्यानि भवन्ति तानि अतिक्रम्य २ पति
"आयरिय उवझाय" इत्यादि । आचार्य, उपाध्याय, स्थविर, तपस्वी, ग्लान, शैक्ष, साधर्मिक, कुल, गण और संघ इनकी वैया. वृत्ति करनेसे वैयावृत्त्य तप १० प्रकारका होताहै। यहां स्थान और स्था. नीमें अभेद होनेकी विवक्षासे स्थानीकोही स्थानरूपसे कहा गयाहै।सू१०॥
“ आयरिय उत्रज्झाय" त्याह-वैयावृत्य तपना १० मेहनीय प्रमाणे छ-(१) मायालु, (२) अध्यायनु, (3) २५१२d, (४) तपस्वीन', (५) खाननु ( व्याधिस्तनु), (६) शैक्षनु (नीक्षित), (७) साधर्मिनु', (८) सनु, (6) अनु मन (१०) सधनु, म स २ यावृत्य કહ્યું છે. અહીં સ્થાન અને સ્થાયી વચ્ચે અભેદ માની લઈને સ્થાનીને જ સ્થાનરૂપે કહેવામાં આવેલ છે. સૂત્ર ૧૦ |
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #573

सुधाटी. स्था. ५ उ. १ सू.११ आज्ञायाऽविराधककाणम्
५५७ सेवते, तत् हन्त ! अहं मतिसेवे किं मां स्थविराः करिष्यन्ति ? ॥५॥ पञ्चभिः स्थानः श्रमणो निर्ग्रन्थः साधर्मिकं पाराश्चितं कुर्वाणो नातिकामति, तद्यथास्वकुले वसति स्वकुलस्य भेदाय अभ्युत्थाता भवति १, गणे वसति गणस्य भेदाय अभ्युत्थाता भवति २, हिंसाप्रेक्षी ३, छिद्रप्रेक्षी ४, अभीक्ष्णं २ प्रश्नायतनानि प्रयोक्ता भवति ५ ॥सू०११॥
टीका-पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि । पञ्चभिः स्थानः कारणैः श्रमणो निर्ग्रन्थः साधर्मिक-समानधर्माणं सांभोगिकम्=एकमण्डलस्थितं समानसामाचारीमुक्तं साधु विसांभोगिकं-मण्डलीबाह्यं कुर्वाणः नातिक्रामति=जिनाज्ञां नो ल्लङ्घयति । तद्यथा-तान्येव स्थानान्याह-सक्रियस्थानम्-क्रियया सहितं स'
जिन कारणोंसे श्रमण निर्ग्रन्थ साम्भोगिक साधर्मिक साधुओंको विसांभोगिक (संभोगसे अलग करना ) करते हैं, उन कारणोंको सूत्रकार कहते हैं-'पंचहि ठाणेहिं समणेणिग्गंथे साहम्मियं संभोइय'इत्यादि टीकार्थ-इन पांच कारणोंको लेकर साधर्मिक किसी सांभोगिक साधुको यदि विसांभोगिक कर दिया जाता है, तो करनेवाला जिनाज्ञाका उल्लवनकर्ता नहीं होता है, अर्थात् एक मंडलमें स्थित समान समाचारी युक्त जो साधु है, वह साधर्मिक सांभोगिक कहा गया है, इसे यदि विसांभोगिक-मंडलीसे बाहर कर दिया जाता है, तो ऐसा करने में ये पांच कारण हैं, इन कारणोंसे उसे भंडली से बाहर करनेवाला जिना. ज्ञाका विराधक नहीं होता है, उन पांच कारणोंमें एक कारण ऐसा है,
જે કારણોને લીધે શમણ નિગ્રંથ સાંગિક સાધર્મિક સાધુઓને વિસાભેગિક સંગથી અલગ કરે તે) જાહેર કરવામાં આવે છે, તે કારણેનું હવે સૂત્રકાર નિરૂપણ કરે છે–
" पच हि ठाणेहि समणे णिग्गंथे साहम्मियं संभोइयं " त्याટીકાઈ–નીચેના પાંચ કારણોને લીધે કોઈ પણ સાધર્મિક સાંગિક સાધુને વિસાંગિક જાહેર કરવામાં આવે, તો એવું કરનાર જિનાજ્ઞાન વિરાધક ગણાતું નથી એટલે કે એક જ મંડળમાં–ગણમાં રહેલા સમાન સમાચારી યુક્ત જે સાધુઓ છે તેમને સાધર્મિક સાંગિક કહે છે. નીચેના પાંચ કાર
ને લીધે કોઈ પણ સાંગિક સાધુને વિસગિક જાહેર કરી શકાય છે, એટલે કે મંડળ અથવા ગણમાંથી કાઢી મૂકી શકાય છે. આ પ્રકારે તેને વિસાભેગિક જાહેર કરનાર જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. તે પાંચ કારણો
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #574

५५८
__ स्यानाङ्गसूत्रे क्रियं-प्रस्तावादशुभकर्मवन्धयुक्तं स्थानम्-प्रायश्चित्तस्थानं प्रतिसेविता भवतीति प्रथम स्थानम् १। प्रतिसेव्य-सक्रियस्थानस्य सेवनं कृत्वा, न आलोचयतिगुरवे न निवेदयतीति द्वितीय स्थानम् २। आलोच्य गुरुवे निवेद्यापि तदुपदिष्टं प्रायश्चित्तं नो प्रस्थापयति कर्तुं नैवारभते, इति तृतीय स्थानम् ३॥ प्रस्थाप्य= गुरूपदिप्टं प्रायश्चित्तमारभ्यापि नो निर्विशति-समग्रं नो परिपालयति, इति चतुर्थ स्थानम् ४ । तथा-यानि इमानि गच्छमसिद्धानि स्थविराणां स्थविर कि यदि उस साधुने “ सक्रियस्थान प्रतिसेविता भवति" १ अशुभ कर्मका बन्ध जिस स्थानसे-कारणसे होता है, ऐसे कारणका सेवन कर लिया है, प्रायश्चित्त स्थानका वह प्रतिसेवन करनेवाला बन गया है, तो वह इस स्थितिमें विसांभोगिक कर दिया जाता है, ऐसा यह प्रथम स्थान है, दूसरा स्थान-" प्रतिसेव्य नो आलोचयति" सक्रिय स्थानका सेवन करके भी जो उसकी वह आलोचना नहीं करता है, तो ऐसी स्थितिमें भी वह विसांभोगिक कर दिया जाता है, २। गुरुसे निवेदन करना इसका नाम आलोचना है। तृतीय कारण ऐसा है "आलोच्य नो प्रस्था० " गुरूसे निवेदन करने पर भी उनके द्वारा प्रदत्त प्रायश्चि त्तको जो प्रारम्भ नहीं करता है, ऐसी स्थितिमें वह विसांभोगिक कर दिया जाता है। चतुर्थ कारण ऐसा है “प्रस्थाप्य नो निर्वि" गुरु प्रदत्त प्रायश्चित्तको प्रारम्भ करकेभी जो उसे पूर्ण रूपसे नहीं पालता है, ऐसी स्थितिमें भी वह विसांभोगिक कर दिया जाता है। नीचे प्रमाणे छ-(१) ने ते साधुमे “ सक्रियस्थान प्रतिसेविता भवति" જે કારણે અશુભ કર્મને બન્ધ થતું હોય એવા કારણનું એટલે કે દુકૃત્યનું પ્રતિસેવન કર્યું હોય, તે તેને વિસાંગિક જાહેર કરી શકાય છે. (૨) " प्रतिसेव्य नो आलोचयति " सठिय स्थानतुं-दुष्कृत्यनु सेवन ४० ५० ने તે તેની આચના ન કરે, તે તેને વિસાભેગિક જાહેર કરી શકાય છે. કૃત ५।५४मान गुरु समक्ष २ ४२ तेनु नाम मासायना छ. (3) " आलोच्य नो प्रस्था० " गुरुनी पासे मासोयना तो ४२॥ य ५ शुरु १२ प्राय. શ્ચિત્ત આપવામાં આવ્યું હોય તે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાને પ્રારંભ ન કરનાર સાધ. भिसामागि साधुने ५५विसामोनि. २ ४२री शाय छे. (४) " प्रस्थाप्य नो निर्वि" गुरु द्वा२।२२ प्रायश्चित ४२वानु सूयन यु डाय, ते પ્રાયશ્ચિત્તને પ્રારંભ તે કરવામાં આવે, પણ જે તેનું પૂર્ણ રૂપે પાલન કરવામાં ન આવે, તે પ્રાયશ્ચિત્તનું પૂર્ણ રૂપે પાલન નહીં કરનાર સાધુને વિસાંભોગિક જાહેર કરી શકાય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #575

सुधाटीका स्था०५ उ०१ सू०११ आज्ञायाऽविराधककारणम्
५५९ कल्पिकसाधूनां स्थितिप्रकल्प्यानि-स्थितौ-सामाचार्या प्रकल्प्यानि आसेवनी. यानि विशुद्धपिण्डशय्यासनादीनि, यद्वा-स्थितिः मासकल्पादिरूपा, प्रकल्प्यानिच विशुद्धपिण्डशय्यासनादीनि-भवन्ति, तानि अतिक्रम्य अतिक्रम्य प्रति
पांचवां कारण ऐसाहै-'यानि इमानि स्थविराणां स्थिति कल्प्यानि०" गच्छ प्रसिद्ध स्थविर कल्पिक साधुओंके स्थिति प्रकल्प्योंको यदि वह बार २ अतिक्रमण करके अन्य अकल्प्यका सेवन करताहै, तो ऐसी स्थितिमें भी वह विसांभोगिक कर दिया जाता है, तात्पर्य कहनेका यही है, कि जिस कारण से उसे प्रायश्चित्त लेना पडे ऐसे प्रायश्चित्ताह कारणका जब कोई सांभोगिक साधु प्रतिसेवन करनेवाला होता है, सक्रिय स्थानकी प्रतिसेवना करके भी यदि वह गुरूसे निवेदन नहीं करता है, निवेदन करके भी यदि वह गुरू द्वारा कथित प्रायश्चित्तका सेवन करना प्रारम्भ नहीं करता है, प्रायश्चित्तका सेवन करना प्रारम्भ करके भी यदि वह उसे पूर्णरूपसे नहीं पालताहै, और गच्छप्रसिद्ध स्थविरकल्पिक साघुओंकी स्थितिमें सामानारीमें आसेवनीय विशुद्ध पिण्डशय्या आ सन आदिकोंको यद्वा-मासकल्पादि रूप स्थितिको और विशुद्ध पिण्ड. शय्या आमन आदिकोंको घार २ उल्लङ्घन करके साधुजनके लिये अकल्प्य आचारका सेवन करता है, तो वह इस स्थितिमें विसांभो.
व पायभु ४२६५ ४८ ४२१मा भाव छ-" यानि इमानि स्थवि. राणां स्थितिकल्प्यानि ” १२ प्रसिद्ध स्थवि२ ९ि५४ साधुसाना स्थिति५४६च्यानु જે તે વારંવાર ઉલ્લંઘન કરે છે એટલે કે સાધુઓને માટે જે અકલય ગણાય એવા આચારનું વારંવાર સેવન કરે છે, તે તેને વિસાંગિક જાહેર કરી શકાય છે.
આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે જે કારણે તેને પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું પડે એવા પ્રાયશ્ચિત્તના કારણભૂત સ્થાનનું (દુષ્કૃત્યનું) જે કંઈ સાધુ પ્રતિસેવન કરનારે હોય છે, સક્રિય સ્થાનનું પ્રતિસેવન કરવા છતાં પણ જે ગુરુ પાસે તેની આલેચના કરતું નથી, આલેચના કરવા છતાં પણ જે ગુરુ દ્વારા પ્રદત્ત પ્રાયશ્ચિત્તનું સેવન કરવાને પ્રારંભ કરીને જે તેનું પૂર્ણરૂપે પાલન કરતું નથી, અને ગચ્છપ્રસિદ્ધ સ્થવિરકદિપક સાધુઓની સ્થિતિમાં-સમા. ચારીમાં આસેવનીય વિશુદ્ધ પિડશય્યા આસન વગેરેનું અથવા માસકમ્પાદિ રૂપ સ્થિતિનું અને વિશુદ્ધ પિંડ, શય્યા, આસન આદિ કોનું જે વારંવાર ઉલ્લંઘન કરીને સાધુઓને માટે અકલપ્ય ગણાય એવા આચારોનું સેવન કરે છે, તેને વિસાંગિક જાહેર કરી શકાય છે, એટલે કે તેને ગણુમાંથી કાઢી
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #576

-
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे सेवते साधु प्रकल्प्यानि परित्यज्य तदन्यानि सेवते इत्यर्थः, कथं प्रतिषेवते ? इत्याह- सेहन्दऽहं ' इत्यादि-हन्त ! इति कोमलामन्त्रणे, अहं तत्साधुजना. कल्प्यं प्रतिसेवे, किं मां स्थविरा:-गुरवः करिष्यन्ति ? इति बुद्धया । इति पञ्चमं स्थानम् ५। तथा-श्रमणो निर्ग्रन्थः पञ्चभिः स्थानः साधर्मिकं पाराश्चितम्= अपहृतलिङ्गादिरूपदशममायश्चित्तभेदवन्तं कुर्वाणो नातिक्रामति । तद्यथा-ता. न्येव स्थानान्याह-स्वकुले-एकगुरुकशिष्यसमुदायरूपे स्वकीये कुले वसति, वसन्नपि तस्यैव स्वकुलस्य भेदाय अन्योन्यमधिकरणोत्पादनेन स्फोटनाय अभ्युस्थाता=प्रयत्नवान् भवतीति प्रथमं स्थानम् । तथा-गणे-कुलसमुदायरूपे स्वकीये वसति, वसन्नपि तस्यैव गणस्य भेदाय अभ्युत्थाता भवतीति द्वितीयं गिक कर दिया जाता है “से हंदऽहं पडिसेवामि ३०" वह जो साधु सा. माचारीके अयोग्य आचारका सेवन करता है, उस समय वह ऐसा विचार करता है, कि मैं जो साधुजनों के लिये अकल्प्य आचारका सेवन करता हूं, तो इस पर मेरे गुरुजन मेरा क्या कर सकते हैं। ___ पुनश्च-श्रमण निर्ग्रन्थ इन पांच कारणोंको लेकर यदि किसी साधर्मिक साधुको पाराश्चित-कर देता है-दशवें प्रायश्चित्तके भेदवाला कि जिसमें साधुका लिङ्ग लिया जाता है, कर देता है तो ऐसी हालतमें वह जिनाज्ञाका विराधक तहीं होता है, वे पाराश्चित करनेके पांच कारण इस प्रकारसे हैं-" स्वकुले वसति स्वकुलस्य भेदाय अभ्युत्थाता भवति १" एक गुरुवाले शिष्योंके समुदाय रूप अपने कुलमें रहता हुआ भी जो उस कुलको भिन्न २ करनेके लिये परस्परमें विमति आदिरूप कलहके उत्पादन में प्रयत्नशाली होता है, अर्थात् संघमें छेदમૂકવામાં આવે છે. તે સાધુ જ્યારે સમાચારીને માટે અગ્ય ગણી શકાય એવા આચારોનું સેવન કરે છે. ત્યારે તેના મનમાં એ વિચાર થાય છે
" से हंद ऽहं पडि सेवामि" छत्यादि-ई साधुयाने भाटे अयोग्य गाय એવા આચારોનું સેવન કરું છું, પણ મારા ગુરુ મને શું કરી શકવાના છે?
- નીચેના પાંચ કારણેને લીધે કોઈ સાધમિક સાધુને પારાંચિત કરી દેવામાં આવે–તેને સાધુ વેષ છેડાવી દેવામાં આવે, તે એમ કરનાર જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. સાધુને પારાંચિત કરવા યોગ્ય કારણે નીચે प्रमाणे घi छ-(१) स्वकुलेवसति स्वकुलस्य भेदाय अभ्युस्थाता भवति" એક જ ગુરુના સમુદાય રૂપ પિતાના કુળમાં રહેવા છતાં પણ જે સાધુ તે કુળને છિન્નભિન્ન કરાવવાની પ્રવૃત્તિ કરતે હોય-પરસ્પરમાં કલહના બીજ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #577

सुपाटीका स्था०५ उ०१ सू०१२ आज्ञायाऽविराधिककारणम् ५६१ स्थानम् २। तथा-हिंसाप्रेक्षी-हिंसां आचार्यादेव, प्रेक्षते अन्वेषयति यः सः, आचार्यादेवधार्थमवसरगवेपीत्यर्थः । इति तृतीयं स्थानम् ३। तथा-छिद्रप्रेक्षीछिद्राणि-प्रमत्ततादीनि प्रेक्षते यः सः, वधार्थमपमानार्थं वा आचार्यादेश्छिद्रगवेषक इत्यर्थः । इति चतुर्थ स्थानम् ४। तथा-अभीक्ष्णम् अभीक्ष्णम्=पुनः पुनः प्रश्नायतनानि-प्रश्ना=अङ्गुष्ठकुडयप्रश्नादयः सायद्यानुष्ठानपृच्छया चा, त एवं आयतनानि असंयमानां स्थानानि तानि प्रयोक्ता=अनुष्ठाता भवतीति पञ्चम स्थानम् ५ इति ।मु० ११॥ भेद करनेवाला १। द्वितीय कारण-" गणे वसति गणस्य भेदाय अभ्युस्थाता भवति २" ऐसा है, कि जो कुल समुदाय रूप गणमें रहता हुआ भी उसी गणको छिन्नभिन्न करने के लिये प्रयत्नवाला होताहै, २॥ तीसरा कारण-"हिंसाक्षी" ऐसा है-कि जो अपने आचार्य आदिके वध करनेके अवसरकी प्रतीक्षामें रहता है, ३। चतुर्थ कारण-" छिद्रपेक्षी" ऐसा है, कि जो आचार्य आदिके वधके लिये या उन्हें अपमानित करनेके लिये उनके प्रमत्तता आदि छिद्रोंकी गवेषणा करने में लगा रहता है, पांचवां कारण-" अभीक्ष्णं २ प्रश्नायतनानि प्रयोक्ता भवति" ऐसा है, कि जो बार २ अङ्गुष्ठकुडयप्रश्नादि रूप या सावध अनु. ठान पृच्छारूप असंयम स्थानोंका अनुष्ठाता होता है ५। इन पांच कारणोंसे साधर्मिक साधुको पाराश्चित करनेवाला जिनाज्ञाका विराधक नहीं होता है । सू० ११ ॥ २५ते। उय, तेने पायित ४१ १४१५ छे. (२) “गणे वसति गणस्य भेदाय अभ्युत्थाता भवति" (सन समूडने ग१ ४३ छ.) २ साधु सभा २खीन, ગણને જ છિન્નભિન્ન કરવામાં પ્રયત્નશીલ રહે છે, તેને પણ પારાંચિત કરી शय छे. (3) “ हिंसाप्रेक्षी" २ साधु पोताना साया माहिना १५ કરવાના અવસરની પ્રતીક્ષામાં રહે છે, તેને પણ પારાંચિત (સાધુના લિંગથી २ति ) ४२१ शय छे. (४) “ छिद्र क्षी'' साधु मायाय माहिन अ५માનિત કરવાને માટે તેમના છિદ્રો જ-પ્રમત્તતા આદિ દે જ શોધ્યા કરે छ, तर ५ पायित ४२॥ य . (५) “ अभीक्ष्ण २ प्रश्नायतनानि प्रयोक्ता भवति' साधु पा२१.२ अशुष्४३७५ प्रश्नाह ३५ मय सावध અનુષ્ઠાન પૃચ્છારૂપ અસંયમ સ્થાનને અનુષ્ઠાતા હોય છે, તેને પણ પારાં. ચિત કરી શકાય છે. આ પાંચ કારણોને લીધે સાધર્મિક સાધુને પારાંચિત કરનાર શ્રમણ નિગ્રંથ જિનાજ્ઞાન વિરાધક બનતું નથી. છે સૂ. ૧૧ છે स्था०-७१
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #578

स्थानाङ्गसूत्रे आचार्योपाध्याययोर्गणे यथा पञ्च व्युदग्रहस्थानानि पञ्च अन्युदग्रहस्था नानि च भवन्ति, तानि प्राह
५६२
मूलम् - आयरिय उवज्झायस्स णं गणंसि पंचबुग्गहट्टाणा पण्णत्ता, तं जहा - आयरियउवज्झाएणं गणंसि आणं वा धारणं वा नो सम्मं पउंजित्ता भवइ १, आयरियउवज्झाए णं गर्णसि आहाराइणियाए किइकम्मं नो सम्मं पउंजित्ता भवइ २, आयरिय उवज्झाए गणंसि जे सुत्तपज्जवजाए धारेइ ते काले काले णो सम्ममणुप्पवाइत्ता भवइ ३, आयरियउवज्झाए गणसि गिलाण से हवेयावच्चं नो सम्मममुट्ठित्ता भवइ ४ आयरियडवज्झाए गणंसि अणापुच्छियचारी यावि हवइ, नो आपुच्छियचारी ५| आयरियउवज्झायस्स णं गर्णसि पंच अवग्गहाणा पण्णत्ता, तं जहा - आयरियउवज्झाए गणंसि आणं वा धारणं वा सम्मं परंजित्ता भवइ, एवं आहाराइणियाए सम्मं किइकम्मं परंजित्ता भवइ २, आयरियउवज्झाए णं गणंसि जे सुयपज्जवजाए धारेइ ते काले काले सम्मं अणुप्पवाइत्ता भवइ ३, आयरियउवज्झाए गणंसि गिलाणसेहवेयावच्चं सम्मं अम्भुट्ठित्ता भवइ ४, आयरियउवज्झाए गर्णसि आपुच्छियचारी यावि भवइ णो अणापुच्छियचारी ६ ॥ सू० १२ ॥
छाया - आचार्योपाध्यायस्य खलु गणे पञ्च व्युपहस्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा - आचार्योपाध्यायं खलु गणे आज्ञां वा धारणां वा नो सम्यक प्रयोक्त भवति १, आचार्योपाध्यायं खलु गणे यथारास्निकतया कृतिकर्म नो सम्यक् प्रयोक्तृ भवति २, आचार्योपाध्यायं गणे यानि श्रुतपर्यवजातानि धारयति तानि काले काले नो सम्यक् अनुप्रावाचयितृ भवति ३, आचार्योपाध्यायं गणे
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #579

सुधा टीका स्था०५४०१ २०१२ पञ्च विग्रहस्थानादिनिरूपणम् ५६३ ग्लानशैक्षवैयारत्यं नो सम्यक् अभ्युत्थात् भवति ४, आचार्योपाध्याय गणे अनापृच्छयचारि चापि भवति नो आपृच्छयवारि ५। आचार्योपाध्यायस्य खलु गणे पञ्च अव्युद्ग्रहस्थानानि, तद्यथा-आचार्योपाध्यायं गणे आज्ञा वा धारणां वा सम्यक् प्रयोक्त भवति १, एवं यधारानिकतया सभ्यक् कृतिकमें प्रयोक्त भवति २, आचार्योपाध्यायं खलु गणे यानि श्रुतपर्यवजातानि धारयति तानि काले काले सम्यक् अनुप्रवाचयित भवति ३, आचार्योपाध्यायं गणे ग्लानशैक्षवैयावृत्यं सम्यक् अभ्युत्थात् भवति ४, आचार्योपाध्यायं गणे आपृच्छय. चारिचापि भवति नो अनापृच्छयचारि ५ ॥१० १२॥
टीका-'आयरिय उवज्झायस्स' इत्यादि--
आचापिाध्यायस्य-आचार्यश्च उपाध्यायश्व-आचार्योपाध्याय, समाहारद्वन्द्वः, तस्य आचार्यस्य उपाध्यायस्य च खलु निश्चयेन पञ्च व्युद्ग्रहस्थानानि-विग्रहस्थानानि कलहोत्पादकानि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-तान्याह-आचार्योपाध्यायम्-आचार्य उपाध्यायश्च पृथक पृथक् समुदितो वा गणेगणविषये आज्ञाम्-'हे मुने! भवतेदं विधेयम्' इत्येवं रूपाम् , यद्वा-देशान्तरस्थ गीतार्थनिवेदनाय अगीतार्थस्याग्रे गीतार्थों गूढाथैपदैर्यदतिचारनिवेदनं करोति सा आज्ञा, तां तथाभूतामाज्ञाम् , वा=अथवा धारणाम्-' नेदं विधेयम् ' इति रूपाम् , असकृदालोचनादानेन ___ आचार्य और उपाध्यायके गणमें जैसे पांच व्युद्ग्रह (क्लेश)के स्थान होते हैं वैसे ही पांच अव्युद्ग्रह के भी स्थान होते हैं, इसी बातको अब सूत्रकार कहते हैं-'आयरिय उवज्झायस्सणं गणसि'इत्यादि सूत्र १२।।
टीकार्थ-यहां आचार्य और उपाध्यायमें समाहारद्वन्द्व समास है, इन आचार्य और उपाध्यायके गणमें पांच व्युद्ग्रह स्थान विग्रहके स्थान कलहको उत्पगकरनेवाले कारण कहे गयेहैं, उनमें प्रथम कारण-"आचार्योपाध्यायं खलु गणे आज्ञां वा धारणां वा नो सम्यक प्रयोक्त भवति
આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના ગણમાં યુગ્રહના (કલેશન) જેમ પાંચ સ્થાન હોય છે, એ જ પ્રમાણે અબુદુગ્રહના (અકેલેશના) પણ પાંચ સ્થાન હોય છે, એ જ વાતને હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે.
--" आयरिय उवज्झायस्स गं गणंसि" त्याहઆચાર્ય ઉપાધ્યાય અહી સમાહાર દ્વન્દ્રસમાસ રૂપે વપરાયેલ છે. આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના ગણમાં પાંચ વ્યુહૂંગ્રહસ્થાન એટલે કે કલહ ઉત્પન્ન કરનારા કારણે કહ્યાં છે. તેમાંનું પહેલું કારણ નીચે પ્રમાણે છે – " आचर्योपाध्यायं खलु गणे आज्ञा वा धारणां वा नो सम्यक् प्रयोक्तृ भवति "
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #580

५६४
स्थानाङ्गसूत्रे
यत् प्रायश्चित्तविशेषावधारणं सा धारणा तां वा नोन्नैव सम्यक् = याथातथ्येन प्रयोक्तृ भवति । इति प्रथमं स्थानम् १| तथा - आचार्योपाध्यायम् गणे, यथारानिकतया - रत्नानि द्रव्यतो भावतश्च द्विधा । तत्र - रत्नानि द्रव्यतः कर्केतना१' पृथक् पृथक जो आचार्य और उपाध्याय अथवा समुदित जो आचार्य उपाध्याय गणमें गणके विषय में आज्ञाको -" हे मुने । आपको यह करना चाहिये " इस प्रकारकी आज्ञाको यद्वा-देशान्तरस्थ किसी गीतार्थसे निवेदन करनेके लिये - " अगीतार्थके आगे जो गीतार्थं गूढार्थ पदों द्वारा जिस अतिचारका निवेदन करता है " ऐसी आज्ञाको अथवा धारणाको - " यह तुम्हें नहीं करना चाहिये " इस रूप धारणाको बारबार आलोचना देने से जो प्रायश्चित्त विशेषका अवधारण है, वह धारणा है, इस धारणाको अच्छी तरहसे प्रयोक्ता करानेवाला नहीं होता है, मुनि जनोंसे पालन करानेवाला नहीं होता है, उस आचार्य और उपाध्यायके गणमें कलहको उत्पन्न करानेका यह प्रथम कारण है। द्वितीय कारण - " आचार्योपाध्यायं खलु गणे यथा रात्निकतया कृतिकर्म नो सम्यक् प्रयोक्तृ भवति २ " ऐसा है, कि जो आचार्य या उपाપૃથક્ પૃથક્ જે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય અથવા સમુદ્રિત જે આચાય ઉપાધ્યાય ગણુમાં ગણુના વિષયમાં આજ્ઞાનું અથવા ધારણાનુ પાલન કરાવનારા હાતા નથી, તે આચાય અને ઉપાધ્યાયના ગણુમાં કલહ થવાની સભાવના રહે છે. આ રીતે આચાય અને ઉપાધ્યાયની તેમની આજ્ઞા અથવા ધારણાનું પાલન કરાવવાની અશક્તિ તેમના ગણમાં કલહુ ઉત્પન્ન કરવામાં अश्शुभूत भने छे. "हे भुति ! तमारे या प्रमाणे १२ लेखे, " તેનુ’ નામ આજ્ઞા છે. અથવા દેશાન્તરસ્થ કેાઈ ગીતા સાધુ સમક્ષ નિવેદન કર વાને માટે “ અગીતાની સમક્ષ ગીતા પો દ્વારા જે અતિચારતું निवेदन रे छे, " तेनु नाम आज्ञा छे.
ગૂઢા
"या तमारे न वु' लेगो, " तेनु नाम धारणा छे, अथवा વાર'વાર આલેાચના દેવાથી જે પ્રાયશ્ચિત્ત વિશેષનુ અવધારણ ધાય છે તેનુ નામ ધારણા છે. આ પ્રકારની આજ્ઞા અને ધારણાનુ` પેાતાના ગણુના સાધુઓ પાસે પાલન ન કરાવી શકનાર આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના ગણુમાં કલહ ઉત્પન્ન થાય છે.
श्री अशशु नीचे प्रमाये छे - " आचार्योपाध्यायं खलु गणे यथारत्निकतया कृतिकर्म नो सम्यक् प्रयोक्तृ भवति " ने खायार्य अथवा उपाध्याय
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #581

सुधा टीका स्था० ५ उ०१ सू०१२ पञ्च विग्रहस्थानादिनिरूपणम् ५६५ दीनि, भावतो ज्ञानादीनि अत्र भावरत्नाधिकाराद् रत्नैः-ज्ञानादिभिः व्यवहरतीति रात्निकः, तम् अनतिक्रम्य यथारात्निकं, तस्य भाषस्तत्ता तया, पर्यायज्येष्ठानुसारेणेत्यर्थ, कृतिकर्म-वन्दनकं न सम्यक् प्रयोक्त अन्तर्भावितण्यर्थत्वात् प्रयोजयित भवतीति द्वितीयं स्थानम् २। तथा-आचार्योपाध्यायं यानि श्रुतपर्यवजातानि-मूत्रार्थप्रकारान् सूत्रभेदान् धारयति अवगच्छति तानि काले काले यथावसरं नो सम्यक् प्रवाचयित-पाठयित् भवतीति तृतीय स्थानम् ३, सम्पति ' आचार्येण उपाध्यायेन च कस्मै कस्य सुत्रस्य अनुप्रवाचना दातव्या' इति प्रोच्यते । तथाहि-त्रिवर्षपर्यायेभ्यः साधुभ्य आचारकल्पनामा. ध्याय अपने गणमें पर्याय ज्येष्ठके अनुसार वन्दना आदि कृतिकर्मका सम्यक् रीतिसे प्रयोक्ता-करानेवाला नहीं होता है, उस आचार्य उपा ध्यायके गणमें कलहको उत्पन्न करानेवाला यह द्वितीय कारण है २। तृतीय कारण ऐमा है-"आचार्योपाध्यायं गणे यानि श्रुतपर्यवजातानि धारयति तानि काले काले नो सम्धक अनुप्रवाचयिता भवति ३ " कि जो आचार्य और उपाध्याय जिन श्रुतपर्यवजनोंको-सूत्रार्थ प्रकारोंकोसूत्र भेदोंको जानता है, उनको वह यदि समय २ पर अच्छी तरहसे अपने शिष्योंको नहीं पढाता है, तो इससे भी आचार्य या उपाध्याय के गणमें कलहको उत्पन्न करानेवाला यह तृतीय कारण है,
अब आचार्य और उपाध्यायको किस शिष्यके लिये किस सूत्रकी अनुप्रवाचना देनी चाहिये, यह प्रकट किया जाताहै-तीन वर्षकी जिसकी दीक्षा पर्याय हो गई है, ऐसे साधुके लिये आचारकल्प नामक अध्यપિતાના ગણમાં દીક્ષા પર્યાયની અપેક્ષાએ જયેષ્ઠતા અનુસાર વંદણ આદિ કતિકર્મનું સારી રીતે પાલન કરાવનારા હોતા નથી, તેમના ગણમાં કલહ ઉત્પન્ન થવાનો સંભવ રહે છે.
त्री ४।२६-" आचार्योपाध्यायं गणे यानि श्रुतपर्यवजातानि धारयति तानि काले काले नो सम्यक् अनुप्रवाचयिता भवति" २याय भने 6. ધ્યાય જે શ્રુત પર્યવ જાતને-જે સૂત્રાર્થ પ્રકારેને-જે સૂત્ર ભેદને જાણે છે, પણ પિતાના શિષ્યોને ગ્ય સમયે તેને સારી રીતે અભ્યાસ કરાવતા નથી, તે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના ગણમાં પણ કલહ ઉત્પન્ન થવાને સંભવ રહે છે.
હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે આચાય અથવા ઉપાધ્યાયે કયા શિષ્યને ક્યારે કયા સૂત્રની અનુપ્રવાચના દેવી જોઈએ, એટલે કે કયા શાસન અભ્યાસ કરાવવું જોઈએ—
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #582

स्थानाङ्गसूत्रे
ध्ययनस्य, अनुभवाचना दातव्या । तथा-चतुर्वर्षपर्यायेभ्यः सूत्रकृताङ्गस्य, पञ्चवर्षपर्यायेभ्यो दशाकल्पव्यवहाराणाम् , अष्टवर्षपर्यायेभ्यः स्थानाङ्गसमवायाङ्गयोः, दश वर्ष पर्यायेभ्यो भगवतीसूत्रस्य, एकादश वर्षपर्यायेभ्यः क्षुल्लकविमानादीनामध्ययनानाम् , द्वादशवर्षपर्यायेभ्यः अरुणोपपातादीनां पश्चाध्ययनानाम् , त्रयोदश-वर्षपर्यायेभ्यः उत्थानश्रुतादीनां चतुर्णामध्ययनानां चतुर्दशवर्षपर्यायेभ्यः स्वप्नभावनायाः, पश्चदश वर्षपर्यायेभ्यः चरणभावनायाः, पोडशयनकी अनुप्रवाचना देनी चाहिये । चार वर्षकी जिसकी दीक्षापर्याय हो गईहै, ऐसे साधुके लिये सूत्र कृताङ्गकी अनुप्रवाचना देनी चाहिये। पांच वर्षकी जिसकी दीक्षापर्याय हो गई है, ऐसे साधुके लिये दशाकल्प व्यवहारकी अनुप्रवचना देनी चाहिये । जिसकी दीक्षापर्याय आठ वर्षकी हो गई है, ऐसे साधुके स्थानाङ्ग और समवायाङ्गकी अनुप्रवाचना देनी चाहिये दश वर्षकी जिसकी दीक्षापर्याय हो चुकी है, ऐसे साधुके लिये भगवती मूत्रकी अनुप्रवचना देना चाहिये। जिसकी दीक्षापर्याय ११ वर्षकी हो चुकी है, ऐसे साधुके लिये क्षुल्लकविमान आदि अध्ययनोंकी अनुप्रवाचना देनी चाहिये। जिसकी दीक्षापर्याय १२ वर्षकी हो चुकी है, ऐसे साघुके लिये अरुणोपपात आदि पांच अध्ययनोंकी अनुप्रवाचना देनी चाहिये । जिसकी दीक्षापर्याय १३ वर्षकी हो चुकी है, ऐसे साधुके लिये उत्थान श्रुत समुत्थान सूत्र, देविंदोपपातानागपरिचार यह चार अध्ययनोंकी अनुप्रयाचना देनी चाहिये । जिसकी दीक्षा पर्याय १४ वर्ष की हो चुकी है, ऐसे साधु के
- જે શિષ્યની દીક્ષા પર્યાય ત્રણ વર્ષની હોય, એવા શિષ્યને આચાર કલ્પ નામના અધ્યયનને અભ્યાસ કરાવવું જોઈએ. ચાર વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા શિષ્યને સૂત્રકૃતાંગની અનુકવાચના દેવી જોઈએ. પાંચ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને દશાકલ્પ વ્યવહારની અનુપ્રાચના દેવી જોઈએ. આઠ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને સ્થાનાંગ સૂત્રની અને સમવાયાંગ સૂત્રની અનુપ્રાચના દેવી જોઈએ. દસ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને ક્ષુલ્લ વિમાન આદિ અધ્ય યોની અનુપ્રાચના દેવી જોઈએ. બાર વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને અરુણોપપાત આદિ પાંચ અધ્યયનની અતુપાવચના દેવી જોઈએ. અને તેર વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને ઉત્થાન શ્રુત સમાન સૂત્ર, દેવિંદપાપાત નાગરિચાર આ ચારે અધ્યયનેની અનુપ્રવાચના દેવી જોઈએ. જે સાધુને પ્રવજ્યા અંગીકાર કર્યાને ૧૪ વર્ષને
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #583

५६७
सुधा टीका स्था० ५ उ०१० १२ पञ्च विग्रहस्थानादिनिरूपणम् वर्षपर्यायेभ्यस्तेजोनिसर्गस्य सप्तदश वर्षपर्यायेभ्यः आशीविषभावनाया, अष्टादशवर्षपर्यायेभ्यो दृष्टिविषभावनायाः, एकोनविंशतिवर्षपर्यायेभ्यश्च द्वादशाङ्गस्य दृष्टिवादस्यानुप्रवाचना दातव्या । तथा-विंशतिवर्षं पर्यायेभ्यश्च सकलसूत्राणामनुप्रवाचना दातव्या । अयमेवार्थो व्यवहार - सूत्रस्य दशमोद्देशे प्रोक्तः । इति ।
तथा - आचार्योपाध्यायं गणे ग्लानशैक्षवैयावृत्यं प्रति नो स्वयम् सम्यक् अभ्युत्थातु = प्रयत्नशीलो भवतीति चतुर्थ स्थानम् ४| तथा - आचार्योपाध्यायं लिये स्वप्नभावनाकी अनुप्रवचना देनी चाहिये। जिसकी दीक्षापर्याय १५ वर्षकी हो चुकी है, ऐसे साधुके लिये चरणभावनाकी अनुप्रावाचना देनी चाहिये | जिसकी दीक्षापर्याय १६ वर्षकी हो चुकी है, ऐसे साधुके लिये तेजो निसर्गकी अनुप्रवाचना देनी चाहिये। जिसकी दीक्षापर्याय १७ वर्षकी हो चुकी है, ऐसे साधुके लिये आशीविष भावनाकी अनुप्रवाचना देनी चाहिये । जिसकी दीक्षापर्याय १८ वर्षकी हो चुकी है, ऐसे साधुके लिये दृष्टिविष भावनाकी अनुप्रवाचना देनी चाहिये। जिसकी दीक्षपर्याय १९ वर्षकी हो चुकी है, ऐसे साधुके लिये द्वादशाङ्ग दृष्टिबादकी अनुप्रयाचना देनी चाहिये । तथा जिसकी दीक्षापर्याय २० वर्षकी हो चुकी है, ऐसे साधुके लिये समस्त सूत्रोंकी अनुप्रवाचना देनी चा हिये । यही अर्थ व्यवहारसूत्रके १० वें उद्देशे में कहा गया है
तथा - चतुर्थ कारण - " आचार्योपाध्यायं गणे ग्लानशैक्षवैयावृत्यं नो सम्यक् अभ्युत्थाता भवति ४ " ऐसा है, कि जो आचार्य या સમય વ્યતીત થઇ ગયેા હાય, તે સાધુને સ્વપ્ન ભાવનાની અનુપ્રવાચના દેવી જોઈએ. ૧૫ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને ભગવતી સૂત્રની અને અગિયાર વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને ચરણુ ભાવનાની અનુવાચના દેવી જોઇએ. ૧૬ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને તેમણે નિસગની અનુપ્રવાચના દેવી જોઇએ. ૧૭ વષઁની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને તેમણે આશી વિષ ભાવનાની અનુપ્રાવયના દેવી જોઈએ. ૧૮ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળા સાધુને તેમણે દૃષ્ટિવિષ ભાવનાની અનુપ્રવાચના દેવી જોઇએ. ૧૯ વષઁની દીક્ષા પર્યાંયવાળા સાધુને દ્વાદશાંગ દષ્ટિવાદની અનુપ્રવાચના દેવી જોઇએ. જે સાધુને દીક્ષા 'ગીકાર કર્યાંને ૨૦ વર્ષના સમય થઈ ગયેા હૈાય તેમને સમસ્ત સૂત્રેાની અનુપ્રાવચના દેવી જોઈએ. આ વિષયનું વ્યવહાર સૂત્રના ૧૦ માં ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે.
હવે ગણુમાં કલેશ થવાનુ ચેાથુ. કારણ પ્રકટ કરવામાં આવે છે “ आचार्योपाध्यायं गणे ग्लानशैशवैयावृत्यं न सम्यक् अभ्युत्थाता भवति "
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #584

५६८
स्थानाङ्गसूत्रे गणे अनापृच्छयवारि-अनापृच्छय-अपृष्ट्वा चरतीत्येवं शीलं भवति, नो आपृच्छयचारि-पृष्ट्वाचरणशीलं न भवति । आचार्य उपाध्यायश्च गणम् अपृष्ट्वैव क्षेत्रान्तरसंक्रमणशीलो भवति, न तु पृष्ट्रत्यर्थः । इति पञ्चमं स्थानम् ५। एतद्वषरीत्येन आचार्योपाध्यायोगणविषये पञ्च अव्युद्ग्रहस्थानानि=अक्लेशकरस्थानानि पाह-' आयरियउवज्झायस्स णं गणंसि पंच अवुग्गहट्ठाणा पणत्ता' इत्यादि। व्याख्या सुगमा ॥सू० १२।। उपाध्याय गणमें ग्लान एवं शैक्षके वैयावृत्त्यके प्रति स्वयं अच्छी तरहसे प्रयत्नशील नहीं होता है, उस आचार्य और उपाध्यायके गणमें यह चौथा कलहका कारण है । पांचवां कलहका कारण--" आचार्यो पाध्यायं गणे अनापृच्छयवारि चापि भवति, नो आपृच्छयचारि" ऐसा है, कि यदि आचार्य और उपाध्याय गणमें विना पूछेही क्षेत्रान्तरमें गमनशील होता है, पूछ करके गमनशील नहीं होता है, तो यह भी गणमें कलह उत्पन्न करनेका पांचवां कारण है, इन पूर्वोक्त कारणोंसे विपरीत जो पांच कारण है, वे गणमें अव्युद्ग्रहके स्थान है-अक्लेशके कारण हैं, शांति और संपके कारण हैं। "आयरिय उवज्झायस्स गं गणंसि पंच अबुग्गहट्ठाणा पण्णत्ता" इत्यादिकीव्याख्या सुगम है ॥ सू० १२ ॥ જે આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાય ગણને ગ્લાન ( વ્યાધિગ્રસ્ત) અને શિક્ષ (બાલદીક્ષિત) ના વૈયાવૃત્ય માટે જાતે જ સારી રીતે પ્રયત્નશીલ હોતા નથી, તે આચાર્ય અથવા ઉપાધ્યાયના ગણમાં કલહ ઉત્પન્ન થવાની સંભાવના રહે છે.
४ाउनु पायभु २५-" आचार्योपाध्याय गणे अनापृच्छयचारि चापि भाति नो आपच्छयचारि" सायाय अथवा उपाध्याय ने अपने ५७या बिना શ્રેત્રાન્તરમાં ગમનશીલ રહે છે. ગણના અન્ય સાધુઓને પૂછીને ગમનશીલ થતા નથી, તે એવી પરિસ્થિતિમાં પણ તેમના ગણમાં કલહ ઉત્પન્ન થવાને लव २७ छे.
આ પાંચ કારણેથી વિપરીત કારણોને લીધે ગણમાં અકલેશનું વાતા. १२॥ २७ छ, मेरो गम शान्ति टी २७ छ. “ आयरिय उवज्झायः रसणं गणंसि पंच अवुग्गहठ्ठाणा पण्णत्ता" इत्यादि सूत्रांनी व्याच्या सुगम छ ઉપર્યુક્ત પાંચ કારણેથી ઉલટાં પાંચ કારણોને લીધે ગણમાં શાન્તિ જળવાઈ २७ छ, मेम समन. ॥ सू. १२ ॥
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #585

५६९
सुधाटीका स्था० ५ उ०१ सू०१३ निषधादिस्थाननिरूपणम् सम्मति निषद्यादि स्थानानि निरूपयति
मूलम्-पंच निसिजाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-उक्कुडुई १, गोदोहिया २, समपायपुता ३, पलियंका ४, अद्धपलियंका ५॥ पंच अज्जवट्ठाणा पण्णत्ता, तं जहा-साहु अज्जवं, १ साहु मद्दवं २, साहु लाघवं ३, साहु खंती ४, साहु मुत्ती ५॥ सू०१३॥ __ छाया-पञ्च निषयाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-उत्कुटुका १, गोदोहिका २, समपादपुता ३. पर्यङ्का ४, अर्द्धपर्यङ्का ५। पञ्च आर्जवस्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथासाध्वार्जवम् १, साधु मार्दवम् २, साधु लाघवम् ३, साधु क्षान्तिः ४, साधु मुक्तिः ५।।सू० १३॥
टीका-पंच निसिज्जाओ' इत्यादि
निषदनानि-उपवेशनानि निषधाः आसनविशेषरूपा, ताः पञ्चविधा प्रज्ञप्ताः । ता एवाह-उत्कुटुका-पुतस्य अलगनेन उपवेशनम् १। गोदोहिका-गोदो. हनकाले यथा उपवेशनं भवति, तद्वद् य आसनविशेषः सा गोदोहिकेत्युच्यते
अब सूत्रकार निषद्या आदि स्थानोंका निरूपण करते हैं-- 'पंच निसिज्जाओ पण्णत्ताओ' इत्यादि सूत्र १३॥ सूत्रार्थ-आसन विशेष रूप जो निषद्याहैं, वे पांच प्रकारकीहैं-जैसेउत्कुटुका १ गोदोहिका २ समपादपूता ३ पर्यङ्का ४ और अर्द्ध पर्यङ्का५ ।
पांच आर्जव स्थान कहे गये हैं, जैसे-साध्वार्जव १ साधुमार्दव २ साधु लाघव ३ साधुक्षान्ति ४ और साधु मुक्ति ५।
टीकार्थ-जमीन पर जिस आसनमें पुत(बैठक)नहीं लगते हैं, ऐसा वह बैठने रूप आसन उत्कुटुकासन है, गायका दोहन जिस आसनसे बैठ
હવે સૂત્રકાર નિષદ્યા આદિ સ્થાનેનું નિરૂપણ કરે છે. सूत्राथ-" च निसिज्जाओ पण्णत्ताऔ” त्याસૂત્રાર્થ_આસનવિશેષ રૂપ જે નિષદ્યા છે, તેને નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યાં छ-(१) , (२) , (3) समयाभूता, (४) ५५ । भने (५) म°44 1.
નીચે પ્રમાણે પાંચ આર્જવસ્થાન કહ્યાં છે –(૧) સાધ્વાજંવ, (૨) સાધુ भा, (3) साधु साधव, (४) साधु शान्ति मन (५) साधु भडित,
ટીકાથ–જે આસનમાં જમીન પર પુતને (કુલાને) રાખવામાં આવતા નથી તે આસનને “ઉત્કટુકાસન” કહે છે. આ આસનમાં ઉભડક બેસવું પડે છે.
स्था-७२
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #586

५७०
स्थानाङ्गसूत्रे २। समपादपुता-समौ-समतया भूमिस्पर्शयुक्तौ पादौ पुतौ च यस्यां सा । ३ । पर्यङ्का-पद्मासनमिति प्रसिद्धा ॥४॥ तथा-अर्धपर्यङ्का-ऊरावेकं पादं निवेश्य य उपवेशनप्रकारः सः 'अर्धपर्यङ्का' इत्युच्यते । तथा-आर्जवस्थानानि-ऋजोःरागद्वेषवक्रत्व-वर्जितस्य सामायिकवतः कर्मभावो वा आर्जवं संवर इत्यर्थः, तस्य स्थानानि=भेदाः पञ्च प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-साध्वार्जवम्-साधु-सम्यग् दर्शनपूर्वकतया शोभनम् , तच्च आर्जवम् मायानिग्रहरूपं च । यद्वा-साघोराजवं साध्वाजवम् । एवं साधुमार्दवादि स्थानचतुष्टयमपि विज्ञेयम् । तत्र-मार्दवं माननिग्रहतो कर किया जाताहै, ऐसा वह आसन गोदोहिका आसन है, जिस आसन में दोनों पैर एवं दोनों पुत (अधोभाग)भूमिको समानरूपसे स्पर्श करतेहैं, ऐसे आसनका नाम समपादपुता आसन है, पद्मासनका नाम पर्यङ्कासन है, जंघा पर एक चरण रखकर जो बैठा जाताहै, वह अर्द्धपद्मासनहै,इसी का नाम अद्धपर्यङ्कासन है। रागद्वेषरूप वक्रतासे वर्जित सामायिकवालेका जो कर्म या भावहै, उसका नाम आर्जवहै, (सरलता) यह आर्जव संवर रूप होता है, इस आजवरूप संवरके पांच स्थान हैं, जो आर्जव सम्यग्दशनपूर्वक होता है, वह शोभन आर्जव साध्वार्जव है, यह आर्जव माया कषायके निग्रहरूप होता है, अर्थात्-माया कषायके अभावमें होता है, यद्वा-साधुका जो आर्जव है, वह साध्वार्जव है, इसी तरहका कथन साधुमार्दव ( सम्यग् विनय ) आदि पदोंके विषय में भी समझ लेना चाहिये । मान कषायके निग्रहसे मार्दव होताहै, उपकरणसे और गौरજે આસને બેસીને ગાયને દેહવાની ક્રિયા થાય છે, તે પ્રકારના આસનનું નામ “ગેહિક આસન છે. જે આસનમાં બંને પગ અને બનને પુત જમીનને સમાન રૂપે સ્પર્શ કરે છે, એવા આસનનું નામ “સમપાદપુતા આસન છે. પદ્માસનને પર્યકાસન પણ કહે છે. જંઘા પર એક પગ ગોઠ. વને જે બેઠક જમાવવામાં આવે છે, તે આસનને “અર્ધપચકાસન' કહે છે.
રાગદ્વેષ રૂપ વકતાથી રહિત સામાયિકવાળાને જે ભાવ છે, તેનું નામ આર્જવ છે. તે આર્જવ સંવર રૂપ હોય છે. આ આર્જવ રૂપ સંવરના પાંચ સ્થાન છે. જે આર્જવ સમ્યગ્ગદર્શન પૂર્વક ઉદ્ભવે છે, તે શોભન આર્જવને સાધ્વાર્થવ કહે છે. તે આર્જવ માયા કષાયના નિગ્રહ રૂપ હોય છે-એટલે કે માયા કષાયના અભાવમાં જ સંભવી શકે છે. અથવા સાધુનું જે આજે છે તેનું નામ સાધવા જેવી છે. એ પ્રકારનું કથન સાધુમાર્દવ આદિ વિષે પણ સમજવું. માનકષાયના નિગ્રહથી માર્દવ આવે છે, ઉપકરણ અને ગૌરવન્નયના
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #587

सुधा टीका स्था.५३ .१ ५.१४ देवानां पञ्चविधत्वनिरूपणम् ५७१ भवति, लाघवम्-उपकरणतो गौरवत्रयत्यागतश्च, क्षान्तिः क्रोधनिग्रहतः तथामुक्तिः-लोभनिग्रहतो भवति इति ॥ मू० १३ ॥ ___आर्जवयुक्ता मरणानन्तरं प्रायो देवा भवन्तीति देवानां पञ्चविधत्वं 'पंचविहा जोइसिया' इत्यारभ्य ' ईसाणस्स णं' इत्यन्तेन सूत्रपश्चकेन पाह
मूलम् -पंचविहा जोइसिया पण्णत्ता, तं जहा-चंदा ? सूरा २ गहा ३ नक्खत्ता ४ ताराओ ५।पंचविहा देवा पपणत्ता, तं जहा-भवियदव्व देवा १णरदेवा २ धम्मदेवा ३ देवाहिदेवा ४ भावदेवा ॥ सू० १४ ॥
छाया-पञ्चविधा ज्योतिष्काः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चन्द्राः १ सूर्याः २, प्रहा: ३ नक्षत्राणि ४, ताराः ५। पञ्चविधा देवाः, प्रज्ञताः, तद्यथा-भव्यद्रव्यदेवाः १, नरदेवाः २, धर्मदेवाः ३ देवाधिदेवाः ४, भावदेवाः ५॥ सू० १४॥
टीका-'पंचविहा' इत्यादि
ज्योतिष्काः-ज्योतीपि-विमानभेदाः, तत्र भत्राः, देवविशेषा इत्यर्थः । ते पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पञ्चविधत्वमेवाह-चन्द्राः सूर्या इत्यादि । तथावत्रयके त्यागसे लाघव होता है, क्रोध कषायके निग्रहसे क्षान्ति होती है, तथा लाभके निग्रहसे मुक्ति (निर्लोभता) होती है । सू० १३॥
आर्जवयुक्त जीव प्रायः मरणके बाद देव होते हैं, इसलिये सूत्र. कार अब "पंचविहा जोइसिया" यहांसे लेकर "ईसाणस्स णं" यहां तकके सूत्रपञ्चकसे उनकी पंच विधताका कथन करते हैं
टीकार्थ-पंचविहा जोइसिया पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र १४ ॥
विमानविशेषका नाम ज्योति है, इस ज्योतिमें जो देव होते हैं वे ज्यातिष्कदेव है, ये ज्योतिष्कदेव पांच प्रकार के कहे गये हैं-- લાઘવ ઉદ્દભવે છે, ક્રોધકષાયના નિગ્રહથી ક્ષાન્તિ ઉદ્ભવે છે અને લેભના નિગ્રહથી મુક્તિ ઉદ્દભવે છે. સૂ. ૧૩ છે
આર્જવ યુક્ત જીવ સામાન્ય રીતે દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી वे सूत्रा२ ." पंचविहा जोइसिया" ! सूत्रथी न " ईसाणस णं " આ સૂત્ર પર્યન્તના પાંચ સૂત્રો દ્વારા દેવોની પંચવિધતા પ્રકટ કરે છે–
टी-" पचविहा जोइसिया पण्णत्ता" त्याहવિમાન ભેદનું નામ તિ છે. તે જતિમાં જે દે હોય છે તેમને તિષ્ક દેવે કહે છે. તે તિષ્ક દેવના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #588

५७२
स्थानाङ्गसूत्रे देवाः-दीव्यन्ति-क्रीडन्ति ये ते, दीव्यन्ते-स्तूयन्ते ये ते वा देवाः । ते च पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः । तेषां पञ्चविधत्वमाह-तद्यथा-भव्यद्रव्यदेवाः-द्रव्यभूता देवा द्रव्यदेवाः, भव्याश्च ते द्रव्यदेवाश्चेति समासः । देवतयोत्पत्स्यमानत्वाद् भाविदेवपर्याययोग्या इत्यर्थः १। नरदेवाः-नराणां देवाः चक्रवर्तिप्रभृतयः २। धर्मदेवाः-धर्मेण-श्रुतादिदेवाः, धर्मप्रधाना वा देवाः, चारित्रवन्तः ३। देवाधिदेवाः-- देवेभ्योऽपि इन्द्रादिभ्योऽपि अधि-अधिकाः श्रेष्ठाः, तैः पूज्यमानत्वात् देवाः, देवाधिदेवाः अहन्त इत्यर्थः । तथा भावदेवाः-भावेन-देवगत्यादिकर्मोदयजातपर्यायेण देवाः भावदेवाः देवायुष्कादिकमनुभवन्तो वैमानिकादय इत्यर्थः ५॥मू०१४॥
चन्द्र १ सूर्य २ ग्रह ३ नक्षत्र ४ और तारा । देव पांच प्रकारके कहे हैं, जैसे-भव्यद्रव्यदेव १ नरदेव २ धर्मदेव ३ देवाधिदेव ४ और भावदेव ५ । जो विविध प्रकारकी क्रीडाएँ करते हैं, अथवा जिसकी स्तुति की जाती है वे देव हैं, जो जीव आगे देवरूप पर्यायसे उत्पन्न होने वाला होता है, अभी वर्तमानमें उस पर्यायवाला नहीं है, ऐसा जीव भव्यद्रव्यदेव हैं, चक्रवर्ती आदि नरदेव हैं, क्योंकि ये मनुष्योंमें देव. तुल्य माने जाते हैं, धर्मसे श्रुतादिसे-जो देव हैं, अथवा-धर्मप्रधान जो देव हैं, वे धर्मदेव हैं, ऐसे धर्मदेव चारित्रधारी मुनिजन होते हैं। जो देवोंसे भी इन्द्रादिकोंसे भी अधिक श्रेष्ठ हैं क्योंकि वे उनके द्वारा पूज्य होते हैं, ऐसे देव देवाधिदेव होते हैं-ऐसे देवाधिदेव अहन्त हैं। तथा देवगति नामकर्मके उदयसे जिनकी देवपर्यायमें स्थिति हैं, वे
(१) यन्द्र, (२) सूर्य, (3) अड, (४) नक्षत्र अने (५) ता.
દેવોના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકારે પણ કહ્યાં છે – (૧) ભવ્ય દ્રવ્યદેવ, (२) २३व, (3) ध व, (४) हेवाधिदेव मने (५) भावव. २ विविध પ્રકારની ક્રિડાએ કરે છે, અથવા જેની સ્તુતિ કરાય છે, તે દેવ છે. જે જીવ ભવિષ્યમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થવાને હોય છે-વર્તમાન સમયે તે દેવપર્યાયવાળે નથી, એવા જીવને ભવ્ય દ્રવ્યદેવ કહે છે. ચક્રવર્તી આદિને નરદેવ કહે છે, કારણ કે તેમને મનુષ્યમાં દેવતુલ્ય માનવામાં આવે છે. ધર્મની દૃષ્ટિએ શ્રતાદિની અપેક્ષાએ જે દેવ છે અથવા ધર્મપ્રધાન જે દેવ છે તેમને ધર્મદેવ કહે છે. ચારિત્રધારી શ્રમણ નિર્ચ થે જ એવાં ધર્મદેવ રૂપ છે. જેમાં દેવ કરતાં પણ શ્રેષ્ઠ છે અને દેવે પણ જેમને પૂજનીય અને વજનીય ગણે છે, એવા દેવેને દેવાધિદેવ કહે છે. એવા દેવાધિદેવ અહં તે છે. દેવગતિ નામકર્મના ઉદયથી જેમની દેવપર્યાયમાં સ્થિતિ છે, તેમને ભાવદેવ કહે છે. દેવ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #589

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू२१५ देवपरिचारणानिरूपणम्
५७३ देवप्रस्तावाद्देवपरिचारणामाह
मूलम्-पंचविहा परियारणा पण्णत्ता, तं जहा-कायपरियारणा १, फासपरियारणा २, रूवपरियारणा ३, सदपरियारणा ४, मणपरियारणा ५ ॥ सू० १५ ॥
छाया–पञ्चविधा परिचारणा प्रज्ञप्ता तयथा-कायपरिचारणा १, स्पर्शपरिचारणाः २, रूपपरिचारणा ३, शब्दपरिचारणा ४ मनःपरिचारणा ५०१५॥
टीका-पंचविहा' इत्यादि
परिचारणा-परिचारणं परिचारणा-देवमैथुनप्रवृत्तिरित्यर्थः। सा पञ्चविधा प्रज्ञप्ता। तद्यथा-पञ्चविधत्वमाह-कायपरिचारणा-कायेन परिचारणा,कायेन देवदेव्योः मैथुनप्रवृत्तिः । इयं परिचारणा-भवनपति-व्यन्तर ज्योतिष्कप्रथमद्वितीयसौधर्मेशानदेवलोकस्थितानां देवानामेव भवति । एते हि देवाः भावदेव हैं, ऐसे वे भावदेव देव सम्बन्धी आयुका अनुभव करनेवाला वैमानिक आदि देव हैं। सू० १४ ॥
देवके प्रस्तावको लेकर अब सूत्रकार देवपरिचारणाका कथक करते हैं 'पंचविहा परियारणा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र १५ ॥ टीकार्थ-परिचारणा पांच प्रकारकी कही गईहै, जैसे-कायपरिचारणा १ स्पर्शपरिचारणा २ रूपपरिचारणा ३ शब्दपरिचारणा ४ और मन:परिचारणा ५।
देवोंकी जो मैथुन क्रिया प्रवृत्ति है, उसका नाम परिचारणा है, शरीरसे जो देव देवियोंकी मैथुन क्रिया में प्रवृत्ति होती है, मनुष्य और मानवीकी तरह वह कायपरिचारणा है, यह परिचारणा भवनपति व्यन्तर ज्योतिष्क और सौधर्म एवं ईशानदेव लोकस्थित देवोंकोही है, સંબંધી આયુને અનુભવ કરી રહેલા વૈમાનિક આદિ દેવ આ પ્રકારના ला । ३५ छ. ॥ सू. १४ ॥
દેવનો અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે સૂત્રકાર દેવ પરિચારણાનું थन ४२ छे. “पंचविहा परियारणा पण्णत्ता" त्याहि
ટીકાઈ–દેવની મિથુન ક્રિયામાં જે પ્રવૃત્તિ છે, તેનું નામ પરિચારણા છે. તે परियाना नीय प्रमाणे पाया । छ-(१) ५५श्यिा२।।, (२) २५ परियार, (3) ३५५रिया२३, (४ २०४५रियार, (५) मन:परियार।. - માનવ સ્ત્રીપુરુષની જેમ શરીરથી દેવદેવીની મિથુન ક્રિયામાં જે પ્રવૃત્તિ રહે છે, તે પ્રવૃત્તિને કાયપરિચાર કહે છે. ભવનપતિ, વ્યન્તર, જ્યોતિષ્ક, સૌધર્મ અને ઈશાન લેકસ્થિત દેવામાં કાયરિચારણાને સદૂભાવ હોય છે,
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #590

५७४
स्थानास्त्रे संक्लिष्टोदय पुरुषवेदकर्मप्रभावात् मनुष्यवदेव कायेनैव मैथुन सेवन्ते इति बोध्यम् । तथा-स्पर्शपरिचारणा-स्पर्शेन शरीरस्पर्शमात्रेणैव परिचारणा । इयं परिचारणा तृतीयचतुर्थसनत्कुमार-माहेन्द्र कल्पस्थितानां देवानां भवति । तथारूपपरिचारणा-रूपेण-रूपमात्रदर्शनेन परिचारणा - इयं पश्चमषष्ठब्रह्मलान्तकस्थितानां देवानां भवति । तथा-शब्दपरिचारणा-शब्देन देवागनाशब्दश्रवत्र मात्रेणैव या परिचारणा सा । इयं सप्तमाष्टममहाशुक्रसहस्रारकल्पस्थितानां देवानां भवति । तथा-मनःपरिचारणा-मनसा-मनःसंकल्पेनैव परिचारणा । अन्य देवोंको नहीं होती है, क्योंकि संक्लिष्ट उद्यवाले पुरुष वेदके प्रभावसे मनुष्यकी तरहही कायसे मैथुन क्रियामें प्रवृत्त होते हैं। जो परिचारणा स्पर्शसे शरीरके छूने मात्रसे ही होती है, वह स्पशपरिचारणा है, यह परिचारणा तृतीय और चतुर्थ देवलोकमें स्थित देवोंको होती है, सनत्कुमार और माहेन्द्र ये दो देवलोक तृतीय और चतुर्थ देवलोकहैं । रूपमात्रके देखनेसे जो परिचारणा होती है, वह रूपपरिचारणा है, यह परिचारणा पांचवें देवलोकमें ब्रह्म देवलोकमें और छटे देवलोकमें लान्तक देवलोकमें स्थित देवोंकोही होती है, तथा शब्दसे देवाङ्गनाओंके शब्द सुनने मात्र से ही जो परिचारणा होती है, वह शब्द परिचारणा है, यह परिचारण सातवें और आठवें देवलोकमें स्थित देवोंके होती है, मनः परिचारणा केवल संकल्पसे हुई परिचा. रणा आनत प्राणत आरण और अच्युत इन नौवें दशवें ग्यारहवें કારણ કે સંકિલષ્ટ ઉદયવાળા પુરુષવેદના પ્રભાવથી તેઓ મનુષ્યની જેમજ કાયા વડે મૈથુન ક્રિયામાં પ્રવૃત્ત રહેતા હોય છે. જે પરિવારણ માત્ર સ્પર્શ શરીરને સ્પર્શ દ્વારા જ થાય છે, તે પરિચારણાને કાય પરિચારણ કહે છે. સનકુમાર અને મહેન્દ્ર નામના ત્રીજા અને ચોથા દેવલોકમાં જે દેવ-દેવીઓ રહે છે, તેમનામાં કાયપેરિચારણાને સદ્ભાવ હોય છે. માત્ર રૂપ જોઈને જે પરિચાર થાય છે, તેને રૂ૫૫રિચારણ કહે છે. પાંચમાં બ્રહ્મલેક અને છઠ્ઠા લાન્તક દેવકના દેવામાં આ પ્રકારની પરિચારણાને સદૂભાવ હેય છે. શબ્દ દ્વારા જ એટલે કે દેવાંગનાઓના શબ્દને શ્રવણ કરવા માત્રથી જ જે પરિ ચારણ થાય છે તેને શબ્દ પરિચારણા કહે છે. સાતમાં અને આઠમાં દેવદેવલોકમાં રહેલા દેવામાં શબ્દ પરિચારણાને સદ્દભાવ હેય છે. જે પરિ. ચારણા કેવળ સંક૯પ દ્વારા જ થાય છે તે પરિચારણાને મન પરિચારણ કહે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #591

सुधा टीका स्था०५ ३०१ सू०१६ देवानामग्रमहिषीनिरूपणम् ५७१ इयं नवमदशमैकादशद्वादशाऽऽनत प्राणतारणाच्युतकल्पस्थितानां देवानां भवति। अवेयकादि स्थितानां देवानां तु परिचारणा न भवतीति बोध्यम् ॥ सू० १५ ॥
अथ देवाधिकाराद्देवानामग्रमहिषीप्ररूपणामाह
मलम्---चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररणो पंच अग्गमहिसीओ पण्णताओ, तं जहा-काली १, राई २, रयणी ३, विज्जू ४, मेहा ५। बलिस्स णं वइरोयणिंदस्स वइरोयणरणो पंच अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-सुभा १, णिसुंभा २, रंभा ३ णिरंभा ४, मयणा ५॥ सू० १६ ॥
छाया-चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य पश्च अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-काली १, रात्री २, रजनी ३, विद्युत् ४, मेघा ५ । बलेः खलु वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य पश्च अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-शुम्भा १, निशुम्भा २, रम्भा ३, निरम्भा ४, मदना ५ ॥५० १६॥ एवं बारहवें देवलोकों में स्थित देवलोकोंके होती है, ग्रैवेयक आदिमें स्थित देवोंको तो परिचारणा है ही नहीं । सू० १५ ॥
अब देवोंकी अग्रमहिषियोंकी प्ररूपणा सूत्रकार करते हैं-- 'चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो' इत्यादि सूत्र १६ ॥ टीकार्थ-असुरोंके इन्द्र असुरकुमार राज चमरकी पांच अग्रमहिषियां कही गईहैं, जैसे---काली १ रात्री २ रजनी ३ विद्युत् ४ और मेघा ५। दक्षिणनिकायका यह चमर इन्द्र है, तथा उत्तर निकायका इन्द्र जो છે. નવથી લઈને ૧૨ માં દેવલોકના દેવામાં મનઃ પરિચારણાને સદભાવ હોય છે. જૈવેયક આદિ વિમાનેમાં તે પરિચારણને સદૂભાવ જ હેતું નથી. છે સૂ. ૧૫
હવે સૂત્રકાર દેવોની અગ્રમહીષીઓની પ્રરૂપણ કરે છે–
" चमस्स णं असुरि'दरस असुरकुमाररणो" त्याहટીકા–અસુરના ઈન્દ્ર, અસુરકુમાર રાય ચમરને પાંચ અગ્રમહિષીઓ છે. तमना नाम ! प्रभा छ-(१) दी, (२) रात्री, (3) २०४नी, (४) विधुत અને (૫) મેઘા. આ ચમર દક્ષિણનિકેયને ઈન્દ્ર છે. ઉત્તરનિકાયને જે બલિ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #592

स्थानाङ्गसूत्रे
टीका--' चमरस्स गं' इत्यादि
व्याख्या सुगमा, नवरम्-चमरो दक्षिणनिकायेन्द्रो, बलिस्तु उत्तरनिका. येन्द्रः ॥ मु० १६ ।। सम्प्रति चमरेन्द्रादीनां सांग्रामिकान अनीकान् अनीकाधिपती श्च निरूपयति
मूलम् -चमरस्स णं असुरिंदस्त असुरकुमाररण्णो पंच संगामिया अणिया, पंच संगामियाणियाहिवई पण्णत्ता, तं जहापायत्ताणिए १, पीढाणिए २, कुंजराणिए ३, महिसाणिए ४, रहाणिए । दुमे पायत्ताणियाहिबई सोदामी आसराया पीढाणियाहिवई, कुन्थू हस्थिराया कुंजराणियाहिवई, लोहियक्खे महिसाणियाहिवई, किन्नरे रहाणियाहिबई । बलिस्त णं वइरोयजिंदस्स वइरोयणरण्णो पंच संगामिया अणिया पंच संगामियाणियाहिवई पण्णत्ता, तं जहा-पायत्ताणिए जाव रहाणिए । महमे पायत्ताणियाहिबई, महासोयामो आसराया पीढाणियाहिवई, मालंकारो हत्थिराया कुंजराणियाहिबई, महालोहियक्खो महिसाणियाहिबई, किंपुरिसे रहाणियाहिबई। धरणस्स णं णागकुमारिंदस्स णागकुमारण्णो पंच संगामिया अणिया पंच संगामियाणियाहिबई पण्णता, तं जहा-पायत्ताणिए जाव रहाणिए । भदसेणे पायत्ताणियाहिवई, असोधरे आसराया पोढाणियाहिवई, सुदंसणे हत्थिराया कुंजराणियाहिवई, नीलकंठे महिसा. णियाहिवई, आणंदे रहाणियाहिबई । भूयाणंदस्स नागकुमाबलि है, इसकी भी पांच अग्रमाहिषियां कही गई हैं। जैसे-शुम्भा १ निशुम्भा २ रम्भा ३ निरम्भा ४ और मदना ५॥ सू०१६॥ નામને ઈદ્ર છે તેની પાંચ અગમહિષીઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે – (१) शुभ्ला, (२) निशुक्ला, (3) २ मा, (४) नि२ मा भने (५) भहना. सू. १६
श्री स्थानांगसूत्र :03

Page #593

सुधा टीका स्था०५उ०१सू०१७ चमरेन्द्रादीनां अनीकान् अनी कधिपती श्चनि० ५७७ रिंदस्त नागकुमाररण्णो पंच संगामिया अणिया पंच संगामियाहिवई पण्णत्ता, तं जहा-पायत्ताणिए जाव रहाणिए । दक्खे पायत्ताणियाहिवई, सुग्गीवे आसराया पीढाणियाहिवई, सुवि. कमे हस्थिराया कुंजराणियाहिवई, सेयकंठे महिसाणियाहिवई, नंदुत्तरे रहाणियाहिई । वेणुदेवस्स णं सुवर्णिणदस्स सुवण्णकुमाररण्णो पंच संगामिया अणिया पंच संगामियाणियाहिबई पण्णत्ता, तं जहा-पायत्ताणिए जाव रहाणिए, एवं जहा धरणस्स तहा वेणुदेवस्स वि । वेणुदालियस्त जहा भूयाणंदस्स । जहा धरणस्त तहा सव्वेसिं दाहिणिल्लाणं जाव घोसस्त । जहा भूयाणंदस्स तहा सव्वेसिं उत्तरिल्लाणं जाव महाघोसस्स । सकस्त णं देविंदस्त देवरणो पंच संगामिया अणिया पंच संगामियाणियाहिबई पण्णत्ता, तं जहा-पायत्ताणिए जाव उसभाणिए रहाणिए । हरिणेगमेसी पायत्ताणियाहिवई, वाऊ आसराया पीढाणियाहिबई, एरावणे हत्थिराया कुंजराणियाहिबई, दामड्डी उसभाणियाहिवई, माढरो रहाणियाहिबई। ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो पंच संगामिया अणिया जाव पायत्ताणिए १, पीढाणिए २, कुंजराणिए ३, उसमाणिए ४, रहाणिए ५। लहपरकमे पायत्ताणियाहिबई, महावाऊ आसराया पीढाणिया. हिबई पुप्फदंते हत्थिराया कुंजराणियाहिवई, महादामड्डी उसभाणियाहिबई, महामाढरे रहाणियाहिबई । जहा सक्कस्स तहा सव्वेसि दाहिणिल्लाणं जाव आरणस्स । जहा ईसाणस्स तहा सम्वेसिं उत्तरिल्लाणं जाव अच्चुयस्स ॥ सू० १७॥
स्था-७३
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #594

५७८
___ स्थानाङ्गसूत्रे छाया-चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरराजस्य पञ्च साग्रामिका अनीकाः पश्च सांग्रामिकाऽनीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पादातानीकः, पीठानीकः, कुञ्जरानीका, महिषानीकः रथानीकः । द्रुमः पादातानीकाधिपतिः सौदामी अश्वराजः पीठानीकाधिपतिः, कुन्थुई स्तिराजः कुञ्जरानीकाधिपतिः, लोहिताक्षो महिषा नीकाधिपतिः, किन्नरो स्थानीकाधिपतिः बलेः खलु वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य पञ्च सांग्रामिका अनीकाः पञ्च सांग्रामिका नीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पादातानीको यावद्रथानीकः । महाद्रुमः पादातानीकाधिपतिः, महासौदामः अश्वराजः
अब सूत्रकार चमरेन्द्र आदिकों के सांग्रामिके अनीकों एवं अनीकाधिपतियोंको प्ररूपणा करते हैं--
'चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो' इत्यादि
सूत्रार्थ-असुरकुमार इन्द्र एवं असुरकुमार राज चमरकी पांच सांगा मिक अनीक सेनाएँ और पांचही उनके अधिपति सेनापति कहे गये हैं, जैसे-पादातानीक १ पीठानीक २ कुञ्जरानीक ३ महिषानीक ४ और रथानीक ५।
पादातानीकका अधिपति द्रुम है, अश्वराज सौदामी पीठानीकका अधिपति है, हस्तिराज कुन्थु कुञ्जरानीकका अधिपति है, महिषानीकका अधिपति लोहिताक्ष है, रथानीकका अधिपति किन्नर है, वैरोच. नेन्द्र वैरोचनराज बलि इन्द्र के पांच सांग्रामिक अनीकहैं, और पांचही साग्रामिक अनीकाधिपति हैं, जैसे-पादातानीक यावत् रथानीक पादा
હવે સૂત્રકાર ચમરેન્દ્ર આદિકના સાંચામિક અનીકે (સેનાઓ) ની અને અનીકાધિપતિઓની પ્રરૂપણું કરે છે.
सूत्राथ-" चमत्स णं असुरिदस्स असुरकुमाररणो" ध्या
અસુરકુમારના ઈન્દ્ર અસુરકુમારરાય ચમરની પાંચ સાંગામિક સેનાએ છે અને તેમના અધિપતિ (સેનાપતિ) પણ પાંચ કહ્યા છે. પાંચ અનીકે ( सेनामे) नीय प्रमाणे छे-(१) हातानी, (२) चीst-ls, (3) रा. नी, (४) महीपानी मरे (५) २थानि...
पानी ( पाय४५ सेना) नो अधिपति द्रुभ छ. पानी (81) ને અધિપતિ હસ્તિરાજ કુન્થ છે. મહીષાનીક (પાડાઓ પર સવાર થનારું સેન્ય) ને અધિપતિ લોહિતાક્ષ છે, અને રથાનિક અધિપતિ કિન્નર છે.
વરોચનેન્દ્ર વૈરચનરાય બલિની પણ ચમરની સેનાઓ જેવી જ પાંચ સેનાઓ છે, અને તે સાંઝામિક સેનાઓના પાંચ અધિપતિ છે. તેની પાયદળ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #595

सुघा टोका स्था०५३०१सू०१७ चमरेन्द्रादीनां अनीकान् अनीकाधिपतीश्चनि० ५७९ पीठानीकाधिपतिः, मालंकरो हस्तिराजः कुञ्जरानीकाधिपतिः महालोहिताक्षो महिषानीकाधिपतिः, किंपुरुषो रथानीकाधिपतिः । धरणस्य खलु नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य पञ्च साग्रामिका अनीकाः पञ्च सांग्रामिकानीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-पादातानीको यावद् स्थानीकः । भद्रसेनः पादातानीकाधिपतिः, यशोधरः अश्वराजः पीठानीकाधिपतिः, सुदर्शनो हस्तिराजः कुञ्जरानीकाधिपतिः, नीलकण्ठो महिषानीकाधिपतिः आनन्दो स्थानीकाधिपतिः। भूतानन्दस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य पश्च सांग्रामिका अनीकाः पञ्च सांग्रामिकानी काधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पादातानीको यावद् स्थानीकः । दक्षः पादातानीतानीकका अधिपति महाद्रुम है, इत्यादि सब नाम कथन चमरके अनीकाधिपतिके जैसाही जानना चाहिये अर्थात् पादातानीकका अधिपति महाद्रुम है, पीठानीकका अधिपति अश्वराज महासौदाम है, कुञ्जरानीकका अधिपति हस्तिराज मालङ्कार है, महिषानीकका अधिपति महालोहिताक्ष है, और रथानीकका अधिपति किंपुरुष है, नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरणके पांच सांग्रामिक अनीक हैं, और पांचही सां. ग्रामिक अनीकाधिपति हैं, पादातानीक यावत् रथानीक ये पांच अनीक हैं, और इनके अधिपति क्रमशः भद्रसेन यशोधर सुदर्शन नीलकण्ठ
और आनन्द हैं, अर्थात् पादातानीकका अधिपति भद्रसेन हैं, पीठानीकका अधिपति अश्वराज यशोधर है, कुंजरानीकका अधिपति हस्तिराज सुदर्शन है, महिषानीकका अधिपति नीलकण्ठ है, और रथानीकका अधिपति आनन्द है, नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज भूतानन्दके पांच सांग्रामिक अनीक और पांचही इन के सांग्राસેનાને અધિપતિ મહામ છે. હયદળને અધિનતિ અશ્વરાજ મહાસૌદામ હસ્તિદળને અધિપતિ હસ્તિરાજ માલંકાર છે. મહિષાનીકને અધિપતિ મહાલેહિતાક્ષ છે, અને રથાનીકને અધિપતિ ઝિંપુરુષ છે.
નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમારરાય ધરણની પાંચ સાંઝામિક સેનાઓ છે, તેમનાં નામે પણ પાદાતાનીક (પાયદળ સૈન્ય) આદિ છે. તે સેનાઓના પણ પાંચ અધિપતિ છે. તેમનાં નામ અનુક્રમે ભદ્રસેન, યશધર, સુદર્શન, નીલકંઠ અને આનંદ છે. એટલે કે તેની પાયદળ સેના અધિપતિ ભદ્રસેન હયદળને અધિપતિ અવરાજ યશોધર, કુંજરાનીકને અધિપતિ હતિરાજ સુદર્શન, મહિષાનીકને અધિપતિ નીલકંઠ અને રથાનીકને અધિપતિ આનંદ છે. નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમારરાય ભૂતાનન્દની પાસે પણ અસુરેન્દ્ર ચમરના
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #596

स्थानाङ्गसूत्रे काधिपतिः, सुग्रीवः अश्वराजः पीठानीकाधिपतिः, मुविक्रमो हस्तिराजः कुञ्जरा. नीकाधिपतिः, नीलकण्ठो महिषानीकाधिपतिः, नन्दोत्तरो स्थानीकाधिपतिः । वेणुदेवस्य खलु सुपर्णेन्द्रस्य सुपर्णकुमारराजस्य पञ्च सांग्रामिका अनीकाः पञ्च सांग्रामिकानीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पादातानीका, यावद् रथानीकः, एवं यथा धरणस्य तथा वेणुदेवस्यापि । वेणुदालिकस्य, यथा भूतानन्दस्य । यथा धरणस्य तथा सर्वेषां दाक्षिणात्यानां यावद् घोषस्य । यथा भूतानन्दस्य तथा मिक अनीकाधिपति हैं, अनीक के नाम पादातानीक यावत् रथानीक हैं, और इनके अधिपतियोंके नाम दक्ष सुग्रीव सुविक्रम नीलकण्ठ और नन्दोत्तर हैं, इनमें दक्ष पादातानीकका अधिपति है, अश्वराज सुग्रीव पीठानीकका अधिपति है, हस्तिराज सुविक्रम कुंजरानीकका अधिपति है, नीलकण्ठ महिषानीकका अधिपति है, और नन्दोत्तर स्थानीकका अधिपति है, सुपर्णेन्द्र सुपर्णकुमारराज वेणुदेवके पांच सांग्रामिक अनीकाधिपति हैं, धरणके अनीकाधिपतियोंका जैसा नाम है, वैसाही नाम वेणुदेवके सांग्रामिक अनोकाधिपतियोंका भी है, वेणुदालिकके अनीक और अनीकाधिपतियोंके नामका कथन जैसा भूतानन्दके अनीक और अनीकाधिपतियोंका नाम कहा गया है, वैसा ही है । जैसा धरणके अनीक और अनीकाधिपतियोंके नामका कथन है, वैसाही समस्त दक्षिणके घोष तकके अनीक और अनीकाधिपतिः જેવી જ પાંચ સાંગ્રામિક સેનાએ (અનીકે) છે. અને પાંચ સાંઝામિક અનીકા ધિપતિ છે. તેના નામ પાદાનાનીક યાવત્ રથાનીક તેના પાદાતાનીક ( પાયદળ सैन्य ) न भविपति ४६ छ, पीनी (यजन) मधिपति म. રાજ સુગ્રીવ છે, કુંજરાનીકને અધિપતિ હસ્તિરાજ સુવિક્રમ છે, મહિષાનીકને અધિપતિ નીલકંઠ છે અને રથાનીકને અધિપતિ નન્દત્તર છે.
સુપર્ણદ્ર સુપર્ણ કુમારરાય વેણુદેવની પણ એવી જ પાંચ સાંગ્રામિક સેનાએ છે. તેની સેનાના અધિપતિઓનાં નામ ધરણની સેનાના અધિપતિએનાં નામ પ્રમાણે જ સમજવા.
વેણુદાલિકની સેનાઓ અને સેનાધિપતિઓના નામનું કથન ભૂતાનંદની સેનાઓ અને સેનાધિપતિની અનુસાર જ સમજવું. જેવું ધરણની સાંઝામિક સેનાઓનું અને તે સેનાઓના અધિપતિઓના નામનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન ઘોષ પર્યન્તના સમસ્ત
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #597

सुघाटीका स्था०५३०१०१७ चमरेन्द्रादीनां अनीकान् अनीकाधिपतिश्चनि० ५८१ सर्वेषाम् उत्तरीयाणां यावद् महाघोषस्य । शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य पञ्च सांग्रामिका अनीकाः पञ्च सांग्रामिकानीकाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पादातानीको यावद् पानीको स्थानीकः । हरिणैगमैषी पादातानीकाधिपतिः, वायुस्वराजः पीठानीकाधिपतिः ऐरावणो हस्तिराजः कुञ्जरानोकाधिपतिः, दामर्द्धिः वृषभानी काधिपतिः, माठरो स्थानीकाधिपतिः । ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य पश्च सांग्रामिका अनीकाः यावत् पादातानीकः १ पीठानीकः २, कुञ्जरानीकः, ३ वृषमानीकः ४, स्थानीकः ५ । लघुपराक्रमः पादातानीकाधिपतिः, महावायुरश्वराजः पीठानीकाधिपतिः पुष्पदन्तो हस्तिराजः कुञ्जरानीकाधिपतिः । योंके नामका कथन है, और जैसा भूतानन्दके अनीक और अनीकाधिपतियोंका नाम है, वैसाही नाम समस्त उत्तरके महाघोष तक के निकायेन्द्रोंके अनीक और अनीकाधिपतियोंका है । देवेन्द्र देवराज शके पांच सांग्रामिक अनीक और पांचही सांग्रामिक अनीकाधिपति कहे गये हैं। पांच अनीक इस प्रकार से हैं- पादातानीक यावत् वृषभानीक स्थानीक । इनका पादातानीकाधिपति हरिणैगमैषी है, अम्बराज वायु पीठानीकाधिपति है । हस्तिराज ऐरावण कुञ्जरानीकाधिपति है, दामर्द्धि वृषभानी काधिपति है, और माठर स्थानीकाधिपति है, देवेन्द्र देवराज ईशान के पांच सांग्रामिक अनीक हैं, यावत् पांचही सांग्रामिक अनीकाधिपति हैं, इनमें पादानीकका अधिपति लघुपराक्रम है, अश्वराज महावायु पीठानीकका अधिपति है, पुष्पदन्त हस्तिराज कुञ्जराદક્ષિણના ઈન્દ્રોની સેનાએ અને સેનાધિપતિઓ વિષે પણ સમજવુ'. જેમાં ભૂતાનન્દની સાંગ્રામિક સેનાઓના નામ કહેવામાં આવ્યાં છે, એવાં જ મહાઘાષ પર્યન્તના ઉત્તરનિકાયના ઈન્દ્રોની સેના અને સેનાધિપતિઓનાં નામ સમજી લેત્રાં
ફ્રેવેન્દ્ર દેવરાજ શુક્રની પણ પાંચ જ સ્રગ્રામિક સેનાઓ કહી છે. તે સેનાના અધિપતિ પણ પાંચ જ કહ્યાં છે.
તેમની પાંચ સેનાએનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે—(૧) પાદાતાનીક, (૨) थीहानी (3) क्रानी, (४) वृषलानी भने (4) स्थानी४.
તેમના પાદાતાનીકાધિપતિ હરિણૈગમેષી છે, પીઠાનિકાધિપતિ અશ્વરાજ વાયુ છે, કુજરાનીકાધિપતિ હસ્તિરાજ અરાવણુ છે, વૃષભાનીકાધિપતિ દામહિં છે અને સ્થાનીકાધિપતિ માઢર છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનની પણ શક્રના જેવી જ પાંચ સાંપ્રામિક સેનાએ છે. તે સેનાઓના અધિપતિઓનાં નામ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #598

५८२
स्यानाङ्गसूत्रे महादामर्द्धिः वृषभानीकाधिपतिः महामाठरः स्थानीकाधिपतिः यथा शक्रस्य तथा सर्वेषां दाक्षिणात्यानां यावत् आरणस्य । यथा ईशानस्य तथा सर्वेषाम् उत्तरीयाणां यावदच्युतस्य ।।मु० १७॥
टीका-'चमरस्त णं' इत्यादि
व्याख्या सुगमा । विशेषस्त्वयम्-धनीकाः सैन्यानि । 'सांग्रामि के '-ति विशेषणोपादानं गान्धर्वनाटयानीकयोर्व्यवच्छेदार्थम् । पादातानीकाधिपतिः-पदातीनां समूहः पादातं, तद्रूपस्यानीकस्याधिपतिः-स्वामी । अयं पदातिरेव बोध्यः। पीठानीकाधिपति:-पीठानीकम्-अश्वसैन्यं, तस्याधिपतिः । अयमश्व एव बोध्यः । नीकका अधिपति है, जिस प्रकारसे शक्रके अनीक और अनीकाधिपतियोंके ये नाम कहे गये हैं, उसी प्रकारसे समस्त दाक्षिणात्योंके यावत् आरण तकके इन्द्रोंके अनीकके और अनीकाधिपतियोंके नाम जानना चाहिये और ईशानके अनीकके और अनीकाधिपतियोंके जैसेनाम कहे गये हैं वैसेही समस्त उत्तरके इन्द्रोंके यावत् अच्युत तकके इन्द्रके अनीक और अनीकाधिपतियों के नाम जानना चाहिये. टोकार्थ-इस सूत्र में जो सांग्रामिक विशेषण दिया गयाहै, वह गान्धर्वा. नीक और नाटयानीकके व्यवच्छेदके लिये दिया गया है, पादातियोंकापैदल चलनेवालोंका जो समूह है, वह पादाति है, इन पादातोंकी जो सेना है, वह पादातानीक है, इस पादातानीकका जो अधिपति-स्वामी होता है, वह पादातानीकाधिपति है, यह पादातानीकाधिपति भी पदाति हो होता है, पीठानीक अश्व सैन्यरूप होता है, इस अश्वसैन्यका जो નીચે પ્રમાણે છે–પાદાનીકને અધિપતિ લધુપરાકમ છે, પીઠાનીકને અધિપતિ અશ્વરાજ મહાવાયુ છે, કુંજરાનીકને અધિપતિ હસ્તિરાજ પુષ્પદન્ત છે.
શકની સાંઝામિક સેનાઓ અને સેનાપતિઓનાં જેવા નામ આપવામાં આવ્યાં છે, એવાં જ આરણ પર્યંતના દક્ષિણના ઈન્દ્રોહી સેનાઓ અને સેનાધિપતિઓનાં નામ સમજી લેવા. ઈશાનેન્દ્રની સેવાઓ અને સેનાધિપતિના જેવા નામ આપવામાં આવ્યાં છે. એ જ અશ્રુત પર્યન્તના ઉત્તરના ઈન્દ્રોની સેનાએ અને સેનાધિપતિઓના નામ સમજવા જોઈએ.
ટકાઈ–આ સૂત્રમાં અનીકેની આગળ જે સાંઝામિક વિશેષણને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યું છે, તે ગાન્ધર્વોનીક અને નાટયાનીકને વ્યવચછેદ કરવા નિમિત્તે કરવામાં આવેલ છે. પાદાતિ અથવા પાયદળ સેનાને પાદાતાનીક કહે છે. તે પાદાતાનીકને જે અધિપતિ હોય છે તેને પાદાતાનીકાધિપતિ કહે છે. તે પાદાતાનીકાધિપતિ પણ પદાતિ જ હોય છે. અશ્વદળને પીઠાનીક કહે છે. તે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #599

सुधाटीका स्था०५३०१सू०१७ चमरेन्द्रादीनां अनीकान् अनीकाधिपतींश्चनि० ५८३ एवमेव कुञ्जरानीकाधिपतिः कुञ्जरः, महिषानीकाधिपतिर्महिषः, वृषभानीकाधि. पतिषभा, स्थानीकाधिपतिश्च रथो बोध्य इति । भवनपतिनिकायेषु दश दक्षिणनिकायेन्द्रा दशउत्तरनिकायेन्द्राश्च सन्ति । तत्र दक्षिणनिकायेन्द्रा:-चमरो १, धरणो २, वेणुदेवो ३, हरिकान्तः ४, अग्निशिखः ५, पूर्णः ६, जलकान्तः ७, अमितगतिः ८. वेलम्बो ९, घोषश्च १० । उत्तरनिकायेन्द्राश्च-बलिः १, भूतानन्दः २, वेणुदालिः ३, हरिसहः ४, अग्निमाणवः ५, वसिष्ठः ६, जलप्रमः ७, अमितवाहनः ८, प्रभञ्जनः ९, महाघोषश्चेति १० सौधर्मादिषु कल्पेषु दश अधिपति होता है, वह पीठानीकाधिपति कहा गया है। यह पीठानी. काधिपति अश्वरूपही होता है, इसी प्रकार से जो कुञ्जराधिपति होता है, वह भी कुंजर रूपही होता है। महिषानीकका जो अधिपति होता है वह महिष-भैसा रूप होताहै, और वृषभानीकका जो अधिपति होताहै है, वह वृषभ होताहै। तथा रथानीकका जो अधिपति होताहै, वह रथ होता है। भवनपति निकायमें दश दक्षिण निकायके इन्द्र होते हैं और दश उत्तर निकायके इन्द्र होते हैं। इनमें दक्षिण निकायके इन्द्रोंके नाम इस प्रकारसे हैं-चमरेन्द्र १ धरण २ वेणुदेव ३ हरिकान्त ४ अग्निशिख ५ पूर्ण ६ जलकान्त अमितगति८ वेलम्ब९ और घोष १० उत्तरनिकायके इन्द्रोंके नाम इस प्रकारसे हैं-बलि १ भूतानन्द २ वेणुदालि ३ हरिसह ४ अग्निमाणव ५ वसिष्ठ ६ जलप्रभ ७ अमितवाहन ८प्रभञ्जन ९ एवं અશ્વદળના અધિપતિને પીડાનીકાધિપતિ કહે છે. તે પીઠાનીકાધિપતિ અશ્વરૂપ જ હોય છે. હસ્તિદળને કુંજરાનીક કહે છે અને તેના અધિપતિને કુંજરાનીકાધિપતિ કુંજર રૂપ (હાથી રૂ૫) જ હોય છે. મહીષ એટલે પાડે. એવી પાડાઓની સેનાને મહીષાનીક કહે છે. તેને અધિપતિ પણ મહીષ રૂપ જ હોય છે. વૃષભ એટલે બળદ. વૃષભેની સેનાને વૃષભાનિક કહે છે અને તેનો અધિપતિ પણ વૃષભ જ હોય છે. રથાનીક અધિપતિ પણ રથ જ હોય છે.
ભવનપતિ નિકાયમાં ઉત્તરનિકાયના દસ ઈદ્રો હોય છે. દક્ષિણનિકાયના ४न्द्रीनां नाम नाय प्रमाणे छ-(१) यमरेन्द्र, (२) ५२३, (3) वेष, (४) .२४-त, (५) AAAA, (६) ५, (७) varlid, (८) मभितमति (6) सम्म माने (१०) घोष.
उत्तरनिडायना -द्रोनi नाम नीय प्रमाणे छ-(१) पति, (२) भूतानन्ह (3) वे त, (४) रिड, (५) मभिमान, (६) पसि४, (७) vara, (८) अभिताडन, (6) Art अने (१०) भाष.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #600

स्थानाङ्गसूत्रे
इन्द्रा भवन्ति । तत्र दाक्षिणात्यानां सौधर्मसनत्कुमारब्रह्मलोकशुक्रानतारणानां पण्णां चत्वार इन्द्रा भवन्ति । तथा उत्तरीयाणाम् ईशानमाहेन्द्रलान्तकसहस्रारप्राणताच्युतानां षष्णां पडिन्द्रा भवन्ति । आनतारणौ यद्यपीन्द्रानधिष्ठितौ तथापि माणताच्युतेन्द्राधीनत्वादेतावप्यत्र सेन्द्रावुक्ताविति न कश्चिद् दोष इति ।।सू०१७ ।
सम्प्रति शक्रस्याभ्यन्तरपरिषदद्वतिनां देवानाम् , ईशानस्याभ्यन्तरपरिषद् वर्तिनीनां देवीनां च स्थितिप्रमाणमाह
मूलम् - सकस्स गं देविंदस्स देवरन्नो अभितरपरिसाए देवाणं पंच पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । ईसाणस्त णं देबिदस्स देवरन्नो अभितरपरिसाए देवीजं पंच पलिओवमाई ठिई पण्णता ॥ सू० १८॥ महाघोष १० सौधर्मादि कल्पोंमें १० इन्द्र होते हैं, इनमें दाक्षिणात्य कल्पोंके सौधर्म सनत्कुमार ब्रह्मलोक शुक्र आनत और आरण इन छह देवलोकोंके चार इन्द्र होते हैं, तथा उत्तर दिशाके कल्पोंके-ईशान, माहेन्द्र, लान्तक, सहस्त्रार, प्राणत और आरण ये दो कल्प इन्द्रसे अनधिष्ठित हैं, तो भी प्राणतेन्द्र और अच्युतेन्द्र इनके अधीन होनेसे ये दोनों भी इन्द्र सहित कहे गये हैं इस तरहसे इस कथनमें कोई दोष नहीं है । सू० १७॥
अब सूत्रकार शक्रकी आभ्यन्तर परिषदाके देवोंकी और ईशानकी आभ्यन्तर परिषदाकी देषियोंकी स्थितिका प्रमाण कहते हैं
સૌધર્માદિ કપના ૧૦ ઇન્દ્ર હોય છે. તેમાંથી સૌધર્મ, સનકુમાર, બ્રહ્મલેક, શુક, આનત અને પ્રાણત, આ છ દાક્ષિણાત્ય કપિ છે. તે છે કલ્પના ૪ ઈન્દ્રો હોય છે, અને ઇશાન, મહેન્દ્ર, લાનતક, સહસ્ત્રાર, પ્રાણત અને અમૃત, આ છ ઉત્તર દિશાના કપે છે. તે છ કલ્પના છ ઇન્દ્રો હોય છે. જો કે આનત અને આરણ આ બે કપ ઈન્દ્ર દ્વારા અનધિષ્ઠિત છે, છતાં પણ પ્રાણતેન્દ્ર અને અય્યતેન્દ્ર તેમને અધીન હોવાથી, એ બને કને ઈદ્ર સહિતના કહેવામાં આવ્યાં છે. આ રીતે આ કથનમાં छ होष नथी. ।। सू. १७ ॥
હવે સૂત્રકાર શકની આભ્યન્તર પરિષદના દેવેની તથા ઈશાનની આભ્યનર પરિષદના દેવોની સ્થિતિ કેટલી છે તે પ્રકટ કરે છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #601

सुघा टीका स्था. ५ उ. १सू. १९ प्रतिघातनिरूपणम्
छाया-शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य आभ्यन्तरपरिषदो देवानां पश्च पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य आभ्यन्तरपरिषदो देवीनां पञ्च पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ताः ॥सू०१८॥
टीका-'सकस्स गं" इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा ॥ सू०१८ ॥
इत्थं देववक्तव्यता मोक्ता । दुष्टाध्यवसायवतः प्राणिनस्तु तद्गतिस्थित्या. दीनां प्रतिघातो भवतीति तन्निरूपणाय पाह
मूलम्-पंचविहा पडिहा पण्णत्ता, तं जहा-गइपडिहा १, ठिइपडिहा २, बंधणपडिहा ३, भोगपडिहा ४, बलवीरियपुरिसकारपरक्कमपडिहा ॥ ५॥ सू० १९॥
छाया--पञ्चविधः प्रतिघः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-गतिप्रतिघः १, स्थितिपतियः वन्धनप्रतिघः ३, भोगप्रतिषः ४, बलबीर्य पुरुषकारपराक्रमप्रतिषः५ सू१९
टीका-पंचविहा' इत्यादि
प्रतिहननं प्रतिघः, 'अन्यत्रापि दृश्यते' इति सूत्रेण हन्धातो छ प्रत्यये न्यक्क्यादित्वात् कुत्वम् , प्रतिघात इत्यर्थः, स च पञ्चविधः प्रज्ञप्तः। तद्यथा
'सक्कस्स णं देविंदस्स देवरन्नो' इत्यादि सूत्र १८ ॥ सूत्रार्थ-देवेन्द्र देवराज शक्रकी आभ्यन्तर परिषदाके देवोंकी स्थिति पाच पल्योपम प्रमाण कही गई है, इसी प्रकार देवेन्द्र देवराज ईशानकी आभ्यन्तर परिषदाकी देवियां हैं, उनकी भी स्थिति पांच पल्पोपम प्रमाण कही गई है ॥ सू० १८ ॥
इस प्रकारसे देव वक्तव्यता कहकर अब सूत्रकार दुष्ट अध्ययसायवाले प्राणीके देवगतिका और उसकी स्थिति आदिका प्रतिघात होता है, इस बातकी अब प्ररूपणा करते हैं___ “ सक्कस्स णं देविदस्स देवरणो" त्याह
સૂત્રાર્થ–દેવેન્દ્ર દેવરાય શક્રની આભ્યન્તર પરિષદના દેવોની સ્થિતિ પાંચ પત્યે પમ પ્રમાણુ કહી છે. એ જ પ્રમાણે દેવેન્દ્ર દેવરાય ઈશાનની આભ્યન્તર પરિપદાની દેવીઓની સ્થિતિ પણ પાંચ પલ્યોપમ પ્રમાણ કહી છે. સ. ૧૮
આ પ્રકારે દેવવક્તવ્યતાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર દુષ્ટ અધ્યવસાયવાળા જીવોની દેવગતિને તથા તેમની સ્થિતિ આદિને જે પ્રતિઘાત થાય छ, ते नि३५० ४२ ७. " पंचविहा पाइहा पण्णत्ता" त्यास-७४
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #602

स्थानाङ्गसूत्रे पञ्चविधत्वं यथा-गति-प्रतिघः-गते प्रकरणवशात् शुभरूपाया देवादिगतेः प्रतिघः, शुभदेवादिगतिप्राप्तियोग्यतायां सत्यामपि विपरीत-कर्मकरणात तदप्राप्तिरूपो गतिप्रतिघातः कण्डरीकस्येव बोध्य इति १ । तथा-स्थितिप्रतिघः स्थितेशुभ देवादि गतिप्रायोग्यकर्मवन्धनरूपायाः स्थितेः प्रतिषः बद्धानामेव शुभदेवगतिप्रायोग्यकर्मणाम् अध्यवसायविशेषात् प्रतिघातो भवति । तदुक्तम्
" दोहकालठिईयाओ हस्सकालठिईयाओ पगरेइ ॥"
छाया-दीर्घकालस्थितिकाः (प्रकृतीः) इस्वकालस्थितिकाः मकरोति । ___ 'पंचविहा पडिहा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र १९ ॥ टीकार्थ-प्रतिघात पांच प्रकारका कहा गयाहै-जैसे-गति प्रतिघाती स्थिति प्रतिघात २ बन्धनप्रतिघात ३ भोगप्रतिघात ४ और बलवीर्यपुरुषकारपराक्रम प्रतिघात ५ प्रतिहननका नाम प्रतिध है, इसका अर्थ प्रतिघात होता है, यह पांच प्रकारका कहा गया है-गतिका प्रकरणके वशसे देवादिगतिरूप शुभगतिका जो प्रतिघात है, वह गतिप्रतिघ है, शुभदेवादि गतिकी प्राप्तिकी योग्यताके होने पर भी जो विपरीत कर्मके करनेसे उसकी प्राप्ति नहीं होती है, वह गतिप्रतिघात है, जैसे कण्ड. रोकको यह गतिप्रतिघात हुआ है, शुभदेवगतिके प्रायोग्य कर्मबन्धन रूप स्थितिका जो प्रतिघ-प्रतिघात है, वह स्थितिप्रतिघात है, क्योंकि बद्धही शुभदेवगतिके प्रायोग्य काँका अध्यवसाय विशेषसे प्रतिघात होता है, कहा भी है-" दीहकालठिईयाओ" इत्यादि । ___ -प्रतिधात ( विनाश ) पांय ४१२ना ह्या छ-(१) गति प्रतिधात, (२) स्थिति प्रतियात, (3) मन्धन प्रतियात, (४) लो। प्रतिधात भने (५) બલવીર્ય પુરુષકાર પરાક્રમ પ્રતિઘાત.
પ્રતિહનનનું નામ પ્રતિ છે. તેને અર્થ પ્રતિઘાત થાય છે. તેને પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે. ગતિની અપેક્ષાએ જે વિચાર કરવામાં આવે, તે દેવાદિગતિ રૂ૫ શુભ ગતિને જે પ્રતિઘાત (વિનાશ) છે, તેને ગતિપ્રતિ કહે છે. શુભ દેવાદિ ગતિની પ્રાપ્તિ થવાની યેગ્યતા હોવા છતાં પણ વિપરીત કર્મ કરવાને કારણે તેની પ્રાપ્તિ ન થાય, તે તે પ્રતિઘાતને ગતિ પ્રતિઘાત કહે છે. જેમકે કંડરીકને આ પ્રકારને ગતિ પ્રતિઘાત થયે હતે. શુભ દેવગતિને ચોગ્ય કમબન્ધન રૂપ સ્થિતિને જે પ્રતિઘાત છે, તેને સ્થિતિ પ્રતિઘાત કહે છે, કારણ કે બદ્ધ દેવગતિને એવાં કર્મોને અધ્યવસાય વિશેષ દ્વારા પ્રતિધાતા थाय छे. अधुं ५५ -“ दीहकालठिईयाओ" त्याल.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #603

५८७
सुधा टोका स्था०५७०१ सू०१९ प्रतिघातनिरूपणम् इति २तथा-बन्धनपतिषः बन्धनं नामकर्मणउत्तरप्रकृतिरूपम् औदारिकादि पञ्चभेदभिन्नम् , इह प्रशस्तस्य प्रक्रमात् प्रशस्तं बन्धनं गृह्यते, तस्य प्रतिघः= प्रतिघातो बन्धनप्रतिघः । बन्धनग्रहणमुपलक्षणम् , तेन तत्सहचरितानां प्रशरत शरीरतदङ्गोपाङ्गसंहननसंस्थानानामपि प्रतिघातो बोध्य इति ३॥ तथा-भोगप्रतिषः-भोगाना-प्रशस्तगत्यादिहेतुकानां प्रतिषः प्रतिघातः । प्रशस्तगत्यादि रूपहेतुत्वभावे तत्कार्यभूतानां भोगानामप्यभावो बोध्यः । भवति हि कारणाभावे कार्याभाव इति । तथा-उत्थानक्रमबलवीर्यपुरुषकारपराक्रमप्रतिघः-तत्र
दीर्घकालकी स्थितिवाली प्रकृतियोंको जो अल्पकालकी स्थितिवाला बनाना होता है, वही स्थितिप्रतिघात है, वन्धन प्रतिघात-नामकर्मकी उत्तरा प्रकृतिरूप यह बन्धन होता है, औदारिक बन्धन आदिके भेदसे यह बन्धनकर्म पांच प्रकारका होता है, प्रशस्तके प्रक्रमसे यहां प्रशस्तबन्धनही गृहीत हुआ है, इस प्रशस्त बन्धनका जो प्रतिघात है, वह बन्धन प्रतिघ है। यहां बन्धन ग्रहण उपलक्षण है, इससे इसके जो प्रशस्त शरीर प्रशस्त अङ्गोपाङ्ग, प्रशस्त संहनन और प्रशस्त संस्थान हैं, उनका भी प्रतिघात ग्रहण हुआ समझ लेना चाहिये तथाप्रशस्त गति आदि हैं, कारण जिन्होंके ऐसे भोगोंका जो प्रतिघात है, वह भोगप्रतिघ है, प्रशस्तगति आदिरूप हेतुके अभावमें इसके कार्यभूत भोगोंका भी अभाव हो जाता है, क्योंकि कारणके अभावमें कार्यका अभाव होता ही है ४ तथा-उत्थानका क्रमक। बलवीर्य पुरुष
દીર્ધકાળની સ્થિતિવાળી કર્મપ્રકૃતિએને જે અલ્પકાળની સ્થિતિવાળી બનાવવામાં આવે છે, તેનું નામ જ સ્થિતિ પ્રતિઘાત છે. બન્ધન પ્રતિઘાત– નામકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિરૂપ તે બન્શન હોય છે. (ઔદારિક બન્ધન આદિના ભેદથી તે બન્ધન કર્મ પાંચ પ્રકારનું હોય છે) પ્રશસ્તના પ્રક્રમની અપેક્ષાએ અહીં પ્રશરત બન્ધન જ ગૃહીત થયું છે. તે પ્રશસ્ત બઘનને જે પ્રતિઘાત છે, તેને બન્દન પ્રતિઘ (બન્ધન પ્રતિઘાત ) કહે છે. અહીં બન્ધન ગ્રહણ ઉપલક્ષણ છે. તેથી અહીં પ્રશસ્ત શરીર, પ્રશસ્ત અંગોપાંગ, પ્રશસ્ત સંહનન, અને પ્રશસ્ત સંસ્થાન રૂપ તેનાં જે ચરિત છે, તેમને પ્રતિઘાત પણ ગ્રહણ થવું જોઈએ. પ્રશસ્ત ગતિ આદિ જેમના કારણે છે, એવા ભેગેને જે પ્રતિઘાત છે, તેનું નામ ભેગપ્રતિઘ છે. પ્રશસ્ત ગતિ આદિ રૂપ હેતુ (કારણ) ના અભાવમાં તેના કાર્યભૂત ભેગેને પણ અભાવ થઈ જાય છે, કારણ કે કારણને અભાવ હેય તે કાર્યને પણ અભાવ જ રહે છે. તથા ઉત્થાનને,
श्री स्थानासूत्र :03

Page #604

स्थानाङ्गसूत्रे
उत्थानम्-ऊर्ध्वोभवनरूपकायचेष्टाविशेषः क्रमः - परिभ्रमणादिक्रिया, बलं = शारीरम्, वीर्य = जीवजनितं पुरुषकारः - पौरुषं, पराक्रमः - बलवीर्ययोर्व्यापारणम्, तेषां प्रतिघः=प्रतिघातः, शुभदेवगत्यादेरभावे उत्थानक्रमबलवीर्य पुरुषकारपराक्रमाणामप्यभावो भवतीति ५ ॥ सू० १९ ॥
चारित्रातिचारवतां च देवगत्यादिप्रतिघातो भवतीति उत्तरगुणानाश्रित्य तभेदानाह -
मूलम् - पंचविहे आजीवे पण्णत्ते, तं जहा- जाइ आजीवे १, कुलाजीवे, २, कम्माजीवे ३, सिप्पाजीवे ४, लिंगाजीवे ४ ॥ ॥ सू० २० ॥
छाया - पञ्चविध आजीवः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - जात्याजीवः, १ कुलाजीवः, २ कर्माजीव: ३, शिल्पाजीवः, ४ लिङ्गा जीवः ५ ॥ सू० २० ॥ टीका - पंचविहे ' इत्यादि -
आजीवः - आजीवति - आश्रयति लब्धिपूजताख्यात्यापर्यं तपश्चर्यादिकं यः सः आजीवः - पाखण्डिविशेषः, स च पञ्चविधः प्रज्ञप्तः । तद्यथा - पञ्चविधत्वं यथापराक्रम प्रतिघ है, खडे होने का नाम उत्थान है, परिभ्रमण आदि क्रियाका नाम क्रम है, शारीरिक शक्तिका नाम बल है, आत्मिक शक्तिका नाम वीर्य है, पुरुषार्थका नाम - पौरुषका नाम- पुरुषकार है, और बल एवं वीर्यको किसी कार्य में लगाना इसका नाम पराक्रम है, इन सबका भी शुभदेवगति आदिके अभाव में अभाव होता है || सू० १९ ॥
चारित्र में जो अतिचार लगाते हैं, ऐसे चारित्राचारवाले जीवों की देवगति आदिका प्रतिघात होता है, इस बात को चित्तमें धारण कर अब सूत्रकार उत्तरगुणोंको लेकर उनके भेदोंको कहते हैं
५८८
"
ક્રમના, ખલવીયના અને પુરુષકાર પરાક્રમના જે પ્રતિઘાત છે, તેને ઉત્થાન ક્રમ ખલવીય પુરુષ પરાક્રમ પ્રતિઘ કહે છે. ઊભા થવું તેનુ' નામ ઉત્થાન છે, પરિભ્રમણ આદિ ક્રિયાનું નામ ક્રમ છે, શારીરિક શક્તિનું નામ ખળ છે, આત્મિક શક્તિનુ' નામ વીય છે, પુરુષાર્થ ( પૌરુષ ) નું નામ પુરુષકાર છે, તથા ખલ અને વીને કોઇ કામમાં લગાડવુ તેનું નામ પરાક્રમ છે. આ બધાના પણ શુભ દેવગતિ આદિના અભાવમાં અભાવ જ રહે છે. ! સૂ. ૧૯ ॥ જે જીવોના ચારિત્રમાં અતિચાર લાગી જાય છે એવા ચારિત્રાતિચાર વાળા જીવાની દેવગતિ આદિના પ્રતિઘાત થાય છે. આ વાતને ચિત્તમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #605

सुघाटीका स्था०५ उ०१ सू०२० उत्तरगुणमेदनिरूपणम् जात्याजीव-जाति क्षत्रियादि जातिष्याजीवति-तज्जातीयमात्मानं निर्दिश्य तेभ्यो भक्तपानादिकं गृह्णातीति जात्याजीवः । आत्मीयां क्षत्रियादिजातिमुपदर्य जीविकोपार्जक इत्यर्थः १॥ एवं कुलाजीवादयोऽपि बोध्याः। विशेषस्त्व. यम्-कुलम्-उग्रादिकं गुरुकुलं वा । कर्म-कृष्यादिकम् । शिल्पं-चित्रादि विज्ञानम् । अथवा-सार्वकालिकं कर्म । कादाचित्कं शिल्पम् ५। लिङ्गम् ज्ञानादि शून्यानां रजोहरणमुखवत्रिकादिरूपं साधुलिङ्गमिति ॥सू० २०॥ _ 'पंचविहे आजीवे पण्णत्ते' इत्यादि सूत्र २०॥ टीकार्थ-जो लब्धि पूज्यता ख्याति आदिके निमित्त तपश्चर्याआदिका करताहै, वह आजीवहै, यह आजीव पाखण्डि विशेषरूप होताहै, इसके जात्याजीव १ कुलाजीव २ कर्माजीव ३ शिल्पाजीव ४ और लिङ्गाजीवके भेदसे ५ होते हैं, जो आजीव अपनी क्षत्रिय आदि जातिका निर्देश करके अर्थात् मैं क्षत्रियजातिका हूं, ऐसा प्रकट कर जो क्षत्रियादिकोंसे भोजनादि लेता है, वह जात्याजीव है, यह आजीव अपनी क्षत्रियादि जातिको कहकर आजीविकाका उपार्जक होता है, इसी तरहसे कुलाजीवादिकोंके विषयमें भी समझ लेना चाहिये यहाँ कुलसे उग्रादि कुल या गुरु सम्बन्धी कुलका ग्रहण करना चाहिये कमसे कृषी आदिको शिल्पसे चित्र आदिके विज्ञानको अथवा-सार्वकालिक कर्मको और ધારણ કરીને હવે સૂત્રકાર ઉત્તરગુણોની અપેક્ષાએ એવા ચારિત્રાતિચારવાળા पोन महानु नि३५४४ ४२ छ-"पंचविहे आजीवे पण्णत्ते" याह
જેઓ લબ્ધિ, પૂજ્યતા, ખ્યાતિ આદિની પ્રાપ્તિ નિમિત્તે તપસ્યા આદિ अरे छे तमन 'माल' . छे. ते माल पाम विशेष३५ डाय छे. तमना पांय १२ नीय प्रमाणे छ-(१) त्याल, (२) साय, (3) ०५, (४) शिE५७५ म२ (५) सिंq.
જે આજીવ પિતાની જાતિને નિર્દેશ કરીને એટલે કે “હું ક્ષત્રિય જાતિને છું” એવું પ્રકટ કરીને ક્ષત્રિયાદિકેના ઘરમાંથી ભેજનાદિની પ્રાપ્તિ કરે છે. તેને જાત્યાજીવ કહે છે. તે પોતાની ક્ષત્રિય આદિ જાતિ પ્રકટ કરીને આજીવિકાનું ઉપાર્જન કરતે હોય છે. એ જ પ્રમાણે કુલાઇવ આદિ વિષે પણ સમજવું. અહીં કુલ ૫દ દ્વારા ઉગ્રાદિ કુલ અથવા ગુરુ સંબંધી કાલ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. કમર પદ વડે ખેતી આદિ ધંધાઓને, શિલ્પ પદ વડે ચિત્ર આદિ કલાઓને અથવા સાર્વકાલિક કર્મને અને લિગ પદ વડે નાના
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #606

५९०
स्थानाङ्गसूत्रे लिङ्गप्रक्रमात् राज्ञः पञ्चलिङ्गानि प्राह
मूलम्-पंच रायककुहा पण्णत्ता, तं जहा-खग्ग १, छत्तं २, उपफेसं ३, उपाणहाओ ४ बालवीयणी ५॥ सू० २१ ॥
छाया–पञ्च राजककुदानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-ख १ छत्रम् २, उष्णीषम् ३, उपानही ४ बालव्यजनी ५॥ सू० २१ ॥ ___टीका--पंच रायककुहा' इत्यादि । राजककुदानि-राज्ञः ककुदानि चिह्नानि पञ्च प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-तानि यथा-खङ्गं छत्रमित्यादि । तत्र उष्णीषंमुकुटम् । बालव्यजनी-चामरमिति ॥ मू० २१ ॥ ___ अनन्तरं राज्ञां पञ्च चिहान्युक्तानि, तद्भाजश्च ऐक्ष्वाकादयो राजानो भवन्ति, तेषु गृहीतदीक्षः कश्चित् सरागोऽपि सन् सत्वाधिक्याद् यानि वस्तून्यालम्ब्य परीषहादीन् सहते तान्याह---
___ मूलम् -पंचहि ठाणेहिं छउमत्थे णं उदिण्णे परिसहोवसग्गे सम्मं सहेजा खमेजा तितिक्खेज्जा अहियासेजा, तं जहा-उदिएणकम्मे खलु अयंपुरिसे उम्मत्तगभूए, तेण मे एस पुरिसे अकोलइवा अवहसइवा णिच्छोडेइ वा णिभंछेइ वा बंधइ वा लिङ्गसे ज्ञानादिसे शून्योंका रजोहरण सदोरक मुखवस्त्रिका आदि रूप साधुलिङ्गको ग्रहण करना चाहिये ॥ सू० २० ॥
लिङ्गके सम्बन्धको लेकर अब सूत्रकार राजाके पांच लिङ्गोंका कथन करते हैं-'पंच रायकुकुहा पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र २१॥
टीकार्थ-राजाके ककुह-चिह्न पांच कहे गये हैं-जैसे-खग-तलवार, छन्त्र, उष्णीष-मुकुट, उपानह और बालव्यजन चामर ॥सू०२१॥ દિથી રહિત મુખવસ્ત્રિકા, રજોહરણ આદિ રૂપ સાધુના લિંગને ( ચિહ્નને ) प्रय ४२वु नये. ॥ सू. २० ॥
લિંગના સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર રાજાના પાંચ લિગે (यिनी) नु ४थन रे ठे-"पंच रायकुकुहा पण्णता "त्याह.
રાજાના નીચે પ્રમાણે પાંચ ચિહ કહ્યાં છે–(૧) ખગ (તલવાર) (२) छत्र, (3) भु४८, (४) पान ( ५२मां-भाली।) मने (५) मालव्यसन (याभ२). ॥ सू. २१ ॥
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #607

सुधा टीका स्था०५ उ० १सू०२२ परीषहसहननिरूपणम् रुभइ वा छविच्छेयं करेइ वा, पमारं वा नेइ उद्दवेइ वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा अच्छिंदइ वा विच्छिदइ वा भिंदइ वा अवहरइ वा १॥ अक्खाइटे खलु अयं पुरिसे, तेणं मे एस पुरिसे अकोसइ वा तहेब जाव अवहरइ वा ॥ ममं च णं तब्भववेयणिजे कम्मे उदिण्णे भवइ, तेण मे एस पुरिसे अकोसइ वा जाव अवहरइ वा ३॥ ममं च णं सम्मं असहमाणस्स अक्खममाणस्स अतितिक्खमाणस्स अणहियासमाणस्स किं मन्ने कजइ १, एगंतसो मे पावे कम्मे कजइ ४॥ ममं च णं सम्म सहमाणस्त जाव अहियासेमाणस्स किं मन्ने कजइ ?, एगंतसो मे निजरा कज्जइ ५। इच्चेएहिं पंचहि ठाणेहिं छउमत्थे उदिण्णे परीसहोवसग्गे सम्मं सहेजा जाव अहियासेज्जा। पंचहिं ठाणेहिं केवली उदिण्णे परीसहोवसग्गे सम्मं सहेजा जाव अहियासेज्जा, तं जहा-खित्तचित्ते खलु अयं पुरिसे, तेण मे एस पुरिसे अकोसइ वा तहेव जाव अवहरइ वा । दित्तचित्ते खल्लु अयं पुरिसे, तेण मे एस पुरिसे जाव अवहरइ वा २॥ जक्खाइटे खलु अयं पुरिसे, तेण मे एल पुरिसे जाव अवहरइ वा ३॥ ममं च णं तब्भववेयणिज्जे कम्मे उइण्णे भवइ, तेण मे एस पुरिसे जाव अवहरइ वाममंच णं सम्म सहमाणं खममाणं तितिक्खमाणं अहियासेमाणं पासित्ताबहवे अण्णेछउमत्थासमणा णिग्गंथा उदिपणे उदिण्णे परीसहोवसग्गे एवं सम्मं सहिस्संति
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #608

स्थानाङ्गसूत्रे जाय अहियासिस्संति ५। इच्चेएहिं पंचहि ठाणेहिं केवली उइण्णे परीसहोवसग्गे सम्मं सहेजा जाव अहियासेज्जा ॥ सू० २२ ॥
छाया--पञ्चभिः स्थानः छमस्थः खलु उदीर्णान् परीषहोपसर्गान् सम्यक् सहते क्षमते तितिक्षते अध्यास्ते, तद्यथा-उदीर्णकर्मा खलु अयं उन्मत्तकभूतः, तेन मे एष पुरुषः आक्रोशति वा अपहसति वा निश्छोटयति वा निर्भर्त्सयति वा बध्नाति वा रूणद्धिवा छविच्छेदं करोति वा प्रमारं वा नयति उपद्रवयति वा वस्त्रं या पतद्ग्रहं या कम्बलं या पादप्रोञ्छनं वा आच्छिनत्ति वा विच्छिनत्ति वा भिनत्ति बा अपहरति वा १। यक्षाविष्टः खलु अयं पुरुषः तेन मे एष पुरुषः आक्रोशति वा तथैव यावदपहरति वा २। मम च खलु तद्भववेदनीयं कर्म उदीर्ण भवति तेन मे एष पुरुषः आक्रोशति वा यावत् अपहरति वा ३। मम च खलु सम्यक असहमानस्थ अक्षममाणस्य अतितिक्षमाणस्य अनवासीनस्य कि मन्ये क्रियते ? एकान्तशो मया पापं कर्म क्रियते ४। मम च खलु सम्यक् सहमानस्य यावत् अध्यासीनस्य किं मन्ये क्रियते ? एकान्तशो मया निर्जरा क्रियते ५। इत्येतैः पञ्चभिः स्थानः छमस्थ उदीर्णान् परीपहोपसर्गान् सम्यक् सहते यावत् अध्यास्ते । पञ्चभिः स्थानः केवली उदीर्णान् परीषहोपसर्गान् सम्यक् सहते यावदध्यास्ते, तद्यथालिप्तचित्तः खलु अयं पुरुषः तेन मे एष पुरुष आक्रोशति बा तथैव यावत् अपहरति वा १। दृप्तचित्तः खलु अयं पुरुषः तेन में एष पुरुषो यावत् अपहरति वा २। यक्षाविष्टः खलु अयं पुरुषः, तेन मे एष पुरुषो यावत् अपहरति वा ३। मम च खलु तद्भववेदनीयं कर्म उदीर्ण भवति, तेन मे एष पुरुषो यावत् अपहरति या ४। मां च खल्लु सम्यक सहमानं क्षममाणं तितिक्षमाणम् अध्यासीनं दृष्ट्वा बहवोऽन्ये छअस्थाः श्रमणा निर्ग्रन्था उदीर्णान् उदीर्णान् परीषदोपसर्गान् एवं सम्यक् सहिष्यन्ते यावदध्यासिष्यन्ते ५। इत्येतेः पञ्चभिः स्थानः केवली उदीर्णान् परीपहोपसर्गान् सम्यक् सहते यावत् अध्यास्ते ॥ सू० २२ ॥
इन चिह्नींवाले राजा होते हैं, और ये इक्ष्वाकु आदि कुलोंमें जन्म वाले होते हैं, इनमेंसे जिस किसीने दीक्षा गृहीतकी होती है, वह सराग होता हुआ भी सत्त्व शक्तिकी अधिकतासे जिन वस्तुओंका अवलम्बन करके परीषह आदिको सहता है, उनका अब सूत्रकार
ઉપર્યુક્ત ચિહ્નોવાળા રાજાઓ હોય છે. તેઓ ઈસ્લામુ આદિ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા હોય છે. તેમનામાંથી જે કેઈએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી હોય છે તે સરાગ હોવા છતાં પણ સર્વ શક્તિની અધિકતાને લીધે જે વસ્તુઓનું
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #609

सुधा टीकास्था०५उ० १ सू०२२ परीषहसहननिरूपणम्
टीका-पंचहि ठाणेहिं ' इत्यादि
छद्मस्था-छादयति ज्ञानादिगुणमात्मन इति छमः ज्ञानावरणदर्शनावरणमोह. नीयान्तरायात्मकं घातिकर्मचतुष्टयं, तत्र तिष्ठतीति छद्मस्थ:-सकषाय इत्यर्थः । स पञ्चभिः स्थानः उदीर्णान् उदयं प्राप्तान् परीषहोपसर्गान् परि=समन्तात् स्वहेतुभिरुदीरिता मोक्षमार्गाप्रस्खलननिर्जरार्थ साध्वादिभिः सह्यन्ते ये ते परीपहाभूतादि जनिताः पीडाः, उपसृज्यन्ते-क्षिप्यन्ते-पात्यन्ते प्राणिनो धर्मा. दिभ्यो यैस्ते उपसर्गाः देवादिकृतोपद्रवरूपाः, उभयोर्द्वन्द्वः तान् सम्यक्-कषायोदयनिरोधादिना सहते-योधो योधमिव निर्भीकतयाऽविचलः सन् सहते, क्षमते= क्षमावलेन सहते, तितिक्षते अदैन्येन सहते, तथा-अध्यास्ते-परीषहोपसर्गेषु समाप्तेषु अधिकाधिक्येन आस्ते-तिष्ठति न तु ततः प्रचलतीति। तद्यथाकथन करते हैं-'पंचहिं ठाणेहिं छउमत्थे णं उदिण्णे' इत्यादि सूत्र २२॥
टीकार्थ-आत्माके ज्ञानादिक गुणोंका जो छादन-आवरण करे उसका नाम छद्म है, ऐसा यह छद्म ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, मोहनीय और अन्तराय इन चार घातिया कर्मो रूप होता है, इस छद्ममें जो रहता है, इस छद्मवाला जो होता है, वह छद्मस्थ है, कषाय सहित जीव छद्मस्थ होता है । यह छमस्थ उदित हुए परीषहों को एवं उप. सर्गों को अच्छी तरह से सहता है, क्षमा धारण करके सहता है, दीनता रहित हो करके सहता है । जैसे २ ये आते हैं वैसे २ वह दृढता के साथ उनका अविचलित भावसे सामना करता है। इसमें ये पांच कारण हैं, इनमें पहिला कारण इस प्रकारसे हैઅવલંબન કરીને પરીષહ આદિને સહન કરે છે, તે વસ્તુઓનું (તે અવલંબનના કારણેનું હવે સૂત્રકાર કથન કરે છે–
"पंच हि ठाणेहि छउमत्थे णं उदिणे" त्याह
ટીકાર્યું–આત્માના જ્ઞાનાદિક ગુણોનું જે છાદન (આવરણ) કરે તેનું નામ છ% છે. જ્ઞાનાવરણીય, દશનાવરણીય, મેહનીય અને અત્તરાય, આ ચાર ઘાતિયા કર્મરૂપ જ તે છ% હોય છે. આ છદ્મમાં જે રહે છે–એટલે કે જે જીવે આ છ% (આવરણ) વાળા હોય છે, તેમને છદ્મસ્થ કહે છે. કષાયયુક્ત જીવને છવસ્થ કહેવાય છે. જે પરીષહ અને ઉપસર્ગો આવી પડે છે તેમને છદ્મસ્થ જીવ સારી રીતે સહન કરે છે, સમતાભાવપૂર્વક તેમને સહન કરે છે, દીનભાવને ત્યાગ કરીને તેમને સહન કરે છે, અને જે જે પરીષહ અને ઉપસર્ગો આવી પડે તેને અવિચલાવે (દઢતાપૂર્વક) સામને કરે છે, એવું
स्था०-७५
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #610

५९४
स्थानाङ्गसूत्रे तानि स्थानानि यथा-अयं संमुखस्थितउपद्रवकर्ता पुरुषः खलु-निश्चयेन उदीर्णकर्मा-उदीर्णम्-उदयावलिकायां प्रविष्टं कर्म यस्य सः-उदितमिथ्यात्वमोहनीयादिकर्मा, उन्मत्तकभूतः-उन्मत्तका मदिरादिना क्षिप्तचित्तः स इव सएब वा चास्ति; तेन हेतुना एष पुरुषो मे-माम् , सम्बन्धसामान्ये षष्ठी, आक्रोशति-गाल्यादिकंददाति, वा-अथवा अपहसति-उपहासं करोति, निश्छोटथति-मम हस्तादितो वस्त्रपात्रादिकं बलाद् वियोजयति वा, निर्भसयति दुर्वचनैस्तर्जयति बा, बध्नातिरज्ज्यादिना बन्धयुक्तं करोति वा, रुणद्वि-कारागारादौ मम निरोधं करोति वा, छविच्छेद-छ वेः शरीरावयवस्य हस्तादेः छेद कर्त्तनं करोति वा, प्रमारं-मूर्छा. विशेषं मरणस्थानं वा नयति-प्रापयति वा, उपद्रवयति-उपद्रवं करोति वा, तथा___ "उदिण्णकम्मे खलु अयं पुरिसे अम्मत्तगभूए" इत्यादि
यहां उदीर्ण शब्द से जो कर्म उदयावलिका में प्रविष्ट हो गया है, ऐसा वह कर्म उदीर्ण कहा गया है । जिसका मिथ्यात्व मोहनीयादि कर्म उद्यावस्थाचाला हो रहा है, और इसीसे जो मदिरादिकके सेवन से विक्षिप्त चित्तवाले के जैसा बना हुआ है । ऐसा कोई पुरुष यदि मेरे लिये गाली आदि देता है, अथवा मेरी हंसी करता है, अथवा मेरे हाथ में से वस्त्र पात्र आदिको बलात्कारसे छुडाताहै,या मुझे दुर्वचनोंसे तर्जित करता है या रस्सी आदिसे बांधता है या कारागार आदिमें मुझे बन्द कर देता है, अथवा मेरे शरीर के अवयव रूप हस्त आदिका छेदन करता है, या मुझे मूर्छित कर देता है, या मुझे मरण स्थानपर ले जाकर पटक देता है । अथवा नहीं करने योग्य उपद्रव मेरे ऊपर करता है। નીચેના પાંચ કારણેને લીધે બને છે. તેમાં પહેલું કારણ આ પ્રમાણે છે–
" उदिण्णकम्मे खलु अयं पुरिसे अम्मत्तगभूए " त्या
અહીં “ઉદીર્ણ ” પદ દ્વારા ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ થઈ ગયેલા કમરને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. “ જેનું મિથ્યાત્વ મેહનીય આદિ કર્મ ઉદયાવસ્થામાં પ્રવિણ થઈ ચુકયું છે, અને તે કારણે મદિરાનું સેવન કરનાર વ્યક્તિના જેવું જેનું ચિત્ત વિક્ષિપ્ત થઈ ચુક્યું છે, એ પુરુષ જે મને ગાળો દે, મારી મજાક ઉડાવે, મારી પાસેથી વસ, પાત્ર આદિ વસ્તુને પરાણે પડાવી લે, અથવા મારી સામે દુર્વચને પ્રયોગ કરે, મને દોરડા આદિ વડે બાંધે, મને કારાગાર આદિમાં પૂરી દે, અથવા હાથ આદિ શરીરના અવયવને છેદી નાખે, અથવા મને મૂચ્છિત કરી નાખે, અથવા મને મરણને શરણે પહોંચાડી દે, અથવા ન કરવા ગ્ય ઉપદ્ર કરીને મને હેરાન કરવાનો પ્રયત્ન કરે,
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #611

सुधाटीका स्था०५ उ०१ सू०२२ परीषहसहननिरूपणम्
५५५ वस्त्रं-चोलपट्टादिकं वा. पतद्ग्रह-पात्रं वा, कम्बलं वा, पादपोञ्छनं पादपरिमाजनार्थ साधूपकरणरूपं वस्त्रखण्डं वा आच्छिनत्ति बलादादत्ते वा, विच्छिनत्ति विच्छिन्नं वा करोति, भिनत्ति पात्रादिकं स्फोटयति, वस्त्रादिकं स्फाटयति वा, वस्त्र-चोलपट्टक आदिको पात्रों को कम्बल को एवं पादप्रोञ्छन पैरों को पोंछने के लिये साधनमूत साधुके उपकरणरूप वस्त्रखण्डको बलात्कार से छुडाता है, उन्हें फाड देता है, या नष्टभ्रष्ट कर देता है, पात्रादिकको फोड डालता है या चुरा लेता है, तो ऐसे उपसर्गों को और परीषहों को मुझे समताभाव पूर्वक सहन करना चाहिये । अपने कर्तव्य से इस स्थितिमें विचलित नहीं होना चाहिये । इस प्रकारकी दृढ धारणा से जो उपसर्ग और परीषहों को सहन करता है। ऐसा वह साधु गृहीत मोक्षमार्ग से विचलित नहीं होता है । अंगीकार किये हुए धर्म मार्गमें स्थिर रहने और कर्मबन्धनों के विनाशार्थ जो स्थिति समभाव पूर्वक सहन करने योग्यहै, उसे परीषह कहतेहैं, एवं देवादिकृत उपद्रवों को उपसर्ग कहतेहैं । तात्पर्य कहने का यहहै कि छद्मस्थ मोक्षाभिलाषी मुनिजनोंका उपसर्ग एवं परीषहों को इसलिये अच्छी तरहसे सहन करना चाहिये कि वे समझदार प्राणियों द्वारा उदीरित नहीं किये जाते हैं, किन्तु अज्ञानी प्राणियों द्वारा कि जो मिथ्यात्व मोहनीयादि कर्मके उदय ચલ પટ્ટક આદિને, પાત્રોને, પાદછન (પગ લૂછવા માટેના સાધુના ઉપકરણ રૂપ વઅખંડ) આદિને બળજબરીથી પડાવી લે છે, તેને ફાડી નાખે છે, નષ્ટ-ભ્રષ્ટ કરી નાખે છે અથવા પાત્રોને ફાડી નાખે છે, મારા ઉપકરણોને ચોરી જાય, તે મારે એવાં ઉપસર્ગો અને પરીષહેને સમભાવપૂર્વક સહન કરવા જોઈએ. તેને કારણે મારે મારા કર્તવ્ય માર્ગમાંથી વિચલિત થવું જોઈએ નહીં,” આ પ્રકારના દઢ મને ખળપૂર્વક જે સાધુ ઉપસર્ગ અને પરીષહેને સહન કરે છે, તે સાધુ ગૃહીત મોક્ષમાર્ગેથી વિચલિત થતો નથી, તે તે પિતે અંગીકાર કરેલા ધર્મમાર્ગમાં સ્થિર રહે છે.
કમબન્ધનેના વિનાશને માટે જે સ્થિતિ સમભાવપૂર્વક સહન કરવા ચગ્ય છે, તેને પરીષહ કહે છે અને દેવાદિકૃત ઉપદ્રવને ઉપસર્ગ કહે છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે-છઘસ્થ મુનિ ઉપસર્ગો અને પરીષહેને સમભાવપૂર્વક એ કારણે સહન કરે છે કે તે એવું સમજે કે આ ઉપસર્ગો અને પરીષહે સમજદાર જીવ દ્વારા ઉત્પન્ન કરાતાં નથી, પણ અજ્ઞાની છો
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #612

स्थानाङ्गसूत्रे अपहरति चोरयति वा । इति प्रथम स्थानम् १। तथा-यक्षाविष्टः-यक्षेण देववि. शेषेण आविष्टोऽधिष्ठिताऽयं पुरुषः, तेन हेतुनाऽयं पुरुषो मे माम् आक्रोशति वेत्यादि । अर्थः पूर्ववोध्यः । इति द्वितीयं स्थानम् २१ तथा-मम च खलु के वशवर्ती हो रहे हैं, उत्पन्न किये जाते हैं, अतः वे रोष के कारण नहीं हैं यह प्रथम कारणहै १ । द्वितीय कारण इस प्रकारसेहै" यक्षाविष्टः खलु अयं पुरुषः तेन मे एष पुरुषः आक्रोशति" इत्यादि
यह पुरुष यक्ष से देवविशेष से अधिष्ठित हो रहा है, इस कारण यह मेरे प्रति आक्रोश कर रहा है, मुझे गाली आदि दे रहा है, मेरी हंसी कर रहा है, इत्यादि सब कथन यहां पर भी कह लेना चाहिये। अतः मुझे इसके द्वारा किये उपद्रवों का या परीषहों को शान्तिपूर्वक अच्छी तरह से सहन करना चाहिये । ऐसे विचार से उन्हें सहन करता है, उसके प्रति वह कषाय नहीं करता है, क्षमाबल से उनका सामना करता है, उनके आने पर वह अपनी दीनता प्रकट नहीं करता है, प्रत्युत एक वीर के समान वह उनको सहन करता है, ऐसा यह द्वितीय कारण है। इस द्वितीय कारण में केवल यही प्रदर्शित किया गया है । परीषहादि प्रदाता अपने स्वभाव में नहीं है, क्योंकि वह किसी यक्षके आवेश से आक्रान्त हो रहा है । દ્વારા જ ઉત્પન્ન થાય છે. અજ્ઞાની જીવો મિથ્યાત્વ, મેહનીય આદિ કર્મોના ઉદયના કારણે આ ઉપસર્ગો અને પરીષહે ઉત્પન્ન કરતા હોય છે. તેથી તેઓ રેષ કરવાને પાત્ર નથી પણ દયા ખાવાને પાત્ર છે.
भानु २ मा प्रभारी छ-" यक्षाविष्टः खलु अयं पुरुषः तेन मे एष पुरुष आकोशति" त्यालि-ते साधुना भनमा सवा विचारधा२॥ यावे છે કે આ પુરુષ યક્ષ વડે અધિષ્ઠિત થઈ રહ્યો છે, એટલે કે કઈ યક્ષ તેના શરીરમાં પ્રવેશ કરીને તેના દ્વારા ઉપસર્ગો કરાવી રહ્યા છે. તે કારણે જ તે મારા પ્રત્યે કેાધ કરી રહ્યો છે, મને ગાળે દઈ રહ્યો છે, મારી મજાક કરી રહ્યો છે, વગેરે કથન અહીં પણ આગળ મુજબ જ સમજવું. તેથી આ પ્રકારના પરીષહ અને ઉપસર્ગો મારે શાન્તિપૂર્વક સહન કરવા જોઈએ. આ પ્રકારની વિચારધારાથી પ્રેરાઈને તે તેમને સમભાવપૂર્વક સહન કરે છે અને ઉપસર્ગ કરનાર પ્રત્યે તે ક્રોધ કરતું નથી, દૈન્યભાવ પ્રકટ કરતો નથી; પરન્તુ ક્ષમાભાવપૂર્વક એક વીરની જેમ તે પરીષહ અને ઉપસર્ગોનો અડગતાપૂર્વક સામનો કરે છે. આ બીજા કારણમાં એ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે પરીષહ આદિ ઉત્પન્ન કરનાર વ્યક્તિના શરીરમાં યક્ષનો પ્રવેશ થવાને કારણે તે પિતાના મૂળ સ્વભાવને ગુમાવી બેઠી હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #613

सुघा टीका स्था०५ उ०१ सू०२२ परीषहसहननिरूपणम्
५९७ तद्भववेदनीयं-तेन भवेन-मानुष्य केण जन्मना वेधते अनुभूयते यत्तत् कर्म-पूर्वोपार्जितं कर्म उदीर्णम्-उद्यावलिकां प्रविष्टं भवति, तेन हेतुना अयं पुरुषो मे आक्रोशतीत्यादि । इति तृतीय स्थानम् । एतत्पुरुषकृताक्रोशनादिकम् सम्यक असहमानस्य अक्षममाणस्य अतितिक्षमाणस्य अनध्यासीनस्य च मम खलु, 'मन्ये'
तृतीय कारण-मम च खलु तद्भववेदनीयं कर्म उदीर्ण भवति तेन मे" इत्यादि--ऐसा है कि परीषहादि सहन करनेवाला साधक ऐसा विचारता है कि-मैंने पूर्वजन्ममें ऐसे ही कर्म किये हैं कि जिनका वेदन मुझे इस प्राप्त मनुष्य भवमें करना योग्य है । अतः वही कर्म मेरे इस समय उद्यमें आ रहा है, इस कारण यह पुरुष मुझे गाली आदि दे रहा है, मेरो हंसी आदि कर रहा है। ऐसा विचार कर वह परीषह और उपसर्गों को सहन करता है ।
चौथा कारण इस प्रकार है--" ममच खलु सम्यक् असहमानस्य अक्षममाणस्य अतितिक्षमाणस्य अनध्यासीनस्य" इत्यादि-वह मोक्षाभिलाषि साधु उपसर्गादिकके आने पर ऐसा विचार करताहै कि मैं यदि इन पुरुष कृत आक्रोश आदिकोंको जो अच्छे प्रकार से नहीं सहता हूं, क्षमा धारण नहीं करता हूं, दीनता प्रदर्शित करता हूं और अपने कर्तव्य पथसे विचलित होता हूं तो मुझे एकान्ततः पाप का उपार्जन
श्री २]-" मम च खलु तद्भववेदनीय कर्म उदीणं भवति तेन मे" ઈત્યાદિ—ઉપસર્ગ આદિ સહન કરનાર તે સાધક એવો વિચાર કરે છે કે
મેં પૂર્વભવમાં એવા કર્મો કર્યા છે કે જેમનું વેદન મારે આ પ્રાપ્ત મનુષ્ય ભવમાં કરવા ચોગ્ય છે. મારા તે કર્મો આ ભવમાં આ સમયે ઉદયમાં આવી રહ્યાં છે. તેથી જ આ પુરુષ મને ગાળે આદિ દઈ રહ્યો છે અને મારી મજાક ઉડાવી રહ્યો છે.” આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરી લે છે.
याथु ४१२४-" मम च खलु सम्यक् असहमानस्य अक्षममाणस्य अतितिक्षमाणस्य अनध्यासीनस्य " त्या-५ मा सन ४२वानो प्रस। આવે ત્યારે તે સાધક સાધુ એવો વિચાર કરે છે કે “જે હું આ વ્યક્તિ દ્વારા પ્રકટ કરાતે ક્રોધ આદિ સમતાપૂર્વક સહન નહીં કરું, ક્ષમા ધારણ નહી કરૂં, દીનતા પ્રકટ કરીશ અને મારા કર્તવ્યમાર્ગેથી ચલાયમાન થઈશ, तो भारे मेन्तत: पार्नु पान २ ५४. " मी “ मन्ये " मा
श्री स्थानांगसत्र:03

Page #614

%
E
स्थानागपत्रे इति निपातो वितर्के, किं क्रियते-सम्पद्यते ?, इत्थं वितर्कणायां विनिश्चयार्थमाहएकान्तशः निश्चयेन मया पापं कर्मक्रियते-उपाय॑ते । इति चतुर्थ स्थानम् ४१ पूर्ववैपरीत्येनाह-एतत्पुरुषकृताक्रोशनादिकं सम्यक् सहमानस्य क्षममाणस्य तितिक्षमाणस्य अध्यासीनस्य च मम-प्रया खलु मन्ये किं क्रियते ?, एकान्तशो मया निर्जरा क्रियते-मम निर्जरा भवतीत्यर्थः । इति पञ्चमं स्थानम् ५। इत्येतैः पश्चमिः स्थानः छद्मस्थ उदीर्णान् परीषहोपसर्गान् सम्यक् सहते यावत् अध्यास्ते इति निगमनम् । सम्पति केवली तीर्थंकरगणधरादिः यैः स्थानः उदीर्णान् परीषहोपसर्गान् सम्यक सहते यावदध्यास्ते तानि पञ्च स्थानानि प्राह-तद्यथा-क्षिप्तचित्ता= होगा। यहां " मन्ये " यह वितर्क में निपात है, ऐसे विचार से भी वह आगत परीषहादिकों को अच्छी तरहसे सहता है।
पांचवां कारण ऐसा है-" मम च खलु सम्यक् सहमानस्य यावत् अध्यासीनस्य" इत्यादि--वह पुरुष ऐसा विचारता है कि यदि मैं इन पुरुषों आदि द्वारा कृत उपसर्ग आदिकों को अच्छी तरह से सहन कर लेता हूं, यावत् अपने कर्तव्य कर्म से विचलित नहीं होता हूं, अविचलित बना रहता हूं, तो यह बात निश्चित है कि मेरे कर्मों की एकान्ततः निर्जरा होगी। इस प्रकारके ये पांच स्थान हैं, इन पांच कारणों को लेकर छद्मस्थ संयत उदीर्ण परीषह और उपसर्गों को सम्यक प्रकार सहन करता है, यावत् उनसे अपने गृहीत मार्गसे विचलित नहीं होता है। ___ अब सूत्रकार उन स्थानों को प्रकट करते हैं, कि जिन स्थानों को लेकर तीर्थंकर और गणधर आदि उदीर्ण परीषहों को और उपसर्गों પદ આ પ્રકારનો વિતી પ્રકટ કરે છે. આ પ્રકારના તેના વિતકને લીધે પણ તે પરીષહ અને ઉપસર્ગોને અડગતાથી સહન કરે છે.
पांचभुं ॥२७ -" मम च खलु सम्यक् सहमानस्स यावत् अध्यासीनस्य " ઈ-યાદિતે સાધક સાધુ એ વિચાર કરે છે કે-“જે આ પુરુષ આદિ દ્વારા ઉત્પન્ન કરાયેલા ઉપસર્ગ આદિને હું સમભાવપૂર્વક સહન કરીશ, મારાં કર્તવ્ય માર્ગમાં (સંયમ માર્ગમાં) દઢતાપૂર્વક આગળ વધીશ, તો એ વાત તે નિશ્ચિત જ છે કે મારા કર્મોની એકાન્તતઃ નિજ રા થશે. આ પ્રકારના વિચારથી પ્રેરિત થઈને પણ તે પરીષહ તથા ઉપસર્ગોને સહન કરે છે, દીન. ભાવને ત્યાગ કરીને સમભાવપૂર્વક તેમને સહન કરે છે અને સંયમ પથે દૃઢતાપૂર્વક આગળ વધે છે.
ने स्थान। (101) ने सीधे तीर्थ रे। भने । Gly परी. પહો તથા ઉપસર્ગોને સારી રીતે સહન કરે છે, તે સ્થાનનું હવે સૂત્રકાર
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #615

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०२२ परीषहसहननिरूपणम् ५९९ पुत्रकलादिशोकेन विनष्टचित्तत्वेन उन्मत्त एव एष पुरुषः, तेन एष पुरुषो मेआक्रोशतीत्यादि । इति प्रथमं स्थानम् १। तथा-दृप्तचित्तः-दृप्त-दपयुक्तम्-अहङ्कारयुक्तं चित्तं यस्य सः, पुत्रजन्मादिना उद्धचित्ततया उन्मत्त एष एव पुरुषः, तेन हेतुना एष पुरुषो मे आक्रोशतीत्यादि । इति द्वितीयं स्थानम् २। तृतीयं चतुर्थ च स्थानद्वयं व्याख्यातप्रायम् । तथा-एतत्पुरुषकृताक्रोशनादिकं सम्यह को अच्छी तरहसे सहन करते हैं, यावत् अपने मार्ग से विचलित नहीं होते हैं, ऐसे ये स्थान भी पांच हैं, जो इस प्रकार से है
"क्षिप्तचित्तः खलु अयं पुरुषः तेन मे एष पुरुषः आक्रोशति तथैव अपहरति वा" उपसर्गादिक के किये जाने पर वे ऐसा विचार करते हैं-पुत्र कलत्र आदि के शोक से विनष्ट चित्तवाला होने से यह पुरुष क्षिप्त चित्तवाला हो गया है । अतः यह पुरुष उन्मत्त ही है, इस कारण यह पुरुष मेरे प्रति आक्रोशादि रूपसे व्यवहार कर रहा है, यह प्रथम स्थान है।
द्वितीय स्थान ऐसा है कि " दृप्तचित्तः" इत्यादि-- . यह उपसर्गादि करनेवाला मनुष्य अहङ्कारयुक्त चित्तवाला है, अथवा पुत्र जन्मादिसे उद्धृत चित्तवाला है, इसलिये यह उन्मत्तही है, इस कारण यह मेरे प्रति उपसर्गादि कर रहाहै, तृतीय स्थान इस प्रकारसे है, परीषहादि सहनेवाले तीर्थकर आदि ऐसा विचारते हैं, कि मैंने पूर्वजन्ममें ऐसेही कर्म किये हैं, कि जिनका वेदन मुझे इस प्राप्त मनुष्य કથન કરે છે. તે સ્થાને પણ પાંચ છે. પહેલું કારણ નીચે પ્રમાણે છે – “क्षिप्तचित्तः खलु अयं पुरुषः तेन मे एष पुरुषः आक्रोशति तथैव अपहरति वा " ५ मा वामां भाव त्यारे तसा सवा વિચાર કરે છે કે “પુત્ર, પત્ની આદિના શકને કારણે આ માણસની બુદ્ધિ ભમી ગઈ છે–તે મગજ પર કાબૂ ગુમાવી બેઠે છે. તેથી તે પુરુષ ઉન્મન જ છે. તે કારણે તે મારી સાથે આ પ્રકારને આદેશ કરવા રૂપ, ગાળે દેવા રૂપ વગેરે વ્યવહાર કરી રહ્યો છે. ”
भाई ४।२९-" प्तचित्तः " त्या. तया विया२ ४२ छ? " ॥ ઉપસર્ગ આદિ કરનાર મનુષ્ય અહંકારયુક્ત ચિત્તવાળે છે. અથવા પુત્ર જન્માદિને કારણે ઉદ્ધત ચિત્તવાળ બની ગયા છે, તેથી તે ઉન્મત્ત જ છે. તે કારણે જ તે મને ઉપસર્ગાદિ દ્વારા હેરાન કરી રહ્યો છે.”
ત્રીજુ કારણ–પરીષહાદિ સહન કરનાર તીર્થકર અથવા ગણધર એવો વિચાર કરે છે કે પૂર્વજન્મમાં મેં જે કર્મો કર્યા છે, તે આ ભવમાં અત્યારે ઉદયમાં આવી રહ્યાં છે. તેથી જ આ પુરુષ મને ગાળે દઈ રહ્યો છે, મારી
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #616

८००
स्थानाङ्गसूत्रे
सहमानं क्षममाणं तितिक्षमाणम् अध्यासीनं च खलु मां दृष्टा अन्येऽपि बहवश्छ
स्थाः श्रमणा निग्रन्थाः ममानुकरणं कृत्वा भूयो भूय उदयावस्थां प्राप्तान परी. पहोपसर्गान् एवम् अनेन प्रकारेण-यथा मया ते सान्ते तथैव सहिष्यन्ते यावत् अध्यासिष्यन्ते । अयं भावः-साधारणा जना उत्तमानुयायिन एवं पायो भवन्ति, भवमें करना योग्य है, अतः वही कर्म मेरे इस समय उदयमें आ रहा है, मेरी हँसी आदि कर रहा है, ऐसा विचार कर वह परीषह और उपसर्गों को सहन करता है ।
चौथा कारण इस प्रकारसे है - वह साधु उपसर्गादिकके आने पर ऐसा विचार करता है, कि मैं यदि इन पुरुषकृत आक्रोश आदिकोंको जो अच्छी तरहसे नहीं सहता हूँ क्षमा धारण नहीं करता हूँ दीनता प्रदर्शित करता हूँ और अपने कर्तव्य पथसे विचलित होता हूँ तो मुझे एकान्तत; पापका उपार्जन होगा। पांचवां स्थान ऐसा है, कि वे विचारते हैं, यह पुरुष जो हमारे प्रति उपसर्गादि कर रहा है, इन्हें सम्यक रीतिसे सहन करते हुए क्षमाभावपूर्वक सहन करते हुए दीन भावरहित होकर सहन करते हुए एवं अपने मार्गसे विचलित न होकर सहन करते हुए मुझे देखकर
और भी अन्य अन्य अनेक छद्मस्थजन मेरा अनुकरण करके बार २ उदयावस्था प्राप्त परीषह और उपसर्गो को मेरी तरहसेही सहन करेंगे यावत् अपने मार्गसे विचलित नहीं होंगे इसका भाव ऐसा है, साधा હાંસી ઉડાડી રહ્યો છે.” તેથી તે ઉપસર્નાદિકેને તે સહન કરે છે.
શું કારણ આ પ્રમાણે છે–તે ઉપસર્ગોદિ સહન કરનાર સાધુ પિતાના મનમાં એ વિચાર કરે છે કે “ જે હું આ પુરુષકૃત આક્રોશ આદિને સારી રીતે સહન નહીં કરું, ક્ષમા ધારણ નહીં કરૂ. દીનતા પ્રકટ કરીશ, અને મારા કર્તવ્ય માર્ગમાંથી વિચલિત થઈશ, તે મારે એકાન્તતઃ પાપનું ઉપાર્જન થશે.”
પાંચમું કારણ આ પ્રમાણે છે–તે એ વિચાર કરે છે કે “ આ પુરુષ મને જે પરીષહ અને ઉપસર્ગો પહોંચાડી રહ્યું છે તે ઉપસર્ગો અને પરીષહાને સમભાવપૂર્વક સહન કરવાથી, ક્ષમાભાવપૂર્વક સહન કરવાથી, દૈન્યભાવના ત્યાગપૂર્વક સહન કરવાથી અને સંયમના માર્ગેથી ચલાયમાન થયા વિના સહન કરવાથી, અન્ય સાધુઓ પર પણ સારો દાખલે બેસશે, અન્ય અનેક છઘસ્થ સાધુઓ પણ મારું અનુકરણ કરીને વારંવાર ઉદયાવસ્થામાં આવતા પરીષહે અને ઉપસર્ગોને મારી જેમ જ સહન કરશે, ઈત્યાદિ સમસ્ત પ્રત કથન અહીં ગ્રહણ થવું જોઈએ. “તેઓ પોતાના સંયમ માર્ગથી
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #617

सुधा टीका स्था८५ उ०१ सू०२२ परीषहसननिरूपणम् अत एवं-उत्तमपुरुषाः प्रतिकतुं समर्था अपि नीचकृतपरिषहोपसर्गान् प्रतिकर्तु नोद्यतन्ते । यदि ते प्रतीकारपरायणा भवेयुस्तदा तदनुयायिनोऽप्येवं कुर्युः, ततस्तदनुयायिनोऽनन्तकालं यावत् संसारावर्ते निमज्जेयुः । तेषामुद्धारार्थमेव करुणापरायणाः केवलिनो अज्ञानिकृतापकारान् सहन्ते, ताँस्तथा सहमानान् दृष्ट्वा छमस्था अपि सहन्ते । उक्त च___" जो उत्तमेहि मग्गो, पहओ सो दुक्करो न सेसाण।
आयरियम्मि जयंते, तयणुचरा केण सीएज्जा ? ॥१॥" छाया-य उत्तम मार्गः महतः स दुष्करो न शेषाणाम् ।
आचार्ये यतमाने तदनुचराः केन सीदेयुः ? ॥ इति । रण मनुष्य उत्तमजनोंका प्रायः अनुकरण करनेवाले होते हैं, उत्तम पुरुष यद्यपि प्रतिकार करने की शक्तिवाले होते हैं, फिर भी वे नीचजन कृत परीषह और उपसगौंका प्रतीकार करने के लिये उद्यत नहीं होते हैं, यदि वे प्रतिकार करनेमें कटिवद्ध होने लगें तो फिर जो उनके अनुयायीजन हैं वे भी इसी प्रकारसे करने लगेगे तो फिर उनके अनु. यायियोंका अनंन्त संसार सान्त कैसे हो सकेगा अनन्तकाल तकही वे इस संसाररूपी भवरमें डूबे रहेंगे, अतः इनका उद्धार हो इस अभिप्रायसेही कृपापरायण केवली अज्ञानीजन कृत अपकारोंको सहन करते हैं, और उन्हें सहन करते हुए देखकर छमस्थजन भी उन्हें सहन करते हैं। कहा भी है___"जो उत्तमेहि मग्गो पहओ" इत्यादि। इस गाथाका पूर्वक्ति ચલાયમાન નહીં થાય ” આ કથન પર્યન્ત સમસ્ત કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે સામાન્ય મનુષ્ય સામાન્ય રીતે ઉત્તમજનેનું અનુકરણ કરનારા હોય છે. ઉત્તમ પુરુષો જે કે પ્રતિકાર કરવાને સમર્થ હોય છે, છતાં પણ તેઓ નીચે પુરુષ દ્વારા કરાતા પરીષહે અને ઉપસર્ગોને પ્રતિકાર કરવા પ્રયત્ન કરતા નથી. જે તેઓ તેમને પ્રતિકાર કરવા માંડે, તો તેમના અનુયાયીઓ પણ એ જ પ્રમાણે કરવા લાગી જાય. જો તેઓ એ પ્રમાણે વર્તતા થઈ જાય, તે તેમને સંસાર પણ કેવી રીતે સાન્ત (અન્તયુક્ત) બની શકે છે એવું કરનારને તે અનંતકાળ પર્યત સંસાર રૂપી વમળમાં ડૂબકીઓ ખાધા જ કરવી પડે. તેથી તેમને ઉદ્ધાર કરવામાં આવતા અપકારોને સહન કર્યા કરે છે, અને તેમને તે સહન કરતા જોઈને છવસ્થજનો પણ તેમને સહન કરે છે. કહ્યું પણ છે કે
" जो उत्तमेहि मांगो पहओ" त्यादि- गाथान मा ५२ Bal स्था०-७६
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #618

६०२
स्थानाङ्गसूत्रे इत्येतैः पञ्चभिः स्थानः केवली उदितान् परीषहोपसर्गान् सम्यक् सहते यावत् अध्यास्ते । इति ॥ मू० २२ ॥
सम्प्रति मिथ्यादृष्टि सम्यग्दृष्टयोरेकैकमाश्रित्य हेतोः पञ्चविधत्वं, छमस्थके. वलिनोः प्रत्येकमाश्रित्य अहेतोश्च पञ्चविधत्वमाह
मूलम्-पंच हेऊ पण्णत्ता, तं जहा-हेडं न जाणइ, १ हेडं ण पासइ, २ हेउं ण बुज्झइ ३, हेडं णाभिगच्छइ ४, हेडं अन्नाणमरणं मरइ १॥ पंच हेऊ पण्णत्ता, तं जहा-हेउणा ण जाणइ जाव हेउणा अण्णाणमरणं मरइ । पंच हेऊ पण्णत्ता, तं जहा-हेउं जाणइ जाव हेउं छउमत्थमरणं मरइ । पंच हेऊ पण्णत्ता, तं जहा-हेउणा जाणइ जाव हेउणा छउमत्थमरणं मरइ । पंच अहेऊ पण्णत्ता, तं जहा-अहेडं ण जाणइ जाव अहेउं छउमत्थमरणं मरइ । पंच अहेऊ पण्णत्ता, तं जहा-अहेउणा न जाणइ जाव अहेउणा छउमत्थमरणं मरइ। पंच अहेऊ पण्णत्ता, तं जहा-अहेडं जाणइ जाव अहेडं केवलिमरणं मरइ । अहेउणा जाणइ जाव अहेउणा केवलिमरणं मरइ । केवलिस्स णं पंच अणुत्तरा पण्णत्ता, त जहा-अणुत्तरे जैसाही भावहै, इस तरहके विचारसे तीर्थ कर भगवान् उदित परीषहों
और उपसर्गों को अच्छी तरहसे सहते हैं, यावत् सहते हुए अपने मार्गसे विचलित नहीं होते हैं-प्रत्युत इनके आने पर और अधिक दृढताके साथ अपने गृहीत मार्ग पर अटलही बने रहते हैं ॥ सू० २२॥ પ્રમાણે જ છે. આ પ્રકારના વિચારથી પ્રેરિત થઈને કેવલી ભગવાન ઉદીત પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સારી રીતે સહન કરે છે, (યાવતું) તેઓ પરીષહે આવી પડે ત્યારે પિતાના માર્ગેથી વિચલિત થતા નથી, પરંતુ પરીષ તથા ઉપસર્ગોને દઢતાપૂર્વક સામને કરીને પિતે ગ્રહણ કરેલા જ માગે અડગતા પૂર્વક આગળ વધે છે. જે સૂ. ૨૨ છે
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #619

सुघा टीका स्था०५ उ०१ २०२३ हेत्वहेत्वाः स्वरूपनिरूपणम् ६०३ णाणे १, अणुत्तरे दंसणे २, अणुत्तरे चरित्ते, ३ अणुत्तरे तवे ४, अणुत्तरे वीरिए ५॥ सू० २३ ॥ __ छाया-पञ्च हेतवः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-हेतुं न जानाति १, हेतुं न पश्यति २, हेतुं न बुध्यते ३, हेतुं नाभिगच्छति ४, हेतुमज्ञानमरणं म्रियते ५। पञ्च हेतवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हेतुना न जानाति, यावत् हेतुना अज्ञानमरणं म्रियते । पञ्च हेतवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हेतु जानाति यावत् हेतुं छद्मस्थमरणं म्रियते । पञ्च हेतवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हेतुना जानाति यावत् हेतुना छमस्थमरणं म्रियते । पञ्च अहेतवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अहेतुं न जानाति यावत् अहेतुं छद्मस्थमरणं म्रियते । पञ्च अहेतवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अहेतुना न जानाति यावत् अहेतुना छअस्थमरणं म्रियते । पश्च अहेतवः प्रज्ञप्ताः, तयथा अहेतुं जानाति यावत् अहेतुं केवलिमरणं म्रियते । पश्च अहेतवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अहेतुना जानाति यावत् अहेतुना केवलिमरणं म्रियते । केवलिनः पञ्च अनुत्तराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-अनुत्तरं ज्ञानम् १, अनुत्तरं दर्शनम् २, अनुत्तरं चारित्रम् ३, अनुत्तरं तपः ४, अनुत्तरं वीयम् ५॥०२३॥
टीका-'पंच हेऊ' इत्यादि
हिनोति-गमयति पमेयरूपमर्थ, हीयते-गम्यते प्रयेयरूपोऽर्थोऽनेनेति वा हेतुः-अमेयस्य अग्न्यादेः कारणं साध्याविनाभूतं धूमादिरूपं लिङ्गम् , तत्र वर्तमानाः
अब सूत्रकार मिथ्यादृष्टि और सम्यग्दृष्टिमें से एक २ का आश्रय करके हेतुमें पांच प्रकारता और छद्मस्थ एवं केवलीमें से एक २ का आश्रय करके अहेतुमें पांच प्रकारता कहते हैं--
'पंच हेऊ पण्णत्ता' इत्यादि सूत्र २३ ॥
टीकार्थ--हेतु पांच कहे गये हैं, प्रमेयरूप अर्थको जो कहता है, वह हेतु है, अथवा-प्रमेयरूप अर्थ जिसके द्वारा जाना जाता है, वह हेतु है, ऐसा हेतु अपने साध्य के साथ अविनाभाव सम्बन्धवाला होता है, जैसे धूमरूप हेतु अपने साध्य अग्नि के साथ अविनाभाव सम्बन्ध
હવે સૂત્રકાર મિથ્યાણિ અને સમ્યગૃષ્ટિ, એ પ્રત્યેકના હેતુમાં પાંચવિધતાનું અને છેવસ્થ અને કેવલીના અહેતુમાં પણ પંચવિધતાનું કથન 3रे छ. “पंच हेऊ पण्णत्ता" त्याह
ટકાથ-હેતુ પાંચ કહ્યા છે. પ્રમેય રૂ૫ અર્થને જે કહે છે તે હેતુ છે. અથવા પ્રમેય રૂ૫ અર્થ જેના દ્વારા જાણી શકાય છે, તે હેતુ છે. એ હેતુ પિતાના સાધ્યની સાથે અવિનાભાવ સંબંધવાળા હોય છે. જેમકે ધૂમરૂપ હેતુ પિતાના
श्री स्थानांग सूत्र :०३

Page #620

६०४
स्थानाङ्गसूत्रे पुरुषा अपि तदुपयोगानन्यत्वाद् हेतवः ते च पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाहेतु-धूमादि न-नत्रः कुत्सार्थत्वात् असम्यकू जानाति-सम्यक्तया नावबुध्यते । तथा-हेतुं न पश्यति-धूमादिमसम्यक् पश्यति । अत्रापि नत्र कुत्सार्थः । एवमग्रेऽपिबोध्यम् । हेतुं न बुध्यते असम्यक् श्रद्धत्ते, बोधेः श्रद्धानपर्यायत्वात् । हेतुं न समभिगच्छति भवनिस्तरणकारणतया न पाप्नोति । इत्थं मिथ्याष्टिमपेक्ष्य चतुर्विधो हेतुरुक्तः। अथ तदपेक्षयैव पञ्चमं हेतुमाह-हेतुम् अध्यवसानादिहेतु युक्तत्वाद् हेतुम् अज्ञानमरणं म्रियते-करोति-मिथ्यादृष्टित्वेनासम्यग्ज्ञानत्वादिति वाला होता है, इस लिङ्गमें वर्तमान जो पुरुष हैं, वे भी हेतुके उपयोगसे अभिन्न होनेके कारण हेतुरूप होते हैं, ये पांच प्रकारके होते हैं-जो हेतुको नहीं जानता है, अर्थात् धूमादिरूप हेतुको जो असम्यक रूपसे जानता है, हेतुको सम्यक रूपसे नहीं जानता है १। तथा जो हेतुकोधूमादिरूप लिङ्गको असम्यक्रूपसे देखता है,२ इसी तरहसे आगे भी समझना चाहिये " हेतुं न बुध्यते " यहां बुध् धातु श्रद्धानार्थक है, अतः जो हेतु पर सम्यक श्रद्धा नहीं रखता है,३ " हेतुं नाभिगच्छति"
और जो हेतुको " भवसे यह पार करानेवाला है" इस रूपसे प्राप्त नहीं करता है, इस प्रकारसे मिथ्यादृष्टिकी अपेक्षासे यह चार प्रकारका हेतु कहा है, ___ अब उसीकी अपेक्षा से पांचवां हेतु इस प्रकारसे है-" हेतुमज्ञानमरणं म्रियते ५" अध्यवसान आदि हेतुसे युक्त होने के कारण जो अज्ञानमरण करता है; मिथ्यादृष्टि होनेसे जो सम्यસાધ્ય અગ્નિની સાથે અવિનાભાવ સંબંધવાળે હોય છે. આ લિંગમાં વર્તમાન જે પુરુષે છે તેઓ પણ હેતુના ઉપયોગથી અભિન્ન હોવાને કારણે હેતુરૂપ હેય છે. તે પાંચ પ્રકારના હોય છે—(૧) જે હેતુને જાણતા નથી એટલે કે ધૂમાદિ રૂપ હેતુને જે અસમ્યફ રૂપે જાણે છે-હેતુને સમ્યફ રૂપે જાણ નથી. (૨) જે હેતુને ધૂમાદિ રૂ૫ લિંગને અસમ્યક રૂપે દેખે છે, એ જ પ્રમાણે
मा ५५ सभा नस (3) हेतुं न बुध्यते मी 'सुधू' धातु श्रद्धा થક છે તેથી અહીં આ પ્રમાણે અર્થ થાય છે-“જે હેતુપર સમ્યફ શ્રદ્ધા રાખો नथी, (४) हेतु नाभिगच्छंति मने रे तुने लथी पा२ ४२|वना२ ३३ ગણતો નથી. આ પ્રમાણે મિદષ્ટિની અપેક્ષાએ ચાર પ્રકારના હેતુઓનું કથન કરીને હવે તેની જ અપેક્ષાએ પાંચમે હેતુ પ્રકટ કરવામાં આવે છે– " हेतुमज्ञानमरणं म्रियते " मध्यसन मा तुथी युक्त पाने को એટલે કે સમ્યગૃષ્ટિથી રહિત હોવાને કારણે જે અજ્ઞાનાવસ્થામાં જ મૃત્યુ
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #621

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०२३ हेत्वहेत्वोः स्वरूपनिरूपणम् मिथ्याष्टिमपेक्ष्यैव प्रकारान्तरेण पुनः पञ्च हेतूनाह-हेतवः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हेतुना-धूमादिना अनुमेयमर्थ न जानातिम्सम्यकूतया नावगच्छति । एक्मन्येऽपि चत्वारो भावनीयाः। यो हि हेतुना असम्यग्ज्ञानादिमान् भवति सोऽपि हेतुरेव बोध्य इति ५। अथ सम्यग्दृष्टयपेक्षया हेतोः पञ्चविधत्वमाहहेतवः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-हेतुं-धूमादि जानाति-सम्यग्दृष्टित्वात विशेपतः सम्यगवगच्छति । हेतुं पश्यति सामान्यतः सम्यगवगच्छति । हेतु बुध्यतेसम्यश्रद्धत्ते । हेतुम् अभिगच्छति-साध्यसिद्धौ व्यापारणात् सम्यक् प्राप्नोति । तथा-हेतुं छद्मस्थमरणं म्रियते-हेतुः-अध्यवसानादिमरणकारणं, तद्योगान्मरणमपि हेतुः, तम् अध्यवसानादियुक्तं छमस्थमरणं म्रियते-करोति । छद्मस्थो हि सम्यग्दृष्टित्वादज्ञानमरणं न करोति, अनुमातृत्वाच केवलिमरणं न करोति । इति ग्ज्ञान रहित होकर अज्ञानमरण अज्ञानावस्थामें मरण करता है, यह पांचवां हेतु है, ___अब पुनः मिथ्यादृष्टिकी अपेक्षा करकेही प्रकारान्तरसे पुनः सूत्रकार पांच हेतुओंका कथन करते हैं-जो धूमादिरूप हेतुद्वारा अनुमेयरूप अर्थको अच्छी तरहसे नहीं जानता है १। इसी प्रकारसे चार और भी हेतु जानना चाहिये तथा जो हेतुद्वारा असम्यक् ज्ञानादिवाला होता है, वह भी हेतु ही है, ऐसा यह पांचवां हेतु है। सम्यग्दृष्टिकी अपेक्षा हेतुकी पंच प्रकारता इस प्रकारसे है-जो सम्यग्दृष्टि होनेसे धूमादिरूप हेतुको विशेष रूपसे अच्छी तरह जानता है १, सा. मान्य रूपसे जो हेतुको अच्छी तरहसे देखताहै २, हेतुकी सम्यक रूपसे श्रद्धा करता है ३, साध्य सिद्धि में हेतुको अच्छी तरहसे प्रयुक्त करता है४, ऐसे ये चार स्थानहैं, और अध्यवसान आदिसे युक्त छद्मस्थमरणको जो करता है, क्योंकि छद्मस्थ सम्यग्दृष्टि होनेसे अज्ञानमरण नहीं પામે છે, આ પાંચમે હેતુ છે. હવે સૂત્રકાર મિથ્યાષ્ટિની અપેક્ષાએ પાંચ હેતુઓનું અન્ય પ્રકારે કથન કરે છે–(૧) જે ધૂમાદિ રૂપ હેતુ દ્વારા અનુમેય રૂપ (અનુમાન કરવા રૂપ) અર્થને સારી રીતે જાણતા નથી. એ જ પ્રમાણે અન્ય ચાર હેતુઓ પણ સમજવા જોઈએ તથા જે હેતુ દ્વારા અસમ્યક જ્ઞાનાદિવાળે હોય છે તે પણ હેતુ જ છે, એ પાંચ હેતુ છે.
सभ्यष्टिनी अपेक्षा उतुना पांय २ नीय प्रमाणे छ-(1) સમ્યગ્દષ્ટિ હેવાથી ધૂમાદિ રૂ૫ હેતુને વિશેષ રૂપે-સારી રીતે જાણે છે. (૨) સામાન્ય રૂપે જે હેતુને સારી રીતે દેખે છે. (૩) જે હેતુની સમ્યક રૂપે શ્રદ્ધા अरे छे, (४) साध्य सिद्वमा तुने सारी रात प्रयुत ४२ छे. (५) मध्य. વસાન આદિથી યુક્ત છદ્મસ્થમરણ જે પ્રાપ્ત કરે છે, કારણ કે છદ્મસ્થ સમ્ય
श्री.स्थानांगसूत्र:03

Page #622

स्थानासूत्रे
सष्टाश्रित्य पञ्च हेतवो बोध्याः । तानेवाश्रित्य पुनः प्रकारान्तरेण पञ्च हेतुनाह - हेतुना - अनुमानोत्पादकेन धूमादिना लिङ्गेन अनुमेयमर्थं वहन्यादिकं जानाति = विशेषतः सम्यगवगच्छति । एवं पश्यति, बुध्यते, अभिगच्छति, इति स्थानत्रयमपि बोध्यम् । तथा - अकेवलित्वाद् हेतुना=अध्यवसानादिना छद्मस्थमरणं म्रियते इति पञ्चमं स्थानम् ५। इत्थमसम्यग्दृष्टीन् सम्यग्दृष्टचाश्रित्य हेतु. रुक्तः, अथ सम्यग्दृष्टीनाश्रित्य अहेतूनाह - ' पंच अहेऊ ' इत्यादि । अहेतवः - हेतुः = अनुमानोत्पादको धूमादिः, स यत्र नास्ति तादृशो वोधोऽहेतुः प्रत्यक्षबोध इत्यर्थः । तत्रोपयुक्ता अपि अहेतवः, ते पञ्चविधाः प्रज्ञताः । तानेवाह - 'अहेउ' ' करता है, तथा अनुमाता होनेसे केवली मरण नहीं करता है, वह पांचवां स्थान है। सम्यग्दृष्टिकी अपेक्षा पुन: प्रकारान्तरसे हेतु इस प्रकार से भी पांच हैं - जो अनुमानके उत्पादक धूमादिलिङ्गसे बहि आदिरूप अनुमेय अर्थको विशेषरूपसे अच्छी तरह से जानता है१, एक वह हेतु है, इसी प्रकार से जो सामान्यरूप से जानता है २, अच्छी तरह से उस पर श्रद्धा करता है, और साध्यसिद्धिमें उसका अच्छी तरहसे व्यापार उपयोग करता है ४, तथा अकेवली होने से जो अध्यवसान आदि कारण से छद्मस्थ मरण करता है४, ऐसे ए चार स्थान हैं, इस तरहसे असम्यक्दृष्टि और सम्यग्दृष्टिको आश्रित करके ये पांच हेतु कहे गये हैं,
अब सम्यग्दृष्टिको आश्रित करके अहेतु इस प्रकार से पांच होते हैं - यह कहा जाता है - अनुमानोत्पादक धूमादि हेतु जहां नहीं होता है, ऐसा દૃષ્ટિ હાવાથી અજ્ઞાનમરણુ પ્રાપ્ત કરતા નથી તથા અનુમાતા (અનુમાન કરનારા ) હાવાથી કેવલમરણ પણ પ્રાપ્ત કરતા નથી. સમ્યગ્દષ્ટિની અપેક્ષાએ સૂત્રકાર ફ્રી અન્ય પ્રકારે પાંચ પ્રકારના હેતુનુ કથન કરે છે—(૧) જે અનુમાનના જનક ધૂમાદિ લિંગ દ્વારા અગ્નિ આદિ રૂપ અનુમેય અને વિશેષરૂપે જાણે છે. (ર) એ જ પ્રમાણે સામાન્ય રૂપે જાણે છે. (૩) સારી રીતે તેના પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખે છે, (૪) સાધ્યસિદ્ધિમાં તેને સારી રીતે ઉપયેગ કરે છે, તથા (૫) તે અકેવલી હાવાથી મધ્યવસાય આદિ કારણે છદ્મસ્થ મરણ પ્રાપ્ત કરે છે. આ રીતે અસમ્યક્ દૃષ્ટિ અને સમ્યક્ દૃષ્ટિને અનુલક્ષીને હેતુના પાંચ સ્થાનાનું કથન અહીં પૂરૂ થાય છે. હવે સમ્યગ્દષ્ટિને આશ્રિત કરીને પાંચ અહેતુઓનુ' સૂત્રકાર કથન કરે છે—
६०६
અનુમાનપાદક ધૂમ િહેતુઓને જ્યાં સદૂભાવ હાતા નથી, એવા પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનને અહી અહેતુ ' પદ દ્વારા ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ
(
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #623

सुधा टीका स्था. ५ उ. १ सू.२३ हेत्वहेत्वोः स्वरूपनिरूपणम् ६०७ इत्यादि । धूमादिकं हेतुम् अहेतुम् अहेतुभावेन-प्रत्यक्षतया न जानाति-न सर्वथा जानाति, कथंचिदेवजानातीति भावः । ज्ञाता चात्र अवध्यादिकेवलित्वेन अनुमानाव्यवहर्ता, अतोऽत्र नज देशनिषेधार्थको बोध्य इति । एवम् अहेतुं, न पश्यति, न बुध्यते, नाभिगच्छतीति स्थानत्रयमपि बोध्यम् । तथा-अहेतुम् आयुषोनिरुपक्रमतया अध्यवसानादि हेतुनिरपेक्षं छद्मस्थमरणं नियते । अनुमानाव्यवहत - त्वेऽपि अकेवलित्वाच्छद्मस्थमरणं बोध्यम् । इति पञ्चमं स्थानम् । सम्यदृष्टीनेवा. श्रित्य प्रकारान्तरेण पुनरहेतूनाह-अहेतुना हेत्वभावेन न जानाति-सर्वथा न जानाति, कथचिदेव जानातीत्यर्थः । यो हि अहेतुना कथंचिज्जानाति सोऽपि अहेतुरेव बोध्यः । एवं न पश्यति, न बुध्यते, नाभिगच्छतीति स्थानत्रयं बोध्यम् । तथा-अहेतुना-उपक्रमाभावेन छद्मस्थपरणं म्रियते । इति पञ्चमं स्थानम् । वह प्रत्यक्षज्ञान यहां अहेतुसे लिया गया है, इस अहेतुमें जो उपयुक्त हैं, वे अहेतु हैं, इनमें जो धूमादिरूप हेतुको प्रत्यक्षरूपसे नहीं जानता है, अर्थात् जो धूमादिरूप हेतुको सर्वथा प्रत्यक्षरूपसे नहीं जानता है, किन्तु कथञ्चित् रूपसेही प्रत्यक्षरूपसे जानता है, क्योंकि यहां अवधिज्ञानवाला आदि होनेसे या केवली होनेसे ज्ञाता अनुमानसे व्यवहार नहीं करता है, इसलिये यहां अहेतुमें जो नञ् है, वह देशनिषेधार्थक है, ऐसा जानना चाहिये इसी तरहसे " अहेतुं न पश्यति न बुध्यते नाभिगच्छति" ये तीन स्थान भी समझ लेना चाहिये " जाव अहे छउमत्थमरण मरेइ " चिना हेतुके आयुके निरूपक्रम होनेसे जो अध्यवसान आदिहेतुकी अपेक्षा विनाके-छद्मस्थमरणसे मरताहै, वह पंचम स्थान है, यह अनुमानसे अव्यवहर्ता होने पर भी अकेवली होनेसे અહેતુમાં જે ઉપયુક્ત છે, તેમને અહીં અહેતુ રૂપ કહ્યાં છે.
પહેલું સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે.–૧) જે ધૂમાદિ રૂપ હેતુને પ્રત્યક્ષ રૂપે જાણ નથી એટલે કે જે ધર્માદિ રૂપ હેતુને સર્વથા પ્રત્યક્ષ રૂપે જાણત નથી, પણ અમુક અંશે જ તેને પ્રત્યક્ષ રૂપે જાણે છે, કારણ કે અહીં અવવિજ્ઞાન આદિવાળે અથવા કેવલી હોવાથી જ્ઞાતા અનુમાનથી વ્યવહાર કરતે નથી. અહીં અહેતુમાં જે નકાર વાચક “અ” છે, તે દેશનિષેધાર્થક છે એમ समपु. मे ४ प्रमाणे मात्र स्थान ५Y सभ देन. “ अहेतु न पश्यति, न बुध्यते, नाभिगच्छति " पांयभु स्थान नीचे प्रभारी छ"जाव अहे छउमत्थमरणं मरेइ" आयुन निरुपम याथी २ मध्यવસાન આદિ હેતુની અપેક્ષા વિનાના છઘી મરણથી મરે છે, તે અહેતનું પાંચમું સ્થાન છે. તે અનુમાન વડે અવ્યવહર્તા હોવા છતાં પણ અકેવલી હેવાથી છવસ્થ મરણથી મરે છે.
श्री स्थान सूत्र :03

Page #624

६०८
स्थानाङ्गसूत्रे अथ केवल्यपेक्षयापश्चाहे तूनाह-अहेतवः पञ्च प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अहेतुं जानाति केवलि. त्वेन अनुमानाव्यवहारित्वाद् धूमादिकम् अहेतुं अहेतुभावेन प्रत्यक्षतया जानाति । धूमादिकम् अहेतुभावेन यो जानाति सोऽप्यहेतुरेव । एवम् अहेतुं पश्यति, अहेतुं. बुध्यते, अहेतुम् अभिगच्छति-इति स्थानत्रयमपि बोध्यम् । तथा-अहेतुम्उपक्रमाभावात् हेतुरहितं यथास्यात्तथा केवलिमरणम्-अनुमानाव्यवहारित्वात् केवलिनो यन्मरणं त्रियते-करोति, इति पञ्चमं स्थानम् । केवल्पपेक्षयैव पुनः छद्मस्थमरणसे मरता है, सम्यग्दृष्टियोंकी अपेक्षासे पुनः अहेतुके पांच प्रकार इस प्रकारसे हैं-" अहेउणा न जाणइ जाव अहे उणा छ उमत्थमरणं मरइ " जो हेतुके अभावसे अहेतुसे-कथश्चित् जानता है, वह भी अहेतुही है, इसी तरहसे न पश्यति न बुध्यते नाभिगच्छति" इन तीन स्थानोंको भी समझना चाहिये, तथा उपक्रमके अभावसे जो छद्मस्थमरणसे मरता है, यह पांचवां स्थान है, अब केवलीकी अपेक्षासे पांच अहेतु प्रकट किये जाते हैं." अहेतुं जानाति " जो केवली होने से अनुमानसे व्यवहार करता नहीं है, वह धूमादिकको अहेतुभावसे प्रत्क्षरूपसे जानता है, सो वह भी अहेतुही है, इसी प्रकारसे "अहेतुं पश्यति अहेतुं बुध्यते अहेतुं अभिगच्छति " ये तीन स्थान भी समझ लेना चाहिये तथा-"अहे उणा छ उमत्थमरणं मरेइ" जो उपक्रमके अभा. बसे हेतुरहित हुए केवली मरणसे मरता है, अनुमानसे अव्यवहारकर्ता होनेसे केवलीका जो मरण है, उस मरणसे जो मरता है, वह
- સમ્યગ્દષ્ટિઓની અપેક્ષાએ અહેતુના પાંચ પ્રકારો આ પ્રમાણે પણ मतान्या छ-" अहे उणा न जाणइ जाव अहे उणा छउमत्थमरण मरेइ” रे હેતુના અભાવમાં અહેતુ વડે થોડું થોડું જાણે છે, તે પણ અહેતુ જ છે. से प्रमाणे “ न पश्यति, न बुध्यते, नाभिगच्छति ॥ २॥ १ स्थानाने પણ સમજી લેવા, તથા ઉપક્રમને અભાવે જે છદ્મસ્થ મરણથી મરે છે તે પાંચમ સ્થાન છે. હવે કેવલીની અપેક્ષાએ પાંચ અહેતુ પ્રકટ કરવામાં આવે
- अदेत जानामि" २ वटी पाथी मनुभानथी व्य१७२ ४२त। નથી, તેઓ ધૂમાદિકને અહેતુ ભાવે પ્રત્યક્ષ રૂપે જાણે છે, તે તે પણ અહે. तर छ. मे ४ प्रमाणे “ अहेतु पश्यति, अहेतु' बुध्यते, अहेतु अभिगच्छति" मात्र स्थान ५९] सम सेवा नसे. तथा “ अहे उणा छ उमत्थमरणं मरेइ" જે ઉપક્રમના અભાવે હતુરહિત થઈને કેવલિમરાથી મરે છે, એટલે કે અનુમાન વડે અવ્યવહાર કર્તા હોવાથી કેવલીનું જે મરણ છે, તે મરણથી જે મરે છે, તે અહેતુનું પાંચમું સ્થાન સમજવું.
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #625

सुघाटोका स्था०५ उ०१ सू०२३ हेत्वहेत्वोः स्वरूपनिरूपणम्
६०९ प्रकारान्तरेण पश्चाहेतूनाह-अहेतुना हेत्वभावेन-प्रत्यक्षतया धूमादिकं जानाति सर्वथाऽवगच्छति । एवम्-अहेतुना पश्यतीत्यादि स्थानचतुष्टयमपि वोध्यमिति । सम्प्रति केवलिनोऽधिकारात् तस्य पश्चानुत्तराणि पाह-' केवलिस्स णं' इत्यादि । केवलिनः खलु पञ्च अनुवराणि-नास्ति उत्तरः प्रधानो येभ्यस्तानि-सर्वथाऽऽव. रणक्षयात् सर्वोत्कृष्टानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-तान्येवाह-अनुत्तरं ज्ञानम्-ज्ञानावरणीयस्य सर्वथा क्षयात् सर्वोत्कृष्टं ज्ञानम् १। अनुत्तरं दर्शनम्-दर्शनावरणीयस्य सर्वथोपरमात् सर्वोत्कृष्टं दर्शनम् २। अनुत्तरं चारित्रम् ३, अनुत्तरं तपः । एतद्द्वयं मोहस्य सर्वथाऽपगमाद् भवति । तपस्तु चारित्रभेद एव । केवलिनामनुत्तरं तपः पांचवां स्थान है, पुनः केवलीकी अपेक्षासेही प्रकारान्तरसे पांच अहेतु प्रकट किये जाते हैं, जो अहेतुसे-हेतुके अभावरूप से धूमादिको प्रत्यक्ष रूपसे सर्वथा जानता है, वह प्रथम स्थान है, इसी प्रकारसे जो " अहे. तुना पश्यति " आदि रूप चार स्थान हैं वे भी समझ लेना चाहिये ।
अब सूत्रकार केवलीके जो पांच अनुत्तर होते हैं, उन्हें प्रकट करते हैं, जिनकी अपेक्षा और कोई प्रधान नहीं होता है, अर्थात् जो सर्वोस्कृष्ट होते हैं, वे अनुत्तर हैं-इनमें सर्वोत्कृष्टता इसलिये कही गई है, कि ये अपने प्रतिपक्षी कर्मके सर्वथा क्षयसे उत्पन्न होते हैं, वे पांच अनुत्तर इस प्रकारसे हैं-अनुत्तर ज्ञान केवलज्ञान-यह ज्ञानावरणीय कर्मके सर्वथा क्षयसे उत्पन्न होता है अनुत्तर चारित्र-और अनुत्तर तप-ये दोनों मोहनीय कर्मके सर्वथा क्षयसे होते हैं, तप यह - હવે સૂત્રકાર કેવલીની અપેક્ષાએ પાંચ અહેતુનું અન્ય પ્રકારે કથન કરે છે—જે અહેતુ વડે હેતુના અભાવ રૂપે ધૂમાદિને પ્રત્યક્ષ રૂપે સર્વથા જાણે छ, ते प्रथम स्थान छ. मे प्रमाणे " अहेतुना पश्यति " मा यार સ્થાન પણ સમજી લેવાં.
હવે સૂત્રકાર કેવલીના પાંચ અનુત્તરેને પ્રકટ કરે છે. જેના કરતાં કોઈ પ્રધાન હોય નહી એટલે કે જે સર્વોત્કૃષ્ટ હોય છે તેને અનુત્તર કહે છે. તે અનુત્તરમાં સર્વોત્કૃષ્ટતા એ કારણે કહેવામાં આવી છે કે તેઓ પિતાના પ્રતિપક્ષી કર્મોના સર્વથા ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે પાંચ અનુત્તર નીચે પ્રમાણે છે-(૧) અનુત્તર જ્ઞાન (કેવળજ્ઞાન) તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના સર્વથા ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે. (૨) અનુત્તર દર્શન-તે દર્શનાવરણીય કર્મના સર્વથા क्षयथा 64न याय छे. (3) अनुत्तर यारित्र मन (४) अनुत्तर त५- मन મોહનીય કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે. તપ ચારિત્રરૂપ હોય છે અને તે स्था०-७७
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #626

____ स्थानाङ्गसूत्रे शैलेश्यवस्थायां शुक्लध्यानभेदस्वरूपं बोध्यम् । ध्यानमपि तप एव, आभ्यन्तरतपोभेदरूपत्वादिति ४। तथा-अनुत्तरं वीर्यम् । एतत्तु वीर्यान्तरायक्षयाद् भव. तीति वोध्यमिति ॥ सू० २३ ॥ __ केवल्यधिकारात् तीर्थकरसम्बन्धीनि चतुर्दशावान्तरसूत्राणि पाह____ मूलम्-पउमप्पहे णं अरहा पंचचित्ते होत्था, तं जहाचित्ताहिं चुए चइत्ता गम्भवकते १, चित्ताहि जाते २, चित्ताहिं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवइए ३ चित्ताहिं अणते अणुत्तरे णिवाघाए णिरावरणे कासणे पडिपुन्ने केवलवरनाणदसणे समुप्पन्ने ४, चित्ताहिं परिणिव्वुए ५। पुप्फदंते णं अरहा पंचमुले होत्था, तं जहा-मूलेणं चुए चइत्ता गब्भं वक्रते, एवं चेव, एवमेएणं अभिलावेणं इमाओ गाहाओ अणुगंतवाओ। "पउमप्पहस्स चित्ता १, मूले पुण होइ पुप्फदंतस्स २॥ पुवाइं आसाढा, सीयलस्सुत्तरविमलस्स भद्दवया ४॥१॥ रेवइया अणंतजिणो ५, पूसो धम्मस्त ६ संत्तिणो भरणी ७॥ कुंथुस्स कत्तियाओ ८, अरस्त तह रेवईओ य ९ ॥२॥
"भुणि सुव्वयस्स सवणो १०, अस्सिणि णमिणो ११ य नेमिणो चित्ता १२ । चारित्ररूप होता है, और यह शैलेशी अवस्थामें शुक्ल ध्यानका एक भेदरूप कहा गया है, ध्यान भी तपकाही एक प्रकार है, क्योंकि यह आभ्यन्तर तपका भेद है, अनुत्तर वीर्य-यह वीर्यान्तराय कर्मके क्षयसे होता है, इस तरह अनुत्तर ज्ञान १ अनुत्तर दर्शन २ अनुत्तर चारित्र ३ अनुत्तर तप४ और अनुत्तर वीर्य५ये केवलियों के पांच अनुत्तरहैं।।सु.२३॥ શેશી અવસ્થામાં શુકલધ્યાનના એક ભેદ રૂપે કહ્યું છે. ધ્યાન પણ તપને જ એક પ્રકાર છે, કારણ કે તે આભ્યન્તર તપને ભેદ છે. (૫) અનુત્તર વીર્ય– તે વર્યાન્તરાય કમના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે કેવલીઓનાં પાંચ मनुत्तर मा प्रमाणे 2. (१) मनुत्तर शान, (२) अनुत्तर शन, (3) मनु. तर यात्रि, (४) मनुत्तर १५ मने (५) मनुत्तर वाय. ॥ सू. २३ ॥
श्री स्थानांग सूत्र :०३

Page #627

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सु०२४ तीर्थङ्कराणां चवनादिनिरूपणम् ६११
पासस्स विसाहाओ १३, पंचयहत्थुत्तरो वोरो १४ ॥ ३ ॥ समणे भगवं महावीरे पंच हत्थुत्तरे होत्था हत्थुत्तराहिं चुए चइत्ता गम्भं वकंते १, हत्थुत्तराहिं गम्भाओ गम्भं साहरिए २, हत्थुत्तराहिं जाए हत्युत्तराहिं मुंडे भवित्ता जाव पवइए हत्थुत्तराहि अणंते अणुत्तरे जाव केवलवरनाणदसणे समुप्पण्णे ॥ सू० २४ ॥
॥ इइ पंचमट्ठाणस्त पढमो उद्देसओ समत्तो ॥१॥ छाया-पद्मप्रभः खलु अर्हन् पञ्च चित्रोऽभवत् , तद्यथा-चित्रासु च्युतः, व्युत्वा गर्भव्युत्क्रान्तः १, चित्रासु जातः २, चित्रासु मुण्डो भूत्वा अगारात् अनगारितां प्रबजितः ३, चित्रासु अनन्तम् अनुत्तरं नियाघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् ४, चित्रामु परिनिर्ट तः ५। पुष्पदन्तः खलु अर्हन् पश्चमूळोऽभवत् , म्ले च्युतः, च्युषा गर्भ व्युत्क्रान्तः १, एवमेव, एवमेतेन अभिलापेन इमा गाथा अनुगन्तव्याः
पापभस्य चित्राः, मूलं पुनर्भवति पुष्पदन्तस्य । पूर्वाषाढाः शीतलस्य, उत्तरा विमलस्य भाद्रपदाः ॥ १॥ रेवतिका अनन्तजिनस्य, पुष्षो धर्मस्य शान्ते भरणी । कुन्थोः कृत्तिकाः, अरस्य तथा रेवत्यश्च ॥ २ ॥ गुनि सुव्रतस्य श्रवणा, अश्विनी नमेश्च नेमेश्चित्राः। पार्श्वस्य विशाखाः पश्चक हस्तोत्तरो वीरः ॥ ३॥
श्रमणो भगवान महावीरः पञ्चहस्तोत्तरोऽभवत्-हस्तोतरासु च्युता, ज्युत्वा गर्ने व्युत्क्रान्तः १, हस्तोत्तरासु गर्भादू गर्भ संहृतः २, हस्तोत्तरासु जातः ३, हस्तोत्तरासु मुण्डो भूत्वा यावत् प्रव्रजितः ४, हस्तोत्तरासु अनन्तम् अनुत्तरं यावत् केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् ५॥ सू० २४ ॥
॥ इति पञ्चमस्थानकस्य प्रथमउद्देशकः समाप्तः ॥ १॥ अब सूत्रकार केवलीके अधिकारको लेकर तीर्थकर सम्बन्धी १४ अवान्तर सूत्रोंका कथन करते है
કેવલીઓને અધિકાર ચાલતું હોવાથી હવે સૂત્રકાર તીર્થકર સંબંધી १४ सूत्रानुं यन रे छ-" पउमप्पहेणं अरहा पंचचित्ते होत्या "त्याह
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #628

स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'पउमप्पहे णं' इत्यादि
पद्मप्रभः खलु अईन् पनपभनामा षष्ठो जिनः खलु-निश्चयेन पञ्चचित्रापश्चसु च्यवनादिदिनेषु चित्रा यस्य स तथा अभवत् । तद्यथा-यथाऽभवत्तथाहचित्रासु माघकृष्णषष्ठयां च्युतः एकत्रिशत्सागरोपमस्थितिकात् नवमाद उपरिमोपरिमोवेयकात् अवतीर्णः। च्युत्वा अवतीर्य गर्म व्युत्क्रान्तः कौशाम्बीनगयों राज्ञो धरस्य भार्यायाः सुसीमादेव्याः कुक्षौ व्युत्क्रान्ता समागतः १। चित्रामु कार्तिककृष्णद्वादश्यां जातः जन्म गृहीतवान् २। चित्रासु कार्तिकशुक्लत्रयोदश्यां मुण्डो भूत्वा-द्रव्यतः केशापेक्षया, भावतः कषायाद्यपेक्षया च मुण्डितो भूत्वा अगारात्-प्रासादादिरूपद्रव्यगृहात् मूर्छादिरूपभावगृहाच निष्क्रम्य अनगा
'पउमप्पहे णं अरहा पंचचित्ते होत्था' इत्यादि सूत्र २४ ।।
टीकार्थ--पद्मप्रभु जिनेन्द्र जो कि ६छढे तीर्थंकर है, वे च्यवनादि दिनों में पांच चित्रा नक्षत्रवाले हुए हैं, जैसे वे चित्रा नक्षत्रमें माघ कृष्णषष्ठी तिथिमें २१ सागरोपमकी स्थितिवाले नवम ग्रैवेयकमें अवतीर्ण हुए हैं, और अवतीर्ण होकर वे कौशाम्बी नगरीमें राजा धरकी धर्मपत्नी सुषमादेवीकी कुक्षिमें गर्भरूपसे उत्पन्न हुए हैं १ चित्रानक्षत्र मेंही कार्तिक शुक्ल १३ के दिन इनका जन्म हुआ है २ कार्तिक शुक्ल त्रयोदशीके दिनही इन्होंने मुंडित होकर अगारावस्थासे अनगारावस्था धारणकी है, केशोंका उपाडना ये द्रव्यकी अपेक्षा मुंडित होना है, और कषायादिसे रहित होना यह भावको अपेक्षा मुंडित होना है, प्रासादादि रूप द्रव्य गृहसे छूटना यह गृहसे निष्क्रमण है, और भूर्छादिरूप भावगृहसे छूटना यह भावगृहसे निष्क्रमण है,
છઠ્ઠ તીર્થંકર પદ્મપ્રભ જિનેન્દ્ર થઈ ગયા. તેઓ વનદિ દિનેમાં પાંચ ચિત્રા નક્ષત્રવાળા થયા છે. આ વાતનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે સમજવું. (૧) ચિત્રા નક્ષત્રમાં મહા વદી છઠ્ઠની તિથિ છે તેઓ ૩૧ સાગરોપમની સ્થિતિવાળા નવમાં દૈવયકમાંથી એટલે કે ઉપરિપરિમ વૈવેયકમાંથી ચ્યવીને કૌશામ્બી નગરીમાં રાજા ઘરની ધર્મપત્ની સુષમાદેવીની કુક્ષિમાં ગભ રૂપે ઉત્પન્ન થયા હતા. (૨) ચિત્રા નક્ષત્રમાં જ કાર્તક સુદ ૧૩ ને દિવસે તેમને જન્મ થયે હતે. (૩) ચિત્રા નક્ષત્રમાં જ કાર્તિક સુદ ૧૩ ને દિવસે તેમણે મુંડિત થઈને અગારાવસ્થાના પરિત્યાગપૂર્વક અણગારાવસ્થા ધારણ કરી હતી. કેશના લંચનને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ મુંડન કહેવાય છે અને કષાયોથી રહિત થવું તેનું નામ ભાવની અપેક્ષાએ મુંડન છે. પ્રાસાદ આદિ રૂપ દ્રવ્યઘરને ત્યાગ કરે તેનું નામ દ્રવ્યગૃહમાંથી નિષ્ક્રમણ છે અને મૂર્છાદિ રૂપ ભાવગૃહમાંથી છૂટવું તેનું નામ ભાવગ્રહમાંથી નિષ્ક્રમણ છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #629

सुधाटीका स्था०५उ०१सू०२४ तीर्थङ्कराणां चवनादिनिरूपणम् ६१३ रिताम्-अनगारमावं-श्रमणत्वं प्रवजितः प्राप्तः ३। चित्रासु चैत्रपौर्णमास्यां तस्य अनन्तम्-अनन्त पर्यायत्वात् , अनुत्तरं-सकलज्ञानप्राधान्यात् , निव्याघातम्-अप तिपातित्वेन व्याघातरहितत्वात् , निरावरणम्-सर्वथा स्वावरणक्षयात् कटकुडयाधावरणाभावाद्वा, कृत्स्नम् सकलपदार्थविषयत्वात् , परिपूर्ण-स्वावयवापेक्षया पौर्णमासीचन्द्रवदखण्डत्त्वात् , अनन्तादिपरिपूर्णान्तविशेषणविशिष्टं किम् इत्याहकेवलवरज्ञानदर्शनम्- केवलं-ज्ञानान्तरसाहाय्यानपेक्षत्वात् संशुद्धत्वावा, अतएचचित्रानक्षत्र में ही चैत्र पौर्णमासीके दिन इन्होंने केवलज्ञान और केवल. दर्शन प्राप्त कियाहै, यह केवलज्ञान केवलदर्शन अनन्तपर्यायको विषय करनेवाला होनेसे अनन्त होता है, सकल ज्ञानोंमें प्रधान होनेसे अनु. त्तर होताहै, अप्रतिपाती होनेसे निर्व्याघात होताहै,अपने प्रतिपक्षी कमके सर्वथा विनाश होनेसे निरावरण होता है, अथवा कट चटाई कुडयादि (दिवाल) रूप आवरणसे इसका प्रतिघात नहीं होता है, रूपी अरूपी समस्त पदार्थों को और समस्त उनकी पर्यायोंको यह विषय करनेवाला होताहै, इसलिये कृत्स्न होताहै, पौर्णमासीका चन्द्रमण्डल जिस प्रकार अपने अवयवोंसे परिपूर्ण होता है, उसी प्रकार से यह भी अपने अवयवोंसे परिपूर्ण होता है। केवल इसलिये कहा गया है, कि यह अपने विषयको जानने के लिये अन्य ज्ञानोंकी सहायतावाला नहीं होता है, अथवा अत्यन्त शुद्ध होता है, अतएव अन्य ज्ञानोंकी अपेक्षा
(૪) ચિત્રા નક્ષત્રમાં જ ચિત્રી પૂનમને દિવસે જ તેમણે કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનની પ્રાપ્તિ કરી હતી. તે કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન અનઃ પર્યાયને વિષય કરનારૂં-તેમનું પ્રતિપાદન કરનારું હોવાથી અનત હોય છે તે સકળ જ્ઞાનમાં શ્રેષ્ઠ હોવાથી અનુત્તર હોય છે. તે અપ્રતિઘાતી હોવાથી નિર્ચાઘાત હેય છે. પિતાના પ્રતિપક્ષી કમને સર્વથા વિનાશ થઈ જવાથી તે નિરાકરણ હોય છે. એડલે કે ચટ્ટાઇ, દીવાલ આદિ આવરથી તેને પ્રતિઘાત થત નથી, રૂપ અરૂપી સમસ્ત પદાર્થોને અને તેમની સમસ્ત પર્યાયને તે વિષય કરનારું હોય છે, તેથી તે કૃસ્ત હોય છે. પૂનમને ચન્દ્ર જેમ સોળે કલાએથી પરિપૂર્ણ હેય છે-સમસ્ત અવયવોથી પરિપૂર્ણ હોય છે, તેમ આ જ્ઞાન પણ પિતાના સમસ્ત અવયથી પરિપૂર્ણ હોય છે. તેને કેવળ વિશેષણ લગાડવાનું કારણ એ છે કે તે પિતાના વિષયને જાણવા માટે અન્ય જ્ઞાનની સહાયતાની અપેક્ષા રાખતું નથી. અથવા અત્યંત શુદ્ધ હેવાને કારણે તેને
श्री स्थानांग सूत्र :03

Page #630

स्थानाङ्गसूत्रे वरं श्रेष्ठं-प्रधानम् , ज्ञानं च-विशेषावभासम् , दर्शनं च-सामान्यावभासम् , ज्ञानदर्शनयोर्द्वन्द्वे केवलवरशब्देन सह कर्मधारयो बोध्यः । एतादृशविशेषणविशिष्टं केवलघरज्ञानदर्शनं समुत्पन्न जातम् । तथा-चित्रासु मार्गशीर्षकृष्णकादश्यां परिनिर्वृतः निर्वाणं प्राप्तः ५ ॥१॥ तथा-पुष्पदन्तः खलु नवमः अर्हन् पश्चमूल:पञ्चसु च्यवनादिदिनेषु मूलं मूल नक्षत्रं यस्य स तथा अभवत् । तद्यथा-यथाऽभवत्तथाह-मूलनक्षत्रे फाल्गुनकृष्ण नवम्याम् एकोनविंशतिसागरोपमस्थितिकात् आनतकल्पात् च्युतः, च्युत्वा गर्भ व्युत्क्रान्तः काकन्दी नगर्या राज्ञः सुग्रीवस्य भार्या या रामादेव्याः कुक्षी समागतः १, एवमेव अनेन प्रकारेणेव जन्मादिकमपि योजनीयम् । अर्थात्-मूलनक्षत्रे मार्गशीर्षकृष्णपञ्चम्यां जातः २, मूलनक्षत्रे मार्ग यह श्रेष्ठ प्रधान कहा गया है, और विशेषको यह विषय करता है, इसलिये ज्ञानरूप कहा गया है, इसी प्रकारका केवलदर्शन भी होता है, केवलदर्शन पदार्थों को सामान्य रूपसे विषय करता है। ज्ञानदर्शनमें द्वन्द्व समास करके फिर केवलवर शब्दके साथ उनका कर्मधारय समास कर देना चाहिये । तथा चित्रा नक्षत्र में ही मार्गशीर्ष कृष्णपक्षकी एकादशीके दिन उन्होंने मुक्ति प्राप्त की है, तथा पुष्पदन्त नववा सुविधिनाथ तीर्थ कर, जिन मूल नक्षत्रमें फाल्गुन कृष्ण के दिन १९ सागरकी स्थितिवाले आनतकल्पसे ( नववे देवलोकमें ) चवे हैं-गर्भमें आये हैं, काकन्दी नगरी में राजा सुग्रीवकी भार्या रामादेवीकी कुक्षिमें अवतीर्ण हुए हैं, मूलनक्षत्र में ही वे मार्गशीर्ष कृष्णपक्षकी पंचमीके दिन उत्पन्न हुए हैं, मूलनक्षत्रमेंही वे मार्गशीर्ष कृष्णपक्षकी અન્ય જ્ઞાન કરતાં શ્રેષ્ઠ કહ્યું છે, અને વિશેષનું તે પ્રતિપાદન કરે છે, તેથી તેને જ્ઞાનરૂ કહ્યું છે. એ જ પ્રકારનું કેવલદર્શન પણ હોય છે. કેવલદર્શન પદાર્થનું સામાન્ય રૂપે પ્રતિપાદન કરે છે. જ્ઞાનદર્શનમાં દ્વ સમાસ કરીને કેવલ વર શબ્દની સાથે તેમને કર્મધારય સમાસ કરવો જોઈએ.
(૫) ચિત્રા નક્ષત્રમાં જ માગશર વદી ૧૧ ને દિને તેમણે મુક્તિ प्रासरी उती.
હવે સૂત્રકાર એ પ્રકટ કરે છે કે પુષ્પદન્ત જિનેશ્વરના અવનવા પાંચ મુખ્ય પ્રસંગે મૂલ નક્ષત્રમાં જ બન્યા હતા.
(૧) તેઓ મૂળ નક્ષત્રમાં ફાગણ વદી ૯ ને દિને ૧૯ સાગરોપમની સ્થિતિ વાળા આણત ક૯પમાંથી વીને, કાકન્ટી નગરીના રાજા સુગ્રીવની રામાદેવી નામની રાણુના ગર્ભમાં ગર્ભરૂપે ઉત્પન્ન થયા હતા. (૨) મૂલ નક્ષત્રમાં જ માગશર વદ પાંચમે તેમને જન્મ થયે હતા (૩) મૂલ નક્ષત્રમાં જ માગશર
श्री. स्थानांग सूत्र :03

Page #631

सुधा टीका स्था०५ उ०१ सू०२४ तीर्थङ्कराणां चवनादिनिरूपणम्
६१५
शीर्ष - कृष्णषष्ठयां मुण्डो भूत्वा अगारात अनगारितां प्रत्रजितः ३ तथा मूलनक्षत्रे कार्तिक शुक्ल तृतीयायां तस्य अनन्तादि विशेषणविशिष्टं केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् ४, तथा च मूलनक्षत्रे भाद्रपद शुक्लनवभ्याम्, परिनिर्वृतः ५। एवम् = अनया रीत्या एतेनैव अभिलापेन = सूत्रपाठेन इमाः = वक्ष्यमाणास्तिस्रो गाथा अनुगन्तव्याः = अभ्यूद्याः । ता एवं गाथाः प्राह - पउमप्यभस्स ' इत्यादि । पद्मप्रभस्य च्यवनादिपञ्चकल्याणक नक्षत्रं चित्रानक्षत्रं भवति । पुनः = तथा पुष्पदन्तस्य मूलं नक्षत्रं भवति । शीतलस्य दशमतीर्थकरस्य पूर्वाषाढा भवन्ति । स हि भगवान विंशतिसागरोपमस्थितिकात् प्राणतकल्पात् पूर्वाषाढासु वैशाख कृष्णषष्ठयां च्युतः, च्युत्वा भद्दिलपुरे राज्ञो दृढरथस्य भार्याया नन्दाया देव्या गर्भे व्युत्क्रान्तः षष्ठीके दिन मुंडित होकर अगारावस्थासे अनगारावस्थावाले हुए हैं । मूलनक्षत्रमें ही उन्होंने कार्तिक शुक्ल तृतीया के दिन अनन्तादि विशेषणोंवाले केवल वरज्ञानको केवल चर दर्शनको प्राप्त किया है, और मूल नक्षत्र में ही उन्होंने भाद्रपदकी शुक्ल नवमीके दिन निर्वाणपद पाया है, इसी रीति से इसी अभिलापसे - सूत्रपाठसे ये तीन गाथाएँ कही गई हैं, जिनका भाव ऐसा है कि पद्मप्रभ स्वामीके गर्भ, जन्म, तप केवल और निर्वाण ये पांचों कल्याणक चित्रा नक्षत्रमेंही हुए हैं, पुष्पदन्तके पांचों कल्याणक मूलनक्षत्र मेंही हुए हैं । दशवें शीतलनाथ भगवानन्ने गर्भ जन्म आदि पांचो कल्याणक पूर्वाषाढा नक्षत्रमें हुए हैं, शीतलनाथ भगवान् २० सागरोपमकी स्थितिवाले प्राणतकल्पसे पूर्चापाढा नक्षत्र में चव कर वे भद्दिलपुर में राजा दृढरथकी भार्या नन्दाથી ૬ ને દિને અગારાવસ્થાના પરિત્યાગ કરીને તેમણે મુ ંડિત થઈને અણુગારાવસ્થા ધારણ કરી હતી. (૪) મૂલ નક્ષત્રમાં જ કાર્તિક શુદી ત્રીજને દિને તેમણે મન'ત આદિ વિશેષણાવાળાં કેળવરજ્ઞાન અને કેળવરદર્શન પ્રાપ્ત કર્યા હતાં. (૫) મૂલ નક્ષત્રમાં જ ભાદરવા શુદી હું મૈં ક્રિને તેમણે નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. આ પ્રકારના ભાવાવાળી ત્રણ ગાથાએ કહેવામાં આવી છે. તે ગાથાઆના ભાવાથ એવા છે કે પદ્મપ્રભ સ્વામીના ગર્ભાવતરણ, જન્મ, પ્રત્રજ્યા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણુ આ પાંચે કલ્યાણુકા મૂલ નક્ષત્રમાં જ થયા હતાં. પુષ્પદન્ત જિનેશ્વરના એ પાંચે કલ્યાણકા મૂલ નક્ષત્રમાં જ થયાં હતાં,
દશમાં શીતલનાથ જિનેશ્વરના ગર્ભાવતરણ, જન્મ આદિ પાંચે કલ્યાશુકા પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રમાં થયાં હતાં. તેઓ ૨૦ સાગરોપમની સ્થિતિવાળા પ્રાણત કલ્પમાંથી ચ્યવીને દ્ઘિપુરના રાજા દૃઢરથની રાણી નન્દાદેવીના
श्री स्थानांग सूत्र : 03

Page #632

६१६
स्थानाङ्गसूत्रे
"
9
१, तथा पूर्वाषाढासु माघकृष्ण द्वादश्यामुत्पन्नः २, तस्मिन्नेव नक्षत्रे तत्रैव मासे तिथौ च माघकृष्णद्वादश्यामेव निष्क्रान्तः ३ तस्मिन्नेव नक्षत्रे पौषकृष्णचतुदेश्य केवलज्ञानं प्राप्तः ४ तस्मिन्नेव नक्षत्रे च वैशाख कृष्ण द्वितीयायां निर्वृतः ५। तथा - विमलस्य त्रयोदशतीर्थकरस्य च्यवनादि - पञ्चकल्याणक नक्षत्रम् उत्तरा भाद्रपदाः | अनन्तजिनस्य चतुर्दशतीर्थंकरस्य च्यवनादि पञ्चकल्याणक नक्षत्रं रेवती भवति । धर्मनाथस्य पञ्चकल्याणक नक्षत्रं पुष्यः । शान्तिनाथस्य भरणी । कुन्थुनाथस्य कृत्तिकाः । अरनाथस्य रेवत्यः । सुव्रतनाथस्य श्रवणः । नमिनाथस्य देवीके गर्भ में आये पूर्वाषाढा नक्षत्र मेंही वे माघकृष्ण द्वादशीके दिन उत्पन्न हुए उसी नक्षत्रमें वे माघकृष्ण द्वादशीके दिनही दीक्षित हुए उसी नक्षत्र में पौषकृष्ण चतुर्दशीके दिनही उन्होंने केवलवरज्ञानदर्शन प्राप्त किये और उसी नक्षत्र में ही उन्होंने निर्वाणपद वैशाख कृष्ण द्वितीयाके दिन प्राप्त किया है । तथा १३ वें तीर्थ कर विमलनाथ भगवान के पांचों कल्याणकों में उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र था तथा १४ वें तीर्थकर अनन्त जिनके भी पांचों कल्याणक रेवती नक्षत्र में हुए हैं, धर्मनाथ के भी पांचो कल्याणक पुष्य नक्षत्र में हुए हैं शान्तिनाथके पांचों कल्याणक भरणी नक्षत्र में हुए हैं। कुन्थुनाथ के पांचों क ल्याणक कृतिका नक्षत्र में हुए हैं, अरनाथ भगवान् के पांचों कल्याणक रेवती नक्षत्र में हुए हैं, सुव्रतनाथ भगवान् के पांचों कल्याणक श्रवण नक्षत्र में हुए हैं, नमिनाथ भगवान् के पांचों कल्याणक अश्विनी नक्षत्र में
ગર્ભમાં પૂર્વાષાઢા નક્ષત્રમાં જ ઉત્પન્ન થયા હતા. એ જ નક્ષત્રમાં મહા વદી ખારશે તેમને જન્મ થયા હતા. એ જ નક્ષત્રમાં મહા વદી ખારશે તેમણે પ્રત્રજ્યા અ’ગીકાર કરી હતી. એ જ નક્ષત્રમાં પોષ વદી ચૌદશે તેમણે કેવલ. વર જ્ઞાનદર્શન પ્રાપ્ત કર્યાં હતાં, અને એ જ નક્ષત્રમાં વૈશાખ વદ ખીજે તે નિર્વાણ પામ્યાં હતાં.
૧૩ માં તીથ કર વિમલનાથ ભગવાનના પાંચે કલ્યાણક ઉત્તરાભાદ્ર પદ્માનક્ષત્રમાં જ થયાં હતાં. ૧૪ માં તીર્થંકર અનત જિનેશ્વરના પાંચ કલ્યાણક રેવતી નક્ષત્રમાં થયાં હતાં. ધમનાથ જિતેશ્વરના પાંચે કલ્યાણક પુષ્ય નક્ષત્રમાં થયાં હતાં. શાન્તિનાથ ભગવાનના પાંચે કલ્યાણક ભરણી નક્ષત્રમાં થયા હતાં. અરનાથ ભગવાનના પાંચે કલ્યાણુકે રેવતી નક્ષત્રમાં થયા હતાં, સુવ્રતનાથ ભગવાનના પાંચે કલ્યાણુકા શ્રવણ નક્ષત્રમાં થયા હતાં. હતાં, નમિનાથ ભગવાનના પાંચે કલ્યાણુકા અશ્વિની નક્ષત્રમાં થયા હતાં. નેમિનાથના પાંચે કલ્યાણુકા ચિત્રા નક્ષત્રમાં થયા હતાં.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #633

६१७
सुधा टीका स्था० ५ उ. १ सू०२४ तीर्थङ्कराणां चवनादिनिरूपणम् afai | नेमिनाथस्य चित्रा । पार्श्वनाथस्य विशाखाः । तथा - वीरः = अन्तिमतीad वर्द्धमास्वामी पञ्चक हस्तोत्तरः- हस्तोपलक्षिता उत्तराः - हस्तोत्तराः, उत्तराफाल्गुन्य इत्यर्थः, च्यवनादि पञ्चकल्याणकत्वेन पञ्चकाः = पञ्चसंख्यका हस्तोत्तरा यस्य स तथाऽभवत् । भगवतो महावीरस्य च्यवनादि पञ्चकल्याणकमभिलापपूर्वकमाह - ' समणे भगवं ' इत्यादिना । श्रमणो भगवान् महावीरः पञ्चहस्तोत्तरोऽ भवत् । यथा पञ्चहस्तोत्तरोऽभवत्तथाह -' हत्थुत्तराहिं ' इत्यादिना । हस्तोत्तरासुच्युतः, च्युत्वा गर्भेऽवतीर्णः १, तस्मिन्नेव नक्षत्रे गर्भात् ब्राह्मणीगर्भात् गर्भान्तरं क्षत्रियागर्भं संहृतः=नीतः शक्राज्ञया हरिणैगमेषिदेवेन २। एवं जन्म ३ प्रव्रज्या ४ केवलज्ञानमातिषु ५ हस्तोत्तरा बोध्याः । निर्वाणं तु भगवतः स्वाति नक्षत्रे कार्तिकामा बोध्यम् ॥ सू० २४ ॥
।
इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषा कलितललितकलापालापक- प्रविशुद्ध गद्यपद्य नैकग्रन्थ निर्मापक - वादिमानमर्दक - श्रीशाहू छत्रपति कोल्हापुर राजप्रदत्त 'जैनशास्त्राचार्य ' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारी- जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री -- घासीलालवतिविरचितायां ' स्थानाङ्गसूत्रस्य ' सुधाख्याया व्याख्यां पञ्चमस्थानस्य प्रथमोद्देशः सम्पूर्णः ॥ ५-१ ॥
हुए हैं । नेमिनाथके चित्रा नक्षत्रमें पांचों कल्याणक हुए है। पार्श्वना के पाँचों कल्याणक विशाखा नक्षत्र में हुए हैं, तथा अन्तिम तीर्थंकर वीर प्रभुके पांचों कल्याणक उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र में हुए हैं। " समणे भगवं महावीरे " इत्यादि सूत्रका अर्थ स्पष्ट है - यही सब विषय इन गाथाओं द्वारा प्रकट किया गया है - " पउमप्पहस्स चित्ता" इत्यादि ।
वीरनाथ भगवान् हस्तोत्तरा नक्षत्रमेंही-उत्तरा फाल्गुनी नक्षत्र में ही चवकर गर्भ में आये, उसी नक्षत्र में वे ब्राह्मणी के गर्भ से क्षत्रियाणी के गर्भ में रखे गये यह कार्य इन्द्रकी आज्ञासे हरिणैगमेषी देवने किया भगवान् के
પાર્શ્વનાથ ભગવાનના પાંચ કલ્યાણકે વિશાખા નક્ષત્રમાં થયા હતાં તથા અન્તિમ તીર્થંકર મહાવીર પ્રભુના પાંચે કલ્યાણક ઉત્તરા ફાલ્ગુની નક્ષત્રમાં થયા હતાં. मेवात नीयेनी गाथाओं द्वारा स्पष्ट करवामां भावी छे" समणे भगवं महावीरे " इत्यादि. या गाथाओं अर्थ सुगम छे.
66
पउमपहस्त्र चित्ता " छत्याहि
વીરનાથ ભગવાન હસ્તાત્તરા નક્ષત્રમાં જ–ઉત્તરા ફાલ્ગુની નક્ષમાં જ ચ્યવીને માતાના ગર્ભમાં આવ્યા હતા. એ જ નક્ષત્રમાં તેમને બ્રાહ્મણીના ગર્ભમાંથી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીના ગર્ભમાં મૂકવામાં આવ્યા હતા. તે કા ઇન્દ્રની આજ્ઞાથી હરિણૈગમેષી દેવે કર્યુ” હતું. ભગવાનના જન્મ સમયે, ભગ
स्था०-७८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #634

६१८
स्थानागसूत्रे जन्मके समय प्रव्रज्याके समय केवलज्ञान प्राप्तिके समय हस्तोत्तरा નક્ષત્ર થા, પરંતુ નિર્વાણ પ્રાપ્તિ વાતિ નક્ષત્ર થા કિ વી अमावास्याके दिन इन्होंने मुक्ति प्राप्त की है ॥सू० २४॥ શ્રી નૈનારા શ્રી શારીજાની મદારગ વિત્ત “સ્થાના સૂત્ર” की सुधा नामकी व्याख्याके पांचवें स्थानका पहला उद्देशा
સાત . ૧-૨ | વાનની પ્રત્રજ્યા સમયે અને ભગવાનને જયારે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું ત્યારે પણ હસ્તાત્તરા નક્ષત્ર જ ચાલતું હતું. પણ તેમના નિર્વાણકાળે સ્વાતિ નક્ષત્ર ચાલતું હતું કાર્તક વદી અમાવાસ્યાને દિવસે તેમણે નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. એ સૂ. ૨૪ છે શ્રી જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ રચિત “ સ્થાનાગસૂત્ર” ની સુધા
નામની વ્યાખ્યાના પાંચમા સ્થાનને
પ્રથમ ઉદ્દેશક સમાસ કે ૫-૧
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૩

Page #635

श्रीमान् सेठ श्री खीमराजजी सा, चोरडियाका
संक्षिप्त जीवन चरित्र
संसारके विशाल प्रांगनमें कार्यरूपी क्रीडा करते हुए विरलेही पुरुष असीम सफलताके भागी बनते हैं। दानवीर महोदय श्रीमान खीमराजजी साहय चोरडिया उन उन्नायकों में से है, जिन्होंने अपनी मुकार्यदक्षता एवं सुव्ययस्थासे अच्छी उन्नति की.
आपका जन्म सं. १९७१ मिति आसोज सुदि ९ को हुआ । आपका निवास नागोरके समीप चन्दावोंका नोखा है। इस नोखा गायके नवनिर्माणमें चोरडिया परिवारका महत्वपूर्ण योग रहा है । आपके पिता स्व० श्रीमान् सीरेमलजी साहब चोरडियाका आप पर धार्मिकताका अच्छा असर पड़ा । बचपनसे ही आप प्रतिभाशाली छात्रों में से । अतः स्वल्प समयमेंही शिक्षा समाप्त कर व्यापारक्षेत्रमें उतर पडे जिसमें से आपने अच्छी सफलता प्राप्त की। पिताके स्वर्गवास के पश्चात् आप मद्रास चले गये । आपकी वैज्ञानिक बुद्धिके कारण थोडेही दिनों में इस कार्यमें कुशलता प्राप्त कि " खिमरान मोटर्स-जिसमें बेड. फोर्ड ट्रक, एम्बेसडरकार टेम्पो, ओटोरिकशा और वेल्पा स्कुटरकी एजे. न्सियां हैं। आपने अपने जीवन में व्यवसायिक कार्यो में अतिशय उन्नति की। आप मद्रासके एक प्रभुत्व श्रीमन्त व्यवसायी हैं।
आप स्थानकवासी जैन धर्मानुयायी एवं उदार धर्मप्रेमी सज्जन हैं। सार्वजनिक जनहितके कार्योमें पूरी दिलचस्पी रखते हैं। उदारचेता हैं. साहित्यरसिक होनेके साथ साथ धार्मिक नित्यनियम व व्रत, उपवास आदि तपश्वर्या में भी अच्छी रुचि रखते है।
जैन हाइस्कूलमें २१००)की लागतका एक हाँल बनवाकर अपने अपनी शिक्षाप्रेमका अच्छा परिचय दिया। आपकी ओरसे मद्रासमें ‘खीवराज डीस्पें
श्री स्थानां। सूत्र :03

Page #636
न्सरी चलती है। नोखामें दूसरे सज्जनों की मदद के साथ 'सिरेमल जोरावर. मल'' हेल्थसेन्टर' चल रहा है / दानकी ओर आपका झुकाव इतना अधिक है कि कोई भी व्यक्ति किसी प्रकारकी सहायताके लिये आपके पास पहूंचता है तो वह निराश नहीं लौटता है / आप जहां कहीं भी जाते हैं वहांकी संस्था ओंकों कुछ न कुछ सहायता जरूर करते हैं। विद्यादानमें आपकी ओरसे हजारों रुपये लगते हैं। कई छात्रालयोको आपकी ओर आर्थिक सहायता मिलती है / जैन साहित्य प्रकाशन कार्यमें आपकी बडी दिलचस्पी है। कई ग्रन्थों के प्रकाशनमें आपका आर्थिक सहयोग रहा है। आगम प्रकाशनकी जब आपसे चर्चा की गई तो आपने स्वयमेव पांच हजार रुपयेकी महान सहायता प्रदान करनेकी उदा. रता प्रगट की। ___ आप स्वयं धर्म प्रवृत्त हैं और धार्मिक कार्योंमें तन मन व धनसे सदा आगेवान रहते हैं / यही कारण है कि स्थानकवासी समाजमें और ओसवाल समान में आपका नाम सर्वोपरि आगेवान पुरुषोंमें बड़े सन्मानके साथ आता है। समाजसुधार तथा जन जागृतिके कामोंमें आपकी अच्छी रुचि है। आपने अ० भा० श्वे० स्था० शास्त्रोद्धार समितिको आगम प्रकाशनके हेतु 5000) रुपया प्रदान कर स्थाईसदस्यता स्वीकार की है, अतः समिति आपका हार्दिक आभार मानती है। श्री. स्थानांग सूत्र :03