________________
-
-
२०२
स्थानाङ्गसूत्रे त्मज्ञेयत्वं प्रतिपादयितुमाह
मूलम्-चत्तारि इंदियत्था पुट्टा वेदोंत, तं जहा-साइदियत्थे १, घाणिदियत्थे २, जिभिदियत्थे ३, फासिंदियत्थे ४। सू०३९॥
छाया--चत्वार इन्द्रियार्थाः स्पृष्टा वेद्यन्ते, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियार्थः १, घ्राणेन्द्रियार्थः २, निवेन्द्रियार्थः ३, स्पर्शेन्द्रियार्थः ४। ।। सू० ३९ ॥
टीका--" चत्तारि इंदियत्था' इत्यादि-चत्वारः-चतु:संख्यका इन्द्रियार्था:इन्द्रियैरयन्ते-स्वविषयीक्रियन्त इतीन्द्रियार्थाः = शब्दादयः स्पृष्टाः - इन्द्रियैः सम्बद्धाः सन्तो वेधन्ते-आत्मना ज्ञायन्ते, ते के चत्वार इत्याह-" तद्यथे"त्यादि-श्रोत्रेन्द्रियार्थः-श्रवणेन्द्रियगोचरः शब्दः १, घ्राणेन्द्रियार्थः घाणेन्द्रियगो___ पृथिव्यादिक चारोंका सूक्ष्म शरीर चक्षु इन्द्रिय द्वारा ग्राय नहीं होता है ऐसा कहकर अब सूत्रकार इन्द्रिय प्रस्तावको लेकर ऐसा कथन करते हैं कि श्रोत्रादिक चार इन्द्रियां ही प्राप्तार्थ प्रकाशक होती हैं अन्य नहीं-"चत्तारि इंदियत्था पुट्ठा चेदें ति" इत्यादि सूत्र ३९ ॥
चार इन्द्रियों के विषय इन्द्रियों के साथ स्पृष्ट होकर जाते हैं वे इस प्रकार से हैं-एक श्रोत्रेन्द्रियार्थ १, दूसरा घ्राणेन्द्रियार्थ २, तीसरा जि हेन्द्रियार्थ और चौथा स्पर्शनेन्द्रियार्थ ४
इन्द्रियों द्वारा जो अपने विषयभूत बनाये जाते हैं वे इन्द्रियार्थ हैं ऐसे ये इन्द्रियार्थ शब्दादि रूप होते हैं। ये शब्दादिक विषय जब इन्द्रियों के साथ सम्बद्ध होते हैं तभी आत्मा जाने जाते हैं-शब्द श्रव. णेन्द्रिय गोचर होनेसे श्रोनेन्द्रियार्थ (श्रोत्रेन्द्रियका विषय)है गन्ध घ्राणेन्द्रिय
પૃથ્વીકાય આદિ પૂર્વોક્ત ચારનાં સૂક્ષ્મ શરીર ચક્ષુઈન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્ય હેતા નથી, આ પ્રકારનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ઈન્દ્રિય-પ્રસ્તાવને અનુલક્ષીને એવું કથન કરે છે કે શ્રોત્રાદિક ચાર ઇન્દ્રિયે જ પ્રાપ્તાથ પ્રકાશક डाय छ-मन्य जाती नयी-" चत्तारि इंदियत्था पुट्ठा वेदेति"-(सू. ३८)
ચાર ઈન્દ્રિયના વિષય ઈન્દ્રિયની સાથે પ્રુષ્ટ થઈને ગ્રાહ્ય થાય છે, या विषया नीय प्रमाणे छे-(१) श्रीन्द्रियाय, (२) प्राणेन्द्रिया (3) જિહુવેન્દ્રિયાઈ અને (૪) સ્પર્શનેન્દ્રિયાર્થ.
ઈન્દ્રિ દ્વારા જેને પોતાના વિષયભૂત ગ્રાહ્યા બનાવવામાં આવે છે તેમને ઇન્દ્રિયાઈ કહે છે તે ઈન્દ્રિયાર્થ શબ્દાદિ રૂપ હોય છે, તે શબ્દાદિક વિષય જ્યારે ઈન્દ્રિયોની સાથે સંબદ્ધ થાય છે ત્યારે જ આત્મા દ્વારા જાણી શકાય છે. શબ્દ શ્રવણેન્દ્રિય ગેયર હોવાથી શ્રોત્રેન્દ્રિયાર્થ રૂપ છે. ગબ્ધ ધ્રાણેન્દ્રિય
श्री. स्थानांग सूत्र :03
