________________
सुघा टोका स्था०४३०४००२५ उपसर्गस्वरूपनिरूपणम्
तथा-" तिरिक्खजोणिया उवसग्गा" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरं-भाया:भयाज्जाता भाया उपसर्गाः, ते चोपसर्गाः श्वादिदशनभयजन्याः १, तथाप्राद्वेषा यथा-चण्डकौशिकाख्यसर्पकृतो महावीरमभोर्दशनोपसर्गः इत्यादिरूपाः २। तथा-आहारहेतुका:-आहारो-भक्षणमेव हेतुः-कारणं यत्र ते आहारहेतुका उपसर्गाः ते च सिंहादिहिंस्र जन्तुकृताः ३, तथा-अपत्यलयनसंरक्षणकाः-अपत्यस्यईयोलुकी चार स्त्रियां थी, सो उन्होंने उसे ठहरनेके लिये जगह दे दी सो वह वहां ठहर गया। परन्तु उक चारों स्त्रियोंने उस पर रात भर उपसर्ग किये परन्तु यह क्षोभको प्राप्त नहीं हुआ ४।
"तिरिक्खजोणिया उवसग्गा" तिर्यञ्चों द्वारा कृत उपसर्ग चार प्रकारके होते हैं जैसे भाय १ प्रावेष २ आहारहेतुक ३ और अपत्यल. यनसंरक्षणक ४ जो उपसर्ग भयसे उत्पन्न होते हैं वे भाय उपसर्ग हैं । ऐसे ये उपसर्ग कुत्ता आदिके द्वारा काट खानेके भय से उत्पन्न होते हैं १ । प्रादेष उपसर्ग वे हैं जो प्रद्वेषसे उत्पन्न होते हैं जैसे-चण्डकौशिक सर्पने महावीर प्रभुको काटखानेसे किये हैं इत्यादि । जिन उपसर्गों के होनेमें आहारही हेतु होता है, ऐसे वे उपसर्ग आहार हेतुक होते हैं जैसे-आहारके निमित्त सिंहादि हिंसक जन्तु करते हैं । जिन उपसर्गों में अपत्य-संतानका और लयन-स्थानका संरक्षण करना कारण होताहै તેમણે તેને ઘરને અમુક ભાગ ઉતરવા માટે આપે તે સાધુ તે ભાગમાં ઉતર્યો. તે ચારે સ્ત્રિઓ તે સાધુને ચારિત્રભ્રષ્ટ કરવા માટે આખી રાત ઉપસર્ગ કરતી રહી. છતાં તે સાધુ ચલાયમાન થયા નહીં. આ પ્રકારના ઉપસર્ગને કુશીલ પ્રતિસેવનક ઉપસર્ગો કહે છે.
“तिरिक्खजोणिया उवसग्गा" तिय या द्वारे ७५स ४२।५ छ तमना या२ ॥२ छ-(१) माय ५सग, (२) प्राद्वेष पसा, (3) साहार હેતુક ઉપસર્ગ અને (૪) અપત્યલયન સંરક્ષણુક ઉપસર્ગ. જે ઉપસર્ગો ભયને લીધે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમને ભાય ઉપસર્ગ કહે છે. જેમકે કૂતરા આદિ કરડવાના ભયથી જે ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થાય છે તેમને ભાય ઉપસર્ગ કહે છે. પ્રાપ ઉપસર્ગ–જે ઉપસર્ગ પ્રàષથી ઉત્પન થાય છે તેને પ્રાપ ઉપસર્ગ કહે છે. જેમકે ચંડકૌશિક નાગે મહાવીર પ્રભુને ડંસ દેવા રૂપ જે ઉપસર્ગ કર્યો હતો તેને કાઢેષ ઉપસર્ગ કહી શકાય. જે ઉપસર્ગોમાં આહાર જ કારણ રૂપ હોય છે-એટલે કે આહારને નિમિત્તે સિંહાદિક હિંસક પશુઓ જે ઉપદ્રવ કરે છે તેને આહારહેતુક ઉપસર્ગ કહે છે. જે ઉપસર્ગ કરવા પાછળ સંતા
श्री. स्थानांग सूत्र :03
