________________
-
ર૭૪
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-" चउव्यिहे बाही " इत्यादि
व्याधिः-रोगः चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-वातिकः-बातो-वायुः, तस्माज्जातो वातिका वायुप्रकोपोत्पन्नः १, पैत्तिकः-पित्तप्रकोपभवः २, श्लैष्मिकःकफप्रकोपजातः ३, सान्निपातिक वातादिषु द्वयोस्त्रयाणां वा संयोगजः । वातादीनां स्वरूपमन्यत्राभिहितम् । तत्र वातस्वरूपं यथा
" तत्र रूक्षो लघुः १ शीतः २ खरः ३ सूक्ष्म ४ श्वलो ५ ऽनिलः" इति । पित्तस्य यथा-पित्तं सस्नेह १ तीक्ष्णो २ ष्णं ३ लघु ४ विश्रं ५ सरं ६ द्रवम् ७।" इति, कफस्य-यथा-कफो गुरु १ हिमः २ स्निग्धः ३ प्रक्लेदी ४
टीकार्थ-व्याधि नाम रोगका है वातके प्रकोपसे जो रोग होता है वह पातिक व्याधि है, पित्तके प्रकोपसे जो व्याधि उत्पन्न होती है वह पैतिक व्याधि है, कफके प्रकोपसे जो रोग उत्पन्न होता है बह श्लैष्मिक व्याधि है, एवं वात आदिकोंमें दो या तीनके संयोगसे जो व्याधि उत्पन्न होती है वह सान्निपातिक व्याधि है । वातादिकोंका स्वरूप अन्यत्र कहा गया है जैसे-वातका स्वरूप ऐसा है__" तत्र रूक्षो लघुः शीतः" इत्यादि अनिल अर्थात् वायु, हलका ठंडा खर कर्कश स्पर्शवाला, सूक्ष्म और चल-चलन स्वभाववाला होता है। पित्तका स्वरूप ऐसा है-" पित्तं सस्नेह तीक्ष्णोष्णं " पित्त चिकना, तीखा, उष्ण-गरम, हलका, कच्चा गन्धवाला सर-सरण-गमन स्वभा. ववाला, द्रव-तरल और ढीला होता है। ટીકાર્ચ-વ્યાધિ એટલે રોગ. વાયુના પ્રકોપથી જે રેગ થાય છે તેને વાતજનિત વ્યાધિ કહે છે. પિત્તના પ્રકોપથી જે રોગ થાય છે તેને પિત્તજન્ય વ્યાધિ કહે છે. કફના પ્રકોપથી જે રોગ થાય છે તેને લેમ્બિક વ્યાધિ (કફ જનિત व्याथि) ३ छे.
વાત, પિત્ત અને કફ, આ ત્રણેના પ્રકેપથી અથવા તેમાંથી ગમે તે બેના પ્રકોપથી જનિત રોગને સાન્નિપાતિક વ્યાધિ કહે છે. વાતાદિકનું સ્વરૂપ અન્યત્ર પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. વાતનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે
"तत्र रूझो लघुः शीतः ” त्याहि भनित-पायु-५५न-सी, 31, ખર-કઠેર સ્પર્શવાળે, સૂક્ષમ અને ચલ-ચલન સ્વભાવવાળ હોય છે.
पित्तनुं २१३५ । प्रभाव छ “ पित्तं सस्नेह तीक्ष्णोण्णं " ,त्या पित्त ४ि५', ताभु, ], १२भ, ७, ४ायी पाणु, १२-स२Y-गमन સ્વભાવવાળું દ્રવ-તરલ અને ઢીલું હોય છે.
श्री. स्थानांग सूत्र :03
