________________
सुधा टीका स्था०४३०४सू०२८ चतुर्विधबुद्धि निरूपणम्
४२७ अणुमाणहेउदिटुंत साहिया वयविवागपरिणामा।
हियनिस्से यसफलबई बुद्धी पारिणामिया नाम । ८ ॥ छाया-"अनुमानहेतुदृष्टान्तसाधिका वयोविपाकपरिणामा ।
हितनिःश्रेयसफलवती बुद्धिः पारिणामिकी नाम ॥१॥ इति । यथा-अभयकुमारादीनामिति १॥
॥ इति बुद्धिमूत्रम् ॥ पूर्व बुद्धिरुक्ता, सा च मतिविशेष इति मति निरूपयितुमाह
" चउनिहा मई " इत्यादि-मतिः-मननं, सा चतुर्विधा प्रज्ञप्ता, तद्यथाअवग्रहमतिः-अवग्रहः = सामान्यार्थस्याशेषविशेषनिरपेक्षस्यानिर्देश्यस्य रूपप्रभृतेः पारिणामिकी बुद्धि है। यह बुद्धि अभ्युदयरूप या निःश्रेयस(मोक्ष)रूप फलसे सुशोभित होतीहै, सोही कहा है-"अणुमाणहे उदिहत" इत्यादि । अनुमानसे हेतुसे एवं दृष्टान्तसे अपने अभीष्ट अर्थको सिद्ध करलेनेवाली और धीरे २ जैसे २ वय बढती जाती है, उसके अनुसार प्राप्त विशेष अनुभववाली एवं आत्महितकी साधनामें जोड़नेवाली जो बुद्धि हाती है वह पारिणामिकी बुद्धि है। यह अभयकुमार आदिकोंके थी उक्त यह बुद्धि मतिविशेषरूप होती है इसलिये अब सूत्रकार उस मतिका निरूपण करते हैं-" च उब्धिहा मई" इत्यादि-मनन करनेका नाम मति है, यह मति चार प्रकारकी होती है जैसे-अवग्रहमति १ ईहामति २ अवायमति ३ और धारणामति ४ जिस ज्ञानसे समस्त તેને પરિણામિકી બુદ્ધિ કહે છે. તે બુદ્ધિ અભ્યદય રૂ૫ અથવા નિઃશ્રેયસ (મોક્ષ) રૂપ ફલથી વિભૂષિત હોય છે. કહ્યું પણ છે કે –
"अणुमाण हेउ दिवंत " त्या--मनुमान दास, तु बारा, भने દષ્ટાન્ત દ્વારા અભીષ્ટ અર્થને સિદ્ધ કરનારી અને ધીરે ધીરે ઉમરની વૃદ્ધિ સાથે પરિપકવ અનુભવથી પુષ્ટ થયેલી એવી, આત્મહિતના સાધનમાં પ્રવૃત્ત કરનારી જે બુદ્ધિ હોય છે, તેને પરિણામિકી બુદ્ધિ કહે છે. આ પ્રકારની બુદ્ધિને સદભાવ અભયકુમાર વગેરેમાં હતા.
ઉપર્યુક્ત બુદ્ધિ મતવિશેષ રૂપ હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર મતિનું नि३५१ ४२ छे. " चउबिहा मई" त्याहि
મનન કરવું તેનું નામ મતિ છે. તે મતિના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર su छ-(१) अवार्ड भति, (२) ५। भति, (3) सपाय भति मन (४) ધારણા મતિ. જે જ્ઞાન વડે સમસ્ત પ્રકારના વિશેની અપેક્ષાથી રહિત એટલે
श्री. स्थानांग सूत्र :03
