________________
सुधा टी. स्था. ४ उ. ४सू.२४ कुम्मदृष्टान्तेन पुरुषजातनिरूपणम् ३९५
हृदयमपापमकलुषं, निहाऽपि च मधुरभाषिणी नित्यम् । यस्मिन् पुरुषे विद्यते स मधुकुम्भो मधुपिधानः ॥१॥ हृदयमपापमकलुषं जिह्वाऽपि च कटुकभाषिणी नित्यम् । यस्मिन् पुरुषे विद्यते स मधुकुम्भो विषपिधानः॥ २ ॥ यद्धृदयं कलुषमयं जिह्वाऽपि च मधुरभाषिणी नित्यम् । यस्मिन् पुरुषे विद्यते स विषकुम्भो मधुपिधानः ॥ ३॥ यहृदयं कलुषमयं जिह्वाऽपि च कटुकभाषिणी नित्यम् । यस्मिन् पुरुषे विद्यते स विषकुम्भो विषपिधानः ॥ ४ ॥ २४ ॥
टोका-' चत्तारि कुंभा' इत्यादि-कुम्भाः-घटाः, चत्वारः प्रज्ञप्ता, एको घटः पूर्णः सर्वाङ्गसम्पन्नः, यद्वा-प्रमाणसम्पन्नो भवति, स एव पुन: पूर्णः-मधुधृतादिभृतो भवतीति प्रथमः १, नामशब्दो वाक्यालङ्कारे, एक्मग्रेऽपि, तथा-एकः कुम्भः पूर्णः समस्तापयवयुक्तोऽपि तुच्छ:-मध्वादिवस्तुरिक्तो भवतीति द्वितीयः २, तथा-एकस्तुच्छः अपूर्णाङ्गो, यद्वा-लघुः सन्नपि पूर्णः-मध्वादि भृतो भवतीति तृतीयः ३ तथा-एकस्तुच्छसंतुच्छ एव भवतीति चतुर्थः ४।।
ये तरक जो चार कहे गये हैं वे विशेष पुरुषरूपही होतेहैं, इसलिये अब सूत्रकार उन पुरुषविशेषोंका कुम्भ दृष्टान्तको लेकर निरूपण करते हैं ___ 'चत्तारि कुंभा पण्णत्ता' इत्यादि मुत्र २४ ॥ टीकार्थ-कुम्भ चार प्रकारके कहे गयेहैं-जैसे-कोई एक कुम्भ घट ऐला होता है, जो पूर्ण सर्वाङ्ग से युक्त होता है अथवा-प्रमागसंपन्न होता है, वही पुनः पूर्ण-मधु घृतादिसे भरा हुआ रहता है १। कोई एक कुम्भ ऐसा होताहै जो पूर्ण होताहै-समस्त अवयवोंसे युक्त होता है, तब भी तुच्छ मध्वादि(शहद आदि)वस्तुओंसे रिक्त होताहै। तथा कोई एक कुम्भ ऐसा होता है जो तुच्छ अपूर्ण अङ्गवाला होता है यहा-छोटा होता
અહીં જે તરકે (તરવૈયા) નું કથન કર્યું, તેઓ વિશિષ્ટ પુરુષ રૂપ જ હોય છે, આ સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર કુંભના દષ્ટાન્ત દ્વારા पुरुष विशेषानु नि३५५४२ छ. “ चत्तारि कुंभा पण्णत्ता " इत्यादिટીકાથ-કુંભના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) કોઈ એક કુંભ એ હોય છે કે જે પૂર્ણ (સર્વાગ સંપન્ન અથવા પ્રમાણ સંપન્ન) હોય છે, અને ઘી, મધ આદિથી ભરેલું હોય છે. (૨) કેઈ એક કુંભ પૂણ (સમસ્ત અવયવોથી યુક્ત) હોય છે, પરંતુ મધ, ઘી આદિ દ્રવ્ય તેમાં ભરેલાં ન હોવાને કારણે ખાલી હોય છે. (૩) કેઈ એક કુલ એ હોય છે કે જે અપૂર્ણ (અપૂર્ણ
श्री. स्थानांग सूत्र :03
