________________
सुधा टीका स्था०४ उ०३ सू०१६ पुष्पदृष्टान्तेन पुरुषनिरूपणम्
नियम ५७ सम्पन्नमपि ३, एकं नो रूपसम्पन्नं नो गन्धसम्पन्नम् ४। एवमेव चत्वारि पुरुष. जातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रूपसम्पन्नो नामैको नो शीलसम्पन्नः ४, । सू०१६।
टीका-" चतारि पुफा " इत्यादि-पुष्पाणि चत्वारि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाएकं पुष्पं रूपसम्पन्न-दर्शने सुन्दरं भवति, किन्तु नो गन्धसम्पन्न मुगन्धि न भवति १, एवं शेषभङ्गत्रयं स्वयं विवरणीयम् । ४ । क्रमेण पलाश-बकुल-जातीबदरीपुष्पाणि तदुदाहरणानि । __ " एयामेव चत्तारि पुरिसजाया" इत्यादि-एवमेव-पुष्पयदेव चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-एकः पुरुषो रूपसम्पन्नः-सुन्दरसंस्थानयान् भवति, किन्तु नो शीलसम्पन्न:-सद्वृत्तवान् न भवति १, एवं शेषभङ्गत्रिकं स्वयमूहनीयम् ४।। मू० १६ । एक पुष्प रूप सम्पन्न भी और गन्ध सम्पन्न भी होता है-३ और कोई एक नतो रूपसम्पन्न न गन्ध सम्पन्न ही होताहै-४ इसी प्रकारसे पुरुष जात भी चार कहे गये हैं, जैसे कोई एक पुरुष रूपसम्पन्न होता है पर-शील सम्पन्न नहीं-१ इत्यादि-४
सूत्र में पुष्प सम्बन्धी चतुर्भङ्गीका तात्पर्य है कि कोई एक पुष्प रूप सम्पन्न तो होता है अर्थात्-देखने में सुहावना होता है किन्तुसुगन्धवाला नहीं, जैसे पलाश पुष्प १ इसी प्रकारसे शेष भङ्गत्रय बनाते समय दृष्टान्त के स्थान पर बकुल जाती-बदरिका पुष्पोंको रख लेना चाहिये-४ इसी तरहसे पुरूषजातमें कोई एक पुरुष देखने में अति છે અને ગંધસંપન્ન પણ હોય છે. (૪) કોઈ એક ફૂલ રૂપસંપન્ન પણ હતું નથી અને ગંધસંપન્ન પણ હોતું નથી.
એજ પ્રમાણે પુરુષે પણ ચાર પ્રકારના હોય છે-(૧) કોઈ એક પુરુષ રૂપસંપન્ન હોય છે. પણ શીલસંપન્ન હોતું નથી. એ જ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ ભાંગા પણ સમજી લેવા.
પુષ્પ વિષયક ચતુરંગીનું સ્પષ્ટીકરણ–(૧) કોઈ એક પુષ્પ દેખાવમાં સુંદર હોય છે. પણ સુગંધવાળું હોતું નથી. જેમકે પલાશ ૫૫.
એજ પ્રમાણે બાકીના ત્રણ ભાગ પણ સમજી લેવા. ગંધસંપન્ન ન રૂપસંપન્ન પુષ્પ તરીકે બકુલ પુષ્પ ગણાવી શકાય, ગંધ અને રૂ૫સંપન્ન પુષ્પમાં ગુલાખ પુષ્પ ગણાવી શકાય. ન ગંધ સંપન્ન અને ન રૂપસંપન્ન ફેલમાં બદરિકા પુષ્પ ગણાવી શકાય. એજ પ્રમાણે પુરુષના ચાર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે સમજવા–
स-८
श्री. स्थानांग सूत्र :03
