Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણં નમો સિદ્ધાણં
નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં
નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં એસો પંચ નમુકકારો
સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વેસિં પઢમં હવઈ મંગલં
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
SUTRA
SHRI
KRUTANG
PART : 03
SUTRA
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ભાગ-૦૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज. विरचितया समयार्थबोधिन्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
॥श्री-सूत्रकृताङ्गसूत्रम्॥
(तृतीयो भागः)
नियोजकः
संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः
WYYYYYdevaya
श्रेष्ठिश्री जयन्तीलालात्मज सुधीरभ्रातोः स्मरणार्थ मुम्बापुर्यानिवसतस्तस्पिता जयन्तीलाल हरिलाल झवेरी,
तस्प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ. भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा-आवृत्तिः प्रति १२००
वीर-संवत् विक्रम संवत्
२४९६ २०२६ मूल्यम्-रू. २५-०-०
ईसवीसन् १९७०
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ. ભા. ૨. સ્થાનકવાસી
જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, है. गरेडिया पर 3. सट, (सौराष्ट्र).
Published by: Shri Akhil Bharat' S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India,
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञा, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालो ह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
भूख्यः
३. २५300
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૬ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૬ ઈસવીસન ૧૯૭૦
: मुद्र: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ,
ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सूत्रकृताङ्गसूत्र भाग तीसरे की विषयानुक्रमणिका अनुक्रमांक विषय
पृष्ठ प्र० श्रु० नवां अध्ययन १ धर्मके स्वरूपका निरूपण
१-८४ दसवां अध्ययन २ समाधिके स्वरूपका निरूपण
८५-१५८ ग्यारहवां अध्ययन ३ मोक्षके स्वरूपका निरूपण
१५९-२३७ बारहवां अध्ययन समवसरण के स्वरूपका निरूपण
२३८-३१५ तेरहवां अध्ययन याथातथ्य का निरूपण
३१६-३८९ चौदहवां अध्ययन ६ ग्रंथ के स्वरूपका निरूपण
३९०-१८२ पन्द्रहवां अध्ययन ७ आदानीय स्वरूपका निरूपण
१८३-५६० सोलहवां अध्ययन विधिनिषेधका निरूपण
५६१-५८४
॥ समाप्त।
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री वीतरागाय नमः॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितया __ समयार्थबोधिन्याख्यया व्याख्यया समलातम् ॥श्रीसूत्रकृताङ्गसूत्रम्॥
(तृतीयो भागः)
॥ अथ नवमं धर्माऽध यनं मारभ्यते ॥ गतमष्टममध्ययनम् । साम्प्रतं नवममारभ्यते । तत्राऽटमे बालपण्डितभेदाद द्विविधं वीर्य प्रज्ञप्तम् । सत्र साक्यकर्मणोऽनुष्ठानविषयकः प्रयत्नविशेषो बालवीयम् , धर्म प्रति क्रियमायः प्रयत्नः पण्डित्तवीर्यम् । इति नवमं धर्माध्ययनमाह'कयरे धम्मे' इत्यादि। मूलम् कयरे धम्मे अक्खाए माहणेणं मईया। __ अंर्जु धम्मं जंहा तचं जिणाणं तं सुणेह मे ॥१॥ छाया-कतरो धर्म आख्यातो माहनेन मतिमता । ___ऋजुं धर्म याथातथ्यं जिनानां तं शृणुत मे ॥१॥
॥नौवां धर्माध्ययन ।। आठवां अध्ययन पूर्ण हुभा, अब नवम अध्ययन आरम्भ किया जाता है। आंठवें अध्ययन में बालवीर्य और पण्डितवीर्य के भेद से दो प्रकार का वीर्य कहा गया है। सावध कर्म के लिए किया जाने वाला प्रयत्न बालवीर्य और धर्मके लिए किया जानेवाला प्रयत्न पण्डितवीर्य कहा गया है। अत एव अब नौवां धर्म विषयक अध्ययन कहते है'कयरे धम्मे' इत्यादि।
नवमा अध्ययन प्राઆઠમું અધ્યયન પુરૂં થયું હવે નવમા અધ્યયનનો પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આઠમા અધ્યયનમાં બાલવીર્ય અને પંડિત વીર્યના ભેદથી બે પ્રકારનું વીય કહેવામાં આવેલ છે, સાવદ્ય ક્રિયા માટે કરવામાં આવેલ પ્રયત્ન બાલવીયે, અને ધર્મ માટે કરવામાં આવનાર પ્રયત્ન પંડિતવીર્ય કહેવાય છે તેથી હવે नपभु ५ मधी अध्ययन अपामा भाव छ. 'कयरे धम्मे' या
श्रीसूत्रता सूत्र : 3
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे __ अन्वयार्थ:-- (मईमया) मतिमता-उत्पन्न केवलज्ञानेन (माहणेण) माहनेनमाहनमाहन इत्युपदेशदायिना भगवता महावीरेण (कयरे धम्मे अक्खाए) कतर:किंभूतो धर्मः-दुर्गतिगमनोद्धरणलक्षणः, आख्यात:-प्रतिपादितः (जिणाणं) जिनानाम्-रागद्वेषजयिनाम् (तं अंजु धम्म) तम् ऋजु-मायामपञ्चरहितत्वात्सरलं धर्मम् (जहातच्च) याथातथ्यं-यथावस्थितम् (मे सुणेह) मे-मम कथयतः राणुत यूयमिति ॥१॥
टीका-जम्बूस्वामी सुधर्मस्वामिनं पृच्छति--'मईमया' मतिमता-मनुते अवगच्छति कालत्रयोपेतं जगत्त्रयं यया सा मतिः केवलज्ञानाख्या, सा विद्यते
शब्दार्थ-'मईमया-मतिमता' केवलज्ञान वाले 'माहणेण-माहनेन' जीवों को न मारनेका उपदेश देने वाले भगवान महावीर स्वामीने 'कयरे धम्मे अक्खाए-कतरः धर्म आख्यातः' कौनसा धर्म बताया है 'जिणाणं-जिनानां रागवेष को जीतने वाले जिनवरों के 'तं अंजु धम्म -तम् जुधर्मम्' उस सरल धर्मको 'जहातच्च-यथातथ्यम्' यथार्थ रूपसे 'मे सुणेह-मे शृणुत' मेरेसे सुनो ॥१॥ __ अन्वयार्थ-मतिमान् अर्थात् केवलज्ञानी माहन-किसी भी प्राणीको मत मार ऐसा उपदेशक भगवान महावीरने किस प्रकार का धर्म कहा है ? वीतरागों के उस माया प्रपंच से रहित धर्मको यथावस्थित रूपसे मैं कहता हूं तुम लोग सुनो ॥१॥
टीकार्थ-जम्व स्वामी सुधर्मास्वामी से पूछते हैं-तीनों कालों से युक्त तीनों लोकोंके स्वरूपको जिसके द्वारा जाने जाते हैं उस केवलज्ञान
शार्थ -'मईमया-मतिमता' पण ज्ञान!! 'माहणेण-माहनेन' वन न भारपान २५१ वा गवान महावीर स्वामी ‘कयरे धम्मे अक्खाए-कतरः धर्म; आख्यातः' या धर्म यतावस छे. 'जिणाण-जिनानां' रागद्वेषन त
न ५२।द्वारा 64हिट 'तं अंजु धम्म-ततं ऋजु धर्मम्' से सरस भने 'जहातच्च-याथातथ्यं यथार्थ ३५थी 'मे सुणेह-मे शृणुत' મારી પાસેથી સાંભળે ?
અન્વયાર્થ–બુદ્ધિમાન અર્થાત કેવળ જ્ઞાની માહન-કઈ પણ પ્રાણીને ન મારે એ રીતના ઉપદેશક ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ કેવા પ્રકારના ધર્મને ઉપદેશ આપેલ છે? વીતરાગોના તે માયા પ્રપંચથી રહિત ધર્મના સ્વરૂપને યથાવસ્થિત રૂપથી કહું છું તે તમે સાંભળે છે?
ટીકાથ - જખ્ખ સ્વામી સુધર્મા સ્વામીને પૂછે છે, કે–ત્રણે કાળ વાળા ત્રણે લકનું સ્વરૂપ જેનાથી જાણવામાં આવે, તે કેવળજ્ઞાનને મતિ કહેવાય છે,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् यस्य स मतिमान् तेन, उत्पन्न केवलज्ञानेन 'माहणेण' माहनेन-मा प्राणिसे व्यापादय, इत्थं वाकमवृत्तिः शिष्येषु यस्याऽसौ माहनः । माहन माहन एतादृश वाक्पयोक्ता भगवान् तीर्थकरो महावीरस्वामी तेन माहनेन उत्पन्न केवलज्ञानवता 'कयरे' कतरः 'धम्मे' धर्मः-दुर्गतिप्रसृतान् जन्तून् धारयति-शुभस्थाने धत्ते इति धर्मः 'अक्खाए' आख्यातः-प्रतिपादितः १, सुधर्मस्वामी पाह-'जिणाणं' जिनानाम्-जयन्ति मोहनीयान्तरायाख्यान घनघातिकर्मचतुष्टयरूपशत्रून् ये ते जिनास्तेषां जिनानां सम्बन्धि धर्मम् 'तं--धम्' तं धर्मम् , कथं भूतं धर्म तत्राह'अंजु' ऋजु-मायाशल्यरहिततया सरलम् , 'जहातच्च' याथातथ्य-यथावस्थितम् , एतादृशं धर्म मया केवलिमु बाच्छ्रुतं तथैव वदतो मे-मम-मत्सकाशात् यूयम् 'मुणेह' णुत, यथाऽन्यदीयशास्त्रकार मायाप्रधानो धर्मः प्रतिपादितः न तथा को मति कहते हैं। वह मति जिसे प्राप्त हो वह मतिमान अर्थात् केवल ज्ञानी। किसी प्राणीका हनन मत करो' इस प्रकार का जो उपदेश करता है, वह माहन कहलाता है। भगवान महावीर 'माहन' मा इन' अर्थात् मत मारो, किसी जीवको मत मारो, इस प्रकारका वचन प्रयोग करते थे, अतएव वे माहन कहे गये हैं। ऐसे मतिमान् माहनने किस प्रकार का धर्म कहा है ? यह जम्बू स्वामी का प्रश्न है। ___ उत्तर में लुधर्मा स्वामी कहते हैं-चार घनघाति कर्मों रूप शत्रुओं को जीतने वाले जिनेन्द्रों के उस धर्मको, जो मायाशल्य से रहित होने के कारण सरल है, मैं यथार्थ रूप से कहूंगा-जैसा मैंने केवलज्ञानी भग. वान महावीर से सुना है, वैसा ही मैं कहूंगा। वह मुझसे सुनो । अभिः તે મતિ જેને પ્રાપ્ત થાય તે મતિમાન અર્થાત્ કેવળ જ્ઞાની કહેવાય છે. કેઈ પણ પ્રાણીનું હનન (હિંસા) ન કરે.” આ પ્રકારનો જે ઉપદેશ આપે છે, तमे। भान उपाय छे, मगवान महावीर स्वामी 'माहन' 'माहन' अर्थात કઈ પણ પ્રાણિને ન મારે ન મારે આવા પ્રકારને વચન પ્રયોગ કરતા હતા તેથી તેઓને “મોહન કહેવામાં આવે છે. એવા મતિ શાળી “માહને કેવા પ્રકારનો ઉપદેશ–ધમ કહ્યો છે? આ પ્રમાણે જ બૂ સ્વામીનો પ્રશ્ન છે.
આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં સુધર્મા સ્વામી જ સ્વામીને કહે છે કે–ચાર પ્રકારના ઘનઘાતિ કર્મો રૂ૫ શત્રુઓને જીતવાવાળા જીનેન્દ્ર દેવેના તે ધર્મને કે જે માયારૂપી શલ્ય વિનાને, હેવાના કારણથી સરળ છે તે હું યથાર્થ રૂપે કહીશ. તે તમે મારી પાસે સાંભળે. મેં જે પ્રમાણે કેવલી ભગવાન મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળેલ છે, એ જ પ્રમાણે હું તમને કહીશ. કહેવાનો હેતુ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
भगवता कृत्रिममित्रेण धर्मः प्रतिपादितः सर्वेष्वयं जिनोदितो धर्मः श्रेष्ठः । तदुक्तम्- 'प्रधानं सर्वधर्माणां जैनं जयति शासनम्' इति ।
"
जम्बूस्वामिना - गुरो ! भगवता तीर्थकरेण कीदृशो धर्मः कथितो यद्विषयकप्रयत्नः पण्डितवीर्य इति भगवता प्रतिपादित इति परिपृष्टः प्राह सुधर्मास्वामी भो भोः ! अतिसरलं मायाविरहितं तीर्थकरो धर्म प्रोवाच, तमहं मोज्झितकैतवं भवद्भयः प्रतिपादयामि श्रुत्वाऽवधारयत तदनुकूलं वाऽऽचरणं चरत इति भावार्थः ॥ १ ॥
प्राय यह है कि दूसरे शास्त्रकारों ने जिस प्रकारका माया प्रधान धर्म कहा है, सहज हितकर तीर्थकर भगवान् ने वैसा नहीं कहा। जिन प्रणीत धर्म सभी धर्मो में श्रेष्ट है। कहा है- 'प्रधानं सर्व धर्माणां जैनं जयति शासनम्' इति ।'
'समस्त धर्मों में प्रधान जिन धर्म जय शाली है ।' क्योंकि वह धर्म सब जीवों की दया करो ऐसा उपदेश देने वाला है।
भाव यह है - जम्बू स्वामीने पूछा कि गुरुदेव भगवान् तीर्थंकर ने किस प्रकार का धर्म कहा है, जिसके निमित्त किया जाने वाला प्रयत्न पण्डितवीर्य कहलाता है ? इस प्रकार प्रश्न करने पर सुधर्मा स्वामीने उत्तर दिया हे शिष्य ! तीर्थंकरने अत्यन्त सरल निष्कपट सर्व जीव रक्षक धर्म कहा है। मैं वह धर्म तुम्हें कहता हूं। उसे सुनो, समझो और उसी के अनुकूल आचरण करो ॥१॥
એ છે કે-અન્ય શાસ્ત્રકારાએ જે રીતના માયા પ્રધાન ધર્મ કહેલ છે. તે પ્રમાણે સહજ હિતકર તીર્થંકર ભગવાને કહેલ નથી. જીન પ્રાણીત ધમ દરેક धर्मो रतां उत्तम छेउ छे - 'प्रधानं सर्वधर्माणां जैन जयति शास નમ્' ઈતિ સઘળા ધર્મમાં શ્રેષ્ઠ જીન ધર્મ જયશાલી છે. કેમકે તે ધમ”માં સઘળા જીવાની દયા કરેા એ પ્રમાણે ઉપદેશ આપેલ છે.
ભાવ એ છે કે જમ્મૂ સ્વામીએ પૂછ્યું કે હૈ ગુરૂદેવ ભગવાન તીર્થંકરે મૈત્રા પ્રકારના ધર્મના ઉપદેશ આપેલ છે ? જે માટે કરવામાં આવેલ પ્રયત્ન પ'ડિતવીય કહેવાય છે, આ રીતે પ્રશ્ન કરવામાં આવતાં સુધર્માં-સ્વામીએ ઉત્તર આપ્યું કે હું શિષ્ય ? ભગવાન તીર્થંકરે અત્યંત સરળ નિષ્કપટ, સત્ર જીવાની રક્ષા કરવા વાળા ધર્મના ઉપદેશ આપેલ છે, તે ધર્માં હૂ' તમેાને કહું છું તે તમા સાંભળેા, સમજો, અને તેમાં કહ્યા પ્રમાણે આચ२५ ४२ ॥१॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-माहणा खतिया वेस्ता चंडाला अर्दु वोकसा।
एसिया वेसिया हुँदा जे ये आरंभणिस्सिया ॥२॥ छाया-ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैशा चाण्डाला अप बोकसाः।
एपिका वैशिकाः शूद्रा ये चारम्भ नि:श्रिताः ॥२॥ अन्वयार्थः-(माहणा खत्तिा वेस्सा) ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः (चंडाला अदु वोकसा) चाण्डाला अथ बोकसा:-अवान्तरजातीयाः (एसिया वेसिया सुद्दा) एषिकाः, एषितुं शीलं येषां ते मृगलुब्धकाः हस्तितापसाश्च वैशिका:-अन्यवेषधारिणः तथा शूदाः तन्तुबायादयः (जे य आरंभनिस्सिया) ये चारम्भनि:श्रिताः यन्त्रपीडनादिभिराजीविकाकारिणः ॥२॥ 'माहणा खत्तिया वेस्सा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'माहणा खत्तिया वेस्सा-ब्राह्मणाः क्षत्रियाः वैश्या' ब्राह्मण क्षत्रिय और वैश्य 'चंडाला अदु वोकसा-चाण्डालाः अथ वोकसा' चाण्डाल और घोकस 'एसिया वेसिया सुद्दा-एषिका: वैशिकाः शूद्राः' ऐषिक वैशिक और शूद्र 'जे य आरंभ निस्सिया-ये चारंभनि:श्रिताः' और जो आरम्भ में आसक्त रहने वाले प्राणी है वे दुःखरूप आठ प्रकार के कर्मों को छोडने वाले नहीं है ॥२। ___ अन्वयार्थ-ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, चाण्डाल अथवा घुक्कस (अवामर जातीय) एषिक (शिकारी और हस्तितापस) वैशिक (वेश धारण करने वाला) और शुद्र तथा अन्य जो भी आरंभ करने वाले हैं (वे सब वैर घढाने वाले हैं) ॥२॥ 'माहणा खत्तिया वेस्सा' त्या
Avहाथ-'माहणा खत्तिया बेस्सा-ब्राह्मणाः क्षत्रियाः वैश्या:' प्रासय, क्षत्रिय भने वैश्य 'चंडाला - अदु बोकलाः' Aisna मने मास 'एसिया वेसिया सुद्दाःएषिकाः वेशिकाः शूद्राः' शशि वैशि: मने शूद्र 'जे य आरंभनिस्सिया-येचा. रंभनिश्रिताः' मने रे भाममा मात्र २४ावा! प्राणियो छ, तमे। દુઃખ રૂપ આઠ પ્રકારના કર્મોને છોડવાવાળા નથી. કેરા
मक्याथ-प्राम, क्षत्रिय, वैश्य, यissa अथवा मुस (Aqih२०ती. વાળા) એશિક (શિકારી અને હસ્તિતાપસ) વૈશિક (વેશ ધારણ કરવાવાળા) અને શૂદ્ર તથા અન્ય જે કોઈ આરંભ કરવા વાળા હોય તેઓ બધા જ વિર વધારનારાઓ છે. (ારા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-अन्वयव्यतिरेकाम्यां प्रतिपाद्यमानः पदार्थः सुगमतया ज्ञायते, अतो धर्मप्रतिपक्षीभूतोऽधर्मः, तदाश्रितान तावत् प्रतिपादयति-'माहणा' ब्राह्मणाः वेदपाठिन:, 'खत्तिया' क्षत्रिया:-राजानः, 'वेस्सा' वैश्याः-व्यारारिणः, तथा'चंडाला' चाण्डाला:-प्रसिद्धाः 'अदु' अथ 'वोकप्ता' बोकमा:-निषादेन अंबध्यां जाताः जातिविशेषाः । 'एसिया' एपिका:-एपितुं शीलं येषां ते एपिका:बनाद्वनं भ्रमन्तो मृगयाभिरताः, कन्दमूलादिभक्षकाः तापसाश्च 'वेसिया' वैशिकार, वेषं निर्मायाऽन्यदीयं स्वात्मनि जीविकाया: कारकाः। कलाभिजीविन इति यावत् । तथा-'सुद्दा' शूराः-तन्तुवायादयः, किंबहुनाऽमुना परिगणितेन 'जे य' ये च 'आरंभणिस्सिया' आरम्भनिःमृताः-यन्त्रपीडननिर्लान्छनकर्माङ्गारदाहा
दीकार्थ-वस्तुका प्रतिपादन यदि अन्वय व्यतिरेक रूप से अर्थात् विधि और निषेध रूप से किया जाय तो उसको समझना सरल हो जाता है। अत एव धर्म का प्रतिपादन करते हैं । ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, चाण्डाल, वोकस (निषाद पुरुष और अंबष्टा स्त्री से उत्पन्न सन्तान) एषिक अर्थात् एक वन से दूसरे वन में भटककर शिकार करनेवाले या कन्दमूल आदि भक्षण करने वाले तापस वैशिक दूसरेका वेष धारण करके जीविका करने वाले अर्थात् कलाजीबी शूद्र बनकर आदि, तथा इनके अतिरिक्त जो भी पुरुष यंत्रपीडन कोल्हू वगैरह चलाने घोडे बैल आदि को खस्सी करने, अंगार दाह आदि घोर आरंभ की क्रियाऑमें लगे हैं और जीवोंकी उपमर्दन (विराधना) करते हैं, इन सभी
ટીકાઈ–વસ્તુનું પ્રતિપાદન કે અન્વય અને વ્યતિરેકરૂપે અર્થાત વિધિ અને નિષેધ રૂપે કરવામાં આવે તે તે સમઝવું સરલ થઈ જાય છે. તેથી જ ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવાના ઉદ્દેશથી પહેલાં અધર્મનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે.
झा, क्षत्रिय, वैश्य, यांडार मास (निषा ५३५ मन मटा साथी પેદા થયેલ સંતતિ) એશિક એક વનથી બીજા વનમાં ભટકીને શિકાર કરવા વાળ અથવા કંદ, મૂળ વિગેરેને આહાર કરવાવાળા તાપસે, વૈશિક–બીજાએને વેષ ધારણ કરીને આજીવિકા મેળવનારાઓ અર્થાત્ કળથી આજી. વિકા મેળવનારાઓ. શદ્ર અર્થાત્ કપડાવણીને ગુજરાન કરનારાઓ આસિવાય પણ જે કઈ પણ પુરૂષ યંત્ર પીડન એટલે કે કેલૂ વિગેરે ચલાવવા, ઘોડા, બળદ વિગેરેને ખસી કરવા, અંગાર દાહ વિગેરે ઘેર આરંભની ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યા હોય છે, તથા જેનું ઉપમર્દન (વિરાધના–હિંસા) કરે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
दिभिः क्रियाविशेषे जीवोपमर्दकारिणः एतेषां सर्वेषामेव जीवविराधकानां वैरमेव वर्धते इति उत्तरसूत्र क्रिया ॥ २ ॥
मूलम् - परिरंगहनिविद्वाणं वेरं तेर्सि वडूई । आरंभसंभिया कामा न ते दुक्खविमोयगा ॥३॥
छाया - परिग्रहनिविष्टानां वैरं तेषां मवर्द्धते ।
आरम्भसंभृताः कामा न ते दुःखविमोचकाः ||३ |
अन्वयार्थः - (परिग्गहनित्रिणं तेर्सि वेरं पवडूड) परिग्रहनिविष्टानां तेषां वैरं प्रवर्द्धते, परिग्रहो धनधान्यादिषु ममत्वम्, तत्र निविष्टानामध्युपपन्नानां वैरं शुत्रभावः पापं वा वर्द्धते - वृद्धिमुपयाति (आरंभिया कामा) आरम्भसंभृताः कामाः - कामिनः - विषयलोलुपास्ते आरम्भैः सम्यग्रभृता:- आरम्भपुष्टाः इत्थंहिंसकों के वैरकी वृद्धि होती है। वैरकी वृद्धि होती है, इसका संबंध अगले सूत्र के साथ है ॥२॥
'परिग्गहनिविद्वाणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'परिग्गहनिविद्वाणं तेसिं वेरं पवडूइ - परिग्रहनिविष्ठानां तेषां वैरं प्रवर्द्धते' परिग्रहमें आसक्त रहनेवाले इन प्राणियोंका दूसरे प्राणियों के साथ वैर बढता है 'आरंभसंभिया कामा- आरंभ संभृताः कामा' वे विषयलोलुप जीव आरंभसे भरे हुए है 'ते न दुक्ख विमोगा- ते न दुक्खविमोचकाः' अतः वे दुःखरूप आठ प्रकार के कर्मों को छोडने वाले नहीं है ||३||
अन्वयार्थ - जो परिग्रह में आसक्त हैं, उनके बैर की वृद्धि ही છે. આ બધા હિંસા કરનારાના વેરની વૃદ્ધિ થતી રહે છે. વેરની વૃદ્ધિ થાય છે, આ કથનના સમધ આગલા સૂત્ર સાથે છે. રા
'परिग्गह निविद्वाणं' हत्याहि
शब्दार्थ - 'परिग्गहनिविद्वाणं तेसिं वेरं पवड्ढइ - परिग्रहनिविष्टानां तेषां वैरं प्रवर्द्धते' परिश्रम आसक्त रहेवावाजा या आशियेोनु अन्य आशियो સાથે વેર વધે છે. 'आरंभसंभिया कामा- आरंभसंभृताः कामाः ' ते विषय बोलुप भव। भारंभथी भरेला छे. 'ते न दुक्ख विमोयगा' - ते न दुक्ख विमोचकाः' તેથી તે દુઃખરૂપ આઠ પ્રકારના કર્માથી છેડાવવાવાળા નથી. ૫૩શા અન્વયા જે પરિગ્રહમાં આસક્ત હોય છે, તેએાના વેરના વધારાજ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे भूताः (ते न दुःबरिमोयगा) ते न दुःखविमोचका दुःखमष्टमकारकं कर्म तस्य विमोचका न भवन्ति इति ॥३॥ ___टीका-किश्च-'परिग्गनिविट्ठाणं परिग्रहनिविष्टानाम्-पहि-समन्ताद गृह्यन्ते इति परिग्रहा:-द्विपदचतुष्पदधनधान्य हिरण्यसुवर्णादयस्तेषु निविष्टानामासक्तानाम् 'तेसिं' तेषां-परिग्रहग्रस्तानाम्-गृद्धिभावमुपगतानाम् 'वे' वैरम्पारस्परिकवद्धिष्णु शत्रुता, वैरपरम्परा वर्द्धते इति, 'आरंभसंभिया कामा' आरम्भ संभृताः कामाः, यतो जनैरारम्भा उत्पादिताः पूर्व क्रियया पश्चादनुकूलैः प्रतिपाल्य विवृद्धि नीताः ये कामा स्ते-आरम्भसंभृताः कामाः, आरम्भकारिणः कामिनस्ते 'न दुकवविमोयगा' न दुःखविमोचकाः, दुःखमष्टविधं कर्म तद्विमो. चका:-बन्धनादात्मानं मोचयितुं समर्था नै भवन्ति ॥३॥ होती है। विषयलोलुप जन जो आरंभ करके पुष्ट हुए हैं, वे दुःखके अर्थात् आठ प्रकार के कर्मके विमोचक नहीं हो सकते ॥३॥
टीकार्थ-विपद चतुष्पद धन धान्य हिरण्य स्वर्ण आदि परिग्रह में जो आसक्त हैं, उनके वैर की वृद्धि होती है। जैसे घी डालने से अग्नि की ज्वालाएँ बढती हैं, उसी प्रकार परिग्रही जनों का अन्य प्राणियों के साथ वैर बढता है।
पहले लोगो ने आरंभ उत्पन्न किये, बाद में प्रतिपालन करके उनकी वृद्धि की। ऐसे आरंभ संभृत कामभोग उन जीवों को दुःखके वन्धन से कर्मों से छुड़ा नहीं सकते ॥३॥ થાય છે. વિષયમાં લેઉપજન જે આરંભ કરીને પુષ્ટ થાય છે, તેઓ દુઃખના અર્થાત્ આઠ પ્રકારના કર્મને છોડનારા થઈ શકતા નથી. એવા
ટીકાઈ–દ્વિપદ કહેતાં બે પગવાળા પ્રાણિ ચતુષ્પદ એટલે ચાર પગ વાળ પ્રાણિ ધન, ધાન્ય (અનાજ) હિરણ્ય (સેનું) સ્વર્ણ ચાંદી વિગેરેના પરિગ્રહમાં જેઓ આસક્ત હોય છે. તેઓના વેરને વધારે થતો રહે છે. જેમ ઘી નાખવાથી અગ્નિની જવાલા વધે છે, એ જ પ્રમાણે પરિગ્રહવાળા જનોને બીજા પ્રાણિ સાથે વેર વધે છે.
પહેલાં લેકાએ આરંભ ઉત્પન્ન કર્યો, તે પછી પ્રતિપાલન કરીને તેને વધારો કર્યો, આવા આરંભથી વધેલ કામગ તે જીના દુઃખના બન્યાનથી કર્મોથી છેડાવી શકતા નથી. આ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - आघायचि माहेउं नाईओ विसएमिणो । अन्ने हरंति तं वित्तं केम्मी कैम्मेहिं किती ॥४॥
छाया - आवातकृत्यमाधातुं ज्ञातयो विषयैषिणः । अर्मी कर्मभिः कृत्यते ॥ ४॥
अन्वयार्थ :- (विससिणो नाईओ) विषयैषिणः- सांसारिक सुखमिच्छन्तो ज्ञातयः पुत्रकलत्रादयः (आवायकिञ्चमाउं) आघातकृत्पमाधातुम् - मरणकृत्यमाधाय कृत्वा ( तं वित्तं हरंति) तद्वित्तम्- तदीयमर्जितं धनं हरन्ति - अपहरन्ति-स्वीकुर्वन्ति (कम्मी कम्मे किचनी) कभी - कर्मवान् सारानुष्ठानवान् पापी, कर्मभिः स्वतैः कृत्यते - पीडयते इति ॥४॥
'आघाय किच्वमाहेउ' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'विस एसिणो नाईओ विषयैषिणः ज्ञातयः' सांसारिक सुखकी इच्छा करने वाले ज्ञातिवर्ग 'आघायकिच्च माहे - आघात कृत्यमाधातुं' दाहसंस्कार आदि करके 'तं वित्तं हरति तद्वित्तं हरंति' मरे हुए प्राणी के द्रव्यको ले लेते हैं 'कम्मी कम्मेहिं किच्चती कर्मी कर्मभिः कृत्यते' परंतु उस द्रव्य को प्राप्त करने के लिये पाप कर्म किया हुआ वह पुरुष अकेला अपने किये कर्मका फल जो दुखःरूप है उसे भोगता है ॥४॥
अन्वयार्थ - विषयों के अभिलाषी अर्थात् सांसारिक सुख के इच्छुक ज्ञातिजन - पुत्र कलत्र आदि मरणकृत्य करके उसके ( आरंभ ' आघाय किच्चमा हेउ" धत्याहि
शब्दार्थ' – 'विस्रएसिणो नाईओ - विषयैषिणः ज्ञातयः' सांसारि४ सुमनी छ पुरवावाजा ज्ञातिवर्ग 'आषायकिच्च माहेउ - आघातकृत्यमाधातु " हाइसस्सार विगेरे ने 'त' वित्तं हरंति तद्वित्तं हरन्ति' भरेसा आशीना धनने सई से छे 'कम्मी कम्मेहि किच्चती कर्मी कर्मभिः कृत्यते' परंतु ते धनने आस ४२वा માટે પાપકમ કરેલ તે પુરૂષ પાતે કરેલ કનુ' ફલ કે જે દુઃખરૂપ છે તેને એકલા જ ભેળવે છે. રાજા
-
અન્વયા —વિષાના અભિલાષી અર્થાત્ સ'સારી સુખની ઇચ્છા રાખનારાએ જ્ઞાતિજન પુત્ર, કલત્ર, (અ) વિગેરેનું મરણેત્તર ક્રિયા કરીને (આરભ
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-'नाईओ' ज्ञातयः-मातृपित पुत्रकलत्रायः 'विसएसिणो' विषयैषिणः-शन्दादिविषयान्वेषकाः-वैषयिकमुखमिच्छन्त इत्यर्थः, आघाय किच्चमाहेर्ड' आघातकृत्यमाधातुम् , आघातम्-मरणं तस्य कृत्यं मृतकमुद्दिश्य श्राद्धपिण्डदानादिकमेव कत्तुम् 'तं वित्तं तस्य मृतपुरुषस्य वित्तं-द्विपदचतुष्पदधनधान्यहिरप्यादि, यच्चाऽतीवदुःखेन जीवद्भिः सद्भिर्जितं तत् 'अन्ने' अन्ये जीवन्तः संसारिणो हरन्ति-स्वाधीनं कुर्वन्ति, नवाऽऽ गते राऽनायासलब्धेन तेन धनसमुदायेन मुखयन्त्याऽऽत्मानम् । तदुक्तं युक्तिवादिना---
'ततस्तेनाऽजिते द्रव्यै दीरैश्च परिरक्षितैः।
क्रीडन्त्यन्ये नरा राजन् ! हृष्टा स्तुष्टा छलकृताः ॥१॥इति॥ पाप कर्ताके) अर्जित धनका अपहरण कर लेते हैं और आरंभ करने वाला पापी अपने किये कर्मों से पीडित होता है । ४॥
टीकार्थ--शब्द आदि विषयों के अन्वेषक माला, पिता, पुत्र, कलत्र आदि आघात कृत्य अर्थात् मृतक के निमित्त किये जाने वाले अनेक प्रकार के लोकाचार करके, उस मृतक के द्विपद, चतुष्पद, धन, धान्य, हिरण्य आदि वित्त को, जिसे उसने जीवित अवस्था में, अत्यन्त दुःख उठा कर उपार्जित किया था वह द्रव्य अन्य ग्रहण कर लेते हैं। वे अनायास प्राप्त हुए उस धन से सुख का उपभोग करते हैं। नीतिकार ने कहा है-'ततस्तेनाजिद्रव्यै' इत्यादि।
मनुष्य जव मर जाता है तो उसके द्वारा उपार्जित द्रव्य से, तथा दाराओं से दूसरे पुरुष क्रीड़ा करते हैं। हे राजन् ! वे हृष्ट, पुष्ट और अलंकृत होते हैं ॥१॥ પાપ કરનારના) મેળવેલ ધનનું અપહરણ કરી લે છે, અને આરંભ કરવાવાળા પાપી પોતે કરેલા કર્મોથી દુઃખી બને છે જો
ટકાથું–શબ્દ વિગેરે વિષયોનું અન્વેષણ કરનારા માતા, પિતા, પુત્ર, કલત્ર વિગેરેના આઘાત કૃત્ય અર્થાત્ મરનારને નિમિત્તે કરવામાં આવનારા અનેક પ્રકારના લોકાચાર કરીને, તે મરનારના દ્વિપદ, બે પગવાળા પ્રાણીને; ચતુષ્પદ ચાર પગવાળા જીવોને, ધન, ધાન્ય, હિરણ્ય, વિગેરેને દ્રવ્યને કે જે મેળવવા મરનારે જીવિત અવસ્થામાં અત્યંત દુઃખ ઉઠાવીને મેળવ્યું હોય છે, તે દ્રવ્ય ગ્રહણ કરી લે છે, તથા અનાયાસ એટલે કે વિના પ્રયાસે મળેલા તે ધનથી તેઓ सुमन प ४३ छ. नीतिारे ह्यु छ -ततस्तेनाऽर्जितैव्यैः' त्या
મનુષ્ય જ્યારે મરી જાય છે, ત્યારે તેણે મેળવેલ દ્રવ્યથી તથા સ્ત્રી વિશેરેથી બીજા પુરૂષે ક્રીડા કરે છે. હે રાજા તેઓ હષ્ટ પુષ્ટ અને અલંકૃત याय छे, ॥१॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
११ 'कम्मी' कर्मी-स तु द्रव्योपार्जनकर्ता विविध सावधर्मवान् पापी कम्मेहि कर्मभिः स्वकन्दुस्कृतैः संसारमहोदधौ 'किच्चती' कृत्यते-पीडयते इति । वन लोभलुब्धा ज्ञातिगणाः मृतस्य दाहादयौर्वदेहिककर्मकलापं सम्पाद्य संपादयन्त्यात्मवाञ्छितम् , अपहरन्ति च सर्व तदीयं धनधान्यादि, परन्तु मृतका पापकर्मणा सश्चितस्वकृतदुष्कृतस्य फल भूतं नरकनिगोदादिदु खं स्वयमनुभवति, न ते तद्धनग्राहिण इति भावः ॥४॥ मूलम्-माया पिया सा भाया भज्ञा पुत्ता य ओरसी।
नौलं ते तव ताणाय लुप्पंतस्स सकम्मुणा ॥५॥ छाया-माता पिता स्नुषा भ्राता भार्या पुत्रा चौरसाः ।
नालं ते तव त्राणाय लुप्यमानस्य स्वकर्मणा ॥५॥ और द्रव्यका उपार्जन करने वाला और उसके लिए विविध प्रकार के सावध कर्म करने वाला वह पापी अपने किये पापों के फल स्वरूप संसार सागर में पीडा पाता है।
तात्पर्य यह है कि धन के लोभी ज्ञातिजन मृतकका दाहकर्म आदि करके उसके सारे धनको ग्रहग कर लेते हैं, परन्तु पापकृत्य करके धनोपार्जन करने वाला वह मृतक जन अपने कृत्यों का फल भोगनेके लिए नरक निगोद आदि में जाता है और वहां दुःख भोगता है ॥४॥
'माया पिया' इत्यादि।
शब्दार्थ-'सकम्मुणा स्वकर्मणा' अपने पाप कर्म से 'लुप्पंतस्सलुप्यमानस्य' संसारमें पीडित होते हुए 'तब-तब तुम्हारे 'ताणाय
અને દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરવાવાળા અને તે માટે અનેક પ્રકારના સાવઘ કર્મ કરનારા તે પાપી પિતે કરેલા પાપના ફલ રૂપ સંસાર સાગરમાં દુઃખી થાય છે.
કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે-ધનના લેભી જ્ઞાતિ જન મરેલાના દાહ કમ વિગેરે કરીને તેનું બધું જ ધન પતે ગ્રહણ કરી લે છે, પરંતુ પાપ કર્મ કરીને ધન કમાવાવાળે તે મરનાર પુરૂષ પોતે કરેલા કર્મનું ફળ જોગવવા માટે નરક નિગોદ વિગેરેમાં જાય છે. અને ત્યાં દુઃખ ભોગવે છે. આ 'माया पिया' इत्यादि
शा-'सकम्मुणा- स्व कर्मणा' पाताना ५।५४माथी लुप्पंतस्स-लुष्यमानस्य' ससारमा पा31 पामता ७ 'तव-तव' तमा२। 'ताणाय-त्राणाय' २६॥ १२१
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
सूत्रकृताङ्ग सूत्रे
अन्वयार्थः - (सकम्मुणा) स्वकर्मणा - स्वकृतेन प्राणातिपातादिपापकर्मणा (टुप्पंतस्स) लुप्यमानस्य नरकादिकगतौ गच्छतः (तव) तव (ताणाय) त्राणाय - रक्षणाय ( माया पिया हुसा माया भज्जा पुत्ता य ओरसा) माता पिता स्नुषा - पुत्रवधूः भ्राता भार्या औरसाः - स्वनिष्पादिताः पुत्राश्च ते नालं न समर्था भवन्ति इति ॥५॥
टीका - 'सकम्मुणा' स्वकर्मणा - स्वेनैव समुपार्जितप्राणातिपातादिकर्मणा संसारसागरे 'लपंतस्स' लुप्यमानस्य विविधयोनिषु पीडामनुभवतः 'तव' तव तादृशदुः खेभ्यः 'ताणाय' त्राणाय - रक्षणार्थम् 'माया' माता - जननी 'पिया' पिता-जनकः 'हुसा' स्नुषा - पुत्रस्य पत्नी 'माया' भ्राता - समानोदरसञ्जातः 'मज्जा' भार्या 'पुसा' पुत्राः - औरसातिरिक्ताः एकादशसंख्यया संख्यातानां
त्राणाय' रक्षा करने के लिये 'माया पिया पहुया भाया - माता पिता स्नुषा 'भार्या' माता पिता स्नुषा पुत्रवधू भ्राता एवं 'भज्जा पुस्ता य ओरसा' - भार्या : पुत्राश्च औरसा' भाई और अपने पुत्र कोई भी समर्थ नही होते हैं ॥ ५ ॥
अन्वयार्थ - प्राणातिपात आदि द्वारा जनित अपने पापकर्मों से नरकगति आदि में जाते हुए तुझे बचाने के लिए माता, पिता, पुत्रवधू, पत्नी औरस पुत्र आदि कोई भी समर्थ नहीं हो सकते ||५||
टीकार्थ- स्वयं के द्वारा उपार्जित प्राणातिपात आदि कर्मों से संसार सागर में, विविध योनियों में पीड़ा पाने वाले तुझको उस पीड़ा से बचाने के लिए माता, पिता, पुत्रवधू, भ्राता भार्या और औरस (आत्मज) पुत्र तथा अन्य भी श्वसुर मित्र आदि कोई भी समर्थ नहीं
भाटे. 'माया पिया या भाया - माता पिता स्नुषा भार्या भाता, पिता स्नुषा -पुत्रवधू भने लाई तथा 'भज्जा पुत्ताय ओरसा' - भार्या पुत्राश्च औरसाः' लाई અને પેાતાના પુત્ર વિગેરે કાઇ પણ સમથ થતા નથી. ાપણા
અન્વયા——પ્રાણાતિપાત વિગેરે દ્વારા થનારા પેાતાના કર્મોથી નરકગતિ વિગેરેમાં જનારાઓને ખચાવવા માટે માતા, પિતા, પુત્રવધૂ પત્ની, કે પુત્ર વિગેરે કાઈ પણ તેઓને બચાવી શકવા સમર્થ થતા નથી. ાપા
ટીકાથ—પેાતે કરેલા પ્રાણાતિપાત વિગેરે કર્મોથી સંસાર સાગરમાં અનેક ચેતિચેામાં પીડા પામવા વાળાઓને પીડાથી બચાવવા માટે માતા, પિતા, પુત્રવધૂ, ભાઈ જી અને પુત્ર તથા તે શિવાય પણ સસરા, મિત્ર વિગેરે કાઈ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
१३ मध्ये एकादशविधाः 'य' च 'ओरसा' औरसाः-स्वात्मजाः पुत्राः 'ते' एते पूर्व परिगणिताः, तथाऽन्येऽपि श्वशुरमित्रादयः 'नालं' नालं-न पर्याप्ताः-नैव त्रातुं समर्थाः । यदिह भवेऽपि रागाद्यवस्थायाम् एते नालं त्राणाय भवन्ति तदा पर. लोके तु कदाऽपि ते न स्युः। ___ कालसौकरिकस्य पुत्रः अभय कुमारस्य मित्रमासीत्, स च अभयकुमारस्य सदुपदेशात् प्राणातिपातादिभ्यो निवृत्तो जातः, ततस्तस्य तादृशं चेष्टितं दृष्ट्वा बन्धुवान्धवाः हिंसाकर्मकरणाय प्रेरितवन्तः । परन्तु पाणातिपातादिकं घोरमनर्थहेतुकं ज्ञात्वा बन्धुबान्धवादिवचनं न स्वीकृतवान् किन्तु स्वकीय पादयो कुठारेण क्षतं कृत्वा बान्धवान् बोधयितुं तान प्रति उक्तवान्-भोः भोः ! मम पीडामपहरत, तदा ते एवं कथितवन्तः, अहो मूह ! स्वकृतं कर्म स्वयमेव भुंक्ष्व न वयं तव दुःखमपहर्तुं समर्थाः। होते। जब इसी लोक में रोग आदि उत्पन्न होने की अवस्था में वे तेरी रक्षा नहीं कर सके तो परलोक में किस प्रकार त्राण कर सकते हैं ?
काल शौकरिक का पुत्र अभयकुमार का मित्र था। अभय कुमार के सदुपदेश से वह हिंसा आदि से निवृत्त हो गया। उसकी इस प्रकार की चेष्टा देखकर बन्धु बान्धवों ने उसे हिंसा करने की प्रेरणा की। परन्तु हिंसा आदि पापों को घोर अनर्थ का कारण जान कर उसने अपने पांवों में कुल्हाडे से घाव करके उनसे कहा-अरे, मुझे पीड़ा हो रही है ! मेरी पीड़ा दूर कर दो। तब उसके बन्धुजन बोले-अरे मूढ ! तेरी पीड़ा हम कैसे दूर कर सकते हैं। अपने किये कर्म का फल तू પણ સમર્થ થતા નથી. જ્યારે આ લેકમાંજ રેગ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તેઓ તારી રક્ષા કરી શકતા નથી. તે પછી પહેલેકમાં કેવી રીતે તે રક્ષણ उशश?
કાલશૌકરિકને પુત્ર અભયકુમારને એક મિત્ર હતું અભયકુમારના સદુપદેશથી તેણે હિંસા કરવાનું બંધ કર્યું. આવા પ્રકારની તેની ચેષ્ટા જોઈને તેના બંધુ વર્ગ વિગેરેએ તેને હિંસા કરવા પ્રેરણું કરી, પરંતુ હિંસા વિગેરે પાપને ઘેર અનર્થનું કારણ સમજીને તેણે પિતાના પગમાં કુહાડીથી ઘા કરીને તેને કહ્યું કે–અરે મને તે પીડા થાય છે, મારી પીડા મટાડે, આ પ્રમાણે સાંભળીને તેના બંધુ સમૂહે કહ્યું કે અરે મૂર્ખ તારી પીડા અમો શી રીતે મટાડી શકીએ ? તે કરેલા કર્મોનું ફળ તૂ પિતે જ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
सूत्रकृताङ्गसूत्र तदा स कथयति यदि भवन्तः ऐहिकशारीरपीडामपहत्त न समर्थाः तदा नरकनिगोदादिजनकं घोरमाणातिपातादि कुत्वा यत्पापमुपार्जयिप्यामि तत्समुद् भूतं दुःखं भुञानस्य मे कथं भवन्तः साहाय्य करिष्यन्तीत्यतोऽहं न प्राणातिपातादिकं करिष्यामीति कथयित्वा जीवहिंसादितः उपरतो जातः ॥५॥ मूलम्-एयम; स पेहाय परमट्राणुगामियं।
निम्मो निरहंकारो चरे भिक्खू जिणाहियं ॥६॥ छाया- एतमर्थ स प्रेक्ष्य परमार्थाऽनुगामुकम् ।
निर्ममो निरहङ्कारश्चरेद्भिक्षु जिनाहितम् ॥६॥ आप ही भोग। तब उसने कहा-जब आप लोग इसी भव में मेरी शारीरिक व्यथा दूर नहीं कर सकते तो प्राणातिपात आदि घोर दुष्कृत करके जब मैं नरक निगोद आदि में वचनागोचर (मुख से कह भी न सकते ऐसी) व्यथा का भाजन होऊँगा, तब आप लोग कैसे मेरी सहायता करेंगे?
तात्पर्य यह है कि मनुष्य पाप का आचरण करके धन उपार्जन करता है और उसे त्याग कर मरण शरण हो जाता है। वह परलोक में उस पापके फल स्वरूप विविध प्रकार की विषय वेदनाएँ भोगता है
और इधर उसके कुटुम्बी जन उसके अर्जित धनको भोगते हैं ! वे उस दुःख भोगने वाले का त्राण करने में समर्थ नहीं होते ॥५॥ _ 'एयमटुं स पेहाए' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'स भिक्खू:-सः साधुः वह साधु 'एयम8 पेहाय-एत. ગવ ત્યારે તેણે કહ્યું, જ્યારે તમે આ ભવમાં મારી શારીરિક પીડા મટાડી શકતા નથી, તે પછી પ્રાણાતિપાત વિગેરે ઘેર દુષ્કૃત્ય કરીને જ્યારે હું નરક નિગદ વિગેરેમાં વચનથી પણ અગોચર (મુખથી કહી પણ ન શકાય તેવી) વ્યથાને પાત્ર બનીશ, ત્યારે તમે મને કેવી રીતે સહાયતા કરશે ?
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે મનુષ્ય પાપનું આચરણ કરીને ધનની પ્રાપ્તિ કરે છે, અને તેને ત્યાગ કરીને મરણને શરણે પહોંચી જાય છે. તે પરલોકમાં તે પાપના ફલ સ્વરૂપ અનેક પ્રકારની વિષમ વેદનાઓ ભોગવે છે. અને આ લેકમાં તેના કુટુંબીજને તેણે મેળવેલ ધનને ઉપભેગ કરે છે. તેઓ તે દુઃખ ભેગવનારની રક્ષા કરવામાં સમર્થ થતા નથી. તેમાં
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् __ अन्वयार्थः- (स भिक्खू) स भिक्षुः-स साधुः (एयमढे पेहाय) एतमर्थसंसारे विलुप्यमानस्य कोऽपि न बातेत्याकारकं प्रेक्ष्य-विचारोऽवगत्य (परमट्ठा गुगामिय) परमार्थानुगाप्नुकं-मोक्षपापकं संयमं सम्यग्दर्शनादिकं प्रत्युत्प्रेक्ष्य च (निम्ममो) निर्मम:-ममतारहितः (निरहंकारो) निरहङ्कारः--जातिकुलादिमदरहितः (जिणाहियं चरे) जिनाऽऽहितम्-अहंभाषितं मार्ग चरेत्-अनुतिष्ठेदिति ॥६॥ ____टीका-धर्मरहितानां स्वकर्मणा परिपीड्यमानानां कोऽपि रक्षको न भवतीति पूर्वोक्तम् 'एयमट्ट' एतमर्थम्-अमुं विषयम् 'पेहाय' प्रेक्ष्य-विचार्य 'स मर्थ प्रेक्ष्य' अपने किये हुए पापों से दुःख भोगते हुए प्राणीको कोई रक्षा नहीं कर सकता है इस बात को विचार कर तथा ‘परमाणुगामियं-परमार्थानुगामुकम्' संयम या मोक्षका कारण सम्यक दर्शन, ज्ञान और चारित्रको सोचकर 'निम्नमो-निर्ममः' ममता से रहित 'निरहङ्कारोनिरहङ्कारः' अहङ्कार से रहित होकर जिणाहियं चरे-जिनाहितम् चरेत। जिनभाषित धर्म का आचरण करे ॥६॥ ___ अन्वयार्थ-साधु इस बात का विचार करके और सम्यग दर्शन आदि को या संयम को मुक्ति प्रापक समझ कर निर्मम (ममता रहित होकर) निरहंकार होकर जिन भाषित मार्गका अनुसरण करे ॥३॥ ___टीकार्थ-धर्म से रहित और अपने किये कर्मों से पीडित होनेवालों का कोई रक्षक नहीं होता। साधु इस तथ्य को विचार करके तथा 'एयमटुं स पेहाए' त्यादि
Avail-'स भिक्खू-सः साधुः' ते साधु 'एयम8 पेहाय- एतमर्थ प्रेक्ष्य' પિત કરેલા પાપથી દુઃખ ભેગવવાળા પ્રાણીની કોઈ પણ રક્ષા કરી શકતું नथी. या पातन विया२ रीने तथा 'परमट्ठाणुगामियं-परमार्थानुगामुकम्' સંયમ અથવા મક્ષના કારણ રૂપ સમ્યક દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રને સમ
ने 'निम्ममो निर्ममः' ममता विनानी 'निरहंकारो-निरहङ्कारः' मह १२ विनानी थने 'जिणाहियं चरे-जिनाहितम् चरेत्' - भाषित मनु આચરણ કરે
અન્વયાર્થ–સાધુ આ બાબતને વિચાર કરીને અને સમ્યફ દર્શન વિગેરેને અથવા સંયમને મુક્તિ પ્રપ્ત કરાવવાળું સમજીને નિર્મમ (મમતા રહિત થઈને) તથા નિરહંકાર-અહંકારને ત્યાગ કરીને જીન ભગવાને ઉપદેશેલ માર્ગનું અવલમ્બન કરે. દા
ટીકાઈ-ધર્મથી રહિત તથા પિતે કરેલા કર્મોથી પીડા પામવાવાળાઓનું કઈ રક્ષણ કરી શકતું નથી. સાધુએ આ તથ્યને સારા વિચાર કરીને તથા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
सूत्रकृताङ्गसूत्रे भिक्खू स मिक्षुः स साधुः 'परमाणुगामियं' परमार्थानुगामुकम् परम:-प्रधान भूतः सर्वापेक्षया योऽर्थों मोक्षः संयमो वा तमनुगच्छतीति-तच्छीलश्च वा इति परमार्थाऽनुगामुकः-सम्यग्दर्शनादिः तमपि विचार्य-असारे संपारसागरेऽस्माकं पतितानां कोऽपि त्राता नास्ति एतमर्थ परितो विलोक्य तथा-सर्वतः प्रधानभूतस्य सर्वेः पार्थनीयस्य मोक्षस्य कारणं सम्पग्दर्शनज्ञानचारित्रमेव निरतिशयसुखस्वरूप प्रापयति, इति सम्यगविचार्य निम्ममो' निर्ममा-निर्गतं ममं-बाह्याभ्यः तरपरिग्रहादौ ममत्वं यस्यासौ निर्मम:-ममत्वबुद्धिरहितः। तथा-'निरहंकारो' निरहङ्कारः-कुलादिमदरहितः, 'मम तपः स्वाध्यायादिकमीशमुन्कृष्टं विद्यते' एतादृशमभिमानमपहाय परित्यक्तसर्वाभिमानः, रागद्वेवरहितः इत्थं भूतः स भिक्षः 'जिणाहियं जिनाऽऽहितम्-जिनैः रागद्वेषरहित स्तीर्थकरादिभिराहित:प्रतिपादितोऽनुष्ठितो वा यो मार्गः, अथवा-जिनानां सम्बन्धी यो मार्गस्तं चरेत-अनुतिष्ठेत् ॥६॥ मूलम्-चिंच्चा वित्तं च पुत्ते य गाईओ य परिग्गहं ।
चिच्चा गर्णतगं सोयं निरवक्खो परिवए ॥७॥ छाया-त्यक्त्वा वित्तं च पुत्रांश्च ज्ञातींश्च परिग्रहम् ।।
त्यक्त्वा खलु अनन्तगं शोकं निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥७॥ संयम अथवा मोक्ष रूप परमार्थ को समझ कर और यह सोच कर कि संसार सागर में गिरे हुए हमारे लिए कोई रक्षक नहीं हैं, सब से उत्तम एवं सभीके द्वारा प्रार्थनीय मोक्ष का कारण सम्यग्दर्शन, ज्ञान, चारित्र और तप ही है-इन्हींके द्वारा सर्वोत्तम सुख प्राप्त किया जा सकता है, इस प्रकार सोच विचार करके, बाह्य एवं आभ्यन्तर परिग्रह से ममता भाव हटा कर कुल आदि के मद से रहित होकर तथा तप एवं स्वाध्याय आदि का भी अहंकार न करता हुआ, राग द्वेष से रहित होकर तीर्थंकरों द्वारा प्रतिपादित मार्ग पर चले ॥६॥ સંયમ અને મોક્ષરૂપે પરમાર્થને સમજીને અને સંસારમાં પડેલા એવા અમારું રક્ષણ કરનાર કોઈ જ નથી એમ સમજી વિચારીને સૌથી શ્રેષ્ઠ તથા સઘળાઓ દ્વારા વાંચ્છનીય એવા મોક્ષનું કારણ સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપજ છે. તેના દ્વારા જ સર્વોત્તમ સુખ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે, આવા પ્રકારનો વિચાર કરીને બાહ્ય અને આત્યંતર પરિગ્રહથી મમતાભાવ હટાવીને કુલ વિગેરેના મદથી રહિત થઈને તીર્થકરે એ પ્રતિપાદન કરેલ માર્ગનું અવલખન કરવું છે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः- (वित्तं च पुत्ते य) वित्तं-द्रव्यजातं पुत्रांश्च त्यक्त्वा 'य णाहओ परिग्गह) च-पुनः ज्ञातीन परिग्रहम् एवं (गणंतगं) अनन्त गम् (सोय) शोकं (चिच्चा)
त्यतमा-परित्यय (निवेक यो परियए) निरपेक्षा-पुत्रदारादिकमनपेक्षमाणः परिव्रजेत् आमोक्षाय संमानुष्ठाने बजेदिति ॥७॥
टीका-- 'वित्त वित्तम्-धनधान्य हिरण्यसुवर्णादिकम् , तथा-'पुत्ते य' पुत्रांच पुत्रेषु सर्वापेक्षयाऽधिकः स्नेहो दृश्यते-'म चापत्यसमः स्नेहः' इति नियमान
'चिच्चा वित्तं च पुत्ते य' इत्यादि।
शब्दार्थ-वित्तं च पुत्ते य-वित्तं च पुत्रांश्च' धन और पुत्रोंको य णाही परिण-च ज्ञातीन परिग्रह तथा ज्ञातिवर्ग और परिग्रहको 'चिच्चा-त्यक्त्या त्यागकर पणन्तर्ग सोध-अनन्तगं शोकम् तथा भीतरके तापको 'चिच्चा-त्यक्त्वा' छोड़कर निरवेक्खो परिबर-निरपेक्षा परिव्रजेत्' मनुष्य निरपेक्ष होकर संयमका अनुष्ठान करे ॥७॥ ___ अन्वयार्थ--साधु वित्तको, पुत्रों को, ज्ञातिजनों को और परिग्रह को त्याग कर तथा दुस्त्यज शोकको त्याग कर किसी भी सांसारिक पदार्थ की अपेक्षा न रखता हुआ-आत्मा में ही लीन होकर संयम के अनुष्ठान में लगा रहे ॥७॥
टीकार्थ--साधु वित्त अर्थात् धन, धान्य, हिरण्य, स्वर्ण आदिको त्याग दे । पुत्रों को भी त्याग दे। मनुष्यका अपने पुत्रों पर सब से अधिक
'चिच्चा वित्तं पुत्ते य' त्यात
शहाथ-'वित्तं च पुत्ते य-वित्तं च पुत्रांश्च' धन भने पुत्रोन 'य णाइओ परि. ग्गह-च ज्ञातीन् परिग्रहम्' तथा जाति भने परिवहन चिच्चा-त्यक्त्वा' 'णणंतगं सोयं-अनन्तगं शोकम्' तथा ५२ना तापने 'चिच्चा-त्यक्त्वा' छोडीन 'निरवेक्खो परिव्वए-निरपेक्षः परिब्रजेत्' भनुष्य निरपेक्ष अपेक्षा विनानी ने સંયમનું અનુષ્ઠાન-પાલન કરે પછા
અન્વયાર્થ– સાધુએ વિત્ત, પુત્ર, જ્ઞાતિ જનોને અને પરિગ્રહને ત્યાગ કર જોઈ એ. તથા ન ત્યજાય એવા શકનો ત્યાગ કરીને, સંસારિક કેઈ પણ પદાર્થની ઈચ્છા રાખ્યા સિવાય આત્મામાંજ લીન થઈને સંયમના અનુષ્ઠાનમાં લાગી રહેવું. છા
टी --साधु वित-424॥ धन, धान्य, &ि२९य, स्व-यह बिगे. રેને ત્યાગ કરી, દેવે મનુષ્યને પિતાના પુત્ર ઉપર સૌથી વધારે પ્રેમ જોવામાં
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अतोऽन्याऽपेक्षया एतस्यैवोपादानम् , 'पुत्रत्यागो हि दुस्त्यजः' इति मत्वा, तथा'गाइओ' ज्ञातीन् 'य' च 'परिग्गहं' परिगृह्यते इति परिग्रहः स वाह्यान्तरः, तमपि यद्यपि वित्तपदेन परिग्रहोऽपि संगृहीतस्तथापि साधुभिः सर्वपरिग्रहस्त्याज्य इत्यतः पुनः परिग्रहोपादानम् 'चिच्चा' त्यक्त्वा-संपरित्यज्य 'गणंतर्ग' ण शब्दः खस्वर्थ, “णेतगं' अनन्तगम्-अन्तं गच्छतीति-अन्तगम् न अन्तगम् अनन्तगम्भारम् 'सोय' शोक-स तापं च कुटुम्बादि वियोगजनितम् 'चिच्चा' त्यक्त्वापरित्यज्य अथवा-अनन्तगं मिथ्यात्याविरतिपमारकषायात्मकं कर्माश्रवद्वारं परित्यज्य 'निरवेक्खो' निरपेक्षः, नास्ति अपेक्षा ममत्वादिकं धनधान्यादिषु यस्य स निरपेक्षः-पुत्रदारहिरण्यादि अनपेक्षमाणः 'परिव्यए' परिव्रजेत् , परि-समन्नात् संयमानुष्ठाने ब्रजेत्-संयमानुष्ठाननिरतो भवेत् । स्नेह देखा जाता है। 'अपत्य (पुत्र) के समान अन्य कोई स्नेह नहीं होता' ऐसा नियम है। अत एव यहां पुत्रका ही ग्रहण किया गया है, क्योंकि पुत्र को त्याग देना अत्यन्त कठिन होता है। इसी प्रकार ज्ञातिजनों
और बाह्याभ्यन्तर परिग्रह को भी त्याग दे। यद्यपि पूर्वोक्त वित्त शब्द से परिग्रह का भी ग्रहण हो जाता है तथापि साधुओं को सम्पूर्ण परिग्रह त्यागना चाहिए, इस कारण पुनः परिग्रह का ग्रहण किया है । इन सबको त्यागने के साथ ही अनन्तक अर्थात् विनाशकारी अथवा आत्मा में विद्यमान शोक संताप को भी त्याग दे। अथवा अन्तक अर्थात् मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योगरूप आश्रव द्वारोंका त्याग करे। एवं धन धान्य आदि, पुत्र कलत्र आदि तथा यश कीर्ति आदि किसी भी वस्तुकी अपेक्षा न रखता हुआ पूर्णरूपेण संयम के अनुष्ठान આવે છે. અપત્ય (પુત્ર) સમાન બીજે કંઈના પર નેહ નથી, એ નિયમ છે તેથી જ અહિયાં પુત્રનું જ ગ્રહણ કરેલ છે કેમકે પુત્રને ત્યાગ કરે તે ઘણું જ કઠણ છે એજ પ્રમાણે જ્ઞાતિજને અને બાહ્ય તથા આભ્યન્તર પરિગ્રહનો પણ ત્યાગ કરે છે કે પહેલાં કહેલ વિત્ત શબ્દથી પરિગ્રહનું પણ ગ્રહણ થઈ જાય છે. તે પણ સાધુએ સંપૂર્ણ પરિગ્રહનો ત્યાગ કરે જોઈએ. તેથી ફરીથી પરિગ્રહુ એ પદનું ગ્રહણ કરેલ છે. આ બધાના ત્યાગની સાથે જ અન્નક અર્થાત્ વિનાશ કારી અથવા આત્મામાં વિદ્યમાન (રહેલા) શોક અને સંતાપને પણ ત્યાગ કર. અથવા અનન્તક અર્થાત મિથ્યાત્વ અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, અને ચગરૂપ આસવ દ્વારને ત્યાગ કરો. અને ધન, ધાન્ય, પુત્ર, કલત્ર (સ્ત્રી) વિગેરે તથા યશ કીર્તિ વિગેરે કઈ પણ વરની અપેક્ષા ન રાખતાં પૂર્ણ રૂપથી સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહેવું
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર ૩
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् उक्तश्च- 'छलिया अवयवंता निरावयक्खा गया अविग्घेणं ।
तम्हा पवयणसारे निरावयक्खेण होयन्वं' ॥१॥ 'भोगे अश्यक्ता पडंति संसारसागरे घोरे।
भोगे हि निरवयक्खा तरंति संसारकंतारं ॥२॥ छाया-छलिता अपेक्षमाणा निरपेक्षमाणा गता अविध्नेन ।
तस्मात् प्रवचनसारे निरपेक्षेण भवितव्यम् ॥१॥ भोगानपेक्षमाणाः पतन्ति संसारसागरे घोरे ।
भोगेहि निरपेक्षा स्तरन्ति संसारकान्तारम् ॥२॥इति।७॥ मूलम्-पुढवी ऊ अंगणी वाऊ तणरुक्खलबीयगा।
अंडया पोर्यजराऊ रेससंसय उब्भिया ॥८॥ छाया-पृथिव्यापोऽग्निर्वायु स्तृणवृक्षाः सबीनकाः।
अण्डजाः पोतजरायुनाः रसंस्वेदोद्भिज्जाः ॥८॥ में तत्पर रहे। कहा भी है-'छलिया अवपक्खंत्ता' 'भोगे अचय. क्खंत्ता' इत्यादि।
जा परपदार्थ की अपेक्षा रखते हैं, वे छले जाते हैं। इसके विपरीत, जो सर्वथा निरपेक्ष होते हैं, वे सब विघ्नों से रहित हो जाते हैं। अत एव संयमके पालन में साधु को निरपेक्ष होना चाहिए ॥१।।
जो भोगों की अपेक्षा रखते हैं, वे घोर संसार सागर में डूबते हैं और भोगों के प्रति निरपेक्ष रहनेवाले संसार रूपी अटवी को पार कर जाते हैं ॥२॥ ॥७॥
'पुढवि ' इत्यादि। शब्दार्थ--'पुढवी उ अगणी वाउ तणरुवख सबीयगा-पृथ्वी आपो. 2. यु. ५६ छ -'लिया अवयक्खंता' भोगे अवयक्खंता' त्यादि। જેઓ પરપદાર્થની અપેક્ષા રાખે છે. તેઓ છેતરાય છે. અને જેઓ સર્વથા અપેક્ષા રહિત હોય છે, તેઓ બધા જ વિઘોથી રહિત થઈ જાય છે. તેથી જ સંયમના પાલનમાં સાધુએ નિરપેક્ષ થવું જોઈએ ?
જેઓ ભેગોની અપેક્ષા રાખે છે, તેઓ સંસાર સાગરમાં ડૂબે છે. તેમજ ભોગે પ્રત્યે નિરપેક્ષ રહેનારા સંસાર રૂપી અટવીથી પાર ઉતરી જાય છે. રાા છે 'पुढवी उ' इत्यादि Awt-'पुढवी उ आणी वाऊ तण रुक्ख सबीयगा-पृथ्वी आपोग्निर्वायुस्तुण
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थः- (पुढवी अ अगणी वाऊतणरुक्खसवीयगा) पृथिव्यवग्निवायु तृणवृक्षाः सबीजकाः (अंडया पोयजराऊ) अण्डजाः पोतजाः जरायुजाः (रससंसेयउभिया) रपसंस्वेदोद्भिज्जाः, ये जीवाः सन्ति ॥८॥
टीका-स एवं संसारात्मनितोऽवहितात्माहिसादिवतेषु प्रमादं न करोति, तत्र केयं हिंसा ? केषां वा हिंसनं भवतीत्यत आह-'पुडी ऊ' पृथिव्यापः, पृथिवीकाधिकाः सूक्ष्मवादरपर्याप्तकाऽपर्याप्तकादिभेदभिन्नाः, अप्कायिकाः, 'अगणी' अग्निकायिकाः 'वाऊ' वायुकाथिकाः, एवं भूता विविधा जीवाः । तथा-वननिर्वायुस्तृणवृक्षसपीजकाः' पृथिवी, अग्नी, वायु, तृण, वृक्ष, और बीज अंडया पोयजराउ-अंडजाः पोतजाः जरायुजाः' अण्डज, पोतज तथा जरायुज 'रससंसेयउभिया-रस संस्वेदोद्भिजाः' रसज, स्वेदज, और उद्भिज्ज (ये सब जीव हैं) ॥८।। ___ अन्वयार्थ--पृथ्वीकायिक अप्कायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, तृण, वृक्ष, बीज, अंडज, पोतज जरायुज, रसज, संस्वेदज और उद्भिज्ज ये सब जीव हैं। यतना के साथ इनकी रक्षा करनी चाहिए ॥८॥
टीकार्थ--संसारसे प्रवजित और यतनावान् मुनि अहिंसा आदि व्रतो में प्रमाद नहीं करता है। तो हिंसा क्या है ? और किनकी हिंसा होती है ? इन प्रश्नोंका उत्तर देने के लिए कहते हैं-सूक्ष्म, बादर, पर्या. सक, अपर्याप्तक आदि भेद प्रभेद वाले पृथ्वी कायिक जीव हैं। इसी प्रकार भेदोंवाले अप्कायिक तेजस्कायिक और वायुकायिक भी हैं । वनवृक्षसबीजकाः' पृथ्वी, भि, वायु, तृष, वृक्ष अने भी 'अंडया पाय जरायुअंडजाः पोसजाः, जरायुजाः' २४, यात भने ४२॥यु 'रस संसेयउब्भियारससंस्वेदोद्धिाः ' २२, २३६४, मन A (म तमाम छे.) ॥८॥ ___ अन्यार्थ- पृथ्वी थिई, १५यि, ते१२:48, वायुयि: तृष्ण, वृक्ष, બીજ, અંડજ, પતજ જરાયુજ, રસજ, સંવેદન અને ઉદૂભિજજ આ બધા જીવે છે, યતના પૂર્વક તેઓનું રક્ષણ કરવું જોઈએ.
ટીકાર્ય–સંસારથી પ્રવજીત અને યતનાવાન મુનિ અહિંસા વિગેરે તેમાં પ્રમાદ કરતા નથી. હિંસા એ શું છે ? અને કોની હિંસા થાય છે? આ પ્રશ્નોને ઉત્તર આપતા કહે છે કે–સૂકમ, બાદર, પર્યાપ્તક વિગેરે ભેદ પ્રભેટવાળા પૃથ્વીકાયિક જીવે છે, આજ પ્રકારના ભેદેવાળા અકાયિક તેજસ્કાયિક અને વાયુ કાયિકે પણ હોય છે. વનસ્પતિ કાયિકેને સંક્ષેપથી
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् स्पतिकायिकान् संक्षेपतो दर्शयति-तण' इत्यादि । 'तण' तृणानि-कुशदर्भादीनि 'हक्ख' वृक्षा:-आम्राशोकादिकाः 'सबीयगा' सबीजका:-बीजेन सह विद्यमानाः, बीजानि शालिगोधूमचणकादीनि-एते पृथिव्यादिका वनस्पत्यन्ता जीवा एकेन्द्रिया एते पश्चैव । अतः परं पाठं त्रसकार्य चल गस्वभावकजीररूपं दर्शयनि'अंडया' आडना:-अण्डाज्जाताः केकिलसरीसृपमत्स्यकच्छपादयः। तथा'पोय' पोता एव जाताः पोतजा गनादयः । 'जराऊ' जरायुजाः-जम्बालवेष्टिता जायन्ते गो नुध्यानरादयः। तया-रस से यउन्भिया' रससंस्थेदोद्भिजाः, रसान विकृत मधुरादिर से चु जायमानाः, संस्वेदात्-धर्मनलाज्जायमाना यूका मत्कुणादयः, उद्भिज्जाः-पृथिवीमुद्भिध जाताः शलभादयः, एते षटकायजीवाः समाख्याताः ॥८॥ मूलम्-एएहिं छहि कायहिं तं विजं परिजाणिया।
मणसा कायवक्केणं णारंभी ण परिग्गही ॥९॥ छाया--एभिः पइमिः कायै स्तद्विद्वान् परिज्ञाय।।
मनसा कायवाक्येन नारम्मी न परिग्रही ।९।। पति कायिकों को संक्षेप से दिखलाते हैं-कुशदर्भ आदि तृण, आम अशोक आदि वृक्ष, शालि, गेहूं, चना आदि बीज हैं। यह पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पति कायिक तक पांचों प्रकार के जीव एकेन्द्रिय हैं। इनके पश्चात् चलन स्वभाव वाले सकाय की गणना की गई है। वह इस प्रकार है-अंडज-अंडे से उत्पन्न होने वाले, संस्वेदज पसीने से उत्पन्न होनेवाले जू खटमल आदि, उद्भिज्ज-पृथ्वीको भेद कर उत्पन्न होनेवाले शलभ (पतंग) आदि। यह षटूकाय के जीव कहे गये है ॥८॥ सतावे छे-पुश- विगेरे ४] HiRI. विगेरे वृक्षा, Acी, घड़, ચણું વિગેરે બી કહેવાય છે. આ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાય સુધી પાંચ પ્રકારના છ એકેન્દ્રિય કહેવાય છે. તે પછી ચલન સ્વભાવ વાળા ત્રસકાયની ગણત્રી કરવામાં આવી છે, તે આ પ્રમાણે છે.–અંડજ–ઈંડામાંથી થવાવાળા કયલ, સરીસૃપ (સાપ) મય-માછલાં કાચમા વિગેરે પિતજહાથી વિગેરે જરાયુજ માણસ, વાનર વિગેરે જેઓ ઓરથી લપેટાયેલા ઉત્પન્ન થાય છે. રસજ-વિકૃત થયેલા રસમાંથી ઉત્પન્ન થવાવાળા, સંદજપરસેવામાંથી ઉત્પન્ન થવાવાળા જૂ, માકડ, વિગેરે ઉભિજ-પૃથ્વીને ભેદીને ઉત્પન્ન થનારા શલભ-(પતંગ) વિગેરે આ ત્રસકાય છે. કહેવાય છે. પ૮
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:-(विज्ज) विद्वान् साधुः (एएहि छहि कायेहिं) एतैः-उपरि दर्शितैः षभिः जीवनिकायैरारम्भं न कुर्यात् किन्तु-तं परिजाणिया' तत्-जीवजातं परिज्ञाय-उपरिक्षया ज्ञात्वा (मणसा कायवकेणं) मनसा कायेन वाक्येन (णारंभी ग परिग्गही) नारम्भी-आरम्भवान् न भवेत् न परिग्रही-परिग्रहवान् न भवेत् प्रत्याख्यानपरिज्ञया तद्विषयमारम्भं परिग्रहं च परित्यजेदिति ।।९।।
टीका-'विज्ज' विद्वान्-हेयोपादेयविवेकवान् ‘एएहि' एते:-पूर्वकथितः 'छहि' षडभिः 'कायेहिं' कायैः-स्थावरत्रसरूपैः सूक्ष्मबादरपर्याप्तकाऽपर्याप्त
'एएहिं छहिं कायेहिं' इत्यादि ।
शब्दार्थ--विज्ज-विछान्' विद्वान् पुरुष 'एएहि छहि कायेहिएभिः षभिः कायैः' इन छही कायों का आरम्भ न करे 'किंतु 'तं परिजाणिया-तान परिजानीयात्' इन्हे जीव जाने तथा 'मणसा कायव. केणं-मनसा कायेन वाक्येन' मन वचन, तथा कायसे 'नारम्भी न परिगही-नारम्भी न परिग्रही' आरम्भ और परिग्रह न करे । ९॥ ___ अन्वयार्थ--विद्वान् पुरुष मन वचन काय से इन छह जीवनिकायों का आरंभ न करे, परिग्रह न करे, इन्हें ज्ञपरिज्ञा से जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से आरंभ और परिग्रह का त्याग करे॥१॥ ___टीकार्थ--विद्वान् अर्थात् हेय और उपादेय के विवेक से युक्त पुरुष पूक्ति छहों निकायों में से किसी का भी आरम्भ और परिग्रह न करे। अर्थात् त्रस स्थावर रूप सूक्ष्म बादर पर्याप्तक अपर्याप्तक भेद से - 'एएहिं छहिं कायेहि' त्यादि
Avati- 'विज्ज-विद्वान्' भुद्धिशाणी ५३५ 'एएहि छहि कायेहि-एभिः षभिः कायः ॥ ४ये याना भान न ४२ ५२तु ‘त परिजाणिया-तान् परिजानीयात्' तने समरे तथा 'मणसा कायवक्केणं-मानसा, कायेन, वाक्येन' भन, वयन तथा याथी 'नारंभी न परिगाही-नारम्भी न परिपही' આરંભ અને પરિગ્રહન ન કરે પલા
અન્વયાર્થી—વિદ્વાન પુરૂષ મન, વચન, અને કાયથી આ છ જીવનીકાને આરંભ ન કરે. પરિગ્રહ ન કરે. તેઓને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી આરંભ અને પરિગ્રહને ત્યાગ કરે Iભા
ટીકાઈ–વિદ્વાન અર્થાત્ હેય અને ઉપાદેયના વિવેવાળે પુરૂષ પહેલાં કહેલ છએ નિકામાંથી કોઈને પણ આરંભ, અને પરિગ્રહ ન કરે. અર્થાત વસ થાવરરૂપ સૂક્ષ્મ બાદર, પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તકના ભેદથી ભિન્ન આ જીવ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् कभेदभिन्नै जीवसमुदायै नीरम्भी न परिग्रही भवेदिति अग्रेतनेन सम्बन्धः । 'त' तदेतत्स जीवजातम् परिजाणिया' परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया 'मणसा कायवक्केणं' मनसा कायेन वाक्येन मनोवाकायैः ‘णारंभी' नारम्मी भवेत् 'ण परिग्गही न वा परिग्रही भवेत् , मनोवाकायैरेतेषां जीवनिकायानामारम्भं परिग्रहं च परित्यजेत् । जीवोपमई विषयकमारभ्भं परिग्रहं च न कुर्यात् । विद्वान् पुरुषः एतान् षड्जीव निकायान् ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा, प्रत्याख्यानपरिक्षया एतेषां विनाशमयोजकमारभ्भं परिग्रहं च परित्यजेत , आरम्भपरिग्रहयोरात्माऽहितजनकत्वादिति भावः ॥९॥ मूलम्-मुसावादं बहिद्धं च उग्गहं च अजाइया।
संस्थादाणाइं लोगंसि तं विजं परिजोणिया ॥१०॥ छाया-मृषावादं बहिद्धं च अवग्रहं चाऽयाचितम् ।
शस्त्रादानानि लोके तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१०॥ भिन्न इन जीव समूहों का आरंभ और परिग्रह न करे। इन सब जीवों को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनके आरंभ का त्याग कर दे अर्थात् इनकी विराधनाका त्याग कर दे। मन वचन, काय से इनके आरंभ और परिग्रह रूप में ग्रहण करनेका त्याग करे। ___ तात्पर्य यह है-विद्वान् पुरुष इन षट्जीवनिकायों को ज्ञपरिज्ञासे जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका विनाशक आरम्भ और परिग्रह न करे, क्योंकि आरंभ और परिग्रह आत्मा के लिए हितकर नहीं होता।९। 'मुसावायं बहिद्धच' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'मुसावायं-मृषावादम्' असत्य बोलना 'पहिलं-बहिद्धम्' સમૂહોને આરંભ અને પરિગ્રહ ન કરે. આ બધા ને જ્ઞાજ્ઞિાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેઓના આરંભને ત્યાગ કરે અર્થાત તેમની વિરાધના ન કરે મન, વચન, અને કાયાથી તેઓને આરંભ અને પરિગ્રહ રૂપથી ગ્રહણ કરવાનો ત્યાગ કરે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વિદ્વાન પુરૂષ આ ષડૂ જવનિકાને જાણીને તેને વિનાશ કરવાવાળા આરંભ અને પરિગ્રહ ન કરે, કેમકે આરંભ અને પરિગ્રહ આત્માને માટે હિતકર હોતા નથી. લાલા 'मुसावाय बहिद्धच' त्यहि शा---'मुसावायं-मृषावादम्' असत्य मोर 'बहिर्मो-बहिद्धम्' भैथुनर्नु
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गत्रे __ अन्वयार्थः -(मुसावाय) मृशायदम् अपत्य भाषाम् ‘बहिद' मैथुनम् (उग्गहं) अवग्रहम् (अजाइया) अधाचितम् , एशनि (लोगंसि सत्थादागाई) लो के शस्त्रादानानि-शस्त्रतुल्यानि कर्मबन्धकारणानि च (तं विजं परिजाणिया) तत्-ए सर्वे विद्वान् परिजानीयात्-अपरिज्ञया ज्ञात्वा पायाख्यानारिया परित्यजेदिति ।१०।
टीका-अहिंसा प्रतिपाद्य मृवादादिक प्राप्ठ- मुसाबाय' इत्यादि । 'मुसावायं मृपावादम्-असत्य भाषणम् , तथा-'बहिद' इति देशीयशब्दो मैथुनार्थ: तेन मैथुनम् 'उग्गह' आग्रहं परिग्रहं च, तथा-'अनाइया' अगाचि म् अदत्ता दानमित्यर्थः, एतानि-असत्यभाषणादीनि प्राणिनां पिराधकानि साक्षात् परम्परया मैथुन सेवन करना उग्गह-अवग्रहम् ' परिग्रह करना 'अजाइया-प्रया. चितम्' तथा अदत्तादान लेना 'लोगति सस्थादाणाई-लोके शस्त्रा. दानानि' ये सब लोक में शस्त्र के समान और कर्म पन्धके कारण है। 'तं विज्जं परिजाणिया-एतत् सर्व विद्वान् परिजानीयात्' विद्वान् पुरुष ज्ञ परिज्ञासे इसे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे इसे त्याग करे ॥१०॥
अन्वयार्थ--मृषावाद, मैथुन, अदत्तादान को भी लोक में शस्त्र के समान समझे। विद्वान् इन्हें ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ॥१०॥
टीकार्थ--अहिंसा का प्रतिपादन करके मृषावाद आदि का कथन करते हैं-असत्यभाषण, मैयुन, परिग्रह और अदत्तादान, यह सब साक्षात् या परम्परा से प्राणियों की विराधना करने वाले हैं। अतएव ये सेवन ४२७ 'उगह-अवग्रहमू' परि ४२। 'अजाइया-अयाचितम्' तथा महत्तहान स 'लोगसि सत्थादःणाई-लोके शस्त्रादानानि' मा पा सभा शख सरमा सने भगन्धना २६५ ३५ छे. 'तविजं परिजाणिया-एतत सर्व विद्वान् परिजानीयात्' विद्वान ५३५ ३५रिशाथीमान लाने प्रत्याभ्यान ५२. साथी तन त्याग ४२ ॥१०॥
અન્વયાર્થ–મૃષાવાદ, મૈથુન, પરિગ્રહ, અદત્તાદાનને પણ લેકમાં શસ્ત્રની બરોબર સમજવું. વિદ્વાન પુરૂષ આ બધાને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી ત્યાગ કરે ૧૦
ટીકાથ—અહિંસાનું પ્રતિપાદન કરીને મૃષાવાદ વિ. નું કથન કરે છે – અસત્ય ભાષણ, મૈથુન પરિગ્રહ, અને અદત્તાદાન આ બધા સાક્ષાત અથવા પરંપરાથી પ્રાણની વિરાધના કરવાવાળા છે. તેથી તે શસ્ત્ર સમાન છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
२५
वा, ततः 'सत्थादाणाई' शस्त्रादानानि शस्त्राणीव शस्त्राणि, यथा- शरादि जीवोपतापकं तथाऽतत्यभाषणादिकमपि, अतएव आदानानि - आदीयन्ते अष्टपकारकाणि कर्माणि एभिरित्यादानानि कर्मोपादानकारणानि 'लोगंसि' लोके - इहलोके संसारे 'तं' तदेतत्सर्वमसत्यप्रमुखम्, 'विज्जं' विद्वान् 'परिजाणिया' परिजानीयात्, ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया सर्वमपि त्यजेत् एतेषां स्वरूपं कारणं कार्य च जानन् विद्वान् परिहरेत् इति । मृषावादादिकं सर्वमेव दुःखजनकतया शस्त्रमिव भयानकम्-तथा-कर्मबन्धकारकं चेति ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा मत्याख्यानपरि ज्ञया विद्वान् तन् परित्यजेदिति ॥ १० ॥
,
9
मूलम् - पलिंउंचणं भयणं च थंडिल्लुस्स्यणाणि ये । धूणादीणाई लोगांस, तं विज्जं परिजाणिया ॥११॥
छाया -- पलिकुश्चनं भजनञ्च स्थण्डिलोच्छ्रयणानि च । धूनयाऽऽदानानि लोके तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥ ११॥
शस्त्र के समान हैं, क्योंकि जैसे-बाण (तीर) आदि जीवों को संताप देते हैं उसी प्रकार असत्यभाषण आदि भी संतापजनक होते हैं अतः एव इनका परिहार करना उचित ही है ।
असत्य भाषण आदि आदान हैं अर्थात् इनसे आठ प्रकार के कर्मों का बन्ध होता है । मेधावी पुरुष इन असत्य आदिके स्वरूप, कारण एवं कार्य को लोक में ज्ञपरिज्ञासे जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ।
अभिप्राय यह है कि यह सब मृषावाद आदि लोक में दुःखजनक होने से शस्त्र के समान भयानक हैं और कर्मबन्ध के कारण हैं। मेधावी पुरुष झपरिज्ञा से उसे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका त्याग करदे ॥ १० ॥
'पलिउ चणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - ' पलिउ चणं - पलिकुश्चनम्' माया 'भयणं च - भजनं' કેમકે જેમ માણુ (તીર) વિગેરે જીવાને સંતાપ દે છે. એજ પ્રમાણે અસત્ય ભાષણુ સ્માદિષણુ દુઃખ પહોંચાડે છે. તેથી તેના ત્યાગ કરવા તેજ ઉચિત છે,
કહેવાના ભાવ એ છે કે-આ મૃષાવાદ વિગેરે લેાકમાં દુઃખ કારક હાવાથી શસ્ત્રની જેમ ભયંકર છે, અને કર્માંધના કારણુ રૂપ છે મેધાવી પુરૂષ સ પરિજ્ઞાથી તેને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે. ૧૦ના ' पलियं चणं' इत्याहि
शब्दार्थ –'पलिउ चणं-पलिकुचनम् ' भाया 'भयणं च भजनंच' भने बोल
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ____ अन्वयार्थ:-(पलिउंचणं) पलिकुञ्चनम्-मायाम् (च भयणं) च-तथा भजनं. लोभम् (थंडिल्लुस्सयणाणि य) स्थण्डिलोच्छ्यणानि च-क्रोधमानौ (धूण) धूनयअपनय परित्यजेत्यर्थः, (तं विज्ज) तद्विद्वान् (लोगसि) लोके (आदाणाई) आदा. नानि-कर्मबन्धकारणानि (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यान परिज्ञया कषायान परित्यजेदिति ॥११॥
टीका-ये कषायवन्तः सन्ति तेषां पञ्चमहाव्रतधारिणामपि न फलवत् , अपि तु निष्फलमेव भवति । अतः कषायनिरोध आवश्यक इति तनिरोधमेव दर्शयति-'पलिउंचणं' पलिकुश्चनम् , परितः-समन्तात् कुच्यते-वक्रीभावमापद्यते और लोभ 'थंडिल्लुस्सयणाणि य-स्थण्डिलोच्छ्यणानि च' क्रोध और मानका 'धुण-धूनय' त्याग करो 'तं विज्ज-तत् विद्वान विद्वान मुनि 'लोगसि-लोके' लोकमें 'आदाणाई-आदानानि कर्मबन्धनके कारण है' ऐसा 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका त्याग करे ॥११॥ ___ अन्वयार्थ--माया, लोभ, क्रोध और मान का परित्याग करे। मेधाची इन्हें कर्मबन्धनका कारण जाने । ज्ञपरिज्ञा से इन्हें जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनकात्याग दे ॥११॥
टीकार्थ-जो कषाय से युक्त हैं, उनका पांच महाव्रतों को धारण करना भी सफल नहीं, परन्तु निष्फल ही होता है। अतएव कषायोंको निरोध करना आवश्यक है। वही निरोध यहाँ दिखलाते हैं-जिसके कारण सब कार्यों में परिकुंचन अर्थात् वक्रता उत्पन्न हो जाती है, उसे 'थंडिल्लुस्सयणाणि य-स्थंडिलोच्छ्यणानि च ओघ ने मानने 'धुण-धुनय' त्यास
। 'तविज-तत् विद्व न्' विद्वान मुनि 'लोगंसि-लोके' मा 'आदाणाईआदानानि' : पना २६५ छे. मे प्रमाणे 'परिजाणिया-परिजानीयात्' જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૧
અન્વયાર્થ–માયા, લોભ, ક્રોધ અને માનો ત્યાગ કરે. મેધાવી તેને કર્મ બંધનું કારણ સમજે. જ્ઞ પરિજ્ઞાથી તેને જાણુને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છે૧૧
ટીકાર્યું–જેઓ કષાયથી યુક્ત હોય છે, તેનું પાંચ મહાવ્રતનું ધારણ કરવું પણ સફળ થતું નથી. પરંતુ નિષ્ફળ જ જાય છે. તેથી જ કષાને નિષેધ કરે, જરૂરી છે. એ નિરોધજ અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.-જેના કારણથી સઘળા કાર્યોમાં પરિકુંચન અર્થાત્ વકપણું ઉત્પન્ન થાય છે, તેને
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् कार्याणि येन तत् परिकुश्चनम्-माया-परिकुश्चनं हि सर्वव्रतखण्डकम् । तथा'भयणं च' भजनं च-भज्यते सर्वत्र आत्मा प्रोक्रियते प्रसाद्य संमर्थ वा येन स भजनो-लोमः, तमपि । तथा-'थंडिल्लुस्सयणाणि' स्थण्डिलोच्छ्रयणानि, तत्र'थंडिल्ल' स्थण्डिलः यस्मिन् कार्योन्मुखे सति सदसद्विवेकराहित्यात्-आत्मा स्थण्डिलबद्भवति स स्थण्डिल:-क्रोधः । तथा-'उस्तयणागि' यस्योदयेन अर्व श्रयति जात्यादिना दधिमातो भवति पुरुषः सः-उच्छ्रयो-मानः । सूत्रे मानस्य बहुत्वाद् बहुवचनम् , अत्र माया लोभतोऽनन्तरं क्रोधमानयोग्रहणे सौत्रत्वाद् व्यत्ययः, तेन क्रोधमानमायालोभरूपान् कषायान् 'धूण' धूनय-अपनय धूनय इति क्रियापदस्य प्रत्येक सम्बन्धः, तेन क्रोधं धूनय, मान धूनय, मायां धूनय, लोभधूनयेत्यर्थों बोध्यः । कषायादीनां परित्यागेऽपरमपि कारण दर्शयति-एतानि परिकुश्चनादीनि । 'लोगंसि' अस्मिन् लोके 'आदाणाई' आदानानि, एतानि हि कर्मबन्धकारणानि वर्तन्ते, तस्मादेतत्स्वरूपं स कारणकार्य ज्ञात्वा 'विज्ज' विद्वान् 'परिमाणिया' परिजानीयात् ज्ञपरिज्ञया ज्ञाता प्रत्याख्यान-परिज्ञया परित्यजेदिति ॥११॥ परिकुंचन अर्थात् माया कहते हैं। यह परिकुंचन सभी व्रतों की विराधना करनेवाला है। भजन का अर्थ लोभ है क्योंकि यह
आत्मा को भग्न करने वाला है। स्थण्डिल क्रोध को कहते हैं, क्योंकि क्रोध आने पर आस्मा सत् असत् के विवेक से रहित स्थंडिलके समान हो जाता है। उच्छ्रय का अर्थ है मान, क्योंकि इसके उदय से आत्मा जाति आदि के अभिमान से ऊंचा चढ जाता है इन सभी कषायों का त्याग कर देना चाहिए। कषाय त्याग का दूसरा कारण दिखलाते हुए शास्त्र कार कहते हैं-यह कर्मबन्ध को उत्पन्न करने वाले हैं। अत एव मेधावी पुरुष इनके स्वरूप, कारण और कर्मको ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग देवे ॥११॥ પરિકુંચન અથત માયા કહેવામાં આવે છે, આ પરિકુંચન સઘળા વતની વિરાધના કરવાવાળી છે. ભજનનો અર્થ લેભ છે. કેમકે તે આત્માને ભ. કરવાવાળે છે થંડિલ ક્રોધને કહે છે, કેમકે-ક્રોધ આવવાથી આત્મા સત અસના વિવેક વિનાને થંડિલ જે થઈ જાય છે. ઉર્યો એટલે માન-કેમકે–તેના ઉદયથી આત્મા જાત વગેરેના અભિમાનથી ઉંચે ચઢિ જાય છે. કષાયના ત્યાગનું બીજું કારણ બતાવતાં શાસ્ત્રકાર કહે છે–આ કર્મ બંધને ઉત્પન્ન કરવા વાળું છે, તેથીજ બુદ્ધિશાળી પુરૂષ તેને સ્વરૂપ, કારણ અને કર્મને જ્ઞ પરિણાથી જાણને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરી દે. ૧૧૫
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-धोयण रयणं चेव वैथी कम्मंविरेयणं ।
वमणंजणपलीमथं तं विजं परिजाणिया||१२॥ छाया-धावनं रञ्जनं चैव बस्तिकर्मविरेचनम् ।
___ वमनाञ्जनं पलिमन्थं तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१२॥
अन्वयार्थः- (धोयणं) धावन-हस्तपादादीनां वस्त्राणां प्रक्षालनम् (रयणं) रञ्जन हस्तादीनाम् 'बत्थीकम्मं विरेयण' बस्तिकर्मविरेचनम्-तत्र वस्तिकर्म-अधोमार्गेण जलाकर्षणम् (एनिमा) इति लोकमसिद्धम् , विरेचनम्- (जुलाव) इति मसिद्धम् , (वमणंजण) वमनाञ्जनम् , वमनम् - प्रसिद्धम् , अञ्जनम्-नेत्रे कज्जलादिकरणम् , तदेतत्सर्वम् , (पलीमंथं) पलिमन्थम्-संयमोपघातकरम् (विज्ज) विद्वान्-पण्डितः (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥१२॥
'धोयणं रयणं चेव' इत्यादि।
शब्दार्थ--धोयणं-धावनम्' हाथ पैर तथा वस्त्र आदि धोना 'रयणं-रञ्जनम्' तथा हस्तादिको रंगना 'बत्थीकम्मं विरेयण-पस्तिकमा विरेचनम्' बस्तिकर्म करना और विरेचन 'वमणंजण-वमनाञ्जनम्' दवा लेकर वमन करना तथा आखों में अञ्जन लगाना इत्यादि 'पलिमथं. मलिमन्थं' मंयमको नष्ट करने वाले कार्यों को 'विज्जे परिजाणियाविद्वान् परिजानीयात्' विद्वान् पुरुष समझ के त्याग करे ॥१२॥ ____ अन्वयार्थ-हाथ पग एवं वस्त्र आदि का धोना, रंगना, एनीमा लेकर विरेचन करना, वमन करना, अंजन लगाना, इन सबको संयम का घातक समझ कर ज्ञानी पुरुष इनको त्याग दे ॥१२॥ 'धोयण रयणं चेव' छत्यादि
हाथ-'धोयण-धावनम्' हा ५ तथा ५i विगैरे घावा. रयणं-रञ्ज. नम्' तथा । विगेरे २१। 'बत्थीकम्म विरेयणं-बस्तिकर्म विरेचनम्' मस्ति
भ ४२७ मन विरेयन 'कमणंजन-वमनाञ्जनम्' । सपने मन -टी ४२वी तथा मामा मiary मा विगेरे ‘पलिमंथं-पलिमन्थं' सयभने नाश ४२वावा याने 'विज्जं परिजाणिया-विद्वान् परिजनीयात्' विद्वान् પુરૂષ સમજીને તેને ત્યાગ કરે ૧રા
અન્વયાર્ય—હાથ પગ અને વસ્ત્ર વિગેરેને ધવા, રંગવા, ઈનિમાં લઈને રેચ લેવો, ઉલટી કરવી, કાજળ લગાવવવું. આ બધાને સંયમના ઘાતક સમએને જ્ઞાનિ પુરૂષે તેને ત્યાગ કરે ૧૨
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्थ बोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
२९
टीका- 'घोयणं' धावनम् - प्रक्षालनं शोभार्थं वस्त्रादीनाम्, 'रयणं' रञ्जनम् हस्तत्रत्रादीनाम्, 'बत्थीकर्म' बस्तिकर्म-गुदामार्गत उदरे जलमानीय तज्जलेन सार्क निःशेषमलानां बहिर्निःसारणं बप्रतिकर्म । 'विरेयणं' विरेचनम् - वैद्यकोक्तामयादि चूर्णप्रयोगेणाधोमार्गतो मलनिःसारणम् । 'वमणं' वमनम् - अङगुल्यादि प्रवेशेन मुक्ताऽऽहारस्य मुखमार्गेण वहिर्निःसारणम् । 'अंजणं' अञ्जनम् - शलाकया नेत्रशोभार्थ मषी द्रव्याणां नेत्रयो निक्षेपणम् '' तदेतद् धावनादिकं सर्वमपि 'पलीमंथ' पलिनन्थम् - संयमविघातकारणम् इति ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् । वस्त्रादीनां प्रक्षालनं रञ्जनं वस्तिकर्म विरेचनं वमनं नेत्रा ञ्जनं च संयमविनाशकारि ज्ञात्वा मुनिरेवान्न सेवेत ||१२|| मूलम् - गंध मल्लेसिंणाणं च दंतपंक्खालणं तेहा ।
"
परिरंगहित्थिकम्मं च तं विज्जं परिजाणिया ॥ १३ ॥
टीकार्थ- सुन्दरता के लिए वस्त्र आदि का प्रक्षालन करना, वस्त्र आदि को रंगना, गुदा के मार्ग से उदर में जल पहुंचा कर उस जल के साथ मल का बाहर निकालना अर्थात् वस्तिकर्म करना, वैद्यक के अनुसार हरड़ आदि का चूर्ण खाकर जुलाब लेना, वमन करना अर्थान् अंगुली आदि मुख मे रखकर मुक्त आहार को मुखसे बाहर निकालना आखों में अंजन आंजना, इन सब कार्यों को संयम का विघातक समझ कर त्याग देना चाहिए ।
अभिप्राय यह है कि वस्त्र आदि को धोना, रंगना, वस्तीकर्म करना, विरेचन, वमन और अंजन लगाना इन सब को संयम का विनाशक जानकर मुनि उनका सेवन न करे उनका त्याग करे ॥ १२ ॥
ટીકા ——સુંદર પણા માટે વસ્ત્ર વગેરેનું પ્રક્ષાલન કરવું (ધાતુ) ર'ગવુ, ગુદાના માગથી પેટમાં જળ પહાંચાડીને તે જળની સાથે મળ બહાર કહે!હવા અર્થાત્ ખસ્તિકમ કરવુ. વૈદ્યક પ્રમાણે હરડે વિગેરેનું ચૂર્ણ ખાઇને જુલાબ લેવે!, ઉલ્ટી કરવી અર્થાત્ આંગળી વગેરે મેાંમાં રાખીને ભુક્ત આહાર મૂખથી બહાર કડાડવા આખામાં અંજન આંજવું. આ સઘળા કાનેિ સયમના વિઘાતક સમજીને તેના ત્યાગ કરવા જોઇએ.
કહેવાના હેતુ એ છે કે વસ્ત્ર વગેરેને ધાવા, રંગવા મસ્તી ક્રમ કરવુ વિરેચન, વમન, અને અજન લગાડવું. આ બધાને સંયમના વિધાતક સમ જીને મુનિએ તેનું સેવન કરવુ' નહી' અર્થાત્ તેને ત્યાગ કરી દેવેન્દ્ર ૧૨)ા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
छाया- गन्धमाल्यस्नानानि दन्तप्रक्षालनं तथा।
___परिग्रहस्त्रीकर्म च तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१३॥ अन्वयार्थः-(गंधमल्लपिणाणं च) गन्धमारयस्नानानि (तहा दंतपक्खा लणं) तथा दन्तमक्षालनम् अकारणम् ओषध्यादिना (च परिग्गहित्थिकम्म) परि ग्रहः-धनधान्यादिकस्वीकरणम् , स्त्रियाः स्वीकरणम् कर्म-हस्तमैथुनादिकम (तं) तत् (विज्ज) विद्वान् हेयोपादेय ज्ञानवान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-तदेतत्सय कर्मबन्धकारकं ज्ञपरिज्ञ या ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् इति ॥१३॥
टीका-'गंधमल्लसिणाणं च' गन्धमाल्यस्नानानि, गन्धा:-कोष्ठपुटादयः माल्य-मल्लिकादि विशिष्टपुष्पग्रथितम् , स्नानम्-देशसर्वस्नानम् तत्र देशस्नानम अकारणमक्षिभ्रुवादिप्रक्षालनं, सर्वस्नानम्-सर्वाङ्गपक्षालनम् इति गन्धमाल्य'गंधमल्लसिणाणं च' इत्यादि।
शब्दार्थ-'गंधमल्लसिणाणं च-गन्धमाल्यस्नानानि' शरीर में गन्ध लगाना तथा पुष्पमाला पहिनना एवं स्नान करना 'तहा दंतपक्खा लणं-तथा दंतप्रक्षालनम्' तथा दातोंको धोना 'परिग्गहित्थिकम्म-परि ग्रहस्त्रीकर्माणि' परिग्रह रखना, स्त्रीका उपभोग करना तथा हस्तकर्म करना तं विनं-तत् विद्वान् विद्वान मुनि इनको पापका कारण जान कर त्याग करे ॥१३॥
अन्वयार्थ--शरीर में सुगंध लगाना, माला धारण करना, स्नान करना, दातोंका बिना कारण प्रक्षालन करना, धन धान्य आदि परिग्रह को स्वीकार करना, हस्तकर्म करना, इन सब को मेधावी पुरुष कर्मबन्ध का कारण जान कर प्रत्यारुगन परिज्ञा से त्याग दे ॥१३॥
टीकार्थ--कोष्ट पुट आदि गंध को, मल्लिका आदि के पुष्पोंसे गूंथी 'गंधमल्लसिणाणं च' त्या
शब्दार्य-गंधमल्लसिणाणं च-गधमाल्यस्नानानि च' शरीरमा तथा पु०५भाका ५३२वी तथा स्नान ४२j 'तहा दंतपक्खालणं-तथा दंतप्रक्षा लनम् तथा हाताने धावा 'परिगाहित्थिकम्म-परिग्रहस्त्रीकर्माणि' परि ४२वा, तथा सी सेवन ४२९ तथा स्तम ४२७ 'तं विज्ज'-तत् विद्वान्' विद्वान् મુનિ આને પાપના કારણ રૂપ સમજીને તેને ત્યાગ કરે ૧૩
અન્વયાર્થ—શરીરમાં સુગંધ લગાવવી માળા પહેરવી. સ્નાન કરવું, વિના કારણ દાંતે ધોવા, હસ્તકર્મ કરવું. આ બધાને બુદ્ધિમાન પુરૂ કર્મબં. ધના કારણ રૂપ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૩ ટીકાઈ—કે, પુર, વગેરે ને, મલ્લિકા વિગેરે ફૂલેથી ગૂંથેલી માળાને,
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
समर्थाधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
"
स्नानानि 'तहा' तथा 'दंतपक्खाळणं' दन्तप्रक्षालनम् - अकारणमोषध्यादिना 'परिग्गहित्थिकम्मं च ' परिग्रहः, स्त्री, कर्म च तत्र परिग्रहः- सचित्ताऽचित्तपदार्थानां स्वीकारः, त्रियो देवमनुष्यादीनाम्, तत्स्वीकारः, कर्म - हस्तमैथुनादिकरणम् । 'त' तदेतत्सर्वं बन्धजनकं संसारपर्यटने कारणम् । इति ज्ञात्वा 'विज्जं' विद्वान्आत्महितार्थी 'परिजाणिया' परिजानीयात्- ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥ १३ ॥
मूलम् - उद्देसियं कीयगडं च पामिचं चेवें आहडं ।
पूयं असणिज्जं च 'तं विज्जं परिजाणिया ॥१४॥
छाया -- औदेशिकं क्रीतकृतं च प्रामित्यं चैवाहृतम् । पूयमनेषणीयं च तद्विद्वान् परिजानीयात् || १४ ||
३१
हुई माला को बिना कारण नेत्र या भौंह आदि के प्रक्षान रूप देश - स्नान को तथा सर्वांग प्रक्षालन रूप सर्वस्नान को निष्कारण औषधि आदिसे दांतों के मांजने को तथा परिग्रह और हस्तकर्म को कर्मबन्ध का कारण जान कर उनको त्याग दे । ये सब कर्म संसारभ्रमण के कारण हैं। ऐसा समझ कर आत्महित का इच्छुक पुरुष इन्हें ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ॥१३॥
'उद्देसियं कीयगडं च' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- ' उद्देसियं-औद्देशिकम्' साधुको एक नाम लेकर उनको देनेके लिये जो आहार आदि तैयार किया गया है 'कीपगडं क्रीतकृतम्' तथा साधुके लिये जो खरीद किया गया है तथा 'पामिच्चं - प्रामित्यम्'
કારણ વિના આંખ અને ભમરા ને ધાવારૂપ દેશ સ્નાનને તથા સર્વાંગ પ્રક્ષાલન રૂપ સČસ્નાનને, કારણ વિના એસડ વગેરેથી દાંતાને માંજવાના તથા પરિગ્રહ અને હસ્તકમને કમ્બન્ધના કારણુ સમજીને તેને ત્યાગ કરે, આ બધા જ કર્યું સસાર ભ્રમણના કારણે રૂપ છે.
આ પ્રમાણે સમજીને આત્મહિતને ઈચ્છનારા પુરૂષે પિરિજ્ઞાથી તેને સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેઓ ત્યાગ કરવે ॥૧૩॥
'उद्देसीयं कीयगडं च' इत्याहि
शहाथ' – 'उद्देसिय- उद्देशिकम् ' साधुने भायवा माटे ने माहार विगेरे तैयार अरवामां आव्यो होय ते तथा 'कीयगड - क्रीतकृतम्' साधुने भाटे फरीह ४२वामां यावेत हाय ते तथा 'पामिच्च - प्रामित्यम्' साधुने सायवा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___अन्वयार्थ:-(उद्देसियं) औद्देशिक-यस्य कस्यचिदेकस्य साधो न मग्राहेण कृतं तदौद्देशिकम् (कीयगड) क्रीतकृतम्-साध्वर्थ मूल्येन गृहीतम् (पामिर्च) प्रामित्यम्साध्वर्थमन्यत उच्छिन्नरूपेणाऽऽनीतम् (चेव आहडं) चैाहृतम्-साध्वर्थ यत् गृहस्थेन सम्मुखमानीतम् (पूर्व) पूयम्-भाषाकर्मावयवसंपृक्तं शुद्धमध्याहारं पूयम् (अणेसणिज्ज) अनेषणीयम्-अशुद्धम् (तं) तत्सर्वम् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥१४॥
टीका-'उद्देसियं' औंदेशिकम्-यं कमप्येकं साधुमुद्दिश्य यदाहारपान वस्त्र पात्रसत्यादि निमित्तं तदौदेशिकम् 'कीयगडं' क्रीतकृतम्-साध्वयं यद्वस्तु मुल्ये. साधु को देने के लिये जो दूसरे से उधार लिया गया है चेव आहडंचैव आहृतम्' तश साधुको देने के लिये जो गृहस्थो के द्वारा लाया हुवा है 'पूर्व-पूयम्' जो आधाकर्मी आहार ले मिला हुवा है 'अणेसणिज्ज-अषणीयम्' तथा जो आहार, कोई भी दोष से युक्त अशुद्ध है 'तं-तत्' उसको 'विज्ज-विद्वान्' विद्वान मुनि 'परिजाणिया-परिजानी यात्' ज्ञपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे त्याग करे ॥१४॥ ___ अन्वयार्थ--औदेशिक, क्रीतकृत, प्रामित्य, आहत, पूय और अने षणीय आहार को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे ॥१४॥
टीकार्थ--जो आहार पानी वस्त्र पात्र एवं उपाश्रय आदि किसी एक साधु के उद्देश्य से निर्मित किया गया हो, वह ओदेशिक कह लाता
भोट २ भीनी पासेथा Gधार सेवामा मावेस डाय ते 'चेव आहडं-चैव ગાદવન' તથા સાધુને આપવા માટે ગૃહસ્થ દ્વારા લાવવામાં આવેલ હોય तथा 'पूर्य-पूयम्' मायामा माथी मजेत हाय 'अणेसणिज'-अनेषणी यम' तथा २ माडा२ ५५ ष पाण। डाय भने अशुद्ध य 'तं-तत्' ते विज्ज-विद्वान्' विद्वान् भुनि परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञ परिज्ञाथी જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે. ૧૪
मन्या ---मीदेशि, जीतकृत, प्राभित्य, महत ५८ भने भनेपाय, આહારને મેધાવી પુરૂષ સપરિજ્ઞાથી તેને જાણે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે, ૧૪
ટીકાર્થ –જે આહાર, પાણી, વસ્ત્ર, પાત્ર અને ઉપાશ્રય વિગેરે કઈ એક સાધુને ઉદ્દેશીને બનાવવામાં આવેલ હોય, તેને ઔદેશિક કહેવામાં આવે છે,
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
३३
नाssनीतम्, तथा - 'पामिच्चे' प्रामित्यम् - साधवे दातुमुच्छिन्नकं गृहीतम् । तथा - 'आइडे' आहृतम् - साधवे दातुं साधुसंमुखमानीतं तथा-'पूर्व' पूयम्-आधाकर्मावयवसंयुक्तम्- शुद्धेऽपि आहारे आधाकमीहारस्य मिलनं पूतिकम् 'अणेसणिअं' अनेषणीयम् - शङ्कितादिदोषेण युक्तम् 'विज्जं' विद्वान 'तं' तत्सर्वमपि संयमानु पकारितया संसारकारणतया व-परिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया 'परिजाणिया' परिजानीयात् परित्यजेत् इति ॥१४॥ मूलम् - आणि मक्खिरागं च गिंजदधायकम्मगं ।
उच्छोलणं च कैकं च तं विज्जं परिजाणिया ॥१५॥ छाया - आशूनि मक्षिरागं च गृद्धथुपघातकम् ।
उच्छोलनं च कल्कं च तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥ १५ ॥
है । साधु के लिए मूल्य चुका कर खरीदी हुई वस्तु क्रीतकृत कहलाती है । साधु को देने के लिए उधार ली हुई वस्तु प्रामित्य कहलाती है । साधु को देनेके लिए उसके सामने लाई हुई आहारादि वस्तु आहृत कही जाती है। जिसमें आधाकर्मी का कुछ भाग मिला हो उसे पूतिक या पूय कहते हैं। जो शक्ति आदि किसी भी दोष से युक्त हो, वह अनेषणीय कहलाती है । मेधावी पुरुष इन सब को संघम में अनुपकारी ( संयम का घातक) और संसार का कारण जान कर परित्याग कर दे ॥ १४ ॥
'आणि मक्खिरागं च' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'आसूणि आशूनम् ' रसायन आदि खाकर शरीरको स्थूल बनाना 'अक्खिराग च-अक्षिरागं च' तथा शोभाके लिये नेत्रमें
સાધુને માટે મૂલ્ય ચૂકવીને ખરીદેલી વસ્તુ ક્રચક્રીત કહેવાય છે. સાધુને આપવા માટે ઉધાર લીધેલ વસ્તુ પ્રામિત્ય કહેવાય છે, સાધુને આપવા માટે તેની સામે લાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરે વસ્તુ આહત કહેવામાં આવે છે. જેમાં આધાર્મિના કંઇક ભાગ મળ્યેા હાય તેને પૂતિક અથવા પૂય કહે છે, જે 'કિત આદિ કોઇ પણુ દોષથી યુક્ત હોય તે અનૈષીય કહેવાય છે, મેધાવી પુરૂષ આ બધાના સયમમાં અનુપકારી અર્થાત્ સયમના ઘાતક અને સસારના કારણ રૂપ માનીને તેના ત્યાગ કરવા. ૫૧૪ા
'आसूणि मक्खिराग' 'च' इत्याहि
शब्दार्थ - 'आसूणि- आशनम्' रसायण विगेरे माधने शरीरने स्थूण-जाडु मनाववु 'अक्खिराग' च-अक्षिरागं च' तथा शोला भाटे यांषभां
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थ : - (आणि) आशुनि - घृतपानादिना शरीरस्थौलीकरणम्, तथा( अक्खिरागं) अक्षिरञ्जम् - नेत्ररञ्जनम् ( गिधुवघायकम् ) गृद्धयुपधातकर्मकम् वृद्धि गद्धि - गृद्धिभावकरणम् उपघातकर्म - उपकार किया (उच्छोलणं च) उच्छीलंच - अयत्नतः उदकेन पुनः पुनः हस्तपादपक्षालनम् (कर्क) कल्कं च लोधादि द्रव्येण शरीरस्योद्वर्तनकरणम् (तं) तदेतत्सर्वम् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया ) परिजानीयात्- ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ||१५||
टीका- 'आणि' आशूनि घृतपानादिना मकरध्वजादिरसायनिकौषधिविशेषेण च शारीरिकबल संवर्द्धनम्, 'अक्खिरागं' अक्षिरागम् अक्ष्णोः रागम्अञ्जन लगाना 'गिद्धुवाघायकम्मर्ग-गृद्धयुपघातकर्मकम्' तथा शब्दादि विषयों में आसक्त होना, एवं जिस कर्म से जीव का घात होता है उसे करना 'उच्छोलणं च - उच्छोलनंच' अयत्न पूर्वक ठंडा पानीसे हस्तपाद आदि का बार बार धोना तथा 'व-कल्कम्' हल्दी आदि से शरीर में पीठी लगाना 'तं विज्जं परिजाणिया- तत् विद्वान् परिजानीयात्' इन सभीको विद्वान् मुनि ज्ञपरिज्ञासे संसार भ्रमणका कारणरूप समझ कर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उस का त्याग करें ॥१५॥
अन्वयार्थ -- घृतपान आदि करके शरीर को स्थूल बनाना, नेत्रोंको रंगना, गृद्धिभाव करना, अपकार करना, बारबार हाथ पांव धोना, शरीर का उबटन करना इन सब को मेधावी पुरुष ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे || १५ ||
टीकार्थ-- घृतपान आदि करके तथा कस्तूरी मकरध्वज आदि रासाiv. गिधुवघायकम्मगं गृद्धयुपधातकर्मकम्' तथा शहाहि વિષયામાં ग्यास तथा उर्भथी भवनो धात थाय तेवु उर्भ ४२. 'उच्छोलणं च - उच्छोलन च' यत्न विना ठंडा पालीथी हाथ, पत्र, विगेरे घोषा तथा 'कक्क - कल्कम् ' सहर विगेरेथी शरीरमां थीठी योजवी-सगाववी 'तं विज्ज' परिजाणिया- तत् विद्वान् परिजानीयात्' मा अधाने विद्वान भुनि ज्ञ परिज्ञाथी સ ંસાર ભ્રમણના કારણરૂપ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેનેા ત્યાગ કરે ॥૧૫॥
અન્નયા ——ધૃતપાન વિગેરે કરીને શરીરને સ્થૂળ બનાવવું. આંખાને રંગવી. शृद्धि भाव (मासहित) राजवी वारवार हाथ पग धोवा, शरीरने शत्रुभारवु આ બધાને ડાહ્યો પુરૂષ ન પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના
ત્યાગ કરે ૫ પા
ટીકા”—ધૃતપાન વિગેરે કરીને તથા કસ્તુરી, મકરધ્વજ વિગેરે રસાયનિક
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
३४
•
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् अञ्जनादिकम्-नेत्रयोः कज्जलादिप्रक्षेपणम् , तगा-'गिधुवघायकम्मर्ग' गृद्धयु. पघातकर्मकम्-अपकारिणां मन्त्रादिभयोगेण हननम् । 'उच्छोलणं च' उच्छोलनम्उदकेन अकारणं हस्तपादानीनां पुनः पुनः प्रक्षालनम् । तथा-'ककं' कल्कम्-धन लोधादि द्रव्यविशेषेण शरीरस्योद्वर्तनं क्रियते तत् ललकम् । 'विज्ज' विद्वान्-हेयोपादेयज्ञानवान् 'ते' तदेतत्सर्वं पूर्वोक्तं कर्मबन्धनाय भवतीति, 'परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदात्महितार्थी इति।१५॥ मूलम्-संपंसारी केयकिरिए पलिंगायतणाणि य।
सागारियं च पिंडं च तं विजं परिजाणिया ॥१६॥ छाया-संघसारी कृतक्रिया प्रश्नस्यायतनानि च ।
___ सागारिकं च पिण्डं च तद्विद्वान परिजानीयात् ।।१६।। यनिक औषधों का सेवन करके शारीरिक बल की वृद्धि करना अर्थात् जिससे बहुत बलवान् बन जाय ऐसा उपाय करना, या अहंकार में चूर होना, नेत्रों में काजल या सुरमा डालना, अपकारी का मंत्र आदि का प्रयोग करके घात करना, निष्कारण जल से बार बार हाथ पग आदि धोना और उवटन करना, इन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से कर्मबन्धन का कारण जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ॥१५॥ ___ 'संपसारी कयकिरिए' इत्यादि।
शब्दार्थ--'संसारी-संप्रसारी' असंयतों के साथ साधुको संसार की बातें करना 'कयकिरिए-कृतक्रियः' असंयम के अनुष्ठानकी प्रशंसा करना 'पसिगायतणाणि य-प्रश्नस्यायतनानि च तथा ज्योतिष संबंधी
ઔષધોનું સેવન કરીને શારીરિક બળને વધારવું અર્થાત જેનાથી ઘણા બળવાન બની જવાય તે ઉપાય કરો, અથવા અહકારમાં ચકચૂર રહેવું. આંખમાં કાજળ અથવા સુર આંજ. મંત્ર વિગેરે પ્રયોગ કરીને અપકા રીને ઘાત કરે. કારણ વગર વારંવાર પાણીથી હાથ પગ દેવા. અને શરીરને શણગારવું. આ બધાને મેધાવી પુરૂષ જ્ઞ પરિસ્સાથી કર્મ ખજૂનું કારણ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છે૧પ 'संपसारी कायकिरिए' त्यहि
शाय- 'संपसारी-संप्रसारी' यानी साथे साधुसे ससानी पात ४२वी 'कयकिरिए-कृतक्रियः' अस यमना अनुष्ठानना मा ४२१। 'पसिणायतणाणि य-प्रश्नत्यायतनानि च तथा न्योतिष समधी तीन तर भाषा
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:-(संपसारी) संपसारी-संप्रसार:-असंयतेन गृहस्थेन साधं सांसारिकविचारकरणम् तद्वान् एवम्-(कयकिरिए) कुतक्रिया-कृता क्रिया असंयमानुष्ठानप्रशंसारूपा येन स तथाभूतः तथा-(पसिणायतणाणि य) प्रश्नस्यायतनानि च-प्रश्नस्य-सांसारिकमश्नादेरायतनम्-आविष्करणं कथनमित्यर्थः (सागारियं च पिंडं च) सागारिकं च पिण्डं च-सागारिकस्य शय्यातरस्य पिण्डमाहारम् (त) तदेतत्सर्वम् (विज्ज) विद्वान (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिजया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥१६॥
टीका-'संपसारी' संमसारी-असंयतपुरुषैः सार्धम् संप्रसार:-परिचय:पर्यालोचनं सावधकर्मविचारः, एवमसंयमानुष्ठानं प्रति सांसारिकविषयस्य उपदेशादिदानम् तद्वान् संपसारीति कथ्यते । तथा-'कयकिरिए' कृतक्रियाप्रमों के उत्तर देना 'सागारियं च विंडं च-सागारिकं च पिंडंच' शय्यातर पिंड 'तं-तत्' ये सघ 'विज्ज-विद्वान् विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञासे जानकर के प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका त्याग करे ॥१६॥ ___ अन्वयार्थ-गृहस्थ के साथ सांसारिक विचार करना, असंयमानुष्ठान की प्रशंसा करना, संसार व्यवहार संबंधी प्रश्नों का कथन करना शरघातर का आहार ग्रहण करना, इन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग करे ॥१६॥ ____टीकार्थ-असंयमी पुरुषों के साथ गाढ परिचय करना विचारवि. मर्श करना, सावध कार्यों का विचार करना एवं असंयम संबंधी उपदेश देना संप्रसारण कहलाता है। बहुत सुन्दर मकान बनाया' इत्यादि 'सागारियं च पिंडंच-सागारिकं च पिंडं च' शय्यातर पिड तं-तत्' मा मधाने 'विज्ज-विद्वान्' विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' । परिज्ञाथी गाने પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે. ૧૬
અવયાર્થગૃહસ્થની સાથે સાંસારિક વિચાર કરે. અસંયમાનુષ્ઠાનની પ્રશંસા કરવી, સંસાર વ્યવહાર સંબંધી પ્રશ્રનું કથન કરવું. શય્યાતરને આહાર ગ્રહણ કરે, આ બધાને બુદ્ધિમાન્ પુરૂષ જ્ઞ પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૬
ટીકાર્ચ–અસંયમી પુરૂષની સાથે ગાઢ પરિચય કરે, વિચાર વિમર્શ કર, સાવધ કાર્યને વિચાર કરે અને અસંયમ સંબંધી ઉપદેશ આપ તે સંપ્રસારણ કહેવાય છે. “ઘણું જ સુંદર મકાન બનાવ્યું” વિગેરે પ્રકારથી
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् कुता-संपादिता शोभना गृहकरणादिका क्रिया येन सः-कृतक्रियः । तथा-'पसिणायतणाणि च' प्रश्नस्यायतनगनि च-आयतनमाविष्करणं कथनम्-यथाविवक्षितप्रश्ननिर्णयकरणानि अथवा लौकिकानां परस्परव्यवहारे मिथ्याशास्त्रमंशये चा प्रश्ने सति यथावस्थितार्थकथनद्वारेण निर्णयकरणानि । तथा-'सागारियं च पिडं च' सागारिकं च पिण्डं च, सागारिका-शय्यातर स्तस्य पिण्डमाहारादिकम् । अथवा सागारिकपिण्डम्-जुगुप्सितकुलपिण्डं वा 'त' तत्-तदेतत्सर्व बन्धकारणत्वेन 'विज्ज' विद्वान् 'परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् इति ॥ असद्भिः सह सांसारिकवार्तालापकः, तथाऽसंयताऽनुष्ठानस्य प्रशंसाकारकश्च न भवेत् तथा-प्रश्नशास्त्रसम्बन्धि प्रश्नोत्तरादिकं, शय्यातरस्य पिण्डादिकं वा विद्वान परित्यजेदिति भावः ॥१६॥ प्रकार से असंयमी के कार्य की प्रशंसा करना, संसार संबंधी प्रश्नों का उत्तर देना, अथवा लौकिक जनों के पारस्परिक व्यवहार में या मिथ्या. शास्त्र के विषय में संशय होने पर उसे दूर करने के लिए निर्णय देना, शय्यातर का आहार आदि लेना या धृणित कुल का आहार लेना, इन सब को मेधावी बन्ध का कारण जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग दे।
आशय यह है-असत्पुरुषों के साथ सांसारिक वार्तालाप करना, असंयममय अनुष्टान की प्रशंसा करना, गणित आदि लौकिक शास्त्र संबंधी प्रश्नों का उत्तर देना और शय्यातर का अर्थात् जिसके घर में ठहरा हो उसका आहार लेना, इन सबको कर्मबन्ध का कारण जान कर ज्ञानी पुरुष उनका परित्याग कर देवें॥१६॥ અસંયમીના કાર્યની પ્રશંસા કરવી, સંસાર સંબંધી પ્રશ્નોને ઉત્તર આપ અથવા લૌકિક જનેના પરસ્પરનો વ્યવહારમાં અથવા મિથ્યા શાસ્ત્રના સંબંધમાં સંશય થાય ત્યારે તેને દૂર કરવા માટે નિર્ણય આપે, શય્યાતરને આહાર વિગેરે ગ્રહણ કરે, અથવા નિન્દિત કુળનો આહાર લે આ બધાને બન્ધનું કારણ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે.
કહેવાનો આશય એ છે કે-અસહુની સાથે સંસાર સંબંધી વાત. લાપ કરે, અસંયમવાળા અનુષ્ઠાનની પ્રશંસા કરવી ગણિત વિગેરે લૌકિક શાસ્ત્ર સંબંધી પ્રકને ઉત્તર આપે અને શય્યાતરને અર્થાત્ જેના ઘરમાં રહ્યા હોય તેનો આહાર લે, આ બધાને કર્મબંધનું કારણ સમજીને જ્ઞાની પુરૂષે તેને ત્યાગ કર. ૧૬
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-अट्ठावयं ने सिविखना वेहाईयं च जो वए।
हत्थकम्मं विवायं च तं विज्ज परिजोणिया ॥१७॥ छाया -- अष्टापदं न शिक्षेत वेधातीतश्च नो वदेत् ।
हस्तकम विवाद च तद्विद्वान् परिजानीयात् ।१७। अन्वयार्थः- (अट्ठावयं न सिक्सिज्जा) अष्टापदं-द्यूतक्रीडारूपं न शिक्षेत-- नाऽभ्यसेत् , (वेहाईयं च णो वए) वेधातीतम् अधर्मपधानं वचो नो वदेत् । (हत्थकम्म) हस्तकर्म-कलहादिकम् (विवायं च) विवादं य-शुष्कवादं न कुर्यात् (त) तदेतद् अष्टापदादिकं संसार कारणमिति (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥१७॥
'अट्ठावयं न' इत्यादि।
शब्दार्थ--'अट्ठावयं न सिक्खिज्जा-अष्टापदं न शिक्षेत' साधु जुआ खेलने का अभ्यास न करे 'वेहाईयं च णो वए-बेधातीतश्च न वदेत्' जो बात अधर्म प्रधान हो अर्थात् धर्म विरुद्ध हो ऐसी बात न बोले 'हत्यकम्म-हस्तकर्म' हस्तकर्म अर्थात् कलह विगैरह तथा 'विवायं-विवाद' विवाद न करे 'तं-तत्' साधु इन बातों को संसार भ्रमण का कारण ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका त्याग करें ॥१७॥ __अन्वयार्थ-साधु अष्टापद अर्थात् द्यूत आदि का या चाणक्य शास्त्र आदि का अभ्यास न करे । अधर्म प्रधान वचनों का प्रयोग न करे। हस्तकर्म तथा विवाद अर्थात् शुष्कवाद आदि न करे। यह सब संसार के कारण हैं, इस प्रकार जान कर मेधावी प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनका त्याग देवे ॥१७॥
'अट्ठावयं न' त्या
शहाथ-'अद्रावयं न सिक्खिज्जा-अष्टापदं न शिक्षेत' साधु गा२ २भ. पानी मल्यास न ४२. 'वेहाइयं च णो वए-वेधातीतञ्च न वदेत' ने पात અધર્મ પ્રધાન હોય એટલે કે ધર્મ વિરૂદ્ધ હોય એવી વાત ન બેલે “. कम्म-हस्तकम' स्तम अर्थात ४१ ४७ये विगरे तथा 'विवाय-विवाद' વાદ વિવાદ ન કરે “નં-a' સાધુ આ સઘળી વાતને જ્ઞપરિજ્ઞાથી સંસાર ભ્રમણના કારણ રૂપ માનીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છેલછા
અન્વયાર્થ-સાધુએ, અષ્ટાપદ અર્થાત્ ઘત વિગેરેને અથવા ચાણક્ય શાસ્ત્ર વિગેરેને અભ્યાસ ન કરે. અધર્મ પ્રધાન વચનને પ્રવેશ ન કર હરત કર્મ તથા વિવાદ અર્થાત્ શુષ્કવાદ વિગેરે ન કરે. આ બધું સંસારના કારણ રૂપ છે. આ રીતે સમજીને મેધાવી પુરૂષે જ્ઞપરિજ્ઞાથી તેને અનર્થનું કારણ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કર. ૧ળા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. क्षु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
३९
टीका- 'अट्ठावर्य' अष्टापदम्- द्यूतक्रीडाविशेषस्तम् 'न मिक्खिज्जा' न शिक्षेत यूतक्रीडां न कुर्यात् नापि पूर्वशिक्षितमनुशीलयेत् 'वेदाईयं च ' बेधातीतं च वेध धर्माऽनुवेधस्तस्मादतीतं सद्धर्माऽनुवेधातीतम्, यद्वा-अधर्मप्रधानकं वचनजातम् 'णो वए' नो वदेत्-मधर्मप्रधानकं वचनं नैवोच्चारणीयम् । 'हत्थकम्म' हस्तकर्म - हस्तव्यापारबधानकं कर्म कलहं न कुर्यात् कुचेष्टितं वा । तथा 'विवार्य च' विवाद चविरुद्धं वादं शुष्कवचम् विदण्डामधानकवचनजातं नैव संवादयेत् 'ते' तत्सर्वम् 'विज्जं' विद्वान 'परिजाणिया' परिजानीयात् । द्यूतक्रीडनकादि सर्वमेधजनकतया संसारकारणमिति ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानः रिज्ञया परित्यजेदिति । उक्तञ्च -
FOUN
'द्यूताऽभ्यासस्तथाऽधर्मप्रधानवचनं बहु ।
कलहः शुष्कवादश्च सर्वो हि भवकारणम् ॥ १ ॥ ॥१७॥
टोकार्थ -- जिसमें आठ पद होते हैं यह एक प्रकार का छून है । उसका अभ्यास करना अर्थात् द्यूतक्रीडा करना या पूर्वशिक्षित द्यूतक्रीड़ा का अनुशीलन करना योग्य नहीं है। जो धर्म से अनुगत न हो या जिसमें अधर्मकी प्रधानता हो, ऐसा वचन नहीं बोलना चाहिए । हस्त प्रधान कर्म या कुचेष्टा न करे । शुष्क चर्चा या वितण्डावाद भी नहीं करना चाहिए। यह सब द्यूतक्रीड़ा आदि अधर्मजनक होने से संसार के कारण हैं ऐसा ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे । कहा भी है- ' द्यूताऽभ्यासस्तथाऽधर्म' इत्यादि । अधर्मप्रधान वचन, कलह और शुष्कवाद ये
द्यूत का अभ्यास, सब संसार के कारण हैं ॥ १ ॥ ॥ १७ ॥
ટીકા”—જેમાં આઠ પદ હાય આ એક પ્રકારનું દ્યૂત જુગાર છે, તેના અભ્યાસ કરવા અર્થાત્ धूत -: –ક્રીડા કરવી અથવા પહેલાં શિખવાડેલ ઘૃતક્રીડાનુ' અનુશીલન કરવું ચાગ્ય નથી, જે ધર્મને અનુકૂંળ ન હેાય, અથવા જેમાં અધમ નું પ્રધાનપણું હાય, એવા વચનેા ન ખાલવા જોઈએ. હસ્ત પ્રધાન કમ અથવા કુ ચેષ્ટા કરવી નહી. આ બધું દ્યૂત ક્રીડા વિગેરે અધના કારણુ રૂપ હોવાથી સ'સારના કારણુ રૂપ છે, એ પ્રમાણે પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિ ज्ञाथी तेना त्याग ४२ ४ छे - द्यूताऽभ्यासस्तथाऽधर्म हत्याहि પ્રધાન વચન, કલહ અને શુષ્કવાદ આ
ઘૂતના અભ્યાસ કરવા, અધમ સઘળું સ’સારના કારણુ રૂપ છે. ૧૭
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मूलम् - पाणहाओ य छत्तं च, पालियं वालवयिणं । परकीरियं अन्न मन्नं च तं विज्जं परिजाणिया ॥ १८ ॥ छाया - उपानहौ च छत्रं च, नालिकं बालव्यजनम् ।
परक्रियामन्योऽन्यं च तद् विद्वान् परिजानीयात् ॥ १८॥ अन्वयार्थ : - ( पाणहाओ य) उपानही व (छत्तं च छत्रं च (नालियं) नालिकम्द्यूतक्रीडाविशेषम् (बालवीय) वाण्यजनम्, वालैर्मयूरपिच्छे र्निर्मितं व्यजनम् (अन्नमन्नं) अन्योऽन्यं परस्परम् (परकिस्यिं च) परक्रियाम् - परस्परतो ऽन्य संपाद्यामन्यः करोति तथा-पर निष्पाद्यां पर क्रियामिति (तं) तत् एतत्सर्वम् (विज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात् - ज्ञपरिज्ञया ज्ञास्त्रा प्रत्याख्यानपरिज्ञया त्यजेदिति ॥ १८ ॥
'पाणहाओ य उतं च' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'पाणहाओ य-उपानहौ च' जूना पहनना 'छतं छत्रम्' छाता लगाना 'नालियं नालिकं' जूना खेलना 'बालवीपणं - बालव्यजनम्' मयूरपिच्छ निर्मित पंखा आदि से पवन करना तथा 'अभमनं - अन्यो ऽन्यम्' परस्पर की 'परकिरिय- परक्रियां' एक दूसरे की क्रिया 'तंतत्' उसको 'विज्जं विद्वान्' विद्वान् साधु 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञ परिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उसका त्याग करे || १८ || अन्वयार्थ -- पगरखी पहनना, छतरी लगाना, नालिक जुआ खेलना, मयूर पिच्छ आदि के बने पंखे का उपयोग करना और अन्योन्यक्रिया करना अर्थात् एक के द्वारा करणीय क्रिया दूसरा करे और दूसरे के करने की पहला करे इन सब को मेधावी संसारबन्ध के कारणरूप जान कर उनको त्याग दे ॥ १८ ॥
-
'पाणहाओ य छत्त' च' इत्याहि
शब्दार्थ 'पाणहाओ य-उपानहौच' लेडा पडेरवा 'छत्तं - छत्रम्' छत्री धारण ४२वी 'नालियं - नालिकम्' नुगार रभवो 'बालवीयणं - बालव्यजनम्' भारना चीछाथी मनाववामां आवे यांच्या विजेरेथी पवन नामवो तथा 'अन्नमन्नंअन्योऽन्यम्' मे४ जीलनी 'पर किरियं परक्रियां' 8 मीलनी किया 'तं- तत्' तेने 'विज्ञ' - विद्वान्' विद्वान् साधु 'परिजाणिया-परिजानीयात् ज्ञपरिज्ञाथी જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે ॥૧૮॥
અન્યવા—પગરખા પહેરવા, છત્રી લગાવવી, જુગાર ખેલવા, મેરના પી'છા વિગેરેથી ખનાવેલા ૫'ખાના ઉપયેગ કરવા તથા અન્ય અન્ય ક્રિયા કરવી અર્થાત્ એકને કરવાની ક્રિયા બીજો કરે અને બીજાને કરવાની ક્રિયા પહેલે કરે આ બધાને સમજીને ડાહ્યો પુરૂષ તેના ત્યાગ કરે, ૧૮ા
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'पाणहामो य' उपानहौ च उपलक्षणत्वात् काष्ठणदुकादीनामपि प्रहणम् , 'छत्तं' छन प्रसिद्धम् , 'गालिय' नालिकम्-धूतक्रीडाविशेषम् , 'वालवीयणं' बालव्यजना-बाले मयूरपिच्छिकादिभिः संपादितं वालव्यजनम् 'पंखा' इतिलोकमसिद्धम् 'परकीरियं' परक्रियाम्-परस्य सम्बन्धिनी क्रिया कुचेष्टारूपा ताम् 'अन्नमन्नं' अन्पोऽन्य-परस्परम्--परस्परक्रियमाणां क्रियाम् 'त' तत् सवम् 'विज्ज' विद्वान् ‘परिजाणिया' परिजानीयात् , एतत्सर्वसशेषं ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत् । उक्त
'उपानद्धारणं द्यूतक्रीडनं छत्रधारमा ।
वालगजनमेतद्धि व्यतिहत्य व्रजेत् सुधीः । १।। इति ॥१८॥ मूलम्-उच्चारं पासवणं हरिएंसु करे मुणी।।
वियडेण वावि साहड णायमेजो केयाइ वि ॥१९॥ छाया-उच्चारं प्रस्रवणं हरितेषु न कुर्या-मुनिः।
विकटेन वापि संहृत्य नाचमेत कदाचिदपि ॥१९॥ टीकार्थ-'पाणहाओ' का अर्थ है चमड़े से बने पाद्माण किन्तु उपल. क्षण से काष्टपादुका (खडाऊ) आदि भी इनमें समाविष्ट होती हैं। इसी प्रकार छत्र, नालिक (यूतक्रीड़ा), वालों आदि का बना पंखा, परक्रिया (पर संबंधी क्रिया) तथा अन्योन्य क्रिया अर्थात् क्रियाओं का व्यत्यय, इन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से अनर्थ का मूल जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे। कहा भी है-'उपानद्धारणं यूत' इत्यादि।
'पगरखी पहनना, द्यूत क्रीडा करना, छाता धारण करना, पंखा चलाना, इत्यादि को त्याग कर ज्ञानी पुरुष संयम का अनुष्ठान करे ॥१॥ ॥१८॥ ___टी:-'पाणहाओ' नाम यामाथी मनावर ५२मा मात्र એ પ્રમાણે છે, પરંતુ ઉપલક્ષણથી લાકડાની પાદુકા-ચાખડી વિગેરે પણ તેનાથી ગ્રહણ થાય છે. એ જ પ્રમાણે છત્ર, નાલિક (ઘુતક્રીડા) વાળા વિગે.
ના બનાવેલ પંખા, પરક્રિયા (પરસંબંધી ક્રિયા) તથા અન્ય ક્રિયા અર્થાત ક્રિયાઓને વ્યત્યય–ફેરફાર આ સઘળાને મેધાવી-ડાહ્યો પુરૂષ જ્ઞપરિજ્ઞાથી અનર્થકારક જાણીને અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે. કહ્યું પણ छे-उपानद्धारणं चूत' या १२॥ ५९२१), धूतहिया ४२वी, छत्री धारण કરવી. પંખા ચલાવવા, વિગેરેને ત્યાગ કરીને જ્ઞાની પુરૂષ સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે. ૧૫ ૧૮
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
सूत्रकृताङ्गसूच अन्वयार्थः-(मुणी) मुनिः-साधुः (उच्चारं) उच्चारम्-पुरीपोत्सर्गम् (पासवणं) मनवणम्-(हरिएसु ण करे) हरितेषु-बीजादिषु उपरि न कुर्यात् (साहटु) संहृत्यपीजादिकमपनीय (विय डेग वावि) विकटेन-विगतजीवेनाप्युदकेन (कयावि) कदाचिदपि (गायमेज्जा) नाचमेत-न निर्लेपनं कुर्यादिति ॥१९॥
टीका-'मुणी' मुनिः-जिनवचनमननकर्ता 'हरिएम' हरितेषु उपरि बीजेषु वा यानि स्थानानि हरितवीजादिसंकुलानि ताशस्थले 'उच्चारं' पुरीषपरित्यागम् 'पासवणं' प्रस्रवणम् ‘ण करे' न कुर्यात् 'साहटु' संहृत्य हरितबीजादिकं चापनीयाऽपि तत्र स्थाने 'वियडेग' त्रिटेन-अचित्तजलेन 'वावि' वाऽपि 'कयाइ वि' कदाचिदपि कथमपि ‘णायमेज्जा' नाचमेव शौचमपि न कुर्यात् ।।१९॥
'उच्चारं पासवर्ण' इत्यादि।
शब्दार्थ--'मुणी-मुनिः' साधु 'उच्चारं-उच्चारम्' पुरीषोत्सर्गउच्चार 'पासवणं-प्रस्रवणं' पेशाष 'हरिएसु ण करे-हरितेषु न कुर्यात्' हरित वनस्पति में न करें 'साहटूटु-संहृत्य' बीज आदिको हटाकर 'वियडेण वावि-विकटेन वापि' अचित्त जलसेभी 'कयाइ वि-कदाचिदपि' किसी समयभी 'णायमेज्जा-नाचामेत' आचमन न करे ॥१९॥ ___ अन्वयार्थ-मुनि बीजादि वनस्पतिकाय पर उच्चार पासवण का त्याग न करे और बीज आदि को हटा कर अचित्त जल से कदापि आचमन न करे ॥१९॥
टीकार्थ-जिन वचनों का मनन करने वाला मुनि बीज आदि वनस्पति पर या उससे युक्त स्थान पर उच्चार और 'पासवण' प्रस्रवण का 'उच्चारं पासवणं' या
Avail-'मुणी-मुनिः' साधु 'उच्चारं-उच्चारम्' धुरीबाग-शरीरमसत्याग 'पासवणं-प्रस्रवणं' पेय 'हरिएसु ण करे-हरितेषु न कुर्यात्' सीतरी
३५तिभा न ४२. 'साहटु-संहृत्य' भी विरेने मसेन वियडेण वाविविकटेन वापि' मथित्त पाथी पY ‘कयाइ वि-कदाचिदपि' । ५५५ समये 'णायमेज्जा-नाचामेत' सायमन ४२. ॥१६॥
અન્વયાર્થ–બીજ વિગેરે અસ્તિકાય પર મુનિ ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણ (મળ-મૂત્ર) ને ત્યાગ ન કરે અને બી વિગેરેને હટાવીને અચિત્ત જલનું કદાપિ આચમન ન કરે. છેલ્લા
ટીકાર્ય–જનવચનોનું મનન કરવાવાળા મુનિએ બીજ વિગેરે વનસ્પતિ પર અથવા તેનાથી યુક્ત સ્થાન પર ઉચ્ચાર (મલત્યાગ) અને પ્રશ્રવણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-परऽमत्ते अन्नपाणं, ण भुंजेज कयाइ वि।
परवत्थं अचेलो वि, तं विज्जं परिजाणिया॥२०॥ छाया-पराऽमत्रेऽन्नपानं, न भुजीत कदाचिदपि ।
परवस्त्रमचेलोऽपि, तद्विद्वान् परिजानीयात् ।।२०।। ___ अन्वयार्थ:--(परऽमत्ते) पराऽमत्रे-परस्य-गृहस्थस्थामत्रे-पात्रे (कयाइ विण मुंजेज्ज) कदाचिदपि न भुञ्जीत-आहारं न कुर्यात् (अचेलो नि) अचेलोऽपि-वनरहितोऽपि (परवत्थं) परवस्त्रं-परस्य-गृहस्थस्य वस्त्रं न विभृयात् (तं) तत् (विज्ज) त्याग न करे । बीज, आदि को हटा करके अचित्त जल से भी कदापि आचमन न करे-कुल्ला तथा शौच भी न करे ॥१९॥ 'परऽमत्ते' इत्यादि।
शब्दार्थ--परमत्ते-पराऽमन्त्रे' दूसरे के पात्र में अर्थात् गृहस्थके वर्तनमें 'कयाइविण भुजेज कदाचिदपि न भुञ्जीत' साधु अन्न जल का कभी भी उपभोग न करें 'अचेलोवि-अचेलोऽपि वस्त्र रहित होने परभी 'परवत्थं-परवस्त्रं' परका अर्थात् गृहस्थके वस्त्रों को ग्रहण न करे 'तं-तत् इन बातों को 'विज्ज-विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानी. यात्' ज्ञपरिज्ञासे संसार भ्रमणका कारणरूप समझ करके प्रत्याख्यान परिज्ञा से उसका त्याग करे ॥२०॥
अन्वयार्थ- साधु गृहस्थ के पात्र में कदापि आहार न करे और गृहस्थ के पात्र में वस्त्र नहीं धोवे । वस्त्र रहित होने पर भी गृहस्थ के (પેશાબ) કરવું નહીં. બીજ, લીલા ઘાસ વિગેરેને હટાવીને અથવા ઉખાડીને અચિત્ત જળથી કોઈ વાર આચમન પણ કરવું નહીં–કેગળા કરવા નહિં. ૧લા 'परऽमत्ते' त्या6ि
Avat--'परऽमत्ते-पराऽमत्रे' मीना पात्रमा अर्थात स्थान पासमा 'कयाइविण भुजेज-कदाचिदपि न मुंजीत' साधु सन्न अथवा पाना ५ समये SAIN न ४३. 'अचेलो वि-अचेलोऽपि' व २हित 84 तो veg 'परवत्थं-परवस्त्र" ५।२४ना अर्थात् ७२थना सोने न दे. 'त-तत्' मा पाताने 'विज्ज-विद्वान्' विद्वान मुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' परिज्ञाथी સંસાર ભ્રમણના કારણ રૂપ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છે
અન્વયાર્થ–સાધુએ ગૃહસ્થના પાત્રમાં કદાપિ આહાર ન કરો. અને ગૃહસ્થના પાત્રમાં વસ્ત્ર ધાવા નહીં. વસ્ત્ર રહિત હોય તે પણ ગૃહસ્થના વસ્ત્રોને
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात् तदेतत्सर्वम् परामत्रवस्त्रादिकमकल्प्यं ज्ञपरिजया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२०॥
टीका-'परऽमत्ते' परामत्रे-परस्य-गृहस्थस्य अमत्रे-भोजनपात्रे स्थाल्यादौ 'अन्नपाणे' अन्नं पानं च 'कयाइ वि' कदाचिदपि-कस्मिंश्चिदपि काले कुत्रचिदप्येकस्यामप्यवस्थायाम् ‘ण भुजेज' न भुञ्जीत-गृहस्थपात्रादौ अन्नं पानं च व्यवस्थाप्य नैव भोजनं कुर्यात् । यतो हि गृहस्थस्य भोजनमाजनं सचिनजलपक्षालितं हिंसादिदोषापायकम् उपलक्षणत्वात् गृहस्थपात्रे जलशीतलकरणं वस्त्रादिधावनं ज्वराधवस्थायां तत्पात्रे औषधादिसेवनमपि न कुर्यादिति । तथा-'अचेलो वि' सवेलोऽपि-वस्त्ररहितोऽपि अल्पवस्त्रोऽपि मुनिः 'परवत्थं' परकीयस्य-गृहस्थादेः वस्त्रं नैव गृह्णीयात् । 'तं' तत्-एतत्सर्वमेवाऽन्यदीयगृहस्थादिपात्रवस्त्रादिसेवनं वस्त्रों को धारण न करे। मेधावी इस तथ्य को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे ॥२०॥
टीकार्थ--साधु, गृहस्थ के थाली आदि पात्र में अन्न और जल को किसी भी काल में और किसी भी अवस्था में न भोगे। अर्थात् अन्न या पानी गृहस्थ के पात्र में रख कर न खावे पीवे। क्योंकि गृहस्थ का भोजनपान सचित्त जल से धोया होता है, अतएव हिंसादि दोषों का जनक है । उपलक्षण से गृहस्थ के पात्र में जल शीतल न करे और न गृहस्थ के पात्र में वस्त्र धोवे और न ज्वर आदि की अवस्था में औषध आदि का सेवन करे। इसके अतिरिक्त मुनि चाहे वस्त्ररहित हो तो भी गृहस्थ के वस्त्रों को धारण न करे। यह सब गृहस्थ के वस्त्र पात्र आदि ધારણ ન કરવા, મેધાવી પુરૂષે આ તથ્યને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છે
ટીકાર્થ–સાધુ ગૃહસ્થની થાળી વગેરે પાત્રમાં અન્ન અને જળને કઈ પણ કાળે અને કઈ પણ અવરથામાં ભેગવે નહીં, અર્થાત્ અન્ન અથવા પાણી ગૃહસ્થના પાત્રમાં રાખીને ખાય પીવે નહી કેમકે–ગૃહસ્થના ભેજનપાત્ર સચિત્ત જળથી હૈયેલ હોય છે, તેથી તે હિંસા વગેરે દોષ વાળું કહેવાય છે, ઉપલક્ષણથી ગૃહસ્થના પાત્રમાં પાછું ઠંડુ કરવું નહીં. તેમજ ગૃહસ્થના પાત્રમાં વસ્ત્ર પણ છેવા નહી. તથા તાવ આદિ અવસ્થામાં ગૃહસ્થના પાત્રમાં ઔષધનું સેવન કરવું નહીં. આ શિવાય ચાહે તે મુનિ નિર્વસ્ત્ર-વસ્ત્રવિનાના હોય તે પણ ગૃહસ્થના વને ધારણ ન કરે. આ ગૃહસ્થના વસ્ત્ર, પાત્ર
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् संसारकारणमिति 'विन विद्वान् परिजाणिया' परिजानीयात्-अपरिज्ञया परिज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२०॥ मूलम्-आसंदी पलियंके य, णितिजं च गिहतरे।
संपुच्छणं सरणं वा, तं विज्जं परिजाणिया ॥२१॥ छाया-आसन्दी पर्यई च, निषधां च गृहान्तरे ।
संपच्छनं स्मरणं वा, तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥२१॥ अन्वयार्थ:-(आसंदी) आसन्दीम् (कुर्शी) इतिप्रसिद्धाम् (पलिपंके य) पर्यवं च (पलङ्ग) इति प्रसिद्धम् (गिहतरे णिसिज्नं च) गृहान्तरे-गृहिगृहमध्ये का उपयोग संसार का कारण हैं। मेधावी इस तथ्य को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे ॥२०॥ 'आसंदों पलियंके य' इत्यादि।
शब्दार्थ--'आसंदी-आसंदी' मंचिका, आदि आसन विशेष को तथा 'पलियंके य-पर्य के च' शयन योग्य आसन उसको 'गिहतरे णिसिज्ज च-गृहान्तरे निषद्याश्च'गृहस्थ के घर में बैठना 'संपुच्छणंसंप्रश्नम्' गृहस्थके घर में जाकर उसका कुशल पूछना 'सरणं चा-स्मरण वा' तथा अपनी पूर्व क्रिया का स्मरण 'त-तत्' ये सब 'विज्ज-विहान्' विद्वान् साधु 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उसका त्याग करे ॥२१॥ ___ अन्वयार्थ--आसंदी (एक प्रकार का कुर्सी शरीखा आसन) और पर्य क (पलंग) का सेवन करना तथा गृहस्थ के घर में बैठने से संयम વિગેરેને ઉપગ સંસારનું કારણ છે. મેધાવી પુરૂષ આ તથ્યને સમજ તથા જ્ઞપરિજ્ઞાથી સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે મારા 'आसंदी पलियंके य' त्याह २०७४ाथ --'आसंदी-आसंदी' भायो मेरे सासन विशेष तथा पलियंके य -पर्य'क च' शयनने या२य मासनने 'गिहतरे णिसिज्जं च-गृहन्तिरे निषद्यां च'
स्थन। घरमा सयु' 'संपुच्छणं-संप्रश्नम्' ७२थना धे२०४४२ तनाश समाया२ पूछ। 'सरणं वा-स्मरणं वा' तथा पातानी पूर्व यानु भ२९५ 'ततत' मा मधाने 'विज-विद्वान्' विद्वान् साधु 'परिमाणिया-परिजानीयात्' ५. રિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૨૧ स-याथ-सासही (मे
मुसि २ मासन) मन पय:પલંગનું સેવન કરવું તથા ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવાથી સંયમની વિરાધના
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे निषयां च-गृहस्थगृहे उपवेशनम् तथा-(संपुच्छणं) समच्छनम् गृहस्थगृहे कुशलादिप्रश्नम् (सरणं वा) स्मरणं वा-पूर्वक्रीडितस्मरणम् 'त' तत् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति।२१। ____टीका--'आसंदी आसन्दीम्-'कुरसी' ति प्रसिद्धाम्, इदं च उपलक्षणम् तेन गृहस्थस्य उपवेशने व्यवहतानि सर्वाण्यपि आसनानि परिग्रहीतव्यानि, तथा'पलियंके य' पर्यङ्कच-विशिष्टखट्वाम्-'पलंग' इति लोकप्रसिद्धम् , तथा-'गिहतरे' गृहस्थगृहाभ्यन्तरे 'णिसिज्ज च' उपवेशनम् , एतत्सर्व संयमपरिपन्थीति भिया परिहरेत् । तथाचोक्तम्--
'गंभीरझुसिरा एते, पाणा दुप्पडिलेहगा।
अगुत्ती बंभचेरस्स, इत्थीओ वावि संकणा ॥१॥इति । छाया-गम्भीरशुषिराण्येतानि, प्राणा दुष्पतिलेख्यकाः।
____अगुप्ति ब्रह्मचर्यस्य, स्त्रियो वापि शङ्कना ॥१॥इति।। की विराधना होती है। गृहस्थ की कुशल आदि पूछना, गृहस्थ की शरण लेना या पूर्वमुक्त विषयभोगों का स्मरण करना इन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनको त्याग दे ॥२१॥
टीकार्थ-आसंदी एक विशेष प्रकार का आसन है जो आजकल कुर्सी के नाम से प्रसिद्ध है। यह कथन उपलक्षण है। इससे उन सभी आसनों का ग्रहण कर लेना चाहिए जिन्हें गृहस्थ अपने बैठने के काम में लेते हैं। पलियंक अर्थात् पलंग या खाट । 'णिसिज्ज' अर्थात् गृहस्थ के घर में बैठना। इन सब का उपयोग करना संयम से प्रतिकूल है अतएव इनको त्याग देना चाहिए। कहा भी है-'गंभीर झुसिरा एते' इत्यादि। થાય છે. ગૃહસ્થની કુશળતા પૂછવી ગૃહરથનું શરણ લેવું અથવા પહેલા ભગવેલ વિષયભેગેનું સ્મરણ કરવું. આ બધાને બુદ્ધિમાને જ્ઞપરિણાથી જાણુને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કર પરના
ટીકાથ–આનંદી એ એક વિશેષ પ્રકારનું આસન છે. જેને હાલમાં ખુશિ કહેવામાં આવે છે. આ કથન ઉપલક્ષણથી કહેલ છે. આ કથનથી ગૃહસ્થ જે આસને પિતાના ઉપયોગમાં લેતા હોય તે સઘળા આસનેને નિષેધ સમorai. 'पलियंक' अर्थात ५६ र 'णिखिज्ज' अर्थात् गृहस्थन। घरमा બેસવું આ બધાને ઉપયોગ કરે તે સંયમની પ્રતિકૂળ છે, તેથી તેને स्या ४२वा. यु ५ छ -'गंभीरझुसिरा एते' या मुशि', ५ વિગેરેના છિદ્રો ઉંડા હોય છે, તેમાં રહેલા છે જેઈ શકાતા નથી. તેથી
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
समयार्थबोधिनी डीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् आसन्धासनस्य छिद्रं गम्भीरं भवति अतस्तत्र प्रतिलेखनं न संभवति, तथा गृहस्य मध्ये गृहस्य अन्त व उपवेशनेन ब्रह्मचर्यस्य रक्षा न भवति तथा स्त्रीशङ्काऽपि विद्यते अतस्तत्रावस्थानं न समीचीनमिति भावः । 'संपुच्छणं' संप्रच्छनम् तत्र गृहादौ गृहस्थस्य कुशलादिप्रश्नः पृच्छा तम् । 'सरणं वा वि' स्मरणं वापि, यत् पूर्व क्रीडितं तस्येदानीं तेन सह परिचिन्तनम् । 'त' इत्यादिकं सबमेव विज्ज' विद्वान् ‘परिजाणिया' परिजानीरा-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिझया परिहरेत् । एतानि पूर्वोक्तानि सर्वाण्यापि संपारकारणानीति ज्ञात्वा परित्यजेदिति । उक्तंच-'साधुनोपदिशेन्मश्चे, पर्यङ्के न शयीत वा।
गृहस्थानां गृहेऽथ वा, गृहयोरन्तरे पथि ।।१॥ 'कुर्सी, पलंग आदिके छिद्र गहरे होते हैं। उनमें प्राणी दिखाई नहीं दे सकते, इस कारण उन पर बैठने से हिंसा हो सकती है। गृहस्थ के घर में बैठने से ब्रह्मचर्य अरक्षित होता है और स्त्रियों से आशंका उत्पन्न होती है ॥१॥
इसी प्रकार गृहस्थ से कुशल प्रश्न पूछना, गृहस्थ का शरण लेना या रोगादि की अवस्था में अपने अतीतकालीन गृहजीवन को स्मरण करना या पूर्वमुक्त भोगों को स्मरण करना, इन सब को मेधावी ज्ञप. रिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका परित्याग कर दे. क्योंकि यह संसार के कारण हैं। ___ 'साधु मंच 'खाट' पर आसीन न हो, पयंक पर शयन न करे, गृह. स्थोंके गृह में अथवा दो गृहों के मध्य मार्ग में या गलीमें न बैठे।गृहस्थ
તેના પર બેસવાથી હિંસા થવાનો સંભવ રહે છે. તેમજ ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવાથી બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ થતું નથી. તેમજ પ્રિયેના સંબંધમાં શંકા ઉપસ્થિત થાય છે. જેના
એજ રીતે ગૃહસ્થને કુશળ પ્રશ્ન પૂછે ગુહસ્થનું શરણ લેવું અથવા ગાદિ અવસ્થામાં પોતાના ભૂતકાળના ગૃહસ્થ જીવનને વિચાર કરો અથવા પહેલાં ભેગવેલા ભેગેને સ્મરણ કરવા, આ બધાને મેધાવી પુરૂષ જ્ઞપરિ જ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેનો ત્યાગ કરે. કેમકે આ બધા સંસારને વધારવાના કારણ રૂપ કહેવાય છે,
સાધુએ ખાટલા પર બેસવું નહીં પલંગ પર સુવું નહીં ગૃહસ્થના ઘરમાં અથવા બે ઘરની વચ્ચેના માર્ગમાં અથવા ગલીમાં બેસવું નહી ગ્રહ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे चीथ्यां नोपविशेन्नो दा. कुशलप्रश्नमाहरेत् । कृतां पूर्वी नवा क्रीडा, संस्मरेत् परिपन्थिनः ॥२॥
संयमस्येति संजानन्, एप शखि विनिर्णयः ॥इति।।२१।। मूलम्-जस किर्ति सिलोयं च, जाय वंदण पूयणा।
सव्वलोयंसि जे कामा, तं विजं परिजाणिया ॥२२॥ छाया-यशः कीर्तिश्च श्लोकश्च, या च वन्दनपूजना।
सर्वलोके ये कामा, स्तद्विद्वान परिजानीयात् ॥२२॥ अन्वयार्थ:-(जस) यश:-हयातिः (किर्ति) कीनि:-'अहो अयं पुण्यभागी त्यादि सर्वदिग्व्यापि साधुवादः (च सिलोयं) च पुनः श्लोकः-गुणोत्कीर्तनम् से कुशल प्रश्न न पूछे। पूर्व जीवन में की हुई क्रीड़ा का स्मरण न करे, क्योंकि ऐसा करना संयम से विरुद्ध है। यह शास्त्रका निर्णय है ॥२॥॥२१॥ 'जस किति सिलोयं च' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जसं-यशः' ख्याति 'कित्ति-कीर्तिः कीर्ति-अर्थात् साधु वाद 'च सिलोयं च श्लोक' श्लोक अर्थात् गुणवर्णन 'जाय वंदणपूयणाया च चंदनपूजना' और जो वंदन एवं वस्त्रादिप्रदानरूप सत्कार तथा 'सव्वलोयंति जे कामा-सर्वलोके च पे कामा' समस्तलोक में जो कामभोग है 'तं-तत्' उन सब को 'विज्ज-विद्धान्' विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका त्याग करे ॥२२॥ __ अन्वयार्थ-यश, कीर्ति, श्लोक, वन्दन, पूजन आदि समस्त लोक
ને કુશલ પ્રશ્ન પૂછવા નહીં પહેલાં કરેલ કીડાનું સમરણ ન કરવું. કેમકેતેમ કરવું એ સંયમથી વિરૂદ્ધ છે. આ પ્રમાણે શાસ્ત્રને નિર્ણય છે, ૧૨૨૧ 'जस कित्ति सिलोय च' त्याहि
va---'जसं-यशः' च्याति 'कित्ति-कीतिः ति अर्थात सवाई च. सिलोय-च श्लोकः' RAI मर्थात शुश्वन 'जा य वदणपूयणा-या च वंदना पजना' नमन Ralle प्रहान ३५ सरहतथा 'सबलोयसि जे कामा-सर्वलोके च ये कामाः' सणासमा मलाछे, 'त-तत' से सयान 'विज्ज- विद्वान्' विद्वान् मुनि ‘परिजाणिया-परिजानीयात्' परिज्ञाया જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેનો ત્યાગ કરે ૨ અન્વયાર્થ—યશ, કીર્તિ કલેક, વન્દન, પૂજન વિગેરે સઘળા લેકમાં જે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
४९
(जा य वंदणपूयणा) या च वन्दनपूजना - चक्रवश्यदिभि वन्दना, तैरेव वस्त्रादिना सत्कारः पूजना (सब्बलोयंसि जे कामा) सर्वस्मिन् लोके येऽन्येऽपि कामा:इच्छारूपाः (तं) तत्सर्वम् (विज्जं ) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात् - ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥ २२॥
टीका -- 'जर्स' यशः - ख्यातिः 'किति' कीर्तिः - 'अहो अयं पुण्यभागी ' इत्यादि सर्वदिष्यापि साधुवादः सिलोय 'च' श्लोकश्च-गुणवणनम्, 'जा य बंदणपूयणा' या च चन्दनपूजना, बलदेवचक्रवर्पादिमि नमस्कारो वन्दना, तैरेव सत्कारं सस्नेहं वस्त्रादीनां प्रदानं पूजना । किं बहुना - 'सब्बलोयंसि जे 'कामा' सर्वो ये कामाः, कमनीया मनोज्ञाथ ये कामाः शब्दादिरूपाः यद्वा यशः कीर्थ्यादिरूपाः सर्व करके विद्यमानाः ते सर्वे कर्मबन्धकारणानीति । 'विज्जं' विद्वान् परिज्ञया ज्ञात्वा मत्याख्यानपरिज्ञया सर्वानेतान् परिहरेत् । यशः में जो भी इच्छा मदनरूप काम हैं, उन सब को मेघावी ज्ञपरिज्ञासे दुर्गति का कारण जाने और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनका परित्याग कर दे ॥ २२॥
टीकार्थ - यश का अर्थ ख्याति है । 'अहा, यह बड़ा पुण्य भागी है' इत्यादि सर्वकालिक साधुवाद यश को कीर्ति कहते हैं। गुणों की स्तुति श्लोक कहलाता है। बलदेव, चक्रवर्ती आदि के द्वारा की जानेवाली नमन क्रिया वन्दना है । और उनके द्वारा सत्कार पूर्वक स्नेह के साथ वस्त्र आदि का दिया जाना पूजा है। अधिक क्या, इस सम्पूर्ण लोक में जो भी कमनीय (सुन्दर) एवं मनोज्ञ शब्दादि काम हैं, वे सभी कर्मबन्धन के कारण हैं। मेधावी पुरुष ज्ञपरिज्ञा से उन्हें अनर्थ का कारण जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ।
કાંઈ ઈચ્છા અર્થાત્ મનરૂપ કામ છે, તે બધાને મેધાવી પુરૂષ પરિજ્ઞાથી દુગતિના કારણુ રૂપ સમજે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે. ૨૨
ટીકા-યશના અથ ખ્યાતિ છે. આહા, આ ઘણેા જ પુણ્યશાળી છે’ વિગેરે સર્વ કાલ સબંધી સાધુવાદ યશને કીતિ કહે છે. ગુણેાની સ્તુતિને લૈક કહે છે, ખળદેવ ચક્રવતી' વિગેરે દ્વારા કરવામાં આવનારી નમન ક્રિયાને વંદના કહે છે. અને તેએા દ્વારા સત્કાર પૂર્વક સ્નેહની સાથે વસ્ત્ર વિગેરે આપવામાં આવે તે પૂજા છે, વિશેષ શુ' કહેવું? આ સમગ્ર લેાકમાં જે કાંઈ કમનીય અર્થાત્ સુદર અને મનાર શખ્તાદિ કામ છે, તે બધા ક્રમ અન્યના કારણ રૂપ છે, મેધાવી પુરૂષ પિરસાથી તેને અન્યનું કારણુ સમજે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે.
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
कीर्तिधावन्दनपूजनाऽऽद्याः लोकस्थित सर्वकामनाः संसारभ्रमणकारिण्य इति ज्ञात्वाऽवधार्याssस्महितार्थी विद्वान् परित्यजेदिति सङ्कलितो भावः ||२२|| मूलम् - जेणेहं णिव्वहे भिक्खू, अन्नपाणं तेहाविहं । अणुपपयाण मन्नेसिं तं विज्जं परिजाणिया ॥२३॥ छाया - येनेह निर्वहे क्षुि रत्नं पानं तथाविधम् । अनुपदानजन्येषां तद्विद्वान् परिजानीयात् ||२२||
५०
अन्वयार्थ : - - ( भिक्खू ) भिक्षुः साधुः (जेम) येनान्नेन पानेन 'इहं' इहलोके (निम्बहे) निर्वहेत् संयमावाया निर्वाहो भवेत् ( तहावि) तथाविधं -
आशय यह है कि यश, कीर्ति, श्लाघा, बन्दन, पूजन आदि जो भी लोक में काम हैं, वे सब संसार भ्रमण के कारण हैं। ऐसा जान कर आत्महितैषी मेधावी उनका त्याग करे ||२२||
'जेणेs' float farखु' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - ' भिक्खू - भिक्षुः' साधु 'जेण येन' जो अन्न और जलसे 'इह - इह' इसलोक में 'निव्वहे निर्वहेत्' संयम यात्रादिका विनाश न हो जाय ' तहाविद्द - तथाविधम्' द्रव्य-क्षेत्र काल आदिकी अपेक्षासे अशुद्ध 'अन्नं पाणं- अन्नं पान' आहार पानी को 'अन्नेसिं-अन्येषां दूसरे साधुको 'अणुष्पाणं- अनुप्रदानम्' देना 'तं विज्जं परिजाणिया-तत् विद्वान् परिजानीयात्' विद्वान् मुनि ये सभी को ज्ञपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका त्याग करे ॥२३॥
अन्वयार्थ - जिस एषणीय शुद्ध आहार पानी से इस लोक में કહેવાના આશય એ છે કે-યશ, કીતિ, શ્લાધા, વન્દન પૂજન વિગેરે જે કોઇ લાકમાં કામ છે, તે બધું સ`સારભ્રમણનુ કારણ છે. એમ સમજીને આત્મહિતૈષી બુદ્ધિમાન્ પુરૂષે તેના ત્યાગ કરવા. ૫૨૨ા
'जेणेहं rिoat भिक्खू' छत्याहि
शब्दार्थ' – 'भिक्खू - भिक्षुः' साधु 'जेण येन' के अन्न भने पाथी 'इहं-हइ' मां 'निव्वहे - निर्वहेत्' सयभयात्रा नो विनाश न थाय 'तहाविहंतथाविधम्' तेवा प्रभारना अर्थात द्रव्य, क्षेत्र, आज विगेरेनी अपेक्षाथी अशुद्ध 'अन्नं पान' गाडार पाणीने 'अन्नेसिं- अन्येषा' जीन्न साधुने 'अणुप्पयाणंअनुप्रदानम्' मावु' 'त' विज्जं परिजाणिया- तत् विद्वान् परिजानीयात् ' विद्वान् સુની આ બધાને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિનાથી તમા
ત્યાગ કરે ારા
અન્વયા ——જે એષણીય શુદ્ધ આહારપાણીથી આ લાકમાં સંયમ ચાત્રાના
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ घर्तस्वरूपनिरूपणम्
द्रव्यक्षेत्र कालाद्यपेक्षया शुद्धम् (अन्नपाणं) अन्नमाहारं पानं जलम् ' अन्नेसि' अन्येषां परसाधुभ्यः (अणुपयागं) अनुमानम् कुर्यात् - गृहस्थादीनां संयमोपघातकं नानुशीलयेत् तं विज्जं परिजाणिया) तदेतत्सर्वम् विद्वान् परिजानीयात् ज्ञपरिज्ञवा ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ||२३|
टीका -- 'मक्खू' भिक्षुः- साधुः 'इद्द' इह-अस्मिन जिनशासने 'जेण' येनअन्नपानादिना 'णिव्यहे' निर्वहेत्-संयमयात्रादिकं दुर्भिक्षरोगातङ्कादिकं वा निर्वाहयेत् 'तहान' तथाविधमेव 'अन्नपाणं' अन्नं पानं द्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षया शुद्धं कल्प्यं गृह्णीयात् तेनैव सायं निर्वाहं कुर्यात् । तथाविधान्नपानानाम् 'अन्नेर्सि' अन्येषाम् अन्येभ्यः साम्भोगकान्यसाधुभ्यः 'अणुपयाणं' अनुपदानं कुर्यात् । अन्यस्मै साधवे तथविधानान्येव मन्नपानानि दद्यात् ।
किन्तु इह - अस्मिन् लोके 'जेण' येनाशुद्धेन अन्नपानादिना 'निव्वहे' निर्वा संयमयात्रा का निर्वाह हो जाय, उसी प्रकार का द्रव्य क्षेत्र काल आदि से शुद्ध आहार पानी को ग्रहण करे और अन्य साधु को भी वैसा ही प्रदान करे । किन्तु जो संयम का उपधातक सदोष आहार पानी हो उसे अन्य को देने की इच्छा न करे । मेधावी मुनि ज्ञपरिज्ञा से अनर्थ का मूल जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उसका त्याग कर दे ||२३||
टीकार्थ - इस लोक में जिस निर्दोष आहार पानी से संयमयात्रा का अथवा दुर्भिक्ष एवं रोगातंक का निर्वाह हो सके, बैसाही द्रव्यक्षेत्र काल भाव से शुद्ध कल्पनीय आहार पानी को साधु ग्रहण करे । उसी से अपनी संयम यात्रा का निर्वाह करले अन्य साधुओंको भी उसी प्रकार का शुद्ध निर्दोष आहार पानी प्रदान करें। जिसके सेवन से संयम निस्सार बन जाय वैसा आहार पानी तथा पात्र आदि अन्य कोई નિહુ થઇ જાય એજ પ્રમાણેના દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલ વિગેરેથી શુદ્ધ આહારપાણીને ગ્રહણ કરે અને અન્ય સાધુને પણ તે પ્રમાણેનું આહાર પાણી આપે જે સયમના ઉપઘાતક સદોષ આહાર પાણી હાય તે આહારપાણી ખીજાને આપવાના વિચાર ન કર
ટીકા”—આ લેાકમાં જે કાંઈ નિર્દોષ આહાર પાણીથી સયમ યાત્રાના અથવા દુભિક્ષ અને રાગાતકના નિર્વાહ થઈ શકે એજ પ્રમાણે દ્રવ્ય, ક્ષેત્રકાળ ભાવથી શુદ્ધ કલ્પનીય આહાર પાણીને સાધુ ગ્રહણ કરે. તેનાથી જ પેાતાની સંયમયાત્રાના નિર્વાહ કરીલે. અન્ય સાધુઓને પણ એજ પ્રમાણે ના શુદ્ધ નિર્દોષ આહારપાણી પ્રદાન કરે. જેના સેવનથી. સયમ નિસ્સાર અની જાય એવા આહારપાણી તથા પાત્ર વિગેરે અન્ય કાઈ પણ વસ્તુ પોતે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गो हवेत् संयमासारतामापादयेतादृशमन्नं पानं च न स्वयं भुञ्जीत न वा 'अन्नेसि अन्येभ्यः साधुभ्यः 'अणुप्पयाणं' अनुप्रदान-वितरणं कुर्यात् , अशुद्धाहारस्य परिभोगोऽन्यस्मै प्रदानं च संपारकारणमिति 'विज्ज' विद्वान् 'त' तत्सर्वम् 'परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥२३॥
यस्योपदेशेनैतत्सर्वं कुर्यात्तदर्शयितुमाह-'एवं उदाहु' इत्यादि । मूलम्-एवं उदाहु निग्गंथे, महावीरे महामुणी।
अणंतनाणदंसी से, धम्म देसितवं सुतं ॥२४॥ छाया-एवमुदाहृतवान् निर्ग्रन्थो, महावीरो महामुनिः ।
अनन्तज्ञानदर्शी स, धर्म देशितवान् श्रुतम् ॥२४॥ भी वस्तु न स्वयं ग्रहण करे और न दूसरे को देवे । स्वरूप एवं कारण की अपेक्षा अशुद्ध आहारके विपाक को संसारका कारणरूप ज्ञपरिज्ञासे जान कर मेधावी प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका परित्याग कर दे ॥२३॥
जिसके उपदेश से यह सब करें, उसे दिखाने के लिए कहते हैं'एवं उदाहु' इत्यादि।
शब्दार्थ--'निग्गंथे महामुणी-निर्ग्रन्थो महामुनिः' निर्ग्रन्थ महामुनि 'अणंतनाणदंसणी- अनंत ज्ञानदर्शनी' अनन्तज्ञानी 'से महावीरे-स. महाधीरः' उस भगवान महावीर स्वामीने 'एवं उदाहु--एवमुदाहृतवान् ऐसा कहा है 'धम्भं सुतं देसितवं-धर्म श्रुतं देशितवान्' धर्म (चारित्र) और श्रुनका उन्होंने उपदेश किया है ॥२४॥ ગ્રહણ ન કરે તથા બીજાઓને આપે પણ નહીં સ્વરૂપ અને કારની અપેક્ષાએ અશુદ્ધ આહારના વિપાકને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને મેધાવીએ પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેનો ત્યાગ કરે છે૨૩
જેના ઉપદેશથી આ સઘળું કરવામાં આવે તે બતાવવા માટે કહે છે કે'वं उदाहु' त्यादि
Aut:-'निगाथे महामुणी निर्ग्रन्थो महामुनिः' लिन्थे भडा मुनि 'अणतणाणदसणी-अनंतज्ञानदर्शनी' अनन्त ज्ञानवाणा से महावीरे-सः महावीरः' में भगवान महावीर स्वाभीमे ‘एवं उदाहु-एवमुदाहृतवान्' के प्रमाणे ४७ छ. 'पग्मं सुत देसितवं-धर्म श्रुतदेशितवान्' ५ (या२त्र) भने श्रुतने તેઓએ ઉપદેશ કર્યો છે. ૨૪
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् । ___ अन्वयार्थ:--(णिग्गथे महामुणी) निग्रन्यो महामुनिः (अणंतनाणदंसी) अनन्त. ज्ञानदर्शनी, अनन्तं ज्ञानं केवलज्ञानदर्शनम् केवलदर्शनं च विद्यते यस्यासौ तथा, (से महावीरे) स महावीरस्वामी (एवं उन्नाहु) एवम्-उक्तपकारेण उदाहृतवान् उक्तवान् (धम्मं सुतं देसितबं) धर्म श्रुतं चारित्रं देशितवान्-प्रकाशितवानिति ॥२४॥
टीका-नाहमेतस्य धर्मस्य वक्ता, किन्तु 'पिग्गंथे' निर्ग्रन्थ:-निर्गता-बायाभ्यन्तरा प्रन्थियस्मात् स निग्रन्थः । 'महामुणी' महामुनि:- मननशीलो मुनिः महांश्चासौ मुनिश्चेति महामुनिः। मुनी महत्त्वविशेषणदानात् अद्यतनीयादारभ्य गणधरान्तं मुनीनामयमेव स्वसंबुद्धो गुरुरिति व्यज्यते । 'अणंतनाणदंसी' अनन्त. ज्ञानदर्शनी-अनन्त केवलज्ञानवान् तथा केवलदर्शवान चारित्र्यवांश्च । 'से' स: 'महावीरे' महावीरो वर्द्धमानस्सामी एवं उदाहु' एबहुदाहृतवान, एवम्-'बुज्झिज्जा' इत्यारभ्य एतस्पर्यन्तम् उदाहृतवान्-कथितवान् । स एव भगवान् अनन्तज्ञानादि____ अन्वयार्थ--अनन्तज्ञानी, अनन्तदर्शी निर्ग्रन्थ महामुनि श्रीमहावीर स्वामीने इस प्रकार कहा है। उन्होंने धर्म अर्थात् चारित्र एवं श्रुत को प्रकाशित किया है ॥२४॥ - टीकार्थ-सूत्रकार कहते हैं-मैं इस धर्मका मूल वक्ता नहीं हूँ, किन्तु श्रीमहावीर ने ऐसा कहा है और उन्होंने ही श्रुतधर्म तथा चारित्र धर्म का प्रकाशन किया है। भगवान महावीर निग्रन्थ थे अर्थात् बाह्य आभ्यन्तर ग्रंथियों से रहित हो चुके थे। वे महामुनि थे। 'महा' विशेषण लगाने से प्रगट होता है कि आज से लेकर गणधरों पर्यन्त तक के मुनियों के वही स्वयंसम्बुद्ध गुरु हैं। भगवान् अनन्तदर्शी थे और अनमतजानी थे अर्थात वे केवलज्ञानदर्शन के धारक थे। उन्हीं भगवान वर्तमान स्वामीने 'घुज्झिज्जा' पहिला अध्ययन के प्रारंभकी पहिली गाथा 1 અન્વયાર્થ-અનંત જ્ઞાની, અનંત દર્શન વાળા નિ9 મહામુનિ શ્રી મહા વીર સ્વામીએ આ પ્રમાણે કહેલ છે, તેઓએ ધર્મ અર્થાત્ ચારિત્ર અને શ્રત ને પ્રકાશિત કરેલ છે. રજા
ટકાથ–– સૂત્રકાર વારંવાર કહે છે કે હું આ ધમને મૂળ ઉપદેશક નથી. પરંતુ મહાવીર સ્વામીએ આ પ્રમાણે કહેલ છે. અને તેઓએ જ શ્રત ધર્મ અને ચારિત્ર ધર્મનું પ્રકાશન કરેલ છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામી નિગ્રન્થ હતા. અર્થાત્ બાહ્ય અને અંદરની ગ્રંથિ રહિત થઈ ચૂક્યા હતા. તેઓ મહામુનિ હતા. “મહા” વિશેષણ લગાવવાથી એ પ્રગટ થાય છે કે-આજથી લઈને ગણધરો પર્વત મુનિયાના તેઓ જ સ્વયં સંબુદ્ધ ગુરૂ છે. ભગવાન અનંત દર્શન વાળા હતા, અનંત જ્ઞાની હતા, અર્થાત કેવળ જ્ઞાન शन धारण ४२११ ता. मे मावान् भान पाभीये 'बुज्ज्ञिज्जा'
श्री सूत्रता सूत्र: 3
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सम्पन्न: 'धम्म धर्म चारित्राख्यं संसारसागरात् उद्धारकम् । 'सुतं' श्रृंत चजीवाऽजीवादिपदार्थस्वरूपकम् ‘देक्षित' देशितवान्-कथितवान् , धर्मस्य चारिअलक्षणस्य जीवाऽजीवादिपदार्थानां च उपदेश दत्तवान् इति ॥२४॥ मूलम्-भासमाणो न भासेज्जा, णेवं वंफेज मम्मयं ।
मातिहाणं विवज्जेज्जा, अणुचिंतिय वियागरे ॥२५॥ छाया-भाषमाणो न भाषेत, नैवामिलषेन्ममंगम् ।
___मातृस्थानं विवर्जये, दनुचिन्त्य व्यागृणीयात् ॥२५॥ अन्वयार्थः--(भासमाणो न भासेज्ना) यो भाषासमितिगुप्ता स भाषसे यहां तक सब कहा है। उन्हीं भगवान ने संसार सागर से उद्धार करने वाला चारित्रधर्म और जीव अजीव आदि पदार्थों के स्वरूप का निरूपक श्रुनधर्म कहा है ॥२४॥
'भासमाणो' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भासमाणो न भासेन्जा-भाषमाणो न भाषेत' भाषा समिति से संपन्न साधु भाषण करता हुआ भी भाषण नहीं करता है 'मम्मयं णेव वंफेज-मर्मकम् नैवाभिलपेत्' साधु किसीके हृदय को चोट पहुंचाने वाली बात न बोले 'मातिद्वाणं विवेज्जेज्जा-मातृस्थान विव. र्जयेत्' साधु कपट युक्त भाषा न बोले 'अणुचितिय वियागरे-अनुचिन्त्य उपागृणीयात्' परंतु सोच समझ कर ही बोले ॥२५॥
अन्वयार्थ--जो भाषा समिति से समित है, वह करता हुआ भी પહેલા અધ્યયનના, પ્રારંભની પહેલી ગાથાથી આ કથન સુધી સઘળું કથન કરેલ છે. એજ ભગવાને સંસાર સાગરથી ઉદ્ધાર કરવાવાળા ચારિત્ર ધર્મ અને જીવ, અજીવ વિગેરે પદાર્થના સ્વરૂપને બનાવનાર શ્રત ધર્મ કહેલ છે.પારકા __ 'भासमाणो' त्यहि
शा---'भासमाणो न भासेज्जा-भाषमानो न भाषेत साषा समिति सपन्न साधु मारत sin छतi ५ ते मोसते नथी. 'मम्मयं णेव वंफेज-मर्मकम् नैवाभिलषेत्' साधु नायमा । पाणे तेवी वात नवी . 'मातिद्राणं विवज्जेज्जा-मातृस्थानं विवर्जयेत्' तथा ४५८ युटत व साधुये सवी नही 'अणुचिंतिय वियागरे-अनुचिन्त्य व्यागृणीयात्' ५२. समल लिया. રીને જ બોલે.રપ
અન્વયાર્થ–જે ભાષાસમિતિથી સમિત છે, તે ભાષણ કરવાવાળા હેવા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् माणोऽपि-धर्मकथामुपदिशन्नपि न भाषेत, इति कथ्यते (मम्मयं णेच बफेज) मर्मग-परपीडोत्पादकं वचो नैवामिलषेत्-नैव तद्वक्तु वांच्छेत् , तथा-(मातिहाणं विजेन्ना) मातृस्थानं मायाप्रधानं वचो विवर्जयेत्-परित्यजेत् (अणुचिंतिय वियागरे) अनुचिन्त्य स्वपरयोरनुपघातकं वचनं विचार्य व्यागृणीयात्-वदेदिति।२५।
टीका--'भासमाणो न भासेज्जा' भाषमाणो न भाषेत-यः साधु: भाषा समितिगुणः स धर्मसम्बन्धिी -धर्मसम्बद्धा कथां समुचारयन्नपि 'न भासेज्जा' न भाषेत-भभाषक एव कथ्यते । तदुक्तम्
वयणविहत्तीकुसलो वोगयं बहुविहं वियाणतो ।
दिवसंपि भासमाणो साहुक्यगुत्तयं पत्तो ॥१॥ छाया-वचनविभक्तिकुशलो, वचोगतं बहुविधं विजानन् ।
दिवसमपि भाषमाणः साधुर्वचनगुप्ति संपातः ॥१॥ यः साधु वचनस्य विभागज्ञाने निपुणः तथा वाणिविषयस्याने कमकारक ज्ञानवान् सोऽधिककाल भाषमाणोऽपि वचनगुप्तियुक्त एव-अभाषक एवं स कथ्यते इति भावः॥ न भाषण करनेवाले (मौनी)के समान है। साधु मर्मभेदी वचनों का उच्चारण न करे, माया प्रधान बचन का त्याग करे। वह विचार करके वचनप्रयोग करे ॥२५॥
टीकार्थ--जो साधु भाषासमिति से सम्पन्न है, वह धर्म संबंधी वचनों (कथा) का उच्चारण करता हुआ भी अभाषक (मौनधारी) के ही समान है। कहा भी है-'वयणविहत्ती-कुसलो' इत्यादि । __ जो साधु वचन के विभागज्ञान में कुशल है, जो वाणी के विविध प्रकारों का ज्ञाता है, वह दिन भर बोलता रहे तो भी वचन गुप्ति से युक्त है ॥१॥ છતાં પણ ભાષણ ન કરવા વાળા (મીની)ની બરાબર છે. સાધુએ મર્મ ભેદક વચને બાલવા નહીં, માયા પ્રધાન વચનનો ત્યાગ કરે, તે વિચારીને વચન બેલે પાપા
ટીકાઈ–જે સાધુ ભાષા સમિતિથી યુક્ત હોય છે, તે ધર્મ સંબંધી વચન (કથાઓ)નું ઉચ્ચારણ કરવા છતાં પણ અભાષક મૌન ધારીની સમાન १ छे. ह्यु ५४ छ -'वयणविहत्ती कुसलो' त्यहि
જે સાધુ વચનના વિભાગ રૂપ જ્ઞાનમાં કુશળ હોય છે, જે વાણીનાં જુદા જુદા પ્રકારેને જાણવા વાળા છે, તે આખે દિવસ બોલે તે પણ વચન ગુપ્ત વાળા જ કહેવાય છે. કેળા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अथवा पत्र निपुणो जनो भाषते, तन्मध्येऽहमेत्र महापण्डितः इत्येवमभि नवान् सन् न भाषेत 'मम्मयं ममेनम्-मर्म मण्छतीति सर्मगम् परममद्याटकं वचनम् 'जेव' नैव आक्षिप्तोऽपि परकीयवचनवाणै: 'फेज्ज' अभिलषेत तादृशं वचनं वक्तुं न वान्छे पहरन्तं प्रहरेत्' इति जानन्नपि पीडाजनकं वाक्यं न ब्रूयात् । 'मातिहा' मातृस्थानम् - मायामयं वचनं परस्यनावाक्य मिथ्यर्थः 'तिवज्जेज्जा' विवर्जयेत् - मायाप्रधानकं वचनं नोचारणीयमिति । यदा किमपि वक्तुकामो भवेत् तदा- 'अणुविविध' अनुचिन्त्य, वासवचार्यमाणं वचनं स्वेषां परेषां वा पीडाजनकं स्यान्नवेति विचार्य मुहुर्मुहुविचिन्त्य 'वियागरे व्यागुणीयात् वदेत् वचनं मोच्चारणीयमिति । तदुक्ष 'पुचि बुद्धीए पेहिता पच्छा वकमुदाहरे' पूर्व बुद्धधा मेक्ष्य पश्चाद्वाक्यमुदाहरेदिति । यः साधुः भाषासमितियुक्तः स धर्मोपदेशं कुर्व
अथवा जहां निपुण जन भाषण कर रहे हों, वहां उनके मध्य में अपने को महापण्डित मान कर अभिमान से भाषण न करे । तथा दूसरे के वचनबाणों से व्याकुल होकर भी दूसरे के मर्म को उघाड़ने वाले वचन का प्रयोग न करे । 'प्रहार करने वाले पर प्रहार करना चाहिए' ऐसा जानता हुआ भी पीड़ाजनक वाक्य न बोले । मायाप्रधान अर्थात् दूसरे को ठगने वाले वचनों से बचता रहे। जब कुछ भी बोलने की अभिलाषा हो तो मेरा उच्चारित वचन दूसरों को या अपने को पीडा कारक तो नहीं होगा, इस प्रकार बारबार विचार करके ही बोलना चाहिये कहा भी है- 'पहले बुद्धि से सोच विचार कर बादमें बोले'
અથવા જ્યાં કુશળ જના ભાષણ કરતા હાય, ત્યાં તેની મધ્યમાં પેાતાને મહા પતિ માનીને અભિમાનથી ભાષણ કરવું નહી' તથા ખીજાઆના વચનખાણાથી વ્યાકુલ થઈને પણ ખીજાએના મને ભેદવાવાળા વચનાના પ્રયાગ ન કરવા. ‘પ્રહાર કરનારા પર પ્રહાર કરવા જોઇએ’ એ પ્રમાણે જાણવા છતાં પણ પીડા પહોંચાડનાર વાકયના પ્રયાગ ન કરે. માયાપ્રધાન અર્થાત્ ખીજાઓને ઠગવાવાળા વયનેાથી મચતા રહે, જ્યારે કાંઈ પણ ખેલવાની ઇચ્છા હૈાય તેા તે વખતે ‘મારૂ ખેલાયેલુ. વચન ખીજાએને અથવા પેાતાને પીડા ઉપજાવનાર તેા નહી' અને ' આ પ્રમાણે વારંવાર વિચાર કરીને જ એકલવુ જોઇએ કહ્યુ પણ છે કે પહેલાં બુદ્ધિથી સમજી વિચારીને पछी ४ मोलवु '
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् न्नपि अभाषमाण सम एव पोच्यते, येन समुच्चार्यमाणेन वचनेन यथा न भवेद् यस्य कस्याऽपि आत्मनः पीडा, तथा मनसि विचार्य वदेत् ॥२५॥ मूलम्-तथिमा तइया भासा, जं वदित्ताऽणुतप्पती।
जं छन्नं तं न वत्तव्यं, एसा आणा णियंठिया ॥२६॥ छाया-तत्रेयं तृतीया भाषा, यां वदित्वा अनुतप्यते ।
यच्छन्नं तन वक्तव्यम् एषाऽऽज्ञा नैर्ग्रन्थिकी ॥२६॥ तात्पर्य यह है कि जो साधु भाषासमिति से युक्त है, वह धर्मोपदेश करता हुआ भी अभाषक के समान ही है। जिस वचन का उच्चारण करने से किसी भी प्राणी को पीड़ा न उपजे, ऐसा ही वचन सोच विचार कर बोलना चाहिए। ॥२५॥
'तथिमा तइया भासा' इत्यादि।
शब्दार्थ-तथिमा तइयो भासा-तत्रेयन्तृतीया भाषा' चार प्रकारकी भाषाओं में जो तृतीय भाषा है अर्थात् जो झूठसे मिला हुआ सत्य है वह साधु न बोले तथा 'ज-यां' जो सत्यामृषा भाषाको 'वदि. त्ताणुतप्पती-उक्त्वा अनुतप्यते' बोलकर पश्चात्ताप करना पडता है वह ऐसा वचन भी न बोले 'ज छन्नं तं न वत्तव्व-यत् छन्नं तत् न वक्तव्यम्' जिस बातको सबलोग छिपाते हैं वह भी साधु न कहे 'एसा णियंठिया आणा-एषा नैन्धिकी आज्ञा' यही निर्ग्रन्थकी आज्ञा है ॥२६॥
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે સાધુ ભાષા સમિતિથી યુક્ત હોય, તે ધર્મોપદેશ કરવા છતાં પણ અભાષક જેવજ ગણાય છે. જે વચનનું ઉચ્ચારણ કરવાથી કઈ પણ પ્રાણીને પીડા ન પહોંચે એવું જ વચન સમજી વિચારીને બોલવું જોઈએ. ૨૫ 'तथिमा तइया भासा' ४त्यादि
शहाथ-'तथिमा तइया भासा-तत्रेय तृतीया भाषा' या२ घनी लाषाએમાં જે ત્રીજી ભાષા છે અર્થાત્ જે જુઠાણાથી સત્ય હોય તેવું સાધુએ मौन नही तथा 'ज-यां' ने सत्याभूषा मापाने 'ववित्ता णुतप्पती-उक्त्वा अनुतप्यते' मोबीन पाथी पश्चात्ता५ ४२३। ५ छे, तेवi qयना ५१ साधु मोसा नही 'जौं छन्नं तं न वत्तव्वं-यत् छन्नं तत् न वक्तव्यम्' पातने म । छुपा छे, ते वात पय साधुणे ४वी नहीं 'एसा णिय. ठिया आणा-एषा नैग्रन्थिकी आज्ञा' मा नियनी मा छे. ॥२६॥
श्री सूत्रतासूत्र : 3
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्रे ___ अन्वयार्थ-(तथिमा तइया भासा) तत्रेयं तासु चतसृषु भाषासु मध्ये इयं तृतीया सत्या मृषा तो न वदेत् (ज) यां सत्यामृषाम् (वदित्ताऽणुतप्पती) वदित्वा उत्तवा पश्चादनुतप्यते-पश्चात्तापं करोति (जं छन्नं तं न बत्तव्व) यत् छन्नं-हिंसाप्रधानं वचनं तदपि न वक्तव्यम् (एसा णियंठिया आणा) एषा नैर्ग्रन्थिकी भगवत स्तीर्थकरस्याऽऽज्ञेति ॥२६॥
टीका-भाषा हि चतुर्विधा भवति, सत्या१ प्रथमा, असत्या२ द्वितीया, सत्यामृषा३ तृतीया, असत्यामृषा४ चतुर्थी । एतासु 'तथिमा' तासु चतुर्विधासु मध्ये इयम् 'तइया' तृतीया भाषा-सत्यामृषा, अंशेन सत्या अंशेन च मृषा । यथा'अस्मिन् ग्रामे दश बालका जाता:' एतद्वचनम् उत्पत्त्यंशेन सत्या, संख्यायां मृषा न्यूनाधिकसंख्यायाः संभवत् । एवं भूतां तृतीयां भाषां यो वदति सा 'ज' __ अन्वयार्थ--चार प्रकार की भाषाओं में यह जो तीसरी-सत्यामृषा भाषा है, जिसे बोलने पर बाद में पश्चात्ताप करना पड़ता है। इसी प्रकार जो हिंसाप्रधान वचन है, वह भी बोलने योग्य नहीं है। यह भगवान तीर्थकर की आज्ञा है ॥२३॥
टीकार्थ--भाषा चार प्रकार की है-(१) सत्या (२) असत्या (३) सत्यामृषा और (४) असत्या मृषा। इन चार भाषाओं में तीसरी सत्या. मृषा भाषा है जो आंशिक रूप में सत्य और आशिक रूप में असत्य अर्थात् सत्यासत्य का सम्मिश्रण युक्त होती है। जैसे 'आज इस ग्राम में दश बालक जन्मे' यह वचन जन्मने की अपेक्षा सत्य है मगर संख्याकी अपेक्षा से असत्य है, क्योंकि जन्मने वाले बालकों की संख्या न्यूनाधिक भी हो सकती है। जो इस प्रकार की भाषा का प्रयोग करता
અન્વયાર્થ–ચાર પ્રકારની ભાષાઓમાં જે આ ત્રીજી સત્યા મૃષા ભાષા છે, કે જેને બોલવાથી બેલાયા પછી પશ્ચાત્તાપ કરે પડે છે; એજ પ્રમાણે જે હિંસા પ્રધાન વચન છે, તે પણ બલવા હેતા નથી. આ પ્રમાણે ભગવાન તીર્થંકરની આજ્ઞા છે. ૨૬
टा--सत्य (१) असत्य (२) सत्याभूषा (3) मन मसत्या भूषा (४) આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારની ભાષા કહેલ છે. આ ચાર ભાષાઓમાં સત્યામૃષા જે ત્રીજી ભાષા છે, જે આંશિક રૂપથી અસત્ય અર્થાત્ સત્યાસત્યના ગિંકણવાળી હોય છે. જેમકે “આજ આ ગામમાં દસ બાળકને જન્મ થશે. આ વચન જન્મની અપેક્ષાએ સત્ય છે, પરંતુ સંખ્યાની અપેક્ષાથી અસત્ય છે, કેમકે જનમવા વાળા બાળકોની સંખ્યા જૂનાવિક-ઓછી વસ્તી પણ હોઈ શકે છે. જેઓ આવા પ્રકારની ભાષાને
श्रीसूत्रकृतांगसूत्र : 3
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् याम् इमां तृतीयाम् ‘वदित्ता' वदित्वा-उक्त्वा 'अणुतप्पती' अनुतप्यते भाषणानन्तमिहैव जन्मान्तरे वा ताश सत्यमृषावचनजनितपापेन तप्यते, पीडामनु भवति । अथवा-वचनप्रयोगानन्तरं पधात्तापं करोति । अयमाशय:-मिश्रापि तृतीया भाषा कदापि न वक्तव्या, किं पुन:-अपत्या द्वितीया, सर्वाशे एवं विसंवादकत्वात् । तत्र प्रथमापि या सत्या साऽपि यदि पाणिवधकारिणी भवेतन वक्तव्या। चतुर्थी तु असत्यामृषा, सा वक्तव्या, सत्याऽपि यदि दोषानुषङ्गिणी भवेत् तदा तस्या अपि अवक्तव्यतामेव दर्शयति-ज छन्न इत्यादि। 'ज छन्नं तं न वत्तव्वं' यत् छन्नं तत् न वक्तव्यम्-यद्वचनं छन्न-हिंसाकारकं यथा चौरोऽयं वध्यतामित्यादि तन्न वक्तव्यम् । अथवा-छन्नं यल्लोकैरपि प्रयत्नतः पच्छाद्यते, है उसे इस जन्म में अथवा जन्मान्तर में अनुताप (पश्चात्ताप) करना पड़ता है। वह सत्यामृषा भाषा से उत्पन्न पापके ताप का अनुभव करता है, पीडाका अनुभव करता है या उसे वचन प्रयोग के बाद ही पश्चात्ताप करना पड़ता है। __ आशय यह है कि तीसरी मिश्रित भाषा भी जब बोलने योग्य नहीं है तो फिर दूसरी असत्य भाषा का तो कहना ही क्या है। वह तो सर्वाश में ही विसंवादिनी (त्याज्य) होती है। प्रथमा जो सत्यभाषा है वह भी यदि प्राणिवधकारिणी हो तो नहीं बोलनी चाहिए। चौथी जो असत्याभूषा भाषा है, वह सोच विचार कर ही बोलनी चाहिए। __ सत्यभाषा भी यदि दोषयुक्त हो तो बोलने योग्य नहीं है, यह दिखलाते हैं जो वचन छन्न हिंसाकारक है, जैसे-'यह चोर है, इसका પ્રયોગ કરે છે, તેને આ જન્મમાં અથવા જન્માંન્તરમાં પશ્ચાત્તાપ કર પડે છે. આ સત્યામૃષા ભાષાથી થવાવાળા પાપના તાપનો અનુભવ કરો પડે છે, અર્થાત્ પાપના ફલસ્વરૂપ દુઃખ ભેગવવું પડે છે. પીડા ભોગવે છે, અથવા તેને વચનપ્રવેગ કર્યા પછી જ પશ્ચાત્તાપ કર પડે છે. કહેવાનો આશય એ છે કે–ત્રીજી મિશ્રિત ભાષા પણ જ્યારે બોલવા
ગ્ય નથી તે પછી બીજી અસત્ય ભાષાના સંબંધમાં તે કહેવાનું જ શું હોય ? તે તે સર્વ પ્રકારથી જ ત્યજવા યોગ્ય છે. પહેલી જે સત્ય ભાષા છે, તે પણ જે પ્રાણિવધ કરનારી હોય, તો તે બલવી ન જોઈએ, જેથી જે “અસત્યામૃષા' ભાષા છે, તે સમજી વિચારીને જ બલવી જોઈએ.
સત્ય ભાષા પણ જે દોષવાળી હોય, તે બોલવી ન જોઈએ. તેજ કહે छ 3-२ पयन छन्न अर्थात २४ हाय छे, मा यार ,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र सत्सत्यमपि न वक्तव्यम् । 'एसा' एषा 'णियंठिया' निर्ग्रन्थस्य भगवतो महावीरस्य 'आणा' आज्ञा, न अस्माकमाज्ञा । चतस्रो हि भाषा भवन्ति तत्र तृतीया सत्यमिश्रिता मृषा, सा नैव वक्तव्या साधुना । येन येन च समुच्चारितेन वचनेन जनसमुदाये यस्य कस्यापि एकस्यापि पश्चात्तापो जायेत, तत्तदपि मनसा निश्चित्य न वक्तव्यम् । तथा यद् यत्सर्वैरेव गोप्यम् , तत्तदपि वचनमवक्तव्यमवलम्बते' एषा जिनेश्वरस्याऽऽज्ञेति ॥२६॥ मूलम्-होलावायं सहीवायं, गोावायं च नो वेदे।
तुमं तुमंति अमणुन्नं, सव्वसो त णवत्तए ॥२७॥ छाया-होलावाद सखिवाद, गोत्रवादं च नो वदेत् ।
त्वं त्वमित्यमनोज्ञ, सर्वशस्तन्न वर्तते ॥२७॥ वध करो' इत्यादि बोलने योग्य नहीं है। अथवा जो छन्न है अर्थात् लोग जिसे प्रयत्न करके छिपाते हैं, वह सत्य भी वक्तव्य नहीं है।
यह निर्गन्ध की अर्थात् भगवान महावीर की आज्ञा है, सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं यह कथन हमारा नहीं।
तात्पर्य यह है कि-चार प्रकार की भाषाएं हैं। उनमें तीसरी जो मिश्र भाषा है, उसका प्रयोग साधु को नहीं करना चाहिए। जिस वचन के उच्चारण से जनसमुदाय में से किसी एकको भी सन्ताप उत्पन्न होता हो, वह बोलने योग्य नहीं है। जो बात गोपनीय है, उसे प्रकाशित करने वाला वचन भी बोलने योग्य नहीं है। जिनेश्वर देवकी यह आज्ञा है॥२६॥ તેને વધ કર વિગેરે વચને બોલવા ગ્ય કહ્યા નથી. અથવા જે છત્ર છે, અર્થાત લેકે જેને પ્રયત્ન પૂર્વક સંતાડે છે, તે સત્ય હોય તે પણ બોલવા ગ્ય હેતું નથી. આ પ્રમાણે નિશ્વની અર્થાત્ મહાવીર ભગવાનની આજ્ઞા છે. સુધર્મા સ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે કે આ મેં કહેલ નથી. પરંતુ ભગવાને કહેલ છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ચાર પ્રકારની ભાષાઓ છે, તેમાં ત્રીજી જે મિશ્ર ભાષા છે, તેને સાધુએ પ્રયોગ કર ન જોઈએ. જે વચનના ઉચ્ચારણથી જન સમુદાયમાં કોઈ એકને પણ સંતાપ પેદા થતું હોય તે તેવા વચન બોલવા ગ્ય નથી. જે વાત છુપાવવાની હોય છે, તેને પ્રકાશિત કરવા વાળા વચન પણ બોલવા યોગ્ય હોતા નથી. આ પ્રમાણે જીનેશ્વર દેવની આજ્ઞા છે. રક્ષા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
६१
अन्वयार्थ : - ( होलावायं) होलाबाद - निष्ठुरवचनम् (सहीवार्य) सखिवाद - हे मित्रेत्यादि - सम्बोधनवचनम् (च गोयावार्य) च पुनः गोत्रवादम् - हे काश्यपगोत्रिन । इत्यादिवचनम् (नो वदे) नो वदेत् साधुः (तुमं तुमं ति अमणुन्नं) त्वं त्वमित्याकारकम् अमनोज्ञमप्रियं वचः तं सव्त्रसो णो वत्त) तत् एतद्वचनजातं सर्वशः- सर्वथैव नो वर्त्तते न वदेदिति ॥२७॥
:
टीका - 'होलावार्य' होलावादं श्रुतकटुनी च सम्बोधनपूर्व कमाह्वानम् - होला. वादस्तं न वदेत् इत्यग्रेतनेन सम्बन्धः । 'सहीवायं' सविवादम् - हे सखे हे मित्र ! होलावायं सहीवायं' इत्यादि
शब्दार्थ - 'होलावायं - होलाबाद' निष्ठुर तथा नीच संबोधन 'सहीवायं सखिवादं' हे मित्र इस प्रकार का संबोधन 'च गोयावार्थ- गोत्रवादश्च' हे काश्यप गोत्रन् वसिष्ठ गोत्रिन् इत्यादि प्रकार से गोत्र का नाम लेकर 'नो वदे - नो वदेत्' साधुको कहना न चाहिये. 'तुमं तुमंति अमणुन्न - स्वंत्वमित्याकारकम् अमनोज्ञम्' तथा अपने से बडे को 'तू' कहना तथा जो वचन दूसरे को अप्रिय लगे 'तं सन्त्रओ णो वत्तए-तत् सर्वशो न वर्त्तते' ऐसा वचन कभी भी साधुकों कहना न चाहिये ||२७|
अन्वयार्थ - निष्ठुर वचन, हे मित्र इत्यादि वचन, 'हे काश्यप गोत्री ।" इस प्रकारका गोत्रवाद युक्त वचन साधु न बोले । तुम - तू इस प्रकार का अमनोज्ञ वचन भी सर्वथा न बोले ||२७||
टीकार्थ-- होलावाद अर्थात् कर्णकटुक एवं नीच संबोधन करके
'होलावा' सहीवायं' इत्याहि.
शब्दार्थ –'होलावाय'- होलाबाद' निष्ठुर तथा नीय संबोधन 'सहीवाय - खस्तिवाद' डे भित्र ! मे प्रभा 'च गोयात्रायें - गोत्रवाद' तथा डे अश्यप गोत्रवाणा के वसिष्ठ गोत्रवाणा विगेरे प्रहारथी गोत्रनु नाम बर्धने 'नो बदे-नो वदेत' साधु हेवु' न हो 'तुमं तुमंत अमणुन्नं-त्वं त्वमित्याकारकम् अमनोज्ञम्' तथा पोतानाथ भोटाने 'तु' से प्रभावेनातुरथी हे तथा के वयन सीलने अप्रिय लागे 'त' सम्बओ णो वत्तर- तत् सर्वशो न वर्तते ' એવા વચન કોઈ પણ સમયે સાધુએ કહેવા ન જોઈએ, તારા
અયા—નિષ્ઠુર વચન હૈ મિત્ર ઇત્યાદિ વચન કે કાશ્યપ ગેત્રવાળા આવા પ્રકારના ગેાત્રના ઉચ્ચાર વાળુ' વચન સાધુએ ખોલવુ' નહી' તું આ પ્રમાણેનુ' અમનેાના વચન પણુ સથા ન ખોલવું ારા
ઢીકાય —હાલવાદ, અર્થાત્ ક કઠોર અને નીચ સંબોધન કરીને ખોલવું,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गरक्षे इत्यादिसस्नेह सम्बोध्यो वादः प्रवर्तेत तं वादम् । 'गोयावायं' गोत्रवादम्-भो भोः काश्यपगोत्रिन् ! इत्यादिरूपेण गोत्रपुरःसरं प्रयुज्यमानं वचः बहुभ्यः पृथक्कृत्य कंचनविशालकुलसंभवं व्यनक्ति अतो नैकजनबोधकं वचनमालपेत्, किन्तु भो भोः समागतवन्तः श्रद्धावन्तः ! इत्थं वदेत् ! पूर्वोपदर्शितरूपेण साधुः कथमपि वचनजातं न व्यवहरेत् । तथा-'तुमं तुमं ति अमणुन्नं' त्वं त्वमित्यमनोज्ञम् 'तं सन्चसो ण वत्तए' तत् सर्वशो न वर्तते, एतादृशममियं वचनं न वदेत् कथमपि ॥२७॥ मूलम्-अकुसीले सेया भिक्खू णे संसग्गिय भए ।
सुहरूवा तत्थुवस्सग्गा, पडिबुझेज ते विऊ॥२८॥ छाया--अकुशीला सदा भिक्षुः, नैव संसर्गितां भजेत् ।
सुखरूपा स्तत्रोपसर्गाः प्रतिबुद्धयेत तद्विद्वान् ॥२८॥ बोलना सखिवाद अर्थात् 'अरे मित्र, हे सखा, अरे यार, इस प्रकार संबोधन करके बोलना, गोत्रवाद अर्थात् 'भो काश्यप ! इस प्रकार से गोत्रोच्चारण करके बोलना (यह वचन बहुतों से पृथक् करके किसी विशाल कुल में उत्पन्न एक को प्रगट करता है। अतः एक जन का बोधक वचन न बोले, किन्तु 'हे देवानुप्रिय ! ऐसा बोले)
साधु पूर्व प्रदर्शित रूप से वचन का प्रयोग न करे। साथ ही मान्य पुरुष को 'तू तुम' इत्यादि अमनोज्ञ या अशिष्ठ वचन न बोले ॥२७॥
'अकुसीले सया भिक्खू' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'सया-सदा' सर्वकाल 'अकु. सीले-अकुशील' अकुशील घनकर ही रहै 'णेव संसग्गिय भए-नैव સખિવાદ અર્થાત્ “અરે મિત્ર, હે સખા, અરે યાર, આવા પ્રકારના સંબોધને ४शन मे.g, गोत्रवाहमर्थात् 'भो काश्यप' 241 प्रमाणुना गात्रनु च्या કરીને બેસવું. (આ વચન ઘણુઓથી જુદા કરીને કેઈ વિશાળ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ, એકને બતાવનારા છે. તેથી એક જણને બંધ કરાવનાર વચને બલવા ન જોઈએ. પરંતુ હે દેવાનુપ્રિય આ પ્રમાણુના વચને કહેવા)
સાધુએ ઉપર બતાવેલ રૂપથી વચનને પ્રગ કર ન જોઈએ, તેમ જ સન્માનવા ગ્ય પુરૂષને તુંકારથી “તૂ' ઇત્યાદિ પ્રકારના છડા વચન એટલે કે અમનેશ અથવા શિષ્ટાચાર વિરૂદ્ધના વચને બોલવા નહીં ૨૭ ___ 'अकुसीले सया भिक्खू' या
शा-'भिक्खू भिक्षुः' साधु 'सया-सदा' स . 'अकुसीले-अकुशीलः' ngila मनान २७ णेव संसग्गिय भए-नैव संसर्गितां भजेत्' तथा
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः-(भिक्खू) भिक्षुः-साधुः (सया) सदा-सर्वकाले (अकुसीले) अकुशील:-श्रेष्ठो भवेत् (णेव संसग्गिय भए) नैव-कथमपि कुशीलैः संसगिताम्संसर्ग-साङ्गत्यं मजेत-सेवेत, यतः (सुहरूबा) मुखरूपा:-सातगौरवस्वभावाः (तस्थुवस्सग्गा) तत्र-वस्मिन् कुशीलसंसर्गे उपसर्गाः-संयमोपघातकारिणः पादु:ष्यन्ति (विऊ) विद्वान् (ते) तत् (पडिबुज्झेज्ज) प्रतिबुद्धयेत जानीयात् तथा ज्ञपरि. ज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२८॥
टोका-'भिक्खू' भिक्षुः-निरवधभिक्षणशील साधुः, 'सया' सदा-सर्व स्मिन्नेव काले 'अकुसीले' अकुशीला कुत्सितं शीलं यस्य स कुशीला पार्श्वस्थादी. नामन्यतमः न कुशीलोऽकुशीलः सदा श्रेष्ठो भवेत् । साधुः कदापि कुशीलो न संसर्गितां भजेत्' तथा वह कुशील यानी दुराचारियों की संगति भी न करे 'सुहरुवा-सुखरूपाः' सुखरूप-अर्थात् सात गौरवरूप तत्थुवसग्गातत्रोपसर्गाः' कुशीलों के संसर्ग में उपसर्ग रहते हैं 'विउ-विद्वान्' विद्वान् मुनि 'ते-तत्' उसको 'पडिबुज्झेज्ज-प्रतिबुध्येत' समझे ॥२८॥ ___ अन्वयार्थ-साधु कभी कुशील न बने और न कुशीलों का संसर्ग करे, क्योंकि कुशील के साथ संसर्ग करने में शातागौरव रूप उपसर्ग उत्पन्न हो जाते हैं। मेघावी पुरुष इसे समझे ॥२८॥ ___टीकार्थ--जिसका शील अर्थात् आचार कुत्सित है वह पार्श्वस्थ आदि कुशील कहलाता है। जो कुशील न हो अर्थात् उत्कृष्ट आचार वान् हो वह अकुशील होता है। साधु सदैव अकुशील रहे और તેણે કુશલ અર્થાત્ દુરાચારીને સમાગમ-સંસગપણ કરે નહી “gरूवा-सुखरूपाः' सुम३५ अर्थात् सात गौरव ३५ 'तत्थुवसग्गा-तत्रोपसर्गाः' - सोना ससामा ७५ २७ छ. 'विऊ-विद्वान्' विद्वान्-शुद्धिजी मुनी 'ते-तत्' तर 'पडिबुझे-प्रतिबुध्येत' समरे ॥२८॥
અન્વયાર્થ–સાધુએ કઈ પણ વખતે કુશીલ બનવું નહીં. તથા કુશીલેન સંસર્ગ પણ કરે નહી કેમકે કુશીલની સાથે સંસર્ગ કરવામાં શાતા ગૌરવ રૂપ ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. મેધાવી પુરૂષ તે સમજે. ૨૮
ટીકાઈ–જેને શીલ અર્થત આચાર-સ્વભાવ નીંદનીય હોય છે, તે પાર્થસ્થ વિગેરે કુશીલ કહેવાય છે. જે કુશીલ ન હોય અથવા ઉત્તમ આચાર વાળા હોય, તે અકુશીલ કહેવાય છે. સાધુએ હમેંશાં અકુશીલ રહેવું જોઈએ,
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुत्रकृताङ्गसूत्रे भवेत् , तथा-कुशीलैः-पावस्थैः सह 'संसग्गिय संभगिता-सम्बन्धम् ‘णेव भए' नैव भजेत् , न कुशीलः स्वयं भवेत् न वा कुशीलपार्श्वस्थावसन्नयथाछन्द संसक्तैः सह संसर्ग कदापि न कुर्यात् ननु किमिति कुशीलादिभिः संसर्ग न कुर्यात्-तत्राह-'मुहरू॥ तत्थुवसागा' सुखस्वरूपास्तत्रावसानादिसंप्सर्गे मुखस्वरूपा उपसर्गाः संयमविघातका दोषा उत्पद्यन्ते । तथाहि अवसन्नादयस्तर्कमुद्भाव्य कथयन्ति-कोनाम दोषोऽचित्त जलेन हस्तपादादीनां प्रक्षालने ? मुव्यवस्थितं शरीरं न भवेच्चेकथमिवाऽऽराधितो धर्मों भविष्यति, अतो या कामपि क्रियां कुर्वाणः शरीरं परिरक्षेत्, आधार्मिकभोजनच्छत्रोपानद्धारणाद्वा । तदुक्तम्
_ 'अप्पेण बहुमेसेज्जा एवं पंडियलक्खणं । छाया-अल्पेन बहु एषयेत् एतत् पण्डितलक्षणम् ।
__ अल्पदोषेणापि बहुसंयममाराधयेन् तत्र को दोषः । कुशीलों के साथ संसर्ग न रक्खे । सार यह है कि साधु न स्वयं कुशील हो और न कुशील, पार्श्वस्थ, यथाछन्द, संसक्त आदि की संगति करे। कुशील आदि के साथ संसर्ग क्यों न करे ? इसका कारण कहते हैंऐसा करने से सुखरूप संयम घातक उपसर्ग उत्पन्न होते हैं। जैसेअवसन्न साधु ऐसा तर्क करता है कि अचित्त जल से यदि हाय पण धो लिये जाएँ तो क्या दोष है ? यदि शरीर सुव्यवस्थित न हुआ तो धर्म की आराधना कैसे होगी ? अनएव कोई भी क्रिया करके शरीर की रक्षा करनी चाहिए भले आधाकर्मी भोजन करना पड़े या छत्र धोरण करना पडे या जूते पहनने पड़े कहा भी हैं-'अप्पेण बहुमेसेन्जा' इत्यादि। __ 'अल्प दोष का सेवन करके भी महान् संयम की रक्षा करनी અને કુશીલ વાળાઓની સાથે સંસર્ગ રાખ નહીં કહેવાનો સાર એ છે કેસાધુએ પિતે કુશીલ થવું નહીં તેમજ કુશીલ, પાર્શ્વસ્થ, યથાØદ સંસક્ત, વિગેરેનો સંસર્ગ કરવો નહીં. કુશીલ વિગેરેની સાથે કેમ સંસર્ગ કર ન જોઇએ ? તેનું કારણ બતાવતાં કહે છે કે-તેમ કરવાથી સુખરૂપ સંયમને ઘાતક ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ કે-અવસાન સાધુ એ તર્ક કરે છે કે ગ્ય જળથી જે હાથપગ ધોઈ લેવામાં આવે, તે શું દેષ છે? જે શરીર સુવ્યવસ્થિત ન થયું હોય તે ધર્મની આરાધના કેવી રીતે કરવામાં આવે ? તેથી કઈ પણ ક્રિયા કરીને શરીરની રક્ષા કરવી જોઈએ. પછી ભલે આધાકમ આહાર લેવું પડે. કે છત્ર ધારણ કરવું પડે, અથવા જેડા પહે२१॥ ५ ४घु ५५ छे 3-'अप्पेण बहु मेसेज्जा' त्या पोषनु सेवन
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् तथा-'शरीरं धर्मसंयुक्तं रक्षणीयं प्रयत्नतः ।
शरीरात् स्रवते धर्मः पर्वतात्सलिलं यथा ॥१॥ इत्यादि कुशीलोक्तं श्रुत्वाऽल्पपराक्रमी जीवस्तत्राऽनुषञ्जति इति । 'विऊ' विद्वान विवेकमनुधावन् पुरुषः 'पडिबुज्ञज्ज' प्रतिबुद्धयेत-जानीयात् कुशीलसंपर्के दोषान् 'संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति' इति । तत्र कुशीलसंसर्गे दोषान् विभाव्य तादर्श संसर्ग परिहरेदिति।
'स्वयं कुशीलो न भवेत् कुशीलैः, संपर्कमाधि विदधीत धीरः। कुशीलसङ्गे बहवो हि दोषा,
हेयाः सुधीभिः सुतरां हिताय ॥१॥इति गाथासारः॥२९॥ चाहिए। थोड़ा गवां कर बहुत की रक्षा करना ही पण्डित का लक्षण है।
और भी कहा है-'शरीरधर्मसंयुक्तं' इत्यादि। ___'धर्म से युक्त शरीर की प्रयत्न पूर्वक रक्षा करनी चाहिए। जैसेपर्वत से जल प्रवाहित होता है, उसी प्रकार शरीर से धर्म उत्पन्न होता है ॥१॥ इत्यादि।
कुशील साधु का ऐसा कथन सुन कर अल्प पराक्रमी साधु उसकी बातों में आ जाता है। अत एव विवेक का अनुसरण करने वाला पुरुष कुशील के संसर्ग से होने वाले दोषों को समझे, क्योंकि गुण और दोष प्रायः संसर्ग से उत्पन्न होते हैं। अतएव कुशील के संसर्ग से उत्पन्न होने वाले दोषों को जान कर बुद्धिमान साधु उसका परिहार करे। __ 'स्वयं कुशीलो न भवेत्' इत्यादि । કરીને પણ મહાન સંયમની રક્ષા કરવી જ જોઈએ. થોડુ ગુમાવીને પણ ઘણાની રક્ષા થતી હોય તે તે કરવી એજ બુદ્ધિમાનનું લક્ષણ છે. બીજુ ५ ४थु छ है-'शरीरधर्मसंयुक्तं' या
ધર્મથી યુક્ત શરીરની પ્રયત્ન પૂર્વક રક્ષા કરવી જોઈએ, જેમ કે પર્વત પરથી જલને પ્રવાહ વહે છે, એ જ પ્રમાણે શરીરથી ધર્મ ઉત્પન થાય છે, ૧૫
કુશીલ સાધુનું આ પ્રમાણેનું કથન સાંભળીને અ૫ પરાક્રમી સાધુ તેઓની વાતમાં ફસાઈ જાય છે, તેથી જ વિવેકનું અનુસરણ કરવાવાળા પુરૂષ કુશીલના સંસર્ગથી થવાવાળા દોષને સમજે કેમકે ગુણ અને દોષ પ્રાયઃ સંસગથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી કુશીલના સંસર્ગથી ઉત્પન્ન થવાવાળા દોને જાણીને બુદ્ધિમાન સાધુએ તેને પરિહાર-ત્યાગ કો જોઈ એ 'स्वयं कुशीलो न भवेत्' ५त्यादि
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे गूलम्-नन्नत्थ अंतराएणं, परगेहे ण णिसीयए।
गामकुमारियं किड्डे, नातिवेलं हंसे मुणी ॥२९॥ छाया-नान्यत्रान्तरायण, परगेहे न निषीदेत् ।
ग्रामकुमारिकां क्रीडां, नातिवेलं हसेन्मुनिः ॥२९॥ अन्वयार्थ:-(मुणी) मुनिः (नन्नत्य अंतराएणं) नान्यत्रान्तरायेण अन्तराय:शक्तेरभावः स च जरया रोगातङ्काभ्यां वा तथा च विनाऽन्तरायम् (परगेहे) परगृहे-गृहस्थगृहादौ (ण णिसीयए) न निषीदेत्-नोपविशेत् तथा-(गामकुमारियं
गाथा का सार यह है-साधु न स्वयं कुशील बने और न कुशीलों के साथ संसर्ग करे । कुशीलों के संसर्ग से बहुत दोष उत्पन्न होते हैं, अतएव बुद्धिमान पुरुष को उसका परित्याग स्वतः करना चाहिए।१।२८। 'नमत्थ अंतराएणं इत्यादि।
शब्दाथ-'मुणी-मुनिः' साधु 'नन्नत्थ अंतराएणं-नान्यत्रान्तरायेण' अन्तराय के (कारणके) बिना 'परगेहे-परगृहे' गृहस्थ के घर आदिमें 'ण णिसीयए-न निषीदेत्' न बैठे तथा 'गामकुमारियं किडु-ग्रामकुमारिकां क्रीडां गांव के बालकों की क्रीडा-हास्य विनोदादिक को न करे तथा 'नातिवेलं हसे-नातिवेलं हसेत्' मर्यादा रहित हास्य साधु न करे ॥२९॥
अन्वयार्थ--साधु अन्तराय के बिना अर्थात् यदि वृद्धावस्था अथवा ख्याधि के कारण शक्ति का अभाव न हो गया तो गृहस्थ के घर में न
આ ગાથાને સારાંશ એ છે કે-સાધુએ સ્વયં કુશીલ બનવું નહીં તથા કુશીલ વાળાઓની સાથે તેને સંસર્ગ કરવું નહીં કુશીલના સંસર્ગથી ઘણા દે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જ બુદ્ધિમાન પુરૂષે સ્વતઃ તેને પરિત્યાગ કરવું જોઈએ. ૨૮ 'नन्नत्थ अंतराएण' त्याल
सन्हा---'मुणी-मुनिः' साधुझे 'नन्नत्थ अंतराएणं-नान्यत्रान्तरायेण' मतराय मिन 'परगेहे-परगृहे' स्थना १२ विगैरेभा 'ण णिसीयए-न निषीदेत' सनही तथा गामकुमारिय' किडं-ग्रामकुमारिकां क्रीडां' मना माण
नी, मेट २५ दिन विगरे । ४२ 'नातिवेलं हसे-नातिवेलं हसेत्' साधु भा विनानु ३५ ४२७ नही ॥२६॥
અન્વયાર્થ–-સાધુએ અંતરાય શિવાય અથ-જે વૃદ્ધાવસ્થા અથવા વ્યાધિના કારણે શક્તિનો અભાવ ન થયે હોય તે ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
६७ किडं) ग्रामकुमारिकां क्रीडाम्-ग्रामकुमाराणां या क्रीडा-हास्यविनोदादिका तां न कुर्यात् , तथा-(नातिवेलं हसे) नातिवेलं-मर्यादारहितं यथा स्यात्तथा न हसेतहास्यादिकं न कुर्यात् ॥२९॥
टीका-'मुणी' मननशीलः साधुः-भिक्षादिप्रयोजनमासाद्य ग्रामादौ प्रविष्टः 'परगेहे' परस्य-गृहस्थादे गैहे 'ण णिसीयए' न निषीदेव-गृहस्थगृहे नोपविशेष. उत्सर्गोऽयं विधिः, एतद्विषयेऽपवादं दर्शयति-'नन्नत्थ अंतराएणं' नान्यत्र अन्तरायेण, शक्तेरभावोऽन्तरायः, स चाऽन्तरायो जरया व्याध्यादिना वा भवति, ग्रामं गतस्य साधो यदि कदाचित्कश्चिदन्तराय आपतेत् , तदा सान्तरायस्य गृहस्थगृहोपवेशनं न दोषाधायकम् ‘गामकुमारियं किड्डे' ग्रामकुमारिका क्रीडाम्, ग्रामे सञ्जाता ये कुमारास्तेषामियमिति प्रामकुमारिका तां-ताशी क्रीडाम्बैठे। ग्राम कुमारों की हास्य विनोद रूप क्रीड़ा न करे तथा मर्यादा से परे हंसी मजाक न करे ॥२९॥
टीकार्थ--साधु भिक्षा आदि किसी प्रयोजन से जब ग्राम या नगर आदि में प्रवेश करे तो गृहस्थ के घरमें न बैठे। यह उत्सर्गविधि है। इसका अपवाद दिखलाते हैं-अन्तराय के विना अर्थात् शक्तिका न होना अन्तराय है। शक्ति का अभाव वृद्धावस्था के कारण होता है या व्याधि आदि के कारण ग्राममें गया साधु कदाचित् अन्तराय से ग्रस्त हो जाय अर्थात् चलने या खड़ा रहने में असमर्थ हो तो गृहस्थ के घर में बैठ जाने में दोष नहीं है।
ग्राम के कुमारों बालकों की क्रीड़ा का जैसे-हास्यवार्तालाप करना या कंदुक खेलना आदि का परिहार करे तथा मर्यादा का उल्लंघन करके નહીં. ગામના બાળકોની સાથે હાસ્ય વિનેદરૂપ ક્રિીડા કરવી નહીં. તથા મર્યાદાથી વિશેષ હાંસી કે મઝા કરવી નહીં. પરા
ટીકાથે-સાધુ ભિક્ષા વિગેરે કોઈ પણ પ્રજનથી જ્યારે ગામ અથવા નગર વિગેરેમાં પ્રવેશ કરે તે ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું નહીં આ ઉત્સર્ગવિધિ છે, તેને અપવાદ બતાવતાં કહે છે કે-શક્તિનું નહોવું તે અંતરાય કહેવાય છે. શક્તિનો અભાવ વૃદ્ધાવસ્થાના કારણથી થાય છે, અથવા તે વ્યાધિ અથવા તપસ્યા વિગેરેના કારણથી ગામમાં ગયેલ સાધુ કદાચ અંતરાય વાળા બની જાય, અથવા ચાલવામાં કે ઉભા રહેવામાં અશક્ત થઈ જાય તે ગૃહ ના ઘરમાં બેસી જવામાં દોષ નથી.
ગામના કુમારે અથત બાલકની કીડાને એટલે કે-હાસ્ય જનક વાર્તા લાપ કરે અથવા દડાથી રમત કરવી, વિગેરેને ત્યાગ કરે, તથા મર્યા
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतानसूने हास्यालापः कन्दुकादिभिः खेलनं वा एतत्कारिका बालसम्बन्धिनी क्रीडां मुनिः परिहरेत् । तथा-'नातिवेलं हसे' वेला-मर्यादा, तो वेलामतिक्रम्य न हसेत्हासपरिहासादिकममर्यादितं न कुर्यात्, तादृशहासादिकरणेऽष्टविधकर्मबन्धनं भवति । तदुक्तम्
'जीवे णं भंते ! हसमाणे उस्सूयमाणे वा कइकम्मपगडीयो बंधह ? गोयमा! सत्तविहबंधए वा अट्टविहबंधए वा' इति। अन्तरायमन्तरेण साधुः परगृहे नोपविशेष, न बा-बालक्रीडां कुर्यात् तथा-मर्यादामतिक्रम्य नैव इसेत् । एभिःकर्मबन्धसमुद्भवात् इति संक्षिप्तो गद्यार्थः ॥२९॥ मलम्-अणुस्सुओ उरालेसु, जयमाणो परिवए।
चरियाए अप्पमत्तो, पुट्ठो तत्थऽहियासए॥३०॥ छाया-अनुत्सुक उदारेषु, यतमानः परिव्रजेत् ।
चर्यायामप्रमत्तः, स्पृष्टस्तत्राधिसहेत ॥३०॥ हंसे नहीं। मर्यादाहीन हास परिहास करने से आठों प्रकार के कर्मों का बन्ध होता है। कहा भी है-'जीवे णं भंते' इत्यादि ___'हे भगवन् ! हंसता हुआ या उत्सुक होता हुआ जीव कितनी कर्मप्रकृतियों का बन्ध करता है ?
'हे गौतम! सात या आठ प्रकृतियों का बन्ध करता है। (आयु का बन्ध न हो तो सात और हो तो आठ का बंध होता है।)
तात्पर्य यह है कि अन्तराय के विना साधु गृहस्थ के घर में न बैठे, बाल क्रीड़ा न करे और मर्यादा का उल्लंघन करके न हंसे, क्योकि इससे कर्मबंध होता है ॥२९॥
દાનું ઉલ્લંઘન કરીને હસે નહીં મર્યાદા વિનાનું હાસ્ય કે પરિહાસ કરવાથી मा ४२॥ ४२ मध थाय छ, ध्यु ५५ छ है-'जीवे णं भंते !' त्याle
હે ભગવાન હસતે એ અથવા ઉત્સુક થતે એ જીવ, કેટલી કર્મ પ્રકૃતિને બંધ બાંધે છે ? હે ગૌતમ ! સાત અથવા આઠ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે. (આને બંધ ન હોય તો સાત અને આયુને બંધ હોય તે આઠ કર્મ પ્રકતિને બંધ કરે છે.) કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-અંતરાય વિના સાધુએ ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું નહીં, બાલ કીડા કરવી નહીં, અને મર્યાદાનું ઉલંઘન કરીને હસવું નહીં કેમકે તેનાથી કમને બંધ થાય છે. મારા
श्रीसूत्रकृतांगसूत्र : 3
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः-(उरालेसु) उदारेषु-मनोज्ञेषु शब्दादिविषयेषु (अणुस्सुओ) अनु. त्सुकः-अभिलाषवान् न भवेत् (जयमाणो परिधए) यतमान:-यत्नपूर्वकं परिव्रजेत् संयमपालनं कुर्यात् (चरियाए अपमत्तो' चर्यायां-विहारभिक्षादिरूपायाम्-अपमत्तः-प्रमादरहितो भवेत् (पुट्ठो तत्थ अहियासए) तत्र-चर्यायां स्पृष्टः-उत्सगैरभिद्रुतः सन् अदीनमनस्कः कर्मनिर्जरां मन्यमानः अधिसहेत-सहनं कुर्यादिति।॥३०॥
टीका-'उरालेसु' उदारेषु-उदारा मनोज्ञा ये शब्दादयो विषयाः, तथावस्त्राभरणगीतगन्धर्वगानयानवाहनादयः चक्रवादीनामैश्वर्यादयश्च तत्र साधुः
'अणुस्सओ उरालेसु' इत्यादि।
शब्दार्थ--'उरालेसु-उदारेषु' मनोज्ञ ऐसे शब्दादि विषयों में 'अणु. स्मुओ-अनुत्सुकः' उत्सुक न हो 'जयमाणो परिव्यए-यतमानः परिव. जेत्' तथा यत्नपूर्वक संयमका पालन करे 'चरियाए अप्पमत्तो-चर्यायां अप्रमत्ता' तथा भिक्षाचर्या आदि में प्रमाद न करे तथा 'पुट्ठो तत्थ अहियासए-पृष्टः तत्राधिसहेत' परीषद और उपसर्गो से पीडित होता हुआ सहन करे ॥३०॥ ____ अन्वयार्थ-मनोज्ञ शब्द आदि विषयों में अभिलाषावान् न हो, यत्नपूर्वक संयम का पालन करे। भिक्षाचर्या आदि में प्रमाद न करे
और उपसर्गसे पीड़ित होने पर अदीनभाव से उसे सहन करे ॥३०॥ ___टीकार्थ-उदार अर्थात् मनोज्ञ शब्द आदि विषयों में तथा वस्त्र, आभरण, गीत, गंधर्व, गान, यान, वाहन एवं चक्रवर्तीके ऐश्वर्य 'अणुस्सओ उरालेसु' त्यहि
शा---'उरालेसु-उदारेषु' भनाश थे। शहा विषयमा 'अणुस्सुओअनुत्सुकः' सु: ५ नहि. 'जयमाणो परिवए-यतमानः परिव्रजेत्' तथा यत्न पूर्व ४ सयमनु पालन रे 'चारियाए अप्पमत्तो-चर्यायां अप्रमत्तः' तथा मिक्षा या विगेरेभा प्रभाहन रे 'तथा 'पुट्ठो तत्थ अहियामए-पृष्ठः तत्राधिसहेत' પરીષહ અને ઉપસર્ગોની પીડાને સહન કરે ૩૦
અવયાર્થ––મનોજ્ઞ શબ્દ વિગેરે વિષયોમાં અભિલાષાવાળા થવું નહી પ્રયત્ન પૂર્વક સંયમનું પાલન કરવું. ભિક્ષાચર્યા વિગેરેમાં પ્રમાદ કરે નહીં તથા ઉપસર્ગથી પીડા થાય ત્યારે દીન ભાવ વિના અર્થાત્ દીનતાપણું બતાવ્યા શિવાય તેને સહન કરે ૩૦
ટીકાર્ય–-ઉદાર અથવા મનેઝ શબ્દ વિગેરે વિષયોમાં તથા વસ્ત્ર, આભૂષણ, ગીત, ગાંધર્વ, ગાન, યાન, વાહન, તથા ચકવતિના ઐશ્વર્ય વિગેરેમાં
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्रे 'अणुस्सुओ' अनुत्सुकः औत्सुक्यमभिलाषा, तदहितोऽनुत्सुकः-उत्कण्ठारहितः सन् विचरेत् । तथा-'जयमाणो' यतमानः-संयमाऽनुष्ठाने प्रयत्नं कुर्वाणः 'परियए' परिव्रजेत्-मूलोत्तरगुणेषु उद्यमं कुर्यात् । तथा-'चरियाए' चर्यायां-विहारभिक्षादि रूपाय तया-दशविधवैयावृत्येषु 'अप्पमत्तो' अप्रमत्तः-प्रमादरहितो भवेत् , 'तत्थ' तत्र तथा-'पुट्ठो' स्पृष्टः-परिषहोपसमैंः स्पृष्टः सन् 'अहियासए' अधिसहेतसम्यक्सहनं कुर्यात् । साधुः कमनीय शब्दादिविषयजातं नैव समीहेत, किन्तु सयत्नः संयमाऽनुष्ठानं पालयेत् । तथा-उपसर्गादिमि बर्बाध्यमानोऽपि ताशबाधा कर्मनिर्जरा मन्यमानः सहेत इति ॥३०॥ मूलम्-हम्ममाणो ण कुप्पेज, वुच्चमाणो न संजले।
सुमणे अहियासिज्जा, ण य कोलाहलं करे॥३१॥ छाया-हन्यमानो न कुप्येत् , उच्यमानो न संवत् ।
सुमना अधिसहेत, न च कोलाहलं कुर्यात् ॥३१॥ आदिमें साधु उत्सुक अर्थात् अभिलाषावान् न हो । संयम के अनुष्ठान में यतनावान् हो और मूल तथा उत्तर गुणों में उद्यम करे। चर्या अर्थात् भिक्षा में तथा दस प्रकार के वैयावृत्य में अप्रमत्त रहे। परीषद या उपसर्ग से स्पृष्ट होने पर उसे कर्म निर्जरा का कारण मान कर सम्यक् प्रकार से सहन करे।
सारांश यह है कि साधु शब्दादि मनोज्ञ विषयों की कामना न करे वरन् यत्नपूर्वक संयमका ही अनुष्ठान करे। उपसर्ग आदि से पीडित होने पर उसे निर्जरा का कारण मान कर समभाव पूर्वक सहन कर ले ॥३०॥
સાધુએ ઉસુક અર્થાત અભિલાષાવાળા થવું નહીં સંયમના અનુષ્ઠાનમાં યતના વાન થવું. તથા મૂવ અને ઉત્તર ગુણમાં ઉદ્યમ કરે. ચર્યા અથત ગોચરીમાં તથા દસ પ્રકારના વિયાવૃત્યમાં અપ્રમત્ત રહેવું. પરીષહ અથવા ઉપસર્ગ આવે ત્યારે તેને કમ નિર્જરાનું કારણ સમજીને સારી રીતે સહન કરવા.
કહેવાનો સારાંશ એ છે કે-સાધુએ મને જ્ઞ એવા શબ્દ વિગેરે વિષયની ઈરછા કરવી નહીં. તેમજ યત્ન પૂર્વક સંયમનું જ અનુષ્ઠાન કરવું. ઉપસર્ગ વિગેરેથી દુઃખિત થાય ત્યારે તેને નિજેરાનું કારણ માનીને સમભાવથી સહન કરવા. ૩૦
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः-(हम्ममाणो ण कुप्पेज्ज) मुनिर्दण्डादिमि ईन्यमानोऽपि न कुप्येत्-न कोपवंशगो भवेत् (बुच्चमाणो न संजले) उच्यमानोऽपि परैर्दुवचनानि न संज्वलेन प्रतीपं न वदेत् (सुमणे अहियासिज्जा) सुमना:-प्रसनमनस्कोऽधिसहेत सहनं कुर्यात् (ण य कोलाहलं करे) न च कोलाहलं कुर्यादिति ॥३१॥
टीका-'हम्ममाणो' हन्यमानः-दण्डमुष्टिचपेटादिभिराइतोऽपि साधुः ‘ण कुप्पेज्ज' नैव कुप्येत्-कोपं नैव कुर्यात् । ताडचमानोऽपि साधु ईन्तारं पति कोपं न कुर्यात् । तथा-'वुच्चमाणो' उच्यमानः-निन्दावचनैरधिक्षिप्यमाणोऽपि स्वकीय
'हम्ममाणो न कुप्पेज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'हम्ममाणो ण कुप्पेज्ज-हन्यमानो न कुप्येत' लकडी आदि से मारने पर भी साधु क्रोध न करें 'वुच्चमाणो न संजले-उच्च. मानो न संज्वलेत्' तथा किसीके द्वारा गाली आदि देने पर साधु मनमें संताप न करे 'सुमणे अहियासिज्जा-सुमना अधिसहेत' परंतु प्रसन्नता के साथ इनको सहन करे 'ण य कोलाहलं करे-न च कोलाहलं कुर्यात्' कोलाहल न करे ॥३१॥ ____ अन्वयार्थ-मुनि दंड आदि से हनन किये जाने पर भी कुपित नही, दुर्वचन बोले जाने पर भी क्रोध न करे-विरुद्ध भाषण न करे। परन्तु प्रसन्न मन से सहन कर ले। कोलाहल न करे॥३१॥
टीकार्थ–साधु को कोई दंड, घूसे या थप्पड़ से आघात करे तो वह काप न करे । यदि कोई निन्दाकारी वचनों से आक्षेप करे तो भी 'हम्ममाणो न कुप्पेज्जा' त्या
Av14--'हम्ममाणो ण कुप्पेज्ज-हन्यमानो न कुप्ये ' assa विस्था भा२वा छतi ५९ साधुसे अध ४२व नही 'वुच्चमाणो न संजले-उच्यमानी न संज्वलेत्' तथा अन्य माण विगे ठोर शहा हा हायत पर साधु घ २ न . तमा भनमा सतोष ५ न ४२३1. 'सुमणे अहियासिज्जा-सुगना अधिखहेत' ५ प्रसन्नता पूरी न सहन ४२वां 'णय कोलाहलं करे-न च कोलाहलं कुर्यात्' तथा खास ५ ४२व नही ॥१॥
અન્વયાર્થ-મુનિને દંડા વિગેરેથી તાડન કરવામાં આવેલ હોય તે પણ તેમણે કોધ કરવા નહીં દુર્વચન બોલવામાં આવે તે પણ ક્રોધ કરવો નહીં. વિરૂદ્ધ ભાષણ કરવું નહિં પરંતુ પ્રસન્ન મનથી તેને સહન કરી લેવું. કલાહલ પણ કરવું નહીં. ૩૧
ટીકાર્થ––સાધુને કઈ દંડા, ઠોંસા અથવા થપ્પડ મારીને આઘાત પહે. ચાડે, તે તેણે ક્રોધ કર નહીં જે કોઈ નિંદાકારક વચને બોલીને આક્ષેપ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
सूत्रकृताङ्गस्चे निन्दादि श्रुत्वा 'न संजले' न संज्रलेत्-नान्तस्तपेत्-तादृशाक्रोशादिवचनं श्रुत्वा ताशाऽसह्य वचनप्रयोक्तारं प्रति क्रोधादिकं न कुर्यात् कोपाघ्रातो न भवेत् , किन्तु 'मुमणे अहियासिज्जा' सुमना अधिस हेत, सौमनस्यपूर्वकं सर्वोपद्रवस्य सहनं कुर्वन्, दण्डपातपीडया निन्दया चा ‘णय' न च 'कोलाहलं करे' कोलाहलं कुर्यात् । यदि कचित्कश्चित्साधु दण्डादिना पहरेदपि, यद्वा निन्दा कुर्यात् तत्र साधुः प्रसनमना सर्व सहेत, तदर्थ कोलाहलं न कुर्यादिति सारांशः ॥३१॥ मूलम्-लद्धे कामे ण पत्थेजा, विवेगे एव माहिए।
आयरियाइं सिक्खेज्जा, बुद्धाणं अंतिए संया॥३२॥ छाया- लब्धान् कामान्न पार्थयेत् , विवेक एवं माख्यातः ।
__आर्याणि शिक्षेत, बुद्धानामन्ति के सदा ॥३२॥ कुपित न हो। अर्थात् आक्रोशवचन श्रवण करके भी दुस्सह वचन बोलने वाले पर क्रोध न करे। प्रसन्न भाव से यह सब सहन कर ले। डंडा पड़ने से या निन्दावचन सुनने से कोलाहल न करे । सारांश यह है कि-कदाचित् कोई साधु पर दण्ड आदि से प्रहार करे अथवा उसकी निन्दा करे तो साधु समभाव से उसे सहन करे । उसके लिए कोलाहल न करे ॥३१॥
'लद्धे कामे न पत्थेज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'लद्धे-लद्धान्' प्राप्त हुए 'कामे-कामान' शब्दादि काम भोगों की 'न पत्थेज्जा-न प्रार्थयेत्' साधु इच्छा न करे 'एवं विवेगे आहिए-एवं विवेकआख्यातः' ऐसा करने पर विवेक कहा जाता है કરે, તે પણ તેના પર ક્રોધ કરે ન જોઈએ. અર્થાત્ નિદાજનક વચને સાભળીને પણ તે વચને બોલનારાઓ ઉપર ક્રોધ કરે નહીં. પ્રસન્નભાવથી તે સઘળું સહન કરી લે. ઠંડા પડવાથી અથવા નિંદાવાળા વચને સાંભળવાથી કોલાહલ કરે નહીં, સારાંશ એ છે કે-કદાચ કેઈસાધુ પર દંડા વિગેરેનો પ્રહાર કરે અર્થાત્ મારે અથવા તેની નિંદા કરે તે સાધુએ સમભાવથી તેને સહન કરવી. તે માટે કે લાહલ-બૂમાબૂમ ન કર. ૩૧ 'लद्धे कामे न पत्थेज्जा' त्या शहाय--'लद्धे-लब्धान्' प्रात थये। 'कामे-फामान्'
श मसागाने 'न पत्थेज्जा-न प्रार्थयेत्' साधु ४००। ४२वी नही 'एव विवेगे अहिए-एव विवे. कआख्यातः' मेम ४२पाथा विवे अपाय छे. 'सया-सदा' सण 'बुद्धाणं
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:-(लद्धे) लब्धान्-प्राप्तान (कामे) कामान्-शब्दादिविषयान् (न पत्थेज्जा) न प्रार्थयेत्-न गृह्णीयात् (एवं विवेगे आहिए) एवमुक्तप्रकारेण विवेक आख्यातः-कथितः (सया) सदा-सर्वकालम् (बुद्धाणं) बुद्धानाम्-आचार्याणाम् (अंतिए) अन्ति के-समीपे (आयरियाई) आर्याणि-आर्याणां कर्त्तव्यानि (सिक्खे. ज्जा) शिक्षेत-अभ्यसेदिति ॥३२॥ ___टीका---'लद्धे' लब्धानपि 'कामे' कामान्-शब्दादिकामभोगान् साधुः ‘ण पत्थेज्जा' न प्रार्थयेत्-संपाप्तमपि मनोज्ञवस्तु नोपभोगे आनयेत्-तदुपभोग न कुर्यात् । कामान् , तत्र कामाः तपोविशेष लब्धा आकाशगमनपरकायप्रवेशादिकाः, तान्, नाऽपि अनागतान् वाऽभिलषेत् प्रत्युत तत्र 'विवेगे' विवेका-सदसद्विचाररूपः 'आहिए' आख्यातः करणीय इति भावः । तथा-'सया' सदा-सर्वकालम् 'सया-सदा' सर्वकाल 'बुद्धाणं-बुद्धानाम्' आचार्थ के 'अंतिए अंतिके' समीप 'आयरियाई-अर्याणि' आर्य के कर्तव्यों को 'सिक्खेज्जाशिक्षेत' सीखे ॥३२॥ ___ अन्वयार्थ-साधु प्राप्त कामभोगों की भी अभिलाषा न करे, इस प्रकार का विवेक कहा गया हैं। वह सदा आचार्यों के समीप आर्योचित्त कर्त्तव्यों को सीखे ॥३२॥ ____टीकार्थ--साधु प्राप्त हुए शब्द आदि कामभोगों की इच्छा न करे, उनका उपभोग न करें' उसे आकाशगमन या दूसरे के शरीर में प्रवेश करने की सिद्धि प्राप्त हो जाय तो भी उसका प्रयोग न करे। ऐसा करने पर प्राप्त सिद्धि भी यदि नष्ट हो जाय तो भी कोई हानि नहीं। बुद्धानाम्' यायनी 'अंतिए-आंतिके' सभी२ 'आयरियाई -आर्याण' माना तव्याने 'सिक्खेज्जा-शिक्षेत' सीमे ॥३२॥
અન્વયાર્થ–-સાધુએ પ્રાપ્ત થનારા એવા કામોની ઈચ્છા કરવી નહીં આ પ્રકારને વિવેક કહેવામાં આવેલ છે, અને સદા આચાર્યોની સમીપ આર્યને ગ્ય એવા કર્મોનું શિક્ષણ લેવું. ૩રા
ટીકાથ–સાધુએ પ્રાપ્ત થયેલા શબ્દ વિગેરે કામગની પણ નમિરાજાની માફક ઈરછા કરવી નહીં. તેને ઉપભેગ કરે નહીં. તેને આકાશમાં ગમન કરવાની અથવા તે બીજાના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ જાય તે પણ તેને પ્રયોગ કરે નહીં, તેમ કરવાથી પ્રાપ્ત થયેલ સિદ્ધિને નાશ થાય તે પણ દુઃખ થતું નથી.
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'बुद्धाणं' बुद्धानां-ज्ञातपरमार्थानामाचार्याणाम् 'अंतिए' अन्तिके-समीपे वसन् 'आयरियाई' आर्याणि-आर्याणां कर्त्तव्यानि-सम्यग्दर्शनचारित्ररूपाणि, 'सिक्खेजा' शिक्षेत-अभ्यसेत्-गुरूपदिष्टान् । अनेन सदैव गुरुकुले वासो वनितः ॥३२॥
बुद्धानामन्ति के वसन् शिक्षेत-तदेव कथयति-'सुस्मूसमाणो' इत्यादि । मूलम्-सुस्सूसमाणो उवासज्जा, सुवन्नं सुतवस्सियं ।
वीरां जे अत्तपन्नेसी, धिइमंता जिइंदिया॥३३॥ छाया-शुश्रूमाण उपासीत, सुप्रज्ञं सुतपस्विनम् ।
वीरा ये आप्तप्रज्ञैषिणो, धृतिमन्तो जितेन्द्रियाः ॥३३॥ साधुको सदैव परमार्थ के ज्ञाता आचार्योंके समीप में निवास करते हुए आर्यकर्त्तव्यों की अर्थात् सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र की शिक्षा लेनी चाहिए। इस कथन के द्वारा यह सूचित किया गया है कि साधु को सदा गुरुकुलवास करना चाहिए। ऐसा विवेक कहा गया है। ॥३२॥ ज्ञानियों के समीप बसता हुआ सीखे, यही कहते हैं-'सुस्प्लू०' इत्यादि।
शब्दार्थ--'सुपन्नं सुतवस्सियं-सुप्रज्ञं सुतपस्विनम्' अपने और दूसरे के सिद्धांतों को जाननेवाले उत्तम तपस्वी गुरु की 'सुस्सूसमाणो उवासेज्जा-सुश्रूषमाणः उपासीत' शुश्रूषा करता हुआ सोधु उपासना करे 'जे वीरा-ये वीराः' जो पुरुष कर्मको विदारण करने में समर्थ है 'अत्तपन्नेसी-आप्तप्रज्ञैषिणः' तथा रागद्वेष रहित पुरुष की जो केवल
સાધુએ સદા સર્વદા પરમાર્થને જાણનારા એવા આચાર્યોની પાસે નિવાસ કરતા થકા આર્યના કર્તવ્યની અર્થાત્ સમ્યફ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની શિક્ષા લેવી જોઈએ, આ કથનથી એ સૂચવવામાં આવેલ છે કે–સાધુએ સદા ગુરૂકુળમાં વાસ કરવો જોઈએ. આ પ્રમાણેને વિવેક બતાવેલ છે. ૩
જ્ઞાનીની પાસે રહીને જ્ઞાનને અભ્યાસ કરે એ બતાવવા કહે છે કે'सुम्सूसमाणो' त्यहि
सार्थ--'सुपन्न सुतवस्सिय-सुप्रज्ञ सुतपस्विनम्' पाताना तथा अन्य भतामियाना सिद्धांताने वावाणा उत्तम तपस्वी वा ४३नी 'सुस्सूसमाणो-सुश्रूषमाणः' Gपासना अर्थात् सेवा ४२ता 4 तेभनी GIसना रे. 'जे वीरा-ये वीराः' २ ५३५ भने विहा२४ ४२पामा समय तथा 'अत पन्नेसी-आप्तप्रज्ञैषिणः' रागद्वेष २हित ५३५नी रे ज्ञान३५ प्रशा छ,
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् __ अन्वयार्थः-(सुपन्नं मुतवस्सियं) सुप्रशं शोभना प्रज्ञा यस्य तं सुप्रज्ञम् , मुतपस्विनं शोभनं सबाह्याभ्यन्तरं तपो यस्य तम् सुतपरिवनम् , (सुस्सूसमाणो उवासेज्जा) शुश्रयमाण:-शुश्रूषा-3यावृत्यं तां कुर्वाणः गुरुम् उपासीत-सेवेत (जे वीरा) ये वीराः-कर्मविदारणसमर्थाः (अत्तपन्नेसी) आप्तप्रज्ञैषिणः-आप्ताः रागादिरहितास्तेषां प्रज्ञा-केवलज्ञानाख्या तामन्वेष्टुं शीलं येषां ते तथा, (धिइमंता' धृतिमन्तः-धृतिः-संयमे रतिः सा विद्यते येषां ते तथा (जिइंदिया) जितेन्द्रियाः-जितानि-वशीकृतानि इन्द्रियाणि यै स्ते तथा ॥३३॥ ____टीका--'सुस्वसमाणो' शुश्रूषमाणः-गुरोरादेशं प्रति श्रोतुमिच्छुः गुरुममृति श्रेष्ठसाधूना मनुगमादिशुश्रूषां कुर्वन् 'उवासेज्जा' उपासीत-गुरोः सेवां कुर्यात् । यस्य गुरोः शुश्रूषोपासनं च कथितं कर्तव्य या शिष्यं प्रति, तस्य गुरोविशेषण ज्ञानरूप प्रज्ञा है उसका अन्वेषण करने वाले है 'धिइमंता-धृतिमन्ता' एवं जो धृतिसे युक्त है 'जिहंदिया-जितेन्द्रियाः' और जितेन्द्रिय है। वेही पूर्वक्ति' कार्यको कर सकते हैं ॥३३॥ ____ अन्वयार्य--वीर कर्मों का विदारण करने में समर्थ, वीतरागों की प्रज्ञा का अन्वेषण करने वाले, धैर्यवान् तथा जितेन्द्रिय मुनि सुपज्ञ और सुतपस्वी गुरु की शुश्रूषा करते हुए उपासना (सेवा) करें ॥३३॥
टीकार्य--साधु गुरु के आदेश को श्रवण करने का इच्छुक हो गुरु आदि ज्येष्ठ एवं श्रेष्ठ साधुओं की अनुष्ठान आदि शुश्रूषा (सेवा) करे।
जिस गुरु की शुश्रूषा करना शिष्यका कर्त्तव्य कहा गया है, उस गुरु के दो विशेषण दिखलाते हैं-गुरु शोभन प्रज्ञावाला अर्थात् स्वसतेनु अन्वेष५ ४२वावा छे. 'धिस्मता' रे ५३५ धैय युटत भने 'जिइंदियाजितेन्द्रियाः' छन्द्रिय छ मे०८ ५३५ पूर्वतिय ४२॥ श छे. ॥33॥
અન્વયાર્થ–-વીર-કર્મોનું વિદારણ કરવામાં સમર્થ વિતરાગવાળાઓની પ્રજ્ઞાબુદ્ધિનું અન્વેષણ કરવાવાળા, ધૈર્યવાનું તથા જીતેન્દ્રિય મુનિએ સુપ્રજ્ઞ, અને સુતપસ્વી ગુરૂની સેવા કરતા થકા તેઓની ઉપાસના (આરાધના) કરવી. ૩૩
ટીકાઈ–--સાધુએ ગુરૂના આદેશ સાંભળવામાં તત્પર રહેવું. ગુરૂ વિગેરે જ્યેષ્ઠ અને શ્રેષ્ઠ સાધુઓના અનુષ્ઠાન સેવા કરતા થકા તેઓની આરાધના કરવી.
જે ગુરૂની સેવા કરવાનું શિષ્યનું કર્તવ્ય કહેલ છે, તે ગુરૂના બે વિશેષ બતાવવામાં આવે છે- ગુરૂ શોભન પ્રજ્ઞાવાળા અર્થાત્ સ્વસમય અને પર
श्री सूत्रकृतांगसूत्र : 3
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे द्वयं वक्ति-'भुप्पन' सुप्रज्ञम्-शोभना प्रज्ञा यस्य स मुमज्ञः तम् स्वसमयपरसमयज्ञम् तथा-'मुतवस्सियं' मुतपस्विनम् , शोभनं तपो बाह्याभ्यन्तररूपेण विद्यते यस्य स मुतपस्वी तम् एतादृशं गुरु सेवेत । तदुक्तम्
'नाणस्स होइ भागी, थिरयरओ दंसणे चरित्ते य ।
धनो आवकहाए, गुरुकुलासं न मुंचइ ॥१॥ छाया-ज्ञानस्य भवति भागी, स्थिरतरो दर्शने च चारित्रे ।
धन्यो यावत्कथं, गुरुकुलवासं न मुञ्चति ॥१॥ के एवं रूपेण गुरुसेवां कुर्वन्ति तत्राह-वीरा' वीरा:-कर्मणां विदारणे समर्थाः। अथवा-परीषहोपसर्गादि सहिष्णवः, आसन्नसिद्धिकाः। तथा-'अत्तपन्नेसी' आप्तपझेषिण:-आप्तो रागद्वेषादिरहितस्तस्य प्रज्ञा-केवलज्ञानरूपा, ताशी तज्जातीयां प्रज्ञामन्वेष्टुं शीलं विद्यते येषां ते आप्तपशेषिणः । यद्वा-आत्मनः प्रज्ञा ज्ञानम् , तदन्वेषिणः-आत्मविषयकज्ञानमभिलषन्तः । तथा-'बिइमंता' धृतिमन्तः-धृतिःमय और परसमय का विज्ञाता हो तथा बाह्य एवं आभ्यन्तर तप से युक्त हो। ऐसे गुरु की सेवा करे । कहा है-'नाणस्स होइ भागी' इत्यादि ।
वह पुरुष धन्य है जो जीवनपर्यन्त गुरुकुलवास का परित्याग नहीं करता। ऐसा पुरुष ज्ञान का भाजन बनता है और दर्शन तथा चारित्र में अधिक स्थिर होता है।'
इस प्रकार से कौन गुरु की सेवा करते हैं ? इसका उत्तर देते हुए कहते हैं-जो वीर अर्थात् कर्म विदारण में समर्थ होते हैं अथवा परी षहों और उपसगों को सहन करने वाले शीघ्र मोक्षगामी होते हैं। तथा आप्त अर्थात् रागद्वेष से रहित महापुरुष की प्रज्ञा केवल ज्ञानकी प्राप्त સમયને જાણવાવાળા થવું તથા બાહ્યબહારના અત્યંતર-આંતરિક તપથી યુક્ત साय ते २३नी सेवा ४२वी. यु. ५४ छ डे-नाणस्स होई भागी' त्या
તેવા પુરૂષને ધન્ય છે, કે જે આજીવન–અર્થાત જીવન પર્યંત ગુરૂકુલ વાસને ત્યાગ કરતા નથી. એવા પુરૂષે જ્ઞાનના પાત્ર બને છે. તથા દર્શન અને ચારિત્રમાં અધિક સ્થિર થાય છે.
આવા પ્રકારથી ગુરૂની સેવા કેણું કરે છે? આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં કહે છે—જેઓ વીર અથવા કર્મને વિદારણમાં સમર્થ હોય છે, અથવા પરીષહે. અને ઉપસગને સહન કરવા વાળા હોય છે. તેઓ શીઘ મોક્ષગામી થાય છે. અર્થાત મોક્ષમાં જાય છે. તથા આસ એટલે કે રાગદ્વેષ વિનાના મહાપુરૂષની પ્રજ્ઞા કહેતાં બુદ્ધી કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરવામાં અભિલાષી થાય છે. અથવા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ.९ धमस्वरूपनिरूपणम् संयमे रतिः सा विद्यते येषां ते धृतिमन्तः । संयमधैर्येण पञ्चमहाव्रतमारोद्वहनं मुकरं भवति । तदुक्तम्
'जस्स धिई तस्स तवो, जस्स तवो तस्स सुगई सुलहा ।
जे अधिइमंत पुरिसा, तवोऽवि खलु दुल्लहो तेसिं ॥१॥' छाया--यस्य धृति स्तस्य तपो, यस्य तपस्तस्य सुगतिः सुलभा ।
येऽधृतिमन्तः पुरुषा स्तपोऽपि खलु दुर्लभं तेषाम् ।।१॥ करने के अभिलाषी होते हैं अथवा जो आत्मविषयक ज्ञान के इच्छुक होते हैं। तथा जो संयम में धैर्यवान् होते हैं। क्योंकि संयममें धैर्य होने से पांच महाव्रतों का भार वहन करना सरल हो जाता है। कहा है'जस्स धिई तस्स तवो' इत्यादि। ___'जो धैर्यवान् होता है उसे तप की प्राप्ति होती है और जिसको तप की प्राप्ति होती है उसके लिए सुगति सुलभ हो जाती है। इसके विपरीत जो पुरुष धैर्यहीन होते हैं, उनके लिये तप भी दुर्लभ होता है।' ___ तथा जो इन्द्रियों के विजेता होते हैं अर्थात् अपनी श्रोत्रेन्द्रिय आदिको अपने वश में कर चुके हैं । इन विशेषणों से युक्त साधु स्वस मय और परसमय के ज्ञाता तथा सुतपस्वी गुरु की उपासना करते हैं। वही कर्म विदारण में समर्थ, केवल ज्ञानके अन्वेषण में तत्पर, धैर्यवान् और जितेन्द्रिय होते हैं ॥३३॥
જેઓ આત્મજ્ઞાનની ઈચ્છાવાળા હોય છે, તથા સંયમમાં ધીરજ વાળા હોય છે, કેમકે-સંયમમાં ઘેર્યું હોવાથી પાંચ મહાવ્રતોને ભાર વહેવામાં સરલતા थाय छे. यु. ५४ छ -'जस्स घिई तस्स तवो' त्याह
જે વૈર્યવાન હોય છે, તેને તપની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને જેને તપની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેને સુગતિ સુલભ થઈ જાય છે. તેથી ઉલ્ટા જે પુરૂષે વૈર્ય વિનાના હોય છે, તેઓને તપ પણ દુર્લભ જ બને છે.
તથા જેઓ ઈન્દ્રિયોને જીતવાવાળા હોય છે, અર્થાતુ પિતાની શ્રોત્રેનિય વિગેરે ઇંદ્રિયને પિતાના વશમાં રાખી ચૂક્યા હોય, આ વિશેષણોથી યુક્ત સાધુ સ્વ સમય અને પર સમયના જાણવાવાળા તથા સારા તપસ્વી એવા ગુરૂની ઉપાસના કરે છે. તેજ કર્મના વિદ્યારણમાં સમર્થ, કેવળજ્ઞાનને શોધ વામાં તત્પર ધીરજવાળા અને જીતેન્દ્રિય અર્થાત્ ઇન્દ્રિને જીતવાવાળા હોય છે. ૫૩૩
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-गिह दीवमपासंता, पुरिसादाणिया नरा।
ते वीरा बंधणुम्मुक्का, नावखंति जीवियं ॥३४॥ छाया--गृहे दीपमपश्यन्तः पुरुषादानीया नराः।
ते वीरा बन्धनोन्मुक्ता नाऽवकांक्षन्ति जीवितम् ॥३४॥ अन्वयार्थ:--(गिहे दीवमपासंता) गृहे-गृहवासे दीपं-भावदीपं श्रुतज्ञानलाभात्मकम् अपश्यन्त:-अपाप्नुवन्तः (नरा) नराः (पुरिसादाणिया) पुरुषादानीयाः-पुरुषाणा-मुमुक्षूणाम् आदानीया:-आश्रयणीया भवन्ति (बंधणम्मुक्का ते चीरा) बन्धनोन्मुक्ताः बन्धनेन सबाह्याभ्यन्तरेण पुत्रकलत्रादिस्नेहेन प्राबल्येन मुक्ता बन्धनोन्मुक्ताः सन्तः (जीवियं) जीवितं-जीवनम् (नावकखंति) नावांक्षन्ति नाभिलपन्तीति ॥३४॥
'गिहे दीवमपासंता' इत्यादि।
शब्दार्थ--'गिहे दीवमपासंता-गृहे दीपमपश्यन्तः' गृहवासमें ज्ञान प्राप्ति का लाभ न देखते हुए 'पुरिसा दाणियानरा-पुराषादानीयाः नराः' मुमुक्षु पुरुषों के आश्रय लेने योग्य होते हैं 'वंधणुम्मुक्का ते वीरा-बंधनोन्मुक्ताः ते वीराः' बन्धन से मुक्त वे वीरपुरुष 'जीवियं-जीवितं' असं. यमी जीवनकी 'नावकंखंति-नावकांक्षन्ति' इच्छा भी नहीं करते हैं ॥३४॥ __ अन्वयार्थ गृह में दीपक न देखने वाले अर्थात् गृहस्थावस्था में श्रुतज्ञान का लाभ नहीं हो सकता, ऐसा सोचने वाले जो दीक्षा अंगीकार करके उत्कृष्ट गुणों को प्राप्त करते हैं, वे पुरुषों के आश्रयणीय बन जाते हैं बाह्य और आन्तरिक बन्धकों से अथवा पुत्र कलत्र आदि
'गिहे दीवमपासंता' त्यादि सहाय--गिहे दीवमपासंता-गृहे दीपमपश्यन्तः' डावासभा ज्ञान प्रातिना CIA न याथी 'पुरिसादाणिया नरा- पुरुषादानीयाः नराः' मुमुक्षु५३षांन। माश्रय सेवा योग्य गाय छे. 'बंधणुम्मुक्का ते वीरा-बंधनोन्मुक्ताः ते वीराः' अधिनयी भुत वा ते वी२ ५३५ 'जीविय-जीवित" असयम पनने 'नावखंति-नावकांक्षन्ति' छ। ५४ ४२ता नथी ।।३४॥
અન્વયાર્થ–ઘરમાં દીવાને પ્રકાશ ન જોનારાઓ અર્થાત ગૃહસ્થ અવસ્થામાં શ્રત જ્ઞાનને લાભ પ્રાપ્ત કરી શકાતું નથી એવા પ્રકારનો વિચાર કરવાવાળાઓ દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને જે શ્રેષ્ઠ ગુણેને પ્રાપ્ત કરે છે, તેઓ પુરૂષના આશ્રય સ્થાન બની જાય છે. બાહ્ય અને આંતરિક એટલે કે–બહારના અને અંદરના
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
टीका--'गिहे' गृहे-पुत्रकलत्रादिभिः सहवासे 'दीवं' दीपम्-दीपयतिप्रकाशयतीति दीपः, स च द्विविधः-द्रव्यदीपः, भावदीपश्च । तत्र-गृहावासे 'अपासंता' अपश्यन्तः, द्रव्यदीपं पश्यन्तोऽपि भावदीप- श्रुतचारित्रलाभात्मकम पश्यन्तः, सम्यक् प्रव्रज्योत्थानेनोत्थिता उत्तरोत्तरगुणलाभेन तथाभूता भवन्ति । तदेतदर्शयति-'पुरिसादाणिया नरा' पुरुषादानीया नराः-पुरुषश्रेष्ठा नराः पुरुषाणां मुमुक्षूणाम् आदानीया आश्रया भवन्ति महान्तो भवन्तीत्यर्थः । ते के राग बन्धन से मुक्त हो जाते हैं और असंयम जीवन की आकांक्षा नहीं करते हैं ॥३४॥ ___टीकार्थ--जो पदार्थों को प्रकाशित करता है, वह दीपक कहलाता है। दीपक दो प्रकार का है। द्रव्यदीपक और भावदीपक । द्रव्यदीपक स्थूल जड़ पदार्थों को ही प्रकाशित करता है, जथ की जीव का ज्ञानरूप भावदीपक समस्त पदार्थों को प्रकाशित करने में समर्थ होता है। यहां श्रुतज्ञान को दीपक कहा गया है। श्रुतज्ञान का यह भावदीपक पुत्र कलत्र आदि के सहवास में प्राप्त होना कठिन है। इस तथ्य को समझ कर जो सम्यक् प्रव्रज्या अंगीकार करते और उत्तरोत्तर गुणों की वृद्धि करते हैं, वे कैसे बन जाते हैं, यह यहां दिखलाया गया है-वे पुरुषा दानीय अर्थात् पुरुष में श्रेष्ठ नर मुमुक्षुजनों के लिए आश्रयणीय होते है-महान से महान् बन जाते हैं, अपनी आत्मा से कर्मों को दूर करने
બંધનથી અથવા પુત્ર કલત્ર વિગેરેના રાગાદિ બન્ધનથી મુક્ત થઈ જાય છે. અને અસંયમ જીવનની આકાંક્ષા-ઈચ્છા પણ કરતા નથી. ૩૪
ટીકાથ–જે પદાર્થોને પ્રકાશ યુક્ત કરે છે, તે દીવો કહેવાય છે. એ દીવે બે પ્રકારનું હોય છે. તે બે પ્રકારે દ્રવ્ય દી અને ભાવ દીવે એ પ્રમાણે છે. દ્રવ્ય દીવો ઘૂળ જડ પદાર્થોને જ પ્રકાશ વાળા બનાવે છે, અને ભાવ દીવે સઘળા પદાર્થોને પ્રકાશ વાળા કરવામાં સમર્થ થાય છે. અહિયાં મૃત જ્ઞાનને દીવો કહેલ છે. શ્રુત જ્ઞાનને ભાવ દીવો પુત્ર, કલત્ર (સ્ત્રી) વિગેરેના સહવાસમાં પ્રાપ્ત થવા મુશ્કેલ છે, આ પ્રમાણેના તથ્ય કહેતાં સત્યને સમજીને જેઓ સમ્યફ પ્રવજ્યાને સ્વીકાર કરે છે. અને ઉત્તઉત્તર ગુણેને વધારે છે, તેઓ કેવા બની જાય છે ? તે અહિયાં બતાવ. વામાં આવે છે. તેઓ પુરૂષાદાનીય અર્થાત પુરૂષમાં ઉત્તમ નર મુમુક્ષુ એટલે કે મોક્ષની ઈચ્છા વાળા પુરૂષના આશ્રય રૂપ થાય છે. અર્થાત્ મહાનથી પણ મહાન બની જાય છે, પોતાના આત્માથી કમેને દૂર કરવાવાળા વીર પુરુષે
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
song
सूत्रकृताङ्गसूत्रे वीराः विशेषेण ईरयन्ति-गमयन्ति स्वस्मादष्टविधं कर्म ये ते वीराः। तथा- बंधणुम्मुक्का' बन्धनोन्मुक्ताः बन्धनेन-पुत्रकलत्रादीनां स्नेहपाशेन मुक्ताः-त्यक्ताः सन्तः, 'जीवियं' जीवितम्-असंयमजीवनम् 'नावकखंति' नावकांक्षन्ति तादृश जीवनाभिलाषमपि न कुर्वन्तीति । गृहवासे वसन्तो ज्ञानदीपमपश्यन्तः सम्यगू विविच्य प्रव्रज्यामादाय उत्तरोत्तरान् गुणान् बद्धयन्त एव पुमांसो मोक्ष्यमाणानां पुंसामाश्रयभूता बन्धनोन्मुक्ता रताशमसंयमजीवनमपि नाभिलषन्ति, इति संक्षिप्तसारः ॥३४॥
जम्बूस्वामिनं प्रति सुधर्मास्शमी माह-'अगिद्धे' इत्यादि । मूलम्-अगिद्धे सदफासेसु, आरंभेसैं अणिस्सिए ।
सव्वं तं संमयातीतं, जमेतं लवियं बह ॥३५॥ छाया--अमृद्धः शब्दस्पर्शेषु, आरंभेषु-अनिश्रितः ।
सर्व तत् समयातीतं, यदेतल्लपित बहु ॥३५॥ वाले वीर, पुत्र कलत्र आदिके स्नेहपाश से विमुक्त होते हैं। ऐसे पुरुष रत्न असंयममय जीवन की अभिलाषा तक नहीं करते।
गृहवास में वसने वाले ज्ञान प्रदीप को न देखते हुए, सम्यक प्रकार से विचार करके, दीक्षा अंगीकार करके और उत्तरोत्तर अपने गुणों की वृद्धि करते हुए अन्य मुमुक्षुओं के आश्रय भूत एवं बन्धन हीन हो जाते हैं। वे जीवन की अभिलाषा नहीं करते हैं ॥३४॥
सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं-'अगिद्धे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'सहफासेतु-शब्दस्पर्शेषु' साधु मनोहर शब्द, रूप, रस, गन्ध और स्पर्शमें 'अगिद्धे-अगृद्धः' आसक्त न हो 'आरंभेसु अणिપુત્ર, કલત્ર વિગેરેના નેહ બંધનથી છૂટી જાય છે. એવા પુરૂષ રત્ન અસંયમવાળા જીવનની ઈચ્છા પણ કરતા નથી,
ગ્રહવાસમાં રહેવાવાળા જ્ઞાન રૂપી દીવાને જોઈ શકતા નથી. તેથી સારી રીતે વિચાર કરીને દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને તથા ઉત્તરોત્તર પિતાના ગુણેને વધારીને બીજા મુમુક્ષુઓના આશ્રય સ્થાન રૂપ અને બંધનથી મુક્ત થઈ જાય છે. તેઓ જીવનની ઈચ્છા કરતા નથી. ૩૪ सुधा स्वामी स्वाभाने ५३ छ. 'अगिद्धे' त्यादि
Awt-'सहफासेसु-शब्दस्पर्श षु' साधुणे मनोज्ञ सेवा ५४, ३५, २८, अध, भने १५०भा 'अगिद्धे-अगृद्धः' मासात थ नही. 'आरंभेसु अणि
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:--(सदफासेसु) शब्दस्पर्शादिषु विषयेषु (अगिद्धे) अगृद्धः-गृद्धिभावरहितः (आरंभेसु अणिस्सिए) आरंभेषु-सावद्यानुष्ठानेषु अनिश्रितः असंबद्ध (जमेतं बहुलवियं) यदेतद् बहुलपितम् निषिद्धत्वेन मोक्तं मया (सव्वं तं समयातीतं) सर्व तत् समयातीतम्-तदेतत्सर्व समयात् आर्हतागमात् अतीतं बाह्यमिति कृत्वा तन्त्रानुष्ठेयमिति ॥३५॥
टीका--'सदफासेसु' अनुकूलशब्दस्पर्शादिषु 'अगिद्धे' अगृद्धः-शब्दरूप गन्धरसस्पर्शयुक्तेषु मनोज्ञविषयेषु-आसक्तिरहितः । तथा-'आरंभेसु' आरम्भेषुसावद्यकर्मानुष्ठानेषु 'अगिस्सिए' अनिश्रित:-सम्बन्धरहितोऽप्रमत्त इति यावत् । 'जमेतं बहुलवियं' यदेतद्वहुलपितम्-एतदध्ययनादारभ्य प्रतिषेध्यत्वेन यस्लपि स्सिए-आरंभेषु अनिमृता' तथा सााद्य अनुष्ठान न करे 'जमेतं यहुल वियं-यदेतद्वहुलपितं' इस अध्ययन के आदिसे लेकर जो अनेक पाते' कही गई है 'सव्वं तं समयातीतं-सर्व तं समयातीतम्' वे सब जिनागमसे विरुद्ध होने के कारण निषिद्ध है ॥३५॥
अन्वयार्थ-मुनि शब्द आदि विषयों में गृद्धिसे रहित हो और सायद्यानुष्ठानों से असम्बद्ध रहे। ___ यहां मैंने जो निषेध रूपमें कहा है, वह सब आहेत आगम से विरुद्ध है, ऐसा समझ कर उसका अनुष्ठान नहीं करना चाहिए ॥३५॥
टीकार्थ-अनुकूल शब्द स्पर्श आदि इन्द्रियों के विषय में अर्थात् मनोज्ञ शब्द, रूप, गंध, रस और स्पर्श में साधु को आसक्ति रहित होना चाहिए तथा आरंभों में असम्बद्ध होना चाहिए। स्सिए-आरंभेषु अनिसृतः' त साप मनु४ान ४२७ नही 'जमेत बहुलविययदेतद्बहुलपितम्' मा अध्ययनना भारथी बनने अने, पात। वामां भावी छे 'सव त समयातीत-सर्व त समयातीतम्' ते मधु ४थन नाय. મથી વિરૂદ્ધ હેવાના કારણે તેને નિષેધ કરેલ છે ૩પ
અવયાર્થ–-મુનીએ શહ, સ્પર્શ વિગેરે વિષમાં વૃદ્ધિ એટલે કે આસક્તિ વિનાનો થવું અને સાવધ અનુષ્ઠાનેથી અસંબદ્ધ રહેવું. અહિયાં મેં જે નિષેધરૂપથી કહેલ છે, તે સઘળું અહંત ભગવાનના આગમથી વિરૂદ્ધ છે તેમ સમજીને તેનું અનુષ્ઠાન કરવું ન જોઈએ. રૂપા
ટીકાથે--અનુકૂળ શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શમાં સાધુએ આસક્તિ રાખવી ન જોઈએ. તથા આરંભેમાં અસંબદ્ધ થવું જોઈએ. આ અધ્યયનના પ્રારંભથી નિષેધ રૂપથી જે કથન કરવામાં આવેલ છે, તે સઘળું કથન આહંત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तम्-उक्तम् 'सव्वं तं समयातीतं' सर्व तत् समयातीतम् समयात्-आहे तशास्त्रात् अतीतम्-अतिक्रान्तमिति कृत्वा प्रतिषिद्धम् । यदपि विधेयरूपेण कथितम्, तदेतत्सर्वमेव कुशास्त्रातीतम् लोकोत्तरं प्रधानं वर्तते । यदपि कुर्थिकै बहुलपितम्, तदपि समयातीतं शास्त्रविरुद्धमिति कृत्वा नैवाऽनुष्ठेयमिति । __साधुर्मनोज्ञशब्दस्पर्शादिषु नैनासक्तो भवेत् तथा-सावद्याऽनुष्ठानेषु नैव पवतो भवेत् ॥३५॥ मलम्-अइमाणं च मायं च, तं परिणाय पंडिएं।
गारवाणि य सव्वाणि, निवाणं संधए मुणी।त्तिबेमि।३६॥ छाया-प्रतिमानं च मायां च, तत्परिज्ञाय पण्डितः।
गौरवाणि च सर्वाणि, निर्वाणं सन्धयेन्मुनिः ॥३६॥ इति ब्रवीमि । इस अध्ययन के प्रारंभ से जो निषिद्ध रूपमें कहा है, वह सब आहेत् शास्त्र से विरुद्ध है, इस कारण उसका निषेध किया है। और जो विधि रूप से कहा है वह सब कुशास्त्र से अतीत लोकोत्तर और प्रधान है । और कुतीथिकोंने बहुत कहा है, वह सब जैनसिद्धान्त से विरुद्ध है, अत एव उसका आचरण नहीं करना चाहिए। __ तात्पर्य यह है कि साधु को मनोज्ञ इन्द्रिय विषयों में आसक्त नहीं होना चाहिए और सावध अनुष्ठानों से संबद्ध नहीं रहना चाहिए। ॥३५॥ 'अइमाणं च मायं च'
शब्दार्थ-पंडिए मुणी-पंडिनो मुनिः पण्डितमुनि 'अइमाणंअतिमानं' अतिमान 'मायं च-माया च' माया एवं क्रोध, लोभ तथा 'सव्वाणि गारवाणि-सर्वाणि गौरवानि' और सब प्रकारके શાથી વિરૂદ્ધ છે, તે કારણે તેને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. અને વિધિરૂપથી જે કથન કરેલ છે. તે સઘળું કથન કુશથી અતીત એટલે કે જુદા પ્રકારનું લકત્તર અને પ્રધાન છે. અને કુતીર્થિકએ જેનું કથન કરેલ છે, તે સઘળું કથન સિદ્ધાંતથી વિરૂદ્ધ છે. તેથી જ તેનું આચરણ કરવું ન જોઈએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--સાધુએ મને જ્ઞ એવા ઈન્દ્રિયોના વિષમાં આસક્ત થવું ન જોઈએ. અને સાવધ અનુષ્ઠાનમાં બંધાઈ રહેવું ન જોઈએ ૩૫ 'अइमाणं च माय च' त्यादि
शाय-- पंडिए मुणी-पण्डितो मुनि.' त भुमि 'अइमाणं-अतिमान' अतिमान 'माय च-मायां च' माया भने कोष सोम, तथा 'सव्वाणि गार.
Balanwar माण अतिमान
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ८ उ.१ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः-(पंडिए मुणी) पण्डितो मुनेः (अइमाणं) अतिमानम् (मायं च) मायांच चकरात् लोभक्रोधौ (सन्याणि च गारवाणि) सर्वाणि च गौरवाणिऋद्धिरससातरूपाणि 'परिणाय' परिज्ञाय-सम्यग् ज्ञात्वा ज्ञपरिक्षया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यज्य 'निनाणं'-मोक्षम् (संधए सन्धयेत्-प्रार्थयेदिति ।३६॥
टीका-'पंडिए' पण्डित:- हेयोपादेयज्ञानवान 'मुणी' मुनिः-साधुः 'अइमाणं अतिमानम्-अहङ्कारमित्यर्थः च शब्दात् तत्पूर्वस्थितं क्रोधम् 'मायं च' मायां च शब्देन लोभम् 'सवाणि' सार्याणि 'गारवाणि' गौरवाणि-ऋद्धिरससातरूपाणि, 'तं परिणाय' तं-मायादिकं परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया चतुर्गतिभ्रमणहेतुरूपं ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् । एतानि सर्वाणि परिहत्य 'निव्वाणं' निर्वाणं-मोक्षम् अशेषकर्मक्षयरूपम् 'संधए' सन्धयेत्-मोक्षानुसन्धानयुक्त क्रियां विषयभोगों को परिणाय-परिज्ञाय' सम्यक् प्रकार से ज्ञ परिज्ञाद्वारा जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे त्यागकर 'निब्वाणं-निर्वाणम्' मोक्षकी 'संघए-संधयेत्' इच्छा करे ॥३६॥ __ अन्वयार्थ-विवेकवान् मुनि अतिमान, माया लोभ और क्रोधको तथा सब गौरवों को ज्ञपरिज्ञा से सम्पक रूप से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग करके निर्वाण की इच्छा करे ॥३६॥
टीकार्थ-हेय और उपादेय का ज्ञाता मुनि मान को 'च' शब्द से क्रोध को माया को और दूसरे 'च' शब्द से लोभ को तथा ऋद्धि, रस
और सातारूप सप (तीनों) गौरवों को ज्ञपरिज्ञा से चार गतियों में भ्रमण का कारण जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे। इन सब को स्याग कर मोक्ष की कामना करे। वाणि-सर्वाणि गौरवाणि' भने मया ॥२वियपोगाने 'परिणाय-परिFા સમ્યક પ્રકારથી જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણુને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ प्रशने 'निव्वाणं निर्वाणम्' भक्षनी 'संधए-संधयेत्' । ४२ ॥३६॥ __मन्वयाथ-विवान् मुनिये सत्यत मान, माया, सोम, तथा अपने તથા સઘળા ગૌરવને પવિજ્ઞાથી સારી રીતે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરીને નિર્વાણની ઈચ્છા કરવી ૨૬
ટીકાઈ––હેય અને ઉપાદેય જાણવાવાળા મુનિએ માનને “” શબ્દથી કોપને. માયાને તથા બીજા “' શબ્દથી લેભને તથા ત્રાદ્ધિ, રસ, અને શાતારૂપ ત્રણે ગૌરને સપરિજ્ઞાથી ચાર ગતિમાં ભ્રમણનું કારણ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેનો ત્યાગ કરે. આ બધાને ત્યાગ કરીને મોક્ષની ઈરછા કરવી એજ કલ્યાણ કારક છે.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कुर्यादिति। विवेकवान् मुनि:-अतिमानमायादीन् , तथा-सर्वप्रकारकऋद्धिरससातगौरवान् च परित्यज्य मोक्षं साधयेत् । 'त्ति बेमि' इत्येवं तीर्थकरोदितं सर्च ते कथयामि ! इति ।३६॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापापविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां धर्मनामकं
नवमाऽध्ययनं समाप्तम् ।।९।। अभिप्राय यह है कि विवेकी मुनि समस्त कषायों और समस्त गौरवों को त्याग कर मुक्ति की साधना करे । इस प्रकार तीर्थंकर द्वारा कहा हुआ ही सुधर्मा स्वामी कहते हैं हे जम्बू! मैं तुमसे कहता हूं ॥३३॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत 'सूत्रकृता. ___ङ्गसूत्र' की समयार्थबोधिनी व्याख्या का धर्मनामक
नववां अध्ययन समाप्त ॥९॥ કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે વિવેકી મુનીએ સઘળા કષા અને સઘળા ગૌને ત્યાગ કરીને મુક્તિની સાધના કરવી. આ પ્રમાણે તીર્થકરે ઉપદેશ રૂપે કહેલ કથન જ સુધમાં સ્વામી કહે છે કે હે જંબૂ ભગવાન પાસેથી મેં જે પ્રમાણે સાંભળ્યું છે તે પ્રમાણે તમેને કહ્યું છે. ૩૬ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાર્થાધિની વ્યાખ્યાનું ધર્મ નામનું નવમું અધ્યયન સમાપ્ત લા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.व. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
॥ अथ दशमं श्री समाध्ययनं प्रारभ्यते ।। गतं नवमं धर्माध्ययनम्, सम्पति-दशमं समाधिनामकमध्ययनं प्रारभ्यते, तत्र दशमाध्ययनस्य नवमाध्ययनेन सह अयमभिसम्बन्धः-नवमेऽध्ययने धर्मोऽभिहितः, स च अविकलसमाधौ सत्येव भवतीति सम्पति-समाधिः प्रतिपाद्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्य दशमाध्ययनस्येदमादिमं मूत्रम् 'आघ' इत्यादि । मूलम्-आघं मईमं अणुवीय धम्मं अंजू समाहिं तमिणं सुणेहैं। अपडिन्नभिक्खू उ समाहिपत्ते,
___ अणियाणभूएसु परिवएज्जा ॥१॥ छाया-आख्यातवान् मतिमान् अनुविचिन्त्य, धर्ममृणु समाधि तमिमं शणुत । अपतिज्ञभिक्षुस्तु समाधि प्राप्तोऽनिदानो भूतेषु परिव्रजेत् ॥१॥
॥ दशवें अध्ययन का प्रारंभ ॥ नौवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब दसवां समधि नामक अध्ययन आरंभ किया जा रहा है। नौवें अध्ययन के साथ दसवें अध्ययन का यह संबंध है-नौवें अध्ययन में धर्म का प्रतिपादन किया गया है। धर्म परिपूर्ण समाधि होने पर ही होता है अतएव अब समाधि की प्ररूपणा की जाती है । इस सम्बन्ध से प्राप्त दसवें अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-'आघं मईमं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'मईमं-मतिमान' केवलज्ञानी भगवान महावीरस्वा. मीने 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य' केवलज्ञान द्वारा जानकर 'अंजु-ऋजु' सरल और 'समाहि-समाधि' मोक्ष प्राप्त कराने वाला 'धम्म-धर्मम्'
દશમા અધ્યયનને પ્રારંભ હવે દસમા સમાધિ નામના અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે નવમા અધ્યયનની સાથે દસમા અધ્યયનને આ પ્રમાણે સંબંધ છે.–નવમા અધ્યવનમાં ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે. ધર્મ પરિપૂર્ણ સમાધિ થાય ત્યારે જ અર્થાત્ શાંતિ થાય ત્યારે જ આચરી શકાય છે. આ સંબંધથી पास था इसमा अध्ययननु मा ५३ सूत्र छ. 'आघौं मईमं' त्या
शहाय-'मईमं-मतिमान' ज्ञान लगवान् मावीर स्वामी से 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य' ज्ञान द्वारा onीने 'अंजु'-ऋजु स२ मन 'समहिं-समाधि' मोक्ष प्रतिपापा 'धम्म-धर्मम् श्रुत यरित्र ३५ यमन
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः -- 'मई मं' मतिमान् केवलज्ञानीत्यर्थः 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य केवलज्ञानेन ज्ञात्वा (अंजूं) ऋजुं - सरलम् (समाहिं ) समाधि - मोक्षमापक म् (घ) धर्म- श्रुतचारित्राख्यम् (आ) आख्यातवान् कथितवान् ( तमिणं) तमिमं धर्मम् (सुणे) मत्तः शणुत हे शिष्या: 1, (अपडिन ) अपविज्ञः - इहलोकपलोकासंसारहितः ( समाहिपत्ते) ज्ञानादिसमाधिपाप्तः (अणियाणभूएस) भूतेषु अनिदानः, निदानम् - आरम्भरूपं तद्रहितः 'भिक्खू' भिक्षुः (परिव्वज्जा) परिव्रजेत् - संयमे पराक्रमेत् इति ॥ १ ॥
टीका - - ' मईमं मतिमान् मननं मतिः- समस्तपदार्थविषयकं ज्ञानम् तादृश श्रुत चारित्र रूप धर्म का 'आर्घ आख्यातवान्' कथन किया है 'तमिणं तमिमं उस धर्म को 'सुणेद-शृणुत' हे शिष्यो तुम लोग सुनो 'अपडिन - अप्रतिज्ञा' अपने तपका फल न चाहता हुआ 'समाहिपत्तेसमाधिवासः' समाधिको प्राप्त 'अणियाण भूएस-अनिदानो भूतेषु' प्राणियोंका आरंभ न करता हुआ 'भिक्खू - भिक्षुः' साधु 'परिव्वएजापरिव्रजेत्' शुद्ध संयमका पालनकरे ॥१॥
अन्वयार्थ - मतिमान् अर्थात् केवलज्ञानी ने, चिंतन करके अर्थात् केवलज्ञान से जान कर सरल समाधि धर्म का कथन किया है। इस धर्म को श्रवण करो । ऐहिक एवं पारलौकिक आकांक्षा से रहित, समाधि को प्राप्त भूतों (जीवों) के विषय में आरंभ न करने वाला भिक्षु संम में पराक्रम करे ॥ १ ॥
टीकार्थ - मनन करना मति है । यहाँ मति का अर्थ है- समस्त
'आघ' - आख्यातवान्' उथन भ्यु छे, 'तमिणं - तमिमं' से धर्म' ने 'सुणेहश्रृणुत' हे शिष्या तो सभी 'अपडिन्ने अप्रतिज्ञः ' पोताना तपनु ज न छ । 'समाहिपत्ते - समाधिप्राप्तः ' सभाधिने आस 'अणियाण भूएसअनिदानो भूतेषु' आदियो। मलन उरता था 'भिक्खू - भिक्षुः' साधु परिव्वज्जा - परिव्रजेत्' शुद्ध वा संयमनु पाउन रे ॥१॥
અન્વયા—મતિમાન્ અર્થાત્ કેવળજ્ઞાનથી ચિંત્વન કરીને એટલે કે કેવળજ્ઞાનથી જાણીને સરળ સમાધિ ધમતુ કથન કરેલ છે. એ ધર્મનુ શ્રવણ કશ, અહિક-મલેક સંબંધી તથા પારલૌકિક-પરલેાક સંબંધી આકાંક્ષાથી રહિત થઈ સમાધિને પ્રાપ્ત કરી જીવે સંમ ́ધી અરભ ન કરવાવાળા ભિક્ષુ સયમમાં પરાક્રમ કરે ॥૧॥
ટીકા—મનન કરવું તે મતિ છે, અહિયાં મતિને અથ સઘળા પદા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ८७ समस्तपदार्थविषयकं ज्ञानं विद्यते यस्याऽसौ मतिमान-केवलज्ञानीत्यर्थः । यद्यपि सन्ति बह: केवलज्ञानिनः, तथ पि प्रकृते मतिमानित्यसाधारणं विशेषणं तीर्थकरस्यैव वक्ति, तत्राऽदरवर्तित्वान्महावीरस्वामीनो ग्रहणमेव भवतीति मतिमान् महावीरः 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य-केवलालोकेनाऽकलोक्य उपदेशयोग्यान् पदार्थानधिकृत्य 'अंजू' ऋजुम्-सरलम् अकुटिलम् 'समाहि' समाधिम्-समाधि. पापकं-मोक्षमापकमित्यर्थः 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यम् 'आघ' आख्यातवान्, एतादृशकुटिलं समाधिमापकं धर्म मतिमान् श्रीमहावीरस्वामी कथितवान् । किं कृत्वा 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य कश्चास्य धर्मस्य अधिकारी ? केच-उपदेश योग्याः पदार्थाः १ कणा भाषया श्रोतृणां बोधः ? इत्यादि सर्व स्वबुद्धया विचार्य प्रोक्तवान् । 'तमिणं' तमिमं धर्मम्-तीर्थकरोच्चारितम् 'सुणेह' शृणुत यूयं सावधानतया, श्रोतव्य किमस्ति तत्राह-'अपडिन्न' अमतिज्ञः-तपेऽनुष्ठान पदार्थों का ज्ञान ऐसे ज्ञानवान् को मतिमान अर्थात् केवलज्ञानी कहते हैं। यद्यपि केवलज्ञानी बहुत होते हैं, परन्तु प्रकृत में 'मतिमान्' यह असाधारण विशेषण तीर्थकर को ही प्रकट करता है। उनमें से भी समीप होने के कारण श्रीमहावी स्वामी को ही ग्रहण करना चाहिए । तात्पर्य यह हुआ कि श्रीमहावीर स्वामी ने केवलज्ञान से जानकर सरल अर्थात् माया आदि शल्यों से रहित धर्म का कथन किया है। ____ जिनेन्द्र भगवान् ने समाधि रूप धर्म का प्ररूपण किया है। इस धर्म का अधिकारी कौन है ? उपदेश करने योग्य पदार्थ कौन से हैं ? किस भाषा का प्रयोग करने से अधिक से अधिक श्रोताओं को सरलता से बोध होगा ? इत्यादि बातों का अपनी बुद्धि से विचार कर થેનું જ્ઞાન એ પ્રમાણે થાય છે. એવા જ્ઞાન વાનને કેવળ જ્ઞાની કહેવામાં આવે છે. જો કે કેવળ જ્ઞાની ઘણા હોય છે, પરંતુ આ પ્રકરણમાં મતિમાન એ અસાધારણ વિશેષણ તીર્થકરને જ નિર્દેશ કરે છે. તેમાં પણ સમીપ હોવાથી શ્રી મહાવીર સ્વામીનેજ ગ્રહણ કરવા જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-શ્રી મહાવીરસ્વામીએ કેવળ જ્ઞાનથી જાણીને સરલ અર્થાત્ માયા વિગેરે શલ્ય રહિત એવા ધર્મને ઉપદેશ આપેલ છે.
જીનેન્દ્ર દેવે સમાધિ રૂપ ધર્મની પ્રરૂપણા કરેલ છે. આ ધર્મને અધિકારી કેણ છે? તથા ઉપદેશ કરવા ગ્ય કયા પદાર્થો છે? કઈ ભાષાને પ્રયોગ કરવાથી વધારેમાં વધારે શ્રોતાઓને સરળતાથી બંધ થઈ શકે? વિગેરે બાબતે પોતાની બુદ્ધિથી વિચાર કરીને તેઓએ ધર્મને ઉપદેશ
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कुर्वतो यस्य एहिकाऽऽमुष्मिकरूपा प्रतिज्ञा आकांक्षा न विद्यते सोऽप्रतिज्ञः। 'समाहिपत्ते' मसाधिपाप्त:-मोक्षप्रापकर्मध्यानयुक्तः। 'भूएमु आणियाण' भूतेषु-षड्जीवनिकायेषु अनिदान:-आरम्भरहितः स एवं भूनः 'भिक्ख' भिक्षुः सावधाऽनुष्ठानविरहितः सन् 'परिवएज्जा' परिव्रजेत् - संयमानुष्ठाने विहरेतिष्ठेत् सपमं परिपूर्ण पालयेदिति भावः ॥१॥ उन्होंने धर्मका उपदेश दिया है। इस तीर्थकर कथित धर्म को तुम सावधान होकर सुनो। - सुनने योग्य क्या है ? इस प्रश्न का उत्तर देते हैं-तप का अनुधान करते हुए जिस साधक में इह-परलोक संबंधी आकांक्षा नहीं होती, वह अप्रतिज्ञ कहलाता है । समाधि को जिसने प्राप्त कर लिया हो, वह समाधि प्राप्त कहा जाता है । ऐसा साधक ही समाधि प्राप्त कर सकता है। जो षट् नीवनिकायों के विषय में निदान अर्थात् आरंभ नहीं करता वह 'अनिदान' कहलाता है । इन सब विशेषणों से युक्त होकर साधु संयम का अनुष्ठान करे। अथवा साधु 'अनिदानभूत' हो अर्थात् कर्मों के ग्रहण से रहित होकर संयम का अनुष्ठान करे।
तात्पर्य यह है कि केवलज्ञानवान भगवान् तीर्थ करने अत्यन्त सरल और मोक्षप्रद धर्म का निरूपण किया है। हे शिष्यों मेरे मुख से उस આપેલ છે, માટે આ તીર્થકર ભગવાને કહેલ ધમ તમે સાવધાન થઈને સાંભળો.
સાંભળવાને ચગ્ય શું છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવામાં આવે છે, તપનું અનુષ્ઠાન કરનારા જે સાધકમાં ઈડલેક (આલેક) તથા પરલોક (પરભવમાં પ્રાપ્ત થનાર લેક) સબંધી આકાંક્ષા- ઈછા હોતી નથી, તેને અપ્રતિજ્ઞા કહે. વામાં આવે છે. જેણે સમાધિ પ્રાપ્ત કરી લીધી હોય, તે સમાધિ પ્રાપ્ત કહેવાય છે. અને એ સાધકજ સમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જેઓ ષટ્ર જીવન નિચેના સંબંધમાં નિદાન- અર્થાત્ આરંભ કરતા નથી તે અનિદાન કહે વાય છે. આ બધા વિશેષણેથી યુક્ત થઈને સાધુએ સંયમનું અનુષ્ઠાન કરવું. અથવા સાધુએ અનિદાન ભૂત થવું. અર્થાત્ કર્મોના ગ્રહણથી રહિત થઈને સંગમનું અનુષ્ઠાન કરવું.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—કેવળ જ્ઞાની ભગવાન તીર્થકરે અત્યંત સરળ અને મોક્ષ આપનાર ધર્મનું નિરૂપણ કરેલ છે. તે શિવે ? મારા મુખથી એ ધર્મને તમે સાંભળે પિતાના તપના ફળની ઇચ્છા કઈ “પણ વખતે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् मूलम् - उडूं अहेयं तिरियं दिसासु,
तैसा य जे थावर जे य पाणा ।
हत्थे हि पाएहिं य संमित्ता,
८९
अदिन्नमन्नेसु य 'गो गहेजी ||२||
छाया - ऊर्ध्वमधस्तिर्यगू दिशाला ये स्थावरा ये च प्राणाः । इस्ताभ्यां च पादाभ्यां संयम्य, अदत्तमन्ये व नो गृह्णीयात् ||२|| अन्वयार्थः- (उड्डु ं अहेयं तिरियं दिसः सु) ऊर्ध्वमधस्तिर्यदिशासु - प्राच्याधर्म को सुनो अपने तप के फल को कदापि कामना न करो । समाधि से युक्त होकर, सावय अनुष्ठान नहीं करते हुए विशुद्ध धर्मका पालन करो | १श
'उड्डू' अहेयं तिरियं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'उ' अहे तिरियं दिसासु- ऊर्ध्वमधस्तिर्यग दिशासु' ऊपर नीचे और तिरछी दिशाओं में 'तसाय जे थावरा जे य पाणात्रसाश्च ये स्थावराः ये च प्राणा:' इस और स्थावर जो प्राणी रहते हैं न प्राणियों को 'हृत्येहि पाएहिं य संजमित्ता-हस्ताभ्यां च पादाभ्यां संयम्य' हाथ और पैर अपने वशमें रखकर अर्थात् बांध कर पीडा न करनी चाहिये 'अन्नेसु य अदिग्नं नो गहेज्जा- अन्यैश्वादसं न गृहीयात् ' तथा अन्य के द्वारा बिना दी हुई चीज न लेनी चाहिये ॥२॥
अन्वयार्थ - ऊर्ध्व दिशा, अधो दिशा और तिछ दिशाओं-पूर्व
કરવી નહીં. સમાધીથી યુક્ત થઈને, સાવદ્ય અનુષ્ઠાન કર્યા વિના વિશુદ્ધ ધર્મનું પાલન કરો. તેમાંજ કલ્યાણ સમાયેલ છે. !!
'उडूढ' अहेयं तिरियं धत्याहि
शब्दार्थ –'उ' अहेयं तिरियं दिसासु- ऊर्ध्वमधस्तिर्यग् दिशासु' ७५२ नाथे अने तिरछी हिशाओमी 'तसा य जे थावरा जे य पाणा - त्रसाश्च ये स्थावराः ये च प्राणाः स भने स्थावर ने आडियो रहे छे. ये प्रशियाने 'हत्थेहि पाहि य संजमित्ता हस्ताभ्यां चः पादाभ्यां च संयम्य' हाथ भने गताना शमां शमीने अर्थात् हाथ पण गांधीने पीडा ४२वी न ले यो 'अन्नेसु य अदिन्नं नो गद्दे - अन्यैश्वादत्तं न गृह्णीयात्' तथा जीनयो द्वारा याच्या वितानी वस्तु લેવી ન જોઇએ રા
અન્વયા" "દિશા, અધાદિશા અને તિરછીદિશાએ-પૂર્વ દિશા વગેરેમાં
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
सूत्रकृताङ्गो दिदिक्षु आग्नेयादिविदिक्षु च 'तसा य जे यावर जे य पाणा' प्रसा:-द्वीन्द्रियादयः ये च स्थावरा:-पृथिव्यादया माणा जीशः एतान् प्राणान् ‘हत्थेहिं पाहिं य संजमित्ता' हस्ताभ्यां पादाभ्यां च संयम्य-बद्ध्वा न विराधयेत् 'अन्नेसु य अदिन्नं नो गहेज्जा' अन्यैश्चादत्तं-परैरदत्तं न गृह्णीयादिति ॥२॥ ____टीका-प्राणातिपातादीनि कर्मणां निदानानि, प्राणातिपातश्च द्रव्यक्षेत्रकाल. भावभेदाचतुर्था विभक्तो भवति । तत्र क्षेत्रमाणातिपातं प्रथमं दर्शयति सूत्रकार:'ऊटुं' ऊर्ध्वम्, योऽपि प्राणातिपातः क्रियते, स मज्ञापकापेक्षया ऊर्ध्वम्-उपरिदेशे क्रियते, यदि वा कत्तुरपेक्षया 'अहेयं' अध:-अधोदेशे भवति । यदि वा 'तिरियं दिसासु' तिर्यदिक्षु क्रियते, कुत्रचित्-हिंसापेक्षया उपरिदेशे हिंसा भवति, कुत्रचिदध देशे कुत्रचित्तिर्यग्देशे, माच्यादिदिक्षु विदिक्षु जायते । सोऽयं क्षेत्रातिपातः । अथ-द्रव्यमाणातिपातमधिकृत्य ब्रूते-'तसा य' असाश्च, ये सञ्चरण. दिशा आदि में और विदिशाओं में विद्यमान त्रस और स्थावर प्राणियों के हाथों और पगों को याँध कर या अन्य प्रकार से, विराधना न करे तथा दूसरों के द्वारा अदत्त वस्तु को ग्रहण न करे ॥२॥
टीकार्थ-प्राणातिपात आदि पाप कर्मबंध के कारण हैं। उनमें से प्राणातिपात द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव के भेद से चार प्रकार का है। उनमें से सूत्रकार क्षेत्र प्राणातिपात को पहले से दिखलाते हैप्रज्ञापक की अपेक्षा से अथवा प्राणातिपात कर्ता की अपेक्षा से ऊपर की ओर जो प्राणातिपात किया जाता है वह ऊर्ध्व कहलाता है। इसी प्रकार अधोदिशा और तिर्की दिशा का प्राणातिपात समझना चाहिए। हिंसा कहीं ऊपरी देश में की जाती है, कहीं अधोदेश में की जाती તથા વિદિશાઓમાં રહેલા ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિના હાથ અને પગેને બાંધીને અથવા બીજી કઈ રીતે તેમની વિરાધના ન કરે. તથા બીજાએ દ્વારા અદત્ત-આપ્યા વિનાની વસ્તુને ગ્રહણ ન કરે છેરા
ટીકાર્થ–-પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપ, કર્મ બંધના કારણ રૂપ છે, તેમાંથી પ્રાણાતિપાત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારને કહેલ છે. તેમાંથી સૌથી પહેલાં સૂત્રકાર ક્ષેત્ર પ્રાણાતિપાતને બતાવે છે,-પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાથી અથવા પ્રાણાતિપાત કરવા વાળાની અપેક્ષાથી ઉપરની તરફ જે પ્રાણાતિપાત કરવામાં આવે છે, તે ઉર્વ કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે અધે દિશા અને તિછ દિશાને પ્રાણાતિપાત સમજ જોઈએ. હિંસા કેઈ સ્થળે ઉપરના દેશમાં કરવામાં આવે છે, કેઈ સ્થળે અધે દેશમાં કરવામાં આવે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्थरूपनिरूपणम् शीलाः प्राणिनः । तथा-'जे य थावर पाणा' ये च स्थावर जन्तवः, असा द्वीन्द्रियादयः, स्थावरा:-पृथिव्यादयः । एतेषां विराधनं द्रव्यप्रागातिपातः । 'जे य पाणा' इत्यत्र चकारः कालपाणातिपातं सूचयति, अतःपरं भावमाणातिपातं दर्शयति-पूर्वोक्ताः पाणिनः 'हत्थेहि' हस्ताभ्याम् 'पाहि' पादाभ्याम् 'संजमित्ता' संयम्य-बद्ध्वा बन्धयित्वा च अथवा-प्रकारान्तरेणापि कर्थयित्वा, यदे. तेषां हिंसनं तत् कदापि न कुर्यात् । यदिवा-स्वकीयौ हस्तौ पादौ संयम्य संयत. कायासन् प्राणिविराधनं न कुर्यात्' च शब्दा-माणापानयोनिःसरणसमये सर्वत्र मनोवाकायः संयतः सन् सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपभावसमाधि पालयेत् । है, कहीं पूर्व आदि दिशाओं में या विदिशाओं में की जाती है। यह क्षेत्र प्राणातिपात है।
अब द्रव्य प्राणातिपात के विषय में कहते हैं-जो ब्रस अर्थात् संचरणशील और स्थावर प्राणी हैं उनकी विराधना करना द्रव्यप्राणा. तिपात है। हीन्द्रिय आदि जीव त्रस और पृथ्वीकायिक आदि स्थावर कहलाते हैं। ___ 'जे य पाणा' यहाँ 'य' (च) शब्द काल प्राणातिपात का सूचक है। इसके पश्चात् भावप्राणातिपात दर्शाया गया है। पूर्वोक्त प्राणियों के हाथों और पगों से बाँध कर अथवा ऐसा अर्थ करना चाहिए कि साधु अपने हाथों और पगों को संयम में रखकर अर्थात संयतकाय होकर प्राणियों की विराधना न करे। 'च' शब्द से यह भी समझना છે. કોઈ વખત પૂર્વ વિગેરે દિશાઓમાં કરવામાં આવે છે, અથવા વિદિશાએમાં કરવામાં આવે છે. આ ક્ષેત્રપ્રાણાતિપાત કહેવાય છે.
હવે દ્રવ્ય પ્રાણાતિપાતના સંબંધમાં સૂત્રકાર કહે છે, જે ત્રસ અથવા સંચરણ સ્વભાવ વાળા અને સ્થાવર પ્રાણી છે, તેઓની વિરાધના કરવી તે દ્રવ્ય પ્રાણાતિપાત છે. દ્વીન્દ્રિય વિગેરે છ વસ, અને પૃથવીકાયિક વિગેરે સ્થાવર કહેવાય છે.
'जे य पाणा' माडियां 'य' 'च' शातियातन मतावावाण छ. તે પછી ભાવપ્રાણાતિપાત બતાવવામાં આવેલ છે. પહેલાં ઉપર કહેલ પ્રાણિ
ના હાથ અને પગને બાંધીને અને બીજા કોઈ પણ ઉપાયથી તેને સતાવિને કઈ વાર પણ તેને વધુ (નાશ) ન કરે. અથવા એ પણ અર્થ થાય છે કે સાધુએ પિતાના હાથ અને પગને સંયમમાં રાખીને અર્થાત સંયતકાય થઈને પ્રાણિયેની વિરાના કરવી નહિં અહિંયા “ શબ્દથી
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
तथा - 'अन्ने य' अन्यैश्व 'अदिन्नं' अदत्तं किमपि वस्तु 'णो गहेज्जा' नो परिगृह्णीयात् एतेन परिग्रहनिषेधोऽपि कृतः परिगृहीतमासेव्यते इति नियमात् मैथुनस्यापि निषेधोऽवगन्तव्यः । समस्तव्रतानां सम्यक् परिपालनोपदेशाद मृषावादोप्यर्थत एव निषिध्यते । ऊर्ध्वादिदिशासु वसतां प्राणानां त्रसस्थावरादीना हस्तौ पादौ बद्धा ते न हिंसनीयाः । तथा - अदतं वस्तु न स्वीकुर्यादिति भावः |२| मूलम् - सुक्खायधम्मे वितिगिच्छतिष्णे,
लाढे चरे आयतुल्ले पयासु ।
चाहिए कि प्राण और अपान वायु को बाहर निकालते समय सर्वत्र मन, वचन और काय से संयमयुक्त रहकर सम्यग्दर्शन ज्ञान और चारित्र तप रूप समाधिका पालन करे ।
इसके अतिरिक्त साधु दूसरे के द्वारा अदन्त किसी भी वस्तु को ग्रहण न करे । इस कथन से परिग्रह का भी निषेध कर दिया गया है और परिगृहीत का ही सेवन किया जाता है, इस नियम के अनुसार मैथुन का भी निषेध समझ लेना चाहिए। समस्त महाव्रतों के सम्यक् पालन के उपदेश से मृषावाद का भी निषेत्र हो जाता है ।
तात्पर्य यह है कि उर्ध्व आदि दिशाओं में रहे हुए त्रस और स्थावर प्राणियों के हाथ पग बांध कर हिंसा नहीं करनी चाहिए, अन्य प्रकार से भी हिंसा नहीं करनी चाहिए और अदत्तवस्तु को ग्रहण नहीं करना चाहिए ॥ २ ॥
એ પણ સમજવું કે પ્રાણ અને અપાન વાયુના મહાર નીકળતી વખતે મધા પ્રકારથી મન, વચન, અને કાયાથી સયમ યુક્ત રહીને સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન अने न्यास्त्रि, तप, ३५, समाधितुं पालन १२.
આ શિવાય સાધુએ ખીજાથી અપાયા વિના કેાઈ પણ વસ્તુ ગ્રહણ કરવી નહીં આ કથનથી પરિગ્રહના પણ નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. અને પટ્ટિ હીતનું જ સેવન કરવામાં આવે છે. આ નિયમ પ્રમાણે મૈથુનના નિષેધ પણ समल लेवे।. સઘળા મહાવ્રતાના પાલનના ઉપદેશથી મૃષાવાદના
અર્થાત્ અસત્ય ભાષના પણ નિષેધ થઇ જાય છે.
કહેવાનુ તાત્પય એ છે કે--ઉવ વિગેરે દિશાઓમાં રહેલા ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયાના હાથેા અને પગેા આંધીને હિંસા કરવી ન જોઈએ, તેમજ ખીજા પ્રકારથી પણ હિંસા કરવી ન જોઈએ. રા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
CCC3D
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ९३ आयं न कुजा इंह जीवियट्टी,
चयं न कुज्जा सुतवस्सि भिक्खू ॥३॥ छाया-स्वरूपातधर्मा विचित्ला तीर्णः, लाहचरेदात्मतुल्यः प्रजासु ।
आयं न कुर्यादिह जीवितार्थी, चयन कुर्यात् मुतपस्वी भिक्षुः ॥३॥ अन्वयार्थ:--(सुयक्खायधम्मे) स्वाख्यातधर्मा-सु-सष्ठु आख्यातः श्रुतचारित्ररूपो धर्मों येन तथाविधः (विविगिच्छतिन्ने) विचिकित्सातीर्ण:-विचिकि'सुयक्खायधम्म' इत्यादि
शब्दार्थ-'सुयक्खाधक्षम्मे- स्वारस्यातधर्मा' श्रुत और चारित्र धर्मको अच्छीतरह प्रतिपादन करने वाला 'वितिगिच्छति-ने-विचि, कित्सा तीर्णः' तथा तीर्थकर प्रतिपादित धर्म में शंका न करने वाला 'लाढे-लाढः' तथा प्रासुक आहार से अपना निर्वाह करनेवाला 'सुतव. स्सि भिक्खू-सुतपस्विभिक्षुः उत्तम तपस्वी साधु 'पपासु आयतुल्ले -प्रजासु आत्मतुल्य:' पृथिवीकायिक आदि छकाय के जीवों को आत्मतुल्य समझता हुवा 'चरे-चरेत्' संयम का पालन करे 'इह जीवियट्ठीइह जीवितार्थी' तथा इसलोक में जीने की इच्छा से 'आयं न कुज्जा. आयम् न कुर्यात्' आश्रवों का सेवन न करे 'चयं न कुज्जा-चयम् न कुर्यात्' एवं भविष्य कालके लिये संचय न करे ॥३॥ ___ अन्वयार्थ-श्रुत और चारित्र रूप धर्म का सुन्दर व्याख्यान करने वाला, विचिकित्सा अर्थात् चित्त की अस्थिरता या जुगुप्सा से अति
'सुयक्खाय धम्मे' त्याल
Avale – 'सुयक्खायधम्मे-स्वाख्यातधर्मा' श्रुत अने यात्रि २ सारी रीते प्रतिपादन ४२वा 'वितिगिच्छतिन्ने-विचिकित्सातीर्णः' तथा तीथ ४२ प्रतिपाहित भो । न ४२३।३। 'लढे-ल'ढः' प्रासुर मासारथी पाताने निर्वाड ४२३n 'सुतवस्सिभिक्खू-सुतपस्थिभिक्षुः' उत्तम तवा सेवा साधु पयासु आयतुल्ले-प्रजासु आत्मतुल्यः' ५istlix वोन पोताना समान समलने 'चरे-चरेत्' सयभनुपालन ४२ 'इह जीवियदी-इह जीविताथी' तथा मामा पानी थी 'आयं न कुज्जा-आयम् न कुर्यात्' माश्रयानु सेवन न ४२ 'चयं न कुजा-चयं न कुर्यात्' भविष्यने भाट धन ધાન્ય વિગેરેનો સંગ્રહ ન કરે છે
અવયાર્થ–-શ્રત અને ચારિત્ર રૂપ ધર્મનું સુંદર વ્યાખ્યાન કરવાવાળા વિચિકિત્સા અર્થાત ચિત્તની અસ્થિરતા અથવા જુગુપ્સા-નિદાથી રહિત,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सूत्रकृताङ्गसूत्रे त्सा-चित्तविश्रुतिः धर्मसंशयरूपा वा तां तीगोऽतिक्रान्तः, (लाढे) लाढः-प्रासुकाहारेण संयमरक्षकः (सुवस्सि भिक्खू) सुतपस्वी-उत्तमतपस्यावान् भिक्षुः (पयासु आयतुल्ले) प्रजासु-पृथिवीकाधिकादिजीवेषु आत्मतुल्य:-आत्मवत् सर्वप्राणिप्रेक्षकः (चरे) चरेत्-संयम पालयेत् (इह जीवियट्ठी) इहलोके जीवितार्थी -संयमजीवितार्थी (आय) आयमावलक्षणं न कुर्यात् (चयं) सञ्चयम्-घृतगुडादिसंग्रहलक्षणं सनिधि न कुर्यात् इति ॥३॥
टीका-सम्मति-ज्ञानदर्शने समधिकृत्य ब्रूते-'मुयक्खायधम्मे' स्वाख्यातधर्मा-मुष्ठ आख्यातः श्रुतचारित्राख्यो धर्मों येन साधुना स स्वाख्यातधर्मा सकलजीवरक्षकधर्मप्रतिपादकः। एतावता ज्ञानसमाधिरुक्तः । नतिविशिष्टज्ञानमन्तरेण सम्यगधर्मप्रतिपादनं सम्भवति। सथा-'दितिगिच्छतिष्णे' विचिकित्सातीर्णः, धर्मस्य फलं प्रति संशयो विचिकित्सा । तादृशीं विचिक्रान्त, लाढ अर्थात् प्रासुक आहार से संयम का रक्षक तथा सम्यक तपश्चरण (तपस्या), करने वाला भिक्षु समस्त प्राणियों को आत्मतुल्य जानता हुआ संयम का पालन करे इस लोक में जो संयमजीवन का अभिलाषी है, आव न करे और घृत गुड आदि पदार्थों की सन्निधि (संचय) न करे ॥३॥
टीकार्थ-अब ज्ञान और दर्शन के विषय में कहते हैं। साधु समस्त जीवों की रक्षा करने वाले धर्म का उपदेशक हो इस कथन के द्वारा ज्ञान समाधि का ग्रहण किया गया है, क्योंकि विशिष्ट ज्ञान के विना सम्यक धर्म का प्रतिपादन होना संभव नहीं है।
साधु विचिकित्सा को लांघ चुका हो। धर्म के फल में संदेह करना विचिकित्सा है। इस विचिकित्सा से रहित हो अर्थात् धर्म के
લાઢ” અર્થાત્ પ્રાસુક આહારથી સંયમનું રક્ષણ કરનાર તથા સમ્યક્ તપશ્ચ રણુ (તપસ્યા) કરવાવાળા ભિક્ષુ સઘળા પ્રાણિને, આત્મ તુલ્ય માનીને સંયમનું પાલન કરે આ લેકમાં જેઓ સંયમ જીવનના અભિલાષી છે, તેઓ આસ્રવ ન કરે તથા ઘી, ગોળ, વિગેરે પદાર્થોને સંચય ન કરે
ટકાથ– હવે જ્ઞાન અને દર્શનના વિષયમાં કહેવામાં આવે છે. સાધુએ સઘળા જીની રક્ષા કરનારા ધર્મના ઉપદેશક થવું. આ કથન દ્વારા જ્ઞાન સમાધિનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, કેમકે-વિશેષ પ્રકારના જ્ઞાનના વિના સમ્યફ ધર્મનું પ્રતિપાદન થવાનો સંભવ નથી.
સાધુ વિચિકિત્સાને ઓળંગી ગયા હોય અથતુ ધર્મના ફલપ્રત્યે સંશય વિનાના રહે એટલે કે ધર્મના ફલમાં સંદેહ કર તે વિચિકિત્સા કહેવાય
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ९५ सा तीर्ण:-अतिक्रान्तो यः स ता, तथा च धर्मफलं प्रति संशयरहितः । तदुक्तम्-'तमेव सच्चं नीसंक जं जिणेहिं पवेइयं तदेव सत्यं निःशङ्कं यज्जिनः प्रवेदितम् इति । एवं प्रकारेण शङ्काराहित्येन कचिदपि मनसो विलुप्ति न कुर्यात् । एतावता दर्शनसमाधिः प्रतिपादिता भवति । नहि-दर्शविरहितस्य निश्शङ्का प्रवृत्ति सम्भवति कापि । 'लाढे' लाढ़ः-विशुद्धाहारेण यथाप्राप्तोपकरणादिना च विधिपूर्वकं संयमयात्रापालकः स लाढः, एवंभूतः साधुः संयमानुष्ठानम् 'चरे' चरेत्, संयमानुष्ठानं कुर्यादिति भावः । तथा 'पयासु' प्रजासु-प्रजायन्ते इति प्रमाः पृथिव्यादिकायिकाः जीवा स्तेषु 'आयतुल्ले' आत्मतुल्यो भवेत्, सर्व जन्तून् सुखदुःखादिषु व्यापृतान् स्वात्मतुल्यान् पश्येत् । उक्तञ्च - फल में संशय न करे । कहाभी है-'तदेव च सत्यं निःशंक' इत्यादि ।
वही सत्य और असंदिग्ध है जो तीर्थकरों ने कहा है। इस प्रकार शंका से रहित होकर कहीं भी मन को चंचल न करे। इस कथन के द्वारा दर्शन समाधि का प्रतिपादन किया गया है, क्योंकि जो दर्शन (धर्म) से रहित है उसकी कहीं भी (तत्त्व के विषय में) निःशंक प्रवृत्ति नहीं हो सकती।
निर्दोष आहार से तथा प्राप्त उपकरण आदि से विधिपूर्वक संयम यात्रा का निर्वाह करने वाला लाढ कहलाता है। साधु इस प्रकार का होकर संयम का अनुष्ठान करे। ___ इसके अतिरिक्त साधु पृथ्वीकायिक आदि जीवों को आत्मतुल्य समझे । अपने सुख के लिए प्रवृत्ति में लगे हुए समस्त प्राणियों को છે. આવા પ્રકારની વિચિકિત્સાથી રહિત થવું. અર્થાત્ ધર્મના ફળમાં સંશય ३२। नहि यु ५४ छ –'तदेव सत्यं निःशंकं' त्यादि
એજ સત્ય અને અસંદિગ્ધ સંદેહ વિનાનું છે, કે જે તીર્થંકર ભગવાને કહેલ છે, આવા પ્રકારની શંકા વિનાના થઈને મનને ચંચલ થતા રોકવું. આ કથન દ્વારા દર્શન સમાધિનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે, કેમકે જે દર્શન (ધર્મથી રહિત છે, તેની તત્વના સબંધમાં ક્યાં પણ નિઃશંક પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી
નિર્દોષ આહારથી તથા નિર્દોષ પ્રાપ્ત ઉપકરણ વિગેરેથી વિધિપૂર્વક સંયમ યાત્રાને નિર્વાહ કરવા વાળા “લાઢી કહેવાય છે. સાધુએ આવા પ્રકારના થઈને સંયમનું અનુષ્ઠાન કરવું.
આ સિવાય સાધુએ પૃથ્વીકાયિક વિગેરે જેને આત્મતુલ્ય સમજવા. પિતાના સુખ માટે પ્રવૃત્તિમાં લાગેલા સઘળા પ્રાણિયાને પિતાની સરખા શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
'जह मम ण प्रियं दुःखं, जाणिय एयमेव सव्वजीवाणं । ण ण ण हणावे य, समं मण्णइ तेण सो समणो ॥ १॥ छाय - यथा मम न प्रियं दुःखं ज्ञात्वा एवमेत्र सर्वसत्वानाम् । न हन्ति न घातयति च, समं मन्यते तेन स श्रमणः ॥ १ ॥ यथा मम दुःखं न मियं तथा सर्वेषामपि न प्रियं दुःखमितिज्ञात्वा सर्वजीवं स्वात्मतुल्यं मन्यते तेन स न कमपि हन्यात् न वा घातयेत् स इति भावः । तथा - 'आर्य' अध्यते - गम्यते दुर्गतौ अनेनेति आयो मिथ्यात्वादि कर्माश्रवलक्षणस्तम् 'न कुज्जा' न कुर्यात् ' तथा 'चयं' चयमुपचर्यं चयनम् धनधान्य द्विपदचतुष्पादे परिग्रहलक्षणं संचयम् ' न कुज्जा' न कुर्यात् । क एवं न कुर्यात् तत्राह - 'जीवियडी' जीवितार्थी संयमजीवितार्थी, 'सुतःस्सी' सुतपस्वी - सुष्ठु तपस्वी - कर्मनिर्जरार्थ बाह्याभ्यन्तरतपःकारकः 'भिक्खू' भिक्षुःनिर्दोषभिक्षयैव प्राणधारकः साधुः न हिंसां कुर्यान्नापि कारयेदिति । श्रुतचारि अपने ही समान समझे। कहा भी है- 'जह मम ण वियं दुक्खं' इत्यादि ।
जैसे मुझे दुःख प्रिय नहीं है, उसी प्रकार समस्त जीवों को दुःख प्रिय नहीं है । इस प्रकार जानकर जो न स्वयं जीवों का घात करता है और न दूसरों से घात करवाना है और सब पर समभाव रखता है, वही श्रमण कहलाता है ।
९६
तथा जिसके कारण दुर्गति में जाना पड़ता है उन मिथ्यात्व आदि कर्मों के आश्रव को 'आय' कहते हैं। मुनि आप न करे और धन धान्य द्विपद चतुष्पद आदि का संग्रह भी न करे। कौन ऐसा न करे ! जो संयम जीवन का अभिलाषी हो, सुतपस्वी हो अर्थात् कर्मनिर्जरा
सम,
पशु है- 'जह मम ण पियं दुक्खं' इत्याहि
જેમ મને દુઃખ પ્રિય લાગતું નથી, એજ પ્રમાણે સઘળા જીવાને દુ:ખ પ્રિય લાગતું નથી, આ પ્રમાણે જાણીને જેઓ સ્વય' જીવાના ઘાત કરતા નથી. અને ખીજાએ પાસે ઘાત કરાવતા નથી, અને બધા પર સમભાવ राजे छे, न श्रमायु देवाय छे,
તથા જેના કારણે દુગ'તિમાં જવુ પડે છે, તે मासवने 'आय' ! छे. भुनियो भ्याय १२वी नहीं બે પગવાળા, ચતુષ્પદ-ચાર પગ વાળા વિગેરેના
એ પ્રમાણે કાણે ન કરવુ? જેડ઼ે સયમ જીવનના અભિલાષી, થવુ... હાય,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
મિથ્યાત્વ વિગેરે ધર્મોના तथा धन, धान्य, द्विपह પણ સ'ગ્રહ કરવા નહી.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधन टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
श्रादेर्धर्मस्य वक्ता जिनोक्तधर्मेषु शङ्कारहितः मासुकाऽऽहारेण जीवनयापकः तपस्वी साधुः सर्वभूतानि - आत्मनस्तुल्यानि संपश्यन् संयमं पालयेत् । तथेह लोके स सुखं चिरं जीवनेच्छावान, आश्रवद्वारं न सेवेत । तथा धनधान्यादीनां संवयं न कुर्यादिति भावः || ३|| मूलम् - सव्विदियाऽभिनिव्वुडे पेयासु,
च मुणी सव्वओ विषमुक्के ।
पौसाहि पाणे य पुढो वि सत्ते,
९७
दुक्खेण अहे परितेोपमाणे ॥४॥ छाया - सर्वेन्द्रियाऽभिनिवृतः प्रजासु, चरेन्मुनिः सर्वतो विप्रमुक्तः । पश्य माणां च पृथगपिसान् दुःखेनाऽऽर्थान् परितप्यमानान् 18! के लिए बाह्य और आभ्यन्तर तपश्चर्या करने वाला हो तथा भिक्षा वृत्ति से प्राणनिर्वाह करने वाला हो ।
आशय यह है - श्रुतचारित्र धर्म का उपदेशक, जिनप्ररूपित धर्म में निश्शंक, प्राक आहार से जीवनानर्वाह करने वाला और तपस्वी साधु प्राणीमात्र को अपने समान देखता हुआ संयम का पालन करे । इस लोक में जो सुखपूर्वक जीवित रहना चाहता है, वह आश्रवद्वारों का सेवन न करे तथा धन धान्य आदि का संचय न करे ॥ ३॥
'दिया' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'पयासु - प्रजासु' साधु स्त्रियों के विषय में 'सम्बिदियाभिनिन्धुडे- सर्वेन्द्रियैरभिनिवृत्तः' अपनी समस्त इन्द्रियों को रोकસુતપસ્વી હાય, અર્થાત્ કનિ રા માટે બાહ્ય અને માભ્યન્તર તપશ્ચર્યાં કરવાવાળા હાય, તથા, ભિક્ષા વૃત્તિથી પ્રાણનિર્વાદુ કરવાવાળા હાય
કહેવાને। આશય એ છે કે—શ્રુતચારિત્ર ધના ઉપદેશક, જીન પ્રરૂપિત ધર્માંમાં નિશંક, પ્રાસુક આહારથી જીવન નિર્દેહ કરવાવાળા અને તપસ્વી સાધુ પ્રાણી માત્રને પેાતાની સરખા દેખતા થકા સંયમનુ પાલન કરવું. લેાકમાં જેએ સુખ પૂર્વક જીવવાની ઇચ્છા રાખે છે. તેણે આસ્રવ દ્વારાનુ સેવન કરવું નહી”. તથા ધન ધાન્ય વિગેરેના સંચય કરવાના નહીં।ા 'सव्विंदिया' त्याहि
शब्दार्थ –' पयासु - प्रजासु' साधु खिमना समधमां 'सव्वि' दियाभिनिबुडे - सर्वेन्द्रियाभिनिर्वृत्तः' पोतानी सधणी द्वियाने शेट्टीने कतेन्द्रिय ने
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
C
अन्वयार्थः - ( पयासु) प्रजासु स्त्रीषु 'सन्विदियाभिनिव्वुडे' सर्वेन्द्रियैरभिनि वृतः - संवृतेन्द्रियः (सन्चओ विधमुक्के) सर्वतः वाह्याभ्यन्तरात् संसारात् विममुक्तो निःसङ्गः (मुणी चरे) मुनिर्मननशील चरेत् - संयमानुष्ठानं कुर्यात् 'पाणे यपुढो वि सत्ते' प्राणान् पृथिव्यादिकान् पृथक् पृथक् सच्चान् (अ) आर्त्तान् (दुक्खेण) दुःखेनामकारककर्मणा (परितप्यमाणे) परितप्यमानान - संसारे परिपच्यमानान् (पासाहि ) पश्य - अवलोकयेत्यर्थः ॥ ४ ॥
९८
-
टीका- 'पयासु' प्रजासु - स्त्रीषु 'सर्विवदियाऽभिनिव्वुडे' सर्वेन्द्रियामिनिघृतः सर्वाणि च तानि - इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि तैः सर्वैरपि इन्द्रियैरभिनिर्वृत्तः संवृतेकर जितेन्द्रिय बने 'सन्वओ विप्यमुक्के-सर्वतो विप्रमुक्तः' बाहर और भीतर सभी बन्धनों से मुक्त होकर 'मुणी चरे-मुनिः चरेत्' साधु संयम का पालन करे 'पाणे य पुढो वि सत्ते- प्राणान् पृथगपि सत्वान्' अलग अलग प्राणिवर्ग 'अट्टे-आर्त्तान्' आर्त 'दुक्खेण - दुखेन' दुःख से 'परितप्यमाणे - परितप्यमानान्' संसार में कर्म से पकाये जाते जीवों को देखो || ४ |
अन्वयार्थः - स्त्रियों के विषय में सब इन्द्रियों को संवरयुक्त रखने वाला, समस्त बाह्य और आभ्यन्तर संग से सर्वथा युक्त, मुनि संयम का अनुष्ठान करे। पृथ्वीकाधिक आदि पृथक पृथक् प्राणियों को आर्त्त एवं दुःख से संतप्त देखे ॥ ४॥
टीकार्थ--मुनि स्त्रियों में चक्षु श्रोत्र आदि सभी इन्द्रियों से पूर्ण रीति से संवरयुक्त हो अर्थात् जितेन्द्रिय हो । यद्यपि साधु को सभी 'सओ विपमुक्के सर्वतो विप्रमुक्त' हारना तथा अहरना अधान अध. नोथी भुत थह ने मुणी चरे मुनिः चरेत्' साधु संयमनु पालन रे 'पाणे य पुढो विसते- प्राणान् पृथगपि सत्वान्' अलग अलग प्रादिवर्ग' 'अट्टे - आर्तान्' पीडित थाई ने दुक्खेण दुःखेन' दुःम थी 'परितप्यमाणे- परितप्यमानान्' स'सारभां પકવવામાં આવતાં એવા જીવા ને જુએ કા
અન્વયાય – ક્રિયાના સ`બંધમાં મધીજ ઈંદ્રિયાન સવર યુક્ત રાખવાવાળા, સઘળા બાહ્ય અને આભ્યંત સ`ગથી મુક્ત મુનિ સયમનુ અનુષ્ઠાન કરે પૃથ્વીકાયિક વિગેરે જુદા જુદા પ્રાણિયાને આ અર્થાત્ દુઃખથી પીડા પામતા જુએ પ્રજા
ટીકાથ—મુનિએ અચામાં ચક્ષુ-નેત્ર, કાન વગેરે તમામ ઇન્દ્રિયેથી પૂરેપૂરા સંવર વાળા થવું અર્થાત્ જીતેન્દ્રિય થવું. જો કે સાધુએ સઘળા
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
-
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ९९ न्द्रिय इत्यर्थः । यद्यपि साधूनां जितेन्द्रियस्वं सर्वेभ्य एव विषयेभ्यो नितान्तमावश्यकम्, नतु केवलं स्त्रियाः सकाशादेव । तथापि 'एकस्यामेव स्त्रियां पश्चापि अन्दादयो विषयाः सङ्घीभूता भवन्ति' इति हेतोः
तत्र यस्य जयो जेता, सेन्द्रियाणां मतो बुधैः ।
पराजितः स मन्तव्यः, स्त्रिया यस्तु पराजितः॥१॥ तत्र जितेन्द्रियत्वकथनमेव सर्वत्रापि जितेन्द्रियत्वं व्यनक्ति, इति मत्वा मजासु-इत्युक्तिः। विषयों में जितेन्द्रिय होना नितान्त आवश्यक है, केवल स्त्रियों के विषय में ही नहीं, तथापि एक स्त्री में ही शब्द आदि पांचों विषय होते हैं । अतएव-तत्र यस्य जयो जेता' इत्यादि। ___ 'जो स्त्री-विषय का विजेता है उसी को विद्वान् पुरुष इन्द्रियों का विजेता मानते हैं । जो स्त्री से पराजित हो जाता है, वह वास्तव में पराजित है।
इस प्रकार स्त्री के विषय में जितेन्द्रिय कहने से सभी विषयों में जितेन्द्रियता प्रकट की गई है। यही मानकर यहाँ पयासु' (प्रजासु) अर्थात् 'स्त्रियों में ऐसा कहा गया है । कहा है-'कलानि वाक्यानि विलासिनीना' इत्यादि।
स्त्रियों के मनोहर वाक्य, उनकी चाल, रमणीय नजरें अदभुत रमत-क्रीड़ा, हास्य, रीति, रस और गंध सब अनोखे एवं आकर्षक होते हैं।
વિષમાં જીતેન્દ્રિય થવું ખાસ આવશ્યક છે, કેવળ સ્ત્રિયેના સંબંધમાં જ નહીં, તે પણ એક સ્ત્રીમાંજ શબ્દ, સ્પર્શ વિગેરે પાંચ પ્રકારના વિષ डोय छे, तेथी 'तत्र यस्य जयो जेता' त्यात
જે સ્ત્રીના વિષયને જીતનારા છે, વિદ્વાન્ પુરૂષે તેને જ ઈદ્રિને જીતવાવાળા માને છે. જેઓ આથી પરાજીત પામે છે, ખરી રીતે તેજ પરાજીત ગણાય છે.
આવા પ્રકારની સ્ત્રીના સંબંધમાં જીતેન્દ્રિય થવાથી સઘળા વિષયોમાં लन्द्रयपार घट जय छे. मेम मानी माडियां पयासु' (प्रजास) अर्थात खियोमा प्रमाणे वामां आवे छे. यु. ५५ छ -'कलानि वाक्यानि विलासिनीनां' त्याहि मियाना मना २-१२ पायो, हास्य. રતિ, રસ, અને ગંધ બધા અને ખાં અને આકર્ષક હોય છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तस्मादेकस्यामेव स्त्रियां पश्चानामपि रूपरसगन्धस्पर्शशब्दानां समावेश सत्वात् स्त्रीषु सर्वथा सर्वदा साधुमि जितेन्द्रियै र्भाव्यम् । यदा-एकैकस्यापि विषयस्य बन्धनकारित्वम्, का कथा पुनः पञ्चभिरपि कुत्सितेन्द्रियपटल पश्चापि विषयान् सस्नेहं परिसेवमानानाम् उक्तश्च
'कुरङ्गमातङ्गपतङ्गभृङ्ग, मीना हतः पञ्चभिरेव पञ्च ।
एकः प्रमादी स कथं न हन्यते, यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च । तथा-'सबओ विप्पमुक्के' सर्वतः सबाह्याऽभ्यन्तररूपेण विषमुक्तः-विशे. पेण सर्वसंगरहितः सर्वतो विपमुक्तः-निष्किचनः सन्ः 'मुणी चरे' मुनिमनन·
इस प्रकार एक स्त्री में ही रूप रस गंध स्पर्श एवं शब्दों-पाचों विषयों का समावेश होने से साधुओं को उसके विषय में सर्वथा
और सर्वदा जितेन्द्रिय होना चाहिए । जब एक एक विषय भी बन्धन. कारक होता है तो पांचों इन्द्रियों से पांचों विषयों को रागपूर्वक सेवन करने वालों की क्या गति होगी? कहाभी है-'कुरङ्गमातंग पतङ्गभृङ्ग' इत्यादि।
'हिरन, हाथी, पतंग, भौंरा एवं मीन (मच्छी) यह पांच प्रकार के जीव पांच इन्द्रियों के अर्थात् एक एक इन्द्रिय के वश में होकर मारा जाता है तो पाँवों इन्द्रियों से पांचों विषयों का सेवन करने वाला एक ही प्रमादी पुरुष कैसे न मारा जाएगा?' ___ अर्थात् हिरन सिर्फ श्रोत्रेन्द्रिय के, वशीभूत होकर हाथी सिर्फ
આ રીતે એક સ્ત્રીમાંજ રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ આ પાંચે વિષને સમાવેશ થઈ જવાથી સાધુઓએ તેના સંબંધમાં સર્વ પ્રકારથી હમેશાં જીતેન્દ્રિય બનવું જોઈએ.
જ્યારે એક એક વિષય પણ બન્શન કરાવવાવાળે હોય છે, તે પછી પાંચ ઇન્દ્રિયથી પાંચ પ્રકારના વિષયને રાગ પૂર્વક સેવન કરવાવાળાની શું शति यरी १ ५५ छे ४-'कुरङ्गमातङ्गपतङ्गभृग' त्यादि २६ लाथी, પતંગ, ભમરા અને માછલાં આ બધા એક એક ઈદ્રિયના ધમને વશ થઈને મરાઈ જાય છે. તે પછી પાંચે ઈન્દ્રિથી પાંચ વિષયોનું સેવન કરવાવાળે એવે પ્રમાદી પુરૂષ કેમ માર્યો નહિ જાય?
અર્થાતુ હરણ કેવળ શ્રોત્ર ઈદ્રિય (કાન)ને વશ થઈને, હાથી કેવળ સ્પર્શ ઇન્દ્રિયને વશ થઈને, પતંગ કેવળ ચક્ષુ-અપને વશ થઇને, લમરે ઘાણ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १०१ शील साधुः-चरेत्-संयमानुष्ठाने विचरेत्-संयमानुष्ठानं कुर्यादितिभावः, तथा'पाणे पुढोवि सत्ते' प्राणान् पृथक् पृथक् पृथिव्यादिकायेषु सत्वान् सूक्ष्मबादरादिभेदभिन्नान्, कथं भूतान् तान् जीवान् तत्राह-'दुक्खण' दुःखेनासातावेदनीयोदयरूपेण दुःखयति-पीडयतीति दुःखम्-अष्टप्रकारकं कर्म, तेन कर्मणा 'अट्टै' आन्-िपरिपीडितान्। परितप्पमाणे' परितप्यमानान्-संसाराग्नौ स्वकृतकर्मणा परिपच्यमानान् जीवान 'पासाहि' पश्य-अवलोकय। यतोऽते के जीवाः स्वकृतकर्मणा प्रतिबद्धाः सन्तो दुःखेन पीडिता भवन्तो दृश्यन्ते । स्त्रीषु सर्वथा जितेन्द्रियो भवन् साधुः कर्मबन्ध नेभ्यो मुक्तः शुद्धः शुद्धसंयम परिपालयेत् । सर्वे जीवाः स्वकृतदुष्कृतपापपाशबद्धा दुःखमनुभवन्तीति भावः ॥४। स्पर्शेन्द्रिय के पतंग चक्षुरिन्द्रिय के वशीभूत होकर भ्रमर घ्राणेन्द्रिय के और मीन (मच्छी) सिर्फ जिहवेन्द्रिय के वशीभूत होकर अपने प्राण गवाते हैं तो जो मनुष्य पाँचो इन्द्रियों के वशीभूत होगा वह सर्व नाश से कैसे बच सकता है ? अतः बाह्य और आभ्यंतर समस्त संग से परिवजित मुनि संयम का ही अनुष्ठान करे।
इस संसार में पृथ्वीकाय आदि सभी प्राणी, चाहे वे सक्षम हों या बादर, असातावेदनीय कर्म के उदय से जनित दुःखो से पीड़ित हो रहे हैं और अपने किये कर्मों से संसार रूपी अग्नि में पच रहे हैं, यह देखो।
सार यह है कि साधु स्त्रियों के विषय में सर्वथा जितेन्द्रिय होता हुआ वध बंधन आदि से मुक्त होकर शुद्ध संयम का परिपालन करे। सभी जीव अपने किये पापों के पाश में बद्ध हो कर दुःख का अनुभव कर रहे हैं ॥४॥ (નાક) ઇન્દ્રિયના ધર્મને વશ થઈને અને માછલું કેવળ જવા ઇન્દ્રિયના ધમને વશ થઈને પોત પોતાના પ્રાણ ગુમાવે છે, તે જે મનુષ્ય પાંચે ઈન્દ્રિયને વશ થાય તે સર્વનાશથી કેવી રીતે બચી શકે?
બાહા અને આભ્યન્તર દરેક પ્રકારના સંગથી અલગ રહીને મુનીએ સંયમનું જ અનુષ્ઠાન કરવું.
આ સંસારમાં પૃથ્વીકાય વિગેરે સઘળા પ્રણિયે ચાહે તેઓ સૂક્ષમ હોય અથવા બાદર હોય અસાતવેદનીય કર્મના ઉદયથી થવાવાળા દુઃખથી પીડાં પામી રહ્યા છે. અને પોતે જ કરેલા કર્મોથી સંસારરૂપી અગ્નિમાં ૨ધાતા રહે છે આ જુઓ.
કહેવાનો સારાંશ એ છે કે–સાધુએ સ્ત્રી સંબંધી વિષયમાં સર્વ પ્રકારે જીતેન્દ્રિય થઈને વધ બંધન વિગેરેથી મુક્ત થઈને શુદ્ધ એવા સંય. મનું પાલન કરવું. સઘળા જ પિતે કરેલા પાપના વશમાં બદ્ધ થઈને દુખનો અનુભવ કરી રહ્યા છે. એક
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-एएसु बाले य पैकुव्वमाणे, आवट्टई कम्मसु पावएसु।
अइवायओ कीरइ पावकम्मं, निजमाणे उकरेइ कम्मं॥५॥ छाया- एतेषु बालश्च प्रकुर्वाणः, आवय॑ते कर्मसु पापकेषु ।
____ अतिपाततः कुरुते पापकर्म, नियोजयंस्तु करोति कर्म ।।५।।
अन्वयार्थः-(बाले य) बालश्च-सदसद्विवेकविकल: (एएसु) एतेषु-षड्जीवनिकायेषु (पन्धमाणे) पकुवाणः एतान् जीवान विराधयन् 'पावएमु कम्ममु. आनई पापकेषु कर्मसु सत्सु आवय॑ते-पीडथते दुःखभाग् भवति (अइवा यो पावकम्म) अतिपाततः-माणातिपाततः पापं कर्म-ज्ञानावरणीयादिकं कमें कुरुते-उपार्जयति (निउंजमाणे उ कम्मं करेइ) नियोजयंस्तु भृत्यादीन् माणातिपाते व्यापारयन् पापं कर्म करोति-संपादयत्येवेति ॥५॥
'एएसु पाले य' इत्यादि।
शब्दार्थ----‘घाले य-बालश्च' अज्ञानी जीव 'एएसु-एतेषु' पूर्वोक्त पृथिवीकाय आदि प्राणियों को 'पकुव्वमाणे-प्रकुर्वाणः' कष्ट देता हुआ 'पावएसु कम्मसु आवद-पापकेषु कर्मसु आवय॑ते' पापकर्म में अथवा इन पृथिवीकाय आदि योनियों में भ्रमण करता है 'अइवायओ पायकम्मं कीरइ-अतिपाततः पापं कर्म क्रियते' जीवहिंसा करके प्राणी पापकर्म करता है 'निउंजमाणे उ कम्म करेह-नियोजयन् तु कर्म करोति' तथा दूसरे के द्वारा हिंसा कराकर भी जीव पाप करता है ।।५।।
अन्वयार्थ-अज्ञानी पुरुष षटूजीवनिकाय की विराधना करता हुआ पापकर्म उपार्जन करके दुःख का भागी होता है । वह प्राणातिपात
'एएसु बाले य' त्यहि
शहा- 'बाले य-बालश्च' अज्ञानी ७१ 'एएसु-एतेषु' प ४ ॥ प्राय विगेरे प्राणियोने पकुवमाणे-प्रकुर्वाणः' मता251 'पावएसु कम्मसु-आवट्टइ-पापकेषु कर्मसु आवर्त्यते' ५।५४ममा मया l Yeीय विगेरे योनियोमा अभय ४२ छ. 'अइवायी पावकम्मं कोरई-अतिपाततः पापं कर्म जियते' सारीने rela |५४ १ ४रे छे. निउजमाणे उ कम्मं करेइ-नियोजयन् तु कर्म करोति' तथा olor:। २। सा કરાવીને પણ જીવ પાપકર્મ જ કરે છે. પાન
અન્વયાર્થ—અજ્ઞાની પુરૂષ ષડુ જવનિકાયની વિરાધના કરતે થકે પાપ કમનું ઉપાર્જન કરીને દુખ ભોગવવા વાળો બને છે. તે પ્રાણાતિપાત કરીને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १०३ __टीका- 'बाले य' बालश्च-जीवादि सूक्ष्मपदार्थावबोधराहित्याद् बाल इव बालो जीव , 'एएसु' एतेषु पूर्वप्रदर्शितपृथिव्यादिषडूनीवनिकायेषु पापानि -छेदन भेदनगालनसापनादीनि नानाविधानि तेषां जीवानां दुःखोत्पादकानि कर्माणि 'एकुबमाणे' प्रकर्षण-अतिशयेन कुर्वाणः, 'पावर पु' पापकेषु 'कम्मसु' कर्मसु सत्सु 'आवट्टई' आवय॑ते-पीडयते दुःखेन, यो यादृशं जीवं हिनस्ति तारशोमेव योनि तेन पूर्वकृतकर्मणा समवाप्य मुहुमुहुर्दु खितो भाति । 'अहवायओ' अतिपानतः जीवानां माणातिपाततः तादृशमशुभं ज्ञानवरणीयादिकम् 'पावकम्म' पपकर्म 'कीरई' कुरुते-स्वयं तादृशं-ज्ञानावरणीयादिकं पापं कर्म संपादयति, तथा-परान्-भृत्यादीन् प्राणातिपातादौ पापकर्मणि 'निउंजमाणेउ' नियोजयंस्तु करके पापकर्म उपार्जन करता है और अपने भृत्य (नौकर) आदि को पपकर्म में नियुक्त करता हुमा भी पारकर्म का सम्पादन करता है ॥५॥
टीकार्थ-जीव आदि सूक्ष्म पदार्थों के ज्ञान से रहित होने के कारण बाल के समान अज्ञानी पुरुष पूर्वोक्त पृथ्वीकाय आदि षटूजीव. निकायों का छेदन, भेदन, गालन, तापन आदि करके और उन्हें दुःख उत्पन्न करनेवाले कृत्य करके पापकर्म उपार्जन करता है और उनके फलस्वरूप स्वयं दुःख से पीडित होता है। जो जीव जिस प्रकार के जीव की हिंसा करता है, वह उसी प्रकार की योनि को प्राप्त करके पूर्वकृत कर्म से दुःखी होता है। इस प्रकार के ज्ञानावरण आदि अशुभ कर्म प्राणातिपात के द्वारा उपार्जित किये जाते हैं। जैसे स्वयं पाप करके कर्म उपार्जन करता है, उसी प्रकार अपने भृत्य आदि को प्राणाપાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. તેમજ પોતાના નેકર વિગેરેને પાપકર્મમાં ચોજીને પણ પાપકમને જ સંચય કરે છે. પા
ટીકાથ– જીવ વિગેરે સૂકમ પદાર્થોના જ્ઞાનથી રહિત થવાના કારણે બાલની સરખા અજ્ઞાની પુરૂષ પૂર્વોક્ત પૃથ્વીકાય વિગેરે જીવનિકાનું છેદન ભેદન, ગાલન, તાપન, વિગેરે કરીને અને તેઓને દુ:ખ ઉત્પન્ન કરવાવાળા કૃત્ય કરીને પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. અને તેના ફલસ્વરૂપ પિતે દુખેથી પીડાતો રહે છે. જે જવ જેવા પ્રકારના જીવોની હિંસા કરે છે, તે એવાજ પ્રકારની નિને પ્રાપ્ત કરીને પહેલાં કરેલ કર્મોથી દુઃખી થતું રહે છે. આવા પ્રકારના જ્ઞાનાવરણ વિગેરે અશુભ કર્મ પ્રાણાતિપાત દ્વારા ઉપાર્જીત કરવોમાં આવે છે. જેમકે સ્વયં પાપ કરીને કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે, એજ પ્રમાણે પિતાના નેકર ચાકર વિગેરેને પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપકર્મોમાં પ્રેરિત
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
-
सूत्रकृताङ्गसूत्रे परानपि तत्र नियोजन पापं कर्म करोति, कुर्वन् कारयन् अनुमोदयश्च पापकर्म चिनोतीति । अज्ञानी जीवः पृथिव्यादिकायिकादीन् जोवान् पीडयन् पापकर्म करोति तथा-कृपापकर्मणः फलोपभोगाय तामेव पृथिव्यादियोनि बहुश: प्राप्नोति। जीवविराधनां स्वयं कुर्वाणोऽन्यः कास्यन् वा पापमुत्पादयतीति भावः।५। मूलम्-आदीण वित्ती व करेइ पावं, मंता उ एगेत समाहिमाहु।
बुद्धे समाही य रेए विवेगे", पाणाइवाया विरए ठियप्पा।६। छाया-आदीनवृत्ति रपि करोति पापं, मत्वा त्वेकान्तसमाधिमाहुः ।
___ बुद्धः समाधौ च रतो विवेके, प्राणातिपाताद्विरतः स्थितात्मा । ६॥ तिपात आदि पाप कार्यों में नियोजित करके भी पापकर्म उपार्जन करता है और अनुमोदना करके भी पापों का उपार्जन करता है।
अभिप्राय यह है कि अज्ञानी जीव पृथ्वीकाय आदि जीवों को पीडा पहुंचा कर पापकर्म करता है और उस पापकर्म का फल भोगने के लिए उसी पृथ्वीकाय आदि योनि में बार-बार जन्म मरण करता है। स्वयं पाप करनेवाला, दूसरों से करानेवाला और पाप की अनुमोदना करनेवाला भी पाप का उपार्जन करता है ॥५॥ 'आदिण वित्ती व' इत्यादि।
शब्दार्थ-'आदीण वित्तीव पावं करेइ-आदीन वृत्तिरपि पापं करोति' जो पुरुष दीन वृत्ति करता है अर्थात् कंगाल-भीखारी का धंधा करता કરીને (નિયુક્ત કરીને) પણ પાપકર્મનું જ ઉપાર્જન કરે છે. અને અનુમોદન કરીને પણ પાપનું જ ઉપાર્જન કરે છે.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–અજ્ઞાની છે પૃથ્વીકાય વિગેરે જેને પીડા પહોંચાડને પાપકર્મ કરે છે. અને તે પાપકર્મનું ફળ ભેગવવા માટે એજ પૃથ્વીકાય વિગેરે નિમાં વારંવાર જન્મ મરણ રૂપ દુઃખ ભેગવે છે. સ્વયં પાપ કરવાવાળા, અને બીજા પાસે પાપકર્મ કરાવવા વાળા તથા પાપ કર્મની અનુમોદના કરવાવાળા પણ પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે પાપા 'आदीणवित्तीव' या
शहाय-.--'आदीणवित्तीव पावं करेइ-पादोनवृत्तिरपि पापं करोति' २ પુરૂષ દીનવૃત્તિ કરે છે, અર્થાત કંગાળ બની ભિખારી ને ધંધો કરે છે. એ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:- (आदीणवित्तीव पावं करेइ) आदीनवृत्तिरपि पूर्वकृतकर्मणा दरिद्रोऽपि पापं कर्म - सावधानुष्ठान करोति (मंता उ एगंतसमाहिमाहु) मत्वा तु उक्तस्वरूपं ज्ञात्वा पुनः एकान्तेनात्यन्तेन यो भावरूपो ज्ञानादि समाधिस्तम् आहुः-संसारोत्तरणाय तीर्थकरादयः, अतः (बुद्धे ठियप्पा) बुद्धः-अवगततत्वः स्थितात्मा संयमी मुनिः (समाही य विवेगे रए) समाधौ च विवेके रता-समाधी चतुर्विधविनयश्रुताचारतपोरूपे आहारोपकरणकषायपरित्यागरूपे रतः-परायणः (पाणाइवाया विरए) प्राणातिपातात् कृतकारितानुमोदनरूपात् षड्जीवनिकाय. विराधनातो विरत:-निवृत्तो भवतीति ॥६॥ है वह भी पाप करता है । (मंत्ता उ एगंतसमाहिमाहु-प्रत्वा तु एकान्तसमाधि माहुः' यह जानकर तीर्थंकरों ने एकान्त समाधि का उपदेश किया है 'घुद्धे ठियप्पा-बुद्धः-स्थितात्मा' इसलिये विचारवान् शुद्धचित्त पुरुष 'समाहीय विवेगे रते-समाधौ च विवेके रतः समाधि और विवेक में रत रहे 'पाणाइवाया विरए-प्राणातिपातात् विरतः' एवं माणातिपात से निवृत्त रहे ॥६॥ ___ अन्वयार्थ पूर्वकृत कर्मों के कारण दरिद्र हुआ जीव भी पापकम करता है। इस तथ्य को जान कर तीर्थकर भगवान्ने एकान्त रूप से समाधिका कथन किया है। अतएव तत्व को ज्ञाता और संयमधारी मुनि समाधि और विवेक में निरत (तत्पर) होकर प्राणातिपात से निवृत्त हो जाता हैं ॥६॥
५५ ५५ ॥ ४२ छ. 'मंता उ एगंतसमाहिमाहु-मत्वातु एकान्तसमा. धिमाहः' भी शीन तायरामे डन्त (34) समाधिना यश ये छ. 'बुद्धे ठियप्पा-बुद्धः स्थितात्मा' मा २णे विद्यारवान् शुद्धचित्त५३५ 'समाहियविवेगे रते-समाधौ च विवेके रतः' समाथि भने विवभारत २९ 'पाणाइवाया विरए-प्राणातिपातात् विस्तः' तथा प्रातिपातथा निवृत्त २३ ॥६॥
અન્વયાર્થ–પહેલાં કરેલા કર્મોને કારણે દરિદ્ર બનેલ જીવ પણ પાપકર્મ કરે છે. આ તથ્યને સમજીને તીર્થકર ભગવાને એકાન્તપણાથી સમાધિનું કથન કરેલ છે. અએવ તત્વને જાણવાવાળા અને સંયમી મુની સમાધિ અને વિવેકમાં તત્પર થઈને પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. જો
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___टीका-'आदीणवित्तीव पावं करेई' आदीनवृत्तिरपि पापं करोति आसम. न्तात् दीना-करुणा अनिका वृत्तिर्यस्य स तथा, योऽपि सर्वथा, धनधान्यादिरहिता पाप-प्राणातिषानादिकमाचरति, न तु विचारयति-यन्मया पुराकृतमशुभं कर्म तत्फलमधुनाऽनुभवामि दुःखपरम्परारूपम्, पुनरधुना तदेव कर्म कुर्वन् अनुतिष्ठामि, न जानेऽग्रेऽस्य किं भविष्यतीति । 'मंताउ' मत्वा-तदेव मेतेषामादीनवृत्तित्वं ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मजनितमतस्तादृशानणां विना. शाय ज्ञानादिकमेव मोक्षमार्गरूपमुपदेष्टव्यं येनैतेषां नरकनिगोदादिपरिभ्रमणात्मकं दुःखं न स्यादिति विचार्य तीर्थकरादयः 'एगंत' एकान्तम् 'समाहि' समाधिम् सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रं मोक्षमार्गरूपम् 'आहे' आहुः-कथयन्ति, कृतकर्मणां पापफलं भुञ्जानानामपि पापकर्मणि प्रवृत्तिमालक्ष्य संसारसागरा___टीकार्थ-जिसकी वृत्ति अत्यन्त करुणाजनक है, जो धनधान्य
आदि से सर्वथा रहित है, वह भी प्राणातिपात आदि पाप करता है। वह यह नहीं सोचता कि मैंने पहले जो अशुभ कर्म किये थे, उनका फल इस समय भुगत रहा हूं-दुःखों की इस परम्परा का अनुभव कर रहा हूं, किन्तु फिर भी वही कर्म करता हूं। न जाने आगे इसका क्या फल होगा! ऐसे जीवोंकी यह अत्यन्त दीनवृत्ति ज्ञानावरणीय आदि कर्मों का फल है, अतएव उन कर्मों का विनाश करने के लिए ज्ञानादि. मोक्ष मार्गका ही उपदेश करना उचित है, जिससे इन जीवों को नरक निगोद आदि गतियों में भ्रमण करके दुःख न भोगना पड़े, ऐसा विचार करके तीर्थंकर आदि महापुरुषोंने सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्र तप रूप समाधि की प्ररूपणा की है । अर्थात् पूर्वकृत कर्मों का अशुभ फल
ટીકાથે—જેની વૃત્તી અત્યંત દયાજનક છે, જે ધન ધાન્ય વિગેરેથી સર્વથા રહિત હોય છે, તે પણ પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપકર્મ કરે છે. તે એવું વિચારતા નથી કે મેં પહેલાં જે અશુભ કર્મ કરેલ હતું. તેનું ફળ આ વખતે ભેગવી રહ્યો છું–અર્થાત્ દુઃખની આ પરંપરાને અનુભવ કરી રહ્યો છે, તે પણ એજ પાપકર્મનું આચરણ કરી રહ્યો છું. તે આગળ તેનું ફળ પ્રાપ્ત થશે? તે હું જાણતો નથી આવા જીવોની આ દીન વૃત્તિ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોનું ફળ છે તેથી એ કર્મોનો વિનાશ કરવા માટે જ્ઞાનાદિ મોક્ષ માર્ગનો ઉપદેશ કરે એજ ગ્ય છે કે જેનાથી આ જીવેને નરક નિગદ વિગેરે ગતિમાં ભ્રમણ કરીને દુઃખ ભોગવવું ન પડે. એ વિચાર કરીને તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂએ સમ્યક્ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર અને તપ રૂપ સમાધિની પ્રરૂપણ કરી છે. અર્થાત્ પહેલાં કરેલા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ.१० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १०७ दुद्धाराय एकान्तरूपं ज्ञानादिरूप भावतमाधि तीर्थकरादय आहु:-भावसमाधे. रूपदेशं कथयन्ति । द्रव्यसमाधिस्तु नैकान्त तो दुःखमपनयति तदेवम्-'बुद्ध' बुद्धो-विदितपरमार्थः 'समाही य' समाधौ-ज्ञानदर्शनादिरूपे भावसमाधौ, चतथा-'विवेगे' विवेके-आहारोपकरणकषायपरित्यागात्मके द्रव्यभावात्मके विवेके 'विरए'विरत:-विशेषेण रतः-तत्परायणो भवति । तथा-'ठियप्पा' स्थितात्मा-प्राणातिपातादिभ्यो निवर्त्य सम्यग्नागेषु स्थितः आत्मा यस्य स स्थितात्मा, 'पाणाइवाया' पाणातिपातात दशविधमाणानामतिपातो विनाशः स्तस्मात्-माणिविराधनात: 'विरए' विरत:- निवृत्तो भवति । अनेकविधजीवानां दुःखितानामपि पुनरपि दुःखकारणे एव प्रवृत्तिं दृष्ट्वा संसारोद्धाराय ज्ञानादि भोगते हुए जीवों की भी पुनः अशुभ कर्मों में होती हुई प्रवृत्ति को देख कर, संसारसागर से उनका उद्धार करने के लिए एकान्त ज्ञानादि मोक्षमार्ग रूप भावसमाधि का तीर्थंकरों आदि ने कथन किया है। द्रव्य समाधि एकान्तरूप से दुःखों को दूर नहीं करती।
इस प्रकार परमार्थ को जानने वाला मुनि ज्ञानदर्शन चारित्र तप रूप भावसमाधि में तथा आहार, उपकरण एवं कषाय के त्याग रूप द्रव्य भाव विवेक में विशेष रूप से तत्पर हो। जिसकी आत्मा प्राणा. तिपात आदि से निवृत्त होकर सम्यक् मार्ग में (संयम में) स्थिर है, वह प्राणियों के दस प्रकार के प्राणों के अतिपात से विरत हो जाता है।
आशय यह है कि अनेक प्रकार के पापी जीवों की पुनः पाप में प्रवृत्ति देख कर तीर्थकर आदि महापुरुषों ने उनका संसार से उद्धार
અશુભ કર્મોના ફળને ભેગવતા જીવોની ફરીથી પણ અશુભ કર્મોમાં થનારી. પ્રવૃત્તિને જોઈને સંસાર સાગરથી તેઓને ઉદ્ધાર કરવા માટે એકાન્ત જ્ઞાન વિગેરે મોક્ષ માગ રૂપ ભાવસમાધિનું તીર્થકર વિગેરેએ કથન કરેલ છે. દ્રવ્ય સમાવિ એકાન્ત રૂપથી દુઓને દૂર કરતી નથી.
આ રીતે પરમાર્થને જાણવાવાળા મુનિએ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, રૂપ ભાવ સમાધિમાં તથા આહાર ઉપકરણ અને કષાયના ત્યાગ રૂપ દ્રવ્ય ભાવ વિવેકમાં વિશેષ પ્રકારથી તત્પર રહેવું. જેને આત્મા, પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી નિવૃત્ત થઈને સમ્યગૂ માર્ગમાં (સંયમમાં) સ્થિર છે, તે પ્રાણીના દસ પ્રકારના પ્રાણના અતિપાતથી હિંસા)થી વિરત (નિવૃત્ત) થઈ જાય છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–અનેક પ્રકારના પાપી જીવોની ફરીથી પાપમાં પ્રવૃત્તિ જોઈને તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂએ સંસારથી તેઓને ઉદ્ધાર કરવા માટે
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
सूत्रकृतागसूत्रे स्वरूप समाधिमुपदिष्टवन्त स्तीर्थकरादयः । अतो विचारवता यतमानेन पुरुषेण जीवानां विराधनाकारि कर्म परित्यज्य प्रत्रज्यामादाय ज्ञानादिरूपे मोक्षमार्गे यत्नवता भाव्यमिति ॥६॥ मूलम्-सव्वं जगंतू समयाणुपेही,
पियमप्पियं कस्सइ णो करेज्जा। उहाय दीणो य ए॒णो विसन्नो,
संपूर्यणं चैव सिलीयकामी ॥७॥ छाया-सर्व जगत्तु समतानुप्रेक्षी, प्रियममियं कस्यचिन्न कुर्यात् ।
उत्थाय दीनश्च पुनर्विषण्णः, संपूजनं चैव श्लोककामी ।।७। करने के लिए ज्ञानादिमय समाधि का निरूपण किया है। अतएव विचारवान् और यतना परायण पुरुष को जीव विराधना करने वाले कर्म का परित्याग करके, दीक्षा अंगीकार करके, ज्ञानादि रूप मोक्षमार्ग में प्रयत्न शील होना चाहिए ॥६॥
'सव्वं जगंतु समयाणुपेही' इत्यादि।
शब्दार्थ-सव्वं जगंतू-सर्व जगत्' साधु समस्त जगत्को 'समयाणु. पेही-समतानुप्रेक्षी' समभाव से देखे 'कस्सइ-कस्यचित्' किसी का भी 'पियमप्पियं प्रियम प्रियम्' प्रिय और अप्रिय ‘णो करेज्जा-नो कुर्यात्' न करे 'उट्ठाय-उत्थाय' कोई पुरुष प्रत्रयाका स्वीकार करके 'य-च' और 'दीणो य पुणो विसण्णो-दीनश्च पुनर्विषण्ण: कोई पुरुष प्रव्रज्या लेकर परीषह और उपसर्गी की बाधा होने पर दीन हो जाते हैं और જ્ઞાનાદિ મય સમાધિનું નિરૂપણ કરેલ છે. તેથી જ વિચારવાનું અને યતના પરાયણ પુરૂષે જીવ વિરાધના (હિંસા) કરવાવાળા કર્મને ત્યાગ કરીને દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને જ્ઞાનાદિ રૂપ મેક્ષ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ યુક્ત થવું જોઈએ. ૧૬ 'सव्वं जगं तु समयाणुपेही' त्या
Av -'सव्वं जगंतू-सर्व जगत्' साधु पू जत्ने 'समयाणुपेहीसमतानुप्रेक्षी' समभार थी तुमे 'कस्सइ-कस्यचित्' नु' ५ 'पियमपियं -प्रियममियम्' प्रिय भय। भप्रिय 'णो करेज्जा-नो कुर्यातू' न ३ 'उद्रायउत्थाय' ६ ५३५ प्रयानो स्वी२५शने 'य-च' भने, 'दीणो य पुणो विसणो-दीनच पुनर्विषण्णः' परीष भने ७५थी पी. थाय त्यारे दीन
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १०९
अन्वयार्थः- (सवं जगंतू) सर्व त्रसस्थावररूपं जगत्-संसारम्, सत्र (समयाणुपेही) समतानुप्रेक्षी-समताभावप्रेक्षकः सम्पूर्ण भावसमाधियुक्तो मुनि: (कस्सइ) कस्यचिदपि (पियमपियं) प्रियमभियं वा (णो करेजा) नो कुर्शत किन्तु निःसङ्गतया विहरेत् (उढाय) उत्थाय--सिंहवृत्त्या संसारान्निर्गत्य, च--पुन: (दीणो य पुणो विसण्णो) परीषहोपसगै जितो दीन:-दीनभावमुपगतः सन् पुनर्विषण्णो भवति-विषयार्थी भवति (संपूयणं चेव सिलोयकामी) संपूजनं पूना. सरकाराभिलाषी वा भवति श्लोककामी श्लाघाकामी वा भवतीति ॥७॥
टीका-तु-पुनः 'सव्वं' सर्वम्-सकलम् 'जगतू' जगत्-त्रसस्थावरभेद भिन्नम्, तत्र-'समयाणुपेही' समयानुप्रेक्षी, सर्वत्र त्रसस्थावरभेदभिन्नजगत्सु समभावदर्शनवे फिर पतित हो जाते हैं 'संप्पणं घेव सिलोरकामी-संपूजनं चैव श्लोक कामी' और कोई पूजा और प्रशंसा के अभिलाषी बन जाते हैं ॥७॥ ___ अन्वयार्थ-सम्पूर्ण त्रस स्थावर रूप जगत् को समभाव से देखे किसी का प्रिय या अपिय न करे-निःसंग होकर विचरे। कोई कोई सिंहवृत्ति से संयम धारण करके बाद में परीषहों और उपसर्गों से पराजित होकर दीन बन जाते हैं-विषयाभिलाषी हो जाते हैं। आदर या सत्कार प्रशंसा के इच्छुक हो जाते हैं ॥७॥ ____टीकार्य-मुनि सम्पूर्ण जगत् को अर्थात् त्रस और स्थावर जीवों को समभाव से देखे। अर्थात् यह न समझे कि स्थावर जीव अपने सुख दुःख को व्यक्त नहीं करते, अतएव उन्हें सुख दुःख का अनुभव
सनीय छ भनेता पछीथी पतित थ य छे. 'संपूयणं चेव सिलोयकामीसंपूजन चैव श्लोक कामी' म२ पूM मन प्रसाना मनिसाथी मनी नय छे.१७॥
અવયાર્થ– સમસ્ત વ્યસ અને સ્થાવર રૂ૫ જગને સમભાવથી દે. કોઈનું પણ પ્રિય અથવા અપ્રિય કરવું નહી, અને નિઃસંગ થઈને વિચરણ કરવું. કેઈ કેઈ સિંહવૃત્તિથી સંયમ ધારણ કરીને તે પછી પરીષહ અને ઉપસર્ગોથી પરાજીત થઈને દીન બની જાય છે. અર્થાત વિષયાભિલાષી બની જાય છે. કઈ કઈ આદર અથવા સત્કાર પ્રશંસાની ઈચ્છાવાળા બની જાય છે. હા
ટીકાઈ–મુનીએ સંપૂર્ણ જગતને અર્થાત્ ત્રરા અને સ્થાવર અને સમભાવથી જોવા. અર્થાત્ એવું ન વિચારવું કે-સ્થાવર છે પિતાના સુખ દુઃખને પ્રગટ કરતા નથી, તેથી તેને સુખ દુઃખને અનુભવ જ થતો નથી.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे शीलो मुनिः, 'कस्सई' कस्यचिदपि जीवस्य 'पियमप्पियं' प्रियमप्रियं वा णो करेजा' नो कुर्यात् समदर्शी साधुः कस्यचिदपि पिय कस्यचिदप्रियं वा न कुर्यात् । तदुक्तम्-'नस्थि य कोइ दिस्सो पिओ व सम्वेसु चे जीवेमु'।
नास्ति च कोऽपि द्वेष्यः पियो वा सर्वेषु चैव जीवेषु, इति । तथा'न पिय नापियं तस्य, विद्यते कोऽपि कुत्रचित् ।
समत्वदृष्टि माषाय, विहरेत् समभावतः॥१॥ इति । तस्मात्-निस्सङ्गातया सर्वत्र विहरेत्, प्रियाऽपियाभ्यां विरहितः सन एवं हि सम्पूर्णभावसमाधियुक्तो भवेदिति । कश्चित्तु भावसमाधिमाश्रित्य 'उद्याय' उत्थाय-मोक्षमार्गे समुत्थाय परीषहोपसर्गादिभिर्वाध्यमानः 'दीनो' दीन:-दैन्य. मुपागतः सन् 'पुणो' पुनरपि 'विसन्नो' विषण्णो विषयार्थी भवति । यदि वा ही नहीं होता। जैसे त्रस जीव सुख दुःख का अनुभव करते हैं, उसी प्रकार स्थावर जीवों को भी अनुभव होता है । इस प्रकार त्रस और स्थावर जीवों को समभाव से देखता हुआ मुनि किसी भी जीव का प्रिय या अप्रिय न करे। कहा भी है-'मुनि को कोई भी जीव न प्रिय होता है और न अप्रिय होता है।' ___'मुनि को कहीं कोई जीव न प्रिय होता है, न अप्रिय होता है। वह समदृष्टि धारण करके समभाव से विचरे।'
ऐसा करने वाला मुनि ही सम्पूर्ण भावसमाधि से युक्त होता है। कोई कोई ऐसा भी होता है जो भावसमाधि का आश्रय लेता है, मोक्ष मार्ग में प्रवृत्त होता है, दीक्षा धारण करता है, परन्तु जब परीषह और જેમ ત્રસ જે સુખ દુઃખને અનુભવ કરે છે, એ જ પ્રમાણે સ્થાવર અને પણ અનુભવ થાય છે. આ પ્રમાણે ત્રસ અને સ્થાવર જેને સમભાવથી જેનારા મનિએ કઈ પણું જીવનું પ્રિય અપ્રિય-હિત-અહિત કરવું નહીં કહ્યું પણ છે કે-મુનિને કાઈ પણ જીવ પ્રિય હોતા નથી તેમજ કઈ અપ્રિય साता नथी.
મુનિને કયાંઈ કઈ જીવ પ્રિય લેતા નથી અને કેઈ જીવ અપ્રિય હતા નથી. તેઓ સમદૃષ્ટિ ધારણ કરીને સમભાવથી વિચરણ કરે. આ પ્રમાણે કરવા વાળા મુનીજ સંપૂર્ણ ભાવસમાધિથી યુક્ત હોય છે. કોઈ કઈ એવા પણ હોય છે, જે ભાવસમાધિને આશ્રય લે છે. મોક્ષ માગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. દીક્ષા ધારણ કરે છે, પરંતુ જ્યારે પરીષહ અને ઉપસર્ગથી પીડિત થાય છે, ત્યારે દીન બની જાય છે, અર્થાત્ વિષાદ પ્રાપ્ત કરે છે, કઈ કઈ વિય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १११ कश्चिद्विषयार्थी पुनर्हिस्थ्यमेवावऽसम्बते । कश्चित्सातागौरवासक्तो वा 'संपूयणं'संपूजनं चामिलषति तादृशपूजाधभावे दीनः सन् पार्श्वस्थभावेन विषण्णो भवति । कश्चित्-'सिलोयकामी' इलोककामी यशसः कामी भूत्वा निमित्तादि लौकिकशास्त्रमधीते । साधुः समस्तमपि जगत् समभावेन पश्येत्, तथा-कस्यापि मियमपियं वा ना चरेत् । कश्चित् प्रवज्यामादाय परीषहादिभिर्वाध्यमानः प्रव्रज्यां परित्यज्य पतितो भवति । कश्चित् पूजाप्रशंसाभिलाषया निमित्तशास्त्रादिपरि. शीलनं करोतीति ॥७॥ उपसर्ग से पीड़ित होता है तो दीन बन जाता है, विषाद को प्राप्त होता है। कोई कोई विषयाभिलाषी तो गृहस्थवास को भी अंगीकार कर लेता है। कोई सातागौरव में आसक्त हो जाता है। कोई पूजा प्रतिष्ठा आदर सत्कार का इच्छुक हो जाता है और जब उसकी प्राप्ति नहीं होती तो पार्श्वस्थ धन कर विषादग्रस्त बन जाता है। कोई यश का लोलुप हो कर व्याकरण आदि लौकिक शास्त्रोंका अध्ययन करता है। ___ आशय यह है कि साधु सम्पूर्ण जगत् को अर्थात् समस्त प्राणियों को समदृष्टि से देखे। किसी का भला बुरा न करे ! कोई कोई दीक्षित होकर कष्ट आने पर पतित हो जाते है, कोई पूजा प्रशंसा की अभि. लाषा से व्याकरण आदि का परिशीलन करता है, किन्तु समभावी साधु को दोन विषण्ण (शोकग्रस्त) या पूजादि का अभीलाषी न होकर संयम का ही एकाग्र एवं दृढ चित्त से पालन करना चाहिए ॥७॥
યાભિલાષી-વિષયેની ઈછા વાળા તે ગૃહસ્થવાસને પણ સ્વીકારી લે છે. કઈ સાતા ગૌરવમાં આસક્ત થઈ જાય છે કે પૂજા, પ્રતિષ્ઠા અને આદર સત્કારની ઈચછા વાળા બની જાય છે, અને જ્યારે તેની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ત્યારે જાથા પાશ્વથ બનીને બે યુક્ત બની જાય છે. કેઈ યશના ભી બનીને વ્યાકરણ વિગેરે લૌકિકશાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરે છે,
કહેવાનો આશય એ છે કે—સાધુ સંપૂર્ણ જગતને અર્થાત્ સઘળા પ્રાણિજેને સમાન દૃષ્ટિથી જુએ. કેઈનું પણ ભલું કે બુરું ન કરે કઈ કોઈ દીક્ષા લીધા પછી કષ્ટ આવે ત્યારે પતિત થઈ જાય છે, કઈ કઈ પૂજા-પ્રશં. સાની ઈચ્છાથી વ્યાકરણ વિગેરેને અભ્યાસ કરે છે, પરંતુ સમભાવી સાધુએ દીન, ખેદ યુક્ત અથવા પૂજા વિગેરેના અભિલાષી ન બનીને એકાગ્ર અને દઢ ચિત્તથી સંયમનું જ પાલન કરવું જોઈએ. શા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
-
मूलम्-आहाकडं चेचे निकामीणे,
नियामचारी ये विसण्णमेसी। इस्थीसु सत्ते य पुढो य बोले,
परिगहं चेवे पकुवमाणे ॥८॥ छाया-आधाकृतं चैव निकाममीणो, निकामचारी च विषण्णेषी।
स्त्रीषु सक्तश्च पृथक् च बालः, परिग्रहं चैव प्रकुर्वाणः ॥८॥ अन्वयार्थः-(आहाकई चेत्र) आधाकृत साधून उविश्य कृतमाहारादिकम् (निकाममीणे) निकामभोणः-निकामम् अत्यर्थ यःप्रार्थयते स तथा 'नियामचारी
'आहाकडं चेव' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अहाकडं चेव-आधाकृतं चैव' जो दीक्षा लेकर आधाकर्मी आहारकी 'निकाममीणे-निकाममीणो' अत्यन्त इच्छा करता है नियामचारी य विसण्णमेसी-निकामचारी च विषण्णेषी' तथा जो
आधाकर्मी आहार के लिये विचरता है, वह कुशील कहा जाता है 'इत्थीसु सत्ते य-स्त्रीषु सक्तश्च' तथा जो स्त्री में आसक्त है 'पुढो य बाले-पृथक च बालः' तथा' स्त्रीके विलासों में अज्ञानी के जैसा मुग्ध रहता है तथा 'परिग्गह चेव पकुव्वमाणे-परिग्रहं च प्रकुर्वाणा स्त्री की प्राप्ति के लिये परिग्रह रखता है वह पापकर्म करता है ।८॥
अन्वयार्थ-जो आधाकर्मी आहार आदि की अत्यन्त अभिलाषा करता है, आधाकर्मी आहार के लिए भ्रमण करता है, वह पार्श्वस्थ
'अहाकडं चेव' त्या शहा---'अहाकडं चेत्र-आधाकृतं चैव' २ दीक्षाने माथा इषित आहार नी निकाममीणे-निकाममीणो' सत्यत ४२७। ४२ छे. तमा नियामचारी य विसण्णमेसी-निकामचारी च विषण्णेषी' २ माघी २ भाट विय२६५ ४२ छ, तेस। सुशी ४ाय छ, 'इत्थीसु सत्ते य-स्त्रीषु सक्तश्च' तथा रे श्री मां मासत डरय छ 'पुढोय बाले-प्रथक् च बालः' तथा स्त्रीन। विसासमा मज्ञानीयानी भा३४ भुगध सनी लय छ, तथा परिगाह चेव पकुव्वमाणे-परिग्रहं च प्रकुर्वाणः' स्त्रीनी प्रालिमाटे परिब २।मे छे. ते પાપકર્મ કરે છે. આટલા
અન્વયાર્થ-જેઓ આધાણી વિગેરે આહારની અત્યંત ઈરછા કરે છે. અને આધાક આહાર માટે ફર્યા કરે છે, તેઓ પાશ્વસ્થ વિગેરેના શેક
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. म. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
११३ य विष्णमेसी) निकामचारी-निकामम्-अस्यर्थम् आधार्मिकाहारादिनिमित्तं चरति-भ्रमति यः स तथा एवंभूतः आसन्नपार्शस्थानां संयमोद्योगे विषण्णानां विषण्णेषी विषण्णभावमेषते सदनुष्ठानराहित्येन संसारपावसनो भवतीति (इस्थीस सत्ते य) स्त्रीषु सक्तो गृद्धः (पुढो य बाले) पृथक पृथक स्त्री भाषित हसितादिषु वालाद् बाल:-सदसद्विवेकविकलः (परिग्गरं चेत्र पकुवमाणे) परिग्रहं सुवर्णादि धनमन्तरेण स्त्रीमाप्तिन भवतीति, यथा कयश्चित् परिग्रहंपकर्षण कुर्वाणः पापकर्म करोतीति ॥८॥ ___टीका-'आहाकडं' आधाकृतम् 'चे' च एव साधुनिमित्तं कृत माहारादिकम् आधाकर्म इत्युच्यते तथाचैवं भूतमाहारादिकम् 'निकाममीणे' निकाममीणः निकामम्-अत्यर्थं यः प्रार्थयते स निकाममीण इति कथ्यते, आधार्मिकभोजनाभिलाषी । तथा-'निकामचारी-निकाममत्यर्थम् तादृशभोजनार्थ निमन्त्रण मिच्छति स एवं भूतः। 'विसण्णमेसी' विषण्णषी विषण्णं-विषण्णभावम् एषते-इच्छति व: स विषण्णैषी-संयमपरिपालने शिथिलः, पार्श्वस्थकुशीलधर्मसेवीत्यर्थः । सदनुष्ठानविषण्णतया मंसारसागरपयःपङ्काश्रितो दुःखी भवतीति यावत् । आदि के विषण्ण (शोकप्रस्त) भाव को पास होता है, सदनुष्ठान से रहित होने के कारण संसार पंक (किचड़) में फंसता है। जो स्त्रियों में और उनकी बोलीया-हंसी में आसक्त होता है। तथा परिग्रह का संचय करता है, वह पापकर्म उपार्जन करता है ॥८॥
टीकार्थ--साधुओं के निमित्त बनाया हुआ आहार आदि आधा. कर्मी कहलाता है। जो साधु आधाकर्मी आहार आदि की अभिलाषा करता है और ऐसे आहार आदि के लिए खूब भटकता है, निमंत्रण की इच्छा करता है, ऐसा साधु संयम पालन में शिथिल होता है। वह કારક ભાવને પ્રાપ્ત થાય છે. સદનુષ્ઠાનથી રહિત હોવાના કારણે સંસાર રૂપી કાદવમાં ફસાય છે. જેઓ ખ્રિમાં તથા તેમની બેલીમાં આસક્ત થાય છે, તથા પરિગ્રહનો સંચય કરે છે, તેઓ પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. માટે
ટીકાથ–સાધુઓને નિમિત્તે બનાવેલ આહાર વિગેરે આધાકમી કહેવાય છે. જે સાધુ આધાકમ આહાર વિગેરેની ઇચ્છા કરે છે, અને એવા આહાની બીજા પાસે માગણી કરે છે, તથા તે આહાર મેળવવા ખૂબ ભટકતો રહે છે. નિમંત્રણની ઈચ્છા કરે છે, અને સાધુ સંયમ પાલનમાં શિથિલ હેય
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
सूत्रकृताङ्गसूत्र किञ्च-'इस्थीसु' स्त्रीषु सत्तेय' सक्तश्च 'पुढो' पृथक पृथक् तदीयहासावलोकनादौ 'बाले' बाल:-सदसद्विवेकरहितो भवतीति, वनितामुखविलोकनं न द्रव्यमन्तरेण संभवत्तीति एतदर्थम् 'परिग्गई परिग्रहं परिग्रहं चापि पकुव्वमाणे प्रकुर्वाण:-पापं कर्मसंचिनोति ॥८॥ मूलम्-वेराणुगिद्धे णिचयं करेइ, इओ चुए स इदमट्टदुग्गं ।
तम्हा उमेहावी समीक्ख धम्म, चेरे मुंणी सवउ विप्पमुक्को। छाया-वैरानुगृद्धो निचयं करोति, इतच्युतः स इदमर्थदुर्गम् ।
तस्मात्तु मेधावी समीक्ष्य धर्म, चरेन्मुनिः सर्वतो विषमुक्तः ॥९॥ पार्श्वस्थ एवं कुशीलों के धर्मका सेवन करता है। सम्यक अनुष्ठान से हीन होने से संसार सागर के कीचड़ में फंस कर दुःखी होता है।
इसके अतिरिक्त जो स्त्रीके हास्य, अवलोकन आदि में आसक्त होता है, वह सत् असत् के विवेक से विकल अज्ञानी होता है स्त्रिका सेवन या मुखावलोकन अर्थ के विना नहीं होता, इस कारण जो परि. ग्रह का संचय करता है, वह वस्तुतः पापकर्म का संचय करता है।
'वेराणु गिद्धे' इत्यादि।
शनार्थ--'वेराणुगिद्धे- वैरानुगृद्धः' जो पुरुष प्राणियों के साथ वैर करता है 'णिचयं करेइ-निचयं करोति' वह पापकर्म की वृद्धि करता है 'इओ चुए स इहमट्ठदुग्गं-इतश्च्युतः स इहमर्थदुर्गम्' वह मरकर नरक आदि दुःखदायो स्थानों में जन्म लेना है 'तम्हा उ मेहावी मुणीછે. તે પાર્શ્વસ્થ અને કુશલેના ધર્મનું સેવન કરે છે, સમ્યફ અનુષ્ઠાનથી રહિત હોવાથી સંસાર રૂપી સાગરના કાદવમાં ફસાઈ જઈને દુખી બને છે.
આ સિવાય જે સ્ત્રીના હસ્ય, અવલોકન વિગેરે ચેષ્ટાઓમાં આસક્ત થાય છે. તે સત્ અસત વિગેરેના વિવેકથી રહિત અજ્ઞાની હોય છે. સ્ત્રીનું સેવન અથવા મુખનું અવલોકન અર્થ-ધન વિના થઈ શકતું નથી. તે કારણે જે પરિગ્રહને સંચય કરે છે, તે ખરી રીતે પાપકર્મને જ સંચય કરી રહેલ છે. ૮ __ 'वेराणुगिद्धे' त्याह
शा- 'वेराणुगिद्धे-वैरानुगृद्ध' रे ५३५ प्राणियोनी साथै ३२ ४२ छ, णिचयं करेइ-निचयं करोति' ते पा५ भने। पधारे।। ४२ . 'इओ चुए स इहमट्टदुग्गम्-इतच्युतः स इहमर्थदुर्गम्' ते भरीने २४ वि३ ५ ५
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ११५
अन्वयार्थः- (वेराणुगिद्धे) वैरानुगृद्धः-प्राणिभिः सह वैरभावं कुर्वाण (णिचयं करेइ) निचयं द्रव्योपचयं कर्मोपचयं वा करोति (इओ चुए स इदमदुग्ग) इतोऽस्मात् स्थानात् च्युतो जन्मान्तरं गतः, इदम्-अर्थतः परमार्थतः दुर्ग विषमं यातनास्थानमुपैति-माप्नोति (तम्हा उ मेहावी मुणी) तस्मात् कारणा मेधावी-विवेकी मुनिः:-साधुः (धम्म समिक्ख) धर्म-श्रुत चारित्ररूपं समीक्ष्यअलोच्य (सब उ विप्पमुक्के) सर्वतः-बाह्याभ्यन्तरात् सङ्गाद् विषमुक्त:-रहितः सन् संयमानुष्ठानम् (चरे) चरेत्-विवरेदिति ॥९॥ ___टीका-वेराणु गद्धे' वैरानुगृद्धः-येन येन परहिंसनादिकर्मणा जन्मा. न्तरशताऽनुबन्धिवैरमुपजायते, ताहशवरभाबे-अनुगृद्धा-संसक्तः, 'णिचयं' निचयम्-द्रव्यनिचयम्, द्रव्यनिमित्तापादितकर्मनिचयं वा 'करेई' करोति उपादत्ते तस्मातु मेधावी मुनि' इस कारण से बुद्धिमान मुनि 'धम्म समिक्खधर्म समीक्ष्य' धर्म का विचार करके 'सव्व उ विप्पमुक्के सर्वतः विप्रमुक्त' सब बन्धनों से मुक्त होकर 'चरे-चरेत्' संयमका अनुष्ठान करे।९। ____ अन्वयार्थ-प्राणियों के साथ वैरभाव करनेवाला कर्मों का उपचय करता है। वह इस स्थान से च्युत होकर-जन्मान्तर को प्राप्त होकर वास्तव में विषम यातना के स्थान को प्राप्त करता है। इस कारण मेधावी मुनि धर्म का विचार करके बाह्य-आभ्यन्तर संग से सर्वथा मुक्त होकर संयम का अनुष्ठान करे ॥९॥ ___टीकार्थ--हिंसा आदि जिस जिस कार्य से सैकड़ो जन्मों तक लगातार वैर की परम्परा चलनी रहती है, ऐसे वैरभाव में
quari स्थानाम भ धारण रे छे. 'तम्हा उ मेधावी मुणी-तस्मात्त मेधावी मुनिः' । २४थी मुद्धिमान् मुनि 'धम्म समिक्ख-धर्म समीक्ष्य' धमना पिया२ ४शने 'सव्व उ विपमुक्के-सर्वतः विप्रमुतः' मा धनाथी भुत थाने 'चरे-चरेत् सता अनुष्ठानमा त५२ २७ ॥६॥
અન્વયાર્થ–પ્રાણિયેની સાથે વેરભાવ કરવાવાળા કર્મોનો સંગ્રહ કરે છે, તે આ સ્થાનથી ચ્યવીને અર્થાત જન્માક્તરને પ્રાપ્ત કરીને વાસ્તવિક રીતે વિષમ યાતનાના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. આથી બુદ્ધિમાન મુનિ ધર્મને વિચાર કરીને બાહા અને અભ્યત્તર સંગથી સર્વ પ્રકારે મુક્ત થઈને સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે. પેલા
ટીકાઈ-હિંસા વિગેરે જે જે કાર્યોથી સેંકડે જ પર્યત લાગલાગટ વેરભાવની પરંપરા ચાલતી રહે છે. એવા વેરભાવમાં આસક્ત પુરૂષ અનુ
श्री सूत्रांगसूत्र : 3
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे इति यावत् । स एवंभूतः पुरुषः कृतवैरनया उपातकर्मोपचयः । 'इओ' इत:अस्माल्लोकात् 'चुए' च्युतः-जन्मान्तरं प्रातः सन् 'इदमट्ठदुर्ग' इदम्-अर्थदुर्गम्-अर्थतः परमार्थतः दुर्ग-दुःखस्थानम्, नरकादिकं विषयमुपेति । यस्मादेव मुपात्तवैरभावानां सश्चितकर्मणां जन्मान्तरे महददुःखमुपजायते । 'तम्हा' तस्मा. स्कारणात् 'मेहावी' मेधावी-मर्यादावान सम्पूर्णसमाधिगुणं जानानः। 'धम्म' धर्मम् श्रुतचारित्रलक्षणम् । 'समिक्ख' समीक्ष्य-पोलोच्य च-अङ्गीकृत्य । 'मुणी' मुनिः सव्वउ' सर्वतः बाह्याभ्यन्तरात् सझाद 'विष्यमुक्के' विषमुक्त:सर्वसङ्गपरिवर्जितः सन मोक्षगमनक कारणं संयमानुष्ठानम् 'चरे' चरेत् स्त्र्याधारम्भादिसनाद् विरहितोऽनिश्रितभावेन विहरेदिति भावः । यः कश्चित् पणिनां हिंसन् तेन सह वैरभावमनुबध्नाति, स पापवृद्धिमेव करोति, तथाअसक्त पुरुष अनुकम्पा रहित होकर द्रव्य का संचय करता है और द्रव्यसं वय के निमित्त से पापों का संचय करता है। इस प्रकार द्रव्य. संचय के लिए पापों का संचय करने वाला जब इस लोक से मरता है और परलोक में पहुंचता है तो वास्तव में वह दुःख के स्थान नरक आदि को प्राप्त करता है । इस प्रकार जो वैरभाव को धारण करके कर्मों का संचय करते हैं, उन्हें जन्मान्तर में घोर दुःख उठाना पड़ता है। इस कारण मेधावी अर्थात् समाधि के गुण को जानने वाला मर्यादावान् मुनि श्रुत चारित्ररूप धर्म का विचार कर के, बाह्य एवं आन्तरिक संग से सर्वथा मुक्त होकर, मोक्ष के अद्वितीय कारण संयम का आरा धन करे । स्त्री आदि तथा आरंभ आदि रूप संग से रहित होकर निरपेक्ष भाव से विचरे।
કમ્પા–દયા વિનાના થઈને દ્રવ્યને સંગ્રહ કરે છે. અને દ્રવ્ય સંચય કરવા ને નિમિત્તથી પાપનો સંગ્રહ કરે છે. આ રીતે દ્રવ્ય સંચય માટે પાપને એકઠા કરવાવાળે જ્યારે આકથી મરીને પરલોકમાં જાય છે. તે વાસ્તવિક રીતે દુઃખના સ્થાન રૂપ નરક વિગેરેને પ્રાપ્ત કરે છે. આ કારણથી જે વેરભાવને ધારણ કરીને કર્મોને સંગ્રહ કરે છે, તેને જન્માક્તરમાં ઘર એવું દુઃખ ભેગવવું પડે છે. આ માટે મેધાવી અર્થાત સમાધિના ગુણેને જાણવા વાળા મર્યાદા વાળ મુનિએ શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મને વિચાર કરીને બાહ્ય અને આંતરિક સંગથી સર્વદા મુક્ત થઈને મેક્ષના અદ્વિતીય કારણ એવા સંયમની આરાધના કરવી. સ્ત્રી વિગેરે તથા આરંભ વિગેરે પ્રકારના સંગથી રહિત થઈને નિરપેક્ષ ભાવથી વિચરે.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. म. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ११७ मृत्वा नरकादिदुःख पवाप्नोति। अतो विद्वान् धर्म श्रुतचारित्राख्यं विचार्य अङ्गीकृत्य च सर्वानर्थविषमुक्तः सन् संयममनुपालयेदिति भावः ॥९॥ मूलम्-आयं ण कुंज्जा इहे जीवियट्री,
असज्जमाणो य परिवएज्जा। णिसम्म भासी य विणी य गिद्धि,
हिंसन्नियं वा ण कह करेजी ॥१०॥ छाया-आयं न कुर्यादिह जीवितार्थी, अतज्जमानश्व परिव्रजेत् ।
निशम्य भाषी च विनीय गृद्धि, हिंसान्वितां वा न कथां कुर्यात् ।१०। अभिप्राय यह है कि जो प्राणीहिंसा करता हुआ उनके साथ वैरभाव बांधता है, वह अपने पाप की वृद्धि ही करता है। मरकर वह नरक आदि के दुःख प्राप्त करता है । अतएव मेधावी पुरुष श्रुतचारित्र धर्म का विचार करके तथा उसे अंगीकार करके समस्त संगों से रहित होकर मंयम का पालन करे ॥९॥ ___'आयं ण कुज्जा ' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'इह जीविट्ठी आयं ण कुज्जा-इह जीवितार्थी आयं न कुर्यात्' साधु इसलोकमें चिरकालतक जीने की इच्छा से द्रव्य उपार्जन न करे 'असज्जमाणो य परिब्बएज्ज-असजमानश्च परिव्रजेत्' तथा स्त्री पुत्र आदि में आसक्त न रहता हुआ संयम में प्रवृत्ति करे तथा 'गिद्धिं विणीय-गृद्धिं विनीय' शब्दादि विषयों में आसक्तिको हटाकर
કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે જે પ્રાણિની હિંસા કરતા થકે તેઓની સાથે વેરભાવ બાંધે છે, તે પિતાને પાપને જ વધારે છે. તે મરીને નરક વિગે.
ના દુખ ભોગવે છે. તેથી મેધાવી પુરૂષ શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને વિચાર કરીને તથા તે ધર્મનો સ્વીકાર કરીને સઘળા સંગથી મુક્ત થઈને સંયમનું પાલન કરે, પેલા
आयं ण कुज्जा' त्यादि शहाय--'इह जीवियठ्ठी आयं न कुज्जो-इह जीवितार्थी आयं न लर्यान' સાધુ આ લેકમાં લાંબા સમય પર્યત જીવનને ધારણ કરવાની ઈચ્છાથી દ્રવ્ય पान ४२ 'असज्जमाणो य परिव्वएज्जा-असज्जमानश्च परिव्रजेत्' तथा श्री, પુત્ર, વિગેરેમાં આસક્ત બન્યા સિવાય સંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરે તથા “હિં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थ - ( इह जीवियट्ठी आयं ण कुज्जा) इहास्मिन् संसारे जीवितार्थी - संगम जीवितार्थी आयम् - अष्टमकारकं कर्म न कुर्यात् (असजवाण परिव्वज्जा) असज्जमानः-सङ्गम् अकुर्वन्- गृहकलत्रपुत्रादिषु आसक्तिमकुर्वन् परि ब्रजेत् - उद्यतविहारी भवेत् (गिद्धिं विणीय) गृद्धिं गार्धभावं विषयेषु विनीय- अपनीय (जिसम्म मासी) निशम्य - अवगम्य पूर्वापरैः पर्यालोच्य भाषी-भाव को भवेत (हिंसन्नियं क ) हिंसान्वितां हिंसाप्रतिपादिकां पापोपादानभूतां कथाम् ( न करेज्जा) न कुर्यादिति ॥१०॥
टीका- 'इह' अस्मिन् संसारे 'जीवियडी' 'संयम जीवितार्थी', 'आर्य' आयम् - आगच्छतीति- आय:- द्विपदचतुष्पदधनादेर्लामः, अथवा - तादृशद्रव्यलाभाषादिargeकारककर्मलाभो वा तं तथाविधमायम् 'ण कुज्जा' न कुर्यात् तथा - 'अस'णिसम्म भासी - निशम्य भाषी' पूर्वापर का विचारकर कथन करे 'हिंसन्नियं क - हिंसान्वितां कथां हिंसा संबंधी कथन 'न करेज्जा-न कुर्यात्' न करे ॥ १० ॥
अन्वयार्थ - इस लोक में जो संघममय जीवन यापन करना चाहता है, वह आय अर्थात् कर्म का आश्रव न करे, गृह कलत्र पुत्र आदि किसी भी वस्तु में आसक्त न होता हुआ विचरे। समस्त विषयों में गृद्धिभाव त्याग कर एवं पूर्वापर का विचार करके भाषण करे और हिंसायुक्त कथा न करे || १० ||
टीकार्थ - - इस संसार में संयम-जीवन का इच्छुक पुरुष आय अर्थात् द्विपद-चतुष्पद धन आदि का अथवा इस प्रकार के लाभ से उत्पन्न होने वाले कर्मों का लाभ न करे, अर्थात् आजीविका के भय से
विणीय - गृद्धि विनीय' शब्दादि विषयोभां व्यासहित रहित मनीने 'णिसम्म भासी - निशम्य भाषी' पूर्वायरनो विचार रीने उथन उरे 'हिंसन्नियं कह - हिंसान्वितां कथां हिंसा संबंधी उथन 'न करेज्जा न कुर्यात् न ४३ ||१०||
अन्वयार्थ- —આ લેાકમાં જે સયમમય જીવન વીતાવવા ઇચ્છે છે, તેઓ આય, અર્થાત્ કના આસત્ર ન કરે. ઘર, પુત્ર, લત્ર, વિગેરે કાઇ પણ વસ્તુમાં આસક્ત થયા વિના વિચરણ કરે, સઘળા વિષયામાં ગૃદ્ધિ ભાવને ત્યાગ કરીને તથા પૂર્વાપરના વિચાર કરીને ભાષણ કરે તથા હિ'સાયુક્ત
થત ન કરે ૫૧૦મા टीमर्थ - —આ સૌંસારમાં સંયમ જીવનની ઈચ્છા વાળા પુરૂષ આય અર્થાત્ દ્વિપદ-એ પગવાળા ચતુષ્પદ્મ-ચાર પગ વાળા જીવા ધન આદિના અથવા તે પ્રકારના લાભથી ઉત્પન્ન થવાવાળા મેનેિ લાભ ન કરે. અર્થાત્ આજીવિ
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ११९ ज्जमाणे' असजमानः-पुत्रकलाधनधान्यादिषु आसक्तिमकुर्वाण एव 'परिबाजा' परिव्रजेत्-संयममार्गे विहरेत् । सर्वत्र वैराग्ययुक्तो मोक्षानुष्ठाने दत्तचित्तो भवेत् । तदा-विषयेषु-शव्दादिषु-'गिद्धि' गृद्धि मभिलाषाम् 'विगीय' विनीय-दूरीकृत्य 'णिसम्मभासी' निशम्यभाषी, पूर्णपरेण पर्यालोच्य भाषी-भाषको वचनपयोक्ता भवेत् । तथा-'हिंसन्नियं' हिंसान्विताम्-हिंसा-माणातिपातः तयाऽन्विता युक्ताम् 'क' कथाम् ‘ण करेज्जा' नैत्र कुर्यात् न तादृशं वचनं ब्रूयात, येन स्वस्य परस्य उभयोर्वा प्राणातिपातः सम्भवेत, अश्नोत, पिवन, खादत, मोदत, हत, छिन्त, प्रहरत, पचत, इत्यादिकां पापोपादानकथां कथमपि न कुर्यात् । संसारे चिरकालं जीवनेच्छया द्रव्योपार्जनं न विधेयम् । तथा-कलत्रादौ अनासक्त एव संयमे प्रवृत्ति कुर्यात् । यद्वक्तव्यं तद्विचार्यैव वक्तव्यम् । शब्दादिष्यासक्तिं परित्यज्य हिंसायुक्तां कथामपि न कुर्यात् इति भावः ॥१०॥ द्रव्य का संचय न करे । तथा पुत्र कलत्र धन धान्य आदि पदार्थों में अनासक्त होकर रहे, अर्थात् सब वस्तुओं में विरक्ति धारण करता हुआ मोक्ष के अनुष्ठान में दत्तचित्त हो । शब्द आदि विषयों में
आसक्ति को त्याग कर एवं पूर्वापर का विचार करके भाषा बोले। हिंसा से युक्त कथा न करे, अर्थात् ऐसे वचन का प्रयोग न करे जिससे स्वकी परकी या दोनों की हिंसा हो । जैसे-खाओ, मोज करो, घात करो, छेदो, प्रहार करो पकाओ इत्यादि इस प्रकार की पाप का कारण रूप भाषा किसी भी प्रकार न बोले । __ भाव यह है कि चिरकालनक जीवित रहने की इच्छा से द्रव्य का उपार्जन न करे । कलत्र आदि में अनासक्त रहकर संयम में प्रवृत्ति
आना यथी द्रव्यने। सर न ४२ तथा पुत्र, स्त्री, धन, धान्य, (मना) વિગેરે પદાર્થોમાં અનાસક્ત-આસક્તિ વિનાના થઈને રહે અર્થાત્ સઘળી વસ્તુઓમાં વિરક્તિને ધારણ કરતા થકા મેક્ષના અનુષ્ઠાનમાં ચિત્તને જોડવું.
શબ્દ, સ્પર્શ, વિગેરે વિષયોમાં આસક્તિને છોડીને તથા પૂર્વાપર–આગળ पानी विया२ रीने सापमेरी. बिसा युटत ४थन ४२ नही. અર્થાત જેનાથી પિતાની અથવા પરની અગર બનેની હિંસા થાય એવા मारनी भाषा मालवी नही २-भाव, पावो, भारी ४, धात , છે, પ્રહાર કરો. રાધા, વિગેરે આવા પ્રકારની પાપના કારણ રૂપ ભાષા કયારેય પણ બેલવી નહી.
કહેવાનો હેતુ એ છે કે--લાંબા કાળ સુધી જીવતા રહેવાની ઇચ્છાથી દ્રવ્યનું ઉપાર્જન-પ્રાપ્તિ કરવું નહીં. સ્ત્રી વિગેરેમાં આસક્તિ વિનાના રહીને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
सूत्रकृताङ्गसूर्य मूलम्-आहाकड वा ण णिकामएजा,
णिकामयते य र्ण संथवेज्जा । धुणे उरालं अणुवेहमाणे,
चिच्चाण सोयं अणवेक्खमाणो॥११॥ छाया- आधाकृतं वा न निकामयेत् निकामयतश्च न संस्तूयात् ।
धुनीयादुदारमनुप्रेक्षमाणः, त्यवत्वा च शोकमनपेक्षमाणः ।।११॥ अन्वयार्थ:-'आहाकडं वा ण णिकामएज्जा) आधाकृतं-साधुनिमित्तं कृतमाहा. रादिकं न निकामयेत्-नाभिलषेत् तथा-'णिकामयते य ण संथवेज्जा) तथाविधकरे। जो बोले सो विचार कर ही बोले। शब्द आदि विषय में आस. क्ति न रक्खे और हिंसाकारी भाषा का प्रयोग न करे ॥१०॥
'अहाकडं वा ण णिकामएज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'आहागडं वाण णिकामएज्जा-आधाकृतं वा न निकामयेत' साधु आधर्मी आहारकी इच्छा न करे तथा 'णिकामयंते ण संथवेज्जा-निकामयतश्च न संस्तूयात्' जो आधाकर्मी आगरकी इच्छा करता है उसके साथ परिचय न करे 'अणुवेहमाणे उरालं धुणे-अनुप्रेक्षमाणः उदारं धुनीयात्' निर्जराके लिये शरीरको कृश करे 'अणवेक्ख. माणे सोयं चिच्चा-अनपेक्षमाणः शोकं त्यक्त्वा' शरीरकी दरकार न जरताहुआ शोक का शग करके संयमका पालन करे॥११॥ સંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. અને જે બેસવું તે વિચારીને જ બોલવું. શબ વિગેરે વિષમાં આસક્તિ રાખવી નહીં અને હિંસા કરવાવાળી ભાષાને પગ ન કરે. ૧૦ 'अहाकडं वा ण णिकामएज्जा' त्याल
Awar-'अहाकडंबा ण णि कामएज्जा-आधाकृतं वा न निकामयेत' साधु भाषाभी' साहारनी (२७ न ४२, तथा "णिकामयंते ण संथवेज्जा-निकामय तश्च न संस्तूयात्' २ भाधानी मानी ४२ ४२ छ, तनी साथै पश्यिय न ४२ अणुवेहमाणे उरलं धुणे-अनुप्रेक्षमाणः उदारं धुनीयात्' निगश भाट शशरन ४० रे अणक्खमाणे सोयं चिच्चा-अनपेक्षमाणः शोकं त्यक वा' શરીરની દરકાર કર્યા વિના શકને ત્યાગ કરીને સંયમનું પાલન કરે ૧૧
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१२१
माहारादिकं निकामयतोऽभिलषतः पार्श्वस्थादिश्च न संस्तुयात्-नानुमोदयेत् तैः सह संस्तव - परिचयमपि न कुर्यात् (अणुवेहमाणे उरालं धुणे) अनुप्रेक्षमाणः कर्मनिर्जराम् औदारिकदेहं तपसा धुनीयात्- कृशं कुर्यात् (अणवेक्खमाणे सोयं चिच्चा) अनपेक्षमाणः शरीर तज्जनितं शोकं त्यक्त्वा परित्यज्य संयमं पालयेत् ||११|| टीका- 'आहाकडे' आधाकृतम् - साधुनिमित्तं कृनमाहारपानीयादिकमाधाकृतम्, एवमौदेशिकाधाकर्मकृतमा हारपानीयादिकम् । 'ण णिकाम एज्जा' न निकामयेत् नैव कथमपि अभिलषेत् । तथा- 'णिकामयते' निकामयतश्च 'ण संथवेज्जा' न संस्तूयात्- नानुमोदयेत् ! य आधाकर्मिकमाहारादिकं सेवते, तेन सह आदानप्रदानं वातीला सहवासादिकं च न कुर्यात् । किश्च - 'उराले' औदारिकं शरीरम्, तपस्यादिभिः 'धुणे' धुनीयात् कृशतरं कुर्यात् । अथवा
-
अन्वयार्थ -- साधु के निमित्त बनाये गये आहार आदि ग्रहण करने की बांछा भी न करे। जो ऐसे आहारादि की वांछा करता हो उसके साथ संस्तव - परिचय न रक्खे । कर्मनिर्जराका विचार करता हुआ औदारिक शरीर को तप से कृश करे। शरीर की परवाह न करता हुआ शोक को त्याग कर संयम का पालन करे ॥ ११ ॥
टीकार्थ-- आषाकृत अर्थात् साधु के लिए बनाये गये आहार पानी आदि की किसी भी प्रकार अभिलाषा न करे और जो आधाकृत की अभिलाषा करता है, या उसे ग्रहण करता है। उसके साथ आदान प्रदान, वार्तालाप या सहवास आदि संबंध न रक्खे । औदारिक शरीर को तपस्या से अत्यन्त कृश कर दे । अथवा उराल अर्थात् अनेक पूर्वभवों में संचित कर्म, उन्हें मोक्ष प्राप्त करने के लिए उन कर्मों को दूर
करे ।
અન્વયા—સાધુના નિમિત્ત બનાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરે ગ્રહણ કરવાની ઇચ્છા પણ ન કરે. જે એવા આહાર વિગેરેની ઇચ્છા કરતા હોય તેમની સાથે સંસ્તવ-અર્થાત્ પરિચય પણુ રાખવે નહી' કમ નિજાન વિચાર કરતા થકા ઔદારિક શરીરને તપથી કૃશ કરે શરીરની પરવા કર્યા વિના શાકને ત્યાગ કરીને સંયમનું પાલન કરે ।।૧૧।
ટીકા--આધાકમ - સાધુના નિમિત્તે મનાવવામાં આવેલ આહાર પાણી વિગેરેની કોઈ પણ પ્રકારની ઇચ્છા ન કરવી. અને જે આધાકમ આહારની ઈચ્છા રાખે છે, અથવા તેને ગ્રહણ કરે છે તેની સાથે આદાન, પ્રદાન વાર્તાલાપ અથવા સહવાસને। સબંધ ન રાખવા. ઔદારિક શરીરને તપયાથી અત્ય ́ત કૃશ-દુખલ કરી દેવું. અર્થાત્ ઉરાલ એટલે કે અનેક પૂભવેમાં સચિત કરેલ કર્મો, મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે તે ક્રમને દૂર કરવા તય્
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'उरालं' अनेकव्यतीतपूर्वभोपार्जितं कर्म, तदुदारम, मोक्षमनुप्रेक्षमाणो धुनीयात - अपनयेत् । तपसा दोधूयमाने कृशी भवति शरीरे संभवेदपि कदाचिच्छोक इति 'सोय' शोकम् 'चिच्चा' त्यक्त्वा 'अणवेक्खमाणे' अनपेक्षमाणः-शरीरे चापेक्षामकुर्वन् तपसा शरीरं कृशोकृत्य शोकं त्यक्त वा संयम परिपालयेत् । साधुराधा कर्मिक नेच्छेत्, तथा यः तादृशमाहारादिकं करोति, तेन सह परिचयं न कुर्यात् । तथा-कर्मनिर्जराथें शरीरं कृशतरं कुर्यात्तपोभिः शरीरस्यापेक्षामकुर्वन् संयमपालनं कुर्यादिति भावः ॥१॥ मूलम्-एंगत्तमेयं अभिपत्थएज्जा,
एवं पैमोक्खो न मुसंति पासं। ऐसप्पमोक्खो अमुसे वैरेवि,
अंकोहणे संचरते तेवस्ती ॥१२॥ छाया-एकत्वमेतदभिगार्थयेदेवं प्रमोक्षो न मुषेति पश्य ।
एष प्रमोक्षोऽमृषावरोऽपि, अक्रोधना सत्यस्तस्तपस्वी ॥१२॥ तपश्चरण के द्वारा शरीर के कृश (दुघला) होने पर कदाचित् शोक हो तो उसे त्याग कर और शरीर को अपेक्षा न करता हुआ अर्थात् शरीर को कृश करके और शोक का त्याग करके संयम का पालन करे। ___ अभिप्राय यह है कि साधु आधार्मिक औदेशिक आहार की इच्छा तक न करे और जो ऐसा आहारादिक ग्रहण करता है उसके साथ परिचप न करे । कर्मनिजा की प्राप्ति के लिए स्थूल शरीर को कृश (दुबला) करें । शरीर की परवाह न करता हुआ तपश्चरण करे और संयम की आराधना करे । ११ । શ્ચરણ દ્વારા શરીર કૃશ-દુર્બલ થાય ત્યારે કદાચ શોક ઉપન થાય તો તેને ત્યાગ કરીને અને શરીરની અપેક્ષા કર્યા વિના અર્થાત્ શરીરને કૃશ કરીને અને શેકને ત્યાગ કરીને સંયમનું પાલન કરવું.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–સાધુ આધાર્મિક શિક આહારની ઈચ્છા ન કરે. અને જે એવા પ્રકારના આહાર વિગેરેની ઈચ્છા કરે છે, તેની સાથે પરિચય ન રાખે. કમ નિજાની પ્રાપ્તિ માટે સ્કૂલ શરીરને દુર્બલ કરવું. અને શરીરની પરવાહ કર્યા વિના તપશ્ચરણ કરતા રહે, તથા સંયમની माराधना ७२. ॥१॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनो टीका प्र.अ. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२३
अन्वयार्थः- (एगत्तमेयं अभिपत्य एज्जा) एकत्तमसहायत्वमेतद् अभिप्रार्थयेत् एकत्वाध्यवसायीस्यात् (एवं पमोक्खो न मुसंति पास) एवम्-अनया एकस्वभावनया प्रमोक्षो विप्रमुक्तसंगता न मृपा-नैतद् अली भवतीत्येवं पश्य (एस. पमोक्खो असे वरेवि) एषः-एकत्वभावनाभिमायः अमृपारूपः सत्यश्वायमेव तथा वरोऽपि-प्रधानोऽपि अयमेव भावसमाधिः (अकोहणे सच्चरते तबस्सी)
'एगंतमेयं' इत्यादि।
शब्दार्थ---'एगतमेयं अभिपस्थएज्जा-एकत्वमेतदभिप्रार्थयेत्' साधु एकत्वकी भावना करे एवं पमोवो न मुसंति पास-एवं प्रमोक्षो न मृषेति पश्य' एकत्वको भावना करने से साधु निःसङ्गताको प्राप्त होता है यह सत्य समझो 'एस पमोक्खो अमुसे वरेवि-एष प्रमोक्षोऽमृषा वरोऽपि' यह एकत्वकी भावना ही उत्कृष्टमोक्ष है तथा यही सत्य भावसमाधि और प्रधान है 'अकोहणे सच्चरते तवस्सी-अक्रोधन: सत्यरतस्तपस्वी' जो क्रोध रहित तथा सत्यमे रत एवं तपस्वी है वहीं सब से श्रेष्ठ कहा गया है ॥१२॥ ___ अन्वयार्थ--साधु एकत्व (असहायत्व) की भावना करे अर्थात् अपने आपको एकाकी अनुभव करे। इस एकत्व भावना से हो नि: संगता (निर्ममत्व भावना) उत्पन्न होती है देखो, यह मिथ्या नहीं, सत्य है । यही मोक्ष है, यही प्रधान एवं सच्ची भावसमाधि है। जो
'एगंत मेयं' या
शहाथ-'एगंतमेयं अभिपत्यएज्जा-एकत्वमेतदभिप्रार्थयेत् साधु सहा मे(वनी माना ४२ ‘एवं पमोक्खो न मुसंति पासं-एवं प्रमोक्षो न मृषेति पश्य' એકત્વની ભાવના કરવાથી જ સાધુ નિઃસંગતાને પ્રાપ્ત કરે છે. આ વાત सत्य समन्न. 'एसपमोक्खो अमुसेवरेवि-एषप्रमोक्षोऽमृषा वरोऽपि' मा पनी ભાવનાજ ઉત્કૃષ્ટ મેક્ષ છે. તથા એજ સત્ય ભાવસમાધિ અને પ્રધાન છે. 'कोहणे सच्चरते तवरसी-अक्रोधनः सत्यरतस्तपस्थी' पडित तथा सत्यमा તત્પર રહે છે અને તપસ્વી છે એજ બધાથી ઉત્તમ કહેવાય છે. ૧૨
અન્વયાર્થ–સાધુ એકત્વ (અસહાયત્વની ભાવના રાખે અર્થાત પિતાને એકાકી પણ અનુભવ કરે આ પ્રકારની એકવની ભાવનાથી જ નિઃસં. ગતા (નિમમત્વ ભાવના) ઉત્પન્ન થાય છે. જુઓ આ મિથ્યા નહીં પણ સત્ય છે. આજ મોક્ષ છે. આજ પ્રધાન અને સાચી ભાવસમાધિ છે. જે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
assोधनः- क्रोधमानमायालोभरहितः सत्यरतः तपस्वी तपोनिष्ठ एष एव प्रमोक्षोऽमृषा सत्यो वरः प्रधानश्वेति ॥ १२ ॥
टीका - किं च-मोक्षमपेक्षमाणः साधुः 'एगत्तमेयं' एकत्वमेतद् असहायत्वम् 'अभिपत्याएन्जा' अभिप्रार्थयेत् । अयं भावः अहमेक एव नास्ति कचिदम्यः सहायकोऽस्मिन् संसारे जन्मजरामरणसङ्कुले भयत्राता, इत्येवं रूपेणाऽध्यबसायी भवेत् । उक्तश्व
'गो मे सासओ अप्पा, णाणदंसण संजुओ | सेसा मे बाहिरा भावा, सव्वे संजोगलक्खण | ' ॥ १ ॥ ॥ छाया - एको मे शाश्वत आत्मा, ज्ञानदर्शनसंयुतः । शेषा मे बाह्याभावा', सर्वे संयोगलक्षणा इति ॥ १ ॥ ज्ञानदर्शन संयुक्त एक एव ममात्मा शाश्वतोऽव्ययो नित्यः तदन्ये सर्वेऽपि कलत्रपुत्रादिधनधान्यहिरण्यसुवर्णादिका भावाः कर्मद्वारा प्राप्ता अनित्या कोष मान माया लोभ से रहित, सत्य में तत्पर और तप में निष्ठ है, वही सब से प्रधान है ||२२||
टीकार्थ- - मोक्षाभिलाषी साधु एकत्व भावना भावे अर्थात् ऐसा चिन्तन करे कि मैं एकाकी (अकेला हूँ । दूसरा कोई भी मेरा सहायक नहीं है। जन्म जरा और मरण से व्याप्त इस संसार में कोई भी भय से त्राण (रक्षक) करने वाला नहीं है । कहा भी है- 'एगो मे सासओ अप्पा' इत्यादि ।
-
'ज्ञान और दर्शन से सम्पन्न एक मेरा आत्मा ही शाश्वत है । आत्मा के अतिरिक्त सभी पदार्थ कलत्र, पुत्र, धन, धान्य, हिरण्य,
ક્રોધ, માન માયા, અને લાભથી રહિત થઈને સત્યમાં તત્પર અને તપમાં નિષ્ઠા યુક્ત હોય છે તેજ સૌથી પ્રધાન કહેવાય છે. ૧૨૫
ટીકા”—માક્ષની ઈચ્છા વાળા સાધુએ એકલાપણાની ભાવનાને સ્વીકાર કરવા અર્થાત્ એવા જ વિચાર કરે કેહું એકાકી અર્થાત્ એકલે. ખીન્ને કેાઇ પશુ મારા સહાયક નથી. જન્મ, જરા (વૃદ્ધાવસ્થા) અને મરણુથી વ્યાપ્ત એવા આ સંસારમાં કાઇ પણ ભયથી રક્ષણુ કરવાવાળું નથી. કહ્યું पछे --'एमो मे सासओ अप्पा' इत्याहि
જ્ઞાન અને દર્શનથી યુક્ત એક મારા આત્મા જ શાશ્વત છે. આત્મા सिवाय सघना पहार्थी भेटले स्त्री, पुत्र, धन, धान्य (मनान) हिरएय, સ્ત્ર (ચાંદી) ક્ષેત્રટે પાતાનુ શરીર પણ કર્માંથી જ પ્રાપ્ત થયેલ છે. આ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२५ एवेति भावः । इत्यादिकमेकत्वभावनां भावयेत् । 'न मुसंति' न मृषा इति 'पास' पश्य, एकस्वभावनया भावितस्यासङ्गऽताऽवश्यं भाविनी, नात्राऽलीक त्वमिति पश्य - अवलोकय । 'एस' एषः-एकत्यमावनाऽभिमायः प्रमोक्षः 'अमुसे' अमृषा सत्यः। तथा-'वरेवि' वरोऽपि-श्रे ठोऽपि अयमेव भावसमाधिः 'तबस्सी' तपस्वी-तपोनिष्ठप्रदेः 'अकोहणे' अनोधना-उपलक्षणं चैतत्मानमायालोभानाम्, तेन निर्मानो निर्मायो निर्लोभश्च । तथा-'सच्चरते' सत्परतश्च एष, एव-अमृपा सत्यः सर्वप्रधानश्च वर्तते इति । साधुः सदा-एकत्वभावनां भावयेत
अ एकत्वभावनया तस्याऽङ्गता भवति । एकत्वभावनयव सर्वोत्कृष्टो मोक्षः। अतो योऽनया भावनया युक्तः क्रोधादिकं न करोति, तथा सत्यं भाषते, तप थाऽऽचरति, स एव सर्वश्रेष्ठ इति भावः ॥२२॥ स्वर्ण, यहां तक कि यह शरीर भी कर्म से प्राप्त हुआ है। यह सब बाह्य हैं। मेरे स्वरूप नहीं हैं । मैं इन सब से भिन्न (अलग) अकेला ही हूं।'
इस प्रकार की एकत्व भावना करे। जो एकत्व भावना से युक्त होता है, उसमें अवश्य ही असंगता (निर्ममत्व भावना) उत्पन्न हो जाती है, यह कथन असत्य नहीं है, इसे देखो। यह एकत्व भावना ही मोक्ष है, यही सत्य है और यही श्रेष्ठ भावसमाधि है। और जो अक्रोध और उपलक्षण से निरभिमान, निष्कपट एवं निलोम होता है तथा सत्य में रत रहता है, वही सर्वप्रधान पुरुष होता है।
एकस्वभावना से ही सर्वोत्कृष्ट मोक्ष प्राप्त होता है जो इस भावना से भावित होकर क्रोधादि नहीं करता और सत्य में तत्पर होता है तथा तपस्या करता है, वही पुरुष सर्वश्रेष्ठ है ॥१२॥ બધા બાહ્ય-બહારના છે. મારા નિજ સ્વરૂપ નથી. હું આ બધાથી જુદો અને એક જ છું.
આવા પ્રકારની એકલા પણાની ભાવના કરવી. જે એકલા પણની ભાવના વાળા હોય છે, તેમાં અસંગ પણું-(નિમ્મત્વ ભાવના) અવશ્ય જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, આ કથન અસત્ય નથી જ તેને જુઓ. આ એકત્વ ભાવના જ મેક્ષ છે. એજ સત્ય છે. અને એ જ ઉત્તમ ભાવસમાધિ છે. અને જે અક્રોધ અને ઉપલક્ષથી નિરભિમાની, નિષ્કપટી અને નિર્લોભી હોય છે. તથા સત્યમાં રત રહે છે. એ જ સર્વ પ્રધાન પુરૂષ છે.
એકત્વની ભાવનાથી જ સર્વોત્કૃષ્ટ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ભાવનાથી ભાવિત થઈને જે કોઇ વિગેરે કરતા નથી, અને સત્યમાં તત્પર રહે છે. તથા તપસ્યા કરે છે, એ પુરૂષ જ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. ૧૨
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पूलम्-इत्थीसु य आरयमेहुणाओ,
परिग्गहं चेव अकुवमाणे । उच्चावरसु विसएसु ताई.
निस्संसयं भिक्रवू समाहिपत्ते ॥१३॥ छाया-त्रीषु चारतो मैथुनान् परिग्रहं चैत्राऽकुर्वाणः ।
उच्चावचेषु विषयेषु त्रायी, निःसंशयं भिक्षुः समाधिमाप्तः ॥१३॥ अन्वयार्थः--(इत्थीम) त्रिविधास्वपि स्त्रीषु विषयभूतासु यद् मैथुनमब्रह्म तस्मात् आरय' अरतो निवृत्तः (च परिग्गहं अकुप्रमाणे) च-पुनः परिग्रहं धनादिद्विपदादि संग्रहरूपम् अकुर्वाणः (उच्चावएसु विसएमु ताई) उच्चावचेषु-नानाप्रकारेषु विषयेषु शब्दादिषु अरक्तद्विष्टः-रागद्वेपरहितस्तथा त्रायी स्वस्य परस्य च 'इथिस्तु या' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इस्थीसु-स्त्रीषु' जो पुरुष स्त्रियों के साथ 'आरयमेहुणाओ -अरतो मैथुनात्' मैथुन से निवृत्त होता है 'च परिग्गहं अकुव्वमाणे-च परिग्रह अकुर्वाणः' तथा परिग्र नहीं करता है 'उच्चावएस्सु विसएसु ताई-उच्चावचेषु विषयेषु त्रायो' एवं अनेक प्रकारके विषयों में रागद्वेषसे रदित होकर जीवों की रक्षा करता है ऐसा 'निस्संसयं भिक्खू समा. हिपत्ते-निः संशयं भिक्षुः समाधिप्राप्तः' वह साधु निःसंदेह समा. धिको प्राप्त होता है ॥१३॥ ____ अन्वयार्थ-जो तीनों प्रकार के मैथुन से विरत होता है जो परिग्रह नहीं करता, जो मनोज्ञ एवं अमनोज्ञ विषयों में राग-द्वेष से युक्त नहीं 'इस्थितु या' या
Al-'इत्थिसु-स्त्रीषु' २ ५३५ यिोनी साथे 'आरयमेहुणाओ-आरतोमैथुनातू' भैथुन्थी निवृत्त मने छ ‘च परिगह अकुत्रमाणे-च परिग्रह अकुर्वाणः' तथा परिम ४२ नयी 'उच्चावएसु विसएसु ताई उच्चावचेषु, विषयेषु त्रायी' તથા અનેક પ્રકારના વિષમાં રાગદ્વેષથી રહિત થઈને એની રક્ષા કરે છે. मेव। निस्संसयं भिक्खू समाहिपत्ते-निःसंशयं भिक्षुः समाधिप्रातः' ते साधु सहेड વિનાજ સમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૩
અન્વયાર્થ–જેઓ ત્રણ પ્રકારના મિથુનથી વિરત હોય છે, જેને પરિગ્રહ કરતા નથી, જેઓ મનેણ અને અમનેસ વિષયમાં રાગદ્વેષ વાળા હતા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२७ रक्षणकर्ता (निस्संसयं भिक्खू समाहिपत्ते) निःसंशयं निश्चयेन भिक्षुरेवंभूतः साधुः मूलोत्तरगुणसमन्वितः समधि-भावसमाधि प्राप्तो भवतीति ॥१३॥ ___टीका-'इत्थीसु' देवमानुषतिर्यग्रूपासु त्रिविधासु स्त्रीषु 'मेहुणाओ' मैथुनम्-अब्रह्म तस्माद् मैथुनात् 'आरय' अरत:-न रतोऽरत:-निवृत्तः। तथा'परिग्गह' परिग्रहम्, परि-सर्वतो गृह्यते इति परिग्रहः-द्विपदादिसंग्रहःतम् 'अकुत्रमाणे' अकुर्वाणः 'उच्चावएसु' उच्चावचेसु-नानापकारकेषु 'विसएस' विषयेषु-शब्दादिलक्षणेषु, अथवा-उच्चा:-उत्कृष्टाः, अथवानीचाश्च ये विषयास्तेषु रागद्वेषरहितः। तथा-'ताई' त्रायी त्राता सर्वेषां जीवाना. मभयदाता-रक्षक इति यावत् । विशिष्टोपदेशदानद्वारा परेभ्योऽपि परेषा रक्षकः । निस्ससय' निःसशयम्-निश्चयेन परमार्थत एतादृशः 'भिक्खू भिक्षु मुनिः 'समाहिपत्ते' समाधिपाप्ता, एवंभूतो मूलोत्तरगुणसमन्वितो मुनि होता और जो स्वपर का त्राता (रक्षक) होता है, निस्सन्देह ऐसा भिक्षु समाधि प्राप्त करता है ॥१३॥ ___टीकार्थ-देव मनुष्य और तिर्यच संबंधी मैथुन से जो पूर्ण रूप से निवृत हो चुका है, जो द्विपद चतुष्पद आदि का परिग्रह नहीं करता, जो विविध प्रकार के उंच और नीच अर्थात् मनोज्ञ और अमनोज्ञ शब्द आदि इन्द्रिय विषयों में रागी देषी नहीं होता जो त्राता अर्थात् सब प्राणियों को अभयदाता होता है या विशिष्ट उपदेश देकर दूसरों से दूसरे जीवों की रक्षा करवाता है, निश्चय ही ऐसा भिक्षु समाधि નથી અને જેઓ સ્વ પરના ત્રાતા (રક્ષણ કરવાવાળા) હોય છે. એવા ભિક્ષુ કેજ નિઃશંક રીતે સમાધિને પ્રાપ્ત કરવાવાળા બને છે. ૧૩
ટીકાર્ય–દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યંચ સંબંધી મિથુનથી જે પૂર્ણ રૂપે નિવૃત્ત થઈ ચૂકેલ છે, જે દ્વિપદ કહેતા બે પગવાળા, ચતુષ્પદ કહેતાં ચાર પગવાળા, વિગેરેને પરિગ્રહ કરતા નથી. જે જુદા જુદા પ્રકારના ઉંચ અને નીચ અર્થાત્ મનોજ્ઞ અને અમનેઝ શબ્દ વિગેરે ઈન્દ્રિયના વિષયમાં રાગવાળા કે હૈષવાળા હોતા નથી જે ત્રાતા અર્થાત્ સઘળા પ્રાણિને અભય આપનારા હોય છે, અથવા વિશેષ પ્રકારનો ઉપદેશ આપીને બીજાઓ પાસે અન્ય જીવોની રક્ષા કરે છે, એ ભિક્ષુ નિયમથી સમાધિ પ્રાપ્ત કરે છે. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે-મૂળ અને ઉત્તર ગુણોથી સંપન્ન આવા મુનિ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मा समाधि प्राप्तो भवति नापरः कश्चित् समाधिपाप्तो भवति । य एकत्वभाव नायुक्तः साधुनहाति मैथुनं परिग्रहं च' रक्षति च विविधान् जीवान् विविधविषयेषु रागद्वेषरहितो निस्संशयं भावसमाधि माप्तो भवतीति भावः ॥१३ मूलम् -अरइं इं च अभिभूय भिक्खू ,
तणाइफासं तह सीर्यफासं। उपहं च द संच ऽहियासएज्जा,
सुभि च दुभि च तिरिक्खएज्जा॥१४॥ छाया-अरति रति चाभिभूय भिक्षुः तणादिस्पर्श तथा शीतस्पर्शम् ।
उष्णं च दंशं चाधिसहेत, सुरमि च दुर्मि च तितिक्षेत् ॥१४॥ प्राप्त होता है । अभिप्राय यह है कि मूल और उत्तर गुणों से सम्पन्न ऐसा मुनि भावसमाधि प्राप्त करता है। जिसमें यह गुग नहीं होते वह भावप्समाधि को प्राप्त नहीं कर सकता।
भाव यह है कि जो साधु मैथुन और परिग्रह का त्यागी होता है, जीवों को अभयदाता होता है और विविध विषयों में रागद्वेष से रहित होना है, वह निश्चय ही भावसमाधि को प्राप्त करता है ॥१३॥
'अरई रई' इत्यादि।
शब्दार्थ--'भिाखू-भिक्षु' साधु 'अरइं ग्इं च अभिभूय-अरति सिंचाभिभूष' संयममें अरति अर्थात् खेद तथा असंयममें रति अर्थात् गग का त्याग कर 'तणाइफास-तृणादिस्पर्श' तृण आदिका स्पर्श को 'तह-तथा' और सीयफास-शीतस्पर्श' शीतस्पर्शको 'उण्डं च-उरुणं च' ભાવ સમાધિ પ્રાપ્ત કરે છે. જેમાં આ ગુણો હોતા નથી. તે ભાવસમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી
કહેવાનો ભાવ એ છે કે—જે સાધુ, મિથુન અને પરિગ્રહનો ત્યાગ કરવાવાળા હોય છે, જીવોને અભય આપવાવાળા હોય છે, અને જુદા જુદા વિષયમાં રાગદ્વેષ વિનાના હોય છે, તે નિશ્ચય ભાવસમાધિને પ્રાપ્ત કરનારા डाय छे. ॥१३॥ _ 'अरई रइच' त्यादि
Aval:--भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'अरई रईच अभिभूय-अरति रति चाभिः મૂય સંયમમાં અરતિ અર્થાત્ ખેદ તથા અસંયમમાં રતિ અર્થાત રાગને त्या ४रीन 'तणाइफास-तृणादिरश' तृष विरेने। २५श २ तह-तथा' भने 'सीयफास-शीतस्पर्श' शीत५शने 'उण्हच -उष्णं च' G४२५२ २ ‘च दस-च
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२९
अन्वयार्थः-(भिक्खू) भिक्षुः-भावभिक्षुः परमार्थदर्शी (अरई रई च अभिभूम) संयमेऽतिम् असं अमेरतिम्-अनुरागम् अभिभूय-परित्यज्य (तणाइफासं) तृणादिस्पर्शम् (तह) तथा (सीयफासं) शीतस्पर्शम् (उण्हं च) उष्णस्पर्शम् (च दंस) च दंशमशकादिजनितस्पर्शम् (अहियासएज्जा) अध्यासहेत-अधिसहेत तथागन्धम् (मुभि च दुभि च) सुरमि दुर्मि च (तितिक्खएज्जा) तितिक्षेतसर्व सहेतेति ॥१४॥
टीका-अपिच-विषयविरक्तस्य कथं भावसमाधिर्भवति त्राह- 'अरई इत्यादि । 'भिक्खू' भिक्षुः-शरीरगृहादौ स्पृहारहितो मोक्षगमनप्रवणः 'अई' अरतिम्-संयमेऽरुचिम् असंयमे च 'रई' रतिम् 'अभिभूय' अभिभूय-निवार्य उष्णस्पशको च दंसं-च दंशम्' तथा दंशमशकके स्पर्शको 'अहियासएज्जा-अधिसहेत' सहन करे तथा 'सुभिंच दुभिच-सुरभिचासुरभि च' सुगंध एवं दुर्गन्धको 'तितिक्खएजना-तितिक्षयेत्' सहन करे ॥१४॥ ___ अन्वयार्थ-परमार्थदर्शी भिक्षु संयम में अरति और असंयम में रति (आनन्द) का त्याग करके तृण आदि के स्पर्श को, शीतस्पर्श को उष्णस्पर्श को और दंशमशक आदि के स्पर्श को सहन करे तथा सुगंध और दुर्गध को भी सह ले ॥१४॥
टीकार्थ-जो विषयों से विरक्त है, उसे भाव समाधि किस प्रकार प्राप्त होती है, सो कहते हैं-शरीर और गृह आदि में निस्पृह (वांछा रहित) मोक्ष गमन में कुशल भाव साधु संयम संबंधी अरति (अचि) को और असंयम संबंधी रति (आनंद) को हटा कर आगे कहे जाने दंशम्' तथा शमशनी २५शन 'अहियासएजा-अधिस हेत' सन २ तथा 'सुब्भिव दुन्भिव -सुरभि च।सुरभिच' सुध भने हुम धने 'तितिक्खएउजा-तिति क्षयेत्' सडन ४२ ॥१४॥
અન્વયાર્થ–પરમાર્થને જાણવાવાળા ભિક્ષુએ સંયમમાં અરતિ-અપ્રીતિ અને અસંઘમમાં રતિ-પ્રીતિને ત્યાગ કરીને તૃણુ વિગેરેના સ્પર્શને શીત સ્પર્શને ઉણુ સ્પર્શને અને દંશમશક વિગેરેના પર્શને સહન કરે તથા સુગંધ અને દુર્ગ ધને પણ સહન કરી લેવી ૧૪
ટીકાર્ય–જે વિષયોથી વિરક્ત છે, તેને ભાવસમાધિ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે, તે બતાવવામાં આવે છે –શરીર અને ઘર વિગેરેમાં પૃહા વિનાને અર્થાત્ ઈચ્છા રહિત મેક્ષ ગમનમાં કુશળ ભાવ સાધુ સંયમ સંબંધી અરતિ અરૂચિ અર્થાત્ અનાદર અને અસંયમ સંબંધી રતિ-પ્રીતિ અર્થાત્ આદરને
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गस्त्रे वक्ष्यमाणं सर्वमधिसहेत । तद्यथा-'तणाइफासं' तृणादीनां स्पर्शम्-तृणादिस्पर्शजनित दुःखमित्यर्थः, आदि शब्दात् पृथिव्यादि कठिनपदार्थस्य च स्पर्शमधिसहेत । तथा-'सीयफासं' शीतस्पर्शम, शीतस्पर्शपरीषहमधिसहेत । 'उण्हं च* उष्णं च-उष्णपरीपहम् 'दंसं च-दंशमशकपरीपहं कर्मनिर्जरार्थ मधिसहेत । 'मुहिम च' सुरभिंच गन्धम् 'दुभि च' दुरभिगन्धं च-शोभनमशोभनं गंधं चापि 'तितिक्खएज्जा' तितिक्षेत्, एतेषां सर्वेषां परीषहाणां सहनं मोक्षाभिलाषिणा कार्यमिति । साधुः संयमेऽरति रतिश्चाऽसंयमे परित्यज्य तृणादि शीत. स्पर्शादिदंशमशकसुरभ्यसुरभिगन्धादिकं सर्वमपि सहेतेति भावः ॥१४॥ मूलम्-गुत्तो चईए य समाहिपत्तो,
लेसे समाहट्ट परिव्वएज्जा। गिह न छाए वि छायएजा,
संमिस्सभावं पयहे पयासु ॥१५॥ वाले स्पर्शों को सहन करे । यह स्पर्श यह हैं-तृण आदि के स्पर्शको, तथा 'आदि' शब्द से कंटक, कंकर और कठोर पृथ्वी आदि के स्पर्श को शीत स्पर्श को अर्थात् ठंडीको, उष्णस्पर्श को अर्थात् गर्मी को तथा दंशमशक आदि के स्पर्श को कर्म निर्जरा के अर्थ सहन करे। इसके अतिरिक्त सुगंध और दुर्गध को भी सहन करे । मोक्ष के अभि. लाषी को इन सच परीषों को सहन करना चाहिए। __ आशय यह है कि साधु संयम में अरति और असंयम में रतिको त्याग कर तृणादि के और शीत, उष्ण तथा दंशमशक आदि स्पों को सहन करे। सुगंधि और दुर्गधि को सहन करे ॥१४॥ હરાવીને આગળ કહેવામાં આવનારા પશેને સહન કરે. તે સ્પર્શ આ પ્રમાણે છે –તૃણ વિગેરેના ૨૫શને તથા આદિ શબ્દથી કાંકરા, કાંટા, અને કઠેર પૃથ્વી વિગેરેના સપને, ઠંડા પર્શને ગરમ સ્પર્શને અથૉત્ તાઢ તડકાને તથા દંશ મશક-ડાંસ મચ્છર વિગેરેના સ્પર્શને કર્મ નિજા કરવા માટે સહન કરવા. આ સિવાય સુગંધને પણ સહન કરવી. મોક્ષની ઈચ્છા વાળાઓએ આ બધા પરીષહોને સહન કરવા જોઈએ.
કહેવાનો આશય એ છે--સાધુએ સંયમમાં અરતિ અને અસંયમમાં રતિને ત્યાગ કરીને તૃણ વિગેરેના અને ઠંડા, ઉના તથા ડાંસ, મચ્છર વિગેરેના સ્પર્શોને સહન કરવા સુગંધ અને દુર્ગધને પણ સહન કરવી. ૧૪
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १३१ छाया-गुप्तो वाचा च समाधि प्रापो, ले समाहृत्य पहिब्रजेत् ।
गृहं न छ देनापि छादयेत्, संमिश्रमावं प्रजहयात्प जासु ॥१५॥ अन्वयार्थ:-(वईए य गुत्तो समाहिपत्तो) वाचा च गुप्तो-मौन व्रती समाधि मामो भवति (लेसं समाहटु परिबएज्जा) लेण्यां-तेजस्यादिकां समाहृत्य-उपा. दाय अशुद्धा-कृष्णादिका लेश्या परिहत्य च परिप्रजे-संयममार्गे विचरेत् गिई न छाए) गृहं छदेत् (ण वि छायएज्जा) नापि छादयेत् अन्यद्वाराऽपि तदीय संस्कादादिकं न कारयेत् (पयासु) प्रजासु-स्त्रीषु (संमिस्सभावं पयहे) संमिश्र भावं प्रजह्यात्-परित्यजेदिति ॥१५॥ _ 'गुत्तो वईए' इत्यादि।
शब्दार्थ-'वह एय गुत्तो समाहिपत्तो-वाचागुप्तो समाधि प्राप्तः' जो साधु वचनसे गुप्त रहता है, वह भाव समाधि को प्राप्त करता है 'लेसं समाहटु परिव्यएज्जा-लेश्यां समाहृत्य परिव्रजेत् साधु शुद्धलेश्याको ग्रहण करके संयमका पालन करे 'गिहन छाए -गृहं न छदेत्' घर स्वयं न छावे और 'णवि छावएज्ज-नापि छादयेत्' दूसरे से भी न छवावे ‘पयासु-प्रजासु' स्त्रियो में 'संमिस्सभावं पयहे-संमिश्रभावं प्रजह्यात्' मिश्र भाव का त्याग करे अर्थात् स्त्रियों के साथ संसर्ग न करे ॥१५॥ __ अन्वयार्थ-वचन से गुप्त अर्थात् मौनव्रती तथा भाव समाधिको प्राप्त साधु शुक्ल आदि प्रशस्त लेश्या को ग्रहण करके कृष्ण आदि अप्रशस्त लेश्याओं का परित्याग करे और संयम मार्ग में विचरे। गृहको 'गुत्तो वईए' त्यादि
Aware-वइए य गुत्तो समाहिपत्तो-वाचागुप्तो समाधि प्राप्तः' रे साधु क्यनथी गुप्त २ छे. ते नाव समाधिने प्रात ४२ छे. 'लेस्सं समाहटु परिव्वएज्जा-लेश्यां समाहृत्य परिव्रजेत्' साधु शुद्ध वेश्याने गृहए 3रीन सयभनु न ४२ 'गिहन छाए-गृहन छदेत्' धरने पाते dis नही भने ‘णवि छवएज्ज-नापि छादयेत्' भीगनी पांसे ५९ नही 'पयास-प्रजास' खियोमा 'संमिरसभावं पयहे-संमिश्रभावं प्रजह्यात्' भिमापना त्याग ४२ अर्थात સિયેની સાથે સંસર્ગ ન રાખે ૧પ
અન્વયાર્થ–-વચનથી ગુપ્ત અર્થાત્ મૌન વ્રત તથા ભાવ સમાધિને પ્રાપ્ત થયેલ સાધુ શુકલ વિગેરે પ્રશસ્ત વેશ્યાને ગ્રહણ કરીને કૃષ્ણ વિગેરે અપ્રશસ્ત લેશ્યાઓને પરિત્યાગ કરે તથા સંયમ માર્ગમાં વિચરે. ઘરનું પતે છાદન
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका- 'वईए' वाचा 'गुत्तो' गुप्तः - बचनगुप्तिसम्पन्नः 'समाहि' समाधिम् दर्शनज्ञानचारित्ररूपं भावसमाधिम् 'पत्तो' एतादृशभावसमाथि प्राप्तो भवति । 'लेस' लेश्याम्-शुद्धां तेजसादिकाम् 'समाइड' समाहत्य उपादाय, अशुद्धां चकृष्णादिश्यां परिहृत्य 'परिव्वज्जा' परि-सर्वतः संयममार्गे व्रजेत्- विचरेत् । तथा - 'गिहं' गृहम् ' न छाज्जा' न छेदेन स्वयम्, यथा-सर्पः स्वाऽऽवार्स न निर्माति अपितु - अन्यदीये मूषिकविले कथं कथमपि वाहयति कालम् । एवमेव साधुरपि गृहसंस्तरणसंस्काराय स्वयं न यतेत 'ण वि छाज्जा' नाऽपि परेशच्छादनादि गृहादेः कारयेत् । तथा-' पयासु' प्रजासु-प्र-प्रकर्षेण वारं वारं जायन्ते इति पजाः तासु तद्विषयेषु जन्ममरणकारणभूताः क्रियाः पचनपाचनादिरूपाः, न स्वयं छादन करे और न दूसरों से छादन करवावे । स्त्रियों के विषय संमिश्रभाव को त्यागे ||१५||
टीकार्थ - वचन गुप्ति से सम्पन्न तथा दर्शन ज्ञान एवं चारित्र रूप भाव समाधि को प्राप्त मुनि शुद्ध लेश्या को ग्रहण करके कृष्ण आदि अशुद्ध लेश्याओं को पूर्ण रूप से त्याग दे और संयम का परिपालन करे ।
साधु मकान न छाए | जैसे सर्प अपने लिए आवास नहीं बनाता, किन्तु चूहा आदि किसी अन्य के बनाये बिल मे किसी प्रकार अपना काल यापन कर लेता है, उसी प्रकार साधु भी गृह का संस्कार आदि न करे, दूसरों से भी न करवाए ।
जो उत्पन्न होते हैं उन्हें प्रजा कहते हैं। उनके विषय में संमिश्र भाव अर्थात् गृहस्थ और संयतका एकीकरण न करे। तात्पर्य यह है किदीक्षित होकर भी स्वयं पचन पाचन आदि करना दूसरे से करवाना ન કરે તથા ખીજાએ પાંસે પણ તેનુ છાદન ન કરાવે અને ક્રિયાના વિષયમાં સ`મિશ્રભાવના ત્યાગ કરે ૧પા
ટીકા--વચન ગુપ્તિથી યુક્ત તથા દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રૂપ ભાવ સમાધિને પ્રાપ્ત થયેલ મુનિ શુદ્ધ લેસ્યાને ગ્રહણ કરીને કૃષ્ણ વિગેરે અશુદ્ધ લેશ્યાઆના પૂર્ણ રૂપથી ત્યાગ કરે. અને સંયમનું પિર પાલન કરે.
સાધુ મકાનનુ છાદન ન કરે. જેમ સ` પેાતાને માટે નિવાસ બનાવતા નથી, પરંતુ ઉ ંદર વગેરે કાઈ ખીજાએ ખતાવેલ દરમાં રહીને પેાતાના સમય વીતાવે છે. એજ પ્રમાણે સાધુએ પણ ઘરના સંસ્કાર વિગેરે સ્વય ન કરવા અને ખીજાએ પાંસે કરાવવા પણ નહીં.
જે ઉત્પન્ન થાય છે, તેને પ્રજા કહે છે, તેના વિષયમાં સ`મિશ્ર ભાવ અર્થાત્ એકીકરણુ ન કરવું.
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१३३
'समिभाव' येन कृतेन संमिश्रभावः - गृहस्थसंयतयोरेकीभावो भवेत् तम् 'पयए' परिजह्यात् परित्यजेत् तादृशकार्य न कुर्यात् येन गृहस्थसंयतयोः सादृश्यं स्यात् । अयमर्थः - पत्रजितोऽपि पचनपाचनक्रियां स्वयं संपादयन कारयन् वा संमिश्र भावो भवेत् तत्परित्याज्यम् । अथवा प्रजाः स्त्रियः तासु ताभिर्वा यः संमिश्रीभावः तं परित्यजेदिति । यः साधु वैवसा गुप्तः सः भावसमाधि भवति । साधुस्तेजसादि शुद्रलेश्या परिगृह्य परित्यज्य च कृष्णादिलेश्यां संयमानुष्ठानरतो भवेत् । तथा- न स्वयं गृहसंस्कारादिकं क्रियाकलापं कुर्यात् न कारयेद्वा । तथा प्रजाभिः सह संवासं न कुर्यादिति भावः ॥ १५ ॥ मूलम् - जे केई लोगंमि उ अकिरियआया,
1
अन्नेन पुंडा धुयमादिसंति ।
आरंभसंता गढिया य लोए,
धम्मं णं जाणंति विभुंक्खहेउं ॥ १६ ॥ संमिश्रभाव है, उसका त्याग करे । अथवा प्रजा का अर्थ है स्त्रियों के साथ संमिश्रभाव अर्थात् मेलमिलाप नहीं करना चाहिए ।
भावार्थ यह है कि जो साधु वचन से गुप्त होता है, वह भावसमाधि को प्राप्त होता है । साधु शुद्ध लेश्या को धारण करके और कृष्ण आदि अशुद्ध लेश्याओं को त्याग करके संथम के अनुष्ठान में निरत रहे । तथा गृह का संस्कार आदि क्रियाकलाप स्वयं न करे और दूसरे से न करावे । वह प्रजा अर्थात् स्त्रियों के साथ संवास मेल जोल भी न करे ॥ १५ ॥
તાત્પર્ય એ છે કે-દીક્ષા લીધા પછી (વિષયાભિલાષી) પાતે રાંધે અને અન્ય પાંસે રધાવે તેને સમિશ્રભાવ કહેવાય છે. તેને ત્યાગ કરવા. અથવા પ્રજા એટલે અિયા સ્ત્રિયેાની સાથે સાથે સંમિશ્ર ભાવ અર્થાત્ મેળ રાખવ न लेखे.
કહેવાના ભાવ એ છે કે—જે સાધુ વચન ગુપ્તિથી ગુપ્ત હાય છે, તે ભાવ સમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે. સાધુએ શુદ્ધ લેસ્યાને ધારણ કરીને અને કૃષ્ણ વિગેરે અશુદ્ધ લેશ્યાઓને ત્યાગ કરીને સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહેવું. તથા ઘર વસતિ-સણગારવુ, વિગેરે ક્રિયાએ સ્વયં કરવી નહી અને બીજા પાંસે કરાવવી નહીં તેણે પ્રજા અર્થાત્ સ્રયાની સાથે સવાસ અર્થાત્ મેળાપ પણ રાખવા નહી. ૧પપ્પા
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे छाया-ये केऽपि लोके तु अक्रियात्मानोऽन्येन पृष्ठाः धुनमादिशन्ति ।
__ आरम्भसक्ता गृद्धाश्च लोके, धर्म न जानन्ति विमोक्षहेतुम् ॥१६॥ अन्वयार्थ:-(लोगमि) अस्मिन् लोके-संवारे (जे केइ अकिरियआया) ये अक्रियात्मानः-क्रियारहित आत्मा येषां मते ते तथा (भन्नेन पुठा धुयमादिसति) अन्येन आत्मनोऽक्रियत्वे बन्धमोक्षों न स्याताम् इत्यभिपायवना पृष्टा सन्तः धुत म क्षमादिशन्ति मोक्ष प्रतिपादयन्ति, ते सांख्याः (आरंभसत्ता) आरम्भसक्ताः
जे के लोगमि' इत्यादि।
शब्दाथ--'लोगमि-लोके' इस लोक में 'जे केइ अकिरियआयाये केपि अक्रियात्मानः' जो लोग आत्मा को क्रियारहित मानते हैं वे लोग 'अन्नेन पुट्ठा धुयमादिसंति-अन्येन पृष्टाः धुतं आदिशन्ति' दूसरे के पूछने पर मोक्षका प्रतिपादन करते हैं ऐसे वे सांख्यमतवाले 'आरं. भसत्ता-आरंभसक्ताः' आरम्भ में आसक्तिवाले और 'लोए गढियालोके गृद्धाः' विषय भोगों में मूछित-आसक्तिवाले होते हैं वे 'विमो. क्खहेउ-विमोक्षहेतुम्' मोक्ष के कारणरूप 'धम्म-धर्म' श्रुतचरित्ररूप धर्म को 'ण जाणंति-न जानन्ति' नहीं जानते हैं ॥१६॥
अन्वयार्थ--इस संसार में जो कोई प्रात्मा को निष्क्रिय स्वीकार करते हैं और दूसरे के प्रश्न करने पर मोक्ष का प्रतिपादन करते हैं,
जे के लोगामि' या
शहा--लोगामि-लोके' Lashi 'जे केइ अकिरियआया-ये केपि अक्रियास्मानः' २ a मामान लिया हित मान छ, । 'अन्नेय पुट्टा धुयमादिसति'-अन्येन पृष्ठाः धुतम् आदिशन्ति' मीना पूछवाथी भाक्षर्नु प्रतिपादन रे छ. सेवा ते सांयमतानिया 'आरंभसत्ता-आरंभस ताः' भार सभा मासा atm आने 'लोए गढिया-लोके गृद्धाः' विषयलागोमा भूछित अर्थात् मासहितवाडाय छे. तेथे 'विमोक्खहेउ-विमोक्षहेतुम्' भक्षना १२५. ३५ 'धम्म-धर्म" श्रुतयारत्र ३५ थमने 'ण जाणंति-न जानन्ति' ongता नथी. १६॥
અન્વયાર્થ—આ સંસારમાં જે કઈ આત્માને નિષ્ક્રિયપણાથી સ્વીકારે છે, અને બીજા કેઈ પૂછે ત્યારે મોક્ષનું પ્રતિપાદન કરે છે. તેવા સાખ્ય
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् आरम्भे-सावधपचनपाचनादिके सक्ता गृद्धाः (गढिया) गृद्धाश्चाध्युपपना: (विमोक्वहे ) विमोक्षहेतु-मोक्ष कहेतुभूतम् (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यम् (ण जाणंति) न जानन्ति-नायबुध्यन्ते इति ॥१६॥
__ 'लोगंमि' इहलोके 'जे केई' ये केऽपि सांख्यशास्त्राऽध्येतारः 'अकिरिय. आया' आक्रिय आत्मा, इति मन्यन्ते । सांख्यमते सर्वव्यापित्वाव-आत्मा निष्क्रियः स्वीक्रियते तदुक्तम्
'अकर्ता निर्गुणो भोक्ता आत्मा कपिल दर्शने। ___ कपिलमते-आत्मनोऽकर्तृत्वमक्रियत्वं भोक्तृत्वं च मन्यते इत्यर्थः । तत्र यदि आत्मा निश्क्रियः स्यात् तदा बन्धमोक्षौ तस्य कथं स्याताम् इत्येवम् 'अन्नेण' अन्येन 'पुट्ठा' पृष्टाः सन्तः 'धुयं' धुतं-मोक्षम् 'आदिसंति' आदिशन्ति-प्रतिपाद. यन्ति । यथा-कथंचित् कुटिलमार्गमाश्रित्य बन्धमोक्षव्यवस्थ मपि सङ्घटयनि अर्थात् आत्मा का मोक्ष होना कहते हैं, वे (सांख्य) आरम्भ समारम्भ में आसक्त हैं, गृद्ध हैं और मोक्ष के कारणभूत धर्म को नहीं जानते हैं॥१६॥ __टीकार्थ--जगत् में कोई अर्थात् सांख्यशास्त्र के अध्येता आत्माको अक्रिय मानते हैं। उनका कहना है कि आत्मा क्रियाहित है, क्योंकि वह सर्वव्यापी है। कहा भी है-'अकर्ता निर्गुणो भोक्ता' इत्यादि। ___'सांख्यदर्शन में आत्मा शुभाशुभ कर्मों का कर्त्ता नहीं है, निर्गुण है, कर्मफल का भोक्ता है।'
इस कथन के अनुसार वे आत्मा को अकर्ता, अक्रिय किन्तु भोक्ता स्वीकार करते हैं । जब उनसे कोई प्रश्न करता है कि आत्मा यदि क्रिया रहित है तो उसे बन्ध और मोक्ष किस प्रकार हो सकता है ? तब वे મતાવલીયો આરંભ સમારંભમાં આસકત હોય છે. તેમાંજ લાગેલા રહે છે. અને મેક્ષના કારણભૂત ધર્મના સ્વરૂપને સમજતા નથી. ૧૬
ટીકાર્થ જગતમાં કઈ અર્થાત સાંખ્ય શાસ્ત્રના અભ્યાસ કરવાવાળા આત્મને અક્રિય-ક્રિયા વગરનો માને છે. તેઓનું કહેવું છે કે આત્મા ક્રિયા परने छ म त सव्यापी छ. ४ह्यु छ है-'अकर्ता निर्गुणो भोक्ता' त्या
સાંખ્ય દર્શનમાં આત્મા શુભ અને અશુભ કર્મને કર્તા નથી, નિર્ગુણ અર્થાત્ ગુણાતીત છે. અને કર્મના ફળને ભોગવવાળે છે.
આ કથન પ્રમાણે તેઓ આત્માને અકર્તા, અક્રિય પરંતુ ભક્તા હોવાનું સ્વીકારે છે. જયારે તેઓને કેઈ એ પ્રશ્ન કરે છે, કે-આભા જો દિયા વિનાને છે, તે તેને બંધ અને મોક્ષ કઈ રીતે થાય છે? ત્યારે તેઓ મોક્ષ
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे किन्तु वस्तुन स्तेऽज्ञा एव । ते 'आरंभसत्ता' आरम्भे षड्जीवनिकायविराधके पचनपावनरूपे साधे कर्मणि 'सत्ता' आसक्तास्तु 'गढिया' गृद्धा:-गृद्धिभावं. गताः 'लोए' लोके 'विमोक्खहेउ' विमोक्षककारणभूतम् 'धम्म' धर्म-श्रुतचारिजलक्षणम् ‘ण जाणंति' न जानन्ति-कुमागाश्रिततया सम्यङ्नावगच्छन्तीति । इह लोके सांख्यकारा ये आत्मानम् अक्रियं मन्यन्ते, तथा-मोक्षविषयेऽन्येन पृष्टा मोक्षसद्भावमपि कथयन्ति वस्तुतः साधकर्मानुष्ठानरता मोक्षकारणं श्रुतचारिलक्षणं धर्म न जानन्तीति भाव ॥१६॥ मूलम् -पुढो य छंदों यह माणवा उ,
किरियाकिरियं च पुढोयवायं । मोक्ष का होना कहते हैं। किसी प्रकार कुटिल मार्ग का आश्रय लेकर वेबन्ध और मोक्ष की व्यवस्था को घटाते भी हैं। फिर भी वे बाल हैं। वेषड्जीवनिकाय की विराधना करने वाले पचन पाचन आदि सावध कार्यो मे आसक्त हैं, गृद्धभाव को प्राप्त हैं। मोक्ष के कारणभूत श्रुत चारित्र रूप धर्म को नहीं जानते हैं। कुमार्ग का अवलम्बन लेने के कारण वे धर्म को समीचीन रूप में नहीं समझते।
भाव यह है कि मांख्यवादी आत्मा को अक्रिय मानते हैं और मोक्ष के विषय में दूसरे के पूछने पर उसका सद्भाव भी कहते हैं। किन्तु वास्तव में सावद्य कर्मों के अनुष्ठान में तत्पर वे मोक्ष के कारण भूत धर्म को नहीं जानते हैं ॥१६॥ થવાનું કહે છે, કેઈ પણ પ્રકારથી કુટિલ માર્ગને આશ્રય લઈને તેઓ બંધ અને મોક્ષની વ્યવસ્થા ઘરાવે પણ છે, તે પણ તેઓ બાલ અર્થાત્ અજ્ઞાની છે તેઓ જ જવનિકાયની વિરાધના કરવાવાળા પચન પાચન વિગેરે સાવધ કાર્યોમાં આસક્ત છે; ગૃદ્વિભાવને પ્રાપ્ત છે, મેક્ષના કારણુ ભૂત શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને જાણતા નથી. કુમાર્ગનું અવલમ્બન લેવાને કારણે તેઓ ધર્મને સારી રીતે સમજતા નથી.
કહેવાને ભાવ એ છે કે–સામ્યવાદીઓ આત્માને અક્રિય માને છે. અને મેક્ષના વિષયમાં બીજાઓ પૂછે ત્યારે તેને સદ્ભાવ બતાવે પણ છે પરંતુ વાસ્તવિક રીતે સાવધ કર્મોના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર એવા તેઓ મેક્ષના કારણે ભૂત ધર્મને જાણતા નથી. ૧૬
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
% 3D%
3
ES
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् जायस्स बालस्स पैक्कुव्वदेह ।
पैबड्डई वेरमैसंजयस्स ॥१७॥ छाया--पृथक्छन्दा इह मानवास्तु, क्रियाक्रियं च पृथग्वादम् ।
जातस्य बालस्य प्रकर्त्य देहं, प्रवर्द्धते वैरमसंयतस्य ॥१७॥ अन्वयार्थ:-(इह माणवा उ पुढो य छंदा) इह-अस्मिन लोके मानवा:मनुष्याः पृथक् छन्दा-मिन्नाभिपायान्तः (किरियाकिरियं पुढो य वायं) क्रिया. ऽक्रिय क्रियावादमक्रियावादम् पृथक् पृथक समाश्रिताः (जायस्स बालस्स देहं पकुव्य) जातस्य-उत्पन्न मात्रस्य बालस्य-सदसद्विवेकविकलस्य देहं प्रकर्त्य-खण्डशा कृत्वा स्वमुखमुत्पादयन्ति तदेवं परापघातक्रियां कुर्वतोऽस्य (असंजयस्स) असं. 'पुढो य छंदा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इह माणवाउ पुढो य छंदा-इह मानवास्तु पृथक् छन्दा:' इस लोक में मनुष्यों की रुचि भिन्न भिन्न प्रकार की होती है 'किरिया. किरियं च पुढोयवायं-क्रियाक्रिय च पृथकवादम्' अतः कोई क्रियावादको एवं कोई अक्रियावाद को ऐसे पृथक् पृथक रूप से मानते हैं। 'जातस्म बालस्स देह पकुव्व-जातस्य बालस्य देहं प्रकर्य' वे जन्मे हुए वालकके शरीरको काटकर अपना सुख बनाते हैं 'असंजयस्स-अमंयतम्य' ऐसे असंयत् पुरुष का वेरं पबड्डह-वैरं प्रवर्द्धते' वैर अत्यंत बढता रहता है।१७। ___ अन्वयार्थ-इस लोक में मनुष्य भिन्न भिन्न अभिप्राय वाले हैं। किसीने क्रियावाद को और किसीने अक्रियावाद को स्वीकार किया है।
'पुढोय छंदा' त्या
शहाथ---'इह माणवा उ पुढोय छंदा-इइमानवास्तु पृथक् छन्द : भातमा भनुध्यानी ३ मिन लिन्न २नी डाय छे. 'किरियाकिरिय'च पुढोयवाय -क्रियाक्रियच पृथक्वाद' तेथी । हियावाहने भने मष्ठिया पाहन सेवा शत ॥ ३थे भान . 'जातस्स बालस्स देहं पकुव्व-जातस्य बाल स्य देह प्रकर्त्य' तेसभेत मानी शरीरने पीन पातानुसुम २) छ. 'असंजयस्स-असंयतस्य' 24॥ मयत ५३५नु 'वेर पवड्ढइ-वैर प्रवर्द्धते' વેર વધતું રહે છે. જેના
અન્વયાર્થ–-આ લોકમાં મનુષ્ય જુદા જુદા અભિપ્રાયવાળા હોય છે. કોઈએ કિયાવાદ અને કેઈએ અકિયાવાદને સ્વીકાર કરેલ છે. તરતના જમેલા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे यतस्य कुतोऽप्यनिवृत्तस्य जन्मशताऽनुबन्धि वैरम्-वैरभावः (पवई) प्रवर्द्धतेमकर्षण वर्द्धते एवेति ॥१७॥
टीका 'इह-अस्मिल्लोके 'माणवा' मानवाः 'उ'तु 'पुढो य छंदा' पृथक्छन्दा:-भिन्नाभिमायाः, तथा च-पृथक् पृथा अभिभायो येषां ते-पृथक्-छन्दा, तादृशम्-अभिमायविशेषं प्राप्य, 'किरियाकिरिय' क्रियाक्रियम् 'पुढो य वायं' पृथग् वादम्-क्रियाऽक्रियावाद च समाश्रिताः केचन क्रिययैव मोक्षं स्वीकुर्वन्ति, पतिक्षिपन्ति च ज्ञानवादम् । तदुक्तम्
'क्रियेव फलदा पुंसो, न ज्ञानं फलदं मतम् ।
यतो मिष्टान्न भोगज्ञो, न ज्ञानात् सुखितो भवेत् ॥२॥ क्रिया मोक्षजनिका न तु ज्ञानं मोक्षकारणं यतो नहि मधुर ज्ञानेन कस्य चिदुदरपूत्तिर्भवतीति भावः । अक्रियवादिनस्त्वेतद्विपरीतं मन्यन्ते, ते इन्द्रियवतत्काल जन्मे बालक के देह के खण्ड खण्ड करके जो अपना सुख उत्पत्र करता है, उस असंयत का वेर बढता जाता है॥१७॥
टीकार्थ-इस लोक में मनुष्य भिन्न भिन्न अभिप्रायों के कारण कोई क्रियावाद को और कोई अक्रियावाद को अंगीकार करते हैं। क्रिया. वादी क्रिया से ही मोक्ष मानते हैं और ज्ञान का निषेध करते हैं। कहा भी है-'क्रियेच फलदा पुंसां' इत्यादि।
क्रिया ही पुरुषों को फलदायिनी होती है, ज्ञान फलदायक नहीं होता क्योंकि मिष्ठान्न के भोग अथवा मिष्टान्न और भोग के ज्ञान मात्र से कोई सुखी नहीं होते।
तात्पर्य यह है कि क्रिया ही मोक्ष देने वाली है, ज्ञान नहीं। अगर ज्ञान मात्र से फल की प्राप्ति होती तो मिष्टान्न का ज्ञान होते ही मुख में मिठास का अनुभव होता और उदर की पूर्ति हो जाती। બાળકના શરીરના ટુકડા ટુકડા કરીને જે પિતાના સુખની ઈચ્છા રાખે छ. मेवा ते असंयतनु ३२ वध गाय छे ॥१७॥
ટીકાર્ય–આ લેકમાં મનુષ્ય જુદા જુદા અભિપ્રાયવાળા હોય છે, આ ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાયોને કારણે કઈ ક્રિયાવાદને અને કેઈ અક્રિયા વાદનો સ્વીકાર કરે છે. કિયાવાદી ક્રિયાથી જ મેક્ષ માને છે. અને જ્ઞાનનો નિષેધ કરે છે. छह छ -'क्रियैव फलदा पुसा' ईत्यादि
મનુષ્યને ક્રિયા જ ફલ આપવા વાળી હોય છે. જ્ઞાન ફળને આપનાર હતું નથી. કેમ કે-મિટાન્નના ભંગ અથવા મિષ્ટાન્ન અને ભેગના જ્ઞાનમાત્રથી એટલે કે જાણવા માત્રથી કોઈ સુખી થતું નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ક્રિયા જ મેક્ષ આપવા વાળી છે, જ્ઞાન નહીં.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१३९
शगाः किं कुर्वन्ति तत्राह - 'जायस्य' जावस्य जातमात्रस्य 'बालस्स' बालस्य 'देह' देहं शरीरम् 'पकु' प्रक- खण्डशः कृत्वा, आत्मसुखमुत्पादयन्ति इत्थं पापक्रियां कुर्वतोsसंयतस्य जन्मान्तरशताऽनुबन्धि 'वेरं' वैरम् 'पवडूई' मवर्द्धते - प्रकर्षेण वर्द्धते । उक्तञ्च
'विभिन्नरुचयो लोका भवन्ति जगतीतले ।
.
:
क्रियावादाऽ क्रियावादी' मन्यन्ते केचना हताः ॥१॥ जानमात्रस्य बालस्य, कर्त्तयित्वा वपुर्जनाः । आत्मनः सुखमिच्छन्ति ये केचन दया कुतः ॥ २॥ वस्तुतोऽसंयमिनां जीवैः सह शत्रुभावोऽभिवर्द्धत एवेति भावः ॥ १७॥ अक्रियावादियों की मान्यता इससे विपरीत है । इन्द्रियों के दास वे अक्रियावादी क्या करते हैं, सो यहां कहा गया है- तत्काल उत्पन्न बालक के शरीर को नरमेध यज्ञ में खण्ड खण्ड करके अपने लिए सुख उत्पन्न करते हैं। इस प्रकार पाप क्रिया करने वाले असंयमी का सैकडों जन्मों तक चालू रहने वाला वैर बढता है। कहा भी है- 'विभिन्न aart लोका' इत्यादि ।
'इस लोक में भिन्न भिन्न रुचिवाले मनुष्य होते हैं । अत एव कोई क्रियावाद को मानते हैं, कोई अक्रियावाद को स्वीकार करते हैं । ॥१॥ 'जातमात्रस्य बालस्य' इत्यादि ।
'जो लोग तत्काल जन्मे हुए बालक के शरीर को काट कर अपने सुख की अभिलाषा करते हैं, उनमें दया कहां !” ॥ १७॥
જો જ્ઞાન માત્રથી જ લની પ્રાપ્તિ થતી હૈાત તા મિષ્ટાન્નનું જ્ઞાન થતાં જ મુખમાં મિષ્ટાન્નના સ્વાદના અનુભવ થાત. અને ઉત્તરની પૂર્તિ થઈ જાત.
અક્રિયા વાદિની માન્યતા આનાથી જૂદી છે. ઇન્દ્રિયાના દાસ તે અક્રિયાવાદીયે શુ કહે છે? તે અહિયાં મતાવવામાં આવે છે. તે આ રીતે છે.તેઓ તત્કાળ ઉત્પન્ન થયેલા બાળકના શરીરને નરમેધ યજ્ઞમાં કકડા કુકડા કરીને પેાતાને માટે સુખ ઉત્પન્ન કરે છે. આવા પ્રકારની પાપક્રિયાનું સાચરજી કરવાવાળા અસયસીનું વેર સેંકડો જન્મ સુધી ચાલુ રહીને વધતુ રહે छे. उधुं पशु छे.- विभिन्नरुचयो लोका' धत्याहि
આ લેકમાં જૂદી જૂદી રૂચી વાળા લેાકેા હાય છે. તેથી જ કોઈ ક્રિયા વાદને માને છે, અને કોઇ અક્રિયા વાદના સ્વીકાર કરે છે. ૫૧
'जातमात्रस्य बालास्य' त्याहि
જે લેાક તત્કાળ જન્મેલા બાળકના શરીરને કાપીને પેતાના સુખની ઈચ્છા રાખે છે, તેઓમાં દયાના અંશ કયાં છે ? ારા ૫૧૭।
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-आउक्खयं चेत्र अबुज्झमाणे, ममाति से साहसकारि मंदे।
अहोयरीओ परितप्पमाणे, अद्वेसु मूंढे अजरामरेव्व॥१८॥ छाया-आयुःक्षयं चैवाऽबुध्यमानो, ममेति स साहसकारी मन्दः ।
___ अनि च रात्रौ च परितप्यमानः, अर्थेषु मूढोऽजरामर इव ॥१८॥ अन्वयार्थ:---(आउक्खयं चेव अबुज्झमाणे) भारम्नासक्तः पुरुषः आयुः क्षयं आयुषो जीवनलक्षणस्य क्षयं-विनाशमबुद्धधमानोऽजानन् (ममाति से) ममेति इदं मे अहमस्य इत्येवं वक्ता ममत्ववानित्यर्थः सः (साहसकारिमंदे) साहसकारी
'आउक्खयं इत्यादि।
शब्दार्थ--'आउक्खयं चेव अबुझमाणे-आयु क्षयं चैवाऽवधुध्य मान:' आरम्भमें आसक्त पुरुष आयुका क्षय को नहीं जानता है 'ममा तिसे-ममत्ववान्' परंतु वह पुरुष वस्तुओं पर अपनी ममता रखता हुआ वह 'साहसकारि मंदे-साहसकारिमन्दः' पाप कर्म करता ही रहता है और 'अहोय रामो य परितपमाणे-अहनि च रात्रौ च परितप्यमान: दिन रात चिंतामग्न होकर दुःख का अनुभव करता है एवं 'अढेसुअर्थेषु' धन धान्य आदिमें 'अजरामरेव्ध-अजरामरवत्' अपने को अजर एवं अमर समझता हुमा 'मूढे-मूढः' धन ओदि में आसक्ति वाले बने रहते हैं ॥१८॥
अन्वयार्थ--अपनी आयु के क्षय को नहीं जानता हुआ ममतावान् पुरुष साहसकारी होता है। वह दिन रात संताप का अनुभव करता
'आउक्खयं त्यात
Avt-'आउक्खय चेव अबुज्ज्ञमाणे-अ युःक्षय चैवाऽवबुध्यमानः' मा. लमा भासत मेवा ५३१ आयुष्यना क्षयने गश्ता नथी. 'ममातिसे-ममत्ववान' ५२ त ५३५ १३तु। ५२ पोतानी ममता भीन 'साहसकारिमंदेसाहसकारिमन्दः' ५५४ । ४२ते २७ छे. अने 'अहोय राओय-परीतप्प. माणे अनि च रात्रौ च परितप्यमानः' रातहिवस यिता युद्धत मनाने मन अनुम१ ४२ . तमा 'अटेसु-अर्थेषु' धन धान्य विगैरेभां 'अजरामरेन अजरामरवत्' पाताने म४२ मने मभर मानीने 'मुढे-मूढः' धन विगैरेभा આસક્તિ વાળ બની રહે છે. ૧૮
અન્વયાર્થ-પિતાની આયુષ્યના ક્ષયને ન જાણતે મમતાવાળો પુરૂષ સાહસિક થાય છે. તે રાત દિવસ સંતાપ યુક્ત બનીને ધન, ધાન્ય વિગેરે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टोका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् साहसं कर्तुं शीलमस्य स तथा तादृशो मन्दः (अहो य राभो य परितापमाणो) अहनि-दिवसे रात्रौ च परितप्यमानः-चिन्तया दुःखमनुभवन् (अट्ठभु) अर्थेषुधनधान्यादिपु (अजरामरेव) अजरामरवत् (मूढे) मूढः-मोहयुक्तः-धनादौ आउक्त एव भवति न तु कदापि शुभाऽध्यवसायं करोतीति ॥१८॥
टीका--आउक्वयं' आयुःक्ष यम्-आयुषो जीवनलक्षणस्य क्षयो नाशस्तमायुःक्षयम् । 'चे। चैत्र 'अबुझमाणे' अबुध्यमाना-अजानन् , आरम्भे आसक्त त्वात् । 'ममाति से' ममेति वक्ता-ममत्यवान् , अहमेतेषां स्वामी ममैते इत्याका. रकमोहावृत्तः सः, 'साहसकारि' साहसकारी साहस कत्तु शीलं यस्य स साहस. कारी-अपर्यालोच्य कार्यकारी 'मंदे' मन्दः-अज्ञानी 'अहो य राम्रो यअहनि च रात्रौ च-अहो रात्रं यथा तथा 'परितप्पमाणे' परितप्यमानः, धनार्जने-मासक्ततया नक्तं दिवं व्याकुलितमानसः कायेनापि क्लेशमनुभवति । तथा चोक्तम्हुआ धनधान्य आदि अर्थों में अजर अमर की भांति मूढ ही रहता है। उसे कभी शुभ अध्यवसाय की प्राप्ति नहीं होती ॥१८॥
टीकार्थ--अज्ञानी जीव नहीं जानता कि उसके आयुष्क कर्म के दलिक क्षण क्षण में क्षीण होते जा रहे हैं और किसी भी समय समस्त दलिकों का क्षय हो जाने पर जीवन का अन्त आ सकता है। इसी कारण वह ममत्व से घिरा रहता है। मैं इसका स्वामी हूं, ये मेरे है। इस प्रकार के मोह से युक्त रहता है। वह साहसकारी अर्थात् विना विचारे आरंभ क्रियाएं करता है अत एव मंदमति अज्ञानी है। वह दिन-रात सन्ताप का अनुभव करता रहता है और चित्त में व्याकुल होने से शारीरिक कष्टों का भी अनुभव करता है। અર્થોપાર્જનમાં પિતાને અજર અમર માનીને મૂઢજ રહે છે. તેને કયારેય શુભ અધ્યવસાયની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ૧૮
ટીકાઈ–-અજ્ઞાની છે જાણતા નથી કે તેઓના આયુષ્ય કર્મના દલિકે ક્ષણ ક્ષણમાં ક્ષીણ થતા જાય છે. અને કઈ પણ સમયે સઘળા દલિકને
ય થઈ જાય ત્યારે જીવનનો અન્ત થઈ જાય છે. તે જ કારણથી તે મમ: વથી ઘેરાયેલો રહે છે. “હું” આને સ્વામી છું આ મારા છે આવા પ્રકારના મેહથી યુક્ત રહે છે. તે સાહસ કરવા વાળ બને છે. અર્થાત્ વગર વિચારે આરંભ ક્રિયાઓ કરે છે, તેથી તે મંદમતિ અજ્ઞાની જ છે. તે શત-દિવસ સંતાપને અનુભવ કરતા રહે છે. અને ચિત્તમાં વ્યાકુળ હેવાથી શારીરિક કષ્ટને પણ અનુભવ કરે છે.
श्रीसूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
१४२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'अजरामरवद्वालः, क्लिश्यते धनकाम्यया।
शाश्वतं जीवीतं चैत्र, मन्यमानो धनानि च ॥१॥इति । तदेवमार्तध्यानोपहतः 'कइया वच्चा सत्थो कि भंडं कत्थ कित्तिया भूमी' इत्यादि, तथा-'उपखणइ खणइ णिहणइ, रत्ति न सुयइ दिया वि स ससंको' इत्यादि, चित्तसंक्लेशात् , 'मूढे' किं कर्तव्यविमूढः 'अहेसु' अर्थषु धनविषये । 'अजरामरेन्च' अजरामरहवाऽऽत्मानं मन्यमानोऽपगतशुभाऽध्यवसायोऽहनिंशमा. रम्भे मवर्तते । आरम्भे समासक्तोऽज्ञानी जीवः स्वायुषः क्षयं नावगच्छति ।
कहा भी है-'अजरामरवधालः' इत्यादि।
'अज्ञानी मनुष्य अपने जीवन और धन को शाश्वत समझता हुभा, धन की कामना से क्लेश का पात्र बना रहता है। वह समझता है मानो मैं अजर अमर हूं!'
इस प्रकार वह आर्तध्यान से ग्रस्त होकर यही सोचता रहता है कि सार्थ कर रवाना होता है ? बेचने के लिए क्या माल ले जाना चाहिए? कितनी दूर जाना है ? इत्यादि । तथा वह कभी पहाड़ और कभी भूमि खोदता है, जीवों का घात करता है, रात्रि में नींद नहीं लेता और दिन में भी सशंक रहता है। वह धन के विषय में अपने को अजर-अमर सरीखा मानता हुआ, शुभ अध्यवसायों से रहित होकर दिन-रात आरंभ में प्रवृत्त रहता है। ___ अभिप्राय यह है कि आरंभ में आसक्त अज्ञानी जीव अपनी आयु के क्षय को नहीं जानता। धन धान्य आदि में आसक्त होकर पापकर्म
यु ५९ छे, 'अजरामरवद्वालः' इत्यादि અજ્ઞાની મનુષ્ય પોતાના જીવન અને ધનને શાશ્વત સમજીને ધનની કામનાથી કલેશના પાત્ર બની રહે છે. તે સમજે છે કે હું અજર અમર છે આ રીતે તે આર્તધ્યાનથી ગ્રસ્ત થઈને એમજ વિચારતે રહે છે કે-સાથે કયારે રવાના થાય છે? વેચવા માટે કયે માલ લઈ જ જોઇએ? કેટલે દૂર જવાનું છે? વિગેરે તથા તે કઈ વાર પહાડ અને કઈ વાર પૃથ્વી પણ मोही ना छ, वान धात (डिंसl) रे छ, ती ५५ नथी. सन દિવસે પણ શંકા યુક્ત રહે છે, તે ધન સંબંધમાં પિતાને અજર અને અમર સરખે માનીને શુભ અધ્યવસાયથી રહિત બનીને રાતદિવસ આરંભમાં प्रवृत्त २ छे.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે--આરંભમાં આસક્ત અજ્ઞાની જીવ પિતાની આયુષ્યના ક્ષયને જાણતા નથી. ધન ધાન્ય વિગેરેમાં આસક્ત થઈને પાપ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १४३ स धनधान्यादी ममत्ववान पापकर्मणो न विमेति । रात्रिन्दिवम्-धनचिन्तायो मग्नः, स्वात्मानमजरामरवद् मन्यमानो धनासक्तो दुःखमनु भवतीति भावः॥१८॥ मूलम्-जहाहि वित्तं पैसवो य सव्वं,
जे बंधवा जे य पिया य मित्ता। लालप्पई सेऽवि य ऐइ मोहं,
अन्ने जैणा तस्स हरति वित्त ॥१९॥ छाया-जहाहि वित्तं च पशूच सर्वान् , ये बान्धवा ये च पियाच मित्राणि ।
लालप्यते सोऽपिच एति मोहम् , अन्ये जनास्तस्य हरन्ति वित्तम्। १९॥ से नहीं डरता है। रात दिन की चिन्ता में मग्न, अपने को अजर अमर समझ कर धन में आसक्त हो कर दुःख का अनुभव करता है ॥१८॥
'जहाहि वित्तं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'वित्तं सव्वं पसचोय जहाहि-वित्तं सर्व पशवश्च जहाहि' धन तथा पशु आदि सब का त्याग करो तथा 'जे बंधवा जे य पिया य मित्ता-ये बांधवाः ये च प्रियाश्च मित्राणि' जो बांधव और प्रिय मित्र हैं 'से विय लालप्पई मोहं एई-सोऽपि च लालप्यते मोहमे ति' वे भी पुनः पुनः अत्यंत मोह उत्पन्न कराता है और जो अत्यंत क्लेशसे संपादन किया है ऐसे 'तेसिं-तस्य' उनका 'वित्तं-वित्तम्' धनको 'अन्ने जणा हरंतिअन्ये जन हरन्ति' उसके मरने पर दूसरे लोग हर लेते हैं ॥१९॥ કર્મથી ડરતે નથી. રાત દિવસ ધનની ચિંતામાં મગ્ન, અને પિતાને અજર અમર માનીને ધનમાં જ આસક્ત રહીને દુઃખને અનુભવ કરે છે. ૧૮ 'जहाहि वित्तं' त्या
शा---'वित्तं सवं पसवो य जहाहि-वित्तं सर्व पशुंच जहाहि' धन तथा पशु विगैरे अधाने त्यास रे। तया 'जं बंधवा जे य पिया य मिता-ये बान्धवाः ये च प्रियाश मित्राणि' २ मांधवो मन प्रिय भित्री छ, ‘से वि लालपई मोह एई-सोऽपि च लालप्यते मोहमे ति' तमे। ५४ पावा२ मत मोड उत्पन्न ४२ छे. सन २ मत्यतम ५१४ मेगवेल छे. या 'तेसिं-तस्य' तेना 'वित्तं-वित्तम्' धनने 'अन्ने जगा हरति-अन्ये जनाः हरन्ति' तेना भरण પછી બીજા લેકે હરણ કરી લે છે. ૧લા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः--किश्चान्यत् 'वित्तं सव्व पसवो य जहाहि वित्तं सर्व द्रव्यजातम् तथा-पशवो गोमहिष्पादयस्तान् (जहाहि) जहाहि-जहीहि-परित्यज, तथा(जे बंधवा जे य पिया य मित्ता) ये बान्धवाः ये च मियाः-मातापित्रादयः श्वशु. रादयश्च मित्राणि सहपांसुक्रीडितादयः (जेऽवि य लालप्पई मोहं एइ) योऽपि च वित्तबन्धवमित्रार्थी अत्यर्थ लपति लालप्यते पुनः पुनर्वा लपति लालप्यते धना. र्जनपरश्च मोहमुपैति यच्च महता क्लेशेनोपार्जितम् (वित्त) वित्तम्-धनधान्यादिकं तत् (तस्स) तस्य (अन्ने जणा हरंति) अन्ये जना हरन्तीति ।।१९॥
टीका-यस्माद् धनादीनामशुमध्यानकारित्वं तस्मात् 'वित्त वित्तम्-धनधान्यादिकम् 'पसवो' पशृंश्च 'सव्वं' सर्शनेव 'जहाहि' जहाहि--जहिहि-त्यजएतेषु ममत्वं मा कृथाः, जे बंधवा' ये च बान्धवाः, 'जे य पिया' ये च पियाःमातापित्रादयः श्वशुरादयश्च 'य मित्ता' च मित्राणि समुदितानि-संमिलितानि: एतानि सर्वाणि त्यज, यतो नैते ते रक्षका:, प्रत्युताऽनर्थे पतनकारका भवन्ति । ____ अन्वयार्थ--समस्त धन को पशुओं को त्यागो। जो वन्धु पिता
और माता आदि परिवारिक जन और मित्र हैं, उनको भी त्याग दो। मनुष्य उनके लिए पुनः पुनः प्रलाप करता है और मोह को प्राप्त होता है। जब वह मर जाता है तो घोर कष्ट से उपार्जित उसके धन धान्य को दूसरे लोग हर लेते हैं ॥१९॥ ___टोकार्थ--धन आदि याह्य पदार्थ अशुभ ध्यान को उत्पन्न करते हैं, इस कारण सब धन धान्य को तथा पशुओं को त्याग दो। जो बान्धवमाता पिता आदि हैं, पत्नी है और भित्र हैं, इन सथ का भी परित्याग कर दो। क्योंकि ये तुम्हारे रक्षक नहीं है परन्तु अनर्थ में गिराने वाले है। मनुष्य इनके लिए प्रलाप करता है और मोह को प्राप्त होता है
અન્વયાર્થ–-સઘળા ધનને અને સઘળા પશુઓને ત્યાગ કરે. જે એ બંધુ, પિતા અને માતા આદિ પરિવારિક જન છે તેમજ જે મિત્ર છે તે સઘળાને ત્યાગ કરે મનુષ્ય તે બધા માટે વારંવાર પ્રલાપ કરે છે અને મોહને પ્રાપ્ત થાય છે તથા જ્યારે તે મરી જાય છે ત્યારે ઘણું જ દુઃખથી મેળવેલ તેના ધન ધાન્યને બીજા લોકો હરણ કરી લે છે ૧લા
ટીકાઈ--ધન વિગેરે બાહ્ય પદાર્થ અશુભ ધ્યાન ઉત્પન્ન કરે છે તેથી સઘળા ધન તથા પશુઓનો ત્યાગ કરો જે બાધવ વર્ગ–તથા માતા પિતા વિગેરે છે. પત્ની છે, અને મિત્ર છે, એ બધાને પણ ત્યાગ કરે કેમકે એ તમારું રક્ષણ કરનાર નથી પરંતુ અનર્થમાં નાખવાવાળા છે, મનુષ્ય તેને
श्री सूत्रतin सूत्र : 3
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१४५
,
'सेsवि' सोऽपि धनार्थी, 'लालप्पई' लालप्यते - प्राणातिपातादि जनित कर्मोदयात् रोगादिग्रस्ते सति शोकाकुलः सन् अत्यर्थे पुनः पुनव लपति, तथा - 'मोहं एइ' मोहमेति प्राप्नोति - रूपवानपि कण्डरीकवत्, धनवानपि मम्मणश्रेष्ठिवत्, धान्यवानपि तिलकश्रेष्ठिवत् महता क्लेशेनार्जितं वित्तं धनम् ' तस्स' तस्य 'अन्ने' तदन्ये 'हरंति' हरन्ति तस्य च पुनर्धनोपार्जकरूप केवलं पापबन्ध एव भवतीति विचार्य प्राणातिपातादिपापकर्माणि परित्यजेत् संयमानुष्ठानमेव कर्त्तव्यमिति । धनवश्वादिकं स्यज, बन्धुवान्धवा नैनोपकरिष्यन्ति तथापि मनुजा एतदर्थं रुदन्ति धारयन्ति च मोक्षमिव मोहम् । तस्य मोहमुपगतस्य संसारं जहतो धन मन्ये हरन्ति इति भावः ॥ १९ ॥
9
अथवा धन अभिलाषी प्राणातिपात आदि से उपार्जित कर्मों के उदय से रोगादि से ग्रस्त होने पर वार वार अतीव शोकाकुल होकर प्रलाप करता है और मोह को प्राप्त होता है । रूपवान् होने पर भी कन्दलीक के समान, धनवान होने पर भी मम्मण सेठ के समान, धान्यवान् होने पर भी निगूड़मायी किसान के समान । किन्तु महान् कष्ट से उपार्जित उसके धनको दूसरे हर लेते हैं। धन उपार्जनकर्त्ता केवल पाप का ही भागी होता है । इस प्रकार बिचार कर प्राणातिपात आदि पापकर्मों का त्याग करे और संयम का ही अनुष्ठान करे ।
भाव यह है कि धन एवं पशुओं आदि का त्याग करो। बन्धु बान्धव कोई उपकार नहीं कर सकते, तथापि मनुष्य उनके लिए रोते हैं और मोह को प्राप्त होकर संसार का त्याग करता है तो उसके धन को अन्य जन हर लेते हैं ॥१९॥
માટે પ્રલાપ કરે છે, અને મેહને પ્રાપ્ત કરે છે. અથવા ધનની ઈચ્છાવાળા પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી ઉપાર્જન કરેલા કર્માંના ઉયથી રાગ વિગેરેથી ગ્રસિત થાય ત્યારે વાંરવાર અત્યત શાકથી વ્યાકુલ થઇને મકવાદ કરે છે, અને માહુને પ્રાપ્ત થાય છે. રૂપ વાન હાવા છતાં પણ કન્જલીક સરખા ધનવાન હાવા છતાં પણુ મમ્મણ શેઠની માફક, ધાન્યવાન્ હાવા છતાં નિગૂઢ માયાવાળા ખેડુતની જેમ, પરંતુ મહાન્ કષ્ટથી મેળવેલા તેના ધનને ખીજાએ હરણ કરી લે છે. આવા પ્રકારના વિચાર કરીને પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપક્રાંના ત્યાગ કરવા. અને સયમનુ જ અનુષ્ઠાન કરતા રહે,
કહેવાના ભાવ એ છે કે--ધન અને પશુ વિગેરેના ત્યાગ કરા, બન્ધુ આંધવ વિગેરે કાઇ ઉપકાર કરી શકતા નથી. તે પણ મનુષ્ય તેને માટે રડે છે. અને મેહને પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યારે તે માહના ત્યાગ કરીને સસારના ત્યાગ કરે છે, ત્યારે તેના ધનને બીજાએ હરી લે છે. ૧૯ા
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-सीहं जहा खुड्डमिंगा चरंता, दूरे चरंती परिसंकमाणा।
एवं तु मेहावि समिक्ख धम्मं, दूरेण पौवं परिवजए जा॥२०॥ छाया-सिंहं यथा क्षुद्र मगाश्चरन्तो, दुरं चरन्ति परिशङ्कमानाः।
एवं तु मेधावी समीक्ष्य धर्म, दूरेण पापं परिवजयेत् ॥२०॥ अन्वयार्थः- (चरंता खुड्डुमिगा सीहं जहा परिसंकमाणा) वने चरन्त:विचम क्षुद्रमृगाः-वन्यपशवः सिहं परिशङ्कमानाः (दूरे चरंती) रेएव देशेचरन्ति-विचरन्ति एवं तु मेहावि' एवं तु क्रमेण मेधावी-मर्यादावान् मुनिः (धम्म समिक्ख) धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यं समीक्ष्य पयालोच्य (पाचं दुरेण परिवजएज्जा) पापं कर्म-माणातिपातादिकं दुरेण-दुरत एव परिवर्जयेत्-परित्यजेदिति ॥२०॥
'सी हं जहा खुड्डमिगा चरंता' इत्यादि।
शब्दार्थ--'चरंता खुडुमिगा सीहं जहा परिस हमाणा-चरन्तः क्षुद्रमृगाः सिंहं यथा परिशंकमानाः' वनमें विचरते हुए छोटे मृग जैसे सिंह की आशंकासे 'दूरे चरंति दूरं चरन्ति' दूर ही विचरते हैं 'एवंतु मेहावी-एवं तु मेधावी' इसी प्रकार बुद्धिमान् पुरुष 'धम्म समिक्खधर्म समीक्ष्य' श्रुत चारित्र रूप धर्मको विचार करके 'पाव दूरेण परिन्ध. एजा-पापं दूरेण परिवर्जयेत्' पापकर्म का दूरसे ही त्याग करे ॥२०॥ ___ अन्वयार्थ--जैसे वन में विचरण करने वाले क्षुद्र मृग सिंह की आशंका करते हुए दूर देश में ही विचरण करते हैं, इसी प्रकार मेधावी पुरुष धर्म का विचार करके दूर से ही पापकर्म का त्याग कर दे ॥२०॥ 'सीहं जहा खुडडमिगा चरता' त्या
शहाथ-'चरंदा खुडडमिगा सिहजहा परिसंकमाणा-चरन्तः क्षुद्रमृगाः सिहं यथा परिशंकमानाः' बनमा ३२ता सपा नाना भृग म सिंह विगैरेनी थी 'दरे चरंति-दूरं चरन्ति' (२०४ या ४२ छे. अर्थात् २४ श्ा ४२. 'एवंतु मेहावी-एवं तु मेधावी ४ प्रभा मुद्धिमान ५३५ ‘धम्म समिक्ख-धर्म समीक्ष्य' श्रुत यारित्र ३५ भनी विया२ ४री 'पावं दूरेण परिव्वएज्जापापं दूरेण परिवर्जयेत्' ५५४मनी (२थी । त्याग ४२. ॥२०॥
અન્વયાર્થ–-જેમ વનમાં ચરવા વાળા શુદ્રમૃગ, સિંહની શંકા કરીને તેનાથી દૂરના પ્રદેશમાં જ ફરે છે. એ જ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન પુરૂષ ધર્મને વિચાર કરીને દૂરથી જ પાપકર્મને ત્યાગ કરી દે ૨૦
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४७
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
टीका- 'जहा' यथा 'चरंता' चान्तः 'खुड्डमिगा' क्षुद्रमृगाः-वन्यपशवः हरिणादयः, 'सीहं' सिंहम् 'परिसंकमाणाः-सिंहशङ्कया भयभीताः सन्तः 'रे' दूरे 'चरंती' चरन्ति-विचरन्ति, 'एवं तु' एवमेव 'मेहावि' मेधावी-सदसद्विवेकवान् 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्रलक्षणमेव रक्षकमिति समिक्ख' समीक्ष्य-पर्यालोच्य 'पावं' पापम्-कर्म-सावधानुष्ठानम् 'दूरेण' दूरेण-मनोवाक्कायैः 'परिवज्जएज्जा' परिवर्जयेत्-संयमाऽनुष्ठायी तपश्चारी च भवेदिति । यथा चने चरन्तो मृगाः सिंहाऽऽशङ्कया 'दूरे' दूरे चरन्ति, एवं विद्वान् अनर्थजनकं सावधानुष्ठानं दूरत एव परित्यज्य, धर्म च-मोक्षहेतुमाकलरय संयमानुष्ठानरतो भवेदिति भावः ॥२०॥ मूलम्-संबुज्झमाणे उ गरे मतीमं, पावा उ अप्पाण निवहएजा।
हिंसप्पसूयाई दुहाई मत्ती, शणुबंधीणि महब्भयाणिा२१॥ टीकार्थ--जैसे वन में विचरण करने वाले छोटे छोटे मृग आदि पशु सिंहकी आशंका से भयभीत रह कर अपने पर उपद्रव करने वाले को दूर से ही त्याग कर विचरते हैं, इसी प्रकार मेधावी अर्थात् सत् असत् के विवेक से युक्त पुरुष श्रुत चारित्र धर्म का विचार करके पाप-सावय कर्म को मन वचन काय से त्याग दे और संयम तथातप का अनुष्ठान करे।
भावार्थ यह है-वन्य पशु हिरण आदि वन में विचरण करते हैं तो सिंह आदि हिंसक पशु भों से होने वाले भय की आशंका से, उनसे दूर ही रहते हैं । इसी प्रकार मेधावी पुरुष अनर्थकारी सावध अनुष्ठान को दूर से ही त्याग कर और धर्म को मोक्ष का कारण जान कर संयम के अनुष्ठान में तत्पर रहे ॥२०॥
ટીકાથ–-જેમ વનમાં ફરવાવાળા નાના મૃગે વિગેરે પશુઓ સિહની શકાથી ભયભીત રહીને પિતાના પર ઉપદ્રવ કરવા વાળા સિંહને દૂરથી જ ત્યજીને વિચરણ કરે છે, એ જ પ્રમાણે ડાહ્યા માણસો અર્થાત્ સત્ અસના વિવેક વાળા પુરૂષ શ્રત ચારિત્ર ધર્મના વિચાર કરીને પાપકર્મને મન વચન અને કાયાથી ત્યાગ કરે અને સંયમ તથા તપનું અનુષ્ઠાન કરે.
ભાવાર્થ એ છે કે—-વનને હરણ વિગેરે પશુઓ વનમાં વિચરણ કરે છે ત્યારે સિંહ વિગેરે હિંસક પશુઓના થવાવાળા ભયની શંકાથી તેનાથી દૂરજ રહે છે. એ જ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન પુરૂષ અન કારક સાવધ અનુષ્ઠાનને દૂરથી જ છેડીને અર્થાત્ ત્યાગીને તથા ધર્મને જ મોક્ષનું કારણ સમજીને સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહે, કરો
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे छाया-संबुध्यमानस्तु नरो मतिमान् , पापात्वात्मानं निवर्तयेत्।।
हिंसाप्रसूतानि दुःखानि मत्वा, वैरानुबन्धीनि महाभयानि ॥२१॥ अन्वयार्थ:--(संबुज्झमाणे मतीमं गरे) संबुध्यमानः-धर्म-भावसमाधि जानानः मतिमान्-शोभनमज्ञावान् नर:-पुरुषः 'पावा उ अप्पाणनिचट्टएग्जा' पापाव प्राणातिपातादिलक्षणात् कर्मण आत्मानं निवर्तयेत् (हिंसप्पसूयाई) हिंसा प्रमतानि-पाणिविराधनादितो जायमानानि कर्माणि (राणुबंधीणि) वैरानुबन्धीनि-भवपरम्परावर्द्धकानि (महन्मयाणि) महाभयानि-महाभयजनकानि (दुदाई) दुखानि-नरकनिगोदादिपरिभ्रमणलक्षणदुःखजनकानि, इति (मत्ता) मत्वाज्ञात्वा आत्मानं पापात् निवर्तयेदिति ॥२१॥
'संबुज्झमाणे उ' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'संधुज्झमाणे मतीमं गरे-संधुध्यमानः मतिमान्नरः, धर्म को समझनेवाला बुद्धिमान पुरुष 'पावा उ अप्पाण निवट्टएज्जा-पापा स्वामानं निवर्तयेत्' पापकर्म से अपन की निवृत्तिकरे 'हिंसप्पसूयाईहिंसाप्रस्मृतानि' हिंसासे उत्पन्न होनेवाले कर्म 'वेराणुबंधीणि-वैरानुषंधीनि' वैरउत्पन्न कराते हैं 'महन्भयाई-महाभयानि' वे महाभय. कारक होते हैं 'दुहाई-दुःखानि' नरक निगोदादि परिभ्रमण लक्षणवाले दुःख दायक होते हैं ॥२१॥ ___अन्वयार्थ--भाव समाधि रूप धर्म को जानता हुआ मेधावी पुरुष अपनी आत्मा को पाप से निवृत्त कर ले हिंसा से उत्पन्न होनेवाले कर्म वैर की परम्परा को बढाने वाले महान् भय को उत्पन्न करने वाले और दुःख जनक होते हैं। ऐसा जान कर अपने को पाप से हटा ले ॥२१॥
'संबुझमाणे उ' त्याह
शहाथ-संबुज्झमाणे मतिमं गरे-संबुध्यमानः मतिमान्नरः' यमन सभा. पापा मुद्धिमान ५३५ 'पावा उ अपाण निवट्टएज्जा-पापत्वात्मानं निवर्तयेत्' पा५ ४थी पाताने निवृत्त ४रे 'हिप्पसूयाई-हिंसा प्रसूतानि' डिंसाथी अपन. या में 'वेराणुबंधीणि-वरानुबंधीनि' ३२ ५- ४२२३ छे. 'महब्भयाईमहाभयानि' से ५ सय १२ डाय छे. 'दुहाई-दुःखानि' न२७ निगाह વિગેરે પરિભ્રમણ લક્ષણવાળ દુઃખકારક હોય છે. પર૧
અન્વયાર્થ––ભાવ સમાધિરૂપ ધર્મને જાણનારે મેધાવી પુરૂષ પિતાના આત્માને પાપથી નિવૃત્ત કરે. હિંસાથી થવાવાળા કમ વેરની પરંપરાને વધારનાર મહાન ભયને ઉત્પન્ન કરવાવાળા અને દુઃખ જનક હોય છે. ર૧
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्र. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १४९ ___टीका-'संबुज्झमाणे' संबुद्धयमानः, भावधर्म श्रुतचारित्राख्यं भाव समाधि वा संबुद्धयमानः विहिताऽनुष्ठाने प्रवृत्तिं कुर्वन् 'मतीमं' मतिमान मननं मतिःसदसद्विवेकलक्षणा बुद्धि विद्यते यस्याऽसौ मतिमान् ‘पावा उ' पापात्तुहिंसादिकर्मणः सकाशात् 'निवटएज्जा' निवर्तयेत्, अनर्थकारणतां पापस्य ज्ञात्वा -समीक्ष्य च धर्म संसारनिवर्तकं तदनु स्वात्मानं पापान्निवर्तयेत् । किश्चाऽन्यत्'हिंसपमयाई' हिंसाप्रमुतानि, हिंसा-प्राणिनां प्राणव्यपरोपणं तादृश-हिंसाजनितानि यान्यशुभकर्माणि-ज्ञानावरणीयादीनि तानि नरकनिगोदादियातना स्थानेषु । 'दुहाई दुःखानि-दुःखजनकानि भवन्ति । तथा-'वेराणुबंधीगि' वैरानुबन्धीनि, अनेकजन्मान्तरितैरपि मोचयितुमशक्यानि। एवम् 'महब्भयाणि' महाभयानि-महद्भयं येभ्यस्तानीति, 'मत्ता' मत्वा-विचार्य-मतिमान पापान्निवर्तयेदिति । धर्मतत्त्वपरायणाः पापान्निति कुयुः। हिंसासमुद्भव___टीकार्थ--श्रुत-चारित्र रूप भाव धर्म को अथवा भाव समाधि को जानता हुआ मोक्षाभिलाषी विहित अनुष्ठान में प्रवृत्ति करे। मेधावी अर्थात् सत् असत् का विवेक करने की विशिष्ट प्रज्ञा से सम्पन्न मुनि अपने आपको हिंसा आदि पाप से निवृत्त कर ले। पाप को अनर्थकारी जान कर और धर्म को संसार से छुड़ाने वाला समझ कर पाप से हट जावे । हिंसा अर्थात् प्राणियों के प्राणव्यपरोपण (घात) से उत्पन्न होने वाले ज्ञानावरणीय आदि कर्म नरक निगोद आदि यातनाओं के स्थानों में दुःख जनक होते हैं । वे जन्म जन्मान्तर में वैर की परम्परा बढाने वाले और महान भय उत्पन्न कर ने वाले होते हैं । ऐसा मान कर मेधावी पाप से निवृत्त हो।
ટીકાર્થ-શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને અથવા ભાવસમાધિને જાણતા એવા મોક્ષની ઈચ્છા વાળા પુરૂષ શાસ્ત્રમાં વિહિત-કહેલા અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. અર્થાત્ સત્ અને અસતના વિવેક કરવાવાળી વિશેષ પ્રકારની પ્રજ્ઞાથી યુક્ત મુનિ પિતાને હિંસા વિગેરે પાપથી નિવૃત્ત કરે. પાપને અનર્થનું મૂળ સમજીને અને ધર્મને સંસારથી છોડાવવા વાળે સમજીને પાપથી દૂર રહે. હિંસા અર્થાત્ પ્રાણિયેના પ્રાણવ્યપરંપણ (વાત) થી ઉત્પન્ન થવાવાળા જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કમ નરક નિગેદ વિગેરે યાતનાઓના સ્થાનમાં દુઃખ જનક હોય છે તેઓ જન્મ જન્માન્તરમાં વેરની પરંપરા વધારવા વાળા અને મહાન ભય ઉત્પન્ન કરવાવાળા હોય છે, તેમ સમજીને મેધાવી-ડાહ્યા માણસે પાપથી નિવૃત્ત થવું.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे वैरं जन्मशतमध्यनुगच्छति, महाभय जनकमिति ज्ञात्वा हिंसात आत्मानं निवर्तयेदिति भावः ॥२१॥ मूलम्-मुसं न ब्रूया मुणि अत्तगामी,
निवाणमेयं कसिणं समाहि। संयं न कुज्जा न य कारवेजा,
करत मन्नपि य गाणुजाणे॥२२॥ छाया---मृषा न ब्रूयान्मुनिराप्तगामी, निर्वाणमेतत्कृत्स्नं समाधिम् ।
स्वयं न कुर्यान्न च कारयेत् कुर्वन्तमन्यमपि च नानुजानीयात् ।२२। आशय यह है कि धर्मपरायण पुरुष पाप से निवृत्त हों। हिंसाजनित वैर सैकड़ो जन्मो तक चलता रहता है । वह महाभयजनक है। ऐसा जान कर अपनी आत्मा को हिंसा से निवृत्त करे ॥२१॥ 'मुसं न बूया' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अत्तगामी मुणी मुसं न बूया-आसगामी मुनिः भूषा न यात्' सर्वज्ञोक्तमार्गसे चलनेवालामुनि, झूठ न बोले। 'एयं निव्वाण कसिण समाहि-एतत् निर्वाणं कृत्स्नं समाधिम्' यह असत्य बोलने कात्याग, संपूर्ण भावसमाधि और मोक्ष कहा गया है 'सयं न कुज्जा न य कारवेज्जा-स्वयं कुर्यान च कारयेत्' सावु असत्य वचन तथा दूसरे व्रतों के अतिचारको स्वयं सेवन न करे और दूसरे से सेवन न करावे 'करंतमपि य णाणु जाणे-कुर्वन्तमन्यमपि च नानुजानीयात्' तथा दोष सेवन करते हुए दूसरे को अच्छा न जाने ॥२२॥
કહેવાનો હેતુ એ છે કે-ધર્મ પરાયણ પુરૂષે પાપથી નિવૃત્ત થવું હિસાથી થવાવાળ વેર સેંકડો જન્મ સુધી ચાલુ રહે છે, તે ઘણું જ ભયંકર છે, તેમ સમજીને પોતાના આત્માને હિંસાથી ખ્રિવૃત્ત કરે ૨૧ 'मुसं न बूश' त्यात
avail--'अत्तगामी मुणी मुसं न बूया-आप्तगामी मुनिःमृषां न ब्रूयात्' सर्व शोधत भाथी या भुनिये मस नही 'एय निव्वाणं कसिणं समाहि-एतन्निर्माण कृत्स्ने समाधिम्' 22 असत्य मेवानी त्यास सपू मापसमाधि भने भाक्षस छे. 'सयन कुजा न य कारवेता-स्वय' न कुर्यान्न च कारयेत्' साधु असत्य वयन तथा मlon प्रताना मतियारनु स्वयं सेवन न रे अने भीतये। पासे तनु सेवन न रावे. 'कर'तमन्नपि य णाणुजाणे-कुर्वन्तमन्यमपि च नानुजानीयात्' तथा होषानु सवन २ता मेवा भीतने सारा न मान २२॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. १. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १५१ ___ अन्वयार्थः-'अत्तगामी मुणी मुसं न बूया' आप्तगामी-मोक्षमार्गगमनशीलो मुनिः-साधुः मृषा-मृ भाषां न ब्रूयात्-न वदेत् 'एयं निवाणं कसिणं समाहि' एतदेव-मृषाबादवर्जन मेव कृत्स्नम्-सम्पूर्ण भावसमावि निर्वाणं मोक्ष चाहुः 'सयं न कुज्जा न य कारवेज्जा' तदेवं मृषावादं स्त्रयं न कुर्यात् न च-न वा अन्यान् कारयेत् 'करंतमन्नं पि य णाणुजाणे' तथा कुर्वन्तमन्यं पुरुषं नानु जानीयात् न च तस्य मृपावादस्याऽनुमोदनपपि कुदिति ॥२२॥
टीका-'अत्तगामी' आप्तगामी-पाप्यते-माप्यते-इति आप्तो मोक्षः, तद्गमनशील आप्तगामी। अथवा-अप्तो विनष्टसर्वदोवस्तीर्थङ्करः, तदुपदिष्टमार्गगामी । 'मुणी' मुनि:- जिनपवचनमननशीलः, 'सं' मृषावादम्-असत्यभाषणम्, 'न बूया न यात्' 'असत्यं न वक्तपम्' सत्यमपि यदि प्राण्युपघातकारि भवेत, तदा तदपि सत्यं न वक्तव्यमिति सर्वथैव मृपावादस्य निषेधो विहितः। ___अन्वयार्थ--आप्त अर्थात् सर्वज्ञ वीतराग के मार्ग पर अथवा मोक्ष के मार्ग में चलने वाला मुनि मृषाभाषा न बोले । मृषावाद का त्याग ही भावसमाधि अथवा निर्वाण का कारण है। इसी प्रकार अन्य पापों को भी न स्वयं करे, न दूसरों से करावे और न करने वालों का अनुमोदन करे ॥२२॥ ___टीकार्थ--जो प्राप्त किया जाय वह आप्त कहलाता है। यहां आप्त का अर्थ मोक्ष है । अथवा समस्त दोषों से रहित तीर्थकर भगवान् आप्त कहलाते हैं । तात्पर्य यह निकला कि मोक्ष के या वीतराग के मार्ग पर चलने वाला मुनि असत्य भाषण न करे ! सत्य भी यदि प्राणियों का घातक हो तो उस सत्य का भी भाषण न करे । इस प्रकार
અન્વયાર્થ–આત અર્થાત્ સર્વજ્ઞના વીતરાગ માર્ગ પર અથવા મોક્ષના માર્ગમાં ચાલવાવાળા મુનિ મૃષાભાષા ન બેલે મૃષાવાદનો ત્યાગજ ભાવ સમાધિ અથવા નિર્વાણનું કારણ છે. એ જ રીતે બીજા પાપને પણ સ્વયં ન કરે. તેમજ બીજાની પાસે કરાવે નહીં તથા કરવાવાળાનુ અનુમોદન પણ ન કરે અરરા
ટીકાર્થ-જે પ્રાપ્ત કરિ શકાય તે આપ્ત કહેવાય છે. અહિયાં આપ્તને અર્થ “મોક્ષ છે. અથવા સઘળા દેથી રહિત તીર્થકર ભગવાન આપ્ત કહે. વાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે-મોક્ષના અથવા વીતરાગના માર્ગ પર ચાલવા વાળા મુનિએ અસત્ય ભાષણ કરવું નહીં સત્ય પણ જે પ્રાણિની હિંસા કરનાર હોય તે તેવું સત્ય પણ ન કહેવું. આ રીતે અહિયાં મૃષાવાદને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे एवमेतदेव मृपावादवर्जनम् 'कसिणं' कृत्स्न-संपूर्णम् 'णिबाणं' भावसमाधिरूपं निर्माणमाहुः । सांसारिकः समाधिदुःखप्रतीकारमात्रकरणादसंपूर्णः, भावसमाधिस्तु सम्पूर्णः । एतस्य-मोक्षलक्षणस्य भावसमाधे मषावादलक्षणमतिचारम् 'सयं' स्वयम् 'न कुंज्जा' न कुर्यात् 'न य कारवेज्जा' न चाऽन्येन कारयेत् 'करंतमन्नं पि कुर्वन्तमन्यमपि च ‘णाणुनाणे' नानुजानीयात् । कुर्वन्तमन्यं नानुमोदेत इति ॥२२॥ मूलम् -सुद्धे सिंया जाए न दूसएज्जा,
अमुच्छिए ण य अज्झोववन्ने। धिइमं विमुके ये पूर्यणही,
ने सिलोयगामी य परिव्वएज्जा॥२३॥ छाया-शुद्धे स्याज्जाते न दूषयेत्, अमूच्छितो न चाऽध्युपपन्नः ।
धृतिमान् विमुक्तो न च पूजनार्थी, न श्लोकगामी च परिव्रजेत् ।२३। यहां मृषावाद का सर्वथा निषेध किया गया है । यह मृषावाद कात्याग ही सम्पूर्ण भावसमाधि एवं निर्वाण है।
सांसारिक समाधि दुःख प्रतीकार का कारण मात्र ही होने से अपूर्ण है, भावसमाधि पूर्ण है । मृषावाद मोक्ष रूप भावसमाधि का अतिचार है। इसे मुनि स्वयं न करे, दूसरे से भी न करावे और करने बाले की अनुमोदना भी न करे। इसी प्रकार अन्य पापों का भी तीन करण और तीन योग से परित्याग करे ॥२२॥ 'सुद्धे सिया' इत्यादि।
शब्दार्थ-'सिया सुद्धे जाए न दूसएज्जा-स्यात् शुद्ध जाते न સર્વથા નિષેધ કરેલ છે. આ મૃષાવાદને ત્યાગ એજ સંપૂર્ણ ભાવ સમાધિ અથવા નિર્વાણુ–મોક્ષ છે.
સાંસારિક સમાધિ દુખ પ્રતીકારનું કારણ માત્ર જ હોવાથી અપૂર્ણ છે, ભાવસમાધિ પૂર્ણ છે. મૃષાવાદ માણરૂપ ભાવ સમાધિને અતિચાર છે. તેને મનિએ સ્વયં કરે નહિં, બીજા ઓ પાસે પણ ન કરાવે અને કરવાવાળાને અનુમોદન પણ કરવું નહીં એજ પ્રમાણે અન્ય પાપને પણ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી પરિત્યાગ કરે ૨૨ 'सुद्धे सिया' त्यादि शहाथ-'सिया सुद्धे जाए न दूसएज्जा-रयात् शुद्धे जाते न दूषयेत्' उगम
श्रीसूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १५३ ___ अन्वयार्थः-- (सिया सुद्धे जाए न दूसएज्ज) उद्गमादिभिः शुद्धे निर्दोषे कदाचिजाते-प्राप्ते पिण्डे सति साधुः रागद्वेषेण न दूषयेत् (अमुच्छिए ण य अज्झोक्वन्ने) अमूच्छितः तत्र मूर्छामकुर्वन् तथा न च अध्युपपन्न:-गृद्धिभावं न कुर्यात् 'धितिमं विमुक्के' धृति पान-संयमे धृतिमान् तथा-बाह्याभ्यन्तरेण ग्रन्थेन विमुक्तः ‘ण य पूयणठी न य सिलोयगामी' न च पूजनार्थी-वस्त्रादि पूजनवान् न च श्लोकगामी- श्लोकः-इलाघा कीतिर्वा न तदभिलाषुको भवेत् अपितु (परिव्बएज्जा) परिव्रजेत् संयमानुष्ठाने विचरेदिति ॥२३॥ दूषयेत्' उद्गमादि दोषों से रहित शुद्ध आहार मिलनेपर साधु राग देषकरके चरित्र को दुषित न करे 'अमुछिए 'पा य अज्झोव वन्ने अभूछितो वा नचाध्युपपन्नः' तथा उस आहार में मूच्छित होकर बार पार उसका अभिलाषी न बने 'धितिमं विमुक्के-धृतिमान् विमुक्त' साधु धीरताचान एवं परिग्रह से मुक्त बने 'न य पूषणहो' ज य सिलोय. गामी-न च पूजनार्थी न च श्लोकमामी' साधु अपनी पूजा, प्रतिष्ठा और कीर्ति की कामना न करे परंतु 'परिव्यएज्जा-परिव्रजेत्' सम्यक् प्रकार से शुद्ध संयमका पालन करे ॥२३॥
अन्वयार्थ--उद्गम आदि दोषों से रहित शुद्ध आहार के प्राप्त होने पर साधु रागद्वेष करके उसे क्षित न करें । उस आहार में मूर्छित न होता हुआ आसक्ति धारण न करें । संयम में धैर्यवान् तथा बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से विमुक्त हो और पूजा सत्कार या कीर्ति का, अभिलाषी न होकर संघम का अनुष्ठान करे ॥२३॥ વિગેરે દેશ વિનાને શુદ્ધ આહાર મળવાથી સાધુ રાગદ્વેષ કરીને ચારિત્રને दूषित न ४२ 'अमुच्छिए ण य अज्झोक्वन्ने-अमूछितो वा नचाध्युपपन्नः' तथा ये माहारमा मासत ४२ मतना अमितापी ने मन 'धितिमं विमुकेधृतिमान् विमुक्तः' साधुसे धीरतावा अने परिअडथी भुत मन 'न य पूयगट्टी न सिलोयगामी-न च पूजनार्थी न च श्लोकगामी' साधुसे पातानी पूज, प्रतिष्ठा भने हतनी २ न ४२वी नसे. परंतु 'परिव्वएज्जा-परिब्रजेत्' सभ्यः પ્રકારથી શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરવું જોઈએ. ર૩
અન્વયાર્થ–-ઉદ્ગમ વિગેરે દેષ વિનાને શુદ્ધ આહાર પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સાધુ રાગદ્વેષ કરીને તેને દેષિત ન કરે તે અહારમાં મૂચ્છિત ન થતા થકા આસક્તિ ધારણ ન કરે. સંયમમાં ધૈયયુક્ત તથા બાહા અને આલ્યન્તર પરિગ્રહથી વિમુક્ત થવું. તેમજ પૂજા સત્કાર અથવા કીર્તિની ઈચ્છા વાળા ન થતાં સંયમનું જ અનુષ્ઠાન કરવું. ૨૩
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-उत्तरगुणमधिकृत्य शास्त्रकारो ब्रूते-उद्गमोत्पादनेषणादिदोषैः 'सुद्ध' शुद्ध-निर्दोषे इति यावत् आहारजाते 'सिया' स्यात्-कदाचित् 'जाए' जातेमाप्ते पिण्डे सति रागद्वेषाम्म रमाहारम् ‘न दूसएज्जा' नैव दूषयेत् । तदुक्तम्-'बायाली से सणसं झडंमि, गइणमि जीवा ! न हु छलिओ।
इहि जइन छलिज्मसि भुंनंतो रागदोसे हि ॥१॥ छाया-द्विचत्वारिंशदेषणादोपसङ्कटे, गहने जीव ! नैव छलितः।
इदानीं यदि न छल्यसे भुञ्जन रागद्वेषाभ्यां तदा सफलं तत् ॥१॥ हे जीव ! द्विचत्वारिंशद् दोषाख्यगहने सङ्कटे त्वं न छलिसः परन्तु इदानी-भोजनसमये यदि रागद्वेषाभ्यं न छल्पसे तदा तव सर्व सफलमिति भावः। अतः
टीकार्थ--शास्त्रकार अब उत्तरगुणों के विषय में कहते है। उद्गम, उत्पादना और एषणा आदि के दोषों से रहित निर्दोष आहार कदाचित् प्राप्त होने पर उस आहार को राग द्वेष से दूषित न करे। कहा भी है-'बायालीस' इत्यादि ।
'हे जीव ! बयालीस (१६ उनम संबंधी १६ उत्पादना संबंधी और १० एषणा संबंधी) दोषों से तू नहीं छला गया, किन्तु अब भोजन के समय यदि राग द्वेष के द्वारा न छला गया तो सब सफल है । तात्पर्य यह है कि समस्त दोषों से रहित आहार मंडल के पांच दोष नहीं निवारण करने से राग चा द्वेष की भावना के साथ उस आहार का उपभोग किया तो निर्दोष आहार का लाभ भी वृथा होगयो, क्यों कि अन्ततः रागद्वेष के द्वारा आत्मा मलिन हो गया, और चरित्र में मली
ટીકાર્ય—હવે શાસ્ત્રકાર ઉત્તર ગુણોના સંબંધમાં કહે છે. ઉદ્ગમ ઉત્પા દના, અને એષણ વિગેરેના દોષોથી રહિત નિર્દોષ આહાર કદાચ પ્રાપ્ત थाय त्यारे ते मारने रागद्वेषथी होष पाजन रे ४५ छ -'बायालीस' त्यादि
હે જીવ ૪૨ બેંતાલીસ (૧૬ ઉદ્ગમ સંબંધી ૧૬ ઉત્પાદન સંબંધી અને ૧૦ દસ એષણ સંબંધી) આવા દેથી તું ન છેતરા પણ હવે આહારના સમયે અત્યંત રાગદ્વેષથી તુ ન છેતરાય તે સઘળું સફળ થાય. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-સઘળા દેથી રહિત આહારમંડલના પાંચ દેનું નિવારણ ન કરવાથી. રાગ અથવા ઢષની ભાવના સાથે જે એ આહાર ગ્રહણ કર્યો હોય તો નિર્દોષ આહારને લાભ પણ ફેગટ થઈ જાય. કેમકે-છેવટ સુધી રાગ દ્વેષ દ્વારા આત્મા મલિન થઈ ગયો અને ચારિત્રમાં મલિનપણું આવી જ ગયું તેથી નિર્દોષ આહારનું
श्रीसूत्रतांगसूत्र : 3
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १५५ 'अमुच्छिए' अमूर्छितः-स्वरसादिषु मूीरहितः ‘ण य अझोक्वन्ने' न चाऽध्युपपन्न:-तथा तमेवाऽऽहारं पुनः पुनर्ना भिलपेन् , तथा-'धितिमं' धृतिमान्-संयमे धैर्यवान् ‘विमुक्के' विमुक्तः-बाह्याऽभ्यन्तरग्रन्थिभ्यां विमुक्तो रहितः 'ण य पूणयट्ठी' न च पूजनार्थी-तत्र पूजनम्-वस्त्रादिना सत्करणम्-तेनाऽर्थः-प्रयोजनम् , तद्विद्यते यस्य असौ पूजनार्थी न भवेत् । तथा-'न सिलोयगामी' न श्लोकगामीश्लोकः-श्लाघा कीर्ति वा तद्नामी-तदभिलाषवान् न भवेत् , एतादृशः सन् 'परिवएना' परिव्रजेत्-विशुद्धसंघममार्गे विहरेत् ॥२३॥ मूलम्-निक्खम गेहो उ निरावकंखी,
कायं विउसेज्ज नियाणछिन्ने। जो जीवियं णो मरणाभिकखी,
चरेज भिक्खू वलयाविमुक्के ॥२४॥त्तिबेमि॥ छाया-निष्क्रम्य देहात्तु निरवकांक्षी, कायं व्युत्सृजेन्निदानछिन्नः । नो जीवितं नो मारणाभिकांक्षी, चरेद्भिक्षुर्वलयाद्विमुक्तः ॥२४॥
॥इति ब्रवीमि॥ नता आ ही गई ! अतएव निर्दोष भिक्षा की गवेषणा करना और उसकी प्राप्ति होना तभी सार्थक होता है जब अंगार धूमादि दोष टाले।
इसी कारण सूत्रकार आगे कहते हैं-मनोज्ञ रस आदि में मूर्छित न हो और उसी प्रकार के आहार की बार धार अभिलाषा न करे। तथा संयम में धैर्यवान् हो और बाह्य तथा आन्तरिक परिग्रह की ग्रंथियों से रहित हो। साधु कभी वस्त्रादि के द्वारा पूजा की कामना न करे और न कीर्ति की कामना करे । विशुद्ध संयममार्ग में विचरे ॥२३॥ અન્વેષણ કરવું અને તે પ્રાપ્ત થયું ત્યારે સફળ થાય કે જ્યારે અંગાર દેષ અને ધૂમાદિ દેષને દૂર કરે.
આજ કારણને સૂત્રકાર આગળ કહે છે-મજ્ઞ રસ વિગેરેમાં મૂછિત ન થવું. અને એ જ પ્રકારના આહારથી વારંવાર અભિલાષા-ઈરછા ન કરવી. તથા સંયમમાં પૈર્યવાન થવું. અને બાહ્ય અને આંતરિક પરિગ્રહની ગ્રંથિથી રહિત થવું. સાધુએ કંઈ વાર વસ્ત્ર વિગેરે દ્વારા પૂજાની ઈચ્છા ન કરવી, તથા કિર્તિની ઈચ્છા પણ કરવી નહીં કેવળ વિશુદ્ધ એવા સંયમ માર્ગમાં વિચરવું. પા૨રા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थ:-(भिक्खू) भिक्षुः (गेहा उ निक्खम्म) गेहात-स्वगृहात्तु निष्कभ्य-प्रव्रज्य (निरावकंखी) निरवकांक्षी-जीवनेऽपि निरपेक्षः सन् (कायं विउसेज) कायं शरीरं व्युत्सृजेत्-शरीरनिष्पतिकर्मतया कायममस्वं त्यजेत् (णियाणछिन्ने) निहानछिन्नः-तपसः फलमकामयमानः (वलयाविमुक्के) वलयात्-संसारवलयात् कर्मवलयाद्वा विमुक्तः (नो जीवियं नो मरणाभिकं खी चरेज्ज) नो जीवितं नो मरणामिकांक्षी-जीवनमरणविषयकाभिलाषरहितः सन् संयमानुष्ठानं चरेत् , इति ॥२४॥
'निक्खम्भ गेहा उ' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'गेहा उ निक्खम्म-गेहातु निष्क्रम्य' साधु घर से निकलकर अर्थात् प्रव्रज्या धारण करके 'निरावकंखी-निरवकांक्षी' अपने जीवन में निरपेक्ष होजाय 'कायं विउसेज्ज-कायं व्युत्मजेत्' तथा शरीरका व्युत्सर्गकरे ‘णियाणछिन्ने-निदानछिन्न:' और वह अपने किये हुए तप के फलकी कामना न करे 'बलयाविमुक्के-पलया. विमुक्तः' तथा संसार से मुक्त होकर 'नो जीवियं णो मरणाभिकंखी चरेज्ज-नो जीवितं नो मरणावकांक्षी चरेत्' वह जीवन और मरणकी इच्छा न रखता हुआ संयमानुष्ठान में प्रवत्त रहें ॥२४॥ ___ अन्वयार्थ--अपने गृह से निष्क्रमण करके अर्थात् दीक्षित होकर जीवनके प्रति भी निष्काम रहे, काय का उत्सर्ग करके अर्थात् शरीर ममता, संस्कार एवं चिकित्सा न करता हुआ, तप संयम के फल की इच्छा न करता हुभा निदानरहित संसार के या कर्म के चक्र से विमु.
'निक्खाम गेहा उ' या
Avat:-गेहा उ निक्खम्म-गेहात्तु निष्क्रम्य' साधु ३२था नाइजीन अर्थात् प्रन्यानो स्वी॥२ ४शने 'निरावकंखी-निरवकांक्षी' पाताना तनी अपेक्षा २हित मनी ४ मे 'काय विउसेज्ज-काय' व्युत्सृजेत्' तथा शरीरने। युत्सम त्या ४२. "णियाणछिन्ने-निदानछिन्नः' तम तया पाते ४२॥ तपना जनी ४२ रे 'वलयाविमुक्के-वलयाद्विमुक्तः' तथा ससारथी भुत मनाने 'नो जीविय णो मरणाभिकंखी चरेज्ज-नो जीवितं नो मरणावकांक्षी चरेत्' ते જીવન મરણની ઈચ્છા રાખ્યા વિના સંયમના અનુષ્ઠાનમાં જ પ્રવૃત્ત રહેવું ૨૪
અન્વયાર્થ–પિતાના ઘેરથી નીકળીને અર્થાત્ દીક્ષિત થઈને પિતાના જીવન પ્રત્યે પણ નિષ્કામ રહેવું. શરીરને ઉત્સર્ગ કરીને અર્થાત્ શરીરની મમતા, શારીરિક સંસ્કાર તથા ચિકિત્સા કર્યા વિના અને તપ કર્યા વિના નિદાન
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १५७
टीका-'भिक्खू भिक्षुः 'गेहाउ' गेहात्तु-स्वगृहात् 'निक्खम्म' निष्क्रम्यवैराग्यमावेन प्रबजितो भूत्वा, 'निराकं खी' निरवकांक्षी-गृहादिकांक्षामकुर्वन् 'कार्य' कार्य-शरीरम् 'विउसेज्ज व्युत्सृजेत्-उपात्तशरीरस्य संस्काराद्युपचारादिकमकुर्वन् तन्ममत्वं परित्यजेन् 'णियाणच्छिन्ने' निदानच्छिन्नः, छिन्ननिदानो भवेत्-निदानशल्यरहितो भवेत् । तथा--'जीवियं' जीवितं मरणं च-जीवनमरणयोः 'अभिकंखी' अभिकांक्षी न भवेत् , जीवने मरणे वा रागद्वेषविरहितो भवेत जीवने न हर्षों मरणे वा न द्वेषः कार्यः। 'वलया' वलयात्-वलपीकृतसंसारसागरात्-तथाभूतकर्मबन्धना द्वा, 'विमुक्के' विमुक्तः सन् ‘चरेज्ज' चरेत्-संयममनुतिष्ठेत्-पालयेदित्यर्थः। 'तिबेमि' इति ब्रवीमि, इति शब्दोऽध्यायपरिक्त हो, जीवन और मरण, दोनों के प्रति निरपेक्ष होकर अर्थात् पूर्ण वैराग्य की स्थिति में तत्पर रहे।
त्ति घोमि-ऐसा मैं कहता हूँ ॥२४॥
टीकाथ-साधु गृहत्याग करके अर्थात् वैराग्य की प्रबलता से प्रवजित होकर, सर्वथा निरपेक्ष निर्जराथी होकर काय का भी उत्सर्ग करदे, शरीर के संस्कार एवं उपचार आदि से भी निवृत्त हो जाए। न जीवित रहने की कामना करे, न मरण की । जीवित रहने में हर्ष
और मरण में द्वेष न करे । वह संसार या कर्म के वलय चक्र से सर्वथा मुक्त होकर संयम का अनुष्ठान करे अर्थात् संयम का पालन करे । રહિત બનીને સંસારના અથવા કર્મના ચક્રથી વિમુક્ત થવું. જીવન અને મરણ અને પ્રત્યે અપેક્ષા રાખ્યા વિના પૂર્ણ વૈરાગ્યની સ્થિતિમાં તત્પર રહેવું 'त्ति बेमि' मा प्रमाणे ४ ॥२४॥ ટીકાથ–સાધુએ ઘરને ત્યાગ કરીને અર્થાત વૈરાગ્યની પ્રબળતાથી પ્રવ્રયાને અંગીકાર કરીને સર્વથા નિરપેક્ષ અને નિર્જરાની કામનાવાળા થઈને કાયાને પણ ઉત્સર્ગ–ત્યાગ કરી દેવો. શરીરના સંસ્કાર અને ઉપચાર વિગેરેથી નિવૃત્ત થઈ જવું જીવવાની પણ ઈચ્છા ન કરવી. તેમ કરવાની ઈચ્છા કરવી નહીં. જીવતા રહેવામાં હર્ષ અને ભરવામાં ઠેષ ભાવ કરવો નહીં તેણે સંસાર અથવા કર્મના વલય-ચકથી સર્વથા મુક્ત થઈને સંયમનું પાલન કરવું,
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
समति बोधयति । सुधर्मस्वामी कथयति - अहं ब्रवीमि यथा भगवतः सकाशात् श्रुतं तथा कथयामीति ॥ २४ ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापकमविशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थ निर्माषक, वादिमानमर्दक- श्री शाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां समाधिनामकं दशममऽध्ययनं समाप्तम् ॥१०॥
साधु इच्छा के अनुसार देश देशान्तर में विचरण करे, सब प्रकार के द्वन्दों और बन्धनों से रहित हो जाए और संयम की आराधना में इतना तत्पर हो जाए कि जीर्ण होते हुए शरीर का उसे भान ही न हो !'
'इति' शब्द अध्ययन की समाप्ति का सूचक है । सुधर्मा स्वामी जम्बू से कहते हैं- जैसा भगवान् के मुख से सुना वैसा ही मैं कहता हूँ ||२४||
जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत 'सूत्रकृताङ्गसूत्र' की समयार्थबोधिनी व्याख्या का समाधिनामक
॥ दशवां अध्ययन समाप्त ॥ १० ॥
સાધુએ ઇચ્છા પ્રમાણેના દેશ દેશાન્તરમાં વિચરણ કરવું. તમામ પ્રકારના કે! અને ખ ંધનાથી મુક્ત થઈ જવુ. અને સંયમની આરાધનામાં એટલા તાત્પર થઈ જવુ કે-જીણું થતા શરીરનું પણ તેને ભાન ન રહે.
ઈતિ’ શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિના સૂચક છે સુધર્મા સ્વામી જમ્મૂ સ્વામીને કહે છે કે–ભગવાના સુખથી જે પ્રમાણે મે' સાંભળ્યુ છે તે પ્રમાણે જ હું' हुँ छु ॥२४॥
જૈનાચાર્ય જૈનધમ દિવાકર પૂજયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ‘સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર’ની સમયાથ માધિની વ્યાખ્યાનું સમાધિ નામનું દસમું' અધ્યયન સમાપ્ત ૫૧૦ના
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१५९ ॥ अथैकादशाध्ययनम् ।। गतं दशममध्यनम् साम्पतमेकादशमारभ्यते । अस्य पूर्वेणायमभिसवम्बन्धः । तत्र दशमाध्ययने सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणधर्मरूपः समाधिरूपदिष्टः, समाधिवशादेव मोक्षो भवतीत्यतो मोक्षमार्गनिरूपकमेकादशाध्ययन मारभते । अतो मोक्षमार्गोऽनेन प्रतिपाद्यते। अनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्याऽस्याऽध्ययनस्य इदं प्रथम सूत्रं गाथारूपेण न्यस्तम् मूलम्-कैयरे मग्गे अक्खाये, माहणेणं मईया।
जं मग्गं उज्जु पावित्ता, ओहं तरइ दुत्तरं ॥१॥ छाया-कतरो मार्ग आख्यातो, माहनेन मतिमता । यं मार्गमृणु पाप्य, ओघं तरति दुस्तरम् ॥१॥
॥ ग्यारहवां अध्ययन प्रारंभ ॥ दसवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब ग्यारहवां अध्ययन प्रारंभ किया जाता है । इस अध्ययन का पूर्ववर्ती अध्ययन के साथ यह सम्बन्ध है-दसवें अध्ययन में सम्यग्दर्शन, ज्ञान चारित्र और तपरूप धर्म समाधि का उपदेश दिया गया है। समाधि से मोक्ष की प्राप्ति होती है, अतएव मोक्षमार्ग का निरूपण करनेवाला यह ग्यारहवा अध्ययन प्रारंभ करते हैं । इस संबंध से प्राप्त इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-'कयरे मग्गे' इत्यादि।
शब्दार्थ--'मईमया-मतिमता' केवलज्ञानी 'माहणेणं-माहनेन' माहन माहन ऐसा अहिंसा का उपदेश देने वाले भगवान् महावीर
અગિયારમાં અધ્યયનને પ્રારંભ– દશમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું હવે અગિયારમું અધ્યયન પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનને પહેલાના અધ્યયન સાથે આ પ્રમાણે સંબંધ છે.–દસમા અધ્યયનમાં સમ્યગૂ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર અને તપ ૩૫ ધર્મ-સમાધિને ઉપદેશ આપવામાં આવેલ છે. સમાધિથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી જ મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ કરવા વાળું આ અગ્યારમું અધ્ય. વન પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ સંબંધથી આવેલ આ અધ્યયનનું આ ५ सूत्र छ-'कयरे मग्गे' त्यादि
शहाथ-'मईमया-मतिमता' ज्ञानी मा 'माहणेण-माहनेन' માહન, માહન એ પ્રમાણેને અહિંસાને ઉપદેશ આપવાવાળા ભગવાન મહા
भागमा
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ आन्वयार्थः-'मई मया' मतिमता-केवलज्ञानिना मननं मतिः सा यस्या स्ति स मतिमान तेन- तीर्थकरेण 'माहणेणं' माइनेन-माहन माहनेत्येवमुपदेश दायिना 'कपरे मागे' कतरः किं भूतो मार्ग:-मोक्षमापको मार्गः 'अक्खाए' आख्यात कथितः 'जं मग्गं उज्जुं पावित्ता' यं मार्गम् ऋजुमकुटिलं प्राप्य 'दुत्तरं ओघं तरई' दुस्तरम् ओघं तरति-दुरुतरं दुस्तरमोघं भवौघं तरति ॥१॥ ____टीका-य एकस्मात् स्थानात् स्थानान्तरं प्रापयति स मार्गः-पन्थाः । स च मार्गः द्विविधः-प्रशस्ताऽप्रशस्तभेदात् । तथा-द्रव्यभावरूपो लौकिको लोको. तरश्च । तत्र द्रव्यमार्गों लौकिका भावमार्गस्तु लोकोत्तरो मोक्षमापकः, मोक्षस्य स्वामीने 'कयरे मग्गे-कतरः मार्गः' किस प्रकार का मोक्षप्राप्तिका मार्ग 'अक्खाए-आख्यातः' कहा है 'जं मग उज्जु पाविता-यं मार्गम् ऋजु प्राप्य' जिस सरल मार्गको पाकर 'दुत्तरं ओघ तरइ-दुस्तरम्
ओघं तरति' जीव दुस्तर ऐसे संसार को पार करता है ॥१॥ ____ अन्वयार्थ-मतिमान् माहन (मत हननकरो, किसी को मत हनन करो' ऐसा उपदेश देने वाले) तीर्थकर महावीर ने कौनसा मोक्ष मार्ग कहा है ? जिस सरल मार्ग को प्राप्त करके दुस्तर भवप्रवाह को भव्य जीव पार करता है ? ॥१॥
टीकाथ -एक स्थान से दूसरे स्थान को प्राप्त कराने वाला पन्य मार्ग कहलाता है। मार्ग दो प्रकार का है । प्रशस्त और अप्रशस्त या द्रव्यमार्ग और भावमार्ग अथवा लौकिक मार्ग एवं लोकोत्तरमार्ग इनमें द्रव्यमार्ग लौकिक है और भावमार्ग लोकोत्तर है जो मोक्ष में पहुंचाने पार स्वाभीमे 'कयरे मग्गे-कतरः मार्गः' ४॥ ४॥२॥ भोक्ष प्राप्ति मा 'अक्खाए-आख्यातः' ४ो छे. 'जमगं उज्जु पावित्ता-यं मार्गम् ऋज प्राप्य' स२० वा २ भागना श्रय सन 'दुत्तर ओध' तरइ-दुस्तर ओध तरति' हुस्तर सेवा संसार तरी तय छे. अर्थात भोक्ष प्राप्त रे छे. ॥१॥
અન્વયાર્થ–મતિમાન માહન (કઈ પણ પ્રાણીને ન મારે) એ પ્રમને ઉપદેશ આપવાવાળા તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામીએ કર્યો મોક્ષ માર્ગ કો છે? કે જે સરલ માર્ગને પ્રાપ્ત કરીને દુસ્તર એવા ભવપ્રવાહને ભવ્ય જીવ પાર કરે
ટકાઈ.-એક સ્થાનથી બીજા સ્થાનને પ્રાપ્ત કરાવવાવાળે પન્ય-માર્ગ કહેવાય છે. માર્ગ બે પ્રકાર છે. પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત અથવા દ્રવ્યમાગ અને ભાવમાર્ગ અથવા લૌકિક માર્ગ અને લોકોત્તર માર્ગ તેમાં દ્રવ્ય માર્ગ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र.श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १६१ लोकोत्तरत्वात् । तत्रापि मिथ्यात्वोपहतदृष्टीनां प्रतिपादितो मार्गः कुटिलः । क्षीणदोषैर्वी तरागैस्तीर्थकरैरुपदिष्टः सरलः। तत्र तीर्थकरप्रतिपादितमार्गमधिकृत्य जम्बूस्वामिना पृष्टः सुधर्मस्वामी पाह-हे महामुने ! 'मईमया' मतिमतामतिः-सूक्ष्माऽसूक्ष्मपदार्थविषयिणी केवलज्ञानरूपा सा विद्यते यस्य तेन-मति. मता-केवलज्ञानिना, 'माहणेण' माहनेन-सर्वे जीवा जीवितुमिच्छन्ति न तु मर्नु मित्यतो हन्तारं प्रति माहन माहन, इत्युपदेशशीलेन भवगता तीर्थकरेण 'कयरे' कतर:-कीदृशो मार्गः-पन्था मोक्षपापकः । 'अक्खाए' आख्यातः प्रतिपादितो लोकहिताय, 'ज' यम्-तीर्थकरप्रतिपादितं मार्गम् 'उज्जु' ऋजुम्-यथाऽवस्थित पदार्यस्वरूपनिरूपणद्वारेण अवक्रम्-सामान्यविशेषनित्यानित्यस्याद्वादसमाश्रयणा वाला है, क्यों कि मोक्ष लोकोत्तर है । जिनकी दृष्टि मिथ यात्व से दूषित है, उनके द्वारा प्रतिपादित मार्ग कुटिल होता है और समस्त दोषों का क्षय करदेनेवाले वीतराग तीर्थकरों का मार्ग सरल है। इनमें से तीर्थकर प्रतिपादित मार्ग के विषय में जम्बू स्वनीने सुधर्मास्वामी से पूछा-हे महामुने ! केवलज्ञानरूप सूक्ष्म पदार्थों को भी विषय करनेवाली मति से युक्त अर्थात् केवलज्ञानी तथा सभी जीव जीवित रहने की अभिलाषा करते हैं, मरने की नहीं अतएव हनन करने वालेको 'माहन, माहन' (मत मारो, मत मारो) इस प्रकार का उपदेशदेनेवाले भगवान् तीर्थकर ने लोक के कल्याण के लिए मोक्ष का मार्ग किस प्रकार का कहा है ? जो मार्ग पदार्थों के यथार्थ स्वरूप का निरूपण करने के कारण तथा सामान्य विशेष और नित्यता अनित्यता आदिरूप अनेकाલૌકિક છે. અને ભાવમાર્ગ લોકોત્તર છે. જે મેક્ષમાં પહોંચાડે છે. તે કેમકે--મોક્ષ એ લેકોત્તર છે. જેમની દષ્ટિ મિથ્યાત્વના દોષવાળી છે, તેઓએ પ્રતિપાદન કરેલ માર્ગ કુટિલ હોય છે. અને સઘળા દોષને ક્ષય-નાશ કરવાવાળા વીતરાગ તીર્થકરોને માર્ગ સરળ છે. તેમાંથી તીર્થંકર પ્રતિપાદન કરેલ માર્ગના સંબંધમાં જંબૂ સ્વામીએ સુધમાં સ્વામીને પૂછ્યું, હે મહામુનિ કેવળજ્ઞાન રૂપ સૂમ પદાર્થોને પણ વિષય કરવાવાળી મતિવાળા અર્થાત્ કેવળજ્ઞાની તથા સઘળા જી જીવવાની ઈચ્છા કરે છે, મરવાની નહીં તેથી હનન કરવાवाणा ने 'मा हन मा हन' न मारे, न भारे। मा प्रमाणेन पहेश मा५॥ વાળા ભગવાન તીર્થકરે લેકોના કલ્યાણને માટે મોક્ષનો માર્ગ કેવી રીતે કહેલ છે? જે માર્ગ પદાર્થોના યથાર્થ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવાથી તથા સામાન્ય અને વિશેષ તથા નિત્ય અને અનિત્ય વિગેરે રૂપ અનેકાન્ત વાદનું અવલ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे दतिसरलं-सर्वेषां बोधोपकारकम् 'मग्ग' मार्गम्-तमेवंभूतं दर्शनचारित्रतपास्वरूपं 'पावित्ता' पाप्य-लब्ध्या-संपारसागरान्त पाविनो जीवा मुमुक्षवः समाप्तमोक्षसामग्रीकाः 'ओहं' ओघम्-भवसतुद्रम् 'दुत्तरं दुस्तरमपि तरइ' तरति-अतिदुस्तर-संसारसागरस्यापि पारं गच्छति, यद्यपि संसारोत्तरणं न दुष्करम् अविकलकारणसद्भावे महतोऽपि कार्यस्य दर्शनात्, तथापि-तादृशसामग्रीपाप्तिरेव दुष्करा । उक्तञ्च
'माणुस्सं खेतनाई कुलरूपारोग्ग माउयं बुद्धी।
'सवणोदग्गहसद्धा संजमो य लोयंमि दुल्लहाई॥१॥ छाया-मानुष्यं क्षेत्रं जातिः कुलं रूपमारोग्यमायुर्बुद्धिः।
श्रवणमवग्रहः श्रद्धा संघमश्च लोके दुर्लभानि ॥१॥ इति । न्तवाद का अवलम्बन करने के कारण अतिसरल है और सभी को बोध देकर उपकार करता है, जिस मार्ग को प्राप्त करके संसार के मोक्षाभिलाषी जीव दुष्प्राप्य ऐसे मोक्ष को प्राप्त करते है और अत्यन्त दुस्तर संसार सागर को पार करते हैं। ___ यद्यपि संसार को पार करना कठिन नहीं हैं, क्यों कि परिपूर्ण कारणकलाप मिलने पर महान कार्य भी होता देखा जता है, तथापि वैसी सामग्री की प्राप्ति हो जाना ही कठिन है। कहा भी है'माणुस्सं खेत्तजाई' इत्यादि ।
'मनुष्यत्व, आर्यक्षेत्र, उत्तम जाति (मातृपक्ष), उत्तम कुल (पितृपक्ष), रूप, आरोग्य, दीर्घायु, सद्बुद्धि, धर्मश्रवण, अवग्रहण (धर्मकाग्रहण करना) श्रद्धा और संयम, यह सब लोक में उत्तरोत्तर दुर्लभ हैं।'
ખૂન કરવાના કારણે અત્યંત સરળ છે. અને સઘળાને બંધ આપીને ઉપકાર કરે છે, જે માનું અવલખન કરીને સંસારના મોક્ષની ઈચ્છાવાળા જ દુઃપ્રાપ્ય એવા મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે, અને અત્યંત ન તરી શકાશ એવા સંસાર સાગરને પાર કહે છે ?
જેકે સંસારને પાર કરવું કઠણું નથી. કેમકે–પરિપૂર્ણ કારણ કલાપ (સાધન) મળવાથી મહાન કાર્ય પણ સિદ્ધ થતું જોવામાં આવે છે. પરંતુ तवा सामग्री प्राति थवी ते४ ४४९ छ.-४धु ५y छ.-'माणुस्सं खेत्त जाई'
या मनुष्य पा, माय क्षेत्र, उत्तम गति, (भातृ ५६) उत्तम हुआ (पितृપક્ષ) રૂપ, આરોગ્ય, દીર્ધાયુ, સદ્ બુદ્ધિ, ધર્મ શ્રવણ, અવગ્રહણ (ધર્મને વીકાર) શ્રદ્ધા, અને સંયમ આ બધા ઉત્તરોત્તર-પછિ પછિન મળવાવાળા FEM-मप्राध्य छे.
श्रीसूत्रतासूत्र : 3
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १६३
अहिंसोपदेष्टा केवलज्ञानी तीर्थकरः कं धर्ममाख्यातवान् ।
यमवाप्य जीवः संसारमतिकामतीति भावः ॥१॥ मूलम्-तें मग्गं गुत्तरं सुद्धं, सम्वदक्खविमोक्खणं ।
जाणासि जं जहा भिक्खू, "तं णो ब्रूहि महामुणी॥२॥ छाया-तं मार्गमनुत्तरं शुद्धं, सर्वदुःखविमोक्षणम् । ___जानासि यं यथा भिक्षो ! तं नो ब्रूहि महामुने ! ॥२॥
अन्वयार्थः-(भिक्खू महामुणी) जम्बूस्वामी कथयति-हे मिक्षो ! हे महा. मुने ! (सम्बदुक्खविमोक्खणं) सर्वदुःखविमोक्षकम् -सर्वाणि बहुभिर्भवैरूपचितानि कर्माणि दुःखकारणत्वादुःखानि तेभ्यो विमोचकम् (मुद्ध अणुत्तरं) शुद्ध
आशय यह है कि अहिंसा के उपदेष्टा केवलज्ञानी तीर्थकर ने कौनसा ऐसा धर्म कहा है, जिसे प्राप्त करके जीव संसार सागर को पार करते हैं ? ॥१॥ 'तं मग्गं गुत्तरं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'भिक्खू महामुणी-हेभिक्षी महामुने' हे साधो' 'सच दुक्खविमोक्खणं-सर्व दुःखविमोक्षकम्' सब प्रकार के दुःखों को छुडाने वाले 'सुद्धं गुत्तर-शुद्धं अनुत्तरं' उस शुद्ध और सबसे श्रेष्ठ 'जं मग्गं -यं मार्गम्' जिसमार्गको 'जहा जाणासि-यथा जानासि' जैसे जानते हो 'तं णो बूहि-तं नः ब्रूहि' वैसा हमे कहिये ॥२॥ __ अन्वयार्थ-जम्बू स्वामी पुनः कहते हैं-हे महामुने ! समस्त दुःखों
કહેવાનો આશય એ છે કે અહિંસાને ઉપદેશ આપનારા કેવળ જ્ઞાની તીર્થ કરે એવા કયા ધર્મનું પ્રતિપાદન કરેલ છે ? કે જેને પ્રાપ્ત કરવાથી જીવ સંસાર સાગરને પાર કરે છે. આવા
'तं मग्ग' गुत्तर' त्यादि
शहाथ-'भिक्खू महामुणी-भिक्षो महामुने' ले भिक्षु साधा। 'सव्व दुक्खाविमोक्खणं-सर्वदुःखविमोक्षकम्' मा ४२ना माथी छ।॥११॥ पाणा 'सुद्धं गुत्तर-शुद्धम् अनुत्तरम्' शुद्ध मने सौथा श्रेष्ठ मे। 'जं मगंग-य मार्गम' से भागने 'जहा जाणासि-यथा जानासि' २ शत न। छ। 'त' णो बहि-तं नः बहिः मेरीत अभने ४ ॥२॥
અન્વયાર્થ—જબૂસ્વામી ફરીથી કહે છે હે મહા મુનિ ? સઘળા દુખેથી છેડાવવા વાળા નિર્દોષ અને અનુત્તર (પ્રધાન) એ માગને આપ જે રીતે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
- निर्दुष्टम् अनुत्तरं सर्वतः प्रधानम् (जं मग्गं) यं मार्गम् (जहा जाणासि ) यथायेन रूपेण जानासि (तं णो बूहि तं मार्गे नोऽस्माकं ब्रूहि कथयेति ॥२॥
टीका - स एव प्रष्टा मोक्षमार्गस्पातीवसूक्ष्मत्वात् तमेव प्रश्नं पुनरपि पृच्छति - 'भिक्खू' हे भिक्षो ! 'महामुनी' हे महामुने ! 'सव्वदुक्ख विमोक्खणं' सर्व दुःखविमोक्षकम् - सर्वेषां दुःखानां क्षयकारकम् । 'णुत्तरं ' अनुत्तरम् - नास्ति उत्तर :प्रधानो यस्मात् सोऽनुत्तर स्तं सर्वतः प्रधानम् । 'सुद्ध' शुद्धोऽवदातो निर्दोषः पूर्वाऽपरव्याघातादिदोषाऽभावात्, सावधाऽनुष्ठानोपदेशाभावाद, 'जं' यं विमलं भगवतोपदिष्टम् 'मगं' मार्ग - भावमार्गम् 'जहा' यथा - येन प्रकारेण 'जाणासि' जानासि - गुरुपरम्परया, तथा तं भगवतोपदिष्टं मार्गम् 'णो' नः - अस्माकम् 'ब्रूहि' ब्रूहि कथयेति । जम्बूस्वामी सुधर्मस्वामिनं पृच्छति दे साधो ! हे महामुने! त्वं सर्वदुःखविनाशकं भगवता तीर्थकरेण प्रतिपादितं धर्म जानासि, तं मे ब्रूहि । इति भावः ||२||
से छुड़ाने वाले, निर्दोष और अनुत्तर (प्रधान) उस मार्ग को जिसरूप में आप जानते हैं, हे भिक्षो ! उसी रूप में हमें कहिए ॥ २ ॥
टीकार्थ- वही प्रश्नकार जम्बू स्वामी मोक्षमार्ग अतीव सूक्ष्म होने से पुनः प्रश्न करते हैं है महामुने ! हे भिक्षो ! समस्त दुःखों को क्षय करने वाले, सर्वोत्कृष्ट और शुद्ध अर्थात् पूर्वापरविरोध आदि दोषों से रहित होने के कारण तथा सावध कृत्यों के उपदेश का अभाव होने के कारण निर्मल तीर्थकरोक्त मार्ग को जिस प्रकार से आप जानते हैं, उसी प्रकार से हमें कहिए ।
जम्बूस्वामी सुधर्मा स्वामी से निवेदन करते हैं - हे महामुने ! आप समस्त दुःखों के विनाशक तीर्थंकर भगवान् के द्वारा उपदिष्ट धर्म को जानते हैं, अतएव हमें कहिये ॥२॥
જાણું! છે! હૈ ભિક્ષા ! એજ રૂપથી અમને કહેવા કૃપા કરેા ારા
ટીકા-જમ્મૂ સ્વામી મેક્ષ માગ અત્યંત સૂક્ષ્મ હાવાથી ફરીથી પ્રશ્ન કરતા કહે છે કે- મહામુને ! હું ભિક્ષેા ! સઘળા દુઃખાના ક્ષય કરવાવાળા સર્વોત્કૃષ્ટ અને શુદ્ધ અથવા પૂર્વાપર વિધ વિગેરે દાષા વિનાના હૈાવાથી તથા સાવદ્ય કૃત્યેના ઉપદેશના અભાવ હોવાથી તીથ કરે ઉપદેશેલા માર્ગોને આપ જે રીતે જાણુતા હા. એજ પ્રમાણે અમાને કહી.
જમ્મૂ સ્વામી સુધર્માં સ્વામીને નિવેદન કહે છે-કે-હે મહામુને! આપ સઘળા દુ:ખેાના નાશ કરવાવાળા અને તીર્થંકર ભગવાને ઉપદેશેલા ધમને જાણા છે, તેથીજ તે ધર્મનું અમાને શ્રવણુ કરાવેા. અર્થાત્ અમાને કહેા ારા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६५
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-जइ णो केई पुच्छिज्जा, देवा अदुवा माणुसा।
तेसिं तु कैयरं मंग्गं, आइक्खेजा कहाहि णो॥३॥ छाया-यदि नः केऽपि पृच्छेयु, देवा अथवा मनुष्याः ।
तेषां तु कतरं मार्गम्, आखास्ये कथय नः ॥३॥ अन्वयार्थ(-(जइ केइ देवा अदुवा माणुसा पुच्छिज्जा) यदि केचिद्देवा अथवा मनुष्याः मां सम्यगूमार्ग पृच्छेयुः (तेसिं कयरं मग्गं आइक्खेज्जा) तेषां पृच्छता कतरं मार्गमहम् आख्यास्ये (णो कहाहि) नोऽस्माकं कथयेति ॥३॥
टीका-हे मुने ! 'जई' यदि 'केई केचित् 'णो' नोऽस्मान् 'पुच्छिज्जा' पृच्छेयुः ये केचन देवाः 'अदुवा' अथवा-'माणुसा' मनुष्याः 'तेसिं' तेषाम् 'जह णो केइ पुच्छिज्जा' इत्यादि ।।
शब्दार्थ--'जइ केइ देवा अदुवा माणुसा पुच्छिउजा-यदि केचित् देवा अथवा मनुष्याः पृच्छेयु: यदि कोइ देवता अथवा मनुष्य हमसे पूछे तो 'तेसि कयर मग आइक्खेज्जा-तेषां कतर मार्ग आख्यास्ये' उनको हम कौनसा मार्ग का कथन करे ‘णो कहाहि- नः कथय' यह
आप हमको कहिये ॥३॥ ___अन्वयार्थ-यदि कोई देव अथवा मनुष्य मुझ से मार्ग के विषय में पूछे तो मैं उन्हें कौनसा मार्ग कहूं ? अतएव आप मुझे वह मार्ग कहिए ॥३॥ ___टीकार्थ--हे मुनिवर ! यदि कोई देव अथवा मनुष्य मेरे समीप आकर मुझसे पूछे कि मोक्ष का मार्ग क्या है, तो मैं उन्हे क्या मार्ग कहूंगा? अतएव अनुग्रह करके आप मुझे वह मार्ग कहिए ।
'जइ वो केइ पुच्छिज्जा' त्या
शहाय---- 'जइ केइ देवा अदुवा माणुसा पुच्छिज्जा- यदि केचित् देवा अथवा मनुष्याः' पृच्छेयुः' ने मथवा मनुष्य अमने पूछ तो 'तेसि कयर मग आइक्खेज्जा-तेषां कतर मार्गम् आख्यास्ये' ने सभे या भागनथन ४शो 'णो कहाहि-नः कथय' से सा५ भने । ॥3॥
અન્વયાર્થ—જે કઈ દેવ અથવા મનુષ્ય મારી પાસે આવીને મને પૂછે કે મોક્ષને માર્ગ કર્યો છે? તો હું તેને કો માર્ગ બતાવું ? તેથી આપ કૃપા કરીને મને તે માર્ગ બતાવે ?
ટીકર્થ–હે મુનિવર ! જે કઈ દેવ અથવા મનુષ્ય મારી પાસે આવીને મને પૂછે કે-એક્ષને માર્ગ કયો છે ? તે હું તેને કો માર્ગ બતાવું?
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'कयरं' कतरम् 'मग्गं मार्गम् 'आइखेज्जा' अख्यास्ये-कथयिष्यामीति । 'णो' नः 'कहाहि' कथयेति, जम्बूस्वामी सुधर्मस्वामिनं पृच्छति-हे मुने ! यदि मह्यमागत्य देवा मनुष्या वा पृच्छेयुः तदाऽहं तेभ्यः कतरं धर्म कथमिष्यामीति त्वं कथयेति भावः ॥३॥ मूलम्-जइ वो केई पुच्छिज्जा, देवा अदुवा माणुसा।
तैसि में पडिसाहिज्जा, मंग्गसारं मुंह मे ॥४॥ छाया-यदि वः केऽपि पृच्छेयुः, देवा अथवा मनुष्याः ।
तेषामिमं पतिसाधयेत्, मार्गसारं शृणुत मे ॥४॥ अन्वयार्थ:--(जइ केइ देवा अदुवा माणुसा) सुधर्मस्वामी कथयति-यदि केचिद् देवा अथवा मनुष्या:-संसारभ्रमण भीरवः 'वो पुच्छिज्जा' वा-युष्मान
आशय स्पष्ट है। जम्बूस्वामीने मोक्षमार्ग की प्ररूपणा करने के लिए अपने गुरु सुधर्मा स्वामी से इस प्रकार निवेदन करके प्रेरणा की ॥३॥
'जइ वो केइ पुच्छिज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जइ केइ देवा अदुवा माणुसा-यदि केपि देवा' अथवा मनुष्याः' यदि कोई देवता अथवा मनुष्य 'वो पुच्छिज्जा-वः पृच्छेयुः। आपसे पूछेतो 'तेसि म पडिसाहिज्जा-तेषां इमं प्रतिसाधयेत्' उनसे यह मार्ग का कथन करनाचाहिये 'मग्गसारं-मार्गसारम्' वह साररूप मार्ग का कथन 'मे सुणेह-मे शृणु' मुझसे आपलोग सुनो ॥४॥ તેથી આપ કૃપા કરીને મને તે માર્ગનું કથન સંભળાવે. અર્થાત્ તેવા માગનો ઉપદેશ આપ અમને સંભળાવે.
કહેવાનો આશય રૂપષ્ટ છે જંબુસ્વામીએ મેક્ષની પ્રરૂપણ કરવા માટે પોતાના ગુરૂ સુધર્મા સ્વામીને આ પ્રમાણેનું નિવેદન કરીને મોક્ષ માર્ગનું કથન કરવા પ્રેરણા કરી કા
'जइ वो केइ पुच्छिज्जा' त्यादि Autथ-जइ केइ देवा अदुवा माणुसा-यदि केपि देवा अथवा मनुष्याः'
व ५५4। मनुष्य 'वो पुच्छिज्जा-वः पृच्छेयुः' मा५२ पूछे । तेसिं मं पडिसाहिज्जा-तेषां इमं प्रतिसाधयेत्' ते२ मा भानु ४थन ४२ मे
रे 'मग्गसारं-मार्गसारम्' सा२ ३५ भागनु थन 'मे सुणेह-मे श्रुणुत' भारी पासेथी तभी सामने ॥४॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१६७
सम्यग् मार्ग पृच्छेयुस्तदा 'तेसि मं पडिसाद्दिज्जा' तेषां पृच्छतां देवानां मनुजानां वा इमं मार्ग प्रतिसाधयेत् - कथयेत् 'मग्गसारं ' तादृशमार्गसारम् ' मे सुणेह ' मे मम कथयतो यूयं श्रणुतेति ||४||
टीका -- एवं प्रकारेण पृष्टः सुधर्मस्वामी माह - भोः ! भोः शिष्याः ! 'जड' यदि - कदाचित् 'वो' वः - युष्मान् 'देवा' देवाः 'अदुवा' अथवा 'माणुसा' मनुष्याः जन्ममरणभयभीताः मोक्षाभिलाषिणः कस्मिन्नपि काले देशे वा 'पुच्छिज्जा' पृच्छेयुः - संसारसागरतरणसमर्थों मार्गः कः । इत्यादि रूपं प्रश्नं पृच्छेयु:तेर्सि' तेषाम् यूयम् 'इमं' - वक्ष्यमाणस्वरूपकं षड्जीवनिकायसंरक्षण प्रवणम् 'पडिसाद्दिज्जा' प्रतिसाधयेत - कथयेत 'मग्गसारं ' मार्गसारम् - मार्गस्य- पारमार्थि कस्वरूपम् यं मार्ग भवन्तोऽन्येषां प्रतिपादयिष्यन्ति, तम् 'मे' मे मम कथयतः 'सुणेह' शृणुत इति । यदि केचिद्भवन्तं देवा मनुष्या वा मार्गे पृच्छेयु स्तदा वक्ष्यमाणो मार्गो भवद्भि स्तेभ्यः प्रतिपादनीयः, तद्वदतो मे श्रृणुतेति भावः ॥ ४ ॥
-
अन्वयार्थ - सुधर्मा स्वामी बोले- यदि कोई देव या मनुष्य तुम से सम्यक् मोक्षमार्ग पूछे तो उन्हें यह मार्ग कहना चाहिए। इस उत्तम मार्ग को मैं कहता हूं, तुम सुनो ||४||
टीकार्थ - इस प्रकार प्रश्न करने पर सुधर्मा स्वामी बोले- हे शिष्यो ! कदाचित तुम से कोई देव अथवा जन्म मरण से भयभीत और मोक्ष के अभिलाषी मनुष्य यह पूछे कि संसार सागर से तिरने का मार्ग कौनसा है ? तो तुम उन्हें आगे कहा जाने वाला, षटुकाय की रक्षारूप उत्तममार्ग कहना । जिस मार्ग को तुम उन्हें कहोगे, वह मैं कहता हूं। तुम मुझसे सुनो।
तात्पर्य यह है कि यदि कोई देवता अथवा मनुष्य मोक्षमार्ग पूछे तो उन्हें आगे कहा जाने वाला मार्ग कहना । वह मार्ग मैं कहता हूँ । तुम उसे सुनो || ४ |
અન્વયા—સુધર્મા સ્વામીએ કહ્યુ` કે—જો કાઇ દેવ અથવા મનુષ્ય તમને સમ્યગ્ મેક્ષ માર્ગના સમધમાં પૂછે તે તેને આ માગ બતાવવે જોઇએ તે ઉત્તમ માર્ગનું હું કથન કરૂ છું.
ટીકા —આ પ્રમાણે જમ્મૂ સ્વામીએ પ્રશ્ન કરવાથી સુધર્માં સ્વામીએ કહ્યુ` કે હું શિષ્યા ! કદાચ તમાને કાઇ દેવ અથવા જન્મ મરણના ભયથી ભયભીત અને માક્ષની અભિલાષા વાળા મનુષ્ય, એવું પૂછે કે-સ'સાર સાગરથી તરવાના માગ કચેા છે ? તેા તમારે આગળ કહેવામાં આવનારા ષટ્ ક્રાયની રક્ષા રૂપ ઉત્તમ માર્ગ તેમને બતાવવા, તમે તેઓને જે માગ કહેશો તે હું કહુ છુ તે તમે! સાવધાનતાથી મારી પાંસેથી સાંભળેા,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
सूत्रकृताङ्गसूत्र मूलम्-आणुपुठवेण महाघोरं, कासवेण पर्वइयं ।
जमादाय ईओ पुवं, समुदं ववहारिणो ॥५॥ छया-आनुपूर्व्या महाघोरं, काश्यपेन प्रवेदितम् ।
__ यमादाय इतःपूर्व, समुद्र व्यवहारिणः ।।५॥ अन्वयार्थः--(कासवेण पवेइयं) काश्यपेन-महावीरस्वामिना पवेदितं-कथि'आणुपुब्वेण महाघोरं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'कासवेणपबेहय-काश्यपेन प्रवेदितम्' काश्यपगोत्री भगवान महावीर स्वामीका काहाहुवा' 'महाघोरं-महाघोरम्' अत्यन्त कठिन मार्गको 'आणुपुत्वेणं आनुपूा' में क्रमशः कहताहूं 'समुई ववहारिणो समुद्रं व्यवहारिणः' जैसे व्यवहार करनेवाले पुरुष समुद्र को पार करते हैं। तथा 'इओ पुव्वं-इतः पूर्वम्' इसी प्रकार उस सदुपदेश से, पहिले 'जमादाय-यं आदाय' श्रुतचारित्र लक्षण वाले इस मार्गका अवलम्बन करके पहिले अनेक लोग इस संसार को पार कर चुके हैं ॥५॥
अन्वयार्थ--काश्यप अर्थात् महावीर स्वामी द्वारा प्ररूपित अत्य
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે કઈ દેવ અથવા મનુષ્ય મેક્ષ માર્ગના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરે. તે આગળ કહેવામાં આવનાર માગ તેઓને કહે. તે માર્ગ હું કહું છું તે તમે સાંભળો 'आणुपुट्वेण महाघोर' ४त्या
12 - 'कासवेण पवेइयं-काश्यपेन प्रवेदितम्' १२५५ गोत्रा 41. वान् मडावी२ २वाभीमे डेस 'महाघोर'-महाघोरम्' अत्यत ४४ मेवा भानु ४थन 'आणुपुट्वेणं-आनुपूर्व्या' में पूर्व हुई छ. 'समुहं ववहारिणो-समुद्र व्यवहारिणः' रेभ व्यवडा२ ४२वावा ५३। समुद्र पार रे छ, तथा 'इओ पुत्वम्- इतः पूर्वम्' मा सहपशिथी ५७i 'जमादाय-यं आदाय' श्रुत भने यात्रि तक्षणा मा भानु मन ४री मने લેકે આ સંસાર સાગરને પાર કરી ચૂક્યા છે. આપા
અન્વયાર્થ—અર્થાત્ કાશ્યપમહાવીર સ્વામીએ પ્રરૂપિત કરેલ અત્યંત
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3DM
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् तम् (महाघोरं) महाघोरम्-अतिकठिनमार्गम् (आणुपुव्वेणं) आनुपूर्व्या-क्रमश: कथयिष्यामि । (समुई ववहारिणो) यथा-व्यवहारिणः-सांयात्रिकाः समुद्रं तरन्ति तथा-(जमादाय) यं-भगवत्पवेदितं मार्ग श्रुतचारित्रलक्षणमादाय (इओ पुब्बं) इत: पूर्व बहवो भवाम्बुधि तीर्णाः, अत्र दृष्टान्तमाह-(समुदं ववहारिणो) यथा-व्यवहारिणः-सांयात्रिकाः समुद्रं तरन्ति तथेति ॥५॥ ____टीका---'कासवेण' काश्श्पेन-कश्यपगोत्रोत्पन्नेन श्रीतीर्थकृता महावीर. स्वामिना, 'पवेइयं' प्रवेदितम् ‘महाघोरं' महाघोरम्-कातरपुरुषैर्दुस्तरं मार्गम् 'आणुपुव्वेण' आनुपूर्या-तीर्थकरपरम्परया, यादृग्रूपेण भगवता प्रतिपादित ताशाऽऽनुपूर्व्या, सजातीयाऽऽनुपू वाऽहं कथयिष्यामि । 'ज' यं मार्गम् आदाय स्वीकृत्य 'इओ पुत्वं' इतः पूर्वम्-अने के विदितपरमार्थाः संसारमतिक्रान्ताः संसारसमुद्रतीर्णाः । कथमित्याह-यथा समुई' समुद्रम् 'ववहारिणोऽव्यवहारिणः-एण्यक्रयविक्रयात्मकारचतुरचेतसो वणिजः मौकामादाय तस्य न्त कठिन मार्ग को मैं अनुक्रम से कहता है। जैसे व्यापारी नौकाका सहारा लेकर समुद्र को तिरते हैं, उसी प्रकार भगवत्प्रतिपादित इस मार्ग को ग्रहण करके इससे पहले बहुत जीव संसार सागर को तिरचुके हैं ॥५॥
टीकार्थ-काश्यप गोत्र में उत्पन्न तीर्थकर श्रीमहावीर स्वामी द्वारा प्रतिपादित, कायर पुरुषों के द्वारा दुस्तर, तीर्थकरों की परम्परा के अनुसार आगत मार्ग को मैं अनुक्रम से कहता हूँ । अथवा जिस अनुक्रम से भगवान ने कहा है, उसी प्रकार मैं कहता हूं । जिस मार्ग को स्वीकार करके इससे पूर्व अनेक परमार्थ के ज्ञाता संसार को पार कर चुके हैं । जैसे क्रय विक्रय करनेरूप व्यापार में चतुर व्यापारी नौका કઠણ માર્ગનું હું અનુક્રમથી કહું છું. જેમ વેપારી લેકે નીકાનું અવલંબ બન કરીને પિતાના વ્યાપાર માટે સમુદ્રને તરીને પાર કરે છે. તે જ રીતે ભગવાને પ્રતિપાદન કરેલા આ માર્ગનું અવલમ્બન કરીને પહેલા ઘણા લોકો અપાર એવા આ સંસાર સાગરને તરી ગયા છે. પા
ટીકાર્થ-કાશ્યપ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા તીર્થકર મહાવીર સ્વામીએ પ્રરૂપિત અને કાયર પુરૂ દ્વારા ન કરી શકાય એવા, તીર્થકરોની પરંપરા પ્રમાણે આવેલા માર્ગને હું અનુક્રમથી કહું છું અથવા જે અનકમથી ભગવાને કહેલ છે, એજ પ્રમાણેના કમથી હું તમને કહું છું. જે માગને સ્વીકાર કરીને આથી પહેલાં પરમાર્થના જાણવાવાળા સંસારને પાર કરી ચૂક્યા છે. જેમ કય-વિક–ખરીદ વેચાણ કરવા રૂપ વ્યાપારમાં ચતુર
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पथाऽतिभयानकमपि समुद्र संतरन्ति, तथाऽने के महान्तो यं मार्ग सम्यग्ज्ञानादिकमवलम्ब्य संसारसागरं तीः तादृशं मार्गमहं ते कथयिष्यामि ॥५॥ मूलम्-अत्तरिंसु तरंतेगे, तरिस्संति अणागया।
तं सोचाँ पडिवखामि, जंतवो ते सुंणेह मे ॥६॥ छाया--अतारिषुम्तरन्त्येके, वरिष्यन्ति अनागताः ।
तं श्रुत्वा पविवक्ष्यामि, जन्तवस्तं शृणुत मे ॥६॥ को ग्रहण करके अत्यन्त भयानक समुद्रको भी पार कर लेते हैं। उसी प्रकार अनेक महापुरुष जिस मार्ग को सम्घग्दर्शन, आदि को अवलम्बन करके संसारसागर से तिर चुके हैं। इस प्रकार का मार्ग में तुम्हें कहता हूं ॥५॥ 'अत्तरिसु' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जन्तवो-जन्तवः' बहुतसे प्राणी 'अत्तरिसु-अताई।' इस मार्ग का आश्रय लेकर भूत काल में अनेक लोगोंने इस संसार सागर को पार किया है 'तर तेगे-तरन्स्येके' तथा कोई भव्य जीव वर्तमान काल में भी पार करते हैं 'अणागया तरिस्संति-अनागताः तरिव्यन्ति' एवं भविष्य कालमें भी बहुतसे संसार को पार करेंगे 'तं सोच्चा पडिवक्खामि-तं श्रुत्वा प्रतिवक्ष्यामि' उस मार्ग को मैं भगवान महावीर स्वामी के मुखसे सुनकर आपको कहूँगा 'तं सुणेह मे-तं मे श्रृणुत' उस कथन को मेरेसे आप लोग सुनो. ॥६॥ વેપારી નૌકા-વહાણને લઈને અત્યંત ભયંકર એવા સમુદ્રને પાર કરી જાય છે, એજ પ્રમાણે અનેક મહાપુરૂષે જે માર્ગ એટલે કે–સમ્યક દર્શન, જ્ઞાન, વિગેરેનું અવલમ્બન કરીને સંસાર સાગરથી તરી ચૂક્યા છે. આવા પ્રકા રને માર્ગ હું તમને કહું છું. પા - 'अत्तरिसु' त्यादि
साथ-'जतवो-जन्तवः' । ५२॥ प्राणियो 'अत्तरि'सु- अताए: ॥ માર્ગને આશ્રય લઈને ભૂતકાળમાં અનેક લોકોએ આ સંસાર સાગરને પાર ध्य छ, तर तेगे-तरन्त्येके' तथा १०५ १ त भानमा ५५ ५२ ४२ छ. 'अणागया तरिस्संति-अनागताः तरिष्यन्ति' तम विष्य मा ५ घण! at ससारने पा२ ४२शे, 'तं सोच्चा पडिवक्खामि-तं श्रुत्वा प्रतिवक्ष्यामि' એ માર્ગનું કથન ભગવાન મહાવીર સ્વામીના મુખથી સાંભળીને આપને કહીશ 'तं सुणेह मे-तं मे श्रुणुत' मे ४थनने भारी पासथी तभी सin ॥६॥
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १७१ __ अन्वयार्थः- (जंतवो) जन्तवा-प्रागिनः 'अत्तरिंसु' एके संसारसमुद्र पूर्वम् अतारिषुः-तीर्णवन्तः (तरंतेगे) तरन्त्ये के-अधुनाऽपि ए के भव्यजीवाः तरन्ति (अणागया तरिस्संति) तथा अनागतकालभाविन ऽने के तरिष्यन्ति-संसारातीर्णा भविष्यन्ति (तं सोच्चा पडिवखामि) तं-तादृशं मार्ग श्रुत्वा-भगवन्मुखाकर्ण गोचरीकृत्य हे जम्बू मुने ! तुभ्यं प्रतिवक्ष्यामि कथयिष्यामि (तं सुणेह मे) तं-तादृशं मार्ग मे-मम कथयतः शृणुत यूयमिति ॥६॥ ___टीका--'जंतवो' जन्तवः-अनेके माणिनो महापुरुषाः पूर्व महापुरुषैरनुष्ठितं यं भावमार्गम् आश्रित्य पूर्व संसारोद्विग्नमानसाः सन्तः संसारम् 'अत्तरिसु' अतारिषुः तीर्णवन्त, तथा-साम्प्रतमपि समस्तसामग्रीयुक्ताः 'तरंगे' एके संख्येया जीवाः तरन्ति-सम्प्रत्यपि श्रुपचारित्रलक्षणमार्गमादाय मोक्षं गच्छन्ति। ___अन्वयार्थ-जिस मार्ग का अवलम्बन करके बहुत जीव संसार सागर को पार कर चुके हैं, आज भी कोई भव्य जीव पार कर रहे हैं
और अनागत काल में भी करेंगे, उस मार्ग को तीर्थकर के मुख से सुन कर हे जम्बू में तुम्हें कहूँगा। तुम मुझसे सुनो॥६॥
टीकार्थ-महापुरुषों द्वारा आचीर्ण जिस भावमार्ग का आश्रय लेकर संसार से विरक्त मानस वाले अनेक महापुरुष संसार को तिर चुके हैं, वर्तमान में भी परिपूर्ण सामग्री प्राप्त करने वाले बहुत जीव तिर रहे हैं अर्थात् श्रुतचारित्र रूप मार्ग को स्वीकार करके मोक्ष प्रास कर रहे हैं। तथा अनन्त भविष्यत् काल में भी बहुत से जीव तिरेंगे, ऐसा तीनों कालों में संसार सागर से तारने वाला मोक्ष का कारण अत्यन्त प्रशस्त मार्ग तीर्थकरोने कहा है।
અન્વયાર્થ-જે માર્ગનું અવલમ્બન કરીને ઘણા જ સંસારને પાર કદી ચુક્યા છે, અને હાલમાં પણ કેઈ ભવ્ય જીવ પાર કરી રહેલ છે, અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ પાર કરશે તે માર્ગનું ભગવાન્ તીર્થકરને મુખેથી મેં જે પ્રમાણે શ્રવણ કર્યું છે તે જમ્બુ એ પ્રમાણે હું તમને કહીશ તે તમો મારી પાસેથી સાંભળે દા
ટીકાર્થ–મહાપુરએ આચરેલ જે ભાવમાગને આશ્રય લઈને સંસારથી વિરક્ત માનસ વાળા અનેક મહા પુરૂષે સંસારને તરી ચૂકેલા છે, વર્તમાનમાં પણ પરિપૂર્ણ સાધન પ્રાપ્ત કરવાવાળા ઘણુ જીવે તરી રહ્યા છે. અર્થાત શ્રત ચારિત્ર રૂપ માગને સ્વીકારીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી રહ્યા છે, તથા અનન્ત ભવિષ્ય કાળમાં પણ ઘણું જીવે તરશે. આ રીતે ત્રણે કાળમાં સંસાર સાગરથી તારવાવાળે મોક્ષના કારણ રૂપ શ્રેષ્ઠ માર્ગ તીર્થક शय ४२स छे.
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
सूत्रकृताङ्गसूत्र वर्तमानपयोगस्तु गणधरकालापेक्षया। गणधराल्लघुकालानन्तरमेव एतत् क्षेत्रं मोक्षमार्गस्याऽवरुद्धत्वात् । अथवा-साम्प्रतमपि महाविदेहादी जीवा यान्ति मोक्षम् तदपेक्षया वर्तमानकालपयोगः । 'अगागया' अनागताः अनागतकाले भाविनो बहुशो जीवाः 'तरिसंति' तरिष्यन्ति, तदेव कालत्रयात्मकेऽपि संसारे संसारसागरोत्तारको मोक्षगमनककारणभूतो भावमार्गोऽतिप्रशस्तः केवलज्ञानिभिरुपदिष्टः, तं च भावमार्गम् अहं तीर्थकरात् 'सोच्चा' श्रुत्वा-सम्यगवधार्य, युष्माकम् 'पडिवक्खामि' प्रतिवक्ष्यामि-अतिपादयिष्यामि । सुधर्मस्वामी, जम्बूस्वामिप्रभृतिशिष्यान् लक्षीकृत्य तं भावमार्गम् 'मे-मम-कथयतः 'मुणेह' शृणुत यूयमिति ॥६॥ ___ यहां वर्तमान काल में संसारसागर से तिरने का जो कथन किया है सो गणधरों के समय की अपेक्षा से समझना चाहिए । गणधरों के काल में मोक्षमार्ग अवरुद्ध (बन्ध) नहीं था, उसके पश्चात् ही उसका अवरोध हुआ है । अथवा महाविदेह क्षेत्र से वर्तमान काल में भी जीव मोक्ष प्राप्त करते हैं। उनकी अपेक्षा से यहां वर्तमान काल का प्रयोग किया गया है। ___ उस भावमार्ग को मैं तीर्थ कर के मुख से सुना हुआ तुम्हें प्रतिपादित करूंगा।
सुधर्मा स्वामी जम्बे स्वामी को लक्ष्य करके, कहते हैं, उस भाव मार्गको अर्थात् उस मोक्षमार्ग को तुम सुनो।६॥
અહિયાં વર્તમાન કાળમાં સંસાર સાગરથી તરવાનું જે કથન કરેલ છે. તે ગણધરના સમયની અપેક્ષાથી કહેલ છે, તેમ સમઝવું. ગણધરના કાળમાં મોક્ષમાર્ગ અવરૂદ્ધ (બ) નહતા. તે પછી જ તેને અવરોધ થયેલ છે. અથવા મહાવિદેહ ક્ષેત્રથી વર્તમાન કાળમાં પણ જીવ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. તેની અપેક્ષાથી અહિંયાં વર્તમાન કાળને પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે.
તે ભાવમાર્ગનું કથન મેં તીર્થકરોના મુખેથી જે રીતે સાંભળેલ છે. તે પ્રમાણે તમને સંભળાવું છું. સુધર્માસ્વામી જંબૂવામીને ઉદ્દેશીને કહે છે. જે માર્ગને આશ્રય લઈને ઘણા જ સંસાર સાગરને તરી ગયા છે. વર્તમાનમાં પણ તરી રહ્યા છે, અને ભવિષ્યમાં પણ તરશે. એ ભાવમાગને કહેતા એવા મને સાંભળે અર્થાત્ મારા કથનનું શ્રવણ કરે છે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १७३ मूलम्-पुढवीजीवा पुढो सत्ता, आउ जीवा तहाऽगणी।
वाउजीवा पुढो सत्ता, तणरुक्खा सबीयगा ॥७॥ छाया-पृथिवीजीवाः पृथक्सत्त्वाः, आपो जीवा स्तथाऽग्नयः।
वायुजीवाः पृथक्सत्वाः, तृणवृक्षाः सबीजकाः ॥७॥ अन्वयार्थ:--- (पुढवी जीवा पुढो सत्ता) पृथिवी-पृथिव्येवा पृथिव्याश्रिता जीवाः ते च प्रत्येकशरीरत्वात् पृथक् प्रत्येकं सत्चाः जन्तवो ज्ञातव्याः, तथा(आउजीवा) आपो जीवाः पृथक् प्रत्येकं सत्त्वाः अवगन्तव्याः, (तहाऽगणी)
'पुढवी जीवा पुढो सत्ता' इत्यादि।
शब्दार्थ--'पुढवी जीवा पुढो सत्ता-पृथिवी जीवाः पृथक् सत्वा' पृथ्वी अथवा पृथ्वीके आश्रित जीव भिन्न भिन्न जीव हैं 'आउ जीवाआपो जीवाः' तथा जल के जीव भी भिन्न भिन्न हैं 'तहाऽगणी-तथा ऽग्नयः' तथा अग्निजीव भी भिन्न भिन्न हैं 'वाउजीवा पुढो सत्तावायु जीवाः पृथक सत्वा' तथा वायुकायके जीव भी अलग अलग है 'तणरुक्खा सषीयगा-तृणवृक्षाः सीजकाः' इसी प्रकार तृण वृक्ष और बीज भी पृथक् जीव हैं ॥७॥ ___ अन्वयार्थ-पृथ्वी ही जिनका शरीर है अथवा जो पृथ्वी के आश्रित रहते हैं, वे पृथ्वीजीव कहलाते हैं। प्रत्येक शरीर होने के कारण उनका पृथक् पृथक् अस्तित्व है। इसी प्रकार अकायिक जीव भी
'पुढवी जावा पुढो सत्ता' इत्यादि
शाय-'पुढवी जीवा पुढो सत्ता-पृथिवीजीवाः पृथकू सत्वाः' पृथ्वी मया पृथ्वीना माश्रयथी २७ । । । । छे. 'आउ जीवाआपो जीवाः' तथा पीना छ। ५४ गुहा नु। ५४१२ना छे. 'तहागणीतथाऽग्नयः' तथा मयि वा ५५ । गुहा छ 'वाउजीवा पुढो सत्तावायुजीवाः पृथक् सत्वाः' तथा वायुयना ७वा ५४ १४ । छे. 'तणहक्खा सबीयगा-तृणवृक्षाः सबीजकाः' मे०८ प्रमाणे तृए वृक्ष भने भी४ ५६५ પૃથક્ જીવ છે. પણ
અન્વયાર્થ–પૃથ્વી જ જેનું શરીર છે. અથવા જેઓ પૃથ્વીના આશ્રયે રહે છે. તેઓ પૃથ્વી કાય જ કહેવાય છે. પ્રત્યેક શરીર હોવાને કારણે તેમનું પૃથક્ પૃથક્ અસ્તિત્વ છે. એજ પ્રમાણે અપૂકાયિક જીવ પણ પૃથ
-
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तथा-अग्नयोऽपि जीवा पृथगे। (वाउजीवा पुढो सत्ता) वायु जीवा अपि पृथगेव सत्त्वाः जन्तवः तथा-(तणरुक्खा सबीयगा) तृणवृक्षाः बीजान्यपीति वनस्पतयः पृथग् जीवा एवेति ॥७॥
टीका-चारित्रमार्गों हि अहिंसालमूलकः, अहिंसा जीवरक्षणरूषा । हिंसा च माणिनामेव सम्भवति, प्राणवियोगाऽनुकूलव्यापरस्यैव हिंसात्वात् । सा च चेतने एप सम्भाति, नाचेतने, अतश्चेतनस्वरूपज्ञानमावश्यकम्, अतः षडूजीवनिकायचेतनस्वरूपपरिज्ञानाय प्रथमतश्चेतनविभागमेव दर्शयति-'पुढवी जीवा इत्यादि ।
'पुढवीजीवा' पृथिवी जीवाः-पृथिव्येव जीवाः पृथिव्यामाश्रिता वा। ६ ते जीवाः 'पुढो सत्ता' पृथक् पृथक सत्त्वाः पाणिनः पृथिवीकायाः सचित्ता इत्यर्थः। पृथक् पृथक् सत्ता वाले है। अग्निकाय, वायुकाय तथा तृण वृक्ष और बीज भी पृथक पृथक् सत्ता वाले हैं ॥७॥
टीकार्थ-चारित्र मार्ग अहिंसा मूलक है और अहिंसा का अर्थ है जीवों की रक्षा करना। हिंसा प्राणियों की ही हो सकती है, क्योंकि प्राणों का वियोग करने वाला व्यापार ही हिंसा हैं । वह हिंसा भी सचेतन की ही हो सकती है, अचेतन की नहीं। अतएव चारित्र मार्ग को समझने के लिए जीवोंके स्वरूप का ज्ञान होना अनिवार्य है। इस कारण षट जीवनिकाय के जीवों का ज्ञान कराने के लिए सर्व प्रथम जीवों के भेद दिखलाते हैं।
पृथ्वी ही जिनका शरीर है अथवा जो पृथिव के आश्रित हैं, वे पृथ्वि जीव हैं। वे पृथक् पृथक् प्राण है । इस प्रकार पृथ्वीकाय सचित्त પૃથક્ સત્તાવાળા છે. અગ્નિકાય વાયુકાય તથા તૃણવૃક્ષ અને બીજ પૃથક પૃથક્ સત્તાવાળા છે. છેલા
ટીકાથે–ચારિત્ર માર્ગ અહિંસા પ્રધાન છે. અને અહિંસાનો અર્થ જીની રક્ષા કરવી. હિંસા પ્રાણિની જ થઈ શકે છે, કેમકે પ્રાણેને વિગ કરવાવાળા વ્યાપાર એટલે કે પ્રવૃત્તિ કરવી તેજ હિંસા છે. તે હિંસા પણ સચેતનની જ થઈ શકે છે. અચેતનની નહીં. એથી જ ચારિત્ર માર્ગને સમજવા માટે જીના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થવું જરૂરી છે. તેથી ષજીવનિકાયના જનું જ્ઞાન કરાવવા માટે સૌથિ પહેલાં જેના ભેદ બતાવવામાં આવે છે.
પૃવીજ જેઓનું શરીર છે, અથવા જે પૃથ્વિીના આશ્રયે રહેલા છે, તેઓ પૃથ્વી જીવ કહેવાય છે. તેઓ પૃથક્ પૃથક્ પ્રાણી છે. આ રીતે પૃથ્વી
श्रीसूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् तथा-'आउजीवा' आपो जीवा:-जलान्येव जीवाः जलाश्रिता वा, तेऽपि पतिशरीरत्वात्पृथक् पृथगेव । 'तहाऽगणी' तथाऽग्निः, अग्निकायिका अपि पृथग् जीवाः। तथा-'वाउ नीवा' वायुनीवाः-वायुकायिकाः, तेऽपि 'पुढोपत्ता' पृथक् सत्त्वाः प्रत्येकशरीरत्वात् तेऽपि भिन्ना एव । वनस्पतिकायास्तु-या सूक्ष्मः स सर्वोऽपि निगोदरूपः साधारणः। बादरस्तु साधारणोऽसाधारणश्च । तत्र प्रत्येक शरीरिणोऽसाधारणस्थाऽनेके भेदाः, तेषु कतिचिद्मेदानिह दर्शयति । 'तणरुरखा सबीयगा' तृणवृक्षाः सवीजकाः, तृणानि-काशतालादीनि, वृक्षाः अन्त सारा:अशोकचन्दनादयः, बीजैः गोधूमचणकप्रभृतिभिः सह वर्तन्ते इति सबीजकाः, एते सर्वेऽपि वनस्पतिकायाः माणिनोऽपि पृथक्सत्वा भिन्नजीवसत्तावन्तः है। तथा अप् (जल) ही जिनका शरीर है या अपू के आश्रित जो हैं, वे अप्कायिक कहलाते हैं। वे पृथक् पृथक् शरीर वाले होने से प्रत्येक शरीरी कहे गये हैं। इसी प्रकार अनेक अग्निकायिक जीव पृथक जीव हैं। वायुकायिक भी प्रत्येक शरीरी होने से पृथक् पृथक् अस्तित्व वाले हैं। वनस्पति कायिकों में जो सूक्ष्म हैं, वह सब साधारण अर्थात् निगोद हैं। बादर वनस्पति के दो भेद हैं-साधारण और प्रत्येक । उनमें से प्रत्येक शरीरी असाधारण के अनेक भेद हैं, जिनमें से कतिपय भेद यहां कहे गए हैं, जैसे-तृण, वृक्ष और वीज | काश ताल आदि तृण कहलाते हैं, भीतर में सारवाले अशोक चन्दन आदि वृक्ष कहलाते हैं, और गेहूं चना आदि बीज कहलाते हैं। इन सभी वनस्पतिकायिक કાય સચિત્ત છે. તથા અપૂ કહેતાં જળ એજ જેમનું શરીર છે, અથવા અપૂના આશયથી જે જ રહે છે, તેઓ અપકાયિક કહેવાય છે. તેઓ પૃથક પૃથક શરીરવાળા હોવાથી પ્રત્યેક શરીર કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે અગ્નિકાય વાળા
ના સંબંધમાં પણ સમજવું. વાયુકાયિક પણ પ્રત્યેક શરીર વાળા હોવાથી પૃથક પૃથક્ અસ્તિત્વ વાળા છે. વનસ્પતિકાયિકામાં જે સૂક્ષમ છે, તે બધા સાધારણ અથવા નિગોદ છે. બાદર વનસ્પતિના બે ભેદે કહ્યા છે. સાધારણ અને અસાધારણ તેમાંથી પ્રત્યેક શરીર વાળા અસાધારણના અનેક ભેદે છે. જેમાંથી કેટલાક ભેદે અહિયાં કહેવામાં આવે છે. જેમકે-ખૂણ, વૃક્ષ, અને બીજ, કાશ, તાલ વિગેરે તૃણું કહેવાય છે. અંદરમાં સારવાળા અશોક, ચંદન વિગેરે વૃક્ષો કહેવાય છે. અને ઘણું ચણ વિગેરેને બીજ કહેવાય છે. આ બધા વનસ્પતિ કાયિક જી પણું પૃથક્ પૃથક્ જીવ રૂપ છે. આ ગાથામાં
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
JAR
१७६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सन्ति, एतया गाथया पश्च जीवकायाः प्रदर्शिताः, षष्ठं त्रसजीवकायम् अग्रिमगाथायां वक्ष्यति ॥७॥ मूलम्-अहा वेरा तसा पाणा एवं छक्काय आहिया।
एतावए जीवकाए णावरे कोई विज्जई ॥८॥ छाया-अथापरे त्रसाः प्राणाः, एवं षट्काया आख्याताः।
एतावानेन जीवकायो नापरः कश्चिद्विद्यते ॥८॥ अन्वयार्थ:--(अहावरा तसा पाणा) अथाऽनन्तरम् अपरे-अन्ये त्रसा:द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाः (एवं छक्काय आहिया) एवम्-अनन्तरोक्तमकारेण षड्विधा जीव भी पृथक् पृथक् जीव रूप है इस गाश से पांच प्रकारके जीवनि कायको दिखलाया हैं छठा त्रस जीवनिकाय आगेकी गाथा में कहें हैं।
आशय यह है, कि पृथिवीकाय आदि बहुत से जीव हैं इन जीवों कि विराधना न करने से चारित्र का मार्ग विशुद्ध होता है ॥७॥ 'अहावरा तसा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अहावरा तसा पाणा-अथापरे प्रसाः प्राणाः' इससे भिन्न, ३, त्रसकाय बाले जीव होते हैं 'एवं छकाय आहिया-एवं षट्काया आख्याताः' इस प्रकार तीर्थकरने जीवों के छ भेद कहे हैं। 'एता. वए जीवकाए-एतावानेव जीयकाय:' इतना ही जीवों का भेद कहा है 'नावरे कोई विजई-नापरः कश्चिविद्यते' इनसे भिन्न दूसरा कोई जीव का भेद होता नहीं है ॥८॥ __ अन्वयार्थ--इनके अतिरिक्त त्रस प्राणी अर्थात् दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, પાંચ પ્રકારના જવનિકાનું કથન કરેલ છે. છઠ્ઠા ત્રણ જવનિકાય આગળની ગાથામાં કહેશે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–પૃથ્વીકાય વિગેરે ઘણા જીવો છે. આ જીની વિરાધના ન કરવાથી ચારિત્રને માર્ગ વિશુદ્ધ થાય છે. હા
'अहावरा तसो' इत्यादि
शा--'अहावरा तसा पाणा-अथापरे त्रसाः प्राणाः' मानाथी ! सायवाणा व डाय छे. 'एवं छक्काय आहिया-एवं पदकाया आख्याताः' मा शत तय ४२। मेवाना प्रायन लेहो हा छे. 'एतावए जीवकाए -एतावानेव जीवकायः' मा वाना हो या छे. 'णावरे कोइ विजई लापरः कश्चिद्विद्यते' मानाथी अन्य छ ५ ले सपना डात नथी ॥८॥
અન્વયાર્થ–આ સિવાય ત્રસ પ્રાણ અર્થાત્ દ્વીન્દ્રિય-ત્રીન્દ્રિય-ચતુરિ.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७७
समयार्थबोधिनी टोका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १७७ जीवनिकाया आख्याता:-कथिताः (एतावए जीवकाए) एतावान् एतभेदात्मक एवं जीवनिकायो जीवराशि भवति, (णावरे कोइ विज्जइ) नापरः कोऽपि एतदिनो जीवनिकायो विद्यते सर्वेषामत्रैव अन्तर्भावादिति ॥८॥
टीका--षष्ठ जीवनिकायप्रतिपादनायाऽऽह मूत्रकार:-पृथिव्यप्ते नोवायुसनस्पतय एकेन्द्रियजीवाः, सूक्ष्म गदरपर्याप्तापर्याप्तकभेदैः प्रत्येकं मिना श्चतुष्प्रकाराः। 'अह' अथानन्त म् 'अपरा' अपरे-तदन्ये 'तसा' असा प्रस्यन्तीति एकस्मात्स्थानात्स्थानान्तरं गच्छन्ति-शीतादिना त्रासं प्राप्नु वन्तीति प्रसाः, द्वित्रिचतुष्पश्चेन्द्रियाः कृमिपिपीलिकाभ्रमरमनुष्यादयः। सत्र-द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः प्रत्येकं पर्याप्ताऽपर्याप्तकभेदाभ्यां षट्प्रकाराः । पश्चेन्द्रियास्तु संघसंज्ञिपर्याप्ताऽपर्याप्तकभेदाच्चतुर्विधाः। एवं' एवं चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीव हैं यह सब छह जीवनिकाय कहे गए हैं। इतनी ही जीवराशि है। इसके अतिरिक्त अन्य कोई जीवनि काय नहीं है ॥८॥ ____टोकार्थ--षटू जीवनिकाय का प्रतिपादन करने के लिए सूत्रकार कहते हैं-पृथ्वीकाय अकाय, तेजस्काय, वायुकाय और वनस्पतिकाय के जीव एकेन्द्रिय हैं। सूक्ष्म, बादर, पर्याप्तक आदि भेदों से वे अनेक प्रकार के होते हैं। इनके अतिरिक्त एक सकाय है। जो जीव एक स्थान से दूसरे स्थान पर जाते हैं और शीत आदि से त्रास का अनु. भव करके अपना बचाव करते हैं, वे कृमि आदि छीन्द्रिय, पिपीलिका (कीडी आदि) आदि त्रीन्द्रिय, भ्रमर मक्खी, मच्छर आदि चतुरिन्द्रिय और मनुष्य आदि पश्चेन्द्रिय जीव त्रय कहलाते हैं। बीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय जीवों के पर्याप्त और अपर्याप्तरूप भेद होने से यह ન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવે છે. એ બધાને છ જવનિકાય કહ્યા છે. આટલી જ જીવરાશી છે. આ સિવાય બીજા કેઈ જવનિકાય નથી. ૫૮
ટીકાર્થ–ષજવનિકાયનું પ્રતિપાદન કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે.પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજરકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાયના જીવે એકેન્દ્રિય છે. સૂમ, બાદર, પર્યાપ્તક, અપર્યાપ્તક, વિગેરે ભેદથી તેઓ અનેક પ્રકારના થઈ જાય છે. આ સિવાય એક ત્રસકાય છે, જે એક સ્થાનથી બીજા સ્થાન પર જાય છે, અને ટાઢ વિગેરેથી ત્રાસ જનક દુઃખનો અનુભવ કરીને પોતાને બચાવ કરે છે. તે કૃમિ વિગેરે બે ઈન્દ્રિય, કીડી, વિગેર ત્રીન્દ્રિય-ત્રણ ઇન્દ્રિયો વાળા ભમરા માખ, મછર વિગેરે. ચતુ. રિંદ્રિય-ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવો અને મનુષ્યો વિગેરે પંચેન્દ્રિય જીવે કહેવાય છે. બે દ્વીન્દ્રિય, ત્રીદ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીના પર્યાપ્ત અને અ૫. યપ્ત એવા ભેદ હોવાથી આ છ પ્રકારના થાય છે. પંચેન્દ્રિયે ચાર
सु० २३ श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
सूत्रकृतानसूत्रे पूर्वोपदर्शितरीत्या चतुर्दशभूतग्रामात्मकतया 'छक्काय' षड्जीवनिकाया। 'आहिया' आख्याता:-कथिताः केवलज्ञानिभिः । एतावए' एतावानेव इत्यन्त एवं संक्षेपतो जीवनिकायो भवति, 'णावरे' नापरः 'कोई' कश्चिज्जीवनिकाय: विज्जई' विद्यते-एतावानेव जीवसमुदायो नापरः एतद्व्यतिरिक्तः कश्चिदिति । पूर्वोक्ताः पृथिव्यादयः पञ्चजीवनिकायाः, षष्ठश्च त्रप्तरूपः । तीर्थकरैरेते एव जीवनिकायाः प्रतिपादिताः नाऽन्ये-एतद्व्यतिरिक्ताः सन्तीतिभावः ॥८॥ मूलम्-सव्वाहि अणुजुत्तीहिं, मइमं पडिलेहिया।
सव्वे अकंतदुक्खा य, अओ सव्वे ने हिंसया ॥९॥ छाया-सर्वाभिरनुयुक्तिभि, मंतिमान् प्रतिलेख्य
सर्वे अकान्तदुःखाश्च, अतः सर्वान् न हिस्यात् ॥९॥ छह प्रकार के हैं। पंचेन्द्रिय चार प्रकार के हैं संज्ञी, असंज्ञी, पर्याप्त, अपयप्ति । इस प्रकार सबको मिलाने से चतुर्दश प्रकार का भूतग्राम है। तीर्थंकर भगवान्ने इन छहों को ही षड्जीवनिकाय कहा है। इसके अतिरिक्त न कोई (संसारी) जीव है, न कोई जीवराशि है। ___तात्पर्य यह है कि पृथ्वीकाय आदि पांच और छठा त्रस जीवनि. काय हैं। इतने ही जीव हैं। इनके अतिरिक्त और कोई जीव नहीं हैं ॥८॥
'सवाहि' इत्यादि।
शब्दार्थ-'मइम-मतिमान्' बुद्धिमान पुरुष 'सम्माहिं अणुजुत्तीहिं -सर्वाभिरनुयुक्तिभिः' सब प्रकार की युक्तियों से 'पउिलेहिया-प्रतिसेएप' इन जीवों की सिद्धि करके 'सब्वे अकंतदुक्खा-सर्वे अकान्त પ્રકારના હોય છે. સંજ્ઞી, અસંસી, પર્યાપ્ત, અપર્યાપ્ત આ રીતે બધાને મળ. વવાથી ચૌદ પ્રકારના ભૂતગ્રામ છે. તીર્થકર ભગવાને આ છએને ષટૂછવનિકાય કહેલ છે. આ સિવાય કઈ (સંસારી) જીવ નથી. તેમ કોઈ જીવशशिर नथी.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–પૃથ્વીકાય વિગેરે પાંચ અને છઠ્ઠા ત્રણ જવનિકાય છે. તીર્થકરેએ આજ છ જવનિકાય કહેલ છે. આટલાજ જીવે છે. આ સિવાય અન્ય કેઈ પણ જીવે નથી. ૮ 'सचाहि' त्या
शा---'मइमं-मतिमान्' भुद्धिमान ५३५ 'सव्वाहि अणुजुत्तीहि-सर्वाभिरनुयुक्तिभिः' मा १२नी युतियाथी 'पडिलेहिया-प्रतिलेख्य' भवानी
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १७९
अन्वयार्थ:-(मइम) मतिमान-बुद्धिमान (सपाहि अणुजुत्तीहि) सर्वानिरनुयुक्तिभियुक्तिसङ्गतिभियुक्तिभिः (पडिले हिया) पृथिव्यादय इति प्रतिलेख्य पर्यालोच्य (सव्वे अकंतदुक्खा) सर्वे पाणिन: अकान्तदुःखा:-अप्रियदुःखाः मुखलिप्सवश्व इति जानीयात् (अओ सव्वे न हिंसया) अतः-अस्मादेव कारणात सर्वान् माणिनो न हिस्यान्न विराधयेदिति ॥९॥ ____टीका-सामान्यतः षड्जीवनिकायाः प्रदर्शिताः, एतेषु किं कर्त्तव्यमितीदानी दर्शयति सूत्रकार:-'समाहि' इत्यादि । 'समाहि' सर्वाभिः 'अणुजुत्तीहिं' अनुयुक्तिमि, अनुकूला चासौ युक्तिरित्यनुकूलयुक्तिः स्वसुखमियत्वादिस्ताभि: अथवा दोषरहितसपक्षधर्मत्वादियुक्ताभियुक्तिभिरनुमानैः-'मइम' मतिमान्दुक्खा' सभी प्राणियों को दुःख अप्रिय है यह समजे 'अओ सन्चे न हिंसया-अतःसन्निहिंस्थात्' अतएव कोई भी प्राणी की हिंसा न करे॥९॥
अन्वयार्थ--बुद्धिमान पुरुष सभी युक्तियों से पृथ्वीकाय आदि का विचार करके यह समझे कि सभी प्राणी को दुःख आक्रान्त हैं अर्थात् किसी भी प्राणी को दुःख प्रिय नहीं हैं, सभी सुख के अभिलाषी हैं इस कारण किसी भी प्राणी की विराधना न करे ॥९॥
टीकार्थ-सामान्य रूप से छह जीवनिकाय दिखलाए गए हैं। अव सूत्रकार यह कहते हैं कि उनके प्रति हमारा क्या कर्त्तव्य है ? सभी अनुकूल युक्तियों से अर्थात् अपनी सुखप्रियता आदि के विचार से या निर्दोष अनुमान आदि रूप युक्तियों से सत् असत् का विवेक रखने सिद्धि ४२ 'सव्वे अकंतदुक्खा-सर्वे अकान्तदुःखाः' ५५ प्राणियोन १५ अप्रिय छे. मे पात सभर 'अओ सव्वे न हिंसया-अतः सर्वान्न. हिंस्यात्' 21 माटे ६ ५५ प्रानी सा न ४२वी. ॥६॥
અન્વયાર્થ–બુદ્ધિમાન પુરૂષ બધીજ યુક્તિથી પૃથ્વિકાય વિગેરેને વિચાર કરીને એ સમજે કે-બધા જ પ્રાણિને દુઃખ અપ્રિય છે. અને બધા પ્રાણિ સુખની ઈચ્છા કરવાવાળા છે. તેથી કોઈ પણ પ્રાણીની વિરાધના કરવી નહીં છેલ્લા
ટીકાઈ–સામાન્ય રીતે છ જવનિકાય બતાવવામાં આવેલ છે. હવે સૂત્રકાર એ કહે છે કે-તેઓની પ્રત્યે અમારું શું કર્તવ્ય છે? સઘળી અનુકૂળ યુક્તિથી અથૉત્ પિતાની સુખ પ્રિયતા વિગેરેના વિચારથી અથવા નિર્દોષ અનુમાન આદિપ યુક્તિથી સત્ અસલૂને વિવેક સમજનારા બુદ્ધિ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सदसद्विवेकी विद्वान् पडिलेहिया' षविधजीवनिकायान् प्रतिलेख्यपर्यालोच्य 'सव्वे' सर्वेऽपि प्राणिनः 'अकंतदुक्खा' अकान्तदुःखा-अमियदुःखादुःखद्वेषकाः सुखवांछकाश्च भवन्ति, 'अभो' अस्मादेव कारणात्-मतिमान् 'सव्वे' सर्वान् 'न हिंसया' न हिंस्यात्, कस्याऽपि प्राणिनो विराधनं न कुर्यात्-इति । विद्वान-एतेषु कायेषु युक्त्या जीवत्वं प्रसाध्य, सर्वेऽपि जीवाः सुखलिप्सवो दुःखद्वेष्टारो भवन्तीत्याकलय्य कमपि न हिंस्यादिति भावः ॥९॥ मूलम्-एयं खु णाणिणो सारं जं न हिंसइ कंचण ।
अहिंसासमयं चैव ऐयावंतं विजाणिया ॥१०॥ छाया-एवं खलु ज्ञानिनः सारं-यन्न हिनस्ति कञ्चन ।
अहिंसासमयं चैव-एतावन्तं विज्ञाय ।।१०॥ वाला बुद्धिमान पुरुष षटू जीवनिकायोंका विचार करे । यह सोचे कि सभी प्राणी दुःख को अप्रिय समझते हैं-सभी दुःख के वेषी और सुख के अभिलाषी हैं, इस कारण से मतिमान किसी भी प्राणी की विराधना न करे।
भावार्थ यह है कि मेधावी पुरुष इन छहों निकायों में जीवत्व सिद्ध करके और यह निश्चय करके कि सभी जीव सुख के अभिलाषी और दुःख के द्वेषी हैं, किसी भी प्राणी की हिंसा न करे ॥९॥ 'एयं खु णाणियो' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'णाणिणो-ज्ञानिनः' ज्ञानी पुरुषका एवं खु सारं-एवं खलु सार' यही-प्राणातिपात से निवृत्त होना यही सार है 'जन कंचण हिंसा-यन्न कञ्चन हिनस्ति' जो वह किसी जीव की हिंसा नहीं માન પુરૂષ ષટ્ જવનિકાયને વિચાર કરે તે એમ વિચારે કે-બધા જ પ્રાણિ દુઃખને અપ્રિય સમજે છે. બધા જ દુઃખના દ્વેષી અને સુખને ઈચ્છનારા છે. તે કારણે બુદ્ધિમાન કેઈ પણ પ્રાણીની વિરાધના ન કરે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે–બુદ્ધિમાન પુરૂષ આ છ એ નિકામાં જીવ પાર્ગ સિદ્ધ કરીને અને એ નિશ્ચય કરીને-સઘળા છે સુખને ઇચ્છનારા છે. અને દુઃખને દ્વેષ કરનારા છે. કેઈની હિંસા ન કરે. ૯ __ "एवं खु णाणिणो' छत्याल
शहाथ--'णाणिणो-ज्ञानिनः' शानी ५३५ने'एवं खु सार-एवं खलु सारं यस अर्थात् प्रातिपातथी निवृत्त 20 सा२ छे. 'ज न कंचण हिंसइ-यन्न कञ्चन हिनस्ति' २ प सरता नथी. 'अहिंसा
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् __ अन्वयार्थः--(गाणिणो) ज्ञानिन:-जीवस्वरूपतद्वधर्मवेदिनः (एयं खु सारं) एतदेव प्राणातिपातनिवर्तनमेव सारं परमार्थतः प्रधानम् (जं न कंचण हिंसइ) यन्न कञ्चन प्राणिनं हिनस्ति-विराधयति, (एयावंत) एतावन्तम् (अहिंसासमय चेव) अहिंसासमयम्-अहिंसापतिपादकं शास्त्रमेव (विजाणिया) विज्ञाय न कमपि हिंस्यादिति पूर्वेण सम्बन्धः ॥१०॥
टीका--'णाणिणो' ज्ञानिनः-जीवस्वरूपतद्वधजनितकर्मबन्धवे दिनः। 'खु' खलु-वाक्पालङ्कारे 'एयं' एतदेव-अनन्तरोक्तं प्राणातिपातनिवर्तनम् । एवम् करता है 'अहिंसासमयं चेव-अहिंसासमयं चैव' अहिंसाके समर्थक शास्त्रका भी 'एयावंतं विजाणिया-एतावन्तं विज्ञाय' यही सिद्धांत जान कर हिंसा नहीं करनी चाहिए ॥१०॥ ___अन्वयार्थ-जीव के स्वरूप को और उसकी चिराधना से होनेवाले पापकर्म के जानने वाले ज्ञानी जन को प्राणातिपात से निवृत्त होना ही सार भूत-प्रधान है, और अहिंसा प्रतिपादक शास्त्र का भी यही सार है कि किसी प्राणी की हिंसा न की जाय ऐसा-जान कर किसी भी प्राणी की विराधना न करे॥१०॥ ... टीकार्थ-जो ज्ञानवान हैं अर्थात् जीव के स्वरूप को और उसकी हिंसा से होने वाले पापकर्म बंधको जानते हैं, वे यह जाने कि माणातिपात का परित्याग ही सब मे प्रधान है और प्राणी की विराधना से निवृत्त होना ही ज्ञानी का ज्ञानीपन है। ऐसा जानकर वे मन समयं चेव-अहिंसासमयं चैव' मडिसानु समय न ४२११॥ शानु ५५४ 'एयावंत' विजाणिया-एतावन्त विज्ञाय' मे सिria समलने હિંસા કરવી નહીં ૧૦
અન્વયાર્થ– જીવના સ્વરૂપને તથા તેની વિરાધનાથી થવાવાળા પાપકર્મને જાણવાવાળા જ્ઞાની જને પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થવું એજ સાર અર્થાત પ્રધાન છે. અને અહિંસા પ્રતિપાદન કરવાવાળા શાસ્ત્રને પણ એજ સાર છે. કે કઈ પણ પ્રાણીની હિંસા ન કરવી, એ સત્ય સમજીને કેઈ પણ પ્રાણિની વિરાધના ન કરવી. ૧૦
ટીકાર્થ– જેઓ જ્ઞાનીઓ છે, અર્થાત્ જીવના સ્વરૂપને અને તેની હિંસાથી થવાવાળા પાપકર્મના બંધને જાણવાવાળા છે. તેઓ એ સમજે કેપ્રાણાતિપાતને પરિત્યાગ એજ સૌમાં મુખ્ય છે. અને પ્રાણિયોની વિરાધનાથી નિવૃત્ત થવું એજ જ્ઞાનીઓનું જ્ઞાની પણું છે. એમ સમજીને તેઓ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'सार' सारम्-सर्वतः प्रधानम्, एतदेव हि ज्ञानिनो ज्ञानित्वं यज्जीववधान्निवर्जनम् । 'ज' यम् 'कंचण' कमपि जीवम्, 'न हिंसई' न हिनस्ति-न विधातयति कर्मणा मनसा वाचा कायेन वा । तदुक्तम्
'किं ताए पढियाए, पयकोडीए पलालभूयाए ।
'जस्थित्तियं ण णायं, परस्स पीडा न कायव्वा ॥१॥ छाया--किं तया पठितया पदकोटया पलालभूतया।
यौतावन्न ज्ञातं परस्य पीडा न कर्तव्या इति ॥१॥ तेन पठितेन किम् ? तथा-पलालवदसारसमकोटिपदपठितेनापि किं प्रयोजनं येन एतावदपि ज्ञानं न जातं यत् परेषां पीडनम् विराधनम्' न कर्तव्यमिति मावः।
'अहिंसा समयं' अहिंसा प्रधान समयः आगमः, उपदेशरूप: संकेतो वा तम् 'एयावंत' एवंभूतमहिंसासमयमेतावन्तमेव 'विजाणिया' विज्ञाय येन ज्ञातेन परपीडा न भवेत्, कस्यापि जीवजातस्य हिंसा न भवेदिति ज्ञात्वा ज्ञानी पुरुषः कमपि न हिंस्यात्, एतावानेवाऽहिंसासिद्धान्तः सिद्धो ज्ञातव्य इति भावः ॥१०॥ वचनकाय से किसी की हिंसा नहीं करते हैं । कहा है-'कि ताए पढियाए' इत्यादि। ____ 'अग्य को पीडा नहीं पहुंचानी चाहिए, यदि यह समझ न आई तो पलाल के समान निस्सार करोडो पदों को पढ लेने से भी क्या लाभ है।'
शास्त्र का सार भी अहिंसा ही है । ज्ञानी को इतना ही जानने योग्य है कि किसी प्राणी की हिंसा न हो। तात्पर्य यह है कि मेधावी पुरुष किसी की हिंसा न करे । इतना ही अहिंसा सिद्धान्त ज्ञातव्य है ॥१०॥ भन, क्यन, मन याथी छनी ५५ हिंसा ४२ता नथी. 'किं ताए पटियाए' इत्यादि
બીજાઓને પીડા પહોંચાડવી ન જોઈએ. જે એ સમજણ ન આવે તે પલાલ (ઘાસ-પરાળ)ની જેમ સાર વિનાના કડો પદને ભણવાથી પણ શું લાભ છે? શાસ્ત્રને સાર પણ અહિંસા જ છે. જ્ઞાનીને એટલું જ જાણવા ગ્ય છે, કે કેઈની હિંસા ન થાય.
તાત્પર્ય એ છે કે–મેધાવી પુરૂષે કોઈની હિંસા કરવી નહીં. એટલે જ અહિંસાને સિદ્ધાન્ત જાણવા ગ્ય છે. ૧૦
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
समयार्थचोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १८३ मूलम्-उड्डूं अहे य तिरियं, जे केइ तसथावरा।
सम्वत्थ विरतिं कुजा, संति निव्वाणमाहियं ॥११॥ छाया-ऊर्ध्वमस्तिर्यग् ये केचित् बसस्थावराः ।
सर्वत्र विरतिं कुर्यात्, शान्तिनिर्वाणमाख्यातम् ॥११॥ अन्वयार्थः-(उड़ अहेयतिरियं) ऊर्चमधस्तिर्यक् (जे केइ तसथावरा) ये केचन सा द्वीन्द्रियादयः स्थावरा:-पृथिव्यादयो जीवाः सन्ति (सम्वत्थ. विरति कुन्जा) सर्वत्र-प्राणिसमुदाये विरति-प्राणातिपातनिवृत्ति कुर्यात् (संतिनिध्वाणमाहिये) इत्थं कुर्वत एव शान्तिनिर्वाण च-मोक्षो भवतीति आख्यातंकथितमिति ॥११॥ 'उडू अहे य तिरियं' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'उड़ अहे य तिरियं-ऊर्ध्वमधस्तिर्यक्' ऊपर नीचे और तिरछा 'जे के तसथावरा-ये केचन सस्थावरा' जो त्रस और स्थावर प्राणी है 'सव्वत्थ विरति कुज्जा-सर्वत्र विरतिं कुर्यात्' सर्वत्र उनकी हिंसासे निवृत्त रहना चाहिये 'संति निधाणमाहियं-शान्ति. निर्वाणमाख्यातम्' इस प्रकार से जीव को शान्तिमय मोक्ष की प्राप्ति कही गई है कारणकि विरतिमान् से कोई डरता नहीं हैं ॥११॥
अन्वयार्थ-ऊँची नीची और तिर्की दिशाओं में जो त्रस और स्थावर प्राणी हैं, उन सब में प्राणातिपात की निवृत्ति करनी चाहिए । ऐसा करने वाले को ही मोक्ष की प्राप्ति कही गई है ॥११॥
'उड अहे य तिरिय' त्याह
शहाथ--'उड्ढ अहे य तिरिय-ऊर्ध्वमधस्तिर्यक्' ७५२ नीय भने ति२७५ 'जे केइ तसथावरा-ये केचन त्रस स्थावराः' २ स भने स्था१२ प्रालि 'सम्वत्थ विरति कुज्जा-सर्वत्र विरतिं कुर्यात्' तेमनी हिसाथी स-स माथी निवृत्त २३ न. संति निव्वाणमाहियं शान्तिनिर्वाणमाख्याત' આ રીતે જીવને શાતિમય મોક્ષ પ્રાપ્તિ કહી છે. કારણ કે વિરતિયુક્ત પુરૂષથી કેઈ ડરતું નથી. ૧૧૫
અન્વયાર્થ–લચી, નીચી. અને તિરછી દિશાઓમાં જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિ છે, તે બધામાં પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ કરવી જોઈએ. એમ કરવાવાળાને જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કહી છે. ૧૧
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका--'उडूं ऊर्ध्वम् - ऊर्ध्वदिशि वर्त्तमानाः, तथा 'अहे' अधः-अधो दिशि वर्त्तमानाः, तथा - 'तिरिय' तिर्यग्यत्र तत्र दिग् विदिक्षु वा वर्त्तमानाः 'जे के' ये केचित् 'तसथावरा' असा : स्थावराश्च ये जीवाः सन्ति 'सव्वत्य' तत्र सर्वत्र जीवविषये मनोवाक्कायैः 'विरतिम्-माणातिपाताभिवृत्तिम् 'कुज्जा' कुर्यात् एषा प्राणातिपातनिवृत्तिरेव शान्तिकारणत्वात् 'संति' शान्तिः, निर्वाणकारणत्यात् 'निव्वाणं' निर्वाणम् 'आहिये' आख्यातम् - कथितम् । यतो हि विरतिमतः सकाशाम कोऽपि विभेति, नवाऽसौ भवान्तरेऽपि कुतश्चिद् मयप्राप्नोतीति । 'अध ऊर्ध्व दिग्विदिक्षु, त्रसस्थावरजन्तवः । तेपामसिनान्मुक्तिः, सूक्तिः शास्त्रस्य जैनिनः ॥ १॥ इति ॥ १ ॥
I
ev
टीका - ऊर्ध्व दिशा में विद्यमान, अधोदिशाओं में विद्यमान तथा तिर्धी दिशाओं और विदिशाओं में विद्यमान जो भी त्रस और स्थावर हैं, उन सब के विषय में मन, वचन, और काय से प्राणातिपात की निवृत्ति करे। यह प्राणातिपात की निवृत्ति ही प्रधान है, क्यों कि वह निर्वाण का कारण होने से निर्वाणरूप कही गई है। यह निवृत्ति स्व पर की शान्ति का कारण होने से शान्ति भी कहलाती है। क्योंकि जो हिंसा से निवृत्त होता है उससे न कोई भय पाता है और न वह स्वयं इस लोक या परलोक में भय को प्राप्त करता है। 'अधो दिशा, ऊर्ध्वदिशा और तिर्धी दिशाओं एवं विदिशाओं में स्थित त्रस और स्थावर जीवों की हिंसा न करने से मुक्ति होती है, यही जैनशास्त्र की उक्ति है ॥११॥
टीडार्थ – उव' (७५२नी) हिशाभां रडेल । (नीचे) नी दिशाभां रहेस તથા તિી દિશાઓમાં રહેલ જે કોઇ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણી છે, તે સઘળાના સબધમાં મન, વચન અને કાયાથી પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ કરવી, આ પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તી જ પ્રધાન છે. કેમકે-એ નિર્વાણમાક્ષનું કારણ હાવાથી તેને નિર્વાણુ જ કહેલ છે. આ નિવૃત્તિ સ્વપરની શાન્તીનું કારણ હાવાથી શાન્તિ પણ કહેવાય છે, કેમ કે જે હિ'સાથી નિવ્રુત્ત થાય છે, તેનાથી કાઈ ભય પામતા નથી, તેમજ તે પાતે પણ આ લેકમાં કે પરલેાકમાં કેઈથી लय याभतो नथी. 'अधोदिशा, व हिशा, भने तिछी दिशाओ भने વિદિશાઓમાં રહેલા ત્રસ અને સ્થાવર જીવાની હિંસા ન કરવાથી મુક્તિ थाय है, आम जैन शाखनी उडित (प्रथन- सिद्धांत) . ॥११॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
मयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - पभू दोसे निशकिच्चा, णं विरुज्झेज केई । मँणसा वयसा चैव कायसा चेव अंतसो ॥१२॥
"
छाया -- प्रभुर्दोषान् निराकृत्य, न विरुध्येत केनचित् ।
मनसा वचसा चैव कायेन चैव अन्तशः || १२ |
अन्वयार्थः - (प) इन्द्रियदमने प्रभुः समर्थः (दोसे निराकिया) दोषानमिथ्यात्वाविरत्यादिकान् निराकृत्य- अपनीय (केणइ) केनचिदपि - केनाऽपि प्राणिना सह (मणसा वयसा चैव कायसा अंतसो) मनसा वचसा चैव कायेन अन्तश: - यावज्जीवम् (ण विरुज्झेज्ज) न विरुद्धयेत - विरोधं न कुर्यादिति ॥१३॥ टीका- 'पभू' प्रभुः- इन्द्रियाणां प्रभवतीति प्रभुः- जितेन्द्रियः । अथवासर्वसाद्यकर्माणि निराकस्य मोक्षमार्गस्य पालने समर्थः प्रभुः 'दोसे' दोषान्
१८५
'पभू दोसे निराकिकचा' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- 'पभू - प्रभुः' जितेन्द्रिय पुरुष 'दोसे निराकिच्चा - दोषान् निराकृत्य' मिध्यात्व अविरति आदि दोषों को हटाकर 'केणइ - केनचिद्' किसी प्राणी से 'मणसा वयसा चैव कायसा चेव अंतसो - मनसा, वचसा चैव, कायेन चैव अन्तश: ' मन वचन और कायके द्वारा जीवन पर्यन्त 'ण विरुज्झेज्ज - न विरुध्येत' विरोध न करे ॥ १२ ॥
अन्वयार्थ -- इन्द्रियदमन में समर्थ साधक मिथ्यात्व अविरति आदि दोषों को दूर करके किसी भी प्राणी के साथ मन से वचन से और काय से याबज्जीवन विरोध न करे || १२॥
टीकार्थ-- प्रभु अर्थात् इन्द्रियों को जीतने में समर्थ - जितेन्द्रिय,
'पभू दोसे निराकिच्चा' इत्यादि
शब्दार्थ - - 'पभू - प्रभुः' तेन्द्रिय यु३ष 'दोसे निराकिच्या दोषान् निराकृत्य' मिथ्यात्व अविरति विगेरे होषाने हटावीने 'केणइ - केनचित् ' है पशु आखीथी 'मणसा वयसा चैव कायसा चैव अंतसो - मनसा वचसा चैव कायेन चैव अन्तशः ' भन, वयन भने डायना द्वारा भवन पर्यन्त 'ण विरुज्झेज्ज - न विरुध्येत ' વિરાધ ન કરે ।૧૨।।
અન્વયા —ઇન્દ્રિય દમનમાં શક્તિવાળા સાધકે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ વિગેરે દોષાને દૂર કરીને કોઇ પણ પ્રાણી સાથે મનથી, વચનથી અથવા કાયાથી જીવન પર્યંત વિરાધ ન કરવા ૧૨ા
ટીકા”—પ્રભુ અર્થાત્ ઇન્દ્રિયાને જીતવામાં સમથ “એટલે કે જીતેન્દ્રિય
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
दूषयन्ति आत्मानमिति दोषा स्तान्- मिथ्यात्वाऽविरतिप्रमादकषाययोगरूपान् यद्वा-पाणातिपातादिकान् दोषान् 'निरा किच्चा' निराकृत्य-निवार्य 'केह' केनाsपि जीवेन सह 'मणसा' मनसा 'वयसा चैव' वचसा चैव वचनेन चैव 'कायसाचैव' कायेन चैव - शरीरक्रियया 'अंतसो' अन्तशः - अन्तपर्यन्तं यावज्जीवम् 'ण' नैव 'विरुझेज्ज' विरुद्धयेत- मनोवाक्कायैः केनाऽपि सह विरोधं न कुर्यात् ॥ १२ ॥ सूलम् - संकुडे से महापन्ने, धीरे दत्तेसणं चरे ।
ऐसणासमिए णिच्च वज्जयंते असणं ॥१३॥
छाया - संवृत्तः स महाप्राज्ञो, धीरो दत्तैषणां चरेत् । एषणासमितो नित्यं वर्जयन् अनेषणम् ॥ १३ ॥
सूत्रकृताङ्गस्त्रे
अथवा समस्त सावद्य कार्यों को त्याग कर मोक्षमार्ग के पालन में समर्थ पुरुष मिथ्यात्व अविरति, प्रमाद, कषाय और योग आदि आत्मा को दूषित करने वाले दोषों को अथवा प्राणातिपात आदि पापों को त्याग करके किसी भी जीव के साथ मन से वचन से और काय से जीवन के अन्ततक विरोध न करे ॥ १२ ॥
'संघुडे से महापन्ने' इत्यादि ।
शब्दार्थ--' से संबुडे महपन्ने धीरे स संवृतः महाप्रज्ञः धीरः' वह साधु बडा बुद्धिमान और धीर है 'दत्तेसणं चरे - दत्तेषणां चरेत्' जो दिया हुआ एषणीय आहार आदि लेता है 'णिच्चं एसणासमिए - नित्यं एषणासमितः ' तथा सदा एषणा समिति से युक्तरइता हुआ 'अणे
અથવા સઘળા સાવદ્ય કાર્યાંના ત્યાગ કરીને મેક્ષ માર્ગના પાલનમાં સમ પુરૂષ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ચાગ વિગેરે આત્માને દૂષિત કરવાવાળા ઢાષાને અથવા પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપાના ત્યાગ કરીને કાઈ કાયાથી જીવનના અંત સુધી
પણ જીવની સાથે મનથી, વચનથી અને विशेष न ४३ ॥१२॥
'संडे से महापन्ने' इत्यादि
शहाथ - ' से संडे महापन्ने धीरे सः संवृतः ' महाप्रज्ञः धीरः' मे साधु घो। युद्धिशाली भने धीर छे है ? 'दत्तेसणं चरे - दत्तैषणां चरेत्' श्यापवाभां आवेस शेषणीय आहार विगेरे देय छे. 'णिच्च' एसणास मिए - नित्य एषणा समितः' तथा के सहा घोषणा समिति युक्त रहिने 'असणं वज्जय' ते - अने
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १८७
अन्वयार्थः- (से संवुडे महापन्ने धीरे) सः संवृत्त:-आस्रवद्वारनिरोधकः, महाप्राज्ञः-विपुलबुद्धिः, धीर:-क्षुत्पिपासादिपरीषहैरक्षोभ्यः (एसणासमिए) एषणासमितः सन् (अणेसणं वज्जयते) अनेषणं-सदोषमाहारादिकं वर्जयन् (दत्तेसणं चरे) दत्तषणां चरेत्-स्वामिना दत्तमेषणीयाहारं गृह्णीयात् ॥१३॥ ___टीका--'से' स साधुः 'संवुडे' संवृतः-आस्रवद्वाराणां निरोधेन संवृत्तः । 'महापन्ने' महामज्ञोऽतिशयेन विद्वान्, एतावता जीवाजीवादिविषयकज्ञानवत्ता मुचिता भवति। 'धीरे धीर:-परीषहोपसर्गादिभिर्वाध्यमानोप्यनाकुलः । 'एसणासमिए' एषणासमितः, एषणायां गवेषणग्रहणग्रासरूपायां त्रिविधायाँ समितः सन् 'निच्च' नित्यम् 'अणेसणं' अनेषणम्-सदोषमाहारवस्त्रपात्रादिकम् 'वज्जयते' वर्जयन-परित्यजन्नेव दत्तेसणं चरे' दत्तैषणां चरेत् स्वामिना पदत्तमे सणं वज्जयंते-अनेषणं वर्जयन्तः' अनेषणीय आहारको वर्जित करता है ॥१३॥ ___ अन्वयार्थ--आस्रवद्वारों को निरुद्ध कर देने वाला, महाप्रज्ञ (मेधावी) और धीर मुनि, स्वामी के द्वारा प्रदत्त एषणीय आहार को ही ग्रहण करे, अनेषणीय आहार का त्याग कारता हुआ सदैव एष. णासमिति से युक्त हो ॥१३॥
टीकार्य-कर्मास्रव के छारों का निरोध करके संवृत्त, अतिशय ज्ञानी अर्थात् जीव अजीव आदि तत्वों का ज्ञाता, परीषहों और उप. सगों के उपस्थित होने पर भी क्षुब्ध न होने वाला साधु आहारादि के स्वामी के द्वारा प्रदत्त आहार आदि को ही ग्रहण करे। अनेषणा अर्थात् सदोष आहार वस्त्र पात्र आदि का वर्जन करता हुआ एषणा षणं वर्जयन्तः' भनेपक्षीय मान! त्या रे छे. ते साधु बुद्धिमान् અને વીર છે. ૧૩
અન્વયાર્થ –આસ્રવ દ્વારેને રોકવાવાળા મહાપ્રાજ્ઞ (મેધાવી) અને ધીર સનીએ આપેલ એષણય આહારને જ ગ્રહણ કરે, અનેષણીય આહારને ત્યાગ કરતા થકા સદેવ એષણાસમિતિવાળા બને ૧૩
ટીકાઈ–કર્મોત્સવના દ્વારા નિધિ કરીને એટલે કે રોકીને સંસ્કૃત, અતિશય જ્ઞાની અર્થાત્ જીવ અજીવ વિગેરે તને જાણવાવાળા પરીષહો અને ઉપસર્ગો ઉપસ્થિત થાય ત્યારે પણ ક્ષોભ ન પામનારા સાધુ આહાર વિગેરે તેના સ્વામી દ્વારા આપેલ હોય તે જ ગ્રહણ કરે અષણ અર્થાત
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
सूत्रकृताङ्गसूत्र वैषणीयमाहारं गृहीयादिति । स साधु रतिशयितबुद्धिमान् धीरो भवति, यः सर्वदैव परदत्तमेवाऽऽहारादिकमन्वेषयति । तथा-एषणासमितियुक्तः सर्वदेवाऽनेषणीयं परित्यजन् संयमपरिपालने बद्धपरिकरो भवतीति भावः ॥१३॥ मूलम्-भूयाइं च समारब्भ तैमुहिस्सा य जं कडं।
तारिसं तु ण गिण्हेजा, अन्नपाणं सुसंजए ॥१४॥ छाया-भूतानि च समारभ्य, तमुद्दिश्य च यत्कृतम् ।
तादृशं तु न गृहीयाद्, अन्नं पानं सुसंयतः ॥११॥ समिति से समित हो अर्थात् गवेषणा, ग्रहणैषणा और ग्रासैषणा में यतनावान् हो।
तात्पर्य यह है कि साधु समस्त आस्रव द्वारों को रोक कर संवर की साधना करता है, अत्यन्त बुद्धिमान् धीर होता है। वह दत्त (दिया हुआ) आहार आदि का ही अन्वेषणा करता है सदा अनेषणा से बचता हुआ एषणासमिति से युक्त होता है। संयमपालन में कटि बद्ध होता है ॥१३॥
'भूयाहं च समारबम' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'भूयाई च समारब्भ-भूतानि च समारभ्य' जो आहार, भूतों का प्राणियों का आरम्भकरके बनायागया है 'तं-तम् वह आहार साधुको 'उहिस्सा य जकडं-उद्दिश्य च यत्कृतम् देने के लिये कियागया है 'तारिसं अन्नपाणं-तादृशमन्नपानम्' ऐसा अन्न एवं पानको 'सुसंजए न गिण्हेज्जा-सुसंयतः न गृह्णीयात्' उत्तम साधु ग्रहण न करे ॥१४॥ દોષવાળા આહાર વસ્ત્ર પાત્ર વિગેરેને ત્યાગ કરતા થકા એષણ સમિતિથી સમિત થઈને અથર્ ગવેષણ, ગ્રહણષણ અને ગ્રામૈષણામાં યતનાવાન્ થવું.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–સાધુ સઘળા આસવદ્વાને શેકીને સંવરની સાધના કરે છે. અત્યંત બુદ્ધિશાળી અને ધીર હોય છે. તે દત્ત (બીજાએ આપેલ) આહાર વિગેરેનું જ અષણ-ગ્રહણ કરે છે. હંમેશા અનેષણથી બચીને એષણ સમિતિથી યુક્ત થાય છે. સંયમ પાલનમાં કટિબદ્ધ થાય છે. ૧૩
'भूयाई च समारब्भ' त्या
शब्दार्थ--'भूयाइं च समारब्भ-भूतानि च समारभ्य' २ मा २ भूताना भारभ शने मनावामां भाव्या हाय 'त-तम्' से साधुने 'उहिस्सा य ज' कंडे-उद्दिश्य च यत्कृतम्' देशाने मा५१। भाटे तैयार ये हाय 'तारिसं अन्न पाणं-तादृशमन्नपानम्' वा अन्न भने पानने 'सुसंजए न गिव्हज्जा-सुसंयतः न गृह्णीयात्' उत्तम साधु अयन रे ॥१४॥
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १८९ __ अन्वयार्थ:---(भूयाई च समारम्म) भूतानि-पाणिनश्च समारभ्य-संरम्भसमारम्भारम्भैः समुपताप्य (तं) तम्-साधुम् (उदिस्सा य जं कडं) उद्दिश्य च साध्वर्थ यत् आहारादिकं कृतमुपकल्पितम् (तारिसं अन्नपाणं) तादृशमन्नपानम् (सुसंजए न गिण्हेज्जा) सुसंयतः-संयमयतनावान् न गृह्णीयादिति ॥१४॥
टीका-'भूयाई भूतानि-त्रिकालवर्तीनि जीवजातानि समारम' समारभ्यसंरम्भसमारम्भारम्भैः षड्जीवनिकायं विराध्य, तथा 'तमुहिस्सा य' तं-साधुमुद्दिश्य च 'जं कडं' यत्कृतम्-साध्वर्थ यत् परिकल्पितम्-आधार्मिकम् ‘सुसंजए' सुसंयतः-संयमयतनावान् 'तारिसं' तादृशम्-आधार्मिकम् 'अनपाण' अन्नपानम् 'ण गिण्हेज्जा' न गृह्णीयात् । एवं कृते सति-संयममार्गोऽनुपालितो भवतीति । भूतानि परिपीडय साध्वयं वा कृतं यदन्नपानादिकम् तन्न गृह्णीयात् इति भावः ॥१४॥ ____ अन्वयार्थ--जो आहार आदि प्राणियों का आरंभ समारंभ करके या उनको परिताप पहुंचा कर तैयार किया गया है अथवा जो साधु को उद्देश्य करके बनाया गया है, उस अन्नपानी आदि को संयमवान् साधु ग्रहण न करे ॥१४॥
टीकार्थ--त्रिकाल में विद्यमान रहने के कारण जीव को भूत कहते हैं। उन भूतों का आरंभ समारंभ करके अर्थात् षट्काय के जीवों की विराधना करके तथा साधु को उद्देश्य करके जो बनाया गया हो, उस आहारादि को संयमवान् साधु अंगीकार न करे । ऐसा करने से ही संयममार्ग का पालन होता है। ___ आशय यह है कि साधु के लिए छहकाय के जीवों की विराधना
અન્વયાર્થ–જે આહાર વિગેરે પ્રાણિને આરંભ સમારંભ કરીને અથવા તેમને પીડા પહોંચાડીને તૈયાર કરવામાં આવ્યો હોય અથવા જે આહાર સાધુને ઉદ્દેશીને બનાવેલ હોય એવા અન્નપાણીને સંયમી સાધુએ ગ્રહણ ન કર ૧૪
ટીકાથ--ત્રણે કાળમાં વિદ્યમાનું રહેવાના કારણે જીવને ભૂત કહેવામાં આવે છે, તે ભૂતને આરંભ સમારંભ કરીને અર્થાત્ ષકાયના જીવોની વિરાધના કરીને તથા સાધુને ઉદ્દેશીને જે આહાર વિગેરે બનાવેલ હોય તે આહાર વિગેરેને સંયમવાનું સાધુ સ્વીકાર ન કરે. તેમ કરવાથી જ સંયમ માર્ગનું પાલન થાય છે.
કહેવાને આશય એ છે કે–સાધુના માટે છ કાયના જીની વિરા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
मूलम् - पूईकम्मं ने सेविजा, एस धम्मे सीमओ ।
सूत्रकृताङ्गस्त्रे
10
जं किंचि अभिकखेज्जा, सेव्वसो तं ने केप्पए ॥१५॥
छाया - पूतिकर्म न सेवेत, एष धर्मो वृषमतः । यत्किञ्चिदभिका क्षेत्, सर्वशस्तन्न कल्पते ॥ १५ ॥
अन्वयार्थ : - ( पूई कम्मं न सेविज्जा) पूतिकर्म - केनाऽपि आधाकर्मिकाचशुद्धाहारेण संपृक्तमाहारादिकं न सेवेत न भुञ्जीत (बुसीमओ एस धम्मे) हृषि करके जो आहार पानी आदि तैयार किया गया हो उसको साधु ग्रहण न करे ॥ १४ ॥
'पूईकम्मं न सेविज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'पूई कम्मं न सेविज्जा - पूतिकर्म न सेवेत' जो आहार आधाकर्मी आहार के एक कणसे भी युक्त हो साधु उसका सेवन न करे. 'बुसीमओ एस धम्मे-संयमयतः एषधर्मः' शुद्ध संयम पालन करने वाले साधुका यही धर्म है 'जं किंचि अभिकखेज्जा - यत्किंचित् अभिकक्षेित्' शुद्ध आहार में भी यदि अशुद्धिकी आशंका हो जाय तो 'सव्वसो तं न कप्पए - सर्वशः तन्न कल्पते' वह आहार भी साधुको ग्रहण करने योग्य नहीं है | १५||
अन्वायर्थ - - साधु प्रतिकर्म आहार का अर्थात् जिस आहार में आषाकर्मी का थोडा सा भी अंश (सिथ मात्र मिला हुआ हो, सेवन
ષના કરીને જે આહાર પાણી વિગેરે તૈયાર કરવામાં આવેલ હાય તેને સાધુ ગ્રહણ ન કરે ૫૧૪૫
'पूईकम्मं न सेविज्जा' त्याहि
शण्डार्थ -- पूईकम्मं न सेविज्जा - पूतिकर्म न सेवेत' के आहार आधा ક્રમી આહારના એક કણથી પણ યુક્ત હોય તેવા આહારનું સેવન કરવુ नई 'बुसीमओ एस धम्मे-संयमवतः एष धर्मः' शुद्ध सत्यमनु ं पासून ४२वा बाजा साधुन से धर्म छे. 'ज' किंचि अभिकंखेज्जा -: - यत् किञ्चित् अभिकांक्षेत्' शुद्ध भाडारभां पशु ले अशुद्ध पानी आशंका रहती होय तो 'सव्वसो तं न कप्पए - सर्वशः तन्न करूपते' ते आहार पर साधुने अडथ ४२वा ગ્ય નથી. ૫૧૫ા
અન્વયા—સાધુએ પૂતિકમ આહારના અર્થાત્ જે આહારમાં આધાક મિના ચેડા અશ પણ (સિયમાત્ર) મળેલ હાય તેનુ સેવન કરવુ* નહી આ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१९१ मत:-संयमवत एष धर्मः कथितः (जकिंचि अभिकंखेज्जा) यत् किश्चिदमि. काक्षेत्र शुद्धेऽप्याहारे यदि शङ्का भवेत् तदा-(सव्वसो त न कप्पए) सर्वशः सर्वमपि तदाहारादिकं न कल्पते-ग्रहीतुनो कल्पते इति ॥१५॥
टीका-'पुईकम्म' पूतिकर्म-आधार्मिकाहारस्यावयवेनाऽपि स्पृष्टं यदाहारादिकम् तत्पूतिकर्म कथ्यते । तत् 'न से विज्जा' न सेवेत ताशमाहारं न स्वीकुर्यात् । 'वुसीमओ' कृषिमतः-संयमवतः 'एस धम्में एष धर्म:-एष एवाचारः साधूनाम् एषा वा रीतिः संयमवताम्, यत् पूतिकर्म न सेवनीयम् इति । 'जकिंचि अभिकंखेज्जा' यत्किश्चिदभिकाक्षेत् । यदि शुद्धाहारेऽपि-अशुद्धे. शङ्काभवेत् सदा-सम्बसो तं न कप्पए' सर्वशस्तन्न कल्पते शङ्कितमपि आहारादिकं न गृह्णीयादिति। आधार्मिकाहारस्यांशेनाऽपि युक्तमाहारादिकं साधुन गृह्णीयात् तथा-अङ्कितमपि नैव स्वीकुर्यादित्याचारः साधूनामिति भावः ॥१५॥ न करे। यह संयमवान् साधु का धर्म है। इसके अतिरिक्त जिस आहार में शंका हो, वह भी सर्वथा ग्रहण करने योग्य नहीं है ॥१५॥ ___टीकार्थ--अधार्मिक आहार का एक सीथ भी जिस में मिला हो वह पूर्तिकर्म कहलाता है। साधु ऐसे आहार को स्वीकार न करे । संय. मियों का यही धर्म है, यही आचार है और यही रीत है कि वे पूर्तिकर्म का सेवन न करें। कदाचित् आहार शुद्ध हो परन्तु उसमें अशुद्ध होने की शंका हो तो उसको भी ग्रहण करना सर्वथा नहीं कल्पता। इस प्रकार शंकित आहार को भी ग्रहण न करे ।
अभिप्राय यह है कि आधार्मिक आहार के एक अंश से भी સંયમવાળી સાધુને ધર્મ છે. આ સિવાય જે આહારમાં શંકા હોય તે આહાર પણ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી. ઉપા
ટીકાઈ–આધાર્મિક આહારને એક સીથ (અશ) પણ જેમાં મળેલ હોય તે પૂતિકર્મ કહેવાય છે. સાધુ એ એ આહાર ગ્રહણ કર નહીં સંયમીને એજ ધર્મ છે. એજ આચાર છે, અને એજ રીત છે, કે, તેઓ પૂતિ. કર્મનું સેવન કરે નહીં. કદાચ આહાર શુદ્ધ હોય, પરંતુ તેમાં અશુદ્ધ પણની શંકા હોય તે તેને ગ્રહણ કરવું પણ સર્વથા કપતું નથી. આ રીતે શંકિત આહારને પણ ગ્રહણ ન કરે.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–આધાકમી આહારના એક અંશથી
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९३
सूत्रकृताचे मूलम्-हणतं णाणुजाणेजा, आयगुत्ते जिइंदिएँ।
ठाणाई संति सड्ढीणं, गामेसु नगरेसु वा ॥१६॥ छाया--नन्तं नानु नानीयाद्, प्रात्मगुतो जितेन्द्रियः।
स्थानानि सन्ति श्रद्धावतां ग्रामेषु नगरेषु वा ॥१६॥ अन्वयार्थ:--(सडीण) श्रद्धावताम् (गामेसु वा) ग्रामेषु नगरेषु वा (ठाणाई संति) स्थानानि सन्ति श्रद्धावतां निवासस्थानानि बहूनि सन्ति तत्र-(आयगुत्ते युक्त आहार को साधु ग्रहण न करे तथा संदिग्ध अर्थात् यह शुद्ध है या अशुद्ध, इस प्रकार की शंका से युक्त आहार को भी ग्रहण न करे । यह साधुओं का आचार है ॥१५॥ "हणतं गाणुजाणेज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'सडीणं श्रद्धावता' धर्ममें श्रद्धा रखने वाले 'गामेलु नगरेसु वा-ग्रामेषु नगरेषु वा' गामों में अथवा नगरों में 'ठाणाणि संति -स्थानानि सन्ति' साधुओं का निवास होता है 'आयगुत्ते जिइ दिएआस्मगुप्तः जितेन्द्रियः' अतः प्रात्मगुप्त जितेन्द्रिय साधु 'हणंतं णाणु जाणे ज्जा-नन्तं नानुजानीयात्' जीवहिंसा करनेवाले को भला न जाने ॥१६॥
अन्वयार्थ-धर्म में श्रद्धा रखने वाले गृहस्थों के ग्रामों में और नगरों में ऐसे स्थान होते हैं, जहां साधु ठहरते हैं । (यहाँ कोई जीव યુક્ત આહારને સાધુએ ગ્રહણ ન કરે. તથા સંદિગ્ધ અર્થાત્ આ શુદ્ધ છે, અથવા અશુદ્ધ છે, આવા પ્રકારની શંકા વાળા આહારને પણ ગ્રહણ કરે નહીં આ પ્રમાણે સાધુઓને આચાર છે. ૧૫
'हणंत' णाणुजाणेज्जा' याle
शा--'सड्ढीणं-श्रद्धावता' धर्ममा श्रद्धा रामावर 'गामे नगरेसुवा-ग्रामेषु नगरेषु वा' आभामा मथवा नगमा 'ठाणाणि संति-स्थानानि सन्ति' साधुसोनी निवास थाय छे 'आयगुत्ते जिदिए-आत्मगुप्तः जितेन्द्रियः' तथी RHYA म walन्द्रय थे। साधु 'हर्णतं णाणुजाणेज्जा-नन्तं नानुजानीयात्' । ४२वाजाने अनुमति न माये ॥१६॥
અવયાર્થી—ધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખવાવાળા ગૃહસ્થોના ગામોમાં અને નગરેમાં એવા સ્થાને હોય છે, કે જ્યાં સાધુઓ રહી શકે છે. (ત્યાં કોઈ જીવન
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १९३ जिदिए) आत्मगुप्तः, आत्मना-मनोवाक कायरूपेण गुप्तः जितेन्द्रिय:-वश्येन्द्रियः (हणतं णाणुजाणेज्जा) नन्तं-जीवविराधनाकारिणं नानु जानीयात् सावधानुठानं नानुमोदयेदिति ॥१६॥ ___टीका--'सडीण' श्रद्धावता धर्मविषयकविचिकित्सारहितानाम्, 'गामेसु नगरेसुवा' ग्रामेषु नगरेषु वा 'ठाणाई' स्थानानि 'संति' सन्ति, तत्र ग्रामादौ कश्चित् श्रद्धालु धर्मश्रद्धया यदि जीववधप्रयोजकमारम्भसंदनीयं कूशखननादि मन्दिरमूर्तिनिर्माणादिकं कार्यं कुर्यात्, तथा-साधुमुपसृत्य पृच्छे। भगवन् ! मदीयमिदं कर्म धर्मजनकं न वा? तदाग्रहात्तद्भयाद्वा ‘हणत' मन्तं पाणिजातं स साधुः 'णाणु जाणेज्जा' नानुजानीयात्-नन्तं नानुमोदेत । कथंभूतः साधु नुमोदेत, तत्राह'आयगुत्ते' आत्मगुप्तः सन् आत्मना-मनोवाक्कायरूपेण गुप्ता, इत्यात्मगुप्तः । तथा-'जिइंदिए' जितेन्द्रियः-वशीकृतेन्द्रियः, सावद्य कर्मानुष्ठानं नानुमोदेत जीव हिंसा करे तो) आस्मा को गोपन करने वाला तथा जितेन्द्रिय साधु जीव की विराधना करने वाले का अनुमोदन न करे ॥१६॥
टीकार्थ--अपने धर्म में श्रद्धा रखने वाले गृहस्थ जनों के ग्रामों तथा नगरों में स्थान बने होते हैं ! वहाँ कोई कूप, सरोवर आदि का जिसमें जीवहिंसा अवश्यंभाविनी है, निर्माण करना चाहे और साधु के समीप आकर पूछे-भगवन् ! मेरा यह कार्य धर्मजनक है या नहीं ? उस समय उसके आग्रह से अथवा भय से प्राणियों की हिंसा करने वाले उस गृहस्थ की अनुमोदना न करे। किस प्रकार का साधु अनु. मोदन न करे, इस विषय में करते हैं-जो साधु मन वचन और काय से गुप्त है और अपनी इन्द्रियों को जीत चुका है, ऐसा साधु सावध कार्य की अनुमोदनान करे। હિંસા કરે તે) આત્માનું ગાન કરવાવાળા તથા જીતેન્દ્રિય સાધુએ જીવની વિરાધના કરવાવાળાની અનુમોદના કરવી નહીં' (૧દો
ટીકાથ–પોતાના ધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખવાવાળા ગૃહસ્થ જનેના ગામ, અને નગરમાં સ્થાન બનેલા હોય છે. ત્યાં કઈ કૃ, વાવ, સરોવર, વિગે. રે કે જેમાં જીવહિંસા અવશ્ય થવાની છે, તેવા વાવકૂવા વિગેરે બનાવ. વાની ઈચ્છાથી સાધુની પાસે આવીને પૂછે કે-હે ભગવન ! મારું આ કાર્ય ધર્મ જનક છે કે નહીં ? તે વખતે તેના આગ્રહથી અથવા ભયથી પ્રાણિચેની હિંસા કરવાવાળા તે ગૃહસ્થનું અનુમોદન કરવું નહી. કેવા પ્રકારના સાધુએ અનુદન ન કરવું, આ વિષયમાં સૂત્રકાર કહે છે કે-જે સાધુ, વચન, અને કાયથી ગુપ્ત છે, અને જે પિતાની ઈન્દ્રિયોને જીતી ચૂકેલા છે. એવા સાધુએ સાવદ્ય કાર્યની અનુમંદના કરવી નહીં.
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
१९४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे इति । ग्रामादौ मायो बाहुल्येन श्रद्धाशीलानां निवासस्थानं भवति, तत्र यदि धर्म श्रद्धालु धर्मबुद्धया हिंसामयं कार्य कुर्यात-कुर्वन् साधु पृच्छेद् यन्मदीयमिदं कार्य शोभनं न वा ? तदाऽऽस्मगुप्तो जितेन्द्रियः साधु स्तादृशे सावधकार्येऽनुमति नैव दयादिति भावः ॥१६॥
साधुः सावद्यकार्येऽनुमति न दद्यादेतद्विषये पत्रकार आहमूलम-तेहा गिरं समारब्भ, अस्थि पुण्णं ति णो वैए ।
अहवा णस्थि पुण्णं ति, एवमेयं महब्भयं ॥१७॥ ". छाया--तथागिरं समारभ्य, अस्तिपुण्यमिति नो वदेत् ।
अथवा नास्तिपुण्य मित्येतन्महाभयम् ॥१७॥ ग्राम आदि में प्रायः श्रद्धालु जनों के स्थान होते हैं, जहां साधु ठहर जाते हैं। ऐसे स्थानों में अगर कोई धर्म श्रद्धालु धर्म बुद्धि से हिंसामय कार्य करे और साधु से पूछे कि मेरा यह कार्य अच्छा है या नहीं ? तो आत्मगुप्त एवं जितेन्द्रिय साधु उस सावध कार्य में अनुमति प्रदान न करे ॥१६॥
साधु सावध कार्य में अनुमति न दे, इस विषय में सूत्रकार कहते हैं-तहा गिर समारब्भ' इत्यादि।
शब्दार्थ-'तहा गिर समारम्भ-तथा गिर समारभ्य उम प्रकारकी वाणी सुनकर 'अस्थि पुण्णंति णो वए-अस्ति पुण्यमिति नो वदेत्' पुण्य है ऐमा न कहे 'अहवा णस्थि पुष्णंति-अथवा नास्ति पुण्यमिति' अथवा पुण्य नहीं है इस प्रकार का कथन भी 'एवमेयं महाभयं-एकमेतन्महाभयम्' यह कहना भी महान् भए जनक है ॥१७॥
ગ્રામ વિગેરેમાં પ્રાયઃ શ્રદ્ધાળું મનુષ્યોને નિવાસ હોય છે, કે જ્યાં સાધુ રહી જાય છે. એવા સ્થાનમાં અથવા જો કેઈ ધર્મ શ્રદ્ધાળુ ધર્મબુદ્ધિથી હિંસામય કાર્યકરે અને સાધુને પૂછે કે-મારૂં આ કાર્ય સારું છે કે નહીં? તે આત્મગુપ્ત અને જીતેન્દ્રિય એવા સાધુએ તે સાવદ્ય કાર્યમાં અનુમતિ भावी नहीं ॥१६॥
સાધુ સાવદ્ય કાર્યમાં અનુમતિ ન દે, આ વિષયમાં સૂત્રકાર કહે છે है-'तहा गिर समारभ' इत्यादि
शहाथ:--'तहा गिर समारब्भ-तथा गिरं समारभ्य' सारनी al Hinीने 'अत्थि पुण्णति णो वए-अस्ति पुण्यमिति नो वदेत्' ५५५ थाय छे. तेम 1 डे, 'अहवा गत्थि पुण्णति-अथवा नास्ति पुण्यमिति' अथवा युएय नया
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् __ अन्वयार्थ:--(तहा गिरं समारब्भ) तथा गिरं समारभ्य-मत्कृतकूपखननादौ पुण्यमस्ति नवेति वावयं श्रुत्वा (अस्थि पुण्णं ति णो वए) अस्ति पुण्यमित्येवं वाक्यं नो वदेत् (अहवा) अथवा (नत्थि पुणति) नास्ति पुण्यमित्यपि (एवमेयं महब्मय) एवमेतदपि महद्भयम्-महदनिष्टकारकम् अतो न वदेदिति ॥१७॥
टीका--केनचित्सावद्यकूपखननादि कर्मणि प्रवृत्तेन किमस्मदनुष्ठीयमानकर्मणि भविष्यति पुण्यमपुण्यं वेति पृष्ठो मुनिः 'तहा' तथाविधां गिरं-वचनम् 'समारब्म' समारभ्य-श्रुत्वा 'अस्ति भवदनुष्ठितकर्मणि 'पुणे ति' पुण्यमिति 'णो वए' नो वदेत् 'अहवा' अथवा 'नत्थि' नास्ति '
पुति ' पुण्यमिति वा नो वदेत् 'एवमेयं' एवमेतदपि-उभयथाऽपि 'महन्भय' महद्भयमितिमत्वा दोष कारणं सावधकर्माऽनुष्ठानं परेणाऽपि क्रियमाणं नानुमन्ये तेति । यदि कूपादि___ अन्वयार्थ- कुंआ खोदने में पुण्य है अथवा नहीं इस प्रकार के वाक्य को सुनकर साधु 'पुण्य है' ऐसा न कहे, और पुण्य नहीं है ऐसा कहना भी महाभयकारी है-अत्यन्त अनिष्टकर है, अतएव पेसा भी न कहे ॥१७॥
टीकार्थ--कूप खनन आदि सावध कर्म में लगा हुआ कोई गृहस्थ, मुनि से पूछे-हमारे द्वारा किये जा रहे इस कार्य से पुण्य होगा या पाप होगा ? इस प्रकार के वचन अर्थात् प्रश्न को सुनकर आपको इस कार्य से पुण्य होगा ऐसा न कहे और 'पुण्य नहीं होगा ऐसा भी न कहे, इस प्रकार दोनों प्रकार से महान् भय जान कर दूसरे के द्वारा थतु सेवा प्रा२नु ४थन ५५ 'एवमेयं महब्भय-एवम् एतन्महाभयम्' महासय જનક છે. ૧છા
અન્વયાર્થ– દવામાં પુણ્ય છે, અથવા નથી ? આવા પ્રકારના વાકયને સાંભળીને સાધુએ “પુણ્ય છે તેમ ન કહેવું. અને “પુણ્ય નથી તેમ કહેવું તે પણ ભયકારી છે. અર્થાત્ અત્યંત અનિષ્ટ કરી છે તેથી તેમ પણ કહેવું ન જોઈએ ૧ણા
ટીકાર્ય–ફ ખેદ વિગેરે સાવઘ કર્મમાં પ્રવૃત્ત થયેલ કેઈ ગૃહર મુનિને પૂછે કે-મારા દ્વારા કરવામાં આવતા આ કાર્યથી પુણ્ય થશે કે પાપ થશે ? આવા પ્રકારના વચન અર્થાત્ પ્રશ્ન સાંભળીને “આપને આ કાર્યથી પુણ્ય થશે તેમ કહેવું નહીં. તેમજ પુષ્ય નહીં થાય તેમ પણ કહેવું નહીં
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे खननकार्यप्रवृत्तः कश्चित्साधु पृच्छेत् अत्र पुण्यमस्ति अपुण्यवेति । तत्र साधुः पुण्यमस्तीति न वदेत्, नाऽपि नास्ति पुण्य मित्येवं वा वदेत, यतो हि-उभयथाऽपि विधेनिषेधस्य वा कथनं महतो भयस्य कारण मिति सारः ॥१७॥ __ तादृशं कूपखननादिकार्य किमिति साधु नुमन्येत, तत्राह सूत्रकार:मूलम्-दाणट्टया य जे पाणा, हेम्मति तसथावरा ।
तेसिं सारक्खणट्राए तम्हा अस्थीति णो वैए ॥१८॥ छाया-दानार्थाय च ये प्राणाः, इन्यन्ते त्रसस्थावराः ।
तेषां संरक्षणार्थाय, तस्मादस्तीति नो वदेत् ॥१८॥ किये जाने वाले दोषों के कारणभूत सावद्य कर्म के अनुष्ठान का अनु. मोदन न करे।
सार यह है कि कूप आदि खोदने में प्रवृत्त कोई पुरुष साधु से प्रश्न करे-इस कार्य में पुण्य है या पाप है ? तो साधु 'पुण्य है' ऐसा भी न कहे और 'पाप है' ऐसा भी न कहे। क्योंकि विधान करना और निषेध करना, दोनों ही महान भय के कारण हैं ॥१७॥
'दाणट्टया' इत्यादि।
शब्दार्थ--'दाणहया-दानार्थाय' अन्नदान अथवा जलदान देनेके लिये 'जे तसथावरा पाणा हम्मंति-ये त्रसस्थावराः प्राणा: हन्यन्ते' जो
स और स्थावर प्राणी मारे जाते हैं 'तेसि सारक्खणट्ठाए-तेषां संर. क्षणार्थाय' उन जीवों की रक्षा करने के लिये 'अस्थीति नो वए-अस्ति इति नो षदेत्' पुण्य होता है ऐसा न कहे ॥१८॥ આ રીતે બનને પ્રકારથી મહાન્ ભય સમજીને બીજાના દ્વારા કરવામાં આવનારા દેના કારણભૂત સાવધ કર્મના અનુષ્ઠાનનુ અનમેદન ન કરે !
કહેવાને સાર એ છે કે– વિગેરે ખેદવામાં પ્રવૃત્ત થયેલ કેઈ પુરુષ સાધુને પૂછે કે-આ કાર્યમાં પૂણ્ય છે કે પાપ છે? તે સાધુએ “પુણ્ય छ तभ ५५ ४ नही. अन '५ छ,' तेम ५४ नही,भ વિધાન કરવું અને નિષેધ કરે એ બન્ને મહાન ભયના કારણરૂપ છે. ૧છા
'दाणट्ठया' इत्या द
शहाथ-'दाणया-दानार्थाय' मन्नान अथवा महान मा५। भाट 'जे तसथावरा पाणा हम्मंति-ये त्रसस्थावरा: प्राणाः हन्यन्ते' २ स स्थावर प्रायो भारपामा मा छे. 'वेसि सारक्खणदाए-तेषां संरक्षणार्थाय' से
वानी २१॥ ४२१॥ भाटे 'अत्यति नो वए-अस्ति इति नो वदेत्' ५५५ थाय છે તેમ ન કહેવું. ૧૮
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર ૩
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १९७ ___ अन्वयार्थः-(दाणहया) दानार्थमन्नदानाय जलदानाय वा अन्नजलदानमुहिश्येत्यर्थः (जे तसथावरा पाणा हम्मंति) ये प्रसस्थावराः प्राणा:-जीवा हन्यन्ते- व्यापाध-ते (तेसि सारकावणठाए) तेषां प्रसस्थावराणां संरक्षणार्थायरक्षानिमित्तम् (मत्थीति नो वए) अस्ति पुण्यं भवतः कूपखननादिकार्य इति नो वदेत् जितेन्द्रियः साधुरिति ॥१८॥
टीका-अन्नदानं पवनपाचनादिकया क्रियया भवति, जलदानं च कूपखननादिकया क्रियया भवतीति 'दाणट्ठया' दानार्थाय-तहाननिमित्तम् 'जे' ये 'तसथावरा' प्रसस्थावराः 'पाणाः' पाणिनः 'हम्मति' हन्यन्ते 'तेसिं' येषामुपमर्दनेनान्नादिकं निष्पादितं भवति तेषाम् 'सारक्खणटाए' रक्षणनिमित्तम् अस्थी ति णो वर' अस्ति-पुण्यमस्तीति नो वदेत् आत्मगुप्तो जितेन्द्रियः साधुः नो वदेदस्ति पुण्यमिति भावः ॥१८॥ मूलम्-जोर्स तं उवकप्पंति, अन्नपाणं तहाविहं ।
तेसिं लाभतरायांति, तम्हा त्थि त्ति जो वैए ॥१९॥ ___ अन्वयार्थ-अन्नदान या जलदान के लिए त्रस और स्थावर प्राणियों का घात किया जाता है, उनकी रक्षाके लिए 'पुण्य है' ऐसा नहीं कहना चाहिए ॥१८॥
टीकार्थ-पचन पाचन आदि क्रिया करके अथवा कू खनन आदि क्रिया करके दान के लिए जिन बस और स्थावर प्राणियों का घात किया जाता है, उनके संरक्षण के लिए 'पुण्य है' ऐसा न कहे।
सारांश यह है कि जितेन्द्रिय साधु 'पुण्य है' ऐसा न कहे। पुण्य का विधान करने से त्रस स्थावर जीवों की विराधना का भागी बनना पड़ता है ॥१८॥
અવયાર્થ—અન્નદાન અથવા જળદાન માટે ત્રસ અને સ્થાવર અને ઘાત કરવામાં આવે છે. તેની રક્ષા માટે “પુણ્ય છે તેમ કહેવું ન જોઈએ ૧૮
ટીકાથ-પચન પાચન વિગેરે ક્રિયાઓ કરીને અથવા જો ખોદ વિગેરે ક્રિયા કરીને દાનને માટે જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયોને ઘાત કરવામાં આવે છે, તેમના રક્ષણ માટે “પુણ્ય છે' તેમ ન કહેવું.
अवाने का मे छ ?--छतेन्द्रिय साधु 'एय छे' तेमन, કારણ કે પુણ્યનું વિધાન કરવાથી ત્રસ અને સ્થાવર જીની વિશધનાના allst२ सन ५३ छ. ॥१८॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१९८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे छाया-येषां तदुपकल्पयन्ति, अन्नपानं तथाविधम् ।
तेषां लाभान्तराय इति, तस्मान्नास्तीति नो वदेत् ॥१९॥ अन्वयार्थः ---(जेसि तं) येषां पाणिनां कृते तत् (तहाविहं अन्नपाणं उवकपंति) तथाविधमन्नपानदि उपकल्पयन्ति-निष्पादयन्ति (तेसिं लामंतरायंति) तेषां लामान्तरायो विघ्नो भवेत् (तम्हा) तस्मात् कारणात् (नस्थित्ति नो वए) नास्ति पुण्यमित्यपि नो वदेदिति । १९॥
टोका-यदि पुण्यमस्तीति कथने पापं भवति, तदा नास्ति पुण्यमित्येव अयात् इति वक्तव्ये निषेधपक्षमपि प्रतिषेधयति 'जेसि तं' येषां तत् 'तहाविहं! 'जेसि तं उवकप्पंति' इत्यादि !
शब्दार्थ-'जेसि तं-येषां तत्' जिन प्राणियों को दान देने के लिये 'तहाविहं अन्नपाणं उवकप्पंति-तथाविधं अनपानं उपकल्पयन्ति' उस प्रकार का अन्नपान तैयार किया जाता है 'तेसिं लाभांतरायंति-तेषां लाभान्तराय इति' उनके लाभ में अन्तराय न हो 'तम्हा-तस्मात्' इसलिये 'नस्थित्ति णो वए-नास्तीति नो वदेत्' पुण्य नहीं है ऐसा
मी न कहे ॥१९॥ ____ अन्धयार्थ-जिन प्राणियों के लिए वह प्राणिघात पूर्वक अन्नपानी वे गृहस्थ तैयार करते हैं, उनको लाभातराय होगा, इस कारण से पुण्य नहीं है' ऐसा भी न कहे ।।१९। - टीकार्थ-यदि 'पुण्य है' ऐसा कहने में पाप होता है तो 'पुण्य नहीं है" ऐसी कह देना चाहिए। ऐसा वक्तव्य उपस्थित होने पर निषेधपक्ष
'जेसिं तं उवकप्पति' त्याह
शहा--'जेसि त-येषाँ तत्' २ प्राणियोनेहान मा५वा माटे 'तहाविह' अन्नपान उवकप्पति-तथाविध अन्नपान उपकल्पयन्ति' सेवा प्रानु * पान तैयार ४२वामा भाव छ. 'तेसि लाभान्तरायति-तेषां लाभान्तराय इति' तमानी मा मतराय-विन ३५ न थाय 'तम्हा-तस्मात' ते भाटे जस्थिति नो वए नास्तीति नो वदेत्' ५९५ नथी येवु ५५ न ४ ॥१॥
અન્વયાર્થ–-જે પ્રાણિ માટે પ્રાણી ઘાત પૂર્વક અન્નપાણી તે ગૃહસ્થો તૈયાર કરે છે. તેમને લાભાન્તરાય થાય તે કારણે પુણ્ય નથી' એ પ્રમાણે પણ કહેવું નહીં ૧લા
2 'Y40 तेम ४ाथी ५५५ यतु जय ते'५९य नथी' તેમ કહેવું જોઈએ. આ પ્રમાણેનું કથન ઉપસ્થિત થતાં નિષેધક પક્ષનો પણ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ.११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् तथाविधम् 'अन्नपाणं' अन्नपानं धर्मबुद्धया 'उपकप्पंति' उपकल्पयन्ति-निष्पा दयन्ति । तत्र निषेधकरणम् 'तेर्सि' तेषामाहारपानार्थिनां जीवानां तादृशानपानाधलामो भवेत् तदभावेन ते दुःखिनो भवन्ति तेन तेषाम् 'लामंतरायति' लाभान्तराय इति, लाभे विघ्नः स्यात् 'तुम्हा' तस्मात् कूपखननादि कर्माणि 'णस्थि त्ति' नास्तीति 'नो वए' नो वदेत् पुण्यं नास्तीत्यपि नो वदेदिति ॥१९॥
उपसंहरबाह-'जे य दाणं पसंसति' इत्यादि । म्लम्-जे ये दाणं पसंसंति, वहमिच्छंति पाणिणं।
जे य में पंडिसेहंति, वित्तिच्छेयं करोति ते॥२०॥ छाया-ये च दानं प्रशंसन्ति, व धमिच्छन्ति प्राणिनाम् ।
ये च तं प्रतिषेधन्ति, वृत्तिच्छेदं कुर्वन्ति ते ॥२०॥ का भी निषेध करते हैं-जिन प्राणियों के लिए वह जीवोपमर्दन आदि दोषों से क्षित अन्नपानी धर्मबुद्धि से बनाया गया है, निषेध करने से उसको उसकी प्राप्ति नहीं होगी, उनके लाभ में विघ्न उपस्थित होगा अतएव 'पुण्य नही है ऐसा भी नहीं कहना चाहिए ।१९॥
उपसंहार करते हुए शास्त्रकार कहते हैं-जे यदाणं पससंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे य दाणं पसंसंति-ये च दानं प्रशंसन्ति' जो दान की प्रशंसा करते हैं 'वहमिच्छति पाणिणं-वधमिच्छन्ति प्राणिनाम्' वे प्राणियों के वधकी इच्छा करते हैं 'जे य गं पडिसेहंति-ये च तं प्रतिषेधन्ति' और जो दानका निषेध करता है 'ते वित्तिच्छेयं करेंति-ते वृत्तिच्छेदं कुर्वन्ति' वे अन्यकी जीविका का छेदन करते हैं । २०॥ નિષેધ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-જે પ્રાશિને માટે તે જીના ઉપમન વિગેરે દેથી દેષવાળા અન્નપાણ ધર્મ બુદ્ધિથી બનાવવામાં આવેલ છે, તેને નિષેધ કરવાથી તેઓને તે અન્ન પાણીની પ્રાપ્તિ થશે નહીં તેના લાભમાં વિન આવી જશે. તેથીજ “પુણ્ય નથી' તેમ પણ કહેવું ન જોઈએ. ૧૦
S५९२ ४२di शा२४.२ ४३ छे है-'जे य दाण' पसंसति' स्याह
शार्थ --'जे य दाणं पसंसति-ये च दान' प्रशंसन्ति' २२ हाननी प्रशस। ४२ छ 'वहमिच्छंति पाणिणं-वधमिच्छन्ति प्राणिनाम् तसा प्रालि योना पधनी ४२७ ४२ छ. : 'जे यणं पडिसेहंति-ये च तं प्रतिषेधन्ति' अने २। हनन निषेध ४२ छ 'ते वित्तिच्छेय कर ति-ते वृत्तिच्छेद कुर्वन्ति' तमा भीमानी सालपिनु छैन रे छे. ॥२०॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः - 'जे य दाणं पसं संति' ये च दानम् - अन्ननलद्दानं बहूनामुपकारीति कृत्वा प्रशंसन्ति श्लाघन्तं (वहमिच्छति पाणिणं) ते प्राणिनां जीवानां वर्ष - पाणातिपातमिच्छन्ति (जे य णं पडिसेति) ये च तादृशं दानादिकं प्रतिषे धन्ति-निषेधयन्ति (ते वित्तिच्छेयं करे ति) ते प्राणिनां हृतिच्छेदं लाभान्तराय कुर्वन्तीति ॥२०॥
टीका- 'जे य' ये च पुरुषाः 'दाणं' दानमन्नपानादीनाम् 'पसंसंति' प्रशंसन्ति-प्रशंसां कुर्वन्ति, ते 'पाणिणं' प्राणिनाम 'वहमिच्छति' वधमिच्छन्ति, यतस्तादृशपचनपाचनादिकया क्रियया समुत्पद्यमानस्य दानस्य पाणातिपातमन्तरानुपपत्तेः । जे य' ये च 'गं' खलु तादृशं दानम् 'पडिसेहंति' प्रतिषेधन्ति ।
पाणिनाम् 'वित्तिच्छेयं वृत्तिच्छेदनम् - लाभान्तरायम् 'रेति' कुर्वन्ति ॥ अन्वयार्थ- जो उस दान की प्रशंसा करते हैं, वे प्राणियों के वध की इच्छा या समर्थन करते हैं और जो उस दान का निषेध करते हैं, वे प्राणियों की जीविका का उच्छेद करते हैं अर्थात् उनके आहार पानी में अन्तराय डालते हैं ॥ २० ॥
२००
टीकार्थ- जो पुरुष अन्न पानी के उस दानकी प्रशंसा करते हैं, वे प्राणियों के वध की इच्छा करते हैं, क्योंकि पचन पाचन आदि क्रिया करके तैयार किया गया वह आहार हिंसा के बिना हो नहीं सकता । इस प्रकार उस दान की प्रशंसा करने से प्राणियों की विराधना की भी प्रकारान्तर से प्रशंसा हो ही जाती है, और जो उस दान का प्रति· वेध करते हैं, वे उन प्राणियों की आजीविका में विघ्न उपस्थित करते हैं, जो उस दान पर जीवित हैं । अतएव जिस कर्म में पुण्य और पाप
અન્વયા --જેઓ એ દાનની પ્રશંસા કરે છે. તે પ્રાણિયાના વધની ઈચ્છા અથવા સમન કરે છે. અને જેએ દાનના નિષેધ કરે છે, તેએ પ્રાણિયાની માવિકામાં વિઘ્ન કરે છે. અર્થાત્ તેમના આહાર પાણીમાં
'તરાય કરે છે. ૨૦૧૫
ટીકા- જે અન્ન પાણીના તે દાનની પ્રશંસા કરે છે, તેએ પ્રાણિચૈાના વધની ઈચ્છા કરે છે, કેમકે પચન, પાચન વિગેરે ક્રિયા કરીને તૈયાર કરવામાં આવેલ તે આહાર હિંસા થયા વિના થઈ શકતેા નથી. તેજ રીતે તે દાનની પ્રશંસા કરવાથી પ્રાણિયાની વિરાધના (હિંસા)ની પણ પ્રકારાન્તથી પ્રશંસા થઈ જ જાય છે. અને જો તે દાનનેા નિષેધ કરવામાં આવે તે, તેઓ એવા પ્રાણિયાની આજીવિકામાં વિદ્મ રૂપ થાય છે, કે જેઓ તે દાન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरुपनिरूपणम् २०१ अयं करुणादानाभयदानविषयको निषेधो न विज्ञेयः, तयोः शास्त्रे विधेयत्वेन प्रतिपादनादिति ॥२०॥ __ तर्हि किं कर्त्तव्यं तत्राहमूलम्-दुहओ वि ते ण भासंति, अस्थि वा नत्थि वा पुणो।
आयं यस्स हेच्चों णं, निवाणं पौउणंति ते"॥२१॥ छाया-द्विधाऽपि ते न भाषन्ते, अस्ति वा नास्ति वा पुनः ।
आयं हि रजसो हित्वा, निर्वाणं प्राप्नुवन्ति ते ॥२१॥ अन्वयार्थ:-(ते दुहओ वि अस्थि वा नत्थि वा पुणो ण भासंति) ते सा द्विधापि अस्ति पुण्यं नास्ति वा पुण्यं पुन ने भाषन्ते किन्तु (रयस्स) रज कर्मणः (आयं हेच!) आयं लाभं हित्वा-मौनेन त्यक्त्वा (ते निव्वाणं पाउणंति) ते अनवद्यभाषिणः निर्वाणं-मोक्ष प्राप्नुवन्तीति ॥२१॥ का सम्मिश्रण हो, उसका न विधान करना उचित है और न निषेध ही करना ॥२०॥ ___ तो साधु को क्या करना चाहिए ? सो कहते हैं-'दुहओ वि ते ण भासंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते दुहओ वि अस्थि वा नत्थि वा पुणो ण भासंति-ते द्विधापि अस्ति वा नास्ति वा पुनः न भाषन्ते' साधु, उक्त दान से पुण्य होता है अथवा नहीं होता है इस प्रकार दोनों बातें नहीं कहते हैं 'रयस्स-रजसः' कर्मका 'आयं हेच्चा-आयं हित्वा' आना को छोड़ कर 'ते निव्वाणं पाउणंति-ते निर्वाणं प्राप्नुवन्ति' वे मोक्षको प्राप्त करते हैं॥२२॥ __ अन्वयार्थ-ऐसी परिस्थिति में साधु पुण्य है अथवा पुण्य नहीं પર જીવતો હોય, તેથી જે કર્મમાં પુણ્ય અને પાપનું સંમિશ્રણ હોય તેનું વિધાન કરવું તે યંગ્ય નથી. તેમજ નિષેધ કરે તે પણ ગ્ય નથી જાવા
तो साधुये शु ४२७ मे ? ते भाटे ५ छ है-'दुहवो वि ते ण भासंति' इत्यादि
शा---'ते दुहओ वि अस्थि वा नत्थि वा पुणो ण भासंति-ते द्विधापि अस्ति वा नास्ति वा पुनः न भाषन्ते' साधुणे हान ४२वाथी ५श्य थाय , मथ नथी थ' मा प्रमाणेनी मन्ने १२नी पात ४वीन . 'रयस्स -रजसः' मना 'आय हेच्चा-आय हित्वा' मावान छोडीन ते निव्वाणं पाउणति-ते निर्वाणं प्राप्नुवन्ति' तमे भाक्षने पास ३२ छ. ॥२१॥
અન્વયાર્થ––એવી પરિસ્થિતિમાં સાધુએ પુણ્ય છે, અથવા પુણ્ય નથી
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतानसूत्रे टोका-'ते दुहओ वि' ते-साधवः द्विधाऽपि-विधिनिषेधवाक्यरूपमुभयमपि 'ण भासंति' न भाषन्ते, 'अत्थि वा' अस्ति वा पुण्यम्, 'नत्थि वा' नास्ति वा पुण्यमिति न भाषन्ते ते साधवः, 'पुणो' पुनश्च तथाविधोभयमकारकमाषणे 'रयस्स' रजसः-पापस्य 'आय' आयम्-आगमनकारणम् 'हेच्चा' हित्वा-अपनीय 'ते' ते-अनवद्यभाषणकर्नारो महापुरुषाः 'निव्वाण' मोक्षम्-निरतिशयमुखात्मकमशेषकर्मक्षयरूपम् 'पाउणेति' प्राप्नुवन्तीति ॥२१॥ मूलम्-निव्वाणं परमं बुद्धा, णक्खत्ताणं व चंदिमा।
तम्हा संया जए दंते', निवाणं संधए मुंणी ॥२२॥ छाया-निर्वाणं परमं बुद्धाः, नक्षत्रेष्विव चन्द्रमाः।
तस्मात्सदा यतो दान्तो, निर्वाणं साधयेन्मुनिः ॥२२!! है, यह दोनों बाते नहीं कहते। वे कर्म के आश्रव को त्याग कर मौन धारण करके-मोक्ष प्राप्त करते हैं ॥२१॥
टीकार्थ-दान की विधि रूप या निषेध रूप यह दोनों बाते साधु नहीं कहते हैं। साधु 'पुण्य है' अगर 'पुण्य नहीं है। ऐसा न कहे हिंसा जनित दान का विधान करने में एवं निषेध करने में भी दोष लगता है। अतएव उसे दोनों में से एक बात भी नहीं कहनी चाहिए। दूरदर्शी साधु को ऐसे अवसर पर मौन का ही आश्रय लेना चाहिए।
इस प्रकार दोनों प्रकार से नहीं बोलने पर पाप के कारण का त्याग कर महापुरुष निर्वाण को अर्थात् सर्वोत्तम सुखमय और समस्त कर्मों के क्षयस्वरूप मोक्ष को प्राप्त करते हैं ।२१॥ એ બન્ને વાત કહેવી ન જોઈએ. તેઓ કર્મના આસ્રવ ત્યાગ કરીને મન ધારણ કરીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. મારા
ટીકાથ-દાનની વિધિ રૂપ અથવા નિષેધ રૂપ એ રીતે બન્ને પ્રકારની વાતે સાધુ કહેતા નથી. તેઓ “પુણ્ય છે અથવા પુણ્ય થતું નથી તેમ ન કહે હિંસાથી થનાર દાનનું વિધાન કરવાથી અને નિષેધ કરવાથી પાગુ દેષ લાગે છે. તેથી જ તેમણે બને પિકી એક પણ વાત કહેવી ન જોઈએ. દરશી સાધુએ એવા અવસરે મૌનને જ આશ્રય લેવો જોઈએ.
આ રીતે બને તરફ બલવાથી પાપના કારણને ત્યાગ કરીને મહી પુરૂષ નિવઘને અર્થાત્ સર્વોત્તમ સુખમય અને સઘળા કર્મના ક્ષય સ્વરૂપ એસને પ્રાપ્ત કરે છે. ૨૧
८.०
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:-(नक्खत्ताणं चंदिमा ब) नक्षत्राणां मध्ये चन्द्रमा इव (निव्वाणं परमं बुद्धा) निर्वाणं-मोक्षं परमं सर्वतः प्रधानम् ! इति मन्तार एव बुद्धा:-अव. गततचास्ते एव प्रधानाः-लोके श्रेष्ठा भवन्ति, (तम्हा) तस्मात् (सया) सदा. सर्वकालम् (जए) यतः--प्रयत्नशील (दंते) दान्तो वश्येन्द्रियः (मुणी) मुनिः (निव्वाणं संधए) निर्वाणम्-मोक्षं साधयेत् ॥२२॥
टीका-'णक्खत्ताणं नक्षत्राणां नक्षत्रेषु वा 'चदिमा व' चन्द्रमा इव, यया चन्द्रमाः, नक्षत्राणां मध्ये प्रधानः 'निव्वाणं परमं बुद्धा' निर्वाणम्-मोक्षं तदेव 'निव्वाणं परमं बुद्धा' इत्यादि !
शब्दार्थ--'नक्खत्ताणं चंदिमाव-नक्षत्राणां चन्द्रमा इच' जैसे नक्षत्रों में चन्द्रमा प्रधान है इसी प्रकार 'निव्वाणं परमं बुद्धा-निर्वाणं परम बुद्धा' निर्वाण को सबसे उत्तम मानने वाले पुरुष सबसे श्रेष्ठ है 'तम्हा -तस्मात्' इस कारण से 'सया-सदा सर्वकाल 'जए-यत: यत्नशील दंते-दान्तः' और जितेन्द्रिय 'मुणी-मुनिः' मुनि 'निव्वाणं संधएनिर्वाणं साधयेत्' मोक्षका साधन करे ॥२२॥ ___अन्वयार्थ--नक्षत्रों में चन्द्रमा के समान निर्वाण को सर्वप्रधान जानने वाले पुरुष ही उत्तम हैं । अतएव मुनि सदा यतनावान् । इन्द्रियों का दमन करता हुओ निर्वाण की साधना करे ॥२२॥
टीकार्थ--जैसे चन्द्रमा समस्त नक्षत्रों में प्रधान है, उसी प्रकार मोक्ष सबसे प्रधान है, ऐसे मानने वाले ज्ञानी पुरुष सबमें प्रधान हैं। जबकि 'निव्वाणं परमं बुद्धा' प्रत्याहि
--'नक्खत्ताणं च दिमाव-नक्षत्राणां चन्द्रमा इव' रेभ नक्षत्रोमा या अधान छ. मेरी प्रमाणे 'निवाणं परमं बुद्धा-निर्वाणं परमबुद्धाः' निafने सोथी उत्तम मानवावाणे ५३५ सोधी श्रेष्ठ छे. 'तम्हा-तस्मात्' माथी 'सया-सदा' स ण 'जए-यत:' यत्नशील ‘दते-दान्तः' मने तेन्द्रिय 'मुणी -मुनिः' भुनि 'निव्वाण-संघए-निर्वाणं साधयेत्' भक्षनु साधन रे ॥२२॥
અન્વયાર્થ-નક્ષત્રીમાં ચંદ્રમા સમાન નિર્વાણને સર્વપ્રધાન માનવાવાળા પુરૂષજ ઉત્તમ છે. તેથી જ મુનિ સદા યાતનાવાન્ થઈ ઈન્દ્રિયનું દમન કરી નિર્વાણની ઉપાસના કરે મારા
ટીકાર્ય–જેમ ચન્દ્રમા સઘળા નક્ષત્રોમાં મુખ્ય છે, એ જ પ્રમાણે મિક્ષ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. એમ માનવાવાળા જ્ઞાની પુરૂષ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. જ્યારે માસ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
सूत्रकृताङ्गसले परमं-सर्वतः प्रधानम्, इति मन्तार एव बुद्धाः-ज्ञातपरमार्थतत्त्वा:-सर्वेभ्यः प्रधाना भवन्ति, 'तम्हा' तस्मात् कारणात् 'सया' सदा सर्वकालम् ‘दंते' दान्तःइन्द्रियदमनात्, 'जए' यत:- प्रयत्नवान् 'मुणी' मुनिः-साधुः आरम्भसमारम्भ जनितसावद्यकार्यमौनधारकः, 'निव्वाण' निर्वाणं-मोक्षमेव 'संधए' साधयेत् -निर्माणार्थमेव सर्वा अपि क्रियाः कुर्यात् इति ॥२२॥ मलम्-वैज्झमाणाणं पाणाणं, किंचंताणं सकम्मुणा।
आघाइ साहु तं दीवं, पतिवसा पैवुच्चई ॥२३॥ छाया-उबमानानां प्राणानां कृत्यमानानां स्वकर्मणा।।
___ आख्याति साधु तद् द्वीपं प्रतिष्ठेषा हि प्रोच्यते ॥२३॥ मोक्ष प्रधान अर्थात् श्रेष्ठ है, इस कारण सदैव इन्द्रियों का दमन करने के कारण दान्त यतनावान् और सावध कार्य में मौन धारण करनेवाला मुनि निर्वाण के लिए ही समस्त क्रियाएं करे । ॥२२॥ 'वज्झमाणाणं पाणाणं' इत्यादि।
शब्दार्थ--'वज्झमाणाण-उह्यमानानां मिथ्यात्व कषाय आदिरूप धारामें वहे जाते हुए 'सकम्मुणा किच्चंताणं-स्वकर्मणा कृत्यमानानाम्' तथा अपने कर्म से कष्ट पाते हुए 'पाणिणं-प्राणिनां प्राणियों के लिये 'साहु तं दीवं आघाइ-साधु तत् द्वीपं आख्याति' उत्तम यह मार्ग रूप द्वीप तीर्थङ्कर कहते हैं 'एसा पतिट्ठा पवुच्चह-एषा प्रतिष्ठाप्रोच्यते' यही मोक्षका साधन है ऐसा विद्वान कहते हैं ॥२३॥ પ્રધાન-શ્રેષ્ઠ છે, તેથી હંમેશાં ઈન્દ્રિનું દમન કરવાને કારણે દાન્ત, યતનાવાન અને સાવઘ કાર્યમાં મૌન ધારણ કરવાવાળા મુનિ નિર્વાણુ માટે જ સઘળિ ક્રિયા કરે. રરા
'वज्झमाणाणं पाणाणं' हत्या
शहाथ---वज्झमाणाणं-उह्यमानानां' मिथ्यात्१४पाय विशे३ ४२नी पाराम सीता मेवा 'सकम्मुणा किच्चताणं-स्वकर्मणा कृत्यमानानाम्' तथा पाताना भथी ६५ पामता पाणिणं-प्राणिनां' प्राशियो भाट 'साहु तं दीव आघाइ-साधु तत् द्वीप' आख्याति' उत्तम मेवे। न भा७३५ श्री५ ती"। ४९ छे. 'एसा पतिद्वा पवुच्चइ-एषा प्रतिष्ठा प्रोच्यते' मे भाक्षनु સાષન છે. એ પ્રમાણે વિદ્વાન્ પુરૂષ કહે છે. પર૩
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः - ( वज्झमाणानं) मिध्यात्वक पायादि धारायामुद्यमानानां नीयमानानाम् (कम्णा किच्चंताणं) स्वकर्मणा - स्वकर्मोदयेन कृत्यमानानां पीड्यमानानामशरणानाम् (पाणानं ) माणिनाम् (साहु तं दीवं आधाइ) साधु शोभनं तद्वीपम् अख्याति - कथयति ( एसा पतिट्ठा) एषा सम्यग्ज्ञानदर्शनादिसाध्या मोक्षपाप्तिरेव प्रतिष्ठाः प्रोच्यते-प्रकर्षेण कथ्यते इति ॥ २३॥
२०५
टीका – 'संसारसागरकल्लोले मिध्यात्वकषायादिभिरनवरतम् 'बज्झमागाणं' उद्यमानानां संसारान्तरेव नीयमानानाम्, तथा - 'सकम्मुणा' स्वकर्मणास्वसम्पादितदुष्कर्मणा 'किच्चंताणं' कृत्यमानानाम् - पीड्यमानानाम् 'पाणार्ण' प्राणिनां - जनसमुदायानाम् 'साहु' साधु - शोभनम्, तद् ज्ञानादिकम् 'दीवं' द्वीपमित्र 'आधाई' आख्याति कथयति तीर्थकरादिः, यथा सागरे पतितपुरुषाणां तदीयजलेन इतस्ततो भ्रममाणानां द्वीपो - विश्रामस्थानम्, तथा संसारसागरे
अन्वयार्थ - मिथ्यात्व कषाय आदि की धारा में बहा कर ले जावे जाते हुए और अपने ही किये कर्मों के उदय से पीड़ित होते हुए प्राणियों के लिए तीर्थंकर आदि शोभन द्वीप कहलाते हैं। सम्यग्दर्शन आदि से मुक्ति की प्राप्ति होती है, ऐसा ज्ञानी जन कहते हैं ||२३||
टीकार्थ- संसार सागर की मिथ्यात्व कषाय आदि लहरों द्वारा बहाये जाने वाले अर्थात् एक भव से दूसरे भवमें ले जाये जाने वाले तथा अपने द्वारा किये हुए दुष्कर्मों के दुर्विपाक से व्यथा पाने वाले संसार के जीवों के लिए तीर्थंकर गणधर आदि महापुरुषों ने सम्यज्ञान आदि को द्वीप के समान कहा है। जैसे समुद्र में गिरे हुए और उसकी प्रबलतर लहरों द्वारा इधर उधर बहायें जाने वाले पुरुषों के
અન્વયા—મિથ્યાત્વ કષાય વિગેરેની ધારામાં વહેવરાવીને લઈ જવાતા અને પાતાના જ કરેલા કર્મોના ઉદયથી પીડા પામતા પ્રાણિયા માટે તીથ કર વિગેરે શાલન દ્વીપ કહેવાય છે. સમ્યક્ દશન વિગેરેથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. એમ જ્ઞાનીજના કહે છે. રો
ટીકા – સંસાર સાગરની મિથ્યાત્વ, અવિરતિ કષાય, વિગેરે લહેરા (તરંગેા)થી વહેવડાવવામાં આવતા અર્થાત્ એક ભત્રથી ખીજા ભવમાં લઈ જવામાં આષનાર તથા પેાતાનાથી કરેલા દુષ્કર્મના દુવિ પાકથી પીડા પામનારા સ'સારના જીવા માટે તીર્થંકર, ગણધર વિગેરે મહા પુરૂષાએ સમ્યક્ જ્ઞાન વિગેરેને દ્વીપ–રૂપ કહેલ છે. જેમ સમુદ્રમાં પડેલા અને તેના પ્રખળખળવાન તર ́ગા દ્વારા આમ તેમ વહેવામાં આવતા પુરૂષને દ્વીપ વિશ્રાંતિનુ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे क्लिश्यमानानां पुरुषाणां त्राणकारणं सम्यग्दर्शनादिकमोक्षमार्ग एव, नाऽन्यः कश्चिदुपायः। एषा सम्यग्ज्ञानादिसाध्या मोक्षाऽवाप्तिरेव 'पतिहा' प्रतिष्ठा-संसार भ्रमणविरतिलक्षणा 'पबुचई प्रोच्यते-प्रकर्षण तत्त्वज्ञे रुच्यते-प्रतिपाबते ।२३।
कथंभूतः साधुः आश्वासद्वीपः ? तत्राहमूलम्-आयगुत्ते सया दंते, छिन्नसोए अणासवे।
जे धम्मं सुद्ध मक्खाइ, पडिपुन्नमणेलिसं॥२४॥ छाया- आत्मगुप्तः सदा दान्ता, छिन्नस्रोता अनाश्रवः ।
यो धर्म शुद्धमाख्याति, प्रतिपूर्णमनीदृशम् ॥२४॥ लिए द्वीप विश्रान्ति का स्थान होता है, उसी प्रकार संसार में क्लेश पाने वाले जीवों के लिए सम्यग्दर्शनादि मोक्ष मार्ग ही त्राण (रक्षा)का कारण है। इसके अतिरिक्त त्राण का अन्य कोई साधन नहीं हैं। सम्यग्दर्शन-ज्ञान आदि से होने वाली मोक्ष की प्राप्ति ही प्रतिष्ठा है, ऐसा तत्वज्ञ पुरुषों ने प्रतिपादन किया है ॥२३॥
कैसा साधु विश्रान्ति के लिए द्वीप के समान हैं, इस विषय में कहते हैं-'आयगुत्ते' इत्यादि।
शब्दार्थ-'आयगुत्ते-आत्मगुप्ता' अपने आत्मा को पापसे गोपन करनेवाला 'सया दंते-सदा दान्तः' तथा सदा जितेन्द्रिय होकर रहनेवाला 'छिन्न सोए-छिन्न स्रोता:' संसारकी मिथ्यात्व आदि धाराको तोडनेवाला तथा 'अणासवे-अनाश्रयः' आश्रव रहित 'जे-य:' जो पुरुष है
સ્થાન થાય છે, એ જ પ્રમાણે સંસારમાં દુઃખ પામવાવાળા જીવોને માટે સમ્યક્ દર્શન વિગેરે મોક્ષમાર્ગ જ ત્રણ-(રક્ષા)નું કારણ છે. આ સિવાય ત્રાણ-રક્ષાનું બીજુ કાંઈ જ સાધન નથી. સમ્યક્ દર્શન-જ્ઞાન, વિગેરેથી થવા. વાળી મોક્ષની પ્રાપ્તી જ પ્રતિષ્ઠારૂપ છે તેમ તત્વને જાણવાવાળા પુરૂએ પ્રતિપાદન કર્યું છે. ૨૩
કેવા સાધુ વિશ્રાન્તિ માટે દ્વીપ જેવા છે, આ વિષયમાં કહે છે કે'आयगुत्ते' त्या
शहाथ-'आयगुत्ते-आत्म गुप्तः' पोताना मामाने. पायथा गोपन२क्षा ४२११ 'सया दंते-सदा दान्तः' तथा सहा तेन्द्रिय मनीने २९१. १ छिन्नसोए-छिन्नस्रोताः' संसारनी मिथ्या विशेरे पाराने ता. पापा तथा 'अणामवे-अनाश्रवः' मा २हित 'जे-यः' ५३५ छ मेर
-
-
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् २०७ ___ अन्वयार्थ:--(आयगुत्ते) आत्मगुप्तो मनोवाकायैः (सया दंते) सदा-सर्वकालं दान्तो वश्येन्द्रियः (छि नसोए) छिन्नस्रोता:-छिन्नानि कर्माश्रवस्रोतांसि येन स तथा, (अणासवे) अनाश्रव-निर्गतपाणातिपातादिरूपानवद्वारः, इत्थंभूतः (जे) यः (पडिपुन्न) प्रतिपूर्णम् (अणेलिसं) अनीदृशमुपमारहितम् (सुदं धम्म अक्खाइ) शुद्धम्-दोषरहितं धर्म-श्रुतचारित्ररूपम् आस गति कथयति स आश्वासद्वीपो भवतीति ॥२४॥
टीका-'आयगुत्ते' आत्मगुप्त:-मनोवाकार्यगुप्त आत्मा यस्य स आत्मगुप्तः । 'सया दंते सदा दान्त:-वश्येन्द्रियः 'छिन्नसोए' छिन्नानि-नाशितानि संसारस्य स्रोतांसि-कर्मागमनमार्गरूपाणि येन स छिन्नस्रोताः। तथा-'अणासवे' अनाश्रय:-निर्गत: आश्रया-प्राणातिपातादिकः कर्मागमनरूपो यस्मात् सोऽना. सवः, 'जे' यः-एवंभूतः सः 'सुद्ध' शुद्धम्-प्राणातिपतादिसमस्तदोषरहितम् वही 'पडिपुण्ण-परिपूर्ण' परिपूर्ण 'अणेलिस-अनीहशम्' और उपमारहित सुद्धं धम्मं अक्खाइ-शुद्धं धर्मम् आख्याति' शुद्ध धर्मका कथन करता है ॥२४॥
अन्वयार्थ--जो आत्मा को गोपन करने वाला, इन्द्रियों को सदा वश में करने वाला, कर्म के स्रोतों-आश्रय दारों को निरुद्ध कर देने वाला, आप्रव से रहित जो मुनि परिपूर्ण अनुपम और शुद्ध धर्म का कथन करता है वही आश्वास का द्वीप रूप है ॥२४॥
टीकार्थ--मन वचन और काय से जिसका आत्मा गुसि युक्त है जो सदा जितेन्द्रिय है, संसार के कारण आश्रव द्वारों को रोकनेवाला और माणातिपात आदि कर्मके आगमन रूप आस्रव से रहित है वह 'पडिपुण्ण-प्रतिपूर्णम्' अ 'अणेलिसं-अनीदृशम्' भने उपमा दिनानु 'सुद्ध धम्मं अक्खाइ-शुद्धं धर्मम् आख्याति' शुद्ध मनु थन ३२ छे. ॥२४॥
અન્વયાર્થ—જેઓ આત્માને શેપન કરવાવાળા ઈન્દ્રિયોને સદા વશમાં રાખવાવાળા કર્મના અંતે-આસ્રવ દ્વારોને રોકવાવાળા-આશ્રવથી રહિત છે મુનિ પરિપૂર્ણ અનુપમ અને શુદ્ધ ધર્મનું કથન કરે છે. તેજ આશ્વાસના દ્વીપરૂપ છે. ૨૪
ટીકાથ–મન, વચન અને કાયાથી જેઓને આત્મા ગુપ્તિ વાળે છે, જે હમેશાં જીતેન્દ્રિય છે, સંસારના કારણે એવા આસ્રવ દ્વારને રકવાવાળા અને પ્રાણાતિપાત વિગેરે કર્મના આગમન રૂપ આસવથી રહિત છે, તે સાધુ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'पडिपुन्न' प्रतिपूर्ण सर्वविरत्याख्याम्-मोक्षगमनककारणम् 'अणेलिसं' अनीदृशम् -अनन्यसदृशम् निरुपम मित्यर्थः 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् 'अक्खाई' आख्याति-प्रतिपादयतीति । मनोवचनकायेरात्मनो रक्षको जितेन्द्रियः कषायना. शकः प्रतिरुद्धकर्मद्वार एवाऽनन्यसदृशं सर्वदोषरहितं सर्वतो विशुद्ध धर्ममाख्याति, स एव च आश्वासद्वीपो भवितु महतीति भावः ॥२४॥ मूलम्-तमेव अविजाणंता, अबुद्धा बुद्धमाणिणो।।
बुद्धा मोत्तिय मन्नंता, अंते एए समाहिए ॥२५॥ छाया-तेमेवाऽनिजानानाः, अबुद्धा बुद्धमानिनः ।
बुद्धाः स्म इति मन्यमाना अन्ते एते समाधेः ॥२५॥ माधु शुद्ध अर्थात् समस्त दोषों से रहित, प्रतिपूर्ण अर्थात् मोक्षप्राप्ति के असाधारण कारण सर्वविरति रूप, और जिसके समान कोई अन्य धर्म नहीं हैं, ऐसे श्रुतचारित्र धर्म (निरतिचार संयम)का कथन करता है।
जो साधु मन वचन काय से आत्मा का रक्षक है, जितेन्द्रिय है, कषायों का विनाशक है, कर्मों के द्वार को रोकने वाला है, वही अनु. पम, सर्व दोषों से रहित एवं सर्वथा विशुद्ध धर्म का प्रतिपादक होता है। वही संसारी जीवों के लिए द्वीप के समान है ॥२४॥
'तमेव अविजाणता' इत्यादि।
शब्दार्थ-'तमेव अविजाणता-तमेवमविजानानाः' उस प्रतिपूर्ण धर्मको न जानते हुए 'अबुद्धा बुद्धमाणिणो-अबुद्धा बुद्धमानिनः' अज्ञानी होते हुए भी अपने को ज्ञानी मानने वाले 'बुद्धा मोत्तिय मन्नंता શુદ્ધ અર્થાત સઘળા દેથી રહિત પ્રતિપૂર્ણ અર્થાત્ મોક્ષ પ્રાપ્તિના અસા. ધારણ કારણ સર્વવિરતિ રૂપ અને જેની બારબર બી જે કોઈ ધર્મ નથી એવા શ્રતચારિત્રધર્મ (નિરતિચાર સંયમ) નું કથન કરે છે.
જે સાધુ મન, વચન, અને કાયાથી આત્માના રક્ષક છે, જીતેન્દ્રિય છે. કષાયને નાશ કરવાવાળા છે, કર્મોના દ્વારને રેવાવાળા છે, તે જ અનુપમ, સવ દોષોથી રહિત અને સર્વથા વિશુદ્ધ ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા હોય છે, એજ સંસારી જીવને માટે દ્વીપ સરખા છે. ૨૪
'तमेव अविजाणंता' त्या
साथ--तमेव अविजाणंता-तमेवमविजानानाः' में परिण यमन 1. GAINERI 'अबुद्धा बुद्धमाणिणो-अबुद्धा बुद्धमानिनः' अज्ञानी हा छतi !
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ - ( तमेव अविजाणंता) तमेवं भूतं शुद्धमनीदृशं धर्ममविजानानाः ( अबुद्धा बुद्धमाणिणो ) अबुद्धा अविवेकिनः बुद्धमानिनः स्वं पण्डितं मन्यमानाः ( बुद्धा मोत्तिय मन्नंत ( ) बुद्धाः स्म इति मन्यमानाः (एए समाहिए अंते ) एते समाधे' सम्यग्दर्शनाख्यात् अन्ते - दूरे वर्त्तन्ते इति ॥२५॥
टीका – 'तमेव ' तमेवं भूतम् अतिविशुद्धम् अनन्यसदृशं सर्वतः परिपूर्ण पूर्वोक्तं सर्वविरत्यादिकळक्षणं धर्मम् 'अविजाणता' अविजानाना अविद्वांसः 'अबुद्धा' विवेकविकलाः, 'बुद्धमाणिणो' बुद्धं पण्डितमात्मानं मन्यमानाः । बुद्धामोत्तियमन्नंता' वयं बुद्धाः- तत्रवज्ञाः स्म इति मन्यमाना एतादृशाः परदर्शनिनः 'समाहिए' समाधेः- भावस्वरूपसमा धेः सम्यग्दर्शनसकाशात्. 'एते' एते पूर्वोक्ताः परतीर्थिकाः वस्तुतः 'अंते' अतिदूरे वर्त्तन्ते, पारमार्थिकस्य - बुद्धाः स्म इति मन्यमाना' 'मैं ज्ञानी हूं ऐसा मानने वाले 'एए समाहिए अंते - एते समाधेः अन्ते' पुरुष, समाधि अर्थात् भावसमापि से दूर है ||२५||
ww
अन्वयार्थ - जो इस प्रकार के शुद्ध और अनुपम धर्म को नहीं जानते, जो अज्ञानी हैं पर अपने को ज्ञानी मानते हैं, हम ज्ञानी हैं' ऐसा बोलते हैं, ऐसे लोग भावसमाधि से दूर रहते हैं ||२५||
टीकार्थ-- पूर्वोक्त अत्यन्त विशुद्ध, अनुपम और परिपूर्ण सर्वदिरति आदि धर्म को नहीं जानते हुए, विवेक रहित पुरुष अपने को पण्डित समझने वाले 'हम तत्व के वेत्ता ( जानकार) है' ऐसा समझने वाले अन्य दर्शनी सम्यग्दर्शन रूप भावसमाधि से वस्तुतः दूर ही रहते हैं । इनमें अभिमान तो बहुत होता है परन्तु वे मोक्षके वास्तविक मार्ग घोताने ज्ञानी मानवावाणा 'बुद्धामोत्तिय मन्नंता - बुद्धाः स्म इति मन्यमानाः ' हु ज्ञानी छु प्रभा मानवावाजा 'एए समाहिए अंते एते समाधेः अन्ते' પુરૂષ સમાધિ અર્થાત્ ભાવસમાધિથી દૂર છે. ારપા
અન્નયા —જેઆ આ પ્રકારના શુદ્ધ અને અનુપમ ધર્મને જાણુતા નથી. જેઓ અજ્ઞાની છે. પરંતુ પાતાને જ્ઞાની માન છે. અને અમે અજ્ઞાની છીએ એમ આલે છે. તેવા લાકે ભાવ સમાધીથી દૂર રહે છે. હરપા
२०९
ટીકા--પૂર્વોક્ત અત્યંત વિશુદ્ધ, અનુપમ અને પરિપૂર્ણ સવરિત વિગેરે ધર્મને ન જાણતાં, વિવેક વિનાના પુરૂષ, પાતાને પતિ માનવાવાળા અને ‘હું તત્વને જાણનાર છું” અર્થાત્ ‘તત્વવેત્તા' છું. એવું સમજવાવાળા અન્ય દર્શનવાળા પુરૂષ, સમ્યક્ દન રૂપ ભાવસમાધિથી વસ્તુતઃ દૂર જ રહે છે. તેઆમાં અભિમાન તા ઘણુ જ હાય છે, પરંતુ તે માક્ષના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
___ सूत्रकृताङ्गसत्रे मोक्षकारणस्य स्वरूपं नैव जानन्ति, तस्मादिमे सर्वथैव मोक्षस्य दरे एव सन्ति ॥२५॥ मूलम्-ते ये बीओदगं चव, तमुहिस्सा ये जं कडं।
भोच्चा झाणं झियायंति, अखेयन्ना असमाहिया ॥२६॥ छाया-ते च बीजोदकं चैत्र, तमुद्दिश्य च यत्कृतम् ।
भुक्त्वा ध्यानं च ध्यायन्ति, अखेदज्ञा असमाहिताः ॥२६॥ अन्वयार्थ:--(ते य बीओदगं चेव) ते च शाक्यादयः बीजोदकं बीजानिगोधूमादीनि तथा-शीतोदकम् (तमुदिस्सा य जं कडं) तमुद्दिश्य च यत् कृतं तदक्तैराहारादिकं निष्पादितम् (मोच्चा) भुक्त्वा (झाणं झियायंति) ध्यानम्-आर्तके, स्वरूप को, नहीं जानते। इस कारण वे मोक्ष से दूर ही रहते हैं ॥२५॥ 'ते य बीओदगं चेच' इत्यादि।
शब्दार्प-'ते य बीमोदगं चेव-ते च बीजोदकं चैव' वे चीज और कच्चा जल 'य तमुधिस्स जं कडं-तमुद्दिश्य च यत्कृतम्' तथा उनके लिये जो आहार बनाया गया है 'भोच्चा-भुक्त्वा उसको भोगते हुए वे 'झाणं झियायंति-ध्यानं ध्यायन्ति' आर्तध्यान ध्याते हैं 'अखेपना-अखे दज्ञा' धर्म के ज्ञान से रहित और 'असमाहिया-असमाहिता' समाधिसे दूर है ॥२६॥
अन्वयार्थ--वे शाक्य तथा दण्डी आदि सचित्त बीजों को, जलको तथा उनके लिए बनाये गये आहार आदि को भोग कर आर्तध्यान વાસ્તવિક માર્ગને અર્થાત્ વાસ્તવિક સ્વરૂપને જાણતા નથી તે કારણથી તેઓ મોક્ષથી દૂરજ રહે છે. પરંપા
'ते य बीओदगं चेव' त्या
शा--'तेय बीओदगं चेव-ते च बीजोदकं चैव' तमो भी मने आयु पाणी 'य तमुहिस्स ज क-तमुद्दिश्य च यत्कृतम्' तथा तभने माटो २ मनापामा मापे छे. 'भोच्चा-भुक्त्वा' तेने मोगपीने तेथे। 'ज्ञाणं शियायति-ध्यानं ध्यायन्ति' भात्तध्यान ३ छे. ते। 'अखेयन्ना-अखेदज्ञाः' धर्मना ज्ञानयी हित भने 'असमाहिया-असमाहिताः' समाधियी ६२ छ. ॥२६॥
અન્વયાર્થ--તે શાય અથવા દંડી વિગેરે સચિત્ત બીને જલને તથા તેમને માટે બનાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરેને ભેળવીને આર્તધ્યાન કરે છે, પારકા દુઃખને ન સમજવાવાળા તેઓ મિક્ષમાર્ગથી દૂર જ રહે છે. શારદા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
२११
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ध्यानं ध्यायन्ति (अखेयन्ना) अखेदज्ञाः-परदुःखमजानानाः (असमाहिया) अस माहिता-मोक्षमार्गाद् दूरे वर्तन्ते इति ॥२६॥ ___टीका--'ते य' ते च-पूर्वोक्ता वादिनो बौद्धादयः-जीवाऽजीवपदार्थ. स्वरूपान् परमार्थतः-अजानानाः (बीओदगं चेव) बीजोदकमेव-बीजानि-शालि. गोमधूमादीनि, उदकानि च-सचित्तजलानि अत्रैव शब्दोऽप्यर्थकः, तथा च 'तमुहिस्साय' तानुद्दिश्य तदनुयायिभिहस्थैः 'जं कडं' यत्कृतम्, आहारपानादिकम्, तत्सर्वमन्नं शीत जलादिकं च, तदपि 'भोच्चा' भुक्त्वा तदनन्तरम्-सात. ऋद्धयादि गौरवासक्ताः पुनस्तदनाप्त्यर्थम् 'झाणं' ध्यानम्-आर्त्तम् "झियायंति' ध्यायन्ति, आधार्मिकं सावद्यमाहारमभ्यवहृत्य, पुनः सातऋद्धिरसगौरवपाप्त्यर्थ ध्यानम्-आर्तरौद्रादिकं ध्यायति, न हि तद्ध्यानमैहिकसुखैषिणां दासीदासधनधान्यादिपरिग्रहवतां तेषां धर्मध्यानं भवति तदुक्तम्
'ग्रामक्षेत्रगृहादीनां, गर्वा प्रेष्य जनस्य च ।
यस्मिन् परिग्रहो दृष्टो ध्यानं तत्र कुतः शुभम् ॥१॥ ध्याते हैं। परकीय पीड़ा को न जानने वाले वे मोक्षमार्ग से दूर रहते हैं ॥२६॥
टीकार्थ--जीव अजीव आदि तत्वों को पारमार्थिक रूपसे नहीं जानते हुए पूर्वोक्त बौद्ध तथा दण्डी आदि वादी सचित्त चीजों का, सचित्त जल का तथा भक्तों द्वारा उन्हीं के उद्देश्य से बनाये गये आहार आदि का उपभोग करते हैं और उसकी प्राप्ति के लिए आतध्यान करते हैं अथवा उद्दिष्ट आहार आदि का सेवन करके मान प्रतिष्ठा प्राप्त करने के लिए आर्त रौद्र आदि ध्यान ध्याते हैं। वस्तुतः उन धनार्थियों का वह ध्यान धर्मध्यान नहीं होता है। कहा भी है-ग्रामक्षेत्र गृहादीनां' इत्यादि।
जिसमें ग्राम, क्षेत्र, गृह, गौ, मृत्यजन आदि का परिग्रह देखा जाता है, वहां शुभ ध्यान केसे हो सकती हैं ॥१॥
ટીકાર્થ–- જીવ, અજીવ વિગેરે તને પરમાર્થિક પણાથી ન જાણુતા એવા પૂર્વોક્ત બોદ્ધો તથા દંડી વિગેરે વાદવાળા સચિત્ત બીજેને, સચિત્ત પાણીને, તથા ભક્તોએ તેમને ઉદ્દેશીને બનાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરેનો ઉપભોગ કરે છે. અને તેની પ્રાપ્તિ માટે– આર્તધ્યાન અને રૌદ્ર વિગેરે સ્થાન ધરે છે. ખરી રીતે તે ધનની કામના વાળાઓનું તે ધ્યાન ધર્મધ્યાન હેતું नथी. बु छ है-'ग्रामक्षेत्रग्रहादीनां' त्या भागाम, क्षेत्र, घर, ગા, સેવક વર્ગ, વિગેરેનો પરિગ્રહ જોવામાં આવે છે. ત્યાં શુભધ્યાન કેવી રીતે થઈ શકે છે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
सूत्रकृताङ्गसूत्र अपिच-'मोहस्यायतनं धृतेरपचयः शान्तेः प्रतीपो विधि,
व्यक्षिपस्य सुहृन्मदस्य भवनं पापस्य वासो निजः । दुःखस्य प्रभवः सुखस्य निधनं ध्यानस्य कष्टो रिपुः,
पाज्ञस्यापि परिग्रहो ग्रह इत्र क्लेशाय नाशाय च ॥१॥ इति । और भी कहा है-'मोहस्यायतनं धृतेरपचयः' इत्यादि।
यह परिग्रह मोह ममता का घर है, धैर्य को क्षीण करने वाला है, शान्ति का शत्रु है, चित्तविक्षेप का सखा है, मद उन्माद का भवन है, पाप का निजी निवास स्थल है, दुःखों का उत्पत्ति स्थान है और सुख
और ध्यान का विनाश करनेवाला हैं। यह कष्टकारी वैरी है । उत्कृष्ट बुद्धि शालीके लिए भी यह क्लेशकारी और नाशकारी ही सिद्ध होता है ॥२॥
इस प्रकार जी पचन पाचन आदि क्रियाओं में प्रवृत्त हैं और उन्हीं की ओर जिनकी नजर लगी रहती है, उनमें शुभ ध्यान की संभावना भी कैसे की जा सकती है ? वे अखेदज्ञ हैं अर्थात् हिंसा आदि में पर पीड़ा होती हैं। राग के कारण शयन आसन आदि को भी शुभ ध्यान का कारण मानते हैं । 'कल्किक' ऐसा दूसरा नाम देकर मांस का भी भक्षण करते हैं। इसके अतिरिक्त संघ के लिए किये जाने वाले आरंभ को निर्दोष मानते हैं। किन्तु ऐसा मान लेने से ही निर्दोषता सिद्ध
भी ५ ४ छ --'मोहस्यायतन धृतेरपचयः' या
આ પરિગ્રહ મેહ, મમતાનું ઘર છે. ધયનો નાશ કરવાવાળા છે. શાન્તિનો શત્રુ છે, ચિત્ત વિક્ષેપને મિત્ર છે, મદ અને ઉન્માદનું ભવન છે. પાપનું નિજ નિવાસ સ્થાન છે. દુઃખનું ઉત્પત્તિ સ્થાન છે, અને સુખ અને ધ્યાનને નાશ કરવાવાળા છે, આ કષ્ટ કારક વેરી છે, ઉત્તમ બુદ્ધિશાળીને માટે પણ આ કલેશકર અને નાશકારી જ સિદ્ધ થાય છે. કેરા
આ રીતે જે પચન પાચન વિગેરે ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્ત થયેલ છે, અને તે તરફ જેની નજર લાગેલી છે, તેમાં શુભ ધ્યાનની સંભાવના પણ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે? તેઓ અખેદજ્ઞ છે, અર્થાત્ હિંસા વિગેરેમાં અન્યને પીડા થાય છે, રાગને કારણે શયન આસન વિગેરેને પણ શુભ ધ્યાનનું કારણ भान छे.
'कल्किक' अनुपी नाम साधीन मसिनु ५५ साक्ष 3२, मा સિવાય સંઘને માટે કરવામાં આવનારા આરંભને નિર્દોષ માને છે. પરંતુ તેમ માનવાથી જ નિર્દોષપાનું સિદ્ધ થતું નથી. આવા અશુભ માનવાળા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. अ. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - जहा ढंकां य कँका य, कुलला मैग्गुका सिंही । मच्छेसणं झियायंति, झाणं ते कलुसाधमं ॥ २७ ॥
छाया—यथा ढङ्काश्च कङ्काथ, कुररा मदगुकाः शिखिनः । मत्स्यैषणं ध्यायन्ति ध्यान तत्कलुषाधमम् ||२७||
ફ્
अन्वयार्थ : - ( जहा ) यथा येन प्रकारेण (ढँकाय कंकाय कुलला मग्गुका सिही) ढङ्काव कङ्काश्व कुरराः मद्गुकाः शिखिनः- एते पक्षिविशेषा जलाशयाश्रयाः
नहीं हो जाती । ऐसे अशुभ ध्यानी मोक्षमार्ग रूप भावसमाधि से रहित होते हैं अर्थात् मोक्षमार्ग से दूर और दूरतर ही रहते हैं।
आशय यह है कि बीजों को, सचित्त जल को एवं अपने लिए बनाये गये आहार को भोगने वाले आर्त्तध्यान करते हुए भावसमाधि से अत्यन्त दूर ही रहते हैं ||२६||
'जहा ढका य कंका य' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जहा - यथा' जिस प्रकार से 'ढंका य कंकाय कुलला मग्गु का सीही ढंकाच कंकाश्च कुररा मद्गुकाः शिखिनः' ढँक, कंक, कुरर, जलमुर्गा और शिखि नामके जलचर पक्षिविशेष 'मच्छेसणं कलुसाधर्म झाणं झियायंति मत्स्यैषणं कऌबाधमं ध्यानं घ्यायंति' मछली पकडने के बुरे विचार में तत्पर रहते हैं ||२७|
अन्वयार्थ -- जिस प्रकार टंक, कंक, कुरर, मद्गुक और शिखी મેક્ષમાગ રૂપ ભાવ સમાધિથી રહિત થાય છે. અર્થાત્ માક્ષમાગથી દૂર અને દૂરતર જ રહે છે.
કહેવાના આશય એ છે કે—ખીજા ને, તથા સચિત્ત પાણીને, અને પેાતાને માટે બનાવવામાં આવેલ-આવારના ઉપભોગ કરવાવાળા આ ધ્યાન કરતા થકા ભ વ સમાધિથી અત્યંત દૂર જ રહે છે ॥૨૬॥
'जहा ढं काय कंकाय' हत्याहि
शब्दार्थ'--'जहा-यथा' के प्रमाणे 'ढ'काय ककाय कुलला मग्गुका सीहीढका कंकाश्च कुरा मद्गुकाः शिखिनः' ८४, ४४, २२, सभर्धा भने शिभि नाभना सयर पक्षि विशेष 'मच्छेसणं कलुसाधमं झाणं ज्ञियायंति - मत्स्यैणं घमं ध्यान ध्यायन्ति' माछा पडवाना राम वियारमां तत्५२ र छे ||२७|| અન્વયાથ་--જે રીતે ઢંક, ક, કુરર મશુક અને શિખી નામના
'कलुषा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
(मच्छेसणं कलसाधमंझाणं झियायंति) मत्स्यैषणं - मत्स्यप्राप्तिरूपं कलुषमधमं ध्यानं ध्यायन्ति तथा एतेऽपीति ॥२७॥
•
टीका- 'जहा ' यथा - येन प्रकारेण 'टंका' ढङ्काः- ढङ्कनामकाः पक्षिणः, च 'केका' कङ्काः - तन्नामकाः, तथा-'कुलला' कुरराः, 'मग्गुका' मद्गुकाः 'सिही' शिखिनः जलकुक्कुटाः एतन्नामानो जलाशयनिवासिन आमिपजीविनः पक्षिणएते 'मच्छेसणं' मत्स्यैषणं - मत्स्यान्वेषणं मत्स्यानां मारणरूपम् 'कलुसाधर्म' कलुषाधमं कुत्सितमेव 'झाणं' ध्यानम् 'झियायंति' ध्यायन्ति इति दृष्टान्त श्लोकोऽयम् दृष्टान्तेन निरूप्यमाणोऽर्थः सौकर्येण अवबुद्धो भवतीति मत्वादृष्टान्तः प्रदर्शितः । यथा तेषां कङ्कादीनां ध्यानं मत्स्यवधात्मक सावद्यव्यापारतयाति कलुषम्, तथा आर्चरौद्रध्यानरूपतया चाधमं ध्यानं भवतीति ॥ २७ ॥ नामक यह जलाशय के आश्रित पक्षी मछलियों की प्राप्ति का अधम ध्यान करते रहते हैं, उसी प्रकार ये भी अशुभ ध्यान में लीन रहते हैं ॥२७॥ टीकार्थ ढंक, कंक, कुरर, मद्गुक और शिखी - जलकुक्कुर ये पक्षियों के नाम हैं जो जलाशय के सहारे रहते हैं । ये पक्षी निरन्तर मछलियों के अन्वेषण और मारण का ही अत्यन्त कलुषित ध्यान किया करते हैं। यह दृष्टान्त प्रतिपादक श्लोक है, दृष्टान्त के द्वारा प्ररूपित अर्थ सुगमता से समझ में आ जाता है, ऐसा मान कर दृष्टान्त प्रदशित किया गया है ।
vide
आशय यह है कि जैसे ढंक कंक आदिका ध्यान मत्स्यवध रूप सावय व्यापारमय होने से अधम है, उसी प्रकार उनका ध्यान भी आत रौद्र रूप होने से अधम है ||२७||
જલાશ્રયને આશ્રયે રહેવાવાળા પક્ષિઆ માછલીયેાની પ્રાપ્તિનું અધમધ્યાન કરે છે, એજ રીતે તે પણ અશુભ ધ્યાનમાં લીન રહે છે. ારછા
ટીકા”—ક, ક, કુર, મછુક, અને શિખી આ પક્ષિયાના નામેા છે, કે જે જલાશયાના આશ્રયથી રહે છે. આ પક્ષિયા કાયમ માછલિચાનુ અન્વેષણ-શાધન અને મારણ-મારવાનુ જ અત્યંત મલિન ધ્યાન કર્યા કરે છે. આ દૃષ્ટાંત પ્રતિપાદન કરવાવાળા ક છે. દૃષ્ટાન્ત દ્વારા બતાવેલ અથ સુગમ પણાથી સમજવામાં આવી જાય છે. તેમ માનીને દૃષ્ટાંત બતાવ વામાં આવેલ છે.
કહેવાના આશય એ છે કે-જેમ ઢક, કક વિગેરેનું ધ્યાન મત્સ્યવધ રૂપ સાવઘ વ્યાપારમય હોવાથી અધમ છે, એજ પ્રમાણે તેએનું ધ્યાન પણ આત અને રૌદ્રરૂપ હોવાથી સ્ત્રધમજ છે. તારા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - एवं तु समणा एगे, मिच्छद्दिट्टी अणारिया । विसएसणं झियायंति, कंका वा कलसाहमा ||२८|| छाया - एवं तु श्रमणा एके मिथ्यादृष्टयोsनाय्र्याः । विषयेषणं ध्यायन्ति, कङ्का इत्र कलुषाधमाः ॥ २८ ॥ अन्वयार्थः - ( एवं तु) एत्रम् - अमुना प्रकारेण तु (मिच्छद्दिट्ठी अणारिया ) मिथ्यादृष्टयोsनार्याः (एगे समणा) एके श्रमणाः शाक्यादयः (विसएसणं झियायंति) विषयेषण शब्दादीनां प्राप्तिरूपं ध्यायन्ति ते (कंका वा कलुसाहमा) कङ्काःकङ्कादिपक्षिण इव कलुषाधमाः - कलुषाधमध्यानध्यायिनो भवन्तीति ॥ २८ ॥ टीका-' एवं तु' एवं तु यथा कङ्कादय आर्त्तरौद्रध्यानं ध्यायन्ति तथा 'मिच्छद्दिट्ठी' मिथ्यादृष्टयः 'अणारिया' अनार्याः- आरम्भपरिग्रहवस्वात् 'एगे' एके
--
२१५
'एवं तु समणा एगे' इत्यादि ।
शब्दार्थ--' एवंतु एवं तु' इसी प्रकार 'मिच्छदिट्ठी अणारिया-मिथ्या योsनार्या मिया दृष्टी और अनार्य 'एगे ममणा-एके श्रमणाः ' कोई श्रमण 'विसएसणं झियायंति विषयैषणं ध्यायन्ति' विषय प्राप्ति का ध्यान करते हैं 'क'का वा कलुसाहमा कङ्का इव कलुषाधमाः' वे कंक पक्षी जैसे पापी एवं अधम प्रकार का है ॥ २८ ॥
अन्वयार्थ -- इसी प्रकार कोई कोई मिथपाद्दष्ट अनार्य श्रमण शाक्यादि विषयैषणा अर्थात् कामभोगों की प्रासिका ध्यान करते रहते हैं। वे कक पक्षी के समान कलुषित और अधम होते हैं ||२८||
टीकार्थ - - जैसे कंक आदि पक्षी आर्त्त रौद्र ध्यान करते हैं, उसी
-
' एवंतु भ्रमणा एंगे' त्याहि
शब्दार्थ -- एवं तु एवं तु' याप्रमाणे 'मिच्छदिट्ठी अणारिया - मिथ्या दृष्टयो अनार्याः' मिथ्या दृष्टिवाणाय मने अनार्य मेवा 'एगे समणा - एके श्रमणाः ' श्रम 'विसएसणं झियायंति - विषयैषणं ध्यायन्ति' विषय प्राप्तिनुं ध्यान उरे छे. कंकावा कलुसाहमा कङ्का इव कलुषाधमाः' तेयो ४४ पक्षिनी જેમ પાપી અને અધમ કેટિના છે. ૨૮ા
अन्वयार्थ - —આજ પ્રમાણે કાઈ કાઈ મિથ્યા દૃષ્ટિ અનાય શ્રમણ શાકયાદિ વિષયૈષણા અર્થાત્ કામભેણેની પ્રાપ્તિનું ધ્યાન કરતા રહે છે. તેઓ કક પદ્મિની જેમ કલુષિત તથા અધમ હોય છે ॥૨૮॥ ટીકા”—જેમ ઢક કટક વિગેરે પક્ષિયા આ` અને રૌદ્ર ધ્યાન કરે છે,
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
सूत्रकृताङ्गसूत्र केचित् 'समणा' श्रमणाः-शाक्यादयः 'विसएसणं' विषयैषणम्-विषयाणां शब्दा. दिकामभोगानाम्-एषणं प्राप्तिमेव 'झियाति' ध्यायन्ति-विषयानेव ध्यायन्ति, इमे आत्तरौद्रध्यायिन एव सन्ति, अत एते 'कंका वा' कङ्का इव-मत्स्यैषिणःकपक्षिण इव 'कलुसाहमा' कलुषाधमा:-कलषाः कलुषचित्तत्तिकत्वात् , अतएव अधमाः सन्ति । यथा-कादयः पक्षिणो जलाश्रये निवसन्तः मत्स्यान्वेषणपरा अधमाः सन्ति, तथा-दण्डिनः शाक्यादयोऽपि विषयान्वेषणपराः कलुषवृत्तिकत्वेन अधमध्यानवन्तः सन्तीति भावः ॥२८॥ मूलम्-सुद्धं मग्गं विराहिना, इह मैगे उदुम्मई।
उम्मग्गगतां दुक्खं, घायमसति त तेहा ॥२९॥ छाया- शुद्ध मार्ग विराध्य, इह एके तु दुर्मतयः ।
___उन्मार्गगता दुःखं, घातमेष्यन्ति तनथा ॥२९॥ प्रकार मिथ्यादृष्टि और आरंभ परिग्रहवान होनेके कारण अनार्य कोई कोई श्रमण, जैसे शाक्य आदि, शब्दादि कामभोगो की प्राप्तिका ही ध्यान किया करते हैं। वे आर्तध्यान और रौद्रध्यान करने वाले हैं, अत एव कंक पक्षी के समान कलुषित चित्तवृत्ति वाले होने के कारण कलु. षित हैं और इसी कारण अधम हैं। ___तात्पर्य यह है कि जैसे कंक आदि पक्षी जलाशय पर रहते हुए मछलियों की ही खोज में तत्पर रहते हैं, उसी प्रकार शाक्य आदि भी विषयोंके अन्वेषण में तत्पर तथा कलुषित वृत्ति वाले होने से अधम हैं।२८। એજ પ્રમાણે મિથ્યા દૃષ્ટિવાળા અને આરંભના પરિગ્રહ વાળા હોવાના કારણે અનાર્ય એવા કઈ કઈ શ્રવણ, જેમકે-શાક, વિગેરે શબ્દાદિ કામગની પ્રાપ્તિનું જ ધ્યાન કર્યા કરે છે. તેઓ આર્ત ધ્યાન અને શૈદ્રધ્યાન કરવાવાળા છે. તેથી જ કંક પક્ષિની જેમ મલિન ચિત્તવૃત્તિ વાળા હેવાના કારણે કલુષિત છે. અને તે જ કારણથી અધમ છે,
તાત્પર્ય એ છે કે–જેમ કંક વિગેરે પક્ષિયો જલાશય પર, રહેતા થકા માછલિયેની જ શોધમાં તત્પર રહે છે, એ જ પ્રમાણે શકય વિગેરે પણ વિશ્વના અન્વેષણમાં તત્પર તથા કલુષિત-મલિન વૃત્તિવાળા હેવાથી अधम छे. ॥२८॥
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२१७ अन्वयार्थः-(इह) इह-अस्मिन् लोके (एगे उ दुम्मई) एके तु दुर्मतयःशाक्यादयः (सुद्धं मग्गं विराहिता) शुद्धं निर्दोष मार्ग सम्यग्दर्शनादिरूपं विराध्यक्षयित्वा (उम्मग्गगता) उन्मार्गगता:-संसारावतरणरूपेण प्रवृत्ताः (दुक्खं घायं ते तहा एसति) दुःखमष्टमकारकं कर्म तथा तत् घातं मरणम् एष्यन्तिप्राप्स्यन्तीति ॥२९॥
टोका-'इह' इह-अस्मिन् लोके मोक्षमार्गप्ररूपणे वा 'एगे' एके शाक्यादया, 'दुम्मई दुर्मतयः-दुष्टा-सावधव्यापारोपादानतया मतिर्येषां ते दुर्मतयः'सुद्धं मग्ग विराहिता' इत्यादि।
शब्दार्थ--'इह-इह' इस लोकमें 'एगे उ दुम्मई-एके तु दुर्मतयः' कोई दुर्मति पुरुष 'सुद्धं मग्गं विराहिता-शुद्धं मार्ग चिराध्य' शुद मार्ग को दुषित करके 'उम्मग्गगता-उन्मार्गगताः' उन्मार्ग में प्रवृत्ति शील बनते हैं 'दुक्खं घायं ते तहा एसंति-दुःखम् घातम तत्तथा एष्यन्ति' अतः वे दुःख एवं नाशकी प्रार्थना करते हैं ॥२९॥
अन्वयार्थ--इस लोक में कोई कोई दुर्बुद्धि शाक्यदि शुद्ध मार्ग की विराधना करके अर्थात् उसे दूषित करके या छोड़करके उन्मार्ग में संसार के मार्ग में प्रवृत्त होते हैं, वे दुःखको तथा मृत्यु को प्राप्त होंगे॥२९॥
टीकार्थ---इस लोक में अथवा मोक्षमार्ग की प्ररूपणा में, कोई कोई शाक्य आदि सावध व्यापार को स्वीकार करने की बुद्धि वाले होने से
'सुद्धं मगं विराहित्ता' त्या
शा- 'इह-इह' मा मा 'एगे उ दुम्मई-एके तु दुर्मतयः' । भतिवाणी १३५ 'सुद्धं मग विराहिता- शुद्ध मार्ग' विराध्य' शुद्ध भागन राषित रीने उम्मग्गगता- उन्मार्गगताः' -भागमा प्रवृत्तिपाणा मन छ. 'दुक्खं घायं ते तहा एसति-दुःखम् घातम् तथा एष्यन्ति' तथी तमाम અને નાશની પ્રાર્થના કરે છે. મારા
અન્વયાર્થ–આ લોકમાં કઈ કઈ દુબુદ્ધિ શાકય વિગેરે શુદ્ધ માર્ગની વિરાધના કરીને અર્થાત્ તેને દેવાળે બતાવીને અથવા તેને ડિને ઉન્મા. ગમાં-સંસારના માર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. તેઓ દુઃખને તથા મરણને જ પ્રાપ્ત કરશે. એરલા
ટીકાર્ય—આ લેકમાં અથવા મોક્ષ માર્ગની પ્રરૂપણામાં કઈ કઈ શાક દંડી વિગેરે સાવદ્ય વ્યાપારને સ્વીકાર કરવાની બુદ્ધિ વાળા હોવાથી દુર્મતિ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे महामोहाकुलितान्तरात्मानः 'सुद्धं' शुद्धं-विशुद्ध-संशयादिदोषवनितम् 'मग्गं' मार्गम् मोक्षजनकं सम्यग्दर्शनादिकं भावसमाधिपर्यायम् 'विराहिता' विराध्य, असन्मार्गपरूपणद्वारेण क्षयित्वा तस्मिन् दोषमारोप्य 'उम्मग्गगता' उन्मार्गगता:उन्मार्गेण विपरीतमार्गेण संसारबुडनरूपेण गताः-प्रवृत्ताः 'दुक्ख' दुःखम्दुःवजनकमष्टविधं कर्म, तथा-'घाय' घात-विनाश- स्वास्मविनाशम् 'तहा' तथा-धर्मविराधनया पुनरुन्मार्गगमनं च 'एमंति' एषन्ते-गवेषयन्ति, दुःखं. मरणं च सहस्रशः-मार्थयन्तीति । इह जगति शुद्धमार्ग विराध्य प्रतिकूलमागे प्रवृत्ताः शाक्यादयः-दुःख मृत्यु च शतशो गच्छन्तीति भावः ॥२९।। दुर्मति अर्थात् महामोह से व्याकुल अन्तरात्मा वाले, शुद्ध अर्थात् संशय विपरीत और अनध्यवसाय आदि दोषों से रहित सम्यग्दर्श नादि मोक्षमार्ग को, जिसे भावसमाधि भी कहते हैं, विरोधित करते हैं अर्थात् असन्मोग की प्ररूपणा करके उसे दूषित सा करते हैं, क्योंकि जो स्वयं निष्कलंक है, उसमें दोष का होना संभव नहीं है। वे उसमें दोष का आरोपण करके विपरीत माग को अर्थात् संसार में डूबने के मार्ग को प्राप्त हैं। ऐसा करके वे आत्मविनाश की तथा धर्मकी विरा. धना करने के कारण मरण की प्रार्थना करते हैं।
तात्पर्य यह है कि इस जगत् में शुद्ध मार्ग की विराधना करके प्रतिकूल मार्ग में प्रवृत्तिशील शाक्य आदि शतशः दुख और मरण को प्राप्त होते है ॥२९॥
અર્થાત મહા માહથી વ્યાકુળ અંતરાત્માવાળા, શુદ્ધ અર્થાત્ સંશય, વિપરીત અને અનયવસાય વિગેરે દોષથી રહિત સમ્યગૂ દર્શન વિગેરે મિક્ષ માર્ગને કે જેને ભાવસમાધિ પણ કહે છે, તેને વિરાજિત કરે છે, અર્થાત્ અસન્માગની પ્રરૂપણ કરીને તેને દેષવાળ હોય તેમ બતાવે છે, કેમકે જે સ્વય નિષ્કલંક છે, તેમાં દેશના હેવા સંભવ રહેતું નથી તેઓ તેમાં દોષનું આરોપણ કરીને વિપરીત માર્ગને અર્થાત સંસારમાં ડૂબવાના માર્ગને પ્રાપ્ત કરે છે. તેમ કરીને તેઓ આત્મવિનાશની તથા ધર્મની વિરાધના કરવાના કારણે મરણની જ પ્રાર્થના કરે છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–આ જગત્માં શુદ્ધ માર્ગની વિરાધના કરીને પ્રતિકૂળ માર્ગમાં પ્રવૃત્ત એવા શાકય દંડી વિગેરે સેંકડે છે અને મરણને જ પ્રાપ્ત કરતા રહે છે. પ૨ા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - जहा आसाविणि नावं, जाइ अंधो दुरुहिया ।
इच्छई पारमागंतुं अंतरा य
वितीयइ ॥ ३० ॥
छाया -- यथा आस्राविणीं नावं, जात्यन्धो
२१९
दूरुह्य । इच्छति पारमागन्तुम्, अन्तरा च विषीदति ॥ ३० ॥
अन्वयार्थः -- (जहा) यथा (जाइअंधी) जात्यन्धः (आसावर्णि नावं) आस्त्राविण प्रविशज्ञ्जलां नावं नौकाम् (दुरुहिया) दूरुह्य (पारमागंतुं इच्छई) पारमागन्तुमिच्छति नद्यादेः (अंतरा य वितीय) परन्तु सः अन्तरा च नद्याः - मध्ये एव विषीदति - निमज्जतीति ||३०||
टीका-- शाक्यादीनां विनाशं दर्शयितुं सूत्रकार आह- 'जहा' यथा 'जाइjat' जात्यन्धः - जन्मनैवाऽन्धः 'आसाविर्णि' आखाविण - प्रविज्जलाम् शव
'जहा आसाविणि नावं इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जहा यथा' जिस प्रकार 'जाइ अंधो-जन्मान्धः ' जन्मान्ध पुरुष 'आसा विणि नाव - आस्रविण नौकाम्' छिद्रवाली नाव पर 'दुरुहियाद्रुह्य' चढ कर पारमाग तु इच्छाई - पारमागन्तुम् इच्छति' नदीको पार करना चाहता है 'अंतराय विसीयई - अन्तरा च विषीदति' परंतु वह बीच में ही डूब जाता है ||३०||
अन्वयार्थ -- जैसे कोई जन्मान्ध पुरुष छिद्रोंवाली नौका पर आरुढ होकर किनारे पर आने की इच्छा करता है परन्तु वह बीच में डूब जाता है । ३० ।
टीकार्थ -- पूर्वोक्त शाक्य आदि को होने वाले अनर्थकी प्राप्ति सूत्रकार पुनः प्रदर्शित करते हैं-जैसे जन्म से ही अंधा पुरुष जल जिसमें 'जहा आसाविणि नाव धत्याहि
शहाथ' – 'जहा - यथा' के प्रमाणे 'जाइअधो-जात्यन्धः ' ०४-मान्ध यु३ष 'आसाविणि नावं - अस्त्राविणी' नौकां' छिद्रवाणी नाव पर 'दुरुहिया - दुरुह्य' थढीने 'पारमागं तु इच्छई - पारमागन्तुम् इच्छति' नहीने पार उवा छे 'अंतरा य बिखीयई - अन्तरा च विषीदति' परंतु ते वयमांन डूजी लय छे. ॥ ३०
અન્વયા —જેવી રીતે કેાઈ જન્માંધ પુરૂષ છિદ્રોવાળી નૌકા પર એસીને કિનારા પર પહોંચવાની ઇચ્છા રાખે છે, પરંતુ તે વચમાજ ડૂબી लय छे. ॥३०॥
ટીકા”—પૂર્વોક્ત શાકય વિગેરેને થવાવાળા અનની પ્રાપ્તિ સૂત્રકાર ફરિથી બતાવે છે. જેમ જન્મથી જ માંધળા પુરૂષ પાણી જેમાં પ્રવેશ કરી
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
सूत्रकृतागसूत्रे छिद्रामित्यर्थः 'नाव' नौकाम् 'दुरुहिया' दुरुह्य अधिरुह्य 'पारं' पारम्-समुद्रस्य परंतीरम् 'आगंतुं' आगन्तु-प्राप्तुम् ‘इच्छई' इच्छति, किन्तु पारं गन्तुं न शक्नोति, अपितु 'अंतरा' अन्तरा-मध्ये एक जलमध्य एव 'विसीयई विपीदति-दुःखमासादयति निमज्जतीत्यर्थः, साधनस्य सदुष्टतया कार्याक्षमत्वात् ।।३०॥ मूलम्-एवं तु समेगा एंगे, मिच्छट्टिी अणारिया। __सोयं कसिमावन्ना, आगंतारो महब्भय॥३१॥ छाया-एवं तु श्रमणा एके, मिथ्यादृष्टयोऽनार्याः ।
स्रोतश्च कृत्स्नमापन्ना, आगन्तारो महद्भयम् ॥३१॥ प्रवेश कर रहा हो ऐमी सैकडो छेदों वाली नाव पर आरूढ होकर समुद्र के किनारे पहुंचने की इच्छा करता है, किन्तु वह पहुंच नहीं सकता। वह बीच जल में ही विषाद को प्राप्त होता है, दुःखी होता है, डूब जाता है, क्योंकि उसका साधन दूषित होने के कारण कार्य उत्पन्न करने में असमर्थ होता है ॥३०॥ 'एवंतु समणा एगे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'एवं तुमिच्छद्दिट्ठी अणारिया एगे समणा-एवं तु मिथ्या दृष्टयः अनार्याः एके श्रमणाः' इसी प्रकार मिथ्या दृष्टि कोई अनार्य भ्रमण 'कसिणं सोयं आवमा-कृत्स्नं स्रोतः आपनाः' पूर्णरूपसे आसन का सेवन करते हैं 'महाभयं आगतारो-महद्भयम् आगन्तारः' अतः वे महाभय को प्राप्त करेंगे ॥३१॥ રહેલ હોય એવી એક છિદ્રોવાળી નાવ પર બેસીને સમુદ્રને કિનારે પહેચવાની ઈચછા જ કરે છે, પણ તે તેમ પાર પહોંચી શકતો નથી, તે વચમાં પાણીમાં જ ખેદને પ્રાપ્ત થાય છે, દુઃખી થાય છે, અને ડૂબી જાય છે. કેમકે તેન સાધન દોષવાળું હોવાથી કાર્ય સિદ્ધ કરવામાં અસમર્થ હોય છે ૩૦
'एवं तु समणा एगे' त्यादि
साथ---'एवं तु मिच्छद्रिो अणारिया एगे समणा-एवं तु मिथ्या दृष्टयः अनार्याः एके श्रमणाः' मेगा प्रमाणे मिथ्या दृष्टि वाणे मनाय अभा 'कसिणं सोय आवन्ना-कृतन स्रोतः आपन्नाः' ' ३५थी भावानु सेवन २७. 'महरूभय आगतारो-महाद्भयम् आगन्तारः' तथा तेसो, महालय પ્રાપ્ત કરશે. ૩૧
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२२१
अन्वयार्थः -- ( एवं तु मिच्छद्दिट्टी अणारिया एगे समणा) एवं तथैव - सच्छि नौकागतजात्यन्धवत् मिथ्यादृष्टयः - अनार्याः एके श्रमणाः - शाक्यादयः (कसिणं सोयं आवन्ना) कृत्स्नं - सम्पूर्ण स्रोतः कर्मास्रवरूपम् आपन्नाः - प्राप्ताः सन्तः (महरुभयं आगंतारो ) महद्भयं नरकनिगोदादिप्राप्तिलक्षणं दुःखम् भागन्तारःआगमनशीलाः प्राप्तारो भवन्तीति ||३१||
टीका - - ' एवं तु' एवं तु अनेनैव प्रकारेण सच्छिद्रनावा रूढजात्यन्धवदेव 'एगे' एके केचन 'समाण।' श्रमणाः - शाक्यादयः । 'मिच्छदिट्टी' मिध्यादृष्टयः 'अणारिया' अनार्या, 'कसिणं' कृत्स्नं सम्पूर्णम् 'सोयं' स्रोतः - प्राणातिपातादि कर्मास्रोतः, 'आवन्ना' आपन्नाः - प्राप्ताः सन्तः 'महन्मयं महद्भयम्, संसारे एव परिभ्रमणेन नरकादिस्वरूपं दुःखम् 'आगंतारो' आगन्तारः - प्राप्तारो भवन्ति । यतः सर्वदा संसारकारणकर्मणः सञ्चये एव प्रयत्नवनते भवन्ति, तदा तत्कारणसत्त्वे कथं न दुःखात्मकं कार्य प्राप्स्यन्तीति । यथा- जात्यन्धो जन्माधः
----
अन्वयार्थ - इसी प्रकार कोई कोई मिश्रया दृष्टि अनार्य श्रमण दण्डी आदि सम्पूर्ण कर्माश्रव रूप श्रोत को प्राप्त होकर महान् भय को प्राप्त करने वाले होते हैं ॥३१॥
टीकार्थ- जो श्रमण दण्डो आदि मिध्यादृष्टि और अनार्य है तथा सम्पूर्ण प्राणातिपात आदि कर्मास्रव के स्रोतों को प्राप्त होते हैं, वे सछिद्र नौका पर आरूढ होकर समुद्र को तिरने वाले जन्मान्ध के जैसा नरक निगोद आदि के दुःख रूप महाभय को प्राप्त होने वाले हैं। क्योंकि वे भव भ्रमण के कारणभूत कर्मों का संचय करने में ही प्रयत्नशील रहते हैं। जब दुःखों का कारण विद्यमान हो तो दुःख रूप कार्य की उत्पत्ति क्यों नहीं होगी ?
અન્વયાથ ––એજ રીતે કેઈ કોઈ મિથ્યાર્દષ્ટિ અનાય શ્રમણ કર્યાં સવરૂપ ઝરણાને પ્રાપ્ત કરીને મહાન્ ભયને પ્રાપ્ત કરવાવાળા થાય છે. ।।૩૧। ટીકા--જે શ્રમણ દડી વિગેરે મિથ્યાદષ્ટિ અને અનાય છે. તથા સંપૂણું પ્રાણાતિપાત વિગેરે કર્માંસવના સ્રોતાને પ્રાપ્ત થયેલા છે, તમે છિદ્રવાળી નૌકા પર બેસીને સમુદ્રને તરવાવાળા જન્માન્ય પુરૂષથી જેમ નરક નિગેાદ વિગેરેના દુઃખરૂપ મહા ભયને પ્રાપ્ત થયાવાળા છે. કેમકે તે ભવ ભ્રમણના કારણભૂત કર્માંના સંચય કરવામાં જ પ્રયત્નવાળા છે, જ્યારે દુઃખાનું કારણ વિદ્યમાન હોય તા દુઃખ રૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિ કેમ ન થાય ? કહેવાના
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
आस्राविण नावमधिरुह्य पारं गन्तुमिच्छति, न तु पारयति, किन्तु मध्ये एव क्लिश्यति - निमज्जति । तथेमेऽपि शाक्यादयो मोक्षमिच्छन्ति परन्तु नोपार्ज यन्ति तत्साधनं सम्यग्रज्ञानादिकम्, उपार्जयन्ति हि संसारकारणमेव कर्माश्रवम्, अतः संसारमेवाssविशन्ति, ते च संसारान्तर्वर्त्तिनो गर्भाद् गर्भ जन्मतो जन्म मरणान्मरणं दुःखाद् दुःखमित्येवं घटीयन्त्रन्यायेन मनुभवन्तोऽनन्तमपि कालमासते इति भावः ॥ ३१ ॥
मूलम् - इमं च धम्ममादाय, कासवेण पवेज्ञेयं ।
तरे सोयं महाघोरं, अत्ताए परिव्वए ॥३२॥ छाया - इमं च धर्ममादाय, काश्यपेन प्रवेदितम् ।
तरेत्स्रोतो महाघोरम्, आत्मत्राणाय परिव्रजेत् ||३२||
अभिप्राय यह है कि जन्मान्ध पुरुष आस्राविणी अर्थात् छेदवाली नौका पर आरूढ होकर समुद्र के पार पहुंचना चाहता है किन्तु वह पहुंच नहीं सकता, बीचमें ही डूब जाता है और क्लेश पाता है, उसी प्रकार ये शाक्य दण्डी आदि भ्रमण भी मोक्ष प्राप्त करना चाहते हैं । किन्तु उसके कारण सम्यग्ज्ञानादि को प्राप्त नहीं करते, प्रत्युत संसार के कारणभूत कर्मास्रव का ही उपार्जन करते हैं । अतएव संसार को ही प्राप्त होते हैं । वे संसार में एक गर्भ से दूसरे गर्भ को, एक जन्म से दूसरे जन्म को और एक दु:ख से दूसरे दुःख को प्राप्त होते हुए घटीयंत्र की भांति अनन्त काल तक संसार में परिभ्रमण करते हैं ॥ ३१ ॥
અભિપ્રાય એ છે કે-જન્માન્ય પુરૂષ-આસ્રાવિણી અર્થાત્ છિદ્રોવાળી નૌકા પર બેસીને સમુદ્રની પાર પહેાંચવાની ઈચ્છા રાખે છે, પરંતુ તે પહેાંચી શકતા નથી. વચમાં જ ડૂબી જાય છે. અને ક્લેશ પામે છે. એજ પ્રમાણે આ શાકય ડી વિગેરે શ્રમણેા પણ માક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા રાખે છે, પરંતુ તેના કારણુ રૂપ સમ્યક્ જ્ઞાન વગેરેને પ્રાપ્ત કરતા નથી. અને ઉલ્ટા સસારના કારણભૂત કર્મોસવનેજ પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી જ સ'સારનેજ પ્રાપ્ત થાય છે, તે સંસારમાં એક ગ`થી ખીજા ગન, એક જન્મથી ખીજા જમને, અને એક દુઃખથી ખીજા દુ:ખને પ્રાપ્ત કરતા થકા ઘટિયત્રની આકુક (રેટ)ની જેમ અનત કાળ સુધી સ`સારમાં પરિભ્રમણ કરે છે અર્થાત્ લટકતા રહે છે. ૫૩૧)
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थ:-(कासवेण पवेइयं) काश्ययेन-वर्द्धमानस्वामिना प्रवेदितम् (इमं च धम्ममादाय) इमं वक्ष्यमाणलक्षणं धर्म-दुर्गतिनिषेधेन शोमनगतिधार. कमादाय-गृहीत्वा (महाघोरं सोयं) महाघोरं दुरुत्तरत्वाद् महाभयानकं स्रोत:संसारात् (तरे) तरेत्-पारं गच्छेत्, तथा-(अत्तत्ताए परिचए) आत्मत्राणाय नरकनिगोदादितः आत्मनो रक्षणाय परिव्रजेत्-संयमाऽनुष्ठानं पालयेदिति ॥३२॥
टीका-यस्माद् बौद्धादयो वादिनः श्रमणा अनार्या मिथ्यादृष्टयः सम्पूर्ण कर्माश्रा समापन्नाः संसारमाप्तार एव भवन्ति तस्मादिदमुपदिश्यते-'इमंच'
'इमं च धम्ममादाय' इत्यादि।
शब्दार्थ--'कासवेणं पवेइयं-काश्यपेन प्रवेदितं' काश्यप गोत्री भगवान् महावीर स्वामी ने बताया हुआ 'इमं च धम्म आदाय-इमं धर्ममादाय' इन धर्म को प्राप्त करके 'महाघोरं सोयं-महाघोरं स्रोत:' महा. घोर संसार सागर को 'तरे-तरेत्' पार करे तथा 'अत्तत्ताए परिश्वएआत्मत्राणाय परिव्रजेत्' आत्म रक्षाके लिये संयमका पालन करे ॥३२॥ ___ अन्वयार्थ-काश्यप श्री वर्द्धमान स्वामी के द्वारा प्रणीत तथा दुर्गति को रोक कर सुगति में धारण करने वाले इस धर्म को ग्रहण करके अत्यन्त घोर संसार को पार करे तथा नरक निगोद आदि के दुःखोंसे आत्मा का त्राण (रक्षा) करने के लिए संयम का अनुष्ठान करे ॥३२।। ___टीकार्थ-क्योंकि बौद्ध दण्डी आदि श्रमण अनार्य हैं, मिथ्यादृष्टि हैं एवं सम्पूर्ण कर्मास्रव को प्राप्त करनेवाले हैं और उसके फलस्वरूप
'इमं च धम्ममादाय' याति
शहा- 'कासवेणं पवेइयं- काश्यपेन प्रवेदित' ४१२५५ोत्रा भगवान् महावीरस्वाभीये मतावेल 'इमं च धम्म आदाय-इमं च धर्ममादाय' मान यमन प्रात ४रीने 'महाघोर मोयं-महाघोरं स्रोतः' भापोर मेपा ससार सागरने 'तरे- तरेत्' ५२ ४३ तथा 'अत्तत्ताए परिव्वए-आत्मत्राणाय परिव्रजेत' આત્મ રક્ષા માટે સંયમનું પાલન કરે છેરા
અન્વયાર્થ–-કાશ્યપ શ્રી વર્ધમાન સ્વામી દ્વારા પ્રણત તથા દુર્ગતિને રોકીને સુગતિ પ્રાપ્ત કરાવવાવાળા આ ધર્મને ગ્રહણ કરીને અત્યંત ઘોર સંસારને પાર કરે. તથા નરક નિગદ વિગેરેના દુખેથી આત્માનું રક્ષણ કરવા માટે સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે. ૩રા ___14--मौद्ध-६ विगेरे श्रभो। मनाय छ, मिथ्या दृष्टियाणा , અને સંપૂર્ણ કર્યા અવને પ્રાપ્ત થયેલા છે, અને તેના ફલ રૂપે ભવ ભ્રમણ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
सूत्रकृताङ्गसूत्र इदं च- क्ष्यमाणलक्षणम् 'कासवेण' काश्यपगोत्रवता महावीरस्वामिना 'पवे. इयं' प्रवेदितं-कथितम् 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यम्-दुर्गतिविनाशकत्वेन मुगतिपयोजकतया शुभे स्थाने स्थापकतया च धारणरूपम् आदाय-स्वीकृत्य 'महाघोरं' महाघोरम्-कातरजनभयावहम् 'सोय' स्रोत:-भावस्रोतः, संसार पर्यटनकारणभूतं मिथ्यात्वाविरत्यादिकम् 'तरे' तरेत्-काश्यपोक्तधर्मस्वीकर पोन पारयेत् । पुनः किं कुर्यादित्याह-'अत्तत्ताए' आत्मत्राणाय-आत्मनस्त्राणं नरकादिभ्यो रक्षणं तस्मै-आत्मत्राणाय-आत्मरक्षणार्थम् 'परिवए' परिव्रजेत्-संयमा मुष्ठायी भवेदिति । काश्यपप्रतिपादितधर्ममादाय मेधावी मुनिः घोरं मिथ्यात्वा विरत्यादिभावस्रोत स्तरेत् अत्मत्राणाय संयमानुष्ठानं कुर्याच्चेति भावः ॥३२॥ भवभ्रमण करनेवाले हैं, इस कारण यह उपदेश दिया जाता है कि काश्यपगोत्रीय भगवान महावीर के द्वारा कथित श्रुतचारित्ररूप, दुर्गति को रोक कर सुगति में धारण करने वाले धर्म को स्वीकार करके अत्यन्त भयानक संसार को पार करे या संसारभ्रमण के कारणभूत मिथ्यात्व अविरति आदि को दूर करे। तथा नरकनिगोद आदि से आत्मा की रक्षा करने के लिए संयम का अनुष्ठान करे। ___ तात्पर्य यह है कि श्री बर्द्धमान भगवान के द्वारा प्ररूपित धर्म को अंगीकार करके मेघावी जन घोर मिथ्यात्व तथा अविरति आदि रूप भावस्रोतों को पार करे अर्थात् प्राणातिपात आदि आस्रव को रोके तथा आत्मा का त्राण (रक्ष) करने के लिए संयम का आचरण करे ॥३२॥ કરવાવાળા છે આ કારણથી આ ઉપદેશ આપવામાં આવે છે કે-કાશ્યપ ગોત્રીય ભગવાન મહાવીરે કહેલ દુર્ગતિને રોકીને સુગતિમાં પહોંચાડનાર શ્રતચારિત્ર રૂપ ધર્મનો સ્વીકાર કરીને અત્યંત ભયંકર એવા આ સંસારથી પાર ઉતરે. અથવા સંસાર ભ્રમણના કારણ રૂપ મિથ્યાત્વ અવિરતિ લિગેરેને દર કરે. તથા નરક નિગેટ વિગેરેથી આત્માની રક્ષા કરવા માટે સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--શ્રી વર્ધમાન ભગવાને પ્રરૂપિત-કહેલ ધર્મને સવીકાર કરીને બુદ્ધિશાળી જન ઘર મિથ્યાત્વ તથા અવિરતિ રૂપ ભાવસ્ત્રોતને પાર કરે. અર્થાત પ્રાણાતિપાત વિગેરે આસને રેકે તથા આત્માનું રક્ષણ કરવા માટે સંયમનું આચરણ કરે. જરૂરા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - विरंए गामधम्मेहिं जे केई जैगई जैगा । तो अंत्तुवमायाएं, थोमं कुठेवं परिव्वै ॥ ३३ ॥ छाया - विरतो ग्रामधर्मेभ्यो ये केचिज्जगति जगाः । तेषामात्मोपमया स्थामं कुर्वन् परिव्रजेत् ||३३||
अन्वयार्थः -- (गाम धम्मेहिं विरए) ग्रामधर्मेभ्यः शब्दादिविषयेभ्यो विरतःनिवृत्तः (जगई जे केई जगा) जगति - पृथिव्यां ये केचिज्जगाः जीवाः 'तेर्सि अवमाया) तेषामात्मोपमया दुःखमनुत्पादयन (थामं कुत्रं परिवार) तद्रक्षणे स्थाम- सामर्थ्य कुर्वन संगमानुष्ठाने परिव्रजेदिति ॥३३॥
टीका- गामधम्मेहि' ग्रामधर्मेभ्यः - ग्रामधर्माः शब्दादयो विषयाः, तथा
२२५
'बिरए गामधम्मेहिं' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- 'गामधम्मेहिं विरए-ग्राम धर्मेभ्यो विरतः' साधु शब्दादि विषयों से निवृत्त होकर 'जगई जे केई जगा-जगति ये केचित् जगन्ति' जगत् में जो कोई प्राणी है 'तेसि अत्तुवमायाए -तेषां आत्मोपमया' उनको अपने समान समझता हुआ 'धामं कुव्वं परिव्व-स्थामं कुर्वन् परिव्रजेत्' बल पूर्वक संयम का पालन करे ॥ ३३ ॥
अन्वयार्थ - ग्राम धर्मो से अर्थात् शब्द आदि विषयों से विरत पुरुष, इस जगत् में जो भी प्राणी हैं। उन्हें अपनी आत्मा के समान समझ कर दुःख उत्पन्न न करता हुआ एवं उनकी रक्षा के लिए परा क्रम करता हुआ विचरे ||३३||
टीकार्थ- शब्द आदि इन्द्रियों के विषय तथा प्राणातिपात आदि पाप
'विरए गामधग्मेहिं' धत्याहि
शब्दार्थ' – 'गामधम्मेहिं विरए प्रामधमेभ्यो विरतः' साधु शब्दाहि विषयोथी निवृत्त मनीने 'जगई जे वेई जगा- जगति ये केचित् जगन्ति ' भगत्मां ने अर्ध आणी हे 'तेसि अत्तुवमायाए - तेषां आत्मोपमया' तेयोने घोतानी अशमर समकने 'थामं कुव्वं परिव्वए-स्थामं कुर्वन् परिव्रजेत्' પૂર્ણાંક સંયમનુ પાલન કરે ॥૩૩॥
અન્વયા --ગ્રામ ધર્માથી અર્થાત્ શબ્દ વિગેરે વિષયાથી વિરત પુરૂષ મા જગમાં જે કઈ પ્રાણી છે. તેને પેાતાના આત્મા સરખા સમજીને તેને દુઃખ ન ઉપજાવતાં અને તેમની રક્ષા માટે પરાક્રમશીલ બનીને વિચરે કા ટીકા”--શબ્દ આદિ ઇન્દ્રિયોના વિષય તથા પ્રાણાતિપાત દિપાય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पाणातिपातादयः तेभ्यः 'विरए' विरत:-निवृत्तः इष्टानिष्टेषु रागद्वेषरहित इत्यर्थः, तथा-'जगई' जगति-लोके 'जे केई' ये केचित् 'जगा' जगाः-जीवितार्थिन स्त्रसस्थावरपाणिनः सन्ति तेसिं' तेषाम् 'अत्तुवमायाए' आत्मोपमया-आत्मतुल्यतया 'थाम' स्थाम-स्थिति रक्षणमित्यर्थः 'कु' कुर्वन् 'परिधए' परिव्रजेत् - संयमानुष्ठानपरायणो भवेदिति। सर्वेषामपि जन्तूनां सुखदुःखादिकं समानमिति विचार्य परस्य रक्षणादौ प्रयत्नं कुर्यादितिभावः ॥३३॥ मूलम्-अइमाणं च मायं च, तं परिन्नाय पंडिए ।
सवमेयं णिराकिच्चा, णिवाणं संधए मुणी ॥३४॥ छाया-अतिमानं च मायां च, तत्परिज्ञाय पण्डितः।
सर्वमेतन्निराकृत्य, निर्वाणं सन्धयेन्मुनिः ॥३४॥ ग्राम धर्म कहलाते हैं। जो पुरुष उनसे निवृत्त हो चुका है अर्थात् इष्ट विषय में राग तथा अनिष्ट विषयमें द्वेष नहीं करता वह इस जगत् में जो भी जीवन के अर्थी त्रस और स्थावर प्राणी हैं, उनका अपनी आत्मा के समान रक्षण करता हुआ संयम के अनुष्ठान में तत्पर हो । सभी प्राणियों को समान रूपसे सुख प्रिय है और दुःख अप्रिय है, इस प्रकार विचार कर परकी रक्षा के लिए प्रयत्न करे ॥३३॥
'अइमाणं च मायं च' इत्यादि।
शब्दार्थ--पडिए-पण्डितः' विवेकशील ऐसा 'मुणी-मुनिः साधु 'प्रहमाणं च-अतिमानं च' अतिमान और 'मायं च-मायांच' माया और लोभ 'तं तत्' उन कषाय चतुष्कको 'परिन्नाय-परिज्ञाय' संसार का
ગ્રામ ધર્મ કહેવાય છે, જે પુરૂષ તેનાથી નિવૃત્ત થયેલ હોય અર્થાત્ ઈષ્ટ વિષયમાં રાગ તથા અનિષ્ટ વિષયમાં દ્વેષ કરતા નથી તથા તે આ જગતમાં
જીવવાની ઈચ્છા વાળા જે કોઈ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિ છે, તેમનું પિતાના આત્મા પ્રમાણે રક્ષણ કરતા થકા સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહે, સઘળા પ્રાણિયોને સમાન રૂપથી સુખ પ્રિય છે. અને દુઃખ અપ્રિય છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને અન્યની રક્ષા માટે પ્રયત્ન કરે ૩૩ાા
'अहमाण च माय च' त्या
शाय- पंडिए-पण्डितः' विवे शीस सेवा 'मुणी-मुनि' साधु 'इ. माण च-प्रतिमानं च' अतिमान मेवा 'मायं च-मायां च' भाया भने सोम तंततू' मे ४५।५ यतुन 'परिन्नाय-परिज्ञाय' ससान॥ ५॥२९॥ ३५ समलने
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु.अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२२७
अन्वयार्थ : - (पंडिए) पण्डितो विवेकी (मुगी) मुनिः साधुः (अमाणं च ) अतिमानं च च शब्दात्क्रोधं च तथा - (मायं च) मायां च च शब्दाल्लोमं च (तं) तत् - कषायचतुष्कम् (परिन्नाय) परिज्ञाय - संसारकारणतया ज्ञात्वा (एयं सव्वं ) एतत्सर्वम् अतिमानादिकम् (णि किच्चा) निराकृत्य निवार्य (निणं) निर्वाण - मोक्षम् (संघ) सन्धयेद - साधयेदिति ॥ ३४ ॥
टीका -- 'पंडिए' पण्डितः - व्यवहारकुशलत्वेन विवेकी 'मुणो' मुनि:साधुः 'अइमाणं' अतिमानम् - अतीव मानोऽतिमानः, चारित्रमतिक्रम्य यो वर्त्तते तम् - अतिमानम् 'च' शब्दाद् अस्य पूर्ववर्त्तिनं क्रोधम् तथा 'मायं च' मायाम् 'च' शब्दारलोमं च 'तं' तत् पूर्वोक्तं कवायचतुष्कम् 'परिन्नाय' परिज्ञाथ - ज्ञपरिज्ञया-संयमविरोधिनं ज्ञात्वा 'एयं सव्र्व्वं एतत् सर्वम् अतिमानादिकम् 'निराकिचा ' निराकृत्य - सर्वमपि कपायं संसारकारणं परिहृत्य 'निव्वाण' - निर्वाणं- मोक्षम् 'संघए ' कारणरूप समझकर 'एयं सव्वं - एतत्सर्वम्' इन सबको 'णिराकिच्चानिराकृत्य' त्यागकर 'निव्वाणं निर्वाणम्' निर्वाण अर्थात् मोक्ष की 'संघए - संघयेत्' साधना करे ||३४||
अन्वयार्थ -- पंण्डित मुनि अतिमान और क्रोध को तथा माया और लोभ को चारों कषायों को संसार का कारण जान कर इन सब को त्याग दे और मोक्ष की साधना करे ॥ ३४ ॥
-
टीकार्थ - - मेघावी मुनि अतीथ मान को अर्थात् चारित्र को विनष्ट करने वाले मान को त्याग दे। ' शब्द से मान के पूर्ववर्ती क्रोध को त्याग दे और 'च' शब्द से लोभको भी त्याग दे । इन चारों कषायों को ससार परिभ्रमण का कारण ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग कर मोक्ष की साधना करे। क्योंकि अनन्तानुबंधी, अप्र
'एयं सव्वं - एतत्सर्वम्' या मधानेो 'णिराकिच्चा - निराकृत्य' त्याग उरीने निव्वाणं - निर्वाणम्' निर्वाणु अर्थात् भोक्षनी 'संघए - संघयेत्' साधना ४२ ॥३४॥ અન્નયા —પડિત મુનિ અતિમાનને, ક્રોધને તથા માયાઅને લેભને અર્થાત્ ચારે કાયાને સંસારનુ કારણ માનીને તે બધાને ત્યાગ કરે અને માક્ષની મારાધના કરે ।।૩૪ા
ટીકા મેધાવી મુનિ અત્યંત માનને ચારિત્રના નાશ કરવા વાળા માનના ત્યાગ કરે ‘' શબ્દથી માનના પૂર્વમાં રહેલ ક્રોધના અને માયાના પણ ત્યાગ કરે ‘' શબ્દથી લાભના પણ ત્યાગ કરેં આ ચારે કષાયાન સંસારમાં ભટકવાના કારણ રૂપ નરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરીને માક્ષની સાપના કરે કેમકે-અનન્તાનુ બધી અપ્રત્યાખ્યાના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
सूत्रकृताङ्गो सन्धयेत्, सति कषायसमूहे संयमः स्वकार्ये कथमपि सफलतां नमाप्स्यति। तथाचोक्तम्-'सामण्णमणुचरंतस्स कसाया जम्स उकडा होति ।
मण्णामि उच्छु पुष्फंत्र, निष्फलं तस्स सामणं' ॥१॥ छाया--श्रामण्यमनुचरतः कषाया यस्य उत्कटा भवन्ति ।
मन्ये इक्षुपुष्पमित्र, निष्फलं तस्य श्रामण्यम् ॥१॥ संयमस्य च वैकल्ये कथमपि न मोक्षसम्भावना । अतः कषायादिक परित्यज्य भावसमाधिद्वारा मुनि रतिमानमायादिकं संसारगमनकारणं व्यतिगमय मोक्षमेवानुसन्धयेत् इति भावः ॥३४॥ मूलम्-संधएं साह धम्मं चं, पावधम्मं गिराकरे।
उवहाणवीरिए भिक्खू, कोहं माणं ण पत्थए ॥३५॥ छाया-साधयेत्साधु धर्म च' पापधर्म निराकुर्यात् ।
उपधानवीर्यों भिक्षुः, क्रोधं मानं न प्रार्ययेत् ॥३५॥ त्याख्यानावरण और प्रत्याख्यानावरण कषाय के उदय में सर्वविरति संयम का प्रादुर्भाव प्रकट नहीं होता है। कहा हैं--'सामण्णमनुचरं. तस्स' इत्यादि।
श्रामण्य अर्थात् चारित्र का पालन करने वाले जिस पुरुष के कषाय उत्कृष्ट उदय होते हैं, उसका श्रमणपन इक्षुपुष्पके समान निष्फल होता है।
जब तक संयम में विकलता (अतिचार)है तब तक मोक्ष की संभा. पना नहीं की जा सकती। अतएव कषाय आदि को त्याग कर भाव समाधि के द्वारा मुनि उत्कट मान माया आदि संसार के कारण कषायों को हटा कर मोक्ष की साधना करे ॥३४॥
વરણ અને પ્રત્યાખ્યાનાવરાણુ કષયના ઉદયમાં સર્વ વિરતિ સંયમને પ્રાદુ ला अर्थातू उत्पत्ति थती नथी. धुं ५ छ.-'सामण्णमणुचर'तस्स' त्यादि
શ્રામણય અર્થાત્ ચારિત્રનું પાલન કરવાવાવાળા જે પુરૂષને કષાયો ઉત્કૃષ્ટપણાથી ઉદયમાં આવે છે, તેનું પ્રમાણપણું સેલડીના ફૂલની જેમ નિષ્ફલ થાય છે.
જ્યાં સુધી સંયમમાં વિકલ પણું (અતિચાર) છે, ત્યાં સુધી મોક્ષની સંભાવના કરવામાં આવતી નથી. તેથી કષાય વિગેરેને ત્યાગ કરીને ભાવ સમાધિ દ્વારા મુનિ ઉત્કૃષ્ટ માન માવા વિગેરે સંસારના કારણ રૂપ કષાયને હટાવીને મેણની સાધના કરે ૩૪
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२२९ अन्वयार्थ:--(उवहाणवीरिए) उपधानवीयः-तीव्रतपोविषयकसक्तिमान् (भिक्खू) भिक्षुः-मूनिः (साहुधम्म) साधुधर्म-श्रुतचारित्रलक्षणं क्षान्त्यादि. दशविधं वा धर्मम् (संधए) सम्बत्-साधयेत् (च) तथा-(पावधम्म) पापधर्मम्-प्राणातिपातादिकम् (णिराकरे) निराकुर्यात्- दूरी कुर्यात् परित्यजेदित्यर्थः । तथा (कोह) क्रोधम् तथा-(पाण) मानम्-गर्वरूपम् (न पत्थए) न प्रार्थयेत्म वाञ्छेत् ॥३५॥
टीका-अपि च-'उवहाणवीरिए' उपधानवीय:-षष्ठ टमाधुग्रपो विषयक 'संधए साहुधम्मं च' इत्यादि।
शब्दार्थ--'उवहाणवीरिए-उपधानवीयः' तीव्र तप करने में शक्ति मान भिक्खू-भिक्षु.' साधु 'साहुधम्म-साधुधर्म' श्रुत चारित्रलक्षण अथवा क्षान्त्यादि दश प्रकार के धर्म को 'संधए-साधयेत्' पालन करे 'च-च' तथा 'पावधम्म-पापधर्मम् प्राणातिपातादिक पाप धर्मको 'जिराकरे-निराकुर्यात्' त्याग करे तथा 'कोहं-क्रोघम्' क्रोध तथो 'माणं -मानम्' गर्वकी 'न पत्थए-न प्रार्थयेत्' इच्छा न करे ॥३५॥ ___ अन्वयार्थ-तप में पराक्रम करनेवाला भिक्षु साधु धर्म का अर्थात् श्रुत चारित्र धर्म का या क्षमा आदि दस प्रकार के धर्म का साधन करे। पाप धर्म अर्थात् प्राणातिपात आदि का त्याग करे तथा क्रोध और मान की इच्छा न करे ॥३५॥
टीकार्थ-षष्ठभक्त, अध्टम भक्त आदि उग्र तप की शक्ति से युक्त 'संधर साहुधम्म च' त्या
शार्थ-- ‘उवहाणवीरिए-उपधानवीय:' तीन त५ ४२११मा शतिमान 'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'साहुधम्म-साधुधर्मम्' श्रुत थारित्र सक्षा मया क्षात्याय ना भने 'संधये-साधयेत्' पासन रे 'च-च' तथा 'पावधम्म-पापधर्मम्' प्रातिपात विगेरे ५।५ घमन ‘णिराकरे-निरा. कुर्यात्' त्या ४२ तथा 'कोह-क्रोधम्' घोष तथा 'माणं-मानम्' जपानी 'न पत्थए-न प्रार्थयेत्' ४२७ । ४२ ॥३॥
અયાર્થી–તપમાં પરાક્રમ શીલ ભિક્ષુએ સાધુ ધર્મની અર્થાત્ શ્રત ચારિત્ર ધર્મની અથવા ક્ષમા વિગેરે દસ પ્રકારના ધર્મની સાધના કરવી. પાપ ધર્મ અર્થાત્ પ્રણાતિપાત વિગેરેનો ત્યાગ કરવો તથા ક્રોધ અને માનની ઈચ્છા પણ કરવી નહીં પણ
ટીકાર્ય––ષષ્ઠ ભક્ત, અષ્ટમ ભક્ત આદિ ઉગ્ર તપની શક્તિથી યુક્ત,
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३.
सूत्रकृताङ्गसूत्रे शक्तिशाली 'भिक्खू' भिक्षु.-निरवद्यभिक्षणशीलो मुनिः 'साहुधम्मे' साधुधर्मम्-- साधूनां धर्मः साधु धर्मः स च क्षान्त्यादिको दशविधः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपो चा। एतादृशं धर्मम् 'संधए' सन्धयेन्- साधयेत् वृद्धि नयेदित्यथः । यथा यथा -ज्ञानादिकं प्रतिदिनं वृद्धिमुपेयात्, तथा ताथाऽनुदिनं प्रयत्नो विधेयः, इति भावः । तथा 'पावधम्म' पापधर्मम्-हिंसाऽविरत्यादिकम् 'णिराकरे' निराकुर्यात -दूरीकुर्यात् परित्यजेदित्यर्थः । तथा-'कोई' क्रोधम् 'माणं' मानम् 'ण पत्थर न मार्थयेत्-न वाञ्छेत् ॥३५॥ मूलम्-जे ये बुद्धा अइकता, जे य बुद्धा अणागया।
"संती तसि पैइहाणं, भूयाणं जंगती जहा ॥३६॥ छाया-ये च बुद्धा अतिक्रान्ता, येच बुद्धा अनागताः ।
शान्तिस्तेषां प्रतिष्ठान, भूतानां जगती यथा ॥३६॥ साधु धर्म का अर्थात् क्षमा आदि दस प्रकार के श्रमणधर्म का अथवा दर्शन ज्ञान चारित्र तप रूप धर्म का साधन करे, उसकी वृद्धि करे, प्रति दिन ऐसा प्रयत्न करे कि ज्ञानादिक की दिनोंदिन वृद्धि होती रहे। वह हिंसा आदि पापधर्मों का परित्याग करे। क्रोध और मान करने की इच्छा तक न करे ॥३५॥
जे य बुद्धा अइक्कंना' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे य-ये च' जो 'अइकता-अतिक्रान्ता: भूतकालमें 'बुद्धा -बुद्धा' तीर्थङ्कर हो चुके हैं 'जे य-ये च' और जो 'अणागया-अनागताः' भविष्य कालमें 'बुद्धा-बुद्ध' पद्मनाभादि तीर्य कर होंगे 'तेसि -तेषां उन मुनियों का 'संती-शान्तिः' अहिंसा रूपी अथवा मोक्षरूपी સાધુ ધર્મનું અર્થાત્ ક્ષમા વિગેરે દસ પ્રકારના શ્રમણ ધર્મનું પાલન કરે. અથવા દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર તપ રૂપ ધર્મનું પાલન કરે. તેની વૃદ્ધિ કરે હિમેશાં એવો પ્રયત્ન કરે કે જ્ઞાનાદિકની પ્રતિદિન વૃદ્ધિ થતી રહે. તે હિંસા વિગેરે પાપકર્મોનો ત્યાગ કરે. ક્રોધ, અને માન પામવાની ઈચ્છા પણ ન કરે.૩૫ _ 'जे य बुद्धा अइकंता' या
Ava---'जे य-ये च' मा 'अइकंता-अतिक्रान्ताः' सूतणमा 'बुद्धाबुद्धाः' मा ताय । २६ गया छे. 'जे य-येच' भने ने मे। 'अणागया अनागताः' लविष्यम बुद्धा-बुद्धाः' पनाम विगेरे तीर्थ । थशे तेसि तेषां' से सुनियोनी 'संतो-शान्तिः' महिसायी मय! मोक्ष ३५ शान्ति
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् २३१ ___ अन्वयार्थ - (जे य) ये च (अइक्कता) अतिक्रान्ता:- अतीतकालभवाः (बुद्धा) बुद्धाः ऋषभादितीर्थकराः (जे य) ये च (अणागया) अनागताः-भविष्यकाल भाविनः (बुद्धा, पद्मनाभादितीर्थकराः (तेर्सि) तेषां सर्वेषां तीर्थकराणां मुनीनां च (सती) शान्तिः अहिंसारूपा मोक्षरूपा वा (पइट्ठाणं) प्रतिष्ठानम्आधारो वर्तते । कथमित्याह-(जहा) यथा (भूयाण) भूतानां पाणिनाम् (जगवी) जगती-पृथिवी प्रतिष्ठानम्-आधार:-आधारभूता वर्तते तथा ॥३६॥
टीका-ननु-एवं भूतं भावमार्ग महावीरस्वामी एवोपदिष्टवान् , उताहो अन्योऽपि, एतादृशभावमार्गस्योपदेष्टाऽभूत, भविष्यति वा ? इत्याशङ्कय सत्रकारो मावस्त्रोतसोऽनादितां प्रतिपादयति-'जे य' इत्यादि । 'जे य येव 'अइक्कता' शान्ति 'पइहाणं-प्रतिष्ठानम्' आधार हैं 'जहा-यथा' जैसे 'भूयाणभूतानां' प्राणियोंको 'जगती-जगती' पृथ्वी आधारभूत है ।।३।।
अन्वयार्थ-जो ज्ञानी पुरुष भूतकाल में हो चुके हैं और जो ज्ञानी भविष्य में होंगे, उन सब का आधार अहिंसा या मोक्ष रूप शान्ति ही है। जैसे माणियों के लिए पृथ्वी आधारभूत होती है ।।३६॥
टीकार्थ-इस प्रकार के भावमार्ग का उपदेश महावीर स्वामी ने ही दिया है अथवा किसी अन्यने भी? क्या इस मार्ग के उपदेशक भूतकाल में भी हुए और भविष्यत् में भी होंगे? इस प्रकार की आशंका करके सूत्रकार भावस्रोत की अनादिता प्रतिपादन करते हैं___ जो ज्ञानी ऋषभ आदि तीर्थंकर भूतकाल में हो चुके हैं एवं जो पद्मनाभ आदि तीर्थ कर भविष्यत् काल में होंगे, यहां अतीत और अनागत काल के ग्रहण से यह भी समझ लेना चाहिए 'पइटाण-प्रतिष्ठानम्' साधा२ छ. 'जहा यथा' म 'भूयाण-भूतानो' legयोनी माधार भूत 'जगती-जाती' पृथ्वी छ. ॥३१॥
અન્વયાર્થ-જે જ્ઞાની પુરૂષ ભૂતકાળમાં થઈ ચૂક્યા છે. અને જે જ્ઞાની ભવિષ્યમાં થશે તે બધાને આધાર અહિંસા અર્થાત મોક્ષરૂપ શાંતિજ छ. 7 प्रमाणे प्राणियोने मारी पृथ्वी आधारे ३५ छे. ॥३६॥
ટીકાર્થ–-આ રીતે ભાવમાગને ઉપદેશ મહાવીર સ્વામીએ જ આપેલા છે, અથવા બીજા કેઈએ પણ કહેલ છે ? શું આ માર્ગના ઉપદેશક ભૂતકાળમાં પણ થયા છે અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ થશે ? આ પ્રમાણેની શંકા કરીને સૂત્રકાર ભાવસ્ત્રોતના અનાદિપણાનું પ્રતિપાદન કરે છે
ઝાષભ તીર્થકર વિગેરે જે જ્ઞાનીઓ ભૂતકાળમાં ઉત્પન થઈ ચૂકેલા છે, અને જે પદ્મનાભ વિગેરે તીર્થકરો ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થશે અહિયાં અતીત
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पूर्वस्मिन् काले जाताः 'बुद्धा' बुद्धा:-तीर्थकरा ऋामादयः। 'जे य' ये च 'अणागया' अनागता:-भविष्यत्काल माविनः 'बुदा' बुद्धाः-तीर्थकराः पमनाभादयः, संदंशनन्यायेन पूर्वापरयो ग्रह्ण मध्यमस्यावश्यं ग्रहणात् वर्तमानकालिका महा विदेहे सीमन्धरादयश्च 'तेसि तेषां सर्वेषाम् 'संती' शान्तिरेव षट्कायजीवरक्षण रूपा अहिं सैत्र 'पहटाणं' प्रतिष्ठानम्-आधारो वर्तते, अन्यथा बुद्धत्वस्यापि अनुपपत्तेः, अथवा-शान्ति मोक्षः स एव तीर्थकराणां प्रतिष्ठानमाधारः । कथ मित्याह-'जहा' यथा 'भूयाणं' भूतानाम्-त्रसस्थावराणाम् 'जगती' जगतीपृथिवी प्रतिष्ठानम्-आधारः, तथा-ताशस्य मोक्षस्य प्राप्तिर्भावमार्गमन्तरेण न सम्भवति । अतः सर्वेऽपि भावमार्गमुक्तवन्तोऽनुष्ठितवन्तश्चेति भावः ॥३६॥ मूलम्-अह ण वैयमावन्नं फासा उच्चावया फुसे । __ण तेसु विर्णिहणेजा, बीएणे महांगिरी ॥३७॥ छाया-अथ तं व्रतमापन्न, स्पर्शा उच्चायचाः स्पृशेयुः ।
__ न तेषु विनिहन्याद्, वातेनेव महागिरिः ॥३७॥ कि वर्तमान काल में महाविदेह क्षेत्र में जो सीमन्धर आदि तीर्थकर विद्यमान हैं, उन सब का आधार शान्ति ही है अर्थात् षट्काय के जीवों की रक्षारूप अहिंमा ही है। अन्यथा ज्ञानीपन हो ही नहीं सकता। अथवा शान्ति को अर्थ है मोक्ष, वही समस्त तीर्थंकरों का आधार है, जैसे त्रस और स्थावर जीवों का आधार पृथ्वी है । मोक्ष की प्राप्ति भावमार्ग के विना संभव नहीं है, अतएव सभी तीर्थंकरोने भावमार्ग का ही कथन और अनुष्ठान किया है ॥३६॥ અને અનાગત કાળના ગ્રહણ કરવાથી એ પણ સમજી લેવું કે-વમાનકાળમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જે સીમર આદિ તીર્થ કર વિદ્યમાન છે, તે બધાને આધાર શાન્તી જ છે. અર્થાત્ ષકાયના જીવોની રક્ષા રૂપ અહિંસા જ છે. તે સિવાય જ્ઞાની પણું થઈ જ શકતું નથી. અથવા શાંતિને અથ મિક્ષ છે, તેજ સઘળા તીર્થકોનો આધાર છે. જેમ ત્રસ અને સ્થાવર જેને આધાર પૃથ્વી છે, મોક્ષની પ્રાપ્તિ ભાવમાર્ગ વિના સંભવતી નથી. તેથીજ સઘળા તીર્થકરોએ ભાવ માર્ગનું જ કથન અને અનુષ્ઠાન કરેલ છે. સદા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थः- (अह) अथ-भावमार्गमतिपत्त्यनन्तरम् (वयं) व्रतम्-साधु धर्मम् (भावन्नं) आपन्नं प्राप्त-प्रतिपन्नव्रत मित्यर्थः (ग) तम् पूर्वोक्त मुनि यदि (उच्चावया) उच्चावचा:-तीव्रा अतीव्रा नानाविधाः (फासा) स्पर्शाः परीषहोपसर्गाः (फुसे) स्पृशेयु:- उपद्रवेयुः तदा स मुनिः (हेसु) तैः-परीषहोपसमें: (ण विणिहणेजा) न विनिहन्यात्-न प्रतिहतो भवेत् न विचलेदिति भावः, केन कइव ? इति दृष्टान्तमाह-(वाएण) वातेन (महावातेन (महागिरी इच) महगिरिरिव-मेरुपर्वत इवेति ॥३७॥
'अहण वयमावन' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अह-अथ' इसके पश्चात् वयं व्रतम्' साधुव्रत में 'आनं -आपन्नम्' प्राप्त रहे हुए 'ण-तं मुनिम्' उस मुनिको 'उच्चावया-उच्चा. वचाः' नाना प्रकार के 'फासा-स्पर्शाः' परीषह और उपसर्ग 'फुसेस्पृशेयुः' स्पर्श करे 'तेसु-तैः उन परीषह एवं उपसर्गासे ण विणिह
ज्जा-न विनिहन्यात्' पराजित न होवें अर्थात् दृढ रहें । कैसे दृढ रहे सो कहते हैं 'वाएण-वातेन' महावात से 'महा गिरि इव-महागि रिरिव' मेरू पर्वतके समान दृढ रहे ॥३७॥ ___ अन्वयार्थ-भावमार्ग को अंगीकार करने के पश्चात् साधुधर्म को प्राप्त करने वाले मुनि को कदाचित् तीव्र या मन्द नाना प्रकार के परी. षह और उपसर्ग आवे तो मुनि उनसे प्रतिहत न हो-विचलित न हो, जैसे आंधी से सुमेरु पर्वत विचलित नहीं होता ॥३७॥
अह णं वयमावन्न' त्याle
शा --'अह-अथ' ते ५छी 'वय-व्रतम्' साधु व्रतमा 'आवन्न-आपन्नम्' २९सा ‘णं-तं मुनिम्' भुनिने 'उच्चावया-उच्चावचाः' भने प्रारना फामा-स्पर्शाः'परीष भने ५ फुसे-स्पृशेयुः' २५0 ४२ 'तेसु-तैः' मे परीष मने साथी ‘ण विणिहणेज्जा-न विनिहन्यातू' ५॥त न राय અર્થાત્ સંયમ પાલનમાં મજબૂત રહેવું. કેવી રીતે મજબૂત રહેવું જોઈએ? तमतात सूर हे छ -'वाएण-वातेन' महापातथी अर्थात रजी. याथी 'महागिरि इव-महागिरिरिव' भे३ ५ तनी म ८ २९ ॥३७॥
અન્વયાર્થ––ભાવ માર્ગને અંગીકાર કરીને પછીથી સાધુધર્મને પ્રાપ્ત કરવાવાળા મુનિને કદાચ તીવ્ર અથવા મંદ અનેક પ્રકારના પરીષહ અને ઉપસર્ગો આવે તો મુનિએ તેનાથી અપ્રતિહત ન થવું. અર્થાત્ ચલિત ન થઈ જેમ વાવાઝોડાથી સુમેરૂ ચલિત થતું નથી તેમ જ સ્થિર રહેવું. ૩ળા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-'अह' अथ-भावमार्गस्वीकारणानन्तरम् 'वयमावन्न' व्रतम्-सर्वविरतिलक्षणं महाव्रतम् आपन्नं पाप्तम् (ण) तं मुनि यदि 'उच्चावया' उच्चावचाः -नानापकाराः फासा' स्पर्शाः-शीतोष्णादिपरीषहाः देवादिकृता अनुकूलमति. कूला उपसर्गा वा 'फुसे' स्पृशेयुः-उपद्रवेयुः, तथा स साधुः 'तेसु' अत्र तृती. यार्थे सप्तमी तैः पूर्वोक्तैरुच्चावचैः-परीषहोपसर्गः 'ण विणिहणेज्जा' न विनिहन्यात् संयमानुष्ठानात् कदाऽपि प्रचलितो न भवे दति। अत्र-दृटन्तमाह'वाएण' वातेन 'महागिरी इच' महागिरिरिव, यथा प्रबलेनाऽपि पवनेन विचा. ल्यमानोऽपि मेरुन कथमपि स्वस्थानात् मचलति, तथा-उपसर्गादिमिरुपद्रुतोऽपि साधुः संगममार्गान्न प्रचलितो भवेदिति भावः ॥३७॥ मूलम्-संवुडे से महापन्ने धीरे दत्तेसणं चरे।
निवुडे कालमाकंखी, एवं केवलिणो मेयं ॥३८॥ छाया-सवृतः स महप्रज्ञा, धीरो दत्तैषणां चरेत् ।
निर्वृतः कालमाकले देवं केवलिनो मतम् ।।३८॥ ____टीकार्य-भवमार्ग को स्वीकार करने के अनन्तर सर्व विरति रूप महाव्रत को जिसने धारण किया है, उस साधुको कदाचित् विविध प्रकार के स्पर्श अर्थात् शीत उष्ण आदि परीषद और देवादि द्वारा कृत अनुकूल या प्रतिकूल उपसर्ग सतावें तो वह उन उपद्रवों के कारण संयमानुष्ठान से लेश मात्र भी विचलित न हो। इस विषय में दृष्टान्त दिखलाते हैं। जैसे-प्रलयकाल का पवन चलने पर भी मेरू पर्वत नहीं डिगता है उसी प्रकार साधु संयम से चलित न हो ॥३७॥
'संघुडे से महापन्ने' इत्यादि । शब्दार्थ-से-सः' वह पूर्वोक्त साधु 'महापन्ने-महाप्राज्ञः' सम्यक
ટીકાઈ––ભાવમાર્ગને સ્વીકાર કર્યા પછી સર્વ વિરતિ રૂપ મહાવ્રતને જેણે ધારણ કરેલ છે. એ સાધુને કદાચ અનેક પ્રકારના સ્પર્શ અથવા શીત (6) ઉષા, (ગરમ) વિગેરે પરીષહ અને દેવ વિગેરેએ કરેલા અનુકૂળ અથવા પ્રતિકુળ ઉપસર્ગ સતાવે તે તે એ ઉપદ્રવને કારણે સંયમના અનુ. ઠાનથી લેશ માત્ર પણ ચલાયમાન ન થાય આ વિષયમાં દષ્ટાન્ત બતાવતાં કહે છે કે-જેમ પ્રલય કાળને પવન ચાલતો હોય તે પણ મેરૂ પર્વત ડગતે નથી. એ જ પ્રમાણે સાધુએ સંયમથી ચાલાયમાન થવું નહીં. ૩૭
'संवुडे से महापन्ने' त्याल शहाय--से-सः' ५&an qua मेवो ते साधु 'महापन्ने-महाप्रज्ञः'
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
--
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२३५ अन्वयार्थः-(से) स पूर्पोक्तो मुनिः (संवुडे) सनः संपरयुक्तास्रवनिरोधकः तथा (महापन्ने) महाप्रज्ञः-सम्यग्ज्ञानयुक्तः तथा-(धीरे) धीरः-धर्यसम्पङ्गा, यद्वा धी:-बुद्धि स्तया रानते इति धीरः-विशिष्टबु द्धियुक्तः सन् (दत्तेसणं) दत्तषणाम्-दत्ते गृहस्थै दीयमानेऽशनादौ एषां त्रिविधाम् (चरे) चरेत् तपा(निव्वुडे) निर्वृतः-कषायोपशमात् शीती मूतः एतादृशः सन् मुनिः (काल) मरणम् -पण्डितमरणम् (आकंखी) आक क्षेत-वाञ्छेत् । एतत् कस्य मतमित्याह-(एप) एतत्-यत् पूर्वकथितं तत् (केवलिणो) केवलिन:-तीयकरादेः (मयं) मतमस्ति न तु स्वमनीषिकया प्रोक्तम् इति जम्बूस्वामिनं प्रति मुधर्मस्वामिनो वचन मिति ॥३८॥ ज्ञान युक्त तथा 'धीरे-धीर:' धैर्य शील होकर 'दत्तेसणं-दत्तेषणाम् दूसरेके द्वारा दिया हुआ एषणीय आहार ही 'चरे-चरेत्' ग्रहण करे तथा 'निबुडे-निर्वृतः शांतचित्त होकर 'कालं-कालम्' पंडित भरणकी 'आकखी-आकाक्षेत्' इच्छा करे 'एयं-एतत्' यही 'केवलिणो-केवलिनः' तीर्थंकर आदिका 'मयं मतम्' मत है ॥३८॥ ____ अन्वयार्थ-पूर्वोक्त मुनि संवर से युक्त, सम्यग्ज्ञान से सम्पन्न, धीर-धैर्यवान् अथवा विशिष्ठ बुद्धि से सुशोभित होकर गृहस्थ द्वारा प्रदत्त अशम आदि की तीन प्रकार की एषणा का पालन करे । कषायों की उपशान्ति से शीतल बना हुआ मुनि पण्डित मरण की आकांक्षा करे। यह केवली भगवान् का मत है हमारी कल्पना नहीं है ॥३८॥ सभ्य ज्ञानयुक्त तथा धीरे-धीरः' धैय ३ मनीने 'दत्तेसणं-दस्तेषणाम्' भीगा बा। भा५पामा मावस अषणीय माहा२०४ 'चरे-चरेत्' अहए। रे तया 'निव्वुडे-निवृतः' शांत चित्त मनीन 'कालं-कालम्' ५डित भ२६नी 'आकंखी - आकाक्षेत' ४२छ। ७रे 'एय-एतत्' से 'केवलिणो-केवलिनः' ती ३२ विगैरेन। 'मय-मतम् मत छ. ॥३८॥
અવયાર્થ–-પૂર્વોક્ત મુનિ સંવરથી યુક્ત સભ્ય જ્ઞાનથી સંપન, ધીર -ધર્યવાન અથવા વિશેષ પ્રકારની બુદ્ધિથી સુશોભિત થઈને ગૃહરણ દ્વારા આપવામાં આવેલ આહાર વિગેરેની ત્રણ પ્રકારની એષણાનું પાલન કરે. કષા
ની શાંતી થવાથી શીતલ બનેલ મુનિ પંડિતમરણની આકાંક્ષા કરે આ કેવલી ભગવાનને મત છે. અમારી કલ્પના નથી. ૩૮
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___टीका-अध्ययनार्थमुपसंहरति-'से' सः-पूर्वोक्ता-ज्ञानदर्शनचारित्रगुणयुक्तो मुनिः 'संवुडे' संवृतः-आस्रवद्वारावरोधका 'महापन्ने' महाप्रज्ञः- महतीविशाला प्रज्ञा-बुद्धिर्यस्य स महापज्ञः-हेयोपादेयबुद्धियुक्तः। 'धीरे धीरःपरीषहोपसगादिमिरविचलितः । 'दत्तेमण' दत्तेपणाम्-दायकेन दत्ते-प्राप्ते सत्याहारादिके एषणाम्-गवेषणाग्रहणेषणा-परिभोगेषगारूपां त्रिविधेषणाम् 'चरे' चरेत्-आचरेत्, एषणामनुपालयेदित्यर्थः। तथा-'निव्वुडे' निर्वत इव निवृतः कषायोपशमात् शीतीभूतः सन् ‘कालं' कालम् -मरणम्-पण्डितमरणम् 'आकंखी' आकाक्षेत्-चान्छेत् । 'एयं एतत्-यत् पूर्वमुक्तं तत् 'केवलिगो' केवलिनस्तीर्थकरगणधरादेः 'मयं' मतम्-तीर्थकरादेः खलु एतादृशं मतम् न मम, अतो यथा तै स्तीर्थकरेः प्रतिपादितं तथैव मया कथितम् । सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमुद्दिश्य कथयति-त्वया मार्गविषयकः प्रश्नः कृतः, तस्योत्तरं तीर्थकरमतेन मया
टीकार्थ- अध्ययन के अर्थ का उपसंहार करते हैं-पूर्वोक्त दर्शन ज्ञान और चारित्र से युक्त मुनि आश्रवद्वारों का निरोध कर्ता हो, महा प्राज्ञ हो अर्थात् विशाल बुद्धिवाला या हेय-उपादेय की बुद्धि से युक्त हो, परीषहों और उपसर्गों से चलायमान न हो तथा दाता के द्वारा प्रदत्त आहार आदि की ही गवेषणा करे। कषायों को उपशान्त करके शान्त हो तथा पण्डितमरण की अभिलाषा करे।
पहले जो कहा गया है वह केवलियों का मत है, मेरा नहीं । जैसा तीर्थंकरों ने प्रतिपादन किया, वैसा ही मैंने कहा है।
सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-तुमने मार्ग के विषय में
ટીકાથે--અધ્યયનના અર્થને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે. પર્વોક્ત દર્શન, જ્ઞાન, અને ચારિત્રથી યુક્ત મુનિ આસવ કારોને નિરોધ કરતા થાય. મહા પ્રાણ થાય અથત વિશાળ બુદ્ધિવાળા અથવા હેય-ઉપાદેયની બુદ્ધીથી યુક્ત થાય, પરીષહ અને ઉપસર્ગથી ચલાયમાન ન થાય તથા દાતા દ્વારા અપાયેલા આહાર વિગેરેની જ ગષણ કરે. કષાને ઉપશાન્ત કરીને શાત થાય તથા પંડિત મરણની ઈચ્છા કરવી.
પહેલા જે કહેવામાં આવેલ છે, તે કેવલિને મત છે, મારા સ્વતંત્ર મત નથી. તીર્થકરોએ જે પ્રમાણે પ્રતિપાદન ન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે भ डर छे.
સુધર્માસ્વામી જઝ્મ સ્વામીને કહે છે કે-તમોએ માર્ગના સંબન્ધમાં
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२३७
प्रदत्तम्, न तु मनागपि स्वमनीषया कथितम् । 'त्ति' इति बेमि' ब्रवीमि यथा भगवत्समीपे श्रुतं तथा-कथयामीति ॥ ३८ ॥
॥ इति श्री विश्वविख्यात - जगवल्लभ - प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकळितललितकला पालापकमविशुद्धगद्यपद्यनेकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक- श्री शाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां मोक्षनामकम् एकादशममध्ययनं समाप्तम् ॥११॥
प्रश्न किया था, उसका उत्तर मैंने तीर्थंकर के मतानुसार दिया है, अपनी बुद्धि से कुछ नहीं कहा ।
'त्ति बेमि' जैसा तीर्थ कर के समीप सुना, उसी प्रकार मैं कहता हूँ ||३८||
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत 'सूत्रकृतासूत्र' की समयार्थबोधिनी व्याख्या का मोक्षनामक
॥ ग्यारहवां अध्ययन समाप्त ॥ ११ ॥
પ્રશ્ન કરેલ હતા, તેનેા ઉત્તર મે તીર્થંકરાના મત પ્રમાણે આપેલ છે. મારી સ્વતંત્ર બુદ્ધિથી કંઈ પણ કહેલ નથી,
'त्ति बेमि' के प्रमाणे तीथ उरनी पांसेथी सांलज्यु हेतु गोप्रमाणे भे' उछु छे. ॥३८॥
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ‘સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર’ની સમયાથ માધિની વ્યાખ્યાનું મેાક્ષ નામનું અગ્યારમું અધ્યયન સમાપ્ત ૫૧૧૫
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
-
品
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
॥ अथ द्वादशं श्री समवसरणाऽध्ययनं प्रारभ्यते ॥ गतमेकादशमध्ययनम्, तदनु द्वादशमध्ययनमारभ्यते । अस्य च पूर्वाध्ययनेन सहाऽयं सम्बन्धः । एकादशेऽध्ययने मोक्षमार्गः प्रतिपादितः, तत्प्रसङ्गात् कुमार्गः स्मारितो भवति, इति कुमार्गमरूपणाय द्वादशमध्ययनं प्रारभ्यते । कुमार्गे विज्ञाते सति तस्य निराकरणं संभवति, निराकृते च तस्मिन् मार्गव्यवस्था स्यात् । अतः कुमार्गनिराकरणाय तत्रूपमवश्यं विज्ञातव्यमिति तत्स्त्ररूपनिरूपणार्थमिदमध्ययनम् । तस्येदमादिमं सूत्रम् - ' चारि' इत्यादि । मूलम् - चत्तारि समोसरणाणिमाणि,
पावाया जाई पुढो वयंति ।
किरियां अंकिरियं विर्णयति,
तेइयं अन्नार्णमासु उत्थमेव ॥१॥
बारहवाँ अध्ययन का प्रारंभ (समव सरण)
ग्यारहवां अध्ययन समाप्त हुआ । तत्पश्चात् बारहवां अध्ययन प्रारंभ किया जाता है । इस अध्ययन का पूर्व अध्ययन के साथ यह संबंध है - ग्यारहवें अध्ययन में मोक्षमार्ग का प्रतिपादन किया गया है और प्रसंगवश कुमार्ग का भी स्मरण कराया गया है। अतएव कुमार्ग की प्ररूपणा करने के लिए बारहवाँ अध्ययन प्रारंभ किया जाता है | कुमार्ग को जानलेने पर ही उसका निराकरण हो सकता है और उसका निराकरण होने पर ही मार्ग का निश्चय हो सकता है । अतएव कुमार्ग का निराकरण करने के लिए उसका स्वरूप अवश्य બારમા અધ્યયનના પ્રારભ~
અગિયારમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું. હવે આ ખારમા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનના આગલા અર્ધીયન સાથે આ પ્રમાણેના સબંધ છે. અગિયારમા અધ્યયનમાં મેક્ષમાગનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે અને પ્રસ ંગાપાત કુમાગનું પણ સ્મરણ કરાવવામાં આવેલ છે. તેથી કુમાર્ગની પ્રરૂપણા કરવા માટે આ ખારમા અધ્યયનના પ્રારભ કરવામાં આવે છે. કુમાર્ગને જાણવાથી જ તેનું નિરાકરણ થઇ શકે છે, અને તેના પ્રતીકાર થાય ત્યારેજ માના નિશ્ચય થઈ શકે છે, તેથી જ કુમા નુ નિરાકરણુ કરવા માટે તેનું સ્વરૂપ અવશ્ય સમજી લેવુ' જોઇએ. તેના નિરૂપણ
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २३९ जान लेना चाहिये । उसी के निरूपण के लिए यह अध्ययन है। इसका प्रथम सूत्र है-'चत्तारि' इत्यादि । ___ शब्दार्थ-'इमाणि-इमानि' ये लोक में प्रसिद्ध ऐसे 'चत्तारिचत्वारि' चार 'समोसरणाणि-समवसरणानि' परतीर्थिकों का समूह है 'जाई-यानि' जो परतीर्थिकों के समूह 'पावादुया-प्रावादुकाः' प्रज ल्पक होकरके 'पुढो वयंति-पृथक्वदन्ति' वे चारों पृथक पृथक सिद्धांत का प्रतिपादन करते हैं। कोई परतीर्थिक 'किरियं-क्रिया' क्रिया को अर्थात् जीवादि पादार्थ का अस्तित्वरूप 'आइंसु-आहुई' कहते हैं यह पहला समवसरण है १ कोई कोई 'अकिरियं-अक्रियां' जीवादि पदार्थ नहीं है इत्यादि प्रकारसे 'आहंसु-आहुः' कहते हैं । यह दूसरा समवस. रण है २ एवं कोई '
वित्ति '-विनयमिति' केवल विनयसे ही मोक्ष होता है ऐसा 'तइयं-तृतीयं तीसरा समवसरण है 'चउत्थमेवचतुर्थमेव' और चौथा परतीर्थिक 'अन्नाणं-अज्ञानम्' अज्ञानसे ही मोक्ष होता है इस प्रकार 'आहुः कथयन्ति' कहते है, यह चौथा समघसरण है ये पूर्वोक्त चारों परतीर्थिकमावादुक-अर्थात् वागविलास करने वाले हैं वे लोग वृथावाद करते हैं ॥१॥ માટેજ આ અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનનું પહેલું सूत्रमा प्रभाव छ. 'चत्तारित्या
शहाथ-'इमाणि-इमानि' 21 मा प्रसिद्ध मेपा 'चत्तारि-चत्वारि' यार 'समोसरणाणि-समवसरणानि' ५२तावनी समूह छ. 'जाई-यानि' २ परतीथि ना समुदाय 'पावादुया-प्रावादुकाः' प्र०८५४ यन 'पुढो वयंतिपृथकू वदन्ति' से प्यारे ! ! ना सिद्धांतनु प्रतिपादन ४२ छ,
परतीथि 'किरिय-कियां' याने अर्थात पहाना मस्तित्व. ३५ 'आइंसु-आहुः' ४. छे. या पडद सभसरण छ. १ 'अकिरिय-अक्रिया' पा हाथ नयी विशेष प्राथी आहंस-आहः'हे. माजी समयसरण छ.२ मे प्रमाणे 'विणयत्ति-विनयमिति' व विनयथी । भोक्ष प्रास थाय छ. प्रभाले 'तइय-तृतीयं' श्रीन मत 'आहुः ४ छ. मा श्री समक्स२५ . 'चउत्थमेव - चतुर्थमेष' भने याथा परतीथि 'अन्नाणं-अज्ञानम्' भज्ञानथी०४ भाक्ष प्राप्त थाय छे भा પ્રમાણે “ગ' કહે છે. આ ચોથું સમવસરણ છે. ૪ આ ઉપરથી કહેવામાં આવેલ ચારેય પરતીર્થિકે પ્રાવાદુક અર્થાત વાણીના વિલાસજ માત્ર કરવાવાળા હોય છે. એ લેકે ફેગટજ વાણીને વિલાસ કરતા રહે છે. એટલે કે કેવળ બડબડાટ જ કરે છે. જેના
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे छाया-चत्वारि समवसरणानीमानि, पावादुका यानि पृथग् वदन्ति ।
क्रियामक्रिया विनयमिति, तुतीयमज्ञान माहुश्चतुर्य मेव ॥१॥ अन्वयार्थ:- 'इमाणि' इमानि-लोकपसिद्धानि 'चत्तारि' चत्वारि-चतुः संख्यकानि चतुर्विधानीत्यर्थः, (समोसरणाणि) समवसरणानि परतीर्थिकसम्हाः सन्ति (जाई) यानि ये परतीथिकसमूहाः (पावादुया) प्रावादुका:-प्रजल्पका वाचालाः सन्तः (पुढो वयंति) पृथग्वदन्ति सर्वे ते चत्वारोऽपि परतीथिकाः पृथक पृथक्तया मतिपादयन्ति । किं किं प्रतिपादयन्ति तदर्शयति-एके परतीथिकाः (किरियं) क्रियाम्-जीवादिपदार्थाऽस्तित्वरूपाम् (आहेसु) आहुः-कथयन्ति इत्येकं समवसरणम् १ । (आहंमु) इत्यग्रेणान्वयः । एके द्वितीयसमवसरणगताः परतीथिकाः (अकिरियं) अक्रियाम् आहुः-कथयन्ति इति द्वितीयं समवसरणम् । तृतीयसमवसरणगताः परतीथिकाः (विणयंति) विनयमिति केवलाद् विनयादेव मोक्षो भवतीति रूपं विनयम् (तइयं) तृतीयं मतमाहुः-कथयन्ति' इति तृतीय समवसरणम् ३ । (चउत्थमेव) चतुर्थमेव न चतुर्थादुपरिमतमतश्चर्य मेव (अन्नाणं) अज्ञानम्-अज्ञानादेव मोक्षो भवतात्येवं रूपमाहुः-कथयन्ति । एते पूर्वोक्ता श्चत्वारोऽपि पावादुकाः परतीथिकाः पृथक् पृथक्तया स्वमतं प्रतिपादयतः अनविचिन्त्य कथनेन मृषैव वदन्तीत्यतनगाथया सम्बन्ध इति ॥१॥
अन्वयार्थ-अन्यतीर्थी जिनको पृथक पृथक् कहते हैं, वे समवसरण अर्थात् उनके चार सिद्धान्त ये हैं (१) कोई कोई परतीर्थिक क्रियावाद अर्थात् जीव आदि पदार्थों का अस्तित्व कहते हैं यह पहला सम. सरण है । (२) कोई कोई अक्रियावाद को स्वीकार करते हैं यह दसरा समवसरण है । (३) तीसरे समवसरणवाले वैनयिक हैं, उनकी मान्यता है कि अकेले विनय से ही मोक्ष प्राप्त हो जाता है । (४) चौथा समवसरण अज्ञानवादियों का है, जिनके मतानुसार अज्ञान ही मोक्ष का कारण है।
અવયાર્થ—અન્યતીથિ કે જેને જુદા જુદા પ્રકારથી કહે છે, તે સમવસરણ અર્થાત તેઓના ચાર સિદ્ધાંત આ પ્રમાણે છે. (૧) કઈ કઈ પરતીર્થિકે ક્રિયાવાદ અથત જીવ વિગેરે પદાર્થોના અસ્તિત્વને સ્વીકારે છે. આ પહેલું સમવસરણ છે.
(૨) કઈ કઈ અકિયાવાદના સ્વીકાર કરે છે. આ બીજું સમવસરણ છે.
(૩) ત્રીજા સમવસરણવાળા વનયિકે છે. તેઓની માન્યતા એવી છે કે એકલા વિનયથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
(૪) ચોથું સમવસરણ અજ્ઞાનવાદીઓનું છે. તેઓના મત પ્રમાણે અજ્ઞાન જ મોક્ષનું કારણ છે.
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४१
टोका-अन्वयार्थगम्या, तत्र विशेषार्थों विवियते-क्रियाम्-'जीवादि. पदार्थोऽस्ति' इत्यादिरूपां वदितुं शीलं येषां ते क्रियावादिनः। अशीत्युत्तरशतभेदभिन्ना भवन्ति, तथाहि-'जीवाजीवपुण्यपापासवसंघरनिर्जराबन्ध. मोक्षाख्याः' नवपदार्थाः स्वपरभेदाभ्यां नित्यानित्यविकल्पद्वयेन च कालतः नियतिस्वमावेश्वात्माश्रयणादशीत्युत्तरं शतं भाति क्रियावादिनाम्, इयमत्र पक्रिया-'अस्ति जीवः स्वतो नित्यः कालत:१, अस्ति जीवः स्वतोऽनित्यः __ ये चारों हो परतीथिकवादी पृथक पृषक अपने २ मत का प्रतिपादन करते हुए, विना विचारे कथन करने के कारण मृषावाद करते हैं ॥१॥
टीकार्थ-टीका अन्वार्थ से ही समझ लेनी चाहिए । यहां गाथा केविशेष अर्थ का विवरण किया जाता है । जीवादि के अस्तित्व रूप क्रिया का कथन स्वीकार करने वाले क्रियावादी कहलाते हैं, इन क्रियावादियों के १८० भेद हैं। वे इस प्रकार हैं-जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आश्रव, संवर, निर्जरा, बंध और मोक्ष ये नौ पदार्थ हैं। इनके स्वतः और परतः के भेद से अठारह भेद होते हैं । इन अठारहों को नित्य और अनित्य, इन दो भेदों, से गुणित करने से छत्तीस भेद हो जाते है। तत्पश्चात काल, नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा इन पाँच भेदों से छत्तीस का गुणाकार करने पर एक सो अस्सी विकल्प हो जाते हैं। उदाहरणार्थ यहां कुछ विकल्प प्रदर्शित किये जाते हैं, यथा
આ ચારે પરતીથિકે અલગ અલગ પોતાના મતનું સમર્થન કરતા થકા વગર વિચાર્યું કથન કરવાના કારણે મૃષાવાદજ કરે છે. જેના
ટીકાર્થ–ટીક અન્વયથી જ સમજી લેવી. અહિયાં ગાથાના વિશેષ અર્થનું વિવરણ કરવામાં આવે છે, જીવ વિગેરેના અસ્તિત્વરૂપ ક્રિયાનું કથન સ્વીકાર કરવાવાળા “યિાવાદી” કહેવાય છે. આ ક્રિયાવાદિના ૧૮૦ ભેદ छ. ते मा प्रमाणे छे. ०१, ११, १९य, पा५, पासव, स१२, निस, બંધ, અને મોક્ષ આ નવ પદાર્થ છે. તેને સ્વતઃ અને પરતઃ એ પ્રકારના બે ભેદથી અઢાર ભેદ થઈ જાય છે. આ અઢારે ભેદને નિત્ય અને અનિત્ય આ બે ભેદથી ગુણવાથી છત્રીસ ભેદ થઈ જાય છે. તે પછી કાલ, નિયતિ. સ્વભાવ ઈશ્વર અને આત્મા આ પાંચ પ્રકારના ભેદોને છત્રીસથી ગુણવાથી એક એસી ભેદ થઈ જાય છે, ઉદાહરણ નિમિત્તે અહિયાં કેટલાક ભેદ નીચે બતાવવામાં આવે છે જેમકે –
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
२४२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कालतः२, अस्ति जीवः परतो नित्यः कालतः३, अस्ति जीवः परतोऽनित्यः कालतः४६, इत्येवं नित्याऽनित्याभ्यां स्वपरभेदाभ्यां, च कालतश्चत्वारो भेदा लभ्यन्ते, एवं नियतिसमावेश्वरात्मभिरपि एकेकेन चत्वारश्चत्वारो विकल्पाः, एते च पश्चचतुष्का विंशति भवन्ति, एवं जीवपदार्थेन लब्धाः, एवमजीवादयोऽपि अष्टौ प्रत्येकं विंशतिर्भेदाः, ततश्च नरगुणितविंशतेः शतमशीत्युत्तरं, भवतीति । तथा-'अकिरियं' अक्रियाम्-नास्ति क्रिया मोक्षफलप्रदेति वदितुं येषां शीलं तेऽक्रियावादिनः, ते च चतुरशीतिभेदाः, न क्रिया मोक्षे कारणम्, अपितु ज्ञानमेव मोक्षसाधनमिति प्रलपन्तः-अक्रियावादिनो भवन्ति १।
(१) जीव स्वतः नित्य है काल से। (२) जीव स्वत: अनित्य है काल से । (३) जीव परतः नित्य है काल से । (४) जीव परतः अनित्य है काल से ।
इस प्रकार स्वतः और परतः तथा नित्यता और अनित्यता के साथ काल को गिन कर चार विकल्प बनते हैं। इसी प्रकार नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा के साथ भी चार चार विकल्प होते हैं। इस प्रकार ५४४२० विकल्प सिर्फ जीव पदार्थ को लेकर हुए। इसी प्रकार अजीव आदि आठ के भी वीस-वीस भेद होने से २०४९=१८० भेद हो जाते हैं । सब क्रियावादी १८० प्रकार के हैं।
(१) ७१ स्वत: नित्य छ था. (२) ७१ स्वत: मनित्य छ, थी. (3) ०१ परत: नित्य छ, ४थी. (४) ७१ परत: अनित्य छ, अणथी.
આ રીતે સ્વતઃ અને પરતઃ તથા નિત્યપણું અને અનિત્યપણાની સાથે કાળને ગણીને ચાર વિકલ્પ બને છે, એજ પ્રમાણે નિયતિ, સ્વભાવ, ઈશ્વર અને આત્માની સાથે પણ ચાર ચાર વિકલ્પ કેવળ જીવ પદાર્થને લઈને થયા. આ રીતે ૫+૪=૩૦ વિક૯પ કેવળ જીવ પદાર્થને લઈને થયા એજ રીતે અજીવ આદિ આઠેના પણ વીસ વીસ ભેદ થવાથી ૨૦+૯=૧૮૦ એકસો એસી ભેદો થઈ જાય છે. એ રીતે સઘળા ક્રિયાવાદિઓ ૧૮૦ એક એંસી પ્રકારના છે,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४३ ___ अक्रियावादिनः-चतुरशीतिमैदा भवन्ति तथाहि-जीवाऽजीवास्रवसंवरनि. जेराबन्धमोक्षाः पुण्यपापवर्जिताः सप्तपदार्थाः, तत्रैकैकस्य स्वपरभेदाभ्यां कालयदृच्छानियतिस्वभावेश्वरात्मरूपषट् पदार्थाश्रयगात् चतुरशीतिर्भवति भेदाः, नास्ति जीवः स्वतः कालतः१, नास्ति जीवः परतः कालतः२, एवं यहच्छानियति स्वभावेश्वरात्मभिः संयोजने द्वादशभेदा भवन्ति ततः सप्तानां पुण्यपापवजितपदार्थानां द्वादश द्वादश भेदाः चतुरशीतिर्भवन्ति।
तथा-'तइयं तृतीयम् 'विणयंति' विनयमिति, विनयादेव मोक्षो जायते, एवं वदनशीला वैनयिकाः । ते द्वात्रिंशद्विधाः सन्ति । उक्तंच
अक्रियावादियों के चौरासी (८४) भेद हैं। इनकी मान्यता है कि जीव आदि पदार्थों का अस्तित्व नहीं है। इनके भेद इस प्रकार होते हैं-पुण्य और पाप को छोड़ कर जीव, अजीव, आनव, संवर, निर्जरा, बन्ध और मोक्ष, इन सात पदार्थों को स्व और पर के भेद से तथा काल, यदृच्छा, नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा इन छह के दारा गुणित करने से चौरासी भेद हो जाते हैं । उदाहरणार्थ
(१) जीव नहीं है स्वतः काल से । (२) जीव नहीं है परतः काल से।
इसी प्रकार यहच्छा आदि से भी संयोजित करने पर बारह मेद हुए और सात पदार्थों के साथ बारह बारह भेद होने से १२४७८४ विकल्प हो जाते हैं।
અકિયાવાદીના ૮૪ ચોર્યાશી ભેદો છે. તેઓની માન્યતા એવી છે કે જીવ વિગેરે પદાર્થોનું અસ્તિત્વ જ નથી. તેના ભેદે આ પ્રમાણે હોય છે. પુણ્ય અને પાપને છોડીને જીવ, અજીવ, આસ્રવ, સંવર, નિર્જર, બંધ અને મેક્ષ આ સાત પદાર્થોને સ્વ અને પરના ભેદથી તથા કાલ, યેચ્છા, નિયતિ, સ્વભાવ, ઈશ્વર અને આત્મા આ છ ની સાથે ગુણવાથી ચર્યાશી लेही थ६ , रेभ.
(१) १ नयी न थी (૨) જીવ નથી પરતઃ કાળથી
આજ પ્રમાણે યદચ્છા વિગેરેની સાથે જવાથી બાર ભેદા થાય છે. અને સાત પદાર્થોના બાર ભેદો થવાથી ૧+૭=૮૪ ભેદ થઈ જાય છે.
ત્રીજા વિનચિકવાદી છે. તેઓ વિનયથી જ મોક્ષને માનવાવાળા છે,
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
सूत्रकृतागसूत्रे 'वैनयिकमतं विनय, वेतो वाकायदानतः कार्यः ।
सुर-नृपति-यति-ज्ञानि,-स्थविरा-ऽधम-मातृ-पितृषु सदा ॥ १॥' सुरनृपत्यादिषु अष्टसु मनसा वावा कायेन दानेन चेति चातुर्विध्येन विनयः कार्यः । एतेऽष्टी मनसेत्यादि चतुर्मिगुणिता द्वात्रिंशद् भवन्तीति३ ।
'अन्नाणं' अज्ञानम् 'आहेसु' आहु:-कथयन्ति । 'चउत्थं' चतुर्थ मतम् ४, अज्ञानादेव सुखं भवति' एवं ये वदन्ति तेऽज्ञानवादिन इति । अज्ञानवादिन:ससपष्टिभेदभिन्नाः जीवाऽजीवादीन् नवपदार्थान् क्रमेण व्यवस्थाप्य तत्र सप्त भङ्गकाः संस्थाप्याः सत् असत्, सदसत्, अवक्तव्यम्, सदवक्तव्यम्, असदवक्तव्यम्,
तीसरे वादी वैनयिक है इनके बत्तीस प्रकार हैं। कहा है-'वनयिक मतं विनयः' इत्यादि ।
'वैनयिकों का मन्तव्य है कि मन, वचन, काय और दान इन चार प्रकारों से देवता, राजा, यति, ज्ञानी, स्थविर (वृद्ध) अधम, माता और पिता इन आठ का सदैव विनय करना चाहिए।'
इस प्रकार आठ के साथ चार का गुणाकार करने पर बत्तीस भेद होते हैं।
चौथे वादी अज्ञानवादी हैं। इनके मतानुसार अज्ञान से ही सुख एवं इष्ट पदार्थों की सिद्धि होती है । अज्ञानवादी सड़सठ (६७) प्रकार के हैं। वे इस प्रकार जीव, अजीव आदि नौ पदार्थों को क्रम से लिख लिया जाएं और प्रत्येक के नीचे आगे कहे जाने वाले सात भंग लिखे जाएँ। वे सात भंग यों हैं-सत्, असत्, सदसत् तमना मत्रीस लेहो छ, छ -'वैनयिकमतं विनयः' त्या
वैयितुं मन्तव्य छ -मन, पयन, अय भने हान ॥ या२ ५४. शेयी वता१, २२, यति3, ज्ञानी४ (स्थवि२) वृद्धभनय, अधम, माता, અને પિતાટે આ આઠેને હંમેશાં વિનય કરવો જોઈએ.
આ રીત આઠની સાથે ચારને ગુણવાથી બત્રીસ ભેદે થઈ જાય છે.
ચોથા અજ્ઞાનવાદી છે. તેઓના મત પ્રમાણે અજ્ઞાનથી જ સુખ અને ઈષ્ટ પદાર્થોની સિદ્ધિ થાય છે.
मज्ञानवाही सस: (१७) मारना छे. ते मा प्रभाग छ-७१, म७१, વિગેરે નવ પદાર્થોને ક્રમથી લખવામાં આવે અને દરેકની નીચે આગળ કહેવામાં આવનારા સાત ભાંગાએ લખવામાં આવે તે સાત ભંગાએ આ प्रभारी छ. सत् , असत् सहसतू , अवतव्य, सत् मतव्य, असत् म. ક્તવ્ય અને સત્ અસત્ અવક્તવ્ય. વિકલ્પનું ઉચ્ચારણ આ પ્રમાણે કરવું જોઈએ,
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४५ सदसदवक्तव्यम्, अभिलापस्त्वेत्रम्-सन् जीवः को वेत्ति किं वा ज्ञातेन१, असन् जीव को वेति किंवा ज्ञातेन २, सदसन् जीवः को वेत्ति किंवा ज्ञातेन३, अवक्तव्यो जीवः को वेत्ति किंवा ज्ञातेन४, सदवक्तव्यो जीवः को वेत्ति किंवा तेन ज्ञातेन ५, असदवक्तव्यो जीवः को वेत्ति किंवा तेन ज्ञातेन ६ सदसवक्तव्यो जिवः को वेत्ति किंवा तेन ज्ञातेन ७।४। एवत् अनीवादिभिरपि संयोजनात् त्रिषष्टि भेदाः ६३ । अवक्तव्य, सत् अवक्तव्य, असत् अबक्तव्य और सत्-असत्-अव. क्तव्य । विकल्पों का उच्चारण इस प्रकार करना चाहिए
(१) जीव सत् है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है?
(२) जीव असत् है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है?
(३) जीव सन् असत् है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है? .. (४) जीव अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ? ___ (५) जीव सत्-अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है?
(६) जीव असत्-अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है?
(७) जीव सत् असत् अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ?
(૧) જીવ સત્ છે, એ કોણ જાણે છે ? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે? (૨) જીવ અસત્ છે, એ કોણ જાણે છે? અને તે જાણવાથી લાભ શું છે?
(૩) જીવ સત્ અસત્ છે, તે કૅણ જાણે છે ? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
(૪) જીવ અવક્તવ્ય છે, એ કેણ જાણે છે ? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે ?
(૫) જીવ સત્ અવક્તવ્ય છે, તે કેણ જાણે છે? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
(૬) જીવ અસત્ અવક્તવ્ય છે. તે કેણ જાણે છે અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
(૭) જીવ સત્ અસત્ અવક્તવ્ય છે, તે કેણ જાણે છે અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
सूत्रकृताङ्गसूत्र तथा-अपरेऽपि चत्वारो विकल्पाः, तद्यथा-सती भावोत्पत्तिः कोवेत्ति कि वा तया ज्ञातया१, असती भावोत्पत्तिः को वेत्ति किंवा तया ज्ञातया२, सदसती भवोत्पत्तिः कोवेत्ति किं वा तया ज्ञातया३, अवक्तव्या भवोत्पत्तिः को वेत्ति किं वा तया ज्ञातया४ । एवं सर्वेऽपि सप्तषष्टि रिति ॥६७॥
इसी प्रकार अजीव आदि के साथ सात सात भंगों का संयोग करने पर ९४७-६३ भेद होते हैं । इन वेसठ भेदों में चार विकल्प उत्पत्तिविषयक मिलाये जाते हैं । यथा-(१) पदार्थों की उत्पत्ति सती है अर्थात् विद्यमान पदार्थों की उत्पत्ति होती है, यह कौन जानता है,
और उसे जानने से लाभ भी क्या है ? ___ (२) पदार्थी की उत्पत्ति असती है अर्थात् असत् पदार्थों की उत्पत्ति होती है, यह कौन जानता है, उसे जानने से लाभ क्या है ?
(३) पदार्थों की उत्पत्ति सदसती है अर्थात् सत्-असत् पदार्थों की उत्पत्ति होती है, यह कौन जानता है और जानने से लाभ भी क्या है ?
(४) पदार्थों की उत्पत्ति अवक्तव्य है अर्थात् अवक्तव्य पदार्थ उत्पन्न होते हैं, यह कौन जानता है और जानने से क्या लाभ है ?
इस प्रकार त्रेसठ और चार भेद मिलने से अज्ञानवादियों के ६७ भेद हो जाते हैं।
આ પ્રમાણે અજીવ વિગેરેની સાથે સાત સાત ભંગોને સંગ કરવાથી ૯૪૭=૬૩ ભેદો થાય છે. આ ત્રેસઠ ભેદમાં ચાર વિકલ્પ ઉત્પત્તિ સંબંધી મેળવવામાં આવે છે. જેમકે-(૧) પદાર્થોની ઉત્પત્તિ સતી છે. અર્થાત વિધમાન પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થાય છે, એ કોણ જાણે છે? અને તેને જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
(૨) પદાર્થોની ઉત્પત્તિ અસતી છે, અર્થાત અસત પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થાય છે, એ કોણ જાણે છે ? અને તેને જાણવાથી લાભ શું છે?
(૩) પર્વોની ઉત્પત્તિ સદસતી છે, અર્થાત્ સત્ અસત્ પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે કોણ જાણે છે? અને તે જાણવાથી શું લાભ છે?
(૪) પદાર્થોની ઉત્પત્તિ અવક્તવ્ય છે, અર્થાત્ અવક્તવ્ય પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, તે કોણ જાણે છે ? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
આ રીતે સડમાં આ ચાર ભેદો મેળવવાથી અજ્ઞાનવાદીના ૬૭ સડસઠ ભેદ થઈ જાય છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टोका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४७
परतीथिका यानि यानि स्व स्व मतानि परिगृहीतानि तानि तानीमानि-क्रिया. वादा क्रियावादविनयवादाऽज्ञानवादरूपाणि, ज्ञातव्यानीति भावः ॥१॥ मूलम्-अण्णाणिया ता कुसला वि संता,
असंथयाँ णो वितिगिच्छतिन्ना। अकोविया आहु अकोविएहि,
अणाणुवीइत्तु मुंसं वयंति ॥२॥ छाया-अज्ञानिकास्ते कुशला अपि सन्तोऽसंस्तुता नो विचिकित्सा तीर्णाः ।
___ अकोविदा आहुरकोविदेभ्योऽनन विचिन्त्य तु मृषा वदन्ति ॥२॥
अभिप्राय यह है कि परतीथिकोंने जो जो भी मत अंगीकार किये हैं, वे सब कियावाद, अक्रियावाद, विनयवाद और अज्ञानवाद में समाविष्ट हो जाते हैं ॥१॥ 'अण्णाणिया' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ता-ते' वे 'अण्णाणिया-अज्ञानिकाः' अज्ञानवादी 'कुसला विसंता-कुशला अपि सन्तः' अपने को अपने अपने मतके ज्ञान में कुशल मानते हुवे भी ‘णो-नो' न 'वितिगिच्छतिनाविचिकित्साती: संशय से रहित है-अर्थात् संशयवाले ही वे हैं, संशयरहित नहीं है, अतः वे 'असंथुया-असंस्तुता।' मिथ्यावादी होने से लोकों के स्तुति पात्र नहीं हैं 'अकोविया-अकोविदाः' वे सद्भसत् विवेकसे रहित होने से स्वयं अज्ञानी हैं और 'अकोविएहि-अकोवि.
કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે-પરતીર્થિકોએ જે મતનો અંગીકાર કરેલ છે, તે બધા કિયાવાદ અક્રિયાવાદ, વિનયવાદ, અને અજ્ઞાનવાદમાં સમાઈ જાય છે. ૧
'अण्णाणिया' त्यादि
शार्थ-'ता-ते' से 'अण्णाणिया-अज्ञानिकाः' अज्ञानवादीयो 'कुसला वि संता-कुशला अपि सन्तः' पाताने पातपाताना भतना ज्ञानमा शल भानता हैछतi ५५५ णो-नो' न तेथे। 'वितिगिच्छतिन्ना-विचिकित्सा तीर्णाः' सय २हित छ. अर्थात तसा संशय हित नथी संशय युत छ. यो तमा 'असंथुया-असंस्तुताः' भिथ्यापही पायी ॥ स्तुतिपात्र नथी. 'अकोविया-अकोविदाः' तमा सद् ससद व विनाना पाथी मज्ञानी छ. अने, 'अकोविएहि-अकोविदेभ्यो' अज्ञानी शिष्यान 'अणाणुवीइत्तु
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः - 'ता' ते 'अण्णाणिया' अज्ञानिका:- अज्ञानवादिनः 'कुसलावि संता' कुशलाः- स्व स्व मतज्ञाने दक्षा अपि 'संता' सन्तोऽपि 'गो' नो-नैव 'वितिमिच्छतिन्ना' विचिकित्सा तीर्णाः - विचिकित्सावारगामिनः संशयरहिता न सन्तीतिभावः, अत एव ते 'असंथुगा' असंतुताः लोकानां न स्तुतिपात्राणि सन्ति मिथ्यावादिस्वात् एतादृशा 'अकोविया' अकोविदाः सदसद्विवेकविकलास्ते 'अकोविएर्हि' अकोविदेभ्योऽकुशलेभ्यः शिष्येभ्यः स्वमतम् 'अणाणुवीइत्तु' अननुविचिन्त्य - अविचार्यैव 'आहु' आहुः कथयन्ति - उपदिशन्ति नत्वेते कोविदेभ्यः स्वमतं प्रकाशयन्तीति भावः । यतस्ते 'मुसं वयंति' मृषावदन्ति-असत्प्ररूपणां कुर्वन्तीत्यतः सदसद्विवेकभ्यो न स्वमतं प्रकाशयन्तीति भावः ||२||
सन्तः '
टीका-तत्र प्रथममज्ञानिनादनतं दूषयितुमाह-'अण्णाणिया' इत्यादि । 'ता' से - पूर्व गाथाप्रविशदिताः 'अण्णानिया' अज्ञानिका:- अज्ञानं विद्यते येषाम्, अथवा - अज्ञानं पुरस्कृत्य वदन्ति ये तेऽज्ञानिकाः 'कुतला वि संता- कुशला अपि tara मतज्ञाने दक्षाः सन्तोऽपि ते हि अज्ञानिकाः 'वयं कुशलाः' इति देभ्यो' अज्ञानो ऐसे शिष्यों को 'अणाणुवीत्तु - अननुविचिन्त्य' विना विचार कियेही 'आहु-आहुः' अपने मत का कथन करते हैं वे लोग 'मुसं वयंति - मृषा वदन्ति' असत प्ररूपणा करते हैं ॥२॥
अन्वयार्थ - अज्ञानवादी अपने मत के ज्ञान में कुशल होने पर भी संशय रहित नहीं हैं, अतएव वे लोगों के प्रशंसापत्र नहीं हैं। अकुशलजन अकुशलजनों को विनाविचारे उपदेश देते हैं वस्तुतः वे मिथ्याभाषण करते हैं ||२||
-
टीकार्य - सर्व प्रथम अज्ञानवादियों के मत को दूषित करने के लिए सूत्रकार कहते हैं- 'अण्णाणिया' इत्यादि ।
पूर्वगाथा में प्रदर्शित अज्ञानिक अपने मत के ज्ञान में कुशल होते हुए भी अथवा अपने आपको कुशल मानते या कहते हुए भी संशय
अनुविचिन्त्य' वगर विद्यायें 'आहु-आहुः' पोताना भतनु स्थन ४२ छे, ये है । 'मुसं वयंति - मृषा वदन्ति' असत् अ३४ ४२ ॥२॥
અન્વયા --અજ્ઞાનવાદિયા પાતાના મતના જ્ઞાનમાં નિપુણ હોવા છતાં પણ તેઆ સંશય વિનાના નથી, અકુશલજના, અકુશલજનાને વગર વિચાયે જ ઉપદેશ આપે છે. તેથી ખરી રીતે તેઆ મિથ્યાપ્રલાપજ કરે છે, રા : ટીકા સૌથી પહેલાં અજ્ઞાનવાદિયાના મતને દૂષિત ખતાવવા માટે सूत्र छे. 'अण्णाणिया' इत्याहि
પહેલી ગાથામાં બતાવવામાં આવેલ અજ્ઞાનિકા પેાતાના મતના જ્ઞાનમાં કુશળ હોવા છતાં પણ અથવા પેાતાને કુશળ માનતા કે કહેવા છતાં પણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४९ वादिनः सन्तोऽपि णो वितिगिच्छतिन्ना' नो विचिकित्सातीर्णाः, विचिकित्सासंशयः तादृशीं विचिकित्सां नो तीर्णा:- नातिक्रान्ताः संशयापन्ना एव ते सन्ति । ते इत्थं प्रतिपादयन्ति-ये एते ज्ञानिनः सन्ति ते परस्परविरुद्धपतिपादकतया न यथार्थवादिनः। एके हि व्यापकमात्मानं कथयन्ति, तदन्ये चाऽव्यापकम्, इति नास्ति तेषामेकवाक्यता । न चाऽतिशयज्ञानी कश्चिदस्ति, यस्य वाक्यं प्रमाणतया परिगृह्येत । ज्ञानवादिनां च मतपदार्थस्वरूपस्य परस्परविरोधेनाऽभ्युपगमात् 'अज्ञानमेव श्रेयः' इति वदन्ति, 'असंथुया' असंस्तुताःसे रहित नहीं है । वे संशय से परे नहीं हो सके हैं। उनका कथन इस प्रकार है-'ये जो ज्ञानवान् हैं वे परस्पर विरुद्ध प्ररूपणा करने के कारण यथार्थवादी नहीं है। जैसे कोई आत्मा को व्यापक कहते हैं तो कोई उसे आव्यापक कहते हैं। इस प्रकार उनमें एकवाक्यता नहीं है। ऐसा कोई अतिशय ज्ञानी है नहीं की जिसका वचन प्रमाण माना जा सके।
तात्पर्य यह है कि सर्वज्ञ जिन पदार्थों को जानते हैं, उन सब पदार्थों को हम जानलें और यह निश्चय करलें कि उनोंने सभी पदार्थों को यथार्थ रूप में जाना है, तभी सर्वज्ञ का जानना कहा जा सकता है। परन्तु जो स्वयं असर्वज्ञ है, वह इस प्रकार जान नहीं सकता है। अतएव यह स्पष्ट है कि असर्वज्ञ सर्वज्ञ को नहीं जान सकता। भूतकालीन सर्वज्ञ को जानने की तो बात ही दूर रही, सर्वज्ञ के समकालीन जो असर्वज्ञ जन थे, वे भी नहीं जान सकते थे कि ये पुरुष सर्वज्ञ है। સંશયથી પર થઈ શક્યા નથી. તેઓનું કથન આ પ્રમાણે છે.-જે આ જ્ઞાનવાળા છે, તેઓ પરસ્પર વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણ કરવાને કારણે યથાર્થવાદી નથી. જેમકે–કોઈ આત્માને વ્યાપક કહે છે, તે કઈ તેને અવ્યાપક કહે છે. આ રીતે તેમાં એક વાક્યપણું નથી. એ કઈ અતિશય જ્ઞાની નથી કે જેનું વચન પ્રમાણરૂપ માની શકાય.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સર્વજ્ઞ જે પદાર્થોને જાણે છે, તે બધા પદાર્થોને અમે જાણી લઈએ અને એ નિશ્ચય કરી લઈએ કે–તેમણે સઘળા પદાર્થોને યથાર્થ રૂપે જાણ્યા છે, ત્યારે જ સર્વજ્ઞાનું જાણવું કહી શકાય છે, પરંત જે સ્વયં અસર્વજ્ઞ છે, તે આ રીતે જાણી શકતા નથી. તેથી જ એ સ્પષ્ટ છે કે–અસર્વજ્ઞ સર્વજ્ઞને જાણી શકતા નથી ભૂતકાળના સર્વજ્ઞને જાણ વાની તો વાત જ દૂર રહી પણ સર્વજ્ઞના સમકાલીન જેએ અસર્વજ્ઞજને હતા, તેઓ પણ જાણી શકતા નહતા કે આ પુરૂષ સર્વજ્ઞ છે.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
सूत्रकृताङ्गसत्र अज्ञानमेव श्रेयो न तु ज्ञानादिकमित्येवं वादितया असंबद्धभाषित्वेन लोकेऽस्तुत्याः -प्रशंसारहिताः सन्ति एतादृशा स्ते 'अकोविया' अकोविदाः-सदसद्विवेकविकला अविद्वांसः 'अकोविएहि' अकोविदेभ्यः-विवेकविकलेभ्यः स्वशिष्येभ्यः । वस्तुतस्तु-इमे सम्यकपरिज्ञानविकला एव । तथाहि-अज्ञानवादिनः परस्परविरुद्धार्थवादितया न यथार्थवादिनः असर्वज्ञपणीताऽऽगमार्थस्त्रीकर्तृत्वात् । सर्वज्ञपणी. ताऽभ्युपगमवादिना तु नायं दोषः पसरति, परस्परविरोधस्यैवाऽभावात् । किंच
इस प्रकार सर्वज्ञ कोई है नहीं और असर्वज्ञ वास्तविक रूप से पदार्थों को जान नहीं सकता तथा समस्तवादी परस्पर विरुद्ध पदार्थों के स्वरूप को स्वीकार करते हैं, अतः अज्ञान ही श्रेयस्कर है।
अज्ञानवादियों का ऐसा कथन है। वे अज्ञान को ही श्रेयस्कर कह कर असम्बद्धभाषी होने से लोक में प्रशंसारहित हैं। वे सत्-असत् के विवेक से विकल हैं, अविद्वान् हैं और विवेकहीन अपने शिष्यों के सामने ही अपने मत का प्रतिपादन करते हैं दूसरों के सामने नहीं। ___ वास्तव में अज्ञानवादी सम्यग्ज्ञान से रहित हैं, वह इस प्रकारअज्ञानवादी परस्पर विरोधी अर्थों के प्रतिपादक होने के कारण यथार्थ वादी नहीं हैं, क्यों कि वे असर्वज्ञ प्रणीत आगम के अर्थ को स्वीकार करते हैं ! सर्वज्ञप्रणीत अगम को स्वीकार करने वालों को यह दोष लाग नहीं होता, क्यों कि उस आगम में परस्पर विरोध ही नहीं
આ રીતે સર્વજ્ઞ કઈ જ નથી અને અસર્વજ્ઞ વાસ્તવિક રૂપથી પદાને જાણી શકતા નથી. તથા સઘળાવાદીઓ પરસ્પરના વિરૂદ્ધ પદાર્થોના ૨વરૂપને સ્વીકારે છે, તેથી અજ્ઞાનજ શ્રેયસ્કર છે. આ પ્રમાણે અજ્ઞાનવાદિथोर्नु छे.
અજ્ઞાનવાદિયે અજ્ઞાનનેજ શ્રેયસ્કર કહીને અસમ્બદ્ધ બેલનારા હોવાથી લોકમાં પ્રશંસા રહિત છે, તેઓ સત્ અને અસત્ના વિવેક વિનાના છે. અવિદ્વાન છે, અને વિવેકથી રહિત પિતાના શિષ્યોની સામેજ પિતાના મતનું પ્રતિપાદન કરે છે. બીજાઓની સામે નહીં.
વાસ્તવિક રીતે અજ્ઞાનવાદી સમ્યકજ્ઞાનથી રહિત છે. તે આ રીતે સમજવું–અજ્ઞાનવાદી પરસ્પર વિરોધી અર્થોના પ્રતિપાદક હોવાને કારણે યથાર્થવાદી નથી. કેમકે તેઓ–અસર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમના અર્થને સ્વીકાર કરે છે. સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમનો સ્વીકાર કરવાવાળાઓને આ દોષ લાગુ પડત નથી કેમકે-તે આગમથી પરસ્પરમાં વિરોધ રહેતું નથી. આ સિવાય અજ્ઞા
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
२५१
-'अज्ञानमेव श्रेयः' इत्पत्राऽज्ञानम्,-अत्र नञ् समासः, नअर्थों द्विविधः, पर्युदासः प्रसज्यश्च । तत्र प्रकृते किं पर्युदासः ? उत-प्रसज्यप्रतिषेधः । तत्र यदि ज्ञाना दन्यत्-अज्ञानमिति पर्युदासत्या ज्ञानान्तरमेव समाश्रितं भवति तदा नाऽज्ञानवादोभवति । यदि प्रसज्यपतिपधार्थों नञ् मन्यते तदा न ज्ञानमित्यज्ञानम्, तदा तुच्छो रूपरहितो ज्ञानाभावः । स च सर्वसामर्थ्यरहित-इति कथं स श्रेयानिति । तदेवं सर्वथा तेऽज्ञानिन:-अकोविदा अविद्वांसः, अकोविदेभ्य एव स्वशिष्येभ्यः प्रतिपादयन्ति, न तु पण्डितपरिषदि वक्तुं शक्ष्यन्ति, तदेवमज्ञानपक्षसमाश्रयणात्, किन्तु एते 'आणाणुपीऽत्तु' अननुविचिन्त्य-अविचार्य व 'मुसं' मृषामृषावादम् 'वयंति' वदन्ति-सर्वे शास्त्रापरिशीलनाभावात्ते मृषाचादिन इति ॥२॥ होता। इसके अतिरिक्त 'अज्ञान ही श्रेयन है' यहां जो 'अज्ञान' पद है, उसमें न समास है नञ् समास दो प्रकार का होता है पर्युदास
और प्रसज्य । यहां इन दोनों में से कौन-सा निषेध है ? यदि पर्युदास समास कहो तो उसका अर्थ होगा-ज्ञान से जो भिन्न है वह अज्ञान अर्थात् ज्ञानान्तर, ऐसी स्थिति में अज्ञानवाद नहीं रहेगा, क्योंकि पर्युदास एकान्त अभाव का नहीं वरन् सदृश का ग्राहक होता है। अगर प्रसज्य पक्ष अंगीकार करो तो अज्ञान तुच्छ-सर्वथा निः स्वरूप सिद्ध होगा। वह सब प्रकार के सामर्थ्य से रहित होने के कारण कैसे श्रेय. स्कर हो सकता है ?
इस प्रकार से सर्वथा अज्ञानी अपने अज्ञानी शिष्यों को ही उप. देश करते हैं, वे विद्वानों के समूह में बोलने को समर्थ नहीं हो નજ શ્રેયસ્કર છે, આ કથનમાં જે “અજ્ઞાન’ પદ છે તેમાં નવ્ય સમાસ છે. નગ્ન સમાસ પથુદાસ અને પ્રસજ્યના ભેદથી બે પ્રકાર છે. અહિયાં તે બનેમાંથી કયા પ્રકારને નિષેધ છે? જે પર્યદાસ સમાસ કહેવામાં આવે તે તેને અર્થ એ થશે કે જ્ઞાનથી જે ભિન્ન છે, તે અજ્ઞાન છે. અર્થાત જ્ઞાનાન્તર આ સ્થિતિમાં અજ્ઞાનવાદ રહેશે નહીં, કેમકે પર્યદાસ એકાન્ત અભાવનો નહીં પરંતુ સદશને ગ્રાહક હોય છે, અગર જે પ્રસજ્ય પક્ષને સ્વીકાર કરે તે અજ્ઞાન તુચ્છ-સર્વથા નિઃસ્વરૂપ પ્રસિદ્ધ થશે. તે બધા જ પ્રકારના સામર્થ્યથી રહિત હોવાના કારણે કેવી રીતે શ્રેયસ્કર થઈ શકે?
આ રીતે સર્વથા અણાની પિતાના અજ્ઞાની શિલ્પોને જ ઉપદેશ આપે છે, તેઓ વિદ્વાનોના સમૂહમાં બેસવા માટે શક્તિવાળ થઈ શકતા નથી,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
मलम् - सच्चं असेच्चं इति चिंतयंता,
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
असाहु साहुतिं उदाहरंता ।
०
जे में जैणा वेणेइया अणेगे,
पुट्ठा वि भावं विणई सुणीमं ॥ ३ ॥ छाया - सत्यमसत्य मिति चिन्तयन्तोऽसाधु साधु रित्युदाहरन्तः । इमे जना वैनयिका अनेके, पृष्टा अपि भावं व्यनेषुर्नाम ||३|| सकते। इस प्रकार अज्ञान पक्ष का अवलम्बन लेने के कारण ये विचार न करके मृषावाद करते हैं ||२||
'सच्चं असच्च' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'सच्चं - सत्यम्' सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र रूप मोक्षमार्ग को 'असच्चं असत्यम्' यह ऐसा नहीं है ' इति - इति' इस प्रकार 'चित यंता - चिन्तपन्तः' मनमें मानते हुए तथा 'असाहु असाधुम' साधुके आचारसे रहित हैं उनको 'सानु - साधुः' यह साधु है 'ति इति' इस प्रकार 'उदाहरंता - उदाहरन्तः' कहते हुए 'जे मे- ये इमे' जो ये 'अणेगे -अनेके' अनेक 'वेणइया जणा-वैनयिका जनाः' विनयवादि मतावलम्बी मनुष्य हैं वे लोग 'पुट्ठो वि- पृष्टा अपि' कोई जिज्ञासु के द्वारा पूछने पर भी 'भावं नाम - भावं नाम' चिनयसे ही मोक्ष होता है इस प्रकार 'चिणईसु व्यनेषु' कहते हैं ||३||
આ અજ્ઞાનપક્ષનુ અવલમ્બન લેવાને કારણે તેઓ વાસ્તવિકને વિચાર ન કરતાં મૃષાવાદ જ કરે છે. રા
'सच्च' असच्च' इत्याहि
शष्टार्थे—'सच्चं-सत्यम्' सत्य मेवा सभ्य
|
दर्शन ज्ञान थारित्र ३५ मोक्ष भागने 'असच्च - असत्यम्' मा भार्ग' येवो नथी. 'इति - इति' प्रभा 'चि'तयंता - चिन्तयन्तः' भनभां मानीने तथा 'असाहु - असाधुम्' साध्वाचार विनाना होय तेमाने 'साहु साधुः' मा साधु छे, 'त्ति इति' म प्रमाणे उदाहरता - उदाहरन्तः ' 'हेवावाजा 'जे मे- ये इमे' मा 'अणेगेअनेके' ने 'वेणइया जणागा-वैनयिका जनाः' विनय वाही भतने अनुसरनाशो तेथे 'पुट्ठावि- पृष्टा अपि नाम - भावं नाम' विनयथी मोक्ष हयनेषुः ' हेता रहे छे ॥३॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
अध कज्ञासु पूछवा छतां पशु 'भाव प्राप्त थाय छे से प्रमाणे विणइ सु
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २५३
अन्वयार्थः -यत् (सच्च) सत्यम् (सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपो मोक्षमार्गः) इत्येवं रूपं वस्तुजातं तत् 'असच्चं' असत्यम्-नैतदेवम् इति इति-एवम् चिंतयंता) चिन्तयन्तः-मनसि मन्यमानाः, तथा (असाहुं) असाधु-साध्वाचाररहितम् (साहु) साधुः-अयं साधुः (त्ति) इति (उदाहरंता) उदाहरन्त:-कथयन्तः (जे मे) ये इमे (अणेगे) अनेके-बहवः (वेणइया जणा) वैनयिका जनाः-विनयवादिमता. नुयायिनो मनुष्याः (पुट्ठावि) पृष्ठा अपि केनचिज्जिज्ञासुना (को मोक्षमार्गः) इत्येवं प्रश्नविषयीकृता अपि (भावं नाम) भावं नामेति संमावनायाम् (संभाव्यते विनयादेव मोक्षो भवति नान्यथा) इत्येवं रूपं परमार्थम् (विणइंस) व्यनेषुःविनीतवन्तः सर्वेषां सदा विनय मेव ग्राहितवन्त इति भावः ॥३॥
टीका-सम्पति-विनयवादं निराकर्तुमाह-'सच्चं असच्च' इत्यादि । 'सच्चं' सत्यम्-सद्भयो हितमिति सत्यम्, परमार्थों यथाऽवस्थितपदार्थनिरूपणम्, मोक्षा संयमो वा सत्यम् तत् 'असच्चं असत्यम् 'इति चिंतयंता' इति चिन्तयन्त मन्य___ अन्वयार्थ-सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र तप मोक्ष का मार्ग है, इत्यादि जो सत्य है उसे असत्य मानने वाले और असाधु को साधु कहते हुए ये जो वैनयिक हैं, वे किसी मोक्षाभिलाषी जन के पूछने पर विनय से ही मोक्ष होना कहते हैं और सब को विनय का ही ग्रहण करवाते हैं ॥३॥ ___टीकार्थ-अब विनयवाद का निराकरण करने के लिए कहते हैं'सच्चं असच्च' इत्यादि। ___ जो सत्पुरुषों के लिए हितकर है वह या वास्तविक पदार्थ का निरूपण सत्य कहलाता है। मोक्ष को या संयम को भी सत्य कहते हैं।
અન્વયાર્થ–સમ્યક્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, અને તપ એ મેક્ષના માર્ગો છે, ઈત્યાદિ જે સત્ય છે તેને અસત્ય માનવાવાળા અને અસાધુને સાધુને કહેવાવાળા જે આ વૈયિક છે તેઓને કોઈ મોક્ષાભિલાષી પુરૂષ છે તે તેમને વિનયથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થવાનું કહે છે. અને બધાને વિનય ગ્રહણ કરવાનું જ કહે છે. એવા
थ-वे विनयवानुं निरा४२६१ ४२१॥ माटे १९ छे है-'सच' असच्च' त्या
જે પુરૂષને માટે હિતકર હોય છે, તે અથવા વાસ્તવિક પદાર્થનું નિરૂપણ સત્ય કહેવાય છે, મિક્ષને અથવા સંયમને પણ સત્ય કહે છે.
વિનયિઠવાદિયે તે સત્યને અસત્ય કહે છે. જેમકે-સમ્યક્દર્શન, જ્ઞાન
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
सूत्रकृताङ्गसूत्र मानाः, एवमसत्यं सत्यमिति मन्यमानाः। तथाहि-सम्गज्ञानदर्शनचारित्राख्यो मोक्षमार्गः सत्यः, तमसत्यत्वेन मन्यन्ते । एवं विनयादेव मोक्ष इति-असत्यम् तं सत्यत्वेन मन्यमानाः । तथा-असाहु साहुत्ति उदाहरंता' असाधु साधुरिति उदाहरन्त:-असाधुमविशिष्ट कर्मकारिणं वन्दनादिकया विनयपतिपत्त्या साधुरिति मन्यमानाः 'जे में य इमे प्रत्यक्षसन्निहिताः 'अणेगे अनेके बहवो द्वाविंशदुभेदभिन्नाः 'वेणइया जणा' वैनथिका जना:-केनचिद्धमजिज्ञासुना 'पुट्ठा वि' पृष्टा अपि, पृष्टाः सन्तोऽपृष्टा वा 'मावं नाम' भावं-परमार्थम्, यथोपलब्धं स्वकी. याभिप्रायविशेषम् 'विनयादेव मोक्षः' इत्यादिरूपम् ‘विणइंसु' व्यनेषुः-विनीत वन्तः-सर्वेषां सर्वदा विनयादेव मोक्ष इति ग्राहितवन्तः, 'णाम' नामशब्दः संमा. बनायाम, संभाव्यते विनयादेव मोक्षसिद्धिरिति, तदुक्तम्
'तस्मात् कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनया' इति । सत्यमसत्य साधुमसाधं च मन्यमाना वैनयिकाः पृष्टाः सन्तः 'विनय एव मोक्षमार्गः' इति कथयन्तीति भावः ॥३॥ धनयिक उस सत्य को असत्य मानते हैं । जैसे सम्यग्दर्शन ज्ञान और चारित्र मोक्ष का मार्ग है, यह सत्य है, उसे असत्य मानते हैं । विनय से ही मोक्ष की प्राप्ति कहना असत्य है परन्तु उसे सत्य मानते हैं। इसी प्रकार जो वास्तव में साधु नहीं है, उसे साधु कहते हैं। जो साधु के आचार से रहित है, गृहस्थोचित व्यवहार करता है, उसको भी वन्दना करके, विनय करके साधु मानते हैं। ऐसे जो बहुत से अर्थात् बत्तीस प्रकार के वैनयिक हैं, वे किसी मोक्षाभिलाषी के पूछने पर अथवा विना पूछे भी अपना माना हुआ परमार्थ कहते हैं कि विनय से ही मोक्ष होता है। कहा भी है-'तस्मात्कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः' इत्यादि । 'विनय समस्त कल्याणों का भाजन है !' અને ચારિત્ર તપ એ મોક્ષનો માર્ગ છે. આ સત્ય છે, તેને તેઓ અસત્ય માને છે. તથા વિનયથી જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થવી તે અસત્ય છે, પરંતુ તેને તેઓ સત્ય માને છે. એ જ પ્રમાણે જે વાસ્તવમાં સાધુ નથી હોતા, તેને તેઓ સાધુ કહે છે. અને જેઓ સાધુના આચારથી રહિત હોય છે, ગૃહસ્થને
ગ્ય એવો વહેવાર કરે છે, તેને પણ વંદના કરીને વિનય બતાવી તેઓને સાધુ માને છે, એવા જે એ બત્રીસ પ્રકારના વૈનાયિકવાદિયા છે, તેઓ કોઈ મોક્ષાભિલાષી દ્વારા પ્રશ્ન કરવાથી અથવા વિના પૂછે પણ પિત માનેલાને પરમાર્થ કરીને કહે છે કે-વિનયથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. કહ્યું પણ છે'तस्माकल्याणानां सर्वेषां भाजन' विनया' त्या अर्थात् विनय मे सधा યાણોનું પાત્ર છે. કહેવાને આશય એ છે કે–સત્યને અસત્ય અને
श्री सूत्रतासूत्र : 3
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्धबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - अणोवसंखाइति ते उदाहू,
२५५
अट्टे से ओभाई अम्ह एवं |
Saraiकी ये अंणाग एहिं,
जो किरियमाह अकिरियवादी ||४|| छाया - अनुपसंरूययेति ते उदाहः अर्थः स्वोऽभासतेऽस्माकमेवम् । लवारशङ्किनवानागते, नौक्रिया माहुरक्रियावादिनः ||४||
અસાધુને સાધુ માનનારા માક્ષ માગ કહે છે. શાશા
आशय यह है कि सत्य को असत्य और असाधु को साधु मानते हुए वैनायिक प्रश्न करने पर विनय को ही मोक्षमार्ग कहते हैं ॥३॥ 'अणोवसंखाइ ति ते उदाहु' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'ते ते ' वे विनयवादिलोग 'अणोवसंखाइ - अनुपसंरुपया' वस्तुतस्त्वका विचार किये बिना ही त्ति इति' इस प्रकार 'उदाहू - उदाहुः' कथन करते रहते हैं 'सद्वे-स्वोऽर्थः ' वे कहते हैं कि अपने प्रयोजन की सिद्धि 'अम्ह- अस्माकम् ' हमको 'एवं एवम्' विनयसे ही होती है इस प्रकार 'ओभासइ - अवभासते ' हमे दिखता है तथा 'लवावसंकी -लवावशंकिनः' तथा बौद्ध मतानुयायी कि जो कर्मबन्धको शंकावाले हैं वे लोग और 'अकिरियाबादी -अक्रियावादिनः' अक्रियावादी 'अणागएहिं - अनागतैः भूत और भविष्य के द्वारा वर्त्तमानकी असिद्धि मान कर 'किरिये - क्रियां' क्रिया को 'णो आहंसु-नो आहुः' निषेध करते हैं ॥४॥ વૈયિક પ્રશ્ન કરવામાં આવે ત્યારે વિનયને જ
'अणोवस 'खाइ ति ते उदाहु' इत्यादि
शब्दार्थ –'ते-ते' मे विनयभतने अनुसरनारा हो। 'अणोवसंरवाइ -अनुपसंख्यया' वस्तुतत्वना विचार अर्था विनाथ 'त्ति - इति' मे प्रमाणे 'सदाहू - उदाहुः ' अथन उरता रहे छे. 'सट्टे - स्वाऽर्थः ' तेथे आहे - अभारा प्रयोजननी सिद्धि 'अम्ह - अस्माकम् अभने ' एवं - एवम्' विनयथी न थाय छे. या प्रमाणे 'ओभासइ - अवभासते ' अमने हेमाय छे तथा 'लवावसंकी-लवापकिनः' मौद्ध भतने अनुसरनाराओ मे भेो। उभअधनी शावाजा छे ये सोझे भने 'अकिरियावादी - अक्रियावादिनः' अडियावाही सोमे 'अणाग एहि ' अनागतैः ' भूत मने लविष्य द्वारा वर्तमाननी असिद्धि मानीने 'किरियं क्रियांझियाना 'णो आहंसु - नो आहुः' निषेध ४२ छे. ॥४॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
सूत्रकृताङ्गसत्र ___ अन्वयार्थ:-(ते) ते-विनयवादिनः (अणोवसंखाइ) अनुपसंख्यया वस्तुतत्त्वा विचारण (ति) इति-एवम् 'उदाहु'-(केवल विनयादेव मोक्षपाप्ति)-रित्युदाहरन्ति (स अट्टे) स्वोऽर्थ:-स्वः-स्वकीयोऽर्थः (अम्ह) अस्माकम् (एवं) एवं विनयादेव मोक्षप्राप्तिरित्येवम् (ओभासइ) अवभासते-प्रतिभासते, आमाकं मसाश्रयणादेव मोक्ष प्राप्यते इति भावः तथा-(लवापसंकी) लवापशङ्किनः-बौद्धाः कर्मबन्धनं शङ्कमानाः (अकिरियावादी) अक्रियावादीना-सांख्यकारादयः (अणागएहि) अनागतैः (य) च, च शब्दादतीतैश्च क्षणैः तेषां मते वर्तमानकालस्याऽसंमवात् (किरिय) क्रियाम् (णो आहेसु) नो आहुः नो आख्यान्ति नो कथयन्ति क्रियां निषेधन्तीति भावः ॥४॥
टीका-'ते' ते विनयवादिनः 'अणोवसंखाई' अनुपसंख्यया, संख्यानं संख्या ज्ञानम्, उप सामीप्येन संख्येति उपसंख्या सम्यग्यथावस्थितार्थस्य. ___ अन्वयार्थ-विनयवादी वस्तुतत्व का विचार न करके ऐसा कहते हैं कि विनय से ही मोक्ष प्राप्त होता है। हमें अपने प्रयोजन (मोक्ष) की सिद्धि विनय से ही प्रतीत होती है । लव अर्थात् कर्मबन्धन के प्रति शंका करने वाले बौद्ध और अक्रियावादी अर्थात् सांख्य आदि के मत में अतीत और अनागत क्षणों के साथ वर्तमान काल का संबंध संभव नहीं है, अत एव वे क्रिया का निषेध करते हैं ॥४॥
टीकार्थ-उपसंख्या का अर्थ है यथार्थ वस्तुस्वरूप का ज्ञान, ऐसा ज्ञान न होना अनुपसंख्या है । अभिप्राय यह है वास्तविक ज्ञान का अभाव होने के कारण मूढमति बाल अज्ञानी वैनयिक केवल विनय से
અન્વયાર્થ– વિનયવાદિ વરતુતત્વને વિચાર ન કરતાં એવું કહે છે કે-વિનયથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. અમને અમારા પ્રજનની સમક્ષ રિદ્ધિ વિનયથી જ થવાની ખાત્રી છે. લવ અર્થાત્ કર્મબંધન પ્રત્યે શંકા કરવાવાળા બૌદ્ધ અને અકિયાવાદી અથાત સાંખ્યવાદી વિગેરેના મતમાં અતીત. અને અનાગત ક્ષણોની સાથે વર્તમાન કાળના સંબંધને સંભવ નથી તેથી જ તેઓ ક્રિયાને નિષેધ કરે છે. ૧૪
ટીકાઈ–ઉપસંખ્યાને અર્થે યથાર્થ વસ્તુ સ્વરૂપનું જ્ઞાન એ પ્રમાણે થાય છે. એવું જ્ઞાન ન થવું તે અનુપમ સંખ્યા છે. કહેવાને અભિપ્રાય એ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टोका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २५७ परिज्ञानम् , न उपसंख्येति अनुपसंख्या, तया अनुपसंख्यया अर्थज्ञानाs. भावेन 'ति' इतिविनयादेव केवलान्मोक्षो भवति न ज्ञानादिभिरिति । 'उदाहू उदाहुः-उदाहरन्ति-कथयन्ति । किं कथयन्तीत्याह-'स अट्टे' स्वः-स्वकीयःअस्मदीयः अर्थः सर्वस्य विनयप्रतिपत्त्या मोक्षपाप्तिलक्षणः 'अम्हं' अस्माकम् 'एवं' एवमेव-पूर्वोक्तरूप एव 'ओभासई' अवभासते-सत्यतया प्रतिभासते प्रतीयते इत्यर्थः । केवलविनयादेव मोक्षः पाप्यते, एवमेवाऽस्माकमवभासते । इति कथनं तेषां मोहविजृम्भितमेव । तथाहि- ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः' इति स्थितिः, तत्र केवलविनयादेवति कथनं न केवलं युक्तिरहितम् अपितु- ज्ञानादिरहितो विनयोपेतोऽपि सर्वतस्तिरस्कृतो भवतीति । पश्चाद्धनाऽक्रियावादिमनं निराकरोति-'लबावसंकी' लवापशङ्किनः, ल कर्म तस्मात्-अपशङ्कितुम् अपही मोक्ष कहते हैं। वे ज्ञानादि की आवश्यकता नहीं मानते । उनका क्या कहना है, सो कहते हैं-हमें अपना प्रयोजन अर्थात् मोक्षप्राप्ति विनय की प्रतिपत्ति से ही प्रतीत होती है, अर्थात् हमें ऐसा ही जान पड़ता है कि विनय से ही मुक्ति प्राप्त होती हैं। उनका यह कपन मोहका ही परिणाम है । सत्य यह है कि मोक्ष ज्ञान और क्रियासे ही होता है। ऐसी स्थिति में केवल विनय से ही मोक्ष कहना युक्तिशून्य है, यही नहीं, ज्ञान आदि से रहित पुरुष विनय से युक्त होने पर भी सव के तिरस्कार के योग्य बनता है।
गाथा के उत्तरार्ध में अक्रियावादी के मत का निराकरण किया गया है। लव का अर्थ है कर्म । जिसका स्वभाव लव पर शंका करने છે કે-વાસ્તવિક જ્ઞાનનો અભાવ હોવાના કારણે મૂઢ મતિ બાલ અજ્ઞાની એવા વૈયિકે કેવળ વિનય માત્રથી જ મોક્ષ કહે છે, તેઓ જ્ઞાન વિગેરેની આવશ્યકતા માનતા નથી તેઓનું કથન શું છે? તે બતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે કે અમને આપણું પ્રયોજન અર્થાત્ મોક્ષપ્રાપ્તિ વિનયની પ્રતિપત્તિથી જ પ્રતીત થાય છે. અર્થાત્ અમને એમજ જણાય છે કે વિનયથી જ મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. તેઓનું આ કથન મોહનું જ પરિણામ છે. સત્ય તે એ છે. કે-મક્ષ જ્ઞાન અને ક્રિયાથી જ થાય છે. આ સ્થિતિમાં કેવળ વિનયથી જ મક્ષ થવાનું કહેવું તે યુક્તિ શૂન્ય છે. એટલું જ નહીં જ્ઞાન વિગેરેથી રહિત પુરૂષ વિનયથી યુક્ત હોવા છતાં પણ બધાના તિરસ્કારને પાત્ર બને છે.
ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં અકિયાવાદીના મતનું નિરાકરણ કરવામાં આવેલ છે. લવને અર્થ કર્મ એ પ્રમાણે છે, જેને સ્વભાવ લવ પર શંકા કરવા
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
सूत्रकृताङ्गसूत्र सर्नु शीलं येषां ते लवापशनिः, चकाः शाक्यादयश्च । तन्मते-आत्मैव नास्ति, कुतस्तदा क्रिया, 'क्रियाजनितो बन्धो वा । ते 'अकिरियावादी' अक्रियावादिः 'अगागएहि' अनागतैः 'य' च, शब्दादतीतैश्च क्षणैः वर्तमानक्षणस्याऽसंभवात् न क्रिया भवति, न वा तजनितः कर्मबन्धः, तदेवम्-अक्रियावादिनः सर्वापलापितया लवापशङ्किनः सन्तः 'नो किरियमाहंसु' न क्रियामाहुः, तथा-येषां मते-आत्मा या उससे हटने का है अर्थात् कर्म को स्वीकार न करने का है, उसे लवापशंकी कहा है। चार्वाक और शाक्य लवापशंकी हैं। उनके मत में आत्मा ही नहीं है तो क्रिया कैसे होगी और जब क्रिया ही नहीं होगी तोक्रिया जनित बन्ध भी कैसे हो सकता है ? अक्रियावादी के मतमें अतीत और अनागत क्षणों के साथ वर्तमान क्षण का कुछ भी सम्बन्ध न होने के कारण क्रिया का होना संभव नहीं है तो क्रिया जनित कर्मबंध भी नहीं हो सकता। अभिप्राय यह है कि जैसे जैनदर्शन के अनुसार पर्यायों का क्षण क्षण में विनाश होने पर भी त्रिकाल स्थायी द्रव्य अव. हिमत रहता है, उस प्रकार एकान्त क्षणिकवाद स्वीकार करने वाले बौद्धों के मत में कोई स्थायी द्रव्य नहीं है। क्षण (पदार्थ) उत्पन्न होनेके पश्चात ही विना ठहरे नष्ट हो जाता है । ऐसी स्थिति में उसका भूतकालीन या भविष्य कालीन क्षणों के साथ कोई संबंध सिद्ध नहीं होता। उन्हें परस्पर संबद्ध करने वाला तत्त्व द्रव्य है जिसे वह स्वीकार नहीं વાળો અથવા તેનાથી હટવાને છે, અર્થાત કર્મનો સ્વીકાર ન કરવાનું છે, તને “લવા૫શકી' કહેવામાં આવે છે. ચાર્વાક અને શાકય એવા “લવાપશી? છે. તેના મનમાં આત્મા જ નથી. તે ક્રિયા કેવી રીતે થાય છે? અને જ્યારે કિયાજ નહીં થાય તે ક્રિયાથી થવાવાળો બંધ પણ કેવી રીતે થઈ શકે છે? અકિયાવાદીના મતમાં અતીત અને અનાગત ક્ષણોની સાથે વર્ત માન ક્ષણને કંઈ જ સંભવ ન હોવાથી ક્રિયાનું હોવું સંભવતું નથી. તે દિપાથી થવાવાળે કર્મબંધ પણ થઈ શકતું નથી. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે-જનદર્શન પ્રમાણે જેમ પર્યાના પ્રત્યેક ક્ષણે વિનાશ થવા છતાં પણ ત્રિકાળસ્થાયી દ્રવ્ય વ્યવસ્થિત રહે છે, એ રીતે એકાન્ત ક્ષણિકવાદનો સ્વીકાર કરવાવાળા બૌદ્ધોના મતમાં કેઈજ સ્થાયી દ્રવ્ય નથી. ક્ષણ (પદાર્થ) ઉત્પન્ન થયા પછી જ તરત જ નાશ પામે છે, એવી સ્થિતિમાં તેને ભૂતકાળના કે ભવિષ્ય કાળના ક્ષણોની સાથે કોઈ સંબન્ધ સિદ્ધ થતું નથી. તેને પરસ્પર સંબન્ધ કરવાવાળું તત્વ દ્રવ્ય છે. જેને તેઓ સ્વીકારતા નથી,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २५९ सर्वन्यापकोऽतएव तेऽपि-प्रक्रियावादिनः सांख्यकाराः। तदेवं चार्वाकबौद्धसांख्यकाराः अक्रियावादिनः अनुपसंख्यया-अज्ञानेन एतत्पूर्वोक्तं कययन्तीति ।। मूलम्-सम्मिस्सभावं च गिरा गहीए,
से मुम्मुई होइ अणाणुवाई। इमं दुपक्खं इम मेगैपक्खं,
आहंसु छैलायतणं च कम्मं ॥५॥ छाया--'संमिश्रभावं च गिरा गृहीते, स मूकमूको भवत्यननुवादी ।
इदं द्विपक्षमिदमेकपक्ष, माहुश्छलायतनं च कर्म ॥५॥ करते। जब वर्तमान क्षण का अतीत अनागत क्षणों के साथ कोई संबंध ही नहीं है तो क्रिया और क्रिया जनित बंध भी सिद्ध नहीं हो सकता। इसी कारण ये क्रिया का निषेध करते हैं। ___ इनके अतिरिक्त जिनके मत में आत्मा व्यापक है और इस कारण निष्क्रिय है, वे भी अक्रियावादी हैं। ऐसे अक्कियावादी सांख्य हैं। इस प्रकार चार्वाक, बौद्ध और सांख्य ये सभी अक्रियावादी अज्ञान के कारण पूर्वोक्त कथन करते हैं ॥४॥
'सम्मिस्सभावं च' इत्यादि।
शब्दार्थ-वे पूर्वोक्त लोकायतिकादि 'गिरा-गिरा' अपनी वाणीसे 'गहीए-गृहीते' स्वीकार किये हुए पदार्थ का निषेध करते हुए लोकाय.
જ્યારે વર્તમાન ક્ષણને અતીત અનાગત ક્ષણની સાથે કોઈ સંબન્ધજ નથી. તે ક્રિયા અને ક્રિયાથી થવાવાળે બંધ પણ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. એજ કારણથી તેઓ ક્રિયાને નિષેધ કરે છે.
આ સિવાય જેઓના મતમાં આત્મા વ્યાપક છે, અને તે કારણથી તે નિકિય છે, તેઓ પણ અક્રિયાવાદી જ છે. એવા અકિયાવાદી સાંખે છે. આ રીતે ચાર્વાક, બૌદ્ધ, અને સાંખ્ય એ બધા અકિયાવાદી અજ્ઞાનના કારણે પૂર્વોક્ત કથન કરતા રહે છે. કા.
'सम्मिरसभाव' त्या
Avail-५२ पडेस वामां मावेस सोडायतिव्यो 'गिरा-गिरा' पोताना १eluी 'गहीए-गृहीते' स्वी।२ ४२पामा मापस पानी निषेध
श्रीसूत्रकृतांगसूत्र : 3
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः-पूर्वोक्ता लोकायतिकादयः (गिरा) गिरा-स्ववचसा (गहीए) गृही ते स्वीकृतेऽर्थे (संमिस्सभावं च) संमिश्रभावं च-अस्तित्वरूपं द्विधाभावं कथयन्ति (से) सः-तेषां मध्ये यः कश्चित् सः केनाऽपि पृष्टः सन् (मुम्मुई) (मुम्म) इत्यव्यक्तभाषी, यद्वा मूकमूकः-अत्यन्तमूक एव (होइ) भवति । तिक आदि 'संमिस्सभावं-संमिश्रभावम्' मिश्र पक्षको अस्तित्व नास्तित्व रूप द्विधा भावसे कहते हैं अर्थात् पदार्थ की सत्ता और असत्ता दोनों से मिश्रित पक्ष को स्वीकार करते हैं 'से-स' वे कोई जिज्ञासु के द्वारा पूछने पर 'मुम्मुई-मूक मूक' मौनावलम्बी 'होइभवति' हो जाते हैं इतनाही नहीं किन्तु 'अणाणुवाई-अननुवादी' स्थाद्वादवादियोंके कथन का अनुवाद करने में भी असमर्थ हो कर मूक हो जाते हैं और इमं-इदम्' इस परमत को 'दुपक्खं-द्विपक्षम्' प्रतिपक्षवाला कहते हैं और 'इमं-इदम्' अपने मतको 'एगपक्ख-एकपक्षम्' प्रतिपक्ष रहित है ऐसा 'आहंसु-आहुः' कहते हैं तथा 'छलायतणं-छलायतनं' कपटयुक्त 'कम्म-कर्म' कर्म अर्थात् कपट युक्त वाग्जाल रूप कर्म करते हैं ॥५॥ ___ अन्वयार्थ-पूर्वोक्त नास्तिक आदि अपने वचनों से स्वीकृत पदार्थ में भी संमिश्र भाव कहते हैं अर्थात् जब अपने स्वीकार किये अर्थका ही निषेध करते हैं तो विधि और प्रतिषेध दोनों कर देते हैं । जब उनसे कोई प्रश्न करता है तो वे बिलकुल मूक हो जाते हैं। यही नहीं परन्तु ३२ता यति: विगैरे 'संमिस्सभावं-संमिश्रभावम्' भिश्र पक्षने अस्तित्व નાસ્તિત્વ રૂ૫ દ્વિધા ભાવથી કહે છે. અર્થાત્ પદાર્થની સત્તા અને અસત્તા भन्ने यही मिश्रित पक्षनो स्वी४२ ४३ छे. 'से-सः' ते वा ज्ञासु बारा पूछामा भावे त्यारे 'मुम्मुई-मूकमूकः' भोननु असमान ४२वावास 'होइ-भवति' थाय छे. मे ४ नडी पy 'अणाणुवाई-अननुवादी' स्याद्वाદવાદિના કથનને અનુવાદ કરવામાં પણ અસમર્થ બનીને મૂંગા બની જાય छ. मने 'इमं-इदम्' 24॥ ५२मतने 'दुपक्खं-द्विपक्षम्' प्रतिपक्षवाण . छे. भने इम-इदम्' पाताना भतने 'एगयक्खं-एकपक्षम्' प्रतिपक्ष विनानी छे से प्रमाणे 'आहंसु-आहुः' हे छे. तथा 'छलायतणं-उलायतनम्' ४५८ सारे 'कम्म-कर्म' विलास ३५ मे २२९ छ. ॥५॥
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત નાસ્તિક વિગેરે પિતાના વચનથી સ્વીકારેલા પદાર્થમાં પણ સંમિશ્રભાવ કરે છે. અર્થાત જ્યારે પિતે સ્વીકારેલા અર્થનોજ નિષેધ કરે છે. તો વિધિ અને નિષેધ બને એકી સાથે કરી બેસે છે. તેઓને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६१ इत्येव न किन्तु (अणाणुवाई) अननुवादी परकथितस्याऽनुवादकग्णेप्यशक्तो. भवति । पुनश्च ते (इम) इदम्-अस्मन्मतम् (दुपखं) द्विपक्षं-सपतिपक्षं वर्तते (इम) इदम् अस्मन्मतम् (एगपक्खं) एकपक्ष-प्रतिपक्षरहितं वर्तते एवम् (आहंसु) आहुः कथयन्ति । पुनश्च ते (छलायतणं) छलायतनम्-छलमलम (कम्म) कर्म-- छलयुक्तवारजालरूपं कर्म कुर्वन्तीति ॥५॥
टीका-पूर्वोक्ता अक्रियावादिनो लोकायतिकादयः-चार्चाकादयः, (गिरा) गिरा-स्वकीयेनैव वचसा 'गहीए' गृहीते-स्वीकृतेऽर्थे 'संमिस्सभावं' संमिश्रभावम् अस्तित्व नास्तित्वरूपसंमिश्रणभावं कुर्वन्ति-एकस्यैव वस्तुनः कदाचिदस्तित्वं कदाचिन्नास्तित्वं च कथयन्ति, च शब्दात् मतिषेधे प्रतिपाद्ये एकमस्तित्वमेव प्रतिपा. दयन्ति । तथा च बौद्धाः गन्तारमस्वीकृत्यापि षड्रगतीः प्रतिपादयन्ति, बन्धमोक्षस्वर्गनरकादि व्यवस्थामपि स्वीकुर्वन्ति चेति । तेषां मध्ये यः कश्चित् केनाऽपि परकीय कथन का अनुवाद करने में भी असमर्थ हो जाते हैं। परमत को प्रतिपक्ष सहित और स्वमत को प्रतिपक्ष रहित कहते हैं और छलयुक्त वचन प्रयोग करते हैं ॥५॥
टीकार्थ-पूर्वोक्त अक्रियावादी लोकात्तिक (नास्तिक) अपने ही वचन से स्वीकार किये हुए अर्थ में संमिश्रभाव करते हैं, अर्थात् कभी उसका अस्तित्व कहते हैं तो कभी नास्तित्व कहने लगते हैं । 'च' शब्द से सूचित किया है कि प्रथम जिस अर्थ का नास्तित्व कहते हैं, उसी का अस्तित्व प्रतिपादन करने लगते हैं 'जैसे बौद्ध परलोकगामी आत्मा को तो स्वीकार नहीं करते परन्तु छह गतियां मानते हैं अर्थात् बन्ध, मोक्ष, स्वर्ग, नरक आदि की व्यवस्था को स्वीकार करते हैं। ऐसे
જ્યારે કોઈ એ વિષયમાં પ્રશ્ન કરે તે તે વખતે તેઓ મૌન ધારણ કરે છે. એટલું જ નહીં પણ બીજાના કથનનું અનુકરણ કરવામાં પણ અસમર્થ બની જાય છે. તેઓ અન્યના મતને પ્રતિપક્ષ વળે અને પિતાના મતને પ્રતિપક્ષ વિના હોવાનું કહે છે. કપટ યુક્ત વચન પ્રયોગ કરે છે. પા
ટીકાથ–પૂર્વોક્ત ક્રિયાવાદી લેકાયતિક (નાસ્તિક) પિતાના જ વચનથી સ્વીકારેલ અર્થમાં સંમિશ્રભાવ કરે છે. અર્થાત્ કઈ વાર તેનું અતિવ કહે છે, તો કોઈ વાર નાસ્તિત્વ કહે છે. “a” શબ્દથી એ સૂચવ્યું છે કે-પહેલાં જે અર્થ ને નાસ્તિત્વ બતાવ્યા હોય તેનું જ અસ્તિત્વ કહીને પ્રતિપાદન કરવા લાગી જાય છે. જેમ બૌદ્ધો પરલોકમાં જવાવાળા આત્માને સ્વીકાર ४२ता नथी, ५२ छ तियो माने छ; अर्थात मध, भाक्ष, स्वर्ग, २४ વિગેરેની વ્યવસ્થાને સ્વીકાર કરે છે. એવા વિષયમાં જ્યારે કોઈ સ્યાદ્વાદવાદી
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
सूत्रकृतागसूत्रे स्याद्वादवादिना पृष्टः सन् 'से' स: 'मुम्मुई' 'मुम्मु' इति गद्गदवाक्त्वेन अव्यक्तभाषी, यद्वा-मूकमूकः- मूकादपि मूक:-अत्यन्तमूक:-अनिर्वचनः 'होइ' भवति । एतावदेव न किन्तु 'अणाणुवाई' अननुवादी-अननुवादी परेण कथितं साधनम् अनुवदितु. मपि असमर्थः परेण कथितस्याऽर्थस्य व्याकुलितमनाः सन् अनुवादमपि कर्तुं न शक्नोतीति भावः । पुनश्च-'इम' इदम्-परमतम् 'दुपक्वं द्विपक्ष-सप्रतिपक्षं वर्तते, तन तस्य विरोधी पक्षो विद्यते । 'इमं' इदम्-अस्मदीयं मतम् 'एगपक्वं' एक पक्षम् अपतिपक्षम् अविरुद्धार्थाभिधायित्वेन निराबाधं वर्तते अस्मन्मतस्य न कोऽपि विरोधं कर्तुं शक्नोतीत्यतोऽस्मन्मतम् एकपक्ष विद्यते, इत्येवम् 'आईसु' आहुःकथयन्ति । पुनश्च स्याद्वादवादिपतिपादितोक्तौ ते 'छलायतणं' छलायतनम्-उलम्'नवकम्बलो देवदत्तः' इत्यादिरूपं कर्म । यद्वा-एकपक्षद्विपक्षादिकं कर्म 'आहंसु' विषय में जब कोई स्याद्वादवादी (जैनमतावलम्बी) उन से प्रश्न करता है तो या तो गुनगुनाने लगते हैं या अत्यन्त मूक हो रहते हैं । इतना ही नहीं, परंतु दूसरे के कहे साधन का अनुवाद करने में भी समर्थ नहीं होते। फिर भी उनका दावा है कि हमारा यह मत अप्रतिपक्ष है, अर्थात् अविरोधी अर्थ का प्रतिपादक होने से बाधारहित है । उसका कोई विरोध नहीं कर सकता और दूसरों का मत सप्रतिपक्ष है, अर्थात् बाधायुक्त है। वे स्यावाद साधक साधन का निरास करने में छल का प्रयोग करते हैं। ___ वक्ता के अभीष्ट अर्थ को जानबूझ कर त्याग कर उसके द्वारा प्रयुक्त शब्द का दूसरा अर्थ लेकर खंडन करना छल कहलाता है। जैसे 'देवदत्त नवकम्बल है। यहां वक्ता का अभिप्राय यह है कि देव. તેઓને પ્રશ્ન કરે ત્યારે તેઓ ગણગણવા મંડે છે, અથવા બિકુલ મૂક બની જાય છે. એટલું જ નહી પરંતુ બીજાઓએ કહેલા સાધનને અનુવાદ કરવામાં પણ સમર્થ થતા નથી. તો પણ તેઓને દા એ છે કે અમારે આ મત અપ્રતિપક્ષ–અર્થાત પ્રતિપક્ષ વિનાને છે, એટલે કે અવિધી અર્થનું પ્રતિ પાદન કરવાવાળે હેવાથી બાધા વિનાને છે, તેને કઈ જ વિરોધ કરી શકે તેમ નથી. અને બીજાઓને મત પ્રતિપક્ષ સહિત છે, અર્થાત્ બાધાવાળો છે, તેઓ સ્યાદ્વાદ સાધક સાધનને નિરાસ (પરાસ્ત) કરવામાં કપટને પ્રયોગ કરે છે.
વક્તાના અભીષ્ટ-ઇચ્છિત અર્થને જાણ બૂજીને ત્યાગ કરીને તેના દ્વારા કહેલ શબ્દને બીજો અર્થ લઈને ખંડન કરવું તે છલ-કપટ કહેવાય જેમકે-દેવદત્ત નવ કમ્બલ છે.' અહિયાં કહેનારને અભિપ્રાય એ છે કે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६३ आहुः-कथयन्ति । यद्वा-'छलायतणं' छलायतनम्-छलानां-कपटानाम् आयतनं -स्थानं छलायतनम् एतादृशम् 'कम्म' कर्म कुर्वन्तीति ॥५॥ मूलम्-ते एवमक्खंति अबुज्झमाणा,
विरूवरूवाणि अकिरियवाई। जे मायइत्ता बहवे मैणूसा,
भवंति संसौरमणोवदग्गं ॥६॥ छाया-ते एवमाख्यान्त्यबुद्धयमाना, विरूपरूपाण्यक्रियावादिनः ।
यान्यादाय बहवो मनुष्या, भ्रमन्ति संसारमनवदग्रम् ॥६॥ दत्त के पास नयाकम्बल हैं। किन्तु छलवादी इस अर्थ को छोड़कर 'नव' शब्द में संख्या का आरोप कर लेता है और कहता है-देवदत्त के पास नौ कंबल कहां हैं ? ये अक्रियावादी भी इसी प्रकार छल का प्रयोग करते हैं ॥५॥ 'ते एवमक्खंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते-ते' वे पूर्वोक्त 'अकिरियावाई-अक्रियावादिनः' वस्तु. स्वरूपको न समझने वाले चार्वाक बौद्ध आदि अक्रियावादी 'अबुज्झमाणा-अबुध्यमानाः' सदसबोध न जानते हुए 'एवं 'एवं-एवम्' इस प्रकार से विरूवरूवाणि-विरूपरूपाणि' अनेक प्रकार के शास्त्रां का 'अक्खंति-आख्यान्ति' कथन करते हैं 'जे मायइत्ता-यमादाय' जिन शास्त्रोंका आश्रयलेकर 'बहवे मणूसा-चहवो मनुष्या' बहुतसे अज्ञानी દેવદત્તની પાસે નવી કાંબળે છે. પરંતુ છલવાદી આ અર્થને છોડીને નવ શબ્દમાં સંખ્યાને આરેપ કરી લે છે, અને કહે છે કે દેવદત્તની પાસે નવ કાંબળે કયાં છે? આ અક્રિયાવાદીયે પણ એજ પ્રમાણે છળને પ્રગ કરે છે. પા ___ 'ते एवमकखंति' त्याह
शहाथ-'ते-ते' से ५२ ४ामा मापेर 'अकिरियावाई-अक्रियावा. दिनः' परतुन। यथा पान न समपा व या मौद्ध विगैरे मा. यावाहियो 'अबुज्झमाणा-अबुध्यमानाः' सहसमाधने नसभा एवंएवम्' माथी विरूवरूवाणि-विरूपरूपाणि' मने प्रारना शास्त्रानु 'अक्खति-आख्यान्ति' ४यन रे छ. 'जे मायइत्ता-यमादाय' रे शास्त्रोन। माश ने 'बवे मणूसा-बहवो मनुष्याः' । मे। अज्ञानी मनुष्य।
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
सूत्रकृतागलो अन्वयार्थः-(ते) ते- पूर्वोक्ताः (अकिरियावादिनः चार्वाकवौद्धादयः (अबु. ज्झमाणा) अबुध्यमानाः-सद्भावबोधविकलाः (एवं) एवम्-अनेन प्रकारेण (विरूवरूवाणि) विरूपरूपाणि-नानाप्रकाराणि शास्त्राणि (अवखंति) आख्यान्ति-प्रतिपादयन्ति (जे मायइत्ता) यान्यादाय-यानि तत्मरूपितानि शास्त्राणि समाश्रित्य (बहवे मणूसा) बहवो मनुष्याः अनेकेऽज्ञानिनो जनाः (अणोपदग्ग) अनवदग्रम्अनन्तम् (संसार) संसारं चतुर्गतिरूपम् (भमंति) भ्रमन्ति-पर्यटन्तीति ॥६॥
टीका- 'ते' ते 'अकिरियवाई' अक्रियावादिनः-चार्वाकबौद्धादयः मिथ्या-मल-पटलावृतात्मानः 'अबुज्झमाणा' अबुध्यमानाः-परमार्थतत्त्वम् अजानानाः 'एवं' एवम्-अनेन प्रकारेण 'विरूवरूवाणि' विरूपरूपाणि-नानामकाराणि मिध्या शाखाणि 'अक्खंति' आख्यान्ति-प्रतिपादयन्ति । तथा-पृथिव्यादीन्येव तत्त्वानि 'न कोऽप्यात्मा परलोकगामी' इत्यादि मिथ्याशास्त्राणि प्ररूपयन्तीति भावः । 'जे मायइत्ता' यान्यादाय तेषां यानि मिथ्याशास्त्राणि आदाय-परिगृह्य 'बहवे' मनुष्य 'अणोवद्ग्गं-अनवदग्रम्' अनन्तकाल पर्यन्त 'संसार-संसारम्' चारगतिवाले इस संसार में 'भमंति-भ्रमन्ति' भ्रमण करते हैं ॥६॥
अन्वयार्थ-अक्रियावादी तत्वको नहीं समझते हुए इस प्रकार नाना प्रकार के शास्त्रों का प्रतिपादन करते हैं। जिनका आश्रय लेकर बहुत से अनन्त संसार में परिभ्रमण करते हैं ॥६॥
टीकार्थ-मिथ्यात्व के पटल से आवृत अन्त:करण वाले चार्वाक, बौद्ध आदि पारमार्थिक तत्व को नहीं जानते हुए अनेक प्रकार के मिथ्याशास्त्रों का प्रणयन करते हैं । जैसे पृथ्वी आदि भूत ही तत्व हैं, इनके अतिरिक्त परलोकगामी कोई आत्मा नहीं है, इत्यादि । उन मिथ्याशास्त्रों को ग्रहण करके बहुत से अज्ञानी जन अनन्त चतुर्गतिक 'अणोवद्गा-अनवदनम्' मनत पर्यन्त 'संसार संसारम्' या गतिपाण मा ससारमा 'भम ति-भ्रमन्ति' प्रभारी रे छे. ॥६॥
અન્વયાર્થ–અક્રિયાવાદિ તત્વને સમજ્યા વિના આવી રીતે અનેક પ્રકારના શાસ્ત્રોનું પ્રતિપાદન કરે છે. જેને આશ્રય લઈને ઘણા લોકે અનંત સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. દા
ટીકાર્થ–મિથ્યાત્વના પડદાથી છૂપાયેલા અંત:કરણવાળા ચાર્વાક, બૌદ્ધ, વિગેરે પારમાર્થિક તત્વને ન જાણતા થકા અનેક પ્રકારના મિથ્યા શાસ્ત્રોનું प्रायन (समर्थन) ४२ छ. रेम-पृथ्वी विणे३ भूतो (तत्व) त . આનાથી ભિન્ન પરકમાં જવાવાળે કે આત્મા જ નથી. વિગેરે આવા પ્રકારના મિથ્યા શાસ્ત્રોને ગ્રહણ કરીને ઘણાજ અજ્ઞાની અનંત એવા ચતુર્ગતિ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६५ बहवोऽने के 'मणूसा' मनुष्याः-बाला:-अज्ञानिनो जनाः 'अणोवदग्गं' अनवदनम् अपर्यवसानमनन्तमित्यर्थः 'संसार' संसारम्-चातुर्गतिकम् 'भमंति' भ्रमन्तिघटीयन्त्रन्यायेन पर्यटन्ति जन्मजरामरणै न कदाचिदपि विमुक्ता भवन्तीति भाव अस्य निराकरणाय शास्त्रमतमाह-चौद्धस्य सर्वशून्यत्वे किश्चिदपि प्रमाणं नास्ति, सर्व शून्यस्वे प्रमाणाऽवसिद्धः। न वा चार्वाकस्य प्रत्यक्षमेकमेव प्रमाणम्, पित्रादिव्यवहारस्यापि विलोपापत्तेः । बौद्धानामपि अत्यन्तक्षणिकत्वेन वस्तुत्वाऽभावएव पतति । तन्मते-यदेवार्थ क्रियाकारि तदेव परमार्थतः सत् । न च क्षणा क्रमेणार्थक्रियां करोति, क्षणिकत्वहाने । नाऽपि योगपोन एकस्मिन्नेव क्षणे सर्वसंसार में घटीयंत्र (अरहट) की भांति घूमते रहते हैं अर्थात् जन्म मरण से मुक्त नहीं होते । ___ अक्रियावादी के मत का निराकरण करने के लिए शास्त्र का मत प्रकट करते हैं। यदि बौद्ध विशेषों के मतानुसार सर्वशून्यता स्वीकार की जाय तो प्रमाण की भी सिद्धि नहीं होगी और प्रमाण के अभाव में सर्वशून्यता कैसे सिद्ध होगी? यदि चार्वाक मत के अनुसार एक मात्र प्रत्यक्ष प्रमाण ही स्वीकार किया जाय तो पिता पितामह आदि संबंधी व्यवहार का अभाव हो जाएगा। क्षणिकवादी बौद्ध के मत में वस्तु क्षणिक होने से उसमें वस्तुत्व ही सिद्ध नहीं हो सकता । जो अर्थ-क्रियाकारी हो, वही वस्तु कहलाती है । किन्तु एक क्षणमात्र ठह. रने वाली वस्तु न क्रम से अर्थ क्रिया कर सकती है और न अक्रम से। સંસારમાં ઘટિયંત્ર (રંટ)ની માફક ફર્યા કરે છે. અર્થાત્ જન્મ મરણ ધારણ કર્યા કરે છે, તેનાથી છૂટતા નથી.
અક્રિયાવાદીના મતનું નિરાકરણ કરવા માટે શાસ્ત્રને મત પ્રગટ કરવામાં આવે છે. જે બૌદ્ધના મત પ્રમાણે સર્વશૂન્યપણાને સ્વીકાર કરવામાં આવે; અર્થાત્ જગતમાં કોઈ પણ પદાર્થની સત્તા માનવામાં ન આવે, તે પ્રમાણની પણ સિદ્ધિ થશે નહીં અને પ્રમાણના અભાવમાં સર્વશૂન્ય પણ કેવી રીતે સિદ્ધ થશે ? જે ચાર્વાકનાં મત પ્રમાણે એક માત્ર પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ સ્વીકારવામાં આવે તે પિતા, પિતામહ આદિ સંબંધના વ્યવહારને અભાવ થઈ જશે. ક્ષણિક વાદી બૌદ્ધોના મત પ્રમાણે વરતુ ક્ષણિક હોવાથી તેમાં વસ્તુત જ સિદ્ધ થતું નથી જે અર્થ કિયાકારી હોય; એજ વસ્તુ કહેવાય છે. પરંતુ એક ક્ષણ માત્ર રહેવાવાળી વસ્તુ કમથી અર્થ ક્રિયા કરી શકતી નથી. તેમજ અકમથી પણ ક્રિયા કરી શકતી નથી. ક્રમથી કરવાનું માનવામાં
पता नथी.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कार्यापत्तेः । न चैतद् दृष्टमिष्टं वा । न च ज्ञानाधारमात्मानं गुणिनं विना गुणरूपस्य सङ्कलनामत्ययस्य कथमपि सद्भावः संभवति, तस्मान्न चार्वाकाऽभिमभूतचैतन्यम्, न वा-बौद्धाभिमतं सर्वशून्यत्वम् अत्यन्तक्षणिकत्वं वा सिद्धयति । एवंविधप्रतिपादकानि तेषां शास्त्राणि गृहीत्वाऽनेके मनुष्याः संसाराटवीमटन्तीति । एवं वस्तुस्वरूपमजानानाः अक्रियावादिनो नानाप्रकारकाणि मिथ्यागास्त्राणि प्ररूपयन्ति, येषां ग्रहणेन अनेके मनुष्याः संसारसागरेऽनन्तं कालं परिभ्रमन्तीति तात्पर्यार्थः ॥६॥ मूलम्-णाईच्चो उएइण अस्थमेइ,
__ ण चंदिमा वडई हायई वा। संलिला ण संदति ने वति वाया,
___वझी नियंतो कैंसिणे हु लोए॥७॥ कम से करना माने तो वह क्षणिक नहीं रहेगी। अक्रम से अर्थात् एक साथ अर्थक्रिया करना स्वीकार करें तो समस्त कार्य एक ही साथ उत्पन्न हो जाएँगे । किन्तु न ऐसा देखा जाता है और न माना ही जाता है। - इसके अतिरिक्त ज्ञान के आधारभूत गुणी 'आत्मा' के विना गुणरूप संकलना प्रत्यय अर्थात् जोड़-रूप ज्ञान किसी भी प्रकार संभव नहीं हो सकता अतएव चार्वाक द्वारा अभिमत भूतचैतन्यवाद तथा बौद्ध द्वारा अभिमत शून्यवाद या क्षणिकवाद सिद्ध नहीं होता।
इस प्रकार की मिथ्या प्ररूपणा करने वाले उनके शास्त्रों का अनुसरण करके अनेक मनुष्य संसार रूपी अटवी में पर्यटन करते हैं ॥६॥ આવે તે તે ક્ષણિક રહેશે નહીં અકમથ અર્થાત્ એકી સાથે અર્થ કિયા કરવામાં આવે તે સઘળા કાર્યો એકી સાથેજ ઉત્પન્ન થઈ જશે. પરંતુ એમ દેખવામાં આવતું નથી. તેમ માનવામાં પણ આવી શકતું નથી.
આ સિવાય અતિરિક્ત જ્ઞાનના આધાર ભૂત ગુણી (આત્મા)ની વિના ગુણ રૂપ સંકલના પ્રત્યય અર્થાત્ (જેટા રૂપ જ્ઞાન કોઈ પણ પ્રકારે સંભવતું નથી. તેથી જ ચાર્વાકદ્વારા અભિમતભૂત ચૈતન્યવાદ તથા બૌદ્ધ દ્વારા અભિમત શૂન્યવાદ અથવા ક્ષણિકવાદ સિદ્ધ થતો નથી.
આ પ્રકારની મિથ્યા પ્રરૂપણ કરવાવાળા તેઓના શાસ્ત્રોનું અનુસરણ કરીને અનેક મનુષ્ય સંસાર રૂપી અરણ્યમાં ભટક્તા રહે છે. અા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६७
छाया-नादित्य उदेति नास्तमेति, न चन्द्रमा वर्द्धते हीयते वा। सलिलानि न स्यन्दते न वान्ति वाताः, बन्ध्यो नियतः कृत्स्नो लोकः॥७॥
अन्वयार्थ:-सर्वशून्यतावादिनः-एवं कथयन्ति (आइच्चो) आदित्यः-पूर्यः (ण उएइ) न उदेति (ण अस्थमेइ) नास्तमेति च आदित्य:-सूर्यस्यापि मायामयस्वेन तदुदयास्तयोः कथं संभवः ! । (चंदिमा) चन्द्रमाः (ण वडई) शुक्लपक्षे न वर्द्धते (वा) वा-अथवा (न हायई) कृष्णपक्षे न हीयते पुनश्च (सलिला) सलिलानि-जलानि (न संदति) न स्यन्दन्ते तथा (वाया) वाताः-वायवः (न वंति) न बान्ति-न चलन्ति अत एव (कसिणे लोए) कृत्स्नो लोका-कृत्स्नः संपूर्णो लोका
'णाइच्चो' इत्यादि।
शब्दार्थ-सर्वशून्य मतवादी कहते हैं 'आइच्चो-आदित्यः' सूर्य ण उएइ-न उदेति' उदित नहीं होता है 'ण अस्थमेइ-नास्तमेति' और न अस्त होता है। इसी प्रकार 'चंदिमा-चन्द्रमा' चंद्रमा 'ण वडा -न वर्द्धते' शुक्लपक्ष में बढतानही है 'वा-अथवा' अथवा 'न हायइन हीयते' कृष्ण पक्ष में घटता नहीं है तथा 'सलिला-सलिलानि' जल 'न संदंति-न स्यन्दते' बहता नहीं है तथा 'वाया-वाताः' वायु-पवन 'ण वंति-न वांति' चलता नहीं है अतएव 'कसिणे लोए-कृत्स्नो लोका' यह सम्पूर्ण लोक-माने जगत् 'नियतो-नियतः' सर्वदा अवस्थायी है 'वंझो-वन्ध्यो' मिथ्याभूत वस्तुतः शून्यरूप है ॥७॥ ___अन्वयार्थ-सर्वशन्यतावादियों का कथन है कि-सूर्य उदित नहीं होता, न अस्त होता है । न चन्द्रमा बढता है, न घटता है। न जल
'णाइच्चो' त्या
शाथ-सब शून्य मतने मनुसनारामा ४ छ -'आइच्चोआदित्यः' सूर्य 'ण उएइ-न उदोत' गते नथी. 'ण अत्थमेइ-नास्तमेति भने तेरा मस्त ५५ यता नथी. 20 प्रमाणे 'चदिमा- चन्द्रमा' य' 'न वढइ-न वर्धते' शुस ५क्षम पता नथी. 'वा-वा' ५२१'न हायइ-न हीयते' ३०॥ पक्षमा घटता नथी. तथा 'सलिला-सलिलानि' ५ 'न संदति-न स्यन्दते' पतु नथी. तथा 'वाया-वाता' ५वन 'ण वंति-न वान्ति' वात नथी तथा 'कसिणे लोए-कृत्स्नो लोकः' मा समय से अर्थात् गत 'नियतो-नियतः' सहा २७वावा छे. 'वंझो-वन्ध्यो' भिथ्याभूत छ अर्थात शून्य ३५ छ. ॥७॥
અન્વયાર્થ–સર્વશૂન્ય વાદિનું કથન છે કે-સૂર્યને ઉદય થતું નથી. તેમ અસ્તપણ થતું નથી. ચંદ્રની વધ ઘટ પણ થતી નથી. જલ વહેતું
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे (नियतो) नियतः-सर्वदावस्थायीवर्तते इति (बझो) बन्ध्यो मिथ्याभूतोऽर्थ:वस्तुतस्तु शून्योऽभावरूपो लोकोऽस्तीति भावः ॥७॥ _____टीका-सर्वशून्यतावादिनः सूर्यादिकं तदुदयास्तादिकं वा प्रतिषेधयन्ति तदर्शनाय सूत्रकार आह-'आइच्चों' आदित्यः-सूर्यः जगतां प्रदीपकल्पः 'ण उएई' न उदेति। तथा-'न अत्यमेइ' नास्तमेति-आदित्य एव नास्ति, तत्कुतस्तस्योदयास्तमनम् । यदयं दृश्यते स द्विचन्द्रादिवद् भ्रान्तिरूप एव । तथा-'चंदिमा' चन्द्रमाः 'ण वडई' न बर्द्धते शुक्लपक्षे 'हायईना' न वा. हीयते-क्षीयते कृष्णपक्षे। तथा-'सलिला' सलिलानि-जलानि 'न संदति न स्यन्दन्ते-पर्वतनिर्झरेभ्यो नद्यादिपदेशेभ्यो वा न स्रवन्ति । तथा-'वाया' वाताःबहता है, न वायु चलती है । यह सम्पूर्ण लोक मिथ्या और शून्य अर्थात् अस्तित्वहीन है ॥७॥ ___टीकार्थ-सर्वशून्यतावादी सूर्यादि पदार्थों के अस्तित्व को ही वास्तविक नहीं मानते, अतएव उसके उदय और अस्त का भी निषेध करते हैं । इस प्रत्यक्षविरुद्ध मान्यता को दिखलाते हुए सूत्रकार कहते हैं । जगत् के लिए प्रदीप के समान प्रकाशक यह सूर्य न उदित होता है, न अस्त होता है, अर्थात् जब सूर्य ही नहीं है तो उसका उदय और अस्त होने का प्रश्न ही उपस्थित नहीं होता। जो सूर्य दिखाई देता है वह विचन्द्रदर्शन अर्थात् दो चन्द्रमाओं के दर्शन के समान भान्ति ही है । चन्द्रमा न शुक्ल पक्ष में बढ़ता है और न कृष्णपक्ष में घटता है । वह है ही नहीं तो क्या बढेगा और क्या घटेगा ? जल न पर्वतके निर्झरों से झरता है, न नदी आदि में बहता है। वायु चलती નથી. તેમ પવન વાત નથી. આ સમગ્ર લેક મિસ્યા અને શૂન્ય અર્થાત અસ્તિત્વ વિનાનું છે. છેલ્લા
ટીકાર્થ–સર્વશૂન્યવાદી સૂર્ય વિગેરે પદાર્થના અસ્તિત્વને જ વાસ્તવિક માનતા નથી. તેથી જ તેના ઉદય અને અસ્ત પશુને પણ નિષેધ કરે છે. આ રીતે પ્રત્યક્ષ વિરૂદ્ધ માન્યતાને બતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે–જગતના માટે દીવાની જેમ પ્રકાશ આપનાર આ સૂર્ય ઉગતો નથી, તેમ અસ્ત પણ પામતે નથી. અર્થાત્ જ્યારે સૂર્ય જ નથી તે તેનો ઉદય અને અસ્ત થવાનો પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત થતું નથી, જે આ સૂર્ય દેખવામાં આવે છે, તે બે ચંદ્રમાના દર્શનની જેમ કેવળ ભ્રમ જ છે, તેમજ ચંદ્રમા શુકલ પક્ષમાં વધતે નથી તેમજ કણ પક્ષમાં ઘટતું પણ નથી. તે છેજ નહીં તે પછી વધવા ઘટવાની વાત જ કયાં રહી? પાણ ડુંગર વિગેરે પર્વતીય પ્રદેશમાંથી ઝરતું નથી. તેમ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६९ वायवोऽपि 'न वंति' न वान्ति-न वहन्ति । अपितु ‘कसिणे' कृत्स्नः परिदृश्यमानः सर्वोऽपि 'लोए' लोकः-आकाशादिघटाद्यन्तः सर्वप्रपञ्चः । 'णियतो' नियत:निश्चलः सर्वदा स्थायित्वात् अतएवायं लोकः 'बझो' बन्ध्या-अर्थशून्यो वर्तते मिथ्यैव-अभावरूप एवास्तीति भावः । यदिदं वस्तु उपलभ्यते, तत्सर्व मायास्व.
नेन्द्रजालसदृशमेवेति । तथा च-सर्वशून्यतावादिनः कथयन्ति-यत् सूर्यो नोदेतिनास्तमेति । तथा-चन्द्रमाः न वद्ध ते नापि क्षीयते । एवं न जलानि वहन्ति, न वा वन्ति वाता इति । किन्तु -सम्पूर्ण मेव जगद् अभावरूपं मिथ्यैव प्रतिमा तीति भावः ॥७॥ नहीं है । अर्थात् इन सब का कोई अस्तित्व ही नहीं है । यह दिखाई देने वाला सम्पूर्ण लोक प्रपंच है-मिथ्या है, सत्ता से शून्य है।
आशय यह है कि सर्वशून्यता वादियों का कथन है कि समस्तजगत् शून्य है । इसमें किसी भी पदार्थ की सत्ता नहीं है । सूर्य उदित
और अस्त नहीं होता, चन्द्रमा न बढता है, न घटता है, न जल वहता है, न वायुचलती है ! ____ यद्यपि शून्यतावादी किसी भी वस्तु का अस्तित्व स्वीकार नहीं करते तथापि यहां सूर्य आदि के निषेध द्वारा जो उनका मत प्रकट कियागया है, वह उसकी अत्यन्त प्रत्यक्ष बाधिता को सूचित करने के लिए है ! इससे उनके मन्तव्यों का उपहास भी ध्वनित होता है ॥७॥ નદી વિગેરેમાં વહેતું પણ નથી. તથા પવન વાત નથી. અર્થાત્ આ બઘાનું અસ્તિત્વ જ નથી. આ દેખાવ આપનાર સંપૂર્ણ જગતુ કેવળ પ્રપંચ માત્ર छ-त मिथ्या छ, भने सत्ताथी २हित छे.
કહેવાને આશય એ છે કે--સર્વ શૂન્યતા બાદિયેનું કથન એવું છે છે કે-આ સઘળું જગત્ શૂન્ય રૂપજ છે. તેમાં કઈ પણ પદાર્થની સત્તા જ નથી. સૂર્ય ઉગતો કે આથમત નથી. ચન્દ્રમાં વધતું નથી તેમ ઘટતે પણ નથી. જળ વહેતું નથી, વાયુ વાત નથી.
જો કે શૂન્યતાવાદિયે કોઈ પણ વસ્તુના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરતા નથી. તે પણ અહિયાં સૂર્ય વિગેરેના નિષેધ દ્વારા તેઓને મત બતાવવામાં આવ્યું છે, તે તેઓના અત્યંત પ્રત્યક્ષ બાધિત પશુને બતાવવા માટે જ છે. તેથી તેઓના મન્તવ્યને ઉપહાસ પણ વનિત થાય છે. શાળા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
सर्वशून्यतामतं निराकर्त्तु शास्त्रकारः प्रक्रमते - 'जहाहि अंधे' इत्यादि । मूलम् - जहाहि अंधे सह जोतिणा वि,
वाइ णो पेस्सति हीणणेते ।
"संतंपि ते एंव मंकिरियवाई,
१३
किरिय" में पेस्संति निरुद्रपन्ना ॥८॥ छाया - यथा ह्यन्धः सह ज्योतिषापि, रूपाणि न पश्यति हीननेत्रः । सतीमपि ते एवमक्रियावादिनः- क्रियां न पश्यन्ति निरूद्धप्रज्ञाः | ८ | शून्यतावादी के मत का निराकरण करने के लिए शास्त्रकार कहते हैं- 'जहा हि अंधे' इत्यादि ।
शब्दार्थ –'जहाहि - यथा' जैसे 'अंधे - अन्धः' जन्मान्ध अथवा 'होणने ते - हीन नेत्रः' जन्मके पश्चात् जिनके नेत्र का तेज नष्ट हुवा हो ऐसा कोई पुरुष 'जोइणा वि सह- ज्योतिषापि सह' प्रदीप आदि के प्रकाश के साथ होने पर भी 'रूवाई - रूपाणि' वस्तु के स्वरूपको 'णो परसति न पश्यति' देखता नहीं है ' एवं एवम्' इसीप्रकार 'ते-ते' वे पहले कहे हुए बुद्धिहीन 'अकिरियाबाई - अक्रियावादिनः' अक्रियावादी 'संतंपि सतीमपि विद्यमान 'किरिथं क्रियां' क्रिया को 'ण पसंति- न पश्यन्ति' देखते नहीं हैं वे लोक क्यों नहीं देखते' सो कहते हैं - निरुद्ध पन्ना - निरुद्ध प्रज्ञा:' वे लोग ज्ञानावरणीयादिके उदय होने से जिनके सम्यक ज्ञानादि आच्छादित है ऐसे है શૂન્યતા વાઢિયાના મતનું નિકરણ કરવા માટે શાસ્ત્રકાર કહે છે કે'जहाहि अंधे' इत्यादि
शब्दार्थ –'जहाहि-यथा' प्रेम 'अंधे - अन्धः' भन्मांध अथवा 'हीणनेतेहोननेत्रः' भन्मनी पछी लेनी मांखनुं तेन नाश पाभ्यु होय सेवा आई ३ष 'जोइणावि सह - ज्योतिषापि सह' हीवा विगेरेना अाश साथै हावा छतां पशु ' रुवाई रूपाणि वस्तुना स्व३पने 'णा पस्सति - न पश्यति' देखते। नथी. 'एवं - एवम्' मे४ प्रमाणे 'ते - ते' ते पडेला वामां आवे युद्धि वगरना 'अकिरियावाई - अक्रियावादिनः' अडियावाडीओ 'संत'पि सतीमपि विद्यमान वी 'किरियं क्रियां' डियाने 'ण परसंति-न पश्यन्ति' द्वेष्यता नथी. थे बे हैं। प्रेम द्वेष्यला नथी ? मे छे - 'निरुद्धपन्ना - निरुद्ध प्रज्ञाः' तेथे ज्ञानावरणीયાદિના ઉદય થવાથી જેએના સમ્યક્ જ્ઞાન વિગેરે ઢંકાઈ ગયા છે, એવા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७१ ___ अन्वयार्थ:-(जहा हि) यथा हि-निश्चयेन (अंधे) जन्मान्धः, अथवा (हीणनेते) हीननेत्र:-जन्मानन्तरंगतनेत्रो वा कोऽपि पुरुषः (जोडणावि सह) ज्योतिषाऽपि प्रदीपादिनाऽपि सह वर्तमानः प्रदीपहस्तोऽपि (रूबाई) रूपाणि-घटपटात्मकानि (गो पस्सति) नो पश्यति-नैव दृष्टिगोचरीकरोति (ए) एवम्-अनयैव रीत्या (ते) ते-पूर्ववर्णिताः (अकिरियावाई) अक्रियावादिनः (संतं पि) सतीमपि सद्भूतामपि (किरियं) क्रियाम्-अस्तित्वादिकाम् (ण पस्संति) न पश्यन्ति । किमिति न पश्यन्ति ? यतस्ते 'निरुद्धपन्ना' निरुद्धप्रज्ञा:-ज्ञानावरणीयोदयेन आच्छादितसम्यग्ज्ञानाः सन्तीति ।।८॥
टीका-'जहा हि' यथा हि 'अंधे' अन्धः-जन्मान्धः अथवा 'हीणणेत्ते' हीन नेत्र:-पश्चाद्व्याधिविशेषेण गतनेत्रा कश्चित् पुरुषः 'जोइणा वि' ज्योतिषाऽपिप्रदीपादिना सह वर्तमानोऽपि 'ख्वाई' रूपाणि-घटपटादीनि नीलपीतादीनि वा 'न पस्सति' न पश्यति । एवम्-अनेनैव प्रकारेण 'ते' ते-अक्रियावादिनः 'संतं पि' सतीमपि-सदावेन वर्तमानामपि 'किरिय' क्रियाम्-अस्तित्वादिरूपां वा 'न अर्थात् सम्यक्ज्ञानादि की रुकावट से वे लोग विद्यमान अर्थ को भी नहीं समजते ॥८॥ ___ अन्वयार्थ-जैसे जन्मान्ध या बाद में नेत्रहीन हुआ कोई पुरुष हाथ में दीपक होने पर भी रूपों को नहीं देखता, उसी प्रकार ये अक्रि. यावादी सद्भूत क्रिया को भी नहीं देखते हैं, क्योंकि उनकी प्रज्ञा ज्ञानावरणीय कर्म के उदय से आच्छादित हो गई है ॥८॥
टीकार्थ-जैसे जन्म से अंधा या बाद में किसी व्याधि के कारण नेत्र हीन हुआ कोई पुरुष प्रदीप आदि से युक्त होने पर भी घट-पट आदि अथवा नीलपीत आदि रूपों को नहीं देखते हैं । सद्भूत क्रिया છે. અર્થાત્ સમ્યક જ્ઞાન વિગેરેના રોકાઈ જવાથી તે લેકે વાસ્તવિક અર્થને પણ સમજતા નથી. ૫૮
અન્વયાર્થ-જેમ જન્માંધ અથવા પાછળથી આંધળે બનેલ કોઈ પુરૂષ પિતાના હાથમાં દી હોવા છતાં પણ વસ્તુને જોઈ શકતું નથી. એજ રીતે આ અક્રિયાવાદી સદ્ભૂત ક્રિયાને પણ જોઈ શકતા નથી. કેમકે તેઓની પ્રજ્ઞા જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ઉદયથી ઢંકાઈ ગઈ છે. ૮
ટીકાર્થ –જન્મથી આંધળા અથવા જન્મ પછી કઈ વ્યાધિને કારણે નેત્ર વગરને થયેલ કે પુરૂષ જેમ દીવાની સાથે રહેવા છતાં પણ ઘટ-પટ વિગેરે અથવા લીલા પીળાં વિગેરે રૂપને જોઈ શકતા નથી. વિદ્યમાન વસ્તુને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
सूत्रकृताङ्गसूत्रे परसंति' न पश्यन्ति । कुतः सद्भूतामपि क्रियां न पश्यन्ति तत्र हेतुमाह-'णिरू द्धपन्ना' निरुद्धपज्ञाः-निरुद्धा आच्छादिता-ज्ञानावरणीयादिकर्मणा प्रज्ञा येषा ते तादृशाः सन्ति, अतस्ते सद्भूतामपि क्रियां न पश्यन्तीति भावः । तथा-तमो. ऽपहारी सूर्यः प्रतिदिन देति, इति सर्वलोकमत्यक्षम् । एवं चन्द्रमसः वृद्विहासौ प्रत्यक्षसिद्धौ, एवं पर्वतादि निर्झरेभ्यो नद्यादि जलपवहणं, वायोर्वहनं च सर्वलोकप्रत्यक्ष वर्तते । न हि सर्वप्रत्यक्षस्थाऽपलापः संभवतति । यदप्युक्तम्-मायिक स्वप्नसन्निभं वा सर्वम्-तदपि न सम्यक् सत्यस्य वस्तुनः संभवे एव मायायाः संभवो भवेत् नान्यथा । स्वप्नोऽपि नैकान्ततोऽसत्यः, किन्तु-स्वप्नेऽपि अनु. भूत्यादेः सद्भावात् । तथाचोक्तम्को भी न देख पाने का कारण क्या है ? यह कहते हैं। उनकी प्रज्ञा अर्थात् बुद्धि ज्ञानावरण कर्म के उदय से आच्छादित हो रही है। प्रति दिन सूर्य का उदय होता है, यह तथ्य सारे संसार को प्रत्यक्ष है। चन्द्रमा का बढ़ना और घटना भी सब को प्रत्यक्ष है। पर्वतीय झरनों से जल झरता है, वायु वह रही है, यह भी सब को प्रत्यक्ष अनुभव हो रहा है। जो वस्तु सभी को प्रत्यक्ष दृष्टिगोचर हो रही है, उसका अपलाप (छिपाना) नहीं किया जासकता। ऐसी स्थिति में यह कहना कि यह सब भ्रम है, स्वप्न के समान है, सत्य नहीं है। कहीं न कहीं सत्य वस्तु के होने पर ही भ्रम हो सकता है, जिस वस्तु का कहीं भी अस्तित्व नहीं होता उसके विषय में भ्रम हो ही नहीं सकता। स्वप्न में दिखाई देने वाले पदार्थ भी एकान्ततः असत् नहीं होते, परन्तु પણ ન જોઈ શકવાનું કારણ શું છે? તે બતાવતાં કહે છે કે તેઓની પ્રજ્ઞા અર્થાત્ બુદ્ધિ જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયથી ઢંકાઈ ગઈ છે, દરરોજ સૂર્યને ઉદય થાય છે. આ સત્ય સમગ્ર જગતમાં પ્રત્યક્ષ છે, ચંદ્રમાનું વધવું અને ઘટવું એ પણ બધાને પ્રત્યક્ષ જ છે. પર્વતના ઝરણાઓમાંથી પાણી ઝરે છે, પવન વહેતું રહે છે. આ બધાને દરેકને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થઈ જ રહ્યો હોય છે. જે વસ્તુ સઘળાને પ્રત્યક્ષ નઝરમાં આવી રહી છે, તેને છૂપાવવું બની શકતું નથી. એવી સ્થિતિમાં એમ કહેવું કે આ બધા ભ્રમ છે, તે સ્વપ્ન અકબર છે. સત્ય નથી, કઈ વાર સત્ય વસ્તુ હોવા છતાં ભ્રમ થાય છે. જે વતનું કયાંઈ અસ્તિત્વ જ હોતું નથી. તેના સંબંધમાં ભ્રમ થઈ જ શકતા નથી. સ્વપ્નમાં દેખાવા વાળા પદાર્થો પણ ખરી રીતે બિલકુલ અસત્ય હોતા નથી. પરંતુ જાગ્રત અવસ્થામાં જોયેલા અથવા સાંભળેલા, અથવા અનુભવ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७३
'अणुहूयदिट्टचिंतिय सुयपयइवियारदेवयाण्या।
सुमिणस्स णिमित्ताई, पुणं पावंच णाभावो ॥१॥' छाया-अनुभूतदृष्टचिन्तित श्रुतप्रकृतिविकारदेवतानूपाः ।
स्वप्नस्य निमित्तानि पुण्यं पापं च नाभावः ॥१॥ अपिच-सर्वशून्यत्वे गुरु स्ति, नास्ति च शिष्यः, न वा विद्यते उपदेष्टव्यं वस्तु, इति कथं सर्वशून्योपदेशोऽपि बुद्धस्य घटेत । तदेवं विद्यमानमेव पदार्थ ज्ञानावरणीयादि कर्म प्रतिरुद्धमज्ञा अक्रियावादिनो न पश्यन्ति । यथाऽन्धः पुरुषः पदीपहस्तः सन्तमपि घटादिपदार्थसाथै न पश्यति, तथा-प्रशारहिता अक्रिया जागृत अवस्था में देखे, सुने या अनुभव किये हुए पदार्थ ही स्वप्न में प्रतीत होते हैं। कहा भी है-'अणुहूयदिट्टचिंतिय' इत्यादि। ___ 'अनुभूत, दृष्ट, मन से चिन्तित, कानों से सुने हुए पदार्थ, प्रकृति विकार अर्थात् वात, पित्त, कफ की विषमता, देवता, पुष्प और पाप ये स्वप्न के कारण होते हैं । अभाव स्वप्न का कारण नहीं होता।'
इसके अतिरिक्त शून्यवाद के अनुसार न गुरु की सत्ता है, न शिष्य की, उपदेश करने योग्य कोई वस्तु भी नहीं है। ऐसी स्थिति में बुद्ध का सर्वशून्यता का उपदेश भी कैसे संगत हो सकता हैं ? इस प्रकार विद्यमान पदार्थों को भी ज्ञानावरणीय कर्म के उदय से आच्छा. दित प्रज्ञावाले ये अक्रियागदी नहीं देख पोते हैं। __आशय यह है कि जैसे जन्मान्ध पुरुष विद्यमान भी घट आदि पदार्थों को नहीं देखता, उसी प्रकार ज्ञानहीन ये अक्रियावादी भी કરવામાં આવેલા પદાર્થોજ સ્વપ્નમાં પ્રત્યક્ષ થાય છે. કહ્યું પણ છે કેहूयदिचिंतिय' त्याल
અનુભવ કરેલા, જોયેલા, મનથી વિચારેલા, કાનેથી સાંભળેલા પદાર્થો પ્રકૃતિ વિકાર અર્થાત્ વાત, પિત્ત, કફનું વિષમ પણ દેવતા, પુણ્ય, અને પાપ આ બધા સ્વપ્નના કારણ રૂપ હોય છે. અભાવ સ્વપ્નનું કારણ હતું નથી,
આ સિવાય શૂન્ય વાદ પ્રમાણે ગુરૂની સત્તા નથી, તેમ શિષ્યની સત્તા પણ નથી. તથા ઉપદેશ આપવાને કઈ વસ્તુ પણ નથી. આવી સ્થિતિમાં બુદ્ધને સર્વ શૂન્યને ઉપદેશ પણ કેવી રીતે સંગત થઈ શકે? આ રીતે વિદ્યમાન પદાર્થોને પણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી ઢંકાયેલી બુદ્ધિવાળા આ અકિયાવાદિયે જોઈ શકતા નથી.
કહેવાનો આશય એ છે કે—જેમ જન્માંધ પુરૂષ વિદ્યમાન ઘટ વિગેરે પદાર્થોને જોઈ શકતા નથી. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનથી રહિત આ અક્રિયાવાડિયે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे वादिनः सदेव सूर्यादि समस्तं जगत् नैव पश्यति, तत्र को दोषोऽस्माकम्, यथासन्तमपि सूर्यमूलूको न पश्यति तत्र को दोषोऽस्माकं सूर्यस्य वेति भावः ॥८॥
पुनरपि तन्मतं खण्डयितुमाह-'संवच्छर' इत्यादि । मूलम्-संवैच्छरं सुविणं लक्खणं च,
निमित्तं देहं च उप्पाइयं च। अटुंगमेयं बहवे अहित्ता,
लोगंसि जाणंति अणागताई ॥९॥ छायासांवत्सरं स्वप्नं लक्षणं च,-निमित्तं देहं चौत्पातिकं च ।
अष्टाङ्गमेतद् बहवोऽधीत्य, लोके जानन्त्यनागतानि ॥९॥ विद्यमान सूर्य आदि समस्त जगत् को नहीं देख पाते हैं। अगर उलूक विद्यमान सूर्य को नहीं देखता तो इसमें हमारा या सूर्य का क्या अपराध है ? उसी प्रकार अगर अक्रियावादी प्रत्यक्ष जगत् को भी नहीं देखते तो हम या दूसरा कोई क्या करे ! ॥८॥
पुनः अक्रियावाद का खण्डन करते हैं-'संबच्छरं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'संवच्छर-संवत्सर' सुभिक्ष अथवा दुर्भिक्षको बताने वाला ज्योतिः शास्त्र१, 'सुविणं-स्वप्नम् शुभ अथवा अशुभ स्वप्न के फल को बताने वाला स्वप्नशास्त्र (२) 'लक्खणं च-लक्षणं च' आन्तर
और बाह्य लक्षण से फलको बताने वाला शास्त्र (३) 'निमित्तं-निमित्तम्' शुभाशुभ शकुन आदि से फल को बताने वाला निमित्तशास्त्र પણ વિદ્યમાન સૂર્ય વિગેરે સઘળા જગતને દેખી શકતા નથી. જે ઘુવડ વિદ્યમાન સૂર્યને ન દેખે તો તેમાં અમારે કે સૂર્યને શું અપરાધ છે? એજ. પ્રમાણે જે અક્રિયાવાદિયે પ્રત્યક્ષ એવા આ જગતને ન પણ દેખે તે અમે અથવા અન્ય કોઈ શું કરી શકીએ ? તે તેઓની દષ્ટિને જ દોષ છે. ૮
शथी यावाहनु भउन ४२di 3 छ -'संवच्छर' त्या
श -'सवच्छर-सवत्सरं' सु४॥ अथ हु ने मतावागु न्याति:शा (1) सुविणं-स्वप्नम्' सा२॥ अथ मम २१जना ने मता. qा २१शाख (२) 'लक्खणं च-लक्षणं च' महरना तथा साना सक्ष. यी ५१ मतावापाणु श (3) 'निमित्त-निमित्तम्' शुम मशुस
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
२७५
अन्वयार्थः- (संवच्छरं) साम्वत्सरम्-सुभिक्षदुर्भिक्षादिपतिपादक ज्योति:शास्त्रम् १, (मुविणं) स्वप्न-शुभाशुपस्वप्नपतिपादकं शास्त्रम् २, (लक्खणं च) लक्षणं च-आन्तरवाह्यलक्षणफलपतिपादकं शास्त्रद्वयम् ४ । (निमित्त) निमित्तंनिमित्तशास्त्रम्-शुभाशुभशकुनादिद्योतकम् ५, (देव) देहंच-शरीरम्, तत्र संजातं मपतिलकादिकमङ्गस्फुरणादिकं च, भौमान्तरिक्षरूपोत्पातद्वयप्रतिपादकं शास्त्रद्वयं (४) 'देह'च-देहंच' देह में रहे हुवे मष तिल आदि से फल को बताने वाला शास्त्र (५) 'उप्पाइयंच-औत्पातिकं च' भूकम्पादिरूप उत्पात से फल बतानेवाला शास्त्र (६) 'एयं-एतत्' ये 'अटुंगं-अष्टाङ्गम्' आठ प्रकार के शास्त्र को 'अहित्ता-अधीत्य' पढकर 'लोगंसि-लोके' जगत् में 'बहवे-बहवः' अनेक मनुष्य 'अणागताई-अनागतानि' भविष्यकाल संबंधी बातों को 'जाणंति-जानन्ति' जानते हैं यह सुविदित है ॥९॥ ____ अन्वयार्थ-(१) संवत्सर-सुभिक्ष-दुर्भिक्ष आदि कहने वाला शास्त्र (२) स्वप्न- शुभ या अशुभ स्वप्नों का फल प्रतिपादन करने वाला शास्त्र (३-४) लक्षण-आन्तरिक और बाहय लक्षणों को दर्शाने वाले शास्त्र (५) निमित्त-निमित्त शास्त्र-शकुन आदि का निरूपण करनेवाला शास्त्र (६) देह-देह में होने वाले मष, तिल आदि का तथा अंग फड़कने का फल प्रदर्शित करने वाला शास्त्र (७-८) औरपातिकभूमि संबंधी और आकाश संबंधी उत्पातों का फल दिखलाने वाले शुन विरेन। ५१ मतावा निमित्त शास (५) 'देह च-देहंच' शरी. રમાં રહેલા અષ-મસા, તલ વિગેરે પરથી ફળ બતાવવા વાળું શાસ્ત્ર (૬) 'उप्पाइयं च-औत्पातिकं च भूपविगेरे अत्यातथा मतावावाणुशासन (८) 'एयं-एतत्' मा 'अष्टुंगं-अध्यागम्' मा प्रधान शासने 'अहित्ता-अधीत्य' मशीन 'लोगसि-लोके' गतमा 'बहवे-बहवः' या मनुष्या 'अणागताईअनागतानि' मा६ि०५ ४७ मधी पातो 'जाणंति-नानन्ति' | छ. એ સુવિદિત છે. લાલા
मन्या -(१) सत्स२-९४५४५ ॥ वियरे मताना३ याति:शाख (२) ३१न-शुभ अथवा अशुभ स्वप्नातुंण मनाशा (३-४) લક્ષણ-આંતરિક અને બાહ્ય લક્ષણેને બતાવનારૂં શાસ્ત્ર (૫) નિમિત્ત શાસ (6) रेड-शरीरमा थवा भष-तस, विशेने, तथा म १२४ानु मता. વનારૂં શાસ્ત્ર (૭-૮)” ઔત્પાતિક ભૂમિ સંબંધી અને આકાશ સંબંધી ઉત્પાતેના ફલ બતાવનાર અને શાસ્ત્ર આ અષ્ટાંગ અર્થાત આઠ અંગવાળા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे च८। (एयं) एतत् पूर्वोक्तम् (अटुंग) अष्टाङ्गम्-अष्टाङ्गशास्त्रम् (अहित्ता) अधीत्य (लोगंसि) लोके (बहवे) बहवो जनाः (अणागताई) अनागतानि-भविष्यकालसम्बन्धिवस्तूनि (जाति) जानन्ति, इति प्रसिद्धमेव तत् कथमेतद् वस्तुजातं सर्वशून्यतायां लभ्येतेति सर्वशून्यमतमप्रमाणिकमेवेति सिद्धम् ॥९॥ ____टीका--'संवच्छर' सांवत्सरम्-संवत्सरसम्बन्धि मुभिक्षदुर्मिक्षादिप्रति. पादकं ज्योतिश्शास्त्रम् १ । 'मुविण' स्वप्नम्-स्वप्नफलपतिपादकं शास्त्रम् २, 'लक्खणं च' लक्षणं च-आन्तरवाह्यभेदाद् द्विविधम्, तत्र-आन्तरं जन्मसिद्ध स्वभावादिकम् , बाह्य श्रीवत्सादिचिन्हरूपम्, ४, 'निमित्त प्रशस्ताप्रशस्तशकुना. दिद्योतकम् ५। 'देहं च' देहत्थं-मषतिलादिकम् अङ्गस्फुरणादिकं वा, तत्फलपतिपादकं शास्त्रम् ६ । 'उप्पाइयं च औत्पातिकं भौमान्तरिक्षं च तत्र-सौम-भूमि सम्बन्धि भूकम्पादिकम् , आन्तरिक्षम्-अन्तरिक्षसम्बन्धि उल्कापातमयपरिवेषा. दिकम् ८ । 'एयं' एतत्पूर्वोक्तम् ‘अष्टुंग' अष्टाङ्गम्-अष्टाङ्गरूपं निमित्तशास्त्रम् । ___ यथा-भौमम्१, उत्पातम्२, स्वप्नम्३, आन्तरिक्षम्४, आङ्गम्५, स्वरम् ६, लक्षणम्, व्यञ्जनं ८ चेत्येवमष्टाङ्गनिमित्तं नवमपूर्ववतीयाचारवस्तुनिर्गतम् अनागतकालिकमुखदुःखादिमूचकं वर्तते तद् 'अहित्ता' अधीत्य-पठित्वा 'लोगसि' लोके 'बहवे बहवः पुरुषाः 'अणागताई' अनागतानि-भविष्यत्कालसम्बन्धीनि वस्तूनि, शुभाऽशुभफलमचकानि 'जाणंति' जानन्ति इति प्रसिद्धमेव । तहि एतादृशवस्तुस्थिती सत्यां कयमेतदनागतवस्तुज्ञानं सर्वशून्यतायां संभवेत, अतः सर्वशून्यताप्रचादोऽप्रामाणिक एवेतिसिद्धम् ॥९॥ दोनों शास्त्र, इन अष्टांग आठ अंगों वाले शास्त्र का अध्ययन करके बहुत से जन भविष्यत् काल संबंधी वस्तुओं को जानते हैं यह प्रत्यक्ष देखा जाता है । सर्वशुन्यता मानने पर ये सब वस्तुएँ कैसे जानी जा सकती है या हो सकती हैं ? अतएव यह सिद्ध है कि सर्वशन्यतावाद प्रमाण से बाधित होने के कारण अप्रमाणिक है ॥९॥
टीकार्थ-टीका अन्वयार्थ के अनुसार ही समझ लेना चाहिये ॥१॥ શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરીને લોકમાં ઘણા માણસે ભવિષ્ય કાળ સંબંધી વસ્તુએને જાણે છે. આ પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. સર્વ શુન્યતા માનવામાં આવે તે આ તમામ વસ્તુઓ કેવી રીતે માની શકાય? અથવા થઈ શકે ? તેથી જ એ સિત છે કે–સર્વશન્યતા વાદ પ્રમાણથી બાધવાળું હોવાથી અપ્રમાણ છે. લો
ટીકાઈ-ટીકા અન્વયાર્થ પ્રમાણે જ છે, તેમ સમજી લેવું લાગે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७७ मूलम्-केई निमित्ता तहिया भवंति,
कैसिंचि तं विपडिएति णाणं। ते विजभावं अणहिजमाणा,
आहंसु विजा परिमोखमेव ॥१०॥ छाया- कानिचिनिमित्तानि तथ्यानि, भवन्ति केषांचित्तद् विपर्येति ज्ञानम् ।
ते विद्याभावमनधीयानाः, आहुर्विद्या परिमोक्षमेव ॥१०॥ अन्वयार्थः - (केइ निमित्ता) पूर्वोक्तनिमित्तेषु कानिचिन्निमित्तानि (तहिया) तथ्यानि-पत्यानि (भवंति) भवन्ति तथा (केसिंचि) केषांश्विनिमित्तवेदिनाम्
'केइ निमित्ता' इत्यादि।
शब्दार्थ-केइ निमित्ता-कानिचिनिमित्तानि' कोई कोई निमित्त 'तहिया-तथ्यानि' सत्य 'भवंति-भवन्ति' होते हैं तथा 'केसिंचिकेषांचित्' किसी किसी निमित्तवादीका ते गाणं-तत् ज्ञानम्' वह निमित्तज्ञान 'विप्पडिएति-विपर्येति' विपरीत होता है अतः 'ते-ते' वे अक्रियावादी 'विज्जभावं-विद्याभावम्' ज्ञान प्राप्त कराने वाली विद्याको 'अणहिज्जमाणा-अनधीयाना:' अध्ययन न करते हुए निमित्तको कहते हैं वह सत्य न होने से 'विज्जापलिमोक्खमेव-विद्यापरिमोक्षमेव' उस विद्याका ही त्याग करने को 'आहंसु-आहुः' कहते हैं ॥१०॥ ___ अन्वयार्थ-पूर्वोक्त निमित्तों में से कोई निमित्त सत्य होते हैं और किन्हीं निमित्तवेत्ताओं का ज्ञान विपरीत होता है। इस कारण
'केइ निमित्ता' त्यात
शहा- 'केइ निमित्ता-केचिन्निमित्तानि' ४ 0 निमित्त 'तहियातथ्यानि' साया 'भवंति-भवन्ति' डाय छ तथा 'केसिंचि-केषांचित्' अ ध नभित्तवाहिन ते णाण-तत् ज्ञानम्' से निमित्त ज्ञान विपडिएति-विपति' Seel Rj डाय छे. तेथी 'ते-ते' ते ते मयिवाहिया 'विज्जभावं-विद्याभावम्' ज्ञान प्राप्त ४२वावाणी विधान 'अणहिज्जमाणा-अनधीयानाः' मध्ययन या विना निमित्तने ४ छे. ते साया न वाथी 'विजापलिमोक्ख. भेव-विद्यापरिमोक्षमेव' में विद्याना त्या31 ४२१। 'आह'सु-आहुः, ४ छ ॥१०॥
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત નિમિત્તેમાંથી કેઈ નિમિત્ત સત્ય હોય છે. અને કેઈ નિમિત્તવેત્તાઓનું તે જ્ઞાન વિપરીત હોય છે, એથી અક્રિયાવાદી વિદ્યાનું
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे (तं गाणं) तज्ज्ञान-निमित्तज्ञानम् (विप्पडिएति' विपर्येति-विपरीतं भवति, अतः (ते) ते-अक्रियावादिनः (विज्जमा) विद्याभावं-ज्ञानसद्भावम् (अगहिज्जमाणा) अनधीयाना:-अजानानाः सन्तः (विजापरिमोक्खमेव) विद्यापरिमोक्षमेव, विद्यायाः श्रुतस्य परिमोक्षमेव-धरित्यागमेव 'आहेसु' आहुः-कथयन्ति विद्याध्ययनस्य निषेधमेव कुर्वन्तीति भावः ॥१०॥ ___टोका-तदेवमष्टाङ्गनिमित्तवेदिना निमित्तान्यपि वैपरीत्यं प्राप्नुवन्तीतिदर्शयति-'केई' कानिचित् 'निमित्ता' निमित्तानि 'तहिया' तथ्यानि-सत्यानि भवन्ति । 'केसिंचि' केषांचित् निमित्तवादिनां तु 'त' तत् 'गाणं' ज्ञानम्-निमत्त ज्ञानम् 'विपडिएति' विपर्येति-विपर्यासं पाप्नोति, तदेवं निमित्तशास्त्रस्य असत्यतामुपलभ्य 'ते' ते-अक्रियावादिनः 'विज्जभावं' विद्याभावम्-श्रुतसद्भावम् 'अणहिज्जमाणा' अनधीयाना:-अनभ्यस्यन्तः निमित्तं व्यभिचरन्ति, अतो न तत्सत्यमितिमत्वा 'विजापरिमोक्खमेव' विद्यापरिमोक्षमेव विद्यायाः श्रुतस्य परिमोक्षमेव 'आहेसु' आहुः-कथयन्ति, अथवा क्रियाया अभावात्, 'विजन एवं' अक्रियावादी विद्या का अध्ययन न करके विद्या के त्याग का ही उपदेश करते हैं अथवा अकेले ज्ञान से ही मोक्ष होना मान कर विद्याके अध्ययन का निषेध ही करते हैं ॥१०॥
टीकार्थ-अष्टांग निमित्तविदों के निमित्त भी विपरीत हो जाते हैं, यह दिखलाते हैं-कोई कोई निमित्त सत्य होते हैं और किन्हीं किन्ही निमित्तज्ञों का ज्ञान विपरीत भी होता है। इस प्रकार निमित्त शास्त्र की असत्यता जान कर वे अक्रियावादी श्रुतज्ञान का अध्ययन न करते हुए अर्थात् निमित्तशास्त्र को झूठा समझ कर विद्याध्ययन करना त्याग करके श्रुतज्ञान के त्याग का ही उपदेश करते हैं । अथवा क्रिया का अभाव होने से अकेली विद्या (ज्ञान) से ही मोक्ष होना અધ્યયન કર્યા વિના વિદ્યાના ત્યાગને જ ઉપદેશ આપે છે. અથવા એકલા જ્ઞાનથી જ મેક્ષ થવાનું કહે છે. ૧૦
ટીકાઈ–આઠ અંગથી નિમિત્તને કહેનારા નિમિત્તવિદોના નિમિત્ત પણ વિપરીત થઈ જાય છે. હવે તે બતાવવામાં આવે છે.–કઈ કઈ નિમિત્ત સાચા હોય છે, અને કેઈ કેઈ નિમિત્તજ્ઞોનું જ્ઞાન વિપરીત પણ હોય છે. આ રીતે નિમિત્ત શાસ્ત્રનું અસત્ય પણું સમજીને તે અક્રિયાવાદીઓ શ્રત જ્ઞાનનું અધ્યયન ન કરતાં અર્થાત્ નિમિત્ત શાસ્ત્રને જુહુ સમજીને વિદ્યાધ્યયન કરવાને ત્યાગ કરીને શ્રુત જ્ઞાનના ત્યાગને જ ઉપદેશ આપે છે, અથવા કિયાનો અભાવ હોવાથી એકલી વિદ્યા (જ્ઞાન)થી જ મોક્ષ થવાનું કહે છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७९ विद्ययैव-श्रुतनिरपेक्ष केवलं ज्ञानेनैव परिमोक्खं' परिमोक्षम्-सर्वकर्मक्षयरूपं मोक्षम् 'आहंसु' आहुः-कथयन्ति किं श्रुतपठनेनेति । परन्तु नैतत्कथनम् अक्रियावादिनां समीचीनम् यतः कुत्रचिद् विपर्यासे जाते सर्वथा तस्य त्यागो न श्रेयसे भवति । कि मृगतृष्णायां जलज्ञानं यदि विपर्येति, तदा-तावता दृष्टान्तेन कूपसरोवरादौ जलस्याऽसद्भावो भवति किम् ? नैव भवतीति । यदि-चक्षुरययार्थज्ञानमुत्पादय तीति कृत्वा नहि कश्चिच्चक्षुरेव तावतोपाटयति । कुत्रचित् व्यापारे लामाभावे किं सर्वत्र व्यापारः परित्यज्यते ?। किश्चिनिमित्तं सत्यं भवति कस्यचिन्नैमित्ति. कस्य किश्चिदसत्यमपि क्वचित्, तावता तज्ज्ञानमेवाऽसत्यमिति कृत्वा दृष्ट्वा च' कहते हैं। परन्तु अक्रियावादियों का यह कथन समीचीन नहीं है। एक जगह कहीं विपर्यास होने से सर्वथा उसका त्याग कर देना कल्याणकारी नहीं है। मृगतृष्णा में जल का ज्ञान होना विपरीत ज्ञान है तो क्या इस दृष्टान्त से कूप और सरोवर आदि में होने वाला जलज्ञान भी विपरीत हो जाएगा ? वहां भी जल का अभाव हो जाएगा? ऐसा नहीं होता। किसी समय किसी के नेत्र ने यदि विपरीत ज्ञान उत्पन्न कर दिया तो क्या वह अपने नेत्र को ही उखाड़ कर फेंक देता है ? कभी व्यापार में लाभ न हुआ तो क्या व्यापार करना ही त्याग कर दिया जाता है ? कोई निमित्त सत्य होता है और किसी नैमित्तिक का कोई निमित्त कहीं असत्य भी हो जाता है तो इतने मात्र से उस ज्ञान को सर्वत्र असत्य मान कर विद्या का अध्ययन करने वाले विद्या का પરંતુ અક્રિયાવાદિનું આ કથન બરાબર નથી. એક જ એ ક્યાંક વિપસ હોવાથી સર્વથા તેનો ત્યાગ કર કલ્યાણકારક નથી. મૃગતૃષ્ણામાં પાણીનું જ્ઞાન થવું તે વિપરીત જ્ઞાન છે. તે શું આ દષ્ટાંતથી ફ અને સરવર વિગેરેમાં થવાવાળું પાણી સંબંધી જ્ઞાન પણ વિપરીત થઈ જશે ? ત્યાં પણ પાણિનો અભાવ થઈ જશે ? તેમ થતું નથી. કેઈ વખતે કેઈના નેત્રે જે વિપરીત જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી દીધું હોય તે શું તે પિતાના નેત્રને જ ઉખાડીને ફેંકી દે છે? કદાચ વ્યાપારમાં લાભ ન થયો હોય તે શું વ્યાપાર કરવાને જ ત્યાગ કરી દેવાય છે? કઈ નિમિત્ત સત્ય હોય છે, અને કઈ નૈમિત્તિકનું કોઈ નિમિત્ત કયાંક અસત્ય પણ થઈ જાય છે. તે એટલા માત્રથી તે જ્ઞાનને બધેજ અસત્ય માનીને વિદ્યાને અભ્યાસ કરવાવાળા વિદ્યાને ત્યાગ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे नहि विद्यामधीयाना विद्यात्यागमिच्छन्ति न चोपदिशन्ति वाऽन्येषां कृते । अतो ज्ञानक्रियेति द्वयमेव मोक्षहेतुरिति भावः ॥१०॥
एवं तर्कबलेनाऽक्रियाऽक्रियावादिमतं निराकृत्य सम्पति-क्रियावादिमतप्रदर्शनपूर्वकं तन्मतं निराकरोति सूत्रकार:-'ते एवमक्खंति' इत्यादि । मूलम्-ते एव मक्खंति समिच्च लोग,
तहा तहा समणा माहणा य । संयं कडं णनकडं च दुक्खं,
आहंसु विजाचरणं पैमोक्खं ॥११॥ छाया-त एव माख्यान्ति समेत्य लोकं, तथा तथा श्रमणा माहनाश्च ।
स्वयं कृतं नान्यकृतं च दुःखम्, आहुश्च विद्याचरणं प्रमोक्षम् ॥११॥ स्याग नहीं कर देते और न दूसरों को विद्या के त्याग का उपदेश करते हैं । अतएव तात्पर्य यह है कि ज्ञान और क्रिया दोनों ही मोक्ष के मार्ग हैं।॥१०॥
इस प्रकार तर्क के बल से अक्रियावादियों के मत का निराकरण करके अब क्रियावादियों के मत को दिखला कर सूत्रकार उसका निराकरण करते हैं-'ते एवमक्खंति इत्यादि ।
शब्दार्थ-'ते-ते' वे 'समणा-श्रमणाः' श्रमण अर्थात् शाक्यादि, भिक्षु 'य-च' तथा 'माहणा-माहना' माहन अर्थात् ब्राह्मण 'एवं-एवम्' पूर्वोक्त प्रकार से 'अक्खंति-आख्यान्ति' प्रतिपादनकरते हैं वे क्या प्रतिपादन करते है ? इसके लिये सूत्रकार कहते है-'लोगं-लोकम्
२
કરી દેતા નથી. તેમજ બીજાઓને વિદ્યાના ત્યાગને ઉપદેશ પણ આપતા નથી, તેથીજ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જ્ઞાન અને ક્રિયા અને મોક્ષના માર્ગ છે. ૧૦
આ પ્રમાણે તર્કના બળથી અકિયાવાદિના મતનું ખંડન કરીને હવે हियावाहियाना भतने मतावान सूत्र तेनु नि२४४२९५ ४२ छे. 'ते एवमखति' त्यादि
शहाथ-'ते-ते' से 'समणा-श्रमणाः' श्रम अर्थात् शाहिमिक्षु 'य-च' तथा 'माहणा-माहना' माईन अर्थात् प्राझए 'एवं-एवम् पूर्वात प्रसारथी 'अक्खति-आख्याति' प्रतिपादन ४२ छे. तमाशु प्रतिपान ४रे
से मतपत सूत्रा२ ४३ छ -'लोग-लोकम्' स्था१२ भने मात्र
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार्थबोधिनी टीका प्र. भु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
૨૮૧
अन्वयार्थः - (ते) ते 'समणा' श्रमणाः - शाक्यादयः (य) च तथा ( माहजा ) माहना:- परतीर्थिका ब्राह्मणा वा क्रियावादिनः ( एवं ) एवम् - इत्थम् (अक्खंति) आख्यान्ति - कथयन्ति यत् (लोगं) लोकम् - स्थावरजङ्गमात्मकम् (समिच्च) समेत्य-स्वस्व कर्म भोक्तृत्वेन ज्ञात्वा ( तहा तहा) तथा तथा यथायथा क्रिया क्रियते तथा तथा तेन तेन प्रकारेण स्वर्गनरकादिरूपं फलं भवतीति कथयन्ति, स्थावर जंगमात्मक लोकको 'समिच्च समेत्य' अपने अभिप्रायानुसार जानकर 'तहा तहा - तथा तथा' जिस जिस प्रकार क्रिया की जाती है उस उस प्रकार स्वर्ग नरकादिरूप फल होता है ऐसा कहते हैं और जो कुछ दुःख अथवा सुख होता है वह सब जीव 'सयंकर्ड - स्वयम् कृतम्' अपने आप किया हुआ 'दुक्खं दुःखम् ' दुःख अथवा सुख का अनुभव कहते हैं 'नमकडं - नान्यकृतम्' अन्य के द्वारा अर्थात् ईश्वर अथवा कालादिकृत नहीं है उनका यह कथन युक्ति युक्त नहीं है कारण कि तीर्थंकर गणधर आदि 'विज्जाचरणं-विद्याचरणम्' विद्या- ज्ञान चरण माने चारित्र जिन का कारण है ऐसा 'पमोक्खं प्रमोक्षम् ' 'आहंस-आहुः' कहते हैं अर्थात् मोक्ष, ज्ञान और क्रिया दोनों से साध्य होता है ऐसा तीर्थकरादिकहते हैं ॥ ११ ॥
अन्वयार्थ- कोई कोई श्रमण और ब्राह्मण स्थावर जंगम रूप जगत् को अपने कर्मों का फल भोगते जानकर कहते हैं कि क्रिया के अनु
बाउने 'समिच्च समेत्य' पोताना अभिप्राय अभागे लगीने 'तहा तहा - तथा તથા જેજે રીતે ક્રિયા કરવામાં આવે છે, એ એ પ્રકારથી સ્વગ નરક વિગેર પ્રકારથી ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તેમ કહે છે, અને જે કંઇ દુઃખ અથવા સુખ भजे छे, ते मधु' व 'सयं कडं - स्वयं कृतम्' पोते पोतानी भेजे पुरेसा 'दुःख' - दुखम् ' हुः अथवा सुमनो अनुभव पुरे छे. 'जन्नकडं नान्यकृतम्' અન્યના દ્વારા અર્થાત્ ઈશ્વર અથવા કાળ વિગેરેથી કરવામાં આવેલ નથી. તેઓનું આ કથન યુક્તિ સંગત નથી. કારણ કે તીર્થંકર ગણુધર विगेरे 'विज्जाचरणं - विद्याचरणम्' विद्या-ज्ञान यरशु अर्थात्, शास्त्रि नेनु ४२ छे मेवा 'पमोक्ख' - प्रमोक्षम्' मोक्षने 'आह'सु-आहुः ' डे छे. अर्थात् માક્ષ, જ્ઞાન અને ક્રિયા એ બન્ને દ્વારા સાધ્ય કરી શકાય છે. એ પ્રમાણે તીર્થંકરાદિ કહે છે. ૫૧૧૫
અન્વયાથ-કાઈ કોઈ શ્રમણુ અને બ્રાહ્મણ સ્થાવર જંગમ રૂપ જગ પાતાના ક્રર્માંના ફળને ભાગવનાર સમજીને કહે છે ફૈ-ક્રિયા પ્રમાણે જ ફળ
सु० ३६
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
किश्च यत्किमपि दुःखं सुखं वा भवति तत्सर्वं जीवा : ( सयं कर्ड) स्वयंकृतम् (दुक्खं) दुःखं सुखं वा अनुभवन्ति किन्तु (णनकडे) नान्यकृतम्, अन्येन ईश्वरकालादिना कृतं नानुभवन्तीति । किन्तु नैतेषां कथनं युक्तियुक्तम्, यतस्तीर्थकर गणधरादयः (विज्जाचरणं) विद्याचरण - ज्ञानक्रिया हेतुकम् ( पमोक्खं) प्रमोक्षं वदन्ति न तु केवलेन ज्ञानेन केवलया वा क्रियया मोक्षो भवतीति भावः ॥ ११ ॥
टीका- 'ते' ते 'समणा' श्रमणाः - शाक्यादयः 'य' च तथा 'माहणा' माहना:- परतीर्थिका ब्राह्मणा क्रियावादिनः- ये क्रिपया एत्र ज्ञाननिरपेक्षया तपः संयमाराधनलक्षणया एव मोक्षमिच्छिन्ति । ' एवं 'एवम् इत्थम् 'अक्वंति आख्यान्ति - प्रतिपादयन्ति । किमाख्यान्तीत्याह- 'लोगं' लोकम् - स्थावरजङ्गमात्मकम् 'समिच्च' समेत्य - स्वस्व कृतकर्मभोक्तृत्वेन ज्ञात्वा 'तहा तहा' तथा तथा तेन तेन प्रकारेण यथा यथा क्रिया क्रियते तथा तथैव स्वर्गनरकादिरूपं फलं भवतीति कथयन्ति । किञ्च - यक्किमपि सुखं दुःखं वा भवति तत्सर्वम् 'सयं कडं' स्वयमेव
सार ही फल होता है । वे यह भी कहते हैं कि दुःख स्वयंकृत है, परन्तु तीर्थकर गणधरों का कहना है कि ज्ञान और क्रिया से ही मोक्ष होता है ॥ ११ ॥
टीकार्य - शाक्य आदि श्रमण और परतीर्थिक ब्राह्मण, जो क्रियावादी हैं, वे ज्ञाननिरपेक्ष अकेली तप एवं संयम की आराधनारूप क्रिया से ही मोक्ष मानते हैं। वे कहते हैं - यह स्थावर एवं जंगम जगत् अपने अपने किये कर्मों को भोगता है। जो जैसी क्रियाकरता है उसे वैसा ही स्वर्ग नरक आदि रूप फल प्राप्त होता है । तथा जो भी सुख या दुःख होता है, वह सब अपने ही द्वारा उपार्जित किया हुआ भोगा
મળે છે, તેઓ એવું પણ કહે છે કે દુઃખ તે પેાતાના જ પેદા કરેલ છે. અન્ય દ્વારા કરાયેલ નથી. પરંતુ તીથ કર અને ગણુધરાતુ' કથન છે કે જ્ઞાન અને ક્રિયાથી જ મેક્ષ થાય છે. ૫૧૧૧
ટીકા”—શાકય વિગેરે શ્રમણ અને પરતીર્થિક બ્રાહ્મણ કે જેએ ક્રિયા વાઢિયા છે, તેઓ જ્ઞાન સિવાય એકલા તપ અને સયમની આરાધના રૂપ ક્રિયાથી જ માક્ષ માને છે. તેઓ કહે છે કે આ સ્થાવર અને જંગમ જગત્ પાત પેાતાના કરેલ કર્મને જ ભાગવે છે. જેએ જે રીતની ક્રિયા કરે છે, તેને એજ પ્રમાણે સ્વર્ગ, નરર્ક વિગેરે રૂપ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા જે કાંઈ સુખ અથવા દુઃખ થાય છે, તે બધુ જ પાતે પ્રાપ્ત કરેલ કના ફળ રૂપે
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
२८३
आत्मनैव कृतमुपभुज्यते ‘णन्नकडं' नान्यकृतम्, तत् 'दुक्वं' दुःख सुखं वा नान्येन ईश्वरकालादिना संपादितं भवतीति ते कथयन्ति, किन्तु न तत्तेषां युक्तियुक्तम् यतः तीर्थकरगणधरादयः 'विज्जाचरणं' विद्याचरणम्-विद्याज्ञानम् चरणं चारित्रं क्रिया, एतदुभयं कारणतया विद्यते यस्य तादृशम् 'पमोक्खं' प्रमोक्षम् 'आईसु' आहुः कथयन्ति इति । न केवलया क्रियया न वा केवलेन ज्ञानेन मोक्षो भवति किन्तु ज्ञानक्रियाभ्यामेव मोक्ष इति तीर्थकरादिमतमिति ॥११॥ मूलम्-ते चक्खुलोगंसीह णायगाउ,
मंग्गाणुसासंति हितं पयाणं । तहा तहा सासय मोह लोएं,
जंसी पया मणिव संपंगाढा॥१२॥ छाया-ते चक्षुलॊकस्येह नायकास्तु, मार्गमनुशासन्ति हितं प्रजानाम् ।
तथा तथा शाश्वतमाहुलौंको, यस्मिन् प्रजा मणव संपगाढाः॥१२॥ जाता है, ईश्वर या काल आदि किसी अन्य का किया हुआ नहीं भोगा जाता । वे इस प्रकार कह कर क्रिया को ही फलप्रद कहते हैं, किन्तु उनका यह कथन युक्तियुक्त नहीं है। क्योंकि तीर्थकर और गणधर आदि ज्ञान और क्रिया दोनों को ही मोक्ष का कारण कहते हैं। अर्थात् तीर्थकर का मत यह है कि न अकेली क्रिया से मोक्ष होता है
और न अकेले ज्ञान से ही, किन्तु दोनों ही मोक्ष के अनिवार्य कारण हैं ॥११॥ 'ते चक्खु लोगंसीह' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'ते-ते' वे तीर्थकर गणधर आदि इहलोगंसि-इहलोके' इस लोकमें 'चक्खु-चक्षुः नेत्र के समान है 'उ-तु' तथा 'णायगा-नायका' ભોગવવામાં આવે છે. ઈશ્વર અથવા કાળ વિગેરે કઈ બીજાએ કરેલ કર્મના ફળને ભેગવવામાં આવતું નથી. તેઓ આ પ્રમાણે કહીને ક્રિયાને જ કાળકૃત કહે છે, પરંતુ તેઓનું આ કથન યુક્તિ સંગત નથી. કેમકે તીર્થકર અને ગણધર આદિ જ્ઞાન અને ક્રિયા બનેને મોક્ષનું કારણ કહે છે. અર્થાત તીર્થ કરને મત એ છે કે-એકલી કિયાથી મોક્ષ થતું નથી. અને એકલા જ્ઞાનથી પણ મેક્ષ થતો નથી. પરંતુ એ બને મોક્ષના અનિવાર્ય કારણ છે. ૧૧ _ 'ते चखुलोगसीह' या
Avat - 'ते-ते ते तय ४२ ४३२ विगेरे 'इहलोगसि-इहलोके' मा
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
सूत्रकृताङ्गो ___ अन्वयार्थ-'ते' ते-तीर्थकरगणधरादयः 'इह' इह-अस्मिन् 'लोगंसि' लोके चतुर्दशरज्ज्वात्मके (चक्खु) चक्षुः-चक्षु रेव चक्षुः सर्वपदार्थप्रदर्शकत्वात् (उ) तु तथा-(णायगा) नायका:-नेतारः प्रधानाः, अत एव ते (पयाणं) मजानां प्राणिनाम् (हित) हितम्-इह परलोके च हितकरम् (मग्ग) मार्ग-मोक्षमार्गम् (अणुसासंति) अनुशासन्ति-कथयन्ति, किञ्च-(लोए) लोकः यथा-यथारूपेण शाश्वतो वर्त्तते (तहा तहा) तथा तथा-तेन तेन रूपेण तं-लोकम् (सासयं) शाश्वतम् (आहु) कथयन्ति (माणव) हे मानव ! (जंसि) यस्मिन् लोके (पया) प्रजाः-प्राणिन: (संपगाढा) संप्रगाढाः-सं सम्यक्तया प्रकर्षेण व्यवस्थिताः सन्तीति ॥१२॥ नायक अर्थात् नेता होने से प्रधान-अर्थात् सर्व श्रेष्ठ है अतएव वे 'पयाण-प्रजानां प्राणियों के हितं -हितम्' इसलोक एवं परलोक में हित. करनेवाला 'मग्गं-मार्ग मोक्षमार्ग को 'अणुसासंति-अनुशासन्ति' बताते हैं और 'लोए-लोकः' चतुर्दशरज्जशत्मक अथवा पंचास्तिकायरूप यह लोक जिस जिस प्रकारसे शाश्वत है 'तहा तहा-तथा तथा' उस उस प्रकारसे 'सासयं-शाश्वतम्' सर्वकाल बने रहने से नित्य 'आहु-आहुः' कहते हैं 'माणव-हे मानव' हे मनुष्य 'जंसि-यस्मिन्' जिस लोकमें 'पया-प्रजा' प्राणी-जीव 'संपगाढा-संप्रगाढा' नारक तिर्यच मनुष्य
और देव पनेसे व्यवस्थित हैं ॥१२॥ ___ अन्वयार्थ-तीर्थकर आदि इस लोक में चक्षु के समान हैं । कामकप्रधान हैं, प्राणियों को हितकारी मार्ग का उपदेश देते हैं । जिस रूपसे सोमi 'चक्खु-चक्षुः' नेत्र स२॥ छ. 'उ-तु' तथा 'णायगा-नायकाः' नायटले
नता पाथी प्रधान अर्थात स श्रेष्ठ छे. मतमेव तया 'पयाणं-प्रजाना' प्राणियोना हित-हितम्' २ ४ भने ५२४vi हित ४२वावा'मग्गंमार्गम्' मोक्ष भागने 'अणुसासंति-अनुशासति' मतावे छे. मने 'लोए-लोकः' ચૌદરજજવાત્મક અથવા પંચાસ્તિકાય રૂપ આ લેક જે જે પ્રકારથી શાશ્વત -नित्य छ 'तहा तहा-तथा तथा' में से प्रारथी 'सासयं-शाश्वतम्' सप
विद्यमान २२वाथी नित्य 'आहु-आहुः' ४९ छे. 'मणव-हे मानव' 3 मनुष्य। 'जसि-यस्मिन्' २avi पया-प्रजाः' प्रा0-04 'संपगाढा-संप्र. गाढाः' ना२४, तिय य, मनुष्य भने १५यायी व्यवस्थित छ. ॥१२॥
भ-क्याथ-तीय ४२ विगेरे मा मा नेत्र सरीमा छ. नाय:પ્રધાન છે. પ્રાણિયોને હિતકારી માર્ગને ઉપદેશ આપે છે. જે રીતે લેકશા
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २८५
टीका-पुनरप्याह-'ते' ते-तीर्थकरगणधरादयः इहलोगसि' इह लोके अस्मिन् लोके 'चक्खु' चक्षुरिव चक्षुः-पदार्थजातपदर्शकत्वात् यथा लोके चक्षुयोग्यदेशस्थितपदार्थसार्थप्रदर्शका, तमे महानुभावाः यथाऽवस्थितान् पदार्था नवबोधयन्तः प्रकाशकल्पाः। तथा-'णायगा उ' नायकास्तु सदुपदेशदानात मार्गप्रदर्शकत्वेन नेतारः-सर्वतः प्रधाना इत्यर्थः अतएव ते 'पयाणं' प्रजानाम्माणिनाम् ‘हित' हितम् हितकरम्-इह परत्र सुखजनकत्वात् 'मग्गं' मार्गम्मोक्षमार्गम् 'अणुप्तासंति' अनुशासति-उपदिशन्ति-प्रदर्शयन्तीत्यर्थः । तथा'लोए' लोका-चतुर्दशरज्ज्वात्मकः पश्चास्तिकायरूपो वाऽयं लोकः यथा यथा रूपेण शाश्वतो वर्तते 'तहा तहा' तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण तं लोकम् 'सासर्य' शाश्व तम् सर्वकालावस्थायित्वेन नित्यम् 'आहु' आहुः कथयन्ति ! अथवा-यथा यथा शाश्वत है, उस रूप से उसे शाश्वत कहते हैं। हे मनुष्य जिसमें प्राणी निवास करते हैं ॥१२॥ ___ टीकार्थ -इस लोक में तीर्थकर तथा गगधर आदि चक्षु के समान है। जैसे चक्षु, योग्य देश में स्थित पदार्थों के समूह को प्रकाशित करती है, उसी प्रकार ये महानुभाव समस्त पदों को यथार्थ रूप से प्रकाशित करते हैं। वे नायक हैं अर्थात् सदुपदेश देकर मार्गप्रदर्शक होने के कारण सर्व प्रधान हैं । इस कारण वे प्राणियों को हितकर इहलोक और परलोक में सुखदायी मोक्ष मार्ग का उपदेश देते हैं । तथा यह चौदह राजू प्रमाण लोक या पंचास्तिकाय रूप लोक जिस अपेक्षा से शाश्वत अर्थात् नित्य है, उस अपेक्षा इसे निस्य कहते हैं-सदा काल स्थित-रहने वाला कहते हैं। अथवा ज्यों-ज्यों मिथ्यात्व आदि શ્વત છે. તે રીતે તેને શાશ્વત કહે છે. તે મનુષ્ય! જેમાં પ્રાણી માત્ર નિવાસ કરે છે. ૧૨
–આ લોકમાં તીર્થકર તથા ગણધર વિગેરે ચક્ષુની બરાબર છે, જેમ નેત્ર 5 દેશમાં રહેલા પદાર્થોના સમૂહને પ્રકાશિત કરે છે, એજ પ્રમાણે આ મહાનુભાવે સઘળા પદાર્થોને યથાર્થ રૂપે બતાવે છે. તેઓ નાયક છે. અર્થાત્ સદુપદેશ આપીને માર્ગ બતાવવા વાળા હેવાથી સર્વ પ્રધાન છે. તે કારણથી પ્રાણિઓના હિતકર આલેક અને પરલોકમાં સુખદાયી મોક્ષ માર્ગને ઉપદેશ આપે છે. તથા આ ચૌદ રાજ પ્રમાણે લેક અથવા પંચાસ્તિકાય રૂપ લેક જે અપેક્ષાથી શાશ્વત અર્થાત નિત્ય છે, એ અપેક્ષાએ તેને નિત્ય કહે છે.–અર્થાત્ સદા કાળ સ્થિર રહેવાવાળા કહે છે. અથવા જેમ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मिथ्यात्वमभिवर्धते तथा तथा संसारस्याऽभिवृद्धि र्भवतीति कथयन्ति । 'जंसि’ यस्मिन् लोके 'पया' प्रजाः - प्रजायन्ते इति प्रजाः - प्राणिनः - षड्जीवनिकायरूपाः 'माण' हे मानव ! हे भव्यपुरुष ! प्रायो मानवस्यैव उपदेशाईत्वात् मानवग्रहणम् 'संपगाढा' संप्रगाढा :- सम्यक्तया नारकतिर्यङ्नरामरभेदमाश्रित्य प्रकर्षेण व्यवस्थिता इति ॥ | सू० १२ ॥
सम्पति सूत्रकारो जन्तूनामंशतो भेदान् प्रदर्शयन् तेषां संसारपर्यटन प्रकार दर्शयति- 'जे रक्खसा वा' इत्यादि । मूलम् - जे रेक्खसा वा जमलोइया वा,
२८६
जे वा सुरी गंधव्वा य काया ।
आगासगामी यं पुढो सिया,
'जे पुणो पुणो विप्परियासुंर्वेति ॥१३॥ छाया-ये राक्षसा वा यमलौकिका वा, ये वा सुरा गन्धचि कायाः । आकाशगामिनश्च पृथिव्याश्रिता, ये पुनः पुन र्विपर्यासमुपयान्ति | १३|
की वृद्धि होती है, त्यों-त्यों संसार (भव भ्रमण) की वृद्धि होती है, ऐसा कहते हैं । हे मनुष्य ! लोक वह है कि जिस में प्रजा अर्थात् षहू काय के जीव निवास करते हैं। यहां 'मनुष्य' शब्द के प्रयोग का कारण यह है कि मनुष्य ही प्रायः उपदेश के योग्य होता है ॥ १२ ॥
अब सूत्रकार जीवों के कतिपय भेद दिखलाकर उनके संसार पर्य टन का प्रकार कहते हैं - 'जे रक्खसा वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जे - ये' जो 'रक्खसा - राक्षसाः' अर्थात् व्यन्तर विशेष हैं तथा जो 'जमलोइया-यम लौकिकाः' अम्बाम्बरीष आदि परमाधार्मिक
જેમ મિથ્યાત્વ વિગેરેની વૃદ્ધિ થાય છે, તેમ તેમ સસાર (ભવ ભ્રમણુ) ની વૃદ્ધિ થાય છે, એમ કહે છે. હું મનુષ્ય ! લેક એ છે કે-જેમાં પ્રજા અર્થાત્ ષટ્ કાયના જીવે નિવાસ કરે છે. અહિયાં ‘મનુષ્ય ! શબ્દના પ્રયાગનું કારણ એ છે કે-પ્રાય: મનુષ્યેા જ ઉપદેશને ચાગ્ય હાય છે. ૧૨૫
હવે સૂત્રકાર જીવાના કેટલાક ભેદો ખત્તાવીને તેઓના સ’સારમાં પ ટનના પ્રકારો કહે છે.
'जे रक्खसा वा' त्याहि
शब्दार्थ- 'जे-ये' ? ‘रक्खसा - राक्षसाः' राक्षस अर्थात् व्यन्तर विशेष छे तथा मे 'जमलोइया - यमलौकिकाः' [मभ्या अभ्मरीष विगेरे परमधार्मि
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २८७
अन्वयार्थ:-(जे) ये-केचित् (रक्खसा) राक्षसाः-राक्षसात्मनो ध्यन्तराः (जमलोइया) यमलौकिकाः-अम्बादयः परमाधार्मिकाः (वा) वा-अथवा (जे) येकेचन (सुरा) सुराः-देवाः सौधर्मादिवैमानिकदेवाः, उपलक्षाणाद् असुरा वाअसुरकुमारादि भवनवासिनः (य) च-चशब्दाद् ज्योतिष्कदेवाश्च (गंधवा) गन्धर्वा है 'वा-वा' अथवा 'जे-ये जो कोई 'सुरा-सुरा' सौधर्मादि वैमानिक देव उपलक्षणसे असुरकुमारादि भवनपति 'य-च' और 'गंधव्यागंधर्वाः' गंधर्व तथा 'काया-कायाः' पृथिवीकायादि छ जीवनीकाय 'य-च' और 'आगासगामी-आकाशगामिनः' पक्षीगण अथवा जिनको आकाश गमन की लब्धी प्राप्त हुई है ऐसे विद्याचारण जङ्घाचारण आदि तथा 'जे-ये' जो कोई 'पुढो सिया-पृथ्व्याश्रिताः' पृथ्वीके आश्र. यसे रहनेवाले पृथिव्यादि एकेन्द्रियादि पंचेद्रिय तक के सभी प्राणी है वे सब अपने आप किये कर्म से 'पुणो पुणो-पुनः पुनः' बार बार 'विप्परि यासं-विपर्यासम्' घटीयन्त्र के जैसे परिभ्रमण को 'उति-उपयन्ति' प्राप्त होते हैं अर्थात् संसार में परिभ्रमण करते रहते हैं ॥१३॥ ____ अन्वयार्थ-जो राक्षस अर्थात् एक प्रकार के व्यन्तर हैं, जो अम्ब आदि परमाधार्मिक है, या जो सौधर्म देवलोक आदि में रहने वाले वैमानिक देव हैं, उपलक्षण से असुरकुमार आदि भवनवासी हैं, 'च' छ 'वो-वा' ५५41 'जे-ये' २ । 'सुरा-सुराः' सौधमा वैमानि देव Sपक्षयी असु२४भा भवनपति 'य-च' म२ 'गधब्वा-गधर्वाः' मध तथा 'काया-कायाः' पृथ्वयाहि ५४२॥ नीयो 'य-च' भने 'आगासगामी-आकाशगामिनः' पक्षि समूह अथवा रसाने शमा पानी सम्धी प्राप्त थ छ मेवा विधाया२१ ४ाया२५ विगेरे तथा 'जे-ये' २७ 'पुढोसिया-पृथिव्याश्रिताः' पृथ्वीना पायथी २0१७ पृथिव्या6ि मेन्द्रियथा પંચેન્દ્રિય સુધીના બધા પ્રાણિયો છે, તેઓ બધા પિતે પિતાની મેળેજ કરેલા उभथा 'पुणो पुणो-पुनः पुनः' पापा२ 'विप्परियास-विपर्यास म्' ३४यनी भा५४ परिश्रमाने 'उति-उपयन्ति' प्राप्त थाय छ, अर्थात् ससाરમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે એટલે કે સંસારમાં જ ભટક્યા કરે છે. ૧૩
અન્વયાર્થ—જે કઈ રાક્ષસ અર્થાત એક પ્રકારના વ્યંતર જેઓ અમ્બ વિગેરે પરમધાર્મિક છે, અથવા જે સૌધર્મ આદિ દેવલેકમાં રહેવાવાળા વૈમાનિક દેવ છે, ઉપલક્ષણથી અસુરકુમાર વિગેરે ભવનવાસી છે, “1' શબ્દથી તિક છે, તથા ગંધર્વ અને વિદ્યાધર છે, તથા છ ઇવનિ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
Cameless
सूत्रकृताङ्गसूत्रे विद्याधराः, तथा-(काया) काया-षड्जीवनिकाया: (य) च-तथा-(आगासगामी) आकाशगामिनः-पक्षिगः, सम्प्राप्ताकाशगमनलब्धिमन्तो विद्याचारणादयो बा तथा (जे) ये-केचित् (पुढोसिया) पृथिव्याश्रिताः पृथिवीनिश्रिताः पृथिव्याये. केन्द्रिया द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया वा, सर्वे चतुर्विंशतिदण्डकस्थाः पाणिन इत्यर्थः, सर्वे स्वकृतकर्मभिः (पुणो पुणो) पुनः पुन:-वारं वारम् (विप्परियासं) विपर्यासम्-अरहट्टघटीन्यायेन परिभ्रमणम् (उवें ति) उपयन्ति प्राप्नुवन्ति संसारे परिभ्रमन्तीत्यर्थः ।।१३।। ___टीका-'जे' ये-केचन 'रक्खसा' राक्षसाः-व्यन्तरविशेषाः राक्षसग्रहणेन सर्वेऽपि व्यन्तराः संगृहीता भवन्ति । तथा-'जे जमलोइया वा' ये यमलौकिका अम्बाम्बरीषादयः परमाधार्मिकादयः 'जे वा सुरा' ये वा सुराः-सौधर्मप्रभृतयो वैमानिकाः । इह च शब्देन ज्योतिष्काणां सूर्यदीनां संग्रहः। तया-'गंधया ये गन्धर्वा:-विद्याधरा व्यन्तरभेदाः। तथा-'काया' काया:-पृथिवीकायादयः शब्द से ज्योतिष्क हैं, तथा गंधर्व एवं छह जीवनिकाय हैं, आकाशगामी पक्षी हैं या आकाशगमन लब्धिवाले विद्याचारण आदि हैं तथा पृथ्वीके आश्रित एकेन्द्रिय, द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय हैं, अर्थात् चौवीसों दण्डकों के अन्तर्गत सभी प्राणी हैं; वे अपने अपने किये कर्मों से भवभ्रमण को प्राप्त होते हैं ॥१३॥
टीकार्थ-यहां 'राक्षस' शब्दसे सभी व्यन्तरों को ग्रहण किया गया है, अतएव जो व्यन्तर हैं, जो यमलोक में रहने वाले अम्ब, अम्बरीष आदि परमाधार्मिक हैं, जो सौधर्म आदि विमानों में रहने वाले वैमा. निक देव हैं, 'च' शब्दसे सूचित सूर्य आदि ज्योतिष्क देव हैं, जो गन्धर्व नामक व्यन्तर हैं, पृथ्वीकायिक आदि छह जीवनिकाय हैं, जो કાય છે, આકાશમાં જવાવાળા પક્ષી છે, અથવા આકાશગામી લમ્બીવાળા વિદ્યાચારણ વિગેરે છે, તથા જે કઈ પૃથ્વીના આશ્રિત એકેન્દ્રિય, કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરીન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય છે, અર્થાત્ ચોવીસે દંડકોના અંતર્ગત સઘળા પ્રાણિ છે, તેઓ રેટની જેમ પિત પિતાના કરેલા કર્મોથી ભવભ્રમણ પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૩
ટીકાર્થ—અહિયાં “રાક્ષસ' શબ્દથી સઘળા વ્યન્તરોને ગ્રહણ કરેલા છે. તેથી જે વ્યન્તર છે, તથા યમ લેમાં રહેનારા જે અમ્બ, અમ્બરીષ વિગેરે પરમાધામિક છે, જે સૌધર્મ વિગેરે વિમાનમાં રહેવાવાળા વૈમાનિક દે છે, તથા “ શબ્દથી બતાવેલા સૂર્ય વિગેરે જ્યોતિષ્ક દેવ છે, જે ગંધર્વ નામના વ્યક્તર દેવ છે, પૃવિકાયિક વિગેરે છ જવનિકાય છે, જે આકા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. व. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २८९ पडपि जीवनिकायाः, तथा ये 'आगासगामी य' आकाशगामिनश्च पक्षिणः सम्माताकाशगमनलब्धयो विधाचारणजङ्घाचारणादयो विद्याधरा वा। तथा-ये च 'पुढो. सिया' पृथिव्याश्रिताः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पति द्वित्रिचतुष्पञ्चेन्द्रियाः, ते सर्वेऽपि स्वकृतकर्मभि , 'पुणो-पुणो' पुनः पुनः अनेकप्रकारकम् 'विपरियासम्-तिविविधम् अनेकमकारकं पर्यासं-परिक्षेपं घटीयन्त्रन्यायेन परिभ्रमणम् 'उति' उपयन्ति-माप्नुवन्तीति ॥१३॥ मूलम्-जमाहुँ ओहं सलिलं अपारगं,
जाणाहि णं भवगहणं दुमोक्खं । जंसी विसन्ना विसंयंगणाहिं,
दुहओऽविलोयं अणुसंघरति ॥१४॥ छाया-यमाहुरोघं सलिलमपारकं, जानीहि खलु भवगहनं दुर्मोक्षम् ।
यस्मिन् विषण्णा विषयाङ्गनाभि, विधाऽपि लोकमनुसंचरन्ति आकाशगामी पक्षी या आकाशगमन की लब्धि वाले विद्याचारण, जंघा. चारण आदि विद्याधर है और जो पृथ्वी आश्रित पृथ्वी अप् तेज वायु वनस्पति के तथा द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय एवं पंचेन्द्रिय जीव है, वे सभी अपने अपने द्वारा उपार्जित कमों से बार बार अरहट के जैसा अनेक प्रकार के भवभ्रमण को प्राप्त होते हैं ॥१३॥ 'जमाहु ओहं' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'ज-यम्' जिस संसार को 'सलिलं ओहं-सलिलम् ओघम्' स्वयम्भूरमण समुद्र के जलके समूह जैसा 'अपारगं-अपारकम्' पार करने में अशक्य अर्थात् अपार 'आहु-आहुः' तीर्थकर गणશમાં જવાવાળા પક્ષી અથવા આકાશની લબ્ધિવાળા વિદ્યાચારણ જંઘાચારણ, વિગેરે વિદ્યાધરે છે, અને જે પૃથ્વી આશ્રિત પૃથ્વી, અપૂ તેજ, વાયુ, વનસ્પતિના તથા શ્રીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવે છે, તે સઘળા પિત પિતાના પ્રાપ્ત કરેલા કર્મોથી વારંવાર રંટની માફક અનેક પ્રકારના ભવ ભ્રમણને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૩
'जमाहु ओह त्याहि
शहा--- "ज-यम्' ने ससारने 'सलिलं ओहं- सलिलम् ओघ' २१५. भरभ समुद्रमा पानी सभू । 'अपारगं-अपारकम्' पा२ ४२पामा अश४५ 'आहु-आहुः' तीथ ४२ भने गरे।ये ४९ छे तथा से मनुष्य।
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
!
अम्वयार्थ :- (जं) यं संसारम् (सलिलं ओहं) स्वयम्भूरमणसलिलौघवत् (अपारर्ग) अपारकम् - पारयितुमशक्यम्, (आहु) आहुः - कथयन्ति - तीर्थकरगणधरादयः तथैव हे मानव इदम् (भवगणं) भवगहनम् - संसाररूपं वनम् (दुमोक्खं) दुर्मोक्षम् - दुरुत्तरम् ( जाणाहि) जानीहि यतः (जंसी) यस्मिन् संसारे ये जनाः 'विसयगणाहिं) विषयाङ्ग नासु - विषयप्रधानासु स्त्रीषु विषयेषु स्त्रीषु च (विसन्ना) विषण्णाः - आसक्ताः विषयाङ्गनाभिर्वा वशीकृता भवन्ति ते (दुइओ वि) द्विधातोऽपि - द्विविधमपि (लोयं) लोकम् - संसारम् स्थावररूपं जङ्गमरूपं च अथवा आकाशाश्रितरूपं पृथिव्याश्रितरूपंच (अणुसंचरंति) अनुपंचरन्ति-भवाद्भवान्तरं परिभ्रमन्ति इति ॥ १४ ॥
धरादिने कहा है तथा हे मनुष्यो ! यह 'भवगहणं भवगहनम्' संसाररूपी वन को 'मोक्ख - दुर्मोक्षम् ' दुःखसे ही छुटकारा पा सके ऐसा 'जाणाहि - जानीहि ' जानो कारण की 'जैसी यस्मिन्' जिस संसार में जो मनुष्य 'विसयंगणाहि विषयाङ्गनाभिः शब्दादि विषयों के द्वारा एवं स्त्रियों से 'विसण्णा - विषण्णाः' वशीकृत होते हैं अर्थात् विषयो एवं स्त्रियोंमें आसक्त होते हैं 'वे लोक 'दुहओ वि-द्विधाऽपि स्थावर जंगमात्मक दोनों प्रकारके 'लोयं-लोकम्' संसार में 'अणुसंचरंतिअनुसंचरन्ति' एक भवसे दूसरे भवमें जाते हैं अर्थात् एक जन्मसे छूट कर दूसरा जन्मधारण करते हैं ||१४||
अन्वयार्थ - जिस संसार को स्वयंभूरमण समुद्र के जलसमूह के समान अपार कहा है, उस गहन संसार को दुस्तर समझो, जिसमें विषयों तथा स्त्रिओं में आसक्त हुए जीव त्रस तथा स्थावर रूप से अथवा भूचर तथा खेचर होकर परिभ्रमण करते रहते हैं ॥१४ ॥
'भवहणं भवगहनम्' संसार ३यी वनने
'दुमोक्खं - दुर्मोक्षम्' हुथी यार पाभी शाय येवु 'जाणाहि - जानीहि ' लोअर है 'जंसी - यस्मिन् ' ने स'सारभां मनुष्यो 'विखयंगणाहि - विषयाङ्गानाभिः ' शहाहि विषयो द्वारा भ्याने स्त्रियोथी 'विषण्णा - विषण्णाः' वश रायता भने छे, अर्थात् विषयों અને સિયામાં આસક્ત મને છે. ૧૪૫
અન્વયાય —જે સૌંસારને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રના જલસમૂહની જેમ અપાર કહેલ છે, એ ગહન એવા સસારને દુસ્તર સમજો. જેમાં વિષયા અને સ્ત્રિયોમાં આસક્ત થયેલ જીવ ત્રસ અને સ્થાવર પણાથી અથવા ભૂચર અને ખેચર થઈ ને લેાકમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે. ૫૧૪)
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २९१
टीका-अपि च 'ज' यं संसारसागरम् 'सलिलं ओहं' स्वयम्भूरमणसलि. लौघवत् 'अपारगं' आपारकम्-अनुल्लंध्यम् 'आहु' आहुः-कथयन्ति तीर्थकरगणधरादयः, यथा-स्वयम्भूरमणो न केचनचिजलचरेण स्थलचरेण वा लवयितुं शक्यस्तथा-ज्ञानदर्शनादिरहितेन नरेणायमपि संसारः संतरितुमशक्य एवेति दर्शयति एवम् 'भवगहणं' भवगहनम्-भवानं चतुरशीतिलक्षयोनि प्रमाणकं संख्येयाऽसंख्येयानन्तस्थितिकम् 'दुमोक्खं' दुर्मोक्षम्-दुःखेन मोचयितुं शक्यम् 'जाणाहि' जानीहि यतः 'जसि' यस्मिन् संसारे ये जनाः 'विसयंगणाहि' विषयाङ्गनाभिः-विषयाः शब्दादयस्तैः अङ्गनाभिः स्त्रीभिश्च 'विसन्ना' विषण्णा:वशीकृताः। विषयाङ्गनासु आसक्ता वा सन्ति ते 'दुइओ' द्विविधमपि 'लोयं' लोकम्-स्थावरजङ्गमात्मकम् आकाशपृथिव्यात्मकं वा, यद्वा द्विधापीति-लिङ्ग
टीकार्थ-तीर्थंकरों एवं गणधरोंने इस संसार को स्वयंभूरमण समुद्र के समान अपार-दुस्तर कहा है। जैसे विशालतम स्वयंभूरमण समुद्र को कोई जलचर या स्थलचर प्राणी पार करने में समर्थ नहीं है उसी प्रकार ज्ञान दर्शन आदि से रहित कोई भी मनुष्य इस संसार को पार करने में समर्थ नहीं है। यह भव-वन चौरासी लाख जीवयो. नियों से युक्त और संख्यात, असंख्यात तथा अनन्त स्थितिवाला है। इसे दुर्मोक्ष जानो-इससे छुटकारा पाना कठिन है। इस संसार में शब्दादि विषयों एवं स्त्रियों में आसक्त अथवा इनके वशीभूत हुए प्राणी दोनों प्रकार के लोक में अर्थात् स्थावर-जंगम या पृथ्वीचर-- आकाशचर रूप जगत् में परिभ्रमण करते हैं। अथवा दो कारणों से लोक में भ्रमण करते हैं-वेषमात्र की दीक्षा और अविरति से या राग
ટીકાર્થ–તીર્થકરે અને ગણધરોએ આ સંસારને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની સરખે અપાર-દુસ્તર કહેલ છે. જેમાં વિશાળ એવા સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રને કોઈ જલચર અથવા સ્થલચર પ્રાણી પાર કરવામાં સમર્થ થતા નથી, એજ પ્રમાણે જ્ઞાન દર્શન વિગેરેથી રહિત કઈ પણ મનુષ્ય આ સંસારને પાર કરવામાં સમર્થ નથી. આ ભવ-વન ચર્યાશી લાખ જીવ પેનિથી યુક્ત અને સંખ્યાત અસંખ્યાત તથા અનંત સ્થિતિવાળા છે, તેને દુક્ષ--ન છુટી શકાય તેવે સમજે. આમાંથી છુટા થવું કઠણ છે. આ જગમાં શબ્દાદિ વિષયો અને સ્ત્રિમાં આસક્ત અથવા તેને વશ થયેલા પ્રાણું બન્ને પ્રકારના લોકમાં અર્થાત્ સ્થાવર જંગમ અથવા પૃથવીચર–આકાશ ચર રૂપ જગતમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે. અથવા વેષમાત્રની દીક્ષા અને અવિરતિથી અથવા રાગ અને દ્વેષથી આવા બે પ્રકારના કારણેથી લેકમાં ભ્રમણ કરતા રહે છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मात्रमव्रज्या अविरत्या च तथा रागद्वेषाभ्यां वा लोकम् 'अणुसंचर'ति' अनुसंचरन्ति - स्वकृत कर्मप्रेरिताः प्राणिनो भवाटवीं परिभ्रमन्तीति भावः ॥ १४ ॥ मूलम् - न केम्मुणा कॅम्म खवेंति बाला,
अम्मुणा कम्म खेति धीरो ।
मेधाविणो लोभमयावतीता,
संतोसिणो नो पकरोति पाँव ॥१५॥
छाया -न कर्मणा कर्म क्षपयन्ति बाला, अकर्मणा कर्म क्षपयन्ति धीराः । मेधाविनो लोभमयादतीताः, सन्तोषिणो नो प्रकुर्वन्ति पापम् ॥ १५ ॥
से और द्वेष का आशय यह है कि अपने अपने किये कर्मों से प्रेरित होकर प्राणी संसार रूपी अटवी में भ्रमण करते हैं ॥ १४ ॥
'न कम्मुणा कम्मखवेति बाला' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'बाला - बालाः' कर्मसे कर्मका नाश होता है ऐसा मानने वाले अज्ञानी 'कम्मुणा - कर्मणा' सावद्य का आरम्भ रूप आस्रव द्वार से 'कम्म-कर्म' पापकर्म 'न खवेंति-न क्षपयन्ति' नाश नहीं कर सकते हैं अर्थात् पापकर्म करनेके कारण अपने कर्मो का क्षपण नहीं कर सकते है परन्तु 'धीरा - धीराः ' धीर पुरुष 'अकम्मुणा-अकर्मणा' आस्रवों को रोककर 'कम्म-कर्म' पापकर्म 'खवेति-क्षपयन्ति' क्षपण करते हैं अत: 'मेहाविणो - मेधाविनः' बुद्धिमान् पुरुष 'लोभमयावतीता - लोभ.
કહેવાના આશય એ છે કે-પેાત પેાતાના કરેલા કર્મોથી પ્રેરાઈને પ્રાણી સસાર રૂપ અટવી-જ'ગલમાં ભટકયા કરે છે. ૧૪મા
'कम्मुणा कम्म खवेति बाला' इत्यादि
शब्दार्थ- 'बाला - बालाः' उर्भथी उमनो नाश थाय छे तेभ भानवावाजा अज्ञानी थे। 'कम्मुणा - कर्मणा' सावधना आरम्भ ३५ मासव द्वारथी 'कम्म-कर्म' पाप' 'न खवेति - न क्षपयन्ति' नाश पुरी शडता नथी. अर्थात् पापम्भ अश्वाने अरथे पोताना उभेनि। नाश अरी शम्ता नथी. परंतु 'धीराधीराः' धीर ५३ष 'अकम्मुणा - अकर्मणा' व्यासवाने शडीने 'कम्म-कर्म' पाथ भ' 'खवे 'ति - क्षपयन्ति' जपावे छे तेथी 'मेहाविणो - मेधाविनः ' शुद्धिमान् ५३ष 'लोभमपावतीता - लोभमयादतीताः परिग्रहथी दूर रहे छे. तेथी हरीने
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
E
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २९३
अन्वयार्थः- (बाला) बालाः (कर्मणा कर्मक्षयो भवति) इति मन्यमाना अज्ञानिनः (कम्मुगा) कर्मणा-सावद्यारम्भरूपेण आस्रवद्वारेण (कम्म) कर्म-पापं कर्म (न खति) न क्षपयन्ति-क्षपयितुं न शक्नुवन्ति, अपितु (धीरा) धीराः-महासत्ववन्तः पुरुषाः (अकम्मुणा) अकर्मणा-आस्रवनिरोधेन (कम्म) कर्म पाप कर्म (खति) क्षपयन्ति, अतः (मेधाविणो) मेधाविन:-विशिष्टबुद्धिशालिनः, अत एव (लोभमयावतीता) लोभमयादतीता:-परिग्रहातीताः-द्रव्यभावपरिग्रहवर्जिताः अतएव (संतोसिणो) सन्तोषिणः-सन्तोषवन्तः संयताः (पाव) पापम्-सावधा नुष्ठानम् (नो पकरें ति) नो प्रकुर्वन्ति ॥१५॥ ___टीका-किश्चान्यत् 'बाला' बाला इव बाला:-अविवेकिन:-सदसद्विवेक विकला:-मिथ्यात्वदोषैरभिभूताः 'कम्मुणा' कर्मणा-सावद्यकर्मानुष्ठानेन पाणातिपातादिरूपेण 'कम्म' कर्म 'न खति' न क्षपयन्ति-कर्मणः क्षयार्थमुत्सुकाः । उद्युक्ता अपि कर्म क्षायितुन समर्था भवन्ति, किन्तु 'धीरा' धीराः-परीषहोप मयादतीता' परिग्रह से दूर रहते हैं अतएव संतोसिणो-सतोषिणा' संतुष्ट रहते हुवे 'पावं-पापम्' सावध अनुष्ठान 'नो पकरेंति नो प्रकुर्वन्ति' नहीं करते हैं ॥१५॥ ___अन्वयार्थ अज्ञानी जीव (सावद्य) कर्म से कर्म का क्षय नहीं कर सकते, धीर पुरुष अकर्म से (भाव निरोध से) कर्म का क्षय करते हैं अत: मेधावी पुरुष परिग्रह से (अथवा लोभ और मद से) रहित होकर, सन्तोष धारण करके पाप नहीं करते हैं ॥१५॥
टीकार्थ-सत् असत् के विवेक से शून्य और मिथ्यात्व आदि दोषों से परास्त अज्ञानी जीव प्राणातिपात रूप सावध कर्म के अनु. ष्ठोन से कर्मों का क्षय करने के लिए उत्सुक होते हुए भी क्षय करने में समर्थ नहीं हो सकते हैं । किन्तु जो पुरुष धीर हैं अर्थात् परीषहों 'संतोषिणो-संतोषिणः' संतुष्ट मनीने पावं पापम्' सावध अनुहान 'नो पकरे ति-नो प्रकुर्वन्ति' ४२ता नथी ॥१५।।
અન્વયાર્થ—અજ્ઞાની જીવ (સાવધ) કર્મથી કમનો ક્ષય કરાવી શક્તા નથી. ધીર પુરૂષ અકર્મથી (આસોને રોકવાથી) કર્મને ક્ષય કરે છે તેથી મેધાવી પુરષ પરિગ્રહથી (અથવા લેભ અને મદથી રહિત બનીને સંતોષ ધારણ કરીને પાપ કર્મ કરતા નથી. ૧૫
ટીકાર્થ–સત્ અસતના વિવેક રહિત અને મિથ્યાવ વિગેરે દેથી પરાજય પામેલા અજ્ઞાની છ પ્રાણાતિપાત રૂપ સાવધ કર્મના અનુષ્ઠાનથી કમેને ક્ષય કરવા માટે ઉત્સુક થતા હોવા છતાં પણ ક્ષય કરવામાં સમર્થ થતા નથી. પરંતુ જે પુરૂષ ઘર છે, અર્થાત્ પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
सूत्रकृतागसूत्रे सर्गविजये समर्थाः हेयोपादेयविवेकवन्तः सन्तः 'अकम्मुणा' अकर्मणा-आस्रवनिरोधेन अन्तशः शैलेश्यवस्थायाम् 'कम्म' कर्म ‘खति' क्षपयन्ति-सद्वैद्याः चिकित्सया रोगमिवापनयन्ति । कथं भूनास्तेधीरास्तत्राह-'मेहाविणो' मेधाविन:हिताहितमाप्ति परिहारज्ञाः, तथा- 'लोभमयावतीता' लोभमयादतीता:-लोभमयः परिग्रहस्तस्मादतीता:-अतिक्रान्ताः-बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहवर्जिताः, अत एव 'संतो सिणो' सन्तोषिणः-जिनवचनामृतपानेन सन्तुष्टा अतएव ते धीराः 'पावं' पापस् -प्राणातिपातादिरूपम् 'नो पकरेंति' नो प्रकुर्वन्ति । लोभातीतत्वेन प्रतिषेधांशो दर्शितः, सन्तोषेण तु विधेयांश इति ॥१५॥ मूलम्-ते तीय उप्पन्नमणागयाइं,
लोगस जाणति तहागयाई। णेतारो अन्नेसि अणन्न णेया,
बुद्धा ते अंतकडा भवंति ॥१६॥ छाया-तेऽतीतोत्पन्नऽनागतानि, लोकस्य जानन्ति तथागतानि ।
नेतारोऽन्येषामनन्यनेताः, बुद्धाश्च तेऽन्तकरा भवन्ति ॥१६॥ एवं उपसर्गों को सहन करने में समर्थ तथा हेय उपादेय के विवेक से विभूषित हैं, वही अकर्म के द्वारा अर्थात् आस्रव का निरोध करके, पूर्ण रूप से शैलेशी अवस्था में कर्मों का क्षय करते हैं, जैसे चिकित्सा के द्वारा अच्छा वैद्य रोग का क्षप कर देता है। वे धीर पुरुष मेधावी होते हैं हित की प्राप्ति और अहित के परिहार (दूर करने) को जानते हैं, बाह्य तथा आभ्यन्तर परिग्रह से अतीत होते हैं और जिन-वचनरूपी अमृत का पान करने से सन्तोषी होते हैं। ऐसे पुरुष प्राणातिपात मृषावाद आदि पापकर्म नहीं करते हैं । ॥१५॥ કરવામાં સમર્થ તથા હેય ત્યાગવા ગ્ય અને ઉપાદેયના (ગ્રહણ) વિવેકથી ચક્ત છે, તેજ અકર્મ દ્વારા અથવા આઅવને નિરોધ કરીને પૂર્ણ રૂપથી શીશી અવસ્થામાં કર્મોનો ક્ષય કરે છે. જેમ ચિકિત્સા દ્વારા સારો વૈદ્ય રોગનો નાશ કરી દે છે. તે ધીર પુરૂષ મેધાવી હોય છે. હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતના પરિહાર દૂર કરવા માટે સમજે છે, બાહ્ય–બહારના તથા આત્યંતર-અંદરના પરિગ્રહથી પર હોય છે, અને જીન વચન રૂપી અમૃતનું પાન કરવાથી સંતોષી હોય છે. એવા પુરૂષ પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ વિગેરે પાપકર્મ કરતા નથી. ૧૫
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २९५ ___ अन्वयार्थः-(ते) ते-आस्रवनिरोधेन कर्मक्षपकास्तीर्थकराः (लोगस्स) लोकस्य प्राणिसमूहस्य (तीयउप्पन्नमणागयाइं) अतीतप्रत्युत्पन्नानागतानि,-भूतवर्तमान भविष्यत्कालभावीनि मुखदुःखादि (तहागयाई) तथागतानि-यथा-वस्थितानि (जाति) जानन्ति । तथा-ते तीर्थकराः (अन्नेसिं) अन्येषां जीवानाम् (णेतारो) नेतार:-मार्गदर्शकाः सन्ति किन्तु ते स्वयम् (अणन्नणेया) अनन्यनेता:-नान्ये तान् नेतुं समर्थाः सन्ति । तहिं कथमेताशा जाताः ? इत्याह-(ते) ते-तीर्थ'ते तीय उप्पन्नमणागयाई' इत्यादि ।
शब्दार्थ-ते-ते' वे आनव के निरोधसे कर्मका क्षय कहने वाले वीतराग पुरुष 'लोगस्स-लोकस्य प्राणी समूहके 'तीय उप्पन्नमणागयाई-अतीतोत्पन्नानागतानि' भूत, वर्तमान और भविष्य ऐसे कालत्र यका वृत्तांतो को 'तहागयाइ-तथागतानि' यथार्थ रूपसे 'जाणंतिजानन्ति' जानते हैं एवं वे तीर्थकरादि 'अन्नेसिं-अन्येषां दूसरे जीवोंके 'णेतारा-नेतारः' नेता अर्थात् मार्गदर्शक है परंतु स्वयं 'अणनणेयाअनन्यनेता' नेता रहित हैं अर्थात् उनका कोई नेता नहीं है 'ते-ते' वे तीर्थकरादि ज्ञानी पुरुष 'हु-च' निश्चय 'बुद्धा-बुद्धा' स्वयं बुद्ध होने से 'अंतकडा-अन्तकृताः' सकल कर्मों का नाश करनेवाले होते हैं ॥१६॥ ___ अन्वयार्थ-आश्रवका निरोध करके कर्मों का क्षय करनेवाले तीर्थकर प्राणियों के भूत, वर्तमान और भविष्यत् काल को सुख दुःख को यथार्थ रूप से जानते हैं। वे अन्य जीवों के नेतामार्गदर्शक होते
'ते तीयठप्पन्नमणागयाइ' त्याह
शहाथ:--'ते-' माना २।४ाथी भी क्षय भानवा! वात२।१३। 'लोगस्न-लोकस्य' प्राणियोनी समूडन। 'तीयउत्पन्नमणागयाई-अतीतोत्पन्नानागतानि' भूत, वत'भान, भने भविष्य मेम त्र जना वृत्तांतान 'तहागयाइ-तथागतानि' यथाथ पाथी 'जाणंति-जानन्ति' on छ. मने तीय४२ 'अन्नेसिं-अन्येषां' मीनतलवाना 'णेतारो-नेतारः' नेता अर्थात् भागश छे. परंतु स्वयं 'अणन्नणेया-अनन्यनेताः' नेता २हित छ, अर्थात् ते माना छ नता नथी 'ते-ते' ती २६ ज्ञानी५३५ 'हु-य' निश्चय 'बुद्धा-बुद्धाः' स्वयं सुद्ध पाथी 'अंतकडा-अन्तकृताः' सस भनि नाश કરવાવાળા હોય છે. ૧દા
અન્વયાર્થ–આ ને નિરોધ કરીને કર્મોનો ક્ષય કરવાવાળા તીર્થ". કર પ્રાણિના ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય કાળને સુખ દુઃખ અને યથાર્થ પણાથી જાણે છે. તેઓ અન્ય જીવોના નેતા-માર્ગદર્શક બને છે, પરંતુ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कराः (हु) निश्चयेन (बुद्धा) बुद्धा:-स्वयं बुद्धा भवन्ति अतः (अंतकडा) अन्त. कृताः-सकलकर्मणामन्तकर्त्तारो भवन्तीति ॥१६॥
टीका-ये च लोमातीतत्वेन बाह्याऽभ्यन्तरपरिग्रहरहिताः 'ते' ते-वीत. रागाः (लोगस्स) लोकस्य-लोकवर्तिमाणिवर्गस्य 'तीय उप्पन्नमणागयाई' अतीतोत्पन्नाऽनागतानि तत्र अतीताति-पूर्वजन्मार्जितानि उत्पन्नानि-वर्तमान. जन्मस्थितानि, अनागतानि-भविष्यज्जन्मभावीनि सुखदुःखादीनि 'तहागयाई तथागतानि-यानि यथा विद्यन्ते-तानि तथैव 'जाणंति' जानन्ति, न तु विभङ्गज्ञानिवद् विपरीतं जानन्ति तथाहि-आगमवाक्यम्-'अणगारेणं भंते ! माई मिच्छादिट्ठी रायगिहे णयरे समोहए वाणारसीए नयरीए रूबाईजाणइ पासह ? जाव से दसणविवज्जासे भवइ) इत्यादि, मायी मिथ्यादृष्टिरनगारो राजगृहस्थितो वाराणसी हैं, पर उनका कोई नेता नहीं होता, क्योंकि तीर्थकर स्वयंघुद्ध और अन्त कर होते हैं । १६॥
टीकार्थ-लोभ से सर्वथा रहित होने के कारण जो बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से मुक्त हो चुके हैं, वे वीतराग पुरुष लोक में स्थित प्राणियों के भूतकाल में उत्पन्न हुए, वर्तमानकाल में उत्पन्न होते हुवे तथा भविष्य में होने वाले समस्त सुखों और दुःखों को वास्तविक रूप से जानते हैं । विभंगज्ञानियों की जैसे विपरीत रूप में नहीं जानते हैं । आगम में कहा है-'भगवन् ! मायावी और मिथ्यादृष्टि अनगार राजगृह नगर में रहा हुआ क्या वाराणसी नगरी के रूपों (पदार्थों ! को जानता और देखता है ? इसका उत्तर यह है कि-हां, जानता और देखता तो है किन्तु यथार्थ रूप से नहीं देखता परन्तु उसको दर्शन તેઓના કેઈ નેતા દેતા નથી કેમ કે તીર્થકર સ્વયં બુદ્ધ અને અંતકર હોય છે. ૧૬
ટીકાથું–લેભથી સર્વથા પર હેવાના કારણે જેઓ બાહ્ય અને આભ્યન્તર પરિગ્રહથી મુક્ત થઈ ચૂકેલા છે, તે વીતરાગ પુરૂષ લેકમાં રહેલા પ્રાણિ ચેના ભૂતકાળમાં ઉત્પન્ન થયેલા, વર્તમાનમાં ઉત્પન્ન થતા અને ભવિષ્ય કાળમાં ઉત્પન્ન થનારા સઘળા સુખ અને દુઃખને વાસ્તવિક રૂપથી જાણે છે વિભંગ જ્ઞાનીની જેમ વિપરીત રૂપથી જાણતા નથી,
આગમમાં કહ્યું છે કે હે ભગવાન્ માયાવી અને મિથ્યાદૃષ્ટિ અનગાર રાજગૃહ નગરમાં રહીને શું વારાણસી નગરીના રૂપો (પદાર્થો)ને જાણે કે દેખે છે? તેને ઉત્તર એ છે કે-હા જાણે છે, અને દેખે છે. પરંતુ તેને દર્શન વિપર્યાસ હોય છે. અર્થાત્ તે વિપરીત રૂપથી જાણે અને દેખે છે. ઈત્યાદિ.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २९७ स्थितिरूपाणि पश्यति, नतु यथाऽवस्थितरूपेण पश्यति, यतस्तस्य दृष्टिविपर्यासो भवति नैव स यथावस्थितं रूपादिकं द्रष्टुं शक्नोतीति भगवदुत्तरम् । तथा ते 'अन्नेसिं' अन्येषां भव्यानाम् ‘णेतारो' नेतारः सदुपदेशदानाद् मोक्षमार्गदर्शकाः सन्ति । किन्तु ते स्वयम् 'अणन्नणेया' अनन्यनेयाः-नान्येर्नेतुं योग्याः, न कोऽपि तेषां नेता भवितुमर्ह तीति भावः । तर्हि किमित्याह-'बुद्धा' बुद्वा:-स्वयं बुद्धा: सन्ति, 'हु' इति निश्चयेन 'ते' ते-तीर्थकराः 'अंतकडा' अन्तकृताः, अन्तः कृतो यैस्ते तथा, सर्वकर्मणामन्तकरा भवन्तीति ॥१६॥
बुद्धा यावन्मोक्षं न गच्छन्ति तावत् किं कुर्वन्ति तत्राह - मूलम्-ते णे कुव्वंतिण कारवंति,
भूयाहिसंकाइ दुगुंछमाणा। सया जया विप्पणमंति धीरा,
विण्णत्तिधीरा ये हवंति एगे ॥१७॥ छाया-ते नैव कुर्वन्ति न कारयन्ति, भूताभिशङ्कया जुगुप्समानाः ।
सदा यता विमणमन्ति धीरा, विज्ञप्तिधीराश्च भवन्त्येके ॥१७॥ विपर्यास होता है अर्थात् वह विपरीत रूप से जानता और देखता है।' इत्यादि।
तीर्थकर अन्य भव्य जीवों के नेता होते हैं, सदुपदेश देकर उन्हें मोक्ष मार्गदिखलाते हैं, किन्तु वे अन्यनेय नहीं होते अर्थात् उनका कोई नेता नहीं होता, क्योंकि वे स्वयंबुद्ध होते हैं और समस्त कर्मों का अन्त करने वाले होते हैं ॥१६॥
तीर्थकर जव तक मोक्ष नहीं जाते तब तक क्या करते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर देते हैं-'ते णेव कुवंति' इत्यादि।
તીર્થકર અન્ય ભવ્ય જીના નેતા હોય છે. સદુપદેશ આપીને તેઓને મેક્ષ માર્ગ બતાવે છે, પરંતુ તેઓ અન્યથી લઈ જવાય તેમ હોતા નથી. અર્થાત તેઓના કેઈ નેતા હોતા નથી. કેમકે તેઓ સ્વયંબુદ્ધ હોય છે, અને સમસ્ત કર્મને અન્ત કરવાવાળા હોય છે. ૧૬
તીર્થકર જ્યારે મેક્ષ જતા નથી ત્યારે શું કરે છે ? એ પ્રશ્નના ઉત્તર भा५तi ४ छ -'णेव कुवति' त्याहि.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
सूत्रकृताङ्गसून
अन्वयार्थ - (ते) ते - पूर्वोक्ताः प्रत्यक्षज्ञानिनः (दुगु छमाणा) जुगुप्समानाः पाप कर्म निन्दन्तः सन्तः (भूया हिसकाइ ) भूताभिशङ्कया - प्राण्युपमर्दनशङ्कया (णेव ) नैव (कुव्वंति) कुर्वन्ति न स्वयं पापकर्म समाचरन्ति तथा - (ण कारवंति) न पापाचरणे परं प्रेरयन्ति, उपलक्षणात् पापं कुर्वन्तमन्यं नानुमोदयन्ति च, किन्तु ते ( धीरा) धीराः - परीषहोपसर्ग सहनशीलाः (सया) सदा - निरन्तरमहर्निशम् (जया)
शब्दार्थ - 'ते - ते' वे पूर्वोक्त प्रत्यक्ष ज्ञानी अर्थात् तीर्थकरादि 'दुर्गछमाणा - जुगुप्समानाः पापकर्म से घृणा करते हुए 'भूताहिसंकाइभूताभिशङ्कया' प्राणियों के घातके भय से 'नेव कुव्यंति - नैव कुर्वन्ति' स्वयं पाप नहीं करते हैं तथा 'ण कारवंति - न कारयन्ति' पापाचरण करने के लिए अन्य को प्रेरित नहीं करते हैं 'धीरा - धीराः ' परीषह एवं उपसर्ग को सहन करनेवाले वे पुरुष 'सया-सदा' सर्व काल 'जया - यताः' यतना युक्त होकर 'विषणमंति- विप्रणमन्ति' संयम का अनुष्ठान करते हैं 'य-च' तथा 'एगे - एके' कोइ अल्पसत्व 'विष्णत्ति धीरा - विज्ञ. तिधीराः संयम के ज्ञान मात्र से संतुष्ठ 'हवंति - भवन्ति' होते हैं अर्थात् क्रियासे संयमका अनुष्ठान नहीं करते हैं ॥१७॥
अभ्वपार्थ- वे पूर्वोक्त प्रत्यक्षज्ञानी पापकर्म की जुगुप्सा करते हुए, प्राणियों के उपमर्दन (विराधना) की संभावना से न स्वयं पापकर्म करते हैं न करवाते हैं और न पापकर्म करनेवाले का अनुमोदन करते हैं। वे
-
शब्दार्थ - 'ते - ते' मे पडेला वर्षावेस प्रत्यक्ष ज्ञानी अर्थात् तीर्थ :शहि 'दुःखमाणा - जुगुप्तमानाः' पानी वृथा ४२ता था 'भूताहिसकाइ -भूताभिशङ्कया' आशियाना धातना अयथी 'नैव कुव्वति नैव कुर्वन्ति' पोते पायर्भरता नथी तथा 'न कारवति न कारयन्ति' पाय मारवा भाटे मीलने प्रेरणा पुरता नथी. 'धीरा - धीराः' परीषड भने उपसर्गने सहन उरवावाजा शेषा ते पु३ष 'सया - सदा' सर्वाण 'जया - यता ः ' यतनावाजा पनीने 'विषणमंति- विप्रणमन्ति' सत्यमनु अनुष्ठान उरे छे. 'य-च' भने 'एगे - एके' अ महय सत्व 'विष्णत्तिधीरा- विज्ञप्तिधीराः ' संयमना ज्ञान भात्री स ंतोषी 'हव'ति - भवन्ति' थाय छे. अर्थात् हियापूर्व અનુષ્ઠાન કરતા નથી. ।।૧ળા
संयमनु
અન્વયા”— પૂર્વોક્ત પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનીચેા પાપકની નિ ંદા કરતા થકા પ્રાણિયાના ઉપમન (વિરાધના) ની સ'ભાવનાથી પાતે પાપ કમ કરતા નથી તેમજ બીજા પાંસે પાપકર્મ કરાવતા નથી તથા પાપ કર્મ કરવાવાળાની અનુ
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २९९ यता:-यतनावन्तः (विषणमंति) विष्णमन्ति-संयमानुष्ठाने नम्री भवन्ति (य) च तथा (एगे) एके-केचनाऽल्पसचाः (विण्णत्तिधीरा) विज्ञप्तिधीरा:-ज्ञान धीराः संयमज्ञानमात्रसन्तोषिताः (हवंति) भवन्ति किन्तु संयमानुष्ठानं क्रियया नाचरन्तीति ॥१७॥ ____टीका-'ते' ते-प्रत्यक्षज्ञानिनो विदितवेधा वा तीर्थकरगणधरादयः 'दुगुछमाणा' जुगुप्समानाः पापं कर्म निन्दन्तः सन्तः 'भूयाहिसंकाई' भूताभिशङ्कया-त्रसस्थावरपाण्युपमर्दशङ्कया 'णे' नैव 'कुव्वंति' कुर्वन्ति-न स्वयं प्राणातिपातायष्टादशपापस्थानानि समाचरन्ति 'न कारवंति' न कारयन्ति नान्यं तदाचरणार्थ प्रेरयन्ति उपलक्षणात् पापस्थानानि समाचरन्त मन्यं नानुमोदयन्ति किन्तु ते 'धीरा' धीराः परीषहोपसर्गरचलनशीलाः 'सया' सदा निरन्तरम् 'जया' यता:धीर पुरुष निरन्तर यतनावान् होते हैं और संयम के अनुष्ठान में नम्र होते हैं । किन्तु कोई कोई सत्वहीन अन्यदर्शनी ज्ञानशूर ही होते हैं, संयम के ज्ञान में तो कुशल होते हैं पर उसका आचरण नहीं करते।१७।
टीकार्थ-वे प्रत्यक्षज्ञानी या जानने योग्य पदार्थों को जानने वाले परोक्षज्ञानी तीर्थ कर गणधर आदि पापकर्म की दुगुंछा-निषेध करते हैं । त्रस और स्थावर जीवों के उपमर्दन (विराधना) की आशंका से न स्वयं हिंसा आदि अठारह पापस्थानों का सेवन करते हैं, न दूसरों को सेवन करने की प्रेरणा करते हैं और (उपलक्षण से) न पापस्थानों का सेवन करने वाले का अनुमोदन ही करते हैं । वे धीर पुरुष परीषहों और उपसगों से चलायमान न होते हुए निरन्तर यतनावान होते हैं મદના પણ કરતા નથી. એવા તે ધીર પુરૂષ હમેશાં યતનાવાનું રહે છે, તેમજ સંયમના અનુષ્ઠાનમાં નમ્ર હોય છે. પરંતુ કોઈ કાઈ સવ વગરના અન્ય દર્શનવાળા જ્ઞાન સૂરજ હોય છે. સંયમના જ્ઞાનમાં તે તેઓ કુશળ હોય છે. પરંતુ તેઓ તેનું આચરણ કરતા નથી, ૧ળા
ટીકાથ–તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની અથવા જાણવા પદાર્થને જાણવાવાળાએ પક્ષ જ્ઞાનો તીર્થકર ગણષર વિગેરે પાપકર્મની ગુંછા-નિષેધ ४रे थे, उस भने २०१२ ७वाना ७५भईन (विराधना) नी PRAथी २१यહિંસા વિગેરે અઢાર પ્રકારના પાપ સ્થાનેનું સેવન કરતા નથી. તથા બીજએને તેનું સેવન કરવાથી પ્રેરણા કરતા નથી, અને (ઉપલક્ષણથી) પાપસ્થાનેનું સેવન કરવાવાળાનું અનુમોદન કરતા નથી. તે ધીર પુરૂષે પરીષહ અને ઉપસર્ગથી ચલાયમાન ન થતા હમેશાં યતનાવાનું રહે છે. અને વિનય
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पापानुष्ठानान्निवृत्ताः सन्तः 'विप्पणमंति' विपणमन्ति संयमानुष्ठान प्रति विविधमकारेण नम्री भवन्ति विनयपूर्वकं संरममाचरन्तीति भावः । 'य'-'च-तथा 'गे' एके-केचन गुरुकर्माणोऽल्पसत्त्वाः पुरुषाः 'वित्तिधीरा' विज्ञप्तिधीराः -विज्ञविनिं तन्मात्रेणैवधीराः सन्तोषिणः ज्ञानादेव अभिलषितवाञ्छकाः न तु संयमानुष्ठायिनः 'हवंति' भवन्तीति ॥१७॥ मूलम्-डेहरे ये पाणे वुड्डू य पाणे, ते आत्तओ पासइ सव्वलोए।
उव्वेहती लोगैमिण मेहतं, बुद्धेऽपमत्तेसु परिवएज्जा।१८॥ छाया-डहराश्च प्राणा वृद्धाश्च प्राणा, स्तानात्मवत् पश्यति सर्वलोके ।
उत्प्रेक्षेत लोकमिमं महान्तं, बुद्धोऽप्रमत्तेषु परिव्रजेत् ॥१८॥ और विनयपूर्वक संयम का अनुष्ठान करते हैं। इनके विपरीत कोई कोई भारीकर्म वाले सत्त्वरहित जन ज्ञान सन्तोषी होते हैं अर्थात् ज्ञान से ही अभीष्ट की सिद्धि की अभिलाषा करते हैं ॥१७॥ _ 'डहरे य पाणे' इत्यादि।
शब्दार्थ--'सबलोए-सर्वलोके' पंचास्ति काय युक्त समस्त लोकमें 'उहरे य-डहराश्च' छोटे छोटे एकेन्द्रियवाले कुन्थु, पिपीलिकाआदि 'पाणे-प्राणाः प्राणी हैं 'य-च' तथा 'धुढे य-वृद्धा श्च' बडे बडे हाथी
आदि बादर शरीरवाले 'पाणे-प्राणाः' प्राणी है 'ते-तान्' उन सबका 'आत्तो पासह आत्मवत् पश्येत्' आत्मवत् देखना चाहिये तथा 'इणं-इमम्' प्रत्यक्ष दृश्यमानं 'महतं-महान्तम्' विशाल लोयं-लोकम्' जीवाजीवात्मक लोक को 'उध्वेहती-उत्प्रेक्षेत' कर्म के वशवर्ती होने પૂર્વક સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે છે. આનાથી વિપરીત કઈ કઈ ભારે કર્મવાળા સત્વ વગરના પુરૂષ જ્ઞાન સતેષી હોય છે. અર્થાત્ જ્ઞાનથી જ અભીષ્ટની સિદ્ધિની અભિલાષા ઈચ્છા કરતા રહે છે. _ 'डहरे य पाणे त्याहि
शाय-'सब्बलोए-सर्वलोके' पयास्तियm 24 सपूमा 'उहरे य-डहराश्च' नाना नाना मेन्द्रियाणा थु पिचाlast (81) विरे 'पाणे-प्राणाः प्रालियो छे. 'य-च' मने 'बुड्ढे य-वृद्धाश्च' भाटा मोटा हाथी विगैरे माह२ शरीरवाणा 'पाणे-प्राणाः' प्रालियो छे. 'ते-तान्' से पधान 'आत्तओ पासइ-आत्मवत् पश्येत्' पोताना स२ वालेध्य, तथा 'इण-- इमम्' मा प्रत्यक्ष माता 'महंत-महान्तम्' विशाण लोयं-लोकम्' बापा. म ने 'उठवेती-उत्प्रेक्षेत' मना पाभूत उपाथी म ३५ विन्यारे
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३०१ __ अन्वयार्थः- (सबलोए) सर्वलोके पश्चास्तिकायात्मके समस्तलोके ये (डहरे य) डहराश्च-लघवः पृथिवीकायिकायेकेन्द्रियाः, कुन्थुपिपीलिकादयः, सूक्ष्मा वा (पाणे) प्राणा:-प्राणिनः, (ये) च-पुनः (वुड़े य) वृद्धाश्च महान्तो हस्त्यादयो बादरा वा (पाणे) प्राणाः-पाणिनः सन्ति (ते) तान् सर्वान (आत्तोपासइ) आत्मवत् पश्येत् । तथा (इणं) इमं प्रत्यक्षतया दृश्यमानम् (महतं) महान्तम् अनाधनन्तत्वाद् विशालम् (लोयं) लोकम्-जीवाजीवात्मकम् (उग्वेहती) उत्प्रेक्षेत कर्मवशाद् दुःखरूपत्वेन विचारयेत् तथा-(बुद्ध) बुद्धः-विज्ञाततत्वो हेयोपादेयकुशलो मुनिः (अप्पमत्तेसु) अप्रमत्तेषु-अप्रमत्तयोगेषु (परिबएज्जा) परिव्रजेत्विचरेत् , अप्रमत्तो भूत्वा विशुद्धसंयम पालयेदिति भावः ॥१८॥ ____टीका-यद्येवं तर्हि मुनिः किं कुर्यादित्याह-'सबलोए' सर्वलोके पश्चास्ति कायात्मके लोके ये 'डहरे य पाणे' डहराश्च-लघवः कुन्थवादयः सूक्ष्मा वा पाणा: से दुःखरूप से विचारकरे कथा 'बुद्धे-बुद्धाः तत्वदर्शी मुनि 'अप्पमत्तेसु -अप्रमत्तेषु' संयम पालन योग में परिव्वएज्जा-परिव्रजेत् दीक्षित् होकर विशुद्ध संयमका पालन करे ॥१८॥ ___ अन्वयार्थ-इस पंचास्तिकायात्मक सम्पूर्ण लोक में जो छोटे अर्थात पृथ्वीकायिक आदि एकेन्द्रिय तथा कुन्थु पीपिलिका आदि प्राणी हैं और जो बडे अर्थात् हाथी आदि बादर प्राणी हैं, उन सब को अपने समान देखे तथा जाने । इस विशाल लोक को दुःख रूप विचारे और कुशल मुनि अप्रमत्त योगों में विचरे विशुद्ध संयम का पालन करे ।१८। __टीकार्थ-मुनि को क्या करना चाहिए, सो कहते हैं-इस पंच अस्तिकाय रूप लोक में जे। कुंथु आदि सूक्ष्म प्राणी हैं और जो बडे तथा 'बुद्धे-बुद्धः' तत्पने पापा मुनि 'अप्पमत्तेसु-अप्रमत्तेषु' सयमनु पासन ४२वामा 'परिव्वएज्ज. परिव्रजेत्' दीक्षा २५४२ ४शन विशुद्ध सय. મનું પાલન કરે છે૧૮
અવયાર્થ–આ પંચાસ્તિકાયાત્મક સંપૂર્ણ લેકમાં જેઓ નાના અર્થાત પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિય તથા કુન્થ પિપીલિકા વિગેરે પ્રાણિ છે, અને જેઓ મોટા અર્થાત્ હાથી વિગેરે જે બાદર પ્રાણી છે, તે બધાને પિતાની જેમજ જુએ, અને પિતાની બરોબર સમજે. આ વિશાલ લેકને દુઃખરૂપ વિચારે તથા કુશલ મુનિ અપ્રમત્ત માં વિચરે અને વિશુદ્ધ સંયમનું पासन ४२. ॥१८॥
ટીકાર્થ-મુનિએ શું કરવું જોઈએ, તે કહેવામાં આવે છે, આ પંચ અસ્તિ કાય રૂપ લેકમાં કુયુ વિગેરે જે સૂમ પ્રાણું છે, અને મોટા હાથી
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पाणिनः 'य' च-पुन: 'वुड़े य' वृद्धाश्च महाशरीराः-हस्त्यादयः माणाः प्राणिनः 'ते' तान्-सर्वान् क्षुद्रान् महतश्च-मूक्ष्मान् बादरान् वा जीवान् 'आत्तो पासइ' आत्मवत् पश्येत यथा-मम दुःखमनभिप्रेतं तथैव एतेषामपि दुःखमनभिमतमेव 'सव्वे जीवा वि इच्छंति जीविउ न मरिज्जिउं' इति वचनात् सर्वे पाणिनो जीवितुं समिच्छन्ति न तु मरितुम् , सर्वेषां जीवानां जीवनाशामरणभयानि समानान्येव, उक्तंच-'अमेध्यमध्ये कीटस्य, सुरेन्द्रस्य सुरालये ।
समाना जीविताकासा, समं मृत्युभयं तयोः ॥१॥' इति विचार्य सर्वजीवान् आत्मवत् । तथा 'इणं' प्रत्यक्ष दृश्यमानम् 'महतं' महा. न्तम्-मूक्ष्म बादरजीवाकुलत्वात् कालतो भावतश्च अनाद्यनन्तस्वाद् महत्पदपाच्यम् 'लोयं' लोकम्-स्थावरजङ्गमरूपम् 'उध्वेहती' उत्प्रेक्षेत-कर्मवशवर्तितया हाथी आदि हैं, उन सभी छोटों-बडों को अपने ही समान समझे। अर्थात् यह सोचे कि जैसे मुझे दुःख अप्रिय है उसी प्रकार इन सब प्राणियों को भी दुःख अनिष्ट है 'सभी प्राणी जीवित रहना चाहते हैं, कोई भी मरने की इच्छा नहीं करता, इस वचन के अनुसार सभी प्राणियों में जीवित रहने की अभिलाषा और मरण का भय समान रूप से विद्यमान रहता है । कहा भी है-'अमेध्यमध्ये कीटस्य' इत्यादि । __ अशुचि में रहे हुए कोडे में तथा स्वर्गलोक में रहनेवाले देवेन्द्र में जीवित रहने की अकांक्षा और मृत्यु से भीति एक सी होती है।'
इस प्रकार विचार कर सब जीवों को आत्मतुल्य समझे। सूक्ष्म और बादर जीवों से व्याप्त होने के कारण तथा काल और भाव से अनादि-अनन्त होने के कारण यह लोक महान् कहागया है। मुनि વિગેરે જે જીવે છે, તે બધાજ એટલે કે નાના મોટાને પિતાની બરોબરજ સમજવા. અર્થાત એમ વિચારવું કે જેમ મને દુખ અપ્રિય છે, એજ પ્રમાણે આ બધા પ્રાણીને પણ દુઃખ અપ્રિય છે. બધાજ પ્રાણિ જીવવાની ઈચ્છા વાળ જ હોય છે. કોઈ મરવાની ઈચ્છા કરતા નથી. આ વચન પ્રમાણે બધા જ પ્રાણિયોમાં જીવવાની ઈચ્છા અને મરણને ભય સરખે હોય છે. કહ્યું पण छ है-'अमेध्यमध्ये कीटस्य' त्याल
અશુચિમાં રહેલા જેમાં અને સ્વર્ગ લેકમાં રહેનારા દેવેન્દ્રમાં છવવાની જીજ્ઞાસા અને મરણથી ડર એક સરખા જ હોય છે
આ પ્રમાણે વિચાર કરીને સઘળા ને આત્મા તુલ્ય –પિતાની સરખા સમજવા સૂક્ષમ અને બાદર જીવથી વ્યસ્ત હોવાને લીધે તથા કાળ ભાવથી અનાદિ-અનન્ત હોવાના કારણે આ લેક મહાનું કહેલ છે. મુનિ આ મહાન
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३०३ दुःखात्मकत्वेन विचारयेत् । पुनश्च-'बुद्धे' बुद्धः-हेयोपादेयविवेककुशलो मुनिः 'अप्पमत्तेसु' अप्रमत्तेषु-अप्रमत्तयोगेषु 'परिवएज्जा' परिव्रजेत्-विचरेत् , सप्त. दशविधसंयम पालयेदिति भावः ॥१८॥ मूलम्-जे आयओ परओ वावि णञ्चा,
अलमर्पणो होई अलं परेसिं। "तं जोईभूयं च सैया वैसेज्जा,
जे पाउँकुज्जा अणुवीइ धम्मं ॥१९॥ छाया-य आत्मतः परतो वा पि ज्ञात्वा, ऽलमात्मनो भवत्यलं परेषाम् ।
तं ज्योतिर्भूतं च सदा वसेद् , ये प्रादुष्कुर्युरनुविचिन्त्य धर्मम् ॥१९॥ इस महान् लोक को दुःखमय सोचे और अप्रमत्त योगों में विचरण करे अर्थात् सतरह प्रकार के संयम का पालन करे ॥१८॥ 'जे आयओ परओ वा वि णच्चा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे-यः' जो अहंदादि 'आयओ-आत्मतः' स्वयं 'थावा' अथवा गणधरादि 'परओ- परतः' तीर्थंकरादिके उपदेशसे धर्म के तव को 'णच्चा ज्ञारवा' जानकर 'अप्पणो-आत्मन:' अपना उद्धार करने में 'अलं होइ-अलं भवति' समर्थ होता है तथा 'परेसिं-परेषां' दूसरों का उद्धार करने में भी 'अलं होइ-समर्थों भवति' शक्तिमान् होता है त-तम्' स्व और पर दोनों को तारण करनेवाला तथा 'जोइ. भूयं च-ज्योतिभूत" प्रकाशस्वरूप उस मुनि के निकट 'सया-सदा' લેકને દુઃખમય સમજે અને અપ્રમત્ત બેગમાં વિચરણ કરે અથાત્ સત્તરપ્રકારના સંયમનું પાલન કરે ૧૮
'जे आयओ वा वि णच्चा' त्यात
शाय-'जे-यः' रे मत विगेरे 'आयओ-आत्मतः' पात 'वा-वा' मथ माह 'परओ-परतः' ती ४२ विरेन। उपशथी यम ना तत्पने 'णच्चा- ज्ञात्वा' oneीन 'अप्पणो-आत्मनः' चातानी ४२वामा 'अलं होइ -अलं भवति' समय थाय छे तथा 'परेसि-परेषां' भी साना द्वार ४२१॥ भाटे ५५ 'अलं होई-समर्थो भवति' शतिमान् थाय छे. 'तं-तम्' २१ मने ५२ मे मन्नेन ताराणा तथा 'जोइभूयं च-ज्योतिर्भूतम्' IAL ते मुनिना सभी५ ‘सया-सदा' सब ४५ 'वसेज्जा-वसेत्' मा ४२ मथात्
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
सूत्रकृतानसूत्रे ___ अन्वयार्य:-(जे) य:-अहंदादिः 'आयओ' आत्मतः-सहसंमत्या (वा) अथवा यो गणधरादिः (परओ) परतः तीर्थङ्करायुपदेशात् लोकालोकस्वरूपं जीवाऽजीवा. दिस्वरूपं वा (णच्चा) ज्ञात्वा (अप्पणो) आत्मने-स्वस्मै स्वात्मोद्धरणाय (अलं) अलम्-समर्थः (होइ) भवति । तथा-(परेसिं) परेभ्यः-संसारिजीवेभ्योऽपि तदुद्धरणायाऽपि (अलं होइ) अलं समर्थों भवति । (त) तत्-तथाभूतं स्वपरोभयतारणसमर्थम् (जोइभूयं च) ज्योतिर्भूतम्-चन्द्रादित्यमदीपतुल्यं मोक्षमार्गदर्शकत्वाज्योतिः स्वरूपं तीर्थकरगणधरादिकं मुनिः (सया) सदा-आजीवनम् (वसेज्जा) वसेत्-सेवेत तदाज्ञां परिपालयेदिति भावः, क एवं कुर्यादित्याह - (जे) यो गुरु कुलवासी मुनिः (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्रलक्षणम् (अणुवीइ) अनुविचिन्त्य (पाउकुन्जा) प्रादुःकुर्यात्-मकटयेत्-समुपदिशेदिति भावः ॥१९॥ सर्वकाल 'वसेज्जा-वसेत्' निवासकरे अर्थात् उनकी आज्ञा का पालन करे 'जे-य:' गुरु के समीप रहनेवाला जो मुनि 'धम्म-धर्मम्' श्रुत चारित्र वाले धर्म को 'अणुवीइ-अनुविचिन्त्य' सम्यक् विचार पूर्वक 'पाउकुज्जा- प्रादुष्कुर्यात्' उपदेशकरे ॥१९॥
अन्वयार्थ--जो तीर्थंकर आदि अपनी सहज प्रज्ञा से अथवा जो गणधर आदि तीर्थ करादि के उपदेश से लोक अलोक या जीव-अजीव आदि के स्वरूप को जानकर अपने उद्धार के लिए और दूसरों के उद्धार के लिए समर्थ होता है, उस ज्योतिस्वरूप तीर्थकर, अर्थात् उसकी आज्ञा का पालन करे । कौन ऐसा करे ! इस प्रश्न का उत्तर दियागया है-जो गुरुकुलवासी मुनि श्रुतचारित्र धर्म को पुनः पुनः चिन्तन करके प्रकट करता है अर्थात् उपदेश करता है ॥१९॥ तमानी माज्ञानु पास। ४२ 'जे-यः' शु३नी सभीष २२२ मुनि 'धम्म-धर्मम् श्रुत यात्रि वा भने 'अणुवीइ-अनुविचिन्त्य' सभ्य पियार पू'पाउकुज्जा-प्रादुष्कुर्यात्' पहेश रे ॥१६॥
અન્વયાર્થ-જે તીર્થકર વિગેરે પોતાની સહજ પ્રજ્ઞાથી અથવા જે ગણધર વિગેરે તીર્થ કર વિગેરેના ઉપદેશથી લેક અલેક અથવા જીવ અજીવ વિગેરેના સ્વરૂપને જાણીને પિતાના ઉદ્ધાર માટે સમર્થ થાય છે, એ જાતિસ્વરૂપ તીર્થ કર વિગેરે મહાપુરૂષનું જીવન પર્યન્ત સેવન કરે અર્થાત તેમની આજ્ઞાનું પાલન કરે એ રીતે કેણ કરે ? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ગ્રંથકાર કહે છે કે-જે ગુરૂકુલમાં વાસ કરવાવાળા મુનિ શ્રત ચારિત્ર ધર્મનું વારંવાર ચિંત્વન કરીને ઉપદેશ કરે છે તેઓ એ રીતે વર્તે છે. ૧૯
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३०५
टीका-पुनरप्याह-'जे' य स्तीर्थकरादिः 'आयओ' आत्मतः-स्वयम् 'वा' अथवा 'जे' यः-गणधरादिः 'परओ' परतः-तीर्थकराद्युपदेशाद् लोकालोकस्वरूपं पश्चास्तिकायात्मकं लोकं वा 'णच्चा' ज्ञात्वा-कर्मवशाज्जीवाश्चतुर्गतिकसंसार भ्रमन्तीति विदित्वा 'अप्पणो' आत्मने-आत्मकल्याणाय तप संयमाराधनेन सर्व. कर्मक्षपणाय 'अलं होई अलम्-समर्थों भवति, तथा-'परेसिं' परेभ्य:-स्वस्माद् मिन्नेभ्योऽन्यसंसारिजीवेभ्यः नौकावत् परोद्धरणाय 'अलं होई' अलं समर्थों भवति । 'त' तम्-तथाभूतम् तीर्थकरगणधरादिकं स्वगुरुं वा, कीदृशमित्याह-'जोइभूयं' ज्योतिर्भूतम्-चन्द्रादित्यप्रदीपसमं मोक्षमार्गप्रकाशकत्वाज्ज्योतिःस्वरूपं मुनिः 'सया' सदा 'वसेज्जा' वसेत्-से वेत, संसारमयोद्विग्नः, आत्महितमभिलपन मुनिः स्वात्मानं कृतार्थ मन्यमानो निरन्तरम्-अहनिशं गुन्तिक एव वसेत् ।
टीकार्थ-जो तीर्थंकर आदि महापुरुष स्वयं घोध प्राप्त कर के अथवा जो गणधर आदि तीर्थंकर आदि से बोध प्राप्त करके लोकअलोक के स्वरूप को अथवा पंचास्तिकायमय लोक को जानता है अर्थात् यह जानता है कि कर्म के वशीभूत होकर संसारी जीव चार गतियों में भ्रमण करते हैं, वह अपना कल्याण करने में अर्थात् तप और संयमकी आराधना द्वारा समस्त कर्मों का क्षय करने में समर्थ होता है। वहीं अपने से अतिरिक्त अन्य प्राणियो का उद्धार करने में भी नौका के समान समर्थ होता है । इस प्रकार के ज्योतिस्वरूप अर्थात् चन्द्र और सूर्य के समान प्रकाशकर्ता मोक्षमार्ग के प्रकाशक महापुरुष का मुनि सदा सेवन करे। अभिप्राय यह है कि संसार के भय से उद्विग्न होकर आत्महित की अभिलाषा करने वाला मुनि अपने आपको कृतार्थ
ટીકાર્ય–જે તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂષ સ્વયંબધ પ્રાપ્ત કરીને પોતાની મેળે અથવા જે ગણધર આદિ તીર્થકર વિગેરેથી બોધ પ્રાપ્ત કરીને લેક અને અલકના સ્વરૂપને અથવા પંચાસ્તિકાયમય લકને જાણે છે, અથ એ જાણે છે કે-કમને વશીભૂત થઈને સંસારી જીવો ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરે છે. તે પોતાનું કલ્યાણ કરવામાં અર્થાત્ તપ અને સંયમની આરાધના દ્વારા સઘળા કર્મોનો ક્ષય કરવામાં સમર્થ થાય છે. તેજ પિતાથી જુદા અન્ય પ્રાણિ. ચેના ઉદ્ધાર કરવામાં પણ વહાણની માફક સમર્થ થાય છે. આ પ્રકારના જયોતિ સ્વરૂપ અર્થાત્ ચન્દ્ર અને સૂર્યની સરખા પ્રકાશ ફેલાવનારા મોક્ષમાગના પ્રકાશક મહાપુરૂષનું મુનિએ સદા સેવન કરવું. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે સંસારના ભયથી ઉદ્વેગ પામીને આત્મહિતની ઈચ્છા કરવાવાળા
श्रीसूत्रता सूत्र : 3
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे उक्तश्च-'नाणस्स होइ भागी, थिरयरओ दंसणे चरित्ते य ।
धन्ना आवकहाए, गुरुकुलवासं न मुंचंति' ॥१॥ छाया-ज्ञानस्य भवति भागी, स्थिरतरो दर्शने चरित्रे च ।
धन्या यावत्कथायां, गुरुकुलवासं न मुश्चन्ति ॥१॥ एतादृशः को भवेदित्याह-'जे' य:-गुरुकुलवसनशीलो मुनिः 'धम्म धर्म श्रुतचारित्रलक्षणं क्षान्त्यादिदशविधं वा धर्मम् 'अणुवीई' अनुविचिन्त्य धर्माराधनेन मोक्षो भवतीति ज्ञपरिज्ञया पर्यालोच्य 'पाउकुज्जा' पादुष्कुर्यात्-प्रकटीकुर्यात् स्वपर्यालोचितं निनोक्तं धर्म परेभ्यः समुदिशेदिति ॥१९॥ मूलम् -अत्ताण जो जाणइ जो य लोग,
गई च जो जाणइ णागइंच।
मानता हुआ रातदिन निरन्तर गुरु के समीप ही निवास करे। कहा है-'नाणस्स होइ भागी' इत्यादि।
जो मुनि जीवन के अन्तिम क्षण तक गुरुकुल में रहता है, वह धन्य है । वह ज्ञान का भाजन होता है और दर्शन तथा चारित्र में अधिक स्थिर हो जाता है।
ऐसा कौन होता है ? इस प्रश्न का यहां यह उत्तर दिया गया है-गुरुकुल में निवास करनेवाला जो मुनि श्रुतचारित्र धर्म का अथवा क्षमा आदि दश प्रकार के धर्म का पुनः पुनः चिन्तन करके उसका दूसरों को उपदेश करता है । अर्थात् धर्माराधन से मोक्ष होता है, ऐसा ज्ञपरिज्ञा से जान कर जिनोक्त धर्म का उपदेश देता है ॥१९॥ મુનિ પિતાને કૃતાર્થ માનતા થકા રાત દિવસ નિરંતર ગુરૂની સમીપે જ निवास रे. युं पशु छ है-'नाणस्स होइ भागी' ध्या: ।
જે મુનિ જીવનના અન્તિમ ક્ષણ સુધી ગુરૂકુળમાં રહે છે, તે ધન્ય છે. તે જ્ઞાનનું પાત્ર બને છે. અને દર્શન તથા ચારિત્રમાં તથા તપમાં વધારે દઢ બની જાય છે. એવું કેણ હેય છે? આ પ્રશ્નને ઉત્તર અહિયાં આ પ્રમાણે આપવામાં આવે છે –ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા જે મુનિ શ્રુત ચારિત્ર ધર્મનું અથવા ક્ષમા વિગેરે દસ પ્રકારના ધર્મને વારંવાર વિચાર કરીને બીજાઓને તેને ઉપદેશ આપે છે. અર્થાત્ ધર્મની આરાધનાથી મોક્ષ થાય છે. આ પ્રમાણે પરિણાથી જાણીને છક્ત ધર્મને ઉપદેશ આપે છે. ૧
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३०७ जो सासयं जाण असासयं च,
जॉइंच मरणं च जणोववायं ॥२०॥ छाया-आत्मानं यो जानाति यश्च लोकं, गतिं च यो जानात्यनागतिं च यः शाश्वतं जानात्यशाश्वतं च, जातिं च मरणं च जनोपपातम् ॥२०॥
अन्वयार्थः-(जो) यः कश्चित् (अत्ताण) आत्मानम् (जाणइ) जानाति तथा (जो य लोग) यश्च लोकम्-पञ्चास्तिकायात्मकम् च शब्दाद् अलोकम्-अनन्ता
'अत्ताण जो जाणइ जोयलोग' इत्यादि ।
शाब्दार्थ-'जो-यो' जो कोई 'अत्ताण-आस्मानं आत्माको 'जाणइ-जानाति' जानता है तथा 'जो-या-जो कोई 'लोग-लोकम्' पंचास्तिकायात्मक लोक एवं अलोक को जानता है तथा 'जो-य:' जो कोई 'गई-गति' परलोक गननरूप गति को 'च-च' और 'णागई च-अनागर्ति च' अनागतिको 'जाणइ-जानाति' जानता है तथा 'जोय' जो 'सासयं-शाश्वतम्' सर्व वस्तुसमूह को द्रव्यार्थिक नय से नित्य 'च-च' तथा 'असासयं-अशाश्वतम्' पर्यायार्थिक नय से अशाश्वत-अनित्य 'जाण-जानाति' जानते हैं, तथा 'जाई-जाति' जीवों की उत्पत्ति को 'च-च' तथा 'मरणं-मरणम्' जीवों के मरणगति को 'चच' और 'जणोववायं-जनोपपातम्' प्राणियों के अनेक गतियों में जाना जानता है ॥२०॥
अन्वयार्थ-जो पुरुष आत्मा को जानता है, जो लोक को जानता 'अत्ताण जो जाणइ जो य लोग” त्या
शहाथ-'जो-यः' ने छ 'अत्ताण-आत्मानम्' मामाने 'जाणइजानाति' नए छ. तथा जो-यः' ले छ 'लोग-लोकम्' ययास्तिकायामा स तथा भ ने यो छ. तथा 'जो-यः' अ 'गई-गतिम्' परसोई आमान ३५ तिने 'च-च' भने 'णागच-अनागतिच' मनातिन 'जाणाजानाति' त छ तथा 'जो-यः' ने 'सासयं-शाश्वतम्' स परतु सभडन द्रव्याविनयथा नित्य 'च-च' भने, 'असासय-अशाश्वतम' पर्यायायि नयथा HAqत-मनित्य 'जाण-जानाति' नये छे तथा 'जाई-जातिम्' art उत्पत्ति 'च-च' तथा 'मरणं-मरणम्' ७वानी भ२५ तिन 'च-च' भने 'अणोववाय'-जनोपपातम्' प्राणियोनी भने गतियोमा पानुong छ ॥२०॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे काशमात्ररूपं वा जानाति तथा (जो) यः (गई) गति-परलोकगमनरूपाम् , 'च' च-तथा 'णागई च' अनागति च परलोकगमनरूपाम् यद्वा-(णागई) अनागर्ति वा जीवो यत्र गत्वा न निवर्त्तते इत्येवं रूपां मोक्षगति वा (जाण३) जानाति । तथा (जो) यः (सासयं) शाश्वतम्-सर्व वस्तुजातं द्रव्याथिकनयानित्यम् (च) च-तथा (अप्लासयं) अशाश्वतम् पर्यायाथिकनयादनित्यं च. शब्दाभित्याऽनित्यरूपं वा वस्तुजातम् (जाणइ) जानाति। तथा (जाई) जातिम्जीवानामुत्पत्तिम् (च) च-तथा मरणं प्राणिनां मृत्युम् (च) च तथा (जणोववार्य) जनोपपातम् जनानां प्राणिनाम् उपपातं-देवनारकोत्पत्तिरूपं जानाति स एव क्रियावादं भाषितुम् अहंतीति द्वितीयगाथाऽन्तिमचरणेन सम्बन्धः ॥२०॥ मूलम्-अहो वि सत्ताणं विउणं च,
जो आसवं जाणइ संवरं च। दुक्खं च जो जाणइ निउँजरंच,
सो भौसिउ मरिहई किरियवायं ॥२१॥युग्मम्॥ छाया-अधोऽपि सत्त्वानां विकुट्टनां च, य आश्रयं जानाति संवरं च। दुःखं च यो जानाति निर्जरां च, स भाषितुमर्हति क्रियावादम् ॥२१॥
। युग्मम् । अन्वयार्थ:--'च' च-तथा 'जो' यः कश्चित् 'सत्ताण' सत्यानां प्राणिनाम् 'अहोवि' अधोऽपि-नरकादावपि यत् 'विउदृण विकुट्टना नरकादियातानाम्, तथाआस्रवम्-कर्मागमनमार्गम् 'च' च-तथा-'संवर' संवरम्-कर्मनिरोधमार्ग च च 'जाणई जानाति, 'च' च-तथा 'जो' यः 'दुक्खं' दुःखम् अशातरूपं च शब्दात है, अलोक को जानता है, जो गति और अनागति को जानता है या मोक्ष को जानता है, जो शाश्वत और अशाश्वत को जानता है, जो जीवों के जन्म और मरण को जानता है, उत्पात अर्थात् देवभव और नरकभव में उत्पन्न होने को जानता है, वही क्रियावाद का उपदेश करने के योग्य है ॥२०॥
અન્વયાર્થ—જે પુરૂષ આત્માને જાણે છે, જે લેકને જાણે છે, જે ગતિ અને અનાગતિને જાણે છે. અથવા મોક્ષને જાણે છે. જેઓ શાશ્વત અને અશાશ્વતને જાણે છે. જેઓ જીના જન્મ અને મરણને જાણે છે, ઉત્પાત અર્થાત્ દેવભવ અને નરકભવમાં ઉત્પન્ન થવાનું જાણે છે. એજ ક્રિયાવાદને ઉપદેશ કરવાને ગ્ય છે. ૨૦
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्र. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३०९ मुखं वा 'च' च तथा 'निज्जर' निर्जरां तपोजन्यकर्मक्षपणरूपाम् 'जाणइ' जानाति 'सो' स एव 'किरियवाय' क्रियावादम् 'भासिउ' भाषितुम् 'अरिहइ' अर्हति-योग्यो भवतीति ॥२१॥ युग्मम् ।। ___टीकार्थ-जो ज्ञानी पुरुष यह जानता है कि यह आत्मा सतत गमन आगमन करता रहता है, शरीर से भिन्न है, सुख दुःख का आधार है और परलोकगामी है, जो पंचास्तिकायमय अथवा चौदहराजू परिमाण वाले लोक को जानता है, 'च' शब्द से केवल आकाशमय अलोक को भी जानता है, जो यह जानता है कि जीव यहां से मरकर परलोक में जाता है और परलोकसे आकर इस भव में जन्म लेता है अर्थात् जो जीव के पुनर्जन्म को जानता है, अथवा जो अना. गति को अर्थात् मोक्ष में गए हुए जीव के पुनरागमन के अभाव को जानता है, तथा जो द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से समस्त वस्तुओं की नित्यता को तथा पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से अनित्यतो को जानता है, या शाश्वत अर्थात् मोक्ष और अशाश्वत अर्थात् संसार को जानता है, तथा जो जीवों की अपने अपने कर्म के अनुसार होने वाली उत्पत्ति को, आयु के क्षय रूप मरण को अथवा बालमरण और पडितमरण को जानता है, तथा जो जीवों के देव और नारक रूप में होने वाले उत्पात को जानता है, वही क्रियावाद का उपदेश देने योग्य होता है ।२०।
ટીકાર્ય–જે જ્ઞાની પુરૂષ એ જાણે છે કે આ આમાં સતત ગમન અને આગમન કરતે રહે છે. તે શરીરથી ભિન્ન છે. સુખ દુઃખને આધાર છે. અને પરલોકમાં જવાવાળે છે, જે પંચાસ્તિકાય મય અથવા ચૌદ રાજુ પરિમાણવાળા લેકને જાણે છે. “ચ” શબ્દથી કેવળ આકાશમય આલેકને પણ જાણે છે. જે એ જાણે છે કે જીવ અહીથી મરીને પરલોકમાં જાય છે અને પરલેકથી આવીને આ ભવમાં જન્મ લે છે. અથવા જે જીવના પુનર્જન્મને જાણે છે, અથવા અનાગતિને અર્થાત મેક્ષમાં ગયેલા જીવના પુનરાગમનના અભાવને જાણે છે, તથા જે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી સઘળી વસ્તુઓના નિત્યપણાને તથા પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાથી અનિત્યપણને જાણે છે. અથવા શાશ્વત અર્થાત મોક્ષ અને અશાશ્વત અર્થાત્ સંસારને જાણે છે, તથા જે જીની પિત પિતાના કર્મ પ્રમાણે થવાવાળી ઉત્પત્તિને, આયુષ્યના ક્ષય રૂપ મરણને અથવા બાલમરણને અને પંડિત મરણને જાણે છે, તથા જે જુના દેવ અને નારક રૂપથી થવાવાળા ઉત્પાદને જાણે છે, એજ ક્રિયાવાદને ઉપદેશ આપવાને ગ્ય डाय छे. ॥१०॥
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-पुनरप्याह-'जो य' यश्च-कश्चित् 'अताण' आत्मानं सातत्येन गमनागमनशीलं शरीराद्भिन्नं सुखदुःखाधारं परलोकगामिनं च 'जाणई' जानाति, तथा-'जो य' यश्च 'लोगं लोकम् पश्चास्तिकायात्मकं चतुर्दशरज्या स्मकं वा च शब्दाद् अलोकम-अनन्ताकाशास्तिकायमात्ररूपम् 'जाण' जानाति च'-तथा 'गई' गतिम्-परलोकगमनरूपाम् 'इतो-मृत्वा जीवः परलोके गच्छति' इत्येवं रूपाम्, तथा-'णागई आगतिम् णकारोऽलाक्षणिका, परलोकादागमनरूपाम् 'जोऽयं जीवः स परलोकादागतोऽस्ति' इत्येवं रूपाम् अनेन जीवस्य पुनर्जन्मसिद्धम् । अथवा 'णागई अनागतिम् 'यत्र गत्वा न निवर्तते' इत्येवं मोक्षरूपामनागतिम् 'जाणई' जानाति, तथा 'जो' या 'सासयं' शाश्वतं द्रव्याथिकनयापेक्षया नित्यं सर्ववस्तुनातं मोक्षं वा तथा 'असासयं' अशाश्वतं पर्यायाथिकनयापेक्षया अनित्यं वस्तुजातं, संसारं वा च-शब्दात् नित्यानित्यमिति
'अहो वि सत्ताण' इत्यादि
शब्दार्थ-च-च' तथा 'जो-य:' जो कोई सत्ताण-सत्वानाम्' 'प्राणियोंके 'अहो वि-अधोपि' नरकादिकोंमें भी जो विउट्टणं-विकुट्टनम्' नरक आदिकी यातना रूप 'आसवं-आस्रवम्' कर्मागमनरूप आनवको 'च-च' तथा 'संवर-संवरम्' कर्मनिरोधरूप संवरको 'जाणाइजानाति' जानता है 'च-च' तथा 'जो-य:' जो 'दुख-दुःखम्' अशाता. रूप दुःखको एवं 'च' शब्दसे सुखको 'च-च' तथा 'निज्जरं-निर्जराम्' निर्जराको 'जाणइ-जानाति, जानता है 'सो-सा' वह 'किरियावायंक्रियावादम्' क्रियावाद को 'भासिउं-भाषितम्' कथन करने के लिये 'अरिहह-अर्हति' योग्य होता है । २१॥
'अहो वि सचाण' इत्यादि
शब्दार्थ--'च-च' भने 'जो-य' ने 'सत्ताण-सत्वानाम्' योना 'अहोवि-अधोऽपि' न२४ माहिमा ५ ने 'विउट्टणं - विकुट्टनम्' न२४ विगैरेनी यातना ३५ तथा 'आसवं-आस्रवम्' भनी भासमान ३५ माखन च-चे' तथा 'स'वर-सवरम्' मना नि५ ३५ सप२२ 'जाणइ-जानाति' 10 छे. 'च-च' तथा 'दुक्ख-दुःखम्' माता ३५ हुमने तथा 'च' शथी सुमन 'च-च' तथा निज्जर-निर्जराम्' निगराने 'जाणइ-जानाति' को छ. 'सोसः' ते 'किरियावाय'- क्रियावादम्' हियावाने भासिउ-भाषितुम्' ४थन ४२पाने 'अरिहइ-अर्हति' योग्य थाय छे. ॥२१॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३११ उभयस्वरूपं पदार्थजातं च 'जाण' जानाति । च-तथा 'जाई' जातिम्-स्व स्वकर्मवशाज्जीवानामुत्पत्तिं च-तथा 'मरणं' मरणम्-आयुषकक्षयरूपं बालपण्डितमरणादिकं वा, तथा-'जणोववायं' जनोपपातम्-जायन्त इति जनाः-प्राणिना, तेषामुपपातम् नरकदेवोत्पत्तिरूपं वा जानाति स क्रियावाद भाषितुमर्हतीत्यग्रिमगाथान्तिमचरणेन सम्बन्धः ॥२०॥ टीका-च-पुनश्च 'अहो वि' अधोऽपि-अधोलोकेऽपि अशुभकर्मवशाद रत्नप्रभादिनरकपृथिवीगतानामपि 'सत्ताण' सत्वानां-प्राणिनाम् 'विउदृर्ण' विकुट्टनाम्विविधरूपां नरकयातनाम् तथा 'जो' यः 'आसवं' आस्रवम्-कर्मागमनमार्ग माणातिपातादिरूपं मिथ्यादर्शनादिकं च । च-तथा 'संवरे' संवरम्-कर्मनिरोधरूपं प्राणातिपातादिविरतरूपं रागद्वेषादिराहित्यरूपं सम्यग्दर्शनादिकम् अशेषयोगनिरोधस्वभावं पुण्यपापं वा 'जाणई' जानाति, च-तथा-'दुक्ख' दुःखम् ___ अन्वयार्थ-तथा जो पुरुष प्राणियों को नरकादि में होने वाली यातना को जानता है, जो आश्रव और संवर को जानता है, दुःख सुख और निर्जरा को जानता है, वही क्रियावाद का उपदेश करने के योग्य होता है ॥२१॥
टीकार्थ-जो अधोलोक में अशुभ कर्म के उदय से रत्नप्रभा आदि नरकभूमियों में गये हुए प्राणियों की विविध प्रकार की पीड़ा को जानता है, जो यह जानता है कि कर्मों के आगमन के द्वार क्या है, अर्थात् हिंसा आदि पापों को, रागद्वेष जो और मिथ्यादर्शन आदि आश्रवों को जानता है, जो आश्रव को रोकने के उपाय को अर्थात् हिंसा विरति, वीतरागता एवं सम्यग्दर्शन योगनिरोध आदि को जानता है, जो
અન્વયાર્થ–તથા જે પુરૂષ પ્રાણિને નરક વિગેરેમાં થવાવાળી યાતના (પીડા)ને જાણે છે જે આસ્રવ અને સંવરને જાણે છે. સુખ, દુઃખ અને નિર્જરને જાણે છે, એજ ક્રિયાવાદને ઉપદેશ કરવાને ગ્ય છે. ૨૧
ટીકાઈ–-જે નીચેના લેકમાં અશુભ કર્મના ઉદયથી રતનપ્રભા વિગેરે નરદભૂમિમાં ગયેલા પ્રાણિયેની વિવિધ પ્રકારની પીડાને જાણે છે, અને જે એ જાણે છે કે-કર્મોના આગમનનું દ્વાર શું છે? અર્થાત હિંસા વિગેરે; રાગદ્વેષને અને મિયા દર્શન વિગેરે આવોને જાણે છે, અને જે આસવને રોકવાના ઉપાયને અર્થાત્ હિંસા વિરતિ, વિતરાગ પણું અને
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतानसचे अशातरूपं जन्मजरामरणरोगशोकजनितां शरीरपीडां तत्कारणं वा, च-तथा 'निज्जरं' निर्जराम्-तपः संयमादिजन्यं कर्मक्षपणम् 'जाणई' जनाति 'सो' स:पूर्वोक्ततत्त्वज्ञोमुनिः 'किरियवायं' क्रियावादं जीवाऽजीवाचस्तित्वरूपम्, मासिउँ' भाषितम्-उपदेष्टुम् 'अरिहइ' अईति-योग्यो भवतीति ॥२१॥ मूलम्-सद्देसु सेवेसु असज्जमाणो,
गंधेहुँ रसेसे अदुस्समाणे। णो जीवियं णो मरणाहिकंखी,
आयाणगुत्ते वलयाविमुक्के ॥२२॥त्तिबेमि॥ छाया-शब्देषु रूपेष्वसज्जमानो, गन्धेषु रसेषु चाद्विषन् । नो जीवितं नो मरणममिकाक्षेद्, आदानगुप्तो वलयाद्विमुक्तः।२२। इति ब्रवीमि दुःख को अर्थात् असाता को या जन्म, जरा, मरण, रोग शोक आदि से उत्पन्न होने वाली शारीरिक पीड़ा या उसके कारणों को जानता है, और जो तप संयम आदि रूप निर्जरा को जानता है, ऐसा तत्ववेत्ता मुनि ही क्रियावाद का उपदेश देने के योग्य होता है ॥२१॥ 'सदेसु रुवेसु' असज्जमाणो' इत्यादि ।
शब्दार्थ-मुनि 'सदेसु-शब्देषु' वीणा आदिके शब्दों में 'स्वेसुरूपेषु' तथा रूपमें 'असज्जमाणो-असज्जमान:' आसक्ति नहीं करता हुआ तथा गंधेतु-गंधेषु' गंधमें 'च-च' और 'रसेसु-रसेषु' रसमें 'अदुस्समाणे-अद्विषन्' द्वेष न करता हुआ 'जीवियं-जीवितम्' जीवन धारण करने की 'नो अभिकंखी-नो अभिकाक्षेत्' इच्छा न करे तथा સમ્યગ્દર્શન ગનિષેધ વિગેરેને જાણે છે. જે દુઃખને અર્થાત અસાતાને અથવા જન્મ, જરા, મરણ, રેગ; શેક વિગેરથી ઉત્પન્ન થવાવાળી શારીરિક પીડા અથવા તેને કારણને જાણે છે, અને જે તપ, સંયમ વિગેરે રૂપ નિર્જરાને જાણે છે. એવા તત્વવેત્તા મુનિજ ક્રિયાવાદને ઉપદેશ આપવાને ગ્ય હોય છે. ૨૧
Avati'.-मुनि 'सद्धेसु-शब्नेषु' पाए। विना शमा रूवेसु-रूपेषु' तथा ३५i "असज्जमाणो-असज्जमानः' मासत थया विना तथा 'गधेसुगन्धेषु' मधमा 'च-च' अने रसेसु-रसेषु' २सीमा ‘अदुस्समाणे-अद्विषन्' द्वेष मा ४ बिना 'जीविय-जीवितम्' वन धार ४२पानी 'नो अभिकखा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३१३
अन्वयार्थः-मुनिः (सदेस) शब्देषु-वेणुवीणादिजनितेषु (रूवेसु) रूपेषुनीलपीतादिषु (असज्जमाणे) असज्जमानः-आसक्तिमकुर्वाणः उपलक्षणात् अम. नोज्ञशब्दरूपेषु द्वेषमकुर्वाणः, तथा-(गंधेसु) गन्धेषु-कथितकलेवरादिजनितेषु दुर्गन्धेषु (च) तथा (रसेसु) रसेषु-अमनोज्ञेषु पर्यु पितान्तमान्ताद्यशनेषु (अदुस्समणे) अद्विषन्-द्वेषमकुर्वाणः, उपलक्षणाद् मनोज्ञगन्धरसेषु आसक्तिमकुर्वाणः, सन् (जीविय) जीवितम्-असंयमजीवनम् (नो अभिकंखी) नो अभिकाक्षेत्नाभिवाञ्छेत् । तहि किं कुर्यादित्याह-(वलयाविमुक्के) वलयाद् विमुक्तः-माया कपटरहितः सन् (आयाणगुत्ते) आदान गुप्तः-संघमयुक्तो भूत्वा विहरेत् निष्कपट. भावेन संयमं पालयेदिति भावः ॥२२॥ 'मरणं-मरणम्' मृत्यु की भी 'नो अभिकंखी-नो अभिकांक्षेत्' इच्छा न करे 'वलयाविमुक्के-वलयाद्विमुक्तः' माया एवं कपटसे रहित होकर 'आयाणगुत्ते-आदानगुप्त' संयमयुक्त होकर विचरणकरे 'त्तिबेमि-इति ब्रवीमि' ऐसा में कहता हूं ॥२२॥ ___अन्वयार्थ-मनोज्ञ शब्दो में और रूपों में भासक्त न होता हुआ
और उपलक्षण से अमनोज्ञ शब्द रूपों में द्वेष न करता हुआ तथा दुर्गधों और अमनोज्ञ रसों में देष न करता हुआ तथा मनोज्ञ गंध
और रस में आसक्ति न धारण करता हुआ, मनोज्ञ और अमनोज्ञ स्पर्श में भी राग द्वेष न करता हुआ मुनि जीवन की आकांक्षा न करे
और मरण की भी आकांक्षा न करे । छल कपट से रहित एवं संयम से युक्त होकर विचरे ॥२२॥ नो अभिकाडक्षेत्' २७। न ४२ तथा 'मरण-मरणम्' भनी ५५] 'नो अभिः कंखी-ना अभिकाबक्षेत्' ५२छ। न ४२ 'वलयाविमुक्के-वलयाद्विमुक्तः' माया भने ४५८ २हित मनीर 'आयाणगुत्ते-आदानगुप्तः' संयम युत मनीन वियर ४२ 'त्तिबेमि-इति ब्रवीमि' के प्रमाणे ई ई छु. ॥२२॥
અન્વયાર્થ–મનેણ શબ્દોમાં અને રૂપિમાં આસક્ત ન થનાર અને ઉપલક્ષણથી અમનેઝ શબ્દ અને રૂપિમાં ઠેષ ન કરનાર તથા દુર્ગધ અને અમનેઝ રસમાં ઠેષ ન કરનાર તથા મનેઝ ગંધ અને રસમાં આસક્તિ ધારણ ન કરનાર તેમજ મને અને અમનેઝ સ્પર્શમાં પણ રાગદ્વેષ ન કરનાર મુનિ, જીવનની આકાંક્ષા ન કરે તેમજ છલ ન કરનાર કપટથી રહિત અને સંયમ યુક્ત બની વિચરણ કરે મરચા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-अधुनाऽध्ययनार्थमुपसंहन्नाह-सद्देसु' इत्यादि । 'सद्देसु' शब्देषुवेणुवीणादिजनितेषु श्रोत्रमनोहरेषु 'रूवेसु' रूपेषु नीलपीतादिषु नेत्रानन्दजनकेषु 'असज्जमाणो' असज्जमान:-आसक्तिमकुर्वाणः, उपलक्षणात् अमनोज्ञशब्दरूपेषु द्वेषमकुर्वाणः, तथा 'गंधेसु' गन्धेषु-क्वथितमृतकलेवरादिजनितेषु दुर्गन्धेषु तथा-'रसेसु' रसेषु-पर्युषितान्तमान्ताद्याहारेषु उपलक्षणात् कोष्ठपुटादिमनोज्ञगन्धेषु द्राक्षादिमनोज्ञरसेषु च आसक्तिमकुर्वाणा तथा शब्दादिसहवर्तित्वेन स्पर्शेषु च मनोज्ञाऽमनोज्ञेषु रागद्वेषमकुर्वाणः सन् 'जीवियं' जीवितम्-असंयमत्वेन जीवनम् 'नो अभिकखो' नो अभिकाक्षेत्, एवं 'मरणं' मरणम्-आयुष्कक्षयरूपं मृत्यु बालमरणं वा 'नो अभिकखी' नो अभिकाक्षेत् । तर्हि मुनिः किं कर्यादिति तत्कर्तव्यं दर्शयति', 'वलया' वलयात्, वळय-माया, तस्मात् 'चिमुको'
टीका-अब अध्ययन के अर्थ का उपसंहार करते हुए कहते हैमुनि वेणु वीणा आदि से उत्पन्न होने वाले श्रुतिमधुर शब्दों में, नेत्रों को आनन्द प्रदान करने वाले सुन्दर रूपों में आसक्ति न करे। इसी प्रकार अमनोज्ञ शब्दों और रूपों में वेष न करे । सडे मृतककलेवर आदि से उत्पन्न दुर्गन्ध में तथा रूखे सूखे वासी आहार आदि के रस में, उपलक्षण से कोष्टपुट आदि की सुगंध में और द्राक्षा आदि के मधुर रस में और इनके सहचर मनोज्ञ अमनोज्ञ स्पर्श में भी राग वेष न करे । असंयममय जीवन की आकांक्षा न करे और आयु के क्षय रूप मरण की या घालमरण की आकांक्षा न करे । किन्तु कपट से
ટીકાઈ–હવે અધ્યયનના અર્થને ઉપ સંહાર કરતાં કહે છે કે-મુનિએ વેણુ વીણા આદિથી ઉત્પન્ન થવાવાળા શ્રોત્રને પ્રિય લાગનારા શબ્દોમાં નેત્રાને આનંદ આપનારા સુંદર એવા રૂપમાં આસક્ત થવું નહીં એજ પ્રમાણે અમને જ્ઞ–મનને ન ગમે તેવા શબ્દો અને રૂપમાં દ્વેષભાવ રાખવે नही. 'सडे' भरताना शरीरमांथी उत्पन्न ना२ हुन्धमा मासु पासी આહાર વિગેરેના રસમાં ઉપલક્ષણથી કેષ્ટ પુટ અર્થાત્ સુગંધીવાળા પદાર્થના પડિકા વિગેરેની સુગંધમાં અને દરાખ વિગેરેના મીઠા રસમાં અને તેના સહચર મનેઝ અમનેઝ એવા સ્પર્શમાં પણ રાગદ્વેષ ન કરે.
અસંયમ મય જીવનની આકાંક્ષા-ઇચ્છા ન કરે અને આયુષ્યના ક્ષય રૂપ મરણની અથવા બાલ મરણની આકાંક્ષા-ઇચ્છા ન કરે. પરંતુ કપટથી
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३१५ विमुक्ता-रहितः कपटरहितः सन् 'आयाणगुत्ते' आदानगुप्तः-आदान-संयमः तेन सहितः, आदाने-संयमे सति गुप्तः मनोवाकायदुष्पणिधानरहितः गुप्तः, इति गुप्तेन्द्रियो वा भूत्वा विहरेत् निष्पटमनोवाक कायैः संयम पालयेदिति भावः ॥२२॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा
कलितललितकलापालापकाविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालप्रतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां समवसरणनामकम्
द्वादशमध्ययनं समाप्तम् ॥१३॥ रहित होकर और संयम से युक्त होकर, मन वचन काय के अप्रशस्त व्यापार को त्याग कर विचरे । अर्थात् निष्कपट भाव से तीनों योगों से संयम का पालन करे ॥२२॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "सूत्रकृताङ्गसूत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या का समवसरण
नामक बारहवां अध्ययन समाप्त ॥१२॥ રહિત થઈને અને સંયમથી યુક્ત થઈને મન, વચન, અને કાયાના અપ્રશસ્ત વ્યાપારને ત્યાગ કરીને વિચરણ કરે. અર્થાત નિષ્કપટ ભાવથી ત્રણે
ગેથી સંયમનું પાલન કરે વરરા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાથ બેધિની વ્યાખ્યાનું સમવસરણનામનું બારમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૨ા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
॥ अथ त्रयोदशमध्ययनम् ॥
गतं समवसरणाख्यं द्वादशमध्ययनम्, साम्प्रतं त्रयोदशमारभ्यते, अस्य पूर्वाध्ययनेन सहाऽयमभिसम्बन्धः - पूर्वाऽध्ययने परवादिनां मतानि निरूपितानि, निराकरणमपि च कृतम्, तन्निराकरणं च वस्तुतो याथातथ्येन भवतीत्यस्मिन्नध्ययने याथातथ्यं प्रतिपादयिष्यते । इत्यनेन सम्बन्धेन आयातस्यास्याध्ययनस्य इदमादिमं सूत्रम् -' आहत्तहीये' इत्यादि ।
अथ च पूर्वाध्यनस्यान्तिमसूत्रेण सहास्यादिसूत्रस्यायं सम्बन्धः अनन्तरसूत्रे 'वलयाविमुक्के' मुनिर्वलयाद्विमुक्तो भवेत् इत्यभिहितम् अत्र भाववलयस्याधिकारस्तेनाss भाववलयं रागद्वेषरूपं गृह्यतेऽतो भाववलयाद् विमुक्तस्यैव याथातथ्यं भवतीत्यनेन सम्बन्धेन सूत्रकारः माह - 'आहतहीये' इत्यादि । मूलम् - आहत्तहीयं तु पवेयैइस्सं,
नाणपगारं पुरिसेस्स जायं ।
तेरहवें अध्ययनका प्रारंभ
समवसरण नामक बारहवाँ अध्ययन समाप्त हुआ । अब तेरहवां अध्ययन का प्रारंभ किया जाता है । पूर्ववर्ती अध्ययन के साथ इस अध्ययन का यह सम्बन्ध है - चारहवें अध्ययन में परवादियों के मत का निरूपण और निराकरण किया गया है। वह निराकरण वस्तुतः याथातथ्य से होता है, अत एव इस अध्ययन में याथातथ्य का प्रतिपादन किया जायगा । इस सम्बन्ध से प्राप्त इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है - आहतहीयं' इत्यादि ।
'तेरमा अध्ययनना प्रारंभ
સમવસરણુ નામનું ખારમું'અધ્યયન પુરૂ થયુ. હવે તેરમાં અધ્યય નને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. માના પહેલાના અધ્યયન સાથે આ અઘ્યયનને આ પ્રમાણેના સબધ છે.-ખારમા અધ્યયનમાં પરવાદિયાના મતનું નિરૂપણ અને નિરાકરણ કરવામાં આવેલ છે, તે નિરાકરણ ખરી રીતે યાથા તથ્યથી થાય છે, તેથી આ અધ્યયનમાં યાથાતથ્યનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે આ સબન્ધથી પ્રાપ્ત થયેલ આ અધ્યયનનું આ પહેલુ સૂત્ર છે. 'आहत्तहीयं' त्याहि
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३१७ सओय धम्मं असओय सीलं',
संतिं असंति करिस्सामि पौउं॥१॥ छाया-याथातथ्यं तु मवेदयिष्यामि, ज्ञानप्रकारं पुरुषस्य जातम् ।
सतश्च धर्ममसतश्च शील, शनिमशान्ति च करिष्यामि प्रादुः ॥१॥ अन्वयार्थः- (आहत्तहीयं तु) याथातथ्य तु-परमार्थतत्त्वं तु 'पुरिसस्स' पुरुषस्य जीवस्य यत् (जायं) जातम्-उत्पन्नम् (नाणपगारं) ज्ञानप्रकारम्-ज्ञाना
शब्दार्थ-'आहत्तहीयं तु याथातत्थं तु' यथार्थ अर्थात् सच्चा तत्त्व 'पुरिसस्स-पुरुषस्य' जीव को जो 'जायं-जातम्' प्राप्त हुवा है तथा 'नाणप्पकार-ज्ञानप्रकारम्' ज्ञानके प्रकार अर्थात सम्यक् ज्ञान दर्शन और चारित्रका 'पवेयहस्सं-प्रवेदयिष्यामि' कथन करूंगा 'तु' शब्द से मिथ्यादृष्टियों के दोषों को भी कहूंगा 'सओ यसतश्च' चारित्रशील उत्तम साधुका 'धम्म-धर्मम्' श्रुतचारित्ररूप धर्म तथा 'सीलं-शोलम्' शील-स्वभाव तथा 'संति-शान्तिम्'सकल कर्मक्षयरूप शान्तिको-निवृत्तिको ‘पाउं करिस्सामि प्रादुः करिष्यामि' प्रकट करूंगा तथा 'असओ य-असतश्च' परतीर्थिकों का, अधर्माचरण, कुशील तथा 'असंत-अशान्तिम्' संसार का स्वरूप प्रगट करूंगा ॥१॥ ____ अन्वयार्थ- परमार्थ दृष्टि से विचार करने पर जीव को वास्तविक रूप में उत्पन्न होने वाले सम्यग् ज्ञान सम्यग् दर्शन सम्यक चारित्र
शहाथ-आहत्तहीयं तु-याथातथ्य तु' यथार्थ मात सायु-तत्व 'पुरिसस्स-पुरुषस्य' ने 'जाय-जातम्' प्रात 22 छ तथा 'नाणप्पकार -ज्ञानप्रकारम्' ज्ञानना प्राश भात सभ्यज्ञान, शन मन यानि 'पवेयइस्सं-प्रवेदयिष्यामि ४थन ४२५ 'तु' श५४थी मिथ्यावाहियाना होषाने ५५] होश 'सओय-सतश्च' यात्रिशीत उत्तम साधुन। 'धम्म-धर्मम्' श्रत यारित्र ३५ ५ तथा 'सील-शीलम्' शीa-RAमा भने संति-शान्तिम सस भक्षय३५ शान्तिन-नितिने 'पाकरिस्सामि-प्रादुः करिष्यामि'ट ४रीश तथा 'असओ य-असतश्च' ५२तानि मर्भायरने तथा 'असंति: अशान्तिम्' संसारना २१३५ने प्रगट ४३१३ ॥१॥
અન્વયાર્થ–પરમાર્થ દષ્ટિથી વિચારતાં જીવને વાસ્તવિક પણાથી ઉત્પન્ન થવાવાળા સમ્યક્ જ્ઞાન સમ્યક્દર્શન સમ્યક્ ચારિત્રરૂપ જ્ઞાન પ્રકારનું નિરૂ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे दिक-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रम् (पवेयइस्स) प्रवेदयिष्यामि,-प्रकटयिष्यामि, तु शब्देन मिथ्यादृष्टीनां दोषानपि कथियिष्यामि (सओ य) सतश्च-चारित्रवतः पुरुषस्य (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् तथा-(सोलं) शीलम्-उद्युक्तविहारित्वम् तथा-(संति) शान्तिम्-सकळकर्मक्षयलक्षणां निर्वृतिम् (पाउंकरिस्सामि) पादुः करिष्यामि प्रकटयिष्यामि तथा-(असओ य) असतश्च पुरुषस्य परतीथिकादेःच शब्दाद्- अधर्म पापम्, अशीलं कुत्सितशीलम् तथा-(असति) अशान्तिम्-अनि. वणिरूपाम् एतत्सर्व प्रकटयिष्यामि ॥१॥ ___टीका-सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह-'आहत्तहीयं तु' याथातथ्य तु यथा तथा भावो याथातथ्यम्-तत्त्वम्, तच्च परमार्थचिन्तायां सम्यग्ज्ञानादिकमेव, अतस्तादृशज्ञानादिकमेव प्रदर्शयति-'पुरिसस्स' पुरुषस्य-जीवस्य यत् 'जायं' जातम्-समुत्पन्नम् ‘णाण पगार' ज्ञानपकारम्, अत्र प्रकारशब्द:-आद्यर्थे रूप ज्ञान प्रकार का निरूपग करूंगा, और मिथ्यादृष्टियों के दोषों का भी कथन करूंगा, एवं चारित्र वाले पुरुषों का श्रुत चारित्र लक्षण धर्म तथा शील एवं सकल कर्म क्षय रूप शान्ति को भी प्रगट करूंगा। इसी प्रकार असच्चरित्र परतीथिकादि पुरुषों के पाप अधर्म अशील कुत्सित शील एवं अशान्ति वगैरह सभी दुर्गुणों को भी प्रगट करूंगा ॥१॥
टीकार्थ-सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी के प्रति कहते हैं-यथार्थता को याथातथ्य कहते हैं, उसका अभिप्राय है तत्त्व । परमार्थ दृष्टि से विचार किया जाय तो सम्यग्ज्ञान सम्यग्दर्शन सम्यक् चारित्र सम्यक् तप ही याथातथ्य या तत्व हैं । अत एव यहां उनको ही दिखलाया जाता है।
जीव को उत्पन्न होने वाले 'नाणप्पयार' अर्थात् ज्ञानप्रकार को પણ કરીશ. અને મિથ્યાદષ્ટિના દેટનું પણ કથન કરીશ તેમજ ચારિત્ર શીલ પુરૂષના સકલ કર્મક્ષય રૂપ શાંતિને પણ પ્રગટ કરીશ તેજ રીતે અસચારિત્રવાળા પરતીર્થિક પુરૂષના પાપ, અધર્મ અશીલ, કુત્સિતશીલ અને અશાંતી વિગેરે સઘળા દુર્ગાને પણ પ્રગટ કરીશ, ના
ટીકાથ–સુધર્માસ્વામી જબૂસ્વામીને કહે છે કે-યથાર્થ પણાને યથા. તથ્ય કહે છે. તેને અભિપ્રાય છે તવા પરમાર્થ દષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે તો સમ્યફજ્ઞાન સમ્યક્ દર્શન સમ્યક્ ચરિત્ર સમ્યક્ તપજ યાથાતથ્ય અર્થાત્ તત્વ છે. તેથીજ અહિયાં તેને જ દેખાડવામાં આવે છે.
જીવને ઉત્પન્ન થવાવાળા ‘નાણપયાર' અર્થાત્ જ્ઞાન પ્રકારને હું કહીશ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३१९ तेन ज्ञानादिकम्-सम्यग्ज्ञान-सम्यग्दर्शनं-सम्यक् चारित्रमित्यर्थः, अत्र सम्यग्दर्श नम्-औपशमिकक्षायिकक्षायोपशमिकं गृह्यते, सम्यक् चारित्रं तु व्रतसमितिकषायाणां धारणरक्षणनिग्रहादिकं गृह्यते, एतत् सम्यग्ज्ञानादिकम् 'पवेयइस्सं' प्रवेदयिष्यामि वितथाचाररतान् तदोषांश्च प्रादुष्करिष्यामि। यद्वा-'नाणप्पगारं' इति ननामकारम्-अनेकपकारकं विचित्रम् , 'पुरिसस्स' पुरुषस्य प्राणिनः 'जायं' जातम्-स्वभावं प्रशस्ताप्रशस्तरूपम् उच्चावचं वा प्रवेदयिष्यामि-कथयिष्यामि । तु शब्देन मिथ्यादृष्टीनां दोषानपि कथयिष्यामि । 'सओ' सतः-चारित्रवतः शुभाऽनुष्ठानं कुर्वतः पुरुषस्य 'धम्म' धर्मम्-श्रुतवारित्रलक्षणम्, तथा-,सोलं' शीलम्-उद्युक्तविहारित्वम् , तथा-'संति शान्तिम्-अशेषकर्मक्षयलक्षणां निव॒तिम्, 'पाउ करिस्सामि' प्रक्टं करिष्यामि, तथा-'असओ' अमतः-असत्पुरुषस्य पर. मैं कहूँगा। यहां 'प्रकार' शब्द 'आदि' के अर्थ में है, अतएव तात्पर्य यह हुआ कि सम्यग्ज्ञान सम्यक् दर्शन सम्यक चारित्र और सम्यक तपका कथन करूंगा। यहां औपशमिक, क्षायिक और क्षायोपशमिक सम्यग्दर्शन समझना चाहिये और व्रतों तथा समितियों का धारण एवं रक्षण तथा कषायों का निग्रह चारित्र शब्द से ग्रहण करना चहिए। इसके अतिरिक्त जो कुशील (कुत्सित आचार) में रत हैं, उनके दोषों को प्रकट करूंगा। अथवा 'नाणप्पयार' का अर्थ है नाना प्रकार । तात्पर्य यह है कि प्राणियों के प्रशस्त और अप्रशस्त या शुभ और अशुभ जो स्वभाव है, उनका कथन करूंगा। 'तु' शब्द से यह सूचित किया गया है कि मिथ्यादृष्टियों के दोषों को भी मैं कहूंगा! तथा शुभ अनुष्ठान करने वाले सत्पुरुष के श्रुतचारित्ररूप धर्म और उग्र. અહિયાં પ્રકાર શબ્દ આદિના અર્થમાં છે, તેથી જ તાત્પર્ય એ થયું કે -સમ્યક્ જ્ઞાન, સમ્યક્ દર્શન સમ્યફ ચારિત્ર અને સમ્યફ તપનું કથન કરીશ. અહિયાં પથમિક, ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિકને સમ્યક્ દર્શન સમજવું જોઈએ. બીજા વ્રતને તથા કષાયને નિગ્રહ ચરિત્ર શબ્દથી ગ્રહણ કરે જોઈએ. આ સિવાય જે કુશીલ (કુત્સિત આચાર)માં પ્રવૃત્ત છે. તેઓના होषाने प्रगट ४२रीअथवा 'नाणप्पयार' नामर्थ नाना ४१२ मे प्रमाणे छे.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–પ્રાણિના પ્રશસ્ત અને અપ્રશરત અથવા શુભ અને અશુભ જે સ્વભાવ છે, તેનું કથન કરીશ. “તું” શબ્દથી એ બતાવ્યું છે કે-મિથ્યા દષ્ટિવાળાઓના દેશોને પણ હું પ્રગટ કરીશ. તથા શુભ અનુષ્ઠાન કરવાવાળા પુરૂષના શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મ અને ઉગ્ર વિહાર
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तीथिकादेः चशब्दाद् धर्मपतिपक्षभूतम् अधर्म पापम्, शीलपतिपक्षभूतम् अशीलम्-कुत्सितशीलम्, अशान्तिम् मोक्षाभावरूपाम्, एतत्सर्व प्रकटयिष्यामि ॥१॥ मूलम्-अहो य राओ य समुट्रिएहि, तहागएहिं पडिलब्भधम्म।
समाहि माघायमजोसयंता, संस्थारमेवं फेरुसं वयंति॥२॥ छाया-अहनि च रात्रौच समुत्थितेभ्य, स्तथागतेभ्यः प्रतिलभ्य धर्मम् ।
समाधिमाख्यातमजोषयन्तः, शास्तारमेवं परुष वदन्ति ॥२॥ विहार आदि शील को, समस्त कर्मक्षयस्वरूप मोक्ष को प्रकट करूंगा एवं असत्पुरुष के अधर्म को, कुशील को और मोक्षभाव को भी प्रकट करूंगा ॥१॥ ___'अहो य राओ य' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'अहो य-अहनि च' दिन में 'राओ य-रात्रौ च' रात्री में 'समुट्ठिएहि-समुत्थितेभ्यः' उत्तम अनुष्ठान करनेवाले श्रुतचारित्रको धारण करनेवाले को तथा 'तहागरहि-तथागतेभ्या' तीर्थकरों से 'धम्मधर्मम्' श्रुतचारित्ररूप धर्म को 'पडिलब्भ-प्रतिलभ्य' प्राप्त करके 'अघायं-आख्यातम्' तीर्थकरोक्त 'समाहि-समाधि' समाधिका 'अजोसयंता-अजोषयन्त:' सेवन न करते हुए (जमालिभादिनिहव) 'सत्यारशास्तारम्' अपने गुरु आदिको ही 'एवं-एवम्' उक्त प्रकारसे 'फरुसंपरुषम्' कठोर वचन 'वयंति-वदन्ति' कहते हैं ॥२॥ વિગેરે શીલને, સઘળા કર્મોનો ક્ષયરૂપ મોક્ષને પ્રગટ કરીશ. તથા અસત્પર ષના અધર્મને, કુશીલને, અને મોક્ષભાવને પણ પ્રગટ કરીશ. ૧
'अहो य राओ य' त्या
शहाथ-अहो य-अहनि च' हिवसमा 'राओ य-रात्रौ च' शो 'समुद्विएहि' समुत्थितेभ्यः' उत्तम अनुष्ठान ४२वावाणा श्रुत यात्रिने धारण ४२१। पाणाने तया 'तहागरहि-तथागवेभ्यः' तीर्थ । पासेथी 'धम्म-धर्मम्' श्रुत यास्त्रि३५ घमन 'पडिलन्भ-प्रतिलभ्य' प्राप्त शन 'अघाय-आख्यातम्' तीथ ४२त समाहि-समाधि' समाधिनु 'अजोसयता-अजोषयन्तः' सेवन न ४शन (भासी विगेरे निझव।) 'सत्थार-शास्तारम्' पोताना शु३ विगेरेने १ ‘एवं-एवम्' त शत 'फरुसं-परूषम्' १२ क्यन वयंति-वदन्ति' ४ छ. ॥२॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३२१
अन्वयार्थः - (अहो य) अहनि च - दिवसे (राओ य) रात्रौ च (समुट्ठिएहिं ) समुत्थितेभ्यः - रात्रिन्दिवं सदनुष्ठानं कुर्वद्वयः श्रुतचारित्रधारिभ्यः, तथा - ( तहाग एहि ) तथागतेभ्यः - तीर्थ कृद्भ्यः (धम्मं धर्मम् - श्रुतवारित्ररूपम् (पडिलम्भ) प्रतिलभ्य - प्राप्याऽपि जमालि-प्रभृतयः (अ. घायं) आख्यातम् - कथितमपि तीर्थक्रुद्भिः ( समाहि) समाधि - सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणं रत्नत्रयं मोक्षमार्गम् (अजोसयंता) अजोषयन्तः - असेवमानाः (सत्यारं ) शास्तारम् - गुदिकमेव ( एवं ) एवम् उक्तरीत्या वक्ष्यमाणरीत्या च (फरुसं ) परुष कठोरवचनम् (वयंति) वदन्ति - कठोरवचनद्वारा मोक्षमार्गप्रदर्शकं गुर्वादिकमेव निन्दन्ति ॥२॥
टीका -- पुरुषस्य गुणदोषरूपं नानामकारकं स्वभावं कथयिष्यामि, इति पूर्वं कथम् सम्प्रति-तदेव गुणक्षेत्रजातं विवेचयति 'अहो य' इत्यादि । 'अहो य' अहनि च - दिवसे 'राओ य' रात्रौ च 'समुट्ठिरहि' समुस्थितेभ्यः - रात्रिन्दिवं सम्यअन्वयार्थ - जो दिन और रात सम्यक् प्रकार से उस्थित हैं अर्थात् रात दिन उत्तम (उत्कृष्ट क्रिया) अनुष्ठान करने वाले हैं और श्रुतचारित्र के धारक हैं उनसे तथा तीर्थकरों से, संसारसागर से तारने में समर्थ नचारित्र धर्म को प्राप्त करके भी जमालि तथा दिगम्बर वगैरह सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्र रूप रत्नत्रयात्मक मोक्षमार्ग को नहीं सेवन करते हुए कठोर वचनों द्वारा मोक्षमार्गप्रदर्शक आचार्यगैरह गुरु की ही निन्दा करते हैं ||२||
'
टीकार्थ- पहले कहा था कि पुरुष के गुण दोषों को उसके नाना प्रकार के स्वभाव को कहूँगा, उसी को अब कहते हैं। जो दिन और रात सम्यक् प्रकार से उत्थित हैं अर्थात् समीचीन अनुष्ठान में प्रवृत्त
અન્વયાય—જે રાતદિવસ સમ્યક્ પ્રકારથી ઉત્થિત છે અર્થાત્ રાતદ્મિ વસ ઉત્તમ (ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયા) અનુષ્ઠાન કરવાવાળા હાય અને શ્રુતચારિત્રને ધારણ કરવાવાળા હાય તેમની પાંસેથી તથા તીર્થંકર પાંસેથી સસાર સાગરથી તારવામાં સમથ એવા શ્રુતચારિત્ર ધર્મને પ્રાપ્ત કરીને પણ જમાલી તથા દિગમ્બર વિગેરે સમ્યક્ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂપ રત્નત્રયાત્મક માક્ષ માગનુ સેવન ન કરતાં કહેર વચના દ્વારા માક્ષ માર્ગને બતાવવા વાળા આચાય વિગેરે ગુરૂ જ નિંદા કરે છે. ારા
ટીકાઅે—પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે કે—પુરૂષના ગુણુ દાષાને તથા તેના અનેક પ્રકારના સ્વભાવને કહીશ. હવે તેને જ કહેવામાં આવે છે. જે રાત અને દિવસ સારી રીતે-સમ્યક્ પ્રકારથી આરાધનામાં તત્પર થયેલા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे गुस्थितेभ्यः सदनुष्ठानद्भय श्रुतचारित्रधरेभ्यः, तथा-'तहागरहि' तथागतेभ्यस्तीर्थकरेभ्यः 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यं संसारसागरोत्तरणोपायं धर्मम् 'पडिलब्भ' प्रतिलभ्य-माप्याऽपि, कर्मणामुदयेन हतभाग्या जमालिमभृतयो मन्दाधिकारिणः 'आघायं' आख्यातं कथितमपि 'समाहि' समाधिम्-सम्यग्दर्शनज्ञान नारित्रलक्षणं मोक्षमार्गम् 'अजोसयंता' अजोषयन्तः-असेवमानाः सम्य गाचरणमकुर्वाणाः तीर्थकरमतिपादितं मार्ग विराधयंति, तथा-कुमार्ग च प्ररूप. यति-कथयन्ति ते, रदयं महावीरस्वामी सर्वज्ञ एव न संभवति, यतः क्रियमाणं कामिति वदतीत्यादि । एवं सर्वज्ञोक्तपश्रद्दधानाः, यदि क्वचिद्गुरुवर्गवत्सलतया पतिबोधिता भवन्ति तदा ते 'सत्यारे' शास्तारम्, अनुशासकम् ‘फरुसं' परुष कठोरवचनम् ‘वयंति' वदन्ति कठोरवचनेन गुर्गदिकमेवाधिक्षिपन्तीति ॥२॥ और श्रुतचारित्र के धारक हैं, उनले तथा तीर्थकरों से संसार सागर से तारने में समर्थ श्रुतचारित्र धर्म को प्राप्त करके भी कर्म के उदय से हतभाग्य जमालि आदि कथित समाधि का सम्यग्ज्ञानादि रत्नों का अर्थात् मोक्षमार्ग का सेवन नहीं करते । सम्यक् आचरण न करते हुए तीर्थकर के मार्ग की विराधना करते हैं । कुमार्ग की प्ररूपणा करते हैं ! वे कहते हैं कि महावीर स्वामी सर्वज्ञ ही नहीं हैं, क्योंकि वे किये जाते हुए कार्य को किया हुआ कहते हैं । इस प्रकार सर्वज्ञ के कथन पर श्रद्धा न करते हुए उनको कहीं कोई सद्गुरु वत्सलभाव से प्रतिबोध देते हैं तो वे उस प्रतियोधक को ही कठोर वचन कहने लगते हैं ॥२॥ છે, અર્થાત ઉર્ધ્વ ગતિએ પહોંચેલા છે, એટલે કે–ચોગ્ય અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત અને શ્રુતચારિત્રના ધારક છે, તેથી તથા તીર્થકરેથી સંસાર સાગરથી તારવામાં સમર્થ કૃતચારિત્ર ધર્મને પ્રાપ્ત કરીને પણ કમના ઉદયથી હત ભાગ્ય જમાલિ વિગેરેએ કહેલ સમાધિનું અર્થાત સમ્યફ જ્ઞાન વિગેરે રત્નત્રયનું અથાત્ મિક્ષ માર્ગનું સેવન કરતા નથી. જમાલિ વિગેરે સમ્યમ્ આચરણ ન કરતાં તીર્થંકરના માર્ગને જ નષ્ટ કરવા પ્રયત્ન કરે છે. કુમાર્ગની પ્રરૂપણ કરે છે. તેઓ કહે છે કે મહાવીર સ્વામી સર્વ જ નથી. કેમકે તેઓ કરવામાં આવતા કાર્યને કરેલું કહે છે, આ રીતે સર્વજ્ઞના વચન પર શ્રદ્ધા ન કરતાં અને શરીર વિગેરેની દુર્બલતાને કારણે સંયમના ભારને વહન કરવામાં સમર્થ ન થનારા તેઓને કોઈ સગુરૂ વાત્સલ્યભાવથી પ્રતિબધ આપે તે તેઓ તે પ્રતિબંધ આપનારને જ કઠોર વયને કહે છે પર
श्री सूत्रतin सूत्र : 3
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३२३ मूलम्-विसोहियं ते अणुकाहयंते, जे आत्तभावेण वियागरेजा।
अट्टाणिया होति बहुगुणाणं, जेणाण संकाइ मुसंवएजा।३। छाया-विशोधितम् ते अनुकथयन्ति, ये आत्मभावेन व्यागृणीयुः ।
____ अस्थानिका भवन्ति बहुगुणानां, ये ज्ञानशङ्कया मृषा वदेयुः ॥३॥ अन्वयार्थः-(ते) ते जमालिपभृतयः 'विसोहिय' विशोधितम्-सकलदोष 'विसोहियं ते अणुकाहयंते' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'ते-ते' जमालि आदि निह्नव 'विसोहियं-विशोधितम्' दोषरहित एवं तीर्थकरादिके द्वारा प्ररूपित ऐसे ज्ञानदर्शन चारित्र रूप मोक्ष मार्ग को 'अणुकायंते-अनुकथयन्ति तीर्थंकर की प्ररूपणासे विपरीत प्रतिपादन करते हैं 'जे-ये' जो 'आत्तभावेण-आत्मभावेन' अपनी रुचिके अनुमार 'वियागरेज्जा-व्यागृगीयुः' आचार्य परंपरा से विरुद्ध प्रकार से सूत्रों का अर्थ करते हैं ऐसे वे 'बहूगुणाणं-बहुगुणा. नाम्' अनेक सद्गुणों का 'अट्ठाणिए-अस्थानिकाः' 'होई-भवन्ति' होते हैं 'जे-ये' जो कोई जमालि आदि अपात्र 'णाणसंकाइ-ज्ञानशङ्कया' धीतरागके ज्ञान में शंकाशील होकर 'मुसं वएज्जा-मृषा वदेयुः मिथ्याभाषणकरते हैं वे उत्तम गुणों के पात्र नहीं होते हैं ॥३॥
अन्वयार्थ-वे जमालि वगैरह सकलदोषों से रहित तीर्थंकरों 'विसोहियते अणुकायते' bulls
शार्थ -ते-ते' पूर्वरित भावि पिणेरे निह। 'विसोहिय-विशो. धितम होष रडित अन ती ४२ से ३२ सेवा ज्ञान, ४शन, यात्रि ३५ भोक्षमाग ने 'अणुकाहयते-अनुकथयन्ति' ती ४२नी ५३पायाथी १३ प्रति. पाईन ४२ छ. 'जे-ये' या 'अत्तभावेण-आत्मभावेन' पातानी ३थी प्रभार 'वियागरेजा-व्यागृणीयुः' मायाय ५२५२॥थी १ि३५ शते सूत्रो। म ४३ छ. मेवा तसा बहूगुणाणं-बहुगुणानाम्' भने गुणोना ‘अढाणिए होई-अस्था. निकाः भवन्ति' सस्थान ३५ थाय छे. 'जे-ये' २ मालि विरे मात्र ‘णाणसंकाइ-ज्ञानशङ्कया' वीतरागना शानमा शशील मनी 'मसं. वएज्जा-मृषा वतेयुः' मिथ्या माY 3रे छे. तब्ये। उत्तम गुना पात्र३५ બનતા નથી. એવા
અન્વયાર્થ–તે જમાલિ વિગેરે સઘળા દોષથી રહિત અર્થત નિર્દોષ
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
सूत्रकृतागसूत्रे
-
रहितमपि ज्ञानदर्शनचारित्ररूपं मोक्षमार्ग तीर्थकुत्मतिपादितमपि (अणुकाहयंते) अनुकथयति, अनु-पश्चात् तीर्थकृत् प्ररूपणातो विपरीतं प्रतिपादयति (जे) ये स्वाग्रहग्रहनिविष्टाः संतः (आत्तभावेण) आत्मभावन-स्वाभिपायेण (वियागरेज्जा) व्यागृणीयुः-अन्यथैव सूत्रादीनामभिमायं कथयेयुः एवं भूतास्ते दुराअहिणा (बहूगुणाणं) बहुगुणानाम्-अनेकसगुणानाम् (अहाणिया) आस्थानिकाः (होति) भवन्ति (जे) ये केचिद् जमालिपभृतयः (णाणसंकाइ) ज्ञानशङ्कया स्वदुराग्रहेण समुत्पन्नज्ञानसन्देहेन (मुसं वएना) मृषा वदेयु:-मृषावाद कुयुः ॥३॥
टीका--'ते' ते जमालि बोटिकादयः 'विसोहियं' विशोधित-सकलदोषवर्जितमपि ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकं सर्वज्ञप्रतिपादितमपि मोक्षमार्गम् 'अणुकाइयंते' अनु कथयन्ति-अनु-पश्चात् तीर्थ करपरम्परागतमरूपणातो विरूपं प्रतिपादयन्ति 'जे' ये-स्त्राग्रहग्रहनिविष्टाः सन्तः 'आत्तभावेण' आत्मभावेन-स्वाभिप्रायेणाद्वारा प्रतिपादित सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्र तप रूप मोक्ष मार्ग का विपरीत रूप से ही प्रतिपादन करते हैं, जो कि अत्यन्त दुराग्रही एवं हठीले होने से अपनी इच्छानुसार ही सूत्रों का अभिप्राय कहते हुए अनेक सद्गुणों का अपात्र होते हैं और अपने दुराग्रहवश ज्ञान में भी सन्दिग्ध होकर मिथ्या बोलते हैं और मृषावाद का प्ररूपण करते हैं ॥३॥
टीकार्थ-जो जमालि आदि समस्त दोषों से रहित, सर्वज्ञ द्वारा प्रतिपादित ज्ञान दर्शन चारित्र तप रूप मोक्षमार्ग तीर्थंकरों से चली आई परम्परा से विरुद्ध प्रतिपादन करते हैं, जो दुराग्रह रूपी ग्रह से ग्रस्त होकर अपने अभिप्राय के अनुसार, आचार्यपरम्परा से आगत એવા તીર્થંકરાદિકે એ પ્રતિપાદન કરેલ સમ્યક્ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર તારૂપ મેક્ષ માર્ગનું વિપરીત પણાથી જ પ્રતિપાદન કરે છે. જેઓ અત્યંત દુરારહી અને હઠીલા પણાથી પિતાની ઈચ્છાનુસાર જ સૂત્રને અભિપ્રાય કહીને અનેક સગુણાના અપાત્ર થાય છે. અને પિતાના દુરાગ્રહને વશ થઈને જ્ઞાનમાં પણ સંદેહવાળા બનીને જુદું જ કહે છે. અને મૃષાવાદની જ પ્રરૂ५६या छ. 31
ટીકાWજે જમાલિ વિગેરે નિર્દોષ અર્થાત્ સઘળા દેથી રહિત એવા અને સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદન કરેલા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ રૂપ મોક્ષનું પ્રતિપાદન તીર્થંકરથી ચાલતી પરંપરાથી વિરૂદ્ધ રૂપે કરે છે, તેઓ દુરાગ્રહ રૂપી ગ્રહથી ગ્રસ્ત થઈને પિતાના અભિપ્રાય પ્રમાણે આચાર્ય પરં.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३२५
SSचार्य परम्परागतमध्यर्थम् अतिक्रम्य 'त्रियागरेज्जा' व्यागृणीयुः सूत्रादीनामन्यथैव व्याख्यानं कुर्वन्तीति भावः । गम्भीरामिमायं सूत्रार्थं स्वकर्मोदयात् पूर्वापरसङ्गतिपूर्वकं व्याख्यातुमसमर्थाः स्वात्मानं पण्डितं मन्यमानाः सूत्रमार्ग परित्यज्य प्रतिपादयति । स्वकीयाऽभिपायेण सूत्रार्थवर्णनम् अनर्थाय भवति । एवं भूतास्ते 'बहूगुगाणं' बहुगुणानाम् 'अट्ठाणिया होति' अस्थानिका भवन्ति, स्वकीयाsनंतसंसाराय बहूना मुत्तमगुणानाम् आधाररहिता भवन्ति । ते चामी उत्तमगुणा आगमोक्ताः
'सुम्मसर पडिपुच्छ, सुणेइ गेव्हई य ईहए आदि । ततो अपोह वा धारे, करेइ वा सम्मं ॥२॥ छाया - शुश्रूषते प्रतिपृच्छति, शृणोति गृह्णाति ईहते चापि । ततोऽपहते वा धारयति करोति वा सम्यक् ॥ १ ॥
अर्थ को उल्लंघन करके सूत्र आदि का अन्यथा ही व्याख्यान करते हैं, गंभीर रहस्य वाले सूत्र के अर्थ को पूर्वापर संबंधपूर्वक व्याख्यान करने में कर्मोदय से असमर्थ होने पर भी अपने को पण्डित मानते हैं, वे सूत्र के मार्ग का त्याग करके प्ररूपणा करते हैं । किन्तु अपने अभिप्राय के अनुसार सूत्र के अर्थ का प्ररूपण करना अनर्थकर होता है । ऐसा करने वाले वे जमालि आदि बहुत से गुणों के अपात्र हो जाते हैं । आगम में कथित वे उत्तम गुण इस प्रकार हैं-सुरसूसह' इत्यादि
शुश्रूषा करना अर्थात् गुरुमुख से श्रवण करने की इच्छा होना पृच्छा करना, गुरु के कथन को ध्यानपूर्वक सुनना, अर्थ को ग्रहण
પરાથી આવેલા અનુ ઉલ્લંઘન કરીને સૂત્ર વિગેરેના અન્યથા જ એટલે કે વિરૂદ્ધ રૂપે જ વ્યાખ્યાન કરે છે, ગભીર રહસ્ય વાળા સૂત્રના અને પૂર્વોપરના સંબંધ પૂર્ણાંક વ્યાખ્યાન-ઉપદેશ કરવામાં કર્મોદયથી અસમર્થ હોવા છતાં પણ પેાતાને પંડિત માને છે, તેએ સૂત્રના યથાર્થ માના ત્યાગ કરીને પ્રરૂપણા કરે છે, પરંતુ પેાતાના અભિપ્રાય પ્રમાણે સૂત્રના અની પ્રરૂપણા કરવી તે અનથ કારક હોય છે, એવું કરનારા તે જમાલિક વિગેરે ઘણા એવા ગુણુના અપાત્ર બની જાય છે, આગમમાં કહેલા તે ઉત્તમ ગુણ્ણા आ प्रमाणे छे. - ' सुरसूसइ' इत्यादि
શુશ્રૂષા કરવી અર્થાત્ ગુરૂમુખથી શ્રવણુ કરવાની ઈચ્છા કરવી, પૃચ્છા કરવી, ગુરૂના કથનને ધ્યાનપૂર્વક સાંભળવું અંને ગ્રહણ કરવા તથા ગ્રહણ કરેલા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ गुर्वादिकं शुश्रूषते तत्कथितं शृणोति गृह्णाति तदर्थानुष्ठानं करोतीति भावः।
अथवा-गुरुशुश्रूषादिना सम्यग् ज्ञानावगमः, ततः सम्यगनुष्ठानम् , ततः कर्मक्षयलक्षगो मोक्षः, इत्येवमादिगुणानामभाजनं भवतीत्यत एवोक्तम्'बहूगुणाणं अट्ठाणिया होति' बहुगुणानामस्थानिका भवन्तीति, पुनः किं भूता एवं भान्ति, तत्राह-जे' ये केवित् 'णाणसंकाई' ज्ञानशङ्कया, स्वाग्रहेण ज्ञाने श्रीज्ञाने शङ्कति ज्ञानशङ्का, तया 'मुसं' मृषावादम् 'वदेज्जा' देयुः-जिनेश्वरप्रति. पादितागमे ये शङ्कां कुर्वन्ति, 'अयमागमः सर्वज्ञपणीत एव न भवति, प्रकारा न्तरेण वाऽस्याऽर्थों भवेत्' इत्यादि। अथवा-ज्ञानशङ्का स्त्रपाण्डित्याऽभिमानेन मृपावादं वदेयुः यथाऽहं ब्रवीमि तथैव सर्व सम्यक, नान्यथेत्यादि । सर्व करना, गृहीत अर्थ का चिन्तन करना, अपोह करना अर्थात् व्यतिरेकी धर्मों का निवारण करना, और सद्धर्म को धारण करना और फिर तदनुसार अनुष्ठान करना।
गुरु की शुश्रूषा (सेवा) करने से सम्यग्ज्ञाने की प्राप्ति होती है, तत्पश्चात् सम्यक् अनुष्ठान होता है और फिर कर्मक्षय रूप मोक्ष प्राप्त होता है।
जो तीर्थंकर की परम्परा के विरुद्ध प्ररूपणा करता है, वह सम्यक गुणों से रहित होता है । इसके सिवाय जो श्रुतज्ञान में शंका करके मुषावाद करता है जैसे यह आगम सर्वज्ञपणीत है अथवा नहीं ? इसका अर्थ ऐसा है या वैसा ? अथवा अपने पाण्डित्य के अभिमान से जो मिथ्या भाषण करता है-जो मैं कहता हूँ वही सब ठीक है, अन्यथा नहीं, इत्यादि। અર્થનું ચિંતન કરવું. અહિ કરવું. અર્થાત્ વ્યતિરેકવાળા ધર્મોનું નિવારણ કરવું. સમ્યગૂ ધર્મને ધારણ કરવું. અને પાછા તે પ્રમાણે અનુષ્ઠાન કરવું.
ગુરૂની શુશ્રષા (સેવા) કરવાથી સમ્યક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે પછી સમ્યફ અનુષ્ઠાન થાય છે અને તે પછી કર્મ ક્ષય રૂપ મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
જે તીર્થકરની પરમ્પરાથી વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણ કરે છે, તે સમ્યક ગુણેથી રહિત થાય છે, આના સિવાય શ્રુતજ્ઞાનમાં શંકા કરીને જે મૃષાવાદ કરે છે. જેમકે-આ આગમ સર્વજ્ઞ પ્રણત છે કે નથી? આનો અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે? કે નથી થતે ? અથવા પિતાના પાંડિત્ય-પંડિત પણાના અભિમાનથી જે મિથ્યા ભાષણ કરે છે, અર્થાત્ તેઓ કહે છે કે હું જે કહું છું એજ કથન ઠીક છે, અન્યથા નથી વિગેરે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
% 3D
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३२७ ज्ञस्याऽयं मार्गः सर्वदोषरहितः, तथापि स्वाग्रहेण यस्तत्र दोष मरूपयति । तथा य: स्वाभिमायेणाऽऽचार्य परम्परां परित्यज्य व्याख्यानं करोति, तथा- सर्वज्ञप्रणीतागमे शङ्कया मृषावादं करोति, स उत्तमगुणाधिकारी न भवतीति भावार्थः ॥३॥ मूलम्-जे यावि पुट्रा पैलिउंचयंति, आयाणमढें खलु वंचयंति।।
असाहुणो ते ईह साहुमाणी, मायणि एसंति अणतघायां। छाया-ये चापि पृशः परिकुश्चयन्ति, आदानमर्थ खलु वश्चयन्ति ।
असाधवस्ते इह साधुमानिनो, मायान्विता एष्यन्त्यनन्तघातम् ।४। भावार्थ यह है कि सर्वज्ञ का यह मार्ग सर्व दोषों से रहित है, तथापि अपने आग्रह से जो उसमें दोष कहता है, जो आचार्य परम्परा त्याग कर अपना मनमाना व्याख्यान करता है तथा जो सर्वज्ञप्रणीत आगम में शंका करके मिथ्या भाषण करता है, वह उत्तम गुणों का अधिकारी नहीं होता ॥३॥ 'जे यावि पुट्ठा पलिउंचयंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे यावि-ये चापि' जो लोग परमार्थतः शास्त्र के रहस्य को नहीं जानते हैं वे अन्य के द्वारा 'पुट्ठा-पृष्टाः' हे साधो! आपके गुरु का नाम क्या है ? ऐसा पूछने पर पलिउंचयंति-परिकुञ्चयन्ति' अपने गुरुका नाम छिपाकर अधिक ज्ञानवाले कोई अन्यका नाम कहते हैं वे लोग 'आयाणमटुं-आदानमर्थम्' ज्ञानादिसे अथवा मोक्ष रूप
કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે--સર્વજ્ઞને આ માર્ગ સર્વ દે વિનાનો છે તે પણ પિતાના આગ્રહથી જેઓ તેમાં દેષ કહે છે. જેઓ આચાર્ય પરંપરાને ત્યાગ કરીને પોતાનું મન માન્યું વ્યાખ્યાન કરે છે, તથા જે સર્વજ્ઞ પ્રત આગમમાં શંકા બતાવીને મિથ્યા ભાષણ કરે છે, તે ઉત્તમ ગુણને અધિકારી થતું નથી. ૩
'जे यावि पुद्रा पलिउचयति' त्यात
शहाथ-'जे यावि-ये चापि'२ री शाखा स्यने तता नथी तमा भी दा. 'पुढा-पृष्टाः' साधु ॥५॥ ४३नु नाम शुछ १ को प्रमाणे पूछाम भाव त्यारे 'पलिउचयति-परिकुश्चयन्ति' પિતાના ગુરૂનું નામ છુપાવીને વધારે જ્ઞાનવાળા બીજા કોઈનું નામ પિતાના ४३ तरी ४ छे. ते वा 'आयाणमट्ठ-आदानमर्थम्' शीनाथ मथ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:---(जे यावि) ये चापि-ये के वनापि परमार्थतः शास्त्ररहस्यं न जानन्ति, तेऽन्येन (पुटा) पृष्टाः (भोः ! क स्ते गुरुरस्ति) इत्यादि, परैः पृष्टाः सन्ना (पलिउंवयंति) परिकुश्च पन्ति तदुत्तरदाने माणं कुन्नि, यस्मादधीतवन्तः येन दीक्षिता स्तस्याल्पश्रुतस्य गुरोर्नामग्रहणे लज्जमाना तस्य नाम न कथा यन्ति किन्तु अन्यस्यैवाधिकज्ञानिनः कस्यविदाचार्यस्य नामग्रहणं कुर्वन्ति 'आयाणमहे' अदानमर्थम्-आदानं ज्ञानादिकं मोक्षरूपं वार्थम् 'वंचयंति' वश्वपहि-मोक्षमा आत्मानं वञ्चितं कुर्वन्ति, तथा कुन्तिस्ते (साहुमाणी) साधुमानिनः-आत्मानं साधु मन्यमानाः, वस्तुतः (भस हुणो) असाधयः अर्थ से 'वंचयंति-वश्चयन्ति' वंचितहोते हैं ऐसा करने वाला 'साहुमाणी -साधुमानिनः' अपने को साधु मानने वाले वस्तुतः 'असाहुणोअसाधा' वास्तविक साधु नहीं हैं परंतु असाधु ही है 'मायपिणमायान्विताः' माया-कपट वाले वे 'अर्णनघायं-अनन्तघातम्' अनेकवार संसार को 'एसंति- एष्यन्ति' प्राप्त करते हैं ॥४॥
अन्वयार्थ-अन्य भी जो कोई वास्तव में शास्त्र रहस्य को नहीं जानते हैं वे भी, 'कौन तुम्हारे गुरु हैं।' इत्यादि दूसरों द्वारा पूछे जाने पर जिन से पढाया जिनसे दीक्षाग्रहण किया ऐंसे गुरु के अल्पश्रुत होने के कारण नाम लेने में शरमाने से नाम नहीं लेते हैं परन्तु किसी अन्य ही अधिक ज्ञानी आचार्य का नाम कहते हैं और मोक्षमार्ग से स्वयं वञ्चित होकर भ्रष्ट हो जाते हैं, ऐसे करने वाले अपने को साधु मानने
भाक्ष३५ म थी 'वंचयति-वश्चयन्ति' पयित याय छे. छतराय छे. सन ४२वावा 'साहुमाणी-साधुमानिनः' पाताने साधु मानवावा. पर मरी शत 'असाहणो-असाधवः' मसाधुरी छे. 'मायण्णि-मायान्विताः' भाया ४५८ पातमा 'अणतघाय-अनन्तघातम्' भनेपा२ समारने 'एसंति एष्यन्ति' પ્રાપ્ત કરે છે કા
અન્વયાર્થ—-અન્ય કે જે એ વાસ્તવિક રીતે શાસ્ત્રના રહસ્યને જાણતા નથી તેઓ પણ “કેશુ તમારા ગુરૂ છે? એ રીતે બીજાઓ દ્વારા પૂછવામાં આવે ત્યારે જેમની પાસેથી વિદ્યા ગ્રહણ કરી અથવા જેની પાસેથી દીક્ષા ગહગ કરી એવા ગુરૂ અપશ્રત હેવાથી તેનું નામ લેવામાં શરમાવાથી તેમનું નામ ન લેતાં કેાઈ બીજા જ વધારે જ્ઞાનવાળા આચાર્યનું નામ કહે છે. તથા મોક્ષ માર્ગથી સ્વયં વંચિત થઈને ભ્રષ્ટ બની જાય છે એવું કર
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३२९
(मायण) मायान्विताः (अतघायं) अनन्तघातम् अनेकवारं विनाशं संसारं वा ( संति) पुष्यन्ति - प्राप्स्यन्ति ||४||
टीका- 'जे यात्रि' ये चापि ये केचन परमार्थतः शास्त्ररहस्यं न जानन्ति किन्तु marvadisभमान पर्वतारूढाः सन्तः तेऽन्येन 'पुट्ठा' पृथः सन्तः 'भोः ! कस्ते गुरुः" इत्यादि परैः पृष्टाः 'पलिउ चयंतिं परिकुश्चयन्ति-वत्प्रति वचने कपटं कुर्वन्ति, यस्मादधीतवान् येन दीक्षितः, तस्यात्पश्रुतस्य सगुरोर्नामग्रहणे लज्जमानास्तस्य नाम न कथयन्ति, किन्तु - अन्यस्याऽधिकज्ञानिनः कस्यचिदाचार्यस्य नाम ग्रहणं कुर्वन्ति । आयाणम' आदानमर्थम् आदानं ज्ञानादिकं मोक्षो वा तमर्थम् 'वचयति' वञ्चयन्ति मोक्षवादात्मानं वचितं कुर्वन्ति, मोक्षाद् भ्रष्टा भवन्तीस्वर्थः एवं कुर्वन्दस्ते 'साहुमाणी' साधुमानिनः मात्मानं साधुं मन्यमानाः, वस्तुतः 'असाहुगो' अपाधनः सन्तः पापं कुर्वन्ति व्यवहरन्ति वाले वास्तव में असाधु ही हैं और अत्यन्त मायावी होने से अनन्त घात को या अनन्तवार संसार को प्राप्त करते हैं ॥४॥
टीकार्थ- जो वास्तव में शास्त्र के रहस्य को नहीं जानते किन्तु अज्ञान के बल से ही अभिमान के पर्वत पर आरूढ हैं, उनसे जब कोई पूछता है - आपका गुरु कौन है ? तो वे जिससे अध्ययन करते हैं या जिससे दीक्षित हुए हैं, उस अल्पज्ञानी अपने गुरु का नाम कहने में लज्जित होते हैं । अतएव उसका नाम न लेकर किसी अन्य अधिक ज्ञानवान् आचार्य का नाम लेते हैं। ऐसे लोग आदान से अर्थात् ज्ञानादिक से अथवा मोक्ष से, अपने को ही वंचित-भ्रष्ट करते हैं । वे अपने आपको साधु मानते हैं किन्तु वास्तव में असाधु होते हैं। पाप વાથી પેાતાને સાધુ માનવાવાળા વાસ્તવિક રીતે અસાધુ જ છે. અને અત્યંત માયાવી હાવાથી અનંતધાતને અથવા અન’તવાર સ`સારને પ્રાપ્ત કરે છે. જા
C
ટીકા--જે વાસ્તવિક રીતે શાસ્ત્રના રહસ્યને જાણતા ન હોય પરંતુ અજ્ઞાનના ખળથી જ અભિમાનના પર્વત પર ચઢેલા છે, તેઓને જ્યારે કોઈ પૂછે છે કે-આપના ગુરૂ કાણુ છે ? તે તેઓ જેની પાંસે ભણુતા હાય અથવા જેનાથી દીક્ષા ગ્રહણ કરી ઢાય તે અલ્પ અભ્યાસવાળા પેાતાના ગુરૂનુ નામ કહેવામાં શરમાય છે, તેથી તેઓનું નામ ન લેતાં ખીજા કાઇ અધિક વિદ્વાન્ આચાર્ય' નામ લે છે, એવાએ આદાનથી અર્થાત્ જ્ઞાનાદિકથી અથવા મેથી વ`ચિત રહે છે. એટલે કે તેનાથી ભ્રષ્ટ થાય છે. તેએ પેાતે પત્તાને સાધુ માને છે; પરતુ વાસ્તવિક રીતે તેઓ અસાધુ હાય છે. પાપનુ સેવન
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
चात्मानं विशुद्धमिति एको दोषस्तावत्स्वयमसाधवः, द्वितीयस्तु साधुमानिन
इति बालस्य द्विविधदोषवच्वम् उक्तच
ܕ
'पावं काऊन सयं, अप्पाणं सुद्धमेव वाहरइ | दुगुणं करेइ पावं, बीयं बालस्स मंदत्तं ॥
छाया - पापं कृत्वा स्वय, मात्मानं शुद्धमेव व्याहरति । द्विगुणं करोति पात्र, द्वितीयं बालस्य मन्दत्वम् ॥ इति ।
ते आत्मोत्कर्षात् 'मायण' मायान्वितास्ते 'अवघायं' अनन्दशो बहुशो घातं विनाशं संसारं वा 'एसंति' पष्यन्ति - प्रात्यन्ति, दोषद्वययुक्तत्वात्, तदेव - मात्मोत्कर्षाद बोधिलाभं विनाशयन्ति संसारगति चाप्नुरन्तीति ॥४॥ मानफलं प्रदर्श्य, क्रोधादि कषायकलसाह 'जे कोहणे' इत्यादि । मूलम् - जे कोहणे होई जगह भासी,
विओसियं जें उ उदीरंएज्जा ।
का आचरण करते हैं परन्तु अपने को निष्पाप कहते हैं । यह उनकी विवेक हीनता है। कहा भी है 'पावं काऊन सयं' इत्यादि ।
जो पाप करके भी अपने को शुद्ध ही कहता है, वह दुगुना पाप करता है । मूर्ख की यह दूसरी मूर्खता है | ॥ १ ॥
इस प्रकार अभिमान के कारण जो मायावी होते हैं, वे अनन्त वार अर्थात् वार वार विनाश को या संसार को प्राप्त होते हैं। क्यों कि वे दो दोषों से युक्त होते हैं-प्रथम दोष पाप करना और दूसरा दोष अपने को निष्पाप कह कर मायाचार करना । वे इस प्रकार आत्मोत्कर्ष के कारण बोधिलाभ का विनाश करते हैं और भवभ्रमण को प्राप्त होते हैं ॥४॥
કરે છે, પરંતુ પેાતાને નિષ્પાપ કહે છે, તે તેએનું વિવેક હીનપણું છે. पछे है - 'पावं काऊण सय त्यिाहि
જે પાપ કરીને પણ પાતાને શુદ્ધ જ કહે છે, તે ખમણું પાપ કરે छे, भूषतुं या मीनु भू पशु छे. ॥१॥
આવા પ્રકારના અભિમાનના કારણથી જે માયાવી ઢાય છે, તે અનતવાર અર્થાત્ વારવાર વિનાશને અથવા સંસારને પ્રાપ્ત થાય છે. કેમકે તેઓ એ દાષાથી યુક્ત હૈય છે. પહેલા દાષ પાપ કરવું. અને બીજો પેાતાને પાપ વગરના કહીને માયાચાર કરવા. તેએ આ રીતે આત્માર્કના કારણે એધિલાભના વિનાશ કરે છે. અને ભવભ્રમણને પ્રાપ્ત થયા કરે છે, પ્રજા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
अंधे से दंडेपहं
३३१
हाय,
अविओसिए घास पावकम्मी ॥५॥
छाया - यः क्रोधनो भवति जगदर्थ पाषी, व्यवशमितं यस्तुदीरयेत् । अन्ध sarat दण्डपथं गृहीत्वाऽव्यवशमितो घृष्यते पापकर्मा ||५|| अन्वयार्थ - (जे) यः पुरुषः (कोहणे) क्रोधनः ( होइ) भवति = क्रोधं करोति तथा ( जगह भासी) जगदर्थभाषी-योऽन्यस्य दोषभाषणं करोति सः (जे उ) मान का फल दिखला कर अब क्रोधादि कषायों का फल कहते हैं- 'जे कोहणे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जे - यः' जो पुरुष 'कोहणे - क्रोधनः' क्रोधवाला 'होइभवति' होता है अर्थात् क्रोधी होता है तथा 'जगह मासी जगदर्थ भाषी दूसरे के दोषों का कथन करता है तथा 'जे उ-ये तु' जो कोई 'बिओसियं व्यवशमितम् ' शान्त हुए कलह को 'उदीर एज्जा - उदीरयेत्' फिर से प्रकट करता है 'से- सः' ऐसा पावकम्मी पापकर्मा' पापकर्म करनेवाला 'अंधेव - अन्धइव' अन्धे के समान 'दंडप - दण्डपथम् लघुमार्ग को 'महाय - गृहीत्वा' ग्रहण करके 'अविओसिए - अव्यवशमितः सदा कलह करनेवाला 'घास घृष्यते' पीडित होता हुआ दुःखका अनुभव करता है ॥५॥
-
अन्वयार्थ - जो पुरुष क्रोधी होता है अर्थात् क्रोध करता है और दूसरों के दोषों का भाषण करता है और जो कोई मिथ्या दुष्कृत માનનું ફળ ખતાવીને હવે ક્રોધાદિક કષાયેનું ફળ મતાવે છે.'जे कोहणे' छत्याहि
शब्दार्थ –‘जे-यः' ने पु३ष 'कोहणे - क्रोधनः' अधवाणी 'होई - भवति' थाय छे. अर्थात् शेधी होय है, तथा 'जगट्टभासी जगदर्थ भाषी' मीलना होतो ईडी बतावे छे. तथा 'जे उ-ये तु' ? | 'विओसिय' - व्यव शमितम् ' शभी गयेला सडने 'उदीर एज्जा- उदीरयेत्' इरीधी यासु रे छे. 'से-सः' भ ४२वावाणी ते ५३ष 'पावकम्मी- पापकर्मा याया अश्वावाणा 'अंधेव - अन्ध इव' सांधणानी भेस 'दंडपह' - दण्डपथम् ' दुआ भार्ग'ने 'गहाय - गृहीत्वा' श्रद्धषु रीने 'अविसोसिए - अव्यवशमितः सहा उस उरवावाणी 'घासइ - घृष्यते' पीडा યુક્ત થઈને દુઃખના અનુભવ કરે છે. પ્રા અન્વયા—જે પુરૂષ ક્રોષી હાય છે. ખીજાના દોષનુ ભાષણ કરે છે, અને જે ઢાઇ
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
અર્થાત્ ક્રોધ કરે છે. અને મિથ્યા દુષ્કૃત વિગેરે દ્વારા
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
सूत्रकृताङ्ग सूत्रे
यस्तु कश्चित् (विओसियं) उपवशमितम् - मिथ्यादुष्कृतादिना उपशान्तमपि कलहादिकम् ( उदीरएज्जा) उदीरयेत् पुनः प्रकाशयेत् (से) सः - एवंविधोऽसौ (पावकम्मी पापकर्मा (अं) अन्ध इव चक्षुरहित इव (दंड पहं) दण्डपथम् - लघु मार्गम् (गाय) गृहीत्वा (अविओसिए) अन्यत्रशमितः - अनुपशान्तकलहः सर्वदैव फलह कुर्वाणः (घास ) घृष्यते - पीडयते ॥५॥
टीका- 'जे' यः पुरुषः 'कोहणे' क्रोधनः- क्रोधकारी 'हो' भवति क्रोध करोति क्रोधवशो भवतीति यात्रन् 'जगट्टमासी' जगदर्थभाषी, अन्यस्य यो दोषस्तस्य भाषणं करोति, विवदमानयोर्द्वयोर्यथा कथञ्चित् क्षमापणादिनोपशान्तेऽपि विवादे पुनस्तथोद्वेजनकरं वचनं वदेत् येन प्रज्वलित कोषवतोस्तयो पुनरपि विवादो यथा जायेत । एवं भूतो यः स जगदर्थभाषी । अथवा जयार्थ
वगैरह द्वारा उपशान्त होने पर भी कलहादि का फिर से उद्घाटन करता है ऐसा पापी पुरुष अन्धे के समान छोटे मार्ग को अपना कर हमेशा कलह करते हुए स्वयं पीडित होता है ||५||
टीकार्थ- जो पुरुष को शील होता है, दूसरे के दोषों को प्रकाशित करता है, अथवा जो जयार्थ भाषी होता है अर्थात् जिस प्रकार के भाषण से विजय प्राप्त हो, उसी प्रकार का भाषण करनेवाला होता है तथा जो उपशान्त हुए कलह को पुनः प्रज्वलित करता है, जैसे झगड़ने वाले दो मनुष्यों का झगड़ा क्षमापणा आदि किसी उपाय से शान्त हो गया हो, फिर भी ऐसे वचन कहना कि जिससे दोनों का क्रोध फिर भड़क उठे और फिर उनमें झगडा हो जाय । इस प्रकार के
ઉપશાન્ત થવાથી પણ ફરીથી કલહ વિગેરેને ઉપસ્થિત કરે છે, એવા પાપી પુરૂષ આંધળાની માફક ટૂંકા માર્ગીને અપનાવીને કાયમ કજીયા ક’કાસ કરીને पोते ४ दुःखी थाय छे.
ટીકા—જે પુરૂષ ક્રોધી હાય છે; અને ખીજાના દાષા પ્રગટ કરે છે, અથવા જે યથાર્થ ભાષી-ખરૂ કહેનાર હાય છે, અર્થાત્ જે રીતના ખેલવાથી વિજય મળે તેવા પ્રકારથી ખેલે છે, તથા જે શાંત થયેલા કલર્ડને ફરીથી ઉપસ્થિત કરે છે, જેમકે-કજીયેા કરનારા બે મનુષ્યના ઝઘડા, ક્ષમાપના વિગેરે ઉપાચેાથી ઠંડા પડી ગયા હોય તે ફરીથી ઉપસ્થિત થાય તેવુ' એડલવુ’ અર્થાત્ મટી ગયેલા કજીયાની ખાખતમાં એવા વચને કહેવા જેનાથી તે
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
भाषी, यथा भाषणेन स्वस्य जयो भवेत् तथैव कृत्वा चेष्टादिविशेषैरविद्यमानमपि प्रयत्न लभ्यमर्थ वदति, स जयार्थभाषी 'जे उ' यस्तु 'त्रिओसियं' व्यवशमितम् - मिथ्यादुष्कृतादिना उपशान्तमपि कलहादिकम् 'उदीरपज्जा' 'उदीरयेत् एवंविधstefore की फलं भवति तदपति- 'पावकम्मी पापकर्मा 'से' सः असौ पापमनुष्ठानं कर्म यस्यासौ पापकर्मा, अन्धेव-अन्धः चक्षुर्विकल इव 'दंडप' दण्डपथम् - लघुमार्गम् 'गहाय' गृहीला 'अविभोसिए' अन्प्रवशमितः-अनुपशान्तकलहः सदैव कलहे व्यामियमाणः 'घास' घृष्यते- पीडयते चतुर्गतिकसंसारेऽनवरतं दुःखभाग्भवतीति भावः ॥ ५॥ मूलम् - जे विग्गहीए अन्नायभासी, न से सेमे होइ अझझपत्ते । उववायकारी य हरी मंगे य, एतदिट्ठी य अमाइरूवे ॥ ६ ॥ छाया - यो विपहिकोऽन्यायभाषी, न सः समो भवत्यझंझां प्राप्तः । उपपातकारी च होमनाथ एकान्तदृष्टिय अमायिरूपः ||६|| क्राधप्रिय पुरुष को जो फल होता है, उसे दिखलाते हैं वह पापकर्म करने वाला चतुर्गतिक संसार में निरन्तर दुःख का भागी होता है, जैसे पगडंडी से चलने वाला अंधा पुरुष दुःख का भागी होता है ||५||
'जे विग्गहीए' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जे-य:' जो पुरुष विग्गहीए विग्रहिक: ' कलह करने वाला है तथा 'अन्नाय भासी - अन्याय्यभाषी' न्याय से विरुद्ध कथन करता है 'से-सः' ऐसा पुरुष 'समे समः' मध्यस्थ 'न होइ न भवति' नहीं हो सकता हैं तथा 'अझंझपत्ते अझंझां प्राप्तः' वह कलह रहित भी
३३३
અન્નના ક્રોષ ફરીથી સળગી ઉઠે, અને તેઓને ફરીથી ઝઘડા થાય, આવા પ્રકારના ક્રોધ પ્રિય પુરૂષને જે ફળ મળે છે, તે બતાવવામાં આવે છે, તે પાપકમ કરવાવાળા પુરૂષ ચાર ગતિવાળા સંસારમાં નિર ંતર દુઃખને લેગવવાળા મને છે. જેમ પગઢ'ડીથી ચાલવાવાળેા આંધળેા માણુસ દુ:ખ ભાગવે છે. "પા
'जे विग्गहीए' इत्याहि
शब्दार्थ - 'जे - यः' ने ५३ष 'विगाहीर - विग्रहीकः' उस ४२वावाणी હાય છે તથા 'अन्नायमः सी - अन्यायभाषी' न्याय वि३द्धनु उथन रे छे. 'से- सः' वो ५३ष 'समे - समः' मध्यस्थ 'न होइ न भवति' थ शतेो नथी तथा 'अझ झपते - अझंझां प्राप्तः' ते ड विनानो पशु था शत्रुता
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ____ अन्वयार्थ:-(जे) यः कश्चित् (विग्गहीए) विग्रहिकः-सदैव कलहप्रियो भवति तथा (अन्नायभासी) अन्यायभाषी-गुदीनामपि निन्दको भवति (से) सा-तथाविधः पुरुषः (समे) समः-मध्यस्थः (न होइ) न भंगति (अझझपत्ते) अझंझामाप्तः-कलहवर्जितो न भवति, मायारहितोऽपि न भवति, तस्मात् क्रोधा. दयो दोषाः परित्याज्याः, मध्यस्थः को भावीत्याह-'उजवायकारी य' उपपातकारी च दोषरहितो गुर्वादीनां निदेशकारकः आचार्यादीनामाज्ञापालका 'य' च-पुनः 'हरीमणे' हीमनाः-लज्जाशील संघमशीलो वा तथा-'एगंतदिट्ठीय' एकान्तदृष्टिच जिनेन्द्रमार्गे अत्यन्तश्रद्वालुः 'अमाइरूवे' अमाथिरूपः-मायावनितो मध्यस्थो भवति ॥६॥ नहीं होसकता है अतः क्रोधादिकषायों का त्याग करना उचित है परंतु 'उबवायकारी य-उपपातकारी च' जो गुरु की आज्ञा का पालन करता है 'य-च' और 'हरीमणे-हीमनाः' पापकरने में गुरु आदि से लज्जित होता है तथा 'एगंभदिट्ठी-एकान्तदृष्टि:' जिनोदित मार्ग में अत्यन्त श्रद्धा रखनेवाला होता है ऐसा पुरुष 'अभाइरूपे -अमायिरूपः' मायारहित होने से मध्यस्थ होसकता है ॥६॥ ___ अन्वयार्थ --जो कोई हमेशा कलहप्रिय होता है और गुरुजन वगैरह का भी निन्दक होता है, ऐसा पुरुष कभी भी मध्यस्थ नहीं हो सकता । और कलह से वर्जित भी नहीं होता, एवं माया से रहित भी नहीं हो सकता इसलिये क्रोधादि दोषों को छोड़ देना चाहिये। गुरु जन वगैरह का आज्ञाकारी और अनुचित कार्य करने में शरमाने नथी. मत: डोपाति-पायाने त्या ४२ मे योग्य छे. परंतु ‘उववाय. कारी य-उमपातकारी च' शु३नी माज्ञातुं पालन ४३ छे 'य-च' भने हरी. मणे-हीमनाः' ५।५ ४२३१मा शु३ विगेरे पांसे हो मन छ. तथा एगतदिदी-एकान्तदृष्टि' नीति भागमा अत्यत श्रद्धायु डाय छ, मेवा ५३५ 'अमाविरूवे -अमायिरूपः' माया त पाथी ५२थ यश छ. ॥६॥
અન્વયાર્થ–જે કઈ હમેશાં કલહપ્રિય હોય છે, અને ગુરૂજન વિગેને પણ નિંદક હોય છે, એ પુરૂષ કોઈ પણ સમયે મધ્યસ્થ થઈ શક્ત નથી. અને કલહ રહિત પણ થઈ શકતું નથી. તેથી ક્રોધ વિગેરે દોષોને છોડી દેવા જોઈએ. ગુરૂજન વિગેરેના આજ્ઞાપાલક તથા અનુચિત કાર્ય
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३३५ ___टीकार्थ-'जे' यः कश्चिदविदितपरमार्थतत्यः 'विग्गहीए' विग्रहिका यो विग्रहं-कलहं करोति-सदैव कलहमियो भवति तथा-'अन्नायभासी' अन्यायभाषी, अन्याय्यं यथा स्यात्तथा भाषितुं शीलं यस्य तादृशः गुर्वादीनां महतामपि योऽधिक्षेपकारकः । ईदृशः 'से' सः तादृशः पुरुषः ‘समें' समः 'न होइ' न भवति मध्यस्थो न भवति रागद्वेषयुक्तत्वात् 'अझंझ पत्ते' अझंझां प्राप्त:-कल. हरहितो न भवति मायारहितोऽपि न भवति, तस्मात् क्रोधादयः सर्वे एव स्याज्याः । मध्यस्था को भवति इत्याह-'उक्वायकारी' इत्यादि। 'उवायकारी' उपपातकारी गुरुनिदेशकारी दोषरहितो गुर्शदीनाम्-आचार्याज्ञासम्पादनकारी, वाला पूर्ण संयमशील जिनेन्द्र प्रतिपादिन मोक्ष मार्ग का अत्यन्त श्रद्धालु और मायावर्जित पुरुष ही मध्यस्थ हो सकता है ॥६॥ ___टीकार्थ-परमार्थ तत्त्व को नहीं जानने वाला जो साधु कलह (क्लेश) करता रहता है, यद्यपि प्रतिलेखन आदि क्रियाएँ करता है फिर भी कोई कलहप्रिय होता है तथा जो अन्यायभाषी होता है अर्थात् अपने गुरु आदि महान् पुरुषों पर भी आक्षेप करता है, वह पुरुष समभावी नहीं होता, क्यों कि वह रागद्वेष से युक्त होता है। वह कलहरहित भी नहीं होता-माया से रहित भी नहीं होता। इस कारण क्रोध आदि सभी त्यागने योग्य हैं।
मध्यस्थ कौन होता है ? सो कहते हैं-जो दोषरहित होता है। गुरु की आज्ञा का पालन करता है, आचार्य की आज्ञा पर अमल करता કરવામાં શરમાવાવાળા પૂર્ણ સંયમશીલ જીનેન્દ્ર પ્રતિપાદિત મોક્ષ માર્ગમાં અત્યંત શ્રદ્ધાળુ અને માયા રહિત પુરૂષ જ મધ્યસ્થ થઈ શકે છે. દા
ટીકાથ–પરમાર્થ તત્વને ન જાણનાર એ જે સાધુ કલહ (લેશ) કરતો રહે છે, જો કે પ્રતિલેખન વિગેરે ક્રિયાઓ કરે છે, તે પણ કઈ કલહ પ્રિય હોય છે. તથા જે અન્યાય બેલવાવાળો હોય છે, અર્થાત્ પોતાના ગુરૂ વિગેરે મહા પુરૂષે પર પણ આક્ષેપ કરે છે, તે પુરૂષ સમભાવી થઈ શકતો નથી. કેમકે તે રાગદ્વેષથી યુક્ત હોય છે. તે કલહ રહિત પણ હતે. નથી–માયા વગરને પણ હોતું નથી તેથી ક્રોધ વિગેરે બધા કષા ત્યાગવા ગ્ય છે.
મધ્યસ્થ કણ થઈ શકે છે ? તે બતાવવામાં આવે છે જે દોષ વિનાને હોય છે, ગુરૂની આજ્ઞાનું યથાર્થ પાલન કરનાર હોય, આચાર્યની
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अथवा उपायकारी-सूत्रोपदेशमवर्तकः । तथा 'य' च पुनः 'हरीमणे' हीनना:हीर्लज्जा संयमः-मूलोत्तगुणभेदभिन्नसंयमो वा तत्र मनो यस्य अहो हीमनाः । अथवा अनाचार कुर्वन् आचार्यादिभ्यो गुरु जनेभ्यो लज्जते यः स हीनाः । तथा-'एगंतदिट्ठी' एकान्तदृष्टिः, एकान्तेन तत्त्वेषु जीवाऽनीवादिषु मोक्षे वा दृष्टि नि विद्यते यस्यासौ एकान्तदृष्टिः जिनेन्द्रमार्गे एकान्तेन श्रद्धालु एतादृशा स्वत एव । 'अमाइरूवे' आविरूयो भवति. न विद्यते माया यस्याऽसौ अमायी वस्य रूपं यस्याऽसौ अमायिरूप:-सर्वथा छल रहितः स भवतीति न गुर्वादीन् कपट मावेन सेवते न वाऽन्येन कपटव्यवहारं कारयति कुर्वन्तं नानुमोदले । यः क्रोधं करोति, तथा अन्याय्यभाषापियो भवति, स कथमपि मध्यस्थभावं न प्राप्नोतीत्यतः साधुः सर्वथैवाऽऽचार्यादीनामनुज्ञा संपादयेत् । तथा है अथवा जो सूत्रों के उपदेश का प्रवर्तक होता है, जो मूलगुण और उत्तरगुण रूप संयम में मन लगाता है अथवा अनाचार करते आचार्य आदि गुरुजनों से लज्जित होता है, जो एकान्तदृष्टि होता है अर्थात् जिसे एकान्ततः जीव अजीव आदि तत्त्वों का या मोक्ष का ज्ञान होता हैं अर्थात् जो जिनेन्द्र के मार्ग में एकान्त श्रद्धावान होता है । तथा जो माया से रहित होता है, ऐसा पुरुष गुरु आदि की सेवा करता है, स्वयं कपटव्यवहार नहीं करता, दूसरे से कफ्टव्यवहार नहीं करवाता
और न कपटव्यवहार करने वाले का अनुमोदन करता है। ____ तात्पर्य यह है कि जो क्रोध करता है, अन्याय युक्त भाषा बोलता है, वह किसी भी प्रकार मध्यस्थ भाव को प्राप्त नहीं करता है। આજ્ઞાનો અમલ કરતા હોય અથવા જે સૂત્રોના અર્થને પ્રવર્તક હોય છે, જે મૂળ ગુણ અને ઉત્તર ગુણ રૂપ સંયમમાં મનને લગાડે છે. અથવા અનાચાર કરતાં, આચાર્ય વિગેરે ગુરૂજન પાસે લજજીત થાય છે, જે એકાન્ત દષ્ટિવાળો હોય છે, અર્થાત્ જેને એકાન્તતઃ જીવ અજીવ વિગેરે તનું અથવા મોક્ષનું જ્ઞાન હોય છે. અર્થાત્ જે જીનેન્દ્રના માર્ગમાં એકાન્ત શ્રદ્ધા વાળ હોય છે, તથા જે માયાથી રહિત હોય છે, એ પુરૂષ ગુરૂ વિગેરેની સેવા કરે છે, અને પોતે કપટ યુક્ત વ્યવહાર કરતો નથી, તથા બીજા પાસે કપટ વ્યવહાર કરાવતો નથી, તથા કપટ વ્યવહાર કરવાવાળાને અનુમોદન પણ આપતો નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે ક્રોધ કરે છે, તથા અન્યાય યુક્ત વચને બેલે છે, તે કોઈ પણ પ્રકારે મધ્યસ્થ ભાવને પ્રાપ્ત કરી શકો
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३३७ पापकर्मणि गुर्वादिभ्यो महद्भयो लज्जां कुर्यात् । तथा जीवा जीवादिसकलपदार्थेषु एकान्तदृष्टिर्भवेत् । यः पुरुषः एतादृशो भवति, स एव वस्तुतोऽमायिरूपो भवतीति भावः ॥ ६॥ मूलम्-से पेसले सुहमे पुरिसजाए, जञ्चन्निए चेव सुउज्जुयारे।
बहुं पि अणुसासिए जे तहच्चा, समेहु से होइ अझंझपत्ते।७। छाया-स पेशकः सूक्ष्मः पुरुषजातः, जात्यन्वितश्चैव सुऋज्वाचारः ।
वह्नप्यनुशास्यमानो यस्तथार्चः, समः खलु स भवत्यझंझां प्राप्तः ॥७॥ अतएव साधु सर्वथा ही आचार्य आदि की आज्ञा के अनुसार व्यव हार को पापकर्म करने में गुरु आदि महान् जनों से लज्जित हो, जीव अजीव आदि समस्त तत्वों पर श्रद्धा करे, ऐसा पुरुष ही वास्तव में आमायी होता है ॥६॥ 'से पेहले सुहमे' इत्यादि।
शब्दार्थ-जो पुरुष संसार सागर से अत्यंत उठेग वाला हो कर 'पटुंपि-बहुअपि' अनेक बार 'अणुसासिए-अनुशास्यमानः' आचार्य आदि के मारा शिक्षा पाकर भी 'तहच्चा-तथार्चः' अपनी चित्तवृत्तिको शुद्ध रखता है अर्थात् जैसा पहले संयमपालन में चित्तवृत्तिथी आचार्य आदि के द्वारा अनुशासित होने पर भी-शिक्षा पाने पर भी ऐसी ही चित्तवृत्ति रखता है अन्यथा भाव नहीं रखता है 'से-सः' ऐसा वह पुरुष 'पेसले-पेशल' विनय आदि गुणों से युक्त और मृदु. નથી. તેથી સાધુએ સર્વદા આચાર્ય વિગેરેની આજ્ઞા પ્રમાણે જ વ્યવહાર કરે, પાપકર્મ કરવામાં ગુરૂ વિગેરે મહાન્ જનેથી લજજીત થવું.-જીવા જીવ વિગેરે સઘળા તો પર શ્રદ્ધા કરવી, એ પુરૂષ જ વાસ્તવિક રીતે समाथी यस छे. ॥६॥
'से पेसले सुहमे' त्यादि
શબ્દાર્થ જે પુરૂષ સંસાર સાગરથી અત્યંત ઉદ્વેગવાળો य७२ 'बहुपि-बहुअपि' मने पा२ 'अणुसासिए-अनुशास्यमानः' मा विगैरेथी शिक्षा पाभार ५५५ 'तहच्चा-तथार्चः' पातानी चित्तवृत्ति शुद्ध રાખે છે. અર્થાત પહેલાં સંયમ પાલનમાં જેવી ચિત્તવૃત્તિ હતી આચાર્ય વિગેરેથી શિક્ષા પામીને પણ એવી જ ચિત્તવૃત્તિ રાખે છે – એ તે ५३५ ‘पेसले-पेशलः' विनय विगैरे शुशोथी युक्त अने भूड भाषी है।य छे.
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
सूत्रकृतानसूने अन्वयार्थः-यः संसारसागरादतीवोद्विग्नः सन् (बहुं पि) बहु अपि प्रमादतो मार्गात् स्खलितः अनेकशो गुर्वादिभिः (अणुसासिए) अनुशास्यमानः अनुशासितः अनुशिष्टः-शिक्षितः हिच्चा' तथार्चः यथव पूर्व संयमपरिपालने चित्तवृत्तिरासीत् तथैव शिक्षालन्तरमपि चित्तवृत्ति कुर्वाणो मना. गपि चित्ते नान्यथा करोति 'से' सः तथाविध एप पुरुषः 'पेसले' पेशल:विनयादिगुणसम्पन्नो मृदुभाषी भवति तथा-'सुसमे सक्षमः-सूक्ष्मदर्शी घातिकर्मस्वरूपज्ञाता 'पुरिसजाए' पुरुषजात:-पुरुषाधिकारी 'जच्चनिए चे' जात्यन्वितः -मुवंशोद्भावः तथा स पत्र 'सुउज्जुयारे' सुऋज्याचारः-संयममार्ग प्रवर्तकः 'से' भाषी होता है तथा 'सुहगे सक्षमः' वक्ष्मदर्शी एवं 'पुरिसजाएपुरुषजातः' पुरुषार्थ करनेवाला है तथा 'जच्चन्निरचेव-जात्यान्वितश्चैव' वही पुरुष उत्तम जाति वाला तथा 'सु उज्जुपारे-सु ऋज्वाचार: संयममार्ग में प्रवृत्तिकराने वाला है 'से-सः' ऐसा पुरुष ही 'समे-समः' मध्यस्थ होसकता है 'अझंझपत्ते-अझंशां प्राप्तः' क्रोध और माया आदि से रहित होता है ॥७॥ ___ अन्वयार्थ-जो इस संसार रूप सागर से अत्यन्त उद्विग्न है
और प्रमाद वश मोक्ष मार्ग से स्खलित होने से गुरुजनों द्वारा अने. कवार अनुशासित किया गया है और पूर्व की भांति शिक्षाग्रहण करने के बाद भी संयम पालन में रुचि रखता है, ऐसा पुरुष ही विनयादि गुण सम्पन्न होकर मृदुभाषी तथा सूक्ष्मदर्शी घाति कर्म चतुष्टय स्वरूप का ज्ञाता एवं पुरुषार्थी परमकुलीन कहा जाता है। एवं ऐसा ही तथा 'सुहमे - सूक्ष्मः' सूक्ष्भशा सव 'पुरिसजाए-पुरुषजातः' ५३षार्थ ४२१॥ पामा छे. तथा 'जच्चन्निए देव-जात्यान्वितश्चव' ०४ ५३५ उत्तम तपाण तथा 'सुज्ज्जुयारे-सुऋज्ज्वाचारः' सयम भागमा प्रवृत्ति ४२॥११. 'से-सः' मेवा पु३१ ०४ 'समे-समः' मध्य२५ २७ श छे. 'अझझपत्ते-अझझां प्राप्तः' तेव। ५३५ ओ५ मने माया विश्थी २हित डाय छे. ॥७॥
અન્વયાર્થ–જેઓ આ સંસાર રૂપ સાગરથી અત્યંત ઉગવાળા છે, અને પ્રમાદવશ મેક્ષ માર્ગથી ખલિત થવાથી ગુરૂજને દ્વારા અનેકવાર અનુશાસિત કરાયેલ હોય અને શિક્ષા થયા બાદ પણ પહેલાંની માફક સંયમ પાલનમાં રૂચિ રાખતા હોય આવા પુરૂષેજ વિનયાદિ ગુણાવાળા બનીને મૃદુભાષા તથા સૂક્ષમદર્શી ઘાતકર્મ ચતુષ્ટયના સ્વરૂપને જાણવાવાળા તથા પુરૂપાથી અને પરમ કુલીન કહેવાય છે અને એવાજ પુરૂષ સંયમ માર્ગના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३३९ स. तथाविधः पुरुष एव (समे) समः मध्यस्थः संप्रति ‘अझंझपत्ते' अज्ञझी माप्त:-क्रोधमायावर्जितः 'होई' भवति ॥७॥ ____टीका-पुनरपि सद्गुणानेव दर्शयति-य: संसारसागरादतीवोद्विग्नः 'बहुंपि' बहुअपि प्रमादतो मार्गात्स्खलितः अनेकशो गुर्वादिभिः 'अणुसासिए' अनुशासितः-शिक्षितः उन्मार्गपापककारणपरिहारायाऽऽदिष्टः 'तहच्चा' तथा: यथैव पुरा संघमपरिपालने चित्तत्तिरासीत् तथैव शिक्षानन्तरमपि चित्तवृत्ति कुर्वाणः, मनागपि नान्यथा चित्ते आनयति 'से' स एव पेसले' पेशलो विनयादिगुणसंपन्नो मृदुभाषी भवति तथा 'मुहमे' सूक्ष्मः-सूक्ष्मदर्शित्वात् सूक्ष्मार्थभाषि वाद्वा घातीकर्मस्वरूपविचारकत्वाद्वा मूक्ष्मः 'पुरिसजाए' पुरुषजातः स एव परमार्थतः पुरुषार्थकारी 'जच्चन्निए' जात्यन्वितः-सुवंशोद्भवः सन् श्रील. वानेव मुकुलो भण्यते न तु सुकुलोत्पत्तिमात्रेण सुकुलो भवति । तथा स एव पुरुष संयममार्ग का प्रवर्तक होकर मध्यस्थ होता है और क्रोध माया रूप झंक्षा को प्राप्त नहीं करता है ॥७॥ ____टीकार्थ--पुनः सद्गुणों को ही प्रदर्शित करते हैं-जो संसार से अतीव उद्विग्न होता है तथा प्रमाद वश सन्मार्ग से स्खलना होने के कारण अनेकवार गुरु आदि से अनुशासित होने पर अर्थात् उन्मर्ग प्राप्त कराने वाले कारणों का त्योग करने का आदेश देने पर अपनी चित्तवृत्ति को पूर्ववत् पवित्र बनाये रखता है, वह विनय आदि गुणों से युक्त होता है , मृदुभाषी होता है, तथा सूक्ष्मदर्शी, सूक्ष्म अर्थों का वक्ता और घाती कर्मों के स्वरूप का विचारक होने से सूक्ष्म होता है, ऐसा पुरुष ही वास्तवमें पुरुषार्थकारी होता है । वही जातिमान होता है क्योंकि सुकुल में उत्पन्न होकर भी जो शीलवान् પ્રવર્તક બનીને મધ્યસ્થ બને છે. તથા ક્રિોધ માયા રૂપ ઝંઝાને વશ થતા નથી પછા
ટકાઈ- ફરીથી સદ્ ગુણોને જ બતાવતાં કહે છે કે-જે આ સંસાર સાગરથી અત્યંત ઉગ યુક્ત થાય છે, તથા પ્રમાદ વશાત્ સન્માર્ગથી ખલિત થવાથી અનેકવાર ગુરૂ વિગેરે દ્વારા અનુશાસિત કરવામાં આવતાં અર્થાત ઉન્માર્ગ પ્રાપ્ત કરાવવાના કારણે ત્યાગ કરવાની આજ્ઞા કરવામાં આવતાં પિતાની ચિત્તવૃત્તિને પહેલાની જેમ પવિત્ર બનાવી લે છે, તે વિનય વિગેરે ગુણેથી યુક્ત હોય છે, ડું બેલવાવાળો હોય છે, તથા સૂફમદર્શી, સૂક્ષ્મ અર્થોને વક્તા -લનાર અને ઘાતિયાકર્મના સ્વરૂપને વિચારવાનું હોવાથી સૂક્ષમ હોય છે, એ પુરૂષ જ વાસ્તવિક રીતે પુરૂષાર્થને કરવાવાળો હોય છે, એજ જાતિ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे उज्जुयारे' सु ऋज्वाचार:- सुष्ठु-अतिशयेन जुः-संयमा-सदाचरणशील:-- संयममार्गमवर्ततः, 'से' सः-असौ 'समे' समः 'होइ' भवति । 'अझंझपत्ते' अझ झां प्राप्तः, झंझा-क्रोधो माया वा तद्रहितो भवति । अथवा अझंझाप्राप्तः वीतरागैः समस्तुल्यो भवति वीतरागो भवतीति । कुत्रापि प्रमादवशात् स्खलने आचार्यादिभ्य आक्षिप्तोऽपि यश्चित्तवृत्ति नाऽन्यथा करोति क्रोधादिकं नैव करोति, किन्तु पुनरपि संयमपालने तत्परो भवति, स एव विनयादिगुणैः संयुक्तो भवति । स एव सूक्ष्मार्थदर्शी, स एव पुरुषार्थकारी, स एव जात्यादिसंपन्ना, स एव संयमस्य परिपालयिता, स वीतरागवत् स्तुत्यो भवतीति भावार्थ: ॥७॥ होता है वही कुलीन कहलाता है, उंचे कुल में उत्पन्न होने मात्र से ही कोई कुलीन नहीं हो जाता ! वही संयमवान् या संयम का प्रवर्तक कहलाता है। ऐसा पुरुष ही सम या समभावी और अझझा प्राप्त अर्थात् क्रोध या माया से रहित होता है। अथवा वीतराग के तुल्यहोता है।
अभिप्राय यह है कि प्रमाद के कारण कहीं स्खलना होने पर आचार्य आदि उपालंभ दें तो चितवृत्ति को जो अन्यथा नहीं करता, क्रोधादि नहीं करता, किन्तु पुनः संयम के पालन में तत्पर हो जाता है । वही साधु विनय आदि गुणों से युक्त होता वही सूक्ष्मदर्शी, पुरुषार्थकारी, जाति सम्पन्न, संयम पालने वालो और वीतराग के तुल्य स्तुत्य होता है ॥७॥ માનું હોય છે. કેમ કે સારા કુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ જે શીલવાનું હોય છે, તેજ કુલીન કહેવાય છે, ઉંચાકુળમાં ઉત્પન્ન થવા માત્રથી જ કેઈ કુલીન થઈ જતું નથી. એજ સંયમવાનું અથવા સંયમને પ્રવર્તક કહેવાય છે. એ પુરૂષ જ સમ અથવા સમભાવી અને અઝંઝા પ્રાપ્ત અર્થાત કોંધ અથવા માયાથી રહિત હોય છે. અથવા વીતરાગની તુલ્ય હોય છે.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–પ્રમાદને કારણે કયાંક ખલન થઈ જવા છતાં આચાર્ય વિગેરેએ ઠપકે આપવાથી ચિત્તવૃત્તિને અન્યથા કરતે નથી એટલે કે ક્રોધ વિગેરે કરતો નથી, પરંતુ ફરીથી સંયમના પાલનમાં તત્પર થઈ જાય છે તે સાધુજ વિનય વિગેરે ગુણેથી યુક્ત હોય છે, તેજ સૂકમ દશ, પુરૂષાર્થ કારી, જાતિયુક્ત, સંયમનું પાલન કરનાર અને વીતરાગની તુલ્ય વખાણવા લાયક કહેવાય છે. છેલ્લા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३४१ मूलम्-जे यावि अप्पं वसुमंति मत्ता,
संखाय वायं अपरिवख कुंज्जा। तवेण वाहं सहिउँत्ति मैत्ता,
अण्णं जणं पस्सइ बिंबभूयं ॥८॥ छाया-य चाऽऽत्मानं वसुमन्तं मत्वा, संख्यावन्तं वादमपरीक्षय कुर्यात् ।
तपसा वाऽहं सहित इति मच्चा, ऽन्यं जनं पश्यति बिम्बभूतम् ॥८॥ संयम के मार्ग में विवरण करने वाले मुनि को प्राय: गर्व आजाता है, अतः कहते हैं-'जे यावि' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे यावि-यश्चापि' जो कोई 'अप्प-आत्मानम्' अपने को 'वसुमंति-वसुमन्तम्' संयमरूपवसुयुक्त तथा 'संखोय-संख्याव. न्तम्' जीवादिपदार्थ विषयक ज्ञानरूप संख्यावाला 'मत्ता-मत्वा' मानकर अर्थात् हम ही संयमी और ज्ञानी है ऐसा अभिमान युक्त होकर 'अप. रिक्ख-अपरीक्ष्य' विचार किये विनाही वायं-वादम्' अपनी बडाई 'कुज्जा -कुर्यात्' करता है तथा 'अहं-अहम्' हमही 'तवेण-तपसा' तपसे 'सहिउत्ति-सहितइति' युक्त है ऐसा 'मत्ता-मत्वा' मानकर 'अण्णं जणं-अन्यं जनम्' अन्य जनको "थियभूयं-बिम्बभूतम्' जल में दृश्यमान चन्द्रकी छाया के अनुसार निरर्थक 'पस्तइ-पश्यति' देखता है वह सर्वथा विवेक वर्जित है ।।८।
સંયમના માર્ગમાં વિચરણ કરવાવાળા મુનિને પ્રાયગર્વ આવી જાય છે, a मातi x 2. 'जेयावि' त्याल
शहा-जेयावि-यश्चापि' ने 13 'अप्पं-आत्मानम्' पाताने 'वसुमति वसुमन्तम्' सयम ३५ वसुयुत तथा 'संखाय-संख्यावन्तम्' पाह पहा सधा ज्ञान३५ सध्यावाणी 'मत्ता मत्वा' मानीने अर्थात् ४ सयभवाणे मन ज्ञानी छु सवा अभिमान यु४॥ ५४ने 'अपरिक्ख-अपरीक्ष्य' वियार या विना 'वाय-वादम्' पातानी मोटाई 'कु.ज्जा-कुर्यात्' १२ तथा 'अह-अहम्' हु 'तवेण - तपसा' तथा 'सहि उत्ति-सहित इति' युस्त छु से प्रमाणे 'मत्ता-मत्वा' मानाने 'अण्ण जणं-अन्यम् जनम्' मान्य न विवभयं बिम्बभूतम्' पाणीमा माती यन्द्रनी छाया अनुसार निरर्थ: ‘पस्सइ-पश्यति જુએ છે. તે સર્વથા વિવેક વજીત છે. માટે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
सूत्रकृताङ्गचे अन्वयार्थः- (जे यावि) यश्चापि कश्चित् (अप्प) आत्मानम् (वसुमंति) वसु. मन्तम्-संयमरूपवसुयुक्तम् तथा (संखाय) संपावन्तम्-जीवादिपदार्थविषयक ज्ञानरूप संख्यावन्तम् (मत्ता) मत्या अहमे। संघमी ज्ञानी चेत्येवमभिमानी भूत्वा (अपरिक ख) अपरीक्ष्य-विचारं विनैव (वायं) वादम्-सबलनिर्बलम् (कुज्जा) कुर्यात् एवम् (अहं) अहमेव वा (नवेण) तपसा (सहिउत्ति) सहित:-अहमेव तपसा युक्तइति (मत्ता) मत्वा (अण्ण जग) अन्यं जनम् (विवभूयं) विम्बभूतम्-जलस्थचन्द्रमित्र विम्बशशम्-अर्थशून्यम् (पस्सइ) पश्यति तिरस्कारदृष्टयाऽवलोकते इत्यर्थः ।।८।।
टीका-प्रायः संयममार्गे विहरतो मुनेः गर्वः प्रभवतीत्याह-जे यावि' इत्यादि । जे यावि' यश्चापि (अप्पं) स्वात्मानम् 'वसुमंति' वसुमन्तम्-वसु-धनं तदत्र संयमः, तद्वन्तमात्मानम् । तथा 'सखाय' संख्यावन्तम्-संख्याजीवादि पदार्थविषयकं ज्ञानं तद्वन्तमात्मानम् 'मत्ता' मत्वा, अहमेव संयमवान् ज्ञानवान्, नास्ति मदन्यः कश्चित् तथाविधो ज्ञानी तपस्सी वा, इत्येवमभिमानं करोति
अन्धयार्थ-अन्य भी जो कोई अपने को संयम रूप धन वाला और जीवादि विषयक तत्व का ज्ञाता समझकर 'मैं ही संयमी एवं ज्ञानी हैं' ऐसा अभिमानी होकर विना विचारे ही पूर्व पक्ष उत्तरपक्ष रूप बाद को सपल निबल करता है और मैं ही पूर्ण तपस्वी हूं ऐसा मानकर दूसरों को जलचन्द्र के समान प्रतिबिम्ब बनावटी तपस्वी समझता हैं वह पुरुष सर्वथा ही विवेक शून्य माना जाता है ॥८॥
टीकार्थ-जो मुनि अपने को संयमवान् अथवा ज्ञानवान मानकर मैं ही संयमी और ज्ञानी हूं, मेरे सिवाय अन्य के ई ऐसा ज्ञानी या तपस्वी नहीं है, ऐसा अभिमान करता है तथा जो विचार किये बिना ही वाद करता है-भाषण करता है, और मैं ही तपस्वी हूं' ऐसा मानकर 1 અન્વયાર્થ–બીજા પણ જે કઈ પિતાને સંયમ રૂપ ધનવાળા અને જીવાદિ વિષય સંબંધી તત્વને જાણવાવાળા સમજીને હું જ સંયમી અને જ્ઞાની છું, એવું અભિમાન ધારણ કરીને વગર વિચાર્યું જ પૂર્વપક્ષ ઉત્તર પક્ષ રૂ૫ વાદને સબળ અને નિર્બલ કરે છે, અને હું જ પૂર્ણ તપસ્વી છું એવું માનીને બીજાને જલ ચંદ્રવત્ બનાવટી તપસ્વી સમજે છે, એ પુરૂષ સર્વથા વિવેકહીન માનવામાં આવે છે. ૮
ટીકાથ–જે મુનિ પિતાને સંયમવાનું અથવા જ્ઞાનવાનું માનીને હું જ સંયમી અને જ્ઞાની છું મારા સિવાય બીજો કેઈ એ જ્ઞાની અથવા તપસ્વી નથી. એવું અભિમાન કરે છે, અને જે વિચાર કર્યા વિના જ વાદ કરે છે -
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. धु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३४३
तथा - 'अपरिक्ख' अपरीक्ष्य - विचारमन्तरेणैव 'वाय' वादम् सबल निलम् 'कुज्जा' कुर्यात् 'अहं' अहमेव वा 'ववेण' तपसा 'सहिउत्ति' सहित :- अहमेव तपसा युक्त इति 'मता' मत्वा 'अगं जणं' अन्यं जनम् - स्वतो व्यतिरिक्त साधु गृहस्थं वा 'वि' विम्वभूतम् जलस्थवन्द्रमित्र 'परस' पश्यति जलचन्द्रादिवदर्थशून्यं पुरुषाकृतिमात्रं पश्यति, अवमन्यते इति यः स्वात्मानमेव संयमज्ञानतपोभिरन्वितं जानाति, अन्यथ तिरस्करोति, स सर्वथैवाऽभिमानवान्, अविवेकी भवतीति भावः ||८||
>
मूलम् -- एतंकूडेण उ से पैलेइ, ण विजई मोर्णपयंसि गोते । जे माणणट्टेण विउँकसेजा, सुमन्नतरेण अंबुज्झमाणे ॥ ९ ॥ छाया - एकान्तकुटेन तु स पर्खेति, न विद्यते मौनपदे गोत्रे ।
यो माननार्थेन व्युत्कर्षयेत् वसुमन्तरेण अबुद्धधमानः ॥ ९ ॥ अपने से भिन्न अन्य साधुओं और गृहस्थों को परछाई मात्र निकम्मा समझ कर उनकी अवहेलना करता है वह अविवेकी कहा जाता है ।
भावार्थ यह है कि जो अपने आपको संयम, ज्ञान और तप से सम्पन्न समझता है और दूसरों का तिरस्कार करता है, वह अभिमानी तथा अविवेकी होता है ||८||
'एगंत कूडेण उसे पलेइ' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'से- सः' पूर्वोक्त अहंकारवान् साधु 'एगंतकूडेण उ-एकान्तकूटेन तु' अत्यन्तमोह माया में फंसकर 'पलेह - पर्येति' बार बार संसार में भ्रमण करता है वह संसारसे मुक्त नहीं हो सकता तथा 'मोणपर्यंसि
ભાષણ કરે છે, અને હૂઁજ તપસ્વી છું. એમ માનીને પેાતાનાથી ખીજા સાધુઓ અને ગ્રહસ્થાને નકામા સમજીને તેનેા તિરસ્કાર કરે છે, તે અવિવેકી કહેવાય છે. કહેવાના ભાવ એ છે કે—જે પેાતાને સંયમ, જ્ઞાન અને તપથી યુક્ત માને છે, અને ખીજાઓના તિરસ્કાર કરે છે, તે અભિમાની તથા અવિવેકી होय हे ॥
'पांत कूडेण उसे पलेइ' इत्यादि
शब्दार्थ' – 'से - सः' यूवेति भडारी साधु 'एगंत कूडेण उ-एकान्तकूटेन तु ' अत्यंत भो भने मायामां ईसाईने 'पलेइ - पर्येति' वार'वार संसारभां लभधु ४रे छे. ते सौंसारथी भुत था शम्तो नथी, तथा 'मोणपर्यंसि - मौन
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थः-(से सः पूर्वोक्तोऽहङ्कारवान् साधुः (एगंतकूडेण उ) एकान्तकूटेन तु-अत्यन्तमोहमायादौ समासक्तः (पले) पर्येति--संसारसागरमेब पुन: पुनः प्राप्नोति, न कदाचित् संसाराद् विमुक्तो भवति (मोणपयंसि) मौनपदे संपमे (गोत्ते) गोत्रे निरयद्यवाणी-समुदायात्मकागमाधारभूते (ण विज्ञइ) न विद्यते-न तिष्ठति (जे) यः खलु (माणणद्वेण) माननार्थन-संमानाद्यर्थेन (वसुमन्नतरेण) वसुमन्यतरेण-संयमोत्कर्षेण ज्ञानादिना च मन्दं करोति एवम् (अवु ज्झमाणे) अबुदयमानः-परमार्थमबुध्यमानः सन् (विउक्कसेना) व्युत्कर्षयेत् - आत्मानं सत्कारमनादिया गर्वयुक्तं करोति ॥१॥ मौनपदे' वह संयम में 'गोत्ते-गोत्रे' आगमों के आधाररूप 'ण विजान विद्यते' नहीं है जे-य: सर्वज्ञके मतमें जो पुरुष 'माणणद्वेग-माननार्थेन' संमानादिसे तथा 'वसुमन्नतरेण-वसुमन्यतरेण' संयमके उत्कर्ष से अथवा ज्ञानादि से मद करता है ऐसा पुरुष 'अधुज्झमाणे-अयुध्य. मान:' परमार्थ को नहीं जानता हुआ 'विउक्कसे जा-व्युत्कर्षयेत्' अपने
आत्माको सत्कार और मानादि से नीचे गिराता है ॥९॥ ___अन्वयार्थ-वह पूर्वोक्त अहंकारी साधु अत्यन्त मोह माया के जाल में फंसकर संसार रूप समुद्र में वारंवार इवता है कभी भी संसार से विमुक्त नहीं हो पाता, और निरवद्य आगमका आधारभूत संयम मार्ग में नहीं रहता और अपने संमानादि प्राप्ति के लिए संयमोत्कर्ष एवं ज्ञानादि से मद (अहंकार) करता है और परमार्थ तत्व को नहीं जानता हुआ अपने को सत्कार मानादि से नीचे गिराता है ॥९॥ पदे त भयममा ‘गोत्ते-गोत्रे' मागभाना साधा२ ३५ ‘ण विज्जइ-न विद्यते' यशता नथी 'जे-यः' रे ५३५ सजना मतमा 'माणणद्वेण-माननार्थेन' समान विगैरेधी तथा 'वसुमन्नतरेण-वसुमन्यतरेण' सयभना थी अथवा ज्ञानातिथी मह रे छ मेवा पु३५ 'अबुज्झमाणे-अबुध्यमानः' ५२भाथन । नती है। 'विउक्कसेज्जा-व्युत्कर्षयेत्' पाताना मामाने सहार અને માનાદિથી નીચે પાડે છે. • ___मन्वयार्थ पूरित म६री मयत मोहमायानी Ml . ઈને સંસાર રૂપી સમુદ્રમાં વારંવાર ડૂબે છે, કોઈ પણ સમયે સંસારથી મુક્ત થઈ શકતા નથી. તથા નિરવદ્ય અગમના આધારભૂત સંયમ માર્ગમાં રહેતા નથી. અને પોતાના સન્માનાદિ, પ્રાપ્તિ માટે સંયમત્કર્ષ તથાજ્ઞાનાદિમાં મદ (અહંકાર) કરે છે. અને પરમાર્થ તત્વને જાણ્યા વિના જ પિતાને સત્કાર અને માનપાનથી નીચે પાડે છે.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३४५ ___टीका--'से' स!-पूर्वोक्ताऽहङ्कारवान् साधुः 'एगंतकूडेग' एकान्तकूटेनकूटवत्कूटम् कूटे-मोहमायादौ समासक्तः 'पलेइ' पर्येति-यथा मृगः कूटपाशेन बद्धः पीडयते तथा स पुरुषः संसारसागरमेव पौनः पुन्येन आसाद्य तत्रैव गतितो गत्यन्तर गच्छति न कथंचित्संसाराद्विमुक्तो भवति । 'मोणपयंति' मौनपदे, मुनीनो पद-स्थानं मौनपदम्-संयमः, तत्र 'गोत्ते' गोत्रे-गां-चाचं त्रायतेसावधव्यापारतः पालयति इति गोत्र तस्मिन् निरवध वाणी-समुदायात्मक आगमः तदाधारभूते इत्यर्थः 'ण विज्जई न विद्यते । को न विद्यते एतार. शपदे तत्राह-'जे माणणटेण' यो माननार्थेन, मानम्-सत्कारसन्मानादिकम् तेना. ऽर्थः-प्रयोजनं सेन माननार्थेन 'विउक्त सेना' व्युत्कर्ष येत्-आत्मानं लाभमाना. दिना मदयुक्तं करोति किन्तु स न संश्म पदे विद्यते, तथा-'वसुमन्नतरेण वमु मन्यतरेण, तत्र वमुः-संयमः तथा अन्यतरपदेन ज्ञानं गृह्यते संयमोत्कर्षण उत्कृष्टज्ञानादिना वा यो मदं करोति 'अबुझमाणे' अबुद्धद्यमानः-परमार्थमबुद्धयमामो मायति । पठन्नपि शास्त्राणि तदर्थ वाऽजगच्छन्नपि नाऽसौ सर्वज्ञस्य मतं ____टीकार्थ-जो साधु पूर्वोक्त प्रकार से अहंकार करता है, वह मोह माया में आसक्त होकर पुनः पुनः संसार सागर को प्राप्त होता, है, एक गति से दूसरी गति में उत्पन्न होता है और कभी संसार से विमुक्त नहीं होता है । वह मुनियों के पद में अर्थात् संयम में स्थित नहीं होता और आगम में भी स्थित नहीं होता। ___ कौन स्थित नहीं होता है ? इसका उत्तर यह दिया है कि जो मान सन्मान का अर्थी होता है और मान सन्मान पाकर अहंकार करता है। अथवा जो संयम या ज्ञान का मद करता है, वह शास्त्रों
ટીકાર્ય–જે સાધુ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અહંકાર કરે છે, તે મેહ અને માયામાં ફસાઈને સંસાર રૂપી સમુદ્રને વારંવાર પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત્ એક ગતિથી બીજી ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને ક્યારેય સંસારથી મુક્ત થઈ શકતા નથી, તે મુનિના પદમાં અર્થાત્ સંયમમાં સ્થિત થતા નથી. અને આગમમાં પણ સ્થિત થતા નથી. આવી રીતે કે સ્થિત થઈ શકતા નથી ? તેને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે જેઓ માન અને સન્માનની ઈચ્છાવાળા હોય છે, અને માન સન્માન મેળવીને અહંકાર કરે છે, અથવા જે સંયમ અથવા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂદ્
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
परमार्थतो जानाति अहङ्कारी प्रवचनमर्मज्ञो न भवतीति । अभिमानवान् पुरुषः एकान्ततो मोहावृतः संसारमेत्र परिभ्रमति ॥९॥
सर्वेष्वपि मदेषु जातिमद एव प्रबल इति तन्निराकर्त्तु सूत्रकारो ब्रवीति 'जे माहणे' इत्यादि ।
मूलम् - जे माहणे खत्तिएँ जायए वा,
हुपुते तह लेच्छई वा ।
जे पव्वइए परदन्तभोई,
गोते णं 'जे भइ माणबद्धे ॥१०॥
छाया - यो ब्राह्मगः क्षत्रियो जात्या वा तथोग्रपुत्रस्तथा लेच्छको वा । यः प्रव्रजितः परदत्तभोजी, गोत्रेन यः स्तभ्नात्यभिमानबद्धे ॥ १० ॥ को पढ कर भी और उनके अर्थ को जानता हुआ भी वास्तव में सर्वज्ञ के मत से अनभिज्ञ है।
तात्पर्य यह है कि अभिमानवान् पुरुष एकान्ततः मोह से आवृत होकर संसार में परिभ्रमण करता है ॥ ९ ॥
सब मदों में प्रायः जातिमद प्रबल होता है, अतएव अब उसका निराकारण करने के लिए सूत्रकार करते हैं-'जे माहणे' इत्यादि ।
शब्द - 'जे-य:' जो पुरुष 'जायए-जात्या' जाति से 'माहणोब्राह्मण:' ब्राह्मण है 'वा - वा' अथवा 'खत्तिए-क्षत्रिय:' इक्ष्वाकु वंशके क्षत्रीय जातिका है 'तह - तथा' तथा 'उग्गपुत्ते उग्रपुत्रः ' उग्रपुत्र-क्षत्रिय जाति विशेषका है 'तह तथा' 'लेच्छई वा-लेच्छको वो' लेच्छक जाति का
જ્ઞાનના મદ કરે છે, તે શાસ્ત્રને ભણીને પશુ અને તેના અને જાણુવા છતાં પણ વાસ્તવિક રીતે સજ્ઞના મતથી અજ્ઞાત છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—અભિમાનવાળા પુરૂષ એકાન્ત ! મેહને વશ થઈને સાંસારમાં ભટકે છે. !હા
દરેકને પ્રાયા જાતિમદ પ્રખળ હાય છે, તેથી હવે તે બતાવવા માટે सूत्रद्वार 'जे माहणे' हत्याहि गाथा आहे छे.
शब्दार्थ –'जे - यः' ने ५२५ 'जायए - जात्या' अतिथी 'माइणो-ब्राह्मणः'
छे. 'वा - वा' अथवा 'खत्तिए - क्षत्रियः' क्ष्विाकु वंशीय क्षेत्रीय लतना है. 'वह - तथा' तथा 'उग्गपुत्ते-उमपुत्रः ' उग्रपुत्र-क्षत्रिय लती विशेषना छे. 'तह तथा '
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. अ. म. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३४७
अन्वयार्थ :- (जे) यः कश्चिदपि (जायए) जात्या (माहणे) ब्राह्मणो भवति (वा) वा - अथरा (खत्तिए) क्षत्रियः - इक्ष्वाकुवंशीयः (तह) तथा ( उग्गपुते) उग्रपुत्रः - उग्रवंशीयः ( तह) तथा (लेच्छई बा) लेच्छको वा भवति (जे) यः ( पचए) मत्रजितः - गृहीतसंयमः (परदत्त भोई) परदत्तभोजी - निरवद्यपिण्डाहारकः संयमानुष्ठानशीलः (जे) यः (गोते ) गोत्रे (माणबद्धे) मानबद्धे - अभिमानस्थानभूते समुत्पन्नः (ण भइ) न स्वभ्नाति - अभिमानं न करोति । जाति कुलमदं यो न करोति स एव सर्वज्ञमार्गानुगामी भवतीति भावः ॥१०॥
क्षत्रिय विशेष है 'जे-य:' जो 'पव्वहए - प्रव्रजितः' संघम को धारण करने के लिये दीक्षित होता है और 'परदन्त भोई - परदत्तभोजी' अन्य के द्वारा प्रदत्त निरवद्य आहारको ग्रहण करता है तथा 'जे-य:' जो पुरुष 'गोते - गोत्रे' वंशका 'माणबद्धे - मानबद्धे' अभिमान् योग्य स्थानमें उत्पन्न होने पर भी 'ण थमइ-न स्तम्नाति' अभिमान नहीं करता है वही सर्वज्ञके मार्ग में प्रवृत्त होता है ॥ १० ॥
अन्वयार्थ - जो कोई भी जाति का ब्राह्मण हो या क्षत्रिय हो या उम्र पुत्र क्षत्रिय जाति विशेष हो या लिछबी जाति का हो वह दीक्षा ग्रहण कर निर्दोष भिक्षा का आहार करनेवाला संयम का अनुष्ठान कर्ता होता है एवं जो उच्च कुल में उत्पन्न होने पर भी जाति कुल का अभिमान या मद नहीं करता है वही सर्वज्ञ पथ का अनुगामी होता है ॥ १०॥
तेभ४ 'लेच्छईवा-लेच्छकोवा' बेच्छ लतीना क्षत्रीय विशेष छे. 'जे - यः' ने 'पब्व इए - प्रव्रजितः' सत्यमने धारणु वा भाटे दीक्षित थाय छे भने 'परद सभोई - परदत्तभोजी' जी द्वारा आपवामां आवेल निरवद्य आहारने अहलु अरे है तथा 'जे-य:' ने पु३ष 'बोते - गोत्रे' व'शथी 'माणबद्धे - मानबद्धे' अलिभान योग्य स्थानमा उत्पन्न थवा छतां पशु 'ण थन्भइ-न स्तनाति' अलिमान કરતા નથી. એજ પુરૂષ સજ્ઞના માગ માં પ્રવૃત્તિ કરવાને ચેગ્ય બને છે. ૧ના અન્વયાય—કાઈ પણ ભલે જાતિથી બ્રાહ્મણુ હાય, ક્ષત્રિય હાય, ઈવા કુવ'શીય હાય અથવા ઉગ્રપુત્ર ક્ષત્રિય જાતિ વિશેષ હોય, અગર લીંછવી જાતિના હાય તે દીક્ષા ધારણ કરીને નિર્દોષ ભિક્ષાના આહાર કરનાર અને સયમનું પાલન કરનાર ડાય અને જો ઉચ્ચકુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પશુ જાતિ કુલનુ અભિમાન અથવા મદ કરતા નથી એજ સવજ્ઞ પ્રણીત માર્ગનું અનુસરણ કરવાવાળા કહેવાય છે. ૧૦ના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
2.
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका- 'जे' यः कोऽपि 'जायए' जात्या 'माहणे' ब्राह्मणो भवति 'वा' वा - अथवा 'खत्तिए' क्षत्रियः - इक्ष्वाकुवंशीयः, क्षत्रियभेदं दर्शयति- 'तह' तथा 'उग्गपुते' उग्रपुत्रः 'लेच्छई' लेच्छको वा क्षत्रियजातिविशेषा इमे सर्वेऽपि 'जे' यः 'प' प्रवजितः - गृहीतसंयमः ' परदत्त भोई' परदत्तभोजी परै:- गृहस्थैः प्रदतं निर्दोषं पिण्डं भोक्तुं शीलं यस्य स तथा - संयमानुष्ठानशीलः 'गोत्ते' गोत्रे - वंशे 'माणबद्धे' मानवद्धेऽभिमानस्थानभूते समुत्पन्नः । 'ण थन्मई' न स्त नाति स्तम्भं गर्व न कुर्यात् इति । सर्वलोकमान्योऽपि दीक्षामादाय भिक्षार्थ, मितस्ततो व्रजन् कथं हास्यास्पदं जायेयमिति मदम् ग्लानिं न कुर्यादिति ।
यो ब्राह्मणः क्षत्रिय उग्रपुत्रो लेच्छवंशीयो वा परेषां वृत्तिदोऽधुना दीक्षा. मादाय मिक्षार्थ मन्यदीयभवनमटन् स्वोच्चगोत्रसहजन्मानं मदं न करोति स एव सर्वज्ञमार्गानुगामी इति भावार्थ: ॥ १० ॥
टीकार्थ- जो जाति से ब्राह्मण क्षत्रिय इक्ष्वाकुवंशीय या उग्रवंशीय लिच्छविवंशीय दीक्षित हुआ है और पराये दिये हुए आहार को ग्रहण करता है । अर्थात् भिक्षा पर निर्वाह करता है और अभिमान नहीं करे, अर्थात् सर्वलोक मान्य होकर भी दीक्षा ग्रहण करके भिक्षा के लिए इधर उधर परिभ्रमण करता हुआ 'मैं हास्यास्पद होगा' इस प्रकार का मद या ग्लानि न करे ।
तात्पर्य यह है - जो ब्रह्मण, क्षत्रिय, उग्रपुत्र या लिच्छविवंश में उत्पन्न हुआ पुरुष पहले दूसरों को आजीविका देता था, अब दीक्षित होकर भिक्षा के लिए दूसरों के घरों में जाता हुआ अपने जन्मवंश का
ટીકા જે જાતિથી બ્રાહ્મણુ ક્ષત્રીય, ઇક્ષ્વાકુ વશવાળા અથવા ઉગ્ર વશમાં ઉત્પન્ન થયેલ કે લિચ્છવી વંશમા ઉત્પન્ન થયેલ દીક્ષિત થયેલ હાય, અને ખીજાએ આપેલ આહાર ગ્ર ુછુ કરે છે, અર્થાત્ ભિક્ષા પર નિર્વાહ કરે છે, અને અભિમાનને ચેાગ્ય કુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ અભિમાન ન કરે, અર્થાત્ સ લેકમાન્ય હૈાવા છતાં પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ભિક્ષા માટે આમ તેમ ભ્રમણ કરતા થકા ‘હું હાસ્યાસ્પદ થઇશ આ રીતના માઁ અથવા ગ્લાનિ ન કરે.
६.
કહેવાનું તાપય એ છે કે જે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, ઉગ્રપુત્ર અથવા લિ વીવ'શમાં ઉત્પન્ન થયેલ પુરૂષ પહેલાં ખીજાઓને આજીવિકા આપતા હતા, અને હવે દીક્ષિત થયા પછી ભિક્ષા માટે બીજાઓના ધરામાં જતાં પેાતાના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३४९ मूलम्- तस्स जाई व कुलं व ताणं,
___णण्णस्थ विजाचरणं सुचिणं। णिक्खम्मे से सेवेइऽगारि कम्मं,
ण 'से पारए हाई विमोयणाए॥११॥ छाया- न तस्य जातिश्च कुलं च त्राणं, नान्यत्र विद्याचरणं सुचीर्णम् ।
निष्क्रम्य स सेवतेऽगारिकर्म, न स पारगो भवति विमोचनाय ॥११॥ अभिमान न करे। जो ऐसा करता है वही सर्वज्ञ के मार्ग का अनुयायी है ॥१०॥
मद मत्त पुरुष का कोई त्राण (रक्षण) नहीं कर सरता इस को दिखलाते हैं 'न तस्स' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'तस्स-तस्य' मदोन्मत्त पुरुष का 'जाई वा-जातिर्वा' जातिमद अथवा 'कुलं वा-कुलं वा' कुलमद् 'न ताणं-न त्राणम्' संसारसे रक्षण करनेवाला नहीं होता है 'णण्णस्थ-नान्यत्र' सिवाय 'विज्जाचरणं सुविणं-विद्याचरणं सुचीर्ण' सम्यक प्रकार से सेवन किया हुआ ज्ञान और चारित्र अतिरिक्त के संसार से कोई रक्षण करने वाला नहीं होता 'से-सः' जातिकुलका अभिमान वाला साधु 'णिक्खम्म-निष्क्रम्य' प्रव्रज्या ग्रहण करके भी 'अगारिकम्म-अगारिकर्म' सावध कर्मानुष्ठान अर्थात् गृहस्थ के कर्म को 'सेवइ-सवते' सेवन करता है 'से-सः' वह विमोयणाए-विमोचनाय' अपने कर्म को निः જન્મ વંશનું અભિમાન ન કરે. આવી રીતે જે અભિમાન કરતા નથી. એજ સર્વજ્ઞના માર્ગના અનુયાયી હોય છે. ૧૦
મદમત્ત પુરૂષનું ત્રાણ (રક્ષણ) કરી શકાતું નથી. તે બતાવવા सूत्रा२ छे.-'न तस्स जाईव कुलं व ताणं' त्यादि
__watथ-'तस्स-तस्य' महो-भत्त ५३पने। 'जाई वा-जाति ' जतिभा मया 'कुलं वा-जुलं वा' मा 'न ताण-न त्राणम्' स सारथी २क्ष ४२वाणा डात नथी. ‘णण्णत्य-नान्यत्र' अवाय 'विज्जाचरणं सुचिण्णं-विद्याचरणं सुचीर्णम्' સમ્યક્ પ્રકારથી સેવન કરવામાં આવેલ જ્ઞાન અને ચારિત્ર વિના સંસારથી
४ २क्षण ४२वावाणु तु नयी 'से-सः' ति भने अपना भलिभानपागे। साधु 'णिक्खम्म-निष्क्रम्य' प्रन्या ७९] परीने ५ 'अगारिकम्मअगारि कर्म' सावध र्भानुठान २५र्थात् १७२२ना भने 'सेवइ-सेवते' सेव
-
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३५०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थ:-क्रियमाणो मदो मत्तस्य त्राणाय न भवतीति दर्शयितुमाह(न तस्स) इत्यादि, (तस्स) तस्य-पदोन्मत्तस्य पुरुषस्य (जाई वा) जातिवा जानिमदो वा (कुलं वा) कुलं वा-वंशमदो वा (न ताणं) न त्राणम्-संसारात् त्राणकारकं न भवति, प्रत्युत संसारभ्रमणकारकमेव भवति (गणत्य) नान्यत्र (विज्जाचरणं सुचिvi) विद्याचरणं सुचीर्ण विहाय ज्ञानं चारित्रं च सुचीर्ण सुष्ठुतया समाचरितं विहाय नान्यत् किमपि संरक्षकं भवति सम्यग्रज्ञानचारित्रमेव संसारात संरक्षकं भवति, तस्मात् (से) स:-जातिकुलाभिमानी साधुः (णिक्खम्म) निष्क्रम्य-प्रवणं गृहीत्वाऽपि (अगारिकम्म) अगारिकर्म-सावधकर्मानुष्ठानम् जात्यादिमदादिकं वा (सेवइ) सेवते (से) सः (विमोयगाए) विमोचनाय-निश्शेष कर्मणां क्षयाय (पारए) पारगः-समर्थः (न होइ) न भवति । ११॥ .. टीका-न खलु क्रियमाणो मदो मत्तस्य त्राणाय भवति, प्रत्युत संसारस्य निविडनिदानमेव भवतीति दर्शयति-'न तस्स' इत्यादि । 'तस्स तस्य-मदमशेष रूपसे क्षपण करने के लिए 'पारए-पारगः' समर्थ 'न होइ-न भवति' नहीं हो सकता है ॥११॥
अन्वयार्थ-मदोन्मत्त पुरुष को जाति मद या कुलमद संसार से बचाने वाला नहीं होता है। इसलिये सम्यक ज्ञान चारित्र को छोड कर दूसरा कुछ भी संरक्षक नहीं हो सकता। किन्तु सम्यक ज्ञान चारित्र ही संसार से बचाने वाला होता है। इसलिये जाति कुलाभिमानी साधु दीक्षा ग्रहण करके भी निन्दितकर्म का सेवन करता है या जात्यादि मद करता है वह निःशेष कर्मका क्षय करने में समर्थ नहीं होता ॥११॥
टीकार्थ--किया जाने वाला अभिमान अभिमानी के त्राण (रक्षा) के लिए नहीं होता। किन्तु संसार का ही कारण होता है, यह दिखछ. 'से-सः' 'विमोयणाए-बिमोचनाय' पोताना मन निःशेषपाथी १५y १२१। भाट 'पारए-पारगः' समय 'न होइ-न भवति' यशता नथी. 1११॥
અન્વયાર્થ–મદેન્મત્ત પુરૂષને જાતિમદ અથવા કુલમદ સંસારથી બચાવી શકતા નથી. પરંતુ તે સંસાર ચક્રમાં જ ફસાવનારા બને છે. તેથી સમ્યક જ્ઞાન ચારિત્રને છોડીને બીજું કોઈ પણ રક્ષણ કરનાર બની શકતું નથી. પરત સમ્યફ જ્ઞાન ચરિત્ર જ સંસારથી બચાવી શકે છે. તેથી જાતિ અને કલાભિમાન વાળા સાધુ દીક્ષાને ગ્રહણ કર્યા છતાં પણ નિદિત કમનું સેવન કરે છે. અથવા જાતિ વિગેરેને મદ કરે છે. એ પુરૂષ નિ:શેષ કમનો ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શકતું નથી. ૧૧૫
ટીકાર્થ –કરવામાં આવનારૂં અભિમાન અભિમાનીનું રક્ષણ કરવાવામાં સમર્થ થઈ શકતું નથી. પરંતુ સંસારનું જ કારણ થાય છે, તેજ બતાવે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५१ तस्य 'जाई व जाति श्व-मावसमुत्था, 'कुलंच' कुलं च पितृसमुत्थम् एतदु. पलक्षणं सर्व मदानाम्, तथा च क्रियमाणः कोऽपि मदः स्वकत्तुः-संसारात् 'ताणं' त्राण-रक्षाकारणं न भवति, प्रत्युत संसारभ्रमणकारणमेव भवति 'गणस्थ' नान्यत्र 'विज्जाचरणं' विद्याचरणम्, विधया ज्ञानम्, चरणेन चारित्रं गृह्यते तदपि 'सुचिणे' सुचीर्णम्-सम्यक्त्वसम्बलितं संसारात् संरक्षकं भवति ज्ञानचारित्रं विहाय नान्यद् रक्षकम् । एवंविधे सस्यपि मोक्षमार्गे 'णिक्खम्म' निष्क्रम्य-प्रवज्यामादायाऽपि 'से' सः 'अगारिकम्म' अगारिकर्म-सावधकर्मानुष्ठानं जात्यादिकं वा 'सेवई' सेवते-मदादिकं करोति यः सः 'विमोयणाए' विमो. चनाय-निश्शेषकर्मणां क्षयाय 'पारए' पारगः- समर्थः 'न होई' न भवति-अशेषकर्मणां क्षयकर्ता न भवति । उक्तंच
'जातिः कुलं वा न भवेद्धि जन्तोः, संरक्षणायेति वदन्ति धीराः।
किन्तूक्तमेतच्चरितं च रक्षेत्, ज्ञानं च चारित्रमवेहि विद्वन् ! ॥१॥ लाते हैं। मातृपक्ष को जाति और पितृपक्ष को कुल कहा जाता है। जाति अथवा कुल आत्मा का त्राण नहीं कर सकते। यहां जाति और कुल उपलक्षण हैं। अतएव यह समझना चाहिए कि पल आदि का अभिमान भी संसार से त्राण नहीं कर सकता। वह तो संसार भ्रमण काही कारण होता है । समीचीन प्रकार से आचरित अर्थात् सम्पर दर्शन से युक्त ज्ञान और चारित्र ही संसार से रक्षा कर सकते हैं। इनके सिवाय अन्य कोई रक्षक नहीं है।
जो मुनि प्रव्रज्या अंगीकार करके भी गृहस्थ के कार्यों का अर्थात सावद्य अनुष्ठानों का सेवन करता है । अथवा मद आदि करता है, છે. માતૃપક્ષને જાતિ કહે છે, અને પિતૃપક્ષને કુળ કહેવામાં આવે છે. જાતિ અથવા કુળ આત્માનું રક્ષણ કરી શકતા નથી. અહિયાં જાતિ અને કુળ એ ઉપલક્ષણ છે, તેથી એ સમજવું જોઈએ કે -બળ મદ રૂપ મદ લાભમદ તપમદ સૂત્રમદ અશ્વર્ય મદ વિગેરેનું અભિમાન પણ સંસારથી રક્ષણ કરી શકતા નથી તે તે સંસારમાં ભ્રમણનું જ કારણ હોય છે, સારી રીતે આચરવામાં આવેલ અર્થાત્ સમ્યક્ દર્શનથી યુક્ત જ્ઞાન અને ચારિત્ર જ સંસારથી રક્ષા કરી શકે છે, તેના સિવાય બીજું કઈ રક્ષા ४२वावाणु नथी.
જે મુનિ પ્રવજ્યા-દીક્ષા ગ્રહણ કરીને પણ ગૃહસ્થાના કાર્યોનું અર્થાત સાવા અનુષ્ઠાનેનું સેવન કરે છે, અથવા મદ વિગેરે કરે છે, તે સઘળા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अतो यः मत्रज्पामादायाऽपि गृहस्थकर्म जाति मदादिकं सावधर्म वा सेवते, स कर्म क्षपयितुं समर्थों न भवतीति भावार्थः ।।११।। मूलम्-णिकिंचणे भिक्खू सुलूहजीवी,
जे गारवं होई सिंलोगगामी। आजीवमेयं तु अबुज्झमाणो,
पुणो पुणो विप्परियासुवेइ ॥१२॥ छाया-निष्किञ्चनो भिक्षु सुरूक्ष जीवी, यो गौरक्वान् भवति श्लोककामी।
___ आजीवमेतत्त्वबुद्धयमानः, पुनः पुनविपर्यासमुपैति ॥१२॥ वह समस्त कर्मों का क्षय करने के लिए समर्थ नहीं होता कहा भी है 'जातिः कुलं' इत्यादि।
धीर पुरुषों का कथन है कि जाति अथवा कुल जीव की रक्षा करने में समर्थ नहीं है । हे ज्ञानी ! ज्ञान और चारित्र ही आत्मा की रक्षाकरने में समर्थ होते हैं।'
अतएव जो दीक्षा स्वीकार करके भी गृहस्थ के योग्य कार्य करता है या जाति मद आदि का सेवन करता है, वह कर्मों का क्षप करने में समर्थ नहीं होता है ॥११॥ 'णिकिंचणे भिक्खू' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे भिक्खू-यो भिक्षुः' जो साधु 'णिकिंचणे-निकि चन:' बाह्यपरिग्रह से रहित अर्थात् द्रव्य आदि नहीं रखता है भाना क्षय ४२१॥भा समय 2 शतनथी. ह्यु' ५५ छे-'जाति:कुलं त्याल
ધીર પુરૂષેનું કથન છે કે--જાતિ અથવા કુળ જીવની રક્ષા કરવામાં સમર્થ નથી. હે જ્ઞાની ! જ્ઞાન-અને ચારિત્ર જ આત્માને રક્ષા કરવામાં સમર્થ થાય છે કે
તેથીજ જેઓ દિક્ષાને સ્વીકાર કરીને પણું ગુહસ્થને ગ્ય એવા કાર્યો કરે છે, અથવા જાતિ મદ આદિનું સેવન કરે છે, તે કર્મો ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શકતા નથી. ૧૧ાા
'णिकिंचणे भिक्खू याद
Avt-'जे भिक्खू-ये भिक्षुः साधु 'णिकि चणे-निष्किचनः' मा परियडया २डित अर्थात द्रव्य विगैरे २१मता नथी. तथा 'सुलूहजीवी-सुरूक्ष
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३५३
अन्वयार्थः -- एत्रम् (जे भिक्खु ) यो भिक्षुः परदत्त पिण्ड भोजी (निर्विकवणे) निष्किञ्चनः - बाह्यपरिग्रहवर्जितः (सुलूहजीवी) सुरूक्षजीवी - रूक्षशुष्कभोजनकर्ता, एवं यः (गार) गौरववान् - ऋद्धिरससातगौरवप्रियः एवम् ( सिलोग गामी) श्लोककामी - आत्मश्लाघा मिलापी (होइ) भवति सः (अबुझमा) अबुद्धयमानः- परमार्थमोक्षमार्गमजानानः (एयं ) एतदेव निष्किञ्चनत्वादिकम् आत्मश्लाघापरायणो भूत्वा (आजीवं) आजीवम् - आजीविकां कुर्वन् (पुणो पुणो )
तथा 'सुलूह जीवी - सुरुक्षजीवी' लूखा सूका आहार करता है एवं 'जे - घः' जो 'गारवं- गौरवम्' ऋद्धिरससानारूप गौरवप्रिय 'होह भवति' होता है तथा 'सिलोगगामी श्लोककामी' अपनी श्लाघा की इच्छा रखता है वह 'अघुज्झमाणो अबुध्यमानः परमार्थ से तस्वतः मोक्षमार्ग को नहीं जाननेवाला 'एयं एतत्' यह निष्कंचनादिक को 'आजीवं - आजीवम्' आजीविका के साधनरूप करके 'पुणो पुणो- पुनः पुन:' बारबार संसार में 'विपरियासं - विपर्यासम्' जन्म, जरा शोक एवं मरणादिकका 'एति - उपैति प्राप्त करता है ॥१२॥
-
अन्वयार्थ - जो भिक्षु साधु निर्दोषाहारका ग्रहण करता और बाहयपरिग्रह से वर्जित होकर रूक्षशुष्क (लखा सुखा) भोजन करने वाला है । एवं जो ऋद्धिरस सातागौरव का प्रिय है । एवं आत्मश्लाघा का अभिलाषी है । वह परमार्थ मोक्ष मार्ग को नहीं जानते हुए अपनी प्रशंसा में लीन होकर निष्किश्चनत्वादि बाह्यपरिग्रह के परित्याग को ही
जीवी' यो सुट्टी आहार ४रे छे तथा 'जे-य:' ने 'गारखं - गौरवम्' ऋद्धि रस साता ३५ गौरव प्रिय 'होइ - भवति' होय छे तथा 'सिलोगगामी - श्लोकगामी' पोतानी साधानी इच्छा राखे छे, ते ' अबुज्झमाणो - अबुध्यमानः' ५२भार्थथी-तत्त्वतः भोक्षभार्ग'ने न लघुवावाजा 'एयं - एतत्' मा निष्ठियनाहिने 'आजीवं - आजीवम्' मालवीना साधन ३५ जनावीने 'पुणो पुणे - पुनः पुनः वार ंवार स ंसारभां 'विष्परियास - विपर्यासम् ४४, ४२रा शोउ भने भरशाहि ने 'एति - उपेति' प्राप्त रे छे. ॥१२॥
અન્વયા --જે સાધુ નિર્દોષ આહારને ગ્રહણ કરે છે, અને બાહ્ય પરિગ્રહથી વન લુખા સુકા આહાર કરવા વાળા છે એવા પુરૂષ પણ જો ઋદ્ધિ રસ શાતા ગૌરવપ્રિય હાય તથા આત્મશ્લાઘાને ઈચ્છનાર હાય તે પરમાર્થ એવા મોક્ષ માર્ગને ન જાણતા થકે! પેાતાની પ્રશ'સામાં જ લીન કિચનત્યાદિ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
पुनः पुनः संसारे 'विपरियासं' विपर्यासम् - जन्मजराशोक मरणादिकम् (उवेह) उपैति प्राप्नोतीति ॥ १२ ॥
टीका - पुनरपि मददोषमेव कथयति- 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः- निरवद्य भिक्षणशीलः परदत्तभोजी 'निर्विकचणे' निष्किञ्चनो बाह्यपरिग्रहरहितः तथा'सुलूहजीवी' सुरूक्षजीवी - सुष्ठु रूक्षमन्वप्रान्तं वक्रमिश्रितपर्युषितवल्लचणकादिकं तेन जीवितुं माणधारणं कर्तुं शीलं यस्य स रूक्षजीवी । एतादृशोऽपि कश्चित या ' गारवं' गौरव रान ऋद्धिरससातगौरवमियः 'हो' भवति, तथा'सिलोगगामी' श्लोककामी- आत्मालापी भवति, एतादृशः पुरुषः 'अबुझमाणो' परमार्थमोक्षमार्गम् अबुद्धयमानः 'एयं' एतदेव निष्चित्वादिकम् आत्मश्लाघातत्परतया ' आजीवं' आजीवम् - आजीविकाम् - आत्मवत्तनोपायं जीविका का साधन बनाकर वारवार संसार में जन्म जरा शोक मृत्यु को प्राप्त करता है ॥ १२ ॥
टीकार्थ - फिर मद के दोष दिखलाते हैं जो भिक्षु है अर्थात् भिक्षा से शरीर निर्वाह करता है । परिग्रह से रहित है और रूक्षजीवी है, अर्थात् अत्यन्त रूखा अन्त प्रान्त तक्रमिश्रितवासी चना आदि से प्राण धारण करता है । ऐसा पुरुष भी यदि ऋद्धि, रस और साता के गौरव की कामना करता है और अपनी प्रशंशा की अभिलाषा करता है तो वह परमार्थिक मोक्षमर्ग को न जानने वाले उस पुरुष के पूर्वोक्त अकिंचनता निष्परिग्रहता आदि गुण आजीविका मात्र ही हैं । अर्थात् गौरव प्रियता और आत्मप्रशंसा की कामना के कारण उक्त બાહ્ય પરિગ્રહના પરિત્યાગને જ આજીવીકાનુ સાધન બનાવી વારંવાર સ'સારમાં જન્મ, જરા, શાકને પ્રાપ્ત કરીને મરણ પામે છે. ૧૨ા
ટીકાથ—ફરીથી મદના દેષા બતાવે છે--જે ભિક્ષુ છે, અર્થાત્ ભિક્ષાથી શરીરના નિર્વાહ કરે છે, પરિગ્રઠુથી રહિત છે, અને રૂક્ષ જીવી છે, અર્થાત્ લુખા સુકી અન્ત પ્રાન્ત છાશ મિશ્રિત વાસી ચણા વિગેરેથી પ્રાણ ધારણ કર છે, અર્થાત્ શરીરને નિર્વાહ કરે છે, એવા પુરૂષ પણ જો ઋદ્ધિ રસ અને સાતાના ગૌરવની ઈચ્છા કરે, અને પેાતાની પ્રશ'સાની ઈચ્છા કરે, તે તે પરમાર્થિક મેક્ષમાર્ગને ન જાણવાવાળા તે પુરૂષને પૂર્વોક્ત અકિચનપક્ષુ નિષ્પરિગ્રહપણુ, વિગેરે ગુણ્ણા કેવળ આજીવિકા પુરતા જ છે. અર્થાત્ ગૌરવ પ્રિયતા અને આત્મપ્રશંસાની કામના-ઇચ્છાના કારણે એ ગુણેાથી પણ તેના
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
सार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
'कुर्वाणः 'पुणो पुणो' पुनः पुनः संसारे 'विप्परियासं' विपर्यासम् जन्मजरामरणशोकादिकम् 'उवेई' उपैति प्राप्नोति यद्यपि संसारादुत्तरितुं वाञ्छति किन्तु तत्रैव मज्जतीति ।
यः सर्वथा सर्वार्थरहितो भिक्षामात्रेणोदरं पूरयति सः यदि मदं करोति, पूजाकामी वा भवति, तदा तस्य भिक्षाटनं जोविकासाधनं भवति, स चैवंविधः सन् संसाराटवीमे वाटतीति भावार्थः ॥ १२ ॥ मूलम् - जे भासवं भिक्खू सुसाहुवाई,
पडिहाणवं होई विसारए य ।
३५५
आगाढपणे सुविभविथप्पा,
अन्नं जणं पेन्नया परिहवेज्जा ॥१३॥ छाया -- यो भाषावान् भिक्षुः सुसाधु गदी, प्रतिभानवान् भवति विशारदा । आगाढ पज्ञः सुविभावितात्मा, ऽन्यं जनं प्रज्ञया परिभवेत् ॥ १३ ॥
गुणों से भी उसकी आत्मा का कल्याण नहीं हो सकता। ऐसा पुरुष संसार में वारंवार जन्म जरा मरण शोक आदि को प्राप्त होता है। वह यद्यपि संसार से तिरना चाहता है। किन्तु उक्त दोषों के कारण उसमें डूबता है ।
आशय यह है कि जो जगत् के समस्त पदार्थों का परित्याग कर चुका है और भिक्षा के द्वारा उदरपूर्ति करता है। वह भी यदि मद करता है या प्रशंसा का इच्छुक होता है । तो उसका भिक्षाटन करना जीविका का साधन ही है । वह पुरुष संसार अटवी में ही भटकता रहता है ॥ १२॥
આત્માનું કલ્યાણુ થઈ શકતું નથી. એવે પુરૂષ સસારમાં વારવાર જન્મ, જરા, મરણુ, અને શાક વિગેરે પ્રાપ્ત કરે છે, જોકે તે સંસાર સાગરથી તરવાની ઇચ્છા કરે છે, પરંતુ ઉપર કહેલા દોષને કારણે તેમાં ડૂબે છે.
કહેવાના આશય એ છે કે-જેએ જગના સઘળા પદાર્થોના પરિ ત્યાગ કરી ચૂકયા છે, અને ભિક્ષા દ્વારા પેાતાના ઉદરની પૂર્તિ કરે છે, તે પણ જો મદ-અભિમાન કરે, અથવા પ્રશ'સાની ઇચ્છા કરે તેા તેનું ભિક્ષાટન કરવું એ કેવળ આજીવિકાના સાધન પુરતું જ છે, તે પુરૂષ સંસાર રૂપી મઢવી જગલમાં જ ભટકતા રહે છે. શા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'जे भासवं भिवखू सुसाहुवाई' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे भिक्खू-घः भिक्षुः' जो साधु 'भासवं-भाषावान्' भाषा के दोष एवं गुण को जानने वाला होने से सुंदर भाषा बोलने वाला हो तथा 'सुमाहुवाई-सुसाधुवादी' सुंदर मिष्ट भाषी हो 'पडि. हाण-प्रतिभानवान् , औत्पत्यादिबुद्धि गुण से अच्छीप्रतिभावाला हो तथा विसारए-विशारदः' विशारद अर्थात् अनेक प्रकार के अर्थ को प्रकाशन करने में समर्थ हो तथा 'आगाढपन्ने-आगाढप्रज्ञा' विशेष प्रकार से, प्रज्ञाशाली हो एवं 'सुभाविअप्पा-सुभावितास्मा' धर्म की भावना से जिसका हृदय वासित है वही साधु है परंतु मैं ही ज्ञानी हं ऐसा अभिमान करने वाला पुरुष 'अण्णं जणं-अन्यं जनं' दूसरे को 'पण्णया-प्रज्ञया' अपनी बुद्धि की प्रतिभासे 'परिहवेज्जा-परिभवेत्' तिरस्कृत करता है ऐसा पुरुष साधु नहीं कहा जासकता है ऐसा पुरुष केवल साध्वाभास ही है ॥१३॥
अन्वयार्थ-जो साधु भाषा का गुण दोष जानने से सुन्दरभाषा भाषी है। एवं सुसाधुवादी पूर्ण प्रतिभाशाली है और औत्पत्ति
'जे भासवं भिक्खु सुसाहुवाई' त्या
शब्दार्थ--'जे भिखू-यः भिक्षु.' ने साधु 'भासव-भाषावान्' सापांना દેશે અને ગુણેને જાણવાવાળા હેવાથી સુંદર ભાષા પ્રયોગ કરનાર हाय तथा 'सुसाहुवाई-सुसाधुवादी' सु४२ मा मावा डाय 'पडिहाणवं -प्रतिभानवान्' मोत्पत्तिही विशेरे मुद्धिना गुयायी सु४२ प्रतिमाशी डाय तथा 'विसारए-विशारदः' विशा२६ अर्थात् भने ५४।२मन प्रगट ४२. पामा समय हाय तथा 'आगाढपन्ने-आगाढप्रज्ञः' विशेष प्राथी प्रज्ञादी डाय भने 'सुभाविअप्पा-सुभावितात्मा' धमनी मानाथी भनु ६६य वासित હેય એજ સાધુ કહેવાય છે. પરંતુ હુંજ જ્ઞાની છું એ પ્રમાણેનું અભિમાન ४२पापा ५३५ 'अण्णं जण-अन्यम् जन' मन्यने 'प्रण्णया-प्रज्ञया' पातानी मुद्धिनी प्रतिमाथी 'परिहवेज्जा-परिभवेत्' ति२२कृत 3रे तो वो ५३५ साधु કહી શકાતું નથી. એ પુરૂષ કેવળ સાધાભાસજ કહેવાય છે. શ૧૩
અન્વયાર્થ—જે સાધુ ભાષાના ગુણ દોષને જાણવાથી સુંદર ભાષા બેલનાર છે, તથા સુસાધુવાદી અને પૂર્ણ પ્રતિભાશાળી છે, અને ત્પત્તિકી
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टोका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५७ ___ अन्वयार्थ:-(जे भिक्खु) यो भिक्षु:-भिक्षणशीलः (भासवं) भाषावान् भाषादोषगुणतया शोभनभाषायुक्तो भवेत् एवम्-(सुसाहुबाई) सुसाधुवादी (पडिहाणव) प्रतिभानवान्-औत्पत्तिक्यादि बुद्धिगुणसमन्वितः, तथा 'विसारए' विशारदश्च अर्थग्रहणसमर्थः एवम् (आगाढपण्णे) आगाढमज्ञः-विशिटप्रज्ञावान् (सुविभाविषपा) सुविभावितात्मा-धर्मवासनावासितात्मा खलु सुसाधुभवति-अहमेव पण्डित इत्येवं विधो जनः (अण्णं जणं) अन्यं जनं 'पण्णया' प्रज्ञया स्वबुद्धिमतिभावलेन 'परिहवेज्जा' परिभवेत्-अपमानितं कुर्यात् स न साधुः, अपि तु साधाभासः ॥१३॥
टीका---'जे भिक्खु यो भिक्षुः-भिक्षणशीलः 'भासवं' भाषागुणदोषज्ञतया शोभनभाषा युक्तो भवेत्, तथा-'मुसाहुवाई' सुसाधुवादी सुष्ठु साधुशोभनं मितं पथ्यं प्रियं च वदितुं शीलं यस्य स सुसाधुवादी 'पडिहाणवं' पतिभानवान्-औत्पत्तिक्यादिबुद्धिगुणसमन्वितः, तथा 'विसारए य' विचारकी वगैरह बुद्धि गुणों से युक्त है । तथा विशारद है अर्थात् अर्थ ग्रहण करने में समर्थ है। एवं विशिष्ट प्रज्ञावान् है और धर्म भावना से वासित आत्मा होने पर भी 'मैं ही एक पण्डितहूं' ऐसा समझने वाला दूसरे को अपनी बुद्धि प्रतिभा के बल से अपमानित करता है। वह साधु नहीं है । अपितु साध्वाभास है ॥१३॥
टीकार्थ-जो भिक्षु भाषावान् होता है अर्थात् भाषाके गुणों और दोषों को जानने के कारण शोभन भाषा का प्रयोग करता है 'सुंदर भाषा लिखता है या संस्कृत प्राकृत आदि अनेक भाषाओं का ज्ञाता होता है, जो सुसाधुवादी है ! अर्थात् प्रशस्त, परिमित, पथ्य और प्रिय बोलने वाला है। प्रतिभावान् अर्थात् औत्पत्तिकी आदि बुद्धि વિગેરે બુદ્ધિના ગુણેથી યુક્ત તથા વિશારદ અર્થાત્ અર્થ ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ હોય એવા વિશેષ પ્રકારની બુદ્ધિવાળા તથા ધર્મભાવનાથી વાસિત આત્મા હોવા છતાં પણ “હુંજ એકલે પંડિત છું, એવું સમજનાર બીજાને પિતાની બુદ્ધિ પ્રતિભાના બળથી અપમાનિત કરે છે, એ સાધુ નથી, પરંતુ સાધ્વાભાસજ છે ૧૩ાા
ટીકાર્થ—-જે ભિક્ષુ ભાષા જ્ઞાનવાનું હોય છે, અર્થાત્ ભાષાના ગુણો અને દેશને જાણવાને કારણે સુંદર ભાષાને પ્રવેગ કરે છે. (સુંદર ભાષા લખે છે,) અથવા સંસ્કૃત પ્રાકૃત વિગેરે અનેક ભાષાઓને જાણવા વાળા હોય છે) જે સાધુવાદી હોય છે, અર્થાત્ પ્રશસ્ત પરિમિત, પથ્ય અને પ્રિય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे दश्च-अर्थग्रहणसमर्थ :-अनेकप्रकारकार्थ कथनसमर्थः, तथा-'आगाढपण्णे' आगाढमज्ञः, आगाढा-अवगाढा परमार्थपर्यवसिता तत्त्वनिष्ठा प्रज्ञा बुद्धिर्यस्य स आगाढ पज्ञः, तथा-'मुविभावियपा सुविमावितात्मा, सुष्ठु विविध भावितः -धर्मवासनया वासित आत्मा यस्य स तथाभूतः, एतादृशभाषादिगुणैः कर्मक्षयकारकैरपि यः कश्चिद् मदं कुर्यात्, यथाऽहमेव भाषाविधिज्ञः साधुवादी मत्तोऽन्यो नास्ति कश्चिद् अलौकिकः-लोकोत्तरशाखार्थ विशारदः किन्तु अहमेव पण्डित इति । एवमात्मोत्कर्ष वान् 'अण्णं जणं' अन्य जनम् 'पण्णया' प्रज्ञयास्वकीयमज्ञया 'परिहवेज्जा' परिभवेत्-अपमानयेत् स न साधुः अपि तु साध्वा. भासः, इति । यः सम्यग्रूपेण भाषागुणदोष जानाति, मिष्टं पथ्यं हितं च वचनं वदति, शास्त्रार्थपर्यालोचने निपुणो धर्मवासनयाऽऽत्मा वासितः स सुसाधुः। के गुगों से सम्पन्न है । जो विशारद है अर्थात् सूक्ष्म तत्र को ग्रहण करने में तथा अनेक प्रकार के अर्थों का कथन करने में समर्थ है। जो तत्व में प्रगाढ प्रज्ञा वाला है तथा जिसने अपनी आत्मा को धर्म के संस्कारों से भावित किया है । वह यदि अपने इन गुणों के कारण अभिमान करता है, वह सोचता है कि-मैं ही भाषाविधि का वेत्ता हूं, शोभनवादी हू मुझ से बढ कर अथवा मेरे समान कोई शास्त्रार्थ में कुशल नहीं हैं । मैं अद्वितीय पण्डित हूं, और ऐसा सोच कर दूसरों का पराभव करता है। तो वह साधु नहीं है, वह साध्वाभास है।
आशय यह है कि जो भाषा के गुणों और दोषों को सम्यक् प्रकार से जानना है। मधुर सत्य और हितकर वाणी बोलता है। शास्त्र के अर्थ का विचार करने में निपुण होता है और धर्म की बासना से બોલવા વાળે છે, પ્રતિભાવાનું અર્થાત્ ઔત્પત્તિકી વિગેરે બુદ્ધિના ગુણોથી યુક્ત છેજે વિશારદ છે, અર્થાત્ સૂક્ષમ તત્વને ગ્રહણ કરવામાં તથા અનેક પ્રકારના અર્થોનું કથન કરવામાં સમર્થ છે. જે તવમાં અત્યંત બુદ્ધિશાળી છે, તથા જેમાં પિતાના આત્માને ધર્મના સંસ્કારોથી ભાવિત કર્યા છે, તે જે પિતાના આ ગુણને કારણે અભિમાન કરે, અને વિચારે કે-હુંજ ભાષા વિધિને જાણવાવાળો છું. શનિવાદી છું મારાથી વધારે અથવા મારી સરખે શાસ્ત્રાર્થમાં કોઈ કુશળ નથી. હું એક અદ્વિતીય પંડિત છું. આમ માનીને બીજાનું અપમાન કરે છે, તિરસ્કાર કરે છે, તે તે સાધુ નથી. પરંતુ સાવાભાસ માત્ર વેષધારી સાધુ જ છે તેમ સમજવું.
કહેવાનો આશય એ છે કે–જે ભાષાના ગુણે અને દેને સારી રીતે જાણે છે, મધુર, સત્ય અને હિતકર ભાષા બોલે છે, શાસ્ત્રના અર્થનો વિચાર કરવામાં નિપુણ હોય છે, અને ધર્મની વાસનાથી વાસિત આત્મા વાળ હોય
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५९ यस्त्वेभिरेव गुणर्मदरशादन्यं तिरस्करोति स न भवति साधुः अपितु साध्वाभास एव स मन्तव्य इति ॥१३॥ मूलम्-एवं ण से होई समाहिपत्ते,
__जे पन्नवं भिक्खू विउक्कसेज्जा। अंहवा वि 'जे लोभमयावलित्ते,
अन्नं जैणं खिंसइ बॉलपन्ने ॥११॥ छाया-एवं न स भाति समाधिमाप्तः, यः प्रज्ञावान भिक्षुयुत्कर्षेत् ।
अथवाऽपि यो लाभमदावलिप्तः, अन्यं जन खिसति बालपज्ञः ॥१४॥ वासित आत्मा वाला होता है। वह सुसाधु है । किन्तु इन्हीं गुणों के कारण अभिमान करके जो दूसरों का अपमान करता है। यह वास्तव में साधु नहीं है । उसे साध्वाभास ही समझना चाहिए ॥१३॥ 'एवं ण से होई' इत्यादि।
शब्दार्थ,-एवं-एवम्' पूर्वोक्त प्रकार से 'से-स' दूसरे का अपमान करनेवाला वह साधु प्रज्ञासे युक्त होने पर भी 'समाहिपत्तेसमाधिप्राप्तः' मोक्ष मार्ग में गमन करनेवाला 'ण होइ-न भवति' नहीं होता है 'जे-य:' जो 'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'पण्णवं-प्रज्ञावान्' बुद्धिमान हो करके भी 'विउक्कसेज्जा-व्युत्कर्षेत्' अभिमान करता है 'अहवावि-अथवाऽपि' अथवा 'जे-य:' जो साधु 'लाभमयावलित्ते-लाभमदावलिप्तः' अपने लाभके मदसे मस्त है 'बालपण्णे-बालप्रज्ञः' मूर्ख છે, તે સુસાધુ છે, પરંતુ આજ ગુણોને કારણે અભિમાન કરીને બીજાઓનું જે અપમાન કરે છે. તે વાસ્તવિક રીતે સાધુ નથી. તેને સાદવાભાસ જ સમજ જોઈએ ૧૩
‘एवं ण से होइ' त्याह
शा---एवं-एवम्' पूर्वात प्रथा 'से-सः' बालगनु अपमान ४२वापाणे ते साधु प्रज्ञावान् वा छतi ५५ 'समाहिपत्ते-समाधिप्राप्तः' भाक्ष भाभा गमन ४२पापा। ‘ण होइ- न भवति' थतेनथी. 'जे-यः' २ 'भिक्खू भिक्षुः' साधु 'पण्णवं-प्रज्ञावान्' भुद्धिमान वा छतi ey 'बिउक्कसेज्जा-व्यु. त्कर्ष येत् अभिमान रे छ. 'अहवा वि-अथवाऽपि' अथ। 'जे-यः' २ साधु 'लाभमयावलित्ते-लाभमदावलिप्तः' पाताना सामना महथी भरत छे ते 'बाल.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:- एवं) एवम्-पूर्वोक्तप्रकारेण (से) सः-परापमानकत्ता साधुःप्रज्ञावानपि (समाहिपत्ते) समाधिमाप्त:-मोक्षमार्गगामी (ण होइ) न भवति (जे) यः खलु (भिक्खू) भिक्षु:-साधु (पण्ण) प्रज्ञावान् भूत्वाऽपि (विउकसेज्जा) व्युत्कर्षेत-अभिमानं करोति (अहवा वि) अथवाऽपि (जे) यः साधुः (लाभमया. वलित्ते) लाभदावलिप्तः (बालपण्णे) बालपक्ष:-मूर्खः (अण्णं जर्ण) अन्यं जनम्साध्वन्तरम् (खिंसइ)) खिसति-निन्दति ॥१४॥
टीका-सम्पति-पूर्वोक्तदोषस्य किं फलं भवति तदर्शयति-एवं ण से' इत्यादि। 'ए' एवम्-पूर्वोक्तप्रकारेणाऽन्यस्यापमानं कुर्वाणः, आत्मोत्कर्ष च कुर्वन् सर्वशास्त्रार्थविशारदोऽपि, तत्वाऽवगाह ज्ञावानपि 'समाहिपत्ते' समाधिप्राप्तः मोक्षमार्ग-सम्यग्ज्ञानचारित्रात्मकं धर्मध्यानात्मकं वा प्राप्तः ‘ण से होइ' न स है अतः वह 'वह अन्न-जन-अन्यं जनम्' दूसरे की 'खिसइ-निन्दति' निन्दा करता है ॥ ४॥ __ अन्वयार्थ- पूर्वोक्त रीति से दूप्तरे को अपमान करने वाला साधु प्रज्ञावान होने पर भी मोक्षमार्ग गामी नहीं होता है। एवं जो साधु बुद्धिमान होकर भी अभिमान करता है। अथवा जो साधु लाभ मदवाला है। यह बाल प्रज्ञ मूर्ख दूसरे साधु की निन्दा करने वाला होता है ॥१४॥
टीकार्थ-पूर्व कथित दोष का फल क्या होता है । वह यहां दिख. लाते हैं-पूर्वोक्त प्रकार से जो प्रज्ञावान् साधु अभिमान करता है। दूसरों का तिरस्कार करता है । वह समस्त शास्त्रों में विशारद होने पर भी और तत्वनिष्ठ प्रज्ञावान होने पर भी सम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्र पन्ने-बालप्रज्ञः' भूम छ तेथी ते 'अन्नं जन-अन्यम् जनम्' अन्य सननी खिसइ-निन्दति' निन्दा ४२ छ. ॥१४॥
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત પ્રકારથી બીજાનું અપમાન કરવાવાળો સાધુ પ્રજ્ઞાવાન હોવા છતાં પણ મક્ષ માર્ગમાં જઈ શકતો નથી. અને જે સાધુ બુદ્ધિમાન હોવા છતાં પણ અભિમાન કરે છે. અથવા જે સાધુ લાભમદ વાળે હોય એ તે બાલ પ્રજ્ઞ-મૂર્ખ બીજા સાધુની નીંદા કરનાર હોય છે. તે સમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. તેના
ટીકાઈ–-પહેલા કહેલ દેનું ફળ શું થાય છે? તે અહિયાં બતાવ વામાં આવે છે.-પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જે પ્રજ્ઞાશાળી સાધુ અભિમાન કરે છે. બીજા ને તિરસ્કાર કરે છે, તે બધા જ શાસ્ત્રોમાં વિશારદ હોવા છતાં પણ અને તત્વનિષ્ઠ પ્રજ્ઞાવાન્ હોવા છતાં પણ સમ્યક્ જ્ઞાન-સમ્યક્ દર્શન–સમ્પર્ક
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३६१ भवति, परमार्थसमुद्रस्योपरि एव पळवते । क एवं भूत स्तत्राह-'जे' यः परमार्थमविदित्वा सर्वविशिष्टमात्मानं मन्यमानः स्वप्रज्ञ या 'भिक्खू' भिक्षुः- साधुः 'पन्नवं' प्रज्ञावान् 'विउक्से ज्ना' व्युत्कर्पत-अभिमानं कुर्यात, स समाधि प्राप्तो न भवति, 'अहवा वि' अथवाऽपि 'जे' यः स्वल्पान्तरायो लब्धिः मान् स्वार्थ च सर्वसाधारणशय्या संस्तारकाद्युपकरणादिकमुत्पातितुं समर्थों भवति स हीनप्रकृतितया 'लाभमयावलित्ते' लाभमदावलिप्तः-लाभमदान्वितः 'अन्नं जणं' अन्यम्-अलब्धिमन्तं जनं साध्वन्तरम् 'बालपन्ने' बालमज्ञो मूर्खः 'खिपति-निन्दति-अपमानयति च वक्ति च अहमेतादृशः सर्वसाधारणशय्यासंस्तारकाधुपकरणोत्पादकोऽस्मि, अन्यस्तु-श्वासादिनत् धारमानः स्वोदरपूर्तिमात्रमपि न करोति । एताशः पराभिमानकारी भर्विष्ठो भिक्षुः समाधिपायो न भवतीति ॥१४॥ तप रूप अथवा धर्मध्यान रूप समाधि (मोक्षमार्ग) को प्राप्त नहीं कर पाता है। वह परमार्थ रूपी समुद्र की सतह पर ही तैरता रहता है। तथा जो साधु स्वल्प अन्तराय वाला या लब्धि वाला होने के कारण अपने लिए और दूसरे साधुओं के लिए शय्या, संस्तारक आदि या उपकरण आदि प्राप्त करने में सामर्थ्यवान हो और हीन प्रकृतिवाला होने से लाभमद से युक्त होकर दूसरे साधु की निन्दा करता है
और कहता है-मैं सर्व साधारण के लिए शय्या संस्तारक आदि तथा उपकरण आदि प्राप्त करके ले आता हूं दूसरे तो श्वान के जैसा इधर उधर भटकते हुए अपना पेट भी नहीं भर सकते । इस प्रकार दूसरे का पराभव करनेवाला अभिमानी साधु समाधि को प्राप्त नहीं कर सकता ॥१४॥ ચારિત્ર, તપ રૂપ અથવા ધર્મધ્યાન રૂપ સમાધિ (મોક્ષમાર્ગ) પ્રાપ્ત કરી શકો નથી. તે પરમાર્થ રૂપી સમુદ્રની સપાટિ પરજ તરત રહે છે. તથા જે સાધુ થોડા અંતરાય વાળ અથવા લબ્ધિવાળો હોવાને કારણે પોતાને માટે અને બીજા સાધુઓ માટે શય્યા સંસ્મારક વિગેરે અથવા ઉપકરણ વિગેરે પ્રાપ્ત કરવામાં સામર્થ્યવાન હોય, અને હીન પ્રકૃતિવાળા હોવાથી साम महथी युत ने भी साधुनी निहा रे छ, भने ४ छ, हैસર્વ સાધારણને માટે શય્યા સંસ્મારક વિગેરે તથા ઉપકરણ વિગેરે પ્રાપ્ત કરીને લઈ આવું છું બીજાઓ તે કુતરાઓની જેમ આમ તેમ ભટકીને પિતાનું પેટ પણ ભરી શકતા નથી. આ રીતે બીજાઓને તિરસ્કાર કરવાવાળે અભિમાની સાધુ સમાધિને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી ૧૪
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
----
-
३६२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-पेन्नामयं चेव तवोमयं च,
णिन्नामए गोयमयं च भिक्खू । आजीवगं चेव चउत्थमाह,
से पंडिएँ उत्तमपोगले 'से ॥१५॥ छाया-मज्ञामदं चैव तपोगदं च, निर्नामयेद् गोत्रमदं च भिक्षुः ।
आजीवगं चैव चतुर्थमाहुः, स पण्डित उत्तमपुद्गलः सः ॥१५॥ प्रज्ञा आदि मद नहीं करना चाहिये । यह दिखलाते हैं-'पन्नामयं चेव तवोमयं च' इत्यादि। ___ शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'एण्णामयं चैव-प्रज्ञामदचैव' मैं ही पूर्वादिके ज्ञान को जानने वाला हूं इसप्रकार के ज्ञानमद को तथा 'तवोमयं-तपोमदं' हपके मदको मैं ही तपस्थी हूं इस प्रकार के अभि. मानको तथा 'गोयमयं च-गोत्रमदश्च' स्वकुल एवं जाति आदि के मद को तथा 'चउत्थं-चतुर्थम्' चौथा 'आजीवगं चेव-आजीवगश्चैव' आजीविकाके मद को 'णिण्णामए-निर्नामयेत्' त्यागकरे ऐसा करने वाला 'स-सा' वह साधु 'पंडिए-पण्डिता' बुद्धिमान 'उत्तमपोग्गले-उत्तम. पुद्गला' उत्तमभव्यात्मा 'माहु-आहुः' कहाजाता है ॥१५॥
वे प्रज्ञा विगैरेनी भ६ ४२३। न न त मतावा भाट ‘पन्नामयं चेव तपोमदंच' त्याहि गाथा 58 छ.
शाय-भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'पण्णामयं चेव-प्रज्ञामदचैव' - पूर्वाहना ज्ञानने Myापा। छु. मा २नज्ञानमाने तथा 'तवोमय-तपोमद" तपना भहने-४ त५२वी छु. मावा ४२॥ निभानने तथा 'गोयमयं च गोत्रमदंच' पोताना ८१ तथा ति विगेरेना महने तथा 'नउत्थं-चतुर्थम्' याया 'आजीवगं चेव-आजीवकञ्चैव' ना भहने। 'णिण्णामए-निर्नामयेत्' त्या 3रे येवु ४२५पाणी 'से-सः' अर्थात् महने। त्या ४२वापात साधु 'पंडिए-पण्डितः' भुद्धिमान् 'उत्तमपोग्गले- उत्तमपुद्गलः' इत्तम भव्यात्मा 'आहु-आहुः' उपाय छे. ॥१५॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
३६३
-
___ अन्वयार्थः-(भिक्खू) भिक्षुः-भिक्षणशीलः साधुः (पण्णामयं चे३) प्रज्ञामदं चैव ज्ञानमदं च, एवम्-(नवोमयं च) तपोमदं च एकावलिकादितपोमदम्, अहमेव तपस्वीत्येवमभिमानम्, तथा-(गोयमयं च) गोत्रमदं च-स्वकुल जात्यादिमदम्, एवम् (आजीवगं चेव) आजीवगं चैव-अर्थसंग्रहं च (चउत्थ) चतुर्थम् (णिण्णामए) निर्नामयेत्-परित्यजेन्, तथासति (से) सः-पूर्वोक्तमदत्यागी (पंडिए) पण्डित:बुद्धिमान् (उत्तमपोग्गले) उत्तमपुद्गलो भव्यात्मा इति (आहु) आहु:कथयन्ति तीर्थकरादयः ॥१५॥ ___टीका-प्रज्ञादीनां मदं न कुर्यात् , इत्येतदर्शयति-'भिक्खू भिक्षुः-भिक्षण शीलः साधुः, संसारपर्यटनमेव मदफलम्-इति विचित्र 'पनामयं चेत्र' प्रज्ञामदंज्ञानमदम् अहमेव पूर्णदिज्ञानधारकः, इत्येवं रूपम् , तथा-'तबोमयं तपोमदंतपसो मदम्-एकावलिमुक्तावलिगुगरत्नसंपत्सरादितपः कारी, अहमेव शास्त्रार्थ. वेत्ताऽहमेव तपस्वी इत्याधभिमानम् । तथा-'गोयमयं' गोत्रमदम् , गोत्रस्यस्वकुलजात्यादेः 'उग्रादिवंशनातोऽहमित्यादिमदम् 'चउन्थं चतुर्थम् 'आजीवर्ग __ अन्वयार्थ-निर्दोष भिक्षाग्रहण करने वाला साधु प्रज्ञामद अर्थात् ज्ञानमद एवं एकालिकादि तपोमद को छोड़ दे, याने मैं ही पूर्ण तपस्वी हूं इस प्रकार का अभिमान न करे । एवं गोत्रमद अर्थात् जाति कुल मद एवं आजीविका रूप अर्थ परिग्रह को छोड़ दे ऐसा पूर्वोक्त मद का त्यागी साधु पण्डित एवं भव्यात्मा मुक्तिमार्ग के योग्य गिना जाता है ॥१५॥
टीकार्थ--हे भिक्षु ! मद का फल संसार पर्यटन है, ऐसा जान कर प्रज्ञा का मद् न करें अर्थात् 'मैं ही अपूर्व ज्ञान का धारक हूं'। ऐसा अभिमान न करें। तथा 'मैं एकावली, मुक्तावली, गुणरत्न संवत्सर आदि तपस्या करने वाला हूं' ऐसा तप का मद न करे। 'मैं उग्रवंश में उत्पन्न
અન્વયાર્થ–-નિષિ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ પ્રજ્ઞામદ અર્થાત જ્ઞાનમદ અને એકાવલિ વિગેરે તપમદને છોડીને અને એમ માને કે હૂંજે પૂર્ણ તપસ્વી છું. આવા પ્રકારનું અભિમાન કરવું ન જોઈએ. તથા ગોત્રમદ અર્થાત્ જાતિમાં કુલ મદ, તથા આ જીવિકા રૂપ અર્થ પરિગ્રહને છોડી દે એવા પૂર્વોક્ત મદને ત્યાગ કરનાર સાધુ પંડિત એવં ભવ્યાત્મા મુક્તિમાર્ગને ગણાય છે. ૧૫
ટીકાર્થ–સાધુએ મદનું ફળ સંસાર પર્યટન છે, તેમ સમજીને પ્રજ્ઞાને મદ કરે ન જોઈએ. તથા હું એકાવલી, મુક્તાવલી, ગુણરત્ન સંવત્સર વિગેરે તપસ્યાઓ કરવાવાળે છું. એ રીતે તપ સંબંધી મદ કરે ન જોઈએ હું
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे चेद' आजीवगम्, आसमन्ताज्जीवति अनेनेति आजीवोऽर्थसंग्रहस्तं गच्छतिआश्रयति इत्याजीवगस्तं च चतुर्थम् ‘णिन्नामए' निर्नामयेत्-त्यजेत् पूर्वोक्तमदत्यागादसौ 'पंडिए' पण्डितः 'से' सः 'उत्तमपोग्गले' उत्तमपुद्गलः, उत्तमः पुद्गलाआत्मा यस्य स तथा, एतादृश एवं समस्तमदत्यागी विशिष्टात्मा भवतिसर्वेभ्यः समुत्कृष्टो भवतीति ।।
साधु निमदं तपोमदं गोत्रमदं, तथा चतुर्थमाजीविकामदं परित्यजेत् । य इत्थं करोति स एव पण्डितः सर्वेभ्य उत्कृष्टश्च भवतीति भावः ॥१५॥ मूलम्-ऐयाई मयाई विगिच धीरा,
__ण ताणि सेवंति सुधीरधम्मा। ते सव्वगोत्तावयगा महेसी,
उच्चं अंगोत्तं च गई वयंति॥१६॥
हुआ हूं' इस प्रकार अपने कुल का या अपनी जाति का भी अहंकार न करें। चौथा आजीविका को मद भी न करे। जिसके सहारे मनुष्य जीता है। उसे आजीविका कहते हैं । साधु के लिए अन्नपानी आदि ही आजीविका है । वह प्रचुर मात्रा में मिलते हों तो उसके लिए अभिमान नहीं करना चाहिए । मद का त्याग करने वाला पण्डित अर्थात् विवेकवान् कहलाता है । वही उत्तम आत्मा है।
भावार्थ-यह है कि साधु ज्ञानमद, तपोमद, गोत्रमद और चौथा आजीविकामद न करे । जो इन मदों का परित्याग ६.रता है वहीं पण्डित और प्रधान होता है ॥१५॥ ઉગ્રવંશમાં ઉત્પન્ન થયે છું. આ રીતે પિતાને કુલનું અથવા પિતાની જાતનું પણ અભિમાન ન કરે તેમજ શૈથું આજીવિકાને મદ ન કરે. જેની સહાયથી મનુષ્ય જીવે છે. તેને આજીવિકા કહે છે. સાધુ માટે અન્નપાણ એજ આજીવિકા છે. તે ઘણા પ્રમાણમાં મળતું હોય તે તે માટે અભિમાન કરવું ન જોઈએ. મદને ત્યાગ કરવાવાળે પંડિત અર્થાત વિવેક શીલ કહેવાય છે. તેજ ઉત્તમ આત્મા છે.
ભાવાર્થ અને એ છે કે--સાધુએ જ્ઞાનમદ, તપેમદ, ગોત્રમદ અને ચેાથે આજીવિકા મદ ન કરવો. આ મદને જે ત્યાગ કરે છે, તેજ પંડિત અને પ્રધાન પુરૂષ કહેવાય છે. ૧પા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३६५ छाया--एतान् मदान् विविञ्च्यु धीरा, न तान् सेवन्ते सुधीरधर्माणः।।
ते सर्वे गोत्रापगता महर्षय, उच्चामगोत्रां च गतिं व्रजन्ति ॥१६॥ अन्वयार्थः--(धीरा) धीराः-परमार्थ वेत्तारः (एयाई) एतान्-जात्यादिविषयकान् (मयाई) मदान् (विगिच) विवियुः-पृथक् कुर्यु:-स्वात्मनः सकाशात निःसारयेयुः ते खलु धोराः (सुधीरधम्मा) सुधीरधर्माणः-तीर्थक प्रति
'एयाइं मयाइं विनिंच धीरा' इत्यादि ।
शब्दार्थी-'धीरा-धीराः' परमार्थतत्वको जानने वाला धीर पुरुष 'एयाइं-एतान्' इन जात्यादि 'मघाई-मदान्' मदस्थानों को विगिंचपृथक्कुयुः' अपने से दूर करे ऐसा करने वाले पुरुष 'सुधीरधम्मा-सुधीरधर्माण' तीर्थ कर के द्वारा प्रतिपादित धर्म का पालन करने वाले हैं 'ताणि-तान्' इन मदस्थानों को 'ण सेवेंति-न सेवन्ते' सेवन नहीं करते हैं 'ते-ते' वे 'सव्वगोतावयगा-सर्वगोत्रापगता' सब प्रकार के मद स्थानों को त्याग करने वाले 'महेसी-महर्षयः' महर्षि अर्थात विशेष प्रकार के तप से पाप को दूकरने वाले 'उच्च-उच्चाम्' सर्वो स्कृष्ट 'अगोत्तं च-अगोत्राश्च' गोत्र, जाति आदि मद से रहित ऐसी 'गई-गतिम्' मोक्षरूप गति को 'वयंति-व्रजन्ति' गमन करता है ॥१६॥
अन्वयार्थ--धीर मेधावी परमार्थवेत्ता साधु पूर्वोक्त जाति कुलादि विषयक मदों को अपने अन्दर से निकाल दे। ऐसे धीर साधु तीर्थकर
'एयाई मयाई विगिच धीरा' ध्याह
शहाथ-'धीरा-धीराः' ५२मा ने नापाको घार ५३५ 'एयाईपतान्' मा कति वगेरेन। 'मयाई- मदान्' महथानाने 'विगिंच-पृथक्कुयुः' पोतानाथी ६२ ३२ सेम ४२१वाणे ५३५ 'सुधीरधम्मा-सुधीरधर्माणः' ताय. ४२। द्वारा प्रतिपान ४२वामा मायेस मनु न ४२वावा छे. 'ताणि. तान्' ॥ भस्थानाने 'ण सेवंति-न सेवन्ते' सेवन ४२ता नथी. 'ते-से' तमे। सव्वगोत्तावयगा-सर्वगोत्रापगताः' मा १२न। मस्थानाने त्या ४२वा. पण 'महेसी-महर्षयः' महर्षि अर्थात् विशेष प्रा तपथी पापने ६२ ४२वावा. 'उच्च उच्चाम्' सत्कृिष्ट 'अगोत्तंच-अगोत्राञ्च' मात्र, जति माथी २हित मेवी 'गइं-गतिम्' भांक्ष३५ गतिमा 'वयंति-व्रजन्ति' गमन जरे छ. ॥१६॥
અવયાર્થી–ધીર મેધાવી પરમાર્થ વેત્તા સાધુ પૂર્વોક્ત જાતિકુલ વિગેરે સંબંધી અને પોતાની અંદરથી દૂર કરે એવા વીર સાધુ તીર્થ કરે પ્રતિમા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गो पादितधर्मपतिपालकाः (ताणि) तान्-जात्यादिमदान् (ण सेवंति) न सेवन्ते (ते) ते-एवंभूताः-परित्यक्त पर्वमदाः (सबगोत्तावयगा) सर्वगोत्रापगताजात्यादिमदरहिताः (महेसी) महर्षयः-विशिष्टयतपः शोषितकल्मषाः (उच्चं) उच्चाम्-सर्बोत्कृष्टाम् (भगोत्तं च) अगोत्रां च-गोत्ररहिताम् (गई) गतिम्मोक्षरूपाम् (वयंति) व्रजन्ति ॥१६॥
टीका--'धीरा' धीराः, धी:-बुद्धि स्तया राजन्ते ये ते धीराः-परीषहोपसर्ग सहनसामर्थाद् विज्ञातपरमार्थाः, 'एयाई एतान्-पूर्वोक्तान जात्यादीन् 'मयाई' मदान जाति कुलबलरूपलामतपः सूत्रैश्वर्यरूपाणि मदस्थानानि, संसारस्य चतुर्गतिकस्य कारणानीति परिज्ञाय 'विगिंच' विविञ्च्युः-पृथक् कुर्युः स्वात्मनः तादृशा धीराः 'सुधीरधम्मा' सुधीरधर्माणः-सुधीरः-सुप्रतिष्ठितः धर्म:श्रुतचारित्रलक्षणो येषां ते सुधीरधर्माणः तीर्थकरप्रतिपादितधर्मपालकाः 'ताणि'-तान्-जात्यादिमदान 'ण' न 'सेति' सेवन्ते-ज्ञपरिज्ञया अनर्थकारणानि ज्ञाता प्रत्याख्यानपरिज्ञया न सेवन्ते-परित्यजन्ति, ते एवं भूताःपरित्यक्तसे प्रतिपादित धर्म का प्रतिपालन करते हुए जात्यादि मद का सेवन, नहीं करने वाला सर्वथा मद से रहित होकर विशिष्ट तप द्वारा पापों का शोषितकर सर्वोच्च मोक्ष गति को प्राप्त करता है ॥१६॥
टीकार्य--जिनकी बुद्धि स्थिर है, जो परीषहों और उपसर्गों को सहन करने में समर्थ हैं । जिन्होंने परमार्थ के स्वरूप को समझ लिया है। वे इन जाति१, कुल२, बल३, रूप४, लाभ५, तप६, श्रुन और ऐश्वर्य ८ रूप मद के आठ स्थानों को चतुर्गतिक संसार का कारण जान कर त्याग दें। जो तीर्थकरोक्त धर्म का पालन करते हैं वे इन मदों का सेवन नहीं करते। इन्हें ज्ञारिज्ञा से अनर्थ का कारण जान कर દન કરેલ ધર્મનું પાલન કરતા થકા જાત્યાદિ મદનું સેવન ન કરનાર સર્વથા મદ રહિત થઈને વિશેષ પ્રકારના તપ દ્વારા પાપાને ક્ષીણુ કરીને સર્વોચ્ચ મેક્ષ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧દા
ટીકાર્થ-જેમની બુદ્ધિ સ્થિર છે, જેઓ પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવામાં સમર્થ છે, જેઓએ પરમાર્થના સ્વરૂપને સમજી લીધેલ છે. તેઓ AL नति, १ पुस, २ ५१ 3, ३५४, सम ५, त५६, श्रुत, मन मेश्वय રૂપ, મદના આઠ સ્થાનને ચાર ગતિવાળા સંસારનું કારણ સમજીને તેને ત્યાગ કરે. જે તીર્થંકર પ્રતિપાદન કરેલા ધર્મનું પાલન કરે છે, તેઓ આ મદનું સેવન કરતા નથી, તેને જ્ઞ પરિણાથી અનર્થનું કારણ સમજીને
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३६७ सर्वमदाः 'सव्वगोत्तावयगा' सर्वगोत्राऽपगताः, गोत्र-कुलादिकम् , ततोऽगताः सन्तः 'महेसी' महर्षयो-विशिष्टतपः शोषितकल्मषाः 'उच्चं' उच्चा सर्वोतमाम् 'अगोतं' अगोत्रम्-गोत्रादिरहिताम् 'गई' गतिम्-मोक्षाख्याम् 'वयंति' वन्ति-गच्छन्तीति । च शब्दात् कर्मावशिष्टाः सन्तः पञ्च महाविमानेषु वा कल्पातीतेषु वमन्तीति । धीरोहि पूर्वोक्तमदस्थानं परित्यजेत ज्ञानयुक्तः पुरुषो गोत्राद्यभिमानं न करोति, अतः सः गोत्रादिरहितो महर्षिः सर्वतः उत्तमा मोक्षाख्यां गतिं प्राप्नोतीति भावः ।१६।। मूलम्-भिकरवू मुयच्चे तह दिधम्मे,
गामं च णगरं च अणुप्पविस्सा। से एसणं जाण मणेसणं च,
अन्नस्ल पाणस्त अणाणुगिद्धे ॥१७॥ छाया--भिक्षुर्मदर्चस्तथा दृष्टधर्मा, ग्रामं च नगरं च अनुपविश्य ।
स एषणां जानन् अनेषणां च, अन्नस्य पानस्याऽननुगृद्धः ॥१७॥ प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग देते हैं । ऐसे सर्व मदों के त्यागी और गोत्र कुल आदि से पृथक् महर्षिगम सर्वोत्तम एवं गोत्र आदि से रहित मोक्ष नामक गति में जाते हैं। अगर उनके कुछ कर्म शेष रह जाते हैं तो पांच कल्पातीत अनुत्तर विमानों में उत्पन्न होते हैं। __ आशय यह है कि धीर पुरुष सभी मदस्थानों का त्याग करे। ज्ञानवान् पुरुष को गोत्र आदि का अभिमान नहीं करना चाहिए। जो गोत्र आदि के मद का त्यागकर देते हैं । वे गोत्र रहित उतम मुक्तिगति की प्राप्ति करते हैं ॥१६॥ પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે છે. એવી રીતે બધા જ મદોનો ત્યાગ કરનાર અને કુલ ગોત્ર આદિથી પૃથફ એવા મહર્ષિ ગણ સર્વોત્તમ અને ગોત્ર વિગેરેથી રહિત મેક્ષ ગતિમાં જાય છે. અથવા જે તેમના કેઈ કમ બાકી રહી જાય તે પાંચ કપાતીત અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
કહેવાને આશય એ છે કે—ધીર પુરૂષે સઘળા સદસ્થાનને ત્યાગ કરે. જ્ઞાનવાનું પુરૂષને ગોત્ર વિગેરેનું અભિમાન કરવું ન જોઈએ. જેઓ ગોત્ર વિગેરેના મદને ત્યાગ કરે છે, તેઓ શેત્ર રહિત ઉત્તમ મુક્તિ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૬
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
गदि ।
३६८
सुत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:- (मुबच्चे) दर्चः-प्रशस्तलेश्यावान् मृतार्थो वा (भिक्खू) भिक्षुः साधुः (नह) तथा (दिधम्मे) दृष्टवर्मा-श्रुतचारित्रवान् (गामं च) ग्रामं च (णगरं च) नगरं च चकारात् खेटादिकंपत्तनादिकं च (अणुप्पविस्स) अनुमविश्य-भिक्षाद्यर्थ पविश्य (से) स-एवंभूतो मुनिः (एसणं) एपणाम्गवेषणाधेषणाम् (जाण) जानन्-ज्ञाला (अणेषणं च) अनेषणां च उद्गमदोषादिकां तपरिहारं तद्विपाकं च जानन् (अण्णस्स) अन्नस्य (पाणस्स) पानस्य (अणाणुगिद्धे) अननुगृद्धः--गृद्धिभाववर्जितः सन् संयममा विहरेत् ॥१७॥
'भिक्खू मुश्च्चे तह दिट्ट धम्मे' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'मुबच्चे-मुद:' उत्तमलेश्यासंपन्न 'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'तह-तथा' तथा 'दिधम्मे-दृष्टधर्मा' श्रुतचारित्र धर्म से युक्त साधु 'गामं च-ग्राम च' छोटे छोटे गामों में और 'जयरं च-नगरञ्च' नगर में 'अणुप्पविस्म अनुप्रविश्य' भिक्षा आदि के निमित्त से प्रवेश करके 'से-सः' ऐसा मुनि एसणं-एषणाम्' एषणा को 'जाणं-जानन्' जानकरके तथा 'अणेसणंच-अनेषणाञ्च' अनेषणाको जानकरके 'अण्ण. स्स-अन्नस्य' अन्नके और 'पाणस्त-पानस्थ' पान के 'अणाणुगिद्धे-अननुगृद्धः' गृद्धिभाव से वर्जित होकर संयममार्ग में विचरण करे ॥१७॥
अन्वयार्थ--अत्यन्त प्रशस्त शुक्लादि लेश्या वाला साधु श्रुत सम्पन्न होकर ग्राम नगर वगैरह में भिक्षाटन के लिये प्रवेश कर गवेषणादि एषणा को जानकर एवं उद्गमादि दोष का परिहार रूप
'भिक्खू मुयच्चे तह दिदुधम्मे' या
श५- 'तुयच्चे- मुदर्चः' उत्तम वेश्यापा'भिक्खु-भिक्षुः' साधु 'तह -तथा' तभ०४ 'दिठ्ठधम्मे-दिष्टधर्मा' श्रुतयारित्र ३५ एमवायो साधु 'गाम चग्रामं च' नाना नाना मी भने ‘णयर च-नगरंच' नाभा 'अणुप्पविस्स-अनुप्रविश्य' मिक्षा विगेरेना भित्तथी प्रवेश ४ीने से-सः' में साधु 'एसणं-एषणाम्' मेषाने जाणं-जानन्' ने तथा 'अणेसणं च-अनेषणाच' मनेषयान नीने 'अण्णस्स-अन्नस्य' अन्नना अने, 'पाणस-पानस्य' पानना 'अणाणुगिद्धे -अननुगृद्धः' द्विभाषी २हित ५७२ सयम भागमा विय ४२ ॥१७॥
અન્વયાર્થ—અત્યન્ત પ્રશસ્ત શુકલાદિ વેશ્યાવાળા સાધુ શ્રત ચારિત્ર સંપન્ન થઈને ગામ, નગર વિગેરેમાં ભિક્ષાટન માટે પ્રવેશ કરીને ગષણાદિ એષણને જાણીને તથા ઉદ્ગમાદિ દેશના પરિવાર રૂપ અનેષણ અને તેના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३६९
टीका-'मुयच्चे' मुदः-मोदनमुत्-दर्षः-मानन्दः तत्स्वरूपा अर्चा पमादिका लेश्या यस्य स मुदः-प्रशस्त लेश्यावान् अथवा 'मुयच्चे' इत्यस्य मृतार्चा इति च्छाया, तदर्थश्च मृतेव स्नानविलेपनादि संस्काराभावाद् अर्चा-तनु:शरीरं यस्य स मृतार्चः, तथा-'दिधम्मे' दृष्टधर्मा, दृष्टो धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणो येन स दृष्टधर्मा श्रुतचारित्रधर्मसंपन्नः 'भिक्खू' भिक्षुः-साधुः-निरवद्यभिक्षणशीलः 'गामं च ग्रामम्, चकारात् खेटादिकम् ‘णगरं च' नगरम् चकारात् पत्तनादिकम् 'अणुप्पविस्ता' अनुपविश्य भिक्षाद्यर्थम् 'से' सः 'एसणं' एषणाम् अनेषणा और उसके विपाक को भी जानते हुए अन्न पान को लोम छोड कर संयम मार्ग में विचरे ॥१७॥ ___टीकार्थ--यहां भिक्षु का एक विशेषण 'मुबच्चे' दिया गया है। इसका एक संस्कृत रूप है--'मुदर्चः' जिसका अर्थ है प्रशस्त लेश्या घाला दुसरा संस्कृतरूप है-'मृतार्ची' जिसका अर्थ है मृत शरीरवाला अर्थात् स्नान, विलेपन आदि संस्कार न करने के कारण जिसका शरीर मृततुल्य है । तात्पर्य यह हुआ कि जो भिक्षु शुभ लेझ्या से युक्त है। शरीर संस्कार का त्यागी है तथा जो श्रुत और चारित्र धर्म को जानने वाला है अर्थात् जो ज्ञपरिज्ञा से धर्म को जानकर आसेवन परिज्ञा से उसका सेवन करता है। वह ग्राम, खेडे आदि में या नगर तथा पत्तन आदि में भिक्षा के लिए प्रवेश करके गवेषणा, ग्रहणैषणा और परिવિપાકને પણ જાણતા થકા અન્નપાનને લેભ છોડીને સંયમમાર્ગમાં विय२५ रे. ॥१७॥ ____ -मडिया भिक्षुनु मे विशेष 'मुयच्चे' मायामा भावेल छ, तेनी सरत छाया 'मुदर्चः' को प्रमाणे थाय छे. तेन म प्रशस्त. वेश्यावाणा प्रभा थाय छे. तथा तेनी मील छाया 'मृतार्चः' मेवी मने છે, તેને અર્થ મરેલા શરીરવાળે આ પ્રમાણે થાય છે, અર્થાત્ નાન વિલેપન વિગેરે સંસ્કાર ન કરવાનાં કારણે જેનું શરીર મરેલા જેવું છે, કહેવાનું તાત્પર્ય એ થયું કે જે ભિક્ષુ શુભ લેશ્યાથી યુક્ત હોય શરીરના સંસ્કારને ત્યાગ કરવાવાળો હોય, તથા જે શ્રત અને ચારિત્ર ધર્મને જાણવાવાળા છે, અર્થાત જ્ઞ પરિજ્ઞાથી ધર્મને જાણીને આસેવન પરિણાથી તેનું સેવન કરે છે, તે ગામ, ખેડ, વિગેરેમા અથવા નગર કે પત્તન વિગેરેમાં ભિક્ષા માટે પ્રવેશ કરીને ગષણ, ગ્રહણષણા અને પરિભેગૈષણું ને જાણ થકે તથા ઉદ્ગ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे गवेषणग्रहणैषणाम् परिभौगैषणां च 'जाणं' जानन विशुद्धाहारसेवने कर्मनिजरेति ज्ञात्वा तथा-'अणेसणं च' अनेषणाम्-उद्गमदोषादिकं तत्परिहारं तद्विपाकं च जानानः 'अन्नस्स' अन्नस्य 'पाणरस' पानस्य 'अणाणुगिद्धे अननुगृद्धा अन्नाचाहारादिषु गृद्धिभावरहितः संयममार्गे विरेत् । उत्तमलेश्यावान् तथा दृष्टधर्मा साधुः मिक्षार्थ ग्रामे नगरे वा भविष्टः एषणामनेषणां च विचार्य, अन्नपानादौ अनासक्तः शुद्धमन्नादिकं भिक्षेदिति भावः ।।१७।
तदेवं भिक्षुरनुकूलशब्दादिविषयमाप्तावपि तं रागद्वेषरहिततया दृष्टमप्यदृष्टं श्रुतमप्यश्रृंत कुर्वाणः एषणामनेषणामज्ञान कुशलोऽपि क्वचिद् ग्रामादौ भिक्षार्थमटन् अन्तप्रान्ताहारतया शरीर सस्काराभावाच्च म सदृशदेशानुभवेन कदाचित् संयमादौ अरत्यादिकं पाप्नुयात् तदा स किं कुर्यादिति दर्शयतिमूलम्-अरइंच इंच अभिभूयं भिक्खू, बहूजणे वातह एंगचारी।
एगंतमोणेण वियोगरेज्जा, एगस्त जंतो गइरागइ य।१८। छाया-अरति रतिं चाभिभूय शिक्षु बहु ननो वापि तथैव चारी।।
एकान्तमौनेन व्यागृणीयाद, एकस्य जन्तो गति मागतिं च ॥१८॥ भोगैषणा को जानता हुआ तथा उद्गमादि दोष रूप अनेषणा को, उसके परिहार और विपाक (फल) को जानता हुआ, अन्न और पानी में आसक्त न हो कर संयममार्ग में विचरे। ____ तात्पर्य यह है कि उत्तम लेश्या वाला तथा धर्म का ज्ञाता मुमि भिक्षा के अर्थ ग्राम या नगर में प्रवेश करके एषणा अनेषणा का विचार करे। अन्न पानी में गृद्व न हो और शुद्ध अन्नादि को ही ग्रहण करे ॥१७॥
માદિ દેષ રૂપ અનેષણુને તેના પરિહાર અને વિપાક (ફળ)ને જાણ થકી અન્ન અને પાણીમાં આસક્ત ન થતાં સંયમ માર્ગમાં વિચરણ કરે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ઉત્તમ લેશ્યાવાળા તથા ધર્મને જાણવાવાળા મુનિ ભિક્ષા માટે ગામ અથવા નગરમાં પ્રવેશ કરીને એષણા અનેષણ વિગેરેને વિચાર કરે. અન્નપાણીમાં આસક્ત ન બને અને શુદ્ધ અન્ન વિગે જેને જ ગ્રહણ કરે છે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७१
भिक्षु अनुकूल रूप शब्द आदि की प्राप्ति होने पर भी रागवेष से रहित होने के कारण दृष्ट विषय को अदृष्ट और श्रुत को अश्रुत करता हुआ एषणा अनेषणा के ज्ञान में पटु होने पर भी ग्रामादि में भिक्षार्थ पर्यटन करता हुआ अन्तप्रान्त आहार करने के कारण तथा शरीर का संस्कार न करने के कारण मृत सदृश देह का अनुभव करके संयम में अरति को प्राप्त हो जाय तो उस समय क्या करे ? यह दिखलाते हैं-'अरई रइं च अभिभूय' इत्यादि । __ शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः' निरवद्य भिक्षा को ग्रहण करने वाला साधु 'बहूजणे बा-बहुजनो वा' अनेक पुरुषों के साथ निवासकरता हो 'तह-तथा' और 'एगचारी-एकचारी' एकेला भी हो तो भी 'अरइं-अर. तिम्' संयम में अरुचि एवं 'रइं च-रतिश्च' असंयममें रुचि को 'अभिभूय-अभिभूय' दूरकर के 'एगस्स-एकस्य' अकेला ही 'जतो-जन्तोः ' जीव की 'गई-गतिम्' भवान्तर गमनरूप गति को तथा 'आगइंच
आगतिश्च' भवान्तरसे आगमन रूप आगति को 'एगतमोणेण-एका. न्तमौनेन' सर्वथा शुद्ध संयम को आश्रय करके 'वियागरेज्जा-व्यागृणीयात्' धर्मकथाका उपदेश करे ॥१८॥
ભિક્ષુ અનુકૂળ રૂપ, શબ્દ, વિગેરેની પ્રાપ્તિ થવા છતાં પણ રાગદ્વેષથી રહિત હેવાના કારણે દુષ્ટ થયેલા વિષને અદષ્ટ શ્રતને અશ્રુતની જેમ કરતા થકા એષણ અને અષણાના જ્ઞાનમાં ચતુર હવા છતાં પણ ગામ વિગેરેમાં આહારને માટે પર્યટન કરતા થકા અન્ત પ્રાન્ત આહાર કરવાના કારણે તથા શરીરના સંસ્કારો ન કરવાથી મરેલાની જેમ શરીરને અનુભવ કરીને સંયમમાં અરતિ-અરૂચિ ભાવ પ્રાપ્ત થઈ જાય તે તેવા સમયે શું કરવું? તે બતાવવા માટે નીચે પ્રમાણેની ગાથા કહે છે. ___ अरइं रइंच अभिभूय' त्यात
साथ --- 'भिक्खू-भिक्षुः' नि२१५ मिक्षाने अय ४२वावागा साधु 'बहूजणे वा-बहुजनो पा' भने ५३षोनी सा पास ४२तडाय 'तह-तथा' मगर 'एगचारी-एकचारी' से। ०४ यता ५५ 'अरई-अरतिम्' सयममा स३थि मने रइंच रतिञ्च' मयमा ३थित 'आभिभूय-अभिभूय' २ ४शन एगस्स-एकस्य' alor 'जंतो-जन्तोः ' वनी गई-गतिम्' लपान्त२ गमन ३५ तिने तथा 'आगच-अगतिञ्च' भवान्तरथी मा१३॥ ३५ तिने 'एंगे. तमोणेण-एकान्तमौनेन' सवथा शुद्ध सयभन! माश्रयशने 'वियागरेज्जाव्यागृणी यात्' ५ थान ७५४२ ४२ ॥१८॥
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः - ( भिक्खू) भिक्षुः - निरवद्यमिक्षणशीलः' साधुः (बहूजणे वा ) बहुजनो वा भवेत् ( तह) तथा ( एगचारी ) एकचारी - एकाकी वा भवेत् सः ( अरई) अरतिम् - संयमारुचिम् (रइंच ) रतिं च- असंयमरुचि च (अभिभूय) अभिभूय - पराभूय- दूरीकृत्य ( एगस्त) एकस्य - एकाकिन एच (जंतो) जन्तो:जीवस्य ( गई ) गतिः - भवान्तरगमनरूपा (आगई य) आगतिश्च - मवान्तरादागमनरूपा भवतीति, ( एगंतमोणेन ) एकान्तमौनेन - सर्वथा शुद्धसंयममाश्रित्य ( वियाग रेज्जा) व्यासृणीयात् कथयेत् ||१८||
टीका- 'भिक्खू' भिक्षुः - निरवद्यभिक्षणशीलो मुनिः 'बहुजणे' बहुजनः वहवो जनाः साधवः संयमसहायकारिणो यस्य स तथाविधो भवेत् 'तह' तथा 'वा' वा अथवा 'एगचारी एकचारी प्रतिमामतिपत्तिकाले जिनकरिपकावस्थायामन्यदा वा एकाकिविहारी भवेत् कस्याश्चिदप्यवस्थायां वर्त्तमानो भवेदित्यर्थः सः 'अरइं' अरतिम् अस्नानतया मलमलिनगात्रत्वेन अन्तमान्त
अन्वयार्थ - निर्दोष भिक्षाग्रहण करने वाला साधु जनों से युक्त हो या अकेला ( रागद्वेषसे रहित पडिमाधारी) ही हो । किन्तु अरति रूप संयम में अरुचि तथा रतिरूप असंयम में रुचि को दूर कर जीव का अकेला ही भवान्तर गमन और भवान्तर से आगमन रूप गति आगति का एकान्त मौन होकर शुद्ध संयम के साथ उपदेश करें ॥ १८ ॥
टीकार्थ-साधु चाहे बहुत से सहायक साधुओं के साथहो चाहे एकाकी हो ( रागद्वेष रहित हो) तथा पडिमा अंगीकार करने की स्थिति में, जिनकल्पिक अवस्था में अथवा किसी अन्य समय में अकेला विचरण कर रहा हो, सार यह कि किसी भी अवस्था में क्यों न हो, कदाचित् अरति को प्राप्त हो जाय-स्नान न करने से (शरीर संस्कार रहित
અન્નયા —નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ ઘણા સાધુજનેાથી ચુક્ત હાય અર્થાત્ એકલા (રાગદ્વેષથી રહિત પડિમાધારી) જ હોય પરંતુ અતિ રૂપ અરૂચીને દૂર કરીને જીવનુ' એકલાનુ જ ભવાન્તરમાં ગમન અને ભવાન્તરથી આગમન રૂપ ગતિ આગતિનું એકાન્ત મૌન થઈને સચમ પૂર્ણાંક ઉપદેશ કરે ॥૧૮॥
ટીકા-સાધુ, ઘણા સાધુએની સહાયથી યુક્ત હોય અથવા એકલા જ ડાય (રાગદ્વેષ રહિત હાય) તથા ડિમા અંગિકાર કરવાની સ્થિતિમાં, જીનકલ્પિક અવસ્થામાં અથવા કેાઈ ખા સમયમાં એકલા વિચરણકરી રહ્યા હાય કહેવાના હેતુ એ છે કે-કેઇ પણ અવસ્થામાં કેમ ન હાય ? કદાચ અતિ ભાવને પ્રાપ્ત થઈ જાય તેા અર્થાત્ સ્નાન ન કરવાથી (શરીર સંસ્કાર
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७३ पर्युपिततक्रमिश्रितवल्लचणकाधाहारतया तथा क्षीणशरीरत्वेन च मोहकर्मोदयात् समुत्पन्नां संयमारुचिम् एकवस्तुनि यधरतिः स्यात्तदा अन्यवस्तुनि रतिर्भवत्ये वेत्याह-'रई' तिम्-सावद्याऽनुष्ठानरूपामसंयमे समुत्पन्नां रुचिम् 'अभिभूय' अभिभूय-संसारस्वरूपज्ञानेन तिर्यङ्नारकादि दुःखविचारणेन आयुषोऽल्पत्व. चिन्तनेन च दूरीकृत्य 'एगंतमोणेग' एकान्तोनेन मुनीनामयं मौना, संयमः एकान्तेन सर्वथारूपेण मौनः एकान्तमौन स्तेन परिशुद्धेन संयमेन एकान्तशुद्रसंयममाश्रित्येत्यर्थः 'वियागरेज्जा' व्यागृणीयात्-धर्मकथावसरे अन्यदा वा संयमाबाधया प्राणातिपातविरमणादिरूपां धर्मकथां कथयेत् । कि कथयेदित्याह यस्य 'एगस्स' एकस्य एकाकिन एव स्वकृत शुभाशुभमन्तरेण असहायस्य 'जंतो' जन्तोः -जीवस्य 'गई' गति:-परलोके गमनम् 'य' च-तथा 'आगई' आगति:भवान्तरादागमनं भवति होने से) रूखा-सूखा ठंढा आहार करने से अथवा कृशकाय होने से तथा आभ्यन्तर कारण मोहनीय कर्म के उदय से उसे संयम के प्रति अरति (अरुचि) उत्पन्न हो जाय और जब एक वस्तु में अरति होगी तो उससे विपरीत अन्य वस्तु में रति भी उत्पन्न होगी। अतएव संयम में अरति उत्पन्न होने से असंयम के प्रति रति उत्पन्न होजाय तो उसे संसारके स्वरूप का विचार करके नरकतिर्यच गतियों के दुःखका विचार करके तथा आयु की अल्पता का विचार करके दर कर दे। वह शुद्ध संयम का आश्रय लेकर वचन का प्रयोग करे। धर्म कथा कहते समय या अन्य समय में इस प्रकार से बोले जिससे संयम में बाधा उत्पन्न न हो और धर्म की ही बात बोले । बह कहे कि यह जीव एकाकी ही अपने शुभ और अशुभ कर्मों के રહિત હેવાથી) લુખે સુકે ઠંડે આહાર કરવાથી અથવા શરીરના સુકાવાથી તથા આભ્યન્તર કારણ મેહનીય કર્મના ઉદયથી તેને સંયમ પ્રત્યે અરતિ (અરૂચિ) ઉત્પન થઈ જાય અને જ્યારે એક વસ્તુમાં અરતિ થાય ત્યારે તેનાથી જુદી અન્ય વસ્તુમાં રતિ પણ ઉત્પન્ન થાય. તેથી જ સંયમમાં અરતિ ઉત્પન્ન થવાથી અસંયમમાં રતિ (પ્રીતિ) ઉત્પન્ન થઈ જાય તે તેણે સંસારના સ્વરૂપને વિચાર કરીને નરક, તિર્યંચ ગતિયાના દુઃખને વિચાર કરીને તથા આયુષ્યના અ૯૫૫ણાનો વિચાર કરીને તેને દૂર કરે. તે શુદ્ધ સંયમને આશ્રય લઈને વચનનો પ્રયોગ કરે. ધર્મકથા કરતી વખતે અથવા અન્ય સમયમાં એવી રીતે બેલે કે જેનાથી સંયમમાં બાધા ન આવે, અને ધર્મની જ વાત કહે તેણે કહેવું કે-આ જીવ એકલે જ પિતાના શુભ અને અશુભ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
सुत्रकृताङ्गसूत्रे उक्तंच--'एकः प्रकुरुते कर्म, भुनक्त्येकश्च तत्फलम् ।
जायते म्रियते चैक, एको याति भवान्तरम् ॥१॥ इत्यादिरूपां धर्मकथा कथयेदिति भावः ॥१८॥ मूलम्-सयं समेच्चा अदुवा वि सोच्चा,
भासेज्ज धम्मं हिययं पयाणं । जे गैरहिया सणियाणप्पओगा,
ण ताणि सेवंति सुधीरधम्मा॥१९॥ छाया-स्वयं समेत्याथवाऽपि श्रुत्वा, भाषेत धर्म हितकं प्रजानाम् ।
ये गर्हिताः सनिदानप्रयोगाः, न तान् सेवन्ते सुधीरधर्माणः ॥१९॥ साथ परलोक जाता है और एकाकी ही भवान्तर से आता है। कहा है-'एकः प्रकुरुते कर्म' इत्यादि। ___'यह जीव अकेला ही कर्म उपार्जन करता है । अकेला ही उसका फल भोगता है, अकेला ही जन्मता मरता है और अकेला ही परलोक में जाता है।'
भाव यह है कि इस प्रकार की धर्मकथा साधु को करनी चाहिए ।१८॥ 'सयं समेच्चा अदुवा वि सोच्चा' इत्यादि।
शब्दार्थ –'सयं-स्वयम्' अन्यके उपदेश विना अपने आप 'समेचासमेत्य' सम्पक प्रकार से मोक्ष मार्ग को जानकरके 'अदुवावि-अथवा. ऽपि' अथवो 'सोच्चा-श्रुत्वा' गुरु परम्परासे सुनकर 'पयाणं-प्रजानाम् કર્મોની સાથે પરલેકમાં જાય છે. અને એટલે જ ભવાન્તરથી આવે છે,
छ -'एकः प्रकुरुते कर्म' त्याही
આ જીવ એકલે જ કમનું ઉપાર્જન કરે છે. એટલે જ તેનું ફળ ભોગવે છે, એક જ જન્મે છે, અને એકલે જ મરે છે, અને પરલોકમાં પણ એક જ જાય છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે–આ પ્રમાણેની ધર્મકથા સાધુએ કહેવી જોઈએ ૧૮
'सय समेच्चा अदुवा वि सोच्चा' या
शहाथ-'सब-स्वयम्' भान पहेश विना पातानी भणे ‘समेच्चा -समेत्य' सारी रीते भार माने जाने 'अदुवावि-अथवाऽपि' अथ! 'सोच्चा-श्रुत्वा' ४३ ५२ ५२राथी सनाने 'पयाण-प्रजानाम्' प्रलमान 'हिययं
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
समपार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३७५
अन्वयार्थः- (सयं) स्त्रयम्-आत्मनैव परोपदेशं विनैव (समेच्चा ) समेत्य मोक्षमार्ग सम्यग्ज्ञात्वा (अदुवा वि) अथवाऽपि ( सोच्चा) श्रुत्वा - गुरुपरम्परया निशम्य (1) प्रजानाम् ( हिययं) हितकं हितकारकम् (धम्मं ) धर्मम् श्रुतचारित्ररूपम् (भासेज्न ) भाषेत (जे) ये खलु (गरहिया) गर्हिताः - निन्दिताः (सफियाणपओगा) सनिदानप्रयोगाः - सरकारसंमानादिकथनसहिता व्यापारा भवन्ति (ताणि) तान् सनिदानप्रयोगान् (सुधीरधम्मा) सुधीरधर्माण:-महर्षयः : (ण सेवंवि) न सेवन्ते ||१९||
टीका - पुनरप्याह- 'सर्य' स्वयम् - आत्मना परोपदेशमन्तरेणैव 'समेच्चा' प्रजाओं के 'हिपयं हितकम्' हितकारक 'धम्मं धर्मम् श्रुतचारित्र रूप धर्म का ' भासेज्जा - भाषेत' कथन करे जे ये' जो गरहिया-गर्हिताः ' निंदित कार्य 'सणियाणपभोगा-सनिनप्रयोगाः फलकी प्राप्तिके लिये किया जाता है 'ताणि-तान' ऐसे सनिदान कार्य का 'सुधीर धम्मा-सुधीरधर्माण:' धीर पुरुष 'ण सेवंति न सेवन्ते' सेवन नहीं करता है ॥ १९ ॥
अन्वयार्थ - स्वयं ही आत्मा के द्वारा परोपदेश के बिना ही मोक्ष मार्ग को अच्छी तरह जान कर अथवा गुरु परम्परा द्वारा समझ कर प्रजाओं का हितकारक श्रुत चारित्र रूप धर्म का उपदेश करे । और जो साधुजनों के लिए निन्दित सत्कार संमानादि कथन व्यापार हैं। उनको सुधीर धर्मा (मेधावी साधु) महर्षिगण सेवन नहीं करते हैं । १९ । टीकार्थ - और भी कहते हैं- मनुष्यजन्म, आर्य क्षेत्र आदि, यह हितकम्' द्विता२४ 'धम्मं धर्मम्' श्रुतास्त्रि ३५ धर्म'ने 'भासेज्जा - भाषेत ' उथन ४२ 'जे-ये' - 'गरहिया - गर्हिताः' निहित अर्थ 'सणियाणप्पओगा - सनिदानप्रयोगाः ' इसनी प्रप्ति भाटे उरवामां आवे छे 'ताणि तान्' सेवा सनि हान अर्थ' 'सुधीरधम्मा-सुधीरधर्माण:' धीर ५३ष 'ण सेवति न सेवन्ते' સેવન કરતા નથી ૫૧૯મા
અન્વયા -પાતેજ આત્મા દ્વારા પરીપદેશ વિનાજ મેાક્ષ માર્ગને સારી રીતે જાણીને અથવા ગુરૂ પરપરા દ્વારા સમજીને પ્રજાના હિતકારક શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્માંના ઉપદેશ કરે અને જે સાધુજના માટે નિંદિત સત્કાર સમ્માનાદિ કથન રૂપ વ્યાપાર છે, તેનું સુધીર ધર્મો (મેધાવી સાધુ) સેવન ४२ता नथी. ॥१८॥
ટીકાથ—વિશેષ કહે છે—મનુષ્ય જન્મ આય ક્ષેત્ર વિગેરે રૂપ
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे समेत्य-सम्पज्ञाता मनुष्य जन्मायदेशादिकम्, चतुर्गतिकोऽयं संसाररूप एतस्य च कारणं मिथ्यात्वादिकम्, अशेषकर्मक्षयो मोक्षः, तत्कारणानि सम्यग्ज्ञानदर्शनचरित्राणि चेत्येतत्सर्वं स्वत एव ज्ञात्वा 'अदुवा वि' अथवाऽपि, गुर्वादिसकाशात 'सोच्चा' श्रुत्वा 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्रलक्षणम् ‘पयाण' प्रजानाम्स्थावरजंगमादीनाम् "हिययं हितकम्-रक्षकम् 'भासेज्जा' भाषेत-सर्वजीवरक्षण परकं श्रुतवारित्रलक्षणम् हितकरं धर्मम्-अभिभाषेत, 'सणियाणप्पओगा' सनि. दानप्रयोगाः, निदानेन-सत्कारसम्मानाद्याशंसनेन सह वतन्ते इति सनिदानाः, प्रकर्षेण युज्यन्ते इति प्रयोगाः व्यापाराः, धर्मकथा प्रबन्धा वा 'जे' ये 'गरहिया' गर्हिता:-निन्दिताः-विथ्यात्वादिकाः कर्मबन्धननकाः 'ताणि' तान् सर्वान् चारित्रविधनभूतान् ‘सुधीरधम्मा' सुधीरधर्षाणो महर्षयो न सेवन्ते, एते. षामाचरणं नैव कुर्वन्तीति । स्वत एव धर्मान् ज्ञात्वा परस्माद्वा श्रुत्वा, प्रजाभ्यो संसार चार गति वाला है । मिथ्यात्व आदि संसार के कारण हैं। भव बन्धनों को नष्ट करने वाला समस्त कर्मों का क्षय होना मोक्ष है। सम्यग्ज्ञान दर्शन और चारित्र तप मोक्ष के कारण हैं, इत्यादि परोप देश के विना स्वयं ही जान कर अथवा गुरुपरम्परा से दूसरों से सुन कर स्थावर और प्रस जीवों के लिए हितकारी श्रुतचारित्र धर्म का उपदेश करे। सत्कार सन्मान आदि की अभिलाषा से युक्त योगों का या धर्मकथा रूप प्रपन्धों का जो मिथ्यात्व आदि कर्मबन्ध जनक होते हैं। चारित्र में बन्धक होते हैं, उनका धर्म में दृढ महर्षिजन सेवन नहीं करते। ___ आशय यह है कि धर्म को स्वयं ही जान कर अथवा दूसरों से सुन कर जीवों का हित करने वाले धर्म का उपदेश करना चाहिए। આ સંસાર ચાર ગતિવાળે છે. મિથ્યાત્વ વિગેરે સંસારના કારણ છે ભવબંધનોને નષ્ટ કરવાવાળા સઘળા કર્મોનો ક્ષય થે તે મોક્ષ છે. સમ્યકજ્ઞાન સમ્ય દર્શન અને ચારિત્ર સમ્યફ તપ એ મેક્ષના કારણ રૂપ છે. વિગેરે પરોપદેશ વિના સ્વયં જાણીને અથવા ગુરૂ પરંપરાથી બીજાઓની પાસેથી સાંભળીને સ્થાવર અને ત્રસ જીવેને માટે હિત કરનાર શ્રત ચારિત્ર ધર્મનો ઉપદેશ કરે. સત્કાર સન્માન વિગેરેની અભિલાષાથી યુક્ત ભેગોને અથવા ધર્મકથા રૂપ પ્રબંધને કે જે મિથ્યાત્વ વિગેરે કર્મબંધ જનક હોય છે. ચારિત્રમાં બન્યક થાય છે. તેનું ધર્મમાં દઢ એવા મુનિજન સેવન કરતા નથી.
કહેવાનો આશય એ છે કેધર્મને સ્વયં જાણીને અથવા બીજાઓ પાસેથી સાંભળીને જેનું હિત કરવાવાળા ધર્મને ઉપદેશ કરવો જોઈએ,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७७ हितं धर्ममुपदिशेयुः। तथा यानि निन्दितानि धर्ममतिबन्धकानि कर्माणि तानि, तथैव पूजालाभादि प्रयोजकानि तानि वा धीरपुरुषा न सेवन्ते इति समुदितार्थः ॥१९॥ ___ द्रव्यक्षेत्रकालभावमबुद्ध्वा यो मुनिरुादिशति तस्य कीदृशं फलं भवती त्यत आइ-केसिचि' इत्यादि। मूलम् कैसिंचि तकाई अबुज्झ भावं, खुद्दपि गच्छेज्ज असदहाणे।
आउस्स कालाइयारं वैघाए, लेद्धाणुमाणे य परेसु अद्रु।२०॥ छाया-केषांचित्तणाऽबुद्ध्वा भावं, क्षौद्रमपि गच्छेदश्रद्दधानः ।
___ आयुषः कालातिवारं व्याघातं, लब्धानुमानश्च परेश्वर्थान् ॥२०॥ तथा जो योगव्यापार-निन्दित हैं, धर्म के बाधक है और पूजा लाम आदि के प्रयोजक हैं, उनको धीर पुरुष सेवन न करे ॥१९॥
द्रव्य क्षेत्र काल और भाव को जाने बिना जो मुनि उपदेश देता हैं। इसे कैसे फल की प्राप्ति होती है। यह कहते हैं-'केसिचि तकाई' इत्यादि ।
शब्दार्थ-तक्काई-तर्केण' अपनी बुद्धि के तर्क से 'केसिचिकेषाश्चित् मिथ्यात्व भाव से जिनकी बुद्धि कुंठित होगई है ऐसे पुरुष के 'भाव-भावम् अभिप्राय को 'अयुज्झ-अवुद्ध्वा न जानकर साधु यदि उपदेश देवे तो 'असहाणे-अश्रद्दधान:' वह उस उपदेश में श्रद्धा न रखता हुआ अपने मन्तव्यों की निंदा सुनकर 'खुद्दपि-क्षुद्रस्वमपि' उपदेशकरमे वालेके प्रति विरुद्धभाव को 'गच्छेज्जा-गच्छेत्' प्राप्त हो તથા જે રોગ વ્યાપાર નિન્દ્રિત છે, ધર્મને બાધ કરવાવાળા છે, અને પૂજ, લાભ વિગેરેની પ્રવૃત્તિ કરાવનારા છે, તેનું ધીર પુરૂષ સેવન કરવું નહી. ૧લા
દ્રવ્ય ક્ષેત્ર અને ભાવને જાણ્યા વિના જે મુનિ ઉપદેશ આપે છે. તેને . १ प्राप्त थाय छ, ते मdिi सूत्र॥२ 'केसिंचि तकाई' त्या ગાથા કહે છે.
Ava-'तक्काई-तकेंग' पातानी मुद्धिन तथा 'केसि चि-केषाञ्चित्' મિથ્યાત્વભાવથી જેમની બુદ્ધિ કુંઠિત થઈ ગઈ હોય એવા પુરૂષના “માभावम्' मनिप्रायने 'अबुज्ज्ञ-अबुद्ध्वा' या विना साधु ने पहेश भारत 'असहाणे-अश्रद्दधानः' ते थे. अपहेशमा श्रद्धा न २i पोताना भतव्यानी Fel सामनाने 'खुइपि-क्षुद्रत्वमपि' ५४२॥ ४२।२ प्रत्ये १३ मा 'गच्छेज्जा
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ-(तक्काई) तर्केण (केसिंचि) केषांचिद् मिथ्यात्वोपहतबुद्धीनाम् (भाव) भावम्-अभिपायम् (अबुझ) अबुद्ध्या-अनुमानादिनाऽज्ञात्वा परती. थिकमुपदिशेत् तदा (असद्दहाणे) अश्रद्दधानः श्रोता स्वधर्मनिन्दां श्रुत्वा कदाचित् (खुइंपि) क्षौद्रमपि-क्षुद्रत्वमपि-उपदेष्टारं प्रति विरोधमपि (गच्छेज्जा) गच्छेत्माप्नुयात् ततश्च-(आउम्स) आयुपः (कालाइयारं) कालातिचारम्-दीर्घकालस्थितिकत्वमपि (वधाए) व्याघा रूपं विनाशलक्षणं कुर्यात् तस्मात् (लद्धाणुमाणे य) लब्धानुमान श्च-अनुभानादिना परामिप्रयं ज्ञात्वा (परेसु) परेषु परतीर्थिकेषु (अष्टे) अर्थान्- सद्धर्मादिपरूणादिकान् उपदिशेदिति भावः ॥२०॥ और 'आउस्स-आयुषः' वह उपदेश करनेवाले की आयुके 'कालाइयारं -कालातिचार म्' कालातिक्रमणरूप 'वघाए-व्याघातम्' व्याघात-बाधा पहोचावे इसलिए 'लद्धाणुमाणे य-लब्धानुमानश्च' अनुमान आदि से अन्य का अभिप्राय जानकरके 'परेसु-परेषु' परतीर्थिकों को 'अद्वेअर्थान्' सद्धर्मादि प्ररूपणारूप अर्थका उपदेशकरें ॥२०॥ ___ अन्वयार्थ-तर्क के द्वारा किन्हीं मिथ्यात्वोपहत बुद्धियों का अभिप्राय को अनुमान चगैर के द्वारा जाने विना ही यदि साधु परती. थियों को धर्मोपदेश करे तो श्रोता अपने धर्म की निन्दा सुनकर अश्रद्धा करते हुए कदाचित् उपदेशक का ही विरोध कर सकता है
और उपदेशक के आयु का भी विघात कर सकता है । इसलिये अनुमानादि के द्वारा पराभिप्राय को जान कर परतीर्थिकों को सद्धर्मादि का उपदेश करें ॥२०॥ गच्छेत्' आ४ थाय भने 'आउस्स -आयुषः' त अपहेश ५२ना२ना भायुष्यन। 'कालाइयार-कालातिचारम्' मातिभर ३५ 'वाघाए-व्याघातम्' व्याधातपाथा पाया तथा 'लद्धाणुमाणे य-लब्धानुमानश्च' भनुमान विश्था भीतना भनिभायने एन ‘परेसु-परेषु' अन्य ती डोन 'अद्वे-अर्थान्' साह પ્રરૂપણ રૂપ અર્થનો ઉપદેશ કરે
અન્વયાર્થી—તર્ક દ્વારા કઈ મિથ્યાત્વથી અપહત બુદ્ધિવાળાઓના અભિપ્રાયને અનુમાન વિગેરેથી જાણ્યા વિનાજ જે સાધુ પરતીર્થિકને ધર્મને ઉપદેશ આપે તે શ્રોતાજન પિતાના ધર્મની નિંદા સાંભળીને અશ્રદ્ધા કરીને કદાચ ઉપદેશકને જ વિરોધ કરી શકે છે અને ઉપદેશકના આયુષ્યને પણ વિઘાત કરી શકે છે. તેથી અનુમાન વિગેરે દ્વારા અન્યના અભિપ્રાયને સમજીને પરતીર્થિકોને સદ્ધર્મ વિગેરેનો ઉપદેશ કરે મારા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७९
टीका-केसिंचि' केचित्-कुशास्त्रशासितान्तः कारणानां मिथ्यात्वोपहत बुद्धीनां लघुपकृतीनाम् 'भाव' भावम्-अभिप्रायम् 'कोऽयं राजादिकः कस्य धर्म स्याऽनुयायी, कतरं धर्ममाश्रितः कस्य देवस्याऽजराधकः ? इत्यादि, 'तकाई' सण 'अबुज्झ' अबुधा-अनुमानादिना पराभिप्रायमज्ञात्वा यदि कश्चित्साधुः कमपि परतीर्थिकमुपदिशेत, येनोपदिष्टेन उपदेशेन परशास्त्रदेवादीनां निन्दाऽवगम्येत, स च परतीथिको निन्दाव वनं श्रुत्वा 'असहहाणे' जिनमतम् अश्रद्दधान:-अति कटुतां भावयन् 'खुइंपि' क्षौद्रमपि-क्षुद्रत्वमपि 'गच्छेन्ज' गच्छे--अतिक्रुद्धः सन् उपदेष्टारं विपियवादिनं मुनि प्रति विरुद्धमपि कुर्यात्, स्कन्दकाचार्यस्य पालक. पुरोहितवत्, स निन्दावचनक्रुद्ध , उपदेष्टुः 'आउस्स' आयुषः 'कालाइयार' कालातिचारम्-दीर्घस्थितिकत्वमपि 'वघाए' व्याघातरूपं विनाशरूपम्-परिक्षेप __टीकार्थ-जिनका अन्तःकरण कुशास्त्रों की वासना से वासित है। जिनकी बुद्धि मिथ्यात्व से उपहत है और जो स्वभाव से क्षुद्र है। ऐसे लोगों के अभिप्राय को जाने विना अर्थात् यह श्रोता राजा आदि कौन है ? किस धर्म का अनुयायी है ? किस देव का आराधक है ? इत्यादि बातों को न जान कर कोई साधु यदि अन्यमतावलम्बी को उपदेश दे और उससे शास्त्र या देव की निन्दा हो जाय तो वह निन्दा के वचन सुनकर जिनमत पर श्रद्धा नहीं करेगा। अत्यन्त कटुकता का अनुभव करता हुआ उपदेशक पर कुद्ध हो जाएगा। उपदेश देने वाले मुनि के विरुद्ध भी कुछ कर बैठेगा जैसे पालक पुरोहित ने स्कन्दकाचार्य के विरुद्ध किया था। वह दीर्घस्थिति वाली आयु का
ટીકાર્થ—જેઓનું અંતઃકરણ કુશાસ્ત્રોની વાસનાથી વાસિત છે, જેએની બુદ્ધિ મિથ્યાત્વથી ઉપહત-ઘેરાયેલી છે, અને જે સ્વભાવથી ક્ષુદ્ર છે, એવા લેકોના અભિપ્રાયને જાણ્યા વિના અર્થાત આ શ્રોતા રાજા વિગેરે કેણ છે?
ક્યા ધર્મના અનુયાયી છે? કયા દેવની આરાધના કરવાવાળા છે? વિગેરે બાબતેને ન જાણતાં કઈ સાધુ જ બીજા મતવાળાઓને ઉપદેશ આપે અને તેમ કરતાં તેઓના દેવ અગર શાસ્ત્રની નિંદા થઈ જાય, તો તે નિદાના વચન સાંભળીને જૈનમત પર શ્રદ્ધા નહી કરે, અને અત્યંત કડવા પણાને. અનુભવ કરીને ઉપદેશ કરનાર પર કોલ કરી બેસશે. અને ઉપદેશ આપવા વાળા મુનિ વિરુદ્ધ પણ કંઈક કરી બેસે. જેવી રીતે પાલક નામના પુરોહિતે કુંદકાચાર્યની વિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરી હતી. અને તે દીર્ઘસ્થિતિવાળી આયુષ્યને
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे स्वभावं संवर्तयेत्, अतः 'लद्धाणुमाणे' लब्धानुमानः-पराभिमायमनुमानादिना जात्वा 'परेसु' परेषु-परतीथिकेषु यथायोगम् 'अट्टे' अर्थान्-सद्धर्मप्ररूपणादिकान यात्, स्वबुद्धया पराभिप्रायमज्ञात्वा धर्मोपदेशे कृते श्रोतुरश्रद्धा समुत्पद्यते, तथा-क्रुद्धः श्रोता साधु मारयेदपि । अतः पराभिप्रायमनुमानादीना ज्ञात्वा उपदेशो दातव्य इति भावः ॥२०॥ मूलम्-कम्मं च छदं च विर्गिच धीरे,
विणइज उ सवओ आयभावं। स्वेहि लैप्पंति भयावहेहिं,
विजं गहाय तसथावरेहि ॥२१॥ छाया-कर्मच छन्दश्च विवेचयेद्धीरो, विनयेत्तु सर्वत आत्मभावम् ।।
रूप लुप्यन्ते भयावहै, विद्वान् गृहीत्वा त्रसस्थावरेभ्यः ॥२१॥ विधात भी करदे। अतएव साधु अनुमान आदि से दूसरे के अभिप्राय को जान कर अन्य तीथिकों को यथायोग्य अर्थों का कथन करे।
आशय यह है कि अपनी बुद्धि से दूसरे के अभिप्राय को जाने विना धर्मोपदेश करने से श्रोता को अश्रद्धा उत्पन्न होती है। क्रोधित हुआ श्रोता साधु को मार भी डालता है । अतएव अनुमान आदि से दूसरे के अभिप्राय को जान कर धर्मोपदेश देना चाहिए ॥२०॥ 'कम्मं च छंदं च विनिंच धीरे' इत्यादि ।
शब्दार्थ-धीरे-धीरः' धीर साधु सुनने वालेका 'कम्म-कर्म कर्म एवं 'छंद-छन्दम्' अभिप्रायको 'विगिं च-विवेचयेत्' सम्यक् प्रकार से વિઘાત પણ કરી બેસે તેથી સાધુ અનુમાન વિગેરેથી બીજાને અભિપ્રાયને જાણીને અન્યતીથિ કેને યથાયોગ્ય અર્થોને ઉપદેશ કરે.
કહેવાને આશય એ છે કે–પોતાની બુદ્ધિથી બીજાના અભિપ્રાયને જાણ્યા વિના ધર્મોપદેશ કરવાથી શ્રોતાને અશ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે. ક્રોધાય. માન થયેલ શ્રોતા સાધુને મારી પણ નાખે તેથી અનુમાન વિગેરેથી બીજાના અભિપ્રાયને સમજીને ધર્મોપદેશ કરે જોઈએ. ૨૦
'कम्मं च छंदच विगिच धीरे' छत्याह
शहाथ - 'धीरे-धीरः' धी२ साधु सimqiqtणाना 'कम्म-कर्म' में भने 'छंद -छन्दम्' अभिप्रायने 'विगिंच-विवेचयेत्' सारी रीत ngi a तथा
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३८१ ___ अन्वयार्थ:-(धीरे) धीरः अक्षोभ्यः साधुः श्रोतुः-पुरुषस्य (कम्म) कर्म कीदृशं तस्याभिमतम् एवं श्रोतुः (छंद) छन्दम्-अभिप्रायम् (कस्य मतस्यायमनु यायी वर्तते) इत्येवम् (विगिच) विवेवयेत्-सम्यग् जानीयात्, तथा श्रोतुः (सयओ) सर्वतः-सर्वप्रकारेण (आयभावं) आत्मभावम्-अनादिभात्राभ्यस्तं मिथ्यात्वादिकम् (विणइज्म) विनयेत्-दूरी कुर्यात् (भयावहे हिं) भयावहैः-भयो. त्पादकैः (रूवेहिं) रूपैः-चक्षुरादीन्द्रियमनोहरैः रूपादिविषयैः पुरुषाः (लुप्पंति) लुप्यन्ते चारित्रधर्मात् स्खलन्ति तस्मात् (विज्नं) विद्वान् -देशकालाभिमायाऽभिज्ञः (गहाय) गृहीत्वा-श्रोतुरभिपायं बुद्ध्वा (तमथावरेहि) त्रसस्थावरेभ्यो जीवेभ्यो हितमुपदिशेत् ॥२१। जानलेवें तथा 'सव्यो -सर्वतः' सब प्रकार से सुनने वालेका 'आयभावं-आत्मभावम्' अनादि भवसे अभ्यस्त ऐसे मिथ्यात्वादिक को 'विणहज्ज-विनयेत्' दूरकरे 'भयावहे हिं-भयावहै:' भयको उत्पन्न करने वाले 'रूवेहि-रूपैः' चक्षु आदि इन्द्रियगम्य रूपादि विषयों से मनुष्य 'लुप्पंति-लुप्यन्ते' चारित्र धर्म से स्खलित होते हैं अत:' 'विज्ज-विद्वान्' बुद्धिमान पुरुष 'गहाय-गृहीत्वा' श्रोता के अभिमायको जानकर 'तसथावरेहि-त्रसस्थावरेभ:' त्रस और स्थावर जीवों के कल्याणका उपदेशकरें ॥२१॥ ___ अन्वयार्थ-धर्ममार्ग से विचलित नहीं होने वाला धीर साधु श्रोता पुरुष का अभिप्राय को अच्छीतरह जानले और श्रोता के अनादि भव परम्परा से अभ्यस्त मिथ्यात्वादि को अच्छे प्रकार से दूर करे और अत्यन्त भयङ्कर सांसारिक रूपादि विषय पुरुषों को चारित्र धर्म से 'सव्वओ-सर्वतः' मा २थी समाजाना 'आयभाव-आत्मभावम्' भनाल लथी मयत मेवा मिथ्यात्वहन विणइज्ज-विनयेत्' ५२ रे 'भयावहेहि-भयावहैः' भय उत्पन्न ४२वावा. 'रूवेहि-रूपैः' नेत्र विगेरेन्द्रियः सभ्य ३ विषयाथी मनुष्य 'लुपंति-लुप्यन्ते' यारित्र भथी मलित थाय छे. तेथी 'विज्ज-विद्वान्' मुद्धिमान् ५३५ 'गहाय-ग्रहीत्वा' श्रोतासाना मलि. प्रायन तीन 'तसथावरेहि-त्रसस्थावरेभ्यः' त्रस भने स्था१२ वाना કલ્યાણને ઉપદેશ કરે ૨૧
અન્વયાર્થ –ધર્મમાર્ગથી વિચલિત ન થવાવાળા ધીર સાધુ શ્રોતાઓને અનુકૂલ એવા ધર્મ તથા તેમના અભિપ્રાયને સારી રીતે જાણુલે, અને શ્રોતા એના અનાદિ ભવપરંપરાથી અભ્યસ્ત મિથ્યાત્વ વિગેરેને સારી રીતે દર કરે અને અત્યંત ભયંકર એવા સંસારના રૂપાદિ વિષયે પુરૂષને ચારિત્ર
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
सूत्रकृताङ्ग सूत्रे
टीका - - ' धीरे' धीरः अक्षोभ्यः परिनिष्ठितबुद्धिः साधुः - उपदेशे प्रवृत्तः धर्मकथां श्रोतुः पुरुषस्याऽनुमानादिपमाणेन (कम्मं) कर्म कीदृशं तस्याऽनुष्ठानम् मतं वा तथा श्रोतुः 'छंद' छन्दम् कस्य मतस्याऽयमनुयायीत्याद्यभिप्रायम् 'विच' विवेचयेत् - सम्यग्जानीयाद, ज्ञात्वा च धर्मकथां कुर्यात् यथाऽनुष्ठितेन श्रोतुर्मनसि न भवेत् क्षोभः भवेच्च पदार्थावगमः, तथोपदेष्टव्यः, यथा श्रोतुः 'सो' सर्वः सर्वकारेण 'आयभाव' अनादिभवाभ्यस्तम् मिथ्यात्वादिकम् 'विणइज्ज' विनयेत्-विशेषतो निवारयेत् 'भयावहेर्हि' भयावहैः- भयोत्पादकैः 'रूवेर्हि' रूपैः - चक्षुरादिमनोहरैः रूपादिविषयैः 'लुप्पंति' लुध्यन्ते चास्त्रिधर्मात्
गिरा देता है। इसलिए विद्वान् साधु देशकाल की स्थिति के अनुसार श्रोता का अभिप्राय जान कर त्रस स्थावर सभी प्राणियों का हितकारी उपदेश करे ॥२१॥
टीकार्थ - जिसकी बुद्धि परिपक्व है ऐसा साधु जब उपदेश देने में प्रवृत्त हो तो सुनने वाले पुरुष के विषय में अनुमान आदि के द्वारा यह जान ले कि यह क्या करता है, इसका मत क्या है ? यह किस मत का अनुयायी है ? इत्यादि बातों को सम्यक् प्रकार से समझ कर धर्मकथा करें। जिससे श्रोता के मन में क्षोभ न हो परन्तु उसको वस्तुतत्व का ज्ञान हो जाय ऐसा उपदेश करना चाहिए । ऐसे उपदेश के द्वारा ही श्रोता के अनादि भव में अभ्यस्त मिथ्यात्व आदि को हटाना चाहिए। यह समझना चाहिए कि नेत्रों को मनोहर प्रतीत
ધથી નીચે પાડી દે છે. તેથી વિદ્યાત્ સાધુએ દેશકાળની પરિસ્થિતિ અનુસાર શ્રોતાઓના અભિપ્રાયને જાણીને ત્રસ અને સ્થાવર એવા બધાજ પ્રાયિને ઉતકારક ધમના ઉપદેશ કરે ॥૨૧॥
ટીકા--જેની બુદ્ધિ પરિપકવ છે, એવા સાધુ જ્યારે ઉપદેશ આપ વામાં પ્રવૃત્ત થાય તે સાંભળવાવાળા શ્રોતાઓના સબ'ધમાં અનુમાન વગેરે દ્વારા એ જાણી લેવું જોઇએ કેઆ શું કરે છે? આમના મત શુ છે ? આ કયા મતને અનુસરનારા છે ? વિગેરે બાબતેને સારી રીતે સમજીને ધમ કથા કરે, કે જેથી શ્રોતાએના મનમાં ક્ષેાલ ઉત્પન્ન ન થાય. પરંતુ તેઓને વસ્તુતત્વનું જ્ઞાન થાય. એવા ઉપદેશ કરવે જોઈ એ. એવા ઉપદેશ દ્વારાજ શ્રોતાના અનાદિ ભવાથી અભ્યસ્ત મિથ્યાત્વ વિગેરેને હટાવવા જોઇએ. એ સમજવું જોઇએ કે-આંખાને સુંદર જણાતા રૂપ, વિગેરે વિષયેાના કારણે જે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३८३ स्खलन्ति, विषयासक्ता जीवा इह नानादुःख समनुभवन्तो भवान्तरेऽपि दुःखमनुः भवन्ति । 'विज्ज' विद्वान् देशकालाऽभिप्रायाऽभिज्ञः 'गहाय' गृहीत्वा श्रोतुरभिपायम् तद्धितम् 'तसथावरेहि त्रसस्थावरेभ्यो धर्ममुपदिशेद्-धर्मकथां कुर्यादिति।
धीरः श्रोतुः पुंसोऽभिप्रायं बुवा-अनुमाय धर्मदेशनया तस्य मिथ्यात्वं शनैरपनयेत् । भोः भोः जगजाता जीवाः ! इमे रूपादयो मनोहारिणो विषया
आपातरमणीया अतीव भयदाः, अतस्तान् यथायथं यूयं परिहरत, इत्येवं बोधयेत् । तथा तथा तदभिमायं ज्ञात्वा प्रसस्थावरजीवसमुदायानां यथाहित. मुपदिशेदिति भावः ॥२१॥ होने वाले रूप आदि विषयों में आसक्त जीव इम लोक में भी नानाप्रकार के दुःखों का अनुभव करते हैं और परभव में भी दुःख भोगते हैं । अतएव देश, काल और अभिप्राय को जानने वाला विद्वान् पुरुष श्रोता के अभिप्राय को समझ कर उस स्थावर जीवों के लिए हितकारी धर्म का उपदेश करें।
भावार्थ-यह है कि धीर साधु सुनने वाले पुरुष के अभिप्राय को समझ कर धर्म देशना के द्वारा धीरे धीरे उसके मिथ्यात्व को दर करे । 'हे जगत् के जीवों ! यह रूप आदि मनोहर विषय ऊपर ऊपर से ही रमणीय प्रतीत होते हैं । यह अतीव भयोत्पादक हैं। अतएव जैसे बने वैसे इन्हें त्यागो' इत्यादि बोध करावे । तथा उनके अभिप्राय को जान कर प्रस और स्थावर जीवों का हित करनेवाला उपदेश देवें ।२१॥ વાસ્તવમાં ભયંકર છે, એવા વિષયમાં આસક્ત જીવે આ લેકમાં અનેક પ્રકારના દુઃખનો અનુભવ કરે છે. અને પરભવમાં પણ દુઃખો ભેગવે છે. તેથીજ દેશ, કાળ અને અભિપ્રાયને જાણવાવાળે વિદ્વાન પુરૂષ શ્રોતાના અભિપ્રાયને સમજીને ત્રસ અને સ્થાવર જીવેને માટે હિતકર ધર્મને ઉપદેશ કરે.
કહેવાનો ભાવાર્થ એ છે કે-ધીર સાધુ સાંભળવાવાળા પુરૂષના અભિપ્રાયને સમજીને ધર્મદેશના દ્વારા ધીરે ધીરે તેના મિથ્યાત્વ પણાને દૂર કરે. હે જગતના છે ! આ રૂપ વિગેરે સુંદર વિષય ઉપર ઉપરથી જ સુંદર જણાય છે. આ અત્યંત ભય કારક છે. તેથી જ જેમ બને તેમ તેને ત્યાગ કરે. વિગેરે પ્રકારથી બંધ કરાવે; તથા શ્રોતાના અભિપ્રાયને સમજીને ત્રસ અને સ્થાવર જીવેને હિતકર એ ઉપદેશ કરે ૨૧
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पुनरप्याहमूलम्-न प्रयणं चेव सिलोयगामी,
पियमप्पिय कस्सइ जो करेज्जा। सव्वे अणद्वे परिर्वज्जयंते,
अणाउले य अकलाइ भिक्खू ॥२२॥ छाया-न पूजनं चैव श्लोककामी, प्रियमप्रियं कस्याऽपि न कुर्यात् ।
सर्वाननर्थान् परिवर्जयन हि, अनाकुलश्चाकपायो भिक्षुः ॥२२॥ अन्वयार्थः- (अणाउले) अनाकुल:-सूत्रार्थाद् विपरीतं न गच्छन् (य) च-पुनः (अकसाइ) अकषायी-क्रोधादिकपायवर्जितः (भिक्खू) भिक्षुः-साधुः
और भी कहते हैं-'न पूयणं चेव सिलोयगामी' इत्यादि।
शब्दार्थ--'अणाउले-अनाकुल' आकुल न होनेवाला 'य-च' और 'अकत्साधी-अकषायी' क्रोधादि क.पायों को छोडने वाला 'भिक्खूभिक्षुः' साधु 'न पूयणं चेव-न पूजनं चैव' वस्त्र, पात्र आदि का लाभरूप पूजनकी इच्छा न करे तथा 'सिलोयगामी-श्लोककामी' आत्म. श्लाघी न बने एवं 'सव्वे अणढे-सर्वान् अनर्थान' सष अनर्थों को 'परिवज्जयंते-परिवर्जयन्' वर्जित करता हुआ 'कस्सइ-कस्यापि' किसी का भी-किसी जीवका 'पियमपियं-प्रियमप्रियम्' पिय अथवा अप्रिय णो करेज्जा-न कुर्यात्' न करें ॥२२॥ ___ अन्वयार्थ—सूत्रार्थ से विपरीत मार्ग की ओर नहीं जाता हुआ अनाकुल और क्रोधादि कषायों से वर्जित होकर साधु वस्त्र पात्रादि
qणी ५६ ४३ छ. 'न पूयणं चेत्र सिलोयगामी' त्याल,
शहाथ---'अणाउले-अनाकुलः' २॥ न थापामा 'य-च' भने 'अकसायी-अकषायी' लोध विगेरे पायान । 3414 भिक्खू-भिक्षुः साधु 'न पूयणं चेव-न पूजनं चैव' पर, पात्र विगेरेना सास३५ पूनानी २ ४२. तथा 'सिलोयगामी- लोककामी' akker न मने तथा 'सव्वे अणट्टे -सर्वान् अनर्थान्' ५५ ५ मनाने 'परिवजयते-परिवर्जयन्' ५. शन 'कस्सइ-कस्यापि ३ ५५ अर्थात् ॥ ५४ पनु 'पियमपिय'-प्रियमप्रियम्' प्रिय 444। मप्रिय ‘णो करेजा-न कुर्यात्' । ४२ ॥२२॥
અન્વયાર્થ– સૂત્રાર્થથી વિપરીત માર્ગ તરફ ગયા શિવાય અનાકુલ તથા ક્રોધ વિગેરે કષાયથી મુક્ત થઈને સાધુ વસ્ત્ર પાન્નાદિ રૂપ પૂજાની ઈચ્છા ન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
૩૮૧
( न पूयणं चैत्र) न पूजनं चैव वस्त्रपात्रादिलामरूपं पूजनं नाभिलषेत् तथा (सिलोयगामी) लोककामी आत्मश्लाघावान् न भवेत् एवम् - ( सब्वे अठ्ठे) सर्वान् अनर्थान् (परिवज्जयंते ) परिवर्जयन् परिहरन् (कस्सइ) कस्यापि जीवस्य (पियमधियं) प्रियममियं वा (णो करेजा न कुर्यात् ||२२||
टीका- 'अवाउले' अनाकुल:- सूत्रार्थाद् विपरीतं न गच्छन् (य) च पुनः (अकसाइ) अकपायी - क्रोधादिकपायरहितः 'भिक्खू' भिक्षुः- साधुः - धर्मदेशनां कुर्वन् 'न पूयणं चेत्र' न पूजनं वस्त्रपात्रादिलामरूपं नाभिलषेदिति यावत् । तथा - 'सिलोयगामी' लोककामी आत्मपशंसाकामनावान् पूजाल घाकामेन देशनायां नो प्रवृत्तो भवेत् । तथा 'कस्स' कस्यापि जीवस्य 'पियनयिं वा' प्रियमभियं वा, तत्र मियं श्रोतुर्यत् प्रियम् - राज देशभक्त स्त्री कथारूपं विकयादिकं छलिव कथादिकं च अप्रियं तत्समाश्रितदेवनिन्दां च 'णो करेज्जा' कथमपि न कुर्यात् 'सव्वे' सर्वानेव 'अनर्थान्न पूजालामाद्यभिप्रायेण स्वकृतान् परदूषणतया च परलाभ रूप पूजा का अभिलाषा नहीं करे और आत्मश्लाधी (अपनी प्रशंसा) न हो। एवं सभी अनर्थों को छोड़ते हुए किसी भी प्राणी का प्रिय या अप्रिय आचरण न करे || २२ ॥
-
टीकार्थ-- अनाकुल अर्थात् सूत्र के अर्थ से विपरीत न जाता हुआ तथा क्रोध आदि कषायों से रहित साधु धर्मदेशना करता हुआ न तो वस्त्र पात्र आदि के लाभ की इच्छा करे और न आत्मप्रशंसा की कामना करे। पूजा-प्रशंसा की इच्छा से देशना देने में प्रवृत्त न हो । तथा किसीका बुरा न करे अर्थात् राजकथा देशकथा, भोजनकथा और areer रूप विकथा, छलितकथा तथा सभी प्रकार के अनर्थों अर्थात् पूजा लाभ आदि की अभिलाषा जनित स्वकृत अनर्थों से और पर
કરે. અને આત્મલાઘી (પેાતાના વખાણુને ઇચ્છવાવાળા) ન અને તથા બધા જ અનીને છેડીને કાઈ પણ પ્રાણીને પ્રિય અથવા અપ્રિય લાગે તેવુ આચરણ ન કરે ારા
ટીકા-અનાકુળ અર્થાત્ સૂત્રના અથથી વિપરીત ન જનાર તથા ક્રોધ વિગેરે કષાયાથી રહિત સાધુ ધ દેશના કરતા થકા વજ્ર પાત્ર વિગેરના લોભની ઈચ્છા ન કરે. તથા આત્મપ્રશંસાની પણ ઈચ્છા ન કરે. પૂજા-પ્રશ'સાની ઈચ્છાથી દેશના આપવામાં પ્રવૃત્ત ન થવું. તથા કાઇનુ પણ ખુરૂ કરવુ' નહી'. અર્થાત્ રાજ કથા, દેશકથા, ભાજન કથા અને સ્રીકથા રૂપ વિથા, ઇલિત કથા, સઘળા પ્રકારના અનર્થાન અર્થાત્ પૂજાલાલ વિગેરેની ઈચ્છાથી થવાવાળા
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
सूत्रकृतागसूले कृतान् 'परिवज्जयंते' परिवर्जयन्-परिहरन् धर्मकथां कुर्यादिति। साधुर्धर्मोपदे. शेन स्वस्य लामं पूजामात्मनः श्लाघा वा नेच्छेत् । कस्याऽपि सकपटं प्रियं कटु वा नो वदेव, सर्वानेव अर्थान् परित्यजन् अनाकुलः सर्वकषायविनिमुक्तश्च धर्मदेशनावाचं वदेत् । यात्रता कस्यापि मनसि क्षोभो न भवेत् ॥२२॥ मूलम्-आहत्तहीयं समुपेहमाणे, सव्वेहि पाणेहिं णिहाय दंडं। णोजीवियंणो मरणादिकखी, परिवैएजा वलयाविमुक्के।२३।
त्तिबेमि॥ छाया-याथातथ्यं समुत्प्रेक्षमाणः, सर्वेषु प्राणिषु निहाय दण्डम् । नो जीवितं नो मरणाभिकाझी, परिव्रजेद्वलयाद्विमुक्तः ॥२३॥
इति ब्रवीमि, निन्दा के कारण उत्पन्न होने वाले परकृत अनर्थों से बचता हुआ धर्मकथा करे। ___अभिप्राय यह है कि साधु धर्मोपदेश से अपने लाभ, पूजन, प्रशंसा आदि की अभिलाषा न करे। किसी को अप्रिय अथवा कटु न कहे। सभी अनर्थों का त्याग करता हुआ, अनाकुल और समस्त कषायों से मुक्त होकर धर्मदेशना करे जिससे किसीके मन में क्षोभ उत्पम न हो ॥२२॥ 'आहत्तहीयं समुपेहमाणे' इत्यादि।
शब्दार्थ-ओहत्तहीयं-याथातथ्यं वास्तविक रूपसे स्वसमय परसमयादिको 'समुपेहमाणे-समुत्प्रेक्षमाणः' देखता हुआ 'सव्वेहिं पाणेहि સ્વકૃત અનર્થોને અને અન્યની નિંદાના કારણથી ઉત્પન્ન થવાવાળા બીજાએ કરેલા અનર્થોથી બચતા થકા ધર્મકથા કરે.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે--સાધુ ધર્મોપદેશથી પિતાના લાભ, પૂજન, પ્રશંસા વિગેરેની અભિલાષા ન કરે. કેઈને પણ અપ્રિય અથવા કડવું વચન ન કહે. સઘળા અનર્થોને ત્યાગ કરતા થકા, અનાકુળ અને સઘળા કષાયથી મુક્ત થઈને ધર્મદેશના કરે જેથી તેના મનમાં ક્ષે ઉત્પન્ન ન થાય ૨૨ા
'आहत्तहीयं समुपेहमाणे' या
शार्थ-'आहत्तहीय-याथातथ्य' पातवियाथी २१समय ५२समयाडिने समुहपेहमाणे-समुत्प्रेक्षमाणाः' हेभाने 'सव्वेहि पाणेहि-सर्वेषु प्राणेषु'
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
समवार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३८७
अन्वयार्थः- (आहत्तहीयं) याथातथ्यम्-वास्तविकरूपेण स्वसमयपरसमयादिकम् 'समुपेहमाणे' समुत्प्रेक्षमाणः-पर्यालोचयन् (सम्वेहिं पाणेहि) सर्वेषु माणिषु-स्थावरजङ्गमेषु (दंड) दण्डम्-प्राणातिपातादिकम् (णिहाय) निहाय -परित्यज्य (णो जीवियं) नो जीवितम्-असंयतजीवनं नाभिलषेत् एवम् (गो मरणाहिकंखी) नो मरणामिकाझी परीषहोपसर्गेषु प्राप्तेष्वपि जलानलपातादिना स्वकीयं मरणमपि नाभिकाङ्क्षत् अपितु (बलयाविमुक्के) वलयाठिमुक्तः, वलयेन-मायादिना मोहनीयकर्मणा विमुक्ता-वर्जितः, 'परिधएज्जा' परिव्रजेतसंयमानुष्ठानं कुर्यात् ॥२३॥ -सर्वेषु प्राणेषु' स्थावर जंगमात्मक सभी प्राणियों में 'दंड-दण्डम्' प्राणातिपातादिक को 'णिहाय-निहाय' त्यागकर के 'णो जीवियं-नो जीवितम्' असंयत जीवन की इच्छा न करे तथा 'णो मरणाहिकखी-नो मरणाभिकाङ्क्षी' परीषह एवं उपसर्ग प्राप्त होने पर जलपतन अग्निदाह आदिसे अपने मरण की भी इच्छा न करे परंतु 'वलयाविमुक्के-चलयादिमुक्तः' मायादि मोहनीय कर्मसे मुक्त होकरके 'परिव्वएज्जा-परित्र. जेत्' संयमका अनुष्ठान करें ॥२३ ।
अन्वयार्थ-वास्तविक रूप से स्वसिद्धान्त परसिद्धान्त वगैरह का पर्यालोचन करते हुए सभी स्थावर जंगम प्राणियों की प्राणातिपात रूप विराधना छोड़कर संयम रहित जीवन की अभिलाषा न करे।
और नाना प्रकार के कष्ट एवं विपदाओंके आने पर भी जल अग्नि वगैरह के द्वारा अपना आत्मघात भी न चाहे। अपि तु माया मोहनीय कादि रूप वलय से छुटकारा पाकर संयम का सेवन करे ॥२३॥ स्थावर मात्मा सया प्रालियामा ‘दंडं-दण्डम्' प्रातिपातदिन "णिहाय-निहाय' त्या रीने 'जो जीवियं-नों जीवितम्' असयत न ४२. न. ४२ तथा 'णो मरणाहिकंखी-नो मरणाभिकाङ्क्षी' परीष मन 6५. સર્ગ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જલ પતન, અગ્નિદાહ, વિગેરેથી પિતાના મરણની २७. ५ २. ५२'तु 'वलयाविमुक्के वलयाद्विभुक्तः' भाया विरे माह. नीय भथी भुत ७२ 'परिवएज्जा-परिव्रजेत्' सयभनु मनुष्ठान रे ॥२३॥
અન્વયાઈ–વાસ્તવિક પણાથી સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંત વિગેરેની પર્યાચના કરીને બધાજ થાવર જંગમ પ્રાણિયાની પ્રાણાતિપાત રૂ૫ વિરાધનાને છોડીને સંયમ વિનાનું જીવન જીવવાની ઈચ્છા ન કરે. તથા અનેક પ્રકારના કષ્ટ અને વિપત્તિ આવી પડે તે પણ જલ અગ્નિ વિગેરેની માત પિતાની આત્મહત્યાની ઈચ્છા પણ ન કરવી. પરંતુ માયા મેહનીય કમદિરૂપ વલયથી છુટકારો મેળવીને સંયમનું સેવન કરે ૨૩
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-'आहत्तहीय' याथातथ्यम्, यथा तथा भावो याथातथ्यम् 'बुझिज्जति तिउद्देजना' इति पथमगाथामारभ्य 'आहत्तहीय' इति पर्यन्तं याथातथ्येन स्वसमयपरसमयादिकम् 'समुपेहमाणे' समुत्भेक्षमाणः-पर्यालोचयन्-सूत्रमतिपादितमर्थ चाऽभ्यसन् 'सम्वेहि सर्वेषु 'पाणेहि माणिषु-स्थावरजङ्गमेषु सूक्ष्मणदरमभेदमिन्नेषु ‘दंडं' दण्डम्, दण्डयन्ते मर्यन्ते पाणिनो येन स दण्ड:प्राणातिपातादिकं तम् 'णिहाय' निहाय-परित्यज्य संमाप्तेऽपि प्राणनाशे याव. ज्जीयं दयाधर्म न त्यजेत् 'जीवियं' जीवितं-जीवनम्-असंयमजीवितं स्थावरजनमोपमर्दनलक्षणं दीर्घायुष्क वा नाऽभिलषेत् । परान् व्यापाध स्वजीवनमपि नाभिलषेत् । तथा-'णो मरणाहिकंखी' नो मरणाभिकाङ्क्षी परीपहोपसर्गेषु माग्नेष्वपि जलानलसंपाताऽऽपादितजन्तूपमधून स्वकीयं मरणमपि नाभिकाङ्क्षत् 'यलयाविमुक्ते' वलयाद्विमुक्तः, वलयेन मायादिना मोहनीयकर्मणा विशेषेण मुक्तः
टीकार्थ-यथार्थ वस्तु स्वरूप को अर्थात् 'बुज्झेज तिउद्वेज्जा' इस प्रथम गाथा से लेकर 'आहतहियं' इस पद पर्यन्त भली भांति समझ कर, स्वसमय और परसमय आदि का विचार करता हुआ तथा सूत्र प्रतिपादित अर्थ का अभ्यास करता हुआ समस्त स्थावर जंगम, सूक्ष्म बादर आदि प्राणियों के दंड-प्राणातिपात आदि को त्याग दे। प्राण. नाश का अवसर आजाने पर भी जीवन पर्यन्त दयाधर्म को न त्यागे। त्रस स्थावर प्राणियों की हिंसा आदि रूप असंयममय जीवन की अथवो दीर्घ आयु की अभिलाषा न करे। दूसरों का घात करके अपने जीवन की कामना न करे । घोर परीषह अथवा उपसर्ग उपस्थित होने पर भी जल या अग्नि में गिर कर या हिंसक प्राणी से अपना घात करवा कर अपने मरण की अभिलाषा न करे। वलय से अर्थात् माया से या
टी -यथार्थ १२० २१३५ने अर्थात् 'बुज्जेज्जा तिउटेज्जा' मा पडली गाथाथी बल 'आहत्तहीय' मा ५४ ५न्त सारी रीत समलने स्पसमय અને પરસમય વિગેરેને વિચાર કરતાં થકા તથા સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરેલ અર્થને અભ્યાસ કરતા થકા સઘળા સ્થાવર જંગમ, સૂમ બાદર વિગેરે પ્રાણિના દંડ પ્રાણાતિપાત વિગેરેનો ત્યાગ કરે પ્રાણ નાશને અવસર આવી જાય તે પણ જીવન પર્યન્ત દયાધમને ત્યાગ ન કરે ત્રસ, સ્થાવર પ્રાણિની હિંસા વિગેરે રૂપ અસંયમમય જીવનની અથવા લાંબા આયુષ્યની અભિલાષા ન કરે. બીજાઓને ઘાત કરીને પિતાના જીવનની કામના ન કરે. ઘેર પરીપહ અથવા ઉપસર્ગો ઉપસ્થિત થાય તે પણ પાણી અથવા અગ્નિમાં પડિને અથવા હિંસક પ્રાણિ પાસે પિતાને ઘાત કરાવીને પોતાના મરણની ઈચ્છા ન
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३८९ -रहितः 'परिवएज्जा' परिव्रजेत्-संयमानुष्ठानं कुर्यात् सर्वथा प्रमादरहितः संयममार्गे विचरेदिति । 'त्तिवे मे' इति शब्दोऽध्ययनसमाप्ति बोधयति इत्याहं तुभ्यं तीर्थकरोक्तमेव धर्म याथातथ्यं ब्रीमि कथयामि । न तु स्वकपोलकल्पितं किमपि भवद्भयः प्रतिपादयामि । एतेन अप्रामाण्यशङ्का निरस्ता भवति, निर्दोषतया भगवत आतत्वात् । आप्तसमुच्चारित शब्द प्रमाणभूभित्वादिति ॥२३॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितालतकलापालापकाविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक, चादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित -- कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गमूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां याथातथ्यनामकम्
त्रयोदशमध्ययन समाप्तम् ॥१३॥ मोहनीय कर्म से रहित होकर संयम का अनुष्ठान करे सर्वथा प्रमाद रहित होकर संयम के मार्ग में विचरण करे। ___ यहां 'इति' शब्द अध्ययन की समाप्ति को सूचित करता है। इस प्रकार हे जम्बू ! मैं तुम्हें तीर्थ करोक्तधर्म ही यथार्थ रूप से कहता हूं। आपसे स्वकपोलकल्पित कुछ भी नहीं कह रहा हूं! इससे अप्रमाणता की शंका का निवारण हो जाता है। भगवान् निर्दोष हैं क्योंकि वे आस हैं। आप्त का कहा हुआ शब्द प्रामाणिक होता है। जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "सूत्रकताङ्गसूत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या का याथातथ्य
नामक तेरहवां अध्ययन समाप्त ॥१३॥ કરે. વલયથી અથવા માયાથી અથવા મોહનીય કર્મથી રહિત થઈને સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે. સર્વથા પ્રમાદ રહિત થઈને સંયમના માર્ગ માં વિચરે.
અહિયાં “તિ” શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિનું સૂચન કરે છે. આ રીતે હે જબૂ! હું તમને તીર્થ કરે કહેલ ધર્મજ યથાર્થ રૂપે કહું છું. તમને હું સ્વ કપોલકપિત કાંઈ પણ કહેતા નથી. આ કથનથી અપ્રમાણપણાની શંકાનું નિવારણ થઈ જાય છે. ભગવાન નિર્દોષ છે, કેમકે તેઓ આત છે, આતે કહેલ શબ્દ પ્રમાણ યુક્ત હોય છે પરવા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર'ની સમયાઈબેધિની વ્યાખ્યાનું યથાતથ્યનામનું તેરમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૩
श्री सूत्रतासूत्र : 3
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ॥ अथ ग्रन्थनामकं चतुर्दशमध्ययनमारभते ॥ गतं याथातथ्य नामकं त्रयोदशमध्ययनं सम्पति चतुर्दशं ग्रन्थनामक मध्यनं प्रारभ्यते । अस्य पूर्वाऽध्ययनेन अयमभिसम्बन्धः, इतः पूर्वाऽध्ययने याथातथामिति सम्यक चारित्रं प्रतिपादितम् । निर्मलचारित्रावाप्तिश्च ग्रन्थपरित्यागादेव संभवति । ग्रन्थ परित्यागश्च ग्रन्थज्ञानेन भवति । अनेन सम्बन्धेन आयातस्य अध्ययनस्येदमादिमं सूत्रम्मूलम्-गंथं विहाय इह सिक्खमाणो उट्राय सुबंभचेरं वैसेजा।
ओवार्यकारी विणयं सुसिक्खे जेछेय विपमायं न कुज्जा॥१॥ छाया-प्रन्थं विहायेह शिक्षमाण, उत्थाय सुब्रह्मचर्य वसेत् ।
अवपातकारी विनयं मुशिक्षेत्, यश्छेको विप्रमादं न कुर्यात् ॥१॥
___ चौदहवां अध्ययनका प्रारंभ याथातथ्य नामक तेरहवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब ग्रन्थ नामक चौदहवां अध्ययन का आरंभ किया जाता है। पूर्व अध्ययन के साथ इसका यह सम्पन्ध है पूर्व अध्ययन में सम् क चारित्र्यका प्रतिपादन किया गया है। किन्तु निर्मल चारिय की प्राप्ति ग्रन्थ के त्याग से ही हो सकती है और ग्रन्थ का परित्याग ग्रंथ को जानने से ही हो सकता है । इस सम्बन्ध से आया हुआ इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है'गंथं विहाय' इत्यादि।
शब्दार्थ-इह-इह इस जिनशासनमें संसार के स्वभाव को जाननेवाला कोई पुरुष 'गंथं-ग्रन्थम्' बाह्याभ्यन्तर धनधान्य आदि
ચૌદમાં અધ્યયનને પ્રારંભ– યથાતથ્ય નામનું તેરમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું. હવે ગ્રન્થ નામનું ચૌદમું અધ્યયન આરંભ કરવામાં આવે છે. પહેલાના તેરમાં અધ્યયન સાથે આને એ સંબંધ છે કે-પહેલાના અધ્યયનમાં સમ્યક્ ચારિત્રનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ નિર્મળ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ ગ્રન્થના ત્યાગથી જ થઈ શકે છે. અને ગ્રન્થને પરિત્યાગ ગ્રંથને જાણવાથી જ સંભવે છે. આ સંબં. थी आवे मा अध्ययननु मा पढ्दु सूत्र छ.-'गथं विहाय' या
शहाथ-'इह-इह' मा शासनमा साना समापने aegalवाण ५३५ ‘गंथ-ग्रन्थम्' मा भने माक्य-त२ धनधान्य विशेष परि
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. ३. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ३९१
अन्वयार्थ:-(इह)-इह-अस्मिन् प्रवचने जिनशासने वा ज्ञातसंसारस्वभावः कश्चित् पुरुषः (गर्थ) ग्रन्थम् बाह्याभ्यन्तरधनधान्यादिकम् 'विहाय' विहायपरित्यज्य (उट्ठाय) उत्थाय-प्रव्रज्यां गृहीत्वा (सिक्खमाणो) शिक्षमाणः-शिक्षा-ग्रहगासेवनारूपाम् सम्यगासेवमानः (सुबंभचेरं) मुब्रह्मचर्यम्-सम्यग्रूपेण संपमम् (वसेज्जा) वसेत् -आचार्यसमीपे यावज्जीवनं वसेत् तथा (ओवायकारी) अवपातकारी गुर्वाज्ञापरिपालको भूत्वा (विणयं) विनयम् (सुसिक्खे) सुशिक्षेत्परिग्रहको 'विहाय-विहाय' छोडकर प्रव्रज्याको 'उट्ठाय-उत्थाय' ग्रहण करके 'सिक्खमाणो-शिक्षमाणः' ग्रहण और आसेवनरूप शिक्षा को करता हुआ 'सुबंभचेरं-सुब्रह्मचर्यम्' सम्यक् प्रकार से संयममें 'वसेज्जा-वसेत् स्थिर रहे तथा 'मोवायकारी-अवपातकारी' आचार्यादिकी आज्ञा का पालन करता हुआ 'विणयं-विनयं' विनयकी 'सुसिक्खेसुशिक्षेत्' शिक्षा का अभ्यास करें इस प्रकार 'जे-यः' जो पुरुष 'छेय-छेकः' संयम के पालन में निपुण होकर 'विप्पमायं-विप्रमादम्' कोई भी प्रकार का प्रमाद 'न कुज्जा-न कुर्यात्' न करें अर्थात् सुचारु रूपसे संयमका पालन करे ॥१॥ ___अन्वयार्थ-इस जिन शासन रूप जैनागम से संसार स्वभाव को जानने वाला पुरुष बाह्य और आभ्यन्तर धनधान्य लोभ क्रोधादि कषाय को छोडकर प्रव्रज्या ग्रहण करने के लिए उद्यत होकर दीक्षा ग्रहण कर ग्रहणासेवना रूप शिक्षा का सम्पग्रूप आसेवन करते हुए आचार्य के समीप अच्छी प्रकार ब्रह्मचर्य रूप संयमका जीवनपर्यन्त
२ 'विहाय-विहाय' छ।अन प्रय! 'उहाय-उत्थाय' अY ४शन मा सेवन ३५ शिक्षा ग्रहण ४२तो 'सुबंभचेरे-सुब्रह्मचर्यम्' सभ्य माथी सयभमां 'वसेज्जा-वसेत्' स्थि२२ तथा 'ओवायकारी-अवपातकारी' मायाय विगैरेनी माज्ञानु सन ४२। 28। 'विणयं-विनयम्' विनयनी 'सुसिक्खेमशिक्षेत शिक्षा सल्यास रे मारीत 'जे-यः' हे पु३५ 'छेय-छेकः' सयम पालन ३२वामा निपुण मनीने 'विप्पमाय-विप्रमादम्' छ ५Y - रना प्रभाह न कुज्जा-न कुर्यात्' न ४२ अर्थात् सभ्य प्राथी सयमन પાલન કરે છે?
અન્વયાર્થ– આ જનશાસન રૂપ જેનાગમથી સંસારના સ્વભાવને જાણ વાવાળે પુરૂષે બાહ્ય અને આભ્યન્તર ધન ધાન્ય લેભ કોધાદિ કષાયોને છેડીને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવા માટે ઉદ્યમી થઈને દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ગ્રહણસેવના રૂપ શિક્ષાનુ સમ્યક્ પ્રકારથી આસેવન કરીને આચાર્યની પાસે સારી
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ग्रहणासेवनाशिक्षाभ्यां विनयं सम्यगभ्यस्येत् एवम् (जे) यः (छेय) छे : संयमा नुष्ठाने निपुणः (विप्पमायं) विश्मादम्-विविधं प्रभादम् (न कुन्जा) न कुर्यात् ।१। ___टीका-इह' इह-अस्मिन् प्रवचने वा जिनशासने ज्ञातसंसारस्वभावः कश्चित् 'गंथ' ग्रन्थम् -बाह्याभ्यन्न धनधान्यद्विपदचतुष्पदादिकम् 'विहाय' परित्यज्य, ज्ञातसंसारस्वभावः पुरुषः येनाऽऽत्मा अथ्यते-बध्यते स ग्रन्थः, तादृर्श द्विपदचतुष्पदधनधान्यादिकं ग्रन्थपदाभिलप्यं परित्यज्य मत्रजितः सन् 'उहाय' सदुत्थानेन उत्थाय 'सिक्खमाणो' शिक्षमाणः शिक्षा-ग्रहणारूपामासेवनारूपां च सम्यगासेत्रमानः 'मुबंभचेरं' सुब्रह्मचर्य सुष्ठु-शोभनं नवभिब्रह्मचर्यगुप्तिभि गुप्त नबवाटिकाविशुद्धं ब्रह्मवर्य-संयमः तम् ‘वसेज्जा' वसेत्-परिपालयेत् तथा 'ओवायकारी' अवपातकारी अवपातो गुरूणामाज्ञा तत्कारी, सदा गुर्वाज्ञा परिपालको भवेत् । तथा भूतः सन् ‘विणयं' विनयम् विनीयते-अपनीयते कर्म येन सो विनयः, तम् 'मुसिक्खे' सुशिक्षेत्-ग्रहणाऽऽसेवनाभ्यां विनयं सम्यग् अभ्यः पालन करे और गुरु की आज्ञा का पालक होकर ग्रहणासेवना द्वारा विनय का सम्यक् प्रकार से अभ्यास करे (सीखे) और संयमानुष्ठान में निपुण होकर किसी भी प्रमाद को न करे अर्थात् सभी प्रमादो को छोड दे ॥१॥
टीकार्थ-इस जिन प्रवचन में या लोक में संसार के स्वभाव को जान लेनेवाला पुरुष आत्मा के बन्ध के कारणभूत विपद चतुष्पद धन धान्य आदि बाह्य आभ्यन्तर ग्रन्थ परिग्रह को त्याग कर दीक्षा अंगीकार करके, ग्रहणरूप और आसेवन रूप शिक्षा का सेवन करता हुआ नव वाडों से युक्त ब्रह्मचर्य का पालन करे । जीवनपर्यन्त आचार्य के समीप निवास करे। सदैव गुरुजनों की आज्ञा का पालन करे। सूत्राध्ययन रूप ग्रहण और प्रक्षेपणादि रूप आसे वन विनय का सम्यक् प्रकार से सेवन करे । जो રીતે બહાચર્ય રૂપ સંયમનું જીવન પર્યત પાલન કરે અને ગુરુની આજ્ઞા પાલક બનીને ગ્રહણસેવના દ્વારા સારી રીતે વિનયને અભ્યાસ કરે (સીએ) અને સંયમ પાલનમાં નિપુણ બનીને કોઈ પણ પ્રકારનું પ્રમાદ ન કરે અર્થાત્ બધાજ પ્રમાદને ત્યાગ કરે
ટકાથ–આ જીનપ્રવચનમાં અથવા આ લેકમાં સંસારના સ્વભાવને જાણવા વાળે પુરૂષ આત્માના બંધના કારણે મૂત દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, ધન, ધાન્ય વિગેરે બાહ્ય અને આભ્યન્તર ગ્ર, અર્થાત્ પરિગ્રહનો ત્યાગ કરીને તથા દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને, સૂત્રાધ્યયન રૂપ ગ્રહણ શિક્ષાને અને પ્રક્ષેપણાદિ રૂપ અસેવન શિક્ષાનું સેવન કરતાં નવ વાડોથી યુક્ત બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે ! જીવન પર્યન્ત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९३
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम् स्येत् । 'जे' या 'छेय' छेक:-निपुणः-विवेककुशला, संयमाऽनुष्ठाने आचार्योंपदेशे वा 'विप्पमाय' विभमादम्-विविधं प्रमादम् 'न कुज्जा' न कुर्यात् यथाहि कश्चिद्रोगी वैद्योपदेशं कुर्वाणः स्वकीयप्रशंसां नैरुज्यं च प्राप्नोति, तथा यावज्जीवनमाचार्योपदेशं संयमं च अनुपालयन् सावधग्रन्थपरित्यागी मुनिः पापकौषधस्थानीयाचार्यवचनपरिपालकः सन् लोकरशंसाम्-विविधं प्रमादम् 'न कुज्जा' न कुर्यात, यथाहि कश्चिद्रोगी वैद्योपदेशं कुर्वाणः स्वकीयप्रशंसां नैरुज्यं. च प्राप्नोति, तथा यावज्जीवनमाचार्योपदेशं संयमं च अनुपालयन् सावधग्रन्थ परित्यागी मुनिः पापकमौषधस्थानीयाचार्यश्च परिपालकः सन् लोकप्रशंसाम् अशेषकर्मक्षयं च प्राप्नोति, इति । इहलोके ग्रन्थं परित्यज्य शिक्षां समुपलभ्य, दीक्षितो दीक्षया सम्यग्ब्रह्मचर्य पालयेत् । तथा गुरोरनुज्ञा परिपालयन् विनयं संयम के अनुष्ठान में कुशल है या आचार्य के उपदेशको ग्रहण करने में कुशल है। वह प्रमाद न करे । जैसे रोगी वैद्य के उपदेश के अनुसार आचरण करता हुआ प्रशंसा और नीरोगता प्राप्त करता है। उसी प्रकार यावज्जीवन आचार्य के उपदेश को तथा संयय को पालता हुआ सावध ग्रन्थ को त्याग करनेवाला एवं पापकर्म के औषधरूप आचार्य के वचन का पालक साधु प्रशंसा प्राप्त करता है। लोग उसे कहते हैं 'अहो! गुरु का आज्ञाकारी यह मुनि धन्य है ! वह समस्त कमों का क्षय करता है।
तात्पर्य यह है कि-इस लोक में परिग्रह को त्याग कर, शिक्षा प्राप्त करके और दीक्षा ग्रहण करके सम्यक् ब्रह्मचर्य का पालन करे। આચાર્ય સમીપે નિવાસ કરે. હમેશાં ગુરૂજનની આજ્ઞાનું પાલન કરે ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ વિનયનું સારી રીતે સેવન કરે. જે સંયમના અનુષ્ઠાનમાં કુશળ એવા અથવા આચાર્યના ઉપદેશને ગ્રહણ કરવામાં કુશળ એવા શિષ્ય પ્રમોદ ન કર. જેમ રોગી વૈદ્યના ઉપદેશ પ્રમાણે આચરણ કરતે થકી પ્રશંસા અને નીરોગી પાછું પ્રાપ્ત કરે છે, એ જ પ્રમાણે જીવન પર્યન્ત આચાર્યના ઉપદેશનુ તથા સંયમનું પાલન કરતા થકા સાવધ ગ્રન્થને ત્યાગ કરવાવાળા સાધુ પાપકર્મના ઔષધ રૂપ આચાર્યના વચનનું પાલન કરનાર પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરે છે. લેક તેને કહે છે કે-અહો! ગુરૂની આજ્ઞાકારી આ મુનિને ધન્ય છે. તે સઘળા કમેને ક્ષય કરે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–આ લોકમાં પરિગ્રહને ત્યાગ કરીને શિક્ષા પ્રાપ્ત
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
शिक्षेत् । तथा संयमानुष्ठानं कुर्वन् प्रमादं न कुर्यात् एवं करणेन साधुः स्वसमुदाये प्रशंसाया अशेषकर्मक्षयरूपमोक्षस्य चाधिकारी भवतीति भावः ॥ १॥
यस्तु यावज्जीवं गुरुबचन परवशः सम्यक् संयमं परिपालयन गुरुमनुवत्तते स उत्तरति संसारसागरम्, यस्तु तदाज्ञामननुरुन्धानः स्वच्छन्दतामवलम्ब्य गच्छाद्विनिर्गत्यैकाकी विहरति, तस्यापायं दर्शयति सूत्रकारः - 'जह |' इत्यादि । मूलम् - जहा दियापोतमपत्तातं सात्रागा विडं मैन्नमाणं ।
तमचाइयं तैरुणमपतं जातं ढंकाइ अवत्तगमं हरेज्जा ॥२॥ छाया -- यथा द्विजपोतपत्र जातं, स्वावासकान् प्लवितुं मन्यमानम् । तमशक्नुवन्तं तरुणमपत्रजातं ढङ्कादयोऽव्यक्तगमं हरेयुः ॥२॥
गुरु की आज्ञा पालता हुआ विनय को सीखे । संयम का अनुष्ठान करने में प्रमाद न करे ॥१॥
जो यावज्जीवन गुरुवचन के अधीन होकर संयम का परिपालन करता है, वह संसार सागर को पार कर लेता है। इसके विपरीत जो गुरु आज्ञा का पालन न करके स्वच्छन्द बन जाता है और गच्छ से निकल कर एकाकी विहार करता है । उसको क्या अपाय (कष्ट) होता है, यह सूत्रकार दिखलाते हुए कहते हैं- 'जहा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जहा - यथा' जिस प्रकार से 'अपत्तजातं - अपत्र जातम्' जिसको पंख आई न हो ऐसा पक्षी का बच्चा 'सावासगा - स्वावासकात्' अपने निवासस्थान से 'पविडं - प्लवितुम्' उडने को 'मन्नमाणं
કરીને અને દીક્ષા ગ્રહણ કરીને સમ્યક્ બ્રહ્મચય નું પાલન કરે. ગુરૂની આજ્ઞાનું પાલન કરતા થકા વિનય સીખે. સયમનું અનુષ્ઠાન કરવામાં પ્રમાદ ન કરે ॥૧॥
જેએ જીવન પર્યન્ત ગુરૂ વચનને આધીન થઈને સંયમનુ પાલન કરે છે, તેઓ સ'સાર સાગરને પાર કરી લે છે, તેથી ઉલ્ટા જે ગુરૂ આજ્ઞાનું પાલન ન કરતાં સ્વચ્છ ંદ બની જાય છે, અને ગચ્છથી બહાર નીકળીને એકલા વિહાર કરે છે, તેને શુ' અપાય (કષ્ટ) થાય છે, એ ખતાવવા માટે સૂત્રકાર 'हा' त्यिाहि गाथानु स्थन मेरे छे.
'अपत्तजातं - अपप्रजातम्' लेने
शब्दार्थ –'जहा -यथा' ने प्रमाणे भांग भावी न होय वु पक्षी
भ्यु 'सावासगा - स्वावासकात्' पोताना निवासस्थानथी 'पविउ - 'लवितुम्' अडवानी 'मन्नमाणं - मन्यमानम् ' ४२छा उरतो
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९५
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
अन्यवार्थः-(जहा) तथा-येन प्रकारेण (अपत्तनातं) अपनजातम्-अनु. त्पमपक्षम् (सावासगा) स्वावासकात-स्वकुलाद (पविउं) प्लवितुम्-उत्पतितम् (मनमाणं) मन्यमानम्, परन्तु उत्पतितुम् (अचाइय) अशक्नुवन्तम् (तं तरुणं) तं तरुणम् आत्मानं मन्यमानं तं बालम् (दयापोत) द्विजपोतं पक्षिशिशुम (अपत्तजातं) अपनजावम्-पक्षरहितम् अतएव (अव्यत्तगम) अव्यक्तगमम् उड्डीय गन्तुमसमर्थ ज्ञात्वा (ढंकाइ) ढङ्कादयो मांसाभिरुचयः पक्षिणः (हरेज्जा) हरेयु:-चच्चा उत्थाप्य नयेयुः व्यापादयेयुरितिभावः। यथाऽजातपक्षं पक्षि मन्यमानम्' इच्छा करता हुआ उडने में 'अचाइयं-अशुक्नुवन्तम् अशक्तिवाला होता है ऐसा ही 'तं तरुण-तं तरुणम्' अपने को तरुण माननेवाला उस बाल अज्ञानी को 'अपत्तजातं-अपनजातम्' पंखरहित ऐसे दियापोतं-ब्रिजपोतम्' पक्षि शिशु कि जो 'अव्वत्तगर्म-अव्यक्त गमम्' उडकर जाने में असमर्थ है ऐसे पक्षिशावकको 'ढंकाइ-ढङ्कादयः' दत आदि मांसाहारी पक्षी 'हरेज्जा-हरेयुः' हर लेते हैं अर्थात् मार डालते हैं ॥२॥ ___अन्वयार्थ-जिस प्रकार अनुत्पन्न पांखवाले पक्षी के बच्चे जो कि अपने घोंसले से उडना चाहता है। किन्तु पांख न होने से उड कर जाने में असमर्थ है। ऐसे अपने को तरुण मानने वाले पांख रहित पक्षी के शिशु को ढङ्क वगैरह मांस भक्षक पक्षी मार डालते हैं। अर्थात् नन्हें पक्षी के शावक (बच्चे) जो कि घोसला छोड कर इधर उधर भट. कता रहता है। उसको मांस खानेवाले ढङ्क वगैरह बडे घातकी पक्षी पर ामा 'अचाइय-अशक्नुवन्तम्' मत जाय छ मेवा 'तं तरुण-त चहणम्' याताने १३] मानवाव से मास-मज्ञानीने 'अपत्तजात-अपत्र. जातम' ५५ विनाना मेवा दियापोत-द्विजपोतम्' पक्षिन मानी २ 'अव्वत्तगम-अव्यक्तगमम्' अरे वामां असमर्थ छ. मेवा पक्षिना सन्याने 'काइ-ढङ्कादयः' : विश२ मांसाहारी पक्षी 'हरेज्जा-हरेयुः' डश से. અર્થાત્ મારી નાખે છે. મારા
અન્વયાર્થ–જે પ્રમાણે જેની પાંખ આવી નથી તેવું પક્ષીનું બચ્ચું કે જે પોતાના માળામાંથી ઉડવા ઈચ્છે છે પરંતુ પાંખ ન હોવાથી ઉડીને બહાર જવા શક્તિમાન નથી. એવા અને પોતાને તરૂણ માનવાવાળા પાંખ વિનાના પક્ષીના બચ્ચાને ટૂંક વિગેરે માંસભક્ષક પક્ષિયો મારી નાખે છે. અર્થાત્ નાના પક્ષિના બચ્ચાને કે જે માળે છેડીને આમ તેમ ભટકે છે, તેને માંસભક્ષણ પક્ષિઓ જબર જસ્તીથી મારીને ખાઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે એકલાજ-સમુ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सावकं नीडं विहाय इतस्ततः परिभ्रमन्त मांसभक्षका ढङ्कादयो बलाद् नीत्वा भक्षयन्ति, तथैव एकाकिनं पृथग्भूय विहरन्तं साधुमपि अपरिपकबुद्धि परतीथिकाः स्वमतं ग्राहयितु हरेयुरिति भावः ॥२॥ ___टीका- 'जहा' यथा-येन प्रकारेण 'दियापोतं' द्विजपोतम्-पक्षिशिशुम् 'अपत्तजातं' अपनजातं पतन्ति-गच्छन्ति येन तत् पत्रम्-पत्रम् न जातं यस्य सोऽपत्रजातः, तम् 'सावासगा' स्वावासकात्-स्वीयनीडात् 'पविउं' प्ल. चितुम्-उत्पतितुम् 'मन्नामाणं' मन्यमानम्-इतोऽहमुड्डीयाऽन्यत्र गमिष्यामीति कृत्वोत्प्लुतम्, परन्तु उत्पतितुम् 'अचाइय' अशक्नुवन्तम् 'तरुण' तरुणम्-बालम् 'अपत्तजातं' अपनजातं-पक्षरहितं पक्षिशावकं ज्ञात्वा 'ढकाई' ढकादयो मांसा. ऽभिरुचयः पक्षिणः 'अवत्तगम' अव्यक्तगमम्-उड्डीय गन्तुमसमर्थम् 'हरेज्जा' जबरदस्ती मारकर खा जाते हैं। वैसे ही समुदाय से अलग होकर विहार करनेवाले अपरिपक्व बुद्धि साधु को भी दूसरे तीथिक अन्य मतावलम्बी अपने मत को स्वीकार करानेके लिये हर कर ले जाते हैं ॥२॥ ___टोकार्थ-जिसके पंख उगे नहीं हैं ऐसा कोई पक्षी का बच्चा अपने घोंसले से बाहर उहने की इच्छा करता है, वह सोचता है कि मैं यहां से उड़कर अन्यत्र जाऊंगा। किन्तु वह उडने में असमर्थ हो जाता है और ढंक आदि पक्षी उसे विना पांखो का पक्षी का बच्चा समझ कर हरण कर लेते हैं और मार डालते हैं। ___तात्पर्य यह है कि कोई पक्षी का बच्चा, जिसके अभी तक पंख नहीं उगे हैं । अपने घोंसले से बाहर निकल कर उडना चाहता है, पर वह पांखों के अभाव में उड नहीं सकता। उसे इधर-उधर अकेला હાયથી અલગ થઈને વિહાર કરવાવાળા અપરિપકવ બુદ્ધિવાળા સાધુને પણ અન્યતીર્થિક પિતાના મતને સ્વીકાર કરાવવા માટે હરીને લઈ જાય છે. પરા
ટીકાર્થ-જેની પાંખ ઉગી નથી, એવું કોઈ પક્ષીનું બચ્ચું પિતાના માળાથી બહાર ઉડવાની ઈચ્છા કરે છે, અને તે વિચારે કે હું અહિંથી ઉડીને બીજે જઈશ. પરંતુ તે ઉડવામાં અસમર્થ થાય છે. અને હંક કંક વિગેરે હિંસક પક્ષિઓ તેના પાંખ વગરનું સમજીને તેને પકડીને લઈ જાય छ, अर्थात भारी नामे छे.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—કેઈ પક્ષીનું બચ્ચું કે જેને પાંખ ઉગી ન હોય, એવું તે પિતાના માળામાંથી બહાર નીકળીને ઉડવાની ઈચ્છા કરે છે, પરંતુ તે પાંખના અભાવને લીધે ઉડી શકતું નથી. તેને આમ તેમ એકલું
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
३९७ हरेयुः-नयेयु:-विनिपातयेयुरिति । यथाऽनुत्पन्नपक्षं पक्षिणो बालं नीडं विहाय इतस्ततः परिभ्रमन्तं स्वस्थानाद् वियुक्त मांसभक्षका ढङ्कादयोऽश्नन्ति, एवमेव एकाकिनं पृथग्भूय विहरन्तं साधुमपि आधुद्धिं कदाचित्परतीषिकाः स्वमतं ग्राहयितु हरेयुरिति भावः ॥२॥ मूलम्-एवं तु सेहं पि अपुढधम्नं निस्सारियं वुसिमं मन्नमाणा।
दियस्त छायं व अपरजायं हरिसु पावधम्मा अणेगे॥३॥ छाया-एवं तु शैक्षमप्यपुष्टधर्माणं, निस्सारितं वश्यं मन्यमानाः ।
द्विजस्य शावमिवाऽपत्रजातं, हरेयुः पापधर्माणोऽनेके ॥३॥ घूमते देख हिंसक पक्षी हरण कर ले जाते हैं और मार डालते हैं। इसी प्रकार गच्छ से अलग होकर एकाकी विचरण करनेवाले अपरिपक्व बुद्धि साधु को देखकर अन्यतीर्थिक अपने मत में दीक्षित करने के लिए हर लेते हैं ॥२॥ __'एवं तु सेहं पि' इत्यादि।
शब्दार्थ-'एवं तु-एवं तु' पूर्वोक्त प्रकार से 'अपुट्ठधम्म-अपुष्ट. धर्माणम् श्रुतचारित्र धर्म में निपुण न होने वाले ' सेहंपि-शिष्यमपि' नव दीक्षित शिष्यको भी 'निस्तारिय-निस्तारितम्' गच्छ से निकले हुए देखकर 'सिम-वश्यम्' अपने अधीन 'मन्नमाणा-मन्यमानाः' समझतेहुए 'अणेगे-अनेको बहुत से 'पावधम्मा-पापधर्माणः' पाखण्डी ऐसे परतीर्थिक 'दियस्त-द्विजस्य' पक्षी के 'अपत्तजायं-अपत्र ફરતું જોઈને હિંસક પક્ષી તેને પકડીને લઈ જાય છે, અને મારી નાખે છે. એજ પ્રમાણે ગ૭થી જુદા પડીને એકલા વિચરણ (વિહાર) કરવાવાળા અપરિપકવ બુદ્ધિવાળા સાધુને જોઈને અન્ય મતવાળાએ પિતાના મતમાં લઈ જવા માટે તેનું હરણ કરે છે. અર્થાત્ તેને ફસાવીને લઈ જાય છે. ઘર
‘एवं तु सेहपि' त्या
शाय-'एवं तु-एवं तु' पूर्वात प्रारे 'अपुट्ठधम्म-अपुष्टधर्माणम्' श्रुत या घमा निपुण न थापा 'सेहंपि-शिष्यमपि नवीन दीक्षा घा२९५ १२ शिष्यने ५ ‘निस्सारियं-निस्सारितम्' २७नी ५२ निणे निधन 'बुसिम-वश्यम्' पोताने साधीन 'मन्नमाणा-मन्यमानाः' मानवा 'अणेगेअनेके' भने पावधम्मा-पापधर्माणः' यामी मे५२तार्थिो। 'दियस्स
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
सूत्रकृताङ्गसूत्र ____ अन्वयार्थ:-(एवंतु) एवं तु-पूर्वोक्तयकारेण (अपुढधम्म) अपुष्टधर्माणम् अपूर्ण श्रुतचारित्रधर्माणम् । 'सेहं पि' शैक्षं-शिष्यमपि नवदीक्षितम् (निस्सारिय) निस्सारितम्-पाखण्डिभिः प्रतायं गच्छान्निष्कासितम् (बुसिम) वृषिमन्तं चारित्रवन्तं शिष्यम् (मन्नमाणा) मन्यमाना (अणेगे) अनेके (पावधम्मा) पापधर्माणः-पाखण्डिनः परतीथिकाः (दियस्स) द्विजस्य-पक्षिणः (अपत्तनायं) अपनजातम् -अनुत्पन्नपक्षम् स्वावासान्निस्मृतम् (छाव) शावम्-शिशुम् () इव (हरेज्जा) हरेयुः-नयेयुः ॥३॥
टीका-दार्टीन्तिके योजयति-'एवं तु एवं तु-पूर्वोक्तपकारेण, तत्रापुष्टपक्षत्यम्, इह तु शब्द:-अपुष्टधर्मत्वमिति वैशिष्टयं दर्शयति-'अपुट्ठधम्म' अपुष्टधर्माणम्-अपुष्ट:-अपरिणतो धर्मः श्रुतचारित्राख्यो यस्य तं-धर्मस्य पूर्णसामग्रीरहितम् 'सेहंपि' शिष्यम्-नवदीक्षितं गच्छक्रियामनवगच्छन्तम् 'निस्सा. जातम् पंख रहित 'छावंव शोवमिव' बच्चे के जैसे 'हरेयुः' हरण कर ले जाते है।३॥
अन्वयार्थ-पूर्वोक्त प्रकार से अपुष्ट श्रुतचारित्र धर्मवाले नवीन दीक्षित साधु शिष्य को समुदाय से बाहर निकाले हुए देख कर उसको अपने वश में मानते हुए अनेको पाखण्डी परतीर्थिक ठग कर अनुत्पन्न पांखवाले पक्षी के बच्चे के समान हर लेते हैं अर्थात् अपने अधीन बनाकर अपने मतमें फसाते हैं ॥३॥
टीकार्थ-उल्लिखित दृष्टान्त को दाष्टन्तिक के साथ घटित करते हैं। जैसे पक्षी का बच्चा अपुष्ट पाखोंवाला होता है। उसी प्रकार यहां साधु अपुष्ट धर्मवाला होता है । अर्थात् उसमें श्रुतचारित्र धर्म सम्यकू प्रकारसे परिणत नहीं हो पाया है। वह गच्छ की क्रिया को समझ द्विजस्य' पक्षिना 'अपत्तजाय-अपत्रजातम्' ५५ 'छात्र-शावकमिव' अश्यानी रेभ 'हरेजा-हरेयुः' 80 से छे. ॥३॥
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અપુષ્ટ કૃતચારિત્ર ધર્મવાળા નવ દીક્ષિત સાધુને સમુદાયથી બહાર નીકળેલ જોઈને તેને પિતાને વશ માનીને અનેક પાખંડી પરતીર્થિકે ઠીને પાંખ ફૂટયા વિનાના પક્ષિના બચ્ચાની માફક તેને હરી લે છે. અર્થાત્ પિતાને વશ કરી પિતાના મતમાં ફસાવી લે છે. ૩
ટીકા ઉપર બતાવેલા દૃષ્ટાન્તને દાષ્ટબ્લિક સાથે ઘટાડે છે. જેમ પક્ષિનું બચ્ચું અપુષ્ટ પાંખોવાળું હોય છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં સાધુ અપુષ્ટ
વાળા હોય છે. અર્થાત તેનામાં મૃતચારિત્ર ધર્મ સારી રીતે પરિણત થયેલ નથી તે ગચ્છની ક્રિયાને સમજેલ નથી. એવા અપરિપકવ સાધુને
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् रियं' निस्सारितम्-पाखण्डिभिः प्रतार्य निष्कासितं स्वगच्छतः स्वयमेव निः सृतं वा तम् अवलोक्य 'बुसिम' संयमयुक्तम् 'मन्नमाणा' मन्यमानाः 'अणेगे' अनेके 'पावधम्मा' पापधर्माणः-पाखण्डिनः परतीथिकाः स्वकुटुम्बिनो वा प्रतारयन्ति पनार्य मार्गाच्यावयन्ति । कमिव 'अपत्तनाय' अपनजातम् 'छावं' शावम् 'व' इत्र कस्य-'दियस्स' द्विजस्य-पक्षिणः, अपनजातं पक्षिशिशुमिब शिष्यम् 'हरिसु' हरेयुः ते परतीथिका अपुष्टधर्मागं, यथा पक्षरहितं पक्षिशिशु मांसमक्षकाः पक्षिगो हरन्ति, एवं निर्बलं शिष्यं स्वगच्छाद्विनिर्गतं यथा तथा था तमेकाकिनं परतीथिकाः स्वकुटुम्बिनो वा नयेयुः, पूर्व चाटुवचनै मोझ पश्चान्मार्गाद्धृष्टं कुर्वन्तीति समुदितार्थः ॥३॥ ____एकाकीभूय विहरतः साधोरने के दोषाः संभवन्ति, अतः सदैव गुरुकुले चासो विधेय इति दर्शयति सूत्रकारः 'ओसाणं' इत्यादि । मूलम्-ओसाणमिच्छे भणुए समाहिं अणोसिए णेतकरेइणचा। ओभासमाणे दवियस्स वित्त
णे णिकसे बहियाँ आसुपन्ने ॥४॥ छाया-अवसानमिच्छेन्मनुजः समाधि, मनुषितोनान्तकर इति ज्ञात्वा ।
अवभासयन द्रव्यस्य वृत्तं, न निष्कसेब्दहिराशुप्रज्ञः ॥४॥ नहीं पाया है । ऐसे अपरिपक्व साधु को गच्छ से गुरुवर्ग द्वारा निकाला हुआ या स्वयं निकला हुभा देख कर अपने हाथ आया जान कर, अनेक पापधर्मी पाखण्डी परतीथिक या उसके कुटुम्पी जन प्रलो. भन देकर मार्ग से भ्रष्ट कर देते हैं। ठीक उसी प्रकार जैसे विना पाखों के पक्षी शावक को ढंक आदि मांस भक्षी पक्षी हरण कर लेते हैं।३। __ एकाकी होकर विचरण करने वाले साधु को अनेक दोष उत्पन्न होते हैं । अतएष सदेव गुरुकुल में निवास करना चाहिए । यह सूत्र. ગ૭થી ગુરૂવર્ગ દ્વારા બહાર કહાડેલ અથવા સ્વયં બહાર નીકળેલો જોઈને પિતાના હાથમાં આવેલ સમજીને અનેક પાપધમી પાખંડી પરતીથિક અથવા તેના કુટુમ્બી ભાવીને માર્ગથી ભ્રષ્ટ કરે છે. જેમકે પાંખ વિનાના પક્ષીના બચ્ચાને ક કંક વિગેરે માંસ ખાનારા પક્ષી હરણ કરીને લઈ જાય છે. મકા
એકલા થઈને વિહાર કરવાવાળા સાધુને અનેક દેશે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી સદા ગુરૂકુળમાં જ વાસ કરે જોઈએ. તે બતાવવા સૂત્રકાર કહે છે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थः-(मणुए) मनुजः-साधुः (अणोसिए) अनुषितः स्वच्छन्द चारी सन् (गंतकर) नान्तकर:-कर्मक्षयकारको न भवति (इइ) इति-इत्येवम् (णच्चा) ज्ञात्वा-सम्पविचार्य (ओसाणं) अवसानम् - गुरुकुलनिवासम् तथा (समाहि) समाधिम्-संयमानुष्ठानम् (इच्छे) इच्छेन्-वाञ्छेत् एवम् (दवियस्स) द्रव्यस्य-भव्यस्य मोक्षगमनयोग्यस्य साधोः यत् (वित्त) वृत्तम्-सर्वज्ञपतिपादित संयममार्गम् (ओभासमाणे) अवभासयन्-जिनधर्म प्रकाशयन् (वहिया) बहिःकार दिखलाते हैं-'ओसाणं' इत्यादि।
शब्दार्थ---'मणुए-मनुजः' मनुष्य 'अणोसिए-अनुषितः' गुरु कुल में निवास न करनेवाला-अर्थात् स्वच्छंदाचरण करने से 'णंतकर-- नान्तकरः कर्म का क्षय करनेवाला नहीं है 'इइ-इति' इस प्रकार से 'णचा ज्ञात्वा' जानकर 'आसुपन्ने-भाशुप्रज्ञा' बुद्धिमान पुरुष 'ओसाणंअवसानम्' गुरु गच्छ में निवास करने की तथा 'समाहि'-समाधिम् संयमानुष्ठान करने की 'इच्छे-इच्छेत्' इच्छा करे इस प्रकार करने से 'दवियस्स-द्रव्यस्य' मुक्तिगमन योग्य साधु के जो 'वित्तं'-वृत्तं सर्वज्ञ प्रतिपादित संयममार्ग को 'ओभासमाणे-अवभासयन्' प्रगट करता हुआ 'बहिया' बहिः' गच्छ के बाहर 'ण णिक्कसे-न निष्कसेत्न नीकले अर्थात् स्वच्छंदाचारी न बने ॥४॥ ___ अन्वयार्थ -मनमानी विचरने वाला अनवस्थित स्वच्छन्दचारी साधु कर्मका क्षय करनेवाला नहीं हो सकता। ऐसा समझ कर और विचार कर साधु गुरुकुल में निवास और संयमानुष्ठान करने की
-'ओसाणं' इत्यादि ___ शहा- मणुए-मनुजः' मनुष्य 'अणानिए-अनुषितः' ९३७मा निवास ४२१ावाणे। अर्थात् २१२७६ माय२९५ ४२वाथी ‘णंतकरे-नान्त करः' भने। क्षय ४श शत। नथी. 'इइ-इति' मा प्रमाणे 'णच्चा-ज्ञात्वा' गाने 'आसुपन्नेआशुप्रज्ञः' भुद्धिमान् ५३५ 'ओसार्ण-अवमानम्' शु३७मा निवास ४२वानी 'इच्छे-इच्छेत्' ५२छ। ४२ मा प्रभारी ४२वाथी 'दवियस्स-द्रव्यस्य' मुहितमाभन योग्य साधुन २ 'वित्त-वृत्तं' सशे प्रतिपान ४२८ सयम भागन 'ओभासमाणे-अवभासयन्' प्रगट ४२ते थ। 'बहिया-बहिः' १२७नी महार 'ण णिकसे-न निष्कसेत्' न न मर्थात् २१२७ हायरी न मने ॥४॥
અન્વયાર્થ–મનસ્વી પણે વિચરવાવાળે અસ્થિર બુદ્ધિવાળે અને સ્વચ્છદાચારી સાધુ કર્મને ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શકતું નથી. આ રીતે સમજીને અને વિચારીને સાધુ ગુરૂકુળમાં જ રહેવાની અને સંયમાનુષ્ઠાર કરવા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४०१ गुरुकुलात् गच्छाद्वा बहिः (ण णिक्कसे) न निष्कसेत-अन्यत्र नोपवसेत स्वच्छन्दचारी न भवेदिति भावः ॥४॥ ___टीका.... 'मणुए' मनुजः-साधुः 'अणोसिए' अनुषितोऽनवस्थित:-स्वच्छन्द चारी 'गंतकर' नान्तकर:-कर्मक्षयकारको न भवति 'इइ' इत्येवं 'णच्चा' ज्ञात्वा -सम्मग विचार्य 'ओसाणं' अवसानम्-गुरुकुले सदैवाऽवस्थानम्-निवासं याव ज्जीवम् तथा 'समाहि' समाधिम्-संयमाऽनुष्ठानरूपाम् 'इच्छे' इच्छेद-वाञ्छेत् , स एव प्रतिज्ञातमर्थ प्रतिपालयितुं शक्ष्यति, यो गुरुकुले सदैव तिष्ठति, नान्यथा तत्संभवति । गुरुकुलवासरहितस्य ज्ञानमुपहासमायं भवति । तदुक्तम् –'नहि भवति निर्विगोपकमनुशासितगुरुकुलस्य विज्ञानम् ।
प्रकटितपश्चाद्भागं पश्यत नृत्यं मयूरस्य ॥१॥ इच्छा करे । एवं भव्य मोक्ष गमन योग्य साधु का वृत्त को जो कि सर्वज्ञ द्वारा प्रतिपादित संयम मार्ग और जिनधर्म है उसको प्रकाशित करते हुए गुरुकुल से या गच्छ से बाहर न निकले ॥४।
टीकार्थ-जो मनुष्य अर्थात् साधु गच्छ में निवास न करके स्वच्छन्द विचरण करता है, वह कर्मों का क्षय नहीं कर सकता। ऐसा विचार करके साधु सदैव गुरुकुल में रहने की इच्छा करे और सम्यक अनुष्ठान करने की अभिलाषा करे । जो सदैव गुरु के समीप निवास करेगा, वही अपनी प्रतिज्ञा का पालन करने में समर्थ होगा। इसके विना प्रतिज्ञा का पालन कहीं हो सकता। गुरुकृलवास से रहित पुरुष का ज्ञान हास्यास्पद होता है। कहा भी है-'नहि भवति निर्विगोपक' इत्यादि । ની જ ઈરછા કરે, તથા ભવ્ય મેક્ષ ગમન યોગ્ય સાધુના વૃત્તાંતને કે જે સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદિત સંયમ માર્ગ અને જૈનધર્મ છે, તેને પ્રકાશ કરતા થક ગુરૂકુળમાંથી અથવા ગચ્છમાંથી બહાર નીકળે નહીં અર્થાત સ્વચ્છદાચારી ન બને છા
ટીકાર્ય–જે મનુષ્ય અર્થાત્ સાધુ ગચ્છમાં નિવાસ ન કરતાં સ્વચ્છ વિચરણ (વિહાર) કરે છે, તે કમીને ક્ષય કરી શકતા નથી. એવો વિચાર કરીને સાધુ હમેશાં ગુરૂકુળમાં રહેવાની ઈચ્છા કરે, અને સમ્યક્ અનુષ્ઠાન ४२वानी मलिसाषा-२छ। 3३, रे सा शु३नी पासे निवास ४२शे, मेर પિતાની મર્યાદાના પાલનમાં સમર્થ થઈ શકશે. તે સિવાય પ્રતિજ્ઞાનું પાલન થઈ શકતું નથી ગુરૂકુળ વાસથી રહિત પુરૂષનું જ્ઞાન હાસ્યાસ્પદ થાય છે. ४. ५॥ छ -नहि भवति निर्विगोपक' त्या
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र अनुपासितगुरुकुलस्य साधो विज्ञानं तस्य रक्षणाय समर्थ न भवति यथा गुरूपदेशमन्तरा स्वानुभवमात्रेण नृस्यतो मयूरस्थ गुह्यभागः प्रकाशितो भवति । 'दवियस्स' द्रव्यस्य-मोक्षगमनयोग्यस्य वा यत् 'वित्तं' वृत्तम्-सर्वज्ञप्रतिपादितसंयममार्गम् 'ओभासमाणे' अवसासयन्-जिनधर्म प्रकाशयन् 'बहिया' बहिः गुरुकुलाद् गच्छादा ‘ण णिक्कसे न निष्कसेत् गुरुकुलं परित्यज्य नाऽन्यत्रोपवसेत् -स्वच्छन्दाचारी न भवेदिति, का? इत्याह-'आसुपन्ने आशुपज्ञःबीघ्रबुद्धिः शिष्यः ॥४॥
यो गुरुकुले वसति तस्य गुणानाह-'जे ठाणओं' इत्यादि। मूलम्-जे ठाणओ य सयणासणे य परक्कमे यावि सुसाहे जुत्ते।
समितिसुगुत्तीसुय आयपन्ने वियागरितेय पुंढोवएजा॥५॥ छाया-यः स्थानतश्च शयनासनाभ्यां च पराक्रमतश्चाऽपि सुसाधुयुक्तः ।
समितिषु गुप्तिषु चाऽऽगतप्रज्ञो, व्याकुर्वश्च पृथग् वदेत् ॥५॥ 'जैसे गुरू के उपदेश के विना अपने ही अनुभव के आधार पर माचने वाले मयूर का गुहय भाग छिपा नहीं रहता प्रकट हो जाता है। उसी प्रकार जो साधु गुरुकुल में निवास नहीं करता, उसका ज्ञान उसकी रक्षा करने में समर्थ नहीं होता।
_ अतएव मोक्षगमन योग्य साधु के या सर्वज्ञ के मार्ग को अर्थात् सर्वज्ञ प्रतिपादित संयम मार्ग को प्रकाशित करता हुआ मेधाधी साधु गुरुकुल अथवा गच्छ से बाहर न निकले। गुरुकुल को त्याग कर अन्यत्र निवास न करे अर्थात् स्वच्छन्दाचारी न बने ॥४॥
જેમ ગુરૂના ઉપદેશ વિના પોતાના જ અનુભવના આધાર પર નાચવાવાળા મોરને ગુહ્ય ભાગ છાને રહી શક્તા નથી. અર્થાત્ બહાર દેખાઈ આવે છે. એ જ પ્રમાણે જે સાધુ ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરતા નથી. તેનું જ્ઞાન તેની રક્ષા કરવામાં સમર્થ થતું નથી.
તેથી જ મેક્ષમાં જવાની ઈચ્છાવાળા સાધુએ સર્વસના માર્ગને અથાત સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદન કરેલ સંયમ માર્ગને પ્રકાશિત કરતા થકા બુદ્ધિશાળી સાધુ ગુરૂકુળ અથવા ગચ્છથી બહાર ન નીકળે. ગુરૂકુળનો ત્યાગ કરીને અન્ય સ્થળ નિવાસ ન કરે, અર્થાત સ્વચ્છચારી ન બને ઝા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः-(जे) यः-प्राप्तवैराग्यवान साधु गुरुकुलनिवासी (ठाणओ य) स्थानतश्च (सुसाहुजुत्ते) सुसाधुयुक्तः-सुसाधुसमाचारियुक्तो भवति (य) च-पुनः (सयणासणेय) शयनासनाभ्यां शयनासनमाश्रित्य व, तत्र शयनं-शयनस्थानप्रमार्जनपूर्वकम् आसनं प्रयत्नेन गात्रसंकोचनं प्रसारणमुपवेशनं च प्रमार्जन___गुरुकुलवासी के गुणों का कथन करते हैं-'जे ठाणओं' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जे-य:' गुरु गच्छ मे विनास करने वाला साधु 'ठाणओय-स्थानतश्च स्थान से अर्थात् गुरुगच्छ में निवास करने से 'सुसाह जुत्ते-सुसाधुयुक्तः' उत्तम साधुगुणसे युक्त होता है 'य-च' और 'सयणासणेय-शयनासनाभ्याम्' शयन और आसन में सुसाधु होता है 'यावि-अपि च और भी 'समितिलु गुत्तिनु परकमे-समितिषु गुनिषु पराक्रमेत्' समिति तथा गुप्ति में पराकम वाला होता हैं अर्थात् संय मानुष्ठान में पराक्रमी होता है अतः 'आयपन्ने-आगतप्रज्ञा' कर्तव्य में विवेकशील होता है और अन्यको 'वियागरिते-व्याकुर्वन्' कथन करताहुवा 'पुढो-पृथक्पृथक् गुरु कृपासे समिति गुप्तिका यथार्थ स्वरूप का पालनपूर्वक और उसके फल का 'वएज्जा-वदेत्' प्रतिपादन करे ।५। ____ अन्वयार्थ-वह स्थान से सुसाधु की समाचारी से युक्त होता है। तथा शय्या और आसन से भी सुसाधु की समाचारी वाला होता है। अर्थात् शयन आसन और स्थान का प्रमार्जन करके तथा यतना
હવે ગુકુળમાં વસનારના ગુણોનું કથન કરવામાં આવે છે – ठाणओ' इत्यादि
शहा-'जे-यः' २३णमा निवास ४२१. साधु 'ठाणओयस्थानतश्च' स्थानथी अर्थात् २३४मा निवास ४२१ाथी 'सुसाहुजुत्ते-सुसाधुयुक्तः' उत्तम सेवा साधुशथी युक्त अने छे. 'य-च' मने 'सयणासणेय-शयनासना भ्याम्' शयन मन मासनमा सुसाधु सने छ. 'यावि-अपिच' ते 'समितिस गुत्तिसु परकमे-समितिषु गुप्तिपु पराक्रमेत्' समिति तथा सिमा ५२ ३२. पाने समय भने छे. अर्थात सयमानुनमा पराभी ने छ. तेथी 'आय. पन्ने-आगतप्रज्ञः' तव्यमा विवेही मने छे. मने ultने 'वियागरिते-ठयाक. वन्' ४थन रत। ५। 'पुढो-पृथक् पृथक्' २३पाथी समिति शुतिना यथार्थ २१३५र्नु पावन प्रशने तेना नु वएज्जा-वदेत्' प्रतिपादन ४३ ॥५॥
અન્વયાર્થ–જે વૈરાગ્યવાન સાધુ ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરે છે, તે સ્થાનથી સુસાધુની સામાચારીથી યુક્ત હોય છે. અર્થાત્ શયન આસન અને સ્થાન
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पूर्वकं कुर्वन चकाराद् गमनमागनं च प्रत्युत्पेक्षणादिपूर्वकं कुर्वन् सुसाधुयुक्तो भवति स्वाध्याय ध्यानतत्परो भवति (यात्रि) चापि (परकमे) पराक्रमत:-परा. क्रममुद्युक्तविहारित्वमाश्रित्य (समितिसु गुत्तीसु) समितिषु-ईर्यादिपञ्चसमितिषु मुप्तिषु-त्रिविधासु (आयपन्ने) आगतमज्ञः-सनातकर्तव्यविवेको भवति, च-पुन: (पुढो वियागरित) पृथक् पृथक् अहिंसादि प्रकाशयन् (वएज्जा) वदेदिति ॥५॥
टीका-'जे' यः प्राप्तवैराग्यः सदा गुरुकुलवासी 'ठाणभी यस्थानतश्चस्थानमाश्रित्य च 'सुसाहुजुत्ते' सुसाधुयुक्तः-सुसाधुगुणयुक्तो भवति, सुसाधुहि स्थानं कायोत्सर्गादिकं विधत्ते तन सम्यक् प्रत्युपेक्षमाणादिकां क्रियां करोति कायोत्सर्ग च मेरुरिव निष्कम्पः शरीरनिस्पृहो विधत्ते 'सयणासणे य' च-पुन: शयनासनाभ्यां शयनत-आसनतश्व, तत्र शयनं कुर्वन् संस्तारकं तद्भूमि कायं च पूर्वक शरीर का संकोचन, प्रसारण और उपवेशन करता हुआ साधुसमाचारी से सम्पन्न होता है। वह ईर्या आदि पाँच समितियों में तथा तीन गुप्तियों में यथोचित पराक्रम करता है। उसमें कर्तव्य मंबधी विवेक उत्पन्न हो जाता है और वह पृथक पृथक् अहिंसा आदि को प्रकाशित करता हुआ धर्म का उपदेश करता है ॥५॥ ___टीकार्थ-जो वैराग्य युक्त साधु गुरुकुलवासी होता है, वह स्थान की दृष्टि से सुसाधु के गुणों से युक्त होता है । सुसाधु योग्य स्थान मैं कायोत्सर्ग आदि क्रियाएँ करता है । वह उस स्थान का सम्यक प्रकार से प्रतिलेखन करता है। और मेरु की भांति निष्कंप होकर तथा शरीर के प्रति निस्पृह होकर कायोत्सर्ग करता है। गुरु. कुलवासी साधु भी ऐसा ही करता है । इसी प्रकार जव शयन करता પ્રમાર્જન કરીને તથા યતના પૂર્વક શરીરનું સંકેચન, પ્રસારણ અને ઉપવે શન કરતા થકા સાધુ-સમાચારીથી યુક્ત હોય છે. તે ઈર્ષા સમિતિ વિગેરે પાંચ સમિતિમાં તથા ત્રણ ગુપ્તિમાં યથા યોગ્ય પરાક્રમ કરે છે. તેમાં કર્તવ્ય સંબંધી વિવેક ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને તે અલગ અલગ અહિંસા વિગેરેને પ્રકાશિત કરતા થકા ધર્મને ઉપદેશ કરે છે. પા
ટીકાર્યું–જે વૈરાગ્યવાળા સાધુ ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળા હોય છે, તે સ્થાનની દષ્ટિથી સુ સાધુના ગુણોથી યુક્ત હોય છે. સુસાધુ યોગ્ય સ્થાનમાં કાયોત્સર્ગ વિગેરે ક્રિયાઓ કરે છે, તે એ સ્થાનનું સારી રીતે પ્રતિલેખન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
प्रत्युपेक्ष्य शास्त्रोक्तकाले गुरुभिरनुज्ञातः शयीत, एवमासनादिषु सङ्कुचितगात्रेण स्वाध्यायाध्ययनं ध्यानं च करोति, इत्यादि सुसाधुक्रियायुक्तो गुरुकुलवासी भवति । 'यात्रि' चापि परकमे पराक्रमतः- पराक्रमं संयमानुष्ठानादि समाश्रित्य 'समितिसु' ईर्यादि पश्च समितिषु 'गुप्तीसु' गुप्तिषु - तिसृषु मनःप्रभृतिषु 'आयपन्ने' आगतमज्ञः - आगता - समुत्पन्ना प्रज्ञा-बुद्धि र्यस्य स आगतप्रज्ञः सञ्जातकर्त्तव्यविवेकः स्वतो भवति तथा परस्यापि च 'वियागरिते' व्याकुर्वन - कथयम् 'पुढो' पृथक् पृथगू गुरोः प्रसादात् परिज्ञातस्वरूपः यथावस्थितस्वरूपप्रतिपादनं तत्फलं च 'वएज्जा' वदेत् प्रतिपादयेत् ||५||
४०५
मूलम् - संदाणि सोच्च अदु भेरवाणि अणासवे तेसु परिर्ख एज्जा । निदचं भिक्खू ने पेमायं कुंज्जा,
कहं हं वा वितिगिच्छतिने ॥ ६ ॥
है तो संस्तारक का प्रतिलेखन करके उचित समय पर गुरु की आज्ञा प्राप्त करके सोता है । जब बैठता है तो गात्र को संकुचित करके स्वा ध्याय अध्ययन एवं ध्यान करता है । गुरुकुलवासी साधु भी इसी प्रकार की सुसाधु की क्रियाएं करता है । वह ईर्ष्या आदि पांचों समि तियों में मनोगुप्ति आदि तीनों गुतियों में उसे कर्त्तव्य का विवेक उत्पन हो जाता है । गुरु के प्रसाद से समिति गुप्ति आदि के स्वरूप का ज्ञाता होकर दूसरों को वह उपदेश देता हुआ यथार्थ रूप से उनका स्वरूप और फल आदि प्रतिपादन करता है ||५||
કરે છે, અને મેરૂની જેમ નિષ્કપ થઈને તથા શરીરની પ્રત્યે નિસ્પૃહ થઈને કાચાસ કરે છે. ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળા સાધુ પણ એમ જ કરે છે. એજ પ્રમાણે જ્યારે સુવે છે, ત્યારે સંસ્તારક (પાથરણા)નુ પ્રતિલેખન પ્રમાન કરીને અને તેજ પ્રમાણે ભૂમિ અને શરીરનું પ્રતિલેખન કરીને ઉચિત સમયે ગુરૂની આજ્ઞા મેળવીને સુવે છે. જ્યારે તે બેસે છે, ત્યારે શરીરને સકે. ચીને બેસે છે, તથા સ્વાધ્યાય, અઘ્યયન અને ધ્યાન કરે છે, ત્યારે પણ શરીરને સ’કેચીને ખેસે છે. ગુરૂકુળમાં રહેનાર સાધુ પણ આજ પ્રમાણેની સુ સાધુને યાગ્ય ક્રિયાઓ કરે છે. ઈયોસમિતિ વિગેરે પાંચ સમિતિયામાં, તથા મનોગુપ્તિ વિગેરે ત્રણે ગુપ્તિયામાં તેને કન્યના વિવેક પ્રગટ થઈ જાય છે, ગુરૂકૃપાથી સમિતિગુપ્તિ વિગેરેના સ્વરૂપના જાણકાર બનીને તે ખીજાઓને ઉપદેશ આપતા થકા યથાર્થ રૂપથી તેનું સ્વરૂપ અને ફળ વિગેરેનું પ્રતિપાદન કરે છે. પા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे छाया--शब्दान् श्रुत्वाऽथ भैरवान्, अनाश्रव स्तेषु परिव्रजेत् ।
निद्रांच भिक्षुनै प्रमादं कुर्यात्, कथं कथं वा विचिकित्सा तीर्णः ॥६॥ अन्वयार्थ:-(भिक्खू) भिक्षुः-निरवद्य भिक्षाशीलः साधुः (सदाणि) शब्दान् -कर्णप्रियान वेणुमृदङ्गादिशब्दान् 'सोच्चा' श्रुत्वा (अदु) अथवा (भेरवाणि) भैरवान्-भयावहान्-कर्णकटून सिंहादिशब्दान् श्रुत्वा (तेसु) तेषु कर्णप्रिय कर्ण. ___ 'सदाणि सोच्चा' इत्यदि ।
शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः' निरवध भिक्षा को ग्रहण करने वाला साधु 'सदाणि-शब्दान्' कर्णप्रिय वेणु, मृदङ्ग आदि के शब्दों को 'सो. च्चा-श्रुत्वा' सुन करके 'अदु-अथवा' अथवा 'भेरवाणि-भैरवान्' भयङ्कर कर्णकटु सिंहादिके शब्दों को सुनकरके 'तेसु-तेषु' अनुकूल प्रतिकूल ऐसे शब्दों में 'अणासवे-अनाव:' रागद्वेष रहित होकरके 'परिचएज्जा-परिव्रजेत्' संयमके अनुष्ठान में तत्पर रहे तथा 'निबंचनिद्रांच' निद्राको और 'पमाय-प्रमादम्' प्रमाद 'न कुज्जा-न कुर्यात्' न करे इस प्रकार करनेवाला 'कहं कहं वा-कथं कथमपि' कोइ भी विषयमें 'वितिगिच्छतिन्न-विचिकित्सातीर्णः' चित्तविप्लुतिरूप भ्रमको गुरु कृपा से पार करते हैं ॥६॥ ___ अन्वयार्थ-निर्दोष भिक्षाग्रहण करनेवाला साधु कर्णप्रिय वेणु मृदङ्गादि शब्दों को सुनकर अथवा अत्यन्त भयजनक कर्णकटु सिंहव्याघ्रादिका शब्दों को सुनकर उन उन कर्णप्रिय एवं कर्णकटु अनुकूल
'सहाणि सोच्चा' या
शाय - 'भिक्खू भिक्षुः' नि लिक्षा अहए४२वावाणा साधु 'सदाणि शब्दान्' जानने गमे तेवा वी, भृह विशेरेना शहोने ‘सोच्चा-श्रुत्वा' Aieणाने 'अदु-अथवा' म१२ 'भेरवाणि-भैरवान्' लय ४२ ४९४२ सिंह विणे. रेना होने सलमान 'तेसु-तेषु' भनुण प्रतिष मेवा शमा 'अणा: सवे-अनाश्रवः' २३ सन द्वेष २हित मनाने 'परिवरज्जा-परिव्रजेत्' सयभाना अनुष्ठानमा तत्५२ २३ तथा निच-निद्रांच' निद्राने अने, 'पमाय-प्रमादम' प्रमा 'न कुज्जा-न कुर्यात्' न ४२ तथा 'कह कहंया-कथंकथमपि' को ५६५ विषयमा वितिगिच्छतिन्ने-विचिकित्सातीर्णः' वित्तविति ३५ भने शु३१. पाथी पा२ ४२ छ. ॥६॥
અવયાર્થ–નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળે સાધુ કાનને પ્રિય વી, મૃદંગ વિગેરેના શબ્દોને સાંભળી અથવા અત્યંત ભયકારક કર્ણ કઠેર સિંહ,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
RON
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् कटुषु-अनुकूल प्रतिकूलेषु शब्देषु (अणासवे) अनाश्रवः-रागद्वेषरहितो भूत्वा (परिवएज्जा) परिव्रजेत-संयमानुष्ठानतत्परो भवेत् तथा (निइंच) निद्रांच (पमाय) प्रमादंच (न कुज्जा) न कुर्यात् तथासति (कहं कहं वा) कथं कथमपि (वितिगिच्छतिन्ने) विचिकित्साम् चित्तविलुप्तिरूपाम् तीर्ण:-अतिक्रान्तो भवतिदि। ___टीका-ईसिमित्यादि युक्तस्य साधोर्यकर्त्तव्यं तदुपदिशति-'भिक्खू भिक्षुः -निरवध भिक्ष गशीलः 'सदाणि' शब्दान्-वेणुमृदङ्गादिप्रभवान् श्रोत्रमनोहरान् 'सोच्चा' श्रुत्वा-श्रोत्रेन्द्रियेण साक्षात्कृत्य 'अदु' अथवा 'भेरवाणि' भैरवान-भया वहान् कर्णकटून सिंहव्याघ्रादिजनितान् शब्दान् श्रुत्या 'अणाप्तवे' अनाश्रवः शब्दम् आश्रवति यद्वा शोभनत्वेन तांस्तान् गृह्णाति, इत्याश्रयः न आश्रवाऽनाश्रवः 'तेसु' तेषु अनुकूलपतिकूलेषु श्रोत्रेन्द्रियसुसंवद्धेषु शब्देषु अनावो मध्यस्थो रागद्वेषरहितो भूत्वा 'परिषएज्जा' परिव्रजेत्-परिसमन्ताद् व्रजेत्-संयमाऽनुष्ठानतत्परो भवेत् । प्रतिकूल शब्दों में रागद्वेष रहित होकर संघमानुष्ठान में तत्पर हो
और निद्राप्रमाद को न करे। इस प्रकार करने से चित्तविप्लुति (व्याकुलता) रूप विचिकित्सा को पार कर सकता है ॥६॥
टीकार्थ-ईसमिति आदि से युक्त साधु का जो कर्तव्य है। उसका उपदेश करते हैं-निरवद्य भिक्षा ग्रहण करनेवाला भिक्षु वेणु मृदंग आदि के कर्णों को प्रिय लगने वाले शब्दों को सुन कर अथवा भयावह (भयंकर) एवं कर्णकटु सिंह व्याघ्र आदि के शब्दों को सुनकर रागद्वेष से युक्त न हो । अर्थात् अनुकूल शब्दों में राग न करें और प्रतिकूल शब्दों में द्वेष नकरे । परन्तु मध्यस्थ भाव धारण करे और संयम के अनुष्ठान में तत्पर रहे। વાઘ વિગેરેના શબ્દો સાંભળીને તે તે કર્ણપ્રિય અને કર્ણકટુ અનુકૂલ પ્રતિકૂલ શબ્દમાં રાગદ્વેષ રહિત બનીને સંયમનુષ્ઠાનમાં તત્પર બને અને નિદ્રા પ્રમાદનું સેવન ન કરે. આ પ્રમાણે કરવાથી ચિત્તવિવુતિ (વ્યાકુળના) રૂપ વિચિકિત્સાને પાર કરી શકાય છે. દા
ટીકાઈ–ઈર્યાસમિતિ વિગેરેથી યુકત સાધુનું જે કર્તવ્ય છે, તેને ઉપદેશ કરે છે. નિરવ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા ભિક્ષુએ વેણુ મૃદંગ વિગેરેના કાનને પ્રિય લાગવાવાળા શબ્દોને સાંભળીને અથવા ભયંકર એવા અને કાનને કડવા લાગે તેવા સિંહ, વાઘ વિગેરેના શબને સાંભળી રાગ દ્વેષથી યુક્ત ન થવું અર્થાત્ અનુકૂળ શબ્દમાં રાગ ન કરવો અને પ્રતિકૂળ શબ્દોમાં દ્વેષ ન કરે. પરંતુ મધ્યસ્થભાવને ધારણ કરે. અને સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહેવું.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
तथा 'नि' निद्राम् 'पमायं' प्रमादम् प्रमादशब्देन चान्ये चत्वारः प्रमादा गृह्यन्ते इति पञ्चविधमपि प्रमादम् ' न कुज्जा' न कुर्यात्, पञ्चममादा यथा'म विसयकसाया, निदा विकहाय पंचमी भणिया । एए पंच पमाया, जीवं पाडंति संसारे ॥ १ ॥
एवं गुरुकुलावासात् स्थानासनशयनादिषु अवगतमज्ञः परित्यक्तसर्वकषायो गुवाज्ञया 'क' कहं वा' कथं कथमपि 'वितिगिच्छतिन्ने' विचिकित्सां चित्तविलुप्तिरूपाम् तीर्णः - अतिक्रान्तो भवति । यद्वा मया गृहीतोऽयं पश्च महाव्रतभारोऽतिदुर्वहः कथं कथमप्यन्तं गच्छेत् इत्येवं भृतां विचिकित्सां गुरुप्रसादात्ती र्णो भवतीति । ईयसमित्यादिषु युक्तः साधुः अनुकूल प्रतिकूलशब्दान् श्रुत्वा तेषु
साधु निद्राप्रमाद का सेवन न करे । प्रमाद पांच प्रकार का है। कहा भी है- 'मज्जं चिसयकसाया' इत्यादि ।
' (१) मद्य (२) विषय (३) कषाय (४) निद्रा और (५) पाँचवां प्रमाद विकथा है । कह पांच प्रमाद जीव को संसार में गिराते हैं ।'
इस प्रकार गुरुकुलवास से शघन आसन आदि के विषय में जानकार होकर तथा समस्त कपायों से रहित होकर विचिकित्मा से रहित हो जाता है । अथवा 'मेरे द्वारा वहन किया हुआ पांच महाव्रतों का यह भारी भार कैसे कैसे निबड़ेगा ! इस प्रकार की विचिकित्सा को गुरु के प्रसाद से पार कर लेता है,
भाव यह है कि ईयी समिति आदि से युक्त साधु अनुकूल शब्दों को श्रवण करके मध्यस्थ रहे । निद्रा आदि प्रमादों का परित्याग करे ।
સાધુ નિદ્રા, પ્રમાદ અથવા નિદ્રા અને પ્રમાદનું સેવન ન કરે. પ્રમાદ चांय प्रहारनो उस छे, ४ह्युं छे - 'मजं विसयकसाया' त्याहि
(१) भद्य (२) विषय (3) उषाय (४) निद्रा भने (५) पांयमेा प्रभाह વિકથા છે. આ પાંચ પ્રમાદ જીવને સોંસારમાં પાડે છે.
આ રીતે ગુરૂકુળવાસથી શયન આસન વિગેરેના સબંધમાં જાણકાર થઇને તથા સઘળા કષાયાથી રહિત થઈને વિચિકિત્સાથી રહિત થઈ જાય છે. અથવા મારા દ્વારા વહન કરાતા પાંચ મહાવ્રતાના આ ભારે ભાર કેવી રીતે નભથે ? આવા પ્રકારની વિચિકિત્સાને (સદેહ)ને ગુરૂકૃપાથી પાર કરી લે છે. કહેવાના ભાવ એ છે કે—ઇયોં સમિતિ વિગેરેથી યુક્ત સાધુ અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ શબ્દોને સાંભળીને મધ્યસ્થ રહે, નિદ્રા વિગેરે પ્રમાદાના પિર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४०९ मध्यस्थो भवेत् । तथा निद्रादिममादं परित्यजन् यदि कुत्रचित् संशयः समुत्पयेत तदा गुरुवाक्येन तादृशसंशयादिकम् अतिक्रामेत् इति भावः ॥६॥
किञ्च गुरुकुले वासं कुर्वता यदि केनचित्साधुना कुत्रचित्स्खलिताय कस्मैचित् सदुपदेशो दीयेत, तदा तत्राऽऽत्मनोऽपपानमिति कृत्वा न अपमानमभिमन्येत, इति भावं दर्शयति-'डहरेण' इत्यादि। मूलम्-डेहरेण वुड्डेणऽणुसासिए उ राइणिएणावि समव्वएणं।
सम्मतयं थिरतोणाभिगच्छे णिज्जतैएबावि अपारए से। छाया-दहरेण वृद्धनाऽनुशासितस्तु, रानिकेनाऽपि समातेन !
सम्यक्तया स्थिरतोनाभिगच्छेत् नीयमानो वाप्यपारमः सः ७) कदाचित् किसी विषय में संशय उत्पन्न हो तो गुरु की आज्ञा से उस संशय को दूर करे । ॥६॥
गुरुकुल में निवास करने वाले साधु की कहीं स्खलना हो जाय और दूसरा कोई साधु उसे सदुपदेश दे तो वह अपना अपमान न समझे । यह भाव यहां दिखलाते हैं-डहरेण' इत्यादि ।
शब्दार्थ-डहरेण-दहरेण' अपने से छोटि अवस्था वाले के द्वारा अथवा' पुड्ढेण-वृद्धेन' बडि अवस्थावाले के द्वारा 'राइणिएणावि-रत्ना धिकेनापि दीक्षापर्यायसे अपनेसे ज्येष्ठ के द्वारा अथवा 'समन्वएणं -समवयसा दीक्षापर्यायसे अथवा शास्त्राभ्याससे अथवा वयसे समान के द्वारा 'अणुसासिए उ-अनुशासितस्तु' किसी प्रकार प्रमाद होने पर प्रतिबोधित करने पर 'समंतयं-सम्यक्तया' सम्धक प्रकारसे 'पिरतोત્યાગ કરે. કદાચ કોઈ વિષયમાં સંશય ઉત્પન થાય તે ગુરૂની આજ્ઞાથી તે સંશયને દૂર કરે. દા
ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા સાધુની ક્યાંક ખલન થઈ ન જાય અને બીજે કઈ સાધુ તેને સદુપદેશ આપે તે તેને પિતાનું અપમાન ન સમઝે, ते भाव माहिया मतावतi & छे-- डहरेण' त्याहि.
साथ-'डहरेण-दहरेण' पातानाथी नानी भ२१॥ २॥ अथवा 'वुडूढेण-वृद्धेन' भोट भरवाणा वा। 'राइणिएणावि-रत्नाधिकेनापि' दीक्षा पर्या. यथा पातानाथी भाटी म२१॥ २॥ अथवा 'समन्वएण-समवयसा' ही॥ પર્યાયથી અથવા તે શાસ્ત્રાભ્યાસથી અથવા ઉમરથી બરોબરીયા દ્વારા “ગgसासिए उ-अनुशासितस्तु' ध प्रभाह थाय त्यारे प्रतिपाधित ४२१॥ छतi 'समंतयं-सम्यकृतया' सारी शेते थिरतो-स्थिरतः' सयभना परिपालनमा
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:-(डहरेण) दहरेण स्वापेक्षया वयसा कनिष्ठेन बालेन 'बुड्ढेण' वृद्धेन-चयोऽधिकेन एवम् (राइगिएणावि) रानि केन-रत्नाधिकेनापि दीक्षापर्वायज्येष्ठेन (समन्वएणं) समव्रतेन अनुशासितस्तु प्रमादस्खलितचरणं प्रति प्रेरितः सन् प्रतिबोधितोऽपि (सम्मंतयं) सम्यक्तया 'थिरतो' स्थिरत:-संयमपरिपालनस्थैर्येण (णाभिगच्छे) नामिगच्छन् तदुपदेशं न स्वीकरोति पुनः प्रमादस्खलितचरणं करोति, तदा (से) सः प्रमादस्खलनकर्ता साधु. (णिज्जंतए वावि) नीयमानोवाऽपि मोक्षमार्ग प्रति प्रेयमाणोऽपि तदकरणतया सः (अपारए) अपा. रगः-न संसारसागरपारगो भवति ॥७॥ स्थिरतः' संयम के परिपालन में स्थिरताको 'णाभिगच्छे-नाभिगच्छेत्' उसके उपदेशको स्वीकार नहीं करता है और बारचार प्रमाद करता रहे तब 'से-सः' प्रमाद करने वाला साधु 'णिज्जतिएवावि-नीयमान एव' संसार समुद्र में ले जानेवाले होते हैं 'अपारए-आपरग' संसार सागर से पार करने वाले नहीं होते हैं ॥७॥
अन्वयार्थ-दहर अर्थात् उमर में अपने से छोटी उमरवाला साधु से या वयोऽधिक वृद्ध साधु से एवं दीक्षापर्याय में अपने से बडे साधु सें अथवा दीक्षापर्याय श्रुत या वय में अपने से तुल्य साधु से प्रमाद स्खलनाचरण के विषय में समझाए जाने पर जो साधु क्रोधादिके वशीभूत होकर संयम का परिपालन नहीं करता है, फिर से प्रमाद स्वलन और गलती करता ही रहता है, वह प्रमाद गल्ता करने वाला साधु इस संसार समुद्र के प्रवाह में वहता हुआ संसार सागर का पारगामी नहीं होता है ॥७॥ स्थिरता ३५ ‘णाभिगच्छे-नाभिगच्छेत्' तेना उपदेशन वीरता नथी. मने वारंवार प्रभा ४२ता २९ त्यारे 'से-सः' ने प्रमा ३२वावा। साधु 'णिज्जंतएवावि-नीयमान एव' संसार समुद्रमा स वापाण। थाय छ. अपारए-अपारगः' ससार सागरथी पा२ ४२वावाणी थता नथी. ॥७॥
અન્વયાર્થ–ડહર અર્થાત્ ઉમરમાં પિતાનાથી નાની ઉમરવાળા બાલ સાધુથી અથવા વયેવૃદ્ધ સાધુથી તથા દીક્ષા પર્યાયમાં પિતાનાથી મોટા સાધુ પાસેથી અથવા દીક્ષા પર્યાય શ્રત અથવા વયમાં પિતાની બરોબર એવા સાધુ દ્વારા પ્રમાદ, ખલનાચરણના સંબંધમાં સમજાવવામાં આવેથી જે સાધુ કધાદિને વશ બનીને સંયમનું પરિપાલન કરતા નથી અને ફરીથી પ્રમાદ,
wલન અને ભૂલો કરતા જ રહે આ પ્રમાદ કરવાવાળે સાધુ આ સંસાર રૂપી સમુદ્રના પ્રવાહમાં વહેતે થકો સંસારસાગરની પાર જઈ सश्ता नथी. ॥७॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'डहरेण' दहरेण-स्वापेक्षया ययसा कनिष्ठेन बालेन 'बुड्रेण' वृद्धनवयोधिकेन तथा-'राइगिएणा वि' रात्निकेन-रत्नाधिकेनापि पर्यायज्येष्ठेन 'समन्वएणं' समव्रतेन-समानदीक्षापर्यायेण समानश्रुतेन था, 'भवद्विधानामिदम् ईदृक्प्रमादाचरणमयुक्त' मित्येवम् 'अणुसासिए उ' अनुशासितस्तु प्रमादस्खलित. चरणं प्रेरितः सन् 'सम्मंतयं सम्यक्तया 'थिरओ' स्थिरतः-स्थैर्येण 'णाभिगच्छे' नाभिगच्छेत्-सम्यक्तया स्थैर्येण न स्वीकरोति । तदा सः "णिज्जतए वा वि नीयमानो वाऽपि मोक्षमार्ग प्रति प्रेर्यमाणोऽपि तदकरणतया 'अपारए से अपारग एव स भवति संसारसागरातिक्रमणे समर्थो न भवतीति । यदि कदाचित् प्रमादात् कचित् स्खलनं भवेत् सदा तत्र बालसाधुना वृद्धसाधुना दीक्षापर्यायाधिकेन समेन वा प्रमादपरिमार्जनाय सहसोपदिष्टः तदुपदेशं न परिपालयनि तदा स साधुः संसारसागरपारगमने समर्थो न भवतीति भावः ॥७॥ ____टीकार्थ-अपने से छोटी उम्र वाले के द्वारा, वयो वृद्ध के द्वारा रत्नाधिक अर्थात् दीक्षापर्याय में वृद्ध के द्वारा, वथ दीक्षापर्याय या श्रुत में बराबरी वाले के द्वारा 'आप जैसे को इस प्रकार का प्रमादा. चरण करना उचित नहीं है, इस प्रकार से प्रमादाचरण के लिए अनुशासित होने पर जो सम्यक् प्रकार से स्थिरता के साथ स्वीकार नहीं करता है, वह संसार के प्रवाह में बहता ही है। वह संसारसागर के पार पहुंचने में समर्थ नहीं होता। ___तात्पर्य यह है कि कदाचित् प्रमाद के कारण स्खलन हो जाय
और दूसरा कोई छोटा बड़ा या समवयस्य साधु प्रमाद का परिमार्जन करने के लिए उपदेश दे तो जो साधु उसका पालन नहीं करता,
ટીકાર્યું–પિતાનાથી નાની ઉંમરવાળા દ્વારા અથવા વયેવૃદ્ધ દ્વારા રત્નાધિક અર્થાત દીક્ષા પર્યાયમાં વૃદ્ધ એવાથી અથવા વય દીક્ષા પર્યાય અથવા શ્રતમાં બરાબર-સરખા એવા દ્વારા “તમારા જેવાને આવી રીતનું પ્રમાદનું આચરણ કરવું એગ્ય નથી આવી રીતે પ્રમાદના આચરણના સંબંધમાં અનુ. શાસિત થવા છતાં પણ જે સારી રીતે સ્થિરતાની સાથે તેને સ્વીકાર કરતા નથી. તે સંસારના પ્રમાદમાં જ વહેતે રહે છે. તે સંસારસાગરની પાર પહોંચી શકતો નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—કદાચ પ્રમાદને કારણે સ્મલન થઈ જાય અને બીજા કોઈ નાના, મોટા કે સરખી ઉમરના સાધુ પ્રમાદનું પરિમાર્જન -નિવારણ કરવા માટે ઉપદેશ આપે છે જે સાધુ તેનું પાલન કરતા નથી.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
सूत्रकृताङ्ग सूत्रे मलम्-विउहिएणं समयाणुसिट्रे डेहरेण वुडेण उ चोइए य।
अच्चुट्रियाएं घडदासिएँ वा अगारिणं वा समयाणुसिट्रे।८। छाया-व्युत्थितेन समयानुशिष्टो डहरेण धृद्धेन तु नोदितश्च ।
अत्युत्थितया घटदास्या वा, अगारिणां वा समयाऽनुशिष्टः ॥८॥ मिच्छामि दुक्कडं' इस प्रकार नहीं कहता वह साधु संसार प्रवाह में पड़ा रहता है । संसारसागर के पार नहीं पहुँच सकता ॥७॥ विउहितेणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'विउहिएणं-व्युत्थितेन' शास्त्र के प्रतिकूल आचरण करनेवाले के द्वारा 'समएण-समयेन' सर्वज्ञप्रणीत आगमके अनुसार 'अणुसिढे-अनुशासितः' अनुशासित-मूलोत्तर गुणसे स्खलित होकर 'चोइए य-नोदितश्च' प्रेरित किया हुआ साधु 'डहरेण-दहरेण' छोटी वयवाले के द्वारा 'वुड़ेण उ-वृद्धेन तु' अथवा अधिक ऊमरवाले के द्वारा 'चोइए य-नोदितोऽपि' शुभ कार्य की ओर प्रेरित किया हुआ तथा 'अच्चुटियाए-अत्युत्थितया' अति नीच स्वभाववाली दासी के द्वारा अथवा 'घडदासिए वा-घटदास्या वा' जलवहन करनेवाली दासी के द्वारा प्रेरित किआ हुया तथा 'अगारिणं वा-गृहस्थानां वा कोई गृहस्थ जनके द्वारा 'समयाणुसिढे-समयानुशिष्ठः' गृहस्थधर्मानुसार शिक्षा देने पर अर्थात् गृहस्थ के द्वारा अपमान पूर्वक आक्षेप करने पर भी साधु क्रोध न करे ॥८॥ 'मिच्छामि दुक्कड' मा प्रमाणे डेता नथी. ते साधु ससाना प्रवाहमा ५ રહે છે. અર્થાત્ સંસારસાગરની પાર પહોંચી શક્તા નથી. પાછા __'विउदिएण' इत्यादि।
शा'-'विउद्विएण-व्युत्थितेन' शाथी वि३ माय२९५ ४२॥२ ६॥२॥ 'समपण-समयेन' सर्व अधात माराम अनुसार 'अणुसिढे-अनुशासितः' मनुशा. सित भूटोत्तर गुण थी २५लित थवाथी 'चोइए य-नोदितश्च' प्रेरित ४२वामा भाषेत साधु 'उहरेण-दहरेण' नानी भ२१द्वारा 'वुड्ढेण उ-वृद्धेन तु' अथवा या Gभ२१।। द्वा२। 'चोइए य-नोदितोऽपि' शुभ सय २६ प्रेरित ४२वामां आवेद तय'अगारिणं वा-गृहस्थानां वा' 5 2011 | 'समयाणुसिद्धे-समयानुशिष्ठः' शृ७२यना धर्म प्रमाणे शिक्षा सापामा मावे त्या अर्थात् २० द्वारा અપમાન પૂર્વક આક્ષેપ કરવામાં આવે તે પણ સાધુએ ક્રોધ કરે નહીં પ૮
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१३
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:--(विउहिएणं) व्युस्थितेन-परतीथिकेन (समयाणुसिडे) समयानुशिष्टः समयेन सर्वज्ञपणीतागमाऽनुसारेण अनुशासितः मूलोत्तरगुणाचरणे स्खलितः सन् (बोइए य) नोदितश्च तवागमेनैवं प्रतिषादितं यथा त्वया क्रियते इत्येवं परतीथिकैः नोदितः, (डहरेण) दहरेण-अल्पवयस्केन (बुड्रेण उ) वृद्धेनअधिकवयसा नोदितोऽपि, तथा (अच्चुट्टियाए) अत्युत्थितया-अतिनीचस्वभावया दास्या (घडदासिए वा) घटदास्या का जलवाहिन्या दास्या वा नोदितो. ऽपि, तथा-(अगारिणं वा) अगारिणां वा-गृहस्थानां वा (समयाणुसिटे) समयानुशिष्टः-समयेन अनुष्ठानेन गृहस्थधर्मेण अनुशासितः-गृहस्यैरधिक्षिप्यमाणोऽपि साधुः कोपं न कुर्यात् ॥८॥
टीका-साम्मतं स्वपक्षनोदनानन्तरं स्वयं वेतरप्रेरणामधिकृत्य दर्शयति शास्त्रकार:-'विउदिएणं' व्युत्थितेन सर्व ज्ञभणीतशास्त्रविरुद्ध कार्य यः करोति स
अन्वयार्थ-ज्युत्थिन अर्थात् परतीर्थिकों द्वारा अपने सिद्धान्त के अनुसार मूलोत्तर गुणाचरण में स्खलन होने पर परतीथिकों द्वारा आक्षेप किये जाने पर, या डहर अर्थात् अल्पवयस्क तथा अधिक वयस्क द्वारा आक्षिप्त होने पर 'कहने पर एवं अति तुच्छ स्वभावदासी से या जल वाहक दासी से भसित होने पर अथवा गृहस्थों के द्वारा अपने धर्म के अनुसार आक्षिप्त होने पर 'कहने पर' भी साधुजन क्रोध न करे ॥८॥
टीकार्थ-स्वपक्ष की प्रेरणादिखलाने के पश्चात् अब शास्त्रकार स्वपक्ष से इतर पक्ष की प्रेरणा के विषय में कहते हैं । जो उत्थित तो है परन्तु विपरीत रूप से उत्थित है । अर्थात् सर्वज्ञप्रणीत शास्त्र से
અન્વયાર્થ– વ્યથિત-અર્થાત પરતીર્થિક દ્વારા પિતાના સિદ્ધાંત પ્રમાણે અનુશાસિત થઈને અથવા સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમ અનુસાર મૂત્તર ગુણાચ રણમાં ખલિત થવાથી પરતીથિ કે દ્વારા આક્ષેપ કરવામાં આવે ત્યારે અથવા ડહર-અર્થાત્ નાની ઉમરવાળા તથા મેટિ ઉમર વાળાથી આક્ષેપ કરવામાં આવે ત્યારે તથા અત્યંત તુચ્છ સ્વભાવ વાળી દાસીથી અગર જલભરવાવાળી દાસી દ્વારા ઠપકે આપવામાં આવેથી અથવા ગૃહસ્થા દ્વારા પિતાના ધર્મ પ્રમાણે ઠપકો આપવામાં આવેથી પણ સાધુ એ ક્રોધ કરવો નહીં. ૮
ટકાથ–પિતાના પક્ષની પ્રેરણા બતાવ્યા પછી હવે શાસ્ત્રકાર પિતાના પક્ષથી બીજા પક્ષની પ્રેરણાના સંબંધમાં કહે છે, જે ઉસ્થિત તે છે, પરંતુ વિપરીત રૂપથી ઉસ્થિત છે, અર્થાત સર્વજ્ઞ પ્રણીત શાથી વિરૂદ્ધ કાર્ય
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
सूत्रकृताङ्गसूत्र व्युत्थितः परतीथिकरतेन व्युस्थितेन 'समएण' समयेन-सर्वज्ञपणीतागमाऽनुसारेण 'अणुसिट्टे' अनुशासित:-मूलोत्तरगुणाचरणे स्खलितः सन् नोदितः 'भवतामागमे नैवं प्रतिपादितं यथा भवद्भिः क्रियते' अनेन प्रकारेण परतीथिकैः ‘चोइए य' नोदितश्च तथा 'डहरेण' न्यूनवयस्केन 'बुड्रेग' वृद्धेन-परिणतवयस्केन नोदितोऽपि प्रेरितोऽपि कुत्सिताचारमवृत्तः साधुः तथा 'अच्चुट्टियाए' अत्युस्थितया-अतिनीचस्वभावया अतिकुपितया वा दास्याऽपि तथा-'घडदासिए बा' घटदास्याजलवाहिन्याऽपि दास्या नोदितः सर्वज्ञमणीतशिक्षयाऽनुशासितः साधुः कोपं न कुर्यात् तच्छिक्षास्वहितमितिकृत्वा स्त्री कुर्यादिति भावः । तथा-'अगारिणं' अगा. रिणां-गृहस्थानां यः समयोऽनुष्ठानं तत्समयेन 'अणुसिट्टे' अनुशासितः 'भो भो साधो ! किमिदमारब्धं त्वया ईदृशं-मादृशानां गृहस्थानामपि एतादृशमाचरणं न युज्यते, किं पुनः साधूनां युज्येत । इत्येवमपमानपूर्वकमधिक्षिप्यमाणोऽपि, 'ममैव एतच्छ्रेयः' इत्येवं मन्यमानो न मनागपि मनो दूषयेत इति । विरुद्ध कार्य करता है । वह परतीर्थिक व्युस्थित कहलाता है । कदाचित् कोई परतीर्थिक सर्वज्ञ प्रणीत आगम के अनुसार भूल या उत्तर गुणों में स्खलना होने पर प्रेरणा करे, जैसे आपके आगम में तो ऐसा नहीं कहा है जैसा आप करते हैं। इसी प्रकार कोई कम उम्रवाला या वृद्ध पुरुष प्रेरणा करे । यहां तक कि अत्यन्त तुच्छ स्वभाववाली दासी या जल भरनेवाली दासी प्रेरणा करे तो भी साधु कुपित न हो। तथा कोई गृहस्थों के अनुष्ठान को लेकर अनुशासन करे । जैसे भो साधु ! तुमने यह क्या किया ! ऐसा करना तो मेरे जैसे गृहस्थों के लिए भी योग्य नहीं है । साधुओं को यह कैसे शोभा दे सकता है ! इस प्रकार કરે છે, તે પરતીર્થિક વ્યસ્થિત કહેવાય છે. કદાચ કઈ પરતીર્થિક સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમ પ્રમાણે મૂળ અથવા ઉત્તરગુણમાં ખલના થઈ જવાથી પ્રેરણા કરે જેમકે-આગમમાં તે આ પ્રમાણે કહેલ નથી, કે જે પ્રમાણે આપ કહી રહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે કઈ નાની ઉમરવાળો અથવા વૃદ્ધ પુરૂષ પ્રેરણા કરે એટલે સુધી કે–અત્યંત નીચ સ્વભાવ વાળી દાસી અથવા પાછું ભરવાવાળી દાસી પ્રેરણા કરે તે પણ સાધુએ ક્રોધ ન કરે. તથા કઈ ગૃહસ્થ અનુષ્ઠાનને લઈને અનુશાસન કરે. જેમકે હે સાધુ! તમે આ શું કર્યું? આમ કરવું એ તે મારા જેવા ગૃહસ્થાને પણ નથી. સાધુ એને આ કેવી રીતે શેભાસ્પદ થઈ શકે? આ પ્રમાણે અપમાનપૂર્વક આક્ષેપ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४१५
शास्त्रविरुद्धकर्मकर्त्ता गृहस्थः परसमयानुसारी, तथा वयसाऽल्पो वृद्धो वा एवमत्यन्तनिन्दितदासीव, यदि साधुं सर्वज्ञप्रणीतशिक्षामाश्रित्याधिक्षिपेत् तदा साधु स्तत्र क्रोधं न कुर्यात् प्रत्युत स्वहितमितिकृत्वा सहर्ष स्वीकुर्यादिति भावः ॥ ८ ॥ मूलम् -ण तेसु कुज्झे र्णे य पेव्त्रहेजा,
ण यावि किंची फरुसं वएज्जा ।
तहा करिस्संति पडिसुजा,
"सेयं खु भैयं में पैमायं कुंज्जा ॥ ९ ॥
,
"
छाया - न तेषु क्रुध्येन्न च प्रव्यथयेत् न चापि किञ्चित्परुषं वदेत् । तथा करिष्यामीति प्रतिशृणुयात् श्रेयः खलु भयं न प्रमादं कुर्यात्॥ ९॥ अपमानपूर्वक आक्षेप होने पर भी तनिक भी अपने मनको दूषित न करे । अपितु यही सोचे कि इसका कहना मेरे लिए कल्याणकारी है । आशय यह है - शास्त्र विरुद्ध कार्य करनेवाला गृहस्थ, अन्यमतावलम्बी उम्र में छोटा, बडा या अत्यन्त निन्दित मनुष्य भी यदि साधु पर आक्षेप करे (फटकारे) तो भी साधु कोप न करे ||८||
1
'ण तेसु कुज्झे ण य पव्वज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - ' तेसु - तेषु' स्वसमय परसमय में रहने वाले आक्षेप करनेवालों पर साधु 'ण कुज्झे न क्रुध्येत्' क्रोध न करे 'ण य-न च' न उसको 'पव्वज्जा- प्रव्यथयेत्' पीडित करे अर्थात् इस प्रकार से करनेवालों को पीडा न करें' 'ण यावि-न चापि' और न 'किंचि फरुसं बज्जा - किञ्चित् परुषं वदेत्' कोई भी कठोर वचन कहे परंतु उसका થાય તા પણ જરા પણ પાતાના મનને દૂષિત ન કરે. પરંતુ એજ વિચારે કે-આનું કથન મારે માટે કલ્યાણકારક છે.
કહેવાના આશય એ છે કે—શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ કાય કરવાવાળા ગૃહસ્થ અન્ય મતાવલમ્બી, ઉમરમાં નાના, મોટા, અથવા અત્યંત હલકા મનુષ્ય પણ જો સાધુ પર આક્ષેપ કરે (ડબકાદે) તે પણ સાધુએ ક્રોધ કરવા નહીં. ૫૮૫
'ण तेसु कुज्झे ण य पव्वज्जा' इत्यादि
शब्दार्थ - 'तेसु तेषु' स्वसमय परसभयभां रहेवा वाजा आक्षेप ४२वावाजाओ (थर साधु 'ण कुरझे-न क्रुध्येत्' डोधन रे 'ण य-न च' तेन तेने ' पव्वज्जा - प्रव्यथयेत्' पीडा रे अर्थात् मा रीते हेवावाणामाने पीडा न ४२ 'ण यावि - नचापि' तेभन न 'किंचि फरसं वएज्जा - किञ्चित् परुषं वदेत्' ध
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
सूत्रकृतागसूत्रे ___ अन्वयार्थः --- (तेसु) तेषु-पूर्वोक्तेषु स्वसमयपरसमयस्थितेषु अधिक्षेप कारिषु (ण कुज्झे) न क्रुध्येत्-साधुः क्रोधं नैव कुर्यात् (ण य) न च नापि 'पन्च हेज्जा) प्रव्यथयेत् तथा वक्तारं न पीडयेत् (ण यावि) न चापि (किंची फरुसं वएज्जा) किश्चित् एरुष-श्रुतिकटुश्चनं वदेत, किन्तु तदीयं वाक्यं श्रुत्वा (तहा करिस्संति पडिसुणेज्जा) तथा करिष्यामि यथा भवानाह इत्येवं प्रतिशणुयात् मिथ्यादुष्कृतं दत्वा असदाचरणदि निवर्तत, अत्र ममैव (खु सेयं) खलु श्रेय:कल्याणं वर्तते यत एतेषाम् (भयं) भयात् (एमाय) प्रमादम् (ण कुज्जा) न कुर्यात् किन्तु सदाचरणे मनो निदध्यात् ॥९॥ वचन को सुन करके 'तहा करिस्संति पडिसुणेज्जा-तथा करिष्यामि इति प्रतिशृणुयात्' मैं वैसा ही करूंगा इस प्रकार साधु निश्चय करे मिथ्या दुष्कृत देकरके असदाचरण से निवर्तित हो जावे 'सेयं खु मेयंश्रेयः खलु ममेदं' और ऐसा समझे की इसमें मेरा ही कल्याण है 'पमाय-प्रमादम्' प्रमाद न कुज्जा -न कुर्यात् न करे ॥९॥ ___ अन्वयार्थ-उन पूर्वोक्त आक्षेप करनेवाले स्वसिद्धान्त एवं पर सिद्धान्तमतावलम्बी पुरुषों के ऊपर साधु महात्मा क्रोध न करे और उन आक्षेप करनेवालों को पीड़ित भी न करे एवं उनके प्रति थोडे भी कटु शब्दों का प्रयोग न करे किन्तु उनके वाक्यों को सुनकर जैसा आप कहते हैं, वैसी ही मैं करूंगा' यह कह कर मिथ्यादुष्कृत देकर असत् आचरण से निवृत्त हो जाय । इसमें मेरा ही कल्याण है क्योंकि इनके भय से प्रमाद न कर सदाचरण में ही मन लगेगा ऐसा सोचे ॥८॥ ५५ २ १यन ४ परतु तेना qयनने समगीने 'तहा करिसति पडिसुणेज्जा-तथा करिष्यामि इति प्रतिश्रुणुयात' हवे हुँ म ४ ४ मा प्रमाणे साधु निश्चय ४२ मिथ्याहुत धन असहाय२४थी निवृत्त थ य. 'सेयं खु मेय' श्रेयं खलु ममेद' मने तुं समरे मामा भा३ ०४ श्रेय छे. 'पमाय-प्रमादम्' प्रभाह 'न कुज्जा-न कुर्यात्' न रे ॥६॥
અન્વયાર્થ–એ પૂર્વોક્ત આક્ષેપ કરવાવાળા સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંત મતાવલંબી પુરૂષ ઉપર સાધુએ કોધ કરવો નહી. અને એ આક્ષેપ કરવાવાળાને પીડિત પણ ન કરે. તથા તેઓ પ્રત્યે શેડો એ કટુ શબ્દને પ્રયાગ પણ ન કરે. પરંતુ તેઓના વચનો સાંભળીને “તમે જેમ કહે છે તેજ પ્રમાણે હવે હું કરીશ, આ રીતે કહીને મિથ્યા દુકૃત આપીને અસત્ આચરણથી નિવૃત્ત બની જાય આમ કરવાથી મારું જ કલ્યાણ છે. કેમ કે આ લોકોના ભયથી પ્રમાદ ન કરવાં સદાચરણમાં જ મન લાગશે તેમ વિચારે છેલા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ___टीका-'तेसु तेषु-अधिक्षेपकारिषु स्वसमयपरसमयस्थितेषु 'ण कुज्झें न क्रुध्येत्-क्रोधं नैव कुर्यात् क्षमाशील स्तपस्वी, ‘णय' न च 'पव्व हेज्जा' प्रव्यययेत्, न तथा वक्तारं पुरुष व्यथयेत् न कथमपि पीडयेत् ‘ण यावि' न चापि 'किंची' किश्चिदपि 'फरुसं' परुषम् -श्रुतिकटुवचनम् 'वएज्जा' वदेत्, एवं स साधुविचारं भावयेत्-इमे मां नितरां निन्दन्तु, किन्वत्र तेषां वचनं सत्यमसत्यं वा ? यदि सत्यं प्रयुज्यते, तदाऽलं क्रोधेनाऽविचार्य प्रयुज्यमानेन। यदि वा-असत्यममूलां लतां पल्लवयति, तदापि विपकमेनं मत्वा मत्यनिगृहीततयाऽलं कोपेन । तदुक्तम् – 'आक्रुष्टेन मतिमता, तत्त्वार्थविचारणे मतिः कार्या ।
यदि सत्यं कः कोपः स्यादनृतं किं नु कोपेन ॥१॥इति ॥ ___टीकार्थ-क्षमाशील तपस्वी उन पूर्वोक्त स्वमतवाले या अन्यमतावलम्बी आक्षेप करे या हित शिक्षा दे तो उन पर क्रोध न करे। उन्हें डंडा आदि के प्रहार से व्यथा न पहुंचावे और न कठोर वचनों का प्रयोग करे। किन्तु साधु इस प्रकार विचार करे, ये मेरी निन्दा करते हैं सो इनका कहना सत्य है या असत्य ? यदि सत्य है तो मुझे क्रोध नहीं करना चाहिये । यदि इनका कथन असत्य है तो भी इन्हें विदूषक के समान समझकर कोप करने से क्या लाभ है ? कहा भी है'आष्टेन मतिमता' इत्यादि। ___ जब कोइ आक्रोश करे तो बुद्धिमान् पुरुष तत्व की विचारणा करे, वह इस प्रकार-यदि यह सत्य कहता है तो कोध करने से क्या लाम? और यदि इसका कहना असत्य है तो भी क्रोध क्यों किया जाय ?
ટીકાર્થ–ક્ષમાવાન તપસ્વી તે પૂર્વોક્ત સ્વમત વાળા કે અન્ય મતવાળા આક્ષેપ કરે–અથવા હિતકર શિક્ષા–શિખામણ દે તો તેના પર કોધ ન કરે તેને દંડા વિગેરેના પ્રહારથી પીડા ન પહોંચાડે તથા તેના પ્રત્યે કઠોર વચનને પ્રયોગ પણ ન કરે. પરંતુ સાધુ એ વિચાર કરે કે-મારી નિંદા કરે છે, પણ તેઓનું કથન સાચું છે? કે અસત્ય છે? જે સત્ય છે, તે મારે ક્રોધ કરવો ન જોઈએ. અને જે તેઓનું કથન અસત્ય છે, તે પણ તેને વિદૂષક પ્રમાણે समलने ोध ४२पाथी शु छ ? ५५ छ 3-'आक्रुष्टेन मति. मता' त्यादि
જ્યારે કોઈ આક્રોશ કરે તે બુદ્ધિશાળી પુરૂષ તત્વને વિચાર કરે તે આ પ્રમાણે વિચારે કે-જે આ સત્ય કહે છે, તે ક્રોધ કરવાથી લાભ શું છે? અને જે તેનું કહેવું અસત્ય હોય તે પણ ક્રોધ શા માટે કરવો?
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
सूत्रकृताइसूत्र ___ यदि ते कथयेयुः भोः ? भवता एतादृशमसदाचरणं न विधेयम् , एतादृशं तदीयं वाक्यं श्रुत्वा 'तहा करिरसंति' तथा करिष्यामि यथाऽऽह भवान् इति-एवंविधवचनेन 'पडिमुणेज्जा' प्रतिशणुयात् मध्यस्थभावमुद्रामवलम्ब्य तत् कथितमनुतिष्ठेत् । मिथ्यादुष्कृतं दत्वा असदाचरणात् निवर्त्तत । अत्र ममैव 'खु खलु निश्चयेन 'सेयं श्रेया, एतेषां भयात् खलु कचिदपि 'पमायं प्रमादम् ‘ण कुन्जा' नैव कुर्यात्-असदाचरणं न विदध्यात् किन्तु सदाचारे मनोनिदध्यादिति । पूर्वोक्तप्रकारेण शिक्षितः साधुः शिक्षादातुरुपरि क्रोधं न कुर्यात् । तथा न तं पीडयेत् किन्तु-इतः परं भूयोऽहं नैवं करिष्यामि, साधु प्रतिबोधितोऽस्मीति प्रतिज्ञा कुर्यात् । तथा प्रमादं परित्यज्य साधुना सदाचारे मति विधेया, इति भावः ॥९। __ यदि वे कहें कि आपको ऐसा अनुचित आचरण नहीं करना चाहिए तो उनका यह कथन सुनकर साधु कहे 'अच्छा आप जैसा कहते हैं, वैसा ही करूंगा।' इस प्रकार उसके कथन को मध्यस्थ भाव से अंगीकार करके वैसा ही करे और मिथ्यादुष्कृत देकर असत् आचरण से निवृत्त हो जाय। तथा ऐसा विचार करे कि मेरा ही कल्याण है। उनके भय से भी प्रमाद न करे और सदाचरण में दिल लगावे । ___ आशय यह है कि पूर्वोक्त प्रकार से कोई साधु को हितशिक्षा दे तो साधु शिक्षा देनेवाले पर क्रोध न करे दण्डा आदि से या कटुक वचन से प्रहार न करे, परन्तु ऐसा कहे कि अब मेरा ऐसा नहीं करने का भाव है, आपने मुझे अच्छी हितशिक्षा दी हैं । प्रमाद का परित्याग करके सदाचरण में बुद्धि को स्थापित करे ॥९॥
જે તેઓ એમ કહે કે–આપે અયોગ્ય આચરણ કરવું ન જોઈએ તે તેમનું એ કથન સાંભળીને સાધુએ કહેવું કે “ઠીક છે, આપ જેમ કહે છે, એજ પ્રમાણે કરવાનો ભાવ રાખું છું. આ પ્રમાણે તેના કથનને મધ્યસ્થ ભાવથી સ્વીકાર કરીને તેમજ કરે. અને મિથ્યાદુકૃત દઈને અસત્ આચરણથી નિવૃત્ત થઈ જવું. તથા એ વિચાર કરે કે- આમ કરવાથી તે મારૂં જ કલ્યાણ છે, તેના ભયથી પણ પ્રમાદ ન કરે. અને સદાચરણમાં મન લગાવે,
કહેવાનો આશય એ છે કે–પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જે કઈ સાધુને હિત કર શિખામણ દે તે સાધુએ શિખામણ આપનારા ઉપર ક્રોધ કરે નહીં તેને દેડા વિગેરેથી અથવા કડવા વેણથી પ્રહાર ન કરે. પરંતુ એવું કહેવું કેહવે તેમ ન કરવાને માટે ભાવ છે. આપે મને સારી હિતકર શિખામણ આપી છે. આ રીતે પ્રમાદને ત્યાગ કરીને સદાચરણમાં બુદ્ધિને સ્થાપિત કરે છે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४१९ मूलम्-वर्णसि मूढस्स जहा अमूढा,
____ मैग्गाणुसासंति हियं पयाणं । तेणी वि मज्झं इणमेव सेयं,
जं 'मे बुंहा सैमणुसासयंति ॥१०॥ छाया-वने मूहस्य यथाऽमूढा, मार्गमनुशासति हितं मजानाम् ।
तेनापि मह्यमिदमेव श्रेयो, यन्मे बुधाः सम्यगनुशासति ॥१०॥ 'वणंसि मूढस्स जहा' इत्यादि
शब्दार्थ-'जहा-यथा' जिस प्रकार से 'अमूढा-अमूढा' सदसन्मार्ग को जानने वाले पुरुष 'वणे-वने' वनमें 'मूढस्स- मूढस्य' भ्रमित दिशा होने से मार्ग से स्खलित पुरुषको 'पयाण-प्रजानाम्' प्रजा के 'हियं-हितम्' हितकरने वाला 'मग्ग-मार्गम्' मार्गको 'अणुसासंतिअनुशासति' कह देते हैं वैसे ही 'तेणावि-तेनाऽपि' साधु को भी यही विचारना योग्य है की 'मज्झ-मह्यम्' मुझको 'इणमेव सेयं-इदमेव श्रेयः' यही कल्याणकारी है 'ज-यत्' जो 'मे-मम' मुझको 'बुट्टावृद्धा' य बाल वृद्ध गृहस्थ विगैरह 'समणुसासयंति-सम्यक अनुशासति' शिक्षा देते हैं अर्थात् ये सब जो मुझे शिक्षा वचन कह रहे हैं वे मेरे लिए हितकर है ऐसा विचार करके किसीके उपर क्रोध न करे ॥१०॥
'वर्णसि मूढस्त जहा' या
शाय-'जहा-यथा' रे प्रमाणे 'अमूढर-अमूढाः' सभागने ongवावा! ५३५ 'वणे-वने' पनमा ‘मूढस्स- मूढस्य' शिनो श्रम थपाथी भाग या भूदा ५३६॥ ५३पने ‘पयाण-प्रजानाम्' प्रona :हियं-हितम्' हित ४२११! 'मग्ग-मार्गम्' भागने 'अणुसासंति-अनुशासति' शिक्षा मा छे. मे शते 'तेण वि-तेनापि' साधुसे पा४ मे पिया२यु योय छे ?-'मझमह्यम्' भने 'इणमेव सेय-इदमेव श्रेयः' मा ४८या ४१२४ छ. 'ज-यत्' । 'मे-मम' भने वुड्ढा-वृद्धाः' मा मात, वृद्ध, ६२५ विगैरे 'समणुसासयतिसम्यक् अनुशासति' शिक्षा मापे छे. अर्थात् सा मा भने ने शिक्षा पयन કહી રહ્યા છે એ મારે માટે જ હિતકારક છે. એમ વિચાર કરીને તેના પર ક્રોધ ન કરે ૧ળા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
सत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः- (जहा) यथा-येन प्रकारेण (अमूढा) अमूढाः-सदसन्मार्गवे. तारः (वणे) वने-अतिगहनवने (मूढस्स) मूढस्य-दिग्भ्रान्तत्वेन पथभ्रष्टस्य पुरुषस्य (पयाण) प्रजानाम्-जनसाधारणानाम् (हियं) हितं-हितकारकम् (मग्गं) मार्गम् (अणुसासंति) अनुशासति-प्रतिपादयन्ति तद्वचनस्वीकारेण यथेप्सित. स्थानमाप्तिर्भवति तथैव (तेणा वि) तेनापि साधुना इत्थमेव विचारणीयम् यत् (मज्झं) मह्यम् (इणमेव सेयं) इदमेव श्रेयः कल्याणकारि वर्तते (ज) यत् (मे) मेमाम् (बुहा) बुधाः हितबुद्धिमन्तः इमे बालवृद्धमिथ्याष्टिगृहस्थघटदासीप्रभृतयः (समणुसासयंति) सम्यग् अनुशासति-शिक्षयन्ति, एतेषां शिक्षया ममैव हितं भविष्यतीति विमृश्य कथमपि क्रोधो न कर्तव्यः साधुभिरिति भावः ॥१०॥
टीका-उक्तमर्थ दृष्टान्तद्वारा दृढीकरोति-वर्णसि' इत्यादि । 'जहा' यथा येन प्रकारेण 'वणंसि' वने-अतिगहनवने 'मूढस्स' मूढस्य दिङ् मूढतया व्याकुलितस्य-पथभ्रष्टस्य 'अमूढा' अमूढाः-सदसन्मार्गज्ञातारः ‘पयाणं' प्रजानाम्-जन
अन्वयार्थ-जिस प्रकार सदसदमार्गवेत्ता विद्वान् लोग अत्यन्त गहन वनमें दिग्मूढ-मार्ग भूले हुए मूढ पुरुषको प्रजाजन का हितकारकमार्गों का उपदेश करते हैं याने मार्ग दिखलाते हैं, वैसे ही साधुजन को भी वैसा ही विचार करना चाहिए कि मेरे लिए यही कल्याण. कारक मार्ग है जो मुझे ये सभी बालवृद्ध मिथ्यादृष्टि गृहस्थ घटदासी वगैरह सम्यक् प्रकार से शिक्षा देते हैं, इन लोगों की शिक्षा से मेरा ही हित होगा ऐसा विचार कर साधुओं को हितशिक्षा देनेवालों पर कभी क्रोध नहीं करना चाहिए ॥१०॥
टीकार्थ-उक्त कथन को दृष्टान्तद्वारा दृढ करते हैं 'वर्णसि' इत्यादि जैसे वनमें दिशामूढ होकर मार्ग भूले हुए पुरुष को सन्मार्ग के ज्ञाता
અન્વયાર્થ—જે પ્રમાણે સત્ અસત્ માર્ગના જાણનાર વિદ્વાન લેક અત્યંત ગાઢ વનમાં માર્ગ ભૂલેલા મૂખ પુરૂષને તેને હિતકારક એ માર્ગ બતાવે છે. અર્થાત્ માર્ગને ઉપદેશ આપે છે. એ જ પ્રમાણે સાધુ જને પણ એવો જ વિચાર કરવો જોઈએ કે મારે માટે આજ કલ્યાણપ્રદમાગ છે. કે જે મને આ બધા બાલ, વૃદ્ધ, મિથ્યાદૃષ્ટિ, ગૃહસ્થ, ઘરદાસી વિગેરે સારી રીતે શિખવે છે. આ લેકેની શિક્ષાથી મારું જ હિત થશે આમ વિચાર કરીને સાધુને હિતકર શિક્ષા બતાવનાર પર કયારેય કોધ કરે ન જોઈએ ૧૦થી
टी10-241 ४थनने दृष्टांत ॥ ४८ ४२di ४ छ -'वर्णसि त्या જેમ વનમાં દિગમૂઢ થઈને માર્ગ ભૂલેલા પુરૂષને સન્માર્ગ જાણુનારા અમૂઢ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४२१
साधारणानाम् 'हियं' हित-श्रेयः समस्तदोपरहितं मनोऽभिलषितस्थानमापकम् 'मग्गं' मार्गम् 'अणुसासंति' अनुशासति-मतिपादयन्ति तादृशोपदेशेन तस्य हितमेव भवति, अभिलषितस्थानमाप्त्या । एवमेव 'तेणा वि' तेनापि साधुना इत्थमेव विचारणीयम्-'माझं मह्यम् 'इणमेव सेयं' इदमेव श्रेया-कल्याणकारि 'जं मे' यन्मे 'बुहा' इमे बुधाः-हितचिन्तकाः वालवृद्धमिथ्यादृष्टिगृहस्थघटदासी प्रभृतयः 'समणुसासंति' सम्यक् शिक्षयन्ति, एतेषां शिक्षयाऽस्माकमेव हितं भविव्यतीति विचार्य साधुभिः कथमपि क्रोधो न करणीयः।
यथा वने भ्रष्टमार्गः कश्चित् कस्यचिदन्यस्योपदेशेन तदुपदिष्टमेव मार्गमाश्रयन् मनोऽभिलषितस्थानमाप्नोति तथैवाऽस्माकमपि पथभ्रष्टानां बुधोपदेशेन हितमेव सेत्स्यतीति परिभाव्य साधुना क्रोधो न विधेयः ॥१०॥ अमूढ पुरुष हितकारी, समस्त दोषों से रहित एवं अभीष्ट स्थान पर पहुंचा देनेवाले मार्ग का निर्देश करते हैं तो उस मूढ पुरुष का हित ही होता है । वह अपनी मंजिल पर पहुंच जाता है । साधु को भी ऐसा ही सोचना चाहिए, मुझे जो बालक मिथ्यादृष्टि, गृहस्थ या घटदासी आदि शिक्षा दे रहे हैं, यही मेरे लिए श्रेयस्कर है, इनकी शिक्षा से मेरा ही कल्याण होगा। इस प्रकार विचार करके उनके उपर क्रोध नहीं करना चाहिए। ___ आशय यह है कि जैसे मार्ग भूले हुए पुरुष किसी दूसरे के उपदेश से सही राह पर आ जाता है, और अपनी मंजिल को पा लेता है जिसे पा लेना उस मार्ग पर चले विना असंभव सा था। इसी प्रकार वृद्ध जनों के उपदेश से मेरा हित ही होगा। ऐसा विचार करके ऊन मार्गदर्शकों के ऊपर क्रोध न करे ॥१०॥ પુરૂષ, હિતકર સઘળા દેથી રહિત અને યોગ્ય સ્થાને પહોંચાડનાર માગ ખતા, તે તેથી તે મૂઢ પુરૂષનું હિત જ થાય છે, તે પિતાના ઈચ્છિત સ્થાન પર પહોંચી જાય છે, સાધુએ પણ એમ જ વિચારવું જોઈએ કે મને આ બાલક મિથ્યાદષ્ટિ ગૃહસ્થ અથવા ઘર દાસી–પાણી ભરવા વાળી દાસી વિગેરે સારી શિખામણ આપે છે. આજ મારે માટે શ્રેયસ્કર છે. આમની શિક્ષાથી મારૂં જ કલ્યાણ થશે. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને કોધ કર ન જોઈએ.
કહેવાનો આશય એ છે કે–જેમ માર્ગ ભૂલેલે પુરૂષ કોઈ બીજાના ઉપદેશથી ચોગ્ય માર્ગ પર આવી જાય છે. અને પિતાની મંજીલે પહોંચી જાય છે. જે મેળવવા તે માર્ગ પર ચાલ્યા વિના અસંભવ જેવું છે. એજ પ્રમાણે વૃદ્ધજનોના ઉપદેશથી મારું કલ્યાણ જ થશે. એ વિચાર કરીને કોંધ ન કર. ૫૧ભા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
सूत्रकृताङ्गसत्र मूलम्-अह तेण मूढेण अमूढगस्स,
कायव्व पूया सविसेसजुत्ता। एओवमं तत्थ उदाहु वीरे,
___ अणुगम्म अत्थं उँवणेइ सम्मं ॥११॥ छाया-अथ तेन मूढेनाऽमूढस्य, कर्तव्या पूजा सविशेषयुक्ता।
एतदुपमा तत्रोदाहृतवान् वीरः अनुगम्यार्थमुपनयति सम्यक् ॥११॥ अन्वयार्थः- (अह) अथ यथा तेन (मूढेण) मूढेन-मार्गभ्रष्टाद् व्याकुलितचित्तेन 'अमूढगस्स' अमूढस्य-तत्सन्मार्गोपदेष्टुः 'सविसेमजुत्ता' सविशेषयुक्ता
'अह तेण मूढेन' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'अह-अथ' इसके पश्चात् 'तेण-तेन' उस 'मूढेग-मूढेन' मूर्ख को 'अमूढस्स-अमूढस्य' सन्मार्ग का उपदेश देनेवाले पुरुष की 'सविसेसजुत्ता-सविशेषयुक्ताः' विशेष आदर सन्मानपूर्वक 'पूयापूजा' पूजा 'कायव्वा-कार्या' करनी चाहिए 'एओवम-एतदुपमा यह उपमा 'तत्थ-तत्र' इस विषय में 'वीरे-वीर' तीर्थकर भगवान् महा. वीरने 'उदाहु-उदाहृतवान्' कहा है 'अटुं-अर्थम्' पदार्थ को 'अणुगम्मअनुगम्य' सम्यग रीति से जानकर 'सम्म-सम्यक् सम्यक प्रकार से 'उवणेइ-उपनयति' अपने में स्थिर करते हैं ॥११॥ __अन्वयार्थ-जिस प्रकार वह पूर्वोक्त व्याकुल मूढ पुरुष मार्ग का भूला हुआ अपना सम्मागोपदेशक पुरुष का विशेषादर सन्मान के
'अह तेण मूढेन' त्या
शहा-'अह-अथ' ते ५छ। तेण-तेन' से 'मूढेण मूढेन' भूम ५३षे 'अमूढस्स-अमूढस्य' सन्मानि पहेश मापवावा पु३षनी 'सविसेसजुत्तासविशेषयुक्ताः' विशेष माह२ सन्मान यू 'पूया-पूजा' ५ 'कायव्वा-कार्या' ३२ मे एओवम-एतदुपमा' I S५मा 'तत्थ-तत्र' ते वीषयमा 'वीरे -वीरः' तीथ ४२ मपान महावीर स्वामी से उदाहु-उदाहृतवान्' हे छे. 'अर्ट-अर्थम' पहाय ने 'अणुगम्म-अनुगम्य' सारी रीते याने 'सम्म-सम्यक्' सय ५२थी 'उवणेइ-उपनयति' पातानामा स्थि२ ४३ छ. ॥११॥
અન્વયાર્થ—જે રીતે એ પૂર્વોક્ત માર્ગ ભૂલેલ વ્યાકુળ મૂઠ પુરૂષ પિતાને સન્માર્ગ બતાવનાર પુરૂષનો વિશેષ આદર માન પૂર્વક કેમલ શબ્દાદિ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थचोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् विशेषादरसन्मानपूर्वकम् (पूया) पूजा-मधुरशब्दादि-सत्काररूपा (कायव्या) कार्या. कर्तव्या (एओवमं) एतदुपमाम् (तत्थ) तत्र (वीरे) वीरस्तीर्थकरः (उदाह) उदा. हृतवान्-कथितवान् (अ8) अर्थम्-परमार्थम् (अणुगम्म) अनुगम्य-सम्यक्तया विज्ञाय (सम्म) सम्यक् (उवणेइ) उपनयति-आत्मनि अवधारयति-अन्यनोदना. कृतं परमोपकारं सम्यगात्मनि धारयति ॥११॥
टीका-पुनरपि तमेवार्थ दृढयति-'अहं' अथ यथा तेन 'मुढेण' मूढेन पथ. भ्रष्टाद् व्याकुलितमानसेन 'अमूढस्स' अमूहस्य-तत्सन्मार्गोपदेष्टुः-उपकाराति. शयं मन्यमानेन 'सविसेसजुता' सविशेषयुक्ता 'पूया' पूजा-मधुरशब्दादिरूपा सत्कारसन्मानरूपा वा 'कायव्या' कर्तव्या 'एओवम' एतदुपमाम् 'तत्थ' तत्र 'वीरे' वीर स्तीर्थकरः 'उदाहु' उदाहृतवान् अभिहितवान् 'अर्थ' परमार्थम् 'अणु गम्म' अनुगम्य-सम्यग्ज्ञात्वा 'संम्म' सम्यक् 'उवणेई' उपनयति-अन्योपदिष्टं साथ कोमल शब्दादि द्वारा पूजा सत्कार करता है। उसी प्रकार उक्त उपमा को भगवान महावीर स्वामी ने उदाहरण के रूप में कहा है। अत एव इस परमार्थ को सम्यक् प्रकार से जान कर साधु अपने आत्मा में धारण करे। अर्थात् पूर्वोक्त रीति से अन्य द्वारा की की गई हित शिक्षा को अपना परमोपकारक समझ कर अपने आत्मा में धारण करना चाहिए ॥११॥
टीकार्थ-इसी कथन को पुनः दृढ करते हैं। जैसे-मार्ग भूले होने के कारण व्याकुलचित्त उस मूढ पुरुष के द्वारा, अमूढ पुरुष का अत्यन्त उपकार माना जाता है और मधुर शब्दों द्वारा सत्कार सन्मान आदि किया जाता है। इसी प्रकार तीर्थंकर महावीरने कहा है कि परमार्थ को जान कर साधु प्रेरणा करने वाले के उपकार को अपनी आत्मा में દ્વારા આદર સત્કાર કરે છે. એ જ રીતે ઉક્ત ઉપમાને ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ ઉદાહરણના રૂપમાં કહેલ છે. તેથી એ પરમાર્થને સારી રીતે જાણીને સાધુએ તેને પિતાના આત્મામાં ધારણ કરવું. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અન્ય દ્વારા કરવામાં આવેલ હિતકર શિક્ષાને પોતાને પરમ ઉપકાર કરનારી સમજીને પિતાની અંદર તેને ધારણ કરવી જોઈએ. ૧પ
ટીકાર્થ-આ કથનને ફરીથી દૃઢ કરે છે, જેમકે માર્ગ ભૂલેલ હોવાથી વ્યાકુળ ચિત્ત તે મૂઢ પુરૂષ દ્વારા અમૂઢ પુરૂષને અત્યંત ઉપકાર માનવામાં આવે છે. એ જ પ્રમાણે તીર્થંકર મહાવીર સ્વામીએ કહ્યું છે કે પરમાર્થને જાણીને સાધુ પ્રેરણા કરવાવાળાને ઉપકારને પોતાના આત્મામાં સ્થાપિત કરે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे नोदनाकृतं परमोपकार सम्यगात्मनि उपनयति। तथा अहमनेन परमोपकारिणा संसारसागरादुत्तारितः ततो मयाऽस्य विनयादिभि सत्कारो विधेयः । ___ यथा मार्गभ्रष्टो मागौंपदेशक सविशेष सम्मानयति, तथा साधुना सन्मार्गोंपदर्शकस्य सम्मानादि कर्तव्यम् । अस्मिन्नर्थे बहवो दृष्टान्ताः सन्ति, तद्यथा
'गेहंमि अग्गिजालाउलंमि जहणाम डज्झमाणमि ।
जो बोहेइ सुवंतं, सो तस्स जणो परमबंधू' ॥१॥ छाया-गृहेऽग्निज्वालाकुले यथानाम दह्यमाने ।
यो बोधयति सुप्तं स तस्य जनस्य परमबान्धवः । १॥ यथा वा विषसंपृक्तभोजनकर्तारं कश्चित्पुरुष कश्चित् तादृशभोजनान्निवारयेत सतस्य परमवन्धुरिति ॥११॥ स्थापित करे। सोचे कि इस परमोपकारी महाभाग ने मुझे संसार सागर से तार दिया है। अतएव मुझे इसका (यदि वह साघु है तो) विनय आदि सत्कार करना चाहिए।
भावार्थ यह है कि जैसे मार्ग भ्रष्ट पुरुष मार्ग बतलाने वाले का विशेष रूपसे आदर करता है। उसी प्रकार असदाचरण में प्रवृत्त साधु को सत्पथ पर लानेवाले आदर सत्कार सम्मान करना चाहिए। इस विषय में बहुत से दृष्टान्त हैं। यथा-'गेहंमि अग्गिजाला' इत्यादि। ___'घर में आग लग गई हो और वह घर ज्वालाओं से व्याप्त हो गया हो, ऐसे अवसर पर जो दयाल पुरुष उस घर के भीतर सोये पुरुष को जगा देता है, वह उसका परमबन्धु है।' તે વિચારે કે-આ પરમ ઉપકારી મહાભાગે મને સંસાર સાગરથી તારી દીધો છે, તેથી જ મને તેને (જે તે સાધુ હોય તે) અભ્યસ્થાન અને વિનય નમ્રભાવ વિગેરેથી સત્કાર કરવા જોઈએ.
કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે–જેમ માર્ગ ભૂલેલ પુરૂષ માર્ગ બતાવવા વાળાને વિશેષ પ્રકારથી આદર કરે છે, એ જ પ્રમાણે અસદુ આચરણમાં પ્રવૃત્ત થયેલા સાધુએ સન્માર્ગ પર લાવવાળાને મધુરવચનાદિ દ્વારા माह२ ४२वो नये. या विषयमा ५॥ ॥ दृष्टान्तो छ. अभ-गेहंमि अग्गिजाला' त्यादि
ઘરમાં આગ લાગી ગઈ હોય, અને તે ઘર જવાલાએથી વ્યાપ્ત થઈ ગયું હોય, એવા અવસરે રે દયાળુ પુરૂષ તે ઘરની અંદર સૂતેલા પુરૂષને જગાડી દે છે, તે તેને શ્રેષ્ઠ બંધુ કહેવાય છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् मूलम् - णैया जहा अंधकारंसि राओ,
मैग्गं ण जाणइ अपस्समाणे ।
से सूरियस अभुग्गमेणं,
४२५
मैग्गं वियालाई पंगासियंसि ॥ १२ ॥
छाया - नेता यथाऽन्धकारायां रात्रौ मार्ग न जानात्यपश्यन् । सूर्यस्यास्युमेन मार्ग विजानाति प्रकाशिते ॥ १२॥
अथवा जैसे विषमिश्रित आहार करते हुए पुरुष को यदि कोई रोक देता है तो वह उसका परम हितैषी है। इसी प्रकार प्रसाद वश असदाचरण में प्रवृत्त पुरुष को जो रोकता है, वह भी उसका परम हितैषी है ॥ ११॥
'णेया जहा अंधकारं ' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जहा - यथा' जैसे 'णेया- नेता' नायक अर्थात् मार्गद र्शक - उपदेशक 'अंधकारंसि - अन्धकारायाम्' अंधकार वाली 'राओरात्रौ ' रात्री में 'अपस्समाणे अपश्यन्' अपना अंग भी न देखता हुआ 'मी-मार्गम्' अपना परिचित मार्ग भी 'ण जाणइ न जानाति' नहीं जानता है 'से- स:' ऐसा वह नायक 'सूरियस-सूर्यस्य' सूर्यका 'अन्भुग्गमेणं - अभ्युद्वमेन' उदय से 'पगासियंसि प्रकाशिते' चारों ओर प्रकाश होजाने पर 'मागं-मार्गम्' मार्गको 'विधाणाह - विजानाति ' जान लेता है ॥ १२॥
અથવા જેમ ઝેર મેળવેલા આહાર કરતા પુરૂષને જો કાઇ રેકી દે, તા તે તેના પરમ હિતેષી કહેવાય છે. એજ પ્રમાણે પ્રમાદને વશ થયેલા તથા અસદ્ આચરણમાં પ્રવૃત્ત થયેલા પુરૂષને જે રોકી દે છે, તે પણ તેના પરમ હિતેષી કહેવાય છે. ૫૧૧૫
'या जहा अंधकारं ' इत्याहि
शब्दार्थ -- 'जहा - यथा' प्रेम 'णेया- नेता' नाय अर्थात् भार्गदर्श४-०५देश 'अंधकारंसि - अन्धकारायाम्' अधिकारयुक्त 'राओ - रात्रौ ' रात्रे 'अपस्समाणे अपश्यन्' पोताना शरीरने या न लेह शाय तेवा 'मग्ग-मार्गम्' भागने 'न जाणइ - न जानाति' लघुता नथी 'से- सः' मेवा ते नाय 'सूरियससूर्यस्य' सूर्यना 'अब्भुग्गमेणं - अभ्युद्गमेन' हय थवाथी 'पगासियसि - प्रकाशिते' यारे तरई प्राश थवाथी 'मग्ग' - मार्ग'म्' भार्गने 'वियाणाइ - विजानाति ' જાણી લે છે. ૧૨
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
___सूत्रकृताइसूत्र अन्वयार्थ:-(जहा) यथा-येन प्रकारेण (णेया) नेता-नायकः-मार्गदर्शक: (अंधकारंसि) अन्धकारायाम् (राभो) रात्रौ (अपस्समाणे) अपश्यन्-निजाङ्गमपिअनवलोकयन् (मग्गं) मार्गम्-स्वाभ्यस्तपथमपि ( जाणइ) न जानाति (से) स एव नायकः (सरियस्स) सूर्यस्य (अन्गुग्गीण) अभ्युद्गमैन-उदयेन (पगासियंसि) प्रकाशिते सति (मग्गं) मार्गम् (वियाणाइ) विजानाति ॥१२॥
टीका-'जहा' यथा-येन प्रकारेण 'णेया' नेता-नायको मार्गदर्शकः 'अंधकारंसि' पाठषि सजलजलदनीलान्धकारमवृत्तायाम् 'राओ' रात्रौ पोषपद्याममावास्याम् सान्द्राऽन्धकारमावृतत्वाद् हस्तादिकमपि निजाङ्गम् 'अपस्समाणे' अपश्यन , कुतः 'मग्गं मागे स्वाऽभ्यस्तमपि 'ण जाणई' न जानाति-न सम्यम् जानाति प्रावृतदिग्द्वारमिव 'से' स एव 'सरियस्स' सूर्यस्य 'अब्भुग्गमेणं' अभ्युगमेन-उदयेन 'पगासियंसि' प्रकाशिते दिक्चक्रे सति मग्गं' मार्गम् ‘वियाणा' ___अन्वयार्थ-जिस प्रकार मार्गदर्शक नेता पुरुष सावन भादों मास की अन्धेरी रात में किसी भी वस्तु को देखने में असमर्थ होकर अपने अंगों को भी नहीं देखते हुए स्वाभ्यस्त पथ को भी नहीं जान पाता है। किन्तु वही पुरुष सूर्योदय होने से प्रकाशित होने पर मार्ग को सम्यक प्रकार से जानता है ॥१२॥
टीकार्थ-जैसे कोई नेता मार्गदर्शक सजल मेघों के कारण अतीव सघन अंधकार वाली वर्षाकालीन रात्रि में, धोर तिमिर फैल जाने के कारण अपना हाथ आदि अंग भी नहीं देख पाता है। तो अपने अभ्यस्त मार्ग का भी क्या कहना है। वह उसे भी देख नहीं सकता। किन्तु जब सूर्य का उदय होता है, तब वही मार्ग को देखने लगता है।
1 અન્વયાર્થ-જે પ્રમાણે માર્ગદર્શક નેતા પુરૂષ શ્રાવણ ભાદરવા માસની અંધારી રાતે કઈ પણ વસ્તુને જોવામાં અસમર્થ બનીને પિતાના શરીરના અવયને પણ દેખી શકતા નથી. એ જ રીતે તે પોતાના પરિચિત માગને પણ જોઈ શકતો નથી, પરંતુ એજ પુરૂષ સૂર્યોદય થવાથી પ્રકાશને લીધે માર્ગને સારી રીતે જાણી લે છે. ૧૨
ટીકાથ-જેમ કેઈ નેતા માર્ગદર્શક જળ વાળા વાદળોને લીધે અત્યંત ગાઢ અંધારાવાળી વર્ષારાતુની રાત્રીએ ઘેર અંધકાર ફેલાઈ જવાથી પિતાના હાથ વિગેરે અંગે પણ જોઈ શકતા નથી, તે પછી પરિચિત માર્ગ ન દેખાય તેમાં શું કહેવાનું હોય? તે તેને પણ જોઈ શક્તો નથી. પરંતુ જ્યારે સર્યનો ઉદય થઈ જાય અને પ્રકાશ ફેલાઈ જાય ત્યારે એ જ પુરૂષ તે માર્ગને સારી રીતે જોઈ શકે છે, એજ રીતે જે વસ્તુ પહેલાં નેત્રથી અગેચર-ન
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
1
विजानाति - सम्यगवच्छति । यदेव वस्तु पूर्वमनिरीक्षणीयमासीत्, तदेवाऽधुना कारण साफल्येन निरीक्षणातिसरलं भवति । यथा मार्गदर्शकः पुरुषो गाढान्धकाराहतायां निशीथिन्यां किमप्यपश्यन् मार्ग न जानाति स एव समुपसर्पति सूर्ये तदा लोकालोकिते दिग्विभागे समवगच्छति मार्गम्, एवमेव सर्वज्ञ वचनप्रकाशेन समुपलब्धसम्यगृज्ञानो जीवः सन्मार्गम् अवगच्छतीति भावः ॥ १२ ॥ मूळम् एवं तु सेहे वि अपुटुम्ने धम्मं न जाणाइ अबुज्झमाणे । से को विएं जिंणवयणेणं पेच्छा सूरोदए पॉसइ चैक्खुणेव । १३ । छाया - एवं तु शिष्योऽप्यपुष्टधर्मा, धर्म न जानात्यबुद्धयमानः ।
स कोविदो जिनवचनेन पश्चात्सूर्योदये पश्यति चक्षुषेव ॥ १३ ॥ इस प्रकार जो वस्तु पहले नेत्रों से अगोचर थी, वही अब पूरे कारण मिलने पर सुनिरीक्ष्य बन जाती है।
तात्पर्य यह है कि जैसे मार्गदर्शक पुरुष सघन तिमिर से व्याप्त अंधेरी रात्रि में कुछ भी न देख पाता हुआ मार्ग को भी नहीं जानता है । किन्तु वही मार्गदर्शक सूर्यके उदित होने पर और समस्त दिकू समूह में उसके प्रकाश का प्रसार होने पर मार्ग देखने लगता है। इस प्रकार जिस जीव को सर्वज्ञ के वचनों से सम्यग् ज्ञान की प्राप्ति हो जाती है । वह सन्मार्ग को जानने लगता है ॥ १२ ॥
४२७
' एवं तु सेहे वि अधम्मे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - एवं तु - एवंतु' इसी प्रकार से अर्थात् कोई द्रष्टा अन्धकार युक्त रात्री में मार्गको देखता नहीं है परंतु सूर्योदय से अन्धकार दूर જોવાય તેવી હતી. તેજ હવે કારણુ મળવાથી સારી રીતે જોઈ શકાય તેવી ખની જાય છે.
કહેવાનું તાત્પ એ છે કે—જેમ માર્ગ દર્શક પુરૂષ ગાઢ અધારાથી ઘેરાયલી અંધારી રાત્રીમાં કઇ પણ જોઈ ન શકતાં માગ પણ જોઇ શકા નથી, પરંતુ એજ પુરૂષ સૂર્ય ઉદય થાય અને સઘળી દિશાઆમાં સૂના પ્રકાશ પ્રસરિત થઈ જતાં માગ જોવા મડે છે. એજ પ્રમાણે જે જીવન સજ્ઞના વયનેથી સમ્યક્ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઇ જાય છે, તે સન્માને જાણવા सागे छे. ॥१२॥
' एवं तु सेहे वि अधम्मे'
इत्याहि
शब्दार्थ –'एवं तु एवंतु' ४ प्रमाणे अर्थात् अर्घ द्रष्टा अधारયુક્ત રાત્રે માને જોઈ શકતા નથી પરંતુ સૂર્યના ઉદય થતાં અંધકાર દૂર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:- (एवं तु) एवमेव-पूर्वोक्तरीत्या कश्चिद् द्रष्टा यथाऽन्धकारावृतायां रात्रौ मार्ग न पश्यति किन्तु स एव सूर्योदयेन अन्धकारे नष्टे सति सर्वानपि दिग्देशान् मार्ग च पश्यति तथैव (अपुढधम्मे) अपुष्टधर्मा-असम्यग्रज्ञातश्रुतचारित्रधर्मा (अबुज्झमाणे) अबुध्यमानः-सूत्रार्थमजानानः (से हे वि) शिष्योऽपि नवदीक्षितः साधुरपि (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् (न जाणाइ) न जानाति होने पर सब पदार्थ एवं मार्गको देखता है उसी प्रकार 'अपुठ्ठधम्मेअपुष्टमी' धर्ममें अनिपुण और 'अबुज्झमाणे-अबुध्यामानः' सूत्रार्थको नही जानने वाला 'सेहे वि-शिष्योऽपि' नव दीक्षित साधु भी 'धम्मधर्मम्' श्रुतचारित्र रूप धर्मको 'न जाणइ-न जानाति' नहीं जानता है परंतु 'से-सः' वही शिष्य 'पश्चात्' गुरुकुल मे रहकर शिक्षा प्राप्त करने पर 'जिणवयणेण-जिनवचनेन' तीर्थकरके आगमके ज्ञानसे 'कोविए -कोविदः विद्वान होकर 'सूरोदये-सूर्योदये' सूर्य का उदय से अन्ध. कार नाश होनेसे 'चक्खुणेव-चक्षुषेव' नेत्रके द्वारा देखने वालों के जैसाही 'पासइ-पश्यति' जिनधर्मके तत्व को यथार्थ रूपसे देखता है ।१३।
अन्वयार्थ एवं पूर्वोक्त रीति से जिस प्रकार कोई द्रष्टा (देखने चाला) पुरुष अन्धेरी रातमें मार्ग को नहीं देखता है किन्तु वही पुरुष सूर्योदय से अन्धकार के नष्ट हो जाने पर सभी दशोंदिशा एवं मार्ग को देखता है। इसी प्रकार अपरिपक्क श्रुतचारित्र धर्मवाला और सूत्रार्थ थवाथी पानि तथा भागने मे श छे. मेक शते 'अपुदुधम्मे -अपुष्टधर्मा' धर्ममा मनिपुण भने 'अबुझमाणे-अबुध्यमानः' सूत्रा ने नही ongावा 'सेहे वि-शिष्योपि' नवीन Elan धा२९५ ४२६ सा५ ५५ 'धम्मधर्मम्' श्रुतयारित्र ३५ घने 'न जाणइ-न जानाति' तो नथी. ५२'तु 'से-सः' मे४ शिष्य पच्छा-पश्चात्' शु३७मा २हीन शिक्षा प्राप्त या पछी 'जिणवयणेण-जिनवचनेन' ती ४२ना समज्ञानथी 'काविए-कोविदः' विद्वान् मनीने 'सूरोदए-सूर्योदये सूर्य ने। य यतi Aधारने नाश थवाथी 'चक्खुव-चक्षुषेव' नेत्राणायानी म 'पासइ पश्यति' हैन मना तने યથાર્થ રીતે જુવે છે. ૧૩મા ___मन्वयार्थ --- प्रमाणे पूठित ४१२थी रेभ 5 द्रष्टा (हेमाવાળા) પુરૂષ અંધારી રાતે માર્ગને જોઈ શકતા નથી. પણ એજ પુરૂષ સૂર્યોદય થવાથી અંધકારને નાશ થતાં બધી જ દિશાઓને તેમજ માગને સારી રીતે દેખી શકે છે. એ જ પ્રમાણે અપરિપકવ શ્રુતચારિત્ર ધર્મવાળા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४२९ किन्तु (से) स एव खलु (पच्छा) पश्चात गुरुकुलवासाभ्यासायनन्तरम् (जिणवयणेण) जिनश्चनेन-तीर्थकृदागमेन (कोविए) कोविदः-अभ्यस्तजिनप्रणीता. गमः, सम्यग्ज्ञातजैनतत्त्वार्थः (मुरोदये) सूर्योदये सति निरस्तान्धकारः (चक्खु णेष) चक्षुषेव-नेत्रेणेव (पासइ) पश्यति-जैनधर्मतत्वं सम्यग् जानाति ॥१३॥
टीका-यथा तिमिराक्रान्तायां रात्रौ मार्ग न पश्यति किन्तु स एव द्रष्टा सूर्योदयेन नष्टे तमसि सर्वानपि बाह्यान् दिग्देशान् पश्यति । 'एवं तु' एवमेव तु 'से हे वि' शिष्योऽपि नवदीक्षितः शिक्षणकालमनुरुन्धानोऽपि 'अपुट्टधम्मे अपुष्टधर्मा, नास्ति पुष्टः-सम्यक् परिज्ञातः श्रुतचारित्राख्यो धर्मों यस्य स तथा. भूतः 'अबुज्झमाणे' अबुध्यमानः सूत्रार्थस्यापरिज्ञानात् 'धम्म' धर्म श्रुतचारित्राख्यम् 'न जाणई' न जानाति सम्यक् 'से' स एव तु 'पच्छा' पश्चात्-गुरुकुल. को नहीं जानता हुआ नव दीक्षित साधु भी श्रुतचारित्र रूप धर्म को सुचारु रीतिसे नहीं जानता है। किन्तु वही साधु पीछे गुरुकुल में वास तथा अभ्यास करने के बाद तीर्थंकरों के आगमों से पूर्ण परिचित हो जाने पर जैनशास्त्र तत्त्वज्ञ होकर सूर्योदय से अन्धकार नाश होने के बाद आंखों के समान जैनधर्मतत्त्व को सुचारुरूपसे जानता है ॥१३॥
टीकार्थ-'जैसे अन्धकार से व्याप्त रात्रि में कोई मार्ग नहीं देख पाता है। किन्तु वही द्रष्टा (देखनेवाला) सूर्य के उदय से अंधकार नष्ट होजाने पर सभी दिशाओं और देशों को देखने लगता है। इसी प्रकार नवदीक्षित शिष्य अपनी शिक्षा के समय अपुष्ट धर्म होता है । अर्थात् उसे श्रुतचारित्र धर्म का भली भांति से ज्ञान नहीं होता। धर्म का ज्ञान न होने के कारण वह अबुद्ध होता है। किन्तु तदनन्तर गुरुकुलवास, અને સૂત્રાર્થને ન જાણનારા નવીન દીક્ષા ધારણ કરેલ સાધુ પણ શ્રુતચારિત્ર ધર્મને સારી રીતે જાણતા નથી પરંતુ એજ સાધુ પાછળથી ગુરૂકુળમાં વાસ તથા અભ્યાસ કર્યા પછી તીર્થકરોના આગમમાં પૂર્ણ પરિચિત થઈ જાય ત્યારે તે જિન શાસ્ત્રના તત્વને જાણનાર બનીને જેમ સૂર્યોદયથી અંધકારના નાશ થયા પછી આંખેના પ્રકાશની માફક જૈન ધર્મના તત્ત્વને સારી રીતે જાણી લેનાર બને છે. ૧૩
ટીકાઈ—જેમ અન્ધકારથી વ્યાપ્ત રીતે કોઈ માગ જોઈ શકતા નથી, પરંતુ એ જ દ્રષ્ટા (નાર) પુરૂષ સૂર્યને ઉદય થતાં અંધારાનો નાશ થવાથી સઘળી દિશાઓને જોઈ શકે છે. એજ પ્રમાણે નવ દીક્ષિત શિષ્ય પિતાની શિક્ષાના સમયે અપુષ્ટ ધર્મ વાળે હોય છે. અર્થાત્ તેને શ્રત ચારિત્ર ધર્મનું જ્ઞાન સારી રીતે હેતું નથી. ધર્મનું જ્ઞાન ન હોવાના કારણે તે અબુદ્ધ હોય
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
-
वासाभ्यासादिविविधोपायैः 'जिणवयणेण' जिनवचनेन 'कोविए' कोविदःअभ्यस्त जिनमणीतागमः 'सूरोदर' सूर्योदये सति निरस्ताऽन्धकारः 'चक्खुणेव' चक्षुषेव 'पास' पश्यति सर्वान् जीवादि पदार्थान् । यथा आलोकादिसहकारिसहकृतसनिकृष्टकारणेन स्पष्टं पश्यति रूपादिकम् । तथा जिनवचनाऽभ्यासादितत्वज्ञानेन सर्वान् पदार्थान् जीवादीन् पश्यति ।
अयं भावः - इन्द्रियार्थसन्निकर्षात् साक्षात्कारितया परिस्फुटा घटादयः प्रतीयन्ते एवं सर्वज्ञपणितागमेनापि सूक्ष्मव्यवहित विप्रकृष्टस्वर्गापवर्ग देवादयः परि स्फुटाः निःशङ्क प्रतीयन्ते । अपि च कदाचित् चक्षुषा अन्यथाभूतोऽप्यर्थः अन्यथा अभ्यास आदि विविध उपायों से जिनवचन में कुशल हो जाता है । जैसे सूर्योदय होने पर चक्षु से सब कुछ दृश्य दिखाई देने लगता है । उसी प्रकार वह भी जीवादिपदार्थों को हस्तामलकवत् जानने लगता है।
आशय यह है कि जैसे इन्द्रिय और पदार्थके सन्निकर्ष से अर्थात् यथायोग्य सम्बन्ध से घट आदि पदार्थ स्पष्ट एवं साक्षात् दिखाई देने लगते हैं । इसी प्रकार सर्वज्ञ प्रणीत आगम से भी सूक्ष्म (परमाणु आदि) व्यवहित (देश से दूरवर्ती सुमेरु आदि) और विप्रकृष्ट (काल से व्यवहित राम एवं पद्मनाभ आदि) परिस्फुट एवं असंदिग्ध रूपमें प्रतीत होने लगते हैं । चक्षु से तो कभी कभी पदार्थ जैसा होता है। वैसा न दिखाई देकर अन्यथा रूपमें भी दिखाई देता है । जैसे रस्सी सर्प के रूप में और किशुक ( पलाश) पुष्पों का समूह अग्नि रूप में
છે. પરંતુ તે પછી ગુરૂકુલવાસ, અભ્યાસ વિગેરે જુદા જુદા અનેક ઉપાયાથી જીન વચનમાં ચતુર થઇ જાય છે. જેમ સૂર્યોદય થવાથી નેત્રથી સઘળા પદાર્થો સ્પષ્ટ દેખાવા લાગે છે, એજ પ્રમાણે તે પણ જીવાદિ પદાર્થોને હસ્તા મલકવત્ જાણવા લાગે છે.
કે
કહેવાના આશય એ છે જેમ ઇન્દ્રિય અને પદાર્થના સનિક થી અર્થાત્ યથાયાગ્ય સંબન્ધથી ઘટ વિગેરે પદાર્થ સ્પષ્ટ અને સાક્ષાત્ દેખાવા માંડે છે, એજ પ્રમાણે સજ્ઞ પ્રણીત આગમથી પણૢ સૂક્ષ્મ, (परमाणु, विगेरे) व्यवहित (हेशथी दूर सुमेर विगेरे) भने विप्रदृष्ट (अजथी વ્યવહિત રામ અને પદ્મનાભ વિગેરે) પરિસ્કુટ અને અસંદિગ્ધ રૂપમાં પ્રતીત થવા લાગે છે, નેત્રથી તા કાઈ કંઈ વાર પદાર્થ જેવા હાય છે તેવા ન हेयातां अन्यथा ३५थी (हा अारथी) पण हेयाय छे, प्रेम- रस्सी - होरी સાપના રૂપમાં અને કશુક (પલાશ ખાખરાના ફૂલે!) પૂષ્પાના સમૂહ અમિના
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपानरूपणम् ज्ञायते यथा रज्जुः सर्पभ्रान्त्या, किंशुकनियोऽग्ल्याकारणापीति । न च सर्वज्ञागमस्य क्वचिदपि विसंवादः अन्यथाऽसर्वज्ञत्वापत्तिपसङ्गादिति ॥१३॥ मूलम्-उर्दू अहेयं तिरिय दिसासु,
तसा य जे थावरा जे य पांणा। सया जैए तेसैं परिवैएज्जा,
मणप्पओसं अविकमाणे ॥१४॥ छाया-ऊर्ध्वमस्तिर्यगू दिशासु त्रसाश्च ये स्थावरा ये च माणाः ।
सदा यतस्तेषु परिव्रजेद् मनाक् मद्वेषमविकम्पमानः ॥१४॥ दिखने लगते हैं। किन्तु सर्वज्ञ का आगम कभी ऐसा विसंवादी नहीं होता। अगर वह विसंवादी हो जाय तो सर्वज्ञ प्रणीत ही नहीं हो सकता ॥१३॥ ___ गुरुकुल में वास तथा अभ्यासादि के द्वारा जिन भगवान् के वचन मर्म को जानने वाला शिष्य मूलोत्तर गुणों को अच्छी प्रकार जानता है। उनमें मूलगुण को अधिकृत कर कहते हैं-'उडू" इत्यादि। ___ शब्दार्थ- 'उ-ऊर्ध्वम्' ऊर्ध्व दिशामें, 'अहे-अधः' अधोदिशामें 'तिरियं-तिर्यम्' तिरछि 'दिसासु-दिशासु' दिशाओमें 'जे-ये' जो 'तसा-सा तेज, वायु, आदि द्वीन्द्रिय जीव तथा 'जे-य-ये च' जो 'थावरा-स्थावराः' पृथ्वीकाय, जलकाय और वनस्पति काय सूक्ष्म, बादर 'पाणा-प्राणा:' प्राणी हैं 'तेसु-तेषु' उन एकेन्द्रियादि जीवों में 'सयाરૂપમાં દેખાવા લાગે છે. પરંતુ સર્વજ્ઞના આગમ આવા પ્રકારના વિસંવાદી હતા નથી, જે તે વિસંવાદી થઈ જાય તો સર્વજ્ઞ પ્રણીતજ ન થઈ શકે ૧૩
ગુરૂકુળમાં વાસ તથા અભ્યાસ વિગેરેથી જીન ભગવાનના વચનના મને જાણવાવાળે શિષ્ય મૂલત્તર ગુણાને સારી રીતે જાણે છે, તેમાં મૂળ गुएने अधिकृत परीने ४९ छ – 'उड्ढ" हत्या
शहाथ-'उड्ढे-ऊर्ध्वम्' अहिशामा 'अहे-अधः' अघोहिशामा तिरिय -तिर्यगू' तिरछी 'दिसास-दिशास' हिमां 'जे-ये' ने 'तसा-त्रसाः' तेस, वायु विगेरे मे धन्द्रिय पो तथा 'जे य-ये च' ने 'थावरा-स्थावराः' पृथ्वीय 41य भने वनस्पतिय सूक्ष्म, मा६२ 'पाणा-प्राणाः' प्रालियो छे 'तेसु-तेषु' से मेन्द्रिय विगेरे वामi ‘सया-सदा' सागमा 'जए
श्री सूत्रतासूत्र : 3
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थ :- गुरुकुलवासादिना जिनवचनमर्मज्ञः शिष्यो मूलोत्तरगुणान् सम्यग् जानाति तत्र मूलगुणमधिकृत्याऽऽह - (उड) ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वदिशि (अहे) अधोदिशि ( तिरियं ) तिर्यक्र (दिसासु) दिशासु ऊर्ध्वाधस्तिर्यगूदिक्षु (जे) ये ( तसा) त्रसा:- तेजोवायुद्वीन्द्रियादयो जीवविशेषाः तथा (जे य) ये च (थावरा) स्थावराः - पृथिवीजलवनस्पतयः सूक्ष्मा वादराव (पाणा) प्राणाः प्राणिनः सन्ति (तेसु) तेषु - एकेन्द्रियद्वीन्द्रियादि जीवेषु (सया) सदा-सर्वस्मिन्नेव काले (जए) यतः - यतमानः यतनापूर्वकम् (मणा ) मनागपि - किश्चिदपि (पओ) मद्वेषम् अकुर्वन् तथा - (अविकंपमाणे) अविकम्पमानः- अविचलन् - अविचलितः सनः (परिव्वज्जा) परिव्रजेत् संयममार्गे विचरेत् ॥ १४ ॥
सदा' सर्व कालमें 'जए -यतः ' यत्न पूर्वक रहे 'मणा-मनाक' थोडासाभी 'पओसं प्रदेषम्' द्वेष न करे तथा 'अविकंपमाणे- अविकम्पभानः ' संघम में स्थिर रह कर 'परिव्वज्जा - परिव्रजेत्' संघम मार्ग में विच रण करें ||१४||
अन्वयार्थ - ऊपर दिशा अधोदिशा तथा तिर्यग्याने दोनों के मध्य दिशा में रहने वाले जितने त्रस तेजोवायु द्वीन्द्रिय वगैरह जीव विशेष हैं । एवं जितने स्थावर पृथिवी जल वनस्पति तथा सूक्ष्मचादर प्राणी रहते हैं, उन सभी एकेन्द्रिय द्वीन्द्रिय प्रभृति जीवों के विषय में सदा ही यतना के साथ ध्यान देते हुए लेश मात्र भी द्वेष नहीं करते हुए संयम मार्ग से विचलित नहीं होते हुए अर्थात् संयम का परिपा लन करते हुए दीक्षा धारण कर संयममार्ग में विचरे ॥ १४ ॥
यतः' यत्नपूर्व' रहे 'मणा-मनाक' थी। पशु 'पओसं - प्रद्वेषम् ' द्वेष न ४३ तथा 'अविकंपमाणे- अविकंपमानः संयममां स्थिर रहने 'परिव्व एज्जा-परिव्रનમ્' સયમ માર્ગોમાં વિચરણ કરે ૫૧૪ા
અન્વયા —ઉપરની દિશા નીચેની દિશા તથા તિ બન્નેની મધ્યની દિશાઓમાં રહેવાવાળા જેટલા ત્રસ અને તેજરકાય વાયુકાય દ્વીન્દ્રિય વિગેરે જીવ વિશેષ છે, તેમજ જેટલા સ્થાવર પૃથ્વીકાય, જલકાય, વનસ્પતિકાય તથા સૂક્ષ્મ માદર પ્રાણિયા રહે છે. એ બધા એક ઇન્દ્રિય વાળા એ ઇન્દ્રિયવાળા વિગેરે જીવાના સંધમાં સદા યતનાપૂર્વક વર્તતા તથા જરા પણ દ્વેષ ન કરતાં સયમ માર્ગથી વિચલિત ન થતાં અર્થાત્ સંયમનું પરિપાલન કરતા થકા દીક્ષા ધારણ કરીને સંયમ માર્ગોમાં વિચરણ કરે ॥૧૪॥
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४३३
टीका - शिष्यो गुरुकुलनिवासात् जिनवचनमर्मज्ञो भवति, तादृशश्च मूलोट चरगुणान् सम्यक् स्वरूपेण जानाति तत्र मूलगुणमधिकृत्याह - 'उर्दू' ऊर्ध्वम्ऊर्ध्वदिशायाम् 'अहेयं' अधोदिशि ' तिरियं ' तिर्यग् - अन्तराले 'दिसासु' दिशासुदिक्षु उपलक्षणाद् विदिक्षु च ऊर्ध्वास्तिर्यग्दिशासु विदिशासु च अनेन क्षेत्रम धिकृत्य प्राणातिपातविरतिः प्रतिपादिता । तथा - 'तसा' त्रसा:- त्रस्यन्ति-दुःखादों उद्वेगं प्राप्नुवन्ति इति त्रसाः - जीवविशेषाः तेजोवायुद्वीन्द्रियादयश्च । तथा 'जे य' ये च 'थारा' स्थावराः - तन्नामकमदियवर्तिनः पृथिवीजलवनस्पत्तयः, एते भेदप्रभेदभिन्नाः सूक्ष्मा बादराव 'पाणा' माणाः प्राणवन्तो जीवा', 'तेसु' तेषु 'सया' सदा-सर्वस्मिन्नेव काले, एतावता कालमधिकृत्य प्राणातिपातविरतिः
टीकार्थ - गुरुकुल में निवास करने से शिष्य जिनवचनों का मर्मज्ञ हो जाता है और मर्मज्ञ होकर सम्यक् प्रकार से मूलगुणों और उत्तर गुणों का ज्ञाता बन जाता है । अतएव अब मूलगुण के विषय में कहते हैं ।
ऊर्ध्व दिशा में, अधो दिशा में, तिर्धी दिशा में, जो भी त्रस जीव हैं अर्थात् दुःख आदि की प्राप्ति होने पर उद्वेग पाने वाले तेजस्काय, वायुकाय और द्वीन्द्रिय आदि प्राणी हैं। तथा जो स्थावर नामकर्म के उदय वाले पृथ्वीकाय, अष्काय और वनस्पतिकाय के स्थावर जीव हैं। जिनके सूक्ष्म बादर आदि अनेक भेद प्रभेद हैं, उन में सदैव यतना करे। यहां दिशाओं का कथन करके क्षेत्र प्राणातिपातविरति का और 'सदैव' कहकर कालप्राणातिपात विरमण का प्रतिपादन किया गया है ।
ટીકા”—ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાથી શિષ્ય જીન-વચનાના મર્મને જાણનારા ખની જાય છે, અને મત્ત થઈને સારી રીતે મૂળ ગુણા અને ઉત્તર ગુણાને જાણવા વાળા ખની જાય છે. તેથી હવે મૂળ ગુણના સબંધમાં કહે વામાં આવે છે.
ઉધ્વ દિશામાં, અાદિશામાં તિદિશામાં જે કેાઈ ત્રસ लव छे, અર્થાત્ દુઃખ વિગેરેની પ્રાપ્તિ થતાં ઉદ્વેગ પામવાવાળા તેજસ્કાય, વાયુકાય, અને દ્વીન્દ્રિય વિગેરે પ્રાણિયો છે, તથા જે સ્થાવર નામ કર્મોના ઉદયવાળા પૃથ્વીકાય, અસૂકાય, અને વનસ્પતિકાયના સ્થાવર જીવા છે, કે જેના સૂક્ષ્મ અને માદર રૂપથી અનેક ભેદ અને પ્રભેદ થાય છે, તેમાં હમેશાં યતનાવાન થયું. અહિયાં દિશાઓનુ` કથન કરીને ક્ષેત્ર પ્રાણાતિપાત વિરતિનુ' અને ‘સદૈવ' કહીને કાલ પ્રાણાતિપાત વિરમણનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
सूत्रकृताङ्गसूत्र प्रतिपादिता । 'जए' यतः तद्रक्षणे यतनावान् सन् स्थावरजङ्गममाणिषु उपकारेऽपकारे वा 'मणप्पओसं' मनसा-मनागपि प्रद्वेषमकुर्वन् 'अविकंपमाणे' अविकम्पमान:-संयमादविचलन् 'परिव्वएज्जा' परिव्रजेत्-संयममार्गे विचरेत् ।
तदेवं योगत्रिककरणत्रिकेण द्रव्यक्षेत्रकाल भावरूपां प्राणातिपातविरति सम्यगू अरत्यद्विष्टतया अनुपालयेत्। एवं शेषाण्यपि महाव्रतानि उत्तरगुणांश्च ग्रहणा सेवनाशिक्षासमन्वितः सम्यग् अनुपालयेदिति भावः ॥१४॥ मूलम्-कालेण पुच्छे समियं पयासु,
आइक्खमाणो दवियस्स वित्तं । तं सोयकारी पुढो पवेसे,
संखाईमं केवलियं समाहिं ॥१५॥ छाया-कालेन पृच्छेत् समितं प्रजासु आचक्षाणो द्रव्यस्य वृत्तम् ।
तं श्रोत्रकारी पृथक् प्रवेशयेत् संख्यायेमं कैवलिकं समाधिम् ॥१५॥ किसी भी जीव के द्वारा उपकार या अपकार होने पर मन से भी किंचित् द्वेष न करे।
इस प्रकार तीन कारण तीन योग से द्रव्य क्षेत्र काल और भावरूप हिंसाविरति का सम्यक् प्रकार मे, रागद्वेष से रहित होकर पालन करे। इसी प्रकार शेष महाव्रतों का और उत्तरगुणों का भी ग्रहण और आसेसेवन रूप शिक्षा से युक्त होकर सम्यक् रूपसे पालन करे ॥१४॥
गुरुकुल में वास करने वाले शिष्य की विनयविधि कहते हैं'कालेण' इत्यादि। __ शब्दार्थ-कालेण-कालेन' प्रष्टव्य अवसर को जान कर 'पयासुકઈ પણ જીવ દ્વારા ઉપકાર અથવા અપકાર થાય ત્યારે મનથી પણ કઈ ५॥ देव न रे,
આ રીતે ત્રણ કરણ અને ત્રણ યુગોથી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવરૂપ હિંસા વિરતિને સમ્યક્ પ્રકારથી રાગ દ્વેષથી રહિત થઈને પાલન કરે. એજ રીતે બાકીના મહાવ્રતનું અને ઉત્તર ગુણોનું પણ ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ શિક્ષાથી યુક્ત થઈને સમ્યક્ રૂપથી પાલન કરે છે ૧૪
ગુરૂકુળમાં વાસ કરવાવાવાળા શિષ્યની વિનયવિધિ કહેવામાં આવે છે. 'कालेण' त्यादि शहाय---'कालेण-कालेन' पूछा योग्य मक्सरने तीन 'पयासु
श्रीसूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४३५
अन्वयार्थः - गुरुकुलवासिशिष्यस्य विनयविधिमाह - (कालेण) कालेनप्रष्टव्यकालं ज्ञात्वा (पयामु) प्रजासु - जीवविषये (समियं ) समितम् सम्यग् ज्ञानयुक्तम् आचार्यम् (पुच्छे ) पृच्छेत् - जीवादिविषयक प्रश्नं कुर्यात्, प्रश्नोत्तरं ददत् खलु गुरुः शुश्रूषायोग्यो भवति अतएवाह - ( दवियस्स) द्रव्यस्य - मोक्षगमन योग्यभव्यस्य वीतरागस्य वा (वित्त) वृत्तम् - संयमानुष्ठानम् आगमं वा (आइक्खमाणी) प्रजासु' जीवों के विषय में 'समियं समितम्' सम्यक ज्ञानवाले आचार्य को 'पुच्छे - पृच्छेत्' जीवादि संबंधी प्रश्न पूछे 'दविघस्स- द्रव्यस्य' मोक्ष गमन के योग्य सर्वज्ञ के 'वित्तं वृत्तम्' संयमानुष्ठानको 'आइक्खमाणे - आचक्षाण:' बताने वाले आचार्य की साधु पूजा करे 'तं- तम्' उस आचार्यके उपदेशको 'सोयकारी - श्रोत्रकारी' आचार्य की आज्ञाका पालन करने वाला शिष्य 'पुढो पृथक्' एकान्त भाव से 'पवेसे- प्रवेशयेत्' अपने अंतःकरण में स्थापित करे 'इमं - इमम्' आगे कहे जाने वाला 'केवलियं - केवलिकम्' केवल ज्ञानसे कहा हुआ 'समाहिं समाधिम्' सम्यक ज्ञानादिको 'संखा - संख्याय' सम्यक प्रकार से जान करके हृदय में धारण करे ॥ १५ ॥
अन्वयार्थ - पूछने का समय जान कर या देखभाल कर शिष्य-प्रजा जीवोंके विषय में सम्यग्ज्ञान युक्त आचार्य को पूछे, याने जीवादि विषय प्रश्न करे, प्रश्नों का उत्तर देने वाले गुरु सेवा करने योग्य होते हैं । इसलिये कहते हैं कि भव्य द्रव्य अर्थात् मोक्ष गमन योग्य अथवा
प्रजासु' वोना समन्धमा 'समियं समितम्' सभ्य ज्ञानवाणा साथार्य ने 'पुच्छे - पृच्छेत्' प्रश्न पूछे. 'दवियरस - द्रव्याय' भोक्ष गभनने योग्य सर्वज्ञना 'वित्त-वृत्तम्' स ंयमानुष्ठानने 'आइक्खमाणे - आचक्षाणः' मताववावाणा भाया. या साधु सत्र २ 'तं तम्' मे आयार्याना पहेशने 'सोयकारी - श्रोत्रकारी' आयार्यानी ग्याज्ञानुं पासून ४२वावाणी शिष्य 'पुढो - पृथम्' मेअन्त लाथी 'पवेसे - प्रवेशयेत्' पोताना अतः शुभां धारण ४रे पाभां भावनारा ‘केत्रलियं - कैवलिकम्' ठेवल ज्ञानथी हि'-समाधिम्' सभ्य ज्ञानाहिने 'संखाय - संख्याय' યમાં ધારણ કરે ॥૧૫॥
'इमं - इमम्' मागण उहेहेवामां आवेल 'समा रीते भगीने हह.
सारी
વિચારીને શિષ્ય
अन्वयार्थ' પ્રશ્ન પૂછવાના સમય જાણીને સમજી પ્રજાના હિત સંબંધી સમ્યક્ જ્ઞાન યુક્ત આચાંને પ્રશ્ન પૂછે છે. અર્થાત્ જીવાદિના સબંધમાં પ્રશ્ન કરે. પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાવાળા ગુરૂ સેવા કરવા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
आचक्षाणः - कथयन् उपदिशन प्रश्नस्योत्तरं ददानः सत्करणीयो भवति (तं) तम् - आचार्य पदेशम् (सोयकारी) - श्रोत्रकारी - श्रोत्रे - कर्णे कर्त्तुं शीलः शिष्यः - आचार्याज्ञापालकः ( पुढो) पृथक् (पवेसे) प्रवेशयेत - स्वान्तःकरणे स्थापयेत् (इमं ) इमम् वक्ष्यमाणम् (केवलियं) कैवलिकम् - केवलज्ञानेन कथितम् (समाहिं ) समाधिम् ( संखा ) संख्याय सम्यग् ज्ञात्वा स्वहृदये धारयेत् ॥ १५ ॥
टीका - गुरुकुलनिवासिनां विनेयानां विनयविधिमाह - 'काले' इत्यादि । 'काले' कालेन प्रष्टव्यकालं ज्ञात्वा 'पयामु' प्रजासु प्रकर्षेण जायन्ते - उत्पत्ति पदवीमासादयन्तीति प्रजाः - जीवाः । तादृशजीवविषये 'पुच्छे' पृच्छेत् प्रश्नं कुर्यात्, कं पृच्छेत् तत्राह - 'समियं' समितम् सम्यग्ज्ञानयुक्तम् आचार्यम्, जीवादिविषयकं प्रश्नं कुर्यात् । ततः 'आइक्खमाणो' आचक्षाण:- प्रश्नोत्तरं ददत् आचायदिः शुश्रूषायोग्यो भवति । किं कथयन् तत्राह - 'दवियस्स' द्रव्यस्य मोक्षगमनयोग्यभव्यस्य वीतराजस्य वा 'वित्तं' वृत्तम् - अनुष्ठानमागमं संयमं वा, ज्ञानं वीतराग का वृत्त याने संयमानुष्ठान का या आगम का उपदेश देने वाला और प्रश्नों का उत्तर देने वाला गुरु सत्कार करने योग्य होता है । इसलिये आचार्य के उपदेश का ग्रहण करने वाला शिष्य आचार्य की आज्ञा पालक होकर आचार्योपदेश को अपने हृदय में स्थापित करे और केवलज्ञान के द्वारा प्रतिपादित वक्ष्यमाण समाधि को सम्यक् प्रकार से जान कर आत्मा में धारण करे || १५ ||
टीकार्थ - गुरुकुलवासी विनेयो ( शिष्यों) की चिनय विधि कहते है । प्रश्न करने का योग्य अवसर जान कर जीवों के विषय में आचार्य से प्रश्न पूछे। प्रश्नों का उत्तर देने वाले आचार्य आदि शुश्रूषा के योग्य યેાગ્ય દાય છે. તેથી કહેવામાં આવે છે કે-ભવ્ય દ્રવ્ય અર્થાત મેક્ષ ગમન ગ્રામ્ય અથવા વીતરાગના વૃત્તાંત અર્થાત્ સંયમાનુષ્ઠાનના ઉપદેશ આપવાવાળા અને પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાવાળા ગુરૂ સત્કાર કરવાને ચાગ્ય હાય છે. તેથી આચાય ના ઉપદેશને ગ્રહણ કરવા વાળા શિષ્ય આચાય ની આજ્ઞાનુ પાલન કરનાર બનીને આચાર્યના ઉપદેશને પાતાના હૃદયમાં સ્થાપિત કરે અને કેવળજ્ઞાન દ્વારા પ્રતિપાદિત વક્ષ્યમાણુ સમાધિને સારી રીતે જાણીને આત્મામાં ધારણ કરે. ૫૧૫૫ા
ટીકા”—ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળા વિનય (શિષ્ય) ની વિનયવિધિ કહે. વામાં આવે છે.-પ્રશ્ન કરવાને ચાગ્ય અવસર સમજીને જીવાના સમધમાં આચાર્યને પ્રશ્ન પૂછે. પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાવાળા આચાર્ચ વિગેરે સેવા કર
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४३७ ब्रुवाणो गुरुः सत्करणीयो भवति । तमुपदिशन्तं गुरुम् 'सोयकारी' श्रोत्रकारीआचार्योपदिष्टं श्रोत्रे-कणे कर्तुं तत्क्षणे एव धारयितुं शीलं यस्य सः। तथाआचार्याज्ञासंपादकः, 'पुढो' पृथक् ‘पवेसे' स्वान्तःकरणे प्रवेशयेत्-व्यवस्थापयेत् । 'संखा' संख्याय-सम्पज्ञात्वा, इमं वक्ष्यमाणम् 'केवलियं' कैवलिकम्-केवलिना संजातं-केवलज्ञानेन कथितम् । 'समाहि' समाधिम्-सम्यग्ज्ञानादिकं स्वहृदये व्यवस्थापयेदिति ॥१५॥ मूलम्-अस्सि सुठिचा तिविहेण तायी,
____एएसे या संतिनिरोहमाहुँ । "ते एवंमक्खंति तिलोगदंसी,
ण भुज्ज मेयंतु पमायसंगं ॥१६॥ छाया-अस्मिन् मुस्थाय त्रिविधेन वायी, एतेषु च शान्तिनिरोधमाहुः।
त एवमाचक्षते त्रिलोकदर्शिनो, न भूयो यन्तु प्रमादसङ्गम् ॥१६॥ होते हैं। मोक्ष गमन के योग्य भव्य जीव के या वीतराग के वृत्तको अर्थात् आगम को या आचार को निरूपण करने वाला गुरु सत्कार करने योग्य होता है। तत्व का उपदेश करनेवाले गुरु के उपदेश को कानों में धारण करना चाहिए । अर्थात् सावधानी के साथ श्रवण कर के तदनुसार व्यवहार करना चाहिए। उसे अन्तरतर में प्रवेश कराना चाहिए । तथा आगे कही जाने वाली केवली भगवान् के द्वारा कथित समाधि सम्यग्ज्ञानादि को भी हृदय में धारण करना चाहिए ॥१५॥
'अस्सि सुठिच्चा' इत्यादि।
शब्दार्थ –'अस्सि-अस्मिन्' गुरुके उपदेश वचनमें 'सुठिच्चाવાને ચગ્ય હોય છે. મોક્ષ ગમનને વેગ્ય ભવ્ય જીવોના અથવા વીતરાગના વૃત્તને અર્થાત્ આગમને અથવા આચારને કહેવાવાળા ગુરૂ સત્કાર કરવાને
ગ્ય હોય છે. તત્વને ઉપદેશ કરવા વાળા ગુરૂના ઉપદેશને કાનમાં ધારણ કરવું જોઈએ. અર્થાત્ સાવધાનતા પૂર્વક સાંભળીને તે પ્રમાણે વ્યવહાર કરે જોઈએ તથા આગળ કહેવામાં આવનારી કેવલી ભગવાન દ્વારા કહે. વામાં આવેલ સમાધિ સમ્યક જ્ઞાન વિગેરેને પણ હૃદયમાં ધારણ કરી લેવી જોઈએ, પ૧પ
अस्सिं सुठिच्चा' त्या शा- 'अस्सिं-अस्मिन्' ४३ना 6५२ वयनमा 'सुठिच्चा-सुस्थाय'
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
सूत्रकृताङ्गसूत्र ___ अन्वयार्थः- (अस्सि) अस्मिन् गुरुकुले निवसन् शिष्यः (मुठिच्चा) सुस्थाय. समाधिरूपे मुक्तिमार्गे सम्यक् स्थित्वा (तिविहेण) त्रिविधेन-त्रिकरणत्रियोगेन (तायी) बायी-सकलजीत्राणकारको भवति (एएसु या) एतेषु च-समितिगुप्त्यादिषु विचरतः-संयतस्य (संति) शान्तिम्-समस्तक्लेशक्षयरूपाम् (निरोह) सुस्थाय' समाधि रूप मुक्ति मार्गमें सुचारु रूपसे निवास करनेवाला साधु 'तिविहेण-त्रिविधेन' त्रिकरण तीन योगसे 'तायी-त्रायो' समस्त जीवों का रक्षण करने वाला होता है 'एएसु-एतेषु' ये समिति और गुप्तिके पालन करनेवाले संयतको 'या संति-या शान्तिः सकल क्लेशक्षयरूप जो शान्ति है तथा 'निरोह-निरोधम्' अशेष कर्मक्षय रूप निरोध-कर्मका क्षय होना 'आहु-आहुः सर्वज्ञों ने कहा है वे कौन थे ? ऐसी जिज्ञासा में कहते हैं-तिलोगदंसी-त्रिलोकदर्शिनः' तिनों लोकके ज्ञाता 'ते-ते वे तीर्थंकरादि 'एवमक्खंति-एवमाचक्षते' इस प्रकारसे कहते हैं की भुज्ज ध-भूयश्च' फिरसे ‘पमायसंगं-प्रमादसङ्गम्' मदक षायादि संसर्ग को 'ण एयंतु-न यन्तु' प्राप्त न होवे ॥१६॥ ___ अन्वयार्थ-गुरुकुल में निवास करनेवाला शिष्य समाधि रूप सम्पर ज्ञान चारित्रात्मक मुक्तिमार्ग में सम्यक स्थित होकर त्रिकरण त्रियोग से सकल जीवों का त्राण कारक (रक्षक) होता है। मोक्षतत्व को जानने वाले विद्वान् सर्वज्ञ भगवान् तीर्थकर समिति गुप्ति आदि में समावि ३५नु भुतिमामा सुया३ ५४२थी निवास ४२वावा। साधु 'तिवि हेण-त्रिविधेन' ४ि२९५ त्रियोगमा 'तायी-त्रायी' वोनु २६९ ४२११ वाणे होय छे. 'एएसु-एतेषु' मा समिति भने गुलितनु पासन ४२१.पापा सयतने 'या संति-या शान्तिः' सोश क्षय ३५२ शान्ति छ तथा 'निरोह निराधम्' अशेष में क्षय ३५ निरोध अर्थात् भनी क्षय यथानु 'आहुआहः' सबज्ञासे धुं छे. ते सर्व अरहता ? मे ज्ञासा भाटेहेछ है-'तिलोगदंसी-त्रिलोकद शिनः' त्रणे ने पापा 'ते-ते' ये तिथ. शह 'एवमखं त-एवमाचक्षते' मेरीते छ है-'भूज य-भूयश्च' शथी 'पमायसंग-प्रमादसङ्गम्' मषाय विगेरे ससन 'ण एयंतु-न यन्तु' प्राप्त ન થાય ૧૬
અન્વયાર્થગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા શિષ્ય સમાધિ રૂ૫ સમ્યક જ્ઞાન ચારિત્રાત્મક મુક્તિમાર્ગમાં સુથિત થઈને ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી સકલ ના ત્રાણુ કારક (રક્ષક) થાય છે. મેક્ષ તત્વને જાણવાવાળા વિદ્વાન સર્વજ્ઞ ભગવાન્ તીર્થકર સમિતિ ગુપ્તિ વિગેરેમાં વિચરવાવાળા સંયમી સાધુને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४३९
निरोधम् - अशेषकर्मक्षयस्वरूपम् (आहु): - प्रतिपादयन्ति ते के इत्याह- (तिलोग दंसी) त्रिलोकदर्शिनः - सर्वज्ञाः (ते) ते-तीर्थ कराः, पूर्वोक्तमर्थम् (एवमक्खति) एव माचक्षते - कथयन्ति (भुज्जे) भूयः - पुनः खलु ( पमायसंगं ) प्रमादसङ्गम् - मदकषायादिसंसर्गम् (ण एयंतु) न यन्तु न प्राप्नुवन्तु इति तीर्थकराः प्रतिपादयन्ति १६ ।
टीका - अपि चान्यत् 'अस्सि' अस्मिन् गुरुकुले निवसन् शिष्यः 'सुठिच्चा' सुस्थाय - पग्गुरुमुखात् सर्वज्ञशास्त्रं श्रुतम्, श्रुत्वा च सम्यगवधारितम् अवधारिते च तस्मिन् समाधिभूते मुक्तिमार्गे सम्यकूस्थित्वा 'तिविहेण' त्रिविधेन- त्रिकरण त्रियोगेन 'तायी' चायी सस्थावर सूक्ष्मवादरपर्याप्तार्या तप्तकलजीवरक्षको भवति षट्कारक्षणोपदेशको वा, तस्य 'एएस या ' एतेषु च समितिगुप्त्यादिषु विचरने वाले संयमी साधु को समस्त क्लेश क्षय रूप शान्ति तथा अशेष कर्मक्षय रूप निरोध हो जाता है ऐसा कहते हैं । वे त्रिलोकदर्शी सर्वज्ञ वीतराग तीर्थंकर भगवान् पूर्वोक्त अर्थ को इसलिए कहते हैं कि जिससे साधु महात्मा शिष्यगण फिर से क्रोधादि कषाय जात्यादि आठ मदका संसर्ग को न प्राप्त करे ॥ १६ ॥
·
टीकार्थ- गुरुकुल में निवास करने वाले शिष्यने गुरु के मुख से जो सर्वज्ञ का शास्त्र सुना है और सुनकर अवधारण (अर्थदिनिश्चय करने वाला) किया है। उसे अवधारण करने पर समाधि रूप मुक्ति मार्ग में सम्यकू प्रकार से स्थित हो । तीन करण और तीन योग से त्रस, स्थावर, सूक्ष्म, बादर, पर्याप्त, अपर्याप्त आदि समस्त जीवों का रक्षक हो या षटुकाय जीवों की रक्षा का उपदेश कर्ता हो। समितिगुप्ति आदि में સમસ્ત લેા ક્ષય રૂપ શાન્તિ તથા અશેષ કક્ષય રૂપ નિરાધ થઈ જાય છે. તેમ કહે છે. એ ત્રિલેાકદર્શી સર્વજ્ઞ વીતરાગ તીથ કર ભગવાન્ પૂર્વોક્ત અને એ માટે કહે છે કે-જેથી સાધુ મહાત્મા શિષ્ય ગણુ ફ્રીથી ક્રોધાદિ કષાય જાત્યાદિ આઠે મદના સ ́સને પ્રાપ્ત ન થાય ॥૧૬॥
९.
ટીકા-ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવા વાળા શિષ્યે ગુરૂ મુખેથી સત્ત પ્રીત આગમનું શ્રવણુ કર્યુ છે, અને તે સાંભળીને અવધારણ અર્થાત્ અદિને નિશ્ચય કરેલ છે. તે એ રીતે અવધારણ કરવાથી સમાધિ રૂપ મુક્તિ માર્ગોમાં સમ્યક્ પ્રકારથી સ્થિર રહે. ત્રણ કરણ અને ત્રણ યાગથી ત્રસ, સ્થાવર, સૂક્ષ્મ, ખાદર, પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત વિગેરે સઘળા જીવાની રક્ષા કરવા વાળા હાય કે ષટ્કાયના જીવાની રક્ષાના ઉપદેશ કરવાવાળા હોય સમિતિ ગુપ્તિ વિગેરેમાં વિચરવાવાળા સયત પુરૂષને સમસ્ત કલેશાના ક્ષય
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
सूत्रकृतागसूत्रे विचरता-संयतस्य 'संति' शान्तिम्-समस्तक्लेशक्षयरूपाम्, तथा 'निरोह' निरोधम्-अशेषकर्मक्षयस्वरूपम् 'आहे' आहुः-प्रतिपादयन्ति के एवं प्रतिपादयन्ति तत्राह-तिलोगदंसी' त्रिलोकदर्शिनः त्रयाणां लोकानां दर्शनशीलाः ते त्रिलोकदर्शिनः-सर्वज्ञाः-तीर्थकराः पूर्वोक्तमर्थम् ,ते' ते तीर्थकराः 'एवमक्खंति' एव माचक्षते-कथयन्ति, एवमेवार्थ ते तीर्थकरादयः प्रतिपादयन्ति संसारसागरस्य पारगमनाय । 'ण भुज्ज' न भूयः 'एयंतु' यन्तु ‘पमायसंग' प्रमादसङ्गम् मद कषायादिसम्बन्धं साधयो न कुर्वन्तु इति पतिपादयन्ति । गुरुकुले वसन् साधु: सम्यग् मनोवाक्कायैः माणिजातान् रक्षन् समितिगुप्तिपरिपालनेन शान्ति मुक्ति च प्राप्नोति । त्रिलोकदर्शिनस्तीर्थकराः कथयन्ति यत् एवंभूनाः साधवः कथमपि प्रमादसङ्गं न प्राप्नुयुरिति भावः ॥१६॥ विचरण करने वाले संयत पुरुष को समस्त क्लेशों का क्षय रूप शान्ति प्राप्त होती हैं और समस्त कमों का क्षय रूप निरोध भी प्राप्त होता है। ऐसा तीनों लोकों को देखने वाले तीर्थंकर कहते हैं। संसारसागर से पार पहुंचने के लिए तीर्थ कर पूर्वोक्त अर्थ को इसी प्रकार कहते हैं। उनका कथन है कि साधु फिर प्रमाद अर्थात् मद्य कषाय आदि का संग न करे। ___ तात्पर्य यह है कि गुरुकुल में निवास करने वाला साधु मन वचन काय से प्राणियों की रक्षा करता हुआ, समितियों और गुप्तियों का पालन करके शान्ति और मुक्ति प्राप्त करता है। त्रिलोकदर्शी तीर्थंकरों का कथन है कि इस प्रकार के साधु किसी भी प्रकार के प्रमाद का संसर्ग न करे ॥१६॥
રૂ૫ શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. અને સઘળા કર્મોનો ક્ષયરૂપ નિરોધ પણ થાય છે. એ પ્રમાણે ત્રણે લોકોને દેખવાવાળા તીર્થંકરે કહે છે. સંસાર સાગરથી પાર પહોંચવા માટે તીર્થંકર પૂર્વોક્ત અર્થને આજ પ્રમાણે કહે છે તે કહે છે કે-સાધુએ પ્રમાદ અર્થાત્ મઘ વિષય કષાય વિગેરેને સંગ કરવો નહીં.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા સાધુ, મન, વચન, અને કાયાથી પ્રાણિયાની રક્ષા કરતા થકા સમિતિ અને ગુપ્તિયોનું પાલન કરીને શાંતિ અને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. ત્રણે કાળના જ્ઞાનને જાણ ના તીર્થકરેનું કથન છે કે-આવા પ્રકારના સાધુ કઈ પણ પ્રકારના પ્રમાદને સંસર્ગ ન કરે છે૧દા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४१
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-निसम्म से भिक्खु समीहियटुं,
पडिभाणवं होई विसारए य। आयाणमट्टी वोदाणमोणं,
उवेच्च सुद्धेणे उँवेइ मोक्खं ॥१७॥ छाया-निशम्य भिक्षुः स समीहितार्थ, प्रतिभानवान् भवति विशारदश्च ।
आदानार्थी व्यवदानमौनम्, उपेत्य शुद्धेनोपैति मोक्षम् ॥१७॥ 'निसम्म से भिक्खु' इत्यादि।
शब्दार्थ-'से-सः' गुरु के समीप निवास करनेवाला भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'समीहियटुं-समीहितार्थम्' अपने अभिलषित मोक्षरूप अर्थको 'निसम्म-निशम्य' गुरुमुख से सुन करके 'पडिभाण-प्रतिभानवान्' हेयोपादेय के ज्ञानवाला 'होइ-भवति' होता है 'विसारए य-विशारदश्च' यधावस्थितार्थ को प्रतिपादन करनेवाला होता है 'आयाणमट्टी-आदानार्थी' सम्यक ज्ञान अथवा मोक्ष की कामना वाला वह साधु 'चोदाणमोणंव्यवदान मौनम्' बारह प्रकारका तप और सर्वविरतिरूप संयम को उपेच्च-उपेत्य' ग्रहण और आसेवन रूप शिक्षा से प्राप्त करके 'सुद्धेणशुद्धेन' उद्गमादि दोषरहित आहार से जीवन विताता हुआ 'मोक्खमोक्षम्' अशेष कर्मक्षयरूप मोक्षको 'उवेइ-उपैति' प्राप्त करता है ॥१७॥
'निसम्म से भिक्खु' त्या
शहाथ -से-सः' शु३सभापे निवास ४२वावाणे ते 'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'समीहियट्र-समीहितार्थम्' पाताने छत भाक्ष३५ अथ ने 'निसम्मनिशम्य' २३ मथी सलजीन 'पडिभाणवं-प्रतिभानवान्' इयोपाय ज्ञान पाणे 'होइ-भवति' होय छे. 'विसारए-विशारदश्च' तथा यथास्थितार्थन प्रतिपादन ४२वावाणे होय छे. 'आयाणमट्टी-आदानार्थी' सभ्य ज्ञान अथवा भाक्षनी मनापाणे ते साधु 'वादाणमोणं-व्यवदानमौनम्' पार Rनु तप अन सवति ३५ सयभने 'उपेच्च-उपेत्य' अ सले मासेवन३५ शिक्षाथी त ४शने सुद्धण-शुद्धेन' म विगेरे होषाथी २हित माथी
वन निर्वाह ४२तो 'मोक्ख-मोक्षम्' मशेष भक्षय ३५ मोक्षने 'उवेइउपैति' प्रात ४२ छ. ॥१७॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
PRE
सूत्रकृताइसूत्र अन्वयार्थ:-(से) स गुरुसमीपे सदा वसन् (भिक्खु) भिक्षुः-अनवद्यभिक्षणशीलो मुमुक्षुः साधुः (समीहियो) समीहितार्थम्-स्वाभिलषितं मोक्षरूपमर्थम् (निसम्म) निशम्य-गुरुमुखादवगम्य (पडिभाणवं) प्रतिभानवान्- हेयोपादेयज्ञानवान् (होइ) भवति (विसारए य) विशारदश्च श्रोतृणां यथावस्थितार्थप्रतिपादकश्च भवति (आयाणमट्ठी) आदानार्थी-मोक्षार्थी सम्यग्ज्ञानाधर्थी वा (वोदाण मोणं) व्यवदानमौनम्, व्यवदानं हादशविधं तपः, मौनं सर्वविरतिलक्षणः संयमः, एतादृशौ तपासंयमौ (उच्च) उपेत्य-ग्रहणसेवनरूपया शिक्षया प्राप्य (सुद्धण) शुद्धन-उद्गमादिदोषरहितेन आहारेण जीवनयापनं कुर्वन् (मोक्ख) मोक्षम्-अशेष. कर्मक्षयरूपम् (उवेइ) उपैति-प्राप्नोति ॥१७॥
टीका-'से' स सुरुसमीपे सदा वसन् 'भिक्खु' भिक्षु:-मुक्तिगमनयोग्यः मोक्षमार्गम् 'निसम्म' निशम्य-अवगम्य हृद्यपधार्य 'समीहियर्ट' समीहितार्थम्- अन्वयार्थ-गुरु के समीप हमेशा वसने वाला शिष्य, भिक्षुनिदोष भिक्षा सेवन करनेवाला मोक्षाभिलाषी साधु स्वाभिलषित मोक्षरूप अर्थ को गुरु मुखसे सुन कर प्रतिभावान होता है याने हेयोपादेय ज्ञान वाला हो जाता है और विशारद अर्थात श्रोताओं को यथावस्थित वस्तु स्वरूप का प्रतिपादन करता है और मोक्षार्थी या सम्पग् ज्ञानार्थी पुरुष चारह प्रकार के तप और सर्वविरति लक्षण संयम के ग्रहण सेवन रूप शिक्षा द्वारा प्राप्त कर उगमादि दोष रहित आहारसे संयमयात्राका निर्वाह करते हुए अशेष कर्म क्षय रूप मोक्ष को प्राप्त करता है ॥१७॥ ___टीकार्थ-सदा गुरुके समीप निवास करने वाला साधु मोक्षमार्ग को सुनकर और हृदय में धारण करके, अपने अभीष्ट मोक्ष रूप अर्थको
અન્વયાર્થ—ગુરૂની સમીપ કાયમ વાસ કરવાવાળા શિષ્ય કે જે નિર્દોષ લિલાનું સેવન કરવાવાળો અને મોક્ષાભિલાષી છે અને પોતે ઈચ્છેલ મોક્ષરૂપ અર્થને ગુરૂમુખેથી સાંભળીને પ્રતિભાવાન થાય છે. એટલે કે હે પાદેય જ્ઞાનવાનું થઈ જાય છે. અને વિશારદ અર્થાત્ શ્રોતાઓને યથાવસ્થિત વસ્તુ વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે. અને મોક્ષાથી અર્થાત્ સમ્યક જ્ઞાનાથી પુરૂષ બાર પ્રકારના તપ અને સર્વ વિરતિ લક્ષણ સંયમને ગ્રહણ સેવન રૂપ શિક્ષા દ્વારા પ્રાપ્ત કરીને ઉગમાદિ દેષ રહિત આહારથી સંયમ યાત્રાને નિર્વાહ કરતા થકા અશેષકર્મ ક્ષય રૂ૫ મિક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે, તેના
ટીકાથ–સદા ગુરૂ સમીપે વાસ કરવાવાળા સાધુ મેક્ષમાર્ગને સાંભળીને તથા તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને પોતે ઈચ્છેલા મેક્ષ રૂપ અર્થને
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४४३ स्वस्याऽभिलषितं मोक्षरूपमर्थ ज्ञात्वा हेयोपादेयं सम्यक् परिक्षाय आचार्यसमीपवासात् 'पडिमाण' प्रतिमानवान्-हेयोशदेयज्ञानवान 'होइ' भवति । तथा'विसारए य' विशारदश्व-स्वसिद्वान्तस्य यथावत् परिज्ञानात् श्रोतृणां यथावस्थितार्थ प्रतिपादकश्च भवति । 'आयाणमट्ठी' आदानार्थी तत्रादानं मोक्षः, आदानं सम्यग् ज्ञानादिकं वा तदेवार्थ:-प्रयोजनं विद्यते यस्य स आदानार्थी एतादृशो ज्ञानादिप्रयोजनवान् 'वोदाणमोणं' व्यवदानमानम् , तत्र व्यवदानं द्वादशविधं तपः मौनं सर्वचिरतिलक्षणः संयमा, एतारषौ तपासंयमौ 'उवेच्च' उपेत्यग्रहणसेवनया द्विविधया शिक्षया सर्वदा समन्वितः सर्वत्र प्रमादरहितः, प्रतिभासम्पन्नो विशारदश्च । 'सुद्धण' शुद्धेन उद्गमादिदोषरहितेन आहारेणाऽऽत्मानं यापयन् 'मोक्खं' मोक्षम्--अशेषकर्मक्षयरूपम् 'उवेई उपैति-माप्नोति । कारण. समवधानाच्च सद्य एव मोक्षमशेषकर्मक्षयरूप प्राप्नोतीति।
गुरुकुले वासं कुर्वन् आचार्यमुखात् सवज्ञागमं सत्साधोरावरणादिकं श्रुत्वा जान कर, हेय और उपादेय को भली भांति समझ कर ज्ञानवान हो जाता है। वह अपने सिद्धान्त को यथावत् जान कर कुशल बन जाता है और श्रोताओं के समक्ष यथार्थ अर्थाका प्रतिपादक होता है । आदान अर्थात् मोक्ष या सम्यग्ज्ञानादिक अर्थ को जाननेवाला होता है। तप
और संयम को ग्रहण और आसेवन रूप दोनों प्रकार की शिक्षा से प्राप्त करके सर्वत्र प्रमाद रहित, प्रतिमा सम्पन और विशारद होता है। उद्गमादि दोषों से रहित शुद्ध आहार से जीवन निर्वाह करता हुआ मोक्षको प्राप्त करता है।
तात्पर्य यह है कि गुरुकुलवास करता हुआ साधु आचार्य के मुख से सर्वज्ञ प्रणीत आगम और सत् साधु के आचार आदि को श्रवण જાણીને તથા હેય અને ઉપાદેય અર્થાત્ ગ્રહણ કરવા ગ્ય અને ત્યાગ કરવા
ગ્ય તત્વને સારી રીતે સમજીને જ્ઞાનવાન બની જાય છે. તે પિતાના સિદ્ધાંતને સારી રીતે યથાર્થ રૂપથી જાણુંને કુશળ બની જાય છે. અને શ્રોતાઓની સમક્ષ યથાર્થ અર્થોનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા બને છે. આદાન અર્થાત મોક્ષ અથવા સમ્યકજ્ઞાનાદિને જાણવાવાળા થાય છે. તપ અને સંયમને ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ બને પ્રકારની શિક્ષાથી પ્રાપ્ત કરીને સર્વત્ર પ્રસાદ રહિત. પ્રતિભા સંપન અને વિશારદ થાય છે. ઉદ્ગમ વિગેરે દેથી રહિત શુદ્ધ આહારથી જીવન નિર્વાહ કરતા થકે મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.
કહવાને આશય એ છે કે-ગુરૂકુળમાં વાસ કરતા થકા સાધુ આચાર્યના મુખેથી સર્વજ્ઞ પ્રીત આગમ અને સત્ સાધુના આચાર વિગેરેને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
सत्रकृताङ्गसूत्र पतिभासम्पन्नः शास्त्रार्थपतिपादकश्च भवति । तथा सम्यग्ज्ञानाद्यर्थी तपः संयमौ पाप्य विशुद्धाहारेण शरीरयात्रा निर्वहन् मोक्षगामी भवतीति भावः ॥१७॥ मूलम् -संखाइ धम्मं च वियागरंति,
बुद्धा हूँ ते अंतकरा भवंति। ते पोरगा दोह वि मोर्यणाए,
संसोधियं पण्ह मुंदाहरंति ॥१८॥ छाया-'संख्यया धर्मच व्यागृणन्ति; बुद्धा हु तेऽन्तकरा भवन्ति ।
ते पारगा द्वयोरवि मोचनाय, संशोधितं पश्नमुदाहरन्ति ॥१८॥ करके प्रतिमा सम्पन्न और शास्त्र के अर्थ का प्रतिपादक हो जाता है। सम्यग्ज्ञानादि का अर्थी होकर तप और संयम को प्राप्त करके विशुद्ध आहार से शरीर निर्वाह करता हुआ मोक्षगामी होता है ॥१७॥
अब गुरूकुलवासियों का धर्म कहते हैं-'संखाइ धम्मंच' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'धम्मंच-धर्मश्च' श्रुतचारित्र लक्षण धर्म को 'संखाइसंख्याय' सदबुद्धिसे स्वयं धर्मको जानकर के दूसरे को 'चियागरंतिज्यागुणन्ति' उपदेश करते हैं 'ते-ते' इस प्रकार के वे साधु 'बुद्धाहुहु बुद्धा' तीनों कालके ज्ञाता होने से 'अंतकरा-अन्तकराः' सकल कर्म को विनाश करने वाले 'भवंति-भवन्ति' होतें है ते-ते' यथावस्थित धर्म का प्रतिपादन करनेवाले 'दोहवि-योरपि' अपने और दूसरे के સાંભળીને પ્રતિભા સંપન અને શાસ્ત્રના અર્થને પ્રતિપાદન કરવાને સમર્થ બની જાય છે. સમ્યક જ્ઞાન વિગેરેની કામના વાળ થઈને તપ અને સંય. મને પ્રાપ્ત કરીને વિશુદ્ધ આહારથી શરીરને નિર્વાહ કરતો થકો મેક્ષગામી થઈ જાય છે. છેલછા
હવે ગુરૂકુળમાં વાસ કરનારાઓના ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવા માટે 'सखाइ धम्म च' या था 3थन ४२१ामा यावे छे.
शाय- 'धम्मंच-धर्मच' श्रुतयारित्र ३५ यमन 'संखाइ-सख्याय' स सुद्धिथा पोते ने भी माने 'विय.गर ति-व्यागृणन्ति' पदेश छ. 'ते-ते' ना साधु 'बुद्धा हु-हुः बुद्ध।' त्राणे आगने पापा हवाथी 'अंतकरा-अन्तकराः' स मनो विनाश ४२॥ पाणा 'भवंति-भवन्ति' थाय छे. 'ते-ते' यथास्थित यमन प्रतिपादन ४२११ाणा 'दोहवि-द्वयोरपि'
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४५
समार्थबोधिना टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ :- गुरुकुलवासिनो धर्ममुपदिशन्ति इत्याह - ( धम्मं च ) धर्मं च श्रुतचारित्रलक्षणं धर्मम् (खाइ) संख्यया - सबुद्ध्या स्वयं धर्मं ज्ञात्वा परेभ्यः ( वियागरंति) व्या गृणन्ति उपदिशन्ति मुनयः (ते) ते एवं विधास्ते साधवः (बुद्धा ह) बुद्धा: - त्रिकालदर्शिनः खलु निश्वयेन (अंतकरा ) अन्तकराः - सञ्चित कलकर्मणां विनाशकाः (भवति) भवन्ति (ते) ते एवंविधाः यथाऽवस्थित धर्मप्रतिपादकाः (दोहवि ) द्वयोरपि स्वपरयोः (मोयणार) मोचनाय -कर्मपाशविमोचनाय विमोचनया वा ( पारगा) पारगाः - संसारसमुद्राद उत्तारका भवन्ति, तथा एवंभूताः साधवः (संसोधियं) संशोधितम् - पूर्वापराऽविरुद्धम् (पण्डं) प्रश्नम् (उदाहरति ) उदाहरन्ति कथयन्ति ॥ १८॥
wap
'मोयणाए - मोचनाय' कर्मपाश से मुक्त होने के लिए 'पारगा - पारगाः' संसारसमुद्र से पार पहोंचाने वाले होते हैं तथा ऐसे साधु 'संमोधियं -संशोधितम् पूर्वापर से अविरुद्ध 'पण्डं प्रश्नम् ' प्रश्नों को 'उदाहरतिउदाहरन्ति' कहते हैं ॥ १८ ॥
अन्वयार्थ - मुनि लोग श्रुतचारित्र रूप धर्म को सम्यग् बुद्धि से स्वयं जान कर दूसरे को उपदेश देते हैं। इस प्रकार के वे साधु महात्मा त्रिकालदर्शी और सकल सञ्चित कर्म का विनाशक होते हैं। इस प्रकार यथावस्थित धर्म के प्रतिपादक वे मुनिगण अपने और दूसरे को कर्मपाश से छोड़ाने के लिये या कर्मपाशसे छोड़ा कर संसार समुद्र से पार करने बाले होते हैं और इस प्रकार के साधु पूर्वापर विरोध से रहित प्रश्न का उत्तर देते हैं ॥१८॥
घोताना भने भीलमोना 'मेोयणाए - मोचनाय' उर्भपाशथी भुस्त थवा भाटे 'पारगा - पारगाः' संसार सागरथी पार पहींयाडवावाजा होय छे, तथा मेवा साधु 'स' सोधिय- संशोधितम्' पूर्वापरथी अविद्ध 'पण्ह प्रश्नम्' अश्रने उदाहरति - उदाहरन्ति' हे छे. ॥१८॥
અન્વયા —મુનિલાક શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને સમ્યક્ બુદ્ધિથી સ્વય‘ જાણીને ખીજાને ઉપદેશ આપે છે. આ પ્રકારના તે સાધુ મહાત્માએ ત્રિકાલ દશી અને સઘળા સ'ચિત કર્મોના નાશ કરવાવાળા હેાય છે. આ રીતે યથાવસ્થિત ધર્મના પ્રતિપાદક તે મુનિગણુ પાતાને અને ખીજાને કમ પાશથી છેડાવવા માટે અથવા કમ પાશથી હાડાવીને સ ́સાર સમુદ્રથી પાર કરવાવાળા હાય છે. અને આવા પ્રદરના સાધુ પૂર્વાપર વિશેષથી રહિત પ્રશ્નોના ઉત્તર આપે છે ૧૮મા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र टीका-गुरुकुलनिवासिनो मुनयः किं कुर्वन्ति तदर्शयति 'धम्म' श्रुतचारित्र लक्षणं धर्मम् ‘संखाइ संख्यया, संख्या,-सबुद्धिः तया स्वयं धर्म ज्ञात्वा परेभ्यः 'वियागरंति' व्यागृणन्ति-प्रतिपादयन्ति-उपदिशन्तीत्यर्थः । एवंविधाः 'ते' ते 'हु' निश्चयेन 'बुद्धा' बुद्धाः-त्रिकालदर्शिनः 'अंतकरा भवंति' अन्तकरा भवन्तिसञ्चितसकलकमणां विनाशका भवन्ति । ते ते-एवंविधाः यथाऽवस्थितधर्मपरूपकाः 'दोण्ह वि' द्वयोरपि स्वपरयोः 'मोयणाए' कर्मविमोचनाय कर्मविमोचनया वास्नेहादिनिगड़मोचनया करणभूताश्च 'पारगा' संसारसमुद्रस्य पारगाः-उत्तारका भवन्ति, तथा एवंभूताश्च 'संसोधियं संशोधितम् पूर्वापराऽविरुद्धम् ‘पण्हे' प्रश्नम् 'उदाहरंति' उदाहरन्ति-कथयन्ति ।
पूर्व बुद्ध्वा विचार्य कोऽयं प्रश्नकर्ता कीदृशोऽयम् कस्य धर्मस्याऽनुयायी कीदृशमर्थ ज्ञास्यति । कीदृगप्रतिपादनशक्तोऽहमित्यादि विचार्य व्याकुर्यात् । अथवा परेण कश्चिदर्थ पृष्टस्तं प्रश्नं सम्यग् विचार्य तत उत्तरं दद्यात् । ___टीकार्थ-गुरुकुलनिवासी मुनि क्या करते हैं, सो दिखलाते है, श्रुत और चारित्र रूप धर्म को अपनी सद्बुद्धि से जान कर दूसरों को उसका उपदेश करते हैं। वे निश्चय ही त्रिकालदर्शी और संचित कर्मों के क्षय करनेवाले होते हैं। धर्मकी समीचीन प्ररूपणा करने वाले वे स्व
और पर दोनोंके कर्मबन्धन को या स्नेही आदि की वेड़ियों को काटकर संसार समुद्र से तारने वाले होते हैं। वे पूर्वापर विरोध से रहित प्रश्न का उत्तर देते हैं। प्रथम यह जान कर कि यह प्रश्न कर्त्ता कौन है ? कैसा है ? किस धर्म का अनुयायी है ? किस प्रकार के अर्थ को सम. झेगा ? मैं किस प्रकार के अर्थका प्रतिपादन करने में समर्थ हूं? इत्यादि
ટીકાથે–ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા મુનિએ શું કહે છે-એ બતા થવા માટે હવે કહેવામાં આવે છે.-શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને પિતાની સદ બુદ્ધિથી જાણીને બીજાઓને તેને ઉપદેશ આપે છે. તેઓ નિશ્ચયજ ત્રિકાલ દર્શ અને સંચિત સમસ્ત કમેને ક્ષય કરવાવાળા હોય છે. ધર્મની સારી રીતે પ્રરૂપણ કરવાવાળા તેઓ સ્વ અને પર એમ બનેના કર્મ બન્ધનને અથવા નેહ વિગેરેની બેડિયાને કાપી નાખીને સંસાર સમુદ્રથી તારવાવાળા હોય છે. તેઓ પૂર્વા પર વિરોધ વિનાના પ્રશ્નોને ઉત્તર આપે છે, પહેલાં એ જાણી લે છે કે આ પ્રશ્રર્તા કોણ છે? કેવા છે? કયા ધર્મના અનુયાયી છે? કેવા પ્રકારના અર્થને સમઝશે ? હું કેવા પ્રકારના અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાને શક્તિમાન છું ? વિગેરે પ્રકારોને વિચાર કરીને તે ઉત્તર આપે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४४७
9
एवं ते यथावस्थितं धर्मं प्रतिपादयन्तः स्वपरतारका भवन्तोति गुरुकुले निवसन् सन्दुद्धचा धर्म ज्ञात्वा तमेवाऽन्येभ्य उपदिशेत् । एतादृशः पूर्वसचितं । कर्म विनाशयति, स हि स्वं परं च कर्मजाला व्यावर्तयति ॥ १८ ॥ मूलम् - णो छ।यए णोऽवि य लूँसएज्जा,
माणं ण सेवेज पंगासणं च ।
ण यावि पन्ने परिहास कुंज्जा,
याऽऽसियावाय वियोग रेजा ॥१९॥
छाया - नो छादवेन्नापि च लूषयेद् मानं न सेवेत प्रकाशनं च । न चापि प्राज्ञः परिहास कुर्याः न चाप्याशीर्वादं व्यागृह्णीयात् ॥१९॥ विचार करके वह उत्तर देवें या किसीने कोई प्रश्न पूछा हो तो उस प्रश्न पर भली भांति विचार करके फिर उत्तर देवें ।
इस प्रकार का आचरण करनेवाला यथावस्थित धर्म की प्ररूपणा करते हुए स्व और पर को तारने वाले होते हैं ।
आशय यह है कि गुरुकुल में निवास करने वाला मुनि अपनी बुद्धि से धर्म को जान कर दूसरों को उपदेश देता है । ऐसा पुरुष त्रिकालदर्शी होकर पूर्व संचित कर्म का क्षय करता है। अपने को तथा दूसरों को कर्म जाल से छुड़ाता है ॥१८॥
अब संयत साधु का धर्मोपदेश प्रकार कहते हैं - णो छायए' इत्यादि । शब्दार्थ - ' पन्ने - प्राज्ञः ' सर्वतत्त्वको जानने वाला साधु 'णो छायए અથવા ફાઈએ કઈ પ્રશ્ન પૂછેલ હાય, તે એ પ્રશ્ન પર સારી રીતે વિચાર કરીને તે પછી તેના ઉત્તર આપે
આ પ્રકારથી તે યથાવસ્થિત ધર્મોની પ્રરૂપણા કરતાં સ્વ અને પરને તારવાવાળા હાય છે.
કહેવાના આશય એ છે કે—ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા મુનિ પોતાની બુદ્ધિથી ધર્મને જાણીને બીજાને ઉપદેશ આપે છે, એવા પુરૂષ ત્રિકાળદર્શિ થઇને પૂર્વ સંચિત કર્મોના ક્ષય કરે છે. પેાતાને તથા ખીજાને કમ જાળથી છોડાવે છે, ૧૮ા
હવે સયંત સાધુના ધમૈાંપદેશનો પ્રકાર બતાવે છે.
'जो छायए' त्याहि
शब्दार्थ - ' पन्ने प्राज्ञः ' समस्त तत्वने लघुवावाणा साधु 'णो छायए-नो
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ૮
-
-
सूत्रकृताङ्गसूत्र अन्वयार्थः--(संयतस्य धर्मोपदेशपकारमाह-(पन्ने) माज्ञः-सर्वतत्त्वज्ञः साधुः (जो छायए) नो छादयेत् सूत्रार्थ नान्यथा कुर्यात्, न वा सूत्रार्थ गोपयेत् परगुणान् वा न छादयेत् (णोऽविध लुसएज्जा) नापि च लूपयेत्-परगुणान् नैव विडम्बयेत् (माणं) मानम्-अहमेव सर्वश्रेष्ठः' इत्याचभिमानम् (ण सेवेज्ज) न सेवेत, तथा-(पगासणं च) प्रकाशनं च स्वस्य तपस्वित्वेन पण्डितत्वादिना वा ख्यापनं न कुर्यात् (ण या वि) न चापि (परिहास) परिहासम्-क्रीडानमवचनम् (कुजना) कुर्यात् (ण या षि) न चापि (आसियावायं) अशीर्वाद च (वियागरेज्जा) व्यागृणीयात-ब्रूयात्-अशीवादवचनं न यादिति भावः ॥१९॥ -नो छादयेत्' सूत्रके अर्थको न छिपावे 'णो वि य लूमएज्जा-नापि च लूषयेत्' अन्य के गुगों को न छिपाचे 'माण-मानम्' मैं ही सर्वश्रेष्ठ हूं इस प्रकार मानका 'ण सेवेज्जा-न सेवेत' सेवन न करे तथा 'पगासणं य-प्रकाशनश्च' अपने को पंडित अथवा तपस्वि पनेसे प्रगट न करे तथा 'णयावि-मचापि न 'आसियाजायं-आशीर्वाद' आशीर्वचन 'विया. गरेज्जाव्यागृणीयात्' का कथन करे अर्थात् आशीर्वचन न कहे ॥११॥ ___ अन्वयार्थ-सर्व तत्वज्ञ साधु सूत्रार्थ का अन्यथा रूप से वर्णन नहीं करे, या सूत्रार्थ का गोपन भी नहीं करे और दूसरों के गुणों को विडम्बना में नहीं डाले। मैं ही सर्व से श्रेष्ठ हूं इत्यादि मिथ्या अभिमान नहीं करे और अपने को पाण्डित रूप से या तपस्वी रूपसे लोक में प्रकाशन नहीं करे और परिहास हसी क्रोडा में भी नर्म वचन न बोले। एवं आशीर्वाद वचन भी न बोले ॥१९॥ छादयेत्' सूत्रना अथ ने छूपावे नही णो वि य लूसएजा-नापि च लूषयेत्' मीना गुणाने छूपावे नही 'माणं-मानम्' सर्वोत्तम छु मा st२॥ मानने 'ण से वेज्जा-न सेवेत' सेवन न ४२ तथा 'पगासणं य-प्रकाशनच्च' पाताने पति या त५५५॥ती प्रगटन ४२ तथा ‘ण यावि-न चापिन 'आसियावाय-आशीर्वादम्' माशीयननु 'वियागरेज्जा-व्यागृणीयात्' ४५न ७३ આશીર્વચન ન કહે છે૧૯
અન્વયાર્થ–સર્વ તત્વજ્ઞ સાધુ સૂત્રાર્થનું અન્યથા રૂપથી વર્ણન ન કરે અથવા સૂત્રાર્થને છૂપાવે પણ નહીં. અને બીજાને ગુણોને પણ છૂપાવે નહીં તથા બીજાના ગુણોની વિડંબના ન કરે. હું જ સૌથી શ્રેષ્ઠ છું. એવા પ્રકારનું મિથ્યાભિમાન ન કરે અને પિતાને પંડિતપણાથી અથવા તપસ્વીપણાથી લેકમાં પ્રસિદ્ધ ન કરે અર્થાત મશ્કરી હાંસી મજામાં પણ અસત્ય વચન ન લે તથા આશીર્વાદ વચન પણ ન બેલે ૧
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ४४९
टीका-संयतः केन प्रकारेण प्ररूपणां कुर्यात्तत्राह-'णो छायए' इत्यादि । आचार्यशिक्षया प्रतिज्ञातागमः साधुः प्रश्नस्योत्तरं ब्रुवन् कमपि हेतुमाश्रित्य परेणोद्वेजितोऽपि शिष्येभ्यः कुपितोऽपि रत्नत्रयसंपन्नो वा कुत्रिकापणकल्पो वा चतुर्दशपूर्विणामन्यतरो वा सूत्रं तदर्थ वा 'णो छादयेत्-नान्यथा व्याख्यानं कुर्यात् । अथवा धर्मकथां कुर्वन् नार्थ छादयेत्-गोपयेत्, आत्मगुणोत्कर्षाऽभि प्रायेण अन्यदीयगुणान् न छादयेत् । तथा-परकीयगुणान् ‘णो वि' लूसएज्जा' नापि लूपयेत्-नैव विडम्बयेत् । अथवा शास्त्रार्थम् अपसिद्धान्तेन न व्याख्यां कुर्यात् । तथा-'सर्वस्यापि शाखस्याऽहं मर्मज्ञः सर्वसंशयानां समुच्छेत्ता, नास्ति मत्तुल्योऽन्यः, अहमेव तपस्वी' इति, एवं विधम् 'माणं' मानम्-अभिमानम् 'न सेवेज्जा' ___टीकार्थ-साधु किस प्रकार प्ररूपणा करे, सो कहते हैं-जिसने आचार्य की शिक्षा से आगमों को जान लिया है। ऐसे साधु को प्रश्न उत्तर देते समय किसी हेतु से दूसरा कोई उद्विग्न कर दे शिष्यों पर कुपित होकर भी रत्नत्रय से सम्पन्न और कुत्रिक आपण (कुतियावण) के समान (सभी प्रश्नों का उत्तर देनेवाला) या चौदह पूर्वियों में से अन्यतर होकर सूत्र को या उसके अर्थ को न छिपावे, उसको अन्यथा व्याख्या न करे । अथवा धर्म कथा करते समय अर्थ का गोपक न करे। अपने गुणों का आधिक्य प्रकट करने के लिए दूसरे के गुणों को आच्छा. दित न करे तथा दूसरे के गुणों की विडम्बना न करे। अथवा सिद्धान्त से विपरीत व्याख्या न करे। इसके अतिरिक्त मैं मच शास्त्रों के रहस्यका वैत्ता हूं, समस्त संशयों का छेत्ता हूं, मेरे जैसा अन्य कोई नहीं है, मैं ही तपस्वी हूं, इस प्रकार का अभिमान न करे। अपना पाण्डित्य 1 ટીકાથ–સાધુએ કેવી રીતની પ્રરૂપણ કરવી તે સૂત્રકાર બતાવે છે. જેણે આચાર્યની શિક્ષાથી આગામે જાણી લીધેલ છે, એવા સાધુને પ્રશ્નને ઉત્તર આપતી વખતે કોઈ પણ હેતુથી બીજા કોઈ ઉદ્વિગ્ન કરે શિષ્ય પર કોલ કરીને પણ રત્ન ત્રયથી સમ્પન્ન કુત્રિક આપણુ (કુતિયાવણ)ની સરખ (સઘળા પ્રશ્નોના ઉત્તર દેવાવાળે) અથવા ચૌદ પૂર્વિમાંથી અન્યતર થઈને સૂત્રને અથવા તેના અર્થને છુપાવે નહીં. તેનું અન્યથા વ્યાખ્યા ન કરે. અથવા ધર્મકથા કરતી વખતે અર્થનું ગોપન ન કરે. પિતાના ગુણોનું વિશેષ પણું બતાવવા માટે બીજાઓના ગુણાને ઢાંકે નહીં. અથવા બીજાના ગુણોની વિડમ્બના ન કરે. અથવા સિદ્ધાંતથી વિપરીત વ્યાખ્યા ન કરે. આ સિવાય હું સઘળા સંશોને દૂર કરનારું છું. મારા જે બીજે કઈ નથી. હું જ
श्री सूत्रता सूत्र: 3
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
न सेवेत । तथा 'पगासणं' प्रकाशनम्, स्वस्य पण्डितत्वेन - तपस्वित्वेन वा ख्यापनं न कुर्यात् । तथाऽन्यान्यमपि पूजासत्कारादिकं नाभिलषेत् । तथा 'न या वि' न चापि 'कने' प्राज्ञः - सर्वपदार्थवेत्ता 'परिहासं परिहासम् - क्रीडावचनम् 'कुज्जा' कुर्यात्, यदि श्रोता प्रतिपादितमर्थ न जानीयात् प्रज्ञामान्द्यादिहेतुतया तदा तस्योपहासमधिक्षेपवचनं कथमपि न कुर्यात् । 'ण य' न च ' आसियावार्य' आशीर्वादम् 'भोः मोः ? दीर्घायुर्भव' इत्याशीर्वचनम् न 'बियागरेज्जा' व्यागृणीयात् न ब्रूयात्, किन्तु भाषासमितियुक्तो भूयात् ।
इत्थं प्रश्नोत्तरं ददत साधुः अर्थ न छादयेत् तथाऽपसिद्धान्तमाश्रित्य शास्त्रव्याख्यानं न कुर्यात् । तथा 'अहं विद्वान् तपस्वी वा' एनमभिमानं न सेवेत । स्वगुणांश्चापि न प्रकाशयेत् न वाऽबुद्धयमानं श्रोतारमुपहसेत् आशीर्वादसचकमपि बचो न ब्रूयादिति भावः ॥ १९ ॥
या तपस्वीपन प्रकट न करे । पूजा सत्कार की अभिलाषा न करे । बुद्धिमान् साधु हंसी मजाक न करे। यदि श्रोता बुद्धि की मन्दता आदि किसी कारण से प्रतिपादित अर्थ को न समझ सके तो उसको न उपहास करे और न आक्षेप करे । 'दीर्घायु होओ, धर्मवान् होओ' इत्यादि आशीवार्द के वचनों का प्रयोग न करे किन्तु भाषा समिति से युक्त हो ।
आशय यह है कि प्रश्नों का उत्तर देते समय साधु अर्थ को छिपाने का प्रयत्न न करे। मैं चिह्नान् या तपस्वी हूं, ऐसा अभिमान न करे । अपने गुणों को प्रकट न करे। आशीर्वाद सूचक वचन न बोले ॥१९
તપસ્વી છું. માવા પ્રકારનું અભિમાન ન કરે. પાતાનું પાંડિત્ય અથવા તપસ્વી પણું પ્રકટ ન કરે. પૂજા સત્કારની ઈચ્છા ન કરે. બુદ્ધિમાન્ સાધુ ઠઠ્ઠા મશ્કરી ન કરે. જો કોઈ શ્રોતા બુદ્ધિના મંદપણુ. વિગેરે કાઈ કારણથી પ્રતિપાદન કરેલ અને ન સમજે તા તેની મશ્કરી ન કરે, તથા આક્ષેપ પણ ન કરે. દીર્ઘાયુ થાવ ધ વાન્ થાવ' વિગેરે પ્રકારથી આશીર્વાદના વચનેાના પ્રયાગ ન કરે, પરંતુ ભાષા સમિતિથી યુક્ત થાય.
કહેવાના આશય એ છે કે—પ્રશ્નોના ઉત્તરો આપતી વખતે સાધુ અને છુપાવવાના પ્રયત્ન ન કરે. શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ વ્યાખ્યાન ન કરે. हु વિદ્વાન્ છું. અથવા તપસ્વી છું. એવું અભિમાન ન કરે. પાતાના ગુણૈાને પ્રગટ ન કરે. અને મન્દ બુદ્ધિવાળા શ્રોતાની મશ્કરી ન કરે. તથા આશીર્વાદના વચના ન મેલે, ૫૧૯ના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपानरूपणम्
४५१
मूलम् - भूयाभिसकाइ दुगुंछमाणे णे निव्वहे मंतपण गोंयं । ण किंचिमिच्छे मणुए पर्यासु अ साहु धम्माणि संवएजा | २०| छाया - भूताभिशङ्कया जुगुप्समानो, न निर्वहेन्मन्त्रपदेन गोत्रम् ।
न किञ्चिदिच्छेन्मनुजः प्रजासु, असाधुधर्मान्न संवदेत् ॥२०॥ अन्वयार्थः किमर्थमाशीर्वादो न वक्तव्यः ? इत्याह- (भूयाभिसंकाइ) भूताभिशङ्कया-प्राणिविनाशशङ्कया आशीर्वादः पापकर्म इति (दुगुंछमाणे) जुगुप्समानः साधु को आशीर्वाद वचन नहीं बोलने में कारण कहते हैं'भूयाभि संकाइ' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'भूयाभिसंकाइ - भूतानिशङ्कया' साधु, प्राणियों के विनाश की आशंका से आशीर्वाद पापकर्म है इस प्रकार से 'दुगुंछमाणे - जुगुप्समानः घृणा करके आशीर्वाद न कहे एवं 'गोयं - गोत्रम्' वाकू संयम को 'मंतरण - मन्त्रपदेन' मंत्र आदि के प्रयोग से 'ण णिव्वहे - न निर्वहेत्' निःस्सार न बनावे इस प्रकार 'मणुए - मनुजा' साधु पुरुष 'पासु - प्रजासु' प्राणियों में धर्मकथा करके 'किंचि किमपि किसी प्रकार का पूजा सत्कार आदि को 'ण इच्छे-न इच्छेत्' इच्छा न करे तथा 'असाहु धम्माणि असाधु धर्मान्' असाधु के धर्मका 'ण संवएज्जा-न संवदेत्' उपदेश न करे ॥ २० ॥
अन्वयार्थ - भूतों की अभिशङ्का से याने प्राणियों के चिराधना की आशङ्का से आशीर्वाद बोलना पापकर्म है। इस प्रकार घृणा करते हुए
साधुये आशीर्वायन न मोसवा अस हे छे. 'भूयाभिसंकाइ' त्याहि शब्दार्थ-- 'भूयाभिसकाइ भूताभिशङ्कया' साधु आयिोना विनाशनी शाथी आशीर्वाद पापड हे या प्रकारे 'दुगुंचमाणे - जुगुप्समानः' धुए। उरीने आशीर्वचन न आहे ते 'गोयं - गोत्रम्' वा सयभने 'मंतपण - मन्त्र पदेन' मंत्र विगेरेना प्रयोगथी 'ण शिव्दहे न निर्वहेतु निःस्सार न जनावे अरे 'मणुए - मनुजः' साधु ५३ष 'पयासु- प्रजासु' प्राणियोभां धर्म था श्रीने किंचि - किमपि ' अ य प्रारना पून्न सत्सार विगेरेनी 'ण इच्छे-न इच्छेत्' रिछा न रे तथा 'असाहु धम्माणि - असाधुधर्मान्' असाधुना धर्म ना 'ण संवएज्जा - न संवदेत्' उपदेश न ३ ॥२०॥
અન્યચા —ભૂતાના વિનાશની અભિશકાથી અર્થાત્ પ્રાણિયાની વિરાધનાની આશકાથી આશીર્વાદ કહેવા તે પાપકમ છે. આ રીતે ઘણા કરતા
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખર
सूत्रकृताङ्गसूत्रे -घृणां कुर्वन् आशीर्वचो न ब्रूयात् साधुः, एवम् (गोयं) गोत्रम्-वाक् संयमम् (मंतपएण) मन्त्रपदेन-मन्त्रादिप्रयोगेण (ण णिवहे) न निर्वहेत् असारं न कुर्यात् , पाणिविषये राजादिना सावद्यमन्त्रणां वा न कुर्यात्, एवम् (मणुए) मनुजः (पयासु) प्रजासु-प्राणिषु धर्मकथां कुर्वन् (ण किंचिं) न किमपि पूजासत्कारादिकम् (इच्छे) इच्छेत्-अभिलषेत् , एवम् सावधकर्मकारिणाम् (असाहु धम्माणि) असाधुधर्मान् तर्पणाग्निहोत्रादीन (ण संवएज्जा) न संवदेत्-नोपदिशेत् ॥२०॥ ____टीका-कि निमित्तम् आशीर्वादो न विधेयस्तत्राह-'भूयाभिसंकाई' भूताभिशङ्कया भूतेषु बहुविधभेदप्रभेदभिन्नेषु माणिषु या विनाशशङ्का तया, आशीवदि सावद्यं कर्म 'दुगुंछमाणे' जुगुप्प्तमानः, आशीर्वचो न ब्रूयात् तथा 'गोयं' गोत्रम्, गा:-वाणीः त्रायते इति गोत्रम्-वाचां संयमः, तादृशं वाकूसंयमम् ‘मंतपएण' मन्त्रपदेन-मन्त्रादिप्रयोगेण 'ण णिव्वहे' न निर्वहेत्-साररहितं न कुर्यात् , साधु आशीर्वाद वचन नहीं बोले, एवं वचन संयम को मन्त्रादि प्रयोग के द्वारा सार रहित न करें। अथवा प्राणी के विषय में राजा बगैरह के साथ दुष्ट विचार न करे। इसी प्रकार मुनि धर्मकथा करते हुए अपनी पूजा सत्कारादि को नहीं चाहे । एवं सदोष कर्म करने वालों का तर्पण अग्नि होत्रादि असद् धर्म का उपदेश नहीं दे ॥२०॥
टीकार्थ--बहुत प्रकार के भेदों और प्रभेदों से भिन्न प्राणियों के विनाश की आशंका से पाप से घृणा करता हुआ मुनि आशीर्वाद के वचन का प्रयोग न करें 'गो' का अर्थ वाणी है। उसकी रक्षा करनेवाला 'गोत्र' कहलाताहै अर्थात् वचन संयम को 'गोत्र' कहते हैं। उस वचन संयम को मंत्रादि का प्रयोग करके निःसार न बनावै । अथवा गोत्रका સાધુ આશીર્વાદ વચન ન કહે તથા વચનસંયમને મંત્રાદિ પ્રયોગ દ્વારા સાર વગરના ન બનાવે. અથવા પ્રાણીના સંબંધમાં રાળ વિગેરેની સાથે દુષ્ટ વિચાર ન કરે એ જ પ્રમાણે મુનિ ધર્મકથા કરીને પિતાના પૂજા સરકાર વિગેરેની ઈચ્છા ન કરે તથા સદેષ કર્મ કરવાવાળાના તર્પણ અગ્નિહોત્રાદિ અસદુ ધર્મને ઉપદેશ ન કરે. ૨૦
ટીકાઈ–ઘણા પ્રકારના ભેદે પ્રભેદથી ભિન્ન પ્રાણિયોના વિનાશની આશંકાથી પાપથી ધૃણ કરતા કરતા સાધુ આશીર્વાદના વચનને પ્રયોગ ન उरे. 'गो' न। म प से प्रभारी थाय छ, तनी २१॥ ४२ना२ गोत्र' કહેવાય છે. અર્થાત્ વચનસંયમને ગેત્ર કહે છે. એ વચનસંયમને મંત્ર વિગેરેને પ્રયોગ કરીને નિઃસાર ન બનાવે. અથવા “ગોત્ર' એટલે પ્રાણિયાના પ્રાણ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. अ. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपानरूपणम्
४५३
यद्वा गोत्रं प्राणिनां जीवितं तत् मन्त्रपदेन राजादिना सह जीवोपमर्दरूपां मन्त्रणां न कुर्यात् तथा 'मणुए' मनुजः 'पयासु' प्रजासु प्रजायन्ते इति प्रजाः - प्राणिनः तेषु व्याख्यानादिकं धर्मकथां वा कुर्वन् 'ण किंविं' न किमपि पूजासत्कारादिकम् 'इच्छे' इच्छेत्-अभिलषेत् । तथा सावद्यकर्मकारिणाम् 'असाहु धम्माणि' असाधु धर्मान् तर्पणाग्निहोत्रादीन् 'ण संवएज्जा' न संवदेत् तत्कृते उपदेशो न देयः । अथवा कुत्सितधर्मोपदेष्टारम् उद्दिश्य साधुवचनं न ब्रूयादिति ।
पापात् जुगुप्यमानः प्राणिनां विनाशनशङ्कया कस्मैचिन्नदेया आशीः । तथा मन्त्रविद्याप्रयोगेण स्वकीय वाक्संयमस्य नाऽसारतामापादयेद् । तथा प्रजातो न कि मपि पूजासत्कारादिकमभिलषेत् । तथा सावद्यक्रियायुक्तं धर्मे नो वदेदिति भावः २०१ अर्थ है प्राणियों का प्राण । उस गोत्र को अर्थात् जीव के प्राणों को मंत्रपद से अर्थात् राजा आदि के साथ मंत्रणा करके नष्ट न करे । प्राणियों को उपदेश देता हुआ उनसे पूजा सत्कार आदि की अभिलाषा न करे। तथा सावा कार्य करने वालों के असाधु धर्मो का अर्थात् तर्पण, होम आदि करने का उपदेश न दे। अथवा खे|टे धर्म का उपदेश देने वाले को साधु अच्छा या सच्चा न कहे ।
अभिप्राय यह है कि साधु पाप से घृणा करता हुआ प्राणिहिंसा की आशंका से किसी को आशीर्वाद न देवे | मंत्रविद्या का प्रयोग करके अपने संयमको निस्सार न बनावे। प्रजा अर्थात् प्राणियों से धर्मोंपदेश के बदले में पूजा सत्कार आदि किसी वस्तु को पाने की इच्छा न करे तथा जो धर्म साधु के योग्य नहीं है । उसका उपदेश न करे || २० ॥
એ ગાત્રને અર્થાત્ જીવના પ્રાણાને મંત્રપદથી અર્થાત રાજા વિગેરેની સાથે મંત્રણા કરીને તેને નાશ ન કરે. પ્રજા અર્થાત્ પ્રાણિયાને ઉપદેશ આપતા થકા તેઆની પાંસે પોતાની પૂજા સત્કાર કરાવવાની ઈચ્છા ન કરે તથા સાવધ કાર્ય કરવાવાળાઓના અસાધુ ધર્મના અર્થાત્ તર્પણ હામ વિગેરે કરવાના ઉપદેશ ન કરે. અથવા ખાટા ધર્મના ઉપદેશ આપવાવાળાને સાધુ અર્થાત્ સારૂ કે ખાટુ' ન કહે,
કહેવાના અભિપ્રાય એ છે કે—સાધુ પાપની નિંદા કરતા થકા પ્રાણિચાની નિંદાની શકાથી કાઈને પણ આશીર્વાદ ન દે. મ`ત્ર વિદ્યાના પ્રયાગ કરીને પેાતાના સંયમને નિસ્સાર ન મનાવે, પ્રજા અર્થાત્ પ્રાણિયાની પાંસેથી ધર્માંપદેશના બદલામાં પૂજા સત્કાર વગેરે કોઈ પણ વસ્તુ મેળવવાની ઈચ્છા ન કરે. તથા જે ધમ સાધુને ચગ્ય નથી, તેનો ઉપદેશ ન કરે. ારા
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र मूलम् -हासं पिणो संघइ पावधम्मे,
ओए तंहीयं फरुसं वियोणे। जो तुच्छए जो य विकत्थइज्जा,
अणाइले या अकैसाइ भिक्खू ॥२१॥ छाया-हासमपि न सन्धयेत् पापधर्मान्, ओजस्तथ्यं परुषं विजानीयात् ।
न तुच्छो न च विकत्थयेत , अनाविलो वाऽकषायी भिक्षुः ॥२१॥ 'हासपि णो संघद पावधम्म' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः' निरवद्य भिक्षा का सेवन करनेवाला साधु 'हासंगि-हास्यम पि' परिहास भी ‘णो संधए-नो सन्धयेत्' न करे तथा 'पावधम्मे-पापधर्मान्' कायिक वाचिक, मानसिक व्यापारों को न करे तथा 'ओए-ओजः' रागद्वेव रहित होकर 'तहियं-तथ्यम्' सत्य वचन भी 'फरुसं-कठोरम्' अन्य को पीडा करनेवाला है ऐसा 'वियाणे-विजानीयात्' जाने तथा 'णो तुच्छए-न तुच्छो' स्वयं किसी अर्थको जानकर अथवा राजादिसे पूजा सत्कार आदि प्राप्त करके मदन करे 'नो य चिकत्थइज्जा-न च विकत्थयेत्' आत्मश्लाघा न करे तथा 'अणाइले-अनाविलः' धर्मकथा आदि के अवसर आकुलता न रखे तथा 'अकसाई-अकषायी' क्रोधादि कषायों से रहित होवें अर्थात् क्रोधादि को अपने में प्रवेश न करने दें।॥२१॥ ____ हसं पि णो संधइ पावधम्म' या
शाय-'भिक्खू-भिक्षुः' नि२१५ भिक्षानु सेवन ४२पाणी साधु 'हासं पि-हास्यमपि परिहास ५५ णो संधए-नो सन्धयेत्' न ४२ तथा 'पावधम्मेपापधर्मान' पायधमनी ४ि, पाथि: भानसि मे ये ४२थी त्या ७२ तथा 'ओए-ओजः' रागद्वेष रहित मनीन तहिय-तथ्यम्' सत्य वयन ५५ 'फरुसं-कठोरम्' मन्यने पी७५ ४२वावा छे मेवु 'वियाणे-विजानीयात्' and तथा 'णा तुच्छए-न तुच्छो' पाते । ५९ अथन याने 101 विणे. ३थी पूल सत्२ विगैरे पाभीन मान ४२ 'नो य विकत्थइज्जा-नच विकत्थ येत्' माया पोताना quitm न २ तथा 'अणाइले--अनाविलः' म ४ा विगेरेन। अस२ माता न राणे an 'अकसाई-अकषायी' श्रोध વિગેરેને પોતાનામાં પ્રવેશ ન કરવા દે ૨૧
-
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४५५
-
अन्वयार्थः – (भिक्खु) भिक्षुः- निरवद्यभिक्षणशीलः साधुः (हासं वि) हासमपि परिहासमपि (णो संघ) नो सन्धयेत् - नैव कुर्यात् तथा (पावधम्मं ) पापधर्मान् सावधान् कायिकवाचिक मानसिकव्यापारान् न कुर्यात् एवम् (ओए) ओजःरागद्वेषाभ्यां रहितः अकिञ्चनो वा (तहीयं) तथ्यम् - सत्यमपि वचनम् चौर्यादिदुष्कर्मकम् (त्वं चौरः) इति कथनम् (फरुसं ) परुषम् - कठोरम् (विषाणे) विजानीयात् । (त्वं चौरः) इत्यादि कथनं पापोत्पादकं कटुफलजनकं चेति विज्ञाय परित्यजेत् तथा (णो तुच्छ) नो तुच्छो भवेत् तथा (णो य) न च (विकत्थ इज्जा) विकत्थयेत् - आत्मश्लाघां न कुर्यात्, तथा (अणाइले ) अनाविलः - अव्यग्रचित्तो भवेत्, धर्मकथाद्यवसरे अनाकुलो वा भवेत् तथा - (कसाई) अकपायी- क्रोधादिकपायर हितो भवेत् ॥ २१ ॥
"
टीका- ' भिक्खू' भिक्षु निरवद्यभिक्षणशील आत्मार्थी 'हासं पि' हासमपिपरिहासमपि स्वस्य परस्य वा तथा वचनं शरीरावयवविकृति वा 'णो' नैव 'संघ'
अन्वयार्थ - - निर्दोष भिक्षाग्रहण करने वाला साधु परिहास करना भी छोड़ दे और कायिक वाचिक मानसिक पापधर्म सावद्य व्यापारों को न करे । इसी प्रकार रागद्वेष से रहित अथवा अकिञ्चन होकर सत्य होने पर भी चौर्यादि दुष्कर्म सूचक- 'तू चौर हैं' इत्यादि कठोर वाक्य को पापोत्पादक और कटुफल जनक समझकर छोड़ दे और तुच्छ विचार को भी छोड़ दे, अर्थात् स्वयं भी तुच्छ नहीं बने और अपनी प्रशंसा स्वयं न करे, तथा अव्यग्रचित होकर धर्मकथादिके अवसर पर व्याकुल न हो और क्रोध लोभ मान मायारूप कषायको छोड दे । २१ । टीकार्थ - निर्दोष भिक्षा ग्रहण करनेवाला भिक्षु ऐसा वचनप्रयोग या शरीर के किसी अवयव का व्यापार न करे जिससे अपने को या
અન્વયા —નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ હાંસી મકરી કરવાનું પણ છેડી દે. તથા કાયિક વાચિક અને માનસિક પાપકમ સાવદ્ય વ્યાપાર ન કરે. એજ પ્રમાણે રાગદ્વેષથી રહિત અથવા અકિંચન થઈને સત્ય હાવા છતાં પણ ચારી વિગેરે દુષ્કર્મ સૂચક તું ‘ચાર છે’ વિગેરે પ્રકારથી કઠેર વાકયાને પાપાત્પાદક અને કટુલ જનક સમજીને છેડી દે, તથા તુચ્છ વિચારને પણ છેાડી દે, અર્થાત્ પોતે તુચ્છ ન અને તથા પાતાની પ્રશંસા સ્વયં ન કરે તથા અન્યગ્ર ચિત્ત થઈને ધમકથાદિના અવસરે વ્યાકુળ ન ખને તથા ક્રોધ લાભ માન માયા રૂપ કષાયાને છેાડી દે ॥૨૧॥
ટીકાથ—નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ એવા વચન પ્રયોગ કે શરીરના કાઈ પણ અવયવના વ્યાપાર–પ્રવૃત્તિ ન કરે, કે જેનાથી પાતાને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सन्धयेत्-नैष कुर्यात् कथमपि, तथा 'पावधम्मे पायधर्मान सावधान कायिकवाचि. कमानसिकव्यापारान न कुर्यात् यथा इदं छिन्दि भिन्दि इत्यादिकम् । यद्वा-साधुः परतीथिकान् हास्येनापि तन्मतं न प्रोत्साहयेत् यथा शोभनं भवदीयं व्रतादिकमिति, यथा-'मृद्वीशय्या प्रातरुत्थाय पेया, मध्ये भक्तं पानकं चाऽपराह्ने।
द्राक्षाखण्डं शर्कराचार्द्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यपुत्रेण दृष्टः ॥१॥इति, इत्यादिवाक्यं पापोत्पादकमिति परिहासेनापि कथं कथमपि नोच्चारणीयम् । तया-'ओए' ओजः-रागद्वेषाभ्यां रहितः । अथवा वाह्याभ्यन्तरग्रन्थत्यागाद् अकिञ्चनः 'तहीये' तथ्यम् - सत्यमपि वचनम्-चौर्यादिदुष्कर्मकरणशीलम् फरुसं' परुषम्-'त्वं चौरः' इत्यादि कथनम् वियाणे' विजानीयात् 'त चौरः' इत्यादि दूसरे को हंसी आवे, तथा काय, वचन या मन संबंधी सावध व्यापार न करे, जैसे-इसका छेदन करो, भेदन करो इत्यादि । अथवा साधु हंसी मजाक में भी परतीथिको के मतको प्रोत्साहन न दे। आपके व्रत
आदि बदिया हैं। ऐसा न कहे-'कोमल सेज हो, प्रातःकाल उठते ही पेय पान करने को मिले, दोपहर में भोजन और अपराह्न में पानपेय या पानी मिल जाय, अर्धरात्रि में दाख और अन्त में मोक्ष मिल जाय ! यह शाक्यपुत्र बुद्ध का दर्शन-धर्म है। ऐसे वाक्य पापजनक होते हैं। अतएव हंसी में भी इनका प्रयोग न करे, तथा रागद्वेष से रहित अथवा बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह के त्याग के कारण अकिंचन साधु ऐसे सत्य वचन को भी जो कठोर हो । जैसे 'तुम चौर हो' इत्यादि ज्ञपरि
અથવા બીજાને હસવું આવે. તથા કાય, વચન, અથવા મન સંબંધી સાવદ્ય વ્યાપાર ન કરે. જેમકે-આનું છેદન કરો. ભેદન કરો. વિગેરે. અથવા સાધુ હસી મશ્કરીમાં પણ પરતીથિકાના મતને પ્રેત્સાહન ન દે આપના વત વિગેરે શ્રેષ્ઠ છે, એમ ન કહે, કેમળ શય્યા હોય, સવારે ઉઠતાં જ પાન કરવાનું મળે, બપોરે ભેજન અને અપરાકાળે પાન-પેય અથવા પાણી મળી જાય, અધિ રાતે દ્રાક્ષ અને સાકર જેવી કે ઈ મીઠી એવી ચીજ મલી જાય, અને અને મોક્ષ મળે. આ રીતના શાક્યપુત્ર બૌદ્ધના દર્શનને અભિપ્રાય છે, આવા વાક પાપ જનક હોય છે. તેથી મશ્કરીમાં પણ તેનો પ્રયોગ ન કર. તથા રાગદ્વેષથી રહિત અને બાહ્ય અને આત્યંતર પરિ ગ્રહના ત્યાગના કારણે અકિંચન સાધુ એવા સત્ય વચનને પણ કે જે કહેર હોય જેમકે-તે ચિર છે? વિગેરે જ્ઞપરિણાથી પાપજનક અને કડવા ફળ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ४५७ सत्यमपि कथनं पापोत्पादककटुफलजनकं चेति ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् । तथा-'णो तुच्छए' नो तुच्छो भवेत् स्वतः कमप्यर्थविशेष ज्ञात्वा, यद्वा राजादितः पूजासत्कारादिकं सनवाप्य कथमपि नो मदं कुर्यात् । तथा-'णो ये न च 'विकत्थइज्जा' विकत्थयेत्-आत्मश्लाघां न कुर्यात् । अथवा यदि कोऽपि कमप्यर्थ नावगच्छेत् , तदा तस्य विकत्थनम्-अपमानं न कुर्यात् । तथा 'अणाइले' धर्मकथावसरे अनाकुलो भवेत् यद्वा 'अणाइले' अनाविल:अव्यग्रचित्तो भवेत् , धर्मकथादिना लोकरञ्जनं कृत्वा लाभं सत्कारादिकं च न वाञ्छेत् । तथा-'अकसाई' अपायी-कपाय:-क्रोधादिस्तद्रहितः, अकषायी भवेदिति ॥२१॥ मूलम्-संकज्जयाऽसंकितभाव भिक्खू,
विभज्जवायं च वियागरेजा। भासादुयं धम्मसमुट्टितेहिं वियागरेज्जा समया सुपन्ने ।२२। छाया-शङ्केत चाऽशङ्कितभावो भिक्षुः, विभज्यवादं च व्यागृणीयात् ।
___ भाषाद्वयं धर्मसमुत्थितै, प्रणीयात् समतया सुप्रज्ञः ॥२२॥ ज्ञासे पापजनक और कटुक फल को देनेवाला जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे, साधु तुच्छ न बने । किसी अर्थविशेष को जानकर अथवा राजा आदि से सत्कार सन्मान प्राप्त करके किसी भी प्रकार का मद न करे, अपनी प्रशंसा न करे, अथवा कोई किसी बात को यदि न समझ पाये तो उसका अपमान न करे, धर्मकथा आदि के अवसर पर निराकुल रहे अथवा धर्मकथा आदिके द्वारा लोकरंजन करके सत्कार आदि की वांछा न करे और क्रोध आदि कषायों से रहित हो ॥२१॥ આપનારા સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરી દે. સાધુ તુચ્છ ન બને. કોઈ અર્થ વિશેષને જાણીને અથવા રાજા વિગેરેથી અવસરે સત્કાર સન્માન પ્રાપ્ત કરીને કોઈ પણ પ્રકારથી મદ ન કરે, પિતાની પ્રશંસા ન કરે. અથવા કેઈની કઈ પણ વાતને કદાચ ન સમજે. તે તેનું અપમાન ન કરે. ધર્મકથા વિગેરેના અવસરે. વ્યાકુળ ન બને. અથવા ધર્મકથા વિગેરે દ્વારા લોકરંજન કરીને સત્કાર વિગેરેની ઈચ્છા ન કરે, અને ક્રોધ વિગેરે કષાયથી ૨હિત બને ૨૫
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे __ अन्वयार्थ:-साधो धर्मोपदेशपकारमाह-(भिक्खू) भिक्षुः-साधुः (असंकिय भाव) अशङ्कितभावः-नयवादमर्माणि अशङ्कितभावोऽपि केवलज्ञानाभावात् (संके ज्ज) शङ्केत-शङ्काशील एव भवेत् अहं न सर्वज्ञ इति मत्वा सर्वदा साशङ्क एवं
साधु को धर्मोपदेश करने का प्रकार कहते हैं-'संकेज्ज या' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः साधु 'असकिय भाव-अशङ्कितभावः' नयवाद के मर्म में नि:शक होने पर भी केवलज्ञान का अभाव होने से 'संकेज्ज-शङ्केत' शंकायुक्त ही होना चाहिए एवं विभज्जवायंविभज्यवादम्' स्थावादयुक्त वाणी का 'वियागरेज्जा-व्यागृणीयात, कथन करे तथा 'भासायं-भाषाद्वयं सत्याभूषा रूप प्रथम व्यवहार भाषा कहे 'धम्मसमुट्ठिएहिं-धर्म समुत्थितः सम्यक् संयम से उत्थित तथा 'सुपन्ने-सुप्रज्ञः' साधु 'समया-समतया' समता भाव से देखता हुआ धर्म को 'वियागरेज्जा-व्यागृणीयात्' कहे अर्थात् हर एकके. सन्मुख सत्य और व्यवहार इन दो भाषा द्वारा धर्म का उपदेश करे॥२२॥ ___अन्वयार्थ-निर्दोष भिक्षा ग्रहण करनेवाला साधु नयवाद के मर्म विषय में सन्देह रहित होने पर भी केवलज्ञान न होने से शङ्काशील ही बना रहे, मैं सर्वज्ञ नहीं हैं। ऐसा मानकर हमेशा शंका शील ही
સાધુએ ધર્મોપદેશ કરવાનો પ્રકાર બતાવતાં કહેવામાં આવે છે. 'संकेज्ज या' त्या
शहाथ-'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'असंकियभाव-अशंकितभावः' नयवाहना भभमा ! २हित पा छतi ५५ ज्ञाननी मा वाथा 'संकेज्ज -शकेत' । युत । डेनमे. तेमा 'विभज्जवाय-विभज्यवादम्' स्यादा युत पण 'वियागरेज्जा-व्यागृणीयात्' उथन ७२ तथा 'भासाय -भाषाद्वय' सत्याभूषा ३५ ०५१४२ लाषानु थन ४२ 'धम्मसमुट्रिएहिधर्मसमुत्थितैः' सभ्य५ सयमथी त्थित तथा 'सुपन्ने-सुप्रज्ञः' साधु 'समयासमतया' समता माथी नेते। य धमनु 'वियागरेज्जा-ठयागृणीयात्' थन કરે અર્થાત દરેકની પાસે સત્ય અને વ્યવહાર એ બે ભાષાને આશ્રય કરીને ધર્મને ઉપદેશ કરે છેરા
અન્વયાર્થ-નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ નયવાદના મર્મ સંબંધમાં સંદેહ રહિત હોવા છતાં પણ કેવળજ્ઞાન ન હોવાથી શંકાશીલ જ બન્યા રહે, હું સર્વજ્ઞ નથી, તેમ માનીને કાયમ શંકાશીલ જ બન્યા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.व. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४५९ भवेत् , एवम् (विभज्जवाय) विभज्यवादम्-पार्थक्येनार्थ विभज्य (वियागरेज्जा) च्यागृणीयात्-वदेत् एवम् (भासादुयं) भाषाद्विकम् यत्र कुत्रापि वदेत् साधुः तत्र धर्मव्याख्यानावसरे अन्यत्र वा भाषाद्विकेन प्रथमान्तिमसच्या सत्यामृषारूपेण वदेत् 'धम्मसमुट्टिएहि धर्मसमुत्थितैः-सम्यक संयमेनोस्थितैः साधुभिः सह (सुपन्ने) सुपज्ञः-साधुः (समया) समतया-समभावेन राजानं दरिद्रं च समभावेन पश्यन् धर्मम् (वियागरेज्ना) व्यागृणीयात् सर्व प्रति भाषाद्विकमाश्रित्य धर्ममुपदिशेत् ।।२२॥
टीका-धर्मोपदेशप्रकारमाह-'भिक्खू भिक्षुः-साधुः 'असंकियभाव' सक्षम सूक्ष्मतरनयवादमर्माणि अशङ्कितभावोऽपि केवलज्ञानाऽभावात् 'संकेज्ज' शङ्केतसदा शङ्काशील एव भवेत् , 'केवलज्ञानाभावान्नाहं सर्वज्ञः' इति मत्वा सर्वदा साशङ्क एव भवेत् । अथवा-औद्धत्थं परित्यज्य गर्व नैव कुर्यात् । यथा सूत्रसूत्राबना रहना चाहिए, एवं अर्थ को अच्छी प्रकार विलगा कर (विभागकर) जहां कहीं भी साधु बोले वहां पर धर्मव्याख्यान के अवसर पर या दूसरी जगह भी भाषाद्वय का अर्थात् सत्यामृषा (सत्य और व्य. वहार) रूप द्वितीय भाषा द्वारा बोले और सम्यक् संयम पालने के लिये तत्पर साधुओके साथ रहते हुए सुप्रज्ञ साधु स्वभाव से ही राजा और दरिद्र को देखते हुए सभी के प्रति द्वितीय भाषा का सहारा लेकर धर्मका उपदेश करे ॥२२॥ ___टीकार्थ-धर्म के उपदेश की विधि कहते हैं-सूक्ष्म एवं सूक्ष्मतर नयवाद के मर्म में संदेह रहित होकर भी साधु केवलज्ञानी न होने के कारण सदा शंकाशील ही रहे-मैं सर्वज्ञ नहीं हूँ। ऐसा सोच कर सदैव शंकायुक्त बना रहे । अथवा उद्धरता का त्याग करके गर्व धारण न રહેવું જોઈએ. તથા અર્થને સારી રીતે લગાવીને વિભાગ કરીને) કહે. જ્યાં
મા સાધુ બેલે ત્યાં ત્યાં ધર્મ વ્યાખ્યાનના અવસરે અથવા અન્ય સ્થળે પણ ભાષાઢય અર્થાત્ સત્યા મૃષા (સત્ય અને વ્યવહાર) રૂપ બીજી ભાષા દ્વારા બેલે તથા સમ્યફ સંયમ પાલન માટે તત્પર એવા સાધુઓની સાથે રહીને સુપ્રજ્ઞ સાધુ સમભાવથી જ રાજા અને રંકને જોઈને બધા પ્રત્યે બીજી ભાષાની સહાય લઈને ધર્મનો ઉપદેશ કરે ૨૨
ટીકાથ-ધર્મના ઉપદેશની વિધિ બતાવતાં કહે છે કે સૂક્ષ્મ અને સૂક્ષ્મતર નયવાદના મર્મમાં સંદેહ રહિત થઈને પણ સાધુ કેવળ જ્ઞાની ન હોવાથી સદા શંકાશીલ જ રહે. “હું સર્વજ્ઞ નથી. તેમ સમજીને સદા ફાંકા યુકત જ બન્યા રહે. અથવા ઉદ્ઘત પણાને ત્યાગ કરીને ગર્વ ધારણ કરે
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
सूत्रकृताङ्गसूत्र थयो विषये नास्ति एकोऽपि सन्देहः इत्यादि गर्व न कुर्यात् विषममर्थ प्ररूपयन् साशङ्कमेव कथयेत् । यद्वा परिस्फुटमप्यशङ्कितभावमप्यर्थ तथा न वदेत् , येन मयुज्यमानेन परस्य शङ्का तद्विषये भवेत्। 'विभज्जवायं' विभज्यवादस् पार्थक्येनार्थम् 'वियागरेज्जा' व्यागृणीयात्-वदेत , यावता व्याख्यानेन न कस्यापि तदर्थविषयकः सन्देहः समुत्पद्येत। अथवा-विभज्यवादः-स्याद्वादः, अस्ति नास्ति वा इत्यादिरूपः तादृशं स्याद्वादं सर्वलोकाऽविसंवादितया सर्वत्राऽस्खलितं स्वानुभवसिद्धं वदेत् । अथवा-अर्थान् विभज्य तद्वादं ब्रूयात् यथा सर्वोऽपि पदार्थः स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षया सन् , परद्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षयाऽसन् । तदुक्तम्करे कि सूत्र और अर्थ के विषय में मुझे कोई सन्देह नहीं है। विषम
और दुरुह अर्थ की प्ररूपणा करते समय साशंक ही रहे, अथवा जो अर्थस्फुट हो, असंदिग्ध हो उसे भी इस प्रकार से न कहे। जिस से दूसरे को शंका उत्पन्न हो । साधु विभज्यवाद का कथन करे । अर्थात् विभिन्न नयों की अपेक्षा से वस्तु के स्वरूप का प्रतिपादन करे और ऐसा व्याख्यान करे, जिससे किसी को भी उस विषय में सन्देह उत्पन्न न हो । अथवा विभज्यवाद का अर्थ है स्थाबाद। किसी एक अपेक्षा से वस्तु है और किसी दूसरी अपेक्षा से नहीं है। इस प्रकार के स्यावाद को जो समस्त लोक में अविसंवादी होने के कारण निर्दोष और स्वानुभव से सिद्ध है, कथन करे। या समस्त पदार्थों का विभाग करके उनके विषय में प्ररूपणा करे | जैसे सभी पदार्थ स्वद्रव्य क्षेत्र काल और भाव की अपेक्षा से हैं तथा परद्रव्य परक्षेत्र परकाल કે સૂત્ર અને અર્થના સંબંધમાં મને કોઈ જ સંદેહ નથી વિષમ અને દૂધ અર્થની પ્રરૂપણ કરતી વખતે શંકાશીલ જ રહે. અથવા જે અર્થ સ્ફટ હેય, અસંદિગ્ધ હોય, તેને પણ એ રીતે ન કહે કે જેથી બીજાને શંકા ઉત્પન્ન થાય. સાધુ વિભજ્ય વાદનું કથન કરે. અર્થાત્ જૂદા જૂદા નયેની અપેક્ષાથી વસ્તુના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે અને એવું વ્યાખ્યાન કરે, કે જેનાથી કઈને પણ તે વિષયમાં સંદેહ ન રહે. અથવા વિભજ્યનો અર્થ સ્યાદ્વાદ એ પ્રમાણે છે. એટલે કે કોઈ એક અપેક્ષાથી વસ્તુ છે, અને બીજી કેઈ અપેક્ષાથી નથી. આ પ્રકારના સ્યાદ્વાદને જે સઘળા લેકમાં અવિસંવાદી હોવાથી નિર્દોષ અને સ્વાનુભવથી સિદ્ધ છે. તેનું કથન કરે. અથવા સઘળા પદાર્થોને વિભાગ કરીને તેના સંબંધમાં પ્રરૂપણ કરે. જેમકે-સઘળા પદાર્થો પોતાના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવની અપેક્ષાથી છે, તથા પારદ્રવ્ય પરક્ષેત્ર પર
-
-
-
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६१
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
'सदेव सर्व को नेच्छेत् , स्वरूपादिचतुष्टयात् ।
असदेव विपर्यासान्न चेन्न व्यवतिष्ठते ॥१॥इति॥ एतेन स्याद्वादो न मूलागमसिद्धः, अपि तु अर्वाचीनै निवेशितः इति शङ्काऽपि परास्ता । 'विभज्जवाय' इति मूलाक्षरत एव तस्य स्याद्वादस्य प्रादुर्भावात् । यद्य. प्यत्र स्याद्वादो न बीजरूपेणैव निहितो न तु स्वरूपेण तथापि वृक्षरूपेण काले भविष्यति । विभज्यवादमपि द्वि केनैव वक्तव्यम् । तत्राह-'भालादुयं' इति । 'भासायं' भाषाद्विकम् यत्र कुत्रापि वदेत् साधु स्तत्र धर्मव्याख्यानावसरे,
और पर भाव की अपेक्षा से नहीं हैं। कहा भी है 'सदेव सर्व को नेच्छेत्' इत्यादि । ___ स्वरूप आदि चतुष्टय की अपेक्षा से समस्त पदार्थो को सत् कौन नहीं मानेगा! इसी प्रकार पररूप आदि चतुष्टय से वे असत् हैं। ऐसा भी कौन स्वीकार न करेगा? अगर ऐसा न माना जाय तो पदार्थों का स्वरूप सिद्ध ही नहीं हो सकता।
विभज्यवाद के कथन से यह शंका भी दूर हो जाती है कि स्याद्वाद मूल आगमों से सिद्ध नहीं है। परन्तु अर्वाचीन आचार्यों ने उसका निवेश किया है । 'विभजवाय' इन मूल अक्षरों से ही स्या द्वाद का प्रादुर्भाव हुआ है । यद्यपि यहां स्पावाद का बीज रूप से नहीं विधान किया गया है, सप्तभंगी के रूप में नहीं तथापि वृक्ष रूप से तो समय पाकर ही होगा ? इस विभज्यवाद का कथन भी दो प्रकार की भाषाओं द्वारा ही करना चाहिये अर्थात् सत्य भाषा और व्यवहार ४७, भने ५२मानी अपेक्षायी नथी. छु ५४ छ है-'सदेव सर्व को नेच्छेत्' या
સ્વરૂપ વિગેરે ચતુષ્ટયની અપેક્ષાથી સઘળા પદાર્થોને સત કેણ નહીં સમજે ? એજ પ્રમાણે પરરૂપ વિગેરે ચતુષ્ટયથી તેઓ અસત્ છે. એવું પણ કોણ નહીં સ્વીકારે ? જો એવું માનવામાં ન આવે તે પદાર્થોનું સ્વરૂપ સિદ્ધ જ થઈ શકતું નથી.
વિભજ્ય વાદના કથનથી એ શંકા પણ દૂર થઈ જાય છે- સ્યાદ્વાદ મૂળ આગમેથી સિદ્ધ નથી. પરંતુ અર્વાચિન આચાર્યએ તેને નિવેશ કરેલ છે. 'विभज्जवाय' । भूकमक्षरोधी स्याद्वाहन प्राधि थ्ये छ. महियां સ્યાદ્વાદનું બીજ રૂપિજ વિધાન કરેલ નથી તેમ સપ્તભંગીના રૂપે પણ નહી તે પણ વૃક્ષ રૂપથી તે સમય મેળવીને જ થશે. આ વિભજ્યવાદનું કથન પણ છે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्यत्र वा भाषाद्वयेन सत्या सत्यामृषारूपेण सत्यया, यन्न सत्यं नापि मिथ्या, तादृशया च प्रथमान्तिमभापयेत्यर्थः वदेत् । किं भूतः सन् 'धम्मसमुद्वितेहि' धर्मसमुत्थितैः सम्यक् संयममाश्रित्योस्थिताः सत्साधवः-उद्युक्तविहारिणः, तैः सह 'सुपन्ने' सुपज्ञः-शोमना प्रज्ञा-सकलपाणिरक्षणरूपा मति यस्य स सुप्रज्ञा-साधुः 'समया' समतया-समभावेन चक्रवत्तिनं दरिद्रं च समभावेन पश्यन् रागद्वेषरहितो वा धर्मम् 'वियागरेज्ना' व्यागृणीयात् सर्व प्रति भाषाद्विक माश्रित्य धर्ममुपदिशेदिति । सूत्रार्थयोः शङ्कारहितोऽपि साधुः शङ्कमान एव भाषा से ही उसकी प्ररूपणा करनी चाहिए । साधु धर्मोपदेश के समय अथवा किसी अन्य समय पर जब भी बोले, इन्हीं दो भाषाओं को बोले। जो सत्य हो वह भाषा और जिसमें न सत्य का व्यवहार हो न असत्य का, वह व्यवहार भाषा कहलाती है।
साधु किस प्रकार का होकर ऐसा भाषण करे ? इस प्रश्न का उत्तर यह दिया गया है-जो सम्यक् संयम के द्वारा उत्थित हैं, अर्थात् उत्तम संयम का पालन करने वाले सत्ताधु हैं। उनके साथ रहे, उसकी बुद्धि समस्त प्राणियों की रक्षा करने की हो। वह चक्रवर्ती राजा और दरिद्र को समभव से देखता हुभा या समभावी अर्थात् रागद्वेष से रहित होकर धर्म का सभी को दो प्रकार की भाषाओं से उपदेश दे। ___ अभिप्राय यह है कि साधु शंका से रहित होकर भी शंकायुक्त પ્રકારની ભાષાઓ દ્વારા જ કરવું જોઈએ. અર્થાત્ સત્ય ભાષા અને વ્યવહાર ભાષાથી જ તેની પ્રરૂપણ કરવી જોઈએ. સાધુએ ધર્મોપદેશના સમયે અથવા બીજા કેઈ પણ અન્ય સમયે જ્યારે પણ બોલે ત્યારે આ બે ભાષા જ બોલે. જે સત્ય છે, તે સત્ય ભાષા છે. અને જેમાં સત્યને વ્યવહાર ન હોય તેમ અસત્યને વ્યવહાર પણ ન હોય, તે વ્યવહાર ભાષા કહેવાય છે.
સાધુએ કેવા પ્રકારના થઈને આવું ભાષણ કરવું ? આ પ્રશ્નને ઉત્તર એ આપવામાં આવે છે કે-જે સમ્યક્ સંયમ દ્વારા ઉસ્થિત છે, અથવા ઉત્તમ સંયમનું પાલન કરવાવાળા સસાધુ છે, તેની સાથે રહેવું. તેમની બુદ્ધી સઘળા પ્રાણિની રક્ષા કરવાની હોય. તે ચક્રવર્તી રાજા અને દરિદ્રને સમભાવથી જેતા થકા અર્થાત્ સમભાવી અર્થાત્ રાગદ્વેષથી રહિત થઈ ને ધર્મને ઉપદેશ સઘળાઓને બે પ્રકારની ભાષાઓથી આપે.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–સાધુએ શંકાથી રહિત થઈને પણ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४६३
ब्रूयात, तथा व्याख्यानादौ स्याद्वादोपेतं वचनमेव वदेत् । तथा धर्मानुष्ठातृमिः सह विहरन् सत्या तथा चरमाम्-असत्यामृषा वा, या नापि सत्या नापि मृषा, तादृशों भाषां प्रयुञ्जानः सर्व प्रति समतया धर्ममुपदिशेत् । तत्र न व्यक्ति भेदेन वैषम्यं कर्तव्यमिति भावः ॥२२॥ मूलम्-अणुगच्छमाणे वितई विजाणे हा तहा साहु अकसेणं।
नकत्थइ भासं विहिंसंइज्जा निरुद्धगंवावि ने दीहइज्जौ ।२३। छाया-अनुगच्छन् वितथं विजानीयात तथा तथा साधुरकर्कशेन ।
न कत्थये द्भाषां विहिस्था, निरुद्धकं वापि न दीर्घयेत् ॥२३॥ वचन का प्रयोग न करे । व्याख्यान आदि के समय में स्यादादयुक्त वचन ही बोले। तथा धर्म का अनुष्ठान करने वालों के साथ विहार कर तथा सत्य भाषा और व्यवहार भाषा का प्रयोग करता हुमा समभाव से सब को धर्म का उपदेश करे। सुनने वाले व्यक्तियों में भेद करके उपदेश में विषमता न करे अर्थात् राजा आदि को लगन के साथ और दरिद्रों को उपेक्षा से साथ उपदेश न करे ॥२२॥ 'अणुगच्छमाणे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अणुगच्छमाणे-अनुगच्छन्' सत्यामृषा रूप दूसरी व्यवहार भाषा का अश्रयकरके उपदेशकरने वाले मुनि के वचन को अनुसरता हुआ कोई अधिकारी 'वितह-वितर्थ' विपरीत 'विजाणेविजानाति' समझते हैं ऐसा सम्यक अर्थ को नहीं जानने वाले मन्द શક્તિ વચનનો પ્રયોગ ન કરે. વ્યાખ્યાન વિગેરેના સમયે સ્યાદ્વાદ યુક્ત વચન જ બોલે. તથા ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરવા વાળાઓની સાથે વિહાર કરે. તથા સત્ય ભાષા અને વ્યવહાર ભાષાનો પ્રયાગ કરતા થકા સમભાવથી સઘળાને ધર્મને ઉપદેશ કરે. સાંભળનાર વ્યક્તિમાં ભેદ રાખીને ઉપદેશમાં વિષમપણું ન કરે. અર્થાત્ રાજા વિગેરેને ધ્યાનપૂર્વક અને દરિદ્રોને ઉપેક્ષા પૂર્વક ઉપદેશ ન કરે. પરરા
अणुगच्छमाणे' त्यात
शहाथ-'अणुगच्छमाणे-अनुगच्छन्' सत्यभूषा३५ मील व्यवहार ભાષાનો આશ્રય કરીને ઉપદેશ કરવાવાળા મુનિના વચનને અનુસરનારા કોઈ भर भविडारी 'वितह-वितथं' विपरीत 'विजाणे-विजानाति' समले मेवा मन सभ्य५ मर्थन Maratm म मशिने 'तहा तहा-तथा तथा'
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
सूत्रकृताङ्गसूत्रो अन्वयार्थः-(अणुगच्छमाणे) अनुगच्छन् सत्या सत्यामृषेति भाषाद्विकमाश्रित्य उपदेशं कुर्वतो मुनेवचनमनुमरन् कश्चिद् मन्दाधिकारी 'वितहं' वितथं विपरीतमेव अन्यथैव (विजाणे) विजानीयात्, तं सम्पगर्थ मनव गच्छन्तं मन्दाधिकारिणम् 'तहा तहा' तथा तधा-तेन तेन प्रकारेण हेतु दृष्टान्तादिकथनप्रकारेण (साहु) साधुः (अकक्कसेणं) अकर्कशेन कोमलवचनेन उपदिशेत् येन स सम्यग. वगच्छेत् मूखोऽयमितिकृत्वा तं नापमानयेत् (ण कत्थइ भासं) न कत्थयेद् भाषाम् अधिकारीको 'तहा तहा-तथा तथा' उस उस प्रकारसे-हेतुदृष्टात आदि के कथन प्रकार से 'साहु-साधुः साधु 'अकक्कसेणं-अकर्कशेन' कोमल वचन से उपदेशकरे 'ण कत्थर भास-न कत्थयेत् भाषाम्' नेत्र भंग के विकारसे प्रश्न कर्ताके मन में कुछ भी पीडा उत्पन्न न करे तथा 'ण विहिंसइज्जा-न विहिस्यात्' उसका तिरस्कार भी न करे तथा 'निरुद्धगंवावि-निरुद्ध वापि' अल्पार्थ को 'ण दीहइज्जा-नदीघयेदू' दीर्घवाक्यसे कथन न करे ॥२३॥ ___ अन्वयार्थ-सत्या मृषा 'जो सत्य है और झूठ नही है' रूप द्वितीय भाषा व्यवहार द्वारा उपदेश करने वाले मुनि के वचन का अनुसरण करता हुआ जो कोई मन्द अधिकारी पुरुष वितथ याने असत्य को विपरीत ही समझने लगता है । उस सम्यक अर्थ का नहीं जानने वाले मन्दाधिकारी को उस उस तरीका से हेतु दृष्टान्तादि कथन पूर्वक कोमल वचन द्वारा साधु उपदेश करे जिससे वह मन्दाधिकारी उसको सम्यग्रूप से समझ जाय 'यह मूर्ख है' ऐसा समझ कर उसको अपते ते २थी-हेतु टांत विगेरेना ४थन २थी 'साहु-साधुः' साधु 'अक कसेणं-अकर्कशेन' भण क्य था पहेश ४३ ‘ण कत्थइ-भास-न कत्थयेत् મgl” નેત્ર સંકેતના વિકારથી પ્રશ્નકર્તાના મનમાં કંઈ પણ પીડા ઉત્પન્ન न ४२ तथा ‘ण विहिसइज्जा-न विहिस्यात्' तेन। ति२२४।२ ५९॥ न ४२ तथा 'निरुद्धग वावि-निरुद्ध वापि' ३६५ न ‘ण दीहइज्जा-न दीर्घयेत्' मा કથન ન કરે ર૩
मन्वयाथ-सत्याभूषा (मे सत्य छ भने नथी) ३५ मील व्यહાર ભાષા દ્વારા ઉપદેશ કરવાવાળા મુનિને વચનનું અનુસરણ કરતા થકા જે કઈ મંદ અધિકારી પુરૂષ વિતથ અર્થાત અસત્યને વિપરીત જ સમજે છે, એ સમ્યક્ અર્થને ન જાણવાવાળા મંદાધિકારીને એ તરકીબથી હેતુ દૃષ્ટાંત વિગેરે કથન પૂર્વક કેમલ વચન દ્વારા સાધુ ઉપદેશ કરે. જેથી એ મંદાધિકારી તેને સમ્યફ પ્રકારથી સમજી જાય “આ મૂર્ખ છે એવું સમજીને તેને
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४६५ भूभङ्ग विकारादिभिः मष्टुर्मनसि किश्चिदपि पोडां नोत्पादयेत् (ण विहिंसइज्जा) न विहिस्यात्-न तिरिस्कुर्यात् , तथा 'निरुद्धगं वावि' निरुद्धकं वापि अल्पार्थमपि (ण दीहइज्जा) न दीर्घयेत्-दीर्घवाक्येन न कथयेत् ॥२३॥
टीका-पुनरपि उपदेशविधिमाह-'अणुगच्छमाणे' अनुगच्छन्, भाषां सत्य व्यवहाररूपामाश्रित्योपदेश कुर्वतो वचनं कश्चित् सूक्ष्मबुदया झटिति सम्यगेवाऽवगच्छति । कश्चिन्मन्दाधिकारी 'वित' वितथम्-अन्यथैव-विपरीतमेव 'विजाणे' विजानीयात् आचार्याशयमनवगच्छन् मन्दमतित्वादन्यथैव प्रतिपद्येत तदा तं सम्यगर्थमनवगच्छन्तं मन्दाधिकारिणम् 'तहा तहा' तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण हेतुदृष्टान्तादिकथनप्रकारेण-'भो स्त्वं सम्यग् नाऽवगच्छसि ? मूर्खस्त्वं देवानां मियोऽसि, इत्यादि कर्कशालापैरनिर्भसंयन् येन प्रकारेण स सम्यगवच्छेन मानित न करे, भ्रूभङ्ग नेत्र विकारादि के द्वारा प्रष्टा के मन में थोडी भी पीडा पैदा न करे और उसको तिरस्कार न करे । तथा अल्पार्थ को भी लम्बे चौडे बडे वाक्या से नहीं कहे ॥२३॥
टीकार्थ-पुनः उपदेश की विधि कहते हैं-सत्य भाषा और व्यवहार भाषा का आश्रय लेकर उपदेश करने वाले साधु के वचन को कोई सूक्ष्म बुद्धि वाला होने से जल्दी ठीक ठीक समझ लेता है। कोई मन्दबुद्धि होने से विपरीत ही समझता है अर्थात् आचार्य के आशय को ठीक ठीक न समझ कर अन्यथा ही ग्रहण करता है। ऐसी स्थिति में जो मन्द हो और ठीक प्रकार से समझ न सकता हो उसकी इस प्रकार भर्त्सना 'तिरस्कार' न करे-'अरे तू समझता नहीं है, तू मूर्ख है, अज्ञानी है' इत्यादि । परन्तु जिस प्रकार वह ठीक ठीक समझ सके,
અપમાનિત ન કરે બ્રભંગ નેત્રના વિકારાદિ દ્વારા પૂછનારના મનમાં પડી પણ પીડા થાય તેમ ન કરે. અને તેને તિરસ્કાર પણ ન કરે. તથા અષાથને પણ લાંબા લાંબાં વાકથી ન કહે તારવા
ટીકાઈ–ફરીથી ઉપદેશની વિધિ બતાવતાં કહે છે. સત્ય ભાષા અને વ્યવહાર ભાષાને આશ્રય લઈને ઉપદેશ કરવાવાળા સાધુના વચનને કઈ સૂમ બુદ્ધિશાળી હોવાથી જલદીથી સારી રીતે સમજી લે છે, અને કઈ મન્દ બુદ્ધિવાળો હોવાથી ઉલટું જ સમજે છે, અર્થાત્ ઉપદેશક આચાર્યના આશયને બરોબર ન સમજતાં જુદા જ પ્રકારથી તેને સમજે છે, આવી સ્થિતિમાં જે મન્દ હોય, અને સારી રીતે સમજી ન શકતા હોય, તેનો આવી રીતે તિરસ્કાર ન કરે. “અરે તૂ' સમજ નથી ? તું મૂર્ખ છે, અજ્ઞાની છે વિગેરે પ્રકારથી તેનો તિરસ્કાર કરવો નહીં. પરંતુ તે જે રીતે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
सूत्रकृताङ्गसूत्र तेन प्रकारेण 'साहु' साधुः सम्यगवबोधयेत्, मूल्ऽयमिति कृत्वा तं नावमानयेत् ‘ण कत्थइ भासं' न कत्थयेद् भाषाम्-भ्रूभङ्गविकारादिभिरनादरेण न कथयेत् मष्टुमनसि अल्पीयसीमपि पीडां नोत्पादयेत् । यथा-'हे मूर्ख ? असंस्कृतमते ! धिक्त्वाम्' इत्यादि मोच्चारणेन ‘ण विहिसइज्जा' न विहिस्यात्-नैव तिरस्कुयति । असंबद्धभाषादोषमारोप्य तं न विडम्बयेत् । तथा-निरुद्धगं वावि' निरुद्ध वापि निरुद्धमल्पार्थम् । यद्वा निरुद्धमल्पकालिकं व्याख्यानम्, व्याकरणतर्कादिमवेशान्निरुद्धद्वारेण 'ण दीहज्जा' न दीधयेत् यदल्पं वाक्यं तद्दीघकालिकं न कुर्यात् । तथा चोक्तम्
सो अत्यो बत्तत्रो जो भण्याइ अक्ख रेहिं थोवेहिं ।
जो पुण थोवो बहु अक्सरेहि सो होइ निस्सारो' ॥१॥ वैसा ही साधु प्रयत्न कर के समझावे । भौह चढा कर अथवा किसी अन्य प्रकार का विचार प्रदर्शित करके कथन करता हुआ पूछने वाले के मन में लेश मात्र भी पीडा उत्पन्न न करे । 'अरे मूर्ख असंस्कृत! तुझे धिक्कार है।' इत्यादि कह कर तिरस्कार न करे । असंबद्ध भाषा के दोष का आरोप करके उसकी विडम्बना न करे। थोडी बात को वहुत लम्बी करके न कहे अथवा अल्पकालीन व्याख्यान को व्याकरण तर्क आदि घुसेड कर लम्बा न करे । छोटे वाक्य को दीर्घकालीन न करें। कहा भी है_ 'सो अस्थो वत्तव्यो जो भण्णई' इत्यादि।
‘ऐसे अर्थ की व्याख्या करनी चाहिए जो थोडे अक्षरों द्वारा कहा जा सकता हो । जो थोडा अर्थ बहुत अक्षरों द्वारा कहा जाता है, वह निस्सार हो जाता है।' ઠીક ઠીક સમજી શકે, એજ પ્રમાણે સાધુ પ્રયત્ન કરીને સમજાવે. ભમર ચડાવીને અથવા કેઈ અન્ય પ્રકારને વિકાર બતાવીને કથન કરનાર પર પૂછ. વાવાળાના મનમાં લેશમાત્ર પણ પીડા ઉત્પન્ન ન કરે. અરે મૂર્ખ હે મંદ બુદ્ધિવાળા તને ધિકકાર છે, વિગેરે પ્રકારથી કહીને તેને તિરસ્કાર ન કરે. અસંબદ્ધ ભાષાના દેશને આરોપ કરીને તેને પીડા ન કરે. ડી વાતને ઘણું મોટું સ્વરૂપ આપીને ન કહે, અથવા થોડા સમયના વ્યાખ્યાનને વ્યાકરણ. તર્ક વિગેરે ઉમેરીને તેને વિસ્તાર ન કરે. નાના વાકયોને લાબા સમય वाणान मानावे. यु ५५ छ -सो अत्थो वत्तव्वा जो भण्णइ' त्या
એવા અર્થનું વ્યાખ્યાન કરવું જોઈએ કે-જે થોડા અક્ષરો દ્વારા કહી શકાય તેમ હોય, જે છેડે અર્થે ઘણું અક્ષરે દ્વારા કહેવામાં આવે છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् छाया-सोऽर्थों वक्तव्यो यो भण्यतेऽक्षरैः स्तोकैः ।
___ यः पुनः स्तोको बहुभिरक्षरै स भवति निस्सारः ॥१॥ तथा च 'यदल्पाक्षरं महार्थकं तदेव प्रशस्यते' इति । भापा द्वयमाश्रित्योपदिशतः साधोः सकाशात् कश्चित् सूक्ष्मबुद्धितया झटिति सम्यगर्थ जानाति, तत्रैव तमर्थ मन्दमति नावगच्छति, अन्यथा प्रतिपद्यते । तत्र मन्दमतीन् पतिबोध्य कोमला लापैः साधुबोधयितुं चेष्टेत, नत्यनादृत्य तन्मनो व्यथयेन् । न वा प्रश्नकत्तुभाषां विनिन्द्य, अल्पार्थं वाक्यं महता परिकरेण दीर्घयेदिति भावः ॥२३॥ मूलम्-समालवेज्जा पडिपुन भासी निसामिया समिया अट्रदंसी।
अणाइ सुद्धं वैयणंभिंउंजे अभिसंधए पार्वविवेगं भिक्खूा२४॥
अतएव वही कथन प्रशंसनीय होता है । जिसमें अक्षर थोडे हों किन्तु अर्थ बहुत हो। ___ तात्पर्य यह है कि उपदेश देने वाले साधु के अभिप्राय को कोई सूक्ष्म बुद्धि शीघ्र समझ लेता है और मन्द बुद्धि जल्दी नहीं समझ पाता है या उलटा समझलेता है। ऐसी स्थिति में साधु मन्दमति श्रोताओं को कोमल शब्दों से समझाने का प्रयत्न करे । उनका अनादर करके मन को व्यथा 'दुःख न पहुंचावे, न प्रश्नकर्ता की भाषा की निन्दा करे । अल्प अर्थ वाले विषय को लम्बा न करे या लम्बे लम्बे वाक्य न बोले ॥२३॥
તે નિસ્ટાર બની જાય છે. તેથી એજ કથન પ્રશંસનીય–વખાણવા લાયક હેય છે, કે જેમાં થોડા અક્ષરે હોય પરંતુ અર્થ ઘણે હય, અર્થાત અર્થગાંભીર્ય વચને કહેવા જોઈએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–સત્ય અને વ્યવહાર ભાષાનું અવલમ્બન કરીને ઉપદેશ દેનારા સાધુના અભિપ્રાયને કઈ સૂમ બુદ્ધિવાળો પુરૂષ જલદીથી સમજી શકે છે. અને મંદ બુદ્ધિ જલદી સમજી શકતા નથી, અથવા તે ઉલ્ટી રીતે સમજી લે છે. આવી સ્થિતિમાં સાધુ મદ્ બુદ્ધિવાળા શ્રોતા આને કમળ શબ્દોથી સમઝાવવાનો પ્રયત્ન કરે. તેને અનાદર કરીને તેના મનમાં દુઃખ પહોંચાડે નહીં. તથા પ્રશ્ન કરનારાની ભાષાની નિંદા પણ ન કરે. અલ્પ અથવાળા વિષયને લાંબુ ન બનાવે. અથવા લાંબા લાંબા વાક્યો ન બેલે, ૨૩
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
YEL
सूत्रकृताङ्गसूत्रे छाया--समालपेत् प्रतिपूर्णभाषी, निशम्य सम्यगर्थदर्शी । ___ आज्ञया शुद्ध वचनम भियुञ्जीत, अभिसन्धयेत्पापविवेकं भिक्षुः ॥२४॥
अन्वयार्थ:--(भिक्खू) भिक्षुः-साधुः 'पडिपुन्नभासी' प्रतिपूर्णभाषी-स्पष्टार्थप्रतिवक्ता (निसामिया) निशम्य-गुरुमु वात् मृत्रार्थ सम्यगवार्य (समिया) सम्यक-सम्यग्रूपेण (अट्ठदंसी) अर्थदर्शी तत्वार्थज्ञाता (आणाइ) आज्ञया-तीर्थ
'समालवेज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षु' साधु 'पडिपुण्णभासी-प्रतिपूर्णभाषी' स्पष्टार्थ को कहे अर्थात् जो अर्थ अल्पाक्षरसे समझने में शक्य न हो ऐसे अर्थ को विस्तृत रूपसे जिस प्रकार से श्रोता समझ सके उस रूपसे 'समालवेज्जा-समालपेत्' कहे 'निसामिया-निशम्घ' गुरुमुखसे सूत्र और उसके अर्थ को सम्यक रूपसे समझकर 'समिया-सम्यक' सम्यक् प्रकारसे 'अट्ठदंसी-अर्थदर्शी' तत्वार्थ को जानने वाला 'आणाइ आज्ञया' तीर्थंकर प्रतिपादित शास्त्र के अनुसार 'शुद्ध-शुद्धम्' निरवद्य 'वयणं-वचनम्' वचनका भिउंजे-अभियुञ्जीत' प्रयोग करे ऐसा करने वाला साधु 'पावविवेगं-पापविवेकम्' सत्कार आदि निरपेक्ष होने से दोष रहित वचन 'अभिसंधए-अभिसंध्यात्' कथन करे ॥२४॥ __ अन्वयार्थ-निर्दोष भिक्षा ग्रहण करने वाला और स्पष्टार्थवक्ता साधु गुरुमुख से सूत्रार्थ को अच्छे प्रकार समझ कर समीचीन रीति
'समालवेज्जा' त्यादि
शहाथ-'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'पडिपुण्णमासी-प्रतिपूर्णभाषी' २५ પૂર્વક કથન કરે અર્થાત્ જે અર્થ અ૫ાક્ષરથી સમજવામાં શક્ય ન હોય એવા અર્થને વિસ્તાર પૂર્વક કે જે રીતે સાંભળનારાએ સમજી શકે એ રીતે 'समालवैज्जा-समालपेतू' ४९ 'निसामिया-निशम्य' शुभुमथा सूत्र मन तेना अयन सारी रीते समझने 'समिया-सम्यक्' सभ्य प्रारथी 'अटुंदसी-अर्थ दर्शी' तवायन
'आणाइ-आज्ञया' तीथ"४२ प्रतिपादित शास्त्र प्रमाणे 'सुद्ध-शुद्धम्' निरव 'वयण-वचनम्' पयन- 'भिउजे-अभियुञ्जीत' प्रयोग अरे मे ४२वापाण। साधु 'पावविवेगं-पापविवेकम्' सत्४२ विगेरे अपेक्षा २हित पाथी हौष २हित क्यननु 'अभिसंधए-अभिसंध्यात्' કથન કરે ૨૪
અન્વયાર્થી–નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા અને સ્પષ્ટ અર્થને કહે. વાવાળા સાધુ ગુરૂમુખથી સૂત્રાર્થને સારી રીતે સમજીને સમ્યક્ રીતથી તત્વાર્થને
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् कुदादीनामाज्ञया-तीर्थकृत्मतिपादित शास्त्रानुसारेण (सुद्ध) शुद्ध निरवद्यम् (वयणं) वचनम् (भिउंजे) अभियुञ्जीत-प्रयुञ्जोत, तथा कुर्वाणः (पावविवेगं) पापविवे. कम्-सत्कारादिनिरपेक्षतया निर्दष्टं वचनम् (अभिसंधए) अभिसन्दध्यात्उपयुञ्जीत ॥२४॥
टीका-कीदृशमुपदिशेत्तत्राह-'भिक्खू' भिक्षुः-आत्मार्थी संयतः 'पडिपुनभासी' प्रतिपूर्णभाषी, योऽर्थः स्वल्पाक्षरेण बोधयितुं ग्राहयितुं न शक्यते, तमर्थ विस्तृतशब्देन पर्यायशब्दप्रयोगेण भावार्थकथनेन वा यथा श्रोता बुद्धचेत तथा 'समालवेज्जा' समालपेत् यथा बोधुं शक्नुयात्तथा कथयेत्, । शब्दं शब्दान्तरं वा निधोज्य तथा प्रयुञ्जीत, यथा प्रयुक्ते तादृशोऽर्थों बोधगम्यो भवेत् । न तु दीर्घवाक्यप्रयोगनिषेधभिया तं क्रमं परित्यजेत् । एतावता बोध्यमर्थ से तत्त्वर्थ का ज्ञातो होकर तीर्थकर गणधर आदि महापुरुषों की आज्ञा से अर्थात् तीर्थकृत्प्रतिपादित शास्त्र के अनुसार शुद्ध निरवद्य वचन का प्रयोग करे। इस प्रकार करते हुए सत्कार पूजादि की अपेक्षा के विना ही पाप रहित निर्दुष्ट वचन का उपयोग करे ॥२४॥ ___टीकार्थ-किस प्रकार उपदेश दे, सो कहते हैं मोक्षाभिलाषी संयमी प्रतिपूर्ण भाषी हो अर्थात् जो अर्थ थे।डे अक्षरों से न समझाया जा सकता हो, उसे विस्तृत शब्दों से, पर्यायवाचक शब्दों का प्रयोग करके अथवा उसका भावार्थ कह कर समझावे, जिससे श्रोता समझ जावे। अथवा शब्दान्तर की योजना करके शब्द का ऐसा प्रयोग करे जिससे दुरूह विषय भी बोधगम्य हो जाय। लम्बे वाक्य प्रयोग के निषेध के જાણવાવાળા થઈને તીર્થકર, ગણધર વિગેરે મહાપુરૂષોની આજ્ઞાથી અર્થાત્ તીર્થંકર પ્રતિપાદિત શાસ્ત્રના કથન પ્રમાણે શુદ્ધ નિરવદ્ય વચનને પ્રયોગ કરે આવી રીતે કરતા થકા સત્કાર પૂજા વિગેરેની અપેક્ષા વિના જ પાપ રહિત નિર્દોષ વચનનો ઉપયોગ કરે ૨૪
ટીકાઈ—કેવી રીતે ઉપદેશ દે, તે બતાવવા કહેવામાં આવે છેમોક્ષની ઈચ્છાવાળા સાધુએ સંયમી અને પ્રતિપૂર્ણ ભાષા બોલવી. અર્થાત જે અર્થ થોડા અક્ષરોથી ન સમજાવી શકાતું હોય, તેને વિસ્તૃત શબ્દથી એટલે કે પર્યાય વાચક શબ્દોને પ્રયોગ કરીને અથવા તેનો ભાવાર્થ કહીને સમઝાવ, કે જેથી સાંભળનાર શ્રેતા બરાબર સમજી લે. અથવા અન્ય શબ્દની
જના કરીને શબ્દોનો એ પ્રવેગ કરે કે જેનાથી ન સમજી શકાય તેવો વિષય પણ સમજી લેવાય, લાંબાં લાંબાં વાક્યના પ્રયોગના નિષેધના ભયથી કમનો
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
सूत्रकृताङ्गसूत्र ग्राहयता गुरुणा शब्दाधिक्यमपि प्रयोक्तव्यमेव । स्थलविशेषे क्वचन सावधानमनसाऽतिकठिनं विषयं स्वल्पाक्षरेण प्रयुक्त यदि शिष्यः ज्ञातुं न शक्नुयात् तदा विस्तृतव्याख्यया बोधयेत् । न तु पाण्डित्याऽभिमानेन मूछितः 'संसदि समागताः सभ्याः व्याकरणे तर्के मां मौहमवगच्छेयुः' इति कृत्वा स्वल्पाक्षरप्रयुक्तमपि दीर्घवाक्यावल्या बोधयितुमुपक्रमेत । इत्थं पूर्वनाक्यमस्तुतवाक्ययोरर्थ सामं. जस्य ममिनीय यस्तु बोधयेत् सः प्रविपूर्णभापी भवेत् इति मन्ये । तथा आचा. यमुखात 'निसामिया' निशम्य-श्रुत्वा मृत्रं तदर्थ च सम्यगवधार्य, 'समिया' भय से क्रम का परित्याग न करे । समझाने योग्य विषय के अनुरोध से आवश्यक्ता होने पर गुरु को अधिक शब्दों को भी प्रयोग करना चाहिए। किसी विशेष स्थल में मन को अवधान युक्त रखने पर भी कोई कठिन विषय यदि थोड़े शब्दों में न समझा जा सकता हो तो विस्तृत व्याख्या करके समझाना उचित है। हां, अपने पाण्डित्य के अहंकार में चूर हो कर, परिषद् में उपस्थित सभ्य मुझे पाकरण एवं तकशास्त्र में निष्णात समझें' ऐसे विचार से थोड़े में कहने योग्य अर्थ को लम्बी लम्बी वाक्यावली का प्रयोग करके समझाने का प्रयत्न न करे । इस प्रकार पूर्वोक्त (लम्बा करने का निषेध बतलाने वाले) वाक्य का तथा प्रस्तुत वाक्य का समन्वय करके जो उपदेश करता है, वही प्रतिपूर्ण भाषी कहलाता है, ऐसा भगवान् फरमाते हैं।
तथा सम्यक् प्रकार से अर्थ का दर्शी पुरुष आचार्य के मुख से सूत्र और अर्थ को अवधारण करके तीर्थंकर आदि की आज्ञा से अर्थात् ત્યાગ ન કરે. સમઝાવવાને એગ્ય વિષયમાં આવશ્યકતા જણાવવાથી ગુરૂએ વિશેષ શબ્દોનો પ્રયોગ પણ કર જોઈ એ. કેઈ વિશેષ સ્થળમાં મનને ધારણા યુક્ત રાખવા છતાં પણ કોઈ કઠણ વિષય જે થોડા શબ્દોમાં ન સમજી શકાય તેવો હોય, તે વિસ્તાર પૂર્વક તેની વ્યાખ્યા કરીને સમઝાવવું તે યોગ્ય છે. પિતાના પાંડિત્યના અહંકારમાં મસ્ત બનીને પરિષદમાં રહેલા મને વ્યાકરણ અને તર્ક શાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત સમજે એવા વિચારથી છેડામાં કહેવા યોગ્ય અર્થને લાંબી લાંબી વાકય પંક્તિને પ્રયોગ કરીને સમઝાવવાનો પ્રયોગ ન કરે. આ રીતે પહેલા કહેલ (લાંબા વાક્યોને નિષેધ બતાવનારા) વાકયને તથા પ્રસ્તુત વાકયને સમન્વય કરીને જે ઉપદેશ કરે છે, એજ પ્રતિપૂર્ણ ભાષી કહેવાય છે, એવું ભગવાન ફરમાવે છે.
તથા સારી રીતે અર્થને જાણનારે પુરૂષ આચાર્યના મુખેથી સૂત્ર અને અર્થને સારી રીતે સમજીને તીર્થકર વિગેરેની આજ્ઞાથી અર્થાત્ તીર્થકરે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरुपणम् ४७१ सम्य गूपेण 'अट्ठदंसी' अर्थदर्शी गुरुसकाशादवधारितमर्थ द्रष्टुं शीलं यस्य स सम्यगर्थदी। एतादृशः 'आणाई' आज्ञया तीर्थकरादीनामाज्ञया-तीर्थकर प्रतिपादितशास्त्रानुसारेण 'सुद्ध' शुदम्-पूर्वापराऽविरुद्धतया निरवद्यम् । 'वयणं' वचनम् 'भिजे' अभियुनीत । एवं च एतादृशं वचनं प्रयुञ्जानः 'पावविवेगं' पापविवेकम्-पूजासत्कारादिनिरपेक्षतया निर्दुष्टं वचनम् 'अभि. संधए' अभिसन्दध्यात्, निर्दुष्टवचनं प्रयुञ्जीतेति यश्चाऽतिक्लिष्टोऽर्थः स्व. ल्पाक्ष रेण नैव प्रकाशयितुं शक्यते, तत्रागतिकगतितया तमर्य विस्तृतशब्देनाऽपि बोधयेत् । तथा गुरुमुखाद् उपश्रृ य सम्यगवधार्य, तीर्थकराज्ञया विशुद्ध वचनं वदेत् । साधुः पापाऽपापयो विवेकं कुर्वन् निर्दुष्ट शब्दं वदेदिति भावः ॥२२॥
पुनरपि उपदेशविधि दर्शयति-'अहा बुइयाई' इत्यादि, मूलम्-अहा बुइयाइंसुसिक्खाज्जा जइज्जयाणाइवेलं वएज्जा।
से दिटिमंदिहिणलूसएज्जासे जाणइ भासितं समाहि।२५। छाया-यथोक्तानि सुशिक्षेत यतेत च नातिवेलं वदेत् ।
___ स दृष्टिमान् दृटि न लूपयेत् स जानाति भापितुं तं समाधिम्२५। तीर्थकरोपदिष्ट आगम के अनुसार शुद्ध पूर्वापर विरोध से रहित वचन का प्रयोग करे । इस प्रकार से वाक्य का प्रयोग करने वाला ही निदोष बचन का प्रयोक्ता होता है।
भावार्थ यह है कि जो अर्थ थोड़े अक्षरों से प्रकाशित न किया जा सकता हो, उसे प्रकाशित करने का अन्य कोई उपाय न होने पर विस्तृत शब्दों से भी समजावें । तथा गुरुमुख से धारण करके तीर्थकर की आज्ञा के अनुसार विशुद्ध वचन बोले । साधु को पाप और अपाप का विवेक करके अदूषित वचन ही बोलना चाहिए ॥२४॥ ઉપદેશ કરેલ આગમ પ્રમાણે પૂર્વાપરના વિરોધ વિનાનાં શુદ્ધ વચનને પ્રયોગ કરે. આ રીતે વાક્યને પ્રવેગ કરવાવાળો જ નિર્દોષ વચનનો ઉપદેશક થાય છે. અર્થાત્ નિર્દોષ ઉપદેશ આપી શકે છે.
આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે–જે અર્થ થડા અક્ષરેથી બતાવી ન શકાતો હોય તેને પ્રકાશિત કરવા બીજો કોઈ ઉપાય ન હોય તે વિસ્તાર વાળા શબ્દોથી પણ તે સમઝાવે. તથા ગુરૂ મુખથી ધારણ કરીને તીર્થકરની આજ્ઞા પ્રમાણે વિશુદ્ધ વચન બેલે સાધુએ પાપ અને અપાપને વિવેક કરીને દોષ વિનાના નિર્દોષ વચને જ બેલવા જોઈએ પારકા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
सूत्रकृताङ्गसूत्र अन्वयार्थः - (अहा बुइयाई) ययोक्तानि-तीर्थकुदुक्ताचाराङ्गादिमूत्राणि 'मुसि. क्खएज्जा' मुशिक्षेत-आसेवनशिक्षया सेवेत, अन्येभ्यस्तथैव प्रतिपादयेच्च एवम्-'जइज' यतेत-आगमाभ्यासाय प्रयत्न कुर्वीत (या) च तथा (णाइवेलं) नातिवेलम्-कालिकोत्कालिकागमाऽध्ययनमर्यादामुल्लङ्घ्य (न वएज्जा) न वदेत्
पुनः उपदेशविधि कहते हैं-'अहा बुहयाई' इत्यादि।
शब्दार्थ--अहा बुझ्याई-यथोक्तानि' तीर्थ कर प्रतिपादित आचाराङ्ग आदि सूत्रों को 'सुसिक्खएज्जा-सुशिक्षेल' अच्छीतरह सीखे तथा 'जइ. ज्जया-यतेन' आगमके अभ्यास का प्रयल करे 'णाइवे-नातिवेलं' मर्यादा का उल्लंघन करके 'न वएज्जा-न वदेत' वाणी न कहे 'से-सः' ऐसा करने वाला साधु 'दिटिमं-दृष्टिपान' सम्यक् ज्ञानवाला 'दिहि-- दृष्टिम्' सम्यक्रदर्शन को 'ण लुस एज्जा-न लूषयेत' दूषित न करे अर्थात् जिनवचन विरुद्ध प्ररूपणा न करे 'से-सः' ऐसा मुनि 'तं-तम्' सर्वज्ञ कथित 'समाहि-समाधिम्' सम्यकज्ञान दर्शन को 'भासिउं-भाषितुम्' प्ररूपणा करने को 'जाणइ-जानाति' जानते हैं ।।२५।। ।
अन्वयार्ध-साधु पुरुष तीर्थ कर प्रतिपादित आचाराङ्ग आदि सूत्रों का सम्यक प्रकार से ग्रहण आसेवन शिक्षा द्वारा सेवन करे और दूसरे को वैसे ही कहे एवं आगम का अभ्यास के लिये प्रयत्न करे।
शथी ५५ उपदेशनी विवि मतावतi सूत्र.२ ४९ छ -'अहा बुइ. याई' त्या
- अहा बुइयाई- यथोक्तानि' ती ४२ प्रतिपाहित मायाराम विगेरे सूत्रीने 'सुसिक्खएज्जा-सुशिक्षयेत' सारी ते शीमे तथा 'जइज्जया-यतेत' भामना सल्याने प्रयत्न ४२ 'णाइवेलं-नातिवेलम्' महानु Gea'धन प्रशने 'न वएज्जा-न वदेत' quनु या२४ न 'से-सः' में प्रमाणे पतना। साधु 'दिदिम-दृष्टिमान्' सभ्य ज्ञानवाणे'दिदि-दृष्टिम्' सम्५५ दृशनने 'ण लूसएज्जा-न लूषयेत्' ष युटत न ४२ अर्थात् नवयनथा वि३१ ३५९।। ४२ 'से-सः' मेवो भुनि 'तं-तम्' सवज्ञ द्वारा अथित 'समाहि-समाधिम्' सभ्य ज्ञान शनने 'भासिउ-भाषितुम् ५३५५॥ ४२वाने 'जाणइ-जानाति' लणे छ. ॥२५॥
અન્વયાર્થ–સાધુ પુરૂષ તીર્થંકર પ્રતિપાદિત આચારાંગ આદિ સત્રનું સારી રીતે ગ્રહણ આસેવન શિક્ષા દ્વારા સેવન કરે અને બીજાઓને એજ રીતે કહે તથા આગમન અભ્યાસ માટે પ્રયત્ન કરે પરંતુ કાલિક ઉત્કાલિક
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सनवार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ४७३ अध्ययनकर्तव्यमयांदा नातिक्रमेत (से) सा-एवंगुणविशिष्टः साधुः (दिटिम) दृष्टिमान-सम्यग् ज्ञानवान् (दिटिं) सम्यग्दर्शनम् (ण लूसएज्जा) न लूषयेतन जिनवचनविरुद्वपरूणां कुर्यात् (से) सा-एवंविधो मुनिः (तं) तम् सर्वज्ञभाषितम् (समाहि) समाधिम् सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपम् (भासिउ) भाषितुम्-मरूपयितुम् (जाणइ) जानाति-निरूपयितु शक्नोति ॥२५॥ ____टीका-'अहा बुझ्याई' यथोक्तानि-तीर्थकरप्रतिपादितानि आचाराङ्गादिसूत्राणि 'मुसिक्खएज्जा' सुशिक्षा-सुष्ठु-सम्यग् ग्रहणशिक्षया तीर्थकरोक्ताऽऽ. गर्म सम्यग् गृहीत्वा, आसेवनशिक्ष या सेवेत । अन्येभ्यः पतिपादयेदपि तथैव । तथा 'जइज्ज' यतेत तदागमाऽभ्यासाय सततं प्रयत्न तदाराधने वा कुर्यात् किन्तु कालिक उत्कालिक आगम के अध्ययन मर्यादा का उल्लंघन कर नहीं बोले। अर्थात् अध्ययनकालिक कर्त्तव्य मर्यादा का अतिक्रमण नहीं करे। इस प्रकार का गुणगणविशिष्ट साधु सम्यग् ज्ञान युक्त होकर सम्यकुदर्शन को दूषित न करे अर्थात् जिनवचन के विरुद्ध विवेचन न करे। ऐसा करने वाला साधु सर्वज्ञ से भाषित सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्र तप रूप समाधि का निरूपण कर सकता है ॥२५॥ ____टीकार्थ-तीर्थंकर के द्वारा प्रतिपादित आचारांग आदि सूत्रों को सीखे अर्थात् ग्रहणशिक्षा से सम्यक् प्रकार जान कर आसेवन शिक्षा से तदनुसार व्यवहार करे और दूसरों को भी उसी प्रकार सिखावे । उन आगमों के अभ्यास के लिये या उनकी आराधना के लिए सदा આગમના અધ્યયન મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરીને ન બેલે અર્થાત અધ્યયન કાલના કર્તય મર્યાદાનું અતિક્રમણ ન કરે આ પ્રકારના ગુણગણ વિશિષ્ટ સાધુ સમ્યક્ જ્ઞાન યુક્ત થઈને સમ્યક દર્શનને દૂષિત ન કરે અર્થાત્ જીનવચનની વિરૂદ્ધ વિવેચન ન કરે એમ કરવાવાળા સાધુ સર્વજ્ઞ દ્વારા કહેલ સમ્યફજ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર તપ રૂપ સમાધિનું નિરૂપણ કરી શકે છે રપા
ટીકાર્ય–તીર્થકર દ્વારા પ્રતિપાદન કરાયેલા આચારાંગ વિગેરે સૂત્રોને શીખે અર્થાત્ ગ્રહણ શિક્ષાથી સારી રીતે જાણીને આસેવન શિક્ષાથી તે પ્રમાણે વ્યવહાર કરે. અને બીજાઓને પણ તે પ્રમાણે શિખવે. તે આગમોના અભ્યાસ માટે અથવા તેની આરાધના માટે હમેશા પ્રયત્નવાનું રહે, કાલિક
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'या' च तथा-'गाइवेल' नातिवेलम्-कालिकोत्कालिकाऽऽगमाऽध्ययनस्य या मर्यादा तामतिक्रम्य 'न वएज्ज' न वदेत्-अध्ययनकर्तव्यमर्यादा नाति क्रमेत, यथावतरं परस्पराबाधया सर्वाः क्रियाः प्रतिलेखनादिकाः कुर्यादित्यर्थः । स एवं गुणजातीयो यथाकालवादी च 'दिट्ठिम दृष्टिमान्-सम्यगृज्ञानवान यथावस्थित पदार्थान् उपदिशश्च धर्मदेशनाम् 'दिहि दृष्टिम्-सम्यग्दर्शनम 'ण लसएज्जा' न लूपयेत न दूषयेत जिनवचनविरुद्धप्ररूपणां न कुर्यात् । ___ अय भावः-श्रोत विशेष कस्य धर्मस्यानुयायी इत्यादिकं ज्ञात्वा तथोपदेशो दातव्यः सिद्धान्तविरुद्धदेशनापरिहारेण यथा श्रोतः स्वान्ते सम्यक्त्वं स्थिरी भवेत् मनसि संशयादिश्च नोत्पद्येत 'से' सः यश्चैवंविधः सः 'जाणई' जानाति तं प्रयत्नशील रहे। कालिक और उत्कालिक सूत्रों के अध्ययन की जो मर्यादा है। उसका उल्लंघन करके प्ररूपणा न करे। अध्ययन और कर्तव्य की मर्यादा का उल्लंघन न करे । अर्थात् परस्पर में किसी को बाधा न पहुंचा कर यथावसर सब प्रतिलेखन आदि क्रियाएं करे। इन गुणों से युक्त तथा यथाकाल कर्त्तव्य करने वाला ही सम्यग्ज्ञानवान होता हैं। अतएव पदार्थों के वास्तविक स्वरूप को जानता हुआ और धर्मदेशना करता हुआ अपने सम्यग्दर्शन को दूषित न करे । जिनवचन के विरुद्ध प्ररूपणा न करे।
आशय यह है-श्रोता के विषय में यह जानकर कि यह किस धर्म का अनुयायी है, तदनुसार सिद्धान्त विरुद्ध मरूपणा त्याग कर उपदेश देना चाहिए । उपदेश ऐसा होना चाहिए जिससे श्रोता के अन्तःक. અને ઉત્કાલિક સૂત્રોના અધ્યયનની જે મર્યાદા છે, તેનું ઉલ્લંઘન કરીને પ્રરૂપણું ન કરે. અધ્યયન અને કર્તવ્યની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન ન કરે. અર્થાત પરસ્પરમાં કેઈને પણ બાધા ન પહોંચાડીને યથાવસર સઘળી પ્રતિલેખન વિગેરે ક્રિયાઓ કરે. આ ગુણોથી યુક્ત તથા યથાકાળ કર્તવ્ય કરવાવાળા જ સમ્યક જ્ઞાનવાનું હોય છે, તેથી જ પદાર્થોના વાસ્તવિક સ્વરૂપને જાણતા થકા તથા ધર્મદેશના કરતા થકા પિતાના સમ્યક દર્શનને દૂષિત ન કરે અર્થાત જીનવચનની વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણા ન કરે.
કહેવાને આશય એ છે કે–શ્રોતાના સંબંધમાં એ જાણીને કે-આ કયા ધર્મના અનુયાયી છે? તે પ્રમાણે સિદ્ધાંત વિરૂદ્ધ પ્રાણ પ્રરૂપણાને ત્યાગ કરીને ઉપદેશ દેવે જોઈએ. ઉપદેશ એ હવે જોઈએ કે જેનાથી શ્રોતા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टाका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४७५
सर्वज्ञभाषितम् 'समाहिं' समाधिम् - सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्राम् ' भासिउँ' भाषितुम्, जानाति प्ररूपयितुं शक्नोतीत्यर्थः । साधुः सर्वज्ञोक्तागमस्याऽभ्यासं कुर्वन् तदुपदिष्टोपदेशानुसारिवचनमेव वदेत् । स च तदीयमर्यादामतिक्रम्य नाति वदेत्, सम्यग्दृष्टिमान् सत् कथमपि सम्यग्दर्शनं न दुषयेत् । य एवमुपदेष्टुं जानाति, स एव सर्वोक्तभावसमाधि भाषितुं जानातीति भावः ॥ २५ ॥ मूलम् - अलूसए णो पंच्छन्न भासी णो सुत्तमत्थं च कॅरेज्ज ताई । सत्तारभत्ती अणुवीर्यवायं सुंयं च सम्मं पडिवाययति ॥२६॥ छाया -- अलूषये नो प्रच्छन्नभाषी, नो सत्रमर्थं च कुर्यात् त्रायी । शास्तृभक्ताऽनुविचिन्त्य वादं श्रुतं च सम्यक् प्रतिपादयेत् ||२६|| रण में सम्यक्त्व स्थिर हो सके और संशय आदि दोष उत्पन्न न हों । जो इस प्रकार भाषण करता है वही सर्वज्ञ कथित सम्यग्ज्ञानदर्शन चारित्र तप रूप समाधि का प्ररूपण करना जानता है । वही समाधि की प्ररूपणा करने में समर्थ हो सकता है ।
तात्पर्य यह है कि साधु सर्वज्ञोक्त आगम का अभ्यास करता हुआ, आगम के उपदेश के अनुसार ही वचनों का प्रयोग करे । वह मर्यादा का उल्लंघन करके भाषण न करे। किसी भी प्रकार सम्यग्दर्शन को दूषित न करे। जो ऐसा उपदेश करना जानता है, वही सर्वज्ञोक्त समाधि का उपदेश करना जानता है || २५॥
'अलूस' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'अलसए - अलबकः साधु आगम के अर्थ को दूषित સાંભળનારાના અંતઃકરણમાં સમ્યક્ત્વ સ્થિર થઈ શકે. અને સ ંશય વિગેરે દાષા ઉત્પન્ન ન થાય આ રીતે જે ઉપદેશ આપે છે, એજ સર્વજ્ઞ કથિત સમ્યફ઼જ્ઞાન સમ્યગ્દર્શન સમ્યકૂચારિત્ર અને સમ્યકૃતપ રૂપ સમાધિની પ્રરૂપણા કરવાનું જાણે છે. એજ સમાધિની પ્રરૂપણા કરવામાં સમથ થઈ શકે છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—સાધુ સર્વજ્ઞ કથિત આગમના અભ્યાસ કરતા થકા આગમના ઉપદેશ પ્રમાણે જ વચનાના પ્રયોગ કરે. તે મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરીને ભાષણ ન કરે. કોઈ પણ પ્રકારથી સમ્યક્ દનને દોષ યુક્ત ન ખનાવે. આ પ્રમાણે જે ઉપદેશ કરવાને જાણે છે. એજ સજ્ઞ પ્રણીત સમાધિના ઉપદેશ કરી શકે છે. ારપા
'अलूसए' इत्यादि
शम्हार्थ- 'अलूसए - अलूषकः' साधु मागभना अर्थने इषित उश्नार न
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
सूत्रकृताङ्गसत्र ___ अन्वयार्थः- (अलूमए) अलूप येत्-अपसिद्धान्तकथनेन सर्वज्ञभाषिताङ्गं न लूपयेत्-न दूषयेत् णो पच्छन्नभासी' न प्रच्छन्न भाषी सिद्धान्तार्थस्य प्रच्छन्न भाषको न भवेत्, तथा 'ताई त्रायी प्राणिनां त्राणकर्ता षटकायपरिपालका (सुत्तमत्थं च) सूत्रमर्थ च-आगमार्थ स्वमतिकल्पनया विपरीतम् ‘ण करेज्ज' न कुर्यात् स्वाधिया सूत्रार्थ नान्यथारूपेण प्ररूपयेत् यतः (सत्तारभत्ती) शास्त. करने वाला न बने ‘णे। पच्छन्नभासी-न प्रच्छन्नभाषी' सिद्धान्त के अर्थ को छिपाकर कथन न करे तश 'ताई-वायी' प्राणियों के रक्षण करनेवाला पुरुष 'सुत्तमत्थं च-सूत्रम्' अर्थश्च' आगमके अर्थ को अपनी बुद्धि की कल्पनासे विपरीत 'ण करेज्जा-न कुर्यात्' न करे अर्थात् स्वार्थ बुद्धिसे सूत्रार्थी को अन्यथा रूपसे न कहे 'सत्तारभत्ती-शास्त भत्या' पर के हित करने वाले आचार्य के प्रति भक्ति से 'वायं-चादम्' वाणीको 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य' सम्यक विचार करके आगम का विरोध न हो इस प्रकार की वाणी का कथन करे तथा सुयंच-श्रुतश्च'
आचार्य एवं गुरु मुखसे जो सुना हो उसको ही 'सम्म-सम्यक् सुचारु रूपसे 'पडिचाययंति-प्रतिपादयेत्' सूत्रार्थ का प्रतिपादन करे ॥२६॥
अन्वयार्थ-अलूषक अर्थात् अपसिद्धान्त का कथन कर सर्वज्ञ भाषित आचाराङ्ग आदि आगम को दूषित नहीं करने वाला साधु सिद्धान्त भूत अर्थ को एकान्त में छिपकर भाषण के द्वारा गुप्त न करे तथा पृथिव्यादि षटूकाय का परिपालन करने वाला समस्त प्राणियोंका मने 'णो पच्छन्नभासी-न प्रच्छन्नभाषी' सिainना अयन यूावान ४थन
२ तथा 'ताई-त्रायी' प्राणीनु २क्षण ४२वावाणे ५३५ ‘सुत्तमत्थंच-सूत्रम् अर्थश्च' सामना अथन पातानी मुद्धिनी ४६५नाथी विपरीत शत 'ण करेज न कुर्यात्' न ४२ अर्थात २ाय भुद्धिया सूत्राय ने अन्यथा रे न हे 'सत्तारभत्ती-शास्तृभक्त्या' मन्यनु हित ४२वाया। माया प्रत्ये सतिथी 'वाय-वादम्' पपीने 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य' विया२ रीने भागमन। विशेष न थाय मे शतनी पान ४यन ४२ तथा 'सुयंच-श्रुतञ्च' माया भने २३. भुमी के समन्यु य तेने १ 'सम्म-सम्यक्' सारी रीत 'पडिवाययंतिप्रतिपादयेत्' सूत्रानु प्रतिपादन ४२ ॥२६॥
અન્વયાર્થ-અલૂષક અર્થાત્ અપસિદ્ધાંતનું કથન કરીને સર્વજ્ઞ કથિત આચારાંગ વિગેરે આગને દૂષિત ન કરવાવાળા સાધુ સિદ્ધાંત યુકત અને એકાંતમાં છુપાઈને ભાષણ દ્વારા ગુપ્ત ન કરે. તથા પૃથિવી વિગેરે જાય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् भक्तया-परहितकारकाचार्यभक्त्या (वायं) वादम् (अणुवीय) अनुविचिन्त्य वादं वदेत्, तथा-(सुयं च ) श्रृंत च यदाचार्थगुरुमुखात् श्रुतं तदेव वस्तु (सम्म) सम्यक् (पडिवाययंति) प्रतिपादयेत् नान्यथेति भावः ॥२६॥ ____टीका-पुनर प्युपदेशविधिमुपदिशति-तीर्थकरोदिताऽऽगमस्य देशनां कुर्वन् 'अलूसए' न लूपयेत् अपसिद्धान्तकथनेन सर्वज्ञभाषिताङ्गन दृषयेत्, 'सर्वज्ञ व्याख्यानावसरे नाहमासम्' इत्यादि कुतर्कण न खण्डयेत् । तथा-'णो पच्छन्न. त्राण कर्ता सूत्र और आगमार्थ को अपनी मति की कल्पना से विप रीत अर्थ न करे । अर्थात् स्वार्थबुद्धि से सूत्रार्थ को विपरीत रूपसे दूसरों को नहीं कहे, क्योंकि परहित कारक आचार्य के प्रति भक्ति का ख्याल कर वाद विवाद को सम्यगू रूप से विचार कर अर्थात् इस वाद से आगम की तो कोई क्षति नहीं होगी। ऐसा विचार कर वाद करे, तथा जो वस्तु आगये गुरु जनोंके मुख से जैसा सुना या जाना है उसी वस्तु को वैसे ही समीचीन रूपसे कहे उसके विपरीत रूप से नहीं कहे ॥२३॥ ____टीकार्थ-फिर उपदेश विधि का विधान करते हैं-तीर्थकर प्ररूपित
आगम की देशना करने वाला मुनि सिद्धान्त विरुद्ध कथन करके सर्वज्ञ ने जब व्याख्या की तब मैं तो वहां था नहीं, इस प्रकार का कुतर्क करके उसका खण्डन न करे । अविरुद्ध और सब के अनुभव से सिद्ध જીવાનું પાલન કરવાવાળા સઘળા પ્રાણિયોનું રક્ષણ કરવાવાળા, સૂત્ર અને આગમના અર્થને પિતાની બુદ્ધિની ૫નાથી વિપરીત રીતિ ન ઘટવે અર્થાત્ સ્વાર્થ બુદ્ધિથી સૂત્રાર્થને વિપરીત રીતે બીજાઓને ન કહે. કેમકે–પરહિત કર્તા એવા આચાર્યના પ્રત્યેની ભક્તિનો ખ્યાલ રાખીને વાદવિવાદમાં સારી રીતે વિચાર કરીને એટલે કે આ વાદથી આગમની તો કઈ ક્ષતિ થશે નહીને એમ વિચાર કરીને વાદ કરે તથા જે વસ્તુ આચાર્ય વિગેરે ગુરૂજનના મુખથી જે રીતે સાંભળ્યું હોય અથવા જાણ્યું હોય એ વસ્તુને એજ રીતે સમ્યક્ પ્રકારથી કહેવું. પોતે જાણ્યું હોય તેથી વિપરીત રૂપે डेवु नही ॥२६॥
ટીકાર્થ–ફરીથી ઉપદેશ વિધિનું વિધાન કરતાં કહે છે કે–તીર્થ કરે પ્રરૂપણા કરેલ આગમને ઉપદેશ આપનાર મુનિ સિદ્ધાંત વિરૂદ્ધ કથન કરીને સર્વ કહેલ અંગને દૂષિત ન કરે. સર્વ જ્યારે કહેલ વ્યાખ્યા કરી ત્યારે હું તે ત્યાં હતા નહી આ રીતને કુતર્ક કરીને તેનું અન્ડન ન કરે. અવિ
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
सूत्रकृताङ्गसत्र भासी' न पन्छन्नभाषी भवेत्, अविरुद्ध सिद्धान्तार्थं सर्वाऽनुभवसिद्धं प्रच्छन्न भाषणेन-अस्पष्टमाषणेन न गोपयेत् । अथवा प्रच्छन्नं-गुप्तमर्थम् अपक्वबुद्धिम्यो न वदेत् । यतोऽपक्यमतिभ्य स्तादृशसिद्धान्तरहस्योद्घाटनमहिताय भवति । तदुक्तम्-अप्रशान्तमतौ शास्त्र,-सद्भावप्रतिपादनम् ।
दोषायाऽभिनवोदीर्ण, शमनीयमिवज्वरे ॥१॥ यथा नवीनज्वरवतः शान्त्यर्थमौषधं हानिकारकं भवति तथा अपक्चबु. दिभ्यः शास्त्ररहस्यकथनं हानिकारकमिति भावः । तथा-'ताई' नायी षट्रकायपरिपालकः स्वपररक्षकः, अथवा प्राणिनां संसारसागराद् रक्षणशीलः 'मुत्तमत्थं च' सत्रमर्थ च, सूत्रम् यदि वा तदीयमर्थ स्वमतिकल्पनया विपरीतम् ‘णकरेज्जा' न कुर्यात् स्वमतिविकल्पनातः सूत्रार्थ कथमपि नाऽन्यथा नयेत्-न प्ररू सिद्धान्त के अर्थ को अस्पष्ट भाषण करके गोपन न करे । अथवा जो विषय प्रच्छन्न हो अर्थात् सर्वसाधारण के समक्ष कहने के योग्य न हो, उसे अपरिपक्व बुद्वि वालों से न कहे । क्योंकि ऐसे लोगों के समक्ष उस विषय को प्रकट करना उन्हीं के लिए अहितकर होता है। कहा भी है-अप्रशान्तमतौ शास्त्र' इत्यादि।
जैसे नवीन ज्वर वाले की शान्ति के लिए दी गई औषध भी हानिकारक सिद्ध होती है। उसी प्रकार अपरिपक्व बुद्धियों को शास्त्र का रहस्य कहना हानिकारक होता है।'
तथा त्रायी अर्थात् षट्काय का परिपालक, स्वपर का रक्षक अथवा प्राणियों का संसारसागर से रक्षण करने वाला साधु सूत्र को, अर्थ को अथवा सूत्र के अर्थको अपनी कल्पना से विपरीत न करे । क्यों રૂદ્ધ અને બધાના અનુભવથી સિદ્ધ સિદ્ધાંતના અર્થને અસ્પષ્ટ ભાષણ કરીને છૂપાવે નહીં. અથવા જે વિષય ગુપ્ત હોય અર્થાત્ સર્વ સાધારણ પ્રત્યે કહેવા ગ્ય ન હોય, તેને અપરિપકવ બુદ્ધિવાળાની આગળ ન કહેવો. કેમકે-એવા લેકની સમક્ષ તે વિષયને પ્રગટ કરે તે તેમને જ માટે महित ४२ ६य छ, यु ५९ छ -'अप्रशान्तसतौ शास्त्र' त्याह
જેમ નવા જવર-તાવ વાળાની શાંતિ માટે આપવામાં આવેલ એસડ પણ હાનિકારક સિદ્ધ થાય છે, એ જ પ્રમાણે અપરિપકવ બુદ્ધિવાળાઓને શાસ્ત્રનું રહસ્ય કહેવું તે હાનિકારક હોય છે,
તથા ત્રાથી અર્થાત્ ષકાયના પરિપાલક, સ્વ અને પરના રક્ષક અથવા પ્રાણિયોનું સંસાર સાગરથી રક્ષણ કરવાવાળા સાધુ સૂત્રને અર્થને, અથવા સૂત્રના અર્થને પિતાની સવ કલ્પનાથી વિપરીત ન બનાવે. કેમ વિપરીત ન
रमाादा
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४७९ पयेत् । कुतो न अर्थान्तरमभिनयेत् इत्यत आह-सत्तारभत्ती' शास्तृभक्त्या,-पर कीयं हितमाचरन् शास्त्राऽचार्यादिः तस्य या भक्ति स्तया 'वायं' वादम् 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य यदहं प्रतिपादयामि, अनेनाऽऽगमस्य कापि क्षतिर्न भवेदिति विचार्य वादं वदेत् । तथा 'सुंय च' श्रृंत च यदाचार्यमुखात् तदेव श्रृंत वस्तु 'सम्म' सम्यक् 'पडिवाययंति' प्रतिपादयेत् लोकानां हितं तथा गुरुभक्ति चाऽनु. स्मृत्य तदेव श्रुत वस्तु 'सम्म' सम्यक् 'पडियाययंति' प्रतिपादयेत् लोकानां हित तथा गुरुभक्ति चाऽनुस्मृत्य तदेव वक्तव्यं यद्गुरुमुखाच्छूतं भवेत् । न तु लोकानुरोधेन तत्सुखाय यथाकथंचित् प्रहसनमित्र वक्तव्यमिति। साधुरागमार्थं न दक्ष येत्, न वा आगमसिद्धान्तं गोषयेत् । षट्कायरक्षकः साधुः सूत्रार्थ नाऽन्यथाऽभिन. येत् । गुरोर्भक्तिं मनसि निधाय ततो यद्वक्तव्यं तत् किमपि वदेत, तथा गुरु मुखाद् यथा श्रुतं तथैव वक्तव्यं नान्यथेति भावः ॥२६॥ विपरीत न करें ? इसका उत्तर यह है कि आचार्य आदि शास्त्र उपदेशकों के प्रति भक्ति से प्रेरित होकर 'मैं जो कहता हूं उससे आगम की कोई क्षतितो नहीं हो रही है, इस प्रकार विचार करके बोले। आचार्य के मुख से जो वस्तु सुनी है, उसी का सम्यक् प्रकार से प्रतिपादन करे, अर्थात् लोगों के हित को तथा गुरु भक्ति को स्मरण करके वही कहना चाहिए जो गुरुमुख से सुना हो । लोको के अनुरोध से उनके मनोरं. जन के लिए यथा कथंचित् प्रहसन सरीखा नहीं बोलना चाहिए। ____ तात्पर्य यह है कि साधु आगम के अर्थ को दृषित न करे और न
आगम के सिद्धान्त को छिपाए । रक्षक साधु सूत्रार्थ को अन्यथा न सिखावे । गुरु के प्रति हृदय में भक्ति धारण करके ही जो बेलने કરે ? આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે આચાર્ય વિગેરે શાસ્ત્રને ઉપદેશ આપનારાઓ પ્રત્યે ભક્તિથી પ્રેરિત થઈને હું જે કહું છું. તેથી આ ગમની કઈ ક્ષતિત થતી નથી ? આવા પ્રકારને વિચાર કરીને બેસવું. આચાર્યના મુખેથી જે વસ્તુ સાંભળેલી હોય, એજ વસ્તુનું સમ્યફ રીતે પ્રતિપાદન કરે અર્થાત લોકેના હિતને તથા ગુરૂભક્તિને સમરણ કરીને એજ કહેવું જોઈએ કે જે ગુરૂમુખેથી સાંભળેલ હાય, લેકેના અનુરોધથી તેઓના મનરંજન માટે યત્ કિંચિત્ હાસ્ય કારક બેલિવું ન જોઈએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–આગમના સિદ્ધાંતને છુપાવે નહીં પટકાય રક્ષક સાધુ સ્વાર્થને અન્યથા શીખવે નહીં ગુરૂ પ્રત્યે હૃદયમાં ભક્તિ ધારણ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
सूत्रकृताङ्गसूत्र मूलम्-से सुद्धसुत्ते उवहाणवं च धम्म चे जे विदेइ तत्थ तत्थ।
आदेज्जर्वक कुसले वियत्ते से रिहाइ भासित समाहि॥२७॥ छाया-स शुद्धमूत्र उपधानवांश्च धर्म च यो विन्दति तत्र तत्र ।
आदेयवाक्यः कुशलो व्यक्तः सोऽर्हति भाषितुं तं समाधिम् ॥२७॥ योग्य हो सो बोले। तथा गुरुमुख से जो सुना हो वही बाले, अन्यथा नहीं ॥२६॥
'से सुद्धसुत्ते' इत्यादि।
शब्दार्थ-'से-सः' यथावस्थित आगम का कथन करने वाला 'सद्धसुत्तो-शुद्धसूत्रः शुद्ध सूत्र को कहने वाला तथा 'उपहाणवं चउपधानवान्' शास्त्रोक्त तपका आचरण करने वाला 'तत्थ तत्थ-तत्र तत्र' आज्ञा से ग्रहण करने योग्य स्थल में आज्ञासे ग्रहण करे इस प्रकार 'जे-यः' जो साधु 'धम्म-धर्मम्' श्रुतचारित्र रूप धर्मको 'विदतिविन्दति' प्राप्त करता है ऐसा पुरुष 'आदेज्जवक्के-आदेयवाक्या' ग्रहण करने योग्य वाक्य वाला तथा 'कुसले-कुशलः' आगम के प्रति पादन में निपुण 'वियत्ते- व्यक्तः विचार पूर्वक कार्य करनेवाला 'से-स' 'वेसा पुरुष तं समाहि-तं समाधिम्' सर्वज्ञोक्त भाव समाधि को भासिउं-भाषितु इसको कथन करने में 'अरिहाइ-अर्हति' योग्य होता है 'त्तिबेमि-इति ब्रवीमि' ऐसा मैं सुधर्मा स्वामी कहता हूँ ॥२७॥ કરીને જ જે બેલવાને યોગ્ય હોય એજ બોલે તથા ગુરૂ મુખથી જે સાંભળેલ હાય એજ કહે. તેથી અન્ય પ્રકારનું કથન ન કરે. ૨૬ાા
से सुद्धसुत्ते' या
शाय-से-सः' यथास्थित मनु ४थन ४२वावा. 'सुद्धमुत्तो शुद्धसूत्रः' शुद्ध सूत्रनु ४थन ७२वावाणा तथा 'उबहाणव-उपधानवान्' शास्रोत तपर्नु माय२६५ ४२वावा. 'तत्थ-तत्र' माज्ञाथी अहए। ४२१॥ योग्य स्थमा माशाथी ४९॥ ४२ ॥ शते 'जे-यः' के साधु 'धम्म-धर्मम्' श्रुतयारित्र ३५ धमन 'विदति-विन्दति प्रास ४२ छ. मेवा ५३५ 'आदेज्जवक्के-आदेय. वाक्यः' अहए। ४२१॥ योग्य पाया तथा 'कुसले-कुशलः' भासमाना प्रतिपादन ४२पामा निपुण 'वियत्ते-व्यक्तः' पिया२ पूर आय ४२वापाणे। 'से-मः' मेवे। ५३५ 'तं समाहि-तं समाधिम्' सज्ञात भाव समाधिने 'भासि-भाषितम्' भीगने यन पाभा 'अरिहाइ-अर्हति' योग्य पने छ 'ति बेमि-इति ब्रवीमि' से रीतसुधर्मा स्वामी ४ छु ॥२७॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. भु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४८१
अन्वयार्थः - (से) सः - यथावस्थितागमस्य प्रणेता (सुद्धसुत्ते) शुद्धसूत्रः, शुद्धम् - निर्मलं प्ररूपणतोऽध्ययनतश्च सूत्रम् मत्रचनं यस्य स शुद्धसूत्र: सम्यग्रूपेण शुद्धसत्रम् इत्यर्थः, तथा यः ( उवहाणवं च ) उपधानवांश्च सूत्राराधनार्थ तपश्चरणशील इत्यर्थः तथा 'तत्थ तस्थ' तत्र तत्र आज्ञया ग्राह्यस्थले आज्ञयैव ग्राह्यः, हेतुकस्थले हेतुनैव ग्राह्यः एतद्रहण सम्पन्नः (जे) यः (धम्मं ) धर्मे श्रुतचारित्राख्यम् (विंदइ) विन्दति - सम्यकूपाप्नोति, एतादृशः पुरुषः (आज्जवक्के) आदेयवाक्यः तत्रादेषं ग्राह्यं वाक्यं वचनं यस्य स आदेयवाक्यो भवति (कुसले) कुशलः - आगमप्रतिपादने निपुणः (वियत्ते) व्यक्तः- विचार पूर्वकं कार्यकारी (स) सः - एतादृशः पुरुषः (तं समाहिं) तं भावसमाधिम् - ज्ञानादिकम् (भासिउ ) भाषितुं परेभ्यः प्रतिपादयितुम् (अरिहर) अर्हति - योग्यो भवतीति । (त्तिबेमि) इति ब्रवीमि इति शब्दः अध्ययन समाप्तिबोधकः इत्यहं मुधर्मस्वामी तुभ्यं ब्रवीमि - कथयामि इति ॥२७॥
टीका- 'जे' यः 'से' सम्यग्दर्शनस्यादूषकः - यथावस्थितागमस्यार्थादिक मनुविचिन्त्य भाषकः 'सुद्धमुत्ते' शुद्धसत्रः तत्र शुद्धं निर्मलं यथावस्थितमरूपणया
अन्वयार्थ - यथावस्थित आगम का प्रणेता, प्ररूपण और अध्ययन की अपेक्षा निर्मल प्रवचन वाला, तपस्वी आज्ञा द्वारा ग्राह्य आगम को आज्ञा से और हेतुग्राह्य को हेतु से ग्रहण करने वाला ऐसा जो पुरुष श्रुतचारित्र धर्म को प्राप्त करता है, वह ग्राह्यवचन, आगम प्रतिपादन में निपुण, विचार कर कार्य करने वाला ही समाधि का प्ररूपण करने के योग्य होता है । सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं। जैसा भगवान् से मैंने सुना है, ऐसा मैं कहता हूं ॥२७॥
टीकार्थ-- जो सम्यग्दर्शन को दूषित न करने वाला आगम के वास्तविक अर्थ का विचार करके भाषण करता है, जो प्रवचन सूत्र का
અન્વયા ——ચથાવસ્થિત આગમના પ્રણેતા પ્રરૂપણા અને અપ્રયનની અપેક્ષાથી નિમલ પ્રવચનવાળા તપસ્વી આજ્ઞા દ્વારા ગ્રાહ્ય આગમને આજ્ઞાથી અને હેતુ ગ્રાહ્ય આગમને હેતુથી ગ્રહણ કરવાવાળા એવા જે પુરૂષ શ્રુતચારિત્ર ધર્મોને પ્રાપ્ત કરે છે તે ગ્રાહ્યવચન, આગમના પ્રતિપાદન કરવામાં નિપુણ્, એવા અને વિચારીને કાર્ય કરનાર જ સમાધિની પ્રરૂપણા કરવામાં યોગ્ય થાય છે.
સુધર્માસ્વામી જમ્મૂ સ્વામીને કહે છે કે, જે રીતે ભગવાની પાંસેથી મે' સાંભળ્યુ છે એજ રીતે હું કહુ' છુ. શરણા
ટીકા –જેએ સમ્યક્ દનને કૃષિત ન કરતાં આગમના વાસ્તવિક અથના વિચાર કરીને ભાષણ કરે છે, જે પ્રવચન સૂત્રનુ શુદ્ધ અધ્યયન અને
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र ऽध्ययनेन च सूत्रं प्रवचनं यस्य स शुद्धसूत्रः (च) च-तथा 'उबहाण' उपधानवान सूत्राराधनार्थ तपश्चरणशीलः, तथा 'तत्थ तत्थ' तत्र तत्र 'धम्म धर्मम्-श्रुत. चारित्रलक्षणम् यः 'विंदई' विन्दते-सम्यग्रूपेण प्राप्नोति तत्र य आज्ञाग्राह्योऽर्थः स आज्ञयैव गृहाते, हेतुकश्च हेतुद्वारेणैव गृह्यते । एतद्रहणसम्पन्नः 'आदेज्जवक्के' आदेयवाक्यः-ग्राहावाक्यो भवति तथा-'कुसले' कुशलो निपुणः, आगमपतिपादने तदनुष्ठाने च 'वियत्ते' व्यक्तः-परिस्फुटः नासमीक्ष्यकारी यश्चैतद् गुणयुक्तः सा '' तं सर्वज्ञकथितम् 'समाहि' समाधिम्-भावसमाधि ज्ञानादिकम् 'भासि' भाषितु-प्रतिपादयितुम् 'अरिहई' अर्हति योग्यो भवति नापरः कश्चिद् भाव समाधिपतिपादने समर्थो भवतीति । 'त्तिबेमि' इति ब्रवीमि इति-यथा भगवन्मुखात श्रुतं तथैर ब्रवीमि-कथयामि, इति जम्बूग्वामिनं प्रति सुधर्मस्वा. मिवाक्यम् ॥२७॥ इति श्री-विश्वविख्यातजगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां श्री सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य "समयार्थबोधिन्या. __ख्याया" व्याख्यया समलङ्कृतम् चतुर्दशमध्ययनं समाप्तम् ॥१४॥ शुद्ध अध्ययन और प्ररूपणा करता है, सूत्रार्थ के अध्ययन के लिए तपश्चरण करता है, आज्ञा द्वारा ग्राह्य अर्थ को आज्ञा से ही और हेतु द्वारा ग्राह्य अर्थ के हेतु से ही ग्रहण करता है, उसी के वचन ग्राह्य होते हैं, वही आगमों की व्याख्या करने में तथा अनुष्ठान में कुशल होता है । सोच विचार कर कार्य करनेवाला होता है । वही सर्वज्ञकथित ज्ञानादि स्वरूप भावसमाधि का प्रतिपादन करने के योग्य होता है।
'इति' शब्द अध्ययन की समाप्ति का सूचक है। सुधर्मास्वामी कहते हैं हे जम्बू ! जैसा मैंने भावान तीर्थंकर के मुख से सुना है वैसा ही मैं तुम्हें कहता हूं ॥२७॥ પ્રરૂપણ કરે છે, સૂત્રાર્થના અધ્યયન માટે તપશ્ચરણ કરે છે, આજ્ઞા દ્વારા ગ્રાહ્ય અર્થને આજ્ઞાથી જ અને હેતુ દ્વારા ગ્રાહ્ય અર્થને હેતુથી જ ગ્રહણ કરે છે, તેનું વચન જ ગ્રાહ્ય હોય છે. અને એજ આગમની વ્યાખ્યા કરવામાં તથા અનુષ્ઠાનમાં કુશલ હોય છે. સમજી વિચારીને કાર્ય કરવાવાળા હોય છે, એ જ સર્વશ કથિત જ્ઞાનાદિ સ્વરૂ૫ ભાવ સમાધિનું પ્રતિપાદન કરવાને યોગ્ય હોય છે.
ઇતિ” શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિ સૂચક છે. સુધર્માસ્વામી કહે છે કેહિ જખ્ખ ! જે પ્રમાણે મેં ભગવાન પાસેથી સાંભળેલ છે, એ જ પ્રમાણે આ હું તમને કહું છું. મેરા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४८३
अथ पञ्चदशाध्ययनमारभ्यतेगतं चतुर्दशमध्ययनम् , साम्पतं पञ्चदशमारभ्यते, अस्य च पूर्वाध्ययनेनायं सम्बन्धः-पूर्वाध्ययने बाह्याभ्यन्तरग्रन्थस्य परित्यागः प्रतिपादितः, बाह्याभ्यन्तरग्रन्थपरित्यागेनैव मुनिर्मोक्षमार्गसाधकायत चारित्रो भवितुमर्हति ततो याशो मुनिर्यथा संपूर्णतयाऽऽयतचारित्रो भवेत्तथाऽस्मिन्नध्ययने प्रतिपादयिष्यते । __ तथाऽनन्तरमत्रेण चायमभिसम्बन्धः-पूर्वाध्ययनान्तिमसूत्रे प्रोक्तं यत् य आदेयवाक्यः कुशलो व्यक्तश्च भवति स एव समाधि भाषितुमर्हतीति किन्तु एता
पन्द्रहवें अध्ययनका प्रारंभ चौदहवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब पन्द्रहवां प्रारंभ किया जाता है। पूर्व अध्ययन के साथ इसका सम्बन्ध यह है पिछले अध्ययन में बाहय
और आभ्यन्तर परिग्रह का त्याग कहा गया है । चाय और आभ्यन्तर परिग्रह के त्याग से ही मुनि मोक्षमार्गसाधक आयत दीर्घ चारित्र वाला हो सकता है । अतएव जिस प्रकार का मुनि पूर्ण रूप से आयत (दीर्घ) चारित्रवान होता है, वह इस अध्ययन में प्रतिपादन किया जाएगा।
तथा अनन्तर इससे पहले वाले सूत्र के साथ इसका यह संबंध हैपूर्ववर्ती अध्ययन के अन्तिम मूत्र में कहा गया है कि जो ग्राह्य वचन वाला, कुशल और व्यक्त अर्थात् सोच विचार कर करने वाला होता है, वही समाधि की प्ररूपणा करने के योग्य होता है। किन्तु ऐसी
પંદરમા અધ્યયનને પ્રારંભ ચૌદમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું હવે પંદરમા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છેપૂર્વ અધ્યયન ની સાથે અને સંબંધ આ પ્રમાણે છે. પાછલા અધ્યયનમાં બાહ્ય અને આભ્યતર પરિગ્રહ ને ત્યાગ કહેલ છે બાહ્ય અને આવ્યંતર પરિગ્રહના ત્યાગથી જ મુનિ મોક્ષમાર્ગના સાધક અને આયતદીર્ઘ–ચારિત્રવાળા થઈ શકે છે. તેથી જ કેવા પ્રકારના મુનિ પૂર્ણ રૂપથી આયત “દીર્ઘ ચારિત્રવાનું હોય છે. તે આ અધ્યયનમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે.
તથા આનાથી પહેલાના સૂત્રની સાથે અને આ પ્રમાણેનો સંબંધ છે.-પૂર્વના અધ્યયનના છેલલા સૂત્રમાં કહેવામાં આવેલ છે કે જે ગ્રાહા વચન વાળા, કુશળ અને વ્યક્ત અર્થાત્ સમજી વિચારી ને કરવાવાળા હોય છે, એજ સમાધિની પ્રરૂપણ કરવાને ગ્ય હોય છે. પરંતુ એવી-પ્રરૂપણ તે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे दृशभाषकस्तु अतीतवर्तमानानागतकालज्ञानवानेव भवति, स एव चाखिलबन्धनानां परिज्ञाता त्रोटयिता च भवतीत्यत्र प्रतिपाद्यते, अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य पञ्चदशाध्ययनस्येदमादिसूत्रम्-'जमतीय' इत्यादि। मूलम्-जमतीयं पंडुप्पन्नं, आगमिस्सं च णायओ।
संव्वं मैन्नई तं ताई, दंसणावरणतए ॥१॥ छाया-यदतीतं प्रत्युत्पन्नम् , आगमिष्यच्च नायकः ।
सर्वं मन्यते तत् त्रायी दर्शनावरणान्तकः ॥१॥ प्ररूपणा तो वहीं कर सकता है, जिसे भूत, वर्तमान और भविष्यत् काल का ज्ञान हो, वही समस्त बन्धनों को जानने वाला और तोड़ने वाला होता है। यह तथ्य यहां प्रकट किया जाता है । इस सम्बन्ध से प्राप्त पन्द्रहवें अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-'जमतीयं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-जो महापुरुष 'दसणावरणतए-दर्शनावरणान्तकः' दर्शनावरणीय कर्मका अंतकरनेवाला अर्थात् चारों प्रकारके धातिया कर्म को खपानेवाला अतएव 'ताई-त्रायी प्राणियों की रक्षाकरनेवाला तथा 'णायओ-ज्ञायक:' उत्पादादिधर्म पदार्थ को जाननेवाला अथवा 'णायो-नायकः' यथावस्थित वस्तु का प्रतिपादन करनेवाले होने से नायक-नेता ऐसा वह 'जमतीयं-यदतीतम्' जो पदार्थ भूतकाल में हो चुके हैं तथा जो ‘पडप्पनं-प्रत्युत्पन्नम् वर्तमान काल में हो रहा है और એજ કરી શકે છે કે-જેને ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય કાળનું જ્ઞાન હોય, એજ સઘળા બને ને જાણવાવાળા અને તોડવાવાળા હોય છે. આ તથ્ય અહિયાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે. આ સંબંધથી પ્રાપ્ત થયેલ પંદરમા અધ્યયન D मा पदु सूत्र छ.-'जमतीय' त्याह. ___ - महा५३५ ‘दसणावरणतए-दर्शनावरणान्तकः' ४ न.१२०ीय કર્મને અંત કરવાવાળા અર્થાત્ ચારે પ્રકારના ઘાતિયાકર્મને ખપાવવાવાળા मेटमा भाटे 'ताई-त्रायो' प्रालियोनी २क्षा १२वा तथा 'णायओ-ज्ञायकः' 6.५६ मा ५४ान तापवाणा अथवा 'णायओ नायकः' यथाय. स्थित स्तुनु प्रतिपान ४२वावमा पाथी नाय-नेता वो ते 'जमतीययदतीतम्' यहाथ सूतभा 25 यूस छ. तथा ५'पडप्पन्नंप्रत्युत्पन्नम्' वर्तमानमा विद्यमान छ. अने रे ५५' 'आगमिस्सं-आग.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४८५ __ अन्वयार्थः–यो महापुरुषः (दंसणावरणंतए) दर्शनावरणान्तकः दर्शना वरणीयकर्मान्तकर्ता दर्शनग्रहणेन घातिकर्मचतुष्टयक्षपक इत्यर्थः, अतएव (ताई) त्रायी सदुपदेशदानेन प्राणिनां संसारदुःखदावानलात् रक्षकः, अथवा (ताई) इति सम्यग्ज्ञानवान , तथा (णायओ) ज्ञायक:-उत्पादादि धर्मयुक्तपदार्थानां ज्ञाता; यद्वा-(गायओ) नायक:-यथावस्थितवस्तुपतिपादकत्वेन प्रणेता, एतादृशः सः (जमतीयं) यदतीतम्-अतीतकालिकं, यत् (पडुप्पन्न) प्रत्युत्पन्न-वर्तमानकालि. कम् , यच्च (आगमिस्सं) आगमिष्यत् अनागतकालभाविवर्त्तते (तं सब्बं) तत्सर्वे समस्तं पदार्थजातं (मन्नई) मन्यते यथावस्थिततया जानाति स सर्वज्ञः सर्वदर्शी भवतीति भावः ॥१॥ जो 'आगमिस्सं-आगमिष्यत्' भविष्यकाल में होने वाला है 'तं सव्वंतत्सर्वम्' वह समस्त पदार्थ जात 'मन्नई-मन्यते' यथावस्थितरूपसे जानते हैं वह सर्वज्ञ और सर्वदर्शी कहा जाता है ॥१॥ ___अन्वयार्थ-जो महापुरुष दर्शनावरणीय कर्म का अन्त करने वाला है अर्थात् दर्शन शब्द के ग्रहण से चारों घातिया कर्मों का क्षय करने वाला है और इस कारण जो त्रायी है सदुपदेश देकर प्राणियों की संसार के दुःख रूपी दावानल से रक्षा करता है अथवा ताई अर्थात् सम्यग्ज्ञानवान् है। तथा उत्पाद व्यय और ध्रौव्य से युक्त पदार्थों का ज्ञाता है या नायक अर्थात यथार्थ वस्तुस्वरूप का प्रतिपादन करनेवाला नेता है। वह अतीतकालीन, वर्तमानकालीन और भविष्यकालीन समस्त पदार्थों को यथार्थरूप से जानता है अर्थात सर्वज्ञ और सर्वदर्शी है ॥१॥ मिष्यत् भविष्यमा यानाछ. 'तं सव्वं तत्सर्वम्' ते सा पहा समूने 'मन्नई-मयन्ते' यथास्थित पणे गए छ. ते सर्वज्ञ सने सही हे. વાય છે. જેના
અન્વયાર્થજે મહાપુરૂષ દર્શનાવરણીય કર્મને અંત કરવાવાળા છે. અર્થાત્ દર્શન શબ્દના ગ્રહણથી ચારે ઘાતિયા કર્મોનો ક્ષય કરવાવાળા છે. અને તે કારણે જેઓ ત્રાયી છે. સદુપદેશ આપીને સંસારના દુઃખરૂપી, દાવાનળથી પ્રાણિયોની રક્ષા કરે છે. અથવા તાઈ અર્થાત્ સમ્યક્ જ્ઞાનવાનું છે તથા ઉપપાત વ્યય અને ધ્રૌવ્ય થી યુક્ત પદાર્થોના જ્ઞાતા છે. અથવા નાયક એટલે કે યથાર્થવસ્તસ્વરૂપ નું પ્રતિપાદન કરવાથી નેતા છે. તે ભૂતકાલીન, વર્તમાન કાલીન અને અને ભવિષ્યકાલીન સઘળા પદાર્થો ને યથાર્થ પણાથી જાણે છે. અર્થાત્ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ છે. ૧
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
___ सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका:-यो महापुरुषः 'दसणावरणतए' दर्शनावरणान्तकः-दर्शनावरणीय कर्मक्षपकः दर्शनावरणस्य मध्यपदग्रहणे पूर्वापरपदग्रहणात् ज्ञानावरणीयदर्शना वरणीयान्तरायमोहनीयरूपघातिकर्मचतुष्टयस्य अन्तकः क्षपकः, अतएव 'ताई' बायी सदुपदेशदानेन प्राणिनां संसारोत्तारकत्वाद् रक्षका, यद्वा 'तायी' इति छाया, तत्र तय धातोर्गत्यर्थत्वेन ज्ञानार्थत्वात् तयनं तायः, स विद्यते यस्यासौ तायी सम्यग्ज्ञानवान् , अतएव 'णायओ' झायकः उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकपदार्थजातस्य द्रव्यक्षेत्रकालभावतो द्रव्यपर्यायस्वरूपतो वा ज्ञाता, यद्वा 'णायओ' इति नायकः यथावस्थितस्वरूपमरूपकत्वेन प्रणेता, एतादृशः सः 'जमतीय यदतीतम् अतीतकालजातम् , भूतकालिकमित्यर्थः यत् 'पडुप्पन्न' प्रत्युत्पन्नं वर्तमाने जायमानं वर्तमानकालिकमित्यर्थः, यच्च 'आगमिस्स' आगमिष्यत्-अनागतकाले भविष्यमाणम् भविष्यत्कालभावि इत्यर्थः एवं यत् त्रिकालसंभवं जीवाजीवादि समस्तपदार्थजातं वर्तते तं सत्व' तत्सर्वं 'मन्नई' मन्यते-मनुते-उत्पादादिरूपेण द्रव्य
टीकार्थ-यहां 'दसणादरणतए' इस मध्य के पद को ग्रहण करने ते पहले और पीछे के पदों का ग्रहण हो जाता है। अतः अर्थ यह निकला कि जो ज्ञानावरण, दर्शनावरण, मोहनीय और अन्तराय इन धातिया चारकर्मों का अन्त करने वाला है, और इस कारण जो त्रायी अर्थात् सदुपदेश देकर प्राणियों को संसार से तारने वाला रक्षक है अथवा 'तायी' अर्थात् सम्यग्ज्ञानवान् है, उत्पाद व्यय और ध्रौव्य रूप पदार्थों का द्रव्य क्षेत्र काल भाव से या द्रव्य और पर्याय रूप से ज्ञाता है या यथार्थ वस्तुस्वरूप का प्रतिपादक होने से प्रणेता है, ऐसा पुरुष
-मडियां 'दसणावरणंतर' मा मध्यना ५६ ने । ४२पाथी પહેલા ના અને પછીના પદે નું ગ્રહણ પણ થઈ જાય છે. તેથી તેના અર્થ એ થશે કે-જે જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મેહનીય, અને અંતરાય આ ચાર ઘાતિયા કર્મો નો અંત કરવાવાળા છે, અને એ કારણે જેઓ ત્રાથીરક્ષણ કરવાવાળા છે, અર્થાત્ સદુપદેશ આપીને પ્રાણિને સંસારથી તારવા વાળા રક્ષક છે અથવા “તારૂં અર્થાત્ સમ્યફ જ્ઞાનવાનું છે, ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય રૂપ પદાર્થો ના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી અથવા દ્રવ્ય અને પર્યાયરૂપથી જાણનારા છે, અથવા યથાર્થ વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા હોવાથી પ્રણેતા છે, એ પુરૂષ ભૂતકાળ સંબંધી, વર્તમાનકાળ સંબંધી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४५७ क्षेत्रादिभावरूपेण द्रव्यपर्यायरूपेण च जानाति न किमपि तस्यापरिज्ञातं भवतीति भावः । अत्र 'तायी' इत्यनेन सामान्यस्य 'मनुते' इत्यनेन विशेषस्य परिज्ञातृत्वेन सः सर्वज्ञः सर्वदर्शीति प्रदर्शितम् । 'न कारणाभावात् कार्य समुपचने। इति न्यायात् 'दर्शनावरणान्तकः' इत्यनेन घातिकर्मचतुष्टयस्य क्षपकत्वं प्रदर्शितम् धातिकर्मचतुष्टयक्षये सत्येव केवलज्ञान केवलदर्शनोत्पत्तिसंभवादिति ॥१॥ मूलम्-अंतए वितिगिच्छाए, से जाणइ अणेलिस।
अणेलिसस्स अक्खाया णं से होई तेहिं तहिं॥२॥ छाया-अन्तको विचिकित्सायाः स जानात्यनीदृशम् ।
अनीदृशस्याख्याता न स भवति तत्र तत्र ॥२॥ अतीत कालिक, वर्तमानकालिक और भव्यिकालिक इस प्रकार तीनों कालों के जीव अजीव आदि समस्त पदार्थों को जानता है।
'तय' धातु जानने के अर्थ में है। यहां 'तायी' इस पद से सामा. न्य धर्मों का जानना प्रकट किया गया है, और 'मन्नई' इस पद से विशेष धर्मों का जानना सूचित किया है। अतः वह सर्वज्ञ सर्वदर्शी होता है, यह प्रदर्शित किया गया है। ___ कारण के अभाव में कार्य की उत्पत्ति नहीं होती इस न्याय से 'दर्शनावरणान्तक' इस पद से चारों घातिक कर्मों का क्षय करने वाला अर्थ लियागया है, क्यों कि चारों घातियो कर्मों का क्षय होने पर ही केवलज्ञान और केवलदर्शन की उत्पत्ति होना संभव है ॥१॥ અને ભવિષ્ય કાળ સંબંધી આરીતે ત્રણે કાળના જીવ, અજીવ, વિગેરે સઘળા પદાર્થોને જાણે છે
'तय' धातु पाना म मा छे. महियां 'तायी' AL ५४थी साधन ना२३ मे म प्रगट ४२थामा मावेस छ. मने मन्नई'
આ પદથી વિશેષ ધર્મોના જાણનારા એક સૂચિત થાય છે. તેથી તે સર્વજ્ઞ, સર્વદશી હોય છે. એમ બતાવવામાં આવેલ છે.
२९ना मामा ४ायनी पत्ति यती नथी. 21 न्यायथी 'दर्शना. वरणान्तक' मा ५४ थी ॥२ धातिया भेनि। क्षय ४२१११ मे प्रमाणे ને અર્થ સ્વીકારવામાં આવેલ છે. કેમકે-ચારે ઘાતિયા કર્મને ક્ષય થાય ત્યારે જ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનની ઉત્પત્તિ થવા સંભવ છે મા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः-यः घातिकर्मचतुष्टयान्तकत्वेन (वितिगिच्छाए) विचिकित्सायाः संशयविपर्ययमिथ्याज्ञानरूपायाः (अंतए) अन्तको विनाशको भवति (से) स: (अणेलिस) अनीदृशम्-अनन्यसदृशं धर्म (जाणइ) जानाति । यः अनीदृशस्य ज्ञाता भवति स एव (अणेलिसस्स) अनीदृशस्य अनन्यसदृशस्य धर्मस्य (अक्खाया) आख्याता कथयिता भवति । एतादृशः (से) स: महापुरुषः (तहि तहिं) तत्र तत्र बौद्धादिदर्शने (ण होइ) न भवति, अनीशस्याज्ञायकत्वादिति ॥२॥ 'अंतए' इत्यादि।
शब्दार्थ-जो चारों प्रकार के घातिया कर्म का नाश करने वाले होने से 'वितिगिच्छाए-विचिकित्सायाः' मिथ्याज्ञान रूप संशयविपर्यय का अंतए-अन्तक' नाशकरने वाले होते हैं 'से-सः वह 'अणेलिसं -अनीदृशम्' अनन्य साधारण ऐसे धर्म को 'जाणइ-जानाति' जानते हैं 'अणेलियस्स-अनीदृशस्य' जो पुरुष सबसे अधिक वस्तुतत्वका 'अक्खाया-आख्याता' कथन करने वाले हैं ऐसा 'से-स:' वह पुरुष 'तहि तहि-तत्र तत्र' ऊस ऊस बौद्धादि दर्शनों में 'ण होइ-न भवति' नहीं होता है ॥२॥ ___ अन्वयार्थ-जो चारों घातिकमों का अन्त करने वाला होने के कारण विचिकित्सा अर्थात् संशय, विपर्यास रूप मिथ्याज्ञान का अन्त करने वाला है, वह अनन्यसहश-अनुपम-धर्म को जानता है। जो अनन्यसदृश धर्म को जानता है, वही अनन्यसदृश धर्म का प्रतिपादक होता है। ऐसा पुरुष चौद्ध आदि अन्य दर्शनों में नहीं होता ॥२॥
अंतए' त्याह,
શદાર્થ–જેમાં ચાર પ્રકારના ઘાતિયા કમેને નાશ કરનારા હોવાથી 'वितिगिच्छाए-विचिकित्सायाः' मिथ्याज्ञान ३५ संशय विषय यनी 'अंतएअन्तकः' नाशपाय छे. 'से-सः' ते 'अणेलिसं-अनीदृशम्' अनन्य साधारण सेवा धर्मन 'जाणइ-जानाति' से छे. 'अणेलियस्स-अनीशस्य' रे ५३५ साथी पारे १२तुतत्पनु 'अक्खाया-आख्याता' थन ४२१ावा छे. येवो 'से-सः' ते ५३५ “तहिं तह-तत्र तत्र' ते ते मौद्ध विगेरेना शनीमा ‘ण होइ-न भवति' हात नथी ॥२॥
અન્વયાર્થ—જે ચારે ઘાતિયા કર્મોના અંત કરવાવાળા હોવાથી વિચિકિત્સા અર્થાત્ સંશય વિપસ રૂપ મિથ્યાજ્ઞાનનો અંત કરવાવાળા છે. તે અનન્ય સંદેશ–અનુપમ ધર્મને જાણે છે. જે અનન્ય સદશ ધર્મને જાણે છે. તેજ અનન્ય સદશ ધર્મના પ્રતિપાદક હોય છે, એ પુરૂષ બૌદ્ધ વિગેરે અન્ય દર્શકમાં હોતો નથી, પરા
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थवाधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४८९ ___टीका-यः घातिकर्म चतुष्टयान्तकत्वेन 'वितिगिच्छाए' विचिकित्सायाः विचिकित्सा-चित्तविप्लुतिः संशयज्ञानमित्यर्थः, तस्याः संशय, विपर्ययमिथ्या. ज्ञानानाम् अन्तको विनाशको भवति निस्संशयज्ञानवान् भवतीत्यर्थः । अयमाशयःसंशयकारणतदावरणकर्मणः क्षयात् संशयादिज्ञानानामन्ते वर्तमानः यो महा. पुरुषः घातिकमंचतुष्टयानां विनाशको भवन् सन् , निरस्तसंशयविपर्ययमिथ्या ज्ञानो भवति । 'से' स एव महापुरुषः 'अणेलिसं' अनीदृशम्-अनन्यसाधारणम् 'जाणई' जानाति, न तत्सदृशोऽन्यः कश्चिद् विद्यते यः सर्वसूक्ष्मवादरधर्मात्मकं सामान्यविक्षेपात्मकं वा पदार्थसार्थ जानीयात् । स हि सर्व पदार्थजातं सामान्यविशेषरूपेण तदुभयसंवलिततयैव जानाति । एतावता मीमांसकमतमपाकृतम् , ____टीकार्थ-जो महापुरुष चारों घातिक कर्मों का क्षय कर देता है, वह विचिकित्सा 'चित्त विप्लव' का अर्थात् संशय, विपर्यय और अन. ध्यवसाय का भी विनाशक होता है निःसंशय ज्ञान से सम्पन्न होता है। आशय यह कि जो महापुरुष संशय आदि के कारण भूत कर्म का क्षय हो जाने से संशयादि से ऊपर उठकर चार घातिया कमों का विनाशक होता है। उसमें संशय या विपर्यय रूप मिथ्याज्ञान नहीं होता, ऐसा पुरुष अनन्यसहशदर्शी होता है अर्थात् उसके समान वही होता है, अन्य कोई नहीं जो समस्त सूक्ष्म बादर आदि अनन्तधर्मा स्पक पदार्थों को जान सके, वह परस्पर मिले हुए सामान्यविशेषमय पदार्थों को जानता है। __इस कथन के द्वारा मीमांसकमत का निराकरण किया गया है। 1 ટીકાઈ–જે મહાપુરૂષ ચારે ઘાતિયા કર્મો નો ક્ષય કરી દે છે, તે વિચિકિત્સા “ચિત્ત વિપ્લવ ને અર્થાત સંશય, વિપર્યાય અને અધ્યવસાયને પણ વિનાશકરનારા હોય છે. નિઃસંશય-સંશય વગરના જ્ઞાન થી યુક્ત હોય છે. કહેવાનો આશય એ છે કે-જે મહાપુરૂષ સંશય વિગેરેના કારણભૂત કર્મ ક્ષય થઈ જવા થી સંશય વિગેરેની ઉપર રહીને ચાર ઘાતિયા કર્મોને નાશ કરનારા હોય છે. તેમાં સંશય અથવા વિપર્યય રૂ૫ મિશ્રાજ્ઞાન હતું નથી, એવા પુરૂષ અનન્ય સદશદશી હોય છે, અર્થાત્ તેની સમાન એજ હોય છે, અન્ય કોઈ તેવા થઈ શકતા નથી. અર્થાત્ સૂમ, બાદર વિગેરે અનંત ધર્મવાળા પદાર્થોને જાણી શકે તેમ હોતા નથી તે પરસ્પર મળેલા સામાન્ય અને વિશેષમય પદાર્થોને જાણે છે.
આ કથન દ્વારા મીમાંસકોના મતનું નિરાકરણ કરવામાં આવેલ છે.
श्री सूत्रांगसूत्र : 3
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
सूत्रकृताइवे ने एवं मन्यन्ते यदि सर्वज्ञः स्वीक्रियेत, तदा तस्य सर्वपदार्थज्ञातृत्वस्याभ्युपगम्य मानवे सर्वदा रूपादिज्ञानेऽनभिमतगन्धादिज्ञानमपि प्रसज्येत इति । सरस्थ वद्-ज्ञानम् , न तत्-इतरज्ञानतुल्यम् अपि तु तद्ज्ञानं वस्तुगतसामान्यविशेषांशपरिच्छेदकमेव, तदन्यस्य तु न तथा । अतो न मीमांसाकस्याऽऽक्षेपः साधीयान् । ननु सामान्यतः सर्वज्ञस्य सिद्धावपि महावीरादितीर्थकर एव सर्वज्ञो नान्यः इत्यत्र नास्ति किमपि प्रमाणम् , प्रमाणाभावे च स एव सर्वज्ञो नाऽन्य इति कथउनकी मान्यता यह है कि यहां सर्वज्ञ मानेंगे तो वह सभी पदार्थों का ज्ञाता होगा और सर्वदा रूपादि का ज्ञान उसे होगा तो अनिष्ट गंध आदि का भी ज्ञान मानना पड़ेगा।
सर्वज्ञ का ज्ञान इतर जनों अर्थात् छद्मस्थों के ज्ञान के समान नहीं होता। वह वस्तु के अनन्त अतीत एवं अनागत पर्यायों को तथा अनन्त धर्मों को युगपत् जानता है, जब कि दूसरों का ज्ञान इस प्रकार नहीं जानने में आसकता। मीमांसक का आक्षेा ठीक नहीं है, क्योंकि गंध के ज्ञानमात्र से गंध की अनुभूति नहीं होती। सर्वज्ञ वीतराग होते है, अतएव उन्हें न कोई गंध इष्ट होता है, न अनिष्ट होता है। वे समस्त पदार्थों को मध्यस्थ भाव से ही जानते हैं। ___ शंका-सामान्यरूप से सर्वज्ञ की सिद्धि हो जाने पर भी महावीर
आदि तीर्थकर ही सर्वज्ञ हैं, अन्य बुद्ध या कपिल आदि नहीं, इस विषय में कोई प्रमाण नहीं है । प्रमाण के अभाव में यह नहीं कहा जा તેઓની માન્યતા એવી છે કે-જે સર્વજ્ઞ માનવામાં આવે છે તે સઘળા પદાર્થો ને જાણનાર થશે, અને સર્વદા રૂપ વિગેરેનું જ્ઞાન તેઓને થશે. તે અનીષ્ટ ગંધ વિગેરેનું જ્ઞાન પણ માનવું પડશે.
સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન ઈતરજનો અર્થાત્ છવાસ્થોના જ્ઞાનની સમાન હતું નથી, તે વસ્તુ ને અનંત અતીત અને અનાગત પર્યાયને તથા અનંત ધર્મો ને યુગપત્-એકી સાથે જાણે છે, જ્યારે બીજાઓનું જ્ઞાન આ રીતે જાણી શકાતું નથી, મીમાંસકને આક્ષેપ બરાબર નથી, કેમકે ગંધના જ્ઞાન માત્ર થી ગંધ ને અનુભવ થતો નથી, સર્વજ્ઞ વીતરાગ હોય છે. તેથી તેઓને કોઈ ગંધ ઈષ્ટ હોતું નથી, તેમ અનિષ્ટ પણ હેતે નથી, તેઓ સઘળા પદાર્થો ને મધ્યસ્થભાવથી જાણે છે.
શકા–સામાન્યપણાથી સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ થઈ જવા છતાં મહાવીર વિગેરે તીર્થકર જ સર્વજ્ઞ છે, બીજા બુધ અથવા કપિલ વિગેરે સર્વજ્ઞ નથી આ સંબંધમાં એવું કઈ પ્રમાણ નથી, પ્રમાણના અભાવમાં એમ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર ૩
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४९१ यितुं न शक्यते। उभयोरपि महावीरबुद्धयो स्तथात्वस्वीकारे कथनुभयोर्मता. नैक्यम् । तथा चोक्तम्
अहंन् यदि सर्वज्ञो, बुद्धो नेत्यत्र का प्रमा।
अथोमावपि सर्वज्ञौ-मतभेदस्तयोः कथम् ॥१॥ इत्याशङ्कायामाह-'अणेलिसस्स अक्खाया' अनीदृशस्य आख्याता, अनन्यसाधा. रणस्य धर्मस्य य आख्याता प्रतिपादकः 'से' सः एतादृशः सः 'तहिं तहि' तत्र तत्र बौद्धादिके दर्शने 'ण होई' न भवति, अपि तु-भगवान् तीर्थकर एवाऽनन्धसशस्य ज्ञाता प्रतिपादकश्च भवति न तु बुद्धादि रिति सिद्धम् । अयमाशय:-- बौद्धो हि पर्यायमात्रमेव इच्छति, सर्वस्य क्षणिकत्वस्वीकारात्, द्रव्यं तु सर्वावस्थाऽनुगतं नेच्छति, किंतु न तत् सम्यक्, यतः पर्यायकारणस्य सकता कि महावीर ही सर्वज्ञ हैं, अन्य नहीं। यदि महावीर और बुद्ध आदि सभी को सर्वज्ञ माना जाय तो उनमें मतैक्य क्यों नहीं है ? कहा भी है-'अर्हन् यदि सर्वज्ञो' इत्यादि । ___'अर्हन्त यदि सर्वज्ञ हैं तो क्या प्रमाण है कि बुद्ध सर्वज्ञ नहीं हैं ? यदि दोनों सर्वज्ञ हैं तो फिर दोनों में मत भेद का क्या कारण है ?
समाधान-जो अनन्य (अनुपम) साधारण धर्म का प्रतिपादक है, वह वौद्ध आदि दर्शनों में नहीं होता, नहीं हो सकता है। भगवान तीर्थकर ही अनन्य साधारण धर्म के ज्ञाता और प्रतिपादक होते हैं, बुद्ध आदि नहीं । आशय यह है कि बुद्ध सिर्फ पर्याय को ही स्वीकार करते हैं, क्यों कि वह सब को क्षणिक मानते हैं । वे समस्त पर्यायों में एक रूप के अवस्थित रहने वाले द्रव्य को स्वीकार नहीं करते, નહીં કહી શકાય કે મહાવીર સ્વામી જ સર્વજ્ઞ છે, અન્ય નહીં જે મહાવીર અને બુદ્ધ વિગેરે બધાને સર્વજ્ઞ માનવામાં આવે, તે તેમાં એક મત पर भ. नथी ? यु५छे हैं-'अर्हन् यदि सर्वज्ञो' त्याति,
જે અહઃ સર્વજ્ઞ હોય તે બુધ સર્વજ્ઞ નથી, એમાં શું પ્રમાણ છે? જે એ બન્ને સર્વજ્ઞ છે, તે એ બન્નેમાં મતભેદનું શું કારણ છે.
સમાધાન–જે અનન્ય “અનુપમ સાધારણ ધર્મનું પ્રતિપાદક છે, તે બૌધ્ધ વિગેરેના દર્શનમાં હોતું નથી અને હાઈ શકતું નથી ભગવાન તીર્થ કરજ અનન્ય સાધારણ ધર્મને જાણનારા અને તેનું પ્રતિપાદન કરનારા હોય છે. બુદ્ધ વિગેરે તેવા હોતા નથી કહેવાને આશય એ છે કે બુદ્ધ કેવળ પર્યાયને જ સ્વીકાર કરે છે. કેમકે તે બધાને ક્ષણિક માને છે. તેઓ સઘળા પર્યામાં એક રૂપથી અવસ્થિત રહેવાવાળા દ્રવ્યને સ્વીકાર કરતા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
सूत्रकृताङ्गसत्र द्रव्यस्याभावात् कथं पर्याया भवेयुः ? पर्यायानिच्छता द्रव्यमपि स्वीकरणीयमेव न तु तथास्वीकरोति, ततो न स सर्वज्ञः । अपच्युताऽनुत्पन्नस्थिरैकस्वभावस्य द्रव्यमात्रस्यैव स्वीकारात् प्रत्यक्षमाप्तार्थक्रियासमर्थपर्यायस्याऽनभ्युपगमात्सा. ख्यशास्त्रप्रतिपादकः कपिलोऽपि न सर्वज्ञः । जलतरङ्गवद् अभिन्नयोद्रव्यपर्याययो भेदेनाऽभ्युपगमान्न्यायशास्त्रप्रतिपादकोऽपि न सर्वज्ञः। असर्वज्ञत्वाच्च तीर्थान्तरीयाणां मध्ये न कश्चिदपि, अनीदृशस्याऽनन्यसदृशस्य द्रव्य-पर्यायोभयरूपस्य किन्तु यह मान्यता समीचीन नहीं है, क्योंकि पर्यायों के कारणभूत द्रव्य का अभाव होने से पर्याय किस प्रकार हो सकेंगे ? अतः जो पर्यायों को स्वीकार करता है, उसे द्रव्य भी स्वीकार करना चाहिए। परन्तु बुद्ध द्रव्य को स्वीकार नहीं करते, अतएव वे सर्वज्ञ नहीं हैं। __अपने स्वभाव से च्युत न होने वाले, कभी उत्पन्न न होने वाले
और स्थिर एक स्वभाववाले द्रव्य को ही स्वीकार करने और प्रत्यक्ष प्राप्त अर्थक्रिया में समर्थ पर्याय को न स्वीकार करने के कारण सांख्य शास्त्र के प्रतिपादक कपिल भी सर्वज्ञ नहीं हैं। जल और जल की तरंग के समान अभिन्न द्रव्य और पर्याय में सर्वथा भेद स्वीकार करने से न्यायशास्त्र का प्रतिपादक भी सर्वज्ञ नहीं है।
इस प्रकार असर्वज्ञ होने के कारण अन्यतीर्थिकों में से कोई भी कथंचित् अभिन्न द्रव्य और पर्याय का प्रतिपादक नहीं है। अत एवं નથી, પરંતુ તેમની આ માન્યતા બરોબર નથી, કેમકે પર્યાના કારણભૂત દ્રવ્યને અભાવ હોવાથી પર્યાય કઈ રીતે બની શકે? તેથી જે પર્યાને સ્વીકાર કરે છે, તેણે દ્રવ્યને પણ સ્વીકાર કરે જોઈએ પરંતુ બુદ્ધ દ્રવ્યને સ્વીકાર કરતા નથી. તેથી તેઓ સર્વજ્ઞ નથી.
પિતાના સ્વભાવથી ખલિત ન થવાવાળા, કયારેય ઉત્પન્ન ન થવાવાળા અને સ્થિર એક સ્વભાવ વાળા દ્રવ્યને જ સ્વીકાર કરવો અને પ્રત્યક્ષ પ્રાપ્ત અર્થ ક્રિયામાં સમર્થ પર્યાયને સ્વીકાર ન કરવાના કારણે સાંખ્ય શાસના પ્રતિપાદક કપિલ પણ સર્વજ્ઞ નથી.
જળ અને જળના તરંગો સમાન અભિન્ન દ્રવ્ય અને પર્યાયમાં સર્વથા ભેદને સ્વીકાર કરવાથી ન્યાયશાસ્ત્રના પ્રતિપાદક પણ સર્વજ્ઞ નથી.
આ રીતે અસર્વજ્ઞ હેવાના કારણે અન્યતીથિકે પિકી કઈ પણ કર્થચિત અભિન્ન દ્રવ્ય, અને પર્યાયનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા નથી. તેથી જ
श्रीसूत्रतांग सूत्र : 3
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टाका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४९३ प्रतिपादयिता भवति इति अर्हन्नेवाऽतीताऽनागतवर्तमानवर्तिनोऽर्थस्य आरूपाता वर्तते, अतः 'न तत्र तत्रे'ति सुष्टूक्तम् , इति ॥२॥ मूलम्-तहिं तहिं सुयक्खायं से य सच्चे सुयाहिए।
सया सच्चेण संपन्ने मित्तिं भूएहिं कैप्पए ॥३॥ छाया-तत्र तत्र स्वाख्यातं तच्च सत्यं स्वाख्यातम् ।
सदा सत्येन संपन्नो मैत्री भूतेषु कल्पयेत् ॥३॥ अर्हन्त ही अतीत अनागत और वर्तमान काल के पदार्थों के ज्ञाता हैं। इस प्रकार ठीक ही कहा गया है कि ऐसे धर्मप्रणेता अन्य दर्शनो में नहीं है ॥२॥
'तहि तहिं सुयक्खायं' इत्यादि । __शब्दार्थ-'तहिं तहि-तत्र तत्र' श्री तीर्थङ्करदेव ने आगमादि स्थानों में 'सुयक्खायं-स्वात्यातम्' सम्पक प्रकार से जीवादि पदार्थों का कथन किया है 'से य-तच्च' वह भगवत् कथन ही 'सच्चे-सत्यं' सकल जगज्जीवों के हितकारक होने से यथार्थ है और वही 'सुयाहिए. स्वाख्यातम्' सम्यक् प्रतिपादित होने से सुभाषित है अतः 'सच्चेणसत्येन' मुनि संयम से 'संपन्ने-संपन्नः' युक्त होकर 'भूएहिं-भूतेषु' प्राणियों में 'मित्ति-मैत्रीम्' मैत्रीभाव 'कप्पए-कल्पयेत्' करे अर्थात् कहीं भी जीवविराधना की भावना न करें ॥३॥
અહંત ભગવાન જ અતીત, અનાગત, અને વર્તમાન કાળના પદાર્થોને જાણ નારા છે. આ પ્રમાણે ઠીક જ કહ્યું છે કે- આવા ધર્મ પ્રણેતા અન્ય દર્શ નમાં નથી રા
'तहि तहि सुयक्खाय' या
शा---'तहि तहि-तत्र तत्र' श्री तीथ'४२ हेवे माराम विगैरे स्थानमा 'सुयक्खाय-स्वाख्यातम्' सारी रीते हि ५४ानु थन यु" छे से य-तच्च' से लावत् ४थन ४ 'सच्चे-सत्य' समस्त वानु हित४२ हाथी यथाथ छे. मने मे 'सुयाहिए-स्वाख्यातम्' सभ्य प्रतिपाहन ४३८ डोपाथी सुभाषित छे. तेथी 'सच्चेण-सत्येन' मुनि सयमयी संपन्ने-संपन्नः' युद्धत मनाने 'भूएहि-भूतेषु' प्राणियोमा 'मित्ति-मैत्रीम्' भैत्रीमा 'कप्पए-कल्पयेत्' ४२ अर्थात् ध्याय ५९ वानी विराधनानी
छ। न ४२ ॥3॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
सूत्रकृताइसने अन्वयार्थ:-(तहिं तर्हि) तत्र तत्र स्थाने आगमादौ (मुयक्खाय) स्वाख्यातं सुष्ठुतया यथार्थतया आख्यातं-प्रतिपादितं तीर्थकरैः, यद् तत् जीवाजीवादि. पदार्थजातम् उत्पादादिधर्मयुक्तं द्रव्यपर्यायात्मकं वा तत्तत्सर्वं तीर्थकरैर्यथार्थतया कथितमितिभावः । (से य) तच्च-तदेव तदुक्तमेव (सच्चे) सत्यं सकलजगज्जन्तुहितकरत्वाद् यथार्थ वर्त्तते नान्यत् , तथा तदेव च (सुयाहिए) स्वाख्यातं सुष्टुतया मतिपादितत्वेन सुभाषितं सर्वपाणिमियजनकत्वात् , अतो मुनिः (सच्चेण) सत्येन सद्भधः-सरवेभ्यो हितकरत्वात् संयमेन (संपन्ने) संपन्नः युक्तः सन् (भूएहि) भूतेषु माणिषु (मित्ति) मैत्री मैत्रीभावनां (कप्पए) कल्पयेत् कुर्यात् , न कुत्रापि जीवविराधनभावनां कुर्यादिति भावः ॥३॥
टीका-तीर्थान्तरीयाणामसर्वज्ञत्वम् , तीर्थंकरस्य च सर्वज्ञत्व येन प्रकारेण भवति-तत् सयुक्तिकं दर्शयति-तहिं तहिं' इत्यादि । 'तहिं तहि' तत्र तत्र___ अन्वयार्थ-भिन्न भिन्न आगमों में तीर्थकरों ने जीव अजीव आदि पदार्थों को उत्पाद आदि धर्मों से युक्त या द्रव्यपर्यायात्मक रूप में यथार्थ रूप से कहा है। उनका कथन समस्त संसार के प्राणियों का हित करने वाला होने से सत्य है, अन्य नहीं । वही सु-आख्यात धर्म है । अतः मुनि सत्य से अर्थात् प्राणियों के लिए हितकर होने के कारण संयम से सम्पन्न होकर प्राणियों पर मैत्री भावना धारण करे । कहीं भी कोइ जीव की विराधना न करे ॥३॥
टीकार्थ-अन्यतीर्थिकों की अमर्वज्ञता और तीर्थंकर की सर्वज्ञता जिस प्रकार सिद्ध होती है, वह युक्तिपूर्वक दिखलाते हैं।
અન્વયા–ભિન્ન ભિન્ન આગમાં તીર્થકરોએ જીવ અજીવ વિગેરે પદાને ઉત્પાદ, વિગેરે ધર્મોથી યુક્ત અથવા દ્રવ્ય પર્યાયાત્મક રૂપમાં યથાર્થ પણથી કહેલ છે. તેનું કથન સઘળા સંસારના પ્રાણિયેનું હિત કરનાર હોવાથી સત્ય છે. અન્ય નહીં એજ સુખાખ્યાત ધર્મ છે. તેથી મુનિ સત્યથી અર્થાત્ પ્રાણિ માટે હિતાવહ હોવાના કારણે સંયમથી સમ્પન્ન થઈને પ્રાણિ પર મિત્રી ભાવ ધારણ કરે. કયાંય પણ જીવની વિરાધનાની सायना न ४३ ॥3॥
ટીકાઈ–અન્યતીર્થિકેનું અસર્વજ્ઞ પણું અને તીર્થકરનું સર્વાપણું જે પ્રમાણે સિદ્ધ થાય છે, તે યુક્તિ પૂર્વક હવે બતાવવામાં આવે છે.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
समवार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् तत्तदित्यर्थः, यद् यत् पदार्थ जातं जीवाजीवादिकम् , तथा मिथ्यात्वाविरति. पमादकषाययोगाः बन्धहेतवः संसारनिदानत्वेनेति, तथा ज्ञानदर्शनचारित्राणि मोक्षमार्गः मोक्षकारणत्वेनेति कथितं तत्तत्सर्व पूर्वाऽपराऽविरोधितया युक्तित्तका भ्यां समुपबृंहिततया च 'सुयक्खाय' स्वाख्यातं-सु सम्यक्-आख्यात व्याख्यातं प्रतिपादित तीर्थ करेण द्वादशविधपरिषदि न तु परतीर्थिकैः, इत्यमविरुद्धं युक्त्युः पेतं चाऽऽख्यातम् । अतो न तत्र स्वाख्यातत्व संभवति । तीर्थकता तु पुनर्यदुक्तं तत्र तत्र जीवाजीचादिकं बन्धकारणं मोक्षकारणं च, तत्सर्वं पूर्वाऽपराऽविरुद्धत्वात्
तीर्थंकर ने जिस जिस जीव या अजीव आदि पदार्थों को जैसा कहा है, मिथ्यात्व अविरति प्रमाद कषाय और योग इन बन्ध के कारणों को संसार का कारण कहा है, सम्यग्ज्ञान दर्शनचारित्र और तप को मोक्ष का मार्ग कहा है। कहा भीहै
नाणं च दंसणं चेव, चरित्तं च तवो तहा। एस मग्गत्ति पनत्तो, जिणेहिं वरदंसिहि ॥
'उत्तराध्ययन सूत्र अ० २८ गा, २, वह सब पूर्वापर अविरुद्ध होने से तथा युक्ति और तर्क से पुष्ट होने से स्वारुपात है। तीर्थंकर ने बारह प्रकार की परिषद् में उसका सुन्दर व्याख्यान किया है । परतीथिकों ने इस प्रकार पूर्वापर अविरुद्ध एवं युक्तिसंगत कथन नहीं किया है। अतएव वहां स्वाख्यातता का संभव नहीं है। तीर्थंकरों ने जीव अजीव बन्ध के कारण और मोक्ष
તીર્થકરે જે જે જીવ અથવા અજીવ વિગેરે પદાર્થોને જે પ્રમાણે કહ્યા छ, मिथ्यात्व, मविति, प्रभात, पाय भने य:॥ मा मधाना रणाने संसा. રનું કારણ કરેલ છે, સમ્યકૂજ્ઞાન સમ્યક્દર્શન સમ્યકૂચારિત્ર અને સમ્યક્તપને મોક્ષનું સાધન કહેલ છે. કહ્યું પણ છે કે
नाणं च दसणं चेव, चरित्तं च तवो तहा। एस मग्गत्ति पन्नत्तो, जिणेहि वरदसिहि ॥
उत्तराध्ययन सू. स. २८ गा. २ આ સર્વ પૂર્વ પર અવિરૂદ્ધ હોવાથી તથા યુક્તિ અને તર્કથી પુષ્ટ હોવાથી વિખ્યાત છે, તીર્થકરે બાર પ્રકારની પરિષદામાં તેનું સુંદર વ્યાખ્યાન કરેલ છે. પરતીર્થિકોએ આ રીતે પૂર્વાપર અવિરૂદ્ધ અને યુક્તિ સંગત કથન કરેલ નથી એથી જ ત્યાં સ્વાખ્યાત પણ સંભવ નથી તીર્થકરેએ જીવ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
सूत्रकृताङ्गसूत्र
खाख्यातं भवति । 'से य' तच्च-तदेव भगवत्पतिपादितमेव 'सच्चे' सत्यं वर्तते असदर्थकारणरागद्वेषमोहादीनामभावात् सद्भ्यो हितत्वाच्च, तदेव च 'सुयाहिए' स्वाख्यातं-सुष्टुतया प्रतिपादितत्वेन सुभाषितमस्ति समस्तजगज्जन्तूनां पिय. करत्वात् , मिथ्यात्वनरूपणकारणं रागादिकं तत्तु तस्य नास्ति इति कारणामा. वाकार्याभावः स्वतः सिद्ध एव । अतस्तीर्थकरस्य वचनं सत्यार्थप्रतिपादकमेव भवति, नत्वसत्यार्थप्रतिपादकम् । उक्तञ्च
'वीतरागा हि सर्वज्ञा, मिथ्या न ब्रुवते वचः।
यस्मात्तस्माद्वचस्तेषां, तथ्य भूतार्थदर्शनम् ॥१॥इति । के कारण आदि जो भी कहा है, वह सब पूर्वापर अविरुद्ध है अतएव स्वाख्यात है।
तीर्थकरों द्वारा जो प्रतिपादन किया गया है वही सत्य है, क्यों कि वे असत्य के कारणभूत राग, द्वेष और मोह से रहित होते हैं और सब के हितकारी होते हैं। उनका कथन ही सुभाषित है क्यों कि वह जगत् के समस्त जीवों के लिए प्रियकर होता है । रागादि दोष ही मिथ्या भाषण के कारण होते हैं । वह दोष उनमें हैं नहीं, अतएव कारण के अभाव से कार्य का अभाव स्वतः सिद्ध है। इस प्रकार तीर्थकर के वचन सत्यार्थ के ही प्रतिपादक हैं। असत्य के प्रतिपादक महीं। कहा है-'वीतरागा हि सर्वज्ञा' इत्यादि । _ 'जो वीतराग और सर्वज्ञ हैं वे मिथ्यावचन 'असत्य नहीं बोलते हैं । अतएव उनके वचन सत्य अर्थ के ही प्रतिपादक होते हैं।' અજીવ બન્ધના કારણે અને મોક્ષના કારણે જે કાંઈ કહ્યા છે, તે બધા પૂર્વ પર અવિરૂદ્ધ છે, એથી જ તે સ્વાખ્યાત છે.
તીર્થકર દ્વારા જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એજ સત્ય છે. કેમ કે તેઓ અસત્યના કારણ રૂપ રાગ, દ્વેષ, અને મેહથી રહિત હોય છે. અને બધાનું હિત કરવાવાળા હોય છે. તેઓનું કથન જ સુભાષિત છે. કેમકે તેઓ જગતના સઘળા જીવોને માટે પ્રિય કરનાર હોય છે, રાગાદિ દેજ મિથ્યા ભાષણના કારણ રૂપ હોય છે. તે દોષ તેઓમાં છે જ નહીં તેથી જ કારણના અભાવથી કાયને અભાવ સ્વતઃ સિદ્ધ જ છે. આ રીતે તીર્થકરના વચન સત્ય અર્થનું જ પ્રતિપાદન કરવાવાળા છે. અસત્યનું પ્રતિપાદન કરपापा नथी. मुछे-'वीतरागा हि सर्वज्ञा' त्यहि
જેઓ વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ છે, તેઓ મિથ્યાવચન (અસત્ય) બેલતા નથી, એથીજ તેઓના વચન સત્ય અર્થનુંજ પ્રતિપાદન કરવાવાળા હોય છે.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४९७ अतो जिनोक्तचनाराधको मुनिः ‘सया' सदा-सर्वकालम् 'सच्चेण' सत्येन-सत्यभाषणेन, यद्वा सत्यः सद्भ्यः प्राणिभ्यो हितकरत्वात् सत्यः-संयमः, तेन तपो. विशिष्टेन संयमेन (संपन्ने)-संपन्नः युक्तः सन् 'भृएहि' भूतेषु समस्तमाणिवर्गेषु 'मिति' मैत्रीम्-प्राणिनां रक्षणात् रक्षणोपदेशदानेन च भूतदयारूपां 'कप्पर' कल्पयेत्-कुर्यात् न तेषु विराधनभावनां कुर्यादिति भावः ॥३॥ मूलम्-भूएहिं न विरुज्झेजा एस धम्मे वुसीमओ।
बुसिमं जगं परिन्नाय, अस्सि जीवितभावणा॥४॥ छाया-भूतैश्च न विरुद्धयेत एष धर्मः वृषीमतः।।
वृषीमान् जगत्परिज्ञाय, अस्मिन् जीवितभावना ॥४॥ अतएच जिनोक्त वचनों का आराधक मुनि सदैव सत्य से अर्थात् सत्य भाषण से अथवा संयम से युक्त हो कर समस्त जीवों पर, उनकी रक्षा कर के और रक्षा का उपदेश देकर दया करे। विराधना की भावना न करे ॥३॥ 'भूएहिं न विरुज्झेज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ-मुनि किसी प्रकार से भी 'भूएहि-भूतेषु' त्रस स्थावर प्राणियों में 'न विरुज्जेज्जा-न विरुध्येत' विरोध भाव न करे 'एसएषा सर्व जीव रक्षणरूप यह 'धम्मे-धर्म:' धर्म “बुमीमो-वृषीमतः' सत् संयमवाले साधु का है अतः 'सिमं-वृषीमान्' संयमी साधु 'जगं-जगत् त्रस स्थावर रूप जगत् को 'परिन्नाय-परिज्ञायज्ञ परि
અએવ ઇનોક્ત વચ્ચેનું આરાધન કરવાવાળા મુનિ હમેશાં સત્યથી અર્થાત્ સત્ય ભાષાણુથી અથવા સંયમથી યુક્ત થઈને સઘળા જીવોની રક્ષા કરીને અને રક્ષાનો ઉપદેશ આપીને તેઓની રક્ષા કરે. વિરાધનાની लापान ४२. ॥3॥
भूएहि न विरुज्जा ' या
शाय-मुनि । ५५ ५२थी 'भूएहि-भूतेषु' स भने स्था१२ आणियोमा 'न विरुज्जेज्जा-न विरुध्येत' विशेष माय न राणे 'एस-एषः' स न २१॥ ३५ मा 'धम्मे-धर्मः' म 'वुसीमए-वृषीमतः' सतू संय. भयाणा साधुन। छ. तेथी 'बुसिम-वृषीमान्' संयमपणे साधु 'जग-जगत्' अस माने यावर ३५ गतूने 'परिन्नाय-परिक्षाय' : परिशाथी सभ्य५-जीते
श्री सूत्रांग सूत्र : 3
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः -- मुनिः केनापि प्रकारेण (भूएहिं ) भूतेषु सस्थावरेषु (न विरु ज्जेज्जा) न विरुद्धयेत - प्राणिभिः सह विरोधं नेत्र कुर्यात् (एस) एषः - सर्वजीद रक्षणरूपः (धम्मे ) धर्मः (सीमओ) तृषीमतः- संयमवतः साधोः सत्संयमवतस्तीकरस्य वा वर्तते अतः (बुसिमं) वृषीमान् संयमवान् मुनिः (जगं) जगत्- त्रस स्थावररूपं (परित्राय) परिज्ञाय - ज्ञपरिज्ञया सम्यगूविज्ञाय (अहिंस) अस्मिन् तीर्थकरमतिपादिते धर्मे (जीवितभावणा) जीवित भावनाः- संयमजीवनभावनाः पञ्च विशतिधकारा द्वादशप्रकारा वा भावनाः पाणिप्राणत्राणरूपा भावना वा कुर्यादिति ॥४॥ टीका-पूर्व भूतेषु मैत्री कुर्यादिति प्रोक्तम्, सा च यथाऽनुभूयते तथा प्रदर्शयति- 'भूएहिं' इत्यादि । भूतमैत्रीभाववान् मुनिः 'भूएहिं' भूतेषु प्राणभूतज्ञासे सम्यक् जानकर के 'अस्सिं -अस्मिन्' इस तीर्थकर प्रतिपादित धर्म में 'जीवितभावणा-जीवित भावना' संयमी जीवन की भावना करे |४|
अन्वयार्थ - मुनि किसी भी प्रकार त्रस और स्थावर प्राणियों के साथ विरोध न करे । यही जीव रक्षा रूप धर्म संयमवान् साधु का अथवा तीर्थंकर का है। संयमवान् मुनि त्रस स्थावररूप जगत् को ज्ञपरिज्ञा से सम्यक् जान कर तीर्थंकर प्रतिपादित धर्म में संयमी जीवन की भावना करे अर्थात् पच्चीस प्रकार की, बारह प्रकार की अथवा प्राणियों के प्राणों की रक्षा रूप भावना करे || ४ ||
४९८
टीकार्य - पहले कहा जा चुका है कि प्राणियों पर मैत्री भाव करें। उस मैत्रीभाव का अनुभव किस प्रकार किया जाता है सो यहाँ कहते
ब्लगीने 'अस्सिं-अस्मिन् ' या तीर्थ पुरे प्रतिपादन सा धर्मभां 'जीवित भावणा- जीवितभावना' संयम पूर्व' कवित लावना १३ ॥४॥
અન્વયામુનિ કોઈ પણ પ્રકારે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયોની સાથે વિરાધ ન કરે એજ જીવરક્ષા રૂપ ધમ સયમવાન્ સાધુના અથવા તીથ કરના છે. સંયમવાન્ મુનિ ત્રસ સ્થાવર રૂપ જગને રિજ્ઞાથી સારી રીતે જાણીને તીર્થંકર પ્રતિપાદિત ધમમાં સયમ યુક્ત જીવનની ભાવના કરે. અર્થાત્ પચ્ચીસ પ્રકારની ખાર પ્રકારની અથવા પ્રાણિયાના પ્રાણાની રક્ષાની ભાવના કરે !!!
ટીકા પહેલાં કહેવામાં આવી ગયું છે કે-પ્રાણિયા સાથે મૈત્રીભાવ રાખે, એ મૈત્રીભાવને અનુભવ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે? એ અહિંયાં
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४९९ जीवसत्वरूपेषु पाणिवर्गेषु 'न विरुज्झेज्जा' न विरुध्येत भूतैः सह विरोध म कुर्यात् जीवान् न विराधयेदिति भावः, 'एस' एषः भूताविरोधरूपः 'धम्म' धर्मः 'वुसीमओ' वृषोमतः-वृषी-सत्संयमः तद्वतः सत्संघमवतः तीर्थकृत इत्यर्थः, यद्वा 'वुसीमओ' इत्यस्य वश्यवतः, इतिच्छाया, तत्र वश्यः आत्मा, वश्यानि इन्द्रियाणि वा यस्य स वश्यवान् , तस्य वश्यवतः आत्मेन्द्रियनिग्रहवतो वा वर्तते, तीर्थकरगणधरादि प्रोक्त एष धर्म इति भावः, अतः 'बुसीम' वृषीमान्-वश्यवान् वा सत्संयमी, जितेन्द्रियो वा मुनिः 'जग' जगत् जगत्स्वरूपं स्वकर्मजनितमुखदुःखादिभोक्तारं माणिवर्ग वा 'परिनाय' परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया यथार्थमवबुध्यअस्सि' अस्मिन् पूर्वोक्ते धर्मे 'जीवियभावणा' जीवितभावनाः-संयमजीवनभावनाः जीवसमांधिकारकत्वेन जीवरक्षणभावनाः मोक्षकारिणीः कुर्यादिति ॥४॥ हैं । मुनि, प्राण, भूत, जीव और सच्च रूप प्राणियों के साथ विरोध न करे अर्थात् उनकी विराधना न करे। भूतों के साथ विरोध न करने रूप धर्म वृषीमान् अर्थात् संयमवान-तीर्थ कर का है। अथवा 'वुसीमओं की छाया 'वश्यमान्' है जिसकी आत्मा या इन्द्रियां वश में हैं अर्थात् जो आत्मनिग्रह या इन्द्रियनिग्रह वाला है, उसका यह धर्म है । तात्पर्य यह है कि यह धर्म तीर्थंकर और गणधर का कहा हुआ है, अतएव सत्संयमी या जितेन्द्रिय मुनि जगत् के स्वरूप को अथवा अपने-अपने उपार्जित कर्मों के द्वारा होने वाले सुख-दुःख को भोगने वाले प्राणियों को ज्ञपरिज्ञा से यथावत् जान कर पूर्वोक्त कर्म में संयम. मय जीवन की भावना करे-जीवों को समाधिकारक होने से मोक्ष प्रदायिनी जीवरक्षा रूप भावना करे ॥४॥ કહેવામાં આવે છે. મુનિ પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્વ રૂપ પ્રાણિની સાથે વિરોધ ન કરે. અર્થાત્ તેમની વિરાધના ન કરે. ભૂતાની સાથે વિરોધ ન ४२५। ३५ धर्म कृषीमान्-मर्थात् सयभवान् तीनो छे, मया 'वुसीમગ ની છાયા વશ્યમાનું એ પ્રમાણે છે જે એને આત્મા અને ઇન્દ્રિ વશમાં છે, અર્થાત્ જે આત્મનિગ્રહ અથવા ઈન્દ્રિય નિગ્રહ વાળા છે. તેઓને આ ધર્મ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે, આ ધર્મ તીર્થકર અને ગણધરે કહ્યો છે. તેથી જ સત્સંયમી અથવા જીતેન્દ્રિય મુનિ જગના સવરૂપને અથવા પિત પિતાના પ્રાપ્ત કરેલ કમ દ્વારા થવાવાળા સુખદુઃખને ભોગવવા વાળા પ્રાણિને જ્ઞ પરિણાથી જાણીને પૂર્વોક્ત ધર્મમાં સંયમમય જીવનની ભાવના કરે. અને સમાધિકારક હોવાથી મોક્ષ આપનારી જીવ રક્ષા રૂપે सायना ४२ ॥४॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
सूत्रकृताइसने
मूलम्-भावणाजोगसुद्धप्पा जले णावा व आहिए।
नावा व तीरसंपन्ना सव्वदुक्खा तिउट्टइ ॥५॥ छाया-भावनायोगशुद्धात्मा जले नौरिव आख्यातः।
नौरिव तीरसंपन्ना सर्वदुःखात् त्रुटयति ॥५॥ अन्वयार्थः-(भावणाजोगसुद्धप्पा) भावनायोगशुद्धात्मा-सत्संयमसंस्कार रूपशुद्धभावनाभावितात्मा मुनिः (जले) जले जलशब्देन जलमचुरे समुद्रे (नावाव) नौरिख (भाहिए) आख्यातः कथितः भगवशिः। एतेन किमिति दृष्टान्तेन स्पष्टयति-(तीरसंपन्ना) तीरसंपन्ना तीरं प्राप्ता (नावा व) नौरिच स मुनिः (सन्द.
'भावणाजोगसुद्धप्पा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भावनाजोगसुद्धप्पा-भावनायोगशुद्धात्मा' सत्संयमरूप शुद्ध भावना रूपी योग से शुद्ध आत्मावाला पुरुष 'जले-जले' जल शब्द से जलाधिक पनेवाले समुद्र में 'णावा व-नौरिव' नाव के समान 'आहिए-आख्यातः' कहा गया है 'तीरसंपन्ना-तीरसंपन्न।' तीर-किनारे को प्राप्त करके 'णावा व-नौरिच' जैसे नौ विश्राम करती है ऐसा वह मुनि 'सम्बदुक्खा-सर्वदुःखात्' शारीरिक और मानसिक क्लेशों से 'तिउट्टइ-त्रुटयति' मुक्त होता है ॥५॥
अन्वयार्थ-भावनायोग से अर्थात् सत्संयम के संस्कार से शुद्ध आत्मा वाला मुनि जल में अर्थात् जल की प्रचुरता वाले समुद्र में नौका के समान कहागया है। इससे क्या फल होता है ? यह दृष्टान्त के
शा---'भावणाजोगसुद्धप्पा-भावनायोगशुद्धात्मा' सत् सय५३५ शुद्ध लापना ३५० योगथा शुद्ध आत्मावाणी पु३५ ‘जले-जले' ora vथी ताधिs. भावास समुद्रमा 'नावाव-नौरिव' हाडनी म 'आहिए-आख्यातः' स. 'तीरसंपन्ना-तीरसंपन्नाः' ती२-नाराने प्राप्त प्रशने 'नावाव-नौरिव' नेम
विश्राम ४२ छ. मे शते ते मुनि 'सव्वदुक्खा-सर्वदुःखात्' शारी२४ मन मानसि ४ोशाथी 'तिउट्टइ-त्रुट्यति' भुत थाय छे. ॥५॥
અવયાર્થ–ભાવના વેગથી અર્થાત્ સત્સયમના સંસ્કારથી શુદ્ધ આત્મા વાળા મુનિ જળમાં અર્થાત્ જલની પ્રચુરતાવાળા સમુદ્રમાં નૌકા જેવા કહેલ છે. તેનાથી શું ફળ થાય છે? તે નીચેના દષ્ટાન્તથી સ્પષ્ટ કરે છે. કિનારાને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०१ दुक्खा) सर्वदुःखात् शरीरमानससम्बन्धिक्लेशात् (तिउट्टइ) त्रुटयति पृथग् भवति । यथा नौका स्वानुकूल निर्यामकादिसामग्रीवशात् समुद्रतीरं प्राप्य प्रतिकूल वातादि समस्तोपद्रवात् पृथग् भवति विश्रामं च प्राप्नोति तथैव पूर्वोक्तो भावनायोगशुद्धारमा मुनिरपि संसारान्तरूपं मोक्ष प्राप्तः सन् समस्तशारीरमानसदुःखाद विभुक्तो भवति, साधपर्यवसितमव्यावाधमनन्तं सिद्धिमुखमनुभवतीति भावः ॥५॥
टीका-पूर्वोक्ते जिनोक्तधर्मे जीवितभावनां कुर्वतः किं भवतीति दर्शयति'भावणाजोगसुद्धप्पा' भावनायोगशुद्धात्मा-भावनाः सत्संयमसंस्काररूपाः, तासां योगः संयोगः, तेन शुद्धः-निर्मलः आत्मा अन्तरात्मा यस्य स तथा त्यक्तद्वारा स्पष्ट करते हैं-तीर को प्राप्त हुई नौका के समान वह मुनि समस्त शारीरिक और मानसिक दुःखों से छूट जाता है। __ तात्पर्य यह है कि जैसे नौका अनुकूल कर्णधार आदि सामग्री मिलने पर समुद्र के किनारे पहुंच कर प्रतिकूल हवा आदि समस्त उपद्रवों से बच जाती है और विश्राम को प्राप्त होती है, उसी प्रकार भावनायोग से शुद्ध आत्मा चाला मुनि भी संसार के अन्त रूप मोक्ष को प्राप्त होकर समस्त शारीरिक और मानसिक दुःखों से विमुक्त हो जाता है, और सादि अनन्त, अव्यावाध, अनन्त सिद्धिसुख का अनुभव करता है ॥५॥
टीकार्थ-जिन प्रणीत धर्म में जीवित भावना करने वाले को किस फल की प्राप्ति होती है, सो कहते हैं-सुसंयम का संस्कार भावना कहलाता है, उसके संयोग से जिसकी आत्मा निर्मल हो, वह संसार પ્રાપ્ત થયેલ નૌકા જેવા તે મુનિ સમસ્ત શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી छुटिनय छे.
તાત્પર્ય એ છે કે–જેમ નૌકા અનુકૂળ કર્ણધર વિગેરે સામગ્રી મળવાથી સમુદ્રને કિનારે પહોંચીને પ્રતિકૂળ હવા વિગેરે સઘળા ઉપદ્રવથી બચી જાય છે. અને વિશ્રામને યોગ્ય બને છે, એજ પ્રમાણે ભાવનાથી શુદ્ધ આત્માવાળા મુનિ પણ સંસારના અંત રૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરીને સઘળા શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી મુક્ત થઈ જાય છે. અને સાદિ અનન્ત અવ્યાબાધ અનન્ત સિદ્ધિ સુખને અનુભવ કરે છે. પા
ટીકાર્થ –જીન પ્રણીત ધર્મમાં જીવિત ભાવના કરવાવાળાને કયા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે? એ બતાવે છે.-સુસંયમને સંસ્કાર ભાવના કહેવાય છે. તેને સંગથી જેઓને આત્મા નિર્મળ હેય તે સંસારને ત્યાગ કરવાવાળા
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
संसारस्वभावो मुनिः 'जळे' जले - जलमचुरे समुद्रे 'णावा व' नौरिव 'आहिए' आख्यातः कथितः भगवद्भिः यथा जले नौ र्न मज्जति, तत्कस्य हेतोः ? लघुत्वात्, मज्जनकारणीभूतविलक्षण भाराऽभावात् । एवमेव मुनिः यदा संसारमज्जककर्मरहितः, तदा संसारे विद्यमानोऽपि तदीयावळे परहितः सन् तदुपरिवरीवर्त्ति । एतेन किमिति दृष्टान्तेन स्पष्टयति- 'तीरसंपन्ना' तीरसंपन्ना-तीरं प्राप्ता 'नावा व ' नौरिव स ' सन्चदुक्खा' सर्वदुःखात् शारीरमानसात् 'तिउद्द' त्रुट्यति पृथग्भवति । यथा नौः सुनियमकाधिष्ठितानुकूलवातेरिता तीरं प्राप्य प्रतिकूलवातमकरादि जलजन्तुसमुद्भूतसकलदुःखात् दूरीभूय विश्राममाप्नोति तथा सर्वदुःखानामन्तकरो भवति, भावनायोगशुद्धात्मा जोवोऽपि जीनोक्तागमे निर्यामकाधिष्ठितः
को त्याग देनेवाला मुनि 'भावनायोग शुद्धात्मा' कहा गया है। ऐसा मुनि समुद्र में नौका के समान है । जैसे लघु होने से अर्थात् डूबने के कारणभूत विलक्षण भार के अभाव से नौका जल में डूबती नहीं है, इसी प्रकार मुनि जब संसार में डुबाने वाले कर्मों से रहित होता है तब संसार में विद्यमान रहने पर भी उसके लेप से रहित होकर उसके ऊपर ही बना रहता है । इसका क्या फल होता है, सो दृष्टान्त द्वारा स्पष्ट करते हैं-किनारे पर पहुंची हुई नौका के समान वह मुनि समस्त दुःखों से पृथक् हो जाता है । उसे न शारीरिक दुःख रहता है, न कोई मानसिक दुःख । जैसे कुशल कर्णधार से युक्त और अनुकूल वायु से प्रेरित नौका तीर को प्राप्त होती है तथा प्रतिकूल वायु और मकर आदि जलचर जीवों द्वारा उत्पन्न होने वाले समस्त दुःखों
મુનિ ‘ભાવના ચૈત્ર શુદ્ધાત્મા' કહેલ છે. એવા મુનિ સમુદ્રમાં વહાણુની જેમ છે. જેમ નાનું હાવાથી અર્થાત ડૂબવાના કારણુ રૂપ વિલક્ષણ ભારના અભાવથી વહાણુ પાણીમાં ખતુ' નથી એજ પ્રમાણે મુનિ જ્યારે સ'સારમાં ડૂબા હવા વાળા કમેાંથી રહિત હોય છે, ત્યારે સસારમાં રહેવા છતાં પણ તેના લેપથી રહિત થઈને તેના ઉપર જ બન્યા રહે છે. તેનું શુ ફળ થાય છે ? તે દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે. કિનારે પહેોંચેલ વહાણની જેમ તે મુનિ સઘળા દુઃખથી છૂટી જાય છે. તેને શારીરિક--શરીર સંખ'ધી દુઃખ રહેતુ નથી. તેમ કોઈ પણ પ્રકારનુ` માનસિક દુઃખ રહેતુ નથી. જેમ કુશળ ચલાવનાર, વાયુ અને અનુકૂળ પવનથી પ્રેરાયેલ વહાણુ નિારે પહેાંચી જાય છે, અને પ્રતિકૂળ પવન તથા મકર વિગેરે જલચર જીવાથી ઉત્પન્ન થનારા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयाबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०३ तपोरूपानुकूलमारुतेरितः दुःखसंकुलासंसारसागरात् मोक्षरूपं तीरं समवाप्य सर्वदुःखेभ्यो दूरी भूय साधपर्यवसितमनन्तमव्याबाधं सिद्धिमुखमनुभवतीति भावः।५। मूलम्-तिउदृइ उ मेहावी जाणं लोगसि पावगं ।
तुदृति पावकम्माणि नवं कम्म मकुवओ॥६॥ छाया-त्रुटयति तु मेधावी जानन लोके पापकम् ।।
त्रुटयंति पापकर्माणि नवं कर्माकुर्वतः ॥६॥ से दूर होकर विश्राम को प्राप्त होती है, उसी प्रकार वह मुनि भी समस्त दुःखों का अन्त करने वाला होता है।
तात्पर्य यह है कि भावनायोग से जिस की आत्मा शुद्ध है ऐसा जीव जिनोक्त आगम रूपी निर्यामक द्वारा अधिष्ठित तथा तपस्या रूपी अनुकूल वायु से प्रेरित होकर दुःखों से व्याप्त संसार सागर से मोक्ष रूपी तीर को प्राप्त करके, सब दुःखों से दूर होकर सादि अपर्यवसित, अनन्त अव्यावाध सिद्धिसुख को अनुभव करने लगता है ॥५॥ 'तिउ उ मेहावी' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'मेहावी उ-मेधावी तु' सदसद्विवेकी मर्यादापालक मुनि 'लोगंसि-लोके' स्थावर जंगमात्मक अथवा पंचास्तिकायात्मक जगत् में 'पावगं-पापकम्' सायद्यानुष्ठानरूप पापकर्म 'जाणं-जानन्' ज्ञपरिज्ञासे कर्मबन्धके हेतुरूप जानकर के 'ति उट्टइ-त्रुटयति' पृथक् होजाते સઘળા દુખેથી દૂર થઈને વિશ્રામ પ્રાપ્ત કરે છે. એ જ પ્રમાણે તે મુનિ પણ સઘળા દુઃખને અંત કરનારા થાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–ભાવનાગથી જેઓને આત્મા શુદ્ધ છે. એ જીવ કનેક્ત આગમ રૂપ અનુકૂળ વાયુથી પ્રેરણા પામીને દુખેથી વ્યાપ્ત એવા આ સંસાર સાગરથી મેક્ષ રૂપી કિનારાને પ્રાપ્ત કરીને, સઘળા દુખેથી દૂર થઈને સાદિ અપર્યાવસિત, અનંત, અવ્યાબાધ સિદ્ધિ રૂપ સુખનો અનુભવ કરવા લાગે છે. પાપા
'तिउट्टइ उ मेहावी' त्या
शहा- 'मेहावी उ-मेधावी तु' स६ असतू अपने नापाको अति भाहो पा मुनि 'लोग सि-लोके' स्था१२ गमात्म अथवा यास्ति याम तुमा 'पावर्ग-पापकम्' सावधानुष्ठान ३५ ५।५४ 'जाणं-जानन्' २ परिज्ञाथी भयना हेतु ३५ onenने 'तिउदृइ-त्रुथ्यति' सय 45 नय
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थ:-(मेहावी उ) मेधावी तु सदसद्विवेकी मर्यादावान मुनिः (लोगंसि) लोके स्थावरजङ्गमास्मके पश्चास्तिकायात्मके वा जगति (पादगं) पापकं सावधानुष्ठानरूपं पापं कर्म (जाणं) जानन क्षपरिज्ञया कर्मबन्धहेतुभूतत्वेन अवबुध्यमानः सन् (तिउट्टइ) त्रुटयति-पृथग्भवति सावधानुष्ठानाद् विरमति वर्चमानकाले प्रत्याख्यानपरिज्ञया पापं कर्म न करोतीत्यर्थः । तथा (नवं) नवंन्तनम् अग्रे करिष्यमाणं (कम्म) कर्म (अकुव्वो ) अकुर्वतः-अनाचरतस्तस्य मुनेः (पावकम्माणि) पापकर्माणि-अतीतकालेऽनन्तभवोपार्जितत्वेन संचितानि पापहैं अर्थात् सायद्यानुष्ठानसे निवृत्त होते हैं तथा 'नवं-नवम्' नूतन आगे किये जाने वाले 'कम्म-कर्म कर्म को 'अकुन्ध मो-अकुर्वतः' न करते हुए उस मुनिको 'पावकम्माणि-पापकर्माणि' अतीत काल में अनेक भवोपार्जित होने से संचित पापकर्म 'तुति-त्रुटयन्ति' छूट जाते हैं अर्थात् वह मुनि वर्तमान भविष्य, और भूत ऐसे तीनों काल संब. न्धी पापकर्म से मुक्त होकर मोक्ष को प्राप्त करता है ॥६॥ __अन्वयार्थ--सत् असत् के विवेक से युक्त मेधावी मुनि स्थावर जंगम रूप या पंचास्तिकायमय जगत् में पाप कर्मों को ज्ञपरिज्ञा से कर्मबन्ध का कारण जानता हुआ सावद्य अनुष्ठान से विरत हो जाता है। वर्तमान काल में प्रत्याख्यान परिज्ञा से पापकर्म नहीं करता है। तथा आगे किये जाने वाले पापकर्म का आचरण न करने वाले मुनि के अतीत काल में अनन्त भवों से संचित किये हुए पापकर्म भी छे. अर्थात् सावध मनुनथी निवृत्त थ नय छे. तथा 'नव-नवम्' नवीन अर्थात् पछीथी ४२वामा भावना२। 'कम्म-कर्म' भने 'अकुव्वओ-अकुर्वतः' न ४२।२। सेवा मे भनिन 'पावकम्माणि-पापकर्माणि' अतीत मा भने walपात पाथी सथित पा५४म 'तुति-त्रुट्यन्ति' फूट गय छे. અર્થાત તે મુનિ વર્તમાન ભવિષ્ય અને ભૂતકાલ એમ ત્રણે કાળ સંબંધી પાપકર્મથી મુક્ત થઈને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. દા
અન્યથાર્થ–સત્ અસના વિવેકથી યુક્ત મેધાવી મુનિ સ્થાવર, જંગમ, રૂપ અથવા પંચાસ્તિકાય મય જગતમાં પાપકર્મોને રૂ પરિણાથી કર્મબંધનું કારણ જાણીને સાવદ્ય અનુષ્ઠાનથી વિરત થઈ જાય છે. વર્તમાનકાળમાં પ્રત્યા
ખ્યાન પરિજ્ઞાથી પાપકર્મ કરતા નથી. તથા આગળ કરવામાં આવનારા પાપ કર્મનું આચરણ ન કરવાવાળા મુનીને ભૂતકાળમાં અનંત ભમાં સંચિત કરવામાં આવેલ પાપકર્મ પણ આત્માથી અલગ થઈ જાય છે. તાત્પર્ય એ છે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०५ कर्माणि (तृहति) त्रुटयन्ति-आत्मनः सकाशात् पृथग् भवन्ति स मुनिवर्तमान भविष्यद्भूतेति त्रैकालिकपापकर्मविनिर्मुक्तो भूत्वा मोक्षं प्राप्नोतीति भावः ॥६॥ ____टीका-'मेहाची' मेधावी सदसद्विवेककुशलो मर्यादावान् मुनिः 'लोगंसि' लोके त्रसस्थावरात्मके संसारे 'पावर्ण' पाप-प्राणातिपातादिकं पापकारणकौरम्मसंरम्भादिकं वा 'जाणं' जानन्-ज्ञपरिज्ञया संसारभ्रमणहेतुत्वेन अब. बुध्यमानः कर्मबन्धकारणकपापफलज्ञानवान् सन् 'तिउद्दई' त्रुटयति-तस्मात् पापकर्मणः पृथग् भवति सान्द्यानुष्ठान द् विरमति वर्तमानकाले प्रत्याख्यानपरिज्ञया पापं कर्म परित्यजतीत्यर्थः। तथा 'नई' नूतनम् अग्रे करिष्यमाणं 'कम्म' कर्म ज्ञानावरणीयादिकम् 'अकुवओ' अकुर्वतः-अनाचरतस्तस्य मुनेः पावकम्माणि पापकर्माणि अतीतकालेऽनन्तभवोपार्जितत्वेन संचितानि 'तुझंति' त्रुट्यन्ति आत्मा से पृथक हो जाते हैं । तात्पर्य यह है कि वह मुनि वर्तमान भविष्यत् और भूतकालीन पापकर्मों से सर्वथा मुक्त हो जाता है
और मोक्ष को प्राप्त कर लेता है ॥६॥ ____टीकार्थ -सत् असत् के विवेक में कुशल मेधावी मुनि इस त्रस स्थावर रूप संसार में प्राणातिपात आदि या पाप के कारण भूत आरंभ संरंभ आदि कर्म को ज्ञपरिज्ञा से संसार भ्रमण का कारण जानकर कर्मबन्ध के कारण होने वाले पापरूप फल को जानता हुआ सावध अनुष्ठान से विरत हो जाता है । अर्थात् वर्तमान काल में प्रत्याख्यान परिज्ञा से पापकर्म का परित्याग कर देता है। वह आगे किये जाने वाले ज्ञानावरण आदि कर्मों को नहीं करता है । उस मुनि के अतीत काल में अनन्त भवों में संचित कर्म हट जाते हैं । वह मुनि भूत કે-તે મુનિ વર્તમાન, ભવિષ્ય અને ભૂતકાળ સંબંધી પાપકર્મોથી સર્વથા મુક્ત થઈ જાય છે. અને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરી લે છે. દા
ટીકાથ–સત્ અસત્ન વિવેકમાં કુશળ મેઘાવી મુનિ આ ત્રણ સ્થાવર રૂપ સંસારમાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપના કારણભૂત આરંભ સમારંભ વિગેરે કર્મને જ્ઞ પરિજ્ઞાથી સંસાર ભ્રમણના કારણ રૂપ સમજીને કર્મબંધના કારણ ૨૫ હેવાથી પાપરૂપ ફળને જાણતા થકા સાવધ અનુષ્ઠાનથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. અર્થાતુ વર્તમાનકાળમાં પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી પાપકર્મને ત્યાગ કરી દે છે. તે આગળ કરવામાં આવનારા જ્ઞાનાવરણ વિગેરે કર્મોને કરતા નથી. તે મુનિના ભૂતકાળમાં અનંત ભામાં સંચિત કર્મ હટી જાય છે. તે મુનિ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे आत्मनः सकाशात् पृथग्न भवंति स मुनिर्भूतभविष्यद्वर्तमानकालिककर्मविनिर्मुक्तो भूत्वा मोक्षं प्राप्नोतीति भावः ॥६॥ मूलम्-अकुम्बओ णवं नत्थि कम्मं णाम विजाणइ ।
विन्नाय से महावीरे 'जे ने जाई ण मिर्जेइ ॥७॥ छाया- अकुर्वतो नवं नास्ति कर्म नाम विजानाति ।
विज्ञाय स महावीरो यो न याति न म्रियते ॥७॥ भविष्यत् और वर्तमान काल संबंधी कर्मों से रहित होकर मोक्ष प्राप्त करता है ॥६॥
'अकुचओ' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अकुव्वो -अकुर्वत:' पापकर्म को नहीं करनेवाले मुनिको 'णवं-नवम्' ज्ञानावरणीय आदि नूतनकर्म का बंध ‘णस्थिनास्ति' नहीं होता है कारणकी 'से-स' वे 'महावीरे-महावीरः' महा. वीर पुरुष 'कम्म-कर्म'-आठ प्रकार के कर्म को तथा 'नाम-नाम' कर्म निर्जराको भी 'विजाणइ-विजानाति' जानते हैं और 'विनाय-विज्ञाय' जानकरके 'जेण-येन' जो कारण से वह मुनि 'न जायई-न जायते' संसारमें उत्पन्न नहीं होता है एवं 'न मिज्जइ-न म्रियते' मरता भी नहीं है अर्थात् जन्म, जरा और मृत्यु रहित होकर मुक्त हो जाता है।७। ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ સંબંધી કર્મોથી રહિત થઈને મોક્ષ પ્રાપ્ત ४२ छ. ॥
'अकुब्वओ' त्या
सम्हा-'अकुवओ-अकुर्वतः' ५१५४भ न ४२११॥ भुनिन 'णवंनवम्' ज्ञानावरणीय विगैरे नवीन भनी ५' 'णत्थि-नास्ति' थत नथा ४१२६५ है 'से-सः' ते 'महावीरे-महावीरः' महावी२ ५३५ 'कम्म-कर्म' 2418 ४२न। भ२ तथा 'नाम-नाम' भनिने ५५ 'विजाणइ-विजानाति' and छे तथा 'विन्नाय-विज्ञाय' जमीन 'जेण-येन' २थी त भुनि 'न जायई-न जायते' संसारमi s4न्न थता नथी, तथा 'न मिज्जइ-न म्रियते' भरते। પણ નથી. અર્થાત્ જન્મ, જરા, અને મૃત્યુ રહિત થઈને મુક્ત બની જાય છે. શા
श्रीसूत्रतांगसूत्र : 3
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. अ. अ. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
५०७
अन्वयार्थः - कमकुर्वतो मुनेः पूर्वकृतकर्माणि त्रुटयन्तीति पूर्वगाथायां प्रोक्तं, किन्तु एतावदेव न तस्य नवमपि कर्म न वध्यते इति प्रदर्शयति - ( अकुओ) अकुर्वतः पापं कर्मानाचरतो मुनेः (णवं) नवं नूतनं कर्म ज्ञानावरणीयादिकं (स्थि) नास्ति कारणाभावे कार्याभावात् कथम् ? यतः (से) सः (महावीरः) कर्ममहारिपुविदारणसामर्थ्यवत्वेन महावीरः महापुरुषः (कम्मं ) कर्म अष्टप्रकारकं तत् कारणतो विपाकतश्च कर्मस्वभावं तथा (नाम) नाम - नमनं नाम - कर्मनिर्जरणमपि (विजाणइ) विजानाति ज्ञपरिज्ञया सम्यग् जानाति । एतेन ज्ञानमात्रेण किम् ? इत्याह- (विन्नाय) विज्ञाय कर्मस्वभावं तन्निर्जरणोपायं च ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा तत् प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजति । एतेन किं भवतीत्याह येन कारणेन
अन्वयार्थ - कर्म न करने वाले मुनि के पूर्वकृत कर्मों नष्ट हो जाते हैं, यह पूर्वगाथा में कहा गया है, किन्तु इतना ही नहीं, उस को नवीन कर्मों का बन्ध भी नहीं होता है, यह यहां दिखलाते हैं-पापकर्म का आचरण न करने वाले मुनि को नवीन ज्ञानावरणीय आदि कर्म नहीं बंधते, क्योंकि कारण के अभाव में कार्य का भी अभाव हो जाता है। वह कर्म रूपी घोर शत्रुओं का विदारण करने में सामर्थ्यवान होने के कारण महावीर महापुरुष आठ प्रकार के कर्मों के कारण और विपाक को जानता है तथा कर्म निर्जरा के कारणों को भी ज्ञपरिज्ञा से
सम्यक् जानता है । इस ज्ञान मात्र से क्या होता है ? सो कहते हैंकर्म के स्वभाव को तथा उनकी निर्जरा के उपाय को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग देता है । इसका परिणाम यह
અન્વયાય—કમ ન કરવાવાળા મુનિના પહેલા કરેલ કર્મો નાશ પામે છે. એ વાત પૂર્વ ગાથામાં કહી છે. પરંતુ એટલુ જ નહીં તેતે નવીન કર્માના અશ્વ પણ થતા નથી. એ વાત અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.-પાપ કર્મનું આચરણુ ન કરવાવાળા મુનિને નવા જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોના અધ થતા નથી. કેમકે કારણના અભાવમાં કાર્યના પશુ અભાવ થઈ જાય છે. તે ક્રમ રૂપી ઘેાર શત્રુઓના વિદ્યારણુ કરવામાં સામર્થ્યવાન્ હોવાને કારણે મહાવીર મહાપુરૂષ આઠ પ્રકારના કર્મોને કારણુ અને વિપાકથી જાણે છે. તથા ક્રમ નિરાના કારણેાને પણ જ્ઞ પરિજ્ઞાથી સમ્યક્ જાણે છે. એ જ્ઞાન માત્રથી શુ થાય છે ? તે કહે છે. કના સ્વભાવને તથા તેની નિરાના ઉપાયને જ્ઞ પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી ત્યાગ કરે છે, તેનું પરિણામ એ
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
EER
५०८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे स मुनिः (न जायई) न जायते संसारे नोत्पद्यते तथा (न मिज्जइ) न म्रियते-मृत्युमपि न प्राप्नोति । जातिजरामरणविमुक्तो भूत्वा सिद्धो भवतीति भावः ॥७॥
टीका-कर्म अकुर्वतो मुनेः पूर्वकृतकर्माणि त्रुटयन्तीति पूर्वगाथायां मोक्तं, किन्तु एतावदेव न, तस्य नूतनमपि कर्म न बध्यते तेन कारणेन स मुक्तो भवतीति प्रदर्शयति, यद्वा-ये कथयन्ति यत्-महापुरुषा मोक्षपदं प्राप्यापि स्वी. यतीर्थापमानं विज्ञाय भूयोऽपि संसारे समागच्छन्तीति तन्मतं निराकर्तुमाह___ 'अकुबओ' अकुर्वत: ज्ञानावरणीयादिकमष्टविध कर्म भाणातिपातादिकपापं वाऽनावरतो मुनेः 'ण' नव नूतनं कर्म 'गस्थि' नास्ति-न भवति 'कारणाहोता है कि वह मुनि न संसार में जन्म ग्रहण करता है, न मृत्यु को प्राप्त होता है। जन्म जरा और मरण से सर्वथा मुक्त होकर सिद्ध हो जाता है ॥७॥ ___टीकार्थ--पूर्ववर्ती गाथा में कहा गया है कि कर्म न करने वाले मुनि के पूर्वकृत कर्म नष्ट हो जाते हैं । किन्तु इतना ही नहीं, उसके नवीन कर्मों का बन्ध भी नहीं होता। इस कारण वह मुक्त हो जाता है, यह दिखलाते हैं । अथवा जो यह कहते हैं कि महापुरुष मोक्षपद को प्राप्त करके भी अपने तीर्थ का अपमान जान कर पुनः संसार में आजाते हैं, उनके मत का निराकरण करने के लिये कहते हैं ।
ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म या प्राणातिपात आदि पाप का आचरण न करने वाले मुनि को नवीन कर्म का बन्ध नहीं હોય છે કે તે મુનિ સંસારમાં જન્મ ગ્રહણ કરતા નથી. તેમ મૃત્યુને પણ પ્રાપ્ત કરતા નથી. જન્મ, જરા, મરણથી સર્વથા મુક્ત થઈને સિદ્ધ थ नय छे. ॥७॥
ટીકાર્ય-પહેલાની ગાથામાં કહેલ છે કે--કર્મ ન કરવાવાળા મુનિના પહેલા કરેલા કર્મો નાશ પામી જાય છે. પરંતુ એટલું જ નહીં તેને નવા કર્મોને બંધ પણ થતા નથી તેથી તે મુક્ત થઈ જાય છે. તે બતાવવામાં આવે છે. અથવા જેઓ એવું કહે છે કે મહાપુરૂષ મોક્ષ પદને પ્રાપ્ત કરીને પણ પિતાના તીર્થનું અપમાન સમજીને ફરીથી સંસારમાં આવી જાય છે. તેઓના મતનું નિરાકરણ કરવા માટે કહેવામાં આવે છે.
જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મ અથવા પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપનું આચરણ ન કરવાવાળા મુનિને નવા કમને બંધ થતું નથી, કેમકે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०९ भावे कार्याभावः' इति न्यायात नवं कर्म न भवितुमर्हति । कथम् ? यतः 'से' सः पापकर्मानाचरणशीलः 'महावीरे' महावीरः-कर्ममहारिपुविदारकत्वान्महावीरः महापुरुषः 'कम्म' कर्म ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधम् उपलक्षणात् स्थित्यनुभावप्रदेशरूपान् कर्मभेदांश्च तथा 'नाम' नाम-नमनं नाम तनिर्जरणमपि 'कमकथं निर्जी यते' इति तन्निर्जरणोपायमपि, अथवा नामेति संभावनायाम्, संभाव्यते चास्य महापुरुषस्य कर्मपरिज्ञानमतः स तत्कर्म 'वियाणई' विजानाति ज्ञपरिज्ञाया सम्यम् जानाति । एतेन ज्ञानमात्रेण किमित्याह-विनाय' विज्ञाय कर्म तत्स्वभावं तमिल होता है क्योंकि ऐसा न्याय है कि कारण के अभाव में कार्य नहीं होता। पाप कर्म का आचरण न करनेवाला महावीर अर्थात् कर्म रूपी महान् शत्रुओं का विदारक होने के कारण महान् वीर महापुरुष ज्ञाना वरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों को और उपलक्षण से स्थिति, अनुभाव एवं प्रदेश रूप कर्म भेदो को तथा नाम अर्थात् कर्म निर्जरा के उपायों को भी जानता है । अथवा गाथा में प्रयुक्त 'नाम' शब्द संभावना अर्थ में है। इसका अभिप्राय यह है कि कर्म के परिज्ञान वाले उस महापुरुष के लिए यह संभावना की जाती है कि वह ज्ञप. रिज्ञा से कर्म को सम्यक् प्रकार से जानता है। इस ज्ञानमात्र से क्या होता है, सो कहते हैं-कर्म, कर्म के स्वभाव और उसकी निर्जरा के उपाय को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्यागदेता है। એ ન્યાય છે કે-કારણના અભાવમાં કાર્ય થતું નથી. પાપકર્મનું આચરણ ન કરવાવાળા મહાવીર અર્થાત્ કર્મ રૂપી મહાન શત્રુઓનું વિદારણ થવાને કારણે મહાન વીર મહા પુરૂષ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મો અને ઉપલક્ષણથી સ્થિતિ, અનુભવ, અને પ્રદેશ રૂપ કર્મના ભેદને તથા નામ અર્થાત્ કર્મ નિજારાના ઉપાયને પણ જાણે છે. અથવા ગાથામાં પ્રયોગ કરેલ “નામ” શબ્દ સંભાવના અર્થમાં છે, તેને અભિપ્રાય એ છે કે કર્મના પરિજ્ઞાનવાળા તે મહાપુરૂષ માટે એ સંભાવના કરવામાં આવે છે કે-તે - પરિસ્સાથી કર્મને સારી રીતે જાણે છે. આ જ્ઞાનમાત્રથી શું થાય છે? તે કહેવામાં આવે છે. કર્મ કર્મના સ્વભાવ અને તેની નિર્જરાના ઉપાયને જ્ઞ પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરી દે છે. અર્થાત ફરીથી ન કરવાનો નિશ્ચય કરીને તેનું પ્રત્યાખ્યાન કરી દે છે. તેમ કરવાથી
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
र्जरणोपायं च ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा तत् प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजति पुनरकरणतया प्रत्याख्याति । एतेन किं भवतीत्याह येन कारणेन पापकर्मानाचरणरूपेण पूर्वकृतकर्मक्षपणरूपेण च स मुनि: 'न जायई' न जायते संसारे नोत्पद्यते न जन्म गृह्णाति 'न मिज्जई' न म्रियते न वा मृत्युं प्राप्नोति तस्याग्रे मोक्षसद्भावात, स जन्मजरामरणविप्रमुक्तो भूत्वा सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं प्राप्नोतीति भावः ॥७ मूल-ण मिज्जई महावीरे जस्त नस्थि पुरे कडं ।
वाडव जल मश्चेति पियालोगंसि इत्थिओ ॥ ८॥
छाया - न म्रियते महावीरो यस्य नास्ति पुरा कृतम् । वायुरिव ज्वाला मत्येति मिया लोके स्त्रियः ॥८॥
अर्थात् पुनः न करने की प्रतिज्ञा करके प्रत्याख्यान कर देता है । ऐसा करने से क्या होता है ? पापकर्मों का आचरण न करने से तथा पूर्वकृत कर्मों का क्षय कर डालने से वह मुनि न संसार में जन्मता है, न को प्राप्त होता है । उसे मोक्ष प्राप्त हो जाता है । वह जन्म जरा मरण से सर्वथा मुक्त होकर सिद्धिगति नामक स्थान को प्राप्त कर लेता है ||७||
मृत्यु
'ण मिज्जई महावीरे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जस्स- यस्य' जिसको ' पुरेकडं - पुराकृतम्' पूर्वभवो पार्जित कर्म 'नथि- नास्ति' नहीं है ऐसा वह 'महावीरे - महावीर पुरुष 'ण मिज्जई - न म्रियते' मरता नहीं है तथा उपलक्षण से जन्मता भी नहीं है अर्थात् जन्म मरण से मुक्त होता है कारणकी वह 'लोगंसि
શુ થાય છે? પાપકર્મોનું આચરણ ન ક્ષય કરી નાખવાથી તે મુનિ સ'સારમાં પણ પામતે નથી. તેને મેક્ષ પ્રાપ્ત ભરણુથી સર્વથા મુક્ત થઇને સિદ્ધિ ગતિ
કરવાથી તથા પહેલાં કરેલા કર્મોના જન્મ ધારણુ કરતા નથી તેમ મૃત્યુ થઈ જાય છે? તે જન્મ, જરા અને નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરીલે છે. ઘણા
'पुरेकडं - पुराकृतम्'
पूर्वभवोपात
'ण मिज्जइ महावीरे' इत्याहि शब्दार्थ ---' जस्स - यस्य' भेने भ' 'नत्थि - नास्ति' नथी थेवे। ते 'महावीरे - महावीर ः ' भडावीर ५३ष 'न उपलक्षथी बन्मतो पशु नथी. अर्थात् ते 'लोगंसि लोके' भगतभां 'पिया -
मिज्जई - न म्रियते' भरतो नथी तथा जन्म भरष्णुथी भुक्त थाय छे,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
५११
I
अन्वयार्थ -- (जस्स) यस्य (पुरे कर्ड) पुरा कृतं पूर्वभवोपार्जितं कर्म (नत्थि ) न भवेत् सः (महावीरे) महावीर : - महापुरुषः (ण मिज्जई) न म्रियते उपलक्षणात् नोत्पद्यते च जन्ममरणान्मुक्तो भवतीत्यर्थः । कथमित्याह यतः सः (लोगंसि) लोके संसारे (पिया) प्रियाः मनोमोहकत्वात् प्रेमास्पदम् (इत्थिओ ) स्त्रियः (अच्चे) अस्येति अतिक्रामति उल्लङ्घयति परित्यजतीत्यर्थः न ताभिः प्रतिहतो भवतीति भावः । कः कामित्र ! इत्याह- (वाउ) वायुः (जालंब) ज्वाला मिवेति । यथा वायुरग्नि ज्वालामतिक्रम्याग्रे गच्छति न तेन प्रतिहतो भवति तथैव स महावीरः स्त्रीभिः प्रतिहतो न भवति तेन कारणेन जन्ममरणविनिमुक्तो भवति स्त्रीणामेव जन्ममरणयोः कारणकत्वादिति भावः ॥ ८ ॥
लोके' जगत् में 'विया - प्रियाः ' प्रेमास्पद ऐसी 'इस्थिओ - स्त्रियः' स्त्रियों को 'अच्चे - अत्येति' उल्लंघन कर जाता है उन स्त्रियों से पराजित नहीं होता है जैसे 'वाउ - वायुः' वायु 'जालंब - ज्वालामिव' अग्नि की ज्वालाको उल्लंघन करजाते हैं अग्नि से पराजित नहीं होता है ऐसा ही वह महावीर पुरुष स्त्रियों से पराजित नहीं होता है ॥८॥
अन्वयार्थ - जिसके पूर्वकृत कर्म शेष नहीं हैं, वह महावीर पुरुष मृत्यु को प्राप्त नहीं होता अर्थात् जन्म मरण से छूट जाता है। क्यों कि संसार में प्रेमास्पद स्त्रियों को वह त्याग देता है । अर्थात् उनसे पराभूत नहीं होता। जैसे वायु ज्वाला को उल्लंघन करता है ।
तात्पर्य यह है कि जैसे वायु अग्नि की ज्वालाओं को लांघ कर आगे बढ जाता है, उससे प्रतिहत नहीं होता, उसी प्रकार महावीर पुरुष स्त्रियों से प्रतिहत नहीं होता, अतएव वह जन्म और मरण से सर्वथा मुक्त हो जाता है, क्योंकि स्त्रियां ही जन्म और मरण का कारण हैं ||८||
प्रियाः ' प्रभास्य वी 'इत्थिओ - स्त्रियः' मे स्त्रियेोथी पराभूत थते। नथी प्रेम 'वाउ - वायुः' वायु 'जालंब - ज्वालामिव' अभिनी ल्वासाने उल्लंघन उरी જાય છે અગ્નિથી પરાજીત થતા નથી, એજ રીતે એ મહાવીર પુરૂષ સ્રયાથી પરાજીત થતા નથી. ૫૮૫
અન્વયા —જેના પહેલાં કરેલ કર્મી ખાકી નથી. તે મહાવીર પુરૂષ मृत्युने प्राप्त थता नथी. अर्थात् भन्म, भराशुथी छूटी लय हे भ સ'સારમાં પ્રેમાસ્પદ સિયાના તેએ ત્યાગ કરે છે અર્થાત્ તેનાથી પરાભવ પામતા નથી. જેમ વાયુ જ્વાલાનું ઉલ્લંધન કરે છે.
તાપય એ છે કે—જેમ વાયુ અગ્નિની જ્વાલાએને ઉલ્લંધીને આગળ વધી જાય છે. તેનાથી પ્રતિહત થતા નથી. તેથી જ તે જન્મ અને મરણુથી સથા છૂટિ જાય છે. કેમકે શ્રિયા જ જન્મ અને મરણનુ કારણ છે. તા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
PHADRAGON
५१२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका--'जस्स' यस्य पुरुषस्य 'पुरेकर्ड' पुराकृतम् पूर्वोपार्जितं कर्म, जन्म जरामरणादिप्रयोजकम् । ‘णस्थि' नास्ति-उपलक्षणात् नवीनमपि कर्म नास्ति आश्रवद्वारस्य निरोधात् 'महावीरे' महावीर:-महापुरुषः 'ण मिज्जई' न म्रियते, मरणादि प्रयोजकसकलकर्मणां ज्ञानाग्निना विनाशितत्वात् आश्रवद्वारस्य निरोधाच्च, आश्रवाणां प्रधानः स्त्री संबंधा, तमधिकृत्य दृष्टान्तं दर्शयति । 'व' इव यथा 'वाउ' वायुः अप्रतिहतगतिकतया प्रसंजककारणराहिश्येन वा 'जालं' ज्वालाम् अग्निज्वालाम् 'अच्चेइ' अत्येति-अतिक्रामति-उल्लङ्घयति, तथा-परित्यक्ताऽशेषकर्मा स महावीरः 'लोगसि' इहलोके 'पिया पियाः हावभावलीलादिप्रधा. नत्वात् प्रेमास्पदम् 'इथियो' स्त्रियः उपलक्षणात् पुत्रधनादिकानपि 'अच्चेइ'
टीकार्थ--जिस पुरुष के जन्म जरा और मरण को उत्पन्न करने वाले पूर्वोपार्जित कर्म और उपलक्षण से, आश्रवद्वार बंद हो जाने के कारण नवीन कर्म नहीं रहते, वह महापुरुष मृत्यु को प्राप्त नहीं होता। मृत्यु के कारणभूत सकल कर्मों को वह ज्ञान रूपी अग्नि के द्वारा नष्ट कर डालता है और समस्त आश्रवद्वारों का निरोध कर देता है । स्त्री का संबंध आश्रवों में प्रधान है, अतएव इसके विषय में दृष्टान्त दिखलाते हैं-जैसे वायु अप्रतिहत गति वाला होने से अग्नि की ज्वाला को उल्लंघन कर जाता है, उसी प्रकार समस्त कर्मों को त्याग देनेवाला वह महावीर पुरुष, हाव भाव लीला आदि की प्रधानता वाली होने के कारण प्रेमास्पद स्त्रियों को तथा उपलक्षण से पुत्र एवं धन आदि को भी लांघ जाता है अर्थात् ये सब उसके मार्ग
ટીકાર્થ-જે પુરૂષના જન્મ, જરા અને મરણને ઉત્પન્ન કરવા વાળા પહેલાં ઉપાર્જીત કરેલા કર્મ અને ઉપલક્ષણથી આસ્રવ દ્વાર બંધ થઈ જવાના કારણે નવા કર્મો રહેતા નથી. મૃત્યુના કારણે ભૂત સકળ કમેને તે જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ દ્વારા નાશ કરી નાખે છે. અને સઘળા આસ્રવ દ્વારનો નિષેધ કરી નાખે છે. અને સંબંધ આસ્ત્રોમાં મુખ્ય છે, તેથી જ તેના સંબં. ધમાં દષ્ટાન્ત બતાવે છે.-જેમ વાયુ રોકાણ વગરની ગતિ વાળ હેવાથી અગ્નિની વાલાને ઓળંગી જાય છે, એ જ પ્રમાણે સઘળા કર્મોનો ત્યાગ કરવા વાળા તે મહાવીર પુરૂષ હાવ ભાવ, લીલા વિગેરેના પ્રધાન પણાવાળી હોવાને કારણે પ્રેમાસ્પદ ચિને તથા ઉપલક્ષણથી પુત્ર અને ધન વિગેરેને પણ એળગી જાય છે, અર્થાત્ એ બધા તેઓને માર્ગ રોકવામાં સમર્થ
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
SHREE
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५१३ अत्येति, अतिक्रामति-न तत्र प्रतिहतो भवतीत्यर्थः न तासां वशवर्ती भवतीति यावत् । रागद्वेषादिविमूढो हि रूपादावनुपज्जति, यस्य तु च्यादि स्वरूपज्ञानेन तस्मसंगजनितफलाऽफलविनिर्णयाऽभ्यासे वैराग्यं भवेत् तस्य ततोनिवृत्तिर्भवति आश्रवाऽभावात् ।।८॥ मूलम्-इंस्थिओ जे ण सेवंति आइमोक्खा हूं ते जणा।
ते जणा बंधणुम्मुला नावखंति जीवियं ॥९॥ छाया-त्रियो ये न सेक्ते आदिमोक्षा हि ते जनाः।
तेजना वन्धनोन्मुक्ता नाऽवकांक्षन्ति जीवितम् ॥९॥ को रोकने में समर्थ नहीं होते । वह स्त्रियों के वशीभून नहीं होता। जो राग द्वेष से विमूढ बना रहता है वही स्त्री आदि में आसक्त होता है । जिसने उनके स्वरूप को समझ लिया है और उनके प्रसंग से होने वाले दुष्फल का निर्णय कर के वैराग्य प्राप्त कर लिया है, वह उनसे निवृत्त हो जाता है । वह आश्रव से रहित हो जाता है ॥८॥
'इथिओ जे ण सेवंति' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे-य:' जो महापुरुष 'इथिओ-स्त्रियः स्त्रियों का 'ण सेवंति. न सेवन्ते' सेवन नहीं करता है 'ते-ते' वे 'जणा-जनाः' पुरुष 'बंधणुः ममुका-बन्धनोन्मुक्ताः' सकलबन्ध से रहित होकरके 'जीवियं-जीवितम्' असंयम' जीवन की 'णायकखति-नावकाक्षन्ति' इच्छानहीं करते है कारणकि 'ते-ते' वे महापुरुष 'हु' निश्चय से 'आइमोक्खा -आदिमोक्षाः' सर्व प्रथम मोक्षगामी होते हैं ॥९॥ થઈ શકતા નથી. તે સ્ત્રિને વશ થતા નથી. જેઓ રાગદ્વેષથી વિમૂઢ બની રહે છે, એ જ સ્ત્રી વિગેરેમાં આસક્ત થાય છે. જેણે તેના સ્વરૂપને સમજી લીધું છે, અને તેમના પ્રસંગથી થવાવાળા દુષ્ફળ–ખરાબ પરિણામને નિર્ણય કરીને વિરાગ્ય પ્રાપ્ત કરી લીધું છે, તે તેનાથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. તે આસ્રવથી રહિત થઈ જાય છે. કેટલા
'इथिओ जे ण सेवंति' त्याहि
शा- 'जे-य' रे भा५३५ 'इथिओ-स्त्रियः' लियोन ‘ण सेवंतिन सेवन्ते' सेवता नथी. 'ते-ते' २२ 'जणा-जना' ५३थे। बंधणुम्मुक्का-बन्धनोन्मुक्ताः' समस्त अनाथी २हित थने, 'जीवियं-जीवितम्' असयम पनी 'नावकखंत्ति-नावकाढूक्षन्ति' ४४२७। ४२ता नथी. २५ है 'ते-ते' थे भडा५३॥ 'हु' निश्चयथी 'आइमोक्खा-आदिमाक्षाः' सव प्रथम भागाभी थाय छे. ॥॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:-(जे) ये महापुरुषाः खीसेवनकटुकफलज्ञातारः (इरिथओ) स्त्रियः (ण सेवंति) न सेवन्ते (ते) ते आत्मार्थिनः (जणा) जनाः-पुरुषाः (बंध. णुम्मुक्का) बंधनोन्मुक्ताः बन्धनकारणकखीसङ्गपरित्यागेन सकलबन्धनरहिताः सन्तः (जीविय) जीवितम् असंयमजीवनम् उपलक्षणाद् बालमरणमपि च (गावकंखति) नावकाङ्क्षन्ति न वांछन्ति । किमर्थं न वाच्छन्तीत्याह-यतः (ते) पूर्वो. क्तस्वरूपाः (जणा) जनाः (हु) निश्चयेन (आइमोक्खा ) आदिमोक्षाः प्रधानमोक्षाः प्रधानत्वेन मोक्षा येषां ते तथा मोक्षगमनकामुकाः सन्तीत्यर्थः, अतस्ते मोक्षाभिलाषित्वेन असंयमजीवितं बालमरणं चेतिद्वयमपि नेच्छन्तीति भावः ।।
टीका-'जे' ये महापुरुषाः स्त्रीपसंगः कटुकविपाकः, स्त्रियः सुगतिमार्गागलाः सर्वाधर्ममूलाः कपटजालसंकुलाः मदिरेव महामोहोत्पादिकाः किंबहुना खिय एव ___ अन्वयार्थ-स्त्री सेवन के कटुक विपाक के ज्ञाता जो महापुरुष स्त्रियों का सेवन नहीं करते हैं वे आत्मार्थी पुरुष बन्धन से मुक्त हो कर असंयममय जीवन की आकांक्षा नहीं करते और उपलक्षण से बालमरण की भी इच्छा नहीं करते । क्यों कि वे जगत् निवासी जन सर्व प्रथम मोक्षगामी होते हैं-मोक्षागमन के अभिलाषी होते हैं। मोक्ष के अभिलाषी होने से वे असंयम जीवन और बालमरण दोनों की ही इच्छा नहीं करते ॥९॥
टीकार्थ-जो महापुरुष यह निश्चय कर लेते हैं कि स्त्री प्रसंग कटुक फल देने वाला है, स्त्रियां सुगति के मार्ग में अर्गला के समान हैं, समस्त अधर्म का मूल हैं कपट जाल से युक्त होती हैं, मदिरा के समान महामोह को उत्पन्न करनेवाली है, अधिक - અવયાર્થ–સ્ત્રી સેવનના કડવા વિપાકને જાણવાવાળા જે મહાપુરૂષ ચિનું સેવન કરતા નથી. એવા તે આત્માથી પુરૂષ બંધનથી મુક્ત થઈને અસંયમ મય જીવનની આકાંક્ષા કરતા નથી. અને ઉપલક્ષણથી બાલમરણની પણ ઈચ્છા કરતા નથી કેમકે તેઓ જગત નિવાસી પુરૂષ સૌથી પહેલાં મોક્ષ ગામી થાય છે. અર્થાત્ મોક્ષ ગમનના અભિલાષી હોય છે. મોક્ષના અભિલાષી હોવાથી તે અસંયમ જીવન અને બાલ મરણ બનેની ઈચ્છા કરતા નથી. ત્યાા
ટીકાઈ–જે મહાપુરૂષ એ નિશ્ચય કરી લે છે કે સ્ત્રી પ્રસંગ કડવા ફળ આપનાર છે, પ્રિયે સુગતિના માર્ગમાં ભગળ જેવી છે, સઘળા અધમનું મૂળ છે. કપટ ઝાળથી યુક્ત હોય છે. મદિરાની જેમ મહામોહને
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५१५ सर्वपरिग्रहहेतवः इति निश्चित्य 'इथिओ' स्त्रीः 'ण सेवंति' न सेवन्ते 'ते' ते इत्थम्भृता आत्मार्थिनः (जणा) जना:-महापुरुषाः 'बंधणुम्मुक्का' बन्धनोन्मुक्ताः स्त्रीजालबन्धरहिततया सकलबंधनरहिताः सन्तः 'जीवियं' जीवितं असंयमजीवितम् उपलक्षणात् वालमरणमपि च 'नावति ' नाऽवकांक्षन्ति किमर्थ जीवितं मरणं च नावकाङ्क्षन्तीत्याह-यतः 'हु' निश्चयेन 'ते' ते-सीसंगवर्नकाः 'जणा' जनाः 'आइमोक्खा' आदिमोक्षाः अत्र आदिशब्दः प्रधानार्थकस्तेन आदि प्रधानम् अन्यपुरुषार्थापेक्षया मोक्षः अशेषकर्मक्षयात्मको येषां ते आदिमोक्षाः, प्रधानभूतमोक्षाख्यपुरुषार्थोद्यताः अतएव ते जीवितं मरणंच नाव काङ्क्षन्तीति भावः ॥९॥ मूलम्-जीवियं पिट्रेओ किंचा अंतं पावंति कम्मुणं ।
कम्मुणा संमुही भूया जे मंग्ग मणुसासई ॥१०॥ छाया--जीवितं पृष्ठतः कृत्वा अन्तं प्राप्नुवन्ति कर्मणाम् ।
कर्मणा संमुखी भूता ये मार्गमनुशासति ॥१०॥ क्या, स्त्रियां ही समस्त परिग्रह का कारण हैं, वे स्त्रियों का सेवन नहीं करते हैं । ऐसे आत्मार्थी जन स्त्री के जाल से छुटकारा पाकर समस्त बन्धनों से मुक्त हो जाते हैं । वे न असंयम जीवन की इच्छा करते हैं और न बालमणकी । वे क्यों जीवन भरण की इच्छा नहीं करते ? इसका उत्तर यह है कि स्त्री प्रसंग के त्यागी वे जगत् वासी जन आदिमोक्ष होते हैं। अर्थात् सर्व प्रथम मोक्षगामी होते हैं। इसी कारण जीवन मरण की इच्छा नहीं करते ॥९॥ ઉત્પન્ન કરવાવાળી છે. વધારે શું કહેવાય? સિયે જ સઘળા પરિગ્રહનું કારણ છે, તેઓ સ્ત્રિનું સેવન કરતા નથી. એવા આત્માર્થી જન સ્ત્રીની જાળથી છૂટકાર પામીને સઘળા બંધનોથી મુક્ત થઈ જાય છે. તેઓ અસં. યમી જીવનની ઈચ્છા કરતા નથી, તેમજ બાલમરણની પણ ઈચ્છા કરતા નથી. તેઓ જીવન મરણની ઈચ્છા કેમ કરતા નથી ? એને ઉત્તર એ છે કે-સ્ત્રી પ્રસંગને ત્યાગ કરવા વાળા તેઓ જગતમાં રહેનારાઓ આદિ મેક્ષ હોય છે. અર્થાત્ સર્વ પ્રથમ મોક્ષગામી હોય છે. એજ કારણે જીવન મરણની ઈચ્છા કરતા નથી. છેલ્લા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:--जीवितेच्छां परित्यज्य ते किं कुर्वन्तीत्याह-ते असंयमजीवनेच्छारहिता महापुरुषाः 'जीवियं' जीवितम् असंयमजीरनं 'पिट्टओ किच्चा' पृष्ठतः कृत्वा अनादृत्य जीवन निरपेक्षो भूत्वेत्यर्थः 'कम्मुणं' कर्मणां ज्ञानावरणीयाधष्टविधानां चतुर्णा घातिकर्मणां वा (अंतं) अन्तं नाशं 'पाति' प्राप्नुवन्ति सकलकर्मक्षपणेन मोक्षं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः। (जे) ये सकलकर्मक्षपणासमर्थाः भवेयुस्ते
'जीवियं पिट्ठओ किच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'जीवियं-जीवितम्' असंघम जीवन को 'पिट्टी किच्चा -पृष्ठतः कृत्वा' अनादर करके 'कम्मुणं-कर्मणां' ज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के घातिया कर्म के 'अंतं-अन्तम्' अंतको 'पावंति-प्राप्नुवन्ति' प्राप्त करते हैं 'जे-ये जो पुरुष सकलकर्म के क्षपण में असमर्थ होते हैं वे पुरुष 'कम्मुणा-कर्मगा' तप संयमआदि सदनुष्ठान रूप क्रिया से 'समुहीभूया-संमुखीभूताः' मोक्षके सन्मुख होकर 'भग्गं मार्गम्' जिनोक्त -सम्यक दर्शन ज्ञान चारित्ररूप मोक्षमार्ग को 'अणुसासई-अनुशासति' भव्यों को उपदेश करते हैं अर्थात् भव्यों को मोक्षमार्ग उपदेशद्वारा दिखाते हैं ॥१०॥
अन्वयार्थ--जीवन के प्रति निस्पृह होकर वे क्या करते हैं सो कहते हैं असंयम जीवन की इच्छा से रहित महापुरुष असंयमी जीवन को त्याग कर अर्थात् उससे निरपेक्ष होकर ज्ञानावरणीय आदि आठों कर्मों का या चार घातिया कर्मों का अन्त कर देते हैं और मोक्ष प्राप्त
जीवयं पिटुओ किच्चा' त्या
शहा–'जीवियं-जीवितम्' असयम बनने 'पिढओ किच्चा-पृष्ठतः कृत्वा' अना४२ ४रीने 'कम्मुण-कर्मणां' ज्ञानाव२९य माह 18 प्रारना धातिया मना 'अत -अन्तम्' मतने 'पावंति-प्राप्नुवन्ति' प्रात 3रे . 'जे -ये २ ३५ स४0 3भना सम असमय हाय छे ५३५ 'कम्मुणा -कर्मणा' त५ सयम विगैरे सहनुठान ३५ ठियाथी 'समुही भूया-संमुखीभूताः' माक्षनी सन्भु मनीने 'मग्ग-मार्गम्' यात सभ्य५ ४शन, ज्ञानयारित्र ३५ माक्षमालन 'अणुसासइ-अनुशासति' नव्याने पहेश २ छे. अर्थात् ભાને ઉપદેશ દ્વારા મોક્ષમાર્ગ બતાવે છે. ૧૦
અન્વયાર્થ–જીવન પ્રત્યે નિસ્પૃહ થઈને તેઓ શું કરે છે? એ કહે વામાં આવે છે–અસંયમમય જીવનની ઈચ્છાથી રહિત મહાપુરૂષ અસંયમી જીવનનો ત્યાગ કરીને અર્થાત તેનાથી નિરપેક્ષ બનીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠે કર્મોને અથવા ચાર ઘાતિયા કર્મોને અંત કરે છે. અને મોક્ષ પ્રાપ્ત
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपानरूपणम् ५१७ (कम्मुणा) कर्मणा तपःसंयमादि सदनुष्ठानरूपया क्रियया (संमुहीभूया) संमु. खीभूताः अशेषकर्मक्षपणमार्गाभिमुखाः सन्तः (मगं) मार्ग-जिनोक्तं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपम् (अणुसासई) अनुशाप्तति भव्येभ्यः समुपदिशन्ति सदुपदेशस्य परम्परया मोक्षमाप्तिहेतुत्वादिति ॥१०॥
टीका-जीवितेच्छां परित्यज्य किं कुर्वन्तीत्याह-ते असंयमजीयनेच्छारहिता महापुरुषाः 'जीवियं' जीवितम्-असंयमजीवितम् 'पिट्ठओ किच्चा' पृष्ठतः कृत्वा, अनादृत्य 'कम्मुणं' कर्मणां ज्ञानावरणीयादीनाम् 'अंत' अन्तं-नाश 'पार्वति' प्राप्नुवन्ति । सदनुष्ठानकरणेन जीवननिरपेक्षाः सन्तः अशेषकर्मक्षयस्वरूपं मोक्षं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः, 'जे' ये सकलकर्मक्षपणाऽसमर्थास्ते 'कम्मुणा' कर्मणा तपः संयमादिविशिष्टाऽनुष्ठानेन 'संमुहीभूया' संमुखीभृताः सकलकर्मकरते हैं । जो सकल कर्मों का क्षय करने में समर्थ होते हैं, वे पुरुष तप संयम आदि के अनुष्ठान से समस्त कर्मों को क्षपण करने के अभिमुख होकर सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र तप रूप मोक्ष मार्ग का प्राणियों के हित के लिए भव्य जीवों को उपदेश देते हैं, क्योंकि मोक्षमार्ग का उपदेश भी परम्परा से मोक्ष का प्रापक होता है ॥१०॥
टीकार्थ-जीवन की इच्छा को त्याग कर क्या करते है ? सो कहते हैं असंयम जीवन की इच्छा से रहित महापुरुष असंयममय जीवन को त्याग कर ज्ञानावरणीय आदि कर्मों का अन्त कर देते हैं अर्थात् सदनुष्ठान करके जीवन से निरपेक्ष होकर समस्त कर्मक्षय रूप मोक्ष प्राप्त कर लेते हैं। जो समस्त कर्मों का क्षय करने में असमर्थ होते हैं, वे तप संयम आदि का विशिष्ट अनुष्ठान करके मोक्ष के अभिमुख કરે છે. જેઓ સકળ કર્મોને ક્ષય કરવામાં સમર્થ હોય છે. તે પુરૂષ તપ સંયમ વિગેરેના અનુષ્ઠાનથી સઘળા કર્મોના ક્ષપણ કરવામાં અભિમુખ થઈને સમ્યક્ દશન જ્ઞાનચારિત્ર તપ રૂપ મેક્ષ માર્ગને પ્રાણિયોના હિત માટે ભવ્ય અને ઉપદેશ આપે છે. કેમ કે-મોક્ષ માર્ગને ઉપદેશ પણ પરંપરાથી મોક્ષ પ્રાપ્ત કરાવનાર હોય છે. ૧૦
टी---वननी छानी त्यास शन शु' ४२४१ मतावले. –અસંયમી જીવનની ઈચ્છાથી રહિત પુરૂષ અસંયમ મય જીવનને ત્યાગ કરીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોને અંત કરી દે છે. અર્થાત સદનુષ્ઠાન કરીને જીવનથી નિરપેક્ષ થઈને સમસ્ત કર્મ ક્ષય રૂપ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી લે છે, જે સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરવામાં અસમર્થ હોય છે, તેઓ તપ, સંયમ, વિશે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे क्षयस्वरूपमोक्षस्याऽभिमुखीभूताः सन्तः 'मग्गं' मार्गम् सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रात्मकम् 'अणुसासई' अनुशासति, पाणिनां हिताय भव्येभ्यः समुपदिशंति मोक्ष. मार्गोपदेशस्यापि परम्परया मोक्षप्रापकत्वादिति ॥१०॥ मूलम्-अणुसासणं पुढो पाणी वसुमं पूयणासए ।
अणासए जए दंते देढे आरयमेहणे ॥११॥ छाया--अनुशासनं पृथक् माणिषु वमुमान् पूजानास्वादकः ।
_अनाशयो यतो दान्तो दृढ आरत मैथुनः॥११॥ होकर सम्यग दर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग का प्राणियों के हितके लिए भव्य जीवों को उपदेश देते हैं, क्योंकि मोक्षमार्ग का उपदेश भी परम्परा से मोक्षप्राप्ति का कारण है ॥१०॥
'अणुसासणं पुढो पाणी' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'अणुसासणं-अनुशासनम्' सदुपदेश 'पाणी-प्राणिषु' प्राणियों में 'पुढो-पृथक' भिन्न भिन्न होता है 'वसुमं-वसुमान' संयमवान् तथा पूयणासए-पूजानास्वादकः' पूजासत्कार की इच्छा न रखनेवाले अत एव 'अणासए-अनाशयः' पूजा में रूचि न रखनेवाला तथा 'जए-यतः' संघममें प्रयत्नवान् तथा दंते-दान्तः' इन्द्रिय और नो इन्द्रिय का दमन करने वाला अर्थात् जितेन्द्रिय अत एव 'दढे-दृढः' दृढ तथा 'आरयमेहुणे-आरतमैथुनः' मैथुन रहित पुरुष मोक्ष गमन योग्य होता है ॥११॥ રનું વિશેષ પ્રકારથી અનુષ્ઠાન કરીને મોક્ષની સન્મુખ થઈને સમ્યફ દર્શન સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યક્ ચારિત્ર, અને સમ્યફ તપ રૂપ મોક્ષમાર્ગને પ્રાણિના હિત માટે ભવ્ય જીને ઉપદેશ આપે છે. કેમકે-મોક્ષમાર્ગને ઉપદેશ પણ પરંપરાથી એક્ષપ્રાપ્તિના કારણ રૂપ છે. ૨૦ ___ 'अणुसासणं पुढो पाणी' त्याह
शहा--'अणुसासणं-अनुशासनम्' स५:२२ 'पाणी-प्राणिषु' प्रालि योमा 'पुढो-पृथक्' an Ne हाय छे. 'वसुमं-वसुमान्' सयभवान् तथा 'पूयणासए-पूजनास्वादकः' on सा२नी छ न २१मवावा सतमे 'अणासए-अनाशयः' पूलमा ३थि न २ तथा 'जए-यतः' सयममा यत्नवान् तथा 'देते-दान्तः' ।न्द्रिय अने नाईन्द्रियनु भन ४२वाणा मत waन्द्रिय मतमेव दढे-दृढः' १८ तथा 'आरयमेहुणे-आरतमैथुनः' મિથુનને વજીત કરનાર પુરૂષ મેક્ષ ગમન કરવાને ગ્ય કહેવાય છે. ૧૧
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५१९ ___ अन्वयार्थः--मोक्षाभिमुखानामनुशासनं प्रदर्शयति-मोक्षाभिमुखा यदनुशा. सति तत् (अणुसासणं) अनुशासनं सदुपदेशः, तत् (पाणी) माणिषु-जगज्जन्तुषु (पुढो) पृथक् भिन्न भिन्नं वर्तते भिन्न भिन्नतया तत् परिणमते न तु समानतया, तत्तज्जीवानां तत्तदन्तःकरणस्य भिन्नभिन्नस्वभावत्वात् । तेनानुशास. नेन कश्चिदेव मोक्षाभिमुखो भवति न तु सर्वे, योऽनुशासकः स कीदृशो भवेदित्याह-(वसुमं) बम्मान-वसु-धनं मुनेधनं तु संयम एव तद्वान् वसुमान् संयमवान्, तथा (पूयणासए) पूजानास्वादक:-पूजा-सत्कारः तस्या अनास्वादका मनोवाक्कायैरनुमोदकः, अतएव (प्रणासए) अनाशयः पूजायभिप्रायवर्जिता, अत. एव (जए) यता-भयतः संयमे यत्नवान , कुतः ? (दंते) दान्तः-इन्द्रियनोइन्द्रियद. मकः अतएव (दढे) दृढः-देवादिभिरप्यविचलितस्वभावः, कुत एवम्-(आरयमेहुणे) __ अन्वयार्थ--मोक्ष के सन्मुख हुए महापुरुषों के अनुशासन के विषय में कहते हैं उन मोक्षाभिमुख पुरुषों का अनुशासन जगत् के जीवों में भिन्न भिन्न रूप में परिणत होता है, समान रूप में नहीं, क्योंकि विभिन्न प्राणियों का अन्तःकरण भिन्न भिन्न स्वभाव वाला होता है । उस अनुशासन से कोई कोई ही मोक्ष की ओर संमुख होता है, सभी नहीं। अनुशासक कैसा हो, सो कहते हैं-'वसु' का अर्थ है धन, मुनि का धन संयम ही है । अतएव 'वस्तुमान्' का अर्थ संयमवान् समझना चाहिए। जो संयमवान् है, आदर सत्कार का अस्वादन या अनुमोदन नहीं करता आदर सत्कार आदि की इच्छा से रहित होता है, संयम में यतनाबान होता है, इन्द्रियों का और मन का दमन करने वाला है, देव आदि भी जिसे चलायमान नहीं कर सकते,
અન્વયાર્થ––મેક્ષની સન્મુખ ઉપસ્થિત થયેલ મહાપુરૂષના અનુશાસન સંબંધમાં કહે છે. એ મોક્ષાભિમુખ પુરૂષેનું અનુશાસન જગતના જીવોમાં જુદા જુદા પ્રકારથી પરિણત થાય છે. સરખી રીતે નહીં. કેમકે–જુદા જુદા પ્રાણિયોના અંતઃકરણે જુદા જુદા સ્વભાવવાળા હોય છે. એ અનુશાસનથી કઈ કઈ પુરૂષ જ મોક્ષની તરફ જનાર હોય છે. બધા નહીં. અનુશાસક કેવા હોય? તે સંબંધમાં કહે છે કે–વણ” અર્થાત ધન, મુનિનું ધન સંયમ राय छे. तेथी 'वसुमान्' ।। अथ सयभवान् से प्रभारी सभा જોઈએ. જેઓ સંયમવાન છે, આદર સત્કારનું આસ્વાદન અથવા અનુમોદન કરતા નથી. આદર સત્કાર વિગેરેની ઈચ્છા શહિત હોય છે. સંયમમાં યતનાવાન હોય છે, ઇન્દ્રિયનું અને મનનું દમન કરવાવાળા છે, દેવ વિગેરે પણ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतास्त्रे आरतमैथुना-भागतभोगेच्छः उपलक्षणात त्यक्तसर्वेच्छावान् य एतादृशविशेपणविशिष्टो भवति स एव मोक्षाभिमुखो भवितुमर्हतीति भावः ॥११॥ ___टीका-मोक्षाभिमुखानामनुशासनं प्रदर्शयति-'अनुसासणं' अनुशासनम् मोक्षाभिमुखानामुपदेशः, अनुशास्यन्ते सन्मार्गाय अभिमुखी क्रियन्ते जीवाः सदसद्विवेकेन येन, तत्-अनुशासनम् धर्मदेशना तदनुशासनं पुनः 'पाणी' प्राणीषु. जीवेषु 'पुढो' पृथक् पृथक भवति । यद्यपि सर्वज्ञमुखात्-एकविधमेवाऽनुशासनं निस्सरति, तथापि-श्रोतृणां भेदात-बहुशः परस्परं भियत एव तदनुशासनम् । यथा-वारिदविमुक्तमुदक-एकरसमपि तत्तदेशविभागविभक्तपृथिवीविकारा. क्योंकि वह मैथुन से रहित होता है अर्थात् समस्त भोगेच्छाओं का त्यागी होता है, जो इन विशेषणों से विशिष्ट होता है, वही मोक्ष की ओर अभिमुख (संमुख) होने योग्य होता है ।।११।। ___टीकार्थ--मोक्षाभिमुख पुरुषों के अनुशासन के विषय में कहते हैं-जिस सत् असत् विवेक के द्वारा जीव मोक्ष के सन्मुख होते हैं, वह अनुशासन कहलाता है। उसे धर्मदेशना भी कहते हैं। वह अनु. शासन जीवों में भिन्न भिन्न रूप से परिणत होता है । यद्यपि भगवान् के मुख से एक ही प्रकार की धर्मदेशना निकलती है, तथापि श्रोताओं की विभिन्नता के कारण धर्मदेशना में भी अन्तर पड़जाता है। जैसे मेघों से गिरा हुआ जल स्वभावतः एक से रस वाला होता है, फिर भी अमुक देशों में विभक्त पृथ्वी के विकारों के कारण वह अनेक જેને ચલાયમાન કરી શકતા નથી. કેમકે-તે મિથુનથી રહિત હોય છે. અર્થાત સઘળી ભેગેછાને ત્યાગ કરવાવાળા હોય છે. જેઓ આ વિશેષણથી વિશિષ્ટ હોય છે, એજ મોક્ષની તરફ અભિમુખ (સંમુખ) થવાને યોગ્ય હોય છે. ૧૧૫
ટીકાર્થ–મેક્ષાભિમુખ પુરૂષના અનુશાસનના સંબંધમાં કહે છે-જે સત્ અસત્ વિવેક દ્વારા જીવ મેક્ષની સન્મુખ હોય છે, તે અનુશાસન જીમાં ભિન્ન ભિન્ન રૂપથી પરિણત થાય છે. જે કે ભગવાનના મુખેથી એક જ પ્રકારની ધર્મદેશના નિકળે છે, તે પણ શ્રોતાઓના ભિન્ન પણાને કારણે ધર્મદેશનામાં પણ અંતર પડિ જાય છે. જેમ મેઘમાંથી પડેલ જળ સવભાવથી એક સરખા રસ વાળું હોય છે, તે પણ અમુક અમુક દેશોમાં જુદા પ્રકારની જમીનના વિકારોના કારણે તે અનેક પ્રકારના થઈ જાય છે.
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५२१ नाश्रित्याऽनेकधा भिद्यते । नारिकेलनिम्बजंबीरादौ यथोपवर्णितभेदस्य सर्वाऽनुभवसिदत्वात् । तथाचोक्तम्
___ 'देशना लोकनाथानां सत्त्वाशयवशंवदाः।
भिद्यन्ते बहुधा लोके उपायैर्वहुभिः पुनः ॥१॥इति॥ यद्यपि भव्ये एव तदनुशासनं फलति न तु तदभव्ये, तथापि तत्र सर्वोपायज्ञस्य भगवतो नो दोषः, किन्तु तत्र तत्र तादृशजीवानामेव स दोषो यत्तदन्तःकरणेन सह तथा परिणमति । उक्तंच
'सद्धर्मबीजवपनानघकौशलस्य, यल्लोकबान्धव ! तवापि खिलान्यभूवन् । तन्नाद्भुतं खगकुलेष्विह तामसेषु
सूयशिवो मधुकरी चरणावदाताः ॥१॥इति।। प्रकार का हो जाता है। नारियल नीम और नींबू आदि में उक्त विभि. न्नता सभी को अनुभव में आती है। कहा है 'देशना लोक नाथानाम्' इत्यादि। __'लोक के नाथों-तीर्थंकरों की देशना श्रोता जीवों के अभिप्राय के अनुसार इस लोक में अनेक प्रकार की हो जाती है और वह अनेक कारणों से नाना रूपों में परिणत होती है।' ___ यद्यपि भगवान् की धर्मदेशना भव्य जीव में ही फलवान होती है, अभव्य में नहीं, तथापि सभी उपायों के ज्ञाता भगवान का इसमें कोई दोष नहीं है। यह तो उन श्रोताओं का ही दोष है कि उनके अन्तःकरण के संसर्ग से वह उस प्रकार परिणत हो जाती है। कहा भी है-'सद्धर्मधीजवपनानघ कौशलस्य' इत्यादि। નારીયેલ, લીમડે અને લીંબૂ વિગેરેમાં તે ભિન્ન પણ બધાને અનુભવમાં આવે छ, धु ५५ छ -'देशना लोकनाथानाम्' इत्यादि
લેકનાના-તીર્થકરેની દેશના શ્રોતાજનેના અભિપ્રાય પ્રમાણે આ લોકમાં અનેક પ્રકારની થઈ જાય છે અને તે અનેક કારણેથી અનેક રૂપમાં પરિણમી જાય છે.
જે કે ભગવાનની ધર્મદેશના ભવ્ય જીવમાં જ ફલવાનું હોય છે, આભવ્યમાં નહીં, તે પણ સઘળા ઉપાયને જાણનારા ભગવાનનો આમાં કાંઈજ દેષ નથી. આ તે તે શ્રોતાઓને જ દોષ છે કે–તેમના અંતઃકરણના સંસगया तो रीत परिणत 25 14 छे. ४ ५ -'सद्धर्मबीजपवपना नघकौशलस्य' त्यादि
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे हे लोकमित्र ! अत्युत्तमधर्मरूपबीजपने यद्यपि भवान् अतीव कुशलः तथापि यत्र वचन भवतः सदुपदेशो निरर्थको जायते तत्र नाश्चर्यम् , यत उलूकादि तामसपक्षिणां सूर्यप्रकाशोऽपि मधुकरचरणवत् कृष्णो दृश्यते इति ।
_ योऽनुशासकः स कीदृशः स्यादित्याह-वसुमं वसुमान् वसु-धनम्, तरुच मोक्षार्थ प्रवृत्तस्य संयम एव, तादृशं संयमाख्यं वसु विद्यते यस्यासौ वसुमान् संयमवान् तथा 'पूयणासए' पूजानास्वादकः पूजा-सत्कारः तस्या अनास्वादक: त्रिकरणत्रियोगैरपि अननुमोदकः । यद्वा-पूजा देवादिकृतमपि न स्वादयति यः ___ 'हे लोक के बन्धु भगवान् ! सद्धर्म रूपी बीज को बोने में आपका कौशल निपुणता सर्वथा निर्दोष है उसमें कोई त्रुटि नहीं होती फिरभी आप के लिए भी कोई-कोई भूमि ऊपर सिद्ध होती है । अर्थात् कई जीवों पर उसका कोई प्रभाव नहीं पड़ता। इसमें आश्चर्य की बात नहीं, क्योंकि अंधकार में विचरण करने वाले कुछ पक्षी ऐसे भी होते हैं। जिन्हें सूर्य की किरणें भी भ्रमर के पैर के समान काली ही नजर आती हैं। ___ अनुशासक अर्थात् धर्मोपदेशक कैसा होना चाहिए सो कहते हैं -वह संयम रूपी धन से युक्त हो क्योंकि मोक्ष के लिए प्रवृत्ति करने वाले का धन संयम ही है वह आदर सत्कार का अनास्वादक हो अर्थात् तीन करण और तीन योग से अपने सत्कार सन्मान की अनु. मोदना न करे अथवा देवादिकों द्वारा की जाने वाली सेवा का आस्वा. | હે લોકના બધુ ભગવન ! સદ્ધર્મ રૂપી બીજને વાવવામાં આપની કુશળતા-નિપુણપણુ સર્વથા નિર્દોષ છે. તેમાં કાંઈ જ ત્રુટિ નથી હોતી, તે પણ આપને માટે પણ કઈ કઈ ભૂમિ ઉપર સિદ્ધ થાય છે. અર્થાત્ કોઈ જી પર તેનો કોઈ પ્રભાવ પડતું નથી. એમાં આશ્ચર્ય જેવું કાંઈ નથી. કેમકે–અંધારામાં વિચરવા વાળા કેટલાક પક્ષી એવા પણ હોય છે કે-જેઓને સૂર્યના કિરણે પણ જામરાના પગની જેમ કાળા કાળા જોવામાં આવે છે.
અનુશાસક અર્થાત ધર્મોપદેશક કેવા હોવા જોઈએ ? તે બતાવવામાં આવે છે, તે સંયમ રૂપી ધનથી યુક્ત હય, કેમકે-મોક્ષને માટે પ્રવૃત્તિ કરવાવાળાનું ધન સંયમ જ છે. તે આદર સત્કારના અનાસ્વાદક હાય અર્થાત્ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી પિતાના સત્કાર સન્માનનું અનુમોદન ન કરે. અથવા દેવાદિ દ્વારા કરવામાં આવનારી સેવાને સ્વાદ ન કરે. કેમ તે ગ્રહણ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५२३ सः पूजानास्वादकः । कुतो न स्वादयति-अत आह-'अणासए' अनाशयः, आशयः अभिलाष द्योतकोऽभिमायः, इच्छा बा, स न विद्यते यस्य सोऽनाशयः । तथा 'जए' यतः प्रयतः संयमे यत्नवान् सदा निरविचारः संयमवानित्यर्थः । कुतो यतः अयम् यतः प्रयतः संयमे यत्नवान् सदा निरतिवारः संयमानि त्यर्थः । कुतो यतः अयम् ‘दंते' दान्तः इन्द्रिय नो इन्द्रिय दमनशीलः, कथमीदृशस्तत्राह-'दढे' दृढः-देवादिकृतविषयादिपलोभनरपि अविचलितस्वभावः । कुत एवम् 'आरयमेहुणे' आरतमैथुनः भारतनुपरतं निवारितं मैथुनमब्रह्मचर्य यस्य स आरतमैथुनः निरस्तशब्दादिविषयाभिलाषः, प्राणातिपातादिविरतिमत्वात् । मोक्षमार्गसाधकायतचारित्रवत्त्वाच्च । अथानुशासकस्य विशेषणसार्थकतामाह-स वसुमान् संयमधनत्त्वात् , पूजानास्वादकः सत्कारायननुमोदकत्वात् , अनाशय:दन न करे। क्यों आस्वादन न करे ? इसका उत्तर यह है कि वह अभिलाषा, प्रयोजन या इच्छा से रहित हो। संयम में यतनावान् हो अर्थात् निरतिचार संयम का पालन करे। इन्द्रिय और मन को दमन करने वाला हो। ऐसा भी क्यों हो? इस कारण कि देवता आदि के वैषयिक प्रलोभनों के होने पर भी धर्म से विचलित नहीं होता और विचलिन न होने का कारण यह है कि वह मैथुन आदि इन्द्रिय संबंधी भोगों से विरत होता है। वह प्राणातिपात आदि पापे से निवृत्त होता है, मोक्षमार्ग का साधक होता है और आयत (दीर्घ) चारित्रवान् होता है। इस कारण उसमें शब्दादि विषयों की अभिलाषा नहीं होती। ___ तात्पर्य यह है कि सच्चा अनुशासक अर्थात् उपदेष्टा (उपदेशक) वही होता है जो संयम रूपी धन से युक्त हो, सत्कार आदि का अनुન કરવી ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે–આ અભિલાષા, પ્રયોજન અથવા ઈચ્છાથી રહિત હોય છે. સંયમમાં યતનાવાળા હોવું અર્થાત્ નિરતિચાર સંય. મનું પાલન કરે ઈન્દ્રિય અને મનનું દમન કરવા વાળા હોય એવું પણ કેમ હોય? એ કારણે કે દેવતા વિગેરેના વિષય સંબંધી પ્રભને હોવા છતાં પણ ધમથી ચલાયમાન થતા નથી, અને ચલાયમાન ન થવાનું કારણ તે મિથુન વિગેરે ઈન્દ્રિય સંબંધી ભેગથી વિરત હોય છે, તે પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપથી નિવૃત્ત હોય છે. મેક્ષમાર્ગના સાધક હોય છે. અને આયત (દીઘ) ચારિત્રવાનું હોય છે. તે કારણથી તેમાં શબ્દ વિગેરે વિષયેની અભિલાષા-ઈચ્છા હતી નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--સાચે અનુશાસક અર્થાત્ ઉપદેશક એજ હોય છે કે જે સંયમ રૂપી ધનવાળે સત્કાર વિગેરેનું અનુમોદન ન કરતાં
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
-
o
-maramanane
w
s
____ सूत्रकृताङ्गसूत्रे इच्छाराहित्यात् , यतः संयमयत्नत्यात् , दान्तः इन्द्रिय नोइन्द्रियदमनशीलस्वात् , दृढः अनुकूलपतिकूलोपसगैरविचलनीयत्वात् , आरतमैथुनः भोगेच्छारहितत्वात् । य एतादृशोऽनुशासको भवेत् स एव मोक्षाभिमुखो भवितुमर्हतीति भावः ॥११॥ मूलम्-णीवारे व ण लीएजा छिन्नसोए अणाविले ।
अणाउले सया दंते संधि पत्ते अणेलिसं ॥१२॥ छाया-नीवार इव न लीयेत छिन्नस्रोता अनाविलः ।
____ अनाकुलः सदा दान्तः संधि प्राप्तोऽनीदृशम् ।।१२।। मोदन न करके अपनी सेवा का आस्वादन न करे, इच्छा रहित होने के कारण निस्पृह हो, संथम में यतनावान हो, इन्द्रियों का और मन का दमन करने वाला हो, अनुकूल और प्रतिकूल परीषह और उपसर्गों से चलायमान न होने के कारण दृढ हो तथा भोग की इच्छा से रहित होने के कारण मैथुन त्यागी हो। जो ऐसा अनुशासक होता है, वही मोक्षाभिमुख हो सकता है ॥११॥ 'णीवारेव ण लीएज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ-मैथुन को त्याग करने वाला मुनि ‘णीवारेव-नीवार इव' जालमें बांधने के लिए उसमें डाले हुए धान्य में कपोत आदि प्राणियों के जैसे 'ण लीएज्जा-न लीयेत' स्त्रीसंग में लीन न हो अर्थात् साधु स्त्री सेवन न करे 'छिन्नसोए-छिन्नस्रोता:' जिसने विषयभोग रूप आश्रवद्वार को काट डाला है, अत एव 'अणाविले-अनाविलः' रागપોતાની સેવાનું આસ્વાદન ન કરે. ઈચ્છા રહિત હોવાના કારણે નિસ્પૃહ હોય, સંયમમાં યતનાવાન્ હોય, ઈન્દ્રિય અને મનનું દમન કરવા વાળા હોય, અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ પરીષહ અને ઉપસર્ગોથી ચલાયમાન ન હોવાને કારણે દઢ હાય, તથા ભેગની ઈરછાથી રહિત હોવાથી મૈથુનને ત્યાગ કર. વાવાળા હોય, આવા જે ઉપદેશક હોય છે, એજ મેક્ષમાં જવાની ઈચ્છા વાળા-મેક્ષાભિમુખ હોઈ શકે છે. ૧૧ ___णीवारेव ण लीएज्जा' त्या
Avथ--भैथुनना त्या ४२वापाको भुनि ‘णीवारेव-नीवार इव' anuvi ફસાવવા માટે તેમાં નાખવામાં આવેલ ધાન્યમાં કબૂતર વિગેરે પક્ષિઓની रंभ 'ण लीएज्जा-न लीयेत' खीसभा सीन न थ अर्थात् साधुसे शान सेवन न ४२ 'छिन्नसोए-छिन्नस्रोताः' विषय मे ३५ भासप वारने छेदी नाभ्यु छ मतमेव 'अणाविले-अनाविल:' द्वेष माह मथा २ हित मेव 'अणाउले-अनाकुलः' स्वस्थ वित्त मनीन 'सया
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५२५ ___ अन्वयार्थः-अथ (आरतमैथुनः) इत्यनेन किम् ? इत्यत्रोपदेशमाह-आरतमैथुनो मुनिः (गीवारेव) नीवारे इव-नीबारे जाले बन्धनार्थ प्रक्षिप्ते धान्यकणे कपोतशूकरादि प्राणी इव (ण लीएज्जा) न लीयेत-स्त्रीसङ्गे लीनो न भवेत् । यथा सूकरो धान्यकणासक्त्या जाले बद्धः कुमरणेन म्रियते, तथैव मनुष्योऽपि नीवारसदृशे स्त्रीसङ्गे लोनो भूत्वा तन्मोहजालबद्धो बालमरणेन म्रियतेऽतो मुनि ने तत्रासक्तिं भजेदिति भावः । कीदृशः सन्नित्याह-(छिन्नसोए) छिन्नस्रोताः अवरुद्धपाणातिपातादिपापागमनमार्गः, अतएव (अणाविले) अनाविलः रागद्वेषादि द्वेष आदि मलसे जो रहित है एवं 'अणाउले-अनाकुलः' स्वस्थचित्त होता हुआ 'सया दंते-सदा दान्तः सदैव वशीकृतेन्द्रिय होनेवाला मुनि 'अणेलिसं-अनीदृशम्' अनुपम ऐसी 'संधि-सन्धिम्' भावसमाधि को 'पत्ते-प्राप्त:' प्राप्त करता है ।।१२।।
अन्वयार्थ-- मैथुन से विरत होने का फल क्या होता है, यह यहां कहा जाता है-जैसे बन्धन में फांसने के लिए धान्य के दाने बिखेर दिये जाते हैं और कपोत शूकर आदि जीव उनके लोभ में न आकर फंस जाते हैं, इस प्रकार साधु स्त्री के जाल में फंसे । तात्पर्य यह है कि जैसे शूकर धान्य कणों में आसक्त होकर जाल में फंस जाता है
और बुरी मौत से मरता है, उसी प्रकार मनुष्य धान्य कणों के समान स्त्री के बन्धन में पड़कर बालमरण से मरता है, अत एव मुनि उसमें आसक्ति न धारण करे।
दंते-सदा दान्तः' सह इन्द्रयाने वश मवावा मुनि 'अणेलिसं-अनीहशम्' अनुपम सेवी संधि-सन्धिम्' मा समाधिन 'पत्ते-प्राप्तः' प्राप्त ४रे छे. ॥१२॥
मन्या --भैथुनथी विरत पाथी शु३७१ थाय छ । 22 माह डेવામાં આવે છે. જેમ બંધનમાં ફસાવવા માટે અનાજના કણે વેરવામાં આવે છે. અને કબૂતર વિગેરે છે તે કોને પ્રાપ્ત કરવાના લેથી આવીને ફસાઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે સાધુએ સ્ત્રિની જાળમાં ફસાવું નહી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જેમ કબૂતર વિગેરે ધાન્યના કણેમાં આસક્ત થઈને જાળમાં ફસાઈ જાય છે, અને ખરાબ માતથી મરે છે. એજ પ્રમાણે મનુષ્ય ધાન્ય કસરખી સ્ત્રિના બંધનમાં પડીને બાલમરણથી મરે छ. ती भुनिये तमा भासत थ नही.
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कालुष्यरहितः निर्मल इत्यर्थः, यतो रागद्वेषादिरहितस्ततः (अणाउले) अनाकुल आकुलताकारणराहित्येन स्वस्थचित्तः, कुतः ? (सया दंते) सदा दान्तः निरन्तरं वशीकृतेन्द्रियः स्यात् । एतेन किमित्याह-एतादृशो मुनिः (अणेलिस) अनीदर्श अनन्यसदृशं (संधि) सन्धि-भावसन्धि कर्मविवरलक्षणम् (पत्ते) प्राप्तो भवतीति॥१२॥
टीका-अथ मैथुनत्यागविषये समुपदिशति-'णीवारे इव ण लीएज्जा' नीवारे इव न लीयेत स्त्रीषु, यथा कपोतशूकरादिपाणी धान्यकणलोभेन जाले पतितो व्याधैः परिगृहीतो मार्यते । एवं पुरुषोऽपि अल्पकालिकपस्तुतविषयलोभेन स्त्रीषु संसक्तः संसज्यमान एव संसारमोहजाले पतितः स्वकृतकर्मभिर्मार्यते । अतो मुनि नींवारसदृशस्त्रीषु न संसक्तो भवेत् । विवेकवान् मुनिः स्त्रियम् , संसार
जिसने स्रोतों को अवरुद्ध कर दिया है अर्थात् पाप के आगमन के मार्ग को रोक दिया है जो अनाविल अर्थात् रागादि की कलुषता से रहित होने से निराकुल है तथा इन्द्रियों को वशीभूत करने वाला है, ऐसा मुनि अनुपम भावसमाधि को प्राप्त करता है ॥१२॥
टीकार्थ-यहां मैथुन त्याग के विषय में उपदेश देते हैं धान्य कणों के समान स्त्री में गृद्ध न हो, अर्थात् कबूतर एवं शकर आदि प्राणी जैसे धान्यकणों के लोभ में आकर जाल में पड़ जाते हैं और व्याध के द्वारा पकडे जाकर मारे जाते हैं, इसी प्रकार पुरुष भी अल्पकालिक विषय लोभ में पड़ कर स्त्रियों में आसक्त होकर मोहजाल में फंसता है और अपने किये कार्यों से मारा जाता है । अतएव मुनि धान्य कणों
જેણે સ્ત્રોતને રોકી દીધેલ છે. અર્થાત્ પાપના આવવાના માર્ગને રોકી દીધું છે, તથા જે અનાવિલ અર્થાત રાગાદિની કલુષતા વિનાના છે, જે આકુલતાને કારણે રાગ દ્વેષથી, રહિત હોવાથી નિરાકુલ છે, તથા ઈદ્ધિને વશ કરવાવાળા છે એવા મુનિ અનુપમ ભાવસમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૨
ટીકાર્થ––અહિયાં મૈથુન ત્યાગના સંબંધમાં ઉપદેશ આપવામાં આવે ઈ-ધાન્ય-અનાજના દાણા સમાન સ્ત્રિમાં આસક્ત ન થવું. અર્થાત્ કબૂતર અને સૂકર વિગેરે પ્રાણિ જેમ અનાજના દાણાના લેભમાં આવીને જાળમાં ફસાઈ જાય છે. અને શિકારી દ્વારા પકડાઈને મારી નાખવામાં આવે છે, એજ પ્રમાણે પુરૂષ, પણ અલ્પકાળના વિષયના લેભમાં પડીને સ્ત્રિમાં આસક્ત થઈને મોહ જાળમાં ફસાઈ જાય છે, અને પિતાના કરેલ કર્મોથી
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिमा टीका प्र. शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
बन्धकारणं जानीयात् । उक्तंच—
५२७
'संसार तब दुस्तार, पदवी न दवीयसी ।
अन्तरा दुस्तरा न स्यु यदि रे' मदिरेक्षणाः ॥ १ ॥ अतो नीवास्तुल्यं स्त्रीपस ज्ञात्वा ज्ञाततश्वस्तत्रासक्ति न कुर्यात् । किंभूतः सन्नित्याह- 'छिन्नसोए' छिन्नस्रोताः छिन्नानि अपनीतानि स्रोतांसि संसारावतरणद्वाराणि विषयोन्मुखेन्द्रियपवर्त्तनानि । यद्वा-छिन्नानि अवरुद्वानि स्रोतांसि आस्रवद्वाराणि प्राणातिपातादीनि येन स छिन्नखोत : निरुद्धपापागमनमार्गः के समान स्त्रियों में आसक्त न हो। विवेकवान् मुनि स्त्री को कर्मबन्धन का कारण जाने । कहा भी है- 'संसार तव दुस्तार' इत्यादि ।
'अरे संसार ! अगर बीच में यह दुस्तर स्त्रियां आड़ी न आ जाती तो तेरी यह दुस्तर पदवी कोई महत्व न रखती । अर्थात् स्त्रियों के मोह को जीतना ही वास्तव में दुस्तर है। इसी मोह के कारण संसार दुस्तर कहा गया है। जिसने स्त्री संबंधी मोह को जीत लिया, उसके लिए संसार दुस्तर नहीं रह जाता-सुतर हो जाता है ।'
अतएव स्त्रीप्रसंग को नीवार धान्यकणों के समान जान कर तत्ववेत्ता स्त्रियों में आसक्ति धारण न करे । वह स्रोतों को बन्द कर दे अर्थात् संसार में गिराने के द्वारों को इन्द्रियों के विषयों की ओर प्रवृत्ति को त्याग दे । अथवा पाप के आगमन के मार्ग को हिंसा आदि મરાઈ જાય છે, તેથી મુની અનાજના દાણા સરખી શ્રિયામાં આસક્ત ન થાય, વિવેકવાન્ મુનિ સ્ક્રિને કર્મબંધનું કારણ સમજે. કહ્યું પણ છે કે
'संसार तव दुस्तार' इत्यादि
અરે સ`સાર! અગર વચમાં આ દુસ્તર-ન પાર પામી શકાય તેવી સ્પ્રિંચે વચમાં ન આવત તે! તારી આ ‘દુસ્તર' પદવી કોઈ પ્રકારનુ` મહત્વ રાખી ન શકત, અર્થાત્ શ્રિયાના મેહને જીતવા એજ વાસ્તવિક દુસ્તરતા છે,
આ મેાહના કારણે જ સંસારને દુસ્તર કહેલ છે, જેણે સ્ત્રી સબધી મેહુને જીતી લીધે છે, તેને માટે સંસાર દુસ્તર થઈ શકતા નથી, અર્થાત્ સુતર સરળ પણાથી પાર પમાય તેવા બની જાય છે.
એથી જ સ્ત્રી પ્રસંગને નીવાર-ધાન્ય કણેાની જેમ સમજીને તત્વવેત્તા –તત્વને જાણનારા અિયામાં આસક્તિ ધારણ ન કરે. તે સ્રોતાને અન્ય કરી દે અર્થાત્ સંસારમાં પાડવાના દ્વારા-માર્ગને ઈન્દ્રિયાના વિષયા તરફ્ની પ્રવૃત્તિશી શકી દે અથવા પાપના આવવાનાં માગને એટલે કે પ્રાણાતિપાત
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तथा 'अणाविले' अनाविलः रागद्वेषादिकालुष्यरहितः अतएव 'अणाउले' अनाकुल:-विषयेषु-अपवर्तनात् स्वस्थचित्तः । तथा-'सया' सदा सर्वकालम् 'दंते' दान्तः इन्द्रिय नोइन्द्रियनिग्रहवान् ईदृशः पुरुषः 'अणेलिसं' अनीदृशम्-अनन्य सदृशम् 'संधि' सन्धि-कर्मविवरलक्षणं भावसन्धिम् 'पत्ते' प्राप्तो भवतीति ॥१२॥ मूलम्-अणेलिसस्स खेयन्ने णं विरुज्झिज्ज केणइ ।
मणसा वयसा चेव कायसा चेव चक्खुमं ॥१३॥ छाया-अनीदृशस्य खेदज्ञो न विरुध्येत केनचित् ।
___ मनसा वचसा एव कायेन एव चक्षुष्मान् ॥१३॥ पापों को नष्ट कर दे। रागद्वेष के कालुष्य से रहित हो अनाकुल हो, अर्थात् विषयों में प्रवृत्ति न करने के कारण स्वस्थचित्त हो, सदा इन्द्रियों और मन को दमन करे। इस प्रकार का महापुरुष अनुपम भावसमाधि को अर्थात् कर्म विवर रूप स्थिति को प्राप्त करता है ॥१२॥ 'अणेलिसस्स खेयन्ने' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'अणेलिसस्त-अनीहशस्य' अनन्य के समान संयम में 'खेयने-खेदज्ञः' जो निपुण पुरुष 'मणसा-मनसा' अंतःकरण से 'वयसा चेव-वचसा एव' वचन से 'कायसा चेव-कायेनापि' काय से भी 'केणइ-केनचित्' कोई भी प्रागी के साथ 'ण विरुज्झिज्ज-न विरु ध्येत' संयम में निपुण मुनि किसी के साथ विरोध न करे ऐसा पुरुष 'चक्खुमं-चक्षुष्मान् ' परमार्थ को जानने वाला है ॥१३॥ વિગેરે પાપનું નિવારણ કરે. રાગદ્વેષના કલુષિતપણુથી રહિત થાય, આકુળ ન થાય, અર્થાત વિષયમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવાને કારણે સ્વસ્થ ચિત્ત થાય સદા ઈન્દ્રિ અને મનનુ દમન કરે. આવા પ્રકારના મહાપુરૂષ અનુપમ ભાવ સમાધિને અર્થાત્ કર્મ વિવર રૂપ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧રા
शहा---'अणेलिसस्स-अनीहशस्य' अनन्यनी स२ सयममा 'खेयन्ने -खेदज्ञः' निपुण अवेरे ५३५ ‘मणसा-मनसा' मत:४२णुथी 'वयसा चेववचसा एव' क्यनयी 'कायसा चेव-कायेनापि' याथी ५५ 'केणइ-केनचित्' । ५) प्राणीनी सार्थ 'ण विरुज्झिज्ज-न विरुध्येत' विरोध न ३२ सेवा पु३५ 'चक्खुमं-वक्षुषमान्' ५२माने वागाछे. ॥१३॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५२९ __ अन्वयार्थ:-यः (अणेलिसस्स) अनीदृशस्य अनन्यसदृस्य संयमस्य (खेयन्ने) खेदज्ञा-मर्मज्ञः (मणसा) मनसा तथा (वयसा चेत्र) वचसाऽपि, तथा (कायसा चेव) कायेनाऽपि (केणइ) केनचित् सह (न विरुज्झिज्ज)न विरुध्येत न विरोधं कुर्यात् स एव (चक्खुमं) चक्षुष्मान् चक्षुरिव चक्षुः तद्वान् परमार्थदर्शको भवतीति ॥१३॥
टीका-यः 'अणेलिसस्स' अनीशस्य, अनन्यसशस्य अनन्यतुल्यो यः संयमस्तस्य अनुपमसंयमस्य 'खेयन्ने' खेदज्ञः-मर्मज्ञः संयमज्ञाननिपुणः एता. दृशः सन् मुनिः 'मणसा' मनसाऽन्तःकरणेन 'वयसा चेव' वचसापि-वचनेनापि अत्र 'एव' शब्दोऽप्यर्थ एवमग्रेऽपि 'कायसा चेव' कायेनापि उपलक्षणात करणकारणानुमोदनेन च त्रिकरणत्रियोगेनेत्यर्थः, 'केणई' केनचित् केनापि माणिना सह 'ण विरुज्झिज्ज' न विरुद्धयेत, संयमनिपुणो विद्वान् मनोवाक्कायैः कथमपि केनचिरसह विरोधं न कुर्यात् । अपि तु-सर्वपाणिषु मैत्रीभावमेव भजेत् । स एतादृशः पुरुष एव 'चक्खुमं' चक्षुष्मान् नेत्रवान परमार्थतस्तस्वदर्शित्वादिति । यः संयमपालने निपुणः स मनोयाकायैः केनापि सह विरोधं नैव कुर्यात् । य इस्थमाचरन् विहरति स परमार्थदर्शी भवतीति भावः ॥१३॥
अन्वयार्थ अनन्य सदृश अर्थात् अनुपम संयम का मर्मज्ञ पुरुष मन वचन और काय से किसी के साथ विरोध न करे। ऐसा महापु. रुष ही चक्षुष्मान अर्थात् परमार्थ द्रष्टा और परमार्थ दर्शक है ॥१३॥
टीकार्थ-जो अनन्य सदृश (अनुपम) संयम के मर्म का ज्ञाता होकर मन से, वचन से और काय से, तथा उपलक्षण से करण, कारण
और अनुमोदन से अर्थात् तीन करण और तीन योग से, किसी भी प्राणी के साथ विराध न करे, किन्तु समस्त प्राणियों पर मैत्री भाव ही धारण करे। ऐसा पुरुष ही परमार्थ का दर्शी होने के कारण नेत्रवान है।
અન્વયાર્થ—-અનન્ય સદુશ અર્થાત્ અનુપમ સંયમના મર્મને જાણવાવાળો પુરૂષ મન, વચન, અને કાયાથી કેઈની સાથે વિરોધ કરે નહીં એ મહાપુરૂષ જ ચક્ષુમાન્ અર્થાત્ પરમાર્થ દ્રષ્ટા અને પરમાર્થ દર્શક છે. ૧૩
ટીકાર્થ-જે અનન્ય સદશ અર્થાત્ અનુપમ સંયમના મર્મને જાણવા વાળા થઈને મનથી વચનથી અને કાયાથી તથા ઉપલક્ષણથી કરણ, કારણ અને અનુમોદનથી, અર્થાત્ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી કઈ પણ પ્રાણીની સાથે વિરોધ ન કરે. પરંતુ સવળા પ્રાણિયા સાથે મૈત્રી ભાવ જ ધારણ કરે. એ પુરૂષ જ પરમાર્થને જાણનાર હોવાના કારણે નેત્રવાનું છે,
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
सूत्रकृताङ्गसत्रे ___स लोके कीदृशो भवति तत्राहमूलम्-से हु चक्रवू मेणुस्साणं जे कखाए य अंतए।
अंतेण खुरो वहई चक अंतेणे लोट्रेई ॥१४॥ छाया-स हि चक्षु मनुष्याणां य: कांक्षायाश्च अन्तकः ।
अन्तेन क्षुरो वहति चक्रमन्तेन लुठति ॥१४॥ अन्वयार्थ:--(जे) यः मुनिः (कंखाए) काङ्क्षायाः शब्दादिविषयाभिलापाया: (अंतए) अन्तकः पर्यन्तवर्ती भवति (से) सः (हु) निश्चयेन (मणुस्साणं) मनु
तात्पर्य यह है कि जो संयम के स्वरूप का वेत्ता है वह मन बचन काय से किसी के साथ विरोध न करे। जो ऐसा करता है वही तत्वदर्शी है ॥१३॥ 'से हु चक्खू मणुस्साणं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे-य:' जो मुनि 'कंखाए-काङ्क्षायाः' शब्दादि विषय की अभिलाषा का 'अंतए-अन्तका' पर्यन्तवर्ती है 'से-सः' वही 'हु' निश्चय से 'मणुस्साण- मनुष्याणाम्' मनुष्यों के अर्थात् प्राणियों के 'चक्खू-चक्षुः' नेत्ररूप है 'खुगे-क्षुरः' अस्तुरा 'अंतेण-अन्तेन' अंतिम भाग से 'वहई-वहति' कार्य करता है और जैसा 'च-चक्रम्' रथमा चक्र 'अंतेण-अन्तेन' अंतभाग से लोहई-लुठति' चलता है ॥१४।।
अन्वयार्थ-जो मुनि कांक्षा अर्थात् शब्द आदि विषयों की अभिलाषा से पर्यन्तवर्ती होता है उनसे दूर हो जाता है, वह निश्चयपूर्वक मनुष्यों के
तापय से छे 3-- संयमाना २१३५ने धुवावाणे। छ, त मन, વચન, અને કાયાથી કેઈની પણ સાથે વિરોધ ન કરે. આ પ્રમાણે જેઓ કરે છે, એજ તત્વદશી તત્વને જાણનાર છે ૧૩
‘से हु चक्खू मणुस्साण' त्यादि
शहाथ-'जे-य' २ मुनि 'कंखाए-काक्षायाः' Ale विषयी मलिलापान। 'अतए-अन्तकः' ५-तपत्ता छे 'से-सः' ते 'दु' निश्चयथा 'मणुस्साण-मनुष्यानाम्' मनुष्याना मत प्राणियोनी 'चक्खू-चक्षुः नेत्र३५ छ. 'खुरो-क्षुरः' अतरे। 'अतेण-अन्तेन' अतिम माथी 'वहइ-वहति' ४ाय 3रे छे. अने भ'चक-चक्रम्' २थनु 'अंतेण-अन्तेन' मत माथी 'लोदइ-लुठति' याले छे. ॥१४॥
અન્વયાર્થ-જે મુનિ કાંક્ષા અર્થાત્ શબ્દ વિગેરે વિષયેની અભિલા ષાની પર્યન્તવર્તી હોય છે. તેનાથી દૂર થઈ જાય છે. તે નિશ્ચય પૂર્વક
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५३१ प्याणाम् उपलक्षणात सर्वमाणिनां (चक्खू ) चक्षुः-चक्षुरिव चक्षुः नेत्ररूपो भवति परमार्थप्रदर्शकत्वात् । तदेव दृष्टान्तेन विशदयति-यथा (खुगे) क्षुरः केशापनयनशस्त्रम् (अंतेग) अन्तेन-अन्तभागेन (वहई) वहति कार्य करोति, यथा च (चक) चक्र रथचक्रम् (अंतेण) अन्तेन अन्नभागेन नेमिरूपेण (लोट्टई) लुठति-चलति ॥१४॥
टीका- 'जे' या 'कंखाए' कांक्षायाः-शब्दादिविषयाभिलाषायाः 'अतए' अंतक:-पर्यन्तवर्ती भवति 'से' सः 'हु'निश्चयेन 'मणुस्साणं' मनुष्याणाम्-भव्यजीवानां प्राणिमात्राणां वा 'वक्खू' चक्षुः चक्षुरिव चक्षुः नेत्ररूपो भवति यथा चक्षुरिन्द्रियं घटपटादि प्रकाशनात् माणिनमुपकरोति तथा-अयमपि महामुनिः सदसत्पदार्थप्रकाशनादुपकरोति । अमुपर्थ दृष्टान्तेन दर्शयति-यथा 'खुरो' क्षुरः. लिए (उपलक्षण से समस्त प्राणियों के लिए) नेत्र के समान हो जाता है, क्योंकि वही परमार्थ का प्रदर्शक होता है। इसी बात को दृष्टान्त से दृढ करते हैं-जैसे छुरा अन्त भाग से अर्थात् धार की ओर से अपना कार्य करता है और जैसे चक्र (पहिया) अन्तिम भाग (नेमि) की तरफ से चलता है ॥१४॥
टीकार्थ-जो महापुरुष शब्दादि विषयो की अभिलाषा से दूर रहता है वही निश्चय से भव्य जीवों के लिये या प्राणीमात्र के लिये नेत्र के समान होता है। अर्थात् जैसे नेत्र घट पट आदि पदार्थों को प्रकाशित कर के प्राणियों का उपकार करता है, उसी प्रकार ऐसा महामुनि भी हेय
और उपादेय पदार्थों को प्रकाशित करके प्राणियों का उपकार करता है। इसी बात को दृष्टान्त से स्पष्ट करते हैं-जैसे नाई का औजार छुरा મનુષ્ય માટે ઉપલક્ષણથી સઘળા પ્રાણિ માટે નેત્ર સરખા હોય છે. કેમ કે એજ પરમાર્થને બતાવનાર હોય છે. એજ વાતને દષ્ટાન્તથી દઢ કરવામાં આવે છે. જેમ કરો અંતભાગથી અર્થાત્ ધાર તરફથી પિતાનું કાર્ય કરે છે. भने म य (पैड) मन्तिम मास (A) त२३थी याले थे. ॥१४॥
ટીકાથે--જે મહાપુરૂષ શબ્દાદિ વિષયેની અભિલાષાથી દૂર રહે છે, એજ નિશ્ચયથી ભવ્ય જીવેને માટે અથવા પ્રાણી માત્રને માટે નેત્ર સરખા હોય છે. અર્થાત્ જેમ નેત્ર ઘટ પટ વિગેરે પદાર્થોને પ્રકાશિત કરીને પ્રાણિને ઉપકાર કરે છે, એ જ પ્રમાણે એવા મહામુનિ પણ હેય- ત્યાગ કરવા ગ્ય અને ઉપાદેય-ગ્રહણ કરવા ગ્ય પદાર્થોને પ્રકાશિત કરીને પ્રાણિયાને ઉપકાર કરે છે. એજ વાતને દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે.-જેમ વાળંદનું ઝાર
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
सूत्रकृताङ्गसत्रे नापितोपकरणविशेषः 'अंतेण' अन्तेन-पान्तभागेन 'वहई' वहति केशानपनयति । यथा 'चकं चक्रं रथचक्रम् 'अंतेण' अन्तेन-पान्तभागेन नेमिरूपेण 'लोट्टई' लुठति-चलति । यथा क्षुरस्य रथचक्रस्य च प्रान्तभागेनैव क्रियाकारित्वं भवति तथैव विषयकषायपर्यन्तवत्तित्वेनैव महामुनेरपि ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मक्षपणेऽर्थक्रियाकाशिवं भवतीति ॥१४॥ म्लम्-अंताणि धीरा सेवंति तेण अंतकरा इहै ।
ईह माणुस्सए टाणे धम्ममाराहिलं जरा ॥१५॥ छाया-अन्तान् धीरा सेवन्ते तेनान्तकरा इह ।
इह मानुष्य के स्थाने धर्ममाराधयितुं नराः ॥१५॥
प्रान्त-भाग से केशोंको हटाता हैं अथवा जैसे चाक (पहिया) प्रान्तभाग से चलता है, उसी प्रकार महामुनि विषय कषाय से दूर रह कर ही ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म के क्षपण की अर्थक्रिया कर सकता है ॥१४॥
'अंताणि धीरा सेवंति' इत्यादि।
शब्दार्थ--'धोरा-धीराः' परीषह और उपसर्ग को सहन करने वाले 'अंताणि-अन्तान्' अंत-प्रांत आहारका 'सेवति-सेवन्ते' सेबन करते हैं 'तेण-तेन' उस अन्तप्रान्त आहार के सेवन से 'इह-इह' इस संसार में 'अंतकरा-अन्तकराः' सर्व दुःखों के अन्त करनेवाले होते हैं अतः उस अन्तप्रान्त के आहार करने वाले 'णरा-नराः' पुरुष 'इह-इह' इस 'माणुस्सए ठाणे-मानुष्यके स्थाने' मनुष्य लोक में 'धम्म -અસ્ત્રો અંતભાગથી કેશને હટાવે છે, અથવા જેમ પૈડું અન્ત ભાગથી ચાલે છે, એજ પ્રમાણે મહામુનિ વિષય, કષાયથી દૂર રહીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મના ક્ષપણની અર્થ ક્રિયા કરી શકે છે. ૧૪
अंताणि धीरा सेवं ते' त्या6ि
शहाय-धीरा-धीराः' परीष भर ५सन सहन ४२वापामा 'अंताणि-अन्तान' मतांत माहारने 'सेवंति-सेवन्ते' सेवे छे. 'तेण-तेन' मे अन्त प्रांत मा२ना सेवनथी इह-इह' मा संसारमा 'अंतकरा-अन्तकराः' સર્વ દુબેને અંત કરવાવાળા થાય છે. અતઃ એ અંત પ્રાંતને આહાર કરin 'णरा-नराः' ५३५ 'इह-इह' मा 'माणुस्सए ठाणे-मानुष्यके स्थाने'
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्र. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५३३
अन्वयार्थ:--(धीरा) धीराः-परीषहोपसर्गसहनशीलाः (अंताणि) अन्तान्अन्नमान्तान् आहागन् (सेवंति) सेवन्ते (तेण) तेनान्तपाताहारसेवनेन (इह) इह संसारे (अंतकरा) अंतकराः-सर्वदुःखानामन्तकारिणो भवन्ति अतस्त एवान्तप्रान्ताहारिणः (णरा) नरा (इह) इह (माणुस्सए ठाणे) मानुष्यके स्थाने मनुष्य. लोके (धम्म) धर्म-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपम् (आराहिउं) आराधितुं-सम्यगा. चरितुं योग्या भवन्ति नान्ये इति ॥१५॥
टीका--पूर्वगाथोक्तमेवार्थ विशदयति-धीरा' धोराः-देवतिर्यगमनुष्यक:परीषहोपसर्गसहनशीलाः सदसद्विवेकवन्तः: 'अंताणि' अन्तान्-वल्लवणकादिनिष्पादिताम्लतक्रमिश्रितपर्युषितरसवनिताहारान् अथवा शब्दादिविषयान्तान् शब्दादिविषयत्यागान सेवति' सेवन्ते 'तेण' तेन हेतुना इह' इस संसारे 'अंजधर्मम्' सम्यक् दर्शन ज्ञान चारित्र रूप धर्म को 'भाराहि-आराधितु' आराधन करने में योग्य होता है ॥१५॥
अन्वयार्थ-धीर पुरुष अन्त प्रान्त आहार का सेवन करते हैं। अन्त प्रान्त आहार का सेवन करने से वे समस्त दुःखों का अन्त करने वाले होते हैं। ऐसे ही पुरुष इस मनुष्यलोक में धर्म की आराधना करने के योग्य होते हैं ॥१५॥
टीकार्थ--पूर्वगाथा में कथित अर्थ का स्पष्टीकरण किया जाता है धीर अर्थात् देव, तिर्यच और मनुष्य कृत उपसर्गो को सहन करने. वाले, सत् असत् के विवेक से युक्त साधु वल्लचना आदि के बने हुए अन्न, खट्टे, छाश से मिले हए एवं नीरस आहार का सेवन करते हैं अथवा शब्दादि विषयों के परित्याग का सेवन करते हैं, अतएव वे मनुष्य सभा 'धम्म-धर्मम्' सन्यशन ज्ञान यारित्र ३५ धमन 'आरा. हिउ-आराधितुम्' माराधना ४२वाने योग्य थाय छे. ॥१५॥
અન્વયાર્થ-ધીર પુરૂષ અંત પ્રાન્ત આહારનું સેવન કરે છે. અતપ્રાન્ત આહારનું સેવન કરવાથી તેઓ સઘળા દુઃખના અન્ત કરવાવાળા હોય છે. એવાજ પુરૂષ આ મનુષ્ય લેકમાં ધર્મની આરાધના કરવાને ગ્ય હોય છે. ૧૫
ટીકાથ–પહેલાની ગાથામાં કહેલ અર્થનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.-ધીર અર્થાત્ દેવ, તિર્યંચ અને મનુષ્ય કૃત ઉપસર્ગોને સહન કરનાર, સત્ અસલૂના વિવેકથી યુક્ત સાધુ વહેલ-વાલ-ચણા વિગેરેથી બનેલા પદાર્થ ખાટી છાશથી મળેલા અને નીરસ આહારનું સેવન કરે છે. અથવા શબ્દાદિ વિષયના પરિત્યાગનું સેવન કરે છે, તેથી જ તેઓ સંસાર સાગરને અથવા
श्री सूत्रता सूत्र: 3
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे करा' अन्तकगः-संसारसागरस्य तत्कारणकर्मणां वा क्षयकारकाः भवन्ति एतेन देहममत्वराहित्यं सूचितम् । त एव अन्तमान्ताहारिणः 'नरा' नरा:-कर्मभूमिज. गर्मव्युत्क्रान्तिका संख्यातवर्षायुष्काः मनुष्या: 'इह' इह-अस्मिन्नेव 'माणुस्सए ठाणे' मानुष्यके स्थाने-मनुष्यलोके आर्यक्षेत्रे 'धम्म' धर्मम्-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणम् 'आराहिउँ' आराधयितु योग्या भवन्ति । मनुजाः सदनुष्ठान सामग्री समवाप्य, संसारस्याऽन्तकराः संजाताः यद्यपि नाधुना पंचमारके कर्मभिमुच्यन्ते भरतक्षेत्रे, तथापि विदेहादी मुच्यन्त एव बहवः, इति भावः ॥१५॥ मूलम्-णिट्टियट्रा व देवा वा उत्तरीए इयं सुयं।
सुयं च 'मेयं मैंगेसिं अमणुस्सेसु णो तहा ॥१६॥ छाया-निष्ठितार्थाश्च देवा वा उत्तरीये इदं श्रुतम् ।
श्रुतं च मया एतद् एकेषाम्, अमनुष्येषु नो तथा ।।१६।। संसार सागर को या संसार के कारण भूत कर्मों को क्षय करने वाले होते हैं । इस कथन के द्वारा देहसंबंधी निर्ममत्व को सूचित किया गया है। वही अन्त प्रान्त आहार करने वाले कर्म भूमिज, गर्भज, संख्यात वर्षों की आयु वाले मनुष्य इस मनुष्यलोक में, आर्य क्षेत्र में सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्र और तप रूप धर्म की आराधना करने के योग्य होते हैं। ___ तात्पर्य यह है कि सदनुष्ठान की सामग्री प्राप्त करके मनुष्य संसार का अन्त करने वाले हुए हैं। यद्यपि इस पंचर आरे में भरत क्षेत्र में, सिद्ध नहीं होते, विदेह क्षेत्र में तो बहुत से जीव सदा सिद्ध होते ही हैं ॥१५॥ સંસારના કારણભૂત કર્મોને ક્ષય કરવાવાળા હોય છે. આ કથનથી શરીર સંબંધી નિર્મમત્વને સૂચિત કરેલ છે. એજ અંતકાન્ત આહાર કરવાવાળા કર્મભૂમિ જ, ગર્ભ જ સંખ્યાત વર્ષોની આયુષ્યવાળા મનુષ્ય આ મનુષ્ય લેકમાં આર્ય ક્ષેત્રમાં સમ્યજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન, સમ્યક્યારિત્ર અને તપ રૂપ ધર્મની આરાધના કરવાને ગ્ય હેય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–સ અનુષ્ઠાનની સામગ્રી પ્રાપ્ત કરીને મનુષ્ય સંસા અને અંત કરવાવાળા થયા છે. જો કે-આ પાંચમાં આરામાં ભરત ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થતા નથી. તે પણ વિદેહ ક્ષેત્રમાં તે ઘણા જી સિદ્ધ થાય જ છે. ૧પ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५३५ ___ अन्वयार्थः- (उत्तरीए) उत्तरीये-लोकोत्तरीये जिनशासने (इयं) इदं-वक्ष्यमाणं (सुयं) श्रुत, किं श्रुतं तत्राह-यत् धर्माराधनयोग्या एव मनुष्या: "ष्टियट्ठा) निष्ठितार्थाः-सम्यग्दर्शनज्ञानाचाराधनेन कृतकृत्याः मोक्षगामिनो भवन्ति, (वा) वा-अथवा कर्मावशेषेण (देवा) देवा सौधर्मादिका भवन्ति । (एयं) एतत् पूर्वोक्तं कृतकृत्यत्वम् (एगेसिं) एकेषां-केषाश्चित् मनुष्याणामेव भवन्ति किन्तु
'णिट्रियट्ठा व देवा वा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'उत्तरीए-उत्तरीये' लोकोत्तरीय जिन शासन में 'इयंइदं यह वक्ष्यमाण 'सुयं-श्रुतम्' सुना है की-णिडियट्टा-निष्टितार्थाः' सम्यक दर्शन ज्ञानादि आराधन से कृतकृत्य हुए पुरुष मोक्षगामी होते हैं 'वा-वा' अथवा कर्मशेष रहने पर 'देवा-देवाः' सौधर्मादिक देव होते हैं 'एयं-एतत्' यह पूर्वोक्त 'एगेसि-एकेषां किसी मनुष्यों को ही होता है परंतु 'अमणुस्सेसु-अमनुष्येषु' मनुष्यसे भिन्न प्राणियों में जो तहा-नो तथा' मनुष्य के जैसा अन्य योनिकों में कृतकृत्यपना नहीं है 'मे-मया' मैंने 'सुयं-श्रुतम्' भगवान् के मुख से साक्षात् सुना है १६॥ __ अन्वयार्थ लोकोत्तर जिनशासन में यह सुना गया है कि धर्माराधन के योग्य मनुष्य सम्यग्दर्शन ज्ञान आदि की आराधना करके, कृत कृत्य होकर मोक्षगामी होते हैं । अथवा कर्मशेष रह जाएं तो सौ.
गिट्ठियद्वा वा देवा या' या
Awell---'उत्तरीए-उत्तरीये' सोत्तरीय शासनमा 'इयं-इदम्' मा अपामा भावना२ 'सुयं-श्रुतम्' Airयु छ : ‘णि द्वियद्वा-निष्ठितार्थाः' सभ्य દર્શન જ્ઞાનાદિની આરાધનાથી કૃતકૃત્ય થયેલ પુરૂષ મેક્ષમાં ગમન કરવાવાળો थाय छे. 'वा-वा' अथवा भशेष २हेत'देवा-देवाः' सोधमाहिर थाय छे. 'एय-एतत्' मा पूर्वात 'एगेसि एकेषां'
भनुध्यान ४ थाय छे. ५२ तु 'अमणुस्सेसु-अमनुष्येषु' मनुष्य सिवायन प्राधियोमा 'गो तहा-नो तथा' मनुष्यानी म अन्य योनिमाणामामां कृतकृत्यपाडा नथी. 'मे मया' में 'सुयं-श्रुतम्' भगवान्ना भुमथी साक्षात् सामन्यु छे. ॥१६॥
અન્વયાર્થ––લેકેત્તર જીનશાસનમાં એવું સાંભળવામાં આવ્યું છે કેધર્મારાધનને ચગ્ય મનુષ્ય સમ્યગ્ગદશન જ્ઞાન વિગેરેની આરાધના કરીને કૃતકૃત્ય થઈને મોક્ષગામી થાય છે. અથવા કર્મ બાકી રહી જાય તે સૌધર્મ વિગેરે વિમાનમાં દેવપણુથી ઉત્પન્ન થાય છે. આવા પ્રકારની કૃતકૃત્યતા કોઈ કેઈ મનુષ્યને જ પ્રાપ્ત થાય છે. મનુષ્યથી અન્ય નિને પ્રાણિયને પ્રાપ્ત થતી નથી. કેમ કે-તેઓ એવી ધર્મારાધના કરી શકતા નથી, તેથી જ મનુષ્ય
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
( अमगुस्सेसु) अमनुष्येषु मनुष्य भिन्नेषु प्राणिषु (णो तहा) नो तथा मनुष्य वदन्ययोनौ कृतकृत्यत्वं न भवति तत्र धर्माराधनाभावादतो मनुष्य एव सिद्धिगति भाग् भवतीति (मे) मया (सुर्य) श्रुतं भगवत्समीपे साक्षात् श्रवणगोचरीक्रतमिति ॥ १६ ॥
टीका- - अथ सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं कथयति- हे जम्बूः ! 'उत्तरीए' aistarये जिनशासने 'इयं' इदं वक्ष्यमाणं 'सुर्य' श्रुतं मया, कि श्रुतम् ? इत्याह- धर्माराधनयोग्या एव मनुष्याः 'णिद्विद्वा' निष्ठितार्थाः कृतकृत्याः मोक्षगामिनो भवन्ति । वा - अथवा अवशिष्टकर्माणः केचन कर्मसद्भावात् सम्यवत्वादि सामग्री सद्भावेऽपि तद्भवे मुक्ता न भवन्ति किन्तु 'देवा' देवा:- सौधर्माद्यो देवाः 'एयं' एतत् पूर्वोक्तं मोक्षगामिस्त्रम् 'एगेलि' एकेषाम् - केपाञ्चित् धर्म आदि विमानों में देव रूप से उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार की कृतकृत्यता किन्हीं किन्हीं मनुष्यों को ही प्राप्त होती है, मनुष्य से भिन्न योनिक प्राणियों को प्राप्त नहीं होती। क्योंकि वे वैसा धर्माराधन नहीं कर सकते। अतएव मनुष्य ही सिद्धि का भागी होता है। यह मैंने भगवान् के समीप साक्षात् सुना है ||१६||
-
टीकार्थ- सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं - हे जम्बू ? लोको तर जिनशासन में मैंने यह सुना है कि धर्माराधन के योग्य ही मनुष्य मोक्षगामी होते हैं अथवा जिनके कर्म शेष रह जाते हैं, वे सम्यग्दर्शन आदि सामग्री का सद्भाव होने पर भी कर्मों के सद्भाव के कारण उसकी परिपूर्णता न होने से उसी भवमें मोक्ष नहीं जाते किन्तु सौधर्मादि देव लोक में देव होते हैं । किन्हीं किन्हीं मनुष्यों को ही मोक्ष प्राप्ति होती है मनुष्य से भिन्न अन्य प्राणी उसी भव में कृतकृत्य नहीं જ સિદ્ધિને પામનાર બને છે. એ મેં ભગવાના મુખેથી સાક્ષાત્ સાંભન્યુ છે. ૧૬૫
ટીકા--સુધર્માસ્વામી જમ્મૂસ્વામીને કહે છે કે- હે જમ્મૂ લેાકેાત્તર જીન શાસનમાં મે' એવું સાંભળ્યું છે કે-ધર્મારાધનને ચેાગ્ય મનુષ્ય જ મેાક્ષ ગામી હાય છે. અથવા જેમના કમ` શેષ રહી જાય તેએ સમ્યક્દશન વિગેરે સામગ્રીના સદ્ભાવ હાય તેા પણ કર્મોના સદ્ભાવને કારણે તેની પરિપૂર્ણતા ન હાવાથી એજ ભવમાં મેાક્ષ પામતા નથી. પરંતુ સૌધમ વગેરે દેવલેકમાં દેવ થાય છે. કાઇ કાઈ મનુષ્યને જ મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. મનુ. ચથી ભિન્ન અન્ય પ્રાણી એજ ભવમાં કૃતકૃત્ય થઈ શકતા નથી. કેમકે–
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५३७ मनुष्याणामेव भवति । किन्तु 'अमणुस्से सु' अमनुष्येषु मनुष्यमिन्नेषु माणिषु 'णो तहा' नो तथा-मनुष्यवदन्ययोनौ कृतकृत्यत्वं न भवति तत्र धर्माराधनावसरस्यैवासद्भावात्, अतो मनुष्य एव सिद्धिगतिभागू भवतीति 'मे' मया 'मुयं' श्रुतम्-भगवन्मुखात् श्रवणगोचरीकृतमतो नान्यथा भवत्यतः संयमपालने त्वया न प्रमदितव्यमिति भावः ॥१६॥ मूलम् अंत करंति ढुक्खाणं इहमेगेसिं आहियं ।
आघायं पुण एंगेसिं दुल्लभयं संमुस्लए ॥१७॥ छाया-~अन्तं कुर्वन्ति दुःखानां इहै केपामाख्यातम् ।
आख्यातं पुनरेकेपां दुर्लभोऽयं समुच्छ्रयः ॥१७॥ हो सकते, क्योंकि उनकी धर्माराधना का अवसर ही नहीं मिलता। इस कारण मनुष्य ही सिद्धि प्राप्त कर सकता है । ऐसा मैंने भगवान् के मुखसे सुना है अतः यह कथन अन्यथा नहीं हो सकता। आशय यह है कि इस कारण तुम्हें संयम का पालन करने में प्रमाद नहीं करना चाहिए ॥१६॥
अंतं करंति दुक्खाणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'एगेसिं-एकेषां किसी अन्य तीर्थकों का 'आहियंआख्यातम्' कथन है की देव ही अशेष दुःखों का अन्त करते हैं परंतु ऐसा संभवित नही है कारणकी 'इह-इह' इस जिन प्रवचन में तीर्थ कर आदिकों का कथन है की मनुष्य ही 'दुक्खाणं-दुःखानाम्' शारी તેમને ધમરાધનાનો અવસર જ મળતું નથી. તે કારણે મનુષ્ય જ સિદ્ધિ મેળવી શકે છે. આ પ્રમાણે મેં ભગવાનના મુખથી સાંભળ્યું છે, તેથી આ કથન અન્યથા–અસત્ય થઈ શકતું નથી.
કહેવાનો આશય એ છે કે આ કારણથી તમારે સંયમનું પાલન કરવામાં પ્રમાદ કર ન જોઈએ. ૧૬
'अतं करंति दुक्खाणं' त्यात
शहा--'एगेसिं-एकेषाम्' / अन्य मतानुं 'आहिय-आख्यातम्' કહેવું છે કે–દેવ જ અશેષ દુઃખને અંત કરે છે. પરંતુ એવું સંભવતું नथी. ४।२६ है 'इह-इह' मा छन प्रवयनमा तय ७२ विगेरेनु ४३ छे. -मनुष्य ४ 'दुक्खाणं-दुखानाम्' शारीरि भने मानसि४ पाना 'अंतं
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
-
-
अन्वयार्थ:--(एगेसिं) एकेषां केषाश्चिद् वादिनाम् (आहियं) आख्यातंकथनमस्ति यत् देवा एव अशेषदुःखानामन्तं कुर्वन्तीति किन्तु न तथा संभवत्यतः (इह) जिनमवचने तीर्थकरादीनां कयनं यत् मनुष्या एव (दुक्खाणं) दुःखानां शारीरमानसानाम् (अंतं) अन्त-नाश (करंति) कुर्वन्ति नान्ये अन्यत्र देवादिभवे धर्माराधनस्यासंभवात् । अत्र विषये (एगेसिं पुण) एकेषां केषाश्चिद् गणधरादीनां रिक एवं मानसिक दुःखों का 'अंत-अन्तम' नाश 'करंति-कर्वन्ति' करते हैं अन्य देवादि भवमें धर्माराधन का अभाव है, अतः वे मोक्ष गति प्राप्त नहीं कर सकते हैं इस विषय में 'एगेसिं पुण-ए केषां पुनः' किसी गणधर आदि का 'आहियं-आख्यातम्' कथन है कि मनुष्यके विना 'अय-अयम्' आगे कहे जाने वाला 'ससुस्मए-मभुच्छ्यः ' जिन धर्म श्रवणादि रूप अभ्युदय भी 'दुल्लहे-दुर्लभः' दुर्लभ है फिर मोक्ष गमन की तो बात ही क्या है ॥१७॥ ___ अन्वयार्थ-किसी किसी का ऐसा कहना है कि देव ही समस्त दुखो का अन्त करते हैं किन्तु ऐसा हो नहीं सकता। जिनप्रवचन में तीर्थंकर आदि का कथन है कि मनुष्य ही शारीरिक एवं मानसिक दुःखों का अन्त कर सकते हैं। उनसे भिन्न कोई अन्य प्राणी नहीं कर सकता, क्योंकि देव आदिके भव में धर्म की आराधना असंभव है। किन्हीं गणधर आदि का कथन है कि समस्त दुःखों का अन्त अन्तम्' नाश 'करति-कुर्वन्ति' ३२ छे. अन्य हे विगेरेना ममा २ ધનને અભાવ છે. તેથી તેઓ મિક્ષ ગતિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આ समयमा ‘एगेनिं पुण-एकेषां पुनः' / अध२ विगेरेनु 'आहियं-आख्यातम्' । छमनुष्य शिवाय 'अयं-अयम्' वे उवामां आना। 'समु. स्सए-समुच्छ्यः ' - धर्म श्रवाहि ३५ मन्युय ५४ 'दुल्लभे-दुर्लभः' દુર્લભ છે તે પછી મોક્ષગમનની તો વાત જ શી કરવી? ૧૭ ___-qया---
मे ४ छ --१४ सामान અંત કરે છે. પરંતુ એવું બની શકતું નથી પ્રવચનમાં તીર્થકર વિગેરેનું કથન છે કે મનુષ્ય જ શારીરિક અને માનસિક દુઃખને નાશ કરી શકે છે. તેનાથી ભિન્ન કે અન્ય પ્રાણિ તેમ કરી શકતા નથી. કેમકે દેવ વિગેરેના ભવમાં ધર્મની આરાધના અસંભવિત છે. કઈ કઈ ગણધર વિગેરેનું કથન
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टोका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् तु (आघायं) आख्यातं -कथनमस्ति यत सर्वदुःखान्तकरणं तु दूरेऽ॥स्ताम् किन्तु मनुष्यमन्तरेण (अयं) अपम् अग्रे निर्दिश्यमानः (समुस्सए) समुच्छ्यः जिनधर्मश्रवणादिरूपः समुत्रयोऽपि (दुल्ल हे) दुर्लभः किं पुनर्मोक्षगमनमिति ॥१७॥
टोका---'एगेसि' एकेषां-केषाश्चित् वादिनाम् 'माहियं' आख्यातं-कपन यत् देना एवं उत्तरोत्तरस्थान प्राप्नुवन्तः सर्वदुः वानामंतं कुर्वन्तीति तन्न, तत्र धर्माराधनासंभवाद किन्तु मनुष्या एवं (दुक्खाणं) दुःखानाम (अंत) अन्तं नाश 'करंति' कुर्वन्ति तत्रैव धर्माराधनसामग्रीसद्सावात् । अत्र विषये 'एगेसि पुण' एकेषां केपाश्चिद् गणधरादीनां तु 'आघाय-आख्यातं कथनं भवति यत् सर्वदुःखानामन्तकरणं दुरेऽपास्ताम् किन्तु मनुष्यमन्तरेण प्रथमम् 'अयं' अयम्-अग्रे निर्दिश्यमानः 'समुस्सए' समुन्धवः मनुष्यभवार्यक्षेत्रजिनधर्मश्रवणादिरूपोऽभ्यु. दयोऽपि युगसंमिलिकान्यायेन 'दुल्लहे' दुर्लभोवतते । उक्तञ्च-- करना तो दूर रहा, मनुष्य के विना आगे कहा जाने वाला जिनधर्म श्रवण आदि रूप संयोग भी दुर्लभ है । मोक्ष को प्राप्त करने की तो बात ही क्या है ॥१७॥
टीकार्थ-कोई कोई कहते हैं कि देव ही उच्च से उच्चतर स्थान प्राप्त करते हुए समस्त दुःखों का अन्त करते हैं। यह कथन समीचीन नहीं हैं, क्योंकि देव वैसी धर्मागधना नहीं कर सकते । दुःखों का अन्त तो मनुष्य ही कर सकते है। मनुष्यभव में ही धर्माराधना की परिपूर्ण सामग्री का सद्भाव होता है। इस विषय में गणधर आदि का कथन है कि मनुष्यभव, आर्यक्षेत्र, जिनधर्म प्रवण आदि अभ्युदय प्राप्त होना हुर्लभ है। कहा भी है-'ननु पुनरिदमति दुर्लभम्' इत्यादि છે કે-સઘળા દુઃખોને નાશ કરે તે દૂર રહ્યો, મનુષ્યની વિના આગળ કહેવામાં આવનાર જીન ધર્મ શ્રવણ વિગેરે રૂપ સંગ પણ દુર્લભ છે. તે પછી મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની તે વાત જ કેમ કહી શકાય ? ૧ળા
ટીકાર્થ—કોઈ કઈ કહે છે કે દેવ જ ઉંચામાં ઉંચું સ્થાન પ્રાપ્ત કરીને સઘળા દુઃખને અંત કરે છે. આ કથન યોગ્ય નથી. કેમકે દેવ એ પ્રમાણેની ધર્મારાધના કરી શકતા નથી. દુઃખને અંત તે મનુષ્ય જ કરી શકે છે. મનુષ્ય ભવમાં જ ધર્મારાધનની પૂર્ણ સામગ્રી રહેલી છે. આ વિષ યમાં ગણધર વિગેરેનું કહેવું છે કે મનુષ્યભવ, આર્યક્ષેત્ર, છનધર્મ શ્રવણ, विगैरे भन्युय माश्याश्य प्राप्त थवा gaer यु ५५ छ -'ननु पुनरिदमतिदुर्लभम्' या
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
'ननु पुनरिदमतिदुर्लभ, मगाध संसार जलधिविभ्रष्टम् ।
मानुष्यं खद्योतक, तडिल्लता विलसितप्रतिभम् ॥१॥इति। तथा च-अयं हि साधनाधारो मनुष्यभवो महताऽऽयासेन दीर्घतरकालेन प्राप्तो भवति । एतावता मनुष्यभवस्य दुर्लभत्वं वदता अन्यशरीराऽपेक्षया मनुष्यशरीरस्य लक्षण्यं कथितम् । तच्च वैलक्षण्यं मोक्षपापकत्वमेव । ततश्च सिद्धमेतद् यत् अर्हद्वचने यत्पतिपादितं मनुष्यस्यैव मोक्षो नाऽन्यस्य तत्समीचीन मेवेति ॥१७॥ मूलम्-ईओ विद्धंसमाणस्स पुणो संबोहि दुलहा ।
दुल्लहाओ तहचाओ जे धम्म? वियागरे॥१८॥ छाया-इतो विध्वंसमानस्य पुनः संबोधि दुर्लभा।
___ दुर्लभाश्च तथाः या धर्मार्थे व्यागृगति ॥१८॥ 'मनुष्य भव जुगनू के प्रकाश के समान तथा बिजली चमक के समान अत्यन्त चपल है। आगाध संसार सागर में यह गिर जाय तो पुनः इसकी प्राप्ति होनी अतीव दुर्लभ है।'
मोक्षसाधना का आधार मनुष्य भव अत्यन्त कठिनाई से दीर्घकाल में प्राप्त होता है । इस प्रकार मनुष्य भव की दुर्लभता कहते हुए अन्य शरीरों की अपेक्षा मनुष्य शरीर की विलक्षणता प्रकट की गई है। वह विलक्षणता यही है कि इसीसे मोक्ष प्राप्त हो सकता है। अतएव वह सिद्ध हुआ कि अर्हत्प्रवचन में जो प्रतिपादन किया गया है कि मनुष्य ही मोक्ष प्राप्त कर सकता है, अन्य नहीं, सो समीचीन ही है ॥१७॥
મનુષ્યભવ પ્રકાશની જેમ તથા વિજળીના ચમકારાની જેમ અત્યંત ચપળ છે. આગાધ સંસાર સાગરમાં તે પડી જાય તે ફરીથી તેની પ્રાપ્તિ થવી અત્યંત દુર્લભ છે.
મોક્ષ સાધનને આધાર રૂપ મનુષ્ય ભવ ઘણી જ કઠણાઈ પછી લાંબે કાળે પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે મનુષ્ય ભવનું દુર્લભ પણું બતાવતા થકા અને શરીરની અપેક્ષાએ મનુષ્ય શરીરનું વિલક્ષણ પણું પ્રગટ કરેલ છે. આ વિલક્ષણ પણું એજ છે કે-આનાથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, એથી એ સિદ્ધ થાય છે કે–અર્વપ્રવચનમાં જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે, કે મનુષ્ય જ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, અન્ય નહીં તે કથન સત્યજ છે. તેના
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५४१ ___ अन्वयार्थ:--(इओ) इत:-मनुष्यभवतः (विद्धंसमाणस्स) विध्वंसमानस्य परिभ्रश्यतः पाणिनः (पुणो) पुनः जन्मान्तरे (संबोहि) संबोधिः जिनधर्ममाप्तिरूपः (दुल्लहा) दुर्लमाः दुष्माप्यो भवति । कथमित्याह -यतः मनुष्यभवभ्रष्स्य जन्मजन्मान्तरेऽपि (तहच्चाओ) तथार्चा:-तथाविधदेहाः बोधिप्राप्तियोग्य शरीराणि, अथवा तथार्चा इति बोधिग्रहणयोग्या आत्मपरिणतिरूपाः शुभलेश्याः (दुल्लहाओ) 'इओ बिद्धसमाणस' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इओ-इत:' जो इम मनुष्य भवसे 'विद्ध समाणस्सविध्वंलमानस्थ' भृष्ट होते हुवे प्राणी को 'पुणो पुनः' जन्मान्तरमें 'संबोहि-संबोधिः' जिन धर्म प्राप्ति रूप बोधी 'दुल्लहा-दुल माः' दुर्लभ होता है कारण को मनुष्य भवसे भ्रष्ट होने वालो को जन्म जन्मान्तरमें भी 'तहच्चाओ-तथार्चा' बोधि प्राप्ति योग्य शरीर अथवा बोधिग्रहण योग्य आत्मपरिणति रूप शुम लेश्या 'दुल्लहाओ-दुर्लभा दुर्लभ होता है 'जे-य:' जो अर्चा जो देह को 'धम्मटे-धर्मार्थे' जिनोक्त धर्म के अनुष्ठान को 'वियागरे-व्यागृणीयात्' व्याख्शन द्वारा कहते हैं ऐसा देह दुर्लभ होता है ॥१८॥
अन्वयार्थ--मनुष्य भव से भ्रष्ट हुए प्राणी को पुन: जन्मान्तर में बोधि जिनधर्म की प्राप्ति होना कठिन है। क्योंकि मनुष्य भव से चूके प्राणी को जन्म जन्मान्तर में भी बोधि प्राप्त होने योग्य शरीर अथवा बोधी ग्रहण के योग्य शुभ लेश्या का प्राप्त होना कठिन है। जिस प्रकार
'इओ विद्धंसमाणस्स' त्या
शहाथ-'इओ-इतः' २ मा भनुष्य भरथी 'विद्धंसमाणस्स-विध्वंस. मानस्य' अट था। प्राीन 'पुणो-पुनः' मन्तरमा 'संबोहि-संबोधिः'
नधर्म प्राप्ति३५ माथि 'दुल्लहा-दुलं भाः' हुन डाय छे. १२९५ है भनु ध्यमथी प्रष्ट वाणाने सन्मसन्मातरम पर 'तहनचाओ-तथा;:' બોધીની પ્રાપ્તી એગ્ય શરીર અથવા બાધિ ગ્રહણ ૫ આત્મપરિણતિ ३५ शुल वेश्या 'दुल्लाहाओ-दुर्लभाः' ल य छे. 'जे-य' अयोरे हडन 'धम्मट्रे-धर्मार्थे त धर्मना अनुष्ठानने 'वियागरे-व्यागृणीयात्' વ્યાખ્યાન દ્વારા કહે એવું શરીર દુર્લભ હોય છે. ૧૮
અન્વયાર્થ–મનુષ્ય ભવથી ભ્રષ્ટ થયેલ પ્રાણીને જન્માન્તરમાં ફરીથી બે ધિ-જીન ધર્મની પ્રાપ્તિ થવી મુશ્કેલ છે. કેમકે મનુષ્ય ભવથી ચૂકેલા પ્રાણીને જન્મ જન્માક્તરમાં પણ બેધિ પ્રાપ્ત થવા ગ્ય શરીર અથવા બોધિગ્રહણ યોગ્ય શુભ લેશ્યાનું પ્રાપ્ત થવું કઠણ છે. જે રીતે શરીરને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
दुर्लभाः लब्धुमशक्या भवन्ति यत् (जे) या अव यान् देहान् ( धम्मट्ठे ) धर्मार्थे जिनोक्तधर्मानुष्ठाने ( वियागरे) उपाग्रणीयात् व्यापारयेत् । एतादृशा देहा दुर्लभा भवन्ति ये धर्मकार्ये योजयितुं शक्यन्तेऽतपत्र 'संबोधिदुर्लभा इति भगवता कथितमिति भावः ॥ १८॥
टीका -- पूर्वोकममुच्छ्रयस्य दुर्लभत्वेनाप्राप्तात्मोत्कर्षतया 'इओ' इतोऽ स्मात् मनुष्यमशत् धर्माचरणानप्रसंकुलात् 'विद्वेषमाणस्स' विध्वंसमानस्य विभ्रश्यतोऽकृतपुण्यस्य अस्यामपारसंसाराच्यां परिभ्रतः पुणो' पुनः द्वितीयवारम् 'संबोहि' संबोधिः जिनधर्ममाप्तिः 'दुल्लहा' दुर्लभा भवति यतो हि सम्यक्रत्वात् परिभ्रष्ट पुनः सम्यक्त्वमाप्तेरुत्कृष्टोऽपार्थ पुलपरावर्तनकालात् । अतएव संबोधिदुर्लभ इत्युक्तत्, केन कारणेन बोधिदुर्लभा भवतीत्यत आह'तहच्चाओ' तथाचः तथा - तथामकारा बोधिप्राप्ति योग्या अवः देहाः मनुष्यभवाद् भ्रष्टस्याकृतपुण्यस्य प्राणिनः 'दुल्लहाओ' दुर्लभाः अन्धस्य द्वारमाप्तिके देह को धर्म के अनुष्ठान में लगाया जाता है, वह देह दुर्लभ है, इस कारण बोधि की प्राप्ति भी दुर्लभ है || १८ ||
टीकार्थ- पूर्वोक्त मनुष्य देह दुर्लभ है। इसे पाकर भी जिसने आत्मोत्कर्ष प्राप्त नहीं किया, वह धर्माचरण की सामग्री से युक्त इस मनुष्य भव से जब गिर जाता है तो अपार संसार सागर में भ्रमण करते हुए जीवको दूसरी बार जिनधर्म की प्राप्ति दुर्लभ हो जाती है । क्योंकि सम्यक्त्व से भ्रष्ट हुए जीव को पुनः सम्यक्त्व की प्राप्ति करने में उत्कृष्ट अपाध पुद्गल परावर्त्तन काल लग जाता है । इसी कारण बोधि की प्राप्ति दुर्लभ कही गई है। बोधि दुर्लभ क्यों है ? इसका उत्तर यह है कि बोधि प्राप्त करने योग्य मनुष्यशरीर, मनुष्य भव से भ्रष्ट एवं पुण्य ધર્મના અનુષ્ઠાનમાં લગાડવામાં આવે છે. એવા દેહની પ્રાપ્તિ થવી દુભ છે, તે કારણે એધિની પ્રાપ્તિ પણ દુર્લભ છે. ૧૮૫
ટીકાથ—પૂર્વોક્ત-પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે મનુષ્ય દેહ કરી મળી દુલ ભ છે, તેને મેળવીને પણ જેણે માત્માત્ક પ્રાપ્ત કરેલ નથી. તે ધર્માચરણની સામગ્રીથી યુક્ત આ મનુષ્ય ભવથી જ્યારે પડી જાય છે, તે અપાર સ'સાર સાગરમાં ભમતા થકા ત્રીજી વાર જીન ધર્મની પ્રાપ્તિ દુર્લભ થઈ જાય છે. કેમકે-સમ્યક્ત્વથી ભ્રષ્ટ થયેલા જીવને ક્રીથી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કરવામાં ઉત્કૃષ્ટ અપાધ પુદ્ગલ પરાવત કાળ લાગી જાય છે. એજ કારણે આધિની પ્રાપ્તિ દુલ ભ કહેલ છે આધિ દુલભ કેમ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર એ છે કે-એષિ પ્રાપ્ત કરવાને ચાગ્ય મનુષ્ય શરીર મનુષ્ય લવથી ભ્રષ્ટ અને પુણ્ય રહિત પ્રાણિને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ.१५ आदानीयस्वरूपानरूपणम्
५४३
-
वत्माप्तुमशक्या भवन्ति । अथवा यदि बोधिमाप्ति योग्यदेहमाप्तिः कदाचिद् भवेदपि किन्तु तत्र 'तहच्चाओ' तथार्चाः-तथा तथा प्रकाराः सम्यग् बोधग्रहणरूपाः अर्चा:-लेश्याः शुभलेश्याः तथाविधात्मपरिणतयः 'दुल्लहाओ' दलभाः लन्धुमशक्याः भवन्ति यत् 'जे' याः अर्चाः देहान् श्रणी 'धम्मटे' धर्मार्थ-निनो. क्तश्रुतचारित्रलक्षणधर्मानुष्ठाने 'वियागरे' व्यागृणीयात्-व्यापारयेत् मनुष्यभवभ्रष्टस्य माणिनः यदाश्रित्य पुनर्बोधिलाभं कृत्वाऽऽत्मानं शुभपरिणामेन धर्मकार्ये संयोजयेत् तादृशमनुष्यशरीरमाप्ति दुर्लभा भक्तीति भावः ॥१८॥ मूलम् - 'जे धम्म सुद्धर्मकरवंति पडिपुन्न मणेलिसं।
अणेलिस्सस्स जं ठाणं तस्स जम्मकहा कओ।॥१९॥ छाया- ये धर्म शुद्धमाख्यान्ति प्रतिपूर्णमनीदृशम् ।
__ अनी शस्य यत्स्थानं तस्य जन्मकथा कुतः ॥१९॥ हीन प्राणी को पुनः मिलना कठिन होता है। जैसे अंधे मनुष्य को द्वार प्राप्त करना आसान नहीं होता उसी प्रकार पुण्य हीन को मनुष्यभव मिलना आसान नहीं होता। कदाचित् बोधि प्राप्ति के योग्य देह प्राप्त भी हो जाय तो भी शुभ लेश्या अर्थात् आस्मा की प्रशस्त अध्यवसाय रूप परिणति दुर्लभ होती है, जिसे मनुष्य जिनोक्त श्रुत-चारित्र धर्म में लगा सके।
तात्पर्य यह है कि मनुष्य भव से भ्रष्ट प्राणी को, जिसके आश्रय से पुनः बोधिलाभ करके, शुभ परिमाण से धर्मकार्य में लगाया जा सके, ऐसे मनुष्य शरीर की प्राप्ति होना दुर्लभ होता है ॥१८॥ ફરીથી મળવું મુશ્કેલ છે. જેમ આંધળા માણસને ઠાર મેળવવું સહેલું નથી. એ જ પ્રમાણે પુણ્ય વિનાનાને મનુષ્ય ભવ મળ સહેલું નથી. કદાચ બાધિ પ્રાપ્ત કરવાને યોગ્ય શરીર મળી પણ જાય તો પણ શુભ લેસ્થા અર્થાત્ આમાના પ્રશસ્ત અધ્યવસાય રૂપ પરિણતિ દુર્લભ હોય છે. કે જેને માણસ છક્ત શ્રત ચારિત્રમાં લગાવી શકે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–મનુષ્ય ભવથી ભષ્ટ થયેલ પ્રાણીને જેના આશ્રયથી ફરીથી બેધિની પ્રીપ્તિ કરીને શુભ પરિણામથી ધર્મ કાર્યમાં લગાવી શકાય, એવા મનુષ્ય શરીરની પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ હોય છે. ૧૮
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे __ अन्वयार्थः-(जे) ये महापुरुषाः (सुद्धं) शुद्धं जिनेन्द्रमतिपादितत्वान्निमलम् अतएव (अणेलिसं) अनीदृशम् अनन्यसदृशम् अनुपमम् पुनश्च (पडिपुन्न) पत्तिपूर्ण मोक्षमार्गसाधकमावपरिपूर्णत्वात् एतादृशं (धम्म) धर्म श्रुतचारित्रलक्षणम् (अक्खंति) आख्यान्ति-भव्येभ्य उपदिशन्ति स्वयमाचरन्ति च, तस्य तादृशस्य
'जे धम्म सुद्धमक्खंति' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जे-यः' जो महापुरुष 'सुद्ध-शुद्धम्' जिनेन्द्र प्रतिपादित होनेसे निर्मल अत एव 'अणेलिम-अनीदृशम्' अनुपम 'पडिपुन्न -प्रतिपूर्णम्' प्रतिपूर्ण मोक्षमार्ग के साधक भाव परिपूर्ण होनेसे इस प्रकारका 'धम्म-धर्मम्' श्रुतचारित्र रूप धर्म को 'अक्खंति-आखशान्ति' व्याख्यान द्वारा कथन करते हैं अर्थात् भवनों को उपदेश करते हैं और स्वयं आचरणभी करते हैं 'अणेलिसस्स-अनीदशस्य' पूर्वोक्त धर्म का 'जं ठाणं-यत्स्थानम्' जो स्थान अर्थात् आधार भूत जो मुनि 'तस्ततस्य' उनका 'जम्मकहा-जन्मकथा' जन्म की बात भी 'कमओ-कुतः' कहांसे हो सकती है ? अर्थात् जन्म धारण करने की बात तो दूर रही परंतु 'जन्म' ऐसा वचन भी नहीं कह सकते हैं ॥१९॥ ___अन्वयार्थ-जो महापुरुष जिनेन्द्र प्रतिपादित होने के कारण निर्मल, अतएव अनुपम, प्रतिपूर्ण अर्थात् मोक्षमार्ग साधकता से परिपूर्ण, धर्म का भव्य जीवों को उपदेश देते हैं और स्वयं धर्मका आचरण करते
'जे धम्म सुद्धमक्खंति' ईत्यादि
श - 'जे-यः' २ मा५३५ ‘सुद्धं-शुद्धम्' नेन्द्र प्रतिपाति पायी नि मतमे। 'अणे लसं-अनीदृशम्' अनुपम पडिपुण्ण-प्रतिपूर्णम्' સંપૂર્ણ મેક્ષમાર્ગને સાધક ભાવ પરિપૂર્ણ હોવાથી આ પ્રકારના “ધર્મधर्मम्' श्रुतयारित्र ३५ धमन 'अक्खंति-आख्यान्ति' व्यायान ६॥ अथन કરે છે અર્થાત્ ભને ઉપદેશ કરે છે. અને પોતે આચરણ પણ કરે છે. 'अणेलिसस्स-अनीशस्य' पूर्वोत धमनु 'जं ठाणं-यत्स्थानम्' २ स्थान अर्थात भाधार भूत भुनि 'तस्स- तस्य' ती 'जम्मकहा-जन्मकथा' भनी पात ५। 'कओ-कुतः' यांथी २४ 3 ? अर्थात् म घा२९ ४२वानी पात तो દુર રહી પરંતુ “જન્મ એવું વચન પણ કહી શકાતું નથી.
અન્વયાર્થ–જે મહાપુરૂષ જીનેન્દ્ર પ્રતિપાદિત હોવાના કારણે નિર્મલ, અએવ અનુપમ, પ્રતિપૂર્ણ અર્થાત્ મેક્ષમાર્ગના સાધક પણાથી પરિપૂર્ણ ધર્મને ભવ્ય જીવોને ઉપદેશ આપે છે, અને સ્વયં આચરણ કરે છે, જે
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५४५ (अणेलिसस्स) अनीदृशस्य पूर्वोक्तस्य धर्मस्य (जं ठाणं) यत्स्थानं य आधारः तत्यरिपालकत्वात्तदाधारभूतो यो मुनिः (तस्स) तस्य तद्धर्मपरिपालकस्य (जम्मकहा) जन्मकथा-जन्मवार्ताऽपि (कओ) कुतः भवति जन्मग्रहणं दूरेऽपास्ताम् (जन्म) ति वचनपद्धतिरपि तस्मै नोच्चार्यत इति स अजरामरो भूत्वा सिद्धो भवतीति भावः ॥१९॥
टीका-अपिचाऽन्यत्-'जे' ये महापुरुषाः विशुद्धान्तःकरणाः समुत्पन्नकेवलज्ञानाः करतलामलकवत् समस्तजीवाजीवादिसकलपदार्थदृष्टारस्ते 'सुद्धं' शुद्धम् निर्मलं सकलदोषवर्जितम् 'धम्म' धर्मम् श्रुतचारित्रलक्षणम् 'अक्खंति' आख्यान्ति लोकेभ्यः प्रतिपादयन्ति स्वयं च तादृशं शुद्धं धर्ममाचरन्ति च । कथंभूतं धर्ममिति धर्ममेव विशिनष्टि-'पडिपुन्' प्रतिपूर्णम् मोक्षमार्गसाधकायतचारित्रसद्भावात् संपू. र्णम् 'अणेलिसं' अनीदृशम्-अनन्यसदृशम् जिनेन्द्रप्रतिपादितत्वात् षट्कायरक्षणहैं, जो उस अनुपम धर्मका भाजन हैं अर्थात् उस धर्मको पालने वाले जो मुनि हैं, उनके जन्म की कथा ही क्या ? अर्थात् उनका जन्मग्रहण सर्वथा बंद हो जाता है वह अजर-अमर-अजन्मा होकर सिद्ध हो जाते हैं ॥१९॥
टीक्षार्थ--और भी कहते हैं-जो महापुरुष विशुद्ध अन्तःकरणवाले हैं, जिन्हें केवलज्ञान उत्पन्न हो चुका है, जो हथेली पर रक्खे आंवले के समान समस्त जीव अजीव आदि पदार्थों के ज्ञाता हैं, वे सब दोषों से रहित धर्म का प्रतिपादन करते हैं और स्वयं भी उस धर्मका आच. रण करते हैं। वह धर्म कैसा होता है ? सो कहते हैं-मोक्षमार्ग के माधक चारित्र के सदभाव के कारण सम्पूर्ण तथा जिनेन्द्र द्वारा प्रतिઆ અનુપમ ધર્મના પાત્રરૂપ છે, અર્થાત્ એ ધર્મનું પાલન કરવાવાળા જે. મુનિ છે, તેના જન્મની વાર્તા જ શું કહેવી ? અર્થાત તેમને જન્મ ગ્રહણ કરવાનું સર્વથા બંધ જ થઈ જાય છે. તે અજર, અમર, અજન્મા થઈને સિદ્ધ બની જાય છે. ૧લા
ટકાથું–હવે વિશેષ રીતે કહેવામાં આવે છે–જે મહાપુરૂષ વિશદ્ધ અંતઃકરણ વાળા હોય છે, જેને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ચુકેલ છે, જે હાથમાં-હથેલીમાં રાખેલ આંમળાની માફક સઘળા જીવ અજીવ વિગેરે પદા
ને જાણનારા છે, તેઓ સઘળા દેથી રહિત એવા ધર્મનું પ્રતિપાદન કરે છે. અને પોતે પણ એ ધર્મનું આચરણ કરે છે. તે ધર્મ કેવો હોય છે ? તે બતાવે છે–મોક્ષમાર્ગને સાધક, ચારિત્રના સદુભાવથી સંપૂર્ણ તથા જીનેન્દ્ર દ્વારા પ્રતિપાદન કરાયેલ હોવાથી તથા ષટૂકાય જીવોની રક્ષા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे लक्षणत्वाच्च निरूपमं धर्ममाख्यान्तीति पूर्वेणान्वयः । तस्य तादृशस्य पूर्वोक्तस्य 'अणेलिसस्स' अनीदृशस्य अनन्यसदृशस्य धर्मस्य ज्ञानदर्शनचारित्रयुक्तस्य 'ज' यत् 'ठाणं' स्थानम् आधारः तत्परिपालकत्वात्तदाधारभूतो यो मुनि भवेत् 'तस्स' तस्य-अनीदृशधर्मपरिपालकस्य 'जम्मकहा' जन्मकथा-जन्मवार्ता 'कओ' कुतः भवति, अनीदृशधर्मपरिपालकस्य पुनर्जन्म न भवतीति भावः । यद्वा 'अणेलिसस्स' अनीदृशस्य अनीदृशधर्मपरिपालकस्येत्यर्थः, 'जं ठाणं' यत्स्थानं मोक्षाख्यमस्ति तस्स' तस्य तत्स्थान प्राप्तस्य 'जम्मकहा' जन्मकथा 'कओं' कुतः, तस्य पुनर्जन्मद्रेऽपास्ताम् किन्तु जन्मेति वाक्यपद्धतिरपि तस्मै वक्तुं नोचिता भवति शाश्वतः सिद्धो भवतीति भावः ॥१९॥ मूलम्-कओ कयाइ मेहावी उप्पज्जति तैहा गया।
तहागया अप्पडिन्ना चक्खू लोगस्सणुत्तरा ॥२०॥ छाया-कुतः कदाचिन्मेधावी उत्पद्यन्ते तथागताः ।
___ तथागता अपतिज्ञाः चक्षुलोकस्याऽनुत्तराः ॥२०॥ पादित होनेके कारण तथा षट्काय रक्षा रूप होने से अनुपम होता है। इस अनुपम धर्म का जो आधार है अर्थात् जो मुनि इस धर्म का पालन करता है, उसके जन्म की कथा ही कैसे हो सकती है ? अर्थात् पुनजन्म नहीं होता। अथवा ऐसे धर्म का पालन करने वाले का जो स्थान है, उस स्थान को अर्थात् मोक्ष को प्राप्त पुरुष का पुनर्जन्म सर्वथा नहीं होता है। उसके लिए 'जन्म' ऐसा कहना भी उचित नहीं है। वह सदा काल के लिए सिद्ध हो जाता है ॥१९॥ 'कओ कयाइ मेहावी' इत्यादि।
शब्दार्थ--'तहागया-तथागताः' अपुनरावृत्ति से हुए अर्थात् मोक्ष રૂપ હોવાથી અનુપમ હોય છે, આ અનુપમ ધર્મને જે આધાર છે, અર્થાત્ જે મુનિ આ ધર્મનું પાલન કરે છે, તેના જન્મની કથાજ કેવી રીતે થઈ શકે? અર્થાત્ તેમને પુનર્જન્મ થતું નથી. અથવા એ રીતના ધર્મનું પાલન કરવાવાળાને પુનર્જન્મ થતું નથી. અથવા એવા ધર્મનું પાલન કરવાવાળાનું જે સ્થાન છે, તે સ્થાનને અર્થાત્ મોક્ષને પ્રાપ્ત પુરૂષને પુનર્જન્મ સર્વથા થતું નથી. તે માટે જન્મ” એમ કહેવું તે પણ ઉચિત ન તેથી સદાકાળ માટે સિદ્ધ થઈ જાય છે. ૧૯ 'कओ कयाइ मेहावी' या
हाथ-'तहागया-तथागताः' अधुनरावृत्तिथी थये अर्थात् मोक्षन
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५७
अन्वयार्थः-(तहागया) तथागताः-अपुनरावृत्या गताः मोक्षं प्राप्ताः (मेहावी) मेधाविनः केवलज्ञानिनः तीर्थकरगणधरादयः (कयाइ) कदाचित्-कस्मिश्चिदपिकाले (को) कुतः कथं केन प्रकारेण (उप्पज्जति) उत्पद्यन्ते इति भावः (अप्पडिन्ना) अपतिज्ञाः अनिदानाः आशंसारहिताः (तहागया) तथागता तीर्थकरगणधरादयः (अणुत्तरा) अनुत्तरा लोकोत्तरं केवलदर्शनवन्तः (लोगस्स) लोकस्य-जीवसमूहस्य (चक्खू) चक्षुः-चक्षुरिव चक्षुः सदसदर्थप्रदर्शकत्वान्नेत्रभूताः सन्तीति ॥२०॥ प्राप्त 'मेहावी-मेधाविनः' केवलज्ञान वाले तीर्थकर गणधर आदि 'कयाइ-कदाचित्' किसी भी कालमें 'कओ-कुतः' किस प्रकारसे उपज्जति-उत्पद्यन्ते' उत्पन्न होता है ? अर्थात् उत्पन्न नहीं होता है 'अपडिन्ना-अप्रतिज्ञाः' निदान रहित 'तहागया-तथागताः' तीर्थंकर गणधर
आदि 'अणुत्तरा-अनुत्तराः' लोकोत्तर केवलज्ञान और केवल दर्शन वाले 'लोगस्स-लोकस्य' जीवसमूह के 'चक्खू-चक्षुः' नेत्रभूत कहे जाते हैं ॥२०॥ __अन्वयार्थ--जो पुनरागमन से रहित होकर मोक्ष को प्राप्त हुए हैं और मेधावी अर्थात् केवलज्ञानी हैं, वे क्या किसी समय किसी प्रकार जन्म लेते हैं ? अर्थात् उनका कभी पुनर्जन्म नहीं हो सकता। वे सब प्रकार की कामना से रहित, लोकोत्तर केवल-ज्ञान-दर्शन से सम्पन्न तीर्थंकर गणधर आदि जीवों के लिए चक्षुरूप होते हैं अर्थात् सत् असत् पदार्थों के प्रदर्शक होने के समान होते हैं ॥२०॥ प्राप्त वो ‘मेहावी-मेधावीनः' अवज्ञानवाणा ताय ४२ गय२ बिगर 'कयाइ-कदाचित्' ५५ ॥णे 'कओ-कुतः' ४॥ ४२थी 'उप्पज्जंति-उत्पद्यन्ते' इत्पन्न थाय छे? मर्थात् ५न्न थता नथी. 'अपडिन्ना-अप्रतिज्ञा' निहान हित 'तहागया-तथागताः' तीथ ४२ मध२ विगेरे 'अणुत्तरा-अनुत्तराः' सत्तर व ज्ञान मन उस शनवाणा 'लोगस्स-लोकस्य' ७१ समूडन 'चक्खू-चक्षुः' नेत्र३५ ४पाय छे. ॥२०॥
અન્વયાર્થ-જે પુનરાગમનથી રહિત થઈને મોક્ષને પ્રાપ્ત થયા છે, અને મેધાવી અર્થાત્ કેવલજ્ઞાની છે, તેઓ શું કઈ સમયે કઈ પણ પ્રકારે જન્મ ગ્રહણ કરે છે ? અર્થાત્ તેઓને પુનર્જનમ કેઈ પણ વખતે થતું નથી. તેઓ બધા પ્રકારની કામનાઓથી રહિત લકત્તર કેવળ જ્ઞાન દશ નથી યુક્ત તીર્થકર ગણધર વિગેરે જે માટે નેત્ર રૂપ હોય છે. અર્થાત સત અસત્ પદાર્થોને બતાવવાળા હોવાથી નેત્રરૂપ હોય છે. પરવા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-'तहागया' तथागताः तथारूपेण अपुनरागमनरूपेण गतास्तथागताः सिद्धिं गताः 'मेहावी' मेधावीन:-केवलज्ञानवन्तः 'कयाइ' कदाचिदपि कस्मिंश्चिदपि काले 'कओ' कुतः-कथम् 'उप्पज्जति' उत्पद्यन्ते ? कर्मकारणवीजाभावात् जन्माङ्कुरोत्पत्तिः कथं भवेत् जन्मजरामरणाकुले संसारे कथमपि न समुत्पद्यन्ते इति भावः, तथा 'अप्पडिमा अपतिज्ञाः न विद्यते प्रतिज्ञा निदानबंधनरूपा येषां ते अप्रतिज्ञा अनिदानाः देवादिऋदयाशंसावर्जिताः आत्मकल्याणभावनावत्त्वात् 'तहा. गया' तथागताः तीर्थंकरगणधरादयः 'अणुत्तरा' अनुत्तरा-लोकोत्तरकेवलज्ञानकेवलदर्शमवन्तस्ते 'लोगस्स' लोकस्य-षड्जीवनिकायरूपस्य 'चक्खू' चक्षुः-चक्षुरिवचक्षुः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपमोक्षमार्गप्रदर्शकत्वात्-चक्षुर्भूताः सन्तीति ॥२०॥
टीकार्थ-अपुनरावृत्त रूप से सिद्धि को प्राप्त केवल ज्ञान दर्शन से सम्पन महापुरुष क्या कभी पुनः जन्म लेते हैं ? तात्पर्य यह है कि कर्म रूपी बीज का अभाव हो जाने से जन्म रूपी अंकुर की उत्पत्ति नहीं होती, अतएव जन्म जरा मरण से आकुल इस संसार में उनका पुनरागमन नहीं होता। वे अप्रतिज्ञ होते हैं अर्थात् सब प्रकार की प्रतिज्ञाओं से रहित होते हैं-उन्हें देव ऋषि आदि की कोई भी अभिलाषा नहीं होती। आत्मकल्याण की भावना वाले होने से निदान (नियाणा) बन्धन से मुक्त होते हैं। ऐसे तथागत अर्थात् सर्वज्ञ सर्वदर्शी तीर्थ कर गणधर आदि षट्काय रूप लोक के लिए, सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग के प्रदर्शक होने के कारण चक्षु के समान हैं ॥२०॥
ટકાર્થ—અપુનરાવૃત્તપણાથી સિદ્ધિને પ્રાપ્ત થયેલ કેવળજ્ઞાન, કેવલ દર્શનથી યુક્ત મહાપુરૂષ શું કયારેય પુનર્જન્મ લે છે? કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-કર્મરૂપી બીને અભાવ થવાથી જન્મરૂપી અંકુરની ઉત્પત્તિ થતી નથી. તેથી જ જન્મ, જરા-વૃદ્ધાવસ્થા અને મરણથી વ્યાપ્ત આ સંસારમાં તેમનું પુનરાગમન થતું નથી. તેઓ અપ્રતિ હોય છે. અર્થાત સઘળા પ્રકારની પ્રતિજ્ઞાઓથી રહિત હોય છે. તેમને દેવત્રદ્ધિ વિગેરે કઈ પ્રકારની અભિલાષા-ઇચ્છા હતી નથી. આત્મ કલ્યાણની ભાવના વાળા હોવાથી નિદાન (નિયાણા) બન્ધનથી મુક્ત હોય છે, એવા તથાગત અર્થાત્ સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી તીર્થકર ગણધર વિગેરે કાર્ય રૂપ લેક માટે સમ્યક્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તરૂપ મોક્ષમાર્ગના પ્રદર્શક બતાવનાર હોવાથી નેત્રની સમાન છે. મારા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५४९ मूलम्-अणुत्तरे ये ठाणे से कासवेण पवेईए।
जे किच्चा णिवुडा एंगे नि,' पौवंति पंडिया ॥२१॥ छाया-अनुत्तरं च स्थानं तत् काश्यपेन प्रवेदितम् ।
___यत्कृत्वा निर्टता एके निष्ठां प्राप्नुवन्ति पण्डिताः ॥२१॥ अन्वयार्थः-(से य) तच्च शास्त्रमसिद्धम् (अणुतरे) अनुत्तरम् , न उत्तरं यस्मात् तत् तपः संयमादिरूपम् (ठाणं) स्थानं संयमानुष्ठानरूपं (कासवेण) काश्यपेनकश्यपगोत्रीयश्रीवर्धमानस्वामिना (पवेइए) प्रवेदितम्-प्ररूपितम् (ज) यद्अनुत्तरं स्थानं (किच्चा) कृत्वा समाराध्य (एगे) एके केचन महापुरुषाः (निव्वुडा) निवृताः कषायानलनाशेन शीतलीभूताः अतएव (पंडिया) पण्डिता:पापमीरवो मुनयः (निह) निष्ठां संसारपर्यवमानरूपां सिद्धिम् (पावंति) प्राप्नु वन्ति मोक्षं गच्छन्तीति भावः ॥२१॥
'अणुत्तरे य ठाणे से' इत्यादि।
शब्दार्थ-'से य-तच्च' शास्त्रप्रसिद्ध 'ठाणे-स्थानम्' संयमानुष्ठानरूप स्थान 'कासवेण-काश्यपेन' काश्यपगोत्रवाले श्री वर्धमान स्वामीने पवेइए-प्रवेदितम्' प्ररूपित किया है 'जं-ठाणं-यत्स्थानम् जो स्थान अनुत्तर तप संयम आदि 'किच्चा-कृत्वा' करके 'एगे-एके कोई महापुरुष 'निम्बुडा-निवृताः' निवृत्त होते हैं अतः 'पंडिया-पण्डिता' पोप भीरु बुद्धिमान मुनि 'निटं-निष्ठाम्' संसार के अन्तको 'पावंति-प्राप्नुवन्ति' प्राप्त करते हैं ॥२१॥
अन्वयार्थ--काश्यगोत्रीय श्री वर्धमान स्वामी के द्वारा प्ररूपित संयम रूप स्थान सर्वोत्तम स्थान है, जिसकी आराधना करके अनेक
'अणुत्तरे य ठाणे से' त्या
शहाथ-'से य-तच्च' । प्रसिद्ध 'ठाणे-स्थानम्' सयभानु हान ३५ स्थान 'कासवेण-काश्यपेन' ॥श्य५ गोत्र श्री १५मान स्वाभीमें 'पवेइए प्रवेदितम्' ५३पित यु छे. 'जं ठाणं-यत् स्थानम्' २ स्थान मनुत्तर त५ सयम विगैरे 'किच्चा-कृत्वा' ४ीने 'एगे-एके' ४ मा५३५ ‘निव्बुडा-निवृताः' निवृत्त थाय छे. 'अतः ‘पंडिया-पण्डिताः' ५.५ मि३ भुद्धिमान मुनि 'निर्दु-निष्ठाम्' सारना मतने 'पावंति-प्राप्नुवन्ति' प्राप्त ४२ छ. ॥२१॥
અન્વયાર્થ–કાશ્યપ ગોત્રીય શ્રીવર્ધમાન સ્વામી દ્વારા પ્રરૂપિત સંયમ રૂપ સ્થાન સર્વોત્તમ સ્થાન છે. જેની આરાધના કરીને અનેક મહાપુરૂષ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___टीका-'से य' तच्च-शास्त्रपसिद्धम् 'अणुत्तरे' अणुत्तरं न विद्यते उत्तरं प्रधानं यस्मात् तत्- अनुत्तरम् सर्वश्रेष्ठं 'ठाणे' स्थानम्-संयमानुष्ठानरूपं 'कास. वेण' काश्यपगोत्रोत्पन्नेन भगवता श्री वर्धमानस्वामिना 'पवेइए' प्रवेदितं-प्रतिपादितम् , अनेन किम् ? इत्याह-'जं ठाण' यत् स्थानम् , अनुत्तरं संयमाख्यम् 'किच्चा' कृत्वा-समाराध्य तत्समाराधनेनेत्यर्थः 'एगे' एके-केचन महापुरुषाः संसाराऽसारतादर्शनेन समुपलब्धवैराग्याः 'निबुडा' निई ताः कषायानलप्रशमनेन शीतलीभूताः अतएव 'पंडिया' पंडिता:-पापाड्डीताः पण्डिताः पापभीरवः सन्तः 'निर्ल्ड' निष्ठां-संसारपर्यवसानरूपां सिद्धि 'पावंति' प्राप्नुवन्ति मोक्षमधिगच्छ. न्तीति भावः ॥२१॥ महापुरुष अपनी कषाय रूपी अग्नि को बुझा कहके शीतल बने हैं। इसी से पाप भीरु मुनि सिद्धि प्राप्त करते हैं ॥२१॥
टीकार्थ-वह शास्त्र प्रसिद्ध सर्व श्रेष्ठ संयम पालन रूप स्थान काश्यप गोत्र में उत्पन्न भगवान श्री वर्धमान स्वामीने प्रतिपादन किया है, किसी अन्य ने नहीं, क्योंकि उनसे अतिरिक्त किसी दूसरे धर्मोप. देशक में ऐसी प्ररूपणा करने की शक्ति ही नहीं है। उस संयमस्थान की आराधना करके कोई कोई पुरुष संसार की असारता देख कर और वैराग्य को प्राप्त करके, कषाय रूपी अग्नि को प्रशान्त करके शीतल हुए हैं। यहां कोई कोई' कहने का आशय यह है कि सभी में इस प्रकार की शक्ति नहीं होती है। इसी संयम स्थान की आराधना कर के पण्डित पुरुष जन्ममरण अवसान रूप सिद्धि को प्राप्त करते-मोक्ष पाते हैं ॥२१॥ પિતાની કષાય રૂ૫ અગ્નિને ઓલવીને શીતળ બન્યા છે. તેનાથી પાપભીરુમુનિ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. ર૧
ટીકાર્ય–તે શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ સર્વશ્રેષ્ઠ સંયમ પાલન રૂપ સ્થાન કાશ્યપગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા ભગવન વર્ધમાન્ સ્વામીએ પ્રતિપાદન કરેલ છે. અન્ય કેઈએ નહીં. કેમકે–તેમના સિવાય કોઈ બીજા ધર્મોપદેશકમાં એવી પ્રરૂપણ કરવાની શક્તિ જ નથી. તે સંયમ સ્થાનની આરાધના કરીને કોઈ કઈ પુરૂષ સંસારનું અસાર પણું જોઈએ અને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરીને કષાય રૂપી અગ્નિને શાંત કરીને શીતળ બન્યા છે. અહિયાં કઈ કોઈ એમ કહેવાને આશય એ છે કે-સઘળાઓમાં એ પ્રમાણેની શક્તિ હોતી નથી. આજ સંયમ સ્થાનની આરાધના કરીને પંડિત પુરૂષ જન્મ મરણના અવસાન ૩૫ સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત મેક્ષ મેળવે છે. ૨૧
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५१ मूलम्-पंडिए वीरियं लेद्धं निग्यायाय पंवत्तगं।
धुणे पुवकडं कम्मं गवं वाऽविण कुव्यइ ॥२२॥ छाया-पण्डितो वीर्य लन्ध्धा निर्घाताय प्रवर्तकम् ।
धुनीयात् पूर्वकृतं कर्म नवं वाऽपि न कुर्यात् ॥२२॥ अन्वयार्थः- (पंडीए) पण्डितः सदसद्विवेकी (निग्घायाय) निर्धाताय निःशेषकर्मणां निर्जरणाय (पवत्तगं) प्रवर्तकं (वीरिय) वीर्य-पण्डितवीर्यम् (लधु) लब्ध्वा-अवाप्य (पुठयक्ड) पूकृतं पूर्व भवेषु यत्कृतं (कम्म) कर्म-ज्ञानावरणीयादिकमष्टप्रकारकम् (धुणे) धुनीयात् अपनयेत् तथा (णवं) नव-नवीनं (सावि) वापि (ण कुचई) न कुर्यादिति । २२॥
'पंडिए वीरिय' इत्यादि।
शब्दार्थ--पंडिए-पण्डिता' सदसत् विवेक को जानने वाला पुरुष 'निग्यायाय-निर्घाताय' अशेष कर्म की निर्जरा के लिये 'पवत्तगंप्रवर्तकम्' कर्मक्षपण योग्य 'वीरियं-वीर्यम्' पंडित वीर्य को 'लद्धलब्ध्वा' प्राप्त करके 'पुव्व कडं-पूर्वकृतम्' पूर्वभवमें किये 'कम्म-कर्म ज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के कर्मको 'धुणे-धुनोयात्' दूर करे तथा 'णवं-नवं' नवीन 'वावि-वापि' अथवा 'ण कुव्वह-न कुर्यात्' न करे ॥२२॥ ___अन्वयार्थ-हेय और उपादेय का विवेक रखने वाला पण्डित (मेधावी) पुरुष समस्त कर्मों की निर्जरा के प्रवर्तक पण्डितवीर्य को प्राप्त करके पूर्वोपार्जित ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों का क्षय करे और नवीन कर्म उपार्जन न करे ॥२२॥
'पंडिए वीरियं लटुं' त्या
शहा- 'पंडिए-पण्डितः' सतू असत् विवेने पापा ५३५ 'निग्धायाय-निर्घाताय' अशेष भनी नि। भाटे 'पवत्तगं-प्रवर्तकम्' अभक्ष. ५ योग्य 'वीरिय-वीर्यम्' ५डित वायर 'लढुं-लब्ध्वा' प्रात शन. 'पुव्वकडं-पूर्व कृतम्' पूममा ४२४ा 'कम्म कर्मम्' ज्ञानाव२०ीय विगैरे मा। प्रा२न भने 'धुणे-धुनीयात्' ६२ ४३ तथा 'णवं-नवम्' नवीन 'वावि-वापि' मथवा 'ण कुव्वइ-न कुर्यात्' न ४२ ॥२२॥
અન્વયાર્થ–હેય અને ઉપાદેયને વિવેક રાખવા વાળા પંડિત (મેધાવી) પુરૂષ સઘળા કર્મોની નિર્જરાના પ્રવર્તક પંડિત વીર્યને પ્રાપ્ત કરીને પૂર્વોપાર્જિત જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોને ક્ષય અને નવા કર્મોનું ઉપાર્જન ન કરે પરરા
श्रीसूत्रकृतांगसूत्र : 3
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
सूत्रकृतागसत्रे टीका-किंचाऽन्यत्-'पंडिए' पण्डितो हेयोपादेय विवेकज्ञो मेधावी 'निग्यायाय' निर्घाताय-कर्मनिर्जरणाय 'पवत्तगं' प्रवर्तकं-प्रवृत्तिकारकं कर्मक्षपणसमर्थ 'वीरियं' वीर्यम्-अनेकभवदुर्लभं निरतिचारसंयमतपोरूप पण्डितवीर्य 'लर्छ' लब्ध्वा-क्षयोपशमात् माप्य 'पुयाडं' पूर्वकृतम्-पूर्वपूर्वतरपूर्वतमायनेकभवसंचितम् 'कम्म' कर्म सामान्यं विशेष वा चिक्कणं ज्ञानावरणीयादिकमष्टविधं कर्म 'धुने' धुनीयाद् अपनयेत् पूर्वलब्धपण्डितवीर्येण क्षपये दित्यर्थः, तथा 'नवं वावि' नवमपि नूतनमपि कर्म आस्रवनिरोधाद 'न कुबई' न कुर्यात् । आत्मार्थी मुनिः पण्डितवीय समवाप्याऽनेक भवपरंपरोपार्जितं कर्मजालं भिन्द्यात् , 'न कुर्यान्नूतनं कर्म' इति जाननवीनमकुर्वन् ज्ञानावरणीयादि समस्ताऽऽत्ररणाद्विमुक्तो भवति, इति भावः ॥२२॥ ____टीकार्थ--सत् असत् में भेद समझने वाला मेधावी पुरुष कर्मों की निर्जरा करने के लिए, कर्मक्षय में समर्थ, अनेक भवों में दुर्लभ निरतिचार संयम एवं तप रूप पण्डित वीर्य को पूर्वकृत कर्म के विशिष्ठ क्षयोपशम से प्राप्त करके, अनेकानेक पूर्वजन्मों में संचित ज्ञानावर णादि आठ प्रकार के चिकने कर्मों का उस पण्डितवीर्य से क्षय करे और आस्रव के कारणों का निरोध करके नवीन कर्मों का बन्ध न करे।
तात्पर्य यह है कि आत्मार्थी मुनि पण्डितवीर्य को प्राप्त करके अनेक भवों की परम्परा में उपार्जित कर्म जाल को भेद डाले और नवीन कर्मों को उपार्जन न करे। ऐसा करने से वह समस्त कर्मों से मुक्त हो जाता है ॥२२॥
ટીકાથ–સત્ અસતુમાં ભેદ સમજવાવાળા મેધાવી પુરૂષ કર્મોની નિજર કરવા માટે કર્મક્ષયમાં સમર્થ, અનેક ભવમાં દુર્લભ નિરતિચાર સંયમ અને તપ રૂપ પંડિત વીર્યને પહેલા કરેલા કર્મના વિશેષ પ્રકારના ક્ષપશમથી પ્રાપ્ત કરીને અનેકાનેક પૂર્વજન્મમાં સંચિત જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ પ્રકારના ચિકણું કર્મોને તે પંડિતવીર્યથી ક્ષય કરે. અને આસવના કારને નિરોધ કરીને નવીન કમેને બંધ ન કરે.
તાત્પર્ય એ છે કે–આત્માથી મુનિ પંડિત વીર્યને પ્રાપ્ત કરીને અનેક ભવેની પરમ્પરામાં ઉપાર્જન કરેલા કમની જાળને ભેદી નાખે અને નવા કમેન ઉપાર્જન ન કરે. એમ કરવાથી તે સઘળા કર્મોથી મુક્ત થઈ જાય છે. ૨૨
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५३ मूलम्-ण कुवई महावीरे अणुपुवकडं रेयं ।
रेयसा संमुंही भूया कम्मं हेच्चाण जं मयं ॥२३॥ छाया-न करोति महावीर आनुपूर्व्या कृतं रजः ।
रजसा संमुखी भूताः कर्म हित्वा यन्मतम् ॥२॥ अन्वयार्थः—(महावीरे) महावीर:-कर्मविदारणसमर्थों मुनिः (अणुपुवकडं) आनुपूर्वीकृतं-आनुपूर्या मिथ्यात्वाविरतिकषायममादायशुभयोगैः अनन्तभवतमा.
'ण कुवई महावीरे' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'महावीरे-महावीरः' कर्म के विदारणमें शक्तिवाला मुनि 'अणुपुवकडं-आनुपूर्या कृतम्' दूसरे पागी जो क्रमसे मिथ्यात्व, अवि. रति, कषाय, प्रमाद आदि अशुभ योगोंसे अनन्त भव से प्राप्त संस्कार के क्रमसे लब्ध किया हुआ 'रयं-रजः' ज्ञानावरणीयादि कर्मरज अथवा पापकर्म 'ण कुव्वई-ल करोति' नहीं करता है कारण की 'रयसारजसा' पूर्वभवसे उपार्जित कर्म से ही पाप होता है अतः 'कम्म-कर्म' पापकर्म अथवा उसके कारणको 'हेच्चाण-त्यक्वा' त्याग करके 'ज-यत्' जो 'मयं-मतं' तीर्थ कर आदि महापुरुषों के सम्मत और मोक्षके उपाय रूप तपः संयमादिरूप के 'संमुहीभूया-संमुखी भूताः' सन्मुख होते हैं अर्थात् मोक्षप्राप्ति के योग्य आचरण में ही तत्पर रहते हैं ॥२३॥
अन्वयार्थ-महावीर अर्थात् कर्म विदारण करने में समर्थ मुनि मिथ्यात्व, अविरति प्रमाद, कषाय एवं अशुभ योग के द्वारा अनन्त
‘ण कुव्वई महावीरे' त्याह
शva --'महावीरे-महावीरः' भनी विहारमा शतिवाणे भनि 'अणुपुव्वकडं-आनुपूर्व्या कृतम्' मीन ए मथी भिथ्यात्व, भवि२ति, उपाय, પ્રમાદ, વિગેરે અશુભ યોગથી અનન્ત ભવથી પ્રાપ્ત કરેલા સંસ્કારના ક્રમથી प्रात ४२। 'रयं-रजः' ज्ञानावरणीय विगेरे में २०४ अथवा पा५४में 'ण कुब्वइ-न करोति' ४२ता नथी. २९ है 'रयसा-रजसा' पूलमा ४२।
भथी ४ ५५ थाय छे. तेथी 'कम्म-कम' या५४ अथवा तना ॥२१ने 'हेच्चाण-त्यक्त्वा' त्या शने 'ज-यत्' २ 'मयं-मतम्' तीर्थ ७२ विगेरे महाधुषाने सम्मत भने मोक्षन पाय ३५ त५: सयमाहिना 'संमुहीभूया संमुखी भताः' सन्भुभ थाय छे. अथात् भाक्ष प्राप्ति योग्य मायशुमार તત્પર રહે છે. ૨૩
અન્વયાર્થ–મહાવીર અર્થાત્ કર્મનું વિદારણ કરવામાં સમર્થ મુનિ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ કષાય, અને અશુભ ચાગ દ્વારા અનંત ભના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
सूत्रकृताङ्गसूत्रे गतसंस्कारक्रमेण वा कृत-समागतं यत् (रयं) रजा-ज्ञानावरणीयादिकर्मधूलिं पापं वा (ण कुबई) न करोति यतः (स्यसा) रजसा-पूर्वभवोपार्जितकर्मणैव पापमुपादीयते, अतः (कम्म) कर्म पाप कर्म तत्कारणं वा (हेच्चाण) हित्वा-त्यक्त्वा (ज) यत् (मयं) मतं-तीर्थङ्करादि मह पुरुषैः सम्मतं मोक्षोपायभूतं तपासंयमा. दिकं तस्य (संमुहीभूया) संमुखीभूताः तदभिमुखाः साधवो भवन्तोति ॥२३॥
टीका-'महावीरे' महावीरः कर्मविदारणसमर्थः 'अणुपुवकडं' आनुपूर्व्याअनन्तभवागतसंस्कारक्रमेण वा कृतं समागतम्-अनन्तभवसमागताशुभसंस्कारजन्यं 'श्यं रजा-रज इव रजा मालिन्यकारकस्वात् , तच्च कर्म ज्ञानावरणीयाधष्टविधं यदज्ञानिमिः क्रियमाणं तत् ‘ण कुछई' न करोति कुत इत्याह-यतः 'रयसा रजसाकर्मणा पूर्वकृतकर्मणैव कर्मबध्यते पूर्वभवोपार्जितकर्मतन्तुभिरेव-आगामिभवकर्मभवों के संस्कार क्रम से आगत ज्ञानावरण आदि कर्म-रज को अथवा पापको, जिसे दूसरे प्राणी बांधते हैं, उसका बन्ध न करे। पूर्व भवमें उपार्जित कर्म से ही पापों का ग्रहण होता है, अतः कर्म, पाप अथवा उसके कारणों को त्याग कर मुनि तीर्थंकर आदि महापुरुषों द्वारा सम्मत मोक्ष के कारण तप और संयम आदि के सन्मुख होते हैं ॥२३॥ ___टीकार्थ--समस्त कर्मों को विनष्ट करने में समर्थ वीर पुरुष अनन्त भवों में उपार्जित मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग की परम्परा से या अनन्त भवों से चले आए संस्कारों से अशुभ संस्कार जन्य रज को अर्थात् अज्ञानी पुरुषों द्वारा उपार्जित की जाने वाली रज के समान मलीनता को उत्पन्न करने वाली ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म रूपी रज को उपार्जित नहीं करता है। क्योंकि पूर्वकृत સંસ્કારના ક્રમથી આવેલ જ્ઞાનાવરણ વિગેરે કર્મ-રજને અથવા પાપને કે જેને બીજા પ્રાણિ બાંધે છે. તેને બંધ ન કરે પૂર્વભવમાં પ્રાપ્ત કરેલ કર્મથી જ પાપનું ગ્રહણ કરાય છે. તેથી કર્મ,-પાપ અથવા તેના કારણેને ત્યાગ કરીને સુનિ તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂ દ્વારા સમ્મત મેશને માટે તપ અને સંયમ વિગેરેની સંમુખ થાય છે. ર૩
ટીકાર્થ–સઘળા કર્મોને નાશ કરવામાં સમર્થ વીરપુરૂષ અનન્ત ભવોમાં પ્રાપ્ત કરેલા મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, અને ચગની પરંપરાથી અથવા અનંત ભથી ચાલતા આવેલા સંસ્કારોથી અશુભ સંસ્કારથી થવાવાળી રજની સરખા મલીન પણને ઉત્પન્ન થવાવાળી જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આ પ્રકારની કર્મરૂપી રજને પ્રાપ્ત કરતા નથી. કેમકે-પહેલાં કરેલ કર્મથી
નવા કર્મ બાંધે છે. કર્મ રૂપી તાંતણાથી આવનારી કમરૂપી સાડી બને
मा
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्र. अ. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
५५५
शादी संतन्यते इति भावः अतः 'कम्मं' कर्म वर्त्तमानभवे क्रियमाणं पापं कर्म 'हेच्चा' हित्वा परित्यज्य 'जं मयं' यन्मतम् यत् तीर्थकरादिमहापुरुषः संमत मोक्षोपायभूतं तपःसंयमादिकं तस्य 'संमुहीभूया' संमुखीभूताः- तदभिमुखाः तदाराधनपुरायणाः साधवो भवन्तीति । येऽधुना संसारोन्मुखास्ते मन्ये पूर्वजन्मोंपार्जितकर्मवशवर्त्तिन एवं यथायथं कर्मान्तरं संपादयन्तः भवपरंपरामेव प्राप्नुवन्ति । महापुरुषस्तु पण्डितवीर्येण संयुक्तः पूर्वजन्मकृतमष्टमकारकं कर्माऽपगमय्य मोक्षं प्राप्नुवन्तीति भावः ॥२३॥
मूलम् - जं मैयं सव्वसाहूणं तं मयं सलैगत्तणं ।
साहइताण तं तिन्ना देवा वा अभविंसु ते ॥ २४॥
छाया - यन्मतं सर्वसाधूनां तन्मतं शल्यकर्त्तनम् । raftar तत्तीर्णाः देवा वा अभूवन् ते ||२४|
कर्म से ही नवीन कर्म बंधता है, कर्म रूपी तन्तुओं से ही आगामी कर्म रूपी साड़ी बनती है। अतएव साधु वर्तमान भव में किये जाने वाले कर्म को कर तीर्थंकर आदि महोपुरुषों द्वारा सम्मत, मोक्ष के उपायभूत तप संयम आदि के अभिमुख होते हैं।
आशय यह है कि इस समय जो संसार की ओर उन्मुख हैं, वे पूर्वजन्म में उपार्जित कम के वशीभूत होकर नये नये कर्मोका बन्ध करते हुए भवपरम्परा को ही प्राप्त होते हैं। किन्तु महावीर पुरुष पण्डितवीर्य से युक्त होकर पूर्वजन्म में उपार्जित आठ प्रकार के कर्मों को दूर करके मोक्ष प्राप्त करने हैं ॥२३॥
'जं' मयं सव्वसाहूणं' इ९६ शब्दार्थ - 'ज' - सबसाहूणं 'जं છે. તેથી જ સાધુ વર્તમાન ભવમાં કર તીથ કર વિગેરે મહાપુરૂષો દ્વારા સઘળા તરફ મન લગાવે છે.
यदि । भयं पत्सर्वसाधूनां मतम्' जो सब
-
શમાં આવવાવાળા કર્મોના ત્યાગ કરીને પ્રેક્ષના ઉપાય રૂપ તપ અને સયમ
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
તે જે સસાર તરફ વળેલા છે. ઈને નવા નવા કર્મોના બંધ પર ંતુ મહાવીર પુરૂષ પડિત પ્રકારના કર્મોને દૂર કરીને
વખ
કહેવાના આશય એ છે કે આ તે પૂર્વ જન્મમાં પ્રાપ્ત કરેલ ક્રમેનેિ વશ કરતા થકા ભવ પરંપરાને પ્રાપ્ત થાય છે. વીય થી યુક્ત થઈને પૂર્વ જન્મમાં પ્રાપ્ત કરેલ આર્ટ માક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. ૨૩ા
'ज मयं सव्वखाहूणं' छत्याहि
शब्दार्थ---'जं सन्त्रस्राहूणं मयं यत् सर्वसाबूनां मतम्
સમસ્ત સાધુ
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुत्रकृताङ्गसूत्र अन्वयार्थः--(जं सबसाहूणं मयं) यत्सर्वसाधूनां मतं संयमस्थानरूपं (तं मयं) तन्मतं (सल्लगत्तणं) शल्यकर्तनं-शल्यस्य ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मणः कर्त्तनं राशकं भवति, अतः (तं) तन्मतं संयमानुष्ठानरूपं (साहइत्ताण) साधयित्वा सम्यक्समाराध्य बहवः संसारसागरं (तिन्ना) तीर्णाः-पारं प्राप्ताः । वा-अथवा ये अवशिष्टकर्माणः यदि भवेयुस्ते (देवा) देवाः-सौधर्मादयः अनुत्तरोपपातिका वा देवाः (अभविसु) अभूवन ते ततश्च्युत्वा मनुष्यभवे सेत्स्यन्तीति भावः ॥२४॥ साधुओं को मान्य है 'तं मयं-तन्मतं' वही मत 'सल्लगत्तणं-शल्यकर्तनम्' शल्यज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के कर्म को काटने वाला होता है अतः 'तं मयं-तन्मतम्' संयमानुष्ठान रूप उस मतको 'साहइत्ताणसाधयित्वा' आराधित करके बहुत से लोक संसारसागर को 'तिन्नातीर्णाः' तैर गये हैं अथवा 'देवा-देवाः' सौधर्मादि अथवा अनुत्तरोपपातिक देव 'अभविंसु-अभूवन्' हुए हैं वे वहांसे चवकर मनुष्यभवमें उत्पन्न होते हैं ॥२४॥ ___ अन्वायर्थ--समस्त साधुओंका जो मत है, वही मत ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म का विनाशक है। अतएव उस संयमानुष्ठान रूप मत की सम्यक् आराधना करके बहुत से जीव संसार सागर से पार हुए हैं। जिनके कर्म शेष रह गए वे सौधर्म आदि या अनुत्तरो. पपातिक देव हुए हैं। वहांसे च्यव कर और मनुष्य भव प्राप्त करके वे सिद्धि प्राप्त करेंगे ॥२४॥ बनाने मान्य डाय 'तं मयं-तन्मतम्' मत 'सल्लगत्तणं-शल्यकर्त्तनम्' શલ્ય-અર્થાત જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠ પ્રકારના કર્મને કાપવાવાળા બને છે. તેથી 'तं मयं-तन्मतम्' सयभना अनुठान ३५ मे मतने 'साहइत्ताण-साधयित्वा' माधित प्रशन घa ससार सारने 'तिन्ना-तीर्णाः' तरी या छ, मथ! 'देवा-देवाः' सोयाहि १२१॥ अनुत्त।५५ाति १ 'अभविंसु-अभू. पन्' च्या छे. तो त्यांथी यवान मनुष्य सभा पन थाय छे. ॥२४॥
અન્વયાર્થ–-સઘળા સાધુઓને જે મત છે. એજ મત જ્ઞાનાવરણીય વિગેરેઆઠ પ્રકારના કર્મને વિનાશક છે. તેથી જ એ સંયમાનુષ્ઠાન રૂ૫ મતની સમ્યક્ આરાધના કરીને ઘણું જ સંસાર સાગરથી પાર ઉતર્યા છે. જેમના કર્મ બાકી રહ્યા તેઓ સૌધર્મ વિગેરે અથવા અનુત્તરપાતિક દેવ બન્યા છે. ત્યાંથી ચવીને અને મનુષ્ય ભવ પ્રાપ્ત કરીને તેઓ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે રજા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
टीका -- अपि च- 'जं' यत् 'सब साहूगं' सर्वसाधूनाम् तीर्थंकरगणधरादीनां 'मयं' मतं - संयमस्थानरूपं वर्त्तते 'तं मयं' तन्मतं - तदेवमतं ' सल्लगत्तणं' शल्यकर्त्तनम् - शल्यं पाप कर्म - ज्ञानावरणीयादिकमष्टविधं तत्कर्त्तयति विनाशयति यत तत् - शल्यकर्त्तनम् पापनाशकं भवति अतः तत् संगमस्थानरूपं मतं ' साहइताण' साधयित्वा सम्यगाराध्य अनेके महापुरुषाः 'तिन्ना' तीर्णाः - संसारसागरपार प्राप्ताः वा - अथवा येऽवशिष्टशुभकर्माणः सन्ति 'ते' ते - संयबस्थानाराधनप्रभावात् 'देवा' देवा-सौधर्मादयः एकमत्रावतारिणः अनुत्तरोपपातिका देवा वा 'अभवि' अभूवन् सर्वकर्मक्षयात् अनेके संसारसागरसमुत्तीर्य मोक्षं प्राप्ताः । येषां पुनः कदाचित् शुभकर्माणि अवशिष्टानि भवेयुस्ते देवखं माप्य पुनर्मनुष्यभवे समागत्य सेत्स्यन्तीति भावः ||२४||
५५७
टीकार्थ-- और भी कहते हैं। तीर्थकरों गणधरों आदि का जो संयमानुष्ठान रूप मत है, वही शल्यों को काटने वाला है अर्थात् ज्ञाना. वरण आदि पापकर्मों का क्षय करने वाला है। उसके अतिरिक्त अन्य कोई मत शल्य काटने वाला नहीं है। अतः उस मत की सम्यक आराधना करके अनेक महापुरुष संसारसागर से पार हुए हैं और जिनके कर्म क्षीण होने से रह गए वे उस संगमाराधना के प्रभाव से एक भवावतारी अनुत्तरोपपालिक देव के रूप में उत्पन्न हुए ।
तात्पर्य यह है कि संयम का आराधना करने से जिनके कर्म सर्वथा क्षीण हो जाते हैं, वे संसार सागर से तिर कर सिद्धि प्राप्त कर लेते हैं। जिनके कुछ शुभ कर्म शेष रह जाते हैं, वे देवगति प्राप्त करके पुनः मनुष्य भव में आकर सिद्धि प्राप्त करेंगे ||२४||
ટીકા”——વિશેષમાં કહે છે--તીથકી અને ગણુધરા વિગેરેના જે સયમાનુષ્ઠાન રૂપ મત છે, એજ કÖરૂષી શલ્યાને કાપવાવાળા છે. અર્થાત્ જ્ઞાનાવરણુ વિગેરે પાપ કર્મો ક્ષય કરવાવાળે છે. તે સિવાય ખીજો ફાઈ મત શલ્યને દૂર કરનાર નથી. તેથી એ મતની આરાધના કરીને અનેક મહા પુરૂષા સ’સારથી પાર થયા છે, અને જેમના ક્રમ ક્ષય થવાથી માકી રહેલા છે તેઓ તે સયમારાધનના પ્રતાપથી એક ભવાવતારી અનુત્તર પપાતિક દેવના રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
કહેવાનું તાત્પ એ છે કે--સયમનુ આરાધન કરવાથી જેઓના કર્માં સર્વથા નાશ પામે છે, તેએ સંસાર સાગરથી તરીને સિદ્ધિ પામે છે, અને જેમના કંઇક શુભ કર્માં બાકી રહી જાય છે, તે દેવગતિ પ્રાપ્ત કરીને ફ્રીથી મનુષ્ય ભવમાં આવીને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે. ૫૨૪ા
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-अभविसु पुरा वीरो आगमिस्ता वि सुव्वया।
दुन्निबोहस्त मग्गस्त अंतं पाउकरा तिन्ने तिबेमि ॥२५॥ छाया--अभूवन् हि पुरा वीरा आगामिन्यपि सुत्रताः।
दुनिबोधस्य मार्गस्य अन्तं प्रादुकास्तीर्गाः ॥इति ब्रवीमि॥२५॥ अन्वयार्थः--(पुरा) पुरा-अतीतकाले बहवः (कीरा) वीराः कर्मविदारण समर्था वीरमुनयः (अभविस) अभूगन् तथा (आगमिस्सावि) आगमिष्यत्यपि
'अभविंसु पुरा वीरा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'पुरा-पुरा' भूतकाल में अनेक 'धीरा-वीरा' कर्मके विदारणमें समर्थ मुनि 'अभविसु-अभूवन्' हो चुके हैं तथा 'आगमिस्सावि-भागमिष्यत्यपि' भविष्यकालमें भी 'सुब्वया-सुव्रताः' पांचम हाव्रतको धारण करने वाले सुव्रत मुनि होंगे उपलक्षण से वर्तमानकोल में भी अनेक मुनि विद्यमान हैं वे सब वीर 'दुन्निधोहस्स-दुर्निवोधस्य' पामर प्राणिके द्वारा जानने में अशक्य ऐसे 'मग्गस्ल-मार्गस्य सम्यक दर्शनज्ञान चारित्ररूप मोक्षमार्गके 'अंत-अन्तम्' अंत करके 'पाउकरा -प्रादुष्कराः' अन्यभव्यों के प्रति प्रगट करने वाले होते हैं और उपदेशक हो करके 'तिना-तीः ' भवके पारको प्राप्त हो गये हैं 'त्ति-इति' इस प्रकारसे जैप्ता भगवान् के समीपसे मैंने सुना हैं उस प्रकार से 'बेमि-ब्रवीमि' कहता हूं ॥२५॥ ___ अन्वयार्थ-अतीत काल में बहुत से वीर मुनि हुए हैं और भवि ष्यत् काल में भी पंचमहाव्रतधारी मुनि होंगे, उपलक्षण से वर्तमान
'अभविसु पुरा वीरा' त्यादि
शा---'पुरा-पुरा' भूतमा भने 'वीरा-वीराः' भनु विहा२९५ ४२वामी समर्थ मुनि 'अभविं-अभूवन्' ५७ गया छे. तथा 'आगमि
सावि-आगमिष्यत्यपि' भविष्यमा ५ 'सुव्बया-सुव्रताः' पांय मात्र તેને ધારણ કરવાવાળા સુત્રત મુનિ થશે. ઉપલક્ષણથી વર્તમાનકાળમાં પણ सन भनियो विद्यमान छ तेस मा 'दुन्निबोहरच-दुर्निबोधस्य' पाभर प्राणिय। १२ कामा भय सेवा 'मगगस्स-मार्गस्य' सभ्यशन ज्ञान, सारित्र ३५ भोक्ष भागना 'अंतं -अन्तम्' मत रीने 'पाउकरा-प्रादुष्कराः' अन्य नव्या प्रत्ये प्रगट ४२वाय छे. मन ५३२॥ मनीने 'तिन्नातीर्णाः' ११ ३पी समुद्रनी पा२ २७ गया छ. 'त्ति-इति । प्रभारी २शत सामान पांसे थी मे सामन्युं छे ते प्रमाणे 'बेमि-ब्रवीमि' हुँ छु ॥२५॥
અન્વયાર્થ–-ભૂતકાળમાં ઘણું વીર મુનિયે થયા છે. અને ભવિષ્યકાળમાં પણ પાંચ મહાવ્રત ધારી મુનિયે થશે. ઉપલક્ષણથી વર્તમાનકાળમાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५९ अनागतकालेऽपि (मुन्नया) सुव्रताः पञ्चमहाव्रतधारिणः भविष्यन्ति उपलक्षणात् वर्तमानकालेऽपि बहवो वीरमुनयो भवन्ति ये महाविदेह क्षेत्रे सेत्स्यन्ति । ते सर्वेऽपि भूतभविष्यद्वर्तमानकालिका वीराः (दुनिबोहस्स) दुनिबोधस्य पामरमाणिभिर्बोधुमशक्यस्य (मग्गस्स) मार्गस्य सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपमोक्षमार्गस्य (अंत) अन्तम्-परिपूर्णतारूपमवाप्य तस्यैव मार्गस्थानभव्येभ्यः (पाउकरा) प्रादुष्कराः प्रकटकारकाः उपदेशकाः सन्तः (तिना) तीर्णाः भवपारं प्राप्ता आसन् । (ति) इति-एवं यथा भगवत्सकाशात् मया श्रुतं तथा (बेमि) ब्रवीमि कथयामि । इति जम्बूस्वामिनं पति सुधर्मस्वामिनः कथनमिति ॥२५॥
टीका-'पुरा' पूर्व स्मिन् काले अतीते कालेऽने के 'वीरा' वीराः-कर्मणां बिनाशने समर्था मुनयः 'अविस' अभूएन् , वर्तमानकालेऽपि बहवो भवन्ति ये महाविदेहक्षेत्रे सेत्स्यन्ति, अथवा वर्तमानकालश्च गणधरकालो ग्राह्यः । तथाकाल में भी बहुत से मुनि हैं, जो महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होंगे। वे सब भूत भविष्यत् और वर्तमानकालिक वीर पामर प्राणियों द्वारा दुज्ञेय मोक्षमार्ग की पूर्णता प्राप्त करके अन्य प्राणियों के लिए उसी मार्ग को प्रकट करने वाले और भवसागर को प्राप्त हुए है।। ____ 'त्ति सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं-भगवान् से जैसा मैंने सुना है, वैसा ही तुम्हें कहता हूं ॥२५॥ ___टीकार्थ-पूर्वकाल में अनेक कर्मविदारण करने में समर्थ मुनि हो चुके हैं। वर्तमान काल में भी बहुत से मुनि हैं जो महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होंगे। अथवा यहां वर्तमान काल का अभिप्राय गणधरों का काल समझना चाहिए। भविष्यत् काल में भी बहुत से निरतिचार संयम को पालने वाले मुनि होंगे। उन्होंने क्या किया है ? वे क्या करते हैं પણ ઘણું સુનિયે છે, કે જેઓ મહા વિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. તેઓ બધા ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન કાળના વીર પામર પ્રાણિ દ્વારા દુય મોક્ષ માગની પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરીને અન્ય પ્રાણિ માટે એજ માર્ગને પ્રગટ કરવા વાળા અને ભવસાગરની પાર પામ્યા છે.
“ત્તિ સુધર્માસ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે કે–ભગવાન પાસેથી જે રીતે મેં સાંભળ્યું છે એજ પ્રમાણે તમને કહું છું. રપા
ટીકર્થપૂર્વકાળમાં કર્મવિહારણ કરવામાં અનેક મુનિ સમર્થ થયેલો હતા. વર્તમાનકાળમાં પણ ઘણા ખરા મુનિ એવા છે, કે જેઓ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. અથવા અહિયાં વર્તમાન કાળનો અભિપ્રાય ગણધરોને કાળ સમજે જોઈએ ભવિષ્ય કાળમાં પણ ઘણા નિરતિચાર સંયમને પાળવાવાળા મુનિયે થશે. તેઓએ શું ભૂતકાત કહેલ છે ? તેઓ શું કરે છે ?
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'आगमिस्सावि' आगमिष्यत्यपि भविष्यत्कालेऽपि च बहवः 'मुब्वया' मुव्रताःनिरतिचारसंयमाऽनुष्ठायिनो भविष्यन्ति । ते किं कृतवन्तः किं कुर्वन्ति कि करिष्यन्ति च तत्राह-'दुन्नियोहरत दुर्निबोधस्य कातरजनोधुमशक्यस्य ज्ञातुमशक्यस्य वा असिधारागमनवत् दुराराध्यत्वात् 'मागस्स' मार्गस्य-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपस्य मोक्षमार्गस्य परमोत्कृष्टदशामवाप्य अंतं' अन्तम्-तस्यैवमार्गस्य 'पाउकरा' प्रादुष्कराः स्वतः सन्मार्गाचरणशीलाः भवन्नोऽन्येषामपि कृते प्रादुष्कुर्वन्त: उपदिशन्तः सन्तः 'तिमा' तीर्णाः अपारदुस्तरं संसारसागर तरितवन्तः तरन्ति तरिष्यन्नि चेति । 'ति' इति एवम्-पूर्वोक्तपकारेण यथा मया भगवन्मुखात् श्रुतं तथैव 'बेमि' ब्रवीमि-कथयामि न तु स्वबुदया इति सुधर्मस्वामी जम्बू स्वामिनं प्रति कथयतीति ॥२५॥ इति श्री-विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपदभूपिचारब्रह्म वारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां श्री मूत्रकृताङ्गसूत्रस्य "समयार्थबोधिन्या ख्यया" व्याख्यया समलङ्कृतम् आदानीयाख्यं पञ्चदशमध्ययनं समाप्तम्।।१५॥ और करेंगे? इसका उत्तर देते हैं-कायर जन जिसे जान नहीं सकते अथवा जान कर भी असिधारा के समान आराधन नहीं कर सकते, ऐसे सम्पर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्ष मार्ग की परिपूर्णता प्राप्त करके तथा दूसरों को प्रकाशित करके अपार एवं दुस्तर संसार सागर को पार कर चुके हैं, पार करते हैं और पार करेंगे। __ऐसा मैंने भगवान के मुख से सुना है, घही मैं कहता हूं। अपनी बुद्धि से नहीं। यह सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं ॥२५॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "सूत्रकृताङ्गसूत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या का आदानीय
नामक पंद्रहवां अध्ययन समाप्त ॥१५॥ અને શું કરશે ? તેનો ઉત્તર આપતાં કહે છે–કાયર જન જેને જાણી શક્તા નથી અથવા જાણુને પણ કરી શકતા નથી. એવા સમ્યક્દર્શન, સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યકૂચારિત્ર અને સમ્યક્ તપ રૂપ મોક્ષમાર્ગની પરિપૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરીને તથા બીજાઓને પ્રકાશવાળા કરીને અપાર અને ન તરી શકાય એવા સંસાર સાગરને પાર કરી ચૂક્યા છે, પાર કરે છે, અને પાર કરશે.
આ પ્રમાણે મેં ભગવાનના મુખેથી સાંભળેલ છે. એજ હું કહું છું. પિતાની બુદ્ધિથી કહેતું નથી. આ પ્રમાણે સુધર્મા સ્વામીએ જખ્ખ સ્વામીને કહેલ છે. ૨પા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાથબેધિની વ્યાખ્યાનું આદાનીયનામનું પંદરમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૫
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ.१६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६१
अथ षोडशं गाथाऽध्ययनं प्रारभ्यतेगतं पंचदशमध्ययनम् । अथ षोडशमध्ययनं प्रारभ्यते । अस्य च पूर्वाध्ययनेनाऽयमभिसंबन्धः-पूर्वोक्त पंचदशाध्ययनेषु यावन्तोऽर्थाः प्रतिपादिताः तान् विधिनिषेधमार्गेण तत्तद्रपेण समाचरन् साधुर्भवतीत्यनेनाऽध्ययनेन प्रतिपाद्यते। ते खलु अर्थाः-एवम् , तथाहि-प्रथमे स्वपरसमयज्ञानेन सम्यक्त्वगुणसमन्वितो भवती स्युक्तम् १। द्वितीये कर्मविनाशनसमर्थज्ञानादिनाऽष्टमकारककर्माणि विनाश्य जीवः साधु भवतीति २। तृतीयेऽनुकूलमतिकूलोपसर्गानधिसहन् पुरुषः साधु.
सोलहवें अध्ययन का प्रारंभ पन्द्रहवां अध्ययन समाप्त हुआ, अब सोलहवां प्रारंभ करते हैं। पूर्व अध्ययन के साथ इसका यह संबंध है इससे पहले के पन्द्रह अध्य. यनों में जिन जिन अर्थों का प्रतिपादन किया गया है, उनमें से जिनका विधान है उनका विधि रूप से और जिन का निषेध किया है उनका निषेध रूप से पालन करने वाला ही साधु हो सकता है। यह अर्थ इस अध्ययन में कहा जा रहा है। वे पूर्वोक्त अर्थ इस प्रकार है
(१) प्रथम अध्ययन में प्रतिपादन किया है कि स्वसमय और परसमय का ज्ञान प्राप्त करने से साधु सम्यक्त्व गुण से सम्पन्न होना है।
(२) दूसरे अध्ययन में कहा गया है कि कर्मों का विनाश करने में समर्थ ज्ञानादि के द्वारा आठ प्रकार का विनाश करके जीव साधु होता है।
સેળમા અધ્યયનને પ્રારંભ– પંદરમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું હવે સોળમાં અધ્યયનનો પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. પહેલાના અધ્યયન સાથે અને એ સંબંધ છે, કેઆનાથી પહેલાના પંદર અધ્યયનમાં જે જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે, તેમાંથી જેનું વિધાન છે. તેનું વિધિ રૂપથી અને જેને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે, તેને નિષેધ રૂપથી પાલન કરવાવાળા જ સાધુ થઈ શકે છે. એ સંબંધમાં આ અધ્યયનમાં કહેવામાં આવશે. તે પૂર્વોક્ત અર્થ આ प्रभारी छे.
(१) 431 अध्ययनमा प्रतिपाहन ४२वामा मायुछे ४-५ समय (शास) અને પરસમયનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાથી સાધુ સમ્યકત્વ ગુણથી યુક્ત થાય છે.
(૨) બીજા અધ્યયનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે-કર્મોને વિનાશ કરવામાં સમર્થ જ્ઞાન વિગેરે દ્વારા આઠ પ્રકારના કર્મને વિનાશ કરીને જીવ સાધુ થાય છે.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृतागसूत्रे र्भवतीत्युक्तम् ३ । चतुर्थे स्त्रीपरीषहं विजित्य साधु भवतीत्युक्तम् ४ । पंचमे नरकदुःखं श्रुत्वा नरकमापकं कर्म परित्यज्य साधुतामाप्नोतीत्युक्तम् ५। षष्ठे तुपथा चतुर्शानिनाऽपि महावीरेण कर्मक्षपणायोद्यतेन संयमं प्रति प्रयत्नः कृतः, वथाऽन्येन छमस्थेनापि कर्त्तव्यमित्युक्तम् ६ । सप्तमे तु कुशीलदोषान् ज्ञात्वा, तान् परित्यज्य सुशीलावस्थितो भवेदिति ७ । अष्टमे तु मोक्षकामै हि बालवीर्य परित्यज्य पण्डितवीर्योद्यतैर्भाव्यमित्युक्तम् ८। नवमे तु शास्त्रपतिपादितक्षान्त्यादि __ (३) तीसरे में प्रदर्शित किया गया है कि अनुकूल और प्रतिकूल उपसर्गों को सहन करता हुआ पुरुष साधु होता है।
(४) चोथे में कहा गया है कि स्त्रीपरीषह को जीतने वाला ही साधु हो सकता है।
(५) पांचवें में यह प्ररूपणा की गई है कि नरक के दुःखोंको सुनकर नरक में ले जाने वाले कर्मों का जो त्याग कर देता है, वही साधु है।
(६) छठे में उपदेश दिया गया है कि चार ज्ञान के धारक महावीर स्वामी ने कर्मक्षय के लिए उद्यत होकर संयम के लिए प्रयत्न किया, ऐसा ही अन्य छनस्थों को भी करना चाहिए।
(७) सातवें में यह प्ररूपणा है कि कुशील के दोषों को जान कर और उन्हें त्याग कर सुशील में स्थित होना चाहिए।
(૩) ત્રીજા અધ્યયનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે--અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોને સહન કરતો એ પુરૂષ સાધુ થાય છે.
(૪) ચેથા અદયયનમાં કહ્યું છે કે સ્ત્રી પરીષહને જીતવાવાળા જ સાધુ यश छे.
(૫) પાંચમા અધ્યયનમાં એવી પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે કે-નરકના દુબેને સાંભળીને નરકમાં લઈ જવાવાળા કમેને જે ત્યાગ કરી દે છે, मे साधु छे.
(૬) છઠ્ઠા અધ્યયનમાં એ ઉપદેશ આપવામાં આવ્યું છે કે ચાર જ્ઞાનને ધારણ કરવાવાળા મહાવીર સ્વામીએ કર્મ ક્ષયને માટે ઉઘુક્ત થઈને સંયમ માટે પ્રયત્ન કર્યો, એજ પ્રમાણે બીજા છાએ પણ કરવું જોઈએ.
() સાતમા અધ્યયનમાં એવી પ્રરૂપણ કરી છે કે-કુશીલના દેને જાણીને અને તેને ત્યાગ કરીને સુશીલમાં શુદ્ધ આચારમાં સ્થિત રહેવું જોઈએ.
(૮) આઠમા અધ્યયનમાં એવી પ્રરૂપણ કરી છે કે મોક્ષની ઈચ્છા
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम्
५६३
गुणान् यथावत् परिपालयन् जीवः संसारात् समुत्तीर्णो भवतीत्युक्तम् ९। दशमे तु सर्वांगीणसमाधियुक्तो जीवो मोक्षमासादयतीत्युक्तम् १०। एकादशे तुसम्यगृज्ञानदर्शनचारित्रतपस्वरूप सन्मार्ग संपाप्य क्लेशान् विनाशयति जीब इति ११ । द्वादशे तु परतीर्थिकस्वरूप सम्यग् विभाव्य तत्र श्रद्धां न विदधीत इति १२ । त्रयोदशे तु शिष्यस्य गुणदोष योविज्ञानवान सद्गुणे वर्त्तमानः आत्म
(८) आठवें में कहा है-मोक्ष के अभिलाषी जनों को बालवीर्य का त्याग करके पण्डितवीर्य के लिए उद्यत होना चाहिए।
(९) नौवें में दिखाया है कि शास्त्रोक्त क्षमा आदि गुणों का यथावत् परिपालन करता हुआ जीव संसार तिर जाता है ।
(१०) दसवें में कहा है- सर्वागीण समाधि से युक्त जीव मोक्ष प्राप्त करता है ।
(११) ग्यारहवें में कहा है कि सम्यग्ज्ञान, दर्शनचारित्र और तप मय सन्मार्ग को प्राप्त कर के जीव क्लेशों का नाश करता है।
(१२) बारहवें में बतलाया गया है कि परतीर्थिकों के स्वरूप को भलीभांति जान कर उन पर श्रद्धा न करे ।
(१३) तेरहवें में यह प्रतिपादन है कि शिष्य के गुणों एवं दोषों को जानने वाला तथा सद्गुणों में वर्त्तमान साधु ही आत्मकल्याणकर्त्ता होता है।
રાખવાવાળાઓએ ખાલ વીર્યના ત્યાગ કરીને પતિ વીય મેળવવા ઉદ્યમ કરવા જોઈએ.
(૯) નવમા અધ્યયનમાં એવું કહેલ છે કે-શાસ્ત્રોક્ત-શાસ્ત્રમાં કહેલ ક્ષમા વિગેરે ગુણેનું યથાવત્ પાલન કરતા થકા જીવ સČસાર સાગર તરી જાય છે.
(૧૦) દસમા અધ્યયનમાં એવા ઉપદેશ આપેલ છે કે-સર્વાંગી કશ્તુ સમાધિથી યુક્ત જીવ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
(११) अशीयारमां अध्ययनभां वुह्यं - सभ्य ज्ञान, सभ्यદન, સમ્યક્ચારિત્ર અને સમ્યક્ તપ મય સન્ માને પ્રાપ્ત કરીને જીવ લેશેાને નાશ કરે છે.
(૧૨) ખારમા અધ્યયનમાં એવુ કહ્યું છે કે-પરતીથિકાના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણીને તેના પર શ્રદ્ધા ન કરે
(૧૩) તેરમા અધ્યયનમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે કે શિષ્યના ગુણા અને દાને જાણવાવાળા તથા સદ્ગુણેમાં રહેનારા સાધુ જ આત્મકલ્યાણ કરનારા હાય છે.
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कल्याणकारी भवति १३ । चतुर्दशे तु-प्रशस्तभावभावितान्तःकरणश्चित्तविप्लुतिरहितो भवतीति प्रोक्तम् १४। पञ्चदशे तु मुनिर्यथा मोक्षसाधकायतचारित्रो मवेत्तथा प्रतिपादितमिति १५।
तदेवं पूर्वोक्तेषु पञ्चदशाऽध्ययनेषु ये ये पदार्थाः विस्तरेण प्रतिपादितास्त एवाऽत्र गाथानामकषोडशेऽध्ययने संक्षेपेण प्रतिपादयिष्यन्ते । तदनेन संबन्धेना ऽऽयातस्यास्याऽध्ययनस्येदमादिसूत्रम्-'अहाह भगवं' इत्यादि ।
मूलम्-अहाह भगवं एवं से दंते दविए वोसट्टकाए त्ति वच्चे माहणेत्ति वा १ समणेत्ति वा २ भिक्खूत्ति वाणिग्गंथेत्ति वा ४ ॥सू०१॥
छाया-अथाह भगवान्-एवं स दान्तो द्रविको व्युत्सृष्टकाय इति वाच्यः माहन इति वा १, श्रमण इति २, भिक्षुरिति वा ३, निर्ग्रन्थ इति वा ४ ॥१०॥
टीका-'अह' अथ, अत्राऽथशब्दोऽन्त मंगलवाचकः। आदिमंगलं तु 'बुज्झेज' इत्यादि कृतम् । अतएव-आद्यन्तयो मंगलरूपत्वात् संपूर्णोऽपि श्रुतस्कन्धो मंगल.
(१४) चौदहवें का विषय है कि जिसका चित्त प्रशस्त भावों से भावित होता है, वही निश्शंक होता है।
(१५) पन्द्रहवें में ऐसा प्रतिपादन किया गया है जिससे मुनि मोक्ष साधक आयत चारित्र वाला हो।
इस प्रकार पूर्वोक्त पन्द्रह अध्ययनों में जिन जिन अर्थों का विस्तार से प्रतिपादन किया गया है, वही यहां गाथा नामक सोलहवें अध्ययन में संक्षेप से कहेगे। इस संबंध से प्राप्त प्रस्तुत अध्ययन का आदि सूत्र है-'अहाह भगवं' इत्यादि। टीकार्थ-यहां 'अर्थ' शब्द अन्तिम मंगल का वाचक है। आदि
(૧૪) ચૌદમા અધ્યયનમાં એવું કહ્યું છે કે-જેમનું ચિત્ત પ્રશસ્ત लावधी लावित-युतीय छ, ते निःश डाय छे.
(૧૫) પંદરમાં અધ્યયનમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે કેજેનાથી મુનિ મોક્ષ સાધક અને લાંબા ચારિત્ર વાળા થાય.
આ રીતે પૂર્વોક્ત પંદર અધ્યયનમાં જે જે વિષયનું વિસ્તાર પૂર્વક પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એજ અહિયાં આ માથા નામના સોળમાં અધ્યયનમાં સંક્ષેપથી કહેશે. આ સંબંધથી પ્રાપ્ત આ સોળમા અધ્યયનનું
सूत्र छे.--'अहाह भगवं' त्यादि ટીકાથ—અહિયાં “અથ શબ્દ અન્તિમ મંગળને સૂચક છે. આદિમંગળ
श्री सूत्रतासूत्र : 3
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६५ मेवेति-आवेदितं भवति । अथवा-अथ शब्द आनन्तर्यार्थकः, तथा च-पंचदशाध्ययनानन्तरमित्यर्थः संपद्यते । अथ अनन्तर पश्चदशाध्ययनानन्तरं 'भगवं' भगवान् समुत्पन्न केवलज्ञानकेवलदर्शनः 'आह' उक्तवान्-द्वादशविधपरिषदि । किमाह ? तदेव दर्शयति-यः कोऽपि मुनिः एवं' एवम्-पूर्वोक्तपञ्चदशाध्ययनार्थसंपन्नः सन् 'दंते' दान्तः-इन्द्रिय नोइन्द्रियदमनात् 'दविए' द्रविकः, द्रवा= संयमः, स अस्यास्तीति द्रवी, द्रवी एव द्रविकः संयमान 'दविए' त्ति द्रव्यः द्रव्यभूतः मोक्षगमनयोग्यतावत्वात् , अथवा-रागद्वेषादि सकलमलरहितत्वात् शुद्ध द्रव्यस्वरूपः अपनीतमलपरिशुद्धस्वर्णवत् । तथा-'बोसढकाए' व्युत्सृष्टकायः व्यु मंगल 'बुज्झेज्ज' इत्यादि के द्वारा किया जा चुका है। इस प्रकार आदि
और अन्त मंगल रूप होने से सम्पूर्ण श्रुतस्कंध भी मंगल रूप ही है, ऐसा सूचित किया गया है।
अथवा 'अथ' शब्द अनन्तर' के अर्थ में है। इसका आशय है पन्द्रहवें अध्ययन के अनन्तर ।
पन्द्रहवें अध्यय के अनन्तर सर्वज्ञ सर्वदर्शी भगवान् ने बारह प्रकार की परिषदा में इस प्रकार कहा-पूर्वोक्त पन्द्रह अध्ययनों में प्रति पादित विधि निषेध रूप अर्थों से सम्पन्न मुनि इन्द्रियों और मन को दमन करने के कारण 'दविए' द्रविक कहलाता है। द्रव का अर्थ है संयम । संघमवान् को द्रवी या द्रविक कहते हैं। अथवा 'दविए'का अर्थ 'द्रव्य' है जिसका तात्पर्य है मोक्षगमन के योग्य होने के कारण द्रव्य, 'बुझेज्ज' याहि ॥२॥ ४२वामां आवे छे. २॥ शत मा भने मन्त મંગલરૂપ હેવાથી સંપૂર્ણ મૃતક પણ મંગલ રૂપ જ છે એવું સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે.
અથવા “અથ’ શબ્દ અનન્તર-પછી એ અર્થમાં છે. તેનો આશય એ છે કે પંદરમાં અધ્યયન પછી.
પંદરમાં અધ્યયન પછી સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી એવા ભગવાને બાર પ્રકારની પરિષદામાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે, પૂર્વોક્ત પંદર અધ્યયનમાં પ્રતિપાદન કરેલ વિધી નિષેધ રૂપ અર્થોથી યુક્ત મુનિ ઇન્દ્રિયો અને મનનું દમન ४२वाथी 'दविए' द्रवि उपाय छे. द्रवन स सयम, सयभवानने द्रवी मय द्रवि ४ छे. मया 'दविए' ।। अथ द्रव्य मे प्रमाणे छे. तेनु તાત્પર્ય એ છે કે-મેલ ગમનને યોગ્ય હેવાથી દ્રવ્ય, અથવા રાગ દ્વેષ વિગેરે સઘળા મળોથી રહિત હોવાથી નિર્મળ સેનાની જેમ શુદ્ધ દ્રવ્ય સ્વરૂપ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र
सृष्टः त्यक्तः स्नानादिसंस्कारराहित्येन कायः कायममत्वं येन स व्युत्सृष्टकायः स्यक्तशरीरममत्वः 'त्ति' इति एतादृशः पूर्वोक्ताऽध्ययनार्थेषु दत्तचित्तो भवेत् 'से= सः 'माहणे ति वा' माहन इति वा प्रसस्थावरजीवान् 'माहण' इत्येवं कथनम्वृत्ति यस्याऽसौ माहन इति धा। अथवा-नवविध गुप्तियुक्तब्रह्मचर्यधारणात् ब्राह्मगा, अनन्तरोक्त गुणयुक्तत्वात् ब्राह्मगः इतिवाच्यः १ । 'समणेत्ति वा श्रमण इति वा, श्राम्यति द्वादशविधतपसि श्रमकरणादिति श्रमणः अथवा-'समणे' इत्यस्य, समनाः इतिच्छाया, तत्र मनसा दया मनसा सहितः समनाः दयाईमनोयुक्तत्वात् , यद्वासमणेति सममना इतिच्छाया माकृतत्वात्मकारलोपः, समः शत्रुमित्रेषु तुल्यं मनोअथवा राग द्वेष आदि समस्त मलों से रहित होने के कारण निर्मल स्वर्ण के समान शुद्ध द्रव्य स्वरूप। ___ स्नान आदि शारीरिक संस्कारों का त्याग जिसने कर दिया हो और जो शरीर की ममतो त्याग चुका हो, वह व्युत्सृष्टकाय' कहलाता है।
जो द्रविक और व्युत्सृष्ट काय है तथा पूर्वोक्त अध्ययनों के अर्थके अनुसार मनोयोग पूर्वक प्रवृत्ति करता है, वह माहन अर्थात् 'मा हन' (बस स्थावर जीवों को मत मारो) ऐसी कथनी और करणी वाला होता है अथवा नौ वाडरूप गुप्तियों से युक्त ब्रह्मचर्य का धारक होने से ब्राह्मण कहलाता है ?
वह 'श्रमण' भी कहा जाता है। 'समणे' अर्थात् श्रमण का अर्थ है-बारह प्रकार की तपश्चर्या में श्रम करने वाला । 'समणे' की संस्कृत छाया 'समनाः' भी होती है, इसका अर्थ है-दयायुक्त मन वाला अर्थात् प्राणी मात्र पर अनुकम्पा की भावना से युक्त । अथवा 'समणे'
નાન વિગેરે શારીરિક-શરીર સંબંધી સંસ્કારને જેઓએ ત્યાગ કરી દીધું છે. અને જે શરીરની મમતાને ત્યાગ કરી ચૂક્યા હોય તેઓ
બુસૂષ્ટ કાય” કહેવાય છે. જેમાં કવિક અને “બુસૂટકાય” હોય છે, તથા પૂર્વોક્ત અધ્યયનોના અર્થની અનુસાર માગ પૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે भाडन, अर्थात् 'मा हन' स भने स्था१२ वान न मारे। मेवा उथन અને કરણી વાળે હોય છે. અથવા નવ પ્રકારની “નવવાડ રૂ૫ ગુપ્તિથી યુક્ત બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરવાનું હોવાથી બ્રાહ્મણ કહેવાય છે. (૧)
त श्रमहा ५ उपाय छे. 'समणे' अर्थात् श्रमायुनी अथ-मार डा. २नी तपश्चर्यामा श्रम अनार के प्रमाणे छे. 'समणे' नी सस्त छया 'समनाः' એ પ્રમાણે પણ થાય છે. તેનો અર્થ દયા યુક્ત મનવાળે એ પ્રમાણે થાય छ. अर्थात् प्राणीमात्र ५२ अनुपानी मानाथी युत अथवा 'समणे' नी
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६७ यस्य स सममनाः सर्वत्र वासीचन्दन कल्प इत्यर्थः यथा चन्दनं छेदकस्य सुरक्षकस्य च समानं सुगन्धं वितरति तथाऽयं मुनिरपि सर्वत्र समानभावो भवतीति भावः२। 'भिक्खूत्ति वा' भिक्षुरिति वा, निरक्षभिक्षणशीलो भिक्षुः । अथवा-भिनत्ति विनाशयति, अष्टप्रकारकं कर्म यः स भिक्षुः। एवं भामुरगुणगणविशिष्टः साधुभिक्षुरिति वा वाच्यः३ । 'णिग्गंथेत्ति वा' निग्रंथ इति वा, बाह्याऽभ्यात ग्रंथाऽ भावात्-निर्ग्रन्थः ४ । तदेवमनन्तरपश्चदशाध्ययनोक्तार्थाऽनुष्ठायी, दान्तो, द्रविको की छाया 'सममनाः' भी होती है। प्राकृतभाषा होने के कारण यहां एक मकार का लोप हो गया है। तात्पर्य यह है कि वह शत्रुओं और मित्रों पर समान भाव रखता है। जैसे चन्दन अपने को छीलने बोले बसूला पर द्वेष नहीं करता, उसी प्रकार वह भी उपसर्गकर्ता पर रुष्ट या द्विष्ट नहीं होता। जैले चन्दन सब को समान भाव से सुगंध प्रदान करता है, उसी प्रकार यह मुनि भी सर्वत्र समभावी होता है। २ - वह मुनि 'भिक्षु' भी कहलाता है। जो निरवध भिक्षा ग्रहण करता है, वह भिक्षु कहलाता है। अथवा आठ प्रकार के कर्मों को भेदनेवाला भिक्षु कहा जाता है। एवं भासुर (देदीप्यमान) गुण गणों से युक्त साधु भिक्षु पद का वाच्य होता है। ३ ।।
वह मुनि 'निर्ग्रन्ध' भी कहा जाता है। जो बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से रहित हो वह निर्ग्रन्थ है। ४
छाया 'सममनाः' से प्रभारी ५५ थाय छे. प्राकृत भाषा पाथी माडियां એકમકારનો લેપ થયેલ છે. તાત્પર્ય એ છે કે-તે શત્રુઓ અને મિત્ર પર સરખો ભાવ રાખે છે. જેમ ચંદન વૃક્ષ પિતાને છોલવાવાળા વાંસલા પર દ્વેષ કરતું નથી એજ પ્રમાણે તે ઉપસર્ગ-વિદ્મ કરનારા પર રોષવાળા અથવા શ્રેષ વાળા થતા નથી. જેમ ચંદન બધાને સમાન ભાવથી સુગંધ આપે છે, એજ પ્રમાણે આ મુનિ પણ સર્વત્ર સમાન ભાવવાળા હોય છે (૨)
तमुनि भिक्षु' ५५ उपाय छ, २ निरव मिक्षा ग्रहय रे छ, તે ભિક્ષુ કહેવાય છે. અથવા આઠ પ્રકારના કર્મોને ભેદવાવાળા ભિક્ષુ કહેવાય छ. से शत भासुर' हेहीप्यमान गुण साथी युत साधु भिक्षु' ५६ पाय हाय छे. (3)
તે મુનિ “નિગ્રન્થ” પણ કહેવાય છે, જે બાહ્યા–બહારના અને આભ્ય•त२-महरा परियडथी २हित य ते नियन्य छे. (४)
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे व्युत्सृष्टकायो भवेत् स एव माहन इति वा १, श्रमण इति वार, भिक्षुरिति वा३, निर्ग्रन्थ इति वा४, माहनादि विशेषणचतुष्टय युक्तः इति 'वच्चे' वाच्यः वक्तव्यो भवतीति भावः ॥मू० १॥
यो दान्तो द्रविको व्युत्सृष्ट कायः स एव माह नश्रमणभिक्षुनिन्थशब्देन वाच्यो भवतीति भगवता वर्णितं, तदुपश्रुत्य गणधरः पृच्छति--'पडिआहे' इत्यादि।
मूलम्-पडिआह-भंते ! कहं नु दंने दविए वोसटकाएत्ति वच्चे माहणेत्ति वा। समणेत्ति वा भिक्खूत्ति वा णिग्गंथेत्ति वा तं णो ब्रूहि महामुणी ॥सू०२॥
छाया--प्रत्याइ-भदन्त ! कथं नु दान्तो द्रविका व्युत्सृष्टकाय इति वाच्यःमाहण इति वा, श्रमण इति वा, भिक्षुरिति वा निम्रन्थ इति वा ? तन्नो ब्रूहि महामुने ।मु० २॥
टीका-भगवत्पतिपादित दान्तद्रविकादिमुनीनां लक्षणानि श्रोतुकामो गौतमः 'पडिआहे' प्रत्याह-कथितवान् 'भंते' हे भदन्त ! अथवा-मयान्त ! सर्वभयानाम्
इस प्रकार पूर्वोक्त पन्द्रह अध्ययनों में प्ररूपित अर्थ का आचरण करने वाला, इन्द्रियों का दमन करने वाला, संयमवान कायममत्व का त्यागी मुनि (१) माहन (२) श्रमण (३) भिक्षु और (४) निर्ग्रन्थ कह लाता है। उसे इन चारों विशेषणों से युक्त कहना चाहिए ॥१॥ ___ जो दान्त, द्रविक एवं व्युन्सृष्टकाय होता है, वह मोहन, श्रमण, भिक्ष और निर्ग्रन्थ शब्दों का वाच्य होता है, ऐसा भगवान् ने वर्णन किया है। उसे श्रवण करके गणधर प्रश्न करते हैं-'पडिआहे' इत्यादि ।
टीकार्थ-भगवान के द्वारा प्रतिपादित मुनि के दान्त द्रविक आदि लक्षणों को श्रवण करने के अभिलाषी गौतम ने कहा-'भंते?' हे भदन्त !
આ રીતે પૂર્વોક્ત પંદર અસ્થમાં પ્રરૂપણ કરેલ અર્થ-વિષયનું આચરણ કરનાર, ઇન્દ્રિયનું દમન કરવાવાળા સંયમવાન, શરીરના મમત્વથી रहित, भनि (१) माडन (२) श्रम (3) भिक्षु मन (४) निन्थ उपाय છે. તેને આ ચારે વિશેષણેથી યુક્ત કહેવા જોઈએ. ૧
रेहान्त, द्रविड, भने व्युत्सृष्टय य छे, ते भाडन, श्रम, म અને નિગ્રંથ શબ્દોથી કહેવાને એગ્ય હોય છે, એ પ્રમાણે ભગવાને વર્ણન रेख छ. तने सजी गएर ५ पूछे छे. 'पडिआह' छत्याल
ટીકાઈ–ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ મુનિના દાન્ત, દ્રવિક વિગેરે લક્ષણેને સાંભળવાની ઈચ્છાવાળા ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે “મરે”
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६९ अन्तकारिन् ! अथवा-हे भवान्त ? भवस्य संसारस्य विनाशकारिन् ! योऽयम् 'दंते दविए वोसहकारत्ति' दान्तो द्रविको व्युत्सृष्ट काय इति, तथा 'माहणेत्ति वा समणेनि वा भिक्खूत्ति वा णिग्गंथेत्ति वा' माहनः इति वा श्रमण इति वा भिक्षुरिति वा निम्रन्थ इति वा सः 'कहं नु बच्चे कथं नु एतादृशो वाच्यः वक्तव्यः स्यात् 'त' तत् अस्माकम् 'महामुणी' हे महामुने ! हे भगवन् ब्रूहि-कथय ॥सू०२॥
मूलम्-इति विरए सव्वपावकम्महिं पिजदोसकलहअब्भक्खाणपेसुन्नपरपरिवायअरतिरतिमायामोसमिच्छादंसणसल्लविरए सहिए समिए सया जए णो कुज्झे णो माणी माहणेक्ति वच्चे ॥सू०३॥
छाया-इति विरतः सर्वपापकर्मभ्यः प्रेम-द्वेष-कलहा-भ्याख्यान-पैशुन्यपरपरीवादारतिरति-माया-मृषा-मिथ्यादर्शनशल्यविरतः सहितः समितः सदा यतः नो क्रुध्येनोमानी माहन इति वाच्यः ॥ ३॥
टीका-तत्र माहनादीनां लक्षणविषयकशिष्यजिज्ञासां निवर्तयितुं प्रथम माहनलक्षणमाह-'इति विरए' इत्यादि । 'इति' पूर्वोक्ताध्ययनानुसारेण योऽनुषान. जो मुनि दान्त, द्रविक और व्युत्सष्ट काय है, वह माहन, श्रमण, भिह
और निग्रन्थ कहा जाता है सो कैसे ? हे महामुने! हमे कहिए। ____ यहां 'भंते !' शब्द के अनेक अर्थ है । जैसे 'भदन्न' अर्थात् कल्याणकारी। दूसरा अर्थ है-'भयान्त' अर्थात् समस्त भयों का अन्त करने वाले। अथवा 'भवान्त' अर्थात् जन्म मरण रूप संसार का अन्त करने वाले ॥२॥ ___ माहन आदि के लक्षणों के विषय में शिष्य को जिज्ञासा को निवृत्त करने के लिए सर्वप्रथम माहन के लक्षण कहते हैं-'इति विरए' इत्यादि। હે ભગવન જે મુનિ દાન્ત, કવિક અને વ્યસૃષ્ટકાય હોય છે, તે માહન, શ્રમણ, ભિક્ષ અને નિગ્રંથ કહેવાય છે, તે કેવી રીતે કહેવાય છે? હે મહા મુનિ તે અમને કહે. ____अहियां 'भंते' शहना भने म थाय छ, भो-सह-त, अर्थात् ४८याय ४२॥२ मा म 'भयान्त' अथात् सा लयोनी सन्त २१ा. वाणा, अथवा 'भवान्त' अर्थात सन्म, भ२१३५ समारने अन्त पापा ॥२॥
માહન વિગેરેના લક્ષણોના વિષયમાં શિષ્યની જીજ્ઞાસાને નિવૃત્ત કરવા भाटे सौथी पi 'मान' न क्षY ४९ छे. 'इति विरए' या
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७०
सूत्रकृताङ्गसत्रे माचरति तदाचरन् स 'विरए सव्वपावकम्मेहि' विरतः सर्वपापकर्मभ्यः, विरतो निवृत्तः सर्वपापकर्मभ्यः सर्वसावद्यानुष्ठानेभ्यः यैः कर्मभिः पाणिनां-अतिपातो भवेत्-तादृशेभ्यो निवृत्तः। तथा 'पिज्जदोस' इत्यादि । यः प्रेमद्वेषकलहादिविरतः, तत्र 'पिज्ज' प्रेम-रागः-प्रियपदार्थेषु आसक्तिः, 'दोस' द्वेपः-अप्रीतिः, 'कलह' कलहो-चागयुद्धम् 'अब्भक्खाण' अभ्पाख्यानम्- गुणेषु दोषारोपणम् 'पेसुन्न' पैशुन्यम्-कर्णे जपत्वम् 'परपरिवाय' परपरीवाद:-परेषां निन्दा । 'अरइरइ' अरतिरति:-अरतिः=संयमे चित्तोद्वेगः, रतिः-विषयाभिरुचिः। तयोः समाहारे अरतिरति, 'मायामोस' मायामृषापटेन सह मिथ्याभाषणम् । 'मिच्छादसणसल्ल' मिथ्यादर्शनशल्यम्-मिथ्यादर्श नम्=कुगुरुकुदेवकुधर्मेष्वभिरुचिः तद्रूपं शल्यं मिथ्यादर्शनशल्यम् । एभिर्विरत:-निवृत्तः तथा 'सहिए' सहितः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रैर्युक्तः, अथवा सहितः-हितेन-आत्महितेन सह विद्यते यः स सहितः, तथा 'समिए' समितः ईर्यादि पञ्चसमितिभियुक्तः उपलक्षणात् त्रिगुप्तिगुप्तः ___टीकार्थ-पूर्वोक्त अध्ययनों के अनुसार आचरण करता हुआ जो मुनि समस्त पापकर्मों से अर्थात् सावद्य अनुष्ठानों से प्राणातिपात जनक कृत्यों से निवृत्त हो जाता है, तथा राग अर्थात् प्रिय पदार्थों की आसक्ति से, द्वेष से, कलह (वाग्रयुद्ध) से अभ्याख्यान से अर्थात् परकीय गुणों में दोषों का आरोप करने से (आल चढाने से) चुगली से परनिन्दा से संयम के प्रति अरति और विषयों के प्रति रति से माया मृषा (कपट के साथ असत्य भाषण) से तथा मिथ्यादर्शन शल्य से जो सर्वथा पिरत है, जो सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्र और तप से सहित है। अथवा आत्महित से युक्त है, ईर्या आदि पांच समितियों और उपल
ટીકાથ–પૂર્વોક્ત અધ્યયને અનુસાર આચરણ કરતા થકા મુનિ સઘળા પાપકર્મોથી અર્થાત્ સાવદ્ય અનુષ્ઠાનેથી પ્રાણાતિપાત જનક કૃત્યથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. તથા રાગ અર્થાત્ પ્રિય પદાર્થોની આસક્તિથી દ્વેષથી કલહ (વાચુદ્ધ) થી અભ્યાખ્યાન અર્થાત્ પારકાના ગુણેમાં દેને આક્ષેપ કરવાથી, (આળચઢાવવાથી) ચાડીથી, પારકાની નિંદાથી, સંયમને પ્રત્યે અરતિ અને વિષ
ને પ્રત્યે રતિ–પ્રીતીથી, માયામૃષા (કપટયુક્ત અસત્ય ભાષણ) થી તથા મિાદર્શન શલ્યથી, જે સર્વથા વિરત છે, જે સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યક્રચારિત્ર અને સમ્યક્તપથી યુક્ત છે. અથવા આત્મહિતથી યુક્ત છે, ઈર્ષા સમિતિ વિગેરે પાંચ સમિતિ અને ઉપલક્ષણથી ત્રણ ગુણિયોથી યુક્ત
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
समार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम्
५७१
तथा 'सया ए' सदा यतः सर्वकालं षड्जीवनिकाययतनातत्परः, एतादृशः सन् 'णो कुझे' नो क्रुध्येत् प्राणिमात्रे अपराधिष्वपि च कोपं न कुर्यात् सर्वप्राणिषु मैत्रीभावमाचरेदित्यर्थः ' मित्ती मे सव्वभूपसु वेरं मज्झ न केणई' इति वचनात्, तथा 'णो माणी' नो मानी = स्वस्योत्कृष्ट तपः संयमादिकमाश्रित्यान्यस्य लाघवप्रदर्शनबुद्धया अभिमानरहितः सः 'माहणेति' माहन इति माहनपदोपलक्षितः 'बच्चे' वाच्यः = वक्तव्यो भवेत् एतादृशगुणगणालङ्कृतो मुनिः 'माइन' इति पदेन वक्तव्यो भवेदिति भावः ॥ ३ ॥
अथ श्रमण शब्दस्यार्थमाह - ' एत्थ त्रि समणे' इत्यादि ।
मूलम् - एत्थ विसमणे अणिस्सिए अणियाणे आदाणं च अइवायं च मुसावायं च बहिद्धं च कोहं च माणं च मायं च लोहं च पिज्जं च दोसं व इच्चेव जओ जओ आदाणं अप्पणापद्दोस हेऊ तओ तओ आदाणओ पुव्वं पडिविरए पाणाड़वाया सिया दंते दविए वोसटुकाए समणेत्ति बच्चे || सू० ४॥
छाया - अत्रापि श्रमणोऽनिश्रितोऽनिदानः आदानं चाऽतिपातं च मृषावादं च बहिद्धं च क्रोष च मानं च मायां च लोभं च प्रेम च द्वेषं चेत्येवं यतो यत क्षण से तीन गुप्तियों से सम्पन्न है, सदैव छह काय के जीवों की यतना में तत्पर है और ऐसा होकर जो अपराधी प्राणी पर भी क्रोध नहीं करता, 'मेरा समस्त प्राणियों पर मैत्री भाव है, किसी के साथ वैर नहीं है' इस वचन के अनुसार जो सब के प्रति मैत्री भाव का आचरण करता है अपने तप संयम आदि की उत्कृष्टता को लेकर और दूसरों की लघुना प्रकट करने की बुद्धि से अभिमान नहीं करता, उसे 'मान' कहना चाहिए । अर्थात् इन गुणों से सम्पन्न अनगार 'माहन ' पद का वाच्य होता है ॥ ३ ॥
છે, સદા છ કાયના જીવાની યતનામાં તપર છે, અને એવા થઈને જે અપરાધી પ્રાણી પર પણ ક્રોધ કરતા નથી, મારે બધા જ પ્રાણિયો સાથે મૈત્રી ભાવ છે, કેાઈની સાથે વેર નથી.’ આ વચન પ્રમાણે જે સઘળાની સાથે મૈત્રી ભાવનું આચરણ કરે છે. પાંતાના તપ અને સંયમના ઉત્કૃષ્ટ પણાની અને श्रीमनुं सघुषा प्रगट श्वानी शुद्धिथी अभिमान उरता नथी. तेने 'माहन' हुडेवा लेहो अर्थात् आ शुद्धोथी युक्त अनगार 'माइन' यह युक्त होय छे, ॥३॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
सूत्रकृतागसत्रे आदानमात्मनः प्रद्वेषहेतुः ततस्तत आदानात् पूर्व पतिविरतः प्राणातिपातात् स्पाद् दान्तः द्रविको व्युत्सुष्टकायः श्रमण इति वाच्यः सू० ४॥
का-'एत्य वि समणे' अत्रापि श्रमणे पूर्वोक्तविरत्यादिगुणविशिष्टे श्रमणविषयेऽपि वक्तव्यम् । किं वक्तव्यमित्याह-यः पूर्वोक्तगुणविशिष्टः श्रमणः, तेन वक्ष्यमाणगुणवता भाव्यम् , तथाहि-'अणिस्सिए' अनिश्रितः, नि-निश्चयेन, अधिक्येन वा, श्रितः शरीरादावासक्तो निश्रितः, न निश्रितोऽनिश्रितः शरीरादावासक्तिरहितः। ऐहलौकिकफलाशंसारहितो वा, तथा-'अणियाणे' अनिदान:निदानवर्जितः स्वर्गादिपरलोकाशंसारहितः 'आदाणं च' आदीयते कर्म येन तत् आदानम् , वक्ष्यमाणं कर्मबन्धकारणभूतं, तथाहि-'अहवायं च' अतिपातं च प्राणातिपातम् , 'मुसावायं च' मृषावादं च-असत्यवचनम् , अथवा-येन वचनेन पाणातिपातः संभवेत् तादृशं वचनम् उपलक्षणाद् अदत्तादानं च । तथा-'बहिद्धं च' मैथुनम् परिग्रहकरणात् परिग्रहं च, हिंसादीनि पश्चापि पापस्थानानि परित्यजति,
अब 'श्रमण' शब्द का अर्थ कहते हैं-'एस्थ वि समणे' इत्यादि ।
टीकार्य-पूर्वोक्त विरति आदि गुणों से युक्त श्रमण के विषय में भी कहना चाहिए । अर्थात् जो श्रमण पूर्वोक्त गुणों से विशिष्ट है उसे आगे कहे जाने वाले गुणों से भी सम्पन्न होना चाहिए। वे गुण इस प्रकार हैं-अनिश्रित हो अर्थात् शरीर आदि संबंधी आसक्ति से रहित हो या इहलोक संबंधी कामनाओं से रहित हो, निदान अर्थात् स्वर्गादि परलोक संबंधी आकांक्षा से रहित हो, कर्मबन्ध के कारणभूत प्राणातिपात, मृषावाद् अथवा हिंसाकारी वचन और उपलक्षण से अदत्तादान, मैथुन और परिग्रह से रहित हो अर्थात् जिसने हिंसा आदि पांचों पापस्थानों का अर्थात् पांच आस्रवों का परित्याग कर दिया हो, तथा क्रोध, मान, माया, लोभ, प्रेम (विषय संबंधी अनुराग)
४वे 'श्रमण' २०४ अ ४ छ. 'एत्थ वि समणे' प्रत्याहि.
ટીકાથ–પૂર્વોક્ત વિરતિ વિગેરે ગુણેથી યુક્ત શ્રમણના સંબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ. અર્થાત્ જે શ્રમણ પૂર્વોક્ત ગુણેથી યુક્ત છે, તેને હવે પછી આગળ કહેવામાં આવનાર ગુણેથી યુક્ત થવું જોઈએ. તે ગુણ આ પ્રમાણે છે-અનિશ્રિત હોય અપ્રતિબંધ વિહારી અર્થાત્ શરીર વિગેરે સંબંધી આસતિથી રહિત હોય, અથવા આલેક સંબંધી કામનાઓથી રહિત હોય, નિદાન અર્થાત્ સ્વર્ગાદિ પરક સંબંધી આકાંક્ષાથી રહિત હોય, કર્મબ ધના કારણ ભૂત પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અથવા હિંસાકારી વચન અને ઉપલક્ષયુથી અદત્તાદાન, મિથુન અને પરિગ્રહથી રહિત હોય, અર્થાત્ જેણે હિંસા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५७३ तथा 'कोह' क्रोधम्-अभीति स्वरूपम् 'माणं' मानम्-आत्मोत्कर्षरूपम् । 'माय' मायां परवश्वनादि स्वरूपाम् । 'लोहं' लोभं-मूस्विभावकम् । 'पिज्ज' प्रेमविषयादिरागलक्षणम् । 'दोसं च' द्वेषम्-अभीतिलक्षणम् स्वस्य परस्य बाधकं वा। एतत्सर्व जीवस्य संसाराय भवति, न तु मोक्षमाप्तये अपि तु मोक्षविघाताय भवति, अत एतेषां स्वरूपं ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा, प्रत्याख्यानपरिज्ञया य: परित्यजति, स श्रमण इति पदेन वाच्यो भवतीत्यग्रेग सम्बन्धः 'इच्चेव' इत्येवम् 'जो जओ' यतो यतः-यस्माद् यस्मात् कर्मबन्धकारणात् 'अप्पणो आदाण' आत्मनः आदा. नम्-इहलोकपरलोकहानिकारकं सावधकर्मोपार्जनं भवेत् । तथा-यद् यत् कर्म 'पदेसहेज' प्रद्वेषहेतुश्च भवेत् । 'तो तओ' ततस्ततः तस्मात्तस्मात् आत्मनः पध्वंसकारणात् 'आयाणाओ' आदानात्-कर्मबन्धकारणभूतात् 'पाणाइवाया' प्राणातिपातात् प्राणातिपातादि सर्वस्मात् 'पुवं पूर्वमेव आदानागमनात् पूर्वमेव 'पडिविरए सिया' प्रतिविरतः स्यात् सर्वेभ्योऽनर्थहेतुभ्यो विरतो भवेत् । स एव 'दंते' दान्तः प्रतिरुद्धेन्द्रियविषयविकारः जितेन्द्रिय इत्यर्थः, तथा 'दविए' द्रविक:द्वेष (अग्रीति) यह सब दोष जीव के जन्म मरण के कारण होते हैं और मोक्ष के लिए नहीं प्रत्युत मोक्ष के बाधक हैं। अतएव ज्ञपरिज्ञा से इनके स्वरूप को जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से जो त्याग देता है, वह 'श्रमण' पद का वाच्य होता है!
इस प्रकार जिस जिस कारण से आत्मा को इहलोक परलोक में हानि कोरक सावध कर्मों का उपार्जन हे। और जो जो कर्म प्रद्वेष का कारण हो, उस उस कर्मबन्ध के कारणभूत प्राणातिपात आदि से पहले ही कर्मवन्ध का कारण उपस्थित होने से पूर्व ही विरत हो जाय। सभी अनर्थ के कारणों से दूर हट जाय । ऐसा दान्त, द्रविक और व्युत्सृष्ठ વિગેરે પાંચે પાપસ્થાનનો અર્થાત પાંચ આવોનો પરિત્યાગ કરી દીધું હોય. તથા ક્રોધ, માન, માયા, લેભ પ્રેમ (વિષય સંબંધી અનુરાગ) દ્વેષ (અપ્રીતિ) આ બધા દે જીવને જન્મ મરણના કારણે હોય છે. અને મોક્ષ માટે હોતા નથી. ઉલટા મોક્ષના બાધક છે. તેથી જ જ્ઞપરિજ્ઞાથી તેના સ્વરૂપને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે છે, તે શ્રમણ પદથી કહેવાને ચગ્ય ગણાય છે.
આ રીતે જે જે કારણથી આત્માને આ લેક અને પરલોકમાં હાનિ. કારક સાવધ કર્મોનું ઉપાર્જન ન હોય, અને જે જે કમ દ્વેષના કારણ રૂપ હોય, તે તે કર્મબંધના કારણે ભૂત પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી પહેલેથી જ કમ બંધનું કારણ ઉપસિથત થયા પહેલા જ વિરત થઈ જાય. સઘળા અનર્થના
श्री सूत्रता सूत्र : 3
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५७४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सत्संयमयुक्तः, 'वोसहकाए' व्युत्सृष्टकायः निष्पतिकमतया परित्यक्तकायममत्वः 'समणे त्ति वच्चे' श्रमण इति वाच्यः-पूर्वोक्तसर्वगुणविशिष्टः यः सः-श्रमणतया वाच्यो भवतीति भावः ॥५०४॥ ___ माहन शब्दस्य यत् प्रवृत्तिनिमित्तं कथितं तस्यानुवृत्तिः श्रमणेऽपि समधिगतम् तद्वदिहापि, माहनशब्दस्य यत् पापाद्विरत्यादिकं पतिपादितं तत्सर्वमेव भिक्षुशब्देपि संयोजनीयम्--इत्याशयेन प्रतिपाद्यते 'एस्थ वि' इत्यादि। ___ मूलम्-एत्थ विभिक्खू अणुनए विणीए नामए दंतेदविए वोसट्रकाए संविधुणीय विरूवरूवे परिसहोवसग्गे अज्झप्पजोग सुद्धादाणे उवट्रिए ठियप्पा संखाए परदत्तभोई भिक्खू त्ति वच्चे।सू.५॥
छाया-त्रापि भिक्षुरनुन्नतो विनीतो नामको दान्तो द्रविको व्युत्सृष्टकायः संविधूय विरूपरूपान् परीषहोपसर्गान अध्यात्मयोगशुद्धादानः उपस्थितः स्थितात्मा संख्याय परदत्तभोजी भिक्षुरिति वाच्यः ॥५॥ काय मुनि श्रमण' शब्द से कहा जाता है । तात्पर्य यह है कि इन गुणों
और पूर्वोक्त गुणों से युक्त मुनि 'श्रमण' कहलाता है ॥४॥ ___'माहन' शब्द का जो प्रवृत्ति निमित्त पहले कहा चुका है, अर्थात् जिन गुणों के कारण 'माहन' पद् की वाच्यता निरूपित की गई है, उनका 'श्रमण' में भी होना बतलाया गया है। आशय यह है कि जैसे माहन के गुण श्रमण में होना आवश्यक है, उसी प्रकार श्रमण के समस्त गुण 'भिक्षु' में भी होने चाहिए। इस आशय से आगे कहते हैं 'एत्य वि' इत्यादि। કારણોથી દૂર થઈ જાય, એવા દાન્ત, કવિક, અને વ્યસૃષ્ટકાય મુનિ “શ્રમણ શબ્દથી કહેવાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–આ ગુણે અને પૂર્વોક્ત ગુણોથી યુક્ત મુનિ શ્રમણ उपाय छे. ॥४॥
__ 'माहन' शारे प्रवृत्ति निमित्त ५३ai sa छे. अर्थात् रे ગુણને કારણે “માહન' પદનું વાસ્થપણું નિરૂપિત કરવામાં આવેલ છે, તે ગુણો શ્રમણમાં પણ હેવાનું કહેલ છે. કહેવાનો આશય એ છે કે જેમ સાહન ના ગુણ “શ્રમણમાં હોવાનું જરૂરી છે, એ જ પ્રમાણે શ્રમણના સઘળા ગુણે ભિક્ષુ' માં પણ હોવા જોઈએ. એ આશયથી આગળ કહે છે, 'एत्य वि' या
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५७५
टीका--'एत्थ वि' अत्रापि-माहनशब्दस्य यत्मवृत्तिनिमित्तं, तत्सर्व मिक्षुशब्दे संयोजनीयम् । ननु अर्थभेदादेव शब्दभेदो भवति । तथा च-यदि माहन भिक्षुकयोरुभयोरेक एवार्थः, तदा-कुत तो भेद इत्यतआह-यः 'भिक्खू भिक्षुः पूर्वोक्तमाहन गुणविशिष्टःसन् निरवधभिक्षणशीलो मुनिः । अयं भावः-न केवलं त एवं गुणा इह भिक्षौ, यै रुभयो भेदो न स्यात् किन्तु-ते सन्त एव एभ्योऽधिकाः अन्येऽपि बहवो गुणा भवन्ति, अतस्तयोहिनभिक्षुकयोरुभयोस्तद्विषये साम्यत्वेऽपि कथञ्चिद् अस्त्येव द्वयोर्भेद इति । अथ त एव भेदसूचका गुणाः पदश्यन्ते-'अणुन्नए' अनुन्नतः, न उन्नतः अनुन्नतः, उन्नतो द्विविधा-द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतः शरीरोच्छ्र।
टीकार्थ-माहन शब्द का जो प्रवृत्ति निवृत्ति है, वह सब भिक्षु में भी समझ लेना चाहिए। यहां आशंका होती है कि अर्थ के भेद से ही शब्द में भेद होना है । अगर माहन और भिक्षु का एक ही अर्थ है तो उनमें क्या भेद है ? इसका समाधान करते हैं वह मुनि भिक्षु कह लाता है जो माहन के पूर्वोक्त गुणों से सम्पन्न होता हुआ निरवद्य भिक्षा ग्रहण करता है। तात्पर्य यह है जो गुण माहन के बतलाये गये हैं, सिर्फ वही गुणे भिक्षु में नहीं होते जिससे की दोनों में भेद न रह जाय, किन्तु भिक्षु में माहन के गुणों के साथ साथ अन्य भी बहुत से गुण पाये जाते हैं । अतएव उन समान गुणो की अपेक्षा से दोनों में समानता होने पर भी अन्य विशेष गुणों के कारण दोनों में भेद है ही। दोनों में भेद करने वाले गुण ही यहां दिखलाए जाते हैं। भिक्षु उन्नत न हो। उन्नत दो प्रकार के होते हैं-द्रव्य से और भाव
ટીકાW—“માહ’ શબ્દની જે પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ છે, તે સઘળી પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિ ભિક્ષુમાં સમજવી જોઈએ. અહિયાં એવી શંકા થાય છે કે-અર્ચના ભેદથી જ શબ્દમાં ભેદ હોય છે જે મહિના અને ભિક્ષુ શબ્દને એક જ અર્થ હોય તે તેમાં શું ભેદ છે? તેનું સમાધાન એવું છે કે-જે “માહન” શબ્દના પૂક્તિ ગુણોથી યુક્ત હોતા થકા નિરવઘ ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે, તે મુનિ ભિક્ષુ કહેવાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે ગુણ “માહન ના બતાવેલા છે, કેવળ એજ ગુણે માહનના હોતા નથી, કે જેથી બન્નેમાં ભેદ ન રહે, પરંતુ ભિક્ષુમાં માહનના ગુણે ઉપરાંત બીજા પણ અનેક ગુણ હોય છે. એથી જ એ સમાન ગુણોની અપેક્ષાથી બનેમાં સરખા પણું હોવા છતાં પણ બીજા વિશેષ ગુણે હોવાનું સંભવિત હોવાથી બનેમાં ભેદ હોય જ છે. બન્નેમાં ભેદ બતાવવા વાળા ગુણે જ અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.
ભિક્ષુ ઉન્નત-ઉંચા ન હોય ઉન્નતાણું બે પ્રકારનું હોય છે, દ્રવ્યથી
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
सूत्रकृतासूत्र यवान भावतः जात्याघभिमानवान् , अत्र भावोन्नतस्याधिकारस्तेन भिक्षुःभावतो न उन्नतः अनुन्नतः जातिकुलविद्यातपः संयमाघभिमानवर्जितः, अतएव 'विणीए' विनीतः गुर्वादिरत्नाधिकानां विनयपतिपत्तिकारकः, यतो विनीतस्ततः 'नामए' नामकः-नामयति नम्रीकरोति अपनयतीत्यर्थः ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधं कर्म या स नामकः, यद्वा नामयति-नम्रीकरोति वैयावृत्यादिकरणेन गुर्वादिनिदेशकरणेन च स्वात्मानं यः स नामक:-कर्मक्षपणशीलो नमनशीलो, वा, तथा 'दंते' दान्त = इन्द्रिय नो इन्द्रिय दमनकारकः, 'दविए' द्रविका, द्रवः-संयमः, सोऽस्यास्तीति द्रवी, द्रवी एव द्रविका सत्संयमवान्, तथा 'वोसटकाए' व्युत्सृष्टकायः स्नानादि संस्काराकरणेन त्यक्तकायममत्वः, यतो व्युत्सृष्टकायः अतएव परीषहोपसर्गविजयसे । शरीर की ऊंचाई वाला द्रव्य उन्नत और जाति आदि का अभि मान करने वाला भाव से उन्नत कहलाता है। यह भाव से उन्नत ग्रहण करना चाहिए। जो भाव से उन्नत न हो अर्थात् जाति, कुल, विद्या, तप एवं संयम आदि के अभिमान से रहित हो । भिक्षु को विनीत अर्थात् गुरु तथा दीक्षापर्याय आदि में बड़े मुनियों की विनय प्रतिपत्ति करनी चाहिए। विनीत होने के कारण उस नामक होना चाहिए अर्थात् ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों को नमाने वाला दूर करने वाला होना चाहिए। अथवा नामक वह है जो वैयावृत्त्य आदि करके तथा गुरु के आदेशों का पालन करके अपने आपको नम्र बनाता-नमाता हे। वह इन्द्रियों और मन का दमन करने वाला हो, द्रविक अर्थात् संयमवान् हो, स्नानादि शरीर संस्कार से रहित होकर देह की ममता से रहित हो। जब वह देहममता से रहित होता है तो અને ભાવથી. શરીરની ઉંચાઈ વાળા દ્રવ્યથી ઉન્નત કહેવાય છે, અને જાતિ વિગેરેનું અભિમાન કરવાવાળા ભાવથી ઉન્નત કહેવાય છે, અહિંયાં ભાવથી ઉન્નત પ ગ્રહણ કરવું જોઈએ. જે ભાવથી ઉન્નત ન હોય અર્થાત જાતિ, કુળ, વિદ્યા, તપ, અને સંયમ વિગેરેના અભિમાનથી રહિત હોય. ભિક્ષુએ વિનયશીલ અર્થાત ગુરુ તથા દીક્ષા પર્યાય વિગેરેથી મોટા મુનિની વિનય પ્રતિપત્તિ કરવી જોઈએ. વિનીત હોવાને કારણે તેણે “નામક હેવું જોઈએ. અર્થાત જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મોને નમાવવા વાળા-દૂર કરવાमा डावुन.
અથવા જે વૈયાવૃત્ય કરીને તથા ગુરૂની આજ્ઞાનું પાલન કરીને પિતાને નમ્ર બનાવે છે, નમાવે છે, તે નામક કહેવાય છે તેણે ઈન્દ્રિયો અને મનને દમન કરવાવાળા થવું, દ્રવિક અર્થાત્ સંયમવાન હોવું, સ્નાન વિગેરે શરી૨ના સંસ્કારથી રહિત થઈને દેહની મમતાથી રહિત થવું. જ્યારે તે દેહ
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५७७ सामर्थ्यवान् भवेदतआह-'विरूवरूवे' विरूपरूपान्-नानाविधान अनुक्नपतिकूलान् नरामरतिर्यकृतान् वा 'परीसहोवसग्गे' परीपहोपसर्गान् परीपहस्यक्षुधादिद्वाविंशतिविधान, उपसर्गान देवादिकृतोपद्रवान् ‘संविधुणीय' संवियूपअपनीय धर्मध्यानैकदत्तचित्तत्वेन तदननुभवनतया दूरीकृत्य सम्यक अधिकप 'अज्झप्पजोगसुद्धादाणे' अध्यात्पयोगशुद्धादाना, तत्र अध्यात्मयोगेन सुमणिति तान्त:करणकारणभूतेन धर्मध्यानरूपेण शुदं-निर्मलम् आदानं-चारित्रं यस्य त तथा, शुद्धान्तः करणपरिपालितत्वेन निरतिचारचारित्रवानित्यर्थः, कथमेपम् । इत्याह-'उवहिए' उपस्थितः संयमे प्रवृत्तः, प्रकृष्टोत्साहपूर्वकं सिंहवत् शौर्यभावेन संयमे समुपस्थितः संयम गृहीतवान् न तु श्रृगालभारेनेति भावः, अतएर उसमें परीषहों और उपसर्गों को जीतने का सामर्थ्य प्रकट होता है, अतएव सूत्रकार कहते हैं-वह नाना प्रकार के क्षुधा आदि बाईस परी. षहों को तथा देवों मनुष्यों एवं तिथंचों द्वारा उत्पन किये जाने वाले अनुकूल और प्रतिकूल उपर्गों को धर्मध्यान में एकाग्रचित्त होकर अनु. भव ही न करे अर्थात् समभाव से उन्हें सह ले। अपने वचन और काय के योग को आत्मा में लगा कर शुद्ध चारित्र का पालन करे। निरतिचार सम्यक्व का पालन करने के कारण संयम में प्रवृत्त हो अर्थात् उस्कृष्ट उत्साह के साथ सिंह के समान शूरतापूर्वक संयम में उपस्थित हो, शृगाल के समान नहीं । संयम के पालन में भी स्थिर हो अर्थात् सिंह के समान ही उत्साह के साथ संयम का पालन करता हो। ऐसा होकर संसार की असारता को तथा संसार से तारने वाली મમતાથી રહિત હોય છે, તે તેમાં પરીષહ અને ઉપસર્ગોને જીવવાની શક્તિ પ્રગટ થાય છે. તેથી જ સૂત્રકાર કહે છે કે-તે અનેક પ્રકારના સુધા વિગેરે બાવીસ પ્રકારના પરીષહેને તથા દેવ, મનુષ્યો, અને તિર્યો દ્વારા ઉત્પન્ન કરવામાં આવનારા અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોને ધર્મધ્યાનમાં એકાગ્રચિત્તવાળા થઈને તેને અનુભવ જ ન કરે અર્થાત્ સમભાવથી તેને સહન કરે. પિતાના મન વચન અને કાયના વેગને આત્મામાં લગાવીને શુદ્ધ ચારિત્રનું પાલન કરે, નિરતિચાર સમ્યફવનું પાલન કરવાના કારણે સંયમમાં પ્રવૃત્ત રહેવું અર્થાતુ ઉત્કૃષ્ટ ઉત્સાહની સાથે સિંહની જેમ શુરતા પૂર્વક સંય. યમમાં તત્પર રહે. શિયાળની જેમ નહીં. સંયમના પાલનમાં પણ સ્થિર રહેવું. અર્થાત્ સિંહની સમાન ઉત્સાહ પૂર્વક સંયમનું પાલન કરતા રહેવું. એ પ્રમાણે થઈને સંસારના અસારપણાને તથા સંસારથી તારવાવાળી કર્મ,
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'ठियप्पा' स्थितात्मा स्थितः-स्थिरीभूतः संयमे आत्मा यस्य स तथा संयमपालनेऽपि सिंहसदृशसोत्साहभाववानित्यर्थः, एतादृशः सन् 'संखाए' संखयाय ज्ञात्वा संसारासारतां, बोधे दुलभतां संसारोत्तरणसामग्रीमूतकर्ममृन्यादिप्राप्तिदौलभ्यम् , उद्गमोत्पादनाचाहारदोषान् वा विज्ञाय 'परदत्तभोई परदत्तमोजी परैः-गृहस्थैः आत्मार्थ निर्वतितं, तैरेव तस्मादुद्धृत्य दत्तं तद् भोक्तुं शीलं यस्य स तथा, परदत्तभोजी न तु स्वयं पक्त्वा भुङ्क्ते इति भावः, एतादृश गुणगणविशिष्टो भवेत् , पूर्वोक्तगुणसंपन्न एवं भिक्षुशब्देन कथयितु योग्यो भवेदिति भावः॥५॥ भिक्षु निरूप्य निग्रन्थपदव्याख्यामाह
मूलम्-एत्थ वि णिग्गंथे एगे एगविऊ बुद्धे संच्छिन्नसोए सुसंजए सुसमिए सुसामाइए आयवायपत्ते विऊ दुहओ वि सोय पलिच्छिन्ने णो पूयासकारलाभट्टी धम्मट्टी धम्मविऊ णियागपडिवन्ने समियं चरे दंते दविए वोसट्रकाए निग्गंथेत्ति वच्चे, से एवमेव जाणह जमहं भयंतारो, तिबेमि ॥सू०६॥ सोलसमं गाहज्झयणं समत्तं ॥ समत्तो पढमो सुयक्खंधो॥
छाया--अत्रापि निम्रन्थः एकः एकवित् बुद्धः संछिन्नस्रोताः सुसंयतः सुसमितः सुसामायिकः आत्मवादमाप्तो विद्वान् द्विधापि स्रोतः परिच्छिन्नो नो कर्म भूमि आदि की प्राप्ति रूप सामग्री की दुर्लभता को जान कर अथवा आहार के उद्गम उत्पादना आदि दोषों को जान कर परदत्त भोजी हो अर्थात् गृहस्थों ने अपने स्वयं के लिए भोजन बनाया हो और उसमें से निकाल कर दिया हो, उसी को खाने वाला हो-स्वयं पका कर न खावे । इस प्रकार जो पूर्वोक्त गुणों के साथ इन सब गुणों से युक्त हो वही मुनि 'भिक्षु' शब्द से कहा जाता है ॥५॥ ભૂમિ વિગેરેની પ્રાપ્તિરૂપ સામગ્રીના દુર્લભ પણાને જાણીને અથવા આહારના ઉદ્ગમ ઉત્પાદન વિગેરે દેને જાણીને પરદત્ત-બીજાએ આપેલ આહારને લેનારા હોય. અર્થાત્ ગૃહએ પોતાના માટે જે આહાર બનાવેલ હોય અને તેમાંથી કહાડીને આપેલ હોય તેને જ આહાર કરવાવાળા હોય, અર્થાત્ વયં રાંધીને ન ખાય, આ પ્રકારના જે પૂર્વોક્ત ગુણેથી યુક્ત હોય એજ મુનિ “ભિક્ષુશબ્દથી યુક્ત કહેવાય છે. આપા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : 3
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
समधार्थचोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५७९ पूजासत्कारलाभार्थी धर्मार्थी धर्मविन्नियागप्रतिपन्नः सम चरेद्दान्तो द्रविको ध्युत्सृष्टकायो निर्ग्रन्थ इति वाच्यः, तदेवमेव जानीत यदहं भयवातारः इति ब्रवीमि ॥६॥
॥ इति षोडशं गाथाऽध्ययनं समाप्तम् ।। समाप्तः प्रथमः श्रुतस्कन्धः ॥
टीका---'एत्थ वि' अत्रापि 'णिग्गंथे' निर्ग्रन्थे-निग्रन्थविषयेऽपि भिक्षके ये गुणाः ते निम्रन्थेऽपि आवश्यका एव । पूर्वोक्ता ये गुणास्तैर्गुणगणैर्युक्तो मुनि निर्ग्रन्थो भवति । परन्तु ततोऽतिरिक्ता अपि गुणास्तत्र भवितु महन्तीति तानेव दर्शयति-यो मुनिः 'एगे' एकः द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यत एका एकाकी सहा. यकरहितः, भावतः-रागद्वेषादिरहितः, 'एकविक' एकवित् 'एक एव जीवः परलोकादौ गच्छति, नाऽन्यः तस्य कश्चित्सहकारी' इत्येवं यो जानाति सा, यद्वा द्रव्याकिनयेन एक आत्मा 'एगे आया' इति वचनात् , तं वेत्ति-जानातीति
भिक्षु शब्द की व्याख्या करने के पश्चात् अब 'निर्ग्रन्ध' पद की व्याख्या करते हैं-- एत्थ वि णिग्गंथे' इत्यादि।
टीकार्थ-जो गुण 'भिक्षु' के कहे गए हैं, वे सब 'निर्ग्रन्य' में भी आवश्यक हैं। उन गुणों के अतिरिक्त निर्ग्रन्थ में कुछ अन्य विशिष्ट गुण भी होना चाहिए। उन्हें यहां कहते हैं।
निर्ग्रन्थ मुनि एकाकी हो । एकाकी दो प्रकार से होता है द्रव्य से और भाव से । जो सहायक से रहित हो वह द्रव्य से एकाकी और राग द्वेष रहित भाव से एकाकी कहलाता है। वह एकवेत्ता हो अर्थात् यह जानता हो कि जीव अकेला ही परलोक में जाता है, उसका कोई सहायक नहीं है अथवा 'एगे आया' इस शास्त्र वाक्य के अनुसार द्रव्यार्थिक नय से आत्मा एक ही है ऐसा जानता हो। बुद्ध हो पदार्थों
ભિક્ષુ શબ્દની વ્યાખ્યા કર્યા પછી હવે “નિગ્રન્થ” પદની વ્યાખ્યા કરે छे. 'एत्य वि निग्गथे' त्याल
ટીકાર્થ-જે ગુણ “ભિક્ષા કહેલા છે, તે સઘળા ગુણે નિગ્રંથમાં પણ જરૂરી છે, તે ગુણે સિવાય, નિગ્રંથમાં બીજા કંઈક વધારે ગુણે પણ હવા જોઈએ. તે અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.
નિગ્રંથ મુનિ એકલા રહે. એકાકી બે પ્રકારના હોય છે, દ્રવ્યથી અને ભાવથી, જે સહાય વિનાના હોય તે દ્રવ્યથી એકાકી-એકલા ગણાય છે, અને જે રાગ દ્વેષથી રહિત હોય તે ભાવથી એકાકી કહેવાય છે. તે એક વેત્તા હોય, અર્થાત એ જાણતા હોય કે જીવ એકલે જ પરકમાં જાય છે, તેને સહાય ना२ ४ नथी अथवा 'एगे आया' मा २५ पयन प्रभारी बार्थिः
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५८०
सन्न कृताङ्गसूत्रे एकवित्। 'बुद्धे' बुद्धः यथावस्थितपदार्थविषयकज्ञानवान् संसारस्वरूपस्य ज्ञाता वा। 'संछिन्नसोए' संछिन्नस्रोता:, स्रोतो द्विविधम्-द्रव्यभावभेदात्-तत्र द्रव्यस्रोतः गर्तादिकम् , इन्द्रियरूपं वा, भावस्रोत:-मनोज्ञामनोज्ञशब्दादिषु मनः प्रवृत्तिः, अत्र मावस्रोतसोऽधिकारस्तेन सं-सम्यग्ररूपेण छिन्नानि विनाशितानि स्रोतांसीव स्रोतांसि भावस्रोतांसि कर्मागमनद्वाराणि येन सः संछिन्तस्रोता:, निरुद्धकर्मागमः द्वारः। 'सु संजए' सुसंयतःसु सम्यक्तया संयतानि-वशीभूतानि स्वायत्तीकृतानि वा इन्द्रिय नो इन्द्रियाणि येन सः सुसंयतः वशीकृतेन्द्रियः । 'सुसमिए' मुसमितः, सु-सुष्टु समितः पश्चपकारकसमितिभिर्युक्तः सः सुसमितः, उपलक्षणात् त्रिगुतिगुप्तश्च 'सुसामाइए' सुसामायिकः-समस्य समभावस्य आयः लामो यत्र स समायः, समाय एव सामायिकः सु-मुष्ठ सामायिकः समभावो यस्य स मुसा. मायिकः शत्रुमित्रादिषु समभावयुक्तः, 'आयवायपत्ते' आत्मवादमाप्त:-आत्मवाद:के यथार्थ ज्ञान से युक्त या संसार के स्वरूप का ज्ञाता हो। स्रोतों को राक देने वाला हो। स्रोत दो प्रकार के होते हैं-द्रव्यस्रोत और भावस्रोत । खड़ा आदि या इन्द्रिय द्रव्यस्रोत हैं तथा मनोज्ञ एवं अमनोज्ञ शब्द आदि में मन की प्रवृत्ति होना भावस्रोत है। यहां भावस्रोत ग्रहण करना चाहिए। तात्पर्य यह हैं कि निर्ग्रन्थ मुनि कर्मके आगमन के दारों को निरूद्ध कर दे। इन्द्रियों को और मन को सम्यक प्रकार से वशी भूत करे। पांच प्रकार की समितियों से युक्त हो और उपलक्षण से तीनों गुप्तियों से गुप्त हो । सुसामायिक से युक्त हो। समभाव की प्राप्ति को सामायिक कहते हैं। तात्पर्य यह है कि शत्रु-मित्र आदि पर નયથી આત્મા એક જ છે. એ પ્રમાણે જાણનાર હોય, બુદ્ધ હેય, એટલે કે પદાર્થોને યથાર્થ જ્ઞાનથી યુક્ત અથવા સંસારના સ્વરૂપને જાણનાર હોય, સ્ત્રોતને રોકવા વાળા હોય, દ્રવ્ય સ્ત્રોત અને ભાવસ્ત્રોત્ર એમ સ્રોત બે પ્રકારના હોય છે. ખાડે વિગેરે અથવા ઈન્દ્રિય એ દ્રવ્ય ઓત છે. તથા મનેz અને અમનેશ શબ્દ વિગેરેમાં મનની પ્રવૃત્તિ હેવી તે ભાવસ્ત્રોત છે. અહિયાં ભાવસ્ત્રોત ગ્રહણ કર જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે-નિગ્રંથ મુનિ કર્મના આગમનના કારણેને રોકીદે. ઈન્દ્રિયને અને મનને સારી રીતે વશ કરે. પાંચ પ્રકારની સમિતિથી યુક્ત હોય અને ઉપલક્ષણથી ત્રણે ગુપ્તિથી ગુપ્ત હિય, સુ સામાયિકથી યુક્ત હોય, સમભાવની પ્રાપ્તિને સામાયિક કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે-શત્રુમિત્ર વિગેરે પર સમાન ભાવ ધારણ કરવાવાળા હોય,
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् आत्मास्तित्ववादः स प्राप्तो येन स आत्मवादमाप्तः आत्मास्तित्ववादीत्यर्थः, यद्वा तथा आत्मन उपयोगलक्षणस्याऽसंख्येयपदेशात्मकस्य संकोच विकाशवतः स्वकृत कर्मफलभोक्तुः प्रत्येकसाधारणशरीरतया व्यवस्थितस्य द्रव्यपर्यायतयानित्यानित्याद्यनंतधर्मात्मकस्य च वादः आत्मवादस्तं प्राप्त आत्मवादमाप्तः, 'विऊ' विद्वान् जीवाजीवादिसमस्तपदार्थस्य स्वरूपवित् । 'दुइओ वि' द्विधावोऽपि द्विमकारतोऽपि द्रव्पयो भावतश्वापि 'सोय पलिच्छिन्ने' स्रोतः परिच्छिन्नः-स्रोतांसि द्विविधान्यपि, तत्र द्रव्यस्रोतांसि विषयेषु - इन्द्रियाणां प्रवृत्तयः, भावस्रोतांसि मनोज्ञामनोशनन्दादिविषयेषु रागद्वेषोत्पत्तिरूपाणि तानि परिच्छिनानि अपनीतानि येन स परिच्छि स्रोताः । तथा 'णो पूयासक्कारलाभट्टी' नो पूजा सरकारलाभार्थी, नो=नैव स्वस्य पूजायाः श्लाघादिरूपाया सत्कारस्य वखादिरूपस्य लाभः प्राप्तिः, तत्य अर्थी = पार्थकः पूजासत्कारलाभार्थी पूनासत्कारादिकं नेच्छतीति भावः, किन्तु -
५८१
समानभाव धारण करने वाला हो । आत्मा के अस्तित्व को स्वीकार करता हो । अथवा उपयोग लक्षण वाले, असंख्यात प्रदेशी, प्राप्त शरीर के अनुसार संकोच विस्तार स्वभाव वाले, अपने किये कर्मके फल को भोगने वाले प्रत्येक शरीर और साधारण शरीर आदि रूप से रहे हुए, द्रव्य और पर्याय की अपेक्षा से नित्यता, अनित्यता आदि अनन्तधर्मो से युक्त आत्मा के बाद अर्थात् सिद्धान्त को प्राप्त हो । जीव अजीब आदि समस्त पदार्थों के स्वरूप का ज्ञाता है। । उपर्युक्त द्रव्य और भाष रूप दोनों प्रकार के स्रोतों को बंध कर देने वाला हो । आदर सत्कार वस्त्रादि के लाभ का अर्थी न हे।, किन्तु न चारित्र धर्म का अभिलाषी
આત્માના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરવાવાળા હાય, અથવા ઉપયોગ લક્ષણવાળા, અસખ્યાત પ્રદેશી, પ્રાપ્ત શરીર પ્રમાણે સકાચ વિસ્તાર સ્વભાવવાળા, પાતે કરેલા કર્મના ફળને ભેગા વાળા પ્રત્યેક શરીર અને સાધારણ શરીર વિગેરે રૂપથી રહેલા, દ્રવ્ય અને પર્યાયની અપેક્ષાથી નિત્યતા, અનિત્યતા વિગેરે અનત ધર્મોથી યુક્ત આત્માના વાદ-સિદ્ધાંતને પ્રાપ્ત થયેલ હોય જીવ અજીવ વિગેરે સઘળા પદાર્થોના સ્વરૂપને જાશુનાર હાય, ઉપર કહેલ દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ અને પ્રકારના સ્રોતાને બધ કરવાવાળા હોય આદર સત્કાર મને વસ્ત્ર વિગેરેના લાભની ઈચ્છાવાળા ન ઢાય, પરંતુ શ્રુતચારિત્ર ધમની અભિલાષા- ઇચ્છાવાળા હાય, અર્થાત્ જે આદર અને સત્કાર માટે ક્રિયા
श्री सूत्र तांग सूत्र : 3
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
'धम्मड्डी' धर्मार्थी धर्मः श्रुतचारित्रत पोलक्षणः तस्यैवाऽर्थः प्रयोजनं विद्यते यस्य स धर्मार्थी । यः पूजासत्कारार्थं क्रियासु न मवर्त्तते, अपितु धर्मोद्देशेनैव प्रवर्त्तते । सः कथमेवम् १ यतः सः 'धम्मविऊ' धर्मवित्, धर्म तत्फलं तरकारणं च यथावत् यो जानाति स धर्मवित् । 'नियागपडिवम्ने' नियागप्रतिपन्नः, नियागः- सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपो मोक्षमार्गः, तं प्रतिपन्नः स्त्रीकृतमोक्षमार्ग इत्यर्थः । य एतादृशो सुनिर्भवेत् स किं कुर्यादित्याह- 'समयं चरे' 'समतां चरेत् सर्वत्र समानवपा व्यव हरेत् शत्र मित्रे सुखे दुःखे लाभेऽलाभे वा एकरूपतयैवाऽऽवरणं कुर्यात् । यथाहि चन्दनं च्छेदकस्य सेचकस्य वा द्वयोरपि समानतया सुगन्धि समर्पयति तद्वत् समतां चरेदिति भावः । कीदृशः सन् समभावं कुर्यात् तत्राह - 'दंते' दान्तःजितेन्द्रियः 'दविए' द्रविकः सत्संयमवान् द्रव्यः द्रव्यभूतो वा मोक्षगमन योग्य
"
"
हो । अर्थात् जो आदर एवं सत्कार के लिए क्रियाओं में प्रवृत्ति न करके धर्म के उद्देश्य से ही प्रवृत्त होता हों। इसका कारण यह कि है वह धर्म का वेत्ता हो-धर्म का, धर्म के फल को उसके कारण को यथार्थ रूप से जानने वाला हो । तथा सम्यक्दर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग को प्राप्त हो। इन सब गुणों से सम्पन्न मुनि क्या करे ? सर्वत्र समभाव से व्यवहार करे शत्रु-मित्र, सुखदुःख या लाभ अलाभ में एक ही रूप से आचरण करे। जैसे चन्दन काटने वाले और सींचने वाले, दोनों के समान रूप से सुगंध प्रदान करता हैं, उसी प्रकार समता का आचरण करे। कैसा हो कर समभाव का आचरण करे ? जितेन्द्रिय संयमवान् या मोक्षगमन की योग्यतावाला तथा कायिक ममता से रहित होकर समभावी हो ।
એમાં પ્રવૃત્તિ ન કરતાં ધર્મના ઉદ્દેશથી જ પ્રવૃત્ત થતા હોય. તેનું કારણુ એ છે કે તે ધમવેત્તા હાય-ધમને, ધર્મોના ફળને અને તેના કારણને યથાર્થ રૂપથી જાણુવાત્રાળા ઢાય, તથા સમ્યક્જ્ઞાન, સમ્યક્દન, સમ્યક્ ચારિત્ર અને સમ્યકૃતપ રૂપ મેક્ષ માર્ગને પ્રાપ્ત થયેલા હાય, આ બધા ાથી યુક્ત મુનિ મેક્ષ માર્ગને પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધા ગુણ્ણાથી યુક્ત મુનિ શું કરે ? બધે જ સમભાવથી વ્યવહાર કરે. શત્રુ, મિત્ર, સુખદુઃખ, અથવા લાલ અલાભમાં એક જ રૂપથી ખાચરણ કરે. જેમ ચન્દન, કાટવા વાળા અને સીંચવાવાળા બન્નેને સરખા પણાથી સુગધ આપે છે, એજ પ્રમાણે સમતાનું આચરણ કરે. કેવા થઈને સમભાવનું' આચરણ કરવું ? તે બતાવે છે-જીતેન્દ્રિય, સયમવાનું અથવા મેક્ષ ગમનની ચેાગ્યતાત્રાળા તથા ફ્રાયિક માતાથી રહિત થઈને સમભાવી થવું.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
---
-
-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५८३ तावान् । 'वोस?काएं व्युत्सृष्टकाया-त्यक्तकायममत्वः शरीरसंस्काररहित इत्यर्थः, य एतादृशगुणविशिष्टः तथा-माहनश्रमणभिक्षुशब्दानां च यत् प्रवृत्तिनिमितं, तेनापि च युक्तः सः 'णिग्गंथेत्ति बच्चे' निर्ग्रन्थ शब्देन बोद्धव्यः । माहनश्रमणादयः शब्दा न निग्रंथात् अतिशयेन भिन्नाः, किन्तु-कथंचिद्भिना अमिनाश्चति ।
संपति शास्त्रमुपसंहरन्नाह-सुधर्मस्वामी जंबूस्वामिप्रभृति शिष्यवर्ग माह'से' इति यन्मया प्रतिपादितम् तत् 'एवमेव एवमेव 'जाणह' जानीत यूयम् । अत्र मनागपि संशयविपर्यासादयो न करणीयाः । यदई किमपि ब्रीमि, तत् सर्व भगवतो मुखात् श्रुतमेव ब्रवीमि । न तु स्वमतिकल्पनया कथयामि-न च सर्वज्ञ वचनं विकल्पयितुं न्याययम् , यतो हि तीर्थकराः 'भयंतारो' भयत्रातारः, रागद्वेष.
जो इन सब गुणों से युक्त होता है तथा माहन, श्रमण और भिक्षु कहलाने योग्य गुणों से भी सम्पन्न होता है, वह मुनि 'निर्ग्रन्ध' शब्द द्वारा कहने योग्य है। माहन श्रमण आदि शब्द निर्ग्रन्थ से अतिशय भिन्न नहीं है। किन्तु कथंचित् भिन्न और कथंचित् अभिन्न हैं। ____ अब शास्त्र का उपसंहार करते हुए-सुधर्मा स्वामी प्रभृति शिष्यवर्ग से कहते है-हे जम्बू ! मैंने जो प्रतिपादन किया है, उसे तुम ऐसा ही समझो। इस विषय में तनिक भी संशय या विपर्यास मत करना। मैं जो कुछ भी कहता हूं वह सब भगवान के मुख से सुना हुआ ही कहता हूं, अपनी ओर से कल्पना करके नहीं। सर्वज्ञ के वचन में विकल्प करना न्यायसंगत नहीं है, क्योंकि तीर्थंकर भय से वाता होते हैं, रागद्वेष से रहित होने के कारण सभी प्राणियों की
જે આ ગુણેથી યુક્ત હોય, તથા માહન, શ્રમણ અને ભિક્ષુ કહેવડાपाने योग्य गुशथी ५ युत डाय, ते मुनि 'निर्ग्रन्थ' ने योग्य ४. વાય છે. “માહન” “શ્રમણ વિગેરે શખ નિગ્રંથથી અત્યંત ભિન્ન નથી. પરંતુ કથંચિત્ ભિન્ન અને કથંચિત્ અભિન્ન હોય છે.
હવે શાસ્ત્રને ઉપસંહાર કરતા થકા સુધર્મારવાની જબૂહવામી વિગેરે શિષ્ય વર્ગને કહે છે હે જમ્ભ મેં જે પ્રતિપાદન કર્યું છે, તેને તમે એજ પ્રમાણે સમજે. આ સંબંધમાં જરા પણ સંશય અથવા વિષયાસ કરે નહીં. હું જે કાંઈ કહું છું તે સઘળું ભગવાનના મુખથી સાંભળેલ જ કહે છે. પિતાની તરફથી કલ્પના કરીને કહેતા નથી. સર્વજ્ઞના વચનમાં વિકલ્પ સંદેહ કર ન્યાય સંગત નથી. કેમકે-તીર્થકર ભયથી ત્રાતા -રક્ષક હેય છે. રાગ દ્વેષથી રહિત હેવાને કારણે સઘળા પ્રાણિયોની સંસાર
श्री सूत्रतांग सूत्र : 3
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
सन्न कृताङ्गसत्रे राहित्येन सर्वेप माणिनां संसारसमुदाद् रक्षणकर्तारो भवन्तीत्यतो नान्यथा वदन्तीति भावः । 'ति' इति पूर्वोक्तपकारेण 'बेमि' ब्रवीमि कथयामि । इति मुधर्मस्वामि कथनम् ॥६॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लम-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषा ककितललितकलापालापकाविशुद्धगधपयनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरूबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "सूत्रकृतास्त्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां याथातथ्यनामकम् षोडशं गाथाऽध्ययनं समाप्तम् ॥१६॥
॥ समाप्तः प्रथमश्रुतस्कन्धः॥ संसार समुद्र से रक्षा करने वाले होते हैं। अतः वे अन्यथावादी नहीं हो सकते। ऐसा मैं कहता हूं। यह सुधर्मा स्वामी का वचन है ॥६॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री धामीलालजीमहाराजकृत 'स्त्रकृतागसत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या का विधिनिषेध नामक सोलहवां अध्ययन समाप्त ॥१६॥
॥प्रथम श्रुतस्कंध समाप्त ॥ સમુદ્રથી રક્ષા કરવાવાળા હોય છે. તેથી તેઓ અન્યથા કહેવાવાળા હતા નથી. એ પ્રમાણે હું કહું છું આ સુધર્માસ્વામીનું વચન છે. ૬ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાર્થબોધિની વ્યાખ્યાનું વિધિનિષેધનાનનું સોળમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૩
પહેલું ગ્રુતસ્કંધ સમાપ્ત ૧-૧૬
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૩
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ સ્વર્ગસ્થ શ્રી સુધીરભાઈની જીવનઝરમર સ્વર્ગથ શ્રી સુધીરભાઈને જન્મ સંવત્ 2007 ના માગશર સુદી 7 તા. 15 મી ડીસેમ્બર સને ૧૯૫૦ને શુક્રવારે થયેલ હતું. તેઓશ્રીના પિતાશ્રીનું નામ શ્રી. જયંતીલાલ હરીલાલભાઇ ઝવેરી છે, તેઓશ્રી પાલનપુરના વતની છે કે હાલમાં મુંબાઈમાં ઝવેરાતને ધ ધ કરે છે. જયન્તીલાલભાઈને બે પુત્ર રત્ન હતા, એક સ્વ. સુધીરભાઈ ને બીજા શ્રી મનોજભાઈ તે પૈકી સુધીરભાઈ સ્વ. થવાથી હવે તેઓશ્રીને એક જ પુત્ર રત્ન છે. - સ્વ. સુધીરભાઈએ મેટ્રિક પાસ કરી કેલેજમાં સારે ટાઈમ અભ્યાસ કર્યો હતે. કોલેજને અભ્યાસ જરૂર પુરતે કરી, તેમણે પિતાશ્રીના ઝવેરારાતના ધંધામાં પ્રવેશ કર્યો હતો. તેઓ શ્રી ધંધાર્થે ખાસ કરીને નવસારી રહેતા હતા. ફક્ત બેજ વર્ષમાં તેઓશ્રીએ ધંધામાં ખૂબ સારી પ્રગતિ કરી હતી. સ્વ. શ્રી સુધીરભાઈ સ્વભાવે ખૂબ હસમુખાને શાન્ત સ્વભાવે હતા. તેઓ તેમની મીલનસાર પ્રકૃતિને લીધે જેના તેના સંબંધમાં આવતા તેઓનાં દિલ સહેલાઈથી જીતી લેતા. એક દીવસ નવસારીથી ડેક દૂર મેટરમાં ફરવા ગયેલા ને ઉભરાટ ગામે રસ્તામાં મોટર એકસીડેન્ટ થતાં તેઓ બેભાન થઈ ગયા હતા. તેઓ સહેજ ભાનમાં આવતાં માંદગીમાં પણ નવકાર મંત્રનું જ સ્મરણ કરતા હતા. પંચ પરમેશ્વરનું નામ દેતા હતા, તેઓશ્રીનું ભાન ગયું તે ફરીથી આવ્યું જ નહિ, ને ધાર્મિક ભાવનાથી દેહ છોડ્યો: મોટર એકસીડન્ટ થશે ત્યારે તેમનાં માતા પિતા પાલનપુર હતાં ને પાલનપુરથી તેઓ બને આવ્યા ત્યારે પણ ભાઈ સુધીરભાઈ બેભાન અવસ્થામાં જ હતા. સ્વ. સુધીરભાઈને તેમના અંતીમ કાળે તેઓશ્રીના માતા પિતા સાથે વાત ચીતને લાભ નજ મળે, તેનું દુઃખ હજી પણ તેઓને ખુંચે છે, પરમ કૃપાળુ પરમાત્મા, રવ. સુધીરભાઈના પવિત્ર આત્માને પરમ શાન્તિ આપે એજ અભ્યર્થના. શાન્તિઃ શાન્તિઃ શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ 3