________________
५४२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
दुर्लभाः लब्धुमशक्या भवन्ति यत् (जे) या अव यान् देहान् ( धम्मट्ठे ) धर्मार्थे जिनोक्तधर्मानुष्ठाने ( वियागरे) उपाग्रणीयात् व्यापारयेत् । एतादृशा देहा दुर्लभा भवन्ति ये धर्मकार्ये योजयितुं शक्यन्तेऽतपत्र 'संबोधिदुर्लभा इति भगवता कथितमिति भावः ॥ १८॥
टीका -- पूर्वोकममुच्छ्रयस्य दुर्लभत्वेनाप्राप्तात्मोत्कर्षतया 'इओ' इतोऽ स्मात् मनुष्यमशत् धर्माचरणानप्रसंकुलात् 'विद्वेषमाणस्स' विध्वंसमानस्य विभ्रश्यतोऽकृतपुण्यस्य अस्यामपारसंसाराच्यां परिभ्रतः पुणो' पुनः द्वितीयवारम् 'संबोहि' संबोधिः जिनधर्ममाप्तिः 'दुल्लहा' दुर्लभा भवति यतो हि सम्यक्रत्वात् परिभ्रष्ट पुनः सम्यक्त्वमाप्तेरुत्कृष्टोऽपार्थ पुलपरावर्तनकालात् । अतएव संबोधिदुर्लभ इत्युक्तत्, केन कारणेन बोधिदुर्लभा भवतीत्यत आह'तहच्चाओ' तथाचः तथा - तथामकारा बोधिप्राप्ति योग्या अवः देहाः मनुष्यभवाद् भ्रष्टस्याकृतपुण्यस्य प्राणिनः 'दुल्लहाओ' दुर्लभाः अन्धस्य द्वारमाप्तिके देह को धर्म के अनुष्ठान में लगाया जाता है, वह देह दुर्लभ है, इस कारण बोधि की प्राप्ति भी दुर्लभ है || १८ ||
टीकार्थ- पूर्वोक्त मनुष्य देह दुर्लभ है। इसे पाकर भी जिसने आत्मोत्कर्ष प्राप्त नहीं किया, वह धर्माचरण की सामग्री से युक्त इस मनुष्य भव से जब गिर जाता है तो अपार संसार सागर में भ्रमण करते हुए जीवको दूसरी बार जिनधर्म की प्राप्ति दुर्लभ हो जाती है । क्योंकि सम्यक्त्व से भ्रष्ट हुए जीव को पुनः सम्यक्त्व की प्राप्ति करने में उत्कृष्ट अपाध पुद्गल परावर्त्तन काल लग जाता है । इसी कारण बोधि की प्राप्ति दुर्लभ कही गई है। बोधि दुर्लभ क्यों है ? इसका उत्तर यह है कि बोधि प्राप्त करने योग्य मनुष्यशरीर, मनुष्य भव से भ्रष्ट एवं पुण्य ધર્મના અનુષ્ઠાનમાં લગાડવામાં આવે છે. એવા દેહની પ્રાપ્તિ થવી દુભ છે, તે કારણે એધિની પ્રાપ્તિ પણ દુર્લભ છે. ૧૮૫
ટીકાથ—પૂર્વોક્ત-પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે મનુષ્ય દેહ કરી મળી દુલ ભ છે, તેને મેળવીને પણ જેણે માત્માત્ક પ્રાપ્ત કરેલ નથી. તે ધર્માચરણની સામગ્રીથી યુક્ત આ મનુષ્ય ભવથી જ્યારે પડી જાય છે, તે અપાર સ'સાર સાગરમાં ભમતા થકા ત્રીજી વાર જીન ધર્મની પ્રાપ્તિ દુર્લભ થઈ જાય છે. કેમકે-સમ્યક્ત્વથી ભ્રષ્ટ થયેલા જીવને ક્રીથી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કરવામાં ઉત્કૃષ્ટ અપાધ પુદ્ગલ પરાવત કાળ લાગી જાય છે. એજ કારણે આધિની પ્રાપ્તિ દુલ ભ કહેલ છે આધિ દુલભ કેમ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર એ છે કે-એષિ પ્રાપ્ત કરવાને ચાગ્ય મનુષ્ય શરીર મનુષ્ય લવથી ભ્રષ્ટ અને પુણ્ય રહિત પ્રાણિને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૩
