Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya prabhAcandra prameyakamalamArtaNDasAraH zrImanmANikyanandyAcAryaviracitaparIkSAmukhasUtrasyAlaGkArabhUtaH prameyakamalamArtaNDasAraH AcArya prabhAcandra sampAdana evaM vivecana DaoN. anekAnta kumAra jaina __DaoN. anekAnta kumAra jaina sampAdana evaM vivecana bhAratIya jJAnapITha 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI - 110 003 saMsthApaka : sva. sAhU zAntiprasAda jaina, sva. zrImatI ramA jaina
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImanmANikyanandyAcAryaviracitaparIkSAmukhasUtrasyAlaGkArabhUtaH prameyakamalamArtaNDasAraH lekhakaH prabhAcandrAcAryaH TIkAkAra evaM sampAdaka DaoN. anekAntakumArajainaH
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrtidevI granthamAlA : granthAMka ISBN 978-93-263-5581-0 prameyakamalamArtaNDasAraH (jaina nyAya) anuvAdaka evaM sampAdaka DaoN anekAntakumAra jaina prakAzaka : bhAratIya jJAnapITha 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110 003 mudraka: AvaraNa-citra: AvaraNa-sajjA : (c) DaoN anekAntakumAra jaina PRAMEYA KAMALMARTTANDSAR (Jain Nyaya) Anekantkumar jain Published by Bharatiya Jnanpith 18, Institutional Area, Lodi Road, New Delhi-110 003 Ph. : 011-24698417, 24626467; 23241619 (Daryaganj) Mob.: 9350536020; e-mail: bjnanpith@gmail.com sales@jnanpith.net; website : www.jnanpith.net First Edition : 2017 Price: Rs.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana nyAyazAstra merA Arambha se priya viSaya rahA hai| bAlyakAla se hI mere pUjya pitAjI ne 'parvato vahnimAn, dhUmavattvAt' Adi vyAptiyoM kA tathA pramANa aura naya ke bheda kA jJAna khela-khela meM hI sikhA diyA thaa| eka vo dina the aura Aja kA dina hai, khela-khela meM sIkhI gayIM ye nyAya zAstra kI zabdAvaliyA~ kaba merI ruci, kArya aura anusandhAna kA viSaya bana gayIM, patA hI nahIM claa| jaina-nyAya ke dhurandhara vidvAn paM. mahendrakumAra nyAyAcArya jI ko dekhane-sunane kA saubhAgya to merA nahIM rahA, kintu bAlyAvasthA meM hI banArasa meM jaina nyAya-paramparA ke apritama manISI paM. phUlacanda siddhAntazAstrI, paM. kailAzacandra zAstrI, paM. DaoN. darabArIlAla jI koThiyA, paM. amRtalAla jI zAstrI, pro. udayacanda jI jaina Adi vidvAnoM kI goda meM khelane aura ina gurujanoM kA sAnnidhya, sneha prApti kA mujhe saubhAgya prApta rahA hai| vidvAnoM kI yaha pIr3hI aba saMsAra meM nahIM hai, kintu Aja jaba inake sAhitya kA adhyayana karatA hU~ to mujhe apane saubhAgya para gaurava hotA hai ki maiM inake vAtsalya-sneha kA abhinna pAtra rahA huuN| jaina-nyAya ke Arambhika zAstroM kA adhyayana maiMne jayapura kI jaina pANDitya paramparA se kiyA hai| AdaraNIya guruvara DaoN. hukumacanda bhArilla jI, paM. abhayakumAra zAstrI jI, paM. ratanacanda bhArilla jI, prAcArya DaoN. zItalacanda jI jaina, prAcArya paM. zAntikumAra jI pATIla Adi vidvAnoM ke mukha se mujhe AptamImAMsA, parIkSAmukhasUtra, nyAyadIpikA, prameyaratnamAlA, AptamImAMsA tathA nayacakra Adi granthoM ko par3hane kA saubhAgya prApta huaa| jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya, lADanUM meM mujhe samaNI maMgalaprajJA jI, samaNI caitanyaprajJA jI, samaNI RjuprajJA jI tathA DaoN. azoka kumAra
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (iv ) jaina, DaoN. Ananda prakAza tripAThI jI Adi vidvAnoM se dravyAnuyogatarkaNA, sanmatitarkaprakaraNa, prameyakamalamArtaNDa, saptabhaMgItaraMgiNI Adi grantha par3hane kA saubhAgya prApta huaa| maiMne jaba AdaraNIya guruvara pro. dayAnanda bhArgava jI ke nirdezana meM nayavAda para zodhakArya prArambha kiyA, taba unakI kRpA se mujhe bhAratIya darzana ke vividha mUlagranthoM ko par3hane kA vizeSa avasara prApta huaa| AcArya hemacandra kI pramANa mImAMsA para ve samaNI varga kI vizeSa kakSAyeM lete the, usameM mujhe bhI par3hane kA avasara milaa| nyAya viSaya para unake gambhIra cintana ko sunakara merI ruci isa viSayaka anusandhAna meM nirantara bar3hatI hI gyii| usI daurAna mujhe zodhakArya ke uddezya se jainanyAya ke gaurava grantha AcArya prabhAcandra kRta prameyakamalamArtaNDa ko mUla paMktizaH adhyayana karane kI AvazyakatA mahasUsa huyii| guru AjJA tathA pitAjI kI preraNA se isa grantha ko par3hane ke lie maiM punaH kAzI aayaa| yahA~ sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya ke AcArya guruvarya AdaraNIya sudhAkara dIkSita jI ne nyAya paddhati se AcArya prabhAcandra kA yaha apratima grantha par3hAne hetu svIkRta pradAna kara mahatI kRpA kii| unhoMne nitya prAta:kAla kI belA meM atyanta vAtsalya snehapUrNa bhAva se mujhe isa grantha kI paMkti lagAnA sikhaayaa| tabhI se mere mana meM isa grantha ko chAtroM aura anya sabhI ko sarala aura sAra rUpa meM prastuta karane kA dRr3ha vicAra nirantara banA rhaa| san 2001 meM zrI lAlabahAdurazAstrI rASTriya saMskRta vidyApITha, naI dillI jaise gauravapUrNa vizvavidyAlaya ke jainadarzana vibhAga meM vyAkhyAtA ke rUpa meM mujhe pAThyakramAnusAra yaha grantha par3hAne ke lie par3hane kA avasara prApta huaa| grantha kA prathama pariccheda hI pAThyakrama meM thA aura prAyaH hara vizvavidyAlaya meM yaha grantha atyanta vizAla hone se AcArya kI kakSAoM meM isake kucha aMzoM ko hI pAThyakrama meM rakhA jAtA hai| mujhe yaha bAta Arambha se hI khaTakatI rahI ki hama vidyArthiyoM ko parIkSAmukhasUtra ke pratyeka sUtra para AcArya prabhAcandra kI vyAkhyA sirpha isIlie nahIM par3hA pAte haiM kyoMki vaha vyAkhyA bahuta vistRta hai tathA kakSAoM meM sampUrNa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ (v) rUpa meM par3hAnA saMbhava nahIM bana paataa| isI muzkila ke calate aneka vizvavidyAlayoM meM ise pAThyakrama se alaga bhI kara diyaa| isa mahattvapUrNa grantha ke adhyayana-adhyApana kI yaha sthiti dekhakara mana meM bahuta kaSTa hotA thA aura lagatA thA itane utkRSTa grantha ke adhyayana kI paramparA hI samApta na ho jaae| tabhI se mana meM isa kalpanA ne janma lenA prArambha kara diyA ki isa samasyA ke samAdhAna ke lie kucha to karanA hai| svargIya mahendra kumAra nyAyAcArya jI ne isa grantha ke mUlabhAga ko pAThAntaroM ke sAtha sampAdana karake bahuta bar3A upakAra kiyA thA, jo san 1941 meM nirNaya sAgara presa, mumbaI se prakAzita huaa| isa grantha meM hindI anuvAda na hone se yaha grantha sirpha vidvAnoM ke lie paThanIya thaa| bAda meM pUjya AryikA jinamatI jI ne isakA hindI anuvAda kiyA jo tIna bhAgoM meM prakAzita huaa| yaha grantha bahuta bRhadkAya hone se paThana-pAThana se dUra hone lgaa| isa bIca isa grantha kA pro. udayacanda jaina jI kRta 'prameyakamalamArtaNDa parizIlana' sarala, sugamya tathA sArabhUta vivecana hindI bhASA meM eka grantha prakAzita huA, jisane pUrvokta samasyA kA kAphI samAdhAna kiyA, kintu isa grantha meM AcArya prabhAcandra kA saMskRta meM mUla grantha kA hArda na hone se vidyArthiyoM ko mUla paMkti pATha ke anabhyAsa kI samasyA jyoM kI tyoM banI rhii| ina pUrvokta sabhI samasyAoM kA Akalana karake saMskRta mUla grantha ke hArda ko surakSita rakhate hue unake samAdhAna ke lie prameyakamalamArtaNDa sampUrNa mUla grantha kA sAra-saMkSepa aura anuvAda, vizeSArtha sahita prastuta karane kA eka vinamra prayAsa isa rUpa meM kiyA hai| yaha kArya kAphI pUrva san 2004 meM prArambha kara diyA thA, ise taiyAra karate-karate aba prakAzita rUpa meM Apa sabhI ke samakSa A rahA hai, isase maiM apane bhItara antastoSa aura prasannatA kA anubhava kara rahA huuN| prastuta grantha ko nimnalikhita pramukha vizeSatAoM se saMyukta karane kA prayAsa kiyA hai (1) parIkSAmukhasUtra ke sabhI sUtroM para AcArya prabhAcandra kI TIkA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( vi) ke una aMzoM ko avazya liyA hai jo sIdhe sUtra kI vyAkhyA karate haiN| (2) mUla grantha meM kisI mahattvapUrNa viSaya para anekAneka zaMkA samAdhAna meM pUrvapakSa aura uttarapakSa ke rUpa meM kucha ati Avazyaka pakSoM ko prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| (3) eka zaMkA ke samAdhAna meM AcArya ne kaI binduoM para carcAyeM kI haiM, tathA aneka tarka prastuta kiye haiM, hamane unameM se Arambha ke kucha tarka hI saMkalita kiye haiM jinase zaMkA kA samAdhAna hotA pratIta ho rahA (4) mUla TIkA ko adhyayana-adhyApana kI suvidhAnusAra naye pairAgrApha banAkara rocaka banAne kA prayAsa kiyA hai tathA unameM kramAMka dekara unheM vyavasthita kiyA hai tAki anuvAda/vyAkhyA ke sAtha pAThakoM ko saMgati baiThAne meM asuvidhA na ho| (5) pUjya viduSI AryikA jinamatI mAtAjI ne sampUrNa-mUla grantha kA prathama hindI anuvAda kArya kiyA, jo tIna bhAgoM meM prakAzita hai, usI ke AdhAra para usakA sAra tathA vizeSArtha dene kA prayAsa yahA~ kiyA gayA (6) mUla grantha meM chaha pariccheda haiM, suvidhA hetu maiMne sAta pariccheda kara diye haiN| saptama pariccheda meM jaina darzana ke hArda naya tathA saptabhaGgoM kI vistRta gambhIra carcA hai ataH use svatantra pariccheda meM rakhanA ucita maanaa| (7) pratyeka sUtra ke sAtha pahale saMskRta meM mUlagranthAnusAra sUtrArtha diyA hai, phira TIkA kI hindI vyAkhyA dI hai| inake atirikta bhI kAphI kucha sudhAra aura sarala rUpa meM prastutikaraNa kA yaha laghu prayAsa isa vizvAsa para kiyA hai ki jijJAsuoM ko yaha suvidhAjanaka lagegA tathA prabhAcandrAcArya ke mUla grantha ko sampUrNa rUpa meM par3hane kI zuruAta karane kA utsAha bar3hegA kyoMki yaha grantha to mAtra usa bar3e grantha kA pravezadvAra hai| isa kArya ko karane meM mujhe aneka vidvatjanoM kA sahayoga tathA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (vii) mArgadarzana prApta huA hai| sarvaprathama mere pUjya pitAjI pro. phUlacanda premI jI tathA mA~ DaoN. munnIpuSpA jaina (jainadarzana vibhAga, saM.saM.vi.vi., vArANasI) ko isakA pUrA zreya denA cAhatA hU~ jinakI satata preraNA, sujhAva tathA mArgadarzana mujhe isa kArya hetu milA hai| guruvara pro. dayAnanda bhArgava jI tathA pro. dAmodara zAstrI jI ko jaba maiMne yaha kArya batalAyA taba unhoMne aneka sujhAva diye tathA protsAhita kiyaa| mujhe presa kaoNpI taiyAra karane meM merI do chAtrAoM zrImatI razmi jaina tathA zrImatI dIpA zarmA kA sarvAdhika sahayoga prApta huA jaba ve AcArya kakSA meM adhyayana kara rahIM thiiN| isI prakAra mere anya vidyArthiyoM ne bhI vividha sahayoga pradAna kiyA hai| merI dharmapatnI zrImatI ruci jaina (M.Sc., M.A.) ne mujhe yaha kArya karate rahane ke lie gRhasthI ke jhaMjhAvatoM se mukta rakhA tathA presa kaoNpiyAM taiyAra krvaayiiN| putra sunaya tathA putrI anuprekSA to mere lie AzA aura utsAha ke kendra isalie rahe ki mujhe hamezA yaha mahasUsa hotA rahA ki jisa prakAra mujhe mere mAtA-pitA ne jinavANI kI sevA hetu preraNA bAlyakAla se dI usI prakAra maiM apane baccoM ko bhI yaha saMskAra de sakU aura bhaviSya meM ye bhI 'prameyakamalamArtaNDa' ke suyogya adhyetA bana skeN| jainadarzana vibhAga meM mere agraja kalpa AdaraNIya pro. vIrasAgara jaina jI mere lie hamezA hara kArya meM eka mArgadarzaka kI saphala evaM sArthaka bhUmikA kA nirvahana karate haiN| prastuta grantha meM bhI kaI mahattvapUrNa sthaloM para Apane mujhe niyamita samAdhAna diye haiN| prUpha rIDiMga ke samaya bhI Apane apanI sUkSma dRSTi se kaI mahattvapUrNa saMzodhana karavAye haiN| hamAre vibhAga meM hamAre ananya sahayogI DaoN. kuladIpa jI ne bhI paga-paga para apanA sahayoga diyA hai| vidyApITha ke kulapati pro. rameza kumAra pANDeya jI tathA darzana saMkAya ke sabhI AcAryoM ne jaba bhI jarUrata huyI pUrA sahayoga diyaa| mahAsabhA adhyakSa zrI nirmala seThI jI ne isa grantha ke prakAzana se pUrva hI isakI pratiyA~ kharIdane kA agrima AzvAsana dekara protsAhita kiyaa| variSTha vidvAn pro. rAjArAma jaina jI ne isameM mahattvapUrNa sujhAva dekara ise mUlyAMkita kiyaa| bhAratIya jJAnapITha ke pramukha sAhU akhileza jaina jI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( viii ) tathA nidezaka zrI lIlAdhara maMDaloI jI ne isake prakAzana hetu svIkRti pradAna kii| tathA zrI saMjaya dube jI ne isakA sundara saMyojana krvaayaa| zrI hIrAlAla jI tathA unake suputra vizeSa kumAra ne isake TaMkaNa kArya meM hamArA sahayoga kiyaa| maiM uparokta sabhI logoM ke prati hRdaya se dhanyavAda, kRtajJatA, AbhAra jJApita karatA huuN| anta meM maiM basa itanA kahanA cAhatA hU~ ki isa grantha meM jo kucha bhI hai vaha saba AcArya prabhAcandra kA hai merA kucha bhI nahIM hai| maiMne mAtra unake grantha ko sarvajana sulabha karane kI dRSTi se usakA sAra-saMkSepa yahA~ prastuta karake mAtra use sampAdita kiyA hai yaha koziza bhI maiMne pUrvAcAryoM kI kRpA aura gurujanoM ke AzIrvAda se apane svAdhyAya aura abhyAsa ko aura adhika puSTa karane ke uddezya se kI hai| isameM truTiyA~ bhI svAbhAvika haiN| yadi koI bhUla ho gayI ho to vinamra nivedana hai ki usa ora merA dhyAna avazya AkRSTa kareMge tAki AgAmI saMskaraNa meM use sudhAra skeN| AcArya prabhAcandra ke hI nimnalikhita zlokoM ke sAtha apanI bhI bhAvadhArA sthApita karake maiM yaha grantha Apake svAdhyAya hetu prastuta kara rahA hU~ ye nUnaM prathayanti no'samaguNAmohAdavajJAM janAH, te tiSThantu na tAnprati prayatitaH prArabhyate prakramaH / saMtaH santi guNAnurAgamanaso va dhIdhanAstAnprati, prAyaH zAstrakRto yadatra hRdaye vRttaM tadAkhyAyate // tyajati na vivadhAnaH kAryamudvijya dhImAn khalajanaparivRtteH spardhate kintu tenA kimu na vitanute'rkaH padmabodhaM prabuddhaHstavapaddhati vidhAyI zItarazmiryavIha // basantapaJcamI 1/02/2017 - DaoN. anekAnta kumAra jaina anekant76@gmail.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya prabhAcandra aura unakA prameyakamalamArtaNDa bhAratIya nyAyazAstra ke vikAsa meM prastuta mUla grantha ke kartA AcArya prabhAcandra kA apratima yogadAna mAnA jAtA hai| unakI kRtiyoM se jJAta hotA hai ki ve bhAratIya darzanoM aura saMskRta bhASA-vyAkaraNa evaM sAhitya ke prakANDa paNDita, marmajJa manISI AcArya the| unhoMne digambara muni ke rUpa meM vidyA aura tapa donoM kI kaThora sAdhanA kI tathA sabhI jIvoM kA mokSamArga prazasta kiyaa| Apa darzana ke kSetra meM eka anupama bhASyakAra ke rUpa meM pratiSThita haiN| AcArya prabhAcandra mUlasaMghAntargata nandigaNa kI AcArya paramparA meM dIkSita hue the| inake guru 'padmanandi saiddhAnta' the| dakSiNa bhArata meM hI Apane zikSA-dIkSA prApta kI, usake bAda Apa dhArAnagarI A gaye, jahA~ Apane aneka granthoM kI racanA kii| prabhAcandrAcArya dhArAnagarI ke tatkAlIna rAjA bhoja ke samakAlIna haiN| bhojadeva ke bAda unakA uttarAdhikArI jayasiMhadeva rAjA bnaa| jayasiMhadeva ke kAla meM bhI AcArya prabhAcandra ne kaI racanAyeM kI haiN| ___ AcArya prabhAcandra ke kAla ko lekara vidvAnoM ne kAphI vimarza kiyA hai| kAla sambandhI vimarza para jo UhApoha huA hai vaha isa prakAra (i) AcArya jugala kizora mukhtAra, DaoN. pAThaka Adi vidvAn AcArya prabhAcandra kA samaya 8vIM zatI kA uttarArddha evaM 9vIM zatI kA pUrvArddha mAnate haiN| isakA mukhya AdhAra AcArya jinasena (9vIM zatI) kRta 'AdipurANa' kA vaha uddharaNa hai jisameM prabhAcandra kavi aura unake candrodaya (nyAyakumudacandra) kA ullekha huA hai|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakaviM stuve| kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM jgt|| (ii) paNDita kailAzacandra jI zAstrI ne aneka tarkoM ke AdhAra para ukta mata kA khaNDana kiyA hai| inake anusAra prabhAcandra kA samaya I. san 950 se 1020 taka kA hai| __(iii) paNDita mahendra kumAra nyAyAcArya jI ne prameyakamalamArtaNDa kI prastAvanA meM aneka puSTa pramANoM ke AdhAra para I. san 980 se 1065 I. taka kA samaya nirdhArita kiyA hai| (iv) paNDita darabArIlAla koThiyA jI, DaoN. nemicandra jyotiSAcArya DaoN. udayacandra jaina tathA pro. phUlacanda jaina premI Adi aneka vidvAnoM ne inakA samaya I. san kI 11vIM zatI hI svIkRta kiyA hai| paM. mahendra kumAra jI kI vistRta prastAvanA, paNDita kailAzacandra jI kI 'jaina nyAya', DaoN. nemicandra jyotiSAcArya jI ke grantha tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA bhAga-3, pR. 47 se 50, paM. darabArI lAla koThiyA jI kI 'jaina nyAya kI bhUmikA, DaoN. udayacanda jaina jI kI 'prameyakamalamArtaNDa parizIlana' tathA pro. phUlacanda jaina premI jI ke nibandhoM ke AdhAra para mujhe bhI AcArya prabhAcandra kA samaya I. san kI 11vIM zatI hI sahI pratIta hotA hai| jaba taka anya koI akATya pramANa upalabdha nahIM hotA hai taba taka unheM 11vIM zatI ke pUrva kA nahIM mAnA jA sktaa| racanAe~ AcArya prabhAcandra apane samaya ke nyAyazAstra paramparA ke sUrya ke samAna tejasvI nakSatra the| unakI vidvattA aura pANDitya kA sarvatra sammAna thaa| yadyapi 'gadyakathAkoSa' ko chor3akara unhoMne kisI anya svatantra granthoM kA praNayana nahIM kiyA, prAyaH mUla granthoM para TIkA-bhASya Adi hI kiyA hai; kintu unakI vyAkhyAyeM bhI itanI adhika vidvattApUrNa tathA navIna anusandhAnoM se otaprota haiM ki ve mUla granthoM ke samAna hI sampUrNa paramparA meM samAdRta haiN|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xi) DaoN. gulAbacandra jaina jI ke lekha 'AcArya zrI prabhAcandra kA vyaktitva evaM kartRtva' ke sandarbha meM abhI taka upalabdha jAnakArI ke anusAra AcArya prabhAcandra kI nimnalikhita racanAyeM haiM 1. prameyakamalamArttaNDa parIkSAmukha vyAkhyA, 2. nyAyakumudacandra laghIyastraya vyAkhyA, 3. tattvArthavRttipadavivaraNa sarvArthasiddhi vyAkhyA 4. zabdAmbhojabhAskara : jainendra vyAkaraNa- vyAkhyA, 5. pravacanasArasarojabhAskara pravacanasAra vyAkhyA, 6. samayasAraTIkA: samayasAra vyAkhyA, 7. paJcAstikAya pradIpa 8. laghu dravyasaMgraha vRtti 9. mahApurANa - TippaNa, 10. ratnakaraNDaka zrAvakAcAra - TIkA, 11. samAdhitantra- TIkA, : paJcAstikAya vyAkhyA, dravyasaMgraha vyAkhyA, 12. AtmAnuzAsana- TIkA, 13. zAkaTAyananyAsa : zAkaTAyana vyAkaraNa-vyAkhyA, 14. kriyAkalApaTIkA, 15. gadyakathAkoSa : svatantra racanA / ina racanAoM ke mAdhyama se AcArya prabhAcandra kI agAdha vidvattA ke sAtha hI jaina sAhitya ke vikAsa meM unake yogadAna kA patA calatA hai| 1. prameyakamalamArttaNDa jisa prakAra prAtaHkAla sUrya ke udaya hone para kamaloM kA vikAsa ho jAtA hai usI prakAra prameya rUpI kamaloM ko jagata ke samakSa prakAzita karane ke lie AcArya prabhAcandra kI yaha kRti mArttaNDa (sUrya) ke samAna hai| yahI grantha ke nAmakaraNa (prameyakamalamArttaNDa) kI sArthakatA hai| AcArya mANikyanandi kRta 'parIkSAmukha' ke sUtroM para AcArya prabhAcandra
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xii ) kI yaha vistRta, vizada evaM pANDityapUrNa TIkA 'parIkSAmukha' ko alaMkRta karane vAlI hai, isalie isa kRti kA apara nAma 'parIkSAmukhAlaMkAra' bhI hai| yaha bAraha hajAra zloka pramANa mahAbhASya hai| laghu anantavIrya ne 'parIkSAmukhasUtra' para hI 'prameyaratnamAlA' nAma kI eka TIkA likhI hai jisameM unhoMne likhA hai prabhenduvacanodAracandrikA prasare sti| mAdRzAH kva nu gaNyante jyotiringgnnsnnibhaaH|| -prameyaratnamAlA yahA~ laghu anantavIrya ne prameyakamalamArtaNDa ko udAra-candrikA (cA~danI) kI upamA dI hai aura svayaM kI racanA prameyaratnamAlA ko prameyakamalamArtaNDa ke sAmane khadyota (juganU) ke samAna batalAyA hai| prameyakamalamArtaNDa kI saMpUrNa TIkA ke adhyayana se jJAta hotA hai ki AcArya prabhAcandra ko sampUrNa jainAgama aura jainadarzana kA talasparzI jJAna to thA hI, sAtha hI unhoMne TIkA meM jo veda, upaniSada, purANa, mahAbhArata, bhagavadgItA, smRtiyA~, vAkyapadIya, kAvyAlaMkAra, zizupAlavadha mahAkAvya, vANabhaTTa kI kAdambarI aura bauddhAcArya azvaghoSa ke saundarananda mahAkAvya Adi ke uddharaNa diye haiM usase jJAta hotA hai ki unakA adhyayana aura vaiduSya kitanA vyApaka, vizAla aura gambhIra thaa| mUlagrantha aura TIkA meM antara mUlagrantha parIkSAmukhasUtra kI tulanA meM prameyakamalamArtaNDa TIkA meM sUtra saMkhyA aura pariccheda vibhAjana Adi meM mAmUlI parivartana dikhalAyI detA hai jisakA ullekha DaoN. udayacanda jI ne 'prameyakamalamArtaNDa parizIlana' meM kiyA hai| vartamAna meM parIkSAmukha ke sUtroM kA jo pATha pracalita hai usameM sUtroM kI kula saMkhyA 212 hai| prathama pariccheda meM 13, dvitIya meM 12, tRtIya meM 10, caturtha meM 9, paMcama meM 3 aura SaSTha pariccheda meM 74 sUtra haiN| kintu prameyakamalamArtaNDa meM sUtra saMkhyA 213 hai| parIkSAmukha meM dUsare pariccheda
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xill) meM jo 12 sUtra haiM unameM bArahavA~ sUtra isa prakAra hai sAvaraNatve karaNajanyatve ca prtibndhsmbhvaat| prameyakamalamArtaNDa meM yaha sUtra nahIM hai, phira bhI sUtroM kI saMkhyA 12 hI banI rhii| isakA kAraNa yaha hai ki atajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat (sUtra- 8) isa AThaveM sUtra ko tor3akara isake do sUtra banA diye haiN| 'atajjanyamapi tatprakAzakam' yaha AThavA~ sUtra hai aura 'pradIpavat' yaha nauvA~ sUtra hai| parIkSAmukha meM caturtha pariccheda meM kula 9 sUtra haiM kintu prameyakamalamArttaNDa meM inakI saMkhyA 10 banA dI gaI hai| yahA~ bhI sAmAnyaM dvedhA tiryagUrdhvatAbhedAt // 3 // isa tIsare sUtra ko tor3akara isake sthAna meM do sUtra banA diye gaye haiN| 'sAmAnyaM dvedhA' yaha tIsarA sUtra hai aura 'tiryagUrdhvatAbhedAt' yaha cauthA sUtra hai| parIkSAmukha meM paMcama pariccheda meM 3 sUtra haiM prameyakamalamArtaNDa meM inako caturtha pariccheda meM milA diyA hai| isa prakAra caturtha pariccheda ke sUtroM kI saMkhyA 9 ke sthAna meM 13 ho gaI hai| parIkSAmukha meM chaThaveM pariccheda meM 74 sUtra haiN| inameM se pramevakamalamArttaNDa meM 73 sUtroM kA paMcama pariccheda banAyA gayA hai aura kevala sUtra kA chaThA pariccheda banAyA gayA hai| eka anya prakaraNa bhI cintana yogya hai ki tRtIya pariccheda meM sUtroM kI saMkhyA 101 hai| yahA~ sUtrakAra ne pratyabhijJAna kA svarUpa aura usake bheda eka hI sUtra saMkhyA 5 meM batalAye haiM kintu parIkSAmukha ke pracalita pATha meM pratyabhijJAna ke 5 bhedoM ke 5 udAharaNa 5 sUtroM meM milate haiN| DaoN. udayacandra jI ke vicAra se pratyabhijJAna ke 5 bhedoM ke 5 udAharaNa bhI eka hI sUtra saMkhyA 6 meM honA cAhie the| isa prakAra 4 sUtroM kI saMkhyA kama hokara tRtIya pariccheda kI sUtra saMkhyA 97 raha jAtI hai| isa bAta kI puSTi Aja se 200 varSa pUrva zrI paM. jayacanda jI chAvar3A dvArA likhita prameyaratnamAlA kI hindI bhASA vacanikA se bhI hotI hai| hindI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xiv) vacanikA meM pratyabhijJAna ke saba udAharaNa eka hI sUtra saMkhyA 6 meM diye gaye haiN| isa prakAra tRtIya pariccheda ke 101 sUtroM kI saMkhyA 97 hone meM koI Apattijanaka bAta nahIM hai| saMbhavata: pahale aisA hI rahA hai| __ parIkSAmukha tathA prameyakamalamArtaNDa meM paricchedoM kI saMkhyA 6 hai| phira bhI prameyakamalamArtaNDa meM paricchedoM ke viSaya vibhAjana meM antara kiyA gayA hai| parIkSAmukha meM prathama pariccheda pramANa pariccheda hai, dvitIya pariccheda pratyakSa pariccheda hai, tRtIya pariccheda parokSa pariccheda hai, caturtha pariccheda viSaya pariccheda hai, paMcama pariccheda phala pariccheda hai aura SaSTha pariccheda tadAbhAsa (pramANAbhAsa Adi) pariccheda hai| prameyakamalamArtaNDa meM tRtIya pariccheda taka to parIkSAmukha ke samAna hI paricchedoM kA viSaya vibhAjana hai| kintu prameyakamalamArtaNDa meM caturtha aura paMcama paricchedoM ko eka meM milAkara caturtha pariccheda banAyA gayA hai| tathA parIkSAmukha ke chaThaveM pariccheda ko tor3akara paMcama aura SaSTha ye do pariccheda banAye gaye haiN| pA~caveM pariccheda meM parIkSAmukha ke SaSTha pariccheda ke 73 sUtroM ko sammilita kara tadAbhAsa pariccheda nAmaka paMcama pariccheda banAyA hai| aura parIkSAmukha ke SaSTha pariccheda ke kevala antima sUtra smbhvdnydvicaarnniiym| kA eka chaThavA~ pariccheda banAyA hai tathA isa pariccheda kA koI nAma bhI nahIM diyA hai| ina sabhI parivartanoM para vicAra kareM to yaha lagatA hai ki AcArya prabhAcandra sUtroM kI TIkA ke sahAre darzana jagat ko bahuta kucha denA cAhate haiM; kintu isa prayAsa meM TIkA itanI adhika vistRta ho rahI hai ki kahIM kahIM ve TIkAnusAra hI mUla grantha ke krama ko vyavasthita kara rahe haiN| isakI pRSThabhUmi meM mujhe to yahI Azaya naz2ara AtA hai| hama ise AcArya prabhAcandra kA vaiziSTya kaha sakate haiN| prameyakamalamArtaNDa kI vizeSatA hai ki vaha pramANa kI koTi meM Ane vAle jitane bhI jJeya padArtha haiM unako kamaloM kI bhA~ti prakAzita
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( v) karatA hai| yaha pUrA grantha prArambha se lekara anta taka nyAya zailI se paripUrNa hai| sabase pahale pUrvapakSa meM AcArya prabhAcandra anya dArzanikoM ke siddhAntoM ko rakhate haiM phira nyAya kI kasauTI para parakha kara uttara pakSa meM yuktipUrvaka unakA samAdhAna kara dete haiM aura jainasiddhAnta kI pratiSThA karate haiN| 2. nyAyakumudacandra AcArya akalaMkadeva kRta 'laghIyastraya' aura usakI svopajJavRtti kI vistRta evaM vizada vyAkhyA 'nyAyakumudacandra' nAmaka racanA kI hai| yaha grantha nyAyarUpI kumudoM (kamala-puSpoM) ko khilAne ke lie candramA hai| isa viSaya meM AcArya jayasena ne grantha kI prazaMsA meM eka zloka likhA hai, jisameM kahA hai ki nyAya ke viSaya meM aneka vipratipattiyA~ AyA karatI haiM, unako sulajhAne meM, unako spaSTa karane meM yaha grantha candramA ke samAna hai| isa grantha kA AkAra bIsa hajAra zloka pramANa hai| jaina nyAya ke mUrdhanya vidvAn DaoN. mahendra kumAra jI jaina, nyAyAcArya ne sarvaprathama isakA zodhapUrNa saMpAdana kiyA hai| isake prathama bhAga meM 126 pRSThoM meM prastAvanA paNDita kailAzacandra jI ne likhI hai tathA dUsare bhAga kI prastAvanA 63 pRSThoM meM svayaM DaoN. mahendra kumAra jI jaina ne likhI hai| 3. tattvArthavRtti-pada-vivaraNa isa grantha meM AcArya umAsvAmI-kRta 'tattvArthasUtra' kI AcArya pUjyapAda dvArA racita vRhat TIkA 'sarvArthasiddhi' para AcArya prabhAcandra ne padaccheda karane kA kArya kiyA hai| isase usako samajhane meM saralatA A jAtI hai| 4. zabdAmbhojabhAskara yaha grantha AcArya pUjyapAda dvArA racita 'jainendravyAkaraNa' para racI huI 'bhAskaravRtti' hai| yaha zabda-siddhiparaka vyAkaraNa grantha hai| yaha vyAkaraNa meM Aye hue zabdoM kI siddhi karane meM sUrya ke samAna hone se yathAnAma tathA guNa hai| isa grantha ke adhyayana se sahaja hI siddha ho jAtA hai ki
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xvi) AcArya prabhAcandra kitane bar3e vaiyAkaraNa the| 5. pravacanasAra - saroja bhAskara yaha grantha AcArya kundakunda dvArA racita grantha 'pravacanasAra' ko saroja kI upamA dekara usa para racI apanI TIkA ko bhAskara (sUrya) ke sadRza prakaTa karane vAlA hai| 6. samayasAra TIkA yaha AcArya kundakunda dvArA racita grantha samayasAra kI TIkA hai| kahate haiM jina gAthAoM kA spaSTIkaraNa AcArya amRtacandra ne nahIM kiyA unakI TIkA AcArya prabhAcandra ne kI hai| isase siddha hotA hai ki inakI adhyAtma meM kitanI gaharI ruci thii| 7. paMcAstikAya pradIpa yaha grantha bhI AcArya kundakunda kI mUlakRti 'paMcAstikAya' para TIkAsvarUpa racA gayA hai| yaha jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ina pA~coM astikAyoM para usI prakAra prakAza DAlatA hai jisa prakAra dIpaka vastu para prakAza DAlatA hai| 8. laghu dravyasaMgraha vRtti yaha AcArya nemicandra saiddhAntikadeva dvArA prAkRta bhASA meM 58 gAthAoM meM racita 'dravya saMgraha' para TIkAsvarUpa vRtti hai| 9. mahApurANa- TippaNI mahApurANa AcArya jinasena dvArA racita mahAkAvya grantha hai| isa para prabhAcandra ne TIkA kI hai| 10. ratnakaraNDa zrAvakAcAra kI TIkA yaha grantha AcArya samantabhadra dvArA racita 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' kI TIkA hai| pahale yaha saMskRta TIkA AcArya prabhAcandra dvArA racita nahIM mAnI jAtI thii| aisA mAnA jAtA thA ki ye prabhAcandra dUsare haiM, kintu paNDita kailAzacandrajI Adi vidvAnoM ne siddha kara diyA hai ki yaha TIkA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xvii) AcArya prabhAcandra dvArA hI racI gaI hai| TIkA atyanta sarala evaM subodha saMskRta meM likhI gayI hai| isakI hindI TIkA paNDita pannAlAlajI sAhityAcArya ne kI hai| isa grantha meM 150 saMskRta zloka haiN| samyagdarzana, samyakjJAna evaM samyak-caritra kA varNana zrAvakoM ke hitArtha racA gayA hai| grantha meM sattara atIcAroM tathA zrAvaka ke saMyama vikAsa kI gyAraha pratimAoM kI bhI sugama vyAkhyA kI gaI hai| 11. samAdhitantra TIkA yaha mUla grantha saMskRta bhASA meM 105 zlokoM meM nibaddha hai| isake mUlakartA AcArya pUjyapAda haiM jinakA apara nAma devanandi hai| isakI sugama TIkA AcArya prabhAcandra ne kI hai| sAre chanda vairAgyapUrNa evaM AtmA-viSayaka haiN| bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA kA svarUpa bhI Agama-sammata hai| TIkA sarala saMskRta gadyAtmaka hai| 12. AtmAnuzAsana TIkA isake mUlakartA AcArya guNabhadra haiN| inhoMne mahApurANa aura jayadhavalA kA adhUrA kAma pUrA kiyaa| ye AcArya jinasena ke paTTa ziSya the| AtmAnuzAsana saMskRta bhASA meM zArdulavikrIDita, vasantatilakA, pRthvI, anuSTupa, AryA Adi vibhinna chandoM meM racA gayA hai| adhyAtma-premI hone se AcArya prabhAcandra ne adhyAtma granthoM kI bhI TIkA kI hai| 13. zAkaTAyana nyAsa ___muni zAkaTAyana eka vizruta jaina vaiyAkaraNa hue haiN| granthakartA ne pANinI aura jainendra vyAkaraNa ke anurUpa hI 3200 sUtra-pramANa vyAkaraNa kI racanA kI hai| isI para AcArya prabhAcandra ne sarala evaM sugama nyAsa likhA hai| nyAsa eka prakAra kI TIkA hI hai| 14. kriyAkalApa yaha grantha eka saMkalita racanA hai| ise paNDita pannAlAlajI sonI zAstrI ne saMkalita kiyA hai| isameM siddha bhakti, AcArya bhakti Adi bhaktiyoM, sAmAyika pATha tathA sAdhu evaM zrAvakoM ke karane yogya kriyAoM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xviii ) kA saMkalana hai| paM. pannAlAlajI ne likhA hai ki isa saMkalana meM jo prAkRta bhAga hai vaha AcArya kundakunda dvArA bhakti ke rUpa meM racA gayA hai tathA sAmAyika pATha, jo AcArya pUjyapAda dvArA race gaye haiM unakI TIkA AcArya prabhAcandra kI jAna par3atI hai| sAmAyika pAThoM meM sarvaprathama NamokAra evaM cattAri maMgalAdi pATha par3hA jAtA hai, usakI saMskRta TIkA bar3I sundara hai, gadyAtmaka hai, vaha AcArya prabhAcandra kI hI jAna par3atI hai| 15. gadyAtmaka kathAkoSa IsavI san 950 se san 1020 ke bIca vRhata saMskRta zlokabaddha kathA kI racanA AcArya hariSeNa ne kI thii| isameM 157 kathAyeM nibaddha haiN| saMbhava hai ki isI racanA se prabhAvita hokara AcArya prabhAcandra ne gadyAtmaka kathA-koSa kI racanA kI hai| yaha eka gadyAtmaka zAstrasammata tathA purANasammata grantha hai| bhASA-zailI sarala saMskRta hai| AcArya prabhAcandra kI vizeSatAyeM AcArya prabhAcandra viziSTa pratibhA ke dhanI vidvAna tathA ananya sAdhaka the| ve saMskRta bhASA, dArzanika aura siddhAnta-zAstroM ke jJAtA the| unhoMne prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandra jaisI prameya-bahula kRtiyoM kI racanA kara jaina-jainetara darzana para apanI viziSTatA evaM pramANikatA siddha kI hai| unhoMne kisI bhI viSaya kA samarthana yA khaNDana pracura yuktiyoM sahita kiyA hai| ve tArkika, dArzanika aura sahRdaya vyaktitva ke dhanI rahe haiN| jainAgama kI sabhI vidhAoM para unakA pUrNa adhikAra thaa| prabhAcandra kA jJAna gambhIra aura agAdha thaa| smaraNa-zakti bhI tIvra thii| unhoMne apanI racanAoM meM pUrvavartI jainAcAryoM ke alAvA bhAratIya darzana ke anya mahattvapUrNa grantha veda, upaniSad, smRti, purANa, mahApurANa, vaiyAkaraNa, sAMkhya-yoga, vaizeSika-nyAya, pUrva mImAMsA, uttara mImAMsA, bauddha darzana evaM zvetAmbara granthoM Adi saikar3oM granthoM ke uddharaNa, sUktiyA~ dekara apane agAdha vaiduSya kA paricaya diyA hai| mAgha kavi ke
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xix) zizupAlavadha mahAkAvya, mahAkavi vANabhaTTa kI kAdambarI, bauddhAcArya azvaghoSa ke saundarananda mahAkAvya evaM yAjJavalakya smRti Adi ke aneka uddharaNa Apane apanI racanAoM meM diye haiN| prabhAcandra vyAkaraNa zAstra ke bhI viziSTa jJAtA the| unheM pAtaMjala mahAbhASya kA talasparzI jJAna thaa| ___ AcArya prabhAcandra sirpha dArzanika aura tArkika hI nahIM the, unheM jIvanopayogI Ayurveda kA bhI jJAna thaa| unhoMne prameyakamalamArtaNDa meM badhiratA evaM anya karNa rogoM ke lie 'valAtaila' kA ullekha kiyA hai| nyAyakumudacandra meM chAyA ko paudgalika siddha karane hetu unhoMne vaidyaka zAstra kA nimnalikhita zloka pramANasvarUpa prastuta kiyaa| yaha zloka rAjanighaNTu meM kucha pAThabheda ke sAtha pAyA jAtA hai AtapaH kaTuko rukSaH chAyA mdhurshiitlaa| kaSAyamadhurA jyotsnA sarvavyAdhiharaM (kara) tmH|| prameyakamalamArtaNDa meM naDvalodaka-tRNa vizeSa ke jala se pAda roga kI utpatti batAI hai| vaidyakatantra meM prasiddha, vizada, sthira, svara, picchalatva Adi guNoM se vaizeSikoM ke guNa-padArtha kA khaNDana kiyA hai| kalpanAzIlatA AcArya prabhAcandra prakhara kalpanAzIla vyaktitva ke the| AcArya akalaMkadeva evaM anya AcAryoM ne vastu kI anantAtmakatA yA aneka dharmAdhAratA kI siddhi ke lie citrajJAna, sAmAnya-vizeSa, mecakajJAna aura narasiMha Adi ke dRSTAnta diye haiN| prabhAcandra ne isake samarthana meM 'umezvara' kA dRSTAnta diyA hai| ve likhate haiM jaise- 'ziva' vAmAMga meM umA-pArvatI rUpa hokara bhI dakSiNAMga meM virodhI zivarUpa dhAraNa karate haiM aura apane ardhanArIzvara rUpa ko dikhAte hue akhaNDa bane rahate haiM usI prakAra eka hI vastu virodhI do yA aneka AkAroM ko dhAraNa kara sakatI hai| isameM koI virodha nahIM honA caahiye| yaha uddharaNa unakI gaharI vicArazIlatA aura kalpanAzIlatA darzAtA hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( xcx ) udAtta vicAra evaM sarvodayI bhAvanA prakhara tArkika AcArya prabhAcandra atyanta vyApaka evaM udAra cintana vAle the| ve vyakti - svAtaMtrya evaM sarvodaya kI bhAvanA ke prabala samarthaka the| Atmadharma dhAraNa karane meM jAti, varNa, gautra vaMza Adi koI bhI bAhya tattva bAdhaka nahIM hai, aisI unakI mAnyatA thii| eka bAra AcArya prabhAcandra ne zUdroM taka ko jaina dIkSA dii| isase rAjapurohita bahuta kupita huA aura prakaraNa rAjA bhoja ke samakSa nirNayArtha phuNcaa| AcArya prabhAcandra ne janmajAta varNa-vyavasthA kI dhajjiyA~ ur3A diiN| unhoMne kahA ki brAhmaNatva nityatva evaM brahmaprabhatva rUpa nahIM hai| varNa-vyavasthA dharma-vyavasthA na hokara mAtra kriyA-AdhArita samAja-vyavasthA hai| yaha janmanA na hokara karmaNA hai| padmacaritra ke anusAra varNa vyavasthA guNa-karma ke anusAra hai, yoni nimittaka nahIM RSizRMga Adi meM brAhmaNa vyavahAra guNanimittaka hI huA hai| cAturvarNya yA cANDAla Adi vyavahAra saba kriyAnimittaka haiM (padmacarita-AcArya raviSeNa kRta, 11.198 se 205 zloka ) / isI ke adhyAya 11 ke 20veM zloka meM vratadhArI cANDAla ko brAhmaNa kahA hai vratasthamapi cANDAlaM taM devA brAhmaNaM viduH / pUrvavartI AcArya jaTAsiMhanandi 'varAMga caritra' ( 25.11) meM likhate haiM ki ziSTajana varNa-vyavasthA ko ahiMsAdika vratoM kA pAlana, rakSA karanA, khetI Adi karanA tathA zilpavRtti ina cAra prakAra kI kriyAoM se hI mAnate haiN| varNa-vibhAjana sAmAjika vyavasthA ke lie hai, isakA anya koI hetu nahIM hai| " jinasena AcArya ne AdipurANa parva 38 zloka 45-46 meM kahA hai| ki jAti nAmakarma se to sabakI eka hI 'manuSya jAti' hai| brAhmaNa Adi cAra bheda vRtti arthAt AcAra-vyavahAra se hai| vrata saMskAra se brAhmaNa, zastradhAraNa se kSatriya, nyAyapUrvaka dhana kamAne se vaizya aura sevAvRtti se zUdra hote haiN| AcArya prabhAcandra ne kahA ki jina-jina vyaktiyoM meM jo-jo guNa-karma pAe jAyeMge usI anusAra unameM brAhmaNa Adi vyavahAra hogA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xxi) aura usI anusAra varNa-vyavasthA calegI jainadarzana vyakti svatantratAvAdI hai, puruSArtha - vizvAsI hai| isakI puSTi AcArya prabhAcandra ne 'nyAyakumudacandra' pU. 778 meM nimnarUpa se kI hai "kriyAvizeSayajJopavItAdicihnopalakSite vyaktivizeSe tadvyavasthAyAH tadvyavahArasya copapatteH / tanna bhavatkalpitaM nityAdisvabhAvaM brAhmaNyaM kutazcidapi pramANAt prasidhyatIti kriyAvizeSa nibandhana evAyaM brAhmaNAdivyavahAro yuktaH / " artha- jo vyakti yajJopavIta Adi cihnoM ko dhAraNa kare tathA brAhmaNoM ke yogya viziSTa kriyAoM kA AcaraNa kareM unameM brAhmaNatva jAti se sambandha rakhane vAlI varNAzrama vyavasthA aura tapa-dAna Adi vyavahAra bhalI-bhA~ti kiye jA sakate haiN| ataH Apake dvArA mAnA gayA nitya Adi svabhAva vAlA brAhmaNatva kisI bhI pramANa se siddha nahIM hotA, isaliye brAhmaNa Adi vyavahAroM ko kriyAnusAra hI mAnanA yuktisaMgata hai| ukta vicAroM se AcArya prabhAcandra ke udAtta vicAra evaM sarvodayI bhAvanA kA jJAna hotA hai| vastutaH yaha jainadharma kA hArda hai jo sabhI jIvoM ko AtmakalyANa hetu AmaMtrita karatA hai| prabhAcandrAcArya tathA unake prameyakamalamArttaNDa para zodhakArya " AcArya prabhAcandra evaM unake prameyakamalamArtaNDa para aba taka jo bhI zodhakArya huye haiM upalabdha jAnakArI ke anusAra unakI eka sUcI zodhArthiyoM ke lAbha kI dRSTi se yahA~ prastuta kI jA rahI hai| inameM se kucha granthoM kI prastAvanA/nibandhoM ke AdhAra hI para prabhAcandra kA ukta paricaya likhA gayA hai| 1. prameyakamalamArttaNDa- mUla grantha zodha evaM sampAdana- paM. mahendra kumAra nyAyAcArya nirNayasAgara presa, bambaI, 1941 2. prameyakamalamArttaNDa - bhAga 1-3 hindI anuvAda tathA vivecana AryikA jinamati jI, lAlA musaddIlAla jaina cerITebala TrasTa, prathama
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xxii ) saMskaraNa-1972 (prathama bhAga), evaM di. jaina (triloka zodha saMsthAna, hastinApura, vI.ni. saMvat 2507, 3. prameyakamalamArtaNDa : eka samIkSAtmaka adhyayana (do bhAgoM meM) (aprakAzita) - kumArI nirmalA jaina, vArANasI, 1976 4. Prameyakamala-martanda : a commentary on shri Manik Nandi's Pareeksha Mukh Sutra (3rd ed.) by Mahendra Kumar Shastri, Foreword- V.N. Jha. Pub. Sri Satguru Publications, Delhi-1990 5. prameyakamalamArtaNDa parizIlana- DaoN. udayacandra jaina, prakA. prAcya zramaNa bhAratI, meraTha, 1998 6. 'jaina vidyA'-24 (AcArya prabhAcandra vizeSAMka), mArca-2010 (vArSika zodha patrikA) - prakA. jaina vidyA saMsthAna, zrI mahAvIra jI rAjasthAna ___7. jaina nyAya ko AcArya prabhAcandra kA yogadAna- DaoN. yogeza kumAra jaina, prakA. jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (341306) rAja., 2015 isa prakAra hamane dekhA ki AcArya prabhAcandra bahumukhI pratibhA ke dhanI mahAtapasvI the| jaise darzana ke kSetra meM unakA jo yogadAna hai vaha adbhuta hai| unhoMne jitanA kArya kiyA hai usa kArya kA utanA mUlyAMkana abhI taka nahIM ho pAyA hai jitanA honA cAhie thaa| mujhe vizvAsa hai ki vidvAn tathA zodhArthI AcArya prabhAcandra ke kAryoM para anusandhAna karake jJAna-vijJAna ke kSetra ko adhika samRddha karate hue unake vyApaka cintana kA bahuvidha prasAra kreNge|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xxiii ) mUlagranthakAra AcArya mANikyanandi aura unakA _ 'parIkSAmukhasUtra' grantha jisa prakAra AcArya umAsvAmI ko saMskRta kI jaina paramparA kA prathama sUtrakAra mAnA jAtA hai, jinhoMne sampUrNa jinAgama kA maMthana karake usake sAra ko saMskRta bhASA meM sUtra rUpa meM nibaddha karake tathA daza adhyAyoM meM tattvArthasUtra nAmaka grantha kA praNayana karake jainadharma-darzana ko nayI dizA dI, usI prakAra jaina nyAya paramparA meM AcArya mANikyanandi ne unake samaya taka vikasita sampUrNa jaina nyAya ko sUtroM meM nibaddha karake chaha samuddezyoM meM 'parIkSAmukha' nAmaka mahAn grantha kA praNayana karake jainadarzanAntargata jaina nyAya ko eka nayI dizA meM Age bar3hane kA mArga prazasta kiyA hai| ve jaina nyAya ke Adya sUtrakAra siddha hote haiN| AcArya mANikyanandi nandisaMgha ke pramukha AcArya the| Apa pramukha rUpa se dhArA nagarI meM virAjate the| Apane AcArya akalaMkadeva ke granthoM kA maMthana karake parIkSAmukha grantha kA praNayana kiyA thA- aisA AcArya anantavIrya likhate haiM akalaMkavacombhodheruddadhe yena dhiimtaa| nyAyavidyAmRtaM tasmai namo maannikynndine| arthAt jisa buddhimAna ne akalaGkadeva ke vacanarUpa samudra se nyAyavidyA rUpa amRta kA uddhAra kiyA, una mANikyanandi AcArya ko hamArA namaskAra ho| AcArya akalaGkadeva ne jaina nyAyazAstra kI rUparekhA bA~dhakara tadanusAra dArzanika tattvoM kA vivecana kiyA hai| inake dvArA praNIta mahAn dArzanika grantha laghIyastraya, nyAyavinizcaya, siddhivinizcaya, pramANasaMgraha Adi nyAya prakaraNoM ke AdhAra se mANikyanandi ne parIkSAmukhasUtra kI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( xxiv) racanA kI hai| bauddhadarzana meM hetumukha, nyAyamukha jaise grantha the| mANikyanandi jaina nyAya ke sAhitya koSAgAra meM apanA parIkSAmukha rUpI eka hI mANikya ko jamA karake apanA amara sthAna banA gae haiN| zimogA jile ke nagara tAlluke ke zilAlekha naM. 64 ke eka zloka meM AcArya mANikyanandi ko jinarAja vizeSaNa taka diyA gayA hai mANikyanandIjinarAjavANIprANAdhinAthaH prvaadibhrdii| citraM prabhAcandra iha kSamAyAM mArtaNDavRddhau nitarAM vydiipi||' isI taraha nyAyadIpikA meM AcArya mANikyanandi ko bhagavAna vizeSaNa pradAna karate hue kahA hai-tathA cAha bhagavAn mANikyandibhaTTArakaH prameyakamalamArtaNDa meM prabhAcandra ne inakA guru ke rUpa meM smaraNa karate hue inake padapaMkaja ke prasAda se hI prameyakamalamArtaNDa kI racanA karane kA ullekha kiyA hai| isase mANikyanandi ke asAdhAraNa vaiduSya kA parijJAna hotA hai| 'sudaMsaNacariu' ke karttA nayanandi (vi.saM. 1100) ke ullekhAnusAra mANikyanandi ke guru kA nAma rAmanandI hai aura svayaM nayanandI unake prathama ziSya haiN| AcArya mANikyanandi aneka darzanoM ke jJAtA the| unhoMne cArvAka, bauddha, sAMkhya, yoga, nyAya-vaizeSika, prAbhAkara, jaiminIya aura mImAMsakoM ke nAmollekhapUrvaka unake siddhAntoM kI samIkSA kI hai jisase unake itara darzanoM ke jJAna kA pramANa milatA hai|' parIkSamukha kI TIkA prameyaratnamAlA ke racayitA AcArya anantavIrya ke anusAra mANikyanandI AcArya akalaMkadeva ke paravartI AcArya haiN| paM. mahendra kumAra nyAyAcArya ne akalaMkagranthatraya kI prastAvanA meM AcArya akalaMka kA samaya I. 720 se 780 taka siddha kiyA hai| akalaMka deva ke laghIyastraya aura nyAyavinizcaya Adi tarkagranthoM kA parIkSAmukha para paryApta prabhAva hai, ataH AcArya mANikyanandi ke samaya kI pUrvAvadhi I. 800 nirbAdha mAnI jA sakatI hai| paM. mahendra kumAra nyAyAcArya ne prameyakamalamArtaNDa kI prastAvanA meM spaSTa likhA hai ki 'prajJAkaragupta (I. 725 taka) prabhAkara (8vIM zatI kA pUrva bhAga) Adi ke matoM kA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ (XXV) khaNDana parIkSAmukha meM hai, isase bhI inakI pUrvAvadhi kA samarthana hotA hai| prabhAcandra kA samaya I. kI 11vIM zatAbdI hai| ataH inakI uttarAvadhi IsA kI 10vIM zatI samajhanA caahie| isa lambI avadhi ko saMkucita karane kA koI nizcita pramANa abhI dRSTi meM nahIM AyA hai| adhika sambhava yahI hai ki ye AcArya vidyAnanda ke samakAlIna hoM aura isalie inakA samaya I. 9vIM zatI honA caahie| dhyAtavya hai ki DaoN. darabArI lAla koThiyA jI ne AptaparIkSA kI prastAvanA meM yaha siddha kiyA hai ki mANikyanandi prabhAcandra ke sAkSAt guru the| ataH isase jJAta hotA hai ki mANikyanandi kA samaya unase kucha pUrva (I. 1028) ke lagabhaga hai| nayanandI ne vi.saM. 1100 meM 'sudaMsaNacariu' pUrNa kiyA aura svayaM ko mANikyanandi kA prathama ziSya kahA hai| ataH isa AdhAra para nayanandi se lagabhaga 25 se 40 varSa vi. saM. 1060 ke lagabhaga arthAt I. san 1003 kA samaya mANikyanandi kA rahA hogaa| DaoN. nemicandra zAstrI, paM. udayacanda jI jaina isI niSkarSa para pahu~ce haiM ki AcArya mANikyanandi kA samaya 11vIM zatI kA prathama caraNa rahA hogaa| AcAryamANikyanandi kA yogadAna abhI taka prApta jAnakArI ke anusAra AcArya mANikyanandi kA 'parIkSAmukhasUtra' grantha hI hameM prApta hotA hai kintu isa eka kRti ne hI jainadarzana para unake avadAna ko ajara aura amara banA diyA hai| parIkSAmukha meM pramANa aura pramANAbhAsa kI parIkSA kI gayI hai| jisa prakAra hama darpaNa meM apane mukha ko spaSTa dekhate haiM usI prakAra parIkSAmukha rUpI darpaNa meM pramANa aura pramANAbhAsa ko spaSTa rUpa se dekhA jA sakatA hai| yaha grantha chaha samuddezoM meM vibhakta hai| parIkSAmukha para A. akalaMkadeva ke granthoM kA prabhAva to hai hI, sAtha hI bauddhadArzanika diganAMga ke nyAyapraveza aura dharmakIrti ke nyAyabindu kA bhI prabhAva spaSTa dRSTigocara hotA hai| inake uttarakAlavartI AcAryoM meM AcArya vAdidevasUri ke pramANanayatattvAloka aura hemacandra sUri kI pramANamImAMsA para inakA parIkSAmukha sUtra apanA amiTa prabhAva rakhatA hai|"
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASA evaM zailI ( xxxvi ) sUtra kA lakSaNa kahA gayA hai alpAkSaramasandigdhaM sAravat gUDhanirNayam / nirdoSaM hetumattathyaM sUtraM sUtravido viduH // 12 arthAt sUtra vaha hai jo alpa akSaroM vAlA, asandigdha, sAravAn gUr3ha nirNaya vAlA, nirdoSa, yuktimAn aura tathya svarUpa vAlA hai| sUtra kA yaha lakSaNa parIkSAmukha meM pUrNa rUpa se ghaTita hotA hai| isake sUtra sarala, sarasa evaM gambhIra artha ko batAne vAle haiN| isakI saMskRta bhASA prAjJjala evaM subodha hai| thor3e se prayAsa se ise bhalI-bhA~ti samajhA jA sakatA hai| parIkSAmukha meM pratipAdya viSaya isa grantha meM pramukha rUpa se pramANa aura pramANAbhAsa kA pratipAdana kiyA gayA hai| grantha chaha samuddezoM meM vibhakta hai jisakA saMkSipta vivecana nimnAnusAra hai (1) prathama samuddeza , isameM pramANa kA lakSaNa, usake vizeSaNoM kI sArthakatA jJAna meM sva-para ke vyavasAyAtmakatA kI siddhi tathA pramANa kI pramANatA ko kathaJcit svataH aura kathaJcit parataH siddha kiyA hai| kula 13 sUtra haiN| (2) dvitIya samuddeza isameM kula 12 sUtra haiM jisameM pramANa ke pratyakSa-parokSa ye do bheda pratyakSa kA lakSaNa, artha aura Aloka meM jJAna ke prati kAraNatA kA nirAsa, jJAna meM tadutpatti ( padArtha se utpatti) kA khaNDana, svAvaraNa kSayopazama rUpa yogyatA se jJAna ke dvArA pratiniyata viSaya kI vyavasthA, jJAna ke kAraNa ko jJAna kA viSaya mAnane meM vyabhicAra kA pratipAdana aura nirAvaraNa evaM atIndriyasvarUpa mukhya pratyakSa kA lakSaNa batalAyA gayA hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xrvii) (3) tRtIya samuddeza isameM kula 97 sUtra haiM jinameM parokSa pramANa, usake bheda-prabhedoM kA vistAra se varNana hai| (4) caturtha samuddeza isameM 9 sUtroM ke mAdhyama se pramANa ke sAmAnya-vizeSa ubhaya rUpa viSaya kI siddhi karate hue sAmAnya aura vizeSa ke do-do bhedoM kA udAharaNa sahita pratipAdana kiyA gayA hai| (5) paJcama samuddeza isameM mAtra 3 sUtroM ke mAdhyama se pramANa ke phala ko batalAkara pramANa aura pramANa ke phala meM kathaJcit bhinnatA aura abhinnatA kA pratipAdana kiyA hai| (6) SaSTha samuddeza isameM 74 sUtroM ke mAdhyama se sAre pramANAbhAsoM kA vizada varNana kiyA gayA hai| parIkSAmukha grantha para TIkAe~ jisa prakAra prathama zatAbdI ke AcArya umAsvAmI dvArA tattvArthasUtra kI racanA ke uparAnta usa para sarvArthasiddhi, tattvArtharAjavArtika, tattvArthazlokavArtika Adi aneka TIkAoM kA praNayana jainAcAryoM dvArA kiyA gayA, usI prakAra AcArya mANikyanandi ne parIkSAmukhasUtra grantha kA praNayana kiyA to paravartI AcAryoM para gaharA prabhAva par3A aura isI ke AdhAra para aneka naye naye TIkA evaM maulika granthoM kI racanA kI gii| ___isa grantha para aneka AcAryoM dvArA likhita TIkAe~ apane ApameM anUThI tathA svatantra grantha jaisI haiM, inameM jo viSaya Aye haiM vaha una una AcAryoM kA yogadAna to mAnA hI jAtA hai kintu unheM una viSayoM para vicAra karane hetu vivaza karane vAle parIkSAmukha grantha aura usake karttA AcArya mANikyanandi kA viziSTa avadAna mAnA jAyegA, jinhoMne isameM
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xrviii ) aise sUtra sRjita kiye jinake AdhAra para isa taraha kI vistRta vyAkhyAyeM ho skiiN| (1) prameyakamalamArtaNDa AcArya prabhAcandra ne 11vIM zatI meM hI parIkSAmukha para bAraha hajAra zloka pramANa prameyakamalamArtaNDa nAma se bRhat TIkA likhI hai| jaina nyAya ke kSetra meM yaha TIkA atyadhika mahattvapUrNa mAnI jAtI hai| isa akele grantha ke mAdhyama se samasta bhAratIya darzanoM kA bhI zAstrIya jJAna adhyetAoM ko ho jAtA hai| (2) prameyaratnamAlA _ vi.saM. 12vIM zatI meM yaha TIkA AcArya laghu-anantavIrya dvArA prasanna racanA zailI meM likhI gayI TIkA hai| TIkAkAra ne svayaM apanI TIkA ko 'parIkSAmukha-paJjikA' kahA hai| pratyeka samuddeza kI antima puSpikA meM ve apanI 'TIkA' ko 'parIkSAmukha laghuvRtti' bhI kahate haiN| samasta darzanoM ke viziSTa prameyoM kA sundara citraNa isa grantha kI vizeSatA hai| svayaM anantavIrya ne prameyakamalamArtaNDa ko cAMdanI kI upamA dI hai aura prameyaratnamAlA ko usake sAmane jugunU ke samAna batAyA prabhenduvacanodAracandrikAprasare sti| mAdRzAH kva nu gaNyante jyotiringgnnsnnibhaaH|| (3) prameyaratnAlaGkAra yaha TIkA bhaTTAraka cArukIrti ne likhI hai| isameM bhI chaha pariccheda haiN| yaha TIkA prameyaratnamAlA se bar3I hai| isameM usase atirikta viSaya bhI pratipAdita haiN| isakI eka hastalikhita prati jainasiddhAnta bhavana, ArA meM upalabdha hai| isakA samaya vikrama saMvat 18vIM zatI hai| (4) prameyakaNThikA yaha parIkSAmukha ke prathama sUtra para zrI zAntivarNI dvArA likhI gayI eka svatantra kRti hai| yaha grantha pA~ca stabakoM meM vibhakta hai aura isameM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xxix) prameyaratnamAlAntargata kucha viziSTa viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| isakI bhI hastalikhita prati jainasiddhAnta bhavana, ArA meM upalabdha hai| ise sampUrNa parIkSAmukha kI TIkA nahIM kahA jA sktaa| (5) nyAyamaNidIpikA vikrama saMvat 18vIM zatI meM vidvAn zrI ajitasena ne parIkSAmukha para nyAyamaNidIpikA nAmaka vyAkhyA likhI hai| (6) arthaprakAzikA vijayacandra nAmaka vidvAn ne parIkSAmukha para arthaprakAzikA nAmaka vyAkhyA likhI hai| isake atirikta paM. jayacanda jI chAvar3A kI bhASA vacanikA tathA zrI paM. ghanazyAmadAsa jI nyAyatIrtha kI hindI vyAkhyA pramukha hai| ina sabhI TIkAoM meM evaM hindI vyAkhyAoM se parIkSAmukha kA mahattva pradarzita hotA hai| parIkSAmukha para kaI Adhunika vidvAnoM ke hindI anuvAda bhI upalabdha haiN| jinameM paM. hIrAlAla jI zAstrI, sAr3hamala, AryikA jinamatI jI, pro. udayacanda jaina, vArANasI, DaoN. ramezacanda jaina, bijanaura, tathA DaoN. yogeza jaina, eTA pramukha haiN| parIkSAmukha para pUrvavartI AcAryoM kA prabhAva yaha hama pahale hI likha Aye haiM ki parIkSAmukha grantha mukhyataH pUrvavartI AcAryoM ke granthoM vizeSakara AcArya akalaMkadeva ke nyAyagranthoM ke Aloka meM huyI hai| kintu usake sAtha hI sAtha bauddha AcArya dignAMga ke nyAya praveza aura dharmakIrti ke nyAyabindu kA bhI parIkSAmukha para prabhAva hai| bauddhadarzana ke hetumukha aura nyAyamukha jaise grantha bhI maujUda the, ataH grantha ke nAmakaraNa meM 'mukha' saMjJA bhI prabhAva ke kAraNa hI AyI pratIta hotI hai| parIkSAmukha meM prajJAkaragupta ke bhAvikAraNavAda aura atItakAraNavAda kI samAlocanA kI gayI hai| prajJAkaragupta ke pramANavArtikAlaGkAra meM bhAvikAraNavAda aura bhUtakAraNavAda kA samarthana kiyA gayA hai| parIkSAmukha
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xxx) ke tRtIya pariccheda ke 62 aura 63veM sUtra meM isakA khaNDana kiyA gayA hai| prabhAkara kA samaya AThavIM zatI hai tathA chaThe pariccheda ke AThaveM sUtra meM prabhAkara kI pramANasaMkhyA kA khaNDana kiyA gayA hai| mANikyanandi apane pUrvavartI bauddha grantha nyAyabindu se prabhAvita rhe| pro. udayacandra jI ne prameyaratnamAlA kI prastAvanA meM nyAyabindu aura parIkSAmukha ke karIba dasa sUtroM kI tulanA darzAyI hai|20 parIkSAmukha kA paravartI AcAryoM para prabhAva AcArya mANikyanandi ne jaina nyAya ko sUtroM meM nibaddha karake paravartI jainAcAryoM ke lie jaina nyAya ke vikAsa hetu eka sundara rAjamArga kA nirmANa kara hI diyA thaa| isakA lAbha sabhI paramparAoM ko milaa| paravartI digambara AcAryoM ne jahA~ eka tarapha parIkSAmukha kI TIkAyeM karake jainanyAya ke cintana ko vikasita kiyA, vahIM dUsarI tarapha zvetAmbara paramparA ke aneka AcAryoM ne bhI isI grantha ke AdhAra para aneka naye granthoM kA praNayana kara ddaalaa| uttarakAlIna AcArya vAdidevasUri ke pramANanayatattvAlokAlaGkAra aura hemacandra sUri kI pramANamImAMsA para parIkSAmukhasUtra apanA amiTa prabhAva rakhatA hai| vAdidevasUri ne to apane sUtra grantha ke bahubhAga meM parIkSAmukha ko apanA Adarza rakhA hai| unhoMne usameM naya, saptabhaGgI aura vAda kA vivecana bar3hAkara usake ATha pariccheda banAye haiM jabaki parIkSAmukha meM mAtra pramANa ke parikara kA hI varNana hone se chaha pariccheda hI haiN| pro. udayacandra jaina jI ne parIkSAmukha se sAkSAt prabhAvita pramANanayatattvAloka evaM pramANamImAMsA ke sUtroM kI eka sUcI prameyaratnamAlA kI prastAvanA meM prastuta kI hai jisase jJAta hotA hai ki vAdidevasUri evaM hemacandra ne kucha zabda parivartana aura paryAyavAcI kA sahArA lekara apane naye granthoM kA nirmANa kiyA hai| usake bAda usameM kucha apanA cintana darzAyA hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha : 1. 2. 3. 4. j 6. 7. 8. ya 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. ( xoxoxi ) prameyaratnamAlA, prastAvanA, pro. udayacandra jaina, sampAdaka- paM0 hIrAlAla jaina, prakA. caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, 1964 (prathama saMskaraNa), pR. 38 vahI, prathama samuddezaH, pR. 3-4 prameyakamalamArttaNDa, AcArya prabhAcandra, prastAvanA- paM. mahendra kumAra zAstrI prakA. nirNayasAgara presa, mumbaI, dvitIya saMskaraNa- 1941, pR. 1 prameyaratnamAlA, prastAvanA, pR. 38 nyAyadIpikA, prakAzaka- jaina vidyA saMsthAna, jayapura prameyaratnamAlA, prastAvanA, pR. 39-40 vahI, pR. 38 prameyakamalamArttaNDa, prastAvanA, pR. 5 AptaparIkSA - AcArya vidyAnanda, prastAvanA, pR. 32-33, vIrasevA mandira, saMskaraNa - 1949 prameyaratnamAlA, prastAvanA, pR. 40, tathA tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA bhAga-3, pR. 43 prameyaratnamAlA, prastAvanA, pR. 33 vahI, TippaNa pR. 5 prameyaratnamAlA, prastAvanA, pR. 34 vahI, pR. 35 vahI, pR. 36 vahI, pR. 36 prameyakamalamArttaNDa parizIlana prastAvanA, pro. udayacanda jaina, prAcya zramaNa bhAratI, 1998, pR. 24 vahI / prameyakamalamArttaNDa, prastAvanA, pR. 4-5 prameyakamalamArttaNDa, prastAvanA, pR. 41 prameyakamalamArttaNDa, prastAvanA, pR. 4
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xxxii) viSaya sUcI prastAvanA XXV 4-48 prAkkathana 1. AcArya prabhAcandra aura unakA 'prameyakamalamArtaNDa' 2. AcArya mANikyanandi aura 'parIkSAmukhasUtra' 3. TIkAkAra kA maMgalAcaraNa aura pratijJA prathama pariccheda 1. granthakAra kI pratijJA aura uddezya 2. pramANa kA lakSaNa 3. kArakasAkalyavAda samIkSA 4. sannikarSavAda samIkSA 5. indriyavRtti samIkSA 6. jJAtRvyApAra samIkSA 7. jJAna vizeSaNa vimarza 8. nirvikalpa pramANa samIkSA 9. vyavasAyAtmaka vizeSaNa vimarza 10. zabdAdvaitavAda samIkSA 11. apUrvArtha vizeSaNa kI sArthakatA 12. apUrvArtha pada vimarza 13. svavyavasAyAtmaka vizeSaNa vimarza 14. svasaMvedana jJAna vimarza 15. prAmANya vimarza dvitIya pariccheda 1. pramANa bheda vimarza 49-73
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74-188 103 105 106 (xxxiii ) 2. pratyakSa pramANa vimarza 3. vizada vizeSaNa vimarza 4. sAMvyavahArika pratyakSa vimarza 5. jJAna ke viSaya kI karmAdhIna vyavasthA tRtIya pariccheda 1. parokSa pramANa vimarza 2. smRti pramANa vimarza 3. pratyabhijJAna pramANavimarza 4. tarkapramANa vimarza 5. anumAna pramANavimarza 6. hetu trairupya nirAsa 7. hetu kI paJcarupatA kA khaNDana 8. avinAbhAvAdi lakSaNa vimarza 9. Agama pramANa vimarza 10. veda ke apauruSeyatva kA nirAsa caturtha pariccheda 1. pramANa viSaya vimarza 2. kSaNabhaMgavAda vimarza 3. anvayI-Atmasiddhi paJcama pariccheda pramANaphala vimarza SaSTha pariccheda 1. prAmANAbhAsa svarUpa vimarza 2. pratyakSAbhAsa 3. parokSAbhAsa 111 175 177 189-207 189 196 201 210-223 210 224-302 224 228 229
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ (xxxiv ) 230 N 4. pratyabhijJAnAbhAsa 5. tarkAbhAsa N 6. anumAnAbhAsa N N N kA jAwww N N N N 264 270 7. pakSAbhAsa 8. hetvAbhAsa 9. asiddha hetvAbhAsa 10. viruddha hetvAbhAsa 11. anaikAntika hetvAbhAsa 12. akiJcitkara hetvAbhAsa 13. dRSTAntAbhAsa 14. bAlaprayogAbhAsa 15. AgamAbhAsa 16. saMkhyAbhAsa 17. viSayAbhAsa 18. phalAbhAsa 19. jaya parAjaya vimarza saptama pariccheda 1. nayavimarza 2. naya-nayAbhAsa kA lakSaNa 3. naigamanaya kA lakSaNa 4. naigamAbhAsa 5. saMgraha naya kA lakSaNa 273 275 288 303-332 303 304 305 306 306 307 6. saMgrahAbhAsa 7. vyavahAra naya kA lakSaNa 308 8. vyavahArAbhAsa 308
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. RjusUtrA naya kA lakSaNa 10. RjusUtrAbhAsa 11. zabda naya kA lakSaNa 12. samabhirur3ha naya kA lakSaNa 13. evaMbhUta naya kA lakSaNa 14. saptabhaGga vimarza grantha prazasti pariziSTa ( xxxv) 1. zabda koza 2. parIkSAmukhasUtrapAThaH 3. sandarbha grantha sUcI 4. sampAdaka paricaya 310 311 311 315 316 320 332 334 364 374 375
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namo jiNANaM zrImanmANikyanandyAcAryaviracitaparIkSAmukhasUtrasyAlaGkArabhUtaH prameyakamalamArttaNDasAraH mUlagranthakarttA - prabhAcandrAcAryaH ( anekAntakumArajainakRtasAra-saMkSepa: ) zrIsyAdvAdavidyAyai namaH / siddherdhAma mahArimohahananaM kIrteH paraM mandiram, mithyAtvapratipakSamakSayasukhaM sNshiitividhvNsnm| sarvaprANihitaM prabhendubhavanaM siddhaM pramAlakSaNam, saMtazcetasi cintayantu sudhiyaH zrIvardhamAnaM jinm||1|| AcArya mANikyanandi dvArA racita jaina nyAya ke prathama sUtragrantha 'parIkSAmukhasUtra' ke TIkAkAra AcArya prabhAcandra apane isa prameyakamala mArtaNDa TIkA grantha ke Adya maMgalAcaraNa meM syAdvAdavidyA ko namaskAra karate huye sarvaprathama aneka vizeSaNoM se yukta antima tIrthaMkara vardhamAna ( mahAvIra) kI stuti svarUpa maMgala zloka kahate haiM artha-jo siddhi arthAt mokSa ke dhAma (sthAna) haiM, moharUpI mahAzatru ko naSTa karane vAle haiM, kIrti jahA~ para pratiSThita hai, aise zreSTha mandira svarUpa haiM, mithyAtva ke virodhI haiM, kabhI naSTa na hone vAle aise atIndriya akSaya sukha ko bhogane vAle haiM, saMzaya kA nAza karane vAle haiM, sabhI jIvoM ke lie hitakArI haiM, candramA kI prabhA ke samAna kAnti se yukta haiM, jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA nAza karane vAle siddha haiM, jJAna lakSaNa vAle arthAt kevalajJAna ke dhAraka haiM- aise aMtima tIrthaGkara zrI vardhamAna mahAvIra jinendra bhagavAna kA sajjana loga cintavana arthAt dhyAna kreN||1|| prameyakamalamArttaNDasAraH: 1
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstraM karomi varamalpatarAvabodho, mANikyanandipadapaGkajasatprasAdAt / arthaM na kiM sphuTayati prakRtaM laghIyA~llokasya bhAnukaravisphuritAdgavAkSaH // 2 // ye nUnaM prathayanti no'samaguNA mohAdavajJAM janAH, te tiSThantu na tAnprati prayatitaH prArabhyate prkrmH| santaH santi guNAnurAgamanaso ye dhIdhanAstAnprati, prAyaH zAstrakRto yadatra hRdaye vRttaM tadAkhyAyate // 3 // tyajati na vidadhAnaH kAryamudvijya dhImAn, khalajanaparivRtteH spardhate kintu ten| kimu na vitanute'rkaH padmabodhaM prabuddhastadapahRtividhAyI zItarazmiryadIha // 4 // artha-maiM alpajJAnavAlA (prabhAcandrAcArya) zrI mANikyanandi guru ke caraNakamala ke prasAda se zreSTha isa prameya arthAt vizva ke padArtha rUpI kamala ko vikasita karane meM sUrya (mArtaNDa) svarUpa aise isa zAstra kI racanA karatA hU~, yaha ucita hI hai, kyA duniyAM meM eka choTA sA jharokhA sUryakiraNoM se dikhAyI dene vAle padArthoM ko spaSTa nahIM karavAtA hai? arthAt karavAtA hI hai, usI prakAra maiM kama jJAna hokara bhI guru prasAda se zAstra kI racanA karane kA prayAsa kara rahA huuN||2|| artha-yadyapi isa jagata meM bahuta se loga mohabahulatA ke kAraNa IrSyAlu (guNoM ko sahana nahIM karane vAle) haiM athavA vakra buddhi vAle haiN| ve isa grantha kI avajJA kreNge| aise loga haiM to raheM, hamane yaha racanA unake lie prArambha nahIM kI hai| mANikyandi ke parIkSAmukha grantha kI TIkA unake lie pravRtta huyI hai jo buddhimAna aura guNAnurAgI haiN||3|| ___ artha-jo loga buddhimAna hote haiM ve Arambha kiye hue kArya ko duSTa puruSoM kI duSTatA se ghabar3Akara nahIM chor3ate haiM, kintu aura bhI acchI taraha se kArya karane kI spardhA karate haiM, jaise candra kamaloM ko murajhA detA hai to bhI kyA sUrya punaH kamaloM ko vikasita nahIM karatA 2:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajaDamadoSaM dRSTvA mitraM sushriikmudytmtussyt| viparItabandhusaGgatimugirati hi kuvalayaM kiM n||5|| 1. zrImadakalaGkArtho'vyutpannaprajJairavagantuM na zakyata iti tadvyutpAdanAya karatalAmalakavat tadarthamuddhRtya pratipAdayitukAmastatparijJAnAnugrahecchApreritastadarthapratipAdanapravaNaM prakaraNamidamAcAryaH praah| arthAt karatA hI hai|4|| artha-ajar3a, nirdoSa, zobhAyukta aise mitra ko dekhakara kyA jagat ke jIva viparIta saMgati ko nahIM chor3ate haiM? athavA, sUrya kI dRSTi se dekheM-jo ajala-jala se nahIM huA, nirdoSa-rAtri se yukta nahIM hai, tejayukta hai aise sUrya ke udaya ko dekhakara bhI kuvalaya-rAtri vikAsI kamala apanI viparIta bandhu arthAt candramA kI saGgati ko nahIM batalAyA hai kyA? arthAt sUrya udita hone para bhI kumuda santuSTa nahIM huA to mAlUma par3atA hai ki isa kumuda ne sUrya ke vipakSI candra kI saMgati kI hai, isI prakAra sajjana ke sAtha koI vyakti duSTatA yA IrSyA kare to mAlUma hotA hai ki isane duSTa kI saMgati kI hai||5|| 1. AcArya akalaMka dvArA racita granthoM kA artha sAmAnya buddhi ke loga samajha nahIM pAte haiM ataH unheM vaha artha samajha meM A jAya isalie tathA unakI buddhi vikasita karane ke lie hAtha meM rakhe huye A~vale ke samAna spaSTa rUpa se unhIM AcArya akalaMkadeva ke artha ko lekara pratipAdana karane kI icchA ko rakhane vAle, unake nyAya-granthoM kA vizeSa jJAna tathA ziSyoM para upakAra karane kI icchA se prerita hokara, AcArya akalaMkadeva ke nyAyagrantha ke artha kA pratipAdana karane meM samartha AcArya mANikyanandi isa prakaraNa ko arthAt 'parIkSAmukhasUtra' grantha ko kahate haiN| prameyakamalamArtaNDasAraH: 3
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaparicchedaH 2. tatra prakaraNasya sambandhAbhidheyarahitatvAzaGkApanodArthaM tadabhidheyasya cA'prayojanavattvaparihArAnabhimataprayojanavattvavyudAsAzakyAnuSThAnatvanirAkaraNadakSamakSuNNasakalazAstrArthasaMgrahasamarthaM 'pramANa' ityAdi zlokamAha prmaannaadrthsNsiddhistdaabhaasaadvipryyH| iti vakSye tayorlakSma siddhamalpaM lghiiysH||1|| 3. sambandhAbhidheyazakyAnuSThAneSTaprayojanavanti hi zAstrANi prekSAvadbhirAdriyante netarANi-sambandhAbhidheyarahitasyonmattAdivAkyavat; tadvato'pyaprayojanavataH kAkadantaparIkSAvata; anabhimataprayojanavato vA mAtRvivAhopadezavat; azakyAnuSThAnasya vA sarvajvaraharatakSakacUDAratnAlaGkAropadezavat tairnaadrnniiytvaat| prathamapariccheda 2. zAstra ke prArambha meM yaha zaMkAyeM ho sakatI haiM ki yaha zAstra sambandhAbhidheya se rahita to nahIM hai? yA phira aprayojanabhUta, aniSTaprayojanayukta tathA azakyAnuSThAna to nahIM hai? isa prakAra kI sabhI zaMkAoM ko dUra karane meM samartha tathA sampUrNa zAstra ke artha ko saMgraha karane meM samartha aise prathama zloka ko AcArya maNikyanandI kahate haiM prmaannaadrthsNsiddhistdaabhaasaadvipryyH| iti vakSye tayorlakSma siddhamalpaM lghiiysH||1|| artha-pramANa arthAt samyak jJAna se abhISTa artha kI samyak prakAra se siddhi hotI hai aura pramANAbhAsa arthAt mithyAjJAna se iSTa vastu kI saMsiddhi nahIM hotI hai, isalie maiM pramANa aura pramANAbhAsa kA pUrvAcArya prasiddha evaM pUrvApara-doSa se rahita saMkSipta lakSaNa laghujanoM (arthAt alpabuddhi vAloM) ke hitArtha khuuNgaa|| 3. buddhimAn loga usI zAstra kA Adara karate haiM jo sambandha bhidheya, zakyAnuSThAna aura iSTa prayojana se yukta hai, anya isase rahita zAstra kA kahIM bhI Adara usI prakAra nahIM hotA hai jaisA ki kisI unmatta puruSa ke sambandha rahita vAkya kA Adara nahIM hotA hai| isake bAda yadi zAstra sambandha sahita bhI ho, aprayojanabhUta hoM to kauo ke dAMta kI 4:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. tatrAsya prakaraNasya prmaanntdaabhaasyorlkssnnmbhidheym| anena ca sahAsya pratipAdyapratipAdakabhAvalakSaNaH sambandhaH / zakyAnuSThAneSTaprayojanaM tu sAkSAttallakSaNavyutpattireva ' iti vakSye tayorlakSma' pramANAdarthasiddhiH ' ityAdikaM tu paramparayeti samudAyArthaH / athedAnIM vyutpattidvAreNA'vayavArtho'bhidhIyate / parIkSA karane vAle vacana ke samAna hI vaha Adara yogya nahIM hotA hai| aniSTaprayojana vAle vAkya to mAtA ko vivAhopadeza ke samAna hI ayogya hote haiN| yadi vacana azakyAnuSThAna rUpa haiM to 'nAgaphaNa meM sthita maNi sabhI jvara rogoM ko dUra kara detA hai'- vacana ke samAna vaha vidvAnoM meM Adara ke yogya isalie nahIM rahatA, kyoMki na maNiyukta nAgaphaNa milegA aura mile bhI to koI lA nahIM sktaa| jagat meM unhIM zAstroM kA Adara hotA hai jo sambandhAbhidheya, zakyAnuSThAna aura iSTa prayojana se sahita hote haiN| jisakA artha pramANa se siddha ho aise sambandha vAle vAkya meM hI buddhimAna loga pravRtta hote haiN| isalie sambandha ko zAstra ke zurU meM hI batalAnA cAhie / phira usa zAstra kA prayojana bhI kahanA cAhie, nahIM to use koI grahaNa nahIM kregaa| zAstra meM kahI gayI bAteM aisI na hoM ki koI use karanA cAhe to kara hI na sake ataH zakyAnuSThAna honA cAhie / 4. ataH ina sambandhAbhidheya, zakyAnuSThAna aura iSTaprayojana meM isa prakaraNa arthAt parIkSAmukhasUtra grantha kA pramANa aura pramANAbhAsa kA lakSaNa kahanA yahI abhidheya hai, isakA isake sAtha pratipAdyapratipAdakabhAva vAlA sambandha hai| isameM zakyAnuSThAna aura iSTa prayojana to yahI hai ki pramANa aura tadAbhAsa ke jAnane meM pravINatA prApta honA isa bAta ko 'vakSye' kahU~gA isa pada ke dvArA prakaTa kiyA hai| isakA sAkSAt phala ajJAna kI nivRtti honA hai, pramANa se artha kI siddhi hotI hai ina padoM se to isa grantha kA paramparA phala dikhalAyA gayA hai| yaha isa prathama zloka kA samudAya artha huA, aba zloka ke pratyeka pada kA avayava rUpa se unakI vyAkaraNa se vyutpatti dikhalAte haiN| prameyakamalamArttaNDasAraH: 5
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. atra pramANazabdaH kartRkaraNabhAvasAdhanaH-dravyaparyAyayorbhadA'bhedAtmakatvAt svAtantryasAdhakatamatvAdivivakSApekSayAtadbhA- vaa'virodhaat| 6. tatra kSayopazamavizeSavazAt-'svaparaprameyasvarUpaM pramimIte yathAvajjAnAti' iti pramANamAtmA, svaparagrahaNapariNa tasyAparatantra- syA''tmana eva hi kartRsAdhanapramANazabdenAbhidhAnaM, svAtantryeNa vivakSitatvAt svaparaprakAzAtmakasya pradIpAdeH prkaashaabhidhaanvt| 5. yahA~ jo pramANapada hai vaha tIna taraha se niSpanna hai1. kartRsAdhana 2. karaNasAdhana 3. bhaavsaadhn| yaha isalie kyoMki dravya aura paryAya donoM hI Apasa meM kathaJcit bhedAbhedAtmaka hote haiN| nimnalikhita tIna prakAra se pramANa zabda banane meM koI virodha nahIM AtA- 1. svAtantrya vivakSA 2. sAdhakatama-vivakSA 3. bhaavvivkssaa| 1. svAtantrya vivakSA 6. yadi kartasAdhana svAtantrya vivakSA se pramANa zabda kI niSpatti kareM to kahA jAyegA ki jJAnAvaraNAdi karma kA kSayopazama vizeSa hone se apane ko aura pararUpa prameya ko jaisA kA taisA yathAvat jo jAnatA hai vaha pramANa hai| 'pramimIte arthAt jAnAti iti pramANaM' yaha kartasAdhana hai| arthAt apane aura para ke grahaNa karane meM pariNata huA jo jIva hai vahI pramANa hai| jaise sva aura para ko prakAzita karane vAlA dIpaka sva-para ko prakAzita karatA hai-yaha svAtantrya vivakSA se kahA jAtA hai| kartRsAdhana pramANa zabda ke dvArA hI aisA vivecana sambhava hai| 2. sAdhakatama vivakSA isa vivakSA se 'pramIyate anena iti pramANaM karaNasAdhanaM' isa prakAra pramANa kA artha hotA hai| 3. bhAvavivakSA ___ bhAva vivakSA hone para 'pramiti mAtraM vA pramANaM' isa prakAra pramANa kA artha ho jAtA hai| 7. sAdhakatamatvAdi ina vivakSAoM ke anusAra 'jAnA jAye 6:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 7. sAdhakatamatvAdivivakSAyAM tu pramIyate yena tatpramANaM pramitimAtraM vA - pratibandhApAye prAdurbhUtavijJAnaparyAyasya prAdhAnyenAzrayaNAt pradIpAdeH prabhAbhArAtmakaprakAzavat / 8. vakSyamANalakSaNalakSitapramANabhedamanabhipretyanantarasakalapramANavizeSasAdhAraNapramANalakSaNapura: sara: 'pramANAd' ityekavacananirdezaH kRtaH / kA hetau / ardhyate'bhilaSyate prayojanArthibhirityarthI heya upAdeyazca upekSaNIyasyApi parityajanIyatvAddheyatvam; upAdAna kriyAM pratyakarmabhAvAnnopAdeyatvam, hAnakriyAM prati viparyayAttatvam / tathA ca loko vadati 'ahamanenopekSaNIyatvena parityakta: " iti / jisake dvArA vaha pramANa hai athavA jAnanA mAtra pramANa hai| yaha pramANa zabda kA artha hai| yahA~ mukhya rUpa se jJAnAvaraNAdi karmoM ke apAya athavA kSayopazama se utpanna jJAnaparyAya kA Azraya hai jaise dIpaka kI kAntiyukta zikhA hI pradIpa hai' yaha kahA jAtA hai| - yahA~ AcArya sAra rUpa meM yaha samajhAnA cAhate haiM ki pramANa arthAt jJAna hai aura jo AtmA hai vahI jJAna hai ataH jJAna hI pramANa hai|' 8. yahA~ para bhaviSya meM kahe jAne vAle lakSaNa se yukta jo pramANa hai usake bhedoM ko na kahakara AcArya mANikyanandi ne sabhI pramANoM ke vizeSa tathA sAmAnya lakSaNa vAle aise pramANa kA pramANAt' isa eka vacana se nirdeza kiyA hai| yahA~ hetu ke artha meM paJcamI vibhakti hai| prayojana vAle loga jise cAhate haiM, use artha kahate haiN| yaha upAdeya tathA heyarUpa- ina do prakAroM kA hotA hai| upekSaNIya kA heya meM antarbhAva kiyA hai kyoMki upAdAna kriyA ke prati to vaha upekSaNIya padArtha karma nahIM hotA hai aura heya kriyA kA karma bana jAtA hai, ataH heya meM upekSaNIya garbhita ho jAtA hai| vyavahAra meM bhI yaha kahA jAtA hai ki isake dvArA maiM upekSaNIya hone se chor3A gayA huuN| 9. asat padArtha kA utpanna honA yA jisakI icchA ho usa prameyakamalamArttaNDasAra:: 7
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9. siddhirasataH prAdurbhAvo'bhilaSitaprApti vjnyptishcocyte| tatra jJApakaprakaraNAd asataH prAdurbhAvalakSaNA siddhirneha gRhyte| samIcInA siddhiH saMsiddhirarthasya saMsiddhiH 'arthasaMsiddhiH' iti| anena kaarnnaantraahitvipryaasaadijnyaannibndhnaa'rthsiddhirnirstaa| 10. jAtiprakRtyAdibhedenopakArakArthasiddhistu saMgRhItA; tathAhikevalanimbalavaNarasAdAvasmadAdInAM dveSabuddhiviSaye nimbakIToSTrAdInAM jAtyA'bhilASabuddhirupajAyate asmadAdyabhilASaviSaye candanAdau tu teSAM dveSaH, tathA pittaprakRteruSNasparza dveSo-vAtaprakRterabhilASaH zItasparza tu vAtaprakRterdvaSo na pittprkRteriti| na caitajjJAnamasatyamevahitA'hitaprAptiparihArasamarthatvAt prsiddhstyjnyaanvt| vastu kI prApti honA athavA padArtha kA jJAna honA siddhi kahalAtA hai| yahA~ para jJApaka kA prakaraNa hone se asat kI utpatti vAlA artha nahIM liyA gayA hai| balki zeSa do prApti aura jJapti artha liyA gayA hai| samIcIna artha siddhi ko arthasaMsiddhi kahate haiN| isameM yahA~ yaha artha bhI garbhita hai ki jo viparIta jJAna karAne vAle anya kAraNa haiM unase artha siddhi nahIM hotI hai| 10. jAti prakRti Adi ke bheda se hone vAle upakAraka padArtha kI siddhi kA bhI yahA~ grahaNa ho gayA hai| jisa prakAra akele akele nIma, namaka Adi rasavAle padArthoM meM hama logoM ko dveSabuddhi hotI hai, parantu unhIM viSayoM meM nIma ke kIr3e tathA U~Ta Adi ko jAti ke kAraNa hI unhIM padArthoM kI abhilASA hotI hai| kahane kA tAtparya nIma meM hamako heyabuddhi hotI hai aura U~Ta Adi ko upAdeya buddhi hotI hai| aisA virodha hokara bhI donoM hI jJAna jAti kI apekSA satya hI kahe jaayeNge| isI prakAra candana Adi padArthoM meM U~Ta vagairaha ko dveSa (heya) buddhi hotI hai, isI prakAra pittadoSa vAle puruSa ko uSNa sparza meM dveSa (heya) aura vAtadoSa vAle puruSa ko usI meM upAdeya-abhilASA hotI hai| ThIka isake viparIta zItasparza meM pittavAle ko upAdeya aura vAta vAle ko heya buddhi hotI hai| ye donoM hI 8:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 11. hitA'hittavyavasthA copakArakatvApakArakatvAbhyAM prasiddheti / tadiva svaparaprameyasvarUpapratibhAsipramANamivAbhAsata iti tadAbhAsam sakalamatasammatA'vabuddhyakSaNikAcekAntatattvajJAnaM sannikarSA'vikalpakajJAnA'pratyakSajJAnajJAnAntarapratyakSajJAnA' nAptapraNItA''gamA'vinAbhAvavikalaliGganibandhanA'bhinibodhAdika saMzayaviparyAsAnadhyavasAyajJAnaM ca tasmAd viparyayo'bhilaSitArthasya svargApavargAderanavadyatatsAdhanasya vaihikasukhaduHkhAdisAdhanasya vA samprAptijJaptilakSaNasamIcInasiddhayabhAvaH / pramANasya prathamato'bhidhAnaM prdhaantvaat| na caitadasiddham , jJAna asatya nahIM hai| kyoMki donoM hI jJAna heya kA parihAra aura upAdAna kI prApti karane meM samartha hai, jaise prasiddha satyajJAna samartha hai| + 11. hita aura ahita kI vyavasthA yA vyAkhyA lakSaNa to upakAraka aura apakAraka kI apekSA se hotA hai, jo upakAraka ho vaha hita aura jo apakAraka ho vaha ahita kahalAtA hai, usake samAna arthAt sva para prameya kA svarUpa pratibhAsita karane vAle pramANa ke jaisA hI jo loga (kintu ho na) vaha tadAbhAsa kahalAtA hai arthAt pramANAbhAsa kahalAtA hai| vaha pramANAbhAsa aneka prakAra kA hai| jaise vinayavAdI (sabhI ke mata ko mAnane vAle), sarvathA nitya, sarvathA kSaNika ityAdi ekAntavAdiyoM kA tattvajJAna Apta lakSaNa se rahita puruSoM dvArA racita Agama, sannikarSa, nirvikalpajJAna, apratyakSajJAna, jJAnAntaravedyajJAna, avinAbhAvarahita anumAnajJAna, upamAdijJAna, saMzaya, viparyaya evaM anadhyavasAya - ye sabhI jJAna pramANAbhAsa kahalAte haiM, kyoMki ina jJAnoM se viparyaya hotA hai| kahane kA tAtparya apane icchita svarga, mokSa kA nirdoSa bodha nahIM hotA hai tathA isa loka meM sukha-duHkha ke sAdhanabhUta padArthoM kI satyajJAna prApti Adi siddhiyA~ bhI nahIM hotI haiM, zloka meM 'pramANa' pada kA grahaNa pahale huA hai kyoMki vaha mukhya hai, usameM pradhAnatA asiddha bhI nahIM hai| 12. samyagjJAna mokSa kA sAdhana hone se sabhI puruSArthoM meM prameyakamalamArttaNDasAra :: 9
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. samyagjJAnasya nizzreyasaprApteH sakalapuruSArthopayogitvAt, nikhilaprayAsasya prekSAvatAM tadarthatvAt, pramANetaravivekasyApi ttprsaadhytvaacc| tadAbhAsasya tuuktprkaaraa'smbhvaadpraadhaanym| 'iti' hetvrthe| puruSArthasiddhyasiddhinibandhanatvAditi hetoH 'tayoH' pramANatadAbhAsayo 'lakSma' asAdhAraNasvarUpaM vyaktibhedena tajjJaptinimittaM lakSaNaM 'vakSye' vyutpAdanArhatvAttallakSaNasya yathAvattatsvarUpaM praspaSTaM kthyissye| anena granthakArasya tadvyutpAdane svaatntryvyaapaaro'vsiiyt-nikhillkssylkssnnbhaavaavbodhaa'nyopkaarniytcetovRttitvaattsy| 13. nanu cedaM vakSyamANaM pramANetaralakSaNaM pUrvazAstrAprasiddham, tadviparItaM vA? yadi pUrvazAstrA'prasiddham-tarhi tadvyutpAdanaprayAso nArambhaNIyaH svaruciviracitatvena satAmanAdaraNIyatvAt, tatprasiddhaM tu nitarAmatanna vyutpaadniiyNpissttpessnnprsnggaaditi| upayogI hai| tathA buddhimAn isI samyagjJAna ke lie prayatna karate haiN| pramANa jJAna se hI pramANa-apramANa bhedajJAna hotA hai| pramANAbhAsa se mokSa ke sAdhana kA jJAna nahIM hotA ataH vaha gauNa hai| 'iti' yaha avyaya pada hetu artha meM prayukta kiyA hai kyoMki vaha puruSArtha kI siddhi aura asiddhi meM kAraNa hai| 'tayoH' arthAt pramANa aura pramANAbhAsa kA lakSaNa-asAdhAraNa svarUpa vyakti bheda se jo unakA jJAna karAne meM samartha hai- aisA lakSaNa khuuNgaa| lakSaNa to vyutpatti siddhi karane yogya hotA hI hai ataH usakA spaSTa rUpa yathArtha lakSaNa kahU~gA, isa 'vakSye' pada se granthakAra AcArya saMpUrNa lakSya aura lakSaNabhAva ko acchI taraha jAnane vAle hote haiM, tathA para kA upakAra karane meM inakA mana lagA rahatA hai, aisA samajhanA caahie| 13. aba yahA~ zaMkA karate haiM ki jo pramANa aura pramANAbhAsa kA lakSaNa Apa Age kahane vAle haiM vaha pUrva zAstroM meM prasiddha hai yA nahIM? yadi nahIM hai to usakA lakSaNa karane kA prayAsa karanA vyartha hai kyoMki vaha to apane mana ke anusAra banAyA gayA hone se sajjanoM tathA vidvAnoM ke dvArA AdaraNIya nahIM hogA aura yadi pUrva zAstroM meM prasiddha hai taba to kahanA hI nahIM kyoMki vaha pise huye ATe ko punaH pIsane ke 10:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. Aha 'siddhmlpm'| prathamavizeSaNena vyutpAdanavattallakSaNapraNayane svAtantryaM prihRtm| tadeva akalaGkamidaM pUrvazAstraparamparApramANaprasiddha laghupAyena pratipAdya prajJAparipAkAtha vyutpAdyate-na svarUciviracitaMnApipramANAnupapannaM-paropakAraniyatacetaso granthakRto vineyavisaMvAdane pryojnaabhaavaat| tathAbhUtaM hi vadan visaMvAdakaH syaat| 15. 'alpam' iti vizeSaNena yadanyatra akalaGkadevairvistareNoktaM pramANetaralakSaNaM tadevAtra saMkSepeNa vineyavyutpAdanArthamabhidhIyata iti punrukttvniraasH| __16. 'vistareNAnyatrabhihitasyAtra saMkSepAbhidhAne vistararuci vineya viduSAM nitraamnaadrnniiytvm| ko hi nAma vizeSavyutpattyarthI prekSAvAMstatsAdhanA'nyasadbhAve satyanyatrA'tatsAdhane kRtAdaro bhavedityAha 'lghiiysH'| samAna vyartha khlaayegaa| 14. samAdhAna meM AcArya kahate haiM ki zloka meM siddha aura alpa aise do pada diye haiN| 'siddha' isa vizeSaNa se vyutpAdana ke samAna lakSaNa karane meM svatantratA kA nirasana kiyA hai| kahane kA tAtparya jo pUrva se siddha hai aura pUrva AcAryoM ke dvArA kahA gayA hai usI meM thor3A raca karake ziSyoM ko samajhAne kI dRSTi se kahA jA rahA hai isameM merA managaDhaMta kucha bhI nahIM hai aura na pramANa se asiddha hI hai, kyoMki paropakAra karane vAle granthakAra ziSya ko dhokhA dene kA prayojana nahIM rakhate haiN| yadi ve aisA karate to visaMvAdaka khlaate| 15. 'alpam' isa vizeSaNa se jo anya grantha meM akalaMkAdi ke dvArA vistAra se kahA hai unhIM ke usa pramANa-pramANAbhAsa ke lakSaNa ko saMkSepa se ziSya ko samajhAne ke lie kahA jAtA hai ataH punarukta doSa bhI nahIM AtA hai| 16. yahA~ punaH zaMkA karate haiM ki jo lakSaNa anya granthoM meM vistAra se kahA hai use hI yahA~ saMkSepa se kaheMge to vistAra ruci vAle ziSya usa lakSaNa kA Adara nahIM kreNge| jo vizeSa artha ko jAnanA cAhate haiM vaha usa vizeSa jJAna ke upAyabhUta anya grantha hote huye isa prameyakamalamArtaNDasAra:: 11
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 17. atizayena laghavo hi laghIyAMsaH saMkSeparucaya ityrthH| kAlazarIraparimANakRtaM tu lAghavaM neha gRhyate tasya vyutpAdyatvavyabhicArAt, kvacittathAvidhe vyutpaadksyaa'pyuplmbhaat| tasmAdabhiprAyakRtamiha lAghavaM gRhyte| yeSAM saMkSepeNa vyutpattyabhiprAyo vineyAnAM tAn pratIdamabhidhIyate pratipAdakasya prtipaadyaashyvshvrtitvaat| 'akathitam' ityanena karmasaMjJAyAM satyAM krmnnii| pramANalakSaNam 18. pramANavizeSalakSaNopalakSaNAkAGkSAyAstatsAmAnyalakSaNopalakSaNapUrvakatvAt pramANasvarUpavipratipattinirAkaraNadvAreNA'bAdhatatsAmAnyalakSaNopalakSaNAyedamabhidhIyate svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam // 1 // saMkSepa vAle grantha meM Adara rakhegA kyA? 17. isa zaMkA ke samAdhAna meM AcArya kahate haiM ki yahA~ 'laghIyasaH' kA artha bhI 'saMkSepa ruci vAle' hai| yahA~ kAla aura zarIra kI laghutA se tAtparya nahIM hai kyoMki ziSya cAhe jyAdA umra vAle hoM yA kama umra vAle hoM, zarIra se choTe hoM yA bar3e hoM-kama buddhi vAle haiM isalie samajhAte haiN| arthAt jo ziSya saMkSepa se vyutpatti karanA cAhate haiM una ziSyoM ke lie yaha grantha racanA kA prayAsa hai, pratipAdaka to pratipAdya ke Azaya ke anusAra hI kathana karate haiN| pANini vyAkaraNa ke 'akathitaM isa sUtra se karma artha meM 'alpaM siddhaM lakSma'-ina padoM meM dvitIyA vibhakti prayukta huyI hai| pramANa kA lakSaNa ___18. sarvaprathama pUrva meM pramANa kA sAmAnya lakSaNa batalAyA jAtA hai usake bAda pramANa vizeSa kA lakSaNa hotA hai, isalie pramANa ke svarUpa para jo vivAda hai usakA nirAkaraNa karake abAdhita sAmAnya lakSaNa ke lie yaha kaha rahe haiM svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM prmaannm||1|| sUtrArtha- svayaM ke dvArA jAnA gayA, pahale nahIM jAne gaye artha ko 12:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 1. pramANatvAnyathAnupapatterityayamatra heturdRssttvyH| vizeSaNaM hi vyavacchedaphalaM bhvti| batAne vAlA, saMzaya-viparyaya-anadhyavasAya se rahita nizcayAtmaka jJAna pramANa hai| 1. yahA~ para 'pramANa kI anyathAnupapatti' aisA hetu dekhanA cAhie vizeSaNa kA phala hotA hai-'vizeSya ko anya se alaga krnaa'| yahA~ anyamatoM ke lakSaNa kA parihAra karane ke lie pramANa ke sAtha sva, apUrva, artha, vyavasAyAtmaka aura jJAna- ye pA~ca vizeSaNa lage haiN| _ 'sva' vizeSaNa ke dvArA jJAna ko sarvathA parokSa mAnane vAle mImAMsaka kA, jJAnAntara pratyakSa mAnane vAle yoga aura asvasaMvedana jJAnavAdI sAMkhyoM kI mAnyatA kA nirAkaraNa kiyA gayA hai jo aisA mAnateM haiM ki jJAna svayaM ko nahIM jAnatA hai-asvasaMvedI hotA hai| 'apUrva' vizeSaNa ke dvArA gRhItagrAhI dhArAvAhika jJAna kI pramANatA kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| 'artha' vizeSaNa se bAhya padArthoM kI sattA na mAnane vAle vijJAnAdvaitavAdI, puruSAdvaitavAdI aura zUnyaikAntavAdiyoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| 'vyavasAyAtmaka' (nizcayAtmaka) vizeSaNa kA prayoga una bauddhoM ke nirAkaraNa ke lie kiyA gayA hai jo jJAna ko pramANa mAnakara bhI nirvikalpaka pratyakSa jJAna ko hI pramANa mAnate haiN| isI vizeSaNa se samAropa kI pramANatA kA bhI nirAkaraNa hotA hai| 'samAropa' kA artha hai saMzaya-viparyaya tathA anadhyavasAya kA smuuh| 'jJAna' vizeSaNa kA prayoga sannikarSa (naiyAyika-vaizeSika), kArakasAkalya (jarannaiyAyika jayantabhaTTa), indriyavRtti (sAMkhya); jJAtRvyApAra (mImAMsaka) Adi ajJAnarUpa vastu ko hI pramANa mAnane vAloM kA nirAkaraNa karane ke lie kiyA gayA hai| prameyakamalamArtaNDasAraH: 13
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 kArakasAkalyavAdasamIkSA 2. tatra pramANasya jJAnamiti vizeSaNena 'avyabhicArAdivizeSaNaviziSTArthopalabdhijanaka kArakasAkalyaM sAdhakatamatvAt pramANam' iti pratyAkhyAtam: tasyA'jJAnarUpasya prameyArthavat svaparaparicchittau sAdhakatamatvAbhAvataH pramANatvAyogAt - tatparicchittau sAdhakatamavasyA'jJAnavirodhinA jJAnena vyaapttvaat| 3. chidau parazvAdinA sAdhakatamena vyabhicAra ityayuktam: tatparicchittAvitivizeSaNAt, na khalu sarvatra sAdhakatamatvaM jJAnena vyApta-parazvAderapi jnyaanruuptaaprsnggaat| ajJAnarUpasyApi pradIpAde: svaparaparicchittau sAdhakatamatvopalambhAttena tasyA'vyAptirityapyayuktam 1. kArakasAkalyavAda samIkSA 2. naiyAyikoM kA mAnanA hai ki 'avyabhicAra Adi vizeSaNa se yukta viziSTa artha kI upalabdhi (jJAna) karAne vAlA 'kArakasAkalya' sAdhakatama hone se pramANa hai|' jainoM ke pramANa ke jJAna vizeSaNa se naiyAyikoM dvArA mAnya isa kArakasAkalyavAda kA nirAkaraNa ho jAtA hai kyoMki vaha ajJAnarUpa hai vaha prameya-padArtha (ajIva vastu) ke samAna hI sva aura para kA jJAna karAne meM sAdhakatama nahIM hone se apramANa hai| padArtha kI paricchitti (jJapti) ke lie ajJAna kA virodhI jJAna hI sAdhakatama hotA hai tathA paricchitti kI jJAna ke sAtha hI vyApti baiThatI hai| 3. yahA~ prazna uThatA hai ki chedana kriyA meM parazu-kuThAra (cheda karane vAle lauha yantra) Adi ajJAnI hI sAdhaka ho jAte haiN| AcArya kahate haiM nahIM; kyoMki yahA~ paricchitti (jAnakArI, jJapti) kA prakaraNa hai| jJAna hara jagaha sAdhakatama nahIM hotA kyoMki yadi sAdhakatama aura jJAna kI vyApti kareMge, to kuThAra vagairaha sAmagrI bhI jJAna rUpa bana jaayegii| punaH zaMkAkAra zaMkA karate haiM ki 'sva aura para kI paricchitti (jJAna) meM ajJAnarUpa dIpaka meM bhI sAdhakatamapanA dekhA jAtA hai| ataH yahA~ ativyApti doSa AtA hai| 14:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 4. tasyopacArAttatra saadhktmtvvyvhaaraat| sAkalyasyApyupacAreNa sAdhakatamatvopagame na kiMcidaniSTam mukhyarUpatayA hi svaparaparicchittau sAdhakatamasya jJAnasyotpAdakatvAt tasyApi saadhktmtvm| 5. tasmAcca pramANa-kAraNe kAryopacArAt-annaM vai prANA ityaadivt| pradIpena mayA dRSTaM cakSuSA'vagataM dhUmena pratipannamiti lokavyavahAro'pyupacArataH yathA mamA'yaM puruSazcakSurititeSAM pramiti prati bodhena vyavadhAnAt, tasya tvprennaavyvdhaanaattnmukhym| na ca vyapadezamAtrAtpAramArthikavastuvyavasthA naDvalodakaM pAdarogaH' ityaadivt| 4. isa zaMkA kA samAdhAna karate huye AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA ThIka nahIM hai kyoMki dIpaka meM jo sAdhakatamapanA hai vaha upacAra se hai aura isI prakAra upacAra se hI kArakasAkalya meM bhI sAdhakatamapanA mAnA jAye to hameM koI Apatti nahIM hai kyoMki sva-para kI paricchitti meM to mukhya rUpa se jJAna hI sAdhakatama hai aura usako utpanna karAne meM kAraNa hone se kArakasAkalya ko bhI sAdhakatamapanA ho sakatA hai| 5. jisa prakAra anna prANa rakSA meM kAraNa hone para upacAra se 'anna hI prANa hai'- aisA kahA jAtA hai usI prakAra pramANa ke kAraNa meM kArya kA upacAra karake pramANa ke 'kArakasAkalya' rUpa kAraNa ko hI pramANa kahanA upacAra (vyavahAra) kA kathana hai| maiMne dIpaka se jAnA, A~kha se jAnA, dhUma se jAnA ityAdi loka vyavahAra bhI aupacArika hai vAstavika nhiiN| jaise 'yaha puruSa merI A~kheM haiM'-aisA kahanA bhI upacAra hai kyoMki inake dvArA hone vAlI pramIti (jAnakArI) ke prati jJAna ke dvArA vyavadhAna par3atA hI hai aura jJAna vyavadhAna ke binA hI vastu ko jAnatA hai| pAramArthika vastu vyavasthA koI upacAra se to hotI nahIM hai jaise naDvalodakaM pAdarogaH' ghAsa se yukta jala naDvalodaka kahalAtA hai usameM paira dene se 'nAru' nAmaka pAda roga hotA hai| vahA~ pAnI ko bhI roga kahanA upacAra mAtra hai| naDvalodaka pAdaroga hai aisA kahane mAtra se jala hI roga nahIM bana jAtA hai| ataH padArtha kI jJapti meM sAdhakatama to jJAna hI hai; kArakasAkalya Adi mAtra upacAra se sAdhakatama haiN| prameyakamalamArtaNDasAraH: 15
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 sannikarSavAdasamIkSA 6. mA bhUt kArakasAkalyasyAsiddhasvarUpatvAt prAmANyaM sannikarSAdestu siddhasvarUpatvAtpramityutpattau sAdhakatamatvAcca ttsyaat| suprasiddho hi cakSuSo ghaTena saMyogo rUpAdinA (saMyuktasamavAyaH rUpatvAdinA) saMyuktasamavetasamavAyo jnyaanjnkH| sAdhakatamatvaM ca pramANatvena vyAptaM na punarjJAnatvamajJAnatvaM vA saMzayAdivatprameyArthavacca, 7. itysmiikssitaabhidhaanm| tasya pramityutpattau saadhktmtvaabhaavaat| yadbhAve hi pramiterbhAvavattA yadabhAve cAbhAvavattA tattatra saadhktmm| "bhAvabhAvayostadvattA sAdhakatamatvam" itybhidhaanaat| na caitatsannikarSAdau smbhvti| tadbhAve'pi kvacitpramityanutpatteH; na hi cakSuSo ghaTavadAkAze sannikarSavAdasamIkSA 6. vaizeSika kahate haiM ki kArakasAkalya ko svarUpa se asiddha hone se bhale mata mAno para sannikarSa siddha svarUpa hai ataH use pramANa mAnanA cAhie kyoMki pramiti kI utpatti meM vaha sAdhakatama hai| yaha to suprasiddha hai ki A~kha kA ghaTa ke sAtha saMyoga hotA hai, tathA rUpa ke sAtha saMyuktasamavAya hotA hai isI taraha rUpatva ke sAtha usakA saMyuktasamevatasamavAyAdi hotA hai, tabhI jAkara unake ve jJAnajanaka jJAna ko utpanna karane vAle hote haiM- unake jJAna ko utpanna karate haiM, sAdhakatama ke sAtha pramANa kI vyApti hai, na ki jJAnatva aura ajJAnatva ke saath| jaise ki saMzayAdika athavA prameya Adi ke sAtha pramANa kI vyApti nahIM hai, usI prakAra jJAnatva aura ajJAnatva ke sAtha bhI usakI vyApti nahIM hai| 7. jaina kahate haiM yaha asamIkSita kathana hai kyoMki sannikarSa pramiti kI utpatti ke liye sAdhakatama nahIM hai| jisake sadbhAva meM pramiti kriyA hotI hai aura abhAva meM nahIM hotI vaha hI vahA~ sAdhakatama hai| 'bhAvabhAvayostadvattA sAdhakatamatvam'- aisA kahA gayA hai| yahA~ isa prakAra kA sAdhakatamapanA sannikarSa meM nahIM hai kyoMki sannikarSa hone para bhI AkAza Adi ke viSaya meM pramiti nahIM hotI hai, jisa prakAra A~kha kA ghaTa se saMyoga hai vaise hI AkAza ke sAtha bhI usakA saMyoga 16:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 saMyogo vidyamAno'pi pramityutpAdakaH, saMyuktasamavAyo vA rUpAdivacchabdarasAdau, saMyuktasamavetasamavAyo vA ruuptvvcchbdtvaadau| tadbhAve'pi ca vizeSaNajJAnAdvizeSyapramiteH sdbhaavopgmaat| yogyatAbhyupagame saivAstu kimanenAntargaDunA? 8. yogyatA ca zaktiH, pratipattuH pratibandhApAyo vA? zaktizcet; kimatIndriyA, sahakArisAnnidhyalakSaNA vA? na tAvadatIndriyA; anbhyupgmaat| nApi sahakArisAnnidhyalakSaNA; kaarksaaklypkssoktaashessdossaanussnggaat| hai| kintu vaha saMyoga rUpa sannikarSa pramiti ko paidA nahIM karatA arthAt jaise A~kha se ghara kA jJAna hotA hai vaise hI AkAza kA jJAna nahIM hotaa| usI prakAra saMyukta samavAya nAmaka sannikarSarUpa sambandha se ghara meM rUpa ke samAna hI rahe hue zabda, rasa kA bhI jJAna kyoM nahIM hotA? tathA saMyukta samaveta samavAya sambandha se rahane vAle rasatva Adi kA jJAna bhI kyoM nahIM hotA? jabaki Apane mAnA hai ki sannikarSa ke abhAva meM bhI vizeSaNa jJAna se vizeSya kI pramiti hotI hai| vaizeSika- ghara kI taraha AkAza ke sAtha bhI sannikarSa to hai phira bhI jahA~ ghaTAdi meM yogyatA hotI hai vahIM para pramiti utpanna hotI hai| jaina- yadi yahI mAnanA hai to yogyatA ko hI Apa svIkAra kyoM nahIM kara lete? Antarika ghAva kI bhA~ti sannikarSa ko kyoM sahana kara rahe haiM? 8. aba yahA~ prazna uThatA hai ki yogyatA kyA cIja hai? kyA yogyatA kA matalaba zakti se hai athavA jJAtA ke pratibandhaka karma kA abhAva rUpa 'pratipattA' kA nAma yogyatA hai? (i) zakti hI yogyatA hai yadi aisA hai to prazna uThatA hai ki vaha kaisI hai? kyA vaha atIndriya hai? yA sahakArI kI nikaTatA hone rUpa hai? atIndriya zakti to svayaM Apake yahA~ mAnya hI nahIM hai| yadi sahakArI sAnnidhya rUpa mAneMge to usameM bhI ve sabhI doSa A jAyeMge jo kArakasAkalyavAda meM dikhAye haiN| prameyakamalamArtaNDasAraH: 17
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 9. pratibandhApAyarUpayogyatopagame tu sarvaM sustham, yasya yatra yathAvidho hi pratibandhApAyastasya tatra tthaavidhaarthpricchittirutpdyte| ____10. na ca yogyatAyA evArthaparicchittau sAdhakatamatvataH pramANatvAnuSaGgAt 'jJAnaM pramANam' ityasya virodhaH, asyAH svArtha grahaNazaktilakSaNabhAvendriyasvabhAvAyAH yadasannidhAne kArakAntarasannidhAne'pi yannotpadyate tattatkaraNakam, yathA kuThArA sannidhAne kuThAra (kASTha) cchedanamanutpadyamAnaM kuThArakaraNakam, notpadyate ca bhAvendriyAsannidhAne svArthasaMvedanaM sannikarSAdisadbhAve'pIti tadbhAvendriyakaraNakam' ityanumAnataH prasiddhasvabhAvAyAH svArthAvabhAsijJAnalakSaNapramANasAmagrItvataH tadutpattAveva saadhktmtvopptteH| tato'nyanirapekSatayA svArthaparicchittau sAdhakatamatvAjjJAnameva prmaannm| (ii) 'pratipattA' hI yogyatA hai 9. yadi aisA mAnate haiM to vaha hameM svIkAra hai kyoM ki jahA~ jisake jaisA pratibandhaka kA abhAva (jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya yA kSayopazaya) ho jAtA hai vahA~ usake vaisI hI pramiti utpanna ho jAtI hai| 10. zaMkA-yadi artha ke jAnane meM yogyatA hI sAdhakatama hai, taba phira vahI pramANa ho gayI, jJAna pramANa hai yaha bAta galata ho jAyegI? samAdhAna- yaha zaMkA ThIka nahIM hai| kyoMki sva-parajJAna kI zakti rUpa bhAvendriya svabhAva vAlI jo yogyatA hai vaha jJAna rUpa hI hai| pahale samajheM ki karaNa kisako kahate haiM? jisake na hone para aura kArakAntara kI upasthiti para bhI jo utpanna nahIM hotA vaha usake prati karaNa mAnA jAtA hai, jaise kuThAra ke na hone para kATha kA chedana nahIM hotA isalie kuThAra ko kATha chedana ke pratikaraNa mAnA jAtA hai| usI prakAra sannikarSAdi ke maujUda rahane para bhI yadi bhAvendriya nahIM hai to sva-para kA jJAna nahIM hotA hai ataH bhAvendriya ko hI kAraNa mAnA jAtA hai| isa prakAra sva-para kA jAnanA hai lakSaNa jisakA aise prasiddha svabhAva vAlI yogyatA se pramiti utpanna hotI hai ataH vahI usake prati sAdhakatama hai, sva-para ko jAnane meM kisI dUsare kI apekSA na karake Apa (svayaM) akelA hI jJAna sAdhakatama hai, ataH vahI pramANa hai| 18:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 11. taddhetutvAtsannikarSAderapi prAmANyam, ityapyasamIcInam; chidikriyAyAM karaNabhUtakuThArasya hetutvAdayaskArAderapi praamaannyprsnggaat| upacAramAtreNA'sya prAmANye ca AtmAderapi ttprsnggstddhetutvaavishessaat| indriyavRttisamIkSA 12. etenendriyavRttiH pramANamityabhidadhAnaH sAGkhyaH pratyAkhyAtaH jJAnasvabhAvamukhyapramANakaraNatvAt tatrApyupacArataH prmaannvyvhaaraabhyupgmaat| na cendriyebhyo vRttirvyatiriktA, avyatiriktA vA ghttte| tebhyo hi yadyavyatiriktAsau; tadA zrotrAdimAtramevAsau tacca suptAdyavasthAyAmapyastIti tadApyarthaparicchittiprasakteH suptaadivyvhaarocchedH| 11. vaizeSika- usa pramANa kA sahAyaka sannikarSa hai isalie use bhI pramANa mAna lenA caahie| jaina- aisA kahanA samIcIna nahIM hai kyoMki yadi aisA mAna leMge to chedana meM sAdhakatama kuThAra ke sAtha-sAtha bar3haI ko bhI pramANa mAnane kA prasaGga prApta hogaa| yadi sannikarSAdi ko upacAra se pramANa mAna leM to AtmAdika ko bhI pramANa mAnanA par3egA, kyoMki ve bhI sannikarSAdi kI taraha jJAna kI utpatti meM hetu haiN| indriyavRttisamIkSA 12. sAMkhyadarzana indriyavRtti ko pramANa mAnatA hai| jisa prakAra naiyAyikoM ke sannikarSa kA khaNDana hamane kiyA hai usI prakAra sAMkhya ke indriyavRtti kA bhI khaNDana mAna lenA caahie| indriyavRtti ko upacAra se bhale hI pramANa svIkAra kiyA jA sakatA hai kintu vAstava meM jJAna svabhAva vAlI vastu hI mukhya pramANa hai| sAMkhyadarzana se prazna karate huye AcArya unase pUchate haiM ki Apa hameM yaha batalAiye ki indriyoM kI jo vRtti hai vaha indriyoM se bhinna hai yA abhinna hai? yadi vaha vRtti indriyoM se abhinna hai to vaha indriya rUpa hI ho gii| ye indriyA~ to nidrA avasthA meM bhI rahatI haiM, taba phira vahA~ bhI jJAna hotA rahegA? isa sthiti meM yaha soyA huA hai aura yaha jAgA huA hai yaha lokavyavahAra hI nahIM bana paayegaa| prameyakamalamArtaNDasAraH: 19
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 __13. atha vyatiriktA; tadApyasau kiM teSAM dharmaH arthAntaraM vA? prathamapakSe vRtteH zrotrAdibhiH saha sambandho vaktavyaH sa hi tAdAtmyam, samavAyAdirvA syAt? yadi tAdAtmyam; tadA zrotrAdimAtramevAsAviti pUrvokta eva dosso'nussjyte| atha samavAyaH; tadAsya vyApina: sambhave vyApizrotrAdisadbhAve c| "pratiniyatadezAvRttirabhivyajyet" iti plvte| 14. atha saMyogaH, tadA dravyAntaratvaprasaktena taddharmo vRttirbhvet| arthAntaramasau; tadA nAsau vRttirarthAntaratvAt pdaarthaantrvt| arthAntaratvepi pratiniyatavizeSasadbhAvAtteSAmasau vRttiH| 13. yadi indriyoM se usakI vRtti bhinna hai to kyA vaha usakA dharma hai yA aura koI cIja hai? yadi dharma hai, to usa dharma rUpa vRtti kA indriyoM ke sAtha kauna sA sambandha hai? tAdAtmya sambandha hai yA samavAya sambandha hai? yadi tAdAtmya sambandha mAneMge to vRtti aura indriyA~ eka hI ho gayIM phira unameM vahI suptAdi kA abhAva honA rUpa doSa AyegA, yadi indriya aura vRtti meM samavAya sambandha mAneMge to zrotrAdika indriya aura samavAya ina donoM ke vyApaka hone se doSa banA hI rahegA kyoMki "pratiniyatadezAvRttirabhivyajyet"-pratiniyata deza se prakaTa kareM, ityaadi| yaha ApakA hI vAkya hai| 14. yadi una donoM ke bIca saMyoga sambandha svIkAra kareMge taba saMyoga do alaga-alaga dharmoM ke bIca meM hone kA niyama hone se vRtti meM indriya dharmatA kA abhAva mAnanA pdd'egaa| kyoMki saMyoga sambandha indriya aura vRtti ye do pRthak pRthak dravya haiM aisA svIkAra karanA pdd'egaa| aisA mAnane para 'indriya kA dharma vRtti hai' yaha ghaTita nahIM hogaa| aura yadi vRtti indriya se koI bhinna hI vastu hai-aisA mAnoge to 'indriya kI vRtti'-aisA nahIM kaha pAoge jaise ki dUsare bhinna padArthoM ko nahIM kaha skte| arthAt jisa prakAra ghaTa-paTa Adi indriya se bhinna padArtha hone se 'indriya kA ghaTa yA paTa' aisA kathana nahIM banatA hai usI prakAra vRtti indriya se bhinna siddha ho jAne para 'indriya kI vRtti' aisA kathana nahIM bana paayegaa| 20:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 15. nanvasau vizeSo yadi teSAM viSayaprAptirUpaH, tadendriyAdisannikarSa eva nAmAntareNoktaH syaat| sa cAnantarameva prtivyuuddhH| 16. athA'rthAkArapariNatiH, naH asyA buddhaavevaabhyupgmaat| na ca zrotrAdisvabhAvA taddharmarUpA arthAntarasvabhAvA vA tatpariNatirghaTate; prtipaaditdossaanussnggaat| na ca parapakSe pariNAmaH pariNAmino bhinno'bhinno vA ghaTate iti|| jJAtRvyApArasamIkSA 17. etena prabhAkaropi 'arthatathAtvaprakAzako jJAtavyApAro'jJAnarUpo'pi 15. isa para sAMkhya apanA pakSa rakhate huye kahate haiM ki yadyapi vRtti indriyoM se arthAMtara rUpa hai phira bhI pratiniyata vizeSa rUpa hone se yaha vRtti indriyoM kI hai-aisA kahA jAtA hai| isa spaSTIkaraNa para punaH prabhAcandrAcArya prazna karate huye kahate haiM ki vaha pratiniyata vizeSa hai kyA cIja? vaha viSaya prApti rUpa hai yA arthAkAra pariNati rUpa? yadi vaha viSaya prApti rUpa hai arthAt indriya kA viSaya ke nikaTa honA-aisA hai, to yaha to Apane sannikarSa kA hI nAma mAtra badala diyA lagatA hai, jisakA hama khaNDana pUrva meM kara cuke haiN| 16. yadi pratiniyata vizeSa se ApakA tAtparya arthAkAra pariNati se hai taba bhI ThIka nahIM baiTha rahA kyoMki Apake hI yahA~ sirpha buddhi meM hI arthAkAra honA svIkAra kiyA gayA hai, anyatra nhiiN| vaha arthAkAra pariNati pratyeka indriya Adi ke svabhAva vAlI nahIM hai aura vaha na hI indriyoM kI vRtti rUpa hai, na kisI anya rUpa hI hai, kyoMki vahA~ ve sabhI doSa A jAte haiM jinheM pahale kahA jA cukA hai| sAMkhya darzana meM pariNAmI se pariNAma bhinna hai yA abhinna-aisA kucha bhI siddha nahIM hotA jJAtRvyApArasamIkSA 17. mImAMsA darzana ke prabhAkara kahate haiM ki padArthoM ko jaisA kA taisA jAnane rUpa jo jJAtA kA vyApAra hai bhale hI vaha ajJAna rUpa ho prameyakamalamArtaNDasAra:: 21
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 pramANam' iti pratipAdayan prativyUDhaH pratipattavyaH; sarvatrAjJAnasyopacArAdeva prsiddhH| 18. na ca jJAtRvyApArasvarUpasya kiJcitpramANaM grAhakam-taddhi pratyakSam, anumAnam, anyadvA? yadi pratyakSam: tatkiM svasaMvedanam, bAhyendriyajam, mana:prabhavaM vA? na tAvatsvasaMvedanam: tasyArjJAne virodhaadnbhyupgmaacc| nApi bAhyendriyajam; indriyANAM svasambaddhe'rthe jnyaanjnktvopgmaat| na ca jJAtRvyApAreNa saha teSAM sambandhaH prtiniytruupaadivissytvaat| nApi manojanyam; tthaaprtiitybhaavaadnbhyupgmaadtiprsnggaacc| vaha pramANa hai| vaise to prabhAkara kI yaha mAnyatA sannikarSa, indriyavRtti Adi kI taraha nirAkRta ho jAtI hai, kyoMki yahA~ sabhI jagaha ajJAna ko pramANa mAnA hai| inheM mAtra upacAra se hI pramANa kaha sakate haiM anyathA nhiiN| 18. prabhAkara ne jisa jJAtRvyApAra rUpa pramANa kI carcA kI hai usako grahaNa karane vAlA pramANa to koI hai nahIM, yadi hai to vaha kauna-sA hai? pratyakSa yA anumAna yA phira koI tIsarA? yadi vaha pratyakSa hai to vaha kauna-sA pratyakSa hai? svasaMvedana pratyakSa hai yA bAhya indriya pratyakSa hai? athavA mAnasa pratyakSa hai? (1) yadi vaha svasaMvedana pratyakSa hai to sva saMvedana pratyakSa ajJAna rUpa jJAtRvyApAra meM pravRtti nahIM karatA hai, kyoMki aisA mAnane meM virodha hai tathA Apane aisA mAnA bhI nahIM hai| (2) yadi vaha bAhya indriya pratyakSa hai to vaha jJAtA ke vyApAra ko kaise jAnegA kyoMki indriyA~ to apane se saMbaMdhita padArtha meM jJAna ko paidA karatI haiN| jJAtA ke vyApAra ke sAtha indriyoM kA sambandha ho nahIM sakatA kyoMki unakA to apanA pratiniyata rUpAdi viSayoM meM sambandha hotA hai| (3) yadi vaha manojanya pratyakSa hai to vaha bhI usa jJAtRvyApAra ko grahaNa nahIM karatA hai, kyoMki na to vaisI pratIti AtI hai aura na Apane aisA mAnA hai, tathA aisA mAnane para atiprasaGga doSa bhI AtA hai| 22:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 __19. nApyanumAnam: "jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdasannikRSTe'rthe buddhiH" ityevelkssnntvaattsy| sambandhazca kAryakAraNabhavAdinirAkaraNena niymlkssnno'bhyupgmyte| taduktam kAryakAraNabhAvAdisambandhAnAM dvayI gtiH| niyamAniyamAbhyAM syaadniymaadnnggtaa||1|| sarve'pyaniyamA hyete naanumotpttikaarnnm| niyamAtkevalAdeva na kinycinnaanumiiyte||2|| 20. sa ca sambandhaH kimanvayanizcayadvAreNa pratIyate, vyatirekanizcayadvAreNa vA? prathamapakSe ki pratyakSeNa, anumAnena vA tannizcayaH? na ___19. anumAna pramANa ke dvArA bhI jJAtRvyApAra siddha nahIM hotaa| kyoMki anumAna kA lakSaNa-'jisane sambandha ko jAnA hai aise vyakti ko jaba usI viSaya ke eka deza kA darzana hokara jo dUravartI padArtha kA jJAna hotA hai use anumAna kahate haiM'-aisA Apake yahA~ zAbarabhASya meM kahA gayA hai| prabhAkara ke yahA~ anumAna meM kAryakAraNa sambandha aura tAdAtmyAdi sambandha mAnA nahIM gayA hai| mAtra niyama arthAt avinAbhAva sambandha svIkAra kiyA gayA hai| kahA bhI gayA hai 'kArya kAraNa Adi sambandha niyama aura aniyama rUpa do prakAra ke hote haiN| isameM jo niyama rUpa sambandha hai vahI anumAna meM kAryakArI hai dUsarA nhiiN|' // 'avinAbhAva sambandha se rahita hetu anumAna kI utpatti meM upayogI nahIM hai tathA niyama hI eka aisA hai jisase aisA koI padArtha nahIM jo na jAnA jaay|' // 2 // isa prakAra yaha bAta siddha huyI ki prabhAkara ke anusAra anumAna meM niyama sambandha ko hI sahI mAnA hai| 20. aba prazna yaha hai ki 'jJAtA ke vyApAra ke sAtha artha prakAzana kA avinAbhAva hai'-isa sambandha kA nirNaya anvaya nizcaya ke 1. zAbarabhASya 1/1/5 prameyakamalamArtaNDasAra:: 23
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/1 tAvatpratyakSeNa; ubhayarUpagrahaNe hyanvayanizcayaH, na ca jJAtRvyApArasvarUpaM pratyakSeNa nizcIyate ityuktm| tadabhAve ca-na ttprtibddhtvenaarthprkaashnlkssnnheturuupmiti| 21. naapynumaanen| asya nishcitaanvyhetuprbhvtvaabhyupgmaat| na ca tasyAnvayanizcayaH pratyakSasamadhigamyaH puurvoktdossaanussnggaat| nApyanumAnagamyaH; tadanantara prathamAnumAnAbhyAM tnnishcye'nvsthetretraashryaanussnggaat| 22. nApi vyatirekanizcayadvAreNa; vyatireko hi sAdhyAbhAve hetorbhaavH| na ca prakRtasAdhyAbhAvaH pratyakSAdhigamyaH, tasya jJAtRvyApArAviSayatvena dvArA hotA hai yA vyatireka nizcaya ke dvArA? yadi isa sambandha kA nirNaya anvaya nizcaya ke dvArA hotA hai arthAt jahA~ jahA~ jJAtA kA vyApAra hai vahA~ vahA~ artha prakAzana hai| taba prazna uThatA hai ki isa prakAra ke anvaya kA nizcaya karatA kauna hai? pratyakSa yA anumAna? cU~ki jJAtA kA vyApAra pratyakSa nahIM hotA-yaha pahile hI kahA jA cukA hai ataH sAdhya-sAdhana donoM ke grahaNa na kara pAne se pratyakSa aise anvaya kA nizcaya nahIM kara pAtA hai aura pratyakSa ke abhAva meM vaha usake sAtha avinAbhAva sambandha rakhane vAle artha prakAzana ko kaise jAna sakatA hai? 21. anumAna se bhI donoM ke anvaya kA nizcaya nahIM hotA hai| kyoMki yaha anumAna nizcita anvaya rUpa hetu se utpanna hogaa| anvaya jAnane ke lie jo anumAna hai vaha bhI to anvaya sahita hai ataH usa anvaya ke nizcaya ke lie vaha uparokta doSa punaH upasthita hone lgeNge| arthAt anvaya pratyakSa se jAnA nahIM jAtA, anumAna ke dvArA jAnanA mAne to kauna-se anumAna se? prakRta anumAna se yA anumAnAntara se? anumAnAntara se mAnane para anavasthA aura prakRta (prathama) anumAna se mAnane para itaretarAzraya doSa AtA hai| 22. jJAtA kA vyApAra aura arthatathAtva prakAzana inakA avinAbhAva sambandha vyatireka nizcaya ke dvArA bhI nahIM hotA hai| vyatireka use kahate haiM ki jahA~ sAdhya ke abhAva meM hetu kA abhAva dikhAyA jAya, kintu yahA~ jJAtA kA vyApAra rUpa jo sAdhya hai vaha pratyakSagamya nahIM hai, kyoMki 24:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/2 tadbhAvavattadabhAve'pi prvRttivirodhaat| samarthitaM cAsya tadaviSayatvaM praagiti| nApyanumAnAdhigamyaH, ata ev| jJAnavizeSaNavimarzaH 'tannAjJAnaM pramANamanyatropacArAt' ityabhiprAyavAn pramANasya jJAnavizeSaNatvaM samarthayamAnaH prAha hitAhitaprAptiparihArasamarthaM hi pramANaM tato jJAnameva tat // 2 // 23. hitaM sukhaM tatsAdhanaM ca, tadviparItamahitam, tayoH praaptiprihaarau| prAptiH khluupaadeybhuutaarthkriyaaprsaadhkaarthprdrshktvm| arthakriyArthI hi jJAtA kA vyApAra pratyakSa kA viSaya nahIM hai, ataH jJAtA kA vyApAra hone para tathA na hone para bhI pratyakSa kI pravRtti kA virodha hI hai, pratyakSa kA viSaya jJAtA kA vyApAra nahIM hai- yaha pahale kaha cuke haiN| anumAna se vyatireka kA nizcaya nahIM hotA kyoMki usako bhI (jJAtA kA vyApAra ho athavA na ho) pravRtti nahIM hotii| jJAnavizeSaNa vimarza yaha to siddha ho hI gayA hai ki vAstava meM ajJAna rUpa vastu pramANa nahIM hotii| upacAra se anya sahAyaka sAmagrI ko bhale hI pramANa kaha diyA jAya kintu, vAstava meM jJAna hI pramANa hai| pramANa ke lakSaNa meM AcArya mANikyanandi ne jo jJAna vizeSaNa diyA hai usake samarthana meM agalA sUtra kahate haiMhitAhitaprAptiparihArasamarthaM hi pramANaM tato jJAnameva tt||2|| sUtrArtha- hita kI prApti aura ahita ke parihAra karAne meM pramANa samartha hai, ataH vaha pramANa jJAna hI hai| 23. sukha aura sukha ke sAdhanoM ko hita kahate haiM, duHkha aura du:kha ke sAdhanoM ko ahita kahate haiN| hita kI prApti aura ahita kA parihAra pramANa ke dvArA hotA hai| upAdeyabhUta jo kriyAyeM haiM una kriyAoM ke yogya padArthoM kA jJAna karAnA prApti kahalAtA hai| isIlie aise pramANa prameyakamalamArtaNDasAra:: 25
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/2 puruSastanniSpAdanasamarthaM prAptukAmastatpradarzakameva pramANamanveSata ityasya pradarzakatvameva praapktvm| na hi tena pradarzite'rthe praaptybhaavH| 24. na ca kSaNikasya jJAnasyArthaprAptikAlaM yAvadavasthAnAbhAvAtkathaM prApakateti vAcyam? pradarzakatvavyatirekeNa tsyaasttraasmbhvaat| na cAnyasya jJAnAntarasyArthaprAptau sannikRSTatvAttadeva prApakamityAzaGkanIyam; yato yadyapyanekasmAjjJAnakSaNAtpravRttAvarthaprAptistathApi paryAlocyamAnamarthapradarzakatvameva jJAnasya praapktvm-naanyt| tacca prathamata eva jJAnakSaNe sampannamiti ko jJAna kahA gayA hai| kyoMki arthakriyA ko cAhane vAle apanA kArya jisase ho aise samartha padArtha ko prApta karanA cAhate haiM aise padArtha kA jJAna jisase ho usa pramANa ko ve artha kriyArthI khojate haiM, isalie pramANa dvArA jo artha ko batalAnA hai usI ko yahA~ prAptipanA mAnA hai, pramANa ke dvArA batAye gaye padArthoM meM prApti kA abhAva to hotA nhiiN| 24. zaMkA- bauddha ke yahA~ mAnA gayA kSaNika jJAna artha kI prApti kAla taka ThaharatA to hai nahIM to phira vaha prApaka kaise banegA? samAdhAna- aisI zaMkA karanA ucita nahIM kyoMki pramANa meM to pradarzaka rUpa hI prApti hai artha prApti nhiiN| artha prApti ke samaya dUsarA jJAna AtA hai| zaMkA- vaha samIpavartI jJAna arthaprApaka hai? samAdhAna- nahIM, yadyapi aneka jJAnoM ke pravRtta hone para hI arthaprApti hotI hai to bhI vicAra meM prApta jo padArtha haiM unakI pradarzakatA hI jJAna kI prApakatA hai, anya nhiiN| aisI prApakatA to jJAna ke kSaNa meM hI ho jAtI hai, usake lie Age-Age ke jJAna upayogI nahIM haiN| Age Age ke jJAnoM ke mAdhyama se usI padArtha ke vizeSa aMzoM kA pradarzakapanA ho to usameM bAdhA nahIM hai| padArtha meM pravRtta hone rUpa prApti to jJAna ke AdhIna nahIM hai vaha to puruSa kI icchA ke AdhIna hai| 26:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/2 nottarottarajJAnAnAM tadupayogi (tvam), tadvizeSAMzapradarzakatvena tu tat tessaamuppnnmev| pravRttimUlA tUpAdeyArthaprAptirna pramANAdhInAtasyAH purussecchaadhiinprvRttiprbhvtvaat| 25. na ca pravRttyabhAve pramANasyArthapradarzakatvalakSaNavyApArAbhAvo vAcyaH, prtiitivirodhaat| na khalu candrArkAdiviSayaM pratyakSamapravartakatvAnna tatpradarzakamiti loke prtiitiH| nirvikalpapramANanirAsaH 26. nanu sAdhUktaM pramANasyAjJAnarUpatApanodArthaM jJAnavizeSaNamasmAkamapISTatvAt, taddhi samarthayamAnaiH saahaayymnusstthitm| tattu kiJcinnirvikalpaka 25. zaMkA- pravRtti rUpa prApti pramANa meM na hone ke kAraNa usameM artha pradarzana rUpa prApti bhI nahIM ho sakegI? samAdhAna- nahIM aisA nahIM hai| aisA mAnane meM virodha hai| jaise hameM candra-sUrya Adi kA pratyakSa jJAna to hotA hai kintu unakA vahA~ grahaNa (prApti) nahIM hotaa| jJAna mAtra unakA pradarzaka hotA hai aura itane mAtra se vaha jJAna loka meM pramANa mAnA jAtA hai| hameM yaha samajhanA cAhie ki pramANa kA kArya mAtra padArthoM kI heyopAdeyatA batalAnA hai na ki usameM pravRtti karAnA yA usase nivRtti kraanaa| yaha bAta to jJAtA kI icchA para nirbhara karatI hai ki vaha usase nivRtta hotA hai yA usameM prvRtt| yadi pramANa pravRtti yA nivRtti karAtA hotA to jagat meM kabhI bhI koI galata kArya nahIM hote kyoMki galata kArya se hAni hotI hai yaha jJAna to pramANa se ho hI cukatA hai phira bhI jJAtA galata kArya meM pravRtta ho jAtA hai| ataH pramANa artha ke hita-ahita kA jJAna mAtra karAtA hai usameM pravRtta yA usase nivRtta vyakti (jJAtA) apanI icchA se hotA hai| nirvikalpapramANa samIkSA tathA vyavasAyAtmaka vizeSaNa vimarza 26. bauddhoM kA kahanA hai ki jainoM ne pramANa pada ke sAtha jo jJAna vizeSaNa diyA hai vaha to hameM mAnya hai kyoMki vaha ajJAna kA virodhI hai prameyakamalamArtaNDasAra:: 27
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/3 kiJcitsavikalpakamiti manyamAnaM prati azeSasyApi pramANasyAvizeSaNa vikalpAtmakatvavidhAnArthaM vyavasAyAtmakatvavizeSaNasamarthanaparaM tnnishcyaatmkmityaadyaah| yatprAkprabandhena samarthitaM jJAnarUpaM pramANam tannizcayAtmakaM smaaropviruddhtvaadnumaanvt||3|| 27. saMzayaviparyAsAnadhyavasAyAtmako hi samAropaH, tadviruddhatvaM vastutathAbhAvagrAhakatvaM nizcayAtmakatvenAnumAne vyAptaM suprasiddham anyatrApi jJAne tad dRzyamAnaM nizcayAtmakatvaM nizcAyayati, samAropavirodhigrahaNasya nishcysvruuptvaat| pramANatvAdvA tttdaatmkmnumaanvdev| paranirapekSatayA vastutathAbhAvaprakAzaka hi prmaannm| kintu Apako yaha bhI mAnanA cAhie ki vaha pramANa nirvikalpaka aura savikalpaka donoM taraha kA hotA hai| bauddhoM kI isa bAta para AcArya mANikyanandi tRtIya sUtra kI racanA karate haiM aura yaha kahate haiM ki pramANa vikalpAtmaka hI hai| ve vyavasAyAtmaka rUpa pramANa kA nizcaya karAte huye kahate haiM tannizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat // 3 // sUtrArtha- vaha pramANa nizcayAtmaka hotA hai, samAropa kA virodhI hone se, anumAna kI trh| jo pahale jJAna rUpa se siddha kiyA huA pramANa hai vahI pramANa, padArtha kA nizcayAtmaka hai, saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya rUpa samAropa kA virodhI hone se, jaise ki anumaan| 27. samAropa saMzaya, vipayarya, anadhyavasAyAtmaka hotA hai| isake viparIta vastu jaisI hai vaisI grahaNa karanA nizcAyakapanA kahalAtA hai| yaha nizcAyakapanA anumAna meM hai| yaha bAta bauddha bhI mAnate haiN| ataH sabhI pratyakSAdi pramANoM meM vaha nizcAyakapanA siddha kiyA jAtA hai| samAropa ke viruddha rUpa se grahaNa karanA yahI to nizcAyakatva hai| pramANatva hetu ke dvArA bhI usakA nizcAyakapanA siddha hogaa| anumAna kI taraha arthAt pramANa vyavasAyAtmaka hotA hai samyagjJAna hone se, avisaMvAdI hone se, 28:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/3 28. na cAvikalpakam tathA-nIlAdau vikalpasya kssnnkssye'numaansyaapekssnnaat| tato'pramANaM tat vastuvyavasthAyAmapekSitaparavyApAratvAt snnikrssaadivt| na cedamanubhUyate-akSavyApArAnantaraM svArthavyavasAyAtmano nIlAdivikalpasyaiva vaishyenaanubhvaat| zabdAdvaitavAdasamIkSA 29. yepi zabdAdvaitavAdino nikhilapratyayAnAM zabdAnuviddhatvenaiva savikalpakatvaM manyante- tatsparzavaikalye hi teSAM prakAzarUpatAyA evaabhaavprsnggH| vAgrUpatA hi zAzvatI pratyavamarzinI c| tadabhAve pratyayAnAM nAparaM ruupmvshissyte| sakalaM cedaM vAcyavAcakattvaM zabdabrahmaNa eva vivarto nAnyavivarto nApi svtntrmiti| taduktamathavA nirNayAtmaka hone se ityAdi hetuoM ke dvArA bhI pramANa meM vyavasAyAtmakatva siddha hai| kisI anya pramANa kI apekSA kiye binA vastu ko yathArtha rUpa se jAnanA, yahI pramANa hai| 28. nirvikalpaka jJAna pramANa nahIM hai kyoMki nirvikalpaka ke viSaya jo nIlAdi haiM unameM kSaNikapane ko siddha karane ke lie anumAna kI apekSA hotI hai| ataH anumAna se siddha kiyA jAtA hai ki vaha nirvikalpaka apramANa hai kyoMki vastu vyavasthA ke lie use to dUsare kI apekSA karanI par3atI hai| jaise ki sannikarSAdi ko jJAna kI apekSA karanI par3atI hai| dUsarI bAta yaha hai ki nirvikalpaka anubhava meM to AtA nahIM, indriyoM kI pravRtti ke bAda apane aura para ke nizcaya rUpa nIlAdi vikalpa kA hI spaSTa rUpa se anubhavana hotA hai| zabdAdvaitavAda-samIkSA 29. bhartRhari zabdAdvaitavAdI mAne jAte haiN| unakA aisA mAnanA hai ki jitane bhI jJAna haiM unakA zabda ke sAtha tAdAtmya sambandha hai, isIliye ve savikalpa haiM, yadi inameM zabdAnuviddhatA na ho (arthAt zabda saMsparza se ye rahita hoM) to jJAnoM meM vastusvarUpa ke prakAzana karane kA abhAva hogA, vacana sadA se jJAna ke kAraNa rahe haiM, yadi jJAna meM prameyakamalamArtaNDasAraH: 29
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/3 na sosti pratyayo loke yaH shbdaanugmmaadRte| anuviddhamivAbhAti sarve zabde prtisstthitm|| vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya shaashvtii| na prakAzaH prakAzeta sA hi prtyvmrshinii|| anAdinidhanaM zabdabrahmatattvaM ydkssrm| vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato ytH|| zabdasaMsparzitva (jJAna aura zabda kA sparza) na mAnA jAya to jJAna kA apanA nija rUpa kucha zeSa nahIM raha jaataa| jitanA bhI yaha vAcyAvAcakatva hai vaha saba zabdarUpa brahma kI hI paryAya hai aura kisI kI nahIM, aura na hI yaha koI svatantra padArtha hai| kahA bhI hai 'aisA koI jJAna nahIM hai jo zabda ke anugama ke binA ho, sArA yaha jagat zabda ke dvArA anuviddha sA ho rahA hai, samasta vizva zabdabrahma meM pratiSThita hai' 'jJAna meM vyabhicarita rUpa se rahane vAlI zAzvatI vAgrUpatA kA yadi jJAna meM se ullaMghana ho jAtA hai to jJAna kA astitva hI nahIM raha sakatA, kyoMki vaha vAgrUpatA-zabdabrahma jJAna se saMbaMdhita hokara rahatI hai'||2|| 'zabdabrahma rUpa tattva to anAdinidhana-Adi-anta rahita hai kyoMki vaha avinazvara hai, vahI zabdabrahma ghaTapaTAdi rUpa se pariNamatA hai, ataH jagat meM jitane padArtha haiM ve saba usI zabdabrahma ke bheda-prabheda haiN||3|| vAkyapadIyam 1/124 vAkyapadIyam 1/125 vAkyapadIyam 1/1 30:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/3 30. anAdinidhanaM hi zabdabrahma utpAdavinAzAbhAvAt, akSaraM ca akArAdyakSarasva nimittatvAt, anena vAcakarUpatA 'arthabhAvena' ityanena tu vAcyarUpatAsya suucitaa| prakriyeti bhedaaH| zabdabrahmeti naamsngkiirtnmiti| 31. tepyatattvajJAH; zabdAnuviddhatvasya jnyaanessvprtibhaasnaat| taddhi pratyakSeNa pratIyate, anumAnena vA? pratyakSeNa cetkimaindriyeNa, svasaMvedanena vA? na tAvadaindriyeNa; indriyANAM rUpAdiniyatatvena jnyaanaavissytvaat| nApi svasaMvedanena; asya shbdaagocrtvaat| 30. yaha zabdabrahma anAdi nidhana isalie hai kyoMki usameM utpAdavinAza nahIM hotA, akArAdi akSaroM kA vaha nimitta hai, ataH akSara rUpa bhI use kahA gayA hai, isase yaha prakaTa kiyA gayA hai ki vaha vAcaka rUpa hai tathA vahI artharUpa se pariNamana karatA hai, ata: vahI vAcya rUpa hai, yahI jagat kI prakriyA hai arthAt bheda-prabheda rUpa jo ye jagat hai vaha zabdabrahmamaya hai| ye sabhI mAnyatAyeM zabdabrahmAdvaitavAdI bhartRhari kI haiN| 31. isa para jainAcArya kA kahanA hai ki tattvajJa puruSa aisA nahIM kaha skte| ye bhI atattvajJoM ke dvArA kahA gayA hai| kyoMki jJAna zabdAnuviddha hai yaha bAta buddhi meM utaratI nahIM hai, 'jJAnoM meM zabdAnuviddhatA hai' yaha bAta kisa pramANa se pramANita hai? pratyakSa pramANa se yA anumAna pramANa se? yadi kaho ki 'jJAnoM meM zabdAnuviddhatA pratyakSa se pramANita hai to punaH prazna hogA ki indriyajanya pratyakSa se yA svasaMvedana pratyakSa se? indriya janya pratyakSa to jJAnoM meM zabdAnuviddhatA ko jAna nahIM sakatA kyoMki indriya kI pravRtti mAtra rUpAdi niyata viSayoM meM hI ho sakatI hai| jJAna meM nhiiN| yadi Apa kaheM ki zabdAnuviddhatA svasaMvedana pratyakSa se siddha hotI hai to bhI nahIM hogA, kyoMki svasaMvedana pratyakSa zabdAtIta hotA hai, arthAt acetana zabda meM svasaMvedanatA kA abhAva hai| prameyakamalamArtaNDasAra:: 31
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/3 32. anumAnAtteSAM tadanuviddhatvapratItirityapi manorathamAtram; tdvinaabhaavilinggaabhaavaat| tatsambhave vA'dhyakSAdibAdhitapakSanirdezAnantaraM prayuktatvena kaalaatyyaapdisstttvaacc| apUrvArthavizeSaNasya sArthakatvam 33. nanu vyavasAyAtmakavijJAnasya prAmANye nikhilaM tadAtmaka jJAne pramANaM syAt, tathA ca viparyayajJAnasya dhArAvAhivijJAnasya ca pramANatAprasaGgAt pratItisiddhapramANetaravyavasthAvilopa: syAt, ___32. anumAna pramANa ke dvArA bhI zabdAnuviddhatA siddha nahIM hotI kyoMki jJAnoM meM jo anumAna pramANa dvArA zabdAnuviddhatva siddha karane kA prayAsa kiyA gayA hai vaha saba kevala manoratha rUpa hI hai, kyoMki avinAbhAvI hetu ke binA anumAna apane sAdhya kA sAdhaka nahIM hotA hai, yadi koI hetu sambhava bhI ho to vaha hetu kAlAtyayApadiSTa doSa se dUSita hI rahegA, kyoMki jisakA pakSa pratyakSa Adi pramANoM se bAdhita hotA hai usameM prayukta huA hetu kAlAtyayApadiSTa doSavAlA kahA jAtA hai, jaba netrAdi se hone vAle rUpAdijJAna zabdAnuviddha nahIM haiM, phira bhI yadi sabhI jJAnoM ko zabdAnuviddha hI siddha kiyA jAtA hai to vaha pratyakSabAdhita hogA hii| ataH zabdabrahmAdvaitavAdI kI uparokta mAnyatA ThIka nahIM hai| apUrvArthavizeSaNa kI sArthakatA 33. yahA~ prazna upasthita hotA hai ki pramANa kA lakSaNa karate samaya AcArya mANikyanandi ne jo vyavasAyAtmaka vizeSaNa diyA hai vaha ThIka nahIM, kyoMki jo vyavasAyAtmaka jJAna hai vaha pramANa hai, aisA kaheMge to jitane bhI vyavasAyAtmaka jJAna haiM, ve sabhI pramANa ho jAyeMge aura phira isa prakAra viparyayajJAna tathA dhArAvAhika jJAna ityAdi jJAna meM bhI prAmANya mAnanA hogA, phira pratItisiddha pramANajJAna aura apramANajJAna isa taraha jJAnoM meM vyavasthA nahIM raha sakegI? 32:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/3 34. ityAzaGkayA'tiprasaGgApanodArtham apUrvArthavizeSaNamAha / ato'nayoranarthaviSayatvAvizeSagrAhitvAbhyAM vyavacchedaH siddhaH / yadvAnenA'pUrvArthavizeSaNena dhArAvAhivijJAnameva nirsyte| viparyayajJAnasya tu vyavasAyAtmakatvavizeSaNenaiva nirastatvAt saMzayAdisvabhAvasamAropavirodhi grahaNatvAttasya / apUrvArthapadavimarzaH 35. tenApUrvArthavizeSaNena dhArAvAhivijJAnaM nirasyate / nanvevamapi pramANasamplavavAditAvyAghAtaH pramANapratipanne'rthe pramANAntarApratipattiH / 34. isa prakAra kI zaMkA ke samAdhAna ke lie tathA isa atiprasaGga doSa ko dUra karane ke lie hI AcArya mANikyanandi ne pramANa ke lakSaNa meM apUrvArtha vizeSaNa diyA hai| apUrvArtha vizeSaNa se viparyaya jJAna tathA dhArAvAhika jJAna ina donoM kA nirasana ho jAtA hai, kyoMki viparyaya jJAna kA viSaya vAstavika nahIM hai aura dhArAvAhika jJAna kA viSaya avizeSa mAtra hai| yA apUrvArtha vizeSaNa dvArA dhArAvAhika jJAna kA pramANapanA khaNDita hotA hai aura vyavasAyAtmaka vizeSaNa dvArA viparyaya jJAna kA pramANapanA nirasta hotA hai, kyoMki vyavasAyAtmaka jJAna to saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya se rahita hI vastu ko grahaNa karatA hai| apUrvArdha pada vimarza 35. mImAMsakoM kA kahanA bhI hai ki Apane jo apUrvArtha vizeSaNa ke dvArA dhArAvAhika jJAna kA nirasana kiyA hai usase Apake mAnya pramANasamplavavAda kA vyAghAta hotA hai, kyoMki pratyakSAdi pramANa ke dvArA jAne hue viSaya meM dUsare anumAnAdi pramANoM kI pravRtti honA isakA nAma pramANasamplava hai, pramANasamplava grahaNa hue padArtha ko hI grahaNa karatA hai, apUrvArtha ko nahIM, ataH isakA samAdhAna Apa kisa prakAra kareMge? jainAcArya kahate haiM ki mImAMsakoM kA aisA kahanA ThIka nahIM hai| usakA kAraNa yaha hai ki jahA~ artha paricchitti (padArtha ke jJAna kI) vizeSatA hotI hai vahA~ usI eka viSaya meM pravRtta hone para bhI jJAna meM hamane pramANatA mAnI hai isa bAta ko jarA gaharAI se samajhanA hogaa| prathama pramANa ke dvArA jAne gaye padArtha ko yadi vizeSAkAra rUpa se jAnane ke prameyakamalamArttaNDasAra:: 33
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/4-5 ityaco dyam ; arthaparicchittivizeSasadbhAve ttprvRtterpybhyupgmaat| prathamapramANapratipanne hi vastunyAkAravizeSa pratipadyamAnaM pramANAntaram apUrvArthameva vRkSo nyagrodha ityaadivt| etadevAha anizcito'pUrvArthaH // 4 // 36. svarUpeNAkAravizeSarUpatayA vaanvgto'khilopypuurvaarthH| dRSTo'pi samAropAttAdRk // 5 // lie vahA~ dUsarA pramANa pravRtta hotA hai to vaha viSaya usake liye apUrvArtha hI hai; jaise prathama pramANa ne itanA hI jAnA ki yaha vRkSa hai, phira dUsare pramANa ne use yaha vRkSa vaTa kA hai aisA vizeSa rUpa se jAnA to vaha jJAna pramANa hI kahA jAyegA, kyoMki dvitIya jJAna ke viSaya ko prathama jJAna ne nahIM jAnA thA, ata: vRkSa sAmAnya ko jAnane vAle jJAna kI apekSA vaha vRkSa ko jAnane vAle jJAna ke lie vaha vaTa vRkSa apUrvArtha hI hai| isalie AcArya mANikyanandi ne Age sUtra kahA hai anizcito'pUrvArthaH // 4 // sUtrArtha- jisa artha kA kisI yathArthagrAhI pramANa se abhI taka nizcaya nahIM huA hai use apUrvArtha kahate haiN| isa paribhASA ko isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai ki jisa artha kA svarUpa jJAta na ho athavA jisakA AkAra vizeSa jJAta na ho use apUrvArtha kahate haiN| kahane kA tAtparya yaha hai ki anizcita, ajJAta, anavagata aura apratipanna ye sabhI zabda paryAyavAcI haiN| isa sUtra meM apUrva zabda artha kA vizeSaNa hai| 36. prabhAcandrAcArya isa sUtra kI vyAkhyA meM kahate haiM ki jo svarUpa se athavA vizeSa rUpa se nizcita nahIM hai vaha akhila padArtha apUrvArtha hai| apUrvArtha kA eka dUsarA lakSaNa bhI AcArya mANikyanandi ne kiyA hai dRSTo'pi samAropAttAdRk // 5 // 34:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/4-5 37. na kevalamapratipanna evApUrvArtha, api tu dRSTo'pi pratipannapi samAropAt saMzayAdisadbhAvAt taadRgpuurvaartho'dhiitaanbhystshaastrvt| evaMvidhArthasya yannizcayAtmaka vijJAnaM tatsakalaM prmaannm| 38. tanna anadhigatArthAdhigantRtvameva pramANasya lakSaNam / taddhi vastu - nyadhigate'dhigate vA'vyabhicArAdiviziSTAM pramAM janayannopAlambhaviSayaH / 39. na cAdhigate'rthe kiM kurvattatpramANatAM prApnotIti vaktavyam ? viziSTapramAM janayatastasya pramANatApratipAdanAt yatra tu sA nAsti tanna prmaannm| sUtrArtha dRSTa artha bhI samAropa ho jAne ke kAraNa apUrvArtha kahalAtA hai (arthAt sirpha adRSTa hI apUrvArdha nahIM hai) / 37. prabhAcandrAcArya kahate haiM ki kevala apratipanna hI apUrvArtha nahIM hai balki dRSTa meM bhI, pratipanna meM bhI yadi saMzayAdi samAropa A jAtA hai to vaha padArtha bhI apUrvArdha bana jAtA hai jaise ki par3hA huA zAstra bhI anabhyAsa se nahIM par3hA huA jaisA ho jAtA hai| isa prakAra apUrvArtha kA nizcaya karAne vAle sabhI jJAna pramANa kahe gaye haiN| 38. isalie prabhAkarabhaTTa ne jo yaha 'anadhigatArthAdhigantRtvameva pramANasya lakSaNam' kahA hai vaha ThIka nahIM hai vastu cAhe jAnI huyI ho yA nahIM jAnI huyI, jJAna yadi usameM avyabhicAra rUpa se vizeSa jAnakArI utpanna karatA hai to vaha jJAna pramANa hI mAnA jaayegaa| 39. punaH prazna uThatA hai ki jAne huye viSaya meM yaha kyA pramANatA lAyegA ? yaha zaMkA isalie ucita nahIM hai kyoMki usameM viziSTa aMza kA grahaNa karake vaha vizeSatA lAtA hai, ataH usameM pramANapanA AtA hai, hA~; jahA~ jJAna ke dvArA kucha bhI vizeSa rUpa se jAnanA nahIM hotA hai vahA~ usameM pramANatA nahIM hotI hai| prameyakamalamArttaNDasAra 35
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/6 svavyavasAyAtmakavizeSaNavimarzaH 40. athedAnIM prAk pratijJAtaM svavyavasAyAtmakatvaM jJAnavizeSaNaM vyAcikhyAsuH svonmukhatayetyAdyAha svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH // 6 // 41. svasya vijJAnasvarUpasyonmukhatollekhitA tayA itItthaMbhAve bhaa| pratibhAsanaM saMvedanamanubhavanaM svasya pramANatvenAbhipretavijJAnasvarUpasya sambandhI vyvsaayH| svavyavasAyAtmaka vizeSaNa vimarza ___40. AcArya mANikyanandi ne pahale pramANa ke lakSaNa meM jJAna kA vizeSaNa svavyavasAyAtmaka diyA hai aba usakA vyAkhyAna karate hue agalA sUtra kahate haiM svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyvsaayH||6|| sUtrArtha-svonmukharUpa se apane Apako jAnanA, yaha svavyavasAya hai| 41. apane Apako jAnane ke abhimukha hone ko svonmukhatA kahate haiN| usa svAnubhava rUpa se jo pratibhAsa arthAt AtmapratIti hotI hai, vahI svavyavasAya kahalAtA hai| khuda ko jAnane kA nAma svavyavasAya prabhAcandrAcArya samajhAte haiM ki svayaM kI tarapha sammukha hone se jo pratibhAsa hotA hai vahI svavyavasAya kahalAtA hai| yahA~ 'svonmukhatayA' aisI jo tRtIyA vibhakti kA prayoga hai vaha 'jJAna ko apanI tarapha jhukAne se arthAt apane svarUpa kI tarapha sammukha hone se' isa prakAra ke artha meM prayukta huI hai| pratibhAsana kA artha saMvedana yA anubhavana hai| pramANa svarUpa se svIkAra kiyA gayA jo jJAna hai usake dvArA apanA vyavasAya nizcaya karanA yaha jJAna kA apanA nizcaya karanA kahalAtA hai| 36:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/7 42. svavyavasAyasamarthanArthamarthavyavasAyaM svaparaprasiddham 'arthasya' ityAdinA dRssttaantiikroti| arthasyeva tadunmukhatayA // 7 // 43. iva zabdo ythaarthe| yathA'rthasya ghaTAdestadunmukhatayA svollekhitayA pratibhAsanaM vyavasAya tathA jnyaansyaapiiti| svasaMvedanajJAnavimarzaH 44. nanu vijJAnasya pratyakSatve'rthavatkarmatApatte: karaNAtmano jJAnAntarasya parikalpanA syaat| tasyApi pratyakSatve pUrvavatkarmatApatte: karaNAtmakaM jJAnAntaraM ___42. isake bAda AcArya mANikyanandi isa svavyavasAya vizeSaNa kA samarthana prativAdI tathA vAdI ke dvArA mAnya artha vyavasAya rUpa dRSTAnta ke dvArA kahate haiM arthasyeva tdunmukhtyaa||7|| sUtrArtha- jaise artha ke unmukha hokara use jAnanA arthavyavasAya hai| jisa prakAra padArtha kI tarapha jhukane se padArtha kA nizcaya hotA hai arthAt jJAna hotA hai, usI prakAra apanI tarapha sammukha hone se jJAna ko apanA vyavasAya hotA hai| 43. sUtra meM 'iva' zabda yathA zabda ke sthAna para prayukta huA hai| jaise ghara Adi vastu kA usakI tarapha unmukha hone para jJAna ke dvArA vyavasAya hotA hai vaise hI jJAna ko apanI tarapha unmukha hone para apanA nija kA vyavasAya hotA hai| cUMki naiyAyikAdi jJAna ko svasaMvedI nahIM mAnate haiN| ata: unake nirAkaraNa ke prayojana se AcArya ne ina do sUtroM kI racanA kI hai| svasaMvedanajJAna vimarza __ kucha dArzanika jJAna ke svasaMvedakatva ko svIkAra nahIM krte| unameM se mImAMsaka pramukha haiN| mImAMsakoM kA kahanA hai ki jainAcAryoM ne jJAna kA jo svasaMvedana rUpa pratyakSa mAnA hai vaha ThIka nahIM hai| prameyakamalamArtaNDasAraH: 37
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/7 parikalpanIyamityanavasthA syAt / 45. tasyApratyakSatvepi karaNatve prathame ko'paritoSoyenAsya tathA karaNatvaM nessyte| na caikasyaiva jJAnasya parasparaviruddhakarmakaraNAkArAbhyupagamo yukto'nyatra tathA'darzanAdityAzaGkaya prameyavatpramAtRpramANapramitInAM pratItisiddhaM pratyakSatvaM pradarzayannAha 44. jJAna ko yadi pratyakSa honA mAnA jAyegA to vaha karma rUpa ho jaayegaa| jaise ki padArthoM ko pratyakSa honA mAnate haiM to ve karmarUpa hote haiM, isa taraha jJAna bhI karmarUpa bana jAyegA, to usako jAnane ke lie dUsare kAraNa kI AvazyakatA par3egI taba vaha dUsarA kAraNabhUta jJAna bhI pratyakSa hogA to karma rUpa ho jAyegA, phira usa dUsare jJAna ke lie tIsarA karaNabhUta jJAna cAhie, isa prakAra calate-calate kahIM para bhI vizrAma to hogA nahIM ataH anavasthA doSa kA prasaGga AyegA / 45. yadi jaina yaha kaheM ki jJAna ko pratyakSa karane vAlA vaha dUsare nambara kA jJAna apratyakSa rahakara hI kAraNa bana jAtA hai arthAt usa dUsare apratyakSa jJAna ke dvArA hI prathama jJAna kA pratyakSa hotA hai - taba to Apako prathama jJAna ko bhI apratyakSa hI mAnanA cAhie jisa prakAra dUsarA jJAna svataH apratyakSa rahakara prathama jJAna ke lie karaNa banatA hai vaise hI prathama jJAna svata: apratyakSa rahakara padArthoM ke pratyakSa karane meM karaNa bana jAyegA, isameM kyA bAdhA hai? tathA jainAcArya jJAna ko karma rUpa aura karaNa rUpa bhI mAnate haiM ataH vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki eka hI jJAna ko paraspara viruddha do dharmayukta arthAt karma aura karaNarUpa mAnanA aisA kahIM para bhI nahIM dekhA jAtA hai| uparokta AzaMkAoM ko dhyAna meM rakhakara hI AcArya mANikyanandi AgAmI do sUtroM kI racanA karate huye samajhAte haiM ki jisa prakAra prameya arthAt padArtha pratyakSa huA karate haiM vaise hI pramAtA -AtmA, pramANa arthAt jJAna tathA pramiti - phala ye sabake saba hI pratyakSa hote haiM 38 : : prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/8-9 ghaTamahamAtmanA vedmIti // 8 // karmavatkartRkaraNakriyApratIteH // 9 // 46. na hi karmatvaM pratyakSatAM pratyaGgamAtmano'pratyakSatvaprasaGgAt tadvattasyApi karmatvenApratIteH / tadapratItAvapi kartRtvenAsya pratIteH pratyakSatve jJAnasyApi karaNatvena pratIteH pratyakSatAstu vizeSAbhAvAt / 11911 ghaTamahamAtmanA vedmIti // 8 // karmavatkartRkaraNakriyApratIteH // 9 // sUtrArtha - 'maiM ghaTa ko AtmA (jJAna) se jAnatA hU~' ||8|| 'karma ke samAna kartA, karaNa aura kriyA kI bhI pratIti hotI isa sUtra meM 'ahaM' pada kartA hai, 'ghaTa' karma hai, 'AtmanA ' pada karaNa hai aura 'vedmi' yaha kriyA hai| jaise jAnane vAlA puruSa apane Apake dvArA ghaTa ko jAnatA hai, vaise hI apane Apako bhI jAnatA hai| 46. AcArya prabhAcandra kahate haiM ki maiM ghaTa ko apane dvArA (jJAna ke dvArA) jAnatA huuN| jaise ki ghaTa padArtha kA pratyakSa hotA hai, dekhiye jo karma rUpa hotA hai vahI pratyakSa hotA hai aisA niyama nahIM hai arthAt pratyakSatA kA kAraNa karmapanA ho aisI bAta nahIM hai, yadi aisA niyama kiyA jAya ki jo karmarUpa hai vahI pratyakSa hai to AtmA ke bhI apratyakSa ho jAne kA prasaGga AyegA, kyoMki karaNabhUtajJAna jisa prakAra karma rUpa nahIM hai vaise hI AtmA bhI karma rUpa se pratIta nahIM hotA hai| yadi mImAMsaka yaha kaheM ki AtmA karmapane se pratIta nahIM hotA hai kintu kartRtva rUpa se pratIta hotA hai ataH vaha pratyakSa hai to phira jJAna bhI kAraNarUpa se pratyakSa ho, koI vizeSatA nahIM hai| arthAt jJAna aura AtmA donoM hI karmarUpa se pratIta nahIM hote haiM phira bhI yadi AtmA kA pratyakSa honA svIkAra karate ho to jJAna ko bhI pratyakSa mAnanA hogaa| prameyakamalamArttaNDasAra 39
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/8-9 47. atha karaNatvena pratIyamAnaM jJAnaM karaNameva na pratyakSam; tadanyatrApi smaanm| kiJca, AtmanaH pratyakSatve parokSajJAnakalpanayA ki sAdhyam? tasyaiva svarUpavad bAhyArthagrAhakatvaprasiddhaH? ___48. kartuH karaNamantareNa kriyAyAM vyApArAsambhavAtkaraNabhUtaparokSajJAnakalpanA nAnarthiketyapyasAdhIyaH; manasazcakSurAdezcAntarbahiHkaraNasya sadbhAvAt tato'sya vishessaabhaavaacc| anayoracetanatvAtpradhAnaM cetanaM karaNamityapyasamIcInam; bhaavendriymnsoshcetntvaat| tatparokSatvasAdhane ca siddhasAdhanam: svArthagrahaNazaktilakSaNAyA labdhermanasazca bhAvakaraNasya chdmsthaaprtyksstvaat| 47. zaMkA- aisA jJAna jo karaNa rUpa pratIta hotA hai, vaha karaNa hI rahegA pratyakSa nahIM ho skegaa| samAdhAna- taba yaha bAta to kartA meM bhI lAgU hogI- arthAt kartRtvarUpa se pratIta huI AtmA kartA hI kahalAyegA vaha pratyakSa nahIM ho pAyegA, isa prakAra AtmA ke viSaya meM bhI mAnanA pdd'egaa| dUsarI bAta yaha hai ki mImAMsaka AtmA ko pratyakSa honA mAnate haiM phira jJAna ko hI parokSa kyoM batalAte hai? yaha bhI eka bar3I vicitra bAta hai? kyoMki jaise svayaM AtmA hI apane svarUpa kA grAhaka hotA hai vaise hI vaha bAhya padArthoM kA bhI grAhaka hotA hai| yaha bAta prasiddha hai hii| arthAt AtmA hI bAhya padArthoM ko jAnate samaya karaNa rUpa ho jAtA hai| 48. mImAMsaka kahate haiM ki kartA ko kAraNa ke binA kriyA meM vyApAra karanA zakya nahIM hai, ata: karaNabhUta parokSajJAna kI kalpanA karanA vyartha nahIM hai| isa bAta para jainAcArya kahate haiM ki mImAMsakoM kA yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki karttAbhUta AtmA kA karaNa to mana aura indriyA~ huA karatI haiN| anta:karaNa to mana hai aura bahiHkaraNa svarUpa sparzanAdi indriyA~ haiN| mImAMsaka ke usa parokSabhUta jJAnakaraNa se ina kAraNoM meM to bhinnatA nahIM hai; arthAt yadi Apako parokSa svabhAva vAlA hI karaNa mAnanA hai to mana Adi parokSabhUta karaNa haiM hii| 40:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/8-9 49. upayogalakSaNaM tu bhAvakaraNaM nApratyakSam; svArthagrahaNavyApAralakSaNasyAsya svasaMvedanapratyakSaprasiddhatvAt 'ghaTAdidvAreNa ghaTAdi grahaNe upayukto'pyahaM ghaTaM na pazyAmi padArthAntaraM tu pazyAmi' ityupayogasvarUpasaMvedanasyAkhilajanAnAM suprsiddhtvaat| zaMkA- mana aura indriyA~ karaNa to haiM, kintu ve saba acetana haiN| eka mukhya cetana svarUpa karaNa honA caahie| samAdhAna- aisA kahanA ucita nahIM hai| Apa jaina darzana ke abhiprAya ko pahale samajhiye- bhAva mana aura bhAvendriyA~ to caitanya svabhAva vAlI haiM, yadi Apa una bhAva mana aura bhAvendriyoM ko parokSa siddha karanA cAhate ho to jainadarzana ke lie yaha iSTa hai kyoMki jainadarzana meM svapara ko jAnane kI zakti jisakI hotI hai aisI labdhi rUpa bhAvendriya ko tathA bhAvamana ko cetana mAnate haiN| yadi inameM Apa parokSatA siddha karate haiM to hameM koI Apatti nahIM hai kyoMki jainadarzana meM chadmasthoM ko (apUrNa jJAniyoM ko) inakA pratyakSa hotA hI nahIM hai| 49. jainadarzana ke anusAra labdhirUpa karaNa aura bhAvamana to parokSa hI rahate haiN| yahA~ jo upayoga lakSaNa vAlA bhAvakaraNa hai vaha to sva aura para ko grahaNa karane ke vyApAra rUpa hotA hai ataH yaha svayaM ko pratyakSa hotA rahatA hai| usakI prakriyA isa prakAra hai- jaba cakSu Adi indriyoM dvArA ghaTa Adi ko grahaNa karane kI ora jIva kA upayoga hotA hai arthAt vyApAra hotA hai taba vaha kahatA hai ki maiM ghaTa ko to dekha nahIM rahA hU~, anya padArtha ko dekha rahA hU~-arthAt maiM hAtha se ghaTa ko uThA rahA hU~ kintu merA lakSya anyatra hai-isa prakAra upayoga ke svarUpa ko pratIti yA (anubhava) sabhI jIvoM ko AyA karatI hai| isa prakAra aneka prakAra se mImAMsakoM kI sabhI zaMkAoM kA samAdhAna karate huye yaha siddha karate haiM ki jo jJAna para ko jAnatA hai vahI jJAna svayaM ko bhI jAnatA hai| prameyakamalamArtaNDasAraH: 41
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/10 50. nanu zAbdI pratipattireSA 'ghaTamahamAtmanA vedmi' iti nAnubhavaprabhAvA tasyAvastadavinAbhAvAbhAvAt, anyathA 'aGgalyagre hastiyUthazatamAste' ityAdipratipatterapyanubhavatvaprasaGgastatkathamataH pramAtrAnAdInAM pratyakSatAprasiddhirityAha zabdAnuccAraNepi svasyAnubhavanamarthavat on 51. yathaiva hi ghaTasvarUpapratibhAso ghttshbdoccaarnnmntrennaapiprtibhaaste| tathA pratibhAsamAnatvAcca na zAbdastathA pramAtrAdInAM svarUpasya 50. punaH mImAMsaka zaMkA karate haiM ki 'ghaTamahamAtmanA vedmi' arthAt 'maiM apane dvArA ghaTa ko jAnatA hU~' isa prakAra kI jo pratipatti hai vaha zabdasvarUpa hai, anubhava svarUpa nahIM hai, kyoMki isa pratipatti kA anubhava ke sAtha avinAbhAva nahIM hai| yadi isa pratipatti ko anubhava svarUpa mAnA jAye to 'aMgulI ke agra bhAga para saiMkar3oM hAthiyoM kA samUha hai'-ityAdi zAbdika pratipatti ko bhI anubhava svarUpa mAnanA par3egA, ataH isa zabda pratipatti mAtra se pramAtA, pramANa Adi meM pratyakSatA kaise siddha ho sakatI hai? arthAt nahIM ho sktii| kahane kA tAtparya yaha hai ki maiM apane dvArA ghaTa ko jAnatA hU~ ityAdi vacana to mAtra vacana rUpa hI haiN| vaise saMvedana bhI ho aisI bAta nahIM hai; isalie isa vAkya se pramAtA Adi ko pratyakSarUpa honA kaise siddha ho sakatA hai? isa prakAra kI zaMkA hone para hI Age AcArya mANikyanandi ne sUtrabaddha samAdhAna diyA hai zabdAnuccAraNepi svasyAnubhavanamarthavat // 10 // sUtrArtha- zabdoM ke anuccAraNa se bhI padArtha ke samAna apanA anubhava hotA hai| tAtparya yaha hai ki zabdoM kA uccAraNa kiye binA bhI apanA anubhava hotA hai, jaise ki padArthoM kA ghaTa Adi nAmoccAraNa nahIM kareM to bhI unakA jJAna hotA hai| 51. jaise 'ghaTa hai' aisA vAkya nahIM bole to bhI ghaTa kA svarUpa hameM pratIta hotA hai, kyoMki vaisA hameM anubhava hI hotA hai, yaha pratIti 42:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/11-12 pratibhAsopi tacchabdoccAraNaM vinApi pratibhAsate tasmAcca na zAbdaH / tacchabdoccAraNaM punaH pratibhAtapramAtrAdisvarUpapradarzanaparaM nA'nAlambanamarthavat, anyathA 'sukhyaham' ityaadiprtibhaassyaapynaalmbntvprsnggH| samarthayamAnaH kovetyAdinA prakaraNArthamupasaMharati / ko vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSamicchaMstadeva tathA necchet // 11 // pradIpavat // 12 // kevala zabda se hone vAlI to hai nahIM, aise hI pramAtA AtmA, pramANa- jJAnAdi kA bhI pratibhAsa usa usa AtmA Adi zabdoM kA uccAraNa binA kiye bhI hotA hai| isalie pramAtA Adi kI pratipatti mAtra zAbdika nahIM hai, AtmA Adi kA nAmoccAraNa jo mukha se karate haiM vaha to apane ko pratibhAsita hue AtmAdi ke svarUpa batalAne ke lie karate haiN| yaha jo nAmoccAraNa hote haiM ve binA pramAtA Adi ke pratibhAsa hue nahIM hote| jaise ki ghaTa Adi nAmoM kA uccAraNa binA ghaTa padArtha ke pratibhAsa hue nahIM hotA hai| yadi apane ko andara se pratIta hue ina pramAtA Adi ko anAlaMbana rUpa mAnA jAya to 'maiM sukhI hU~' ityAdi vAkyoM ko hama mAtra zAbdika nahIM mAnate haiM, kintu sAlambana mAnate haiN| ThIka usI prakAra pramAtA Adi kA pratibhAsa bhI vAstavika mAnanA cAhie; nirAlambarUpa nahIM / abhI taka kaI prakAra se jo jJAna kA svasaMvedatva siddha karate A rahe haiM usako aura dRr3ha karane ke lie 'ko vA' ityAdi sUtra ke mAdhyama se AcArya mANikyanandi upasaMhAra karate haiM ko vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSamicchaMstadeva tathA necchet // 11 // pravIpavat // 12 // sUtrArtha- 'kauna aisA puruSa hai jo jJAna se pratibhAsita hue padArtha ko pratyakSa mAnate hue bhI svayaM jJAna ko hI pratyakSa na mAne / / 11 / / ' 'dIpaka ke samAna' ||12|| prameyakamalamArttaNDasAraH: 43
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/11-12 52. ko vA laukikaH parIkSako vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSamicchaMstadeva pramANameva tathA pratyakSaprakAreNa necchet! api tu pratIti prmaannynnicchedev| atraivArthe parIkSaketarajanaprasiddhatvAt pradIpaM dRSTAntIkaroti? yathaiva hi pradIpasya svaprakAzatAM pratyakSatAM vA vinA tatpratibhAsinorthasya prakAzakatA pratyakSatA vA noppdyte| tathA pramANasyApi pratyakSatAmantareNa tatpratibhAsinorthasya pratyakSatA na syAdityuktaM prAk prbndhenetyuprmyte| tadevaM sakalapramANavyaktivyApi sAkalyenApramANavyaktibhyo vyAvRttaM pramANaprasiddha svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM prmaannlkssnnm| 52. AcArya prabhAcandra kahate haiM ki kauna aisA laukika yA parIkSaka puruSa hai jo pratibhAsita huye padArtha ko to pratyakSa mAne aura jisa jJAna ke dvArA padArtha ko jAnA usa jJAna ko hI pratyakSa na mAne, arthAt use avazya hI jJAna ko pratyakSa mAnanA caahie| cAhe vaha sAmAnyajana ho cAhe parIkSakajana ho, koI bhI jana kyoM na ho, jaba vaha usa pramANa se pratibhAsita hue padArtha kA sAkSAt honA svIkAra karatA hai to use svayaM jJAna kA bhI apane Apa pratyakSa honA svIkAra karanA caahie| kyoMki pratIti ko prAmANika mAnA gayA hai jaisI pratIti hotI hai vaisI vastu hotI hai, aisA jo mAnatA hai vaha jJAna meM apane Apase pratyakSatA hotI hai aisA mAnegA hii| isa viSaya kA samarthana karane ke lie parIkSaka aura sAmAnya puruSoM meM prasiddha aise dIpaka kA udAharaNa diyA jAtA hai, jaise dIpaka meM sva kI prakAzatA yA pratyakSatA binA usake dvArA prakAzita kiye gaye padArthoM meM prakAzatA evaM pratyakSatA siddha nahIM hotI hai, ThIka usI prakAra pramANa meM bhI pratyakSatA hue binA usake dvArA pratIta hue padArtha meM bhI pratyakSatA nahIM ho sakatI, isa viSaya para bahuta adhika vivecana pahale kara cuke haiM ataH aba isa prakaraNa kA upasaMhAra karate haiN| isa prakAra pramANa kA lakSaNa 'svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM' aura isa lakSaNa sambandhI vizeSaNoM kA sArthaka vivecana karane vAle gyAraha sUtroM kI AcArya prabhAcandra ne bahuta vistRta TIkA kI hai| 44:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/13 prAmANyavimarzaH nanUktalakSaNapramANasya prAmANyaM svataH parato vA syAdityAzaGkaya prtividhtte| tatprAmANyaM svataH prtshc||13|| 54. tasya svApUrvArthatyAdilakSaNalakSitapramANasya prAmANyamutpattI parata ev| jJaptau svakArye vA svataH paratazca abhyaasaanbhyaasaapekssyaa| prAmANyavimarza vibhinna pramANoM dvArA aba yaha to siddha ho hI gayA hai ki sva-para donoM ko jAnane vAle nizcayAtmaka apUrvArtha jJAna ko pramANa kahate haiN| isa prakAra pramANa kA lakSaNa suvyavasthita ho gyaa| 53. punaH ukta lakSaNa ke dvArA kahe gaye pramANa meM pramANatA svataH hotI hai ki parataH hotI hai? yadi aisI zaMkA utpanna ho to usake samAdhAna ke lie AcArya mANikyanandi Age sUtra kahate haiM tatprAmANyaM svataH paratazca // 3 // sUtrArtha- 'pramANa kI vaha pramANatA svataH aura parataH hotI hai|' arthAt 'svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM-' yaha jo pramANa kA lakSaNa hamane kahA hai usakI pramANatA kA nizcaya abhyAsa dazA meM svataH hotA hai aura anabhyAsa dazA meM parataH hotA hai| paricita avasthA ko abhyAsa dazA aura aparicita avasthA ko anabhyAsa dazA kahate haiN| 54. manISi AcArya prabhAcandra kahate haiM ki sva-para vyavasAyI jo pramANa hai usameM pramANatA kahIM svataH hotI hai aura kahIM parata: hotI hai| pramANa meM pramANatA kI utpatti to para se hI hotI hai| aura usameM pramANatA ko jAnane rUpa jo jJapti hai tathA usakI jo sva-kArya rUpa pravRtti hai-arthaparicchitti hai vaha to abhyAsadazA meM svata: aura anabhyAsadazA meM 'para' se AyA karatI hai| prameyakamalamArtaNDasAraH: 45
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/13 55. ye tu sakalapramANAnAM svataH prAmANyaM manyante te'tra praSTavyA:kimutpattau, jJaptau, svakArye vA svataH sarvapramANAnAM prAmANyaM prArthyate prakArAntarAsambhavAt? yadyutpattau, tatrApi 'svataH prAmANyamutpadyate' iti kortha:? kiM kAraNamantareNotpadyate, svasAmagrIto vA, vijJAnamAtrasAmagrIto vA gtyntraabhaavaat| 56. prathamapakSe-dezakAlaniyamena pratiniyatapramANAdhAratayA 55. jo sampUrNa pramANoM meM pramANatA svataH hI mAnate haiM aise mImAMsaka bhATTa se jainAcArya pUchate haiM ki 1. utpatti kI apekSA svataH pramANatA hotI hai athavA 2. jAnane rUpa jJapti kI apekSA svataH pramANatA hotI hai yA 3. pramANa kI jo svakArya meM (arthaparicchitti) meM pravRtti hotI hai, usakI apekSA svataH pramANatA hotI hai? ina tInoM prakAroM ko chor3akara koI aura svataH pramANatA kA sAdhaka nimitta ho nahIM sktaa| aba ina tInoM vikalpoM ko kramazaH dekhate haiM 1. yadi utpatti kI apekSA svataH pramANatA mAne to vahA~ bhI prazna uThegA ki usa svataH prAmANya kA artha (i) kAraNa ke binA utpanna honA hai athavA (ii) apanI sAmagrI se utpanna honA-yaha artha hai? yA phira (iii) vijJAnamAtra sAmagrI se utpanna hotA hai yaha artha hai? ina tInoM ko chor3akara aura koI artha 'svataH pramANya' kA nikalatA nahIM hai| 56. (i) prathama pakSa mAne to deza aura kAla ke niyama se pratiniyata- pramANabhUta AdhAra se prAmANya kI jo pravRtti hotI hai vaha viruddha hogI, kyoMki svataH hI hotA hai usakA koI nizcita AdhAra nahIM rahatA, yadi rahatA hai taba to vaha AdhAra ke binA arthAt kAraNa ke binA utpanna huA hai aisA kaha hI nahIM skte| arthAt yadi prAmANya binA 46:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/13 prAmANyapravRttivirodhaH svato jAyamAnasyaivaMrUpatvAt, anyathA tdyogaat| dvitIyapakSe tu siddhasAdhyatA, svasAmagrItaH sklbhaavaanaamutpttybhyupgmaat| kAraNa ke hI utpanna hotA hai to usa prAmANya ke sambandha meM yaha isI sthAna ke prAmANya kA yA isI samaya ke pramANa kA yaha prAmANya aisA kaha nahIM sakate haiN| (ii) dvitIya pakSa mAne to isameM siddhasAdhyatA (arthAt jo eka bAra siddha ho cukA use punaH siddha karanA) kA doSa AyegA kyoMki yaha sabhI mAnate haiM ki sabhI padArthoM kI utpatti apanI-apanI sAmagrI se hI huA karatI hai| (iii) tRtIya pakSa mAne to bhI vaha yuktiyukta nahIM hai; kyoMki pramANa se viziSTa kArya jo prAmANya hai usakA kAraNa aviziSTa mAnanA (jJAna ke kAraNa jaisA hI mAnanA) ayukta hai, arthAt pramANa aura prAmANya bhinna-bhinna kArya haiM ata: unakA kAraNakalApa bhI viziSTa-pRthak honA caahie| use hI samajhAte haiM-prAmANya viziSTa kAraNa se utpanna hotA hai (pakSa), kyoMki vaha viziSTa kArya rUpa hai (hetu), jaisA ki Apa bhATTa mImAMsaka ke yahA~ aprAmANya ko viziSTa kArya hone se viziSTa kAraNajanya mAnA gayA hai, ataH Apa aprAmANyarUpa viziSTa kArya ko kAMca kamala Adi roga yukta, cakSu Adi indriya rUpa viziSTa kAraNoM se utpanna honA jaisA svIkAra karate haiM ThIka usI prakAra prAmANya bhI viziSTa kArya hone se guNavAn netra Adi viziSTa kAraNoM se utpanna hotA hai- aisA mAnanA caahie| prAmANya aura aprAmANya ina donoM meM bhI viziSTa kAryapanA samAna hai, koI vizeSatA nahIM hai| isa prakAra prAmANya kI utpatti svataH hotI hai, aisA jo prathama pakSa rakhA gayA hai usakA nirasana ho jAtA hai| (2) aba dvitIya pakSa thA ki jAnane rUpa jJapti kI apekSA pramANatA hotI hai arthAt pramANa meM pramANya svataH jAna liyA jAtA hai| isake lie kahate haiM ki-'jJapti kI apekSA prAmANya svataH hai aisA prameyakamalamArtaNDasAraH: 47
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/3 tRtIyapakSopyavicAritaramaNIya viziSTakAryasyAviziSTakAraNaprabhavatvAyogAt / tathA hi-prAmANyaM viziSTakAraNaprabhavaM vishissttkaarytvaadpraamaannyvt| 57. yathaiva hyaprAmANyalakSaNaM viziSTaM kArya kAcakAmalAdidoSalakSaNaviziSTebhyazcakSurAdibhyo jAyate tathA prAmANyamapi guNavizeSaNaviziSTebhyo vishessaabhaavaat| jJaptAvapyanabhyAsadazAyAM na prAmANyaM svato'vatiSThate, sandehaviparyayAkrAntatvAttadvadeva abhyAsadazAyAM tubhavamapi svataH / nApi pravRttilakSaNe svakArye tatsvato'vatiSThate svagrahaNasApekSatvAdaprAmANyavadeva taddhi jJAtaM sannivRttilakSaNasvakAryakAri nAnyathA / " usa sarvathA nahIM kaha sakate, kyoMki anabhyAsa dazA meM aparicita grAma tAlAba Adi ke jJAna meM svataH pramANatA nahIM huA karatI hai, avasthA meM to saMzaya, viparyaya Adi doSoM se pramANa bharA rahatA hai, taba usa samaya pramANa meM svataH pramANatA kI jJapti kaise ho sakatI hai arthAt nahIM ho sakatI / (3) aba tRtIya pakSa jo svakArya kA hai, vahA~ bhI pramANa kA pravRtti rUpa jo kArya hai vaha bhI svataH nahIM hotA hai| kyoMki usameM bhI apane Apake grahaNa karane kI apekSA huA karatI hai ki yaha cAMdI kA jJAna jo mujhe huA hai vaha ThIka hai yA nahIM? 57. jisa prakAra mImAMsaka aprAmANya ke viSaya meM mAnate haiM ki vaha svataH nahIM AtA, kyoMki usameM para se nirNaya hotA hai ki yaha jJAna kAcakAmalAdi sadoSa netrajanya hai, ataH sadoSa hai ityAdi / usI prakAra prAmANya meM mAnanA hogA arthAt yaha jJAna nirmalatA guNayukta netrajanya hai ataH satya hai| aprAmANya jaba jJAta rahegA tabhI to vaha apanA kArya jo vastu se haTAnA hai, nivRtti karAnA hai use karegA, arthAt yaha pratIti asatya hai ityAdi rUpa se jaba jAnA jAyegA tabhI to jAnane vAlA vyakti usa padArtha se httegaa| anyathA nahIM httegaa| vaise hI prAmANya jaba jJAta rahegA tabhI usa pramANa ke viSayabhUta vastu meM prAmANya kA pravRtti rUpa svIkArya hogA, anyathA nhiiN| 48:: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/1 dvitIyaparicchedaH athapratyakSoddezaH pramANabhedavimarzaH 1. atha pramANasAmAnyalakSaNaM vyutpAdyedAnIM tadvizeSalakSaNaM vyutpaadyitumupkrmte| pramANalakSaNavizeSavyutpAdanasya ca pratiniyatapramANavyaktiniSThatvAttadabhiprAyavAMstavyaktisaMkhyApratipAdanapUrvaka tallakSaNavizeSamAha tad-dvedhA // 2. tatsvApUrvetyAdilakSaNalakSitaM pramANaM dvedhA dviprakAram, sklprmaannbhedprbhedaanaamtraantrbhaavvibhaavnaat| 'paraparikalpitaikadvitryAdipramANasaMkhyAniyame tadaghaTanAt' ityAcAryaH svayamevAgre prtipaadyissyti| ye hi pratyakSamekameva dvitIya pariccheda pramANa bheda vimarza ___ atha pratyakSoddeza 1. AcArya mANikyanandi pramANa kA sAmAnya lakSaNa kahane ke bAda isa samaya usI kA vizeSa lakSaNa vizada rUpa se kahane ke lie dvitIya pariccheda kA prArambha karate haiM, pramANa ke vizeSa lakSaNa ko kahanA usakI pratiniyata saMkhyA ke adhIna hai| ataH isI abhiprAya se AcArya pramANa ke bhedoM kI saMkhyA batAte haiM aura phira vizeSa lakSaNa kahate haiM tavedhA // sUtrArtha- vaha pramANa do prakAra kA hai| 2. AcArya prabhAcandra isa sUtra kI vyAkhyA karate huye kahate haiM ki 'svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANaM'- isa lakSaNa se lakSita jo pramANa hai vaha do prakAra kA hai, kyoMki sampUrNa pramANoM ke bheda-prabheda inhIM meM antarbhUta ho jAte haiM, anya-anya matoM meM parikalpita kiye gaye eka, do, tIna Adi pramANa ke bheda siddha nahIM hote haiM kyoMki cArvAka darzana prameyakamalamArtaNDasAraH: 49
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/2 pramANamityAcakSate na teSAmanumAnAdipramANAntarasyAtrAntarbhAvaH sambhavati tdvilkssnntvaadvibhinnsaamgriiprbhvtvaacc| 3. astu nAma pratyakSAnumAnabhedAtpramANadvaividhyamityArekApanodArthama pratyakSatarabhedAt // 2 // 4. ityaah| na khalu pratyakSAnumAnayoAkhyeyAgamAdipramANabhedAnAmantarbhAvaH sambhavati yataH saugatopakalpitaH pramANasaMkhyAniyamo vyvtisstthet| eka pratyakSa pramANa hI mAnatA hai, usakI eka pramANa saMkhyA meM anumAnAdi pramANoM kA antarbhAva honA asambhava hai, kyoMki pratyakSa pramANa meM aura anumAnAdi pramANoM meM vilakSaNatA hai, tathA ve bhinna-bhinna sAmagrI se bhI utpanna hote haiM arthAt pratyakSa pramANa indriyAdi se aura anumAnAdipramANa hetu Adi se utpanna hote haiN| tathA inakA svabhAva bhI vilakSaNa (vizada/avizada) hai isalie pratyakSa pramANa meM anumAnAdi pramANoM kA antarbhAva honA sambhava nahIM hai| 3. yahA~ para anumAna pramANa ko siddha huA dekhakara bauddha kahate haiM ki jainadarzana ne jo pramANa kI do saMkhyA batAI hai vaha to ThIka hai, kintu hamArI bauddhoM kI taraha pramANa ke pratyakSa aura anumAna isa prakAra do bheda mAnanA caahie| isa mAnyatA ke khaNDana hetu jainAcArya agalA sUtra pramANa ke bheda batAne kI dRSTi se kahate haiM prtyksstrbhedaat||2|| sUtrArtha- prathama pratyakSa aura dvitIya pratyakSa se itara arthAt parokSa ke bheda se pramANa do prakAra kA hai| 4. AcArya prabhAcandra kahate haiM ki bauddha kI mAnyatA ke samAna pratyakSa aura anumAna ke bheda se pramANa do prakAra kA nahIM hai, kyoMki isa saMkhyA meM Age kahe jAne vAle AgamAdi pramANoM kA antarbhAva nahIM ho pAtA hai| 50:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/2 5. prameyadvaividhyAt pramANasya dvaividhyamevetyapyasambhAvyam, taddvaividhyAsiddheH, 'eka eva hi sAmAnyavizeSAtmArthaH prameyaH pramANasya' ityagre vkssyte| kiJcAnumAnasya sAmAnyamAtragocaratve tato vizeSeSvapravRttiprasaGgaH / na khalvanyaviSayaM jJAnamanyatra pravarttakam atiprasaGgAt / 6. atha liGgAnumitA tsAmAnyAdvizeSapratipattestatra pravRttiH nanvevaM liGgAdeva tatpratipattirastu kiM paramparayA ? 5. isa para bauddha kA kahanA hai ki pramANa kA viSaya jo prameya hai vaha do prakAra kA hone se pramANa bhI do prakAra kA svIkAra kiyA gayA hai| jainAcArya kahate haiM ki yaha ThIka nahIM hai jaba prameya ke hI do bheda asiddha haiM taba usase pramANa ke do bheda kisa prakAra siddha ho sakate haiM? arthAt nahIM siddha ho skte| hamArI mAnyatA hai ki pramANa kA viSaya sAmAnya vizeSAtmaka padArtha hI hai| aisA hI hama Age siddha karane vAle haiN| bauddha sAmAnya ko hI anumAna kA viSaya mAnate haiM ataH aise anumAna kI pravRtti vizeSa viSayoM meM kaise hogI? yaha to nizcita bAta hai ki anya viSaya vAlA jJAna anya viSayoM meM pravRtti nahIM karatA, yadi aisA nahIM mAneMge to atiprasaGga hogA, arthAt phira to ghaTa ko viSaya karane vAlA jJAna para meM pravRtti karAne lgegaa| isa sandarbha meM donoM ke mata isa prakAra haiM 6. bauddha hetu se anumita kiye gaye sAmAnya se vizeSa kI pratipatti hotI hai aura usa pratipatti se vizeSa meM pravRtti ho jAtI hai| jaina - yadi yahI bAta hai to sIdhe hetu se hI vizeSa kI pratipatti honA mAno paramparA se kyA prayojana? arthAt hetu se sAmAnya kI pratipatti honA phira usa sAmAnya se vizeSa kI pratipatti honA aisA mAnate haiM usase kyA lAbha hai? kucha bhI nahIM / pratyakSapramANa vimarza pramANa kI saMkhyA kA nirNaya hone ke bAda aba pratyakSa pramANa kA lakSaNa AcArya zrI mANikyanandI kahate haiM prameyakamalamArttaNDasAraH: 51
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/3 pratyakSapramANavimarzaH pratyakSapramANavimarzaH tatrAdyaprakAraM vizadamityAdinA vyAcaSTe vizadaM pratyakSam // 3 // 7. vizadaM spaSTaM yadvijJAnaM ttprtykssm| tathA ca prayoga:-vizadajJAnAtmaka pratyakSaM pratyakSatvAt, yattu na vizadajJAnAtmaka tanna pratyakSam yathA'numAnAdi, pratyakSaM ca vivAdAdhyAsitam, tsmaadvishdjnyaanaatmkmiti| 8. anenA'kasmAdbhUmadarzanAt 'vahniratra' iti jJAnam, 'yAvAn kazcid bhAvaH kRtako vA sa sarvaH kSaNikaH, yAvAn kazcidbhUmavAnpradeza: sognimAn' ityAdi vyAptijJAnaM cAspaSTamapi pratyakSamAcakSANaH pratyAkhyAtaH; anumAnasyApi vizadaM prtykssm||3|| sUtrArtha- vizada(spaSTa) jJAna pratyakSa pramANa hai| 7. AcArya prabhAcandra kahate haiM ki yahA~ vizada-spaSTa jJAna ko pratyakSa pramANa kahA gayA hai, jo jJAna spaSTa hotA hai vahI pratyakSa hai, anumAnaprayoga vizada jJAnasvarUpa pratyakSa hotA hai, kyoMki vaha pratyakSa hai, jo vizada jJAnAtmaka nahIM hotA vaha pratyakSa bhI nahIM hotA, jaise anumAna Adi vizada nahIM haiM ataH ve pratyakSa bhI nahIM haiM, pratyakSa yahA~ sAdhya hai ataH usameM vizadajJAnAtmakatA siddha kI gaI hai| 8. pratyakSa pramANa kA yaha lakSaNa anya bauddha Adi ke dvArA mAne hue pratyakSa kA nirasana kara detA hai, jaise bauddha kahate haiM ki acAnaka dhUma ke dekhane se jo aisA jJAna hotA hai ki yahA~ agni hai vaha pratyakSa hai tathA jitane bhI padArtha sadbhAva rUpa yA kRtaka rUpa hote haiM ve saba kSaNika haiM athavA jitane bhI dhUmayukta sthAna hote haiM ve saba agni sahita hote haiM, ityAdi rUpa jo vyAptijJAna hai vaha yadyapi aspaSTa hai phira bhI bauddhoM ne use pratyakSa mAnA hai, ata: ina saba jJAnoM meM pratyakSapanA nahIM hai yaha bAta pratyakSa ke isa vizadatva lakSaNa se siddha ho jAtI hai| yadi bauddha aspaSTa avizada jJAna ko bhI pratyakSa pramANa svIkAra karate haiM to phira anumAna jJAna meM bhI pratyakSatA kA prasaGga Ane se pratyakSa 52:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/4 pratyakSatAprasaGgAt pratyakSamevaikaM pramANaM syAt / vizadatvavimarza: 9. nanu kimidaM jJAnasya vaizadyaM nAmetyAha avyavadhAnenetyAdi / pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaizadyam // 4 // 10. tulyajAtIyApekSayA ca vyavadhAnamavyavadhAnaM vA pratipattavyaM na punardezakAlAdyapekSayA / yathA uparyupari svargapaTalAni' ityantrAnyonyaM teSAM aura anumAna aise do pramANoM kI mAnyatA nahIM banatI hai| isa prakAra kI mAnyatA meM to eka pratyakSa pramANa siddha hotA hai, phira pratyakSa aura anumAna aise do pramANa jo ki bauddha ne mAnya kiye haiM ve saMgata nahIM baiThate / pratyakSapramANa ke lakSaNa meM vizada vizeSaNa kA tAtparya prazna hotA hai ki jJAna meM vizadatA kyA cIja hotI hai? ise spaSTa karane ke lie AcArya mANikyanandi agalA sUtra kahate haiMpratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaizadyam // 4 // sUtrArtha dUsare jJAna ke vyavadhAna se rahita aura vizeSatA se hone vAle pratibhAsa ko vaizadya kahate haiN| 10. AcArya prabhAcandra kahate haiM ki anya jJAnoM kA jisameM vyavadhAna na par3e aisA jo vizeSa AkArAdi kA jo pratibhAsa hotA hai, vahI vaizadya hai| yahA~ jo pratItyantara se vyavadhAna nahIM honA kahA hai vaha tulyajAtIya kI apekSA se vyavadhAna kA niSedha karane ke lie kahA hai| deza kAla Adi kI apekSA se nhiiN| jaise- Upara-Upara svarga paTala hote haiM isameM ve svarga ke paTala paraspara ke deza vyavadhAna se sthita haiM kintu tulya jAtIya anya paTaloM kI apekSA ve antarita nahIM haiN| arthAt svarga meM eka paTala ke bAda dUsarA paTala hai, bIca meM koI racanA nahIM hai, kintu ye paTala antarAla liye hue to hote hI haiM usI prakAra jisa jJAna meM anya tulyajAtIya jJAna kA vyavadhAna nahIM hai- aise prameyakamalamArttaNDasAraH: 53
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/4 dezAdivyavadhAnepi tulyajAtIyAnAmapekSAkRtA pratyAsattiH sAmIpyamityuktam, evamatrApyavyavadhAnena pramANAntaranirapekSatayA pratibhAsanaM vastuno'nubhavo vaizA vijnyaansyeti| 11. nanvevamIhAdijJAnasyAvagrahAdyapekSatvAdavyavadhAnena pratibhAsanalakSaNavaizadyAbhAvAtpratyakSatA na syAt; tadasAram: aparAparendriyavyApArAdevAvagrahAdInAmutpattestatra tdpeksstvaasiddheH| ekameva cedaM vijJAnamavagrahAdyatizayavadaparAparacakSurAdivyApArAdutpannaM satsvatantratayA svaviSaye pravarttate iti pramANAntarAvyavadhAnamatrApi prsiddhmev| anumAnAdipratItistu liGgAdipratItyaiva dUsare jJAna kI sahAyatA se jo nirapekSa hai aura jisameM vizeSAkAra kA pratibhAsa ho rahA hai aisA jJAna hI vizada kahA gayA hai, tathA yahI jJAna kI vizadatA hai jo apane viSaya ko jAnane meM anya jJAna kI sahAyatA nahIM cAhatA hai aura jisameM padArtha kA pratibhAsa vizeSAkAra rUpa se hotA hai| 11. zaMkA- IhA Adi jJAnoM meM avagraha Adi jJAnoM kI apekSA rahatI hai, ataH avyavadhAna rUpa se jo pratibhAsa hotA hai vaha vaizadya hai aisA vaizadya kA lakSaNa una IhAdijJAnoM meM ghaTita nahIM hotA hai, ataH ye jJAna pratyakSa kaise kahalAyeMge? samAdhAna- isa kathana meM koI sAra nahIM hai| kyoMki avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA rUpa jJAnoM kI utpatti anya-anya indriyoM ke vyApAra se hotI hai, isaliye IhAdi kI utpatti meM avagraha Adi kI apekSA nahIM par3atI hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki ye avagrahAdi bheda mUlabhUta matijJAna ke haiM aura vaha matijJAna cakSurAdi indriyoM se utpanna hotA hai| ataH avagrahAdi rUpa atizaya vAlA tathA anya-anya cakSu Adi indriyoM ke vyApAra se utpanna huA matijJAna svatantra rUpa se apane viSaya meM pravRtti karatA hai, isaliye yahA~ para bhI (IhAdi rUpa matijJAna meM bhI) pramANAntara kA vyavadhAna nahIM hotA hai| parantu anya jo anumAnAdi jJAna haiM ve liMga jJAna Adi kI apekSA lekara hI svaviSaya meM pravRtta hote haiN| isalie inameM avyavadhAna se pratibhAsa kA abhAva hone se pratyakSatA kA abhAva hai| 54:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 janitA satI svaviSaye pravarttate ityavyavadhAnena pratibhAsanAbhAvAnna prtyksseti| 12. tato niravadyamevaMvidhaM vaizA pratyakSalakSaNam, sAkalyenAkhilAdhyakSavyaktiSu smbhvenaavyaaptysmbhvdossaabhaavaat| ativyAptistu dUrotsAritaiva adhyakSatvAnabhimate kvcidpyetllkssnnsyaasmbhvaat| 13. samandhakArAdau dhyAmalitavRkSAdivedanamapyadhyakSapramANasvarUpameva, saMsthAnamAtre vaishdyaavisNvaaditvsmbhvaat| vizeSAMzAdhyavasAyastvanumAnarUpaH, liGgapratItyA vyavahitatvAnnAdhyakSarUpatAM prtipdyte| atidUradeze hi pUrva saMsthAnamAtra pratipadya 'ayamevaMvidhasaMsthAnaviziSTortho vRkSo hastI palAlakUTAdi evaMvidhasaMsthAnaviziSTatvAnyathAnupapatteH' ityuttarakAlaM vizeSa vivecyti| 12. isa prakAra pratyakSa kA yaha vaizadya lakSaNa nirdoSa hai, kyoMki sampUrNa pratyakSapramANoM meM yaha pAyA jAtA hai, ataH isameM avyApti aura asambhava doSoM kA abhAva hai| ativyApti nAma kA doSa to dUra se hI haTa gayA hai, kyoMki jo pratyakSa nahIM hai unameM kahIM para bhI isa pratyakSalakSaNa kA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai| 13. andhakArAdi meM jo aspaSTa rUpa se vRkSAdi kA jJAna hotA hai vaha bhI pratyakSapramANasvarUpa hI hai kyoMki sAmAnyapane se saMsthAna mAtra meM to vaizadya aura avisaMvAditva maujUda hai| vRkSAdi kA jo vizeSAMza hai usakA nizcaya to anumAnajJAna rUpa hogA, usa vizeSAMza grAhaka jJAna ko pratyakSa nahIM kaheMge, kyoMki usameM liGgajJAna kA vyavadhAna hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai- jaise kisI vyakti ne atidUra deza meM pahile to kisI padArtha kA sAmAnya AkAra jAnA, use jAnakara vaha phira isa prakAra se vizeSa kA vivecana karatA hai ki jo aise AkAra vAlA hotA hai vaha vRkSa hotA hai yA hastI? yA palAla kUTAdi hotA hai? kyoMki isa prakAra ke AkAra kI anyathA anupapatti hai| __isa taraha uttarakAla meM vaha anumAna ke dvArA vizeSa ko jAnatA hai, phira jaise-jaise puruSa Age-Age bar3hatA huA usa padArtha ke pradeza ke pAsa jAtA hai taba spaSTa rUpa se jAna letA hai| Age Age bar3hane para aura prameyakamalamArtaNDasAra:: 55
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/5 taratamabhAvena tatpradezasannidhAne tu saMsthAnavizeSaviziSTamevArthaM vaizadyataratamabhAvenAdhyakSata eva pratipadyate, vizadajJAnAvaraNasya trtmbhaavenaivaapgmaat| sAMvyavahArikapratyakSavimarzaH 14. tathoktaprakAraM pratyakSaM mukhyasAMvyavahArikapratyakSaprakAreNa dviprkaarm| tatra sAMvyavahArikapratyakSaprakArasyotpattikAraNasvarUpe prakAzayati indriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikam // 5 // 15. vizadaM prtykssmitynuvrttte| tatra samIcIno'bAdhita: pravRttinivRttilakSaNo vyavahAraH saMvyavahAraH, sa prayojanamasyeti sAMvyavahArika prtykssm| nanvevaMbhUtamanumAnamapyatra sambhavatIti tadapi sAMvyavahArika pratyakSaM pradeza ke nikaTa Ate jAne para saMsthAna Adi ke jJAna meM jo taratamatA AtI jAtI hai usakA kAraNa vizada jJAnAvaraNI karma kA taratamarUpa se apagama honA hai| sAMvyavahArika pratyakSavimarza 14. aba AcArya mANikyanandi sAMvyavahArika pratyakSa pramANa kA lakSaNa kheNge| pratyakSa pramANa ke do bheda haiM-mukhya pratyakSa aura sAMvyavahArika pratyakSa, una bhedoM meM se pahile sAMvyavahArika pratyakSapramANa kI utpatti kA kAraNa aura usake svarUpa ko batalAne ke lie agale sUtra kI racanA karate haiM indriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikam // 5 // sUtrArtha- indriya aura mana ke nimitta se hone vAle ekadeza vizada jJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiN| 15. AcArya prabhAcandra kahate haiM ki 'vizadaM pratyakSaM' isa sUtra kA sandarbha calA A rahA hai| 'saM' kA artha hai samIcIna abAdhita, isa taraha abAdhita pravRtti aura nivRtti lakSaNavAlA jo vyavahAra hai usakA nAma saMvyavahAra hai tathA yahI saMvyavahAra hai prayojana jisakA vaha sAMvyavahArika 56:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/5 prApnotItyAzaGkApanodArtham-'indriyAnindriyanimittaM dezataH' ityaah| dezato vizadaM yattatprayojanaM jJAnaM tatsAMvyavahArika pratyakSamityucyate nAnyadityanena tatsvarUpam, indriyAnindriyanimittamityanena punastadutpattikAraNaM prkaashyti| 16. tatrendriyaM drvybhaavendriybhedaavdhaa| tatra dravyendriyaM golakAdipariNAmavizeSapariNatarUparasagandhasparzavatpudgalAtmakam, pRthivyAdInAmatyantabhinnajAtIyatvena dravyAntaratvAsiddhitastasya pratyeka tdaarbdhtvaasiddheH| bhAvendriyaM punaH zaMkAkAra zaMkA karate huye kahate haiM ki isa prakAra kA lakSaNa to anumAna meM bhI saMbhAvita hai ata: vaha bhI sAMvyavahArika pratyakSa kahA jAyegA? isa zaMkA kA samAdhAna karane ke lie hI sUtrakAra ne 'indriyAnindriyanimittaM dezataH' aisA kahA hai, matalaba-jo jJAna indriyoM aura mana se hotA hai, (hetu se nahIM hotA) vaha eka deza sAMvyavahArika pratyakSa pramANa hai| anya hetu Adi se hone vAle anumAnAdi ko sAMvyavahArika pratyakSa nahIM kahA gayA hai| isa taraha eka deza vizada honA yaha isa sAMvyavahArikapratyakSa kA svarUpa kahA gayA hai tathA 'yaha indriya evaM mana se hotA hai'- aisA jo kahA hai vaha usakI utpatti kA kAraNa prakaTa karane ke lie kahA hai| 16. iMdriyoM ke do bheda haiM-nivRtti aura upkrnn| punaH-nivRtti ke bhI bAhyanivRtti aura Abhyantara nivRtti aise do bheda haiN| cakSu Adi indriyoM ke AkAra rUpa jo AtmA ke kucha pradezoM kI racanA banatI hai vaha Abhyantara nivRtti hai, aura unhIM sthAnoM para cakSu rasanA Adi kA bAhyAkAra pudgaloM ke skandha kI racanA honA bAhyanivRtti hai| inameM se Abhyantara nivRtti Atmapradeza rUpa hai, ataH vaha paudgalika nahIM hai| upakaraNa ke bhI do bheda haiM 1. Abhyantara upakaraNa 2. bAhya upakaraNa netra meM putalI Adi kI andara kI racanA honA Abhyantara upakaraNa hai aura palakeM Adi rUpa bAhya upakaraNa haiM, kahane kA tAtparya prameyakamalamArtaNDasAra:: 57
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/5 tu lbdhyupyogaatmkm| tatrA''varaNakSayopazamaprAptirUpArthagrahaNazaktirlabdhiH, tadabhAve satopyarthasyAprakAzanAt, anythaatiprsnggH| upayogastu rUpAdiviSayagrahaNavyApAraH, viSayAntarAsakte cetasi sannihitasyApi vissysyaagrhnnaantsiddhiH| jo nivRtti kA upakAra kare vaha upakaraNa kahalAtA hai|' yauga dArzanikoM kA kahanA hai ki nyAya-vaizeSika darzana ne indriyoM meM pRthak-pRthak pRthivI Adi padArtha se utpanna hone kI kalpanA kI hai, arthAt pRthivI dravya se ghrANendriya kI utpatti kI kalpanA kI hai, jaladravya se rasanendriya kI, agnidravya se cakSu indriya kI, vAyudravya se sparzanendriya kI aura AkAza dravya se karNendriya kI utpatti kI kalpanA kI hai| isakA samAdhAna yaha hai ki eka AkAza ko chor3akara pRthivI Adi cAroM padArtha eka hI pudgala dravyAtmaka haiM, inakI koI bhinna jAtiyA~ nahIM haiM aura na inake paramANu hI alaga-alaga haiN| dUsarI bAta indriyoM meM bhI isI eka pRthivI se hI yaha ghrANendriya nirmita hai- aisA niyama nahIM hai| sArI hI dravyendriyA~ eka pudgala dravya rUpa haiN| pRthivI Adi padArtha sAkSAt hI eka dravyAtmaka-sparza, rasa, gandha, varNAtmaka dikhAyI de rahe haiN| na ye bhinna-bhinna dravya haiM aura na ye bhinna-bhinna jAti vAle paramANuoM se niSpanna haiM tathA na indriyoM kI racanA bhI kisI eka nizcita pRthivI Adi se hI huyI hai| ataH yauga kA indriyoM kA kathana nirdoSa nahIM hai| jainadarzana ke anusAra bhAvendriya ke do bheda haiM-labdhi aura upyog| jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se padArtha ko grahaNa karane kI arthAt jAnane kI zakti kA honA labdhi kahalAtA hai| AvaraNa karma ke kSayopazama ko labdhi samajhanA caahie| isI labdhi (kSayopazama) ke abhAva meM maujUda padArtha kA bhI jAnanA nahIM hotA hai| yadi isa labdhi ke binA bhI padArtha kA jAnanA hotA hai- aisA mAnA jAye to cAhe jo padArtha indriyoM ke dvArA grahaNa hone lgeNge| phira isameM ati prasaGga doSa aayegaa| rUpAdi viSayoM kI tarapha AtmA kA unmukha honA upayoga rUpa bhAvendriya hai| yaha upayoga yadi anyatra hai to nikaTavartI padArtha bhI jAnane 58:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/6 evaM manoSi dvedhA drssttvym| 17. tataH "pRthivyavyaptejovAyubhyo ghrANarasanacakSuH sparzanendriyabhAvaH " iti pratyAkhyAtam; pRthivyAdInAmanyonyamekAntena dravyAntaratvAsiddheH, anyathA jalAdermuktAphalAdipariNAmAbhAvaprasaktirAtmAdivat / na caivam, pratyakSAdi virodhaat| 18. arthAlokayostadasAdhAraNakAraNatvAdatrAbhidhAnaM tarhi karttavyam; ityapyasatH tayorjJAnakAraNatvasyaivAsiddheH / tadAha meM nahIM Ate haiN| arthAt jaba hamArA upayoga anya kisI viSaya meM hotA hai taba hameM bilkula nikaTa ke zabda rUpa Adi kA bhI jJAna nahIM ho pAtA hai| isI bAta se upayoga rUpa bhAvendriya siddha hotI hai| isI prakAra mana ke bhI do bheda haiM- dravyamana, bhaavmn| 17. ataH pRthivI se prANa, jala se rasanA, agni se cakSu aura vAyu se sparzendriya utpanna hotI hai- aisA kahanA galata ho jAtA hai, kyoMki pRthivI Adi padArtha ekAnta se bhinna dravya nahIM haiN| yadi pRthivI jala Adi sarvathA bhinna-bhinna dravya hote to jala se pRthivI svarUpa motI kaise utpanna hote, arthAt nahIM hote, jaise AtmA sarvathA pRthak dravya hai to vaha anya kisI pRthivI Adi se utpanna nahIM hotA hai| kintu jala sUryakAnta maNi se ( pRthivI se motI, candrakAnta svarUpa pRthivI se jala, se) agni utpanna hotI huI dekhI jAtI hai padArthoM ko pRthak dravya rUpa mAnanA pratyakSa ataH pRthivI, jala Adi viruddha par3atA hai| se 18. aba yahA~ koI kahe ki padArtha aura prakAza meM to pramANa ke prati asAdhAraNa kAraNapanA hai? unakA pratyakSa ke lakSaNa meM kathana honA cAhiye? ataH yaha kathana galata hai, kyoMki padArtha aura prakAza jJAna ke nikaTatama kAraNa nahIM ho skte| Age isI viSaya kA vivecana karane vAlA sUtra kahate haiMnAtha''lokI kAraNaM pricchedytvaattmovt||6|| prameyakamalamArttaNDasAraH: 59
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/6 nArthA''loko kAraNaM pricchedytvaattmovt||6|| prasiddha hi tamaso vijJAnapratibandhakatvenAtatkAraNasyApi pricchedytvm| 19. nanu jJAnAnutpattivyatirekeNAnyasya tamaso'bhAvAtkasya dRSTAntA? ityapyasaGgatam: tasyArthAntarabhUtasyAlokasyevAtraivAnantaraM smrthyissymaanntvaat| nanu paricchedyatvaM ca syAttayostatkAraNatvaM ca avirodhAtH ityapyapezalam: tatkAraNatve tyoshckssuraadivtpricchedytvvirodhaat| sUtrArtha- padArtha aura prakAza jJAna ke kAraNa nahIM haiM kyoMki ve paricchedya (jAnane yogya) haiM jaise andhakAra jAnane yogya padArtha hai| dekhA jAtA hai ki andhakAra jJAna kA pratibaMdhaka hone se usakA kAraNa nahIM hote hue bhI usa jJAna kA viSaya avazya hai isI prakAra padArtha aura prakAza hai, ve jJAna ke kAraNa nahIM haiM, mAtra jJAna ke dvArA jAnane yogya haiN| isa saMdarbha meM anya dArzanikoM kI zaMkAoM kA samAdhAna jainAcArya isa prakAra kara rahe haiM 19. zaMkA- jJAna kI utpatti nahIM honA yahI to andhakAra hai| vaha anya koI vAstavika padArtha nahIM hai| isalie andhakAra kA dRSTAnta denA ThIka nahIM hai| samAdhAna- aisI bAta nahIM hai, prakAza ke samAna andhakAra bhI eka pRthak vAstavika padArtha hai| isa bAta ko hama Age bhalI prakAra siddha kreNge| zaMkA- padArtha aura prakAza jAnane yogya bhI haiM aura jJAna ke kAraNa bhI haiM arthAt jJeya aura kAraNa donoM eka sAtha hone meM koI virodha kI bAta nahIM hai| Apane kahA ki padArtha tathA prakAza, paricchedya hone se jJAna ke kAraNa nahIM ho sakate, yaha bAta nahIM hai| samAdhAna- yaha kathana asundara hai, padArtha aura prakAza ko jJAna kA kAraNa mAnane para ve paricchedya nahIM raha sakeMge, jaise ki cakSu Adi indriyA~ jJAna kA kAraNa hai ataH paricchedya nahIM haiN| 20. zaMkA-padArtha jJAna ke kAraNa haiM isa bAta kA nirNaya 60:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/7 20. athAnumAnAttatkAryatAvasAyaH; tathAhi-arthAlokakArya vijJAnaM tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt, yadyasyAnvayavyatirekAvanuvidhatte tattasya kAryam yathAgnedhUmaH, anvayavyatirekAvanuvidhatte cArthA lokayoJjanam iti| na cAtrAsiddho hetustatsadbhAve satyevAsya bhAvAdabhAve caabhaavaat| ityAzaGkayAha tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca keshonnddukjnyaanvnnktnycrjnyaanvcc||7|| anumAna pramANa dvArA ho jAyA karatA hai, vaha anumAna isa prakAra haijJAna, padArtha evaM prakAza kA kArya hai, kyoMki ina donoM ke sAtha jJAna kA anvaya aura vyatireka pAyA jAtA hai, jo jisake sAtha anvaya vyatireka rakhatA hai vaha usakA kArya kahalAtA hai, jaise agni kA kArya dhUma hai ataH vaha agni ke sAtha anvaya vyatireka rakhatA hai, jJAna padArtha aura prakAza ke sAtha anvaya vyatireka rakhatA hI hai ataH vaha unakA kArya hai| yaha anvaya vyatireka vidhAnaka hetu asiddha bhI nahIM hai, kyoMki padArtha evaM prakAza ke hone para hI jJAna hotA hai aura na hone para nahIM hotA? samAdhAna-uparokta zaMkA hone para usakA nirasana karate hue zrI mANikyanaMdI AcArya sUtra kA sarjana karate haiM tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca kezoNDukAnavannaktaJcarajJAnavacca // 7 // sUtrArtha- padArtha aura prakAza ke sAtha jJAna kA anvaya vyatireka nahIM pAyA jAtA, jaise macchara ke jJAna kA tathA bilAva Adi rAtri meM vicaraNa karane vAle prANiyoM ke jJAna kA padArtha aura prakAza ke sAtha anvaya vyatireka nahIM pAyA jaataa| 21. isake pUrva chaThe sUtra meM kahA thA ki padArtha aura prakAza jJAna ke kAraNa nahIM haiM, kyoMki ve jJAna dvArA paricchedya haiM, aba isa sAtaveM sUtra meM dUsarA aura bhI hetu dete haiM ki jJAna ke sAtha padArtha aura prakAza kA anvaya vyatireka nahIM pAyA jAtA, isaliye bhI ve donoM jJAna ke prameyakamalamArtaNDasAra:: 61
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/7 21. tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca na kevalaM paricchedyatvAtayostadakAraNatA'pi tu jJAnasya tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca / niyamena hi yadyasyAnvayavyatirekAvanukaroti tattasya kAryam yathAgnerdhUmaH na cAnayoranvayavyatirekau jJAnenAnukriyete / 22. atrobhayaprasiddhadRSTAntamAhakezoNDukajJAnavannaktaJcarajJAnavacca / kAmalAdyupahatacakSuSo hi na kezoNDukajJAnertha kAraNatvena vyaapriyte| 23. tatra hi kezoNDukasya vyApAraH, nayanapakSmAdeva, tatkezAnAM vA. kAmalAdeva gatyantarAbhAvAt ? na tAvadAdyavikalpaH na khalu tajjJAnaM kezoNDukalakSaNerthe satyeva bhavati bhramAbhAvaprasaGgAt nayanapakSmAdestatkAraNatve kAraNa nahIM haiN| jo jisakA niyama se anvaya vyatirekI hogA vaha usakA kArya khlaayegaa| jaise agni ke sAtha dhUma kA anvaya vyatireka hone se dhUma agni kA kArya mAnA jAtA hai, kintu aisA anvaya vyatireka padArtha aura prakAza ke sAtha jJAna kA nahIM pAyA jAtA hai| 22. isa viSaya meM vAdI prativAdI prasiddha dRSTAnta ko upasthita karate haiM- pIliyA, motiyA Adi roga se yukta vyakti ke jJAna meM padArtha kAraNa nahIM dikhAI detA arthAta netra rogI ko keza macchara Adi nahIM hote hue bhI dikhAyI dene laga jAte haiM, vaha macchara Adi kA jJAna padArtha ke abhAva meM hI ho gayA, vahA~ usa jJAna meM padArtha kahA~ kAraNa huA? tathA bilAva Adi prANiyoM ko prakAza ke abhAva meM bhI rAtri meM jJAna hotA hai usa jJAna meM prakAza kahA~ kAraNa huA? 23. hama jaina naiyAyika Adi anya dArzanikoM se pUchate haiM ki netra rogI ko kezoNDuka (macchara) kA jJAna huA usameM kauna sA padArtha kAraNa banatA hai? kezoNDuka hI kAraNa hai yA netra kI palakeM, athavA usake keza yA kAmalA Adi netra roga ? ina kAraNoM ko chor3akara anya kAraNa to bana nahIM skte| prathama pakSa kI bAta to banatI nahIM hai kyoMki yaha jJAna to kezoNDuka ke rahate hue nahIM hotA, yadi hotA to bhrama kyoM hotA ki yaha 62 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/7 tasyaiva pratibhAsaprasaGgAt, gaganatalAvalambitayA puraHsthatayA kezoNDukAkAratayA ca pratibhAso na syaat| na hyanyadanyatrAnyathA pratyetuM shkym| atha nayanakezA eva tatra tathA'santopi pratibhAsante; tarhi tadrahitasya kAmalinopi tatpratibhAsAbhAvaH syaat| 24. kiJca, asau taddeze eva pratibhAso bhavenna punrdeshaantre| na pratibhAsa satya hai yA nahIM? dUsarA pakSa- netra kI palakeM usa jJAna meM kAraNa haiM aisA mAne to usI kA pratibhAsa honA thA? sAmane AkAza meM nirAdhAra kezoNDuka kI zakla jaisA pratibhAsa kyoM hotA? (yahA~ kezoNDuka zabda kA artha ur3ane vAlA koI macchara vizeSa hai, motiyAbindu Adi netra ke rogI ko netra ke sAmane kucha macchara jaisA ur3a rahA hai aisA bAra-bAra bhAva hotA hai, vaha macchara bhauMrA jaisA, jhiMgura jaisA, jisa para kucha roma khar3e ho jaisA dikhAI dene lagatA hai vAstava meM vaha dikhanA nirAdhAra binA padArtha ke hI hotA hai) anya kisI vastu kI anya rUpa se anya jagaha pratIti honA zakya nahIM hai| tRtIya pakSa-netra keza kezoNDuka rUpa se usa jJAna meM jhalakate haiM, yadi aisA kaho to netra keza rahita pIliyA Adi roga vAle puruSa ko kezoNDuka kA pratibhAsa nahIM honA cAhie, kintu usako bhI vaisA pratibhAsa hotA hai| 24. netra ke keza yadi kezoNDuka rUpa pratIta hote haiM to ve usa netra sthAna para hI pratIta hote haiM, anya sthAna para (sAmane AkAza meM) pratIta nahIM ho sakate the| sUkhe vRkSa rUpa lUMTa meM jo puruSapane kI bhrAMti hotI hai vaha usa sthAna para hI hotI hai, anyatra to nahIM hotI? yaha jo netra rogI ko kezoNDuka kA jJAna ho rahA hai usameM na to taddezatA hai arthAt netrakeza to netrasthAna para hai aura pratIti hotI hai sAmane AkAza meM, aura na hI usa jJAna meM tadAkAratA hai arthAt netrakeza kA AkAra bhI nahIM hai, phira kisa prakAra vaha usa kezoNDuka jJAna ko paidA karatA hai ki jisase vaha grAhya ho jAya? prameyakamalamArtaNDasAra:: 63
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/8 khalu sthANunibandhanA puruSabhrAntistaddezAdanyatra dRssttaa| kathaM ca taddezatA tadAkAratA cA'satI tajjJAnaM janayedyato grAhyA syaat| 25. atha bhrAntivazAttatkezA eva tatra tathA tajjJAnaM janayanti; asmAkamapi tarhi 'cakSurmanasI rUpajJAnamutpAdayete' iti smaanm| yathaiva hyanyaviSayajanitaM jJAnamanyaviSayasya grAhaka tathAnyakAraNajanitamapi syaat| evaM tarhi tattayoH prakAzakamapi na syAdityAha atajjanyamapi tatprakAzakam // 8 // tAbhyAmarthAlokAbhyAmajanyamapi tayoH prkaashkm| atraivArthe pradIpavadityubhayaprasiddha dRSTAntamAha 25. yadi kahA jAya ki netra ke keza hI bhramavaza AkAza meM kezoNDuka rUpa se kezoNDuka kA jJAna paidA karate haiM, to jainAcArya kahate haiM ki netra tathA mana hI aise jJAna ko utpanna karatA hai? isa taraha samAna hI bAta ho jAtI hai? jisa prakAra anya viSaya se utpanna huA jJAna anya viSaya kA grAhaka hotA hai aisA yahA~ mAna rahe ho, usI prakAra anya kAraNa se utpanna huA jJAna anya ko jAnatA hai aisA bhI mAnanA caahie| prazna aba yadi koI yaha kahatA hai ki jana padArtha aura prakAza jJAna meM kAraNa nahIM haiM to unako jJAna prakAzita bhI nahIM karatA hogA? ataH isa zaMkA kA nivAraNa karane hetu sUtra kahate haiM atajjanyamapi tatprakAzakam // 8 // sUtrArtha- jJAna padArtha aura prakAza se utpanna na hokara bhI unako prakAzita karatA hai| isa viSaya meM vAdI prativAdI ke yahA~ prasiddha aisA dRSTAnta dete haiM pradIpavat // 9 // sUtrArtha-jaise dIpaka ghaTAdi padArtha se utpanna na hokara bhI ghaTAdi ko prakAzita karatA hai, vaise hI jJAna padArthAdi se utpanna na hokara bhI unako pratibhAsita karatA hai| 64:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/9 pradIpavat // 9 // 26. na khalu prakAzyo ghaTAdiH svaprakAzaka pradIpaM janayati svakAraNakalApAdevAsyotpatteH prakAzyAbhAve prakAzakasya prakAzakatvAyogAtsatasya janakaeva ityabhyupagame prakAzakasyAbhAve prakAzasyApi prakAzyatvAghaTanAt sopi tasya janako'stu tathA cetaretarAzrayaH prakAzyAnutpattau prakAzakAnutpatteH, tadanutpattau ca prakAzyAnutpatteriti / 27. svakAraNakalApAdutpannayoH pradIpaghaTayoranyonyApekSayA prakAzyaprakAzakatvadharmavyavasthAyA eva prasiddhernetaretarAzrayAvakAza ityabhyupagame 26. yahA~ Apatti karate huye kahate haiM ki prakAzita hone yogya ghaTAdi padArtha apane ko prakAzita karane vAle dIpaka ko utpanna karate haiM, vaha dIpaka to apane kAraNoM se (battI, tela Adi se) utpanna hotA hai| prakAzita karane yogya vastu ke abhAva meM prakAza kA prakAzapanA hI nahIM rahatA, ataH prakAzya jo ghaTAdi vastu hai vaha usa prakAzaka kA janaka kahalAtA hai| isakA samAdhAna karate huye AcArya kahate haiM ki taba to isake viparIta " prakAzaka ke abhAva meM prakAzya kA prakAzyapanA hI nahIM rahatA, ataH prakAzaka (dIpa) prakAzya (ghaTAdi) kA janaka hai" aisA bhI mAnanA par3egA? phira to itaretarAzraya doSa hogA, arthAt prakAzya ke utpanna na hone para prakAzaka utpanna nahIM hogA aura usake utpanna nahIM hone se prakAzya bhI utpanna nahIM hogaa| 27. naiyAyika prakAzaka ( dIpa) aura prakAzya (ghaTAdivastu) ye donoM bhI apane apane kAraNa kalApa se utpanna hote haiM aura eka dUsare kI apekSA se prakAzaka tathA prakAzya kahalAte haiM, prakAzaka aura prakAzya dharma kI vyavasthA to isa prakAra hai ataH itaretarAzraya doSa nahIM aataa| jaina- bilakula ThIka hai yahI bAta jJAna aura padArtha ke viSaya meM hai, jJAna aura padArtha bhI apanI apanI sAmagrI se utpanna hote haiM aura eka dUsare kI apekSA lekara grAhya grAhaka kahalAte haiM aisA svIkAra karanA prameyakamalamArttaNDasAra:: 65
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/10 jJAnArthayorapi svasAmagrIvizeSavazAdutpannayoH parasparApekSayA graahygraahktvdhrmvyvsthaa''sthiiytaam| kRtaM prtiityplaapen| 28. nanu cAjanakasyApyarthasya jJAnenAvagatau nikhilArthAvagatiprasaGgAtpratikarmavyavasthA na syaat| 'yaddhi yato jJAnamutpadyate tattasyaiva grAhaka nAnyasya' ityasyArthajanyatve satyeva sA syAditi vadantaM pratyAha svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamarthaM vyavasthApayati // 10 // 29. tathA hi-yadarthaprakAzakaM tatsvAtmanyapetapratibandham yathA pradIpAdi, cAhie? aba to pratIti ke apalApa banda kara diijie| 28. zaMkA- jJAna kA ajanaka aisA jo padArtha hai vaha jJAna dvArA jAnA jAtA hai aisA mAneMge to eka hI jJAna sampUrNa padArtha jAnane vAlA siddha hogA phira pratiniyata viSama vyavasthA nahIM bana sakegI, kyoMki jo jJAna jisase utpanna hotA hai vaha usI ko jAnatA hai anya ko nahIM aisI pratikarma vyavasthA (yaha isa jJAna kA viSaya hai) to jJAna ko padArtha se janya mAnane para hI ho sakatI hai? jJAna ke viSaya kI karmAdhIna vyavasthA aba isa zaMkA kA nivAraNa karate hue zrI mANikyanandI AcArya kahate haiM svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatA hi pratiniyatamarthaMvyavasthApayati on sUtrArtha- apane AvaraNa (arthAt jJAnAvaraNI karma) ke kSayopazama rUpa yogyatA ke dvArA jJAna pratiniyata viSaya kI vyavasthA karatA hai| 29. apane jJAnAvaraNI, vIryAntarAya karma ke kSayopazama rUpa yogyatA ke nimitta se pratiniyata padArtha ko jAnane kA niyama banatA hai, jo jisa vastu kA prakAzaka hotA hai| vaha apane AvaraNa ke rukAvaTa se rahita hotA hai, jaise dIpaka AvaraNa rahita hokara ghaTa Adi kA prakAzaka 66:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/10 arthaprakAzakaM ca jnyaanmiti| pratiniyatasvAvaraNakSayopazamazca jJAnasya pratiniyatArthopalabdhereva prsiddhH| na cAnyonyAzrayaH; asyAH prtiitisiddhtvaat| 30. tallakSaNayogyatA ca shktirev| saiva jJAnasya pratiniyatArthavyavasthAyAmaGga nArthotpattyAdiH, tasya nissiddhtvaadnytraadrshnaacc| na khalu pradIpaH prakAzyArthairjanyasteSAM prakAzako dRssttH| kiJca, pradIpopi prakAzyArthA'janyo yAvatkANDapaTAdyanAvRtamevArthaM prakAzayati tAvattadAvRtamapi kinna prakAzayediti codye bhavatopyato yogyatAto na kinyciduttrm| kAraNasya ca paricchedyatve karaNAdinA vyabhicAraH // 11 // hotA hai| jJAna bhI svayogya AvaraNa se rahita hokara padArtha kA prakAzaka hotA hai| isa bAta kA nizcaya to pratiniyata vastu ko jAnane se hI siddha hotA hai, ki jJAna meM inhIM pratiniyata vastuoM ko jAnane kA kSayopazama huA hai| isameM anyonyAzraya doSa bhI nahIM AtA, kyoMki pratiniyata viSaya to pratIti se siddha ho rahA hai| 30. pratiniyata vastu ko jo jAnane kI yogyatA hai usI ko zakti kahate haiM, yahI zakti jJAna meM pratiniyata vastu ko jAnane kI vyavasthA karA detI hai isa vyavasthA kA kAraNa yaha zakti hI hai na ki padArtha se utpanna jJAna, tadutpatti Adika, kyoMki tadutpatti tadAkaratA Adi kA pahale hI niSedha kara Aye haiM tathA pradIpa Adi meM aisA dekhA bhI nahIM jAtA ki vaha ghaTa Adi se utpanna hokara usako jAnatA ho| dIpaka se prakAzita hone vAle jo ghaTa Adi padArtha haiM, vaha una ghaTAdi se utpanna hokara unhIM ghaTAdika kA prakAzaka banatA hai aisA kahIM para dekhA nahIM jAtA hai| 31. yadi paravAdI bauddha yA naiyAyikAdi se pUchA jAya ki dIpaka prakAzita karane yogya padArtha se janya nahIM hai kintu vaha vastra Adi se nahIM Dhake hue padArtha ko hI prakAzita karatA hai, Dhake hue padArtha ko kyoM nahIM prakAzita karatA? isake samAdhAna ke lie unheM bhI jaina ke samAna prameyakamalamArtaNDasAraH: 67
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/11 31. na hIndriyamadRSTAdikaM vA vijJAnakAraNamapyanena pricchedyte| jJAnAvaraNAdi kSayopazama rUpa yogyatA kI hI zaraNa lenI hogii| vizeSa- bauddha jJAna ko padArtha se utpanna huA mAnate haiM tathA naiyAyika jJAna ko padArtha aura prakAza se utpanna huA mAnate haiM, ina paravAdiyoM kI mAnyatA kA AcArya ne nirAkaraNa kara diyA hai, padArtha ko yadi jJAna kA kAraNa mAneMge to sarvajJa kA abhAva hone kA prasaMga AtA hai| kyoMki jaba eka sAtha saba padArtha vartamAna rahate nahIM hai taba una saba padArthoM ko jJAna kaise jAnegA? sabako jAne binA sarvajJa bana nahIM sktaa| dUsarI bAta padArtha ke abhAva meM bhI netra rogI ko padArtha dikhAI detA hai, vikSipta mana vAle ko binA padArtha ke usakI pratIti hone laga jAtI hai ityAdi bAtoM ko dekhakara yaha nizcita hotA hai ki jJAna padArtha se utpanna nahIM hotaa| prakAza bhI jJAna kA kAraNa nahIM hai| rAtri meM bilAva Adi prANiyoM ko binA prakAza ke bhI jJAna hotA rahatA hai tathA mana ke dvArA jAnane ke lie bhI prakAza kI jarUrata nahIM rhtii| bauddha kA yaha haThAgraha hai ki yadi jJAna padArtha se utpanna nahIM hotA to yaha pratiniyata viSaya vyavasthA kaise banatI hai ki amuka jJAna amuka padArtha ko hI grahaNa karatA hai? taba usakA javAba yaha hai ki jaise dIpaka ghaTa Adi se utpanna na hokara bhI una pratiniyata ghaTa Adi ko hI prakAzita karatA hai vaise hI jJAna bhI padArtha se utpanna na hokara bhI kSayopazama janya yogyatA ke anusAra pratiniyata viSaya ko jAnatA hai| arthAt jisa viSayaka jJAnAvaraNI karma kA kSayopazama hotA hai usa viSaya ko jJAna jAna letA hai aura jisa viSayaka jJAnAvaraNI karma kA kSayopazama nahIM hotA, usa viSaya ko nahIM jAnatA, bhale hI padArtha sAmane maujUda ho| yahI jJAna ke viSaya kI karmAdhIna pratiniyata vyavasthA hai| isa prakAra arthakAraNavAda aura AlokakAraNavAda kA nirasana kiyA gayA hai| aba agrima sUtra prastuta karate haiM68:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/11 na, brUmaH-kAraNaM paricchedyameva kintu 'kAraNameva paricchedyam' ityavadhArayAmaH; 32. tanna; yogivijJAnasya vyAptijJAnasya caashessaarthgraahinno'bhaavprsnggaat| na hi vinaSTAnutpannAH samasamayabhAvino vAstasya kaarnnmityuktm| kezoNDukAdijJAnasya caajnkaarthgraahitvaabhaavprsnggH| kathaM ca kAraNatvAvizeSepIndriyAderagrahaNama? ayogyatvAccetaH yogyataiva tarhi pratikarma kAraNasya ca paricchedyatve karaNAdinA vyabhicAraH // 11 // sUtrArtha- (jJAna ke) kAraNa ko paricchedya (jJeya) mAnane para karaNa (indriyA~) ke sAtha vyabhicAra doSa aayegaa| jo jJAna kA kAraNa hai vahI jJAna ke dvArA jAnA jAtA hai- aisA mAneMge to indriyoM ke sAtha vyabhicAra doSa AtA hai| 32. cakSu Adi indriyA~ evaM adRSTa Adika jJAna ke kAraNa to haiM kintu jJAna dvArA paricchedya (jAnane yogya) nahIM haiM, ataH jo jJAna kA kAraNa hai vahI jAnane yogya hai aisA kahanA vyabhicarita hotA hai| bauddhoM kA kahanA hai ki jo jJAna kA kAraNa hai vaha avazya hI paricchedya ho aisA niyama nahIM hai, kintu jo bhI jAnA jAtA hai vaha kAraNa hokara hI jAnA jAtA hai| samAdhAna- Apa isa taraha bhI nahIM mAna sakate, kyoMki aisA avadhAraNa karane para bhI azeSArtha grAhI yogI kA jJAna evaM vyApti jJAna ina jJAnoM kA abhAva ho jAyegA, isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-jo padArtha naSTa ho cuke haiM jo abhI utpanna nahIM hue haiM, jo samakAlIna haiM ye saba padArtha jJAna ke kAraNa nahIM haiM (kintu) yogI kA jJAna ina sabako jAnatA avazya hai ataH jo jJAna kA kAraNa hai vahI usake dvArA jAnA jAtA hai aisA kahanA galata hotA hai| kezoNDuka (bAloM ke Upara macchara) jJAna meM bhI padArtha (macchara) kAraNa nahIM hai vaha to padArtha se ajanya hai, usa jJAna meM jo ajanakArtha grAhIpanA dekhA jAtA hai vaha bhI nahIM rhegaa| jo jJAna kA kAraNa hai usako jJAna jAnatA hai to cakSu Adi indriyoM ko jJAna kyoM nahIM jAnatA isa bAta ko paravAdI ko batAnA cAhie? Apa kaho ki indriyoM meM jJAna dvArA grAhya hone kI yogyatA nahIM prameyakamalamArtaNDasAra:: 69
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/11 vyavasthAkAriNI, almnyklpnyaa| 33. svAkArArpakatvAbhAvAccenna; jJAne svaakaaraarpktvsyaapypaasttvaat| kathaM ca kAraNatvAvizeSepi kiJcitsvAkArArpakaM kiJcinneti pratiniyamo yogyatAM vinA sidhyet? kathaM ca sakalaM vijJAnaM sakalArthakAryaM na syAt? hai to usI yogyatA ko hI kyoM na mAnA jAya? phira to yogyatA hI pratikarma vyavasthA karatI hai aisA svIkAra karanA hI zreSTha hai, vyartha kI tadutpatti Adi kI kalpanA karanA bekAra hai| 33. bauddha- indriyoM se jJAna utpanna to avazya hotA hai kintu indriyA~ apanA AkAra jJAna meM arpita nahIM karatI ataH jJAna unako nahIM jaantaa| jaina- yaha kathana ThIka nahIM hai, jJAna meM vastu kA AkAra AtA hai isa mata kA pahale sayuktika khaNDana kara cuke haiN| Apa bauddha ko koI pUche ki indriya aura padArtha samAna rUpa se jJAna meM kAraNa hote hue bhI padArtha hI apanA AkAra jJAna meM detA hai indriyA~ nahIM detI aisA kyoM hotA hai? isa prazna kA uttara Apa yogyatA kahakara hI dete haiM arthAt kAraNa samAna rUpa se hai kintu padArtha hI apanA AkAra jJAna meM dete haiM indriyA~ nahIM detIM, kyoMki aisI hI unameM yogyatA hai, tathA sabhI jJAna avizeSapane se sabhI padArthoM kA kArya kyoM nahIM hotA? ityAdi prazna hone para Apako yahI kahanA hogA ki padArthoM meM pratiniyata zakti hotI hai taba sabake kAraNa yA kArya nahIM ho sakate, ThIka isI taraha jJAna ke viSaya meM samajhanA cAhiye, jJAna meM jisa viSaya ko jAnane kI zakti arthAt jJAnAvaraNa kA kSayopazama hotA hai (sAMvyavahArika pratyakSa kI apekSA yahA~ para jagaha-jagaha kSayopazama zabda kA prayoga huA hai) usI viSaya ko jJAna jAnatA hai, usI grAhya vastu kA jJAna grAhaka banatA hai- aisA nirdoSa siddhAnta svIkAra karanA caahiye| aba yahA~ para mukhya pratyakSa ke utpatti kA kAraNa tathA svarUpa sUtra dvArA prarUpita kiyA jAtA hai 70:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/12 'pratiniyatazaktitvAdbhAvAnAm ityuttaraM grAhyagrAhakabhAvepi smaanm| athedAnIM mukhyapratyakSaprarUpaNasyAvasaraprAptatvAt tadutpattikAraNasvarUpa prarUpaNAyAha sAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamatIndriyamazeSato mukhyam // 12 // 34. 'vizadaM pratyakSam' ityanuvarttate / tatrAzeSato vizadamatIndriyaM yadvijJAnaM tanmukhyaM pratyakSam / kiMviziSTaM tat ? sAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNam / 35. jJAnAvaraNAdipratipakSabhUtA hoha samyagdarzanAdilakSaNAntaraGgA bahiraGgAnubhavAdilakSaNA sAmagrI gRhyate, tasyA vizeSo'vikalatvam, tena vizleSitaM kSayopazamakSayarUpatayA vighaTitamakhilamavadhimana:paryayakevalajJAnasAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamatIndriyamazeSato mukhyam ||12|| sUtrArtha - (samyagdarzanAdirUpa antaraGga aura dezakAlAdirUpa bahiraGga) sAmagrI kI vizeSatA (samagratA ) se vizleSita (arthAt dUra ho gaye haiM), samasta (jJAnAvaraNadi) AvaraNa jisake aise atIndriya aura pUrNa rUpa se vizada jJAna ko mukhya pratyakSa kahate haiN| dravyAdi sAmagrI vizeSa ke dvArA naSTa ho gaye haiM sampUrNa AvaraNa jisake aise atIndriya tathA pUrNajJAna ko mukhya pratyakSa kahate haiN| 34. vizada jJAna ko pratyakSa kahate haiM aisA prakaraNa cala rahA hai usameM jo pUrNarUpa se vizada ho tathA atIndriya ho vaha jJAna mukhya pratyakSa yA pAramArthika pratyakSa kahalAtA hai| vaha kaisA hai? sAmagrI vizeSa se naSTa ho gaye haiM saMpUrNa AvaraNa jisake, aisA hai| 35. yahA~ para jJAnAvaraNa Adi karmoM ke pratipakSa svarUpa jo samyagdarzana Adi haiM vaha antaraMga sAmagrI kahalAtI hai aura anubhava Adi kA honA bahiraMga sAmagrI hai, yaha aneka prakAra kI hai, ina donoM sAmagrI kA honA sAmagrI vizeSa hai, isa sAmagrI vizeSa se naSTa ho gaye haiM AvaraNa jisake aisA yaha pratyakSa hai arthAt avadhijJAna aura mana:paryayajJAna kI apekSA kSayopazama rUpa honA aura kevalajJAna kI apekSA kSaya honA aise prameyakamalamArtaNDasAra:: 71
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/12 sambandhyAvaraNam akhilaM nizzeSa vA''varaNaM yasyAvadhimana:paryayakevalajJAnatrayasya tttthoktm| 36. atra ca prayogaH-yadyatra spaSTatve satyavitathaM jJAnaM tattatrApagatAkhilAvaraNam yathA rajonIhArAdyantaritavRkSAdau tadapagamaprabhavaM jJAnam, spaSTatve satyavitathaM ca kvaciduktaprakAra jnyaanmiti| tathA'tIndriyaM tat mno'kssaanpeksstvaat| tadanapekSaM tat sklklngkvikltvaat| tadvikalatvaM cAsyAtraiva prsaadhyissyte| ata eva cAzeSato vizadaM tt| yattu nAtIndriyAdisvabhAvaM na jJAnAvaraNa jisake hue use mukhya pratyakSa kahate haiM, arthAt avadhijJAnAvaraNa aura manaHparyayajJAnAvaraNa kA kSayopazama hone se avadhijJAna tathA manaHparyayajJAna hotA hai aura kevalajJAnAvaraNa kA nAza ho jAne se kevalajJAna hotA hai| ye jJAna mukhya pratyakSa kahalAte haiN| yahA~ anumAna ke dvArA isa pratyakSajJAna kI siddhi karate haiM 36. jo jJAna jisa viSaya meM spaSTa hokara satya rUpa se jAnatA hai vaha usa viSaya meM pUrNa rUpa se AvaraNa rahita hotA hai, jaise dhUlI, kuharA Adi se Dhake hue vRkSa Adi padArtha haiN| unakA AvaraNa haTane se jo jJAna hotA hai vaha spaSTa hokara satya kahalAtA hai, aise hI avadhijJAnAdika spaSTa aura satya hai| yaha mukhya pratyakSa indriyA~ aura mana kI apekSA nahIM rakhatA hai ataH atIndriya hai, apane AvaraNa ke haTane se ina jJAnoM meM indriyAdi kI apekSA nahIM rhtii| AvaraNa ke haTa jAne se hI vaha jJAna pUrNa rUpa se vizada ho gayA hai, jo jJAna atIndriya Adi guNaviziSTa nahIM hotA vaha pUrNa vizada yA indriyAdi se anapekSa bhI nahIM hotA, jaise ki hama jaise kA pratyakSa jJAna arthAt sAMvyAvahArika prtykssjnyaan| avadhijJAnAdi tInoM jJAna atIndriya Adi vizeSaNa yukta hote haiM ata: mukhya pratyakSa kahalAte haiN| anumAna siddha bAta hai ki atIndriya hone 72:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2/12 tttdnpeksstvaadivishessnnvishissttm| yathAsmadAdipratyakSam, tadvizeSaNaviziSTaJcedam, tsmaatttheti| tathA mukhyaM tatpratyakSam atIndriyatvAt svaviSaye'zeSato vizadatvAdvA, yattu netthaM tannaivam, yathAsmadAdipratyakSam, tathA cedam, tsmaanmukhymiti| se athavA apane viSaya meM pUrNa rUpa se vizada hone se ye jJAna mukhya pratyakSa haiM jo atIndriyAdi vizeSaNa viziSTa nahIM haiM vaha mukhya pratyakSa nahIM hotaa| jaise hama logoM kA pratyakSa hai, yaha jJAna vaisA viziSTa hai ataH mukhya pratyakSa hai| prameyakamalamArtaNDasAra:: 73
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/1 tRtIyaparicchedaH atha parokSoddezaH parokSapramANavimarzaH athedAnIM parokSapramANasvarUpanirUpaNAya parokSamitarat // 1. ityaah| pratipAditavizadasvarUpavijJAnAdyadanyada'vizadasvarUpaM vijJAnaM ttprokssm| tathA ca prayoga:-avizadajJAnAtmaka parokSaM proksstvaat| yannA'vizadajJAnAtmaka tanna parokSam yathA mukhyetarapratyakSam, parokSaM cedaM vakSyamANaM vijJAnam, tsmaadvishdjnyaanaatmkmiti| tRtIya pariccheda parokSa pramANa vimarza aba yahA~ para zrImANikyanandI AcArya parokSa pramANa ke svarUpa kA sUtrabaddha nirUpaNa karate haiM parokSamitarat // sUtrArtha- usa vizada jJAna (pratyakSa) se jo bhinna hai, arthAt avizada hai, use parokSa pramANa kahate haiN| 1. pahale pratyakSa pramANa kA lakSaNa kahA thA usase pRthak lakSaNa vAlA parokSa pramANa hotA hai| vizada jJAna pratyakSa pramANa hai aisA pratipAdana kara cuke haiM- usase anya arthAt avizada jJAna parokSa pramANa hai| isI ko anumAna prayoga dvArA batalAte haiM- parokSa pramANa avizada jJAna rUpa hai, kyoMki vaha parokSa hai, jo avizada jJAna rUpa nahIM hai vaha parokSa nahIM kahalAtA hai, jaise- mukhya parokSa aura sAMvyavahArika pratyakSa pramANa, parokSa nahIM kahalAtA hai, yaha vakSyamANa jJAna parokSa hai, ataH avizada jJAna rUpa hai| usa parokSa pramANa ke kAraNa aura bheda agale sUtra meM kahate haiM74:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/2-3 tannimittaprakAraprakAzanAya pratyakSetyAdyAhapratyakSAdinimittaM smRtipratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedam // 2 / / pratyakSAdinimittaM yasya, smRtyAdayo bhedA yasya tthoktm| tatra smRtestAvatsaMskAretyAdinA kAraNasvarUpe nirUpayatismRtipramANavimarzaH saMskArobodhanibandhanA tadityAkArA smRtiH // 3 // 2. saMskAraH sAMvyavahArikapratyakSabhedo dhaarnnaa| tasyodbodhaH prbodhH| sa nibandhanaM yasyAH tadityAkAro yasyAH sA tathoktA smRtiH| vineyAnAM sukhAvabodhArthaM dRSTAntadvAreNa tatsvarUpaM nirUpayati pratyakSAdinimittaM smRtipratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedam // 2 // sUtrArtha- jisameM pratyakSa pramANa Adika nimitta haiM vaha parokSa pramANa hai| isake smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna evaM Agama- aise pA~ca bheda haiN| aba ina bhedoM kA varNana karate hue sabase pahale smRti pramANa kA kAraNa tathA svarUpa batalAte haiMsmRtipramANavimarza saMskArobodhanibaMdhanA tadityAkArA smRtiH // 3 // sUtrArtha- jo jJAna saMskAra se hotA hai jisameM "vaha" isa prakAra kA AkAra (pratibhAsa) rahatA hai vaha smRti pramANa hai| 2. saMskAra kA artha dhAraNA jJAna hai jo sAMvyavahArika pratyakSa kA bheda hai, usa dhAraNA jJAna kA udbodha honA smRti hai| yahA~ para ziSyoM ko saralatA se samajha meM Ane ke lie dRSTAnta dvArA smRti kA svarUpa batalAte haiM prameyakamalamArtaNDasAra:: 75
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/4 yathA sa vevadatta iti // 4 // 3. ythetyudaahrnnprdrshne| sa devadatta iti / evaM prakAraM tacchabdaparAmRSTaM yadvijJAnaM tatsarvaM smRtirityavagantavyam / na cAsAvapramANaM saMvAdakatvAt / yatsaMvAdakaM tatpramANaM yathA pratyakSAdi saMvAdikA ca smRtiH tsmaatprmaannm| " 4. nanu koyaM smRtizabdavAcyortha :- jJAnamAtram, anubhUtArthaviSayaM vA vijJAnam ? prathamapakSe pratyakSAderapi smRtizabdavAcyatvAnuSaGgaH tathA ca kasya dRSTAntatA? na khalu tadeva tasyaiva dRSTAnto bhavati / 5. dvitIyapakSepi devadattAnubhUtArthe yajJadattAdijJAnasya smRtirUpatAprasaGgaH / atha 'yenaiva yadeva pUrvamanubhUtaM vastu punaH kAlAntare tasyaiva tatraivopajAyamAnaM yathA sa devadatta iti // 4 // sUtrArtha jaise yaha vahI devadatta hai isa prakAra kA pratibhAsa honA smRti hai| 3. sUtra meM " yathA" zabda udAharaNa kA pradarzana karatA hai / " vaha devadatta" isa prakAra kA tat zabda kA parAmarza karane vAlA jo jJAna hai vaha saba smRti rUpa hai aisA smjhnaa| yaha jJAna apramANa nahIM hai kyoMki saMvAdaka hai| jo jJAna saMvAdaka hotA hai, vaha pramANa hai, jaise- pratyakSAdi jJAna hai| smRti bhI saMvAdaka hai ataH pramANa hai| 4. yahA~ bauddha prazna karate haiM ki smRti zabda kA vAcya artha kyA hai? jJAna mAtra ko smRti kahate haiM yA anubhUta viSaya vAle jJAna ko? prathama pakSa meM jJAna mAtra ko smRti kahate haiM to pratyakSAdi pramANa bhI smRti zabda ke vAcya ho jAyeMge phira uparyukta anumAna meM dRSTAnta kisakA hogA ? vahI usakA dRSTAnta to nahIM ho sakatA / 5. dUsarA pakSa anubhUta viSaya vAle jJAna ko smRti kahate haiM aisA kaheM to devadatta ke dvArA anubhUta viSaya meM yajJadatta Adi ke jJAna ko smRtipanA hone kA prasaMga aayegaa| yadi kaheM ki jisake dvArA jo viSaya pUrva meM anubhUta haiM punaH kAlAntara meM usI kA usI meM jJAna utpanna honA smRti hai so yaha kathana asat hai "anubhUta meM utpanna huA hU~" isa 76 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/4 jJAnaM smRtiH' ityucyate nanu 'anubhUte jAyamAnam' ityetat kena pratIyatAm? na tAvadanubhavena; tatkAle smRterevaasttvaat| na cAsatI viSayIkartuM shkyaa| na cAviSayIkRtA 'tatropajAyate' itydhigtiH| na cAnubhavakAle'rthasyAnubhUtatAsti, tadA tasyAnubhUyamAnatvAt, tathA ca 'anubhUyamAne smRtiH' iti syaat| 6. atha 'anubhUte smRtiH' ityetatsmRtireva pratipadyate; na; anayA'tItAnubhavArthayoraviSayIkaraNe tathA prtiityyogaat| tadviSayIkaraNe vA nikhilaatiitvissyiikrnnprsnggo'vishessaat| yadi cAnubhUtatA pratyakSagamyA syAt; tadA smRtirapi jAnIyAt 'ahamanubhUte samutpannA' iti anubhvaanusaaritvaattsyaaH| na cAsau prtykssgmyetyuktm| 7. itypysmiikssitaabhidhaanm| smRtizabdavAcyArthasya prAgeva taraha se kisake dvArA pratIta hogA? anubhava dvArA to nahIM ho sakatA, kyoMki usa vakta smRti kA hI asatva hai, jo nahIM hai usako viSaya nahIM kara sakate aura aviSaya ke bAre meM usameM "utpanna hotI hai" aisA nizcaya nahIM kara skte| tathA vastu ke anubhavana kAla meM vastu kI anubhUtatA nahIM hotI kintu usa samaya usakI anubhUyamAnatA hotI hai| jaba aisI bAta hai to anubhUyamAna meM smRti hotI hai aisA mAnanA hogaa| 6. "anubhUta viSaya meM smRti hotI hai" isa bAta kA nizcaya to svayaM smRti hI kara letI hai- aisA kaho to galata hai kyoMki smRti ke dvArA atItArtha aura anubhavArtha kA grahaNa nahIM hotA, kyoMki vaisA pratIta nahIM hotA hai| tathA yadi smRti atItArtha aura anubhavArtha ko grahaNa karatI hai to sampUrNa atIta viSayoM ko grahaNa karane kA prasaMga AtA hai, kyoMki ukta viSaya meM atItapane kI avizeSatA hai| tathA yadi anubhUtapanA pratyakSagamya hotA to smRti bhI jAna sakatI hai ki "maiM anubhUta viSaya meM utpanna huI hU~, kyoMki smRti anubhava ke anusAra huA karatI hai kintu anubhUtatA pratyakSa gamya nahIM hai| ataH smRtijJAna pramANabhUta siddha nahIM hotA 7. jaina- yaha sArA kathana binA soce kiyA hai, smRti zabda kA vAcyArtha pahale hI batA cuke haiM ki "vaha" isa prakAra kA pratibhAsa prameyakamalamArtaNDasAra:: 77
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/4 prruupittvaat| 'tadityAkArAnubhUtArthaviSayA hi pratIti: smRti:' ityucyate / 8. nanu coktamanubhUte smRtirityetanna smRtipratyakSAbhyAM pratIyate; tadapyapezalam; matijJAnApekSeNAtmanA anubhUyamAnA'nubhUtArthaviSayatAyAH smRtipratyakSAkArayozcAnubhavasambhavAt citrAkArapratItivat citrjnyaanen| yathA cAzakyavivecanatvAd yugapaccitrAkArataikasyAviruddhA, tathA krameNApi avagrahehAvAyadhAraNAsmRtyAdicitrasvabhAvatA / 9. na ca pratyakSeNAnubhUyamAnatAnubhave tadaivArthe 'nubhUtatAyA apyanubhavo'nuSajyate ; smRtivizeSaNApekSatvAttatra tatpratIte: ; nIlAdyAkAravizeSaNApekSayA jJAne citrapratipattivat / jisameM ho vaha anubhUta viSaya vAlI pratIti hI smRti kahalAtI hai / 8. zaMkA- "anubhUta artha meM smRti hotI hai" aisA smRti aura pratyakSa ke dvArA pratIta nahIM hotA hai| samAdhAna- yaha bAta ThIka nahIM hai| jisameM matijJAna kI apekSA hai aise AtmA ke dvArA anubhUya viSaya aura anubhUtArtha viSaya kA pratyakSa tathA smRti ke AkAra se anubhava honA sambhava hai| jaise- citrajJAna ke dvArA citrakAroM kA pratibhAsa honA sambhava hai / jisa prakAra Apa bauddha ke yahA~ azakya vivecana hone se eka jJAna kI eka sAtha citrAkAratA honA aviruddha hai usI prakAra krama se bhI avagrahajJAna, IhAjJAna, avAyajJAna, dhAraNAjJAna, smRtijJAna ityAdi vicitra jJAnoM kA eka AtmA meM honA aviruddha hai| 9. koI kahe ki pratyakSa ke dvArA anubhUyamAnatA anubhava meM Ane ke sAtha usI vakta padArtha meM anubhUtatA kA bhI anubhava ho jAnA cAhie, taba yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usa anubhUtatA meM smRti vizeSaNa kI apekSA hotI hai, use hI anubhUtatA kI pratIti hotI hai, jaise nIlAdi AkArarUpa vizeSaNa kI apekSA se jJAna meM citra kI pratipatti hotI hai| 78 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/4 10. na cAnubhUtArthaviSayatve smRtergRhItagrAhitvenA'prAmANyam; [pa]ricchittivizeSasambhavAt / na khalu yathA pratyakSe vizadAkAratayA vastupratibhAsaH tathaiva smRtau tatra tasyA (tasya) vaizadyA'pratIteH / 11. punaH punarbhAvayato vaizadyapratItistu bhAvanAjJAnam, tacca tadrUpatayA bhrAntameva svpnaadijnyaanvt| tathApyanubhUtArthaviSayatvamAtreNAsyAH prAmANyAnabhyupagame anumAnenAdhigate'gnau yatpratyakSaM tadapyapramANaM syaat| 12. asatyatItethe pravarttamAnatvAttadaprAmANye pratyakSasyApi tatprasaGgaH, tadarthasyApi tatkAle'sattvAt / tajjanmAdestatrAsya prAmANye smaraNepi tadastu / nirAkRtaM cArthajanmAdi jJAnasya prAgeveti kRtaM prayAsena / 10. smRti pramANa anUbhUta viSaya ko jAnatA hai ataH gRhIta grAhI hone se apramANabhUta hai aisA bhI nahIM smjhnaa| kyoMki isameM paricchitti (jJapti) vizeSa sambhava hai jisa prakAra pratyakSa meM vizadarUpa se vastu kA pratibhAsa hotA hai usa prakAra smRti meM nahIM hotA, usameM to vastu kA avizadarUpa pratibhAsa hotA hai| 11. bAra-bAra bhAvanA karane vAle manuSya ko yadi kisI viSaya meM vizadatA pratIta hotI hai to vaha bhAvanA jJAna hai smRti jJAna nahIM hai, bhAvanA jJAna to usa rUpa se bhrAnta hI hai jaise svapna jJAna bhrAnta hai| smRti svapna jJAna yA bhAvanA jJAna ke samAna bhrAnta nahIM hotI, to bhI anubhUta viSaya vAlI hone mAtra se yadi isakA prAmANya svIkAra na kiyA jAya to anumAna dvArA anubhUta huI agni meM pravRtti karane vAle pratyakSa jJAna ko apramANa mAnane kA prasaMga AyegA / 12. yadi asadbhUta atIta padArtha meM pravRttamAna hone se smRti apramANa hai, aisA kahe to pratyakSa ko bhI apramANatA kA prasaMga AtA hai kyoMki usake viSayabhUta padArtha kA bhI tatkAla meM (bauddhamata kI apekSA) asatva hai| yadi kahA jAya ki pratyakSa jJAna usI padArtha meM utpanna huA hai, usI ke AkAra kA hai ataH pramANa hai to yahI bAta smaraNa meM bhI ho| kintu jJAna kA padArtha se utpanna honA AdikA pUrva meM hI nirAkaraNa ho cukA hai ataH isa viSaya meM adhika kahane se basa ho / prameyakamalamArttaNDasAra :: 79
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/4 13. na cAvisaMvAdakatvaM smRterasiddham svayaM sthApita nikSepAdau tadgRhItArthe prAptipramANAntarapravRttilakSaNAvisaMvAdapratIteH / yatra tu visaMvAdaH sA smRtyAbhAsA pratyakSAbhAsavat / visaMvAdakatve cAsyAH kathamanumAnapravRttiH sambandhasyAto'prasiddheH ? na ca smbndhsmRtimntrennaanumaanmudetytiprsnggaat| 14. kiJca, sambandhAbhAvAttasyAH visaMvAdakatvam, kalpitasambandhaviSayatvAdvA satopyasyA'nayAviSayIkartumazakyatvAdvA ? prathamapakSe kuto'numAnapravRttiH ? anyathA yataH kutazcitsambandharahitAdyatrakvacidanumAnaM syAt / 13. smRti kA avisaMvAdakapanA asiddha bhI nahIM hai kyoMki svayaM ke dvArA sthApita kiye nikSepa (dhana) Adi meM usake grahaNa karane para prAptirUpa pratyakSa pramANAntara se smRti kA avisaMvAdakapanA siddha hotA hai| jahA~ visaMvAda hotA hai vahA~ smaraNAbhAsa kahalAtA hai jaise- pratyakSAbhAsa / yadi smRti ko apramANa mAnate haiM to anumAna kI pravRtti kisa prakAra hogI? kyoMki smRti ke abhAva meM sAdhya sAdhana ke avinAbhAva sambandha kI siddhi nahIM ho sakatI / avinAbhAvI sambandha kI smRti hue binA anumAna pramANa udita hI nahIM ho sakatA, anyathA atiprasaMga hogaa| 14. bauddha smRti ko visaMvAdaka mAnate haiM so usakA kAraNa kyA hai ? sAdhya - sAdhana ke sambandha kA abhAva hai isalie ? athavA kalpita sambandha ko viSaya karane se, yA sambandha ke rahate hue bhI smRti dvArA isako viSaya karanA azakya hone se ? prathama pakSa mAno to anumAna kI pravRtti kisase hogI? binA sambandha ke anumAna pravRtti karegA to jisa kisI sambandha rahita hetu se jahA~ cAhe vahA~ pravRtti kara skegaa| kalpita sambandha ko smRti viSaya karatI hai ataH visaMvAdaka hai aisA dUsarA pakSa mAne to bhI ThIka nahIM kyoMki isa taraha mAneM to dRzya ( svalakSaNa) aura prApya meM ekatva rUpa kalpita sambandha ko viSaya karane vAlA pratyakSa pramANa tathA prApya aura vikalpa meM ekatvarUpa kalpita sambandha ko viSaya karane vAlA anumAna pramANa avisaMvAdaka nahIM rhegaa| 80 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/5 kalpitasambandhaviSayatvenAsyAH visaMvAditve dRzyaprApyaikatve prApyavikalpyaitve ca pratyakSAnumAnayoravisaMvAdo na syaat| tatsambandhasya kalpitatve ca anumAnamapyevaMvidhameva syaat| tathA ca kathamato'bhISTatattvasiddhiH? pratyabhijJAnapramANavimarzaH athedAnI pratyabhijJAnasya kAraNasvarUpaprarUpaNArthaM darzanetyAdyAhadarzanasmaraNakAraNakaM saGkalanaM prtybhijnyaanm| tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi // 5 // 15. darzanasmaraNe kAraNaM yasya tttthoktm| saGkalanaM vivakSitadharmayuktatvena pratyavamarzanaM prtybhijnyaanm| nanu pratyabhijJAyAH pratyakSapramANasvarUpatvAt parokSarUpatayAtrAbhidhAnamayuktam; tathAhi pratyakSaM pratyabhijJA akSAnvayavyatirekAnuvidhAnAt tdnyprtykssvt| na ca smaraNapUrvakatvAttasyAH pratyakSatvAbhAvaH; pratyabhijJAna pramANa vimarza aba zrImANikyanaMdI AcArya pratyabhijJAna kA kAraNa tathA svarUpa batalAte haiN| darzana-smaraNakAraNakaM saMkalanaM prtybhijnyaan| tadevedaM tatsadRzaM tatvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi // 5 // sUtrArtha- pratyakSa darzana aura smRti ke dvArA jo jor3a rUpa jJAna hotA hai usako pratyabhijJAna kahate haiN| usake "vahI yaha hai" "yaha usake samAna hai" yaha "usase vilakSaNa hai" yaha usakA pratiyogI hai ityAdi aneka bheda haiN| 15. jisa jJAna meM darzana aura smaraNa nimitta par3atA hai vaha "darzana smaraNa kAraNaka" kahalAtA hai| saMkalana kA artha vivakSita dharma se yukta hokara punaH grahaNa honA hai| yahA~ mImAMsaka Apatti jatAte huye kahate haiM ki yaha pratyabhijJAna pratyakSa pramANa rUpa hone ke kAraNa parokSa rUpa se usakA kathana karanA ayukta hai,anya pratyakSoM kI taraha pratyabhijJAna kA indriyoM ke sAtha prameyakamalamArtaNDasAraH: 81
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/5 satsamprayogajatvena smaraNapazcAdbhAvitvepyasyAH prtyksstvaavirodhaat| uktaM ca na hi smaraNato yatprAk tat prtykssmitiidRshm| vacanaM rAjakIyaM vA laukikaM vApi vidyate // 1 // na cApi smaraNAtpazcAdindriyasya prvrttnm| vAryate kenacinnApi tattadAnIM praduSyati // 2 // tenendriyArthasambandhAtprAgUrdhvaM cApi ytsmRteH| vijJAnaM jAyate sarvaM pratyakSamiti gamyatAm // 3 // 16. anekadezakAlAvasthAsamanvitaM sAmAnyaM dravyAdikaM ca vastvasyAH anvaya-vyatireka hone se vaha bhI pratyakSa kI koTi meM AtA hai, parokSa kI nhiiN| pratyabhijJAna smaraNapUrvaka hotA hai ataH parokSa hai aisA bhI nahIM kahanA cAhie kyoMki yaha jJAna sat saMprayogaja hai| vidyamAna artha kA indriya ke sAtha sannikarSa honA sat samprayoga kahalAtA hai usase jo ho use sat samprayogaja kahate haiN| ataH smaraNa ke pazcAt hone para bhI usameM pratyakSatA mAnane meM virodha nahIM aataa| kahA bhI hai jo jJAna smaraNa ke pahale ho vahI pratyakSa pramANa ho aisA laukika yA rAjakIya niyama nahIM hai| smaraNa ke pazcAt indriyoM ke pravarttana ko kisI ke dvArA roka diyA jAtA ho aisI bhI bAta nahIM hai aura na usa samaya ve dUSita hI hotI haiN|||2|| isaliye nizcaya hotA hai ki jo jJAna indriya aura padArtha ke sambandha se hotA hai vaha saba pratyakSa pramANa hai phira cAhe vaha smRti ke prAgbhAvI ho cAhe pazcAtbhAvI ho||3|| 16. isa pratyabhijJAna rUpa pratyakSa kA viSaya aneka dezakAla 5. mI0 zlo0 sU0 4 zlo. 235-237. 82:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/5 prmeymitypuurvprmeysdbhaavH| taduktam gRhItamapi gotvAdi smRtispRSTaM ca ydypi| tathApi vyatirekeNa puurvbodhaatprtiiyte||1|| dezakAlAdibhedena tatrAstyavasaro miteH| yaH pUrvamavagatoMzaH sa na nAma prtiiyte||2|| idAnIntanamastitvaM na hi pUrvadhiyA gtm| 17. tadapyasamIcInam; pratyabhijJAne'kSAnvayavyatirekAnuvidhAnasyAsiddheH, anyathA prathamavyaktidarzanakAlepyasyotpattiH syaat| ___18. punadarzane pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhotpannasmRtisahAyamindriya tajjanayati; itypysaamprtm| pratyakSasya smRtinirpeksstvaat| tatsApekSatve'pUrvArtha avasthAoM se yukta sAmAnya aura dravyAdika hai, ataH isameM apUrva viSayapanA bhI hai| kahA bhI hai yadyapi yaha pratyabhijJAna smRti ke pIche hotA hai tathA isakA gotvAdi viSaya bhI gRhIta hai tathApi yaha pUrva jJAna se bhinna pratIta hotA hai||1|| kyoMki vibhinna deza kAla Adi ke nimitta se usameM bheda hotA hai, pahale jo aMza avagata thA vaha aba pratIta nahIM ho rahA hai|||2|| isa samaya kA astitva pUrva jJAna dvArA avagata nahIM huA hai| ___ 17. isa Apatti para jaina kA kahanA hai ki mImAMsaka kA yaha kathana bhI ucita nahIM hai, kyoMki pratyabhijJAna meM indriyoM ke sAtha anvaya vyatireka ke anuvidhAna kI asiddhi hai, anyathA pahalI bAra vyakti ke dekhate samaya bhI pratyabhijJAna kI utpatti hotii| kintu aisA hotA nahIM hai| 18. mImAMsaka zaMkA karate haiM ki- prathama bAra ke darzana se saMskAra hotA hai usa saMskAra ke prabodha se utpanna huI smRti jisameM sahAyaka hai aisI indriya punaH usa vastu ke dekhane para pratyabhijJAna ko mI. zlo. sU0 4 zlo. 232-234 prameyakamalamArtaNDasAra:: 83 6.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/5 sAkSAtkAritvAbhAvaH syaat| ___19. dezakAletyAdyapyaktamuktam; yato dezAdibhedenApyadhyakSaM cakSuH sambaddhamevArthaM prkaashytprtiiyte| na ca pratyabhijJA taM prakAzayati pUrvottaravivarttavaca'katva vissytvaattsyaaH| vartamAnazcAyaM cakSuH sambaddhaH prsiddhH| 20. yadapyucyate-smarataH pUrvadRSTArthAnusandhAnAdutpadyamAnA matizcakSuHsambaddhatve pratyakSamiti; tadapyasAram; na hIndriyamatiH smRtiviSayapUrvarUpagrAhiNI, tatkathaM sA tatsandhAnamAtmasAtkuryAt? pUrvadRSTasandhAnaM hi tatpratibhAsanam, tatsambhave cendriyamateH parokSArthagrAhitvAt parisphuTapratibhAsatA na syaat| utpanna karatI hai| isa zaMkA ke samAdhAna meM jaina kA kahanA hai ki- yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki indriyaja pratyakSa ko smRti kI apekSA nahIM hotI hai, yadi pratyakSa pramANa ko smRti sApekSa mAnate haiM to usameM apUrvArtha ke sAkSAtkArIpane kA abhAva ho jaayegaa| 19. mImAMsaka ne kahA ki dezakAla Adi ke nimitta se jJAna meM bheda hotA hai so yaha kathana ThIka nhiiN| deza Adi bheda hote hue bhI cakSu se sambaddha hue vastu ko hI pratyakSa pramANa prakAzita karatA huA pratIta hotA hai| kintu pratyabhijJAna usako prakAzita nahIM karatA, kyoMki pUrvottara paryAyoM meM rahane vAlA ekatva usakA viSaya hai| pratyakSa kA viSaya cakSu se sambaddha vartamAna rUpa hotA hai yaha prasiddha hI hai| 20. mImAMsaka ke yahA~ kahA jAtA hai ki smaraNa karate hue puruSa ke pahale dekhe hue padArtha ke anusaMdhAna se utpadyamAna jJAna cakSu se sambaddha hone para pratyakSa kahA jAtA hai, ataH unakA yaha kathana bhI asAra hai; indriya jJAna smRti ke viSayabhUta svasvarUpa kA grAhaka nahIM hotA hai ataH vaha kisa prakAra usa anusandhAna ko AtmasAt karegA? pUrva meM dekhe hue padArtha kA anusaMdhAna honA usakA pratibhAsana kahalAtA hai, usake hone para to indriyajJAna parokSArthagrAhI ho jAne se usameM parisphuTa pratibhAsatA nahIM ho skegii| 84:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/6-10 21. yadi ca smRtiviSayasvabhAvatayA dRzyamAnorthaH pratyakSapratyayairavagamyeta tarhi smRtiviSayaH pUrvasvabhAvo vartamAnatayA pratibhAtIti viparItakhyAti: sarvaM pratyakSa syaat| avyavadhAnena pratibhAsanalakSaNavaizadyAbhAvAcca na pratyabhijJAnaM pratyakSam itylmtiprsnggen| 22. tacca tadavedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdiprakAra prtipttvym| tadevoktaprakAra pratyabhijJAnamudAharaNadvAreNAkhilajanAvabodhArtha spaSTayati yathA sa evAyaM devadattaH // 6 // * gosadRzo gavayaH // 7 // govilakSaNo mahiSaH // 8 // idamasmAdUram // 9 // 21. yadi dRzyamAna vartamAna kA padArtha smRti ke viSaya ke svabhAva rUpa se pratyakSa jJAnoM dvArA avabhAsita hotA hai to smRti ke viSayabhUta pUrva svabhAva vartamAna rUpa se avabhAsita honA bhI mAna sakate haiN| isa prakAra sabhI pratyakSa viparIta khyAti rUpa ho jaayeNge| avyavadhAna se pratibhAsita karanA rUpa vaizadya kA abhAva hone se bhI pratyabhijJAna pratyakSa-pramANa rUpa siddha nahIM hotA hai, aba isa viSaya para itanA hI kahanA paryApta hai| 22. isa pratyabhijJAna ke vahI yaha hai, yaha usake samAna hai, yaha usase vilakSaNa hai, yaha usakA pratiyogI hai, ityAdi bheda haiN| aba inhIM pratyabhijJAnoM ke udAharaNa sabhI ko samajha meM Ane ke lie diye jAte haiM yathA sa evAyaM devadattaH // 6 // gosadRzo gavayaH // 7 // govilakSaNo mhissH||8|| idamasmAd dUraM // 9 // sUtra saMkhyA 6 se 10 taka parIkSAmukha meM sUtra 6 meM hI parigaNita hai| prameyakamalamArtaNDasAraH: 85
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/6-10 vRkSoyamityAdi mon 23. nanu sa evAyamityAdi pratyabhijJAnam naika vijJAnam-'saH' ityullekhasya smaraNatvAt 'ayam' ityullekhasya caadhyksstvaat| na cAbhyAM vyatiriktaM jJAnamasti yatpratyabhijJAnazabdAbhidheyaM syaat| nApyanayoraikyaM pratyakSAnumAnayorapi ttprsnggaat| spaSTerarUpatayA tayorbhede'trApi so'stu; 24. tadasAmpratamaH smaraNapratyakSajanyasya parvoktaravivartavatyaikadravya viSayasya saGkalanajJAnasyaikasya pratyabhijJAnatvena suprtiittvaat| na khalu vRkSoyamityAdi mon sUtrArtha- jaise vahI devadatta yaha hai, go sadRza rojha (gavaya nIla gAya) hotI hai, go se vilakSaNa bhaiMsa hotI hai, yaha isase dUra hai, yaha vRkSa hai ityAdi kramazaH ekatva pratyabhijJAna, sAdRzya pratyabhijJAna, vailakSaNya pratyabhijJAna, pratiyogI pratyabhijJAna aura sAmAnya pratyabhijJAna ke udAharaNa samajhane caahie| 23. yahA~ bauddha zaMkA karate hue kahate haiM ki- "yaha vahI devadatta hai" ityAdi pratyabhijJAna eka jJAna rUpa nahIM hai| "vaha" aisA ullekha to smaraNa hai aura "yaha" aisA ullekha pratyakSa jJAna rUpa hai, ina donoM se atirikta anya jJAna nahIM hai| jo pratyabhijJAna zabda kA abhidheya ho, isa smRti aura pratyakSa ko eka rUpa bhI nahIM mAna sakate haiM anyathA pratyakSa aura anumAna meM bhI ekatva mAnanA hogaa| pratyakSa spaSTa pratibhAsa vAlA hai aura anumAna aspaSTa pratibhAsa vAlA hai ataH inameM bheda siddha hotA hai aisA kaho to yahI bAta smaraNa aura pratyakSa meM hai| arthAt smaraNa aspaSTa pratibhAsa vAlA aura pratyakSa spaSTa pratibhAsa vAlA hone se inameM bheda hI hai| 24. bauddhoM kI isa zaMkA kA samAdhAna karate huye jaina kahate haiMyaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki jo smaraNa aura pratyakSa se utpanna hotA hai, pUrvottara paryAyoM meM vyApI eka dravya jisakA viSaya hai aisA jor3a rUpa pratyabhijJAna bhalI bhA~ti pratIti meM AtA hai| smaraNa jJAna atIta aura 86:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/6-10 smaraNamevAtItavartamAnavivarttavartidravyaM saGkalayitumalaM tsyaatiitvivrttmaatrgocrtvaat| nApi drshnm| tasya vrtmaanmaatrpryaayvissytvaat| tadubhayasaMskArajanitaM kalpanAjJAnaM tatsaGkalayatIti kalpane tadeva pratyabhijJAnaM siddhm| 25. pratyabhijJAnAnabhyupagame ca 'yatsattatsarvaM kSaNikam' ityaadynumaanvaiyrthym| taddhyekatvapratItinirAsArtham na punaH kSaNakSayaprasiddharthaM tsyaadhyksssiddhtvenaabhyupgmaat| samAropaniSedhArthaM tat; 26. ityapyapezalam : soyamityekatvapratItimantareNa smaaropsyaapysmbhvaat| tadabhyupagame ca 'ayaM saH ityadhyakSasmaraNavyatirekeNa nAparamekatvajJAnam' ityasya virodhH| vartamAna paryAyoM meM rahane vAle dravya ke jor3a rUpa viSaya ko jAnane meM samartha nahIM hai, vaha to kevala atIta paryAya ko jAna sakatA hai| darzanarUpa pratyakSa bhI isa viSaya ko grahaNa nahIM kara pAtA, kyoMki vaha kevala vartamAna paryAya ko jAnatA hai| yadi aba Apa yaha kaho ki atIta aura vartamAna paryAya ke saMskAra se utpanna huA kalpanA jJAna una donoM paryAyoM kA saMkalana karatA hai| to vahI jJAna pratyabhijJAna rUpa siddha hotA hai| 25. tathA pratyabhijJAna ko svIkAra nahIM kare to "jo sat hai vaha saba kSaNika hai" ityAdi anumAna vyartha ho jAtA hai| bauddha- anumAna pramANa ekatva kA nirasana karane ke liye diyA jAtA hai, kSaNikatva ko siddha karane ke liye nahIM, kyoMki kSaNikatva to pratyakSa se hI siddha ho jAtA hai| usa pratyakSa meM Aye hue samAropa kA niSedha karane ke lie anumAna kI AvazyakatA hotI hai| 26. jaina- yaha kathana zobhanIya nahIM hai| "vaha yaha hai" isa prakAra kI ekatva kI pratIti hue binA samAropa AnA bhI sambhava nahIM hai ataH ekatva kI pratIti ko svIkAra karanA hogA aura usako svIkAra kareM to ApakA nimna kathana virodha ko prApta hogA ki "yaha vaha hai" isa taraha ke jJAna meM pratyakSa aura smaraNa ko chor3akara anya koI ekatva nAma kA jJAna nahIM hai| prameyakamalamArtaNDasAra:: 87
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/6-10 27. na cAdhyakSasmaraNe eva samAropaH; tenAnayorvyavacchede'numAnasyAnutpattireva syAt ttpvuuktvaattsy| kathaM cAsyAH pratikSepe'bhyAsetarAvasthAyAM pratyakSAnumAnayoH prAmANyaprasiddhiH? pratyabhijJAyA abhAve hi 'yadRSTaM yazcAnumitaM tadeva prAptam' ityektvaadhyvsaayaabhaavenaanyorvisNvaadaasmbhvaat| tathA ca "pramANamavisaMvAdi jJAnam" iti prmaannlkssnnprnnynmyuktm| 28. anyad dRSTamanumitaM vA prAptaM cAnyadityekatvAdhyavasAyAbhAvepyavisaMvAde prAmANye cAnayorabhyupagamyamAne marIcikAcakre jalajJAnasyApi ttprsnggH| 29. na caivaMvAdino nairAtmyabhAvanAbhyAso yuktaH phlaabhaavaat| na cAtmadRSTinivRttiH phalam; tasyA evaasmbhvaat| 'soham' ityastIti cet; 27. pratyakSa aura smaraNa hI samAropa hai aisA kahanA bhI zakya nahIM, kyoMki yadi ina donoM kA samAropa dvArA vyavaccheda hogA to anumAna utpanna nahIM hogA, kyoMki anumAna pratyakSAdi pUrvaka hotA hai| dUsarI bAta yaha hai ki pratyabhijJAna kA nirasana kareMge to anabhyAsa dazA meM pratyakSa aura anumAna kI pramANatA kisa prakAra siddha hogI, kyoMki pratyabhijJAna ke abhAva meM jo dekhA thA athavA jisakA anumAna huA thA vahI padArtha prApta huA hai aisA ekatva kA nizcaya nahIM hone se pratyakSa aura anumAna meM avisaMvAda siddha honA asambhava hai, ataH "avisaMvAdI jJAna pramANa hai" isa prakAra Apa bauddha ke pramANa kA lakSaNa ayukta siddha hotA hai| 28. bauddha ke yahA~ pratyakSa dvArA dRSTa evaM anumAna dvArA anumita huA padArtha anya hai aura prApta hone vAlA padArtha anya hai, usa dRSTa aura prApta padArtha meM ekatva adhyavasAya ke abhAva meM bhI pratyakSa aura anumAna kA avisaMvAdapanA evaM prAmANyapanA svIkAra kiyA jAya to marIcikA meM hone vAle jala ke jJAna ko bhI avisaMvAdaka evaM prAmANya svIkAra karanA hogaa| 29. pratyabhijJAna kA nirAkaraNa karane vAle bauddha ke yahA~ nairAtmya bhAvanA kA abhyAsa karanA bhI yukta nahIM hai, kyoMki usakA koI phala nahIM hai| apanatva dRSTi dUra honA usakA phala hai aisA kahanA bhI asat 88:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/6-10 na; smaraNapratyakSollekhavyatirekeNa tdnbhyupgmaat| tathA ca kutastannimittA rAgAdayo yataH saMsAraH syAt? 30. nanu pUrvAparaparyAyayorekatvagrAhiNI pratyabhijJA, tasya cAsambhavAt kathamiyamavisaMvAdinI yataH pramANaM syAt? pratyakSeNa hi tRdyadrUpayoH pratItiH svakAlaniyatArthaviSayatvAttasya; 31. ityapi manorathamAtram; sarvathA kSaNikatvasyAgre niraakrissymaanntvaat| pratyakSeNA'tRdyadrUpatayArthapratItezcAnubhavAt kathaM visaMvAda- katvaM tasyAH? tataH pramANaM pratyabhijJA svagRhItArthAvisaMvAditvAt prtykssaadivt| hai, kyoMki apanatva dRSTi kA honA hI asambhava hai, "soham" isa prakAra se apanatva kI dRSTi honA sambhava hai yadi aisA kaho to vaha bhI ThIka nahIM, kyoMki smaraNa aura pratyakSa ke ullekha binA "soham" isa prakAra kI apanatva kI dRSTi kA honA svIkAra nahIM kiyA hai, isa taraha apanatva dRSTi kI asiddhi hone para usake nimitta se hone vAle rAgadveSa bhI kaise utpanna ho sakeMge jisase saMsAra avasthA siddha ho jAye? abhiprAya yaha hai ki pratyabhijJAna ke abhAva meM rAgadveSa utpanna honA ityAdi siddha nahIM hotaa| 30. bauddha- pUrva aura uttara paryAyoM meM ekatva ko grahaNa karane vAlA pratyabhijJAna hai kintu usa ekatva kA honA asambhava hone se yaha jJAna kisa prakAra avisaMvAdaka hogA jisase usako pramANa mAnA jaay| pratyakSa pramANa dvArA naSTa hote hue svarUpoM kI hI pratIti hotI hai, kyoMki svakAla meM niyata rahane vAlA padArtha usakA viSaya hai? 31. jaina- yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, sarvathA kSaNikavAda kA hama Age khaNDana karane vAle haiN| Apane kahA ki pratyakSa se vastuoM kA naSTa hotA huA rUpa hI pratIta hotA hai kintu yaha bAta asatya hai pratyakSa dvArA to anvaya rUpa se padArtha kI pratIti hotI hai, ataH pratyabhijJAna ke visaMvAdakapanA kaise ho sakatA hai, arthAt nahIM ho sakatA, isaliye nizcita huA ki pratyabhijJAna pramANabhUta hai, kyoMki vaha apane gRhIta prameyakamalamArtaNDasAra:: 89
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/6-10 nIlAdyanekAkArAkrAntaM caikajJAnamabhyupagacchataH sa evAyam' ityAkAradvayAkrAntaikajJAne ko vidveSaH? 32. nanu sa evAyamityAkAradvayaM kiM parasparAnupravezena pratibhAsate, ananupravezena vA? prathamapakSe'nyatarAkArasyaiva pratibhAsaH syaat| dvitIyapakSe tu prsprviviktprtibhaasdvyprsnggH| atha pratibhAsadvayamekAdhikaraNamityucyate; na; ekaadhikrnntvaasiddheH| na khalu parokSAparokSarUpau pratibhAsAvekamadhikaraNaM bibhrAte srvsviNdaamekaadhikrnntvprsnggaat| 33. ityapyasAram tadAkArayoH kthnycitprspraanuprveshenaatmaadhikrnntyaatmnyevaanubhvaat| kathaM caivaMvAdinazcitrajJAnasiddhiH? nIlAdipratibhAsAnAM viSaya meM avisaMvAdaka hai, jaise pratyakSAdi avisaMvAdaka hai| Apa bauddha bhI nIlAdi aneka AkAroM se vyApta aise eka jJAna ko svIkAra karate haiM to "vahI yaha hai" isa prakAra ke do AkAroM se vyApta jJAna ko eka mAnane meM kauna sA vidveSa hai? 32. bauddha- "vahI yaha hai" aise do AkAra paraspara meM mile hue pratibhAsita hote haiM yA binA mile pratibhAsita hote haiM? prathama vikalpa kaho to do meM se koI eka AkAra hI pratIta ho sakegA kyoMki donoM paraspara meM mila cuke haiN| dUsare pakSa meM paraspara se sarvathA pRthak do pratibhAsa siddha hoNge| koI kahe ki do pratibhAsoM kA adhikaraNa eka hai ataH ekatva siddha hogA? so yaha kathana bhI ThIka nahIM, ekAdhikaraNatva hI asiddha hai kyoMki parokSa aura aparokSa rUpa do pratibhAsa yadi eka adhikaraNa ko dhAraNa kareMge to sabhI jJAna meM eka adhikaraNapanA siddha hogA? 33. jaina- yaha kathana bhI asAra hai| pUrvApara do AkAroM kA kathaMcit parasparAnupraveza dvArA AtmA adhikaraNa rUpa se apane meM hI pratIta hotA hai, tathA isa prakAra ekAdhikaraNatva kA niSedha karane vAle bauddha ke yahA~ citra jJAna kI siddhi kisa prakAra hogI? kyoMki nIla pIta Adi pratibhAsoM kA paraspara meM praveza hone para sabhI AkAroM ko eka rUpa ho jAne kA prasaMga prApta hotA hai ata: unameM citratA kisase AyegI? 90:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/6-10 parasparAnupraveze sarveSAmekarUpatAnuSaGgAt kutazcitrataikanIlAkArajJAnavat? teSAM tadananupraveze bhinnasantAnanIlAdipratibhAsAnAmivAtyantabhedasiddhernitarAM citrtaa'smbhvH| ekajJAnAdhikaraNatayA teSAM pratyakSataH pratIteH pratipAditadoSAbhAve prakRtepyasau mA bhUttata ev|| 34. athocyate-'pUrvamuttaraM vA darzanamekatve'pravRttaM kathaM smaraNasahAyamapi pratyabhijJAnamekatve janayet? na khalu parimalasmaraNasahAyamapi cakSurgandhe jJAnamutpAdayati' iti; 35. tadapyuktimAtram; tathA ca tajjanakatvasyAtra prmaannprtipnntvaat| na ca pramANapratipannaM vastusvarUpaM vyalIkavicArasahasreNApyanyathAkartuM zakyaM sahakAriNAM caacintyshktitvaat| kathamanyathA'sarvajJajJAnamabhyAsavizeSasahAyaM sarvajJajJAnaM janaye? arthAt nahIM A sakatI, jisa prakAra nIla AkAra vAle jJAna meM nahIM hotii| tathA nIlAdi aneka AkAra paraspara meM praviSTa nahIM haiM aisA mAnate haiM to ve AkAra bhinna bhinna santAnoM ke nIla pIta Adi pratibhAsoM ke samAna atyanta bhinna siddha hone se unameM citratA honA nitarAM asambhava hai| yadi bauddha kaheM ki ekAdhikaraNapane se nIla pItAdi AkAroM kI pratyakSa se pratIti hotI hai ata: uparyukta doSa nahIM Ate haiM, to prakRta pratyayabhijJAna meM bhI uparyukta doSa nahIM honA cAhie, kyoMki isameM bhI ekAdhikaraNatva kI pratyakSa se pratIti AtI hai| 34. bauddha- pUrva pratyakSa athavA uttara pratyakSa ekatva viSaya meM pravRtta nahIM hotA ataH smaraNa kI sahAyatA lekara bhI vaha pratyabhijJAna ko kisa taraha utpanna kara sakegA, sugandhi kI sahAyatA milane para bhI kyA cakSu gaMdha viSaya meM jJAna ko utpanna kara sakatI hai? 35. jaina- yaha kathana ayukta hai| kyoM ki pratyakSa kA ekatva viSaya meM jJAna utpanna karanA pramANa se prasiddha hai| pramANa se pratibhAsita hue vastusvarUpa ko jhUThe hajAroM vicAroM dvArA bhI anyathA nahIM kara skte| kyoMki sahakArI kAraNoM kI acintya zakti huA karatI hai, yadi aisA nahIM hotA to asarvajJa kA jJAna abhyAsa kI sahAyatA lekara sarvajJa jJAna prameyakamalamArtaNDasAra:: 91
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/6-10 36. ekatvaviSayatvaM ca darzanasyApi, anyathA nirviSayakatvamevAsya syAdekAntA'nityatvasya kdaacnaapyprtiiteH| kevalaM tenaikatvaM pratiniyatavartamAnaparyAyAdhAratayArthasya pratIyate, smaraNasahAyapratyakSajanitapratyabhijJAnena tu smaryamANAnubhUyamAnaparyAyAdhAratayeti vishessH| 37. na ca lUnapunarjAtanakhakezAdivatsarvatra nirviSayA pratyabhijJA; kssnnkssyaikaantsyaanuplmbhaat| tadupalambhe hi sA nirviSayA syAt ekacandropalambhe dvicndrprtiitivt| 38. gunapunarjAtanakhakezAdau ca sa evAyaM nakhakezAdi:' ko kaise utpanna kara sakatA thA? 36. dUsarI bAta yaha hai ki pratyabhijJAna kA hI viSaya ekatva ho, yaha bAta bhI nahIM, pratyakSa bhI ekatva viSaya kA grAhaka hai anyathA yaha jJAna nirviSayaka ho jAyegA, kyoMki sarvathA anitya kI kabhI bhI pratIti nahIM hotI hai| pratyakSa aura pratyabhijJAna meM antara kevala yaha hai ki pratyakSa jJAna pratiniyata vartamAna paryAya ke AdhArabhUta dravya ke ekatva ko grahaNa karatA hai aura pratyabhijJAna smaraNa tathA pratyakSa kI sahAyatA se utpanna hokara smaryamAna paryAya aura anubhUyamAna paryAya ina donoM ke AdhArabhUta dravya ke ekatva ko grahaNa karatA hai| 37. jisa prakAra kATakara punaH utpanna hue nakha keza Adi meM hone vAlA ekatva kA pratibhAsa nirviSaya hai usI prakAra pratyabhijJAna sarvatra nirviSaya hai arthAt isakA koI viSaya nahIM hai- aisA bhI nahIM kahanA, kyoMki kSaNika ekAMta kI anupalabdhi hai, yadi kSaNika ekAnta siddha hotA to pratyabhijJAna ko nirviSayI mAnate, jisa prakAra eka candra ke upalabdha hone para dvicandra ke jJAna ko nirviSayI mAnate haiN| 38. kaTakara punaH utpanna hue nakha keza Adi meM vahI yaha nakha kezAdi hai aisI pratIti karAne vAlA ekatva pratyabhijJAna, kaTe hue nakha keza ke samAna yaha punaH utpanna hue nakha kezAdi haiM- isa taraha ke hone vAle sAdRzya pratyabhijJAna se bAdhita hotA hai ataH apramANa hai kintu 92:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/6-10 ityekatvaparAmarzipratyabhijJAnaM 'lUnanakhakezAdisadRzoyaM punarjAtanakhakezAdiH ' iti sAdRzyanibandhanapratyabhijJAnAntareNa bAdhyamAnatvAdapramANaM prasiddham, na punaH sAdRzyapratyavamarzi tatrAsyA'bAdhyamAnatayA pramANatvaprasiddheH / na caikatraikatvaparAmarzipratyabhijJAnasya mithyAtvadarzanAtsarvatrAsya mithyAtvam; pratyakSasyApi sarvatra bhrAntatvAnuSaGgAnna kiJcitkutazcitkasyacitprasidyet / 39. tato yathA zukle zaGkhe pItAbhAsaM pratyakSaM tatraiva zuklAbhAsapratyakSAntareNa bAdhyamAnatvAdapramANam, na punaH pIte kanakAdau tathA prakRtamapIti / 40. kathaM ca pratyarbhijJAnavilope'numAnapravRttiH ? yenaiva hi pUrvadhUmo'gnerdRSTastasyaiva punaH pUrvadhUmasadRzadhUmadarzanAdagnipratipattiryuktA naanysyaanydrshnaat| na ca pratyabhijJAnamantareNa 'tenedaM sadRzam' iti pratipattirasti; pUrvapratyakSeNottarasya tatpratyakSeNa ca pUrvasyAgrahaNAt, dvayapratipattinibandhanatvAdubhayasAdRzyapratipatteH sAdRzya ko viSaya karane vAlA pratyabhijJAna apramANa nahIM kahalAtA hai, kyoMki abAdhyamAna hone se usake prAmANya kI prasiddhi hai| tathA eka jagaha ekatva ke parAmarzI pratyabhijJAna meM mithyApanA dikhAyI dene se usameM sarvatra mithyApanA mAnanA galata hai anyathA pratyakSa ke bhI sarvatra bhrAnta hone kA prasaMga prApta hogA phira to koI bhI vastu kisI bhI pramANa se kisI ke bhI siddha nahIM hogii| 39. isa bar3e bhArI doSa ko dUra karane ke lie jaise sapheda zaMkha meM pItAbhAsa ko karane vAlA pratyakSa zuklAbhAsa pratyakSa se bAdhita hokara apramANa siddha hotA hai aura pIta survaNAdi meM pItAbhAsa bAdhita na hokara pramANabhUta siddha hotA hai vaise hI pratyabhijJAna meM bAdhitapanA aura abAdhitapanA hone se apramANapanA aura pramANapanA donoM siddha hote haiN| 40. prazna - yadi ekatva aura sAdRzya ko viSaya karane vAle pratyabhijJAna kA lopa kareMge to anumAna pramANa kI pravRtti kisa prakAra ho sakegI? samAdhAna - jisane pUrva meM dhUma ko dekhakara agni ko dekhA hai usI puruSa ke punaH pUrva ke dhUma sadRza dhUma ke dekhane se agni kA jJAna prameyakamalamArttaNDasAra :: 93
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/11 smbndhprtipttivt| tataH pratyabhijJA prmaannmbhyupgntvyaa| tarkapramANavimarzaH athedAnImUhasyopalambhetyAdinA kAraNasvarUpe nirUpayatiupalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH // 11 // 41. upalambhAnupalambhau sAdhyasAdhanayoryathAkSayopazamaM sakRt punaH honA yukta hai, na ki anya vyakti ke anya kisI vastu ke dekhane se agni kA jJAna honA yukta hai| pratyabhijJAna ke binA "yaha usake samAna agni hai" ityAdi pratIti nahIM hotI, kyoMki pUrva paryAya ko grahaNa karane vAle pratyakSa dvArA uttara paryAya kA grahaNa nahIM hotA aura uttarakAlIna paryAya ko grahaNa karane vAle pratyakSa dvArA pUrva paryAya kA grahaNa nahIM hotaa| ubhaya paryAyoM meM hone vAle sAdRzya kA jJAna ubhaya ko jAnane se hI hogA jaise sambandha kA jJAna ubhaya padArthoM ke jAnane se hotA hai| isaliye pratyabhijJAna ko pramANabhUta svIkAra karanA caahiye| tarkapramANa vimarza aba yahA~ para tarka pramANa ke kAraNa kA tathA svarUpa kA varNana karate haiM upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH // 11 // sUtrArtha- upalambha (sAdhya ke hone para sAdhana kA honA) tathA anupalambha (sAdhya ke abhAva meM sAdhana kA nahIM honA) ke nimitta se hone vAle vyApti jJAna ko tarka kahate haiN| 41. vyApti jJAna ke do kAraNa haiM- eka pratyakSa upalambha aura eka anuplmbh| agni ke hone para dhUma ke hone kA jJAna pratyakSa upalambha hai aura agni ke abhAva meM dhUma ke abhAva kA jJAna anupalambha hai| ina agni aura dhUmAdi rUpa sAdhya sAdhanoM kA kSayopazama ke anusAra eka bAra meM athavA aneka bAra meM dRr3hatara nizcaya anizcaya honA upalambha anupalambha kahalAtA hai, arthAt isa agnirUpa sAdhya ke hone para hI yaha 94:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/11 punarvA dRDhataraM nizcayAnizcayau na bhuuyodrshnaadrshne| tenAtIndriyasAdhyasAdhanayorAgamAnumAnanizcayAnizcayahetukasambandhabodhasyApi snggrhaannaavyaaptiH| 42. yathA 'astyasya prANino dharmavizeSo viziSTasukhAdisadbhAvAnyathAnupapatteH' ityAdau, 'Adityasya gamanazaktisambandho'sti gatimattvAnyathAnupapatteH' ityAdau c| na khalu dharmavizeSaH pravacanAdanyataH pratipattuM zakyaH, nApyatonumAnAdanyataH kutazcitpramANAdAdityasya gamanazaktisambandhaH sAdhyatvAbhimataH, sAdhanaM vA gatimattvaM dezAddezAntaraprAptimattvAnumAnAdanyata iti| dhUmarUpa sAdhana hotA hai aura sAdhya ke na hone para sAdhana bhI nahIM hotA aisA dRr3hatara jJAna honA upalambha anupalambha hai| sAdhya sAdhana kA bAra-bAra pratyakSa honA upalambha hai aura unakA pratyakSa na honA anupalambha hai aisA upalambha anupalambha zabdoM kA artha yahA~ iSTa nahIM hai| isIliye jo sAdhya sAdhana indriyagamya nahIM hai, jinakA upalambha anupalambha (sAdhya sAdhana ke avinAbhAva kA jJAna) Agama evaM anumAna pramANa dvArA hotA hai, unake vyApti jJAna kA bhI tarka pramANa meM saMgraha ho jAtA hai, ataH sUtrokta tarka pramANa lakSaNa avyApti doSa yukta nahIM hai| 42. jisa sAdhya sAdhana kA avinAbhAva Agama dvArA gamya hai usakA udAharaNa isa prakAra hai- isa prANI ke dharma vizeSa [puNya] hai kyoMki viziSTa sukhAdi ke sadbhAva kI anyathAnupapatti hai| jisa sAdhya sAdhana kI vyApti anumAnagamya hotI hai usakA udAharaNa isa prakAra hai- sUrya ke gamana zakti sadbhAva hai kyoMki gatimAna kI anyathAnupapatti hai ityaadi| prANI ke puNya vizeSa ko jAnane ke lie Agama ko chor3akara anya koI pramANa nahIM hai tathA anumAna pramANa ko chor3akara anya kisI pramANa se sUrya ke gamana zakti ko jAnanA bhI zakya nahIM hai, arthAt gamana zakti kA sambandha rUpa sAdhya aura gatimatva rUpa sAdhana deza se dezAntara kI prApti rUpa hetu vAle anumAna dvArA hI ukta vyApti kA jJAna hotA hai| prameyakamalamArtaNDasAraH: 95
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/11 43. tau nimittaM yasya vyApti- jJAnasya tttthoktm| vyAptiH sAdhyasAdhanayoravinAbhAvaH, tasya jnyaanmuuhH| ___44. na ca bAlAvasthAyAM nizcayAnizcayAbhyAM pratipannasAdhyasAdhanasvarUpasya punarvRddhAvasthAyAM tadvismRtau tatsvarUpopalambhepyavinAbhAvapratipatterabhAvAttayostadahetutvam; 45. smaraNAderapi tddhetutvaat| bhUyo nizcayAnizcayau hi smaryamANapratyabhijJAyamAnau tatkAraNamiti smaraNAderapi tnnimitttvprsiddhiH| 46.mUlakAraNatvena tUpalambhAderatropadezaH, smaraNAdestu prakRtatvAdeva tatkAraNatvaprasiddharanupadeza ityabhiprAyo guruunnaam| 43. isa prakAra ke upalambha aura anupalambha hai nimitta jisa vyApti jJAna ke use kahate haiM "upalambhAnupalambhanimittaM" yaha isa pada kA samAsa hai| sAdhya aura sAdhana ke avinAbhAva ko vyApti kahate haiM aura usake jJAna ko tarka kahate haiN| 44. zaMkA- bAla avasthA meM jisa sAdhya sAdhana kA svarUpa upalambha anupalambha dvArA nizcita kiyA thA vaha vRddhAvasthA meM vismRta ho jAne para usa svarUpa ke upalabdha hote hue bhI avinAbhAva kA jJAna nahIM hotA ataH ukta upalambha anupalambha vyApti jJAna ke hetu nahIM haiM? 45. samAdhAna-aisI AzaMkA bhI nahIM karanI cAhiye, upalambhAdi ke samAna smaraNAdi jJAnoM ko bhI vyApti jJAna kA hetu mAnA gayA hai, sAdhya ke hone para hI sAdhana hotA hai sAdhya ke abhAva meM sAdhana hotA hI nahIM isa prakAra ke svarUpa vAle nizcaya anizcaya ko bAra-bAra smaraNa karate hue aura pratyabhijJAna karate hue jIva ke vyApti kA jJAna hotA hI hai ataH smaraNAdi meM bhI vyApti jJAna kA hetupanA siddha hai| 46. vyApti jJAna kA mUla nimitta upalambhAdi hone se unakA sUtra meM upadeza kiyA hai, smaraNAdi to prastuta hone se hI tarka ke nimittarUpa se siddha hai| ataH unakA sUtra meM ullekha nahIM kiyA hai, yahI AcArya mANikyanandI kA abhiprAya hai| 96:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/12 tacca vyAptijJAnaM tathopapattyanyathAnupapattibhyAM pravarttata ityupdrshytiidmsminnityaadi| idamasmin satyeva bhavati asati tu na bhavatyeveti // 12 // 47. idaM sAdhanatvenAbhipretaM vastu, asminsAdhyatvenAbhiprete vastuni satyeva sambhavatIti tthoppttiH| anyathA sAdhyamantareNa na bhvtyevetynythaanuppttiH| vAzabda ubhyprkaarsuuckH| yahA~ tarka pramANa ke nimitta kA pratipAdana karate hue prabhAcandrAcArya ne sabase pahale yaha batAyA ki- sAdhya sAdhana ke vyApti kA jJAna kevala pratyakSa nimittaka nahIM hai apitu Apta' puruSa ke vAkyoM ko sunakara aura anumAna dvArA bhI vyApti jJAna hotA hai| yadi sAdhya sAdhana ke avinAbhAva kA nizcaya kevala pratyakSa dvArA honA mAnA jAye to atIndriya rUpa sAdhya sAdhana kA avinAbhAva jJAta nahIM ho skegaa| isa puruSa ke puNya kA sadbhAva pAyA jAtA hai, kyoMki viziSTa sukhAdi kI anyathAnupapatti hai| sUrya ke gamana zakti kA avinAbhAva bhI pratyakSa va gamya nahIM hotaa| ataH jo paravAdI vyApti kA grahaNa kevala pratyakSa dvArA honA mAnate haiM vaha asat hai| tarka meM smaraNAdi jJAna bhI nimitta huA karate haiM, yadi sAdhya sAdhana ke avinAbhAva kA jJAna vismRta ho jAya to tarka pramANa pravRtta nahIM hotA pratyabhijJAna bhI isa jJAna meM nimitta hotA hai kintu mukhya kAraNa upalambha anupalambha hai yahI guruoM kA abhiprAya hai| aba yahA~ para AcArya tarka pramANa kI pravRtti tathopapatti aura anyathAnupapatti dvArA hotI hai aisA pratipAdana karate haiM idamasmin satyeva bhavati asati tu na bhavatyeveti ca // 2 // sUtrArtha- yaha isake hone para hI hotA hai aura nahIM hone para nahIM hotaa| ___47. 'idam' isa pada se sAdhana rUpa se abhipreta vastu kA grahaNa hotA hai tathA 'asmin' isa pada se sAdhya rUpa se abhipreta vastu kA grahaNa prameyakamalamArtaNDasAraH: 97
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/13 tAvevobhayaprakArau suprasiddhavyaktiniSThatayA sukhAvabodhArthaM pradarzayatiyathAgnAveva dhUmastadabhAve na bhavatyeveti ca // 3 // 48. nanu cAsyA'pramANatvAtkiM kAraNasvarUpanirUpaNaprayAsena; 49. ityapyasAmpratam; yatosyAprAmANyaM gRhItagrAhitvAt, visaMvAditvAdvA syAt, pramANaviSayaparizodhakatvAdvA? prathamapakSe sAdhyasAdhanayoH sAkalyena hotA hai, yaha sAdhana isa sAdhya ke hone para hI hotA hai yaha tathopapatti kahalAtI hai, sAdhya ke binA sAdhana nahIM hotA, yaha anyathAnupapatti kahalAtI hai| sUtra meM vA [tu] zabda ubhaya prakAra kA sUcaka hai| isa tathopapatti aura anyathAnupapatti rUpa ubhaya prakAra ko suprasiddha dRSTAnta dvArA sukhapUrvaka avabodha karAne ke liye kahate haiM yathAgnAveva dhUmastadabhAve na bhavatyeveti ca // 3 // sUtrArtha- jisa prakAra dhUma agni ke hone para hI hotA hai aura agni ke abhAva meM nahIM hotaa| 48. yahA~ zaMkA karate huye kahate haiM ki- tarka jJAna apramANa hai ataH isake kAraNa aura svarUpa kA pratipAdana karanA vyartha hai? 49. samAdhAna- ApakA yaha kathana ThIka nahIM hai| pahale hameM yaha batalAiye ki tarka apramANabhUta kisa kAraNa se hai? gRhIta grAhI hone se, visaMvAditva hone se yA pramANa ke viSaya kA parizodhaka hone ke kAraNa? prathama pakSa- gRhIta grAhI hone se tarka jJAna apramANika hai aisA mAne to kauna se pramANa se usakA viSaya grahaNa huA hai? sAdhya sAdhana kI sAkalya rUpa se vyApti pratyakSa se pratIta hotI hai yA anumAna se? kevala sannihita padArtha kA grAhaka hone ke kAraNa pratyakSa jJAna dezAdi se viprakRSTa [dUravartI] bhUta azeSa padArthoM kA grAhaka nahIM ho sakatA tathA una viSayoM meM isakA vaizadyadharma bhI asambhava hai| sattva nityatva Adi tathA agni dhUma Adi sabhI padArtha vizadarUpa se pratIta hote hue dikhAI 98:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/13 vyAptiH pratyakSAt pratIyate, anumAnAdvA? na tAvatpratyakSAt; tasya sannihitamAtragocaratayA dezAdiviprakRSTAzeSArthAlambanatvAnupapatteH, tatrAsya vaishdyaasmbhvaacc| na khalu sattvAnityavAdayo'gnidhUmAdayo vA sarve bhAvAH sannidhAnavat pratyakSe vizadatayA pratibhAnti, prANimAtrasya srvjnytaaptternumaanaanrthkyprsnggaacc| avicArakatayA cAdhyakSaM 'yAvAn kazciddhUmaH sa sarvopi dezAntare kAlAntare vAgnijanmA'nyajanmA vA na bhavati' ityetAvato vyApArAn krtumsmrthm| 50. purovyavasthitArtheSu pratyakSato vyApti pratipadyamAnaH sarvopasaMhAreNa pratipadyate; ityapyasundaram; aviSaye srvopsNhaaraayogaat| 51. pratyakSapRSThabhAvino vikalpasyApi tadviSayamAtrAdhyavasAyatvAt sarvopa-saMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAvaH, tathA cAnizcitapratibandhakatvAddezAntarAdau sAdhanaM sAdhyaM na gmyet| nahIM dete, yadi pratIta hote to azeSa prANI sarvajJa hone kI Apatti AyegI tathA anumAna pramANa bhI vyartha ThaharegA kyoMki sabhI padArtha pratyakSa ho cuke haiM to anumAna kI kyA AvazyakatA? tathA paramatAnusAra pratyakSajJAna nirvikalpa hone se "jitanA bhI dhUma hai vaha saba dezAntara tathA kAlAntara meM bhI agni se hI prAdurbhUva hai anya se prAdurbhUta nahIM hotA" itane adhika pratIti ke kArya ko karane meM asamartha hai, vaha to kevala sAmane upasthita hue padArthoM kA hI grAhaka hai| 50. zaMkA- sAmane upasthita padArthoM meM pahale pratyakSa dvArA vyApti ko grahaNa kara lete haiM aura phira kramazaH sarvopasaMhAra rUpa se grahaNa karate haiM? samAdhAna- yaha kathana asundara hai, jo apanA viSaya nahIM hai usa aviSaya bhUta padArtha meM sarvopasaMhAra rUpa se jAnanA azakya hai| 51. pratyakSa ke pazcAt prAdurbhUta hue vikalpa jJAna dvArA vyApti kA grahaNa honA bhI asambhava hai, kyoMki vaha bhI sannihita kA hI grAhaka hai ataH sarvopasaMhAra se vyApti kA grAhaka honA zakya nahIM, isa taraha prameyakamalamArtaNDasAra:: 99
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/13 52. nanu kAryaM dhUmo hutabhujaH kAryadharmAnuvRttito viziSTapratyakSAnupalambhAbhyAM nizcitaH, sa dezAntarAdau tadabhAvepi bhavaMstatkAryatAmevAtivarteta, ityAkasmiko'gni nivRttau na kvacidapi nivarteta, nApyavazyaMtayA tatsadbhAve eva syAditi, ahetoH kharaviSANavattasyAsattvAt kvacidapyupalambho na syAt, sarvatra sarvadA sarvAkAreNa vopalambhaH syaat| svabhAvazca 'tadvatIrthasyAbhAvepi yadi syAttadArthasya niHsvabhAvatvaM svabhAvasya vA'sattvaM syAt, tatsvabhAvatayA cAsya kadAcidapyupalambho na syaat| uktaJca kAryaM dhUmo hutabhujaH kaarydhrmaanuvRttitH| sambhavaMstadabhAvepi hetumattAM vilngghyet|| pratyakSa dvArA vyApti kA anizcaya hone se dezAntarAdi meM vaha sAdhana svasAdhya kA gamaka nahIM ho sktaa| 52. yahA~ para koI kahatA hai ki- kArya dharma kI anuvRtti hone se pratyakSa evaM anupalambha dvArA dhUma agni kA kArya hai aisA nizcita ho jAtA hai, yadi vaha dezAntara meM agni ke abhAva meM bhI upalabdha hotA hai to usakA kArya kahalAtA, isa taraha akAraNa rUpa siddha hone se kahIM para agni ke nivRtta hone para bhI nivRtta nahIM hogA tathA usake sadbhAva hone para niyamitapane se sadbhAva rUpa bhI nahIM rahegA, isa prakAra kharaviSANa ke samAna usa ahetuka dhUma kI asatva hone se kahIM para bhI upalabdhi nahIM ho sakegI athavA sarvatra sarvadA sarvAkAra se upalabdhi hone lgegii| kArya hetu ke samAna svabhAva hetu kI bhI bAta hai, yadi svabhAva bhI svabhAvavAn artha ke abhAva meM rahegA to svabhAvavAn artha ni:svabhAva bana jAyegA athavA svabhAva kA hI asatva ho jAyegA, phira to padArtha ke svabhAvarUpa se isakI kahIM bhI upalabdhi nahIM ho skegii| kahA bhI hai agni ke kArya dharma kI anuvRtti hone se dharma usakA kArya kahalAtA hai, yadi vaha agni ke abhAva meM hotA to usakA kArya nahIM kahA jAtA // 1 // 8. pramANavArtika 1/35 100:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/13 svabhAvepyavinAbhAvo bhaavmaatraanubndhini| tadabhAve svayaM bhAvasyAbhAvaH syaadbhedtH||' 53. vyAptipratipattAvapi tannizcayakAlopalabdhenaiva vyApakena vyApyasya vyAptiH syAt tasyaiva tathA nizcayAt, na taadRshsy| tAdRzasyApi sAdhyavyAptatvagrahaNe tadgrAhiNo vikalpasyAgRhItagrAhitvaM kathaM na syAt? yattu pratyakSeNa kvacitpradeze sAdhyavyAptatvena pratipannaM tatastasyAnumAne vizeSato dRSTAnumAnaM syAt, anydeshaadisthsaadhyenaasyaavyaapteH| svabhAva hetu kI bhI yahI bAta hai| bhAva mAtra kA anukaraNa karane vAle svabhAva meM avinAbhAva hotA hai arthAt svabhAva aura svabhAvavAna meM abheda hone ke kAraNa svabhAva ke abhAva meM svabhAvavAna kA abhAva ho jAtA hai // 2 // 53. kintu zaMkAkAra kA uparyukta kathana ThIka nahIM hai| pratyakSAdi se vyApti kA bodha hone para bhI kevala usa pratyakSa ke kAla meM upalabdha vyApaka ke sAtha hI vyApya kI vyApti siddha ho sakatI hai| usI kA usa taraha se nizcaya huA hai, tat sadRza anya vyApya ke sAtha to vyApti kA nizcaya nahIM ho sakatA, yadi tat sadRza anya vyApya kI bhI vyApti gRhIta hotI hai- aisA mAnA jAya to usa vyApti grAhaka vikalpa rUpa jJAna ko agrahIta-grAhIpanA kaise nahIM hogA? yadi kisI pradeza vizeSa meM pratyakSa dvArA sAdhya ke sAtha hetu kI vyApti jAnI jAtI hai aura usase anumAna pramANa pravRtta hotA hai usa jJAna ko vizeSa to dRSTa anumAna kahanA hogA na ki tarka pramANa, kyoMki ukta jJAna dvArA anya deza Adi meM sthita sAdhya ke sAtha isa hetu kI vyApti siddha nahIM hotii| 54. zaMkA- anya dezAdi ke sAdhya meM usa prakAra ke vyApaka se vyApya kI vyApti to parizeSya rUpa jJAna dvArA ho jAyA karatI hai? samAdhAna- acchA to batAiye pArizeSya jJAna kise kahate haiM pratyakSa ko yA anumAna ko? pratyakSa ko to kaha nahIM sakate, kyoMki 9. pramANavArtika 1/40 prameyakamalamArtaNDasAraH: 101
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/13 54. pArizeSyAttAdRzena vyApakenAnyatra tAdRzasya vyAptisiddhizcet, nanu kimidaM pArizeSyam - pratyakSam, anumAnaM vA ? na tAvatpratyakSam; dezAntarasthasyAnumevasya pratyakSeNApratipatte, anyathAnumAnAnarthakyAnuSaGgaH nApyanumAnam; tatrApyanumAnAntareNa vyAptipratipattAvanavasthAprasaGgAt tenaiva tatpratipattAvanyonyAzrayaH / 55. etena sAdhyasAdhanayo: sAkalyenAnumAnAdyAptipratipattestarkasyAprAmANyamiti pratyuktam / tanna pratyakSAnumAnayoH sAkalyena vyAptipratipattau saamrthym| dezAMtara meM sthita anumeya artha kI pratyakSa dvArA pratipatti honA asambhava hai, yadi pratyakSa se hI usakI pratipatti hogI to anumAna pramANa mAnanA vyartha ThaharatA hai| anumAna ko pArizeSya jJAna kahanA bhI ThIka nahIM kyoMki usa pArizeSya rUpa anumAna kI vyApti ko yadi anya anumAna dvArA jJAta honA svIkAra karate haiM to anavasthA dUSaNa AtA hai aura usI anumAna dvArA jJAta honA svIkArate haiM to anyonyAzraya dUSaNa prApta hotA hai| 55. isa prakAra yahA~ taka yaha siddha huA ki pratyakSa se vyApti kA grahaNa nahIM hotA hai| isI kathana se sAdhya sAdhana kI vyApti sAkalya se anumAna dvArA gRhIta hotI hai ataH tarka apramANabhUta hai aisA kahanA bhI khaMDita huA mAnanA caahie| ataH yaha nizcita huA ki pratyakSa aura anumAna meM pUrNarUpeNa vyApti ko grahaNa karane kI sAmarthya nahIM hai| isake liye tarka ho jarUrI hai| 102 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/14 anumAnapramANavimarzaH athedAnImanumAnalakSaNaM vyAkhyAtukAmaH sAdhanAdityAdyAhasAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam // 14 // 57. sAdhyA'bhAvA'sambhavaniyamanizcayalakSaNAt sAdhanAdeva hi zakyA'bhipretAprasiddhatvalakSaNasya sAdhyasyaiva yadvijJAnaM tdnumaanm| proktavizeSaNayoranyatarasyApyapAye jnyaansyaanumaantvaasmbhvaat| 58. nanu cAstu saadhnaatsaadhyvijnyaanmnumaanm| tattu sAdhanaM nishcitpkssdhrmtvaadiruuptryyuktm| pakSadharmatvaM hi tasyAsiddhatvavyavacchedArthaM anumAna pramANa vimarza aba yahA~ anumAna pramANa ke lakSaNa kA vyAkhyAna karate haiMsAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnam // 14 // sUtrArtha- sAdhana se hone vAle sAdhya ke jJAna ko anumAna pramANa kahate haiN| 57. jo sAdhya ke abhAva meM niyama se nahIM hotA aise nizcita sAdhana se zakya abhipreta evaM asiddha lakSaNa vAle sAdhya kA jo jJAna hotA hai use anumAna kahate haiM, zakya abhipreta aura asiddha ina tIna vizeSaNoM meM se yadi eka bhI na ho to vaha sAdhya nahIM kahalAtA tathA sAdhya ke abhAva meM niyama se nahIM honA rUpa vizeSaNa se rahita sAdhana bhI sAdhana nahIM kahalAtA ataH ukta vizeSaNoM meM se eka ke bhI nahIM hone para ukta jJAna kA anumAnapanA sambhava nahIM hai| 58. aba yahA~ para bauddha zaMkA karate haiM ki- sAdhana se hone vAle sAdhya ke jJAna ko anumAna pramANa kahate haiM yaha anumAna kI vyAkhyA to satya hai, kintu isameM jo sAdhana (hetu) hotA hai vaha pakSa prameyakamalamArtaNDasAraH: 103
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/15 lakSaNaM nizcIyate sapakSa eva sattvaM tu viruddhatvavyavacchedArtham / vipakSe cAsattvameva anaikaantiktvvyvcchittye| tadanizcaye saadhnsyaasiddhtvaadidosstryprihaaraasmbhvaat| uktaJca hetostriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH / asiddhaviparItArthavyabhicArivipakSataH // ityAzaGkayAha sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH // 15 // 59. asAdhAraNo hi svabhAvo bhAvasya lkssnnmvybhicaaraadgneraussnnyvt| na ca trairUpyasyAsAdhAraNatA; hetau tadAbhAse ca ttsmbhvaatpnycruuptvaadivt| asiddhatvAdidoSaparihArazcAsya anyathAnupapattiniyamanizcayalakSaNatvAdeva dharmatva Adi tIna rUpa saMyukta hotA hai| pakSadharmatva rUpa hetu kA vizeSaNa usake asiddhatva doSa kA vyavaccheda karane ke lie prayukta kiyA hai, sapakSa meM hI sattva honA rUpa lakSaNa viruddhapane kA vyavaccheda karane ke liye hai, aura vipakSa meM asattva honA rUpa lakSaNa anaikAntika doSa ke parihAra ke liye hai| yadi ina pakSa dharmAdi kA hetu meM rahanA nizcita na ho to asiddhAdi tIna doSoM kA parihAra honA asambhava hai| kahA bhI haihetu ke trairUpya kA [ pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti] nirNaya isaliye karate haiM ki usase asiddha, viruddha aura anaikAntika doSa nahIM aate| bauddha kI isa zaMkA kA parihAra karate hue hetu ke sahI lakSaNa kA varNana karate haiM sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH // 15 // sUtrArtha - sAdhya ke sAtha avinAbhAvarUpa se rahanA jisakA nizcita hai usako hetu kahate haiN| 59. vastu kA jo asAdhAraNa svabhAva hotA hai vaha usakA lakSaNa hotA hai, kyoMki usa lakSaNa meM kisI prakAra kA vyabhicAra nahIM AtA, pramANavArtika 1/16 10. 104 :: prameyakamalamArttaNDasAra:
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/15 prasiddhaH, svayamasiddhasyAnyathAnupapattiniyamanizcayAsambhavAd viruddhaanaikaantikvt| hetostrairUpyanirAsaH 60. kiJca, trairUpyamAtraM hetorlakSaNam, viziSTaM vA trairUpyam? tatrAdyavikalpe dhUmavattvAdivadvaktRtvAdAvapyasya sambhavAtkathaM tallakSaNatvam? na khalu 'buddho'sarvajJo vaktRtvAde rathyApuruSavat' ityatra hetoH pakSadharmatvAdirUpatrayasadbhAve prairgmktvmissyte'nythaanuppnntvvirhaat| jaise agni kA uSNatA svabhAva asAdhAraNa hone se usakA vaha lakSaNa vyabhicAra doSa rahita hai| bauddha kA pUrvokta trairUpya lakSaNa asAdhAraNa svabhAvarUpa nahIM hai kyoMki vaha hetu aura hetvAbhAsa donoM meM pAyA jAtA hai jaise ki yauga kA paMcarUpatA lakSaNa ubhayatra pAyA jAtA hai| hetu ke asiddhAdi doSoM kA parihAra to anyathAnupapatti ke niyama kA nizcitapane se rahanA rUpa lakSaNa se hI ho jAtA hai, jo hetu svayaM asiddha hai usameM anyathAnupapatti niyama kA nizcaya [sAdhya ke binA niyama se nahIM hone kA nizcaya] asambhava hai, jaise ki viruddha evaM anaikAntika rUpa hetuoM meM anyathAnupapatti niyama kA nizcaya honA asambhava hotA hai| hetu trairUpyanirAsa 60. hama jAnanA cAheMge ki kevala trairUpya ko hetu kA lakSaNa mAnanA bauddha ko iSTa hai athavA viziSTa trairUpya ko mAnanA iSTa hai? prathama vikalpa-dhUmatva Adi hetuoM ke samAna vaktRtvAdi hetu meM bhI trairUpya sAmAnya pAyA jAnA sambhava hai ataH vaha kisa prakAra hetu kA lakSaNa bana sakatA hai? buddhadeva asarvajJa haiM, kyoMki ve bolate haiM jaise rathyApuruSa [pAgala] bolatA hai| isa anumAna ke vaktRtva [bolanA] hetu meM pakSa dharmatva Adi trairUpya kA sadbhAva hote hue isako Apane sAdhya kA gamaka nahIM mAnA hai, isakA kAraNa yahI hai ki ukta hetu meM anyathAnupapatti kA abhAva hai| abhiprAya yaha huA ki trairUpya lakSaNa ke rahate hue bhI vaha hetu sAdhya ko siddha nahIM kara pAtA ataH vaha lakSaNa asat hai| prameyakamalamArtaNDasAraH: 105
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/15 61. dvitIyavikalpe tu kuto vaiziSTyaM trairUpyasyAnyatrAnyathAnupapannatvaniyamanizcayAt, iti sa evAsya lakSaNamakSUNaM priikssaadkssruplkssyte| tadbhAve pakSadharmatvAdyabhAvepi 'udeSyati zakaTaM kRtti- kodayAt' ityAdergamakatvena vakSyamANatvAt, sapakSe sattvarahitasya ca zrAvaNatvAdeH zabdAnityatve sAdhye gmktvprtiiteH| hetoH pAJcarUpyanirAsaH 62. nanu trairUpyaM hetorlakSaNaM mA bhUt 'pakvAnyetAni phalAnyekazAkhA 61. dUsarA vikalpa-viziSTa trairUpya ko hetu kA lakSaNa banAte haiM to vaha viziSTa trairUpya anyathAnupapatti ke niyama ke nizcaya ko chor3akara anya kucha bhI nahIM hai, arthAt anyathAnupapannatva niyama ko hI viziSTa trairUpya kahate haiM isalie parIkSAcatura puruSoM ko usI paripUrNa lakSaNa ko svIkAra karanA caahie| anyathAnupapannatva rUpa hetu kA lakSaNa maujUda ho taba pakSadharmatva Adi lakSaNa kA abhAva hone para bhI hetu sAdhya kA gamaka [siddha karane vAlA] hotA hai, jaise eka muhUrtta bAda rohiNI nakSatra kA udaya hogA, kyoMki kRtikA nakSatra kA udaya ho cukA hai| isa anumAna kA kRtikA udayatva nAmA hetu pakSa dharmatva Adi trairUpya se rahita hai to bhI anyathAnupapannatva [muhUrta bAda rohiNI udaya kA nahIM honA hogA to abhI kRtikA kA udaya bhI nahIM hotA] rUpa lakSaNa ke hone se yaha hetu svasAdhya kA gamaka hai, aisA Age kahane vAle haiN| jisa hetu kA sapakSa meM sattva nahIM hai aise zrAvaNatva Adi hetu zabda ke anitya dharma rUpa sAdhya ko siddha karate hue bhI pratIti meM A rahe haiM ataH sapakSa sattva Adi trairUpya ko hetu kA lakSaNa mAnanA asat hai| hetu kI paJcarUpatA kA khaNDana 62. yauga dArzanikoM kA kahanA hai ki bauddhAbhimata hetu kA trairUpya lakSaNa asiddha hai yaha bAta ThIka hI hai, ye phala pakva [pake] haiM kyoMki eka zAkhA se utpanna hue haiM, jaise upayukta phala usI eka 106:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/15 prabhavatvAdupayuktaphalavat' ityAdau 'mUlyaM devadattastatputratvAditaratatputravat' ityAdau ca tadAbhAsepi ttsmbhvaat| 63. paJcarUpatvaM tu tallakSaNaM yuktamevAnavadyatvAt, ekazAkhAprabhavatvasyAbAdhitaviSayatvAsambhavAd AtmatAgrAhipratyakSeNaiva tadviSayasya zAkhA prabhava hone se pakva the, ityAdi anumAna meM prayukta "eka zAkhA prabhavatva" hetu sapakSa satvAdi trairUpya se yukta hote hue bhI hetvAbhAsa hai, tathA yaha devadatta mUrkha hai, kyoMki usakA putra hai, jaise usake anya putra mUrkha haiN| ityAdi tatputratva hetu bhI trairUpya lakSaNa ke hote hue bhI hetvAbhAsa svarUpa hai, ataH hetu kA trairUpya lakSaNa sadoSa hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki kisI manuSya ne vRkSa ke eka zAkhA ke kucha phaloM ko khAkara anumAna kiyA ki isa zAkhA ke sabhI phala pake haiM, kyoMki eka zAkhA prabhava hai jaise khAye hue phala pake the ityAdi, isa eka zAkhA prabhavatva nAmA hetu meM pakSa dharma Adi trairUpya maujUda hai- ukta zAkhA ke phala pake honA saMbhAvita hai ataH pakSadharmatva, bhukta phaloM meM pakvatA hone se sapakSa sattva evaM anya zAkhA prabhava phala meM pakvatA kA abhAva sambhAvita hone se vipakSa vyAvRtti hai to bhI yaha hetu sAdhya kA gamaka nahIM ho sakatA, kyoMki usa zAkhA ke phaloM ko sAkSAt upayukta karane para dikhAyI detA hai ki kucha phala apakva bhI haiN| isI prakAra "yaha devadatta mUrkha hai kyoMki usa vyakti kA putra hai jaise ki usakA anya putra mUrkha hai," isa anumAna kA tatputratva hetu bhI trairUpya lakSaNa rahate hue bhI sadoSa hai- sAdhya kA gamaka nahIM hai, kyoMki usa vyakti kA putra hone mAtra se devadatta kI mUrkhatA siddha nahIM hotii| yaha sabhI jAnate haiN| 63. hama yaugAbhimata vAle pAMcarUpya hetu kA lakSaNa jo batAte haiM vaha sahI hai kyoMki nirdoSa hai, pUrvokta eka zAkhA prabhatva hetu isaliye asat huA ki usameM abAdhita viSayatva nAmA lakSaNa nahIM hai, Atma pratyakSa pramANa dvArA hI eka zAkhA prabhavatva hetu kA viSaya [sAdhya] bAdhita hotA hai, tatputratvAdi hetu bhI asat pratipakSatva nAmA lakSaNa ke prameyakamalamArtaNDasAraH: 107
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/15 bAdhitatvAt, tatputratvAdezcAsAtpratipakSatvAbhAvAt tatpratipakSasya zAstravyAkhyAnAdiliGgasya smbhvaat| 64. prkrnnsmsyaapystprtipksstvaabhaavaadhetutvm| tasya hi lakSaNam yasmAt prakaraNacintA sa prakaraNasamaH' iti| prakriyete sAdhyatvenAdhikriyete anizcitau pakSapratipakSau yau tau prkrnnm| 65. tasya cintA saMzayAtprabhRtyA''nizcayAtparyAlocanA yato bhavati sa eva, tannizcayArthaM prayuktaH prkrnnsmH| pakSadvayepyasya smaantvaadubhytraapynvyaadisdbhaavaat| tadyathA-'anityaH zabdo nityadharmAnupalabdheghaTAdivat, yatpunarnityaM tannAnupalabhyamAnanityadharmakam yathAtmAdi' abhAva meM doSI ThaharatA hai, arthAt devadatta mUrkha hai ityAdi ukta anumAna ke hetu ke pratipakSabhUta zAstra-vyAkhyAnAdi hetu kA honA sambhava hai| yaha devadatta vidvAn hai kyoMki zAstra kA vyAkhyAna karatA hai ityAdi anumAna prayukta hone ke kAraNa tatputratva hetu sadoSa hai| 64. hetu meM prakaraNasama nAmA doSa bhI asat pratipakSatva lakSaNa ke na hone se AtA hai| prakaraNasama kA lakSaNa- "yasmAt prakaraNa ciMtA sa prakaraNa samaH" "prakriyete sAdhyatvenAdhikriyete anizcitau pakSapratipakSI yau tau prakaraNam" jisase prakaraNa kI cintA ho use prakaraNa sama kahate haiM, sAdhyapane se anizcita kiye jAte haiM pakSa pratipakSa jahA~ use "prakaraNa" kahate haiM, arthAt vAdI dvArA jo pakSa nizcita hai vaha prativAdI dvArA anizcita hai aura jo prativAdI dvArA nizcita hai vaha vAdI dvArA nizcita nahIM, use prakaraNa kahate haiN| 65. usa prakaraNa kI cintA saMzaya ke anaMtara samaya se lekara nizcaya hone taka jisase vicAra calatA hai vaha hetu hI hai usase nizcaya ke lie prayukta honA prakaraNa sama hai| yaha hetu pakSa pratipakSa meM samAna vartatA hai kyoMki ubhayatra anvaya Adi kA sadbhAva hai, isI ko spaSTa karate haiM- zabda anitya hai, kyoMki isameM nitya dharma kI anupalabdhi hai, jaise ghaTa Adi meM nitya dharma anupalabdha hai, jo nitya hotA hai usameM nitya 11. nyAyasUtra 1/2/7 108:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/15 66. evamekenAnyatarAnupalabdheranityatvasiddhau sAdhakatvenopanyAse sati dvitIyaH prAha-yadyanena prakAreNAnityatvaM prasAdhyate tarhi nityatAsiddhirapyastva'nyatarAnupalabdhestatrApi sdbhaavaat| tathA hi-nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdherAtmAdivat, yatpunarna nityaM tannAnupalabhyamAnA'nityadharmakam yathA ghaTAdi 67. ityapyavicAritaramaNIyam: sAdhyAvinAbhAvitvavyatirekeNAparasyAbAdhitaviSayatvAderasambhavAt tadeva pradhAnaM hetorlakSaNamastu kiM paJcarUpaprakalpanayA? 68. na ca pramANaprasiddhatrairUpyasya hetorviSaye bAdhA sambhavati; dharma anupalabdha nahIM rahatA (arthAt upalabdha hI hotA hai) jaise AtmAdi pdaarth| 66. isa prakAra eka kisI vAdI dvArA anyatara anupalabdhi-nitya anitya meM se eka kI anupalabdhi hetu se anityatva kI siddhi meM sAdhana upasthita karane para dUsarA prativAdI kahatA hai yadi isa prakAra se anityatva siddha kiyA jAtA hai to nityatva kI siddhi bhI ho kyoMki usameM bhI anyatara anupalabdhi hetu kA sadbhAva hai, yathA- zabda nitya hai kyoMki usameM anitya dharma kI anupalabdhi hai, jaise AtmAdi meM anitya dharma kI anupalabdhi dekhI jAtI hai, jo nitya nahIM hai usakA anitya anupalabdha nahIM rahatA, jaise ghaTAdi kA anitya dharma anupalabdha nahIM hotaa| isa prakAra hetu meM pA~ca rUpya-pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, abAdhitaviSayatva aura asatpratipakSatva honA Avazyaka hai anyathA uparyukta rIti se vaha hetu bAdhita viSayatva Adi doSoM kA bhAgI ho jAtA hai| 67. jaina- yaha kathana avicArita ramaNIya hai, sAdhyAvinAbhAvitva ke binA anya abAdhita viSayatvAdi hetu ke lakSaNa asambhava hI hai ataH vahI hetu kA pradhAna lakSaNa honA caahiye| pAMcarUpya lakSaNa se kyA prayojana? 68. dUsarI bAta yaha hai ki hetu kA trairUpya yadi pramANa se siddha prameyakamalamArtaNDasAraH: 109
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/15 anayorvirodhAt sAdhyasadbhAve eva hi hetordharmiNi sadbhAvavastrairUpyam, tadabhAve eva ca tatra tatsambhavo bAdhA, bhAvAbhAvayozcaikatraikasya virodhaH / hai to usake viSaya meM (sAdhya meM) bAdhA AnA sambhava nahIM kyoMki pramANa prasiddha aura bAdhApana ye donoM paraspara viruddha hai sAdhya ke sadbhAva meM hI hetu kA pakSa meM honA trairUpya kahalAtA hai, isa prakAra ke hetu ke rahate hue usake viSaya meM bAdhA kisa prakAra sambhava hai? bAdhA to taba sambhava hai jaba hetu sAdhya ke abhAva meM dharmoM meM hotA / bhAva aura abhAva kA ekatra rahanA viruddha hai| kahane kA tAtparya hai yaha hai ki - bauddhAbhimata hetu ke trairUpya lakSaNa ko jaina dvArA bAdhita kiye jAne para yoga kahatA hai ki trairUpya lakSaNa kA nirasana to ThIka hI huA kyoMki usameM abAdhita viSayatva aura asatpratipakSatva ye do lakSaNa samAviSTa nahIM hue| kintu hamArA paJcalakSaNa ThIka hai| AcArya prabhAcandra ina pA~ca rUpya lakSaNa kA bhI nirasana karate hue kaha rahe haiM ki pA~ca rupya rahate hue bhI yadi sAdhyAvinAbhAvitva nahIM hai to vaha hetu sAdhya kA gamaka nahIM ho sakatA, tathA trairUpya lakSaNa yadi pramANa se siddha hai arthAt usa trairUpya ke sAtha sAdhyAvinAbhAvitva hai to vaha hetu sAdhya kA gamaka kyoM nahIM hogA? avazya hogaa| jaba hetu kA pakSa meM sadbhAva hai taba usameM pakSadharmatva hai hI, tathA hetu kevala sAdhya rahate hue hI pakSa meM rahatA hai to usakA anvaya bhI prasiddha hai evaM sAdhya sadbhAva meM hI pakSa meM rahane ke kAraNa usakA vipakSa meM asattva svataH siddha ho jAtA hai| isa prakAra kA pramANa prasiddha trairUpya anyathAnupapannarUpa hone ke kAraNa anirAkRta hai| jisa hetu kA sAdhya pramANa se bAdhita hai use bAdhita viSaya kahate haiM jaba hetu kA sArA svarUpa pramANa se siddha huA taba usameM kisa prakAra kI bAdhA? eka hI anumAna sthita hetu ke bAdhA sambhava aura bAdhA abhAva [ bhAva aura abhAva] mAnanA to viruddha hai| 110 :: prameyakamalamArttaNDasAra:
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/16-18 avinAbhAvAdInAM lakSaNavimarzAH 69. nanu cAstu pradhAnaM lakSaNamavinAbhAvo hetoH| tatsvarUpaM tu nirUpyatAmaprasiddhasvarUpasya lakSaNatvAyogAdityAzaGkaya sahakrametyAdinA tatsvarUpaM nirUpayati sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH // 16 // sahabhAvaniyamaH kramabhAvaniyamazcAvinAbhAvaH prtipttvyH| kayoH punaH sahabhAvaH kayozca kramabhAvo yanniyamo'vinAbhAvaH syAdityAha sahacAriNoH vyApyavyApakayozca sahabhAvaH // 17 // pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozca kramabhAvaH // 18 // avinAbhAvAdi lakSaNa vimarza 69. zaMkA- hetu kA pradhAna lakSaNa avinAbhAva hai yaha bAta to ThIka hai kintu avinAbhAva ke svarUpa kA nirUpaNa bhI karanA hogA, kyoMki aprasiddha svarUpa vAlI vastu kisI kA lakSaNa nahIM bana sakatI? samAdhAna- aba isI zaMkA ko lakSya karake avinAbhAva kA svarUpa batAte haiM sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH // 16 // sUtrArtha- sahabhAva niyama aura kramabhAva niyama- aise avinAbhAva ke do bheda haiN| yugapat rahane kA niyama sahabhAva avinAbhAva hai aura kramaza: rahane kA niyama kramabhAva avinAbhAva hai| ye donoM avinAbhAva ke lakSaNa yA svarUpa samajhane caahie| kina do padArthoM meM sahabhAva hotA hai aura kina do padArthoM meM kramabhAva hotA hai aisA avinAbhAva niyama ke viSaya meM prazna hone para kahate haiM sahacAriNoH vyApyavyApakayozca sahabhAvaH // 17 // pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozca kramabhAvaH 8| prameyakamalamArtaNDasAraH: 111
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/19 70. sahacAriNo rUparasAdilakSaNayoppyavyApakayozca ziMzapAtvavRkSatvAdisvabhAvayoH sahabhAvaH prtipttvyH| pUrvottaracAriNoH kRtikAzakaTodayAdisvarUpayoH kAryakAraNayozcAgnidhUmAdisvarUpayoH kramabhAvaH iti| kutosau proktaprakAro'vinAbhAvo nirNIyate ityAhatarkAttannirNayaH // 1 // na punaH pratyakSAderityuktaM trkpraamaannyprsaadhnprstaave| nanu saadhnaatsaadhyvijnyaanmnumaanmityuktm| tatra kiM sAdhyamityAha sUtrArtha- sahacArI rUpa rasAdi meM aura vyApya vyApaka padArthoM meM sahabhAva avinAbhAva hotA hai| pUrva aura uttara kAlabhAvI padArthoM meM tathA kArya kAraNoM meM kramabhAva avinAbhAva hotA hai| ___70. rUpa rasAdi sahacArI kahalAte haiM, inameM sahabhAva pAyA jAtA hai| isI prakAra sahabhAvaniyama usa sAdhana aura sAdhya meM bhI hotA hai jo vyApya aura vyApaka haiN| jaise zizapA (zIzama) aura vRkss| zizapA vyApya hai aura vRkSa vyApaka hai| jaba hama ziMzapA ko dekhakara usameM vRkSa kA anumAna karate haiM to yahA~ ziMzapA aura vRkSa meM sahabhAva niyama rahatA hai| kRtikA nakSatra kA udaya aura rohiNI nakSatra kA udaya Adi pUrvottaracArI kahalAte haiM evaM dhUma aura agni Adi kArya kAraNa kahalAte haiM inameM kramabhAva pAyA jAtA hai| isa avinAbhAva kA nirNaya kisa pramANa se hotA hai? aisA prazna hone para uttara dete haiM tarkAt tannirNayaH 19 // sUtrArtha- avinAbhAva sambandha kA nizcaya tarka pramANa se hotA pratyakSAdi pramANa se avinAbhAva kA nirNaya nahIM hotA aisA pahale tarka jJAna ko pramANatA siddha karate samaya kaha Aye haiN| zaMkA- sAdhana se hone vAle sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM aisA pratipAdana to ho cukA kintu sAdhya kise kahanA yaha nahIM batAyA hai, 112:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/20-21 iSTamabAdhitamasiddha sAdhyam // 20 // saMzayAdivyavacchedena hi pratipannamarthasvarUpaM siddhamucyate, tdvipriitmsiddhm| tacca sandigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvaM yathA syAdityasiddhapadam // 21 // 71. kimayaM sthANuH puruSo veti calipratipattiviSayabhUto hyarthaH sndigdhobhidhiiyte| zuktikAzakale rajatAdhyavasAyalakSaNaviparyAsagocarastu vipryst:| gRhIto'gRhItopi vArtho ythaavdnishcitsvruupo'vyutpnnH| samAdhAna- aba isI sAdhya kA lakSaNa kahate haiMiSTamabAdhitamasiddhaM sAdhyam // 20 // sUtrArtha-iSTa abAdhita aura asiddhabhUta padArtha ko "sAdhya" kahate haiN| jo padArtha vAdI ko abhipreta ho use iSTa kahate haiN| kisI pramANa se bAdhita nahIM honA abAdhita hai aura apratipannabhUta padArtha ko asiddha kahate haiN| saMzayAdi kA vyavaccheda karake padArtha kA svarUpa jJAta honA siddha kahalAtA hai aura isase viparIta asiddha hai| sandigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvaM yathA syAdityasiddhapadam // 21 // sUtrArtha- saMdigdha, viparIta evaM avyutpanna padArtha sAdhyarUpa ho sake isa hetu se sAdhya kA lakSaNa karate samaya "asiddha pada kA" grahaNa kiyA hai| 71. "yaha sthANu hai yA puruSa hai" isa prakAra calita pratipatti ke viSaya bhUta artha ko "saMdigdha" kahate haiN| sIpa ke Tukar3e meM cA~dI kA nizcaya honA rUpa viparyAsa ke gocarabhUta padArtha ko "viparyasta" kahate haiN| gRhIta athavA agRhIta padArtha jaba yathAvat nirNIta nahIM hotA taba use "avyutpanna" kahate haiN| ina tIna prakAra ke padArthoM kI siddhi karane meM prameyakamalamArtaNDasAraH: 113
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathAbhUtasyaivArthasya sAdhane sAdhanasAmarthyAt na punastadviparItasya tatra tdvaiphlyaat| iSTA'bAdhitavizeSaNadvayasyAniSTetyAdinA phalaM darzayati aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mA bhUditISTAbAdhitavacanam // 22 // 3/22 72. aniSTaM hi sarvathA nityatvaM zabde jainsy| azrAvaNatvaM tu pratyakSa- bAdhitam AdizabdenAnumAnAdibAdhitapakSaparigrahaH tatrAnumAnabAdhitaH yathA-nityaH zabda iti / AgamabAdhitaH yathA- pretyA'sukhaprado dharma iti / svavacanabAdhitaH yathA-mAtA me bandhyeti / lokabAdhitaH yathA - zuci nrshir:kpaalmiti| tayoraniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mA bhuuditiissttaabaadhitvcnm| hI hetu kI sAmarthya hotI hai inase viparIta padArthoM kI siddhi karane meM nhiiN| kyoMki asaMdigdha Adi padArthoM ke lie anumAna kI AvazyakatA nahIM rahatI ve to siddha hI rahate haiN| aba sAdhya ke iSTa aura abAdhita ina do vizeSaNoM kI saphalatA dikhalAte haiM aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mAbhUditISTAbAdhitavacanam // 22 // sUtrArtha - aniSTa padArtha evaM pratyakSAdi pramANa se bAdhita padArtha sAdhyarUpa na ho etadartha "iSTa" aura " abAdhita" ye do vizeSaNa sAdhya pada ke sAtha prayukta kiye haiN| 72. jaise zabda meM sarvathA nityapanA siddha karanA jaina ke lie aniSTa hai| tathA zabda meM azrAvaNatva (karNa gocara na honA) mAnanA pratyakSa se bAdhita hai| sUtrokta " Adi" zabda dvArA anumAna Adi pramANa se bAdhita pakSa vAle sAdhya kA bhI grahaNa ho jAtA hai, arthAt jo sAdhya anumAnAdi se bAdhya ho usako bhI sAdhya nahIM kahate haiN| jaise " zabda nitya hai" aisA sAdhya banAnA anumAna bAdhita hai| "dharma paraloka meM duHkhadAyaka hai" aisA kahanA Agama bAdhita hai| jo sAdhya apane hI vacana se bAdhita ho use svavacana bAdhita 114 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/23 73. nanu yathA zabde kathaJcidanityatvaM jainasyeSTaM tathA sarvathA'nityatvamAkAzaguNatvaM cAnyasyeti tadapi sAdhyamanuSajyate / na ca vAdino yadiSTaM tadeva sAdhyamityabhidhAtavyam saamaanyaabhidhaayitvenessttsyaanytraapyvishessaat| ityAzaGkApanodArthamAha na cAsiddhavadiSTaM prativAdinaH // 23 // 74. vishessnnm| na hi sarva sarvApekSayA vizeSaNaM pratiniyatatvAdvizeSaNavizeSyabhAvasya / tatrAsiddhamiti sAdhyavizeSaNaM prativAdyapekSayA na punarvAdyapekSayA, tasyArthasvarUpapratipAdakatvAt na cAvijJAtArthasvarUpaH pratipAdako naamaatiprsnggaat| kahate haiM jaise- merI mAtA baMdhyA hai| jo loka vyavahAra meM bAdhita ho use loka bAdhita sAdhya kahate haiM, jaise manuSya kA kapAla zuci hai| isa prakAra ke aniSTa evaM pratyakSAdi se bAdhita vastu ko sAdhyapanA na ho isa kAraNa se iSTa aura abAdhita vizeSaNa sAdhyapada meM prayukta haiN| 73. zaMkA- jisa prakAra jaina ko zabda meM kathaMcit anityapanA mAnanA iSTa hai usI prakAra anya vaizeSika Adi paravAdiyoM ko usameM sarvathA anityatva aura AkAzaguNatva mAnanA iSTa hai ataH usako sAdhyatva kA prasaMga prApta hotA hai aisA to kaha nahIM sakate ki jo vAdI ko iSTa ho vahI sAdhya bane, kyoMki sAmAnyarUpa se kahA gayA iSTa vizeSaNa anyatra ( prativAdI meM) bhI sambhava hai| yahA~ koI vizeSatA nahIM hai? samAdhAna- aba isI zaMkA kA parihAra karate hue AcArya mANikyanaMdI sUtra kahate haiM na cAsiddhavadiSTaM prativAdinaH // 23 // sUtrArtha - jisa taraha asiddha vizeSaNa prativAdI ke lie prayukta huA hai usa taraha iSTa vizeSaNa prativAdI ke lie prayukta nahIM huA hai| 74. vizeSyavizeSaNabhAva pratiniyata hotA hai ataH sabhI ke liye saba vizeSaNa lAgU nahIM hote / sAdhya kA asiddha vizeSaNa to prativAdI kI apekSA se hai na ki vAdI kI apekSA se kyoMki vAdI to sAdhya ke prameyakamalamArttaNDasAra 115
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/24-25 prativAdinastu pratipAdyatvAttasya cAvijJAtArthasvarUpatvAvirodhAt tadapekSayaivedaM vishessnnm| iSTamiti tu sAdhyavizeSaNaM vAdyapekSayA vAdino hi yadiSTaM tadeva sAdhyaM na sarvasya / tadiSTamapyadhyakSAdyavAdhitaM sAdhyaM bhavatIti pratipattavyaM tatraiva saadhnsaamrthyaat| tadeva samarthayamAnaH pratyAyanAya hItyAdyAha pratyAyanAya hIcchA vaktureva ||24|| icchayA khalu vissyiikRtmissttmucyte| svAbhipretArthapratipAdanAya cecchA vaktureva / tasya coktaprakArasya sAdhyasya hetorvyAptiprayogakAlApekSayA sAdhyamityAdinA bhedaM darzayati sAdhyaM dharmaH kvacittadviziSTo vA dharmI // 25 // svarUpa kA pratipAdaka hotA hai, yadi vAdI ko sAdhya asiddha hai to vaha usakA svarUpa kisa prakAra pratipAdana karatA hai? kyoMki jisake liye arthasvarUpa jJAta nahIM usako pratipAdaka mAne to atiprasaMga hogaa| vAstava meM prativAdI to pratipAdya (samajhAne yogya) hone ke kAraNa avijJAta artha svarUpa vAlA hotA hai. isameM avirodha hai ataH usakI apekSA se hI , asiddha vizeSaNa prayukta huA hai tathA sAdhya kA iSTa vizeSaNa vAdI kI apekSA se hai, kyoMki vAdI ko jo iSTa ho vahI sAdhya hotA hai sabakA iSTa sAdhya nahIM hotaa| isa prakAra sAdhya iSTa aura abAdhita hotA hai aisA samajhanA cAhie, aise sAdhya kI siddhi ke lie hI sAdhana meM sAmarthya hotI hai| Age isI kA samarthana karate haiM pratyAyanAva hIcchA vaktureva // 24 // sUtrArtha viSaya pratipAdana evaM samajhAne kI icchA vaktA ko hI huA karatI hai| arthAt apane iSTa tattva ke pratipAdana karane ke lie vaktA ko (vAdI ko) hI icchA hotI hai| ukta prakAra ke sAdhya sambandhI hetu ke sAdhya meM vyAptikAla aura prayogakAla kI apekSA se bheda hotA hai aisA batalAte haiM 116 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/26 75. kvacidryAptikAle sAdhyaM dharmo nityatvAdistenaiva hetorvyAptisambhavAt / prayogakAle tu tena sAdhyadharmeNa viziSTo dharmI sAdhyamabhidhIyate, pratiniyatasAdhyadharmavizeSaNaviziSTatayA hi dharmiNaH sAdhayitumiSTatvAt sAdhyavyapadezAvirodhaH / asyaiva paryAyamAha pakSa iti yAvat ||26|| 76. nanu ca kathaM dharmI pakSo dharmadharmisamudAyasya tattvAt tannaH sAdhyadharmavizeSaNaviziSTatayA hi dharmiNaH sAdhayitumiSTasya pakSAbhidhAne doSAbhAvAt / sAdhyaM dharmaH kvacit tadviziSTo vA dharmI // 25 // sUtrArtha kahIM dharma ko sAdhya banAte haiM kahIM dharma viziSTa dharmI ko sAdhya banAte haiN| 75. kahIM para arthAt vyAptikAla meM (jahA~ jahA~ sAdhana hotA hai vahA~ vahA~ sAdhya avazya hotA hai ityAdi rUpa se sAdhya sAdhana kA avinAbhAva dikhalAte samaya ) nityatvAdi dharma hI sAdhya hotA hai, kyoMki usake sAtha hI hetu kI vyApti honA sambhava hai| prayogakAla meM (anumAnaprayoga karate samaya) to usa sAdhya dharma se yukta dharmI ko sAdhya banAyA jAtA hai, kyoMki dharmI pratiniyata sAdhya dharma ke vizeSaNa dvArA viziSTa hone ke kAraNa usako siddha karanA iSTa hotA hai ataH sAdhya vyapadeza kA usameM avirodha hai| dharmI kA nAmAntara kahate haiM pakSa iti yAvat // 26 // sUtrArtha - dharmI kA dUsarA nAma pakSa bhI hai| 76. zaMkA- dharmI ko pakSa kisa prakAra kaha sakate haiM? kyoMki dharma aura dharmI ke samudAya kA nAma pakSa hai| samAdhAna - aisA nahIM, sAdhya dharma ke vizeSaNa dvArA yukta hone ke kAraNa dharmI ko siddha karanA iSTa rahatA hai ataH usako pakSa kahane prameyakamalamArttaNDasAra :: 117
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa ca pakSatvenAbhipretaH prasiddho dharmI 1271 77. tatprasiddhizca kvacidvikalpataH kvacitpratyakSAdita: kvaciccobhayata iti pradarzanArtham -' pratyakSasiddhasyaiva dharmitvam' ityekAntanirAkaraNArthaM ca vikalpasiddha ityAcAha vikalpasiddhe tasmin sattetare sAdhye | 2811 asti sarvajJaH nAsti kharaviSANamiti // 29 // 3/27-29 78. vikalpena siddhe tasmindharmiNi sattetare sAdhye hetusAmarthyataH / yathA asti sarvajJaH sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvAt nAsti kharaviSANaM meM koI doSa nahIM hai| pakSa rUpa se svIkAra kiyA prasiddho dharmI 1271 sUtrArtha dharmI prasiddha hotA hai| 77. usakI prasiddhi kisI anumAna meM vikalpa se hotI hai, kisI meM pratyakSAdi se hotI hai aura kisI meM ubhayarUpa se hotI hai aisA samajhAne ke liye tathA "dharmI pratyakSa siddha hI hotA hai" aise ekAnta kA nirAkaraNa karane ke liye Age kA sUtra prasUta hotA hai| vikalpasiddhe tasmin sattetare sAdhye ||28|| asti sarvajJaH nAsti kharaviSANamiti // 291 sUtrArtha- jaba dharmI vikalpa siddha hotA hai taba sAdhya sattA aura asattA (astitva aura nAstitva) do rUpa ho sakatA hai arthAt sattArUpa bhI hotA hai aura kahIM asattArUpa bhii| jaise "sarvajJa" hai aise pratijJArUpa vAkya meM sattA sAdhya hai, tathA "khara viSANa ( gadhe ke sIMga) nahIM haiM"aise pratijJA vAkya meM asattA sAdhya hai| 78. dharmI ke vikalpa se siddha rahane para (arthAt saMvAda aura asaMvAdarUpa se anizcita rahane para ) sattA aura asattA ko siddha karane 118 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/28-29 tdvipryyaaditi| na khalu sarvajJakharaviSANayoH sadasattAyAM sAdhyAyAM vikalpAdanyataH siddhirasti; ttrendriyvyaapaaraabhaavaat| 79. nanu cendriyapratipanna evArthe manovikalpasya pravRttipratIte: kathaM tatrendriyavyApArAbhAve vikalpasyApi pravRttiH ityapyapezalam dharmAdharmAdau ke lie hetu meM sAmarthya huA karatA hai| jaise- sarvajJa hai, kyoMki sunizci tapane se usameM bAdhaka pramANa kA abhAva hai, isa anumAna meM sattA ko sAdhya bnaayaa| kharaviSANa nahIM hai kyoMki usake mAnane meM pratyakSa pramANa bAdhaka hai| isa anumAna meM asattA ko sAdhya bnaayaa| sarvajJa kI sattA rUpa sAdhya meM aura kharaviSANa kI asattArUpa sAdhya meM vikalpa ko chor3akara anya koI pramANa se siddhi nahIM hai| kyoMki sarvajJa aura kharaviSANa meM indriya pratyakSa kA vyApAra hI nahIM hai| 79. zaMkA- indriya dvArA jJAta hue padArtha meM hI mana ke vikalpa kI pravRtti hotI hai ataH indriya vyApAra se rahita sarvajJAdi meM vikalpa kA prAdurbhAva kisa prakAra ho sakatA hai? samAdhAna- yaha kathana ThIka nahIM, isa taraha kI mAnyatA se to dharma adharma Adi meM vikalpa kI (manovicAra kA) pravRtti honA avazya hogaa| zaMkA- dharmAdharmAdi viSaya meM Agama kI sAmarthya se vikalpa prAdurbhUta hote haiM ataH unase dharmAdi meM pravRtti honA zakya hI hai? samAdhAna- to phira yahI bAta prakRta dharmI ke viSaya meM hai arthAt sarvajJa Adi dharmI meM bhI Agama kI sAmarthya se utpanna huA vikalpa pravRtti karatA hai koI vizeSatA nhiiN| kahane kA tAtparya yaha hai ki jisameM sAdhya rahatA hai use pakSa yA dharmI kahate haiN| yaha pakSa pratyakSa siddha bhI hotA hai aura AgamAdi se bhI siddha hotA hai| jo padArtha indriyagamya nahIM hai aise puNya, pApa, AkAza, paramANu Adi koI to Agamagamya hai aura koI anumaangmy| inameM dharmI arthAt pakSa vikalpa siddha rahatA hai jisa pakSa kA astitva aura nAstitva prameyakamalamArtaNDasAraH: 119
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/30-11 ttprvRttybhvaanussnggaat| AgamasAmarthyaprabhavatvenAsyAtra pravRttau prakRtepyatastatpravRttirastu vishessaabhaavaat| pramANobhayasiddhe tu sAdhyadharmaviziSTatA // 30 // agnimAnayaM deza: pariNAmI zabda iti yathA // 31 // 80. pramANaM pratyakSAdikam, ubhayaM pramANavikalpau, tAbhyAM siddhe punardharmiNi sAdhyadharmeNa viziSTatA saadhyaa| yathAgnimAnayaM dezaH, pariNAmI kisI pramANa se siddha na ho use vikalpa siddha rahatA hai| zaMkAkAra ne prazna kiyA ki indriya se jAne hue padArtha meM manovikalpa huA karate haiM jo padArtha indriya gamya nahIM hai unameM vikalpa nahIM hote, ataH sarvajJAdi ko vikalpa siddha dharmI mAnanA ThIka nhiiN| isa prazna kA uttara dete hue AcArya ne kahA ki jo indriya gocara nahIM hai aise padArtha Agama jJAna se vicAra meM Ate haiN| yaha sabhI vAdI paravAdI kisI nA kisI rUpa se aise padArtha svIkAra karate hI haiN| paramANu ko sabhI ne indriya ke agamya mAnA hai| yoga dharma adharma AtmAdi ko atIndriya mAnate haiM, ina padArthoM kI sattA Agama se svayaM jJAta karake para ke liye anumAna dvArA samajhAyI jAtI hai| sarvajJa kA viSaya bhI Agamagamya hai, unako Agama ke bala se nizcita karake jo paravAdI usakI sattA nahIM mAnate unako anumAna se siddha karake batalAte haiN| pramANobhayasiddhe tu sAdhya dharma viziSTatA // 30 // agnimAnayaM dezaH pariNAmI zabda iti yathA // 31 // sUtrArtha- pramANa dharmI ke rahate hue evaM ubhayasiddha dharmI ke rahate hue sAdhyadharma viziSTatA sAdhya hotI hai| jaise- yaha pradeza agniyukta hai| yaha pratyakSapramANa siddha dharmI kA udAharaNa hai| zabda pariNAmI hai| yaha ubhaya siddha dharmI kA udAharaNa hai| 80. pratyakSAdi pramANa hai, jisameM pramANa aura vikalpa se siddhi ho use ubhayasiddha dharmI kahate haiN| ina dharmiyoM ke rahate hue sAdhya dharma se viziSTatA sAdhya hotI hai| yathA- yaha deza agniyukta hai aura zabda 120:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/30-31 zabda iti| dezo hi dharmitvenopAtto'dhyakSapramANata eva prasiddhaH, shbdstuubhaabhyaam| na khalu dezakAlAntarite dhvanau pratyakSaM pravarttate, zrUyamANamAtra evAsya prvRttiprtiiteH| vikalpasya tva'niyataviSayatayA tatra prvRttirviruddhaiv| 81. nanu caivaM dezasyApyagnimattve sAdhye kathaM pratyakSasiddhatA? tatra hi dRzyamAnabhAgasyAgnimattvasAdhane pratyakSabAdhanaM sAdhanavaiphalyaM vA, tatra saadhyoplbdhH| adRzyamAnabhAgasya tu tatsAdhane kutastatpratyakSateti? 82. tadapyasamIcInam; avayavidravyApekSayA parvatAde: saaNvyvhaarikprtykssprsiddhtaabhidhaanaat| atisUkSmekSikAparyAlocane na kiJcitpratyakSaM pariNAmI hai ye kramazaH pramANasiddha aura ubhayasiddha dharmI ke udAharaNa haiN| agniyukta pradeza pratyakSa pramANa se hI siddha hai ataH yaha dharmI pramANa siddha khlaayaa| zabda ubhaya rUpa se siddha hai, kyoMki deza aura kAla se antarita hue zabda meM pratyakSa pramANa pravRtta nahIM hotA kevala zrUyamANa zabda meM hI isakI pravRtti hotI hai| aniyata viSaya vAlA hone se vikalpa kI pravRtti zabda meM honA aviruddha hI hai| 81. zaMkA- isa prakAra se zabda ko ubhayasiddha dharmI mAne arthAt vartamAna kA zabda pramANa siddha aura deza evaM kAla se antarita zabda vikalpa siddha mAne to agnimatva sAdhya meM pradezarUpa dharmI pratyakSa siddha kaise ho sakatA hai? kyoMki dRzyamAna pradeza ke bhAga ko agniyukta siddha karate haiM to pratyakSa bAdhA AyegI yA hetu viphala ThaharegA arthAt dRzyamAna pradeza bhAga meM yadi agni pratyakSa se dikhAyI de rahI ho to usako hetu dvArA siddha karanA vyartha hai kyoMki sAdhya upalabdha ho cukaa| aura yadi ukta bhAga meM agni pratyakSa nahIM hai to vahA~ hetu dvArA usakA astitva siddha pratyakSa bAdhita hai| yadi ukta pradeza ke adRzyamAna bhAga meM agnimatva ko siddha karate haiM to usa bhAga ko pratyakSasiddha dharmI kisa prakAra kaha sakate haiM? 82. samAdhAna- yaha kathana asamyak hai, avayavI dravya kI apekSA se parvatAdi pradeza sAMvyavahArika pratyakSa se prasiddha mAne gaye haiN| yadi atyanta sUkSma dRSTi se vicAra kare to koI bhI padArtha pratyakSa nahIM prameyakamalamArtaNDasAraH: 121
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/32-33 syAt, bahirantarvA'smadAdipratyakSasyAzeSavizeSato'rthasAkSAtkaraNe'samarthatvAt, yogipratyakSasyaiva tatra saamrthyaat| nanu prayogakAlavavyAptikAlepi tadviziSTasya dharmiNa eva sAdhyavyapadezaH kuto na syAdityAzaGkayAha vyAptau tu sAdhyaM dharma eva // 32 // na punastadvAn anyathA tadaghaTanAt // 33 // 83. anena hetornvyaasiddheH| na khalu yatra yatra kRtakatvAdika pratIyate tatra ttraanitytvaadivishissttshbdaadynvyosti| kahalAyegA, kyoMki antaraMga yA bahiraMga (cetanAcetana) padArtha ko jAnane vAlA hama jaise sAmAnya vyakti kA pratyakSa jJAna (sAMvyavahArika pratyakSa pramANa) pUrNa vizeSatA ke sAtha padArtha kA sAkSAtkAra karane meM asamartha hai, aisA sAkSAtkAra karane meM to yogI pratyakSajJAna (pAramArthika pratyakSa pramANa) hI samartha hai| zaMkA- prayogakAla ke samAna vyAptikAla meM bhI sAdhyadharma viziSTa dharmI ko hI sAdhya kyoM nahIM banAte? samAdhAna- isa zaMkA kA samAdhAna Age ke do sUtroM dvArA karate haiM vyAptau tu sAdhyaM dharma eva // 32 // anyathA tadaghaTanAt // 33 // sUtrArtha- vyApti karate samaya dharma ko hI sAdhya banAte haiM na ki dharmaviziSTa dharmI ko, kyoMki dharmI ko (parvatAdi ko) sAdhya banAne para vyApti ghaTita nahIM ho sktii| arthAt jahA~-jahA~ dhUma hai vahA~ vahA~ parvata hai aisI vyApti nahIM hotI apitu jahA~ jahA~ dhUma hai vahA~ vahA~ sAdhya dharma agni hai aisI vyApti hI ghaTita hotI hai| 83. isakA bhI kAraNa yaha hai ki dharmI ke sAtha hetu kA anvaya prasiddha hai| jaise zabda anitya hai (dharmI) kyoMki vaha kRtaka hai (hetu) 122:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/34 84. 'nanu prasiddho dharmItyAdipakSalakSaNapraNayanamayuktam; asti sarvajJa ityAdyanumAnaprayoge pakSaprayogasyaivAsambhavAt arthAdApannatvAttasya / arthAdApannasyApyabhidhAne punaruktatvaprasaGgaH- arthAdApannasya svazabdenAbhidhAnaM punaruktam ityabhidhAnAt tatprayogepi ca hetvAdivacanamantareNa sAdhyAprasiddhestadvacanAdeva ca tatprasiddhervyarthaH pakSaprayogaH' ityAzaGkaya sAdhyadharmAdhAretyAdinA pratividhatte sAdhyadharmAdhArasanvehApanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vacanam // 34 // 85. sAdhyadharmo'stitvAdiH tasyAdhAra AzrayaH yatrAsau sAdhyadhamoM isa anumAna ke kRtakatva hetu kA anvaya kevala anityatvAdiviziSTa zabda meM hI nahIM hai arthAt jahA~ jahA~ kRtakatvAdi pratIta hotA hai vahA~ vahA~ zabda rUpa dharmI hI pratIta ho aisI bAta nahIM, kRtakatva to zabda ke samAna ghaTa paTa Adi anekoM ke sAtha rahatA hai| 84. bauddha - " prasiddho dharmI" isa prakAra se pakSa kA lakSaNa karanA ayukta hai, kyoMki " sarvajJa" hai ityAdi anumAna prayoga meM pakSa kA prayoga honA hI asambhava hai, pakSa to ArthAdApanna hI hai (prakaraNa se hI gamya hai) arthAdApanna kA bhI kathana kare to punarukta doSa AyegA 44 " arthAdApannasya svazabdenAbhidhAnam punaruktam" aisA nyAya sUtra meM kahA hai| tathA pakSa kA prayoga karane para bhI jaba taka hetu vacana prayukta nahIM hotA taba taka sAdhya kI siddhi nahIM hotI, hetu vacana se hI sAdhya kI siddhi hotI hai ataH pakSa kA prayoga karanA vyartha hai| aba isI zaMkA kA nirasana karate hue Age sUtra kahate haiMsAdhyadharmAdhArasaMdehApanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vacanam // 34 // sUtrArtha sAdhya dharma ke AdhAra kA sandeha dUra karane ke lie gamyamAna arthAt jAne hue bhI pakSa kA kathana karanA Avazyaka hai| 85. astitvAdi sAdhya kA dharma hotA hai, usakA AdhAra yA nyAyasUtra 5/2/15 12. prameyakamalamArttaNDasAra 123
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/35 varttate, tatra sandehaH-kimasau sAdhyadharmo'stitvAdiH sarvajJe varttate sukhAdau veti, tasyApanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vcnm| sAdhyadharmiNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravat 1135 // 86. tasyA'vacanaM sAdhyasiddhipratibandhakatvAt, prayojanAbhAvAdvA? tatra prathamapakSo'yuktaH; vAdinA sAdhyAvinAbhAvaniyamaikalakSaNena hetunA svapakSasiddhau sAdhayituM prastutAyAM pratijJAprayogasya tatpratibandhakatvAbhAvAt tataH prtipkssaasiddheH| dvitIyapakSopyayuktaH; tatprayoge pratipAdyapratipattivizeSasya prayojanasya sadbhAvAt, pakSA'prayoge tu keSAJcinmandamatInAM prkRtaarthaaprtiptteH| ye tu tatprayogamantareNApi prakRtArthaM pratipadyante tAnprati tadaprayogo'bhISTa ev| Azraya ki jahA~ para sAdhya dharma rahatA hai, usameM sandeha hotA hai ki yaha astitvAdi sAdhya dharma sarvajJa meM rahatA hai yA sukhAdi meM rahatA hai? ityAdi, isa saMzaya ko dUra karane ke lie jJAta hote hue bhI pakSa ko kahanA jarUrI hai| sAdhyadharmiNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravat // 35 // sUtrArtha- jisa prakAra sAdhya dharmI ke sAdhana dharma kA avabodha karane ke lie pakSadharma kA upasaMhAra kiyA jAtA hai| 86. bauddha pakSa prayoga nahIM mAnate to usake nahIM kahane meM kyA kAraNa hai? sAdhya ke siddhi meM pratibandhaka hone ke kAraNa pakSa ko nahIM kahate yA prayojana nahIM hone ke kAraNa pakSa ko nahIM kahate? prathama vikalpa ayukta hai, jaba vAdI sAdhya avinAbhAvI niyama vAle hetu dvArA apane pakSa ko siddha karane meM prastuta hotA hai taba kiyA gayA pakSa kA prayoga sAdhya kI siddhi meM pratibandhaka ho nahIM sakatA, kyoMki usa pakSa prayoga se to prativAdI kA pakSa asiddha ho jAtA hai (khaMDita hotA hai)| dvitIya vikalpa bhI ayukta hai, kyoMki pratipAdya viSaya kI pratipatti (jAnakArI) honA rUpa vizeSa prayojana pakSa prayoga hone para hI sadhatA hai| yadi pakSa kA prayoga na kiyA jAe to kinhIM mandabuddhi vAloM 124:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/35 87. " prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhata:" itybhidhaanaat| tato yukto gamyamAnasyApyasya prayogaH, kathamanyathA zAstrAdAvapi pratijJAprayogaH syAt ? na hi zAstre niyatakathAyAM pratijJA nAbhidhIyate - 'agniratra dhUmAt, vRkSoyaM ziMzapAtvAt' ityAdyabhidhAnAnAM tatropalambhAt / 88. parAnugrahapravRttAnAM zAsvakArANAM pratipAdyAvabodhanAdhInadhiyAM zAstrAdau pratijJAprayogo yuktimAnevopayogitvAttasyetyabhidhAne vAdepi so'stu tatrApi teSAM taadRshtvaat| amumevArthaM ko vetyAdinA paropahasanavyAjena samarthayate ko prakRta artha kA bodha nahIM ho sktaa| yaha bAta jarUra hai ki jo vyakti pakSa prayoga ke binA bhI prakRta artha ko jAna sakate haiM unake liye to pakSa kA prayoga nahIM karanA abhISTa hI hai| - 87. anumAna prayoga kI paripATI to pratipAdya ( ziSyAdi) ke anusAra huA karatI hai| ataH gamyamAna ( jJAta) rahate hue bhI pakSa kA prayoga karanA caahie| yadi aisI bAta nahIM hotI to zAstra ke prArambha meM pratijJA prayoga kisa prakAra hotA? zAstra meM niyata kathA ke prasaMga meM pratijJA arthAt pakSa prayoga nahIM hotA ho vaha bhI bAta nahIM hai " agniratra dhUmAt" vRkSoyaM ziMzapAtvAt- yahA~ para dhUma hone se agni hai, ziMzapA hone se yaha vRkSa hai ityAdi rUpa se pakSa ke prayoga zAstra kathA meM upalabdha hote haiN| 88. bauddha zAstrakAra ziSyoM ko bodha kisa prakAra ho? isa prakAra ke vicAra meM lage rahate haiM ataH parAnugraha karane vAle ve zAstrAdi meM yadi pratijJA kA prayoga karate hoM to yuktisaMgata hai, kyoMki pratipAdya ziSyAdi ke liye pakSa prayoga upayogI hai| jaina- to yahI bAta vAda meM hai, vAda meM bhI vAdIgaNa parAnugraha pakSa evaM pratipAdya ko avabodhana karAne meM lage rahate haiM ataH vAda kAla meM bhI pakSa kA prayoga nitAnta Avazyaka hai| isI artha kA upahAsa karate hue samarthana karate haiM prameyakamalamArttaNDasAra:: 125
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/36 ko vA tridhA hetamaktvA samarthayamAno na pakSayati ?136 / / 89. ko vA prAmANikaH kAryasvabhAvAnupalambhabhedena pakSadharmatvAdirUpatrayabhedena vA tridhA hetumuktvA'siddhatvAdidoSaparihAradvAreNa samarthayamAno na pakSayati? api tu pakSaM krotyev| na cA'samarthito hetuH saadhysidhdynggmtiprsnggaat| tataH pakSaprayogamanicchatA hetumanuktvaiva tatsamarthanaM krttvym| hetoravacane kasya samarthanamiti cet? pakSasyApyanabhidhAne kva hetvAdiH pravarttatAm? gamyamAne pratijJAviSaye eveti cet; gamyamAnasya hetvAderapi smrthnmstu| ko vA tridhA hetumuktvA samarthayamAno na pakSayati // 36 // satrArtha- kauna aisA buddhimAna hai ki jo tIna prakAra ke het ko kahakara punazca usakA samarthana karatA huA bhI pakSa kA prayoga na kare? [apitu avazya hI kre]| 89. aisA kauna prAmANika buddhimAna puruSa hai jo kArya hetu, svabhAva hetu evaM anupalambha hetu isa prakAra hetu ke tIna bhedoM ko kathana karatA hai athavA pakSadharmatva, sapakSasattva aura vipakSa vyAvRttirUpa hetu ke tIna svarUpa kA pratipAdana asiddhAdi doSoM kA parihAra karane ke lie karatA hai vaha puruSa pakSa kA prayoga na kare? arthAt vaha avazya hI pakSa kA prayoga karatA hai| asamarthita hetu sAdhyasiddhi kA nimitta honA bhI asambhava hai, kyoMki atiprasaMga hai arthAt samarthana rahita hetu sAdhyasiddhi ke prati nimitta ho sakatA hai to hetvAbhAsa bhI sAdhyasiddhi ke prati nimitta ho sakatA hai kyoMki usake svarUpa kA pratipAdanAdirUpa se samarthana karanA to Avazyaka nahIM rahA? phira to pakSaprayoga ko nahIM cAhane vAle puruSa ko hetu ke binA kahe hI usakA samarthana karanA caahie| bauddha- hetu kA vacana yA prayoga kiye binA kisakA samarthana kare? jaina- to pakSa kA vacana na kahane para hetu Adi bhI kahA~ para pravRtta hoMge? 126:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/37 gamyamAnasyApi hetvAdermandamatipratipattyartha vacane tadarthameva pratijJAvacanamapyastu vishessaabhaavaat| tataH sAdhyapratipattimicchatA hetupryogvtpksspryogopybhyupgntvyH| tavayasyaivAnumAnAGgatvAt, ityAha etadvayamevAnumAnAGgam, nodAharaNam // 37 // 90. nanu pakSahetudRSTAntopanayanigamanAnyavayavA:13 ityabhidhAnAd dRssttaantaaderpynumaanaanggtvsmbhvaadetdvymevaanggmityyuktmuktm| pratijJA hyaagmH| heturanumAnam, pratijJAtArthasya tenaanumiiymaantvaat| udAharaNaM pratyakSam, "vAdiprativAdinoryatra buddhisAmyaM tadudAharaNam" iti vcnaat| upanaya upamAnam, dRSTAntadharmisAdhyadharmiNoH sAdRzyAt, "prsiddhsaadhrmyaatsaadhysaadhnmupmaanm||" bauddha- gamyamAna (jJAta hue) pratijJA ke viSaya meM hI hetu Adi pravRtta hote haiN| jaina- to vaise hI gamyamAna hetu Adi kA samarthana karanA caahie| bauddha- maMdamati ko samajhAne ke lie gamyamAna hetu Adi kA bhI kathana karanA par3atA hai| jaina- isI prakAra pratijJA prayoga bhI mandamati ko samajhAne ke liye karanA par3atA hai| ubhayatra samAna bAta hai, koI vizeSatA nhiiN| ataH sAdhya kI pratipatti ko cAhane vAle puruSa ko hetu prayoga ke samAna pakSa prayoga bhI svIkAra karanA caahiye| yahI do anumAna ke aMga haiM aisA agrima sUtra meM kahate haiM etadvayamevAnumAnAMga nodAharaNam // 37 // sUtrArtha- pakSa aura hetu ye do hI anumAna ke aMga haiM, udAharaNa anumAna kA aMga nahIM hai| 90. naiyAyikAdi paravAdiyoM kA kahanA hai ki pakSa, hetu, dRSTAnta, upanaya, nigamana ye pA~ca anumAna ke aMga haiM, inameM udAharaNa ko nyAyasUtra 1/1/32 14. nyAyasUtra 1/1/6 prameyakamalamArtaNDasAraH: 127
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/37 itybhidhaanaat| sarveSAmekaviSayatvapradarzanaphalaM nigamanamityAzaGkayodAharaNasya tAvattadaGgatvaM niraakurvnnaah-nodaahrnnm| anumAnAGgamiti smbndhH| 91. taddhi ki sAkSAtsAdhyapratipattyarthamupAdIyate, hetoH sAdhyAvinAbhI anumAna kA aMga svIkAra kiyA hai ataH anumAna ke do hI aMga mAnanA ayukta hai| pakSa Adi aMgoM kA artha isa prakAra hai- pakSa arthAt pratijJA Agama jJAna rUpa hotI hai| hetu anumAna rUpa hotA hai, kyoMki pratijJAta artha anumAna dvArA anumeya (jAnane yogya) hotA hai| prativAdI (jo pahale apanA pakSa sthApita karatA hai use vAdI kahate haiM aura jo pakSa kA nirAkaraNa karate hue apanA dUsarA pakSa (siddhAMta) sthApita karatA hai use prativAdI kahate haiM) kA buddhisAmya jahA~ para ho use udAharaNa kahate haiM, arthAt donoM kA jo mAnya evaM jJAta ho use udAharaNa kahate haiN| upanaya upamA pramANarUpa hotA hai kyoMki dRSTAnta dharmI aura sAdhya dharmI kA sAdRzya isakA viSaya hai, prasiddha sAdharmya se sAdhya ko sAdhanA upamAjJAna kahalAtA hai isa jJAnarUpa upanaya hotA hai| sabhI pramANoM kA eka viSaya hai aisA pradarzana karanA arthAt Agama anumAnAdi pramANa dvArA pratipAdita pakSa hetu Adi kA viSaya eka agni Adi sAdhya ko siddha karanA hI phala hai aisA anta meM dikhalAnA nigamana nAma kA anumAna kA aMga hai| ___ isa prakAra ke naiyAyikAdi ke maMtavya ko lakSya karake hI AcArya mANikyanaMdI ne "nodAharaNam" isa pada kA prayoga kiyA hai arthAt udAharaNa anumAna kA aMga nahIM hai aisA prathama hI yahA~ para kahakara ukta maMtavya kA nirAkaraNa kiyA hai (Age kramaza: upanaya aura nigamana kA bhI nirAkaraNa kreNge)| 91. naiyAyikoM se jaina pUchate haiM ki udAharaNa kA prayoga sAkSAt 128:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/38-39 bhAvanizcayArthaM vA, vyAptismaraNArthaM vA prakArAntarAsambhavAt? tatrAdyavikalpo'yuktaH na hi tatsAdhyapratipattyaGgaM tatra yathoktahetoreva vyApArAt // 38 // na hi tat sAdhyapratipattyaGga tatra yathoktahetoreva sAdhyAvinAbhAvaniyamaikalakSaNasya vyaapaaraat| dvitIyavikalpopyasambhAvyaHtadavinAbhAvanizcayArthaM vA vipakSe bAdhakAdeva tatsiddheH // 39 // 92. na hi hetostena sAdhyenAvinAbhAvasya nizcayArthaM vA tadupAdAnaM yuktam: vipakSe bAdhakAdeva ttsiddheH| na hi sapakSe sattvamAtrAddhetorvyAptiH sAdhya kI pratipatti karAne ke liye hotA hai athavA hetu kA sAdhyAvinAbhAva nizcita karAne ke liye hotA hai yA vyApti kA smaraNa karAne ke liye hotA hai? ukta tIna vikalpoM ko chor3akara anya prakAra to sambhava nahIM na hi tat sAdhyapratipatyakaM tatra yathoktahetoreva vyApArAt // 38 // sUtrArtha- sAdhya kI pratipatti ke lie udAharaNa nimitta nahIM hai, kyoMki vaha pratipatti to yathokta (sAdhyAvinAbhAvI) hetu ke prayoga se hI ho jAtI hai| sAdhya ke sAtha jisakA avinAbhAvI sambandha hai aise hetu dvArA hI sAdhya kA bodha ho jAne se udAharaNa kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| dvitIya vikalpa hetu kA sAdhyAvinAbhAva jJAta karane ke liye udAharaNa rUpa aMga ko svIkAra karanA bhI ayukta haitadavinAbhAvanizcayArthaM vA vipakSe bAdhakAdeva tat siddheH // 39 // sUtrArtha- sAdhya sAdhana kA avinAbhAva nizcita karane ke liye bhI udAharaNa kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki vipakSa meM bAdhaka pramANa ko dekhakara hI usakA nizcaya ho jAtA hai| 92. sAdhya ke sAtha amuka hetu kA avinAbhAva hai isa prakAra kA nirNaya karane ke lie udAharaNa ko grahaNa karanA bhI ayukta hai, vaha prameyakamalamArtaNDasAraH: 129
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/40 siddhayati, 'sa zyAmastatputratvAditaratatputravat' ityatra tadAbhAsepi ttsmbhvaat| 93. nanu sAkalyena sAdhyanivRttau sAdhana nivRtteratrAsambhavAtparatra gaurepi tatputre tatputratvasya bhAvAnna vyAptiH tarhi sAkalyena sAdhyanivRttI sAdhananivRttinizcayarUpAdvAdhakAdeva vyAptiprasiddheralaM dRSTAntakalpanayA / vyaktirUpaM ca nidarzanaM sAmAnyena tu vyAptiH tatrApi tadvipratipattAvanavasthAnaM syAt dRSTAntAntarApekSaNAt // 40 // nirNaya to vipakSa meM bAdhaka pramANa se hI hetu kA avinAbhAva siddha hotA hai| hetu ke sAdhyAvinAbhAva kI siddhi kevala sapakSasAttva se nahIM hotI, kyoMki sapakSasattva to hetvAbhAsa meM bhI sambhava hai, jaise " vaha putra kAlA hai, kyoMki usakA putra hai, jisa taraha usake anya putra bhI kAle haiM" isa prakAra ke tatputratvAdi hetvAbhAsoM meM sapakSa sattva rahatA hai kintu usase sAdhya ke sAtha vyApti siddha nahIM hotii| 93. zaMkA- ukta anumAna meM sAkalyapane se sAdhya ke nivRtta hone para sAdhana kI nivRtti honA asambhava hai, kyoMki usake anya gore putra meM bhI tatputratva sambhAvita hai ataH tatputratva hetu kI svasAdhya ( kAlA honA) ke sAtha vyApti siddha nahIM hotI ? samAdhAna- to phira sAkalyapane se sAdhya ke nivRtta hone para sAdhana kI nivRtti hotI hai aisA nizcaya karAne vAle bAdhaka pramANa se hI vyApti kI siddhi huI, dRSTAnta kI kalpanA to vyartha hI hai| vyaktirUpaM ca nidarzanaM sAmAnyena tu vyAptistatrApi tad vipratipattAvanavasthAnaM syAt dRSTAntAMtarApekSaNAt // 40 // sUtrArtha- dUsarI bAta yaha bhI hai ki dRSTAnta kisI vizeSa vyaktirUpa mAtra hotA hai kintu vyApti sAmAnyarUpa hotI hai ataH dRSTAnta meM bhI yadi sAdhyasAdhana ke avinAbhAva sambandha meM vivAda khar3A ho jAya to anavasthA doSa AyegA kyoMki ukta vivAda sthAna meM punaH duSTAnta kI AvazyakatA par3egI tathA usameM vivAda hone para tIsare dRSTAnta kI AvazyakatA hogii| 130:: prameyakamalamArttaNDasAraH "
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/41-42 94. kiJcaM, vAdiprativAdinoryatra buddhisAmyaM sa dRSTAnto bhavati pratiniyatavyaktirUpaH, yathA'gnau sAdhye mhaansaadiH| vyaktirUpaM ca nidarzanaM kathaM tadavinAbhAvanizcayArthaM syAt? pratiniyatavyaktau tannizcayasya krtumshkteH| aniyatadezakAlAkArAdhAratayA sAmAnyena tu vyaaptiH| kathamanyathAnyatra sAdhanaM sAdhyaM sAdhayet? tatrApi dRSTAntepi tasyAM vyAptau vipratipattau satyAM dRSTAntAntarAnveSaNe'navasthAnaM syaat| nApi vyAptismaraNArthaM tathAvidhahetuprayogAdeva tatsmRteH // 41 // nApi vyAptismaraNArthaM dRSTAntopAdAnaM tathAvidhasya pratipannAvinAbhAvasya hetoH prayogAdeva ttsmRteH| evaM cAprayojanaM tdudaahrnnm| tatparamabhidhIyamAnaM sAdhyadharmiNi sAdhyasAdhane sandehayati // 42 // 94. jahA~ vAdI- prativAdI donoM ke buddhi kA sAmya ho vaha dRSTAnta kahalAtA hai, yaha dRSTAnta pratiniyata vyaktirUpa huA karatA hai, jaise agnirUpa sAdhya meM mahAnasa kA dRSTAnta hai| yaha vyaktirUpa udAharaNa sAdhyasAdhana ke avinAbhAva kA nizcaya kisa prakAra karA sakatA hai? pratiniyata vyakti meM usake nizcaya ko karanA to azakya hI hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki aniyata deza, aniyata kAla evaM aniyata AkAra ke AdhAra rUpa se sAmAnyasvarUpa vyApti hotI hai, usakA pratiniyatavyakti meM nizcaya honA kathamapi sambhava nahIM hai| yadi aisA nahIM hotA to anyatra sthAna para hetu svasAdhya ko kaise siddha karatA? tathA dRSTAnta meM bhI vyApti ke viSaya meM vivAda ho jAya to anya dRSTAnta kI khoja karanI par3egI phira usase anavasthA aayegii| nApi vyAptismaraNArthaM tathAvidhahetuprayogAdeva tatsmRteH // 41 // sUtrArtha- vyApti kA smaraNa karAne ke lie bhI udAharaNa kI jarUrata nahIM, usakA smaraNa to tathAvidha hetu ke prayoga se hI ho jAyA karatA hai| vyApti smRti ke liye dRSTAnta kA grahaNa bhI vyartha hai, kyoMki jisakA sAdhyAvinAbhAva jJAta hai aise hetu ke prayoga se hI vyApti smaraNa ho jAtA hai| isa prakAra udAharaNa prayojanabhUta nahIM hai, aisA siddha huaa| tat paramabhidhIyamAnaM sAdhyadharmiNi sAdhyasAdhane saMdehayati // 42 // prameyakamalamArtaNDasAraH: 131
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/43-44 kuto'nyathopanayanigamane? 143 // paraM kevalamabhidhIyamAnaM sAdhyasAdhane sAdhyadharmiNi sandehayati sandehavatI kroti| kuto'nyathopanayanigamane? mA bhUdRSTAntasyAnumAna pratyaGgatvamupanayanigamanayostu syAdityAzaGkApanodArthamAha na ca te tadar3e sAdhyadharmiNi hetusAdhyayorvacanAdevA'saMzayAt // 44 // na ca te tadane sAdhyadharmiNi hetusAdhyayorvacanAdeva hetusAdhyapratipattI sNshyaabhaavaat| tathApi dRSTAntAderanumAnAvayavatve heturUpatve vA kuto'nyathopanayanigamane // 3 // sUtrArtha- tathA kevala udAharaNa ko kahane se sAdhyadharmI meM sAdhyasAdhana ke bAre meM saMzaya utpanna hotA hai| yadi aisA nahIM hotA to udAharaNa ke anaMtara hI upanaya aura nigamana ke prayoga kI AvazyakatA kisa taraha hotI? abhiprAya yaha ki bAla prayogarUpa anumAna meM pakSa hetu aura udAharaNa ke anantara tatkAla hI upanaya aura nigamana kA prayoga kiyA jAtA hai, kevala udAharaNa kA prayoga kare aura Age ke upanayAdi ko na kahe to sAdhyasAdhana sandehAspada ho jAte haiM (arthAt ye dhUma tathA agnirUpa sAdhyasAdhana mahAnasa ke samAna hai yA anya hai? isa prakAra kevala udAharaNa ke prayoga se sandeha banA rahatA hai|) dRSTAnta anumAna kA bhale hI na ho kintu upanaya aura nigamana to usake aMga hote haiM? isa prakAra kI AzaMkA hone para usako dUra karate na ca te tadaMge sAdhyadharmiNi hetu sAdhyayorvacanAdevA'saMzayAt // 44 // sUtrArtha- upanaya aura nigamana bhI anumAna ke aMga nahIM haiM kyoMki sAdhyadharmI meM sAdhya aura hetu kA kathana karane se hI 132:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/45 samarthana vA varaM heturUpamanumAnAvayavo vAstu sAdhye tadupayogAt / / 45 // samarthanameva varaM heturUpamanumAnAvayavo vAstu sAdhye tsyopyogaat| samarthanaM hi nAma hetorasiddhatvAdidoSaM nirAkRtya svsaadhyenaa'vinaabhaavsaadhnm| sAdhyaM prati hetorgamakatve ca tasyaivopayogo naanysyeti| 95. nanu vyutpannaprajJAnAM sAdhyadharmiNi hetusaadhyyorvcnaadevaasNshyaadrthprtiptterdRssttaantaadivcnmnrthkmstu| bAlAnAM tvavyutpannaprajJAnAM vyutpattyarthaM tannAnarthakamityAha tatsambandhI saMzaya dUra ho jAtA hai| isa prakAra saMzaya rahita sAdhya siddhi saMbhAvita hote hue bhI dRSTAntAdi ko anumAna kA aMga mAnA jAya athavA sapakSasattvAdi hetu kA trirUpa mAnA jAya to samarthanaM vA varaM heturUpamanumAnAvayavo vAstu sAdhye tadupayogAt // 45 // sUtrArtha- heturUpa samarthana ko hI anumAna kA avayava mAnA jAya, kyoMki vaha sAdhya meM upayogI hai| hetu ke asiddhAdi doSa ko dUra karake svasAdhya ke sAtha usakA avinAbhAva sthApita karanA samarthana kahalAtA hai| athavA vipakSa meM sAkalyapane se bAdhaka pramANa kA pradarzana karanA samarthana hai| sAdhya ke prati hetu kA gamakapanA hone meM samarthana hI upayogI hai anya nhiiN| 95. zaMkA- vyutpanna prajJA vAle (sAdhya sAdhana sambandhI pUrNajJAna rakhane vAle) puruSoM ko sAdhyadharmI meM hetu aura sAdhya ke kathana se hI saMzayarahita artha kI pratipatti ho jAtI hai ataH unako dRSTAntAdi kA kathana karanA vyartha hai kintu avyutpanna prajJAvAle puruSoM ko vyutpanna karAne ke lie dRSTAntAdika vyartha nahIM hote? uparyukta zaMkA kA samAdhAna karate haiM prameyakamalamArtaNDasAraH: 133
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlavyutpattyarthaM tattrayopagame zAstra evAsau na vAde'nupayogAt // 46 // 3/46 96. bAlavyutpattyarthaM tantrayopagame dRSTAntopanayanigamanatrayAbhyupagame, zAstra evAsau tadabhyupagamaH kartavyaH na vaade'nupyogaat| na khalu vAdakAle ziSyA vyutpAdyante vyutpannaprajJAnAmeva vAde'dhikArAt / 97. zAstre codAharaNAdau vyutpannaprajJA vAdino vAdakAle ye prativAdino yathA pratipadyante tAn tathaiva pratipAdayituM samarthA bhavanti, prayogaparipATyAH pratipAdyAnurodhato jinptimtaanusaaribhirbhyupgmaat| bAlavyutpatyarthaM tat trayopagame zAstra evAsau na vAde'nupayogAt // 6 // sUtrArtha - jo nyAyazAstra meM bAla (avyutpanna ) haiM unheM jJAna karAne ke lie udAharaNa, upanaya aura nigamana kA prayoga zAstra ( vItarAga kathA) meM hI svIkAra kiyA gayA hai| kintu vAda (vijigISu kathA) meM unakA prayoga anupayogI hai| 96. bAla buddhivAle puruSoM ke jAnakArI ke lie dRSTAnta Adi tInoM aMgoM ko svIkAra kiyA jAtA hai kintu vaha svIkRti zAstra ke samaya hai bAda ke samaya nahIM, bAda meM dRSTAntAdi to anupayogI haiN| yadi dRSTAnta, upanaya aura nigamana ko svIkAra karanA hai to vaha zAstra carcA meM svIkAra karanA cAhie, vAda kAla meM nhiiN| isakA kAraNa yaha hai ki vAdakAla meM ziSyoM ko vyutpanna nahIM banAyA jaataa| vAda kA adhikAra to vyutpanna buddhi vAloM ko hI hai| 97. zAstra meM udAharaNa Adi rahate haiM usameM jo nipuNa ho jAte haiM ve vAdIgaNa vAda karate samaya sAmane vAle prativAdI puruSa jisa prakAra se samajha sake unako usI prakAra se samajhAne meM samartha huA karate haiM, usa samaya anumAna ke jitane aMgoM kA jitane se prayojana sadhatA hai utane aMga kA prayoga kiyA jAtA hai, kyoMki prayoga paripATI to pratipAdya ke anusAra hotI hai - aisA jinendra mata kA anusaraNa karane vAloM ne svIkAra kiyA hai| 134 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/47-49 tatra tayutpAdanArthaM dRSTAntasya svarUpaM prakAraM copadarzayatidRSTAnto dvedhA'nvayavyatirekabhedAt // 47 // dRSTo hi vidhiniSedharUpatayA vAdiprativAdibhyAmavipratipattyA pratipanno'ntaH sAdhyasAdhanadharmo yatrAsau dRSTAnta iti vyutptteH| atha ko'nvayadRSTAntaH kazca vyatirekadRSTAnta iti cetsAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate sonvayadRSTAntaH // 48 // yathAgnau sAdhye mhaansaadiH| sAdhyAbhAve sAdhanavyatireko yatra kathyate sa vytirekdRssttaantH||49|| aba bAlabuddhi ko vyutpanna karAne ke lie dRSTAnta kA svarUpa tathA prakAra kahate haiM dRSTAnto dvedhA'nvayavyatirekabhedAt // 47 // sUtrArtha- dRSTAnta ke do bheda haiM anvaya dRSTAnta aura vyatireka dRssttaant| vAdI aura prativAdI dvArA binA vivAda ke vidhi pratiSedha rUpa meM dekhA gayA hai sAdhya sAdhana dharma jahA~ para use "dRSTAnta" kahate haiN| dRSTAnta zabda kA vyutpatti artha hai- dRSTau antau sAdhyasAdhana-dharmo yasmin sa dRssttaantH| anvaya dRSTAnta kauna hai aura vyatireka dRSTAnta kauna hai? isa prakAra prazna hone para kahate haiMsAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate so'nvayadRSTAntaH // 48 // sUtrArtha- jahA~ para sAdhya se vyApta sAdhana ko dikhAyA jAtA hai use anvaya dRSTAnta kahate haiN| jaise agni ko sAdhya karane para rasoIghara kA dRSTAnta dete haiN| sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvaH yatra kathyate sa vyatirekadRSTAntaH 149 // prameyakamalamArtaNDasAraH: 135
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathA tasminneva sAdhye mahAhRdAdiH / atha ko nAma upanayo nigamanaM vA kimityAha 3/50-51 hetorupasaMhAra upanayaH // 50 // pratijJAyAstu nigamanam // 51 // 98. pratijJAyAstUpasaMhAro nigmnm| upanayo hi sAdhyAvinAbhAvitvena viziSTe sAdhyadharmiNyupanIyate yenopadarzyate hetuH sobhidhiiyte| nigamanaM tu pratijJAhetUdAharaNopanayAH sAdhyalakSaNaikArthatayA nigamyante sambaddhyante yena taditi / sUtrArtha - jahA~ para sAdhya ke abhAva meM sAdhana kA abhAva dikhalAyA jAtA hai use vyatireka dRSTAnta kahate haiN| jaise usI agnirUpa sAdhya karane meM mahAhada (sarovara yA jalAzaya) kA dRSTAnta diyA jAtA hai| upanaya kise kahate haiM aura nigamana kise kahate haiM? ise Age ke sUtroM meM batalAte haiM hetorupasaMhAra upanayaH 11501 pratijJAyAstu nigamanam // 51 // sUtrArtha- pakSa meM hetu kA upasaMhAra duharAnA upanaya hai aura pratijJA ko duharAnA nigamana hai| 98. pratijJA kA upasaMhAra nigamana hai sAdhya ke sAtha jisakA avinAbhAva hai aise hetu kA viziSTa sAdhya dharmI meM jisake dvArA pradarzana kiyA jAtA hai usako upanaya kahate haiM "upanIyate hetuH yena sa upanayaH" isa prakAra upanaya zabda kI nirukti hai / pratijJA, hetu, udAharaNa aura upanaya inakA sAdhya lakSaNabhUta eka hai artha jisakA isa prakAra jisake dvArA saMbaddha kiyA jAtA hai use nigamana kahate haiN| " nigamyate - saMbaddhayaMte pratijJAdayaH yena tad nigamanam " isa taraha nigamana zabda kI nirukti hai| 136:: prameyakamalamArttaNDasAra:
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/52-55 taccAnumAnaM hyavayavaM tryavayavaM paJcAvayavaM vA dviprakAraM bhavatIti darzayan tadanumAnaM dvedhA // 52 // ityaah| kutastad dvedheti cet? svArthaparArthabhedAt // 53 // tatrasvArthamuktalakSaNam // 54 // svArthamanumAnaM saadhnaatsaadhyvijnyaanmityuktlkssnnm| kiM punaH parArthAnumAnamityAha parArthamityAdiparArthaM tu tadarthaparAmarzivacanAjjAtam // 55 // tasya svArthAnumAnasyArthaH sAdhyasAdhane tatparAmarzivacanAjjAtaM isa prakAra do avayava vAlA yA tIna avayava vAlA athavA pA~ca avayava vAlA vaha anumAna do prakAra kA hotA hai aisA dikhalAte haiM tadanumAnaM dvedhA 1520 svArthaparArthabhedAt // 53 // svArthamuktalakSaNam // 54 // sUtrArtha- vaha anumAna do prakAra kA hai, svArthAnumAna aura praarthaanumaan| sAdhana se hone vAle sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM aisA pahale batAyA hai vahI svArthAnumAna kahalAtA hai| parArthAnumAna kauna sA hai batalAte hue kahate haiMparArthaM tu tadarthaparAmarzivacanAjjAtam // 55 // satrArtha- svArthAnumAna ke artha kA parAmarza karane vAle vacana se jo utpanna hotA hai use parArthAnumAna kahate haiN| svArthAnumAna ke arthabhUta sAdhyasAdhana ko prakAzita karane vAle vacana ko sunakara jo sAdhya kA prameyakamalamArtaNDasAraH: 137
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/56 yatsAdhyavijJAnaM ttpraarthaanumaanm| 99. nanu vacanAtmakaM parArthAnumAnaM prasiddham, taccoktaprakAra sAdhyavijJAnaM parArthAnumAnamiti varNayatA kathaM saGgahItamityAha tadvacanamapi taddhetutvAt // 56 // 100. tadvacanamapi tadarthaparAmarzivacanamapi taddhetutvAt jJAnalakSaNa mukhyAnumAnahetutvAdupacAreNa praarthaanumaanmucyte| upacAranimittaM cAsya pratipAdakapratipAdyApekSayAnumAnakAryakAraNatvam tatpratipAdakajJAnalakSaNAnumAna(naM) hetuH kAraNaM yasya tadvacanasya, tasya vA pratipAdyajJAnalakSaNAnumAnasya hetuH kAraNam, tadbhAvastaddhetutvam, tsmaaditi| mukhyarUpatayA tu jJAnameva pramANaM paranirapekSatayA'rthaprakAzakatvAditi praakprtipaaditm| jJAna hotA hai vaha parArthAnumAna hai| 99. zaMkA- parArthAnumAna vacanAtmaka hotA hai, sAdhya ke jJAna ko parArthAnumAna kahate haiM aisA varNana karate hue ukta vacanAtmaka parArthAnumAna kA saMgraha kyoM nahIM kiyA hai? isa zaMkA kA samAdhAna karate haiMtadvacanamapi taddhetutvAt // 56 // sUtrArtha- svArthAnumAna kA pratipAdaka vacana bhI kathaMcit parArthAnumAna kahalAtA hai, kyoMki vaha vacana parArthAnumAna jJAna meM kAraNa haiN| 100. sAdhya sAdhanabhUta artha ke dyotaka vacana bhI jJAna lakSaNabhUta mukhya anumAna kA nimitta hone ke kAraNa upacAra se parArthAnumAna kahalAtA hai| pratipAdaka puruSa aura pratipAdya ziSyAdi kI apekSA se isa anumAna meM kArya kAraNabhAva hone se yaha upacAra nimittaka hai| sAdhyasAdhana vacana kA pratipAdana karane vAle puruSa kA jJAna lakSaNabhUta anumAna hai kAraNa jisakA usako kahate haiM "tad vcn"| tathA pratipAdya ziSyAdi puruSa ke jJAna lakSaNarUpa anumAna kA jo kAraNa hai use "taddhetutva" kahate haiM yaha "tad vacanaM" aura "taddhetutvAt" zabda kI nirukti hai| 138:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/56 yathA cAnumAnaM dviprakAraM tathA heturapi dviprakAro bhavatIti darzanArthaM sa hetuRsdhetyAha isakA artha yaha hai ki jisa puruSa ko dhUma aura agnirUpa sAdhya sAdhana kA jJAna hai vaha kahIM parvatAdi meM dhUma ko dekhakara samIpastha puruSa ko kahatA hai ki "yahA~ para agni avazya hai kyoMki dhUma dikhAyI de rahA hai" isa sAdhya sAdhana ke vacana ko sunakara usake nimitta se ukta puruSa ko jo sAdhyasAdhana kA jJAna hotA hai vaha vAstavika parArthAnumAna hai aura ukta jJAtA puruSa ke jo sAdhyasAdhana ke vacana mAtra hai vaha aupacArika parArthAnumAna hai| para kI apekSA binA kiye jo padArthoM ko prakAzita karatA hai aisA jJAna hI mukhyarUpa se pramANa hai isa prakAra pahale pratipAdana kara cuke haiM (prathama bhAga ke kArakasAkalyavAda sannikarSavAda Adi prakaraNoM meM) ataH vacanAtmaka anumAna upacAra mAtra se parArthAnumAna kahalA sakatA hai vAstavika rUpa se nahIM- aisA nizcaya huaa| kahane kA tAtparya yaha hai ki naiyAyika Adi paravAdI sAdhya sAdhana ko kahane vAle vacana ko hI parArthAnumAna mAnate haiM, unake yahA~ sarvatra jJAna ke kAraNa ko hI pramANa mAnA jAtA hai jaise indriya aura padArtha kA sannikarSa arthAt yogya samIpa sthAna meM honA jJAna kA kAraNa hai so isa sannikarSa ko pramANa mAnA kintu padArthoM ko jAnane kI sAmarthya to jJAna meM hai ata: jJAna hI pramANa hai, bAdhyasannikarSAdi to vyabhicArI kAraNa hai arthAt isase jJAna ho, nahIM bhI ho, tathA divya jJAnI ke to ina kAraNoM ke binA hI jJAna utpanna hotA hai ataH pramANa to jJAna hI hai, vacana ko pramANa mAnanA, sannikarSa ko pramANa mAnanA yaha saba mAnyatA sadoSa hai, isakA vivecana prathama bhAga meM bhalIbhAMti ho cukA hai| isa prakAra yaha nizcita ho jAtA hai ki sAdhya sAdhana ke vacana parArthAnumAna kA nimitta hone se upacAra se use parArthAnumAna kaha dete haiM, vaha koI vastubhUta anumAna pramANa nahIM hai| aisA bhAvArtha samajhanA caahie| anumAna ke samAna hetu bhI do prakAra kA hotA hai aisA kahate prameyakamalamArtaNDasAraH: 139
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/57-58 sa heturdvadhA upalabdhyanupalabdhibhedAt iti // 57 // yo'vinAbhAvalakSaNalakSito hetuH prAkpratipAditaH sa dvedhAbhavati upalabdhyanupalabdhibhedAt / tatropapalabdhirvidhisAdhikaivAnupalabdhizca pratiSedhasAdhikaivetya nayorviSayaniyamamupalabdhirityAdinA vighaTayati upalabdhirvidhipratiSedhayoranupalabdhizca // 58 // 102. avinAbhAvanimitto hi sAdhyasAdhanayorgamyagamakabhAvaH / yathA copalabdhervidhau sAdhye'vinAbhAvAdgamakatvaM tathA pratiSedhepi / anupalabdhezca yathA pratiSedhe tato gamakatvaM tathA vidhAvapItyagre svayamevAcAryo vakSyati / haiM sa heturdvadhA upalabdhyanupalabdhibhedAt // 57 // sUtrArtha - upalabdhi hetu aura anupalabdhi hetu isa taraha hetu ke do bheda haiN| 101. sAdhya ke sAtha jisakA avinAbhAva hai vaha hetu kahalAtA hai aisA pahale kahA hai, usake upalabdhi hetu aura anupalabdhi hetu isa taraha do bheda haiN| upalabdhi hetu kevala vidhi sAdhaka hI hai aura anupalabdhi hetu kevala pratiSedha sAdhaka hI hai aisA ina hetuoM ke viSaya kA niyama karane vAlA sUtra Age kahate haiM upalabdhirvidhipratiSedhayoranupalabdhizca // 58 // sUtrArtha - upalabdhi hetu bhI vidhi tathA pratiSedha ( astitva nAstitva yA sadbhAva abhAva) kA sAdhaka hai aura anupalabdhi hetu bhI vidhi tathA pratiSedha kA sAdhaka hai| 102. sAdhya - sAdhana meM gamyagamakabhAva avinAbhAva ke nimitta se hotA hai| jisa prakAra vidhi rUpa sAdhya meM avinAbhAva ke kAraNa ukta upalabdhi hetu usa pratiSedharUpa sAdhya kA gamaka hotA hai| tathA jisa prakAra pratiSedharUpa sAdhya meM avinAbhAva ke nimitta se anupalabdhi hetu gamaka 140 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/59 sA copalabdhirdviprakArA bhavatyaviruddhopalabdhirviruddhopalabdhizcetiaviruddhopalabdhirvidhau SoDhA vyApyakAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt // 59 // 103. tatra sAdhyenAviruddhasya vyApyAderupalabdhirvidhau sAdhye SoDhA bhavati vyaapykaarykaarnnpuurvottrshcrbhedaat| ___104. nanu kAryakAraNabhAvasya kutazcitpramANAdaprasiddhaH kathaM kArya kAraNasya tadvA kAryasya gamakaM syAdityapyAstAM tAvadviSayaparicchede sambandhaparIkSAyAM kAryakAraNatAdisambandhasya prsaadhyissymaanntvaat| hotA hai usa prakAra vidhi rUpa sAdhya meM bhI usI nimitta se anupalabdhi hetu gamaka hotA hai| Age svayaM AcArya isa viSaya ko kheNge| upalabdhi do prakAra kI hai aviruddhopalabdhi aura viruddhoplbdhi| Age aviruddhopalabdhi ke bheda batAte haiM aviruddhopalabdhirvidhau SoDhA vyApyakAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt // 59 // sUtrArtha- vidhirUpa sAdhya ke rahane para aviruddha upalabdhirUpa hetu ke chaha bheda hote haiM- vyApyaaviruddhopalabdhihetu, kAryaaviruddhopalabdhihetu, kAraNaaviruddhopalabdhihetu, pUrvacaraaviruddhaupalabdhihetu, uttaracaraaviruddhaupalabdhihetu, sahacara aviruddhuplbdhihetu| 103. sAdhya ke sAtha jo aviruddhapane se upalabdha ho aise hetu ke vidhirUpa sAdhya ke rahane para ye chaha bheda sambhAvita haiN| 104. bauddha- kisI pramANa se kArya kAraNabhAva siddha nahIM hotA ataH kArya hetu kAraNarUpa sAdhya kA gamaka yA kAraNa hetu kAryarUpa sAdhya kA gamaka kisa prakAra ho sakatA hai? jaina- isa mantavya ko abhI aise hI rahane dIjie Age pramANa ke viSaya kA varNana karane vAle pariccheda meM sambandha kI parIkSA karate hue kAryakAraNa Adi sambandha kI parIkSA karate hue kAryakAraNa Adi prameyakamalamArtaNDasAraH: 141
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/60 105. nanu prasiddhapi kAryakAraNabhAve kAryameva kAraNasya gamaka tasyaiva tenAvinAbhAvAt, na punaH kAraNaM kAryasya tadabhAvAt; ___106. ityasaGgatam; kAryAvinAbhAvitayA'vadhAritasyAnumAnakAlaprAptasya chatrAderviziSTakAraNasya chAyAdikAryAnumApakatvena suprsiddhtvaat| na hyanukUlamAtramantyakSaNaprAptaM vA kAraNaM liGgamucyate, yena pratibandhavaikalyasambhavAvyabhicAri syAt, dvitIyakSaNe kAryasya pratyakSIkaraNAdanumAnAnarthakyaM vaa| tadeva samarthayamAno rasAdekasAmagrayanumAnenetyAdyAharasAdekasAmagrayanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiJcitkAraNaM heturyatra sAmarthyApratibandhakAraNAntarAvaikalye // 60 // sambandha ko bhale prakAra se siddha karane vAle haiN| 105. bauddha- kAryakAraNa bhAva siddha ho jAya to bhI kevala kArya hI kAraNa kA gamaka bana sakatA hai kyoMki kArya kAraNa ke sAtha avinAbhAvI hai, kintu kAraNa, kArya ke sAtha avinAbhAvI nahIM hone se usakA gamaka nahIM bana sakatA? ___106. jaina- yaha asaMgata hai, jisa kAraNa kA kAryAvinAbhAva sunizcita hai aise anumAnakAla meM upasthita hue chatrAdi viziSTa kAraNa, chAyA Adi rUpa kArya ke anumApaka ho rahe prasiddha hI hai| hama jaina anukUlatArUpa kAraNamAtra ko kAraNa hetu nahIM mAnate, na aMtyakSaNa prApta karane ko kAraNa hetu mAnate haiM jisase ki avinAbhAvitva kI vikalatA saMbhAvita rahane se vyabhicAra doSa aaye| athavA kAraNa ke dvitIya kSaNa meM arthAt uttarakAla meM kArya kA sAkSAtkAra ho jAne se kAraNAnumAna vyartha ho jAne kA prasaMga A ske| Age isI viSaya ko kahate haiM rasAdekasAmagrayanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiMcitkAraNaM heturyatra sAmarthyApratibaMdhakAraNAMtarAvaikalye 160 // sUtrArtha- rasa se sAmagrI kA anumAna aura usa anumAna se rUpa kA anumAna honA svIkAra karane vAle bauddhoM ko kAraNa hetu ko avazya mAnanA hogA jisameM ki sAmarthya kA pratibandha nahIM huA ho evaM kAraNAntaroM kI avikalatA (pUrNatA) ho| 142:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/61 107. AsvAdyamAnAddhi rasArvajanikA sAmagradhanumIyate pazcAtadanumAnena ruupaanumaanm| sajAtIyaM hi rUpakSaNAntaraM janayananneva prAktano rUpakSaNovijAtIyarasAdikSaNAntarotpattI prabhurbhavennAnyathA / 108. tathA caikasAmagrayanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiJcitkAraNaM heturyatra sAmarthyApratibandhakAraNAntarAvaikalye bhavataH / atha pUrvottaracAriNoH pratipAditahetubhyo rthAntaratvasamarthanArthamAhana ca pUrvottarakAlavarttinostAdAtmyaM tadutpattiva kAlavyavadhAne tadanupalabdheH // |61|| 4 107. bauddhoM kA mantavya hai ki AsvAdana kiye gaye rasa se usa rasa ko utpanna karane vAlI sAmagrI kA anumAna laga jAtA hai, pazcAt usa anumAna se rUpa kA anumAna hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki pahale kA rUpakSaNa ko utpanna karake hI vijAtIya rasAdi kSaNAntara kI utpatti karAne meM samartha sahAyaka ho sakatA hai anyathA nahIM / isa prakAra eka sAmagrIbhUta anumAna dvArA rUpAnumAna kA prAdurbhAva mAnane vAle bauddhoM kA jahA~ para sAmarthya kI rukAvaTa aura anya kAraNoM kI apUrNatA na ho usa kAraNa ko kAraNa hetu rUpa se svIkAra karanA iSTa hI hai| ataH bauddha ke mAnya tIna hetuoM meM (kArya-svabhAva aura anupalabdhi) kAraNarUpa hetu kA samAveza nahIM hone se unake hetu kI saMkhyA galata siddha hotI hai| pUrvacara aura uttaracara hetu bhI ukta hetuoM se pRthakarUpa siddha hote haiM aisA Age ke sUtra meM kaha rahe haiM na ca pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpattirvA kAlavyavadhAne tadanupalabdheH // 16 // sUtrArtha pUrvacara hetu aura uttara hetu tAdAtmya tathA tadutpatti rUpa to ho nahIM sakate kyoMki inameM kAla kA vyavadhAna par3atA hai ata: ina hetuoM kA svabhAva hetu yA kArya hetu meM antarbhAva karanA Avazyaka hai| 14. paMDita mahendrakumAra nyAyAcArya jI ne sUtra kA yahI pATha svIkAra kiyA hai| prameyakamalamArttaNDasAra :: 143
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/61 109. prayogaH-yadyatkAle anantaraM vA nAsti na tasya tena tAdAtmyaM tadutpattirvA yathA bhaviSyacchaGkhacakravarttikAle asato rAvaNAdeH, nAsti ca zakaTodayAdikAle anantaraM vA kRttikodyaadikmiti| tAdAtmyaM hi samasamayasyaiva kRtakatvAnityatvAdeH prtipnnm| agnidhUmAdezcAnyonyamavyavahitasyaiva tadutpattiH, na punavyavahitakAlasya atiprsnggaat| 110. nanu prajJAkarAbhiprAyeNa bhAvirohiNyudayakAryatayA kRttikodayasya gamakatvAtkathaM kAryahetau nAsyAntarbhAva iti cet? kathamevamabhUdbharaNyudayaH kAla vyavadhAna meM to tAdAtmya aura tadutpatti kI anupalabdhi hI rhegii| 109. jo jisa kAla meM yA anaMtara meM nahIM hai usakA usake sAtha tAdAtmya tadutpattirUpa sambandha nahIM pAyA jAtA hai, jaise AgAmIkAla meM hone vAle zaMkha nAmA cakravartI ke samaya meM asadbhUta rAvaNAdikA tAdAtmya yA tadutpattirUpa sambandha nahIM pAyA jaataa| rohiNI nakSatra ke udayakAla meM athavA anaMtara kRtikA nakSatra kA udaya nahIM pAyA jAtA ataH una nakSatroM kA tAdAtmyAdi sambandha nahIM hotaa| jo samAna samayavartI hote haiM aise kRtakatva aura nityatvAdi kA hI tAdAtmya sambandha ho sakatA hai| tathA agni aura dhUma Adi ke sAmAna jo paraspara meM avyavahita rahate haiM unameM hI tadutpatti sambandha honA sambhava hai, kAla vyavadhAnabhUta padArthoM meM nhiiN| aisA nahIM mAneMge to atiprasaMga hogaa| arthAt atIta aura anAgatavartI meM bhI tAdAtmyAdi mAnane kA aniSTa prasaMga prApta hogaa| 110. bauddha- prajJAkara gupta nAmA granthakAra kA mantavya hai ki bhAvI rohiNI kA udaya kRtikodaya kA kArya hai ataH kRtikodaya kA gamaka hotA hai, isalie isa rohiNI udaya kA kArya hetu meM antarbhAva kaise nahIM hogA? arthAt isakA antarbhAva kArya hetu meM honA caahiye| jaina- to phira "bharaNI" kA udaya eka muhUrtta pahale ho cukA kyoMki kRtikA kA udaya ho rahA hai" isa anumAna kI kisa prakAra pravRtti hogI? arthAt isa hetu kA kisameM antarbhAva kareMge? 144:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/61 kRttikodayAdityanumAnam? atha bharaNyudayopi kRttikodayasya kAraNaM tenAyama doSaH, 111. nanu yena svabhAvena bharaNyudayAtkRttikodayastenaiva yadi zakaTodayAt; tadA bharaNyudayAdivA'topi pazcAdasau syaat| yathA ca bauddha- bharaNI kA udaya bhI kRtikodaya kA kAraNa hai ata: ukta anumAna pravRtta nahIM honA Adi doSa nahIM aayegaa| 111. jaina- jisa svabhAva dvArA bharaNI udaya se kRtikodaya huA usI svabhAva dvArA rohiNI udaya se kRtikodaya huA hai kyA? yadi hA~ to bharaNI udaya ke bAda jaise kRtikA udaya hotA hai vaise rohiNI udaya ke bAda bhI kRtikA udaya honA cAhie? tathA jisa prakAra rohiNI udaya ke pahale kRtikA udaya hotA hai usa prakAra bharaNI udaya ke pahale bhI kRtikA udaya honA cAhie thA? tathA isa prakAra atIta aura anAgata kAraNoM kA eka kArya meM vyApAra honA svIkAra karate haiM to AsvAdyamAna rasa kA atIta rasa aura bhAvIrUpa donoM hI kAraNa ho sakate haiM? (kyoMki atIta aura anAgata kAraNoM kA ekatra kArya meM vyApAra honA svIkAra kara liyA) phira vartamAnarUpa kI athavA atItarUpa kI pratIti saMbhAvita nahIM rhegii| abhiprAya yaha hai ki vartamAna kArya meM anAgata hetu hotA hai to usakA avabodha kisa prakAra hogA? arthAt nahIM ho sktaa| atItakAla aura eka kAla arthAt vartamAnakAla hai jinase una padArthoM kA bodha hotA hai (kAraNahetu se) na ki anAgatoM kaa| aisA bauddha abhimata pramANavArtika grantha meM kahA hai- yaha bhI ukta kathana se ayukta ho jAtA hai| isa carcA kA sAra yaha hai ki bauddha pUrvacara uttaracara Adi hetu ko nahIM mAnate ataH prazna hotA hai ki kRtikodaya AdirUpa pUrvacara Adi hetuoM kA antarbhAva kisa hetu meM kiyA jAya? unake yahA~ tIna hetu mAne haiM-kArya hetu, svabhAva hetu aura anupalabdhi hetu| tAdAtmya sambandha vAle padArtha meM svabhAva hetu pravRtta hotA hai evaM anupalabdhi hetu prameyakamalamArtaNDasAraH: 145
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/61 zakaTodayAtprAktathaiva bhrnnyudyaadpi| yadi cAtItAnAgatayorekatra kArye vyApAraH; tAsvAdyamAnasasyAtIto raso bhAvi ca rUpaM hetuH syaat| tato na vartamAnasya rUpasya vAtItasya vA prtiitiH| ityayuktamuktam-atItaikakAlAnAM gatirnA'nAgatAnAm iti| abhAva rUpa hotA hai ataH inameM pUrvacarAdi hetu antarbhUta nahIM ho skte| kArya hetu meM antarbhAva karanA cAhe to vaha bhI asambhava hai kyoMki kRtikA nakSatra kA udaya bharaNI aura rohiNI ke antarAla kAla meM hotA hai arthAt bharaNI udaya ke anantara aura rohiNI ke pahale hotA hai ataH yaha bharaNI udaya kA to uttaracara hetu hai, arthAt kRtikA kA udaya huA dekhakara bharaNI udaya kA nizcaya ho jAtA hai| tathA kRtikodaya ke eka muhUrta pazcAt rohiNI kA udaya hotA hai ataH usake liye yaha kRtikodaya pUrvacara hetu hotA hai, isa prakAra kRtikodaya bharaNI udaya Adi se kAla vyavadhAna ko liye hue hai, jinameM kAla kA vyavadhAna par3atA hai una padArthoM meM kArya kAraNabhAva nahIM mAnA jaataa| phira bhI bauddha kI mAnyatA yaha hai ki kRtikodaya hetu kA kArya hetu meM hI antarbhAva karanA cAhie, isa mAnyatA para vicAra karate haiMkRtikodaya eka kArya hai aisA mAnakara usameM atIta bharaNI udaya aura anAgata rohiNI udaya kAraNa par3ate haiM aisA svIkAra karate haiM to pahalI bAdhA to yaha AtI hai ki jisakA kAraNa abhI Age hone vAlA hai usakI pratIti nahIM ho sakegI kyoMki kAraNa hI nahIM to usakA kArya kisa prakAra dRSTigocara hogA? dUsarI bAdhA yaha hogI ki svayaM bauddha mAnate haiM ki-"atItaikakAlAnAM gatirnAgatAnAm" atIta aura vartamAnavartI rUpAdi sAdhya kI hI kArya hetu dvArA avagati (jJAna) hotI hai, anAgata sAdhya kI nhiiN| ataH kRtikodayarUpa pUrvacara Adi hetuoM kA kAryahetu meM antarbhAva karanA kathamapi siddha nahIM hotaa| 15. pramANavArtika svavRtti 1/13 146:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/62-63 112. nanu svasattAsamavAyAtpUrvamasantopi maraNAdayo'riSTAdikAryakAriNo dRSTAstato'nekAnto hetorityAzaGkaya bhAvyatItayorityAdinA pratividhattebhAvyatItayormaraNajAgradbodhayorapi nAriSTodbodhau pratihetutvam 116211 tadvyApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam // 63 // 113. na ca pUrvamevotpannamariSTaM karatalarekhAdikaM vA bhAvino maraNasya rAjyAdervyApAramapekSate, svymutpnnsyaapraapekssaayogaat| athAsyotpatti 112. zaMkA- svasattA kA samavAya hone ke pahale maraNAdika asadbhUta hote hue bhI ariSTa Adi kArya ko karate hue dekhe gaye haiM arthAt maraNa bhAvIkAla meM sthita hai aura usakA ariSTarUpa kArya pahale hotA hai ataH kAraNa hetu pahale hI hotA hai aisA kAraNa hetu kA lakSaNa vyabhicarita hotA hai? samAdhAna- isI AzaMkA kA samAdhAna agrima sUtra dvArA karate haiM bhAvyatItayormaraNajAgradbodhayorapi nAriSTodbodhau pratihetutvam // 62 // tadvyApArAzritaM hi tadbhAvabhAvitvam // 631 sUtrArtha - bhAvI maraNa kA ariSTa ke prati hetupanA nahIM hai, tathA atIta jAgrad bodha kA ( nidrA lene ke pahale kA jAgrata avasthA ke jJAna kA) udbodha ke (nidrA ke anantara hone vAle jJAna ke) prati hetupanA nahIM hai, arthAt bhAvIkAla meM hone vAlA maraNa varttamAna ke ariSTa kA kAraNa nahIM ho sakatA evaM atItakAla kA jAgRta jJAna AgAmI aneka samayoM ke antarAla ke hone vAle udbodha kA (suptadazA ke anantara kA jJAna ) kAraNa nahIM ho sakatA, kyoMki kAraNabhAva kA honA kAraNa ke vyApAra ke Azrita hai| 113. pahale se hI utpanna hue ariSTa Adi athavA hastarekhAdika AgAmI kAla ke maraNa yA rAjyaprApti Adi ke vyApAra kI apekSA nahIM prameyakamalamArttaNDasAra:: 147
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/62-63 maraNAdinaiva kriyate na asata: kharaviSANavatkartRtvAyogAt / kAryakAle'sattvepi svakAle sattvAdadoSazcet nanu ki bhAvino maraNAdeH svakAle pUrva sattvam, ariSTAdeva bhAvinaH pUrva sattve tataH pazcAdariSTAdikamupajAyamAnaM pAzcAtya na pUrvam / ityayuktamuktam- 'pUrvamasantopi maraNAdayo'riSTAdikAryakAriNaH ' iti| athAnyabhAvimaraNAdyapekSayAriSTAdikaM pUrvamucyate; nanu tadapi sat svakAle yadi tataH prAgeva syAt tarhi pAzcAtyamariSTAdikaM kathaM tataH pUrvamucyate ? anyabhAvimaraNAdyapekSayA caMdanavasthA / rakhate haiM, kyoMki "jo svayaM utpanna ho cukA hai usako anya kI apekSA nahIM hotI" aisA nyAya hai| bauddha- ariSTAdi kI utpatti bhAvI maraNAdi dvArA hI kI jAtI hai? jaina- nahIM, khara viSANa ke samAna jo asat hai usameM kArya ke kartRtva kA ayoga hai| bauddha- kArya ke kAla meM bhale asatva ho kintu svakAla meM satva hone se koI doSa nahIM AtA, arthAt maraNAdi kA bhAvI kAla meM satva hotA hI hai ataH vaha ariSTAdi kA kAraNa ho sakatA hai? jaina- svakAla meM hone vAle bhAvI maraNAdi kA pahale satva thA yA ariSTAdi kA pahale sattva thA? bhAvI maraNa kA pahale sattva thA bAda meM usase ariSTAdi utpanna hue aisA kaho to ariSTAdi ko pAzcAtyapanA ThaharA na ki pUrvapanA? isa taraha to pUrvokta kathana ayukta siddha hotA hai ki "pUrva meM asat hokara bhI maraNAdika ariSTAdi ko karate haiN| " bauddha anya ke bhAvI maraNAdi kI apekSA se ariSTa ko pahale huA aisA kahA jAtA hai| jaina- vaha anya kA bhAvI maraNa bhI svakAla meM pahale sattva rUpa thA to ariSTAdi ko pAzcAtyapanA hI ThaharatA hai, phira usako maraNa ke pahale huA aisA kisa prakAra kaha sakate haiM? anya ke bhAvI maraNa kI apekSA se kaho to anavasthA doSa spaSTa dikhAyI detA hai| 148 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/62-63 ___ 114. atha pUrvamariSTAdikaM svakAle pazcAdbhAvimaraNAdika svakAlaniyataM bhavet; tarhi niSpannasya nirAkAGkSasyAsya pazcAdupajAyamAnena maraNAdinA kathaM karaNaM kRtasya karaNAyogAt? anyathA na kvacitkArye kasyacitkAraNasya kadAciduparamaH syAt, punaHpunastasyaiva krnnaat| atha 114. svakAla meM hone vAle ariSTAdi kA pahale sattva yA bhAvI maraNAdika to pIche svakAla meM hote haiM aisA dUsarA vikalpa svIkAra kare to jo niSpanna ho cukA hai evaM kisI kI apekSA nahIM karatA hai aise isa ariSTa ko pazcAt utpanna hone vAle maraNAdi ke dvArA kisa prakAra kiyA jAya? kiye hue ko to kiyA nahIM jAtA, anyathA kisI bhI kArya meM kisI bhI kAraNa kA kabhI bhI uparama nahIM hogA arthAt kAraNa hamezA usa eka kArya ko karatA hI jAyegA, kyoMki punaH punaH usI usI ko karanA mAna liyaa| bauddha- niSpanna vastu kA svarUpa bhI kucha aniSpanna rahatA hai usako punaH kiyA jAtA hai ataH vaha usakA kAraNa mAnA jAtA hai, arthAt ariSTa Adi niSpanna hote hue bhI usakA kucha rUpa aniSpanna rahatA hai aura usako bhAvI maraNa karatA hai? jaina- niSpanna ariSTa kA jo svarUpa aniSpanna hai vaha yadi ariSTa se abhinna hai to niSpanna ariSTarUpa hI hai aura usako to karanA nahIM hai| yadi aniSpanna svarUpa ariSTa se bhinna hai to usI ko maraNAdi ne kiyA ariSTa ko nahIM kiyA aisA artha huaa| bauddha- ariSTa kA aniSpanna svarUpa ariSTa se sambaddha rahatA hai ataH usako karane se ariSTa ko bhI kiyA aisA mAnA jAtA hai? jaina- ariSTa aura usakA aniSpanna svarUpa ye donoM bhinna hone se inameM kAryakAraNa bhAva se anya koI sambandha bana nahIM sakatA, svayaM bauddha ne aisA svIkAra kiyA hai| aba prazna hotA hai ki yadi ariSTa aura usake aniSpanna svarUpa meM kAryakAraNabhAva sambandha hai to unameM se kisake dvArA kisako prameyakamalamArtaNDasAraH: 149
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/62-63 niSpannasyApyaniSpanna kiJcidrUpamasti tatkaraNAttattatkAraNaM kalpyate, tattato ydybhinnm| tadeva tattasya ca na krnnmityuktm| bhinnaM cet tadeva tena kriyate naarissttaadikmityaayaatm| tatsambandhinastasya karaNAttadapi kRtamiti cet; bhinnayoH kAryakAraNabhAvAnnAnyaH sambandhaH, svayaM saugtaistthaa'bhyupgmaat| tatra cAriSTAdinA tatkriyeta, tena vAriSTAdikam? prathamapakSe'riSTAdereva tanni- SpattermaraNAdikamakiJcitkarameva kvcidpynupyogaat| tenAriSTAdikaraNe pUrvaniSpannasya pazcAdupajAyamAnena tena kiM kriyata ityuktm| athA'niSpanna kiJcidasti; tatrApi pUrvavaccarcAnavasthA c| 115. nanu yadyatra kAryakAraNabhAvo na syAtkathaM tarhi ekadarzanAdanyAnumAnamiti cet ; 'avinAbhAvAt' iti bruumH| tAdAtmyatadutpattilakSaNapratibandhepyavinAbhAvAdeva gmktvm| tadabhAve vaktRtvatatputratvAdestAdA kiyA jAtA hai, ariSTa dvArA aniSpanna svarUpa ko kiyA jAtA hai yA aniSpanna svarUpa dvArA ariSTa ko kiyA jAtA hai? prathama pakSa mAneM to ariSTa se aniSpanna svarUpa bana jAne se maraNAdika akiMcitkara Thaharate haiM, kyoMki kisI kArya meM bhI ve upayogI nahIM haiN| dvitIya pakSa aniSpanna svarUpa dvArA ariSTa ko kiyA jAtA hai aisA mAne to ariSTa pahale se hI nirmita hai ataH pIche se utpanna hone vAle aniSpanna svarUpa dvArA usako kyA karanA zeSa hai? kucha bhI nahIM, kiye hue ko punaH punaH karanA vyartha hai aisA pahale hI nirNaya ho cukA yadi kahA jAya ki ariSTa pahale se nirmita rahate hue bhI usakA kucha svarUpa aniSpanna rahatA hai aura usako kiyA jAtA hai to yaha vahI pahale kI carcA hai isameM to anavasthA doSa AnA spaSTa hI hai| 115. bauddha- ariSTa aura bhAvI maraNa meM yadi kAryakAraNa bhAva na mAne to unameM se eka ko dekhane se dUsare kA anumAna kisa prakAra ho jAtA hai? 150:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/62-63 tmyatadutpattipratibandhe satyapi asarvajJatve zyAmatve ca sAdhye gmktvaaprtiiteH| tadabhAvepi cAvinAbhAvaprasAdAt kRttikodaya candrodaya-udgRhItANDakapipIlikotsarpaNaekAmraphalopalabhyamAnamadhurarasasvarUpANAM hetUnAM yathAkrama zakaTodaya-samAnasamayasamudravRddhi-bhAvivRSTisamasamayasindUrAruNarUpasvabhAveSu sAdhyeSu gmktvprtiiteshc| taduktam kAryakAraNabhAvAdisambandhAnAM dvayI gtiH| niyamAniyamAbhyAM syAdaniyamAdanaGgatA // sarvepyaniyamA hyete naanumotpttikaarnnm| niyamAtkevalAdeva na kiJcinnAnumIyate // 2 // jaina- avinAbhAva hone se eka ko dekhakara dUsare kA anumAna hotA hai| jahA~ para tAdAtmya yA tadutpatti lakSaNa vAle sambandha hote haiM unameM bhI avinAbhAva ke kAraNa hI paraspara kA gamakapanA siddha hotA hai| avinAbhAva ke nahIM hone se hI vaktRtva tatputratva Adi hetu tAdAtmya aura tadutpatti ke rahate hue bhI asarvajJatva aura zyAmatva rUpa sAdhya ke gamaka nahIM ho paate| tAdAtmya tathA tadutpatti nahIM hone para bhI kevala avinAbhAva ke prasAda se kRtikodaya hetu, candrodaya hetu tathA udgRhIta-aMDaka pipIlikA utsarpaNa-arthAt aMDe ko lekara cIMTiyoM kA nikalanA rUpa hetu, eka Amraphala meM upalabdha huA madhurarasa svarUpa hetu, itane sAre hetu yathAkrama se apane apane sAdhyabhUta rohiNI udaya, samAna samaya kI samudra vRddhi, bhAvI varSA, samAna samaya kA siMdUravat lAlavarNa ko siddha karate hue pratIti meM Ate haiN| (yahA~ AcArya ke kathana kA bhAvArtha yaha hai ki eka muhUrta ke anaMtara rohiNI nakSatra kA udaya hogA kyoMki kRtikA nakSatra kA udaya ho rahA hai| isa anumAna ke kRtikodaya hetu meM sAdhya ke sAtha tAdAtmya aura tadutpatti sambandha nahIM hai phira bhI yaha svasAdhyabhUta rohiNI udaya kA gamaka avazya hai, isI prakAra samudra kI vRddhi abhI jarUra ho rahI hai kyoMki candramA kA udaya huA hai, varSA hone vAlI hai kyoMki cIMTiyA~ prameyakamalamArtaNDasAraH: 151
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/62-63 tataH zarIranirvarttakA'dRSTAdikAraNakalApAdariSTakaratalarekhAdayo niSpannAH bhAvino maraNarAjyAderanumApakA iti pratipattavyam / 116. jAgradbodhastu prabodhabodhasya heturityetatprAgeva prativihitam, aMDe lekara nikala rahI haiM ityAdi tathA sindUra ke samAna lAla raMga vAle eka Ama ko pahale kisI ne khAyA thA bAda meM prakAza rahita sthAna para kisI Ama ko khAyA to usake madhura rasa se anumAna pravRtta hotA hai ki yaha Ama siMdUravarNI haiM kyoMki madhura rasavAlA hai, ina anumAnoM ke hetu tAdAtmya tadutpatti se rahita hokara bhI kevala svasAdhya ke avinAbhAvI hone ke kAraNa gamaka - sva sva sAdhya ko siddha karane vAle hote haiN| ataH avinAbhAva ke nimitta se hetu kA gamakapanA nizcita hotA hai / ) jaisA ki kahA hai ki kAryakAraNabhAva Adi sambandhoM kI do gati haiM arthAt do prakAra haiM- eka niyamarUpa sambandha (avinAbhAva ) aura eka aniyamarUpa sambandha, yadi hetu meM aniyamatva hai to vaha anumAna kA kAraNa nahIM ho sakatA // 1 // vaktRtvAdi ukta sabhI hetu aniyamarUpa haiM ataH anumAna ke utpatti ye kAraNa nahIM haiM, tathA kevala avinAbhAvarUpa niyama vAle hetu se aisA koI sAdhya nahIM hai ki jo anumAnita nahIM hotA ho| arthAt mAtra niyamarUpa hetu se anumAna kI utpatti avazya hotI hai kintu niyama rahita hetu cAhe tAdAtmyAdi se yukta ho to bhI usase anumAna prAdurbhUta nahIM hotA // 2 // isalie nizcaya hotA hai ki ariSTa karatala rekhA Adi zarIra kI racanA karane vAle adRSTa karma Adi kAraNa samUha se utpanna hote haiM aura ve bhAvI maraNa aura rAjyAdi ke anumApaka ( anumAna karane vAle) hote haiN| 116. jAgradbodha prabodha avasthA ke bodha kA hetu hotA hai aise maMtavya kA nirAkaraNa to pahale hI (mokSa-vicAra nAmA prakaraNa meM) kara 152: : prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/64 svApAdyavasthAyAmapi jJAnasya prsaadhittvaat| tato bhAvyatItayormaraNajAgrabodhayorapi nAriSTodbodhau prati hetutvam, yenAbhyAmanaikAntiko hetuH syAditi sthitm| yathA ca pUrvottaracAraNiona tAdAtmyaM tadutpattirvA tathAsahacAriNorapi parasparaparihAreNAvasthAnAtsahotpAdAcca // 64 // 117. yayoH parasparaparihAreNAvasthAnaM na tayostAdAtmyam yathA ghaTapaTayoH, parasparaparihAreNAvasthAnaM ca shcaarinnoriti| ekakAlatvAccAnayorna tdutpttiH| yayorekakAlatvaM na tayostadutpattiH yathA savyetaragoviSANayoH, ekakAlatvaM ca shcaarinnoriti| diyA hai, vahA~ para nidrAdi avasthA meM jJAna kA sadbhAva hotA hai aisA siddha ho cukA hai, ataH "nidrA lene ke pahale jJAna prAtaH kAla meM jAgakara uThane ke anantara hone vAle jJAna kA hetu hotA hai, antarAla kAla meM jJAna kA abhAva rahatA hai, isaliye kAla vyavadhAna vAle padArthoM meM bhI kAryakAraNabhAva hai" ityAdi kathana asatya siddha hotA hai| isa prakAra "bhAvI maraNa aura atIta jAgrad bodha kramazaH ariSTa tathA udbodha ke hetu hone se jaina kA kAraNa hetu kA lakSaNa anekAMtika hotA hai" aisA bauddha kA pratipAdana khaMDita ho gyaa| jaise pUrvacara aura uttaracara hetu meM tAdAtmya tadutpatti sambandha nahIM hotA vaise sahacAriNorapi parasparaparihAreNAvasthAnAtsahotpAdAcca // 64 // sUtrArtha- sahacarabhUta sAdhyasAdhanoM meM bhI tAdAtmya aura tadutpatti sambandha nahIM ho sakatA kyoMki ye paraspara kA parihAra karake avasthita rahate haiM tathA yugapat prAdurbhUta hote haiN| 117. jina do padArthoM kA paraspara parihAra karake avasthAna hotA hai unameM tAdAtmya nahIM hotA, jaise ghaTa aura paTa meM tAdAtmya nahIM hai, sahacAri padArtha bhI paraspara parihAra karake avasthita haiM ataH inameM tAdAtmya nahIM ho sktaa| tathA sahacArI padArthoM meM eka kAla bhAva hone prameyakamalamArtaNDasAraH: 153
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/64 118. na cAsvAdyamAnAdrasAtsAmagrayanumAnaM tato rUpAnumAnamanumitAnumAnAdityabhidhAtavyam; tathA vyvhaaraabhaavaat| na hi AsvAdyamAnAdrasAd vyavahArI sAmagrImanuminoti, rasasamasamayasya ruupsyaanenaanumaanaat| vyavahAreNa ca pramANacintA bhavatA prtnyte| prAmANyaM vyavahAreNa itybhidhaanaat| sAmagrIto rUpAnumAne ca kAraNAtkAryAnumAnaprasaGgAlliGgasaMkhyA vyAghAtaH syaat| se tadutpatti sambandha (usase utpanna honA rUpa kAryakAraNa sambandha) bhI asambhava hai| jinameM eka kAlatva hotA hai unameM tadutpatti sambandha nahIM hotA jaise gAya ke dAyeM bAyeM sIMga meM nahIM hotA, sahacArI sAdhyasAdhana meM kAlatva hai ataH tadutpatti nahIM ho sktii| 118. bauddha kA jo yaha kahanA hai ki AsvAdana meM A rahe rasa se sAmagrI kA anumAna hotA hai aura usa sAmagrI ke anumAna se rUpa kA anumAna hotA hai ata: rUpAnumAna anumitAnumAna kahalAtA hai, so vaha asat hai kyoMki usa prakAra kA vyavahAra dekhane meM nahIM aataa| vyavahArI jana AsvAdyamAnarasa se sAmagrI kA anumAna nahIM karate apitu rasa ke samakAla meM hone vAle rUpa kA isake dvArA anumAna hotA hai| Apa bhI vyavahAra ke anusAra pramANa kA vicAra karate haiM "prAmANyaM vyavahAreNa" aisA kahA gayA hai| dUsarI bAta yaha hogI ki yadi sAmagrI se rUpa kA anumAna honA svIkAra karate haiM to kAraNa se (sAmagrI kA artha kAraNa hai yaha bAta prasiddha hI hai) kArya kA anumAna honA siddha hotA hai, phira Apake hetu kI trisaMkhyA kA (kArya hetu svabhAva hetu aura anupalabdhi hetu) vighaTana ho jAtA hai| isa prakAra yaha siddha huA ki pUrvacara Adi kArya hetu meM antarbhUta nahIM hote| tathA yaha bhI siddha huA ki kAraNa pUrvavartI hotA hai evaM kAraNa kArya meM kAla kA vyavadhAna nahIM hotaa| 1. pramANavArtika 2/5 154:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/65 119. tAneva vyApyAdihetUn bAlavyutpattyarthamudAharaNadvAreNa sphuttyti| tatra vyApyo heturyathA pariNAmI zabdaH, kRtakatvAt, ya evaM sa evaM dRSTaH yathA ghaTaH, kRtakazcAyam, tsmaatprinnaamiiti| yastu na pariNAmI sa na kRtakaH yathA vandhyAstanandhayaH, kRtakazcAyam, tasmAt pariNAmIti // 65 // 120. 'dRSTAnto dvedhA anvayavyatirekabhedAt' ityuktm| tatrAnvayadRSTAntaM pratipAdya vyatirekadRSTAntaM pratipAdayannAha-yastu na pariNAmI sa na kRtako dRSTaH yathA vandhyAstanandhayaH, kRtakazcAyam, tsmaatprinnaamiiti| kRtakatvaM hi pariNAmitvena vyaaptm| pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmazUnyasya sarvathA nityatve kSaNikatve vA zabdasya kRtktvaanuppttervkssymaanntvaad| 119. aba krama se aviruddha upalabdhirUpa hetu ke chaha bhedoM kA varNana bAla buddhivAloM ko samajhAne ke lie udAharaNapUrvaka upasthita karate haiN| unameM prathama krama prApta vyApya hetu ko dikhalAte haiM pariNAmI zabdaH, kRtakatvAt, ya evaM sa evaM dRSTaH yathA ghaTaH, kRtakazcAyaM tasmAt prinnaamii| yastu na pariNAmI sa na kRtakaH yathA vaMdhyAstanaMdhayaH kRtakazcAyaM tasmAt pariNAmI // 65 // sUtrArtha- zabda pariNAmI hai kyoMki kiyA jAtA hai, jo isa taraha kA hotA hai vaha aisA hI rahatA hai jaise ghaTa, zabda kRtaka hai ata: pariNAmI hai| jo pariNAmI nahIM hotA vaha kRtaka nahIM hotA jaise vaMdhyA strI kA putra, yaha zabda to kRtaka hai isalie pariNAmI hotA hai| 120. anvaya aura vyatireka ke bheda se dRSTAnta do prakAra kA hotA hai aisA kaha Aye haiN| isa sUtra meM anvaya dRSTAnta kA pratipAdana karake vyatireka dRSTAnta dete hue kahate haiM ki jo pariNAmI nahIM hotA vaha kRtaka nahIM dekhA jAtA jaise vaMdhyA kA putr| yaha kRtaka hai isaliye prameyakamalamArtaNDasAraH: 155
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/66 kiM punaH kAryaliGgasyodAharaNamityAha astyatra zarIre buddhirvyAhArAdeH ||66 || 121. vyAhAro vcnm| AdizabdAdvyApArAkAravizeSaparigrahaH / nanu tAlavAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitayA zabdasyopalambhAtkathamAtmakAryatvaM yenAtastadastitvasiddhiH syAt ? na khalvAtmani vidyamAnepi vivakSAbaddhaparikare kaphAdidoSakaNThAdivyApArAbhAve vacanaM pravarttate; pariNAmI hai| kRtakapanA pariNAmI ke sAtha vyApta hai| pUrva AkAra kA parihAra aura uttara AkAra kI prApti evaM sthiti hai lakSaNa jisakA aise pariNAma se jo zUnya hai usa sarvathA kSaNika yA nitya pakSa meM zabda kA kRtakapanA siddha nahIM ho sktaa| jAtA hai| kArya hetu kA udAharaNa kyA hai? aisA prazna hone para kahate haiMastyatra dehini buddhirvyAhArAdeH // 166 || sUtrArtha isa prANI meM buddhi hai, kyoMki vacanAlApa Adi pAyA 121. vacana ko vyAhAra kahate haiM Adi zabda se vyApAra - pravRtti AkAra vizeSa ( mukha kA AkAra Adi) kA grahaNa hotA hai| kisI vyakti ke vacana kuzalatA ko dekhakara buddhi kA anumAna lagAnA kAryAnumAna hai isameM buddhi ke adRzya rahate hue bhI usakA kArya vacana ko dekhakara buddhi kA sattva siddha kiyA jAtA hai| zaMkA- tAlu kaMTha Adi ke anvaya vyatireka kA anuvidhAyI zabda hai, arthAt tAlu Adi kI pravRtti ho to zabda utpanna hotA hai aura na ho to nahIM, isaliye zabda to tAlu Adi kA kArya hai usako AtmA kA (buddhi kA kArya kisa prakAra kaha sakate haiM? jisase ki vacanAlApa se AtmarUpa buddhi kA astitva siddha ho, tathA AtmA ke vidyamAna hote hue bhI bolane kI icchA ko rokane vAle kaphAdidoSa ke kAraNa kaMThAdi vyApAra ke abhAva meM vacana nahIM hote, ataH vacana ko buddhi kA kArya na mAnakara tAlu Adi kA kArya mAnanA cAhie? 156 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/67-68 122. tadapyasAram; zabdotpattau tAlvAdisahAya- syaivAtmano vyaapaaraabhyupgmaat| ghaTAdyutpattau cakrAdisahAyasya kumbhakArAde- vyApAravat, kathamanyathA ghaTAderapyAtmakAryatA? kAryakAryAdezca kAryahetA- vevaantrbhaavH| kAraNaliGga yathAastyatra chAyA chatrAt // 67 // kaarnnkaarnnaadertraivaanuprveshaannaarthaantrtvm| pUrvacaraliGga yathAudeSyati zakaTaM kRttikodayAt // 68 // pUrvapUrvacarAdyanenaiva sngghiitm| uttaracaraM liGga yathA 122. samAdhAna- yaha kathana asAra hai, jainoM ne zabda kI utpatti meM tAlu Adi kI sahAyatA se yukta AtmA ko kAraNa mAnA hai, jaise ghaTa Adi kI utpatti meM cakrAdi kI sahAyatA se yukta huA kuMbhakAra pravRtti karatA hai| zabdAdi kI utpatti meM AtmA ko kAraNa na mAno to ghaTa Adi kI utpatti meM AtmA ko kAraNa bhI kisa prakAra mAna sakate haiM? isa kArya hetu meM hI kAryakAryahetu kA antarbhAva hotA hai| kAraNahetu kA udAharaNaastyatra chAyA chatrAt / / 67 // sUtrArtha- yahA~ para chAyA hai kyoMki chatra hai| kAraNa kAraNahetu kA isI hetu meM antarbhAva hone se usameM pRthak hetutva nahIM hai| pUrvacara hetu kA udAharaNaudeSyati zakaTa kRtikodayAt // 68 // sUtrArtha- eka muhUrta bAda rohiNI nakSatra kA udaya hogA, kyoMki kRtikA nakSatra kA udaya ho rahA hai| pUrva pUrvacara hetu isI meM antarnihita haiN| uttaracara hetu kA udAharaNa prameyakamalamArtaNDasAraH: 157
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/69-70 udagAdbharaNistata eva // 69 // kRttikodyaadev| uttarottaracarametenaiva sngghyte| sahacaraM liGga yathAastyatra mAtuliGge rUpaM rasAt // 7 // saMyogina ekArthasamavAyinazca sAdhyasamakAlasyAtraivAntarbhAvo drssttvyH| athAviruddhopalabdhimudAhRtyedAnIM viruddhopalabdhimudAhartuM viruddhetyAdyAha udagAd bharaNistata eva // 69 // sUtrArtha- eka muhUrta pahale bharaNi nakSatra kA udaya ho cukA hai kyoMki kRtikodaya ho rahA hai| isI hetu meM uttara uttaracara hetu garbhita hotA sahacara hetu kA udAharaNaastyatra mAtuliMge rUpaM rasAt // 70 // sUtrArtha- isa bijaure meM rUpa hai kyoMki rasa hai| sAdhya ke samakAla meM hone vAle saMyogI aura ekArthasamavAyI hetu kA isI sahacara hetu meM antarbhAva ho jAtA hai| AcArya vizeSa rUpa se yaha batalAnA cAhate haiM ki- naiyAyika mata meM saMyogI aura ekArtha samavAyI hetu bhI mAne haiM, jainAcArya ne inako sahacara hetu meM antarbhUta kiyA hai| jo sAdhya ke samakAla meM ho tathA sAdhya kA kArya yA kAraNa na ho vaha sahacara hetu kahalAtA hai, ukta saMyogI Adi hetu isI rUpa haiN| jaise- yahA~ AtmA kA astitva hai, kyoMki viziSTa zarIrAkRti vidyamAna hai| AtmA aura zarIra kA saMyoga hone se viziSTa zarIra rUpa hetu saMyogI kahalAtA hai, isakA sahacara hetu meM sahaja hI antarbhAva ho jAtA hai, kyoMki jaise bijaure meM rUpa aura rasa sAtha utpanna hote haiM vaise vivakSita paryAya meM AtmA aura zarIra sAtha rahate haiN| ekArtha samavAyI hetu bhI sahacara hetu rUpa hai- eka artha meM samaveta hone vAle rUpa rasa Adi athavA jJAna darzana Adi haiM inameM se eka ko dekhakara anya kA anumAna hotA hai| pUrvacara hetu kA udAharaNa 158:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/71-72 viruddhatadupalabdhiH pratiSedhe tatheti // 71 // pratiSedhyena yadviruddhaM tatsambandhinAM teSAM vyApyAdInAmupalabdhiH pratiSedhe sAdhye tathA'viruddhopalabdhivat ssttprkaaraa| tAneva SaT prakArAn yathetyAdinA pradarzayati(yathA) nAstyatra zItasparza auSNyAt / / 72 // yaha diyA ki eka muhUrta ke anantara rohiNI kA udaya hogA kyoMki kRtikA kA udaya ho rhaa| uttara hetu- eka muhUrta pahale bharaNi kA udaya ho cukA hai kyoMki aba kRtikodaya ho rhaa| bharaNi kRtikA aura rohiNI ina tIna nakSatroM kA AkAza meM udaya eka-eka muhUrta ke antarAla se hotA hai ataH jyotirvida inameM se kisI eka nakSatrodaya ko dekhakara anya nakSatra ke udaya kA anumAna kara lete haiN| kRtikodaya inake madhyavartI hai ataH yaha rohiNI udaya kA pUrvacara hai aura bharaNikA uttaracara hai| kRtikodaya ko dekhakara donoM anumAna ho jAte haiM ki eka muhUrta pahale bharaNi kA udaya ho cukA hai, tathA eka muhUrta bAda rohiNI kA udaya hogaa| isa taraha kRtikodaya hetu bharaNi ke prati uttaracara aura rohiNI ke prati pUrvacara hai| ___ yahA~ aviruddhopalabdhi ke udAharaNoM ko prastuta karane ke bAda aba viruddhopalabdhi ke udAharaNoM kA pratipAdana karate haiM viruddhatadapalabdhiH pratiSedhe tatheti 171 sUtrArtha- pratiSedharUpa sAdhya meM viruddhopalabdhi hetu ke vaise hI bheda hote haiN| pratiSedhyarUpa sAdhya se jo viruddha hai usa viruddha ke sambandhabhUta vyApya, kArya Adi kI upalabdhi honA viruddhatadupalabdhi kahalAtI hai, pratiSedharUpa sAdhya meM isa hetu ke aviruddhopalabdhi ke samAna chaha bheda haiN| aba unhIM ke bheda krama se batAte haiMyathA nAstyatra zItasparza auSNyAt // 72 // prameyakamalamArtaNDasAraH: 159
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/73-75 ythetyudaahrnnprdrshne| auSNyaM hi vyaapymgneH| sa ca viruddhaH zItasparzena prtissedhyeneti| viruddhakAryaM liGga yathAnAstyatra zItasparzo dhUmAt // 73 // viruddhakAraNaM liGga yathAnAsmin zarIriNi sukhamasti hRdayazalyAt // 74 // sukhena hi pratiSedhyena viruddhaM du:khm| tasya kAraNaM hRdaya shlym| tatkutazcittadupadezAdeH siddhatsukhaM prtissedhtiiti| viruddhapUrvacaraM yathA nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatyudayAt // 75 // sUtrArtha- yahA~ para zIta sparza nahIM hai, kyoMki uSNatA hai| sUtrokta yathA zabda udAharaNa kA dyotaka hai| auSNya agni kA vyApya hai vaha pratiSedhyabhUta zItasparza ke viruddha hai ataH hetu vyApya viruddhopalabdhi hai| viruddha kArya hetu kA udAharaNanAstyatra zItasparzo dhUmAt // 73 // sUtrArtha- yahA~ para zIta sparza nahIM hai, kyoMki dhUma hai| viruddha kAraNa hetu kA udAharaNa nAsmin zarIriNi sukhamasti hRdayazalyAt // 74 // sUtrArtha- isa zarIradhArI prANI meM sukha nahIM hai, kyoMki hRdaya meM zalya hai| pratiSedhyabhUta sukha ke viruddha duHkha hai aura usakA kAraNa hRdaya zalya hai, usa hRdayazalya kA astitva kisI ke kathana se jAnA jAtA hai aura usase sukha kA pratiSedha hotA hai| viruddha pUrvacara hetu kA udAharaNanodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatyudayAt // 75 // sUtrArtha- eka muhUrta ke anaMtara rohiNI kA udaya nahIM hogA kyoMki revatI nakSatra kA udaya ho rhaa| rohiNI udaya ke viruddha azvinI kA udaya hai aura usakA 160:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/76-77 zakaTodayaviruddho hyazvinyudayastatpUrvacaro revatyudaya iti| viruddhottaracaraM yathA nodagAdbharaNirmuhUrtAtpUrvaM puSyodayAt // 76 // bharaNyudayaviruddho hi punarvasUdayastaduttaracaraH puSyodaya iti| viruddhasahacaraM yathA nAstyatra bhittau parabhAgAbhAvo'rvAgbhAgAt // 77 // parabhAgAbhAvena hi viruddhastatsadbhAvastatsahacaro'rvAgbhAga iti| athopalabdhiM vyAkhyAyedAnImanupalabdhiM vyaacsstte| sA cAnupalabdhirupalabdhivadbhiprakArA bhvti| aviruddhaanuplbdhirviruddhaanuplbdhishceti| tatrAdyapUrvacara revatI kA udaya hai, ataH revatI kA udaya rohiNI ke viruddha pUrvacara khlaayaa| viruddha uttaracara hetu kA udAharaNanodagAdbharaNirmuhUrtAt pUrvaM puSyodayAt // 76 // sUtrArtha- eka muhUrta pahale bharaNi kA udaya nahIM huA kyoMki puSya kA udaya ho rahA hai| bharaNi udaya kA virodhI punarvasu kA udaya hai aura usakA uttaracara puSyodaya hai ataH puSyodaya bharaNi udaya kA viruddha uttaracara hai| viruddha sahacara hetu kA udAharaNanAstyatra bhittau parabhAgAbhAvo'rvAgbhAgadarzanAt // 77 // sUtrArtha- isa bhitti meM para bhAga kA abhAva nahIM hai kyoMki arvAgbhAva idhara kA bhAga dikhAyI detA hai| parabhAga ke abhAva kA virodhI usakA sadbhAva hai aura usakA sahacara arvAgabhAga hai ata: yaha viruddha sahacara kahA jAtA hai| aba upalabdhi hetu kA kathana karake anupalabdhi hetu kA pratipAdana karate haiN| vaha anupalabdhi bhI upalabdhi ke samAna do prakAra kI hai-aviruddha anupalabdhi aura viruddha anuplbdhi| inameM prathama prakAra kA vyAkhyAna karate haiM prameyakamalamArtaNDasAraH: 161
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/78-79 prakAraM vyAkhyAtukAmo'viruddhatyAdyAha aviruddhAnupalabdhiH pratiSedhe saptadhA svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvottarasahacarAnupalambhabhedAditi // 78 // pratiSedhyenAviruddhasyAnupalabdhiH pratiSedhe sAdhye saptadhA bhvti| svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvottarasahacarAnupalabdhiH bhedaat| tatra svabhAvAnupalabdhiryathAnAstyatra bhUtale ghaTa upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH // 79 // 123. pizAcAdibhirvyabhicAro mA bhUdityupalabdhilakSaNaprAptasyeti vishessnnm| kathaM punaryo nAsti sa upalabdhilakSaNaprAptastatprAptatve vA kathamasattvamiti ceducyate-AropyaitadrUpaM niSidhyate srvtraaropitruupvissytvaannissedhsy| yathA 'nAyaM gauraH' iti| na hyatraitacchakyaM vaktum-sati gauratve aviruddhAnupalabdhiH pratiSedhe saptadhA svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvottarasahacarAnupalambhabhedAt // 78 // sUtrArtha- pratiSedharUpa sAdhya meM aviruddha anupalabdhi hetu ke sAta bheda hote haiM- svabhAva-aviruddhAnupalabdhi, vyApaka aviruddhAnupalabdhi, kArya-aviruddhAnupalabdhi, kAraNa aviruddhAnupalabdhi, pUrvacara aviruddhAnupalabdhi, uttaracara aviruddhAnupalabdhi aura sahacara aviruddhaanuplbdhi| pratiSedhya ke aviruddha kI anupalabdhi honA rUpa hetu pratiSedharUpa sAdhya ke hone para sAta prakAra kA hotA hai| unameM krama prApta svabhAvAnupalabdhi ko kahate haiMnAstyatra bhUtale ghaTo upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH // 79 // sUtrArtha- isa bhUtala para ghaTa nahIM hai kyoMki upalabdhi lakSaNa prApta hokara bhI anupalabdhi hai| ___123. pizAca paramANu Adi ke sAtha vyabhicAra na ho isaliye "upalabdhilakSaNaprAptasya" aisA hetu meM vizeSaNa prayukta huA hai| 162:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/79 na niSedho niSedhe yA na gauratvamiti / 124. nanvevamadRzyamapi pizAcAdikaM dRzyarUpatayA''ropyapratiSedhyatAmiti cenna; AropayogyatvaM hi yasyAsti tasyaivAropaH / yazcArtho vidyamAno niyamenopalabhyeta sa evAropayogyaH, na tu pizAcAdiH / upalambhakAraNasAkalye hi vidyamAno ghaTo niyamenopalambhayogyo gamyate, na punaH pizAcAdiH / ghaTasyopalambhakAraNasAkalyaM caikajJAnasaMsargiNi pradezAdAvupalabhyamAne nishciiyte| ghaTapradezayoH khalUpalambhakAraNAnyaviziSTAnIti / zaMkA- jo nahIM hai vaha upalabdhi lakSaNa prApta kaise ho sakatA hai aura jo upalabdhi lakSaNa prApta hai usakA asattva kaise kahA jA sakatA hai? samAdhAna- upalabdhi lakSaNa prApta kA Aropa karake niSedha kiyA jAtA hai, kyoMki sarvatra niSedha kA viSaya AropitarUpa hI hotA hai| jaise yaha gorA nahIM hai| yahA~ para aisA to nahIM kaha sakate ki gorApana hai to niSedha nahIM ho sakatA aura niSedha hI hai to gorApana kaisA? 124. zaMkA- yadi aisA hai to adRzyabhUta pizAcAdi kA bhI dRzyapane kA Aropa karake pratiSedha karanA cAhiye? samAdhAna- nahIM, jisameM Aropa kI yogyatA hotI hai usI kA Aropa kiyA jAtA hai| jo vidyamAna padArtha niyama se upalabdha hotA hai vahI Aropa yogya hotA hai na ki pizAcAdi / isakA bhI kAraNa yaha hai ki upalambha arthAt pratyakSa hone ke sakala kAraNa milane para vidyamAna ghaTa niyama se upalambha yogya ho jAtA hai kintu pizAcAdi aise nahIM hote| ghaTa ke pratyakSa hone ke sakala kAraNa to eka vyakti ke jJAna saMsargI upalabhyamAna pradezAdi meM nizcita kiye jAte haiM (arthAt jAne jAte haiN)| ghaTa aura usake rakhane kA pradeza ina donoM ke pratyakSa hone ke kAraNa samAna hai arthAt ghaTa aura usakA sthAna ye donoM hI eka hI puruSa ke jJAna ke dvArA jAne jAte haiN| ataH ghaTa Aropa yogya hai| pizAca Adi aise nahIM hai| prameyakamalamArtaNDasAra 163
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/79 125. yazca yaddezAdheyatayA kalpito ghaTaH sa eva tenaikajJAnasaMsargI, na deshaantrsthH| tatazcaikajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhe yogyatayA sambhAvitasya ghaTasyopalabdhilakSaNaprAptAnupalambhaH siddhaH / 126. nanu caikajJAnasaMsargiNyupalamyamAne satyapItaraviSayajJAnotpAdanazakti: sAmagrayA: samastItyavasAtuM na zakyate prabhAvavato yoginaH pizAcAdervA pratibandhAtsatopi ghaTasyaikajJAnasaMsargiNi pradezAdAvupalabhyamAneSyanupalambhasambhavAt; tadayuktam; yataH pradezAdinaikajJAnasaMsargiNa eva ghaTasyAbhAvo nAnyasya / yastu pizAcAdinA'nyatvamApAditaH sa naiva niSedhyate / iha caikajJAnasaMsargibhAsamAnorthastajjJAnaM ca paryudAsavRtyA ghttsyaa'sttaanuplbdhishcocyte| 125. tathA jo ghaTa jisa pradeza ke Adheyapane se kalpita hai vahI usase eka puruSa ke jJAna kA saMsargI hai, anya pradezastha ghaTa eka puruSa ke jJAna kA saMsargI nahIM hai| isaliye eka puruSa ke jJAna kA saMsargI padArthAMtara arthAt bhUtala kA upalambha ( pratyakSa ) hone para dRzyapane se saMbhAvita ghaTa kA upalabdhi lakSaNa prApta anupalambha siddha hotA hai| 126. zaMkA- eka jJAna saMsargI padArthAMtara ke upalabhyamAna hone para bhI dUsarA viSaya jo ghaTa hai usake jJAnotpAdana kI zakti hai aisA ukta sAmagrI se nizcaya karanA zakya nahIM, kyoMki kisI prabhAvazAlI yogI dvArA athavA pizAcAdi dvArA pratibaMdha ho to ghaTa ke vidyamAna rahate hue bhI usakA eka jJAna saMsargIbhUta pradezAdi ke upalabhyamAna hote bhI anupalambha sambhava hai? arthAt ghaTa ke rahate hue bhI kisI yogI Adi ne usako adRzya kara diyA ho to usakA astitva rahate hue bhI anupalambha hotA hai, dikhAyI nahIM detA ataH upalabdha hone yogya hokara upalabdha na ho to usakA niyama se abhAva hI hai aisA kahanA galata ThaharatA hai? samAdhAna- yaha zaMkA ayukta hai pradezAdi se jo ghaTa eka jJAna kA saMsargI (viSaya) thA usI ghaTa kA abhAva nizcita kiyA jAtA hai na ki anya ghaTa kA jo ghaTa pizAcAdi dvArA anyarUpa arthAt adRzyarUpa 164 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/79 ____ 127. nanu caivaM kevalabhUtalasya pratyakSasiddhatvAttadrUpo ghaTAbhAvopi siddha eveti kimanupalambhasAdhyam? satyamevaitat, tathApi pratyakSapratipannaipyabhAve yo vyAmuhyati sAGkhyAdiH sonupalambhaM nimittIkRtya prtipaadyte| anupalambhanimitto hi sttvrjstm:prbhRtissvsdvyvhaarH| sa cAtrApyastIti nimittapradarzanena vyavahAraH prsaadhyte| kara diyA hai usakA niSedha (abhAva) nahIM kiyA jAtA hai| yahA~ para eka puruSa ke jJAna saMsarga meM pratibhAsamAna padArtha aura usakA jJAna ina donoM ko paryudAsavRtti se ghaTa kI asattA aura anupalabdhi ina zabdoM dvArA kahA jA rahA hai| ___ abhiprAya yaha hai ki kisI eka puruSa ne eka sthAna para ghaTa dekhA thA punaH kisI samaya usa sthAna ko ghaTa rahita dekhatA hai to anumAna karatA hai- yahA~ bhUtala para ghaTa nahIM hai kyoMki upalabdha nahIM hotA (dikhAyI dene yogya hokara bhI dikhatA nahIM) jo ghaTa pizAcAdi ke dvArA adRzya kiyA gayA hai usa ghaTa kI carcA isa anumAna meM nahIM hai| 127. zaMkA- aisI bAta hai to kevala bhUtala to pratyakSa siddha hai ataH usa rUpa ghaTa kA abhAva bhI siddha hI hai isaliye "nAstyatrabhUtale" ityAdi anumAna ke anupalambha hetu se kyA siddha karanA hai? samAdhAna- yaha kathana satya hai kintu abhAva ke pratyakSa dvArA jJAta hone para bhI jo sAMkhyAdiparavAdI usa abhAva ke viSaya meM vyAmohita haiM arthAt abhAva ko svIkAra nahIM karate unako anupalambha hetu kA nimitta karake pratibodhita kiyA jAtA hai| sAMkhyAbhimata sattvarajatamaH Adi prakRti ke dharmoM meM asatpane kA jo vyavahAra hotA hai vaha anupalambha ke nimitta se hI hotA hai arthAt sattva meM rajodharma nahIM hai athavA rajodharma meM sattvadharma nahIM hai ityAdi abhAva kA vyavahAra anupalambha hetu dvArA hI hotA hai ki- yahA~ sattva meM rajodharma nahIM hai kyoMki upalabdhi lakSaNa prApta hokara bhI anupalabdhi hai| isa taraha kA anupalambharUpa asat kA vyavahAra ukta anumAna meM bhI hai isa prakAra nimitta pradarzana dvArA ghaTAbhAva kA vyavahAra prasAdhita kiyA prameyakamalamArtaNDasAraH: 165
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/79 128 dRzyate hi vizAle gavi sAsnAdimattvAtpravarttitagovyavahAro mUDhamatirvizaGkaTe sAdRzyamutprekSamANopi na govyavahAra pravartayatIti vizaGkaTe vA pravarttito govyavahAro na vizAle, sa nimittapradarzanena govyavahAre pravartyate / sAsnAdimanmAtranimittako hi govyavahArastvayA pravarttitapUrvo na vizAlatvavizaGkaTatvanimittaka iti / yathA mahatyAM ziMzapAyAM pravarttitavRkSavyavahAro mUDhamatiH svalpAyAM tasyAM tadvyavahAramapravarttayannimittopadarzanena pravartyate vRkSoyaM ziMzapAtvAditi / jAtA hai| 128. dekhA bhI jAtA hai ki jisa mUDhamati ko vizAla baila meM (athavA gAya meM) sAsnAdi hetu dvArA bailapane kA vyavahAra pravarttita kiyA jAtA hai arthAt isa pazu ke gale meM carma laTaka rahA hai ise sAsnA kahate haiM jisameM aisI sAsnA hotI hai use baila (yA gAya) kahate haiM aisA kisI ne eka vizAla baila ko dikhalAkara mUDhamati ko samajhAyA punazca vaha mUDhamati choTe baila ko dekhatA hai usameM use sAsnAdi dikhAyI detA hai to bhI vaha mUDha bailapane kA vyavahAra nahIM karatA (arthAt yaha baila hai aisA nahIM samajhatA hai) athavA kisI mUDha ko choTe baila meM zurUAta meM bailapane kA jJAna karAyA thA vaha vizAla baila meM bailapane ko nahIM jAna rahA hai usa mUDhamati puruSa ko sAsnAdi nimitta ko dikhalAkara go vyavahAra meM pravartita karAyA jAtA hai| arthAt bailapane kA vyavahAra kevala sAsnA nimittaka hai tumhAre ko pahale jo baila meM pravRtti karAvI thI vaha kevala sAsnA nimittaka thI vizAla yA choTepana kI nimittaka nahIM thI, arthAt vizAla ho cAhe choTA ho jisa pazu meM sAsnA hotI hai use baila athavA gAya kahate haiM isase gotva kA vyavahAra - baila yA gAya kA kArya liyA jAtA hai ityAdi rUpa se mUDha ko samajhAte haiN| tathA bar3e ziMzapAvRkSa meM ziMzapAvRkSatva kA vyavahAra jisako pravartita karAyA hai vaha mUDamati choTe ziMzapAvRkSa meM usakA vyavahAra nahIM karatA to use ziMzapAvRkSa nimitta dikhalAkara pravRtti karAyI jAtI hai ki yaha ziMzapArUpa hone se vRkSa hai| isa prakAra nizcaya 166 :: prameyakamalamArttaNDasAra:
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/80-84 vyApakAnupalabdhiryathA nAstyatra ziMzapA vRkSAnupalabdheH // 80 // kAryAnupalabdhiryathAnAstyatrA'pratibaddhasAmo'gnidhUmAnupalabdheH // 81 // nAstyatra dhUmo'nagneH // 820 iti kAraNAnupalabdhiH / na bhaviSyati muhUrtAnte zakaTaM kRttikodayAnupalabdheH // 83 // iti pUrvacarAnupalabdhiH / nodagAdbharaNirmuhUrtAtprAk tata eva 184 // huA ki anupalabdhirUpa hetu kAryakArI hai| vyApakAnupalabdhi hetu kA udAharaNanAstyatra ziMzapA vRkSAnupalabdheH // 80 // sUtrArtha- yahA~ para ziMzapA nahIM hai kyoMki vRkSa kI anupalabdhi hai| kAryAnupalabdhi tathA kAraNAnupalabdhi kA udAharaNa nAstyatrApratibaddhasAmo'gni--mAnupalabdheH // 81 // nAstyatra dhUmo'nagneH // 82 // sUtrArtha- yahA~ apratibaddha sAmarthyavAlI agni nahIM, kyoMki dhUma kI anupalabdhi hai| tathA- yahA~ dhUma nahIM kyoMki agni kI anupalabdhi pUrvacara anupalabdhihetu kA udAharaNana bhaviSyati muhUrtAnte zakaTa kRtikodayAnupalabdheH // 83 / / sUtrArtha- eka muhUrta ke anantara rohiNI kA udaya nahIM hogA, kyoMki kRtikodaya kI anupalabdhi hai| uttaracara anupalabdhi hetu kA udAharaNa prameyakamalamArtaNDasAraH: 167
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/85-86 kRttikodyaanuplbdherev| ityuttaracarAnupalabdhiH / nAstyatra samatulAyAmunnAmo nAmAnupalabdheH // 85 // iti sahacarAnupalabdhiH / athAnupalabdhiH pratiSedhasAdhikaiveti niyamapratiSedhArthaM viruddhetyAdyAhaviruddhAnupalabdhiH vidhau tredhA viruddhakAryakAraNasvabhAvAnupalabdhibhedAt // 86 // vidheyena viruddhasya kAryAderanupalabdhirvidhau sAdhye sambhavantI tridhA bhavati- viruddhkaarykaarnnsvbhaavaanuplbdhibhedaat| tatra viruddhakAryAnupalabdhiryathA nodagAd bharaNirmuhUrtAt prAk tata eva // 84 // sUtrArtha- eka muhUrta pahale bharaNi kA udaya nahIM huA thA kyoMki kRtikodaya kI anupalabdhi hai| sahacara anupalabdhi hetu kA udAharaNanAstyatra samatulAyAmunnAmo nAmAnupalabdheH // 85 // sUtrArtha- isa tulA meM unnAma-U~cApanA nahIM kyoMki nAma-nIcApana kI anupalabdhi hai| ___ anupalabdhirUpa hetu kevala pratiSedharUpa sAdhya ko hI siddha karatA hai aisA kisI kA maMtavya hai usa niyama kA niSedha karane ke lie agrima sUtra avatarita hotA hai viruddhAnupalabdhi: vidhau tredhA viruddhakAryakAraNasvabhAvAnupalabdhibhedAt // 86 // sUtrArtha- vidhirUpa (astitvarUpa) sAdhya ke rahane para viruddha anupalabdhi hetu ke tIna bheda hote haiM- viruddha kAryAnupalabdhi, viruddhakArakaNAnupalabdhi, viruddhsvbhaavaanuplbdhi| sAdhya ke viruddha kAryAdi kI anupalabdhi honA hetu ukta tIna prakAra kA hai| 168:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/87-89 asminprANini vyAdhivizeSosti nirAmayaceSTAnupalabdhaH // 87 // 129. Amayo hi vyAdhiH, tena viruddhastadabhAvaH, tatkAryA viziSTaceSTA tasyA anuplbdhirvyaadhivishessaastitvaanumaanm| viruddhakAraNAnupalabdhiryathAastyatra dehini duHkhamiSTasaMyogAbhAvAt // 88 // 130. duHkhena hi viruddhaM sukham, tasya kAraNamabhISTArthena saMyogaH, tadabhAvastadanupalabdhirdu:khAstitvaM gmytiiti| viruddhasvabhAvAnupalabdhiryathAanekAntAtmakaM vastvekAntAnupalabdheH // 89 // viruddhakAryAnupalabdhi hetu kA udAharaNaasmin prANini vyAdhivizeSo'sti nirAmayaceSTAnupalabdheH // 87 // sUtrArtha- jaise isa prANI meM roga vizeSa hai kyoMki niroga ke samAna ceSTA nahIM krtaa| ___ 129. Amaya roga ko kahate haiN| usa Amaya ke viruddha usakA abhAva nirAmaya kahalAtA hai| nirAmaya avasthA kA kArya viziSTa ceSTA hai usakI anupalabdhi hone se roga ke astitva kA anumAna laga jAtA viruddha kAraNAnupalabdhi hetu kA udAharaNaastyatra dehini duHkhamiSTasaMyogAbhAvAt // 88 // sUtrArtha-isa jIva meM duHkha hai kyoMki iSTa saMyoga kA abhAva hai| 130. du:kha ke viruddha sukha hotA hai aura usakA kAraNa abhISTa padArtha kA saMyoga hai usa saMyoga kA abhAva hone se duHkha kA astitva jAnA jAtA hai| viruddhasvabhAvAnupalabdhi hetu kA udAharaNa prameyakamalamArtaNDasAraH: 169
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/90 131. anekAntena hi viruddho nityaikAntaH kSaNikaikAnto vaa| tasya cAnupalabdhiH pratyakSAdipramANenA'sya grhnnaabhaavaatsuprsiddhaa| yathA ca pratyakSAdestadgrAhakatvAbhAvastathA viSayavicAraprastAve vicaaryissyte| 132. nanu caitatsAkSAdvidhau niSedhe vA parisaGkhyAtaM saadhnmstu| yattu paramparayA vidherniSedhasya vA sAdhakaM taduktasAdhanaprakArebhyo'nyatvAduktasAdhanasaGkhyAvyAghAtakAri chlsaadhnaantrmnussjyet| ityAzaGkaya paramparayetyAdinA pratividhatte paramparayA sambhavatsAdhanamatraivAntarbhAvanIyam // 10 // yataH paramparayA sambhavatkAryakAryAdi sAdhanamatraiva antarbhAvanIyaM tato noktsaadhnsngkhyaavyaaghaatH| anekAntAtmakaM vastvekAntAnupalabdheH // 89 // sUtrArtha- vastu anekAntAtmaka hotI hai kyoMki ekAnta kI anupalabdhi hai| ____131. anekAnta ke viruddha nitya ekAMta yA kSaNika ekAnta hotA hai| usakI anupalabdhi pratyakSAdi pramANa dvArA siddha hotI hai kyoMki ekAnta ko grahaNa karane vAle pramANa kA abhAva hai| pramANa ke viSaya kA vicAra karate samaya Age nizcaya kareMge ki pratyakSAdi pramANa nityaikAMta Adi ekAnta ko grahaNa nahIM krte| __132. zaMkA- jo sAdhya sAkSAt vidhirUpa yA niSedharUpa hai usameM ukta prakAra ke hetu kI saMkhyA mAnanA ThIka hai kintu jo paraMparAgata se vidhi yA niSedha kA sAdhaka hai aisA hetu ukta hetu ke prakAroM se anyarUpa hai, ataH aise hetu se ukta hetu saMkhyA kA vyAghAtakArI chala sAdhanAntara kA prasaMga AtA hai? samAdhAna- isa zaMkA kA samAdhAna Age ke sUtra dvArA karate haiMparamparayA sambhavat sAdhanamatraivAntarbhAvanIyam // 10 // sUtrArtha- paramparArUpa hone vAlA sAdhana (hetu) inhIM pUrvokta hetu prakAroM meM antarbhUta karanA caahie| ataH ukta hetuoM kI saMkhyA kA 170:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/91-93 tatra vidhau kAryakAryaM kAryAviruddhopalabdhau antarbhAvanIyam yathAabhUdatra cakre zivakaH sthaasaat||91|| kAryakAryamaviruddhakAryopalabdhau // 92 // zivakasya hi sAkSAcchatraka: kAryaM sthAsastu prmpryeti| niSedhe tu kAraNaviruddhakAryaM viruddhakAryopalabdhau yathA'ntarbhAvyate tadyathA nAstyatra guhAyAM mRgakrIDanaM mRgArizabdanAt kAraNaviruddhakAryaM viruddhakAryopalabdhau yatheti // 93 // mRgakrIDanasya hi kAraNaM mRgH| tena ca viruddho mRgaariH| tatkArya vyAghAta nahIM hotaa| vidhirUpa sAdhya meM kArya kAryarUpa hetu kA kAryAviruddhopalabdhi nAmA hetu meM antarbhAva hotA hai jaise abhUdatra cakre zivakaH sthAsAt // 91 // kAryakAryamaviruddhakAryopalabdhau // 92 // sUtrArtha- isa kumbhakAra ke cakra para zivaka nAmA ghaTa kA pUrvavartI kArya huA hai kyoMki sthAsanAmA kArya upalabdha hai| zivaka nAmA miTTI ke AkAra kA sAkSAt kArya chatrakAkAra hai aura sthAsa nAmA kArya paraMparArUpa hai| bhAvArtha- kumbhakAra jaba gIlI cikanI miTTI ko ghaTa banAne meM upayukta aise cakra para car3hAtA hai taba usake kramazaH zivaka, chatraka, sthAsa Adi nAma vAle AkAra banate jAte haiM, pahale zivaka, pIche chatraka aura usake pIche sthAsa AkAra hai ataH zivaka kA sAkSAt kArya to chatraka hai aura paraMparA kArya sthAsa hai isaliye yahA~ sthAsa ko kArya kArya hetu kahA hai| niSedha rUpa sAdhya ke hone para kAraNa viruddha kArya hetu kA viruddha kAryopalabdhi meM antarbhAva hotA hai| jaise nAstyatra guhAyAM mRgakrIDanaM mRgArizabdanAt kAraNaviruddhakAryaviruddhakAryopalabdhau yathA // 93 // sUtrArtha- isa guhA meM hiraNa kI krIDA nahIM hai, kyoMki siMha kI prameyakamalamArtaNDasAra:: 171
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/94-95 ca tcchbdnmiti| nanu yadyapyutpannAnAM vyutpattyarthaM dRSTAntAdiyukto hetuprayogastarhi vyutpannAnAM kathaM tatprayoga ityAha vyutpannaprayogastu tathopapattyA'nyathA'nupapattyaiva vA // 94 / / etadevodAharaNadvAreNa darzayatiagnimAnayaM dezastathA dhUmavattvopapattedhUmavattvAnyathAnupapattervA 195 // garjanA ho rahI hai| yaha "mRgArizabdanAt" hetu kAraNa ke viruddha jo kArya hai usa rUpa hai ataH isa hetu kA viruddhakAryopalabdhi nAmA hetu meM antarbhAva karanA hogaa| kyoMki hiraNa kI krIDA kA kAraNa hiraNa hai aura usakA virodhI siMha hai usakA kArya garjanA hai ataH yaha hetu viruddha kAryopalabdhi kahalAtA hai| zaMkA- avyutpanna puruSoM ko vyutpanna karane ke liye dRSTAnta Adi se yukta hetu prayoga honA cAhie aisA pratipAdana kara Aye haiM kintu jo puruSa vyutpannamati haiM unake liye kisa prakAra kA hetu prayoga hotA hai? samAdhAna- aba isI zaMkA kA samAdhAna karate haiMvyutpannaprayogastu tathopapattyA'nyathAnupapattyaiva vA // 94 // sUtrArtha- vyutpannamati puruSoM ke lie tathopapatti athavA anyathAnupapattirUpa hetu kA prayoga hotA hai, arthAt isa vivakSita sAdhya ke hone para hI yaha hetu hotA hai aisA "tathopapatti" rUpa hetu prayoga athavA isa sAdhya ke na hone para yaha hetu bhI nahIM hotA aisA anyathAnupapattirUpa hetu prayoga vyutpannamati ke prati huA karatA hai| isI kA udAharaNa dvArA pratipAdana karate haiM agnimAnayaM dezastathaiva dhUmavatvopapattedhUmavattvAnyathAnupapattervA // 95 // 172:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/96-97 kuto vyutpannAnAM tathopapattyanyathA'nupapattibhyAM prayoganiyama ityAzaGkaya hetuprayogo hItyAdyAha hetuprayogo hi yathA vyAptigrahaNaM vidhIyate, sA ca tAvanmAtreNa vyutpannairavadhAryate iti // 96 // yato hetoH prayogo vyAptigrahaNAnatikrameNa vidhiiyte| sA ca vyAptistAvanmAtreNa tathopapattyanyathAnupapattiprayogamAtreNa vyutpannairnizcIyate iti na dRSTAntAdiprayogeNa vyAptyavadhAraNArthena kinycitpryojnm| nApi sAdhyasiddhyarthaM tatprayogaH phalavAntAvataiva ca sAdhyasiddhiH // 97 // sUtrArtha- yaha pradeza agnimAna hai kyoMki dhUmapanA kI utpatti hai| yaha tathopapatti hetu prayoga huaa| athavA yaha deza agnimAna hai (agniyukta) kyoMki dhUmapane kI anyathAnupapatti hai| yaha anyathAnupapatti hetu prayoga hai| vyutpanna puruSoM ke prati tathopapatti athavA anyathAnupapatti prayoga kA niyama kisa kAraNa se karate haiM? aisI AzaMkA kA samAdhAna karate haiM hetuprayogo hi yathAvyAptigrahaNaM vidhIyate, sA ca tAvanmAtreNa vyutpannairavadhAryate // 96 // sUtrArtha- usa taraha kA hetu prayoga karate haiM ki jisa taraha se vyApti kA grahaNa kiyA jAya, ataH vaha vyApti utane mAtra se (hetu prayoga mAtra se) vyutpanna puruSoM dvArA avadhArita (nizcita) kI jAtI hai| vyApti grahaNa kA anatikrama rakhate hue hetu ke prayoga kA vidhAna kiyA jAtA hai, aura vaha vyApti bhI tathopapatti athavA anyathAnupapatti prayoga mAtra se vyutpannamati dvArA nizcita kI jAtI hai| isIliye dRSTAntAdi ke prayoga se vyApti avadhAraNa karanA Adi kucha bhI prayojana nahIM rhtaa| tathA sAdhya kI siddhi ke liye bhI dRSTAntAdi kA prayoga prayojanabhUta nahIM hotA hai prameyakamalamArtaNDasAraH: 173
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/98 yatastAvataiva cakAra evakArArthe nizcitavipakSAsambhavahetuprayogamAtreNaiva saadhysiddhiH| tena pakSaH tadAdhArasUcanAya uktaH // 98 / / tena pakSo gamyamAnopi vyutpannaprayoge tadAdhArasUcanAya saadhyaadhaarsuucnaayoktH| yathA ca gamyamAnasyApi pakSasya prayogo niyamena karttavyastathA prAgeva prtipaaditm| tAvatA ca sAdhyasiddhiH // 97 // sUtrArtha- utane tathopapatti Adi rUpa hetu mAtra se hI sAdhya kI siddhi bhI ho jAtI hai| sUtrokta ca zabda evakAra artha meM prayukta huA hai| arthAt nizcita vipakSa asambhavarUpa hetu prayoga se hI sAdhya siddhi ho jAtI hai| usake liye dRSTAntAdi kI jarUrata nahIM pdd'tii| tena pakSaH tadAdhArasUcanAya uktaH // 98 // sUtrArtha- isI kAraNa se sAdhya ke AdhAra kI sUcanA karane ke lie pakSa kA prayoga karane ko kahA hai| jJAta rahate hue bhI pakSa kA prayoga vyutpanna ke prati kiyA jAtA hai ki jisase sAdhya kA AdhAra sUcita ho| pakSa kA prayoga niyama se karanA caahie| aisA pahale acchI taraha se siddha kara Aye haiN| yahA~ hama dekhate haiM ki AcArya ne anumAna pramANa kA vivecana bahuta vistRta rUpa se kiyA hai| isa prakaraNa meM anumAna hetu avinAbhAva, tarka upanaya, nigamana, dRSTAnta, pakSa, sAdhya Adi sabhI kA lakSaNa unhoMne kiyA hai| inameM sabase adhika varNana hetu kA hai, kyoMki anumAna pramANa kA AdhAra stambha hetu hai| hetu ke kitane bheda hote haiM, isameM paravAdiyoM ke yahA~ vibhinna mAnyatAyeM haiN| bauddha hetu ke tIna bheda mAnate haiN| kArya hetu, svabhAva hetu aura anupalabdhi hetu| kintu inameM pUrvacara Adi anya hetuoM kA antarbhAva azakya hai ata: bauddhoM kI mAnyatA kA nirasana karate hue pUrvacara Adi kA sayuktika vivecana kiyA hai| isa grantha meM hetuoM ke kula bAIsa bheda kiye gaye haiN| prabhAcandrAcArya dvArA viracita prameyakamalamArtaNDa ke anumAna vimarza kI saMkSipta tathA sArabhUta hindI vyAkhyA yahA~ pUrNa huyii| 174:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/99 AgamapramANavimarzaH athedAnImavasaraprAptasyAgamapramANasya kAraNasvarUpe prarUpayannAptetyAdyAha AptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH // 99 // 133. Aptena praNItaM vcnmaaptvcnaat| Adizabdena hstsNjnyaadiprigrhH| tannibandhanaM yasya tttthoktm| anenAkSarazrutamanakSarazrutaM ca saGgahItaM bhvti| arthajJAnamityanena cAnyApohajJAnasya zabdasandarbhasya Agama pramANa vimarza jainanyAya kI paramparA meM Agama eka mahattvapUrNa pramANa hai| parokSa pramANa ke bhedoM meM yaha pAMcavAM tathA antima pramANa mAnA gayA hai| AcArya Agama pramANa kA varNana karate hue usakA kAraNa tathA svarUpa batalAte AptavacanAdinibandhanamarthajJAnamAgamaH // 99 // sUtrArtha- Apta ke vacanAdi ke nimitta se hone vAle padArthoM ke jJAna ko Agama pramANa kahate haiN| 133. Apta dvArA kathita vacana ko Apta vacana kahate haiM, Adi zabda se hasta kA izArA Adi kA grahaNa hotA hai, una Apta vacanAdi kA jisameM nimitta hai use Apta vacana nibandhana kahate haiM, isa prakAra kA lakSaNa karane se akSarAtmaka zruta aura anakSarAtmaka zruta donoM kA grahaNa hotA hai| sUtra meM "arthajJAnaM" aisA pada AyA hai usase bauddha ke anyApoha jJAna kA khaNDana hotA hai tathA zabda sandarbha hI saba kucha hai, zabda se pRthaka koI padArtha nahIM hai aisA zabdAdvaitavAdI kA khaMDana ho jAtA hai| prameyakamalamArtaNDasAraH: 175
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/99 cAgamapramANavyapadezAbhAvaH zabdo hi pramANakAraNakAryatvAdupacArata eva prmaannvypdeshmrhti| Apta dvArA kathita zabdoM se padArthoM kA jo jJAna hotA hai vaha Agama pramANa hai| anyApoha jJAna Adika Agama pramANa nahIM kahalAte / Apta ke vacana ko jo Agama pramANa mAnA vaha kAraNa meM kArya kA upacAra karake mAnA hai, arthAt vacana sunakara jJAna hotA hai ataH vacana ko bhI Agama pramANa kaha dete haiM, kintu yaha upacAra mAtra hai vAstavika to jJAna rUpa hI Agama pramANa hai| yahA~ AcArya ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki Apta ke vacana (sarvajJa ke vacana) Adi ke nimitta se jo padArthoM kA bodha hotA hai vaha Agama pramANa kahalAtA hai, isa prakAra Agama pramANa kA lakSaNa hai| yadi 'padArthoM ke jJAna ko Agama pramANa kahate haiM'- itanA mAtra lakSaNa hotA to pratyakSAdi pramANoM meM ativyApti hotI, kyoMki padArthoM kA jJAna to pratyakSAdi se bhI hotA hai ataH vacanoM ke nimitta se hone vAlA jJAna Agama pramANa hai aisA kahA hai| 44 " vacana nibaMndhanamarthajJAnamAgamaH" itanA hI Agama pramANa kA lakSaNa karate to rathyApuruSa ke vacana, unmatta, supta, Thaga puruSa ke vacana bhI Agama pramANa ke nimitta bana jAte ataH Apta" yaha zabda AyA hai usakA matalaba hai prayojanabhUta padArtha, athavA jisase tAtparya nikale use artha kahate haiM tathA bauddha zabda ke dvArA artha kA jJAna na hokara sirpha anya vastu kA honA mAnate haiM usa mAnyatA kA artha pada se khaNDana ho jAtA hai, arthAt zabda vAstavika padArtha ke pratipAdaka hai na ki anyApoha ke / zabda aura artha meM aisA hI svabhAvika vAcaka - vAcya sambandha hai ki ghaTa zabda dvArA ghaTa padArtha kathana meM avazya A jAtA hai| ghaTa padArtha meM vAcya zakti aura zabda meM vAcaka zakti huA karatI hai| isa prakAra Apta puruSoM dvArA kahe hue vacanoM ko sunakara padArtha kA jo jJAna hotA hai vaha Agama pramANa hai aisA nizcaya hotA hai| 176 :: prameyakamalamArttaNDasAraH
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/99 ____ 134. nanu cAtIndriyArthasya draSTuH kasyacidAptasyAbhAvAt tatrA'pauruSeyasyAgamasyaiva prAmANyAt kathamAptavacananibandhanaM tad? ityapi manorathamAtram; atIndriyArthadraSTurbhagavataH prAkprasAdhitatvAt, Agamasya caa'paurusseytvaasiddheH| taddhi padasya, vAkyasya, varNAnAM vA'bhyupagamyeta prakArAntarA'sambhavAt? tatra na tAvatprathamadvitIyavikalpau ghaTete; tathAhi-vedapadavAkyAni pauruSeyANi pdvaakytvaadbhaartaadipdvaakyvt| __135. apauruSeyatvaprasAdhakapramANAbhAvAcca kathamapauruSeyatvaM vedasyopapannam? na ca tatprasAdhakaprAmANAbhAvo'siddhaH; tathAhi-tatprasAdhaka veda ke apauruSeyatva kA nirAsa 134. zaMkA- atIndriya padArthoM ko jAnane dekhane vAle Apta nAmA puruSa honA hI asambhava hai, ataH apauruSeya Agama ko hI pramANabhUta mAnA gayA hai, phira jo jJAna Apta vacana ke nimitta se ho vaha Agama pramANa hai aisA kahanA kisa prakAra siddha hogA? samAdhAna- yaha zaMkA asAra hai, atIndriya padArthoM ko jAnane vAle bhagavAna arihanta deva haiM aisA sarvajJa siddhi meM nizcaya ho cukA hai| Agama apauruSeya ho nahIM sakatA, Apa apauruSeya kisako mAnate haiM pada ko, vAkya ko yA varNoM ko? inako chor3akara anya koI to Agama nahIM hai| pada aura vAkya ko apauruSeya kahanA zakya nahIM, kyoMki pada svayaM racanAbaddha ho jAya aisA dekhA nahIM jaataa| anumAna prayoga veda ke pada aura vAkya pauruSeya (puruSa dvArA racita) hai kyoMki pada vAkya rUpa hai, jaise mahAbhArata Adi zAstroM ke pada evaM vAkya pauruSeya hote haiN| 135. veda ko apauruSeya siddha karane vAlA koI pramANa bhI dikhAI nahIM detA, phira kisa prakAra usako apauruSeya mAna sakeMge? veda ke apauruSeyatva prasAdhaka pramANa nahIM hai yaha bAta asiddha bhI nhiiN| veda ke apauruSeyatva ko kauna sA pramANa siddha karegA? pratyakSa, anumAna yA arthApatti Adika? zrAvaNa pratyakSa pramANa to kara nahIM sakatA kyoMki vaha to kevala zabda ke svarUpa ko jAnatA hai, yaha sunAyI dene vAlA padavAkya prameyakamalamArtaNDasAraH: 177
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/99 pramANaM pratyakSam, anumAnam, arthApattyAdi vA syAt? na tAvatpratyakSam; tasya zabdasvarUpamAtragrahaNe caritArthatvena paurusseytvaapaurusseytvdhrmgraahktvaabhaavaat| anAdisattvasvarUpaM cApauruSeyatvaM kathamakSaprabhavapratyakSaparicchedyam? akSANAM pratiniyatarUpAdiviSayatayA anaadikaalsmbndhaa'bhaavtsttsmbndhsttvenaapysmbndhaat| sambandhe vA tadvada'nAgatakAlasambaddhadharmAdisvarUpeNApi sambandhasambhavAnna dharmajJapratiSedhaH syaat| ___136. nApyanumAnaM tatprasAdhakam; taddhi ka'smaraNahetuprabhavam, vedAdhyayanazabdavAcyatvaliGgajanitaM vA syAt, kAlatvasAdhanasamutthaM vA? pauruSeya hai yA apauruSeya hai ityAdi rUpa zabda ke dharma ko zrAvaNa pratyakSa jJAna jAna nahIM sktaa| tathA apauruSeya to anAdi kAla se sattA ko grahaNa kiyA huA rahatA hai| indriya janya pratyakSa usako kaise jAna sakatA hai? iMdriyA~ to apane apane pratiniyata rUpa zabda Adi viSayoM ko grahaNa karatI haiM, indriyoM kA anAdikAla se koI sambandha nahIM hai ataH indriyA~ anAdi apauruSeya zabda ke sattA ke sAtha sambandha ko sthApita nahIM kara sktii| anAdi kAlIna padArtha se yadi indriyA~ sambandha ko kara sakatI haiM to usake samAna anAgata kAla sambandhI dharma-adharma ke sAtha bhI sambandha sthApita kara sakegI? phira to mImAMsaka AtmA ke dharmajJa banane kA niSedha nahIM kara skeNge| arthAt ApakA yaha kahanA hai ki koI bhI puruSa cAhe vaha mahAyogI bhI kyoM na ho kintu dharma-adharma rUpa adRSTa ko pratyakSa nahIM kara sktaa| ataH ApakI yaha bAta khaNDita hogI, kyoMki yahA~ indriya dvArA dharma Adi kA jJAna honA svIkAra kara rahe haiM? ataH pratyakSa pramANa veda ke apauruSeyatva ko siddha nahIM kara sktaa| 136. anumAna pramANa bhI veda ke apauruSeyatva ko siddha nahIM kara sakatA, Apa anumAna dvArA apauruSeyatva ko siddha karanA cAhate haiM to usa anumAna meM kauna sA hetu prayukta kareMge? karttA kA asmaraNa rUpa 178:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/99 tatrAdyapakSe kimidaM karturasmaraNaM nAma-kartasmaraNAbhAvaH, asmaryamANakartRkatvaM vA? 137. prathamapakSe vyadhikaraNA'siddho hetuH, kartRsmaraNAbhAvo hyAtmanyapauruSeyatvaM vede varttate iti| 138. dvitIyapakSe tu dRSTAntAbhAvaH; nityaM hi vastu na smaryamANakartRka nApyasmaryamANakartRka pratipannam, kintvkrtRkmev| hetuzca vyarthavizeSaNaH; yA vedAdhyayana zabda vAcyatva rUpa athavA kAlatvarUpa? prathama pakSa meM prazna hotA hai ki kartA kA asmaraNa- isa pada kA kyA artha hai? kartA ke smaraNa kA abhAva rUpa artha hai yA asmaryamANakartRtvarUpa artha hai? (smRti meM Aye hue kartA kA niSedha karanA rUpa artha hai?) 137. prathama vikalpa- mAnate haiM to vyadhikaraNa asiddhi nAmaka hetvAbhAsa banatA hai| sAdhya aura hetu kA vyadhikaraNa vibhinna honA vyadhikaraNa asiddha hetvAbhAsa kahalAtA hai, yahA~ para kartA ke smaraNa kA abhAvarUpa hetu hai so yaha smaraNa kA abhAva AtmA rUpa adhikaraNa meM hai aura apauruSeyarUpa sAdhya veda adhikaraNa meM hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki smaraNAbhAva rUpa hetu hamAre AtmA meM hai aura apauruSeyatva ko siddha karanA hai vaha sAdhya veda meM hai| ata: vyadhikaraNa asiddha hetvAbhAsa hotA hai| 138. dvitIya vikalpa-asmaryamANa kartRtvarUpa hetu pada kA artha karate haiM to dRSTAnta kA abhAva hogA, jo vastu nitya hotI hai vaha smaryamANa kartRtvarUpa bhI nahIM hai aura asmaryamANakartRtvarUpa bhI nahIM hai vaha to akartRtva rUpa hI hai| kyoMki nitya vastu kA kartA hI nahIM hotA ataH usake kartA kA smaraNa hai yA nahIM ityAdi kathana galata ThaharatA hai| hetu kA vizeSaNa bhI vyartha hotA hai kyoMki kartA ke hone para hI smaraNa aura asmaraNa sambandhI prazna hote haiM, kartA ke abhAva meM to ho nahIM sakate, jaise kharaviSANa kA smaraNa yA asmaraNa kucha bhI nahIM hotaa| jaise kahA jAya ki veda ko apauruSeya siddha karane meM kartRtva ko hI hetu banAyA hai to phira usakA asmaryamANatva vizeSaNa vyartha ThaharegA? tathA prameyakamalamArtaNDasAraH: 179
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/99 sati hi kartari smaraNasmaraNaM vA syAnnAsati khrvissaannvt| athA'kartRkatvamevAtra vivakSitam: tarhi smaryamANagrahaNaM vyartham, jiirnnkuuppraasaadaadibhiy'bhicaarshc| atha sampradAyA'vicchede satya'smaryamANakartRkatvaM hetuH; tthaapynekaantH| 139. santi hi prayojanAbhavAdasmaryamANakartRkANi 'vaTe vaTe vaizravaNaH' ityaadynekpdvaakyaanyvicchinnsmprdaayaani| na ca teSAmapauruSeyatvaM bhvtaapiissyte| purAne kUpa mahala Adi ke sAtha hetu vyabhicarita hotA hai, kyoMki ye padArtha kartA dvArA racita hote hue bhI asmaryamANa kartRtvarUpa haiN| arthAt kartA ke smaraNa se rahita haiN| yadi kahA jAya ki jisameM sampradAya ke viccheda se rahita asmaryamANakartRtva hai usako hetu banAte haiM to yaha hetu bhI anekAntika doSa yukta hai| AcArya prabhAcandra yahA~ sAra rUpa meM yaha kahanA cAhate haiM ki jisa vastu meM zurU se abhI taka paramparA se kartA kA smaraNa na ho use asmaryamANa kartRtva kahate haiM, veda isI prakAra kA hai usake kartA kA paramparA se abhI taka kisI ko bhI smaraNa nahIM hai ataH isa asmaryamANakartRtva hetu dvArA apauruSeyatvasAdhya ko siddha kiyA jAtA hai, jIrNa kUpa Adi padArtha bhI asmaryamANakartRtvarUpa hai kintu sampradAya aviccheda rUpa asmaryamANakartRtva nahIM hai kyoMki jIrNakUpAdi kA kartA vartamAna kAla meM bhale hI asmaryamANa ho kintu pahale atItakAla meM to smaryamANa hI thA, ataH jIrNakUpa Adi kA asmaryamANakartRtva vibhinna jAti kA hai aisA paravAdI mImAMsakAdi kA kahanA hai ata: yaha kathana bhI anekAnta doSa yukta hai, aba isI ko ve Age batA rahe haiN| 139. vaTa vaTa meM vaizravaNa rahatA hai, parvata parvata para Izvara vasatA hai, ityAdi pada evaM vAkya prayojana nahIM hone se avicchinna sampradAya se asmaryamANa karttArUpa haiM kintu una pada evaM vAkyoM ko Apa bhI apauruSeya nahIM mAnate haiM, isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki jo asmaryamANakartRtvarUpa hai vaha apauruSeya hotA hai aisA kahanA vyabhicarita hotA hai| 180:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/100 ___140. asiddhazcAyaM hetuH; paurANikA hi brahmakartRkatvaM smaranti "vaktrebhyo vedAstasya viniHsRtAH" iti| "pratimanvantaraM caiva zrutiranyA vidhIyate" iti caabhidhaanaat| "yo vedAMzca prahiNoti" ityAdivedavAkyebhyazca tatkartA smryte| 141. nanu zabdArthayoH sambandhAsiddheH kathamAptapraNItopi zabdo'rthe jJAnaM kuryAdyata AptavacananibandhanamityAdi vacaH zometetyAzaGkApanodArtham 'sahajayogyatA' ityAdyAha sahajayogyatAsaGketavazAddhi zabdAdayaH vastupratipattihetavaH moon 140. yaha asmaryamANa kartRtva hetu asiddha bhI hai, aba isI doSa ko vistAra se batAte haiN| jaise- Apake yahA~ paurANika loga brahmA ko veda kA kartA mAnate haiM, 'vaktrebhyovedAstasya vistRtAH' usa brahmA jI ke mukha se vedazAstra nikalatA hai aisA AgamavAkya hai| pratimanvantara (arthAt eka manu ke bAda dUsare manu kI utpatti hone meM jo bIca meM kAla hotA hai usa antarAla ko pratimanvantara kahate haiM) pramANa varNa vyatIta hone para anya anya zrutiyoM kA nirmANa hotA hai, ityAdi tathA jo vedoM kA kartA hai vaha prasanna ho ityAdi veda vAkyoM se vedakartA kA smaraNa hai aisA nizcita hotA hai| 141. aba yahA~ bauddha zaMkA karate haiM ki- jaina ne zabda ko anitya siddha karake Apta puruSa ke zabda dvArA hone vAle padArtha ke jJAna ko Agama pramANa btaayaa| kintu zabda aura artha kA koI bhI sambandha siddha nahIM hotA, phira Apta kA kahA huA vacana padArtha kA jJAna kisa prakAra karA sakatA hai jisase AptavacanAdi nibandhana....ityAdi Agama pramANa kA lakSaNa ghaTita ho sake? isa zaMkA kA samAdhAna AcArya agrima sUtra dvArA karate haiMsahajayogyatAsaMketavazAddhi zabdAdayaH vastupratipattihetavaH 100 // sUtrArtha- zabda varNa vAkyAdi meM aisI sahaja yogyatA hai jisa prameyakamalamArtaNDasAraH: 181
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/101 142. sahajA svAbhAvikI yogyatA zabdArthayoH pratipAdyapratipAdakazaktiH jnyaanjnyeyyoaapyjnyaapkshktivt| na hi tatrApyato yogyatAto'nyaH kAryakAraNa- bhAvAdiH smbndhostiityuktm| tasyAM satyAM sngketH| tadvazAddhi sphuTaM zabdAdayo vstuprtipttihetvH| yathA mervAdayaH santi 101 // iti| yogyatA ke kAraNa tathA saMketa hone ke kAraNa (yaha ghaTa hai isa padArtha ko ghaTa zabda se pukArate haiM ityAdi saMketa ke kAraNa) ve zabdAdika artha kA jJAna karAne meM hetu ho jAte haiN| 142. zabda aura padArtha meM sahaja svAbhAvika yogyatA hotI hai| usI ke kAraNa zabda pratipAdaka aura padArtha pratipAdya kI zakti vAlA ho jAyA karatA hai, jisa prakAra jJAna aura jJeya meM jJApya jJApaka zakti huA karatI hai| jJAna aura jJeya meM bhI sahaja yogyatA ko chor3akara anya koI kArya kAraNa Adi sambandha nahIM hotA, isa viSaya ko pahale nirvikalpa pratyakSavAda aura sAkAra jJAnavAda prakaraNa meM bhalIbhA~ti siddha kara diyA hai| ise yadi hama vizeSa rUpa se samajheM to vaha yaha hai ki zabda aura padArtha meM vAcya-vAcaka sambandha hai na ki kAryakAraNa Adi smbndh| jJAna aura jJeya athavA pramANa aura prameya meM bhI kAryakAraNa Adi sambandha nahIM pAye jAte apitu jJApya jJApaka sambandha hI pAyA jAtA hai| bauddha jJAna aura jJeya meM kArya kAraNa sambandha mAnate haiM unakA kahanA hai ki jJAna jJeya se utpanna hotA hai ataH jJAna kArya hai aura usakA kAraNa jJeya (padArtha) hai kintu yaha mAnyatA sarvathA pratIti viruddha hai| jJAnAnubhava AtmA meM hotA hai athavA isa prakAra kaheM ki agni aura uSNatAvat AtmA jJAna svarUpa hI hai aisA AtmA se apRthakbhUta jJAna padArtha se utpanna honA sarvathA asambhava hai| jJAna AtmA se hI utpanna hotA hai jJeya se nahIM, phira bhI pratiniyata jJeya ko jAnanA Avazyaka hai, arthAt amuka jJAna amuka padArtha 182:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/101 143. nanu cAsau sahajayogyatA'nityA, nityA vA? na tAvadanityA; anavasthAprasaGgAt-yena hi prasiddhasambandhena 'ayam' ityAdinA zabdenAprasiddhasambandhasya ghaTAde: zabdasya sambandhaH kriyate tasyApyanyena prasiddhasambandhena smbndhstsyaapynyeneti| nityatve cAsyAH siddhaM nityasambandhAcchabdAnAM vastupratipattihetutvamiti mImAMsakAH; ko jAna sakatA hai, anya ko nahIM aisI pratikarma vyavasthA jJAna kI kSayopazama janya yogyatA ke kAraNa huA karatI hai| yahA~ para zabda aura padArtha ke yogyatA kA kathana ho rahA hai ki jJAna aura jJeya ke samAna hI zabda aura artha meM paraspara meM vAcya vAcaka sambandha hotA hai usa sambandha ke kAraNa hI "ghaTa" yaha do akSara vAlA zabda kaMbugrIvAdi se viziSTa padArtha ko kahatA hai aura yaha kambu Adi AkAra se viziSTa ghaTa padArtha bhI ukta zabda dvArA avazya hI vAcya hotA hai (kahane meM A jAtA hai) tathA zabda dvArA padArtha meM bAra bAra saMketa bhI kiyA jAtA hai ki yaha mola grIvAdi AkAra vAlA padArtha ghaTa hai isako ghaTa kahanA, ghaTa aisA hotA hai ityaadi| isa prakAra zabda aura artha kI sahaja yogyatA aura saMketa grahaNa ina do kAraNoM se zabda dvArA padArtha kA bodha hotA hai| isa taraha zabda kI yogyatA ke hone para saMketa hotA hai aura saMketa se zabdAdika vastu ke pratIti meM hetu ho jAte haiN| yathA mervAdayaH santi 101 // sUtrArtha- jaise merUparvata Adi padArtha haiM aisA kahate hI Agamokta merUparvata kI pratIti ho jAyA karatI hai| 143. mImAMsaka- yaha sahaja yogyatA anitya hai yA nitya? anitya hai aisA to kaha nahIM sakate kyoMki anavasthA dUSaNa AtA hai| kaise? vaha batAte haiM-prasiddha sambandha vAle "yaha" ityAdi zabda dvArA aprasiddha sambandhabhUta ghaTa Adi zabda kA sambandha kiyA jAyagA, punaH usa zabda kA bhI kisI anya prasiddha sambandha vAle zabda dvArA sambandha prameyakamalamArtaNDasAraH: 183
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/101 144. tepyatattvajJAH; hastasaMjJAdisambandhavacchabdArthasambandhasyAnityatvepyartha- prtipttihetutvsmbhvaat| na khalu hastasaMjJAdInAM svArthena sambandhI nityaH, teSAmanityatve tadAzritasambandhasya nitytvvirodhaat| na hi bhittivyapAye tadAzritaM citraM na vyapatItyabhidhAtuM shkym| 145. na cAnityatve'syArthapratipattihetutvaM na dRSTam; prtykssvirodhaat| kiyA jAnA aura usakA bhI anya dvArA, (kyoMki yogyatA anitya hone se naSTa ho jAtI hai aura usako punaH punaH anya anya zabda dvArA sambaddha karanA par3atA hai)| yadi isa sahaja yogyatA ko nitya rUpa svIkAra karate haiM to usa nitya yogyatA kA sambandha hone ke kAraNa hI nitya rUpa zabda padArtha kA bodha karAne meM hetu hote haiM aisA svayameva siddha hotA hai| 144. jaina- yaha kathana asat hai zabda aura artha kA sambandha anitya hote hue bhI hasta saMjJA Adi ke sambandha ke samAna ye bhI artha kI pratipatti karAne meM hetu hote haiM arthAt hasta ke izAre se, netra ke izAre se jisa prakAra artha bodha hotA hai jo ki anitya hai, usI prakAra zabda aura artha kA sambandha anitya hote hue bhI usake dvArA artha bodha hotA hasta saMjJA (hAtha kA izArA) Adi kA apane artha ke sAtha nitya sambandha to ho nahIM sakatA kyoMki svayaM hastAdi hI anitya haiM to unake Azraya se hone vAlA sambandha nitya rUpa kisa prakAra ho sakatA hai? bhitti ke naSTa hone para usake Azrita rahane vAlA citra naSTa nahIM hotA aisA kahanA to azakya hI hai| abhiprAya yaha hai ki svayaM hasta saMjJAdi anitya haiM ataH usakA artha sambandha bhI naSTa hone vAlA hai, jaise ki bhitti naSTa hotI hai to usakA citra bhI naSTa hotA hai| 145. hasta saMjJA Adi anitya hone para bhI usase artha bodha nahIM hotA ho aisI bAta nahIM hai kyoMki aisA kahanA pratyakSa se viruddha 184:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/101 evaM zabdArthasambandhepyetadvAcyam sa hi na tAvadanAzrita: nabhovadanAzritasya sambandhatvA'sambhavAt / AzritazcetkiM tadAzrayo nityaH, anityo vA ? nityazcet; koyaM nityatvenAbhipretastadAzrayo nAma? jAti: vyaktiva? na tAvajjAtiH; tasyAH zabdArthatve pravRtyAdyabhAvapratipAdanAt nirAkariSya mANatvAcca / 146. vyaktestu tadAzrayatve kathaM nityatvamanabhyupagamAttathApratItyabhAvAcca / anityatve ca tadAzrayatvasya siddhaM tadvyapAye sambandhasyAnityatvaM par3atA hai hama pratyakSa se dekhate haiM hastAdi ke izAre anitya rahate haiM to bhI artha kI pratipatti hotI hai| isI hasta saMjJA kA nyAya zabda aura artha ke sambandha meM lagAnA cAhiye, zabda aura artha kA sambandha anAzrita to ho nahIM sakatA kyoMki AkAza ke samAna anAzrita vastu kA sambandha honA asambhava hai| aba yadi yaha zabdArtha sambandha Azrita hai to prazna hogA ki usakA Azraya nitya hai yA anitya hai? zabdArtha sambandha kA Azraya nitya hai aisA kahe to nityarUpa se abhipreta aisA yaha zabdArtha sambandha kA Azraya kauna ho sakatA hai jAti (sAmAnya) yA vyakti (vizeSa) ? vaha Azraya jAti rUpa to ho nahIM sakatA, kyoMki zabda aura artha meM jAti kI pravRtti Adi nahIM hotI aisA pahale siddha ho cukA hai tathA Age cauthe pariccheda meM (tRtIya bhAga meM) isa jAti arthAt sAmAnya kA nirAkaraNa bhI karane vAle haiN| 146. zabdArtha ke sambandha kA Azraya vyakti hai aisA dUsarA pakSa mAne to usa sambandha ko nitya rUpa kisa prakAra kaha sakate haiM? kyoMki Apane vyakti ko (vizeSa ko) nitya mAnA hI nahIM aura nityarUpa se usakI pratIti hI hotI hai| vyakti anitya hI hai ataH usake Azrita rahane vAlA ukta sambandha bhI anitya siddha hotA hai jaise ki bhitti ke anitya hone se tadAzrita citra bhI anitya hotA hai| isa prakAra zabdArtha sambandha anitya hai aisA nizcaya huaa| isaliye paravAdI kA nimna kathana asat hotA hai ki prameyakamalamArttaNDasAra 185
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhittivyapAye citrvt| tato'yuktamuktam nityAH zabdArthasambandhAstatrAmnAtA maharSibhiH / sUtrANAM sAnutantrANAM bhASyANAM ca praNetRbhiH // " iti 3/101 147. sadRzapariNAmaviziSTasyArthasya zabdasya tadAzritasambandhasya caikAntato nityatvAsambhavAt / sarvathA nityasya vastunaH kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAsambhavato'sattvaM caa'shvvissaannvt| anavasthAdUSaNaM cAyuktameva 'ayam' ityAdeH zabdasyAnAdiparamparAto'rthamAtre prasiddhasambandhatvAt tenAvagatasambandhasya ghaTAdizabdasya saGketakaraNAt / 148. nityasambandhavAdinopi cAnavasthAdoSastulya eva-anabhivyaktasambandhasya hi zabdasyAbhivyaktasambandhena zabdena sambandhAbhivyaktiH karttavyA, 'maharSiyoM ne zabda aura arthoM ke sambandha nityarUpa svIkAra kiye haiM tathA sUtra anutaMtra evaM bhASyoM kA praNayana karane vAle puruSoM ne bhI zabdArtha sambandha ko nitya mAnA hai / ' tathA sadRza pariNAma se viziSTa aisA artha aura zabda ke evaM usake Azrita rahane vAle sambandha ke sarvathA nityapanA honA asambhava hI hai kyoMki sarvathA nitya vastu meM krama se athavA yugapat arthakriyA kA honA azakya hai aura arthakriyA ke abhAva meM usa vastu kA asattva hI ho jAtA hai, jaise azvavizAkhA meM arthakriyA na hone se usakA asattva hai / zabdArtha sambandha ko anitya mAne to anavasthA doSa AtA hai- aisA mImAMsaka kA kahanA to ayukta hI hai, kyoMki " avam" yaha ityAdi zabda kA arthamAtra meM sambandha anAdi pravAha se calA A rahA hai, usa prasiddha sambandha dvArA jisakA sambandha jJAta huA hai aise ghaTa Adi zabda meM saMketa kiyA jAtA hai| ataH anavasthA nahIM hotii| 148 tathA zabdArtha meM nitya sambandha ko svIkAra karane vAle Apa mImAMsakAdi pravAdI ke yahA~ bhI ukta anavasthA doSa samAna rUpa se saMbhAvita hai, kaise? vaha batAte haiM- zabda ko nitya mAnate hue bhI evaM 17. vAkyapadIyam 1/23 186 :: prameyakamalamArttaNDasAra:
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/101 tsyaapynyenaabhivyktsmbndheneti| yadi punaH kasyacitsvata eva sambandhAbhivyaktiH; aparasyApi sA tathaivAstIti saGketakriyA vyrthaa| zabdavibhAgAbhyupagame cAlaM sambandhasya nitytvklpnyaa| kalpane cA'gRhItasaGketasyApyato'rthapratipattiH syaat| 149. saGketastasya vyaJjakaH; ityapyayuktam: nityasya vynggytvaayogaat| nityaM hi vastu yadi vyaktaM vyaktameva, athAvyaktamapyazabdArtha sambandha ko nitya mAnate hue Apane usake abhivyakta aura anabhivyakta bheda kiye haiM ataH anabhivyakta sambandha vAle zabda kA, jisakI abhivyakti ho cukI hai- aise zabda ke dvArA sambandha kI abhivyakti karanI hogI aura usa pUrva zabda kA bhI kisI anya abhivyakta sambandha vAle zabda dvArA sabaMdhAbhivyakta karanA hogaa| isa anavasthA ko dUra karane ke liye kisI eka zabda kI sambandhAbhivyakti svataH hI hotI hai- aisA mAnate haiM to dUsare zabda kI sambandhAbhivyakti bhI svataH ho sakatI hai| isaliye phira usameM saMketa karanA vyartha hI ho jAtA hai arthAt zabdArtha kA sambandha svataH hI abhivyakta hotA hai to usake liye vRddha puruSAdi ke dvArA "yaha ghaTa hai" ityAdi rUpa se bAra bAra saMketa kyoM kiyA jAtA hai? isa saMketa kriyA se hI spaSTa hotA hai ki zabdArtha sambandha svataH abhivyakta nahIM hotaa| yadi zabdoM meM vibhAga svIkAra kiyA jAya ki 'ayam' ityAdi zabda abhivyakta sambandha vAlA hai aura 'ghaTaH' ityAdi zabda anabhivyakta sambandha vAlA hai to phira sambandha ko nitya mAnane kI kalpanA hI vyartha hai| usa sambandha ko yadi nitya mAnane kA haThAgraha ho to saMketa grahaNa ke binA bhI zabda se artha kI pratIti hotI hai| aisA mImAMsaka ko svIkAra karanA hogaa| ___149. zaMkA karate hue mImAMsaka kA kahanA hai ki nitya zabda ke sambandha ko saMketa dvArA vyakta kiyA jAtA hai arthAt saMketa usakA vyaMjaka mAnA gayA hai? isa zaMkA para jaina kahate haiM ki aisA kahanA ThIka nahIM hai, nitya prameyakamalamArtaNDasAraH: 187
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3/101 vyaktameva, abhinnsvbhaavtvaattsy| zabdAbhivyaktipakSanikSiptadoSAnuSaGgazcAtrApi tulya ev| 150. kiJca, saGketaH puruSAzrayaH, sa cAtIndriyArthajJAnavikalatayAnyathApi vede saGketaM kuryAditi kathaM na mithyAtvalakSaNamasya prAmANyam? vastu vyakta karane yogya nahIM hotI, kyoMki vaha yadi vyakta hai to sadA vyakta hI rahegI aura avyakta hai to sadA avyakta hI rahagI, isakA bhI kAraNa yaha hai ki nitya vastu sadA eka abhinna svabhAvavAlI hotI hai, tathA saMketa dvArA sambandha kI abhivyakti mAnane ke isa pakSa meM pahale ke zabdAbhivyakti ke pakSa meM diye gaye dUSaNa bhI samAna rUpa se prApta hote haiN| 150. kiMca, saMketa puruSa ke Azrita hotA hai aura puruSa atIndriya jJAna se rahita hote haiM ataH aise puruSa dvArA veda meM sthita zabdoM kA viparIta artha meM bhI saMketa kiyA jAnA saMbhAvita hone se isa vedavAkya meM mithyApana rUpa aprAmANya kaise nahIM hogA? arthAt avazya hI hogaa| isa prakAra AcArya prabhAcandra ne antima Agama pramANa kA jo vivecana prameyakamalamArtaNDa grantha meM kiyA hai tathA AryikA jinamati jI ne hindI anuvAda kiyA hai usakI apanI mati ke anusAra hindI vyAkhyA karane kA yahA~ prayAsa kiyA gayA hai| saMdarbha : TippaNI NANaM hodi pramANa-ti.pa. 1/83 pANinI sUtra-1/4/51 kisI bhI vastu yA padArtha ko jAnanA eka kArya hai aura yaha kArya aneka kAryoM se utpanna hotA hai, eka se nhiiN| vo jo kAraNoM kA samUha hai use hI kAraka sAkalya kahate haiN| naiyAyikoM ke anusAra kArakasAkalya se hI pramANa kI utpatti hotI hai| jaina isakI samIkSA kara rahe haiN| 'indriyapraNAlikayA bAhyavastuparAgAt sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNApradhAnA vRttiH prtykssm|' sAdhya ke sAtha jisakA avinAbhAva sambandha nizcita hai aise hetu se| arthAt pramANa kI jo utpAdaka sAmagrI-indriyAdika hai usI sAmagrI se| 'upakriyate nivRttiH yena tat upkrnnN'| 188:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 189 caturthaparicchedaH pramANaviSayavimarzaH 1. athoktaprakAraM pramANaM kiM nirviSayam, saviSayaM vA? yadi nirviSayam; kathaM pramANaM kezoNDukAdijJAnava? atha saviSayam; kosya viSayaH? ityAzaGkaya viSayavipratipattinirAkaraNArthaM 'sAmAnyavizeSAtmA' ityAdyAha sAmAnyavizeSAtmA tadartho vissyH|| caturthapariccheda pramANa-viSaya vimarza ___abhI taka AcArya mANikyanandI ne pramANa kA lakSaNa "svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam" batAyA tathA usa para vibhinna dArzanikoM ke vicAroM kI samIkSA bhI kii| 1. aba yahA~ prazna hotA hai ki vaha pramANa nirviSayI hai athavA saviSayI hai? yadi nirviSayI arthAt viSaya rahita hai [kucha bhI nahIM jAnatA hai] to vaha pramANa kaise kahalAyegA? arthAt nahIM kahalA sakatA, jaise ki kezoNDukAdi jJAna pramANa nahIM kahalAte haiN| yadi pramANa saviSayI hai to prazna uThatA hai ki usakA kyA viSaya hai? isa prakAra ke prazna ko lekara pramANa ke viSaya sambandhI vivAda ko dUra karane ke lie vaha sAmAnya vizeSAtmaka hai aisA AcArya kahate haiM sAmAnyavizeSAtmA tadartho vissyH||
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 prameyakamalamArtaNDasAraH 4/2 tasya pratipAditaprakArapramANasyArtho vissyH| kiviziSTa:? saamaanyvishessaatmaa| kuta etat? puurvottraakaarprihaaraavaaptisthitilkssnnprinnaamenaarthkriyopptteshc||2|| 2. anuvRttavyAvRttapratyayagocaratvAt, yo hi yadAkArollekhipratyayagocaraH sa tadAtmako dRSTaH yathA nIlAkArollekhipratyayagocaro sUtrArtha-sAmAnya-vizeSAtmaka padArtha pramANa kA viSaya hai arthAt sAmAnya aura vizeSa dharmoM se yukta aisA jo padArtha hai vahI pramANa kA viSaya hai, pramANa ke dvArA jAnane yogya padArtha hai| padArtha na kevala sAmAnya rUpa hai na kevala vizeSa rUpa, balki vaha ubhaya rUpa hai| yaha jainadarzana kI spaSTa mAnyatA hai| vedAnta evaM sAMkhya darzana padArtha ko sAmAnya rUpa mAnate haiN| bauddha padArtha ko vizeSa rUpa mAnate haiN| nyAya-vaizeSika darzana sAmAnya ko eka svatantra padArtha mAnate haiM tathA vizeSa ko bhI eka svatantra padArtha mAnate haiN| isa prakAra pramANa ke dvArA grAhya padArtha ke viSaya meM jo matabheda haiM usake nirAkaraNa ke lie padArtha ko 'sAmAnyavizeSAtmA' kahA gayA hai| aba kahate haiM pUrvokta kahe huye pramANa kA sAmAnya vizeSAtmaka padArtha hI viSaya hai yaha bAta kisa pramANa se siddha hai? aisI AzaMkA ko dUra karate hue agalA sUtra kahate haiM pUrvottarAkAraparihArAvApti sthitilkssnnprinnaamenaarthkriyopptteshc||2|| sUtrArtha- padArthoM meM anuvRtta vyAvRtta pratyaya hote haiM evaM pUrva AkAra kA tyAga aura uttara AkAra kI prApti evaM anvayI dravya rUpa se dhruvatva dekhA jAtA hai isa taraha kI pariNAma svarUpa arthakriyA dekhI jAtI hai| isa prakAra utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa se hone vAlI pariNAma svarUpa artha kriyA kA sadbhAva, padArthoM ko sAmAnya vizeSAtmaka siddha
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 4/3 prameyakamalamArtaNDasAraH nIlasvabhAvorthaH, sAmAnyavizeSAkArollekhyanuvRttavyAvRttapratyayagocarazcAkhilo baahyaadhyaatmikprmeyorthH| 3. tsmaatsaamaanyvishessaatmeti| na kevalamato hetoH sa tadAtmA, api tu puurvottraakaarprihaaraavaaptisthitilkssnnprinnaamenaa'rthkriyopptteshc| 'sAmAnyavizeSAtmA tadarthaH' itybhismbndhH| katiprakArakaM sAmAnyamityAha sAmAnyaM dvedhaa||3|| 2. padArthoM meM sAdRzya ko batalAne vAlA anuvRtta pratyaya hai| jaise yaha gau hai, yaha bhI gau hai ityAdi aneka padArthoM meM samAnatA kA jJAna hone se tathA pRthakpanA batalAne vAlA vyAvRtta pratyaya arthAt yaha gau zyAma hai dhavala nahIM hai ityAdi vyAvRtta pratibhAsa hone se padArthoM meM sAmAnya aura vizeSAtmakapanA siddha hotA hai, jo jisa prakAra se pratibhAsita hotA hai vaha usI rUpa kA dekhA jAtA hai, jaise nIlAkAra se pratibhAsita hone ke kAraNa nIla svabhAva vAlA padArtha hai aisA mAnA jAtA hai| 3. sAmAnya AkAra kA ullekhI anuvRtta pratyaya aura vizeSa AkAra kA ullekhI vyAvRtta pratyaya sampUrNa bAhya-acetana padArtha evaM abhyantara-cetanA padArthoM meM pratIta hotA hI hai| ataH ve cetana acetana padArtha sAmAnya vizeSAtmaka siddha hote haiN| padArthoM ko sAmAnya vizeSAtmaka siddha karane ke liye akelA anuvRtta vyAvRtta pratyaya hI nahIM hai, apitu sUtrokta pUrva AkAra kA tyAgarUpa vyaya, uttara AkAra kI prAptirUpa utpAda aura donoM avasthAoM meM anvaya rUpa meM rahane vAlA dhrauvya padArthoM meM pAyA jAtA hai, isa taraha kI pariNAma svarUpa arthakriyA kA sadbhAva bhI unameM pAyA jAtA hai| ina hetuoM se padArthoM kI sAmAnya vizeSAtmakatA siddha hotI hai| aba padArthoM kA sAmAnya dharma kitane prakAra kA hai vaha batalAte haiMsAmAnyaM dvedhA // 3 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 prameyakamalamArtaNDasAraH 4/4-5 kathamiti cet tiryguurkhtaabhedaat||4|| tatra tiryaksAmAnyasvarUpaM vyaktiniSThatayA sodAharaNaM pradarzayatisadRzapariNAmastiryak khaNDamuNDAdiSu gotvvt||5|| tiryagUAtobhedAt // 4 // sUtrArtha- sAmAnya ke do bheda haiN| tiryak sAmAnya aura UrdhvatA saamaany| hama jAnate haiM ki aneka vastuoM meM eka sAmAna pAyA jAne vAlA dharma tiryak sAmAnya kahalAtA hai, jaise aneka manuSyoM meM manuSyatva samAna rUpa se vidyamAna rahatA hai, isI taraha paToM meM paTatva, gAyoM meM gotva, jIvoM meM jIvatva ityAdi samAna yA sadRza dharma dikhAI dete haiM isI ko tiryak sAmAnya kahate haiN| isa sAmAnya dharma yA svabhAva ke kAraNa hI hameM vastuoM meM sAdRzya kA pratibhAsa hotA hai| eka hI padArtha ke uttarotara jo pariNamana hote rahate haiM, unameM usa padArtha kA vyApaka rUpa se jo rahanA hai vaha urdhvatA sAmAnya hai, jaise dahI, chAcha, makkhana, gorasa Adi pariNamana yA paryAyoM meM dUdha kA vyApaka rUpa se rahanA urdhvatA sAmAnya hai| tiryak sAmAnya aura urdhvatA sAmAnya meM yaha antara hai ki tiryak sAmAnya to aneka padArtha yA vyaktiyoM meM pAyA jAne vAlA samAna dharma hai aura urdhvatA sAmAnya krama se uttarotara hone vAle paryAyoM meM padArtha yA dravya kA rahanA hai| apane kramika paryAyoM meM eka anvayI dravya jaise dahI, chAcha, makkhana Adi rUpa kramika paryAyoM meM dugdha gorasa kA astittva urdhvatA sAmAnya kahalAtA hai| aba sUtrakAra svayaM vyaktiyoM meM niSTha rahane vAle isa tiryaka sAmAnya kA svarUpa udAharaNa sahita prastuta karate haiM sadRzapariNAmastiryak khaNDamuNDAdiSu gotvavat // 5 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/5 prameyakamalamArtaNDasAraH 193 4. nanu khaNDamuNDAdivyaktivyatirekeNAparasya bhavatkalpitasAmAnyasyApratItito gaganAmbhoruhavadasattvAdasAmpratamevedaM tallakSaNapraNayanam itypysmiiciinm| 5. 'gau!H' ityAdyabAdhitapratyayaviSayasya saamaanysyaa'bhaavaasiddheH| tathAvidhasyApyasyAsattve vizeSasyApyasattvaprasaGgaH, tathAbhUtapratyayatvavyatirekeNAparasya tdvyvsthaanibndhnsyaatraapysttvaat| 6. abAdhitapratyayasya ca viSayavyatirekeNApi sadbhAvAbhyupagame sUtrArtha- aneka vastuoM meM pAyA jAne vAlA jo sadRza pariNAma hai use tiryak sAmAnya kahate haiM, jaise khaNDI muNDI Adi gAyoM meM gotvasAsnAdi mAnapanA samAna rUpa se pAyA jAtA hai, aneka gAyoM meM rahane vAlA jo gotva hai, usI ko tiryak sAmAnya kahate haiN| 4. yahA~ isa lakSaNa para bauddha Apatti karate haiM- khaNDI, muNDI Adi gAyoM ko chor3akara anya pRthak Apake dvArA kalpita gotva sAmAnya pratIti meM nahIM AtA hai, ataH AkAza puSpa ke samAna isa sAmAnya kA abhAva hI hai, isaliye Apa yaha jo sAmAnya kA lakSaNa batA rahe haiM vaha ThIka nahIM hai| 5. jaina- Apa bauddhoM kI yaha Apatti ayukta hai kyoMki yaha go hai, yaha go hai, isa prakAra sabhI go vyaktiyoM meM sAmAnya kA jo bodha ho rahA hai vaha bAdhA rahita hai ataH Apa sAmAnya dharma kA abhAva nahIM kara sakate haiN| abAdhitapane se sAmAnya pratibhAsita hone para usako nahIM mAnA jAya, usakA jabaradastI abhAva kiyA jAya to phira vizeSa kA bhI abhAva mAnanA par3egA? kyoMki abAdhita pratyaya ko chor3akara dUsarA koI aisA pramANa nahIM hai ki jo vizeSa ko siddha kara ske| arthAt vizeSa bhI abAdhita pratIti se hI siddha hotA hai, sAmAnya aura vizeSa donoM kI vyavasthA nirbAdha pramANa para hI nirbhara hai| 6. bAdhA rahita aisA jo pramANa hai usake viSaya hue binA hI yadi vizeSa yA kisI tattva kA sadbhAva svIkAra kiyA jAyegA to phira abAdhita jJAna se kisI bhI vastu kI vyavasthA nahIM ho skegii| anugata
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/5 194 prameyakamalamArtaNDasAraH tato vyvsthaa'bhaavprsnggH| na cAnugatAkAratvaM buddharbAdhyate; sarvatra dezAdAvanugatapratibhAsasyA'skhaladrUpasya tthaabhuutvyvhaarhetoruplmbhaat| 7. ato vyAvRttAkArAnubhavAnadhigatamanugatAkAramavabhAsantya'bAdhitarUpA buddhiH anubhUyamAnAnugatAkAraM vastubhUtaM sAmAnya vyvsthaapyti| 8. nanu vizeSyavyatirekeNa nAparaM sAmAnyaM buddhibhedaabhaavaat| na ca buddhibhedamantareNa pdaarthbhedvyvsthaa'tiprsnggaat| taduktam AkAra arthAt yaha gau hai, yaha gau hai- ityAdi AkAra rUpa pratIti AtI hai, vaha kisI taraha bAdhita bhI nahIM hotI hai, saba jagaha hamezA hI anugatAkAra pratibhAsa askhalitapane se usa prakAra ke vyavahAra kA nimitta hotA huA dekhA gayA hai| 7. isaliye yaha nizcaya hotA hai ki vyAvRttAkAra kA anubhava jisameM nahIM hai aura anugatAkAra kA avabhAsa jisameM ho rahA hai aisI abAdhita pratIti yA buddhi apane anubhava meM A rahe anugata AkAra kA [samAna dharma- yaha go hai, yaha go hai-ityAdi] vAstavika nimitta jo sAmAnya hai usakI vyavasthA karatI hai- arthAt anuvRtta pratyaya se sAmAnya kI siddhi hotI hI hai| 8. zaMkA- vizeSa ko chor3akara pRthak koI sAmAnya dikhAI nahIM detA hai, kyoMki buddhi yA jJAna meM to koI bheda upalabdha nahIM hotA hai ki yaha sAmAnya hai aura yaha vizeSa hai| arthAt pratibhAsa meM bhinnatA nahIM hone se sAmAnya ko nahIM mAnanA caahiye| buddhi meM bheda arthAt pRthak-pRthak pratibhAsa hue binA hI padArthoM ke bhedoM kI vyavasthA karane laga jAyeMge to atiprasaMga doSa prApta hogaa| kahA bhI hai ki vizeSa se pRthak koI bhI sAmAnya pRthak hotA to buddhi meM abheda nahIM rahatA, arthAt vizeSa kA pratibhAsa bhinna hotA aura sAmAnya kA bhinna, kintu aisA nahIM hotA hai| buddhi ke AkAra ke bheda se hI [jhalaka kI vibhinnatA hI] padArtha kA bheda siddha hotA hai"|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/5 prameyakamalamArtaNDasAraH 195 "na bhedAdbhinnamastyanyatsAmAnyaM buddhybhedtH| buddhyAtkArasya bhedena padArthasya vibhinntaa||" iti; 9. tadapyapezalam; sAmAnyavizeSayorbuddhibhedasya prtiitisiddhtvaat| rUparasAdestulyakAlasyAbhinnAzrayavartinopyata eva bhedprsiddhH| 10. ekendriyA- dhyavaseyatvAjjAtivyaktayorabhede vaataatpaadaavpybhedprsnggH| tatrApi hi pratibhAsabhedAnnAnyo bhedvyvsthaahetuH| sa ca saamaanyvishessyorpysti| sAmAnyapratibhAso hyanugatAkAraH, vizeSapratibhAsastu vyaavRttaakaaro'nubhuuyte| 9. samAdhAna- yaha kathana asundara hai, sAmAnya aura vizeSa meM buddhi kA bheda to pratIti siddha hai, isI viSaya kA khulAsA karate haiMrUpa, rasa ityAdi guNa-dharma eka hI kAla meM eka hI AzrayabhUta Amra Adi padArtha meM rahate hue bhI buddhi bheda ke kAraNa hI bhinna-bhinna siddha hote haiM, arthAt eka padArtha meM eka sAtha rahakara buddhi, pramANa yA jJAna, una rUpa, rasa Adi kA pRthak pRthak pratibhAsa karAtA hai aura isa pRthak pratibhAsa ke kAraNa hI rUpa, rasAdi kI pRthak pRthak guNa rUpa vyavasthA huA karatI hai| 10. zaMkA- jAti aura vyakti arthAt sAmAnya aura vizeSa ye donoM hI aise eka hI indriya dvArA jAnane yogya hote haiM [rUpa aura rasa to aise eka hI indriyagamya nahIM hote] ataH sAmAnya aura vizeSa meM bheda nahIM mAnate haiM? samAdhAna- isa taraha eka indriya dvArA gamya hone mAtra se sAmAnya aura vizeSa ko eka rUpa mAnA jAya to vAyu aura Atapa ko bhI eka rUpa mAnanA par3egA? kyoMki ye donoM bhI eka hI sparzanendriya dvArA gamya hote haiN| vAyu aura Atapa meM bhI pratibhAsa ke vibhinnatA ke kAraNa hI bheda siddha hotA hai arthAt zIta sparza ke pratibhAsa se vAyu aura uSma sparza ke pratibhAsa se Atapa kI siddhi hotI hai, anya kisI se to isameM bheda vyavasthA nahIM hotI hai, isa prakAra kI pratibhAsa-bheda yA buddhi-bheda kI vyavasthA to sAmAnya aura vizeSa meM bhI pAyI jAtI hai| sAmAnya kA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 prameyakamalamArttaNDasAra: 4/6 11. kiJca, anugatapratyayasya sAmAnyamantareNaiva dezAdiniyamenotpattau vyAvRttapratyayasyApi vizeSamantareNaivotpattiH syAt / zakyaM hi vaktum - abhedAvizeSepyekameva brahmAdirUpaM pratiniyatAne kanIlAdyAbhAsanibandhanaM bhaviSyatIti kimapararUpAdisvalakSaNaparikalpanayA / tato rUpAdipratibhAsasyevAnugatapratibhAsasyApyAlambanaM vastubhUtaM parikalpanIyam ityasti vastubhUtaM sAmAnyam / kSaNabhaMgavAdavimarzaH parAparavivarttavyApidravyamUrdhvatA mRdiva sthAsAdiSu // 6 // pratibhAsa yaha go hai, yaha go hai- ityAdi anugatAkAra hai, aura vizeSa kA pratibhAsa yaha isase bhinna hai, yaha zyAma varNa go hai, zavala nahIM haiityAdi vyAvRttAkAra anubhava meM AtA hai| 9 11. kiJca yadi sAmAnya ke binA hI dezAdi niyata rUpa se anugata pratyaya kA prAdurbhAva hotA hai to vizeSa ke binA hI vyAvRtta pratyaya kA prAdurbhAva hotA hai aisA svIkAra karanA pdd'egaa| kaha sakate haiM ki sampUrNa padArthoM meM abheda kA avizeSapanA (advaita) hone para bhI eka parama brahmAdi ke nimitta se hI pratiniyata bhinna bhinna nIla, pIta Adi aneka taraha ke pratibhAsa hote haiM ataH pRthak pRthak dvaitarUpa nIla, pIta ityAdi rUpa svalakSaNa bhUta vizeSa vizeSa vastuoM kI kalpanA karanA vyartha hI hai? isa Apatti ko dUra karane ke liye rUpAdi ke pratibhAsoM kA kAraNa jaise vibhinna vizeSa dharma huA karate haiM aura ve vyAvRtta pratyaya ke kAraNa haiM aisA Apa mAnate haiM vaise hI sadRza pratibhAsoM kA kAraNa sAmAnya dharma hai aura yahI anugatAkAra pratyaya [gau hai gau hai] kA kAraNa hai aisA mAnanA caahiye| isa prakAra vastubhUta sAmAnya kI siddhi hotI hai / kSaNabhaMgavAda vimarza sAmAnya kA dUsarA bheda urdhvatA sAmAnya hai aba usakA lakSaNa kyA hai aisA prazna hone para sUtra dvArA usakA abAdhita lakSaNa prastuta karate haiMparAparavivartavyApidravyamUrcchatA mRdiva svAsAdiSu // 16 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/6 prameyakamalamArtaNDasAraH 197 saamaanymitybhismbndhH| tadevodAharaNadvAreNa spaSTayatimadiva sthaasaadissu| ___12. nanu pUrvottaravivarttavyatirekeNAparasya tadvyApino dravyasyApratItito'sattvAtkathaM tallakSaNamUvatAsAmAnyaM sat; ___13. itypysmiiciinm| pratyakSata evArthAnAmanvayirUpapratIte : pratikSaNavizarArutayA svapnepi tatra teSAM prtiitybhaavaat| yathaiva pUrvottara sUtrArtha- pUrva aura uttara paryAyoM meM vyApta hokara rahane vAlA dravya urdhvatA sAmAnya kahalAtA hai jaise sthAsa, koza, kuzala, ghaTa Adi paryAyoM meM miTTI nAmA dravya pAyA jAtA hai vaha anvayI dravya hI urdhvatA sAmAnya hai| bhAvArtha- sAmAnya ke do bheda haiM tiryak sAmAnya aura UrdhvatA saamaany| aneka dravyoM meM jo sadRzatA pAyI jAtI hai vaha tiryak sAmAnya kahalAtA hai, jaise aneka gAyoM meM gopanA (gopatva) sadRza hai| eka hI dravya kI pUrva evaM uttaravartI jo avasthA huA karatI hai, una paryAyoM meM dravya rahatA huA calA AtA hai vaha dravya ke hI urdhvatA sAmAnya nAma se kahA jAtA hai, isa dravya sAmAnya ko hI Age kI paryAyoM kA upAdAna kAraNa kahate haiM, arthAt dravya sAmAnya ko jaina upAdAna kAraNa nAma se kahate haiM aura isI ko naiyAyikAdi paravAdI samavAyI kAraNa kahate haiN| 12. bauddha kA kahanA hai ki pUrvotara paryAyoM meM vyApta rahane vAlA dravya urdhvatA sAmAnya hai| aisA jaina mAnate haiM, kintu pUrvaparyAyoM aura uttaraparyAyoM ko chor3akara anya koI dravya nAmA padArtha una paryAyoM meM vyApta rahane vAlA pratIta nahIM hotA hai ataH usakA sattva nahIM hai, phira vaha urdhvatA sAmAnya kA lakSaNa kisa prakAra satya kahalAyegA? / 13. jaina- isa zaMkA ke samAdhAna meM jaina kahate haiM ki yaha kathana bhI ThIka nahIM hai| jagat ke sabhI padArthoM meM anvaya rUpa kI pratIti pratyakSa pramANa se hI ho rahI hai, una padArthoM meM pratikSaNa naSTa honA to svapna meM bhI pratIta nahIM hotA hai| jisa prakAra pUrvaparyAya aura uttaraparyAya
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 prameyakamalamArtaNDasAraH 4/6 vivarttayoAvRttapratyayAdanyonyamabhAvaH pratItastathA mRdaadynuvRttprtyyaatsthitirpi| 14. nanu kAlatrayAnuyAyitvamekasya sthitiH, tasyAzcA'krameNa pratItau yugapanmaraNAvadhi grahaNam, krameNa pratItau na kSaNikA buddhistathA tAM pratyetuM samarthA kSaNikatvAt: 15. ityapyayuktam; buddhaH kSaNikatvepi prtiptturkssnniktvaat| pratyakSAdisahAyo hyAtmaivotpAdavyayadhrauvyAtmakatvaM bhAvAnAM prtipdyte| yathaiva hi ghaTakapAlayorvinAzotpAdau pratyakSasahAyosau pratipadyate tathA mRdAdirUpatayA sthitimpi| na khalu ghaTAdisukhAdInAM bheda evAvabhAsate na tvekatvamityabhidhAtuM inameM vyAvRtta rUpa pratibhAsa hone se pUrvaparyAya se uttaraparyAya bhinna rUpa pratIta hotI hai- una donoM kA paraspara meM abhAva mAlUma par3atA hai, usI prakAra unhIM paryAyoM meM miTTI Adi dravya kA anvayIpanA pratIta hotA hI hai, vaha miTTI rUpa sthiti anuvRtta pratyaya kA nimitta hai| 14. bauddha- dravya rUpa jo eka padArtha Apane mAnA hai usakA tInoM kAloM meM anvaya rUpa se [yaha miTTI hai, vaha miTTI hai ityAdi rUpa se] rahanA sthiti kahalAtI hai| aba isa sthiti kA pratibhAsa Adi akrama se hotA hai to eka sAtha maraNakAla taka [athavA vivakSita ghaTAdi kA zurU se Akhira taka] usakA grahaNa honA cAhiye aura yadi krama se pratibhAsita hotI hai to kSaNamAtra rahane vAlA jJAna usa kAla trayavartI sthiti ko jAnane ke liye samartha nahIM ho sakatA, kyoMki vaha kSaNika hai| 15. jaina- yaha kathana ThIka nahIM hai| jJAna yA buddhi bhale hI kSaNika ho lekina jAnane vAlA AtmA nitya hai, pratyakSAdi pramANoM kI sahAyatA lekara yaha AtmA hI padArthoM ke utpAda-vyaya-dhrauvyapane ko jAnatA hai, dekhA bhI jAtA hai ki jisa prakAra ghaTa aura kapAla rUpa utpAda aura vyaya ko AtmA pratyakSAdi pramANa kI sahAyatA lekara jAna letA hai, usI prakAra ghaTa Adi kI miTTI rUpa sthiti ko bhI jAna letA hai| aisA kahanA to sambhava nahIM hai ki ghaTa kapAla Adi bAhya padArtha tathA sukha-du:kha Adi aMtaraMga padArtha, inakA mAtra bheda hI pratIta hotA hai;
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199 4/6 prameyakamalamArtaNDasAraH yuktam kssnnkssyaanumaanopnyaassyaanrthkyprsnggaat| sa hyekatvapratItinirAsArtho na kSaNakSayapratipattyarthaH, tasya pratyakSeNaiva prtiitybhyupgmaat| 16. na cAnantarAtItAnAgatakSaNayoH pratyakSasya pravRttau smaraNapratyabhijJAnumAnAnAM vaiphalyam; tatra teSAM sAphalyAnabhyupagamAt, ativyavahite tdnggiikrnnaat| 17. na cAkSaNikasyAtmano'rthagrAhakatve svagatabAlavRddhAdyavasthAnAmatItAnAgatajanmaparamparAyAH sakalabhAvaparyAyANAM caikadaivopalambhaprasaGgaH; ekatva pratIta nahIM hotA, kyoMki isa taraha kahane se to kSaNakSayIvAda ko siddha karane ke liye jo anumAna upasthita [sarvaM kSaNika satvAt] kiyA jAtA hai vaha vyartha siddha ho jaayegaa| Apa bauddha pratyeka vastu ko kSaNika siddha karate haiM vaha usameM jo anumAna pramANa prayukta hotA hai, vaha ekatva-sthiti kI pratIti kA nirAkaraNa karane ke liye hI prayukta hotA hai, na ki kSaNakSaya kI pratIti ke liye prayukta hotA hai, Apa svayaM hI kahate haiM ki pratyeka vastu kA kSaNikapanA pratyakSa pramANa se hI pratibhAsita hotA hai| 16. yadi koI zaMkA kare ki pratyakSAdi kI sahAyatA se AtmA ghaTa kapAlAdi rUpa utpAda, vyaya evaM miTTI rUpa sthiti ko jAnatA hai to anaMtara atIta kSaNa aura anAgata kSaNoM meM pratyakSa pramANa pravRtta hotA hai aisA mAnane para una anaMtara [nikaTavartI] atItAdi ke grAhaka smRti, pratyabhijJAna, anumAna pramANa se saba vyartha ThahareMge? so yaha zaMkA ThIka nhiiN| hama jainoM ne pratyabhijJAnAdi pramANoM kI anantara atItAdi kSaNoM meM pravRtti honA mAnA hI nahIM, pratyabhijJAnAdika to atidUravartI kSaNoM meM pravRtta huA karate haiN| 17. yadi yahA~ para koI paravAdI AzaMkA kare ki nitya svabhAvI AtmA yadi padArthoM kA grAhaka mAnA jAtA hai to svayaM meM hone vAlI bAla vRddha Adi avasthAyeM aura atIta anAgata janmoM kI sudIrgha paraMparA kI sakala bhAva-paryAyoM kA eka hI samaya meM prakaTa ho jAne kA prasaMga AtA hai, so aisI bAta nahIM hai| AtmA akelA grAhaka nahIM hotA kintu jJAna kI sahAyatA lekara artha grAhaka hotA hai aisA mAnA gayA hai tathA jJAna kI
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 prameyakamalamArtaNDasAraH 4/6 jJAnasahAyasyaivArthagrAhakatvAbhyupagamAt, tasya ca pratibandhakakSayopazamA'natikrameNa praadurbhaavaannoktdossaanussnggH| 18. na ca dravyagrahaNe'tItAdyavasthAnAM tato'bhinnatvAdgrahaNaprasaGgaH; abhinnatvasya grahaNaM pratyanaGgatvAt, anyathA jJAnAdikSaNAnubhave saccetanAdivat kssnnkssysvrgpraapnnshktyaadynubhvaanussnggH| tasmAdyatraivAsya jJAnaparyAyapratibandhApAyastatraiva grAhakatvaniyamo nAnyatretyanavadyam-'AtmA pratyakSasahAyo'nantarAtItAnAgataparyAyayorekatvaM pratipadyate' iti, smrnnprtybhijnyaanshaayshcaativyvhitpryaayessvpi| tayozca prAmANyaM prAgeva prsaadhitm| utpatti bhI pratibaMdhaka karma [jJAnAvaraNa] ke kSayopazama kA atikrama kiye binA hotI hai arthAt jitanA kSayopazama hotA hai utanI hI bhAvaparyAyoM ko jJAna jAna sakatA hai, adhika ko nahIM, ataH bAla, vRddhAdi avasthAyeM athavA samasta janma paramparA ko eka samaya meM hI jAnane kA prasaMga nahIM AtA hai| 18. yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki dravya ke grahaNa hone se atItAnAgata sarva hI avasthAyeM dravya se abhinna hone ke kAraNa grahaNa ho jAnI cAhiye aisA nahIM hai, kyoMki jo abhinna ho vaha eka ke grahaNa se usake sAtha grahaNa ho hI jAya- aisI bAta nahIM hai| yadi aisA mAneMge to jJAna Adi kA anubhava karate samaya jaise caitanya kA anubhava hotA hai, vaise caitanya meM abhinna rUpa rahane vAlA kSaNakSayIpanA, svargaprApaNazakti ityAdi kA anubhava honA caahiye| kyoMki abhinna eka ke grahaNa meM anya abhinnAMza kA grahaNa hotA hI hai- aisA kahA hai| isa Apatti ko dUra karane ke liye jahA~ para jisa viSaya meM AtmA ke pratibaMdhaka karma kA apAya huA hai, mAtra usI viSaya meM AtmA grAhaka banatA hai, anya viSaya meM nahIM, isa prakAra grAhakatva kA niyama svIkAra karanA caahiye| ataH yaha siddha huA ki pratyakSa kI sahAyatA lekara yaha AtmA anaMtaravartI atItAnAgata paryAyoM ke ekatva ko jAnatA hai aura vahI AtmA pratyabhijJAna, smaraNa Adi kI sahAyatA lekara atyanta vyavahita paryAyoM meM bhI ekatva [sthiti] ko jAna letA hai,
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/7-9 prameyakamalamArtaNDasAraH 201 anvayyAtmasiddhiH yathA ca dvedhA sAmAnyaM tathAvizeSazca // 7 // ckaaro'pishbdaarthe| kathaM tadvaividhyamityAhaparyAyavyatirekabhedAt // 4 // tatra paryAyasvarUpaM nirUpayatiekasmindravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyAH Atmani harSaviSAdAdivat // 9 // smaraNa, pratyabhijJAna ye donoM prAmANika jJAna haiM, isa bAta ko to pUrva meM hI siddha kara diyA hai| anvayI-Atmasiddhi sAmAnya ke bAda aba yahA~ vizeSa kA bheda sahita vivecana prastuta vizeSazca // 7 // sUtrArtha-jisa prakAra sAmAnya ke do bheda hote haiM vaise hI vizeSa ke bhI do bheda haiN| yahA~ sUtra meM AyA cakAra zabda 'bhI' artha kA vAcaka hai| usI do bhedoM ke nAma batAte haiM paryAyavyatirekabhedAt // 8 // sUtrArtha-paryAya-vizeSa aura vyatireka-vizeSa isa taraha vizeSa ke do bheda haiN| inameM se paryAyavizeSa kA svarUpa batalAte haiMekasmin dravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyAH Atmani hrssvissaadaadivt||||
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 prameyakamalamArtaNDasAraH 4/9 atrodAharaNamAha Atmani hrssvissaadaadivt| 19. nanu harSAdivizeSavyatirekeNAtmano'sattvAdayuktamidamudAharaNamityanyaH; sopyaprekSApUrvakArI; citrasaMvedanavadanekAkAravyApitve nAtmanaH svsNvednprtykssprsiddhtvaat| 'yadyathA pratibhAsate tattathaiva vyavahartavyam yathA vedyAdyAkArAtmasaMvedanarUpatayA pratibhAsamAnaM saMvedanam, sukhAdyanekAkAraikAtmatayA pratibhAsamAnazcAtmA itynumaanprsiddhtvaacc| 20. sukhaduHkhAdiparyAyANAmanyonyamekAntato bhede ca 'prAgahaM sukhyAsaM samprati du:khI varte' ityanusandhAnapratyayo na syaat| tathAvidhavAsanAprabodhA sUtrArtha-eka dravya meM krama se hone vAle pariNAmoM ko paryAya vizeSa kahate haiM, jaise AtmA meM kramazaH harSa aura viSAda huA karate haiN| 19. saugata- yahA~ bauddha zaMkA karate haiM ki harSa aura viSAda Adi ko chor3akara dUsarA koI AtmA nAmA padArtha nahIM hai, ata: usakA udAharaNa denA ayukta hai? jaina- jaina isa zaMkA kA samAdhAna karate hue kahate haiM ki ApakA yaha kathana avicArakapane kA sUcaka hai| jisa prakAra Apa eka citra jJAna ko aneka nIla pIta Adi AkAroM meM vyApaka mAnate haiM vaise AtmA aneka harSAdi pariNAmoM meM vyApaka rahatA hai- aisA mAnanA par3egA, kyoMki aisA svayaM apane ko hI sAkSAt anubhava meM AtA hai| jo jaisA anubhava meM AtA hai usa vastu ko vaisA hI kahanA caahie| jisa taraha saMvedana (jJAna) vedya aura vedaka AkAra rUpa meM pratIta hotA hai to use vaisA mAnate haiM, usI taraha AtmA bhI sukha tathA dukha Adi aneka AkAra se pratIta hotA hai ataH use vaisA mAnanA caahiye| isa prakAra anumAna se AtmA kI siddhi hotI hai| 20. sukha-du:kha Adi paryAya paraspara meM ekAnta se bhinna hai, unameM koI vyApaka eka dravya nahIM hai- aisA mAne to "maiM pahale sukhI thA, aba du:khI hU~" isa taraha anusaMdhAnarUpa jJAna nahIM honA cAhie, kintu aisA hotA hai|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/9 prameyakamalamArtaNDasAraH 203 danusandhAnapratyayotpattiH, ityapyasatyam; anusandhAnavAsanA hi yadyanusandhIyamAna sukhAdibhyo bhinnA; tarhi santAnAntarasukhAdivatsvasantAnepyanusandhAnapratyayaM notpaadyedvishessaat| tadabhinnA cet: tAvaddhA bhidyet| na khalu bhinnAdabhinnamabhinna naamaa'tiprsnggaat| tathA tatprabodhAtkathaM sukhAdiSvekamanusandhAnajJAnamutpadyeta? tebhyastasyAH kathAJcidbhede nAmamAtraM bhidyeta ahamahamikayA svasaMvedanapratyakSaprasiddhasyAtmanaH sahakramabhAvino guNaparyAyAnAtmasAtkurvato 'vAsanA' iti naamaantrkrnnaat| bauddha- maiM pahale du:khI thA ityAdi prakAra kI vaisI vAsanA pragaTa hone se hI anusaMdhAnAtmaka jJAna paidA hotA hai| jaina- yaha asat hai- anusandhAna ko karane vAlI ukta vAsanA anusaMdhIyamAna sukha du:kha Adi se bhinna hai ki abhinna? yadi bhinna hai to jaisI vaha vAsanA anya saMtAnoM meM sukhAdi kA anusaMdhAna jJAna (pratyabhijJAna) paidA nahIM karAtI, vaise hI apane saMtAna meM bhI nahIM karA skegii| kyoMki koI vizeSatA nahIM haiM, jaise para-santAnoM se bhinna hai, vaise hI sva-saMtAna se bhI bhinna hai| yadi usa vAsanA ko sukhAdi se abhinna mAneM, to jitane sukhAdi ke bheda haiM utane vAsanA ke bheda mAnane hoMge kyoMki aisA ho nahIM sakatA ki vAsanA una sukhAdi se abhinna ho aura eka bhI banI rhe| yadi vAsanA anekoM sukha du:kha Adi meM abhinnapane se rahakara bhI apane ekatva ko bhinna banAye rakha sakatI hai to ghaTa, paTa, gRha Adi se abhinna jo unake ghaTatva Adi svarUpa haiM, ve bhI bhinna mAnane hoNge| isa atiprasaMga ko haTAne ke lie kahanA hogA ki jitane sukhAdi ke bheda haiM utane vAsanA ke bheda haiM, isa taraha jaba vAsanAyeM aneka haiM to unake prabodha se sukha duHkha Adi meM eka anusandhAnAtmaka jJAna kisa prakAra utpanna hogA? kyoMki vAsanA rUpa kAraNa aneka haiM to unase hone vAlA kArya (jJAna) bhI aneka honA cAhiye? yadi isa doSa ko dUra karane ke lie sukha du:kha Adi se vAsanA ko kathaMcit bheda rUpa mAnA jAya to AtmA aura vAsanA meM nAmamAtra kA
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 prameyakamalamArtaNDasAraH 4/9 21. kramavRttisukhAdInAmeka santatipatitvenAnusandhAnanibandhanatvam; ityapi tAdRgeva; AtmanaH snttishbdenaabhidhaanaat| teSAM kathaJcidetvAbhAve naikpurusssukhaadivdeksnttiptittvsyaapyyogaat| Atmano'nabhyupagame ca kRtnaashaakRtaabhyaagmdossaanussnggH| karturniranvayanAze hi kRtasya karmaNo nAzaH kartuH phalAnabhisambandhAt, akRtAbhyAgamazca akartureva phlaabhismbndhaat| ttstddossprihaarmicchtaatmaanugmobhyupgntvyH| na cApramANakoyam; tatsadbhAvAvedakayoH svasaMvedanAnumAnayoH prtipaadnaat| bheda rhaa| "ahaM" maiM isa prakAra se jo apane meM pratyakSa pramANa dvArA prasiddha hai, to sahabhAvI guNa evaM kramabhAvI paryAyoM ko AtmasAt (dhAraNa) kara rahA hai- aise AtmA ke hI "vAsanA" aisA nAmAntara kara diyA hai, aura kucha nhiiN| 21. bauddha- krama se hone vAle sukha duHkha Adi kA saMtati rUpa pramukha honA hai vahI anusandhAnAtmaka jJAna kA kAraNa hai| jaina- yaha kathana bhI pahale ke samAna hai, yahA~ AtmA ko "saMtati" zabda se khaa| jaba taka una sukha duHkha yA harSa viSAda Adi paryAyoM ke kathaMcit dravyadRSTi se ekapanA nahIM mAnate haiM taba taka aneka puruSoM ke sukha duHkhAdi meM jaise ekatva kA jJAna nahIM hotA; vaise hI eka puruSa ke sukhAdi meM bhI eka saMtati patittva se anusandhAna honA zakya nhiiN| yadi AtmA dravya ko nahIM mAne to kRta pravAza aura akRta abhyAgama nAmA doSa bhI upasthita hotA hai| isI kA spaSTIkaraNa karate haiM- jaba kartA kA niranvaya nAza ho jAtA hai taba usake dvArA kiye hue karma kA bhI nAza ho jAyegA phira kartA ko usakA phala kaise milegA? tathA jisane karma ko nahIM kiyA hai usako phala milegaa| ataH isa doSa ko dUra karane ke liye Apa bauddhoM ko anugAmI eka AtmAnAmA dravya ko avazya svIkAra karanA caahiye| yaha AtmA aprAmANika bhI nahIM samajhanA, kyoMki AtmA ko siddha karane vAle svasaMvedana jJAna tathA anumAna jJAna haiM, aisA pratipAdana kara diyA hai|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/9 prameyakamalamArtaNDasAraH 205 22. ahameva jJAtavAnahameva vedmi' ityAderekapramAtRviSayapratyabhijJAnasya ca sdbhaavaat| tathA coktaM bhaTTena tasmAdubhayahAnena vyaavRttynugmaatmkH| puruSobhyupagantavyaH kuNDalAdiSu srpvt|| tasmAttatpratyabhijJAnAtsarvalokAvadhAritAt / nairAtmyavAdabAdhaH syAditi siddhaM smiihitm||" iti 23. atha kathamataH pratyabhijJAnAdAtmasiddhiriti cet? ucyate'pramAtRviSayaM tat' ityatra tAvadAvayoravivAda ev| sa ca pramAtA bhavannAtmA 22. AtmA ko siddha karane vAlA aura bhI jJAna hai- maiMne hI jAnA thA, abhI maiM hI jAna rahA hU~, ityAdi rUpa se eka hI pramAtA ko viSaya karane vAlA pratyabhijJAna maujUda hai| bhaTTa mImAMsaka ne bhI kahA hai "Atmadravya meM harSa-viSAda, sukha-du:kha Adi vivarto ko sarvathA bhinna yA abhinna mAnate haiM to bAdhA AtI hai arthAt Atma dravya ko eka anvayI na mAnakara dravya tathA paryAyoM ko sarvathA kSaNika evaM pRthak-pRthak mAnate haiM to donoM hI asiddha ho jAte haiN| ataH vyAvRtta anuvRtta svarUpa vAlA puruSa AtmA nitya hai aisA svIkAra karanA cAhie, jaise ki sarpa eka sthira hai aura usameM kuNDalAkAra honA lambA honA ityAdi paryAyeM hotI haiM athavA suvarNa eka hai aura vahI kar3A, hAra, kuNDala Adi AkAroM meM krama krama se pravRtta hotA hai"1|| sampUrNa loka meM prasiddha pratyabhijJAna dvArA AtmA kI siddhi hone se bauddha kA nairAtmyavAda bAdhita hotA hai| ataH hamArA AtmanityavAda siddha hotA hai||2|| 23. yadi koI kahe ki pratyabhijJAna dvArA AtmA kI siddhi kaise hotI hai? ise batalAte haiM-pratyabhijJAna pramAtA ko viSaya karatA hai- isa viSaya meM jaina tathA bauddha kA vivAda nahIM hai, aba yaha dekhanA hai ki vaha mImAMsA zlokavArtika AtmavAda zloka 28 19. mImAMsA zlokavArtika AtmavAda zloka 136
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 prameyakamalamArtaNDasAraH 4/9 bhavet, jJAnaM vA? na tAvaduttaraH pakSaH; 'ahaM jJAtavAnahameva ca sAmprataM jAnAmi' ityekapramAtRparAmarzana hyahabuddharupajAyamAnAyA jJAnakSaNo viSayatvena kalpyamAnotIto vA kalpyeta, vartamAno vA, ubhau vA, santAno vA prakArAntarAsambhavAt? 24. tatrAdyavikalpe 'jJAtavAn' ityayamevAkArAvasAyo yujyate pUrva tena jJAtatvAt, 'samprati jAnAmi' ityetattu na yuktam, na hyasAvatIto jJAnakSaNo vartamAnakAle vetti pUrvamevAsya niruddhtvaat| 25. dvitIyapakSe tu 'samprati jAnAmi' ityetadyuktaM tasyedAnIM vedakatvAt, 'jJAtavAn' ityAkAraNagrahaNaM tu na yuktaM praagsyaasmbhvaat| 26. ata eva na tRtIyopi pakSo yuktaH; na khalu vartamAnAtItAbubhau pramAtA kauna hai? AtmA hai ki jJAna hai? jJAna to ho nahIM sakatA, kyoMki "maiMne jAnA thA, maiM hI jAna rahA hU~" ityAdi rUpa se eka pramAtA kA parAmarza jisameM hai aise pratyabhijJAna dvArA ahaM (maiM) isa prakAra kI buddhi utpanna hotI hai| vaha yadi jJAna kSaNa viSayaka hai to kaunasA jJAna kSaNa hai? atIta jJAna kSaNa hai, yA vartamAna hai? athavA donoM hai athavA saMtAna hai inako chor3akara anya kucha to ho nahIM sktaa| 24. ahaMbuddhi atIta jJAnakSaNa ko viSaya karatI hai- aisA prathama vikalpa mAne to "jAnA thA" -itanA AkAra hI nizcita honA zakya hai, kyoMki usane pahale jAnA hai "abhI jAna rahA hU~"- isa AkAra ko jAnanA usake lie zakya nahIM hai, kyoMki yaha to atIta jJAna kSaNa hai, vaha pahale hI naSTa ho jAne se vartamAna kAla meM nahIM jAna rahA hai| 25. dvitIya vikalpa- vartamAna jJAna kSaNa usa jor3arUpa pratibhAsa ko jAnatA hai aisA mAnanA bhI zakya nahIM, vartamAna jJAna kSaNa kevala "abhI jAna rahA hU~" itane ko hI jAnatA hai, "jAnA thA"- isa AkAra ko grahaNa kara nahIM sakatA, kyoMki vaha pahale nahIM thaa| ___26. tIsarA vikalpa hai ki- atIta aura vartamAna donoM jJAnakSaNa usa jor3arUpa pratIti ko viSaya karate haiM- aisA bhI nahIM bana
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/9 prameyakamalamArttaNDasAraH 207 jJAnakSaNI jJAna (ta) vantau nApi jAnItaH kiM tahiM ? eko jJAtavAn anyastu jAnAtIti / 27. caturthapakSopyuktaH atItavarttamAnajJAnakSaNavyatirekeNAnyasya sntaansyaasmbhvaat| kalpitasya sambhavepi na jnyaatRtvm| na hya'sau jJAna (ta) vAnpUrvaM nApyadhunA jAnAti kalpitatvenAsyA'vastutvAt / na cAvastuno jJAtRtvaM sambhavati vastudharmatvAttasya iti ato'nyasya pramAtRtvAsambhavAdAtmaiva pramAtA siddhyati / iti siddho'taH pratyabhijJAnAdAtmeti / athedAnIM vyatirekalakSaNaM vizeSaM vyAcikhyAsurarthAntaretyAha 44 pAyegA, kyoMki ve donoM na jJAta hai ( atIta meM) aura na jAna rahe ( varttamAna) kintu una jJAnakSaNoM meM se eka to " jJAtavAn -jAnA thA " / isa prakAra ko lie hue hai, aura dUsarA "jAnAti - jAna rahA hai" isa AkAra ke lie hai| 27. cauthA vikalpa- saMtAna ahaM buddhi ko viSaya karatI haiaisA kahanA bhI ayukta hai, kyoMki atIta aura vartamAna jJAna kSaNa ko chor3akara anya saMtAna nAmaka jJAnakSaNa nahIM hai kAlpanika saMtAna mAna leM to vaha jJAtA nahIM hogii| kAlpanika saMtAna na pahale jJAtavAn hai aura na vartamAna jJAtA hai kyoMki vaha avasturUpa hai avastu meM jJAtRtva saMbhava nahIM hai, kyoM ki jJAtRtva vastu kA dharma hai| isa prakAra atIta Adi jJAnakSaNa ahaM buddhi viSaya vAle siddha nahIM hai| atItAdi kSaNoM ko chor3akara anya pramAtA bana nahIM sktaa| ataH nizcita hotA hai ki AtmA hI pramAtA hai, aura vaha pratyabhijJAna dvArA siddha ho jAtA hai| isa prakAra yahA~ taka vizeSa kA prathama bheda paryAya vizeSa kA vivecana kiyA prasaMgopAtta AtmA kA anvayIpanA arthAt Atmadravya kathaMcit dravyadRSTi se apanI sukhAdi paryAyoM se abhinna hai aura kathaMcit paryAyadRSTi se bhinna bhI hai aisA siddha kiyA, aba vizeSa kA dvitIya bheda vyatireka vizeSa kA vyAkhyAna karate haiM
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakamalamArttaNDasAraH arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatirekaH gomahiSAdivat 111011 28. ekasmAdarthAtsajAtIyo vijAtIyo vArtho'rthAntaram, tadgato visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat / yathA goSu khaNDamuNDAdilakSaNo visadRzapariNAmaH, mahiSeSu vizAlavisaGkaTatvalakSaNaH, gomahiSeSu cAnyonyamasAdhAraNasvarUpalakSaNa iti / 208 4/9 29. tAvevaMprakArau sAmAnyavizeSAvAtmA yasyArthasyA'sau tathoktaH / sa pramANasya viSayaH na tu kevalaM sAmAnyaM vizeSo vA, tasya dvitIyaparicchede arthAMtaragato visadRzapariNAmovyatireko gomhissaadivt||10|| sUtrArtha - vibhinna padArthoM meM hone vAle visadRza pariNAma ko vyatireka vizeSa kahate haiM, jaise gAya, bhaiMsa Adi meM hone vAlI visadRzatA vyatireka vizeSa hai| 28. eka koI gAya Adi padArtha hai use padArtha se nyArA sajAtIya gAya Adi padArtha ho cAhe vijAtIya bhaiMsa Adi padArtha se una padArthoM ko arthAntara kahate haiM, unameM hone vAlI visadRzatA yA vilakSaNatA hI vyatireka vizeSa kahI jAtI hai, jaise ki gAya bhaiMsAdi meM huA karatI hai arthAt unake go vyaktiyoM meM yaha khaNDI gAya yA baila hai, yaha muNDa hai (jisakA paira Adi khaNDita ho vaha go khaNDa kahalAtI hai tathA jisakA sIMga TUTA ho vaha muNDa kahalAtI hai) ityAdi visadRzatA kA pariNAma dikhAyI detA hai aura bhaiMsoM meM yaha bar3I vizAla hai, yaha bahuta bar3e sIMga vAlI hai ityAdi visadRzatA pAyI jAtI hai, tathA gAya aura bhaiMsa Adi pazuoM meM paraspara meM jo asAdhAraNa svarUpa hai vahI vyatireka vizeSa kahalAtA hai| 29. isa prakAra pUrvokta sAmAnya ke do bheda aura yaha vizeSa ke do bheda ye saba padArthoM meM pAye jAte haiN| ata: jaina darzana kI yaha vizeSatA hai ki vaha padArtha ko na kevala sAmAnya aura na kevala vizeSa apitu
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/9 prameyakamalamArtaNDasAraH 209 'viSayabhedAtpramANabhedaH' iti saugatamataM pratikSipatA prtikssipttvaat| nApyubhayaM svatantram, tthaabhuutsyaasyaapyprtibhaasnaat| sAmAnya vizeSAtmaka mAnatA hai| sAmAnya aura vizeSa hai svarUpa jisakA use sAmAnya vizeSAtmaka kahate haiN| yaha sAmAnya vizeSAtmaka padArtha pramANa kA viSaya hotA hai; akelA sAmAnya yA akelA vizeSa pramANa kA viSaya nahIM hotA hai pramANa akele sAmAnyAdi ko viSaya kaise nahIM karatA isa bAta kA vivecana dUsare adhyAya meM prameyabhedAt pramANabhedaH mAnanevAle bauddha kA khaNDana karate hue ho cukA hai arthAt sAmAnya eka pRthaka padArtha hai aura usakA grAhaka anumAna yA vikalpa hai tathA vizeSa eka pRthaka tathA vAstavika koI padArtha hai aura usakA grAhaka pratyakSa pramANa hai ityAdi saugatIya mata pahale hI khaNDita ho cukA hai ataH nizcita hotA hai ki pratyeka padArtha svayaM sAmAnya vizeSAtmaka hI hai| koI paravAdI sAmAnya aura vizeSa ko ekatra mAnakara bhI unheM svatantra batalAte haiM, jaina darzana ke anusAra vaha bhI galata hai, kyoMki aisA pratibhAsa nahIM hotA hai| isa prakAra anvayI AtmA siddhi vimarza yahA~ sampanna hotA hai|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 prameyakamalamArtaNDasAraH 5/1-2 paJcamaparicchedaH pramANaphalavimarzaH athedAnIM phalavipratipattinirAkaraNArthamajJAnanivRttirityAdyAhaajJAnanivRttiAnopAdAnopekSAzca phalam // 1 // pramANAdabhinna bhinnaM ca // 2 // paJcamapariccheda pramANa phalavimarza aba AcArya yahA~ para pramANa ke phala para vimarza karate haiN| parIkSAmukha tathA prameyaratnamAlA ina donoM granthoM meM pramANa ke phala kA prakaraNa pA~caveM pariccheda meM diyA hai| hamane bhI yahI kiyA hai kintu prabhAcandrAcArya ne isako cauthe pariccheda meM hI liyA hai| pramANa kA vivecana karate samaya cAra viSayoM meM vivAda hotA hai pramANa kA svarUpa lakSaNa, pramANa kI saMkhyA, pramANa kA viSaya aura pramANa kA phala isa taraha svarUpa vipratipatti, saMkhyA vipratipatti, viSaya vipratipatti, phala vipratipatti ina cAra vivAdoM meM se prathama pariccheda meM svarUpa vipratipatti ko dUra karate hue pramANa kA nirdoSa svarUpa batAyA hai| dvitIya tRtIya pariccheda meM pramANa kI saMkhyA ko nizcita karake saMkhyA vipratipatti dUra kii| caturtha pariccheda meM pramANa ke viSaya kA niyama banAkara viSaya vipratipatti ko samApta kiyaa| aba yahA~ parIkSAmukha grantha kI apekSA pA~caveM pariccheda meM aMtima phala vipratipatti kA nirAkaraNa karate hue mANikyanaMdI AcArya kahate haiM ajJAnanivRttirhAnopAdAnopekSAzca phalam // 1 // pramANAdabhinna bhinnaM ca // 2 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/2 prameyakamalamArtaNDasAraH 211 1. dvividhaM hi pramANasya phalaM tato bhinnam, abhinnaM c| tatrAjJAnanivRttiH pramANAdabhinnaM phlm| nanu cAjJAnanivRttiH pramANabhUtajJAnameva, na tadeva tasyaiva kAryaM yuktaM virodhAt, tatkutosau pramANaphalam? itynuppnnm| yato'jJAnamajJaptiH svapararUpayorvyAmohaH, tasya nivRttiryathAvattadrUpayoiiptaH, pramANadharmatvAt tatkAryatayA na virodhmdhyaaste| svaviSaye hi svArthasvarUpe pramANasya vyAmohavicchedAbhAve nirvikalpakadarzanAt sannikarSAccAvizeSaprasaGgataH prAmANyaM na syaat| na ca dharmadharmiNoH sarvathA bhedo'bhedo vA; tadbhAvavirodhAnuSaGgAt tdnytrvdrthaantrvcc| sUtrArtha- ajJAna kA dUra honA pramANa kA phala hai, tathA heya padArtha meM heyatva kI (tyAga, chor3ane kI) buddhi honA, upAdeya meM grahaNa kI buddhi honA aura upekSaNIya vastu meM upekSA buddhi honA pramANa kA phala hai| yaha pramANa kA phala pramANa se kathaMcit bhinna hai aura kathaMcit abhinna bhI hai||2|| kisI bhI vastu ko jAnane se tatsaMbaMdhI ajJAna dUra hotA hai, yaha pramANa kA jAnane kA phala [lAbha] hai, jisa vastu ko jAnA hai usameM yaha mere lie upayogI vastu hai aisA jAnanA upAdeya buddhi kahalAtI hai, yaha kArya bhI pramANa kA hone se usakA phala kahalAtA hai| tathA hAnikAraka padArtha meM yaha chor3ane yogya hai aisI pratIti honA bhI pramANa kA phala hai jo na upayogI hai aura na hAnikAraka hai aise padArthoM meM upekSAbuddhi honA bhI pramANa kA hI kArya hai| 1. yaha pramANa kA phala pramANa se bhinna hotA hai tathA abhinna bhI hotA hai| jo ajJAna kI nivRtti honA rUpa phala hai vaha to pramANa se abhinna hai| zaMkA- ajJAna nivRtti honA pramANabhUta jJAna hI hai phira use pramANa kA kArya kaise kaha sakate haiM? yadi kaheMge to viruddha hogA, ataH pramANa kA phala ajJAna nivRtti hai- aisA kahanA kisa taraha siddha hogA?
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 prameyakamalamArtaNDasAraH 5/2 2. athAjJAnanivRttirjJAnamevetyanayoH sAmarthyasiddhatvAnyathAnupapatterabhedaH; tannaH asyaa'viruddhtvaat| sAmarthyasiddhatvaM hi bhede satyevopalabdhaM nimantraNe samAdhAna- yaha zaMkA ThIka nahIM, ajJAna jo hotA hai vaha nahIM jAnane rUpa huA karatA hai| vaha sva-para kA vyAmoharUpa hotA hai| usakI nivRtti hone para jaisA kA taisA sva-para kA jAnanA hotA hai| yaha pramANa kA dharma hai| ataH ajJAna nivRtti pramANa kA kArya hai [phala hai]- aisA mAnane meM koI virodha nahIM hai yadi pramANa apane viSayabhUta sva-para artha ke svarUpa meM hone vAlA vyAmoha (ajJAna viparyaya Adi] dUra nahIM kara sakatA hai to vaha bauddha ke nirvikalpa darzana aura vaizeSika ke sannikarSa ke samAna hone se pramANarUpa nahIM hogaa| arthAt nirvikalpa darzana svaviSayasambandhI ajJAna tathA vyAmoha ko dUra nahIM karatA, sannikarSa bhI ajJAna ko dUra nahIM karatA, ataH apramANa hai| yadi pramANa ajJAna ko dUra nahIM karegA to apramANa ho jaaegaa| ajJAna nivRtti pramANa kA svabhAva yA dharma hai, dharma-dharmI se sarvathA bhinna yA abhinna nahIM hotA, yadi dharma-dharmI kA paraspara meM sarvathA bheda athavA abheda svIkAra kareMge to yaha dharma isI dharmI kA hai aisA tadbhAva nahIM ho sakegA, jisa taraha kevala dharma yA dharmI meM tadbhAva nahIM banatA athavA arthAntarabhUta do padArthoM kA tadbhAva nahIM hotaa| kahane kA tAtparya dharmI se dharma sarvathA abhinna mAne to donoM meM se eka hI rahegA kyoMki ve sarvathA abhinna haiM evaM dharmI se dharma sarvathA bhinna mAne to isa dharmI kA yaha dharma hai aisA kathana nahIM ho skegaa| 2. zaMkA- ajJAna nivRtti jJAna hI hai isaliye inameM sAmarthya siddhatva kI anyathAnupapatti se abheda hI siddha hotA hai, arthAtajJAnanivRtti kI anyathAnupapatti se jJAna siddhi aura jJAna kI anyathAnupapatti se ajJAnanivRtti kI siddhi hotI hai| ataH inameM abheda hai| samAdhAna- aisA kahanA galata hai| jJAna kI sAmarthya se hI ajJAna nivRtti kI siddhi ho jAtI hai to bhI inameM bheda mAnanA aviruddha hai| kyoMki sAmarthya siddhapanA bheda hone para hI dekhane meM AtA hai jaise
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/2 prameyakamalamArttaNDasAra: 213 aakaarnnvt| kathaM caivaM vAdino hetAvanvayavyatirekadharmayorbhedaH sidhyet ? 'sAdhyasadbhAve'stitvameva hi sAdhyAbhAve hetornAstitvam' ityanayorapi sAmarthyasiddhatvAvizeSAt / 3. na cAnayorabhede kAryakAraNabhAvo virudhyate; abhedasya tdbhaavaavirodhktvaajjiivsukhaadivt| sAdhakatamasvabhAvaM hi pramANam svapararUpayojJaptilakSaNAmajJAnanivRttiM nirvartayati tatrAnyenAsyA nirvrtnaabhaavaat| sAdhakatamasvabhAvatvaM cAsya svaparagrahaNavyApAra eva tadgrahaNAbhimukhyalakSaNaH / taddhi svakAraNa nimantraNa meM AhvAnana sAmarthya siddha hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadi sAmarthya siddhatva hone se ajJAna nivRtti aura jJAna inako abhedarUpa hI mAneMge to Apake yahA~ hetu meM anvaya dharma aura vyatireka dharma meM bheda kisa prakAra siddha hogA? arthAt nahIM hogA, kyoMki sAdhya ke sadbhAva meM honA hI hetu kA sAdhya ke abhAva meM nahIM honA hai, hetu kA sAdhya meM jo astittva hai vahIM sAdhya ke abhAva meM nAstittva hai isa taraha ye donoM sAmarthya siddha haiM, koI vizeSatA " nahIM hone se sAdhya ke hone para honA anvayI hetu hai athavA hetu kA anvaya dharma hai aura sAdhya ke nahIM hone para nahIM honA vyatireka hai athavA hetu kA vyatireka dharma hai| isa taraha usa hetu ke anvaya-vyatirekarUpa do dharma na mAnakara abheda svIkAranA hogaa| 3. pramANa aura ajJAna nivRttirUpa pramANa kA phala inameM kathaMcit abheda mAnane para bhI kArya kAraNapanA viruddha nahIM hai arthAt pramANa kAraNa hai aura ajJAna nivRtti usakA kArya hai aisA kArya kAraNabhAva abheda pakSa meM bhI [ pramANa se usake phala ko abhinna mAnane para bhI] viruddha nahIM par3atA, abheda kA tadbhAva ke sAtha koI virodhakapanA nahIM hai| jaise jIva aura sukha meM abheda hai phira bhI jIva kA kArya sukha hai- aisA kAryakAraNabhAva mAnate haiN| padArthoM ko jAnane ke lie sAdhakatama svabhAva hI pramANa hai jo sva para ko jAnane rUpa jJapti lakSaNa vAlA hai kyoM ki sannikarSAdi meM
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakamalamArttaNDasAra: kalApAdupajAyamAnaM svaparagrahaNavyApAralakSaNopayogarUpaM satsvArthavyavasAyarUpatayA pariNamate ityabhede'pyanayoH kAryakAraNabhAvA'virodhaH / 4. nanvevamajJAnanivRttirUpatayeva hAnAdirUpatayApyasya pariNamanasambhavAt tadapyasyA'bhinnameva phalaM syAt; ityapyasundaram ; ajJAnanivRttilakSaNaphalenAsya vyavadhAnasambhavato bhinnatvAvirodhAt / ata AhahAnopAdAnopekSAzca pramANAdbhinnaM phalam atrApi kathaJcidbhedo draSTavyaH / sarvathA bhede pramANaphalavyavahAravirodhAt / amumevArtha spaSTayan yaH pramimIte ityAdinA laukiketarapratipattiprasiddhAM pratItiM darzayati 214 5/2 vo zakti nahIM hotI ki vaha ajJAna kI nivRtti kara sake isa pramANa kA sAdhakatama svabhAva to sva aura para ko grahaNa karane ke vyApAra rUpa sva-para ko grahaNa karane meM abhimukha honA hai| isa prakAra ke svabhAva vAlA pramANa apane sAmagrI se utpanna hotA huA sva-para ko grahaNa karanA rUpa vyApAra lakSaNa se yukta upayoga rUpa pariNamana karatA hai jo sva-para kA nizcayAtmaka svarUpa hotA hai [ saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya rahita savikalpa se sva aura para kA nizcaya karatA hai ] isa prakAra pramANa aura usakA phala inameM kArya kAraNa bhAva kA avirodha hai| 4. zaMkA- isa taraha Apa ajJAna nivRttirUpa phala ko pramANa se abhinna mAnate haiM to hAna upAdAna aura upekSArUpa phala ko bhI pramANa se abhinna mAnanA cAhiye ? kyoMki hAnopAdAnAdirUpa se bhI pramANa kA pariNamana [kArya] hotA hai| ataH samAdhAna- yaha kahanA ThIka nahIM hai, pramANa se prathama to ajJAna nivRttirUpa phala hotA hai anantara hAnAdi phala hote haiM, ajJAna nivRttirUpa phala se vyavadhAnita hokara hI hAnopAdAnAdi phala utpanna hote haiM, ina hAnAdiko pramANa se kathaMcit bhinna mAnane meM koI virodha nahIM AtA hai| isIliye pramANa se hAna, upAdAna upekSA phala bhinna hai aisA kahA hai| yaha bhinnatA kathaMcita hai, yadi hAnAdi phala ko sarvathA bhinna mAneMge to yaha pramANa kA phala hai- isa prakAra se kaha nahIM skeNge| aba Age
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/3 prameyakamalamArttaNDasAra: yaH pramimIte sa eva nivRttAjJAno jahAtyAdatta upekSate ceti pratIteH // 3 // 215 5. yaH pratipattA pramimIte svArthagrahaNapariNAmena pariNamate sa eva nivRttAjJAna: svaviSaye vyAmohavirahito jahAtyabhipretaprayojanAprasAdhakamartham, tatprasAdhakaM tvAdatte, ubhayaprayojanA'prasAdhakaM tUpekSaNIyamupekSate ceti pratIte: pramANaphalayoH kathaJcidbhedAbhedavyavasthA pratipattavyA / 6. nanvevaM pramAtRpramANaphalAnAM bhedAbhAvAtpratItiprasiddhastadvyavasthAvilopaH syAt tadasAmpratam kathaJcillakSaNabhedatasteSAM bhedAt Atmano pramANa ke phala ke viSaya meM isI bhedAbheda artha ko spaSTa karate hue AcArya sUtra dvArA laukika tathA zAstrajJa meM prasiddha aisI pratIti ko dikhAte haiM yaH pramimIte sa eva nivRttAjJAno jahAtyAdatta upekSate ceti pratIteH // 3 // sUtrArtha - jo jAnatA hai vahI ajJAna rahita hotA hai evaM heya ko chor3atA hai, upAdeya ko grahaNa karatA hai, upekSaNIya padArtha meM madhyastha hotA hai - isa prakAra sabhI ko pratibhAsita hotA hai| 5. jo pramAtA jAnatA hai arthAt sva para grahaNarUpa pariNAma se pariNamatA hai usI kA ajJAna dUra hotA hai, vyAmoha [saMzayAdi] se rahita hotA hai, vahI pramAtA puruSa apane icchita prayojana ko siddha nahIM karane vAle padArtha ko chor3a detA hai aura prayojana ko siddha karane vAle ko grahaNa karatA hai jo na prayojana kA sAdhaka hai aura na asAdhaka hai arthAt upekSaNIya hai usa padArtha kI upekSA kara detA hai, isa taraha tIna prakAra se pramAtA kI prakriyA pratIti meM AtI hai, isaliye pramANa se pramANa kA phala karthocat bhinna aura kathaMcit abhinna hotA hai| 6. zaMkA pramANa ke viSaya meM isa taraha mAneMge to pramAtA, pramANa aura phala inameM kucha bhI bheda nahIM rahegA, phira yaha jagat prasiddha pramAtA Adi kA vyavahAra samApta ho jaayegaa|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 prameyakamalamArtaNDasAra: 5/3 hi padArthaparicchittau sAdhakatamatvena vyApriyamANaM svarUpaM pramANaM nirvyApAram, vyApAraM tu kriyocyate svAtantryeNa punarvyApriyamANaM pramAtA, iti kthnycittdbhedH| 7. prAktanaparyAyaviziSTasya kathaJcidavasthitasyaiva bodhasya paricchittivizeSarUpatayotpatterabheda iti| sAdhanabhedAcca tadbhedaH karaNasAdhanaM hi pramANaM sAdhakatamasvabhAvam, kartRsAdhanastu pramAtA svatantrasvarUpaH, bhAvasAdhanA tu kriyA svArthanirNItisvabhAvA iti kathaJcidbhedAbhyupagamAdeva kaarykaarnnbhaavsyaapyvirodhH| samAdhAna- yaha zaMkA nirmUla hai pramAtA Adi meM lakSaNa bhinna bhinna hone se kathaMcit bheda mAnA hai padArtha ke jAnane meM sAdhakatamatva kAraNarUpa se pariNamita hotA huA AtmA kA jo svarUpa hai use pramANa kahate haiM jo ki nirvyApArarUpa hai tathA jo vyApAra hai jAnana kriyA hai vaha phala hai| svatantrarUpa se jAnana kriyA meM pravRtta huA AtmA pramAtA hai, isa taraha pramANa Adi meM kathaMcit bheda mAnA gayA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki- AtmA pramAtA kahalAtA hai jo kartA hai, AtmA meM jJAna hai vaha pramANa hai, aura jAnanA phala hai| kabhI-kabhI pramAtA aura pramANa inako bhinna na karake pramAtA jAnatA hai aisA bhI kahate haiM kyoMki pramAtA AtmA aura pramANa jJAna ye donoM eka hI dravya haiM kevala saMjJA, lakSaNAdi kI apekSA bheda hai| isa taraha kartA aura kAraNa ko bheda karake tathA bheda na karake kathana karate haiM, "pramAtA ghaTa jAnAti" yahA~ para karttA karaNa donoM ko pRthak nahIM kiyA, pramAtA pramANena ghaTa jAnAti- isa taraha kI pratIti yA kathana karane para AtmA ke jJAna ko pRthaka karake AtmA kartA aura jJAna karaNa banatA hai| 7. prAktana (pUrva) paryAya se viziSTa tathA kathaMcit avasthita aisA jo jJAna hai vahI paricchiti vizeSa arthAt phalarUpa se utpanna hotA hai| ataH pramANa aura phala meM abheda bhI svIkAra kiyA hai| kartRsAdhana Adi kI apekSA bhI pramAtA Adi meM bheda hotA hai| sAdhakatama svabhAva rUpa kAraNa sAdhana hotA hai, isameM pramANa karaNa banatA
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/3 prameyakamalamArtaNDasAraH 217 8. yaccocyate-AtmavyatiriktakriyAkAri pramANaM kArakatvAdvAsyAdivat; tatra kathaJcidbhede sAdhye siddhasAdhyatA, ajJAnanivRttestaddharmatayA hAnAdezca tatkAryatayA prmaannaatkthnycidbhedaabhyupgmaat| ___9. sarvathA bhede tu sAdhye sAdhyavikalo dRSTAntaH, vAsyAdinA hi kASThAdezchidA nirUpyamANA chedydrvyaanuprveshlkssnnaivaavtisstthte| sa cAnupravezo vAsyAderAtmagata eva dharmo naarthaantrm| hai "pramIyate yena iti prmaannN"| kartRsAdhana meM yaH pramimIte saH pramAtAisa prakAra svatantra svarUpa karttA kI vivakSA hotI hai| bhAva sAdhana meM sva-para kI nizcayAtmaka jJaptikriyA dikhAyI jAtI hai "pramitiH pramANaM" yaha phalasvarUpa hai| isa taraha kathaMcit bheda svIkAra karane se hI kArya kAraNa bhAva bhI siddha hotA hai koI virodha nahIM aataa| 8. paravAdI kA kahanA hai ki AtmA se pRthak kriyA ko karane vAlA pramANa hotA hai, kyoMki yaha kAraka hai jaise vasUlA Adi kAraka hone se kartA puruSa se pRthak kriyA ko karate haiM, isa para jainAcAryoM kA kahanA hai ki yadi AtmA se pramANa ko kathaMcit bhinna siddha karanA hai to siddha sAdhyatA hai, kyoMki hama jaina ne bhI ajJAna nivRtti ko pramANa kA dharma mAnA hai aura hAnAdika usake [dharma ke] kArya mAne haiM, ataH pramANa se phala kA yA pramAtA kA kathaMcit bheda mAnanA iSTa hai| 9. yadi ina pramANAdi meM sarvathA bheda siddha kareMge to usa sAdhya meM vasUle kA dRSTAnta sAdhya vikala tthhregaa| isI ko spaSTa karate haiMvasUlA Adi dvArA kASThAdi kI jo chedana kriyA hotI hai usa kriyA ko dekhate haiM to vaha chedyadravya-kASThAdi meM anupraviSTa huI hI siddha hotI hai, vasUlA lakar3I meM praveza karake chedatA hai| yaha jo praveza huA vaha svayaM vasUle kA hI pariNamana yA dharma hai arthAntara nhiiN| ataH zaMkAkAra kA jo kahanA thA ki karttA Adi se karaNa pRthak-bhinna hI honA cAhiye, pramAtA Adi se pramANa bhinna hI honA cAhiye, yaha kahanA usI ke vasUle ke dRSTAnta dvArA bAdhita hotA hai|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 prameyakamalamArtaNDasAraH 5/3 10 nanu chidA kASThasthA vAsyAdistu devadattastha ityanayorbheda eva; ityapyasundaram; sarvathA bhedasyaivamasiddheH, sattvAdinA'bhedasyApi prtiiteH| na ca 'sarvathA karaNAdbhinnaiva kriyA' iti niyamosti; 'pradIpaH svAtmanAtmAnaM prakAzayati' ityatrAbhedenApyasyAH prtiiteH| 11. na khalu pradIpAtmA pradIpAdbhinnaH; tasyA'pradIpatvaprasaGgAt pttvt| pradIpe pradIpAtmano bhinnasyApi samavAyAtpradIpapatvasiddhiriti cet; na; apradIpepi ghaTAdau prdiiptvsmvaayaanussnggaat| ___10. zaMkA- chedana kriyA to kASTha meM ho rahI aura vasUlA devadatta ke hAtha meM sthita hai isa taraha kriyA aura karaNa inameM bheda hI rahatA hai? samAdhAna- yaha bAta galata hai, isa taraha bhI sarvathA bheda siddha nahIM hotA, satva Adi dharmoM kI apekSA ina kAraNa aura kriyA meM abheda bhI hai| arthAt karttA devadattAdi karaNa vasUlAdi evaM chedana kriyA ye saba asti-satvarUpa hai, satvadRSTi se inameM kathaMcit abheda bhI hai| tathA yaha sarvathA niyama hai ki karaNa se kriyA bhinna hI hai, "pradIpaH svAtmanA AtmAnaM prakAzayati" ityAdi sthAnoM para vaha kriyA karaNa se apRthak abhinna pratIta ho rahI hai| pradIpa kA jo prakAzarUpa svabhAva hai vaha pradIpa se bhinna nahIM hai aura yadi bhinna ho to pradIpa-apradIpa bana jAyegA jaise pradIpa se paTa pRthak hone ke kAraNa apradIpa hai| 11. zaMkA- pradIpa se pradIpa kA svarUpa bhinna hai kintu samavAya se pradIpa meM pradIpatva siddha hotA hai? samAdhAna- yaha kathana ucita nahIM, isa taraha apradIpa rUpa jo ghaTa paTa Adi padArtha haiM unameM bhI pradIpapane kA samavAya hone kA prasaMga AtA hai| kyoMki jaise pradIpatva Ane se pahale pradIpa apradIparUpa hai vaise paTa ghaTa ityAdi padArtha bhI apradIpa haiN|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/3 prameyakamalamArtaNDasAraH 219 12. pratyAsattivizeSAtpradIpAtmanaH pradIpa eva samavAyo nAnyatreti cet; sa ko'nyonyatra kthnycittaadaatmyaat| etena prakAzanakriyAyA api pradIpAtmakatvaM pratipAditaM prtipttvym| tasyAstato bhede prdiipsyaa'prkaashkdrvytvaanussnggaat| 13. tatrAsyAH samavAyAnnAyaM doSaH; ityapyasamIcInamaH anntroktaa'shessdossaanussnggaat| tannAnayorAtyantiko bhedH| 12. zaMkA- pratyAsatti kI vizeSatA se pradIpa meM hI pradIpatvasvarUpa kA samavAya hotA hai anyatra nhiiN| samAdhAna- vaha pratyAsatti vizeSa kauna hai, kathaMcit tAdAtmya hI to hai? tAdAtmya ko chor3akara pratyAsatti vizeSa kucha bhI nahIM hai| jisa prakAra kA svarUpa pradIpa se bhinna nahIM hai pradIpa kA pradIpapanA yA svarUpa pradIpAtmaka hI hai aisA siddha huA, isI prakAra pradIpa kI prakAzana kriyA pradIpa svarUpa hI hai aisA samajhanA cAhiye, yadi prakAzana kriyA ko pradIpa se bhinna mAnA jAyegA to pradIpa aprakAzana dravya bnegaa| __13. zaMkA- pradIpa kA prakAzakatva yadyapi pRthak hai to bhI pradIpa meM usakA samavAya hone se koI doSa nahIM aataa| samAdhAna- yaha kathana bhI anucita hai, isameM vahI pUrvokta doSa Ate haiM, arthAt pradIpa kA prakAzatva pradIpa se bhinna hai to usakA samavAya pradIpa meM hotA hai anyatra nahIM hotA aisA niyama nahIM banatA prakAzatva kA samavAya hone se pahale pradIpa bhI aprakAzarUpa thA aura ghaTa paTAdi padArtha bhI aprakAza svarUpa the, phira pradIpa meM hI prakAzakatva kyoM AyA? ghaTAdi meM kyoM nahIM AyA? ityAdi zaMkAoM kA samAdhAna nahIM kara sakane se samavAya pakSa kI bAta asatya hotI hai| isa prakAra pramANa aura pramANa ke phala meM atyanta bheda-sarvathA bheda mAnanA siddha nahIM hotaa|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 prameyakamalamArtaNDasAraH 5/3 14. nApyabhedaH, td'vyvsthaanussnggaat| na khalu 'sArUpyamasya pramANamadhigatiH phalam' iti sarvathA tAdAtmye vyavasthApayituM zakyaM virodhaat| 15. nanu sarvathA'bhedepyanayorvyAvRttibhedAtpramANaphalavyavasthA ghaTate eva, apramANavyAvRttyA hi jJAnaM pramANamaphalavyAvRttyA ca phalam ityapyavicAritaramaNIyam; paramArthataH svessttsiddhivirodhaat| na ca svabhAvabheda 14. pramANa aura usake phala meM sarvathA atyanta abheda bhI nahIM hai| kyoMki sarvathA abheda mAne to inakI vyavasthA nahIM hogI ki yaha pramANa hai aura yaha usakA phala hai| bauddha kahate haiM ki pramANa aura usake phala kI vyavasthA bana jAyegI, jJAna kA padArtha ke AkAra honA pramANa hai aura usa padArtha ko jAnanA pramANa kA phala hai| kintu vaha bhI ThIka bAta nhiiN| hai una donoM meM sarvathA tAdAtmya arthAt abheda mAnane meM ukta vyavasthA viruddha par3atI hai| tAdAtmya eka hI vasturUpa hotA hai| usameM yaha pramANa hai yaha usakA phala hai ityAdi rUpa vyavasthA honA zakya nahIM hai| 15. yahA~ zaMkA upasthita hotI hai ki- pramANa aura phala meM sarvathA abheda hone para bhI vyAvRtti ke bheda se pramANa phala kI vyavasthA ghaTita hotI hai- jJAna apramANa kI vyAvRtti se pramANa kahalAtA hai aura aphala kI vyAvRtti se phala kahalAtA hai| samAdhAna batalAte hue AcArya kahate haiM ki- yaha kathana avicArapUrNa hai, isa taraha vyAvRtti kI kalpanA se bheda batAyeMge to apanA iSTa vAstavikarUpa se siddha nahIM hogA kAlpanika hI siddha hogaa| abhiprAya yaha samajhanA ki bauddha pramANa aura usake phala meM sarvathA abheda batalAkara vyAvRtti se bheda sthApita karanA cAhate haiM, apramANa kI vyAvRtti pramANa hai aura aphala kI vyAvRtti phala hai aisA inakA kahanA hai kintu yaha paramArthabhUta siddha nahIM hotaa| apramANa kauna sA padArtha hai tathA usase vyAvRtta honA kyA hai ityAdi kucha bhI na batA sakate haiM aura na siddha hI hotA hai| tathA pramANa aura phala meM svabhAva bheda siddha hue binA kevala anya kI vyAvRtti se bheda mAnanA azakya hai isa viSaya meM sAkAra jJAnavAda ke prakaraNa meM bahuta kucha kaha diyA hai| bauddha apramANa kI
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 5/3 prameyakamalamArtaNDasAraH mantareNAnyavyAvRttibhedopyupapadyate ityuktaM saaruupyvicaare| kathaM cAsyA'pramANaphalavyAvRttyA pramANaphalavyavasthAvat pramANaphalAntaravyAvRttyA'pramANaphala vyAvRtti se pramANa kI aura aphala kI vyAvRtti se phala kI vyavasthA karate haiM, to yadi isa viSaya meM viparIta pratipAdana kareM ki pramANAntara kI vyAvRtti apramANa kahalAtA hai aura phalAntara kI vyAvRtti aphala kahalAtA hai to isakA samAdhAna Apake pAsa kucha bhI nahIM hai, ata: paramArthabhUta satya pramANa tathA phala ko siddha karanA hai to ina donoM meM kathaMcit bheda hai aisI pratIti siddha vyavasthA svIkAra karanA cAhiye anyathA pramANa tathA phala donoM kI bhI vyavasthA nahIM bana sakatI aisA nizcaya huaa|' isa sampUrNa prakaraNa kA sAra yaha hai ki pramANa kA phala pramANa se bhinna hai ki abhinna hai isa viSaya meM dArzanikoM meM vivAda hai, naiyAyikAdi usako sarvathA bhinna mAnate haiM, to bauddha sarvathA abhinna, kintu ye donoM mata pratIti se bAdhita hote haiM, pramANa kA sAkSAt phala jo ajJAna dUra honA hai vaha to pramANa se abhinna hai kyoMki jo vyakti jAnatA hai usI kI ajJAna nivRtti hotI hai jJAna aura jJAna kI jJapti jAnana kriyA ye bhinna-bhinna hotI hai| yaha jo kathana hai ki kartA, karaNa aura kriyA ye saba pRthak-pRthak hI hone cAhiye jaise devadatta kartA vasUlAkaraNa dvArA kASTha ko chedatA hai, isameM karttA karaNa aura chedana kriyA pRthak-pRthak hai, kintu aisI bAta jJAna ke viSaya meM nahIM ho sktii| yaha niyama nahIM hai ki karttA, karaNa Adi sarvathA pRthak pRthak hI ho, pradIpa kartA prakAzarUpa karaNa dvArA ghaTa ko prakAzita karatA hai, isameM pradIpa karttA se prakAza rUpa karaNa pRthak nahIM dikhatA na koI use pRthak mAnatA hI hai evaM prakAzana kriyA bhI bhinna nahIM hai pramANa aura phala, vasUlA aura kASTha chedana kriyA ke samAna nahIM hai apitu prakAza aura prakAzana kriyA ke samAna abhinna hai ataH pramANa se usake phala ko sarvathA bhinna mAnane kA haThAgraha ajJAna pUrNa hai|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/3 222 prameyakamalamArtaNDasAraH vyavasthApi na syAt? tataH pAramArthika pramANaphale pratItisiddhe kathaJcidbhinne pratipattavye pramANaphalavyavasthAnyathAnupapatteriti sthitm|' yo'nekAntapadaM pravRddhamatulaM sveSTArthasiddhipradam, prApto'nantaguNodayaM nikhilavinniHzeSato nirmlm| pramANa se usake phala ko sarvathA abhinna batAne vAle bauddha ke yahA~ bhI bAdhA AtI hai, kyoMki pramANa aura usakA phala sarvathA abhinna hai, apRthak hai to yaha pramANa hai aura yaha usakA phala hai aisI vyavasthA nahIM ho sktii| ataH sahI mArga to syAdvAda kI zaraNa lene para hI milatA hai ki pramANa kA phala pramANa se kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna hai lakSaNa, prayojana Adi kI apekSA to bhinna hai, pramANa kA lakSaNa svapara ko jAnanA hai aura ajJAna dUra honA ityAdi phala kA lakSaNa hai| hAna, upAdAna evaM upekSA ye bhI pramANa ke phala haiM, jo puruSa jAnatA hai vahI hAna kriyA ko karatA hai arthAt pramANa dvArA yaha padArtha aniSTakArI hai aisA jAnakara use chor3a detA hai tathA upAdAna kriyA arthAt yaha padArtha iSTa hai aisA jAnakara use grahaNa karatA hai, jo padArtha na iSTa hai aura na aniSTa hai usakI upekSA karatA hai- usameM madhyasthatA rakhatA hai, yaha saba usa pramAtA puruSa kI hI kriyA hai| yaha pramANa kA phala paramparA phala kahalAtA hai kyoMki prathama phala to usa vastu sambandhI ajJAna dUra honA hai ajJAna se nivRtta hone para use chor3anA yA grahaNa karanA Adi kramazaH bAda meM hotA hai| isa prakAra pramANa aura phala meM kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda hai aisA siddha hotA hai| isa prakAra viSaya pariccheda nAmA isa adhyAya meM zrI prabhAcandrAcArya ne pramANa kA viSaya kyA hai isakA bahuta vistRta vivecana kiyA hai aMta meM yaha phala kA prakaraNa bhI diyA hai| aba yahA~ para AcArya prabhAcandra isa pariccheda ko samApta karake antima AzIrvAdAtmaka maMgala zloka prastuta karate haiM yo'nekAnta padaM pravRddhamatulaM svessttaarthsiddhiprdm| prApto'ntaguNodayaM nikhilavibhinnaH zeSato nirmlm||
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5/3 prameyakamalamArtaNDasAraH 223 sa zrImAnakhilapramANaviSayo jIyAjjanAnandanaH, mithyaikAntamahAndhakArarahitaH shriivrddhmaanoditH|| iti zrIprabhAcandraviracite prameyakamalamArtaNDe parIkSAmukhAlaGkAre paJcama pricchedH||shriiH|| sa zrImAnakhilapramANaviSayo jiiyaajjnaanndnH| mithyaikAntamahAndhakArarahitaH shriivrddhmaanoditH|| jo anekAnta pada ko prApta hai aisA akhila pramANa kA viSaya jayazIla ho, kaisA hai vaha anekAnta pada! prabuddhazAlI evaM atula hai tathA sva apane iSTa artha kI siddhi ko dene vAlA hai, ananta guNoM kA jisameM udaya hai, pUrNarUpa se nirmala hai, jIvoM ko Anandita karane vAlA hai, mithyA ekAntarUpa mahAn aMdhakAra se rahita hai, zrI varddhamAna tIrthaMkara dvArA pratipAdita hai zrIyukta aisA yaha pramANa viSaya jayavanta vrto| nikhilavit-sarvajJadeva jayazIla ho! kaise haiM sarvajJadeva? jo anekAnta pada ko prApta haiM, kaisA hai anekAnta pada? pravRddha, atula, sveSTArthasiddhi kA pradAtA, ananta guNoM kA jisameM udaya pAyA jAtA hai, pUrNarUpa se nirmala hai, zrImAn- zrIyukta hai, zrI arthAt aMtaraMga lakSmI anaMta jJAnAdi, bahiraMga lakSmI samavazaraNAdi se yukta hai, jagat ke jIvoM ko Anandita karane vAle haiM, saMpUrNa pramANoM ke viSayoM ko jAnane vAle hone se akhila pramANa viSaya hai, mithyA ekAntarUpI mahAn aMdhakAra se rahita hai, evaM guNa viziSTa sarvajJadeva sadA jayavanta rhe| iti| iti zrIprabhAcandrAcAryaviracite prameyakamalamArtaNDe parIkSAmukhAlaMkAre paJcama paricchedaH smaaptH|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/1 6/1 atha SaSThaparicchedaH pramANAbhAsavimarzaH athedAnIM tadAbhAsasvarUpanirUpaNAyatato'nyattadAbhAsam // ityaadyaah| 1. prtipaaditsvruupaatprmaannsNkhyaaprmeyphlaadydnyttttdaabhaasmiti| tadeva tathAhItyAdinA yathAkramaM vyaacsstte| tatra pratipAditasvarUpAtsvArthavyavasAyAtmakapramANAdanye SaSTha pariccheda pramANAbhAsa svarUpa vimarza aba yahA~ para pramANAbhAsa, saMkhyAbhAsa, viSayAbhAsa aura phalAbhAsa kA varNana karate haiM tto'nyttdaabhaasm||1|| sUtrArtha- pahale jinakA varNana kiyA thA aise pramANoM kA tathA unakI saMkhyA, viSaya evaM phala ina cAroM kA jo svarUpa batAyA usase viparIta svarUpa vAle pramANAbhAsa saMkhyAbhAsa Adi huA karate haiM, arthAt pramANa kA svarUpa sva-para kA nizcaya karanA hai isase viparIta svarUpavAlA pramANAbhAsa kahalAtA hai| 1. pramANa kI saMkhyA pramukha rUpa se do haiM isase kama adhika saMkhyA mAnanA saMkhyAbhAsa hai| pramANa kA viSaya sAmAnya vizeSAtmaka vastu hai usameM akelA sAmAnyAdi ko viSaya batAnA viSayAbhAsa hai| pramANa kA phala pramANa se kathaMcit bhinna tathA kathaMcit abhinna hotA hai usase
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/2-4 prameyakamalamArtaNDasAraH 225 asvasaMviditagRhItArthadarzanasaMzayAdayaH pramANAbhAsAH // 2 // pravRttiviSayopadarzakatvAbhAvAt // 3 // puruSAntarapUrvArthagacchattRNasparzasthANupuruSAdijJAnavat // 4 // viparIta sarvathA bhinna yA abhinna mAnanA phalAbhAsa hai| inhIM ko Age krama se AcArya zrI maNikyanandI sUtra dvArA pratipAdana karate haiM- sarvaprathama svArtha vyavasAyAtmaka pramANa se anya jo ho vaha pramANAbhAsa hai aisA pramANAbhAsa kA lakSaNa karate hue kahate haiM asvasaMvidigRhItArthadarzanasaMzayAdayaH prmaannaabhaasaaH||2|| svaviSayopadarzakatvAbhAvAt // 3 // sUtrArtha-apane Apako nahIM jAnane vAlA jJAna, gRhItagrAhI jJAna, nirvikalpa jJAna, saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya ityAdi pramANAbhAsa kahalAte haiM [asat jJAna kahalAte haiM kyoMki ye sabhI jJAna apane viSaya kA pratibhAsa karane meM asamartha hai nirNaya karAne meM bhI asamartha hai| Age inhIM kA udAharaNa dete haiMpuruSAntarapUrvArthagacchattRNasparzasthANupuruSAdijJAnavat // 4 // sUtrArtha-asvasaMvidita-apane ko nahIM jAnane vAlA jJAna anya puruSa ke jJAna ke samAna hai, arthAt- jo svayaM ko nahIM jAnatA vaha dUsare vyakti ke jJAna ke samAna hI hai, kyoMki jaise parAyA jJAna hamAre ko nahIM jAnatA vaise hamArA jJAna bhI hameM nahIM jAnatA, ataH isa taraha kA jJAna pramANAbhAsa hai| gRhIta grAhI- jAne hue ko jAnane vAlA jJAna pUrvArtha pahale jAne hue vastu ke jJAna ke samAna hai, isa jJAna se ajJAna nivRtti rUpa phala nahIM hotA kyoMki usa vastu sambandhI ajJAna ko pahale ke jJAna ne hI dUra kiyA hai| ataH yaha bhI pramANAbhAsa hai| nirvikalpa darzana calate hue puruSa ke tRNa sparza ke jJAna ke samAna anirNayAtmaka hai, jaise calate hue puruSa ke paira meM kucha tRNAdi kA
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/5 cakSUrasayordravye saMyuktasamavAyavacca // 5 // 2. etacca sarvaM pramANasAmAnyalakSaNaparicchede vistarato'bhihitamiti sparza hotA hai kintu usa puruSa kA usa para lakSya nahIM hone se kucha hai, kucha paira meM lagA hai- itanA samajha vaha puruSa Age bar3hatA hai, usako yaha nirNaya nahIM hotA ki yaha kisa vastu kA sparza huA hai| isI taraha bauddha jo nirvikalpa darzana ko hI pramANa mAna baiThe haiM vaha darzana vastu kA nizcaya nahIM kara sakatA ataH pramANAbhAsa hai| saMzaya jJAna sthANu aura puruSa Adi meM hone vAlA jo calita pratibhAsa hai yaha bhI vastu bodha nahIM karAtA ataH pramANAbhAsa hai| ina saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya ko to sabhI ne pramANAbhAsa mAnA hai| cakSUrasayordravye saMyuktasamavAyavacca // 5 // sUtrArtha-cakSu aura rasa kI dravya meM saMyukta samavAya hone para bhI jJAna nahIM hotA arthAt sannikarSa ko pramANa mAnane vAloM ke mata meM cakSu aura rasa kA sannikarSa honA to mAnate haiM kintu vaha sannikarSa pramANabhUta nahIM hai kyoMki usa sannikarSa dvArA jJAna rasa kA jJAna nahIM hotaa| isI prakAra asvasaMvedita jJAna tathA sannikarSAdi bhI pramANabhAsa hai arthAt vaizeSikAdi paravAdI sannikarSa ko [indriya dvArA vastu kA sparza honA] pramANa mAnate haiM kintu vaha pramANabhAsa hai, kyoMki yadi sannikarSa chUnA mAtra pramANa hotA to jaise netra dvArA rUpa kA sparza hokara rUpa kA jJAna honA mAnate haiM vaise jahA~ jisa dravya meM rUpa hai usI meM rasa hai ataH netra aura rUpa kA saMyukta samavAya hokara netra dvArA rUpa kA jJAna honA mAnate haiM, vaise usI rUpa yukta padArtha meM rasa hone se netra kA bhI rasa ke sAtha saMyukta samavAya hai kintu netra dvArA rasa kA jJAna to hotA hI nahIM, ata: nizcaya hotA hai ki sannikarSa pramANa nahIM pramANAbhAsa hai| 2. ina asvasaMvidita Adi ke viSaya meM pahale pariccheda meM pramANa kA sAmAnya lakSaNa karate samaya vistArapUrvaka kahA jA cukA hai
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/5 prameyakamalamArtaNDasAraH 227 punrnehaabhidhiiyte| tathA aba yahA~ punaH nahIM khte| aba isa prakaraNa ko sAra rUpa meM dekhane para hama pAte haiM ki jJAna ko asvasaMvidita mAnane vAle bahuta se dArzanika haiM, naiyAyika jJAna ko asvasaMvidita mAnate haiM, inakA kahanA hai ki jJAna parapadArthoM ko jAnatA hai kiMtu svayaM ko nahIM, svayaM ko jAnane ke liye to anya jJAna cAhiye, isIliye naiyAyika ko jJAnAntara vaidyajJAnavAdI kahate haiM, isa mata kA prathama bhAga meM bhalIbhA~ti khaNDana kiyA hai aura yaha siddha kiyA hai ki jJAna sva aura para donoM ko jAnatA hai| mImAMsaka ke do bheda hai- bhATTa aura prabhAkara, inameM se bhATTa jJAna ko sarvathA parokSa mAnatA hai, naiyAyika to anya jJAna dvArA jJAna kA pratyakSa honA to batAte haiM kintu bhATTa eka kadama Age bar3hate haiM ye to kahate haiM ki jJAna anya anya sabhI vastuoM ko jAna sakatA hai kintu svayaM hamezA parokSa hI rahegA, isIliye inheM parokSajJAnavAdI kahate haiM, yaha mata bhI naiyAyika ke samAna bAdhita hone se pahale bhAga meM khaNDita ho cukA hai| prabhAkara apane bhAI bhATTa se eka kadama aura bhI Age bar3hate haiM, ye pratipAdana karate haiM ki jJAna aura AtmA ye donoM bhI parokSa haiM jJAna apane ko aura apane adhikaraNabhUta AtmA inako kabhI bhI nahIM jAna sakatA ataH inheM AtmaparokSavAdI kahate haiM, ina naiyAyika Adi paravAdI kA yaha abhiprAya hai ki pramANa, prameya, pramAtA aura pramiti ina pramukha cAra tattvoM meM se pramANa yA jJAna prameya ko to jAnatA hai aura pramiti [jAnanA] usakA phala hone se use bhI jJAna jAna letA hai kintu pramANa aprameya hone se svayaM ko kaise jAne? naiyAyika jJAna ko anya jJAna dvArA pratyakSa honA batAte haiM kintu bhATTa ise sarvathA parokSa batAte haiM, prabhAkara pramANa karaNa aura AtmA kartA ina donoM ko hI parokSa-sarvathA parokSa svIkAra karate haiM, inakA mata sAkSAt bAdhita hotA hai| AtmA aura jJAna parokSa raheMge to svayaM ko jo anubhava sukha dukha
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/6 avaizaye pratyakSaM tadAbhAsaM bauddhasyAkasmAlUmadarzanAd vahnivijJAnavat // 6 // 3. vizadaM pratyakSamityuktaM tatonyasminna'vaizadye sati pratyakSaM tadAbhAsaM hotA hai, para vastu ko jAnakara harSa vivAda hotA hai vaha ho nahIM sakatA ityAdi bahuta prakAra se ina matoM kA nirasana kiyA gayA hai| isa prakAra naiyAyika, bhATTa aura prabhAkara ye tInoM asvasaMvidita jJAnavAdI haiM, inakA svIkRta pramANa nahIM pramANAbhAsa hai| gRhIta grAhI jJAna pramANAbhAsa isaliye hai ki jisa vastu ko pahale grahaNa kara cuke usako jAna lene se kucha prayojana nahIM nikltaa| nirvikalpa darzana ko pramANa mAnane vAle bauddha haiN| unakA abhimata jJAna vastu kA nizcAyaka nahIM hone se pramANAbhAsa kI koTi meM A jAtA hai| saMzayAdi jJAna ko sabhI mata vAle pramANAbhAsarUpa svIkAra karate haiN| sannikarSa ko pramANa mAnane vAle vaizeSika kA mata bhI bAdhita hotA hai prathama to bAta yaha hai indriya aura padArtha kA sparza sannikarSa yA chUnA koI pramANa yA jJAna hai nhiiN| vaha to eka taraha kA pramANa kA kAraNa hai, dUsarI bAta hara indriyA~ padArtha ko sparza karake jAnatI hI nhiiN| cakSu aura mana to binA sparza kiye hI jAnate haiM ityAdi isa viSaya ko pahale batalA cuke haiN| pratyakSAbhAsa avaizaye pratyakSaM tadAbhAsaM bauddhasyAkasmAddhRmadarzanAd vahnivijJAnavat // 6 // sUtrArtha- avizada jJAna ko pratyakSa kahanA pratyakSAbhAsa hai, jaise acAnaka dhUma ke darzana se hone vAle agni ke jJAna ko bauddha pratyakSa mAnate haiM vaha prtykssaabhaas| 3. pahale pratyakSa pramANa kA lakSaNa karate hue vizadaM pratyakSam aisA kahA thA, isa lakSaNa se viparIta arthAt avizada-aspaSTa yA anizcAyaka jJAna pratyakSa nahIM kintu pratyakSAbhAsa hai, jaise- jisa vyakti ko dhUpa aura vASpa kA bheda mAlUma nahIM hai usa jJAna ke abhAva meM usako nizcayAtmaka vyApti jJAna bhI nahIM hotA ki jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahA~
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/7 prameyakamalamArtaNDasAraH 229 bauddhasyAkasmikadhUmadarzanAdvahnivijJAnavat ityapyuktaM prapaJcataH prtyksspricchede| vaizadyapi parokSaM tadAbhAsaM mImAMsakasya karaNajJAnavat // 7 // 4. na hi karaNajJAne'vyavadhAnena pratibhAsalakSaNaM vaizadyamasiddha svArthayoH pratItyantaranirapekSatayA tatra pratibhAsanAdityuktaM ttraiv| tathAnubhUterthe tadityAkArA smRtirityuktm| ananubhUtevahA~ agni avazya hotI hai, aise vyAptijJAna ke abhAva meM yadi vaha puruSa acAnaka hI dhUma ko dekhe aura yahA~ para agni hai aisA samajhe to usakA vaha jJAna pramANa nahIM kahalAyegA apitu pramANAbhAsa hI kahalAyegA, kyoMki use dhUma aura agni ke sambandha kA nizcaya nahIM hai, na vaha dhUma aura vASpa ke bheda ko jAnatA hai| isI taraha bauddha kA mAnA huA nirvikalpa pratyakSa pramANa nahIM hai kintu pratyakSAbhAsa hai, kyoMki jaise akasmAt hone vAle usa agni jJAna ko anizcayAtmaka hone se pramANAbhAsa mAnA jAtA hai vaise hI nirvikalpa darzana anizcayAtmaka hone se pratyakSa pramANAbhAsa hai- aisA mAnanA caahiye| isa viSaya kA prathama bhAga meM pratyakSa pariccheda meM vistArapUrvaka kathana kiyA hai| parokSAbhAsa vaizedyapi parokSaM tadAbhAsaM mImAMsakasya karaNajJAnavat // 7 // sUtrArtha- vizada jJAna ko bhI parokSa mAnanA parokSAbhAsa hai, jaise mImAMsaka kA karaNajJAna, arthAt- mImAMsaka karaNajJAna ko [jisake dvArA jAnA jAya aisA jJAna svayaM parokSa rahatA hai aisI mImAMsaka kI mAnyatA hai, tadanusAra] parokSa mAnate haiM vaha mAnanA parokSAbhAsa hai| 4. karaNa jJAna meM avyavadhAnarUpa se jAnanA rUpa vaizadya asiddha nahIM hai, yaha jJAna bhI sva aura para ko binA kisI anya pratIti kI apekSA kiye pratibhAsita karatA hai ataH pratyakSa hai, ise parokSa mAnanA parokSAbhAsa hai| isa viSaya kA vivecana pahale kara cuke haiN| anubhUta viSaya meM "vaha" isa prakAra kI pratIti honA smaraNa pramANa kahalAtA hai yadi binA anubhUta kiyA padArtha ho to
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 prameyakamalamArtaNDasAra: 6/8-9 atasmiMstaditi jJAnaM smaraNAbhAsaM jinadatte sa devadatto yatheti // 8 // 5. tathaikatvAdinibandhanaM tadevedamityAdi prtybhijnyaanmityuktm| tadviparItaM tu sadRze tadevedaM tasminneva tena sadRzaM yamalakavadityAdi pratyabhijJAnAbhAsam // 1 // smRtyAbhAsa atasmiMstaditi jJAnaM smaraNAbhAsaM jinadatte sa devadatto ytheti||8|| sUtrArtha- jo vaha nahIM hai usameM "vaha" isa prakAra kI smRti honA smaraNAbhAsa hai jise jinadatta kA to anubhava kiyA thA aura smaraNa karatA hai "vaha devadatta" isa prakAra kA pratibhAsa honA smRtyAbhAsa hai| 5. eka vastu meM jo ekapanA rahatA hai usake nimitta se hone vAlA- usakA grAhaka jJAna pratyabhijJAna hotA hai, tathA aura bhI pratyabhijJAna ke bheda pahale batAye the unase viparIta jo jJAna ho ve pratyabhijJAnAbhAsa hai arthAt sadRza meM ekatva kA aura ekatva meM sadRza kA jJAna honA pratyabhijJAnAbhAsa hai| Age isI ko kahate haiMpratyabhijJAnAbhAsa sadRze tadevedaM tasminneva tena sadRzaM yamalakavadityAdi pratyabhijJAnAbhAsam // 1 // sUtrArtha- sadRza vastu meM kahanA ki yaha vahI puruSa [jise maiMne kala dekhA thA] hai, aura jo vahI eka vastu hai usako kahanA yA usameM pratIti honA ki yaha usake sadRza hai to vaha kramazaH ekatva pratyabhijJAnAbhAsa aura sadRza pratyabhijJAnAbhAsa hai| jaise eka vyakti ke do yugaliyA[jur3avA] putra the, mAna lo eka kA nAma rameza aura eka kA nAma sureza thA donoM bhAI bilakula samAna the, una donoM ko pahale kisI ne dekhA thA kintu samAnatA hone ke kAraNa kabhI rameza ko dekhakara usameM yaha vahI sureza hai jise pahale dekhA thA aisI pratIti karatA hai, tathA kabhI vahI eka sureza ko dekhakara bhI kahatA
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/10 prameyakamalamArtaNDasAraH 231 asambandhe tajjJAnaM tarkAbhAsam, yAvA~statputraH sa zyAmaH iti yathA mon 6. vyAptijJAnaM tarka ityuktm| tatonyatpunaH asambandhe-avyAptI tajjJAnaM vyAptijJAnaM trkaabhaasm| yAvA~statputraH sa zyAma iti ythaa| yA samajhatA hai ki yaha sureza rameza sadRza hai isa taraha pratyabhijJAnAbhAsa ke udAharaNa samajhane caahiye| tarkAbhAsa asaMbaMdhe tajjJAnaM tarkAbhAsam, yAvAMstat putraH sa zyAmaH iti yathA // 10 // sUtrArtha- jisameM vyApti saMbaMdha nahIM hai aise asaMbaddha padArtha meM saMbaMdha kA jJAna honA tarkAbhAsa hai, jaise maitrI kA jo bhI putra hai vaha zyAma [kAlA] hI hai ityaadi| 6. vyApti jJAna ko tarka kahate haiM aisA pahale batA diyA hai, usa lakSaNa se anya jo jJAna ho vaha tarkAbhAsa hai, vyApti jJAna kA lakSaNa batalAte hue kahA thA ki "upalaMbhAnupalabhanimittaM vyAptijJAna mUhaH" upalambha aura anupalambha ke nimitta se vyApti kA jJAna honA tarka pramANa hai, jaise jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahA~ vahA~ agni hotI hai, aura jahA~ agni nahIM hotI vahA~ dhUma bhI nahIM hotA ityaadi| isa prakAra sAdhya aura sAdhana ke avinAbhAvapane kA jJAna honA arthAt isa sAdhya ke binA yaha hetu nahIM hotA- isa hetu kA sAdhya ke sAtha avinAbhAvI saMbaMdha hai isI taraha saMbaMdhayukta padArtha kA jJAna to tarka hai kintu jisameM aisA avinAbhAvI sambandha nahIM hai, unameM saMbaMdha batAnA to tarkAbhAsa hI hai, jaise kisI ajJAnI ne anumAna batAyA ki yaha maitrI ke garbha meM sthita jo bAlaka hai vaha kAlA hogA, kyoMki vaha maitrI kA putra hai, jo jo maitrI kA putra hotA hai, vaha kAlA hI hotA hai, jaise vartamAna meM usake aura bhI jo putra hai ve saba kAle haiN| isa anumAna meM maitrI ke putra ke sAtha kAle raMga kA avinAbhAva sambandha jor3A hai vaha galata hai, yaha jarUrI nahIM hai ki kisI ke vartamAna
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/32 idamanumAnAbhAsam // 11 // 7. saadhnaatsaadhyvijnyaanmnumaanmityuktm| tadviparItaM tvidaM vkssymaannmnumaanaabhaasm| pakSahetudRSTAntapUrvakazcAnumAnaprayogaH pratipAdita iti| tatretyAdinA yathAkramaM pkssaabhaasaadiinudaahrti|| tatra aniSTAdiH pakSAbhAsaH // 12 // tatrAnumAnAbhAse'niSTAdiH pkssaabhaasH| tatra aniSTo mImAMsakasyAnityaH zabda iti // 13 // ke putra kAle haiM ataH garbha meM AyA huA putra bhI kAlA hI ho| jo sAdhana arthAt hetu sAdhya ke sAtha avinAbhAvI ho sAdhya ke binA nahIM hotA ho usI ko hetu banAnA cAhiye aise hetu se hI anumAna sahI kahalAtA hai anyathA vaha anumAnAbhAsa hotA hai aura aise avinAbhAva saMbaMdha ke nahIM hote hue bhI usako mAnanA tarkAbhAsa hai| anumAnAbhAsa idamanumAnAbhAsam // 11 // sUtrArtha- aba yahA~ se anumAnAbhAsa prakaraNa zurU hotA hai| 7. sAdhana se hone vAle sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM aisA anumAna kA lakSaNa pahale kahA thA isase viparIta jJAna ko anumAnAbhAsa kahate haiM pakSa hetu, dRSTAMtapUrvaka anumAna prayoga hotA hai aisA pratipAdana kiyA thaa| una pakSa Adi kA jaisA svarUpa batAyA hai usase viparIta svarUpa vAle pakSa Adi kA prayoga karane se pakSAbhAsa Adi banate haiM aura isase anumAna bhI anumAnAbhAsa banate haiM aba krama se inako kahate haiMpakSAbhAsa tatra aniSTAdiH pakSAbhAsaH // 12 // sUtrArtha- aniSTa Adi ko pakSa banAnA pakSAbhAsa hai, iSTa, abAdhita aura asiddha aisA sAdhya hotA hai, sAdhya jahA~ para rahatA hai use pakSa kahate haiM, jisa pakSa meM aniSTapanA ho yA bAdhA ho athavA siddha ho ve saba pakSAbhAsa hai|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/14-15 prameyakamalamArtaNDasAraH 233 sa hi prativAdyAdidarzanAtkadAcidAkulitabuddhirvismarannanabhipretamapi pakSaM kroti| tathA siddhaH zrAvaNaH zabdaH 14 // siddhaH pakSAbhAsaH, yathA zrAvaNaH zabda iti, vaadiprtivaadinosttraa'viprtiptteH| tathA bAdhitaH pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanaiH // 15 // aniSTo mImAMsakasyA'nityaH zabda iti // 13 // sUtrArtha- mImAMsaka zabda ko nitya mAnane kA pakSa rakhate haiM kiMtu yadi kadAcit ve pakSa banAyeM ki anityaH zabdaH kRtakatvAt zabda anitya hai, kyoMki vaha kiyA huA hai| isa taraha zabda ko anitya batAnA unhIM ke liye aniSTa huA, prativAdI ke mata ko dekhanA Adi ke nimitta se kadAcit Akulita buddhi hokara vAdI apane pakSa ko vismRta kara aniSTa aise paramata ke pakSa ko karane laga jAtA hai| tathA siddhaH zrAvaNaH zabdaH // 14 // sUtrArtha- pakSa meM rahane vAlA sAdhya asiddha vizeSaNa vAlA honA cAhiye use na samajhakara koI siddha ko hI pakSa banAye to vaha siddha pakSAbhAsa kahalAtA hai, jaise kisI ne pakSa upasthita kiyA ki "zrAvaNaH zabda:" zabda zravaNendriya dvArA grAhya hotA hai, taba aise samaya para vaha pakSAbhAsa hogA kyoMki zabda zravaNendriya grAhya hotA hai| aisA sabhI ko siddha hai| vAdI prativAdI kA isameM koI vivAda nahIM hai| bAdhitaH pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanaiH // 15 // sUtrArtha- bAdhita pakSa pA~ca prakAra kA hai pratyakSa bAdhita, anumAna bAdhita, AgamabAdhita, lokabAdhita aura svavacana baadhit| jo bhI pakSa rakhe vaha abAdhita honA cAhiye- aisA pahale kahA thA kintu use smaraNa nahIM karake koI bAdhita ko pakSa banAve to vaha bAdhita pakSAbhAsa hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 prameyakamalamArttaNDasAra: pakSAbhAso bhavati / tatra pratyakSabAdhito yathA 6/16-17 anuSNognirdravyatvAjjalavat 1|16|| anumAnabAdhito yathA-- apariNAmI zabdaH kRtakatvAdghaTavat // 17 // 8. tathAhi pariNAmI zabdo'rthakriyAkAritvAtkRtakatvAd ghaTavat' iti arthakriyAkAritvAdayo hi hetavo ghaTe pariNAmitvaM satyevopalabdhAH, zabdepyupalabhyamAnAH pariNAmitvaM prasAdhayanti iti 'apariNAmI zabda:' iti pakSasyAnumAnabAdhA / / aba inake pA~ca bhedoM meM se pratyakSa bAdhita pakSAbhAsa kA udAharaNa prastuta karate hue kahate haiM anuSNo'gnirdravyatvAjjalavat // 16 // sUtrArtha - agni ThaMDI hai kyoMki vaha dravya hai, jaise jala dravya hone se ThaMDA hotA hai isa prakAra kahanA pratyakSa bAdhita hai, kyoMki sAkSAt hI agni uSNa siddha ho rahI hai| anumAna bAdhita pakSAbhAsa kA udAharaNa apariNAmI zabdaH kRtakatvAt ghaTavat // 17 // sUtrArtha - zabda apariNAmI hotA hai, kyoMki vaha kiyA huA hai, jaise ghaTa kiyA huA hai aisA kahanA anya anumAna dvArA bAdhita hotA hai| 8. aba usI anumAna ko batAte haiM- zabda pariNAmI hai, kyoMki vaha artha kriyA ko karane vAlA hai tathA kiyA huA hai jaise ghaTa arthakriyAkArI aura kRtaka hone se pariNAmI hotA hai, isa prakAra ke anumAna dvArA pahale ke zabda ke apariNAmI batalAne vAlA anumAna bAdhA yukta hotA hai, kyoMki artha kriyAkAritva Adi hetu ghaTarUpa udAharaNa meM pariNAmitva ke hone para hI dekhe jAte haiM ataH zabda meM yadi ve arthakriyAkAritva aura kRtakatva dikhAI dete haiM to ve zabda ko pariNAmIrUpa siddha kara dete haiM, isaliye " apariNAmI zabdaH" ityAdi pakSa meM anumAna se bAdhA AtI hai|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/18-19 prameyakamalamArttaNDasAra: 235 AgamabAdhito yathA pretyA'sukhaprado dharmaH puruSAzritatvAdadharmavaditi // 18 // 9. Agame hi dharmasyAbhyudayani:zreyasahetutvaM tadviparItatvaM cAdharmasya pratipAdyate prAmANyaM cAsya prAgeva pratipAditam / lokabAdhito yathA zuci naraziraHkapAlaM prANyaGgatvAcchazuktivaditi // 19 // 10. loke hi prANyaGgatvAvizeSepi kiJcidapavitraM kiJcitpavitraM Agama bAdhita pakSAbhAsa kA udAharaNa pretyA'sukhaprado dharmaH puruSAzritattvAvadharmavat iti // 18 // sUtrArtha - paraloka meM dharma duHkha ko dene vAlA hai, kyoMki vaha puruSa ke Azrita hai, jaise adharma puruSa ke Azrita hone se duHkha ko dene vAlA hotA hai, isa taraha kahanA Agama bAdhita hai| 9. Agama meM to dharma ko svarga aura mokSa kA kAraNa batAyA hai isase ulaTe jo adharma hai use duHkhakArI nIca gati kA kAraNa batAyA hai, ataH koI dharma ko dukha kA kAraNa kahe to vaha Agama bAdhita pakSa hai| Agama pramANa kisa prakAra prAmANika hotA hai isakA kathana pahale kara diyA hai| loka bAdhita pakSAbhAsa kA udAharaNa zuci naraziraHkapAlaM prANyaMgatvAcchaGkhazuktivat iti // 19 // sUtrArtha - mRta manuSya kA kapAla pavitra hai, kyoMki vaha prANI kA aMga avayava hai, jaise zaMkha, sIpa Adi prANI ke aMga hokara pavitra mAne gaye haiM, isa taraha anumAna prayukta karanA loka se bAdhita hai| 10. loka meM to prANI kA avayava hote hue bhI kisI aMga ko - avayava ko pavitra aura kisI ko apavitra batAyA hai, kyoMki aisA hI vastu kA svabhAva hai| jaise ki gAya se utpanna hone kI apekSA dUdha
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/20 ca vstusvbhaavaatprsiddhm| yathA gopiNDotpannatvAvizeSepi vastusvabhAvataH kiJciddugdhAdi zuddhaM na gomaaNsm| yathA vA maNitvAvizeSepi kazcidviSApahArAdiprayojanavidhAyI mahAmUlyo'nyastu tadviparIto vastusvabhAva iti| svavacanabAdhito yathAmAtA me vandhyA puruSasaMyogepyagarbhatvAtprasiddhavandhyAvat // 20 // athedAnI pakSAbhAsAnantaraM hetvAbhAsetyAdinA hetvAbhAsAnAhaaura mAMsa samAna hote hue bhI dUdha zuddha aura mAMsa zuddha nahIM hai, athavA ratna kI apekSA samAnatA hote hue bhI koI ratna viSa bAdhA ko dUra karanA ityAdi kArya meM upayogI hone se mahAmUlya hotA hai aura koI ratna aisA itanA upayogI nahIM hotA, isI prakAra kA unameM bhinna-bhinna svabhAva hai isI taraha prANI ke aMga hote hue bhI mRta manuSya kI khopar3I apavitra hai- chUne mAtra se sacela snAna karanA hotA hai aura zaMkha, sIpa Adi ke chUne se snAna nahIM karanA par3atA ataH donoM ko samAna batalAnA loka bAdhita hai| svavacana bAdhita pakSAbhAsa kA udAharaNamAtA me vandhyA puruSasaMyogepyagarbhatvAt prsiddhvndhyaavt||20|| sUtrArtha- merI mAtA vandhyA hai, kyoMki puruSa kA saMyoga hone para bhI garbhadhAraNa nahIM karatI, jaise prasiddha vandhyA strI garbhadhAraNa nahIM krtii| aisA kisI ne pakSa kahA yaha usI ke vacana se bAdhita hai merI mAtA aura phira vandhyA, yaha honA azakya hai yadi mAtA vandhyA hotI to Apa kahA~ se hote? isI taraha pratyakSa bAdhita Adi pakSa ko sthApita karane se vaha anumAna galata ho jAtA hai| ataH anumAna kA prayoga karate samaya iSTa, abAdhita aura asiddha ina vizeSaNoM se yukta aise pakSa kA hI prayoga karanA cAhiye anyathA pakSAbhAsa hone se anumAna bhI asat ThaharatA hai| isa prakAra nau sUtroM dvArA pakSAbhAsa kA varNana karake aba Age aThAraha
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/21-23 prameyakamalamArtaNDasAraH 237 hetvAbhAsA asiddhaviruddhAnaikAntikA'kiJcitkarAH // 21 // 11. sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito herityuktaM praak| tadviparItAstu hetvaabhaasH| ke te? asiddhviruddhaanaikaantikaa'kinycitkraaH| tatrAsiddhasya svarUpaM nirUpayatiasatsattAnizcayo'siddhaH iti // 22 // 12. sattA ca nizcayazca [sattAnizcayau] asantau sattAnizcayau yasya sa tthoktH| tatra avidyamAnasattAkaH pariNAmI zabdazcAkSuSatvAditi // 23 // sUtroM dvArA hetvAbhAsoM kA varNana karate haiMhetvAbhAsa hetvAbhAsA asiddhviruddhaanaikaantikaa'kinycitkraaH||21|| sUtrArtha- hetvAbhAsa ke cAra bheda hai asiddha, viruddha, anaikAntika aura akinycitkr| 11. sAdhya ke sAtha jisakA avinAbhAvI sambandha ho vaha hetu kahalAtA hai, aisA hetu kA lakSaNa jisameM na pAyA jAya vaha hetvAbhAsa hai usake ye asiddhAdi cAra bheda haiN| unameM se asiddha hetvAbhAsa kA nirUpaNa karate haiMasatsattAnizcayo'siddhaH // 22 // sUtrArtha- jo hetu sAdhya meM maujUda nahIM ho vaha svarUpAsiddha hetvAbhAsa hai tathA jisakA sAdhya meM rahanA nizcita na ho vaha sandigdhAsiddha hetvAbhAsa hai, yAnI puruSa ko jisa hetu kA sAdhya ke sAtha hone vAlA avinAbhAva mAlUma na ho usake prati hetu kA prayoga karanA sandigdhAsiddha hetvAbhAsa hai| 12. "sattA ca nizcayazca sattAnizcayau, asantau sattAnizcayau yasya asau asat sattAnizcayaH" isa prakAra "asat sattAnizcayaH" isa pada kA vigraha karake asiddha hetvAbhAsa ke do bheda samajha lene caahiye| avidyamAnasattAkaH pariNAmI zabdazcAkSuSatvAt // 23 //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/24 kathamasyA'siddhatvamityAhasvarUpeNAsiddhatvAt iti // 24 // 13. cakSurjJAnagrAhyatvaM hi cAkSuSatvam, tacca zabde svruupennaasttvaadsiddhm| paudgalikatvAttatsiddhiH; ityapyapezalam; tadavizeSepyanudbhUtasvabhAvasyAnupalambhasambhavAjjalakanakAdisaMyuktAnale bhAsurarUpoSNasparzavadityuktaM ttpaudgliktvsiddhiprghttttke| sUtrArtha- jisako sattA vidyamAna nahIM ho vaha asat sattA yA svarUpasiddha hetvAbhAsa hai, jaise kisI ne anumAna vAkya kahA ki- zabda pariNAmI hai, kyoMki vaha cAkSuSa hai, netra dvArA grAhya hai taba vaha yaha anumAna galata hai, zabda cAkSuSa nahIM hotA, zabda meM cAkSuSa dharma svarUpa se hI asiddha hai isI kA khulAsA karate haiM svarUpeNAsiddhatvAt // 24 // sUtrArtha- zabda ko cAkSuSa kahanA svarUpa se hI asiddha hai| 13. cakSu sambandhI jJAna ke dvArA jo grahaNa meM AtA hai aise rUpa jo nIla pItAdi haiM ve cAkSuSa haiM, aisA cAkSuSapanA zabda kA svarUpa nahIM hai ataH zabda ko cAkSuSa hetu se pariNAmI siddha karanA asiddha hetvAbhAsa kahA jAtA hai koI kahe ki zabda bhI pudgala hai aura cAkSuSa rUpAdi dharma bhI pudgala hai ataH pudgalapane kI apekSA samAnatA hai, tathA zabda ko jaba jaina loga paudgalika mAnate haiM taba usameM cAkSuSapanA honA jarUrI hai, ata: cAkSuSa hetu se zabda ko pariNAmI siddha karanA kaise galata ho sakatA hai? taba yaha zaMkA ThIka nahIM, yadyapi zabda meM paudgalikapane kI apekSA cAkSuSa kI avizeSatA hai arthAt zabda meM cAkSuSa dharma jo nIlAdirUpa hai vaha rahatA hai kintu vaha anudbhUta svabhAva vAlA hai, isaliye dikhAyI nahIM detA, zabda meM rUpa kI anubhUti usI prakAra kI hai ki jisa prakAra kI anubhUti jala meM saMyukta hue agni kI hai arthAt jaise vaizeSikAdi kA kahanA hai ki jala agni se saMyukta hotA hai taba usa agni kA camakIlA rUpa anubhUta aprakaTa rahatA hai, isa
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/24 prameyakamalamArtaNDasAraH 239 14. ye ca vizeSyAsiddhAdayo'siddhaprakArAH pariSTAste'satsattAkatvalakSaNAsiddhaprakArAnnArthAntaram, tllkssnnbhedaabhaavaat| yathaiva hi svarUpAsiddhasya svarUpato'sattvAdasatsattAkatvalakSaNamasiddhatvaM tathA vizeSyAsiddhAdInAmapi vishessytvaadisvruupto'sttvaattllkssnnmevaasiddhtvm| 15. tatra vizeSyAsiddho yathA-anityaH zabda: sAmAnyavattve sati caakssusstvaat| viSaya meM zabda ko paudgalika siddha karate samaya bhalI prakAra se batA cuke haiN| matalaba yaha huA ki zabda ko pariNamanazIla siddha karane ke liye yadi koI anumAna kare ki "pariNAmI zabdazcAkSuSatvAt" to yaha svarUpasiddha hetvAbhAsa vAlA anumAna hai arthAt cAkSuSatvAt hetu zabda meM nahIM hai| 14. naiyAyikAdi ne asiddha hetvAbhAsa ke vizeSyAsiddha, vizeSaNasiddha ityAdi aneka bheda kiye haiM una saba prakAra ke hetvAbhAsoM meM asat sattArUpa asiddha hetvAbhAsa kA lakSaNa ghaTita hone se isase pRthak siddha nahIM hote, jisa prakAra isa svarUpasiddha hetu meM svarUpa se asat hone ke kAraNa asat sattAtva lakSaNa vAlA asiddhapanA maujUda hai usI prakAra vizeSyAsiddha Adi hetvAbhAsoM meM bhI vizeSyAdisvarUpa se asatpanA hone se asatsattAtva lakSaNa maujUda haiM, ataH ve asiddha hetvAbhAsa meM hI antarbhUta hai| asiddha hetvAbhAsa aba yahA~ para paravAdI dvArA mAnya ina vizeSyAsiddha Adi hetvAbhAsoM kA udAharaNa sahita kathana kiyA jAtA haivizeSyAsiddha hetvAbhAsa 15. jaise kisI ne anumAna prastuta kiyA ki zabda anitya hai [sAdhya] kyoMki sAmAnyavAna hokara cAkSuSa hai [hetu] so isameM cAkSuSa hetuvizeSya hai aura usakA vizeSaNa sAmAnyavAna hai, cAkSuSapanArUpa vizeSya zabda meM nahIM pAyA jAtA, ataH yaha vizeSyAsiddha nAma kA hetvAbhAsa khlaayaa|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/24 16. vizeSaNAsiddho yathA-anityaH zabdazcAkSuSatve sati saamaanyvttvaat| 17. AzrayAsiddho yathA-asti pradhAnaM vishvprinnaamitvaat| 18. AzrayaikadezAsiddho yathA-nityAH paramANupradhAnAtmezvarA akRtktvaat| ___19. vyarthavizeSyAsiddho yathA-anityAH paramANavaH kRtakatve sati saamaanyvttvaat| vizeSaNAsiddha hetvAbhAsa 16. zabda anitya hai, kyoMki vaha cAkSuSa hokara sAmAnyavAn hai, yahA~ cAkSuSa ko vizeSaNa aura sAmAnyavAna ko vizeSya batAyA, zabda cAkSuSa hotA nahIM ataH yaha vizeSaNa asiddha nAmA hetvAbhAsa bnaa| AzrayAsiddha hetvAbhAsa ___ 17. sAMkhyAbhimata pradhAna tattva hai, kyoMki vahI vizvarUpa pariNamana kara gayA hai isa anumAna kA vizva-pariNAmitva hetu Azraya se vihIna hai, kyoMki vAstavikarUpa se pradhAna tattva kI siddhi nahIM hotI hai| AzrayekadezAsiddha hetvAbhAsa 18. jisa hetu kA Azraya eka deza asiddha ho usakA udAharaNa- paramANu, pradhAna, AtmA aura Izvara ye cAroM nitya hai, kyoMki akRtrima hai| yahA~ jo akRtakatvAt hetu hai vaha apane pakSabhUta paramANu Adi cAroM meM na rahakara paramANu aura AtmA ina do meM hI rahatA hai kyoMki pradhAna aura Izvara nAma ke koI padArtha hai nahIM, ataH yaha hetu Azraya eka deza asiddha hetvAbhAsa kahalAyA [tathA paramANu sarvathA nitya nahIM hone se akRtakatva hetu anumAna bAdhita pakSa vAlA bhI hai]| vyarthavizeSyAsiddho hetvAbhAsa 19. jisakA vizeSya vyartha ho vaha vyartha vizeSyAsiddha hetvAbhAsa hai jaise paramANu anitya hai, kyoMki kRtaka hokara sAmAnyavAna hai, yaha
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/24 prameyakamalamArtaNDasAraH 241 20. vyarthavizeSaNAsiddho yathA-anityAH paramANavaH sAmAnyavattve sati kRtktvaat| vyrthvishessyvishessnnshcaasaavsiddhshceti| 21. vyadhikaraNAsiddho yathA-anityaH zabdaH paTasya kRtktvaat| vydhikrnnshcaasaavsiddhshceti| nanu zabde kRtakatvamasti tatkathamasyAsiddhatvam? tadayuktam: tasya hetutvenaaprtipaadittvaat| na cAnyatra pratipAditamanyatra sAmAnyavatvAt aisA jo hetu kA vizeSya bhAga hai vaha vyartha [bekAra] kA hai kyoMki kRtaka- kiyA huA itane vizeSaNa se hI sAdhya siddha ho jAtA vyarthavizeSaNAsiddha hetvAbhAsa 20.jisakA vizeSaNa vyartha ho vaha vyarthavizeSaNasiddha hetvAbhAsa hai| jaise- paramANu anitya hai, kyoMki sAmAnyavAna hokara kRtaka hai yahA~ kRtakatvarUpa vizeSya se hI sAdhya [anityapanA] siddha ho jAtA hai ataH sAmAnyavAn vizeSaNa vyartha ThaharatA hai| "vyartha hai vizeSya aura vizeSaNa jisake" aisA vyartha vizeSyAsiddhAdi padoM kA samAsa hai| vyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa 21. jahA~ hetu aura sAdhya kA adhikaraNa bhinna bhinna ho vaha vyadhikaraNa asiddha hetvAbhAsa kahalAtA hai, jaise- zabda anitya hai, kyoMki paTa ke kRtakapanA hai| yahA~ paTa ke kRtakapane se zabda kA anityapanA siddha kiyA vaha galata hai, anya kA dharma anya meM nahIM hotA, koI kahe ki zabda meM bhI to kRtaka dharma hotA hai ata: use asiddha kyoM kahA jAya? so bAta ayukta hai, zabda se kRtakatva hai jarUra kintu usako to hetu nahIM banAyA, anya jagaha kahI huI bAta anya jagaha sAdhyasiddhi ke liye hetu ke upasthita karane mAtra se sarvatra sabhI prakAra ke sAdhyoM kI siddhi ho baitthegii| ataH paTa ke kRtakatva se zabda se anityapanA siddha karanA azakya hai, zabda ke kRtakatva se hI zabda meM kRtakatva siddha ho sakatA hai anyathA vyadhikaraNAsiddha nAmA hetvAbhAsa hogaa|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/24 siddhaM bhvtytiprsnggaat| 22. bhAgAsiddho yathA-[a] nityaH zabdaH prytnaanntriiyktvaat| vyadhikaraNAsiddhatvaM bhAgAsiddhatvaM ca paraprakriyApradarzanamAtraM na vastuto hetudoSaH; vyadhikaraNasyApi 'udeSyati zakaTaM kRttikodayAt, upari vRSTo devo'dhaH pUradarzanAt' ityaadergmktvprtiiteH| avinAbhAvanibandhano hi gamyagamakabhAvaH, na tu vyadhikaraNAvyadhikaraNanibandhanaH 'sa zyAmastatputratvAt, dhavalaH prAsAda: kAkasya kAryAt' ityaadivt| bhAgAsiddha hetvAbhAsa 22. jo pakSa ke eka bhAga meM asiddha ho use bhAgAsiddha hetvAbhAsa kahate haiM jaise- zabda anitya hai kyoMki prayatna ke anantara hotA hai| pakSa ke eka bhAga meM rahe aura eka bhAga meM na rahe usa hetu ko bhAgAsiddha hetvAbhAsa kahate haiM, yahA~ zabda pakSa hai sAdhya anityatva hai aura hetu prayatna ke anantara honA hai, ataH saMsAra ke sAre hI zabda prayatna ke bAda hI ho aisI bAta nahIM hai, meghadhvani Adi bahuta se zabda binA prayatna ke bhI hote hue dekhe jAte haiM, ataH pakSa ke eka bhAga meM-jo zabda puruSa dvArA kiye- bole gaye haiM unameM to prayatnAntarIyakatva hetu hai aura meghadhvani Adi zabda meM yaha hetu nahIM hai isaliye bhAgAsiddha kahalAtA hai| vyAdhikaraNAsiddhatva aura bhAgAsiddhatva- ye hetu to koI vAstavika hetvAbhAsa nahIM hai, ye to naiyAyikAdi paravAdI kI apanI eka prakriyA dikhAnA mAtra hai vyadhikaraNAsiddhatva kA lakSaNa siddha yaha kiyA ki pakSa kA hetu kA bhinna-bhinna adhikaraNa honA vyadhikaraNAsiddhatva hai to yaha bAta galata hai, aisA hetu ho sakatA hai ki usakA adhikaraNa bhinna ho aura sAdhya pakSa kA adhikaraNa bhinna hai| jaise eka muhUrta ke bAda rohiNI nakSatra kA udaya hogA, kyoMki kRtikA kA nakSatra kA udaya ho rahA hai, isa anumAna meM rohiNI kA udaya hogA rUpa sAdhya aura kRtikA kA udaya ho cukA hai yaha hetu ina donoM kA adhikaraNa bhinna-bhinna, hai phira bhI kRtikodaya hetu svasAdhya kA gamaka hai, [siddha karane vAlA hai] tathA Upara
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/24 prameyakamalamArtaNDasAraH 243 23. na ca vyadhikaraNasyApi gamakatve avidyamAnasattAkatvalakSaNamasiddhatvaM virudhyate; na hi pakSe'vidyamAnasattAko'siddho'bhipreto guruunnaam| ki tarhi? avidyamAnA sAdhyenAsAdhyenobhayena vA'vinAbhAvinI sattA yasyAsAvasiddha iti| ke bhAga meM barasAta avazya huI hai, kyoMki yahA~ nicale bhAga meM nadI meM bAr3ha AyI hai, yahA~ bhI sAdhya evaM hetu kA vibhinna adhikaraNa hai to bhI inameM gamya gamaka bhAva barAbara pAyA jAtA hai, vaha una donoM ke avinAbhAvI saMbaMdha ke kAraNa hotA hai na ki vyadhikaraNa avyadhikaraNa ke kAraNa hotA hai, arthAt jahA~ vyadhikaraNa ho vahA~ hetu sAdhya ko siddha na kare aura jahA~ avyadhikaraNa ho vahA~ vaha hetu sAdhya ko siddha kara de aisI bAta nahIM haiM, sAdhya ke sAtha avinAbhAva hone ke bAda to cAhe vaha vyadhikaraNa rUpa ho cAhe avyadhikaraNarUpa ho| yadi vyadhikaraNa avyadhikaraNa ke nimitta se gamya gamaka mAneMge to "sa: zyAmastat putratvAt" usakA garbhastha putra kAlA hogA, kyoMki usakA putra hai ityAdi hetu bhI svasAdhya ke gamaka arthAt siddhi kAraka bana jAyeMge? kyoMki unameM vyadhikaraNa siddhatva nahIM hai tathA yaha mahala sapheda hai, kyoMki kAka meM kAlApanA hai, yaha hetu vyadhikaraNa hone mAtra se gamana nahIM hai aisA mAnanA hogA? kintu aisI bAta nahIM hai, ye hetu to avinAbhAva saMbaMdha ke abhAva hone se hI sadoSa hai aura svasAdhya ke gamaka nahIM haiN| zaMkA- vyadhikaraNatva hetu ko sAdhya kA gamaka mAnA jAya to jisakI sattA avidyamAna hai use avidyamAna sattA nAma kA asiddha hetvAbhAsa kahate haiM, isa prakAra asiddha hetvAbhAsa kA lakSaNa viruddha hogA? samAdhAna- aisI bAta nahIM hai, pakSa meM jisakI sattA avidyamAna ho vaha asiddha hetvAbhAsa hai aisA asiddha hetvAbhAsa kA artha karanA AcArya ko iSTa nahIM hai, arthAt avidyamAna sattAkaH pariNAmIzabda
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/24 24. bhaagaasiddhsyaapyvinaabhaavsdbhaavaadgmktvmev| na khalu prayatnAntarIyakatvamanityatvamantareNa kvApi dRshyte| yAvati ca tatpravarttate tAvata: zabdasyAnityatvaM tataH prasiddhyati, anyasya tvanyataH kRtktvaaderiti| ityAdi rUpa jo zrI maNikyanandI gurudeva ne sUtra sUcanA kI hai usakA artha yaha nahIM hai ki jo hetu pakSa meM maujUda nahIM hai vaha asiddha hetvAbhAsa hai kintu usakA artha to yaha hai ki sAdhya ke sAtha jisakA avinAbhAva na ho vaha asiddha hetvAbhAsa hai tathA dRSTAnta aura sAdhya meM jisakI maujUdagI nahIM ho vaha asiddha hetvAbhAsa hai| 24. bhAgAsiddha nAmakA jo hetvAbhAsa kahA vaha bhI galata hai, kyoMki pakSa ke eka bhAga meM hetu ke asiddha hone para bhI sAdhya kA avinAbhAvI hokara gamaka ho sakatA hai, bhAgAsiddha hetu kA udAharaNa diyA thA ki "anityaH zabdaH prayatnAnaMtarIyakatvAt" zabda anitya hai, kyoMki vaha prayatna ke anantara paidA hotA hai so anityatva ke binA koI bhI vastu prayatna se paidA hotI dekhI nahIM jAtI, arthAt prayatnAntarIyakatvarUpa hetu anityarUpa sAdhya kA sadA avinAbhAvI hai, jo zabda prayatna se banatA hai usameM to anityapanA prayatna anantaratva hetu se siddha kiyA jAtA hai aura jo zabda prayatna binA hotA hai aise meghAdi zabda kI anityatA ko kRtakatvAdi hetu se siddha kiyA jAtA hai| athavA prayatnAnantarIyakatva hetu ke prayoga se hI yaha mAlUma par3atA hai ki isa anumAna meM usI zabda ko pakSa banAyA hai ki jo prayatna ke anantara huA ho, isa taraha ke pakSa ko banAne se to hetu kI usa pakSa meM sarvatra pravRti hogI hI phira use bhAgAsiddha kaise kaha sakate haiM? AcArya ke kathana kA tAtparya yaha hai ki- asiddha hetvAbhAsa ke do bheda hai svarUpasiddha aura sandigdhAsiddha inameM se svarUpasiddha hetu vaha hai jisakA svarUpa asiddha hai naiyAyika ke yahA~ isa hetu ke ATha bheda mAne haiM, vizasvasiddha, vizeSaNasiddha, Azrayasiddha, AzrayaikadezAsiddha, vyarthavizeSyAsiddha, vyarthavizeSaNasiddha, vyadhikaraNasiddha, bhaagaasiddh| AzrayaikadezAsiddha aura bhAgAsiddha meM yaha aMtara hai ki- Azraya eka deza
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakamalamArttaNDasAra: 6/25 245 yadvA-' prayatnAnantarIyakatvahetUpAdAnasAmarthyAt ' prayatnAnantarIyaka eva zabdotra pakSaH / tatra cAsya sarvatra pravRtteH kathaM bhAgAsiddhatvamiti ? athedAnIM dvitIyamasiddhaprakAraM vyAcaSTeavidyamAnanizcayo mugdhabuddhiM pratyagniratra dhUmAditi // 25 // asiddha meM hetu to siddha rahatA hai kintu Azraya kA eka deza hI asiddha hotA hai, aura bhAgAsiddha meM hetu asiddha hotA hai aura pakSa yA Azraya kA eka deza yA bhAga to siddha hotA hai| pahale ke chaha bhedoM ke lie to jainAcArya ne itanA hI kahA ki ye chahoM bheda svarUpasiddha hetvAbhAsa se pRthak siddha nahIM hote, inakA lakSaNa svarUpasiddha ke samAna hI hai, jaba taka lakSaNa bheda nahIM hotA taba taka vastu bheda nahIM mAnA jAtA hai| vyadhikaraNasiddha ke liye samajhAyA hai ki yaha koI dUSaNa nahIM hai ki hetu kA adhikaraNa sAdhya yA pakSa se bhinna hone se yaha hetvAbhAsa bana jAtA ho arthAt sAdhya pakSa kA adhikaraNa aura hetu kA adhikaraNa vibhinna ho sakatA hai jaise kRtikodaya nAmA hetu rohiNI udaya nAmApakSa ke AdhAra meM nahIM rahakara sAdhya kA gamaka hI hai, ataH vyadhikaraNa siddha nAmA koI hetvAbhAsa siddha nahIM hotaa| bhAgAsiddha nAmA hetvAbhAsa bhI sAdhyAvinAbhAvI ho to avazya hI gamaka hotA hai arthAt pakSa ke eka bhAga meM rahe vaha bhAgAsiddha hetvAbhAsa hai aisA kahanA bhI ayogya hai kyoMki bahuta se isa taraha ke hetu hote haiM ki jo pakSa ke eka bhAga meM rahakara bhI sAdhya ke sAtha avinAbhAvI sambandha hone ke kAraNa satya hetu kahalAte haiM- svasAdhya ke gamaka hote haiM ataH paravAdI ko aise aise hetvAbhAsoM ke bheda nahIM mAnane caahiye| aba asiddha hetvAbhAsa kA dUsarA prakAra batAte haiMavidyamAnanizcayo mugdhabuddhiM pratyagniratra dhUmAt // 25 // artha- jisa hetu kA sAdhya sAdhanabhAva nizcita nahIM kiyA gayA aise hetu kA prayoga karanA sandigdhAsiddha hetvAbhAsa hai, athavA jisa puruSa
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/26-27 kutosyAvidyamAnaniyatatetyAha- / tasya bASpAdibhAvena bhUtasaMghAte sandehAt // 26 // 25. mugdhabuddherbASpAdibhAvena bhUtasaMghAte sndehaat| na khalu sAdhyasAdhanayoravyutpannaprajJaH 'dhUmAdirIdRzo vASpAdizcedRzaH' iti vivecayituM smrthH| sAGkhyaM prati pariNAmI zabdaH kRtakatvAditi // 27 // ne sAdhya sAdhyabhAva kA niyama nahIM jAnA hai usake prati hetukA prayoga karanA sandigdhAsiddha hai, jaise mugdhabuddhi [anumAna ke sAdhya-sAdhana ko nahIM jAnatA ho athavA alpa buddhi vAlA] ke prati kahanA ki-yahA~ para agni hai kyoMki dhUma dikhAI de rahA hai| Age batA rahe haiM ki isa hetu kA nizcaya kyoM avidyamAna haitasya vASpAdibhAvena bhUtasaMghAte saMdehAt // 26 // sUtrArtha- usa mugdhabuddhi puruSa ko agni para se utArI huI cAvalAdi kI baTaloI ko dekhakara usameM hone vAle vASpa bApha ke dekhane se agni kA saMdeha honA ataH anizcita avinAbhAva vAle hetu kA athavA alpajJa ke prati hetu kA prayoga karanA sandigdhAsiddha hetvAbhAsa hai| tAtparya yaha hai ki cUlhA para pAnI aura cAvala DAlakara baTaloI ko car3hAyA, vahA~ baTaloI miTTI kI hai ataH pRthivI, agni, pAnI ye tInoM hai tathA havA sarvatra hai isa taraha bhUta catuSTaya kA saMghAta svarUpa usa baTaloI meM pakate huye cAvala se bApha nikalatI hai, bApha aura dhUma kucha sadRza hote haiN| 25. aba koI alpajJa puruSa hai usako kisI ne kahA ki yahA~ sAmane avazya agni hai, kyoMki dhUma dikha rahA hai usa vAkya ko sunakara ukta puruSa saMdeha meM par3a jAyagA kyoMki vaha sAdhya sAdhana ke bhAva meM prathama to avyutpanna hai tathA dhUmAdi to isa taraha kA hotA hai aura vASpa isa taraha kA hotA hai aisA vivecana karanA usake liye azakya hai| sAMkhyaM prati pariNAmI zabdaH kRtakatvAt // 27 //
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/28 prameyakamalamArtaNDasAraH 247 caavidymaannishcyH| kuta etat? tenAjJAtatvAt // 28 // 26. na hyasyAvirbhAvAdanyat kAraNavyApArAdasato rUpasyAtmalAbhalakSaNaM kRtakatvaM prsiddhm| 27. sndigdhvishessyaadyopyvidymaannishcytaalkssnnaatikrmaabhaavaannaarthaantrm| tatra sandigdhavizeSyAsiddho yathA-adyApi rAgAdiyuktaH kapila: sUtrArtha- sAMkhya matAnusArI ziSya ko kahanA ki zabda pariNAmI hai, kyoMki kRtaka kiyA huA hai, ataH isa anumAna ke sAdhya sAdhana bhAva kA nizcaya usa ziSya ko nahIM hone se usake prati kRtakatva hetu saMdigdhAsiddha hai kaise vaha batAte haiM tenAjJAtattvAt // 28 // sUtrArtha- sAMkhyamatAnusArI ziSya kRtakatva hetu aura pariNAmI sAdhya inake sAdhya sAdhanabhAva ko nahIM jAnatA hai| 26. sAMkhya ke yahA~ AvirbhAva tirobhAva ko chor3akara anya koI utpatti aura vinAza nahIM mAnA jAtA, AvirbhAva se pRthaka kisI kAraNa ke vyApAra se koI asat svarUpa padArtha kA AtmalAbha honA utpanna ho jAnA aisA kRtakapanA sAMkhya ke yahA~ para prasiddha nahIM hai| unake yahA~ to AvirbhAva-prakaTa honA hI utpanna honA hai aura tirobhAva honA hI nAza hai, amuka kAraNa se amuka kArya paidA huA, miTTI ne ghar3e ko kiyA, kumhAra ne ghar3e ko kiyA aisA unake yahA~ nahIM mAnA hai ataH aise vyakti ko koI kahe ki zabda kRtaka hone se pariNAmI hai, zabda ko utpanna kiyA jAtA hai ataH vaha pariNAmI hai ityaadi| 27. yaha kathana usa sAMkhyamatI ziSya ke prati saMdigdha hI rhegaa| isa saMdigdhAsiddha hetvAbhAsa ke paravAdI saMdigdhavizeSya Adi aneka bheda karate haiM kintu una sabameM avidyamAna nizcayarUpa lakSaNa kA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/28 puruSatve stydyaapynutpnntttvjnyaantvaat| sandigdhavizeSaNAsiddho yathA-adyApi rAgAdiyuktaH kapilaH sarvadA tattvajJAnarahitatve sati purusstvaat| ete evAsiddhabhedAH kecidanyatarAsiddhAH kecidubhayAsiddhAH prtipttvyaaH|| 28. nanu nAstyanyatarAsiddho hetvAbhAsaH; tathAhi-pareNAsiddha ityudbhAvite yadi vAdI tatsAdhakaM pramANaM na pratipAdayati, tadA pramANAbhAsa atikrama nahIM hone se koI bhinnapanA nahIM hai arthAt saMdigdhavizeSya ityAdi hetu pRthakpa se siddha nahIM hote| ve saMdigdhavizeSyAsiddha kA udAharaNa isa prakAra kahate haiM- kapila nAmA sAMkhya kA guru abhI bhI rAga mohAdi se yukta hai, kyoMki puruSa hokara use tattva jJAna nahIM huA saMdigdha vizeSaNa asiddha hetvAbhAsa kA udAharaNa- kapila abhI bhI rAgAdimAna hai, kyoMki tattvajJAna rahita hokara puruSa hai| ina donoM anumAnoM meM puruSatva aura tattvajJAna rahitattva kramazaH vizeSya aura vizeSaNa hai vaha asiddha hai| ye vizeSyAsiddha ityAdi hetvAbhAsa batalAye haiM unameM se koI koI hetvAbhAsa aise haiM ki vAdI prativAdiyoM meM se kisI eka ko asiddha hai, tathA koI-koI aise haiM ki donoM ko asiddha hai| 28. zaMkA-vAdI prativAdiyoM meM se eka ke prati asiddha ho aisA koI hetvAbhAsa nahIM hotA kintu jo bhI hetu asiddha hogA to donoM ke prati bhI asiddha hogaa| isI ko batAte haiM-vAdI prativAdI vivAda kara rahe haiM usa samaya prativAdI ne vAdI ko kahA ki tumhArA kahA huA anumAna kA hetu asiddha hai, taba usa vAkya ko sunakara vAdI yadi apane hetu ko siddha karane vAlA pramANa nahIM batAtA hai to vaha hetu pramANAbhAsa ke samAna donoM ke lie hI asiddha kahalAyegA, arthAt jaise pramANAbhAsa donoM ko amAnya hai vaise vaha hetu banegA, kyoMki jisa vAdI ne hetu prayukta kiyA hai usane use siddha nahIM kiyaa| yadi vaha vAdI apane hetu ko siddha karane vAle pramANa ko upasthita karatA hai to jo bhI pramANa hogA vaha pakSapAta rahita ubhaya mAnya
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 6/28 prameyakamalamArtaNDasAraH vdubhyorsiddhH| atha pramANaM pratipAdayet tarhi pramANasyApakSapAtitvAdubhayorapyasau siddhH| anyathA sAdhyamapyantarAsiddha na kadAcitsiddhayediti vyarthaH pramANopanyAsaH syAt; ityapyasamIcInamaH yato vAdinA prativAdinA vA sabhyasamakSaM svopanyasto hetuH pramANato yAvanna paraM prati sAdhyate tAvattaM pratyasya prasiddherabhAvAtkathaM nAnyatarAsiddhatA? 29. nanvevamapyasyAsiddhatvaM gauNameva syAditi cet| evametat, pramANato hi siddherabhAvAdasiddhosau na tu svruuptH| na khalu ratnAdipadArtha hogA ataH pramANa siddha vaha hetu siddha hI khlaayegaa| apane hetu ko pramANa dvArA siddha karake dikhAne para bhI use asiddha mAnA jAya to sAdhya kabhI bhI siddha nahIM hogA kyoMki vaha bhI donoM meM se eka ko asiddha rahatA hai, aura isa taraha sAdhya kisI prakAra bhI yadi siddha nahIM hogA to usake lie pramANa ko upasthita karanA vyartha hI hai| abhiprAya yahI huA ki vAdI prativAdI donoM ko asiddha aisA hI asiddha hetvAbhAsa hotA hai; eka ko asiddha aura eka ko siddha aisA nahIM hotaa| samAdhAna- yaha kathana asamIcIna hai- vAda karane meM udyukta vAdI prativAdI jaba taka sabhAsadoM ke samakSa apane hetu ko pramANa se siddha nahIM karate taba taka vaha para ke liye aprasiddha hI rahatA hai ataH hetu anyatara asiddha kaise nahIM huA? avazya huaa| arthAt sabhA meM vAdI apanA mata sthApita karatA hai, anumAna dvArA svamata siddha karatA hai usa samaya prativAdI ko usakA anumAna asiddha hI rahatA hai jaba vaha apane anumAnagata hetu ko udAharaNa Adi se siddha karatA hai [pramANa se siddha karatA hai] tabhI usako paravAdI mAnatA hai| ataH anyatara asiddha hetu kisa prakAra nahIM hotA? arthAt hotA hI hai| 29. zaMkA- isa taraha se hetu ko anyatara asiddha batAyA jAya to isakI yaha asiddhatA gauNa khlaayegii| samAdhAna- ThIka to hai yaha hetu taba taka hI asiddha rahatA hai jaba taka ki pramANa se use siddha karake nahIM batAyA jAtA hai, yaha hetu
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/29 250 prameyakamalamArtaNDasAraH stattvato'pratIyamAnastAvatkAlaM mukhyatastadAbhAso bhvtiiti| athedAnI viruddhahetvAbhAsasya viparItasyetyAdinA svarUpaM darzayativiparItanizcitAvinAbhAvo viruddhaH apariNAmI zabdaH kRtakatvAt // 29 // svarUpa se asiddha nahIM rahatA, paravAdI kI apekSA se hI ise asiddha hetvAbhAsa kahA hai| sArAMza yaha hai ki jo vastu paravAdI ko mAlUma nahIM hai, athavA jisa padArtha ke viSaya meM kisI ko jAnakArI nahIM hai to utane mAtra se vaha vastu asat hai aisA nahIM mAnA jAtA, ratna amRtAdi padArtha kisI ko ajJAta hai jaba taka ve use pratIta nahIM hote taba taka kyA ve ratnAbhAsa Adi ho jAte haiM? arthAt nahIM hote, usI prakAra yaha anyatara asiddha hetvAbhAsa hai, vAdI prativAdI Apasa meM eka dUsare ko apanA mata samajhAte haiM taba taka usake liye asiddha rahatA kintu vaha svarUpa se asiddha nahIM rhtaa| yahA~ taka yaha bAta nizcita huI ki vAdI prativAdiyoM meM se kisI eka ko jo hetu asiddha hotA hai vaha anyatara prasiddha hetvAbhAsa hai| isa prakAra asiddha hetvAbhAsa ke do hI bheda hote haiM, naiyAyikAdi ke mAne gaye hetvAbhAsa sabhI pRthaka vAstavika nahIM hai kyoMki pRthaka lakSaNa vAle nahIM hone se inhIM do hetvAbhAsoM meM aMtarlIna hai aisA siddha huaa| viruddha hetvAbhAsa aba isa samaya viruddha hetvAbhAsa kA kathana karate haiMviparItanizcitAvinAbhAvo viruddhaH apariNAmI zabdaH kRtakatvAt // 29 // sUtrArtha- viparIta arthAt sAdhya se viparIta jo vipakSa hai usameM jisa hetu kA avinAbhAva nizcita hai vaha hetu hetvAbhAsa kahalAtA hai, jaise kisI ne kahA ki zabda apariNAmI hai kyoMki vaha kRtaka hai, so aisA kahanA galata hai isa anumAna kA kRtakatva hetu sAdhya jo apariNAmI hai usameM na rahakara isase viparIta jo pariNAmitva hai usameM rahatA hai|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/29 prameyakamalamArtaNDasAraH 251 30. sAdhyasvarUpAdviparItena pratyanIkena nizcito'vinAbhAvo yasyAsau viruddhH| yathA'pariNAmI zabda: kRtktvaaditi| kRtakatvaM hi pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmenaivAvinAbhUtaM bahirantarvA pratItiviSayaH sarvathA nitye kSaNike vA tdbhaavprtipaadnaat| 31. ye cASTau viruddhabhedAH prairissttaastepyetllkssnnlkssittvaavishessto'traivaantrbhvntiityudaahniynte| sati sapakSe catvAro viruddhaaH| pakSavipakSavyApaka: sapakSAvRttiryathA-nityaH zabda utpttidhrmktvaat| utpattidharmakatvaM hi pakSIkRte 30. sAdhya se viparIta jo vipakSa hai usake sAtha hai avinAbhAva jisakA use viruddha hetvAbhAsa kahate haiM, isa prakAra "viparIta nizcitAvinAbhAvaH" isa pada kA vigraha hai| jaise kisI ne kahA ki zabda kRtaka hone se apariNAmI hai, so vaha viruddha hai, kyoMki kRtakatva to use kahate haiM jo pUrva AkAra kA parihAra aura uttara AkAra kI prApti evaM sthitirUpa se pariNamana karatA hai, isa taraha ke pariNamitva ke sAtha hI kRtakatva kA avinAbhAva hai, bahiraMga ghaTa Adi padArtha, aMtaraMga AtmAdi padArtha meM sabhI kathaMcit isI prakAra se pariNAmI hote hue pratibhAsita hote haiM, sarvathA nitya yA sarvathA kSaNika meM pariNamitva siddha nahIM hotA, aisA hamane pahale hI pratipAdana kara diyA hai| 31. isa viruddha hetvAbhAsa ke naiyAyikAdi paravAdI ATha bheda mAnate haiM, unakI koI pRthak-pRthak lakSaNa bheda se siddhi nahIM hotI hai AThoM kA antarbhAva eka meM hI karake unake udAharaNa batAte haiM jisakA sapakSa maujUda rahatA hai aise viruddha hetvAbhAsa ke cAra bheda hote haiM, tathA jisameM sapakSa nahIM hotA aise viruddha hetvAbhAsa ke cAra bheda hote haiM, unameM se prathama hI sapakSa vAle viruddha hetvAbhAsoM ke kramazaH dRSTAnta dete haiMjo hetu pakSa aura vipakSa meM vyApaka ho aura sapakSa meM na ho vaha prathama viruddha hetvAbhAsa hai, jaise kisI ne anumAna kahA ki zabda [pakSa] nitya hai [sAdhya] kyoMki yaha utpatti dharma vAlA hai| [hetu] yahA~ utpatti dharmakatva hetu pakSabhUta zabda meM rahatA hai, kintu AkAzAdi sapakSa ke hote hue bhI usameM nahIM rhtaa|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/29 zabde pravarttate, nityaviparIte cAnitye ghaTAdau vipakSe, nAkAzAdau satyapi sapakSe iti| 32. vipakSakadezavRttiH pakSavyApakaH sapakSAvRttizca yathA-nityaH zabda: sAmAnyavattve stysmdaadibaahyendriyprtyksstvaat| bAhyendriyagrahaNayogyatAmAtraM hi bAhyendriyapratyadakSatvamatra vivakSitam, tenAsya pkssvyaapktvm| vipakSakadezavyApakatvaM cAnitye ghaTAdau bhAvAtsukhAdau cAbhAvAt siddhm| sapakSAvRttitvaM cAkAzAdau nitye'vRtteH| sAmAnye vRttistu 'sAmAnyavattve sati' iti vishessnnaadvyvcchinnaa| 33. pakSavipakSakadezavRttiH sapakSAvRttizca yathA-sAmAnyavizeSavatI asmadAdibAhyAkaraNapratyakSa vAgmanase nitytvaat| nityatvaM hi pakSaikadeze ____32. jo hetu vipakSa ke eka deza meM rahatA hai, pakSa meM vyApaka hai sapakSa meM nahIM hai vaha dUsarA viruddha hetvAbhAsa hai jaise- zabda nitya hai, kyoMki sAmAnyavAn hokara hamAre bAhyendriya dvArA grahaNa karane yogya honA itanA hI bAhyendriya pratyakSatva kA artha vivakSita hai, aisI bAhyendriya pratyakSatA pakSabhUta zabda meM rahatI hai yaha bAhyendriya pratyakSatva hetu vipakSa ke kisI deza meM rahatA hai aura kisI deza meM nahIM, arthAt ghaTAdi anitya vipakSabhUta vastu meM bAhyendriya se pratyakSatva nahIM rahatA ataH yaha hetu vipakSaka dezavRtti vAlA kahalAtA hai, AkAzAdi nityabhUta sapakSa meM bAhyendriya pratyakSatva nahIM rahane se sapakSa asatva kahA jAtA hai| sAmAnyavatve sati isa vizeSaNa se sAmAnya nAmA padArtha meM isa hetu kA rahanA niSiddha hotA hai| 33. jo hetu pakSa aura vipakSa ke mAtra eka deza meM rahe tathA sapakSa meM na rahe vaha tIsarA viruddha hetvAbhAsa hai, jaise- vacana aura mana sAmAnya vizeSa vAle haiM evaM hamAre bAhyendriya pratyakSa haiM, kyoMki nitya haiM, yahA~ nityatva hetu pakSa kA eka deza jo mana hai usameM to rahatA hai [paravAdI ne mana ko nitya mAnA hai aura vacana rUpa pakSa meM nahIM rahatA tathA jo bAhyendriya pratyakSa nahIM hai aise AkAzAdi vipakSa meM yaha nityatva hetu rahatA hai kiMtu sukhAdi vipakSa meM nahIM rahatA, isa taraha yaha pakSa ke
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakamalamArttaNDasAra: 6/29 253 manasi varttate na vAci vipakSe cAsmadAdibAhyakaraNApratyakSe gaganAdau nityatvaM varttate na sukhAdau / sapakSe ca ghaTAdAvasyA'vRtteH sapakSAvRttitvam / sAmAnyasya ca sapakSatvaM sAmAnyA (nya) vizeSavattvavizeSaNAdvyavacchinnam / yogivAhyakaraNapratyakSasya cAkAzAderasmadAdya'grahaNAdasapakSatvam / 34. pakSaikadezavRttiH sapakSAvRttirvipakSavyApako yathA - nitye vAgmanase utpttidhrmktvaat| utpattidharmakatvaM hi pakSaikadeze vAci vartate na manasi sapakSe cAkAzAdau nitye na varttate vipakSe ca ghaTAdau sarvatra varttate iti / 35. tathA'sati sapakSe catvAro viruddhAH pakSavipakSavyApako'vidyamAnasapakSI yathA-AkAzavizeSaguNaH zabdaH prameyatvAt prameyatvaM hi pakSe zabde vrtte| vipakSe cAnAkAzavizeSaguNe ghaTAdau, na tu sapakSe tsyaivaabhaavaat| na eka deza meM tathA vipakSa ke eka deza meM rahane vAlA kahA jAtA hai| ghaTa Adi sapakSabhUta padArtha meM yaha hetu nahIM rahane se sapakSa AvRtti vAlA hai| yahA~ sAmAnya ko sapakSapanA nahIM hai kyoMki "sAmAnya vizeSavAna hai" aise vizeSaNa dvArA sAmAnyanAmA padArtha kA vyavaccheda kiyA hai| yogijana ke bAhyendriya se pratyakSa hone vAle AkAzAdika yahA~ sapakSa nahIM ho sakate, kyoMki ve hamAre dvArA agrAhya haiN| 34. jo hetu pakSa ke eka deza meM rahatA ho, sapakSa AvRtti vAlA ho, aura vipakSa meM pUrNa vyApaka ho vaha cauthA viruddha hetvAbhAsa hai| jaise mana aura vacana nitya hai, kyoMki utpatti dharma vAle haiM, yaha utpatti dharmatva hetu pakSa ke ekadezabhUta vacana meM rahatA hai aura ekadezabhUta mana meM nahIM rhtaa| nitya sapakSabhUta AkAzAdi meM nahIM rahatA tathA vipakSabhUta ghaTapaTAdi meM sarvatra hI rahatA hai| 35. aba jisakA sapakSa vidyamAna hI nahIM hotA aise viruddha hetvAbhAsa ke cAra bheda batalAte haiM jo hetu pakSa vipakSa meM vyApaka hai aura avidyamAna hai sapakSa jisakA aisA hai usa viruddha hetvAbhAsa kA udAharaNa- jaise zabda AkAza kA vizeSa guNa hai, kyoMki vaha prameya hai| yaha prameyatva hetu pakSabhUta zabda meM rahatA hai, jo AkAza kA guNa nahIM hai aise ghaTa Adi vipakSa meM bhI rahatA hai, kintu sapakSa meM nahIM rahatA, kyoMki
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/29 hyAkAze zabdAdanyo vizeSaguNaH kazcidasti yaH sapakSa: syaat| paramamahAparimANAderanyatrApi pravRttitaH saadhaarnngunntvaat| 36. pakSavipakSaikadezavRttiravidyamAnasapakSo yathA-sattAsambandhinaH SaT padArthA utpttimttvaat| atra hi hetu : pakSIkRtaSaTpadAthai kadeze anityadravyaguNakarmaNyeva varttate na nitydrvyaadau| vipakSe cAsattAsambandhini prAgabhAvAdyekadeze pradhvaMsAbhAve varttate na tu praagbhaavaadau| sapakSasya cAsambhavAdeva tatrAsyAvRttiH siddhaa| 37. pakSavyApako vipakSaikadezavRttiravidyamAnasapakSo yathA-AkAzavizeSaguNaH zabdo baahyendriygraahytvaat| ayaM hi hetuH pakSIkRte zabde vrttte| vipakSasya cAnAkAzavizeSaguNasyaikadezerUpAdau varttate, na tu sukhaadau| sapakSasya isakA sapakSa hotA hI nahIM isakA bhI kAraNa yaha hai ki AkAza meM zabda ko chor3akara koI bhI vizeSa guNa nahIM hotA jo usakA sapakSa bane! balki mahA parimANAdi guNa rahate to haiM kiMtu ve AtmAdi anya dravya meM bhI rahate haiM ataH sAmAnya guNa rUpa hI kahalAte haiM vizeSa guNarUpa nhiiN| 36. jo hetu pakSa aura vipakSa ke eka deza meM rahatA hai tathA sapakSa jisakA nahIM hai vaha dUsarA viruddha hetvAbhAsa hai jaise- dravya, guNa Adi chahoM padArtha sattA sambandha vAle hote haiM, kyoMki utpattimAna hai, isa anumAna meM jo utpattimatva hetu hai vaha pakSa meM liye chahoM padArthoM meM na rahakara eka deza meM- arthAt anityadravya tathA guNa evaM karma meM mAtra rahatA hai, nitya dravyAdi anya padArthoM meM nahIM rhtaa| vipakSa jo asattA sambandhI hai, aise cAra prakAra ke abhAvoM meM na rahakara sirpha eka deza jo pradhvaMsAbhAva usI meM utpattiyatva hetu rahatA hai anya prAgabhAva Adi tIna prakAra ke bhAvoM meM nahIM rhtaa| isa hetu kA sapakSa nahIM hone meM usameM rahanA asiddha hI hai| 37. jo hetu pakSa meM pUrNatayA vyApaka ho vipakSa ke eka deza meM rahatA hai evaM avidyamAna sapakSabhUta hai vaha tIsarA viruddha hetvAbhAsa hai jaise- zabda AkAza kA vizeSa guNa hai, kyoMki bAhyendriya pratyakSa hai, yaha bAhyendriya pratyakSatva hetu pakSarUpa zabda meM rahatA hai, anAkAza ke
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/30 prameyakamalamArttaNDasAraH 255 cAsambhavAdeva tatrAsyA'vRttiH siddhA / 38. pakSaikadezavRttirvipakSavyApako'vidyamAnasapakSo yathA - nityevAGmanase kaarytvaat| kAryatvaM hi pakSasyaikadeze vAci varttate na manasi / vipakSe cAnitye ghaTAdau sarvatra pravarttate sapakSe cAvRttistasyAbhAvAtsuprasiddhA / athAnaikAntikaH kIdRza ityAha vipakSepyaviruddhavRttiranaikAntikaH // 30 // 39. na kevalaM pakSasapakSe'pi tu vipkssepiitypishbdaarthH| ekasminnante niyato yaikAntikastadviparIto'naikAntikaH savyabhicAra ityarthaH / kaH punarayaM vizeSaguNabhUta rUparasAdi vipakSa eka deza meM to hai kintu sukhAdi vipakSa meM nahIM hai ataH vipakSaika dezavRtti kahalAyA, sapakSa kA asatva hone se usameM rahanA niSiddha hai hii| 38. jo hetu pakSa ke eka deza meM rahatA hai aura vipakSa meM pUrNa vyApaka rahatA hai evaM avidyamAna sapakSa vAlA hai vaha cauthA viruddha hetvAbhAsa hai, jaise vacana aura mana nitya hai, kyoMki ye kAryarUpa hai, yaha kAryatva hetu pakSa ke eka dezabhUta vacana meM to rahatA hai aura mana meM nahIM rahatA, anitya ghaTAdi vipakSa meM sarvatra rahatA hai, sapakSa ke abhAva hone se usameM rahanA asambhava hai hI / isa prakAra jisakA sapakSa nahIM hotA aise viruddha hetvAbhAsa ke cAra bheda aura pahale jo sapakSa vAle cAra bheda batAye ve saba milakara ATha hue inakA pratipAdana naiyAyikAdi paravAdI kahate haiM kintu ye sabake saba vizeSa lakSaNa ke abhAva meM kucha bhI mahattva nahIM rakhate haiN| anaikAntika hetvAbhAsa aba anaikAntika hetvAbhAsa kA varNana karate haiMvipakSepyaviruddhavRttiranaikAntikaH // 30 // sUtrArtha- jo hetu vipakSa meM bhI aviruddha rUpa se rahatA ho vaha anaikAntika hetvAbhAsa hai| 39. kevala pakSa sapakSa meM hI nahIM apitu vipakSa meM bhI jo hetu calA jAya vaha anaikAntika [ vyabhicArI ] kahalAtA hai aisA sUtrastha api
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/31-32 vyabhicAro nAma? pkssspkssaanyvRttitvm| yaH khalu pakSasapakSavRttitve satyanyatra varttate sa vyabhicArI prsiddhH| yathA loke pakSasapakSavipakSavartI kazcitpuruSastathA cAyamanaikAntikatvenAbhimato heturiti| sa ca dvedhA nizcitavRttiH shngkitvRttishceti| tatranizcitavRttiryathA'nityaH zabdaH prameyatvAd ghaTavaditi // 31 // kathamityAha AkAze nityepyasya sambhavAditi // 32 // zabda kA artha hai| eka dharma meM jo niyata hai vaha aikAntika hai aura jo aikAntika nahIM vaha anaikAntika kahA jAtA hai, "ekasmin ante [dharme] niyataH sa aikAntika [ikaNa pratyaya] na aikAntikaH asau anaikAntikaH" isa prakAra anaikAntika pada kA vigraha hai| artha yaha huA ki jo vipakSa se vyabhicarita hotA hai vaha anaikAntika hetvAbhAsa kahalAtA hai| ___ koI pUche ki vyabhicAra kise kahate haiM? to isakA uttara yaha hai ki pakSa sapakSa aura vipakSa meM rahanA vyabhicAra hai, jo hetu pakSa aura sapakSa meM rahate hue anya vipakSa meM bhI jAtA hai vaha vyabhicArI hetu hotA hai, jaise loka meM bhI prasiddha hai ki jo koI puruSa apane pakSa meM tathA sapakSa meM bolatA hai aura vipakSa meM bhI bolane laga jAtA hai arthAt tInoM meM milA rahatA hai use vyabhicArI (dogalA) kahate haiM aisA hI yaha hetu anaikAntikarUpa mAnA gayA hai| isake do bheda haiM nizcitavRtti aura shNkitvRtti| nizcitavRtti anaikAntika kA udAharaNa nizcitavRttiryathAnityaH zabdaH prameyatvAt ghaTavat // 31 // sUtrArtha- jo nizcita rUpa se vipakSa meM jAtA ho vaha hetu nizcita vRtti anaikAntika hetvAbhAsa hai jaise- zabda anitya hai, kyoMki vaha prameya hai, jisa prakAra ghaTa prameya hone se anitya hai| yaha hetu vyabhicarita kaise hotA hai use yahAM batAte haiMAkAze nityepyasya saMbhavAt // 32 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/33-34 prameyakamalamArtaNDasAraH 257 zaGkitavRttistu nAsti sarvajJo vaktRtvAditi // 33 // kuto'yaM zaGkitavRttirityAhasarvajJatvena vaktRtvAvirodhAt // 34 // 40. etacca sarvajJasiddhiprastAve prapaJcitamiti nehocyte| parAbhyupagatazca pakSatrayavyApakAdyanaikAntikaprapaJca etallakSaNalakSitatvAvizeSAnnAto'rthA sUtrArtha- yaha prameyatva nitya AkAza meM bhI rahatA hai ata: vyabhicarita hai| zaMkitavRtti anaikAntika kA udAharaNa zaMkitavRttistu nAsti sarvajJo vaktRtvAt // 33 // sUtrArtha- jisakA vipakSa meM jAnA saMzayAspada ho vaha zaMkita vRtti anaikAMtika hai jaise- sarvajJa nahIM hai, kyoMki vaha bolatA hai| vaha vaktRtva hetu zaMkita vRtti hetvAbhAsa kyoM huA use batAte sarvajJatvena vaktRtvAvirodhAt // 34 // sUtrArtha- sarvajJa ke sAtha vaktRtva kA koI virodha nahIM hai| arthAt jo sarvajJa ho vaha bole nahIM aisA koI niyama nahIM, ataH sarvajJa kA nAstipanA vaktRtva hetu dvArA siddha nahIM hotA, vaktRtva to sarvajJa ho cAhe asarvajJa ho donoM prakAra ke puruSoM meM pAyA jAnA saMbhava hai| 40. isa viSaya meM sarvajJa siddhi prakaraNa meM [dUsare bhAga meM] vistArapUrvaka kaha diyA hai, aba yahA~ nahIM khte| naiyAyikAdi ne isa anaikAntika hetvAbhAsa ke pakSa traya vyApaka Adi aneka [ATha] bheda kiye haiM kiMtu una sabameM yahI eka lakSaNa "vipakSa meM aviruddharUpa meM rahanA pAyA jAtA hai ataH isa anaikAntika se pRthak siddha nahIM hote, sabhI meM vipakSa ke eka deza meM yA pUre vipakSa meM aviruddha se rahanA saMbhava aba inhIM naiyAyikAdi ke anaikAntika hetvAbhAsoM ke udAharaNa diye jAte haiN|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/34 ntaram, sarvatra vipakSasyaikadeze sarvatra vA vipakSe vRttyA vipkssepyviruddhvRttitvlkssnnsmbhvaadityudaahriyte| 41. pakSatrayavyApako yathA-anityaH zabdaH prmeytvaat| pakSe sapakSe vipakSe cAsya sarvatra pravRtteH pksstryvyaapkH| 42. sapakSavipakSakadezavRttiryathA-nityaH shbdo'muurtttvaat| amUrttatvaM hi pakSIkRte zabde sarvatra vrttte| sapakSakadeze cAkAzAdau varttate, na prmaannussu| vipakSaikadeze ca sukhAdau varttate na ghttaadaaviti| 43. pakSapakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA-gaurayaM vissaannitvaat| viSANitvaM hi pakSIkRte piNDe varttate, sapakSe ca gotvadharmAdhyAsite sarvatra vyaktivizeSe, vipakSasya cAgorUpasyaikadeze mahiSyAdau varttate na tu mnussyaadaaviti| prathama anaikAntika hetvAbhAsa 41. pakSa vipakSa sapakSa tInoM meM vyApta rahane vAlA prathama anaikAntika hetvAbhAsa hai, jaise- zabda anitya hai, kyoMki prameya hai, yaha prameya pakSa zabda meM, sapakSa ghaTa Adi meM aura vipakSa AkAzAdi meM sarvatra hI rahatA hai, ataH ise pakSa traya vyApaka kahate haiN| dvitIya anaikAntika hetvAbhAsa 42. jo sapakSa tathA vipakSa ke eka deza meM rahe vaha dUsarA anaikAntika hetvAbhAsa hai, jaise- zabda nitya hai, kyoMki vaha amUrta hai, yaha amUrttatva hetu pakSIkRta zabda meM pUrNa rUpa se vyApaka hai, sapakSa ke eka deza AkAzAdi meM to rahatA hai paramANu meM nahIM rahatA, vipakSa ke bhI eka deza svarUpa sukhAdi meM rahatA hai aura ghaTAdi vipakSa meM nahIM rhtaa| tRtIya anaikAntika hetvAbhAsa 43. pakSa aura sapakSa meM to vyApaka ho vipakSa ke eka deza meM rahe vaha tIsarA anaikAntika hetvAbhAsa hai, jaise- yaha pazu to baila hai kyoMki sIMga vAlA hai yaha viSANitva [sIMgavAlApana] hetu pakSabhUta baila meM rahatA hai, jisameM gotva pAyA jAtA hai aise anya saba sapakSabhUta go
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakamalamArttaNDasAra: 259 44. pakSavipakSavyApakaH sapakSaikadezavRttiryathA - agaurayaM viSANitvAt / ayaM hi hetuH pakSIkRte'gopiNDe varttate / agotvavipakSe ca govyaktivizeSe sarvatra, sapakSasya cAgorUpasyaikadeze mahiSyAdau vartate na tu manuSyAdAviti / 45. pakSatrayaikadezavRttiryathA - anitye vAgmanase'mUrttatvAt / amUrttatvaM hi pakSasyaikadeze vAci varttate na manasi sapakSasya caikadeze sukhAdau na ghaTAdau, vipakSasya cAkAzAdernityasyaikadeze gaganAdau na paramANuSviti / vyaktiyoM meM rahatA hai, vipakSabhUta gotva se rahita agorUpa bhaiMsa Adi kisI kisI meM vaha viSANitva pAyA jAtA hai aura agaurUpa anya vipakSa jo manuSyAdi haiM unameM nahIM pAyA jAtA, ataH vipakSaika dezavRtti anaikAntika hai| caturtha anaikAntika hetvAbhAsa 6/34 44. pakSa vipakSa meM vyApaka aura sapakSa ke eka deza meM rahe vaha cauthA anaikAntika hetvAbhAsa hai, jaise- yaha pazu Age hai go nahIM, kyoMki yaha viSANI hai, yaha viSANitva hetu pakSIkRta ago pir3a meM rahatA hai, [ sIMga vAle pazu vizeSa meM] agotva kA vipakSa jo go vyakti vizeSa hai unameM sarvatra rahatA hai| [yahA~ sAmane upasthita eka pazu ko to pakSa banAyA hai jo ki ago hai| go vyakti vizeSa jo khaNDa muNDa Adi saMpUrNa go vyaktiyA~ hai una sabhI ko vipakSa meM liyA hai] isa hetu kA sapakSa ago hai ataH agorUpa bhaiMsa Adi kisI sapakSa meM to vaha viSANitva hetu rahatA hai aura manuSyAdi ago sapakSa meM nahIM rahatA, ataH apakSaika dezavRtti kahalAyA / paJcama anaikAntika hetvAbhAsa 45. pakSa sapakSa vipakSa tInoM ke ekadeza meM rahe vaha pAMcavA anaikAntika hetvAbhAsa hai, jaise- vacana aura mana anitya hai, kyoMki amUrta hai, yaha amUrttatva hetu pakSa ke ekadeza vacana meM rahatA hai (paravAdI kI apekSA vacana amUrta hai) mana meM nhiiN| sapakSa meM ekadeza sukhAdi meM rahatA hai ghaTAdi meM nahIM, isI taraha vipakSa jo yahA~ nitya hai usa nityabhUta AkAzAdi vipakSa meM amUrttatva rahatA hai aura paramANurUpa vipakSa meM nahIM
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/34 46. pakSasapakSakadezavRttirvipakSavyApako yathA-dravyANi dikkaalmnaasymuurttvaat| amUrtatvaM hi pakSasyaikadeze dikkAle vartate na manasi, sapakSasya dravyarUpasyaikadeze AtmAdau vartate na ghaTAdau, vipakSe cAdravyarUpe guNAdau srvtreti| 47. pakSavipakSakadezavRttiH sapakSavyApako yathA-adravyANi dikkaalmnaaNsymuurttvaat| atrApi prAktanameva vyAkhyAnam adravyarUpasya guNAdestu sapakSateti vishessH| rahatA ataH pakSatraya ekadeza vRtti kahA jAtA hai| SaSTha anaikAntika hetvAbhAsa 46. pakSa aura sapakSa ke ekadeza meM rahe aura vipakSa meM vyApaka ho vaha chaThA anaikAntika hetvAbhAsa hai, jaise- dizAkAla aura mana ye saba dravya haiM, kyoMki ye amUrta haiM, yahA~ amUrttatva hetupakSa kA ekadeza jo dizA aura kAla hai unameM to rahatA hai aura zeSa ekadeza mana meM nahIM rhtaa| sapakSa kA ekadeza jo dravyarUpa AtmA Adi hai unameM sarvatra rahatA hai yahAM yaha jAnanA jarUrI hai ki naiyAyikAdi paravAdI ke yahA~ mUrttatva amUrttatva kA lakSaNa isa prakAra hai-"iyattA avacchitrayogitvaM mUrttatvaM" "itanA hai" isa prakAra jisakA mApa ho sake vaha mUrttatva kahalAtA hai, isase viparIta jisakA itanApanA-pariNAma na ho sake vaha amUrttatva kahalAtA hai, isa lakSaNa ke anusAra sabhI guNa-rUpa, rasa, gaMdhAdika bhI amUrta Thaharate haiM, kintu yaha lakSaNa sarvathA pratyakSa bAdhita hai astu, isI lakSaNa ke anusAra yahA~ sabhI guNoM ko amUrta khaa| saptama anaikAntika hetvAbhAsa 47. pakSa aura vipakSa ke ekadeza meM aura sapakSa meM sarvatra vyApaka ho vahA~ sAtavA~ anaikAntika hetvAbhAsa hai, jaise- dizA, kAla aura mana adravya haiM- dravya nahIM kahalAte, kyoMki ye amUrta hai| yahA~ para bhI pahale kahe hue chaThaveM hetvAbhAsa ke samAna saba vyAkhyAna ghaTita karanA cAhiye, itanI vizeSatA hai ki adravyarUpa jo guNAdika hai ve yahAM sapakSa khlaayeNge| isakA khulAsA karate haiM "dizA kAla aura mana ye adravya
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakamalamArttaNDasAra: 48. sapakSavipakSavyApakaH pacaikadezavRttiryathA pRthivyaptejovAyvAkA zAnyanityAnyagandhavattvAt / agandhavattvaM hi pRthivIto'nyatra pakSaikadeze vartate na tu pRthivyAm sapakSe cAnitye guNe karmaNi ca vipakSecAtmAdau nitye sarvatra vartata iti / P 6/35 261 athedAnImakiJcitkarasvarUpaM siddha ityAdinA vyAcaSTesiddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye heturakiJcitkaraH // 35 // siddhe nirNIte pramANAntarAtsAdhye pratyakSAdibAdhite ca heturna kiJcithaiM" yaha to pakSa hai isameM amUrttatva hetu dizA kAla rUpa pakSa ke eka deza meM to hai aura eka deza jo mana hai usameM nahIM hai| vipakSa yahA~ dravya hai so kisI dravyarUpa vipakSa meM to amUrttattva hai aura kisI meM nahIM, isa taraha pakSa aura vipakSa ke ekadeza meM amUrttatva hetu rhaa| isa hetu kA sapakSa guNAdi hai usameM sarvatra vyApaka hai| aSTama anaikAntika hetvAbhAsa 48. jo hetu sapakSa aura vipakSa meM vyApaka ho aura pakSa ke ekadeza meM rahe vaha AThavA~ anaikAntika hetvAbhAsa hai, jaise- pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza ye padArtha anitya haiM kyoMki ye agaMdhavAna hai| agaMdhavAnatva hetu pRthvI ko chor3akara anya jala Adi padArthoM meM to rahatA hai kintu pRthivI meM nahIM rahatA / sapakSa jo anitya guNa aura karma hai unameM vyApaka hai aura AtmA Adi nityarUpa vipakSa meM bhI sarvatra vyApta hai| isa taraha naiyAyikAdi ke yahA~ hetvAbhAsoM kA varNana hai, asiddha ke ATha bheda viruddha ke ATha bheda aura anaikAntika ATha bheda ye apane-apane asiddha Adi meM hI lIna haiM kyoMki isameM kucha bhI lakSaNa bheda nahIM hai| ataH isa taraha bheda karanA galata hai| akiJcitkara hetvAbhAsa aba yahA~ para zrI AcArya mANikyanaMdI akiJcitkara hetvAbhAsa kA svarUpa batalAte haiM siddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye heturakiJcitkaraH // 35 // sUtrArtha - jo pramANa prasiddha sAdhya ho athavA pratyakSAdi pramANa se
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/36-38 krotiitykinycitkro'nrthkH| yathA zrAvaNaH zabdaH zabdatvAditi // 36 / / na hyasau svasAdhyaM sAdhayati, tasyAdhyakSAdeva prsiddhH| nApi sAdhyAntaram; tatrAvRtterityata Aha kiJcidakaraNAt // 37 // pratyakSAdibAdhite ca sAdhye'kiJcitkarosauanuSNo'gnirdravyatvAdityAdau yathA kiMcitkartumazakyatvAt // 38 // bAdhita sAdhya ho aise sAdhya ke liye prayukta huA hetu akiJcitkara kahalAtA hai| jo sAdhya pahale hI kisI anya pramANa se siddha ho cukA ho, yA kisI pratyakSAdi se jisameM bAdhA AtI ho aise vastu ko sAdhya banAkara usameM jo hetu diyA jAya to vaha akicitkara mAnA jAtA hai, na kiMcit karoti iti akicitkaraH anarthakaH aisA vyutpatyartha hai| isakA udAharaNa dete hue agalA sUtra kahate haiM yathA zrAvaNaH zabdaH zabdatvAt // 36 // sUtrArtha- jaise kisI ne kahA ki zabda karNendriya kA viSaya hai, kyoMki vaha zabdarUpa hai| yahA~ zabdatva hetu svasAdhya ko [zrAvaNatva kA] kucha bhI siddha nahIM karatA, kyoMki sAdhya pratyakSa siddha hai arthAt zabda karNa se pratyakSa sunAyI de rahA hai, use kyA kahanA ki ye karNa se sunAyI dene vAlA hai? anya sAdhya ko bhI siddha nahIM karatA, kyoMki usameM nahIM hai, isI ko kahate haiM kiJcidakaraNAt // 37 // sUtrArtha- yaha zabdatva hetu kucha bhI nahIM karatA hai| pratyakSAdi se bAdhita jo sAdhya hai usameM bhI yaha hetu kucha nahIM karatA aisA batalAte yathA anuSNognidravyatvAdityAdau kiMcit kartumazakyatvAt // 38 //
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/39 prameyakamalamArtaNDasAraH 263 kutosyaa'kinycitkrtvmityaah-kinycitkrtumshkytvaat| 49. nanu prasiddhaH pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanaizca bAdhita: pakSAbhAsaH prtipaaditH| taddoSeNaiva cAsya duSTatvAt pRthagakiJcitkarAbhidhAnamanarthakamityAzakya lakSaNa evetyAdinA pratividhatte lakSaNa evAsau doSo vyutpannaprayogasya pakSadoSeNaiva duSTatvAt // 39 // 50. lakSaNe lakSaNavyutpAdanazAstre evAsAvakiJcitkaratvalakSaNo doSo vineyavyutpattyarthaM vyutpAdyate, na tu vyutpannAnAM pryogkaale| kuta sUtrArtha- jaise kisI ne anumAna vAkya kA prayoga kiyA ki agni ThaMDI hotI hai, kyoMki vaha dravyarUpa hai, jisa prakAra jala dravya hone se ThaMDA rahatA hai| taba sAdhya meM diyA huA yaha dravyatva hetu kucha nahIM kara sakatA arthAt agni ko ThaMDA siddha nahIM kara sakatA, kyoMki agni to pratyakSa se uSNa siddha hai| 49. zaMkA- pratyakSa, anumAna, Agama, loka aura svavacana inameM bAdhita jo pakSa ho vaha saba pakSAbhAsa hai aisA pahale hI batA cuke haiM, usa pakSa ke doSa ke kAraNa hI yaha akiMcitkara hetu hetvAbhAsa banA hai, ataH isa hetvAbhAsa ko pRthakapa se kahanA vyartha hai? isI zaMkA ko dhyAna meM rakhakara Age sUtra ko kahate haiMlakSaNa evAsau doSo vyutpanna-prayogasya pakSadoSeNaiva duSTatvAt // 39 // artha- lakSaNa ko batalAne vAle hetu ke lakSaNa zAstra meM hI isa akicitkara hetvAbhAsa ko ginAyA hai, jo vyakti anumAna ke prayoga karane meM kuzala hai vyutpannamati hai vaha to pakSa ke doSa ke kAraNa hI isa hetu ko duSTa huA mAna letA hai| 50. hetu ke lakSaNa batalAne vAle zAstra meM isa akiMcitkara lakSaNa vAlA doSa batA diyA hai, isakA kAraNa yaha hai ki ziSyoM ko pahale se hI vyutpanna-anumAna prayoga meM pravINa karanA hai ataH unako
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/40-41 etadityAhavyutpannaprayogasya pakSadoSeNaiva dRsstttvaat| 51. athedAnIM dRSTAntAbhAsapratipAdanArthe dRssttaantetyaadhupkrmte| dRSTAnto hynvyvytirekbhedaadvidhetyuktm| tadviparItastadAbhAsopi tadbhedAdvidhaiva drssttvyH| tatra dRSTAntAbhAsA anvaye asiddhasAdhyasAdhanobhayAH // 4 // apauruSeyaH zabdo'mUrtatvAdindriyasukha-paramANa-ghaTavaditi // 41 // samajhAyA hai ki isa taraha ke hetu kA prayoga nahIM karanA isa taraha kA pakSa nahIM banAnA, kintu jo vyutpannamati bana cuke haiM aura vAda meM upasthita hue haiM unake liye yaha hetvAbhAsa kA lakSaNa nahIM khaa| isakA bhI kAraNa yaha hai ki vyutpanna puruSa yadi aisA anumAna prayoga kareMge to unheM vahI rokA jAyegA aura kahA jAyegA ki ApakA yaha pakSa ThIka nahIM hai, isa pakSa ke doSa se arthAt pakSAbhAsa ke prayoga se hI hetu dUSita huA ityAdi, ataH koI vAda kuzala puruSa bhI yadi kisI AkulatA Adi kAraNavaza isa taraha kA sadoSa anumAna prayoga kara baiThe to use pakSa ke doSa se hI dUSita ThaharAyA jAtA hai| isa prakAra yahA~ taka hetvAbhAsa kA varNana kiyaa| dRSTAntAbhAsa 51. aba isa samaya dRSTAntAbhAsa kA pratipAdana karate haiM, dRSTAnta ke anvaya dRSTAnta aura vyatireka dRSTAnta isa prakAra do bheda pahale batAye the, ataH dRSTAntAbhAsa bhI do prakAra kA hai usameM pahale anvaya dRSTAntabhAsa ko kahate haiM dRSTAntAbhAsA anvaye asiddhasAdhyasAdhanobhayAH // 40 // sUtrArtha- anvaya- jahA~ jahA~ sAdhana [dhUma] hotA hai vahA~ vahA~ sAdhya [agni] hotA hai, isa prakAra kI vyApti dikhalAkara dRSTAnta diyA jAtA hai, isa dRSTAMta meM yadi sAdhya na ho yA sAdhana na ho athavA ubhayadonoM nahIM ho, ve sabake saba anvaya dRSTAMtAbhAsa hai, isakA udAharaNa dete
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/42 prameyakamalamArtaNDasAraH 265 52. indriyasukhe hi sAdhanamamUrttatvamasti, sAdhyaM tvapauruSeyatvaM nAsti paurusseytvaattsy| paramANuSu tu sAdhyamapauruSeyatvamasti, sAdhanaM tvamUrtatvaM nAsti muurttvaattessaam| ghaTe tUbhayamapi paurusseytvaanmuurtttvaaccaasyeti| na kevalameta evAnvaye dRSTAntAbhAsAH kintu viparItAnvayazca yadapauruSeyaM tadamUrttam // 42 // 53. viparIto'nvayo vyAptipradarzanaM ysminniti| yathA yadapauruSeyaM tdmuurtmiti| 'yadamUrtaM tadapauruSeyam' iti hi sAdhyena vyApte sAdhane pradarzanIye apauruSeyaH zabdo'mUrttatvAdindriyasukha-paramANu-ghaTavat 141 // sUtrArtha- zabda apauruSeya hai, kyoMki vaha amUrta hai, jaise iMdriya sukha amUrta hone se apauruSeya hai, athavA paramANu amUrta hone se apauruSeya hai, isa prakAra kisI ne anumAna kA prayoga kiyA isameM zabda ko apauruSeya siddha karane ke liye amUrttatva hetu diyA hai aura dRSTAnta tIna diye haiM, unameM prathama dRSTAnta indriya sukha kA hai| 52. indriya sukha meM amUrttatva hetu [sAdhana] to hai kintu sAdhya jo apauruSeya hai vaha nahIM, kyoMki iMdriya sukha puruSakRta hI hai ata: yaha dRSTAnta sAdhya vikala ThaharatA hai| dUsarA dRSTAnta paramANu kA hai, isameM sAdhya apauruSetva to hai kintu sAdhana-amUrttatva nahIM hai ataH yaha dRSTAnta sAdhana vikala khlaayaa| tIsarA dRSTAnta ghaTa kA hai, isameM sAdhya sAdhana apauruSeya aura amUrttatva donoM hI nahIM hai, ghaTa to pauruSeya aura mUrta hai ataH ghaTa dRSTAnta ubhaya vikala hai| anya anvaya dRSTAntAbhAsa ko batalAte hue agalA sUtra kahate haiM viparItAnvayazca yadapauruSeyaM tadamUrttam // 42 // sUtrArtha- jisa dRSTAnta meM viparIta anvaya dikhAyA jAtA hai vaha bhI dRSTAntabhAsa kahalAtA hai, jaise kahanA ki jo apauruSeya hotA hai vaha amUrta hotA hai| 53. viparIta rUpa se anvaya vyApti hai jisameM use viparItAnvaya A
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/43-44 kutazcivyAmohAt 'yadpauruSeyaM tadamUrtam' iti prdrshyti| na caivaM pradarzanIyam vidyudaadinaa'tiprsnggaaditi||43|| vidyudvanakusumAdau hya'pauruSeyatvepyamUrtatvaM naastiiti| vyatireke dRSTAntAbhAsA:vyatireke asiddhatavyatirekAH paramANvindriyasukhAkAzavat // 44 // kahate haiM, isa prakAra viparItAnvaya zabda kA vigraha hai| jo amUrta hai vaha apauruSeya hotA hai aisA sahI anvaya dikhAnA cAhie arthAt sAdhya ke sAtha sAdhana kI vyApti batalAnI thI ataH kisI vyAmoha ke kAraNa ulaTA anvaya kara baiThatA hai ki jo apauruSeya hai vaha amUrta hotA hai| aisA kahanA ThIka kyoM nahIM isa bAta ko isa sUtra meM kahate haiM vidyudAdinA'tiprasaMgAt // 43 // sUtrArtha- yadi jo apauruSeya hai vaha amUrta hotA hai aisA nizcaya kareMge to vidyuta-bijalI Adi padArtha ke sAtha atiprasaMga prApta hogaa| arthAt vidyuta, vana ke puSpa, ityAdi padArtha apauruSeya to avazya hai [kisI manuSya dvArA nirmita nahIM hai] kintu amUrta nahIM haiM, isIliye viparIta anvaya dikhAnA dRSTAntAbhAsa hai| jo amUrta hai vaha apauruSeya hotA hai aisA kahanA to ghaTita hotA hai kintu isase viparIta kahanA ghaTita nahIM hotA, ataH dRSTAnta dete samaya vAdI prativAdI ko cAhie ki ve viparIta anvaya na kareM aura na sAdhya Adi se rahita aise dRSTAnta ko upasthita kreN| aba vyatireka meM dRSTAntAbhAsa kisa prakAra hote haiM yaha batAte vyatireke asiddha tad vyatirekAH paramaNvindriyasukhAkAzavat 1144 // sUtrArtha- jisa dRSTAnta meM sAdhya ke vyatireka kI vyApti na ho
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/44 prameyakamalamArtaNDasAraH 267 54. asiddhatavyatirekA:-asiddhasteSAM sAdhyasAdhanobhayAnAM vyatireko [vyA]vRttiryeSu te tthoktaaH| yathA'pauruSeyaH zabdo'mUrtatvAdityuktvA yannApauruSeyaM tannAmUrta paramANvindriyasukhAkAzavaditi vytirekmaah| paramANubhyo hyamUrtatvavyAvRttAvapya'pauruSeyatvaM na vyaavRttmpaurusseytvaattessaam| indriyasukhe tvapauruSeyatvavyAvRttAvapyamUrttatvaM na vyaavRttmmuurtttvaattsy| AkAze tUbhayaM na vyaavRttmpaurusseytvaadmuurtttvaaccaasyeti| na kevalameta eva vyatireke dRSTAntAbhAsAH kiMtu yA sAdhana kI athavA donoM ke vyatireka kI vyApti siddha nahIM ho vaha vyatireka dRSTAntAbhAsa hai| 54. vyatireka dRSTAntAbhAsa ke tIna bheda hote haiM- sAdhya vyatireka rahita, sAdhana vyatireka rahita tathA ubhaya sAdhya sAdhana vyatireka rhit| asiddha hai sAdhya sAdhana aura ubhaya kA vyatireka jinameM unako kahate haiM asiddha tad vyatireka, isa taraha "asiddha tad vyatirekAH" isa pada kA samAsa vigraha hai| aba kramazaH inakA udAharaNa prastuta karate haiM- zabda apauruSeya hai, kyoMki vaha amUrta hai isa prakAra sAdhya aura hetu ko kahakara vyatireka dRSTAnta batAyA ki jo apauruSeya nahIM hai vaha amUrta bhI nahIM hotA jisa prakAra paramANu, indriya sukha tathA AkAza apauruSeya nahIM hone se amUrta nahIM hote, so ye tInoM hI dRSTAnta galata hai| isakA vivecana isa prakAra hai-paramANuoM se amUrttatva to vyAvRta hotA hai [paramANu meM amUrttatva nahIM hone se] kintu apauruSeyatva vyAvRtta nahIM hotA, kyoMki paramANu apauruSeya hI huA karate haiN| dUsarA dRSTAnta indriya sukha kA diyA isameM apauruSeya kI vyAvRtti to hai kiMtu amUrta kI vyAvRtti nahIM ho sakatI, kyoMki indriya sukha amUrta hI hai| tIsarA dRSTAnta AkAza kA hai, AkAza meM na apauruSeya kI vyAvRtti ho sakatI hai aura na amUrttatva kI vyAvRtti ho sakatI hai, AkAza to apauruSeya bhI hai aura amUrta bhI hai ataH AkAza ko dRSTAnta sAdhya sAdhana donoM ke
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/45 viparItavyatirekazca yannAmUrtaM tannApauruSeyam // 45 // 55. viparIto vyatireko vyAvRttipradarzanaM ysyeti| yathA yannAmUrta vyatireka se rahita aisA vyatireka dRSTAntAbhAsa kahA jAtA hai| vyatireka dRSTAntAbhAsa kA aura bhI udAharaNa dete haiN| viparItavyatirekazca yannAmUrtaM tannApauruSeyam // 45 // sUtrArtha- viparIta-ulTA vyatireka batalAte hue vyatireka dRSTAnta denA bhI vyatireka dRSTAntAbhAsa hai| jaise- jo amUrta nahIM hai vaha apauruSeya nahIM hotaa| 55. viparIta hai vyatireka arthAt vyAvRtti kA dikhAnA jisameM use kahate haiM viparIta vyatireka, isa prakAra viparIta vyatireka zabda kA vigraha smjhnaa| vaha viparIta isa prakAra hotA hai ki "jo amRta nahIM hai vaha apauruSeya nahIM hotA" yahA~ vyatireka to aisA karanA cAhiye thA ki sAdhya ke haTane para sAdhana kA haTAnA dikhAyA jAya arthAt jo apauruSeya nahIM hai vaha amUrta nahIM hotA, isI prakAra kahane se hI vyatireka vyApti sahI hotI hai, kyoMki sAdhya-sAdhana kA isI taraha kA avinAbhAva hotA isa prakaraNa ko sArAMza meM isa prakAra samajheMge ki- zabda apauruSeya hai, kyoMki vaha amUrta hai| isa prakAra kisI mImAMsakAdi ne anumAna vAkya kahA, phira vyatireka vyApti dikhAte hue dRSTAnta diyA ki "jo jo amUrta nahIM hai vaha vaha apauruSeya nahIM hotA, jaise paramANu tathA indriya sukha aura AkAza amUrta nahIM hone se apauruSeya nahIM hai" ataH isa taraha kisI vyAmoha vaza ulaTA vyatireka aura ulaTA hI dRSTAnta deM to vaha vyatireka dRSTAMtAbhAsa kahalAtA hai| yadi sirpha dRSTAnta hI sAdhya sAdhana ke vyatireka se rahita hai to vaha vyatireka dRSTAMtAbhAsa hai aura yadi mAtra vyatireka vyApti ulaTI dikhAyI to bhI vaha dRSTAntAbhAsa kahalAtA anumAna meM sAdhya aura sAdhana ye do pramukha padArtha hote haiM, sAdhya
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyakamalamArttaNDasAra: tannApauruSeyamiti / yannApauruSeyaM tannAmUrtam' iti hi sAdhyavyatireke sAdhanavyatirekaH pradarzanIyastathaiva pratibandhAditi / 6/45 269 to vaha kahalAtA hai jise siddha karanA hai, aura jinake dvArA yaha siddha kiyA jAya use sAdhana kahate haiM, sAdhya ke sAtha sAdhana kA avinAbhAva sambandha to hotA hai kintu sAdhana ke sAtha sAdhya kA avinAbhAva honA jarUrI nahIM hai| ataH paMcAvayavarUpa anumAna prayoga karate samaya yaha niyama lakSya meM rakhakara vAkya racanA karanI hogI anyathA galata hogA jaise zabda apauruSeya (sAdhya) hai kyoMki vaha amUrta (sAdhana) hai yahA~ - apauruSeya sAdhya ko amUrtarUpa sAdhanasiddha kara rahA hai ataH apauruSeya ke sAtha amUrtta kA avinAbhAva to hai kintu amUrta ke sAtha apauruSeya kA avinAbhAva nahIM hai| bijalI Adi padArtha amUrta na hokara bhI apauruSeya hai, ataH aisA vyatireka nahIM dikhA sakate ki jahA~ jahA~ amUrta nahIM hotA vahA~ vahA~ apauruSeya nahIM hotA / pahale anvaya dRSTAntAbhAsa meM bhI yahI bAta kahI thI ki anvaya yadi ulTA dikhAyA jAya to vaha dRSTAntAbhAsa banatA hai jaise kisI ne kahA ki jo apauruSeya hotA hai vaha amUrta hotA hai ataH galata ThaharatA hai, jo apauruSeya ho vaha amUrta hI ho aisA niyama nahIM hai, isaliye anumAna prayoga meM anvaya vyApti tathA vyatireka vyApti ko sahI dikhAnA cAhie anyathA dRSTAntAbhAsa bneNge| anvaya yA vyatireka dRSTAnta dete samaya yaha lakSya avazya dekhe ki kahI sAdhya yA sAdhana athavA donoM se vikala rahita aisA dRSTAnta udAharaNa to prastuta nahIM kara rhe| yadi isa bAta kA lakSya nahIM rakhA jAyagA to ve saba dRSTAntAbhAsa banate jaayeNge| dRSTAnta meM sAdhya na rahe athavA sAdhya hokara bhI yadi sAdhana rahe to bhI vaha dRSTAMtAbhAsa hI kahalAyegA, isIliye dRSTAnta zabda kI nirukti hai ki "dRSTI sAdhya sAdhana rUpa dharmoM [aMtI] yasmin sa dRSTAntA: " dekhe jAte haiM sAdhya sAdhana ke dharma jisameM vaha dRSTAnta hai| anumAna ke kitane aMga yA avayava hote haiM isa viSaya kI carcA
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/46-47 avyutpannavyutpAdanArthaM paJcAvayavopi prayogaH prAk pratipAditastatprayogAbhAsaH kIdRza ityAha bAlaprayogAbhAsaH paJcAvayaveSu kiyaddhInatA // 46 // yathAgnimAnayaM dezo dhUmavattvAt, yaditthaM taditthaM yathA mahAnasa iti 147 // karate hue tIsare pariccheda meM kahA gayA thA ki jo puruSa avyutpanna hai-anumAna vAkya ke viSaya meM ajAna hai usake liye anumAna meM pA~ca avayava bhI prayukta hote haiM anyathA do hI pramukha avayava hote haiM ityAdi, so aba prazna hotA hai ki usa avyutpanna-puruSa ke prati kisa prakAra kA anumAna prayoga prayogAbhAsa kahalAyegA? isI kA samAdhAna agale sUtra dvArA karate haiMbAlaprayogAbhAsa bAlaprayogAbhAsaH paJcAvayaveSu kiyaddhInatA 146 / / artha- bAla prayoga pA~ca avayava sahita honA thA usameM kamI karanA bAla prayogAbhAsa hai, jaise yahA~ agni hai [1. sAdhya] kyoMki dhUma hai [2. hetu] jahA~ dhUma hotA hai vaha agni avazya hotI hai jaise rasoIghara [3. dRSTAnta] yahA~ para bhI dhUma hai [4. upanaya] ataH avazya hI agni hai [5. nigamana] ye anumAna ke pA~ca avayava hai inameM se eka yA do Adi avayava prayukta nahIM honA bAlaprayogAbhAsa hai| yathA agnimAnayaM dezo dhUmavatvAt yaditthaM taditthaM yathA mahAnasaH // 47 // sUtrArtha- svayaM mANikyanaMdI AcArya prayoga karake batalA rahe haiM ki- yadi koI puruSa avyutpanna vyakti ke liye anumAna ke pA~ca avayava na batalAkara tIna hI batAtA hai to vaha bAla prayogAbhAsa kahalAyegA arthAt- yaha pradeza agni sahita hai, kyoMki dhUma dikhAyI de rahA hai jo isa taraha dhUma sahita hotA hai vaha agnimAna hotA hai, jaise rasoIghara / isa anumAna meM tIna hI avayava haiM Age ke upanaya aura niyamana ye do avayava nahIM btaaye| ataH yaha bAlaprayogAbhAsa hai|
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/48-49 prameyakamalamArtaNDasAraH 271 dhUmavAMzcAyamiti vA // 48 // 56. yo hyavyutpannaprajJo'numAnaprayoge paJcAvayave gRhItasaGketaH sa upanayanigamanarahitasya nigamanarahitasya vAnumAnaprayogasya tadAbhAsatAM mnyte| na kevalaM kiyaddhInataiva bAlaprayogAbhAsaH kiMtu tadviparyayazca teSAmavayavAnAM viparyayastatprayogAbhAso yathA tasmAdagnimAn dhUmavAzcAyamiti // 49 // sa hyupanayapUrvaka nigamanaprayogaM sAdhyapratipattyaGga manyate, naanythaa| dhUmavAMzcAyam iti vA // 48 // sUtrArtha- athavA uparyukta anumAna meM cauthA avayava jor3anA arthAt "yaha pradeza bhI dhUma vAlA hai" aise upanaya yukta cAra avayava vAlA anumAna prayoga karanA bhI bAla prayogAbhAsa kahA jAtA hai| __56. jo puruSa avyutpanna buddhi hai, jisako sikhAyA huA hai ki anumAna meM pA~ca avayava hote haiM, so aise puruSa ke prati upanaya aura nigamana rahita anumAna prayoga karanA athavA nigamana rahita anumAna prayoga karanA ye saba bAla prayogAbhAsa hai| Age yaha batAte haiM ki kama avayava batAnA mAtra bAla prayogAbhAsa nahIM hai kintu aura kAraNa se arthAt viparIta krama se kahane ke nimitta se bhI bAla prayogAbhAsa hotA hai, jaise tasmAdagnimAn dhUmavAMzcAyamiti 149 // sUtrArtha- ataH agnimAna hai, yaha bhI dhUmavAna hai| isa prakAra pahale nigamana aura pIche upanaya kA prayoga karanA bhI bAla prayogAbhAsa hai| jinake mata meM paMcAvayavI anumAna mAnA hai athavA jo avyutpanna hai vaha upanaya pUrvaka nigamana kA prayoga hone ko hI sAdhya siddhi kA kAraNa mAnatA hai, isase viparIta nigamanapUrvaka upanaya ke prayoga ko sAdhya-siddhi kA kAraNa nahIM mAnatA ataH viparIta krama se prayoga karanA bAla prayogAbhAsa hotA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 kuta etadityAha prameyakamalamArttaNDasAra: 6/50 spaSTatayA prakRtapratipatterayogAt // 50 // 57. spaSTatayA prakRtasya sAdhyasya pratipatterayogAt / yo hi yathA gRhItasaGketaH sa tathaiva vAkyaprayogAtprakRtamartha pratipadyeta nAnyathA lokavat / yastu sarvaprakAreNa vAkyaprayoge vyutpannaprajJaH sa yathA yathA vAkyaprayujyate tathA tathA prakRtamarthaM pratipadyeta: loke sarvabhASApravINapuruSavat / tathA ca na taM pratyanantaroktaH kazcitprayogAbhAsa iti / spaSTatayA prakRtapratipatterayogAt // 50 // sUtrArtha - nigamana ko pahale aura upanaya ko pIche kahane se spaSTa rUpa se anumAna jJAna nahIM ho pAtA / prakRta jo agni Adi sAdhya haiM usakA jJAna viparIta krama se kahane ke kAraNa nahIM ho sakatA, bAta yaha hai ki jisa puruSa ko jisa prakAra se saMketa batAyA hai vaha puruSa usI prakAra se vAkya prayoga kare to prakRta artha ko samajha sakatA hai anyathA nahIM, jaise loka vyavahAra meM hama dekhate haiM ki jisa bAlaka Adi ko jisa pustaka Adi vastu meM jisa zabda dvArA prayoga kare batAyA ho vaha bAlakAdi usI zabda dvArA usa vastu ko jAnatA hai, anyathA nahIM / yaha to avyutpanna puruSa kI bAta hai, kintu jo puruSa vyutpanna buddhi hai saba prakAra ke vAkyoM ke prayoga karane, samajhane meM kuzala hai, vaha to jisa prakAra kA vAkya prayukta karo usako usI usI prakAra se jaldI samajha jAtA hai, jaise koI puruSa saMpUrNa bhASAoM meM pravINa hai to vaha jisa kisI prakAra se vacana yA vAkya ho turanta usakA artha samajha jAtA hai| isa taraha yadi anumAna prayoga meM jo vyutpanna hai usake liye kaisA bhI anumAna batAo vaha turanta samajha jAtA hai, usa vyutpanna mati puruSa ko koI bhI prayoga bAla prayogAbhAsa nahIM khlaayegaa| kyoMki vaha hara taraha se samajha sakatA hai|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/51-52 prameyakamalamArtaNDasAraH 273 athedAnImAgamAbhAsaprarUpaNArthamAharAgadveSamohAkrAntapuruSavacanAjjAtamAgamAbhAsam // 51 // 58. rAgAkrAnto hi puruSaH krIDAvazIkRtacitto vinodArthaM vastu kiJcidaprApnuvanmANavakairapi saha krIDAbhilASeNedaM vAkyamuccArayati yathA nadyAstIre modakarAzayaH santi dhAvadhvaM mANavakA iti // 52 // 59. tathA kvacitkArye vyAsaktacitto mANavakaiH kadarthito dveSAkrAntopyAtmIyasthAnAttaduccATanAbhilASeNedameva vaakymuccaaryti| mohAkrAntastu AgamAbhAsa Age AcArya AgamAbhAsa kA prarUpaNa karate haiMrAgadveSamohAkrAntapuruSavacanAjjAtamAgamAbhAsam // 51 // sUtrArtha- rAga se yukta athavA dveSa mohAdi se yukta jo puruSa hai aise puruSa ke vacana ke nimitta se jo jJAna hotA hai vaha AgamAbhAsa kahalAtA hai| 58. rAgAdi se AkrAnta vyakti kabhI krIr3A kautuhala ke vaza hokara vinoda ke liye [manoraMjana ke liye] kucha vastu ko jaba nahIM pAtA taba bAlakoM ke sAtha bhI krIr3A kI abhilASA se isa taraha bolatA hai kiyathA nadyAstIre modakarAzayaH santi dhAvadhvaM mANavakAH // 52 // sUtrArtha- he bAlakoM! daur3o-daur3o nadI ke kinAre bahuta se modaka laDDuoM ke Dhera lage haiN| isa taraha bAlakoM ke sAtha manoraMjana karate hue koI bAta kare to ve vacana AgamAbhAsa kahalAte haiM, kyoMki inameM satyatA nahIM hai| 59. kabhI-kabhI jaba koI vyakti kisI kArya meM lagA rahatA hai usa samaya bAlaka use parezAna karate haiM to vaha bAlakoM se pIr3ita ho krodha-dveSa meM Akara apane sthAna se bAlakoM ko bhagAne ke liye isa taraha ke vacana bolatA hai| moha-mithyAtva se AkrAnta huA puruSa jo ki paravAdI sAMkhyAdi
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/53-54 sAMkhyAdiH aGgalyagre hastiyUthazatamAste iti ca // 3 // uccaaryti| na khlvjnyaanmhaamhiidhraakraantH| puruSo yathAvadvastu vivecayituM smrthH| nanu caivaMvidhapuruSavacanodbhUtaM jJAnaM kasmAdAgamAbhAsamityAhavisaMvAdAt // 54 // 60. pratipannArthavicalanaM hi visaMvAdo vipriitaarthopsthaapkprmaannaavseyH| sa caatraastiityaagmaabhaastaa| haiM ve jo vacana bolate hai ve vacana AgamAbhAsa haiM Age usakA udAharaNa dete haiM aMgulyagre hastiyUthazatamAste iti c||53|| sUtrArtha- aMgulI ke agrabhAga para hAthiyoM ke saikar3oM samUha rahate haiM, ityAdi vacana evaM tatsambandhI jJAna sabhI AgamAbhAsa hai| ___ isa taraha ke vacana AgamAbhAsa isaliye kahe jAte haiM ki isa taraha kA vacanAlApa ajJAnarUpI bar3e bhArI parvata se AkrAnta hue puruSa hI bolA karate haiM, unake dvArA ajJAna hone ke kAraNa vAstavika vastu tattva kA vivecana nahIM ho sktaa| zaMkA- isa taraha mohAdi se AkrAnta puruSa ke vacana se utpanna huA jJAna AgamAbhAsa kyoM kahA jAtA hai? visaMvAdAt // 54 // sUtrArtha- rAgI mohI puruSa ke vacana visaMvAda karAte haiM ataH AgamAbhAsa hai| 60. jo pramANa pratipanna padArtha hai usase vicalita honA visaMvAda kahalAtA hai arthAt viparIta artha ko upasthita karane vAlA pramANa hI visaMvAdaka hai, aisA visaMvAda rAgI mohI puruSoM ke vacana se utpanna hue
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/55 prameyakamalamArtaNDasAraH 275 athedAnI saMkhyAbhAsopadarzanArthamAhapratyakSamevaikaM pramANamityAdi saMkhyAbhAsam // 5 // kasmAdityAhajJAna meM pAyA jAtA hai ataH aise vacana se utpanna huA jJAna AgamAbhAsarUpa siddha hotA hai| yahAM samajhAne yogya bAta yaha hai ki- Agama pramANa kA lakSaNa "Apta puruSa sarvajJa vItarAgI puruSoM ke vacana ke nimitta se arthAt unake vacanoM ko sunakara yA par3hakara jo padArtha kA vAstavika jJAna hotA hai unako AgamapramANa kahate haiM- aisA tIsare pariccheda meM kahA thaa| yahAM itanA samajhanA hai ki usa lakSaNa se viparIta lakSaNa vAlA jo jJAna hai vaha saba AgamAbhAsa hai, jo Apta puruSa nahIM hai rAga dveSa athavA mohayukta hai usake vacana prAmANika nahIM hote haiM ataH una vacanoM ko sunakara hone vAlA jJAna bhI prAmANika nahIM hotA, rAgI puruSa manoraMjanAdi ke liye jo vacana bolatA, hai usase jo jJAna hotA hai vaha AgamAbhAsa hai tathA dveSI puruSa dveSavaza jo kucha kahatA hai usase jo jJAna hotA hai vaha AgamAbhAsa hai, moha kA artha mithyAtva hai, mithyAtva ke udaya se AkrAnta puruSa ke vacana to sarvathA viparIta jJAna ke kAraNa hone se AgamAbhAsa hI haiM, sAMkhya, naiyAyika, vaizeSika, bauddha, cArvAka, mImAMsaka Adi jitane bhI mata haiM una matoM ke jo vacana arthAt grantha haiM ve sabhI viparIta jJAna ke kAraNa hone se AgamAbhAsa kahe jAte haiN| saMkhyAbhAsa aba pramANa kI saMkhyA sambandhI jo viparItatA hai arthAt pramANa kI saMkhyA kama yA adhika rUpa se mAnanA saMkhyAbhAsa hai aisA kahate haiM pratyakSamevaikaM pramANamityAdi saMkhyAbhAsam // 55 // sUtrArtha- pratyakSarUpa eka hI pramANa hai, ityAdi rUpa mAnanA saMkhyAbhAsa hai|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/56-57 lokAyatikasya pratyakSataH paralokAdiniSedhasya parabuddhyAdezcAsiddheH atadviSayatvAt // 56 // kuto'siddhirityaah-atdvissytvaat| yathA cAdhyakSasya paralokAdiniSedhAdiraviSayastathA vistarato dvitIyaparicchede prtipaaditm| amumevArthaM samarthayamAnaH saugatAdiparikalpitAM ca saMkhyA nirAkurvANa: saugatetyAdyAha saugatasAMkhyayogaprAbhAkarajaiminIyAnAM pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyabhAvaiH ekaikAdhikaiH vyAptivat // 57 // laukAyitakasya pratyakSataH paralokAdiniSedhasya parabuddhayAdezcAsiddheH atadviSayatvAt // 56 // sUtrArtha- lokAyita jo cArvAka hai vaha eka pratyakSa mAtra ko pramANa mAnatA hai, yaha eka pramANa saMkhyA ThIka nahIM hai, kyoMki eka pratyakSa se paraloka kA niSedha karanA, para jIvoM meM jJAnAdi ko siddha karanA ityAdi kArya nahIM ho sktaa| isakA bhI kAraNa yaha hai ki pratyakSa pramANa paralokAdi ko jAnatA hI nahIM usa jJAna kI pravRtti paralokAdi parokSa vastu meM na hokara kevala ghaTa paTa Adi pratyakSa vastu meM hI huA karatI haiN| cArvAka eka hI pramANa mAnate haiM, kintu udhara paralokAdi kA niSedha karate haiM, so paraloka nahIM hai, sarvajJa nahIM hai, ityAdi viSayoM kA niSedha karanA anumAnAdi ke abhAva meM kaise zakya hogA? arthAt nahIM ho sakatA, ataH eka eka pratyakSa mAtra ko mAnanA saMkhyAbhAsa hai| pratyakSa kA viSaya paraloka Adi padArtha nahIM ho sakate pratyakSa pramANa dvArA paraloka kA niSedha karanA azakya hai| Age isI kA samarthana karate hue bauddha Adi paravAdI dvArA parikalpita pramANa saMkhyA kA nirAkaraNa karate haiM saugata-sAMkhya-yoga-prAbhAkara-jaiminIyAnAM pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyabhAvaiH ekaikAdhikaiH vyAptivat / / 57 //
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/57 prameyakamalamArtaNDasAraH 277 61. yathaiva hi saugatasAMkhyayogaprAbhAkarajaiminIyAnAM mate pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyabhAvaiH prmaannairekaikaadhikairvyaaptin| sidhyatyatadviSayatvAt tathA prkRtmpi| prayogaH-yadyasyA'viSayo na tatastatsiddhiH yathA pratyakSAnumAnAdyaviSayo vyAptirna tataH siddhisaudhazikharamArohati, aviSayazca paralokaniSedhAdiH prtyksssyeti| sUtrArtha- jisa prakAra saugata, sAMkhya, yoga, prAbhAkara, jaiminI ke mata meM kramazaH pratyakSa aura anumAnoM dvArA, pratyakSa-anumAna-AgamoM dvArA, pratyakSAdi meM eka adhika upamA dvArA, pratyakSAdi meM eka adhika arthApatti aura unhIM meM eka adhika abhAva pramANa dvArA vyApti jJAna kA viSaya grahaNa nahIM hone se una matoM kI do tIna Adi pramANa saMkhyA bAdhita hotI hai| usI prakAra cArvAka kI eka pramANa saMkhyA bAdhita hotI hai| cArvAka eka pratyakSa pramANa mAnatA hai kintu eka pratyakSa pramANa dvArA usI cArvAka kA iSTa siddhAnta jo paraloka kA khaMDana karanA Adi hai vaha kiyA hI nahIM jA sakatA, kyoMki pratyakSa kA viSaya paralokAdi nahIM hai| pratyakSa pramANa usako jAna nahIM sktaa| 61. isI prakAra saugata pratyakSa aura anumAna aise do pramANa mAne haiM kintu ina do pramANoM dvArA tarka kA viSaya jo vyApti hai [jahA~ jahA~ dhUma hotA hai vahA~ vahA~ agni hotI hai ityAdi] usakA grahaNa nahIM hotA ataH do saMkhyA mAnane para bhI iSTa mata kI siddhi nahIM ho sktii| pratyakSa anumAna aura Agama aise tIna pramANa sAMkhya mAnate haiN| pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna aise cAra pramANa yoga [naiyAyikavaizeSika] mAnate haiM, pratyakSa, anumAna, Agama, upamA aura arthApatti aise pA~ca pramANa prabhAkara mAnate haiN| pratyakSa, anumAna, Agama, upamA, arthApatti aura abhAva aise chaha pramANa jaiminI [mImAMsaka] mAnate haiM kintu ina pramANoM dvArA vyApti kA grahaNa nahIM hotA kyoMki una pratyakSAdi chaha pramANoM meM se kisI bhI pramANa kA viSaya vyApti hai hI nahIM, vyApti kA grahaNa karate hue binA anumAna Adi pramANoM kI siddhi ho nahIM sakatIaisA parokSa pramANa kA varNana karate hue siddha kara cuke haiN|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/58 62. mA bhUtpratyakSasya tadviSayatvamanumAnAdestu bhaviSyatItyAhaanumAnAdestadviSayatve pramANAntaratvam // 58 // cArvAka prti| saugatAdInprati yahA~ kahane kA abhiprAya yaha hai ki jaise bauddha Adi ke iSTa pramANa saMkhyA dvArA vyAptirUpa viSaya grahaNa nahIM hotA ataH unakI saMkhyA siddha nahIM hotI vaise hI cArvAka ke eka pratyakSa pramANa dvArA paraloka niSedhAdi nahIM hone se vaha eka saMkhyA bAdhita hotI hai| anumAna siddha bAta hai ki- jo jisakA aviSaya hai vaha usake dvArA siddha nahIM hotA, jaise pratyakSa anumAna Adi kA vyApti aviSaya hone se unake dvArA siddhi rUpI prasAda zikhara kA ArohaNa nahIM kara sakatI arthAt pratyakSa anumAnAdi se vyApti kI siddhi nahIM hotI, paraloka niSedha Adi pratyakSa pramANa kA aviSaya hai hI ataH vaha pratyakSa dvArA siddha nahIM kiyA jA sktaa| isa prakAra cArvAka, bauddha Adi sabhI paravAdiyoM ke yahA~ jo-jo pramANa saMkhyA mAnI hai vaha saba hI saMkhyAbhAsa hai, vAstavika pramANa saMkhyA nahIM hai- aisA nizcaya huA hai| 62. aba yahA~ koI zaMkA kare ki paraloka niSedhAdika pratyakSa pramANa kA viSaya bhale hI mata ho kintu anumAna pramANa kA viSaya to vaha hogA hI? isa zaMkA kA samAdhAna karate hae agalA sUtra kahate haiM anumAnAdestad viSayatve pramANAntaratvam // 58 // sUtrArtha- cArvAka yadi anumAnAdi dvArA paraloka niSedha Adi kArya honA svIkAra kare, arthAt paraloka niSedha ityAdi anumAna kA viSaya hai aisA mAne to usa anumAna ko pramANabhUta svIkAra karanA hogA, aura isa taraha pratyakSa se anya bhI pramANa hai| aisA svIkAra karane se usa mata kI pramANa saMkhyA khaNDita hotI hI hai| jaise bauddha mata kI saMkhyA khaNDita hotI hai
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/59-60 prameyakamalamArtaNDasAraH 279 tarkasyeva vyAptigocaratve pramANAntaratvam apramANasya avyavasthApakatvAt // 59 // kuta etadityAha aprmaannsyaavyvsthaapktvaat| pratibhAsAdibhedasya ca bhedakatvAditi // 60 // tarkasyeva vyAptigocaratve pramANAntaratvam apramANasyAvyavasthApakatvAt / / 59 // sUtrArtha- bauddha yadi vyApti ko tarka pramANa viSaya karatA haiaisA mAne arthAt tarka pramANa dvArA vyApti kA [sAdhya sAdhana kA avinAbhAva] grahaNa hotA hai- aisA mAne to usa tarka pramANa ko pratyakSAdi se pRthak svIkAra karanA hI hogA aura aisA mAnane para una bauddhoM kI do pramANa saMkhyA kahA~ rahI? arthAt nahIM rhtii| yadi usa tarka ko svIkAra karake apramANa batAyA jAya to usa apramANabhUta tarka dvArA vyApti kI siddhi ho nahIM sakatI kyoMki jo apramANa hotA hai vaha vastu vyavasthA nahIM kara sakatA aisA sarva mAnya niyama hai| pratibhAsAdibhedasya ca bhedakatvAt // 60 // sUtrArtha- koI kahe ki anumAna yA tarka Adi ko prAmANika to mAna leM kintu una jJAnoM kA antarbhAva to pratyakSAdi meM hI ho jAyegA? ataH isa kathana para AcArya kahate haiM ki pratibhAsa meM bheda hone se pRthak pRthak pratIti Ane se hI to pramANoM meM bheda sthApita kiyA jAtA hai| jisa-jisa pratIti yA jJAna se pRthak pRthak rUpa se jhalaka AtI hai usa usa jJAna ko bhinna bhinna pramANarUpa se svIkAra karate haiM, pratyakSAdi kI pratIti se tarka jJAna kI pratIti pRthaka yA vilakSaNa hai kyoMki pratyakSAdi se vyApti kA grahaNa nahIM hokara tarka jJAna se vyApti kA grahaNa hotA hai isI se siddha hotA hai ki tarka bhI eka pRthak pramANa haiM, jaise ki pratyakSAdi jJAna vilakSaNa pratIti vAle hone se pRthak-pRthak pramANa haiN| pratyakSa pramANa, anumAna pramANa, tarka pramANa ityAdi pramANoM meM vibhinna pratibhAsa hai| ina pramANoM kI sAmagrI bhI vibhinna hai ityAdi
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/60 pratipAditazcAyaM pratibhAsabhedaH sAmagrIbhedazcAdhyakSAdInAM prapaJcatasta viSayoM ko pahale "tavedhA" isa sUtra kA vivecana karate samaya kaha cuke haiN| yahAM AcArya ke kahane kA abhiprAya yaha hai ki- pratyakSa aura parokSa isa prakAra do mukhya pramANa haiM aisA pahale siddha kara Aye haiM, pratyakSa pramANa ke sAMvyavahArika pratyakSa aura pAramArthika pratyakSa isa prakAra do bheda haiN| ina do meM "vizadaM pratyakSaM" aisA pratyakSa kA lakSaNa pAyA jAtA hai ataH ye kathaMcit lakSaNa abheda kI apekSA eka bhI hai| parokSa pramANa ke smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama aise pA~ca bheda hai| ina sabhI meM parokSamitarat, avizadaM parokSam, aisA lakSaNa sughaTita hotA hai, ataH isameM kathaMcit abheda bhI hai| pratyakSa pramANa meM pAramArthika pratyakSa kI sAmagrI akhila AvaraNa karmoM kA nAza honA hai aura sAMvyAvahArika pratyakSa kI sAmagrI indriyA~ tathA mana hai, aMtaraMga meM AvaraNa karma kA kSayopazama honA hai| parokSa jJAna meM, smRti meM kAraNa pratyakSa pramANa tathA tadAvaraNa karma kA kSayopazama hai, pratyabhijJAna meM pratyakSa tathA smRti evaM tadAvaraNa karma kA kSayopazama- isa prakAra kAraNa haiN| aise hI tarka Adi pramANoM ke kAraNa arthAt sAmagrI samajha lenA caahiye| isa taraha vibhinna sAmagrI ke hone se pratyakSa tathA parokSa pramANoM meM evaM inake prabhedoM meM vibhinnatA AyA karatI hai| pratibhAsa kA bheda bhI inameM dikhAyI detA hai, pratyakSa kA pratibhAsa vizada-spaSTa hai aura parokSa kA avizada-aspaSTa hai| aise hI inake sAMvyavahArika yA anumAnAdi meM kathaMcit vibhinna vibhinna pratibhAsa hote haiM, ataH ina jJAnoM ko bhinna bhinna pramANarUpa mAnA hai| jaina se anya paravAdI jo cArvAka bauddha Adi haiM unake yahA~ pramANa saMkhyA sahI siddha nahIM hotI kyoMki prathama to ve loga pramANa kA lakSaNa galata karate haiN| dUsarI bAta inake mAne gaye eka do Adi pramANa dvArA inhIM kA iSTa siddhAnta siddha nahIM ho pAtA, cArvAka ko paraloka kA niSedha karanA iSTa hai kintu vaha pratyakSa se nahIM ho sakatA, aise hI bauddha ko anumAna pramANa
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/61 prameyakamalamArtaNDasAraH 281 vedhetytretyuprmyte| athedAnIM viSayAbhAsaprarUpaNArthaM viSayetyAdhupakramateviSayAbhAsaH sAmAnyaM vizeSo dvayaM vA svatantram // 61 // mAnanA iSTa hai kintu anumAna tabhI siddha ho sakatA hai jaba usa anumAna meM sthita jo sAdhya sAdhana kA avinAbhAva hai unako jAnane vAlA tarka jJAna svIkAra kiyA jaay| yadi cArvAka Adi kahe ki hama anumAna ko mAnakara unakA antarbhAva pratyakSAdi meM hI kara leMge? taba yaha bAta galata hai kyoMki jaba isa tarkAdi jJAna meM pratibhAsa vibhinna ho rahA hai to use avazya hI pRthak pramANarUpa se svIkAra karanA hogA anyathA ina cArvAka Adi kA iSTa kArya siddha nahIM ho sktaa| isa prakAra paravAdiyoM kI pramANa gaNanA sahI nahIM hai aisA nizcita hotA hai| viSayAbhAsa aba isa samaya viSayAbhAsa kA varNana karate haiMviSayAbhAsa: sAmAnyaM vizeSo dvayaM vA svatantram // 61 // sUtrArtha- pramANa kA viSaya "sAmAnyavizeSAtmA tadartho viSayaH" isa prakAra batalAyA thA isase viparIta akelA sAmAnya athavA akelA vizeSa yA sAmAnya aura vizeSa donoM svatantrarUpa se pramANa ke viSaya haiM aisA kahanA viSayAbhAsa hai| sattAdvaitavAdI [brahmAdvaitavAdI Adi] pramANa kA viSaya sAmAnya hai, aisA kahate haiM arthAt pramANa mAtra sAmAnya ko jAnatA hai sAmAnya ko chor3akara anya padArtha hI nahIM hai ataH pramANa anya ko kaise jAnegA?isa prakAra ina sattAdvaitavAdiyoM kI mAnyatA hai| bauddha pramANa kA viSaya kevala vizeSa hai aisA batAte haiN| naiyAyika-vaizeSika pramANa kA viSaya sAmAnya aura vizeSa mAnate to haiM kintu ina donoM kA astittva sarvathA pRthak pRthak batalAte haiN| ve sAmAnya sarvathA eka svatantra padArtha hai aura
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/62 viSayAbhAsAH-sAmAnyaM yathA sttaadvaitvaadinH| kevalaM vizeSo vA yathA saugtsy| dvayaM vA svatantraM yathA yaugsy| kutosya viSayAbhAsatetyAha tathA'pratibhAsanAt kAryAkaraNAcca // 62 // sa hyevaMvidhorthaH svayamasamarthaH samartho vA kAryaM kuryAt? tAvatprathamaH pakSaH; vizeSa sarvathA pRthak eka svatantra padArtha hai- aisA mAnate haiN| ye sabhI viSaya asat haiM, isa prakAra ke viSaya ko grahaNa karane vAlA pramANa nahIM hotA hai| pramANa to sAmAnya aura vizeSa donoM jisake abhinna aMga haiM aise padArtha ko viSaya karatA hai ataH eka eka ko viSaya mAnanA viSayAbhAsa hai| Age isI ko batAte haiM tathA'pratibhAsanAt kAryAkaraNAcca // 62 // sUtrArtha- sAmAnya aura vizeSa ye donoM svataMtra padArtha haiM athavA eka sAmAnya mAtra hI jagat meM padArtha hai, yA eka vizeSa nAmA padArtha hI vAstavika hai| sAmAnya to kAlpanika hai| aisA pratIta nahIM hotA, pratIti meM to sAmAnya vizeSAtmaka eka vastu AtI hai, dekhiye- gAya meM gotva sAmAnya aura kRSNa zukla Adi vizeSa kyA bhinna-bhinna pratibhAsita hote haiM? nahIM hote, saMsAra bhara kA koI bhI padArtha ho vaha sAmAnya vizeSAtmaka hI rahegA- aisA aTala niyama hai aura yaha niyama bhI koI jabaradastI sthApita nahIM kiyA hai kintu isI prakAra kI pratIti Ane se pratIti ke AdhAra para hI sthApita huA hai| sAmAnya vizeSAtmaka hI padArtha hai pRthak pRthak do nahIM hai| aisA mAnane kA kAraNa yaha bhI hai ki akelA sAmAnya yA akelA vizeSa koI bhI kArya nahIM kara sakatA hai| hama jaina sattAdvaitavAdI Adi paravAdiyoM se prazna karate haiM ki akelA svatantra aisA yaha sAmAnya yA vizeSa yadi kArya karatA hai to svayaM samartha hokara karatA hai yA asamartha hokara karatA hai? svayaM asamartha hokara to kArya kara nahIM sakate, kyoMki svayamasamarthasyA'kArakatvAt pUrvavat // 3 // sUtrArtha- jo svayaM asamartha hai vaha kArya kara nahIM sakatA jaise
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/63-65 prameyakamalamArttaNDasAra: 283 svayamasamarthasyAkArakatvAtpUrvavat 1631 etazca sarva viSayaparicchede vistAratobhihitamiti nehaabhidhiiyte| nApi dvitIyaH pakSaH; samarthasya karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt // 64 // parApekSaNe pariNAmitvamanyathA tadabhAvAditi // 165|| athedAnIM phalAbhAsaM prarUpayannAha pahale nahIM karatA thA, arthAt padArtha jo bhI kArya karate haiM usameM ve kisI anya kI apekSA rakhate haiM yA nahIM? yAda rakhate haiM to jaba anya sahakArI kAraNa milA taba padArtha ne kArya ko kiyA aisA artha huA? - kintu aisA paravAdI mAna nahIM sakate kyoMki unake yahA~ pratyeka padArtha ko yA to sarvathA pariNAmI parivartanazIla mAnA hai yA sarvathA apariNamanazIla mAnA hai, yadi mAna liyA jAye ki padArtha sarvathA apariNAmI hai tathA svayaM asamartha hai parakI apekSA lekara kArya karatA hai to aisA mAnanA azakya hai, kyoMki jo apariNAmI hai usako para kI sahAyatA ho taba bhI jaisA kA taisA hai aura para kI sahAyatA jaba nahIM hai taba bhI jaisA kA vaisA pUrvavat hai| isa viSaya ko pramANa viSaya pariccheda meM vistArapUrvaka kaha diyA hai ataH yahA~ nahIM kahate haiN| dUsarA pakSa - sAmAnyAdi akelA svatantra padArtha svayaM samartha hokara kArya ko karatA hai aisA mAnanA bhI galata hai, kyoMki samarthasya karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt // 64 // sUtrArtha jo samartha hokara kArya karatA hai to hamezA hI kArya kI utpatti honA cAhiye? kyoMki use anya kAraNa kI apekSA hai nhiiN| yaha sarvasammata bAta hai ki jo samartha hai kisI kI apekSA nahIM rakhatA hai usakA kArya rukatA nahIM, calatA hI rahatA hai| parApekSaNe pariNamitvamanyathA tadabhAvAditi // 165 || sUtrArtha yadi vaha samartha padArtha para kI apekSA rakhatA hai aisA mAnA jAya to vaha nizcita hI parivartanazIla padArtha tthhregaa| kyoMki
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/66-67 phalAbhAsaM pramANAdabhinna bhinnameva vaa||66|| kutosya phalAbhAsatetyAhaabhede tadvyavahArAnupapatteH // 67 // na khalu sarvathA tayorabhede 'idaM pramANamidaM phalam' iti vyavahAraH zakyaH prvrttyitum| nanu vyAvRttyA tayoH kalpanA bhaviSyatItyAha parivartana ke hue binA aisA kaha nahIM sakate ki pahale kArya ko nahIM kiyA thA para sahAyaka kAraNa milane para kArya kiyA ityaadi| isa prakAra sarvathA pRthak-pRthak sAmAnya aura vizeSa kI mAnyatA kathamapi siddha nahIM hotI hai| phalAbhAsa aba yahA~ phalAbhAsa kA varNana karate haiMphalAbhAsaM pramANAdabhinna bhinnameva vA / / 66 // sUtrArtha-pramANa se pramANa kA phala sarvathA bhinna hI hai athavA sarvathA abhinna hI hai aisA mAnanA phalAbhAsa hai| ise phalAbhAsa kisa kAraNa se kahate haiM, vaha batAte haiM abhede tadvyavahArAnupapatteH // 67 // sUtrArtha- yadi pramANa se pramANa kA phala sarvathA abhinna hI hai aisA svIkAra kiyA jAya to yaha pramANa hai aura yaha isakA phala hai aisA vyavahAra bana nahIM sktaa| kyoMki abheda meM isa taraha kA kathana honA azakya hai| yahA~ koI bauddha anuyAyI ziSya prazna karatA hai ki pramANa aura phala meM abheda hone para bhI vyAvRtti dvArA yaha pramANa kA phala hai aisA vyavahAra ho jAtA hai| isameM kyA doSa hai?
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/68-69 prameyakamalamArtaNDasAraH 285 vyAvRttyApi na tatkalpanA phalAntarAvyAvRttyA'phalatvaprasaGgAt // 68 // pramANAntarAdvyAvRttau vA'pramANatvasyeti // 69 // vyAvRttyApi na tat kalpanA phalAntarAd vyAvRtyA'phalatvaprasaGgAt // 68 // artha- pUrvokta prazna kA uttara dete haiM ki vyAvRtti-aphala kI vyAvRtti phala hai isa prakAra kI vyAvRtti se bhI pramANa ke phala kI vyavasthA nahIM hotI, kyoMki jaise vivakSita kisI pramANa kA phala aphala se vyAvRta hai vaise anya phala se bhI vyAvRtta hogA, aura jaba usako phalAntara se vyAvRtti karane ke liye baiTheMge taba vaha aphalarUpa hI siddha hogA? yahA~ samajhane yogya yaha hai ki bauddhamata meM zabda kA artha anyApoha kiyA hai jaise go zabda hai yaha go artha ko nahIM kahatA kiMtu ago kI vyAvRtti- ago kA abhAva hai- aisA kahatA hai, isa viSaya para apohavAda nAmA prakaraNa meM bahuta kucha kaha Aye haiM aura isa vyAvRtti yA anyApoha mata kA khaNDana kara Aye haiM, yahA~ para itanA samajhanA ki phala zabda kA artha aphala vyAvRtti hai| aisA karate haiM to usakA ghUma phirakara yaha artha nikalatA hai ki phala vizeSa se vyAvRtta honA, ataH aisA artha karanA galata hai| pramANAntarAt vyAvRttauvA'pramANatvasyeti // 69 // artha- tathA zabda kA artha anya vyAvRttirUpa hone se bauddha phala zabda kA artha aphala vyAvRtti [aphala nahIM honA] karate haiM to jaba aphala zabda kA artha karanA ho to kyA kareMge? aphala kI vyAvRtti hI to kareMge? jaise ki pramANa kI vyAvRtti apramANa hai- aisA artha karate haiM? kintu aisA artha karanA ayukta hai| pramANa se pramANa kA phala sarvathA abhinna yA sarvathA bhinna nahIM hotA ityAdi rUpa se abhI cauthe pariccheda meM vistArapUrvaka kaha Aye haiM, yahA~ punaH nahIM khte|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 prameyakamalamArtaNDasAra: 6/70-71 etacca phalaparIkSAyAM prapaJcitamiti punarneha prpnycyte| tasmAdvAstavo bhedaH // 700 pramANaphalayostavyavahArAnyathAnupapatteriti prekSAdakSaiH prtipttvym| astu tarhi sarvathA tayorbheda ityAzaGkApanodArthamAhabhede tvAtmAntaravattadanupapattiH(tteH) // 1 // tasmAd vAstavo bhedH||70|| sUtrArtha- vyAvRtti yA kalpanA mAtra se pramANa aura phala meM bheda hai aisA kahanA siddha nahIM hotA, ataH inameM jo bheda hai vaha vAstavika hai kAlpanika nhiiN| aisA svIkAra karanA caahie| yadi isa taraha na mAne to pramANa aura phala meM jo bheda vyavahAra dekhA jAtA hai ki yaha pramANa hai aura yaha usakA phala hai, ityAdi vyavahAra banatA nahIM, isa prakAra prekSAvAn puruSoM ko pramANa evaM phala ke viSaya ko samajhanA caahie| yahA~ para koI kahe ki pramANa aura phala meM Apa jaina vAstavika bheda svIkAra karate haiM, so sarvathA hI bheda mAnanA iSTa hai kyA? bhede tvAtmAntaravat tadanupapatteH // 71 // sUtrArtha- upayukta zaMkA kA samAdhAna karate hue kahate haiM ki pramANa aura phala meM bheda hai kintu isakA matalaba yaha nahIM karanA ki sarvathA bheda hai, sarvathA bheda aura vAstavika bheda ina zabdoM ke antara hai, sarvathA bheda kA artha to bhinna pRthak vastu rUpa hotA hai aura vAstava bheda kA artha kAlpanika bheda nahIM hai lakSaNa bheda Adi se bheda hai- aisA hotA hai| yadi pramANa aura phala meM sarvathA bheda mAne to anya AtmA kA phala jaise hamAre se bhinna hai vaise hamArA svayaM kA phala bhI hamAre se bhinna ThaharegA, phira yaha pramANa hamArA hai isakA phala yaha hai ityAdi vyapadeza nahIM hogA kyoMki vaha to hamAre AtmA se evaM pramANa se sarvathA bhinna
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/72 prameyakamalamArttaNDasAra samavAye'tiprasaGgaH // 72 ityapyuktaM ttraiv| 287 samavAye'tiprasaMgaH 1172 // sUtrArtha - samavAya sambandha ke mAnane para atiprasaGga AtA hai| yahA~ koI kahe ki pramANa se usakA phala hai to sarvathA pRthak, kintu ina donoM kA samavAya ho jAne se yaha isa pramANa kA phala hai aisA vyavahAra bana jAtA hai? yaha bAta asat hai, samavAya jaba svayaM pRthak hai to isa pramANa meM isa phala ko samaveta karanA hai, anya pramANa meM yA AkAzAdi meM nahIM, ityAdi rUpa viveka samavAya dvArA honA azakya hai bhinna samavAya to hara kisI pramANa ke sAtha hara kisI pramANa ke phala ko samaveta kara sakatA hai, isa taraha kA atiprasaMga hone ke kAraNa pramANa aura phala meM sarvathA bheda nahIM mAnanA caahiye| samavAya kisI guNa guNI Adi kA sambandha nahIM karAtA, kArya kAraNa kA sambandha nahIM karAtA ityAdi, isa viSaya meM samavAya vicAra nAmA prakaraNa meM kaha Aye haiN| yahA~ adhika nahIM khte| isa prakAra, pramANAbhAsa, saMkhyAbhAsa, viSayAbhAsa, aura phalAbhAsa ina cAroM kA varNana pUrNa huaa| / / tadAbhAsa prakaraNa samApta / /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/73 jayaparAjayavimarzaH athedAnIM pratipannapramANatadAbhAsasvarUpANAM vineyAnAM pramANatadAbhAsAvityAdinA phalamAdarzayatipramANa-tadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihRtAparihRtadoSau vAdinaH sAdhana-tadAbhAsau prativAdino dUSaNa-bhUSaNe ca // 73 // 63. pratipAditasvarUpau hi pramANatadAbhAsau yathAvatpratipannApratipannasvarUpau jayetaravyavasthAyA nibandhanaM bhvtH| tathAhi-caturaGgavAdamurarIkRtya vijJAtapramANatadAbhAsasvarUpeNa vAdinA samyakpramANe svapakSasAdhanAyopanyaste jaya-parAjaya vimarza aba jinhoMne pramANa aura pramANAbhAsa kA svarUpa jAnA hai aise ziSyoM ko pramANa aura pramANAbhAsa jAnane kA phala kyA hai vaha batAte haiM pramANa-tadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihRtA'parihRtadoSau vAdinaH sAdhana-tadAbhAsau prativAdino dUSaNa-bhUSaNe ca 1173 // 63. pramANa aura pramANAbhAsa kA svarUpa batA cuke haiM, yadi inakA svarUpa bhalI prakAra jAnA huA hai to vAda meM jaya hotI hai aura yadi nahIM jAnA huA hai to parAjaya hotI hai| sUtrArtha- vAdI ke dvArA prarUpita kiye pramANa aura pramANAbhAsa, prativAdI ke dvArA doSa rUpa se pragaTa kiye jAne para vAdI se parihAra doSa vAle rahate haiM, to ve vAdI ke lie sAdhana haiM aura doSoM kA parihAra nahIM kara pAtA hai to sAdhanAbhAsa hai, aura prativAdI ke lie yahI kramazaH dUSaNa aura bhUSaNa hai|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 prameyakamalamArtaNDasAraH 289 avijJAtatatsvarUpeNa tu tdaabhaase| prativAdinA vA'nizcitatatvasvarUpeNa duSTatayA samyakpramANepi tdaabhaastodbhaavitaa| nizcitatatsvarUpeNa tu tadAbhAse vAda ke cAra aMga haiM- sabhya, sabhApati, vAdI aura prativAdIinameM jo vAdI hai [sabhA meM pahalI bAra apanA pakSa upasthita karane vAlA puruSa] vaha yadi pramANa aura pramANAbhAsa kA svarUpa jAnA huA hai to svapakSa kI siddhi ke liye satyapramANa upasthita karatA hai aura yadi una pramANAdikA svarUpa nahIM jAnA huA hai to vaha asatya pramANa arthAt pramANAbhAsa ko upasthita karatA hai, aba sAmane jo prativAdI baiThA hai vaha yadi pramANAdi kA svarUpa nahIM jAnatA hai to vAdI ke satya pramANa ko bhI duSTatA se yaha to pramANAbhAsa hai- aisA doSodbhAvana karatA hai, aura koI anya prativAdI yadi hai to vaha pramANa Adi kA svarUpa jAnane vAlA hone se vAdI ke asatya pramANa meM hI tadAbhAsatA "tumane yaha pramANAbhAsa upasthita kiyA" aisA doSodbhAvana karatA hai| aba yadi vAdI usa doSodbhAvana ko haTAtA hai to usake pakSa kA sAdhana hotA hai aura prativAda ko dUSaNa prApta hotA hai aura kadAcit vAdI apane Upara diye hue doSodbhAvana ko nahIM haTAtA taba to usake pakSa kA sAdhana nahIM ho pAtA aura prativAdI ko bhUSaNa prApta hotA hai [arthAt prativAdI ne doSodbhAvana kiyA thA vaha ThIka hai aisA nirNaya hotA hai| yahAM AcArya kahanA cAhate haiM ki- vastutva kA svarUpa batalAne vAlA samyagjJAna svarUpa pramANa hotA hai| pramANa ke bala se hI jagat ke jitane bhI padArtha haiM unakA bodha hotA hai| jo samyagjJAna nahIM hai usase vastu svarUpa kA nirNaya nahIM hotA hai| jina puruSoM kA jJAna AvaraNa karma se rahita hotA hai ve hI pUrNarUpa se vastu tattva ko jAna sakate haiN| vartamAna meM aisA jJAna aura jJAna ke dhArI upalabdha nahIM haiM ataH vastu ke svarUpa meM vividha mata vAloM meM paraspara meM apane apane mata kI siddhi ke liye vAda huA karate the| yahA~ para usI vAda ke viSaya meM kathana ho| vAda ke cAra aMga kA svarUpa isa prakAra haivAdI-jo sabhA meM sabase pahale apanA pakSa upasthita karatA hai,
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 prameyakamalamArtaNDasAra: 6/73 tdaabhaastodbhaavitaa| evaM tau pramANatadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihatAparihatadoSau vAdinaH sAdhanatadAbhAsau, prativAdino dUSaNabhUSaNe ca bhvtH| prativAdI- jo vAdI ke pakSa ko asiddha karane kA prayatna karatA hai, sabhya- vAda ko sunane dekhane vAle evaM prazna kartA madhyastha loga sabhApati-vAda meM kalaha nahIM hone denA, donoM pakSoM ko jAnane vAlA evaM jaya parAjaya kA nirNaya dene vAlA sajjana puruss| vAdI aura prativAdI ve hI hone cAhiye jo pramANa aura pramANAbhAsa kA svarUpa bhalI prakAra se jAnate hoM, apane apane mata meM niSNAta hoM, evaM anumAna prayoga meM atyanta nipuNa hoM, kyoMki vAda meM anumAna pramANa dvArA hI prAyaH svapakSa ko siddha kiyA jAtA hai| vAdI pramANa aura pramANAbhAsa ko acchI taraha jAnatA ho to apane pakSa ko siddha karane ke liye satya pramANa upasthita karatA hai, prativAdI yadi nyAya karane ke liye satya pramANa upasthita karatA hai, prativAdI yadi nyAya ke krama kA ullaMghana nahIM karatA aura usa pramANa ke svarUpa ko jAnane vAlA hotA hai to usa satya pramANa meM koI dUSaNa nahIM de pAtA aura isa taraha vAdI kA pakSa siddha ho jAtA hai tathA Age bhI prativAdI yadi kucha praznottara nahIM kara pAtA to vAdI kI jaya bhI ho jAtI hai tathA vAdI yadi pramANAdi ko ThIka se nahIM jAnatA to svapakSa ko siddha karane ke liye pramANAbhAsa asatya pramANa upasthita karatA hai taba prativAdI usake pramANa ko sadoSa batA detA hai| aba yadi vAdI usa doSa ko dUra kara detA hai to ThIka hai anyathA usakA pakSa asiddha hokara Age usakI parAjaya bhI ho jAtI hai| kabhI aisA bhI hotA hai ki vAdI satya pramANa upasthita karatA hai to bhI prativAdI usako parAjita karane ke liye usa pramANa ko dUSita ThaharAtA hai| taba vAdI usa doSa kA yadi parihAra kara pAtA hai to ThIka varanA parAbhava hone kI saMbhAvanA hai| kabhI aisA bhI hotA hai ki vAdI dvArA sahI pramANa yukta pakSa upasthita kiyA hai to bhI prativAdI apane mata kI apekSA yA vacana cAturya
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 prameyakamalamArtaNDasAraH 291 64. nanu caturaGgavAdamurarIkRtyetyAdyayuktamuktam: vAdasyAvijigISuviSayatvena cturnggtvaasmbhvaat| na khalu vAdo vijigISatorvarttate tttvaadhyvsaaysNrkssnnaarthrhittvaat| yastu vijigISato sau tathA siddhaH yathA jalpo vitaNDA ca, tathA ca vAdaH, tasmAnna vijigiisstoriti| na hi vAdastattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthI bhavati; jalpavitaNDayoreva tttvaat| taduktam se usa pramANa ko sadoSa batAtA hai| aise avasara para bhI vAdI yadi usa doSa kA parihAra karane meM asamartha ho jAtA hai to bhI vAdI kA parAjaya honA saMbhava hai| isa vivecana se spaSTa hotA hai ki apane pakSa ke Upara, pramANa ke Upara prativAdI dvArA diye gaye doSoM kA nirAkaraNa kara sakanA hI vijaya kA hetu hai| jaina ke dvArA vAda kA lakSaNa sunakara yauga apanA mata upasthita karate haiM 64. yoga- vAda ke cAra aMga hote haiM ityAdi jo abhI jaina ne kahA vaha ayukta hai| vAda meM jItane kI icchA nahIM hone ke kAraNa sabhya Adi cAra aMgoM kI vahA~ saMbhAvanA nahIM hai| vijaya pAne kI icchA hai jinheM aise vAdI prativAdiyoM ke bIca meM vAda nahIM calatA, kyoMki vAda tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa nahIM karatA, jo vijigISuoM ke bIca meM hotA hai vaha aisA nahIM hotA, jaise jalpa aura vitaMDA meM tattvAdhyavasAya saMrakSaNa hone se ve vijigISu puruSoM meM calate haiM, vAda aisA tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa to karatA nahIM ataH vijigISu puruSoM ke bIca meM nahIM hotaa| isa prakAra paMcAvayavI anumAna dvArA yaha siddha huA ki vAda ke cAra aMga nahIM hote aura na usako vijigISu puruSa karate haiN| yahA~ koI kahe ki vAda bhI tattvAdhyavasAya ke saMrakSaNa ke liye hotA hai aisA mAnA jAya? so yaha kathana ThIka nhiiN| jalpa aura vitaMDA se hI tattva saMrakSaNa ho sakatA hai, anya se nhiiN| kahA bhI hai- jaise bIja aura aMkuroM kI surakSA ke liye kAToM kI bAr3a lagAyI jAtI hai, vaise tattvAdhyavasAya ke saMrakSaNa hetu jalpa aura vitaMDA kiye jAte haiN|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/73 "tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpavitaNDe bIjaprarohasaMrakSaNArtha kaMTakazAkhAvaraNavat"20 iti| 65. tadapyasamIcInam: vaadsyaavijigiissvissytvaasiddheH| tathAhi-vAdo nAvijigISuviSayo nigrahasthAnavattvAt jlpvitnnddaavt| na cAsya nigraha sthAnavattvamasiddham; 'siddhAntAviruddhaH' ityanenApasiddhAntaH, 'paJcavayavopapannaH' ityatra paJcagrahaNAt nyUnAdhike, avayavopapannagrahaNAddhetvAbhAsapaJcaka cetyaSTanigrahasthAnAnAM vAde niymprtipaadnaat| 65. jaina- yaha kathana ThIka nahIM hai, vAda ko jo Apane vijigISu puruSoM kA viSaya nahIM mAnA vaha bAta asiddha hai, dekhiye anumAna prasiddha bAta hai ki- vAda avijigISu puruSoM kA viSaya nahIM hotA, kyoMki vaha nigraha sthAnoM se yukta hai, jaise jalpa vitaMDA nigrahasthAna yukta hone se avijigISu puruSoM ke viSaya nahIM haiN| vAda nigrahasthAna yukta nahIM haiM yaha to bAta hai nahIM, kyoMki Apa yauga ke yahA~ vAda kA jo lakSaNa pAyA jAtA hai usase siddha hotA hai ki vAda meM ATha nigrahasthAna hote haiM, arthAt 'pramANatarkasAdhanopAlaMbhaH siddhAntAviruddhaH paMcAvayavopapannaH, pakSa pratipakSaparigraho vAdaH" aisA vAda kA lakSaNa Apake yahA~ mAnA hai, isa lakSaNa se rahita yadi koI vAda kA prayoga kare to nigrahasthAna kA pAtra banatA hai| siddhAnta aviruddha vAda na ho to apasiddhAnta nAma kA nigrahasthAna hotA hai, anumAna ke pA~ca avayava hI hone cAhiye aisA vAda kA lakSaNa thaa| una pA~ca avayavoM se kama yA adhika avayava prayukta hote haiM to kramazaH nyUna aura adhika aise do nigraha sthAnoM kA bhAgI banatA hai evaM pA~ca hetvAbhAsoM meM se jo hetvAbhAsa yukta vAda kA prayoga hogA vaha vaha nigrahasthAna AyegA isa taraha pA~ca hetvAbhAsoM ke nimitta se pA~ca nigrahasthAna hote haiM aisA yoga ke yahA~ batAyA gayA hai ataH jalpa aura vitaMDA ke samAna vAda bhI nigrahasthAna yukta hone se vijigISuoM ke bIca meM hotA hai aisA siddha hotA hai| 20. nyAyasUtra 4/2/50
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 prameyakamalamArtaNDasAraH 293 66. nanu vAde satAmapyeSAM nigrahabudhyodbhAvanAbhAvAnna vijigiissaasti| taduktam-"tarkazabdena bhUtapUrvagatinyAyena vItarAgakathAtvajJApanAdudbhAvananiyamopalabhyate" tena siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapanna iti cottarapadayo: samastanigrahasthAnAdhupalakSaNArthatvAdvAde'pramANabuddhyA pareNa chalajAtinigrahasthAnAni prayuktAni na nigrahabudhdhodbhAvyante kintu nivaarnnbudhyaa| tattvajJAnAyAvayoH pravRttirna ca sAdhanAbhAso dUSaNAbhAso vA tddhetuH| ato na tatprayogo yukta iti| sahA 66. yoga- yadyapi uparyukta nigrahasthAna vAda meM bhI hote haiM kintu unako paravAdI kA nigraha ho jAya isa buddhi se prakaTa nahIM kiyA jaataa| ata: isa vAda meM vijigISA [jItane kI icchA] nahIM hotii| kahA bhI hai vAda kA lakSaNa karate samaya tarka zabda AyA hai vaha bhUtapUrva gati nyAya se vItarAga kathA kA jJApaka hai ataH vAda meM nigraha sthAna kisa prakAra se prakaTa kiye jAte haiM usakA niyama mAlUma par3atA hai, bAta yaha hai ki "yahA~ para yahI artha lagAnA hogA anya nahIM" ityAdi rUpa se vicAra karane ko tarka kahate haiN| jaba vAdI prativAdI vyAkhyAna kara rahe hoM taba unakA jo vicAra calatA hai usameM vItarAgatva rahatA hai| aise hI vAda kAla meM bhI vItarAgatva rahatA hai vAda kAla kI vItarAgatA tarka zabda se hI mAlUma par3atI hai, matalaba yaha hai ki vyAkhyAna-upadeza ke samaya aura vAda ke samaya vAdI prativAdI vItarAga bhAva se tattva kA pratipAdana karate haiM, hAra-jIta kI bhAvanA se nahIM- aisA niyama hai| pramANatarka sAdhanopAlaMbha sahita vAda hotA hai isa pada se tathA siddhAnta aviruddha, paMcAvayavopapanna ina uttara padoM se sAre hI nigrahasthAna saMgRhIta hote haiM ina nigrahasthAnoM kA prayoga para kA nigraha karane kI buddhi se nahIM hotA kintu nivAraNa buddhi se hotA hai tathA upalakSaNa se jAti, chala Adi kA prayoga bhI nigraha buddhi se na hokara nivAsa buddhi se hotA hai aisA niyama hai, jaba vAda meM vAdI prativAdI pravRta hote haiM taba unakA paraspara meM nirNaya rahatA hai ki apane donoM kI jo vacanAlApa kI pravRtti
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 294 prameyakamalamArtaNDasAraH 67. tadapyasAmpratam: jalpavitaNDayorapi tthodbhaavnniymprsnggaat| tayostattvAdhyavasAyasaMrakSaNAya svymbhyupgmaat| tasya ca chalajAtinigrahasthAnaiH krtumshkytvaat| parasya tUSNIbhAvArthaM jalpavitaNDayozchalAdhudbhAvanamiti cet, na; tathA parasya tuussnniibhaavaabhaavaad'sduttraannaamaanntyaat|| 68. [na ca] tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvarahitatvaM ca vAde'siddhamaH ho rahI hai vaha tattva jJAna ke liye ho rahI hai, na ki eka dUsare ke sAdhanAbhAsa kA dUSaNAbhAsa ko batalAne [yA hAra jIta karAne] ke liye ho rahI hai, ityaadi| itane vivecana se nizcita ho jAtA hai ki vAda kAla meM nigrahasthAnoM kA prayoga nigraha buddhi se karanA yukta nhiiN| 67. jaina- yaha kathana ThIka nahIM hai| yadi vAda meM nigrahasthAna Adi kA prayoga nigraha buddhi se na karake nivAraNa buddhi se kiyA jAtA hai aisA mAnate haiM to jalpa aura vitaMDA meM bhI ina nigraha sthAnAdi kA nivAraNa buddhi se prayoga hotA hai aisA mAnanA caahie| Apa svayaM jalpa aura vitaMDA ko tattvAdhyavasAya ke saMrakSaNa ke liye mAnate haiM, kahane kA abhiprAya yahI hai ki tattvajJAna ke liye vAda kiyA jAtA hai aisA Apa yauga ne abhI kahA thA so yahI tattvajJAna ke lie jalpa aura vitaMDA bhI hote haiM, tattvajJAna aura tattvAdhyavAsAya saMrakSaNa inameM koI vizeSa antara nahIM hai tathA tattvAdhyavasAya kA jo saMrakSaNa hotA hai vaha chala, jAti aura nigraha sthAnoM dvArA karanA azakya bhI hai| yoga- tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa to chalAdi dvArA nahIM ho pAtA kintu jalpa aura vitaNDA meM unakA udbhAvana isaliye hotA hai ki paravAdI cupa ho jaayeN| jaina- aisA karane para bhI paravAdI cupa nahIM raha sakatA, kyoMki asat uttara to anaMta ho sakate haiN| asatya praznottarI kI kyA gaNanA? yoga ne jo kahA thA ki vAda tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa nahIM karatA ityAdi, so bAta asiddha hai, ulaTe vAda hI usakA saMrakSaNa karane meM samartha hotA hai| 68. hama siddha karake batAte haiM-tattvAdhyavasAya kA rakSaNa vAda
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 prameyakamalamArtaNDasAraH 295 tasyaiva ttsNrkssnnaarthtvopptteH| tathAhi-vAda eva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaH, pramANatarkasAdhanopAlambhatve siddhAntAviruddhatve paJcAvayavopapannatve ca sati pakSapratipakSaparigrahavattvAt, yastu na tathA sa na tathA yathAkrozAdiH, tathA ca vAdaH, tasmAttatvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha iti| 69. na cAyamasiddho hetuH; "pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAda:"21 itybhidhaanaat| 'pakSapratipakSaparigrahavattvAt' ityucyamAne jalpopi tathA syAdityavadhAraNavirodhaH, tatparihArArthaM prmaanntrksaadhnopaalmbhtvvishessnnm| na hi jalpe tadasti, "yathoktopapannazchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jlpH|"22 itybhidhaanaat| nApi vitaNDA dvArA hI ho sakatA hai jalpa aura vitaMDA dvArA nahIM, kyoMki vAda cAra vizeSaNoM se bharapUra hai arthAt pramANa tarka, svapakSa sAdhana, parapakSaupAlaMbha dene meM samartha vAda hI hai yaha siddhAnta se aviruddha rahatA hai, tathA anumAna ke pA~ca avayavoM se yukta hokara pakSa pratipakSa ke grahaNa se bhI yukta hai jo itane guNoM se yukta nahIM hotA vaha tattvAdhyavasAya kA rakSaNa bhI nahIM karatA, jaise Akroza gAlI vagairaha ke vacana tattva kA saMrakSaNa nahIM krte| veda pramANa, tarka ityAdi se yukta hai ataH tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa karane ke liye hotA hai| 69. yaha pramANa tarka sAdhanopAlaMbhatva ityAdi se yukta jo hetu hai vaha asiddha nahIM samajhanA, Apa yoga kA sUtra hai ki "pramANatarkasAdhanopAlaMbhaH siddhAMtAviruddhaH paMcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH" arthAt vAda pramANa, tarka, sAdhanopAlaMbha ityAdi vizeSaNa yukta hotA hai aisA isa sUtra meM nirdeza pAyA jAtA hai, yadi isa sUtra meM "pakSapratipakSaparigrahavatva" itanA hI hetu dete arthAt vAda kA itanA lakSaNa karate to jalpa bhI isa prakAra kA hone se usameM yaha lakSaNa calA jAtA aura yaha avadhAraNa nahIM ho pAtI ki kevala vAda hI isa lakSaNa vAlA hai| isa doSa kA parihAra karane ke liye pramANa tarka sAdhanopAlaMbhayukta 21. nyAyasUtra 1/2/1 22. nyAyasUtra 1/2/2
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 296 prameyakamalamArtaNDasAraH tathAnuSajyate; jalpasyaiva vitaNDArUpatvAt, "sa pratipakSasthApanAhIno vitnnddaa|"23 itybhidhaanaat| 70. nApi vitaNDA tathAnuSajyate; jalpasyaiva vitaNDArUpatvAt, "sa pratipakSasthApanAhIno vitnnddaa|"24 iti vcnaat| sa yathokto jalpaH pratipakSasthApanAhInatayA vizeSito vitaNDAtvaM prtipdyte| vaitaNDikasya ca svapakSa eva sAdhanavAdipakSApekSayA pratipakSo hstiprtihstinyaayen| tasminpratipakSe vaitaNDiko hi na sAdhanaM vkti| kevalaM parapakSanirAkaraNAyaiva pravarttate iti vyaakhyaanaat| vAda hotA hai aisA vAda kA vizeSaNa diyA hai, jalpa meM yaha vizeSaNa Age hone para bhI Age siddhAnta avirUddha Adi vizeSaNa nahIM pAye jAte, jalpa kA lakSaNa to itanA hI hai ki- "yathoktopapannachalajAti nigrahasthAna sAdhanopAlaMbho jalpaH" arthAt pramANa tarka Adi se yukta evaM chala jAti nigrahasthAna sAdhana upAlaMbha se yukta aisA jalpa hotA hai, ata: vAda kA lakSaNa jalpa meM nahIM jAtA aura isI vajaha se hetu vyabhicarita nahIM hotaa| 70. vitaMDA bhI tattvAdhyavasAya saMrakSaNa nahIM karatA, kyoMki vitaNDA jalpa ke samAna hI hai "sapratipakSasthApanAhIno vitaMDA" jalpa ke lakSaNa meM pratipakSa kI sthApanA se rahita lakSaNa kara deM to vitaMDA kA svarUpa bana jAtA hai| jisameM pratipakSa kI sthApanA nahIM ho aisA jalpa hI vitaMDApane ko prApta hotA hai| vitaMDA ko karane vAlA vaitaMDika kA jo svapakSa hai vahI prativAdI kI apekSA pratipakSa bana jAtA hai, jaise ki hAthI hI anya hAthI kI apekSA prati hAthI kahA jAtA hai| isa prakAra vaitaMDika jo sAmane vAle puruSa ne pakSa rakhA hai usameM dUSaNa mAtra detA hai kiMtu apanA pakSa rakhakara usakI siddhi ke lie kucha hetu prastuta nahIM karatA, kevala para pakSa kA nirAkaraNa karane meM hI lagA rahatA hai| 23. nyAyasUtra 1/2/2 nyAyasUtra 1/2/3
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 prameyakamalamArtaNDasAraH 297 ____71. pakSapratipakSau ca vastudharmavekAdhikaraNau viruddhaavekkaalaavnvsitau| vastudharmAviti vastuvizeSau vstunH| sAmAnyenAdhigatvAdvizeSato'nadhigatatvAcca vizeSAvagamanimitto vicaarH| ekAdhikaraNAviti, nAnAdhikaraNau vicAraM na prayojayata ubhayo:pramANopapatteH; tadyathA-anityA buddhirnitya aatmeti| aviruddhAvapyevaM vicAraM na prayojayataH, tadyathA-kriyAvaddravyaM gunnvcceti| ekakAlAviti, bhinnakAlayorvicArAprayojakatvaM pramANopapatteH, kahane kA abhiprAya yahI hai ki jalpa aura vitaMDA meM yahI antara hai ki jalpa meM to pakSa pratipakSa donoM rahate haiM kintu vitaMDA meM pratipakSa nahIM rahatA, isa prakAra Apa yauga ke yahA~ jalpa aura vitaMDA ke viSaya meM vyAkhyAna pAyA jAtA hai| 71. aba yahA~ para yaha dekhanA hai ki pakSa aura pratipakSa kise kahate haiM, "vastudharmoM, ekAdhikaraNau, viruddhau, eka kAlau, anavasitau pakSa- pratipakSau" vastu ke dharma ho, eka adhikaraNabhUta ho, viruddha ho, eka kAla kI apekSA liye ho aura anizcita ho ve pakSa pratipakSa kahalAte isako spaSTa karate haiM-vastu ke vizeSa dharma pakSa-pratipakSa banAye jAte haiM kyoMki sAmAnya se jo jAnA hai aura vizeSa rUpa se nahIM jAnA hai usI vizeSa ko jAnane ke liye vicAra [vAda vivAda] pravRtta hotA hai, hai, nAnA adhikaraNa meM sthita dharmoM ke viSaya meM vicAra kI jarUrata hI nahIM, kyoMki nAnA adhikaraNa meM to ve pramANa siddha hI rahate haiM jaise buddhi anitya hai aura AtmA nitya hai aisA kisI ne kahA to isameM vicAra-vivAda nahIM hotA ve nitya anitya to apane apane sthAna meM haiN| kintu jahA~ eka hI AdhAra meM do vizeSoM ke viSaya meM vicAra calatA ho ki ina donoM meM se yahA~ kauna hogA? jaise udAharaNa ke rUpa meM zabda meM eka vyakti to nitya dharma mAnatA hai aura eka vyakti anitya dharma, taba vicAra pravRtta hogA, pakSa pratipakSa rakhA jAyegA, eka kahegA zabda meM nityatva aura dUsarA kahegA zabda meM anityatva hai|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/73 yathA kriyAvadravyaM niSkriyaM ca kAlabhede sti| tathA'vasitau vicAra na prayojayataH; nizcayottarakAlaM vivAdAbhAvAdityanavasitau tau nirdissttau| evaMvizeSaNau dharmoM pkssprtipkssau| tayoH parigraha itthaMbhAvaniyamaH 'evaMdharmAyaM dharmI naivaMdharmA' iti c| tataH pramANatarkasAdhanopalambhatvavizeSaNasya pakSapratipakSaparigrahasya jalpavitaNDayorasambhavAt siddhaM vAdasyaiva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvaM laabhpuujaakhyaativt| yadi ve do dharma paraspara meM viruddha na ho to bhI vicAra kA koI prayojana nahIM rahatA, jaise dravya kriyAvAna hotA hai aura guNavAna bhI hotA hai taba kriyA aura guNa kA virodha nahIM hone se yahA~ vicAra kI jarUrata nhiiN| ve do dharma eka kAla meM vivakSita ho to vicAra hogA, bhinnakAla meM vicAra kI AvazyakatA nahIM rahatI, bhinnakAla meM to ve dharma ekAdhAra meM raha sakate haiM, jaise (yauga mata kI apekSA) kAla bheda se dravya meM sakriyatva aura niSkriyatva raha jAtA hai| jina dharmoM kA nizcaya ho cukA hai unameM vicAra karane kA prayojana nahIM rahatA, kyoMki nizcaya hone ke bAda vivAda nahIM hotA ata: anavasita-anizcita dharmoM ke viSaya meM vicAra karane ke liye pakSa pratipakSa sthApita kiye jAte haiN| eka kahatA hai ki isa prakAra ke dharma se yukta hI dharmI hotA hai to dUsarA vyakti prativAdI kahatA hai ki nahIM, isa prakAra ke dharma se yukta nahIM hotA ityaadi| isa prakAra pramANa, tarka sAdhana, upalambhAdi vizeSaNa vAle pakSa pratipakSa kA grahaNa jalpa aura vitaMDA meM nahIM hotA aisA siddha hotA hai kevala vAda meM hI isa prakAra ke vizeSaNa vAle pakSAdi hote haiM aura vaha vAda hI tattvAdhyavasAya ke saMrakSaNa ke lie hotA hai [kiyA jAtA hai] aisA siddha huA, jisa prakAra vAda se khyAti pUjA lAbha kI prApti hotI hai usI prakAra tattvAdhyavasAya kA rakSaNa bhI hotA hai aisA mAnanA caahiye| isa saMpUrNa carcA ko yahA~ hama isa prakAra samajhane kA prayAsa
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 prameyakamalamArtaNDasAraH 299 kreNge| jaise- yauga kA kahanA hai ki vAda meM apane-apane tattva ke nizcaya kA rakSaNa nahIM ho sktaa| tattva kA saMrakSaNa to jalpa aura vitaMDA se hotA hai| taba AcArya prabhAcandra unako samajhA rahe haiM ki Apake yahA~ jo vAda Adi kA lakSaNa kiyA hai usase siddha hotA hai ki vAda se hI tattva saMrakSaNa hotA hai, jalpa aura vitaMDA se nahIM, vitaMDA meM to pratipakSa kI sthApanA hI nahIM hotI, tathA ina donoM meM siddhAnta aviruddhatA bhI nahIM, vAda meM aisA nahIM hotA, vAda karane vAle puruSa apane-apane pakSa kI sthApanA karate haiM tathA unakA vAda pramANa, tarka Adi se yukta hotA hai evaM siddhAnta se aviruddha bhI hotA hai| sabhA ke madhya meM vAdI prativAdI jo apanA-apanA pakSa upasthita karate haiM usake viSaya meM carcA karate hue AcArya prabhAcandra ne kahA hai ki taba taka hI padArtha ke guNa dharma ke bAre meM vivAda yA matabheda hotA hai jaba taka apanI apanI mAnyatA siddha karane ke liye sabhApati ke samakSa vAdI prativAdI upasthita hokara usa padArtha ke guNa dharma ke viSaya meM apanA apanA pakSa rakhate haiN| jaise eka puruSa ko zabda ko nitya siddha karanA hai aura eka puruSa ko usI zabda ko anitya siddha karanA hai, pakSa pratipakSa donoM kA adhikaraNa vahI zabda hai| nitya aura anitya paraspara viruddha haiM isIliye una puruSoM ke madhya meM vivAda khar3A huA hai| yadi aviruddha dharma hote to vivAda yA vicAra karane kI jarUrata nahIM hotI, tathA ye donoM dharma nitya anitya eka sAtha eka vastu mAnane kI bAta AtI hai taba vivAda par3atA hai tathA una dharmoM kA eka vastu meM yadi pahale se nizcaya ho cukA hai to bhI vivAda nahIM hotaa| anizcita guNa dharma meM hI vivAda hotA hai| isa prakAra pakSa pratipakSa kA svarUpa bhalI prakAra se jAnakara hI vAdI prativAdI sabhA meM upasthita hote haiM aura aise pakSa pratipakSa Adi ke viSaya meM jAnakara puruSa hI vAda karake tattva nizcaya kA saMrakSaNa kara sakate haiM, jalpa aura vitaMDA meM yaha saba sambhava nahIM, kyoMki na inameM itane sunizcita niyama rahate haiM aura na inako karane vAle puruSa aisI
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/73 72. tattvasyAdhyavasAyo hi nizcayastasya saMrakSaNaM nyAyabalAnnikhilabAdhakanirAkaraNam, na punastatra bAdhakamudrAvayato yathAkathaJcinnirmukhIkaraNaM lakuTacapeTAdibhistannyakkaraNasyApi tttvaadhyvsaaysNrkssnnaarthtvaanussnggaat| na ca jalpavitaNDAbhyAM nikhilbaadhkniraakrnnm| chalajAtyupakramaparatayA tAbhyAM kSamatA ko gherate haiN| isa prakAra prabhAcandrAcArya ne unhIM yauga ke siddhAnta ke anusAra yaha siddha kiyA hai ki jalpa aura vitaMDA se tattva saMrakSaNa nahIM hotA, apitu vAda se hI hotA hai| ___72. "tattvAdhyavasAya saMrakSaNa" isa zabda ke artha para vicAra karate haiM-tattva kA adhyavasAya arthAt nizcaya honA usakA saMrakSaNa karanA arthAt hamane jo tattva kA nirNaya kiyA huA hai usameM koI bAdhA kare to usa sampUrNa bAdhA ko nyAya bala se dUra karanA, isa taraha tattvAdhyavasAya saMrakSaNa kA artha hai| tattva nizcaya kA saMrakSaNa, bAdhA dene vAle puruSa kA mukha jaisA bane vaisA vAda karanA nahIM hai, arthAt apane pakSa meM prativAdI ne bAdhaka pramANa upasthita kiyA ho to usakA nyAyapUrvaka nirAkaraNa karanA to ThIka hai kintu nirAkaraNa kA matalaba yaha nahIM hai ki prativAdI kA mukha cAhe jaise bhI baMda kara deN| aisA karane se koI tattva nizcaya kA saMrakSaNa nahIM hotaa| yadi prativAdI kA mukha baMda karane se hI iSTa siddha hotA hai to lAThI capeTA Adi se bhI prativAdI kA mukha baMda kara sakate haiM aura tattva saMrakSaNa kara sakate haiM? kintu aisA nahIM hotA hai| koI kahe ki jalpa aura vitaMDA se to sampUrNa bAdhAoM kA nirAkaraNa ho sakatA hai, taba yaha bAta galata hai| jalpa aura vitaMDA meM to nyAyapUrvaka nirAkaraNa nahIM hotA kintu chala aura jAti ke prastAva se bAdhA kA nirAkaraNa karate haiN| isa taraha ke nirAkaraNa karane se to saMzaya aura viparyaya paidA hotA hai| jalpa aura vitaNDA meM pravRtta hue puruSa prativAdI ke mukha ko baMda karane meM hI lage rahate haiN| yadi kadAcit unake tattva-adhyavasAya ho to bhI prAznika logoM kA saMzaya yA viparyaya ho jAtA hai ki kyA isa vaitaMDika ko tattvAdhyavasAya
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 prameyakamalamArtaNDasAraH 301 saMzayasya viparyayasya vA jnnaat| tattvAdhyavasAye satyapi hi paranirmukhIkaraNe pravRttau prAznikAstatra saMzerate viparyayasyanti vA-'kimasya tattvAdhyavasAyosti kiM vA nAstIti, nAstyeveti vA' paranirmukhIkaraNamAtre tattvAdhyavasAyarahitasyApi pravRttyupalambhAt tattvopaplavavAdivat tathA cAkhyAtirevAsya prekSAvatsu syAditi kutaH pUjA lAbho vA! 73. tataH siddhazcaturaGgo vAda: svAbhipretArthavyavasthApanaphalatvAdvAdatvAdvA lokprkhyaatvaadvt| ekAGgasyApi vaikalye prstutaarthaa'prismaapteH| tathA hi| ahaGkAragrahagrastAnAM maryAdAtikrameNa pravartamAnAnAM zaktitrayasamanvitaudAsInyAdiguNopetasabhApatimantareNa hai yA nahIM? athavA mAlUma par3atA hai ki ise tattva kA nizcaya huA hI nahIM ityaadi| bAta yaha hai ki paravAdI kI jabAna baMda kara denA use niruttara karanA ityAdi kArya ko karanA to jise tattvAdhyavasAya nahIM huA aisA puruSa bhI kara sakatA hai ataH prAznika mahAzayoM ko saMdehAdi hoMge ki tattvopallavAdI ke samAna yaha vAdI tattva nizcaya rahita dikhAI de rahA hai ityaadi| jaba isa taraha vAdI kevala paravAdI ko nirmukha karane meM pravRtti karegA to buddhimAna puruSoM meM usakI aprasiddhi hI hogii| phira khyAti aura lAbha kahA~ se hoMge? arthAt nahIM ho skte| 73. isa prakAra jo zurU meM hama jaina ne kahA thA ki caturaMgavAda hotA hai, ataH vaha siddha huA, bAda ke cAra aMga hote haiM yahI apane icchita tattva kI vyavasthA karatA hai saccA varadapanA to isI meM hai| jaise ki loka prasiddha vAda meM vAdapanA yA tattva vyavasthA hone se caturaMgatA hotI hai| yaha nizcita samajhanA ki yadi vAda meM eka aMga bhI nahIM rahegA to vaha prastuta artha jo tattvAdhyavasAya saMrakSaNa hai use pUrNa nahIM kara sktaa| aba Age vAda ke cAra aMga siddha karate haiM, sabase pahale sabhApati ko dekhe, vAda sabhA meM jaba vAdI prativAdI ahaMkAra se grasta hokara maryAdA kA ullaMghana karane laga jAte haiM taba unako prabhutva zakti, utsAha, zakti aura mantra zakti aisI tIna zaktiyoM se yukta udAsInatA,
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 prameyakamalamArtaNDasAraH 6/73 apakSapatitAH prAjJAH siddhaantdvyvedinH| asadvAdaniSeddhAraH prAznikAH pragrahA iv| ityevaMvidhaprAznikAMzca vinA ko nAma niyAmaka: syAt? pramANatadAbhAsaparijJAnasAmopetavAdiprativAdibhyAM ca vinA kathaM vAdaH pravarteta? pApabhIrutA guNoM se yukta aise sabhApati ke binA kauna roka sakatA hai? tathA apakSapAtI, prAjJa, vAdI prativAdI donoM ke siddhAnta ko jAnane vAle asatyavAda kA niSedha karane vAle aise prAznika-sabhya huA karate haiM jo bailagAr3I ko calAne vAle gAr3IvAna jaise bailoM ko niyantraNa meM rakhate haiM vaise hI ve vAdI prativAdI ko niyantraNa meM rakhate haiM unako maryAdA kA ullaMghana nahIM karane dete| pramANa aura pramANAbhAsa ke svarUpa ko jAnane vAle vAdI-prativAdI ke binA to vAda hI kaisA? isa prakAra nizcita hotA hai ki vAda ke cAra aMga hote haiN|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 303 atha saptamaparicchedaH nayavimarzaH prAcAM vAcAmamRtataTinIpUrakarpUrakalpAn, bandhAna(nma )ndA navakukavayo nUtanIkurvate ye| te'yaskArAH subhaTamukuTotpATipANDityabhAjam , bhittvA khaGga vidadhati navaM pazya kuNThaM kutthaarm|| nanUktaM pramANetarayorlakSaNamakSUNaM nayetarayostu lakSaNaM noktam, taccAvazyaM vaktavyam, tadavacane vineyAnAM nA'vikalA vyutpattiH syAt ityAzaGkamAnaM prtyaahsmbhvdnydvicaarnniiym|| saptama pariccheda naya vivecana yahA~ para koI vinIta ziSya prazna karatA hai ki AcArya maNikyanandI ne pramANa aura pramANabhAsoM ko nirdoSa lakSaNa pratipAdita kara diyA kintu naya aura nayabhAsoM kA lakSaNa abhI taka nahIM kahA usako avazya kahanA cAhie, kyoMki usake na kahane para ziSyoM ko pUrNa jJAna nahIM hogA? isa prakAra zaMkA karane vAle ziSya ke prati AcArya kahate saMbhavadanyad vicaarnniiym||1|| sUtrArtha- anya jo nayAdi hai usakA bhI vicAra kara lenA caahie| saMbhavad pada kA artha hai vidyamAna pUrva meM kahe hue pramANa aura
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 sambhavadvidyamAnaM kazcitAtpramANatadAbhAsalakSaNAdanyat nayanayAbhAsayolakSaNaM vicAraNIyaM nayaniSThaidigmAtrapradarzanaparatvAdasya pryaassyeti| tallakSaNaM 1. tatrA'nirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nyH| nirAkRtapratipakSastu nyaabhaasH| ityanayoH saamaanylkssnnm| sa ca dvedhA drvyaarthik-pryaayaarthikviklpaat| dravyamevArtho viSayo yasyAsti sa drvyaarthikH| paryAya evArtho yasyAstyasau pryaayaarthikH| iti nyvishesslkssnnm| tatrAdyo naigamasaGgrahavyavahAravikalpAt trividhH| dvitIyastu RjusUtrazabdasamabhirUdvaivaM pramANAbhAsoM ke jo lakSaNa haiM unase anya jo naya aura nayabhAsoM ke lakSaNa haiM unakA vicAra nayoM ke jJAtA puruSoM ko karanA cAhiye, kyoMki isa parIkSAmukha graMtha meM digmAtra atisaMkSepa meM kathana hai| aba prabhAcandra AcArya nayoM kA vivecana karate haiM- naya kA lakSaNa sAmAnya aura vizeSa rUpa meM huA karatA hai| ataH usI rUpa meM pratipAdana kiyA jAtA hai| naya kA sAmAnya lakSaNa 1. pratipakSa kA nirAkaraNa nahIM karane vAlA evaM vastu ke aMza kA grahaNa vAlA aisA jo jJAtA puruSa kA abhiprAya hai vaha naya kahalAtA hai| nayAbhAsa kA lakSaNa jo pratipakSa kA nirAkaraNa karatA hai vaha nayAbhAsa hai| isa prakAra naya aura nayAbhAsa kA yaha sAmAnya lakSaNa hai| naya mUla meM do bheda vAlA hai dravyArthikanaya aura paryAyArthika ny| dravya hI jisakA viSaya hai vaha dravyArthika naya hai aura paryAya hI jisakA viSaya hai vaha paryAyArthikanaya hai| yaha naya kA vizeSa lakSaNa huaa| dravyArthikanaya ke naigama, saMgraha, vyavahAra aise tIna bheda haiN| paryAyArthikanaya ke cAra bheda haiM- RjusUtra, zabda samabhirUDha aura evNbhuut|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 305 bhuutviklpaaccturvidhH| 2. tatrAniSpannArthasaGkalpamAtragrAhI naigmH| nigamo hi saGkalpaH, tatra bhavastatprayojano vA naigmH| yathA kazcitpuruSo gRhItakuThAro gacchan 'kimarthaM bhavAngacchati' iti pRSTaH sannAha-'prasthamAnetum' iti| edhodakAdyAharaNe vA vyApriyamANaH 'kiM karoti bhavAn' iti pRSTaH prAha-'odanaM pacAmi' iti| na cAsau prasthaparyAya odanaparyAyo vA niSpannastanniSpattaye saGkalpamAtre prsthaadivyvhaaraat| yadvA naikaGgamo naigamo dharmadharmiNorguNapradhAnabhAvena naigama naya kA lakSaNa jo padArtha abhI banA nahIM hai usake saMkalpa mAtra ko jo grahaNa karatA hai vaha naigama naya hai| nigama kahate haiM saMkalpa ko, usameM jo ho vaha naigama athavA nigama arthAt saMkalpa jisakA prayojana hai vaha naigama kahalAtA hai| jaise koI puruSa hAtha meM kuThAra lekara jA rahA hai usako pUchA ki Apa kahA~ jA rahe haiM taba vaha kahatA hai prastha [karIba eka kilo dhAnya jisase mApA jAya aisA kASTha kA bartana vizeSa] lAne ko jA rahA huuN| athavA lakar3I, jala Adi ko ekatrita karane vAle puruSa ko pUchA Apa kyA kara rahe ho? to vaha kahatA hai "bhAta pakA rahA huuN|" kintu isa prakAra kA kathana karate samaya prastha paryAya niSpanna nahIM hai, kevala usake niSpanna karane kA saMkalpa hai| usameM hI prasthAdi kA vyavahAra kiyA gayA hai| athavA naigama zabda kA dUsarA artha bhI hai vaha isa prakAra-"na eka gamaH naigamaH" jo eka ko hI grahaNa na kare arthAt dharma aura dharmI ko gauNa aura mukhya bhAva se viSaya kare vaha naigama naya hai| jaise- jIvana kA guNa sukha hai athavA sukha jIva kA guNa hai, yahA~ jIva apradhAna hai, vizeSatA hone se, aura vizeSya hone se sukha pradhAna hai| sukhI jIva, ityAdi meM to jIva pradhAna hai sukhAdi pradhAna nahIM, kyoMki yahA~ sukhAdi vizeSarUpa hai| dharma aura dharmI ko gauNa aura pradhAna bhAva se eka sAtha viSaya
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 vissyiikrnnaat| 'jIvaguNaH sukham' ityatra hi jIvasyAprAdhAnyaM vizeSaNatvAt, sukhasya tu prAdhAnyaM vishess(ssy)tvaat| 'sukhI jIvaH' ityAdau tu jIvasya prAdhAnyaM na sukhaadevipryyaat| na cAsyaivaM pramANAtmakatvAnuSaGgaH; dharmadharmiNoH prAdhAnyenAtra jnyptersmbhvaat| tayoranyatara eva hi naigamanayena prdhaantyaanubhuuyte| prAdhAnyena dravyaparyAyadvayAtmaka cArthamanubhavadvijJAnaM pramANaM pratipattavyaM naanyditi| sarvathAnayorarthAntaratvAbhisandhistu naigmaabhaasH| dharmadharmiNoH sarvathArthAntaratve dharmiNi dharmANAM vRttivirodhasya prtipaadittvaaditi| 3. svajAtyavirodhenaikadhyamupanIyArthAnAkrAntabhedAnaM smstgrhnnaatsNgrhH| sa ca pro'prshc| tatra paraH sakalabhAvAnAM sdaatmnaiktvmbhipreti| 'sarvameka sadavizeSAt' ityukte hi 'sat' itivAgvijJAnAnuvRttiliGgAnumitasattAtmakatvenaikatvamazeSArthAnAM sNgRhyte| nirAkRtA'zeSavizeSastu sattA'dvaitAbhiprAyastadAbhAso kara lene se isa naya ko pramANarUpa hone kA prasaMga nahIM hogA, kyoMki isa naya meM dharma aura dharmI ko pradhAna bhAva se jAnane kI zakti nahIM hai| dharma dharmI meM se koI eka hI naigama naya dvArA pradhAnatA se jJAta hotA hai| isase viparIta pramANa dvArA to dharma dharmI dravya paryAyAtmaka vastutva pradhAnatA se jJAta hotA hai, arthAt dharma dharmI donoM ko eka sAtha jAnane vAlA vijJAna hI pramANa hai| saMzayarUpa jAnane vAlA pramANa nahIM aisA samajhanA caahie| naigamAbhAsa dharma aura dharmI meM sarvathA bheda hai aisA abhiprAya naigamAbhAsa kahalAtA hai| dharma aura dharmI ko yadi sarvathA pRthak mAnA jAyagA to dharmI meM dharmoM kA rahanA viruddha par3atA hai, isakA pahale kathana kara Aye haiN| saMgraha naya kA lakSaNa svajAti jo sat rUpa hai usake avirodha se isa prakAra ko prApta kara, jisameM vizeSa antarbhUta hai, unako pUrNarUpa se grahaNa kare vaha saMgraha naya kahalAtA hai| usake do bheda haiM- parasaMgraha naya aura aparasaMgraha ny|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 307 dRssttessttbaadhnaat| tathA'paraH saMgraho drvytvenaashessdrvyaannaamektvmbhipreti| 'dravyam' ityukte hyatItAnAgatavartamAnakAlavarttivivakSitAvivakSitaparyAyadravaNazIlAnAM jIvAjIvatadbhedaprabhedAnAmekatvena sNgrhH| tathA 'ghaTaH' ityukte nikhilaghaTavyaktInAM ghtttvenaiktvsNgrhH| parasaMgraha naya sakala padArthoM kI sat sAmAnya kI apekSA ekarUpa iSTa karane vAlA parasaMgraha naya hai| jaise kisI ne "sat" eka rUpa hai satpane kI samAnatA hone se" aisA khaa| isameM "sat" yaha pada sat zabda, sat kA vijJAna eva sat kA anuvRtta pratyaya arthAt idaM sat yaha sat hai yaha bhI sat hai ina liMgoM se saMpUrNa padArthoM kA sattAtmaka ekapanA grahaNa hotA hai arthAt sat kahane se sat zabda, sat kA jJAna evaM sat padArtha ina sabakA saMgraha ho jAtA hai athavA sat aisA kahane para sat isa prakAra ke vacana aura vijJAna kI anuvRttirUpa liMga se anumita sattA ke AdhArabhUta saba padArthoM kA sAmAnyarUpa se saMgraha karanA saMgraha naya kA viSaya hai| jo vizeSa kA nirAkaraNa karatA hai vaha para saMgrahAbhAsa hai, kyoMki sarvathA advaita yA abheda mAnanA pratyakSa evaM parokSa pramANa se bAdhita hai| aparasaMgraha naya dravya hai aisA kahane para dravyapane kI apekSA saMpUrNa dravyoM meM ekatva sthApita karanA apara saMgraha naya kahalAtA hai kyoMki dravya kahane para atIta anAgata evaM vartamAna kAlavartI vivakSita tathA avivakSita paryAyoM se dravaNa (parivartana) svabhAva vAle jIva ajIva evaM unake bheda abhedoM kA eka rUpa se saMgraha hotA hai, tathA ghaTa hai, aisA kahane para saMpUrNa ghaTa vyaktiyoM ko ghaTapane se ekatva hone ke kAraNa saMgraha ho jAtA hai| saMgrahAbhAsa sAmAnya aura vizeSoM ko sarvathA pRthak mAnane kA abhiprAya [yoga] apara saMgrahAbhAsa hai evaM una sAmAnya vizeSoM ko sarvathA apRthak mAnane kA abhiprAya [mImAMsaka] saMgrahAbhAsa hai, kyoMki sarvathA bhinna yA sarvathA abhinna rUpa sAmAnya vizeSoM kI pratIti nahIM hotii|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 sAmAnyavizeSANAM sarvathArthAntaratvAbhiprAyo'narthAntaratvAbhiprAyo vA'parasaGgrahAbhAsaH, prtiitivirodhaaditi| 4. saGgrahagRhItArthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vibhajanaM bhedena prarUpaNaM vyvhaarH| parasaMgraheNa hi saddharmAdhAratayA sarvamekatvena 'sat' iti sNgRhiitm| vyavahArastu tdvibhaagmbhipraiti| yatsattadravyaM paryAyo vaa| tathaivAparaH saGgrahaH sarvadravyANi 'dravyam' iti, sarva paryAyAMzca 'paryAyaH' iti sNgRhnnaati| vyavahArastu tadvibhAgamabhipraiti-yadravyaM tajjIvAdi SaDvidham, yaH paryAyaH sa dvividhaH saha bhAvI kramabhAvI c| ityaparasaGga havyavahAraprapaJca : prAgRjusUtrAtparasaGgrahAduttaraH pratipattavyaH, sarvasya vastunaH kathaJcitsAmAnya vyavahAra naya kA lakSaNa saMgraha naya dvArA grahaNa kiye hue padArthoM meM vidhipUrvaka vibhAga karanA-bheda rUpa se prarUpaNa karanA vyavahAra naya hai, para saMgrahanaya se sat dharma [svabhAva] ke AdhAra se sabako eka rUpa se sat hai aisA grahaNa kiyA thA aba usameM vyavahAra naya vibhAga cAhatA hai- jo sat hai vaha dravya hai athavA paryAya hai, ityAdi vibhAjana karatA hai| tathA apara saMgrahanaya ne saba dravyoM ko dravya pada se saMgRhIta kiyA athavA saba paryAyoM ko paryAya pada se saMgRhIta kiyA thA usameM vyavahAra vibhAga mAnatA hai ki jo dravya hai vaha jIva Adi rUpa chaha prakAra kA hai, jo paryAya hai vaha do prakAra kI hai sahabhAvI aura krmbhaavii|| isa prakAra se dravya aura paryAya kA vibhAga vistAra karane se isako naigamanayatva ke prasaMga hone kI AzaMkA bhI nahIM karanA, kyoMki vyavahAra naya saMgraha ke viSaya meM vibhAga karatA hai kintu naigama naya to gauNa mukhyatA se ubhaya ko [sAmAnya vizeSa yA dravya paryAya] viSaya karatA hai| vyavahArAbhAsa kA lakSaNa jo kevala kalpanAmAtra se Aropita dravya paryAyoM meM vibhAga karatA hai vaha vyavahArAbhAsa hai kyoMki vaha pramANa bAdhita hai| dravyAdi kA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH vishessaatmktvsmbhvaat| na cAsyaivaM naigamatvAnuSaGgaH; saGgrahaviSayapravibhAgaparatvAt, naigamasya tu gunnprdhaanbhuutobhyvissytvaat| yaH punaH kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgamabhipreti sa vyavahArAbhAsaH, prmaannbaadhittvaat| na hi kalpanAropita eva dravyAdipravibhAgaH; svaarthkriyaahetutvaabhaavprsnggaadggnaambhojvt| vyavahArasya cA'satyatve tadAnukUlyena pramANAnAM pramANatA na syaat| anyathA svapnAdivibhramAnukUlyenApi teSAM ttprsnggH| uktaM ca vyavahArAnukUlyAttu pramANAnAM prmaanntaa| nAnyathA bAdhyamAnAnAM jJAnAnAM ttprsnggtH||5 iti| vibhAga kAlpanika mAtra nahIM hai yadi aisA mAneM to artha kriyA kA abhAva hogA, jaise ki gagana puSpa meM artha kriyA nahIM hotii| tathA dravya paryAya kA vibhAga paraka isa vyavahAra ko asatya mAnane para usake anukUlatA se Ane vAlI pramANoM kI pramANatA kA bhI bhaMga ho jaaegaa| tathA dravyAdi kA vibhAga sarvathA kalpanA mAtra hai aura usakA viSaya karane vAle vyavahAra dvArA pramANoM kI pramANatA hotI hai-aisA mAneM to svapna Adi kA vibhramarUpa vibhAga paraka jJAna se bhI pramANoM kI pramANatA hone lgegii| kahA bhI hai vyavahAra ke anukUlatA se pramANoM kI pramANatA siddha hotI hai, vyavahAra kI anukUlatA kA jahA~ abhAva hai vahA~ pramANatA siddha nahIM hotI, yadi aisA na mAne to bAdhita jJAnoM meM pramANatA kA prasaMga aayegaa||1|| kahane kA tAtparya yaha hai ki- padArtha dravya paryAyAtmaka hai| dravya aura paryAya meM sarvathA bheda yA sarvathA abheda mAnanA asat hai| jo pravAdI sarvathA abheda mAnakara unameM loka vyavahArArtha kalpanA mAtra se vibhAga karate haiM unake yahA~ artha kriyA kA abhAva hogA arthAt yadi dravya se paryAya sarvathA abhinna hai to paryAya kA jo kArya [artha kriyA] dRSTigocara ho rahA hai vaha nahIM ho sakegA, jIvadravya kI vartamAna kI jo manuSya 25. laghIyastraya kArikA 70
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 5. Rju prAJjalaM vartamAnakSaNamAtraM sUtrayatItyajusUtraH 'sukhakSaNaH sampratyasti' ityaadi| dravyasya satopyanarpaNAt, atItAnAgatakSaNayozca vinssttaanutpnntvenaasmbhvaat| na caivaM lokavyavahAravilopaprasaGgaH; nayasyA'syaivaM vissymaatrprruupnnaat| lokavyavahArastu sakalanayasamUhasAdhya iti| paryAya hai usakI jo manuSyapane se sAkSAt artha kriyA pratIta hotI hai vaha nahI ho skegii| pudgala paramANuoM ke piMr3a svarUpa skaMdha kI jo artha kriyAye haiM [dRSTigocara honA, uThAne dharane meM A sakanA, sthUla rUpa honA, prakAza yA aMdhakAra svarUpa honA ityAdi] ve bhI samApta hogI, kevala kalpanA mAtra meM koI artha kriyA [vastu kA upayoga meM AnA] nahIM hotI hai jaise svapna meM sthita kAlpanika padArtha meM artha kriyA nahIM hotii| ataH saMgraha naya dvArA gRhIta padArthoM meM bheda yA vibhAga ko karane vAlA vyavahAra naya satya evaM usakA viSaya jo bheda rUpa hai vaha bhI pAramArthika hai| jo loka vyavahAra meM kriyAkArI hai arthAt jina padArthoM ke dvArA loka kA japa, tapa, svAdhyAya, dhyAnarUpa, dharma aura mokSa puruSArtha evaM snAna bhojana, vyApAra Adi kAma tathA artha puruSArtha saMpanna hoM ve bhedAbhedAtmaka padArtha vAstavika hI haiM aura unako viSaya karane vAlA vyavahAra naya bhI vAstavika hai kyoMki nayarUpa jJAna hI cAhe pramANarUpa jJAna ho usameM pramANatA tabhI svIkRta hotI hai jaba unake viSayabhUta padArtha vyavahAra ke upayogI yA artha kriyA vAle ho| 5. RjusUtranaya kA lakSaNa Rju spaSTarUpa vartamAna mAtra kSaNa ko, paryAya ko jAnane vAlA RjusUtranaya hai| jaise isa samaya sukha paryAya ityaadi| yahA~ atItAdi dravya sat hai kintu usakI apekSA nahIM hai, kyoMki vartamAna paryAya meM atIta paryAya to naSTa ho cukane se asambhava hai aura anAgata paryAya abhI utpanna hI nahIM huI hai| isa taraha vartamAna mAtra ko viSaya karane se loka vyavahAra ke lopa kI AzaMkA bhI nahIM karanI cAhie, yahA~ kevala isa naya kA viSaya batAtA hai| loka vyavahAra to sakala nayoM ke samudAya se sampanna hotA hai|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 311 yastu bahirantarvA dravyaM sarvathA pratikSipatyakhilArthAnAM pratikSaNaM kSaNikatvAbhimAnAt sa tadAbhAsaH, prtiitytikrmaat| bAdhavidhurA hi pratyabhijJAnAdipratItirbahirantazcaika dravyaM pUrvottaravivarttavartti prsaadhytiityuktmuurddhtaasaamaanysiddhiprstaave| pratikSaNaM kSaNikatvaM ca tatraiva prtivyuuddhmiti| 6. kAlakArakaliGgasaMkhyAsAdhanopagrahabhedAdbhinnamarthaM zapatIti zabdo nayaH shbdprdhaantvaat| tato'pAstaM vaiyAkaraNAnAM mtm| te hi "dhAtusambandhe pratyayA:"26 iti sUtramArabhya 'vizvadRzvA'sya putro bhavitA' ityatra kAlabhedepyeka RjusUtrAbhAsa kA lakSaNa jo antastattva AtmA aura bahistattva ajIvarUpa pudgalAdi kA sarvathA nirAkaraNa karatA hai arthAt dravya kA nirAkaraNa kara kevala paryAya ko grahaNa karatA hai, sampUrNa padArthoM ko pratikSaNa ke abhimAna se sarvathA kSaNika hI mAnatA hai vaha abhiprAya RjusUtrAbhAsa hai| kyoMki isameM pratIti kA ullaMghana hai| pratIti meM AtA hai ki nirbAdha pratyabhijJAna pramANa aMtaraMga dravya aura bahiraMga dravya ko pUrva va uttara paryAya yukta siddha karate haiM, isakA vivecana urdhvatAsAmAnya kI siddhi karate samaya ho cukA hai| tathA usI prasaMga meM pratikSaNa ke vastu ke kSaNikatva kA bhI nirasana kara diyA hai| 6. zabdanaya kA lakSaNa kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, sAdhana aura upagraha ke bheda se jo bhinna artha ko kahatA hai vaha zabdanaya hai isameM zabda hI pradhAna hai| isa naya se zabda bheda se artha bheda nahIM karane vAle vaiyAkaraNoM ke mata kA nirasana hotA hai vaiyAkaraNa paMDita "dhAtusaMbaMdhe pratyayAH" isa vyAkaraNa sUtra kA prAraMbha kara "vizva dRzvA asya putro bhavitA" jisane vizva ko dekha liyA hai aisA putra isake hogA, isa taraha kAla bheda meM bhI eka padArtha mAnate haiN| jo vizva ko dekha cukA hai vaha isake putra hogA, aisA jo kahA hai isameM bhaviSyat kAla se atItakAla kA abheda kara diyA hai| usa 26. pANini vyAkaraNa 3/4/1
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 padArthamAdRtAH-yo vizvaM drakSyati sosya putro bhavitA' iti, bhaviSyatkAlenAtItakAlasyA'bhedAbhidhAnAt tathA vyvhaaroplmbhaat| tccaanuppnnm| kAlabhedepyarthasyA'bhede'tiprasaGgAt, raavnnshnggckrvrtishbdyorpytiitaanaagtaarthgocryorekaarthtaaptteH| athAnayobhinnaviSayatvAnnaikArthatA; 'vizvadRzvA bhavitA' ityanayorapyasau mA bhUttata ev| na khalu 'vizvaM dRSTavAn vizvadRzvA' iti zabdasya yo'rthotItakAlaH, sa 'bhavitA' iti zabdasyAnAgatakAlo yuktaH; putrasya bhaavino'tiittvvirodhaat| atItakAlasyApyanAgatatvAdhyAropAdekArthatve tu na paramArthataH kAlabhedepyabhinnArthavyavasthA syaat| 7. tathA 'karoti kriyate' iti kartRkarmakArakabhedepyabhinnamarthaM ta evaadriynte| 'yaH karoti kiJcit sa eva kriyate kenacit' iti prtiiteH| prakAra kA vyavahAra upalabdha hotA hai| kintu zabdanaya se yaha ayukta hai| kAla bheda hote hue bhI yadi artha meM bheda na mAnA jAya to atiprasaMga hogA, phira to atIta aura anAgata artha ke gocara ho rahe rAvaNa aura zaMkha cakravartI zabdoM ke bhI ekArthapanA prApta hogaa| yadi kahA jAya ki rAvaNa aura zaMkha cakravartI ye do zabda bhinna bhinna viSaya vAle haiM ataH unameM ekArthapanA nahIM ho sakatA to vizvadRzvA aura bhavitA ina do zabdoM meM ekArthapanA nahIM honA caahie| kyoMki ye do zabda bhI bhinna bhinna viSaya vAle haiN| dekhiye "vizvaM dRSTavAn iti vizvadRzvA" aisA vizvadRzvA zabda kA jo artha atIta kAla hai vaha "bhavitA" isa zabda kA anAgata kAla mAnanA yukta nahIM hai| jaba putra honA bhAvI hai taba usameM atItapanA kaise ho sakatA hai| atItakAla kA anAgata meM adhyAropa karane se ekArthapanA bana jAtA hai yadi aisA kaho to kAla bheda hone para bhI abhinna artha kI vyavasthA mAnanA pAramArthika nahIM rahA, kAlpanika hI rhaa| 7. tathA karoti kriyate inameM kartRkAraka aura karmakAraka kI apekSA bheda hone para bhI vaiyAkaraNa loga inakA abhinna artha hI karate haiM, jo karatA hai vahI kisI dvArA kiyA jAtA hai aisI donoM kArakoM meM unhoMne abheda pratIti mAnI hai kintu vaha ThIka nahIM yadi kartRkAraka aura
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 313 tadapyasAmpratam: 'devadattaH kaTaM karoti' ityatrApi krtRkrmnnodevdttkttyorbhedprsnggaat| 8. tathA, 'puSyastArakA' ityatra liGgabhedepi nakSatrArthamekamevAdriyante, liGgamaziSyaM lokAzrayatvAttasya; ityasaGgatam; 'paTaH kuTI' itytraapyektvaanussnggaat| 9. tathA, 'Apo'mbhaH' ityatra saMkhyAbhedepyekamarthaM jalAkhyaM manyante, sNkhyaabhedsyaa'bhedktvaahurvaadivt| tadapyayuktam: 'paTastantavaH' itytraapyektvaanussnggaat| 10. tathA 'ehi manye rathena yAsyAsi na hi yAsyasi yAtaste pitA' iti sAdhanabhedepyarthA'bhedamAdriyante "prahAse manyavAci yuSmanmanyate karmakAraka meM abheda mAnA jAya to "devadattaH kaTaM karoti" isa vAkya meM sthita devadatta kartA aura kaTa karma ina donoM meM abheda mAnanA pdd'egaa| 8. tathA puSpaH tArakAH ina padoM meM puliMga strIliMga kA bheda hone para bhI vyAkaraNa paMDita inakA nakSatra rUpa eka hI artha grahaNa karate haiN| ve kahate haiM ki liMga aziSya hai-anuzAsita nahIM hai, loka ke Azrita hai arthAt liMga niyamita na hokara vyavahArAnusAra parivartanazIla hai kintu yaha asaMgata hai, liMga ko isa taraha mAne to paTaH aura kuTI inameM bhI ekatva bana baitthegaa| 9. tathA "ApaH aMbhaH" ina do zabdoM meM saMkhyA bheda rUpa bahuvacana aura eka vacana kA bheda hone para bhI ve inakA jala rUpa eka artha mAnate haiN| ve kahate haiM ki saMkhyA bheda hone se artha bheda honA jarUrI nahIM hai jaise guruH aisA pada eka saMkhyA rUpa hai kintu sAmAnya rUpa se yaha sabhI guruoM kA dyotaka hai athavA kabhI bahusanmAna kI apekSA eka guru vyakti ko "guravaH" isa bahusaMkhyAta pada se kahA jAtA hai| so vaiyAkaraNa kA yaha kathana bhI ayukta hai| 10. tathA "aihi manyerathena yAsyasi na hi yAsyasi yAtaste pitA" [Ao tuma mAnate hoMge ki maiM ratha se jAU~gA kintu nahIM jA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 'smadekavacca"27 itybhidhaanaat| tadapyapezalama: 'ahaM pacAmi tvaM pacasi' itytraapyekaarthtvprsnggaat| 11. tathA, 'santiSThate pratiSThate' ityatropagrahabhedepyarthAbhedaM pratipadyante upasargasya dhaatvrthmaatrodyotktvaat| tadapyacAru; 'santiSThate pratiSThate' ityatrApi sthitigtikriyyorbhedprsnggaat| tataH kAlAdibhedAdbhinna evArtha: shbdsy| tathAhi-vivAdApanno vibhinnakAlAdizabdo vibhinnArthapratipAdako sakate kyoMki usase to tumhAre pitA gye| aisA ehi ityAdi saMskRta padoM kA artha vyAkaraNAcArya karate haiM kintu vyAkaraNa ke sarvasamAnya niyamAnusAra ina padoM kA artha-Ao maiM mAnatA hU~, ratha se jAoge kiMtu nahIM jA sakoge kyoMki usase tumhAre pitA gae- isa prakAra hotA hai] yahA~ sAdhana bheda madhyamapuruSa uttamapuruSa Adi kA bheda hone para bhI abheda hai kyoMki haMsI majAka meM madhyama puruSa aura uttama puruSa meM ekatva mAnakara prayoga karanA iSTa hai, aisA ve loga kahate haiM kintu yaha ThIka nahIM, isa taraha to 'ahaM pacAmi, tvaM pacasi' Adi meM bhI ekArthapanA svIkAra karanA hogaa| 11. tathA saMtiSThate pratiSThate ina padoM meM upasarga kA bheda hone para bhI artha kA abheda mAnate haiM kyoMki upasarga dhAtuoM ke artha kA mAtra dyotaka hai, isa prakAra kA kathana bhI asat hai, saMtiSThate pratiSThate ina zabdoM meM jo sthiti aura gati kriyA hai inameM bhI abheda kA prasaMga hogaa| isaliye nizcita hotA hai ki kAla, kAraka Adi ke bhinna hone para zabda kA bhinna hI artha hotA hai| vivAda meM sthita vibhinna kAlAdi zabda vibhinna artha kA pratipAdaka hai kyoMki vaha vibhinna kAlAdi zabdatva rUpa hai, jaise ki anya anya vibhinna zabda bhinna bhinna arthoM ke pratipAdaka huA karate haiM, matalaba yaha hai ki jaise rAvaNa aura zaMkha cakravartI zabda kramazaH atIta aura AgAmIkAla meM sthita bhinna-bhinna do padArthoM ke vAcaka haiM 27. jainendravyAkaraNa 1/2/153
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 315 vibhinnakAlAdizabdatvAt tthaavidhaanyshbdvt| nanvevaM lokavyavahAravirodhaH syAditi cet; virudhyatAmasau tattvaM tu mImAMsyate, na hi bhessjmaaturecchaanuvrti| 13. nAnArthAnsametyAbhimukhyena rUDhaH smbhiruuddhH| zabdanayo hi paryAyazabdabhedAnnArthabhedamabhipraiti kAlAdibhedata evaarthbhedaabhipraayaat| ayaM tu pryaaybhedenaapyrthbhedmbhipreti| tathAhi-'indraH zakraH purandaraH' ityAdyAH zabdA vaise hI vizvadRzvA aura bhavitA ye do atIta aura AgAmI kAla meM sthita vyakti ke vAcaka hone cAhiye, aise hI kAraka Adi meM smjhnaa| yahA~ para koI zaMkA kare ki isa taraha mAne to loka vyavahAra meM virodha hogA? so virodha hone do| yahA~ to tattva kA vicAra kiyA jA rahA hai, tattva vyavasthA koI lokAnusAra nahIM hotI, yathA auSadhi rogI kI icchAnusAra nahIM hotI hai| samabhirUr3hanaya kA lakSaNa nAnA arthoM kA Azraya lekara mukhyatA se rUr3ha honA arthAt paryAyabheda se padArtha meM nAnApana svIkAranA samabhirUr3hanaya kahalAtA hai| zabdanaya paryAyavAcI zabdoM ke bhinna hone para bhI padArthoM meM bheda nahIM mAnatA, vaha to kAla kAraka Adi kA bheda hone para hI padArtha meM bheda karatA hai kintu yaha samabhirUr3hanaya payAryavAcI zabda ke bhinna hone para hI artha meM bheda karatA hai| isI bAta ko udAharaNa dvArA batAte haiM- indraH zakraH purandaraH ityAdi zabda haiM inameM liMgAdi kA bheda na hone se arthAt eka pulliMga svarUpa hone se zabda naya kI apekSA bheda nahIM hai| ye saba ekArthavAcI haiN| kiMtu samabhirUr3ha naya ukta zabda vibhinna hone se unakA artha bhI vibhinna svIkAratA hai jaise ki vAjI aura vAraNa ye do zabda hone se inakA artha kramazaH azva aura hAthI hai| matalaba yaha hai ki isa naya kI dRSTi meM paryAyavAcI zabda nahIM ho skte| eka padArtha ko aneka nAmoM dvArA kahanA azakya hai| yaha to jitane zabda haiM utane hI bhinna arthavAn padArtha svIkAra karegA, zaka aura indra eka padArtha ke vAcaka nahIM haiM
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 vibhinnArthagocarA vibhinnshbdtvaadvaajivaarnnshbdvditi| ___14. evamitthaM vivakSitakriyApariNAmaprakAreNa bhUtaM pariNatamarthaM yobhipreti sa evambhUto nyH| ___15. samabhirUDho hi zakanakriyAyAM satyAmasatyAM ca devarAjArthasya zakravyapadezamabhipraiti, pazorgamanakriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavat, tathA rUDheH sadbhAvAt, ayaM tu zakanakriyApariNatikSaNe eva zakramabhipreti na pUjanAbhiSecanakSaNe, atiprsnggaat| 16. na caivaMbhUtanayAbhiprAyeNa kazcidakriyAzabdosti, 'gaurazvaH' iti jAtizabdAbhimatAnAmapi kriyAzabdatvAt, 'gacchatIti gaurAzugAmyazvaH' apitu zakanAt zakaH jo samartha hai vaha zaka hai evaM indranAt indraH jo aizvarya yukta hai vaha indra hai aisA pratyeka pada kA bhinna hI artha hai isa taraha samabhirUDhanaya kA abhiprAya hai| evaMbhUtanaya kA lakSaNa evaM isa prakAra vivakSita kiyA pariNAma ke prakAra se bhUtaM pariNata hue artha ko jo iSTa kare arthAt kriyA kA Azraya lekara bheda sthApita kare vaha evaMbhUtanaya hai| 15. samabhirUDha naya devarAja [indra] nAma ke padArtha meM zakana kriyA hone para tathA nahIM hone para bhI ukta devarAja kI zaka saMjJA svIkAratA hai jaise ki pazu vizeSa meM gamana kriyA ho yA na ho to bhI usameM go saMjJA hotI hai vaisI rUDhi hone ke kAraNa, kintu yaha evaMbhUtanaya zakana kriyA se pariNata kSaNa meM hI zakra nAma dharatA hai, jisa samaya ukta devarAja pUjana yA abhiSeka kriyA meM pariNata hai usa samaya zaka nAma nahIM dharatA hai, atiprasaMga hone se| 16. isa evaMbhUtanaya kI apekSA dekhA jAya to koI zabda kriyA rahita yA binA kriyA kA nahIM hai, gauH azvaH ityAdi jAti vAcaka mAne gaye zabda bhI isa naya kI dRSTi meM kriyA zabda haiM, jaise gacchati iti gauH, AzugAmI azvaH, jo calatI hai vaha go hai, jo zIghra gamana kare vaha azva
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 317 iti| 'zuklo nIlaH' iti guNazabdA api kriyAzabdA eva, 'zucibhavanAcchuklo nIlanAnnIlaH' iti| 'devadatto yajJadattaH' iti yadRcchAzabdA api kriyAzabdA eva, 'devA enaM deyAsuH' iti devadattaH, 'yajJe enaM deyAt' iti yjnydttH| tathA saMyogisamavAyidravyazabdAH kriyAzabdAH eva, daNDosyAstIti daNDI, viSANamasyAstIti vissaanniiti| paJcatayI tu zabdAnAM pravRttirvyavahAramAtrAnna nishcyaat| __17. evamete zabdasamabhirUDhavambhUtanayAH sApekSAH samyag, anyonyamanapekSAstu mithyeti prtipttvym| eteSu na nayeSu RjusUtrAntAzcatvArorthapradhAnAH zeSAstu trayaH zabdapradhAnAH prtyetvyaaH| hai ityaadi| tathA zukla: nIlaH ityAdi guNavAcaka zabda bhI kriyAvAcaka hI haiM, jaise ki zucibhavanAt zukla: nIlanAt nIlaH zuci hone se zukla hai, nIla kriyA se pariNata nIla hai ityaadi| devadattaH, yajJadattaH ityAdi yadvacchA zabda [icchAnusAra pravRtta hue zabda] bhI eMvabhUtanaya kI dRSTi meM kriyAvAcaka hI haiN| devAH enaM devAsuH iti devadattaH yajJe enaM deyAt iti yajJadattaH, devagaNa isako deve, devoM ne isako diyA hai vaha devadatta kahalAtA hai aura yajJa meM isako denA vaha yajJadatta kahalAtA hai| tathA saMyogI samavAyI dravyavAcaka zabda bhI kriyAvAcaka hai, jaise daNDa jisake hai vaha daMDI hai, viSANa [sIMga] jisake hai vaha viSANI hai| jAti, kriyA, guNa, yadRcchA aura sambandha isa prakAra pA~ca prakAra kI zabdoM kI pravRtti jo mAnI hai vaha kevala vyavahAra rUpa hai nizcaya se nhiiN| arthAt uparyukta udAharaNoM se evaMbhUtanaya kI dRSTi se nizcita kiyA ki koI bhI zabda phira use vyavahAra se jAtivAcaka kaho yA guNavAcaka kaho sabake saba zabda kriyAvAcaka hI haiM- kriyA ke dyotaka hI haiN| 17. ye zabdanaya, samabhirUDhanaya aura evaMbhUtanaya paraspara meM sApekSa haiM to samyagnaya kahalAte haiM yadi paraspara meM nirapekSa hai to mithyAnaya kahalAte haiM- aisA samajhanA caahiye| [naigamAdi sAto naya paraspara sApekSa hone para hI samyagnaya hai anyathA mithyAnaya haiM] ina sAta
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 18. kaH punaratra bahuviSayo nayaH ko vAlpaviSayaH kazcAtra kAraNabhUtaH kAryabhUto veti cet? 'pUrvaH pUrvo bahuviSayaH kAraNabhUtazca paraH parolpaviSayaH kAryabhUtazca' iti bruumH| saMgrahAddhi naigamo bahuviSayo bhAvA'bhAvaviSayatvAt, yathaiva hi sati saGkalpastathA'satyapi, saGgrahastu tatolpaviSayaH sanmAtragocaratvAt, tatpUrvakatvAcca ttkaaryH| saMgrahAdvyavahAropi tatpUrvakaH sadvizeSAvabodhakatvAdalpaviSaya ev| vyavahArAtkAlatritayavRttyarthanayoM meM naigama, saMgraha vyavahAra aura RjusUtra ye cAra naya artha pradhAna naya haiM aura zeSa tIna zabda, samabhirUDha aura evaMbhUtanaya zabda pradhAna naya kahalAte haiN| 18. prazna- ina nayoM meM kauna sA naya bahuviSaya vAlA hai aura kauna sA naya alpaviSaya vAlA hai, tathA kauna sA naya kAraNabhUta aura kauna sA naya kAryabhUta hai? / samAdhAna- pUrva pUrva kA naya bahuviSaya vAlA hai evaM kAraNabhUta hai, tathA Age-Age kA naya alpaviSaya vAlA hai evaM kAryabhUta hai| saMgraha se naigama bahuta viSaya vAlA hai kyoMki naigama sadbhAva aura abhAva donoM ko viSaya karatA hai, arthAt vidyamAna vastu meM jaise saMkalpa sambhava hai vaise avidyamAna vastu meM bhI sambhava hai, isa naigama se saMgrahanaya alpaviSaya vAlA hai, kyoMki yaha sanmAtra-sadbhAvamAtra ko jAnatA hai| tathA naigamapUrvaka hone se saMgrahanaya usakA kArya hai| vyavahAra bhI saMgrahapUrvaka hone se kArya hai evaM vizeSa sat kA avabodhaka hone se alpaviSayavAlA hai| vyavahAra tInakAlavartI artha kA grAhaka hai usa pUrvaka RjusUtra hotA hai ataH RjusUtra usakA kArya hai evaM kevala vartamAna artha kA grAhaka hone se alpaviSayavAlA hai| RjusUtranaya kAraka Adi kA bheda hone para bhI abhinna artha ko grahaNa karatA hai, aura zabdanaya kArakAdi ke bheda hone para artha meM bheda grahaNa karatA hai| ataH RjusUtra se zabdanaya alpa viSayavAlA hai tathA RjusUtrapUrvaka hone se zabdanaya usakA kArya hai| zabdanaya paryAyavAcI zabda yA paryAya ke bhinna hone para bhI unameM arthabheda nahIM karatA kiMtu
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 319 prameyakamalamArtaNDasAraH gocarAt RjusUtropi tatpUrvako vartamAnArthagocaratayAlpaviSaya ev| kArakAdibhedenA'bhinnamarthaM pratipadyamAnAdRjusUtrataH tatpUrvaka : zabdanayopyalpaviSaya eva tdvipriitaarthgocrtvaat| zabdanayAtparyAyabhedenArthAbhedaM pratipadyamAnAt tadviparyayAt tatpUrvakaH samabhirUDhopyalpaviSaya ev| samabhirUDhatazca kriyAbhedenA'bhinnamarthaM pratiyataH tadviparyayAt tatpUrvaka evambhUtopyalpaviSaya eveti| ____19. nanvate nayAH kimekasminviSaye'vizeSeNa pravarttante, kiM vA vizeSostIti? atrocyate-yatrottarottaro nayo'rthAMze pravarttate tatra pUrvaH pUrvopi nayo varttate eva, yathA sahasre'STazatI tasyAM vA paJcazatItyAdau pUrvasaMkhyottarasaMkhyAyAmavirodhato vrttte| yatra tu pUrvaH pUrvo nayaH pravartate tatrottarottaro nayo na pravarttate; pnycshtyaadaav'ssttshtyaadivt| evaM nayArthe pramANasyApi sAMzavastuvedino vRttiraviruddhA, na tu pramANArthe nayAnAM vstvNshmaatrvedinaamiti| samabhirUr3hanaya paryAya ke bhinna hone para artha meM bheda karatA hai ataH zabdanaya se samabhirUr3hanaya alpaviSayavAlA hai evaM tatpUrvaka hone se usakA kArya hai| samabhirUr3hanaya kriyA kA bheda hone para bhI artha meM bheda nahIM karatA kintu evaMbhUta kriyAbheda hone para avazya artha bheda karatA hai ataH samabhirUr3ha se evaMbhUta alpaviSayavAlA hai tathA tatpUrvaka hone se kArya hai| isa prakAra naigamAdiyoM kA viSaya aura kAraNa kAryabhAva samajhanA caahiye| 19. zaMkA- ye sAta naya eka viSaya meM samAna rUpa se pravRtta hote haiM athavA kucha vizeSatA hai? samAdhAna- vizeSatA hai, vastu ke jisa aMza meM Age-Age kA naya pravRtta hotA hai usa aMza meM pUrva pUrva kA naya pravRtta hotA hI hai, jaise ki hajAra saMkhyA meM ATha sau kI saMkhyA rahatI hai evaM ATha sau meM pA~ca sau rahate haiM, pUrva saMkhyA meM uttara saMkhyA rahane kA avarodha hai| kiMtu jisa vastu aMza meM pUrva-pUrva ke naya pravRtta haiM usa aMga meM uttara uttara kA naya pravRtta nahIM ho pAtA, jaise ki pA~casau kI saMkhyA meM AThasau saMkhyA nahIM rahatI hai| isI taraha aviruddha hai, kiMtu eka aMzamAtra ko grahaNa karane vAle nayoM kI pramANa ke viSaya meM pravRtti nahIM ho sakatI hai| jaise pA~ca sau meM ATha sau nahIM rahate haiN|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 saptabhaGgavimarzaH 20. kathaM punarnayasaptabhanayAH pravRttiriti cet? 'pratiparyAya vastunyekatrAvirodhena vidhipratiSedhakalpanAyAH' iti bruumH| tathAhi-saGkalpamAtragrAhiNo naigamasyAzrayaNAdvidhikalpanA, prasthAdika kalpanAmAtram-'prasthAdi syAdasti' iti| saMgrahAzrayaNAttu pratiSedhakalpanA; na prasthAdi saGkalpamAtramprasthAdisanmAtrasya tathApratIterasataH prtiitivirodhaaditi| vyavahArAzrayaNAdvA dravyasya paryAyasya vA prasthAdipratItiH tadviparItasyA'sataH sato vA prtyetumshkteH| RjusUtrAzrayaNAdvA paryAyamAtrasya prasthAditvena pratItiH, anyathA prtiitynupptteH| zabdAzrayaNAdvA kAlAdibhinnasyArthasya prasthAditvam, anythaatiprsnggaat| saptabhaGga-vimarza 20. prazna hotA hai ki nayoM ke saptabhaMgoM kI pravRtti kisa prakAra hotI hai? isake samAdhAna meM AcArya prabhAcandra kahate haiM ki eka vastu meM avirodharUpa se prati paryAya ke Azraya se vidhi aura niSedha kI kalpanA svarUpa saptabhaGgI hai yA saptabhaGgI kI pravRtti hai| isI bAta ko aura adhika spaSTa karate huye AcArya prabhAcandra samajhAte haiM ki 'saMkalpa mAtra ko grahaNa karane vAle naigama naya ke Azraya se vidhi (asti) kI kalpanA karanA, kalpanA meM sthita jo prastha (mApa vizeSa) hai usako 'prasthAdi syAd asti' aisA kahanA aura saMgraha kA Azraya lekara pratiSedha (nAsti) kI kalpanA karanA, jaise prasthAdi nahIM hai aisA khnaa| saMgraha kahegA ki prasthAdi saMkalpa mAtra nahIM hotA, kyoMki sat rUpa prasthAdi meM prasthapane kI pratIti hogii| asat kI pratIti hone meM virodha hai| isa prakAra naigama dvArA gRhIta jo vidhirUpa saMkalpa meM sthita
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 321 samabhirUDhAzrayaNAdvA paryAyabhedena bhinnasyArthasya prasthAditvam; anythaa'tiprsnggaat| evaMbhUtAzrayaNAdvA prasthAdikriyApariNatasyaivArthasya prasthAditvaM nAnyasya' atiprsnggaaditi| tathA syAdubhayaM krmaarpitobhynyaarpnnaat| syAdavaktavyaM prasthAdi haiM vaha saMgraha naya kI apekSA niSiddha hotA hai| athavA naigama ke saMkalpamAtra rUpa prasthAdi kA niSedha vyavahAra se bhI hotA hai, kyoMki vyavahAranaya bhI dravyaprasthAdi yA paryAyaprasthAdi kA vidhAyaka hai| isase viparIta saMkalpamAtra meM sthita prasthAdi phira cAhe ve AgAmI samaya meM satrUpa hoM yA asat rUpa hoM aise prasthAdi kA vidhAyaka vyavahAra nahIM ho sktaa| naigama ke prasthAdi kA RjusUtranaya dvArA grahaNa nahIM hotA kyoMki yaha paryAya mAtra ke prasthAdi ko prasthapane se pratipAdana karatA hai ataH naigama ke prasthAdi kA vaha niSedha (nAsti) hI kregaa| arthAt prastha paryAya se jo rahita hai usakI pratIti isa naya se nahIM ho sktii| zabdanaya bhI kAlAdi ke bheda se bhinna artharUpa jo prasthAdi hai usI ko prasthapane se kathana karatA hai anyathA atiprasaMga hogaa| samabhirUr3hanaya kA Azraya lene para bhI naigama ke prasthAdi meM pratiSedha kalpanA hotI hai, kyoMki samabhirUr3ha paryAya ke bheda se bhinna artharUpa ko hI prasthAdi svIkAra karegA, anyathA atiprasaGga hogaa| evaMbhUta kA Azraya lekara bhI saGkalparUpa prasthAdi meM pratiSedha kalpanA hotI hai, kyoMki yaha naya bhI prastha kI mApane kI jo kriyA hai usa kriyA meM pariNata prastha ko hI prasthapane se svIkAra karatA hai, saGkalpasthita prastha kA prasthapanA svIkAra nahIM karatA, anyathA ati prasaGga hogaa| isa prakAra naigamanaya dvArA gRhIta prasthAdi vidhirUpa hai aura anya chaha nayoM meM se kisI eka naya kA Azraya lene para ukta prasthAdi pratiSedha rUpa hai ataH prasthAdi syAdasti, prasthAdi syAnnAsti, ye do bhaMga hue, tathA krama se arpita ubhayanaya kI apekSA prasthAdi syAd ubhaya rUpa haiM
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAra: 322 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 shaarpitobhynyaashrynnaat| evamavaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgA ythaayogmudaahaaryaaH| 21. nanu codAhRtA nysptbhnggii| pramANasaptabhaGgItastu tasyAH kiGkato vizeSa iti cet? 'sakalavikalAdezakRtaH' iti bruumH| vikalAdezasvabhAvA hi nayasaptabhaGgI vstvNshmaatrprruupktvaat| sakalAdezasvabhAvA tu pramANasaptabhaGgI ythaavdvsturuupprruupktvaat| tathA hi-syAdasti jIvAdivastu [astinAsti rUpa] yugapat ubhayanaya kI apekSA syAd prasthAdi avaktavya haiN| isI taraha avaktavya rUpa zeSa tIna bhaMgoM kA kathana karanA caahie| ve isa prakAra haiM-naigama aura akrama kI apekSA lene para prasthAdi syAt asti avaktavya hai| saMgraha Adi meM se kisI eka naya kI apekSA aura akrama kI apekSA lene para prasthAdi syAt nAsti avaktavya hai| naigama tathA saMgrahAdi meM se eka evaM akrama kI apekSA lene para prasthAdi syAt asti nAsti avaktavya haiN| 21. punaH zaMkA karate haiM ki naya saptabhaGgI kA pratipAdana to huA kintu pramANa saptabhaGgI aura naya saptabhaGgI meM kyA vizeSatA hai? athavA bheda yA antara hai? isa zaMkA kA samAdhAna karate hue AcArya prabhAcandra kahate haiM ki sakalAdeza aura vikalAdeza kI apekSA vizeSatA yA bheda hai| vastu ke aMzamAtra kA prarUpaka hone se nayasaptabhaGgI vikalAdeza svabhAva vAlI hai aura yathAvat vastu svarUpa (pUrNavastu) kI prarUpaka hone se pramANasaptabhaGgI sakalAdeza svabhAva vAlI hai| Upara nayasaptabhaGgI ke udAharaNa diye the aba yahA~ pramANa saptabhaGgI kA udAharaNa prastuta karate haiM 1. svadravya kSetrakAla bhAva kI apekSA syAt asti jIvAdi vstu| 2. paradravya kSetra kAla bhAva kI apekSA syAt nAsti jIvAdi vstu| 3. kramArpita svadravyAdi evaM paradravyAdi kI apekSA syAt asti-nAsti jIvAdi vstu|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 323 svdrvyaadictussttyaapekssyaa| syAnnAsti prdrvyaadictussttyaapekssyaa| syAdubhayaM krmaarpitdvyaapekssyaa| syAdavaktavyaM shaarpitdvyaapekssyaa| evamavaktavyottarAstrayo bhaGgAH prtipttvyaaH| 22. kasmAtpunarnayavAkye pramANavAkye vA saptaiva bhaGgAH sambhavantIti cet? pratipAdyapraznAnAM tAvatAmeva smbhvaat| praznavazAdeva hi sptbhnggiiniymH| saptavidha eva praznopi kuta iti cet? sptvidhjijnyaasaasmbhvaat| sApi saptadhA kuta iti cet? saptadhA sNshyotptteH| sopi saptadhA kathamiti cet? tadviSayavastudharmasya sptvidhtvaat| tathA hi-sattvaM tAvadvastudharmaH; 4. saha arpita svaparadravyAdi kI apekSA syAt avaktavya jIvAdi vstu| 5. paradravyAdi aura akrama kI apekSA syAt jIvAdi vastu nAsti avktvy| 6. svadravyAdi aura paradravyAdi tathA akrama kI apekSA syAt jIvAdivastu asti nAsti avktvy| isa prakAra pramANa saptabhanI ko samajhanA caahie| 22. punaH prazna hotA hai ki nayavAkya aura pramANavAkya meM sAta hI bhaMga kyoM hote haiM? usakA samAdhAna dete huye AcArya prabhAcandra kahate haiM ki pratipAdyabhUta jo ziSyAdi haiM unake prazna sAta hI hone se pramANa vAkya tathA naya vAkya meM sAta hI bhaMga hote haiN| prazna ke vaza se saptabhaGgI kA niyama prasiddha hai| prazna- pratipAdyoM ke sAta hI prazna kyoM haiM? uttara- sAta prakAra se jAnane kI icchA hone ke kAraNa sAta hI prakAra ke prazna hote haiN| prazna- jAnane kI icchA bhI sAta prakAra kI hI kyoM hai? uttara- sAta prakAra kA saMzaya hone ke kAraNa sAta jijJAsA haiN| prazna- saMzaya bhI sAta prakAra kA hI kyoM hotA hai?
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 tadanabhyupagame vastuno vastutvAyogAt khrshRnggvt| tathA kathaJcidasattvaM taddharma eva; svarUpAdibhiriva pararUpAdibhirapyasyA'sattvAniSTau pratiniyatasvarUpA'saMbhavAdvastupratiniyamavirodhaH syaat| etena kramArpitobhayatvAdInAM vastudharmatvaM pratipAditaM prtipttvym| tadabhAve krameNa sadasattvavikalpazabdavyavahAravirodhAt, sahA'vaktavyatvopalakSitottaradharmatrayavikalpasya zabdavyavahArasya caasttvprsnggaat| na cAmI vyavahArA nirviSayA eva; vastupratipattipravRttiprAptinizcayAt tthaavidhruupaadivyvhaarvt| uttara- saMzaya viSayaka vastu ke dharma sAta prakAra ke hone se saMzaya bhI sAta prakAra kA hotA hai| isI bAta ko aura adhika spaSTa karate haiM- 'astittva vastu kA dharma hai| yadi isa astittva ko vastu kA dharma na mAnA jAya to vastu kA vastutva hI samApta hogA- gadhe ke sIMga kI trh| tathA vastu kA nAstittva dharma bhI kathaJcit hai kyoMki yadi vastu meM nAstittva dharma na mAneM to usa vastu kA pratiniyata svarUpa asambhava hogA, arthAt jaise svarUpAdi kI apekSA nAstittva dharma aniSTa hai vaise para rUpAdi kI apekSA bhI nAstittva dharma ko aniSTa kiyA jAya to pratiniyata svarUpa na rahane se vastu kA pratiniyata hI vighaTita hogaa| jaise vastu meM asti aura nAsti dharma siddha hote haiM vaise kramArpita ubhayatva Adi zeSa dharma bhI vastu dharma rUpa hai aisA pratipAdana huA smjhnaa| arthAt syAt avaktavya, syAt asti avaktavya Adi dharma bhI vastu meM haiN| asti-nAsti kA abhAva kareM to krama se sattva aura asattva zabda kA vyavahAra viruddha hogaa| tathA yugapat kI apekSA avaktavya Adi se upalakSita syAt avaktavya evaM uttara ke tIna dharma rUpa zabda vyavahAra bhI samApta hogaa| syAt asti nAsti, syAd avaktavya Adi vyavahAra nirviSaya-viSaya rahita kAlpanika bhI nahIM kahe jA sakate, kyoMki ina zabda vyavahAroM se vastu kI pratipatti (jJAna) vastu kI pravRtti (vastu ko lene Adi ke lie pravRtta honA) evaM vastu kI prApti hotI hai| jaise ki anyatra pratipatti
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 325 23. nanu ca prathamadvitIyadharmavat prathamatRtIyAdidharmANAM krametarArpitAnAM dharmAntaratvasiddherna saptavidhadharmaniyamaH siddhayet: ityapyasundaram kramArpitayoH prathamatRtIyadharmayoH dharmAntaratvenA'pratIteH, sattvadvayasyAsambhavAdvivakSitasvarUpAdinA sttvsyaiktvaat| tadanyasvarUpAdinA sattvasya dvitIyasya sambhave vizeSAdezAt tatpratipakSabhUtAsattvasyApyaparasya sambhavAdaparadharmasaptakasiddhi:(ddheH) saptabhanayantarasiddhito na kshcidupaalmbhH| etena dvitIyatRtIyadharmayoH kramAptiyo pravRtti Adi kA vyavahAra hotA hai| yadi anyatra zabdAdi se hone vAlA vyavahAra bhI nirviSayI mAnA jAyegA to sampUrNa pratyakSAdi se hone vAlA vyavahAra bhI lupta hogA aura phira kisI ke bhI iSTa tattva kI vyavasthA nahIM ho skegii| 23. prazna- prathama (asti) aura dvitIya (nAsti) dharma ke samAna prathama aura tRtIya Adi dharmoM ko krama tathA akrama se arpita karane para anya-anya dharma bhI bana sakate haiM ataH sAta hI prakAra kA dharma hai aisA niyama asiddha hai| uttara- yaha kathana asat hai, krama se arpita prathama aura tRtIya dharma dharmAntararUpa arthAt pRthak dharma rUpa pratIta nahIM hote| eka hI vastu meM do sattva dharma asambhava haiN| kevala vivakSita svarUpAdi kI apekSA eka hI sattvadharma sambhava hai| arthAt vivakSita eka manuSya vastu meM svadravya kSetra kAla aura bhAva kI apekSA eka hI sattva yA astittva hai dUsarA sattva nahIM hai| yadi usase anya svarUpAdi kI apekSA dUsarA sattva saMbhAvita kiyA jAya arthAt usa manuSya paryAyabhUta vastu se anya jo devAdiparyAyabhUta vastu hai usake svadravyAdi kI apekSA dUsarA sattva paryAya vizeSa ke Adeza se saMbhAvita kiyA jAya to usa dvitIya sattva ke pratipakSabhUta jo asattva hai vaha bhI dUsarA saMbhAvita hogA aura isa taraha eka aparadharmavAlI nyArI saptabhaGgI siddha ho jAyegI, isa prakAra kI saptabhaMgAntara mAnane meM koI doSa yA ulAhanA nahIM hai| jaise prathama aura tRtIya dharma ko dharmAntarapanA siddha nahIM hotA aura na saptabhaMga se adhika bhaMga siddha hote haiM vaise hI dvitIya aura tRtIya dharma ko krama se arpita karane meM
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 326 prameyakamalamArtaNDasAraH rdharmAntaratvamaprAtItika vyaakhyaanm| kathamevaM prathamacaturthayordvitIyacaturthayostRtIyacaturthayozca sahitayordharmAntaratvaM syAditi cet? caturthe'vaktavyatvadharme sttvaasttvyorpraamrshaat| na khalu shaarpityostyorvktvyshbdenaabhidhaanm| kiM tarhi? tathArpitayostayoH sarvathA vaktumazakteravaktavyattvasya dharmAntarasya tena prtipaadnmissyte| na ca tena sahitasya sattvasyAsattvasyobhayasya vA'pratItidharmAntaratvAsiddhirvA; prathama bhane sattvasya pradhAnabhAvena pratIteH, dvitIye dharmAntarapanA siddha nahIM hotA aisA nizcaya karanA caahie| prazna- yadi isa rIti se dharmAntarapanA sambhava nahIM hai to prathama ke sAtha caturtha kA saMyoga karane para syAt asti avaktavya evaM dvitIya ke sAtha caturtha kA saMyoga kara syAt nAsti avaktavya, tRtIya ke sAtha caturtha kA saMyoga kara syAt asti nAsti avaktavya ko dharmAntarapanA kaise mAnA jA sakatA hai? uttara- avaktavya nAma ke cauthe dharma meM sattva aura asattva kA parAmarza nahIM hone se ukta dharmAntarapanA bana jAtA hai| yugapat arpita una sattva asattva kA avaktavya zabda dvArA kathana nahIM hotA apitu ukta rIti se arpita hue una sattva asattva ko sarvathA kahanA azakya hai isa rUpa avaktavya nAmA jo dharmAntara hai usakA avaktavya zabda dvArA pratipAdana hotA hai| usa avaktavya sahita sattva kI yA asattva athavA ubhaya kI pratIti nahIM hotI ho athavA yaha avaktavya pRthak dharmarUpa siddhi nahIM hotA ho vaha bhI bAta nahIM hai| dekhiye-prathama bhaMga meM (syAt asti) sattvapradhAna bhAva se pratIta hotA hai, dvitIya bhaMga se (syAt nAsti) asatva pradhAna bhAva se pratIta hotA hai, tRtIya bhaGga meM (syAt asti nAsti) krama se arpita sattva asattva pradhAnatA se pratIta hotA hai, caturtha bhaGga meM (syAt avaktavya) avaktavya dharma pradhAnatA se pratIta hotA hai, paJcama bhaGga meM (syAt asti avaktavya) sattva sahita avaktavya mukhyatA se pratibhAsita hotA hai, SaSTha bhaGga meM (syAt nAsti avaktavya) asattva sahita avaktavya mukhyatA se jJAta hotA
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 327 tvasattvasya, tRtIye kramArpitayoH sattvAsattvayoH, caturthe tvavaktavyatvasya, paJcame sattvasahitasya, SaSThe punarasattvopetasya, saptame krame kramavattadubhayayuktasya sakalajanaiH suprtiittvaat|| 24. nanu cAvaktavyatvasya dharmAntaratve vastuni vaktavyatvasyASTamasya dharmAntarasya bhAvAtkathaM saptavidha eva dharmaH saptabhaGgIviSayaH syAt? ityapyapezalam; sattvAdibhirabhidhIyamAnatayA vaktavyattvasya prasiddhaH, sAmAnyena vaktavyatvasyApi vizeSeNa vktvytaayaamvsthaanaat| bhavatu vA vaktavyatvA hai, aura antima saptabhaGga meM (syAt asti nAsti avaktavya) krama se ubhaya yukta avaktavya pratibhAsita hotA hai| isa prakAra yaha sarvajana prasiddha pratIti hai arthAt saptabhaGgI ke jJAtA ina bhaGgoM meM isI taraha pratIti honA svIkAra karate haiN| 24. prazna- yadi avaktavya ko vastu meM pRthak dharmarUpa svIkAra kiyA jAtA hai to vaktavyatva nAma kA AThavAM dharmAntara bhI vastu meM ho sakatA hai phira vastu meM saptabhaGgI ke viSayabhUta sAta prakAra ke hI dharma haiM aisA kisa prakAra siddha ho sakegA? samAdhAna- yaha zaMkA vyartha kI hai, jaba vastu sattva Adi dharmoM dvArA kahane meM Ane se vaktavya ho rahI hai to vaktavya kI siddhi to ho cukatI hai| sAmAnya se vaktavyapane kA bhI vizeSa se vaktavyapanA bana jAtA hai| athavA dUsarI taraha se vaktavya aura avaktavya nAma ke do pRthak dharma mAnate haiM taba sattva aura asattva ke samAna ina vaktavya aura avaktavya ko krama se vidhi aura pratiSedha karake anya saptabhaGgI kI pravRtti ho jAyegI ataH saptabhaGgI ke viSayabhUta sAta prakAra ke dharmoM kA niyama vighaTita nahIM hotA arthAt AThavAM dharma mAnane Adi kA prasaGga nahIM aataa| isa prakAra eka vastu meM sAta prakAra ke dharma hI siddha hote haiM aura unake siddha hone para unake viSaya rUpa saMzaya sAta prakAra kA, usake nimitta se hone vAlI jijJAsA sAta prakAra kI evaM usake nimitta se hone vAlA prazna sAta prakAra kA siddha ho jAtA hai|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 vaktavyatvayordharmayoH prasiddhiH tathApyAbhyAM vidhipratiSedhakalpanAviSayAbhyAM sattvAsattvAbhyAmiva saptabhaGgayantarasya pravRtterna tadviSayasaptavidhadharmaniyamavyAghAtaH, yatastadviSayaH saMzayaH saptadhaiva na syAt taddheturjijJAsA vA tannimittaH prazno vA vastunyekatra sptvidhvaakyniymhetuH| ityupapanneyam-praznavazAdekavastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA sptbhnggii| 'avirodhena' ityabhidhAnAt pratyakSAdiviruddhavidhipratiSedhakalpanAyAH saptabhaGgIrUpatA pratyuktA, 'ekavastuni' ityabhidhAnAcca anekavastvAzrayavidhipratiSedhakalpanAyA iti| parIkSAmukhamAdarza heyopAdeyatattvayoH saMvide mAdRzo bAla: parIkSAdakSavadvyadhAm // 1 // isalie eka vastu meM sAta prakAra ke vAkyoM kA niyama hai| aura isI prakAra 'praznavazAt ekavastuni avirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgI' prazna ke vaza se eka vastu meM virodha na karate huye vidhi aura pratiSedha kI kalpanA karanA saptabhaGgI hai| yaha saptabhaGgI kA lakSaNa nirdoSa siddha huaa| saptabhaGgI ke lakSaNa meM avirodhena-virodha nahIM karate hue yaha pada hai usase pratyakSAdi pramANa se bAdhita yA viruddha jo vidhi aura pratiSedha kI kalpanA hai vaha saptabhaGgI nahIM kahalAtI hai| eka vastuni-eka vastu meM isa pada se aneka pRthak-pRthak vastuoM kA Azraya lekara vidhi aura pratiSedha kI kalpanA karanA manA hotA hai arthAt eka hI vastu meM vidhi Adi ko lekara saptabhaMga kiye jAte haiM aneka vastuoM kA Azraya lekara nhiiN| aba zrI mANikyanaMdI AcArya apane dvArA prArambha kiyA gayA jo parIkSAmukha grantha hai usake nirvahana kI sUcanA evaM laghutA karate hue antima zloka dvArA upasaMhAra karate haiM parIkSAmukhamAdarza heyopaadeytttvyoH| saMvide mAdRzo bAlaH parIkSAdakSavadvyadhAm // 1 // zlokArtha- heya aura upAdeya tattva ke jJAna ke lie Adarza
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAra: 329 25. parIkSA tarkaH, pari samantAdazeSavizeSata IkSaNaM yatrArthAnAmiti vyutptteH| tasyA mukhaM tadvyutpattau pravezArthinAM pravezadvAraM zAstramidaM vyadhAmahaM vihitvaansmi| 26. punstdvishessnnmaadrshmityaadyaah| aadrshdhrmsdbhaavaadidmpyaadrshH| yathaiva hyAdarzaH zarIrAlaGkArArthinAM tanmukhamaNDanAdikaM virUpakaM heyatvena surUpaka copAdeyatvena suspaSTamAdarzayati tathedamapi zAstraM heyopAdeyatattve tathAtvena praspaSTamAdarzayatItyAdarza itybhidhiiyte| 27. tadIdRzaM zAstraM kimarthaM vihitavAn bhvaanityaah| sNvide| kasyetyAha maadRshH| kIdRzo bhavAn yatsadRzasya saMvittyarthaM zAstramidamArabhyate ityaah-baalH| etaduktaM bhavati-yo matsadRzo'lpaprajJastasya heyopAdeyatattvasaMvide (darpaNa) ke samAna isa parIkSAmukha grantha ko mere jaise bAlaka ne parIkSA dakSa ke samAna racanA kI hai| 25. tarka ko parIkSA kahate haiM, pari-samaMtAt saba ora se vizeSatayA arthoM kA jahA~ 'IkSaNaM' dekhanA ho use parIkSA-pari-IkSA-parIkSA kahate haiN| usa parIkSA kA mukha arthAt parIkSA ko jAnane ke lie usameM praveza karane ke icchuka puruSoM ke lie mukha-pravezadvAra sadRza hai aise isa zAstra ko maiMne 'vyadhAm' racA hai| 26. isa parIkSA mukha zAstra kA vizeSaNa kahate haiM- Adarza arthAt darpaNa usake dharma kA sadbhAva hone se yaha graMtha Adarza kahalAtA hai arthAt jisa prakAra Adarza zarIra ko alaMkRta karane ke icchuka janoM ko unake mukha ke sajAvaTa meM jo virUpaka (kurUpa) hai usako hemarUpa se aura surUpaka hai usako upAdeyarUpa se sApha spaSTa dikhA detA hai usI prakAra yaha parIkSAmukha zAstra bhI heya aura upAdeyatattva ko spaSTa dikhA detA hai isalie ise Adarza kahate haiN| 27. isa prakAra ke zAstra ko Apane kisaliye racA? aise prazna ke uttara meM kahate haiM 'saMvide' sujJAna ke liye racA hai| kisake jJAna ke liye to 'mAdRzaH' mujha jaise ke jJAna ke liye| Apa kaise haiM jisase ki
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 prameyakamalamArtaNDasAraH 7/1 zAstramidamArabhyate iti| kiMvat? priikssaadkssvt| yathA parIkSAdakSo mahAprajJaH svasadRzaziSyavyutpAdanArthaM viziSTaM zAstraM vidadhAti tathAhamapIdaM vihitvaaniti| 28. nanu cAlpaprajJasya kathaM parIkSAdakSavat prArabdhaivaMvidhaviziSTazAstranirvahaNaM tasminvA kathamalpaprajJatvaM parasparavirodhAt? ityapyacodyam; auddhatyaparihAramAtrasyaivaivamAtmano granthakRtA prdrshnaat| viziSTaprajJAsadbhAvastu vishissttshaastrlkssnnkaaryoplmbhaadevaasyaa'vsiiyte| na khalu viziSTaM kAryamaviziSTAdeva kAraNAt praadurbhaavmrhtytiprsnggaat| mAdRzo'vAla ityatra naJ vA drssttvyH| tenAyamartha:-yo matsadRzo'bAlo'nalpaprajJastasya heyopAdeyatattvasaMvide zAstramidamahaM vihitvaan| yathA parIkSAdakSaH parIkSAdakSArthaM viziSTazAstraM viddhaatiiti| 29. nanu cAnalpaprajJasya tatsaMvitterbhavata iva svataH sambhavAttaM prati zAstravidhAnaM vyarthameva; ityapyasundaram: tadgrahaNe'nalpaprajJAsadbhAvasya viziSya vivkssittvaat| yathA hyahaM tatkaraNe'nalpaprajJastajjJastathA tadgrahaNe yo'nalpaprajJastaM apane samAna vAle ke jJAnArtha Apane yaha zAstra racA hai to 'bAlaH' arthAt jo mere jaisA alpajJAnI hai usake heyopAdeya tattvoM ke jJAnArtha yaha zAstra prArambha huaa| parIkSA dakSa ke samAna, jaise parIkSA meM dakSa arthAt catura akalaMka deva Adi mahAprajJa puruSa apane sadRza ziSyoM ko vyutpattimAna banAne hetu viziSTa zAstra racate haiM vaise maiMne bhI isa zAstra ko racA hai| 28. prazna- alpajJa puruSa parIkSA meM dakSa puruSa ke samAna isa prakAra kA viziSTa zAstra racanA kA prArambha evaM nirvahaNa kaise kara sakatA hai? yadi karatA hai to usameM alpajJapanA kaise ho sakatA hai donoM paraspara meM viruddha haiM? 29. uttara- yaha zaMkA ThIka nahIM, yahA~ para kevala apanI dhRSTatA kA parihAra hI granthakAra ne kiyA hai, arthAt prAjJa hote hue bhI laghutA mAtra pradarzita kI hai viziSTa zAstra racanArUpa kArya ke karane se hI granthakAra kA prAjJapanA nizcita hotA hai| viziSTa kArya aviziSTakAraNa se to ho nahIM sakatA anyathA atiprasaMga hogaa| athavA zloka meM jo
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 prameyakamalamArtaNDasAraH 331 pratIdaM zAstraM vihitm| 30. yastu zAstrAntaradvAreNAvagataheyopAdeyasvarUpo na taM pratItyartha iti| iti zrIprabhAcandraviracite prameyakamalamArtaNDe parIkSAmukhAlaGkAre saptamaparicchedaH smaaptH| "mAdRzo bAlaH" pada hai unameM mAdRzo'bAlaH aisA naJ samAsAnta pada mAnakara isa taraha artha kara sakate haiM ki jo mere samAna abAla-mahAn buddhizAlI haiM unake heyopAdeyatattva jJAnArtha isa zAstra ko maiMne racA hai| jaise parIkSAdakSa puruSa parIkSA meM dakSa karAne ke lie viziSTa zAstra racate prazna- mahAprAjJa puruSa to Apake samAna svataH hI ukta tattvajJAna yukta hote haiM ataH unake liye zAstra racanA vyartha hI hai? uttara- aisA nahIM kahanA, isa zAstra ke grahaNa, [vAcana Adi] meM mahAprajJA kA sadbhAva vivakSita hai, arthAt jaise maiM zAstra karane meM prAjJa hU~ aura heyopAdeyatattva kA jJAtA hU~ vaise ina tattvoM ke grahaNa meM athavA isa grantha ke vAcanAdi meM jo prAjJa puruSa haiM unake prati yaha zAstra racA gayA 30. jo zAstrAntara se heyopAdeya tattvoM ko jAna cukA hai unake prati isa graMtha ko nahIM racA hai| isa prakAra mANikyanandI AcArya dvArA viracita parIkSAmukha nAmaka grantha ke alaMkAra svarUpa prameyakamalamArtaNDa nAmaka TIkA grantha meM SaSTha pariccheda jo ki zrI prabhAcandra AcArya dvArA racita hai, tathA hamAre anusAra saptama pariccheda samApta huaa|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 jayaparAjayavimarzaH athedAnIM pratipannapramANatadAbhAsasvarUpANAM vineyAnAM pramANatadAbhAsAvityAdinA phalamAdarzayatipramANa-tadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihRtAparihRtadoSau vAdinaH sAdhana-tadAbhAsau prativAdino dUSaNa-bhUSaNe ca // 73 // 63. pratipAditasvarUpau hi pramANatadAbhAsau yathAvatpratipannApratipannasvarUpau jayetaravyavasthAyA nibandhanaM bhvtH| tathAhi-caturaGgavAdamurarIkRtya vijJAtapramANatadAbhAsasvarUpeNa vAdinA samyakpramANe svapakSasAdhanAyopanyaste jaya-parAjaya vimarza aba jinhoMne pramANa aura pramANAbhAsa kA svarUpa jAnA hai aise ziSyoM ko pramANa aura pramANAbhAsa jAnane kA phala kyA hai vaha batAte haiM pramANa-tadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihRtA'parihRtadoSau vAdinaH sAdhana-tadAbhAsau prativAdino dUSaNa-bhUSaNe ca 1173 // 63. pramANa aura pramANAbhAsa kA svarUpa batA cuke haiM, yadi inakA svarUpa bhalI prakAra jAnA huA hai to vAda meM jaya hotI hai aura yadi nahIM jAnA huA hai to parAjaya hotI hai| sUtrArtha- vAdI ke dvArA prarUpita kiye pramANa aura pramANAbhAsa, prativAdI ke dvArA doSa rUpa se pragaTa kiye jAne para vAdI se parihAra doSa vAle rahate haiM, to ve vAdI ke lie sAdhana haiM aura doSoM kA parihAra nahIM kara pAtA hai to sAdhanAbhAsa hai, aura prativAdI ke lie yahI kramaza: dUSaNa aura bhUSaNa hai| 288:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 avijJAtatatsvarUpeNa tu tdaabhaase| prativAdinA vA'nizcitatatvasvarUpeNa duSTatayA samyakpramANepi tdaabhaastodbhaavitaa| nizcitatatsvarUpeNa tu tadAbhAse vAda ke cAra aMga haiM- sabhya, sabhApati, vAdI aura prativAdIinameM jo vAdI hai [sabhA meM pahalI bAra apanA pakSa upasthita karane vAlA puruSa] vaha yadi pramANa aura pramANAbhAsa kA svarUpa jAnA huA hai to svapakSa kI siddhi ke liye satyapramANa upasthita karatA hai aura yadi una pramANAdikA svarUpa nahIM jAnA huA hai to vaha asatya pramANa arthAt pramANAbhAsa ko upasthita karatA hai, aba sAmane jo prativAdI baiThA hai vaha yadi pramANAdi kA svarUpa nahIM jAnatA hai to vAdI ke satya pramANa ko bhI duSTatA se yaha to pramANAbhAsa hai- aisA doSodbhAvana karatA hai, aura koI anya prativAdI yadi hai to vaha pramANa Adi kA svarUpa jAnane vAlA hone se vAdI ke asatya pramANa meM hI tadAbhAsatA "tumane yaha pramANAbhAsa upasthita kiyA" aisA doSodbhAvana karatA hai| aba yadi vAdI usa doSodbhAvana ko haTAtA hai to usake pakSa kA sAdhana hotA hai aura prativAda ko dUSaNa prApta hotA hai aura kadAcit vAdI apane Upara diye hue doSodbhAvana ko nahIM haTAtA taba to usake pakSa kA sAdhana nahIM ho pAtA aura prativAdI ko bhUSaNa prApta hotA hai [arthAt prativAdI ne doSodbhAvana kiyA thA vaha ThIka hai aisA nirNaya hotA hai| yahAM AcArya kahanA cAhate haiM ki- vastutva kA svarUpa batalAne vAlA samyagjJAna svarUpa pramANa hotA hai| pramANa ke bala se hI jagat ke jitane bhI padArtha haiM unakA bodha hotA hai| jo samyagjJAna nahIM hai usase vastu svarUpa kA nirNaya nahIM hotA hai| jina puruSoM kA jJAna AvaraNa karma se rahita hotA hai ve hI pUrNarUpa se vastu tattva ko jAna sakate haiN| vartamAna meM aisA jJAna aura jJAna ke dhArI upalabdha nahIM haiM ataH vastu ke svarUpa meM vividha mata vAloM meM paraspara meM apane apane mata kI siddhi ke liye vAda huA karate the| yahA~ para usI vAda ke viSaya meM kathana ho| vAda ke cAra aMga kA svarUpa isa prakAra haivAdI-jo sabhA meM sabase pahale apanA pakSa upasthita karatA hai, prameyakamalamArtaNDasAraH: 289
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 tdaabhaastodbhaavitaa| evaM tau pramANatadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihatAparihatadoSau vAdinaH sAdhanatadAbhAsau, prativAdino dUSaNabhUSaNe ca bhvtH| prativAdI- jo vAdI ke pakSa ko asiddha karane kA prayatna karatA hai, sabhya- vAda ko sunane dekhane vAle evaM prazna kartA madhyastha loga sabhApati-vAda meM kalaha nahIM hone denA, donoM pakSoM ko jAnane vAlA evaM jaya parAjaya kA nirNaya dene vAlA sajjana puruss| vAdI aura prativAdI ve hI hone cAhiye jo pramANa aura pramANAbhAsa kA svarUpa bhalI prakAra se jAnate hoM, apane apane mata meM niSNAta hoM, evaM anumAna prayoga meM atyanta nipuNa hoM, kyoMki vAda meM anumAna pramANa dvArA hI prAyaH svapakSa ko siddha kiyA jAtA hai| vAdI pramANa aura pramANAbhAsa ko acchI taraha jAnatA ho to apane pakSa ko siddha karane ke liye satya pramANa upasthita karatA hai, prativAdI yadi nyAya karane ke liye satya pramANa upasthita karatA hai, prativAdI yadi nyAya ke krama kA ullaMghana nahIM karatA aura usa pramANa ke svarUpa ko jAnane vAlA hotA hai to usa satya pramANa meM koI dUSaNa nahIM de pAtA aura isa taraha vAdI kA pakSa siddha ho jAtA hai tathA Age bhI prativAdI yadi kucha praznottara nahIM kara pAtA to vAdI kI jaya bhI ho jAtI hai tathA vAdI yadi pramANAdi ko ThIka se nahIM jAnatA to svapakSa ko siddha karane ke liye pramANAbhAsa asatya pramANa upasthita karatA hai taba prativAdI usake pramANa ko sadoSa batA detA hai| aba yadi vAdI usa doSa ko dUra kara detA hai to ThIka hai anyathA usakA pakSa asiddha hokara Age usakI parAjaya bhI ho jAtI hai| kabhI aisA bhI hotA hai ki vAdI satya pramANa upasthita karatA hai to bhI prativAdI usako parAjita karane ke liye usa pramANa ko dUSita ThaharAtA hai| taba vAdI usa doSa kA yadi parihAra kara pAtA hai to ThIka varanA parAbhava hone kI saMbhAvanA hai| kabhI aisA bhI hotA hai ki vAdI dvArA sahI pramANa yukta pakSa upasthita kiyA hai to bhI prativAdI apane mata kI apekSA yA vacana cAturya 290:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 64. nanu caturaGgavAdamurarIkRtyetyAdyayuktamuktam: vAdasyAvijigISuviSayatvena cturnggtvaasmbhvaat| na khalu vAdo vijigISatorvarttate tttvaadhyvsaaysNrkssnnaarthrhittvaat| yastu vijigISato sau tathA siddhaH yathA jalpo vitaNDA ca, tathA ca vAdaH, tasmAnna vijigiisstoriti| na hi vAdastattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthI bhavati; jalpavitaNDayoreva tttvaat| taduktam se usa pramANa ko sadoSa batAtA hai| aise avasara para bhI vAdI yadi usa doSa kA parihAra karane meM asamartha ho jAtA hai to bhI vAdI kA parAjaya honA sambhava hai| isa vivecana se spaSTa hotA hai ki apane pakSa ke Upara, pramANa ke Upara prativAdI dvArA diye gaye doSoM kA nirAkaraNa kara sakanA hI vijaya kA hetu hai| jaina ke dvArA vAda kA lakSaNa sunakara yauga apanA mata upasthita karate haiM 64. yoga- vAda ke cAra aMga hote haiM ityAdi jo abhI jaina ne kahA vaha ayukta hai| vAda meM jItane kI icchA nahIM hone ke kAraNa sabhya Adi cAra aMgoM kI vahA~ saMbhAvanA nahIM hai| vijaya pAne kI icchA hai jinheM aise vAdI prativAdiyoM ke bIca meM vAda nahIM calatA, kyoMki vAda tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa nahIM karatA, jo vijigISuoM ke bIca meM hotA hai vaha aisA nahIM hotA, jaise jalpa aura vitaMDA meM tattvAdhyavasAya saMrakSaNa hone se ve vijigISu puruSoM meM calate haiM, vAda aisA tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa to karatA nahIM ataH vijigISu puruSoM ke bIca meM nahIM hotaa| isa prakAra paMcAvayavI anumAna dvArA yaha siddha huA ki vAda ke cAra aMga nahIM hote aura na usako vijigISu puruSa karate haiN| yahA~ koI kahe ki vAda bhI tattvAdhyavasAya ke saMrakSaNa ke liye hotA hai aisA mAnA jAya? so yaha kathana ThIka nhiiN| jalpa aura vitaMDA se hI tattva saMrakSaNa ho sakatA hai, anya se nhiiN| kahA bhI hai- jaise bIja aura aMkuroM kI surakSA ke liye kAToM kI bAr3a lagAyI jAtI hai, vaise tattvAdhyavasAya ke saMrakSaNa hetu jalpa aura vitaMDA kiye jAte haiN| prameyakamalamArtaNDasAraH: 291
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 "tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpavitaNDe bIjaprarohasaMrakSaNArthaM kaMTakazAkhAvaraNavat"20 iti| 65. tadapyasamIcInam: vaadsyaavijigiissvissytvaasiddheH| tathAhi-vAdo nAvijigISuviSayo nigrahasthAnavattvAt jlpvitnnddaavt| na cAsya nigraha sthAnavattvamasiddham; 'siddhAntAviruddhaH' ityanenApasiddhAntaH, 'paJcavayavopapannaH' ityatra paJcagrahaNAt nyUnAdhike, avayavopapannagrahaNAddhetvAbhAsapaJcaka cetyaSTanigrahasthAnAnAM vAde niymprtipaadnaat| 65. jaina- yaha kathana ThIka nahIM hai, vAda ko jo Apane vijigISu puruSoM kA viSaya nahIM mAnA vaha bAta asiddha hai, dekhiye-anumAna prasiddha bAta hai ki- vAda avijigISu puruSoM kA viSaya nahIM hotA, kyoMki vaha nigraha sthAnoM se yukta hai, jaise jalpa vitaMDA nigrahasthAna yukta hone se avijigISu puruSoM ke viSaya nahIM haiN| vAda nigrahasthAna yukta nahIM haiM yaha to bAta hai nahIM, kyoMki Apa yauga ke yahA~ vAda kA jo lakSaNa pAyA jAtA hai usase siddha hotA hai ki vAda meM ATha nigrahasthAna hote haiM, arthAt 'pramANatarkasAdhanopAlaMbhaH siddhAntAviruddhaH paMcAvayavopapannaH, pakSa pratipakSaparigraho vAdaH" aisA vAda kA lakSaNa Apake yahA~ mAnA hai, isa lakSaNa se rahita yadi koI vAda kA prayoga kare to nigrahasthAna kA pAtra banatA hai| siddhAnta aviruddha vAda na ho to apasiddhAnta nAma kA nigrahasthAna hotA hai, anumAna ke pA~ca avayava hI hone cAhiye aisA vAda kA lakSaNa thaa| una pA~ca avayavoM se kama yA adhika avayava prayukta hote haiM to kramazaH nyUna aura adhika aise do nigraha sthAnoM kA bhAgI banatA hai evaM pA~ca hetvAbhAsoM meM se jo hetvAbhAsa yukta vAda kA prayoga hogA vaha vaha nigrahasthAna AyegA isa taraha pA~ca hetvAbhAsoM ke nimitta se pA~ca nigrahasthAna hote haiM aisA yauga ke yahA~ batAyA gayA hai ataH jalpa aura vitaMDA ke samAna vAda bhI nigrahasthAna yukta hone se vijigISuoM ke bIca meM hotA hai aisA siddha hotA hai| 20. nyAyasUtra 4/2/50 292:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 66. nanu vAde satAmapyeSAM nigrahabudhyodbhAvanAbhAvAnna vijigiissaasti| taduktam-"tarkazabdena bhUtapUrvagatinyAyena vItarAgakathAtvajJApanAdudbhAvananiyamopalabhyate" tena siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapanna iti cottarapadayo: samastanigrahasthAnAdhupalakSaNArthatvAdvAde'pramANabuddhyA pareNa chalajAtinigrahasthAnAni prayuktAni na nigrahabudhdhodbhAvyante kintu nivaarnnbudhyaa| tattvajJAnAyAvayoH pravRttirna ca sAdhanAbhAso dUSaNAbhAso vA tddhetuH| ato na tatprayogo yukta iti| 66. yoga- yadyapi uparyukta nigrahasthAna vAda meM bhI hote haiM kintu unako paravAdI kA nigraha ho jAya isa buddhi se prakaTa nahIM kiyA jaataa| ata: isa vAda meM vijigISA [jItane kI icchA] nahIM hotii| kahA bhI hai vAda kA lakSaNa karate samaya tarka zabda AyA hai vaha bhUtapUrva gati nyAya se vItarAga kathA kA jJApaka hai ataH vAda meM nigraha sthAna kisa prakAra se prakaTa kiye jAte haiM usakA niyama mAlUma par3atA hai, bAta yaha hai ki "yahA~ para yahI artha lagAnA hogA anya nahIM" ityAdi rUpa se vicAra karane ko tarka kahate haiN| jaba vAdI prativAdI vyAkhyAna kara rahe hoM taba unakA jo vicAra calatA hai usameM vItarAgatva rahatA hai| aise hI vAda kAla meM bhI vItarAgatva rahatA hai vAda kAla kI vItarAgatA tarka zabda se hI mAlUma par3atI hai, matalaba yaha hai ki vyAkhyAna-upadeza ke samaya aura vAda ke samaya vAdI prativAdI vItarAga bhAva se tattva kA pratipAdana karate haiM, hAra-jIta kI bhAvanA se nahIM- aisA niyama hai| pramANatarka sAdhanopAmbha sahita vAda hotA hai isa pada se tathA siddhAnta aviruddha, paMcAvayavopapanna ina uttara padoM se sAre hI nigrahasthAna saMgRhIta hote haiM ina nigrahasthAnoM kA prayoga para kA nigraha karane kI buddhi se nahIM hotA kintu nivAraNa buddhi se hotA hai tathA upalakSaNa se jAti, chala Adi kA prayoga bhI nigraha buddhi se na hokara nivAsa buddhi se hotA hai aisA niyama hai, jaba vAda meM vAdI prativAdI pravRta hote haiM taba unakA paraspara meM nirNaya rahatA hai ki apane donoM kI jo vacanAlApa kI pravRtti prameyakamalamArtaNDasAraH: 293
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 67. tadapyasAmpratam; jalpavitaNDayorapi tthodbhaavnniymprsnggaat| tayostattvAdhyavasAyasaMrakSaNAya svymbhyupgmaat| tasya ca chalajAtinigrahasthAnaiH krtumshkytvaat| parasya tUSNIMbhAvArthaM jalpavitaNDayozchalAdhudbhAvanamiti cet, na; tathA parasya tuussnniibhaavaabhaavaad'sduttraannaamaanntyaat| 68. [na ca] tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvarahitatvaM ca vAde'siddhamaH ho rahI hai vaha tattva jJAna ke liye ho rahI hai, na ki eka dUsare ke sAdhanAbhAsa kA dUSaNAbhAsa ko batalAne [yA hAra jIta karAne] ke liye ho rahI hai, ityaadi| itane vivecana se nizcita ho jAtA hai ki vAda kAla meM nigrahasthAnoM kA prayoga nigraha buddhi se karanA yukta nhiiN| 67. jaina- yaha kathana ThIka nahIM hai| yadi vAda meM nigrahasthAna Adi kA prayoga nigraha buddhi se na karake nivAraNa buddhi se kiyA jAtA hai aisA mAnate haiM to jalpa aura vitaMDA meM bhI ina nigraha sthAnAdi kA nivAraNa buddhi se prayoga hotA hai aisA mAnanA caahie| Apa svayaM jalpa aura vitaMDA ko tattvAdhyavasAya ke saMrakSaNa ke liye mAnate haiM, kahane kA abhiprAya yahI hai ki tattvajJAna ke liye vAda kiyA jAtA hai aisA Apa yauga ne abhI kahA thA so yahI tattvajJAna ke lie jalpa aura vitaMDA bhI hote haiM, tattvajJAna aura tattvAdhyavAsAya saMrakSaNa inameM koI vizeSa antara nahIM hai tathA tattvAdhyavasAya kA jo saMrakSaNa hotA hai vaha chala, jAti aura nigraha sthAnoM dvArA karanA azakya bhI hai| yauga- tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa to chalAdi dvArA nahIM ho pAtA kintu jalpa aura vitaNDA meM unakA udbhAvana isaliye hotA hai ki paravAdI cupa ho jaayeN| jaina- aisA karane para bhI paravAdI cupa nahIM raha sakatA, kyoMki asat uttara to ananta ho sakate haiN| asatya praznottarI kI kyA gaNanA? yoga ne jo kahA thA ki vAda tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa nahIM karatA ityAdi, so bAta asiddha hai, ulaTe vAda hI usakA saMrakSaNa karane meM samartha hotA hai| 68. hama siddha karake batAte haiM-tattvAdhyavasAya kA rakSaNavAda 294:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 tasyaiva ttsNrkssnnaarthtvopptteH| tathAhi-vAda eva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaH, pramANatarkasAdhanopAlambhatve siddhAntAviruddhatve paJcAvayavopapannatve ca sati pakSapratipakSaparigrahavattvAt, yastu na tathA sa na tathA yathAkrozAdiH, tathA ca vAdaH, tasmAttatvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha iti|| 69. na cAyamasiddho hetuH: "pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAda:"21 itybhidhaanaat| 'pakSapratipakSaparigrahavattvAt' ityucyamAne jalpopi tathA syAdityavadhAraNavirodhaH, tatparihArArtha prmaanntrksaadhnopaalmbhtvvishessnnm| na hi jalpe tadasti, "yathoktopapannazchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jlpH|"22 itybhidhaanaat| nApi vitaNDA dvArA hI ho sakatA hai jalpa aura vitaMDA dvArA nahIM, kyoMki vAda cAra vizeSaNoM se bharapUra hai arthAt pramANa tarka, svapakSa sAdhana, parapakSaupAlambha dene meM samartha vAda hI hai yaha siddhAnta se aviruddha rahatA hai, tathA anumAna ke pA~ca avayavoM se yukta hokara pakSa pratipakSa ke grahaNa se bhI yukta hai jo itane guNoM se yukta nahIM hotA vaha tattvAdhyavasAya kA rakSaNa bhI nahIM karatA, jaise Akroza gAlI vagairaha ke vacana tattva kA saMrakSaNa nahIM krte| veda pramANa, tarka ityAdi se yukta hai ataH tattvAdhyavasAya kA saMrakSaNa karane ke liye hotA hai| 69. yaha pramANa tarka sAdhanopAlambhatva ityAdi se yukta jo hetu hai vaha asiddha nahIM samajhanA, Apa yoga kA sUtra hai ki "pramANatarkasAdhanopAlaMbhaH siddhAMtAviruddhaH paMcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH" arthAt vAda pramANa, tarka, sAdhanopAlambha ityAdi vizeSaNa yukta hotA hai aisA isa sUtra meM nirdeza pAyA jAtA hai, yadi isa sUtra meM "pakSapratipakSaparigrahavatva" itanA hI hetu dete arthAt vAda kA itanA lakSaNa karate to jalpa bhI isa prakAra kA hone se usameM yaha lakSaNa calA jAtA aura yaha avadhAraNa nahIM ho pAtI ki kevala vAda hI isa lakSaNa vAlA hai| isa doSa kA parihAra karane ke liye pramANa tarka sAdhanopAlambhayukta nyAyasUtra 1/2/1 nyAyasUtra 1/2/2 prameyakamalamArtaNDasAraH: 295
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 tathAnuSajyate; jalpasyaiva vitaNDArUpatvAt, "sa pratipakSasthApanAhIno vitnnddaa|"23 itybhidhaanaat| 70. nApi vitaNDA tathAnuSajyate; jalpasyaiva vitaNDArUpatvAt, "sa pratipakSasthApanAhIno vitnnddaa|"24 iti vcnaat| sa yathokto jalpaH pratipakSasthApanAhInatayA vizeSito vitaNDAtvaM prtipdyte| vaitaNDikasya ca svapakSa eva sAdhanavAdipakSApekSayA pratipakSo hstiprtihstinyaayen| tasminpratipakSe vaitaNDiko hi na sAdhanaM vkti| kevalaM parapakSanirAkaraNAyaiva pravarttate iti vyaakhyaanaat| vAda hotA hai aisA vAda kA vizeSaNa diyA hai, jalpa meM yaha vizeSaNa Age hone para bhI Age siddhAnta aviruddha Adi vizeSaNa nahIM pAye jAte, jalpa kA lakSaNa to itanA hI hai ki- "yathoktopapannachalajAti nigrahasthAna sAdhanopAmbho jalpa:" arthAt pramANa tarka Adi se yukta evaM chala jAti nigrahasthAna sAdhana upAlaMbha se yukta aisA jalpa hotA hai, ataH vAda kA lakSaNa jalpa meM nahIM jAtA aura isI vajaha se hetu vyabhicarita nahIM hotaa| 70. vitaMDA bhI tattvAdhyavasAya saMrakSaNa nahIM karatA, kyoMki vitaMDA jalpa ke samAna hI hai "sapratipakSasthApanAhIno vitaMDA" jalpa ke lakSaNa meM pratipakSa kI sthApanA se rahita lakSaNa kara deM to vitaMDA kA svarUpa bana jAtA hai| jisameM pratipakSa kI sthApanA nahIM ho aisA jalpa hI vitaMDApane ko prApta hotA hai| vitaMDA ko karane vAlA vaitaMDika kA jo svapakSa hai vahI prativAdI kI apekSA pratipakSa bana jAtA hai, jaise ki hAthI hI anya hAthI kI apekSA prati hAthI kahA jAtA hai| isa prakAra vaitaMDika jo sAmane vAle puruSa ne pakSa rakhA hai usameM dUSaNa mAtra detA hai kintu apanA pakSa rakhakara usakI siddhi ke lie kucha hetu prastuta nahIM karatA, kevala para pakSa kA nirAkaraNa karane meM hI lagA rahatA hai| kahane kA abhiprAya yahI hai ki jalpa aura vitaMDA meM yahI nyAyasUtra 1/2/2 nyAyasUtra 1/2/3 24. 296:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 ___71. pakSapratipakSau ca vastudharmavekAdhikaraNau viruddhaavekkaalaavnvsitau| vastudharmAviti vastuvizeSau vstunH| sAmAnyenAdhigatvAdvizeSato'nadhigatatvAcca vizeSAvagamanimitto vicaarH| ekAdhikaraNAviti, nAnAdhikaraNau vicAraM na prayojayata ubhayo:pramANopapatteH; tadyathA-anityA buddhirnitya aatmeti| aviruddhAvapyevaM vicAraM na prayojayataH, tadyathA-kriyAvaddravyaM gunnvcceti| ekakAlAviti, bhinnakAlayorvicArAprayojakatvaM pramANopapatteH, antara hai ki jalpa meM to pakSa pratipakSa donoM rahate haiM kintu vitaMDA meM pratipakSa nahIM rahatA, isa prakAra Apa yoga ke yahA~ jalpa aura vitaMDA ke viSaya meM vyAkhyAna pAyA jAtA hai| 71. aba yahA~ para yaha dekhanA hai ki pakSa aura pratipakSa kise kahate haiM, "vastudharmoM, ekAdhikaraNau, viruddhau, eka kAlau, anavasitau pakSa- pratipakSau" vastu ke dharma ho, eka adhikaraNabhUta ho, viruddha ho, eka kAla kI apekSA liye ho aura anizcita ho ve pakSa pratipakSa kahalAte isako spaSTa karate haiM-vastu ke vizeSa dharma pakSa-pratipakSa banAye jAte haiM kyoMki sAmAnya se jo jAnA hai aura vizeSa rUpa se nahIM jAnA hai usI vizeSa ko jAnane ke liye vicAra [vAda vivAda] pravRtta hotA hai, tathA ve do vastu dharma eka hI adhikaraNa meM vivakSita ho to vicAra calatA hai, nAnA adhikaraNa meM sthita dharmoM ke viSaya meM vicAra kI jarUrata hI nahIM, kyoMki nAnA adhikaraNa meM to ve pramANa siddha hI rahate haiM jaise buddhi anitya hai aura AtmA nitya hai aisA kisI ne kahA to isameM vicAra-vivAda nahIM hotA ve nitya anitya to apane apane sthAna meM haiN| kintu jahA~ eka hI AdhAra meM do vizeSoM ke viSaya meM vicAra calatA ho ki ina donoM meM se yahA~ kauna hogA? jaise udAharaNa ke rUpa meM zabda meM eka vyakti to nitya dharma mAnatA hai aura eka vyakti anitya dharma, taba vicAra pravRtta hogA, pakSa pratipakSa rakhA jAyegA, eka kahegA zabda meM nityatva aura dUsarA kahegA zabda meM anityatva hai| yadi ve do dharma paraspara meM viruddha na ho to bhI vicAra kA koI prameyakamalamArtaNDasAra:: 297
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 yathA kriyAvadravyaM niSkriyaM ca kAlabhede sti| tathA'vasitau vicAra na prayojayataH; nizcayottarakAlaM vivAdAbhAvAdityanavasitau tau nirdissttau| evaMvizeSaNau dharmoM pkssprtipkssau| tayoH parigraha itthaMbhAvaniyamaH 'evaMdharmAyaM dharmI naivaMdharmA' iti c| tataH pramANatarkasAdhanopalambhatvavizeSaNasya pakSapratipakSaparigrahasya jalpavitaNDayorasambhavAt siddhaM vAdasyaiva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvaM laabhpuujaakhyaativt| prayojana nahIM rahatA, jaise dravya kriyAvAna hotA hai aura guNavAna bhI hotA hai taba kriyA aura guNa kA virodha nahIM hone se yahA~ vicAra kI jarUrata nhiiN| ve do dharma eka kAla meM vivakSita ho to vicAra hogA, bhinnakAla meM vicAra kI AvazyakatA nahIM rahatI, bhinnakAla meM to ve dharma ekAdhAra meM raha sakate haiM, jaise (yauga mata kI apekSA) kAla bheda se dravya meM sakriyatva aura niSkriyatva raha jAtA hai| jina dharmoM kA nizcaya ho cukA hai unameM vicAra karane kA prayojana nahIM rahatA, kyoMki nizcaya hone ke bAda vivAda nahIM hotA ata: anavasita-anizcita dharmoM ke viSaya meM vicAra karane ke liye pakSa pratipakSa sthApita kiye jAte haiN| eka kahatA hai ki isa prakAra ke dharma se yukta hI dharmI hotA hai to dUsarA vyakti prativAdI kahatA hai ki nahIM, isa prakAra ke dharma se yukta nahIM hotA ityaadi| isa prakAra pramANa, tarka sAdhana, upalambhAdi vizeSaNa vAle pakSa pratipakSa kA grahaNa jalpa aura vitaMDA meM nahIM hotA aisA siddha hotA hai kevala vAda meM hI isa prakAra ke vizeSaNa vAle pakSAdi hote haiM aura vaha vAda hI tattvAdhyavasAya ke saMrakSaNa ke lie hotA hai [kiyA jAtA hai] aisA siddha huA, jisa prakAra vAda se khyAti pUjA lAbha kI prApti hotI hai usI prakAra tattvAdhyavasAya kA rakSaNa bhI hotA hai aisA mAnanA caahiye| isa saMpUrNa carcA ko yahA~ hama isa prakAra samajhane kA prayAsa kreNge| jaise- yauga kA kahanA hai ki vAda meM apane-apane tattva ke 298:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 nizcaya kA rakSaNa nahIM ho sktaa| tattva kA saMrakSaNa to jalpa aura vitaMDA se hotA hai| taba AcArya prabhAcandra unako samajhA rahe haiM ki Apake yahA~ jo vAda Adi kA lakSaNa kiyA hai usase siddha hotA hai ki vAda se hI tattva saMrakSaNa hotA hai, jalpa aura vitaMDA se nahIM, vitaMDA meM to pratipakSa kI sthApanA hI nahIM hotI, tathA ina donoM meM siddhAnta aviruddhatA bhI nahIM, vAda meM aisA nahIM hotA, vAda karane vAle puruSa apane-apane pakSa kI sthApanA karate haiM tathA unakA vAda pramANa, tarka Adi se yukta hotA hai evaM siddhAnta se aviruddha bhI hotA hai| sabhA ke madhya meM vAdI prativAdI jo apanA-apanA pakSa upasthita karate haiM usake viSaya meM carcA karate hue AcArya prabhAcandra ne kahA hai ki taba taka hI padArtha ke guNa dharma ke bAre meM vivAda yA matabheda hotA hai jaba taka apanI apanI mAnyatA siddha karane ke liye sabhApati ke samakSa vAdI prativAdI upasthita hokara usa padArtha ke guNa dharma ke viSaya meM apanA apanA pakSa rakhate haiN| jaise eka puruSa ko zabda ko nitya siddha karanA hai aura eka puruSa ko usI zabda ko anitya siddha karanA hai, pakSa pratipakSa donoM kA adhikaraNa vahI zabda hai| nitya aura anitya paraspara viruddha haiM isIliye una puruSoM ke madhya meM vivAda khar3A huA hai| yadi aviruddha dharma hote to vivAda yA vicAra karane kI jarUrata nahIM hotI, tathA ye donoM dharma nitya anitya eka sAtha eka vastu mAnane kI bAta AtI hai taba vivAda par3atA hai tathA una dharmoM kA eka vastu meM yadi pahale se nizcaya ho cukA hai to bhI vivAda nahIM hotaa| anizcita guNa dharma meM hI vivAda hotA hai| isa prakAra pakSa pratipakSa kA svarUpa bhalI prakAra se jAnakara hI vAdI prativAdI sabhA meM upasthita hote haiM aura aise pakSa pratipakSa Adi ke viSaya meM jAnakara puruSa hI vAda karake tattva nizcaya kA saMrakSaNa kara sakate haiM, jalpa aura vitaMDA meM yaha saba sambhava nahIM, kyoMki na inameM itane sunizcita niyama rahate haiM aura na inako karane vAle puruSa aisI kSamatA ko gherate haiN| isa prakAra prabhAcandrAcArya ne unhIM yoga ke siddhAnta prameyakamalamArtaNDasAra:: 299
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 72. tattvasyAdhyavasAyo hi nizcayastasya saMrakSaNaM nyAyabalAnnikhilabAdhakanirAkaraNam, na punastatra bAdhakamudbhAvayato yathAkathaJcinnirmukhIkaraNaM lakuTacapeTAdibhistannyakkaraNasyApi tttvaadhyvsaaysNrkssnnaarthtvaanussnggaat| na ca jalpavitaNDAbhyAM nikhilbaadhkniraakrnnm| chalajAtyupakramaparatayA tAbhyAM ke anusAra yaha siddha kiyA hai ki jalpa aura vitaMDA se tattva saMrakSaNa nahIM hotA, apitu vAda se hI hotA hai| 72. "tattvAdhyavasAya saMrakSaNa" isa zabda ke artha para vicAra karate haiM-tattva kA adhyavasAya arthAt nizcaya honA usakA saMrakSaNa karanA arthAt hamane jo tattva kA nirNaya kiyA huA hai usameM koI bAdhA kare to usa sampUrNa bAdhA ko nyAya bala se dUra karanA, isa taraha tattvAdhyavasAya saMrakSaNa kA artha hai| tattva nizcaya kA saMrakSaNa, bAdhA dene vAle puruSa kA mukha jaisA bane vaisA vAda karanA nahIM hai, arthAt apane pakSa meM prativAdI ne bAdhaka pramANa upasthita kiyA ho to usakA nyAyapUrvaka nirAkaraNa karanA to ThIka hai kintu nirAkaraNa kA matalaba yaha nahIM hai ki prativAdI kA mukha cAhe jaise bhI baMda kara deN| aisA karane se koI tattva nizcaya kA saMrakSaNa nahIM hotaa| yadi prativAdI kA mukha baMda karane se hI iSTa siddha hotA hai to lAThI capeTA Adi se bhI prativAdI kA mukha baMda kara sakate haiM aura tattva saMrakSaNa kara sakate haiM? kintu aisA nahIM hotA hai| koI kahe ki jalpa aura vitaMDA se to sampUrNa bAdhAoM kA nirAkaraNa ho sakatA hai, taba yaha bAta galata hai| jalpa aura vitaMDA meM to nyAyapUrvaka nirAkaraNa nahIM hotA kintu chala aura jAti ke prastAva se bAdhA kA nirAkaraNa karate haiN| isa taraha ke nirAkaraNa karane se to saMzaya aura viparyaya paidA hotA hai| jalpa aura vitaNDA meM pravRtta hue puruSa prativAdI ke mukha ko baMda karane meM hI lage rahate haiN| yadi kadAcit unake tattva-adhyavasAya ho to bhI prAznika logoM kA saMzaya yA viparyaya ho jAtA hai ki kyA isa vaitaMDika ko tattvAdhyavasAya hai yA nahIM? athavA mAlUma par3atA hai ki ise tattva kA nizcaya huA hI 300:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 saMzayasya viparyayasya vA jnnaat| tattvAdhyavasAye satyapi hi paranirmukhIkaraNe pravRttau prAznikAstatra saMzerate viparyayasyanti vA-'kimasya tattvAdhyavasAyosti kiM vA nAstIti, nAstyeveti vA' paranirmukhIkaraNamAtre tattvAdhyavasAyarahitasyApi pravRttyupalambhAt tattvopaplavavAdivat tathA cAkhyAtirevAsya prekSAvatsu syAditi kutaH pUjA lAbho vA! 73. tataH siddhazcaturaGgo vAda: svAbhipretArthavyavasthApanaphalatvAdvAdatvAdvA lokprkhyaatvaadvt| ekAGgasyApi vaikalye prstutaarthaa'prismaapteH| tathA hi| ahaGkAragrahagrastAnAM maryAdAtikrameNa pravartamAnAnAM zaktitrayasamanvitaudAsInyAdiguNopetasabhApatimantareNa nahIM ityaadi| bAta yaha hai ki paravAdI kI jubAna baMda kara denA use niruttara karanA ityAdi kArya ko karanA to jise tattvAdhyavasAya nahIM huA aisA puruSa bhI kara sakatA hai ataH prAznika mahAzayoM ko saMdehAdi hoMge ki tattvopallavAdI ke samAna yaha vAdI tattva nizcaya rahita dikhAI de rahA hai ityaadi| jaba isa taraha vAdI kevala paravAdI ko nirmukha karane meM pravRtti karegA to buddhimAna puruSoM meM usakI aprasiddhi hI hogii| phira khyAti aura lAbha kahA~ se hoMge? arthAt nahIM ho skte| 73. isa prakAra jo zurU meM hama jaina ne kahA thA ki caturaMgavAda hotA hai, ataH vaha siddha huA, bAda ke cAra aMga hote haiM yahI apane icchita tattva kI vyavasthA karatA hai saccA varadapanA to isI meM hai| jaise ki loka prasiddha vAda meM vAdapanA yA tattva vyavasthA hone se caturaMgatA hotI hai| yaha nizcita samajhanA ki yadi vAda meM eka aMga bhI nahIM rahegA to vaha prastuta artha jo tattvAdhyavasAya saMrakSaNa hai use pUrNa nahIM kara sktaa| aba Age vAda ke cAra aMga siddha karate haiM, sabase pahale sabhApati ko dekhe, vAda sabhA meM jaba vAdI prativAdI ahaMkAra se grasta hokara maryAdA kA ullaMghana karane laga jAte haiM taba unako prabhutva zakti, utsAha, zakti aura mantra zakti aisI tIna zaktiyoM se yukta udAsInatA, pApabhIrutA guNoM se yukta aise sabhApati ke binA kauna roka sakatA hai? prameyakamalamArtaNDasAraH: 301
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6/73 apakSapatitAH prAjJAH siddhaantdvyvedinH| asadvAdaniSeddhAraH prAznikAH pragrahA iv| ityevaMvidhaprAznikAMzca vinA ko nAma niyAmaka: syAt? pramANatadAbhAsaparijJAnasAmopetavAdiprativAdibhyAM ca vinA kathaM vAdaH pravarteta? tathA apakSapAtI, prAjJa, vAdI prativAdI donoM ke siddhAnta ko jAnane vAle asatyavAda kA niSedha karane vAle aise prAznika-sabhya huA karate haiM jo bailagAr3I ko calAne vAle gAr3IvAna jaise bailoM ko niyantraNa meM rakhate haiM vaise hI ve vAdI prativAdI ko niyantraNa meM rakhate haiM unako maryAdA kA ullaMghana nahIM karane dete| pramANa aura pramANAbhAsa ke svarUpa ko jAnane vAle vAdI-prativAdI ke binA to vAda hI kaisA? isa prakAra nizcita hotA hai ki vAda ke cAra aMga hote haiN| 302:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 atha saptamaparicchedaH nayavimarzaH prAcAM vAcAmamRtataTinIpUrakarpUrakalpAn, bandhAna(nma )ndA navakukavayo nUtanIkurvate ye| te'yaskArAH subhaTamukuTotpATipANDityabhAjam , bhittvA khaGga vidadhati navaM pazya kuNThaM kutthaarm|| nanUktaM pramANetarayorlakSaNamakSUNaM nayetarayostu lakSaNaM noktam, taccAvazyaM vaktavyam, tadavacane vineyAnAM nA'vikalA vyutpattiH syAt ityAzaGkamAnaM prtyaahsmbhvdnydvicaarnniiym|| saptama pariccheda naya vivecana yahA~ para koI vinIta ziSya prazna karatA hai ki AcArya maNikyanandI ne pramANa aura pramANabhAsoM ko nirdoSa lakSaNa pratipAdita kara diyA kintu naya aura nayabhAsoM kA lakSaNa abhI taka nahIM kahA usako avazya kahanA cAhie, kyoMki usake na kahane para ziSyoM ko pUrNa jJAna nahIM hogA? isa prakAra zaMkA karane vAle ziSya ke prati AcArya kahate sambhavadanyad vicaarnniiym||1|| sUtrArtha- anya jo nayAdi hai usakA bhI vicAra kara lenA caahie| sambhavad pada kA artha hai vidyamAna pUrva meM kahe hue pramANa aura prameyakamalamArtaNDasAraH: 303
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 sambhavadvidyamAnaM kazcitAtpramANatadAbhAsalakSaNAdanyat nayanayAbhAsayolakSaNaM vicAraNIyaM nayaniSThaidigmAtrapradarzanaparatvAdasya pryaassyeti| tallakSaNaM ca sAmAnyato vizeSatazca sambhavatIti tathaiva tvyutpaadyte| 1. tatrA'nirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nyH| nirAkRtapratipakSastu nyaabhaasH| ityanayoH saamaanylkssnnm| sa ca dvedhA drvyaarthik-pryaayaarthikviklpaat| dravyamevArtho viSayo yasyAsti sa drvyaarthikH| paryAya evArtho yasyAstyasau pryaayaarthikH| iti nyvishesslkssnnm| tatrAdyo naigamasaGgahavyavahAravikalpAt trividhH| dvitIyastu RjusUtrazabdasamabhirUdvaivaMpramANAbhAsoM ke jo lakSaNa haiM unase anya jo naya aura nayabhAsoM ke lakSaNa haiM unakA vicAra nayoM ke jJAtA puruSoM ko karanA cAhiye, kyoMki isa parIkSAmukha grantha meM digmAtra atisaMkSepa meM kathana hai| aba prabhAcandra AcArya nayoM kA vivecana karate haiM- naya kA lakSaNa sAmAnya aura vizeSa rUpa meM huA karatA hai| ataH usI rUpa meM pratipAdana kiyA jAtA hai| naya kA sAmAnya lakSaNa 1. pratipakSa kA nirAkaraNa nahIM karane vAlA evaM vastu ke aMza kA grahaNa vAlA aisA jo jJAtA puruSa kA abhiprAya hai vaha naya kahalAtA nayAbhAsa kA lakSaNa jo pratipakSa kA nirAkaraNa karatA hai vaha nayAbhAsa hai| isa prakAra naya aura nayAbhAsa kA yaha sAmAnya lakSaNa hai| naya mUla meM do bheda vAlA hai dravyArthikanaya aura paryAyArthika ny| dravya hI jisakA viSaya hai vaha dravyArthika naya hai aura paryAya hI jisakA viSaya hai vaha paryAyArthikanaya hai| yaha naya kA vizeSa lakSaNa huaa| dravyArthikanaya ke naigama, saMgraha, vyavahAra aise tIna bheda haiN| paryAyArthikanaya ke cAra bheda haiM- RjusUtra, zabda samabhirUDha aura evNbhuut| 304:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 bhuutviklpaaccturvidhH| 2. tatrAniSpannArthasaGkalpamAtragrAhI naigmH| nigamo hi saGkalpaH, tatra bhavastatprayojano vA naigmH| yathA kazcitpuruSo gRhItakuThAro gacchan 'kimarthaM bhavAngacchati' iti pRSTaH sannAha-'prasthamAnetum' iti| edhodakAdyAharaNe vA vyApriyamANaH 'kiM karoti bhavAn' iti pRSTaH prAha-'odanaM pacAmi' iti| na cAsau prasthaparyAya odanaparyAyo vA niSpannastanniSpattaye saGkalpamAtre prsthaadivyvhaaraat| yadvA naikaGgamo naigamo dharmadharmiNorguNapradhAnabhAvena naigama naya kA lakSaNa jo padArtha abhI banA nahIM hai usake saMkalpa mAtra ko jo grahaNa karatA hai vaha naigama naya hai| nigama kahate haiM saMkalpa ko, usameM jo ho vaha naigama athavA nigama arthAt saMkalpa jisakA prayojana hai vaha naigama kahalAtA hai| jaise koI puruSa hAtha meM kuThAra lekara jA rahA hai usako pUchA ki Apa kahA~ jA rahe haiM taba vaha kahatA hai prastha [karIba eka kilo dhAnya jisase mApA jAya aisA kASTha kA bartana vizeSa] lAne ko jA rahA huuN| athavA lakar3I, jala Adi ko ekatrita karane vAle puruSa ko pUchA Apa kyA kara rahe ho? to vaha kahatA hai "bhAta pakA rahA huuN|" kintu isa prakAra kA kathana karate samaya prastha paryAya niSpanna nahIM hai, kevala usake niSpanna karane kA saMkalpa hai| usameM hI prasthAdi kA vyavahAra kiyA gayA hai| athavA naigama zabda kA dUsarA artha bhI hai vaha isa prakAra-"na eka gamaH naigamaH" jo eka ko hI grahaNa na kare arthAt dharma aura dharmI ko gauNa aura mukhya bhAva se viSaya kare vaha naigama naya hai| jaise- jIvana kA guNa sukha hai athavA sukha jIva kA guNa hai, yahA~ jIva apradhAna hai, vizeSatA hone se, aura vizeSya hone se sukha pradhAna hai| sukhI jIva, ityAdi meM to jIva pradhAna hai sukhAdi pradhAna nahIM, kyoMki yahA~ sukhAdi vizeSarUpa hai| dharma aura dharmI ko gauNa aura pradhAna bhAva se eka sAtha viSaya prameyakamalamArtaNDasAraH: 305
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 vissyiikrnnaat| 'jIvaguNaH sukham' ityatra hi jIvasyAprAdhAnyaM vizeSaNatvAt, sukhasya tu prAdhAnyaM vishess(ssy)tvaat| 'sukhI jIvaH' ityAdau tu jIvasya prAdhAnyaM na sukhaadevipryyaat| na cAsyaivaM pramANAtmakatvAnuSaGgaH; dharmadharmiNoH prAdhAnyenAtra jnyptersmbhvaat| tayoranyatara eva hi naigamanayena prdhaantyaanubhuuyte| prAdhAnyena dravyaparyAyadvayAtmaka cArthamanubhavadvijJAnaM pramANaM pratipattavyaM naanyditi| sarvathAnayorarthAntaratvAbhisandhistu naigmaabhaasH| dharmadharmiNoH sarvathArthAntaratve dharmiNi dharmANAM vRttivirodhasya prtipaadittvaaditi| 3. svajAtyavirodhenaikadhyamupanIyArthAnAkrAntabhedAnaM smstgrhnnaatsNgrhH| sa ca pro'prshc| tatra para: sakalabhAvAnAM sdaatmnaiktvmbhipraiti| 'sarvameka sadavizeSAt' ityukte hi 'sat' itivAgvijJAnAnuvRttiliGgAnumitasattAtmakatvenaikatvamazeSArthAnAM sNgRhyte| nirAkRtA'zeSavizeSastu sattA'dvaitAbhiprAyastadAbhAso kara lene se isa naya ko pramANarUpa hone kA prasaMga nahIM hogA, kyoMki isa naya meM dharma aura dharmI ko pradhAna bhAva se jAnane kI zakti nahIM hai| dharma dharmI meM se koI eka hI naigama naya dvArA pradhAnatA se jJAta hotA hai| isase viparIta pramANa dvArA to dharma dharmI dravya paryAyAtmaka vastutva pradhAnatA se jJAta hotA hai, arthAt dharma dharmI donoM ko eka sAtha jAnane vAlA vijJAna hI pramANa hai| saMzayarUpa jAnane vAlA pramANa nahIM aisA samajhanA caahie| naigamAbhAsa dharma aura dharmI meM sarvathA bheda hai aisA abhiprAya naigamAbhAsa kahalAtA hai| dharma aura dharmI ko yadi sarvathA pRthak mAnA jAyagA to dharmI meM dharmoM kA rahanA viruddha par3atA hai, isakA pahale kathana kara Aye haiN| saMgraha naya kA lakSaNa svajAti jo sat rUpa hai usake avirodha se isa prakAra ko prApta kara, jisameM vizeSa antarbhUta hai, unako pUrNarUpa se grahaNa kare vaha saMgraha naya kahalAtA hai| usake do bheda haiM- parasaMgraha naya aura aparasaMgraha ny| 306:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 dRssttessttbaadhnaat| tathA'paraH saMgraho drvytvenaashessdrvyaannaamektvmbhipreti| 'dravyam' ityukte hyatItAnAgatavartamAnakAlavarttivivakSitAvivakSitaparyAyadravaNazIlAnAM jIvAjIvatadbhedaprabhedAnAmekatvena sNgrhH| tathA 'ghaTaH' ityukte nikhilaghaTavyaktInAM ghtttvenaiktvsNgrhH| parasaMgraha naya sakala padArthoM kI sat sAmAnya kI apekSA ekarUpa iSTa karane vAlA parasaMgraha naya hai| jaise kisI ne "sat" eka rUpa hai satpane kI samAnatA hone se" aisA khaa| isameM "sat" yaha pada sat zabda, sat kA vijJAna eva sat kA anuvRtta pratyaya arthAt idaM sat yaha sat hai yaha bhI sat hai ina liMgoM se sampUrNa padArthoM kA sattAtmaka ekapanA grahaNa hotA hai arthAt sat kahane se sat zabda, sat kA jJAna evaM sat padArtha ina sabakA saMgraha ho jAtA hai athavA sat aisA kahane para sat isa prakAra ke vacana aura vijJAna kI anuvRttirUpa liMga se anumita sattA ke AdhArabhUta saba padArthoM kA sAmAnyarUpa se saMgraha karanA saMgraha naya kA viSaya hai| jo vizeSa kA nirAkaraNa karatA hai vaha para saMgrahAbhAsa hai, kyoMki sarvathA advaita yA abheda mAnanA pratyakSa evaM parokSa pramANa se bAdhita hai| aparasaMgraha naya dravya hai aisA kahane para dravyapane kI apekSA sampUrNa dravyoM meM ekatva sthApita karanA apara saMgraha naya kahalAtA hai kyoMki dravya kahane para atIta anAgata evaM vartamAna kAlavartI vivakSita tathA avivakSita paryAyoM se dravaNa (parivartana) svabhAva vAle jIva ajIva evaM unake bheda abhedoM kA eka rUpa se saMgraha hotA hai, tathA ghaTa hai, aisA kahane para sampUrNa ghaTa vyaktiyoM ko ghaTapane se ekatva hone ke kAraNa saMgraha ho jAtA saMgrahAbhAsa sAmAnya aura vizeSoM ko sarvathA pRthak mAnane kA abhiprAya [yoga] apara saMgrahAbhAsa hai evaM una sAmAnya vizeSoM ko sarvathA apRthak mAnane kA abhiprAya [mImAMsaka] saMgrahAbhAsa hai, kyoMki sarvathA bhinna yA prameyakamalamArtaNDasAraH: 307
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 sAmAnyavizeSANAM sarvathArthAntaratvAbhiprAyo'nantaratvAbhiprAyo vA'parasaGghahAbhAsaH, prtiitivirodhaaditi| 4. saGgrahagRhItArthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vibhajanaM bhedena prarUpaNaM vyvhaarH| parasaMgraheNa hi saddharmAdhAratayA sarvamekatvena 'sat' iti sNgRhiitm| vyavahArastu tdvibhaagmbhipraiti| yatsattadravyaM paryAyo vaa| tathaivAparaH saGgrahaH sarvadravyANi 'dravyam' iti, sarva paryAyAMzca 'paryAyaH' iti sNgRhnnaati| vyavahArastu tadvibhAgamabhipraiti-yadravyaM tajjIvAdi SaDvidham, yaH paryAyaH sa dvividhaH saha bhAvI kramabhAvI c| ityaparasaGga havyavahAraprapaJca : prAgRjusUtrAtparasaGgrahAduttaraH pratipattavyaH, sarvasya vastunaH kathaJcitsAmAnya sarvathA abhinna rUpa sAmAnya vizeSoM kI pratIti nahIM hotii| vyavahAra naya kA lakSaNa saMgraha naya dvArA grahaNa kiye hue padArthoM meM vidhipUrvaka vibhAga karanA-bheda rUpa se prarUpaNa karanA vyavahAra naya hai, para saMgrahanaya se sat dharma [svabhAva] ke AdhAra se sabako eka rUpa se sat hai aisA grahaNa kiyA thA aba usameM vyavahAra naya vibhAga cAhatA hai- jo sat hai vaha dravya hai athavA paryAya hai, ityAdi vibhAjana karatA hai| tathA apara saMgrahanaya ne saba dravyoM ko dravya pada se saMgRhIta kiyA athavA saba paryAyoM ko paryAya pada se saMgRhIta kiyA thA usameM vyavahAra vibhAga mAnatA hai ki jo dravya hai vaha jIva Adi rUpa chaha prakAra kA hai, jo paryAya hai vaha do prakAra kI hai sahabhAvI aura krmbhaavii| isa prakAra se dravya aura paryAya kA vibhAga vistAra karane se isako naigamanayatva ke prasaMga hone kI AzaMkA bhI nahIM karanA, kyoMki vyavahAra naya saMgraha ke viSaya meM vibhAga karatA hai kintu naigama naya to gauNa mukhyatA se ubhaya ko [sAmAnya vizeSa yA dravya paryAya] viSaya karatA hai| vyavahArAbhAsa kA lakSaNa jo kevala kalpanAmAtra se Aropita dravya paryAyoM meM vibhAga 308:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 vishessaatmktvsmbhvaat| na cAsyaivaM naigamatvAnuSaGgaH; saGgrahaviSayapravibhAgaparatvAt, naigamasya tu gunnprdhaanbhuutobhyvissytvaat| yaH punaH kalpanAropitadravyaparyAyapravibhAgamabhipreti sa vyavahArAbhAsaH, prmaannbaadhittvaat| na hi kalpanAropita eva dravyAdipravibhAgaH; svaarthkriyaahetutvaabhaavprsnggaadggnaambhojvt| vyavahArasya cA'satyatve tadAnukUlyena pramANAnAM pramANatA na syaat| anyathA svapnAdivibhramAnukUlyenApi teSAM ttprsnggH| uktaM ca vyavahArAnukUlyAttu pramANAnAM prmaanntaa| nAnyathA bAdhyamAnAnAM jJAnAnAM ttprsnggtH||5 iti| karatA hai vaha vyavahArAbhAsa hai kyoMki vaha pramANa bAdhita hai| dravyAdi kA vibhAga kAlpanika mAtra nahIM hai yadi aisA mAneM to artha kriyA kA abhAva hogA, jaise ki gagana puSpa meM artha kriyA nahIM hotii| tathA dravya paryAya kA vibhAga paraka isa vyavahAra ko asatya mAnane para usake anukUlatA se Ane vAlI pramANoM kI pramANatA kA bhI bhaMga ho jaaegaa| tathA dravyAdi kA vibhAga sarvathA kalpanA mAtra hai aura usakA viSaya karane vAle vyavahAra dvArA pramANoM kI pramANatA hotI hai-aisA mAneM to svapna Adi kA vibhramarUpa vibhAga paraka jJAna se bhI pramANoM kI pramANatA hone lgegii| kahA bhI hai vyavahAra ke anukUlatA se pramANoM kI pramANatA siddha hotI hai, vyavahAra kI anukUlatA kA jahA~ abhAva hai vahA~ pramANatA siddha nahIM hotI, yadi aisA na mAne to bAdhita jJAnoM meM pramANatA kA prasaMga aayegaa||1|| kahane kA tAtparya yaha hai ki- padArtha dravya paryAyAtmaka hai| dravya aura paryAya meM sarvathA bheda yA sarvathA abheda mAnanA asat hai| jo pravAdI sarvathA abheda mAnakara unameM loka vyavahArArtha kalpanA mAtra se vibhAga karate haiM unake yahA~ artha kriyA kA abhAva hogA arthAt yadi dravya se paryAya sarvathA abhinna hai to paryAya kA jo kArya [artha kriyA] dRSTigocara 25. laghIyastraya kArikA 70 prameyakamalamArtaNDasAraH: 309
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 5. Rju prAJjalaM vartamAnakSaNamAtraM sUtrayatItyUjusUtraH 'sukhakSaNa: sampratyasti' ityaadi| dravyasya satopyanarpaNAt, atItAnAgatakSaNayozca vinssttaanutpnntvenaasmbhvaat| na caivaM lokavyavahAravilopaprasaGgaH; nayasyA'syaivaM vissymaatrprruupnnaat| lokavyavahArastu sakalanayasamUhasAdhya iti| ho rahA hai vaha nahIM ho sakegA, jIvadravya kI vartamAna kI jo manuSya paryAya hai usakI jo manuSyapane se sAkSAt artha kriyA pratIta hotI hai vaha nahI ho skegii| pudgala paramANuoM ke piMr3a svarUpa skandha kI jo artha kriyAye haiM [dRSTigocara honA, uThAne dharane meM A sakanA, sthUla rUpa honA, prakAza yA andhakAra svarUpa honA ityAdi] ve bhI samApta hogI, kevala kalpanA mAtra meM koI artha kriyA [vastu kA upayoga meM AnA] nahIM hotI hai jaise svapna meM sthita kAlpanika padArtha meM artha kriyA nahIM hotii| ataH saMgraha naya dvArA gRhIta padArthoM meM bheda yA vibhAga ko karane vAlA vyavahAra naya satya evaM usakA viSaya jo bheda rUpa hai vaha bhI pAramArthika hai| jo loka vyavahAra meM kriyAkArI hai arthAt jina padArthoM ke dvArA loka kA japa, tapa, svAdhyAya, dhyAnarUpa, dharma aura mokSa puruSArtha evaM snAna bhojana, vyApAra Adi kAma tathA artha puruSArtha sampanna hoM ve bhedAbhedAtmaka padArtha vAstavika hI haiM aura unako viSaya karane vAlA vyavahAra naya bhI vAstavika hai kyoMki nayarUpa jJAna hI cAhe pramANarUpa jJAna ho usameM pramANatA tabhI svIkRta hotI hai jaba unake viSayabhUta padArtha vyavahAra ke upayogI yA artha kriyA vAle ho| 5. RjusUtranaya kA lakSaNa Rju spaSTarUpa vartamAna mAtra kSaNa ko, paryAya ko jAnane vAlA RjusUtranaya hai| jaise isa samaya sukha paryAya ityaadi| yahA~ atItAdi dravya sat hai kintu usakI apekSA nahIM hai, kyoMki vartamAna paryAya meM atIta paryAya to naSTa ho cukane se asambhava hai aura anAgata paryAya abhI utpanna hI nahIM huI hai| isa taraha vartamAna mAtra ko viSaya karane se loka vyavahAra ke lopa kI AzaMkA bhI nahIM karanI cAhie, yahA~ kevala isa naya kA viSaya batAtA hai| loka vyavahAra to sakala nayoM ke samudAya se 310:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 yastu bahirantarvA dravyaM sarvathA pratikSipatyakhilArthAnAM pratikSaNaM kSaNikatvAbhimAnAt sa tadAbhAsaH, prtiitytikrmaat| bAdhavidhurA hi pratyabhijJAnAdipratItirbahirantazcaika dravyaM pUrvottaravivarttavartti prsaadhytiityuktmuurddhtaasaamaanysiddhiprstaave| pratikSaNaM kSaNikatvaM ca tatraiva prtivyuuddhmiti| 6. kAlakArakaliGgasaMkhyAsAdhanopagrahabhedAdbhinnamarthaM zapatIti zabdo nayaH shbdprdhaantvaat| tato'pAstaM vaiyAkaraNAnAM mtm| te hi "dhAtusambandhe pratyayAH"26 iti sUtramArabhya 'vizvadRzvA'sya putro bhavitA' ityatra kAlabhedepyeka sampanna hotA hai| RjusUtrAbhAsa kA lakSaNa jo antastattva AtmA aura bahistattva ajIvarUpa pudgalAdi kA sarvathA nirAkaraNa karatA hai arthAt dravya kA nirAkaraNa kara kevala paryAya ko grahaNa karatA hai, sampUrNa padArthoM ko pratikSaNa ke abhimAna se sarvathA kSaNika hI mAnatA hai vaha abhiprAya RjusUtrAbhAsa hai| kyoMki isameM pratIti kA ullaMghana hai| pratIti meM AtA hai ki nirbAdha pratyabhijJAna pramANa aMtaraMga dravya aura bahiraMga dravya ko pUrva va uttara paryAya yukta siddha karate haiM, isakA vivecana urdhvatAsAmAnya kI siddhi karate samaya ho cukA hai| tathA usI prasaMga meM pratikSaNa ke vastu ke kSaNikatva kA bhI nirasana kara diyA hai| 6. zabdanaya kA lakSaNa kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, sAdhana aura upagraha ke bheda se jo bhinna artha ko kahatA hai vaha zabdanaya hai isameM zabda hI pradhAna hai| isa naya se zabda bheda se artha bheda nahIM karane vAle vaiyAkaraNoM ke mata kA nirasana hotA hai vaiyAkaraNa paMDita "dhAtusambandhe pratyayAH" isa vyAkaraNa sUtra kA prArambha kara "vizva dRzvA asya putro bhavitA" jisane vizva ko dekha liyA hai aisA putra isake hogA, isa taraha kAla bheda meM bhI eka padArtha mAnate haiN| jo vizva ko dekha cukA hai vaha isake putra hogA, aisA 26. pANini vyAkaraNa 3/4/1 prameyakamalamArtaNDasAra:: 311
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 padArthamAdRtAH-yo vizvaM drakSyati sosya putro bhavitA' iti, bhaviSyatkAlenAtItakAlasyA'bhedAbhidhAnAt tathA vyvhaaroplmbhaat| tccaanuppnnm| kAlabhedepyarthasyA'bhede'tiprasaGgAt, raavnnshnggckrvrtishbdyorpytiitaanaagtaarthgocryorekaarthtaaptteH| athAnayobhinnaviSayatvAnnaikArthatA; 'vizvadRzvA bhavitA' ityanayorapyasau mA bhUttata ev| na khalu 'vizvaM dRSTavAn vizvadRzvA' iti zabdasya yo'rthotItakAlaH, sa 'bhavitA' iti zabdasyAnAgatakAlo yuktaH; putrasya bhaavino'tiittvvirodhaat| atItakAlasyApyanAgatatvAdhyAropAdekArthatve tu na paramArthataH kAlabhedepyabhinnArthavyavasthA syaat| 7. tathA 'karoti kriyate' iti kartRkarmakArakabhedepyabhinnamarthaM ta evaadriynte| 'yaH karoti kiJcit sa eva kriyate kenacit' iti prtiiteH| jo kahA hai isameM bhaviSyat kAla se atItakAla kA abheda kara diyA hai| usa prakAra kA vyavahAra upalabdha hotA hai| kintu zabdanaya se yaha ayukta hai| kAla bheda hote hue bhI yadi artha meM bheda na mAnA jAya to atiprasaMga hogA, phira to atIta aura anAgata artha ke gocara ho rahe rAvaNa aura zaMkha cakravartI zabdoM ke bhI ekArthapanA prApta hogaa| yadi kahA jAya ki rAvaNa aura zaMkha cakravartI ye do zabda bhinna bhinna viSaya vAle haiM ataH unameM ekArthapanA nahIM ho sakatA to vizvadRzvA aura bhavitA ina do zabdoM meM ekArthapanA nahIM honA caahie| kyoMki ye do zabda bhI bhinna bhinna viSaya vAle haiN| dekhiye "vizvaM dRSTavAn iti vizvadRzvA" aisA vizvadRzvA zabda kA jo artha atIta kAla hai vaha "bhavitA" isa zabda kA anAgata kAla mAnanA yukta nahIM hai| jaba putra honA bhAvI hai taba usameM atItapanA kaise ho sakatA hai| atItakAla kA anAgata meM adhyAropa karane se ekArthapanA bana jAtA hai yadi aisA kaho to kAla bheda hone para bhI abhinna artha kI vyavasthA mAnanA pAramArthika nahIM rahA, kAlpanika hI rhaa| 7. tathA karoti kriyate inameM kartRkAraka aura karmakAraka kI apekSA bheda hone para bhI vaiyAkaraNa loga inakA abhinna artha hI karate haiM, jo karatA hai vahI kisI dvArA kiyA jAtA hai aisI donoM kArakoM meM 312:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 tadapyasAmpratam: 'devadattaH kaTaM karoti' ityatrApi krtRkrmnnodevdttkttyorbhedprsnggaat| 8. tathA, 'puSyastArakA' ityatra liGgabhedepi nakSatrArthamekamevAdriyante, liGgamaziSyaM lokAzrayatvAttasya; ityasaGgatam; 'paTaH kuTI' itytraapyektvaanussnggaat| 9. tathA, 'Apo'mbhaH' ityatra saMkhyAbhedepyekamarthaM jalAkhyaM manyante, sNkhyaabhedsyaa'bhedktvaahurvaadivt| tadapyayuktam: 'paTastantavaH' itytraapyektvaanussnggaat| 10. tathA 'ehi manye rathena yAsyAsi na hi yAsyasi yAtaste pitA' iti sAdhanabhedepyarthA'bhedamAdriyante "prahAse manyavAci yuSmanmanyateunhoMne abheda pratIti mAnI hai kintu vaha ThIka nahIM yadi kartRkAraka aura karmakAraka meM abheda mAnA jAya to "devadattaH kaTaM karoti" isa vAkya meM sthita devadatta kartA aura kaTa karma ina donoM meM abheda mAnanA pdd'egaa| 8. tathA puSpaH tArakAH ina padoM meM puliMga strIliMga kA bheda hone para bhI vyAkaraNa paMDita inakA nakSatra rUpa eka hI artha grahaNa karate haiN| ve kahate haiM ki liMga aziSya hai-anuzAsita nahIM hai, loka ke Azrita hai arthAt liMga niyamita na hokara vyavahArAnusAra parivartanazIla hai kintu yaha asaMgata hai, liMga ko isa taraha mAne to paTaH aura kuTI inameM bhI ekatva bana baitthegaa| 9. tathA "ApaH ambhaH" ina do zabdoM meM saMkhyA bheda rUpa bahuvacana aura eka vacana kA bheda hone para bhI ve inakA jala rUpa eka artha mAnate haiN| ve kahate haiM ki saMkhyA bheda hone se artha bheda honA jarUrI nahIM hai jaise guruH aisA pada eka saMkhyA rUpa hai kintu sAmAnya rUpa se yaha sabhI guruoM kA dyotaka hai athavA kabhI bahusanmAna kI apekSA eka guru vyakti ko "guravaH" isa bahusaMkhyAta pada se kahA jAtA hai| so vaiyAkaraNa kA yaha kathana bhI ayukta hai| ____ 10. tathA "aihi manyerathena yAsyasi na hi yAsyasi yAtaste pitA" [Ao tuma mAnate hoMge ki maiM ratha se jAU~gA kintu nahIM jA prameyakamalamArtaNDasAraH: 313
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 'smadekavacca"27 itybhidhaanaat| tadapyapezalama: 'ahaM pacAmi tvaM pacasi' itytraapyekaarthtvprsnggaat| 11. tathA, 'santiSThate pratiSThate' ityatropagrahabhedepyarthAbhedaM pratipadyante upasargasya dhaatvrthmaatrodyotktvaat| tadapyacAru; 'santiSThate pratiSThate' ityatrApi sthitigtikriyyorbhedprsnggaat| tataH kAlAdibhedAdbhinna evArtha: shbdsy| tathAhi-vivAdApanno vibhinnakAlAdizabdo vibhinnArthapratipAdako sakate kyoMki usase to tumhAre pitA gye| aisA ehi ityAdi saMskRta padoM kA artha vyAkaraNAcArya karate haiM kintu vyAkaraNa ke sarvasamAnya niyamAnusAra ina padoM kA artha-Ao maiM mAnatA hU~, ratha se jAoge kintu nahIM jA sakoge kyoMki usase tumhAre pitA gae- isa prakAra hotA hai] yahA~ sAdhana bheda madhyamapuruSa uttamapuruSa Adi kA bheda hone para bhI abheda hai kyoMki haMsI majAka meM madhyama puruSa aura uttama puruSa meM ekatva mAnakara prayoga karanA iSTa hai, aisA ve loga kahate haiM kintu yaha ThIka nahIM, isa taraha to 'ahaM pacAmi, tvaM pacasi' Adi meM bhI ekArthapanA svIkAra karanA hogaa| 11. tathA saMtiSThate pratiSThate ina padoM meM upasarga kA bheda hone para bhI artha kA abheda mAnate haiM kyoMki upasarga dhAtuoM ke artha kA mAtra dyotaka hai, isa prakAra kA kathana bhI asat hai, saMtiSThate pratiSThate ina zabdoM meM jo sthiti aura gati kriyA hai inameM bhI abheda kA prasaMga hogaa| isaliye nizcita hotA hai ki kAla, kAraka Adi ke bhinna hone para zabda kA bhinna hI artha hotA hai| vivAda meM sthita vibhinna kAlAdi zabda vibhinna artha kA pratipAdaka hai kyoMki vaha vibhinna kAlAdi zabdatva rUpa hai, jaise ki anya anya vibhinna zabda bhinna bhinna arthoM ke pratipAdaka huA karate haiM, matalaba yaha hai ki jaise rAvaNa aura zaMkha cakravartI zabda kramazaH atIta aura AgAmIkAla meM sthita bhinna-bhinna do padArthoM ke vAcaka haiM vaise hI vizvadRzvA aura bhavitA ye do atIta aura AgAmI kAla meM 27. jainendravyAkaraNa 1/2/153 314:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 vibhinnakAlAdizabdatvAt tthaavidhaanyshbdvt| nanvevaM lokavyavahAravirodhaH syAditi cet; virudhyatAmasau tattvaM tu mImAMsyate, na hi bhessjmaaturecchaanuvrti| 13. nAnArthAnsametyAbhimukhyena rUDhaH smbhiruuddhH| zabdanayo hi paryAyazabdabhedAnnArthabhedamabhipraiti kAlAdibhedata evaarthbhedaabhipraayaat| ayaM tu pryaaybhedenaapyrthbhedmbhipreti| tathAhi-'indraH zakraH purandaraH' ityAdyAH zabdA sthita vyakti ke vAcaka hone cAhiye, aise hI kAraka Adi meM smjhnaa| yahA~ para koI zaMkA kare ki isa taraha mAne to loka vyavahAra meM virodha hogA? so virodha hone do| yahA~ to tattva kA vicAra kiyA jA rahA hai, tattva vyavasthA koI lokAnusAra nahIM hotI, yathA auSadhi rogI kI icchAnusAra nahIM hotI hai| samabhirUr3hanaya kA lakSaNa nAnA arthoM kA Azraya lekara mukhyatA se rUr3ha honA arthAt paryAyabheda se padArtha meM nAnApana svIkAranA samabhirUr3hanaya kahalAtA hai| zabdanaya paryAyavAcI zabdoM ke bhinna hone para bhI padArthoM meM bheda nahIM mAnatA, vaha to kAla kAraka Adi kA bheda hone para hI padArtha meM bheda karatA hai kintu yaha samabhirUr3hanaya payAryavAcI zabda ke bhinna hone para hI artha meM bheda karatA hai| isI bAta ko udAharaNa dvArA batAte haiM- indraH zakraH purandaraH ityAdi zabda haiM inameM liMgAdi kA bheda na hone se arthAt eka pulliMga svarUpa hone se zabda naya kI apekSA bheda nahIM hai| ye saba ekArthavAcI haiN| kintu samabhirUr3ha naya ukta zabda vibhinna hone se unakA artha bhI vibhinna svIkAratA hai jaise ki vAjI aura vAraNa ye do zabda hone se inakA artha kramazaH azva aura hAthI hai| matalaba yaha hai ki isa naya kI dRSTi meM paryAyavAcI zabda nahIM ho skte| eka padArtha ko aneka nAmoM dvArA kahanA azakya hai| yaha to jitane zabda haiM utane hI bhinna arthavAn padArtha svIkAra karegA, zaka aura indra eka padArtha ke vAcaka nahIM haiM apitu zakanAt zakaH jo samartha hai vaha zaka hai evaM indranAt indraH jo aizvarya yukta hai vaha indra hai aisA pratyeka pada kA bhinna hI artha hai isa prameyakamalamArtaNDasAraH: 315
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 vibhinnArthagocarA vibhinnshbdtvaadvaajivaarnnshbdvditi| ___14. evamitthaM vivakSitakriyApariNAmaprakAreNa bhUtaM pariNatamarthaM yobhipreti sa evambhUto nyH| 15. samabhirUDho hi zakanakriyAyAM satyAmasatyAM ca devarAjArthasya zakravyapadezamabhipraiti, pazorgamanakriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavat, tathA rUDheH sadbhAvAt, ayaM tu zakanakriyApariNatikSaNe eva zakramabhipreti na pUjanAbhiSecanakSaNe, atiprsnggaat| 16. na caivaMbhUtanayAbhiprAyeNa kazcidakriyAzabdosti, 'gaurazvaH' iti jAtizabdAbhimatAnAmapi kriyAzabdatvAt, 'gacchatIti gaurAzugAmyazvaH' taraha samabhirUDhanaya kA abhiprAya hai| evaMbhUtanaya kA lakSaNa evaM isa prakAra vivakSita kiyA pariNAma ke prakAra se bhUtaM pariNata hue artha ko jo iSTa kare arthAt kriyA kA Azraya lekara bheda sthApita kare vaha evaMbhUtanaya hai| 15. samabhirUDha naya devarAja [indra] nAma ke padArtha meM zakana kriyA hone para tathA nahIM hone para bhI ukta devarAja kI zaka saMjJA svIkAratA hai jaise ki pazu vizeSa meM gamana kriyA ho yA na ho to bhI usameM go saMjJA hotI hai vaisI rUDhi hone ke kAraNa, kintu yaha evaMbhUtanaya zakana kriyA se pariNata kSaNa meM hI zakra nAma dharatA hai, jisa samaya ukta devarAja pUjana yA abhiSeka kriyA meM pariNata hai usa samaya zaka nAma nahIM dharatA hai, atiprasaMga hone se| 16. isa evaMbhUtanaya kI apekSA dekhA jAya to koI zabda kriyA rahita yA binA kriyA kA nahIM hai, gauH azvaH ityAdi jAti vAcaka mAne gaye zabda bhI isa naya kI dRSTi meM kriyA zabda haiM, jaise gacchati iti gauH, AzugAmI azvaH, jo calatI hai vaha go hai, jo zIghra gamana kare vaha azva hai ityaadi| tathA zukla: nIlaH ityAdi guNavAcaka zabda bhI kriyAvAcaka hI haiM, jaise ki zucibhavanAt zuklaH nIlanAt nIlaH zuci hone se zukla 316:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 iti| 'zuklo nIlaH' iti guNazabdA api kriyAzabdA eva, 'zucibhavanAcchuklo nIlanAnnIlaH' iti| 'devadatto yajJadattaH' iti yadRcchAzabdA api kriyAzabdA eva, 'devA enaM deyAsuH' iti devadattaH, 'yajJe enaM deyAt' iti yjnydttH| tathA saMyogisamavAyidravyazabdAH kriyAzabdAH eva, daNDosyAstIti daNDI, viSANamasyAstIti vissaanniiti| paJcatayI tu zabdAnAM pravRttirvyavahAramAtrAnna nishcyaat| __17. evamete zabdasamabhirUDhavambhUtanayAH sApekSAH samyag, anyonyamanapekSAstu mithyeti prtipttvym| eteSu na nayeSu RjusUtrAntAzcatvArorthapradhAnAH zeSAstu trayaH zabdapradhAnAH prtyetvyaaH| hai, nIla kriyA se pariNata nIla hai ityaadi| devadattaH, yajJadattaH ityAdi yadvacchA zabda [icchAnusAra pravRtta hue zabda] bhI eMvabhUtanaya kI dRSTi meM kriyAvAcaka hI haiN| devAH enaM devAsuH iti devadattaH yajJe enaM deyAt iti yajJadattaH, devagaNa isako deve, devoM ne isako diyA hai vaha devadatta kahalAtA hai aura yajJa meM isako denA vaha yajJadatta kahalAtA hai| tathA saMyogI samavAyI dravyavAcaka zabda bhI kriyAvAcaka hai, jaise daNDa jisake hai vaha daMDI hai, viSANa [sIMga] jisake hai vaha viSANI hai| jAti, kriyA, guNa, yadRcchA aura sambandha isa prakAra pA~ca prakAra kI zabdoM kI pravRtti jo mAnI hai vaha kevala vyavahAra rUpa hai nizcaya se nhiiN| arthAt uparyukta udAharaNoM se evaMbhUtanaya kI dRSTi se nizcita kiyA ki koI bhI zabda phira use vyavahAra se jAtivAcaka kaho yA guNavAcaka kaho sabake saba zabda kriyAvAcaka hI haiM- kriyA ke dyotaka hI haiN| ___ 17. ye zabdanaya, samabhirUDhanaya aura evaMbhUtanaya paraspara meM sApekSa haiM to samyagnaya kahalAte haiM yadi paraspara meM nirapekSa hai to mithyAnaya kahalAte haiM- aisA samajhanA caahiye| [naigamAdi sAto naya paraspara sApekSa hone para hI samyagnaya hai anyathA mithyAnaya haiM] ina sAta nayoM meM naigama, saMgraha vyavahAra aura RjusUtra ye cAra naya artha pradhAna naya haiM aura zeSa tIna zabda, samabhirUDha aura evaMbhUtanaya zabda pradhAna naya prameyakamalamArtaNDasAra:: 317
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 18. kaH punaratra bahuviSayo nayaH ko vAlpaviSayaH kazcAtra kAraNabhUtaH kAryabhUto veti cet? 'pUrvaH pUrvo bahuviSayaH kAraNabhUtazca para: parolpaviSayaH kAryabhUtazca' iti bruumH| saMgrahAddhi naigamo bahuviSayo bhAvA'bhAvaviSayatvAt, yathaiva hi sati saGkalpastathA'satyapi, saGgrahastu tatolpaviSayaH sanmAtragocaratvAt, tatpUrvakatvAcca ttkaaryH| saMgrahAdvyavahAropi tatpUrvaka: sadvizeSAvabodhakatvAdalpaviSaya ev| vyavahArAtkAlatritayavRttyarthakahalAte haiN| 18. prazna- ina nayoM meM kauna sA naya bahuviSaya vAlA hai aura kauna sA naya alpaviSaya vAlA hai, tathA kauna sA naya kAraNabhUta aura kauna sA naya kAryabhUta hai? samAdhAna- pUrva pUrva kA naya bahuviSaya vAlA hai evaM kAraNabhUta hai, tathA Age-Age kA naya alpaviSaya vAlA hai evaM kAryabhUta hai| saMgraha se naigama bahuta viSaya vAlA hai kyoMki naigama sadbhAva aura abhAva donoM ko viSaya karatA hai, arthAt vidyamAna vastu meM jaise saMkalpa sambhava hai vaise avidyamAna vastu meM bhI sambhava hai, isa naigama se saMgrahanaya alpaviSaya vAlA hai, kyoMki yaha sanmAtra-sadbhAvamAtra ko jAnatA hai| tathA naigamapUrvaka hone se saMgrahanaya usakA kArya hai| vyavahAra bhI saMgrahapUrvaka hone se kArya hai evaM vizeSa sat kA avabodhaka hone se alpaviSayavAlA hai| vyavahAra tInakAlavartI artha kA grAhaka hai usa pUrvaka RjusUtra hotA hai ataH RjusUtra usakA kArya hai evaM kevala vartamAna artha kA grAhaka hone se alpaviSayavAlA hai| RjusUtranaya kAraka Adi kA bheda hone para bhI abhinna artha ko grahaNa karatA hai, aura zabdanaya kArakAdi ke bheda hone para artha meM bheda grahaNa karatA hai| ataH RjusUtra se zabdanaya alpa viSayavAlA hai tathA RjusUtrapUrvaka hone se zabdanaya usakA kArya hai| zabdanaya paryAyavAcI zabda yA paryAya ke bhinna hone para bhI unameM arthabheda nahIM karatA kintu samabhirUr3hanaya paryAya ke bhinna hone para artha meM bheda karatA hai ata: zabdanaya se samabhirUr3hanaya alpaviSayavAlA hai evaM tatpUrvaka hone se 318:: prameyakamalamArtaNDasAraH sapAlA hA
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 gocarAt RjusUtropi tatpUrvako vartamAnArthagocaratayAlpaviSaya ev| kArakAdibhedenA'bhinnamarthaM pratipadyamAnAdRjusUtrataH tatpUrvaka : zabdanayopyalpaviSaya eva tdvipriitaarthgocrtvaat| zabdanayAtparyAyabhedenArthAbhedaM pratipadyamAnAt tadviparyayAt tatpUrvakaH samabhirUDhopyalpaviSaya ev| samabhirUDhatazca kriyAbhedenA'bhinnamarthaM pratiyataH tadviparyayAt tatpUrvaka evambhUtopyalpaviSaya eveti| ____19. nanvate nayAH kimekasminviSaye'vizeSeNa pravarttante, kiM vA vizeSostIti? atrocyate-yatrottarottaro nayo'rthAMze pravarttate tatra pUrvaH pUrvopi nayo varttate eva, yathA sahasre'STazatI tasyAM vA paJcazatItyAdau pUrvasaMkhyottarasaMkhyAyAmavirodhato vrttte| yatra tu pUrvaH pUrvo nayaH pravartate tatrottarottaro nayo na pravarttate; pnycshtyaadaav'ssttshtyaadivt| evaM nayArthe pramANasyApi sAMzavastuvedino vRttiraviruddhA, na tu pramANArthe nayAnAM vstvNshmaatrvedinaamiti| usakA kArya hai| samabhirUr3hanaya kriyA kA bheda hone para bhI artha meM bheda nahIM karatA kintu evaMbhUta kriyAbheda hone para avazya artha bheda karatA hai ataH samabhirUr3ha se evaMbhUta alpaviSayavAlA hai tathA tatpUrvaka hone se kArya hai| isa prakAra naigamAdiyoM kA viSaya aura kAraNa kAryabhAva samajhanA caahiye| 19. zaMkA- ye sAta naya eka viSaya meM samAna rUpa se pravRtta hote haiM athavA kucha vizeSatA hai? samAdhAna- vizeSatA hai, vastu ke jisa aMza meM Age-Age kA naya pravRtta hotA hai usa aMza meM pUrva pUrva kA naya pravRtta hotA hI hai, jaise ki hajAra saMkhyA meM ATha sau kI saMkhyA rahatI hai evaM ATha sau meM pA~ca sau rahate haiM, pUrva saMkhyA meM uttara saMkhyA rahane kA avarodha hai| kintu jisa vastu aMza meM pUrva-pUrva ke naya pravRtta haiM usa aMga meM uttara uttara kA naya pravRtta nahIM ho pAtA, jaise ki pA~casau kI saMkhyA meM AThasau saMkhyA nahIM rahatI hai| isI taraha aviruddha hai, kintu eka aMzamAtra ko grahaNa karane vAle nayoM kI pramANa ke viSaya meM pravRtti nahIM ho sakatI hai| jaise pA~ca sau meM ATha sau nahIM rahate haiN| prameyakamalamArtaNDasAraH: 319
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 saptabhaGgavimarzaH 20. kathaM punarnayasaptabhanayAH pravRttiriti cet? 'pratiparyAya vastunyekatrAvirodhena vidhipratiSedhakalpanAyAH' iti bruumH| tathAhi-saGkalpamAtragrAhiNo naigamasyAzrayaNAdvidhikalpanA, prasthAdika kalpanAmAtram-'prasthAdi syAdasti' iti| saMgrahAzrayaNAttu pratiSedhakalpanA; na prasthAdi saGkalpamAtramprasthAdisanmAtrasya tathApratIterasataH prtiitivirodhaaditi| vyavahArAzrayaNAdvA dravyasya paryAyasya vA prasthAdipratItiH tadviparItasyA'sataH sato vA prtyetumshkteH| RjusUtrAzrayaNAdvA paryAyamAtrasya prasthAditvena pratItiH, anyathA prtiitynupptteH| zabdAzrayaNAdvA kAlAdibhinnasyArthasya prasthAditvam, anythaatiprsnggaat| saptabhaGga-vimarza 20. prazna hotA hai ki nayoM ke saptabhaMgoM kI pravRtti kisa prakAra hotI hai? isake samAdhAna meM AcArya prabhAcandra kahate haiM ki eka vastu meM avirodharUpa se prati paryAya ke Azraya se vidhi aura niSedha kI kalpanA svarUpa saptabhaGgI hai yA saptabhaGgI kI pravRtti hai| isI bAta ko aura adhika spaSTa karate huye AcArya prabhAcandra samajhAte haiM ki 'saMkalpa mAtra ko grahaNa karane vAle naigama naya ke Azraya se vidhi (asti) kI kalpanA karanA, kalpanA meM sthita jo prastha (mApa vizeSa) hai usako 'prasthAdi syAd asti' aisA kahanA aura saMgraha kA Azraya lekara pratiSedha (nAsti) kI kalpanA karanA, jaise prasthAdi nahIM hai aisA khnaa| saMgraha kahegA ki prasthAdi saMkalpa mAtra nahIM hotA, kyoMki sat rUpa prasthAdi meM prasthapane kI pratIti hogii| asat kI pratIti hone meM virodha hai| isa prakAra naigama dvArA gRhIta jo vidhirUpa saMkalpa meM sthita 320:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 samabhirUDhAzrayaNAdvA paryAyabhedena bhinnasyArthasya prasthAditvam; anythaa'tiprsnggaat| evaMbhUtAzrayaNAdvA prasthAdikriyApariNatasyaivArthasya prasthAditvaM nAnyasya' atiprsnggaaditi| tathA syAdubhayaM krmaarpitobhynyaarpnnaat| syAdavaktavyaM prasthAdi haiM vaha saMgraha naya kI apekSA niSiddha hotA hai| athavA naigama ke saMkalpamAtra rUpa prasthAdi kA niSedha vyavahAra se bhI hotA hai, kyoMki vyavahAranaya bhI dravyaprasthAdi yA paryAyaprasthAdi kA vidhAyaka hai| isase viparIta saMkalpamAtra meM sthita prasthAdi phira cAhe ve AgAmI samaya meM satrUpa hoM yA asat rUpa hoM aise prasthAdi kA vidhAyaka vyavahAra nahIM ho sktaa| naigama ke prasthAdi kA RjusUtranaya dvArA grahaNa nahIM hotA kyoMki yaha paryAya mAtra ke prasthAdi ko prasthapane se pratipAdana karatA hai ataH naigama ke prasthAdi kA vaha niSedha (nAsti) hI kregaa| arthAt prastha paryAya se jo rahita hai usakI pratIti isa naya se nahIM ho sktii| zabdanaya bhI kAlAdi ke bheda se bhinna artharUpa jo prasthAdi hai usI ko prasthapane se kathana karatA hai anyathA atiprasaMga hogaa| samabhirUr3hanaya kA Azraya lene para bhI naigama ke prasthAdi meM pratiSedha kalpanA hotI hai, kyoMki samabhirUr3ha paryAya ke bheda se bhinna artharUpa ko hI prasthAdi svIkAra karegA, anyathA atiprasaGga hogaa| evaMbhUta kA Azraya lekara bhI saGkalparUpa prasthAdi meM pratiSedha kalpanA hotI hai, kyoMki yaha naya bhI prastha kI mApane kI jo kriyA hai usa kriyA meM pariNata prastha ko hI prasthapane se svIkAra karatA hai, saGkalpasthita prastha kA prasthapanA svIkAra nahIM karatA, anyathA ati prasaGga hogaa| __isa prakAra naigamanaya dvArA gRhIta prasthAdi vidhirUpa hai aura anya chaha nayoM meM se kisI eka naya kA Azraya lene para ukta prasthAdi pratiSedha rUpa hai ataH prasthAdi syAdasti, prasthAdi syAnnAsti, ye do bhaMga hue, tathA krama se arpita ubhayanaya kI apekSA prasthAdi syAd ubhaya rUpa haiM [astinAsti rUpa] yugapat ubhayanaya kI apekSA syAd prasthAdi avaktavya prameyakamalamArtaNDasAra:: 321
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 shaarpitobhynyaashrynnaat| evamavaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgA ythaayogmudaahaaryaaH| 21. nanu codAhRtA nysptbhnggii| pramANasaptabhaGgItastu tasyAH kiGkato vizeSa iti cet? 'sakalavikalAdezakRtaH' iti bruumH| vikalAdezasvabhAvA hi nayasaptabhaGgI vstvNshmaatrprruupktvaat| sakalAdezasvabhAvA tu pramANasaptabhaGgI ythaavdvsturuupprruupktvaat| tathA hi-syAdasti jIvAdivastu haiN| isI taraha avaktavya rUpa zeSa tIna bhaMgoM kA kathana karanA caahie| ve isa prakAra haiM-naigama aura akrama kI apekSA lene para prasthAdi syAt asti avaktavya hai| saMgraha Adi meM se kisI eka naya kI apekSA aura akrama kI apekSA lene para prasthAdi syAt nAsti avaktavya hai| naigama tathA saMgrahAdi meM se eka evaM akrama kI apekSA lene para prasthAdi syAt asti nAsti avaktavya haiN| 21. punaH zaMkA karate haiM ki naya saptabhaGgI kA pratipAdana to huA kintu pramANa saptabhaGgI aura naya saptabhaGgI meM kyA vizeSatA hai? athavA bheda yA antara hai? isa zaMkA kA samAdhAna karate hue AcArya prabhAcandra kahate haiM ki sakalAdeza aura vikalAdeza kI apekSA vizeSatA yA bheda hai| vastu ke aMzamAtra kA prarUpaka hone se nayasaptabhaGgI vikalAdeza svabhAva vAlI hai aura yathAvat vastu svarUpa (pUrNavastu) kI prarUpaka hone se pramANasaptabhaGgI sakalAdeza svabhAva vAlI hai| Upara nayasaptabhaGgI ke udAharaNa diye the aba yahA~ pramANa saptabhaGgI kA udAharaNa prastuta karate haiM 1. svadravya kSetrakAla bhAva kI apekSA syAt asti jIvAdi vstu| 2. paradravya kSetra kAla bhAva kI apekSA syAt nAsti jIvAdi vstu| 3. kramArpita svadravyAdi evaM paradravyAdi kI apekSA syAt asti-nAsti jIvAdi vstu| 322:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 svdrvyaadictussttyaapekssyaa| syAnnAsti prdrvyaadictussttyaapekssyaa| syAdubhayaM krmaarpitdvyaapekssyaa| syAdavaktavyaM shaarpitdvyaapekssyaa| evamavaktavyottarAstrayo bhaGgAH prtipttvyaaH| 22. kasmAtpunarnayavAkye pramANavAkye vA saptaiva bhaGgAH sambhavantIti cet? pratipAdyapraznAnAM tAvatAmeva smbhvaat| praznavazAdeva hi sptbhnggiiniymH| saptavidha eva praznopi kuta iti cet? sptvidhjijnyaasaasmbhvaat| sApi saptadhA kuta iti cet? saptadhA sNshyotptteH| sopi saptadhA kathamiti cet? tadviSayavastudharmasya sptvidhtvaat| tathA hi-sattvaM tAvadvastudharmaH; 4. saha arpita svaparadravyAdi kI apekSA syAt avaktavya jIvAdi vstu| 5. paradravyAdi aura akrama kI apekSA syAt jIvAdi vastu nAsti avktvy| 6. svadravyAdi aura paradravyAdi tathA akrama kI apekSA syAt jIvAdivastu asti nAsti avktvy| isa prakAra pramANa saptabhanI ko samajhanA caahie| 22. punaH prazna hotA hai ki nayavAkya aura pramANavAkya meM sAta hI bhaMga kyoM hote haiM? usakA samAdhAna dete huye AcArya prabhAcandra kahate haiM ki pratipAdyabhUta jo ziSyAdi haiM unake prazna sAta hI hone se pramANa vAkya tathA naya vAkya meM sAta hI bhaMga hote haiN| prazna ke vaza se saptabhaGgI kA niyama prasiddha hai| prazna- pratipAdyoM ke sAta hI prazna kyoM haiM? uttara- sAta prakAra se jAnane kI icchA hone ke kAraNa sAta hI prakAra ke prazna hote haiN| prazna- jAnane kI icchA bhI sAta prakAra kI hI kyoM hai? uttara- sAta prakAra kA saMzaya hone ke kAraNa sAta jijJAsA haiN| prazna- saMzaya bhI sAta prakAra kA hI kyoM hotA hai? prameyakamalamArtaNDasAraH: 323
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 tadanabhyupagame vastuno vastutvAyogAt khrshRnggvt| tathA kathaJcidasattvaM taddharma eva; svarUpAdibhiriva pararUpAdibhirapyasyA'sattvAniSTau pratiniyatasvarUpA'sambhavAdvastupratiniyamavirodhaH syaat| etena kramArpitobhayatvAdInAM vastudharmatvaM pratipAditaM prtipttvym| tadabhAve krameNa sadasattvavikalpazabdavyavahAravirodhAt, sahA'vaktavyatvopalakSitottaradharmatrayavikalpasya zabdavyavahArasya caasttvprsnggaat| na cAmI vyavahArA nirviSayA eva; vastupratipattipravRttiprAptinizcayAt tthaavidhruupaadivyvhaarvt| uttara- saMzaya viSayaka vastu ke dharma sAta prakAra ke hone se saMzaya bhI sAta prakAra kA hotA hai| isI bAta ko aura adhika spaSTa karate haiM- 'astittva vastu kA dharma hai| yadi isa astittva ko vastu kA dharma na mAnA jAya to vastu kA vastutva hI samApta hogA- gadhe ke sIMga kI trh| tathA vastu kA nAstittva dharma bhI kathaJcit hai kyoMki yadi vastu meM nAstittva dharma na mAneM to usa vastu kA pratiniyata svarUpa asambhava hogA, arthAt jaise svarUpAdi kI apekSA nAstittva dharma aniSTa hai vaise para rUpAdi kI apekSA bhI nAstittva dharma ko aniSTa kiyA jAya to pratiniyata svarUpa na rahane se vastu kA pratiniyata hI vighaTita hogaa| jaise vastu meM asti aura nAsti dharma siddha hote haiM vaise kramArpita ubhayatva Adi zeSa dharma bhI vastu dharma rUpa hai aisA pratipAdana huA smjhnaa| arthAt syAt avaktavya, syAt asti avaktavya Adi dharma bhI vastu meM haiN| asti-nAsti kA abhAva kareM to krama se sattva aura asattva zabda kA vyavahAra viruddha hogaa| tathA yugapat kI apekSA avaktavya Adi se upalakSita syAt avaktavya evaM uttara ke tIna dharma rUpa zabda vyavahAra bhI samApta hogaa| syAt asti nAsti, syAd avaktavya Adi vyavahAra nirviSaya-viSaya rahita kAlpanika bhI nahIM kahe jA sakate, kyoMki ina zabda vyavahAroM se vastu kI pratipatti (jJAna) vastu kI pravRtti (vastu ko lene Adi ke lie pravRtta honA) evaM vastu kI prApti hotI hai| jaise ki anyatra pratipatti 324:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 23. nanu ca prathamadvitIyadharmavat prathamatRtIyAdidharmANAM krametarArpitAnAM dharmAntaratvasiddherna saptavidhadharmaniyamaH siddhayet: ityapyasundaram kramArpitayoH prathamatRtIyadharmayoH dharmAntaratvenA'pratIteH, sattvadvayasyAsambhavAdvivakSitasvarUpAdinA sttvsyaiktvaat| tadanyasvarUpAdinA sattvasya dvitIyasya sambhave vizeSAdezAt tatpratipakSabhUtAsattvasyApyaparasya sambhavAdaparadharmasaptakasiddhi:(ddheH) saptabhanayantarasiddhito na kshcidupaalmbhH| etena dvitIyatRtIyadharmayoH kramAptiyo pravRtti Adi kA vyavahAra hotA hai| yadi anyatra zabdAdi se hone vAlA vyavahAra bhI nirviSayI mAnA jAyegA to sampUrNa pratyakSAdi se hone vAlA vyavahAra bhI lupta hogA aura phira kisI ke bhI iSTa tattva kI vyavasthA nahIM ho skegii| 23. prazna- prathama (asti) aura dvitIya (nAsti) dharma ke samAna prathama aura tRtIya Adi dharmoM ko krama tathA akrama se arpita karane para anya-anya dharma bhI bana sakate haiM ataH sAta hI prakAra kA dharma hai aisA niyama asiddha hai| uttara- yaha kathana asat hai, krama se arpita prathama aura tRtIya dharma dharmAntararUpa arthAt pRthak dharma rUpa pratIta nahIM hote| eka hI vastu meM do sattva dharma asambhava haiN| kevala vivakSita svarUpAdi kI apekSA eka hI sattvadharma sambhava hai| arthAt vivakSita eka manuSya vastu meM svadravya kSetra kAla aura bhAva kI apekSA eka hI sattva yA astittva hai dUsarA sattva nahIM hai| yadi usase anya svarUpAdi kI apekSA dUsarA sattva sambhAvita kiyA jAya arthAt usa manuSya paryAyabhUta vastu se anya jo devAdiparyAyabhUta vastu hai usake svadravyAdi kI apekSA dUsarA sattva paryAya vizeSa ke Adeza se sambhAvita kiyA jAya to usa dvitIya sattva ke pratipakSabhUta jo asattva hai vaha bhI dUsarA sambhAvita hogA aura isa taraha eka aparadharmavAlI nyArI saptabhaGgI siddha ho jAyegI, isa prakAra kI saptabhaMgAntara mAnane meM koI doSa yA ulAhanA nahIM hai| jaise prathama aura tRtIya dharma ko dharmAntarapanA siddha nahIM hotA aura na saptabhaMga se adhika bhaMga siddha hote haiM vaise hI dvitIya aura tRtIya dharma ko krama se arpita karane meM prameyakamalamArtaNDasAraH: 325
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 dharmAntaratvamaprAtItika vyaakhyaanm| kathamevaM prathamacaturthayordvitIyacaturthayostRtIyacaturthayozca sahitayordharmAntaratvaM syAditi cet? caturthe'vaktavyatvadharme sttvaasttvyorpraamrshaat| na khalu shaarpityostyorvktvyshbdenaabhidhaanm| kiM tarhi? tathArpitayostayoH sarvathA vaktumazakteravaktavyattvasya dharmAntarasya tena prtipaadnmissyte| na ca tena sahitasya sattvasyAsattvasyobhayasya vA'pratItidharmAntaratvAsiddhirvA; prathama bhane sattvasya pradhAnabhAvena pratIteH, dvitIye dharmAntarapanA siddha nahIM hotA aisA nizcaya karanA caahie| prazna- yadi isa rIti se dharmAntarapanA sambhava nahIM hai to prathama ke sAtha caturtha kA saMyoga karane para syAt asti avaktavya evaM dvitIya ke sAtha caturtha kA saMyoga kara syAt nAsti avaktavya, tRtIya ke sAtha caturtha kA saMyoga kara syAt asti nAsti avaktavya ko dharmAntarapanA kaise mAnA jA sakatA hai? uttara- avaktavya nAma ke cauthe dharma meM sattva aura asattva kA parAmarza nahIM hone se ukta dharmAntarapanA bana jAtA hai| yugapat arpita una sattva asattva kA avaktavya zabda dvArA kathana nahIM hotA apitu ukta rIti se arpita hue una sattva asattva ko sarvathA kahanA azakya hai isa rUpa avaktavya nAmA jo dharmAntara hai usakA avaktavya zabda dvArA pratipAdana hotA hai| usa avaktavya sahita sattva kI yA asattva athavA ubhaya kI pratIti nahIM hotI ho athavA yaha avaktavya pRthak dharmarUpa siddhi nahIM hotA ho vaha bhI bAta nahIM hai| dekhiye-prathama bhaMga meM (syAt asti) sattvapradhAna bhAva se pratIta hotA hai, dvitIya bhaMga se (syAt nAsti) asatva pradhAna bhAva se pratIta hotA hai, tRtIya bhaGga meM (syAt asti nAsti) krama se arpita sattva asattva pradhAnatA se pratIta hotA hai, caturtha bhaGga meM (syAt avaktavya) avaktavya dharma pradhAnatA se pratIta hotA hai, paJcama bhaGga meM (syAt asti avaktavya) sattva sahita avaktavya mukhyatA se pratibhAsita hotA hai, SaSTha bhaGga meM (syAt nAsti avaktavya) asattva sahita avaktavya mukhyatA se jJAta hotA 326:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 tvasattvasya, tRtIye kramArpitayoH sattvAsattvayoH, caturthe tvavaktavyatvasya, paJcame sattvasahitasya, SaSThe punarasattvopetasya, saptame krame kramavattadubhayayuktasya sakalajanaiH suprtiittvaat| 24. nanu cAvaktavyatvasya dharmAntaratve vastuni vaktavyatvasyASTamasya dharmAntarasya bhAvAtkathaM saptavidha eva dharmaH saptabhaGgIviSayaH syAt? ityapyapezalam; sattvAdibhirabhidhIyamAnatayA vaktavyattvasya prasiddhaH, sAmAnyena vaktavyatvasyApi vizeSeNa vktvytaayaamvsthaanaat| bhavatu vA vaktavyatvA hai, aura antima saptabhaGga meM (syAt asti nAsti avaktavya) krama se ubhaya yukta avaktavya pratibhAsita hotA hai| isa prakAra yaha sarvajana prasiddha pratIti hai arthAt saptabhaGgI ke jJAtA ina bhaGgoM meM isI taraha pratIti honA svIkAra karate haiN| 24. prazna- yadi avaktavya ko vastu meM pRthak dharmarUpa svIkAra kiyA jAtA hai to vaktavyatva nAma kA AThavAM dharmAntara bhI vastu meM ho sakatA hai phira vastu meM saptabhaGgI ke viSayabhUta sAta prakAra ke hI dharma haiM aisA kisa prakAra siddha ho sakegA? samAdhAna- yaha zaMkA vyartha kI hai, jaba vastu sattva Adi dharmoM dvArA kahane meM Ane se vaktavya ho rahI hai to vaktavya kI siddhi to ho cukatI hai| sAmAnya se vaktavyapane kA bhI vizeSa se vaktavyapanA bana jAtA hai| athavA dUsarI taraha se vaktavya aura avaktavya nAma ke do pRthak dharma mAnate haiM taba sattva aura asattva ke samAna ina vaktavya aura avaktavya ko krama se vidhi aura pratiSedha karake anya saptabhaGgI kI pravRtti ho jAyegI ataH saptabhaGgI ke viSayabhUta sAta prakAra ke dharmoM kA niyama vighaTita nahIM hotA arthAt AThavAM dharma mAnane Adi kA prasaGga nahIM aataa| isa prakAra eka vastu meM sAta prakAra ke dharma hI siddha hote haiM aura unake siddha hone para unake viSaya rUpa saMzaya sAta prakAra kA, usake nimitta se hone vAlI jijJAsA sAta prakAra kI evaM usake nimitta se hone vAlA prazna sAta prakAra kA siddha ho jAtA hai| prameyakamalamArtaNDasAraH: 327
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 vaktavyatvayordharmayoH prasiddhiH tathApyAbhyAM vidhipratiSedhakalpanAviSayAbhyAM sattvAsattvAbhyAmiva saptabhaGgayantarasya pravRtterna tadviSayasaptavidhadharmaniyamavyAghAtaH, yatastadviSaya: saMzayaH saptadhaiva na syAt taddheturjijJAsA vA tannimitta: prazno vA vastunyekatra sptvidhvaakyniymhetuH| ityupapanneyam-praznavazAdekavastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA sptbhnggii| 'avirodhena' ityabhidhAnAt pratyakSAdiviruddhavidhipratiSedhakalpanAyAH saptabhaGgIrUpatA pratyuktA, 'ekavastuni' ityabhidhAnAcca anekavastvAzrayavidhipratiSedhakalpanAyA iti| parIkSAmukhamAdarza heyopAdeyatattvayoH saMvide mAdRzo bAla: parIkSAdakSavadvyadhAm // 1 // isalie eka vastu meM sAta prakAra ke vAkyoM kA niyama hai| aura isI prakAra 'praznavazAt ekavastuni avirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaGgI' prazna ke vaza se eka vastu meM virodha na karate huye vidhi aura pratiSedha kI kalpanA karanA saptabhaGgI hai| yaha saptabhaGgI kA lakSaNa nirdoSa siddha huaa| saptabhaGgI ke lakSaNa meM avirodhena-virodha nahIM karate hue yaha pada hai usase pratyakSAdi pramANa se bAdhita yA viruddha jo vidhi aura pratiSedha kI kalpanA hai vaha saptabhaGgI nahIM kahalAtI hai| eka vastuni-eka vastu meM isa pada se aneka pRthak-pRthak vastuoM kA Azraya lekara vidhi aura pratiSedha kI kalpanA karanA manA hotA hai arthAt eka hI vastu meM vidhi Adi ko lekara saptabhaMga kiye jAte haiM aneka vastuoM kA Azraya lekara nhiiN| aba zrI mANikyanandI AcArya apane dvArA prArambha kiyA gayA jo parIkSAmukha grantha hai usake nirvahana kI sUcanA evaM laghutA karate hue antima zloka dvArA upasaMhAra karate haiM parIkSAmukhamAdarza heyopaadeytttvyoH| saMvide mAdRzo bAlaH parIkSAdakSavadvyadhAm // 1 // zlokArtha- heya aura upAdeya tattva ke jJAna ke lie Adarza 328:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 25. parIkSA tarkaH, pari samantAdazeSavizeSata IkSaNaM yatrArthAnAmiti vyutptteH| tasyA mukhaM tadvyutpattau pravezArthinAM pravezadvAraM zAstramidaM vyadhAmahaM vihitvaansmi| 26. punstdvishessnnmaadrshmityaadyaah| aadrshdhrmsdbhaavaadidmpyaadrshH| yathaiva hyAdarzaH zarIrAlaGkArArthinAM tanmukhamaNDanAdikaM virUpakaM heyatvena surUpaka copAdeyatvena suspaSTamAdarzayati tathedamapi zAstraM heyopAdeyatattve tathAtvena praspaSTamAdarzayatItyAdarza itybhidhiiyte| 27. tadIdRzaM zAstraM kimarthaM vihitavAn bhvaanityaah| sNvide| kasyetyAha maadRshH| kIdRzo bhavAn yatsadRzasya saMvittyarthaM zAstramidamArabhyate ityaah-baalH| etaduktaM bhavati-yo matsadRzo'lpaprajJastasya heyopAdeyatattvasaMvide (darpaNa) ke samAna isa parIkSAmukha grantha ko mere jaise bAlaka ne parIkSA dakSa ke samAna racanA kI hai| 25. tarka ko parIkSA kahate haiM, pari-samantAt saba ora se vizeSatayA arthoM kA jahA~ 'IkSaNaM' dekhanA ho use parIkSA-pari-IkSA-parIkSA kahate haiN| usa parIkSA kA mukha arthAt parIkSA ko jAnane ke lie usameM praveza karane ke icchuka puruSoM ke lie mukha-pravezadvAra sadRza hai aise isa zAstra ko maiMne 'vyadhAm' racA hai| 26. isa parIkSA mukha zAstra kA vizeSaNa kahate haiM- Adarza arthAt darpaNa usake dharma kA sadbhAva hone se yaha grantha Adarza kahalAtA hai arthAt jisa prakAra Adarza zarIra ko alaMkRta karane ke icchuka janoM ko unake mukha ke sajAvaTa meM jo virUpaka (kurUpa) hai usako hemarUpa se aura surUpaka hai usako upAdeyarUpa se sApha spaSTa dikhA detA hai usI prakAra yaha parIkSAmukha zAstra bhI heya aura upAdeyatattva ko spaSTa dikhA detA hai isalie ise Adarza kahate haiN| 27. isa prakAra ke zAstra ko Apane kisaliye racA? aise prazna ke uttara meM kahate haiM 'saMvide' sujJAna ke liye racA hai| kisake jJAna ke liye to 'mAdRzaH' mujha jaise ke jJAna ke liye| Apa kaise haiM jisase ki prameyakamalamArtaNDasAraH: 329
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 zAstramidamArabhyate iti| kiMvat? priikssaadkssvt| yathA parIkSAdakSo mahAprajJaH svasadRzaziSyavyutpAdanArthaM viziSTaM zAstraM vidadhAti tathAhamapIdaM vihitvaaniti| 28. nanu cAlpaprajJasya kathaM parIkSAdakSavat prArabdhaivaMvidhaviziSTazAstranirvahaNaM tasminvA kathamalpaprajJatvaM parasparavirodhAt? ityapyacodyam; auddhatyaparihAramAtrasyaivaivamAtmano granthakRtA prdrshnaat| viziSTaprajJAsadbhAvastu vishissttshaastrlkssnnkaaryoplmbhaadevaasyaa'vsiiyte| na khalu viziSTaM kAryamaviziSTAdeva kAraNAt praadurbhaavmrhtytiprsnggaat| mAdRzo'vAla ityatra naJ vA drssttvyH| tenAyamartha:-yo matsadRzo'bAlo'nalpaprajJastasya heyopAdeyatattvasaMvide zAstramidamahaM vihitvaan| yathA parIkSAdakSaH parIkSAdakSArthaM viziSTazAstraM viddhaatiiti| 29. nanu cAnalpaprajJasya tatsaMvitterbhavata iva svataH sambhavAttaM prati zAstravidhAnaM vyarthameva; ityapyasundaram: tadgrahaNe'nalpaprajJAsadbhAvasya viziSya vivkssittvaat| yathA hyahaM tatkaraNe'nalpaprajJastajjJastathA tadgrahaNe yo'nalpaprajJastaM apane samAna vAle ke jJAnArtha Apane yaha zAstra racA hai to 'bAlaH' arthAt jo mere jaisA alpajJAnI hai usake heyopAdeya tattvoM ke jJAnArtha yaha zAstra prArambha huaa| parIkSA dakSa ke samAna, jaise parIkSA meM dakSa arthAt catura akalaMka deva Adi mahAprajJa puruSa apane sadRza ziSyoM ko vyutpattimAna banAne hetu viziSTa zAstra racate haiM vaise maiMne bhI isa zAstra ko racA hai| 28. prazna- alpajJa puruSa parIkSA meM dakSa puruSa ke samAna isa prakAra kA viziSTa zAstra racanA kA prArambha evaM nirvahaNa kaise kara sakatA hai? yadi karatA hai to usameM alpajJapanA kaise ho sakatA hai donoM paraspara meM viruddha haiM? 29. uttara- yaha zaMkA ThIka nahIM, yahA~ para kevala apanI dhRSTatA kA parihAra hI granthakAra ne kiyA hai, arthAt prAjJa hote hue bhI laghutA mAtra pradarzita kI hai viziSTa zAstra racanArUpa kArya ke karane se hI granthakAra kA prAjJapanA nizcita hotA hai| viziSTa kArya aviziSTakAraNa se to ho nahIM sakatA anyathA atiprasaMga hogaa| athavA zloka meM jo 330:: prameyakamalamArtaNDasAra:
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7/1 pratIdaM zAstraM vihitm| 30. yastu zAstrAntaradvAreNAvagataheyopAdeyasvarUpo na taM pratItyartha iti| iti zrIprabhAcandraviracite prameyakamalamArtaNDe parIkSAmukhAlaGkAre saptamaparicchedaH smaaptH| "mAdRzo bAlaH" pada hai unameM mAdRzo'bAlaH aisA naJ samAsAnta pada mAnakara isa taraha artha kara sakate haiM ki jo mere samAna abAla-mahAn buddhizAlI haiM unake heyopAdeyatattva jJAnArtha isa zAstra ko maiMne racA hai| jaise parIkSAdakSa puruSa parIkSA meM dakSa karAne ke lie viziSTa zAstra racate prazna- mahAprAjJa puruSa to Apake samAna svataH hI ukta tattvajJAna yukta hote haiM ataH unake liye zAstra racanA vyartha hI hai? uttara- aisA nahIM kahanA, isa zAstra ke grahaNa, [vAcana Adi] meM mahAprajJA kA sadbhAva vivakSita hai, arthAt jaise maiM zAstra karane meM prAjJa hU~ aura heyopAdeyatattva kA jJAtA hU~ vaise ina tattvoM ke grahaNa meM athavA isa grantha ke vAcanAdi meM jo prAjJa puruSa haiM unake prati yaha zAstra racA gayA 30. jo zAstrAntara se heyopAdeya tattvoM ko jAna cukA hai unake prati isa graMtha ko nahIM racA hai| isa prakAra mANikyanandI AcArya dvArA viracita parIkSAmukha nAmaka grantha ke alaMkAra svarUpa prameyakamalamArtaNDa nAmaka TIkA grantha meM SaSTha pariccheda jo ki zrI prabhAcandra AcArya dvArA racita hai, tathA hamAre anusAra saptama pariccheda samApta huaa| prameyakamalamArtaNDasAra:: 331
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha prazasti yahA~ prameyakamalamArtaNDa grantha ke kartA zrIprabhAcandrAcArya aMtima prazasti vAkya kahate haiM gambhIraM nikhilArthagocaramalaM ziSyaprabodhapradam, yavyaktaM padamadvitIyamakhilaM maannikynndiprbhoH| tadvyAkhyAtamado yathAvagamataH kiJcinmayA lezataH, stheyAcchuddhadhiyAM manoratigRhe candrArkatArAvadhi // 1 // mohadhvAntavinAzano nikhilato vijJAnazuddhipradaH, meyaanntnbhovisrpnnptturvstuuktibhaabhaasurH| ziSyAbjapratibodhanaH samudito yo'dreH parIkSAmukhAt, jIyAtsotra nibandha eSa suciraM mArtaNDatulyo'malaH // 2 // guruH zrInandimANikyo nnditaashesssjjnH| nandatAduritaikAntarajAjainamatArNavaH // 3 // shriipdmnndisaiddhaantshissyo'nekgunnaalyH| prabhAcandrazciraM jIyAdratnanandipade rataH // 4 // // iti bhadraM bhUyAt // zrIbhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipadapraNAmArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakalaMkena zrImatprabhAcandrapaNDitena nikhilapramANaprameyasvarUpoddyotaparIkSAmukhapadamidaM vivRtamiti / / (iti zrIprabhAcandraviracitaH prameyakamalamArtaNDaH samAptaH) ||shubhN bhUyAt // zlokArtha - zrImANikyanandI AcArya ne jo advitIya pada rUpa zAstra racA, kaisA hai vaha? gaMbhIra arthavAlA, sampUrNa 332:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArthoM kA pratipAdaka, ziSyoM ko prabodha dene meM samartha, evaM suspaSTa hai, usakA vyAkhyAna maiMne apane alpa buddhi ke anusAra kiJcit kiyA hai, yaha vyAkhyAna grantha vizuddha buddhi vAle mahApuruSoM ke manogRha meM jaba taka sUrya candra hai taba taka sthira rahe / / 1 / / isa prakAra mANikyanandI AcArya ke sUtra grantha ke prazaMsArUpa artha ko kahakara prabhAcandrAcArya apane TIkA grantha prameyakamalamArtaNDa kI tulanA loka prasiddha mArtaNDa se [sUrya se] karate haiM-jo pUrNa rUpa se moha rUpa aMdhakAra kA nAza karane vAlA hai, vijJAna kI zuddhi ko dene vAlA hai, prameya [jJeya padArtha] rUpa anaMta AkAza meM phailane meM catura hai, vastu ke kathanarUpa kAMti pratApa se bhAsura hai, ziSyarUpI kamaloM ko vikasita karane vAlA hai, parIkSA mukha rUpI udayAcala se udita huA hai, amala hai, aisA yaha mArtaNDa ke tulya prameyakamalamArtaNDa nibaMdha cirakAla taka isa vasundharA para jayavaMta rahe / / 2 / / prasanna kara diyA hai azeSa sajjanoM ko jinhoMne evaM mithyA ekAntarUpa raja ko naSTa karane ke liye jainamata ke sAgara svarUpa hai aise gurudeva zrI mANikyanandI AcArya vRddhi ko prApta hoN||3|| zrI padmanandI saiddhAnti ke ziSya, aneka guNoM ke mandira, mANikyanandI AcArya ke caraNakamala meM Asakta aise prabhAcandra cirakAla taka jayavaMta varte / / 4 / / zrI bhojadeva rAjA ke rAjya meM dhArA nagarI ke nivAsI, para apara parameSThI [para parameSThI arhanta siddha, apara parameSThI AcArya upAdhyAya aura sAdhaguNa] ke caraNakamaloM ko namaskAra karane se arjita hue nirmala puNya dvArA naSTa kara diyA hai sampUrNa pApamalarUpa kalaMka ko jinhoMne aise zrI prabhAcandra paMDita [AcArya] dvArA viracita nikhila pramANa aura prameyoM ke svarUpa ko prakAzita karane vAlA parIkSAmukha sUtra kA yaha vivaraNa hai| grantha pUrNa huaa| prameyakamalamArtaNDasAra::333
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 zabdakoza nyAyazAstra ke kucha apane viziSTa pAribhASika zabda haiM, jinakA arthabodha atyanta Avazyaka hai| yahA~ prameyakamalamArtaNDa meM prayukta jaina nyAya ke kucha pAribhASika zabdoM tathA unake arthoM ko pUrva prakAzita granthoM ke AdhAra se saMkalita karane kA prayAsa kiyA gayA hai| nyAyazAstroM ke adhyetAoM tathA jijJAsuoM ke lAbhArtha yaha saMkSipta saMkalana prastuta hai| aMDaja - aMDe se utpanna hone vAle ko aMDaja kahate haiN| akiMcijJa kiMcita na jAnakara azeSa ko jAnane vAle sarvajJa ko akiMcijJa kahate haiN| akRtasamayadhvani - jisameM saMketa nahIM kiyA hai aisI dhvani ko akRtasamayadhvani kahate haiN| akRSTaprabhava - binA boye uge dhAnya tRNa aadi| akramAnekAMta guNoM ko akrama anekAMta kahate haiN| dravya guNoM kI akrama arthAt yugapatvRtti hotI atIndriya cakSu Adi pA~coM indriyoM dvArA jo grahaNa karane meM nahIM Aye ve padArtha atIndriya kahalAte haiN| - apanI khyAti [viparyaya jJAna meM apanA hI AtmakhyAti 334:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAra rahatA hai| aisA vijJAnAdvaitavAdI kahate haiN|] agauNa - mukhya yA pradhAna ko agauNa kahate haiN| atyantAbhAva - eka dravya kA dUsare dravya rUpa kabhI bhI nahIM honA, sarvathA pRthak rahanA atyantAbhAva kahalAtA hai| arthakAraNavAda jJAna padArtha se utpanna hotA hai- aisA naiyAyika tathA bauddha mAnate haiN| isako arthakAraNavAda kahate haiN| arthakriyA - vastu kA kArya meM A sakanA, jaise ghaTa kI arthakriyA jaladhAraNa hai| arthajijJAsA - padArthoM ko jAnane kI icchA honaa| arthaprAkaTya - padArtha kA pragaTa honaa-jaannaa| arthasaMvit - padArtha ke jJAna ko arthasaMvit kahate haiN| aduSTakAraNArabdhatva - nirdoSa kAraNoM se utpanna hone vAlA jnyaan| advaita - do yA do prakAra ke padArthoM kA nahIM honaa| adRzyAnupalambha netra ke agocara padArtha kA nahIM honaa| adRSTa bhAgya, karma, puNya ityAdi adRSTa zabda ke aneka artha haiN| vaizeSika isa adRSTa ko AtmA kA guNa mAnate haiN| anatizayavyAvRtti - atizaya rahitapane kA haTa jAnA arthAt atizaya aanaa| anadhigatArthagrAhI - kabhI bhI nahIM jAne haye padArtha ko jAnane prameyakamalamArtaNDasAra::335
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ ananuviddha anavasthA anAdheya vAlA jnyaan| - sambaddha yA vyApta nahIM rhnaa| - jo mUla tattva kA hI nAza karatI hai vaha anavasthA kahalAtI hai, kintu jahA~ vastu ke anantapane ke kAraNa yA buddhi kI asamarthatA ke kAraNa jAnanA na ho sake vahA~ anavasthA nahIM mAnI jAtI hai| matalaba jahA~ para siddha karane yogya vastu yA dharma ko siddha nahIM kara sake aura Age Age apekSA tathA prazna yA AkAMkSA bar3hatI hI jAya, kahIM para rukanA nahIM ho, vaha anavasthA nAmaka doSa kahA jAtA hai| - jisakA AropaNa nahIM kiyA jA sakatA use anAdheya kahate haiN| - yaha go hai yaha go hai| aise sadazAkAra jJAna ko anugata pratyaya kahate haiN| sAdhana se hone vAle sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM, arthAt kisI eka cihna yA kArya ko dekhakara usase saMbaMdhita padArtha kA avabodha karAne vAlA jJAna anumAna kahalAtA hai| jaise dUra se parvata para dhuAM nikalatA dekhA, "isa parvata para agni hai, kyoMki dhUma dikhAyI de rahA hai" ityAdi svarUpa vAlA jo jJAna hotA hai vaha anumAna yA anumAna pramANa kahalAtA anugata pratyaya anumAna 336:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sada anuviddha sambaddha yA vyApta ko anuviddha kahate haiN| anupalambha - aprApta honA yA upalabdha nahIM hone ko anupalaMbha kahate haiN| anumeya - anumAna ke dvArA jAnane yogya padArtha ko anumeya kahate haiN| anusandhAna - jor3a ko anusaMdhAna kahate haiN| anuvRtta pratyaya sadRza vastuoM meM 'gau-gau' ityAdi prakAra kI samAnatA kA avabodha honaa| anekAnta jisameM aneka dharma (svabhAva yA guNa) pAye jAte haiM usako anekAMta kahate haiN| eka vastu meM vastupane ko nipajAne vAlI paraspara viruddha do zaktiyoM kA eka sAtha prakAzita honA 'anekAnta' hai| jaina pratyeka padArtha ko aneka dharma rUpa mAnate haiM ataH isa mata ko anekAnta mata bhI kahate haiN| anaikAntika - isa nAma kA eka hetu kA doSa bhI mAnA gayA hai, athavA jo kathana vyabhicarita hotA hai use bhI anaikAntika kahate haiN| antarvyApti - hetu kA kevala pakSa meM hI vyApta rahanA antarvyApti kahalAtI hai| andhasarpabilapraveza nyAya-andhA sarpa cIMTI Adi ke kAraNa bila se nikalakara idhara udhara ghUmatA hai aura punaH usI bila meM praviSTa hotA hai, vaise hI jainetara pravAdI anekAntamaya siddhAnta ko prathama to mAnate nahIM, kintu ghUma-phira prameyakamalamArtaNDasAra::337
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara anya prakAra se usI ko svIkRta kara lete haiM use andhasarpabilapraveza nyAya kahate haiN| ananvaya anyathAnupapatti anyAdRza aviddhakarNa - hetu kI sAdhya ke sAtha vyApti nahIM honaa| sAdhya ke binA sAdhana kA nahIM honA, athavA isake binA yaha kAma nahIM ho sakatA, jaise barasAta ke binA nadI meM bAr3ha nahIM AnA ityaadi| - anya taraha kaa| nahIM chedA gayA hai karNa jisakA usa vyakti ko aviddhakarNa kahate haiN| yoga mata ke eka granthakAra kA nAma aviddha karNa hai| - anya kA apoha arthAt vyAvarttana yA nissedh| - jahA~ para do vastu yA dharmoM kI siddhi eka dUsare ke Azraya se ho vaha anyonyAzraya yA itaretarAzraya doSa kahalAtA hai| jahA~ jahA~ sAdhana-dhUmAdi hetu haiM vahA~ vahA~ sAdhya- agni Adika haiM, aisI sAdhya aura sAdhana kI vyApti honaa| - anvayavyApti kA nirNaya honaa| - sAdhya ke hone para sAdhana kA honA anvaya hai, sAdhya ke abhAva meM sAdhana kA nahIM anyApoha anyonyAzraya anvayavyApti anvaya nizcaya anvaya-vyatireka 338:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ honA vyatireka hai| anvitAbhidhAnavAda - vAkya meM sthita pada sarvathA vAkyArtha se anvita (sambaddha) hI rahate haiM aisA prabhAkara kA (mImAMsaka kA eka bheda) mata hai| apanIti - haTAnA - mokss| apretapratibandhakatva - pratibandhaka (rukAvaTa) se rahita honaa| apohavAda go Adi saMpUrNa zabda artha ke vAcaka na hokara kevala anya ke niSedhaka haiN| aisI bauddha kI mAnyatA hai| apauruSeya puruSa prayatna se rahita ko apauruSeya kahate apavarga aprayojaka hetu - sapakSa meM vyApaka aura pakSa se vyAvRtta hone vAlA upAdhiyukta aprayojaka hetu kahalAtA hai| apraheya jisakA sphoTa nahIM kara skte| anumAna meM sthita hetu bAdhA rahita pakSa vAlA yA sAdhya vAlA honA abAdhita viSayatva hai| abhidhIyamAna - kahane meM A rahA artha yA zabda abhidhIyamAna kahalAtA hai| abhihitAnvayavAda - vAkya meM sthita pratyeka pada vAkya ke artha ko kahatA hai- aisA bhATTa mAnatA hai| abhyudaya - isa loka sambandhI tathA devagati sambandhI prameyakamalamArtaNDasAra::339
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukha evaM vaibhava ko abhyudaya kahate haiN| ariSTa - zakuna ko ariSTa kahate haiM tathA apazakuna ko bhI ariSTa kahate haiN| avicAraka jJAna - vicAra rahita nirvikalpa jnyaan| avyutpanna ajAnakAra, anumAnAdi ke viSaya meM ajnyaanii| azeSArtha gocaratva - paramArtha pratyakSa pramANa azeSa (saMpUrNa) padArthoM ko viSaya karatA hai, isako azeSArtha gocaratva kahate haiN| azvaviSANa - ghor3e ke sIMga (nahIM hote haiM) asat pratipakSatva tulya balavAlA anya hetu jisake pakSa ko bAdhita nahIM karatA usa hetu ko asat pratipakSatva guNa vAlA hetu kahate haiN| asAdhAraNa anaikAntika - jo sapakSa aura vipakSa donoM se vyAvRtta ho vaha asAdhAraNa anaikAntika nAmA sadoSa hetu hai, yaha hetvAbhAsa yauga ne svIkAra kiyA hai| asmaryamANa kartRtva - kartA kA smaraNa nahIM honA asmaryamANa kartRtva kahalAtA hai| ahaMkAra garva ko ahaMkAra kahate haiN| sAMkhya kA kahanA hai ki pradhAnatattva se mahAn (buddhi) aura mahAn se ahaMkAra AvirbhUta hotA ahaMpratyaya - "meM" isa prakAra kA apanA anubhava yA jJAna honaa| 340:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ azrutakAvya - jisa kAvya ko sunA na ho| AlokakAraNavAda - Aloka arthAt prakAza jJAna kA kAraNa hai- aisA naiyAyika mAnate haiN| AvaraNa - Dhakane vAlA vastra yA karma Adi pdaarth| AvAraka zabda ko eka viziSTa vAyu rokatI hai use AvAraka kahate haiM- aisA mImAMsaka mAnate haiN| itaretarAbhAva eka svabhAva yA guNa, dharma, athavA paryAya kI anya svabhAvAdi se bhinnatA dikhalAnA itaretarAbhAva kahalAtA hai| indriyavRtti cakSu Adi indriyoM kA apane viSayoM kI ora pravRtta honA indriyavRtti hai aura vahI pramANa hai- aisA sAMkhya kahate haiN| iSTa prayojana - graMtha meM kathita viSaya iSTa honaa| IzvaravAda naiyAyika vaizeSika, sAMkhyAdi pravAdIgaNa Izvara kartRtva ko mAnate haiM, inakA kahanA hai ki jagat ke yAvanmAtra padArtha Izvara dvArA nirmita haiM, vaha sarva zaktimAn sarvajJa sarvadarzI haiM ityaadi| uttaMbhakamaNi agni ko dIpta karAne vAlA koI ratna vishess| udbhUtavRtti - pragaTa honaa| udyotakara - nyAyadarzana ke mAnya granthakAra kA naam| prameyakamalamArtaNDasAra::341
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ Uha udAtta uccasvara se bolane yogya shbd| U~ce vicAra ko bhI udAtta kahate haiN| udaMcana - jala sIMcane kA paatrvishess| upalaMbha - prApta yA upalabdha ko upalaMbha kahate haiN| ubhayasiddha dharmI pramANa tathA vikalpa dvArA siddha dharmI (pakSa) ko ubhayasiddha dharmI kahate haiN| - arthAt tarka prmaann| kAmalA - pIliyA roga ko kAmalA kahate haiN| karka - sapheda ghodd'aa| kramAnekAnta - kramika anekAnta ko kramAnekAnta kahate haiN| jaise dravya meM paryAyeM krama se hotI haiM to use kramAnekAnta kahate haiN| kArakakAraNa kArya ko karane vAle kAraNa ko kArakakAraNa kahate haiN| kArakasAkalya kartA, karma Adi kArakoM kI pUrNatA honA kArakasAkalya kahalAtA hai| naiyAyika jJAna kI utpatti meM sahAyaka jo bhI sAmagrI hai, usako kArakasAkalya kahate haiM aura usI ko pramANa mAnate haiN| kAlAtyayApadiSTa - pratyakSAdi pramANa se bAdhita hetu ko kAlAtyayApadiSTa hetvAbhAsa kahate haiN| kiMcijJa alpjnyaanii| kumArila - mImAMsaka mata ke grnthkaar| AkAza, tathA lopa ko kha kahate haiN| kha 342:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ khapuSpa khararaTita gamaka hetu gamyamAna gotraskhalana gRhItagrAhI grAhya-grAhaka - AkAza kA puSpa (nahIM honA) - gadhe ke sIMga (nahIM hote) - gadhe kA cillAnA, reMkanA khara raTita kahalAtA hai| - sAdhya ko siddha karane vAlA hetu| jJAta ho rahA arth| mukha se kucha anya kahanA cAhate hue bhI kucha anya nAmAdi kA uccAraNa ho jAnA gotraskhalana kahalAtA hai| - jAnI huI vastu ko jAnane vAle jJAna ko gRhItagrAhI kahate haiN| grahaNa karane yogya padArtha grAhya aura grahaNa karane vAlA padArtha grAhaka kahalAtA hai| jahA~ tIna dharmoM kA siddha honA paraspara meM adhIna ho, arthAt eka asiddha dharma yA vastu se dUsare dharma Adi kI siddhi karanA aura usa dUsare asiddha dharmAdi se tIsare dharma yA vastu kI siddhi karane kA prayAsa karanA, punazca usa tIsare dharmAdi se prathama naMbara ke dharma yA vastu ko siddha karanA, isa prakAra tInoM kA paraspara meM cakkara lagate rahanA, eka kI bhI siddhi nahIM honA cakraka doSa haiN| - jaina sAdhu AhArArtha nikalate haiM usa vidhi ko caryAmArga kahate haiN| prameyakamalamArtaNDasAra::343 cakraka doSa caryAmArga
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ cakSusannikarSavAda - netra padArthoM ko chUkara hI jAnate haiM, sabhI indriyoM ke samAna yaha bhI indriya hai ataH netra bhI padArtha kA sparza karake usako jAnate haiM, yaha cakSusannikarSavAda kahalAtA hai, yaha mAnyatA naiyAyika kI hai| citrajJAna - aneka AkAra jisameM pratIta ho rahe usa jJAna ko citrajJAna kahate haiN| citrAdvaita jJAna meM jo aneka AkAra pratibhAsita hote haiM ve hI satya haiM, bAhya meM dikhAyI dene vAle aneka AkAra vAle padArtha to mAtra kAlpanika haiN| aisA bauddhoM ke cAra sampradAyoM meM se yogAcAra bauddha kA kahanA hai| yahI citrAdvaita kahalAtA hai| citra-nAnA AkArayukta eka advaita rUpa jJAna mAtra tattva hai aura kucha bhI nahIM hai-aisA mAnanA citrAdvaitavAda hai| caitanya prabhava prANAdi- caitanya ke nimitta se hone vAle shvaasaadipraann| janya-janaka utpanna karane yogya padArtha ko janya aura utpanna karane vAle ko janaka kahate haiN| jAti nyAyagrantha meM sAmAnya ko yA sAmAnyadharma ko jAti kahate haiN| janya kA nAma bhI jAti hai, tathA mAtA pakSa kI santAna paramparA ko jAti kahate haiN| jaimini - mImAMsaka mata ke mAnya grnthkaar| 344:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAtRvyApAra jJAtA kI kriyA ko jJAtRvyApAra kahate tadutpatti jJAnAMtaravedya jJAnavAda - jJAna svayaM ko nahIM jAnatA usako jAnane ke liye anya jJAna kI AvazyakatA rahatI hai, aisI naiyAyika kI mAnyatA hai| jJAna padArtha se utpanna hotA hai-aisA bauddha mAnate haiM, tat-padArtha se utpatti-jJAna kI utpatti honA tadutpatti kahalAtI hai| tadAkAra jJAna kA padArtha ke AkAra ko dhAraNa karanA, yaha bhI bauddha mAnyatA hai| tarka pramANavAda jahA~ jahA~ sAdhana (hetu) hotA hai vahA~ vahA~ sAdhya avazya hotA hai ityAdi rUpa se sAdhya sAdhana ko sarvopasaMhAra se jJAta karane vAlA jJAna tarka pramANa kahalAtA hai| isI ko tarka pramANavAda kahate haiN| jJeya-jJAyaka jAnane yogya padArtha jJeya kahalAte haiM aura jAnane vAlA AtmA jJAyaka yA jJAtA kahalAtA hai| tadvyavasAya usI padArtha ko jAnanA jisase ki jJAna utpanna huA hai aura jisake AkAra ko dhAraNa kiye hue hai, vaha tadavyavasAya kahalAtA hai, yaha saba bauddha mAnyatA hai| tathopapatti sAdhya ke hone para sAdhana kA honaa| usa taraha se honA yA usa prakAra kI bAta ghaTita honA bhI tathopapatti kahalAtI hai| prameyakamalamArtaNDasAra::345
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAdAtmya sambandha - dravyoM kA apane guNoM ke sAtha anAdi se jo milanA hai-svataH hI usa rUpa rahanA, evaM paryAya ke sAtha maryAdita kAla ke liye abheda rUpa se rahatA hai- aise abhinna sambandha ko tAdAtmya sambandha kahate haiN| (arthAt vastu meM guNa svataH hI pahale se rahate haiM-aisA jaina kA akhaMDa siddhAnta hai| vastu prathama kSaNa meM guNa rahita hotI hai aura dvitIya kSaNa meM samavAya se usameM guNa Ate haiM aisA naiyAyika vaizeSika mAnate haiM, jaina aisA nahIM mAnate haiN|) tAdAtvika - usa kAla kA, tatkAla kaa| triguNAtmaka tIna guNa vAlA, pradhAna tattva meM sattva raja aura tama aise tIna guNa hote haiM aisA sAMkhya mAnate haiN| tridaza - dev| trairUpyavAda bauddha hetu ke tIna aMga yA guNa mAnate haiM-pakSadharma, sapakSasattva aura vipakSa vyAvRtti, isI ko trairupyavAda kahate haiN| dRSTeSTa viruddha vAk - dRSTa-pratyakSa aura iSTa arthAt parokSa ina donoM pramANoM se viruddha vacana ko dRSTeSTa viruddha vAk kahate haiN| dravya vAkya zabda rUpa vacana racanA evaM likhita racanA ko dravya vAkya kahate haiN| dIrghazaSkulI bhakSaNa - bar3I kacaur3I kA khaanaa| - 346:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma dvicandra vedana - eka hI candra meM do candra kA pratibhAsa honaa| dvaita - do yA do prakAra kI vastuoM kA honaa| dhArAvAhika jJAna - eka hI vastu kA eka sarIkhA jJAna lagAtAra hote rahanA, jaise yaha ghaTa hai, yaha ghaTa hai, isa prakAra eka padArtha kA ullekha karane vAlA jnyaan| - puNya/dharma dravya/sacce zAzvata sukha meM dharane vAlA dhrm| nirjarA - karmoM kA eka deza kSaya honA yA jhar3a jAnA nirjarA kahalAtI hai| niravayava - avayava rhit| nivartamAna - nAsti rUpa se pratibhAsita hone vAlA jnyaan| lauTatA huaa| niranvaya - mUla se samApta honaa| niHzreyasa - mokSa yA mukti| nairAtmyabhAvanA citta santAna kA niranvaya nAza hotA hai arthAt mokSa meM AtmA naSTa hotA hai, aisA bauddha kA kahanA hai, jagata ke yAvanmAtra vivAda tathA saMkalpa vikalpa AtmA mUlaka hai ataH AtmA kA Astitva hI svIkAra nahIM karanA cAhiye aisA mAdhyamika Adi bauddha kA kahanA hai| isI bhAvanA ko nairAtmya bhAvanA kahate haiN| nirvikalpa pratyakSa - nAma, jAti Adi ke nizcaya se rahita jo prameyakamalamArtaNDasAra::347
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSa jJAna hai vahI pratyakSa pramANa hai aisA bauddha kahate haiN| niSedhavyAdhAra niSedha karane yogya ghaTa paTa Adi padArtha haiM unakA jo AdhAra ho use niSedhyAdhAra kahate haiN| niSedhR amuka vastu nahIM hai isa prakAra niSedha karane vAlA jnyaan| sAdhya ke AdhAra ko pakSa kahate haiN| paraghAta - jisa karma ke udaya se para ke ghAta karane vAle zarIra ke avayava bane usa karma ko paraghAta nAma karma kahate haiN| parama prakarSa - utkRSTa rUpa se vRddhi| paramaudArika - sapta dhAtu rahita arihanta kA shriir| pariccheda - jAnane yogy| parizodhaka - viSaya kA zodhana karane vAlA jJAna parizodhaka kahalAtA hai| parokSa pramANa aspaSTa jnyaan| parokSajJAnavAda jJAna sarvathA parokSa rahatA hai arthAt svayaM yA anya jJAna ke dvArA bilakula hI jAnane meM nahIM A sakatA aisA mImAMsaka mAnate haiM ataH ye parokSajJAnavAdI yA jJAnaparokSavAdI kahalAte haiN| paryudAsa paryudAsa nAma kA abhAva usako kahate haiM jo eka kA abhAva batAte hue bhI sAtha hI anya sadRza vastu kA astitva siddha 348:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryudAsapratiSedha kara rahA ho| - kisI apekSA se niSedha yA bhAvAntara svabhAva vAle abhAva ko paryudAsa kahate pA~carUpyavAda - naiyAyika hetu ke pA~ca guNa mAnate haiM-pakSa dharma, sapakSa sattva, vipakSa vyAvRtti, abAdhita viSaya aura astprtipksstv| sAMkhya kA 25 vAM tatva, yaha cetana hai| isa ko sAMkhya akartA evaM jJAna zUnya mAnate puruSa pUrvavadAdyanumAna traividhyanirAsa- naiyAyika anumAna ke tIna prakAra mAnate haiM-pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodRSTa, isa mAnyatA kA jaina ne nirasana kiyA hai| pauruSeya purusskRt| prakaraNasamahetvAbhAsa - vAdI prativAdI donoM ke pakSa kA hetu samAna rUpa se svasAdhya kA sAdhaka honA arthAt tulya bala vAlA honA prakaraNasama nAmaka hetvAbhAsa hai, isako yauga mAnate prakRti - sAMkhya ke pradhAna kA dUsarA nAma prakRti hai| prakRti kA artha svabhAva bhI hai| prakSAlitAzucimodaka parityAganyAya- koI bhikSu Adi mArga se modaka (laDDU) le jA rahA thA hAtha se modaka nAlI meM girA usako lobha vaza prameyakamalamArtaNDasAra::349
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale to uThAkara dho liyA kintu pIche glAni tathA loka kI ha~sI ke kAraNa usako chor3a diyA usI prakAra pahale kisI bAta ko svIkAra karake pIche bhayAdi ke kAraNa usako chor3a denA "prakSAlitA zucimodakaparityAganyAya" kahalAtA hai| - bauddha grnthkaar| dharma aura dharmI arthAt sAdhya aura pakSa ko kahanA pratijJA kahalAtI hai| vrata yA niyama Adi ke lene ko bhI pratijJA kahate prajJAkara gupta pratijJA pratipAdya-pratipAdaka - samajhAne yogya viSaya athavA jisako samajhAyA jAtA hai una padArtha yA ziSyAdi ko pratipAdya kahate haiM, tathA samajhAne vAlA vyakti-guru Adika yA unake vacana pratipAdaka kahalAte haiN| pratibandha - avinAbhAva sambandha kA dUsarA nAma pratibandha pratibandhaka pratibaMdhaka maNi rokane vaalaa| - agni kI dAhaka zakti ko rokane vAlA ratna vishess| bhUtala meM (Adi meM) sthita koI vastu vizeSa jisako pahale usa sthAna para dekhA pratiyogI prativihita khNddit| 350:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa pramANa - vizada-spaSTa jJAna ko pratyakSa pramANa kahate pratyakSa pRSTha bhAvI vikalpa jJAna- nirvikalpa pratyakSa jJAna ke pIche vikalpa jJAna utpanna hotA hai aisA bauddha mAnate haiN| pratyabhijJAna prAmANyavAda-jor3a rUpa pratyabhijJAna ko isa prakaraNa meM pramANabhUta siddha kiyA hai| pratyavAya vighn| pratyAsatti nikaTatA ko pratyAsatti yA pratyAsanna kahate pradhAna pradhAna yA prakRti pradhvaMsA sAMkhya mata kA eka tattva, pramukha ko bhI pradhAna kahate haiN| - sAMkhya dvArA mAnya eka tattva, jo ki acetana hai, isI ke indriyAdi 24 bheda haiN| jisake hone para niyama se kArya kA nAza hotA hai, vaha pradhvaMsa kahalAtA hai, jaise ghaTa rUpa kArya kA nAza karake kapAla banatA hai, miTTI rUpa dravya kA anantara pariNAma ghaTa thA usa ghaTa kA uttara pariNAma kapAla hai, yaha ghaTa kArya kA pradhvaMsa hai| - apane ko aura para ko nirNaya rUpa se jAnane vAle jJAna ko pramANa kahate haiM, athavA samyagjJAna ko pramANa kahate haiN| pratyakSa, anumAna, arthApatti, upamAna aura Agama- ina pA~ca pramANoM ko mImAMsaka prameyakamalamArtaNDasAra::351 pramANa pramANapaMcakAbhAva
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhi-yAnI astitva sAdhaka mAnate haiM inakA abhAva pramANapaMcakAbhAva kahA jAtA pramANa siddha dharmI - pratyakSa pramANa se pakSa ke siddha rahane ko pramANa siddha dharmI kahate haiN| pramANa saMplava eka hI viSaya meM aneka jJAnoM ko jAnane ke liye pravRtti honA pramANa saMplava kahalAtA pramAtA - jAnane vAlA aatmaa| pramiti - pratibhAsa yA jaannaa| prameya - pramANa ke dvArA jAnane yogya pdaarth| prabhAkara mImAMsaka ke eka bheda svarUpa prabhAkara nAmA granthakAra ke abhiprAya ko mAnane vAle prabhAkara kahalAte haiN| pravarttamAna astitva rUpa se pravRtti karane vAlA prmaann| prazastamati yauga mata kA grnthkaar| prakRtikartRtvavAda - sAMkhya kA kahanA hai ki prakRti nAma kA jar3a tattva jagata kA karttA hai| prasajya - sarvathA abhAva yA tucchAbhAva ko prasajya abhAva kahate haiN| prasajya pratiSedha - sarvathA niSedha yA abhAva ko prasajya pratiSedha kahate haiN| prasaMga sAdhana - anya vAdI dvArA iSTa pakSa meM unhIM ke liye aniSTa kA prasaMga upasthita karanA prasaMga sAdhana kahalAtA hai| 352:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAgabhAva jisake abhAva hone para niyama se kArya kI utpatti ho| jaise miTTI Adi meM ghaTAdi kArya kA abhAva rahanA, prAg pahale abhAvarUpa rahanA prAgabhAva hai| jaise ghaTa ke pUrva sthAsa Adi rUpa miTTI kA rahanA hai vaha ghaTa kA prAgabhAva kahalAtA hai| prekSAvAn balA taila - buddhimaan| sarva zabdoM ko zravaNa kI zakti ko utpanna karane vAlA tel| jisa hetu kI pakSa aura sapakSa donoM meM vyApti ho vaha bahirvyAptika hetu kahalAtA bahirvyApti bAdhAviraha buddhimaddhetuka bubhukSA brahmAdvaita - bAdhA kA nahIM honaa| - buddhimAna kAraNa se hone vaalaa| - bhojana kI vaaNchaa| vizva ke sampUrNa padArtha eka brahma svarUpa haiM, anya kucha bhI nahIM hai, jo kucha ghaTa, jIva Adi padArtha dikhAI dete haiM ve saba brahma ke hI vivarta haiM aisA brahmAdvaitavAdI kI mAnyatA hai| kisI eka viSaya meM mana ke tallIna hone se usake sAmane nahIM hote hue bhI pratyakSavat pratibhAsa hone ko bhAvanA jJAna kahate haiN| - vacana dvArA antaraMga meM hone vAlA jnyaan| prameyakamalamArtaNDasAra::353 bhAvanAjJAna bhAva vAkya
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhATTa bhUtacaitanyavAda bhUyodarzana mahAn - mImAMsaka kA eka prabheda-bhaTTa nAma ke granthakAra ke siddhAnta ko mAnane vaalaa| pRthvI, jala, agni aura vAyu- ina cAra padArthoM se AtmA yA caitanya utpanna hotA hai- aisA cArvAka kA kahanA hai| isI mata ko bhUtacaitanyavAda kahate haiN| kisI vastu kA punaH dikhAI denaa| prakRti tattva se mahAn (buddhi) utpanna hotA hai aisA sAMkhya mAnate haiN| - rasoI ghara pRthivI, jala, agni, vAyu aura AkAza inako mahAbhUta kahate haiM. inake sakSama mahAbhUta tathA sthUla mahAbhUta aise do bheda mahAnasa mahAbhUta yugapajjJAnAnutpatti - eka sAtha aneka jJAnoM kA nahIM honaa| yogaja dharma - prANAyAma, dhyAnAdi ke abhyAsa se AtmA ___ meM jJAnAdi guNoM kA atizaya honaa| rajata pratyaya - cA~dI kA pratibhAsa honaa| rathyA puruSa - pAgala, galI meM bhramaNa karane vaalaa| laghuvRtti - zIghratA se honaa| lakSita lakSaNA lakSitena (sAmAnyena-jJAtena) lakSaNA-vizeSa pratipatti, arthAt sAmAnya ke jJAta hone se usake dvArA vizeSa kA nizcaya honA lakSita lakSaNA kahalAtI hai| 354:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ liMga - hetu ko liMga kahate haiN| cihna ko bhI liMga kahate haiN| liMga-liMgI sambandha - sAdhana aura sAdhya kA smbndh| liMgI - anumAna ko liMgI kahate haiM, jisameM cihna ho vaha padArtha liMgI kahalAtA hai| vAcya-vAcaka - kahane yogya padArtha ko vAcya aura kahane vAle zabda ko vAcaka kahate haiN| vAdI-prativAdI - vAda vivAda meM jo puruSa pahale apanA pakSa upasthita karatA hai use vAdI aura usake viruddha pakSa rakhane vAlA prativAdI kahalAtA vAsanA - saMskAra, Asakti vikalpasiddhadharmI - jo dharmI arthAt pakSa pratyakSa se siddha na ho use vikalpasiddha dharmI kahate haiN| vikalpa jJAna yaha ghaTa hai ityAdi sAkAra ko vikalpa jJAna kahate haiN| vidhAtR - "yaha vastu maujUda hai" isa prakAra asti rUpa vastu kA jo jJAna hotA hai usa jJAna ko vidhAtR yA vidhAyaka jJAna kahate haiN| - naSTa ho gaI haiM A~kheM jisakI use vinaSTAkSa kahate haiN| vipakSa jahA~ sAdhya nahIM rahatA usa sthAna ko vipakSa kahate haiM, pratipakSa ko bhI vipakSa kahate haiN| vinaSTAkSa prameyakamalamArtaNDasAra::355
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ viprakRSTa - dUra, vipAkAnta - phala dene taka rahane vAlA (karma) vivarta - paryAya ko vivarta kahate haiN| vivartta - paryAya, avsthaa| vizada vikalpa "yaha ghaTa hai" ityAdi rUpa se spaSTa nizcaya honaa| viSayAkAradhAritva - ghaTa Adi padArtha jJAna ke viSaya kahalAte haiM, unake AkAroM ko jJAna apane meM dhAraNa karatA hai aisA bauddha mAnate haiM, isI ko viSayAkAradhAritva kahate haiN| vijJAnAdvaitavAda jagata ke sampUrNa padArtha jJAnarUpa hI haiM, jJAna ko chor3akara dUsarA koI bhI padArtha nahIM hai aisA bauddha kahate haiM, isI ko vijJAnAdvaitavAda kahate haiN| veda apauruSeyavAda - veda ko apauruSeya arthAt kisI bhI puruSAdi dvArA racA nahIM hai aisA mImAMsaka Adi paravAdI mAnate haiM usako vedApauruSeyavAda kahate haiN| vyakti vizeSa bheda-prabheda viparyaya - viparIta vyatirikta - pRthak yA bhinn| vyatireka nizcaya - vyatireka vyApti kA nizcaya yA nirNaya honaa| vyatireka vyApti - jahA~ jahA~ agni Adi sAdhya nahIM haiM vahA~ vahA~ dhUma Adi sAdhana bhI nahIM haiM, 356:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra sAdhya ke abhAva meM sAdhana ke abhAva kA avinAbhAva honA yA dikhalAnA vyatireka vyApti kahalAtI hai| vyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa- sAdhya aura hetu kA adhikaraNa bhinna-bhinna honA vyadhikaraNAsiddha hetvAbhAsa kahalAtA hai| vyaMjakakAraNa vastu ko pragaTa yA prakAzita karane vAlA kAraNa vyaMjakakAraNa kahalAtA hai| vyaMjakadhvani vyaMjakadhvani nAmA koI eka padArtha hai vaha zabda ko pragaTa karatA hai aisA zabda nityavAdI mImAMsaka Adi kA kahanA hai| vyavacchedya-vyavacchedaka - pRthak karane yogya athavA jAnane yogya padArtha ko vyavacchedya kahate haiM aura pRthak karane vAle athavA jAnane vAle ko vyavacchedaka kahate haiN| vyavasthA viziSTa sthiti kA jo kAraNa hai use vyavasthA kahate haiN| vyavasAya jJAna meM vastu kA nizcAyakapanA honA vyavasAya kahalAtA hai| vyAcikhyA - kahane kI icchA vyApya-vyApaka - jo usa vivakSita vastu meM hai aura anyatra bhI hai vaha vyApaka kahalAtA hai, aura jo usI eka vivakSita meM hI hai vaha vyApya kahA jAtA hai, jaise vRkSa yaha vyApaka hai aura nIma, Ama Adi vyApya haiN| prameyakamalamArtaNDasAra::357
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAvRttapratyaya - yaha isase bhinna hai ityAdi AkAra vAle jJAna ko vyAvRttapratyaya kahate haiN| - anumAna vyAkaraNa yA anya kisI viSaya meM pravINa puruSa ko vyutpannapratipatR kahate vyutpannapratipatR haiN| vyaMgyavyaJjaka pragaTa karane yogya padArtha vyaMgya kahalAte haiM. aura pragaTa karane vAlA vyaJjaka kahalAtA zabda nityatvavAda zabdAdvaita - zabda AkAza guNa hai evaM vaha sarvathA nitya eka aura vyApaka aisA mImAMsaka Adi mAnate haiN| saMpUrNa padArtha tathA unakA jJAna zabdamaya hai, zabdabrahma se nirmita hai, zabda ko chor3akara anya kucha bhI nahIM hai aisA bhartRhari Adi paravAdI kA kahanA hai| grantha meM jisakA pratipAdana kiyA jAyegA usako samajhanA tathA AcaraNa meM lAnA zakya hai aisA batAnA zakyAnuSThAna kahalAtA zakyAnuSThAna zAbaleya zUnyAdvaita citakabarI gAya Adi pshu| cetana-acetana koI bhI padArtha nahIM hai saba zUnyasvarUpa haiM-aisA bauddha ke eka mata mAdhyamika kA kahanA hai, isI ko zUnyAdvaita kahate haiN| - pakSa aura sapakSa donoM meM hetu kI vyApti sakala vyApti 358:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarga rahanA sakala vyApti kahalAtI hai| racanA, utptti| sattAsamavAya vastu kI sattA arthAt astitva samavAya nAmA kisI anya padArtha se hotA hai aisA sattAsamavAya mAnane vAle naiyAyikAdi pravAdI kahate haiN| satkAryavAda - sAMkhya pratyeka kArya ko kAraNa meM sadA se maujUda hai aisA mAnate haiM, isa mAnyatA ko satkAryavAda kahate haiM, inakA kahanA hai ki bIja meM aMkura, miTTI meM ghaTa ityAdi pahale se hI rahate haiN| sadasad varga sad varga-sadbhAva rUpa padArthoM kA samUha, asad varga-abhAva rUpa padArthoM kA samUha ina donoM ko sadasad varga kahate haiN| sadupalaMbha pramANa paMcaka -astitva ko grahaNa karane vAle pratyakSa, anumAna, Agama, upamA aura arthApatti ye pA~ca pramANa haiM aisA mImAMsaka Adi mAnate haiM, inakA kahanA hai ki pratyakSAdi pramANa kevala sat yA astitva ko hI jAna sakate haiM asat yA abhAva ko nhiiN| sandigdhavyatireka - hetu kA vipakSa meM vyatireka arthAt nahIM rahanA saMzayAspada ho to usa hetu ko sandigdha vyatireka kahate haiN| sannikarSa cakSu Adi sabhI indriyA~ padArthoM ko chUkara prameyakamalamArtaNDasAra::359
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapakSa samartha svabhAva samavazaraNa jJAna karAtI haiM- aisA vaizeSika kA kahanA hai| indriyoM dvArA padArthoM kA jo chUnA hai vaha sannikarSa hai aura vahI pramANa hai aisA vaizeSika ke pramANa kA lakSaNa hai| pakSa ke samAna sAdhya dharma jisameM rahe usako sapakSa kahate haiN| - jisameM svayaM samartha svabhAva ho| arhata tIrthaMkara bhagavAna kI dharmopadeza kI sabhA jisameM asaMkhya bhavya prANiyoM ko mokSamArga kA upadeza evaM zaraNa milatI hai| vaizeSika chaha padArtha mAnate haiM una chaha padArthoM meM samavAya eka padArtha hai| dravya kA apane guNoM ke sAtha jo sambandha hai vaha samavAya saMbaMdha hai, dravyoM ko guNoM se pRthak nahIM hone denA usakA kAma hai dravyoM kI utpatti prathama kSaNa meM nirguNa huA karatI hai aura dvitIya kSaNa meM usameM samavAya nAmA padArtha guNoM ko sambandhita kara detA hai aisI vaizeSika kI mAnyatA samavAya samavAya sambandha samavAyI AtmA Adi dravya, jinameM samavAya Akara guNoM ko jor3a detA hai ve dravya samavAyI kahe jAte haiN| dravyoM meM jo guNa jor3e gaye haiM ve guNa samaveta kahalAte haiN| samaveta 360:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAropa vyavaccheda - saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya ko samAropa kahate haiM inako dUra karane vAle pramANa ko samAropa vyavaccheda kahate haiN| sampradAya viccheda - paramparA kA viccheda-naSTa honaa| sarvajJatvavAda - sarvajJa ko mImAMsaka nahIM mAnate usa mAnyatA kA isa sarvajJatvavAda prakaraNa meM khaNDana kiyA hai| sarvAkSepa - pUrNa rUpa se sviikaar| savyetara goviSANa - gAya ke dAMye bAMye siiNg| sahaja yogyatA svabhAva se hone vAlI yogyatA ko sahaja yogyatA kahate haiN| sAkAra jJAnavAda - jJAna padArtha ke AkAra hotA hai, jo sAkAra jJAna hai vahI pramANabhUta hai- aisA bauddha kahate haiN| sAtmaka - AtmA sahita zarIra ko sAtmaka kahate sAdhyadharmI sAnvayacittasaMtAna anumAna dvArA jisako siddha karanA hai usako sAdhya tathA usa sAdhya ke rahane ke sthAna ko dharmI kahate haiN| - yaha citta hai. yaha citta hai isa prakAra ke anvaya sahita citta arthAt caitanya kI paraMparA ko sAnvayacitta santAna kahate haiN| - bauddha grantha meM sadRza yA samAnAkAra ko sArUpya nAma se kahA jAtA hai| - jo prasiddha hai usako sAdhya banAnA siddha prameyakamalamArtaNDasAra::361 sArUpya siddhasAdhyatA
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ santAna sAdhyatA nAma kA doSa hai| sunizcitAsambhava bAdhaka pramANa- jisameM niyama se bAdhaka pramANa saMbhava na ho usa pramANa ko sunizcita asaMbhava bAdhaka pramANa kahate haiN| - bauddha pratyeka vastu ko kSaNa bhaMgura mAnate haiM, arthAt vastu pratikSaNa naSTa hotI hai kintu tatsama tatkAla dUsarI prAdurbhUta hotI hai usI ko saMtAna kahate haiN| vyavahAra meM apane putra putriyoM ko bhI santAna kahate haiN| sambandhAbhidheya grantha meM varNana karane yogya jo viSaya haiM unakA sambandha btlaanaa| - karmoM kA AnA rukanA saMvara kahalAtA saMvara hai| saMvAda vivakSita pramANa kA samarthana karane vAlA pramANa saMvAda kahalAtA hai| saMvAda pratyaya apane pUrvavartI jJAna kA samarthana karane vAlA jnyaan| saMvedana prabhava saMskAra- jJAna se utpanna hone vAlA sNskaar| saMyoga-sambandha - do padArthoM kA yA dravyoM kA milnaa| saMjJA saMjJi sambandha - nAma aura nAma vAle padArtha ke sambandha ko saMjJA saMjJi sambandha kahate haiN| smRtipramoSa smRti kA nahIM honA, naSTa honA smRtipramoSa hai, prabhAkara (mImAMsaka) viparyaya jJAna ko smRtipramoSarUpa mAnate haiN| sphoTavAda - go, ghaTa Adi zabda dvArA tad vAcya padArtha 362:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRtiprAmANyavAda kA jJAna nahIM hotA kintu niravayava eka vyApaka sphoTa nAmA amUrta vastu dvArA go Adi padArthoM kA jJAna hotA hai, vyaMjaka-dhvani Adi se usa sphoTa kI abhivyakti hotI hai aura usameM artha bodha hotA hai aisA bhartRhari Adi vaiyAkaraNoM kA pakSa hai usakA isa prakaraNa meM khaMDana kiyA hai| smaraNa jJAna ko isa prakaraNa meM pramANabhUta siddha kiyA hai| - svarUpa ko puSTa krnaa| - apane viSaya kA ullNghn| - sAdhya ke sAtha jisakA avinAbhAva sambandha hai use hetu kahate haiN| kAraNa ko yA nimitta ko bhI hetu kahate haiN| jisakA sAdhya ke sAtha avinAbhAvI sambandha nahIM hai vaha hetvAbhAsa hai| usake asiddha, viruddha, anaikAntika aura akiJcitkara- aise cAra bheda haiN| svarUpa paripoSa svArthAtilaMghana hetvAbhAsa prameyakamalamArtaNDasAra::363
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 parIkSAmukhasUtrapAThaH // prathamaH pricchedH|| prmaannaadrthsNsiddhistdaabhaasaadvipryyH| iti vakSye tayorlakSma siddhamalpaM lghiiysH||1|| 1. svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM prmaannm| 2. hitAhitaprAptiparihArasamarthaM hi pramANaM tato jJAnameva tt| 3. tannizcayAtmaka smaaropviruddhtvaadnumaanvt| 4. anishcito'puurvaarthH| 5. dRSTo'pi smaaropaattaadRk| 6. svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyvsaay:| 7. arthasyeva tdunmukhtyaa| 8. ghaTamahamAtmanA vedmi| 9. krmvtkrtRkrnnkriyaaprtiiteH| 10. zabdAnuccAraNe'pi svsyaanubhvnmrthvt| 11. ko vA tatpratibhAsinamarthamadhyakSamicchaMstadeva tathA necchet| 12. prdiipvt| 13. tatprAmANyaM svataH prtshceti| 364:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ // dvitIyaH pricchedH|| 1. tvedhaa| 2. prtyksstrbhedaat| 3. vizadaM prtykssm| 4. pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vAM pratibhAsanaM vaishdym| 5. indriyAnindriyanimittaM dezataH saaNvyvhaarikm| 6. nArthAloko kAraNaM pricchedytvaattmovt| 7. tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAcca keshonnddukjnyaanvnnktnycrjnyaanvcc| 8. atajjanyamapi tatprakAzakaM prdiipvt| 9. svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamarthaM vyvsthaapyti| 10. kAraNasya ca paricchedyatve karaNAdinA vybhicaarH| 11. sAmagrIvizeSavizleSitAkhilAvaraNamatIndriyamazeSato mukhym| 12. sAvaraNatve karaNajanyatve ca prtibndhsmbhvaat| // tRtIyaH pricchedH|| 1. prokssmitrt| 2. pratyakSAdinimittaM smRtiprtybhijnyaantrkaanumaanaagmbhedm| 3. saMskArobodhanibandhanA tadityAkArA smRtiH| 4. sa devadatto ythaa| 5. darzanasmaraNakAraNaka saGkalanaM prtybhijnyaanm| tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM ttprtiyogiityaadi| 6. yathA sa evAyaM devdttH| 7. gosadRzo gvyH| 1. tRtIya pariccheda meM parIkSAmukha meM uparokta 6 se 10 sUtra taka eka hI chaThe sUtra meM garbhita hai| prameyakamalamArtaNDasAra::365
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. govilakSaNo mhissH| 9. idamasmAd duurm| 10. vRksso'ymityaadi| 11. upalambhAnupalambhanimittaM vyaaptijnyaanmuuhH| 12. idamasminsatyeva bhavatyasati na bhavatyeveti c| 13. yathA'gnAveva dhUmastadabhAve na bhavatyeveti c| 14. saadhnaatsaadhyvijnyaanmnumaanm| 15. sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetuH| 16. shkrmbhaavniymo'vinaabhaavH| 17. sahacAriNorvyApyavyApakayozca shbhaavH| 18. pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozca krmbhaavH| 19. trkaattnnirnnyH| 20. iSTamabAdhitamasiddha saadhym| 21. sandigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhyatvaM yathA syaaditysiddhpdm| 22. aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mA bhuuditiissttaabaadhitvcnm| 23. na cAsiddhavadiSTaM prtivaadinH| 24. pratyAyanAya hIcchA vkturev| 25. sAdhyaM dharmaH kvacittadviziSTo vA dhrmii| 26. pakSa iti yaavt| 27. prasiddho dhrmii| 28. vikalpasiddhe tasminsattetare saadhye| 29. asti sarvajJo nAsti khrvissaannm| 30. pramANobhayasiddhe tu saadhydhrmvishisstttaa| 31. agnimAnayaM dezaH pariNAmI zabda iti ythaa| 366:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. vyAptau tu sAdhyaM dharma ev| 33. anyathA tdghttnaat| 34. sAdhyadharmAdhArasandehApanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vcnm| 35. sAdhyadharmiNi sAdhanadharmAvabodhanAya pkssdhrmopsNhaarvt| 36. ko vA tridhA hetumuktvA samarthayamAno na pkssyti| 37. etadvayamevAnumAnAGga nodaahrnnm| 38. na hi tatsAdhyapratipattyaGga tatra yathoktahetoreva vyaapaaraat| 39. tadavibhAvanizcayArthaM vA vipakSe bAdhakAdeva ttsiddheH| 40. vyaktirUpaM ca nidarzanaM sAmAnyena tu vyAptistatrApi tadvipratipattAvanavasthAnaM syAt dRssttaantaantraapekssnnaat| 41. nApi vyAptismaraNArthaM tathAvidhahetuprayogAdeva ttsmRteH| 42. tatparamabhidhIyamAnaM sAdhyadharmiNi sAdhyasAdhane sndehyti| 43. kuto'nythopnynigmne| 44. na ca te tadaGge, sAdhyadharmiNi hetusaadhyyorvcnaadevaasNshyaat| 45. samarthanaM vA varaM heturUpamanumAnAvayavo vA'stu sAdhye tdupyogaat| 46. bAlavyutpattyarthaM tattrayopagame zAstra evAsau na vaade'nupyogaat| 47. dRSTAnto dvedhA, anvyvytirekbhedaat| 48. sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate so'nvydRssttaantH| 49. sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vytirekdRssttaantH| 50. hetorupasaMhAra upnyH| 51. pratijJAyAstu nigmnm| 52. tadanumAna dvedhaa| 53. svaarthpraarthbhedaat| 54. svaarthmuktlkssnnm| prameyakamalamArtaNDasAra::367
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. parArthaM tu tdrthpraamrshivcnaajjaatm| 56. tadvacanamapi tddhetutvaat| 57. sa heturdvdhoplbdhynuplbdhibhedaat| 58. uplbdhirvidhiprtissedhyornuplbdhishc| 59. aviruddhopalabdhirvidhau SoDhA vyaapykaarykaarnnpuurvottrshcrbhedaat| 60. rasAdekasAmagrayanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiJcitkAraNaM heturyatra saamrthyaaprtibndhkaarnnaantraavaiklye| 61. na ca pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpattirvA kAlavyavadhAne tdnuplbdhH| 62. bhAvyatItayormaraNajAgrabodhayorapi nAriSTodbodho prati hetutvm| 63. tadvyApArAzritaM hi tdbhaavbhaavitvm| 64. sahacAriNorapi prsprprihaarennaavsthaanaatshotpaadaacc| 65. pariNAmI zabdaH, kRtakatvAt, ya evaM sa evaM dRSTo yathA ghaTaH, kRtakazcAyam, tasmAtpariNAmI, yastu na pariNAmI sa na kRtako dRSTo yathA bandhyAstanandhayaH, kRtakazcAyam, tsmaatprinnaamii| 66. astyatra dehini buddhiaahaaraadeH| 67. astyatra chAyA chtraat| 68. udeSyati zakaTaM kRttikodyaat| 69. udagAdbharaNiH prAktata ev| 70. astyatra mAtuliGge rUpaM rsaat| 71. viruddhatadupalabdhiH pratiSedhe tthaa| 72. nAstyatra zItasparza aussnnaat| 73. nAstyatra zItasparzo dhuumaat| 74. nAsmin zarIriNi mukhamasti hRdyshlyaat| 75. nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revtyudyaat| 368:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76. nodagAdbharaNirmuhUrtAtpUrvaM pussyodyaat| 77. nAstyatra bhittau prbhaagaabhaavo'gbhiaagdrshnaat| 78. aviruddhAnupalabdhiH pratiSedhe saptadhA svbhaavvyaapkkaarykaarnnpuurvottrshcraanuplmbhbhedaat| 79. nAstyatra bhUtale ghtto'nuplbdheH| 80. nAstyatra ziMzapA vRkssaanuplbdheH| 81. naastytraaprtibddhsaamrthyo'gni--maanuplbdheH| 82. nAstyatra dhuumo'ngneH| 83. na bhaviSyati muhUrtAnte zakaTaM kRttikodyaanuplbdheH| 84. nodagAdbharaNirmuhUrtAtprAk tata et| 85. nAstyatra samatulAyAmunnAmo naamaanuplbdheH| 86. viruddhAnupalabdhirvidhau tredhA viruddhkaarykaarnnsvbhaavaanuplbdhibhedaat| 87. yathA'sminprANini vyAdhivizeSo'sti niraamycessttaanuplbdheH| 88. astyatra dehini du:khmissttsNyogaabhaavaat| 89. anekAntAtmaka vstvekaantsvruupaanuplbdhH| 90. paramparayA smbhvtsaadhnmtraivaantrbhaavniiym| 91. abhUdatra cakre zivakaH sthaasaat| 92. kaarykaarymviruddhkaaryoplbdhau| 93. nAstyatra guhAyAM mRgakrIDanaM mRgArisaMzabdanAt kAraNaviruddhakArya viruddhakAryopalabdhau ythaa| 94. vyutpannaprayogastu tathopapattyA'nyathAnupapattyaiva vaa| 95. agnimAnayaM dezastathaiva dhuumvttvoppttedhuumvttvaanythaanuppttervaa| 96. hetuprayogo hi yathA vyAptigrahaNaM vidhIyate sA ca tAvanmAtreNa vyutpnnairvdhaaryte| prameyakamalamArtaNDasAra::369
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97. tAvatA ca saadhysiddhiH| 98. tena pkssstdaadhaarsuucnaayoktH| 99. aaptvcnaadinibndhnmrthjnyaanmaagmH| 100. sahajayogyatAsaGketavazAddhi zabdAdayo vstuprtipttihetvH| 101. yathA mervAdayaH snti| caturthaH pricchedH|| 1. sAmAnyavizeSAtmA tadartho vissyH| 2. anuvRttvyaavRttprtyygocrtvaatpuurvottraakaarprihaaraavaaptisthitilkssnnprinnaamenaarthkriyopptteshc| 3. sAmAnyaM dvedhA, tiryguurdhvtaabhedaat| 4. sadRzapariNAmastiryak, khaNDamuNDAdiSu gotvvt| 5. parAparavivarttavyApidravyamUrdhvatA mRdiva sthaasaadissu| 6. vishessshc| 7. pryaayvytirekbhedaat| 8. ekasmindravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA Atmani hrssvissaadaadivt| 9. arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomhissaadivt| // paJcamaH pricchedH|| 1. ajJAnanivRttirhAnopAdAnopekSAzca phlm| 2. pramANAdabhinna bhinnnyc| 3. yaH pramimIte sa eva nivRttAjJAno jahAtyAdatta upekSate ceti prtiiteH| // SaSThaH pricchedH|| 1. tto'nyttdaabhaasm| 2. asvasaMviditagRhItArthadarzanasaMzayAdayaH prmaannaabhaasaaH| 3. svvissyopdrshktvaabhaavaat| 370:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. purussaantrpuurvaarthgcchttRnnsprshsthaannupurussaadijnyaanvt| 5. cakSUrasayordravye sNyuktsmvaayvcc| 6. avaizaye pratyakSaM tadAbhAsaM bauddhsyaaksmaadbhuumdrshnaadvhnivijnyaanvt| 7. vaizadye'pi parokSaM tadAbhAsaM mImAMsakasya krnnjnyaanvt| 8. atasmiMstaditi jJAnaM smaraNAbhAsam, jinadatte sa devadatto ythaa| 9. sadRze tadevedaM tasminneva tena sadRzaM yamalakavadityAdi prtybhijnyaanaabhaasm| 10. asambaddha tajjJAnaM tarkAbhAsam, yAvA~statputraH sa zyAmo ythaa| 11. idmnumaanaabhaasm| 12. tatrAniSTAdiH pkssaabhaasH| 13. aniSTo mImAMsakasyAnityaH shbdH| 14. siddhaH zrAvaNaH shbdH| 15. bAdhitaH prtykssaanumaanaagmloksvvcnaiH| 16. anussnno'gnirdrvytvaajjlvt| 17. apariNAmI zabdaH kRtakatvAt ghttvt| 18. pretyAsukhaprado dharmaH purussaashritttvaaddhrmvt| 19. zuci narazira:kapAlaM praannynggtvaacchngkhshuktivt| 20. mAtA me vandhyA purusssNyoge'pygrbhtvaatprsiddhvndhyaavt| 21. hetvAbhAsA asiddhviruddhaanaikaantikaakinycitkraaH| 22. aststtaanishcyo'siddhH| 23. avidyamAnasattAkaH pariNAmI shbdshcaakssusstvaat| 24. svruupennaasttvaat| 25. avidyamAnanizcayo mugdhabuddhiM pratyagniratra dhuumaat| 26. tasya vASpAdibhAvena bhUtasaGghAte sndehaat| 27. sAMkhya prati pariNAmI zabdaH kRtktvaat| 28. tenaajnyaatttvaat| 29. viparItanizcatAvinAbhAvo viruddho'pariNAmI zabdaH kRtktvaat| prameyakamalamArtaNDasAra::371
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. vipksse'pyviruddhvRttirnaikaantikH| 31. nizcitavRttiranityaH zabdaH prameyatvAt ghttvt| 32. AkAze nitye'pyasya nishcyaat| 33. zaGkitavRttistu nAsti sarvajJo vktRtvaat| 34. sarvajJatvena vktRtvaavirodhaat|| 35. siddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye heturkinycitkrH| 36. siddhaH zrAvaNaH zabdaH shbdtvaat| 37. kinycidkrnnaat| 38. yathA'nuSNo'gnidravyatvAdityAdau kinycitkrtumshkytvaat| 39. lakSaNa evAsau doSo vyutpannaprayogasya pakSadoSenaiva dusstttvaat| 40. dRSTAntAbhAsA anvye'siddhsaadhysaadhnobhyaaH| 41. apauruSeyaH shbdo'muurttvaadindriysukhprmaannughttvt| 42. viparItAnvayazca yadapauruSeyaM tdmuurtm| 43. vidyudaadinaa'tiprsnggaat| 44. vyatireke'siddhatavyatirekAH prmaannvindriysukhaakaashvt| 45. viparItavyatirekazca yannAmUrtaM tnnaapaurusseym| 46. bAlaprayogAbhAsaH paJcAvayaveSu kiyddhiintaa| 47. agnimAnayaM dezo dhUmavattvAt yaditthaM taditthaM yathA mahAnasa iti| 48. dhUmavAMzcAyamiti vaa|| 49. tasmAdagnimAn dhuumvaashcaaymiti| 50. spaSTatayA prkRtprtiptteryogaat| 51. raagdvessaamohaakraantpurussvcnaajjaatmaagmaabhaasm| 52. yathA nadyAstIre modakarAzayaH santi dhAvadhvaM maannvkaaH| 53. aGgalyagre hastiyUthazatamAsta iti c| 54. visNvaadaat| 372:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. pratyakSamevaikaM pramANamityAdi sNkhyaabhaasm| 56. laukAyatikasya pratyakSataH paralokAdiniSedhasya prbuddhyaadeshcaasiddhrtdvissytvaat| 57. saugatasAMkhyayogaprAbhAkarajaiminIyAnAM prtykssaanmaanaagmopmaanaarthaapttybhaavairekaikaadhikairvyaaptivt| 58. anumAnAdestadviSayatve prmaannaantrtvm| 59. tarkasyeva vyAptigocaratve pramANAntaratvam aprmaannsyaavyvsthaapktvaat| 60. pratibhAsabhedasya ca bhedktvaat| 61. viSayAbhAsaH sAmAnyaM vizeSo dvayaM vA svtntrm| 62. tthaa'prtibhaasnaatkaaryaakrnnaacc| 63. samarthasya karaNe srvdotpttirnpeksstvaat| 64. parApekSaNe pariNAmitvamanyathA tdbhaavaat| 65. svayamasamarthasya akaarktvaatpuurvvt| 66. phalAbhAsaM pramANAdabhinna bhinnameva vaa| 67. abhede tdvyvhaaraanupptteH| 68. vyAvRttyA'pi na tatkalpanA phlaantraavyaavRttyaa'phltvprsnggaat| 69. pramANAntarAd vyaavRttyevaaprmaanntvsy| 70. tasmAdvAstavo bhedH| 71. bhede tvaatmaantrvttdnupptteH| 72. smvaaye'tiprsnggH| 73. pramANatadAbhAsau duSTatayodbhAvitau parihRtAparihRtadoSau vAdinaH sAdhanatadAbhAsau prativAdino dUSaNabhUSaNe c| 74. sNbhvdnydvicaarnniiym| parIkSAmukhamAdarza heyopaadeytttvyoH| saMvide mAdRzo bAlaH priikssaadkssvdvydhaam||1|| iti parIkSAmukhasUtraM smaaptm|| prameyakamalamArtaNDasAra::373
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha grantha 1. zAbarabhASyam, prakAzaka- AnandAzrama, pUnA 2. vAkyapadIyam, prakAzaka- caukhambA sIrija, kAzI 3. mImAMsAzlokavArtikam- caukhambA sIrija, kAzI 4. pramANavArtikam, sampAdaka- bhikSu rAhulasAMkRtyAyana 5. pramANavArtikasvopajJavRttiH- bhikSu rAhulasAMkRtyAyana 6. nyAyasUtram, prakAzaka- caukhambA sIrija, kAzI 7. laghIyastrayam, prakAzaka- siMdhI jaina sIrija, kalakattA 8. pANinIvyAkaraNam, prakAzaka- nirNayasAgara presa, mumbaI 9. jainendravyAkaraNam, prakAzaka- jainasiddhAnta pra.saMsthA, kalakattA 374:: prameyakamalamArtaNDasAraH
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ DR. ANEKANT KUMAR JAIN (Awarded by President of India) Designation Associate Professor and Head - Deptt.Of Jainphilosophy, Faculty of Philosophy Sri Lalbahadur Shastri Rashtriya Sanskrit Vidyapeeth Deemed University Under Ministry Of HRD Qutab Institutional Area, New Delhi-110016 Qualification: * M.A., Phd (Jainology & Comparative Religion & Philosophy) * Acharya( Prakrit Language, Buddha Philosophy, Jain Philosophy) * JRF From UGC Date Of Birth - 16 August 1978 Experience: 15 years UG/PG classes and Ph.d Research Guidance for three students Publications : * 10 Books, 50 Research Articles In National And International Journals. More Then 150 Articles Published in Many National News Papers Like (Dainik Jagran, Hindustan, Nbt, Ras.Sahara, Amarujala; Raj.Patrika, Dainik Tribune, Etc.) Many Poetry, Stories Published In Various Magazines, News Papers. Script Writing For Documentary Films. Editor - PAGAD BHASA (The first News Paper in Prakrit Language Residence & Contacts : *JIN FOUNDATION', A 93 / 7A, Jain Mandir Colony, Behind Nanda Hospital, Chattarpur Extention, New Delhi110030;MOB: 9711397716 ,0986898396; Email ID-anekant76@gmail.com Activities (Social & Academic): Presented Research Papers In 50 National & International Seminars on Jainism. Faculty member Of International School for Jain Studies New delhi
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ * Delivered Many Lectures About Spiritual Life Style In Various Institutions. Delivered Lectures On DDI, Other T.V. Channels And A.I. Radio, N. Delhi * Workshops For Meditation & Stress Management * Delivered Pravachan And Lectures On Paryushan Parva In Different Cities From 20 Years. Presented Special Lecture In International Interfaith Conferences For Peace In Japan And Taiwan. Dr. Anekant Kumar Jain is a rare combination of tradition and modernity His life is dedicated to give eta en more & more in field of Jainology & Prakrit Literature. He has been Gold Medalist in M.A. in Jainology and Comparative Religion and Philosophy and in Buddha Darshan Aacharya. His nine books has been published in which any body can find the standard of research, manuscript editing ,explanation of subject and the different original thoughts. His famous book written on the Jain philosophy named 'JAIN DHARM EK JHALAK' (IETE :Tei 9751 ) has been sold out more then 25,000 copies ahiMsA darzana with six editions. His new book 'Ahinsa Darshan : ek Anuchintan' (31FT FT : Ta ) is recently observed by the President of India. More then 60 research articles and more then 100 general articles has been published in reputed Research journals National news papers like Dainik Jagran ,NBT, Hindustaan Amar Ujala etc and magazines. He has presented his research papers in more then 60 International and national seminars in bhArata ke rASTrapati mahAmahima kI praNava mukhajArakAMta dAmA Me ten cop 571 pukAra tatlIja ho ge|
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ CUT arhite Prakrit ng a OR India and abroad. He is honoured By Kundkund Gyanpeeth dArzanika samanvaya kI jaina dRSTi Award' (Francia folet), 'Arhatvachan Award'(arhatvacana puraskAra1999),conducted by KndkundGyanpeeth, Indore, 'Jain VidyaBhask ar-2008'(FFETT TT-P00C)by Jain socity,Firojabad and 'Yuva Vachaspati'( a f -pop)by Jain socity Kolkata, for his research and scholarship.Recently his research book "Darshnik Samanvay ki Jain Drishti : NAYVAD(Eteffatah Throlet it gfe at )'is saMvega-cUr3AmaNi selected best research for the Mahaveer Award - 2013(Hart -2023conducted by the Jain Vidya Sansthan Jaipur. The two ancient Jain Scholar Societies Shastri Parishad and Vidwat Parishad has been awarded him on 2013 and 2014 for his outstanding contribution to Jainism and Prakrit language. In research field, his analytical power is awesome. The most important feature of Anekant is that in spite of having such a good command over Jaina agamas and Philosophy, he has not kept himself confined to this field only, he is equally good in Hindi, Sanskrit ,Prakrit and English Languages and not only languages but also in the field of Poetry. He discovered and edited rare ancient Sanskrit and Prakrit manuscripts named 'SaDadarzaneSupramANaprameyasamuccayaH' and 'saMvegacUNAmaNi' which was written by ancient Jain monks. He edited the Hindi commentary by Br. Sheetal prasaad ji on the AcArya kundakunda viracita Prakrit text pravacanasAra named pAgada-bhAsA Y ER'. (zaurasenI prAkRta bhASA kA prAcIna jaina Agama graMtha) He started the first news paper in Prakrit language named 'TEHTT which is the unique contribution to promote this e rflex SaDdarzanaSu pramANaprameyasamuccayaH etiam bhASA TIkA
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ ancient language among common peoples. THUHTUSHIR: prameyakamalamArtaNDasAraH AcArya prabhAva DaoN. anekAnamArana . Recently he had done hard work to conclude the famous Jain Nyay book named "Prameya Kamal Martand'- a very detailed Sanskrit commentary Witten by Aacharya Prabhachandra in Eleventh century. This is a unique work in the field of Jain logic. Bhartiya Gyaanpeeth ,New Delhi has published this book named 'THUCHCHISHT:'. He is well-versed in Information Technology and is keen to utilize it in Prakrit/Sanskrit teaching and research. These out-of-the-box features of Anekant differentiate him from those who are confined to conventional knowledge of Prakrit and Jainism. Also, these features make him demand of the time to make Jainism popular and useful for common people. Recently the president of India Mr Pranab Mukharjee has been awarded him by young President award named 'MAHARSHI VADRAYAN VYAS SAMMAN'-2013 at president house on 17 January 2014 for his contributions in the field of Prakrit Vangmaya.