Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho! zrutajJAnam" graMtha jIrNoddhAra 181 kAvyaprakAza bhAga - 1 : dravya sahAyaka : zAsana samrATa pU. A. zrI nemIsUrIzvarajI ma.sA. samudAyanA pU. A. zrI zIlacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nI preraNAthI zrI navAparA jaina saMgha zrI zAMtinAtha jaina bhagavAna TrasTa-surata taraphathI jJAnakhAtAmAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla somala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2071 I. 2015
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha ___84 ___810 010 011 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| kramAMka pustakanuM nAma tA-TI515Ara-saMpaES | 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI | pU. vikramasUrijI ma.sA. 238 | 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI | pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra 286 003 zrI arhadgItA-bhagavadgItA pa. meghavijayajI gaNi ma.sA. 004 | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. | 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. | 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. | 007 | aparAjitapRcchA zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpa smRti vAstu vidyAyAm zrI naMdalAla cunilAla somapurA 850 | 009 | zilparatnam bhAga-1 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 322 zilparatnam bhAga-2 zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI 280 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 162 | 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 302 prAsAdamajarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 156 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI 352 | zilpadIpaka zrI gaMgAdharajI praNIta 120 | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI dIpArNava uttarArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 110 jinaprAsAda mArtaNDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA 498 | jaina graMthAvalI zrI jaina zvetAmbara konphransa 502 | hIrakalaza jaina jyotiSa zrI himatarAma mahAzaMkara jAnI 021 nyAyapravezaH bhAga-1 zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva 022 | dIpArNava pUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-1 pU. municaMdrasUrijI ma.sA. 452 024 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 zrI eca. Ara. kApaDIA 500 025 | prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAja dozI 454 026 | tattpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya 188 | 027 | zaktivAdAdarzaH | zrI sudarzanAcArya zAstrI 214 | kSIrArNava zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 414 029 | vedhavAstu prabhAkara zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI ___192 013 454 226 640
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 288 30 | zinjaratnAkara prAsAda maMDana zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 zrI narmadAzaMkara zAstrI | paM. bhagavAnadAsa jaina pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. bhAvasUrinI ma.sA. 520 034 (). pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) 324 302 196 039. 190 040 | tilaka 202 480 228 60 044 218 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 037 vAstunighaMTu 038 | tilakamannarI bhAga-1 tilakamagnarI bhAga-2 tilakamajharI bhAga-3 sakhasandhAna mahAkAvyam saptabhaphImimAMsA nyAyAvatAra vyutpattivAda guDhArthatattvaloka sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI nyAyasamuccaya cAdyArthaprakAzaH dina zuddhi prakaraNa 053 bRhad dhAraNA yaMtra 05 | jyotirmahodaya pU. bhAvasUrinI ma.sA. pU. bhAvasUrina ma.sA. prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. vijayaamRtasUrizvarajI pU. paM. zivAnandavijayajI satiSacaMdra vidyAbhUSaNa zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) pU. lAvaNyasUrijI. zrIveNImAdhava zAstrI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. lAvaNyasUrijI pU. darzanavijayajI pU. darzanavijayajI sa. pU. akSayavijayajI 045 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ | zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra bhASA | 218. | 164 saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIzana sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha-04. (mo.) 8427585804 (yo) 2213 2543 (5-mela) ahoshrut.bs@gmail.com maho zrutajJAnamajtha ddhiAra - saMvata 2075 (5. 2010)- seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustasI www.ahoshrut.org vebasAITa 52thI ugl stGirls sii zAze. krama pustakanuM nAma tA-TI8152-saMpaES pRSTha 055 | zrI siddhahema bRhavRtti bRhadanyAsa adhyAya-6 | pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. 296 056 | vividha tIrtha kalpa pa. jinavijayajI ma.sA. 160 057 lAratIya Tana bhe| saMskRti sanomana pU. pUNyavijayajI ma.sA. 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH zrI dharmadattasUri 202 059 | vyApti paJcaka vivRtti TIkA zrI dharmadattasUri jaina saMgIta rAgamALA zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI | 306 061 | caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya |saM zrI sudarzanAcArya 668 063 | candraprabhA hemakaumudI saM pU. meghavijayajI gaNi 516 064| viveka vilAsa saM/. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha | pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 | sanmatitattvasopAnam | saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 420 06764zamAtA vahI guzanuvAha gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 | moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 070 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/. | zrI aMbAlAla premacaMda 406 071 | sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA | saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 532 on jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho 14. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI 376 060 322 073
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ '075 374 238 194 192 254 260 | jaina citra kalpadruma bhAga-1 16 | jaina citra kalpadruma bhAga-2 77) saMgIta nATya rUpAvalI 13 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpa sthApatya 79 | zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 | bRhad zilpa zAstra bhAga-1 081 bRhad zilpa zAstra bhAga-2 | bRhad zilpa zAstra bhAga-3 083. AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 kalyANa kAraka 085 | vinorana zora kathA ratna koza bhAga-1 kathA ratna koza bhAga-2 088 | hastasagnIvanama 238 260 guja. | | zrI sArAbhAI navAba guja. | zrI saYTmAruM navAva guja. | zrI vidyA saramA navIna guja. | zrI sArAmAruM navIna guja. | zrI manasubAna muvAmana guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI nannAtha maMvArama guja. | zrI gagannAtha maMvArama guja. | . vantisAgaranI guja. | zrI vardhamAna parvanAtha zatrI saM./hiM zrI naMdalAla zarmA guja. | zrI levalAsa gIvarAna kozI guja. | zrI levalAsa navarIna lozI sa. pU. meniyanI saM. pU.vinayanI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 114 '084. 910 436 336 087 230 322 (089/ 114 endracaturvizatikA sammati tarka mahArNavAvatArikA 560
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustaka nAma saMpAdaka / prakAzaka motIlAla lAghAjI punA krama karttA / TIkAkAra 91 syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI 92 syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 93 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI 94 motIlAla lAghAjI punA syAdvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI 95 syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba TI. gaNapati zAstrI TI. gaNapati zAstrI veMkaTeza presa 97 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 1 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga - 2 99 bhuvanadIpaka 100 gAthAsahastrI 101 bhAratIya prAcIna lipImAlA 102 zabdaratnAkara 103 subodhavANI prakAza 104 laghu prabaMdha saMgraha 105 jaina stotra saMcaya - 1-2-3 106 sanmati tarka prakaraNa bhAga 1,2,3 107 sanmati tarka prakaraNa bhAga-4, 5 108 nyAyasAra nyAyatAtparyadIpikA 109 jaina lekha saMgraha bhAga - 1 110 jaina lekha saMgraha bhAga-2 111 jaina lekha saMgraha bhAga-3 112 | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga - 1 113 jaina pratimA lekha saMgraha 114 rAdhanapura pratimA lekha saMdoha 115 | prAcina lekha saMgraha - 1 116 bIkAnera jaina lekha saMgraha 117 prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga - 1 118 prAcina jaina lekha saMgraha bhAga - 2 119 gujarAtanA aitihAsika lekho - 1 120 gujarAtanA aitihAsika lekho 2 121 gujarAtanA aitihAsika lekho-3 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala - 1 123 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa 126 | vijayadeva mAhAtmyam bhojadeva bhojadeva padmaprabhasUrijI samayasuMdarajI gaurIzaMkara ojhA sAdhusundarajI nyAyavijayajI jayaMta pI. ThAkara mANikyasAgarasUrijI siddhasena divAkara siddhasena divAkara satiSacaMdra vidyAbhUSaNa puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara kAMtivijayajI daulatasiMha loDhA vizAlavijayajI vijayadharmasUrijI agaracaMda nAhaTA jinavijayajI jinavijayajI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana pI. pITarasana jinavijayajI bhASA saM. saM. saM. saM. saM. saM./aM saM. saM. saM. saM. hindI saM. saM./gu saM. saM, saM. saM. saM. saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./hi puraNacaMdra nAhara saM./ hi jinadattasUri jJAnabhaMDAra saM./hi aravinda dhAmaNiyA saM./gu saM./gu saM./hi saM./hi saM./hi saM./gu saM./gu saM./gu aM. sukhalAlajI munzIrAma manohararAma haragovindadAsa becaradAsa hemacaMdrAcArya jaina sabhA orIenTa insTITyuTa varoDA AgamoddhAraka sabhA aM. aM. aM. saM. sukhalAla saMghavI sukhalAla saMghavI esiyATIka sosAyaTI yazovijayajI graMthamALA yazovijayajI graMthamALA nAhaTA dharsa jaina AtmAnaMda sabhA jaina AtmAnaMda sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. jaina satya saMzodhaka pRSTha 272 240 254 282 118 466 342 362 134 70 316 224 612 307 250 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 754 194 3101 276 69 100 136 266 244 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | pustaka nAma kartA / saMpAdaka bhASA | prakAzaka 127 | mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 128 | jaina citra kalpalatA sArAbhAI navAba guja. sArAbhAI navAba 129 | jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga-2 hIrAlAla haMsarAja guja. hIrAlAla haMsarAja 130 | oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 pI. pITarasana aMgrejI | eziyATIka sosAyaTI 131 | jaina gaNita vicAra kuMvarajI ANaMdajI guja. jaina dharma prasAraka sabhA 132 | daivajJa kAmadhenu (prAcina jyotiSa graMtha) zIla khaMDa saM. | braja. bI. dAsa banArasa 133 || | karaNa prakAzaH brahmadeva saM./aM. | sudhAkara dvivedi 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha | yazodevasUrijI guja. | yazobhAratI prakAzana 135 | bhaugolika koza-1 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta barnAkyulara sosAyaTI 136 | bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa guja. | gujarAta varnAkyulara sosAyaTI 137 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-1,2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 138 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-1 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI / jaina sAhitya saMzodhaka punA 139 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-1, 2 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 140 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-2 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 141 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-1,2 / / jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 142 | jaina sAhitya saMzodhaka varSa-3 aMka-3, 4 jinavijayajI hindI | jaina sAhitya saMzodhaka punA 143 | navapadonI AnupUrvI bhAga-1 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 144 | navapadonI AnupUrvI bhAga-2 somavijayajI | zAha bAbulAla savacaMda 145 | navapadonI AnupUrvI bhAga-3 somavijayajI guja. zAha bAbulAla savacaMda 146 | bhASavati zatAnaMda mArachatA saM./hi | eca.bI. guptA enDa sansa banArasa 147 | jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) ratnacaMdra svAmI prA./saM. | bhairodAna seThIyA 148 | maMtrarAja guNakalpa mahodadhi jayadayAla zarmA hindI | jayadayAla zarmA 149 | phakkIkA ratnamaMjUSA-1, 2 kanakalAla ThAkUra saM. harikRSNa nibaMdha 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) meghavijayajI saM./guja | mahAvIra graMthamALA 151 | sArAvali kalyANa vardhana saM. pAMDuraMga jIvAjI 152 | jyotiSa siddhAMta saMgraha vizvezvaraprasAda dvivedI saM. bIjabhUSaNadAsa banArasa 153| jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram rAmavyAsa pAnDeya saM. | jaina siddhAMta bhavana nUtana saMkalana | A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 2 | zrI gujarAtI zve.mU. jaina saMgha-hastaprata bhaMDAra - kalakattA | hastaprata sUcIpatra hindI | zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra 274 168 282 182 guja. 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra | pRSTha 304 122 208 70 310 462 512 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM.-5 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | krama | pustaka nAma kartA/saMpAdaka viSaya | bhASA saMpAdaka/prakAzaka 154 | uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrAcArya | vyAkaraNa | saMskRta johana kriSTe 155 | uNAdi gaNa vivRtti | pU. hemacaMdrAcArya vyAkaraNa saMskRta pU. manoharavijayajI 156 | prAkRta prakAza-saTIka bhAmAha vyAkaraNa prAkRta jaya kRSNadAsa guptA 157 | dravya parikSA aura dhAtu utpatti | Thakkara pherU dhAtu saMskRta /hindI | bhaMvaralAla nAhaTA 158 | Arambhasidhdhi - saTIka pU. udayaprabhadevasUrijI jyotISa saMskRta | pU. jitendravijayajI 159 | khaMDaharo kA vaibhava | pU. kAntIsAgarajI zIlpa | hindI | bhAratIya jJAnapITha 160 | bAlabhArata pU. amaracaMdrasUrijI | kAvya saMskRta paM. zIvadatta 161 | giranAra mAhAtmya daulatacaMda paraSottamadAsa tIrtha saMskRta /gujarAtI | jaina patra 162 | giranAra galpa pU. lalitavijayajI | tIrtha saMskRta/gujarAtI | haMsakavijaya phrI lAyabrerI 163 | praznottara sArdha zataka pU. kSamAkalyANavijayajI | prakaraNa hindI | sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI 164 | bhAratiya saMpAdana zAstra | mUlarAja jaina sAhitya hindI jaina vidyAbhavana, lAhora 165 | vibhaktyartha nirNaya giridhara jhA saMskRta caukhambA prakAzana 166 | vyoma batI-1 zivAcArya nyAya saMskRta saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI 167 | vyoma vatI-2 zivAcArya nyAya saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya | 168 | jaina nyAyakhaMDa khAdyam | upA. yazovijayajI nyAya saMskRta /hindI | badrInAtha zukla 169 | haritakAvyAdi nighaMTU | bhAva mitha Ayurveda saMskRta /hindI | zIva zarmA 170 | yoga ciMtAmaNi-saTIka pU. harSakIrtisUrijI | saMskRta/hindI | lakSmI veMkaTeza presa 171 | vasaMtarAja zakunam pU. bhAnucandra gaNi TIkA | jyotiSa khemarAja kRSNadAsa 172 | mahAvidyA viDaMbanA pU. bhuvanasundarasUri TIkA | jyotiSa | saMskRta senTrala lAyabrerI 173 | jyotirnibandha / zivarAja | jyotiSa | saMskRta AnaMda Azrama 174 | meghamAlA vicAra pU. vijayaprabhasUrijI jyotiSa saMskRta/gujarAtI | meghajI hIrajI 175 | muhUrta ciMtAmaNi-saTIka rAmakRta pramitAkSaya TIkA | jyotiSa | saMskRta anUpa mizra 176 | mAnasollAsa saTIka-1 bhulAkamalla somezvara jyotiSa orienTa insTITyUTa 177 | mAnasollAsa saTIka-2 bhulAkamalla somezvara | jyotiSa saMskRta orienTa insTITyUTa 178 | jyotiSa sAra prAkRta bhagavAnadAsa jaina jyotiSa prAkRta/hindI | bhagavAnadAsa jaina 179 | muhUrta saMgraha aMbAlAla zarmA jyotiSa | gujarAtI | zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI 180 | hindu esTrolojI pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa | jyotiSa gujarAtI pitAmbaradAsa TI. mahetA 264 144 256 75 488 | 226 365 nyAya saMskRta 190 480 352 596 250 391 114 238 166 saMskRta 368 88 356 168
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama | viSaya pahA pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 kartA/saMpAdaka pUjya mammaTAcArya kRta | bhASA saMskRta 181 364 182 kAvyaprakAza bhAga-2 222 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane3 saMskRta saMskRta saMskRta 330 saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI pUjya jinavijayajI yazobhArati jaina prakAzana samiti zrI rasIkalAla choTAlAla zrI rasIkalAla choTAlAla | zrI vAcaspati gairobhA | zrI subramaNyama zAstrI 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 156 248 pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI kumbhakarNa nRpati zrI azokamalajI zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva saMskRta saMskRta /hindI 504 185 | nRtyaratna koza bhAga-2 186 | nRtyAdhyAya 187 | saMgIratnAkara bhAga-1 saTIka 188 | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka 189 saMgIranAkara bhAga-3 saTIka saMskRta/aMgrejI 448 440 616 | zrI subramaNyama zAstrI zrI subramaNyama zAstrI zrI subramaNyama zAstrI | zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga 190 saMgIratnAkara bhAga-4 saTIka saMskRta/aMgrejI saMskRta/aMgrejI saMskRta/aMgrejI saMskRta gujarAtI | zrI sAraMgadeva 632 nArada 84 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI jaina graMtho 193 | nyAyabiMdu saTIka 192 zrI hIrAlAla kApaDIyA mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA / zrI caMdrazekhara zAstrI 220 saMskRta hindI 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 422 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 304 pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196| zIghrabodha bhAga-11 thI 15 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 446 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA | 414 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 409 199 | adhyAtmasAra saTIka 476 eca. DI. velanakara saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI saMskRta siMghI jaina zAstra zikSApITha saMskRta/gujarAtI | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 200| chandonuzAsana 200 | maggAnusAriyA 444 zrI DI. esa zAha 146
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga-1 niyukti+TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga-2 niyukti+TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga-3 niyukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga-5 niyukti+TIkA 207 | suyagaDAMga sUtra bhAga-1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga-2 saTIka 209 | suyagaDAMga sUtra bhAga-3 saTIka 210 | suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 | suyagaDAMga sUtra bhAga-5 saTIka 212 | rAyapaseNiya sUtra 213 | prAcIna tIrthamALA bhAga-1 214 | dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 | tArkika rakSA sAra saMgraha bAdArtha saMgraha bhAga-1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, 219 pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) vAdArtha saMgraha bhAga-2 (SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, 220 | samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) | bAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, 221 __ zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) kartA / TikAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka | zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI | zrI mANeka muni zrI zIlaMkAcArya | gujarAtI zrI mANeka muni zrI malayagiri | gujarAtI zrI becaradAsa dozI A.zrI dharmasUri | saM./gujarAtI | zrI yazovijayajI graMthamALA zrI hemacaMdrAcArya | saMskRta A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI | zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya | saM./gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI varadarAja saMskRta rAjakIya saMskRta pustakAlaya vividha kartA saMskRta mahAdeva zarmA 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 vividha kartA / saMskRta | mahAdeva zarmA 78 mahAdeva zarmA 112 vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi | saMskRta mahAdeva zarmA 228
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna sampAdaka - purAtattvAcArya jinavijaya muni [ sammAnya saMcAlaka - rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna ] rAjasthAna rAjya samAyojita jaisalamera jJAnabhaNDAra granthoddhAra granthAvali, granthAMka 1 -somezvara-viracita bhaTTa kAvyAdarza saMketasamanvita mammaTAcAryakRta kA vya pra kA za prathama bhAga - mUla pATha prakAzaka rAjasthAna rAjyasaMsthApita rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna ( rAjasthAna orienTala rIsarca insTITayUTa ) jodhapura (rAjasthAna)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA rAjasthAna rAjyadvArA prakAzita sAmAnyataH akhila bhAratIya tathA vizeSataH rAjasthAna pradezIya purAtanakAlIna saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI, hindI Adi bhASAnikara vividha vAkAya prakAzinI viziSTa pranthAvalI pradhAna saMpAdaka - purAtatvAcArya, jinavijaya muni (oNnararI mebara oNpha jarmana orienTala sosAiTI. jarmanI) sammAnya sadasya -bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira, pUnA; gujarAta sAhitya sabhA, ahamadAbAda; vizvezvarAnanda vaidikazodha saMsthAna, hoziyArapura, paMjAba; nirvRtta sammAnyaniyAmaka - ( oNnararI DAyarekTara ) bhAratIya vidyAbhavana baMbaI; pradhAna saMpAdaka - gujarAta purAtattva mandira granthAvalI; bhAratIya vidyA granthAvalI; siMghIjainagranthamAlA, jainasAhityasaMzodhaka granthAvalI; - ityAdi, ityAdi / saMkalita granyAMka 46 bhaTTa somezvaraviracita kAvyAdarzasaMketasaMyukta mammaTAcAryakRta kA vyaprakAza prathama bhAga - mUla pATha prakAzaka rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saMcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna (rAjasthAna orienTala rIsarca insTITayUTa ) jodhapura (rAjasthAna) vikramAbda 2016 vistAda 1959 / rAjyaniyamAnusAra sarvAdhikAra surakSita zakace
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTa somezvaraviracita kAvyAdarzasaMketa - samaveta mammaTAcAryakRta kA vya pra kA za [ vividhapAThameda, vistRta prastAvanA, bahuvidhapariziSTAdi samanvita ] saMpAdanakartA prA. rasikalAla choTAlAla parIkha [ adhyakSa - bho0 je0 uccatara adhyayana saMzodhana pratiSThAna, gujarAta vidhAsabhA, ahamadAbAda ] vikramAbda 2016 bistAbda 1959 prathama bhAga - mUla pATha rAjasthAna rAjyAzAnusAra saMcAlaka, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna } prakAzanakartA ( rAjasthAna orienTala rIsarca insTATapaTala jodhapura (rAjasthAna [ prathamAvRtti - pratisaMkhyA 0 1 { zaikAvya 188 prakAzaka - gopAlanArAyaNa bahurA, rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura. mudraka - jayaMti dalAla, vasaMta prinTiMga presa, ghIkAMTA roDa, ahamadAbAda.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA pradhAna saMpAdaka muni jinavijaya dvArA saMpAdita katipaya grantha 1 tripurAbhAratI laghustava-mahAkavi laghupaNDita kRt| 2 zakunapradIpa- paM. lAvaNyazarmA kRta' 3 karuNAmRtaprapA - kavi somezvara Thakura kRta 4 bAlazikSA vyAkaraNa - Thakkura saMgrAmasiMha kRta 5 padArtharatnamaJjUSA-paM. kRSNamizra kRta 6 mugdhAvabodhAdi auktika saMgraha - anekavidvatkRtirUpa 7 prAkRtAnanda - paM. raghunAtha kRta 8 Thakura pheracita granthAvali (prAkRta) 9 uktiratnAkara - paM. sAdhusundaragaNikRta 10 rAThoDArI vaMzAvali-rAjasthAnI aitihAsika bhASAracanA 11 rAjasthAnI subhASita saMgraha .12 hamIra mahAkAvya - nayacandra kavikRta '. 13 maNiratnAdi parIkSA granthasaMgraha
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAJASTHANA PUKATANA GRANTHAMALA General Editor - Acharya Jinavijaya Muni, Puratattvacharya [ Honorary Director, Rajasthan Prachyavidya Pratisthana, Jodhpur ] KAVYAPRAKAS A OF MAMMA TA WITH THE SAMKETA NAMED KAVYADARsA OF SO ME SVARA BHATIA First Part - The Text Published By The Rajasthana Prachyavidya Pratisthana (The Rajasthan Oriental Research Institute ) Established by the Government of Rajasthana JODHPUR (Rajasthana )
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAJASTHANA PURATANA GRANTHAMALA Published by the Government of Rajasthan A Series devoted to the Publication of Sanskrit, Prakrit, Apabhramsa, Old Rajasthani and Old Hindi works pertaining to India in general and Rajasthan in particular. General Editor Acharya Jina Vijaya Muni, Puratattvacharya Honorary Member of the German Oriental Society, (Germany); Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona; and Visvesyrananda Vaidic Reasearch Institute, Hosiyarpur, Punjab; Gujarat Sahitya Sabha, Ahmedabad; Retired Honorary Director, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay; General Editor, Gujarat Puratattya Mandira Granthavali; Bharatiya Vidya Series; Singhi Jain Series; etc. etc. No. 46 KA VYAPRAKASA MA MMATA . OF WITH THE SAMKETA NAMED KAVYADARIA OF SO ME SVARA BHATTA First Part - The Text Published Under the Orders of the Government of Rajasthana by ' The Director, Rajasthana Prachyavidya Pratisthana ( Rajasthan Oriental Research Institute ) JODHPUR (Rajasthana) V. S. 2016 ] All Rights Reserved [ 1959 A. D.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ KAVYAPRAKASA OF MA MMA TA WITH THE SAMKETA NAMED KAVYADARSA OF SO ME SVARA BHATTA (Son of Devaka of the Bharadvaja family) EDITED with introduction, appendixes containing variant readings and indexes of verses, names of authors, works and important words etc. etc. BY Prof. RASIKLAL C. PARIKH Director, B. J. Institute of Learning and Research, Gujarat Vidyasabha, Ahmedabad. and Postgraduate teacher of Sanskrit and Ancient Indian Culture of the Gujarat University First Part - The Text Published V. S. 2016] Under the Orders of the Government of Rajasthana * BY The Director, Rajasthana Prachyavidya Pratisthana (Rajasthan Oriental Research Institute). JODHPUR (Rajasthana) [ 1959 A. D.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Works by Prof. R. C. Parikh, VAIDIKA PATHAVALI (a selection from the Vedas and the Brahmanas with Gujarati translation and notes) KAVYAPRAKASA (ULLASAS 1 to 6) Gujarati translation jointly with Prof. R. V. Pathak ) Published by Gujarat Vidya Pitha, Ahmedabad. KAVYANUSASANA OF HEMACANDRA Vols. I & II (Critically edited with an introduction in English on the cultural history of Gujarat and The life and works of Hemachandra ) TATTVOPAPLAVASIMHA OF JAYARASI BHATTA (Edited with an introduction in English jointly with Pandit Sukhalalji ) Published in the Gaekwad Oriental Series, Baroda. KAVYAPRAKASAKHANDANA OF SIDDHICHANDRA (Critically edited with an introduction in English) Published in Singhi Jain Series. NRTYARATNAKOSA OF RANA SRI KUMBHA (Edited with introduction in English jointly with Prof. Dr. Priyabala Shah) Published in Rajasthan Puratana Granthamala, Jaipur,
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... pradhAna saMpAdakIya kiMcit prAstAvika / san 1943 ke janavarI se apraila taka jaisalamera ke jainagrantha - bhaNDAroM kA jaba hamane vizeSa rUpa se avalokana kiyA taba rAjasthAna ke usa viziSTa grantha bhaNDAra meM saMskRta, prAkRta, apabhraMza evaM prAcIna rAjasthAnI, hindI Adi bhASA meM race hue, anekAneka aise choTe - bar3e grantha hamAre dekhane meM Aye, jo anyatra aprApya athavA bahuta hI durlabhya hokara sAhityika saMpatti kI dRSTi se bahuta hI mahattva rakhate haiN| karIba 5 mahIne hamArA vahAM para nivAsa rahA aura hamane yathAzakya choTI - bar3I aisI saikar3oM hI sAhityika racanAoM kI isa dRSTi se pratilipiyAM Adi karI- karAI ki jinako bhaviSya meM yathAsAdhana prakAzita karane - karAne kA prayatna kiyA jA ske| ina meM se kaI granthoM ke mudraNa evaM prakAzana kA kArya to hamane hamArI svasaMsthApita evaM svasaMcAlita siMghI jaina granthamAlA dvArA prAraMbha kara diyA, jo baMbaI ke bhAratIya vidyA bhavana ke antargata siMghI jainazAstra zikSApITha ke tatvAvadhAnameM, zanaiH zanaiH prakAza meM A rahe haiN| san 1950 meM rAjasthAna sarakAra ne hamArI preraNA se rAjasthAna purAtattva mandira kI (jisa kA nAma aba 'rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna' aisA rakhA gayA hai) sthApanA kI aura isa ke kArya - saMcAlana kA bhAra hameM sauMpA gyaa| tabhI se, jaisalamera ke grantha - bhaNDAra meM rASTrIya vAGmaya mahAnidhi ke bahumUlya ratnasamAna jo saikar3oM grantha avyavasthita, arakSita evaM ajJAta svarUpa avasthA meM par3e hue haiM tathA jo dina pratidina vinAzakArI paristhiti kI ora agrasara ho rahe haiM, una grantharatnoM kI susthiti, surakSA evaM suprasiddhi karane kA rAjasthAna sarakAra dvArA viziSTa evaM sumahat prayatna honA cAhiye - aisA hamArA satata prayatna cAlU rhaa| nUtana bhArata ke utkaTa vidyA - vijJAna premI evaM bhArata kI prAcIna sAhityika sampatti kA uttama mUlyAGkana karane vAle hamAre mahAmAnya rASTrapati DaoN0 zrI zrIrAjendraprasAda mahodaya * tathA nUtana bhArata ke prANapratiSThAtA mahAmAtya zrI zrIjavAharalAla neharu ko bhI jaisalamera ke isa mUlyavAn jJAnanidhi kA jaba paricaya huA to unane bhI isake saMrakSaNa aura prakAzana kI tarapha rAjasthAna sarakAra kA lakSya AkRSTa kiyA / harSa kA viSaya hai ki rAjasthAna sarakAra ne isa viSaya meM aba suvyavasthita kArya karane kI eka yojanA svIkRta kI hai aura usake dvArA, hamAre nirdezana meM, jaisalamera ke grantharatnoM kI surakSA aura prasiddhi kA kAryakrama cAlU kiyA gayA hai| isa kAryakrama ke anusAra 'rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna' ke antargata eka svatantra
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] kAvyaprakAza 'jaisalamera granthoddhAra vibhAga' kholA gayA hai aura usake dvArA jaisalamera ke jaina granthabhaMDAra meM prApta rASTrIya mahatva ke sabhI granthoM kI mAikrophilma evaM phoTo sTeTa kopI Adi banavA kara, unheM 'rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapura' meM surakSita rakhane kA Ayojana ho rahA hai / san 1943 meM hamane jaisalamera meM, Upara sUcita jina anekAneka granthoM kI prakAzana karane kI dRSTi se pratilipiyAM karavAI thIM, unameM se kaI granthoM ke prakAzana kA kArya, ukta rUpase siMghI jaina granthamAlA ke atirikta, isa rAjasthAna purAtana granthamAlA dvArA bhI karane kA hamane upakrama kiyA aura yathAsAdhana kaI grantharana isa mAlA meM bhI mudrita hone ke nimitta presoM meM diye gye| unhIM grantharatnoM meM se yaha eka prastuta grantharatna 'kAvyaprakAzasaGketa' hai jo Aja isa rUpa meM vidvAnoM ke karakamala meM upasthita ho rahA hai| saMskRta sAhitya ke isa suprasiddha evaM supratiSThita kAvyazAstra kA sampAdana-kArya hamane apane bahuzruta vidvAn mitra zrIyuta rasikalAla cho0 parIkha ko samarpita kiyA jo isa viSaya ke bahuta hI marmajJa evaM gabhIrAdhyayanazIla, prAdhyApaka haiN| bahuta varSoM pahale inane isI viSaya ke eka asAdhAraNa mahattva ke suprasiddha grantha hemacandrAcAryakRta kAvyAnuzAsana kA saMpAdana kiyA thA; jo vidvAnoM aura vidyArthIvargake liye bahuta hI abhyasanIya pATyagrantha sA banA huA hai / ahamadAbAda kI suprasiddha gujarAta vidyAsabhA jaisI bahuvidha kAryakAriNI saMsthA ke mukhya kAryavAhaka niyAmaka (DAyarekTara) hone ke sAtha, gujarAta yunivarsiTI kI vividha pravRttiyoM ke eka pramukha sadasya rahane ke kAraNa, inako samayakA bahuta saMkoca hone para bhI, hamArI preraNA ke vazIbhUta ho kara, isake saMpAdana - kArya meM inane jo asAdhAraNa parizrama uThAyA hai tadartha hama inake prati apanA hArdika kRtajJabhAva prakaTa karanA cAhate haiN| mahAkavi mammaTa ke kAvyaprakAza kI khyAti aura vyApakatA saMskRta - sAhitya ke adhyayana - kSetra meM suvizruta hai| isa para aneka vidvAnoMne aneka vyAkhyAeM kI haiM aura unameM se aneka vyAkhyAeM prasiddha bhI ho cukI haiN| prastuta prakAzana dvArA jo vyAkhyA prasiddha ho rahI hai, vaha abhI taka prAyaH vidvadvarga meM ajJAta sI hai / kyoM ki isa kI upalabdhi abhI taka anyatra kahIM nahIM huI hai| jaisalamera ke granthabhaMDAra meM hI isa kI ekamAtra saMpUrNa aura sulikhita prAcIna tADapatrIya prati vidyamAna hai| isa dRSTi se isa kA prakAzana eka mahattva kA kArya samajhe jAne yogya hai| dUsarA mahattva isa kA yaha hai ki kAvyaprakAza ke anekAneka vyAkhyAnoM meM isa kA sthAna sarvaprathama nahIM to dvitIya to avazya hI hai| kAvyaprakAza para
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhAna saMpAdakIya kiMcit prAstAvika / TIkA-TippaNa Adi likhane vAle pranthakAroM meM prathama granthakAra zAyada ruyyaka athavA rucaka nAmaka paNDita hai aura dUsarA vidvAn prastuta vyAkhyAkartA somezvara bhaTTa hai| isa somezvara bhaTTa ke viSaya meM sampAdaka vidvAn zrIparIkhane apanI prastAvanA meM yathAyogya paricaya dene kA prayatna kiyA hai| jisa taraha kAvyaprakAza mUlagrantha ke kartA vidvAn mammaTa kAzmIra ke nivAsI the, isI taraha isa kAvyAdarzanAmaka saMketa ke kartA somezvara bhaTTa bhI kAzmIra ke nivAsI the / zrIparIkhane saMketakAra ke samaya ke bAre meM jo UhApoha kiyA hai usa se jJAta hotA hai ki mUlagranthakAra mammaTa aura saMketakAra somezvara ke bIca meM koI adhika kAla kA vyavadhAna nahIM hai| una dAnoM ke madhya meM 50 varSa se bhI kama hI antara rahA hogaa| kAvyaprakAza para saMketa nAma se racI gaI eka anya vyAkhyA jo Aja taka adhika prasiddha rahI hai aura jisakA prakAzana bhI kaI sthAnoM se ho cukA hai, vaha saMketarUpa vyAkhyA jaina vidvAn mANikyacandraracita hai| abhI taka vidvAnoM kI yaha mAnyatA rahI hai ki kAvyaprakAza para saba se prathama yahI eka viziSTa vyAkhyA likhI gaI hai aura anya anekAneka vyAkhyAeM isa ke bAda racI gaI haiN| para prA0 zrIparIkha ne apane prastuta saMpAdana ke prAstAvika meM isa viSaya kA jo UhApoha kiyA hai usa se pratIta hotA hai ki jaina vidvAn mANikya- . candra ke saMketa ke pUrva hI, prastuta somezvarabhaTTakRta saMketa kI racanA huI hai / hamAre mata se zrIparIkha kA yaha abhimata yuktiyukta pratIta hotA hai / ... mANikyacandra ne apane saMketa meM racanAkAla kA spaSTa ullekha kiyA hai, para usakA artha nikAlane meM vidvAnoM ko kucha bhrama ho rahA hai, isa liye usakA samaya apekSAkRta 30 yA 50 varSa jitanA prAcIna mAnA jA rahA hai / DaoN. bhogIlAla sAMDesarAne mANikyacandra ke samaya ke viSaya meM jo vicAra prakaTa kiyA hai vaha hameM adhika yuktisaMgata lagatA hai| mANikyacandra kA mahAmAtya vastupAla ke sarvathA samakAlIna honA nizcita hai, aura unakI sAhityika racanAeM bhI usI mahAmAtya ke protsAhanakAla meM banI haiN| ataH hamAre vicAra se mANikyacandra ke saGketa kA racanA samaya, vikrama saMvat 1216 nahIM api tu 1266 hI honA cAhiye / vaktrazabda ke saMketa se prAyaH 1, 4, 6, aura 10 taka ke aGka liye jAne ke . kucha AdhAra milate haiM / isa dRSTi se prastuta prakAzana meM jo saMketAtmaka kAvyaprakAza kI vyAkhyA prakaTa ho rahI hai vaha eka prakAra se kAvyaprakAza kI sarvaprathama pramANabhUta evaM sundaratama vyAkhyA hai| __ isa prakAzana meM kAvyaprakAza kA jo mUla pATha mudrita hai. vaha bhI Aja taka mudrita anyAnya anekAneka pAThoM kI tulanA meM, adyAvadhi jJAta evaM prApta prAcInatama prati ke AdhAra
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' kAvyaprakAza para taiyAra kiyA gayA hai / ataH isakI prAmANikatA aura zuddhatA sarvopari sthAna rakhane vAlI mAnI jAnI caahiye| rAjasthAna sarakAra ne jaisalamera ke granthabhaNDAra meM surakSita grantharatnoM ko prakAza meM lAne ke liye jo uktaprakAra se viziSTa prayatna kI yojanA kI hai usa ke anusAra, hama rAjasthAna purAtana granthamAlA ke antargata 'jaisalamera jJAnabhaNDAra granthoddhAra granthAvali' nAma kI eka pRthak zreNI (sIrIjha) prakaTa karane kA prArambha kara rahe haiM aura usa ke prathama aMka ke rUpa meM yaha grantha vidvAnoM ke kara - kamala meM vibhUSita ho rahA hai / prastuta grantha ko do bhAgo meM prakaTa karane kI vyavasthA kI gaI hai jisakA yaha mUlagrantharUpa prathama bhAga hai| dUsarA bhAga bhI isI ke sAtha hI taiyAra ho rahA hai jisa meM saMpAdaka vidvAn dvArA bahuta parizramapUrvaka mUlagrantha se sambaddha prastAvanA aura pariziSTAdi vividha sAmagrI kA saGkalana kiyA gayA hai| vizeSa AbhAra pradarzana hama yahAM para, jaisalamera ke jJAnabhaNDAraviSayaka granthoddhAra kA sumahat Ayojana karane ke nimitta, rAjasthAnarAjya ke preraka mANasvarUpa vartamAna mukhya maMtrI mahodaya zrI zrImohanalAlajI sukhADiyA tathA mukhya saciva zrI bhagavantasiMhajI mehatA aura zikSAsaciva zrI viSNudattajI zarmA ke prati apanA hArdika AbhAra prada. rzita karanA cAhate haiM, jinake rAjyakalyANakArI sadvicAroM aura satprayAsoM ke pariNAmasvarUpa, rAjasthAna ke sAmAjika evaM sAMskArika jIvana meM nUtana utsAha, nUtana preraNA aura nUtana saMgaThana kA prasAra ho rahA hai aura sAtha meM rAjasthAna kI prAcIna saMskRti ke saMrakSaNa aura samuddhAra ke nimitta bhI rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna jaisI deza-videza meM khyAti prApta karane vAlI sAhityika pravRttiyoM kA vikAsa bhI prazaMsanIya rUpa meM vRddhi prApta kara rahA hai| ) 1 janavarI, 1960 anekAnta vihAra ahamadAbAda - muni jinavijaya
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA vya pra kA zaH / prathama ullAsaH / granthArambhe vighnavighAtAya samuciteSTadevatAM granthakRt parAmRzati niyatikRtaniyamarahitAM hUlAdaikamayImananyaparatantrAm / navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI kaverjayati // 1 // niyatizaktyA niyatarUpA, sukhaduHkhamohasvabhAvA, paramANvAdhupAdAnakarmAdisahakArikAraNaparatantrA, SaDsA, na ca hRcaiva taiH, ' bhaTTasomezvara viracitaH kAvyAdarzanAmA kAvyaprakAzasaMketaH // padArthakumudavAtasamunmIlana candrikAm / vande vAcaM parispandajagadAnandadAyinIm // samuciteti / yat kila prastutaM vastu kAvyAlaMkaraNaM tadadhidaivatarUpA vakSyamANarAmaNIyakahRdayahAriNI vANI // ananyaparatantrAmiti / kaverapekSayA anyazabdanirdezaH / paramANvAdinyupAdAnakAraNAni, karmAdIni sahakArikAraNAni / yathAkurasya bIjamupAdAnakAraNaM, kSityAtapasalilAdIni sahakArikAraNAni // SaDraseti / madhurAdayaH SaT zRGgArAdayastu nava rasAH // na ceti / viktAdayo 15 hi na hRdyAH // etadvilakSaNeti / vaktIti vAk zabdaH / ucyata iti vAgarthaH / ucyate'nayeti vAgabhidhAvyApAraH / tatra zabdArthayorvaicitrya prakAranirmiterAnantyamabhidhA / vaicitryaprakArANAmapyaniyatatvaM yataH sukavibhiranubadhyamAnA bhAvA acetanA api cetanavaccetanA apyacetanavad vivartante / yaduktaM apAre kAvyasaMsAre kavirekaH prajApatiH / yathAsmai rocate vizvaM tathedaM parivartate // -- jayati, paricchinnazakteH prajApatinirmiterapyutkarSeNa vartate / sarvotkarSe ca vartamAno jayatirakarmako, niyatotkarSe ca sakarmako dvikarmakazca / yathA 'zatru jayati ' ' zataM kitavaM jayatI 'ti / ata eva ' tasyai namaH, ' ' tAM namAmI - 5 10. 20
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 ullAsaH ] brahmaNo nirmitinirmANam / etadvilakSaNA tu kavivAnirmitirata eva jayati / jayatyarthena ca namaskAra AkSipyata iti tAMpatyasmi praNata iti lbhyte| ihAbhidheyaM samayojanamityAha - kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide shivetrksstye| .5 sadyaH paranivRtaye kAntAsaMmitatayopadezayuje // 2 // kAlidAsAdInAmiva yazaH, zrIharSAde(vakAdInAmiva dhanaM, rAjAdigatociMtAcAraparijJAnam, AdityAdermayUrAdInAmivAnarthanivAraNa sakalaprayojanamaulibhUtaM samanantarameva rasAsvAdanasamudbhUtaM vigalitavedhAntaramAnandaM prabhusaMmitazabdapradhAnavedAdizAstrebhyaH 10 suhRtsaMmitArthatAtparyavatpurANAdItihAsebhyazca zabdArthayorguNabhA vena rasaGgabhUtavyApArapravaNatayA vilakSaNaM yat kAvyaM lokottaratyAdistutivAkyAni utsRjya sahRdayena jayatIti kRtam // yato'tra anaiyatyena stutyAyA utkarSo'bhipreto yasyAzca sarvotkarSeNa sthitistAM pati ko na namesyatItyarthAca namratApi vakturuktaiva bhavatItyAha-jayatyartheneti / kaviprajApa- 15 tivAcazcAsyA Adhikye niyatItyAderupameyotkarSahetoruktAvAkSipte caupamye vyatirekAlaMkAro vyaGgyaH / kavibhAratIprabhAvakhyApane vakturatitarAM ratirityalakSyakramaH sthAyI bhAvo'tra vAkye vyAyaH // 1 // . ihAbhidheyamiti / doSatyAgena guNAlaMkArasaMskRtaM kAvyamamidheya zAstraM cedamabhidhAyakaM tayorabhidhAnAbhidheyalakSaNaH sNbndho'rthaaduktH| prayojanaM ca 20 sarvatra pravRttyaGgam / yaduktam - prayojanamanuddizya na mando'pi pravartate // tadapi dRSTamadRSTaM cAha - kAvyamiti / rAjAdInAM hi varNyamAne vyavahAre tadaGgabhUtAmAtyAdivyavahArA aucityena nibadhyamAnAH sakalavyavahArihattamupadizanti / / Anandamiti / parabrahmAsvAdasadRzIM prIti karotItyanvayaH // prabhusaMmiteti / 25 kartavyamityAjJAmAtraparamArthebhyaH // suhRtsaMmiteti / asyedaM vRttamamuSmAt karmaNa ityevaM yuktiyuktakarmaphalasaMbandhaprakaTanakAribhyo'rthe tAtparya vidyate yeSAmityartha
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 ulhAsa] kaavyprkaashH| varNanAnipuNakavikarma tatkAnteva sarasatApAdanenAbhimukhIkRtya rAmAdivat vartitavyaM na rAvaNAdivadityupadezaM ca yathAyomaM kaveH pradhAnebhyaH / yahAha sargazca pratisargazca vaMzo manvantarANi ca / vaMzAnuvaMzacaritaM purANaM pazcalakSaNam // dharmArthakAmamokSANAmupadezasamanvitam / pUrvavRttakathAyuktamitihAsaM pracakSate // rasAGketi / rasasyAGgino yojabhUto vyaJjanAtmA vyApArastaniSThatayA visadRzam / yad bhaTTanAyaka:* zabdaprAdhAnyamAzritya tatra zAstraM pRthag viduH| 10 arthe tattvena yukta tu vadantyAkhyAnametayoH // dvayorguNatve vyApAraprAdhAnye kAvyagIrbhavet // varNanAnipuNeti / 'ka varNa' iti darzanAd varNanAca kaviH / yad nAnRSiH kavirityuktamRSizca kila darzanAt / 15 vicitrabhAvadhAMzatattvaprakhyA ca darzanam // darzanAd varNanAcAtha rUDhA loke kavizrutiH // tathA hi darzane svacche nitye'pyAdikavermuneH / noditA kavitA lAvad yAvajjAtA na varmanA / / - raamvditi| yathA rAmAyaNAdiSu guNavato nAyakasyotkarSoM, doSavatazca 20 bailokyavipino'pyucchedastathAnyasyApi iti vidhiniSedhopadezaM ca // ayaM bhaavH| ye khalu rAjaputramAyA dharmAdhupeyArthino mRdAzayatvAn klezabhoravaya jagavyApiThyavasthAkAritAM pratipayamAnAvAvazyavyutpAdyAsteSAM kAntAtulyasvena prItikAriNaH kAvyAd yo'sau catuvargaphalAsvAdaH puruSArthatyA sarvazAstraprayojanatvena prasiddhastatra hRdayAnubhavezena vyutpattirAdheyA / tadukkam - 25 ta ete yauvnonmaadvishngkhlvicessttitaaH| premavaidagdhyazAlinyA preyasyevAmijAtayA // hRdayAnupravezena lalitopAyaraJjitAH / saMmukhA rAjaputrAdhA vinIyante prayoktRbhiH // bhaTTatotaH - .
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [1 pra0 ullAsaH ] .... sahRdayasya ca karotIti sarvathA tatra yatanIyam / zaktinipuNatA lokazAstrakAvyAdyavekSaNAt / kAvyajJazikSayAbhyAsa iti hetustadudbhave // 3 // " zaktiH kavitvabIjarUpaiH saMskAravizeSaH / yAM vinA kAvyaM na prasaret / pramRtaM vopahasanIyaM syAt / lokasya sthAva- 5 hRdayAnupravezazca rasAsvAdamaya iti rasocitavibhAvAdhupanibandhe rasAsvA. davivazacetasAM zrotRNAM catuvargavyutpattiphalatve'pi prItireSa mukhya prayojanam, anyathA prabhumitrasaMmitebhyo vedetihAsAdibhyaH ko'sya kAvyarUpasya kAntAtulyatvalakSaNo vizeSaH / pItyAtmA ca rasastadeva ca kAvyam // yathAyogamiti / kavereva yazo na sahRdayasya / yato'tra cirAtItA api kavayaH zrUyante // 10 kaveriti / kAvyakartRtvalakSaNapUrvAvasthApekSayA kvishbdnirdeshH| yataH kaverapi bhAvakAvasthAyAmeva rasAsvAdaH saMpadyate / pRthageva hi kavitvAd bhAvakatvam / yasya tu kAvyAnuzIlanAbhyAsavazAd vizadIbhUte cittAdarza varNanIyatanmayIbhava.nayogyatA sahRdayasaMvAdabhAka, sa sahRdayaH // yatanIyamiti / yataH - kaTukauSadhavacchAstramavidyAvyAdhinAzanam / AhAdyamRtavat kAvyamavivekagadApaham // yaca vayaM bAlye DimbhAMstaruNimani yUnaH pariNatA. vapIhAmo vRddhAn - ityAdyasadupadezakaM taniSedhyatvena, na vidheyatvena / ya evaMvidhA vidhaya- 20 stAMstyajediti kavInAM bhAvaH // 2 // . ' evaM kAvyasyAsAdhAraNAni prayojanAnyuktvA kAraNamAha - zaktiriti // saMskAra iti / varNanIyavastuviSayanavanavollekhazAli pratibhAnam / tasya vizeSo rasAvezavaivazyasundarakAvyanirmANakSamatvam / yadAha -. manasi sadA susamAdhini visphuraNamanekadhAbhidheyasya / bhakliSTAni padAni ca vibhAnti yasyAmasau zaktiH // pradhAnaM caitat kAraNam , ata evAsya prAG nirdezaH / na prasarediti / na / 25
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / . rajaGgamAtmakalokavRttasya zAstrANAM chandovyAkaraNAbhidhAnakozakalAcaturvargagajaturagakhaDgAdilakSaNagranthAnAM kAvyAnAM ca mahAkavisaMbandhinAm / AdigrahaNAditihAsAdInAM vimarzanod vyu. tpattiH / kAvyaM kartu vicArayituM ca ye jAnanti tadupadezena niSpadheta // lokavRttasyeti / pradhAnaM caitadaGgaM sarvasya hi sAhityasya lokavRttapati- 5 pAdanaparatvAt / tacca dezakAlasvabhAvabhedAd anekaprakAraM vakSyate // candati hAdaM karoti dIpyate vA zravyatayeti cchndshchndovicitiH| chandaHmabhRtInAM pUrva pUrva pradhAnaM, kAvyabandheSvapekSaNIyatvAt / kAvyAbhyAsAd vRttanizcaye satyapyardhasamavRttAdau saMzayaH syAditi cchandaHzAstrAd vRttasaMzayacchedaH // vyAkaraNeti / zuddhAni hi padAni niSkampaiH prayujyante / abhidhAnakozo nAmamAlA / tataH 10 padArtha nizcaye prayuktasyAbhidheyasya prayogaH / padaM hi racanApravezayogyaM bhAvayan saMdigdhArthatvena na gRhNIyAd na ya jahyAditi bandhaviplavaH / yathA nIvIzabdena jaghanavastragranthiH saamaanyenocyte| 'nIvirAgranthanaM nAryoM jaghanasthasya vAsasaH' iti nAmamAlApratIkamapazyataH striyAH puruSasya veti saMzayaH / / kalA giitvRttaadikaashctuHssssttiH| tAsAM zAstrANi vizAkhilAdipraNItAni // caturvargo dharmArtha- 15 kAmamokSAH / tatra, dharmazAstrANi zrutismRtyAdIni / arthazAstraM cANakyAdi / tato hi nayApanayajJAnam / tatra pADguNyasya yathAvatmayogo nayaH, tadviparItoupanayaH / na hi tAvavijJAya nAyakapatinAyakayo:taM nibadu / zakyam kAmazAstraM vAtsyAyanAdipraNItam / tataH kAmopacAranaipuNam / kAmopacArabahulaM hi 'vastu kAvyasya / mokSazAstraM gItAdi // mahAkavIti / mahacchabdo'zeSavizeSaviSaya- 20 pAvINyamAha / mahAkavi vyapadezo hyabhidhAsyamAnavyaGgayajIvitakAvyanirmANanipuNapratibhAbhAjanatvenaiva bhavati / kAvyAntareSu hi paricayAllakSyajJatvam / tato hi prabandhabandhuratA // itihAsAdInAmiti / AdizabdAt tarkAyurvedajyotiHzAstraratnaparIkSAdhAtuvAdadhanurvedAdi / na ca tadvAcyaM vAcakaH zabdo vAsti yana kAvyAmiti / kavinA sakalazAstrapravaNena bhAvyam // vimarzanAditi / pratibhA- 25. nopayogisamastavastupaurvAparyaparAmarzakauzalaM hi vyutpattiH // ya iti / satkavayaH sahRdayAzca te hi vakSyamANasvarUpanirUpaNayA kAvyaviSaye paraM prakarSa prApayanti / upadezeneti / asadapi padmAdi nadISu, hastyAdi AkAzagaGgAyAM, haMsAdi jalAzayamAtre, svarNaratnAdi yatra tatra adrau, sUcIbhevatvamuSTigrAhyatve tamasi, kumbhopavA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [150 ullAsaH ] . karaNe yojane ca paunApunyena pravRttiriti" trayaH samuditAH, na tu vyastIstasya kAvyasyodbhave nirmANe samullAse ca heturna tu hetvH| hyatvaM jyotsnAyAM, zauklyaM yazohAsAdau, kaayemyshHpaapaadau, raktatvaM krodhAnurAgayoH, candrikApAnaM cakoreSu, nizi minnataTAzrayaNaM cakravAkayugmeSu varNayet / sadapi puSpaphalaM candanadruSu, phalamazokeSu, mAlatI vasante, jyotsnAtamasI zukla- 5 kRSNapakSayoH, raktatvaM kAmidanta-kundakuDmalayoH, haritatvaM kamalamukulAdI, pItatvaM priyaGgupuSpeSu, divA nIlotpalAnAM vikAsa, nizAnimittakaM visraMsa ca zephAlikApuSpeSu na varNayet / tathA muktAstAmrapAmeva, makarAn abdhiSveva, candanaM malaye eva, bhUjotpatti himavatyeva, sAmAnyopAdAne maNipuSpameghAnAM zoNatvazuklatvakRSNatvAnyeva, pikarutaM vasante eva, mayUrANAM rutaM nRttaM ca varSA- 10 sveva varNayet / tathA kRSNanIlayoH, kRSNazyAmayoH, potaraktayoH, zuklagaurayoH, . candre zazamRgayoH, kAmadhvaje makaramatsyayoH, atrinetrasamudrotpannayozcandrayoH, dvAdazAnAmapyarkANAM, nArAyaNamAdhavaviSNudAmodarakUrmAdeH, kamalAsaMpadoH, nAgasarpayoH, kSIrakSArasamudrayoH, daityadAnavAmurANAM caikyam / tathA cakSurAderanekavarNatvaM, cirakAlajanmano'pi zivacandrasya bAlatvaM, kAmasya mUrtatvAmUrtatve ca - iti 15 kavisamayaH / samasyApUraNa-vAkyArtha-zUnyavRttAbhyAsathopadezaH / uktipAdAdhupajIvanaM ca / uktayo hyarthAntarasaMkrAntA na pratyabhijJAyante svadante ca / uktivai. cicyAca kAvyArthAnAmAnantyam // karaNe yojane ceti / vizakalitarUpe prabandharUpe ca // samuditA iti / ayaM abhipraayH| kaveH kAcid vicitraiva sahajA zaktirulasati / tayA ca tathAvidhavaidagdhyabandhurAM vyutpattimAvadhnAti / tAbhyAM ca 20 vicitravAsanAdhivAsitapAnaso'bhyAsabhAga mavati / pezalAbhyAsaparavazasya ca na kAvyArthavirAmaH syAt , tadeteSAM na kasyacinnyUnatA // ___ nanu ca zakterAntaratamyAt svAbhAvikyAH kAraNatvaM yuktaM, vyutpatyabhyAsayoH punarAhAryayoH kathametad ghaTeta ? / satyaM, AstAM sAvat kAvyakaraNaM, viSayAntare'pi sarvasya kasyacidanAdivAsanAbhyAsAt svabhAvA- 25 nusAriNAveva vyutpatyabhyAsau prvrtte| tau ca svabhAvAbhivyaJjanenaiva sAphalyaM bhajataH / svabhAvasya tayozca parasparamupakAryopakArakamAvena avasthAnAt / tataH zaktirArabhate / tau ca tatparipoSamAtanutaH / tathA cAcetanA api padArthAH padArthAntarasaMnidhimAhAtmyAd abhivyaktazaktayaH / yathA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10 ullAsaH ] kaavyprkaashH| evamasya kAraNamuktvA svarUpamAha - tadoSau zabdArthoM saguNAvanalaMkRtI punaH kvApi / doSaguNAlaMkArA vakSyante / kyApItyanenaitadAha - yatsarvatra sAlaM. kArau / kacittu sphuTAlaMkAravirahe'pi na kAvyatvahAniH / yathA - yaH kaumAraharaH sa eva hi varastA eva caitrakSapAste conmIlitamAlatIsuramayaH prauDhAH kdmbaanilaa| sA caivAsmi tathApi tatra suratavyApAralIlAvidhau / revArodhasi vetasItarutale cetaH samutkaNThate // 1 // atra sphuTo na kazcidalaMkAraH / rasasya hi prAdhAnyAnAlaMkAratA / candramaNayazcandrakarasparzAdeva syandamAnasahajarasamasarAH syuriti na zaktire- 10 vAsya hetuH // 3 // ___ tadili / kAvyam / zabdArthAviti / vAcako vAcyazca dvau samilitau / tena kavikauzalakalpitakamanIyatAtizayaH zabda eva artha evaSA kAvyamiti pakSadvayamapi nirastam , yasmAd dvayorAhAdakAritvaM, na punarekasya / ta evAnyaiH kAvyalakSaNasUtre 'sahitA' viti kRtam / sahamAvena sAhityena avasthitau jAtivyaktivada. 15 nyonyAcavyabhicAritvenetyarthaH // mImAMsakAdayo hi zabdArthayoratyantaM bhedamAhuH / tathA coktam - 'mukhe hi zabdamupalabhAmahe, dvivacanena ca vAcyavAcakajAtidvitvamabhidhIyate, vyaktidvitvAbhidhAne punarekapadavyavasthitayorapi kAvyatvaM syAt / tato vAkyavyasthitayoreva kAvyatvam / vedavAkyAnAM ca kaveH karmeti vyutpattena kAvyatvam / tarhi zAkaTikavAkyAnAmapi vAcyavAcaka- 20 saMbandhasya vidyamAnatvAt kAvyatvam / ' naivam , zabdArthayoH prasiddhasvarUpAtiriktaM rUpAntarameva kAvyamityAha - saguNAviti // doSaguNeti / zrutikaTupabhRtayo'nityadoSA rasasthApakarSahetavaH, utkarSahetavastu guNA mAdhuryAdayastrayaH, zauryAdivat / te ca doSaguNA anvayavyatirekAnuvidhAnAd rasAzrayo rasadharmAzca guNavRttyA / tu tadupakAriNoH zabdArthayoH / alaMkArA api rasasyAGgina upakArakA: 25 zabdArthadvAreNa hArAdivat / etaca vitaniSyate / / sphuTAlaMkAreti / anena guNAnAmavazyaMbhAvaH / tathA hyanalaMkRtamapi guNavad vacaH svadate ' yaH kaumAre 'tyAdau / kAvyatveti / bhAvamatyayAna bhAvapratyayaH, kiMtu, kavyata iti kAnyaM, tasya mAva iti // yaH kaumAre 'ti / atra varAdeH kAraNasya sAmagpe satyapi nidhuvana
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketa sametaH [ 1 pra0 ullAsaH ] tadbhedAn krameNAha idamuttamamatizayini vyaGgaye vAcyAd dhvanirbudhaiH kathitaH // 4 // idamiti kAvyam | budhairvaiyAkaraNaiH pradhAnabhUtasphoTarUpavyavyaJjakasya zabdasya dhvaniriti vyavahAraH kRtaH / tatastanyagbhAvitavAcyavyaGgyavyaJjanakSamasya nmatAnusAribhiranyairapi zabdArthayugalasya / yathA vidheH kAryasyAnuktervizeSoktiralaMkAraH kevalamaspaSTa ityAha- sphuTo neti / na cAtra rasavadalaMkAraH, yato yatra pradhAnatayA vAkyArthI bhUtasyAnyasyArthasyAGgabhUtA rasAdayastatra rasavadAdyalaMkArasya viSayaH / yatra cAGgitayA vAkyArthIbhUtA rsaadyH| sarasAdidhvaniralaMkAryastasyopamAdayo'laMkArA ityAha - rasasya hIti / / 3 10 kAvyasya sAmAnyalakSaNamuktvA vyaGgyanibandhanaM traividhyamAha - idamuttamamiti / vAcyAdarthAnmukhyalakSyalakSaNAd vyaGgaye vastvalaMkArarasAdirUpe sAtizaye uttamaM kAvyaM kAvyavizeSoM dhvaniriti vyapadizyate // kathita ityAdareNopadiSTaH / nahi bhUyAMso vidvAMso'nAdaraNIyaM vastvAdareNopadizeyuH, aMta eta budhairiti bahuvacanam / tatazvedam / prathamatAtra na saMbhAvyaiveti bhAvaH // 15 kAvyamiti / guNAlaMkAropaskRtazabdArthau, tatpRSThapAtI dhvanilakSaNa Atmeti vyayArthajIvitaM kAvyamityarthaH / AtmAtmavatorabhedena ca vastuto dhvanireva kAvyam / ayamabhiprAyaH / zabdArthazarIraM tAvat kAvyam / tasya ca kenacidAmanA tadanuprANakena bhAvyameva / ata eva budha-zabdo'tra kAvyAtmAvabodhanimittakaH kRtaH // - 5 20 nanu, dhvanyate dyotyata iti vyaGgya evArthI dhvanirastu | tannetyAha-budhairiti / prathame hi vidvAMso vaiyAkaraNAstanmUlatvAt sarvavidyAnAM taitha sphuTati vikasati artho'smAditi sphoTastadrUpo vyaGgyArthavyaJjakaH prakRtipratyayAdivarNasamUhAbhivyaGgayo'rthAtmA arthAvasAyaprasatranimittaM zrUyamANaH zabdaH, tasya ghaNTAnuraNanarUpatvamastIti dhvaniriti vyavahRtam / yad bhartRhariH 25 yaH saMyogavibhAgAbhyAM karaNairupajAyate / sa sphoTaH, zabdajAH zabdA dhvanayo'nyairudAhRtAH / tato'nyairapyAnandavardhanaprabhRtibhirupasarjanIkRtamukhyArthI yo vyaGgyastadvyaJjanasamarthasya zabdArthayugalasya kAvyamiti vyapadezasya vyaJjakatva sAmyAd dhvanirityucyate,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1:. ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / niHzeSacyutacandanaM stanataTa nirmuSTarAgo'dharo netre dUramanaJjane pulakitA tanvI taveyaM tnuH| mithyAvAdini ti bAndhavajanasyAjJAtapIDAgame vApI snAtumito gatAsi na punastasyAdhamasyAntikam // 2 // adhamazabdena tadantikameva rantuM gatAsIti prAdhAnyena" vyjyte| 5 atAdRzi guNIbhUtavyaGgaya vyaGgaye tu madhyamam / atAzi vAcyAdanavizAyini / yathA--- grAmataruNaM taruNyA navavajulamArIsanAthakaram / pazyantyA bhavati muhunitarAM malinA mukhacchAyA // 3 // atra kanjulalatAgRhe dattasaMketA nAgateti vyAyaM guNIbhUtam / tadapekSayA 10 dhvanatIti kartavyutpatteH / tayovyApAro'pi dhvani nanamiti bhAvasAdhanatvAt / vyaGgayo'rthazca dhvanirdhanyata iti krmvyutptteH| kArikAyAM tu prAdhAnyena samudAya eva kAvyarUpo mukhyatayA dhvaniriti pratipAditaH, uktamakAradhvanicatuSTayamayatvAt / vyaGganyazcArthoM vAcyasAmarthyAt kSiptaM vastumAtramalaMkArA rasAdayazceti trividho'pi vAcyAd daraM bhinnaH / tathAgrastAvad bhedo vAcyAdanyaH, 15 sa hi vidhipratiSedhayorvirodhe'pi vAcyapratiSedharUpe kvacid vidhirUpo yathA 'niHzeSe 'ti / cyutaM candanaM, na tu kSAlitam / nirmaSTo na tu kiMcinmRSTaH / dUramanaJjane, nikaTe tu sAmane / pulakitA tanvIti cobhayaM vidheyaM vyaGgayapakSe, adhamapadaM ca vyaJjakam / atra zabdazaktimUlo vastudhvaniH / tathA'traiva sa iva tvaM, tvamiva so'pyadhama ityupameyopamAlaMkAro vynggyaa| kacid vAcyavidhirUpe pratiSedharUpo yathA 'bhama dhammiye'ti / kasyAzcit saMketasthAnaM jIvitasarvasvAyamAnaM dhArmikasaMcaraNAntarAyadoSAt tadavalupyamAnapallavAdivicchAyIkaraNAca trAtumiyamuktiH bhameti / atisRSTo'si, mAptaste bhrmnnkaalH| atisargaprApta kAlayoH paJcamI / dhArmiketi kusumAdhupayogArtha yuktaM te bhramaNam / vizrabdha iti zaGkAkAraNavaikalyAt / sa iti yaste bhaya. 25 prakampAmaGgalatikAmakRta / teneti yaH pUrva karNopakaNikayA tvayA'pyAkarNito. godAvarItIralatAgahane vasatIti / atra bhrameti :vidhau vAcye tatra nikubje siMhastiSThati, tvaM ca zuno'pi vibheSi, tat tvayA'sminna gantavyamiti niSedhaH pratIyate / evamalaMkArA rasAdibhedAzca vyaGgayAvAcyAda bhinnA agre vitnissynte| 20
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 ullAsaH ] vAcyasyaiva camatkAritvAt / zabdacitraM vAcyacitramavyaGgyaM tvavaraM smRtam // 5 // citramiti guNAlaMkArayuktam / avyaGgayamiti sphuTapratIyamAnArtharahitam / avaramadhamam / yathAsvacchandocchaladacchakacchakuharacchAtetarAmbucchaTAmUrchanmohamaharSiharSavihitasnAnAdikAdAya vH| bhidhAdudyadudAradarduradarIdIrghAdaridrumadrohodrekamahomimeduramadA mandAkinI mandatAm // 4 // "vinirgata mAnadamAtmamandirAda bhavatyupazrutya yadRcchayApi yam / sasaMbhramendradrutapAtitArgalA nimIlitAzIva bhiyAmarAvatI // 5 // . 10. ' kAvyaprakAze kAvyasya prayojanakAraNasvarUpavizeSanirNayo nAma prathama ullAsaH // 1 // tadapekSayeti / nAgateti vyaGgayasyArthasya malinA mukhacchAyetyanayoktyaiva viSayIkRtatvamiti vyaGgyAd vAcyameva sAtizayam / ___ yacca rasabhAvAdi vyaGgayArthazUnyaM kevalavAcyavAcakavaicitryamAnaM taccitraM 15 kAvyamityAha- zabdacitramiti / vismayakRd vRttAdivazAt , na tu sahRdayacamatkArakArirasaniSyandamayamityarthaH / kAvyAnukAritvAd vA citraM lekhyamAtratvAd vA kalAmAtratvAd vA / taduktam- . pradhAnaguNabhAvAbhyAM vyaGgayasyaivaM vyvsthiteH| kAvye ubhe tato'nyad yat taccitramabhidhIyate // ____ 20 enacca vizRGkhalagirAM kavInAM rasAditAtparyamanapekSyaiva kAvyapravRttidarzanAta parikalpitam // sphuTapratIyamAneti / yadA rasabhAvavivakSAzUnyaM kaviH zabdArthAlaMkAramupanibadhnAti tadA tadvivakSayA rasAdizUnyatArthasya parikalpyate vivakSopArUDha eva hi kAvye zabdAnAmarthaH // 5 // bhaTTasomezvaraviracite kAvyAdarze kAvyaprakAzasaMkete 25 prathama ullaasH||
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1 vi0 ullAsa:] kaavyprkaashH| [dvitIya ullAsaH ] krameNa zabdArthayoH svarUpamAha syAd vAcako lAkSaNikaH zabdo'tra vynyjkstridhaa| ati kAvye / eSAM svarUpaM vakSyate / vAcyAdayastadarthAH syuH vaacylkssyvynggyaaH| tAtparyArtho'pi keSucit // 6 // AkAGkSAsaMnidhiyogyatAvazAd vakSyamANasvarUpANAM padArthAnAM samanvayeM tAtparyArthoM vizeSavapurapadArtho'pi vAkyArthaH samullasatItyabhihitAnvayavAdinAM matam / vAcya eva vAkyArtha 10 itynvitaabhidhaanvaadinH| - sarveSAM prAyazo'rthAnAM vynyjktvmpiissyte| tatra vAcyasya yathA-- ' viSayabhedAcchabdAnAM bhedo na svAbhAvika ityAha-vAcyAdaya iti / abhidhAnAnantaraM cAnvayapatipattinimittaM tAtparyazaktirapyasti, tadviSayastAtparya- 15 lakSaNo'rtho'pi, tathApi tau vAkyaviSayAvevetyAha- tAtparyArtho'pi keSviti / abhihitAnvayavAdiSu bhaTTeSu pratiyogiSu pratipattujijJAsA AkAGkSA, AkAikSitasyAnantarya saMnidhiH, yogyatA saMbandhAtvam // apadArtho'pIti / uktasvarUpAkAGkSAdivazAda anyonyamanvitAH padAryAstAtparyAparanAmadheyaM vAkyArthamavabodhayanti / yadAi- 'padAni svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANi 20 athedAnImartho'vagato'rthAntaramavagamayati' iti prabhAkarapakSe cAnvitAbhidhAne AkAGkSAdivazAd anyAnyamanvitAni padAni evaM pradhAnaguNatayA parasparAnugatapadakadambakasvarUpaM vAkyArthamabhidadhatIti vAcya eva vAkyArthaH / yadAhuH kArakopanibandhaH syAt kriyAdiSu yathA yathA / jijJAsA jAyate boddhaH saMbandhiSu tathA tathA // 25 yadyadAkAGkitaM yogyaM saMnidhi pratipadyate / tadanvitapadenArthaH svakIyaH pratipadyate // 6 // vaktRboddhavyakAkuvAkyavAcyAdivaiziSTayAd arthAnAM vAcyAdInAM vyaJjakatetyAha --- sarveSAmiti / vaktRvaiziSTayAt /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 2 vi0 ullAsaH ] mAe gharovayaraNaM anna hu Natthi ti sAhiaM tumaye / tA bhaNa kiM karaNijjaM emea Na vAsaro ThAi // 6 // atra svairavihArArthinIti vyajyate / lakSyasya yathAsAhentI sahi muheyaM khaNe khaNe dummiAsi majja kyeN| sambhAvaNehakaraNijjasarisa dAva viraiyaM tumaye // 7 // 5 atra maMtmiyaM ramayantyA tvayA zatrutvamAcaritamiti lakSyam / tena ca kAmukaviSayaM sAparAdhatvapakAzanaM vyayam / vyaGgayasya yathA u NicalaniSphandI "bhisiNIpattammi rehai blaayaa| nimmelameraMgayabhASaNapariTThiyA~ saJjasippi cha / atra "niSyandatvenAzvastatvam , tena ca janarahitatvam , ataH 10. saMketasthAnametaditi kaiyApi kaMcit pratyucyate / athavA mithyA vadasi na tvamatrAgato'bhUriti vyajyate / vAcakAdInAM krameNa saiMpamAha sAkSAtsaMketitaM yo'rthamabhidhatte sa vAcakaH // 7 // ihAgRhItasaMketasya zaibdasyArthapratIterabhAvAta saMketasahAya eva 15 zabdo'rthavizeSa pratipAdayatIti yasya yatrAvyavadhAnena saMketo gRhyate sa tasya vaackH| saMketitazcaturbhedo jAtyAdirjAtireva vaa| yadyapyarthakriyAkAritayA pravRttinivRttiyogyA vyaktireva, tathApyAnantyAd vyabhicArAca tatra saMketaH kartuM na yujyata iti 20 mAe [iti / sAdhitaM kathitam / evameva na vAsarastiSThati / atra tasyA asAdhvItve'vagate vyaGgyapratItiH, pratipAyavizeSAt // sAhintI / sAdhayantI kthyntii| atra viparItalakSaNAyAM priyasaMbhogaH zatrutvaM ca lakSyam / etat tRtIyollAse vakSyate // yasyeti zabdasya // yatreti jAtyAdau / vAcaka iti zabdAH saMketitaM 25 mAhurityukteH / vAcakatvaM hi samayapazAd anyavadhAnena pratipAdakatvam / yathA tasyaiva zabdasya svArthe // jAtyAdiriti / jAtizabdA guNazabdAH kriyAzabdA yadRcchAzabdAzceti / / arthakriyAkAritayeti / yAgasAdhanahetutvena / AnansyAditi / yadyekasmin gopiNDe
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1 vi0 ullAsaH ] kaamyprkaashH| gauH zuklazcalo" Ditya ityAdInAM zabdAnAM viSayavimAgo na mAmotIti ca tadupAdhAveva sNketH| upAdhizca"-vastudharmoM vaktRyadRcchAsaMnivezitazca / vastudharmo'pi -siddhaH sAdhyazca / siddho'pi - padArthasya prANaprado vizeSAdhAnahetuzca / Adho jAtiH / uktaM hi vAkyapadIye-'na hi gauH svarUpeNa 5 gau pyagauH, gotvAbhisaMbandhAta tu gauH' iti / dvitIyo guNaH / zuklAdinA hi labdhasattAkaM vastu viziSyate / sAdhyaH pUrvAparIbhUtAvayavaH kriyArUpaH / DityAdizabdAnAmantyabuddhisaMketaH kriyate tadAnyeSu kartuM na zakyate // vyabhicArAcceti / yadi vyaktau saMketaH sa vyavahArakAlaM vyabhicarati bAlyAdivizeSAt // gauH zukla iti / gotva- 10 zuklatvacalatvaviziSTe eva gopiNDe saMketAd gauH zuklazcala ityAdInAM zabdAnAM viSayo nAsti, jJAtArthAnAM punaH prayogAnaItvAt / tadupA[dhA]viti / teSAM zabdA. nAmupAdhauM / vastudharme jaatyaadilkssnne| tathA hi sarveSAM zabdAnAM svArthAbhidhAnAya pravartamAnAnAm upAdhyupadarzitaviSayavivekavAda upAdhinibandhanA prvRttiH| vakrA yahacchayA tattatsaMjhiviSayAbhidhA zaktayabhivyaktidvAreNa tasmiMstasmin saMjJini 15 upAdhitayA saMnivezyata iti vaktRyadRcchAsaMnivezitaH atastanibandhanA yahacchAzabdA DityAdayaH / yastUpAdhirvastudharmatvena avasthitaH sa dvidhA, siddhasAdhyatAbhedAt / siddho'pi upAdhividhA, jAtiguNabhedAt / / Adya iti| padArthaprANapradaH siddha upAdhiH / na hi kazcita padArthoM jAtisaMbandhamantareNa svarUpaM pratilabhate // dvitIya iti / jAtimahimnaiva labdhasvarUpasya vastunaH paTAdevizeSAdhAnahetuH siddha 20 upAdhiH zuklAdiH / yaduktam sattve nivizate'paiti pRthag jAtiSu dRzyate / AdheyazcAkriyAjazca so'sattvaprakRtirguNaH // tadevaM yasya prANapadopAdhinibandhanasvaM zabdasya, sa jAtizabdo gvaadiH| yasmAt tu labdhasvarUpasya vastuno vizeSAdhAnaheturarthaH pratIyate sa guNazabda 25 iti // sAdhya iti / upaadhiH| sAdhyopAdhinibandhanAH kriyAzabdAH, yathA 'pacati' iti / pUrvAparIbhUtau tusabusAdipakSepanikledAdirUpI avayavau yasyAH sA tathA / antyabuddhinirmAdyamiti / kramavRttitvAcchabdAnAM naikadezakAlAvacchedalakSaNaH samudAyaH saMbhavati / na khalu 'Di'zabdocAraNakAle 'stha zabdo'sti,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [ 2 xi0 ullAsaH ] nirgrAhya saMhRtakramaM svarUpaM vaktrA yadRcchayA DitthAdiSvarthepAdhitvena saMnivezyata iti so'ya' saMjJArUpayadRcchAtmaka iti / __ 'gauH zuklazcalo Ditya ityAdau catuSTayI zabdAnAM pravRttiH' iti mhaabhaassykaarH| paramANutvAdInAM tu guNamadhyapAThAt pAribhASikaM guNatvam / guNakriyAyadRcchAnAM vastuta ekarUpANAmapyAzrayabhedAd bheda iva lakSyate / yathaikasya mukhasya khaDgamukuratailAyAlambanabhedAt / himapayaHzaGkhAdyAzrayeSu paramArthato bhinneSu zuklAdiSu yadvazena zuklaH zukla ityAdirabhinnAbhidhAnapratyayotpattistacchuklasvAdi sAmAnyam / guDataNDulAdipAkAdiSvevameva pAkoditvam / .. 10 bAlavRddhazukAdhudIriteSu DityAdizabdeSu ca pratikSaNaM bhidyamAneSu / "stha] zabdocAraNakAle vA 'Di'zabda iti / ata eva saMhRtakramaM svarUpam / tat khalu tAM tAmabhidhAzaktimabhivyaJjayatA vakrA yahacchayA saMjJini nivezyate / tasmAcchabdapravRttinimittAnAM catuSTavAd mukhyaH zabdArthazcaturvidha ityanyoktena saMvAdamAha - gauH zukla iti // pAribhASikamiti / tato na jAtizabdatvam / 15 anyathA na khalu svayaM paramANu pyaparamANuH paramANutvasaMbandhAt tu paramANuriti jAtizabdatvaM syAt // jAtireva veti vyAkurcanAha-guNakriyeti / sarveSAmapi guNakriyAyahacchAzabdatvena abhimatAnAM jAtinibandhanatvam // nanu vibhinneSu abhinnAkArA buddhi tirguNAdInAM caikatvAna jAtizabdatvamityAzaGkayAha - AzrayabhedAditi / AzrayANAmanekatvAda AzrayiNAM 20 guNAdInAmapyanekatvam / / yathaikasyeti / yathA hi khaDgatailAdInAM prativimbanibandhanAnAM bhedAd ekameva mukhaM nAnAkAratvena avabhAsate, tathaiva zuklAdivyaktiH zaGkhAdyAzrayavizeSavazena nAnArUpatayAbhivyaktimAsAdayatIti guNazabdAnAmapi ekAkArAvatinibandhanatvAd jAtireva ekA pravRttinimittam // abhidhAnaM zabdaH pratyayo jJAnam / abhinnau ca tau abhidhAnapratyayau ca tayorutpattiH / pAkAdiSviti / 25 kriyAzabdeSvapi gudataNDulAdidravyAzritA ye pAkAdayo'nyonyamanyatvena sthitAH kriyAvizeSAstatsamaveta sAmAnyamasti, yadvazenAyaM 'pAkaH pAkaH' ityabhinnA. bhidhAnapratyayaH / / DisthAdizabdeSviti / 'yadRcchAzabdeSu zukasArikAmanuSyAdhudIriteSu bhinneSu samavetaM DitthazabdatvAdikaM sAmAnyameva yathAyogaM saMjJiSu adhyastamabhidheyam / yadi vA upacayApacayayogitayA DitthAdau saMjJini pratikalaM 30
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [ 2 dvi0 ullAsaH] kaavyprkaashH| DityAdyartheSu vA DitthAditvamastIti sarveSAM zabdAnAM jAtireva mavRttinimittamityanye / tadvAnapoho vA zabdArthaH kaizcidukta iti granthagauravabhayAt prakRtAnupayogAca na derzitam / sa mukhyo'rthastatra mukhyo vyApAro'syAbhidhocyate // 8 // sa iti sAkSAtsaMketitaH / asyeti zabdasya / mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / anyo'rthoM lakSyate yat sA lakSaNAropitA kriyA // 9 // bhidyamAneSvabhidyamAno yanmahimnA Dityo Dittha ityevamAdirUpatvena abhinnAkAraH pratyayo jaayte| tat tathAbhUtaM DitthAdizabdAvaseyavastusamavetameva DitthatvAdi. sAmAnyaM, tacca DityAdizabdarabhidhIyata iti guNakriyAyadRcchAzabdAnAmapi jAti- 10 zabdAd jAtirevaikaH zabdArtha iti bhaTTAH / tadvAniti / jAterarthakriyAyAmanupayogAda viphala: saMketaH, yadAha-'na hi jAtirdAhapAkAdau upayujyata iti / vyaktestvarthakriyAkAritve'pi AnantyavyabhicArAbhyAM na saMketaH kartuM zakyata iti jAtyupahitA vyaktiH zabdArthaH' iti vaizeSikAH // apoha iti / 'jAtivyaktitadyogajAtimabuddhayAkArANAM zabdArthatvasya anupapadyamAnatvAd gavAdi- 15 zabdAnAmagovyAvRttyAdirUpaH zabdArthaH' iti bauddhAH / gotvaniSedho hi zabdArthoM na punargotvavidhiratavyAttyA tu zabdArtha svIkaroti // 7 // zabdasya mukhyena lAkSaNikena vA vyApAreNa arthAvagatihetutvamiti mukhyaM tAvad arthamAha - sa mukhyo'rtha iti / sAkSAt saMketito mukhamiva hastAghacayavebhyo'rthAntarebhyaH prathamaM pratIyamAnatvAt / yaduktam- 20 zabdavyApArato yasya pratItistasya mukhytaa| arthAvaseyasya punarlakSyamANatvamiSyate // mukhyArthaviSayaH zabdo'pi mukhyaH // tatreti / arthaviSaye / samayApekSA vAcyA avagamanazaktirabhidhA zaktiH // 8 // vAcakasya zaktimuktvA lAkSaNikasya lakSyArthadarzanadvAreNa vyApAramAha - 25 mukhyArtheti / mukhyasyArthasya anupapatteranupayogAca pratyakSAdipramANena bAdhe tena mukhyenArthena saha lakSyasyArthasya yoge saMbandhe sAdRzyAdau sati rUDheH prayojanAda vAtipavitratvazIlatvAderazabdAntaravAcyAt tAdrUpyapratipattyAdirUpAd amukhyaH zabdavyApAro lakSyArthaviSayo lkssnnaashktiH|| kArikAmeva udAharaNadvAreNa
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 " kAvyAdarzanAma saMketalametaH karmaNi kuzala ityAdau darbhagrahaNAdyayogAd gaGgAyAM ghoSa ityAdau ca gaGgAdInAM ghoSagradhikaraNatvAsaMbhavAnmukhyArthasya bAdhe vivecakatvAdau sAmIpye ca saMbandhe rUDhitaH prasiddheH, tathA gaGgAtaTe ghoSa ityAdeH prayogAd yeSAM tathA pratipattisteSAM pAvanatvAdInAM dharmANAM tathApratipAdanAtmanaH prayojanAca mukhye - nAmukhyosrthI lakSyate yat sa AropitaH zabdavyApAraH sAntarAniSTho lakSaNA | vyAkurvannAha -- karmaNIti / kuzAn lAtIti darbhagrahaNAyogAd mukhyArthabAdhe vivecakavAdI saMbandhe prasiddhe prasiddhivazAt pravINalakSaNo lakSyo'rtho lakSaNAvyApAretarted | AdizabdAd dvirepha dvikAdayaH / dvirephazabdena hi rephadvitaya- 10. yogibhramarazabde lakSaNAdvAreNa rUDhayanuvRttireva kriyate / yathA vA lAvaNyAdayo lavaNarasayuktatvAde. svArthAd anyatra hRdyatvAdau lakSye rUDhAH / ' turaMgakAntAna nahavyavAha jvAleva bhittvA jalamullalAsa / ' ityAdau tu turaMgakAntAnanahavyavAhazabdo vaDavAmukhAgnau lakSaNayA prayuktaH / na cAsau tatra rUDho, vRddhavyavahAreSvananujJAtatvAditi duSTatvam / sati 15 tu guptArthapratipAdanAdiprayojanasadbhAve evaMvidhAnAmapi lakSaNAnAmaduSTatvam / yad bhaTTakumArila: 4 - [ 2 dvi0 ullAsaH ] nirUDhA lakSaNAH kAzcit sAmarthyAdabhidhAnavat / kriyante sAMprataM kAzcid kAzvinaiva tvazaktitaH // nirUDhA' iti bhraSTopacArapratItayaH / " lakSaNA ' iti lakSaNAzabdAH | 20 abhidhAnavad' iti vRkSAdinAmazabdavat // #1 tathA gaGgeti / ' gaGgAtaTe ghoSa' ityukte aparimitapAvanAdInAM na prati pattiH // tatheti / aparimitatvena // anyo'rtha iti / lakSyastaTAdiH // sAntarArthani iti / sAntaraH savya [va] dhAnastaTAdilakSaNo'rthastadAzrayA kriyA zabdavyApAro lakSaNA / tathA hi gaGgAzabdo'bhidheyasya srotovizeSasya ghoSAdhikaraNatAnupa- 25 pattyA mukhyazabdArthabAdhe yo'sau samIpasamIpibhAvAtmakaH saMbandhastadAzrayeNa taTaM lakSayati / lakSaNAyAzca prayojanaM taTasya gaGgAtvaikArthasamavetAsaM vijJAtapadapuNyasvAdipratipAdanaM vyaGgyam / na hi tatpuNyatvAdizabdAntaraiH spraSTuM zakyate / tadyoga mukhyArthAnnatvam / tat paJcaSA AcAryabhatRmitreNa uktam
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2di0 ullAsaH] kaavyprkaashH| svasiddhaye parAkSepaH parArtha svasamarpaNam / upAdAnaM lakSaNaM cetyuktA zuddhaiva sA dvidhA // 10 // 'kuntAH pravizanti, yaSTayaH pravizanti' ityAdau kuntA abhidheyena saMbandhAt sAdRzyAt samavAyataH / vaiparItyAt kriyAyogAlakSaNA paJcadhA matA // abhidheyena saMbandhAda, yathA 'gaGgAyAM ghoSaH' / sAdRzyAda, yathA 'gauAhIko gaurevAyam' ityAdau mukhyasyArthasya sAsnAdimattvAdeH pratyakSAdinA pramANena bAdhe'bhidheyasAdRzyAt tadgataguNasahazaguNayuktamarthAntaraM vAhIka. lakSaNaM lakSayati / prayojanaM ca tAdRpyapatipatyAdi / ete ca sAropAyAH sAdhyavasAnAyAzca gauNalakSaNAyA udAharaNe / samavAyaH sAhacaryam , yathA 10 'kuntAH pravizantI'tyAdau kuntAnAM pravezasya asaMbhavAnmukhyArthabAdhe sAhacaryAt puruSA lakSyante / kuntabanta iti ca prayogAd yeSAM raudratvAdInAM dharmANAM na tathA pratipattisteSAM sAtizayAnAM pratipattizca prayojanam / vaiparItyAda , bhadramukha iti / atra bhadramukhazabdasya abhadramukhe prayogAt svArthabAdhaH / ato'sau svavAcyabhUtabhadramukhavaiparItyAd abhadramukhatvaM lakSaNayAvagamayati / prayojanaM cAtrApi 15 guptAsabhyArthapratItiH / kriyAyogAt kAryakAraNayogAda , yathA pRthurasi guNaimUrtyA rAmo nalo bharato bhavAn mahati samare zatrughnastvaM tathA janakaH sthiteH / .iti sucaritaiH khyAti bibhraccirantanabhUbhRtAM kathamasi na mAMdhAtA deva trilokavijayyapi // 20 atra azatrughne zatrudhnazabdaprayogAd mukhyaarthbaadhH| zatrughnazabdazca azatrughne zatruhananakriyAkarItvayogAllakSaNayA prayuktaH / prayojanaM ca varNyamAnasya zatrughna"zabdAbhidheyanRpatirUpatApratipAdanam / evaM nirantarArthaviSayaH zabdasya vyApAro'bhidhA / sAntarArthaniSThazca nivandhanatrayasamudbhavo lakSaNA / tena abhidhaiva mukhye'rtha pravikRtsurbAdhakena nirudhyamAnA satI acaritArthatvAd anyatra prasaratI- 25 . tyabhidhApucchabhUtaiva lakSaNA // 10 // sApi dvidhA, zuddhatvAd upacAra mizratvAcca / tatra zuddhAdiprakArA kacidarthAntaropAdAnena, kacit tu arthAntaralakSaNena / kiM punarupAdAnaM lakSaNaM cetyAhasvasiddhaya iti / svasiddhayarthatayA vastvantarasya AkSepa upAdAnam anysviikaarH|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [1 vi0 ullAsa ] dibhirAtmanaH pravezasiddhayarthaM svasaMyoginaH puruSA AkSipyante / tata upAdAneneyaM lkssnnaa| gauranubandhya ityAdau zruticoditamanubandhanaM kathaM me syAditi jAtyA vyaktirAkSipyate, na tu zabdenocyate / 'vizeSyaM nAbhidhA gacchet kSINazaktivizeSaNe' iti nyAyAt / . ityupAdAnalakSaNA tu nodAhartavyA / na hAtra prayojanamasti / na vA rUdiriyam / vyaktyavinAbhAvitvAt tu jAtyA vyaktirAtipyate / yathA kriyatAmityatra kartA, kurvityatra karma, praviza piNDImityAdau gRhaM bhakSayetyAdi ca / pIno devadatto divA na bhuGkta ityatra ca rAtribhojanaM na lakSyate / zrutArthApattepattervA tasya viSayatvAt / / gaGgAyAM ghoSa ityatra taTasya ghoSAdhikaraNetAsidaye gaGgA-. yatra tu arthAntarasiddhayatvena taTasya svArthasamarpaNaM tatra lakSaNaM svArthasiddhayatAyA abhAvAd upAdAnarUpaviparyAsaH // jAtyA vyaktiriti / gozabdavyApArAda gotvalakSaNA jAtirevAvagamyate / 15 sa eva mukhyo'yaH / jAtau tu zrutinoditamanubandhanaM na saMbhavatoti jAtivyaktyostAdAtmyA jAtyA svAzrayabhUtAyA vykteraakssepH| na tu zabdenetivyaktau na saMvyavadhAna: zabdavyApAra iti na-zabdavyApArAd avasIyata iti nopAdAnalakSaNeyam // yathA'nyairmaTTamukulAdibhirudAhRtA na ca krameNa dvayorvAcyatA viramyavyApAradvayAbhAgadityanyoktenAha- vizeSyam' imiti / vizeSaNe upAdhau 20 jAtyAdilakSaNe upakSINazaktirabhidhA samayasahAyArthAvagamanazaktivizeSyaM dharmiNaM vyaktilakSaNaM na yAyAt / yadi ca avinAmAvAda AkSepe'pi lakSyatvamiSyate tadA 'kriyatAm' ityAdI kAdInAmapi lakSyatvaM syAt / / pIno devadatta iti / atrApi nopAdAnalakSaNA yathAnyairudAhRtA // zrutArthApatteriti / zrutAcchabdAdarthasya Apatanam / tena zrutAryAMpattau ' rAtrau bhukta' iti zabdaH kalpyate // 25 arthAd arthasya Apatanam , arthApattau tu rAtribhojanamartha eva / yathA devadatto gRhe nAsti / arthAda bahirastIti abhidhaiva svAtmani nirvAhAya zabdAntaramAntaraM vA karSayatIti miimaaNskaaH||
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [2 di0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / zabdaH svArthamarpayatItyevamAdau lakSaNenaiSA lakSaNA / ubhayarUpA ceyaM zuddhA, upacAreNAmizratvAta / anayorbhedayorlakSyasya lakSakasya ca na bhedarUpaM tATasthyam / taTAdInAM gahAdizabdaiH pratipAdane tattvapratipattau hi pratipipAdayiSitaprayojanasaMpatyayaH / gaGgAsaMbandhamAtrapratItau tu gaGgAtaTe ghoSa iti mukhyazabdAbhidhAnAllakSaNAyAH ko bhedH| sAropAnyA tu yatrokto viSayI viSayastathA / AropyamANa AropaviSayazca yatrAnapahanutabhedau sAmAnAdhikaraNyena nirdizyete sA lakSaNA saaropaa| viSayyanta kRte'nyasmin sA syAt sAdhyavasAnikA // 11 // 10 svArthamiti / svavAcyabhUtaM srotovizeSa gaGgAzabdAbhidheyam / aymbhipaayH| yatra zabdaH svamartha sarvathA tyajananyaM lakSayati tatra lakSaNena lkssnnaa| yatra tu svArthamapi vadannanyamarthamupAdatte tatropAdAneneti / / upacAreNeti / yathA gaurvAhIka ityAdau vastvantare vastvantaramupacaryate, na tathAtreti bhAvaH // etadeva draDhayamAha anayoriti / taTAdInAM lakSyANAM pratipAdane bhedAtmakaM na taTasthatvam / / kiMtu 15 kuntapuruSayogaMgAtaTayozca abheda eveti yadanyaistaTasthe lakSaNA zuddhatyuktaM tadayuktamityAha -tattvapratipattau hIti / tasya bhAvastattvamabhedaH, tasya pratipattau hi patipipAdayiSitamazabdAntaravAcyaM yadaparimitaM raudratvAdipAvanatvAdi prayojanaM tasya pratItiH / bhede tu gaGgAsaMbandhamAtrapatItirna lakSaNAyA vizeSaH // 10 // zuddhAM dvibhedAmuktvA upacAramizrAM bhedacatuSTaye sAropAmAha - sAropAnyeti // 20 viSayI gavAdiviSayo vAhIkAdiH // yatrAneti / gaurvAhIka ityAdau AropyamANo gavAdirAropaviSayazca vaahokaadiH| tayorbhedamapanutyaivAnapaDhnutasvarUpa eva vastvantare vastvantarasya adhikasya AropyamANatvAt // sAmAnAdhikaraNyeneti / samAnamadhikaraNaM yayoH nIlotpalAdivad bhinnamavRttinimittayoH zabdayorekasminnarthe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam / iyaM copamAnopameyasvarUpasya anapaDhnutatvAd vakSyamANa-25 rUpakAlaMkArasya bIjam / yatra tu AropaviSayasya vAhIkAderadhyAropyamANAntarlInatayA vivakSitatvAt svarUpApahavaH kriyate tatra adhyavasAnaM sahAdhyavasAnena vartate sAdhyavasAnetyAha - viSayyantariti / 'gaurevAyam' ityAdau AropyamANena gavAdinA nigIrNatayaiva AropaviSayasya prtiiteH| iyamatizayokte
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kAvyAdarzanAma saMketasametaH [ 2 fao dare: ] viSayiNAropyamANenAntaH kRte nigIrNe'nyasminnAropaviSaye sati sA sAdhyavasAna syAt / bhedAvimau ca sAdRzyAt saMbandhAntaratastathA / goNI zuddhau ca vijJeyo, imAvAropAdhyavasAnarUpau sAdRzyahetU bhedau gaurvAhIka ityatra bIjam / yathA prAptazrIreSa kasmAt punarapi mayi taM manthakhedaM vidadhyAd nidrAmapyasya pUrvAmanalasamanaso naiva saMbhAvayAmi / setuM badhnAti bhUyaH kimiti ca sakaladvIpanAthAnuyAtastvayyAyA vitarkAniti dadhata ivAbhAti kampaH payodheH // 5 atra nRpatibalabharAkrAntatvena samudrasya akampamAnasyApi vitarkavazAccetanAnAM mUrddhakampaH prAyo dRzyata iti cetanagatasaMzayahetukamUrdha kampasArayAt kampamAnatvamadhyavasitam / evaM cAtra sAdhyavasAnA gauNI lakSaNA / iyaM ca 'bhinnayorapi kampayorabhedena adhyavasAnAd bhede'pi abheda ityevamAtmikAtizayoktiH / tannibandhanaiva ceti vitarkAn dadhata ivetyutprekSA / atra hi kAryabhUta- 15 kampadarzanAt kAraNabhUtaM samudrakartRkaM vitarkadhAraNaM mithyAjJAnasvarUpayotprekSayosprekSitam / atrApi vitarkAn adhArayato'pi payodhervitarkadhAraNopanibandhAd bhede'pi abheda ityatizayoktirgarbhIkRtA / yad bhAmahotprekSAlakSaNesAmyarUpAvivakSAyAM vAnyevAdyAtmabhiH padaiH / atadguNakriyAyogAdutprekSAtizayAnvitA // 20 yA vAcyA sA ivAdibhirucyate / pratIyamAnA tu arthasAmarthyAt / yAvaca tasya rAjJo na bhagavadvAsudevatAropitA tAvat kathaM tadvyApAreSu saMzayaH syAt - iti 'prAptazrIH ' ityAdiSu vitarkeSu bhagavadvAsudevaviSayeSu yathAyogaM tattatsvarUpa nirAkaraNa hetugarbhatayAtra pravartamAneSu nRpaterbhagavadvAsudevatvamAkSiptaM, tenAtra upAdAnAtmikA lakSaNA prayojanaM ca sarvatra bhede'pi tAdrUpya - 25 pratItiH / dhvanikArastu ' sasaMdehotmekSayoH saMkarAt saMkarAlaMkAreNa vAcyena vAsudevarUpatA tasya nRpaterdhvanyata iti rUpakAlaMkAro'tra vyaGgya ' ityAcaSTe // sAropa sAdhyavasAnayozca gauNazuddhabhedAbhyAM pratyekaM dvaividhyamityAha bhedAvimau ceti // sAdRzyahetU iti / sAdRzyaM heturyayo: / ayaM bhAvaH / yatropamAna afront
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ni0 ullAsa ] kAvyaprakAzaH / gaurayamityatra ca / atra hi svArthasahacAriNo guNA jADayamAnyAdayo lakSyamANA api gozabdasya parArthAbhidhAne pravRttinimittatvamupayAntIti kecit / svArthasahacAriguNAbhedena parArthagatA guNA eva lakSyante, na tu parArthopyabhidhIyata ityanye / sAdhAraNaguNAzrayaNena parArtha eva lakSyata ityapare / uktaM cAnyatra abhidheyAvinAbhUtapratItirlakSaNocyate / lakSyamANaguNairyogAd vRtteriSTA tu gauNatA / / iti / avinAbhAvo'tra saMvandhamAtraM, na tu nAntarIyakatvam / tattve hi mazcAH kozantItyAdau lakSaNA na syAt / avinAbhAve 10 gataguNasadRzaguNayogalakSaNAM puraHsarIkRtya upameye upamAnazabda Aropyate tI gauNau, guNebhya AgatatvAd gauNazabdavAcyau / svArthasahacAriNa iti / svArthoM gozabdasya gopiNDaH, parArthoM vAhIkAdiH / gozabdo vAhIkazabdena anupapadyamAnasamAnAdhikaraNatvAd bAdhitamukhyArthaH san svAbhidhAnapuraHsaraM svasahacArijADyAdiguNAMllakSayitvA tatsadRzavAhIkagatajADyAdiguNalakSaNAdvAreNa go- 15 guNasadRzaguNopete vAhIke upacaritaH, teneymupcaarmishraa| lakSaNAdvayagarmIkAreNa caturthakakSAyAM lakSaNeti lakSyamANaguNamukhena gozabdo vAhIke lakSaNayA pravartata ityarthaH // na tu parArtho'bhidhIyata iti / gozabdena svArthasahacAriguNalakSaNApUrva sadabhedena vAhIkagatAH svasadRzA guNA eva lakSyante, savyavadhAnazabdavyApArAt / na tu vAhIkArtho'bhidhIyata ityekalakSaNAgarbheyaM tRtIyakakSAyAM 20 lakSaNetyAhuH- abhidhIyata iti / lakSyate / / sAdhAraNeti / gorvAhIkasya ca sAdhAraNAH sahazA ye guNAstadAzrayeNa vAhIkArtha eva lakSyaH // abhidheyeti / mukhyAdarthAd avinAbhUtA tatsaMbaddhava yArthAntaramatItiH sA lakSaNA zuddhetyarthaH / lakSyamANaizca jADayAdibhiH saMbandhAd yA vRttiH savyavadhAnArthaniSThaH zabdavyApAraH sA gauNI / / nAntarIyakatvamiti / na antaraM nAntaram / avinA tatra- 25 bhavaM nAntarIyaM, tadeva nAntarIyakamavinAbhAvi, yena vinA yanna bhavati tannAntarIyakaM, tAdAtmyatadutpattilakSaNaM jAtivyaktyAdivat / / tatve hIti / nAntarIyakatvena hi mazcapuruSayoravinAbhAvo'sti / / avinAbhAve ceti / nAntarIyakatve
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 dvi0 ullAsa kAvyadarzanamasaketa sameta: cAkSepeNaiva siddhe lakSaNAyA nopayoga ityuktam / 6 AyughRtam, Ayurevedam ' ityAdau ceM sAdRzyAdanyat kAkAraNabhAvAdi saMbandhAntaram / evamAdau ca kAryakAraNabhAvAdilakSaNA pUrvamAropAdhyavasAne / atra gauNabhedayorbhede'pi tAdUpyapratItiH sarvathaivAbhedAvagamaJca prayojanam zuddhabhedayostvainyavailakSaNyenAvyabhicAreNa ca kAryakAritvAdi" / kacit tAdarthyAdupacAraH / yathendrArthAH sthUNA indraH / kacit svasvamibhA vAt / yathA rAjakIyaH puruSo rAjA / kacidavayavAvayavibhAvAt / yathAgrahasta ityatrAgramAtre'vayave hastaH / kacit tAtkarmyAt / yathA'takSA takSA | j AropAdhyavasAnAbhyAM zuddhagauNopacArayoH / pratyekaM bhidyamAnatvAd upacAracaturvidhaH // tenetyupasaMhAre // AdyabhedAbhyAmityupAdAnalakSaNAbhyAM sAropa sAdhyavasA mayo gauNazuddhabhedAt pratyekaM dvaividhyamiti saMkalane SoDhA ||12|| S 10 lakSaNA tena SaDUvidhA // 12 // ---- gauranubandhya ityAdau jAtivyaktyostAdAtmyAjjAtyA vyakterAkSepo, na tu lakSyatvamiti ca prAk pratipAditam / sAropasAdhyavasAnau zuddhau, saMbandha vizeSAt / yathA- ' AyurdhRtad' iti / atra AyurlakSaNakAryakAraNabhUtasya ghRtasya svarUpeNa pratipatteradhyAropaH / ' Ayurevedam' ityAdau tu AyurlakSaNa- 15 kAryAntarlInatayA kAraNabhUtasya ghRtasya pratIteradhyavasAnam // evamAdau ceti / AyuSaH kAraNe ghRte tadgatakAryakAraNabhAvalakSaNA pUrvakatvena AyuSTvaM kAryamupacaritam / atrApi kAryakAraNabhAvalakSaNAgarbhIkAreNa lakSaNA || prayojanavatI ca lakSaNetyAha * gauNabhedayoriti // anyavailakSaNyeneti / kSIrAdivaisAdRzyena / yathA ghRtamAyuH kAraNaM, na tathA kSIrAdIti / AyuSTvAcca na vyabhicaratIti ca kAryakA- 20 ritvAdi prayojanam / saMbandhAzca bahavaH / yaduktamekazataM SaSThayarthA ityAha- kacit tAdarthyAditi / / indrArtheti, rAjakIya iti, udAharaNayoH zuddhA sAropA upacaryamANena upacaryamANaviSaya svarUpasya anapahnutatvAt // agrahasta iti, atakSetyanayozca zuddhA saadhyvsaanaa| sarveSu rUDhireva, na prayojanam / evamupacAramizrA caturdhA / yaduktam - 25
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyprkaashH| [2.vi0 lAsa.] AdhabhedAbhyAM sh| sA ca vyaGgayena rahitA rUDhI sahitA tu prayojane / prayojanaM hi vyaJjanavyApAragamyameva / / taca gUDhamagUDhaM vA, tacceti vyaGgyam / gUDhaM yathA mukha vikasitasmitaM vazitavakrima mekSita samucchalitavibhramA gatirapAstasaMsthA matiH / uro mukulitastanaM jaghanamaMsabandhoddharaM batenduvadanAtanau taruNimodgamo modate // 9 // mukhamiti / atra vikasitazabdena vikAsasya puSpadharmatvAd bAdhitavyAkozA- 10 tmakamukhyArthena sacchAyatvaprasaraNAdisAdRzyAd mukha lakSayatA hRyatvasurabhitvAdidharmasahasraM vyayam / evaM cAyamatyantatiraskRtavAcyo lakSaNAmUlo dhvanibhedaH / atra hi vAcyasya vikAsasya niHzvAsAndha iva Adarza ityatrAndhatvavat anupapadyamAnatvAd atyantatiraskAraH / vazitazandena nizcetane vakrimaNi asaMbhavatpAratantryAtmakasvArthena kiMkaratvatanmukhapekSitvAdisAzyAd vakrimANaM lakSa- 15 yatA ekAntatastadanusaraNaM na kadAcidapyanyatra sadbhAvaH / svecchayA yatrakutracida avicaraNamityAdi dhvanyate / samucchalitazabdena anupapadyamAnasAmastyordhvalalanAtmakasvArthena akasmAd utkallolIbhavanasAdRzyAd vibhrama lakSayatA prauDhaprauDhataratvabaddhAspadatvasarvajanAmilaSaNIyatvAdi vyaGgyam / apAstazabdena amUrtayAM matyAzritamaryAdAyAmasaMbhavadapakSepaNAtmakasvArthena svatvanivRttisAha- 20 zyAt saMsthAM lakSayatA punarasvIkArAnavalokanAdi vyaGgayam / mukulitazabdena asaMbhavatkorakAtmakasvArthena navodbhedasAdRzyAt stanayugmaM lakSayatA spRhaNIyatvarAmaNIyakAspadatvasmaroddIpakatvAdi vyaGgyam / uddharazabdena bAdhitadhuraunmukhyasvArthena uccaistvasAdRzyAd aMsabandhavajjaghanaM lakSayatA upacitatvarAmaNIyakasmaraniketanatvAdi vyaGgyam / induvadanetyatra yadA upacArastadA induzabdena 25 bAdhitasvArthena pArimANDalyAdisAdRzyAd vadanaM lakSayatA jagajjIvayitRtvAdi dhvanyate / udgamazabdena bAdhitodayAtmakasvArthena abhinavodabhedasAdRzyAt taruNimAnaM lakSayatA spRhaNIyatvAdi dhvanyate / modatezabdena bAdhitaharSAtmakamukhyArthena
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kAvyAdarzanAmasaMketa sametaH [ 2 dvi0 ullAsa ] gUDhaM yathAzrIparicayAjjaDA api bhavantyabhijJA vidagdhacaritAnAm // upadizati kAminInAM yauvanamada eva lalitAni // 10 // atropadizaitIti / tadeSA kathitA tridhA // 13 // avyaGgathA, gUDhAgUDhavyaGgayA ca / tadbhUrlAkSaNika, zabda iti saMbadhyate / tadbhastadAzrayaH / 5 tatra vyApAro vyaJjanAtmakaH / ArdravitardakatvasAdRzyAd udgamaM lakSayatA ucchRGkhalatvaspRhaNIyatvAdi dhvanyate // 10 upadizatIti / yauvanamadasya acetanatvAd upadezena asaMbhavatsvArthena maryAdollaGghanApakatvAdi sArUpyAd yauvanamadaM lakSayatA zikSAdAnalakSaNaM vastuvyaGgyamabhidheyavad atisphuTatayA pratIyate / evaM yatra uttAnenaiva rUpeNa vyaGgyasya prayojanasya anigUDhatA tatra agUDhatvaM yatra tu vyaJjakatvakRtaM mahatsauSThavamasti, azabdAntaravAcyasya prayojanasya nidhAnavad gUDhatayA pratItistatra gUDhatvam / / 15 avyaGgati / yatra prayojanaM mUlata eva nAsti, bhavati upacArastatra / yathA karmaNi kuzalaH / lAvaNyaM AnulomyaM prAtilomyamiti / na yatra prayojanaM kiMcid uddizya lakSaNAmavRttiH 'lAvaNNujjalagu ghari Dhollu paTTA' ityAdau tu pratIyamAnArthAvagatirna lAvaNyazabdAt kiMtu samastavAkyArthapratItyanantaraM dhvananavyApArAdevAtra hi priyasyaiva samastAzAprazAsakatvaM dhvanyate / gUDhAgUDhe 20 vyaye yasyAM sA tathA // 13 // ' sAkSAtsaMketitam ' ityAdinA vAcakaH zabdaH pravibhaktastasya yo murUyo'rthastena saha lakSyamANasyArthasya saMbandho dRSTa iti taddvAreNa zabdAt tasyAvagatiriti mukhyArthabAdhA disaha kAryapekSArtha bhAsanazaktilakSaNA zaktiH / tadAzrayaM lAkSaNikaM zabdamAha - tadbhUriti // 25 nanu, lakSaNAvyApArAdanyo yaH prayojanavyaJjanAtmA vyApAraH so'pi lakSaNAvyApAra evAstu, kathamuktaM prayojanaM hi vyaJjanavyApAragamyamevetyAha tatra vyApAra iti / lakSaNA tAvad amukhyArthaviSayo vyApAraH, dhvananaM ca prayojanaviSayam //
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 [1 di0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / kuta ityAhayasya pratItimAdhAtuM lakSaNA samupAsyate // 14 // phale zabdaikagamye'tra vyaJjanAnnAparA kriyA / prayojanapratipipAdayiSayA yatra lakSaNAzabdaprayogastatra nAnyatastatmatipattirapi tu tasmAdeva zabdAt / na cAtra vyaanAdRte'nyo 5 vyApAraH / tathA hi nAbhidhA samayAbhAvAt gaGgAyAM ghoSa ityAdau ye pAvanatvAdayo dharmAstaTAdau pratIyante na tatra gaGgAdizabdAH sNketitaaH|| hetvabhAvAnna lakSaNA // 15 // mukhyArthabAdhAditrayaM hetuH / tathA ca lakSyaM na mukhyaM nApyatra bAdhoM yogaH phalena no| * 'na prayojanametasminna ca zabdaH skhaladgatiH // 16 // yasyeti / prayojanabhUtasya phalasya // samupAsyata iti / prayojanAvagamasya mukhasaMpattaye hi sa zabdastasminnamukhye'rthe prayujyate / yadi ca siMho baTuriti 51 'zauryAtizaye'vagamayitavye skhaladgatitvaM zabdasya, tat tarhi pratIti naiva kuryAditi kimartha tasya prayogaH // 'gamya' iti Nyanto nirdezaH kartavya iti / gaGgAzabdAvagamayitavye ityarthaH / anyata iti / abhidhAlakSaNAvyApArAt / / zabdAditi / gaGgAdeH // anyo vyApAra iti / abhidhAlakSaNArUpaH / tasmAdabhidhAlakSaNAtirikto dhvananayotanavyaanAdizabdavyapadezyastRtIyo vyApAro'sti / vyApArazca 20 nAbhidhAramA-ityAha - nAbhidheti // na cAsau lakSaNaiva / hetutrayasaMnidhau hi lakSaNA pravartata ityAha-hetvabhAvAditi // 14-15 // ___ lakSyaM na mukhyamiti / yadi hi lakSaNAvyApArasamadhigamyaM prayojanamiSyate tadA lakSya taTaM tAvanmukhyaM na bhavati / na ca taTasya pratyakSAdinA mukhyArthabAdhaH / na cAparimitapuNyatvAdimirlakSyaiH saMbandhaH / na ca prayojane 25 pAvanatvAdI lakSayitavye prayojanAntaramasti / kiMca yat phalaM pAvanatvAdiprayojanarUpamuddizya lakSaNAzabdaprayogaH kriyate tatra prayojane vyaGgaye zabdo na skhaladgatiH pratipAdayitumazaktaH / svalantI bAdhakavyApAreNa vidhurIkriyamANA gatiravabodhanazaktiryasya zabdasya tadIyo hi vyApAro lakSaNA / na hi prayojana
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAvyAdarzanA saMketasametaH 2 dvi0 ullAsa yathA gaGgAzabdaH srotasi sabAdha iti taTaM lakSayati, tadvad yadi aspi bAdhaH syAt tatprayojanaM lakSayet / na ca taTaM mukhyo'rthaH / nApyatra bA~dhaH / na ca gaGgAzabdArthasya taTasya pAvanatvAdyailakSaNIyaiH saMbandhaH / nApi prayojane lakSye kiMcit prayojanam / nApi gaGgAzabdastaTamiva prayojanaM pratipAdayitumasamarthaH / evamapyanavasthA syAd yA mUlakSayakAriNI / emapIti / prayojanaM lakSyate tatprayojanAntareNa tadapi prayojanAntareNeti prakRtApratItikRdanabasthA bhavet / nanu pAvanatvAdidharmayuktameva taTaM lakSyate / gaGgAyAstaTe ghoSa ityato'dhikasyArthasya pratipattizca prayojanamiti viziSTe lakSaNA / tat kiM vyaJjanenetyAha prayojanena sahitaM lakSaNIyaM na yujyate // 17 // kuta ityAha jJAnasya viSayo hyanyaH phalamanyadudAhRtam / pratyakSAderhi nIlAdirviSayaH / phalaM tu prakaTatA saMvittirvA / 5 10 15 mavagamayataH zabdasya bAdhakayogaH / yadi ca prayojane'vagamayitavye skhaladgatitvaM syAt tat tasya prayoge duSTataiva syAt / etad vRttikRd vyAcaSTe - nApi gaGgAzabda iti / yathA taTasya prayojanapratipAdane'sAmarthya, na tathA gaGgAzabdasya / tasmAdabhidhAlakSaNAtiriktasvacchaktidvayopajanitArthAvagamapavitrita pratipatta pratibhAsahAyArthadyotanazaktirdhvananAtmA vyApAra:, tena yatkenacillakSitalakSaNeti nAma kRtaM 20 tad vyasanamAtram / tathAbhAve ca prayojane lakSye prayojanAntarAnveSaNena anabasthAnAd ativyAptiH syAt // 16 // tataca lAbhamicchato mUlakSatirityAha - evamapIti // prayojaneneti / prayojanasahitatvena viziSTameva lakSyaM lakSaNAyA viSaya iti kiM vyaJjaneneti na vaktuM zakyam / viSayaprayojanayoratyantabhedAdityAha - jJAnasya viSaya iti / pratyakSAderhi 25 pramANasya viSayo ghaTAdiH phalaM tu prayojanarUpam / prakaTatvaM bhaTTAnAM mate / saMvittiH prabhAkare / arthAdhigatirvA naiyAyikAdInAm || tadevaM prayojanaviziSTaM lakSyaM lakSaNAyA aviSaya iti prayojane vyaJjanameva vyApAraH ||
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAza [ 2 mi0 ullAsaH ] viziSTe lakSaNA naivam vyAkhyAtam / vizeSAH syustu lakSite // 18 // lakSite taTAdau ye vizeSAH pAvanatvAdayaste cAbhidhAtAtparyalakSaNAbhyo byApArAntareNa gmyaaH| tacca vyaJjanadhvananAdizabdavAcyamavazyameSitavyam / evaM lakSaNAmUlaM vyaakatvamuktam / abhidhAmUlaM tvAha anekArthasya zabdasya vAcakatve niyantrite / * saMyogAcairavAcyArthadhIkRd vyApratiraJjanam // 19 // saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya sNnidhiH|| sAmarthyamaucitI deza: kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH / / ityuktaidizA sazaGkhacakro hariH, azaGkhacakro harirityucyate / rAmalakSmaNAviti diishrthau| rAmArjunagatistayoriti bhArgavakAtaH 15 vIryayoH / sthANuM bhaja bhavacchida iti hare / sarva jAnAti deva iti yuSmadarthe / kupito makaradhvaja iti kAme / devasya purArIteriti nana, evaM ' gaGgAyAM ghoSa' ityAdau kAvyarUpatvaM syAt, dhvananalakSaNasya Asmano bhAvAt / satyam , guNAlaMkArasundarazabdArthazarIrasya sati dhvananAtmani Atmani kAvyatvam / yathA zarIrasya viziSTAdhiSThAnayuktasya satyAtmani jIvavya- 20 vahAro'nyayAtmano vibhutvena bhAvAd ghaTe'pi jIvavyavahAraH syAt // 17-18 // ___ avAcyArthadhIkRditi vyaGgayArthabuddhikRt // aJjanamiti / vyaJjanameva vyApAraH // sazaGketi / atra saMyogAd viprayogAcca viSNurevocyate / yathA vA 'dhenudogdhrI dIyatAm' iti dhenuzabdasya gavAjAdilakSaNArthadvaye prasiddhavivakSitasya vizeSasya apratItau savatsA savarkareti niyatena saMsargiNo vizeSAvagamahetunA 25 gavAdau dogdhrIvizeSapratItiH / / sthANuM bhajeti / arthAt prayojanAcchambhau // sarva jAnAtIti / prakaraNAd yuSmadarthe / prakaraNamazabdam, arthastu zabdavAnitya. nayorbhedaH // kupita iti / liGgAcitrAt kAme / kopalakSaNaM hi cihna kAmasyaiva, na
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 28 kAvyAdarza nAma saMketasametaH I zaMbhau / madhunA mattaH kokila iti vasante / pAtu vo dayitAmukhamiti sAMmukhye / bhAtyatra paramezvara iti rAjadhAnIrUpAd dezAd rAjani / vibhAvasuvibhAtIti dine" khau, rAtrau vahnau / mitraM bhAtIti suhRdi / mitro bhAtIti vau / indrazatrurityAdau veda eva na kAvye svaro vizeSapratItikRt / AdigrahaNAt ddahamettetthaNiyA eddahamettehiM acchittehiM / ehametAvattha eddahamettehi" diehi // 11 // ityAdAvabhinayAdayaH / [ 2 dvi0 ullAsaH ] 10 samudrasya, acetanatvAt // devasyeti / purArAteriti zabdAntarasaMnidhAnAcchambhau // madhunA matta iti / sAmarthyAd vasante vasantasyaiva kokilamadajanakatvAt sa eva madhuzabdavAcya ityarthaH / pAtviti / bahuprakAraM hi rakSaNam / tatra dayitAmukhamapekSyaaucityAt prasAdasAMmukhyameva pALanaM niyamyate // dina iti / divArUpAd rAtrirUpAd vA kAlAt / vyaktiH strIpuMnapuMsakAni / sarvatra pratItiriti yogaH // svarAt tvarthavizeSapratItiH kAvyamArge'nupayoginItyAha indrazatruriti / 'svAhendrazatrurvardhasva' iti / indravAsau zatruzceti karmadhAraye 'samAsasya' iti sAmAnyasUtre - 15 NAntodAttatvam / indraH zatruryasyeti 'bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam ' iti vizeSasUtreNa pUrvapadaprakRtisvaratve indrazabdAntodAttatvam / tathA hi yathAmantro hInaH svarato varNato vA mithyAprayukto na tamarthamAha / itaH sa daityaH prAptazrIta evAIti kSayam / viSavRkSo'pi saMvardhya svayaM chettumasAMpratam // 5 sa vAgvajro yajamAnaM hinasti yathendrazatruH svarato'parAdhAt // abhinayAdaya ityAdizabdAd apadeza nirdezasaMjJeGgitAkArA gRhyante | 20 apadezo yathA 1 adhyavastuni kathApravRttaye praznatatparamanaGgazAsanam / vIkSitena parigRhya pArvatI mUkampamayamuttaraM dadau // nirdezo yathA bhartRdArike diSTyA vardhAmahe / yadatraiva kospi kasyApi tiSThatIti mAmaGgulI- 25 vilAsenAkhyAtavatyaH // saMjJA yathA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 hi0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH itthaM saMyogAdibhirarthAntaroMbhidhAyakatve niveaurite'pyanekArthasya kacidarthAntarapratipAdanaM tatra nAbhidhA / niyamanAt tasyAH / na la~kSaNA | mukhyArthabAdhAdyabhAvAt / api tvaJjanaM zabdasya 1 vyaJjanameva vyApAraH / yathA iGgitaM yathA bhadrAtmano duradhirohatanovizAlazobhateH kRtazilImukha saMgrahasya / yasyAnupaplutagateH paravAraNasya dAnAmbusekasubhagaH satataM karo'bhUta ||12|| kadA nau saMgamo bhAvItyAkIrNe vaktumakSamam | avetya kAntamabalA lIlApadmaM nyamIlayat // 29 5 " 10 AkAze yathA 15 niveditaM niHzvasitena soSmaNA manastu me saMzayameva gAhate / na vidyate prArthayitavya eva te bhaviSyati prArthitadurlabhaH katham // itthamiti / itthaM saMyogAdyairniyamitAyAmabhidhAyAM yArthAntarapratItiH sA . vyaJjanavyApArAdevetyAha-tatra nAbhigheti // bhadreti / bhadraH kalyANaprakRtiH / bhadrA hastinAM viziSTajAtizva / vaMzaH pRSThanADi[ ranvaya ]zca / zilImukhAH zarA bhramarAzca / parAn vArayati / paraH prakRSTo vAraNo hastI ca / dAnaM tyAgo madazca / atra rAjavarNana prastAvena niyantritAbhi- 20 dhAnazaktayo bhadrAdayaH zabdA ekamevArthamabhidhAya kRtakRtyA eva / tadanantaraM tvarthAvagatirdhvananavyApArAdeva zabdazaktimUlAt / atra padasamUha evaM zabdazaktyA gajavRttAntaM dhvanatIti vastudhvaniH / yadA tu gajasya nRpatezca yat sAmyaM tadatra dhvanyate gajavRttAntastUcyata iti pakSastadA padaiH prakaraNaniyantritaiH padArthA nRpatisamucitA ucyante / tAtparyazaktyA tu vAkyArthaH, tataH prakaraNasya zabdazaktyA zrutirUpayA vAkyopapattisahAyayA nyakkaraNaM jAyate / yathA 'dRddhirAdaic' iti maGgalapratipattau / tena gajavRttAntocitapadArthavAkyArthapratipattiH / tato dvayorvAkyArthayorupamAnopameyatA, dhvananavyApArAdityupamAlaMkAradhvanirayaM vakSyate ca 25
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kAvyAdarzanAmasaMketa sametaH tadyukto vyaJjaka zabdaH tadyukto vyaJjanayuktaH / [ 2 dvi0 ullAsaH ] yatso'rthAntarayuk tathA / artho'pi vyaJjakastatra sahakAritayA mataH ||20|| tatheti vyaJjakaH / kAvyaprakAze zabdanirNayo nAma dvitIya ullAsaH ||2 // 5 saMbaddhArthAbhidhAyakatvaM mA prasAMkSIt' ityAdi / eSa lakSyakramavyaGgaye vAkyaprakAzazabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgyaH / yatra tu zabdAntareNAnyenAbhidhAyAH pratisavanAd abhihitasvarUpo'laMkAro na tvAkSiptastatra vAcyAlaMkAravyavahAra eva, na zabdazaktimUlo dhvaniH // 10 yathA dRSTyA kezavagoparAgatayA kiMcinna dRSTaM mayA tenaiva skhalitAsmi nAtha patitAM kiM nAma nAlambase / ekatvaM viSameSu khinnamanasAM sarvAbalAnAM gatigopyaivaM gaditaH sa zamavatAd goSThe harirvazviram // 'he kezava, godhUlihatayA dRSTyA na kiMcid dRSTaM mayA, tenaiva kAraNena mArge skhalitAsmi ' - ityevaMvidhe'rthe yadyapyete prakaraNena niyatAbhidhAnazaktayaH zabdAstathApi sA dvitIye'rthe vyAkhyAsyamAne'bhidhAzaktirniruddhApi satI 'salezam ' ityanena zabdena pratyujjIvitA / 'salezaM ' samUcanamityarthaH / alpobhAvanaM hi sUcanameva / " he kezava, gopasvAmin, rAgahRtayA dRSTayAM, kezavagena 20 go [ ? ] parAgeNa hRtayeti vA skhalitAsmi khaNDitacaritrA jAtA / 'patitAm ' iti bhartRbhAvaM mAM prati 'ekaH' ityasAdhAraNasaubhAgyazAlI tvameva, yataH sarvAsAmabalAnAM madanavidhuramanasAM IrSyAkAluSya nirAsena sevyamAnaH san gatirjIvitarakSopAyaH " ityarthaH / atra zleSAlaMkAraH / saleza - padenaiva asaMbaddhatApi nirastA // 19 // 25 sahakAritayeti / yadyapi avivakSitavAcye zabda eva vyaJjakastathApi artha - syApi sahakAritA na truTyati, anyathA ajJAtArtho'pi zabdastadavyaJjakaH syAt ||20|| iti bhaTTasomezvaraviracite kAvyAdarze kAvyaprakAzasaMkete dvitIya ullaasH||2|| 15
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyprkaashH| [340 umAsa.] [ tRtIya ullAsaH ] arthAH proktAH purA teSAm arthA vaacylkssyvynggyaaH| teSAM vAcakalAkSaNikavyamakAnAm / arthvynyjktocyte| kIdRzItyAhavaktRSoddhavyakAkUnAM vAkyavAcyAnyasaMnidheH // 21 // prastAvadezakAlAdevaiziSTayAtpratibhAjuSAm // yo'rthasyAnyArthadhIheturvyApAro vyaktireva sA // 22 // bodavyaH pratipAdyaH / kaakuv'nevikaarH| prastAvaH prakaraNam / arthasya vAcyalakSyavyaGgyAtmanaH / krameNodAharaNAni 10 ayipihulaM jalakumbhaM ghettUNa samAgadami sahi turiyam / samaseyaisalilaNIsAMsaNIsahA~ vIsaMmAmi khaNam / / 13 / / atra cauryaratagopanaM gmyte|| ___ uNNiI dobballaM cintA alasartaNaM saNIsasiyam / maha mandabhAyiNIye keraM sahi tuhavi ahaha parihavai // 14 // 15 atra ityAstatkAmukopabhogo nyjyte| arthavyaJjakateti / arthoM vyaJjako yadi nirapekSastatsarvadA tamarthamavagamayet / aya sApekSaH kiM tasyApekSaNIyamityAha - vaktRboddhavyeti / yaH paramatipattaye vAkyamuccArayati ma vaktA / sAkAGkSANAM padAnAM samUho vAkyam / zabdena dvividhaM mukhyaM lAkSaNikaM vAbhidhAvyApAramAzritya yad gocarIkriyate tada 20 vAcyam // ___ aipihulamiti / kAcid avinItavadhUH kRtaparapuruSasaMbhogA gAtragatavikAravizeSApahavenAbhidhatte / tasyAzca asAdhvItve avagate tRtIyasya taTasthasya / matimAjuSo vyayapratItiH // sahi tuhavIti / dvitIyArthe sssstthii| tvAmapItyarthaH / 'kaki laulye 25 ityasya dhAtoH 'kAku' zabdaH prakRtArthAtiriktamapi vAJchati-iti laulyamasyAbhidhIyate / yadvA, ISadathe 'ku' zabdasya kAdezaH / tena hRdayasthavastu
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 kAvyAdarzanAma saMketasametaH tathAbhUtAM dRSTvA nRpasadasi pAJcAlatanayAM vane vyAdhaiH sArdhaM suciramuSitaM valkaladharaiH / virATasyAvAse sthitamanucitArambha nibhRtaM guruH khedaM khine mayi bhajati nAdyApi kuruSu || 15 // atra mayi na yogyaH khedaH, kuruSu tu yogya iti kAkA makAiyate / na ca vAcyasidayaGgamatra kAkuriti guNIbhUtavyaGgyatvaM zaGkayam / praznamAtreNApi kAkovizrAnteH / [ 3 tR0 ullAsaH ] ta A maha gaNDatthalaNimiyaM diTThi Na Nesi aNNatto / 'hi sacce ahaM te a kaulI Na sA diTThI // 16 // atra matsakhIM kapolapratibimbitAM pazyataste dRSTiranyaivAbhUt, calitAyAM tu tasyAmanyaiva jAtetyaho pracchannakAmukatvaM ta iti vyajyate / uddezo'yaM sarasakadelIzreNizobhAtizAyI kuJjotkarSAGkuritaramaNIvibhramo narmadAyAH // kiM caitasminmuratasuhRdastanvi te vAnti vAtA yeSAmagre sarati kalitAkANDakopo manobhUH ||17|| - pratIterISadbhUmiH kAkustadvaiziSTyAd yathA - ' tathAbhUtAm ' iti / kauravairyudhiSThiraM prati pradhAnAH preSitAH tatastena sahadeve ' saMprati sandhiH kartuM yuktaH ' ' iti bhImaM prati preSite bhomasyeyaM sakAkUktiH || 5 10 nanu, ' tathAbhUtAM dRSTvA 'ityAdi vAcyasya siddhau kAkuH straravizeSo'Gga- 20 kAraNamiti vAcyasiddhyaGgalakSaNo guNIbhUtavyaGgayabhedaH kathaM na bhavatItyAzaGkayAha - na ca vAcyeti / ' he sahadeva kuruSu kiM na khedo guroryanmayi khehaH ' ityevaMrUpeNa praznamAtreNApi kAkorvizrAntatvAt / kAkostu yad vaiziSTayaM tatparyAlocanayA sahRdayasya vyaGgyArtha pratItiH // vAkyavizeSAd yathA - taiti / tadA mama gaNDasthalanimitAM nikSiptAM nAnaiSIranyatra, idAnIM ca saivAhaM, tau ca 25 kapolau // pracchannakAmukatvamiti / vAkyopAttapadasamanvayAnyathAnupapattervAkya paryA locanayAvasIyate / vAcyavizeSAd yathA - 'uddeza:' iti / na hyatra vaktasvabhAvaparizIlanasyopayogaH, nApi vAkye padAnAM vyaGgyamantareNa anvayAnupa[pa] ttiH,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzaH / [340 ullAsaH ] atra ratArtha pravizeti vyaGgyam / gollei argullamaNA attA maM gharabharammi seyalammi / khaNamettaM jai saMjhoI Navara hoi Na va hoi viisaamo||18|| atra saMdhyA saMketakAla iti taTasthaM pati kayAcid dyotyate / subai samAgamissadi tujjha pio ajja paharametteNa / aimeya kitti ciThasi tA sahi sajjesu karaNijjam // 12 // atropapati pratyabhisata prastutA na yuktamiti nivAryate / / anyatra yUyaM kusumAvacAyaM kurudhvamatrAsmi karomi skhyH| nAhaM hi dUraMbhramituM samarthA prasIdatAyaM racito'JjaliH // 20 // atra vivikto'yaM deza iti pracchannakAmukastvayA visajye 10 ityAzvastAM prati kayAcinniverdhate / guruaNaparavasa pia kiM bhaNAmi tuha mandaibhAyiNi aham / ajja pavAsaM vacasi vacca sa ceya surNesi karaNijjam // 21 // atrAya madhusamaye yadi vrajasi tadahaM tAvanna bhavAmi, tava tu na jAnAmi gatimiti vyajyate / aadigrhnnaacessttaadeH| tatra 15 ceSTAyA yathA dvAropAntanirantare mayi tayA saundaryasArazriyA mollAsyoruyugaM parasparasamAsaktaM saimApAditam / kiMtu vAcavizeSasvarUpavicAreNa 'ratArtha paviza' iti vyajyate // anyasaMnidhiyathA-'golle [3]'ti / prerayati anAmanAH zvazrUrmA gRhamare // sakale kSaNamAtra 20 yathA-'saMdhyAyAM kevalaM bhavati na vA bhavati vizramaH / atra pracchannakAmuke kvApi deze sAMnidhyabhAji sati sakhI prati svairiNI gAthAM paThantIM dRSTvA caturthaH sahadayo vyAyamartha pratipadyate / yadyapi saMdhyAyAmavasaro bhavatyeveti vivakSitaM, tathApi taducyamAnaM parasya lakSaNIyaM bhavatIti tathA noktam // prastAvavizeSAd yathA-'subvai' iti // dezavizeSAd yathA-'anyatra' iti // uddezo'yam ' 25 ityAdivRtte samastasyApi vAcyasya vaiziSTayam , iha tu dezasyaiveti .bhedaH / / AzvastAM pratIti / yayA saha saMketo militasto pratItyarthaH / / dvAropAnteti / mayIti /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 kAvyAvarzanAmasaMketasametaH [34 ullAsaH ] AnItaM purataH ziroM'zukamadhaH zipne cale locane vAcasta nivAritaM prasaraNaM saMkoSite dolate // 22 // / atra yA macchannakAntaviSaya AtavizeSa dhanyate / nirAkAGkSapatipattaye prAptAvasaratayA punarUdAhiyate / vaktrAdInAM miyaH saMyoge dvikAdibhedena krameNa lazyavyajyayozca vyajakatvamudAhAryam / dvikameva vaktRboddhavyayoge yathA atA etya NimajA evaM ahaM diahae~ palohi / .. mA pahia rattibhaMdhi se jAe maha Nijjahisi // 23 // prcchnnkaamuke|| prollAsyeti / bharatokto'yaM kshcidbhaavH| paraspareti / 10 lajjAlutApakaTako'yaM bhAkaH / anurAge hi sati lajjA bhavatIti / / nanu dvinIyollAse'pi vAcya lakSyavyaGgyAnAmarthAnAM vyajakatvamudAhRtaM, tat kiM punaruktamityAzaGkayAha-nirAkAGajheti / vaktRbodvavyetyAdi / krameNodAhRte nirAkAsApatipattirbhavatItyarthaH // mithaH saMyoga iti / tatra vaktRboddhavyayoge yathA-atA ittha nu maja iti| ateti patharasahiSNu:, 15 na tu mAtA / tena guptapamiLASaH poSagIyaH / na ca sarvadA bhayadetyAhaatreti / dare sA ca zete na jAgati / atra tnmaargniktte'hmupbhogyogyaa| sAMprataM vinakArIti kutsitaM divasam / pAko puNddNpruyorniymH| tasmAt saMpati vilokaya / anyonyavadanavilo phanavinAdena dine tAtiyAhayAtra ityarthaH / rAtrAvadhikamadanodrekAdanyAzayyAvibhAgAnabhijJazayyAyAM mA zayiSThA, 20 apitu praharacatuSTayamapi nidhuvanena kroDA[va ityrthH||] maha iti / nipAta AkyorityatrAthai na tu mameti // evaM hi vizeSavacanamevAzaGkAkAri bhavediti pracchanno'bhyupagamo na syAt / tatazca vyaGgayasyAbhiSeyatvameva syAt / atra niSedhe vAcye vaktRvoddhavyaparyAlocanayA zeveti vidhirUpavyaGgayArthapratItiH / evaM dviyogAntare trikAdiyoge ca svayamUhyam / eSu vAcyasya vyajakatvamudA- 25 hRtam / / aneneti / vaktrAdikrameNa / / lakSyavyaGgayAriti / 'sAhitI sahI' ityAdi vaktRvaiziSTayAd udAhanam // 22-22 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / zabdapramANavedyo'tha vyanaktyarthAntaraM yataH / arthasya vyaJjakatve tacchabdasya sahakAritA ||23|| zabdeti / na hi " pramANAntaravedyo'rtho vyaJjakaH / kAvyaprakAze'rthavyaJjakatAnirNayo nAma tRtIyollAsaH ||3|| I sahakAriteti / vitrakSitAnyaparavAcye'rthasakkimuLe zabdasyApi sahakAritvaM bhava, viziSTa zandAbhitreyatayA vinA tasyArthasya anyaJjakatvAt / tataH zabdArthayorubhayorapi vyaJjakatvaM kevalamarthasyAtra mukhyatvam / nahIti / dhvananaM hi zabdasyaiva vyApAraH // 2.3 // iti bhaTTa zrI somezvaraviracite kAvyAdarza kAvyaprakAza saMkete tRtIya ullAsaH // 5 10
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAvyAdarzanAsaketa sametaH [ caturtha ullAsaH ] yadyapi zabdArthayornirNaye kRte doSaguNAlaMkArANAM svarUpamabhidhAnIyaM tathApi dharmiNi pradarzite dharmANAM heyopAdeyatA jJAyata iti prathamaM kAvyabhedAnAha - [ 4 ca0 ullAsaH ] 5 'tadadoSau zabdArthI' ityuktaM, tatra 'sAkSAtsaMketitam' ityAdinA zabdArthayornirNayaH kRta ityAha-yadyapIti // kAvyabhedAniti / asti tAvad vyaGgyaniSTho vyaJjanavyApAraH, yato bhAmahodbhaTAdayo'pyalaMkArakArA vyaGgayamarthaM vAcyopaskAritayAlaMkArapakSanikSiptaM manyante / tathA hi paryAyoktAprastutaprazaMsA samAsoktyAkSepavyAjastutyupameyopamAnanvayAdau vastumAtraM gamyamAnaM vAcya saMskArakatvena 'svasiddhaye parAkSepaH, parArtha svasamarpaNam' iti yathAyogaM dvividhayA bhaGgayA 10 pratipAditaM taiH / rudraTenApi bhAvAlaMkAro dviSaitroktaH / paryAyoktAdau vastu rUpakadIpakApahnutitulyayogitAdau upamAdyalaMkAro vAcyopaskAratvenoktaH / - rasavatpreyasvimabhRtau tu rasabhAvAdirvAcyazobhAhetutvenoktaH / utprekSA ca strayameva pratIyamAnA kathitA / taditthaM vastvalaMkArarasAdirUpaM trividhamapi vyaGgyamabhyupagatameva kevalamalaMkArakAritvAd vAcyAlaMkAravizeSaviSayatvenAlaMkAratayA 15 khyApitam / guNAlaMkArANAM coTAdibhiH prAyaH sAmyameva sUcitam | saMghaTanA - dharmA guNAH, zabdArthadharmA alaMkArA iti viSayamAtreNa bhedapratipAdanAt / vAmanenApi sAyanibandhanAyA lakSaNAyA vakroktyalaMkAratvaM bruvatA kazcid dhvanibhedo'laMkAratayaivoktaH; kevalaM guNaviziSTapadaracanAtmikA 'rItirAtmA kAvyasya' ityuktam / vakoktijIvitakAreNApi satyapi trividhe vyaGgaye vyApArarUpA bhaNitireva 20 kavisaMrambhagocara iti abhidhAprakAravizeSA evAlaMkArA iti vyApAraprAdhAnyaM kAvyasyeti coktavatA upacAravakratAdibhiH samasto dhvaniprapaJcaH svIkRta eva, kevalaM vaidagdhyabhaGgIbhaNitisvabhAvA vakroktireva prAdhAnyAt kAvyasya jIvitaM, na vyaGgyArthaH / bhaTTanAyakena tu vyaJjanavyApArasya mauDhoktyAbhyupagatasya kAvyeM - zatvaM bruvatA nyagbhAvitazabdArthasvarUpasya vyApArasyaiva prAdhAnyamuktam / tatrApya- 25 bhidhAbhAvakatvalakSaNavyApAradvayottIrNo rasacarvaNAtmaiva bhogAparaparyAyo vyApAro vizrAntisthAnatayAGgIkRtaH / dhvanikArastu abhighAlakSaNAtAtparyAkhyavyApArayottIrNasya dhvananadyotanAdizabdAbhidheyasya vyaJjanavyApArasyAvazyAbhyupagamyatvAd vyaGgyarUpasya guNAlaMkAropaskriyamANasya vizrAntisthA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 40 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / avivakSitavAcyo yastatra vAcyaM bhaved dhvanau / arthAntare saMkramitamatyantaM vA tiraskRtam // 24 // lakSaNAmULagUDhavyaGgyaprAdhAnye setyavivakSitaM vAcyaM yatra sa dhvanAvityanuvAdAd dhvaniriti jJeyaH / tatra ca vAcyaM kacidanupayujyamAnatvAdarthAntare pariNamitam // yathA tvAmasmi vacmi viduSAM samavAyo'tra tiSThati / AtmIyAM matimAdAya sthitimatra vidhehi tat / / 24 // atra vacanAdyupadezAdirUpatayA pariNamati / 27 natayA prAdhAnyAdAtmatvaM sAdhitavAn / eSa eva ca pakSaH sahRdayAnAmAvarjakaH / yat tu vyaktivivekakAro vAcyasya vyaGgayapratiliGgatayA liGgini jJAnamanumAnamiti 10 vyaJjanasyAnumAnAntarbhAvamAkhyat tad vAcyasya vyaGgyena tAdAtmyatadutpannabhAvAd ayuktam || evaM vyaJjanAvyApArasya sarvairanapahnutatvAt prakArAntarasya cAmatiSThAnAt, tasya ca vyaGgyamukhena svarUpamatilambhaH, vyaGgyasya ca prAdhAnyAprAdhAnyAbhyAM dhvaniguNIbhUtavyaGgayAkhyau kAvyabhedau / tatrottamo dhvanistasya lakSaNAbhi mUlatvena vivakSitavAcyavivakSitAnyaparavAcyAkhyau dvau bhedau / tatra lakSaNA- 15 mUlo'vivakSitavAcyo 'rthAntarasaMkramitavAcyo 'tyantatiraskRta vAcyaceti dvibheda ityAha-avivakSitavAcya iti / avivakSitavAcyo yo dhvanibhedaH, tatra vAcyaM dhvanau bhavet / vAcyaM dhvaniH / dhvanatIti kartRvyutpatteH vyaJjakosrtho dhvanirityarthaH / arthAntarasaMkramitAtyantatiraskRtalakSaNena vAcyasya vyaJjakasya vaicitryeNa vyaGgayasyaiva vizeSaH / vyaJjaka vA catryAd viyuktaM vyaGgayavaicitryam || saMkramitamiti / NicA 20 sahakAriyutena vyaJjanavyApAreNeti yogaH / yena vAcyenAvivakSitavAcyo dhvanirvyapadizyate tad vAcyaM dvidheti saMbandhaH // tatreti / prakAradvaye yo'rthaM upapadyamAno'pi tAvataivAnupayogAd dharmAntarasaMbalatayA'nyatAmiva gato'pi lakSyamANaH, sa rUpAntarapariNato'rthAntarasaMkramitavAcyo, vAkye yathA-'dhvAmasmi' iti / atrAnupayogAtmikA mukhyArthabAdhAsti iti lakSaNAmUlatvam / zuddhasya cArthasyAvi- 25 vivakSitatvAd avivakSitavAcyatvaM na ca tiraskRtatvaM dharmirUpeNa tasyApi tAvatyanugamAt || ata eva pariNata ityuktyA vyavahRtaM vacanAdIti / anupayujyamAnArtha upadezAdi lakSayat vyaGgayaM prayojanarUpamanyazabdAvAcyaM dharmAntaraM vyanakti / na hi vacanamAtrameva, kiMtu AptatayopadezaM te yacchAmItyupadeze vAkyArthaH pariNamitaH //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [47. ullAsaH ] kacidanupapadyamAvatayAtyantaM tiraskRtam / yathAupakRtaM bahu teca kimucyate sujanatA adhikSA bhavatA param / vidadhadIsameva sadA sakhe mukhitamAstra tataH zaradAM zatam // 25 // etadapakAriNaM pati viparItalakSaNayA kazcid vkti| vivakSitaM cAnyaparaM vAcyaM yatrAparastu saH / anyaparaM vyaGgyaniSTham / eSa cako'pyalakSyakramavyaGgayo lakSyavyaGgayakramaH paraH // 25 // alakSyeti / na khalu vimAvAnubhAvavyabhicAriNa evaM raso'pi tu rasastairityasti kramaH / sa tu na lakSyate / tatra 10. kacitpunariti / anupapadyamAna upAyatAmAtreNArthAntarapatipattiM kRtvA palAyata isa yo'rthaH sa tiraskRtaH / / upakRtamiti / idaM hi vAkyamasaMbhavatsvArthamityavivakSitabAdhyaM sad vaiparItyAdanupakAraM lakSayad apakArakRtApAzastyaM dhvanati / evaM . yAtrArthasya anupayogastatrArthAntarasaMkramitatvaM, yatra tu anupapacistatrAtyantatiraskRtasvam // 24 // - avivakSitavAcyaM lakSaNAmULe dvibhedamukvAbhidhAmUlaM vivakSitAnyaparavAcya dhvanibheda dvipakAramAi-vivakSitaM ceti // vAcyamiti abhidheyam / sa iti / vivasitAbhyaparavAcyo dhvaniH // eSa ceti / dhvaniralakSyakramalakSyakramavyayatayA dvidhetyAha-ko'pIti / na lakSayituM zakyaH kramo yasya tAdRzaM vyaGganyaM yatreti bahuvrIhigarbho bahuvrIhiH / so'lakSyakramavyaGgayo rasAdidhvaniH / alakSyakramatvAca 20 kANAsamunmeSamAtramapyatra nAsti // nanu, kramaH kazcidastyeva, yato na hi vibhAvAnubhAvavyabhicAriNaH svarUpeNa rasAH, kiM tu vibhAvAdipatItyavinAmAvinI rasAdInAM pratItiriti, tatmatItyoH kAryakAraNabhAvena vyavasthAnAt kramo'vazyaMbhAvItyAha-na khasviti // tatkathamalakSyakramasvAmityAha- sa tu na lakSyata iti / sanapi krama utpaladalasUcIvedhanyAyena 25 lAghAna prakAzate / etaduktaM bhavati / saMghaTanAvyaGgayatvAd rasAdInAM anupayukte'pyarthavijJAne ucitasaMghaTanAzravaNasamaye eva rasAsvAdaH // 25 // tatreti / tayormadhyAda rsaadiryo'krmH| dhvanerakramo nAma bhedaH |n vidyate kramo yatrAlakSyakramavyaGgya ityrthH| rasAdiroM hi vAcyenArthana 15
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [410 ullAsaH] rasabhAvatadAbhAsabhAvazAntyAdirakramaH / bhinno rasAcalaMkArAlaMkAryatayA sthitaH // 26 // AdigrahaNAda bhAvodayamAvasaMdhimAvasabalatvAni / pradhAnatayA yatra sthito rsaadisttraalNkaaryH| yathodAhariSyate / anyatra tu pradhAne vAkyAthai yatrAGgabhUto rasAdistatra guNIbhUtavyaGgaye rasaMvatyaUrjasvatsamAhitAdayo'laMkArAH / te ca guNIbhUtavyAyAbhidhAna udAhariSyante / * tatra rasasvabhAvamAhavibhAvAdinA sahevAvabhAsate // kiM sarvadaiva rasAdiroM dhvaneH prakAra: ? / netyAha-bhinna iti ! rasAdeH 10 prAdhAnyenAlaMkAryatvAd alaMkArAzva tadupaskArakAH, ata eva rasAdireva vAkyAthIbhUtaH kAvyajIvitam / / rasAcalaMkArAditi / rasakdAcalaMkArAd bhinnaH pRthagbhUto rasAdiranibhAvena sthito vyavasthitaH / raso vkssymaannH| bhAvA ratyAdayo nirvedAdayazca trayastriMzad vyabhicAriNaH, tadAbhAsA rasAbhAsabhAvAbhAsA anaucityapravartitAH / rasasya ca paravizrAntirUpatvAt zAntina saMbhavatIti mAvasyaiva 15 zAntiH prazAmyadavasthA / sa ca rasAdiranibhAvena sthito yasmin kAvye zabdArthAlaMkArairguNaizca rasAdiniSThairevopakriyate tatra rasAdidhvaniskrama ityAha - pradhAnatayeti / tasmAd rasAdiyoMkitvena bhAsamAno'saMlakSyakramavyayasya dhvaneH prakAra iti sthitam / yathodAhariSyate 'zUnyaM vAsagRham ' ityAdau / / yatra tu vAkyArthasya prAdhAnyamaGgibhAvo rasAdiyAGgabhUto'pradhAnaH, tatra guNIbhUtanyaGgaye 20 rasavadAdhalaMkArasya viSaya ityAha- anyatra viti| yasmin kAvye rasAdayo'GgabhUtA vAkyArthIbhUtazcAnyo'rthastatra rsvdaadyH| sa evAlaMkArazandavAcyo yoGgabhUto, na tvanya iti yAvat / taduktam-- pradhAne'nyatra vAkyArthe yatrAGgaM tu rasAdayaH / kAvye tasminnalaMkAro rasAdiriti me matiH / / . 25 evaM ca dhvanerupamAdInAM rasavadAdInAM cAlaMkArANAM vibhaktatvaM bhavati / yadyapi rasenaiva jIvati kAvya, tathApi yadA kazcid rasyAdiLabhicArI codritAvasthA patipatra ekaghanacamatkArAtizaye prayojako bhavati tadA bhAvadhvaniH // 26 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 10 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [4 ca. ullAsaH ] kAraNAnyatha kAryANi sahakArINi yAni ca / ratyAdeH sthAyino loke tAni cennATayakAvyayoH // 27 // vibhAvA anubhAvAstat kathyante vybhicaarinnH| vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyI bhAvo rasaHsmRtaH // 28 // uktaM hi bharatena-vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyogAd rasa- 5 "niSpattiriti / etad vivRNvate-vibhAvairlalanodyAnAdibhirAlambanohIpanakAraNaiH sthAyI ratyAdiko bhAvo janito'nubhAvaiH kaTAkSabhujAkSepaprabhRtibhiH kAryaiH pratItiyogyaH"vyabhicAribhinirvedAdibhiH sahakAribhirupacito mukhyayA vRttyA rAmAdAvanukArye tadrUpa tAnusaMdhAnAnartake'pi" pratIyamAno rasa iti bhttttlollttprbhRtyH| kAraNAnIti / ratyAdezcittavRttivizeSasya sthAyino loke yAni kAraNakAryasahakArizabdavyapadezyAni, tAnyeva nATaye kAvye cet tadA vibhAvAnubhAvavyabhicArizabdaLapadizyante / taizca vyaktaH samAjinAM vAsanAtmatayA sthitaH sAdhAraNyena carvaNAtmakamatItigocaraH svasaMvedanasiddhaH sthAyI ratyAdiko bhAvo rasanAvyApAraviSayo rasaH // etaditi / munisUtram // vibhAvairiti / vibhAvyante 15 viziSTatayA jAyante vAgAvabhinayasahitAH sthAyivyabhicArilakSaNAzcittavRttayo yaiH| yanmuniH bahavo'rthA vibhAvyante vAgaGgAbhinayAtmakAH / anena yasmAt tenAyaM vibhAva iti saMjJitaH // sa ca sthAyyAtmakaratyAderutpattau kAraNaM, lalanAdikamarthamAlambya ratyA. 20 dInAmutpatteH / lalanA AlambanakAraNaM, udyAnavasantendayAdi tUddIpanakAraNam / / anubhAvairiti / sAmAjikaH sthAyibhicArilakSaNaM cittavRttivizeSamanubhavamanubhAvyate sAkSAtkAryate yaiH| vAgaGgasatvAbhinayairyasmAdartho'nubhAvyate / vAgaGgopAGga saMyuktastvanubhAva iti smRtaH // 25 vyabhicAribhiriti / vividhamAbhimukhyena raseSu caraNazIlaistaiH upacita iti / tenAnupacitAvasthaH sthAyI bhAvo, vibhAvAdibhirupacitAvasthastu rasaH / sa cobhayorapi naTavyatiriktamAdhAramapekSate, kiMtu anukAryAbhimataM nartakam / AsvAdayitA tu sAmAjika ityAha - nartake'pIti / tenAnubhAvaH pratItipadaM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 450 sahAsaH ] kAvyaprakAzaH / rAma evAyamayameva rAma iti, na rAmo'yamityaucarakAlike arun rAmo'yamiti, rAmaH syAd vA na vAyamiti, rAmasadRzo'yamiti ceM mamya mithyAsaMzayasAdRzyapratItibhyo vilakSaNayA citraturagAdinyAyena rAmo'yamiti pratipacyA grAhye naTe seyaM mamAGgeSu sudhArasacchaTA supUrakarpUrazalAkikA dRzoH / manorathazrIrmanasaH zarIriNI mANezvarI locanagocaraM gatA ||26|| ISi, daivAdahatra tathA caipalAyatanetrayA viyuktazva / ratoviotojalada: kALaH samupAgatazcAyam ||27|| huM nIto vyabhicAribhirupacito mukhyavRttyAnukaraNIye rAme rAmAdirUpatAnusaMdhAna - 10 balA anukartaryapi naTe pratIyamAna iti bhAvaH / kiM tu prAgavasthAbhAvaH sthAyI, rasIbhavati tu krameNopacita ityuktaM, tatrApi viparyayo dRzyate, yata iSTajanaSiyogAd vibhAvAdutpanno mahAna zokaH krameNopazAmyati, na tu dADharyamupaiti / krodhotsAharatInAM ca nijanijakAraNabalAd udbhUtAnAmapi kAlavazAdamarSasthairyasafarsanteed / tasmAnnaiva bhAvapUrvakatvaM rasasya, api tu tadviparyaya 15 eveti lollaTa divyAkhyA nirastA || dhIr ' asAvayam' ityasti ' nAsA evAyam' ityapi // viruddha buddha saMbhedAdavivecitaviplavaH / 5 tato'nyathA zaGkuko vyAcacakSe / 'rAma evAyam, ayameva rAmaH ' iti samyakpratItiH / nAtra 'nartaka eva sukhI' iti pratipaci: / 'na rAmo'yam ' iti paryAlocanayA bAdhake ' rAmo'yam ' iti mithyApratItiH / ' rAmo vA na vA' ityubhayakoTayavalambi saMzayapratItiH / ' rAmasadRzo'yam' iti sAdRzyapratItiH / tAbhyo vilakSaNayA pratipattyA citraturagAdinyAyena na hi citraturagAdau etAH pratItayaH / tadvad ' yaH sukhI rAmro'sAvayam' iti grAhye naTe pratItirasti / uktaM ca 20 pratibhAti na saMdeho na tattvaM na viparyayaH / yuktayA paryanuyujyeta sphurannanubhavaH kayA || viruddhA saMdehAdyAtmikA, aviveciteti asaMveditAnekarUpatApratibhAsaH // -- seyaM mamAGgeSu ' iti / 'aviralavilola' iti / kAnyAnusaMdhAnabalAd AlambanoddIpana 25
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 4 ca0 ullAsaH ] 1 ityAdikAvyAnusaMdhAnabaLAcchikSAbhyAsa nirvartitasvakAryaprakaTanena ca naTenaiva prakAzitai: kAraNakArya sahakAribhiH kRtrimairapi tathAnabhimanyamAnairvibhAvAdizabdavyapadezyaiH saMyogAd gamyagamakabhAvarUpAdanumIyamAno'pi vastu saundaryabalAd rasanIyatvenAnyAnumIyamAnavilakSaNaH sthAyitvena saMbhAvyamAno ratyAdirbhAvastatrAsannapi sAmAjikAnAM carvyamANo rasa iti zrIzaGkukaH / vibhAvaiH, zikSAbhyAsAd anubhAvaiH sAntrikavAcikAGgikAhAryAbhinaya rUpaistathAbhyAsanirvartitaM yat svakArya kRtrimanijAnubhAvArjanaM, tatmakaTanena ca vyabhicAribhiH prakAzitaiH kRtrimaiH prayatnArjitatayA // tayeti / kRtrimatvena || gamyagamaketi / vahneH zItanivRttiranumIyate iti / kAraNasyApi gamakatvam / evaM vibhA- 10 vAderapi gamakatvamiti raso vastumundaratvAd anumIyate na ca anumitamAtratayaiva sthita ityAha - rasanIyatveneti / rasanAvyApAragocaratvena kaSAyaphalacarvaNaparapuruSadarzanaprabhavamukha prasekakaLanArUpeNa hetunA anyAnumeyavisadRzaH sthAyyanukartRsthatvena vibhAvAdibhiH pratyAyyamAnaH / tatrAsannapIti / naTe'tyantA vidyamA no'pi // caryamANa iti / sAmAjikajanAsvAdyamAno mukhyarAmAdigatasthAyyanu- 15 karaNarUpatvAdeva ca nAmAntareNa vyapadiSTo rasyamAnatvAd rasaH / vibhAvA hi kAvyabalAd anusaMdheyAH, sthAyI tu kAvyabaLAdapi nAnusaMghAtuM zakyaH / ratiH zoka ityAdayo hi zabdA ratyAdikamabhitreyIkurvanti abhidhAnatvena, na tu vAcikAyarUpatayAvagamayanti / nahi vAgeva vAcikam api tu tayA nirvRttamaGgairivAGgikam / tena 9 , thayuM vivRddhAtmApyagAdho'pi duranto'pi mahAnapi / vADaveneva jaladhiH zokaH krodhena pIyate // ityAdau na zoko'bhineyaH, apitu abhidheyaH // bhAti patito likhantyAstasyA bASpAmbuzIkarakaNadhiH / sveda iva karatalasaMsparzAdeSa me vapuSi // -ityanena tu vAkyena svArthamabhidadhatA udayanagataH sukhAtmA ratiH sthAyibhAvo'bhinIyate, na tu ucyate / avagamanAzaktibhinayanaM vAcakatvAd anyA / tataH kAvyabalAdapi sthAyI nAvagantuM zakyaH / ata eva sthAyipadaM sUtre bhinnavibhaktikamapi muninA nopAttam / sthAyinA rasaniSpattiriti sthAyyeva 5 20 25
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 50 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / na tATasthyena nAtmagatatvena rasaH pratIyate notpadyate nAbhi 10 rasImavatIti vetyevaMrUpatayA / tataH prAk kathamapi na sthAyI pratIyate, vibhAvAdiyoga eva hyanukaraNarUpaH sa pratIyate / tena ratiranukriyamANA zRGgAra ityarthaH // idamapi na kSodakSamamiti bhaTTatotaH // tathA hi, anukaraNarUpo rasa ityuktaM na ca tad yuktam, yataH kiMciddhi pramANenopalabdhaM tadanukaraNamityucyate, yathaiva 'asau 5 surAM pibati' iti surApAnAnukaraNatvena payaHpAnaM pratyakSAvalokitaM pratibhAti / iha ca naragataM kiM tadupalabdhaM sad ratyanukaraNatayA mAtIti cintyam / taccharIraM niSThaM matizIrSakAdi romAJca gagadikAdi bhujAkSepavalanaprabhRti bhrUkSepakaTAkSAdikaM ca na razcittavRttirUpAyA anukAratvena kasyacit pratibhAti jaDatvena bhinnendri grAhyatvena bhinnAdhikaraNatvena ca tato vailakSaNyAt / mukhyAvalokane ca tadanukaraNapratibhAsaH na ca rAmagatAM ratimupalabdhapUrviMgaH kecit / yaccoktam - ' rAmo'yamityasti pratipattistadapi yadi tadAtve nizcitaM taduttarakAlabhAvibAdhakavaidhuryAbhAve kathaM na tattvajJAnaM syAt, bAghakasadbhAve vA kathaM na mithyAjJAnam | vAstavena ca vRttena bAdhakAnudaye'pi mithyAjJAnameva syAt / tena viruddhabuddhayasaMbhedAd' ityasat || nartakAntare'pi ca ' rAmo'yam' iti prati- 15 pattirasti / tatar rAmatvaM sAmAnyamityAyAtam / yatroktam - ' vibhAvAH kAvyAd anusaMdhIyante ' tadapi na vidmaH / na hi 'mameyaM sItA kAcid' iti svAtmIyatvena pratipattirnaTasya / tasmAt sAmAjikamatItyanusAreNa sthAyyanukaraNaM rasa iti zaGkukoktamapi nirastam // na ca munivacanamevaMvidhamasti sthAyyanukaraNaM rasA' ityalam !! pratItipakSe kakSIkriyamANe sA pratItiH paragatA svagatA afa dUSayannAha - na tATasthyeneti / raso yadi paragatatayA pratIyeta tat tATasthyameva syAt, na ca svagatatvena pratIyate / rAmAdicaritamayAt kAvyAdasau pratIyate / svAtmagatatvena ca pratItau karuNe duHkhitvaM syAt / tataH karuNaprekSAsu punaramavRttiH syAt / na ca sA pratItiryuktA sItAyAH sAmAjikaM prati, avibhAvatvAt / na ca kAntA sAdhAraNaM vAsanAvikAsaheturvibhAvatAyAM prayojakaM devatAdau 25 sAdhAraNIkaraNAyogyatvAt / na ca svakAntAsmaraNaM madhye saMvedyate / ye ca rAmAdInAM samudra setubandhAdayo vibhAvAste kathaM sAdhAraNyaM bhajeyuH / na ca tavato rAmaH smaryate'nanubhUtatvAt / yadi ca zabdAnumAnAdibhyastatpratItiriSyate tadA na lokasya rasopajanaH pratyakSAdiva / nAyakamithunamatipattau hi lajjAjugupsAspRhA 20 1
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra kAvyAdarzanA saMketasametaH vyajyate'pi tu kAvye nATaye cAbhighAto dvitIyena vibhAvAdisAdhAraNIkaraNAtmanA bhAvakatvavyApAreNa bhAvyamAnaH sthAyI saravodrekamakAJcAnandamaya saMvidvizrAntisaMtatvena bhogena bhujyata iti maTTanAyakaH / disvocitacittavRcyudayavyagratayA kA sarasatvakathApi syAt / tanna pratIniranu- 5 bhavasmRtyAdirUpA rasasya yuktA / etadevotpattAvapi dUSaNam / tato notpattirapi // nAbhivyajyata iti / zaktirUpasya hi zRGgArasya pUrva sthitasya pazcAdabhivyaktau viSayA tAratamyamavRttiH syAt / tatrApi ca ki svagato'bhivyajyate paragato veti pUrvavadeva doSa:, ityAha - api tu kAvya iti / doSAbhAvaguNAlaMkAramaye // 1 iti / caturvidhAbhinayarUpe || abhidhAta iti / ayamarthaH / kAvyAtmanaH 10. zabdasyAbhidhAbhAvanAbhogI kRtirUpAstrayo'zAH / tatra abhidhAyakatvaM vAcyaviSayaM, bhAvakatvaM rasAdiviSaye, bhogasvaM sahRdayaviSayamiti trayabhUnA vyApArAH / tatrAbhidhAyogo yadi zuddhaH syAt, tat tantrAdibhyaH zAstranyAyebhyaH zleSAcalaMkArANAM ko bhedaH / vRttivaicitryaM zrutiduSTAdivarjanaM ca akiMcitkaram / tena rasabhAvanAkhyo dvitIyo vyApAro, yadvazAd abhighApi vilakSaNA / sa ca vibhAvAdInAM 15 sAdhAraNIkaraNatvahetuH tena ca bhAvito raso bhogenAnubhavasmRtivilakSaNena savodrekAt prakAzo yasyAnandasya tanmayI yA saMvidvizrAntizcitsvabhAvanirvRtivizramaH saiva satavaM paramArthI yasya tena parabrahmAstrAda sabrahmacAriNeti yAvat / sa evAhaabhidhAbhAvanA cAnyA tadbhogIkRtireva ca / abhidhAdhAmatAM yAte zabdAtha liMkRtI tataH // varSo'zatrayamadhyAt [ 4 60 ullAsaH ] bhAvanAbhAvya eSo'pi zRGgArAdigaNo mataH / tadbhogIkRtirUpeNa vyApyate siddhimAnnaraH // 20 kiMtu ko'yaM bhogaH pratItyAdivyatiriktaH saMsAre, rasaneti cet, sApi pratItireveti bhogIkaraNavyApAraH kAvyasya rasaviSayo dhvananAtmaiva nAnyat 25 kiMcita, kevalaM nAmAntaram / niSpAdanAbhivyaktidvayAnabhyugame ca nityo vA sana vA rasaH syAdana] tRtIyA gatiH / na cApatItaM vastvastitAvyavahArayogyam / bhAvakatvamapi samucitaguNAlaMkAraparigrahAtmakamasmAbhireva vakSyate / kiM tadapUrvam ||3||
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4 40 umAsaH ] kaavyprkaashH| loke pramadAdibhiH kAraNAdibhiH sthAyyanumAne'bhyAsapATavavatAM kAvye nATaye ca taire kAraNatvAdiparihAreNa vibhAvanAdivyApAravavAdalaukikavibhAvAdizabdavyavahAryairmamaivaite zatrorevaite taTasthasyaivaite, na mamaite na zatrorete na taTasthasyaita" iti saMbandhaiMvizeSasvIkAraparihAraniyamAnavasAyAt sAdhAraNyena pratItairabhivyaktaH sAmAjikAnAM vAsanAtmatayA sthitaH sthAyI ratyAdiko niyatapramAgatatvena sthito'pi sAdhAraNopAyabalAt tatkAlavigalitaparimitapA~vabhAvavazonmiSitavedhAntarasaMparkazUnyAparimita pramadAdibhiriti / Adi-zabdAt kaTAkSa-bhujAkSepAdibhirnirvedAdibhizca vyabhicAribhiH kAraNAdibhiriti kAraNakAryasahakArirUpailiGgabhUtai kikI yA citta- 10 vRttistadanumAne'bhyAsavatAM nATaye'pi taireva pramadAdibhirvibhAvAdivyapadezyaiH sthAyI rtyaadirbhivyktH| kAvye'pi ca lokanATayadharmisthAnIyena svabhAvoktivakrotyAdibhakAradvayenAlaukikAsannamadhuraujasvizabdasamagraMmANavibhAvAdiyogAMdiyaM - meva rasanAvArtA yanmuniH kAvyArthAn bhAvayatIti bhaavH| asyaarthH| padArthavAkyArthI raseSveva paryavasyata ityasAdhAraNyAt pAdhAnyAca kAvyasyArthA rasAH / arthyante 15 bhAdhAnyenetyarthAH / na tu arthazabdo'bhidheyavAcI rasAdInAM svazabdAnabhidheyatvAt // vAsanAtmatayeti / ekaghanatApratItyA sarveSAmanAdivAsanAcitrIkRtacetasAM vAsanAsaMvAdAt // sAdhAraNopAyabalAditi / 'naTI vidUSako vApi' iti lakSitaprastAvanAvalokanena yo naTarUpatAdhigamastatpuraHsarapatizIrSakAdinA tatpacchAdanaprakAro'bhyupAyaH, alaukikabhASAdibhedalAsyAGgarApIThamaNDapagatakakSyAparigraha- 20 nATayadharmI sahitastasmin hi satyasyaivAtraivaitarkheva ca sukhaM duHkhaM ceti na bhavati matItiH, svarUpasya nihvavAd rUpAntarasya cAropitasya pratibhAsavizrAntivaikalyena svarUpe vizrAntyabhAvAt satyatadIyarUpaninavamAtra eva paryavasanAt / eSa sAdhAraNIbhAvasiddhayA rasacarvaNopayogitvena muninA parikaraH zritaH // aparimitabhAvena pramAtreti / sarvapramAtRNAM yo rasanIyaH sarvapramAtRtAva- 25. lambanenaiva rasyate, ata eva nATakamaNDapAntaHbhaviSTAH sarva hRdayasaMvAdabhAjo bhavantItyucyate / tathA nijasukhAdivivazazca kathaM vatsvantare saMvidaM vizramayediti tatpatyUhaLyapohanAya pratipadArthaniSThaiH sAdhAraNyamahimnA sakalayogyatvasahiSNubhiH zAdaviSaya yairAtodhamAnacitramaNDapavigyagikAdibhiruparamanaM zrita,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [4 ca0 ullAsaH ] bhAvena pramAtrA sakalasahRdayasaMvAdabhAjA sAdhAraNyena svAkAra ivAbhimo'pi gocarIkRtazcaya'mANataikamANo vibhAvAdinIvitAvadhiH pAnakarasanyAyena caryamANaH pura iva parisphuranhRdayamiva pravizansarvAGgINamivAliGgamanyat sarvamiva tirodadhadbrahmAnandAsvA". damivAnubhAvayannalaukikacamatkArakArI zRGgArAdiko rasaH / . ___ sa ca na kAryaH / vibhAvAdivinAze'pi tasya saMbhavaprasaGgAt / nApi jnyaapyH| siddhasya tasyAbhAvAt / api tu vibhAvAdimi. ya'JjitacarvaNIyaH / kArakajJApakAbhyAmanyat kva dRSTamiti cedna kacid dRSTamityalaukikatvasiddhabhUSaNametanna dUSaNam / carvaNAni pattyA tasya niSpattirupacariteti kAryo'pyucyatAm / laukika- 10 yenAdayo'pi hRdayavaimalyaprAptyA sahRdayIkriyate // caya'mANatekaprANa iti / caLamANakasAro, na tu siddhasvabhAvo, na ca carvaNAtiriktakAlAvalambI, ata evaM vibhAvAdijIvitAvadhiH / tadastyAsvAdAtmA pratItiryasyAM ratireva bhAti / tata eva vizeSAntarAnupahitatvAt sArasanIyAsato na laukikI, na mithyA, nAnivAcyA, na laukikatulyA, na tadAroparUpeti / saMkSepazcAya-mukuTapatizIrSakAdinA 15 tAvannaTadirAcchAdhate, gADhamAktanasaMvitsaMskArAca kAvyabalAnIyamAnApi na tatra rAmadhIvizrAmyati / tata evobhayadezakAlatyAgaH / romAzcAdayazca bhUyasA ratipratItikAritayA dRSTA naTe dezakAlAniyamena ratiM gamayanti, yasyAM svAsmApi tadvAsanAvavAdanubhaviSTo'ta eva na taTasthatayA ratyavagamaH / na ca niyatakAraNatayA yenArjanAbhiSvAdisaMbhAvanA, na ca niyataparAtmaikagatatayA yena 20 duHkhadveSAdhudayaH, tena sAdhAraNIbhUtA saMtAnavRttarekasyA eva vA saMvido gocarIbhUtA ratiH zRGgAraH / sAdhAraNIbhAvanA ca vibhAvAdibhiH / na kArya iti / vibhAbAdayo na rasaniSpattihetavastadodhApagame'pi rasasaMbhavamasaGgAda, nApi jJaptihetava: prameyabhUtasya kasyacit siddhasya rasasyAbhAvAt // alaukikatyasiddheriti / alaukika evAyaM carvaNopayogI vibhaavaadivyvhaarH| sa eva ca bhUSaNaM, pAnakarasAsvAdo'pi 25 kiM drAkSAmaricAdiSu dRSTa iti tatsamAno'yam // nanvevaM raso'prameyaH syAt / evametat / rasyataikamANo hyasau na prameyAdisvabhAvaH / tarhi sUtre niSpattiriti katham ? / neyaM rasasya, api tu tadviSayAyA rasanAyAH / tabhiSpattyA tu tadekAyattajIvitasya rasasya niSpavirupavaryata ityAha
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 10 [10 ullAsaH ] kaavyprkaashH| pratyakSAdipramANatATasthyAvabodhazAli mitayogijJAnave saMsparzarahitasvAtmamAtraparyavasitaparimitetarayogisaMvedanavilakSaNalokottarasvasaMvedanagocara iti pratyeyo'pyabhidhIyatAm / tadgrAhakaM cai na nirvikalpakam / vibhAvAdiparAmarzapradhAnatvAt / nApi savikalpyazvayaMmANasyAlaukikAnandamayasya tasya svasaMvedanasiddhatvAt / / ubhaiMyAbhAvasvarUpasya cobhayAtmakatvamapi pUrvavallokottaratAmeva gamayati na tu virodhamiti shriimdaacaaryaabhinvguptpaadaaH|| __ vyAghrAdayo vibhAvA bhayAnakasyeva vIrAdbhutaraudrANAm , azrupAtAdayo'nubhAvAH zRGgArasyeva vIrakaruNabhayAnakAnIMm , cintAdayo vyabhicAriNaH zRGgArasyeva vIrakaruNabhayAnakAnAmiti pRthaganaikAntikatvAt sUtre militA nirdissttaaH| viyadalimalinAmbugarbhameghaM madhukarakokilakUjitairdizAM zrIH / dharaNirabhinavAGkurAGkaTaGkA bhaNatipare dayite prasIda mugdhe // 28 / / ityAdau,parimRditamRNAlImlAnamaGgaM pravRttiH ____15 kathamapi parivAramArthanAbhiH kriyAsu / carvaNAniSpattyeti / sa ca laukikapatyakSAnumAnAgamopabhAnAdipramANajanitaratyAghavabodhAt tathA taTasthaparasaMvittizAliyogijJAnAt sakalavaiSayikoparAgazunyAtmArAmAvahitaparayogigatasvAnandaikaghanAnubhavAcca viziSyata ityAha-laukikapratyakSAdIti / laukikAd AsvAdAd yogiviSayAcAnya evAyaM rasAsvAdaH, yato vimA- 20 vAdicarvaNA tatkAlasAraivoditA, na prAparakAlAnubandhinI / jAtigotrAdivizeSaparAmarzanarahitaM jJAnaM nirviklpm| vibhAvAdisaMyogAd rasanA niSpacate, atastathAvidharasanAgocaro lokottarA'rthoM rasa iti tAtparya munisUtrasyetyabhinavaguptapAdAH / tato'bhivyajyante rasAH pratItyaiva rasyante / tatrAGgitvenAbhivyaktI dhvaniH, anyathA tu rsvdaadhlNkaarH| vibhAvAnAmanubhAvAnAM vyabhicAriNAM ca 25 pRthak pRthag raseSu niyamo nAsti, vyabhicArAt / sAmagrI tu na vyabhicAri. NItyAha - vyAghrAdayaH iti / yatrApi vibhAvAnAmanubhAvAnAM vyabhicAriNAM vA pradhAnatvena vivakSitAnAM kevalAnAmevopAdAnaM tatrApyaucityAd anyatamadvayAkSepaH, yathA - 'viyadali' iti / atra ca mukhyArthabAdhAdhabhAvAnmadhyakakSA (1) lakSaNAyA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH kalayati ca himAMzorniSkalaGkasya lakSmImabhinavakaridantacchedai pANDuH kapola: / / 29 / / [ 4 ca0 ullAsaH ] ityAdI, dUrAdutsukamAgate vivalitaM saMbhASiNi sphAritaM saMzliSyatyaNaM gRhItavasane kiMcAzcita bhrUlatam / mAninyAzvaraNAnativyatikare bASpAmbupUrNakSaNaM cakSurjAtamaho mapaJcacaturaM jAtAgasi preyasi // 30 // ityAdau ca yadyapi vibhavAnAmanubhAvAnAmautsukyavIDAharSakopAsUyAprasAdAnAM ca vyabhicAriNAM kevalAnAmevAsti sthitiH, tathApyeteSAmasAdhAraNatvamityanyatamadvayAkSepakatve sati nAnaikA ntikatvamiti / tadvizeSAnAha zRGgArahAspakaruNaraudravIrabhayAnakAH / bIbhatsAdbhutasaMjJau cetyaSTau nATye rasAH smRtAH // 29 // 5 10 15 , 20 stRtIyasyA abhAvAdabhiSA dhvananaM ceti dvAveva vyApArau, ata evAbhidhAmUlatvam // est bandhaH // praNatipara iti viSayasaptamI || IkSagamiti / IkSaNavyApAre IkSaNazabdaH // anyatama iti / vibhAvApekSapAnubhAvavyabhicAriNAM anubhAvApekSayA vibhAvavyabhicAriNAM, vyabhicAryapekSayA ca vibhAvAnubhAvAnAmanyatamatvam / tathA hi ' viyadali ' ityAdau vibhAvabhUtasya saundaryasyAnugatatvena 'prasIda ' iti padamahimnAnumAtra vargoM, mugdhapadAcca vyabhicArivargo bhAti / ' parimRdita' ityAdau cAGgamlAnatvAderanubhAvasyAnugatyA pravRttiH / ' kathamapi ' iti padArpito'bhilASacintau - tsukyaglAnyALasyAdirmyabhicArI vibhAvaya bhAti / vyabhicAriNAM ca prAdhAnyaM tadvibhAvAnubhAvamA dhAnyakRtam, yathA-'dUrAdutsukam ' iti / atrautsukyAdervyabhicAriNo'nugatatvena ' rAd' ityAdipadArpitaH sahasAmasaraNAdirUpo'nubhAvaH ' preyasi ' iti vibhAvazva prakAzate / evaM dvayaprAdhAnye sarvaprAdhAnye'pyudAhAryam / kiMtu sarvamAnya eva rasAsvAdotkarSaH / taca prabandha eva, muktakeSu tu kalpyate // naikAntikatvamiti na vyabhicAraH / / 27-28 // 25 zRGgAreti / sakaLajAtimulabhatvena hRdyatayA ca pUrvaM zRGgArastadanugAmI ca aat hAsyastadviparItaH karuNaH / tatastannimittamarthapradhAno raudraH / kAmArthaM .
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra [4. ullAsaH] kAvyaprakAzaH / tatra aGgArasya dvau bhedau, saMbhogo vipralambhazceti / tatrAyaH prsprovloknaalinggnaadhrpaanpricumbnaathnntbhedtvaadpricchedy ityeka eva gaNyate / yathA zUnyaM vAsagRhaM vilokya zayanAdutthAya kiMcicchanainidrAvyAjamupAgatasya suciraM "nirvarNya patyurmukham / vizrabdhaM paricumbya jAtapulakAmAlokya gaNDasthalI lajjAnamramukhI piyeNa hasatA bAlA ciraM cumbitA // 31 // yodharmamUlatvAd dharmapradhAno vIraH / tasya bhItAbhayadAnasAratvAt tato bhayAnakaH / tadvibhAvasIdhAraNyasaMbhAvanAt tato bIbhatsaM itIyada voreNAkSiptam / vIrasyAnte / 'dbhutaH phalamiti tato'dbhutaH / sarve cAmI sukhapradhAnAH, svasaMvicarvaNArUpa. 10 syaikaghanasya prakAzasya AnandasAratvAt / tathA khekaghamazokasaMvicarvaNe'pi loke strIlokasya hRdayavizrAntiH, antarAyazUnyavizrAnti zarIratvAt / avizrAntirUpataiva ca duHkham / ata eva kAphlaiirduHkhasya cAcalyameva prANatvenoktaM rajovRttitAM vadadbhiriti AnandarUpatA sarvarasAnAm // aSTAviti / eta evoparaJjakA iti bhaavH| tenArdratAsthAyikaH sneho rasa ityasat / sneho bhaktirvAtsalyamiti ratereva 15 vizeSAH / tena tulyayoranyonyaM ratiH snehaH, anuttamasyottame ratirbhaktiH; uttamasyAnuttame ratirvAtsalyamityAdau ca bhAvasyaivAsvAyatvam // tatreti / teSu madhye // zRGgArasyeti / strIpuMsamAlyatuzailapurahaya'candrapavanodhAnAdhAlambanodIpanarUpavibhASA:, pulakasvedakaTAkSAdyanumAvAH, jugupsAlasyaugyavarjavyabhicArikA yunoH pArambhAdiphalaparyantavyApinI sukhottarA parasparAsthAbandhAmikA ratiH sthAyI 20 bhAvazcaya'mANatekapANaH zRGgAro rasaH / upacArAtu saMmogazRGgAraH, lajjAdhainiSiddhAnyapi iSTadarzanAdIni kAminau yatra sNbhuktH| saMbhoge'pi na ced virahAvar3A tadA svAdhIne'nukUle vAnAdara eva syAt / yataH sulabhAbamAnI madanaH / tathA hyabhilaSyamANaM vastu prAptaM cet kA'bhilASaH / tena prAptaM prAptamapahAritamitra, mataM . [gataM ] prAptamityevaM paraMparAkrameNa vardhiSNurayaM kAmaH parAM prItiM vanoti / ava 25 eva tadazAdvayamIlane sAtizayazcamatkAro muktakeSvapi / yathA 'ekasmiJ zayane parAGmukhatayA cItottaraM tAmyatoH' iti // cumbanAdItyAdipadAd jalakrIDAcandropavanAdi /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [4 ca0 ullAsaH ] tathA tvaM mugdhAkSi vinaiva kandhulikayA dhatse manohAriNI lakSmImityabhidhAyini priyatame tadvITikAsaMspRzi / zayyopAntaniviSTasasmitasakhInetrotsavAnandito niryAtaH zanakairalIkavacanopanyAsamAlIjanaH // 32 // aparastu abhilASaviraheNUMpravAsazApahetuka iti paJcavidhaH // krameNodAharaNAni- ' premAH praNayaspRzaH paricayAdudgADharAgodayAstAstA mugdhazo nisargamadhurAzceSTA bhaveyurmayi / yAsvantaHkaraNasya bAhyakaraNavyApArarodhI kSaNA.. dAzaMsAparikalpitAsvapi bhavatyAnandasAndro layaH // 33 // anyatra vrajatIti kA khalu kathA nApyasya tAhaka muhRd yo mAM necchati nAgatazca heha hA ko'yaM vidheH prkrmH| ityalpetarakalpanAkavalitasvAntA nizAntAntare bAlA vRttavivartanavyatikarA nApnoti nidrAM nizi // 34 // 15 eSA virhotknntthitaa| sA patyuH prathame'parAdhasamaye sakhyopadezaM vinA no jAnAti savibhramAnavalanAvakroktisaMsUcanam / vITikAH kaJcukagrathanAni / sasmitA yA sakhI saiva netrotsavaH // apara iti vipalambhakAraH / sukhAsvAdanalobhena vizeSeNa palabhyate AtmAtreti / 20 dvayorapyanyonyaM ratyutpattAvapi kuto'pi hetoraNAptasamAgamo'bhilASavipralambho yathA vatsarAja - ratnAvalyoH / virahavipralambhastu khaNDitayA prasAdyamAnayApi prasAdamavajantyA, tataH pazcAt taptayA virahotkaNThitayA saha / ISyAvipalambhastu praNayakhaNDanAdinA khaNDitayA saha / pravAso bhinnadezatvaM, tadvipralambhaH proSitamartRkayeti vibhAgaH / karuNavipralambhastu karuNa eva, yathA ratipralApeSu 'hRdaye 25 vasasIti masmiya' ityAdau // premArdA ityanuvAdena paricayAd udgADharAgodayA bhaveyuriti vidheyam / layastanmayatvam // nizAnto'ntaHpuram / sakhyurbhAvaH sakhyaM, tenopadezaH //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ ca0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / svacchairacchakapolamUlagalitaiH paryastanetrotpalA bAlA kevalameva roditi luThallolAlakairazrubhiH // 35 // prasthAnaM valayaiH kRtaM priyasakhairatrairajasraM gataM dhRtyA na kSaNamAsitaM vyavasitaM cittena gantuM puraH / yAtuM nizcitacetasi priyatame sarve samaM sthitA gantavye sati jIvita priya suhRtsArthaH kimu tyajyate // 36 // tvAmA likhya praNayakupitAM dhAturAgaiH zilAyAmAtmAnaM te caraNapatitaM yAvadicchAmi kartum / astraistAvanmuhurupacitairdRSTirAlupyate me krUrastasminnapi na sahate saMgamaM nau kRtAntaH // 37 // hAsyAdInAM krameNodAharaNAni - AkuJcca pANimazuciM mama mUrdhni vezyA mantrAmbhasAM pratipadaM pRSataiH pavitre / 5 yanmuniH - ISadvikasitairgaNDaiH kaTAkSaiH sauSThavAnvitaiH / alakSitadvijaM dhIramuttamAnAM smitaM bhavet // AkucitAkSiNDaM yat sasvanaM madhuraM tathA / kAlAgataM sAsyarAgaM tad vai vihasitaM bhavet // asthAnahasitaM yat tu sAzrunetraM tathaiva ca / utkampitAMsakazirastaccApahasitaM bhavet // 10 tArasvaraM tithUkamadAt mahAraM hA hA hato'hamiti roditi viSNuzarmA || 38 // jIvita priya ityAmantraNapadadvayaM priyeti tu suhRdvizeSaNe // priyasakhairiti atra vizeSaNaM na vAcyam // 'hAsyAdInAmiti / varNadezakA lava yo vaiparItyAd vikRtaveSa narta nagatyanukaraNAsatpralApavibhAvo nAsauSThaspandasvedAsyarAga pArzvagrahaNAdyanubhAvaH trapAvahitthAsyAdivyabhicArI hAsaH sthAyI hAsyaH / sa cottamamadhyamAdhameSu smitahasitA- 20 pahasitairAtmastha stridhA / tathA smitAdInAM saMkrAnti jAtairha sitApahasitA tihasitaiH yadA paraM hAsayati tadA parastho'pi / 15 25
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [4 10 ullAsA ] hA mAtastvaritAsi kutra kimidaM hI devatAH kAziSo dhikmANAnpatito'zani tavahaste'GgeSu dagdhe dRzau / ityaM ghargharamadhyarudakaruNAH paurAGganAnAM girazcitrasthAnapi rodayanti zatadhA kurvanti bhisIrapi // 39 // kRtamanumataM dRSTaM vA yairidaM gurupAtakaM manumapazubhinirmaryAdairbhavadbhidAyudhaiH / narakaripuNA sArdha teSAM sabhImakirITinAmayamahamamRGamedomAMsaiH karomi dizAM balim // 40 // kSudrAH saMtrAsamete "vijahata harayaH kSuNNazakremakumbhA / yuSmadeheSu lajjAM dadhati paramamI sAyakA niSpatantaH / . 10 saumitre tiSTha pAtraM tvamasi nahi ruSAM nanvahaM meghanAdA "kiMcitsaMrambhalIlAniyamitajaladhi rAmamanveSayAmi // 41 / / iSTAniSTaviyogayogavibhAvo daivopAlambhaniHzvAsasvarabhedAzrupAtavaivarNyapalayastambhakampabhUluThanAdhanubhAvo nirvedaglAnicintAviSAdacaraNAdivyabhicArI zokasthAyI karuNaH // dArApahAradezajAtyabhijanavidyAnindopahAsAdhikSepAdi- 15 vibhAvo netrarAgabhRkuTIkaraNadantauSThapIDanahastAnaniSpeSazastrasaMpAtapaharaNarudhirAkarSaNAyanubhAva auyyAvegotsAhAdivyabhicArI krodhasthAyibhAvo raudraH / utsAhotra vyabhicArI, krodhasya prAdhAnyena rasanIyatvAt / asya codriktaM hantRtvam / yeSAM uddhatAstadveSadhAriNo ye naTAste prakRtizcarvaNodayahetuH / bhImAdayo hi svabhAvakrodhanavAd uddhatAH, tadanukAriNi naTe raudra AsvAdya iti te'sya prakRtiH // 20 pratinAyakagatanayavinayAdhyavasAyapratApavikramAdhikSepAdivibhAvaH sthairyagAmbhIryatyAgAdhanumAvaH smRtyaugyadhRtigarvAma divyabhicArI utsAhaH sthAyI dharmadAnayuddhamedAda tridhA vIraH / yanmuniH-- dAnavIraM dharmavIraM yuvIraM tathaiva ca / rasaM vIramapi prAha brahmA trividhameva hi // raudramamatA[? paM]prAdhAnyAd anucitayuddhAdyapi iti mohavismayaprAdhAnyam / iha ca patyaGkanimanavAM svalpasaMtoSaM cApAsya yastattvanizcayarUpo'saMmohAdhyavasAyaH sa evotsAhaheturiti bhedaH / pretAdivikRtasvarazravaNatadavalokanasvajanavAndhavavadhAdidarzanazUnyagRhAraNyAdivibhAvaM caladRSTikarakampahRtpAdaspandakaNThauSThazuSkatA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ bai0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / grIvAbhaGgAbhirAmaM muhuranupatati syandane daittadRSTiH pazcArdhena praviSTaH zarapatanabhayAd bhUyasA pUrvakAyam / zaiSpairardhAvalIDhaiH zramavinRtamukha zibhiH kIrNavama pazyodagraptatvAdviyati behutaraM stokamurvyA prayAti // 42 // utkRtyotkRtya kRttiM prathamamatha pRthUtcchophabhUyAMsi mAMsAnyasa sphik pRSTha piNDadyAdyavayavasulabhAmyugrapUtIni jagdhvA / AttasmAyvantranetraH prakaTitadazanaH pretaraGkaH karaGkAdaGkasthAdasthisaMsthaM sthapuTagatamapi kravyamavyagramatti ||43|| . citraM mahAneSa baitAvatAraH ka kAntireSAbhinavaiva bhaGgiH / lokocaraM dhairyamaho prabhAvaH kApyAkRtinUtana eSa sargaH // 44 // eSAM sthAyibhAvAnAha- ratihasazca zokazca krodhotsAho bhayaM tathA / jugupsA vismayazceti sthAyibhAvAH prakIrtitAH ||30|| spaSTam / vyabhicAriNo brUte 5 10 15 nirvedaglAnizaGkAkhyAstathAsyAmadazramAH / AlasyaM caiva dainyaM ca cintA mohaH smRtirdhRtiH // 31 // dhanubhAvaM zaGkApasmAratrAsAdivyabhicAri bhayaM sthAyibhAvo bhayAnakaH / ahRdyapUtivraNakITAdidarzanazravaNa vibhAvo'GgasaMkocananAsAmukha vikUNanAcchAdana niSThIvanAdhanubhAvo'pasmArauyyamohagadAdivyabhicArI jugupsAsthAyibhAvo bIbhatsaH // 20 iSTadarzanAdimAyendrajAla | divibhAvo netra vistAraromAJcAzrusvedasAdhuvAdadAnAdyanubhAvo harSAvegajaDatAdivyabhicarI cittavistArAtmA vismayaH sthAyibhAvo rasanIyatAM gato'dbhuto rasaH // narakariNA viSNunA // 29 // ratirhAseti / sthAyitvameSAmeva / jAta eva hi janturiyatIbhiH saMvidbhiH parIto 25 bhavati / kevalaM kasyacita kAcid adhikA cittavRttiH kAcid UnA, kasyacid ucitaviSayaniyantritA, kasyacid anyathA / ratyAdayo hi saMpAditasvakartavyatayA lInaphalpA api saMskArazeSatAM nAtivartante, vastvantaraviSayasya ratyAderakhaNDanAt // bhAvayanti vyApnuvanti sAmAjikAnAM mana iti bhAvAH / sthAyino vyabhicAriNazca / nirvedaH svAvamAnanaM, glAnirbalApacayaH, zaGkAniSTotprekSA, asuyAkSamA, 30
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [4 ca. ullAsaH ] bIDA capalatA harSa Avego jaDatA tthaa| garyo viSAda autsukyaM nidrApasmAra eva ca // 32 // suptaM "vibodho'mrssshcaapyvhitthmthogrtaa| matiyAdhistathonmAdastathA maraNameva ca // 33 // trAsazcaiva vitarkazca vijJeyA vyabhicAriNaH / / trayastriMzadamI bhAvAH samAkhyAtAstu nAmataH // 34 // nirvedasyAmaGgalamAyasya prathamamanupAdeyatve'pyupAdAnaM vyabhicAritve'pi sthAyitAbhidhAnArtham / tena nirvedasthAyibhAvo'sti zAnto'pi navamo rasaH / mada AnandasaMmohasaMbhedaH zaGgArAdibhiH, manasaH kriyAvidveSa AlasyaM, iAta- 10 kartavyatAyAmanAloco mohaH / AvegaH saMbhramaH, jaDatArthApatipattiH, garva: parAvajJA, vipAdo manaHpIDA, autsukyaM kAlAkSamatvaM, nidrA manaHsaMmIlanaM, apasmAra AvezaH, suptaM nidrAyA gADhAvasthA, vivodho vinidratvaM, amarSaH praticikIrSA, na bahisthaM cittaM yatra pRSodarAditvAd avahitthamavAhitthA vA iGgitAkAraguptiH, matirarthanizcayaH, unmAdaH cittasya viplavaH / maraNamiti 15 AdIrghakAlapatyApattiriti kecit / 'mRG prANatyAga' iti dhAtvarthavicArAd viSabhakSaNapAzabandhAdItyanye / vitarkaH sNbhaavnaa| vividhamAbhimukhyena sthAyidharmopajIvanena svadharmArpaNena ca carantIti vyabhicAriNaH / te hi cittavRttivizeSA janmamadhye samucitavibhAvAbhAvAd na bhvntypi| tathA hi kRtarasAyanasya glAnyAlasyAdayo na bhavantyeva / yasyApi vA syurvibhAvabalAttasyApi hetukSaye 20 kSIyamANAH saMskArazeSatAM nAnubadhnantyeva / / nAmatastrayastriMzaditi, saMkhyAvacanaM niyamArtham / tenAnyeSAmatraivAntarbhAvaH / yathA, udvegasya nirvede, dambhasyAvahitthe, kSuttRSNAdeglAnyAdau / eSAM vibhAvAnubhAvAH svymuuhyaaH| tathA hi vyAdhyapamAnAdhikSepadAriSTaviyogatADanatattvajJAnAdi vibhAvo ruditaniHzvasitAnupAdeyatAdhanubhAvo nirvedaH / evamanye'pi // 30-34 // ___ zAnto'pIti / vairAgyapAktanaparipAkaparamezvarAnugrahAdhyAtmarahasyaparamAtmaparizIlanAdivibhAvo yamaniyamamokSazAstracintanAdyanubhAvo dhRtismRtima tyAdivyabhicArI viSayAbhilASakSaya[:] sarvatonivRttirUpo nirvedaH sthAyIbhUto
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 60 ullAsaH ] yathA aho vA hAre vA kusumazayane vA dRSadi vA maNau vA koSThe vA balavati ripau vA suhRdi vA / tRNe vA~ straiNe vA mama samadRzo yantu divasAH arguerror ziva ziva ziveti malapataH || 45 // raiMtirdevAdiviSayA vyabhicArI tathAJjitaH || 35 // bhAvaH proktaH kAvyaprakAzaH / AdizabdAnmunigurunRpaputrAdiviSayA / kAntAviSayA tu vyaktI zRGgAraH / udAharaNam -- 55 anuraagmI te kAlakUTamapi me mahAmRtam / apyupAttamamRtaM bhavadvapurbhedavRtti yadi rocate na me ||46 // rasyamAnatAkRtapoSaH zAnto rasaH // nanu tatra hRdayasaMvAda [[]bhAvAd rasyamAnatA na yuktA / nivRttaviSayecchAsarakAle pratIyamAno'pi na sarvasya zlAghAspadam / naivam, vItarAgANAM zRGgAro na labhya iti so'pi rasatvAccyavatAm / na ca dharmavIressyAntarbhAvo 15 yuktaH / vIrasya hyutsAho'hamevaMvidha ityevaMrUpAbhimAnamayo'sya cAhaMkAraprazama evaikaM rUpamatIhAmayatva nirIhatvAbhyAmatyantaM tayorvirodhaH / AdhikAritvena tu zAnto raso na nibadhya iti candrikAkAraH / anye tu cittavRttizama evAsya sthAyIti manyante / taca asat abhAvasya prasajyapratiSedharUpatve cetovRttitvAbhAvena bhAvatvAyogAt / paryudAse tvasmatpakSa evAyam / tacca bhaTTatotena kAvyakautuke'bhinavaguptena ca tadvRttau nirNItam / " 20 10 evaM sIdatyasmin mana iti vyutpatteH satvaguNotkarSAt sAdhutvAcca prANAtmakaM vastusavama / athavAnupahataM manaHsattvam / tatrabhavAH sAntrikA mAvAH stambhasvedaromAJcasvarabhedaka pavaivarNyA pralayA aSTau / stambho viSTabdha vetanatvam / prakarSeNa prANanilIneSvindriyeSu layaH pralayaH / te cAntarAlikabhAvazasanAtmakavikAra- 25 rUpatvAccharIradharmA bAhyA anubhAvAH / apIti pRthag noktaH / yad dhanikaH 1 " 'pRthagbhAvA bhavantyanye'nubhAvatve'pi sAttvikAH | rasadhvanimuktvA bhAvadhvanimAha - ratirdeveti / yadA ratirvyabhicArI codriaratri pratipannau camatkArAtizaye prayojakau syAtAM tadA tau bhAvadhvanI ityAha - aJjita iti / aGgitvena vyaJjito bhAva eva na punA rasaH // 30
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kAvyAdarza nAmasaMketasametaH haratyayaM saMprati hetu reSyataH zubhasya pUrvAcaritaiH kRtaM zubhaiH / zarIrabhAjAM bhavadIyadarzanaM vyanakti kAlatritaye'pi yogyatAm // 47 // evamanyadapyudAhAryam / vyabhicArI yathA jAne koparAGmukhI priyatamA svapne dRSTA mayA mA mAM saMspRza pANineti rudatI gantuM pravRttA tataH / no yAvatparirabhya caukazatairAzvAsayAmi priya bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrArdaridraH kRtaH // 48 // atra vidhiM pratyasuyA / [ 4 ca0 ullAsaH ] 'paryApta puSpastacakastanIbhyaH sphuratpravAlauSTha manoharAbhyaH / latAvadhUbhya staravo'pyavApurvinamra zAkhAbhujabandhanAni // 5 tadAbhAsA anaucityapravartitAH / stuma ityAdyanugataM tadAbhAsA rasAbhAsA bhAvAbhAsArthaM / tatra rasAbhAso yathAstumaH kaM vAmAkSi kSaNamapi vinA yaM na ramase vilebhe kaH prANAnraNamakhamukheyaM mRgayase / suneko jAtaH zazimukhi yamAliGgasi balAtapaHzrIH kasyaiSA madananagari dhyAyasi tu yam // 49 // atrAne kAmukaviSayamabhikASaM tasyAH bahuvyApAropAdanaM vyanakti / bhAvAbhAso yathArAkAsudhAkaramukhI taralAyatAkSI sI smerayauvanataraGgitavibhramAsyA / afer karomi vidadhe kathamatra maitrIM tatsvIkRtivyatikare ka ivAbhyupAyaH ||50|| atra cintA, anaucityapravartitA / evamanye'pyudohAryAH || pratyasUyeti / vipralambharasasadbhAve 'pyasUyAsthiticamatkArakRta evAsvAdAtizayaH // abhilASamiti / parasparAsthAnandhAmikAyA hi rateH zRGgAratvamuktam / atra tu kAmanAbhilASamAtrarUpA ratirvyabhicAribhAvo na sthAyI / evaM hAsyAdyAbhAso'pi // atra cinteti / anyonyAnurAgAdyabhAvenAnaucityam / etaca bhRGgArAnukRtizabdaM 25 prayuJjAno munirapi sUcitatrAn / AbhAso'nukRtiramukhyateti eko arthaH, tena nirindriyeSu tiryagAdiSu cAropaNAt tadAbhAsaH, yathA - 10 15 20
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 [40 ullAsaH] bhAvasya zAntirudayaH saMdhiH zavalatA tathA // 3 // krameNodAharaNAni. tasyAH sAndravilepanastanataTaprazleSamudrAGkitaM ki vakSazcaraNAnativyatikaravyAjena gopAyyate / ityukte kva tadityudIrya sahasA tatsaMpamASTuM mayA . 5 sAzliSTA rabhasena tatsukhavArthAsyAzca tadvismRtam // 51 // atra kopsy| ekasminzayane vipakSaramaNInAmagrahe mugdhayA saMghaH kopaparAGmukhaglapitayA cATUni kurvazcapi / AvegAdavadhIritaH priyatamastUSNIM sthitastekSaNAda mA bhUtsupta ivetyamandavalitagrIvaM punarvIkSitaH // 52 // atrautsukysy| usiktasya tapAparAkramanidherabhyAgamAdekataH satsaGgapriyatA ca vIraramasotphAlazca mAM krsstH| . vaidehIparirambha aiSa ca muhuzcaitanyamAmIlayan AnandI haricandanenduziziraH snigdho ruNayanyataH // 53 // atrAvegaharSayoH / kvAkArya zazalakSmaNaH ka ca kulaM bhUyo'pi dRzyeta sA doSANAM prazamAya me. zrutamaho kope'pi kAntaM mukham / - kiM vakSyantyapakalmaSAH kRtaSiyaH svapne'pi sA durlabhA cetaH svAsthyamupaihi kaH khalu yuvA dhanyo'dharaM dhAsyati // 54 // atra vitatsuikyamatismaraNazaGkAdainyadhRticintAnAM shaibltaa| tirathoryathA'madhudvirephaH kusumaikapAtre papau miyAM svaamnuvrtmaanH|' ityAdau / atra saMbhogAbhAsaH / / bhAvAbhAso yathA - 'svatkaTAkSAvalI lIlAM vilokya sahasA priye / ___ vanaM prayAtyasau vrIDAjaDadRSTirmagIjanaH / / ' bhAvasyeti / vyabhicAriNaH / bhAvazAntibhAvodayabhAvasaMdhibhAvazavalatAzAlakSyakramavyAyAH // udayAvasthApayuktazcamatkAro yayA - ' ekasminniti / atra vyabhicAriNaH prazamAvasthApi // supta iti prArthanAparAGmukhaH / vyabhicAriNoH 30 20 25
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 4 0 ullAsaH ] bhAvasthitistUktau / udAhRtA ca 'jIne kopaparAGmukhI' ityAdinA / mukhye rase'pi te'GgitvaM prApnuvanti kadAcana / te bhAvaprazAntyAdayaH / aGgitvaM rAjAnugata vivAhapravRttabhRtyavat / anusvAnAbhasaMlakSyakramavyaGgayasthitistu yaH // 37 // zabdArtho bhayazaktyuttha stridhA sa kathito dhvaniH / zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgayo 'rthazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgaya ubhayazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgyaceti trividhaH / tatra - alaMkAro'tha vastveva zabdAyatrAvabhAsate ||38|| pradhAnatvena sa jJeyaH zabdazaktyudbhavo dvidhA / vastvevetyalaMkAraM vastumAtram / Ayo yathA saMdhireva carvaNAspadam, yathA - usikasyeti // sthitistUkteti ratirdevAdiviSayA vyabhicArI tathAJjitaH ' ityAdau ' jAne kopaparAGmukhI ' ityudAhRtA ca // nanu, vibhAvamukhenAdhyadhika camatkAro dRzyata iti taddhvanirapi vAcyaH / naivam vibhAvAnubhAvau svazabdAvAcyA veva, taccarvaNApi cittavRttiSveva paryavasyatIti na rasabhAvebhyo'dhikaM carvaNIyam ||36|| , A 5 10 15 nanu, vibhAvAnubhAvavyabhicArisaMyojanoditasthAyipratipattikasya pramAtuH sthAyyaMza carvaNAkRta evAsvAdaH, tat kathaM bhAvazAntyAdInAmaGgitvamityAha - mukhye rase'pIti // evaM vivakSitAnyaparavAcyasya dhvaneralakSyakramavyaGgayaM bhedaM vicArya lakSyakramamAha - anusvAnamiti / anusvAno'nuraNanam / tatsadRzIghaNTAyA dhanuraNanamabhi- 20 ghAtajazabdApekSayA krameNaiva bhAti // AdyapardhamanuvAdarUpam / hetutvenopAttaM / zabdazaktimUlam | anuraNanena rUpo rUpaNAsAdRzyaM yatra tAdRg vyaGgayaM yatra dhvanau sa tathA // 37 // tatreti / triSu / yadyapi zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgaye zabda eva vyakSakastathApyarthasyApi sahakAritA astyeva, anyathA ajJAtArtho'pi zabdastadvya- 25 akaH syAt / zabdazastu kevalaM vyaJjakatve mukhyatvamityAha - pravAnatveneti analaMkAramiti / alaMkArarUpAbha | venopalakSitaM vastumAtram / mAtragrahaNena hi rUpAntaraM nirAkRtam / yastu svapne'pi na svazabdavAcyo, na ca laukikaH, kiM tu zabdasamayamANahRdaya saMvAdivibhAvAnumAna samucitamA gviniviSTaratyA divAsanA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 (40 ullAsaH ] kaavyprkaashH| ullAsya kRSNakaravAlanavAmbuvAhaM devena yena jaraThojitagajitena / nirvApitaH sakaLa eva raNe ripUNAM dhArAjalaistrijagatijvalitaH pratApaH // 55 // atra vAkyasyAsaMbaddhArthAbhidhAyakatvaM mA prasAGkSIdityapAkaraNikapAkaraNikayorupamAnopameyabhAvaH kalpanIya ityatropamAlaMkArA vyaayH| nurAgasukumArasvasaMvidAnandacarvaNAvyApArarasanIyo rasaH kAvyavyApAraikagocaro rasadhvanireva || ' ullAsyeti / zatruviSaye saMtApakAriNI prasiddhiH prtaapH| atra garjitAdayaH zabdAH prakaraNAniyantritAbhidhAnazaktaya ekamevArthamabhidhAya kRtakRtyA eva / tadanantaraM tvarthAvagatirzvananavyApArAdeva zabdazaktimUlAt / tatra kecid manyante 'yata eteSAM zabdAnAM pUrvaparthAntaraM citraM dRSTa, tatastathAvidhe'rthA- 10 ntare'dRSTatadabhidhAzaktereva pratipattuniyantritAbhidhAzaktikebhya eva tebhyaH patipattiyananavyApArAdeveti zabdazaktimUlatvaM ca vyaGgayatvaM ca'ityaviruddham / anye tu 'arthasAmarthana sAdRzyAtmakena dvitIyA'bhidhaiva pratiprastuyate. tatazca dvitIyo'. yo'bhidhIyata eka, na dhvanyate / tadanantaraM tu tasya dvitIyasyArthasya pratipannasya prathamArthana pAkaraNikena sAkaM yA rUpaNA sA tAvad bhAtyeva / na cAnyataH // 15 zabdAditi sA dhvananavyApArAt / tatrAbhidhAzakteH kasyAzcidapyanAzaGkanIyatvAditi prakRtApakRtayorvAkyArthayoH sAmyaM dhvanyata ityalaMkAradhvanirityAha - vAkyasyA. saMbaddhArthAbhidhAyakavamiti / yathA vA 'gAvo vaH pAva[mA]nA[:] paramaparimitAM prIti mutpAdayantu' ityAdau gAvo razmayaH suramaya iveti sAmyaM dhvanyate / surabhivRttA ntastUcyata eva / padaihi prakaraNaniyantritaiH padArthA razmisamucitA ucyante / 20 tataH prakaraNasya zabdazakyA vAkyopapattisahAyayA nyakaraNaM jAyate, tena surabhivRttAntocitavAkyArthapatipattistato dvayorvAkyArthayorupamAnopameyabhAvo dhananavyApArAt / yadA tu padasamUha eva zabdazaktyA surabhivRttAntaM dhvanatIti pakSAstadA vastudhvanireva // nanu, yadi zabdazaktyA yatrArthAntaraM prakAzate sa dhvaneviSayastarhi zleSasya 25 viSayo nAsti / naivam, yatra sAmAkSipta evAlaMkAro na vastumAtra zabdazaktyA prakAzate sa zabdazaktyudbhavo dhvaniH, vastudvaye ca zabdazaktyA prakAzamAne zleSaH / atra cArthAkSiptaH zleSo na zabdopArUDha ityanusvAnopamavyaGgaye dhvanau na zleSaviSa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [4 ca0 ullAsaH ] tigmarucirapratApo vidhuranizAkRdvibho madhuraLIlaH / matimAnatattvavRttiH patipadapakSApraNIvibhAti bhavAn // 56 // atraikaikasya padasya dvipadatve virodhaabhaasH| amitaH samitaH prAptarukka harSadaH prbho| ahitaH sahitaH sAdhuyazobhirasatAmasi // 57 / / 5 atrApi virodhaabhaasH| nirupAdAnasaMbhAramamittAveva tanvate / jagatriM namastasmai kalAlAdhyAya zUline // 58 // atra vyatirekaH / alaMkAryasyApi brAhmaNazramaNanyAyenAlaMkAratA / vastumAtraM yathA "panyia Na itthe sattharamatyi maNaM patyaratthale gAme / unIharaM pekhikhaUNa jai vasasi tA vasasu // 19 // atra yApabhogakSamo'si dossveti vyajyate / zanirazanizca tamuccainihanti kupyasi narendra yasmai svam / yatra prasIdasi punaH sa bhAtyudAro'nudArazca // 60 // 15 yatvam / evamanye'pi zabdazaktimUlA alaMkArA vyaGgayA yathA tigmeti / tigmo rucirava pratApo yasya / vidhurANAM dviSAM nizAkunmArakaH / madhurA manosA koThA yasya / matau mAne tattve ca vRttiryasya / pratipadaM pratiprayojanaM pakSasyAgraNIH na mIyate sma / samitaH saMgrAmAt / ahitaH zatrUNAM yazobhizca sahitaH / vyatireka iti / zammoritaracitrakarAda Adhikyamiti vAkye vyatire- 20 kokAro vyAyaH // nanu, vyatirikto'laMkAro'laMkAryAda, yathA guNivyatiriktoguNaH, alaMkAravyavahArazcAlaMkArye'zini sati yukta ityAha- alaMkAryasyApoti / yaH kyApi vAkyArthe pUrvapamAghalaMkAratAmanvabhUta, saMpati tvalaMkAryatvAd analaMkArarUpa eva so'nyatra guNIbhAvAt pUrvepratyabhijJAnavalAd alaMkAradhvaniriti vyapadizyate, yato brAhmaNa 25 eva sam yaH zramaNaH syAt sa ucyate brAhmaNazramaNa iti // saMstarastRNAdizayyA / maNaM manAmapi / prastarAH pASANAH / evamapi cenmeghabhayaM tad vasa / unnayeti, unnataM megha mekSyetyarthaH / vyAyaM tu praharacatuSTayamapyupabhogena nAtra nidrA kartu labhyate / sarve satrAvidagdhAH, tadunnatapayodharAM mAM dRSTvA upabhoktuM yadi .
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / atra viruddhAvapi tvadanuvartanArthamekaM kArya kuruta iti vyatyayena dhvanyate / azaktyudbhava star vyaJjakaH saMbhavI svataH ||39|| prauDhoktimAtrAt siddho vA kavestenombhitasya vA / vastu vAlaMkRtirveti SaDbhedo'sau vyakti yat // 40 // vastvalaMkAramathavA tenAyaM dvAdazAtmakaH / "IdaMprathamakalpitaH svataHsaMbhavI ceti dvividho'rthaH / tatra svataHsaMbhavI na kevalaM bhaNitimAtra niSpanno yAvadvahiraNyaucityena saMbhAvyamAnaH / kavinA 'pratibhAmAtreNa bahirasannapi nirmitaH vinivadena vA vaktreti dvividho'para iti trividhaH / vastu vAlaMkAro vAsAviti SoDhA vyaJjakaH / tasya vastu vAlaMkAro vA vyaGgya iti dvAdazabhedo'rthazaktyudbhavo dhvaniH / krameNo dAharaNAni - araMsasiromaNidhuttAbhaggimo putti ghaNasamiddhimaio / maNiNa NaaGgI paphulavilobhaNA jAo || 61 // 10 vasasi tadAssveti vAkye vastumAtram / atra vAcyavAcena vyaGgyasya sthitattrA- 15 topamAnopameyabhAva iti nAlaMkAro vyaGgyaH / azanirvajramapi / anudAro anugatadAro'pi / cakArazcAtra vizeSadyotaka eveti virodhAlaMkAro vAcyo, na tu vyaGgya ityabhiprAyeNa vastudhvanAvudAharaNAntaram / ekaM kArya 'nihanti' ityatra nihananalakSaNaM, 'bhAti' ityatra mAnalakSaNam / vyatyayeneti, zanirazaniH - ityAdirUpeNa ||38|| 20 'zabdazaktimULAnuraNanarUpavyayaM dvibhedamutvArthazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgayaM vAkyaprakAzamAha - arthazakyudbhave'pIti / api zabdo bhinnakrame, tena arraisespi tridhA / na kevalamanusvAnopamaH zabdazaktimUla: saMlakSyakramo dvidhA, yAvattadbhedo dvitIyo'pi vyaJjakArthatraividhyadvAreNa trivetyapizabdArthaH // prauDhotIti / prakarSeNa UDhaH saMpAdayitavyena vastunA prAptaH, tataH kuzalaH prauDha | 25 uktirapi samarpayitavyavastvarpaNocitA prauDhocyate / / bahiriti lokavRtte / apara iti / idaM prathamakalpitaH / ayaM prathama iti racitaH / svataH saMbhavI / kaveH mauDhomitrAnniSpannaH tena kavinA nibaddho yo vaktA tatpauDhoktimAtraniSpannazarIro veti tridhA || asAviti vyaJjako'rthaH / ' iti bhaNitena natAGgI praphullavilocanA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH 450 ullAsaH ] atra 'mamaivopabhogya iti vastunA vastu vyajyate / dhanyAsi yA kathayasi priyasaGgame'pi vizrabdhacATukazatAni ratAntareSu / nIcIM pati"" praNihitazca karaH piyeNa sakhyaH zapAmi yadi kiMcidapi smarAmi // 2 // atra tvamadhanyAhaM tu dhanyeti vyatireko'laMkAraH / dandhigandhagajakumbhakapATakUTa saMkrAntanighnaghanazoNitazoNazociH / vIrairvyaloki yudhi kopakaSAyakAntiH kAlIkaTAkSa iva yasya kare kRpANaH // 63|| - 10 atropamAlaMkAreNa sakalaripubalakSayaH kSaNAkariSyata iti vastu / gADhakAntadazanakSatavyathAsaMkaTAdarivadhUnanasya yH| "oSThavidrumadalAnyamocayannirdazanyudhi ruSA nijAdharam // 64 // atra virodhAlaMkAreNAdharanirdazanasamakAlameva zatravo vyApAditA iti tulyayogitA, mama kSatyApyanyasya kSatini'vartatAmiti 15 tabudirutbhekSyate iti / ityutprekSA ca / epadAharaNeSu svataHsaMbhavI vyAkaH / kailAsasya prathamazikhare veNusaMmUrchanAbhiH zrutvA kIti vibudharamaNIgIyamAnAM yadIyAm / . srastApAgAH sarasabisinIkANDasaMjAtazeGkA / 20 diGmAtaGgAH zravaNapuline hastamAvartayanti // 65 // atra vastunA yeSAmapyAdhigamo nAsti teSAmapyevamAdibuddhijananena camatkAraM karoti tvatkIrtiriti vastu dhvanyate / jAtA / ' atra vAkyArthena vastumAtrarUpeNa dhanasamRddhimayatvena mamaiva bhogya iti vastu vyajyate / ahaM tu dhanyeti / upamAnopameyabhAvapatItau nidhuvanavilAsotka- 25 dibhinandanIyatvenAdhikyam // upamAlaMkAreNeti, sakalavAkyavAcyena // tadbuddhiriti, raajbuddhiH|| prathamazikhare pradhAnazikhare yeSAM digmAtaGgAnAmarthAdhigamo nAsti, kIrtirityullekhena // ... .
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [10 ullAsaH] kaavyprkaashH| kesesa balauMmoDia teNaasamarambhi jaisirI ghiaa| jaha kaindarAhi vihurA tassa daDhaM kaNThaammi saMThaviA // 56 // atra kezagrahaNAvalokanoddIpitamadanA iva kandarAstadvidhurAn kaNThe gRhantItyutprekSA, ekatra saGgrAme vijayadarzanAttasyArayaH apalAyya guhAsu tiSThantIti kAryahetuH, na pepailAyya gatAsta- 5 dvairiNo'pi tu tataH parAbhavaM saMbhAvya tAnkandarA na tyajantItyapahanutizca / . gADhAliGgaNarahesujjuammi daie lahuM samAsarai / . mauNaMsiNIpramANo polaNabhItuba hiaAhiM // 67 // atrotprekSayA pratyAliGganAdi tatra vijRmbhata iti vastu / jI theraM va hasantI kaeNIvaaNamburuhabaddhaviNivesA / dAvei bhuaNamaNDalamaNNaM vioM jaai sA vANI // 68 / / - atrotmekSayA camatkAraikakAraNaM navaM navaM jagadajaDAsanasthA nirmimIta iti vyatirekaH / eSu kviprauddhoktimaatrnisspnnH| je laGkAgirimehalAhi khalidA saMbhoakhiNNorayI phArupphullaphaNAvalIcalaNA pattA daridattaNam / te "iNhi malayAnilA virahiNINosAsasaMvaggiNo jAdA atti simuttaNe vi bahalA tAruNNapuNNA iveM // 19 // - kezeSiyati / balAmoDie ti, balAtkAravAcI dezyaH / tasya vidhurA vairiNa iti saMbandhaH / atra vAkyAthena vasturUpeNekasyAH kezagrahAvalokanam, anyasyA api 20 manmathonmAthaM karotItyAliGganasyotprekSA, jayazrIgrahaNena ca vAkyArthIbhUtena hetunA jAtabhayAH zatravo naMSTvA guhAsu gatA iti kAvyaliGgaM prastutasya ca palAyanasyApahavAd apaDnutizca vyajyate, kaviprajApativAco'syAH kAmadhenutvAt // laghu yathA bhavati / evaM samantAd apasarati manasvinInAM mAnaH / atra kaviprauDhoktimAtraniSpannena pIDanamIta ivetyutprekSAlaMkAreNa mAnaM muktvA- 25 liGganacumbanAdi kurvantIti vAkye vastu vyaGgyam / theraM brahmANaM sthaviraM ca / dAvei darzayati / bhuvanamanya deva / tatprasAdAd hi kavigocaro'rthazcamatkArakArI niravadhiH saMpadyate / eSA ca kaverevoktiH prauDhA / / phaNAvalIkavalanAt prAptA daridratvam / mama mAnasya dhIratvena AzvAsaM viracayya priyadarzanavizaGkhalakSaNe,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [.10 ullAsaH ] atra niHzvAsa prAptaparyA vAyavaH kiM kiM na kurvantIti vastunA vastu vyjyte| sahi viraiUNa mANassa majma dhIrattaNeNa AsAsam / piadasaNavihalakulekhaNammi sahasatti teNa oseriam // 7 // atra vastunA akRte'pi"mArthane prasanneti vibhAvanA piyaiderzana- 5 saubhAgyavalaM dhairyeNa soDhuM na zakyata ityutmesI ceti / ullolakairaaraaNakkhaehi tujhe logaNehi maha dinnam / rattaMsuaM paisAo koveNa puNo ime Na akamiA // 71 // atra kimiti locane kupite vahasi, ityuttarAlaMkAreNa na kevaLamAnakhakSatAni "gopayasi yAvatteSAmahaM prasAdapAtraM jAteti vstu| 10. mahilAsahassebherio tuha hiae suhama sA amA~ antI / anudiNamaNaNNakammA aGgaM taNuaM ""vi taNuei // 72 // atra hetvalaMkAreNa tanostanUkaraNe'pi tava hRdaye na vartate iti vizeSoktiH / eSu kavinivavaktRprauDhoktimAtraniSpanazarIro vyaJjakaH / evaM dvAdaza bhedaaH| zabdArthobhayabhUrekaH / yathA atandracandrAbharaNA samupIpitamanmathA / tArakAtaralA zyAmA sAnandaM na karoti kam ||73 / / tena dhIrakhenApamRtam / / vibhaavneti| kAraNAmAve kAryasya prasAdasya sadbhAvAt / 20 tavAdanakharadanakSamama locanayo raktAMzukaM prasAdo dattaH, kopena punarimenAkrAnte / prAkRte dvivacanasya bahuvacanam / / atra pativacanavazAd bhapaznavAkyaM kalpata ityuttarAlaMkAreNa vAcyena / amAyantA AvartamAnA // hetvalaMkAreNeti / kavinA nivadA yA vaktrI tatprauDhottayA niSpannena / mahilAsahanabhRte iti hRdaye'. vartamAnatve / hetutvenoktapiti hetvlNkaarenn| tanostanutvalakSaNe kAraNe satyapi 25 hRdayavartanaM kArya noktamiti vizeSotyalaMkAro'rthazaktyudbhavAnuraNarUpo vAkya prakAzo nyAyAH // 39-40 // ___ anusvAnopamasaMlakSyakramavyayasya samabhedaM prakAradvayaM nirUpyomayazaktimUlAnurUpanyAya tRtIyaM prkaarmaah-shbdaartheti| candraH karpUramapi / samuta saharSA / 15
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaanyprkaashH| 10 [410 ullAsa ] atrIpamA vyaayaa| medA aSTAdazAsya tat // 41 // 'asyeti dhvneH| nanu rasAdInAM babhedatve kathamaSTAdazetyAharasAdInAmanantatvAd bheda eko hi gnnyte| 5 annttvaaditi| tathA hi| nava rsaaH| tatra zudhArasya dvau bhedau| saMbhogo vimalambhazca / saMbhogasyApi parasparAvalokanAlijanaparicumbanAdikusumoccayajalakelisUryAstamayacandrodayaSaRtuvarNanAdayo bahavo bhedaaH| vimalambhasyAbhilASAdaya uktAH / tayorapi vibhAvAnubhAvavyabhicArivaicitryam / tatrApi nAyakayoruttamamadhyamAdhamaprakRtitvam / tatrApi dezakAlAvasthIdibhedaH / ityekasyaiva rasasyAnantyam / kA gaNanoM tvanyeSAm / asaMlakSyakramatvaM tu sAmAnyamAzritya rasAdidhvanirekai bheda eva gaNyate / tArakA kanInikApi / zyAmA raatriH| kAntA ca / atra 'candra' iti tArakA' iti ca zabdo vyaJjakaH / / 'samuddIpita' iti 'sAnandam' iti cArtho'pi vyajaka iti 15 zabdArthayorubhayoH zaktyA rAtriyoSitoH prakatAkRtayorupamA vAkye vyaayaa|| medA iti / tathA hi lakSaNAmUlasyAvivakSitavAcyasyAntarasaMkramitavAcyAtyantatiraskRtavAcyau dvau bhedau| amidhAmalasya tu vivakSitAnyaparavAcyasyAlakSyakramo rasAdidhvanirekaH, lakSyakramastu anuraNanarUpaH zabdazaktimUlo'rthazaktimUlazceti dvidhA / tatrAgho'laMkAravastuvyajakatvena dvidhA, dvitIyo'pi sva- 20 taHsaMbhavI kaviprauDhoktikRtazarIraH kavinibaddhavaktapauDhoktikRtazarIrazceti tridhaa| trayo'pi pratyekaM vyAyavyaakayorvastvalaMkArarUpatvAccaturvidhA iti dvAdazabhedoarthazaktimUlaH / ubhayazaktimUlastvekaH, ityaSTAdazabhedA vAkyaprakAzAH / tayorapIti / sNbhogviplmbhyoH| tathA hi sukhamayastrIpuMsamAlyartuhAdivibhAvaH pulakasvedakampAzrumAlyAdisamyagnivezanakaTAkSacATuprabhRtivAcikakAyikanyApAra- 25 lakSaNAnubhAvo dhRtimatilajjAdivyabhicArI saMbhogaH / mukhalabdhastrIpuMsamAlyAdivibhAvojanetrakSAmatAvacovakratAsaMtApadInasaMcaraNamalApalekhalekhamavAcanasaMdezadAnasnehanivedanamaraNodhamAdhanubhAvazcintAzaGkAglAninidrAsaptamavodhAsyAzramasvamajaDatAvyAdhyapasmAramaraNAdivyabhicArI vipralambhaH // 41 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [4 pa0 ullAsaH] vAkye vyutthA dvayutya iti / shbdaarthobhyshktimyH| . pade'pyanye apizabdAkyei'pi / ekAvayavasthitena bhUSaNena kAminIva padadhotyena vyaGgayena vAkyavyaGgayApi bhAratI bhAsate / tatra 5 padaprakAzyatve krameNodAharaNAniyasya mitrANi mitrANi zatravaH zatravastathA / anukampyo'nukampyazca sa jAtaH sa ca jIvati // 74 // (1) atra dvitIyamitrAdizabdA Azvasta niyantraNIyatvasnehapAdvayuttha iti / kAvyarUpasamudAyApekSayA dvAbhyAM zabdArthAMbhyAM utthA utthAnaM 10 yasya sa tathA / vAkya eva dvayutyo, na pade, yathA udAhRtaM 'atandra' iti / anya iti / dvyutyaapekssyaa| tenArthAntarasaMkramitavAcyAdayaH saptadaza bhedAH pade'pi syuH| tathA hi arthAntarasaMkramitavAcyo'tyantatiraskRtavAcyazcetyavivakSitavAcyasya dvau bhedau, asaMlakSyakramavyAyo lakSyakramavyaGgyazceti vivakSitAnyaparavAcyasyApi dvau / asaMlakSyakramo'nantabhedo'pyekaH / kramavyaGgaye tu zabdazaktimUlI dvau / evaM 15 pazca / arthazaktimUlAdvA dazeti pdprkaashaaH|| nanu, 'idamuttamamatizayini 'ityAdau samudAya eva kAvyavizeSo dhvaniH, tatkathaM tasya padaprakAzatA ? kAvyavizeSo hi viziSTArthapratipattihetuH saMdarbhavizeSaH, kAvyavizeSatvaM ca na padaprakAzatve upapadyate, padAnAM smArakatvenAvAcakatvAd, ityAzaGkayAha-ekAvayaveti / yaduktam-. vicchittizobhinaikena bhUSaNenaiva kAminI / padadhotyena sukaverdhvaninA bhAti bhAratI // yathA zrutiduSTAnAM pelavAdipadAnAmasabhyAthai prati na vAcakatvaM, tazAca AcArarUpaM kAvyaM zrutiduSTam / tacca zrutiduSTatvamanvayavyatirekAbhyAM mAgeSu vyavasthApyate, tathA prakRte'pi padAnAM vvajakatvamukhena dhvanivyavahAraH // na ca 25 dhvanivyavahAre vAcakatvaM prayojaka, vyaJjakatvena tasya vyavasthAnAt // mitrAdi. zabdA iti / anupayogAtmikA mukhyArthavAdhAstIti lakSaNAmUlatvaM zudasyArthasya avivakSitatvAd avivakSitavAcyatvam / tato dvitIyamitrAdizabdA AzvastatvAdi lakSayanto dharmAntarANyanyazabdAvAcyAnyAdarAspadatvAdIni vyajanti / 20
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44.0 ullAsa ] kAvyaprakAzaH / vodisNkrmitvaacyaaH| khalavavahArA dIsanti dAruNA jaiI vi taha vi dhIrANam / hiavaivaMsabahumaA Nahu vaivasAA vimujyanti // 75 / / (2) atra vimugrntiiti| kAvaNyaM tadasau kAntistadrUpaM sa vacAkramaH / tadA sudhAspadamabhUdadhunA tu jvaro mahAn // 76 // atra tadAdipadairanubhavaikagocarA arthAH prakAzyante / yathA vAmugdhe mugdhatayaiva netumakhilaH kAlaH kimArabhyate mAnaM dhatsva dhRti badhAna RjutAM dUre kuru preyasi / 'hRdayavayasyabahumatA na vyavasAyA vimuhyanti / ' vimuhyantIti vyavasAyAnAmacetanatvena 10 etatpadamasaMbhavatsvAthai bAdhitamohAtmakamukhyArthamanupapadyamAnatvAdeva atyantatiraskRtavAcyaM visaMsthulatvAdibhavanasAdRzyA vyavasAyAMllakSayat prekSyapUrvakAritvAdidharmAntaraM dhvanati / prasiddhaM caitallakSyeSu, yathA vAlmIke haimantavarNane rAmasyauktau ravisaMkrAntasaubhAgyastuSArAvilamaNDalaH / niHzvAsAndha ivAdazazcandramA na prakAzati / / 'andhaH' iti upasaMhatadRSTiH // nanu, janmAndhasya dRSTayupasaMhAro nAsti / naivam , jAtAndhasyApi garbha dRSTathupaghAtAt / tato'ndhazabdo bAdhitamukhyArtho'nupapadyamAnatvAd atyantatiraskRtavAcyo'tra padArthasphuTIkaraNAzaktatva naSTadRSTigataM sAdRzyaM nimittokRtyAdarza lakSayannasAdhAraNavicchAyitvAnupayogitvAdi. dharmajAtamasaMkhyaM prayojanaM vyanakti / 'andho'yaM puro'pi na pazyati' ityatra tu 20 asti tiraskAro, na tvatyantam / iha tu Adarzasya AndhyamAropyamANamapi na sahyam // vivakSitAnyaparavAcyasyAlakSyakrapayAyo yathA 'lAvaNyam' iti / lAvaNyaM saMsthAnamugdhimA, avayavavyatiriktaM dharmAntarameva / kAntiH prmaa| tadADAdakAri lAvaNyam / asAvapi ApyAyikA kAntiH / tadrUpaM vacaso'pyagocaram / sa vacaH. . kramaH sAtizayavibhramaikAspadamiti lAvaNyAdigatasvasaMvedyAnantaguNagaNasmArakANi 25 tadAdipadAni sAtizayavipralambhAvegavibhAvatAM vyaJjanti / yadyapi sarveNAnena vAkyena vipralambharaso vyajyate, tathApi smaraNollikhitaM tallAvaNyAdi sAtizayaM vibhAvatvametIti padaprakAzatA / / 15
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ cUMTa [ 40 ullAsaH ] kAvyAdarzana | masaMketasameta: sakhyaivaM pratibodhitA prativacastAmAha bhItAnanA nIcaiH zaMsa hRdi sthito hi nanu me prANezvaraH zroSyati // 77 // (3) atra mItAnaneti / etena hi nIcaiH zaMsanavidhAnasya yuktatA gamyate / bhAvAdInAM padamekAzyatve'dhikaM na vaicitryamiti na tadudAhayate / rudhiravisara masAdhita karavAlakarAlarucirabhujaparighaH / jhaTiti bhrukuTiviTaGkitaLaLA paTTo vibhAsi nRpabhImaH // 78 // (4) aa bhISaNIyasya bhImasena upamAnam / bhuktimuktidekAntasamAdezanatatparaH / ata nAnandaniyaindaM vidadhAti sadAgamaH // 79 // ( 5 ) kAcitsaMketadAyinamevaM mukhyayA nRtyayA zaMsati / sAyaM snAnamupAsitaM malayajenAGgaM samAliGgitaM yAto'svAcaka maulimambarama NirvizrabdhamatrAgatiH / tava saukumAryamabhitaH kAntAsi yenAdhunA netradvandvamamIlanavyatikaraM zaknoti te nAsitum ||80||(6) atra vastunA kRtaparapuruSaparicayA snoMtAsIti vastvadhunApadadhatyaM vyaSyate / bhItAnaneti padaM vyaJjakam // yuktateti bhayasya akRtrimatva prakAzanAt || bhAvAdInAmiti bhAvatadAbhAsabhAvazAntibhAvodayAdInAm // 5 10 15 6 tasyaiva lakSyakramavyaGgayabhede zabdazaktimUlau dvau alaMkAravastudhvanI / kramAd 20 yathA' rudhira 'iti / viGkitaM saMbaddham || 'upamAnam' iti / bhIma iti padaM varNanIyasamAnAdhikaraNatayA prayuktamanuraNanarUpatayA prakRtAmakRtayoH sAbhyaM pratipAdayatIti upamAlaMkAro vyaGgayaH / / zabdazaktimUlAnuraNanarUpo vastudhvaniH padaprakAzo, yathA 'bhukti' iti / bhuktiH kAntopabhogo'pi muktirudvegavyApArAdapi / ekAntaH saMketasthAnamapi / sataH sundarasya AgamanaM zobhana Agamazca / atra kAcit 25. saMketadAyinamevaM mukhyayA vRttyA zaMsatIti vastu sadAgamapadena prakAzyate / atra arthayorvaisadRzyAd nopamA // arthazaktyudbhave prabhede svataH saMbhavinA vastunA vastuvyayatve padaprakAzatA, yathA 'sAyam' iti / atra 'adhunA' iti padaM vastusvabhAvaM svataHsaMbhAvitazarIrArthazaktyA nAyikAyAH saMbhogavedarUpaM vastumAtraM dhvanati //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. ullAsaH | kAvyaprakAzaH / tadamAptimahAduHkhavilInAzeSapAtakA / tacintAvipulagADAdakSINapuNyacayA tathA // 81 // cintayantI jagatsUrti "paira brahmasvarUpiNam / nirucchvAsatayA muktiM gatAnyA gopakanyakA // 82 // (7) atra janmasaharupabhogyAni kukRtasukRtaphalAni viyogekHkha 5 cintAkRtAhAdAbhyAmanubhUtAnItyuktam / evaM cAzeSacayazabdayotye atishyoktii| kSaNadAsAvakSaNadA vanamavanaM vyasanamavyasanam / bata vIra te dviSatAM parAGmukhe tvayi parAGmukhaM sarvam / / 8 / / (8) atra zabdazaktimUlavirodhAGgenArthAntaranyAsena vidhirapi tvA 10 manuvartata iti sarvapadaghotyaM vstu|| . 'tuha vallahassa gosammi Asi aharo miLANakamaLadalo / iya NavavahuyA soUNa kuMNai vayaNaM mahIsa~muham / / 84 // (9) atra rUpaikeNa tvayAsya muhurmuhuH paricumbana tathA kRtaM yena mlAnatvamiti milANAdipadadyotyaM kAvyaliGgam / eSu svataH- 15 saMbhavI vyaakH| raoNyIsa candadhavalAsu laliyamapphAliUNa jo cAvam / ekachattaM vina kuNai bhumaNarajjaM vijambha'nto / / 85 / / (10) evaM ceti / azeSacayapadayorI vastumAtrasvabhAvau svazaktimAhAtmyAda atizayoktyalaMkAraM dhvanataH // kSaNadA rAtriH / akSaNo'nutsavaH / avanaM rakSAhetuH / avInAM meDakAnAm asanaM preraNam / tadeva vyasanam / 'kSaNadA kathapakSaNadA'-ityAdizabdA viruddhAH, tataH zabdazaktimalo virodhaH, tadaGgena ca 'tvayi parAGmukhe sarvameva parAGmukham'- .. ityarthAntaranyAsena daivamapi tabAnukUlamiti vastu sarvapade vyajyate / / 'gosammoti prabhAte / 'AsIdadharo mlAnakamaladalam iti padArthoM rUpakarUpa: 25 svabhAvazaktyA kAvyaliGgaM dhvanati / 'mahIsaMmuhaM' avanataM ljjyetyrthH|| kAvyaliGgamityalaMkAro hetuzca paricumbanAdiko, mlaantvsyaanythaanupptteH|| 'rAIsu' iti / rAtrisamaye kAmaH cittamAkSipatItyetAvAnayamoM vasturUpaH
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [4 ca0 ullAsa: ] atra vastunA yeSAM kAminAmasau rAjA smarastebhyo na kazcidapi tadAdezaparAGmukha iti jAgranirupabhogaparaireva tainidhAtivAhyata iti avenarAjyapadaghotyaM vastu prakAzyate / nizitazaradhiyArpayatyanako zi murazaH svabalaM vayasyarAle / dizi nipatati yatra sA ca tatra vyatikarametya samunmiSantyavasthAH // 86 // (11) atra vastunA yugapadavasthAH parasparaviruddhA api prabhavantIti vyatikarapadadyotyo virodhH| vArijanto vi puNo sandAvaikaatthiyeNa hiaenn| 10 thaNaharairvaMassaeNa visuddhajAI Na calai se haaro||87||(12) atra vizuddhajAtitvalakSaNena hetvalaMkAreNa hAro'navarataM kampamAna aivAsta iti na calatItipadavyaGgya vastu / so muddhasAmalako dhammillo kalialaliaNiadeho / tIe khaindhAdabalaM gahia saro suraiyasaMgare jaai / / 88 // (13) atra rUpakeNa muhurmuhurAkarSaNena tathA kezapAzaH skandhayoH prApto yathA rativiratAvapyanivRttAbhilASaH kAmuko'bhUditi skandhapadadhotyA vibhAvanA / eSu kviprauddhoktimaatrnisspnshriirH| kaviprauDhoktyA smarasya rAjye kAmino bhRtyAH, te copabhoganiSThatvAt smarAdezaparA iti vastu vyakti // 20 'arAle' vakre tAruNyarUpe / 'sA' iti hacha / 'vyatikaraM' mizrIbhAvam / avasthA abhilASacintanAdhA daza / tAsAM cAnyonyaviruddhAnAM yogapaghamasaMbhAvyamiti virodhAlaMkAro vyaayH|| * 'vAryamANo'pi punaH saMtApakadarthitena hRdayena stanabharavayasyena' / stanabharo hi viSamonatatvAdvAra[vAraM] calayan mitrIbhUtaH / vizuddhajAtirna calatyasyA hAraH, 25 : kiMtu kampamAna evAste, na truTyati / vizuddhajAtitvalakSaNaH padArtharUpo hetuH / / hetvalaMkAreNeti / kAvyaliGgena / / 'sa mugdhazyAmalAGgo dhammillaH kalitalalitanijadehaH / tasyAH skandhena balaM labdhvA smaraH suratasaMgare jayati // ' [chAyA] smara
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzaH / 5 0 ullAsaH ] NavapuNimAmiyaGkassa suhaiya ko taM si bhaNam maha saccam / kA sohaggasamaggA paiosaraaNinva tuha anja // 89 / / (14) atra vastunA mayIvAnyasyAmapi prathamamanuraktastvaM na tata iti "navetyAdi-osetyAdipadadhotyaM vastu vyjyte| sahi nihuyaNasamarammi aGkavAlI sahie~ NibiDAe / hAro nirdhArio cia "unnayaranta "taMdo kaha ramiam // 90(15) atra vastunA horacchedAdanantaramanyadeva ratamavazyamabhUttatkathaya kIgiti vyatirekaH kathaMpadagamyaH / pavisantI gharavAra vivaliavaaNA viloIUNa paham / khandhA ghettaNa ghaTaM hAhA jaTTotiruasi sahi kiti // 91 // 10 __ atra hetvalaMkAreNa saMketaniketanaM gacchantaM dRSTvA yadi tatra gantumicchasi dAparaM ghaTaM gRhItvA gaccheti vastu kitipada. vyaGgayam / yathA vAvihalAlaM tu. sahi daTTaNa kuMDeNa taralataradiThim / vAraphaMsImiseNaM appA guruotti pauDiya ""vihiNNo // 92 // (16) iva smaraH / sa hyabhilASanutpAdayati // kaviprauDhoktIti / kavereva smyitvyvstvpnnkushloktiH|| 'navapUrNimAmRgAGkasya kastvamasi', 'pradoSarajanIva kA tabAgha' / pradoparajanyAM hi kSaNamAtraM prathamamanuraktazcandro bhavati / atra kavinA khaNDitA vaktrI 20 yA nibaddhA tatpauDhoktyA niSpannena vAcyena vasturUpeNa 'tasyAM tvaM mAgeva raktaH' iti vastu navapUrNimAmRgAGkasyeti 'pradoSarajanI vA' iti padaprakAzyamayazaktimUlatayA vyajyate // __aGkapAlI AliGganam / saiva sakhI / tayA nibiDayAntaraGgayA ca hAro nivArita evoddhiyamANo'dhikImavan sparza vighnahetutvAt / ghanAGginena hArasro- 25 Tita ityarthaH / etAvattu mayApi raSTa, tataH kathaM ramitam // atra kavinibaddhavakta. prauDhoktikRtazarIreNa vyAkena vasturUpeNa kathamiti padadyotyo'rthazaktimUlatayA hAracchedanAnantarabhAvino ratasyAdhikyamiti vyatirekAlaMkAro vyajyate // 'vizaGkhalA tvAM dRSTvA ghaTena dvArasparzamiSeNAtmA guruka iti pAtayitvA 15
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [40 ullAsaH ] atra "naMdIkUle LatAgahane kRtasaMketamamAptaM gRhamavezAvasare pazcAdAgataM dRSTvA punarnadogamanAya dvArAghAtavyAjena budipUrvakanyAkuLayA tvayA ghaTaH sphoTita iti mayA cetitaM tatkimiti nAvasipi tatsamIhitasiddhaye banAI te zvazrunikaTe sarva samarthayiSya iti dvAraspaizavyAjenetyapahanutyA vastu / johAe mahuraseNa a""viyaNNatAruNNasuamaNA saa| vuDhAvi NavoDhavva paravahuA ahaha harai tuha hiaam // 93 / / __ atra kAvyaliGgena vRddhAM paravadhUM tvamasmAnujjhitvAbhilaSasIti tvadIyamAcaritaM vaktuM na zakyamityAkSepaH pairavadhUpadaprakAzyaH / eSu kavinibaddhavaktRmauDhoktimAtraniSpannazarIraH / vAkyaprakAzye 10 tu pUrvamudAhRtam / zabdArthobhayazaktyudbhavastu paidapakAzyo na bhavatIti pacatriMzad bhedaa|| prvndhe'pyrthshktibhuuH||42|| yathA gRdhragomAyusaMvAdAdau / tathA caalaM sthitvA zmazAne'smingRdhragomAyusaMkule // 14 // na ceha jIvitaH kazcitkAidharmamupAgataH // 95|| iti divA prabhavato gRdhrasya puruSavisarjanaparamidaM vacanam / Adityo'yaM sthito mUDhAH snehaM kuruta sAMpratam / bahuvighno muhato'yaM jovedapi kadAcana // 96 // . vibhinnaH / ' sparzavyAjenetyatra vyAjapade'pahnutiH / kavinA yA nibaddhA vaktrI 20 sakhI tatpauDoktyA paQ te bodhayiSye' iti vastu dhvanati // 'jyotsnayA madhurasena ca vitIrNatAruNyA utsukamanA vRdApi navoDheva harati' ityutsukayati / atra kavinivaddhA yA vidagdhA vaktrI tatpauDhoktiniSpannena kAvyaliGgenArthazaktimUlatayA paravadhUpadadyotyaH pratiSedha iveSTasyeti niSedharUpa AkSepAlaMkAro vyAyaH // prabandhe'pIti / vivakSitAnyaparavAcyasya dhvaneranuraNanarUpavyayabhede arthazaktimUlA dvAdaza bhedAH prabandhe'pi nimittabhUte vyaJjake sati vyaGgyatayA jJeyAH / tatrAyaH svataHsaMbhavI kaviprauDhoktiniSpannastannibaddhavaktRmauDhoktikRtazarIro vA vastu vAlaMkAro vAsau pratyekaM vastvalaMkAra vyatraka iti dvAdaza bhedAH // 15 25
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4.0 ullAsa: ] amuM kanakavarNAnaM vAlamaprAptayauvanam / gRdhavAkyAtkathaM bAlAslpanadhvamavikSaGkitAH // 97 // iti niSi vijRmbhamANasya gomAyojanavyAvartananiSThaM ceti prabandha eva prthte| anye tvekauMdaza bhedA pa~tha maurkmyaannodaahtaaH| svayaM tu lakSyato'nusatavyAH / apishbdaatpdvaakyyoH| padakadezaracanAvaNeSvapi rasAdayaH / tatra prakRtyA yathA- . syakelihiaNiyaMsaNakarakisalayarudaNaamajualassa / rudassa taiaNaaNaM pavaI paricuMbiyaM jaai // 98 // kAladharma maraNam / / prabandha eveti / prabandhapatipAyena yathaina gRdhragomAyabo- 10 rbhakSaNAbhipAyo vyajyate / sa cAbhiprAyaH zAntarasaniSTha eva / yathA vA madhumathanavijaye pAzcajanyoktiSu // anye viti / vastuno'laMkArakhyajakatve'laMkArasya ca pratyekaM vastvalaMkAravyaJjakatve ityAdayaH / yathA pade vAkye cAlakSyakramavyaGgayo rasAdidhvanistathA padAMzAdiSpapItyAha-padaikozeti / padAMzAzva prakRtiH sthAdityAdi saMvandhakAlayavanapuruSavyatyayapUrvanipAtavizeSavibhaktitaditopasarga- 15 nipAtasarvanAmaprAtipadikAvyayIbhAvakarmabhUtAdhArAdivizeSAH / racanA zabdAthaMgatA saMghaTanA'samAsA madhyamasamAsA doSasamAseti tridhA / yadyapi vibhAvAnubhAvavyabhicAripatItireva rasAsvAde nibandhana, tathApi te vimAvAdayo yadA viziSTena kenApi padAMzAdinAryamANA rasacamatkAravidhAyino bhavanti tadA padAMzAdInAmasau mahimA / tathA varNAnAmapi zrutisamayopa- 20 lakSyamANo'rthAnapekSyapi zrogrAmo mRduparuSAtmA svabhAvo rasAsvAde sahakAryeva / ata eva varNeSviti nimitsmmii| teSu sasvityarthaH / evaM pade'pyamya ityatrApi saptamI / / varNAdInAM nimittalamAtrameva vibhAvAdisaMyogAdi rasaniSpattirityuktam / varNAzca svarUpamAtravAbhidadhataH zrotrendriyapathamAtA eva . rasamabhivyaantIti abhidhAtra mULamastyeva / / rasAdaya iti / rasabhAvatadAbhAsa- 25 bhaavshaantibhaavodybhaavsNdhyaadyH| ratikelihRtanivasanathAsau karakisalayaruddhanayanayugazca tasya samAne'pi sthaganaprayojane sAdhye tulye ca locanatve devyA paricumbanena yasya nirodhaH saMpAdyate tad bhagavatasvatIyaM netraM jayati sarvotkarSaNa
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyadarzanAmasaMketasameta: [4 ca. ullAsa ] atra jayatIti na zobhata ityAdi / samAne'pi hi sthaganavyApAre lokottareNaive" rUpeNAsya pidhAnamiti tadevotkRSTam / yathA vA preyaoNnso'yamapAkRtaH sazapathaM pAdAnataH kAntayA / dvitrANyeva padAni vAsabhavanAdhAvana yaatyunmnaaH| 5 tAvatmatyuta pANisaMpuTalasannIvInibandhaM dhRto dhAvitvaiva kRtapaNAmakamaho premNo vicitrA gatiH // 19 // atra padAnIti na tu dvArAdInIti / tiGsuporyathA pathi payi zukacaJcUcArurAmAGkarANAM dizi dizi pavamAno vIrudhAM lAsakazca / 10 nari nari kirati drAksAyakAnpuSpadhanvA "dhuri puri ca nivRttA mAninImAnacarcA // 10 // vartata ityAha-tadeveti / tRtIyaM netram // 'sazapatham' iti, apAkRta iti, pAdAnata ityubhayasaMbaddha kriyAvizeSaNam / karayugale lasantI yA vallabhavandhanAya nIvo tyaa| nibandhaH saMrodhanaM yatra, 15 kRtaH praNAmaH pAdapatanaM ca yatreti ca dhrnnkriyaavishessnne| ' pratyuta' ityanena yA kila pArthitAsIt saivAnaGgIkRtamArthanatayA vaimanasyamAni piye'pasarati sati tasya vanitAntarasamAgamazaGkayA pArthikA jAteti vyajyate // evaM ca premNo vicitratvam / padatrayameva yAvan na yAti tAvad dhRta iti premAtizayo dhvanyate // yathA vA 'tad gehaM nabhitti mandiramidam' ityAdau / atra diva- 20 sAthainAtyantAsaMbhAvyamAnatAsyArthasya dhvanyata / 'ta' iti prakRtyaMzazcAtra / 'natabhitti 'ityetat prakRtyaMzasahAyasamastAmaGgalabhUtAM mUSakAcAkIrNatAM dhvnti| 'tad iti kevalamucyamAne dhutkarSo'pi saMbhAvyeta / ___'pathi' iti / prathamatarAvatIrNavarSAsamayasamullasitamundarapadArthasArthasamarthitAtuLazaktiH smaraH sarasahRdayavidhuratAvidhAyI vrtte| mAninIpAna- 25 dalanadurlalitazauryavibhave cAsmin kumumazaranikaranipAtakAtaritAntaHkaraNAnAM mAnava pi nAbhUt // kiraNasyeti / vartamAnakAlAbhidhAyI 'ti' pratyayo'tI. tAnAgatarahitakiraNasya varNyamAnasya niSpApamAnatvenotkarSa vyanakti // siddhatva miti / nivartanalakSaNadhAtvarthasya niSpAdyamAnatAmanAdRtya niSpannatvenAbhidhAnaM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4 0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH | as kiratIti kiraNasya sAdhyamAnatvaM nivRtteti nivartanasya siddhatvaM tiGA supA ca / tatrApi ktamatyayenAtItatvaM dyotyate / yathA vA khinnAste bhUmiM bahiravanataH prANadayito nirAhArAH sakhyaH satataruditocchUnanayanAH / parityaktaM sarvaM hasitapaThitaM paJjarazukaistavAvasthA ceyaM visRja kaThine mAnamadhunA // 101 // khinniti na tu likhatIti, tathAsta iti natvAsita iti api tu prasAdaparyantamAsta iti, bhUmimiti na tu bhUmAviti na hi "buddhipUrvakaM rUpakaM kiMcillikhatIti tiGsubvibhaktInAM vyaGgyam / saMbaindhasya yathA gA~mA rumhi gAme vasAmi NaarahiM Na ANAmi / ariANaM paNo haremi jA homi sA homi // 102 // atra nAgarikANAmiti SaSThayAH / 'ramaNIyaH kSatriyakumAra AsId' iti kAlasya / eSA hi mAhezvarakArmukaM dAzarathiM prati kupitasya bhArgavasyoktiH / vacanasya yathA --- 75 guNagahaNaNaM vANukaMThANa tassa pemmassa / taNa bhaNiyANa sundara erisaaM jAamavasANam ||103 // camatkArakAri pariniSpattiM yAvatsAdhyatvenoktau prastutasyArthasya durbala: paripoSaH, tataH siddhatvenAbhidhAnaM niSpannatvAcca prakRtArthaM puSNAti // prasAdaparyantamAsta ityartho 'likhan ' ityasya bhavati, na tu 'likhati ' ityasya / sarvatra subAdInAmabhiprAya vizeSAbhivyaJjakatvam / sa tu abhivyakto' bhimAyo yathAsvaM vibhAvAdirUpatAdvAreNa rasAdIn vyanakti // 5 10 15 20 grAmaruhA' prtyntgraamjaataa|| SaSThayA iti / yadi hi 'nAyariapaiNo' 25 ityucyate tadA saMbandhamAtraM syAt / yadA tu sAkSAt SaTTI tadA 'nAgarikANAM dakSastrINAM ye patayo rAgabharataralitAstAnapi harAmi' iti vyajyate / AsIdityanAtItakAlanirdezAd dAzaratheH kathAzeSatvaM vyajyate //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ .. ullAsa: atra puNagrahaNAdInAM bahutvaM premNazcaikatvaM ghotyate / puruSavyatyayasya bayA re re caJcalalocanAcitaruce cetaH pramugya sthira- . premANaM mahimAnapeganabamAmAlokya kiM nRtyasi / kiM manye vihariSyase bata hatAM muzAntarAzAmimAmeSA kaNThataTe kRtA khaDa vidyA saMsArAsaMnidhau // 104 // atra prahAsaH / pUrvanitinasya yathAyeSAM dorSakameva durghaLatayA te samatAstairapi prAyaH kevalanItirItizaraNaH kArya kimurviishvraiH| ye mAlaka cunaH parAkramamayasvIkArakAntakramA ste syu va bhavAdazAkhijagati dvitrAH pavitrAH param // 10 // atra parAkramasya mAdhAnyamavagamyate / vibhaktivizeSasya yathA pradhanAdhvani dhIra dhanurdhvanibhRti vidhurairayodhi tava divasam / . . diksena tu narapa bhavAnayuddha vidhisiddhasAdhuvAdapadam // 106 // 15 atra divasenetyapavarge tRtIyA phalapAti ghotyti| , bhUyo bhUyaH savidhanagarIrathyayA paryaTantaM dRSTvA dRSTvA bhavanavalabhItuGgavAtAyanasthA / bahutvamityanekabhaGgivaidagdhyaM dhvanadvipalammoddIpakatAmiti / ayaM hi vAkyArthaH / pravAsavimalambhazRGgAravibhAvanayA vibhAvyamAno rasavAn // 20 caJcalalocanAyAmaJcitA ruciryena tattatheti cetovizeSaNam / kazcida nirvedavAMzcittaM pratyAha / mahimAnaM muktvAbalAM vilokya mahAsa iti / mahAse ca manyopapade [ ? manye-ityupapade] madhyamaH puruSo mnyteshcottmH| 'kiM tvamevaM manyase yathAhamanayA saha pihariSyAmi' iti AtrArthaH / / ___'yeSAM dobaLameva kevalaM, na nItimAgoM, durbalAste ye'pi parAkramarahitA- 25 stairapi ki kAryam / 'parAkramanaye'ti dvandvasamAse nayazabdasya alpasvaratve'pi parAkramaspa mASAnyenAryatvAt pUrvanipAtaH // ___'apavargaH' phalamAptau kriyAsamAsiH, tatra tRtIyokteti tvayA jitamiti dhvanyate // 'vidhuraiH' zatrubhiH //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 * ullAsaH ] kAvyaprakAza sAkSAtkAmaM navamiva ratirmAlatI mAdhavaM yagADhotkaNThAlalitalalitairAkastAmyatIti // 107 // atrAnukampAsateH kaspatadiksya / paricchedAtItaH sakalacacanAnAmaviSayaH punarjanmanyasminnanubhavapathaM yo na gatavAn / vivekamadhvaMsAdupacitamahAmohagahano vikAraH ko'pyanta tyati ca tApaM ca kurute // 10 // atra pazabdasyopasargasya / kRtaM ca garvAbhimukha manastvayA kimanyadevaM nihatAzca no dvissH| tamAMsi tiSThanti hi tAvadaMzumAn na yAvadAyAtyudayAdrimaulitAm // 1.9 // atra tulyayogidhiotakasya 'ca' iti nipAtasya / rAmo'sau bhuvaneSu vikramaguNaiH prAptaH prasiddhi parA. masmadbhAgyaviparyayAdi paraM devo na jAnAti sam / ' aGgakaiH' ityanukampyairagANAM saukumAryAdi vyaGgayam / / 'punarjanmani'iti bitoyamAtre punaHzabdaH / 'pradhvaMsAda' ityatra prazabdaH prakarSa dyotayan nirvivekatvAtizayaM dhanati / dvitrANAmapyupasargANAmekatra prayogo rasavyaktyApekSayeva, yathA 'pabhrasyatyuttarIyavipi tamasi samudvIkSya vItAtIn' ityAdau // tathA--- manuSyavRtyA samupAcarantaM svabuddhisAmAnyakRtAnumAnAH / yogIzvarairapyasubodhamIzaM tvAM bodbhumicchantyabudhAH svataH ' // atra samyagbhUtamupAMzu kRtvA A samantAt carantamityanena lokAnujighRkSAtizayastattadAcarataH paramezvarasya dhvanyate // tulyayogiteti / tulyayogitAlaMkArasya vIrarasaniSThatvAditi / saica ghotyaa|| 25 'ca' iti nipAtasyeti / jAtAvekavacanam / nipAtAnAM ca ghotakatvaM prasiddhamapIha rasApekSayoktam / / yadAhuH- svAtanyapayogAbhAvAt SaSThayAdiliGgasaMkhyAvirahAca vAcakaulakSaNyena ghotakA nipAtAH' iti / teSAM ca dvitrANAM rasavyaktyartha prayogo 15
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 kAvyadarzanAmasaMketasametaH [4 ca0 ullAsa ] bandIvaiSa yazAMsi gAyati marudhasyaikabAhitizreNIbhUtavizAlatAlavivarodrINaiH svaraiH saptabhiH // 110 // atrAsAviti bhuvaneviti guNairiti sarvanAmavacanaprAtipadikavacanAnAM na tvaditi na madityapi tvasmadityasya sarvAkSepiNo yaMkatvaM bhAgyaviparyayAdityanyathAsaMpattimukhena, natvabhAvamukhe nAbhidhAnasya / taruNimani kalayati kaLAmanumadanadhanurbhuvoH paThatyagre / adhivasati sakaLalalainAmaulimiyaM cakitaharimacalanayanA // 111 / / atremanijavyayIbhAvakarmabhUtAdhArANAM svarUpasya, taruNatva 2 iti dhaSaH samIpa iti maulau satItyatra tvAdibhistye . 10 nyeSAM vAcakatve'sti kazcitsvarUpasya vizeSo yazcamatkArakArI sa eva vyaJjakatvaM mioti / evamanyeSAmapi boddhavyam / yathA-'aho batAsi spRhaNIyavIryaH' // atra 'aho, bata 'ityanena zlAghAtizayo dhvanyate // rAghavAnande rAvaNamuddizya kumbhakarNoktau-'rAma' iti / rAmazabdArthoM 15 dAzarathirUpo jAmadagnyAvajayavAlivadhAdidharmAntarapariNataH / 'asau' iti utkrssaatishyshaalii| bhuvaneSu ' iti sarveSveva, na tvekasmin / guNAH SaT sandhyAdayaH / 'guNaiH' iti bahuvacanamanekamAGgivaidagdhyaM dhvanati / tena sarvanAmAdibhiralakSyakramavyaGgayo vIrarasaH prkaashitH|| na tvbhaavmukheneti| bhAgyAbhAvAditi noktaM, kiM tu viparyayAditi / tataH santyasmAkaM bhAgyAni, paraM teSAmanyathAbhAva 20 iti dhvanyate // ___'taruNimani ' iti / dhruvoH saMbandhinyagrabhAge madanadhanuSaH samIpe paThati satItyarthaH / bhuvora ziSya iva, mdndhnushcopaadhyaayH| tacca vakramiti ziSya. sthAtivakratvaM dhyanyate / AdhArasya karmatApattemaulimiti / eSAmiti imanijAdInAm / sa eva vyaJjakatvamiti sa eva vynkbhaavH| vibhAvAdivyaJjanadvAratayA 25 pAraMparyeNetyarthaH // evamiti / yathA 'nyakAro hyayameva me yadarayaH' iti bahuvacanaM zatruzatrumadbhAvo mamAnucita iti saMbandhAnaucityaM krodhavibhAvaM vynkti| tapo vidyate yasyeti pauruSakathAhInatvaM taddhitena matvarthIye nAbhivyaktam / tatra api-zabdena nipAtasamudAyena tApasasya sataH zatrutAyA atyantAsaMbhAvyamAna
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Vo 0 ullAla ] kAvyaprakAzaH / racanAnAM vyaJjakatvaM guNasvarUpanirUpeNa udAhariSyate / apizabdAtmavandheSu nATakAdiSu / evaM rasAdInAM pUrvagaNitabhedAbhyAM saha paid bhedAH / 79 tvaM vyajyata ityAdi / sarva evAMzo vyaJjakaH / azabdAtmaka netra tribhAgAdInAmapi vyaJjakatvam / yathA DAyogAnnavadanayA saMnidhAne gurUNAM baddhotkampastanakalazayormanyumantarniyamya / tiSThetyuktaM kimiva na tayA yatsamutsRjya bApamavyAsaktazcakitahariNIhArinetratribhAgaH // 1 5 atra pravAsavipalambhoddIpanaM tribhAgAdizabdasaMnidhau sphuTaM bhAtIti / / 10 varNaracanAnAmiti / tatra saMghaTanA prakAzA saMlakSyavyaGgayo yathA 'cazcabhujabhramitacaNDagadAbhighAtasaMcUrNitoruyugalasya suyodhanasya ' iti / atra dIrghasamAsA saMghaTana karNasaraNimAgataiva dIptaM rasaM raudraM vyanakti / yadyapyatra varNavAkyAderapi raudravya - katA tathApi saMghanApi bhavatyeva vyaJjiketi kAryodAharaNametad, na niyamodAharaNam / sAkSAd mAdhuryAyo rasadharmA ye guNAstadvyaJjakatvameva / taddvAreNa 15 tu rasasyotkarSa iti vakSyate || prabandheSviti / yathAyathaM pratipipAdayiSitarasabhAvAdyapekSayA vibhAvAnubhAvavyabhicAryaicityacAruNaH kathAzarIrasya vidhiH mabandhe rasAdivyavjakatvena nibandhanam / gRGgAravarNane sunA hi tAdRzI kathA saMzrayaNIyA yasyAM RtumAlyAdervibhAvasya lIlAderanubhAvasya harSadhRtyAdeH saMcAriNaH sphuTa eva sadbhAvaH / tatreti vRtte / yadi rasAnanuguNAM sthitiM pazyet tadA tAM 20 bhaGktvApi svatantratayA rasAnuguNaM kathAntaramutpAdayed, na hItihAsavazAdeva nibaddhavyaM, tata eva tatsiddheH / yaduktam kathAzarIramutpAdya vastu kAryaM tathA tathA / yathA rasamayaM sarvameva tat pratibhASa[ ? sa]te // saMdhInAM ca mukhapratimukhagarbhavimarza nirvahaNAkhyAnAM tadaGgAnAM copakSepapari- 25 karanyAsAvalokanAdInAM ghaTanaM rasAdivyaktyapekSayA, yathA snAvalyAM dhIralalitanAyakasya dharmAviruddha saMbhoga sevAyAmanaucityAbhAvAd rAjyaphaLAnubandhakanyA lAbhaphaloddezena prastAvanopakrame paJcApi saMghayo'vasthApaJcakasahitAH samucitasaMdhyaGgaparipUrNA arthaprakRtiyuktA darzitA eva, na tu kevalayA zAstrasthiti
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 4 0 ullAsa ] bhedAstadekapaJcAzat vyAkhyAtAH / teSAM cAnyonyaiyojanam ||43|| saMkareNa trirUpeNa saMsRSTayA cakarUpayA / na kevalaM zuddhA evaikapaJcAzad bhedA bhavanti yAvatteSAM svaprabhedairekapaJcAzatA saMzayAspadatvenAnugrAhyAnugrAhakatayaikavyaJjakAnupravezena ceti trividhena saMkareNa paraspara nirapekSarUpayaikaprakArayA saMsRSTayA ceti caturguNane / vedakhAndhaviccandrA 10404 zuddhabhedaiH saha / zareSuyugakhendavaH 10455 ||44|| taMtradimAtramudAddiyate-- 6 saMpAdanecchayA / yathA veNIsaMhAre ' samIhA ratibhogArtha vilAsaH parikIrtitaH iti vilAsAkhyasya pratimukhasaMdhyaGgasya prakRtavIrarasabandhAnanuguNamapi dvitIye'Gke bharatamatAnusaraNamAtrecchayA ghaTanam / uddIpanaprazamane ca pravantre vyaJjake, yathA- 15 basaramantarA rasasya / uddIpanaM vibhAvAdipUraNayA, yathA ayaM so rAyA udayano' iti sAgarikAyAH / prazamanaM vAsavadattAtaH palAyane / punaruddIpanaM citraphalakollekhe / prazamanaM susaMgatApraveza ityAdi / anavasara parimRdito hi rasaH kusumavat giti mLAnimeti, vizeSatastu bhRGgAraH || evaM rasAdInAmiti / rasabhAvatadAbhAsabhAvazAntyAdInAM padaikadezaracanAvarNa prabandheSu vyaGgayatvAccatvAro 20 bhedAH / pUrvagaNitAbhyAM tu vAkyapadaprakAzaLakSaNAbhyAM SaD vAkye pade ca rasAdaya ityuktam ||42|| 5 10 ekapaJcAzaditi / vAkye'rthAntarasaMkramitavAcyAdayo aSTAdaza, pade saptadaza, prabandhe cArthazaktimUlA dvAdaza / rasAdInAM tu padAMzaracanAvarNa prabandhaprakAzyatvAsearcH / sarvamIlane zuddhA ekapaJcAzad dhvanibhedAH / / tatra lakSye dhvanirbhavabhe 25 arit at bhavati svaprabhedaiH saMsRSTo vA svaprabhedaiH saMkIrNo vetyAha- teSAM ceti // svaprabhedairiti / ekapaJcAzatAM zuddhAnAM svaprabhedairekapaJcAzatA guNane jAtAni SaDviMzatizatAnyekAdhikAni 2601 / teSAM punarapi sasaMdehatvenAGgAGgibhAvenaikavAcakAnupravezeneti tridhA saMkareNa saMsRSTayA caikavidhayeti caturbhirguNanam ! zuddhA bhedairityekapaJcAzatA / tatra svaprabhedadvaya saMkIrNaH saMzayAspadatvena / yathA 30 1
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (0. ullAsaH ] kaavyprkaashH| chaNapAhuNi deyara jAyAe muhaya kiMpi de bhaNiyau / ruai paDoharaivalahIharammi aNuNijau vairAyI // 112 // atrAnunayaH kimupabhogalakSaNArthAntare saMkramitaH kimanuraNananyAyenopabhoga evaM vyaGgye vyaJjaka iti saMdehaH / taiyAsnigdhazyAmalakAntiliptaviyato vellabalAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekA kalAH / 'chaNapAhuNiya 'iti / kSaNa ityutsavaH / tatra nimantryAhUtA / ' he devara, eSA te jAyayA kimapi bhaNitA roditi zUnyavalabhIgRhe / anunIyatAM vraakii|' sA tAvadevarAnuraktA tajjAyayA viditavRttAntayA kimapyukteti ubhayataH kalahayituM bhrAtRjAyAyA eSA uktiH // anunaya iti / 'ekAntocitena saMbhogena 10 paritoSyatAm' ityevaMrUpe'rthAntare vAcyasya saMkramaNam / asAdhvyAM cAnunayasyAnupayogAd mukhyArthavAdhaH / yadi vA 'tvaM tAvadasyAmevAnuraktaH' itAkopatAtparyAd anunayanamanyaparaM vivakSitam / anunayazabdArthoM hi ghnnttaaghaataayte| upmogshcaanurnnnaayte| ubhayathA ca svAbhiprAyaprakAzanAdekataranizcaye sAdhakabAdhakamamANa[NA]bhAvAd arthAntarasaMkramitavAcyavivakSitAnyaparavAcyayoH saMdehena 15 sNkrH| vivakSitasya hi svarUpasthasyaivAnyaparatvam / saMkrAntistu tasyaiva tadUpatApattiH // .. 'snigdhazyAmale'ti / snigdhayA jalasaMbandhasarasayA zyAmalakAntyA lisamAcchuritaM namo yaiH| velantyo jambhamANAH praharSadarzAd balAkAH sitapati. vizeSA yeSu satsu / evaMvidhA meghAH, ato nabhastAvad durAlokaM vartate / 20 dizo'pi duHsahAH, yataH sUkSmajalodgAriNo vAtA iti mandamandatvameSAmaniyatadigAgamanaM ca bahuvacanena sUcitam / tarhi guhAsu kacit prvishyaasytaamityaah| payodAnAM ye suhRdasteSu satsu zobhanahRdayA mayUrAsteSAmAnandena harSeNa kalA: SaDjasaMvAdinyo madhurAH kekAH zabdavizeSAH, tAzca sarva payodavRttAntaM smarayanti, svayaM ca duHsahA iti bhAvaH // evamuddIpanavimAvobodhitavipralambhaH parasparAdhiSThAnatvAd ratervibhAvAnAM sAdhAraNyamabhimanyamAna ita eva prabhRti hRdaye piyAM nidhAyaiva svAtmavRttAntaM 25
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [4 ca. ullAsaH ] kAmaM santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarva sahe vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi dhIrA bhava // 113 // atra lipteti payodasuhRdAmiti cAtyantatiraskRtavAcyayoH saMsRSTiH / tAbhyAM saha rAmo'smItyarthAntarasaMkramitavAcyasyAnutAvadAha 'kAmaM santu 'iti / dRDham 'iti sAtizayam / -- kaThorahRdayaH' iti / rAma- 5 zabdArthadhvanivizeSAvakAzadAnAya kaThorahRdaya-padam / yayA 'tadgeham ' ityu te'pi 'natabhitti'iti / anyathA rAma-padaM dazarathakulodbhavatvakauzalyAsnehapAtratvavAlyacaritAdidharmAntarapariNatamartha kathaM na dhvanet / 'asmi'iti sa evAI bhavAmItyarthaH / ' sarvaM sahe' iti / sarvArthasya sahane karmabhAvena vizeSaNatayopAttasyotkarSAdhAyitayA prAdhAnyena vivakSitatvAd na tena saha kRvRttau nyagbhAva: 10 kRtaH, vanavAsAderapi sarvArthAntaHpAtitvAt / pratyayotpattau tu nyagbhUtakarmabhAvaH / sahane katraMza eva sphuTImaveda , na kAMzaH, tatraiva pratyayotpattestato vimRSTavi. dheyAMzatvaM doSaH syAt / vAkye tu yadyapi zAbdaM kriyAyAH prAdhAnyaM, tathApi vivakSAkRtasAdhanAnAmapi tat pratIyata eva / / 'vaidehi ' iti / sahajasaukumAryasamarthaka meghakAlocitasundarapadArthadarzanAsahatvena tasyAH kAtaratvaM sUcayati / etadeva 15 pUrvasmAd vizeSAbhidhAyinaH tu-zabdasya jIvitam / 'bhaviSyati 'iti kriyAsAmAnyam / tena kiM kariSyati 'ityarthaH / atha ca bhavanamevAsyA asaMbhAvyamiti uktamakAreNa hRdayanihitAM priyAM sakalajaladharAdInAM uddIpanavibhAvAnAM sAdhAraNatvAvadhAraNAdinA smaraNena 'vaidehi 'iti zabdena kathaM bhaviSyatIti vikalpaparaM. parayA ca pratyakSIbhAvitAM hRdayasphuTanonmukhI sasaMbhramamAha 'hahAhe 'ti / devi'iti / 20 kRtAbhiSekA hi devI / tasyAzca rAjavat yuktaM dhaiyamityarthaH / / saMsRSTiriti / liptazabdena kAnteH kuGkumAdivallepasAdhanatvAbhAvAda bAdhitamukhyArthena svArthagateSattirodhIyamAnatvAdiyoM dharmastatsadRzeSattirodhIyamAnatvAdidharmayogAt kAntisaMpRkto'rthoM lakSyate / evaM suhRcchabdenApi payodAnAmacetanatvena maitrIsaMbandhAbhAvAd bAdhitamukhyArthena suhRdgatA ye saumukhyAdayo 25 dharmAstatsadRzasAMmukhyAdidharmayoginaH payodAbhimukhA mayUrA lkssynte| tato vAcyasyAnupapadyamAnatvAd atyantatiraskRtavAcyadhvanyordvayorapi svapradhAnatvAta parasparanirapekSA tiLataNDulanyAyena saMsRSTiH // tAbhyAM saheti / atyantatiraskRtavAcyAbhyAM rAmazabdasyApi pratipannatvAt
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aro ullAsa kaabdhprkaashH| prANAnugrAhakabhAvena rAmapadalakSaNaikavyamakAnumavezena cArthAntarasaMkramitavAcyarasadhvanyo: sNkrH| evamamyadAdIhAryam / kAvyapakAze dhvaninirNayazcaturtha ullAsaH // 4 // 10 saMnino vAcyamanupayuktamiti mulyaarthbaadhe| baddharmasamavAye ca rAmazabdo 5 dharmAntarapariNatamathai lakSayati / vyaGgaya tu dharmAntaraM prayojanarUpaM rAjyanirvAsanapanavAsasItApanayanAghasaMkhyeyaM, taccAsaMkhyatvAdabhidhAgyApAreNa azakyasamarpaNam / yaduktam uktyantareNAzakyaM yat taccArutvaM prakAzayan / zabdo vyajakatA bibhrad dhvanyukteviSayIbhavet // eSa eva sarvatra prayojanasya prtiiymaantvenotkrsshetumntvyH| tato . rAmacandasya vAcyaM dAzarathirUpa vyaGgyadharmAntarapariNatamiti svaparatvenAnupAttatvAd avivakSitavAcyasyArthAntarasaMkramitavAcyasya padaprakAzasya dhvaneranugrAsyAtyantatiraskRtavAcyAbhyAmanugrAhakAbhyAM saha saMkarastathAbhUtaduHsahavibhAvasahanaM anugrAhakamarthAntarasaMkramaNasya / tathA ekasminneva rAma-pade vyaJjake'rthA- 15 ntarasaMkramitavAcyo dhvaniH AlambanoddIpanavibhAvo dainyAghanubhAva AvegAdivyabhicArI vipralambharasadhvanizca / na ca rAmazabdAbhivyaktArthasahAyakena vinA saMrambhollAsa iti tayorekavyamakAnupravezena kSIranIranyAyena saMkaraH / evaM zudasya dhvaneH svapabhedaM pati catvAro bhedA darzitAH // 43 // iti bhaTTasomezvaraviracite kAvyAdarza kAvyaprakAzasaMkete 20 caturtha ullAsaH //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [5 50 ullAsaH ) ___ atha pnycmollaasH| evaM dhvanau nirNIte guNIbhUtavyayasya pramedAnAha agUDhamaparaMsthAGgaM vAcyasiddhayaGgamasphuTam / saMdigdhatulyaprAdhAnye kAkAkSiptamasundaram // 45 // vyAyamevaM guNIbhUtavyaGgyasyASTau bhidAH smRtAH / kAminIkucakalazavad gUDhaM camatkaroti / agUDhaM tu sphuTatayA vAcyAyamAnamiti guNIbhUtameva / agUDhaM yathA yasyAmuhRtkRtaviraskaitireva taptasUcimyadhavyatikaraNa yunakti kau~ / kAcIguNagrathanabhAjanameSa so'smi jIvan na saMpati bhavAmi kimAvahAmi // 114 // atra jIvannityarthAntarasaMkramitavAcyasya / - unnidrakokanadareNupizahitAGgA gAyanti maJju madhupA gRhadIrghikAsu / etaccakAsti ca ravernavabandhujIvapuSpacchedAbhamudayAcalacumbi bimbam // 115 // atra cumbanasyAtyantatiraiskRtavAcyasya / vyaGgayo'rthoM lalanAlAvaNyaprakhyo yaH pratipAditastasya prAdhAnye uttama kAvyaM dhvanirityuktaM, guNabhAve ca vAcyacArutvAkarSe guNIbhUtavyaGgayo nAma madhyamaH kAvyabhedo, 'atAdRzi guNIbhUte 'ityAdinA sAmAnyena lakSitastasya 20 vizeSAnAha-agUDhamiti / vyaGgayaM ca vastvAditrayam / tatra vastumAtrasya vyaGgayA ryAntarasaMkramitavAcyebhyaH zabdebhyo vAcyarUpavAkyArthApekSayA guNIbhAve sati guNIbhUtavyaGgayatA, yathA 'yasyAsuhRd 'iti / 'yasya' iti 'me' 'kAzaguNa iti 'strI'ityarthaH / atra 'jIvan'iti svArthasyAnupayogAd jIvatkAryAkaraNalakSaNes. ntire saMkimatavAcyastasya ca vyaGgyamatisphuTatvenApradhAna, vAcyasyaiva camatkAra- 25 kAritvAd, agiti parAkramarahitatvaM pratIyata ityagUDhavyaGgyatA / 'cumbanasya 'iti / cumbanaM hi vaktrasaMyogaH / sa cAnupapanna ityatyantatiraskRvAcyatvaM cumbanena padasparzasaMbhAvanAM lakSayatA hRdyatvaM zobhAvahatvAdi ca sphuTameva patIyata ityagUDhatA //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 140 umAsaH kaavyprkaashH| atrAsItphaNipAzabandhanavidhiH zaktyA bhavadevare gADhaM vakSasi tADite hanumatA dronnaadrirtraahRtH| divyairindrajidatra lkssmnnshrailokaantrN pApitaH kenApyatra mRgAkSi rAkSasapateH kRttA ca kaNThATavI // 116 // atra 'kenApyatra' ityarthazaktimalAnusvAnarUpasya / tasyA- 5 pyatra' iti yuktpaatthH| * aparasya rasAdervAcyasya vA vAkyArthIbhUtasyAGgaM rasAdi, anuraNanarUpaM vaa| . ayaM sa razainotkarSI pInastanavimardanaH / , nAbhyUrujaghanasparzI nIvIvipresanaH karaH // 117 // atra zRGgAraH karuNasya / . kailAsAlayabhAlalocanarucA nirvartitAlaktaka- . vyaktiH pAdanakhadyutigiribhuvaH sA kaH sadA trAyatAm / spardhAbandhasaimRddhayeva sudRDhaM rUDhA yayA netrayoH kAntiH kokanadAnukArasarasA sadyaH samutsAryate // 118 // 15 atra rsH| .. 'atrAsId 'iti / rAmaH sItAM pratyAha / 'kenApi'ityukte ' mayA 'iti vyaGgyaM agityeva pratIyata ityagRDhatA / 'tasyApyatra 'iti tu pAThe 'mayA 'iti vyAcaM gUDhaM syAt // rasAderiti / rasAbhAvatadAbhAsabhAvazAntyAdeH vAcyasya vA vAkyArthI- 20 bhUtasya vastvalaMkArarUpasyAGgino'Gga rasabhAvAdi // anuraNanarUpaM veti / alaMkAravasturUpaM guNIbhUtamevAparAGgatvAt // .. raso rasasyAGgaM yathA ' ayam 'iti / ' razanAM' mekhalAm / saMbhogAvasare Urdhva karSatIti / zRGgAra iti / samarabhuvi patitakarAvalokanena prAktanasaMbhoga"vRttAntaH smaryamANa idAnIM vidhvastatayA yataH zokavibhAvatAM pratipadyate, ataH 25 karuNasya vAkyArthIbhUtasyAgino'GgabhUto viprlmbhshRnggaarH| rasAdervyaGgyasya guNIbhAve rasavadAdhalaMkAraviSaya ityuktamityatra rsvdlNkaarH|| __bhAvasya raso'haM, yathA ' kailAsa 'iti / praNate maheze gauryAH kopakRtA locanAruNatA yayAviti tAtparyArthaH // atra kaverdevatAviSayaratibhAvasya
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 tyaa| kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [5 50 ullAsa atyuccAH paritaH sphuranti girayaH sphArAstathAmbhodhayastAnetAnapi vibhratI kimapi na lAntAsi tubhyaM namaH / AzcaryeNa muhurmuhuH stutimiti prastauSi yAvad bhuva stAvadvibhradimAM smRtastava mujo vAcastato mudritAH // 119 // atra bhUviSayo ratyAkhyo bhAvo rAjaviSayasya ratibhAvasya / bandIkRtya nRpadviSAM mRgazastAH pazyatAM preyasAM zliSyanti praNamanti lAnti paritazcumbanti te sainikaaH| asmAkaM sukRtairdezonipatito'syaucityavArAMnidhe vidhvastA vipado'khilAstaditi taiH pratyarthibhiH stUyase / / 120 // atra bhAvasya rasAbhAsamAvAbhAsau prthmdvitiiyaayotyau| aviralakaravAlakampanai kuttiitrjngrjnairmuhuH|| dahaze tava vairiNAM madaH sa gataH kApi tavekSaNe kSaNAt / / 121 // zakAro'Ggam / anApi rasavadalaMkAro yato vipralambhasyAlaMkAratvaM, na tu vAkyArthatA / bhAvadhvanezcAtmabhUtasyAlaMkAryatvam , yathA candrAdinA vastunA vastvantaraM vadanAcalaMkriyate tadupamitatvena cArutayAvabhAsAt , tathA rasAdinApi 15 rasAdhapaskRtaM sundaraM bhAtItirasAderapi vastuna ivAlaMkAratvam / yathAcopamAdibhirupamIyate prastuto'rthastathA rasAdinApi sarasIkriyate so'rtha iti svasaMvedyametat / / ratibhAvasyeti / rAjaprabhAvakhyApane kaveratitarAM ratistasyAzca bhUviSayaratireva sthAyI bhAvo'Ggam / na cAtra zRGgAraH parasparAsthAbandhAtmikAyA raterabhAvAt / tato'trAlaMkAraH preyasvat , preyaH miyatarAkhyAnaM vidyate yatra 20 nibandhane / evaM rasavadapi nibandhanameva // 'pazyatAm' ityanAdare sssstthii| pazyataH priyaannaahtyetyrthH| bhAvasyeti / patrastrINAM ratyabhAve sainikAnAmanaucityapravRttatvAd rasAbhAsaH / zatraNAM cAvacitaM dainyAdIti dvitIye'rdhe bhAvAbhAsaH, tau ca rAjaviSayasya ratibhAvasyAGgam / atra alaMkAra Urjesvi, anaucityapravRttatvAd, UoM balaM viyate 25 patra nivandhane / yadAha-. anaucityapravRttAnAM kAmakrodhAdikAraNAt / bhAvAnAM ca rasAnAM ca bandha Urjasvi kathyate // - mAvasya bhAvazAntiraGga, yathA 'avirale 'ti / atrApi rAjaviSayarati
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzaH / 50 ullAsa] atra bhAvasya bhaavprshmH| sAkaM kurakadRzA madhupAnalIlAM kataM mahadbhirapi vairiNi te pravRtte / anyAmidhAyi tava nAma vibho gRhotaM kenApi tatra viSamAmakarodavasthAm // 122 // ana maassyodyH| asoDhA tatkAlollasadasahabhAvasya tapasaH kathAnAM vizrammeSvaya ca rasikaH zailaduhituH / pramodaM vo dizyAtkapaTabaTuveSApanayane tvarAzaithilyAbhyAM yugapadabhiyuktaH smaraharaH / / 123 // 10 amAvegadhairyayoH sNdhiH| pazyetkazciJcala capala re kA tvarA kumArI * hastAlamba vitara haha hA vyutkramaH kAsi yAsi / ityaM pRthvIparivRDha bhavadvidviSo'raNyavRtteH kanyA kaMcitphalakisalayAnyAdadAnAbhidhatte // 124 // 15 atra zaGkAsUyAdhutismaitizramadainyavibodhautsukyAnAM shbltaa| . bhAvasya madalakSaNavyabhicAribhAvaprazamo'Ggam / atra bhAvaparihArarUpaM samAhitamalaMkAraH, prazamasamAhitazabdayorekArthatvAt // .. bhAvodayo mAvasyAGga, yathA 'sAkam 'iti / atrArINAM viSamAvasthayA prAsalakSaNabhAvodayo rateraGgam / atra bhAvodayanAmAlaMkAraH / / asoDhe 'ti / ' tapo muzcatveSA 'iti bhagavatopekSitamityasahanatvaM tapasaH / vizrabdhajalpitamasyAH zRNomIti ca rasikaH abhiyukta udyogenaakssiptH| . atrAvegadhairyayoH spardhibhAvenopanibandhaH zivaviSayAyA raterajam / atra bhaavsNdhirlNkaarH| 'pazyet kazcid'ityAzaGkA / 'capala re cala gaccha' itysyaa| ' kA tvarA'iti 25 dhRtiH / 'ahaM kumArI'iti smRtiH / 'hastAlamba vitara' ityautsukyam / 'haha'iti zramaH / 'ha'iti dainym| 'vyutkramaH' iti vibodhH| 'kAsi yAsi' ityautsukyam / eSAM pUrvapUrvopamardainopanibandhaH / sabalatA rAjaniSayarateraGgam / bhAvazavalataivAlaMkAraH / anyatra tu pradhAne vAkyArthe'GgabhUto rasAdirguNIbhUto rasavadAghalaMkAra 20
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [5 pa0 uvAsaH / ete ca rsvdaaNdhlNkaaraaH| yadyapi bhaavodeysNdhishbltvaani nAlaMkAratayoktAni tathApi kazcid brUyAdityevamuktam / yadyapi sa nAsti kazcidviSayo yatra dhvaniguNIbhUtavyaGgyayoH svaprabhedAdibhiH saha saMkaraH saMsRSTi nAsti tathApi prAdhAnyena vyapadezA bhavantIti kacitkenacidvayavahAraH / janasthAne bhrAntaM kanakamRgardaiSNAndhitadhiyA vaco vai dehIti pratipadamudazru pralapitam / kRtA'laM kAmaturvadanaparipATISu ghaTanA mayAptaM rAmatvaM kuzalavasutA na tvadhigatA // 125 // atra zabdazaktirmUlAnuraNanarUpo rAmeNa sahopamAnopameyabhAvo . 10 iti yaduktaM tadihodAhRtamityAha-ete ceti / / nanu guNIbhUtavyAyo'pi kAvyaprakAro rasabhAvatAtparya paryAlocanena punarvanireva saMpadyate, iti dhvaniguNIbhUtavyaGgayayoH sarvatra saMkaraH saMsRSTiAtyAzaGkayAha-yadyapIti / ayamarthaH / yadyasya cArutvapatItisahAyatA tadanena vyapadezo, na sarvatra dhvanirAgiNA bhAvyam / yathA 15 - "patyuH zirazcandrakalAmanena spRzeti sakhyA parihAsapUrvam / .. sA rajayitvA caraNau . kRtAzIrmAlyena tAM nirvacanaM jaghAna / " 'anena 'iti alaktakoparaktasya hi candrasya paramAgabhAsaH / anavaratapAdapatanaprasAda vinA na patyujhaTiti yatheSTAnuvartinyA bhAvyamiti copadezaH / 'zirovidhRtA ca yA candrakalA tAmapi paribhava' iti sapatnIlokAMvajaya uktH| 20 nirvacanamiti lajjAvahityaharSAsAdhvasasaubhAgyAbhimAnAdi yadyapi dhvanyate tathApi tad nirvacanazabdArthasya kumArIjanocitasyApatipattilakSaNasyArthasyopaskArakatAM yAti, upaskRtastvarthaH zRGgArAGgatAmeti / nirvacanamityuktyA ca vyAyasyArthasya viSayIkRtatvAd guNIbhAva eva zobhate // evaM rasAderguNatAM darzayati / vAcyasya zakyArthI bhUtasya zabdazaktimUlAnuraNanarUpo vyaGgayo'laMkA- 25 ro'Ggama , yathA 'janasthAne ' iti janAnAM sthAnaM daNDakAraNyaM ca / kanakamRge tRSNA bhrAntizca / 'vaidehI' sItA, 'vaidehi 'iti ca padadvayam / laMkAbhartuH rAvaNasya, alaM ISadpatvAt , kutsitasya bhartuzca / vadaneSu dazasu, iSughaTanA zarayojanA vicitroktiparaMparAsu ca / kuzalavau mutau yasyAH sA sItA, zubhadhanatA cA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ [.. ullAsaH ] kaavyprkaashH| vAcyatAM niitH| Agatya saMpati viyogavisaMSThulAGgImambhojinI kacidapi ksspittriyaamH| etAM prasAdayati pazya zanaiH prabhAte tanvaNi pAdapatanena sahasrarazmiH // 126 / / atra nAyakavRttAnto'rthazaktimUlo vasturUpo nirapekSaravikamalinIvRttAntAdhyAropeNaiva sthitaH / vAcyasiddhayaGgaM yathAbhramimaratimalasahRdayatAM pralaya sUchauM tamaH zarIrasAdam / maraNaM ca jalada jagajaM prasava kurute viSaM viyoginInAm // 127 // atra hAlAhalaM vyAyaM bhujagarUpasya vAcyasya sidichat / 10 vAdhyatAmiti / 'rAmatvam 'ityasya vyAya upamAlaMkAro'vAM nItaH // vAcyAsyAlaMkArasya vasturUpaM vyaGgyamaryacaktimUlAnuraNanopamamAm , yathA 'Agatya 'iti / atra samAsoktau prastutaravikamalinIvRttAntasya prAdhAnyaM tasya nAyakavRttAnto vasturUpo'rthaparyAlocanenAgato'jam // nirapekSeti / na hi ravikamalinyau nAyakanAyikAvRttAntamapekSete ravikamalinyo yakanAyikAvRttAnto- 15 'ryAdApatita ityarthaH / adhyAropeNaiveti / na patra. vAcya iva pratIyamAno'rthoM vAkyArthatAM labhate vizeSyAbhidhAyinorubhayArthapratipAdakatvAbhAvAt / vAcyasaMskArakatvena vyAyasya sthitervAcyasyaiva prAdhAnyam / 'gAvo vaH pAvanAnAm' ityAdau tu vizeSyapadamapyubhayArthAbhidhAyIti vAkyArthayorupamAnopameyara vyAyamityalaMkArasya mAdhAnye dhvanireva / taduktam 20 vyaGgayasya yatrAprAdhAnyaM vAkyamAtrAnuyAyinaH / samAsoktyAdayastatra vAghyAlaMkRtayaH sphuTAH / 'bhramiH 'cittasyAnavasthitatvam / 'aratiH 'bAyeSu viSayeSu ityarthaH / / 'pralayaH' indriyANAmalpaM sAmarthyam / 'mUrchA' manasa indriyANAM ca zaktinirodhaH / 'tamaH' satyeva manasi indriyaannaamshktiH| 'maraNam 'iti / pANa- 25 tyAgakartRtAtmikA pUrva kriyaiva pAzabandhAdhavasaragatA maraNazabdenAtra vivsitaa| prakaraNAd virSa' jalamapi // siddhikRditi / hAlAhalaM vastu / vyAya vinA * jalada evaM bhujaga iti bhujagarUpaNaM na sidhyati / tato vAcyasya bhujagArthasya nihAya 'viSam iti padaprakAzazabdazaktimUlo hAlAhalAoM myAyo guNatA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ * . .10 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [5.50 ullAsa: ] yathA vA gacchAmyacyuta darzanena bhavataH kiM tRptirutpadyate kiM tvevaM vijanasthayoItajanaH saMbhAvayatyanyathA / ityAmantraNabhajisUcitavathAvasthAnakhedaulasA mAzliSyan pulakotkarAzcitatanurgopI hariH pAtu vH||128|| 5 atrAcyutAdipadavyaGgyamAMmantraNetyAdivAcyasya / etaccaikatraikavaktagatatvenAparatra bhinnvktRgttvenesynyorbhedH| asphuTaM yathA adRSTe darzanotkaNThA dRSTe vicchedabhIrutA / nAhaSTena na haSTena bhavatA labhyate sukham // 129 // atrAdRSTo yathA na bhavasi viyogabhayaM ca yathA notpadyate tathA kuryA iti kliSTam / saMdigdhamAdhAnyaM yathAharastu kiMcitparivRttadhairyazcandrodayArambha ivaamburaashiH| umAmukhe bimbaphalAdharoSThe vyApArayAmAsa vilocanAni // 130 // atre paricumbitumaicchaditi kiM pratIyamAnaM "kiM vilo 15 canavyApAraNaM vA vAdhyaM pradhAnamiti sNdehH| tulyapAdhAnya yathAmeti / bhramimabhRtInAM tu maraNAntAnAM sAdhAraNa evaarthH|| 'acyutaH' viSNuH akSaraNazca / / 'darzanena 'iti suratasevAvikalena / janastAvadekAntasthayoranyathA mnyte| bhavAMstu acyuta udAsInaH, tat kimAtmAnaM 20 ghada, yaavH[?]| AmantraNaMjyotkaraNama[?] // vAcyasyeti / siddhau aGgamiti shessH|| bAcyenaiva hi vaidagdhyAtizayaH pratIyate, iti vAcyAdeva cArutvasaMpat / vAcyasya tu svAtmotpattiH svopaskArakA vyaGgyAt / vAcyArthasya pratipattaye lAbhAya etad vyaGgyamapekSaNIyam , anyathA vAcyo'rthoM na labhyeta, svataHsiddhatayA avacanIya eva so'yaH syAdityarthaH / / etacceti vyaGgayam / ekatra bhramimarati- 25 mityAdau eka eva kavirvaktA / aparatra ca 'gacchAmyacyuta 'iti pUrvArdha gopI, aparAce tu kvirvktetynyorudaahrnnyorbhedH|| .. asphuTamiti / dvividhaM hi vyaGgaya sphuTaM cAsphuTaM ca / tatra yadeva sphuTaM zabdArthazakyA prakAzamAnaM tadeva dhvnermaargH| itarattu guNIbhUtam / atisphuTatvena .. ca prakAzamAnamagaDhamuktam // 30
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5 0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / brAhmaNAtikramatyAgo bhavatAmeva bhuutye| ... jAmadagnyastathA mitramanyathA durmanAyate // 13 // atra jAmadagnyaH sarveSAM kSatriyANAmiva rakSasAM kSaNAkSayaM kariSyatIti vyaGgayasya vAcyasya ca samaM prAdhAnyam / kokAkSipta yathA madhnAmi kauravazataM samare na kopAda duHzAsanasya rudhiraM na pibAmyurastaH / saMcUrNayAmi gadayA na suyodhanorU . "saMdhi karotu bhavatAM nRpatiH paNena // 132 // atra manAmyevetyAdi vyAyaM vAcyaniSedhasahabhAvena 10 sthitam / asundaraM yathA_. 'vANIrakuMDaMguDDINasauNi kolAhalaM suNantIe / gharakammavAvaDAe baiMhUie sIanti ahAI // 133 // atra daittasaMketaH kazcillatAgahanaM praviSTa iti vyaGgyAtsIdantyaGgAnIti vAcyaM sacamatkAram // saMdeha iti / pratIyamAnavAcyayordvayorapyaticamatkArakAritvAdAdhikyam / tata ekatarasya prAdhAnyaM nirdhArayituM na zakyata iti saMdigdham / / . tulyaprAdhAnye yathA 'brAhmaNe 'ti / jAmadagnyo rAvaNapradhAnapuruSaM pratyAha'dvijAvaMjJAtyAgazcet kriyate bhavadbhistadA bhavatAM bhUtirevAhaM ca mitram // vAcyasya ceti, daurmanasyalakSaNasya // kAkvAkSiptaM yathA ' mathnAmi 'iti // vAcyaniSedheti / vAcyazcAsau niSedhazca vatsahabhAvena / zabdazaktireva hi svAbhidheyAkSiptakAkusahAyA satyarthavizeSamatipattiheturna kAkumAtramiti guNIbhUtavyaGgayatvam / na cAtra viparItalakSaNA, yata uccAraNakAla eva na kopAditi dIptatAragadgadasAkAGakSakAkubalAda niSedhyamAnatayaiva yudhiSThirAbhimatasaMdhimArgAkSamArUpatvAbhimAyeNa pratItiriti mukhyArtha- 25 bAdhAdhabhAvAt // asundaramapi vyaGgaya guNIbhUtameva, yathA ' vANAra 'iti / 'vAnIrA' vetasakSAH / 'kuDaGga' latAgahanam // vAcyaM sacamatkAramiti / vAcyasyaiva svAtmonmajanayA nimajjitavyaGgathajAtasya sundaratvenAvabhAsAt / tathA hi gRhakarma 15 20
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [5 50 ullAsaH ] eSAM bhedA yathAyogaM veditavyAca pUrvavat // 46 // ythaayogmiti| - vyajyante vastumAtreNa ydaalNkRtystdaa|| dhruvaM dhvanyAtA tAsAM kAvyavRttestadAzrayAt // iti dhvanikAroktadizA vastumAtreNa yatrAlaMkAro vyajyate na ta 5 guNIbhUtavyAyatvam / sAlaMkArai nestazca yogaH sNmRssttisNkraiH| sAlaMkArairiti rivAlaMkArayuktaizca vaiH / taduktaM dhvanikRtA sa guNIbhUtavyaGgaH sAlaMkAraiH saha prabhedaiH svaiH| saMkarasaMsRSTibhyAM (narapyuyotate bahudhA / / iti // 10 vyApRtAyA ityanyaparAyAapi vadhvA iti sAtizayalajjApAratantryabaddhAyA api| aGgAnIti / ekamapi na tAhana aGgaM yad gAmbhIryAvahityakzena saMvarItuM pAritam / / sIdantIti / AstAM yahakarmasaMpAdanaM, svAsmAnamapi tu na bhavanti gRhakarmayogeca sphuTa tathA alakSyamANAnIti / asmAd vAcyAdeva smarapAravazyapratItedhamatkAra ityrthH|| eSAM bhedA iti / zukhadhvanimedavan guNIbhUtavyaGgaye'pi bhedA ityarthaH / kiM tu vastunA yatrAlaMkAro vyajyate, na tatra guNIbhUtasvam , yatastathAvidhavyaGgayAlaMkAraparatvenaiva kAvyaM mahattam , anyathA tu vAkyamAtrameva syAt / / ' vanyajatA 'iti / dhvanyajatA cobhAbhyAM prakArAbhyAM nyanakatvena vyaGgayatvena ca tatraha prakaraNAd vyaGgayatvena jJeyA / tato dhvanyaGgatAdhvanibhedatvamityarthaH / yata: 20 kAvyasya kavivyApArasyai hattistadAzrayAlaMkAramapaNAlaMkArasya nyAyasya prAdhAnyAd guNIbhUtavyayatA zajhyA // 43-45 // sAlaMkArairiti / zuddhasya dhvanerguNIbhUtavyaGga thaiH kevalairyogo'laMkAraizca keva. lairalaMkArayuktaizca guNIbhUtavyaGgyairiti trayaH pakSA ityAha-tairevAlaMkArairiti / samuNIbhUtavyadyairiti / saha guNIbhUtavyAyena sahAlaMkArairye vartante sve dhvaneH prabhe- 25 dAstaiH saMsRSTayA vAnantamakAro dhvaniriti tAtparyam / tatra guNIbhUtavyAyayoH saMsaSThatvaM yathA__ teSAM gopavadhUvilAsasuhRdAM rAdhArahaHsAkSiNAM kSema bhadrakalindazailatanayAtIre latAvezmanAm // 15
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 550 ullAsaH ] kAvyaprakAyAH + " vicchine smaratalpakalpanamRducchedopayoge'dhunA te jAne jaraThIbhavanti vigalannItatviSaH pallavAH 5 'ye mamaiva cittasthA ye gopInAM ca narmasacitrAH / pracchannAnurAgiNInAM hi nAnyo narmasuhRd bhavati, rAdhA ca nitarAM premasthAnam ' ityAha--' rAdhAsaMbhogAnAM ye sAkSAd draSTArasteSAM yamunAtIre latAgRhANAM kuzalam ' iti kAkvA praznaH / evaM taM dRSTvA gopadarzanaprabuddhasaMskAra AlambanoddIpana vibhAvasmaraNAt prabuddharavibhAvo dvArakAgataH kRSNaH svagatamautsukyagarbhamAha - ' smaratalpe ' vi / 'smarazayyA kalpanArtha mRdu sukumAraM kRtvA yachedatroTanaM sa eva sAphalyaM tasmin vicchinne mayi anasIne kA smaratalpakalpanA' iti bhAvaH / ata evAnyonyAnurAga nizcayagarbhamevAha - 'jAne' iti / vAkyArthasyAtra karmatvam / 'adhunA 10 jaraThIbhavanti, mayi tu saMnihite'navarato topayogAd na imAM jarAjIrNatAmApu rityarthaH / vigalantI nIlA viD yeSAm / anena acirakAlamoSitasyApyautsukyaM dhvanitam // atra suhacchande sAkSizabde ca avivakSitavAkyordhvanibhedaH / te ' ' jAne ' ityete ca pade guNIbhUtavyarUpe / 'te' iti padenAsAdhAraNaguNagaNo'bhivyakto'pi guNatvamavalambate, bAcyasyaiva smaraNasya prAdhAnyena 15 cArutva hetutvAt / 'jAne' ityanenotprekSyamANAnantadharmavyaJjakenApi vAcyameva utprekSaNarUpaM pradhAnIkriyate // " vayoH saMkaro yathA ' nyakAro hAyameva ' iti / atra alakSyakramavyaGgyasya raudrasya vAkyArthIbhUtasya vyaGgyaviziSTavAnyAbhidhAyibhiH padaiH saMkaraH / 'me'rayaH ' ityAdibhihiM vibhAvAdirUpatayA raudra evAnugRhyate vAcyasyaiva krodhoddIpakatvAd 20 guNIbhUtavyayatA // vAcyAlaMkArasaMsRSTatvaM ca padApekSayA, yathA' dIrghI kurvan paTu madakalaM kUjitaM sArasAnAM pratyUSeSu sphuTitakamalA modamaitrIkaSAyaH / yatra strINAM harati surata glAnimaGgAnukUlaH siprAbAtaH priyatama iva prArthanA cATukAraH || ' kUjitaM ca vAtAndolita simAtarajamadhurazabdamizraM bhaktIti dIrghatvam / vikasitapadyAmodena yA maitrI / asyAsaGgAviyogo'nyonyAnukUlya lAbhastena kaSAya uparakto makarandena kaSAyavarthIkRtaH prArthanArtha cATUni kArayati, 25
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [5 50 ullAsaH ] anyonyayogAdevaM syAdbhedasaMkhyAtibhUyasI // 47 // evamanena prakAreNAvAntarabhedagaNane'tiprabhUtatarA gnnnaa| tathA hi / bhRGgArasyaiva bhedamabhedagaNanAyAmAnantya, kA gaNanA hu~ sarvepAm / saMkalanena punarasya dhvanekhayo bhedAH / vyaGgayasya trirUpatvAt / tathA hi / kiMcidvAcyatAM sahate kiNcitcnythaa| tatra vAcyatAsahamavicitramiti vastumAtram / vicitraM tvalaMkArarUpam / yadyapi prAdhAnyena tadalakArya tathApi brAmaNazramaNanyAyena tathocyate / rasAdilakSaNastvarthaH svapne'pi na vAcyaH / sa hi rasAdizabdena zArAdizabdena vAbhidhIyeta / na cAbhidhIyate / tatpayoge'pi vibhAvAdyapayoge tasyApatipattestadaprayoge'pi vibhA- 10 vAdiprayoge tasya pratipattethetyanvayavyatirekAbhyAM vibhAvAbhimiyo'pi saMbhogaprArthanArtha cATUni karoti / aGgeSu cAtuHSaSTikaprayogeSvanukUlaH / / atra maitrIpadaM vivakSitavAcyo dhvaniH, padAntareSu cotprekssaadiH| vAcyAlaMkArasaMkIrNavaM cAlakSakramavyaGgyApekSayA rasavati sAlaMkAre kAvye sarvatraiva // na kevalaM dhvaneH svapramedAdibhiH saMsRSTisaMkarau yAvatteSAmanyonyamapItyAha 15 -anyonyayogAditi // trirUpatvAditi / vastvalaMkArarasAdirUpatvAt // kiMciditi vyaGganyam / / anyatheti / vAcyatAM na sahate / vAcyatvaspakSimo rasAdiH / / vAcyatAsahamiti / avicitravicitrAtmatayA dvidhA / dvayamapi zabdArthAbhidhAna yogyam / vastvalaMkArayorvAcyatAyAM yogyatAstItyarthaH, kevalaM vAcyatvAt / vyaGgathamatyantaM minnam / / vastumAtramiti / mAtragrahaNenaitadAha ' yathA vidhiniSedha- 20 tadubhayAtmatArUpeNaM vastudhvaniH saMkSepeNa suvacastathA na alaMkAradhvaniralaM. kArANAM bhUyastvAt // nanu yadAlaMkAro vyaGgayastadA tasyAlaMkAryatvAt kathamalaMkAradhvanirityAzaGkayAha-yadyapIti / tatheti alaMkAradhvaniH // rasAdilakSaNastviti / tu-zabdo vyatireke / vastvalaMkArau tAvacchabdAbhidheyatvamadhyAsAte / rasabhAvatadAmAsa- 25 tatpazamAH punarna kadAcid abhidhIyante, atha cAsvAdhamAnamANatayA bhAnti / tatra dhvananavyApArAd Rte nAsti kalpanAntaram / etadeva sphuTayannAha-sahIti / rasabhAvAdizabdasahite vA kAvye 'zRGgArI girijAnane ' ityAdau / kevalazRGgArahAsyAdizabdamAtrabhAji vA vibhAvAdipratipAdanarahite na manAgapi rasatva
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5 50 ullAsaH ] kaavyprkaashH| dhAnadvAreNaiva pratIyata iti nishciiyte| tenAsau vyaGgya eva / mukhyArthavAdhAdhabhAvAna punrlkssnniiyH| arthAntarasaMkramitAtyantatiraskRtAcyayostu vastumAtrarUpaM vyAyaM vinA lakSaNaiva na bhavatIti prAkpratipAditam / zabdazaktile tvamidhAyA niyantraNenAnabhidheyasyArthAntarasya, tena sahopamAderalaMkArasya nirvivAda vyaGgyatvam / arthazaktirmUle'pi, vizeSe saMketaH kartuM na yujyata iti sAmAnyarUpANAM padA rthAnAmAkAGkSAsaMnidhiyogyatAvazAtparasparasaMsarge yatrApadArtho'pi vizeSarUpo vAkyArthastatrAbhihitAnvayavAde kA vArtA vyaGgyasyA midheyatAyAm / pratItiH / yatazca svAbhidhAnamAtrAt kevalAd rasAderapratItiH, rasaGgArAdhabhidhAnaM vinApi kevalebhyo vibhAvAdibhyaH pratItizcetyanvayavyatirekAbhyAM na kathaMcida abhidheyatvaM rasAdInAmiti / tRtIyo'pi bhedo vAcyAd dUraM bhinnH|| pratIyata iti / pratItiviSaya ityarthaH / etena saMvedanasiddhatvamuktam // tarhi rasAdilakSya evAstvityAha-mukhyAti / / na hi vibhAvAnumAvAdau mukhye'tha 15 bAdhAsti, yena lakSaNA syAt / kAvyAtmakazabdaniSpIDanenaiva rasacarvaNAdarzanAt / ata evAlakSyakramo rsaadiH| avivakSitavAcye'pi ' tvAmasmi vacmi' ityAdau vastumAtra vyaGgaya, na lakSyamityAha-arthAntareti // prAkpratipAditamiti / 'sahitA tu prayojane' ityAdI lakSaNA ghamukhyArthaviSayo vyApAro, dhvananaM ca prayojanaviSayam / tato mukhyArthavAdhAdisAmagrImanapekSyaiva vyaGgyA 20 rthavizrAntiriti vastuno'pi vyaGgayasya na lakSyatvam / zabdazaktimUle viti| zabdazaktimUlAnuraNanarUpavyaGgaye dhvanau 'gAvo vaH pAvanAnAm'ityAdau prakaraNanaiyatyena anabhidheyasya surabhilakSaNasyArthAntarasya vyAya tvam / tena sahopamAvAcakapadavirahe'pyupamApratItizca // na yujyata iti / samayo hi tAvatyeva, na vizeSAMze AnantyAd vyabhicArAca ekasya // sAmAnyarUpANAmiti / 25 sAmAnyabhUtasvArthamAtra vizrAntAnAm / yaduktam-'sAmAnye hi padaM vartate, vizeSe vAkyam 'iti // saMsarga iti / vizeSaNavizeSyamAvalakSaNe parasparAnukUlye'nvaye / / apadArtho'pIti, anabhidheya ityarthaH // vizeSarUpa iti / 'sAmAnyAni anyathAsiddhevizeSaM gamayanti hi' iti nyAyAt / api-zabdo bhinnakrame / tato
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAvarzanAmasaMketasametaH [550 ullAsaH ] ve'pyaahuH| zabdavaddhAbhidheyAMzca pratyakSeNAra pazyati / zrotuzca patipatnatvamanumAnena ceSTayA // anyathAnupapattyA tu bAdhecchakti dvayAtmikAm / arthApatyai budhyante saMvandhaM tripramANakam // iti pratipAditadizA 'devadatta gAmAneya'ityAdhuttamavRddhavAkya. prayoge dezodezAntaraM sAsnAdimantamartha madhyamaddhe yati satyanenA smAdvAkyAdevaMvidho'rthaH pratipanna iti tacceSTayAnumAya tayorakhaNDavAkyadhAkyArthayopiyA vaacyvaackmaavlekssnnsNbndhmvdhaary bAlastatra vyutpdyte| parataH caitra gAmAnaya', 'devadattAzcamaunaya' 10 . . 'devadatta gAM naya'ityAdivAkyaprayoge tasya tasya zabdasya tN| tamarthamavadhArayatItyanvayavyatirekAbhyAM pravRttinivRttikAri vAkya meva prayogayogyamiti vAkyasthitAnAmeva padAnAmanvitaiH padArthavAkyArtho'pi yatra apadArtho'nabhidheyastatra abhihitAnAM padArthAnAmuttarakAlamanvayaM parasparAnukUlyalakSaNaM vadatAM mate vyaGgayo'rtho'nabhidheya eSa // 15 ye'pi ityanvitAbhidhAnavAdinaH // zabdeti / zabdAzca vRddhAzthAbhidheyAni ca / vRddheSu vyavahAramANeSu kiMcid vyutpannAH pArzvasthAH zabdaM tAvada zrotrapratyakSeNa prtipdynte| do vyavaharamANAvabhidheyaM ca ghaTAdyartham / cakSuSA tataH zroturvRddhasya matipanatvamarthAnayanAdilakSaNaceSTAhetukAnumAnenAvagacchanti / tato vRddhabuddhayanyathAnupapattyA zabde pratipAdikAM zaktimarthe ca pratipAdyAmityevaM 20 tripramANaM saMbandhamarthApattyaivAvabudhyante / sAkSAcchaktiviSayatvena hi vyApArAda arthApatteH kAraNatA pUrvayostviti kartavyatArUpatetyamimAyaH // tacceSTayeti / madhyamavRddhaceSTayA // tatreti / vaakyvaakyaarthvissye| vyavahA~gatayoH zabdapayogArthapratipattyoravibhakto dezavAkyavAkyArthaniSThatayA pUrva hetuphalabhAvAvasAyo bhavatItyarthaH // parata iti tadanantaram / 'devadattAdhamAnaya 'ityatra caitrasyodvApo 2g devadattasyAvApo, gorudvaapo'shvsyaavaapH| 'devadatta gAM naya' ityatra tu AnayamanayanakriyayorudvApAvApau // anvayavyatirekAmyAmiti / padAnAM saMketo gRhyata iti yogaH // pravRtti[nivRtti]kArIti / vRddhavyavahArAcchabdArthasaMbandhAvasAyaH / sa ca vRddhavyavahAraH pravRttinivRttirUpaH / pravRcinivRttI ca viziSTArthaniSThe, ato
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [59 ullAsaH ] kAyamakasyAH / nAmeva saMketo gRhyata iti viziSTA eva padArthA vAkyArtho na tu padArthAnAM vaiziSTyam / yadyapi vAkyAntaraprayujyamAnAnyapi pratyabhijJA pratyayanena tAnyevaitAni padAni nizrIyanta iti padArthAtaramAtreNAnvitaH padArthaH saMketagocarastathApi sAmAnyAvacchAdito vizeSarUpa evAsau pratipadyate, vyatiSaktAnAM padArthAnAM tathAbhUtasvAdityanvitAbhidhAnavAdinaH / teSAmapi mate sAmAnyavizeSarUpaH padArtha : saMketaviSaya ityativizeSabhUto vAkyArthAntargato'saMketitatvAdavAcya eva yatra padArthaH pratipradyate tatra dUre'rthAntarabhUtasya 'niHzeSacyuta' ityAdau vidhyAdevaca / ananvito'rtho'bhihitAnvaye / viziSTa evArthe padAnAM saMbandhAvasAyaH / / vAkyameveti / ananvitArtha padamaprayojya - 10 miti prayogayogyaM vAkyameva, tatraiva saMketo gRhAta ityaparapadArthAnvita eva padArtha : saMketagocaraH / bAlo hi vyutpAdyamAnaH prayojyadRddhasya zabdazravaNasamanantarabhAvinIM viziSTaceSTAnumitAM zabdakArikAM pratItimanvitArthaviSayAma chavi apadAnAmabhidhAnasAmarthyamavadhArayatItyAha-viziSTA eveti / anvitAnAM viziSTAnAmeva padArthAnAmabhidheyatvam / vAkyArtho hi kriyAkAraka- 15 saMsargarUpaH / kArakANAM ca kriyAsaMbandhonmukhatayA kriyANAmapi kArakavirAsahiSNutvena anvitAnAmeva svazabdairabhidhAnaM bhavatItyarthaH / / na tu padArthAnAmiti / sAmAnyabhUtatvena abhihitAnAM padArthAnAM paJcAna vaiziSTyamityarthaH // yadyapIti / saMketagocara iti yogaH // tAnyevaitAnIti / yAni vAkyAntare dRSTaprayogANi || vyatiSiktAnAmiti / vAkyasyaiva prayogAItvAt padArthAntarairanvitAnAm / tathAbhUtatvAditi / sAmAnyAvacchAdita vizeSarUpatvAt / sAmAnyavizeSarUpa iti / sAmAnyAni antaHkRtAzeSavizeSANi bhavantIti tatpratItinAntarIyakatayaiva vizeSasadbhAvaH / yadAhuH 20 nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat // tataH sAmAnyAvacchAdito vizeSa eva saMketasya viSayaH / tatazca 52 sAmAnyabhUtaH pradArtho'samitatvAd anabhidheya ityAha ativizeSabhUta iti / vizenamatikrAnto'tivizeSaH, taM bhUtaH prApto'tivizeSabhUtaH sAmAnyaH padArthaH / yatra tu sAmAnyarUpo'pi padArtho na vAcyastatra kai kathA vyasya vidhyAderarthAntarasya vAcyatAyAm / evaM saMkraLayya pakSadvaye'pi siddhAntamAha-ananvitosrtha 13 97 5
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [5 pa0 ullAsa. padArthAntaramAtreNAnvitastvanvitAbhidhAne / anvitavizeSastvavAcya evetyubhayanaye'pyapadArtha eva vaakyaathH| __ yadapyucyate naimittikArthAnusAreNa nimittAni kalpyanta iti, tatra nimittatvaM kArakatvaM zApakatvaM vA / zabdasya prakAzakatvAna kArakatvam / jJApakatvaM tvajJAtasya katham / jJAtatvaM ca saMketenaiva / sa cAnvitamAtre / evaM ca nimittasya niyatanimittatvaM yAvana nizcitaM tAcannaimittikasya pratItireva katham / iti naimittikArthAnusAreNa nimittAni kalpyanta ityavicAritAbhidhAnam / / ye tvabhidadhati so'yamiSoriva "dIrghadIrghataro vyApAra iti, yatparaH zabdaH sa zabdArtha iti ca vidhirevAtra vAcya iti, 10 "te'pyatAtparyajJAstAtparyavAcoyukterdevAnAMmiyAH / tathA hi / bhUtabhavyasamudhAraNe bhUtaM bhavyAyopadizyata iti kArakapadArthAH iti // anvitvishessstviti| vAkyArthastu apadArtha eveti yogH| kIdRzo vAkyArtho'nvitavizeSaH / anvitavizeSo yatra sa tathA, samagrAGgasaMpUrNa ityrthH| ... yato'vAcyastataH pakSadvaye'pyapadArtha eva vAkyArthaH // ___ yadapIti / anvitAbhidhAnavAdibhireva prAbhAkaraiH / naimittikArtheti / vAkyArthatAtparyAnusAreNa nimittAni padArthAH karapyante, tato naimicikra evAyaM na vyaGgaya iti bhAvasteSAm // anvitamAtra iti / sAmAnyAvacchAditavizeSarUpe // evaM ceti| nimitteSu saMketa iti, naimittike'rtha saMketAkaraNAt kathaM tasya sAkSAtpatipattiH, tasmizcApratipane kathaM padArthAvagamAnAM niyatanimittabhAvaH / tatona kiMci- 20 detat / / iSoriveti / yathA ipururazchadamurazca mitcA jIvitaM gRhAti, na ca pravRttibhedaH kazcit , tathA zabdasyAbhidhAvyApAra evaikaH svArthamarthAntaraM ca gamayatIti na vyaapaarbhedH|| yatpara iti| abhidhA hi yatparyantA tatraivAbhidhAyakatvamucitam / tatparyantatA ca pradhAnIbhUte vyaGgaya iti dhvaneyannirUpitaM rUpaM tatraiva abhidhAvyApAreNa bhavituM yuktam / tato vyaGgyasya vidheH prAdhAnye vAcyatvameva nyAyya- 52 miti tAtparyavAdinaH // tadapi naivetyAha-tadatAtparyajJA iti / yatparaH zabdaH sa zabdArya ityasya abhimAyaM na budhyanta ityarthaH // etadeva vyAcaSTe-tathA hoti // bhUtabhavyeti / pramANAntarAd aSamatam , ata eva bhUtaM siddham / pramANAntarAd asiddhaM tu bhavatIti bhavyage 'ya' iti nipAte bhavyaM yatsAdhyam || kArakapadArthA iti / yathA 'devadattaH kASThaiH sthAlyAmodanaM pacati' ityAdau odanapAkazveda- 30
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 5 pa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / 6 kriyApadArthenAnvIyamAnAH pradhanakriyAnirvartasva kriyAbhisaMbandhAtsAdhyAyamAnatAM prApnuvanti / tatazcAdagdhadahananyAyena yAvada - prAptaM tAvadvidhIyate / yathA-RtvikpracaraNe pramANantarAsiddhe 'lohitoSNISA RtvijaH pracaranti ' ityatra loDitoSNISatvamAtraM vidheyam / havanasyAnyataH siddherdadhnA juhotItyAdau dadhyAdeH karaNatvamAtraM vidheyam / kacidubhayavidhiH / kacit trividhirapi / yathA raktaM paTaM vayetyAdAveka vidhirdvividhistrividhirvA / tatazca yadeva vidheyaM tatraiva tAtparyamityupAttasyaiva zabdasyArthe tAtparya na tu pratItamAtre / evaM hi pUrvI dhAvatItyAdAvaparAdhairthe'pi kacittAtparya syAt / yattu viSaM kSaya mA cAsya gRhe bhuyA ityatraitadgRhe na bhoktavyamityatra tAtparyamiti sa eva vAkyArtha iti / ucyatetatra cakAra ekavAkyatA sUcanArthaH / na cAkhyAtavAkyayordvayorabrAGgibhAva iti viSabhakSaNavAkyasyai suhRdvAkyatvenAGgatA kalpanInyataH siddhastadA sthAlyadhikaraNatvamAtraM vidheyaM tasyaiva sAdhyatvAt // svayeti / lohitoSNISatvavidhAnAdikAH kriyAH // sAdhyAyamAnatA miti sAdhya- 15 svarUpatAm || lohitoSNISatvamAtramiti / taddhi ekaM sarvaiH kArakaiH sAdhyate // karaNatvamAtramiti / anayorudAharaNayorekameva vastu vidheyaM, na tu dvayamapIti mAtrazabdasyArthaH / / ekavidhiriti / raktatvaM vAnaM ca ced anyataH siddhaM tadA paTamiti vidhIyate / vAnaM ca paTamiti ca siddhaM cet tadA raktatvamAtraM vidheyam / paTabhavanaM hi bhavyAya sAdhyAya raktatAvagamanAyopadiSTamiti raktatAvagamanaparatvaM vAkya- 20 syetyrthH| kvacittu raktatvaM paTatvaM ca dvayaM vidheyam / kacittu sAkSAcchabdenaiva trayaM vidheyam // upAttasyaiveti / uktasyaiva zabdasya saMbandhinyarthe'bhidheye tAtparya, na tu nimittAntareNa pratItamAtre vyaGgaye'pyarthe tAtparyAvakAzaH | aparAdyarthe'pIti / pUrvazabdasya sApekSazabdatvAd aparAdyartho'pi pratIyata iti tatrApi tAtparya syAt ; na caitad vAkyadvayamityAha - cakAra iti / tathA hi jaimini:vibhAge sati sAkAGkSa ced bhavet tata ekaM vAkyamarthaikatvAt / 1 25 yadi tu vibhAgo nirAkAGkSau ( ? kSaH) tadA dve vAkye arthadvayavattvAt // aGgAGgibhAva itinA upakArakopakAryatvam || viSabhakSaNAdapIti / na hi mitrAdau hitamicchuH ko'pi bhojananiSedhaM kurvANo'kasmAd viSabhakSaNamanujAnAtItyavagatavaktRprakaraNAdisvarUpaH pratipattyA viSabhakSaNAnujJAnAdetad gRhabhojanasyAtyanta- 30 5 10
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAvarzanAmasaMketasametaH [5.10 ullAsaH ] yeti viSabhakSaNAdapi duSTametagRhe bhojanamiti sarvathA mAsya gRhe bhutthA ityupAtazabdArtha eva tAtparyam / yadi ca zabdazruteranantaraM baivAnoM labhyate tAvati zaibdasyAbhidhaiva vyApArastatkathaM brAmaNa putraste jAto brAmaNa kanyA te garbhiNItyAdI harSazokAdInAmapi na vAcyatvam / smAzca lakSaNA / lakSaNIye'pya" dIrghadIrghatarAbhidhAnyApAreNaiva pratIti siddhH| "kimiti ca zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAnAM makaraNIyatvaM tAtparyazaktyA pratyetItyatrApi upAtta eva zabdArthe tAtparyam / / harSazokAdInAmiti / te hi vAkyArthamatipattyA kriyante, na ca jJApakasya zabdasya kArakatvaM bhavati / 'putraste jAMtaH' ityato vAkyArthasAmarthyAd harSoM 10 jAyata iti jananavyatiriktaM dhvananam / / na vAcyatvamiti / zabdo hi saMketasApekSaH svavyApAramArabhate, na svabhAvataH / yatraiva cAsya saMketastatraiva abhidhAvyApAro . yuktaH, nArthAntaraviSayastA saMketAmAvAt // kasmAcceti / lakSaNA hi mImAMsakairapyaGgIkRtA / / zrutiliGgeti / yasya mabhidheyanAthana saha naikaTayaM, sa balIyAn / yasya caM vyavahitatvaM sa durvalaH / yadAhuH-'zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAnasamA- 15 khyAnAM padadaurbalyamarthaviprakarSAMt / ' na ca vyavahitatvamavyavahitatvaM vAbhidhAvyApAragamyaM, kiMtu nimittatvavaividhyAd vyAyameva / tacca yadi nAbhyupagamyate tat kathamekasya balIyastvaM, sarveSAM zrutyAdInAmabhidhAvyApArasya samAnatvAt / pradhAne cAhatvApAdanaM zrutyAdInAmayaH / zravaNaM zrutiH / yadarthasyAbhidhAnaM zabdazravaNamAtrAdevAvagamyate / 20 amidhAtrI zrutiH kAcid viniyokatryaparA tathA / vidhAtrI ca tRtIyoktA prayogo yannibandhanaH / / prakRtipratyayazrutyoH svArthImiMdhAyakatvam / padasya kArakavibhaktInAM ca viniyojakatvam / liDAdInAM vidhisAmarthyam / tatra viniyonikAyAH ate|, yathA-'aindrayA gaarhptymuptisstthte|' atra gArhapatyopasthAne ainyA Rco vini- 25 yogastRtIyApratipAdita iti zrautaH / ainyA aGgabhAvaH pratipAdyata ityrthH|| bahirdevasadanaM dAmi 'iti / devAzrayadarbhacchedane'yaM mantra iti / 'dAmi'iti kavanaliGgAd anena mantreNa bIpi lunIyAditi pratIyate // vAkyato yathA'zvetaM chAgamAlabheta / ' atraikavAkyopAdAnAcavetaguNasya cchAgAvacchedakatvena
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 6 pa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / pUrvapUrvavalIyastvam / ityanvitAbhidhAnavAde'pi "vidherapi siddhaM vyaGgatvam / kiM ca kuru rucimiti padayorvaiparItye kAvyAntavartini kathaM duSTatvam / na hyatrAbhyo'rthaH padArthAntarairanvita ityanabhidheya evetyevamAdyaparityAjyaM syAt / 101 kriyAGgabhAvo gamyate / yathA vA 6 aruNayA ekahAyanyA piGgAkSyA somaM 5 krINAti' ityatra aruNAdInAM krameNa saMbandhaH zrautaH / aruNaikahAyanyAdInAM parasparaM punarvAkyIyam // , darzapaurNamAsaprakaraNe ' samidho yajati tanUnapAtaM yajati iDo yajati barhiryajati svAhAkAraM yajati ' iti pazca prayAjA uktAH, te ca darzapaurNamAsayoreva kriyate / tadaGgatvamavagamyata ityarthaH // " 'agnirannasyAnapatistasyAhaM devayajyayAnnasyAnnapatirbhUyAsam 1 'dudhirasyadartho bhUyAsaM tadamuM dabheyam 2 * agnISomo vRtrahaNau tayordevayajyayA vRtrahA bhUyAsam 3 ' iti mantratrayAt Agneyo yAga upAMzuyAja AgnISomIyo yAgazceti yAgatrayaM krameNa sthitam / tatra prathamatRtIyamantrAbhyAM devayajyAlakSaNAliGgAd Adyantau 15 yA AkSipyete, dvitIyena mantreNa dvitIyoM yAgastu, AgnISomIyalakSaNa upAMzuyAjaH sphuradoSThamudrasvaraH sthAnavazAt // ' udgAtA'dhvaryutA ' iti / udgAyatItyAdisamAkhyayA'nvartha saMjJAbalAt sAmayajurRgvedeSvadhikRta iti nizcIyate teSvaGgabhAva ityarthaH / zrutiliGgAdivikalpa saMbhave tu zrutyartha eva kriyate, na liGgAdyartho'rthaviprakarSAt, yathA 'ainyA gArhapatyamupatiSThate ' ityatrai - 20 vainyA Rca indraprakAzanasAmarthyalakSaNA liGgAd indropasthApanaviniyogo gAIpatyamiti dvitIyayA zrutyA bAdhyate, tena aindyApyetayA gArhapatyasyaivopasthAnaM bhavati // zrutyAdayazca kecit samastAH kvacid vyastA eva viniyojayanti // samastA yathA anena kalyANi kare gRhIte mahAkulInena mahIva gurvIM / ratnAnuviddhArNavamekhalAyA dizaH sapatnI bhava dakSiNasyAH // vidherapIti / yo'yaM vidhiH sarvairvAcya evetyabhyupagatastasyApItyarthaH // vaiparItya iti / kramavyatyAse ciGkuriti smaramandirAntarvartiityAdi / punaranvitAbhidhAnavAdinaM dUSayati - kiceti / 'ruciGkuru' ityevaMlakSaNe / asabhyo'rtha iti / maNisaMsmArakamasabhyam / / evamAdIti, ' rucikuru' 10 25 30
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 5 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [550 ullAsaH ] . yadi ca vAcyavAcakatvavyatirekeNa vyaGgyavyaJjakabhAvo nAbhyupeyate tadA'sAdhutvAdInAM nityadoSatvaM kaSTatvAdInAmanitya doSatvamiti vibhAgakaraNamanupapannaM syAt , na cAnupapannam / sarvasyava vibhaktatayA pratibhAsAt / vAcyavAcakatAvyatirekeNa vyAyavyamakatAzrayaNe tu vyaGgyasya bahuvidhatvAtkacideva kasya. cidevaucityenopapadyata eva vibhaagvyvsthaa| " dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH" ityAdau pinAkyAdipadavalakSaNyena kimiti kapAlyAdipadAnAM kAvyAnuguNatvam / api ca vAcyo'rthaH sarvAnpratipattanpratyekarUpa eveti niyto'sau| na hi "gato'stamaH" ityAdau vAcyo'rthaH kacidanyathA bhavati / pratIyamAnastu tattatmakaraNavattapatipatrAdivizeSasahAyatayA nAnAtvaM bhajate / tathA ca "gato'stamarkaH" ityataH saMpattaM pratyavaskandanAvasara iti, abhisaraNamupakramyatAmiti, prAptamAyaste preyAniti, karmakaraNAnivartAmaha iti, sAMdhyo vidhi rupakramyatAmiti, dUraM mA gA iti, surabhayo gRhaM pravezyantAmiti, saMtApo'dhunA na bhavatIti, vikreyavastUni saMhiyantAmiti, nAga to'dyApi preyAn , ityAdiranavadhivyaGgayo'rthastatra tatra pratibhAti / vAcyavyaGgayayoH, 'niHzeSa 'ityAdau niSedhavidhyAtmanA, mAtsaryamutsArya vicArya kAryamAryAH samaryAdamudAharantu / sevyA nitambAH kimu bhUdharINAM kimu smarasmeravilokinInAm / / 134 // 20 ityAdau saMzayazAntazRGgAryanyaitamanizcayarUpeNa, asAdhutvAdInAmiti / cyutasaMskArANAM duSTatvameva / / kaSTatvAdInAmiti / 'adhAkSId, akSautsId, atRNekSi' ityAdInAM zrutiduSTAnAm / teSAM hi zRGgArazAntAdbhutAdau varjanAd bIbhatsavIraraudrAdau cAbhyupagamAd anityatvaM ca doSatvaM ca vakSyate / te hi vyaGgaye zRGgArAdau heyA / na vAcye arthamAtre, na 25 ca vyAye'pi zRGgArAdivyatirikte // punarvAcyavyaGgayayorbhedaM darzayannanvitAbhidhAnavAdinAM doSamAha-api ceti / / niSedhavidhyAtmaneti, svarUpasyAbhede'pIti yogaH / niSedho vAcyo vidhizca vyAyaH / saMzayazca zAntazRGgAryanyataranizcayazca, tatra saMzayo vAcyo'nyataranizcayazca vyaGgaya iti svarUpasya bhedaH // 30
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [550 ullAsaH ] kaavyprkaashH| kathamavanipa do yanizAtAsidhArA dalanagalitamadhnI vidviSAM svIkRtA shrii| nanu tava "nihatArerapyasau kiM na nItA tridivamapagatA callabhA kItirebhiH // 135 / / / ityAdau nindAstutivapuSA svarUpasya, pUrvapazcAdbhAvena pratIteH 5 kAlasya, zabdAzrayatvena zabdazabdaikadezatadarthavarNasaMbadhAzrayatvena cAzrayasya, zabdArthazAsanajJAnena prakaraNAdisahAyapratibhAnaimalyasahitena tena cAvagama iti nimittasya, boddhamAtravidagdhavyapadezayoH pratItimAtracamatkRtyozca karaNAtkAryasya, "gato'stamarkaH" ityAdau pradarzitanayena saMkhyAyAH, kassa va meM hoi roso daTTaNa piyAe savvaNaM aharaM / sabhamarapadmaghAiri vAriyavAme sahama iNDiM // 136 // vallabheti bhaaryaapyucyte| tato 'mRtairapi tava vallabhA svarga nItA'iti nindA vAcyA, stutizca vyaGgayeti vAcyavyaGgayayoH svarUpasya bhede'pi // pUrveti / pUrva vAcyaM pratIyate, pazcAd vyaGgayamiti vAcyavyaGgayayoH kAlasya bhede'pi // 15 zabdAzrayatveneti / vAcyaM zabdakAzrayaM, vyayaM tu zabdAzrayaM, tadekade zAzrayaM, arthAzrayaM varNaracanAzrayaM ca, eSvapi vyaJjakatvasya pratipAditatvAd, ityAzrayasya bhede| zabdArthazAsanajJAnena vAcyo'rtho'vagamyate, vyAyazca prakaraNavaktrAdisahAyaM yatpatimAnairmalyaM tatsahitena tena zabdArthazAsanajJAneneti vAcyavyaGgyayonimittasya kAraNasya bhede'pi / yaduktam- 20 zabdArthazAsanajJAnamAtreNaiva na vedyate / vedyate sa hi kAvyArthatattvajJaireva kevalam / / boddhamAtreti / vAcyaboddhA bodevocyate, vyaGgyaboddhA tu vidagdha iti / tathA vAcyo'rthaH pratItimAtrakArI, vyAyazca camatkArakArIti vAcyavyaGgyayoH kAryasya bhede'pi // 25 . saMkhyAyA iti / vAcyo'rthastAvadeka eca vyaGgyazca prakaraNAdivizeSasahAyatayA aneka iti vAcyavyaGgathayoH saMkhyAyA bhede'pi viSayabhedAdapi nyAyasya vAcyAd medaM darzayati-kassa veti / 'kasyeva anIAlorapi na bhavati roSo vilokya priyAyAH savraNamadharam / sbhrmrpdmaaghraannshiile| zIlaM hi
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ * kAvyAdarza nAma saMketa sametaH ityAdau sakhItatkAntAdigatatvena viSayasya ca bhede'pi tvaM tatkacidapi "nIrUpItAdau bhedo na syAt / uktaM hiayameva hi bhedo bhedaturvA yadviruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedaveti / vAcakAnAmarthApekSA vyaJjakAnAM tu tadanapekSatvamapIti na vAcakatvameva vyaJjakatvam / [5 pa0 ullAsaH ] 5 kiM ca vANI kuMDagetyAdau pratIyamAnamarthamabhivvajya vAcyaM svarUpa eva yatra vizrAmyati tatra guNIbhUtavyaGgaye tAtparyabhUto' na kathaMcid vArayituM zakyam / vArite vAraNAyAM vAme tadanaGgIkAriNi sahasvedAnImupAlambhaparaMparAm' ityarthaH / kAMcid avinItAM upapatikhaNDitAdharAM nizcitasaMnidhau tadbhartari tadadRzyamAna iva kAcid vidagdhasakhI tadvAcyatApari- 10. hArAyaivaM vakti / ' sahasvedAnIm ' iti vAcyamavinayavatIviSayaM, bhartRviSayaM tu aparAdho nAstItyAvedyamAnaM vyaGgyam / tatsapatnyAM ca tadupAlambhatadavinayaprahRzayAM saubhAgyAtizayakhyApanam / 'priyAyA ' iti zabdabalAditi sapatnIviSayaM vyayam / sakhImadhye iyatA khalIkRtAsmIti lAghavamAtmano na grAhyaM, pratyutAya bahumAnaH / sahasva zobhasvedAnImiti sakhIviSayaM saubhAgyakhyApanaM 15 vyayam / adheyaM saba macchamAnurAgiNI mayetthaM rakSitA, punaH prakaTadazanaradanavidhirna kArya ityupapativiSayaM vyaGgyam / nAnyathAsyAM saMbhAvanIyamiti prAtivezmikaviSayaM vyaGgyam / yuktyA mayA saMvRto'parAdhaH sakhyA iti svavaidagdhyakhyApanaM vidagdhaviSayaM vyaGgayamityAha - sakhItatkAntAditi / mede'pIti / svarUpabhedAt kAlabhedAd AzrayabhedAt kAraNabhedAt kAryabhedAt saMkhyAbhedAd viSayabhedAca 20 vAcyavyaGgyayoratyantaM bhedaH // tathA vAcakAnAM samaya niyamitAbhidhAvyApArANAM zabdAnAM vyakAnAM tadvad varNAdInAmarthanirapekSANAmaniyatavyaJjanazaktInAM kathaM na bailakSaNyamityAha-vAcakAnAmiti / yatparaH zabdaH sa zabdArtha iti / / punardUSayannAha - kiceti // vAcyaM svarUpa eveti / vAcyArtha pratipattipuraHsaraM pratIyamAnArthapratItiH, tadanantaraM ca tRtIyakakSyAyAM vAcyaM prAdhAnyAt svarUpa 25 eva vizrAmyati / cArurUpavizrAntisthAnAbhAve vyaJjakatvavyApAro nonmIlitIti pratyAnRtya vAcyasya svarUpa eva vizrAntiH kSaNadRSTanaSTadivya vibhavamAkRta puruSavat / / tAtparyabhUto'pIti / vyaGgyasyAprAdhAnye vAcyatvaM tAvat tAtparyArthavAdibhirapi nAbhyupagamyate 'tatparasvAcchandasyeti vAcakatvAd anyadeva vyaJjakatvam //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 550 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / pyarthaH svazandAnabhidheyaH pratItipathamavatarankasya vyApArasya viSayatAmavalambatam / nanu rAmo'smi sarvasaha iti, rAmeNa bhiyajIvitena tu kRtaM premNaH priye nocitamiti, rAmo'sau bhavaneSu vikramaguNaiH prAptaH prasiddhi parAmityAdau lakSaNIyo'pyarthI nAnAtvaM bhajate / vizeSavyapadezahetuzca bhavati / tadavagamazra zabdArthAyattaH prakaraNAdisavyapekSayeti ko'yaM nUtanaH patIyamAno nAma / ucyate / lakSaNIyasyArthasya nAnAtve'pyanekArthazabdAbhidheyavabhiyatatvameva / na khalu mukhyenArthenAniyata saMbandho lakSayituM zakyate / pratIyamAnastu prakaraNAdivizeSavazena niyatasaMbandho 'niyatasaMbandhaH saMbaddhasaMbandhazca dyotyate / na ca 1 105 5 10 15 athA itthaM Nijjai etya ahaM disayaM paloehi / mAhiya "rettiaMdhaya sejjAe 'maiMhaM Nimajjahisi // 137|| ityAdau vivakSitAnyaparevAcye dhvanau ne mukhyArthabAdhaH / svazabdAnabhidheya iti rasAdirUpaH // kasya vyApArasyeti, arthAt vyaJjanavyApArasyaiveti / vyaGgyaparatve'pi kAvyasya na vyaGgyasyAbhidheyatvaM, kiMtu vyaGgyatvameva // vAcyosrtha eka eveti niyato'sau vyaGgyastu prakaraNAdibalAd aneka ityAdiH prAkpratipAdito vAcyavyaGganyayorbhedo'pi savyabhicAro'nyatrApi darzanAditi punaH pUrvapakSayannAha - nanu rAmo'smIti / atra vanavAsAdiranavadhirlakSyo'rthaH / 'pratyAkhyAtaruSaH kRtaM samucitaM krUreNa te rakSasA 20 soDhaM tacca tathA tvayA kulajano dhatte yathoccaiH ziraH / vyarthaM saMprati bibhratA dhanuridaM tvadvyApadaH sAkSiNA rAmeNa priyajIvitena ' / iti / atra rAma-padaM sAisaikarasatyAdilakSyArtha saMkramitavAcyaM vyaJjakam // vizeSavyapadezeti / yathA vyaGgyanodurvidagdha iti vyapadezaH, tathA lakSyArtha- 25 boraSi lakSaka iti vizeSanyapadeza ityapi samAnam || anekArthazabdeti, gozabdArthavat / na khalvati / yathA 'gaGgAyAM ghoSa:' ityAdau mukhyena maGgAzabdArthena tadAdilakSyate, na tathA banAdirapi lakSayituM zakyate / vyannayastu vicitraH prakAzate, prakaraNAdisAmagrIvaicitryAt / kacica abhidhAmULe dhvanI 14
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 106 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [5 50 ullAsaH'] tatkayamatra * lakSaNA / lakSaNAyAmapi vyaJjanamavazyamAzrayitavyamiti pratipAditam / yathA ca samayasavyapekSAbhidhA tathA mukhyArthavAdhAditrayasamayavizeSasavyapekSA lakSaNA / ata evAbhidhApucchabhUtA setyaahuH| na ca lakSaNAtmakameva dhvananam , tadanugamena tasya darzanAt / na ca tadanugatameva, abhidhAvalambane'pi tasya bhAvAt / na cobhayAnusAryeva, avAcakavarNAnusAreNApi tasya dRsstteH| na ca zabdAnusAryeva, azabdAtmakanetratrimAgAvalokanAdigatatvenApi tasya siddharityabhidhAtAtparyalakSaNAtmakavyApAratrayAvivartI dhvananAdiparyAyo vyApAro'napahavanIya eva / 10. lakSaNAM vinApi vyaJjakatvamityAha-na ceti / gAtheyaM tRtIyollAse vyAkRtA // abhidhApucchabhUteti / amukhyayA vRtyA saMketagrahaNamapi tatrAstItyabhidhAzeSabhUtaiva lakSaNA tato'bhidhAnyApAramAzritA, tabAdhenotthAnAt kathaM dhvaneya'anAtmano lakSaNaM syAd, bhimaviSayatvAt // __na ca lakSaNeti / na hi lakSaNaikarUpameva dhvananaM lakSaNAnugamena dhvananasya 15 darzanAt / yathA 'gaGgAyAM ghoSaH' ityAdau // na ca lakSaNAnugatameva dhvananaM, vivakSitAnyaparavAcye'bhidhAmUlatvena dhvananasya bhAvAt / na hi vyaGgaye pratIyamAne vAcye buddhirdarIbhavati / / na cobhayeti // abhidhAlakSaNAnusAreNaiva dhvananamityapi netyAha-avAcaketi / lalitaparuSAdivarNAnumAsasyAbhidhAnAnupayo. gino'pi rasaM prati vyaJjakatvasya darzanAt // na ca varNamAtrAnusAreNaiva dhvanana- 20 mityAha-azabdAtmaketi,abhidhAnyApAreNAspRSTa ityarthaH / / ythaa-'myyaasktckithrinniihaarinetrtribhaagH'| atra gurujanamavadhIryApi yathAtathA sAbhilASagarvamantharaM vilokitavatIti smaraNe vipalambhoddIpanam / avalokanAdi' ityAdizabdAcchabdavyatiriktAdhIvaktratvakucakampanabASpAvezAdi // tasyeti dhvananasya / / dhvananAdiparyAya iti / asti tAvacchabdasya vyaapaarH| sa ca nAbhidhAnAtmA, 25 samayAbhAvAt / na tAtparyAtmA, tasyAnvayapratItAveva parikSayAt / na lakSaNAtmA, skhaladgatitvAbhAvAt / tatrApi skhaladgatitve punarmukhyArthavAdhAnimittaM prayojanamityanavasthA syAt / tasmAd abhidhAnyApAravyatiriktazcaturtho'sau vyApAro dhvananayotanapratyAyanAvagamanAdiparyAyo'bhyupagantavya eva /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [.5 pa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / tatrAttA etthetyAdau niyatasaMbaddhaH / kassa va Na hoi roso ityaadaavniytsNbddhH|| viparIyarae lacchI "mbhaM dadruNa NAhikaimalatyam / hariNo dAhiNaNayaNaM rasAulA jhatti Dhakkei // 138 / ityAdau sNbddhsNbddhH| atra hi haripadena dakSiNanayanasya 'sUryAtmatA vyajyate / tatrimIlanena 'bhUryasyAstamayastena padmasya saMkocaH / tato brahmaNaH sthaganam / tatra sati gopyAGgasyaudarza"ne'niryantraNaM nidhuvanavilasitam / . akhaNDabudinirNAyo vAkyAtha eva vAcyo vAkyameva ca vAcakamiti ye'pyAhustairapyavidyApadapatitaH padapadArthakalpanA kartavyaiveti tatpakSe'pyavazyamuktodAharaNAdau vidhyAdiya'Ggatha eva / nanu vAcyAdasaMbaddhaM tAvanna pratIyate / yataH kutazcidhasya .. kasyacidarthastha pratIteH prasagAva / evaM ca saMbaddhAda vyaGaya.. vyaJjabhAvo'pratibandhe'vazyaM na bhavatIti vyApyatvena niyatadharmi tatreti / teSu niyatasaMbaddhAdiSu madhye // niyatasaMbaddha iti / atraiva 'zeSva iti 15 puruSAbhyarthanalakSaNo vidhiy'yH| aniyatasaMbadra iti / pativiSayaM hi satItvapakaTanAdi vyaGgaya, sapatnIprabhRtInAM cAnyaditi // saMbaddhasaMbaddha iti / saMbaddhasya vyaGgayasya saMbaddho'paro vynggyo'rthH|| ye'pyAhuriti / akhaNDavAkyavAkyArthavAdino bhttttaaH| 'vAkyArthamataye hi padArthAnAM pravRttau nAntarIyakaM, pAke jvAleva kASThAnAmiti padArthAnAma- 20 vidyamAnatvAd na svavAcakaiH saMbandhagrahaNamupapadyate iti zabdAvagataiH padArthastAtparyeNa yo'rtha utthApyate sa eva vAkyArthaH sa eva vAcyaH' ityAhustairapi dezakAlAvacchedena azeSavyavahartuniSThatayA kalpitapadArthasaMzrayeNa vAcyavAcakakalpanA kriyata eveti tanmate'pi zabdasyArthAntaramatItau vyaJjakatvameva, na vAcakatvam // evaM padArthavAkyAthenyAyaM tAtparyazaktisAdhakaM nirAkRtya prakRte 25 vyaJjanazakti yojayitumAha-tatpakSe'pIti // uktodAharaNAdAviti 'niHzeSe tyAdau / / anumAnavAdI vAha-vyaJjakatvaM zabdAnAM gamakatvaM, tacca liGgatvam , ato vyaGgyamatItiliGgipratItireveti vyAyavyAkamAvo liGgiliGgabhAva ev|' ityAha-vAcyAdasaMbaddhamiti / / saMbaddhAditi kAryakAraNabhAvamUlasya gamyagamakabhAvasyopagamAt // apratibandha iti / avyabhicArAbhAvena bhavati, kiM tu vyAya- 30
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 5 pra0 ullAsaH ] nitvena ca trirUpAliGgaliGgini jJAnamanumAnaM yattadrUpaH paryava syati / tathA hi bhama dhammi vItho so suNao ajja mArio teNa / golANaikacchakuDaGgavAsiNA dariasoheNa / / 139 / / atra gRhe zvanivRtyA bhramaNaM vihitaM godAvarItIre siMhopalabhramaNamanumApayati / yadyadbhIrubhramaNaM tacadbhayakAraNa nihanyupalabdhipUrvakam / godAvarItIre ca siMhopalabdhiriti vyApakaviruddhopalabdhiH / 5 180 1 atrocyate - bhIrurapi guroH prabhorcA " nidezena priyAnurAgemAnyena caiva bhUtena hetunA satyapi mayakAraNe bhramatItyanaikAntiko hetuH / zruno bibhyadapi vI tvena siMhAna bibhetIti viruddho'pi / vyaJjakamAvaH pratibandhe'vyabhicAre eva syAditi vyAptiH, yathA agniratra dhUmAd' iti // niyatadharminiSThatveneti / anena anvayavyatirekapratipAdana sapakSasaccavipakSAsa bhaNamityarthaH // trirUpAditi / pakSadharmaH, sapakSasatyaM, vipakSAd yAdRcirsita trirUpaM liGgam / yena lIno'rtho gamyate pratipAdyate taliGgaM 15 bauddhAnAm / liGginIti anumeye / tadrUpa iti / paryavasAne anumAnarUpa eva vyaGgyavyaJjakabhAva ityarthaH / etadevodAharaNena draDhayati - bhameti / prathamollAse vyAkRtA / siMhasya cebhakumbhanirbheda he vAkinaH zvavadhAbhidhAnaM jAtiviruddhamityanucitam / tato ' daria - rikkheNa 'ityanye paThanti // gRha iti / yatra gRhe sA duHzIlA vidyate || bhramaNamiti / bhramaNavidhirvAcyasya, tatpratiSedhastu anumeya: | 20 tatra ' golAi - kacchakuDaGgavAsiNA ' iti godAvarIcchakuharasya dharmitvanirdeza: // ' dariasIheNa 'iti zvamAraNakAraNAbhidhAnadvAreNopAsasya hatasiMha sadbhAvasya hetubhAvaH / / 'kuDaGgavAsiNA ' iti tadvizeSaNena tasya dharmiNi sadbhAvopadarzanam || yadyaditi / bhayakAraNanivRttirvyApikA, bhIrubhramaNaM vyApyaM, siMhasadbhAvazca vyApaka viruddhopalabdhirekAdazavidhAnupalambhamadhye'numAnabhedaH / yathA 'nAtra tuSArasparzo'gneH 'iti // atra ' iti gharmI, ' tuSArasparzo na ' iti sAdhyam, vahneH iti heturvyApaka viruddhopalabdhiH / tuSArasparzaH pratiSedhyo vyApyo vyApakaca zItasparzaH / 25 " " atreti pUrvapakSe, ucyata iti siddhAntaH // anaikAntika iti savyabhicAraH // 10
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ ullAsa.] kaavyprkaashH| godAvarItIre siMhasahAyaH pratyakSAdanumAnAdvA na nizcitaH / api tu vacanAtUna vanasvImAbhApasti / arthenApatibandham / ilarikta / tatkavameviSAdetoH sAdhyasiddhiH / tathA 'nimzeSacyute'tyAdau gamakatayA yAni candavacyavanAdInyupAttAni tAni kAraNAntarato'pi bhavanti / atazcAtraiva snAnakAryatvenoktAnIti nopabhoga eva pratibaddhAnItyanaikAntikAni / vyaktivAdinA cAdhamapadasahAyAnAmeSAM vyaJjakatvamuktam / na cA~trAdhamatvaM pramANapatipatramiti kathamanumAnam / evaMvidhAdadeivaMvidho'rtha upapattyanapekSatve'pi prakAzaite iti vyaktivAdinaH punastadadUSaNam / kAvyapakAze. dhvaniguNIbhUtavyaGgyasaMkIrNabhedanirNayo nAma paJcama ullAsaH // 5 // 10 tatkathamiti / anaikAntikaviruddhA siddhA nAma hetvAbhAsA dUSaNamanumAnasya / / snAnakAryatveneti / snAnaM kAraNAntaram / / / vyaktivAdineti dhyaannnyaapaarvaadinaa| candanacyavanAdInAM liGgAnAma- 15 dhamapadasahAyatayA yat kalpitamanumAnaM tadapi naivetyAha-na cAveti / pratyakSAdipramANAntarapatipano sArtho'numAnAcaM dhUmavat // upapattyanapekSatveprIti / kAvyaviSaye hi vAyavyaGgyAtIsAnAM satyAsatyanirUpaNaM na prayojanam / na hi teSAM vAkyAnAM amiSTopAdicAvayavatsatyArthapratipAdanadvAreNa pravartakatvAya bhAmAzyamanviSyate, bhItimAtraparyavasAyitvAt / pIvireva cAlaukikacamatkAramA 20 iti bhaTTasomezvaraviracite kAvyAdarza kAvyaprakAzasaMkete makhama ullAsaH //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [650 ullAsa.] atha SaSTha ullaasH| zabdArthacitraM yatpUrva kAvyatyamudAhRtam / guNaprAdhAnyatastatra sthitiH zabdArthacitrayoH // 48 // na tu zabdacitre'rthasyAcitratvam / arthacitre vA zabdasya / tathA coktam rUpakAdiralaMkArastasyAnyairSahudhoditaH / na kAntamapi nirbhUSaM vibhAti vanitAnanam / / rUpakAdimalaMkAraM bAhyamAcakSate pare / mupAM tiGAM ca vyutpattiM vAcAM vAJchantyalaMkRtim // tadetadAhuH sauzabdhaM naarthvyutpttiriihshii| zabdAbhidheyAlaMkArabhedAdiSTaM dvayaM tu nai / / iti / zabdacitraM yathAprayamamaruNacchAyastAvattataH kanakaprabha stadanu virahottAmyattanvIkapolataladyutiH // udayati tato dhvAntadhvaMsakSamaH kSaNadAmukhe sarasavisinIkandacchedacchavimaMgalAnchanaH // 140 // arthacitraM yathA zabdArthacitramiti / zabdArthavaicitryamAnaM vyaGgayarahitamavaraM kAnyaM yat prathamollAse udAharaNadvayena darzitaM, tatra na zabdasyaiva kevalasya ramaNIyatayA kAvyatvaM nApyarthasya kevalasya, kiM tu dvayorapi pradhAnaguNabhAveneti vizeSamAha-na tu 20 zabdeti // etadeva bhAmahoktenAha-rUpakAdiH' iti // tasyeti kAvyasya / / 'bAhya 'miti kAvyasvarUpAsamavAyinam / / 'pare' zabdAlaMkAraikAntavAdinaH // 'supA'miti / muptiGantAnAM padAnAM vicitratayA bhaGgayantareNAnumAsAdinotpattinibandhanam / zabdAlaMkArA eva kAvyasvarUpasamavAyino'ntaratA ityarthaH // nArtheti / na cAsminnarthavaicitryacArutvamantarbhavati / tato'smAkaM zabdAlaMkArA 25 arthaalnggaaraashcessttaaH|| prathamamiti / atrAnupAse zazino'ruNAdisAmyasamanvayAdarthasyApi citratvam //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [150 ullAsaH ] kaavyprkaashH| te dRSTimAtrapatitA api kasya nAtra zobhAya pakSmazAmalakAH khlaath| nIcAH sadeva savilAsamalIkalamA ye kAlatAM kuTilatAM ca na saMtyajanti // 141 // yadyapi sarvatra kAvye'ntato vibhAvAdirUpatayA~ rasaparyavasAnaM tathApi sphuTasya rasasyAnupaLambhAdavyaGgayametatkAvyadvayamuktam / atra ca zabdArthAlaMkArabhedAd bahavo bhedAH / te cAlaMkAranirNaye nirNeSyante / / kAvyaprakAze zabdArthacitranirUpaNaM nAma SaSTha ullAsaH // 6 // 5 - 10 te dRSTIti / atra 'alakAH khalA iva 'iti bhandazleSapatibhotpattiheturupamA // udbhaTastu ' upamApatibhotpattiheturthazleSa evAyaM " svayaM ca pallavAtAmrA "ityAdAviva ' ityAha tadane nirAkariSyate // nanu, yatra vastvalaMkArAntaraM vA vyAyaM nAsti sa nAma kalyatA citrasya vissyH| yatra tu na rasAdisaMbhavaH sa kAvyaprakAro nAstyeva, yasmAda 15 avastusaMsparzi kAvyaM tAvannopapadyate / vastu ca sarvamavazyaM kasyacid rasasya bhAvasya vAGgatvaM patipadyate, antato vibhAvatvena / cittavRttivizeSA hirsaadyH| na ca tadasti vastu yanna kaMcit pittavRttivizeSamupajanayati, tadanutpAdane kaviviSayataiva na syAdityAzaGkayAha-yadyapIti // atra ceti / saundaryAdinidhAnabhUtazabdArthAzraye vyAyarahite citre kAvye // [iti bhaTTasomezvaraviracite] kAvyAdarza [kAvyaprakAzasaMkete] SaSTha ullAsaH // 20
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH atha saptama ullAsaH / starraai nirUpya doSANAM sAmAnyalakSaNamAhamukhyArthahatirdoSo rasazca mukhyastadAzrayAdvAcyaH / ubhayopayoginaH syuH zabdAdyAstena teSvapi saH // 49 // itirapakarSaH / zabdAdyA- ityAzragrahaNAdvarNaracane / vizeSalakSaNamAha 112 [ 7 sa0 ullAsaH ] duSTaM padaM zrutikaTu cyutasaMskRtyaprayuktamasamartham / nihatArthamanucitArthaM nirarthakamavAcakaM tridhA'zlIlam ||50|| saMdigdhamapratItaM grAmyaM neyArthamatha bhavetkliSTam / avimRSTavidheyAMza viruddhamatikRtsamAsagatameva // 51 // zrutikaTu paruSavarNarUpaM duSTaM yathA anaGgamaGgaLagRhApAtre bhaktiraGgitaiH / ALitiH sa tanvaGgayA kArtArthyaM labhate kadA // 142 // atra kArtArthyamiti / kakSitayA // 5 10 15 mukhyArthaiti / mukhyatayA rasa evoktarUpaH kAvyavAkyAnAmarthaM iti sa eva mukhyaH, tadAdhAratvAd vAcyArtho'pi mukhyaH / ubhayopayoginaH zabdAdyA rasasyArthasya copakArakAH / sa iti doSaH / rasasyApakarSahetavo doSAH / evaM guNA api rasasyotkarSatava iti vakSyate / doSaguNAzca rasasyaiva dharmA upacAreNa tu tadupakAriNoH zabdArthayorucyante, rasAzrayatvaM ca guNadoSa yoranvayavyatirekAnuvidhAnAt / tathA hi yatrava doSAstatraiva guNA rasavizeSe ca doSA, na tu zabdArthayoH / yadi hi tayoH syustadvIbhatsAdau kaSTatvAdayo guNA na bhaveyuisyAdau cAnIlatvAdayaH / anityAzcaite doSA, yato yasyAGginaste doSAstadabhAve na doSAstadbhAve tu doSA ityanvayavyatirekAbhyAM guNadoSayo rasa evAzrayaH / nirdoSe guNAbhidhAnamupapannamiti pUrvaM parihAryatvena doSA bAcyAstatra padArabdhatvAd vAkyasyeti prathamaM SoDaza padasya doSAnAha - duSTamiti // 20 anaGgamaGgalagrahaM cAsau apAGgazca tasya bhaGgayA vicchityA taraGgitairupa 25
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 yutasaMskRti vyAkaraNalakSaNahInaM yathAetanmandavipatindukaphalazyAmoda pANDara pAntaM hanta pulindasundarakaraspakSima lakSyate / utpallIpatiputri kumarakulaM kumbhAbhayAbhyarthanA. dInaM tvAmanunAyate kucayugaM patrAvRtaM mA kRthAH // 143 // atrAnunAthata iti / sarpiSo nAyata ityAdAvAziSyeNa nAyara terAtmanepadaM hi niyamitaM, " AziSi nAya" iti / atra ca yAcanArthaH / tasmAt 'nAthati stana'-iti paThanIyam / / aprayuktaM tathAmnAtamapi kavimirmAhataM yathA yathAya dAruNAcAraH sarvadaiva vibhaavyte| .. tathA manye daivato'sya pizAco rAkSaso'thavA / / 144 // atra daivatazabdo "devatAni paMsi vA" ityAmnAto'pi na kenacitmayujyate / asamaya yattadarthaM paThyate na ca tatrAsya zaktiH, yathAtIrthAntareSu snAnena samupArjitasatkRtiH / surasrotasvinImeSa hanti saMpati sAdaram // 14 // zyAmodaraM ca tadapANDuramAntaM ceti karmadhArayaH // 'sparzakSamam ' iti suratasaMmadaMsaham / prakaTapayodharadarzanottharAgeNa pulindAstvAM sevamAnA nivIyIbhUtAH kuarakummAna nantItyarthaH / yathA vA-' gANDIvIM kanakazilAnirbha bhujAbhyAmAjaghne viSamavilocanasya vkssH|' atra inte karmakatvaM na svAGgakarma- 20 katvamityAtmanepadAmApterAjaghne-padamasAdhu // AmnAtamapIti / zAstramAtramasiddhatvAllokamAtramasiddhatvAca // 'daivatAni puMsi vA' iti daivata-zabdaH puMliga liGgAnuzAsane evaM prsiddhH|| lokamAtraprasiddhaM yathA 'kaSTaM kathaM roditi thUtkRteyam / / ' dezyaM caitanniyatadezaviSayatvena prasiddham / yadAha 25 prakRtipratyayamUlA vyutpattirnAsti yasya dezyasya / tanmaDahAdi kathaMcinna rUDhiriti saMskRte scayet / / maDA-laDai-horANa-kandoTa-pallAdi kramAt sUkSma-zreSTha-vastra utpala-haridrAvAcakaM rUDhibhrAntyA na badhyate kazcida hi svadezaprasidayA asyArthasya zabdo'yaM 15
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kAvyAdarzanAma saMketasameta: [ 7 sa0 ullAsaH ] atra hantIti gamanArtham // nihatArtha yadubhayArthamasiddhe'rthe prayuktaM yathAyAvakarasArdrapAdamahArazoNitakaMcena dayitena / mugdhA sAdhvasataralA vilokya parirabhya cumbitA sahasA // 146 // atra zoNitazabdasya rudhiralakSaNenArthenojjavalI kRtatvarUpo'rthI vyavadhIyate / anucitArthaM yathA tapasvimiryA sucireNa labhyate prayannataH satribhiriSyate ca yA / prayAnti tAmAzu gatiM yazasvino raNAzvamedhe pazutAmupAgatAH // 147 // atra pazupadaM kAtaratAmabhivyanaktItyanucitArtham / nirarthakaM pAdapUraNamAtra prayojanaM cAdipadam / yathAutphullakamala ke saraparAga gaurayute mama hi gauri / abhivAJchitaM prasidhyatu bhagavati yuSmatprasAdena // 148 // hizabdaH / 5 10 avAcakaM yathA 15 vAcaka iti manyamAnaH prayuJjIta, 'vyutpattiryasya nAsti 'iti vacanAt / savyutpattikaM kadAcit prayojyam, yathA dUrvAyAM chinnodbhavA - zabdaH, tAle bhUmipizAcaH, zarve mahAnaTaH, candrAmRtayoH samudranavanItaM, jale meghakSIramityAdi // gamanArthamiti / gatyarthe'pi ' hanti ' ityukte hinastIti pratIyate, na tu gatyarthaH / gatyupadezastu haMsArthaH / ' hanti gacchatyAzAsu ' iti / yamakAdau tu 20 gatyarthIspi dRzyate // nihatArthamiti / asamarthe doSe ekasminnevArthe prasiddhi:, atra tUbhayatrApi prasiddhiH, paramekatra viziSTetyanayorbhedaH // 'satribhiH ' iti, yAgayuktaiH // 4 'utphulle 'ti atraikavacanena bhagavatIM saMbodhya prasAda saMbandhena yastasyAM 25 bahutvanirdezaH sa vacanaprakramabhaGge'pi / tathA utphulla ke saragaurazabdAnAM paunaruktyaM ca / yathA 'kaTasthalaproSitadAnavAribhiH / ' atra hi dAnavAripravAsasya yatkaTasthalamavadhibhAvena vizeSaNaM tatpunaruktamavyabhicArAt //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 10 70 ullAsaH kAvyaprakAzaH / avandhyakopasya vihanturApadAM bhavanti vazyAH svayameva dehinaH / amarSazUnyena janasya jantunA na jAtahArdaina ce vidviSAdaraH // 149 // atra jantupadamadAtaryarthe vivakSitam , tatra ca nAbhidhAyakam / yathA vAhA dhiksA kila tAmasI zazimukhI dRSTA mayA yatra sA tadvicchedarujAndhakAritamidaM dagdhaM dinaM kalpitam / kiM kurmaH kuzale sadaiva vidhuro dhAtA na cettatkathaM ___ tAhagyAmavatImayo bhavati me no jIvaloko'dhunA // 150 // atra dinamiti prakAzamayamityatrArthe'vAcakam / yaccopasargasaMsargAdarthAntaragatam , yathAjaGghAkANDorunAlo nakhakiraNalasatkesarAlIkarAlaH pratyagrAlaktakAbhAprasarakisalayo majumIrabhRGgaH / bharturvRttAnukAre jayati nijatanusvacchalAvaNyavApI saMbhUtAmbhojazobhAM vidadhadabhinavo daNDapAdo bhavAnyAH // 15 // avandhyakopasya' sAmarSasya ApadAM nihanturudArasya / na hyanudAra 15 Apado nihantItyanena padena udAratvaM vivakSitam // jantuneti / jantumAtreNa adAtretyarthaH // kRtasnehena nAdaraH / daro bhayaM ca / / 'hA dhig 'iti / yasyAM rAtrau kAminI dRSTA sA tAmasI tamomayI kRtaa| dine tu sA na dRSTA, tacca dinaM prakAzamayaM kalpitam / / kuzale bhadrake kartavye / vidhuro vairI // 20 - joti / jAnunoradhastAjjaGghA / haranRttamanukatuM pravRttAyA gauryAcArIkrameSavaH pAdo daNDapAdaH / vipUrvo dhAna karaNArtha iti bibhrdityrthe'vaackH| tathA samAsoktyaiva daNDapAdasyAmbhojatulyatve'vagate yat tasyAmbhojazobhAM vidadhada iti tat punaruktam / yaccAmbhojasyArthamupamAnatvamupAttaM tadapyayuktameva, tasyorunAlatvAdidharmasaMbandhopagamayogyatvAnupapatteH / kevalamekenaiva samAsAntarbhAvAd 52 . vAposaMbhUtatvenAsya vizeSaNavizeSyabhAvaH saMgacchate, kiM tu samAsa eva vakSyamANanayenAnupapanna iva prakamabhaGgaprasaGgAt / na ca daNDapAdasya tatsaMbandho ghaTiSyate iti zakyate vaktuM, tasya taddharmasaMbandhAbhAvAt / tenAmbhojasya zAbdamupamA" natvaM vA daNDapAdasya vAmbhojatvena rUpaNaM kartavyaM, yena asya prAdhAnye sati
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [700 ullAsa: ] atra dadhadityatrArthe vidadhaditi / vidheti vrIDAjugupsAmAlayakatvAt / yathA sAdhanaM sumahAsya yannAnyasya viDokyate / tasya dhIzAlinaH ko'nyaH sahetArAlitAM bhuvam // 152 // lIlAtAmarasAito'nyavanitAni zaGkadaSTAdharaH kazcitkesaradUSitekSaNa iva vyAmIlya netre sthitaH / mugdhA kuDmalitAnanena dadatI vAyuM sthitA tasya sA bhrAntyA dhUrtatayA'tha cAnatimRte tenAnizaM cumbitA // 15 // vizeSaNasaMbandhopagamayogyatA syAt / kiM ca bharturvRttasyoddhatasya tANDavAtmano yo'nukArastasya daNDapAdaviSayabhAvenopAdAnAd jaGkhAkANDanAlatvaviziSTatayA 10 saMsthAnavizeSavaMzAcca pAdasya daNDAkAratAbhinavatvaM cetyubhayamapyavagatamiti / na tatpunarupAdeyatAmahatItyatra varamayaM pAThaH svacchalAvaNyavApIsaMbhUto bhaktibhAjAM bhakdavadalanaH pAdapo bhavAnyAH // evaM 'vidadhad' ityapi karotyartha nirastam / yathA vA- 15 ___yamindrazabdArthaniSUdanaM harehiraNyapUrva kazipuM pracakSate / atra 'hiraNyakazipum ' iti vaktavye 'hiraNyapUrva kazipum' ityavAcakam , yato'tra hiraNya-zabdaH kazipu-zabdazca abhidheyapradhAnau vA syAtAM svarUpamAtrapradhAnau vaa| tatra na tAvad abhidheyapradhAnau, anabhyupagamAt / arthasyAsamanvayAd nApi svarUpapradhAnau / na hyevamasuravizeSasya hiraNyakazipora- 20 bhidhAnukAraH prakhyAnakriyAkarmabhAvenAmihito bhavati / dvividho hi zabdAnukArara, zabdatvArthatvabhedAt / tatreti nAvyavacchede zAbdaH prasiddha eva / arthAd avacchedAvagatau ArthaH / yathA - mahadapi paraduHkhaM zItalaM sAmyamAhuH / iha cAyamartho'nukAra iti nAnavacchedAt / kevalaM yat tasyAbhidhAnamanu. 25 kArya tannAnukRtaM, yaccAnukRtaM tat tasyAbhidhAnameva na bhavati / loke hi 'hiraNyakazipuH 'iti tasyAkhyA, na 'hiraNyapUrvakazipuH 'iti / atastasya avAcakatvam / indra-zabdArthazca devarAjazarIrameva, na ca tat tena niSUditaM; pAramaizvaryaM ca dhAtvarthoM vyutpattinimittamAtraM, rUDhizabdatvAt / yathA vA kSuNNa yadantaHkaraNena vRkSA phalanti kalpopapadAstadeva / . 30
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 5 | sa ullAsaH mRdupavanaviminno matmiyAyA vinAsAda ghanarucirakalApo ni:sapanova jAtaH / rativimalitavandhe kekapAze sukezyA: sati kusumasanAthe ke haredeSa vahIM // 154 // eSu sAdhana-vAyu-vinAzazabdA vrIDAdivyaJjakAH / saMdigdhaM yathA-- AlijitastatrabhavAnsaMparAye jayazriyA / AzI paramparAM vandyAM karNe kRtvA kRpAM kuru // 155 // atra banyAM kiM iThahRtamahilAyAm , kiM nemsyaamiti saMdehaH / apratItaM yatkevale zAsne prasiddhaM yathA 10 samyagjJAnamahAjyonirdalitAzayatAjuSaH / vidhIyamAnamapyetama bhavetkarma bandhakam // 156 // aprAzayazando vAsanAparyAyo yogazAstrAdAveva prsiddhH| grAmyaM yatkevale hoke sthitam / yathArAkAvibhAvarIkAntasaMkrAntadhuti te mukhain / 15 tapanIsazilAzobhA kaTizca harate manaH // 157 // atra kaTiriti / atra 'kalpavRkSA' iti vaktavye 'kalpopapada 'tvena vRkSAn vizeSya tadvacanamavAcakam , yato vizeSaNamidamabhidhAnasvarUpaviSayameva akkalpate, nAbhidheyaviSayaM, sopapadaniruSapadatvayorabhidhAnadharmatvAt / na ca tena vizeSitena 20 kiMcit prayojanaM avidhAnasAtrAd abhimtaarthsiddheH| abhidheyaviSayatve ca tasiddhirbhavet / kiM tu na tatra yathoktavizeSaNasaMbandhaH sNgcchte| yatra cha saMmatema tato'bhimavArthasiddhiriti neyAthai vaa| tasmAda baramatra pATha:--- kSuNNaM yadantaHkaraNena nAma tadeva kalpadrumakAH phalanti / . asmitha pAThe kSuNNasyArthasya kalpadmANAM ca avajJAkgatau guNAntara- 25. bhaasH|| evaM 'vapUrvarathaM yamAkhyayA' ityAdAbapi // 'niHsapatna 'iti / sapatnyAstulyaH / jIvantyAM hi jAyAyAM tatkelakalApaH kila sapatno'bhavat // 'etad 'iti / hiMsAdikam / / "vibhAvarIkAntaH 'candraH //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 10 .. kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [7 sa0 ullAsaH ] neyAthai iti yanniSiddhaM lAkSaNikam / yathA zaratkAlasamullAsipUrNimAzarvarI priyam / karoti te mukhaM tanci capeTApAtanAtithim // 158 // atra caipeTena nirjitatvaM lakSyate / atha samAsagatameva duSTamiti saMbandhaH / anyattu kevalaM samA- 5 sagataM ca / kliSTaM yataH, arthapratipattiya'vahitA / yathA atrilocnsNbhuutjyotirudgmbhaasibhiH| sadRzaM zobhate'tyarthaM bhUpALa tava ceSTitam // 159 // atrAtrilocanasaMbhUtasya candrasya jyotirudramena bhAsibhiH . kumudarityarthaH / avimRSTaH prAdhAnyenAnirdiSTo vidheyAMzo yatra tat / yathAmUrdhAmuttakRttAviralagalalasadraktasaMsaktadhArA dhautezIhiprasAdopanatajayajagajAtamithyAmahimnAm / kailAsollAsanecchAvyatikarapizunotsarpidoddharANAM doSNAM caiSAM kimetatphalamiha nagarIrakSaNe yatprayAsaH // 160 // 15 : atra mithyAmahimatvaM nAnuvAdyam / api tu vidheyam / yathA caisastAM nitambAdaivalambamAnAM punaH punaH kesaradaumakAJcIm / nyAsIkRtAM sthAnavidA smareNa dvitIyamaurvImiva kArmukasya // 16 // atra maurvIdvitIyAmiti dvitIyAtvamAtramutprekSyam / 20 lAkSaNikamiti, tanneyArthamiti yogH| rUDhiM prayojanaM vA vinA svadhiyaiva lakSaNayA prayuktam , yathA 'turaGgakAntAnanahavyavAha'zabdo vaDavAmukhAgnau // 'capeTe 'ti puMsyapi nirjitatvaM lakSyata iti / tataH sAmyamAdhikyaM veti neyArthatA // 'atrilocane 'ti / atraikapadapatyAyyo'pyarthaH kumudalakSaNo'trItyAdhaneka- 25 padArthaparyAlocanAvyavahitatvena klizyamAno vAcakasya kliSTatAmAvahati // / 'mithyAmahimnAm 'iti / purarakSaNAsamarthatvAt // vidheyamiti / samAse guNatAM nItam // dvitIyAtvamAtramiti / maurvI hi dhanuSaH sAmAnyena sidA, na tu dvitIyAtvaM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 ullAsa] kAvyaprakAzaH / yathA caivapurvirUpAkSamalakSyajanmatA digambaratvena niveditaM vasu / vareSu yadvAlamRgAkSi mRgyate tadasti kiM vyastamapi trilocane // 162 / / atrAlakSitA janiriti vAcyam / yathA caAnandasindhuraticApalazAlicitta __saMdAnanaikasadanaM kssnnmpymuktaa| yA sarvadaiva bhavatA tadudantacintA tAnti tanoti tava saMprati ghigdhigasmAn // 163 // atra 'na muktA'-iti niSeSo vidheyaH, yathA 10 dvitIyamaurvo miti samaste nirdeze dvitIyA-zabdArthasya gauNatvaM, vizeSaNabhUtatvAt / tena 'maurvI dvitIyAm 'iti yuktaH paatthH| na caivaM gurvantatAbhAve vRttasya bhAH, tasya zravyatAmApralakSaNatvAt / tadapekSayaiva vasantatilakAdAviva gurvantatA niyamasya sakarNakaratrApyanAhatatvAt / yaduktam - vaMzasthakAdicaraNAntanivezitasya gatvaM laghorna hi tathA shrutishrmdaayi| 15 zroturvasantatilakAdipadAntavarti lo gatvamatra vihitaM vibudhairyathA tat / / janiriti / janmano ghalakSyatvaM vidheyatvena vivakSitaM, taccatyaM samAse'stamupagatam / yathA vA... taM kRpAmRduravekSya bhArgavaM rAghavaH skhalitavIryamAtmani / . , taM ca saMhitamamoghasAyakaM vyAjahAra harasUnusaMnibhaH / / 20 atra sAyakAnuvAdena amoghatvaM vidheyam / 'amoghamAzugam 'iti tu yuktaH pAThaH // yathA vA ___ madhyevyoma trizaGkoH zatamakhavimukhaH svargasarga cakAra / . atra vizvAmitrasya tapaHprabhAvaprakarSaH prastutaH / sa ca tasya nirupakaraNasya sataH zunye vyomani svargasargasAmarthyenaiva pratipAdito bhavatIti vyomaiva. 25 'mAghAnyena vivakSitam , na tanmadhyam // kAmukacittasya yat 'saMdAnanaM ' bandhanaM, pAg yA na muktA'tipayatvAt / tAnti khedam // ' asmAn 'iti sakhIH // niSedho vidheya iti / prasajya viSayavAdityarthaH / yaduktam
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH navajaladharaH saMnaddho'yaM na haptanizAcaraH suradhanuridaM dUrAkRSTaM na tasya zarAsanam / ayamapi paTurdhArAsAro na vANaparamparA kanakanikaSasnigdhA vidyutpriyA na mamorvazI // 1664 || ityatra / na tvamuktatAnurvaidenAnyadatra kiMcidvihitam, yathAjugopAtmAnapatrasto bheje dharmamanAturaH // agRdhnurAdade so'rthAnasaktaH sukhamanvabhUt / / 164|| ityatratraistatAdyanuvAdenAtmano gopanAdi / viruddhametikRd yathA sudhAkarakarAkAravizAradaviceSTitaH / kAryamitradaisil tasya kiM varNayAmahe // 166 // atra kArya vinA mitramiti vivakSitam | akAryeSu mitramiti tu pratItiH / yathA vA cirakAlaparimAptilocanAnandadAyinaH / kAntA kAntasya sahasA vidadhAti galagraham // 167 // atra kaNThagrahamiti vAcyam / tatha bhAvAnyaM vidheryatra pratiSedhe pradhAnatA / prasajya pratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ // [ 7 sa0 ullAsaH ] " -- 5 10 15 etadeva dRSTAntenAha, yathA--' navajaladharaH iti / atra pratiSedhasya prAdhAnyam / nanasamAsastu anupapannaH / tasya hi paryudAsa eva viSayaH, tatraiva 20 vizeSaNatvAt / namaH syAdyantenottarapadena saMbandhopapatteH / taduktam pradhAnatvaM vidheryatra pratiSedhe pradhAnatA / paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena natra paryudAsAzrayaNaM yuktaM, arthasyAsaMgatiprasaGgAt / mutatvapratiSedho 'matrAbhimato, no muktatvavidhiH / na cAsau pratIyate / guNabhUtamuktaniSedhasyA- 25 rthAntarasyaiva muktatvasadRzasya vidhipratItirityAha-na tvamuktatAnuvAdeneti // etadeva darzayati yathA 'jugoSa 'ityAdau / atra atrastAdyanUdya gopanAdi vidheyam, tasmAd azyA navo vidheyatayA pradhAnasyAnUdyatayA'pradhAnena muktA-zabdena saha na samAsa iSTa iti sthitam / yadAha
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 01 (70 ullAsa kAvyaprakAzaH / na prastaM yadi nAma bhUtakaruNAsaMtInazAntAtmana stena vyArujavA dhanurbhagavato devAdbhavAnIpateH / tatputrastu madAndhatArakavadhAdvizvasya dacotsavaH skandaH skanda iva miyo'hamathavA ziSyaH kayaM vismRtaH // 168 // atra bhavAnIpatizabdo bhavAnyAH patyantare pratItiM karoti / " 5 yathA vAgorapi yadvAhanatA mAptavataH so'pi girisutAsiMhaH / savidhe nirahaMkAraH pAyAdvaH so'mbikAramaNaH // 169 // atrAmbikAramaNa iti viruddhAM dhiyamutpAdayati / zrutikaTu samAsagataM yathA sA re ca sudhaasaandrtrnggitvilocnaa| bahinidinAho'yaM kAlazca samupAgataH // 17 // evamanyadapi jJeyam / apAsya cyutasaMskAramasamartha nirarthakam / vAkye'pi doSAH santyete padasyAMze'pi kecana // 12 // kecana, na punaH sarve / krameNodAharaNam nagarthasya vidheyatve niSedhasya viparyaye / samAso neSyate'yasya viparyAsaprasaGgataH // - 'azrAddhabhojI 'ityAdau tu 'AdamojI 'ityanena gamakatvAd vA smaasH|| 20 bhavasya bhAyo ' bhvaanii'| tato 'bhavAnyAH patiH 'ityu ke bhavaM vihAya anyasyApi patyuH prtiitiH| yathA 'caitrabhAryAyAH patiH 'ityukte upapatau prtiitiH|| so'pi 'iti apivismye|| ambikA jananyapi, tato mAtaramaNa iti virudA budiH // ___ 'sudhe 'ti, amRtarUpA // anyadapIti / apayuktAdisamAsagatam / tathA zRGgAre daSighRtakuzAlasAdayo, hAsye nayavinayArthavAcino, raudre damakSamAsatyazaucAdayo, vIre vyAdhitAlasyAdayo, bIbhatse candanAdayo, adbhute ghRNAvadastyiAjyAH // [52] apAsyeti / cyutasaMskArAdi doSatrayaM vihAya vAkye'pi zrutikaTu 15
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kAvyAdarzanAma saMketa sAmetaH / so'dhyaiSTa vedAstridazAnayaSR pitRnatA sarasamamaMsta bandhUn / vyajeSTa SaDvargamaraMsta mItau samUlaghAtaM nyavadhIdarIMzca // 171 // sa rAtu vo duzcyavano bhAvukAna paramparAm / streenares tu doSairasaMmatAn // 172 // atra duzcyavana indraH, mUkabadhiro'neDamUkaH / sAyakasahAya bAhormakaradhvaja niyamitakSamAdhipateH / ajarucimAsvaraste bhAtitarAmavanipa zlokaH // 173 // atra sAyakAdayaH zabdAH khaDgAndhibhUcandradhairyAyAH zarAyartha tathA prasiddhAH / 7 sa0 ullAsa ] kuvindastvaM tAvatpaTayasi guNagrAmamabhito yazo gAyantyete dizi dizi bainasyAstava vibho / jyotsnAgaurasphuTavikaTasarvAgA tathApi tvatkIrtibhramati vigatAcchAdanamiha || 174 // atra kuvindAdizando'rthAntaraM pratipAdayantupa zlokyamAnasya tira - skAraM vyanaktItyanucitArthaH / " mAnabhrADUviSNudhAmApya viSamAzvaH karotyayam / nidrAM sahasraparNAnAM palAyanaparAyaNAm / / 175 / 5 10 15 prabhRtayo doSAH // ' adhyaiSTha 'iti / bhaTTikAvye dazarathavarNane 'anAsId' iti antarbhUte'narthaH sakarmako, anyathA karma cintyam // ' SaDvargam ' iti / kAmakrodha lobhamada- 20 mAtsaryAhaMkArarUpam || atra kriyApadAni zrutikaTUni || aprayuktaM yathA--' sa rAtu 'iti / bhAvukAnAM kuzalAnAM saMbandhinIM paraMparAM yuSmabhyaM dadAtu || zloko' yazaH // zarAdIti / zarasmarakSAntipadmArthatayA prasiddhatvAt / khaDgAdiparyAyatayA tvasiddhatvAd nihatArtham || 25 'kuvindaH ' pRthvIlAbhayuktaH / paTUkaroSi guNagrAmAn sarito nadIzva / atra kubinda - paTayasi - vigatAcchAdanazabdAstantuvAyAdikamabhidadhAnAH stutvasya tiraskAraM vyaJjanti / / ' prAbhre 'ti / prakRSTamabhraM kRSNo meghaH tadvad bhrAjate yo viSNustasya dhAma
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 70 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / atra prAbhrAD - viSNudhAma-viSamAzva-nidrA- parNazabdAH prakRSTajalada - gagana - saptAzvasaMkoca - daLAnAmavAcakAH / bhUpaterupasapaitI kampanA vAmalocanA / ta~tmahaNanotsAhanatI mohanapAdadhau // 176 // atropasarpaNa- haNana - mohana- zabdA vIDAdAyitvAdazlIlAH / te'nyairvAntaM samaznAti parotsarga ca bhuJjate / - itarArthagrahe yeSAM kavInAM syAtvartanam / / 177 / / atra vAntotsargapravartanazabdA jugupsAdAyinaH / - pitRtrasatimahaM vrajAmi tAM saha parivArajanena yatra me 1 bhavati sapadi pAvakAnvaye hRdayamazeSitazokazalyakam // 178 // atra pitRgRhamityAdau vivakSite zmazAnAdipratItAvamaGgalArthatvam / * surAlayollAsaparaH prAptaparyApta kampanaH / mArgaNapravaNabhAsvadbhUtireSa vilokyatAm // 179 // atra "kiM surAdizabdA devasenAzaravibhUtyarthAH, "kiM madirAdharthA: - iti saMdehaH / tasyAdhimAtropAyasya tIvra saMvegatAjuSaH / bhUmiH priyaprAptau yatnaH sa phalitaH sakhe / / 180 // 123 10 15 vyoma prApya / atra paJca zabdAH paJcAnAmavAcakAH / yathA vAvibhajante na ye bhUpamAlabhante na te zriyam / Avahanti na te duHkhaM prasmaranti na ye priyAm // atra vibhajatirvibhAgArtha sevane, AlabhatirvinAzArthI lAbhe, AvahatiH karotyarthI dhAraNe, prasmaratirvisparaNArthaH smaraNe'vAcakaH // 6 kampanA ' senA rAgavazAcalA ca / 'vAmaM ' zatruM prati pratikUlaM valgu ca locanaM yasyAH / kAmazAstrabhASayA upasarpaNaM tArthinyAgamanam / vAtsyAyane prathamAdhyAye ' haNanayogAH' iti sUtre maithunArthaH prahaNanazabdaH // 4 'pAvakena' pavitreNa janenAgninA va sahAnvayo yatra pitRgRhe // 'surAlaye 'ti saMgrAme nihatAH svarga yAntItyusati svargaH, tatra ca kAraNaM sa rAjA, saMgrAmakartRtvAt / 'kampanA ' senA calanaM ca, ' mArgaNeSu ' yAcJAsu ca / ' bhUti 'rbhasma ca // 6 'tasyAtrimAtre'ti mRdUpAyo madhyopAyo'dhimAtropAya iti tridhA yogI, 30 20 25
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsa.] atrAdhimAtropAyAdayaH zabdA yogshaastraatrpryukttvaadprtiitaaH| tAmbUlabhRtagallo'yaM bhallaM jalpati mAnuSaH / karoti khAdanaM pAnaM sadaiva tu yayA tathA // 181 // atra gallAdayaH zabdA graamyaaH| vastravairyacaraNaiH kSatasattvaraja praa| niSkampA racitA netrayuddha" bodhaya sAMpatam // 182 // atrAmbararatnapAdaiH titamA acalA bhUkatA, netradvandaM bodhayeti neyArthatA / dhammillasya na kasya prekSya nikAma kurnggshaavaakssyaaH| .. rajyatyapUrvabandhavyutpattermAnasaM zobhAm // 183 // . atra dhammillasya zobhA prekSya kasya mAnasaM na rajyatIti saMbandhe / kliSTatvam / nyakAro ayameva me yadarayastatrApyasau tApasaH - so'pyatraiva nihanti rAkSasakulaM jIvatyaho rAvaNaH / ekaikazca mRdusaMvego madhyasaMvegastIvrasavegazceti nv| tatrAdhimAtropAyAnAM tIvra- 15 saMvegAnAM AsannaH samAdhilAbhaH samAdhiphalaM ca syAt / saMpipAdayiSayA citta. vRttinirodhasAdhanAnuSThAnaM yo'bhyAsaH sa dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRDhabhUmiH / dIrghakALenAsevito nizchidrAsevitastapasA brahmacaryaNa vidyayA zraddhayA ca saMpAditasatkAravAn dRDhabhUmiya'tyAnasaMskAreNa drAgityeva anabhibhUtaviSayaH,, yogoparame'pi yasya dhyAnasaMskAro nAbhibhUyata ityarthaH // 'bhiyo' mokSazca / 20 kAmI cAtra prastutaH tasya kaamino'dhikkaarnnvtH| 'tIvrasaMvegatAjuSaH' "priyamamadAprApte: pAka tadgocarAmilApavato nizcalAnurAgasyetyarthaH // 'vasne 'tyAdi 'vastraM' ambaraM, 'vaiDUrya' maNiH, 'caraNAH' pAdAH / ambaramaNipAdarityarthaH / 'kSataM ' satvarajobhyAM paraM tamo yasyAM sA 'tsttvrjHpraa'|| acalA bhUH, tatparyAyo 'nikmpaa'| 'vedaya' iti bodhaya / 25 ravikiraNairbhUmihatatamAH kRtA / tvaM jAgRhItyarthaH // apUrvabandheti / apUrvA bandhavyutpattiryasya // kliSTatvamiti / vyavahitArthapratyayajanakatvam // avimRSTavidheyAMzatvaM vAkye, yathA-'nyakkAro hi 'iti / atra idamartha
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 sa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / vidhikzakrajitaM prabodhitavatA kiM kumbhakarNena vA svargagrAmaTikAviluNThananuthocchUnaiH kimebhirbhujaiH // 184 // atrAyameva nyakkAra iti vAcyam / ucchUnamAtraM cAnuvAdyam, na bruthAtvavizeSitam / atra ca zabdaracanA viparItA kRteti vAkya 125 nyakkArayoranuvAdya vidheyabhAvo vivakSitaH / sa ca rUpyarUpaNAsvabhAva iti 5 rUpyaviSayasyAnuvAdyasyedamarthasya prAgupAdAnaM nyAyyam / ' ayameva nyakkAraH ' ityukte hi - zabdazaktimahimnA nyakkArasya vidheyatvaM pratIyate, yathAiyaM gehe lakSmIriyamamRtavartirnayanayoH / ityAdau // prabodhanaM prabodhitaM, tad vidyate yasya // ' hRthocchUnaiH 'ityatrApi hRthAsvameva vidheyaM, taccetthaM vizeSaNatayopanyastaM sad gauNam / yadAha kAravI nivasanaM mRgacarma zayyA gehUM guhA vipulapatrapuTA ghaTAzca / mUlaM dalaM ca kusumaM ca phalaM ca bhojyaM putrasya jAtamaTavI gRhamedhinaste // 10 - anuvAthamanuktvaiva na vidheyamudIrayet / na labdhAspadaM kiMcit kutracit pratitiSThati // vidheyodezyabhAvo'yaM rUpyarUpakatAtmakaH / na tatra ca vidheyoktiruddezyAt pUrvamiSyate // natu ' ayameva nyakAra ucchUnairvRthA ? ityevaM viparyayeNAtra saMbandha: 15 kariSyate, tasya puruSAdhInatvAt / tathA ca na yathoktadoSAvakAzaH / satyam, na sarvaviSayo'yaM saMbandhasya puruSAdhInatvopagamaH, tasya hi vizeSaNavizeSyabhAva eva viSayo'vagantavyaH / yatra svasaundaryAdeva tayoranyonyAkSepo na vidhyanuvAdabhAvaH / vidhyanuvAdayoryathAzrutapadArthasaMbandhanibandhano'rthapratItikrama iti padArthapaurvAparyaniyamo 'vagantavyaH / tatazca yadanUdyate tasya Adau 20 upAdAnamupapannam / yastu vidhIyate tasya pazcAditi / 'khaLevAlI yUpo bhavati ' ityAdau ca tathaiva dRSTam / tathA ' vRddhirAdaic 'ityatra bhagavatA bhASyakAreNAvatthApitaM yad ' utAlaM maGgaladyotanArthamAdau ' vRddhi 'zabdasyopAdAnaM kSamaNIyam, anyathA 'Adaic - anuvAdena dRddhisaMjJAvidhAnAt pazcAd abhidhAnaM kArya syAt / yathA 6 adeG guNa' ityAdau, tathA pramANamavisaMvAdijJAnamityatrApi yat pramANamiti 25 lokaprasiddhaM tad avisaMvAdijJAnameveti vijJeyam ' iti tAtparyArthaH // kAvye'pi eSaiva zailezI (? zailI), yathA I
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsaH ] syaiva doSo na vAkyArthasya / yayA vAapAGgasaMsargitaraGgitaM zorbhuvorarAbAntakliAsivellanam / visAriromAJcanakaJcukaM tanostanoti yo'sau subhage tavAgataH // 185 // atra yo'sAviti padadvayamanuvAdyavidheyArthatayA vivakSitamanuvAdyamAtrapratItikRt / tathA hi, prakrAntapasiddhAnubhUtArthaviSayastacchabdo yacchandopAdAnaM nApekSate / krameNodAharaNamkAtarya kevalA nItiH zaurya cApalaceSTitam / ataH siddhi sametAbhyAmubhAbhyAmanviyeSa saH // 186 // .. dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamamArthanayA kpaalinH| 10 kalA ca sA kAntimatI kalAvatastvamasya lokasya ca netrakaumudI // 18 // utkampinI bhayapariskhalitAMzukAntA te locane pratidizaM vidhure sipntii|| na punarevaM yathA- zayyA zAdvalamAsanaM zucizilA sama drumANAmadhaH ' ityAdi, zAdvalAyanuvAdena zayyAdInAM vidheyatvAt // __ 'arAlaM' vakram // anuvAghamAtrapratItikRditi / anuvAdhavidheyayoH krameNaiva pratyAyanAya vaktumiSTa, na tu vidheyatvapratItikRditi, yadaH pryogo'nuppnnH| yatra hi yattadorekataranidezenopakramaH, tatra vatpratyavamazinA taditareNopasaMhAro nyAyyaH, tayoranuvAdhavidheyAviSayatvena iSTatvAta, tayozca parasparApekSayA saMbandhasya nityatvAt / ata evAhuH 'yattadonityamabhisaMbandhaH 'iti / sa 20 cAyamanayorupakramopasaMhArakramo dvividhaH zabdazcArthazceti / tatrobhayorupAdAne sati zAbdo, yathA yaduvAca na tanmithyA yad dadau na jahAra tat // yathA ca 'sa durmatiH zreyasi yasya naadrH||' ekataropAdAne sati AryaH, taditarasya arthasAmarthyenAkSepAt / tatra tadaH 25 kevalasyopAdAme ArthaH prakrAntamasiddhAnubhUtaviSayatayA vidhetyAha-tathA hi prakrAnteti / 'sa'iti prakrAnto raajaa|| ' se 'ti sarvalokaprasiddhA // 'utkampinI 'ti / vatsarAjaH svakAntAM daivayogAt pradIpanake dagdhAM dRSTvA 15
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 700 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH krUreNa dAruNatayA sahasaiva dagdhA 1 dhUmAnvitena daddanena na vIkSitAsi // 188 // yacchandastU caravAkyArthatatvenopAcaH sAmarthyAtpUrvavAkyoMrthagatasya tacchabdasyopAdAnaM nApekSate / tathA--- sAdhu candramasi puSkaraiH kRtaM mIlitaM yadabhirAmatAdhike / udyatA jayini kAminImukhe tena sAhasamanuSThitaM punaH // 189 // prAgupAcastu yacchabdastacchandopAdAnaM vinA sAkAGkSaH / yathAatraiva zloka AyapadayorvyatyAse / dvayorupAdAne tu nirAkAGkSatvaM prasiddham / anupAdAne'pi sAmarthyAtkacid" gamyate / yathA ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJA jAnanti te kimapi tAnmati naiSa yatnaH / utpatsyate'stu mama ko'pi samAnadharmA kALo hAyaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 190 // atra ya utpatsyate taM pratIti / evaM ca tacchabdAnupAdAne'tra sAkAGkSatvam / na cAsAviti 127 ' ye nAma 'iti / nAmazabdo'kSamAyAm / 'ye kecidiha prabandhe deze kAle vA asmAkamavajJAM kurvanti te kimapi svalpaM na kiMcillokottaraM vA jAnanti, tAn prati naiSa prakaraNa nirmANaviSayo yatnaH, teSAM stokadarzitvAt / ' lokAttaraM yajjAnantIti vyAkhyAtaM tat teSAmupahAsAya / kAn prati tatyAha-' utpatsyate tu 'iti / 'sAretaravibhAga utpatsyate kavid' iti saMbhAvyate // 5 evaM yattacchandavicAraM kRtvA ' yo'sau subhage 'ti prastute bhAvayannAhaevaM ceti // atra sAkAGkSatvamiti / 'yo'sau subhagetyatra // nanu, ' yo'sau ' iti yacchandAnantaro'daH zabdaH prayukta eva, sa tacchabdArthamabhidhAsyatItyAha-na ceti / na hi ' asau ' ityukte ' sa' iti pratIyate, 10 tadIyAM dahanasamayAvasthAM smarana vilapatiM / te' iti, sAtizayavibhramaikAspade " ityanubhavaikaviSaye // " ' candramasi ' udite satIti zeSaH / ' sAdhu kRtaM yanmIlitam / nAtra tacchandApekSA, tadviSayasya karmAderartha sAmarthyAdeva AkSipyamANatvAt // 20 15 25
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 7 sa0 DallAsaH ] tacchabdArthamAha asau maruccumbitacArukesaraH prasannatArAdhipamaNDalAgraNIH / viyuktarAmAturaSTivIkSito vasantakAlo hanumAnivAgataH // 191 // atra hi na tacchabdArthapratItiH / pratItau vAkaravAlakarAladoH sahAyo yudhi yo'sau vijayArjunaikamallaH / yadi bhUpatinA sa tatra kArye viniyujyeta tataH kRtaM kRtaM syAt // 192 // atra sa ityasyAnarthakyaM" bhavet / atha yosvikalpamidamarthamaNDalaM pazyatIza nikhilaM bhavadvapuH / AtmapakSaparipUrite jagatyasya nityasukhinaH kuto bhayam // 193 || itIdaMzabdavadadaH zabdastacchandArthamabhidhatta iti / ucyate / tatraiva vAkyAntara upAdAnamarhati na ca tatraiva / yacchandasya hi nikaTe sthitaH prasiddhiM parAmRzati / yathA yattadarjitamatyugraM kSAtraM tejo'sya bhUpateH / dIvyatAkSaistadAnena nUnaM tadapi hAritam // 194 // ityatra tacchabdaH / 5 .10 15 yathA ' asau marudra 'iti / ' marutA ' svapitrA ca / ' kezarANi' saTA bakulavRkSAzva / ' tArAdhipaH 'candraH sugrIvatha / 'maNDalaM ' bimbaM rASTraM ca / 'rAmo ' 20 rAmabhadro rAmAH striyazca / tarhi atra ' iva ' iti ' yo bikalpa 'mityasminniva vRtte vAkyAntaragatatvena vyavahitasya bhinnavibhaktikasyaiva ada- etad idaM - zabdasyopAdAnaM yujyate, na tatraiva yatraiva yacchandaH // avyavahitatve hi pratyuta taditarAkAGkSA mavatyeva, yathA 'yadetaccandrAntarjaladaLavalIlAM prakurute tadAcaSTe' iti / ' so'yaM vaTaH zyAma iti prasiddhastvayA purastAdupayAcito yaH 25 ityAdau // ' yattadUrjitam ' ityatra yacchandAnantarasya tadaH prasiddhatejoniSThena yadAbhisaMbandhAdArthaH / ' yadastu tadapi 'ityanena tadA prakraMsyamAnaviSayeNa zAbdaH saMbandhaH / evaM ca ' yo'sau ' ityatra yadaH kevalasyaiva prayogaH sa kenAbhisaMbadhyatAm / tatazcAnUdyatvameva na vidheyatvamiti sthitam // 9 1
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [7 sa0 ullAsaH] kaavyprkaashH| . 129 nanu katham - kalyANAnAM tvamasi mastAmIziSe tvaM vidhatse "puNyAM lakSmImatha mayi zaM dehi deva / prasIda / yadyatpApaM pratijahi jagannAtha ! namrasya tanme . bhadraM madraM vitara bhagavan ! bhUyase maGgalAya // 195 // 5 atra yadyadityuktvA tanme ityuktam / ucyte| yadhaditi yena kenacidrUpeNa sthitaM sarvAtmakaM vastvAkSiptam / tathAbhUtameva tacchabdena parAmRzyate / "tathA ki lobhena vilasitaH sa marato yenaitadevaM kRtaM ___ mAtrA strIlaghutAM gatA kimatha vA mAtaiva me mdhymaa| . mithyaitanmama cintitaM dvitayamapyAryAnujo'sau guru rmAtA tAtakaLatramityanucitaM manye vidhAtrA kRtam // 196 // atrAsyeti tAtasyeti ca vAcyam / na tvanayoH samAse guNIbhAvaH prakArAntareNAvimRSTavidheyAMzaM vAkye darzayati, tathA- kiM lomena 'iti 15 lakSmaNoktau // na tvanayoriti / 'AryAnujaH' iti 'tAtakalatram 'iti / atra SaSThIsamAso'pi nopapadyate, yataH sarveSAmeva tAvat samAsAnAM prAyeNa vizeSaNavizeSyAbhidhAyipadoparacitazarIratvaM nAma sAmAnya lakSaNamAhuH, itarathA teSAM samarthatAnupapatteH / / sa ca vizeSaNavizeSyabhAvo dvidhaiva saMbhavati samAnAdhikaraNo vyadhikaraNazceti / tatrAyaH karmadhArayasya viSayaH / yatra tu dve bahUni 20 vA padAni anyasya padasya arthe vizeSaNabhAvaM bhajante sA ca bahuvrIheH srnniH| tatraiva yadA saMkhyAyAH pratiSedhasya ca vizeSaNabhAvastadA dvigo asamAsasya ca gocaraH // dvitIyapakAraH kArakANAM saMbandhasya vizeSaNatvAd bhuvidhH| sa tatpuruSasya panthAH // tatrApi yadA avyayArthasya vizeSyatA syAt tadAsau avyayIbhAvasya maargH|| tadevaM samAsAnAM vizeSaNavizeSyobhayAMzasaMsparzitve'pi 25 yadA vizeSaNAMzaH svAzrayotkarSAdhAnadvAreNa vAkyArthacamatkArakAraNatayA pAdhAnyena vivakSito vidheyadhurAmadhirohed , itarastu anUdyamAnakalpatayA nyagbhAvamiva bhajeta, tadAsauM na vRtteviSayo bhavitumaIti, tasyAM hi sa pradhAnetarabhAvastayorastamiyAd / vibhaktyanvayavyatirekAnuvidhAyinI hi vizeSaNAnAM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAma saMketa sametaH [ 7 sa0 ullAsaH ] 130 kAryaH / evaM samAsAntareSvapyudAhAryam / 7 vidheyatAvagatiH, tata eva caiSAM vizeSye mamANAntara siddhasthotkarSApakarSAdhAyinAM zAbde guNabhAve'pyArtha prAdhAnyaM vizeSyANAM ca zAbde prAdhAnye'pyArthI guNabhAvo'pi, anUdyamAnatvAt / samAse ca vibhaktilopAd notkarSApakarSAvagatiriti na tannibandhanarasAmivyaktiriti tadAtmanaH kAvyasya avimRSTavidheyAM- 5 zatvaM doSaH / taccaitad vizeSaNamekamanekaM vAstu, nAnayorvizeSaH kazcit // tatra karmadhAraye yathA 1. uttiSThantyA ratAnte bharamuragapatau pANinaikena kRtvA dhRtvA cAnyena vAso vigalitakabarIbhAramaMsaM vahantyAH bhUyastatkAlakAntidviguNitasurataprItinA zauriNA vaH 10 zayyAmAlikya nItaM vapuralasalasadbAhu lakSmyAH punAtu // atra vigalitakabarIbhArasvaM alasalasadvAhutvaM ca aMsavapuSorvizeSaNe rateruddIpanavibhAvatApAdanena vAkyArthasya kAmapi kamanIyatAmAvahata iti prAdhAnyena vivakSitatvAd na tAbhyAM saha samAse kavinA nyagbhAvaM gamite // evaM samAsAntareSviti // 15 avimRSTavidheyAMzatvaM bahuvrIhau yathA- yaH sthalIkRtavindhyAdvirAcAntApAravAridhiH ! yAtApitavAtApiH sa muniH zreyase'stu vaH // sthalIkaraNAdi vidheyaM, 'yena sthalIkRto vindhyaH ? ityAdi tu yuktam / yatra punareSa pradhAnetarabhAvo na vivakSitaH svarUpamAtrapratipattiphalaca 20 vizeSaNavizeSyabhAvaH tatra samAsAsamAsayoH kAmacAraH / yathA-stanayugamazrusnAtaM samIpaparivarti hRdayazokAgneH / carati vimuktAhAraM vratamiva bhavato ripustrINAm // atra bhavata iti ripustrINAmiti ca ripustrINAM stanayugasya ca saMbandhitvena yad vizeSaNaM, na tatasteSAmutkarSayogaH kazcid vivakSitaH, 25 api tu tatsaMbandhapratItimAtram / tacca ' vratamiva ' bhavadarivadhUstana dvitayamityataH samAsAdapi tulyameva / yathAcaitra 'riputrINAm ' iti ripusaMbandhamAtrapratItiH strINAM vidheyatvaM caitatprAdhAnyopalakSaNam avyabhicArAt / tatazca pradhAnAvimarzo'pi doSa:, yathA-
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [saM0 ullAsaH kaavyprkaasheH| "zritakSamA raktabhuvaH zivAliktimUrtayaH / vigrahakSapaNenAdha zerate te gatAsukhAH // 197 // atra kSamAdiguNayuktAH sukhamAsata iti vivakSite hatA iti "virudA prtiitiH| padaikadeze yathAsaMbhavaM krameNodauharaNAni-- alamaticapalatvAtsvapnamAyopamatvAta pariNativirasatvAtsaMgaimena priyaayaaH| snehaM samApibati kajalamAdadhAti sarvAn guNAn dahati pAtramadhaH karoti / yo'yaM kuzAnukaNasaMcayasaMbhRtAtmA dIpaH prakAzayati tat tamaso mahattvam // atra hi prakAzanakriyAyA eva prAdhAnyavivakSA, nAnyAsAmiti tAsAM 10 tatsamazIrSikayA nirdezo doSaH / sa hi tatra zatrAdimireva vaktuM nyAyyo, na AkhyAtena / yathA 'vibhrANaH zaktimAzu prazamitabaLavacArakaunityagurvIm / ityAdau // yathA vA mamaiva-- zazvadarzanalopisantatatamastomacchidA paNDitaH kASAyaM dadhadambaraM muniriva kSoNI punAnaH param / . kurvANaH karavibhramaitrijagato bodhaM samadhyAsitaH __paurastyAcalavedikAM dinakaraH kliznAtu vaH kalmaSam // . sarvAsAM puna: prAdhAnyavivakSAyAM nAkhyAtavAcyatvaM dossH| yathA-- saudhAdudvijate tyajatyupavana dveSTi prabhAmaindavIM ___ dvArAnazyati citrakelisadaso veSaM viSaM manyate / 20 Aste kevalamabjinIkisalayaprastArazayyAtale saMkalpopanatatvadAkRtirasAyattena cittena saa|| yatraikakartRkAnekA praadhaanyetrbhaakkriyaa| tatrAkhyAtena vAcyAdyA zatrAyairitarA punaH // - iyaM ca samAsAsamAsacintA rasamasAdAnuguNaprayogAvahitacetasAM 25 sahRdayAnAmeva ucitA, nAnyeSAm / te hi zuSkazabdavyutpattimAtropajanitAmimAnadurvidagdhA lakSaNamastItyeva rasAbhivyaktivighnabhUtaM bahavakaramAyaM prayuJjate / 'zritakSamA 'iti / kRtopazamA bhUmau patitAzca, anuraktalokAH zoNita dhArAzca, zivA zRgAlI ca, vigrahaH kaliH zarIraM ca, gatAzarmANaH 15
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 saM0 ullAsaH ].. iti yadi zatakRtvastattvamAlocayAma ___ stadapi na hariNAmI vismaratyantarAtmA // 198 // atra tvAditi / yathA vAtadgaccha siddhayai kuru devakAryamartho'yamarthAntaralaiMbhya eva / apekSate pratyayamAlabdhyai bIjAGkaraH prAgudayAdivAmbhaH // 199 // 5. atra dathai bdhyai iti keNttu| yazcApsarovibhramamaNDanAnAM saMpAdayitrIM zikharaivibhati / balAhakacchedavibhaktarAgAmakAlasaMdhyAmiva dhAtumattAm // 20 // atra mattAzabdaH "kSIbArthena nihatArthaH / AdAvAnapualiptavapuSAM zvAsAnilollAsita protsarpadvirahAnalena ca tataH saMtApitAnAM zAm / saMpatyeva niSekamazrupayasA devasya cetomuvo| bhallInAmiva pAnakarma kurute kAmaM kuraGgekSaNA // 201 // atra zAmiti bahuvacanaM "nirarthakam / kurabhekSaNAyA ekasyA evopAdAnAt / na ca alasavalitaiH premaanoH // 202 // ityAdivada vyApArabhedAgahutvaM; vyApArANAmanupAttatvAt / na ca vyApAre'tra dRkzabdo vartate / atraiva 'kurute' ityAtmanepaidaimapyanarthakam / pradhAnakriyAphalasya kasaMbandhe katrabhimAyakriyAphailAbhAvAt / cApAcAryatripuravijayI kArtikeyo vijeyaH zastravyastaH sadanamudadhirbhUriyaM hantakAraH / astyevaitatkimu kRtavatA reNukAkaNThabAdhAM baddhaspardhestava parazunA lajjate candrahAsaH // 203 // gataprANendriyAzceti viruddhamatikRt // 25 kriyAphalAbhAvAditi / na hi dRmiSekaphalaM labhate'dyApi sA, virahiNItvAt // .
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ saM0 ullAsa: kaavyprkaashH| atra vijeya iti kRtyapratyayaH ktamatyayArthe'vAcakaH / atipelavamatiparimitavaNa laghutaramadAharati shettheH| paramArthataH sa hRdayaM vahati punaH kAlakUTaghaTitamiva // 204 // atra pelvshbdH| yaH pUyate surasarinmukhatIrthasArtha snAnena zAstraparizIlanakIlanena / saujanyamAnyajanirUjitamUrjitAnAM so'yaM dRzoH patati kasyacideva puMsaH // 205 // atra puuyshbdH| vinayapraNayaikaketanaM satataM yo'bhavadA taadRshH| kathamadha sa tadvadIkSyatAM tadabhipretapadaM samAgataH // 206 // atra pretshbdH| kasminkarmaNi sAmarthyamasya nottapatetarAm / ___ ayaM sAdhucarastasmAdaalibadhyatAmiha // 207 // atra ki pUrva sAdhuruta sAdhuSu caratIti saMdehaH / kimucyate'sya bhUpAlamaulimAlAmahAmaNeH / mudurlabhaM vacobANaistejo yasya vibhAvyate // 208 // atra vacaHzabdena gIHzabdo lakSyate / atra khalu na kevalaM pUrvapadaM, yAvaduttarapadamapi paryAyaparivartanaM na kSamate / jaladhyA dau tUttarapadameva, vaDavAnalIdau ca pUrvapadameva / / yadyapyasamarthasyaivApayuktAdayaH kecana bhedAstathApyanyairalaMkArakAraivibhAgena pradarzitA iti, bhedapradarzanenodAhartavyA iti ca - kIlanaM ' tatraiva sthairyam / saujanyamAnyatayorjanirutpattiH // pyazabda iti / padAMzo jugupsArthaH // pretazabda iti amaGgalArthatvAt padAMzo'zlIlaH // 25 neyArtha padAMze yathA * kimucyata' iti // jaladhyAdau viti / uttarapadaparivartane hi megha eva vAcyo, na samudraH // yaduktam--- zabdapravRttihetau satyapyasamarthameva rUDhivazAt / yaugikamarthavizeSe padaM yathA vAridhau jalabhRt // aprayuktAdaya iti / AdizabdAd avAcakasaMdigdhaneyArthAH / / medapradarzane- 30
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ * raudre vibhajyoktAH / pratikUlavarNamupahataluptavisarga visaMdhi hatavRttam / nyUnAdhikakathitapadaM patatprakarSe samAptapunarAttam // 53 // ardhAntaraikavAcakamabhavanmatayogamanabhihitavAcyam / apadastha padasamAsaM saMkIrNa garbhitaM prasiddhihatam ||54|| bhagnaprakramamakramagataparArthaM ca vAkyameva tathA / rasAnuguNatvaM varNAnAM vakSyate 'vaidviparItaM pratikUlatvam / yathA zRGgAreakuNThotkaNThayA pUrNamAkaNThaM kalakaNThi mA | kambukaNThyAH kSaNaM kaNThe kuru kaNThArtimuddhara // 208 // 118 kAvyAdarzanAma saMketasametaH [ 7 sa0 ullAsaH ] dezaH so'yamarAvicoNitajalairyasminhUdAH pUritAH kSatrAdeva tathAvidhaH paribhavastAtasya kezagrahaH / tAnyevAhitazatraghasmaragurUNyatrANi bhAsvanti" no yadrAmeNa kRtaM tadeva kurute droNAtmajaH krodhanaH // 209 // atra ''hi vikaTavarNatvaM dIrghasamAsatvaM cocitam / yathAprAgaprAptanizumbhazAMbhavadhanurdvadhAvidhAvirbhavakrodhametibhImabhArgavabhujastambhApaviddhaH kSaNAt / ujjvAlaH parazurbhavatvazithilastvatkaNThapIThAtithiface jagatsu khaNDaparazurdevo haraH khyApyate // 210 // yatra tu na krodhastatra caturthapAdAbhidhAne tathaiva zabdaprayogaH / 8 nizumbho' namanam / 'apaviddho ' muktaH // caturthapAda iti asyaiva vRttasya // tathaiveti / avikaTavarNatvena || 5 10 15 neti, mativikAsAyeti zeSaH // 52 // ardhAntare dvitIyasminnarthe eko vAcakaH zabdaH prathamArdhasya yatra sa tathA // apadasthaM padaM samAsazca yatra // prasiddhihatamiti / ' hutam ' iti pAThAntaram || ' dezaH so'yam 'iti / yasmin deze parazurAmapitA haihayena kezeSu dhRtaH, tatraivAzvatthAmA svapitaraM droNaM pANDavaiH kezadhRtaM dRSTvedamAha // 55 20
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 sa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / upahata utvaM prApto lupto vA visargoM yatra tat / yathA dhIro vinIto nipuNo varAkAro nRpo'tra saH / yasya bhRtyA balotsiktA bhaktA buddhiprabhAvitAH // 211 // saMdhervairUpyaM vizleSo'zlIlatvaM kaSTatvaM ca / 115 adyaM" yathA 11 rAjanvibhAnti bhavatazcaritAni tAni indordhurti jahati yAni rasAtale'ntaH / ghIdoLe atitate ucitAnuvRttI AtanvatI vijayasaMpademeSu bhAtaH // 212 // yathA vA ad udita udArahArahAridyutiruccairudra yAcakAdivenduH / nijavaMza udAttakAntakAntirvata muktAmaNivaJcakAstyainairghaH // 213 // saMhitAM na karomIti svecchA sakRdapi doSaH / pragRhmAdi""hetukatve tvasakRt / upahateti // yadAi kutukaH -- atrAluptavisargAntaiH pAdaiH protaiH parasparam / hUsvaiH saMyogapUrvaizva lAvaNyamatiricyate // 6 135 jahatI 'ti tyajanti vikiranti, pAtAlamapi prakAzayantItyarthaH // ucitArthavRttI iti ucitArthavartanarUpe ityarthaH // 6 5 10 saMdhiH svarANAM samavAyaH saMhitAkAryeNa dravadravyANAmivaikIbhAvaH / 'vivakSitazca saMdhirbhavati' iti vacanAt 'tAni indo: ' ityAdau sakRdapi visaMghitvaM doSaH / sati ca dvitIyapade visaMdhitvaM syAditi dvitIyaM padaM visaMdhItyuktam | 20 sataryAdipadaM vinA visaMghitvaM durghaTamityAdipadamapyarthAd visaMdhItyata evAyaM vAkyadoSaH // 15 'saMhitaikapadavatpAdasvardhAntavarjam ' iti kAvyasamaya ityAha- saMhitAmiti // 25 Iduded dvivacanaM pragRhyam ' iti dvivacanAntAnAM pragRhmasaMjJoktA / teSAM prakRtistha svavidhAne nirantaraM yat karaNaM ' dhIdorbale ' ityAdau tadapi doSaH // sakRtsu na doSa ityAha-pragRhmAdIti //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kAvyAdarzanAmasaMketasameta: vegAduDDIya gagane calaNDAmaraceSTitaH / ayamuttapate patrI tato'traiva ruciM kuru // 214 / / atra sNghaavliiltaa| cord tavalI marvante carvivasthitiH / nArju yujyate gantuM ziro namaya tanmanAk / / 215 // hataM lakSaNAnusaraNe'pyazravyam, aprAptagurubhAvAntalaghu rasAna nuguNaM ca vRttaM yatra teMvRttam / 'meNodAharaNAni - --- [ 7 sa0 ullAsaH ] amRtamamRtaM kaH saMdeho madhUnyapi nAnyathA madhuramatha kiM cutasyApi prasannarasaM phalam / sakRdapi punarmadhyasthaH san rasAntaravijjano vadatu yadihAnyatsvAdu syAtmiyAdazanacchadAt // 216 // atra yadihAnyasvAdu ityaizravyam / yathA vA jaM parihariDaM tIrai maNaaM pi Na sundarattaNaguNeNa / aha vara jassa doso paDivakkhehiM pi paDivaNNo // 217 || 5 .10 azlIlatvaM yathA 'vegAduDDo 'ti / atra kasmIreSu duDDI- - laNDa- cikku zabdAstRtIyAdisaMghau varAGga- medra - yonimaNivAcakAH / tathA cakAze panasaprAyaiH purI SaNDamahAdrumaiH / 15 atra zepa - purISa- mahAdrumazabdA vrIDA - jugupsA - amaGgalArthasmArakAH // 20 kaSTatvaM yathA ' urvyasau ' iti / ' urvI ' apramANA, ' cArvavasthitiH ' samasarA / atra marvante / Rju prAJjalam // 6 , amRtam ' iti / kazcit priyAyA adharasya svAdiSThatAmabhidhitsuH svAdutayA prasiddhAMstAvadarthAnabhyanujAnAti / 'rasavatsvAdu nAnyathA, 1 rasavantyevetyarthaH / atha kiM nAtra kaviddhi pratipadyata ityartha: / ' prasannarasaM 25 prAptaparipAkam || evamanujJAya ' sakRdapi ' ityAdinA vivakSitamAha - ' madhyasthaH sannapakSapatito bhUtvA rasAntaravid janastasyaivobhayAsvAdajJatvAd vicAre'dhikAraH || ' yadihAnyad ' iti / atra svarasaMdhikRte'pi nAmno'nyazabdasya bhede yatibhraSTatvapratIterazravyatvam / hariNyAM hi vRtte SaTcatuHsaptabhiryatiH / / ' jaM parI 'ti / AnandavardhanakRta- pazcabANalIlAkathAyAmiyaM gAthA / ' tIryate '30
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 5 sa0 ullAsaH ] kaavyprkaashH| atra dvitIyatRtIyagaNau sakArabhakArau / vikasitasahakAratArahAriparimapujitaguJjitadvirephaH / navakisalayacArucAmarazrIIrati munerapi mAnasaM vasantaH // 218 / / atra hAripramuditasaurameti pATho yuktaH / yathA vA-- anyAstA guNaratnarohaNabhuvaH kanyA mRdanyaiva sA saMbhArAH khalu te'nya eva vidhinA yaireSa sRSTo yuvA / zrImatkAntijuSAM dviSAM karatalAtstrINAM nitambasthalAd / ___ dRSTe yatra patanti mUDhamainasAM zastrANi vastrANi ca // 219 // atra vastrANyapIti pAThe laghurapi gurutAM bhajate / / hA nRpa hA budha hA kavibandho vimasahasrasamAzraya deva / mugdhavidagdhasamAntararatna kAsi gataH kavayaM ca tavaite // 220 / / hAsyarasavyaJjakametad vRttam / nyUnapadaM yathAtathAbhUtAM dRSTvA nRpaseMdasi pAcAlatanayAM 15 vane vyAdhaiH sArdha muciramuSitaM vlkldhraiH| virATasyAvAse sthitamanucitArambhanibhRtaM guruH khedaM khinne mayi bhajati nAthApi kuruSu // 22 // atrAsmAbhiriti, khinne-ityasmAtpUrvamityamiti ca / . . adhikaM yathA-- zakyate / yasya iti kAmasya / eSa 'kevalaM pratipakSaiH' brhmcaaribhiH| sakArabhakArAviti azravyau bandhazaithilyAt // 'hArI 'ti amAptagurubhAvo'ntalaghuH / puSpitAprAyAM hi cchandasi viSamapAde'ntyo ygnnH|| 'kanyA 'iti kumArI / adya yAvad anayA enaM vimucya na kazcidanyo 25 vihita ityarthaH / / ' vastrANyapi 'iti NyakArasya mahApANatvAd antyasyApi mhaamaanntvmityrthH|| 'mugdhavidagdhasabhayorantarmadhye ratne 'ti saMbodhanam // hAsyaraseti karuNarasAnanuguNam // itthamiti ceti noktaM, tato 20
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsaH] sphaTikAkRtinirmalA prakAmaM pratisaMkrAntanizAtazAstratatvaH / 'aniruddhasamanvitoktiyuktaH pratimallAstamayodayaH sa ko'pi // 222 // atraakRtishbdH| yathA vA-- idamanucitamakramazca puMsAM yadiha ratsvapi mAnmathA vikaaraaH| 5 yadapi ca na kRtaM nitambinInAM stanapatanAvadhi jIvitaM rataM caa||223|| atra kRtamiti / 'kRtaM pratyuta prakramabhaGgamAvahati / tathA ca yadapi ca na kurAlocanAnAmiti pAThe nirAkAsava prtiitiH| kathita adhikaratalatalpaM kalpitasvApalIlA . parimilananimIlatpANDimA gaNDapAlI / mu~tenu kathaya kasya vyaJjayatyaasaiva smaranarapatilIlAyauvarAjyAbhiSekam // 224 // 15 virATasyAsmAmiH zritamanucitaM vezma nibhRtaM guruzcetthaM khinne mayi bhajati khedaM na kurussu| , -iti yuktaH paatthH| ' aniruddhA' na niSiddhA samanvitoktiyuktiryasya // prakramabhaGgamiti / pUrvArdha kRtapadaM nAsti, dvitIyArdhe vastIti / vizvAmitraH zvamAMsaM zvapaca iva purA'bhakSayadyannimittaM tADIjako nijadhne kRtatadupakRtiya kRte gautamena / putro'yaM kAsyapasya pratidinamuragAn hanti tAkSyoM yadartha prANAMstAneva sAdhustRNaniva kRpayA yatparArthe dadAsi // atra tacchabdo'dhikA, tacchabdamantareNApi upakArasya tadviSayatAvagateH / / tathA dalatkandalabhAg bhUmiH salavAmbudamambaram / vApyaH phullAmbujayujo jAtA dRSTiviSaM mama / / - atra bhajiH sahazabdo yujizcAdhikAH / / yadekaM padaM dviH prayujyate tava kathitaM doSaH / naikaM padaM dviH prayojyamiti
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 5 [sa. ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / 19 atra lIle ti / patatmakarSa yathA-- kaH kaH kutra na ghurdharAyitadhurIghoro ghuretsUkaraH kaH kaH ke kamalAkara vikamalaM kartuM karI nodhataH / ke ke kAni vanAnyaraNyamahiSA nonmUlayeyuryataH siMhIsnehavilAsabaddhavasatiH paJcAnano vartate // 225 // samAptapunarAtaM yathA-- keMkAraH smarakArmukasya suratakrIDApikInAM ravo jhaMkAro ratimaarImadhulihAM lIlAcakorIdhvaniH / . tanvyAH kaJculikApasAraNabhujAkSepaskhalatkaGkaNa kANaH prema tanotu vo navavayolAsyAya veNusvanaH // 226 // 10 dvitIyAdhaMgataikavAkezeSaprathamAdhaM yathA--- maraNacaraNapAtaM gamyatAM bhUH sadarbhA viracaya siyAntaM mUni dharmaH kaThoraH / taditi janakaputrI locanairazrupUrNaiH pathi pathikavaidhabhiH zikSitA vIsitA ca // 227 / / abhavanmataH iSTaH yogaH sandhiH yatra 'tat / yathAyeSAM tAstridazebhadAnasaritaH pItAH pratApoSmabhilIlApAnabhuvazca nandanatarucchAyAmu yaiH kalpitAH / yeSAM huMkRtayaH kRtAmarapatikSobhAHkSapAcAriNAM / taiH "kiM tvatparitoSakAri vihitaM kiMcitpavAdocitam // 228 // 20 samayaH / lATAnumAsAdau tu guNa eveti vakSyate // _ 'kaH kaH kutre 'ti / 'ghurI' vAghamANDavizeSaH / ghughurAyitA cAsau dhurI ca tadvad ghoraH / atra kramAt kramamanupAso ghanayitavyaH / yathA ca prathamapAde ArohastathA na dvitIyapAdAdiSviti // 'kAra 'iti / atra 'prema tanotu vaH' iti vAkye samApte 'navavaya' 25 ityAdi pucchapAyaM punarapyAttaM na camatkaroti // ___ masaNe 'ti / atra yad bhUH sadarbhA tad masUNacaraNapAtaM gamyatAM, yacca dharmaH kaThoraH tad mUni vastrAzcalaM kuru 'iti pUrve'rdhe yuktastacchabdo dvitIye'rdhe prvissttH|| 15
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 10 kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [7 sa0 ullAsaH ] atra " guNAnAM ca parArthatvAdasaMbandhaH samatvAtsyAd-" ityutanayena yacchabdanirdezyAnAmarthAnAM parasparamasamanvaye yairityatra vizeSyasyAmatItiriti / kSapAcAribhiriti / pAThe yujyate samanvayaH / yathA vA tvamevaMsaundaryA saca ruciratAyAH paricitaH kalAnAM sImAnaM paramiha yuvAmeva bhjyH| api dvandvaM diSTayA taditi subhage saMvadati vAmataH zeSaM yatsyAjitamiha tadAnIM guNitayA // 229 // atra yadityatra taditi, tadAnImityatra yadeti vacanaM nAsti / cetsyAditi tu yuktaH paatthH| yathA vA atra guNAnAmiti / ' apradhAnAnAM guNAnAM ca samatvameva, pradhAnAnuyAyitvAdityevarUpo'nyo yo guNAnAM ca parArthatvAd 'ityAdisUtreNa jaimininA ya uktastadanusAreNAtra tairiti vidheyatayA prAdhAnyena yat kSapAcAribhiriti pratyAyayitavyaM tatparatvena yacchabdanirdezyAnAmarthAnAmanuvAdyatvAdeva 15 guNabhUtAnAM nAnyonyamanvayaH, pradhAnAnuyAyitvena samatvAt / ataH 'kSapAcAriNAm ' iti vizeSyAbhidhAyipadopAdAne 'yeSAM yeSAm ' iti yacchandadvaye sAmAnAdhikaraNyAd bhavati vizeSyasya pratItiH // 'yaiH 'ityatra tu sAmAnAdhikaraNyena yat 'kSapAcAribhiH 'iti vizeSyAbhidhAyi padaM tad vinA kathaM vizeSyaM gamyate / vibhaktipariNAmazca zAstrIyo nyAyaH kAvyeSu na yukta ityAha 20 'yai 'rityatreti / yujyata iti / yadi 'kSapAcAriNAm 'ityasya sthAne 'kSapAcAribhiH'iti paThyate tadA trayo'pi yacchadArthAH samazIrSikayA dhAvitvA pradhAnena taiH kSapAcArimirityanena pratisvamAnasyenaiva sNbndhmnubhvntiityrthH|| tvameva 'miti / evaM paridRzyamAnaM sarvAtizAyi saundarya ysyaaH| 'sa ca ruciratAyAH' saundaryasya 'paricitaH / 'sImAna'mutkarSam / yuvayomithuna* 25 miti prAktanena hetunA saMvadati / ataH saMvAdAt ziSTaM yad anyonyaM suratasukhAnubhavanaM taccetsyAt ' tadAnIM guNitayA jitamanurUpaM saMyojanayA soMskarSeNa vRttamityarthaH // na cAtra nyUnapadatvaM doSo yacchannAbhAve'poSTasaMbandhasyA bhAvAdityabhavanmatayogo doSaH //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 saM0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / saMgrAmAgatena bhavatA cApe samArApite devAkarNaya yena yena sahasA yadyatsamAsAditam / kodaNDena zarAH zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM tena tvaM bhavatA ca ""kIrtiranaghA kIrtyA ca lokatrayam // 230 atrAkarNana kriyAkarmatve kodaNDaM zarAnityAdi, vAkyArthasya karmatve kodaNDaH zarA iti prAptam / na ca yacchabdArthastadvizeSaNaM bA kodaNDAdi / na ca kena kenetyAdipraznaH / yathA vA pAcAryatripuravijayI // 231 // ityAdau bhArgavasya nindAyAM tAtparyam / kRtavateti parazau sA pratIyate / kRtavata iti tu pAThe matayogo bhavati / yathA vA catvA vayamRtvijaH sa bhagavAnkarmopadeSTA hariH saMgrAmAdhvaradIkSito narapatiH patnI gRhItatratA / kauravyAH pazavaH miyAparibhavaklezopazAntiH phalaM rAjanyopanimantraNAya rasati sphItaM yazodundubhiH ||232 || atrAdhvarazabdaH samAse guNIbhUta iti na tadarthaH sarvaiH saMyujyate / 4 atrAkarNaneti / yadyAkarNayeti kriyAyAH kodaNDAdayaH karmatvena vivakSyante tadA tebhyo dvitIyA syAditi mAtraH // vAkyArthasyeti / yadi kodaNDAdivAkyArthaH karmatvena vivakSyate tadA prathamAntatA syAt / yathA avaimi tadapadhyAnAd yatnApekSo mahodayaH / pratibadhnAti hi zreyaH pUjyapU[ ! jA ] vyatikramaH, ityuttarArdham / 5 10 15 20 ityAdI ' atraimI 'ti kriyAyA agretanavAkyArthaH karmatvena vivakSito'pi prathamAnta iti dvitIyaM duussnnm| na ca ' yena yena' ityanayorya cchandayoH kodaNDAdiratha yena taddvAreNa tadvibhaktiH syAt // nApi ' yena yena ' ityAdirvi - 25 zeSaNaM kodaNDAdiryena yacchandasamanvayaH kodaNDAdibhiH syAt / na ca ' kena kena' ityAdiH prazno'sti yena ' kodaNDena' ityAdestRtIyA syAt // sarvairiti RtvigAdibhiH / tena 'AdhvaraH ' ityAdhAratayA nirdeSTuM yogyaH / yathA vA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [saM0 ullAsaH ] . tathA 10 jaGghAkANDorunAlo nakhakiraNalasatkesarAlIkarALaH pratyagrAlaktakAmAprasarakisalayo mjumbhiirbhRnggH| bharturvRttAnukAre jayati nijatanusvacchalAvaNyavApIsaMbhUtAmbhojazomAM vidadhadabhinavo daNDapAdo bhavAnyoH // 233 // .. 5 atra daNDapAdagatA nijatanuH pratIyate / bhavAnI saMbandhinI tu vivkssitaa| avazyavaktavyamanuktaM yatra / yathAaprAkRtasya caritAtizayaizca dRSTa ___ ratya(tairapahatasya tathApi nAsthA / ko'pyeSa dhIrazi kAkatiraprameya mAhAtmyasArasamudAyamayaH padArthaH // 234 // atrApahano'smItyapahRtatvasya vidhirvAcyaH / tathApItyasya dvitiiyvaakygettvenaivopptteH| yathA vAdRDhataraniviSTamuSTeH kozaniSaNNasya sahajamalinasya / kRpaNasya kRpANasya ca kevalamAkArato bhedaH // atra kRpaNa-kRpANayorAkAramAtrakRto vyatireka uktH| sa cAyuktaH / dvividho hyAkArArthaH sannivezalakSaNo'kSaravizeSalakSaNazca / tatrAdyastAvat parasparaparihArasthitimatorarthayoH siddha evetyanupAdeyo na camatkaroti / dvitIyastu 20 akSaravizeSakRtasya bhedAbhedavyavahArasya zandaikaviSayatvAd arthayorna saMbhavatyeva / iha tu yukta evAsau // akSarANAmakAro'hamiti yaH svayamabhyadhAt / . so'pi tvayA'munA svAbhinnAkAreNa laghUkRtaH // tenAkSaravizeSAtmakAkArabhedalakSaNasya zabdadharmasya arthavizeSaNabhAvena 25 parasparamasaMbandho doSaH // vidhirvAcya iti / apahRtatvalakSaNo vidhiH SaSThayantanirdeze sati na yukto, yataH tathApIti bhinnavAkyagatatvenaivopapadyate //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7sa. ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / eSo'hamadritanayAmukhapadmajanmA mAptaH suraasurmnorthdrvrtii| svapne'niruddhaghaTanAdhigatAbhirUpa lakSmIphalAmasurarAjasutAM vidhAya // 235 // atra manorayAnAmapi dUravartItyapyoM vAcyaH / yathA - tvayi nibaddharateH priyavAdinaH praNayamAparAGmukhacetasaH / / kamaparAdhalavaM mama pazyasi tyajasi mAnini dAsajanaM yataH // 236 / / atrAparAdhasya lavamapIti vAcyam / 'eSo'ham ' iti / uSA nAnI zivAyAH mutaa| sA ca purANavRttAntena 01 bANAsurasuteti loke rUDhA / sA cAniruddhena kAmasutena saha 'svapnalabdhaM varaM prApsyasi ! iti gauryA dattena prasAdena pariNAyitA / sa ca gaurImukhavinirgato varaH sAdhiSThAyakatvAd devatArUpo'nyeSAM pura AtmAnaM prazaMsannidamAha / aniruddhena saha yA ghaTanA tayAdhigataM AbhirUpya-lakSmyAH murUpatAyAH phalaM yayA // . vAcyamiti / yato'trApi zandaM vinA vivakSitArthasya na pratItiH, kacica 15 duSTArthapratIti: syAt / yathA saMpado jalataraGgavilolA yauvanaM tricaturANi dinAni / __zAradAbhramiva caJcalamAyuH kiM dhanaiH parahitAni kurudhvam / / ... atra dhana-zabdAnantaraM kArya-zabdAnukteH, 'dhanaiH kim' iti 'parahitAni kurudhvaM ' mA kApTeMti duSTo'rthaH pratIyate // yathA vA 'navajaladharaH saMnado'yam ' 20 ityAdau // atra bhrAntau nivRttAyAM tadviSayabhUtayoH suradhanurdhArAsArayoriva vidhuto'pi 'idamA' parAmoM vAcyaH // tathA 'kamalamanambhasi kamale ca kuvalaye' ityAdau / atra dvitIyaH kamalArthaH sarvanAmavAcyaH / tena ' tasmiMzca kuvalaye' ityuktam / kecittu 'dhamidharmobhayAtmano vastunaH pratipattaye punaH sa eva zandastatparyAyaH sarvanAma vAvazyaM vAcyamapi, yatra noktaM tatrApi anabhihita- 25 vAcyatvam ' ityAhu / yathA dvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / atra kapAli-abdo dharmidharmAbhayArthavRttiH saMjJimAtraM vA pratyAyayet , kapAlasaMbandhakRtaM vA garhitatvam , ubhayamapi veti trayaH pakSAH // tatrAghapakSe
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 kAvyAdarza nAmasaMketasametaH asthAnasthapadaM yathA --- priyeNa saMgradhya vipakSasaMnidhau "" nivezitAM vakSasi pIvarastane / srajaM na kAcidvijahau jalAvilA vasanti hi premNa guNA na vastuni // 237 // aa kAcina vijahAviti vAcyam / yathA vA - [ 7 sa0 ullAsa: ] vizeSapratipattaye kapAli - grahaNamaparamapi kartavyaM, yenAsya garhitatvaM pratIyeta / dvitIye pakSe tasyAzrayapratipattaye tenaiva tatparyAyeNa sarvanAmnA vA vizeSyamavazyamupAdeyaM bhavati, yena tasya vivakSitArthasiddhau Artho hetubhAvo'vakalpeta / na caiSAmekamapyatroktamiti doSa:, tena 'dvayaM gataM saMpati tasya zocyatAm' 01 iti yuktam // iyaM gehe lakSmIriyamamRtavartirnayanayo rasAvasyAH sparzo vapuSi bahalacandanarasaH / ayaM kaNThe bAhuH ziziramasRNo mauktikasaraH, kimasyA na preyo yadi paramasahyastu virahaH // 5 vayaM tu brUmaH, na hi zabdasyAbhidhaiva vyApAro, yenaikasminneva Arthe upakSINatvAt tasya zabdAntaramarthAntarArthaM prayujyeta / tadA vRttinibandhanaM vA kiMcit parikalpyeta, kiM tu vyApArAntaramapi vyaJjakatvalakSaNamityekasmAdeva zabdAd vAcyena sahaiva vyaGgyasyApi pratItiH / tathA hi paramezvaravAcaka zabdasahasra- 15 saMbhave'pi ' kapAlinaH ' iti tadvAcakatayA prayuktaM bIbhatsarasAlaMbanavibhAvatAM sUcayad jugupsAspadatvaM dhknati / anabhihitavAcyatvaM copalakSaNaM, tena avAcyavacanamapi doSaH / yathA 'srajaM na kAcidi'ti / nirdeze 'kApi' iti na pratIyate, kiM tu 'sarvApi ' iti pratItiH, tato nama utaravartinA kim-zabdena yogastyAjyaH // 20 atra yatsAkSAt sItAyA varNanaM tad avAcyameva, tatsaMbandhinAM sparzAdInAmeveha ramyANAmarthAnAM virahavyatirekeNAGgibhAvenopayogAt ; na tasyA eva virahasya tatsaMbandhitve'pi asahyatvAbhimAnAditi sItAvarNanaM doSa: / ' mukhaM 25 pUrNazcandrastanuramRtavartirnayanayo: ' iti tvAdyaH pAdo yuktaH //
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyprkaashH| [7 sa0 ullAsa lanaH kelikanagrahazlayAnaTAlambena nidrAntare mudrAGkaH zitikaMdharenduzakalenAntaH kapolasthalam / pArvatyA nakhalakSnazakinasakhIname smitahotayA ponmRSTaH karapallavena kuTilAtAmracchaviH pAtu vaH // 238 // atra nakhalakSmetyataH pUrva kuTilAtAneti vAcyam / asthAnasthasamAsaM yathA adyApi stanazailadurgaviSame sImantinInAM hRdi sthAtuM vAJchati mAna eSa ghigiti krodhaadivaalohitH| ...modhana dUtaramasAritakaraH karSatyaso tatkSaNI tphullankairavakozaniHmaradalizreNIkRpANaM zazI // 239 // 10 atra kruddhasyoktau samAso na kRtH| kaverutau tu kRtH|| saMkorNam , yatra vAkyAntarapadAni vAkyAntare'nupavizanti / yathAkimiti na pazyasi kopaM pAdagataM bahuguNaM gRhANemam / nanu muzca hRdayanAthaM kaNThe manasastamorUpam // 240 // atra pAdagataM bahuguNaM hRdayanAthaM kimiti na pazyasi, imaM kaNThe gRhANa, manasastamorUpaM kopaM muMzca / ekavAkyatAyAM tu zlayajaTAyAM laMbo lambanaM yasya cndrkhnnddsy| tena kapolamadhye prativimbakaM lagram / atrAdau kuTilatAmracchavitve pratipAdite pazcAnnakhalakSmazaGkA vaktu-mucitA / zaGkA hi kuTilatvAdidharmasadbhAve eva syAt / tathA kaSTA vedhavyathA nityaM kaSTazca vahanakkamaH / / zravaNAnAmalaMkAraH kapolasya tu kuNDalam // atra zravaNAnAmiti pUrvArdhe nivezayitumucitam / 'nArdhe kiMcid asamAptaM vAkyam' iti hi vAmanaH // .. .adyApI 'ti| atra 'krodhAdiva' ityantA kruddhasya candrasya uktiH| 25 asyAM ca 'kRtasamAsAni padAni prayojyAni 'iti kavisamayaH, kaveraktau tu 'phullad' ityAdikAyAM samAsaH kRta iti asthAnasamAsatvam // nanu, saMkIrNa kliSTadoSa evetyAha-ekavAkyeti / ekakriyApekSaH sa doSaH, ayaM tu anekakriyApekSa iti kliSTAd asya bhedaH //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH / [70 janAsa] kliSTamiti bhedH| garbhitam , yatra vAkyasya madhye vAkyAntaramasupavizati / yathA parApakAraniratairdujanaiH saha sNgtiH| vadAmi bhavatastattvaM na vidheyA kadAcana // 241 // atra tRtIyapAdo vAkyAntaramadhye praviSTaH / yathA vA lagnaM rAgAtAjhyA sudRDhamiha yayaivAsiyaSTayArikaNThe mAtaGgAnAmapIhopari parapuruSairyA ca dRSTA ptntii| tatsako'yaM na kiMcidNayati viditaM te'stu tenAsmi dattA bhRtyebhyaH zrIniyogAiditumiSa gatevAmbudhiM yasya kiirtiH||242|| atra viditaM te'stvityetat kRtaM, pratyuta lakSmIstato'pasaratIti 10 viruddhamatikRt / 'mIrAdiSu raNitapAya patiSu ca kuujitprbhRti| stanitamaNitAdi surate meghAdiSu garjitapramukham // ' iti prasiddhimatikrAntam / yathAmahApaLayamArutAbhitapuSkarAvartaka 15 _ pracaNDaghanagajitapratirutAnukArI muhuH| , ravaH zravaNabhairavaH sthagitarodasIkaMdaraH . ___ kuto'dya samarodadherayamabhUtapUrvaH puraH // 24 // tRptIyaH pAda iti / arddhayostu parAvRttau na doSaH, yathA-. badAmi bhavatastattvaM na vidheyA kathaMcana / 20 parApakAraniratairdurjanaiH saha saMgatiH / 'lagna'miti rAgaH anurAgo rudhirarAgazca / atra 'viditam ' iti gabubhUtaM madhye praviSTam // 'manIrAdI'ti / Adi grahaNaM rasanA-ghaNTA-bhramarApartham / prAya-prANaM sahakAtti kaNi-zini-guni isyAdyartham / prakRti-grahaNaM pAzatyAdhartham / 25 'meghAdi ' ityAdi zabdAt siMhamRgAdi / pramukham ' iti bananArtham / evaMmAyAn prayujyamAnAn dRSTvA prayuJjIta / zAstre hi sAmAnyena paThayante, atha ca vizeSa eva dRzyante / yathA heSatirazceSu, maNatiH puruSeSu, kaNatiH pIDiteSu, vAtirvAyau, bRMhatigaMja ityAdi, na tvanyatra / na hi bhavati 'puruSo bAti' iti /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 10 [.... ullAsaH "vo maNDUkAdiSu prasiddho ma tUktavizeSaNe" siNhnaade| . bhagnaH prakramaH prastAvaH ytr| yathAnAthe nizAyA niyateniyogAdastaM gate inta nizApi yAvA / kulAnAnAM hi dazAnurUpaM nAtaH paraM bhadrataraM samasti // 244 // ___ atra gateti prakAnte yAteti prkRteH| gatA nizApIti tu yuktam / nanu ' maikaM padaM dviH prayojyaM prAyeNa '-ityanyatra, kathitapadaM duSTamiti cehaivoktaH, kathamekasya padasya dviHpryogaa| ucyate / uddezyapratinirdezyavyatiriko viSaya ekadai dvipayo. ganiSeSasya / tadvati tu viSaye pratyuva tasyaiva padasya sarvanAmno vA prayoga vinA dossH| tathA hi udeti savitA tAmrastAna evAstameti ca / ."saMpattau ca vipattau ca mahatAmekarUpatA // 245 // atra rakta evAstametIti yadi "kriyeta, tatpadAntasmatiphAditaH sa evArtho'rthAntaratayeka pratibhAsamAnaH pravIti sthagayati / 15 'sarvanAmnaH prayomAt / yazo'dhigantuM sukhalipsayA vA manuSyasaMkhyAmativartituM vA / nirutsukAnAmabhiyogabhAnAM samutsukevAGkamupaiti sidiH // 246 // atra pratyayasya / sukhamIhituM ""veti tu yuktam / te himAlayamAmanya punaH prekSya ca zUlinam / siddhaM cAsmai nivethArtha tadvisRSTAH khamudyayuH // 247 // atra sarvanAmnaH / anena visRSTA iti tu vAcyam / / mahIbhRtaH putravato'pi dRSTistasminapatye na jagAma tRptim / anantapuSpasya madhohi cUte dvirephamAlA savizeSasahA // 24 // bhagnaH prakrama iti / sa hi yathApakramamekarasamamRtAyAH pratipattRpatIte- 25 rudadhAta iva pariskhalanakhedadAyI rasabhaGgAya paryavasyati / sa ca prakRtipratyayasarvanAmaparyAyAdiviSayatvAd anantakAraH / tatra prakRteryathA 'nAtheti // ... __ te himAlayeti / atra zUlina prakAntamidamA parAmRzyate / naiva tatvarAmarzaH kartuM yuktaH / na tadA tayordevadattayajJadattayoriva bhinnArthatvAd na cAsau . 20
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. 248 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsaH ] bhatra paryAyasya / mahIbhRto'patyavato'pIti yuktam / .. atra satyapi putra kanyArUpe'pyapatye sasneho'bhUditi kecitsa'marthayante / vipado'bhibhavantyavikrama rhytyaapdupetmaaytiH| laghutA niyatA nirAyateragarIyAna padaM nRpazriyaH // 249 // 5 atropasargasya paryAyasya ca / tadabhimavaH kurute nirAyatim / laghutAM bhajate nirAyatiH, laghutAbhAga na padamiti yuktam / kAcitkIrNA rajobhirdivamanuvidadhau mandavaktrendulakSmIrazrIkAH kAzvidantardiza iva dadhire dAhamudbhAntasattvAH / .. bhremurvAtyA ivAnyAH pratipadamaparA bhUmivatkampamAnAH prasthAne pArthivAnAmazivamiti purobhAvi nAryaH zazaMsaH // 25 // atra vacanasya / kAzcitkIrNA rajobhirdivamanuvidadhurmandavakonduzobhAH ""niHzrIkA iti, kampamAnA ityatra kampamApuriti 'cai paThanIyam / gAhantAM mahiSA nipAnasalilaM jairmuhumtADitaM 15 chAyAbaddhakadambakaM mRgakulaM romanthamabhyasyatu / / ""vizrabdhaiH kriyatAM varAhapatibhirmustAkSatiH palvale . ""vizrAmaM labhatAmidaM ca zithilajyAbandhamasmaddhanuH // 25 // kRta ityAha-atra sarvanAmna iti // paryAyasyeti / putrApatya-zabdau paryAyatvAt pakranabhedaviSayau // 20 atropasarga yeti / pUrva dvayupasargaurapadaH, tata Ahupapada ityupasargasya, tathA 'laghutA' ityuktvA paryAyAntaraM 'agarImAn 'iti kRtaM, tataH paryAyasya ca bhanaH prkrmH| yathA vA udanvacchinnA bhUH sa ca nidhirapA yojanazatam / atra paryAyasya / mitA bhUH patyA'pAM sa ca patirapAM yojanazatam / -iti tu yuktam // evaM ca chidikriyAkarturudanvata uktanayena vidheyatayA bhAdhAnyAt samAsAnupapattidoSaH prihtH|| 'kampamApuriti / evaM kRte sati tyAderbhatrapakramadoSaH parihanaH / / 25
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 1080 ullAsaH kAyaprakAzaH / .... atra kArakasya / vizrabdhA racayantu zUkaraverI ityaduSTam / akalitatapastejovIryamayinni yazonidhA vavitathamadAdhmAte roSAnmunAvabhidhAvati / abhinavadhanurvidhAdarpakSamAya ca karmaNe sphurati ramasAtpANiH pAdopasaMgrahaNAya ca // 252 // 5 atra kramasya / pAdopasaMgrahaNAyeti hi pUrva vAcyam / evamainyadapyanusatavyam / 'akalite'ti / bhArgavaM dRSTvA raamshcintyti| atra 'akalita' ityAdhukAnusAreNa pUrva 'pAdopasaMgrahaNAya 'iti yuktam / yayA vA- : tava kusumazaratvaM zItarazmitvamindordvayamidamayathArtha dRzyate madvidheSu / 10 visRjati himagarbhavahnimindurmayUkhaistvamapi kusumabANAn vajrasArIkaroSi // atrApi kramasya / evamanyatrApIti // -kAvizeSaprakramabhedo yathA sasnuH payaH papuranenijurambarANi jAsiM ghRtavikAsibisaprasUnAH / sainyAH zriyAmanupabhoganirarthakavamithyApravAdamamRjan vananimnagAnAm / / 15 -atra yaH snAnAdau kAlavizeSaH prakrAntaH sa nejane upekSitaH / yadvA, parokSe lokavijJAte prayokturdarzanayogyatvAt parokSasya avivakSAyAM sastanI, yathA ' ajayat jatoM haNAn ' iti / tathA atraiva tyAdezca / 'vikavamasya dadhuH prasUnam iti tu yuktam / asmizca pAThe visa-zabdasya paunaruktyadoSA'pi parihataH / sarvanAmaparAmarthasya hi viSayo visArthoM, na zabdasya / yathA ca- 20 samatayA vasuvRSTivisarjanainiyamanAdasatAM ca narAdhipaH / ___ anuyayau yamapuNya janezvarau savaruNAvaruNAgrasaraM rucaa| -atra anuyAti kriyAkarmabhAvo varuNasyAH prakrAnta iti heturapyasya tAza evopAdAtuM yuktaH / yatu asaniyamanalakSagaH zabdo heturasya anyeSAmitra upAttaH sa bhagnaH prkrmH| tasyApi rasapAparyapAyitvAna / tena niyamaya: 25 "masataH sa narAdhipaH' iti yuktam / evaM va vibhaktipakramabhedazca mazva nirastasamuccayabhAvaH kramabhedaduSTazca parihatI bhavataH / yathA ca--- cArutA vaMpurabhUSayadAsAM tAmanu nanavayauvanayogaH / . . taM punameM karaketanalazmAstAM mado dayitasaMgamabhUSaH //
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 kAvyAdarzanAmasaMketa sametaH avidyamAnaH kramo yatra, yethIdvayaM gataM saMprati zocanIyatAM samAgamaprArthanayA kapAlinaH / kalA ca sA kAntimatI kaLAvatastvamasya lokasya ca netrakaumudI // 253 // atra vaMzabdAdenaintaraM [ca] kAro yuktaH / yathA vA [7] sa0 DallAsaH ] zaktirnistriMzajeyaM tava bhujayugule nAtha doSAkarazrIdes pArzve tathaiSA prativasati mahAkuTTanI khaDgayaSTiH / AjJeyaM sarvagA te vilasati ca pureM: kiM mayA dRddhayA te procyevetthaM prakopAcchazikarasitayA yasya kIrtyA prayAtam // 254 // atretthaM procyeveti nyAyyam / LenaM rAgAvatAyetyAdAviti 5 10 - atra zRGgalAkrameNa kartuH karmabhAvaH kartrantaraM ca yathA prakrAntaM na tathA nirvyUDham / dIpakAlaMkArasya ca kAvyazobhAkAritvena upaniSaddhasya anirvAhA bhagnaprakramatvam | dayitasaMgama-zabdasya ca prAdhAnyena abhimatasya samAse guNI 15 bhUtatvAd avimRSTavidheyAMzatvam / 'tamapi vallabhasaGga 'iti tu yuktam // 6 ' dvaya'miti / 'saMprati dvayaM ca ' iti atiramyam / yat kila pUrvamekA saiva durvyasana dUSitatvena zobhyA jaataa| saMprati punastvayA tasyAH sahAyakamiva Asnyamityupahasyate / prArthanA-zabdo'pi ramyaH, yataH kAkatAlIyanyAyena tatsamAgamaH kadAcinna vAcyatAvahaH / prArthanA punaratyantaM kalaGkakAriNI / sA 20 ca tvaM ceti dvayorapyanubhUyamAnaparasparasparddhiLAvaNyAtizayapratipAdanaparatvena upAttam / naraa: kAntimatI ' iti ca matuppratyayena dvayorapi prazasyatA pratIyate / 'sA' iti sarvaprasiddhA // tvaM 'zabdAditi / samuccayayotako hi cakAraH samuccIyamAnArthAd anantarameva prayojya iti kramaH / atra padasya asthAnanivezive'pi kramAbhAvavaiziSTayaM vivakSitamiti apadasyapadAd asya bhedaH // yathA ca 25 udyatA jayini kAminImukhe tena sAhasamanuSThitaM punaH / - atra hi punaH zabdaH 'tena' ityato'nantaraM prayojyaH / punaH zabdo hi vyatiricyamAnArthAntaryeNaiva prayogamaItItikramaH // *
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [* 151 zAsa] bhIniyogAditi vAcyam / amataH prakRtaviruddha parAyoM yatra, yayA rAmamanmathAzareNa tAditA duHsahena hRdaye nizAcarI / gandhavadudhiracandanokSitA jIvitezavasati jagAma sA // 255 / / atra par3hate rase virudasya zArasya vavajako'paro'rthaH / arthadoSAnAha 15 iti zrIniyogAditi / taduktam-- uktisvarUpAvacchedakaro yotiriSyate / na tatra tasmAt prAk kiMcidukteranyatpadaM vadet // itinA nevetareSAmapyavyayAnAM gatiH samA / jJeyetthamevamAdInAM tajjAtIyArthayoginAm / / yataste cAdaya iva zrUyantai yadanantaram / tadarthamevAvacchindhurAsamavasyamanyathA // yathA vAtIrthe tadoye gajasetubandhAt pratIpagAmuttarato'sya gaDAm / -atra parAmarzanIyamarthamanuktvaiva yastasya sarvanAmaparAmarzaH so'kramaH / tasya hi prakrAnto'rthoM viSaya iSTo, na prakrasyamAnaH, smRtiparAmarzarUpatvAt / smRtedhAnubhUta evArthoM viSayo, nAnubhaviSyamANaH / atra ca pratItimAtramanubhavo, nendriyaviSayamAnaH / na ca gahAzabdArthaH pratItapUrvo yastadA parAmazveneti parAmarthasya atrayo doSaH / idamA tu anupakrAntasyApi buddhathaiva adhyavasitasya 20 parApoM bhavati yathA 'idaM kavibhyaH pUrvebhyaH' iti / asmin rAmAvaNe kavayaH / vede'pi 'idapaI rAso grocA api kRntAmi'iti / battu ureginAmanudezinAM ca kramabhraMzo'kramatvaM yathA . kIrtipratApau bhavataH sUryAcandramasoH samau / iti / -atra padaracanA viparIteti bhannamAmalakSaNo vAkyadoSaH / 'nizAcarI' amisArikApi / 'gandhavad 'iti nindApazaMsayormatuH / 'sadanositA 'ityatra 'kukumeti maulaH paatthH| 'jIvitezo' yamo bhaapi| atra prakRta iti vIbhatsarase / / 25
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 10 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsa: ] artho'puSTaH kaSTo vyAhatapunaruktaduSkramagrAmyAH // 55 // saMdigdho nirhetuH prasiddhividyAviruddhazca / . anviikRtHsniymaaniymvishessaavishessprivRttaaH||56|| sAkArakSo'paidamuktaH sahacarabhinnaH prakAzitaviruddhaH / vidhyanuvAdAyuktasyaktapunaH svIkRto'zlIlaH 57 // duSTa ini saMbadhyate / krapeNodAharaNAni- ... atirittggnsrnniprsrnnprimuktvishrmaanndH| marudullAsitasauramakamalAkarahAsakadravijayati // 256 // atrAtiAvaMtatatvAdayo'nupAdAne'pi pratipAdyamAnamartha na bAdhanta ... ityapuSTAH, na tvasaMgatAH punaruktA vaa|| sadA madhye yAsAmiyamamRtaniSyandasarasaM sarasvatyuddAmA vahati bahumArgA parimalam / prasAdaM tA etA ghanaparicitAH kena mahatAM mahAkAvyavyomni ritamadhurA yAntu rucayaH / / 257 // atra yAsAM kavirucInAM madhye sukumAravicitramadhyamAtmakatri. mArgA mAratI camatkAraM vahati, tA gambhIrakAvyaparicitAH kaithamitarakAnyavatmasannA bhavantu, yAsAmAdityaprabhANAM madhye tripathagA trayastriMzataM vAkyadoSAnuktvA trayoviMzatimarthadoSAnAha---artho'puSTa iti / prakRtAnupayogAd apuSTArthatvaM, yata upAttA api svarUpamAtrapatipAdakatvAd na kiMcit sAdhayanti // asaMbaddhazca tadvAMzceti rudraToktau doSau nApuSTAd asmAd 20 bhinnAvityAzayenAha-na tvasaMgatA iti / anena evaMvidhAnAmanAmasaMgatatvaM chandaHpUraNamAtratvaM vA. manyamAnena bhaTTarudraTena doSasyAsya ' yadasaMbaddhaH'iti ca nAma kRtaM tad nirAkaroti // kaSTAvagamyatvAt kaSTArthatvaM, yathA 'sadeti // kavirucInAmiti pratibhArUpANAM pramANAm // sukumAreti / yat kuntakaHsanti tatra trayo mArgAH kaviprasthAnahetavaH / 25 - sukumAro vicitrazca madhyamazcobhayAtmakaH / / / .. gambhIrakAvyaparicitA iti / mahAkAvye sargabandhalakSaNe paricayamAgatAH kathamabhineyakAvyavat prasAdaM yAntu / tathA ' yAsAm 'iti dvitiiyo'rthH|| 15
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 sa0 ullAsaH ] | shishgl 504 vahati, tA meghaparicitAH kathaM prasannA bhavantIti saMkSepArthaH / jagati jayinaste te bhAvA navendukakAdayaH prakRtimadhurAH santyevAnye mano madayanti ye / mama tu yadiyaM yAtA loke vilocanacandrikA nayanaviSayaM janmanyekaH sa eva mahotsavaH // 258 // atrendukalAdayo yaM prati paspazamAyAH sa eva candrikAsvamutkarSArthamAropayatIti vyAhatatvam / kaitemanumatamityAdi // 259 // atrArjunArjuneti bhavadbhiriti cokte sabhImakirITinAmiti kirITipadArthaH punaruktaH / yathA vA Han Dian nanu guNaviparyayAtmAno doSA ityata eva sAmarthyAt kaSTatvadoSAvagamaH siddhaH, kiM doSAdhikAre taduktyeti / satyam, saukaryAya tatprapaJcaH / evamanyatrApi sAmarthyAvagamye nirdiSTe ayameva parihAro vAcyaH // jahi zatrukulaM kRtsnaM jaya vizvabharAmimAm / na ca te ko'pi vidveSTA sarvabhUtAnukampinaH // 5 10 pUrvAparavyAghAto vyAhatatvaM yathA ' jagatI'ti / mAdhavasya mADhaThIM pratoyamuktiH / ' indukalAdayaH ' ityAdizabdAt candrikASi avakaramAyA yaM 15 baktAraM prati sa eva striyAzcandrikAtvamutkarSArthamAropayatIti pUrvothindrakotkarSokyA vyAhatA / yathA vA 'mRgAkSi netre tavAnupame / ' tathA 20 atra zatruvadho vidveSyabhAvena vyAhataH || ' kirITI'ti / veNIsaMhAre azvatthAmArjunArjunetyuktvA tu ca maghamirityuktvA punarapi kirITi - zabdamuktavAnityarthapaunarukttayaM, taca AryamekamevopagantuM yuktaM, na zAbdaM, tasyArthabhede sati aduSTatvAt / yaduktam- ' tacca na zabdapunaruktaM pRthagbAcyamarthapunaruktenaiva gatatvAt / na hyarthabhede zabdasAmye kazcid doSaH / yathA' isati isati svAminyuccai rudatyapi roditi ' ityAdau / paunarutyaM ca 25 prakRtimatyayobhayapadavAkyaviSayatvAd anekaM vathA ' avIva saMhati bhiDava muju rAbhiH / ' atra samUhArthAyAH prakRteH saMhateca paunarutpam / 'AgAminIM jagRhire janatAstarUNAm / ' - atra samUhArthAyAH prakRterbahuvavanasya ca pratyayasya, yathA 6 , 20
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyadarzanAmasaMketa sametaH [ 7 sa0 ullAsaH ] 5 'bisakisalayacchedapAtheyavantaH ' ' tvaguttarAsaGgavatImadhItinIm ' iti ca matvarthIyasya, bahuvrIhisamAsAzrayeNaitra tadarthAvaga visiddheH / yadAhuH - 'karmadhArayamatvarthIyAbhyAM bahuvrIhirlaghutvAt prakramasya / tathA 'vAso jAhnavapallavAni ' iti, ' tadIyamAtaGge'ti, ' yenAkumbhanimagnavanyakariNAm ' iti / atra taddhitapratyayasya, SaSThIsamAsAzrayeNaiva tadarthAvagateH // ' atha bhUtAni vArtanaH zarebhyastatra tatramuH / atra tu apatyArthe taddhito, nedamarthe iti nAdhikyam // yatra ca vizeSaNAd vizeSyamAtra pratItistatra tadukteH paunaruktayaM, yathA 'pAyAt sa zItakiraNAbharaNo bhavo vaH / ' atra bhavazabdasya / yathA vA ' cakAsataM cArucamUrucarmaNA kuna nAgendramivendra vAhanam / atra nAgendrendra vAhanazabdayorekatarasya // yatra tu tadvizeSapratipattirna tatra paunaruktyaM, yathA 10 tava prasAdAt kusumAyudho'pi saha yamekaM madhumetra labdhvA / kurasyApinAkapANeH / 154 - atra hara zabdasya / atha yathA 'tatra prasAdAt kusumAyudho'pi ityatra vizeSyopAdAnamantareNApi ubhayArthapratipattistadvad atrApi bhaviSyati tad ayuktam, saptamyuttapuruSeNaiva asmadarthasya vizeSyasya pratipAditatvAt tadanupAdAnasiddheH / yadAhavizeSaNa vazAdicched viziSTaM yatra saMjJinAm / yuktA tatra vizeSyoktiranyathA paunaruktyakRt // yathA vA varNaiH katipayaireva prathitasya svarairiva / anantA vAGmayasyAho geyasyeva vicitratA // 15 20 - atra dvitIya iva zabdo'dhikaH / tathA ziziramAsamapAsya guNossya naH ka iva zItaharasya kucoSmaNaH / iti dhiyAstaruSaH parirebhire ghanamato namato'numatAn priyAH // atra ghI - zabdo'ta iti ca hetvarthaH zabdaH punaruktau, hetvarthena itinaitra 25 tadarthasyoktatvAt / yathA 'azve 'ti vidrutamanudravatAnyamazvamiti / tena ' iti tosstaruSaH ' iti yuktam / atra ca kucopnaNaH karturharaNakriyA tadapekSamapAsanasya paurvakAlyaM; kevalaM kRdvAcyatayA'sau karturupAdhibhAvaM gateti bhinnakartRtvabhramaH / yathA ' vipacya kaTo bhavati' ityatra ghaTanakriyApekSaM viSacanasya
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ [-7 sa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH akhajvAlAvalIDhapratibalajaladherantarorvAyamANe senAnAthe sthite'sminmama pitari gurau sarvadhanvIzvarANAm / karNAlaM saMbhrameNa vraja kRpa samaraM muJca hArdikya zaGkAM tAte cApadvitIye vahati raNadhurAM ko bhayasyAvakAzaH // 260 // atra caturthapAdavAkyArthaH punaruktaH / bhUpAlaratna nirdenyapradAnaprathitotsava / vizrANaya turaGgaM me mAtaGkaM vA madAlasam || 361 // zrutvApi nAma badhiro dRSTvApyandho jaDo viditvApi / yo dezakAlakA vyapekSayA paNDitaH sa pumAn // 155 paurvakAlyaM, na bhavanakriyApekSaM yathA ' adhizritya pAcako bhavati' ityAdau pAkAdyapekSamadhizrayaNAderna bhavanakriyApekSam / sA hi nAvazyaM prayujyate, pratIyate tu padArthAnAM sattA, avyabhicArAt / na tu tAvatA tadapekSaM taditi mantavyaM, 10 tasyA bahiraGgatvAt / arthasya asaMgatiprasaGgAcca prayujyamAnakriyApekSameva paurvakAlyaM; ktvo viSayo na pratIyamAnakriyApekSam ; anyathA 1 5 -ityAdiprayogajAtamanupapannaM syAt, zravaNAdInAM tatpUrvakAlatvAbhAvAt / 15 zrutyAdizaktivirahalakSaNatrAdhiryAdiprayukta kriyApekSameva zravaNAdInAM paurvakAlyam / / kecitta ' apAsye 'tyayaM lyabantapratirUpako nipAta ityAhuH // tathAnirodaya saMrambhanirastadhaiyai rAdheyamArAdhitajAmadagnyam | asaMstuteSu prasabhaM bhayeSu jAyeta mRtyorapi pakSapAtaH // ' mama pitarI 'ti droNAcArye // caturtheti / - atra nirIkSaNa kiyA karturmRtyorbhaya pakSapAta kriye viSayaviSayibhAvabhaGgayopAtte // 20 tathA - yAM dRSTvApi samutsuke manasi me nAnyA krotyaaspdm|' atra darzanakriyA karturmanaso'nyakartRkAspada kriyAdhikaraNabhAvena upAttasya autsukyakriyAvizeSaNabhAvena upAttA / sarveSAM ca nAmapadAnAM kriyaivaikA pravRttinimittamiti sarve'pi jAtyAdayaH zabdAH kriyAzabdA eveti kecit // ' karNAlaM saMbhrameNa ' ityukte 25 'tAte cApa' ityAdi punaruktam // adhAnasyArthasya pUrva nirdezaH kramaH, tasyAbhAvo duSkramatvaM yathA 'bhUpAle 'ti / yadA tu udArasattvo gurvAdirbalAd grAhyamANa:-' turaMgam' ityAdi
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. kAvyAdarzanAmasaMketasametaH bakti tadA na doSaH // [ 7 sa0 uhAsaH ] atra mAtaGgasyai' prAnirdezo nyAyyaH / svapiti yAvadayaM nikaTe janaH svapimi tAvadahaM kimacaiti te / tadayi sAMpratamAreM kUrparaM svaritamUrumudazcaya kuzcitam // 262 // eSo'vidagdhaH / maitsaryamutsAryetyAdi // 263 // atra prakaraNAdyabhAve saMdehaH / zAntazRGgAryanyatarAbhidhAne tu nizcayaH / gRhItaM yenAsIH paribhavabhayAnnovitamapi pramAvAdyasyabhUnna khalu tava kazcinna viSayaH / parityaktaM tena tvamasi sutazokAnna tu bhayAd fat a tvAmahamapi yataH svasti bhavate // 264 // atra zaikhamocane hetu pAsaH / idaM se kenItaM kathaya kamalAtaGkavadane yadetasminhemnaH kaTakamiti dhatse khalu dhiyam / idaM tad duHsAdhAkramaNaparamAkhaM smRtibhruvA tava prItyA cakraM karakamalamUle vinihitam || 265 || kAmasya cakraM loke'masiddham / yathA vAupaparisara godAvaryAH parityajatAdhvagAH saraNiparo mArgastAvadbhavadbhirihekSyatAm / 10 15 20 kramAnuSThAnAbhAvo vA duSkramatvaM yathA kArAviUga khauraM gAmause majjiUNa nimiUNa | raktaM tihicAre joasiaM pucchiuM laggo // grAmyatvaM yathA 'svayitI 'ti nidrAti / ' svapimi ' iti kAmaye || saMzayahetutvaM saMdigdhatvaM yathA ' mA saryamiti // ? nirhetu:, yathA ' gRhItamiti / droNAcAryeNAmRte'pyazvatthAmani 'hato'zva- 25 mAmA ' iti zrute sutazokAt zakhaM muktaM hatava saH / tato'zvatthAmApi zastraM muridaM papATha / ' yata ' iti ' tata ' ityatrArthe // prasiddhiviruddhaM yathA ' idaM te ' iti // ' kamalAtaGka ' padmavicchAyatApAdakaM badanaM yasyAH //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ sa ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / iha hi vihito raktAzokaH kayApi hatAzayA caraNanalinanyAsodaJcannavAGkurakaJcukaH // 266 // padAghAtenAzokasya puSpodgamaH kaviSu prasiddho, nai' punaraGkurodgamaH / susitabasanAlaMkArAyAM kadAcana kaumudI mahasi sudRzi svairaM yAntyAM gato'stamabhUdvidhuH / tadanu bhavataH kIrtiH kenAtyagrIyata yene sA priyagRhamagAnmuktAzaGkA ka nAsi zubhapradaH // 267 // atrAmUrtApi kIrtijrjyotsnAvatprakAzarUpa kathiteti lokavirumapi visiddherna duSTam / sadA snAtvA nizIthinyAM sakalaM vAsaraM budhaH / nAnAvidhAni zAstrANi vyAcaSTe ca zRNoti ca // 268|| grahoparAgAdikaM vinA rAtrau snAnaM dharmazAstreNa viruddham / ananyasadRzaM yasya balaM bAhoH samIkSyate / SADguNyAnusRtistasya satyaM sA niSprayojanA // 269 // etadarthazAstreNa / vidhAya dUre keyUramanaGgAGgaNamaGganA / babhAra kAntena kRtAM karajollekhamAlikAm // 270 // atra keyUrapade nakhakSataM na vihitam / airtatkAmazAstreNa / aSTAGgayogaparizIlana kIlanena duHsAdhasiddhisavidhaM vidadhadvidure / * kaviSu prasiddha iti, na tu aGkurogamaH ' iti masiddhivirodhaH || rudraTokazcAtimAtradoSo'smAnna bhinnaH // amUrtApIti / yazaHprabhRtInAmarthAnAM svabhAvAnyathopanibandhe kavipasiddhiH 6 157 6 aGganaM ' sthAnam // aSTAGge 'ti 5 10 kAraNam // vidyA / dharmArthakAmamokSazAstraM gIvavRttanATya citrakarmAdikAzratuHSaSTiH 25 - kalAzca / tadviruddhaM kramAt yathA ' sade 'ti // arthazAstraNeti / SADguNyAnusaraNameva daNDanItau dviSajjayasya mUlam // yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo 15 20
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 stordarzanAmasaMketasameta: AsAdayannabhimatAmadhunA vivekakhyAtiM samAdhitra maulimaNirvimuktaH // 279 // 239 ** vivekakhyAtistataH saMprajJAtaH pazcAdasaMprajJAtastato muktirna tu vivekakhyAtau / evaM vidyantarairapi viruddhamuddAhAryam / 232 [ 7 sa0 ullAsaH ] st yogAGgAni / ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH / zaucasaMtoSatapaH- 5 svAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH / sthirasukhamAsanam / tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH / svaviSayAsaMprayoge cittasvarUpAnukAra vendriyANAM pratyAhAraH / dezavandhazcitasya dhAraNA / tatmatyayaikatAnatA dhyAnam / tadevArthanirbhAsaM svarUpazunyamiva samAdhiH / ' kolanaM ' tatraiva sthairyam / ' siddhi - savidhaM nikaTA api siddhiH / prakRtipuruSayo meM dajJAnaM vivekakhyAtiH / sanA- 10 vizva saMprajJAto'saMprajJAtazca / vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAt saMprajJAtaH samAdhiH / vitarkavittasya Alambane sthUla AbhogaH / sUkSma vicAraH / Anando hAdaH / ekarUpAtmikArthamAtrA saMvid asmitA / virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'saMprajJAtaH / sarvavRttimatyastamaye saMskArazeSo nirotrazcittasya samAdhirasaMprajJAtaH / tasya paraM vairAgyamupAyaH / sAlambano hyabhyAsastatsAdhanAya 15 kalpata iti virAmapratyayo nirvastuka AlambanIkriyate / sa cArthazunyastadabhyAsapUrva cittaM nirAlambanama bhAvamAptamitra bhavatIti nirbIjaH samAdhirityAhaviveketi // gItaviruddhaM yathA zrutisamadhikamucaiH paJcamaM pIDayantaH satatamRSabhahInaM bhitrako kRtya SaDjam / praNijagadurakA kuzrAvaka snigdhakaNThAH pariNatimiti rAtrermAgadhA mAdhavAya / " 20 'zrutisamadhikam ' iti zrutyA samadhikaM paJcazrutikamityarthaH / 'pIDayantaH' iti zrutihAsenAlpIkurvanta ityarthaH / ' bhinnakIkRtya SaDjam ' iti bhinnaSaDjaM kRtvetyarthaH / prAtaHkAle bhinnaSaDjo geya ityAmnAyAt / atra bhinnaSaDjena mAgadhIgItirupanibaddhA / tasyAM ca paJcamasya RSabhavad asaMbhava 25 eva, dUre punaH zrutisamadhikatvaM yato bhinnaSaDjasyedaM lakSaNam - dhAMstu dhaivata nyAsaH paJcamarSabhavarjitaH / SaDjodIcyavatI jAtirbhinnaSaDja udAhRtaH // 'dhaaNsh|' iti dhaivatAMzaH / jAtayo hyaSTAdaza, yanmuniH-
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 17. ullAsaH kaavyprkaashH| prAptAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kiM dattaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kim / 4 saMtarpitAH praNayino vibhavaistataH kiM kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim // 272 / / atra tataH kimiti na navIkRtam / tattu yathAyadi dahatyanalo'tra kimadbhutaM yadi ca gauravapadriSu kiM ttH| lavaNamambu sadaiva mahodadheH prakRtireva satAmaviSAditA // 273 // pAjI caivArSabhI caiva ghevatyatha niSAdinI / SaDjodIcyavatI caitra tathA syAt ssddjkaishikii| ityAdi / tAsAM madhyAd yA padmodIcyavatI jAtistasyAH sakAzAdityarthaH / pAThayarahitaM karaNAGgAhArAdinirvatyai tANDavAdi nRttaM, tatra viSNu-gaurI zivAnAM raNadvAracArImahAcArISu krameNa zrutyupanibandha paritoSa ityanyathA nibance 15 nRttakalAvirodhaH / pAThyapUrvIkAreNa dhruvAgItyAdiyuktaM karaNAhArAdi sAdhyaM; rasAtmakaM nATakAdi nATayaM / tatkalAvirodho, yathA-- sthAyino'rthe pravartante bhAvAH saMcAriNo yathA / rasasyaikasya bhUyAMsastadvannetarmahImRtaH // sthAyino bhAvAH saMcAriNazca yathA rasasyArthe pravartante tadvanneturiti / 20 ca-zabdAdhyAhAraH / tanna, na hi bahavaH sthAyina ekasya rasasyArthe pravartante / sarveSAM hi rasAnAM pratiniyatAH sthAyinaH // citrakalAviromo yathA* kAliGgaM likhitamidaM vayasya patraM patrajJairapatita koTi kaNTakazri // 'kAliGga' patitArakaNTa miti ptrvidaamaamnaayH| 25 na navIkRtamiti, kiM tu tadevoktamityarthaH // tasviti navIkRtam / 'yadi dahati 'iti / atra hi svabhAva evAyamiti 'kimadbhutam 'ityAdhuktibhirvaicitryeNoktam / saniyamAniyamayovizeSayoH parivRttaM vinimayo yeSu vAkyArtheSu te tathA / tatra parihatto niyamo'niyamena yathA
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmyAdarzanAmasaMketasametaH [70 ullAsa: ] yaMtrAnullikhitAkSameva nikhilaM nirmANametadvidhe rutkarSapatiyogikalpanamapi nyakkArakoTiH parA / yAtAH prANabhRtAM manorathagatIrulakSya yatsaMpada stasyAbhAsamaNIkRvAzmasu maNerazmatvamevocitam // 274 // atra cchAyAmAtramaNIkRtAzmasu maNestasyAzmatavociteti saniyamatvaM vAcyam / vAmbhojaM sarasvatyadhivasati sadA zoNa evAparaste bAhuH kAkutsthavIryasmRtikaraNapaTurdakSiNaste smudrH| vAhinyaH pArthametAH kSaNamapi bhavato naiva muJcantyabhIkSNaM svacche'ntarmAnase'sminkathamavanipate te'mbupAnAbhilASaH / / 275 // 10. atra zoNa eveti niyamo na vAcyaH / zyAmAM zyAmalimAnamAnayata bhoH sAndaimaSIkUrcakai mantraM tantramaya prayujya harata zvetotpalAnAM zriyam / candraM cUrNayata kSaNAca kaNazaH kRtvA zilApaTTake yena draSTumahaM kSame daza dizastadvaktramudrAhitAH // 276 // 15 adha jyotsnAmiti zyAmAvizeSo vAcyaH / kallolavelitahaSatparuSamahAre ___ ratnAnyamUni maikairAlaya mAvasaMsthAH / yoti // 'anullikhitAkSa'miti / anabhivyaktAkAraM jagato'pondriyANi yatsvarUpaM na nirNatuM samaryAnIti bhAvaH / AbhAsenaiva maNIkRtA anye'zmAno 20 yena sa cAsau sumaNizca / chAyAmAtretyukte hi cchAyayaiveti saniyamasvaM sAvadhAraNatvaM gamyate, tazcAtra noktamiti niyame vAcye 'tasyAbhAse'tyaniyama uktaH / / ___ parivRtto'niyamaH / saniyamena yathA ' vaktrAmbhoja'miti / 'sarasvatI' nayapi / 'zoNo' nadabhedo'pi / 'mudrA' anggulimudraaH| 'vAhinyaH' senA nayazca / 'mAnasaM ' sarazca / niyamo na vAcya iti avadhAraNe hi kRte ekasmi 25 nevArthe zoNazabdaH paryavasyati, na tu dvaye iti / 'zoNa' ityaniyame vAcye 'zoNa eveti niyama uktaH // paritto vizeSo'vizeSeNa, yathA 'zyAmA'miti / 'jyotsnom'iti vAcye 'zyAmAm iti sAmAnyamuktam // avizeSo vizeSeNa parihatto yathA ' kallole 'ti / aba ekeneti sAmAnye 30
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 sa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / kiM kaustubhena vihito bhavato na nAma yAcyAprasAritakaraH puruSottamo'pi // 277 // atra, ekena kiM na vihito bhavataH sa nAmeti sAmAnyaM vAcyam / prakaTIkRtespi na phalaprAptiH prabhoH pratyuta dudhana dAzarathirviruddhacarito yuktastayA kanyayA / utkarSa ca parasya mAnayazasorvizaMsanaM cAtmanaH strIratnaM ca jagatpatirdazammukho devaH kathaM mRSyate / / 278 // atra strIratnamupekSitumityAkAGkSati / na hi parasyetyanena saMbandho yogyaH / AjJA zakrazikhAmaNipraNayinI zAstrANi cakSurnavaM bhaktirbhUtapatau pinAkini padaM laGketi divyA purI / utpattirduhiNAnvaye ca tadaho nehambaro labhyate syAcedeSa na rAvaNaH ka nu punaH sarvatra sarve guNAH // 279 // OM syAzcedeva na rAvaNa ityata eva samApyam / 161 5 6 sAkAGkSatvaM yathA 'arthitva ' iti / 'visraMsanaM ' bhraMzaH / AkAGkSati' iti ' strIratnamupekSituM devaH kathaM sahate ' ityarthAt / na hi parasyeti / ' rAmasya zrIratnam ' iti saMbandho na yuktaH, tathApratItyabhAvAt // 10 15 vAcye 'kaustubhena ' iti vizeSa uktaH / ' ekena kiM na vihito bhavataH sa nAma iti tu yuktaH pAThaH // " na pardaM sthAnaM apadaM tatra mukto, niSedhasyAprAdhAnye vivezva prAdhAnye 20 paryudAsasya natra uttarapadena yoge samAsaH, yathA ' abrAhmaNa ' iti / yadA tu pade sthAne na mukta iti kriyayA saha namaH saMbandhe niSedhaprAdhAnye prasajya pratiSedhaH, tadA na samAso, yathA zrAddhaM na bhuGkte ' ityuktam / tatra yathA ' AjJe'ti / ' varo' jAmAtA / atra 'na rAvaNa ' iti padAnantaraM samAptiryuktA / na ca tathA kRtamiti apadamuktatvaM doSaH / tathA hi ' rAvaNaH' iti jagadA- 25 krandakAritvAgrarthAntarasaMkramitavAcyo janakasya dharmavIraM pratyanubhAvatAM pratipadyate / aizvarya pANDityaM paramezabhaktirdezavizeSo'bhijana ityetatsarvaM lokamavabAdhamAnasyAdharmaparasya nArthakriyAkArakamiti tAvato'rthasya tiraskArakatvenaiva rAvaNa ceSTitaM nirvAhaNIyam / yattu anyadupAttaM kanu punar ' iti tad yadi sasaMdehatvena 4 21
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 10.. 162 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsaH ] zrutena buddhirvyasanena mUrkhatA madena nArI salilena nimngaa| nizA zazAGkena dhRtiH samAdhinA nayena cAlaMkriyate narendratA // 280 // atra zrutabuddhayAdibhirutkRSTaiH saMhacarairvyasanamUrkhatayonikRSTayobhinatvam / "lagnaM rAgAvRtAGgayA // 281 // ityatra viditaM te'stvityanena zrIs-smAdapasaratIti viruddhaM prkaashyte| prayatnaparibodhitaH stutibhiradya zeSe nizA makezavamapANDavaM bhuvanamaya niHsomakam / iyaM parisamApyate raNakathAgha do zAlinA "mapaitu ripukAnanAtigururadha bhAro bhuvaH // 282 // atra zayitaH prayatnena bodhyasa iti vidheyam / 40 yathA vAvAtAhAratayA jagadviSadharairAzvAsya niHzeSitaM te grastAH punrbhrtoyknnikaatiivrtairbhishiH| te'pi krUracamUrucarmavasanainItAH kSayaM lubdhakai dambhasya sphuritaM vidannapi jano jAlmo guNAnIhate // 283 / / atra vAtAhArAditrayaM vyutkrameNa vAcyam / yojyate'thAkSepatvenAthApi ' nemvaro labhyate 'iti arthAntaranyAsatvena tathApi prakRtasya dharmavIrasya na kathaMcid nirvAhaH // ___ sahacarA utkRSTatvanikRSTatvAdinA bhinnAH pRthagbhUtAH, athavA nikRSTa- 20 rutkRSTAH sahacarA bhinnA mizritA yatreti sahacarabhinnatvaM, yathA 'zruteneti // prakAzitaM viruddhaM yatra sa tathA, yathA ' lagna'miti // vidhirayukto, yathA 'prayatne'ti / azvatthAmA duryodhanaM pratyAha / zatruSu hateSu zayitaH san stutibhireva yadi paraM bodhyase, na tu cintayA / somo janapadastatrabhavA rAjAnaH 'somakAH' / sarvatra bhaviSyatIti yogaH // vidheya- 25 miti 'zayita' ityanuvAde vAcye zeSa iti vidhirayukto, 'bodhyase' ityasyaiva vidheyatvAt / tathAtraiva prayatnena 'bodhyasa,' iti vidhau vAcye 'paribodhitaH' ityanuvAdo'pi ayuktH|| vyutkrameNa vAcyamiti / na hi vAtAhAratvAd adhiko dmbhstoyknnvtm|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzaMH / [ saM0 ullAlaH ] 163 are rAmAhastAbharaNa asalazreNizaraNa smarakrIDAvrIDAzamana virahimANadamana / sarohaMsottaMsa pracaladala nIlotpala sakhe sakhedo'haM mohaM zlathaya kathaya kenduvadanA // 284 // atra virahimANadamaneti nAnuvAdyam / lagnaM rAgAvatAyetyAdi / 285 // atra viditaM te'stvityupasaMhRto'pi tenetyAdinA punarupAttaH / udyatasya paraM hantuM stabdhasya vivraissinnH| * yathAsya jAyate pAto na tathA punarunnatiH // 286 // atra puMjyamanasyApi prtiitiH| 10 yatraiko doSaH bhairdarzitastatra doSAntarANyapi santi, tathApi teSAM tatrAprakRtatvAkAzanaM na kRtam / karNAvataMsAdipade krnnaadidhvninirmitiH| "saMnidhAnAdibodhArtham avataMsAdIni karNAdhAbharaNAnyevocyante / tatra karNAdizabdAH 15 krnnaadisthitiptipttye| yathA asyA karNAvataMsena jitaM sarva vibhUSaNam / tathaiva zobhate'tyantamasyAH zravaNakuNDalam // 287 // nApi tato'dhikaM dambhavatvaM mRgAjinavasanamiti / vyutkrameNa coktaM dambhaprakarSe 20 vidhatte, na ca tathoktamiti vidhyayuktatvam / / naanuvaadymiti| kimasmatmANAn damayasIti vidhau vAcye virhimaanndmnetynuvaado'yuktH|| tyaktapunarAttaM yathA ' lagna'miti // * vrIDAdivyaJjakamazlIlaM yathA * hantu'miti / intiriha maithune / eta- 25 dvAkyaM khaleSu prayujyamAnaM zepasi pratIti janayati / ihAnvayavyatirekAbhyAmarthasyaiva azlIlatvaM, pUrvatra tu padavAkyayoriti vivekaH // 51-55 // __ yatra tu vizeSapratipattaye punarupAdAnaM, na tatra paunaruktyamityAha-karNAvataMseti //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsaH ] apuurvmdhuraamodprmoditdishsttH| AyayurdhaGgamukharAH zirazekharazAlinaH // 288 // atra karNazravaNaziraHzabdAH saMnidhAnapretItyartham / vidIrNAbhimukhArAtikarAle sNgraantre| dhanurvyAkiNacina doSNA visphuritaM tava // 289 // atra dhanuHzabda ArUDhatvAvagataye / anyatra tu jyAbandhaniSpandabhujena yasya vinizvasadvaktraparampareNa / kArAgRhe nirjitavAsavena dazAnanenoSitaimA prasAdAta // 29 // "iti kevalo jyaashbdH| praanneshvrprissvnggvibhrmprtipttibhiH| muktAhAreNa lasatA hasatIva stanadvayam / / 291 // atra muktAnAmanyarailAmizritatvabodhanAya muktAzabdaH / saundaryasaMpattAruNyaM yasyAste te ca vibhramAH / SaTpadAna puSpamAleva kaunnAkarSati sA sakhe // 292 // .. 15 atrotkRSTapuSpadhiye puSpazabdaH / nirupapado hi mAlAzabdaH, puSpasajamevAbhidhatte / dhanuHzabda iti / jyAzabdenoktArthApi dhanuHzrutiH prayujyate ArohaNasya patipattyai; anyathA 'jyAkiNacinetyukte'navaratahaDhAkarSaNAhitakiNamaNDitatvaM 'doSNA' na pratIyate; veSTayamAnayApi jyayA kiNasya saMbhavAt // muktAzabda iti / hArazabdenaiva gatArthaH prayujyate zuddha prtipttyai| utbhekSyamANasya stanadvayakartRkasya hAsasya sAtizayadhavalatApatipayartha sAdhakatamasya hArasya kevalamuktAlatAveSTitatvapratItyarthaM pratyukta ityarthaH // puSpazabda iti / vidagdhajanamanovilobhanakSamakAntAratnopamAnabhAvena mAlAyA upAdAnAd utkRSTapuSpagrathitatvAvagamAya pryuktH|| ' tyaja karikalabha- 25 premabandhaM krinnyaaH|' atra kari-zabdAt tAdrapyAvagatiH / karI pauDhakubharastaTrapaH kalabha iti / yatra tu na vizeSAvagatiH, yathA 'adAdindrAya kuNDale,' 'pANDayo'yamaMsArpitalambahAraH,' 'mAlAkAra ivArAme, ' 'labdheSu vartmasu mukhaM kalabhAH prayAnti 'ityAdau, tatra kevalA eva kuNDalAdizabdAH / / 20
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyprkaashH| [7 sa0 ullAsa.] sthiteSvetatsamarthanam // 58 // na khalu karNAvataMsAdivajjaghanakAzotyAdi kriyte| jagAda madhurAM vAcaM vizadAkSarazAlinIm // 293 // -ityAdau kriyAvizeSaNatve"vivakSitArthapratItisiddhau, "gatArthasyApi vizeSyasya vizeSaNadAnArtha "citmayogaH kAryaH" 5 -iti na yuktamuktam / yuktatve vA caraNatraparitrANarahitAbhyAmapi dutam / pAdAbhyAM dUramadhvAnaM jennapi na vidyate // 294 // --ityAdhudAhAryam / khyAte'rthe nirhetoraduSTatA yathA-- candraM gatA padmaguNAnna bhuGkte panAzritA cAndramasImamikhyAm / umAmukhaM tu pratipaya lolA dvisaMzrayAM prItimavApa lakSmIH // 295 / / __ atra rAtrau padmasya saMkocaH, divA candramasazca niSpamatvaM lokamasiddhamiti 'na bhuGkte' iti hetuM naapeksste| anukaraNe tu sarveSAm / sthiteSviti / ruuddhessvevaaympvaadH| 'jaghanakAcI 'ityAdizabdAd nitambakAJcI, uSTrakarabhetyAdayasteSAM kavibhiramatyuktatvAt // 'avyabhicAriNaH kArakasya avizeSaNaH prayogaH punaruktA, yathA ' uvAca dUtastamanodito'pi gAm 'ityAdau / savizeSaNasya tu tasya na paunaruktyamityA- 20 zaGkayAha-'jagAde 'ti // 'gatArthatyApI'ti / 'vizvadAkSaraM jagAda 'iti kriyAvizeSaNatve'pi vAco vaiziSTayasiddhAMtArthasyApi 'vAcam 'iti vizeSyasyopAdAnaM duSTam / na yuktamuktaM vAmaneneti zeSaH // _ 'caraNo 'ti / 'caraNatra 'ityAdi vizeSaNaM pAdayoreva saMgacchate, na tu baje, tena kriyAvizeSaNatve vivkssitaarthptipysiddhH| 'pAdAbhyAm iti 25 vizeSyaM gatArthamapi 'caraNatra 'ityAdivizeSaNasiddhayarthamupAdeyam // 56 // athApavAdAnAha-khyAte'rtha iti / prasiddhe'rthe / yatrAkAGakSA nAsti tatra nirhetuLakSaNo na doSaH, yathA 'candram 'iti / atra kuto na bhukte' iti hetorvApekSA / / 15
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [7 sa0 ullAsa: ] atikaTupabhRtInAM doSANAm / yathA mRgacakSuSamaidrAkSIdityAdi kathayatyaya / / * pazyaiSa ca gavityAha sutrAmANaM yajeti ca // 296 // vaktrAdyaucityavazAdoSo'pi guNaH kacitkacinnobhau // 19 // vakta-pratipAdya--vyaGgaya-vAcya - prakaraNAdInAM mahimnA doSo'pi kacida guNaH / "kacinna doSo na gunnH| tatra vaiyAkaraNAdau vaktari pratipAdhe vA~, raudau ca rase vyAye kaSTatvaM gunnH| meNodAharaNAnidIdhIdhevIGsamaH kazcid guNaddhayorabhAjanam / 10 29"kSitpratyayanibhaH kazcidyatra saMnihite na te // 297 / / yadA tvAmahamadrAkSaM padavidyAvizAradam / upAdhyAyaM tadAsmA samaspAkSaM ca saMmadam // 298 // antraprotabRhatkapAlanalakakrUrakaNakaGkaNaprAyajitabhUri ssennrvairaaghossyntymbrm| 15 pItacchaditaraktakardamaghanaudhAraghorollasada vyAlolastanabhArabhairavavapurdoddhataM viti // 299 // vAcyavIdmAtaGgAH kimu valgitaiH kimaphalairADambarairjambukAH sAraGgA mahiSA madaM vrajata kiM zUnyeSu zUrA na ke| doSANAmiti- aduSTate 'ti yogaH // -- adrAkSI'diti zrutikaTu / ' gavityAheti cyutasaMkRti / 'sutrAmANa'miti aprayuktam // prakaraNAdInAmityAdizabdAda vidagdho'pi mugdha iva lajjAharSabhayAdivazasamudbhUtavibhramo'dhamaprakRtyAdizca // kaSTatvamiti zrutikaTutvam / vakturvaiyAkaraNa- 25 syaucityAt zrutikaTutvaM vAkyadoSo guNaH, yathA ' didhIG 'iti // 'yadA vA 'miti / atra 'padavidyAvizArade'tyanena vaiyAkaraNaH saMbodhyata iti sa eva prtipaadyH|| raudre rase vyaGgaye kaSTatvaM guNaH, yathA * anve 'ti / 'prAdhAraH' sekaH //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 10 [7 sa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / kopATopasamudbhaTotkaTasaTAkoTerimAreH zanaiH sindhudhvAnini huMkate sphurati yattadgarjitaM gajitam // 300 / / atra siMhe vAcye paruSAH shbdaaH| prakaraNavazAd yathAraktAzoka kRzodarI ka nu gatA tyaktvAnuraktaM janaM no dRSTeti sudhaiva cAlayasi kiM vAtAvadhRtaM ziraH / utkaNThAghaTamAnaSaTpadaghaTAsaMghaTTadaSTacchada statpAdAhatimantareNa bhavataH puSpodgamo'yaM kutaH // 30 // atra zirodhUnanena kupitasya vacasi / kacinnIrase na guNo na doSaH / yathAzIrNaghANAjripANIndraNibhirapaghanairghargharAvyaktaghoSA dIrghAghAtAnaghaughaiH punarapi ghaTeMyaMtyeka ullaaghynyH| dhamAzostasya vo'ntardviguNaghanaghRNAnidhnanirvighnavRtte. dattAH siddhasaMdhaividadhatu ghRNayaH zIghramahovighAtam // 302 // apayuktanihatArthI zleSaudI na duSTau / yathA kupitasya va vasIti / ' utkaNThAghaTamAna ityAdi zrutikaTu / 'tatpAdAhatim' 15 ityAdi ca krodhAbhAve patatpakarSa guNa eveti yogaH // ___ apaghanaiH aGgaiH / ' ullAghayan / svAsthyaM nayan // apayuktatvaM padasya guNaH yathA* deva svasti vayaM dvijAstata itaH snAnena niSkalmaSAH / -atra amugdhasyaiva dvijasya vaktRtve ' svasti 'iti / / nihatArtha, yathA sarvakAryazarIreSu muktvAGgaskandhapazcakam / saugatAnAmivAtmAnyo nAsti mantro mahIbhRtAm / / -atra karmaNAmArambhopAyaH puruSadravyasaMpadezakAlavibhAgo vinipAta- . pratIkAraH kAryasiddhizceti pazcAGgAni // vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca / bhikSUNAM zAkyasiMhena skandhAH paJca prakIrtitAH / / -iti tadvidyasaMvAdAdau aGgaskandhapazcakamiti guNaH / / 25
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [7 sa0 ullAsaH ] yena dhvastamanobhavena balijitkAyaH purAtrIkRto yazcottamujAhAravalayo gahAM ca yo'dhArayat / / yasyAhuH zazimacchiro hara iti stutyaM ca nAmAmarAH / . pAyAtsa svayamandhakakSayakarastvAM sarvadomAdhavaH // 303 // atra mAdhavapakSe zazimadandhakakSayazabdAvapayuktanihatA / azlIlaM kacid gunnH| yathA suratArambhagoSThayAm tAmbUladAnavidhinA visRjedvayasyAM / dvayarthaiH padaiH pizunayecca rahasyavastu // iti kAmazAstrasthitI karihastena saMbAdhe pvishyaantrvilolite|" upasarpandhvajaH puMsaH sAdhanAntavirAjate // 304 // samakathA uttaanocchnmnndduukpaattitodrsNnime| kchedini strIvaNe saktirakRmeH kasya jAyate // 305 // nirvANavairadahanAH prazamAdarINAM nandantu pANDatanayAH saha mAdhavena / raktamasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca svasthA bhavantu kururAjamutAH sabhRtyAH // 30 // 'yene'ti / mAdhavapakSe- yena dhvasta bAlakrIDAyAmanaH zakaTam / abhavena asaMsAreNa bali jitavAn yaH kAyaH sa pUrvamamRtaharaNe strItvaM nItaH / udvRttaM 20 bhujaGga kAliyAkhyaM pIDitavAn / rave zabdabramaNi layaH samAptiryasya / ahaM govardhanagiri gAM bhUmi ca yo'dhArayat / zazinaM madhnAti yo rAhustasya shirohrH| andhakAnAM vRSNInAM kSayaM nivAsaM karoti yaH sa kRSNaH // ' umAdhavapakSe ca-'balijitkAyo viSNudehaH tripureSu astrIkRtaH zaratAM nItaH / bhujaMgAH sarpAH / zaziyuktaM ziro yasya tathAbhUto hrH| andhakAkhyo daityaH // ' 25 ashliilmiti|vriiddaajugupsaa'maalvymkN triSA, kramAd yathA 'krihste'ti| tarjanyanAmike zliSTe madhyA pRSThasthitA tayoH / karihastaH // 'saMbAdhaH' saMghaTo varAGgaM ca / 'dhvajaH' patAkAvaci vyaJjanaM ca / sAdhanaM sainyaM strIvyaJjanaM ca // * 30
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyprkaashH| 161 10 [ sa. ullAsaH ] ana bhAdhyamaGgalamUrcanam / saMdigdhamapi vAcyamahimnA kadhiniyatArthamatipattikairana vyAjastutiparyavasAyitve gunnH| yathA- . pRthukArtasvarapAtra bhUSitaniHzeSaparijanaM deva / vilasatkareNugahanaM saMpati samamAvayoH sadanam // 30 // pratipAdyapratipAdakayoItve satyatIto guNaH / yathA AtmArAmA vihitairatayo nirvikalpe samAdhauM __aunotsekAdvighaTitatamograndhayaH sattvaniSThAH / yaM vIkSante kamapi tamasAM jyotiSAM vA parastA taM mohAndhaH kathamayamamuM vetti devaM purANam // 30 // svayaM vA parAmarza yathA SaDadhikadazanADIcakramadhyasthitAtmA __.. - hRdi vinihitarUpaH siddhidastadvidA yH| raktA sAnurAgA prasAdhitA arjitA 'bhUH 'yaiH, raktana maNDitA pazca yaiH / 'vigrahaH' vairaM zarIraM ca / ' svasthAH' kuzalinaH svargasthAzca // 15 pRthukAnAM bAlAnAM ye AtAH svarAsteSAM patram / pRthani kArtasvarasya svarNasya pAtrANi bhAjanAni yatra / bhuvi upito bhUSito'laMkRtazca / vilasatkairgatasaMbandhibhiH pAMsubhirgahanam / vilasantIbhiH kareNubhiptiM ca / atra rAjapakSe niyata evArthaH pratIyate vAcyasya gRhasya mhimnaa| kenacid niHsvena svasadanasamatApAdunanyAjena rAjagRhasya 20 stutiH kRteti pryvsito'rthH|| ___aatmaaraameti| dehabuddhimANazUnyarUpamitamamAtRtAnimajjanena aparimitabodharUpe Atmani ye ramante / bhedasaMsargAbhyAM jJAnaM vikalpaH, tasmAda niSkrAntaH / bhedajJAnamidaM dhyeyametadguNametakriyamiti, yathA ' gauH zulazcalaH' iti / saMsargeNa jJAmamidaM dhyeyamidamabhidhyeyamiti, yathA ' ayaM gaurayamapi gauH| 25 iti / pratyakSamevaikaM tatra vyAmiyata ityrthH| 'yogamekatvamicchanti vastunI'nyena vastunA 'ityupapAditahazA dhyeyena saha samApattiH smaadhiH| tamaH azuddho'dhvA, jyotiH zuddho'dhvA / purANaH ghaTAdisiddheH pUrva siddhH| anidaM prathamatayA prakAzamAnazca // 'SaDadhike 'tyAdi / 'zaktInAM' icchAjJAnakriyANAM bramanyAdInAM vAmA- 30 sa.S 22:
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsaH ] avicalitamanobhiH sAdhakaidRzyamAneM: sa jayati pariNadaH zaktibhiH zaktinAthaH // 309 // adhamamakRtyuktiSu grAmyo guNaH / yathA"phullukkara kamalakUrasamaM vahanti / je sindhuvAraviDavA maha vallahA te / je gAlidasa mahisIdahiNo saricchA te kiM ca muddhaviryallipasUNapuJjA // 310 // atra kalama-bhakta mahiSI-dadhizabdA grAmyA api vidUSakoktau / jyeSThAdInAM parAdInAM bhUcaryAdInAM karaNezvarINAM akArAdirUpAmRtAdInAM, evaMvidhAnAmanyAsAmapi phalabhedAd AropitabhedapadArthavapuSAM 'nAtho 'nyagbhAvano. 10 dbhaavnprbhuH| jayati AkSiptanamaskArArthoM jayatyarthaH / dehabuddhipANapuryaSTAdimitapramAtAnimajjanAtmabodhapramAtRbhAvonmajjanena samAvizAmItyarthaH / / na ca zaktayaH parasparaparihRtavapuSaH, api tu ekaikasyAH zakteH srvshktyaatmtetyaah'shktiaabhH| pariNadaH paritaH samantAd baddhaH / tenezitrAdidazAyAmapi jJAtrAdivapuH / na cAsau dUre bhavatItyAha-'SaDadhike 'ti / SaDbhiradhikA daza SoDaza 15 yA nADayaH, tAsAM yaccakraM hRtsyAne ! cakraM ca nAbhyarAdirUpeNa svarUpaM, tanmadhye sthitaH sthitimAna vizrAnta AtmA'vikalaM zivAtmaka rUpaM yasya / yaduktam iDA ca piGgalA caiva suSumNA ca parA smRtA / gAndhArI hastijihvA ca pUzA caiva yazA tathA / alambusA kuhUzcaiva zazinI dazamI smRtaa|| tAlujihA bhajihvA ca vijayA kAmadA parA / amRtA bahulA nAma etA vAyusamAzritAH // ityAdi | hRdi hRcakre viziSTaM nihitaM svAtantryeNollAsitaM rUpaM jyotirAditya]rUpa AkAro yena // etatpatipAdanaM ca na niSphalamityAha-' sidrida 'iti / sidIH parAparabhuktimuktirUpA dadAti yH| taM vidanti yathAvajjAnate teSAm / / 25 na cAsAvAgamopapatibhyAmeva siddho, yAvatsvaprakAzaH pratyabhijJAto'pItyAhaavicaliteti / avicalitamananyadhyeya manazcittaM yeSAM taiH sAdhakaiH siddhatamapadaM sAdhayitumughataidRzyamAnaH sAkSAt kriyamANaH // zrutikaTumabhRtaya ubhayadoSA guNatvenoktA, atha vAkyasyaiva ye doSA
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [770 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / 171 nyUnapadaM kacid guNaH / yathAgADhAliGganavAmanIkRtakucapodbhUtaromogamA sAndrasneharasAtirekavigalacchrImannitambAmbarA / mA mA mAnada mA'ti mAmalamiti kSAmAkSarollApinI muptA kiM numRtAnu kiM manasi me lInA vilInAnu kim // 311 // 5 kacina guNo na doSaH / yathA tiSThetkopavazAtmabhAvapihitA dIrgha na sA kupyati svargAyotpatitA bhavenmayi punarbhAvAmasyA mnH| tAM hartu vibudhadviSo'pi na ca me zaktAH purovartinI sA cAtyantamagocaraM nayanayoryAteti ko'yaM vidhiH // 312 // 10 atra pihitetyato'nantaraM 'naitadyataH' ityetainyUnaH padaivizeSabuddharakaraNAnna guNaH / uttarA patipattiH pUrvI pratipatti bAdhata iti na dossH| adhikapadaM kacid guNaH / yathAyadvazvanAhitamatirbahu cATugarbha kAryonmukhaH khalajanaH kRtakaM bravIti / . . tatsAdhavo na na vidanti vidanti kiMtu - kartu vRthA praNayamasya na pArayanti // 313 // ___ atra vidantIti dvitIyamanyayogavyavacchedaparam / .... yA~ .. . 20 ste'pi vakatryAdhaucitye guNA evetyAha-nyUna[pada]miti // 'mA maa'miti| atra kAmavivazayA lajjAvazodbhutasaMbhramAyAH kAminyA. aucityAd niSedhamAtravAcakeSveteSu 'AliGgasva 'iti kriyApadaM nAstIti nyUnatvaM guNa eva // ___ uttareti / ' dIrdhe na sA kupyati' ityuttarA pratipattiH viSThed 'ityA- 25 dikA pUrvI pratipatiM bAdhata iti naitad ' yataH' iti nyUnatve'pi na dossH|| ' yadvazcane 'ti / khalajanaH kRtakabhaktiM karotIti sarva ta eva sutarAM vidanti, kiMtu upakurvantyevetyarthaH / / 15
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsaH ] vada vada jitaH sa zatrurna hato jalpaMzca tava tavAsmIti / citraM citramarodIDAheti paraM mRte putra // 314 // ityevamAdau harSabhayAdiyukte vaktari / kathitapedaM guNo lATAnumAse, arthAntarasaMkramitavAcye, vihitasyAnpatve ca / krameNodauharaNAnisitakarakararuciravibhA vibhAkarAkAra dharaNidhaiva kiirtiH| pauruSakamalA kamaLA sApi tavaivAsti nAnyasya // 315 / / tAlA auyanti guNA jAlA te sahiehi dhippanti / "ravikiraNANuggahiyAi honti kamalAI kamalAi~ // 316 // jitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNapakarSoM vinayAdavApyate / / guNaprakarSeNa jano'nurajyate janAnurAgaprabhavA hi saMpadaH // 317 // patatmakarSamapi kacidguNaH yathA-udAhRte pAgamAprotyAdau / (318) 'vada vadeti harSAt / 'tava tave'ti bhayAt / 'hA he'ti zokAt / vaktA harSabhayAdibhirAkSiptamanAstathA stuvannindan / catpadamasakRd brUte tatpunaru na doSAya // avivakSitavAcyasyArthAntarasaMkramitavAcye zabdazaktimUle dhvanau yathA 'tAle 'ti / tAlA jAle ti tadA yadA // viSamabANalolAyAM gAtheyam / atra dvitIyaH kamala-zabdo lakSmIpAtratvAdidharmAntarazatapariNataM saMjJinaM kamalaM lakSayati / vyaGgyAni tvasAdhAraNAni anyazabdAvAcyAni dharmAntarANi / 20 anupayogAtmikA ca mukhyArthavAdhA'stIti lakSaNAmUlasvAd avivakSitavAcyatvaM zuddhasyArthasya avivakSitatvAt / na cAtyantatiraskRtatvaM, dharmirUpeNa tasyApyanugamot / vAkyapaunaraktapamapi vyaJjakatvApekSayA guNaH, yathA 'pazya dvIpAdanyasmAdapi iti vacanAnantaraM kaH saMdeho 'dvIpAdanyasmAdapi 'ityanena Ipsita. mAptiravighnatayaiva dhvanyate / yathA ca-- sarvakSitibhRtAM nAtha dRSTA sarvAGgasundarI / rAmA ramya vanaunte'smin mayA virahitA tvayA // aba pradhAnabhUtavimalambhArapuSTaye vAkyArthadvayaM nibaddham / / 'prAgaprApte 'ti / atra hi bhArgavasya ziva bhaktiH patatprakarSeNaiva vacasA 25
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [ saM0 ullAsa.] kAvyaprakAzaH / samAsapunarAttaM kacinna guNo na doSaH, yatra na vizeSaNamAtradAnArya punargrahamam , api tu kyAntarameva niyate / yathA atraiva bhaagmaatyaadau| apadasamAsa kacidguNaH / yathA-udAhate raktAcoketyAdau / (319) garmitaM tathaiva yathAhumi avahatyiareho Nirankuso aha vivearahio vi / siviNe vi tummi puNo patti bhatti Na paheNusimi // 320 // atra pratIhIti madhye dRDhapratyayotpAdanAya / ekmanyadapi lakSyAta prekSyam / pratipAdayituM yogyaa|| yaMtra na vizeSeNeti / bhavatvazithilaH ityAdinA samApte'pi vAkye khyApyate iti vAkyArthAntarameva upAttaM, na punaH bhAcyasyaiva vAkyArthasya vizeSaNatayA / yathA 'navavayo-lAsyAya veNusvanaH' iti / - rakta 'ti / atra virahivacane tRtIyapAde dIrghasamAsatvaM na ucitaM, tathApi virodhUnane kupitasyevoktau guNaH // 15 'humI 'ti / viSamabANalIlAyAM kAmaM prati tatsaharasamAgame yauvanasyeyamektiH / / 'bhavAmi apahasktirekhaM niraGkuza vivekarahitaM ca / svapne'pi tvayi punaH pratIhiM pratyayaM kuru bhaktiM na vismarAmi // ' pratIhi iti vAkyAntaraM vAkyamadhye praviSTam / yathA vA digmAtaGgaghaTAvibhakta caturAghATA mahI sAdhyate siddhA sA ca vadanta eva hi vayaM romAJcitAH pazyata / viprAya pratipAyate kimaparaM rAmAya tasmai namo yasmAdAvirabhUt kathAnakamidaM tatraiva cAstaM gatam // atra vIrAdbhutarasavazAda 'vadanta eva 'ityAdi vAkyaM madhye praviSTa guNaH // evamiti saMkIrNam / kaciduktimatyuktau guNA, yathAbAle nAtha vimuJca mAnini ruSaM roSAnmayA kiM kRtaM khedo'smAsu na me'parAdhyati bhavAn sarve'parAdhA mayi / tat kiM rodiSi gadgadena vacasA kasyAprato rudyate naM vetanmama kA tavAsmi dayitA nAsmItyato rudyate / 20
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAra kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsa] raMsadoSAnAha vyabhicArirasasthAyibhAvAnAM shbdvaacytaa| kaSTakalpanayA vyaktiranubhAvavibhAvayoH // 60 // yastu kartRvyatyAse magnaprakramabhramaH, tatrApi guNa eva / yaduktam prakRtamapi yatra hitvA kartRtvaM yuSmadasmadarthasya / cArutvAyAnyatrAropyeta guNaH, sa tu na doSaH // yuSmadarthasya yathA-'yathAha saptamo vaikunntthaavtaarH|' atra 'yathAttha tvam iti yuSmadarthasya kartRtvaM prakRtamapahAya tato'nyatra Aropyaivamuktam / dAzarathiM rAmaM prati hi kasyacitsamakSamiyamuktiH // asmadarthasya yathA nAbhivAdanaprasAdho reNukAputraH / garIyAn hi gurudhanurbhaGgAparAdhaH / / 10 -atrApi 'nAbhivAdanaprasAdho'smi 'iti vAcye pUrvavaccArutvAyaivamuktam / eSA hi bhaargvsyaatmaanmuddishyoktiH|| yathA vA " ayaM janaH praSTumanAH" iti / atra 'ahaM praSTumanAH' iti vaktavye'smadarthakartRtvamanyatrAropyaivamuktam // dvividhazcAnyazabdArthazcetanAcetanabhedAda / tatra cetane Aropo darzitaH, acetane yathA 'tava parazunA lajjate candrahAsaH // ' atra 'vaM reNukAkaNThabAdhAM 15 kRtavAn 'iti 'tvayA baddhasparSoM lajje' iti vaktavye cArutvAya yuSmadasmadarthayoH kartRtvamubhayoH parazucandrahAsayojaDayorAropyaivamuktam // yathA ca 'patrI naiSa sahiSyate mama dhnuaabndhbndhuukRtH|' 'atra ahaM na sahiSye 'iti vaktavye pUrvavadasmadarthasya kartRtvamacetane patriNyAropyaivamuktam // duSkramo'pyarthadoSaH kacid atizayoktau guNo yathA pazcAtparyasya kiraNAnudIrNaM candramaNDalam / prAgeva hariNA kSINAmudIrNo rAgasAgaraH / / tyaktapunarAtto'rthadoSaH kacid guNo yathAzItAMzoramRtacchaTA yadi karAH kasmAnmano me bhRzaM saMpluSyantyatha kAlakUTapaTalIsaMvAsasaMdUSitAH / kiM prANAnna harantyuta priyatamAsaMjalpamantrAkSarai rakSyante kimu mohamemi hahahA no vegmi kA me gatiH // -atra sasaMdehAlaMkArastyaktvA tyaktvA punarupAto rasapoSAya // 57 // rasApakarSahetUna sAmAnyadoSAnuktvA rase daza vizeSadoSAnAha-vyabhicA 25
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 sa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH pratikUlavibhASAdigraho dIsiH punaH punaH / akANDe prathanacchedAvaGgasyApyativistRtiH // 61 // aGgino'nanusaMdhAnaM prakRtInAM viparyayaH / anaGgasyAbhidhAnaM ca rase doSAH syurIdRzAH // 62 // svazabdopAdAnaM vyabhicAriNo yathAsatrIDA dayitAnane sakaruNA mAtaGgacarmAmbare satrAsa bhujage savismayarasA candre'mRtasyandini / janusutAvalokana vidhau dInA kapAlodare se pArvatyA navasaMgamapraNayinI dRSTiH zivAyAstu vaH || 321 // atra vrIDAdInAm / vyAnamrA dayitAnane mukulitA mAtaGgacarmAmbare sotkampA bhujage nimeSarahitA candre'mRtasyandini / mIlabhrUH surasindhudarzanavidhau mlAnA kapAlodare ityAdi tu yuktam / rasasya svazabdena zRGgArAdizabdena vA vAcyatvam / krameNodAharaNam 175 5 10 15 rIti // zabdavAcyateti / yatra zRGgArAdizabdarahitatvaM yathA 'parimalitamRNAlI'. iti, tatrApi anubhAvabodhAnantarameva tanmayIbhavan yuktyA tadvibhAvAnubhAvocitacittavRttivAsanAnuratasvasaMvidAndacarvaNAgocaro'rthAtmA'bhilASacintautsukyanidrAlasyAdizabdAbhAve'pi sphuratyeva, na ca kevalazRGgArAdizabdamAtrabhAji vibhA- 20 vAdipratipAdanarahite kAvye manAgapi rasavattvapratItirasti yathA ' zRGgArahAsyakaruNAH ' ityAdau tasmAd anvayavyatirekAbhyAM abhidheyasAmarthyAkSiptatvameva rasAdInAM na tvabhidheyatvaM kathaMcidityuktam / tato vyabhicArirasasthAyibhAvAna svazabdoktirdoSa ityarthaH / etena ca 'rasavaddarzitaspaSTazRGgArAdirasodayaM svazabdasthAyisaMcArivibhAvAbhineyAspadam ' ityasya vyAkhyAyAM 'paJcarUpA rasAH' ityu- 25 pakramya ' tatra svazabdAH zaGgArAdayaH zRGgArAdervAcakA ' iti mahodbhaToktaM nirastam // vrIDAdInAmiti, svazabdopAdAnamiti yogaH || svazabdeneti, rasa ityevaMlakSaNena // zRGgArAdIti / yathA karaNAdayo'rthAH zakyapratipattayaH svakArye saMbaddhA ' dAtreNa ' ityAdau karaNAdizabdairnAbhidhIyante, tathA zRGgArAdayo'pi zRGgArAdizabdairityarthaH // 30
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 'kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa. ullAsa ) tAmanaGjayamaGgalazriyaM kiMciduccabhujalalokitAm / netrayoH kRtavato'sya gocare ko'pyajAyata raso nirantaraH // 322 // Alokya komalakapolatalAbhiSikta vyaktAnurAgamubhagAmabhirAmarUpAm / pazyaiSa bAlyamativRttya vivartamAna: zRGgArasImani taraGgitamAtanoti // 323 // sthAyino yathA saMgrahAre paharaNaiH mahArANAM parasparam / TaNatkAraiH zrutigatairutsAhastasya ko'pyabhUt // 324 // atrotsAhasya / karpUradhUlidhavalaghutipUracauta dimaNDale vibhirarociSi tasya yUnaH / lIlAzirozukanivezavizeSatRpti- vyaktastanonnatirabhUnnayanAvanau sA // 325 // 'kapolatale'bhiSikto romAzcAdinA vyakto yo'nurAgaH tena 15 mubhagAm ' zRGgArasImani 'iti tAruNye // yatrApi svazabdena niveditatvamasti tatrApi svazabdamayuktamA vibhAvAvipatipatyaiva rasAdInAM pratItiH / svazabdena sA kevalamanyate yathA bAte dvAravatI sadA madhuripo tAttazampAnatAM ___ kAlindIlaTarUDhavaJjulalatAmAlinaya sotkaNThayA / tad gItaM guruvAnpagadgadagalattArasvaraM rAdhayA yenAntarjalacAribhirjalacarairapyutkamulkUjitam // - atra vibhAvAnubhASavalAd utkaNThA pratIyata eva / sotkaNThazabdaH kevalaM sidaM sAdhayati / 'uktam 'ityanena tu uktAnubhAvAnukarSaNaM kartuM sotkaNThazabdaH pratyukta ityanuvAdo'pi nAnarthakaH // anuvAdo hi zabdopAttasyaiva 25 sthAd, na pratIyamAnasya // utsAheti sthAyino bhAvasya svazabdopAdAnaM doSaH / anubhAvavimAvayoH saMdehe sati kaSTakalpanayA yatra vyaktiH so'nubhAvavibhAvavyaktikaSTakalpanA nAma rasadoSaH // tatra anubhAvasya kaSTakalpanA yathA 'ka'reti /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [710 ullAsaH] kAvyaprakAzaH / atroddIpanAlambanarUpAH zRGgArayogyA vibhAvA anubhAvaparyavasAyinaH sthitA iti kaSTakalpanA / pariharati rati mati lunIte skhalati bhRzaM parivartate ca bhuuyH| iti bata viSamA dazAsyade paribhavati prasabhaM kimatra kurmaH // 32 // atra ratiparihArAdInAmanubhAvAnAM karuNAdAvapi saMbhavAtkAminIrUpo vimAvo yatnataH prtipaadhH| prasAde vartasva prakaTaya mudaM saMtyaja ruSaM piye zuSyantyaGgAnyamRtamiva te sizcatu vacaH / nidhAnaM saukhyAnAM kSaNamabhimukhaM sthApaya mukhaM . na mugdhe pratyetuM prabhavati gataH kAlahariNaH // 327 // 10 atra zRGgAre pratikUlasya zAntasyAnityatAprakAzanarUpo vibhAvastatmakAzito nirvedazca vybhicaaryupaattH| nihuraimaNammi loyaNavahammi paDie gurUNa majmammi / saalaparihArahiyA vaNagamaNaM cebha mahai vaha // 328 // mardhagatavastranivezanavizeSasya kalpanaM hRdayAnAcchAdanarUpaM, tena vyaktA stanona- 15 tiryasyAH // anubhAvAparyavasAyina iti / zRGgAritvanizcayAbhAve satsvapyAlambanodIpanarUpeSu vibhAveSu lIlAdayo'nubhAvA na kayaMcidiha vyajyante iti vibhAvA anubhAveSu na paryavasyantItyanubhAvAnAM kaSTakalpanA / yathA 'viyadalimalinA'mnugarbhamegham 'ityAdau prAgudAhate kevaLavibhAvanibandhe'pyasAdhAraNatayA'nubhAva.. pratItiH, na tayAtreti // vibhAvasya kaSTakalpanayA vyaktiryathA 'pariharatIti // prastutarasApekSayA pratikUlo virodhI vibhAvAdInAM vibhAvAnubhAvavyabhicAriNAM graho yatra sa pratikUlavibhAvAdigraho doSo yathA 'prasAda'iti || zAntasyeti / praNayakalahapitAyAM kAminyAmarthAntaranyAse 'kAlo hariNacapaLaH zIghraM yAti 'ityAdivairAgyakathAbhiranunayanaM zAntavibhAvaH zahAraviruddhaH // 25 tatprakAzita iti vibhAvaprakAzitaH / vyabhicAripAtikUlyodAharaNamapyetaditi bhAvaH // ' bhavatvastraM jaitraM kusumadhanuSaH sAMpratamidam' iti tu turyapAdo yuktaH // . hAsyazRGgArayorvIrAdbhutayo raudrakaruNayorbhayAnakabIbhatsayostu na vibhAvavirodha ityamimAyeNa zAntazRGgArAvupanyastau, tayovirodhAt // 20 23
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ..10 kAvyAvarNanAmaketasametaH [.sa. ullAsa.] atra sakaLaparihAravanagamana zAntAnubhAvau / indhamApAnayanaNyAjenopabhogArtha vanagamanaM ced , ma dossH| dIptiH punaH punaryathA kumArasaMbhave rtivilaape| akANDe prathanaM yathA-veNIsaMhAre dvitIye''nekavIrasaMkSaye" patte bhAnumatyA saha duryodhanasya dhAravarNane / 40 akANDe chedo yathA-vIracarite dvitIye rAghavabhArgavayo rAdhirUDhe vIrarase "kaGkaNamocanAya gacchAmi "-iti raaghvsyoktau| . aGgasyApradhAnasyAtivistareNa varNanam / pathA hayagrIvavadhe hayagrIvasya / aGgino'nanusaMdhAnaM yathA-ralAvasyAM caturthe'ke bAcavyAgamane sAgarikAyA visptiH| zAntAnubhAvAviti / vyApAra sarvaM tyaktvA nibhRtaramaNe pracchannakAmuke saMbhogaM kAjhatIti saMbhogazakArasya pratikUlau sarvatyAgavanagamanalakSaNau zAntAnubhAvau // evaM dhaGgAravIbhatsayorvIrabhayAnakayoH zAntaraudrayorapyudAhAryam // . ratipralApeSviti / karuNasya pauna:punyena dIpanam / upabhukto hi rasaH svasAmagrIlabdhaparipoSaH punaH punaH parAmRzyamAnaH parimlAnakusumakalpA kalpate // aneka[ vIra ] saMzaya iti / bhISmAdivorakSaye kalpAntakalpe saMgrAme zRGgAravarNanaM dossH| na caivaMvidhe viSaye daivavyAmohatvaM pratinAyakasya parihAro 20 yato rasabandha eva kaveH prAdhAnyena pravRttiriti vRttavarNanaM tu tadupAya eva // cheda ityanavasare virAmo dossH|| hayagrIvasyeti apradhAnasya pratinAyakatvAt / yathA vA harivijaye IrSyAkupitasatyabhAmAnunApanamavRttasya hareH pArijAtaharaNavyApAreNopakrAntavipalambhasya varNane prastute galitakarasikatayA samudravarNanam / tathA kAdambA vipralambhabIje- 25 'pyupakrAnte tadanupayuktATavIzabarAderativarNanam // ___ vismRtiriti / anusaMghihi sahadayasarvasvam / yathA tApasavatsarAje vAsabadatAviSayaH premabandhaH SaTsvapyaGkeSvanusaMhitaH / vAsavadatcAdhigatireva ca mukhyaphalam / nirvahaNe hi prAptA devI bhUtadhAtrI ca, bhUyaH saMbandho'bhUdisyatra devI 15
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 sa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / prakRtayo divyA divyA divyAdivyAzca vIraraudrazRGgArazAnta kAmaprAdhAnyaM nirvASitam !! atha prakRtiviparyayamAha - i-prakRtaya iti / divyAdibhedena dhIrodAttAdibhedena ca vibhinnAH // divyA iti / divyasvabhAvA ityarthaH / evamadivyAdiSvapyAkhyeyam || adivyA iti mAnuSyaH || divyAdivyAstu caturdhA / tatra divyasya martyA - 5 gamane, martyasya svargagamane eko bhedaH / kramAd yathA ' zriyaH patiH zrImati zAsitum ' iti / pANDornandana nandanaM vanamidaM saMkalpajaiH sIdhubhiH klRptApAnakakelikalpataruSu dvandvaiH sudhAlehinAm / apyatrendu zilAlavAlavalayaM saMtAnakAntaM tale jyotsnA saMgaladacchanirjhara jalairyatnaM vinA pUryate // divyasya martyabhAve martyasya divyabhAve dvitIyaH / kramAd yathAvikasati sati tasminnanvavAye yadUnAM samajani vasudevo devakI yatkalatram / kimaparamatha tasmAt SoDazastrIsahasra praNihitaparirambhaH padmanAbho babhUva // AkAzayAnataTakoTi kRtaikapAdAstadveNudaNDayugalAnyavalambya harataiH / kautUhalAt tava taraGgavighaTTitAni pazyanti devi manujAH svakalevarANi // divyetivRttakAne tRtIyo yathA jyotsnApUraprasaravizade saikate'smin sarayvA vAdyUtaM cirataramabhUt siddhayUnoH kayozcit / eko brUte prathamanihataM kaiTabhaM kaMsamanyaH sattvaM tattvaM kathaya bhavatA ko hatastatra pUrvam // prabhAvAvirbhUtadivyarUpatayA caturthoM yathA mA gAH pAtAlamurvisphurasi kimaparaM pATyamAnaH kudaizyastrailokyaM pAdapItaprathima, na hi bale pUrayasyUna maMDeH / ityutsvapnAmAne bhuvanabhRtizizAGkasupte yazodA pAyAccakAGkapAdapraNatipulakitasmeragaNDasthalA vaH 17 - 10 15 20 25
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 7 sa0 ullAsaH ] rasapradhAnA dhIrodAttadhIroddhatadhIralalitadhIraprajJAntAH, uttamadhIrodAtteti / dharmayuddhavIrapradhAno vinayacchannAvalepo'nAtmazlAghAparaH krodhAdyanabhibhUtAntastanvo'GgIkRtanirvAhakaH sthiro vIrodAttaH, yathA rAmAdiH // raudrapradhAnaH zauryAdipadavAn dhIrodrataH, yathA jAmadagnyarAvaNAdiH || vIrazRGgArapradhAno dhIralalitaH sacivAdisaMvihitayogakSematvAccintArahitaH, yathA vatsarAjaH // dAnadharmavIrazAntapradhAno dhIraprazAntaH, yathA mAlatImAdhava - mRcchakaTikAdau mAdhavacArudatAdiH // yaduktam ka devA dhIroddhatA jJeyAH syurdhIralalitA nRpAH / senApatiramAtyazca dhIrodAttau prakIrtitau / dhIraprazAntA vijJeyA brAhmaNA vaNijastathA / iti catvAra eveha nAyakAH samudAhRtAH // catvAro'pi kramAt sAtvatyArabhaTI kaizikI bhAratI lakSaNavRttipradhAnAH / Cheer * bRGgAritve dakSiNAnukUladhRSTazaThabhedAccaturdhA / tatra kaniSThAyAM rakto jyeSThAyAmapi dAkSiNyazIlatvAd dakSiNa:, yathA prasIdatyaloke kimapi kimapi premaguravo ratakrIDAH ko'pi pratidina mapUrvo'sya vinayaH / . savizrambhaH kazcit kathayati ca kiMcit parijano na cAhe pratyemi priyasakhi kimapyasya vikRtim // ekAnurakto'nukUlaH, yathA - ' iyaM gehe lakSmIriyamamRtavartirnayanayoH 'iti // vyaktagUDhAparAdhau dhRSTazaThau, kramAd yathA lAkSAlakSma lalATapaTTamabhitaH keyUramudrA gale catre kajjalakAlikA nayanayostAmbUlarAgo'dharaH / dRSTvA kopavidhAyi maNDanamidaM prAtazviraM preyaso lIlAtAmarasodare mRgadRzaH zvAsAH samAhiM gatAH // 'ekatrAsanasaMgate priyatame pazcAdupetyAsanAd ' iti // uttameti / uttamamadhyamAdhamabhedena puMsAM strINAM ca tisraH prakRtayaH / tatra kevalaguNamayI uttamA, svalpadoSA bahuguNA madhyamA, doSavatI adhamA / tatrAdhamaprakRtayo nAyakayoranucarA viTaceTI vidUSakAdayaH / uttamamadhyamaprakRtistu kathAvyApI 5 15 20 25
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [70 ullAsa.] kaavyprkaashH| dhymaadhrmaac| tatra ratihAsazokAdbhutAnyadivyolamaprakRtivadhizobhAvilAsalalitamAdhuryasthairyagAmbhIyauMdAryatenobhirdehavikArajairaSTabhirguNairanvito netA vinIto madhurastyAgI dakSaH priyaMvada ityAdibhirguNaizca yukto nayati kayAM svakartavyAjabhAvamiti nAyako nirvahaNe yaH phlbhaagii| tadvijeyo vyasanI stabdho dhIroddhataH pratinAyakaH, yathA rAmayudhiSThirayo rAvaNaduryodhanau / nAyaka- 5 guNayuktA naayikaa| sA cAtmIyA parastrI vezyA c| tatrAtmIyA ArjavakSamAdiguNayutA vayAkAmopacAranaipuNyAbhyAM mugdhA madhyA prauDheti tridhA / madhyApauThe tu dhIrA'dhIrA-dhIrAdhIrAbhedAt pratyekaM tridhaa| evaM SoDhApi jyeSThA-kaniSThA-bhedAda dvAdazadhA svasnI syAt / parastrI tu pareNoDhA / kanyApi pitrAvAyattatvAd anUDhApi parastrI / vezyA tu dhanalipsuH kRtrimapremavatI sarvAGganA / svastrI tu svAdhInapatikA 10 proSitabhartRkA khaNDitA kalahAntaritA vAsakasajA vipralabdhA virahotkaNThitA'bhisArikA cetyssttaavsthaa| tatrAdhe sAnvaye / vanitAntarasaGgAd anAgate piye duHkhataptA khaNDitA / kalahena ratimukhenAntaritA kalahAntaritA / paripATyA phalArthe vA nave prasava eva vaa| duHkhe caiva pramode ca SaDete vAsakAH smRtAH // ucite vAsake strINAmRtukAle'pi vA budhaiH / dveSyANAmathaveSTAnAM kartavyamupasarpaNam // . iti-nayena vAsake ratisaMbhogalAlasatayAGgarAgAdinA sajjA praguNA vAsakasajjA / dUtImukhena svayaM vA saMketaM kRtvA kuto'pi hetorvazcitA vipalabdhA / priyaMmanyA cirayati bhartari virahotkaNThitA / abhisarati dUtyA dRtena vA sahaikA 20 vAbhisArayati vA kAntamabhisArikA / parastriyau tu kanyoDhe vipalabdhAdhavasthAtrayayute eva / te tu nAGgini rase upakAriNyAviti nAnayoH prapazcaH kRtaH / 'UDhA 'ityupalakSaNaM, tato'varuddhApi parastrItyucyate // ratihAseti / yathA bhArate varSe uttamanAyakeSu rAjAdiSu zRGgAranibandhastathA divyAzrayo'pi zobhate / ratirhi bhAratavarSoMcitenaiva vyavahAreNa divyAnAmapi 25 varNanIyetyarthaH / na ca rAjAdiSu grAmyasaMbhogavarNanaM nATakAdau prasiddhaM, tathaiva divyeSvapyabhineyArthe'nabhineyArtha ca kAvye tat parihAryam / na ca saMbhogasya suratamakAra evaiko, yAvadanye'pi parasparapremadarzanAdayo bhedAH saMbhavanti, ta evocamaprakRtiSu vrnnniiyaaH| evaM hAsAdiSvapyaucityaM yojyam // divyAdiSu
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [70 ullAsaH ] vyeSvapi / kiM tu ratiH saMbhogaGgArarupI uttamadevatAviSayA na varNanIyA / tadvarNanaM hi pitroH saMbhogavarNanamivAtyantamanucitam / krodhaM prabho saMhara saMhareti yAvadgiraH khe marutAM caranti / .. tAvatsa vahirbhavanetrajanmA bhasmAvazeSa madanaM cakAra // 329 // ityuktavarddhakuTayAdivikAravarjitaH sadyaHphaladaH krodha: svaHpAtAlagaimanasamudrollaGghanaudAvutsAhazca divyeSveva / adivyeSu tu yAdevadAtaM prasiddhamucitaM vA tAvadevopanibaddhavyam , adhikaM tu nivadhyamAnamaisatyapatibhAsena nAyakavartitavyaM, na pratinAya kavad-' ityupadeze na paryavasyet / divyAdivyeSubhayathApi / rateH saMbhogavipalambhobhayarUpAyA varNanIyatvaM sAmAnyenAbhidhAyottamadevatAviSa- 10 yatvena vizeSamAha-kiM sviti / saMbhogaH parasparAvalokanapraNayakalahasaMgItakAdiH, sa cAsauM zRGgArazca tadrUpA // anucitamiti camatkAravighAtAt / uttamadevatAsaMbhogaparAmarza kazcamatkArAvakAzaH / kumArasaMbhave tu haragaurIsaMbhogavarNane tathA vizrAntaM cittaM yathA paurvAparyaM na parAmRzatIti kavizaktyA doSaH sNhtH| yathA nirvyAjaparAkramasya puMso nirviSaye'pi yudhyamAnasya tasminnavasare sAdhuvAdo 15 vitIyate, na tu paurvAparyaparAmarza, tathAtrApIti bhaavH|| , ___ uktavaditi / ukte iva krodho nibandhanIyo divyeSu / manuSyeSu tu bhRkuTyAdivikArabahulo, anyathA tu doSaH // divyeSveveti na manuSyeSu / kevalamanuSyasya hi svargamanAdAvutsAhAdayo'nucitA evaM // adivyeSviti kevalamanuSyeSu // avadAtamiti sAtizayaM karma / adhikaM sviti / ayaM bhAvaH / kevalamanuSyasya 20 saptArNavalanamasaMbhAvyamAnatayAnRtamiti hRdaye sphuradupadezyasya caturvarNopAyasyAdhyalokanAM buddhau nivezayati / rAmAdestu caritaM tathAvidhamapi pUrvapasiddhiparaMparopAruDhaM nAsatya[ta]yA cakAsti / ata eva tasyApi yadA prabhAvAntaramutnekSyate tadA tAdRzameva varNanIyaM, na tvasaMbhAvanAspadam / tad vivarNyamAnaM uktopadezaviSayena paryavasyati, asaMbaddhataivaiteSu zAstreSacyate iti pratItiH syAditi / 25 ata eva udAttarAghave kavinA 'rAmAyaNa-prasiddhaM mAyAmayamArIcamaNimRgAnusAriNo rAmasya karuNAkrandakAtarAntaHkaraNayA sItayA tatmANaparitrANAya svajIvitarakSAnirapekSayA lakSmaNo nirbhaya' preSitaH' iti tyaktvA * vaidagdhyena mRgamAraNAya gatasya lakSmaNasya sotayA kAtaratvena rakSAthai rAmaH preritaH' iti
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 sa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / evamuktasyaucityasya divyAdInAmitra dhIrodAttAdInAmanyathAvarNanaM viparyayaH / tatrabhavanbhavennityuttamena nAghamena, muniprabhRtau na rAjAdau, bhaTTAraketi na rAjAdau, paramezvareti na muniprabhRtau prakRtiviparyayApattervAcyam / evaM dezakAlavayojAtyAdInAM veSavyavahArAdisamucitamevopanibarddhavyam / - nibaddham, anyathA rAmasya sarvAtizAyicaritatvena varNyamAnasyAnucarasaMnidhau tathAvidhavyApArakaraNaM tena ca kanIyasA prANaparitrANamatyantamanucitam // divyAdivyeviti / devAMzeSu manuSyeSvarjunAdiSu pANDavAdikathAyAm || dhIrodAttAdInAmiti / nAyakasya hi dhIrodAttAdibhedabhinnasya sarvathA vIrarasAnubodhena bhAvyamiti taM prati kAtara puruSocitamadhairyayojanamanucitameva // uttameneti, sarvatra 10 vAyamiti yogaH / yadAha tatrabhavan bhagavanniti nArhatyadhamo garIyaso vaktum / bhaTTAraketi ca punarnaivaitAnuttamaprakRtiH // tatrabhavan bhagavanniti naivAtyuttamo'pi rAjAnam / vaktuM nApi kathaMcinmuniM ca paramezvarezeti // 283 5 namatribhuvanA bhogavRttikhedabharAdiva // maharjanastapaH satyamityetaiH saha saptetyanye / yathAharSasya saptabhuvanaprathitorukIrteH // tAni saptabhirvAyuskandhaiH saha caturdazetyapare / yathA - jayati caturdazalolavallikandaH // tAni saptabhiH pAtAlaiH sadaikaviMzatirityeke / yathAkIrtayastava mpintu bhuvanAnyekaviMzatim // tatra bhUrloke sapta jambUdvIpAdayo dvIpAH // 15 uttamo munimantriprabhRtirapi tatrabhavadAdipUjApadAni vaktuM yogyo'pi rAjAnamebhirvaktuM nArhati / tathA sa evottamo rAjAdirmuniM paramezvarAdibhirAmagaNapadaiH / rAjA hi paramezvarAdibhirmunica tatrabhavadAdibhiH padairAhayate // evaM ca dezeti / jagad jagadaMzAzva dezaH / tatra sAmAnyavivakSAyAM jagadekaM yathA ' jagati sakale nyAsAdInAm ' iti // bhUrbhuvaH svarityAdivizeSanivakSayA 20 tvanekaM, yathA 9 25
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [ 7 sa0 ullAsaH ] lavaNo rasamayaH surodakaH sArpiSo dadhijalaH payaHpayAH / svAduvArirudadhizva saptamastAn parItya ta ime vyavasthitAH // te ca samudrAstrayazcatvAraH sapta veti kavisamayaH // madhye jambUdvIpaM kAJcano merustasya ca dakSiNena harivarSe kiMpuruSaM bhArataM ceti trINi varSANi / tatredaM bhArataM varSamantyam / tasya ca nava bhedA: - indradvIpaH kase [ rU] mAMstAmrapaya gabhastimAna 5 arati ra varuNaH kumArIdvIpazca / pUrvAparayoH samudrayorhimavadvindhyayozcAntaramAryAvartaH / tatra cAturvarNya, tanmUlaH sadAcAraH / tatratyo vyavahAraH prAyaH kavInAm / tatra vArANasyAH purataH pUrvadezaH, yatra aGgakaliGgakA salatosalotka lamagadhamudraraka videha nepAla puNDraprAgjyotiSatAmalipta subrahma [ ? hma] brahmottarAdayo janapadAH, bRhadgRhalohitagiricakora dardurane pAlakAmarUpAdayo'drayaH, zoNalohitau 10 dauM, gaGgAkaratoyAkapimA [? zA]dhAca nadyaH, lavalIgranthiparNakA gurudrAkSAkastUrikAdInAmutpAdaH // mAhiSmatyAH parato dakSiNApathaH / yatra mahArASTramAhiSma kAzmakavaidarbha kuNDala krathakaizika sUrpAraka keralakA veramuralavAnavAsikasiMhala[? co] DadaNDa ka pANDacapallavagAGganAsikya koGkaNakollagiricerallAdayo janapadAH, vindhyadakSiNapAdamahendramalaya mekalasA zrIparvatAdayo'drayaH, narmadAtApIpayoSNIgodAvarIkAverI - 15 bhaimarathIveNI kRSNaveNIvaJjurAtuGgabhadrAtAmraparNyapalAvatIrAvaNagaGgAdyA nadyaH // devasabhAyAH parata pazcAddezaH / tatra devasabhasurASTradA serakatravaNabhRgukacchakacchIyAnartAbudabrAhmaNavAhayavanAdayo janapadAH, govardhana girinagara devasabhamAlyazikharAbudAdayaH parvatAH, sarasvatIzvabhravatIvArtraghnImahIhiDimbAdhA nadyaH, karIrapIluguggulukharjUrakarabhAdInAmutpAdaH // pRthUdakAtparata uttarApathaH / yatra zakakekaya- 20 hUNavAnAyujakamboja bADIkala spAkakubhUta kIrataGgaNatuvA raturuSkavarva ra ramaThaha ra hUrAdayo janapadAH, himAlayajAlandhara kalindendu kIlacandrAcalAdayo'drayaH, gaGgAsindhusarasvatIzatahUdAcandrabhAgA yamunairAvatI vitastA vipAzA kuhUdevikAdyA nadyaH, saraladevadArudrAkSAkuGkumacamarA jina sauvIrasrotAJjanasaindhatravaidUryAzvAnAmutpAda: / teSAM madhye madhyadeza iti kavisamayaH // yadAhu: 25 himavadvindhyayormadhyaM yatprAgvinazanAdapi / pratyameva prayAgAcca madhyadezaH sa kIrtitaH // tatra dezaparvatanadyAdInAmuktakrameNa nibandhaH / kAlaH kASThAdibhedabhinnaH / R tathA ca-
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [70 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / / kASThA nimeSA daza pazca caiva trizacca kASThA kathitA kalA tu / trizatkalazcaiva bhavenmuhUrtastaitriMzatA rAtryahanI same te / / te ca caitrAzvayujamAsayorbhavataH / caitrAtparaM patimAsaM mauhatikI dinaddhiH nizAhAnizca trimaasyaaH| tataH paraM mauhUrtikI nizAddhirdine hAnizca / AzvayujAtparataH punaretadeva viparItam / rave rAzito rAzyantarasaMkramaNaM maasH| 5 varSAdi dakSiNAyanam / zizirAdhuttarAyaNam / dvayayanaH saMvatsaraH sauramAne / cAndre tu dvau pakSau mAso, dvau mAsAtuH / taiH SabhiH saMvatsaraH / sa ca caitrAdiriti daivajJAH, zrAvaNAdiriti lokayAtrAvidaH / tatra namonabhasyau varSartuH, taM vaMzAGkarodbhavabalAkAgarbhagrahayAtrodyamanivRttisallakIsAlazilIndhrayUthIpuSpasendragopazAdvalapAnthagRhagamanakastUrikAgarbhacatuHsamavilepanakuraGgarAgoragamAgalbhyazikha-10 NDitANDavamadgukaGkAdijalacaraharSanIpapuSpaketakIkorakAdibhiH pAzcAtyena paurastyena vA vAtena varNayet / iSa Urjazca zarat , taM haMsaravotkarSamayUraravApakarSapadmakumudotpalavikAsabandhUkabANAsanakuGkumapuSpoddamAgastyudayapayaHprasAdakAraNDavakrauzcA * divarNanakRSabhakhurazakSitirodhaHkhananaruruGgatyAgadviradabRMhitamahAnavamIpUjAdvipAzvAdinIrAjanAdIpAlikA vividhavilAsakalamapariNAmapulinakamaThaluThanAdibhira - 15 niyatadikkaizca vAtairvarNayet / sahAH sahasyazca haimantaH, taM kundalavalIphalinIpunnAgarodhraprasavakuGkumodvartanagandhatailAbhyAkucakavoSNatAmayUrabaI muktigodhU . mayavaparohakokilabhRGgamUkatvaM. karkandhanAgaraGgIphalapAkakRSNekSumAdhuryAdibhiru. dIcyena pAzcAtyena vA vAtena varNayet / tapastapasyazca ziziraH, sa ca hemantadharmeva, kiM tu yAminIdairghyacaNDavAtodvahanAgurudhUpadhUmamaruvakadamanakapuSpAdibhirva- 20 Nayet / madhurmAdhavazca vasantaH, taM zukasArikAkokilabhramarAdyAnandadolAvilAsamadanapUjAsmaravivazavadhUvizeSa veSakaNikArakovidArasinduvAramAdhavIsobhAJja - nakAdipuSpabharanavakusumasmaracApaghaTanAdibhiH kurabakatilakAzokabakulAnAM kramAdAliGganAvalokanapAdaprahAravaktrakamalamadhusekAn vinApi kusumAkIrNatayA dakSiNamarutA ca varNayet / zukraH zucizva grISmaH, taM svarNaketakIzirISapuSpanava 25 mAlikAvilAsajambUpanasAmramocApiyAlAdikroDAjalAzayazoSaprapAkUpapayAsa . varNanakAyamAnadinArdhasvApadinAntakelisnAnavanacIrInAdAdirbhitenAniyatadikena ca vAtena varNayet / Rtuzca saMdhiH zaizavaM pauDhiranuvRttizceti caturavasthaH / tatra ziziravasantayormadhyaM saMdhiryathA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMkatasameta: [7sa ullAsa.] dhyutasumanasaH kundAH puSpodgameSvalasA drumA manasi ca giraM prathantIne kiranti na kokilAH / atha ca sAtuH zItolAsaM lunanti marIcayo na ca jaraThatAmAlambante kamodayazAlinIm // basantasya zaizavaM yathA-- garbhapranthiSu vIrudhAM sumanaso madhye'GkaraM pallAmA vAJchAmAtraparigrahaH pikavadhUkaNThodaraH patramaH / kiM ca vIgi jaganti jimgudibaserdvinaimanojanmano devasyApi cirojitaM yadi bhavedabhyAsavazyaM dhanuH // mauDhiyathAsAmyaM saMprati seti vikliM paNmAsikaimauktikaiH kAnti karSati kAkhamArakusumaM mAniSThadhautAt paTAm / haNInAM kurute madhUkamukulaM lAvaNyaluNThAkatAM lATInAbhinibhaM cakAsti ca pasad vRntAgrataH kesaram // bhatikrAntartRlika yata kusumAdyanuvartate / liGgAnuvRtti tAmAhuH sA zevA kAvyalokataH / , kiMca praiSmikasamayavikAsI kathito dhUlIkadamba iti loke / jaladharasamayaprAptau sa eva dhArAkadambaH syAt // yathA-dhUlIkadambaparidhUsaradiGmukhasya iti / tathA-vicakilakesarapATalacampaka guppAnuvRttayo grISme / tatra ca tuhinatubhavaM maruvakamapi kecidicchanti / yathAabhinaH kuzasUciraparvi kaNe zirISaM marukkaparivAra pATalAdAma kaNThe / / evamanyadapi kaviprasiddhayAbhyUkham // vayaH shaishvaadi| jAtibAmaNatvAdikA strIpuMsAdikA vA / mAdigrahaNAd vidyAvittakulapAtrAdayo labhyante / veSaH kRtrimaM rUpam / vyvhaarcessttaa| Adi-zabdAd AkAravacanAdayo gRkhante / vepanyavahAramdIti / devAdimiH 15
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7. ulA kaavyaashH| anAsya rasAnupakArasya varNanaM yathA karparamAyA bhASiyA svAtmanA santavarNanamanAhatya bandivamitatya tasya saMjJA prazaMsanam / "IzAH" iti nAyikApAdamahArAdinA nAyakakopAdivarNanam / uktaM hi dhvanikRtA__ anaucityAhate nAnyadrasabhaGgasya kAraNam / "aucityopanibandhastu rasasyopaniSatparA // iti / idAnI cidadoSA "ete-ityucyate .na doSaH svapadenoktAvapi saMcAriNaH kacit / pacAautsukyena kRtavarA sahabhuvA vyAvartamAnA hiyA tesvairvandhuSadhajanasya vacanainItAbhimukhyaM punaH / dRSTavAne varamAcasAdhvasarasA gaurI nave saMgame saMroitpulekA hareNa hasatA liTA zivAyAstu vaH // 330 // atrautsukyazabda ika badanubhAvo na tapApratItikRt / atra evaM 15 "dAdutsukaim-"(33.1) ityAdau vIDAyanubhAvAnAM vicali. vasvAdInAmivotsukasvAnubhAvasya sahasApasaraNAdirUpasya tathA. pasyekaM saMvadhyate, tena deze veSavyavahArAkAravacanAnAmaucityAd nibambara kArya ityarthaH / yatha kanyakubjIyadeze uddhato veSo dAruyo vyavahAro bhayaMkara AkAra parUSaSacanamanucitam / mleccheSu tadevocitam / tayA mAgareSu yadacita 20 tadeva jAnakakuNDamAdi grAmyeSvanucitam / evaM kAlAdAvapyUyam // ___ prazaMsanamiti- devI-jahA nivekviM bandIhi' ityAdi viSakokti yAvasAyikayA rAjJA ca vasantavarNanaM prakRtarasasyAnaGgatvAd rsdossH|| 'IdRzA' iti, anye'pyevaMvidhA dossaaH| yathA nAyikAyAH svayaM saMbhogAmiavakathanam / yathA vA bharatapasiddhAnAM kaizikyAdInAM vRttInAM 25 kAvyAlaMkAramamidAnAmupanAgarikAdInAM vA yadaviSayanibandhaH so'pi rasa mahAyaiva // 54-60 // _atrautsukyeti / yayautsukyanAmA vyabhicArI sAkSAnibaddhazcamatkArI na tathA tasvAnubhAvacintAdirUpaM kArya pratIvikaditi svazabdenoktau na doSaH / / /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [7 sa0 ullAsaH ] pratipattikAritvAbhAvAdutsukamiti kRtam / saMcAryAdeviruddhasya bAdhyasyoktirguNAvahA // 6 // bAdhyatvenoktina" paraM na doSaH, yAvatmakRtarasaparipoSakata / yathA-kAkArya zazalakSmaNaH ka ca kulam --ityAdau / atra vitarkAdiSadgateSvapi cintAyAmeva vizrAntiriti prakRta- 5 rspripossH| kRtamiti / ' darAdutsukam ' ityAdivRtte autsukyalakSaNo vyabhicArI svshbdenoktH| brIDAharSakopAstayA prasAdAnAM tu vyabhicAriNAM saMbandhino'nubhAvA eva cakSuSo vivalanasphAraNAruNatvAzcitabhUlatAtvabAppAmbupUrNatvalakSaNA upaattaaH| ' autsukyasya banubhAvo'tra prastAve cakSuSaH prasaraNAdirUpaH, sa ca nivadhyamAno 10 na tathA pratItikRt // saMcAderiti / prakRtarasavirodhino'pi vyabhicAryAdervAcyatvena zakyAbhibhavatvenoktau prastutarasapoSa eva / / 'kvAkAryam 'itika munikanyAbhilASitvaM ka ca somavaMzatvamityutsAhasthAyivIrarasavyabhicArI nItimArgavicArottho vitarkaH 'bhUyo'pi dRzyeta sA' ityabhilASotthamautsukyaM zRGgArAnuguNamaGgam / 'doSANAM 15 prazamAya 'iti vIrarasAnuguNA matiyabhicArimAvarUpA / 'aMho kope'pi kAntam 'iti cintAbhyAsotthA zRGgAravyabhicAriNI smRtiH / 'kiM vakSyanti'. iti pApakarmAdhyavasAyavibhAvikAzaGkA utsAha-yabhicAribhAvarUpA / tasyAstu uttamaviSayAyA vIragArAGgatvam / 'svapne'pi sA 'iti saMgamadauHsthyasaMbhAvanotthA dInatA shRnggaarvybhicaarinnii| 'cetaHsvAsthyam 'iti dhRtirutsAhavya- 20 bhicArI bhaavH| 'kaH khalu 'iti ko'nyaH sukRtI yaH kilezabhAgyaphalasyopabhoktA bhaviSyati 'iti cintaiva rateH poSikA // vitarkAdiSviti / vitarka autsukyena, matiH smRtyA, zaGkA autsukyena, dhRtizca tenaiva bAdhyata iti cintAyAM paryavasAnAd virodhirasAGgAnAM vAdhyatve. noktau viplmmrspossH| atra hi zRGgArAGgena vAkyArthasamApanAd vivakSita- 25 zRGgAra eva labdhapratiSTha iti, tadviruddhavIrarasagatabhAvanibandho bAdhyatayA tatparipoSaka eva / yadyapi zRGgAravIrayo nyonyaM virodhastathApyutsAhaprakRte/rodAttasya tathAvidhakAryakaraNamevAnuguNamityanucitazRGgAropanibandho virudhyata iti, yuktaM vIrazRGgArayonivirodhitvenedamudAharaNam / tathA vipralambhazRGgAravi
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 [.7 sa0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / pANDu kSAmaM vaktraM hRdayaM sarasaM tavAlasaM ca vapuH / / Avedayati nitAnta kSetriyaroga sakhi hRdanta // 332 / / ityAdau sAdhAraNatvaM pANDutAdInAmiti na viruddhatvam / satyaM manoramA rAmAH satyaM ramyA vibhUtayaH / kiM tu mattAGganApAGgabhaGgalolaM hi jIvitam // 333 // ityatrAdhamardhe bAdhyatvenaivoktam / jIvitAdapyadhikamapAGgabhaGgasyAsthiratvamiti prasiddhatadaguNopamAnatayopAttaM zAntameva pussnnaati| na punaH zaGgArasyAtra prtiitistdnggaaptiptteH| na tu vineyonmukhIkaraNamatra parihAraH / zAntazRGgArayornairantaryasyAbhAvAt / nApi kAvyazobhAkaraNam / rasAntarAdanumAsamAtrAdvA tathAbhAvAt / 10 rodhinyapi karuNe ye vyAdhyAdayo vyabhicAriNaH sarvathAGgatvena dRSTAsteSAM sAdhAraNatvAdinA tadaGgabhAvaM prAptAnAmapyuktiradoSA, yathA 'pANDu 'iti // sarasamiti / kSAmaM sasnehaM ca / anyasmin kSetre cikitsyo dehAntare nivAryaH; iyapratyaye kSetriyo rAjayakSmA; upapatizca sa eva rogastacintotthA poDA ca / / sAdhAraNatvamiti / pANDutAdayo hi rAjayakSmata upapaticintAtazca syuriti karuNa 15 vipralambhayoH sAdhAraNAH / atra karuNasyaivAGgabhUtaH pANDurogaH zleSabhaGgayAropitaH, ata eva ca zRGgArasyAGgatAmiva gataH sAdhAraNyAd na duSTaH // satyamiti / parahRdayAnupavezenoktina khalvalIkavairAgyaM prakaTayAmaH, kiM tu.yasya kRte sarvamabhyarthyate tadevedaM jIvitaM caJcalamiti zAntavibhAvaH samastAnityatvarUpaH // prasiddhati / prasiddhena tena guNenAsthiratvalakSaNena yA upamA- 20 natA tayA // upAttamiti / dvitIyamardhamapAGgabhaGgoSamAnena jIvitasyAsthiratA pratipAdayat bAdhakatvenopAttamityarthaH / zAbyA vRttyA yadyapyupamAnatvamasthiratvaguNaviziSTe'pAGgabhaGga evopamAnatvenAtra vivakSitastasyaiva tadguNaviziSTasyopamAnatopapatteH / dhvanikArastuvineyAnunmukhIkartuM kAvyazobhArthameva vA / 25 tadviruddharasasparzastadaGgAnAM na duSyati // iti zRGgAreNa vineyAnabhimukhIkRtya 'pazcAcchAnte paryavasAna' miti virodhaparihAramAhetyAzaGkayAha - na tu vineyeti // abhAvAditi / zRGgArasyApatIte: phyonerntyN syAditi bhAvaH // rasAntarAditi / atraiva zloke zAntalakSaNAd
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [710 ullAsaH ] Azrayaikye viruddho yaH sa kAryoM bhinnsNshryH| rasAntareNAntarito nairantarye tu yo rasaH // 64 // vIrabhayAnakayorekAzrayatvena virodha iti pratipakSagatatvena mayAnako nivezayitavyaH / zAntazRGgArayostu nairantaryeNa virodha iti rasAntaramantare kAryam / yathA nAgAnande zAntasya jImUta 5 vAinasya 'aho gItam aho nAditram' ityadbhutamantanivezya malayavatIM prati vajAro nibaddhaH / na paraM prabandhe, yAvadekasminnapi vAkye rasAntaranyavadhinA virodho nivartate / ythaabhuurennudigdhaanvpaarijaatmaalaarjovaasitbaahumdhyaaH| gADhaM zivAbhiH parirabhyamANAnsurAGganAzliSTabhunAntarAlAH // 344 // sazoNitaiH kravyabhujAM sphuradbhiH pakSaiH khagAnAmupavIjyamAnAn / saMvIjitAzcandanavArisekaiH sugandhibhiH kalpalatAdukUlaiH // 335 // 'mattAganApAGgabhaGge 'tyAyanuprAsAd vA kAvyazobhAyAH siddhatvAd // 6 // pratipakSagatatveneti / yathA arjunacarite - - 15 samusthite dhanurdhvanau bhayAvahe kirITinaH / mahAnupaplavo'bhavaHpure purandaradviSAm 'ityAdi // atra vIrasya ya AzrayaH kathAnAyakastadvipakSaviSaye nivezito bhayAnakA mutarAM nAyakotkarSamAdadhAtIti virodhino'pi tathA nibaddhasya nirviroSitA / / sAntasyeti / 20 rAgasyAspadamityavaimi na hi me dhvaMsIti na pratyayaH - kRtyAkRtyavicAraNAsu vimukhaM ko vA na vetti kSitau // itthaM mindhamapIdamindriyavaza prItyai bhavedyauvanaM bhaktyA yAti yadItthameva pitarau zuzrUSamANasya me / / -ityAdhupakSepAt prabhRti parArthadehadAnAtmakanirvahaNaparyantaM pratipAditasya / 25 ata evAtra vyaktiya'manadhAtumA dazavidhena 'ityAdi nIrasapAyamapi nibaddhapadbhutarasaparipoSakatayA sarasam // bhUreNvi 'tyAdi vizeSaNairatIva darApetatvamasaMbhAvanAspadatvamuktam , 'svadehAn 'ityanena caikasAbhimAnAdevAzrayaikyam / anyathA vibhinna viSayavAda ko
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [70 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / / vimAnaparyaGkatale niSaSNAH kutUhalAviSTatayA tadAnIm / / nirdizyamAnA~llalanA lImirvorAH svadehAnpatitAnapazyan // 32 // atra bIbhatsapIriyorantavIraraso niveshitH| smaryamANo viruddho'pi sAmyenAtha vivakSitaH / aGginyaGgatvamAptau yau tau na duSTau parasparam // 65 // 5 ayaM sa rasanoko piinstnvimrdnH|| nAbhyUrajaghanaspI nIvI vikhrasanaH karaH // 337 // etad bhUrizravasaH samarabhuvi patitaM hastamAlokya tadvadhUrabhidau / atra pUrvAvasthAsmaraNaM zRGgArAgamapi karuNaM peripopapati / dantakSatAni karajaizca vipATitAni modbhimasAndrapulake bhavataH zarIre / dattAni raktamanasA mRgarAjavadhvA jAtaspRharmunibhirapyavalokitAni // 338 // _atra kAmukasya dantakSatAdIni yathA camakArakAraNAni tathA viroSaH syAt / / nanu pIra evAtra raso na zRGgAro na bIbhatsaH, kiMtu ravijugupse vIra prati vyabhicArImUo / satsama, tathApi prakRtodAharaNatA tAvadupapannA, yatasta. dAyo ratijugupsayo vIrarasavyavahitayona virodhH|| vIrarasa iti / 'vIrAH svadehAna 'ityAdinA tadIyotsAhAyavagatyA kartRkarmaNoH samastavAkyAyonuyAyitayA pratItiriti zRGgAravIbhatsayorantare'nivezitasyApi sutarAM vIrasya 20 vyavadhAyakatA pratIyata iti bhAvaH / / pUrvAvastheti / rasanotkarSAdinA smaryamANena zRGgArAnenApi idAnIM vidhyastatayA prakRSTAM zokavibhAvatAM pratipadyamAnena karuNa eva poSyate // dantakSatAnIti / bodhisatyasya siMhI svakizoramakSaNamavRttAM prati mirja zarIraM vitIrNavataH kenaciccATukaM kriyate / 'prodbhUtaH sAndrapulakaH' parArtha- 25 saMpattijenAnandamareNa ytr| rakte rudhire manomilApo yasyAH / anuraktaM ca mano ysyaaH| munayathohoritamadanAvezAzceti virodhaH // ' jAtaspaeNhai: 'iti ca 'vayamapi yadi kadAcidevaM kAruNikA bhaviSyAmastadA satyato munayaH 'iti manorAjyayuktaiH // samAsoktezyAlaMkArAbAyikAvRttAntapratItiH / / 15
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsaH ] jinasya / yathA vA paraH zRGgArI tadavalokanotsaspRhastadvadeta. zA munaya iti saamyvivkssaa| krAmantyaH kSatakomalAGguligaladraktaH sadarbhAH sthalIH pAdaiH pAtitayAvakairiva patadvASpAmbudhautAnanAH / bhItA mkraavlmbitkraastvcchtrunaaryo'dhunaa| dAvAni parito bhramanti punarapyudyadvivAhA iva // 339 // atra cATuke rAjaviSayA tiryA pratIyate tatra karuNa iva kSAro'pyamiti tayorna virodhaH / yathAehi gaccha patottiSTha vada maunaM samAcara / evamAzAgrahagrastaiH krIDanti nino'thibhiH5 // 34 // 10. atra, ehIti krIDanti, gaccheti kroDantIti krIDanApekSayo. rAgamanagamanayone virodhaH / para iti / dantakSatayuktakAmukavyatiriktaH tadavalokanAt kAmukadantakSatA didarzanAt // etaddRzeti / jinadantakSatAdidarzanena / atra zRGgAratulyatvena zAnto vivkssitH| parasparavirodhinorapi rasayorbhAvayorvADigani bhAve rase vAgabhAvaprAptau 15 na doSo yathA 'krAmantya 'iti / hemAnidhUmakRtaM bASpAmbu, yadi vA bandhugRhatyAgaduH khodbhavam / bhayaM kumArIjanocitaH saadhvsH| anabhyastagamanatayA bhayavizaMsthulagatitayA ca vivAhe rignipadakSiNanimittaM ca bhartakarAvalambanam // karuNa iti / raterabinyA karuNazRGgArau aGgamiti na virodhaH / ___nanu, anyaparatvena sthitayovirodhinoH kathaM nirvirodhatvaM, svabhAvasyA- 20 nyaparatve'pyanivartanAt / satyam , tadaiva tadeva kuru mA kArSIritivad ekadA prAdhAnyalakSaNe viruddhasamAvezasya duSTatvaM, nAnuvAde'nyAGgatAlakSaNe, ityAha - yathA - 'ehi gaccha 'ityAdau / Agamanagamanayoviruddhayorapi krIDAGgatvenAnUdhamAnayoH samAveze sati na virodhaH / 'tadvaktrAmantya' ityAdAvapi karuNazRGgArayoranUdyatvaM, ratereva prAdhAnyena vAkyArthatvAt / viruddhAnAmapi anyamukhapekSitvena 25 paratantrIkatAnAM svAtmaparAmarza'pi avizrAmyatAM kA kathA'nyonyarUpacintAyAM yena virodhaH syAt // nanu pradhAnatayA yad vAcyaM tatra vidhiH. apradhAne tu vAcye anuvAdo, na ca rasasya vAcyatvamiti raseSu vidhyanuvAdavyavahAro nAstIti / satyam /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [ 7.sa0 ullAsaH ] kaavyprkaashH| 193 sipto hastAvalaMmaH prasabhamabhihato'pyAdadAno'zukAntaM gRhankezeSvapAstazcaraNanipatito nekSitaH saMbhrameNa / AliGgan yo'vadhUtatripurayuvatibhiH sAzrunetrotpalAbhiH ___ kAmIvArdAparAdhaH sa dahatu duritaM cAmbhavo vaH zarAniH // 341 // ityatra tripuraripumabhAvAtizayasya karuNo'Ggam / tasya tu zukAraH / tathApi na karaNe vizrAntiriti tasyAGtaiva / athavA bhAgyathA kAmuka Acarati sma, tathAdha zarAmiriti zRGgArateSAM vAkyArthatvenAbhyupagamAt mukhyatayA rasa eva kAvyavAkyAnAmarthaH tena yatrAmukhyatayA sA'rthastatrAnUdyamAnatvaM rasasyApi yuktm.| vidhyanuvAdau hi pradhAnAmadhAnatvamAtrakRtI, pradhAnApradhAnatve ca vyaGgyatAyAmapi bhavata eveti 10 bhaavH| yadi vAnUdyamAnavibhAvAdisamAkSiptatvAda rssyaanuudymaantaa| karuNazRGgArayoranyatrAGgabhAvagamanAd nivirodhatvamuktam / athAnyasyAmaGgabhAvaprAptau vipralammaH karuNasyaivAGgatAM pratipano na virodhI yathA- kSipto haste 'ti / vaH kSepo vidhUnanaM bhayahetukamiti karuNAgam / upalAlanAmavRttasya tu vallabhasya karamahaNAsahanaM kSepo nAyikAntasaMparkasamutyeAkopanimitto viprlmbhsuuckH| 15 abhihananaM dAhanimittaduHkhajanitamavadhUnanaM jalAdipakSeparUpaM ceti karuNarasapopakam / vallabhasyAmihananamavatADanamavajJAnimittaM vimalambhapoSakam / apAsanaM prkssepH| paTAJcalAvatADanaM tvaritagatinAyikAveNIlatAvagrahopAyahaThacumbanapravRttavallabhasyApAsanamapakSepaNam / 'ayi nirlajja tathA vyalIkazatAni kRtvA saMmatItthamAcarasi 'ityevaMrUpopAlambhavacanAdimayamIAroSavyAkam / anI- 20 kSaNamanAlocanam / praNAmAnto mAna iti vallabhaH pAdapatito na vigaNitazca / avadhUto nivaaritH| parityaktamAyeyAkopatayA vahidagdhavallabhamutAdismaraNahetukaduHkhasaMbhAvanayA ca sAsranetratvam / 'AparASaH' pratyagramemaskhalitAdipramAdayuktaH // tripuraripuprabhAvAtizayasyeti / ratirUpabhAvasya preyolaMkAraviSayasya vAkyArthIbhUtasyAGginaH // karuNo'Ggamiti / vipralambhApekSayA tasya nikaTatvaM 25 mahezvaramabhAvaM prati sopayogatvAt / vipralambhastu kAmIca 'ityutprekSAbalenAyAta iti dUratvAt karuNasyAGgam // tasyAGgataiveti / ' sa dahatu duritam 'ityAdau sATopAbhinayasamarpito yo bhagavatpabhAvastatrAgavAyAM karuNasya paryavasAnamiti na virodhaH // athaveti, anena prakArAntareNa, nivirodhitvamAha - zRGgArapoSiteneti / zAmbhavazaravahiceSTitAvalokanAta mAktanakalahavRttAntena smaryamANene. 30 25
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 10 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [7 sa0 ullAsaH ] poSitena karuNena mukhya evArtha upodalyate / uktaM hi guNaH kRtAtmasaMskAraH pradhAna pratipadyate / pradhAnasyopakAre hi tathA bhUyasi vartate // iti / dAnI vidhvastatayA zokavibhAvanAM pratipadyamAnena poSitaH karuNo rasaH pradhAnameva vAkyArthamupohalayati, yataH prakRtiramaNIyAH padArthAH zocanIyatAM prAptAH 5 bhAgavasthAmAvibhiH smaryamANaivilAsairadhikataraM zokAvezamupajanayanti yathA 'ayaM sarasane 'tyudaahte| tathAtrApi tripurayuvatInAM zAmbhavaH parAbhirAdI parAdhaH kAmI yathA vyavaharati sma tathA vyavahRtakAnitItyamapyaviroSitvam / / ___ evaM prabandheSvapi saMdhyAdimayeSu nATakAdiSu prasiddhe'pi nAnArasanivandhane eko raso'GgIkArya itareSAmaGgatvAnna virodhaH / / nanu svayaM labdhaparipoSatve kathamaGgatvaM, nirAzaMsatvAt / alabdhaparipopatve vA kathaM rasatvamiti rasatvamaGgatvaM cAnyonyaviruddham / teSAM cAGgatvayoge kathamekasya rasasyAnitvam / satyam , prastutasya rasasya sthAyitvena samastevivRttavyApitayA bhAsamAnasya rasAntaritivRttavazAyAtatvena parimitakathAzakala. vyAptibhiraNitA poSyata eva / yathA, AdhikArikaM pradhAna kAryam / ' svalpa- 15 mAtraM samutsRSTaM bahudhA yatmasarpati 'iti lakSitAt 'bIjAtmabhRti prayojanAnAM vicchede yadavicchedakAraNaM yAvatsamAptirvandhasya sa tu binduH'iti bindurUpayArthaprakRtyA 'AgarbhAd AvimarzAda vA patAkA vinivartate' ityAdipatAkAmakarIlakSaNerUnavyAptibhiH kAryAntaraizvopakriyamANamavazmamaGgIkriyate / tatpRSThavartinInAM cittavRttInAM tabalAdevAGgAGgimAvaH, tathA rasAnAmapyasau // etadevA- 20 nyoktena draDhayati-guNaH kRtAtmeti / aGgabhUtAnyapi rasAntarANi svavibhAvAdi. sAmagryA svAsvathAyAM yadhapi:labdhaparipoSANi camatkurvanti, tathApi sa camatkArastAvatyeva na parituSya vizrAmyati, kiMtu camatkArAntaramanudhAvati / sarvatra cAGgAGgibhAve'yamevodanta iti bhaavH| yathA mahAbhArate zAstrarUpakAvyacchAyAnvayini vRSNInAmanyonyakSayaH, pANDavAnAmapi mahApathaklezenAnucitA vipatti- 25 riti virasAvasAne'vidyApapazcarUpe ca vaimanasyadAyinI samApti vairAgyahetutvena nivaghnatA devatAtIrthatapa:mabhRtiprabhAvAtizayavarNanaM bhagavadvAsudevAmidheyaparabramamAptyupAyatvena paraMparayA darzayatA sanAtanAd bhagavato'nyasya sarvasya
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 [7 sa0 ullAsaH ] kaavyprkaashH| __ mAkpatipAditarUpasya rasasya rasAntareNa na virodhoH nApyaprAGgibhAvo bhavatIti rasazandenautra tatsthAyibhAva upalakSyate / kAvyaprakAze doSadarzano nAma saptama ullAsaH // 7 // anityatAM prakAzayatA vyAsena mokSalakSaNa evaika 'svAda-yogAbhAve puruSeNA- 5 rthyate' iti puruSArthaH zAstranayena kAvyanayena ca tRSNAkSayasukhaparipoSalakSaNazcamatkArayogyatvena zAntarasavyapadezyo mahAbhAratasyAGgitvena vivakSitaH, tatazca zAnto raso rasAntarairmokSalakSaNazca puruSArthaH puruSArthAntarestadaGgatvenAnugamyate / sArarUpazcAyamoM vyaGgayatvena darzito, na vAcyatvena // evaM rAmAyaNe'pi 'zokaH zlokatvamAgataH' ityevaMvAdinA muninA karuNo rasaH sUcitaH, sa eva sItAtya- 10 ntaviyogaparyantamaGgIkRtaH // upasaMharabAha-prAkpratIti // rasazabdeneti / rasAnAM sthAyino bhAvA upacArAd rasazabdenoktAH sUtre rasIkaraNayogyatvAt / teSAmajhatve nirvirodhatvameva, tato rasAnAM sthAyisaMcAribhAvenAGgAGgitApi yuktaiveti bhAvaH / etenabahUnAM samavetAnAM rUpaM yasya bhaved bahu / 15 sa mantavyo rasaH sthAyI zeSAH saMcAriNo matAH // .. . iti mataM svIkRtam // 63 // yeSAM tANDavamAdhatte cittAdhvani rsdhvniH| ta evAsya suvarNasya parIkSAkaSapaTTakAH // .' iti bhaTTasomezvaraviracite kAvyAdarza kAvyaprakAzasaMkete saptama ullaasH|| 20
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ athASTamollAsaH / evaM doSAnuktvA guNAlaMkAravivekamAha ye rasasyAGgino dharmAH zauryAdaya ivAtmanaH / utkarSahetavaste syuracalasthitayo guNAH // 66 // Atmana eva hi yathA zauryAdayo nAkArasya yathA tathA rasasyaiva 5 mAdhuryAdayona varNAnAm / kacittu zauryAdisamucitasyAkAramahattvAderdarzanAdAkAra evAsya zUra ityAdervyavahArAdanyatrAzUre'pi vitatAkRtitvamAtreNa zUra iti, kApi zUre'pi mUrtilAghavamAtreNAzura iti, avizrAntapratItayo yathA vyavaharanti tadvanmadhurA'divyaJjakamukuAravarNAnAM mAdhuryavyavahAramavRtteramadhurAdirasAzAnAM varNAnAM saukumAryAdimAtreNa mAdhuryAdi, madhurAdirasopakaraNAnAM teSAmasaukumAryAderamAdhuryAdi, rasaparyantavizrAntimatItivandhyA vyavaharanti / ata eva mAdhuryAdayo rasadharmAH samucitairvaNa. ya'jyante na tu vrnnmaatraashryaaH| yatheSAM vyakSakatvaM tthodaahrissyte| 'zabdArthoM saguNau sAlaMkArau ca kAvyam 'ityuktaM, tatra guNAlaMkArayo rasotkarSahetutvaM sAmAnya lakSaNaM pratipAdayan vivekamiti bhedamAha-ye rasasyeti / yathA zauryAdayo dharmAH samavAyavRttyA Atmana eva, tathA rasasyaiva mAdhuryAdayo dhrmaaH| tahi kathaM 'madhurA varNAH' iti vyavahAra ityAha - kacittviti / AkAra evAsya zUra iti / yathA zauryamupacArAt tadabhivyaJjake zarIre lokA 20 vyavaharanti tathA varNeSu maadhuryaadyH| madhurarasAbhivyaJjakeSu varNekhUpacaritaM mAdhu. yamityarthaH / amadhurAdizcAsau rasazca / tadaGgAnAmapi varNAnAM mAdhuryAdirahitAnAmapi saukumAryAdimAtreNa mAdhuryAdi, asaukumAryA dimAtreNa cAmAdhuryAdi vAmanAdayo vyavaharanti / na tu varNamAtreti / rasaparyavasAyinAM mAdhuryAdInAM rasa evAzraya ityarthaH / yaduktam 25 tamarthamavalambante ye'GginaM te guNAH smRtAH / aGgAzritAstvalaMkArA mantavyA kaTakAdivat / / eSAmiti varNAnAm // 64 // . 15
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 0 ullAsaH ] kaavyprkaashH| 197 upakurvanti taM santaM ye'GgahAreNa jA~tucit / hArAdivadalaMkArAste'nuprAsopamAdayaH // 37 // ye vAcakavAcyalakSaNAnAtizayamukhena mukhyaM rasaM saMbhavinamupakurvanti te kaNThAyAnAmutkarSAdhAnadvAreNa zarIriNo'pyupakArakA hArAdaya ivAlaMkArAH / yatra tu nAsti rasastatroktivaicitrya 5 mAtraparyavasAyinaH / kacittu santamapi nopkurvnti"| apasAraya ghanasAraM kuru hAraM = eva kiM kamalaiH / alamaLamAli mRNAlairiti vadati divAnizaM bAlA // 242 // ityAdau vAcakamukhena, manorogastIvaM viSamiva visarpatyavirataM 10 pramAthI nirdhamaM jvalati vidhutaH pAvaka iva / . hinasti pratyahaM jvara iva garIyAnita ito na mAM tAtastrAtuM prabhavati na cAmbA na bhavatI / / 343 / / ityAdau vAcyamukhenAlaMkArau rsmupkurutH| alaMkArANAM sAmAnya lakSaNamAha - upakurvantIti // ye vAcaketi / 15 rasasyAGgino vAcaka zabdo vAcyazcArtho'jam / tadatizayadvAreNAlaMkArA rasamupakurvanti / etenAGgAzritA alaMkArA ye tvahini rase samavetAste guNAH / alaMkArAzca hArAdaya ivAvayavotkarSadvAreNa avayavino'pi rasAzcArutvahetavaH / rasA hi kAvyasyAtmatvena vyavasthitAH, zabdArthoM ca zarIrarUpau / yathA hyAtmAviSThitaM zarIraM jIvatItyucyate tathA rasAdhiSThitaM kAvyam / / aya bhAvaH / 20 yadyapyupamAdibhircAcyo'rtho'laMkriyate tathApi teSAM tadevAlaMkaraNaM yadvayaGgayArthAbhivyaJjanasAmAdhAnamiti vastuto dhvnyaatmaivaalNkaaryH| keyUrAdibhirapi hi cetana Atmaiva tattacittavRttivizeSaucityasUcanAtmatayAlaMkriyate / tathA bacetanaM zavazarIraM kuNDalAyalaMkRtamapi na bhAti, alaMkAryasyAbhAvAt / yatizarIraM ca kaTakAdiyuktaM hAsyAvahaM syAda, alaMkAryasyAnaucityAt / yatra tu raso nAsti 25 tatra vAcyavAcakavaicitryamAtra, taca zabdacitramarthacitraM cetyuktaM jAtuciditi vyAkurvannAha - kacit sviti / tatra rasasyAGgino vAcakamukhenAlaMkAro yathA ' apasAraye 'ti / 'ghanasAraH' karpUram // ' manorAgaH 'iti pratyekaM saMbadhyate // upakuruta iti / pUrvazloke komalAnumAso 'manorAgaH 'ityatra tu mAlopamA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 198 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [8 a0 ullAsaH] laMkAraH sAtizayakAmAvasthAvezamudyotayam viplmmmupkurutH| rUpakAdhalaMkArazca yadi samIkSya nivezyate tad lakSyanamavyaGgayAtya dhvaneraGginathArUtvahetuniSpadyate / samIkSA tu 'tAtparyayogaH kAle ca prahatyAgAvalaMkRteH / nAtiniyUMDhiraGgatve niyU~DhAvapi yojanam // ' / 5 tAtparyarasopakArakatvenAlaMkArasya nivezo na bAdhakatvatATasthyAbhyAM yathA 10 calApAjhA dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatI rahasyAkhyAyIva svanasi mRdukrnnaantikcrH| karau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvasvamadharaM vayaM tattvAnveSAd madhukara hatAstvaM khalu kRtI // zakuntalAvalokanajanitAbhilASasya duSyantasyeyamuktiH / 'he madhukara SayamevaMvidhAbhilASacATubhavaNA api tattvAnveSAd vastuvRtte'nviSyamANe hatA AyAsamAtrapAtraM jAtAH / tvaM khalviti nipAtena ayatnasiddhaM tavaiva caritArthatvam / tathA hi kathametadIyakaTAkSagocarIbhUyAsma, kathameSAsmadabhiprAyavyajaka 15 rahovacanamAkarNayet , kathaM nu hAdanicchantyA api cumbanaM vidheyAsmeti yadAsmAkaM manorAjyapadavImadhizete tat tavAyalasiddham / ' bhramaro hi nIlopaladhiyA tadAzaGkAkAtarAM dRzaM punaHpunaH spRzati, zravaNAvakAzaparyantatvAca nIlotpalazAnapagamAt tatraiva daMdhvanyamAna Aste, sahajasaukumAryakAtarAyAca ratinidhAnabhUtaM vikasitAravindAmodamadhuramadharaM pibasIti bhramarasvabhAvokti- 20 ralaMkArotAmeva prakRtarasasyopagata. iti rasaparatvenopanibaddho rasopakArI // bAdhakatvena yathA sastaH sragdAmazobhA tyajati viracitAmAkulaH kezapAzaH __kSIbAyA nUpurau ca dviguNataramimau kandataH pAdalagnau / vyastaH kampAnubandhAdanavaratamuro hanti hAro'yamasyAH krIDantyAH pIDayeva. stanabharavinamanmadhyabhaGgo'napekSam // -atra. 'pIDayeva 'ityutmekSAlaMkAro'GgI san tadanugrAhakazcArthazleSaH karuNocitAn vibhAvAnumAvAn saMpAdayan pradhAnasya saMbhogazRGgArasya bAdhakasvena bhAtIti na prakRtarasopakArI / / 25
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 a0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / tATasthyena yathA - lIlAvadhUtapadmA kathayantI pakSapAtamadhikaM naH / mAnasamupaiti keyaM citragatA rAjahaMsIva // phaLahaka likhitasAgarikApratibimbadarzanAd jAtAmilASasya vatsarAjasyoktiH taTasthasyeva kavinoparaciteti zleSAnugRhItopamAlaMkAraprAdhAnyena 5 prastuto raso guNIkRto'parijighaTiSayA // -- anaGgatve'pi kAle'vasare grahaNaM yathAuddAmotkalikAM vipANDurarucaM prArabdhajumbhAM kSaNAdAyAsaM vanodgamairaviralairA tanvatImAtmanaH / returneafaai samadanAM nArImivAnyAM dhruvaM 199 pazyan kopavipATalaghutimukhaM devyAH kariSyAmyaham || 4 1 'uddAmA bahaya udgatAH kalikA yasyAH / utkalikAya ruhuruhikAH / kSaNAt tasminnevAvasare prArabdhA jRmbhA vikAso yayA / jRmbhA ca manmathakRto'GgamardaH / zvasanodgamairvasantamArutollAsaiH / Atmano katALakSaNasya / AyAsamAyasanam / AndolanA yatnamA tanvatIm / niHzvAsaparaMparA bhizrAtmana AyAsaM hRdayasthitaM 15 saMtApamAtanvatIm / saha madanAkhyena vRkSeNa madanena kAmena ca / dhruva- zabdazva bhAvavakAzadAnajIvitam / ' atropamA tadanugrAhakatha zleSa IrSyAvipralambhasya mAvinazvarvaNAbhimukhyaM kurvannavasare rasasya pramukhIbhAvadazAyAmupanibaddha upakArI // akAle grahaNaM yathA vAtAhAratayA jagadviSadharaiH ityAdau / atra bAtAharatvaM pazcAd vAcyamapyAdAvuktamispatizayoktiranavasare gRhItA / tathA hi prathamata eva prathamapAde hetutprekSayA yad atizayokterupAdAnaM, na tat prakRtasya dambhaprakarSaprabhAvatiraskRtaguNagaNAnuzocanamayasya nirvedasyAGgatAmeti / na hi vAtAhAratvAd adhiko dambhastoyakaNavataM, nApi tato'dhikaM dambhavatvaM mRgAjinavasanam // gRhItasyAvasare syAmo yathA raktastvaM navapallavairahamapi zlAdhyaiH priyAyA guNai stvAmAyAnti zilImukhAH smaradhanurmuktAH sakhe mAmapi / kAntApAdatalAhatistava mudre tadvanmamApyAvayoH sarva tulyamazoka kevalamahaM dhAtrA sazokaH kRtaH // 10 20 25 30
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [8 a0 ullAsaH ] sItAviyogopanatavizaMsthulAvasthasya daashrtheriymuktiH| 'rakto lohitaH / ahamapi prabuddhAnurAgaH / tatra ca prabodhako vibhAvaH pallavarAga iti mantavyam / atra prabandhapravRtto'pi zleSaH 'sazoke prati vyatirekavivakSayA tyajyamAno vipralambhopakArI // anavasare tyAgo yathA-'AjJA zake 'tyAdau / atra 'na rAvaNaH' 5 ityasmAdeva tyAgo yukta ityuktam // nAtinirvAho yathAkopAt komalalolabAhulatikApAzena baddhavA dRDhaM nItvA vAsiniketanaM dayitayA sAyaM sakhInAM purH| ... bhUyo naivamiti skhalatkalagirA saMsUcya duzceSTitaM dhanyo hanyata eva ninutiparaH preyAn rudatyA hasan / -atra rUpakamArabdhaM na niyUdaM ca rasaparipuSTaye / bAhulatikAyAH pAzatvena yadi rUpaNaM nirvAhayettayitAbyAdhavapUrvAsagRhaM kArAgArapArAdIti tadA rasabhaGgaH syAt / / atinirvahaNaM yathAsvazcitapakSamakavATa nayanadvAraM svarUpatADena / udgha[1]Tya me praviSTA dehagRhaM sA hRdayacaurI // atra 'nayanadvAram 'ityetAvadeva sundaramAbhilASikavRGgArAnuguNam // nirvAhe'pyaGgatvaM yathAzyAmAsvaGgaM cakitahariNIprekSite dRSTipAtAn gaNDacchAyAM zazini zikhinAM barhamAreSu kezAn / utpazyAmi pratanuSu nadIvIciSu bhUvilAsAn hantaikasthaM kacidapi na te caNDi sAdRzyamasti / 'utpazyAmi 'iti yatnenotpekSe jIvitasaMdhAraNAyetyarthaH / ' inta 'iti kaSTam / 'ekasthasAdRzyAbhAve hi dolAyamAno'haM kacidapi dhRtiM labhe 'iti // 25 atra hyutprekSAyAstadvadbhAvAdhyAropAyA anumANakaM sAdRzyaM yathopakrAntaM tathA nirvAhitamapi vipralambharasopakArAya // . nirvAhe'pyanaGgatvaM yathA- 'nyazcatkucitamutsukam 'ityAdi / atra rAvaNasya dRgvizatau vaicitryeNa svabhAvoktinirvAhitApi rasasyAGgatvena na 15
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 [ 8 a0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / citte cehadi Na khuTTadi sA guNemuM" "sejjAi "lodi visaTTadi dimmuhesu / bolammi vaTTadi paivadi kavvavandhe __jhANe maiM tuTTadi ciraM taruNI taraTTI // 344 // ityAdau vAcakameva / mitre kApi gate saroruhavane badAnane tAmyati _ krandatsu bhramareSu vIkSya dayitAsannaM puraH sArasIm / cekrAhena viyoginA bisalatA nAsvAditA nojjhitA * vaiktra kevalamargaleva nihitA jIvasya nirgacchataH // 345 // ityAdau vAcyameva na tu rasam / atra bisalatA jIvaM roDhuM na 10 kSameti prkRtaannugunnopmaa| eSa eva ca gunnaalNkaarmvibhaagH| evaM ca samavAyavRttyA zauryAdayaH saMyogavRtyA tu hArAdaya ityastu [NAlaMkArANAM "bhedaH / anumAsopamAdInAM cobhayeSAmapi samavAyacyA yojiteti rasavazAd ekaikamanyakriyamiti hyetAvanmAtre'pyukte tadrasagatamyabhi. 15 cAribhedopanipAtAya yaugapacAzubhAvitvasaMbhAvanAya ca kiMcidvibhAvavaicitryaM vAcyam // . nopakurvanti yathA ' citte 'iti // 'cahuTTadi' nikhAtA bhavati / 'na khuTTadi' na nyUnIbhavati / 'visamRdi' vikasati / 'taraTTI' pragalbhA // vAcakameveti / paruSAnumAso'tra vimalambhe'nupakAraka eveti vAcakaM zabdamevAya- 20 malaMkAra upakaroti, na rasam // na kSame tI ]ti / bisalatA hi madanoddIpikA pratyuta mRtyukAraNaM, na punarjIvanirodhaheturityananuguNatvAd argalevetyupamA prakRtasya vipralambhasya nopakriyate // eSa eveti, yo'smAbhiruktaH / etena zauryAdisadRzA guNAH keyUrAdi- 25 tulyA alaMkArA iti / 'alaMkArA api guNavatsamavetA eveti' kecit , tannetyAha-anuprAseti / 'ubhayeSAmapi samavAyena sthitiH 'ityabhidhAya 'tasmAda gaDarikAmavAheNa guNAlaMkArabhedaH 'iti bhAmahavivaraNe yad bhaTTodbhaTo'bhyadhAt tad asat / tathA hi
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH . [ 8 a0 ullAsaH ] sthitiriti gaiDarikApavAheNaiSAM bheda ityabhidhAnamasat / yadapyuktam-kAvyazobhAyAH kartAro dharmA guNAstadatizayaheta vo'laMkArA iti, tadapi na yuktam / yataH kiM samastaguNaiH kAvyavyavahAra uta katipayaiH / yadi samastaiH, tatkayamasamastaguNA "gauDIyA pAzcAlI ca rItiH kaavysyaatmaa| atha katipayaiH, tataH __ adrAvatra majvalatyaniruccaiH mAjya: mocannullasatyeSa dhmH||347|| ityAdAvojaHprabhRtiSu guNeSu satsu kaanyvyvhaarmaaptiH| svargamAptiranenaiva dehena ghrvnninii|| asyA radacchadaraso nyakkarotitarAM sudhAm / / 347 // . ityAdau vizeSoktivyatireko guNanirapekSau kAvyavyavahArapravartako / idAnIM guNAnAM bhedamAhamAdhuyA~jAprasAdAkhyAstrayaste na punardaza / kavitAraH saMdarbheSvalaMkArAn vyasyanti na vyasyanti ca na guNAn / na cAlaMkRtInAmapoddhArAhArAbhyAM vAkyaM duSyati vA // tatra zabdAlaMkArApodaraNaM yathA alaMkRtajaTAcakraM cArucandramarIcibhiH / mRDAnIdattadehAdhaiM namAmaH paramezvaram // yathA ca- 'alaMkRtajaTAcakraM taruNendumarIcibhiH 'iti / evamarthAlaMkAredhvapi jJeyam / na ca guNAnAmapodArAhArau saMbhavataH // yadapi vAmanoktaM ' kAvya- 20 zobhAyAH' ityAdi tadapi na yuktamityAha-yata iti // ' svarge 'ti / iyaM prstrii| dehAntaraM vinApi svrgmaaptiH| atra vizeSoktiH, svargaprAptau kAraNe satyapi anyasya divyazarIrasya kAryasyAbhAvAt / dvitIyAH tu vyatirekaH, sudhAnyakkaraNenAdhararasasyopameyasyAdhikyAt / / guNanirapekSAviti / ardhadvaye'pyalaMkAradvayamAtrAd avivakSitatricaturaguNAt kAvyavyavahAradarzanAt / 25 tathA 'gato'stamarko bhAtInrdanti vAsAya pakSiNaH' ityAdau prasAda-zleSasametA mAdhuryasaukumAryArthavyaktInAM guNAnAM sadbhAve'pi kAvyavyavahArAmavRttestasmAd yathokta eva guNAlaMkAravivekaH // 65 // evaM guNAlaMkArANAM bhedaM darzayitvA guNanirUpaNArthamAha-idAnImiti //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 a0 ullAsaH] kAvyaprakAzaH / 203 eSAM krameNa lakSaNamAha-- AhvAdakatvaM mAdhurya zRGgAre grutikAraNam // 18 // zRGgAre arthAt-saMbhoge / drutirgalitatvamiva / zravyatvaM punrojHprsaadyorpi| karuNe vipralambhe tacchAnte cAtizayAnvitam / .. 5 atyantadrutihetutvAt / dIptyAtmavistRterheturojo vIrarasasthiti // 69 // cittasya vistaarruupdiipttvjnkmojH| bIbhatsaraudrarasayostasyAdhikyaM krameNa ca / - vIrAdvIbhatse tato'pi raudre saatishymojH| 10 zuSkandhanAgnivatsvacchajalavatsahasaiva yH|| 70 // vyAmotyanyatprasAdo'sau sarvatra vihitsthitiH| . anyaditi vyApyamiha cittam / sarvatreti sarveSu raseSu sarvAsu arthAditi / vipalambho hi vakSyamANasUtra evoktastiSThatIti saMbhoga ityuktam / zRGgArasya ca ye hAsyAda tAdayo rasA aGgAni teSAmapi mAdhurya guNaH // zravya- 15 tvamiti / 'zravyaM nAtisamastArthazabdaM madhuramiSyate' iti bhAmahotaM mAdhuryalakSaNamojAprasAdayorapyastIti sajAtIyavyAvRttyabhAvAd na tallakSaNaM mAdhuryasya / . yo yaH zastraM bibharti svabhujagurumadaH pANDavInAM camUnAM yo yaH paJcAlagotre zizuradhikavayA garbhazayyAM gato vA / yo yastatkarmasAkSI carati mayi raNe yazca yazca pratIpaM 20 krodhAndhastasya tasya svayamapi jagatAmantakasyAntako'ham / / -ityAdau raudrAdiSvojasyapi zravyatvamasamastatvaM cAstyeveti bhaavH||66|| saMbhogazaGgArAd madhurataraH karuNastato'pi vipralambhastato'pi zAnta ityabhimAyeNAI-karuNa iti / ca-zabda: kramamAha // ojolakSaNamAi-dIptyeti / dIptiH pratipatuhRdaye vikAsavistAramajva 25 sanasvabhAvA AtmA svarUpaM yasya cittasya tasya vimRteH kAraNam // 67 // . hRdayasaMvAdena pratipattRRNAM zuSkakASThAgnidRSTAntena cetaso vyApakaM prAsAdaM nAma sarvarasAnAM guNamAha-zuSketi / yad bhAmahaH * AvidvadaGganAbAlapratItArtha prasAdavat / /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 kAmyAdarzanAmasaMketasametaH [8 a0 ullAsaH ) racanAsu c| guNavRttyA punasteSAM vRttiH zabdArthayormatA // 71 // __ guNavRttyA-upacAreNa, teSAM guNAnAmAkAre zauryasyeva / kutastraya eva na dazetyAhakecidantarbhavantyeSu doSatyAgAtpare shritaaH| 5 anye bhajanti doSatvaM kutracinna tato daza // 72 // racanAsu ceti / racanA zabdagatArthagatA ca samastAsamastA ca / yaduktam asamAsA samAsena madhyamena tu bhUSitA / tathA dIrghasamAseti tridhA saMghaTanoditA // tatra sAdhAraNaH prasAdo hi guNo vyaapii| tadabhAve hi asamAsApi 10 racanA karuNavipralambhazRGgArau na vyanakti / tadaparityAge tu madhyamasamAsApi vyanaktyeva, ata eva 'yo yaH zastraM bibharti 'ityAdau yadi ojasaH sthitinipa[]te tatmasAda eva guNo, na mAdhuryam / na cAcArutvamabhipretarasaprakAzanAt / / evaM zRGgArakaruNavipralambhazAntaviSayaM mAdhurya, vIrabIbhatsaraudrAdiviSayabhojaH, sarvatra tu prasAda iti sthitam // ____ guNavRttyeti / mukhyavRtyA tu rase eva guNAnAM vRttiH| rasasyaiva mAdhuryAdayo guNAH, upacAreNa tu zabdArthayoH // 6 // doSatyAgAditi / prAguktadoSaparihAreNa kecillabdhAH // ayaM bhaavH| mAdhuyauMjaHprasAdA eva guNAH, te ca mukhyavRtyA rasasyaiveti zabdArthAzrayatvena, anye'pi yat kaizvana pratipAdyante tad na yuktam / tathA hi - 'ojaHprasAda- 20 zleSasamatAsamAdhimAdhuryasaukumAryodAratArthavyaktikAntayo bandhaguNA daza 'iti kecit / tatrAvagItasya honasya vA vastunaH zabdArthasaMpadA yadudAttatvaM niSizvanti kavayastad oja iti bharataH / anavagItasyAhInasya vA vastunaH zabdArthayorarthasaMpadA yadanudAttatvaM niSizcanti kavayastarhi tad anojaH syAditi . maGgalaH / yathA ye saMtoSasukhaprabuddhamanasasteSAmabhinno mRdo ye'pyete dhanalolasaM kuladhiyasteSAM tu dUre nRNAm / dhik taM kasya kRte kRtaH sa vidhinA tAdRk padaM saMpadA svAtmanyeva samAptahemamahimA merurna me rocate // 15 '25
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ ["8 a0 ullAsaH ] kArvyaprakAzaH / bahUnAmapi padAnAmekapadavadbhAsanAtmA yaH zleSaH, yazvArohAadekramarUpaH samAdhiH, yA ca vikaTatvalakSaNodAratA, yathaujomizritazaithilyAtmA prasAda:, teSAmojasyantarbhAvaH / pRthakpadatvarUpaM mAdhurya bhaGgayA sAkSAdupAttam / prasAdenArthavyaktirgRhItA / mArgAbhedarUpA samatA kaciddazeSaH / tathA hi- 'mAtaGgAH kimu kavInAmabhidheyaM prati trayaH panthAno yaduta nyUnamutkarSanti, adhikamapakarSanti, yathArtha vastu sthApayanti, tat kathamivAyaM guNa iti daNDI || tasmAt samAsa bhUyastvamojaH, tacca gadyavibhUSaNaM prAyeNa / vRttavartmanyapi gauDAstadAdriyante / tatraye'pyojasaH sAdhAraNatvAd gauDIyAnirdezo na yuktastasmAd gADhatvamoja iti vAmana: / ojasi hetvantaramavamRzyatAM na punargADhatvaM zuddhamojaH, 10 tasmAd uktamojoLakSaNaM zreyaH // tasminneva kecid guNA antarbhavanti - ityAha bahUnAmiti / yad vAmanaH ' yasmin sati bahUnyapi padAni ekapadavad bhAsante || ' saliyatyanena padaM padAntareNa masRNatayeti zleSaH, yathA ' astyuttarasyAm 'iti / ArohapUrvo'varohaH samAdhiH, yathA 'nirAnandaH kaunde madhuni paribhukto - jjhitarase // ' yasmin sati nRtyantIva padAnIti varNanA syAt, tad vikaTatvaM yathA 1 15 svacaraNaviniveSTairnU purairnartakInAM jhaNitiraNitamAsIttatra citraM kalaM ca // gADhatvasaMplutaM zaithilyaM prasAdaH, sa tvanubhavasiddhaH / yadAhakaruNaprekSaNIyeSu saMplavaH sukhaduHkhayoH / yathAnubhavataH siddhastathaivojaH prasAdayoH // 205 pRthakpadeti / -- bahuzo yacchrutamamihitaM vA vAkyamanudvejakaM manasastanmadhuram ' iti bharata: / ' dayitajanarUkSAkSarAkSepavacane'pi tatsamAnamiti pRthakpadasvaM mAdhuryam ' iti vAmanaH / arthavyakti hetutvamartha vyaktiH, yatra purastAdiva vastunovagatiH pazcAdiva vAcyaM sArthavyaktiH / yathA mahezvare vA jagatAM mahezvare janArdane vA jagadantarAtmani / na vastubhedapratipattirasti me tathApi bhaktistaruNenduzekhare // so'yamuktayantarAbhihitaH prasAda eva // mArgeti / yena mArgeNa masRNoddhatamadhyamarUpeNa rItivizeSeNopakrama stasyAparityAga AsamApteriti samatAyA 5 20 25
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [8 a0 ullAsaH ] valigataiH' ityAdau siMhAbhidhAne masRNamArgatyAgo guNaH / kaSTatvagrAmyatvayorduSTatAbhidhAnAttanirAkaraNenApAruSyarUpaM saukumAryam , aujjvalyarUpA kAntizca svIkRtI / evaM na daza zabdaguNAH / padArthe vAkyaracanaM vAkyArthe ca padAbhidhA / "vyAsasamAsau ca // . rUpam / prayogamArga prati ca santaH pramANam / na ca te sarvatra samatAM vaicitryAya saMgirante iti kaciddoSastasmAt samatA na vAcyetyAha-tathA hi -- mAtaGgAH 'iti / vAcyavazAd atra masaNamArga tyaktvodatamArga AzritaH / masRNamArganirvAhe tu doSaH syAt // doSatyAgAdAha-kaSTasveti // bandhasyAjaraThatvaM saukumArya yathA- . hareH kumAro'pi kumAravikramaH suradvipAsphAlanakarkazAGgulau / . 10 bhuje zacIpatralatAkriyocite svanAmacihaM nicakhAna sAyakam // so'yaM zrutikaTutvadoSAbhAvo na guNaH // aujjvalyaM camatkArakAripadArabdhatvaM kAntiH, yadabhAve purANIva bandhacchAyeti vyapadizanti yathA-- strINAM ketakagarbhapANDusubhagacchedAvadAtaprame mandaM kuDmalitAH kapolaphalake lAvaNyavispandini / anyAGkAmapi kAmanIyakakalAmAtanvate nUtanAM zItAMzorbisakandakandalazikhAmugdhazriyo razmayaH // atra 'zukle 'ityAdivAcye ' ketake'tyAdhuktaM, so'yaM grAmyatvadoSAbhAvo, na guNaH // athArthadoSAn kAMzcid dUSayan kAMzcittvaGgIkurvanAi-padArtha iti / 20 padArthe vAkyavacanaM, yathA-' atha nayanasamutthaM jyotiratreriva dyauH' / atra candrapadavAcye'rthe ' nayanasamutyaM jyotiratreH 'iti vAkyaM prayuktam // vAkyArthe padAbhidhA yathA-'divyeyaM na bhavati kiM tarhi mAnuSI 'iti vAcye 'nimiSati' ityuktam / asya ca vAkyArthasya vyAsasamAsau jJeyau, sAbhiprAyarUpaM caujo'puSTArthadoSAbhAvamAtraM, na punarguNaH / arthaguNastu vaimalyaM prasAda iti / prayojakapada- 25 parigraho hi vaimalyaM, tacAdhikapadatvadoSanirAkaraNAt svIkRtam / ukteH sakAzAd arthasya vaicitryaM mAdhuryamapyarthaguNo'navIkRtatvadoSAbhAvo, na guNaH, yathodAhRtaM 'yadi dahati 'iti / atra 'kimadbhutam ' ityAdibhaGgIbhiruktatvAd mAdhurya svIcakAra / apAruSyaM saukumArya yathA-'mRtaM yazaHzeSam' ityAhuH / 15
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyprkaashH| [ 8 a0 ullAsaH ] 207 iti yA pauDhiH, oja ityuktaM tadvaicitryamAnaM na guNaH / tadabhAve'pi kaanyvyvhaarmvRtteH| apuSTArthatvAdhikapadatvAnavIkRtatvAmaGgalarUpAzlIlagrAmyANAM nirAkaraNena ca sAbhimAyatvarUpamojaH, arthavaimalyAtmA prasAdaH, uktivaicitryarUpaM mAdhuryam , apAruSyarUpaM saukumAryam , anaumyatvavapurudAratA ca svIkRtAni / abhidhAsyamAnasvabhAvoktyalaMkAreNa rasadhvaniguNIbhUtavyaGgyAbhyAM ca vastusvabhAvasphuTatvarUpArthavyaktiH, dIptarasatvarUpA kAntizca svIkRte / kramakauTilyAnulbaNatvopapattiyogarUpaghaTanAtmA zleSo *'pi vicitratvamAtram / avaiSamyasvarUpA samatA doSAbhAvamAtra, so'yamamaGgalarUpAzlIlatvadoSAmAvo, na guNaH / uktivizeSo vAsau paryAyo. 10 tAlaMkAraviSayaH // agrAmyatvamudAratA, yathA-' tvamevaM saundarye 'ti / atra evaM samagraguNAnuguNye yadi yuvAM saMvasetam' ityucyeta tadA grAmyo'yamarthAtmA syAt / tato grAmyasya duSTatAmidhAnAd nirAkaraNenodAratA svIkRtA // arthaguNo vastunaH sphuTatvamarthavyaktiH / so'pi svabhAvotyalaMkAraH / / dIptarasatvaM kaantiH| dIptAH samyagvibhAvAnubhAvavyabhicAribhAjaH, yathA 'preyAn so'yamapA- 15 kRtaH 'iti / vyaGgayarasatvarUpeNaiva sApi svIkRtA // krameti / ghaTanArUpaH zleSaH / kramakauTilyAnulbaNatvopapattiyogazca ghaTanA / netranimIlanAdInAM kramaH pripaattii| kauTilyaM vaidagdhyam / tayoranulbaNatvenAgrAmyatvenopapattyA yuktatayA yojanaM prlessH| yathA-' SvaikAsanasaMgate priyatame padhAdupetyAdarAda 'iti / atra 'idaM kRtvA, idaM karomi 'iti krmH| vicchityobhayopabhogaH kauTilyam / 20 tayozca anaayaasenoppttiH| atra ekA nijatvena sthitAparA tatsakhI prcchnnaa| so'pi saMvidhAnakabhAvaM vaicitryamAtraM, na guNaH // avaiSamyeti / arthaguNo'vaiSamyam / samatA kramAbhedazcAvaiSamyaM yathA cyutasumanasaH kundAH puSpodgameSvalasA drumaH manasi ca giraM prathnantIme kiranti na kokilAH // prakramabhedo yathA-- cyutasumanasaH kundAH puSpodgameSvalasA dumA malayamarutaH sarpantIme viyuktadhRticchidaH // madhugrISmartupratipAdanapare'tra dvitIyapAde prakramabhedo, madhyamastAmasAdhA - 25
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [8 a0 ullAsaH ] na punarguNaH / kaH khalvanunmatto'nya prastAve'nyadabhidadhyAt / arthasthAyoneranyacchAyAyonervA yadi na bhavati darzanaM tatkathaM kAvyam , ityarthadRSTirUpaH samAdhirapi na guNaH / tena nArthaguNA vAcyAH vaucyA vktvyaaH| proktAH zabdaguNAstu ye| varNAH samAso rcn| teSAM vyaJjakatAmitAH // 73 // ke kasyetyAha mUni vargAntyagAH spA aTavargA raNau lghuu| avRttirmadhyavRttirvA mAdhurye ghaTanA tathA // 74 // TaThaDaDhavarjitAH kAdayo mAntAH zirasi nijavargAntyayuktAH, raNatvAt / tatazca apadoSatvametad, na guNAH // etadeva spaSTayannAha-kaH khalviti / viSamatAM ko'pi na badhnAtyevethaH // arthasya darzanaM samAdhikaraNatvAt samAdhiH / avahitaM hi cittamarthAn pazyati / artho'pi dvidhA'yonirakAraNoJcadhAnamAtrakAraNaH / anyasya kAvyasya cchAyA 'anyachAyA, ' tad 'yoni 'c| 15 kramAd yathA aprAdapi madhyAdapi mUlAdapi sarvato'pyazokasya / pizunasthamiva rahasyaM yatastato nirgataM kusumam // Azvapehi mama sIdhubhAjanAd yAvadapradazanairna dRzyase / / candra maddazanamaNDalAGkitaH khaM na yAsyasi hi rohiNIbhayAt // 20 atra 'mA bhaiH zazAGka mama sIdhuni' ityasya cchaayaa| so'pi na guNaH, ityAha-arthasyeti // 70 // upasaMhAramAha-teneti / vAcyazabdo'rthe rUDha iti vaktavyA iti vyAkhyA kRtA / chandovizeSavizeSyA guNasaMpattiriti kecit / tathA hi sragdharAdiSvojaH, indravajrAdiSu samatA, viSamavRtteSvaudArya, tacca savyabhicAram // teSA- 25 miti / zabdaguNAnAM mAdhuryAdInAm / karmaNi SaSThI / varNavRttigumphA vyaJjakatAM prAptAH // 71 // _____ sparzA vargAkSarANi / kIdRzA vargAntyagAH svavargAntyaM amanama-lakSaNaM gacchantyAzrayanti mUni ye; antyena zirasyAkrAntA ityarthaH / /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 [ * a0 ullAsaH ] kaavyprkaashH| tathA rephaNakArau isvAntaritAviti varNAH, samAsAbhAvo madhyamaH samAso veti samAsaH, tathA mAdhuryavatI padAntarayoge racanA mAdhuryasya vyakSikA / udAharaNamanaGgaraGgamatimaM tadaGgaM bhnggiibhirnggiikRtmaantaanggyaaH| kurvanti yUnAM sahasA yathaitAH svAntAni zAntAparacintitIni // 348 // 5 yoga AdyatRtIyAbhyAmantyayo, reNa tulyyoH| dAdiH, zaSau, vRttidairdhya, gumpha uddhata ojasi // 75 // tatheti / tatprakArA mAdhuryAnuguNA ghaTanA, mAdhurye mAdhuryasya vyakSiketyarthaH / nanu laghutvaM dIrghatvaM ca svaradharmoM ataH kathaM laghutvaM rnnyorityaahhuusvaantritaaviti.| 'raNa' iti, 'Nara' iti, 'raNu' ityAdinA krameNa 10 isvAntaritasvopanibandhe laghutvamanayoH kalpyate // 'bhaGgIbhiH' iti, 'vilAsasya 'iti yogaH / ' aGgIkRtam 'ityatra uttarArdhe 'yathA- zabdaprayogAt .tathe "ti labhyate // 'etA 'iti bhAyaH / zAntamaparasya cintanaM yeSu citteSu / atra varNasamAsaracanArUpaM trayamapi vipralambhe mAdhuryavyaakam / yathA vA dAruNaraNe raNantaM karidAraNakAraNaM kRpANaM te / ramaNakRte raNaraNakI pazyati taruNIjano divyaH / na tvevaM yathA-' akuNThotkaNThayA pUrNam 'iti / atra zRGgArapratikUlA varNAH // bAle mAleyamuccaina bhavati gaganavyApinI nIradAnAM 20 kiM tvaM pakSmAntavAntairmalinayasi mudhA vaktramathupravAhaiH / eSAthodvRttamattadvipakaTakaSaNakSuNNavindhyopalAbhA dAvAgneyomni lagnA malinayati dizAM maNDalaM dhUmalekhA // -atra dIrghasamAsaH paruSaracanA ca zRGgAraviruddhA // 72 // yoga iti| Adhena dvitIyastRtIyena caturtha AkrAnto varNaH, dra-da-dra iti 25. yenakenacida yukto rephaH // tulyayoriti / yoga iti saMbadhyate / tulyo varNoM varNena yukta ityrthH| etad vyAcaSTe-teneti / prathamena prathamasyaiva tRtIyena tRtIyasyaiva yogaH // arthaaditi| mAdhuryaguNe nnkaarsyopyukttvaadityrthH|| ojasa iti / ojaso vyaJjakAH // 73 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kAvyAdarzanAbhasaMketasameta: [ 8 a0 ullAsaH ] vargaprathamatRtIyabhyAM tadvitIyacaturthayo repheNAdha upari ubhayatra yasya kasyacit, tulyayostena tasyaiva saMbandhaH Tavargo'rthAt kAravarjaH zakAraSakArau " dIrghasamAso vikaTA saMghaTanA ojasaH / udAharaNaM - 'mUrdhnA mudvRttakRtte 'tyAdi / zrutimAtreNa zabdAnAM yenArthapratyayo bhavet / sAdhAraNaH samagrANAM sa prasAdo guNaH smRtaH // 76 // samagrANAM rasAnAM" samAsAnAM saMghaTanAnAM ca / udaharaNam - parimlAnaM pInastanajaghanasaGgAdubhayata stanormadhyasyAntaH pairimilanamaprApya haritam / idaM vyastanyAsaM zlathabhujalatAkSepavalanaiH kRzAGgayAH saMtApaM vadati bisinI patrazayanam || 349 // yadyapi guNaparatantrAH saMghaTanAdayastathApi vaktRvAcyaprabandhAnAmaucityena kacitkacit / racanAvRttivarNAnAmanyathAtvamapISyate // 77 // kacidvAcyaprabandhAnapekSayA vaktraucityAdeva racanAdayaH / yathA 5 paratantrA iti guNeSu niyatAH | saMghaTanAdaya iti / AdizabdAt pazcA[dA]nupUrvyA madhyavRttyAdayo gRhyante || anyathAtvamapIti / eteSAmanyathAbandho'pItyarthaH // 10 15 zrutIti / zrutyaivArthapratItihetutvaM zabdAnAmiti: mUrdhni karNAntyagakakArAdi'laghurephAdivarNAtmanAM asamAsasamAsavatAmanuddhatoddhata saMghaTanAbhAjAM cetyarthaH // sAdhAraNa iti vyaGgyatvenetyarthaH // samagrANAmiti / sa hi sarvarasasAdhAraNaH sarvavRttisaMghaTanA sAdhAraNazca // ' parimlAnam' iti / smarajvarAd avAGmukhIbhUya bisinI patrazayane luThitA / taca gAtrAntarasaGge mlAnaM, stanajaghanavizramapade tu 20 paritaH samantAt mlAnaM tadevobhayataH zabdavAcyam / ' vadati ' ityanena patrazayanasya acetanatvAd bAdhitamukhyArthena prakAzAdi lakSyate / tasya asphuTatvaM prayojanaM, tacca abhihitatveneva pratIteraprayojana kalpam / kAryamukhena hi pratipannaH saMtApo yathA camatkaroti na tathAbhihitarUpa iti guNIbhUtam / mAdhuryaujaH prasAdavyaJjakeSu varNAdibhihiteSu upanAgarikA paruSA komaleti kramAd vRttayo 25 vakSyante, tadavyatiriktasvarUpatvAt tAsAm // 74 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ -[ 8 0 ullAsa ] kAvyaprakAzaH / manyAyastArNavAmbhaHplutikuharavalainmandaradhvAnadhIraH koNAghAteSu garjatpalayaghanaghaTAnyonyasaMghaTTacaNDaH / kRSNAkrodhAgradRttaH kurukulanidhanotpAtanirghAtavAtaH 211 kenAsmatsiMhanAdapratirasitasakho dundubhistADito'ya~m // 350 // atra hi na vAcyaM krodhAdivyaJjakam / abhineyArtha ca kAvyamiti tatpratikUlA uddhata racanAdayaH / vaktA cAtra bhImasenaH / kvacidvaktRprabandhAnapekSayA vAcyaucityAdeva racanAdayaH / yathA-- prauDhacchedAnurUpocchalanarayabhavatsaiMhikeyopaghAta trAsAkRSTAzvatiryagvalitaravirathenAruNenekSyamANam / kurvatkAkutsthavIryastutimiva marutAM kaMdharArandhrabhAjAM bhAGkArairbhImametannipatati viyataH kumbhakarNottamAGgam // 351 // kacidravAcyA pekSAH prabandhocitA eva te / tathA hiAkhyAyikAyAM zaGkAre'pi na masRNA varNAdayaH / kathAyAM raudre'pi 5 10 vAcyamiti dundubhitADanalakSaNam / tathAbhineyArthe ca kAvye noddhatA 15 racanAdayo nibandhanIyAH, tathApi bhImasya vakturaucityAd atra abhineyArthe'pi kAvye uddhatA racanAdaya ityarthaH // 'prauDhe 'ti / atra vaktA madhyama eva, noddhataH, tathApi vAcyasya kumbhakarNa'vRttAntasyaiaucityAd uDatA racanAdayaH // AkhyAyikAyAmiti / vikaTabandhapradhAnAnAgatArthazaMsivaktrA paravaktrAdino- 20 cchvAsAdinA saMskRtagadyena ca yuktA AkhyAyikA, yathA harSacaritAdi / harSasya caritamiti tatpuruSo, bahuvrIhau tvanyapadArthe vAcye strItvaprAptiH / abhidheyena cAbhidhAyakamapi kavayo vyapadizanti, yathA abhijJAnazakuntalA nATakaM kumArasaMbhavaH kAvyam || na masRNA iti / gadyasya vikaTabandhAzrayeNa cchAyAvattvAt, bhUmnA ca madhyama samAsA - dIrghasamAse eva saMghaTane || kathAyAmiti / sukumAraracanAprAyA 25 gadhena padyena vA sarvabhASA dhIrazAntanAyakA kathA, yathA kAdambarI, padyamayI lIlAvatI / ekaM dharmAdipuruSamuddizyAnantavRttAntavarNanapradhAnA zUdrakAdivat parikathA // madhyAd upAntato granthAntarataH siddhamitivRttaM yasyAM varNyate sA svaNDakathA || sarvaphalAntetivRttavarNanamadhAnA sakalakathA || ekacaritAzrayeNa
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [8 a0 ullAsaH ] prasiddhakathAntaropanibandha upakathA // lambhakAGkitA tArthA naravAhanadattAdicaratavad bRhatkathA / saMskRtagadyapadyAbhyAM sAbhiprAyasvanAmaparanAmAGkitA socchvAsA vAsavadattAdivat campUH // abhinayan gAyan paThan yadeko granthikaH kathayati tad govindavad AkhyAnam // tirazcAmatirazcAM vA ceSTAbhiryatra kRtyAkRtye nizcIyete tat pazcatantrAdivat kuTTanImata-mayUramArjArAdivacca nidarzanam // yatra dvayovivAdaH pradhAnamadhi- 5 kRtya sArdhapAkRtaracitA ceTakAdivat pravahnikA // pretamahArASTrabhASayA kSudrakathA gorocanAnaGgavatyAdivad manthalliketyAdi tu kathAbheda eveti na pRthagaucityamatroktam // evamanivaddheSu kAvyabhedeSu muktaka-sandAnitaka-vizeSaka-kalApaka -kulaka-paryAbandheSu kozAdiSu ca // ekena cchandasA vAkyasamAptau mukta[ka]m / anyenAnAli tiM saMjJayAGkena svatantratayA nirAkAGkSArthamapi muktakaM, yathA amarukasya // 10 dvAbhyAM kriyAsamAptau sandAnitakam // tribhiH vizeSakam // caturbhiH kalApakam // paJcAdibhiH kulakam // avAntarakriyAsamAptAvapi vasantAdhekavarNanIyoddezenopanibandhaH paryA, sA ca kozeSu svaparakRtamuktisamuccayalakSaNeSu saptazatAdiSu pAyo dRzyate // tatra muktakeSu rasabandhAzrayeNa dIrghasamAsA racanA, anyathA tu kAmacAraH // sandAnitakAdiSu vikaTabandhaucityAd madhyamasamAsA- 15 dIrghasamAse eva racane / prabandhAzriteSu tu muktakAdiSu * tvAmAlikhya' ityAdiSu yathoktapravandhavizeSaucityam / paryAvandhe tu asamAsA-madhyamasamAse eva, kadAcid raudrAdiviSaye dIrghasamAsAyAmapi ghaTanAyAM paruSA grAmyA ca vRttistyaajyaa| paruSopanAgarikAgrAmyANAM vRttInAM caucityaM yathAprabandhaM yathArasaM cAnusatavyam / AsvAdayitRRNAM hi yatra camatkArAvidhAtastadeva rasasarvasvaM, AsvAdAyattatvAt / 02 sarveSAM tu muktakAdInAM bhASAyAmaniyamaH / sargabandhe tu satAtparya yathArasamaucityaM, kathAmAtratAtparya tu vRttiSvapi kaamcaarH| sargabandhastu saMskRtaprAkRtApabhraMzagrAmyabhASAnibaddhaH suzliSTasaMghiminnAntyavRttasargAzvAsAdinirmito'saMkSiptagranthatvAviSamabandhatvAna[ti)vistIrNAnyonyasaMbaddhasargAditvAzInamaskriyAvastunirdezopakramatvasujanadurjanacintAvadAdivAkyatvaduSkaracitrayamakAdisargatvasvAbhiprAyasva nAmeSTa - 25 nAmamaGgalAGkitasamAptitvAdizabdavaicitryayuto dhamArthakAmamokSopAyatvodAttanAya - katvarasabhAvanirantaratvavidhiniSedhavyutpAdakatvasusUtrasaMvidhAnakatvanagarAzramazailasai. nyAvAsArNavarturAtriMdivAsteindUdayanAyakanAyikAkumAravAhanamantradUtapayANasaMgrAmAbhyudayavanavihArajalakroDAmadhupAnamAnApagamaratotsavAdivarNanalakSaNArtha vecijyopeto rasAnurUpasaMdarbhArthAnurUpacchandastvasarvajanaraJjakatvasadalaMkAravAkyatvA- 30
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 a0 ullAsa.] kAvyaprakAzaH / 213 naatyntmuddhtaaH| nATakAdau raudre'pi na dIrghasamAsAdayaH / ghubhayavaicitryayuto mahAkAvyam !! 'muzliSTasaMdhi' ityanena sargAdInAmanyonyamekavAkyatayA mahAvAkyAtmakasya prabandhasyopakArakatvamuktam / dUto nisRSTArthaH parimitArthaH zAsanaharazca / ' arthAnurUpacchandastvam' ityanena zRGgAre drutavilambitAdi, vIre vasantatilakAdi, karuNe vaitAlIyAdi, raudre sragdharAdi, sarvatra 5 zArdUlavikrIDitAdi nibandhanIyamityuktam / yathA saMskRtena sargabandhe hayagrIvavadhAdi, , prAkRtenAzvAsabandhe setubandhAdi // evamAkhyAyikAdau zravye'nabhineye kAvye aucityamuktvA prekSyaM yat kAvyaM pAThayaM vAkyArthAbhinayasvabhAvaM nATakAdi tadviSayamAha-nATakAdAviti / na kevalaM karuNavipralambhayo raudre'pi asamAsA-madhyamasamAse eva saMghaTane / 10 dIrghasamAsAdayo hi dhvanyAtmabhUtarasasya vyavadhAyakA vizeSato'bhineyAthai kaavye| sarvatra ca prasAdAkhyo guNo vyaapii| sa hi sarvarasasAdhAraNa ityuktam / AdizabdAt prakaraNa-nATikA-samavakAra-IhAmRga-vyAyoga-Dima-utsRSTikA-aGka-prahasanabhANa-vIthyaH, kAhalAyuktastoTakaH sadRkazca / yanmuniHprakhyAtavastuviSayaM prakhyAtodAttanAyakaM caiva / 15 rAjarSivaMzyacaritaM tathaiva divyAzrayopetam / nAnAvibhUtibhiryutamRddhivilAsAdibhirguNaizcApi / aGkapravezakADhyaM bhavati hi tannATakaM nAma / / prakhyAtaM vastu ceSTitaM, viSayo mAlavapazcAlAdiryatra / udAtta iti vIrarasayogyaH, tena dhIralalita-dhIrazAnta-dhIroddhata-dhIrodAttAzcatvAro'pi 20 gRhyante / rAjAna RSaya iva / tadvaMze sAdhucaritaM yatra / tato nRpA eva nATakeSu yujyante / nAyikA tu divyApyavirodhinI yathA urvazI, nAyakavRttAntenaiva tavRttAntAkSepAta / divyAnAmAzrayatvenopAyatvena prakarIpatAkAnAyakAdirUpeNopetamupagamo'GgIkaraNaM yatra / bhaktibhAvitAnAM hi devatAH prasIdanti-iti devatArAdhanapuraHsaramupAyAnuSThAnaM kAryam / yathA nAgAnande vibhUtibhirdharmArthakA- 25mamokSavibhavaiH phalabhUtestatrApyarthakAmau sarvajanAbhilaSaNIyatvAt / Rddhirarthasya rAjyAdeH sNpttiH| vilAsena kAmo lakSyate / taiyutam / tena rAjJA rAjyaM dvijebhyo dattvA vAnaprasthaM gRhItamiti phalaM nopanibaddhavyam / 'guNaiH' iti pratinAyakApanayanapradhAnaiH / vastusamAptau vicchedA aGkAH, taiH paJcAdyairdazAntaiH, ye ca
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [8 a0 ullAsa: 1. nimittabalAda apratyakSadRSTAnAM ceSTitAnAmAvedakAH pravezakAH, taizcAcaM nATakaM nAma / / rUpyate'bhinIyata iti rUpakam // 1 // yatra kavirAtmazaktyA vastu zarIraM ca nAyakaM caiva / autpattikaM prakurute prakaraNamiti tad budhairjeyam // itihAsAdiprasiddhiM nirasya vastusAdhyaM phalaM zarIraM tadupAyaM nAyakaM 5 sAdhayitAraM, utpattau bhavaM nirmitam / cakAraH samuccaye, dvitIyastu asmgrsmucye| evakAraH samuccayAbhAve / tena tritayamapi kavikRtaM dvayamekaM ca, anyattu pUrvopanibaddham // yatra sarvamutpAdya tatrAnutpAdyAMzaH kuto grAhya iti darzayati yadanArSamanAhArya kAvyaM prakarotyabhUtaguNayuktam / utpannabIjavastu prakaraNamiti tadapi vijJeyam // . 10 purANAdivyatirikta-bRhatkathAdyupanibaddhaM mUladevacaritAdi / AhAya pUrvakavikAvyAd varaNIyaM samudradatta-tacceSTitAdi / utpanne pUrvasiddhe bIjaM vastu ca yatra / .. evaM pUrvakavisamutmekSita-samudradattaceSTitAdivarNane'pyadhikAvApaM vidadhat kaviH prakaraNaM kuryAditi tAtparyArthaH // yannATake mayoktaM vastuzarIraM ca vRttibhedAzca / 15 tat prakaraNe'pi yojyaM salakSaNaM sarvasaMdhiSu tu // nAnAvibhUtibhiryutamityAdinA yat phalavattvamuktaM tad vastuzarIramityaipavezakADhayam / lakSaNamaGkaparimANaM, aGkAntarasaMdhAnahetuSu ca pravezeSu yat prayojyamuktaM 'divasAvasAnakArya yathaGkenopapadyate' ityAdi tat sarva prakaraNe'pi yojyam // ativyAptiniSedhamAha 20 vipravaNiksacivAnAM purohitAmAtyasArthavAhAnAm / caritaM yad naikavidhaM tad jJeyaM prakaraNa nAma // nodAttanAyakakRtaM na divyacaritaM na rAjasaMbhogaH / bAhyajanasaMprayuktaM tad jJeyaM prakaraNaM nAma // 'nekavidham 'ityekarasayuktam // rAjocitasaMbhogo vimAdiSu na kaaryH| 25 rAjani ya ucito'ntaHpurajanakaJcukimabhRtiH, tadvyatirikto bAhyajano'tra / ceTadAsAdiH pravezakAdau kAryaH / tadevAha dAsaviTazreSThiyutaM vezastryupacArakAraNopetam / mandakulastrIcaritaM kAyaM kArya prakaraNe tu //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 a0 ullAsaH ] 215 kaJcukividUSakAmAtyAnAM sthAne dAsAdayaH / vezyAvATo vezastatra yA strI tathA upacAro vaizikaprasiddhaH sakAraNaM yasya zRGgArasya tenopetam / kulastrIviSayaM ceSTitaM mandaM yatreti || 2 || kAvyaprakAzaH / prakaraNanATakabhedAd utpAdyaM vastu nAyakaM nRpatim / antaHpurasaMgItaka - kanyAmadhikRtya kartavyA / strIprAyA caturaGkA lalitAbhinayAtmikA suvihitAGgI / bahu nRttagItavAdyA ratisaMbhogAtmikA caiva / rAjopacArayukta prasAdanakrodhadambhasaMyuktA / nAyaka devadUtI saparijanA nATikA jJeyA // 5 utpAdyaM vastu caritaM nRpamantaHpurakanyAM saMgItakazAlAkanyAM vAdhikRtya 10 prApyatvenAbhisandhAya / utpAdyaM vastviti prakaraNadharmoM, nAyakaM nRpamiti nATakadharmaH / tathAvasthAsaMdhyaGgArthaprakRtipatAkAprakarIpatAkAsthAnAGkaviSkambhakamavezakAdInyubhayasAdhAraNAni yojyAni suSThu pUrNatayA vihitAni catvAryapi kaizikAGgAni yatra / 'strI mAyA' iti 'lalita9' iti ' bahunRtta0' iti ca kaizikIvRttibAhulyaM darzitam / rAjagatairupacArairvyavahArairyuktA / ' prasAde 'ti / anyAmuddizya vyavahAre pUrvanAyi - 15 kAgataiH krodhaprasAdavazcanairavazyaM bhAvyam / nAyakasya devI AdhanAyikA, tathAbhilaSitanAyikAntaraviSayA dUtI tatkRtaM saparijanaM parijanasamRddhiryasyAm ||3|| * samavakArastu devAsurabIjakRtaH prakhyAtodAttanAyakazcaiva / tryaGkastathA trikapaTastrividravaH syAt trizRGgAraH / dvAdazanAyaka bahulo hyaSTAdazanADikApramANazca // devAsurasya yad bIjaM phalasaMpAdanAyopAyastena viracitaH / yadyapi devAH puruSApekSayoddhatAstathApi svApekSayA gAmbhIryAd udAttAtripuraripuprabhRtaya ucyante / kapaTo vaJcanA mithyAkalpitaH satyAnukArI prapaJcaH / satridhA - yatrAnaparAddha eva vaJcakena vaJcyate sa ekaH, yatra tu vaJcanIyo'pi 25 sAparAdhaH sa dvitIyaH, yatra tu dvayorapi nAbhisaMdhidoSo'kasmAcca tulyaphalAbhisaMdhimatorapyeka upacayenAnyastvapacayena yujyate sa daivakRtastRtIyaH / cetanAcetanobhayakRtAnarthAtmano vastuno yato vidravanti janAH sa vidravaH / cetanAcetane gajajalAdI / ubhayaM nagaroparodhAdi / zRGgArastridhA, dharmArthakAmabhedAt / dharmo yatra 20
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 5 . .. 10 kAvyAvarzanAmasaMketasametaH [8 a. ullAsaH ] hetuH sAdhyo vA nAyikAlAbhe sa dharmazRGgAraH / evamarthakAmayoH / dvAdaza nAyakA aSTAdazanADikaM ca kArya nibandhanIyam // 4 // divyapuruSAzrayakRto divyastrIkAraNopagatayuddhaH / suvihitavastunibaddho vipratyayakAraNazcaiva / udtapurupaprAyaH strIroSagrathitakAvyabandhazca // yad vyAyoge kArya ye puruSA vRttayo rasAcaiva / IhAmRge'pi tat syAt kevalamatra striyA yogaH // saMspheTo virodhinAM vidyAvikramasaMgharSajo vyaasnggH| IhA ceSTA mRgasyeva strImAtrArthA yatra / strInimitto chatra roSaH / kAryazabdenAtra aGka ucyate, tenaika evAGkaH // 5 // vyAyogastu vidhijJaiH kAryaH prakhyAtanAyakazarIraH / alpastrIjanayuktastvekAhakRtastathA caiva // . bahavazca tatra puruSA vyAyacchante yathA samavakAre / na tu tatpramANayuktaH kAryastvekAGka evAyam / / na ca divyanAyakakRtaH kAryoM raajrssinaayknibddhH| yuddhaniyuddhAdharSaNasaMgharSakRtazca kartavyaH // evaMvidhastu kAryoM vyAyogo dIptakAvyarasayoniH / / ' nAyako dIsaraso'mAtyasenApatyAdiH / zarIramitivRttam / ' alpastrI'iti ceTyAdinA, na tu nAyikAdUtyAdibhiH; kaizikIhInatvAt / ekadivasanirvayai yat kArya tatra kRtaH, ata evaikaangkH| 'samavakAra' iti dvaadshetyrthH| na ca'iti, 20 devA nRpA RSayazca nAyakA na syuH| niyuddhaM bAhuyuddham / saMgharSaH zauryavidyAdhanakularUpAdikRtA spardhA dInaM kAvyamojoguNayutam / dIptA rasA vIraraudrAdayaH / tadubhayaM kAraNaM yasya // 6 // prakhyAtavastuviSayaH prakhyAtodAttanAyakazcaiva / SaDUsalakSaNayuktazcaturaGko vai DimaH kAryaH / zRGgArahAsyavaja zeSairanyai rasaiH samAyuktaH / dIptarasakAvyayonirnAnAbhAvopasaMpannaH / nirghAtolkApAtairuparAgeNendusUryayoyuktaH / yuddhaniyuddhAdharSaNasaMspheTakRtazca vijJeyaH / 15 - kaanddhH|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 a0 ullAsaH] kAvyaprakAzaH / 217 mAyendrajAlabahulo bahupustotthAnayuktazca / devabhujagendrarAkSasayakSapizAcAvakIrNazca / SoDazanAyakabahulaH sAtvatyArabhaTivRttisaMpannaH / kAryo DimaH prayatnAnnAnAzrayabhAvasaMpannaH / AdharSaNaM iThena parAbhavaH / pustaM lepyacarma / vastrAdikRtAni rUpANi // 7 // 5 prakhyAtavastuviSayazca prakhyAtaH kadAcideva syAta / divyapuruSairviyuktaH zeSairanyairbhavet puMbhiH / karuNarasaprAyakRto nivRttayuddhoddhataprahArazca / strIparidevitabahulo nirveditabhASitazcaiva // nAnAvyAkulaceSTaH sAtvatyArabhaTikaizikohInaH / kAryaH kAvyavidhijJaiH satataM hyutsRSTikAGkastu / nivRttayudrA uddhatamahArAH puruSA yatra / vyAkulAzceSTA bhuunipaatvivrtitaadhaaH| 'sAtvatI'iti samAhAradvandvagarbhadvandvAntare tRtiiyaasmaasH| utkrameNonmukhA sRSTirjIvitaM prANA yAsAM tA utsRSTikAH zocantya[:] triyaH, tAbhirako yasya sa tathA // 8 // bhagavattApasaviprairanyairapi hAsavAdasaMbaddham / kApuruSasaMprayuktaM parihAsAbhASaNaprAyam / avikRtabhASAcAraM vizeSabhAvopapanna caritamidam / niyatigativastuviSayaM zuddhaM jJeyaM prahasanaM tu| vezyAceTanapuMsakaviTadhUrtA bandhakI ca yatra syuH / anibhRtaveSaparicchadaceSTitakaraNaM ca saMkIrNam // yativAnaprasthagRhasthairanyaizca zAkyAdibhiH zIlAdinA kutsitaiH puruSairyAda bhagavadAdibhiH prahasyamAnairyutaM niyatagati ekarUpaM yad vastu tadviSayaH prahasanIya lakSaNo'rthoM yatra tacchuddham / atra nirvacanaM parihAsamadhAnAnyAmApaNAni mAyastenaikasyaiva kasyacicaritaM duSTatvAd yatra prAdhAnyena prahasyate tacchudam / yatra tu 25 vezyAdiyogo'tyulvaNaM cAkarapAdi tadekadvAreNAnekavezyAdicaritena hasanoyena saMkIrNatvAt saMkIrNam // 9 // 'AtmAnubhUtazaMsI parasaMzrayavarNanAprayuktazca / vividhAzrayo hi bhANo vijJeyastvekahAryazca / 15 20
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 kAvyAdarzanAmarsa ke tasametaH paravacanamAtmasaMsthaiH parivacanairuttarottaraprathitaiH / AkAzapuruSakathitairaGgavikArairabhinayecca / dhUrtavisaMprayojyo nAnAvasthAntarAtmakazcaiva / ekAGkI bahuceSTaH satataM kAryoM budhairbhANaH // ekena pAtreNAhAryaH sAmAjikahRdayaM prApayitavyo'rtho yatra / parasaMbandhi-. 5 vacanaM svayamaGgavikArairabhinayet // 10 // sarvarasalakSaNADhyA yuktA trayodazabhiH / vIthI syAdekAGkA tathaikahAryA dvihAryA vA // [ 8 a0 ullAsaH ] 'ekahAryA' iti AkAzapuruSabhASitairityarthaH / 'dvihAryAM' iti uktipratyukti-: 'vaicitryeNa / tathA-zabdAd vakroktisaMkulA ||11|| viSkambhaka pravezakarahito yastvekabhASayA bhavati / aprAkRtasaMskRtayA sa saTTako nATikApratimaH // sahake ca nATikAyAmiva ratiphalaM vRttam // 12 // nATakAdau ca ' arthopakSepakaiH sUcyaM paJcabhiH pratipAdayet / viSkambhacUlikAGkA syAGkAvatArapravezakaiH // " tatra -- vRttavartiSyamANAnAM kathAMzAnAM nidarzakaH / 'antarjavanikAsaMsthaiH sUtAdibhiranekadhA / arthopakSepaNaM yatra kriyate sA tu cUlikA // yathA nepathye saMkSepArthastu viSkambho madhyapAtraprayojitaH || sospi madhyapAtrAbhyAM tu saMkIrNaH yathA kAdambarI [? kAmandrakI-avalokite // 20 10 AcAryasya tribhuvanagurornyastazastrasya zoko droNasyAjau nayanasalilAcchAditAkSAnanasya / maulau pANi palitadhavale nyasya kRtvA nRzaMsaM dhRSTadyumnaH svazibiramayaM yAti sarve sahadhve // aGgAntapAtrairaGkAsyaM cchinna!GkasyArthasUcanam // yathA - 'eSAsmi saudAminI bhAgavataH zrIparvatAdupetya' ityAdi / prayukto'GkAvatAro garbhAGkava // yuktimA 15 25
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 a0 ullAsa kaavyprkaashH| : 10 yathA bAlarAmAyaNe zravaNaiH zravyamanekaiH dRzyaM dIdhaizva locanairbahubhiH / bhavadarthamika nibaddhaM nATyaM sItAsvayaMvaraNam // 'bhUtabhaviSyaccheSArthasUcako'GkadvayAntargato'nudAttoktyA nIcapAtrapayojito'GkAdau zUrasenyAdibhASayA pravezakaH // ' 5 yathA-tataH pravizatazceTyau / ekA--sahi saMgIdayasAlAparisare avaloidA / dvitIyA- sahi teNa kila mAdhavapiyavayaMseNa mayarandeNa sayalo madaNujANavuttanto bhayavadIe nivedido // zokaprasAdayuddhAdIni pravezakaiH saMbandhe[ ? saMdhe]yAni, na pratyakSANi // tayA-raGga prasAdya madhuraiH zlokaiH kAvyArthasUcakaiH / . RtuM kaMcidupAdAya bhAratI vRttimAzrayet // mAratyAni ca parocanA-prastAvanAdIni / tatra prazaMsAta unmukhIkaraNaM prarocanA / yathA-'zrIharSoM nipuNaH kaviH pariSadapyeSA guNagrAhiNI' iti // sUtradhAro naTI vidUSakaM mArSa vA brUte svakArya prastutAkSepi citroktyA yat tad AmukhaM prastAvanA ca / yathA-'dvIpAdanyasmAdapi' iti // sUtradhAre ca pUrvaraGgaM kRtvA 15 gate pravizya kAvyArthasthApanAd naTaH sthaapkH| yatra cArthasya samApti/jasya ca saMhAraH sA'valanabindurekAhaprayojyaH aGkaH / nATakamahAkAvyAderyathAsaMbhavaM zarIrArambhavIbhyarthaprakRti-avasthA-saMsthA-samavasthA-saMdhi-vRttayaH pratyekaM paJcasaMkhyAH , pravRttayazca caturviMzatiriti ekA catuHSaSTilakSaNAnAm / tatretihAsAzrayaM kathAzrayamutpAdyetivRttamanutpAyetivRttamapatimasaMskAyeMtivRttamiti zarIrANi / 20 pramANaM prameyaM vimarzo nirNayaH pravRttirityeSAM paJcArambhavIthyaH / etAsu ca kathAzarIropAdAnakAraNabhUtA bIjaM binduH patAkA prakarI kAryamiti pazcArthaprakRtayaH / tatra vIjamiva bIja; yathA bojamuptamaGkuramUlAdinA visarpad ante phalAya kalpate, tathA yo mahAvAkyArthoM nAyakAdiyApArabhedAd bahudhA visarpanante phalAya syAt sa bIjam / yathA prAcetaso munivRSA prathamaH kavInAM yatpAvanaM raghupateH praNinAya vRttam / bhaktasya tatra samaraM tamavApi vAca stAH suprasannamanasaH kRtino bhajantAm //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [8 aM0 ullAsaH ]. kathAzarIravyApiSu gurujJAnipurohitAmAtyAdiSu nAyakasahAyeSu vartamAna Arambho binduriva binduH; yathA ghRtabinduzcyotan zcyotan agnijvalanakriyAyA avicchedahetustathA chinnavicchinneSu kathAzarIreSu anusaMdhAtA viSkambhakapravezakAdibinduH / yathA-- hA vatsA kharadUSaNaprabhRtayo vadhyAH stha pApasya me hA hA vatsa vibhISaNa tvamapi me kAryeNa heyaH sthitaH / hA madvatsala vatsa rAvaNa mahatpazyAmi te saMkaTaM vatse kaikazi hA hatAsi na ciraM trIna putrakAn drakSyasi / / kathAvyApini sahAye vartamAnacArambho nAyakasyopakArakaH svena ca .. phalena phalavAn sa patAkA; yathA patAkA anyasya cinarUpeNa zobhAyai bhavantI 10 svasyApi zaubhAyai syAd , evamupanAyakAdezvaritaM pradhAnasyAtmanazca zobhAyeM bhavat patAkA / yathA mU| jAmbavato'bhivAya caraNAvApRcchaya senApatI nAzvAsyAzrumukhAn muhuH priyasakhAn preSyAn samAdizya ca / ArambhaM jagRhe mahendrazikharAdambhonidherlabane / raMhasvI raghunAthapAdarajasAmuccaiH smaran mArutiH // laghuH puSpAdiprakaraH prakarI; sA yathA parArthA zayanAdeH zobhAyai syAd, evaM prabandhasyApi RtuvarNanAdivyApAraH prakarI / yathA. 'mainAkaH kimayaM ruNaddhi gagane manmArgamanyAhatam ' iti // kathAvyApinyAM nAyakasahAyasyAmAtyAde[:] kriyAyAmupalabhyamAnaH 20 pradhAnasaMbandhI prArambhaphalavizeSo dharmArthakAmAnAmanyaH puruSArtha[:] kAryam / yathA'yAto vikramavAhurAtmasamatAM prApteyamuvItale / sAraM sAgarikA' iti / kAryArtha ca pravartamAnA nAyakAdayo yaM yaM kriyAprabandhaskandhamadhyAsate * tasya tasya daivapauruSobhayapAdhAnye kramAd avasthAH saMsthAH samavasthA: iti trayo vypdeshaaH| tatrArabdhasya kAryasya ArambhayatnamAptyAzAniyatAptiphaLAgamA 25 iti pshcaavsthaaH| evamitare'pi / etadupAdhikathAMzAnAM mukha-pratimukha-garbha- . vimarzana-nirvahaNAkhyA bIjabindvAdharthaprakRtisaMdhAnAt pazca saMdhayaH / tatrAdhikAriNo nAyakAdebIMjasya yatra nirdezaH tad mukham / 15 -
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. a0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / bIjasyodghATanaM yatra dRSTanaSTamiva kacit / mukhanyastasya sarvatra tadvai pratimukhaM smRtam / / kAryavIjasyodabhedalAbhanAzAnveSaNAdayo yatra sa garbhaH // garbhanirbhinnabIjo'rthaH krodhavyasanajo'pi vaa| vipralambhakRto vApi (sa) vimarza iti saMjJitaH // kriyAphalena samyagyomo nirvahaNam / atra cAdbhuto rasaH kaaryH| DimAdiSu tu na sarve saMdhayaH / eSAM copakSepAdInyaGgAni catuHSaSTiranyato jJeyAni / mukhAdiSu ca vyApriyamANAnAM nAyakAnAM manovAkAyakarmanivandhanAceSTAvizeSA mAratyArabhaTI kaizikI sAtvatI vimizrA ceti paJca vRttayaH, tAsu narAzrayA vAkaceSTA strIvarjitA saMskRtaprAyA bharatAnAmiyaM bhAratI / pustAva- 10 pAtaplutaladhitacchedyamAyendrajAlakrodhayuddhAdi yatra sA aarbhttii| zlakSNanepathyA strIgItavRttayutA kAmaprabhavA kaishikii| tyAgazauryAyantritA niHzokabhASA harSotkaTA sAtvatI / etAzca kramAd dharmArthakAmamokSapradhAnAH / uktaM ca . zRGgAre kaizikI vIre sAtvatyArabhaTI punaH / rase raudre sabIbhatse vRttiH sarvatra bhAratI // ArabhaTayAdiguNayutA tu mizrA / veSavinyAsakramastu pravRttiH / geyaM tu pekSyaM kAvyaM padArthAminayasvabhAvaM zrIgaditAdi / yaduktam yasmin kulAGganA patyuH sakhyagre varNayed guNAn / upAlambhaM ca kurute geye zrIgaditaM tu tat // channAnurAgagarbhAbhiruktibhiryatra bhUpateH / Avaryate manaH sA tu masRNA DombikA matA // hAsyaprAya preraNaM tu syAt prahelikayAnvitam // RtuvarNanasaMyuktaM rAmAkrIDaM tu bhASyate // maNDalena tu yad nRttaM strINAM hallIsakaM tu tat / ekastatra tu netA syAd gopastrINAM yathA hariH // anekanartakIyojyaM citratAlalayAnvitam / A catuHSaSTiyugalAd rAsakaM masaNoddhate // goSThe yatra viharatazcetimiha kaiTabhadviSaH kiMcit / riSTAsurapramathanaprabhRti tadicchanti goSThIti / / 15
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 kaavyaadrshnaamsNketsmetH| [8 a0 ullAsa , evamanyadapyaucityamanusatavyam / kAvyapakAze guNAlaMkArabhedaniyataguNanirNayo nAmA TamollAsaH // 8 // yasya padArthAbhinayaM lalitalayaM sadasi nartakI kurute / tad nartanakaM zamyA-lAsya-cchalita-dvipadyAdi // vividhazca geyakAvyaprayogo mamRNa uddhato mizrazca // iti zrIbhaTTasomezvaraviracite kAvyAdarza kAvyaprakAzasaMkete aSTama ullAsaH / /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9na, ullAsaH] kaavyprkaashH| 223 atha navama ullAsaH / guNavivecane kRte'laMkArAH prAptAvasarA iti saMpati zabdAlaMkArAnAhayaduktamanyathA vAkyamanyathA'nyena yojyate / ileSaNa kAkA vA jJeyA sA vakroktistathA dvidhA // 78 // 5 tatheti zleSavakroktiH kaakuvkroktishc| tatra padabheje zleSeNa yathAnArINAmanukUlamAcarasi cenjAnAsi, kazcetano __vAmAnAM priyamAdadhAti, hitakavAvalAnAM bhavAna / yuktaM kiM hitakartanaM nanu balAbhAvaprasiddhAtmanaH / __ sAmarthya bhavataH puraMdaramatacchedaM vidhAtuM kutaH // 352 // 10 abheGge zleSeNa yathA aho kenezI buddhirdAruNA tava nirmitA / .. triguNA zrUyate budinaM tu dArumayI kacit // 353 // kAkA yathA 'upakurvanti tam' ityAdinA rasasyAGgino yad aGga zabdArthoM tadAzritA 15 alaMkArA rasamupakurvantIti sAmAnya lakSaNamuktam , atha vizeSamAha-zabdAlaMkArAniti / arthApekSayA zabdasya pratIterantaraGgatvAt pathamaM shbdaalNkaarnirdeshH| tatra vakroktiranuprAso yamakaM zleSo'tha citraM ca / punaruktavadAbhAsaH zabdAlaMkaraNAni SaT // anyatheti / anyArthaghaTanayA // tatheti / yathA zleSeNa kAkvA vAkyasya 20 yogaH, tathA vakroktirapi tAbhyAM yuktA dvidhA / / 'nArINAM strINAM, 'na arINAm' ityanyathA prayuktam / 'jAnAsi' ityekasyoktiH / 'kazcetanaH' ityanyasya / 'vAmAnAm' pratikUlAnAM strINAM ca / 'hitakRd' ityAdi punraadhsyoktiH| hitaM karoti kRntati ca / 'abalAnAm' strINAM / durvalAnAM ca / 'balAbhAvena prasiddhAtmano' durbalasya daityasya vinAzena masiddhAtmana 25 indrasya / turyapAda AdhasyoktiH / 'puraMdarasya matamabhimataM tasyacchedam // ' ___'dAruNA' kraa| 'trayo guNA' sattvarajastamolakSaNA yasyAH / atrAdhe'rdhe 'dAruNA' iti prathamAntaM prakrAntaM, zleSabhaGga yA tRtIyAntatayotpAditamAna / ,
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [9 na0 ullAsaH ] gurujanaparatantratayA~ dUrataraM dezamughato gantum / alikulakokilalalite naiSyati sakhi surabhisamaye'sau // 354 // varNasAmyamanuprAsaH svaravaisAdRzye'pi vyaanasadRzatvaM varNasAmyam / rasAyanugataH prakRSTo nyaaso'numaasH| chekavRttigato dvidhaa| chekA vidagdhAH, vRttiniyatavarNagato rasaviSayo vyApAraH, gata iti cchekAnupAso vRttyanumAsazca / kiM tayoH svarUpamityAha so'nekasya sakRtpUrva ___ anekasyArthAd vyaJjanasya, sakadekavAraM sAdRzyaM chekAnuprAsaH / udAharaNam 'naiSyati' iti kAkvA eSyatyeva / etad vAkyaM nAyikayA AgamananiSedhaparatvenoktam / tatsakhyA tu kAkuprayogeNa vidhiparyantatAM prApitam / kAkuvazAdi vidhiniSedhayoviparItArthasaMkrAntiH // yAyAvarIyastu ' abhimAyavAn pAThadharma: 15 kAkuH sa kathamalaMkArI syAd' iti na kAkuvakroktimAha // vakrokti-zabdathAlaMkArasAmAnyavacano'pIhAlaMkAravizeSe saMjJitaH // 76 // .. prakRSTa iti adUrAntaritaH / / vRttiriti rasAnuguNa aucityavAn zabdAzrayo vyApAraH / / anekasyAditi / yadhekasyaiva rephAdervarNasyaikavAramekena rephAdinA sAdRzyamupanibadhyate tataH kiM vaicitryaM syAditi bhAvaH / / 'tato'ruNe'ti / atra ru-ri-nda-ndItyAderanekasya sakRt sAmyam // pr| iti / vRttyanumAsaH / yathA mamaiva dUrAgAdhabhavAndhakUpakuharakrAmattamaHkardama ___ kroDAntaH parilInadInavapuSaH pAThInapotAniva / jantUn yastvaritaM nijoddharakarairuddhRtya lokaMpRNaiH / prINannirmalazarmavAribhirabhipreyAya bhUyAt sa vaH // --atraikasyAnekasya ca dvirAvRttiH // anekasyAsakRd, yathA-'sarvAzArudhidagdhavIradhi sadA sAraMgabaddhakrudhi' ityAderanekasya bahukRtvaH / vRttyanuprAsa iti / vartante'nupAsabhedA asyAmiti vRttiH upanAgarikA paruSA komaleti maraNadIptamadhyamavarNanIyopayogitvAt / tadviSayo'numAsa upnaagrikaadhnumaasH| 30 0 25
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9 na0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / tato'ruNaparispandamandIkRtavapuH zazI / dadhe kAmaparikSAma kAminIgaNDapANDutAm ||355 || ekasyApyasakRtparaH // 79 // ekasya, apizabdAdanekasya vyaJjanasya dvirbahukRtvo vA sAdRzyaM vRttyanuprAsaH / tatra mAdhuryavyaJjakairvarNairupanAgairikeSyate / ojaH prakAzakaistaistu paruSA bhayatrApi prAgudAhRtam / komalA paraiH // 80 // paraiH zeSaiH / tAmeva kecid grAmyeti vadanti / udAharaNamapasAraya ghanasAraM kuru hAraM dUrra eva kiM kamalaiH / alamalamAki mRNAlairiti vadati divAnizaM bALA ||356 / / kecidetA vaidarbhIpramukhA rItayI matAH / etAstisro tyo vAmanAdInAM mate vaidarbhI-gauDIyA-pAzcAlyAkhyA rItaya ucyante / zAbdastu lATAnuprAso bhede tAtparyamAtrataH // 81 // 225 5 10 15 tatreti / nRtyanuprAse // varNairiti zirasi nijavargAntyayuktaiH kAdibhirmAntairaTavargaiH H / upanAgariketi / nAgarikAyA vidagdhAyA upamitA / sA ca zRGgArAdau // paruSeti / yaduktam -- zaSAbhyAM rephasaMyogaiSTavargeNa ca yojitA / paruSA nAma vRttiH syAd u-ha- hyAdyaizca yojitA || sAca raudrAdau / komalA tu hAsyAdau / vRttayatha rasAditAtparyeNa nivezitAH kAmapi cchAyAmAvahanti / rasAdayo hi zabdArthazarIrasya kAvyasya jIvitam / yaca 'vRttayaH kAvyamAtRkAH' ityuktaM muninA, tatra rasocitazreSTAvizeSa eva vRttiH, yadAha - ' kaizikI lakSNanepathyA zRGgAra [ra] saMsaMbhavA' ityAdi // 25 " 'prAg' iti ' tato'ruNe 'tyAdau // ' tAmeve 'ti / vaidagdhyavihInasvabhAvasukumArA'paruSagrAmyavanitA sAdRzyAt / evamanekasya ekasyAnekasya cAsakRdAvRttau vRttyanuprAsaH ||78|| zAbdastviti / zabdAH punaH sadRzA lATAnuprAsaH / tAtparyamanya paratvaM, sakRdAvRttau chekAnuprAsaH, 29 20
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . .10 226 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 9 10 ullAsaH ] zabdagato'numAsaH, zabdArthayorabhede'pyanvayamAtrabhedAt / lATajanavallabhatvaucca lATAnupAsaH / eSa padAnumAsa ityanye / padAnAM saH sa iti lATAnupAsaH / udAharaNamyasya na savidhe dayitA davadahanastuhinadIdhitistasya / yasya ca savidhe dayitA davadahanastuhinadIpitistasya // 457 // padasyApi apizabdena sa iti samuccIyate / udAharaNamvadanaM paravarNinyAstasyAH satyaM sudhAkaraH / mudhAkaraH ka nu punaH kalaGkavikalo bhavet // 358 // vRttAvanyatra tatra vaa| mAnaH sa vRzyavRttyozca ekasminsamAse bhinne vA samAse samAsAsamAsayo| nAmna: mAtipadikasya, na tu padasya sArUpyam / udAharaNam - tasmAdeva bhedo, na zabdArthAbhyAmanvayamAtreNa bhinnA ityarthaH // anya iti 15 vAmanAdayaH / sa ca paJcadhA / tatrAyo bhedaH padAnAmiti // ' yasya na' iti / atra yat pUrvArdhe davadahanatvaM vidheyaM tuhinadIdhititvaM cAnuvAcaM, tad dvayamapyuttarArdha viparItaM jJeyam / yasya nikaTe piyA asti tasya vanavanirapi zItala ityarthaH / atra barhanAM padAnAM zabdArthayorabhede sakRtsAmyam // sudhAkara' iti padasya sakara daavRttiH| atraikaH sudhAkarazabdo vadanaupamyena upaattH| dvitIyastu bhavanakriyAM 20 prati kartRtveneti tAtparyabhedaH / 'atrAkSapatranayane nayane nimIlye' ityAdau tu vibhaktAvarthabhede'pi bahutarazabdArthayorabhede'nvayamAtrabhedAlATAnupAsa eva, na yamakam / 'kAzAH kAzA ivAbhAnti' ityAdau tu ananvayena lATAnumAsasya saMkaraH / lATAnupAse ca zabdaikyaM sAkSAdeva prayojakaM zabdAlaMkAratvAt / ananvaye cArthamAtragatatvena vyavasthiteH zabdaikyamaucisyAd AnuSaGgikam / / nAmna: 25 sArUpye trividhamAha-vRttAviti / tatra vRttau tasmimeva samAse'nyatra vA vRttI bhinne samAse // vRttyavRttyoriti / ekaM nAma kRtasamAsaM, anyacca akRtasamAsaM, tayoH sAmyam // sa iti lATAnupAsaH // etadevAha-ekasminnili // prAtiSadikasyeti / 'arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam' iti saMjJitasya // kramAd yathA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 9 naM0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / sitakarakararuciravibhA vibhAkarAkAra dheraiNidhava kIrtiH / pauruSakamalA kamalA sApi tavaivAsti nAnyasya || 359 || tadevaM paJcadhA mataH / / 82 / / arthe satyarthabhinnAnAM varNAnAM sA punaH zrutiH / yamakaM jayati kSuNNa timirastimirAnvaikavallabhaH / vallabhIkRta pUrvAzaH pUrvAzA tilako raviH // 267 samarasamaraso'yamityAdAvekeSAmarthavattve'nyeSAmanarthakatve bhinnA - 'sitakare 'ti / kazcid rAjAnamAha ' he kSitipa bhAskara sadRzacandrarazmimanojJaprabhA zubhrA kIrtiH, tathA pauruSazrIH, sA cotkRSTA lakSmIstavaiva, anyasya nAsti / ' atra 'sitakarakara' ityekasmin samAse, tathA 'ruciravibhA vibhAkarAkArA' iti bhinne samAse, tathA 'pauruSakamalA' iti pUrveNa samAse, 'kamalA 10 sApi' ityasamAse nAmnaH sAmyam / yathA vA - 'zriyaH patiH zrImati zAsituM jagajjagannivAsaH' iti / atra prathamo jagacchandaH zAsanakriyAkarmabhAvAbhidhAnaparaH, anyazca nivAsasaMbandhAbhidhAnapara iti tAtparyabhede pareNa samAse // nAmna iti jAtAvekavacanam / tenaikasyAnekasya nAmnaH sakRdasakRccAvRttiH // tatraikasya sakRdAvRttau darzitam / ekasyAsakRd, yathA 1 dazarazmizatopamadyutiM yazasA dikSu dazasvapi zrutam / dazapUrvarathaM yamAkhyayA dazakaNThAriguruM vidurbudhAH // anekasya sakRd, yathA timirAndhA ghUkavarNAH pakSiNaH // anekasyAsakRd, yathA 5 'vastrAyante nadInAM sitakusumadharAH zakrasaMkAzakAzAH kAzAbhA bhAnti tAsAM na ca pulinagatAH strInadIhaMsa haMsAH / haMsAbhAmbhode 'ti // 80 // samajA tatpatikRti yamakam || 'samare 'ti / atra prathamaH samarazabdaH sArthako, dvitIyastu anarthakaH || 'madhuparA jiparAjitamAninI' ityAdau tu ubhayeSAmanarthakatvam / na ca tadarthasyaitra zabdasya zakyamuccAraNaM punaruktadoSAditi sAmarthya labdhe 'pyarthabhede'rthaminnagrahaNAd 'ahomadhyama homadhyam' ityAdau / tathA 15 20 25
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 9 na0 ullAsaH ] rthAnAmiti na yujyate vaktumityarthe satItyuktam / seti saro rasa ityAdivailakSaNyena tenaiva krameNa sthitA / 'udeti savitA tAmrastAmra evAstameti ca' ityAdau ca paunaruktyadoSAbhAve'pi na yamakatvam / / seti, tulyakrametyarthaH / tena 'saro rasa' ityAdeH pratilomAnukomAdInAM ca ymktvaanivRttiH| zrutigrahaNaM 'tanumato'numataH sacivairyayo' 5 ityAdInAmasAdhutvArtham / atra hi visargasya utvAdau kRte satyapi krame tulyazrutitvaM nAsti / tathA lokapratItitulyatvaparigrahArthaM ca / tena dantyauSThayauSThayavakAra-bakArAdivarNabhede laghuprayatnalaghuprayatnatarakRte ca bhede saMyogasthayoH sajAtIyayorvyaanayorvAstave vizeSe yamakabandho na virudhyate / yathAtasyArijAtaM nRpaterapazyadavalambanam / 10 yayau nirjharasaMbhogairaparazyadabalaM vanam // 'avalambana' pANigrAhAsArAdi-mapAtapAnIyAsvAdaiH / pAnIyAni tanUkurvan / 'abalaM' sainyarahitam / 'vanaM' kAnanam / atraikatra va-bau dantyauSThayo, aparaM tu oSThadantyauSThayau / 'apazyad' ityekatra ekaH zakAraH, aparatra dvau / evamanyadapi // kecicca 'nakAra-NakArayorasvaramakAranakArayovisarjanIyasya bhAvA- 15 bhAvayorapi na virodhaH' ityAhuH / yathA-- vegaM he turagANAM jayannasAveti bhaGgaheturagAnAm // nayAzu ca rathaM dhIrasamIrasamaraMhasam / dviSatAM jahi niHzeSaM pRtanAH samaraM hasan / / dviSatAM mUlamucchettuM rAjavaMzAdajAyathAH / dviSadgyastrasyasi kathaM vRkayUthAdajA yathA // varNAnAmiti / bahuvacanamatantram / tena varNasya varNayozcAvRttiH yamakam / varNasya ca padAntaragatatvenAvRttina vaicitryaditi tasminneva pAde AvRzyantaravicitritAyAM nairantayeNAvRttau yamakatvam / yathA nAnAkAreNa kAntabhrarArAdhitamanobhavA / viviktena vilAsena tatakSa hRdayaM nRNAm // madhyAntayorapi'udAraracanArocibhAMsurA rAjate kathA' iti / / varNayoH, yathA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 9 naM0 ullAsaH ] kAvyaprakAzeH / pAdatadbhAgavRtti tadyAtyanekatAm // 83 // prathama dvitIyAdau (3), dvitIyastRtIyAdau ( 2 ), tRtIyatu (1), prathama striSvapi ( 1 ) iti sapta / prathamo dvitIye dates iti prathamacaturthe dvitIyastRtIye, iti dve / tadevaM yathA bhramaradrumapuSpANi bhrama prItyai piban madhu / kA kundakusume prItiH kAkuM dattvA virauSi yat || tasminneva pAde, yathA ww hanta hantararAtInAM dhIra dhIrarpitA tava / kAmaM kAmandakenatirasyA rasyA divAnizam // 1 yamake ca pAde, tasya ca bhAgeSu bhavad anekamityAha -- pAdatadbhAgeti / 10 samastapAde vRttitayA niyatA niyatarUpapAdaikadezavRttitayA ca pUrva dvidhA / tatra samastapAdavRtti yamakabhedAnAha - prathamo dvitIyAdAviti / AdizabdAt tRtIyacaturtha pAdagrahaH / yathA / etAni kramAd mukhasaMdaMzAvRtisaMjJAni // 0 0 dvitIyastRtIyAdAviti / AdizabdAccaturthapAdagrahaH / ime kramAd garbhasaMda uu kasaMjJe // tRtIyazcaturthe prathamastriSvapIti tRtIyacaturthayoH pAdayoH sAmye tathA 15 caturSvapi pAdeSu sAmye, yathA 6 / ete kramAt pucchapaGktisaMjJe // prathamo dvitIye, tRtIyazcaturthe iti / yathA / etad yugmakam || prathamasturye, dvitIyastRtIye, yathA [ / idaM parivRttasaMjJam / etAni navApi pAdajAni / pAdatrayagatatvena tu yamakaM nAbhimatamiti prathamo dvitIyatRtIyayordvitIyacaturthayostRtIyacaturthayoH, dvitIyastRtIyacaturthayoriti catvAro bhedA na darzitAH // ardhAvRttiH zlokAvRttiva 20 ime samudra mahAyamakAkhye' // 0 0 0 1. prAnte vikalpo'yaM dattaH, yathA [ 229 9911 5
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [9 naM0 DalAsaH | pAdarja navabhedam / aryAvRttiH zlokAvRttizceti dve / dvidhA vibhakte pAde prathamAdipAdAdibhAgaH pUrvavad dvitIyAdipAdAdibhAgeSvantabhAgo'ntabhAgeSviti viNshtibhedaaH| zlokAntare hi bhaagaavRttiH| trikhaNDe trizacatuSvaNDe catvAriMzat prathamapAdAdigatAntyAoM samastapAdanaM yamakaM pradarzya pAdabhAgavRtti darzayitumAha-dvidhA vibhakta iti / 5 prathamapAdasyAdibhAgaH prathamapAdasyAdhIMkRtasya prathamamadhe dvitIyA pAdAdimAgeSu dvitIyatRtIyaturyapAdAnAmAdibhAgeSvAvaya'mAnaM kramAd mukhasaMdaMzAvRtisaMjJAni trINi yamakAni karoti / / pUrvavaditi / samastapAdAvRttiyamakakrameNetyarthaH / yathA ENC:18: C:: antabhAga iti antabhAgeSviti ca pade sAkAGkSatvAda prathamapAdazabda dvitIyAdipAdazabdaM ca yathAkramamanuvartayataH, tato'trApi pUrvokta- 10 nAmaka bhedatrayamantabhAgAvRttau satyAM lakSitam, yathA :) zeSaM ca pAdasyAdibhAgAvRttisatkabhedasaptakamantabhAgAvRttisatkabhedasaptakaM ca / iti-zabdena prakArArthena mucyate, yathA :: etAni garbhasaMdaSTakapucchapaGktiyugmakaparivRttisamudkasaMjJAni krameNa / evamantabhAgavRtterapi sapta bhedA drssttvyaaH| tadevaM dvidhA vibhakte pAde pAdasyAdibhAgA- 15 vRtyAntabhAgAvRttyA ca pratyekaM daza daza yamakAni syuH, ubhayaM viMzatiH, na dvAviMzatirityAha-zlokAntare hoti / bhAgAvRtteH zlokAntare'saMmatatvAt // trikhaNDe triMzat [iti] / AdimadhyAntarUpeSu tribhAgeSu pratyekaM dazakasya bhAvAt pUrvoktasaMjJAni triMzada yamakAni / evaM caturdhA vibhakte'pi pAde AdimadhyamadhyAntarUpabhAgacatuSTaye pratyekaM dazakatayA catvAriMzat / AdhabhAgaM pAdAntarasyAghamAge 20 madhyaM madhye'ntyamantye eva bhAge Avartayed-ityuktvA anyatra deze AvRttI yamakAnyAha-prathamapAdAdigatAntyArdhAdibhAga iti / prathamapAda AdiryeSAmityAdizabdAd dvitIyatRtIyapAdayograhaH, na caturthasyApi pAdacatuSTayenaiva zlokasya samAsatvAt / paJcamapAdasya cAbhAvAt nArdhAttirapi / prathamapAdAdIn gata
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 9 na0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / dibhAgoM dvitIyapAdAdigata AgrArghAdibhAge yamyata ityAdyanvamAzritamantyArdhamAdiryasya sa cAsau mAgazca / antyArghAdi ityAdizabdAt tRtIyaturyapAdagrahaH / dvitIyapAda AdiryeSAM AdizabdAt tRtIyaturyapAdagrahaH / dvitIyapAdAdIn gatamAzritamAdyardhamAdiryasya sa cAsau bhAgazca / arthAdi ityAdizabdAt tRtIyaturthAMzagrahaH / tathA ityAdi iti Adi-zabdAd dvidhAkRte pAde 5 prathamapAdAdigatAdyardhabhAgo dvitIyapAdAdigatAntyArdhabhAge yamyata ityanvarthAd Adyantakam / tathA trikhaNDe pAde prathamapAdagatAdivRtIyabhAgo dvitIyapAdAditAntyatRtIyabhAge yamyata ityanvarthaH / tathA prathamapAdAdigatamadhyAMzo dvitIyapAdAdigatAdibhAge yamyata ityanvarthaH / tathA prathamapAdAdigatAdibhAgo dvitIyapAdAdigatamadhyabhAge yabhyata ityanvarthaH / tathA prathamapAdAdigatAntya- 10 bhAgo dvitIyapAdAdigatamadhyAMze yamyata ityanvarthaH / tathA prathamapAdAdigatamadhyAMzo dvitIyapAdAdigatAntyAMze yamyata ityanvarthaca gRhyate / tena kramAd AdyantakaM madhyAdikaM Adimadhye antamadhyaM madhyAntakaM ca yamakaM siddhama | abhedamantAdikamiti vakSyamANabhedatraye'ntAdyoryamanAt sAmAnyena saMjJeyam / vizeSavatI tvantAdyoH krameNa yamanAd antAdikamiti / AdyantayoH 15 kramAd yamanAd Adyantakamiti / tadvayayoge tatsamuccaya iti / kecittu 'antAdikam iti antAdikAdyantakatatsamuccayamadhyAdikAdimadhyAdInAM sarveSAmapi sAmAnyena saMjJeyam' ityAhuH / anye tu atra lakSaNavAkye'zeSabhedasaMgraha paramAdizabdatrayaM dRSTvAntAdikamityatrApi antAdikamityAdizabdaM saMbhAvayanti, antAdikamabhRtyazeSa saMjJAsvIkArAya / sa ca lekhakavaiguNyAd 20 mUlapatau bhraSTa iti manyante / tatra dvikhaNDe pAde'ntAdikabhedAH prathamapAdAntyArdhasya dvitIyapAdasyAdyardhenAvRttau vyastAkhyAmantAdikaM, yathA | tRtIyapAdAntyArdhaturya pAdAdyardhayoraikye dvitIyaM vyastAkhyaM yathA / tadvayayoge tRtIyasamastAkhyaM, yathA # / dvitIyapAdAntyArdhasya tRtIyapAdAdyardhenaikye tu madhyAkhyaM yathA | samastamadhyayoryoge paJcamaM vaMzAkhyaM yathA 231 | 25
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH / [9 na0 ullAsaH ] thatInusaraNenAnekabhedakam , antAdikam / Adhantakam , tatsamu. ccayaH, madhyAdikam , Adimadhyam , antamadhyama , madhyAnti. prathamapAdasyAdharSe turyapAdAntyArdhena sahAvRtte vaMze ca sati SaSThaM cakrakAkhyamantAdikaM, yathA / ityantAdikabhedAH SaT // prathamapAdAntyArghasya tRtIyapAdAdyardhenAvRttau kecit saMbhavanto'pyantAdikabhedA na hRyA iti na gnnitaaH| 5 dvikhaNDa eva pAde aaghntkbhedaaH| prathamapAdAyardhadvitIyapAdAntyApaiMkye tathA tRtIyapAdAdhardhasya turyapAdAntyAnaikye vibhedaM vyastAkhyamAghantakaM, yathA etadvayayoge tRtIyaM samastAkhyamAghantakaM, yathA / dvitIyAyAdha tRtIyAntyArcenAvRttaM caturtha madhyAkhyaM, yathA / madhyasamastAntakayoge vaMzaH paJcamaH, yathA hai| mathamAntArdhaM turyAdyanAdRttaM vaMzazva cakrakAkhyaM, 10 / ityAghantakaM poDhA // prathamapAdasyAyadhai tRtIyapAdAntyArcenAvRttaM Adhantaka yamakaM kuruta ityAdayaH saMbhavanto'pi bhedA na gaNitAH / evaM madhyA. dikAdayo'pyahRdyatvAt // atha dviSaNDa eva pAde samastAntAdikasamastAyantakayoge'rdhaparivRttisaMjJa eka eva bhedaH, tatsamuccayaH, yathA / atha trikhaNDe prathamadvitIyatRtIyapAdAnAmantyastRtIyo bhAgo dvitIyatRtIyaturyapAdAnAmAghe 15 tRtIye bhAge yamyamAnaH SaDantAdikayamakAni karoti, yathA )etAni kramAd dvi-stasamastamadhyavaMzacakrakAkhyAni pUrvavat / evaM trikhaNDa eva pAde AyantaMkabhedA api SaD, yathA :
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ malAsaH ] kAvyaprakAzaH / 133 kam , teSAM samuccayaH / tathA tasminneva pAda AdhAdvibhAgAnAM samAsvAjAdikasamasvAyatakayooMme'rdhaparityAkhna ekavidha eva, vasanjayaH, yathA / iti trayodaza bhedAH / evaM madhyAdikabhedA api pUrvoktAkhyA: paha, yathA / evamAdimadhyabhedA api pUrvoktAsyAH SaT yathA ::::::::::|smst- 5 madhyAdikasamastAdimadhyayoyoge'rthaparivRttyAkhya eka eva, tatsamuccaye, yathA / ekmete'pi trayodaza // ekmantamadhyabhedA api pUrvoktAkhyA eva SaD , yava 1 evaM madhyAntake bhede'pi pUrva kAlamA SaD , yayA : RSENNI samastAntamadhyasamastamadhyAntakayooMge'rdhaparivRttinAmA eka eva, tatsamuccayaH, 10 yathA.4 / evamete'pi tryodsh|| tathA samastamadhyAdikasamastAdimadhyasamastAntamadhyasamastapadhyAntakAnAM yugapad yoge'rdhaparivRttiprAyo'nyo'pi eko bhedaH, gayA / evaM trikhaNDe pAde'nvAdikAdayazcatvAriMzada bhedaaH| tathA caturdhA vibhakta pAde SaDbhedamantAdikaM SaDbhedamAghantakamekavidhastatsamuccaya ete trayodaza bheda hRyA iti svIkriyante / zeSAzca madhyAdikAdayaH saMbhavanto'pi na hRdyA iti na 15 gaNyante // idAnIM tatrAvRttimAha-tasminneva pAda iti / AdhAdi-ityAdizabdAda
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [9 na0 ullAsaH ] madhyAdigrahaH / madhyAdi-ityAdizabdAd madhyAntagrahaH / tatazca dvidhA vibhakte pAde AdhamAgaH, tatraiva pAde'ntyabhAgena sahAvRtta ekapAdAvRttau dvipAdAvRttau tripAdAvRttau catuSpAdAvRttau ca satyAM pAdasamudgakasaMjJaM yamakaM janayati / tatra yadaikapAdAttistadA vyastarUpa eko bhedaH, ekazca pAdazcaturthe. eva boddhavyaH, tasyaivaikasya zobhAdRSTeH / na tvanyat prathamapAdAdi 5 traya, yathA :: / yadA ca dvipAdAttistadA SaT bhedAH, yathA FEEEEE eSu ca prathamacaturthaSaSThA bhedA anantaritarUpAH / yadA ca tripAdAvRttistadA catvAro bhedAH, yathA zAsana eSAM ca madhye prathamacaturthAvanantaritau / dvitIyatRtIyau tvantaritAnantaritau / caturAvRttau ca samastarUpa eko bhedaH, yathA 4 / ime ca vyastAdayaH sarve 10 dvAdaza / rudraTena tu vyastarUpasya caturbhedatvAt pnycdshoktaaH| atha tridhA vibhakte zabde AdyAdibhAgastatrAvRttau madhyAyaMze yamyamAno dryte| tathA hi Ayazo madhyAMzenAdimAgo'ntabhAgena madhyabhAgo'ntabhAgena ca sahAvRtta AdimadhyaM, AyantaM, madhyAntaM ca krapAd yamakaM, yathA / taduktam - sthAnAbhidhAnabhAji trINyanyAni santi yamakAni / Adimadhye'ntamadhyo'nte ca tatra parivRttaH // tatreti tasminneva pAde ityarthaH / eSu ca pAdasamudrakavat pratyeka dvAdaza bhedAH / tathA hi AdimadhyasyaikapAdAvRttau caturthapAdagatvena vyastarUpa eko bhedaH, yathA ::: / dvipAdAvRttau paDabhedAH, yathA 20
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 [ 2 na0. ullAsa. ] kAvyaprakAzaH / madhyAdibhAgeSu, aniyate ca sthAne vyAvRttiriti prabhUtatamabhedam / tadetatkAvyagaDubhUtamiti nAsya bhedalakSaNaM kRtam / diGmAtraeSu prathamacaturthaSaSThA anantaritarUpA, dvitIyatRtIyapaJcamAthAntaritAH / tripAdATatau catvAro bhedAH, yathA / eSu ca prathamacaturthAvanantarito, dvitIyatRtIyau tvantaritau / catuSpadAvRttau samastarUpa 5 eko bhedA, yathA / ete cAdimasya vyastAdayo dvAdaza bhedA drshitaaH| anena krameNa Adyantasya madhyAntasya ca pratyekaM dvAdaza bhedA jnyeyaaH| tadevaM trikhaNDe tatrAvRttau AdimadhyAntamadhyAntAnAM SaTtriMzad bhedA darzitAH / caturdhA vibhakte, tu pAde AdyamAgaH krameNa dvitIyAdau, dvitIyastRtIyAdau, tRtIyazcaturthe bhAge, ityekAvRttibhedA vaktrasaMdaMzAdhantakamadhyasaMdaSTakazikhAnAmAna: 10 paD. yathA :: : :::: / dvirAvRttyA mAlAkAJcIsamudgakasaMjJAH, yathA / trirAvRttiryamaka tattvavidAM neSTA / caturAvRttyA paGktisaMjJa eko bhedaH, yathA / ete ca daza vyastabhedAzcaturthekapAdagatatvena pAdadvayagatatvenAntaritabhedAstriMzat / anantaritabhedAzca triMzat / pAdatrayagatatvenAntaritabhedA viNshtiH| antaritAnantarita. 15 bhedAzca viNshtiH| pAdacatuSTayagatatve daza smstbhedaaH| tatazca vaktrAdInAM caturdhA vibhakte pAde tatrAvRttau viMzatyadhikaM zataM bhedAH / SaTkhaNDe SaSTirityanukteH Sa khaNDe pAde yamakamanamimatamivAsya granthakRtaH, anyaistu kRtvArdhazazca bhAgAnihApi sarva tathA racayedityanena SaTkhaNDe'pi yamakatvaM sUcitam // aniyate ceti / AdimadhyAntalakSaNAd dezAd, ardhatribhAgAdilakSaNAd dezAd, ardhatribhAgAdi- 20 kakSaNAd avayavAca yad vilakSaNaM tad aniyataM sthAnaM, tatra svecchAkRtatvena bhUyastamabhedam // tadetaditi / kavizaktikhyApanamAtraphalatvAt puruSArthopadezAnu
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [9 na0 ullAsa: ] mudAhiyate sannArIbharaNomAyamArAdhya vidhuzekharam / sanArIbharaNo'mAyastatastvaM pRthivIM jaya // 36 // vinAyameno nayatAsukhAdinA vinA yamenonayatA sukhaadinaa|| mahAjano'dIyata mAnasAdaraM mahAjanoMdI yatamAnasAdaram // 361 // 5 pAyatvAcca kAvyagaDubhUtA / yamakaM hi pRthagyatnanirvatyai zabdavizeSAnveSaNena sAdhyamAna rasaMbhaGgAyeti sukumAramaMtInAM puruSArtheSu pravartanAya racyamAna na sukhopAyaH / yallolaTaH - yamakAnulomataditaravaktrAdibhidA hi rasavirodhinyaH / . abhimAnamAtrametad gaDDarikAdipravAho vA // 10 tatra prathamapAdasvatIyenAvRttaH, yathA 'sannArI'ti / 'satIH sAdhvInArIvimati poSayati yA umA tAM yAti saMbadhnAti yaH zivaH / tathA samA arImA: atrugajA yatra tathAbhUto raNo yasya / amAyo nirdmbhH| saMdezaH / evaM zeSA api SaD bhedA udAhAryAH // prathamadvitIyayostRtIyacaturthayoH pAdayorAvRttI, yathA 'vinAyamiti / 15 kazcit kaMcidAha / 'yamena mahAjanaM nayatA AtmasamIpaM prApayatA unayatA UnaM kurvatA'mukhAdinA prANabhakSakeNa mukhamattIti sukhAdinA klezadAyakenAyaM . mahAjano'dIyatAkhaNDayata / kiMbhUto, vinA stpurussH'| kirmaparAdhenetyAha'eno'parAdhaM vinA, niraparAdha ityrthH| kIdRzo mahAjano, mAnamahaMkAraM sAdayati kSipati / araM atyartham / tathA mahaM utsavaM aJcanti kSipanti ye durja- 20 nAstAn nudati / yatamAnAnAM maraNakriyAvyAvRttAnAM sAdam anadhyavasAyaM rAMti dadAtIti khaNDanakriyAvizeSaNam / yugmakam / / evaM prathamacaturthayoMdvitIya'yorAvRttI jJeyam // arghAttiH , yathA sA rakSatAdapArA te rasakRd gaurabAdhikA / saurakSatAdapArAterasakRd gauravAdhikA // sA devI trAyatAm anantA taba rAgakad abhimataM vstvityrthH| vAgrUpA paalnii| utkRssttkssteH| apagatavipakSAd / aviratam / gauravaNAdhikA sarveSAM gururityarthaH // "mimi 25
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 9 me0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / satvAraM bharato'vaizyamabalaM vitatAravam / sarvadA raNamAnaiSIdavAnalasama sthitaH || 362 // sattvArambharato'vazyamavalambitatAravam / sarvadAraNamAnaiSI davAnalasamasthitaH || 363|| anantama himavyAptavizvAM vedhA na veda yAm / yA ca mAteva bhajate praNate mAnave dayAm || 364 | dAtosyadAnato nayAtyayaM na yAtyayam / zive hitAM zivaihitAM smarAmitAM smarAmi tAm || 365 || sarasvati prasAdaM me sthiti cittasarasvati / sarasvatikuru kSetra - kurukSetra - sarasvati || 366 || ra 4 tatraiva pAde'ntamAgena saha - catuSpadAvRttau pAdasamudgakAkhyaM, yathA'yadAnata ' iti / ' yasyA AnataH praNataH / ayasya zubhAvahasya devasya dAnato nayasya SADguNyasyAtyayaM na gacchatyayam / zivam I hitaM yasyAH / zive hare'nukUlAM smareNa kAmenAmitAM aparicchinnAM dhyAyAmi tAm // 5 zlokAvRttiH, yathA - 'satve 'ti / sa tu pUrvaprakrAnto rAjA zatrusamUhaM bharAt vaze'vartamAnaM balarahitaM dIrghAkrandaM sarvakAlaM saMgrAmaM prApayAmAsa / avAn alasaM, apitu tvaritaM gacchan asthIni tasyati upakSiNo asthitaH / ' antvasantetyAto:' iti varjanAd dIrghAbhAvaH // sattvena, na tu kusRtyA, ye ArambhAsteSu rataH / avazyaM nizcitam / avalambitaM AzritaM tAravaM tarutvagvasanaM yena 15 zatrusamUhena / sarveSAM dAraNo yo mAnastamicchati, ata eva davAgninA samaM sthitaM yasya " || zabdazleSAccAsya mahAyamakasya bhedaH || zabdazleSe hi ekenaiva prayatnena vAkyadvayamuccAryate, iha tu dvAbhyAM varNanIyavastudvayaM ca nAstIti // dvikhaNDe pAde'ntabhAgAvRtteH saptasu bhedeSu madhyAd dvitIyo bhedaH, yathA - "anante 'ti / ' vedhAH prajApatiH / na vetti yAM praNate puruSe dayAM kRpAm ' 11 20 antyArghasaMdaSTakam / evamanye'pi bhedA udAhAryAH | tRtIyaM samastAkhyamAdyantakaM, yathA- 'sarasvatI 'ti / 'vAgIzvari citasamudre sthite mayi sara gaccha prasAdaM me kuru / suSThu atizayena ca / zarIrameva kuru kSetram | ' tatra sarasvatyAkhye nadi // atraiva 'kurukSetre 'ti tRtIyapAdasyAntyA pAdAdyardhena yamyate iti dvitIyaM vyastAkhyamantAdikam // 10 25
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [9 na0 ullAsA ] sasAra sAkaM darpaNa kaMdarpaNa smaarsaa| zaraM navAnA bibhrANA nAbibhrANA zarannavA // 367|| madhuparAji-parAjita-mAninIjanamanaHsumanaHsurabhi zriyam abhRta vAritavArijaviplavaM sphuTitatAmratatAmravaNaM jagata // 368 // samastAntAdikasamastAntakayooMge'rdhaparivRttiH, yathA-'sasAre 'ti / 5 'sasAra pravadvate sAdha darpaNa kAmena ca sasArasA lakSmaNAkhyapakSiyuktA / zaraM kANDam / navAni anAMsi zakaTAni yasyAm / vibhrANA dhaaryntii| vonAM bhrANaH zabdo vidyate yasyAm / tathAbhUtA na, api tu pakSizabdayuktA zarad RtuH / navA nUtanA' // evaM madhyAdikAdimadhyAntamadhyamadhyAntakatatsamuccayA udAhAryAH // . . 10 trikhaNDe tatraiva pAde AdimadhyaM, yathA sa raNe saraNena nRpo balitAvalitArijanaH / . padamApadamAt samaterucitaM rucitaM ca nijam // sa saMgrAme prayANena hetunA balavattvena veSTitArijanaH / padaM rAjyalakSaNam / upazamAd hetoH / anurUpaM abhISTaM ca // AdhantaM, yathA-- ghanAgha nAyaM na nabhA ghanAdhanAnudArayanneti mano'nu dArayan / sakhe'dayaM tAmavilAsa khedayannahIyase gorathavA na hoyase // etat pathikasya prApi suhRdAha / bahupApa, zrAvaNo mAso vArSakameghAn vistArayan na nAyameti / mano'rthAd virahiNAM pazcAt sphoTayan nirdayaM tAM 20 kAntAM nirlIla udvejayan sarpavad aacrsi| yadvA, kiyat tava etad balIvAd nyUno na bhavasi // madhyAntaM, yathA ___ asatAmahito mahito yudhi sAratayA ratayA / ___sa tayoruruce ruruce paramebhavate bhavate // . 25 'ananukUlo'ta eva pUjita utkRSTatayA balavattayA tadekasatkayA / kazcida vIraH prasiddhayA vistIrNakAntaye prItimutpAditavAn / prakRSTagajayuktAya tulyam // - aniyate sthAne, yathA-'madhupe 'ti / 'bhramarapaGktyA parAbhUtaM mAninI. janasya manaH yakAbhiH tathAbhUtAH sumanasaH puSpANi tAsAM saugandhyalakSmI jagat
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 - 10 [ 9 na0 ullAsaH ] kaavyprkaashH| evaM vaici yasahasraH sthitamanyadunneyam | vAcyabhedena bhinnA yadyugapadbhASaNaspRzaH / zliSyanti zabdAH zleSo'sAvakSarAdibhiraSTadhA / / 84 // __ arthabhedena zabdabheda iti darzane kAvyamArga svaro na gaNyata iti ca naye vAcyabhedena bhinnA api zabdA yadyugapaducAraNena 5 zliSyanti bhinnaM svarUpamapahanuvate sa shlessH| sa ca varNapadaliGgabhASAprakRtipratyayavibhaktivacanAnAM bhedAdaSTadhA / UmeNodA haraNAnialaMkAraH zaGkAkaranairakapAlaM parijano vizIrNAGgo bhRGgI vasu ca vRSa eko bhuvyaaH| avastheyaM sthANorapi bhavati sarvAmaraguro. vidhau vakre mUrTina sthitavati vayaM ke punaramI // 369 / / pRthukArtasvarapAtraM bhUSitaniHzeSaparijanaM deva / . vilasatkareNugahanaM saMpati samamAvayoH sadanam // 370 // bhaktimahavilokanapraNayinI nIlotpalaspardhinI dhyAnAlambanatAM samAdhiniratai tehitamAptaye / laoNrvaNyaikamahAnidhI rasikatAM lakSmIdRzostanvatI yuSmAkaM kurutAM bhavArtizamanaM netre tanurvA hareH // 37 // kaI abhRta / vAritA vArijA eva viplavo yatra / sphuTitAni vikasitAni tAmrANi lohitAni tatAni vistIrNAni AmravaNAni yatra' // atra na dezavi- 20 mAgenAvRttiH, nApyavayava vibhAgena, yato drutavilambitaM dvAdazAkSarametad vRttam / ardhe cAtra SaDakSarANi, tribhAgazca catvAryakSarANi / atha ca prathamAkSaradvayamuktvA trINyakSarANi yamakitAnIti aniyatasthAnatvam // anyaditi / yathA- vividhadhava[va]nAnA nAgagardhaddhanAne 'tyAdau // 81 // kAvye iti / udAttAdInAM yugapaducArayitumazakyatvAt // vacanAnAmiti / 25 ekavacanadvivacanabahuvacanarUpANAm // 'alaMkAra' iti / atra sthANupakSe-vidhuzcandro vidhizca daivamityukArekArayorakSarayomAna zleSaH // pRthukAnAM bAlAnAM ye AtAH svarAsteSAM pAtraM pRthani kArtasvarasya bhAjanAni yatretyAdipadAnAM bhaGgaH / 'bhaktI 'ti / atra 'nItA' iti 15
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 kAvyAdarzanA pasaMketasametaH [ 9 0 ukhaH ] evaM vacanazleSo'pi / mahade surasaMdha me tamatra samAsamAgamAharaNe / hara bahusaraNaM taM cittamohamavasara ume sahasA || 372 // Iti prAptaye iti ca strI napuMsakaliGgayoH zleSaH // 'mahAnidhi:' iti caikavacana dvivacana zleSo'pi // bhASAthasaMskRtaprAkRtamAgaghapizAcabhASAzca zaurasenI ca / SaSTho'tra bhUrimedo dezavizeSAdapabhraMzaH // iti SaT / tAsAM bhinnArthatve yugapaduktiH zleSaH / tatra saMskRtaprAkRtayo:, yathA'mahe 'ti / kazcid dhyAnAnItAM gaurIM pratyAha / ' mahade utsavamade sure sandhA pratijJA yatra, devaviSayamityarthaH / mama tamutkRSTam / avarakSa | samAsa abhipretaM 10 AgamAharaNe AgamasvIkAre / tathA hara nivAraya / bahu mabhUtaM saraNaM prasaraNaM yatra taM cittasya mohamajJAnaM, avasare kAle ume gauri sahasA jhagityeva ' / / prAkRtesnyorthaH / ' mama dehi rasaM dharme tamovazAM tamaH paribhUtAmAzAM gamAgamAt saMsArAd hara / Na iti naH / tathA he haravadhu zambhupatni zaraNaM tvam / cittamoho'pasaratu sahasA ' | 'cittamoha 'miti ' guNAdyAH klIbe' iti prAkRte napuMsakatvam || 15 evaM saMskRtamAgadhyoH saMskRtapaizAcyoH saMskRtazaurasenyoH saMskRtApabhraMzayoH zleSo jJeyaH / tathA arthaikye dvicatuHpaJcaSaNNAM bhASANAM yugapaduktau vyAdibhASAzleSospi / tatra dviyoge paJcadaza, triyoge viMzatiH, caturyoge viMzatiH, yoge paTU, paDyoge ekaH / sarvamIlane bhASAzleSasya saptapaJcAzad sevA bhavanti / ete ca pUrvokte bhASAzleSabhede'bhinnArthatve'pi draSTavyAH // saMskRtaprAkRtayoryogaH, yathA - 20 sarale sahAsa - rAgaM parihara rambhoru muJca saMrambham / virasaM virahAyAsaM voDhuM tava cittamasahaM me // 5 evaM saMskRtamAgadhyoH saMskRtapaizAcyoH saMskRtazaurasenyoH saMskRtApabhraMzayo jJeyam // evaM dviyogAntare tricatuHpaJca yogeSu codAhAryam // 25 SaDyoge, yathA alolakamale cittaM lalAma kamalAlaye / pAhi caNDi mahAmohabhaGgabhImavalAmale // 6 'he caNDi devi rakSa | acapalalakSmi manaH pradhAnapadmAlaye / mahAmohasya
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 ulhAsaH] kAvyaprakAzaH / ayaM sarvANi zAstrANi hRdi neSu ca vakSyati / sAmarthyakRdamitrANAM mitrANAM ca nRpAtmajaH // 373 // rajaniramaNamauleH pAdapadmAvaloka kSaNasamayaparAptApUrvasaMpatsahasram / mamaithanivahamadhye jAtucitvatmasAdA dahamucitaruciH syAnnanditA sA tathA me // 374 // sarvasvaM hara sarvasya tvaM bhavacchedatatparaH / nayopakArasAMmukhyamAyAsi tanuvartanam // 375 // bhedAbhAvAtprakRtyAderbhedo'pi navamo bhavet / navamo'pItyapibhinnakramaH / udAharaNam yo'sakRtparagotrANAM pksscchedkssnnkssmH| zatakoTidatAM bibhradvibudhendraH sa rAjate // 376 // atra prakaraNAdiniyamAbhAvAd dvasvapyau~ vAcyau / janma-lakSAbhyastAyA avidyAyA bhaJjane yadugraM balaM tena akalaGke / 'vakSyatIti dhArayiSyati kathayiSyati ca / atra vahivacyoH kRntati- 15 karotyozca prakRtyorbhaGgaH / syati-kippatyayo ca tAveva ubhayatrApi // pratyayazleSaH, yathA- 'rajanI' ti / 'sahasram' iti kriyAvizeSaNam / 'syAM syAda'iti ca / nandatIti nanditA' nandino gaNavizeSasya ca bhAva iti tR-ta-pratyayoH zleSaH / / / _ 'sarvattva 'miti / ' he hara sarvasya vaM sarvasvam / bhavaH saMsAraH, taccheda- 20 niSThaH / nayopakArayoH sAMmukhyaM zarIravartanam / AyAsi [ A gacchasi // aparo'rthaH / 'hara apahara, bhava saMpadyasva, naya nivAraya / AyAsi khedkaari| vartanaM vRtti vistAraya' / atra 'syAd ' ityAyorvibhaktyoH // vacanazleSe tUdAhasam // 82 // . eSAM prakRtyAdInAmavizeSe'pi zleSaH syAdityAha-bhedAbhAvAditi / prakara- 25 pAdinA cAbhidhAyA aniyantritatvAt zleSa eva. na tu dhvaniH // navamo'pIti | amAH zabdazleSa ityarthaH / abhaGgatvena ca pUrvasmAdasya bhedaH / / 'gotra 'zabdaH kulaparvatayoH / 'pakSA' varyAH patatrANi ca / 'kSaNa' utsavaH / zataM koTi ca dadAti, zatakoTinA vajreNa dhati khaNDayati ca / 'vibudhAH' paNDitA devAzcatya
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242: [ 9 na0 ullAsaH ] kAvyAdarzanAmassaMketasameta: nanu svastiAdiguNabhedAdbhinnaprayatnoccAryANAM tadabhedAdabhinna prayatnoccAryANAM ca zabdAnAM bandhe'laMkArAntarapratibhotpattihetu: zabda zleSo'rthazleSazceti dvividho'pyayamarthAlaMkAramadhye parigaNito'nyairiti kathamayaM zabdAlaMkAraH / ucyate - iha doSaguNAlaMkArANAM zabdArthagatatvena yo vibhAgaH so'nvayavyatirekAbhyAmeva vyavatiSThate / tathA hi-kaSTatvAdigatatvAdyanumAsAdayo vyarthatvAdimodayAdyupamAdayastadbhAvatadabhAvAnuvidhAyitvA deva zabdArthagatatvena vyavasthApyante / 5 bhaGgaH zabdazleSaH // nanu svariteti / svaritodAttAdisvarabhedAtprayatnabhede zabda zleSo yatra prAyeNa 10 padamaGgo bhavati / yatra tu svaritAdiguNabhedo nAstItyabhinna prayatnoccAryatve sati prayatnAdisAmyAd abhaGgapadatve'thazleSaH / eSa ca prApteSvalaMkArAntareSvArabhyamANabAdhakatvAt tatyatibhotpattiheturiti dviprakAro'pyayaM zleSo'rthAlaMkAra iti kecit / yathA - raktacchadatvaM vikacA vahanto nAlaM jalaiH saMgatamAdadhAnAH / nirasya puSpeSu ruci samagrAM padmAni rejuH zramaNA yathaite // 09 15 1 - atra 'raktacchadatvam ityAdau arthadvayAzritatvAd arthazleSaH / 'nAlam - ityAdau ca zabdadvayAzritatvAcchanda zleSaH prayatnAdibhedAcca prAtItika eva zabdabhedaH, tatava 'raktacchade 'tyatra ekaTTantagataphaladvayanyAyena arthadvayasya zabde zliSTatvam / 'nAlam' ityatra tu jatukASThanyAyena svayameva zabdayoH zliSTatvami- 20 tyubhayarUpo'pyayamarthAlaMkAraH, tad niSedhayannAha - iheti / zabdagatatvenArthagatatvena ca yo vibhAgo vyavasthA doSAdInAM so'nvayavyatirekAbhyAmeva / sati tasmin bhavatItyanvayaH, asati tu na bhavatIti vyatirekaH / etadeva tathA hi-ityanena vyAcaSTe / kaSTatvAdayaH zabdadoSA, gADhatvAdayaH zabdaguNAH, anuprAsAdayaH zabdAlaMkArA, vyarthatvAdayo'rthadoSAH, prauDhayAdayo'rthaguNA, upamAdayo- 25 'rthAlaMkArAH zabdArthagatatvena vyavasthApyante, tato'yamarthAlaMkAra iti na vAcyaM, anvayavyatirekAbhyAM zabdagatatvena pratIyamAnatvAt / tathA hi 'paragotrANAm ' ityatra gotrAdizabdaprayoge 'laMkAraH, giryAdiprayoge tu neti zabdAlaMkAra evAyam / yazcAbhaGgatvamAtreNa arthazleSatvamabhimatam udbhaTasya tadapi naivopapannamityAha -
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyprkaashH| 9na0 ullAsaH ] svayaM ca pallavAtAmrabhAsvatkaravirAjinI" / ityabhaGgaH shbdshlessH| prabhAtasaMdhyevAsvApaphalalubdhe hitapadA // 377 / / iti sabhAH zabdazleSazca / iti dvAvapi zabdaikasamAzrayAviti dvayorapi zabdaSleSatvamupapannaM, na tvAdyasyArthazleSatvam / arthazleSasya tu sa viSayo yatra zabdaparivartane'pi na shlesstvkhnnddnaa| "stokenonnatimAyAti stokenAyAtyadhogatim / / aho yasadRzI "vRttistulAkoTeH khalasya ca // 378 // . na cAyamupamApratibhotpattihetuH zleSaH, apitu shlessprtibhotpttiheturupmaa| tathA hi-yathA 'kamalamiva mukhaM manojJametatkaca- 10 titarAma'ityAdau guNasAmye kriyAsAmya ubhayasAmye vopamA, tathA . sakalakalaM purametajjAtaM saMpati "sitAMzuvimbamiva / 'svayaM ce 'ti| gaurIpakSe-kisalayavada dIpamAnAbhyAM karAbhyAM shobhte| sukhenAptuM yanna zakyaM phalaM tatra tu lubdhAnAmIhitaM pradadAti // abhaGgaH zabdazleSa iti / / yo'rthazleSatayA udbhaTasya saMmataH // na tvAyasyeti / ' svayaM ca ' ityasya abha- 15 gatvamAtreNa arthazleSatvaM nopptrmityrthH|| tarhi arthazleSasya nirviSayatvamityAha-arthazleSasyeti / arthazleSaH, yathA-'stokene 'ti / atra hi stokonnatyA. dInAM zabdAnAM sthAne svalpoccaistvAdizabdA yadi nivezyante tathApi nazleSatva ksstiH| 'svayaM ca' ityatra tu dIpaprANizabdau yadi nivezyete tadA zleSatva: : kayA'pi na syAt / yacca zleSasya dvividhasya alaMkArAntarANAM pratibhotpatti- 20 hetutvaM tena uktaM tadapi naivetyAha-na ceti // ayamiti / ' svayaM ca' ityAdiH / atra hi zleSapatibhotpattiheturupamA, zleSasya tu pratimAnamAtreNaivAvasthAnam , upamaiva pradhAnetyarthaH / tena zleSAya upamA, na tu zleSeNa // - nanu, zabdasAmyameva 'svayaM ca 'ityAdau dRzyate, na tvarthasAmyamityAzaGkaya zabdasAmye'pi tAM samarthayitumAha-tathA hoti / 'kamalamiva' iti 25 'kacati 'iti dIpyate / yathAtra manojJatvaguNadIpanakriyAsAmye. ubhayasAmyevo pamA udbhaTasyApi saMmatA, tathA zabdamAtrasAmye'pi dRzyate, yathA-'sakalakalam' ityAdau zabdazleSatayA saMmate parasya / saha kalakalena vartante, sakalA kalA yasya ca //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [9 na0 ullAsa: ] ityAdi zabdamAtrasAmye'pi sA yuktaiva / tathA yuktaM rudraTena sphuTamarthAlaMkArAvetAvupamAsamuccayau kiM tu / Azritya zabdamAtra sAmAnyamihApi saMbhavataH // iti| . na ca kamalamiva mukhamityAdiH sAdhAraNadharmaprayogazUnya upamAviSaya iti vaktuM yuktaM, pUrNopamAyA nirviSayatvApatteH / deva tvameva pAtAlamAzAnAM tvaM nibandhanam / tvaM cAmaramarubhUmireko lokatrayAtmakaH // 379 // ityAdau zleSasya copaimAlaMkAravibhakto'sti viSaya iti dvayoryoMge saMkara eva / upapattiparyAlocane tUpamAyA evAyaM yukto viSayaH / anyathA viSayApahAra eva pUrNopamAyAH syAt / na ca . 10 abindusundarI nityaM galallAvaNyavindukA / / ityAdau virodhapatibhotpattihetuH zleSaH / api tu zleSapatibhotpattiheturvirodhaH / na hyatrArthadvayapatipAdakaH zabdazleSaH, 'ihApi ' iti zabdAlaMkAramadhye / na ca sAdhAraNadharmaprayogazUnye upamA bhaviSyati, manojJatkAdisAdhAraNadharmasahite tu leSa iti vAcyam , yataH 15 pUrNApamAmA niSiyatvaM syAt / / tarhi yadA'smAkaM mate pUrNoSamAyA nirviSayatvaM tathA bhavatAM zleSasya nirviSayatvamityAzaGkayAha-' deva tvam' iti / pAtA alaM paryAptaM, AzA AsthA dizazca / cAmarasya maruta amarANAM, marutAM vAyUnAM ca / upamAdi-iti Adi-zabdAvirodhaikadezavivartirUpakAdayaH samAnanyAyAH saMgRhItAna atropamAcalaMkAraviviktaH zabdaleSasya viSayaH kalpayata iti dvayorapyanyatra 20 labdhasattAkayorekatra yoge saMkarataiva prAptetyAha-dvayoriti / tasmAta 'svayaM ca' ityAdau saMkara eka syAd udbhaTapakSe, asmAkaM tu praleSapatimotpattiheturupamA evAbhipretA-ityAha-upamAyA eveti // ayamiti -- svayaM ca 'ityAdikaH // . udAharaNAntaram udbhaTasaMmataM dRSayannAha-na ceti // abindviti / 'apsu pativimbita indurabinduH, tadvat sundrii'| yasya avindubhiH saundarya nAsti tasyA: 25 yaM lAvaNyabindavaH prasarepuriti virodhaH pradhAnaH / atra hi zleSasya pratibhAnamAtra, na tu praroha ityAha- na hyatreti // dvitIyArthasyeti / na vindurabindurityeka nanu, dvitIyArthapraroheNa kiM prayojanaM, tAvataiva -zleSatvasiddheH / tad na,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / 45 dvitIyArthasya pratibhAtamAtrasya prarohAbhAvAt / na ca virodhAbhAsa iva virodhaH zleSAmAsaH zleSaH / tasmAdevamAdiSu vAkyeSu zleSapratibhotpattiheturalaMkArAntarameva / tathA ca sadvaMzamuktAmaNiH / / 380 // nAlpaH kaviriva svalpazloko deva mahAnbhavAn // 381 // anurAgavatI saMdhyA divasastatpuraHsaraH / aho daivagatizcitrA tathApi na samAgamaH // 382 // AdAya cApamacalaM kRtvAhInaM guNaM viSamadRSTiH / yazcitramacyutazaro lakSyamamAkSInnamastasmai / 383 // evaM hi zleSAbhAsatvaM zleSasya lakSaNaM syAt / na caitat saMmatamiti patipAdaya- 10 nAha-na ceti / yathA virodhAbhAso virodhaH, na tathA zleSAbhAsaH zleSaH / ubhayArthaprarohe hi zleSa ityarthaH / / 'sarvaze'ti / vaMzaH kulaM, sa eva sadvaMzo veNuH / yathA 'vidvanmAnase' tyatra rAjJo haMsarUpaNAnyathAnupapattyA vidvanmAnasasya mAnasasarastvaM rUpyate sAkSAdanuktamapi, ekadezavivati cedaM rUpakaM mAnasasya mAnasasarastvarUpaNAyA: 15 sAkSAdanuktatvAd, evamatrApi varNyamAnasya muktAmaNitvarUpaNAnyathAnupapattyA vaMzasya kulasya veNutvarUpaNamanu kamapi gamyate, ekadezavivartitvaM ca pUrvavad udbhAvanIyamekasmin deze vizeSeNa vartanAt / ekadezavivartirUpakasya cAsya paraMparitarUpakatvaM kAvyaprakAzakAramate // . ' zlokaH kiirtishc'| atropameyasya pAkaraNikatvenopamAnAd Adhikya- 20 miti vyatireke'STamo bhedaH / zlokazabdaH zliSTaH // 'anurAgo lauhityaM abhiSvaGgazca / AgacchantyA iva saMdhyAyAH kAmukavad divasa: puraH saMmukhaM saratIti vyAkhyeyam , na tu padAtinyAyena agre divaso gacchati saMdhyA pazcAditi / evaM hi varSazatairapi samAgamo na bhavatIti.ki citram / ' atra saMdhyAdivasayorupameyayoH 'anurAgavatI' ityAdiliSTavizeSaNa: 25 mahimnA nAyakayorupamAnayorvyavahArapratItiriti smaasoktirlNkaarH|| . 'acalaM parvataM nizcalaM ca / ahInAM sarpANAM ina svAminaM, hInaM ca / viSamA trirUpA'sthirA ca / acyutaH kRSNo gatizUnyazca / ' eSu caturyu catvAro'laMkArAH, na tu zleSasya sarvAlaMkAreSu pratibhAnamAtram //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [9 na0 ullAsa: ] ityAdAvekadeza vivartirUpakazleSavyatirekasamAsoktivirodhatva mucitaM, na tu zleSatvam / zabdazleSa iti cocyate'rthAlaMkAramadhye ca lakSyata iti ko'yaM nayaH / kiMca vaicitryamalaMkAra iti ya eva kavipratibhAsaMrambhagocarastatraiva vicitrateti saivAlaMkArabhUmiH / arthamukhapekSitvaM - meteSAM zabdAnAmiti cedanupAsAdInAmapi tathaiveti te'pyarthI laMkArAH kiM nocyante / rasAdivyanakasvarUpavAcyavizeSasamyapekSatve'pi hynupraasaadiinaamshbdaalNkaartaa| zabdaguNadoSANAmapyarthApekSayaiva guNadoSatA / arthaguNadoSAlaMkArANAM zabdApekSArasthitiriti te'pi zabdagatatvenocyantAm / / vidhau vakre mUrnItyAdau ca varNAdizleSa ekaprayatnoccAryatve'rthazleSatvaM zabdabhede'pi prasanatItyevamAdi svayaM vicAryam / . tacitraM yatra varNAnAM khaDgAdyAkRtihetutA / / 85 // - saMnivezavizeSeNa yatra nyastA varNAH khaDgamurajapadmAdyAkAramullAsayanti taccitraM kAvyam / kaSTa kAvyametaditi diGmAtra 15 : pradarzyate / udAharaNam mArArizakrarAmebhamukharAsAraraMhasA / sArArabdhastavA nityaM tadAtiharaNakSamA / / 384 // tathA svavacanavirodho'pItyAha-zabdazleSa iti // ya eveti, zabdo'rthoM vaa|| tatraiveti zabde'rthe vA // ' vaicitryam' ityatra 'svayaM ca pallavAtAmrA' ityAdA- 20 vApi zabda evaM kavipratibhAsaMrambhagocara iti zabdAlaMkAratatra / na cArthamukhaprekSitvameva zabdAnAmarthAlaMkAranibandhanamityAha-rasAdIti / yaccaikapayatnocAryatve'rthazleSatvaM saMmatam udbhaTasya tadapi na yuktamityAha-'vidhau cakra' iti / / vicAryamiti, na tu jhagityevAmUyitavyam / yatra tu prastutAbhidheyaparatve'pi vAkyasya zliSTapadamahimnA vakSyamANopakSe yArthaniSThaM saMsUcakatvaM tatra zabdazaktimUlo vastu 25 dhvaniH, yathA- raktaprasAdhitabhuvaH kSatavigrahAzca svasthA bhavantu ' ityAdau // tacitramiti / yadyapi lipyakSarANAM khaDgAdisaMniviSTatvaM, tathApi zrotrAkAzasamavetavarNAtmakazabdAbhedena teSAM loke pratItervAcakazabdAlaMkAratvam / / 'mArAriH zivaH / rAmo mushlii| ibhamukho vinaaykH| AsAra
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 9 na0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / mAtA natAnAM saMghaTTaH zriyAM bAdhitasaMbhramA | mAnyAtha sImA rAmANAM zaM me dizyAmAdrijA // 385 // khaDgabandhaH saralA bahulArambhataralAlibalAravA / vAralAbahulAmandakaralA vahulAmalA || 386 // murajabandhaH tulyena vegena / sAra utkRSTaH / teSAM mArAriprabhRtInAM ArtiH pIDA saMghaTTaH samUhaH zriyAm / saMbhramo mohaH / mAnyA pUjyA / rAmANAM varavanitAnAm / sImA paryantabhUH / tato'nyA rUpavatI na kApItyarthaH AdijA sarveSAmAdimA / / 5 etena zlokadvayena khaGgaH / tathA hi dADhikAntare sAdhAraNo mA-zabdaH / tasya dakSiNato'dhaH krameNa varNAzcaturdazaM vyasyet / tataH zikhAyAM sAdhAraNaH sA-zabdaH / UrdhvakrameNa vAmatacaturdazaiva yAvan mA-zabdaH sAdhAraNaH / etat phalam || tasyaiva mA zabdasya dakSiNapArzve niHsaraNakrameNa vAmatazca pravezakrapreNa varNAH sapta sapta / eSA drAdikA // tato mA-zabdAda UrdhvakrameNa gaNDikAyAM kAryA varNatrayI / upari mA-zabdaH sAdhAraNaH / 15 tasya dakSiNato vAmatazca tathaiva catvAro varNAH / etacca kulakam // tatastasya mA zabdasya upari varNadvayam / etad mastakam // sA mA ma zabdA dvipaJcakRtvo dvirAvRttAH // 'sarale 'ti sarvabhASAbhiramAgadhikAbhiH zaradvarNano'yaM zlokaH / 'saralo dIrghaH / A samantAt prabhRtena ArambheNa capalAnAM bhramarasainyAnAM AravaH zabdo yasyAm / vAralAbhirhasIbhirbahalA amandA raNaM prati sodyogAH / karaNDe 20 lAntIti karalA rAjAno yasyAH / abahulena zuklapakSeNa nirmalA / bahutvAllAtIti bahulA zarat prakrAntA // eSa murajabandhaH / tathA hi pAdacatuSTayena paGkticatuSTaye kRte prathamAdipAdebhyaH prathamapAdAdyakSarANi catvAri, caturthAdipAdebhyaH paJcamAdIni catvAri gRhItvA prathamapAdaH / dvitIyapAdAd AdyAkSaraM dvitIyatRtIyapAdAbhyAM caturthapaJcamAkSare, caturthapAdAt tRtIyadvitIye, tRtIyAt pAdAt prathamaM cAkSaraM 25 gRhItvA dvitIyapAdaH / dvitIyAd aSTamaM prathamAt saptamavaSThe, dvitIyatRtIyAbhyAM paJcame, caturthAt Satame, tRtIyAd aSTamaM gRhItvA tRtIyapAdaH / caturthAt prathamaM, tRtIyAd dvitIyaM dvitIyAd tRtIyaM prathamAt caturthapaJcame punardvitIyAt SaSThaM, tRtIyAt saptamaM caturthAd aSTamaM ca gRhItvA caturthaH pAdaH // 1 10
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ Iclo t> kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [9 meM ullAsaH ] bhAsate pratimAsAra rasAbhAtA htaavibhaa| bhAvitAtmA zubhA vAde devAbhA bata te sabhA // 387 // . padmabandhaH rasAsAra rasA sArasAyatAkSa kSatAyasA / sAtAvAta tavAtAsA rakSatastvastvatakSara // 388 // sarvatobhadram / bhAsate iti / ' he prajJAtizayotkRSTavAde rasena AmantAt mAtA dIptA itA'vibhA'zobhA yayA bhAvitAtmA ekAgrIkRtahRdayA vAde eva devairvijigI SubhiH paNDitairAmA ysyaa|' 'bate 'tyAzcarye nipAtaH / eSo'STadalapamaH / / tathA bhA-zabdaH karNikAsthAne, tato'kSaradvayenaikaM digdalaM nirgamapravezAbhyAM mA-zabda 10 . yAvat / tato'kSaradvayena vidigdalaM nirgameNa tAvataiva digdalaM pravezena bhA-zabdaM yAvat / puna -zabdo nirgamaiNa Coal bhA ) ca tadevAkSaradvayamityAdinA krameNa dalASTakamutpAdyam / ) evaM digdalAni nirgamamavezAbhyAM utpAdyAmi, vidigdalAni tu pravezenaiveti digdalavarNAnAM dvi-bhA- 15 zabdasya cASTakRtva AvRttiH prastAre // __'rase 'ti / ko'pi rAjAnamAha, yathA- 'he sAra taba rakSataH pAlayataH sA rasA pRthvI / sArasAstu / AyatAkSavistIrNanayana / kSata Ayo'rthAgamo yaistAn syati vinAzayati / sAtaM sukhaM / avati rakSati atati nityamudyama bhajate / nAsti tAsa upakSayo yasyAH / takSaNaM takSastanUkaraNaM na takSo'takSo 20 vRddhistAM rAti / 'rakSatastu' iti 'tu' zabdo vyatireke atra na kevalamadho'dha:krameNa sthitAnAM padAnAM prAtilomyenApi sthitivid ardhabhramasyApi / tatra hi prathamAdipAdAdyakSarANi caturthatRtIyadvitIyaprathamapadASTamAkSarANi ca prathamAH prthmpaadH| prathamAdipAdadvitIyAkSarANi ca caturthAdipAdasaptamAkSarANi ca dvitiiypaadH| evaM tRtIya- 25 SaSThAkSaraistRtIyaH pAdaH, caturthapaJcamaizcaturthaHH pAdaH / iha ca sarva [ta]deva upalabhyata iti ardhabhramasyApyavasthAnAta sarvatobhadram / yaduktam tadiSTaM sarvatobhadraM bhramaNaM yadi sarvataH //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ [.9 ullAsaH ] kaadhymkaayaa| .. saMmavino'pyanye prabhedAH zaktimAtraprakAzakA na tu kAvyarUpatA daphtIti na dezyante / anye iti, muzaladhanurvANazaktihalazUlasvastisnAyapAsacakrAdayaH / svaravyaJjanasthAnagatiniyamenye'pi citraprakArAH saMbhavanti / tatra svaraniyameM, yathA jaya madana-gaz2adamana varakalabhagatagamana gatajananagadamaraNa bhavabhayagatarazaraNa / iskaivasvaram // isvatrisvaraM, yathA kSinivijitasthitibihitivataratyaH parAtayaH / - uru ruru varguru. dudhuvuryudhi kuvaH svaparibalam / / evaM dIdhaiMkasvarAdiniyame'ki / vyaJjanacitraM 'cano na sunna' ityaad| 10 evaM dvivyAdivyAnaniyamo'pi bhUrimirimiH' ityAdauH / sthAnamura:-kaNThAdi taccitraM, yathA ' agayAnAkakAkA' ityAdauH kaNThasthAnam / evaM dvivyAdisthAnaniyame'pi / gatirgatamatyAmatAdikA, taccitraM, yathA-- vAraNAgagabhIrA, sA sArA'bhIgapaNAranA / kAritAsvidhA senA'nAsevA, vastiArikA // karigiridurvigAhA. utkRSTA / abhImAnAM aprAptabhayAnAM bhaTasamUhAnAM jayadhvaninA yuktA / vihitshtrukssyaa| svArthe Nig / avidyamAna AsepA ysyaaH| 'mayA saha yudhyadhvam' iti varitAH mAthitA arayo yyaa| sA. yadUnAM senA dviSatAM balaM prayAtA iti pUrpaNAbhisaMvandhaH / / atra ayukpAdayorgatiryukpAdayoH pratyAgatirardhe, te eveti pAdagatapatyAgamaH / evaM ardhagatapratyAgatazlokagata- 20 pratyAgatArSabhramaturagapadagomUnikAdIni / , tathA mAtrArdhamAtrAbinduvarNagatatvena cyutaM caturdhA / tatra mAtrAcyutaM, yathA niyatamagamyadRzyaM bhavatiH kila trasyato raNopAntam / / kAnto nayAmanandI bAlenduH khe na bhavatiH sadA // - atra mAtrAyAH ikArarUpAyAzcyavane'nya evArthoM bhavati / yathA kalatrasya 25 toraNanikaTaM rAjapayo gantuM draSTuM vA azakyo bhavati, kulavadhUtvAt / vezyA hi idaM gacchanti pazyanti ca / atra ca mAtrApagame'pi, akArAntalAvasthitirucAraNArthatvAd akArasya mAtakAyAmapi / tathA 'nduH' ityatra nakAro dhyaanaM cyuta. mityarthamAtrAcyutamapi / tathAH ca. satyarthAntaraM syAt / yathA kASit sakhImAha 32.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH / [9 na0 ullAsa 'he mugdhe kAnto vallabho nayanAnandI klezena bhavati, tasmAd mA enaM tiraskASoM riti zeSaH // binducyutaM yathA-'sahaMsAnalI tArA' iti 'saha kAsena vikAsena' ityapi // varNacyutaM yathA sitanRziraH sajA [ca] ravimauliziromaNibhUSaNaistayA zikhirucirAk pRthulalATataTe tilakakiyA ca saa| sphuTavikaTATTahAsalalitaM vadanaM smitapezalaM ca tad . abhinavamIzvaro vahati veSamaho tuhinAdrijArdhayuk / / atra gaurIzvaravarNane siddhicchandasi pratipAdamAghAkSaradvayapAte'ntyAkSarasaptakacyutau cezvararUpavarNanameva pramitAkSarAvRttena, yadi vA AdyAkSarasaptakacyutau antyAkSaradvayapAte ca gaurIvarNanaM drutavilambitavRttena // 10 gUDhaM ca kriyAkArakasaMbandhapAdaviSayatvena caturdhA jJeyaM, yathA pibato vAri tavAsyAM sariti zarAveNa pAtitau ken| vAri ziziraM ramaNyA ratikhedAdapuruSasyeva / ' 'apuruSasya pathe 'ti / kriyAtra gopitA / zItalaM jalaM pAtareva apuH papuriti prakaTam // ko'pi kaMcidAha-zarAveNa pAtreNa pivataH kena paatitau| 15 kau iti sAkAGkSatvAt karmAtra gRhamiti / kArakagUhamapi-he eNa zarau vANI iti prakaTam / / saMbandhagUDhaM, yathA na mayAgorasAbhijJaM cetaH kasmAt prakupyasi / ... asthAnaruditairebhiralamAlohitekSaNe // atra 'na me ceta AgorasAbhijJam ' iti saMbandhagUDham / / pAdagUDhaM, yathA ghuviyadgAminI tArasaMrAvavihitazrutiH / haimeSu mAlA zuzume / atra vidyutAmiva saMhatirityasya gUDhatvam // evaM praznottaraprahelikAzca / yathA* udyan divasakaro'sau ki kurute kathaya me mRgAyAzu / 25 kathayAnindrAya tathA kiM karavANi kSaNi tu kAmaH / / * anyaH pratipraznapUrvamuttaramAha ahiNavakamaladalAruNi NamoNuphuranteNa keNa / jANijai taruNIaNa huNiddhA bhaNu ahareNa // .20
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 10 [ 90 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / punaruktavadAbhAso vibhinnaakaarshbdgaa| ekArthatevaM . minarUpasArthakAnarthakazabdaniSThamekakAryatvenaM vA''mukhe bhAsanaM punaruktavadAbhAsaH / sa ca zabdasya sabhaGgAmaGgarUpakevalazandaniSThaH / udAharaNam arivadhadehazarIraH sahasA rathimRtaturagapAdAtaH / bhAti sadAnatyAgaH sthiratAyAmavanitalatilakaH / / 389 // cakAsatyaGganArAmAH kautukAnandahetavaH / tasya rAjJaH sumanaso vibudhAH pArzvavartinaH // 390 // mUrkhacAt pAzavena indrastasmai manuSyAya madyam || 'snigdha bhaNe ' tyantasya praznatrayasyottaram / 'ahareNe'ti he eNa ahH| ahare'nindra aNa zabdaM kuru / 'adhareNe 'ti, etadanekabhASamanekavaktRkaM ca // prahelikA, yathA___ payasvinInAM dhenUnAM brAhmaNaH prApya viMzatim / . ..15 tAbhyo daza sa vikrIya gRhItvaikAM samAgataH // dhenvA UnAm / / evamanye'pi prakArA abhyUhyAH // 83 / / ___ Amukhe iti, na punaH paramArthataH paryavasAne'nyArthatvamityarthaH // arthaponaruktyaM doSaH; AmukhyAvabhAsanaM tu punaruktavadAbhAso'laMkAraH // arthapaunaruktyAdevAzritatvAd arthAlaMkAro'yamiti kecid ityAzaGkayAha- zabdasya [iti / 20 zabdAlaMkAro'yamityarthaH // 'arivadA IhA ceSTA yeSAm , evaMbhUtAn zariNo dhAnuSkAn Irayati yaH / sUto bndii| satAmAnatyA hetubhuutyaa| sthiratAyAM satyAmagaH prvttulyH|| aGganeSu ArAmA upavanAni // atraikArthatayA pratibhAtau deha-zarIrazando anarthako sabhaGgo, sArathi-mUtazabdau tu sArthako abhaGgo / tathA dAna-tyAga- 25 zabdo anarthako sabhaGgo, aGganA-rAmA ityetau tvanarthako abhaGgau, dehazarIrAdizabdapabijenaiva rUpeNAvasthitayoranayorbhaGgAbhAvAt / upalabhyamAnasupAmapi zabdAnAmAmukhe paunarutyaM pratibhAsata ityabhisaMghAya ' tasya' ityudAhRtam // sumanasaH zobhanacittasya / sumanaso devA vibudhAzca / ta evetyekArthatAbhramaH / etat subantA
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 kAvyAdarzanAmalaketasametaH [939 ukhAmaH ] . tathA zabdArthayorayam // 8 // udAharaNamatanuvapupyanyo'sau karikulararudhiraraktakharakharaH / tejodhAma mahaHpRthumanasAmindro harijiSNuH // 391 // atraikasminpade parivartite nAlaMkAra iti zabdAzrayaH, apara- 5 . smiMstu parivartite'pi sa na hIyata ityarthaniSTha ityupayAlaMkAro'yam // iti kAvyaprakAze zabdAlaMkAranirNayo nAma navamollAsaH samAptaH // pekSayA, viDantApekSayA yathA satvaM samyaka samunmIlya hRdi bhAsi virAjase // 'hadi vigata-rajovikAre hRdi sattvAkhyaM guNaM prakAzya shobhse| atra mAsi-virAjase zabdau sArthako abhadau / 'tanu svalpam / karikuarA gajazreSThAH / vRndArakanAgakumaraiH pUMjyamAnam ' 15 iti samAsaH // bahUnAmapi. punaruktavadAbhAso lakSyate-'teja' iti / ' tejaso dhAmAni AzrayAH tejasvinaH, teSAM maha utsavaH / indraH svAmI / pariH siNhH| jiSNurjayanazIlaH // aauketi / tanuzabdapariva tau kRzazabde sati nAyAlaMkAra iti zabdAlaMkAraH, zabdAnvayavyatirekAt / vapuHzabdaparivattau aGgazabde ca na. hIyate 'laMkAra iti arthAlaMkAro'yam / evaM karikuJjara' ityatrApi kumAra zabdapari- 20 vRttau puMgavazabde sati nAyamalaMkAra iti shbdaalNkaarH| kari-dhabdasyAne tu gajazabde sati na kSIyate'laMkAra iti arthAlaMkAro'yam / 'rudhira-rakta' ityatrApi rakta-zabdaparivRttau lima zabde sati nAyamalaMkAraH / rudhira-zabdaparivRttau zoNita-zabde sati na kSIyate'laMkAra iti. arthaniSThatvam / evaM ca zabdabhede'rthAnAmabhivatve ica punaruktAbhAsaH, zabdArthayozcAbhede tAtparyamAtrabhede lATAnu- 25 prAsaH, bhinnArthAnAM ca atikramaikye yamakam-iti vivekaH // iti bhaTTazrIsomezvaraviracite kAvyAdarza kAvyaprakAzasaMkete navama ullAsaH //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamollAsaH / arthAlaMkArAnAha sAdharmyamupamA mede, upamAnopameyayoreva, na tu kAryakAraNAdikayoH sAdhaye zabdAlaMkArAnuktvA arthAlalaMkArAn- 'upamA'nanyayotprekSA saMsaMdehopamopamA / rUpakApahatI zleSaH samAsoktirnidarzanA / tathA'nyokti'ratizayoktizcai vastUpamA dvidhA / dRSTAnto dIpaikeM mAlAdIpaika tulyayogitA / dhyatireko dvidhA''kSepo" vizeSokti vibhauvnaa| jAtirarthAntaranyauso yathAsaMdhyaM virodhmuk| vyAjastutiH sahoktizca privRttivinoktitH| bhAvikaM kAvyaliGgaM ca paryAyoktarmudAttavat / samuccayo'tha pairyAyaH parikaro'nuMtAnataH / vyAjoktiH parisaMkhyA'nyonyottare kaarnnsjaa| sUmasArI'saMgatayaH samAdhivirSamai samam / adhika pratyanIkaM ca "mIlitaikIvalI smRtiH / bhrAntimAMzca praitIpe dve saumAnyaM ca vizeSavat / . a~tadguNastaidguNo vyAghAtasaMsRSTisaMkarIH / / etAn dvApaSTiM krameNAha-sAdharmyamiti / samAno dharmoM yayoste sadharmaNI 20 tayorbhAvaH / upamaiva prakAravaicitryeNa anekAlaMkAravIjabhUteti prathama nirdiSTaH [] || upamAneti / upa samIpe mIyate zipyate svasAdRzyamApaNAd upameyaM yena tat prasiddham upamAnam / yattu tena samope kSipyate saundaryAdiguNayogitvena tatra prakaraNe'prasiddhaM vadanAdi tad upameyam / ' indumukhI' ityAdau prasidaM candrAdi upamAnaM, apasidaM tu mukhAdi upameyam // nanu ca-- tataH kumudanAthena kAminIgaNDapANDunA / netrAnandena candreNa mAhendrI digalaMkRtA / __-ityAdau kAminIgaNDAderamasidasyApyupamAnatvaM, candrAdeva upameyatvaM 32bha 25 .
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [10 da0 ullAsaH ] bhavatIti tayoreva samAnena dharmeNa saMbandha upamA / bhedgrhnnmnnvyvyvcchedaay| pUrNA luptA ca, upamAnopameyasAdhAraNadharmopamApratipAdakAnAmupAdAne pUrNA, ekasya dvayostrayANAM vA lope luptA / saanimaa| autyArthI ca bhavedAkye samAse taddhite tathA // 87 // agrimA pUrNA / yathaivavAdizabdA yatparAstasyaivopamAnadRzyate / satyam , atrApi kAmayate priyamiti yaugikatvAzrayeNa kAminIzabdAt .. pratIyamAnahRdayasthitadurlabhamanohAripriyatamAyA gaNDazcandrAdapi adhikacamatkA- 10 ritayA prAdhAnyena prasiddha iti kavivivakSAvazAdeva prasiddhayaprasiddhI anggiikriyete| ye'pi prAkariNakamupameyaM, amAkariNakamupamAnamiti Adriyante tairapi kaviprasiddhiraGgIkAryeva / tena sattvajJeyatvapameyatvAdisAdhamya nopamA / tathA 'kumbha iva mukham' ityAdi zRGgArAdau ca / hAsyAdau tu na doSaH / kAryakAraNAdikayoH sAdharmyasya asaMbhavAd upamAnopameyayoreva sAdharmyaM bhavatIti tayoreva samAna- 15 dharmeNa saMbandhe upamA / sAdharmya ca dezAdibhirbhinnAnAM guNakriyAdisAdhAraNadharmavattvamityAha-bhedagrahaNamiti / bhede hi ekasyaiva upamAnopameyatve'nanvayo vakSyate / tatra dezena upamAnopameyayorbhedaH, yathA 'mathureva pATaliputramADhayajanapadam' / kAlena yathA 'vasanta iva hemantaH kAminIsukhahetuH' / guNena, yathA 'gaurIva zyAmA subhgaa'| kriyayA, yathA 'nRttamiva gamanamasyAH svilaasm'| 20 jAtyA, yathA 'vipra iva kSatriyaH zrotriyaH / dravyeNa, yathA 'ziva iva kezava pUjyaH' / samavAyena, yathA 'viSANitvamiva daMSTritvaM hiMstram / atra 'samAsakRttaddhiteSu saMbandhAbhidhAnam ' iti vacanAt samavAyasya saMbhavAd yasya guNasya hi bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne tva-talAviti svapratyayena smvaaysyaabhidhaanm| tasya ca satyapyekatve upAdhinibandhanaM bhedakalpanam / tatazca viSANo- 25 pAdhikaH samavAya upamAnaM, daMSTropAdhikastu upmeyH| amAvena, yathA 'mokSa ica samAdhau duHkhAbhAvaH' / mokSe duHkhAbhAva iva samAdhau duHkhAbhAva ityarthaH / / dharmo manojJatvAdiH, upamAvAcakA iva-vA-yathAzabdAH / yaduktam
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ [100 ullAsaH ] ... kaavyprkaashH| tAmatItiriti yadyapyupamAnavizeSaNA ete tathApi zabdazaktimahimnA zrutyaiva SaSThIvatsaMbandha pratipAdayantIti tatsadbhAve zrautI upamA / tathaiva, 'tatra tasyeva' (pA0 sU0 5 / 1 / 116) ityanenevArthe iva-vad-vA-yathA-zabdAH samAna-nibha-saMnibhAH / tulya-saMkAza-nIkAza-prakAza-pratirUpakAH / pratipakSa-pratidvandi-pratyanIkavirodhinaH / sadRk-sadRza-saMvAdi-sajAtIyAnuvAdinaH / pratibimba-praticchanda-sarUpa-sama-saprabhAH / salakSaNa-sadRkSAmAH sapakSopanatopamA / kalpa-dezIya-dezyAdi prakhya-pratinidhI api / savarNa-tulitau zabdoM ye ca tulyArthavAcinaH / samAsazca bahuvrIhiH zazAGkavadanAdiSu / spardhate jayati dveSTi druhyati pratigarjati / AkrozatyavajAnAti kadarthayati nindati / viDambayati saMdhatte hasatIrNyatyasUyati / tasya puSNAti saubhAgyaM tasya kAnti vilumpati / tena sArgha vigrahAti tulAM tenAdhirohati / tatpadavyAM padaM dhatte tasya kakSAM vigAhate / tamanvetyanubadhnAti tacchIlaM taniSedhati / tasya cAnukarotIti zabdAH sAdRzyasUcinaH // - upamAnAdicatuSTayaM yatra prayujyate sA pUrNopamA / yathA 'vAgarthAviva saMpRktau' ityAdi / upamAnasya candrAdevizeSaNA upamAnatayA vizeSarUpayA vyavasthApakAH // zrutyaiveti / abhidhAvyApAreNa / yathA SaSThI yata uttarA tadeva vizinaSTi zratyaiva saMbandhamubhayAdhAramabhidhatte, tathaiva ayaM yathA-vAdirupamAnopameyayoreka- 25 sarasmibapi avizrAntaH zrautena rUpeNobhayAghAramupayAnopameyabhASa dyotayatIti zrautI // tatsadbhAve, yathA-iva-vA-sadbhAve // tathaiveti, zrautI'syarthaH / ivArthe vatevihitatvAd iva-zabdavacchautena rUpeNobhayAnuyAyitayopamAnopameyatvAvagatiH / tena 'iti candreNa tulyaM mukham : / / ' tad 'iti candrabimba tulyaM mukhasya /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 5 kAvyAdarzanAmasaMketasameta. [1060 ullAsa.] vihitasya vrupaadaane| 'tena tulyaM mukham '-ityAdAvupameya eva, 'tattulyamasya'-ityAdau copamAna eva, 'idaM ca tacca tulyam' ityubhayatrApi tulyAdizabdAnAM vizrAntiriti sAmyaparyAlocanayA tulyatApratItiriti sAdharmyasyArthatvAttulyAdipadopAdAna ArthoM / tadvat , 'tena tulyam' (pA0 sU0 5 / 1 / 115) ityAdinA vihitasya vateH sthitau| ' ivena 'vibhaktyalopaH pUrvapadaprakRtisvaratvaM ca' iti nityasamAsa ivazabdayoge smaasgaa| krameNodAharaNamsvapne'pi samareSu tvAM vijayazrIna muzcati / .. 10 prabhAvaprabhavaM kAntaM svAdhInapatikA yayA // 392 // .. cakitahariNalolalocanAyAH krudhi taruNAruNatArahArikAnti / sarasijamidamAnanaM ca tasyAH samamiti cetasi saMmadaM vidhatte // 393 / / 'idaM ca 'iti candrabimbaM ca mukhaM ca tulyam // sAmyapAlocanayeti / samameva sAmyaM sAdhAraNo dharmaH / tulyatA dviSTharUpaM sAdRzyam / na tu tulyAdizabdAdeva sAmyapratItiH, api tu arthAt , tulyAdInAM padAnAmupamAnopameyayorekataratraiva vizrAnteH, anyatra tu tadgatasAdRzyapAlocanayA tatsaMbandhitvAcagatiH, tenAsau ArthI // tadvaditi, ArthItyarthaH / / 20 nanu, samAsopamA zrautI kathaM syAt, na hi ivena saha samAso ghaTateityAzaGkaya ivena saha samAsapatipAdakaM 'ku-gati-pAdaya' iti sUtrAzritaM vaktavyamAha vRttikAraH-' ivene ti // vAkye pUrNopamA zrautI, yathA-' svapne'pi 'iti / atra 'zrIH 'iti upamethe, 'svAdhInapatikA ' iti upamAna, mocanalakSaNaH sAdhAraNo dharmaH, 'yayA' 25 iti upamAvAcakam // vAkye ArthoM pUrNA, yathA-' cakite 'ti / 'taruNAruNena taruNAruNavacca tArA visarpiNI manohAriNI kAntiryasya tat tathA pacaM mukhaM ca ' / atrApi 15
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 [ 1080 ullAsaH ] kaavyprkaashH| atyAyatainiyamakAribhiruddhatAnAM divyaiH prabhAbhiranapAyamayairupAyaiH / zauri jairiva caturbhiradaH sadA yo __ lakSmIvilAsabhavanairbhuvanaM babhAra // 394 // avitathamanorathapatha___ prathaneSu prgunngrimgiitshriiH| suratarusadRzaH sa bhavA nabhilaSaNIyaH kSitIzvara na kasva // 395 // . gAmmIryagarimA tasya satyaM gaGgAbhujaGgavat / durAlokaH sa samare nidAghAmbararatnavat // 396 // 10 pUrvavad upameyAdi / sama-zabdazcAtra upamAne upameye ca vizrAntaH, tena cobhayatra vizrAntenApi upamAnopameyayorekatarasya sAdRzyamarthAdeva gamyate // __ samAse zrautI pUrNA, yathA-' atyAyatai 'riti / 'bhujairiva ityatra ' ivena'. ityAdinA nityasamAsaH / ye tu ivena nityasamAsaM necchanti tanmate vAkyopameyam // is . samAse ArthoM pUrNA, yathA-'avitathe 'ti / 'surataruNA sadaza' iti sadRza-zabdenopameye vizrAntena upameyagataM sAdRzyaM svakaNThenAbhihitam / upamAne ca tasyArthAta patipattiH, upameyavartisAdRzyavicAreNa upamAnopameyatvAvagateH / bahuvrIhau tu upamAne vizrAnterupamAnagatasAdRzyaparyAlocanayA upa meyasya upameyatvAvagatiH // . 20 ": taddhite zrautI pUrNA, yathA-'gAmbhIrye 'ti / bhujaMgavad ' ityatra tatra tasyaiva' ityanena vatestaddhitasya vihitatvAt zrautI / bhujaMgaH kAmukA, sa cAtra abdhiH| ambararatnaM suuryH| tathA 'sUrya' upamAna, 'sa' iti upameyaH, 'durAlokatva' sAdhAraNo dharmaH / ambararatnena tulyaH, 'tena tulyaM kriyA cet vatiH' ityanena kriyAtulyatve vihito vatirupameye zAbdena vRttena vizrAntastulyatvaparyAlocanayA 32 upamAnasya upamAnatvaM gamayatIti // 3. taddhite pUrNA ArthI copamA, yayA kriyAtulyatve 'brAhmaNavad adhIte kSatriyaH' ityatra upameye yad adhyayanakriyAdvAreNa vizrAntaM tulyatvaM tatparyAlocanayA arthAd upamAnatvAvagatiH / evamanyatrApi //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [ 10 da0 ullAsaH ] . svAdhInaipatikA kAntaM bhaijamAnA yathA lokottaracamatkArabhUstathA jayazrIstvadAsevanenetyAdinA pratIyamAnena vinA yadyapi noktervaicitryam , vaicitryaM cAlaMkAraH, tathApi na dhvnigunniibhuutvyaayvyvhaarH| na khalu vyaGgayasaMsparzaparAmarzAdatra cArutApratItiH, api tu vAcyavaicitryapratibhAsAdeva / rasAdistu 5 vyaGgayo'rtho'laMkArAntaraM ca sarvatrAvyabhicArItyagaNayitvaivaM tadalaMkArA udaahtaaH| tadrahitatvena tUdAhiyamANA virasatAmAvahantIti pUrvAparaviruddhAbhidhAnamiti na codanIyam // tabaddharmasya lope syAnna zrautI taddhite punH|| .... dharmaH sAdhAraNaH / taddhite kalpabAdau tvAryeva / tena pazca / . udAharaNam dhnysyaannysaamaanysaujnyotkrssshaalinH| karaNIyaM vacazcetaH satyaM tasyAmRtaM yathA // 397 // 1 sphuTaM cet pratIyamAnaM tadA dhvanivyavahAraH, atha asphuTaM tadA guNIbhUta. vyaGgyavyavahAra ityAzayenAha-svAdhIneti / / alaMkArAntaraM ceti / taddhi anuprAsAdi-15 zliSTataramapi kAvye yadi avyabhicAritayaiva gaNyate, tadA tena sahopamAdInAM saMkarasaMsRSTI syAtAmiti kevalatayaiva eSAM vinAvakalpeta // taditi / sa cAsphuTataro rasAdirayastathA 'alaMkArAntaram' iti napuMsakaikazeSaH / asphuTazca rasAdirguNIbhUtaviSaya iti asphuTataro'tra gRhyate, iti 'saMsparza' padenAtra dhvanitam // tadrahitatveneti / rasAdhalaMkArAntarAbhyAM vinA vairasyaM vahantIti 20 na virodhaH // 85 // . luptAmAha-taditi / pUrNopamAvad luptopamApi vAkyasamAsayoH zrautyArthI ceti dvi-dvibhedA; taddhite tu Aryuva, na zrautI; ityekasya dharmasya lope paJcabhedA // vAkye zrautI luptA, yathA-'dhanyasye 'ti / ' 'karaNIyam' kAvya- 25 vyaapaarH| 'satyam' iti nirmithyam / 'tritayamapi tathAhAdakaM yathAmRtam ityaahaadktvaadidhmlopH||
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 da0 ullAsaH ] kaavyprkaashH| 259 AkRSTakaravAlo'sau saMparAye paribhraman / pratyarthisenayA dRSTaH kRtAntena samaH prabhuH // 398 // karavAla ivAcArastasya vaagmRtopmaa| viSakalpaM mano vetsi yadi jIvasi tatsakhe // 399 // upamAnAnupAdAne vAkyagAtha samAsagA // 88 // 5 saalakaraNaparavIsAmasiriviaraNaM Na sarasakavvassa / dIsai ahavaNimuMmmai sarisaM aMsasemitteNa // 40 // vAkye ArthI, yathA - 'AkRSTe'ti / atra 'kRtAntena samaH' ityatra upameye eva sadRzatvalakSaNasya svArthasya vizrAntiH, tena tatsadbhAve aarthii| tathA krUrAdidharmo nopAttaH // lo samAse zrautI, yathA-'karavAle 'ti / atra 'ivene 'ti vaktavyabalAda nityasamAsaH, 'dAruNaH' iti dharmalopazca // . samAse ArthI, yathA-'amRtopamA' iti / atra 'mAdhuryAdi'-dharmalopaH / / tadite ArthI, yathA-'viSakalpam ' iti / 'yadi vesi tad jIvasi' iti sNbndhH|| atra dAruNadharmalopa ivArthazca kalpappatyayena sAkSAd abhihitH| 15 'ISad aparisamAptaM viSam' iti vacanavRttyA sAmAnAdhikaraNyarUpayA yadyapi rUpakacchAyAM bhajate, tathApi pAtItikena rUpeNa upamaiva / tathA hi atra 'viSasadRzaM manaH' ityayamarthaH pratIyate, na tu 'ISad aparisamAptaM viSameva ' iti IpadaparisamAptiviziSTe prakRtyarthasahaze'rthe kalpabAdInAM smaraNAta // nanu, 'viSakalpaM manaH' iti sAmAnAdhikaraNyaM manaHzabdena prApnoti, 20 tasyArthAntaravocitvAt / satyama, yathA parihatasvArthaH svArthagataguNamAtramatyAyake gozabdaH sadRzaguNavati vAhIke vartata iti syAt sAmAnAdhikaraNyaM gaurvAhIka ityatra goguNasadRzaguNo vAhIka ityarthAt, tathA guNahInaviSajAtIyavAcI viSakalpazabdaH sadRzajAtau manasi vartiSyata iti syAt sAmAnAdhikaraNyam / guNahInaM hi viSaM viSakalpazabdena ucyte| na ca guNahInena viSeNa viSajAtIyena 25 tulyaM mana iti tadapi viSazabdena abhidhAyiSyate, viSajAtIyasadRzajAti mana ityarthAt / / vAkye upamAnalope luptA, yathA-'saale 'ti / 'sarasakAvyasya sadRzaM
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaketasametaH [19 da0 ullAsaH ] ,kavyassetyatra kavvasamamiti, sarisamityatra ca NUNamiti pAThe eSaiva smaasgaa| vAderlope samAse sA karmAdhArakyaci kyaGi / karmakoMrNamuli vAzabda upamAdyotaka iti vAderupamApratipAdakasya lope SaT 5 samAsena kaimaNo'dhikaraNAcotpannena kyai ci, kartari kyaGi, karmakorupapadayorNamuli ca bhavet / u~dAharaNam , tataH kumudanAthena kAminIgaNDapANDunA / netrAnandena candreNa mAhendrI digalaMkRtA // 401 // .... - 10 tathAasitabhujagabhISaNAsipatro ruhruhikaahitcitttuurnncaarH| pulakitatanurutkapolakAntiH pratibhaTavikramadarzane'yamAsIt // 402 / / pauraM sutIyati janaM samarAntare'sA vantaHpurIyati vicitracaritracucuH / nArIyate samarasInni kRpANapANe rAlokya tasya laiMsitAni sapatnasenA // 403 // mRdhe nidAghadharmAbhudarza pazyanti taM pre| sa punaH pArthasaMcAraM saMcaratyavanIpatiH // 404 // sakalendriyANAM paranirvRtipadaM aMzAMzamAtreNa nopalabhyate, na vA zrUyate' / atra 20 yadyapi sadRzazabdAbhidheyasya utkRSTataraguNatvena aprApyatApratipAdanAd upamAnatvaM palAd AyAtaM, tathApi tasya sAkSAd anirdezAd upamAnasya lopaH // eSaiva 'kancasamam' iti kRte samAsagA // 86 // upamAvAcakalope luptAmAha-vAderiti ' / 'Namulya 'ntaM sUtram // 'tata' iti / atra samAse upamAvAcakalopaH / / 'asite 'ti / atra upamAnopameyayorekapadAnupavezaH, pUrvatra tu te pRthag nirdiSTe iti vizeSAt punarudAhRtam // karmaNi kyaci 'paura sutIyatI' ti / 'AdhAre'ntaHpura ivAcArati anta:purIyatI' ti // kartari kyaGi 'nArIyata ' iti / / 'mRdhe nidAghe 'ti / atra nityasamAse karmakoMrNamuli ivalopaH // . 30 .. . 15 25
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 da0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / etadvilope kipsamAsagA // 89 // etaiyordhrmvaadyoH| udAharaNam, - savitA vidhavati vidhurapi savitarati tathA dinanti yAminyaH / yAminayanti dinAni ca sukhaduHkhavazIkRte manasi ||405 // paripanthimanorAjyazatairapi durAkramaH / saMparAye pravRtto'sau rAjate rAjakuJjaraH || 406 // dharmopamAnayorlope vRttau vAkye ca dRzyate / udAharaNam dulintu hasaNya kaliI ke aivAi~ | mAlaikusumasaricchaM bhramara bhramanto naiM pA~va hisi // 407 || 'kusumeNa sam' iti pAThe vAkyagA / kyaci vAdyupameyAse - Ase nirAse / arAtivikramAlokavikasvaravilocanaH / kRpANoda dordaNDaH sa sahasrAyudhIyati // 408 // azrAtmA upameyaH / 261 etaditi / etayorvilope / kecittu ' etayorlopa ityAhuH || kibante 'savite 'ti / atra nAmadhAtuvRttau dharmasya upamAvAcakasya ca lopaH // samAse, yathA - ' paripanthI 'ti / atra rAjA kuJjara have 'ti samAse dharmasya ivasya ca lopaH // 87 // " vRttAviti samAse // ' dupaduNNantu' pararibhraman mariSyati 'mAlatIkusumasahakSam' iti sadRkSazabdAbhidheyasya utkRSTataraguNatvapratipAdanAda balAda Agatasya upamAnasya sAkSAd anirdezAd upamAnasyaiva lopaH // 'vAkye 'kusumeNa samam' iti || upameyopamAvAcakayostu vAkye lopo na saMbhavati // 5 10 15 20 25 upamAvAcakopameyalope luptAmAha-- kyaci veti // ' sahasrAyudhI ' tyatra nAmadhAtuvRttau sahasrAyudhamivAtmAnaM AcaratIti AtmA upameyaH, sa ca ivAdizva luptaH, AcAralakSaNazca samAno dharmaH kyappratyayena sAkSAd abhihitaH, tasya tatraiva vidhAnAt //
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [10 da0 ullAsaH ] trilope ca samAsagA // 10 // udAharaNamtaruNimani kRtAvalokanA llitvilaasvilbdhvigrhaa| smarazairavisarIritAntarA mRganayanA na~yate munermanaH // 409 // atra saptamyupamAnetyAdinA yadA samAsalopau / krUrasyAcArasyAyaHzUlatayAdhyavasAyAt, ayaHzUlenAnvicchati 'AyaHzUlikaH' ityatizayoktirna tu krUrAcAropameyataidaNyadharmavAdInAM lope trilopeymupmaa| evamekonaviMzatilRptAH pUrNAbhiH saha paJcaviMzatiH / dharmavAdyupamAnAnAM trayANAM lope luptAmAha-trilopa ipi / vilAsAya 10 vilabdho datto vigraho yayA / vizarAritaM vibhinnam / 'smarazaravizarAMcita' iti pAThAntaram / 'mRgasya nayane' iti prathamaM tatpuruSaH, tato 'mRganayane iva nayane yasyAH' iti saptamyupamAnopamAnapUrvasya samAsa uttarapadalopazcetyatra guNadyotakopamAnAnAM trayANAM lopaH / yadA tu mRgazabda eva lakSaNayA mRganayanavRttiH, tadA mRga eva nayane yasyA iti rUpakasamAsasyaiSa viSayaH, na tvasya 15 upamAsamAsyeti nAsti sthaanmupmaayaastrilopinyaaH| ata evoktaM 'yadA samAsalopo' iti| tadA trilope samAsagA iti yogaH // kecittu 'ayaHzUlikaH' ityAdau krUrAcAropameyasya taikSNyadharmasya ivAdInAM ca lope trilopinImupamAmAhuH, tanna yuktamityAha vRttikAraH-krUrasyeti / krUrAcAro'rthAnveSaNo. pAyAdiH ayaHzulatayA'dhyavasIyata ityatizayoktireveyam // na tu kareti / 20 tathA hi 'ayAzUlam ' upamAna; 'arthAnveSaNopAyaH' upameyaH, taikSNyAdidharmaH, upamAnopameyabhAvazceti catuSTayaM gamyate, tanmadhyAca zabdaspRSTamupamAnam 'ayaHzUlena' iti, ziSTasya tu trayasya arthasAmarthyAd avagatiriti trilope nopmaa| evaM ' dANDAjinikaH' ityAdAvapi / tathA hi dambhasya daNDAjinatayAdhyava sitasya jIvanakriyAkAraNatvaM daNDAjinena arthAn anvicchati dambhena jIvatIti 25 dANDAjiniko dAmbhika ityarthaH / bhASyakArasyApi atizayoktitvamevAtra iSTa, yadAha-na tiGantenopamAnamasti / ' AkhyAtaM nopamAnaM bhvtiityrthH| evaM vartamAnasAmIpyAdAvapi atizayoktibhedatvaM yathApratIti yojyam / evaM dharmalope paJca, upamAnalope dvau, vAdilope Sada, dharmavAdyolauMpe dvau, dharmopamAnalope dvau,
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 da0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / " anayeneva rAjyazrI rdenyeneva manasvitA / malA sAtha viSAdena padminIva himAmbhasau ||410 // ityabhinne sAdhAraNe dharme, jyotsneva nayanAnandaH sureva madakAraNam / prabhuteva samASTa sarvalokA nitambinI // 411 // bhanne vA tasmin ekasyaiva bahUpamAnopAdAne mAlopamA, yathottaramupameyasyopamAnaitvena pUrvavadabhinnabhinnadharmatve anavaratakanaka vitaraNajalalaM bhRtakara taraGgitArthitateH / bhaNitiriva matirmatiriva ceSTA ceSTeva kIrtirativimalA // 412 // matiriva mUrtirmadhurA mUrtivi prabhA prabhAvacitA / tasya sabheva jayazrIH zakyA jetuM nRpasya na pareSAm ||413 // ityAdikA zanopamA ca" na lakSitA / evaMvidhavaicitryasa hasrasaMbhavAt / uktabhedAnatikramAcca / upamAnopameyatve ekasyaivaikavAkyage / ananvayaH 263 5 avidyamAno'nvayaH sadRzavastvantaragamanaM yasya asau ananvayaH / etatsadRzamanyannAstIti asAdhAraNyapratipattaye prakRtasya vastuna ekasyaiva upamAnopameyatve vAstavasya dvitvasya avidyamAnatvAd ubhayaniSThatvAcca upamAnopameyabhAvavyavasthitenapamA / samAropitarUpasya dvitvasya cAbhyupagame kaSTakalpanA // 10 15 upamAnAntarasaMbandhAbhAvo'nanvayaH / udAharaNa -- na kevalaM bhAti nitAntakAntirnitambinI saitra nitambinI / yAvadvilAsAyudhalAsavAsAste tadvilAsA iva tadvilAsAH // 414 // vAdyupameyalope ekaH, trilope ekaH sarvamIlane ekonaviMzatiH, pUrNAbhedAzca SaT // 20 mAlopamAdayastu AnantyAd upamAyAzca nAtiricyanta iti na pRthag lakSitA ityAha- ' anayeneve 'ti / atra mlAnisvalakSaNe ekasmin dharme / ' jyotsneva ' ityatra tasmin dharme nayanAnandAdike bhinne'nekasmin mAlopamA, rasanAsAdRzyAd rasanopamA ca na lakSyata ityAha- ityatra yathottareti / ' anavarate 'tyatra vimalatva lakSaNe'bhinna dharmatve tu ' matirive 'ti // 88 // 1 // 1 25
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 60 ullAsa: ] . viparyAsa upameyopamA tayoH // 11 // tayorupamAnopameyayoH, parivRttiAd vAkyadvaye, itaropamAnavyavacchedaparA, upameyenopamA~ iti upameyopamA / udAharaNamkamaleva matirmatiriva kamalA tanuriva vibhA vibheva tanuH / dharaNIva dhRti tiriva dharaNI satataM vibhAti bata yasya // 415 // saMbhAvanamathotprekSA prakRtasya samena yat / , samenopamAnena / udAharaNam'vilAsAyudhaH kAmaH, lAsaH krIDanam / ' atra 'saiva nitambinIva' iti / 'tadvilAsA iva' ityetacca bhedAbhAvAd upamAnatayA vizrAntimalabhamAnamanya- 10 vyAvRttau lakSaNayAvatiSThate / / nighnannabhimukha[:] zUrAneko'pi bahuzaH parAn / saMgrAme vicaratyeSa puruSaH puruSo yathA // atra tu upameyasya puruSazabdasya jAtimAtra pravRttinimittaM, dvitIyasya tu puruSazabdasya zabdazaktimUlavyAcaparatayA zauryacAturyAvadAtakarmavacantvamiti 15 bhede satyapi upameva // 2 // ___ upameyenopamAnadhurAdhirUDhena karaNAtmanA upamA, upamAnasyopameyatApAdanam upameyopamA / -- kamaleve 'ti / atra pUrvasmAd vAkyAt sAdRzyasyAvagatatvAt punariha sAdRzyamabhidhIyamAnamanyArthatvena sati anyavyAvRttiM lakSaNayAvagamayati // 89 // 3 // . . . samAvanamiti / saMbhAvanamabhimAnastarka UhAdhyavasAya utprekSeti yAvat prakRtagataguNakriyAbhisaMbandhAt prakRtasya prAkaraNikasya asanto ye dharmA guNa. kriyAlakSaNAsteSAM pratyekaM bhAvAbhAvAbhyAM saMbhAvanaM, tadyogotprekSaNam / ata evAnyadharmANAM svadharmibhUtAd vastuna utkalitAnAM rasabhAvAdyanuguNatayA vastvantarAdhyastatvena labdhaprakarSANAmIkSaNam utprekssaa| sA ca manye-prabhRtibhi?tyate / 25 yaduktam. .. manye zaGke dhruvaM prAyo nUnamityevamAdibhiH / utprekSA vyacyate zabdairiva-zabdo'pi tAdRzaH / / 20
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ Com sa kA / ummevaM yo"mama na sahate jAtivairI nimA mindorindIvaradalazA tasya saundaryadarpaH / / nItaH zAnti prasabhamanyA vaktrakAnseti harSA- lagnA manye lalitatanu te pAdayoH panalakSmIH // 416 // limpatIca tamo'GgAni varSatIvAnanaM nmH| ityAdau kyApanAdi lepanAdirUpatayA saMbhAvitam / unmeSam' iti vikAsam / atra harSalakSaNaguNasyotprekSA / sa hi bhannuparAbhavakaraNenopakAriNamuddizya samutpadhamAno loke dRzyata iti pAlakSmyAma: saMbhavanapi sNbhaavitH| harSazca guNaH, siddharUpatve sati dravyadharmasvAda // 'limpatI'ti / atra vyApanAdi utpekSyate-ityAha-vyApanAdIti // jAtidravyo- 10 spekSApi dRzyate, kramAda yathA sa vaH pAyAdindurnavabisalatAkoTikuTilaH smarAreyoM mUni kSalitakapize bhAti nihitaH / sravanmandAkinyAH pratidivasasiktena payasA kapAleno muktAH sphaTikavalenAGkura iva // atra aGkara-zabdasya jAtizabdatvAda jAterutprekSA // - pAtAlametanayanotsavena vilokya zUnyaM zazalAJchanena / ihAGganAbhiH svamukhacchalena kRtAmbare candramayItra sRSTiH // atra candrasyaikakhAd dravyakham // etAni bhAvAbhimAne udAharaNAni / abhAvAbhimAne, yathA- 20 asaMtoSo [!SA] divAkRSTa-karNayoH prAptazAsanaH / svadhAma kAminInetre prasArayati manmathaH / -atra saMtoSaguNAbhAvasya utprekssaa| kapolaphalakAvasyAH kaSTaM bhUtvA tathAvidhau / apazyantAvivAnyonyamIkSA kSAmatAM gatau // -atra 'apazyantau' iti kSAmatAyAM kAraNatayA utpekSeti kriyAyA abhaavaabhimaanH| "lakSaNahetvoH kriyAyA"[pANini.3-2-126] iti patra shtptyyH| candanAsaktamujaganiHzvAsAnilamUrchitaH / mUrchayatveSa pathikAna madhau malayamArutaH // 25
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarza nAma saMketasametaH [ 10.30 ullAsaH ] -ityAdau bhujaganivAsamUrcchitatve kAraNatvena utprekSamANe'rthe sAmarthyAd ivAvagatiH // 266 gatAsu tIraM timighaTTanena sasaMbhramaM pauravilAsinISu / yatrocchala phenata sicchalena muktATTahAseva vibhAti siprA // - atra tu iva-zabdamAhAtmyAt saMbhAvanaM, chalazabdAcca apahnavo'pi gamyate 5 iti sApatrotprekSeyam / evaM chatrAdiprayoge jJeyam // 4 1 apara iva pAkazAsanaH ityAdau tu prakRtasya pAkazAsanapratItau adhyavasAyasaMbhavAd iva zabdena ca tasya sAdhyatve utprekSA, apara-zabdaprayoge tu upamA, iva- zabdaprayoge tu atizayoktiH, ubhayorapi aprayoge rUpakam / / akAla saMdhyAmiva dhAtumattAm // AvarjitA kiMcidiva stanAbhyAM vAso vasAnA taruNArkarAgam / sujAtapuSpastabakAvanamrA saMcAriNI pallavinI lateva // 10 acirAbhAbhiva [ca] ghanAM jyotsnAmiva kumudabandhunA vikalAma | ratimiva manmatharahitAM triyamiva harivakSasaH patitAm // sthitaH pRthivyA iva mAnadaNDaH // hiraNmayI sAsssa lateva jaMgamA // cyutA divaH sthAsnurivAciraprabhA // bAlenduvakrANyavikAzabhAvAd babhuH : phlAsAnyatilohitAni / so vasantena samAgatAnAM nakhakSatAnIba vanasthalInAm // , -ityAdiSu utprekSaiva / dhAtumattAdInAM hi pratyakSata eva akAlasaMdhyAdi - 20 sAyamupalabhya akAle saMdhyA na bhavatIti asaMbhAvyamAnavastvadhyavasAyasya saMbhAvanA kriyate / 'akAlasaMdhyAmitra ' iti pratyakSopalabdhau ca naH yuktyantaraM mArgagIyam, na tu upamA, upamAnasya asaMbhavAt nApyasaMbhavopamA, yasmAd asaMbhAvyopameyadarzane sati tasyAH prayogAt, yathA candravimbAdiva viSaM candanAdiva pAvakaH / paruSA vAgato vakrAdityasaMbhAvitopamAH // 15 25 lokottarAyAzca saMbhAvanAyA utprekSAviSayatvamiti yatra kutazcinimittAlaukikva dharmANAM saMbhAvanA, na tatrotprekSA / na hi bhavati ' bhAraM vahatIva
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ [100 utA] kaavyprkaashH| sasaMdehastu bhedoktau tadanuktau ca saMzayaH // 22 // bhedoktau yathAayaM mArtaNDaH kiM sa khalu turagaiH saptabhiritaH kRzAnuH kiM sarvAH prasarati dizo naiSa niyatam / kRtAntaH kiM sAkSAnmahiSavahano'sAviti ciraM - samAlokyAjau tvAM vidadhati vikalpAnpratibhaTAH // 418 // bhedoktAvityanena na kevalamayaM nizcayagarbho, yAvanizcayAnto'pi saMdehaH svIkRtaH / yathA induH kiMka kalaGkaH sarasijametatkimambu kutra gatam / lalitasavilAsavacanairmukhamiti hariNAkSi nizcitaM parataH // 419 // 10 kiMtu nizcayagarbha iva nAtra nizcayaH pratIyamAna ityupekSito bhaTTodbhaTena / tadanuktau yathApuMgavaH', 'payo dadAtIva strIgavI' ityutpekSA / / 'kastUrItilakaM tikAlaphalake!] devyA mukhAmbhoruhe rolambantI' ityAdau tu upmotprekssaa| yadyapi sarvapAtipadikebhyaH kiSityupamAnAt kibidhau Amukhe upamApratItiH, tathApi upamAnasya 15 prakRte saMbhavaucityAt saMbhAvanotyAne utpekSAyAM paryavasAnam / AnantyaM vAsyA iti na pratanyate // ___ sasaMdehastviti / prastutavastuvarNanArtha yatra saMzayaH saMzayavad vacaH prayujyate upamAnAbhedapUrvamupameyabhedakasyoktau bhedakasyAnuktau vA tatra sasaMdeho'laMkAraH saha saMdehena vartate iti // sa ca vidhA nizcayagarbho nizcayAntaH shudrshc| yaH saMzayopakramo-20 nizcayamadhyaH saMzayAntazca sa nizcayagarbhaH, yathA-'aya 'miti / atra 'turagaiH ityAdi bhedakasyoktau saMzayaH / atropameyasya tadbhAvamupamAnenoktvA pazcAd bhede ucyamAne yadyapi Amukhe rUpakAvabhAsaH, pazcAda vyatirekAkAraH, tathApinnAsmialaMkAradvaye vizrAntiriti'nu''kim' ityAdizabdopAdAnAt saMdehe eva vAkyArthastasya parikarabandhArtha rUpakavyatireko Amukhe pratibhAsete iti tatsaMkarAzaGkA 25 na kaaryaa| yatra saMzayopakrame'pi nizcayaparyavasAnaM sa nizcayAntaH, yathA-'indu' riti / atra ka kalaGkaH' ityAdibhedakoktau nizcayAntaH saMzayaH // atra 'nidhitam' iti vacanena sAkSAdupAcatvAnizcayasyeti na tasya vyajyamAnatvamityAzaGkayAha ---ki sviti|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 kAvyAdarzanAmasaMketasameta: asyAH sargavidhau prajApatirabhUccandro ju kAntipradaH zRGgAraikarasaH svayaM nu madano mAso nu puSpAkaraH / vedAbhyAsajaDaH kathaM nu viSayavyAvRttakautUhalo nirmAtuM prabhavenmanoharamidaM rUpaM purANo muniH ||420 // tadrUpakamabhedo ya upamAnopameyayoH / atisAmyAdana paDhnutabheda yorabhedaH / [ 10 daM0 uklAsa: ] yatra saMzaya eva paryavasAnaM sa zuddhaH, yathA - ' asthA 'iti / urvazIM prati purUravAH mAha / 'prajApatiH kiM kAntimadazcandro'tha madanaH, kiM puSpAkaro mAsaH / atra ' sa khalu turagaiH" ityAdivad bhedakaM kimapi noktaM, 'candro hyevaMvidhaH' ityAderabhaNanAt / 'nAmitaM tu gaganaM sthagitaM tu ' atra utprekSAzrayeNa 10 saMdehaH, tathA hi timirakartRkAyAM zailagaganAdivyAptau raJjitatvamutprekSitaM, gaga nAnamitatvAdyutprekSAntarasaMbhavAt saMdehamAgatam / anye tu 'nuzabdaH saMbhAvanA - dhotaka ityutprekSaivetyAhuH // 90 // // sAdRzyAzrayeNa bhedAbhedatulyatve'laMkArA nirNItAH, abhedamAdhAnye tvAha - tadrUpakamiti / rUpayati ekatAM nayatIti rUpakam / viSayiNA candrAdinAropya 15 mANarUpeNa AropaviSayasya mukhAde rUpavataH karaNAd, yathA 'mukhacandraH ' ityAdau sAropagauNIlakSaNA-viSaye, atra hyupameyazabdo dharmivAcI dvitIyena upamAnazabdena tathAbhUtena anupapadyamAnasAmAnAdhikaraNyastasyaiva upamAnapadasya svAbhidheyAvimAbhUtaguNavRttitAM niyamayati / yathA 'nIlamutpalam' ityatra yadyapi nIlazabdasya guNaH pravRttinimittamutpalazabdasya tu utpalajAtistathApi ekasmin 20 dravye kilaikArthasamavAyA vRttiriti sAmAnAdhikaraNyamutpAdyate, na tathA 'mukhacandraH' iti rUpake sAmAnAdhikaraNyamityekasya guNavRttitA parikalpyate, tatazcandraguNasadRzA mukhasya guNA iti siddham / tathA hi candreNa svaguNA lakSyante, tairmukhaguNAH, tairapi mukhaM lakSaNAyAzca prayojanaM tAdrUpyAdipratItiH, tataca sAmAnAdhikaraNyamupapadyate / ata eva bhede'pi abhedamatotiH / sAdharmya tu anugata- 25 meva / yadAhu: upamaiva tirobhUtabhedA rUpakamiSyate // tena 'AyurdhRtaM, nadI puNyA' ityAdau na rUpakam || kAryakAraNabhAvAdi Atra nimittAntaraM na sAdharmyamityAha - atisAmyAditi / iha ca zabdasyArthasya ca
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 [ 100 ulAkhaH ] kAvyaprakAzaH / , samastavastuviSayaM zrautA AropitA yadA // 93 / / AropaviSayA ibAropyamANA yadA zabdopAttAH, tadA samastAni vastUni viSayo'syeti samastavastuviSayam / AropitA . iti bahuvacanamavivakSitam / yathA-- jyotsnAmasmaccharaNadhavalA bibhratI tArakAsthI nyantardhAnavyasanarasikA rAtrikApAlikIyam / dvIpAd dvIpaM bhramati dadhatI candramudrAkapAle nyastaM siddhAJjanaparimalaM lAJchanasya cchalena // 421 // atra pAdatraye / antardhAnavyasanarasikatvamAropitadharma eveni 10 rUpakaparigrahe sAdhakamastoti" tatsaMkarIzaGkA na kAryA / " zrItA ArthAzca te yasminnekadezavivati tat / yugapad adhyAropasya AropaH zabdopacArasya arthAvinAbhUtatvAt // anapaha nutabhedayoriti / upamAnopameyayorabhedaprAdhAnyAt , vastutastu bheda eva / apahanutabhedayostu atizayoktirvakSyate // AropaviSayA jyotsnAdayaH AropyamANA 15 bhasmAdayaH // avivakSitamiti / tena Aropito Aropita iti ca draSTavyam / / 'candra eva mudrAkapAlam' / / atra pAdatrayamiti / samastavastuviSayasya udAharaNamityarthaH / caturthapAde tu AropapUrvikApahuti[:] sthalazabdazca apahavadyotakaH / 'nyastaM vizvasthagitahRdayaM lakSma siddhAJjanaM tad' iti tu caturthapAde rUpakeNaiva nirvAhaH / 'rAtrireva kApAlikI' iti rUpakamupamAnaprAdhAnyAt / 20 yadA tu 'rAtriH kApAlikI vA iti tadA 'upamitaM vyAghrAdibhi' iti samAse upameyaprAdhAnye upamaiveti kiM rUpakamupamA veti saMdehasaMkarAlaMkAraH pAmoSItyAha -antardhAnarasikatvamiti / atra hi rasikatvalakSaNo dharma eva rUpakaparigrahe sAdhakaM pramANam / rUpake hi yoginItvaM rAtrerAropitaM, tasya cAropitasya yoginI. lakSaNasya rasikatvaM dharmo'tIva anuguNaH, prasiddhataratvena AnukUlyAt / Aropi- 25 tasya ca dharmAnuguNye rUpakameva, upamAyAM tu rArAropaviSayAyAH prAdhAnyaM, tasyAzca acetanatvAd rasikatvadharmaH na tu guNa iti na saMkaraH // 91 // 6 // yatra caikatra viSaye AropyAH zrautAH zabdopAttAH, viSayAntare tu arthAgamyAH, tadA ekadezavivartItyAha-zrautA iti / zrutinirantarArthaniSTho'bhidhA
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 kAvyAdarzanAmasaMketa sametaH [ 10 da0 ullAsa kecidAropyamANAH zabdopAttAH kecidarthasAmarthyAdavaseyA ityekadeze "vivartanAdekadezavivarti / yathA jassa raNanterae kare kuNantassa maNDalaggala am / rasamuhI vi sahasA parammuhI hoi riuseNA ||422 // 'atra raNasyAntaH puratvamAropyamANaM zabdopAttam / maNDalAgralatAyA nAyikAtvaM ripusenAyAzca pratinAyikAtvamartha sAmarthyAdavasIyata ityekadeze vizeSeNa vartanAdekadezavivarti / sAGgametat uktadvibhedaM sAvayavam / niraGgaM tu zuddham / yathA vyApAraH // kuraGgAGgAni stimitayati gItadhvaniSu yat sakhIM kAntodantaM zrutamapi punaH praznayati yat / anidraM yaccAntaH svapiti tadaho vedyaminavAM pravRtto'syAH sektuM hRdi manasija: premalatikAm ||423 // asya raNAntaHpure kare kurvato maNDalA latAm || sAGgametaditi sUtram / na kevalaM yatra tasyaiva rUpaNaM, api tu tadaGgasyApi aGgamatropakaraNamAtraM, na tu Arambhakameva, lakSyAvyAptimasaGgAt / sahAGgenAva* yavena vartate, sAvayava mityarthaH // 5 10 nanu, vyAghrAdidvAreNa iva - zabdalopI samAso dRzyate, luptopamAyAM sospi syAditi saMdehasaMkaraH mAmoti / satyam, yatrAnyataraparigrahe sAdhakapramANAbhAvastaditarasya vA parihAre na syAdvAdhakaM pramANaM, tatraiva ubhayatrasaGgaH, 15 20 etaca samastavastvekadezavivartiviSayatayA dvibhedamapi pUrvodAharaNa yodarzitamityAha- uktaM dvibhedamiti // niraGgaM sUtram / niravayatrameka eva, yatrAropasya viSayo'vayavAn arUpayitvA'vayavimAtreNa rUpaNaM kriyata ityarthaH / 'premalatikA 'miti / atra kevalo'yeva latAlakSaNo rUpitaH, na punastadavayavAH patrAdaya iti zuddhatvam / 'premaitra 25 latikA' iti mayUravyaMsakAditvAdeva zabdalopI samAsaH //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1: 60. ullAlA] kAvyaprakAzaH / __ mAlA tu pUrvavat // 9 // mAlopamAyAmivaikrasminbahava aaropitaaH| yathAsaundaryasya taraGgiNI taruNimotkarSasya harSodmaH kAnteH kArmaNakarma nmrhsaamullaasnaavaasbhuuH| vidyA vakragirAM vidheranavadhiprAvINyasAkSAkriyA prANAH paJcazilImukhasya lalanAcUDAmaNiH sA priyA // 424 // niyatAropaNopAyaH syAdAropaH parasya yaH / tatparamparitaM zliSTe vAcake bhedabhAji vA // 9 // sa eva ca saMdehasaMkaraH, iha tu latAyAH sevanamAnukUlyAd Aropitadharma eveti rUpakaparigrahe sAdhakamiti na sNkrH| evaM bAdhakenApi pramANena saMdehAMzApavartanAd 10 aparAMzapratiSThAyAM niravakAzataiva saMdehasya, yathA madhu surabhiNi SaTpadena puSpe mukha iva sAlalatAvadhUzcucumbe // __ atra 'sAlalatAvadhariva mukha iva puSpe bhRGgeNa cumyate sma' iti vivakSAyAM ica-zabdadvayena vAkyArthAsaMgatibAMdhakaM pramANaM lutopmaayaaH| tathA hi 'mukha iva puSpe' ityatra sadasya puSpasya pratipattau mukhAdhIyamAnavizeSatA puSpAzritA 15 rasyatayA upArohati, tena mukhasAmarthyAkSiptayA vadhvA kayApi bhAvyamiti sAtra latAbhidhIyate / tasmAt 'lateva vadhUH' ityAnasI rUpake patipattiH, upamAprati pattestu anAasatyam / tathA hi anopameye puSpavizeSe mukhopamitisAmarthyAkSipte cumbanAdhAratvAdau na sAlalatAyA upayogo'sti, vadhvA evaM tatropayogitvAt / tena vadharatra pradhAna, tadupayoginI tu sAlalatA / 'sAlalataiva vadhUH' ityanayA 20 rUpakacchAyayA saMgatirityalam / / niravayavasya tu kevalaM mAlArUpakaM ceti dvau bhedau / tatra kevalaM zuddhaM darzitam // mAlA sviti sUtram / yatraikaM vastu anekasAmAnya upamIyeta anekairupamAnairekasAmAnyairiti yad mAlopamAlakSaNaM tadeva mAlArUpakasyApItyAha-mAlopamA. yAmiveti / 'rahAMsi' rahasyAni / 'paJcazilImukhaH' bhramaraH / atrASTau taraGgiNyAdaya 25 AropitAH, priyAlakSaNazca eka evAropaviSayo mukhAdimiravayavairvinaiva taddhi NyAdibhI rUpita iti niravayavatvaM mAlAsahazatvAd mAlArUpakam // 92 / /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 yathA- kAvyAdarza nAmasaMketasametaH [ 10 60 ullAsaH ]. vidvanmAnasahaMsa vairikamalAsaMkocadIza durgAmANanIlalohita samitsvIkAravaizvAnara / satyamItividhAnadakSa vijayaprAgbhAvabhauma prabho sAmrAjyaM varavIra vatsarazataM vairiyamucaiH kriyAH || 425|| - mAnasameva mAnasam, kamalAyAH saMkoca evaM kamalAnAmasaMkocaH, durgANA maiM mAgaNameva durgAyA mArgaNam, samitAM svIkAra eva samidhAM svIkAraH, satye prItireva satyAmaprItiH, vijayaH paraparAbhava eva vijayo'rjunaH, - evamAropaNanimitto haMsAderAropaH / yadyapi zabdArthAlaMkAro'yamityuktam, vakSyate ca, tathApi prasiddhayanurodhAdatroktaH / ekadezavivarti hIdamanyairabhidhIyate / bhedabhAji yathA AlAnaM jayakuJjarasya dRSadAM seturvipadvAridheH pUrvAdriH karavAlacaNDamahaso lolopadhAnaM zriyaH / 5 10 15 tadevaM caturdhA rUpakamuktatvA paraM paritaM liTAlinibandhanatvena dvibhedaM sat pratyekaM mALA kevalarUpatvAccaturvidhamAha-niyateni ! niyataM nicitaM sarovarAderAropaNamupAyo yasya sa tathA, parasya haMsAderAropaH / Adau mAnasasya mAnasatvamAropyate, tato haMsAdyAropa iti paraM paritazabdArthaH / / bhedabhAjIti azliSTa ityarthaH // * vidvanmAnase 'ti / 6 ' dakSaH' prajApatiH / vijayasya prAgbhAve pUrvabhAve 20 bhImasenaH san bhImaH / 'vairazca' miti brAhmaM varSazataM yAvat / atra mAnasa-kamalAsaMkoca - durgA-mArgaNa samita svIkAra-satyamIti-vijaya- zabdAH ziSTAH, tadAropanimittaca haMsAderAropa ityAha-evamAropaNeti / evamAropaNaM nimittaM yAropasya // nanu, mAnasazabdaparivRttau paryAyAntare sati nAlaMkAra iti zabdAlaMkAratvaM, 25 avarasmiMstu parivartite'pi sati na sa hIyata ityarthAlaMkAratA / tatazca zabdAlaM kAraH paraM paritarUpakaM, na tu arthAlaMkAra, ityAzaGkayAha-yathapoti // uktamiti zabdazleSe punaruktavadAbhAse ca // vakSyata iti saMkarAlaMkAre // ekadezeti / paraMparitameva udbhaTAdibhireka dezavRttItyucyate //
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 [.10 20 ullAsaH] kaavyprkaashH| saMgrAmAmRtasAgarapramathanakrIDAvidhau mandaro rAjanarAjati vIravairivanitAvaidhavyadaste karaH // 426 / / atra jayAdebhinnazabdavAcyasya kuJjaratvAdhArope karasyAlAnatvAdhAropo yujyate / alaukikmhaalokprkaashitjgtryH| stUyate deva sadvaMzamuktAratnaM na kairbhavAn // 427 // niravadhi ca nirAzrayaM ca yasya . sthitamanivartitakautukaprapazcam / prathama iha bhavAnsa kUrmamUrti yati caturdazalokavallikandaH // 428|| iti ca / amAlArUpakamapi paramparitaM draSTavyam / kisalayakarairlatAnAM karakamalaiH kAminAM mano jayati / * nalinInAM kamalamukhaimukhendumiryoSitAM madanaH / / 429 // ityAdi razanArUpakaM na vaicitryavaditi na lakSitam / 'bhAlAna 'miti / atrApi kuJjarAdhAropanimittaH, aalaanaaderaaropH| 15 mAnasazandavad eka eva zabdo'tra ubhayArthoM nAstIti bhedabhAktA / zriyastu vanitAtvaM sAkSAd anupAttamapi rUpyate / / paraMparitamapi zliSTe vA vAcake zuddhaM jJeyam / tatra zliSTe zabde zuddhaM, yathA-'alaukike 'ti / 'mahAMcAsau Aloko jJAnaM c'| 'vaMzamukteti vaMzo'nvayaH sa eva sadazaH zobhano veNuH' iti zliSTo vAcakaH / atra hi vaMzalakSaNaH 'paraH' parasya rAno ratnAropaNopAyaH // 20 ___azliSTe zabde zuddha, yathA-' niravadhI' ti / iha 'mavAn' iti pUjyaH / 'kUrmamUrtiH' iti pade 'bhavAne viSNuH' iti atishyoktiH| 'caturdaze 'ti / 'lokA eva vallI, tasyAH kndH'| atra vallIlakSaNaH para AropaH parasya viSNoH kandatvAropaNopAyaH, vAcakazca na zliSTo'treti azliSTe zuddham / tathA zliSTAzliSTazabdatvena dvividhamapi paraMparitaM mAlayApi syAt, tatazca vidvanmA- 25 nase'ti 'AlAnam' ityAdau ca darzitamityAha-mAlArUpakamapIti / na kevalaM zudaM 'alokike 'tyudAharaNadvaye darzitaM yAvanmAlArUpakamapi / evaM caturdhA paraMparitam // yo yaH pUrvo'rthaH sa sa uttareSAmupameyamiti rUpakarasanApi, yathA'kisalaye ' ti / 'kAmo'mIbhiH padArthaH kAminAM mano jayati vazIkaroti /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsaH } prakRtaM yanniSidhyAnyatsAdhyate sA tvphnutiH| kisalayAdidarzanAda vimachitamiva mana iti taiyH'| atra yo yaH pUrvo'rthaH kisalayAdikaH sa sa utsaraiH karAdibho rUpitaH / tayA hi 'kisaLayAnyeva karA eva kamalAni tAnyeva mukhAni eva indava' iti sarveSAM parasparaM saMghaTanAda rasanAsAdRzyAd rasanArUpakam / ye cAnye sahajAhAryomayAvayavAdi rUpakabhedAste'pi uktalakSaNena saMgRhItAH / vikalpAnantyAca diGmAtraM darzitam / yaduktaM- 5 . na paryanto vikalpAnAM rUpakopamayorataH / viGmAnaM darzitaM dhIrairanuktamanumIyatAm // vaidhayeNApIdaM dRzyate yathA saujanyAmbumarusthalIsucaritAlekhyadhubhittirguNa__ jyotsnAkRSNacaturdazIsaralatAyogazvapucchacchaTA / .. 10 yaireSApi durAzayAt kaliyuge rAjAvalI sevitA / teSAM zUlini bhaktimAtraphulame sevA kiyatkauzalam // tayAropyamANasya dharmitvAt AviSTalitve'pi kvacit svato'saMbhavasaMkhyAyogasya viSayasaMkhyatvaM pratyekamAropA, tathA kvacijaTAvalkalAvalambinaH kapilAdAvAmaya ityAdau nahi kpilmunehuttm| AropyamANasya 15 prakRtopayogitve pariNAma iti tvytnaaH| pariNAme hi prakRtAtmatayAropyamANasya upayoga iti prakRtamAropyamANarUpatvena pariNamati / rUpake tu AropyamANasya prakRtoparaJjakatvameva kevalaM, na tu mkRtopyogH| saca sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyaprayogAd dvidhA vyAkhyeyaH, yathA torkhA bhUnezamaulisrajamamaradhunImAtmanAsau tRtIyastasmai saumitrimaitrImayamupakRtavAnAntaraM nAvikAya / vyomaprAzastanIbhiH zaparayuvatibhiH kautukodaJcadakSa . kRnchAdanvIyamAnastvaritamatha giriM citrakUTaM pratasthe / ' -atra saumitrimaitrI prakRtA AropyamANasamAnAdhikaraNA Antaratvena pariNatA, Antarasya maitrIrUpatayA prakRte upayogAt / samAsoktAvapi Aropya- 25 mANaM prakRtopayogi, ata eva tatra tadvyavahArasamAropaH kevalaM tatra viSayasyaiva prayogo, viSayiNo gamyamAnatvAd, iha tu dvayorapi abhidhAnatAdAtmyAttu tayoH pariNAmatvam / / . 20
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ -[ 100 ullAsa ] kaavyprkaashH| upameyamasatyaM kRtvopamAnaM satyatayA yatsthApyate sau tvssnutiH| udAharaNamavAptaH mAgarabhyaM pariNatarucaH zailatanaye kalako naivAyaM vilasati zazAGkasya vapuSi / amuSyeyaM manye vimaladamRtasyandazizire ratizrAntA zete rajaniramaNI gADamurasi // 430 // itthaM vA bata sakhi kiyadetatpazya aura smarasya . priyavirahakRze'sminrAgiloke tathA hi / upavanasahakArollAsibhRGgacchalena ____10 prativizikhamanenodRGkitaM kAlakUTam // 431 // atra hi na sabhRGgANi sahakArANi, api tu sakAlakUTAH zarA iti pratItiH / evaM vAamuSkaeNillAvaNyAmRtasarasi nUnaM mRgazaH smaraH sarvapluSTaH pRthunadhanamAge niptitH| vyadhikaraNaH, yathA atha pavitramatAmupeyivadbhiH sarasarvakrapayAzritairvacobhiH / ., kSitibharturupAyanaM cakAra prathamaM tatparatasturaMgamAthaiH / / ... rAjasaMghaTTane upAyanamucitaM, taccAtra vacorUpamiti vacasA vyadhikaraNopAyanarUpatvena pariNAmaH // 93 // [6 // ] 20 athAropaprastAve AropaviSayApaDnutau apaDnutipAha-prakRtamiti / prakRtamupameyaM niSidhya anyatmakRtavat sAdhyate / upameyasyApaDnutatvAnna sphuTarUpeNa upamAnopameyabhAvo'stIti na rUpakAzaGkA // 'avApta' iti / atra kalaGkaH prakRtaH prakRtenaiva rajanyAropeNApahanato dvayorapi varNanIyatvena prastutatvAt / pAramArthikasyAsatyakaraNaM, apAramArthikasya 25 satyatayA sthApanaM sthUlatayA boddhavyam / tAtparya tu vAkyasya sAdRzye eva // prakRtasya niSedhe'prakRtasya sAdhyatve, yathA-'bate' ti / manye-chalazabdAksasyatvapratipAdakau // kacitpunarasatyatvaM vastvantararUpatAbhidhAyizabdanibandhana, yathAamuSminniti // ___ _15
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 da0 ullAsaH ] . yadAkArANAM prazamapizunA nAbhikuhare zikhA dhUmasyeyaM pariNamati romAvalivapuH // 432 // atra na romAvaliH, dhUmazikheyamiti prtipttiH| evamiyaM bhNddyntrairpyuuhyaa| zleSaH sa vAkya ekasminyatrAnekArthatA bhavet // 16 // ekArthapratipAdakAnAmeva zabdAnAM yatrAneko'rthaH sa zleSaH / udAharaNamudayamayate dimAlinyaM nirAkurutetarAM nayati nidhanaM nidrAmudrA pravartayati kriyaaH| racayatitarAM svairAcArapravartanakartanaM bata bata lasattejaHpuno vibhAti vibhAkaraH // 433 // . atrAbhidhAyA aniyantraNAd dvAvapyabhUpau vAcyau / / evamiti / AropapUrvako'paDnavo'patavapUrvako vA AropaH / kramAd yathA__vilasadamaranArInetranIlAbjakhaNDA ___ nyadhivasati sadA yaH saMyamAdhaHkRtAni / na tu lalitakalApe vartate yo mayUre vitaratu sa kumAro brahmacaryazriyaM vaH // idaM te kenoktam ityAdi / atra 'nedaM svarNavalayaM kiM tu smaracakram ' iti / pratItiH // [7 // ] 20 ekArtheti / yathA gozabdo vAgAdhanekArthapratyAyane / aneko'rtha iti / 'vibhAM karoti' ityekameva hi yaugikamartha pratipAdayan vibhAkarazabdaH saadhaarnnaarkbhuuplkssnnaarthdvyprtipaadko'nekaarthH| udayAdizabdA api ekArthapratipAdakA eva snto'nekaarthaaH| tathA hi ' udayalakSaNa eka evArtha ekatrodgamo'nyatra samRddhiH, dizaH kakubho'nyatra tatsthAH prajAH, mAlinyaM kAlimA kalaGkazca, nidrA muptirA- 25 lasyaM ca, kriyA gamanAdikA dharmakriyAzca, svairAH svecchA anItikAriNazca, tejo jyotiH pratApazca // abhidhAyA iti dvayorapyarthayoH prAkaraNikatayA vivakSitatvAditi bhaavH| yatra tu vakSyamANopakSepyarthaniSThamupakSepaparAbhidhAsaMsUcakatvaM yathA
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / paroktibhadakaiH zliSTaiH samAsoktiH prakRtArthapratipAdakena vAkyena zliSTavizeSaNamAhAtmyAd na tu vizeSyasya sAmarthyAdapi yadaprakRrtasyApyarthasyAbhidhAnaM sA samAsena saMkSepeNArthadvayakathanAt samAsoktiH / udAharaNamkahiUNa tujha bAhupphaMsaM "jIye sa ko vi ullAso / acchI tuha viraheNa hAjjaimA duvvalA NaM sA ||434 || atra jayalakSmIzabdasya kevalaM kAntAvAcakatvaM nAsti / yAnti nyAyapravRttasya tiryazvo'pi sahAyatAm / apanthAnaM tu gacchantaM sodaro'pi vimuJcati // 277 5 -ityAdau, tatra na zleSo'rthadvayasya prakRtatvenAbhidheyatayA vaktumaniSTa - 10 tvAt, kiM tu arthazaktimUlo vastudhvanireva / tathA hi prakRte nyAyavataH puMsastiryaJco'pi sahAyAH, sUcanI pArthaviSayatvena tu rAma- sugrIvAdivRttatvam // 118811 [411] atha zleSamastAve prastutasya vAcyatve'prastutasya gamyatve samAsoktimAha-paroktiriti / zliSTaiH zleSavadbhiH samAnairbhedakairupameyavizeSaNaiH parasyopa- 15 mAnasya yA uktiH pratIyamAnatA sArthadvayasya upamAnopameyalakSaNasya kathanAt samAsokiH / vizeSyasyApi tu litve zleSa eva / vizeSaNasAmyAcca pratIyamAnaprastutaM prastutavizeSakatvena pratIyate, vizeSakatvAcca vyavahArasamAropaH / rUpasamArope tu rUpakameva // ' lahiUNe 'ti / ' yasyAH sa ko'pyutkRSTa ullAsaH sA tava viraheNa hetunA durbaLA bhUyAt' / ' NaM' nanvarthe / atra jayalakSmyA upameyAyA 20 bAhusparzAdizliSTavizeSaNasAmyAd aprakRtAyA upamAnarUpAyAH kAntAyAH pratItirityAha- atra 'jayalakSmI ' iti / vizeSaNAni tu kAntayA saha samAnAni / yathA vA upoDharAgeNa vilolatArakaM tathA gRhItaM zazinA nizAmukham / yathA samastaM timirAMzukaM tayA puro'pi rAgAdgalitaM na lakSitam // 25 'upodo dhRto rAgaH sAMdhyo'ruNimA premacayena' / ' nizAmukham ' ityatra samAsagatAyA api nizAyAstacchabdena parAmarzo buddhau adhyavasAnAt / atra nizA-zazinorupameyayorupoDha rAgAdizliSTavizeSaNamAhAtmyAd nAyakayorupamAnayorvyavahArapratItiH / vAmanoktA tu upameyasyAnuktau samAnavastunyAsaH
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH / 10 60 ullAsaH ] . nidrshnaa| abhavanvastusaMbandha rupamAparikalpakaH // 17 // nidarzanaM dRSTAntakaraNam / udAharaNaM kva sUryamabhavo vaMzaH ka cAlpaviSayA mtiH| titI ghurdustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram // 435 // 5 .. atra, uDupena sAgarataraNamiva manmatyA sUryavaMzavarNanamityupamau pryvsyti| yathA vAudayati vitatolarazmirajjAvahimarucau himadAmni yAti caastm| vahati girirayaM vilambighaNTAdvayaparivAritavAraNendralIlAm / / 436 // 10 atra kathamanyasya lIlAmanyo vahatIti tatsadRzImityupamAyAM paryavasAnam / dobhyAM titIrSati varaGgavatIbhujaGga mAdAvayicchati kare hariNAkavimyam / samAsoktiramastutamazaMsaiva // [9 // ] nidarzaneti / vAkyArthapadArthabhedAd vidhA / tatra vAkyArthatiH, yathA'ka sUrye 'ti / alpaviSayamatyA sUryavaMzasya varNa namasaMbhavaditi dArzantike vastusevandhasya asaMbhavaH dArzantikapratibimbarUpatvAca // dRSTAntasyeti / dRSTAnte'pyaya meva nyAyaH / pUrvAparayorardhayorvAkyasaMvandho'nupapanna evetyaupamye paryavasyati / kecittu dRSTAntAlaMkAro'yamityUcuH, tanna / nirapekSayohi vAkyArthayorbimbapati- 20 bimbabhAve dRSTAntaH, yatra tu prakRtavAkyArthAntaramAropyate tatra saMbandhAnupapattimUlA nidarzanaiva, na dRSTAntaH / evaM ca tatpAdanakharatnAnAM yadalaktakamArjanam / idaM zrIkhaNDale pena pANDurIkaraNaM vidhoH // -atra nidarzanaiva // padArthavRttiH, yathA- 'udayatI 'ti // tatsadRzImiti 25 . gajalIlAsadRzIm / gajasaMbandhinyA lIlAyA vastvantarabhUtena giriNA vahanamasaMbhavallIlAsadRzI lIlAmavagamayatItyanvayaviprakarSAda aupamye paryavasAnam // mAlAnyAyenApIyaM, yathA- doAm' iti / 'taraGgavatI-bhujaMgaH samudraH // 95 // .
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10.80. ullAsaH] kaavyprkaashaa| meruM lilayayiSati dhruvameSa deva yaste guNAngaditumudhamamAdadhAti // 437 // ityAdau mAlArUpApyeSA drssttvyaa| svasvahetvanvayasyoktiH kriyayaiva ca saapraa| kriyayaiva "svarUpasvakAraNayoH saMbandho "yadavagamyate sAparA nidrshnaa| yathAunnataM padamavApya yo laghuhelayaiva sa patediti "dhruvam / zailazekharagato dRSatkaNavArumArutadhutaH patatyadhaH // 438 // ana pAtakriyayA patanasya, lAghave satyunnatapadaprAptirUpasya 10 kAraNasya ca saMbandhaH khyApyate / aprastutaprazaMsA yA sA saiva prastutAzrayA // 98 // * apAkaragisyArthasyAbhidhAnena pAkaraNikasyAkSepo'prastutaprazaMsA sI ca / saMbhavadvastusaMbandhAM ca nidarzanAmudbhaToktAmAha-svasveti / svazca patanalakSa- 15 NAyAH kriyAyAH svabhAvaH svahetuzca pAtakriyA vA eva kAraNaM unnatapadAvAptilakSaNaM tayoranvayaH kAryakAraNabhAvalakSaNaH saMbandhastasyoktiH // ' unnatam ' iti / atra 'mamevonatapadAvAptiranyasyApi laghoH pAtAvasAnA' iti kAraNakAryayoH samanvayena upameyasyAkSepAt saMbhavadvastusaMbandhA nidarzanA dvitIyA / vAcyaM hi svasiddhayarthatvena upamAnopameyabhAvalakSaNamarthAntaramAkSipati // pAtakriyayeti 20 patanalakSaNayA / patanasyeti / patedityevamullikhitasya svarUpasyonnatapadamAptirUpakAraNakAryasya // saiveti / apastutasya prazaMsA yA kavibhiH kriyate sA prastutAzrayA saiva aprstutprshNsaissocyte|| aprAkaraNikasyeti / varNanAvasarAd apetatvAd apstutsy|| ___ nanu, aprastutavarNanameva ayuktam / kaH khalu himavadvarNane vindhyasvarUpaM 25. varNayedityAha--prAkaraNikasyAkSepa iti / prastutasya kAryakAraNabhAvAdau saMbandhe sati sahadayAvarjakatvamasyA ityarthaH / kArye prastute tadanyasya kAraNasya 1; kAraNe prastute kAryasya 2, sAmAnye prastute vizeSasya 3, vizeSa prastute sAmAnyasya 4, tulye rAmAdau prastute tulyasya puruSottamAdeH5, yadvacobhidhAnam / 'parAthai
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 kAvyAdarzanAmasaMketa sametaH [ 10 da0 ullAsaH ] kArye nimitte sAmAnye vizeSe prastute sati / tadanyasya vacastulye tulyasyeti ca paJcadhA // 99 // tadanyasya kAraNAdeH / krameNodAharaNAni - yAtAH kiM na milanti sundari punazcintA tvayA matkRte no kAryA nitarAM kRzAsi kathayatyevaM sabASpe mayi / kajjAmantharatArakeNa nipatatpItAzruNAM cakSuSA dRSTvA mAM hasitena bhAvimaraNotsAhastayA sUcitaH // 439 // atra prasthAnAtkimiti nivRtto'sIti kArye pRSThe kAraNamabhihitam / rAjanrAjasutA na pAThayati mAM devyo'pi tUSNIM sthitAH kubje bhojaya mAM kumArasacivairnAdyApi kiM bhujyate / itthaM rAjazukastavAribhavane mukto'dhvagaiH paJjarAcitrasthAnavalokya zUnyavalabhAvekaikamAbhASate // 440 // atra prasthAnodyataM mavantaM jJAtvA sahasaiva tvadarayaH palAyya gatAHiti kAraNe prastute kAryamuktam / svasamarpaNam' iti lakSaNena lakSaNeyam // 'yAtA ' iti / 'svabhAvata eva kRzA, cintayA tu sutarAM bhaviSyatIti cintAM muJcati mayi vadati sati tayA vilakSaM hasitaM kRtam / tena ca yadi mAM muktvA yAsyasi tato'haM mariSye iti kAraNaM sUcitam / ' kimiti ' iti / prasthAnanivRttilakSaNasya kAryasya praznamAtre / atra prasthAnabuddhirmayA tyakteti kArye prastute kAraNasyoktiH // , ' kumArasacivaiH kumArapradhAnaiH / rAjazukaH kazcideva utkRSTajAtizAlI zukaH ' // kAryamiti / ' daNDhayAtrodyataM tvAM buddhvA tvadarayaH palAyya gatAH iti kAraNarUpa evArthaH prastuto, rAjazukavRttAntastu aprastutArtha svAtmAnamarpayana kAryarUpa uktaH // yathA vA indurlima ivAJjanena jaDitA dRSTirmRgoNAmiva pramlAnAruNimeva vidrumadalaM zyAmeva hemaprabhA / kArkazyaM kalayA ca kokilavadhUkaNThevi prastutaM sItAyAH puratazca hanta zikhinAM barhAH sagarhA iva // -ityAdau saMbhAvyamAnairindvAdigatairaJjana liptatvAdibhiH kArya rUpaira prastutai 5 10 15 20 25
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28. 10 [10 pU0 ullAsaH] kaavyprkaashH| etattasya mukhAtkiyatkamalinIpatre kaNaM vAriNo yanmuktAmaNirityamasta sa jaDaH zuNvanyadasmAdapi / aGgulyagralaghukriyApavilayinyAdIyamAne zanai staitrIDDIya gato mametyanudinaM nidrAti nAntaHzucA // 441 // atrAsthAne jaDAnAM mahattvasaMbhAvanA bhavatIti sAmAnye prastute 5 * vizeSaH kthitH| muhadvadhUbASpajalapramArjana ___ karoti vairapatiyAtanena yH| sa eva pUjyaH sa pumAnsa nItimAn sujIvitaM tasya sa bhAjanaM zriyaH // 442 // atra kRSNaM nihatya narakAsuravadhUnAM yadi duHkhaM zaimaiyasi tatastvameva zlAghyaH iti vizeSe prakRte sAmAnyamuditam / tulye prastute tulyAbhidhAne trayaH prakArA:-zleSaH, samAsoktiH, sAdRzyamAnaM vA tulAntarasrya hetuH / krameNodAharaNam puMstvAdapi pravicaleyadi yadyadho'pi ___ yAyAyadi praNayane na mahAnapi syAt / abhyudarettadapi vizvamitIzIyaM kenApi dikprakaTitA puruSottamena // 443 // lokottaro vadanAdigataH saundaryavizeSaH kAraNarUpaH prastutaH pratIyate // 'mukhAd' iti / lokasiddhayAtra mukhmaakRtiH| apekSitakriyaM caitadapAdA- 20 nam / etat taccharIrAdalpataraM jAtamityarthaH // vizeSa iti / jalabindau maNitvasaMbhAvanamaprastutaM vizeSarUpamuktam // 'suhRd' iti / 'pratiyAtanaM zodhanam / etadviSNunA narakAsure hate ko'pi tanmantrI narakAsuramitraM pratyAha // . zleSa iti / vizeSyapadasyApi zliSTatA // samAsoktiriti / samAnavizeSaNa- 25 tvam // sAdRzyamAtramiti / pratIyamAnenApi kenacid dharmaNAnuguNyam // puMstvAd ' iti / 'puMstvaM puMso mAdhastasyaiva cAru kRtyaM ca / adhaH pAtAlaM nikRSTA gtishc| praNayane yAcyAnimittam / na mahAnapi, svalpo'pi / puruSottamo viSNuH satpuruSazca / ' eSa na zabdazleSo'bhidhAyA ekatra niyantritatvAd, nApi
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [1.30 ullAsa yenAsyabhyuditena candra gamitaH klAnti ravau tatra te * yujyeta pratikartumeva na punastasyaiva paadgrhH| kSINenaitadanuSThitaM yadi tataH kiM laijase no manA gastvevaM jaDadhAmatA tu bhavato yad vyoni visphUrjate // 444 // AdApa vAri paritaH saritAM mukhebhyaH 5 kiM tAvadarjitamanena durrnnven|| kSArIkRtaM ca vaDavAdahane hutaM ca pAtAlakukSikuhare vinivezitaM ca // 445 / / iyaM ca kAcidvAcye pratIyamAnArthAnadhyAropeNaiva bhaveti / abdherambhaHsthagita nAmogapAtAlakukSeH potoyAdiha hi vahayo laGghane'pi kramante / Aho riktaH kathamapi bhavedeSa daivAttadAnIM ko nAma syAdavaTakuharAlokane'pyasya kalpaH // 446 // vizeSyapadasya zliSTatve'pi zabdazaktimUlo dhvanirbhagavavRttAntasyAtra vAcyatvAt . 'tasya cAprastutatvAt / prastutArthamukhena yatrAmastutArthoM vizeSyadvAreNAvagamyate sa 15 tasya dhvaneviSaya iti yuktam // satpuruSacaritamevAtra vAcyaM prastutaM ca, tanmukhena cetarArthapratipattiH / tataH zabdazaktyudbhava evAyamiti ced , na, tasya vAcyatvAsaMbhavAd na hyutkRSTatamasyApi puruSasya viSNoriva vizvoddharaNazaktiH satyata evAsti / AkSipyamANasya tu sasya guNavRttyA tadvarNanamaviruda, guNabhUtatlAditi aprastutapazaMsaiveyam / puruSottamasya vizeSyaspa vizeSaNAnAM ca zliSTatvAta 20 zleSagarbhatvam // yenAsi ' iti| 'pAdA razmayazcaraNau ca / jaDadhAmatA zItalatejastvaM mUrkhAmpadatvaM ca / atra vizeSyapadaM candro na zliSTo, vizeSaNAnAM ca zliSTatvAta samAsoktigarbhatvam / kSINavibhavaH kazcid apakAriNamapi upajIvanArthamanusaran kenacidiha upalabhyate / / sAdRzyamAne yathA-'AdAya' iti / atra adhigaINayA anyAyopArjitadhanaH matIyamAnasAdRzyaH ko'pi pumAnAkSipyate // iyaM ceti / tulyatvanibandhanA'prastutaprazaMsA vAcyArthe vivakSite pratIyamAnasya anadhyAropeNa syAt // 'andheH' iti / ' Aho iti yadyarthe / phalpaH pauddH|' atra yadyapi-sArUpya 25
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ [100 gallAsaH kAvyaprakAzaH / kaoNcittvadhyAropeNaiva / yathA kastvaM bhoH kathayAmi daivahatakaM mAM vidi zAkhoTakaM __ vairAgyAdiva vakSi sAdhu viditaM kasmAdidaM kathyate / vAmenAtra vaTastamadhvagajanaH sarvAtmanA sevate na cchAyApi paropakArakaraNe mArgasthitasyApi me // 447 // 5 'kaicittvaMzeSvadhyAropeNa / yathA so'pUrvo rasanAviparyayavidhistatkarNayozcApalaM ___ dRSTiH sA madavismRtasvaparadika kiM bhUyasoktena vA / sarva vismRtavAnasi bhramara he yadvAraNo'dyApyasA vantaHzUnyakaro niSevyata iti bhrAtaH ka eSa grahaH // 448 // 10 atra rasanAviparyAsaH zUnyakaratvaM ca bhramarasyAsevane na hetuH, karNacApalaM tu hetuH / madaH pratyuta sevane nimittam / vazena zUraH ko'pi pumAnAkSipyate tathApi apratutasya adhivRttAntasyaiva camakArakAritvam / na hi acetanopAlambhavad asaMbhAvyo'yamartha ityupAttA dharmAH samudre saMbhavanto naikAntena pratIyamAnamarthamAkSipantIti na prtiiymaanaarthaadhyaaropH| 15 . evaM ca 'pustvAd' ityatra 'AdAya' ityatra ca pratIyamAnasya arthasya anadhyA ropH| 'nAsi' ityatra ca candrasaMbodhanopAlambhAderasaMbhavAd / adhyaaropo'vseyH|| . . 'kathayAmi' ityAdi pratyuktiH / anena padenatadAha / 'akathanIyametat zrUyamANaM hi nirvedAya syAt tathApi tu yadhanubandhastat kathayAmi / ' 'vairAgyAd' 20 iti kAkA 'daivahatakam ' ityAdinA ca vairaagysuucaa| 'sAdhuviditam' ityuttaram / 'kasmAd' iti vairAgye hetupshnH| 'idaM kathyate' ityAdi sanirvedasmaraNopakrama[:] kathaMkathamapi niruupytyottrm| 'vAmena' iti anucitena kulAdinA upalakSita ityarthaH / atra [?]cetanena vRkSavizeSeNa sahoktimatyuktI na saMbhavata iti asaMbhavati vAcye samRdAsatpuruSasahavAsino nirdhanasya kasya- 25 .. cinmanasvinaH paridevitaM pratIyamAnamadhyAropeNa sthitaM cetanavRttAntamAropya ityaM kavinA varNitatvAt // 'rasanAviyaryayo gajAMnAM zApahetuto'satyabhASitvamapi / cApalamazrotavyazravaNamapi / mado garvo'pi / shunykrtvmdaatRtvmpi|' atra vAcye'rthe rasa
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 90 ullAsaH ], nigIryAdhyavasAnaM tu prakRtasya pareNa yat / prastutasya yadanyatvaM yadyarthoktau ca kalpanam // 10 // kAryakAraNayoryazca paurvaapryvipryyH| vijJeyAtizayoktiH sA upamAnenAntarnigIrNasyopameyasya yadadhyavasAnaM saikA / yathAkamalamanambhasi kamale ca kuvalaye tAni kanakalatikAyAm / sA ca mukumAramubhagetyutpAtaparamparA keyam // 449 // atra mukhAdi kamalAdirUpatayAdhyavasitam / yaJca tadevAnyatvenAdhyavasIyate sAparA / yathA aNNaM laDahattaNaya aNNa ciya kA yi" vttnncchaayauN| 10 sAmA sAmaNNapaA~vaisso reha cia Na hoi // 450 // yadyarthasya yadizabdena cecchabdene voktau yatkalpanam arthAdasaMbhavino'rthasya sA tRtIyA / yathA rAkAyAmakalaGkaM cedmRtaaNshobhvedvpuH| tasyA mukhaM tadA sAmyaparAbhavamavApnuyAt // 451 // nAviparyayazunyakaratvayorasevane hetutvaM na saMbhavatIti adhyaaropo'vseyH| karmacApalaM tu asevane hetuH / madazca sevane pratIyamAnazca kusvAmisevakaH // evaM caaprastutasya vAcyatve prastutasya gamyatve'prastutaprazaMsA / zliSTavizeSaNaH prastutasya vAcyatve'prastutasya gamyatve tu samAsoktiH / prastutAprastutayorapi vAcyatve vizeSyasyApi zliSTatve'rthazleSaH // eSAnyoktiriti anye // 96-97 // 11 // ] 20 - seti / lokAtikrAntigocarA ||adhyvsaanmiti viSayiNA upamAnena anta:kRtasya upameyasya bhede'pyabheda ityarthaH / tadeveti / prastutamabhinnameva anyatvena bhedenAdhyavasIyate / 'zyAmA sAmAnyaprajApate rekhaiva na bhavati rekhA mryaadaa| 'anyallaTabhatvam' ityabhede'pyanyatvena bhedopnibndhH|| asaMbhavino'rthasyeti / bahiravidyamAnasyArthasya saMbhAvanamAtreNa upanibandhe 25 saMbandhe'pyasaMbandho'saMbandhe'Si saMbandha ityarthaH // saMbandhe'pyasaMbandhaH, yathA'rAkAyAm' iti / atra pArvaNazazAGkasya niSkalaGkatvaM bahirasaMbhavadapi kaviprajApatinA svapratibhAnAva saMbhavadrUpatayA uktam / itthaM ca prakRtasya mukhasya upamAnAbhAvo, nAstyanyat kiMcidasyopamAnamiti / ata eva saMbhAvyamAnArthanirA 15:
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10 da0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / kAraNasya zIghrakAritAM vaktuM kAryasya pUrvamuktau caturthI / yathAhRdayamadhiSThitamAdau mAlatyAH kusumacApabANena / caramaM ramaNIvallabha locanaviSayaM tvayA bhajatA // 452 // prativastUpamA tu sA // 101 // sAmAnyasya dvirekasya yatra vAkyadvaye sthitiH / sAdhAraNa dharma upameyavAkye copamAnavAkye ca kathitapada'tvasya duSTartayAmihitatvAcchandabhedena yadupAdIyate sA vastuno vAkyArthasyopamAnatvAtprativastUpamA / yathA devIbhAvaM gamitA parivArapadaM kathaM bhajatyeSA / na khalu paribhogayogyaM daivatarUpAGkitaM ratnam ||453 // cikIrSayA zaGkAyotakacecchandaH / AzaGkA hyanizcitasvabhAve vastuni syAt // iyamutpAdyopameti rudraTaH, adbhutopameti daNDiprabhRtayaH // asaMbandhe'pi saMbandha:, yathA 201 puSpaM propahitaM yadi syAnmuktAphalaM vA sphuTavidrumastham / tato'nukuryAdvizadasya tasyAstAnrauSThaparyasta rucaH smitasya // - atra asaMbandhe saMbhAvanayA saMbandhaH / yadyartha vinApIyaM dRzyate, yathAdAho'mbhaH prasurtipacaH pracayavAn bAppaH praNAlocitaH 5 10 15 pratidIptadIpalatikAH pANDimni magnaM vapuH / kiM cAnyat kathayAmi rAtrimakhilAM tvadvartmavAtAyane hastacchatraniruddhacandramahasastasyAH sthitirvartate // - atra dAhAdInAmambhaH prasRtyAdyairasaMbandhe'pi saMbandha uktaH // ' hRdayam ' iti / atra smarAdhiSThAnaM kArya pUrvameva jAtaM, nAyakAdhiSThAnaM tu smarAdhiSThAna kAraNaM paJcaditi kAryakAraNayoH paurvAparyaviparyayaH // [ 12 // ] 1 prativastUpamA tviti / kathitapadaM punaruktadoSa iti paryAyAntareNa sAdhAraNo dharmo yadupameyopamAna vAkyadvaye pRthag nirdizyate sA prativastUpamAlaMkAraH / vastu- 25 prativastubhAvena tu sAmAnya dharmasya sakRnnirdeze dIpaka - tulyayogite // vastuzabdasya vAkyArthatrAcitve prativastu prativAkyArthamupamAsAmyaM yasyAmiti anvartha ityAha-vastuna iti // 'devI' iti / atra parivArapadatvaM sAdhAraNo dharma upameyavAkye upamAna 20
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsaH ] yadi dahatyanalo'tra kimadbhutaM yadi ca gauravamadriSu kiM ttH| lavaNamambu sadaiva mahodadheH prakRtireva satAmaviSAditA // 454 // ityAdirmAlApativastUpamA draSTavyA / evamanyatrApyanusatavyam / . dRSTAntaH punareteSAM sarveSAM pratibimbanam // 102 // eteSAM.sAdhAraNadharmAdInAm / dRSTo'ntaH nizcayo yatra sa dRssttaantH| 5 tvayi dRSTa eva tasyA nirvAti mano manobhavajvalitam / Aloke hi himAMzovikasati kusumaM kumudvatyAH // 455 / / vAkye paribhogayogyapadena pRthagnirdiSTaH, parivArapadatvaparibhogayogyatvayorekArthatvAt / / na kevalamiyaM sAdhamryeNa yAvadvaidhayeNApi, yathAcakorA eva caturAzcandrikA cAmakarmaNi / - i0 vinAvantIn na nipuNAH sudRzo ratanarmaNi // ivAghanupAdAne'pi ca pAkaraNikatvApAkaraNikatvaparyAlocanayAtra upamAnopameyatAvagatiH // . 'yadi dahati ' iti / atra 'prakRtireva satAm ' iti pAkaraNikaM, zeSaM tu jayamamAkaraNikam // 15 evamiti / yathA vyatireke / tatra khekasya bahubhyo vyatireke, mAlAvyatirekatA, yathA-'haravanna viSamadRSTiH' iti / / [13 // ] . tadevamaupamyAzrayeNa zuddhasAmAnyasya nirdeze prativastUpamAmuktvA bimbapativimbamAve dRSTAntamAha- dRSTAnta iti / yAdRza evArthavizeSa upameyavAkye tAza evopamAnavAkye'pi pratibimbamAvena yatra syAt punaHzabdaH pUrvasmAd 20 vyatireke / vyatirekazca bimbapatibimbabhAva eva / sAdhAraNadharmAdInAmityAdi zabdAd upameyAnAM ca // nanu, arthAntaranyAsa evAyamityAzaGkayAha-dRSTAnto nizcayo yatreti / nizcayazca vizeSAdeva saMbhavatIti vizeSarUpa evAsau, tena yatra vizeSasya vizeSeNa samarthanaM bimbapatibimbamAve sati sa dRSTAntaH / dRSTAntasya hi vizeSarUpatayaiva 25 pativimvabhAvaH saMgacchate / yatra tu vizeSasya sAmAnyena samarthyasamarthakabhAkA so'rthAntaranyAsa iti vivekH||| tvayi' iti / atra nirvANasyApi sAdhAraNadharmasya vikAsa: prativimbasvenopAtaH / yathA candrAloke kumudinyAzcandraguNapakSapAtitvena kumudaM vikasati
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10. 60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / 287 eSa sAdharmyeNa / vaidharmyeNa tu - aared sAhasakarmazarmaNaH pANiM kRpANAntikamAninISataH / maTAH pareSAM vizarArutAmagurdadhatyavAte sthiratAM hi pAMsavaH || 456 || sakRdvRttistu dharmasya prakRtAprakRtAtmanAm / saiva kriyAsu bahvISu kArakasyeti dIpakam // 103 // prAkaraNikAprAkaraNikAnAm, arthAdupamAnopameyAnAm, dharmaH kriyAdiH ekavArameva yadupAdIyate, tadekasthasyaiva samasta - vAkyadIpanAddIpakam / yathA kiviNaNa NaM NAyaNa phaNamaNI kesaraoNya sIhANa | kulavAliyA kutto chippanti muANa || 457|| 5 10 tathA tvaddarzane tvadguNapakSapAtitvena tasyA manaH kAmAgnijvalitamupazAmyati / yathA vA food eva vAnarabhaTaiH kiM tvasya gambhIratA mApAtAlanimagnapIvaravapurjAnAti manthAcalaH / daiva vAcamupAsate hi bahavaH sAraM tu sArasvataM jAnIte nitarAmasau gurukulazliSTo murAriH kaviH // - atra yadyapi jJAnAkhya eko dharmoM nirdiSTastathApi naitannibandhanamaupamyaM vivakSitam / yannibandhanaM ca vivakSitaM tatra abdhilaGghanAdau asyeva divyavAgupAsanAdinA pratibimbanam / eSo'pi sAdharmyeNa // . 15 'tabAhava' iti / atra [vi] zarArutAgamanAde[:] sthiravAdhAnAdinA 20 vaidharmyeNa prativimbanam // nanu, sAdhAraNadharmANAM pratibimbitatvena niyataniSThatayA kathaM sAdhAraNadharmateti ced, na, vastuto hi teSAM dharmANAmabheda iti sAdhAraNatA, zabdAntareNa pratipAditatvAttu pratibimbanamiti na kazcid virodhaH // 98- 100 // [ 14 / / ] dRSTAntamuktvA sakRddharmasya nirdeze dIpakamAha - 25 sakRditi // ekasthasyaiveti / prAkaraNikAprAkaraNikavargamadhyAd ekatra sthitaH samAno dharmaH kriyAdiH prasaGgena anyatropakArAd dIpanAkhyAd dIpasAdRzyena dIpakAlaMkAraH / prAkaraNikAmAkaraNikatvAbhyAM ca teSAmarthAnAmupamAnopameyabhAvoM gamyamAno na zrauta ityupamAto'sya bhedaH // 'kivaNANe 'ti / atra kulabAlikA prakRtA, zeSANi aprakRtAni, 'spR- 30
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kAvyAdazanAmasaMketasametaH 10 80 ulAsa ] . kArakasya ca bahISu kriyAsu sakRvRttiHpakam / yathAsvidhati kUNati vellati vivalati nimiSati vilokayati tiryak / antarnandati cumbitumicchati navapariNayA vadhUH zayane // 458 // zyante ' ityekakriyA samAno dharmaH // anekakriyAgatatveneka kArakaM kArakadIpakaM, yathA- svidyati ' iti / atra 5 vadhUlakSaNasya kartRkArakasya bahISTha krimAsu vRttiH // AdimadhyAntavAkyagatatvena dharmasya vRttau AdimadhyAntadIpakAkhyAstrayo'sya bhedAH / yad bhAmahaH AdimadhyAntaviSayaM tredhA dIpakamiSyate // yathA-mado janayati prIti sAnaGgaM mAnabhaGguram / - sa priyAsaMgamotkaNThAM sAsayAM manasaH zucam // 'madaH surAdipAnavikAravizeSaH / mAnabhaGguraM mAnabhaanazILam / yadvA, mAno bhaGguro yatreti smaasH|' atra madAdau yat pAkaraNikatayA vivakSyate tad upameyaM, zeSANi upamAnAni / AdivAkyasthA ca jananakriyA. eko dharmo'pa. reSvapi vAkyeSu vartata iti AdikriyAdIpakam / / saMcArapUtAni digantarANi kRtvA dinAnte nilayAya gantum / 15 pracakrame pallavarAgatAmrA prabhA pataMgasya munezca dhenuH / / - -atra 'pracakrame ' iti madhyasthA kriyaa|| antakriyAdIpakaM tu 'kivANANa' iti darzitam // evaM kArakadIpake'pi AdimadhyAntagatatvaM jJeyam // kriyAdedharmasyaiva vAkyArtheSvanekeSvapi sAdhAraNatayA upAdIyamAnatvAd atraupamyaM balAd Apatati / tatrApi yad vivakSitaM tad upameyaM, itarattu upamAnamiti / ata eva rudraTokta 20 aupamyasamuccayo dIpakameva, tulyasvabhAvAt / yathA- . jAlena sarasi mInA hiMsrareNA bane ca vAgurayA / saMsAre bhUtasRjA snehena narAzca badhyante // -atra upamAnopameyatve 'badhyate' ityekaH sAdhAraNo dhrmH|| nanu, yadi kriyApadopanibandho dIpakaM, tarhi na tdlNkaarH| kriyApade hi 25 sati vAkyasamAptiH pratIyate, na punarAtizayaH / kriyAM vinA vAkyameva na syAt / yaduktam suptiGantacayo vAkyam iti / -tenAtra kutaH kasyAtizayaH / zAstrArambhavaiyarthyAcca / kriyApadasya hi
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 da0 ullAsaH ] kaavyprkaashH| mAlAdIpakamAyaM cedyathottaraguNAvaham / pUrveNa pUrveNa vastunotremuttaraM cedupakriyate tanmAlAdIpakam / yathAsaMgrAmAGgaNamAgatena bhavatA cApe samAropite saMpApte paripanthiyodhanivahe sAMmukhyamAsAditam / kodaNDena zarAH zarairarizirastenApi bhUmaNDalaM tena tvaM te tvayA sitayazastenApi lokatrayam / / 459 // niyatAnAM sakRddharmaH sA punastulyayogitA // 104 // niyatAnAM pAkaraNikAnAmevApAkaraNikAnAmeva vA / krame NodAharaNam / 10 pANDu. kSAmaM vadanaM hRdayaM sarasaM tavAlasaM ca vapuH / Avedayati nitAntaM kSetriyarogaM sakhi hRdantaH // 460 // dIpakatve sarva kAnyaM sAlaMkAramiti nArtho'nena granthena / .. satyam, na kriyApadamAtra dIpakaM, kiMtu bahubhiH samAnajAtIyaiH kArakavizeSairabhisaMbadhyamAnam / tasya cAnekeSvartheSu abhisaMbadhyamAnasyArthavadanvayi- 15 rUpaM yat tatsAmyamucyate // 101 // [15 // ] ____ mAlAdIpakamiti / mAlAtvena cArutvavizeSaNamAzritya dIpakaprastAve lakSitam // guNAvahamiti / pUrvasya pUrvasyottaraM prati utkarSanibandhanam // -- saMgrAme 'ti / atra kodaNDAdibhiH krameNa zarAdInAmutkarSoM vihitaH samAsIdanakriyAnibandhanaM ca dIpanaM dIpanaviSayANAmuttarottarotta]mbhitatvena 20 kRtam / cApazabdAghasya ca 'bhAvena bhAvalakSaNam' iti sptmii| bhAvaH kriyA, tato yasya kriyayA kriyAntaraM lakSyate tasmAd bhAvavataH saptamI syAt / prasiddhA ca kriyA prayujyamAnA gamyA vA kriyAntaraM lakSayati, yathA 'dugdhAsu gataH' / atra prayujyamAnadohanakriyayA gamanaM lakSyate / 'kalAyamAneSvAneSu gataH' atra 'satsu' iti gamyamAnakriyayA gamanaM lakSyate / evaM cApasaMbandhinI yA samAro- 25 pakriyA prayuktA tayA samAsAdanalakSaNaH kriyAvizeSo lakSyate / ekAvalI tu pUrvasya pUrvasyottarottareNa utkarSahetutve syAditi bhedaH / [16 // ] prastutAprastutayoH samastatve dIpakamuktvA vyastatve tulyayogitAmAhaniyatAnAmiti / punaHzabdaH pUrvasmAd vizeSe / vizeSazca vyastatvameva // 'pANDu kSAmam' iti / atra vadanAdIni sarvANyapi pAkaraNikAni / 30
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22.0 kAvyAdarzanAma saMketakhametaH | 10 da0 uklAsaH ] kumudakamalanIrlenIrajA lirlalitavilAsajuSorTazoH puraH kA / amRtamamRtarazmirambujanma pratihatamekapade taivAnanasya // 461 // upamAnAdyadanyasya vyatirekaH sa eva saH / anyasyopameyasya / vyatireka Adhikyam / kSINaH kSINo'pi zazI bhUyo bhUyo virvairdhate satyam / fare prasIda sundari yauvanamanivarti yAtaM tu // 462 // ityAdAvupamAnasyopameyAdAdhikyamiti yatkenaciduktaM tadayuktam / atra yauvanagatAsthairyasyAdhivayaM hi vivakSitam / ' Avedayati' iti dharmaH sakRd ekavAraM nibaddhaH / evaM guNo'pi yathA - yogapaTTI jaTAjAlaM tAravI tvag mRgAjinam / ucitAni tavAGgasya yadyamUni taducyatAm // 5 10 - atra yogapaTTAdIni prakRtAni ucitatvaM guNo dharmaH sanibaddhaH || aprakRtAnAmeva yathA 'kumudAdIni cAprakRtAni dRzorAnanasya ca prakRtasya varNyamAnatvAt 'kA' iti / nindAlakSaNazca sakRddharmo nibaddhaH / atrApi prakRteSveva aprakRteSveva padArtheSu ekadharmAnugateSu varNyamANeSu kiMcit sAmyaM 15 jJeyam ||102 / / [ 17|| ] upameyasyeti / prAkaraNikasya yada AdhikyamarthAd upamAnAt sa vyatirekaH // ' kSINa' iti / kayAcida yutratyA zazini kSayavRddhI dRSTvA sAgasi priye * mAno gRhItaH, yathA 'zazI kSINo'pi vardhate tathA yauvanaM kSINamapi vRddhiM yAsyatIti tadaiva mAnatyAgAt krIDiSyAmi, saMprati tu ruSyAmi ' iti citte kRtvA sthitA | 20 sa tu nAyaka viditAbhiprAyastAmAha / atropameye yauvane utkarSakAraNasya asthai vyatirekazca utkarSApakarSahetvorupAdAne uktau ekavidho'yamanuktau ca tayoH krameNa yugapad vAnupAdAne trividho'yaM caturvidhaH, punazca aupamye zabde - dhikyalakSaNasya upamAne tu candre nikarSa kAraNasya asthairyahAnilakSaNasya upAdAnAd ivAdyanupAdAne AkSiptaupamye sati vakSyamANatRtIyacatuSke prathamo bhedaH / rudrastu upamAnAdupameyasya nyUnaguNatve vyatirekamAhetyAzaGkayAha- ityAdAviti // upamAnasyeti, candrasya / / upameyAditi, yauvanAt // vivakSitamiti / tena upamAnAd 25 upameyasya yad AdhikyaM sa vyatireka ityarthaH /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10 da0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / hetvoruktAvanuktInAM traye sAmye nivedite // 10 // zabdArthAbhyAmathAkSi zliSTe tevatriraSTa tat / ___ vyatirekasya heturupameyagatamutkarSanimittam, upamAnegetaM nikapakAraNam, tayordvayoruktiH, ekatarasya dvayorvAnuktirityanuktitrayam, etadbhedacatuSTayamupamAnopameyabhAve zabdena pratipAdite, Arthena 'meNoktau catvAra eva bhedAH, AkSipte caupamye tAvanta eva, evaM dvaadsh| ete ca zleSe'pi bhavantIti ctuvishtirbhdauH| krameNodAharaNam asimAtrasahAyasya prabhUtAriparAmave / anyatucchajanasyeka na smayo'sya mahAdhRteH // 463 // 10 atraiva tuccheti mahAdhRterityanayoH paryAyeNa yugapadvAnupAdAne'nyad bhedatrayam / evamanyeSvapi draSTavyam / atrevazabdasya nArthena vA nivedite pratIyamAne vA dvAdazabheda ityAha-hetvoriti // tadvaditi / tathA zleSe'pi dvAdaza bhedAH, tattasmAt trIn vArAn aSTabhedAzcaturvizatirityarthaH // zabdeneti / iva-vA-yathetirUpeNa ivArthe vihitavatirUpeNa ca // artheneti / tulyA- 15 dinA zabdena tulyArthe vihitavatinA ca // AkSipte iti / ivAditulyAdipadavirahe ityrthH|| asimAtrasahAyasya' iti / atra tucchatvaM nikarSakAraNaM mahAdhRtitvaM tu utkapasya smayAbhAvasya kAraNamiti upameyopamAnagatau yugapad utkarSApakarSahetU uktau| atraiva 'itarasya janasyeva na smayo'sya mahAvRteH' iti pAThe mahAdhRtitvamupa- 20 meyotkarSahetuH / 'tucchasyAnyajanasyeva na smayo. yasya lakSitaH' iti tu pAThe tucchatvamupAnApakarSahetuH syAt / tayAtraiva dvayoryugapad anupAdAne'pineyamityAha vRttikRd-atraiva tuccheti / yathA vA __ zIrNaparNAmbuvAtAzakASThe'pi tapasi sthitA / / . samudvahantI nApUrvaM garvamanyatapasvivat / / Azo bhakSaNam / garvAnudvahanena upamAnAd upameyasyAdhikyaM, garvopakramAvasthApekSaM copamAnopameyayoH sAdRzyam / vatizca zAbdImupamAnopameyatAM dyotayati / atra upameyopamAnagatayorutkarSApaka hetvoyorapi anuktiriti catvAro bhedAH ||evmnyessviti / ArthAdau catuSkapazcake'pi darzitadarzinA udAharaNairanyad 25
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 da0 ullAsaH ] sadbhAvAcchAbdamaupamyam / asimAtrasahAyo'yaM prabhUtAriparAbhave / naivAnyatucchajanavatsagarvo'yaM 'dhRtnidhiH||464 // tulyArthe atra vatirityArthamaupamyam / iyaM sunayanA daasiikRttaamrsshriyaa| AnanenAkalaGkena jayatIndaM kalaGkinam // 465 / / 'atrevAdi-tulyAdi padaviraheNI kssiptaivopmaa| jitendriyatayA samyagvidyAdRddhaniSeviNaH / atigADhaguNasyAsya nAbjavadbhagurA guNAH // 466 // . atrevArthe vatiH / guNazabdaH shlissttH| akhaNDamaNDalaH zrImAnpazyaiSa pRthiviiptiH| na nizAkaravajjAtu kalAvaikalyamAgataH // 467 // atra tulyArthe vtiH| kalAzabdaH shlissttH| bhedatrayaM draSTavyamityarthaH / / Arthena sAmye, yathA-' atimAtre'ti / atrApi utkarSApakarSahetvoyorutiH / yatra tatra tasyeva' ityanena ivArthe vatiH, tatra zrauta- 15 maupamyam / yatra tu 'tena tulyaM kriyA ced vatiH' ityanena vatiH, tatra ArthamaupamyamityAha-tulyArthe'treti / evamanyad bhedatrayaM jJeyam // - AkSiptaupamye yathA- 'iyaM sunayanA' iti / atra akalaGkakalaGkitatve upameyopamAnagate yugapad utkarSApakarSahetU uktau // anuktau bhedatrayaM yathA navInavibhramodabhedataraMgitagatiH sdaa|| mukhena smitamugdhena jayatyeSA saroruham // -atra smitmugdhtvmupmeyotkrsshetuH| atraiva 'viDambayati vaktreNa nizyavasmitamambujam ' iti pAThe upmaanaapkrssH| 'aho viDambayatyeSA vadanena saroruham ' atra utkarSApakarSahetvoyorapi anuktiriti catvAro bhedAH / sAmyaM tu AkSepAt sarvatra pratIyate // . 25 zleSe zAbdamaupamyaM yathA- jitendriye 'ti / atra upameyopamAnayorutkarSA pakarSahetvoruktiH // __'akhaNDe 'ti / atra upameyagatotkarSApamAnagatanikarSakAraNopAdAne ArthoMpamye zleSavyatirekasya prathamo bhedaH // 20
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ [:10 0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / yethA vAharavanna viSamadRSTiharivana vibho vidhUtavitatavRSaH / ravivanna caupi dusahakaratApitabhUH kadAcidasi // 468 / / atra tulyArthe vatiH / viSamAdayazca zabdAH zliSTAH / nityoditapratApena triyaamaamiilitpmH| bhAsvatAnena bhUpena bhAsvAneSa vinirjitaH // 469 // yathA vAsvacchAtmatAguNasamullasitendubimbaM * bimbaprabhAdharamakRtrimahRdhagandham / yUnAmatIva pibatAM rajanISu yatra tRSNAM jahAra madhu nAnanamaGganAnAm // 470 // . 'avArthatulyAdInAM ca padAnAmabhAve'pi zliSTavizeSaNairAkSiptatropamA pratIyate / 'ityevaMjAtIyakAH zliSToktiyogyasya padasya. pRthagupAdAne'nye'pi bhedAH saMbhavanti / te'"nayaiva dizA drssttvyaaH| haravanna viSamadRSTiharivanna vibho vidhUtavitatavRSaH / ravivanna cApi duHsahakaratApitabhUH kadAcidasi // ... 'vRSo dharmoM . dAnavavizeSazca / ' atra tulyArthe vatirviSamAdayazca zabdAH shlissttaaH| ayamutkarSApakarSahetvoranuktau caturthoM bhedaH AthauMpamye sati zeSaM dvayaM jJeyam // AkSiptaupamye zleSavyatireko yathA-'nityodite 'ti / 'bhAsvatA' ityasya zliSTatvaM, bhAsvateva bhAsvateti bhAsuratvasyAropagatyA ravitvasya ca pratipAdanAt / atra uditapratApatvaM mIlitaprabhutvaM copameyopamAnagate utkarSApakarSahetU uktAviti zleSavyatirekAntyacatuSkasya prathamo bhedaH / / ... 'svacchAtmate 'ti / 'madhu kata tRSNAM jahAra, na mukham / ' atra tRSNAyA 25 haraNe'haraNe ca nopAttau heturiti ubhayAnupAdAnAcaturtho'yaM bhedaH zleSavyatirekAntyacatuSkasya // zeSa dvayamUdyam / / 'evamanyeSvapi draSTavyam 'iti vacanAt paticatuSkamekaH kazcid bhedo vaktuM saMmata iti 'haravad' iti ' svacchAtmatA' iti ca udAharaNadvayaM granthakArAbhiprAyeNa na bhavati // pRthagupAdAnamiti / yathA 20
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsaH ] . niSedho vaktumiSTasya yo vizeSAbhidhitsayA // 106 // vakSyamANoktaviSayaH sa AkSepo vidhA mtH| vivakSitasya pAkaraNikatvAdanupasarjanIkAryasyAzakyavaktavyatvamatiprasiddhatvaM vA vizeSa vaktuM niSedho niSedha iva yaH sa vakSyamANaviSaya uktaviSayazceti dvividha aakssepH| krameNo- 5 dAharaNam yA zaizirI zrIstapasA mAsenaikena bibhratI / tapasA tAM sudIrgheNa dUrAd vidadhatImadhaH // 'tapo mAghamAsaH, anyatra tu abhyudayahetuH kRcchAcaraNam / ' ivAdaya .. anupAttA api saamrthygmyaaH| atra 'tapasA ' iti zliToktiyogya padaM pRthagu- 10 pAttam , ato'yamapi leSavyatireka AkSipte aupamye ubhayopAdAne sati // . yathAvA yadyapyAna]nupacaritastathApi tava nAcyutastulI [sa] bhavet / sa harirnAmnA devaH sa harirvaraturaganivahena / / devazabdaH prakaraNAd yuSmadarthe / hetvoruktau Ayau~pamyam / atrApi zliSTo- 15 ktiyogyasya padasya pRthagupAdAnam // evamanye'pi ekAdaza bhedAH / / nanu zleSavyatirekayoranyatra labdhasattAkatvAta zleSopakatatve vyatirekasyAGgAjimAve saMkaratvaM syAt / satyam , zleSagIkAreNa vyatirekalakSaNamaMzamAzritya evaMvidhe zleSavyatirekAparanAmatvAna sNkrH| tatastadanucaraNArthamevaiSa prakAro vyatirekapakAratayA vyavasthApyate / / [18 // ] .. azakyavaktavyatvamiti vakSyamANaviSayasya lakSaNam // atiprasiddhatvamiti uktaviSayam // niSedha iveti / na tu niSedha eva, kiMtu pAkaraNikasyArthasya prastutatvAdeva pradhAnasya vaktumiSTasya vizeSapatipataye nissedhaabhaasH| vidhAnAIspa niSedhaH kartuM na yujyata iti niSedhAkhena vizeSa eva tAtparyamityarthaH / sa ca niSedho vakSyamANasya syAditi dvayI gatiH // 25 . nanu, uktaviSayatve kathaM vaktumiSTatvaM syAt / satyam , uktamapyAdau vaktumiSTameka, vizeSasya ca zabdAnupAttatvAd Adimatvam / tatra vakSyamANaviSaye kathanameva niSidhyate, uktaviSaye ca vastu niSidhyate / /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10 10 ullAsaH kAvyaprakAzaH / e ehi kiMpi kIravi karaNa nikiva paNAmi alamahavA / aviyArijakajjArambhaAriNI marau' bhaNissam / / 471 // jyotsnA mauktikadAma candanarasaH zItAMzukAntadravaH kapUra kadalI mRNAlavalayAnyambhojinIpallavAH / antaryAnasamAstvayA prabhavatA tasyAH sphuliGgotkara dhyApArAya bhavanti inta kimanenoktena na bamahe / / 472 // kriyAyAH pratiSedhe'pi phalavyaktivibhAvanA // 107 // heturUpakriyAyA niSedhe'pi tasphalaprakAzanaM vibhAvanA / yathA'e ehi' iti / 'ayi ehi kimapi kasyAzcit kRtena niSkapa bhaNAmi aLamayavA' / 'aviyAria ' iti / 'kArya tvadanurAgalakSaNaM yAnyAsaktamapi svAma 10 milapati' ityarthaH / atra 'na bhaNissam' iti maNitiniSedhe 'tvadadarzanAt tAstA avasthAH samunmipanti yA vaktumapi na zakyante' iti vizeSaH pratIyate niSedhasya niSedha ica, na tu niSedha eva teneSTamartha pratiSedhavyAjena utkarSayati, manmayamAhAtmyAvasthAvizeSANAM ca vakSyamANatayA sUcanamiti vakSyamANaviSaya aakssepH|| 15 * jyotsnA ' iti / atra 'kimanenokteneti kaimarthakyaparamAlocanaM na brUmaH' iti niSedhamukhena tvadaprAptau jyotsnAdayaH sphuliGgavyApArahetavastasyA bhavantItyatimasiddho'yamartho'nyatrApi paridRSTatvAt / sphuliGgavyApArANAM cAnantyAtmako vizeSo'bhidhitsitaH, tasya ca kimanenoktana' iti sAmAnyena upakrAntasya adhunA niSedhavazena asNvijnyaanpdnivndhntvmityuktvissytaa| tasmAd iSTa-20 niSThasya niSedhAbhAsasya vidhyunmukhasya AkSepatvamiti sthitam / yadAha tilakaH tadiSTasya niSedhatvamAkSepokternibandhanam / saukaryeNAnyakRtaye na niSedhakyatA [?] punaH / anyakRtaye vizeSavidhyartham // [19 // ] heturUpeti / kriyA hi kArya niSpAdayatIti saiva hetuH / sarveSAM phalabhUtAnAM 25 . kriyaiva avyavahitaM kAraNaM, kriyAmukhena kAraNebhyaH kAryotpatteH / anyaizca 'kriyAphalameva kAryam' iti vaiyAkaraNaireva abhyupagamyate, na sarvairiti kriyApada sthAne kAraNagrahaNaM kRtam / sAmAnyena vizeSamanapekSya phalamakAzanamiti kAryasya kavinA pratipAdanaM, na tu bhavanakAraNamantareNa kAryotpatterasaMbhavAd / / iha kAraNA
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsa ] kusumitalatAbhirahatApyadhatta rujamalikulairadaSTApi / parivartate sma nalinIlaharIbhiralolitApyaghUrNata sA // 473 / / nvayavyatirekAnuvidhAnAt kAryasya kAraNamantareNa asaMbhavaH / yadi tu kayAcid bhaGgayA tathAbhAvopanibandhaH, tadA vibhaavnaa| sA ca bhaGgiH prasiddhatarakAraNAnu. palabdhiH / aprasiddhaM tu kAraNaM vastuto'styeva / asyAzca na virodharUpatvaM, virodhe 5 dvayorapi samAnabalayoH parasparavAdhAn / atra tu kAryotpattireva kAraNapratiSevena . SAdhyamAnA pratibhAti. na tu kAraNapratiSedhasya kAryotpattyApi bAghaH / kAraNapratiSedhasya hi bAdhaH pratibhAsamAno'pi jhaptyapekSo, jJaptizca utpattyapekSayA davIyasI na vibhAvanAM prayojayati / / 'jJaptyapekSa' iti-yathA hi kAryamutpadyamAna preva kAraNapratiSedhena bAdhyata iti bhavatyutpattyapekSastatra bAdhastathA notpadhamAna eva 10 kAraNapratiSedhaH kAryotpatyApi bAdhyate, api tu utpannasya tasya bAdhastayA jJApyata iti kAraNapratiSedhabAdho jJaptyapekSa eva // 'jJaptizca' iti kAraNapratiSedhabAdhajJAnaM ca / 'davIyasI' iti pazcAdbhAvitvena // bhavatu vAtrApi sAmAnyena parasparaM bAdhastathApi na virodharUpatvaM hetuphalamA vizeSamAzritya pravartanAda asyAstadapavAdatvAt / / evaM vizeSoktau kAryabhAvena kAraNasattA eva bAdhya- 15 mAnatvamunneyam / yena sApi anyonyabAdhatvAnumANitAd virodhAd bhidyate / iyaM ca vizeSoktivad anuktoktanimittabhedA dvidhA, yathA-'kusumite 'ti / atra kusumitalatAhananAdInAM kAraNAnAmabhAve'pi rugdhAraNAdIni kAryANi prakAzitAni / tatra virahitvalakSaNaM nimittaM gamyamAnam // uktanimittA yathA asaMbhRtaM maNDanamaGgayaSTeranAsavAkhyaM karaNaM mdsy| kAmasya puSpavyatiriktamastraM bAlyAtparaM sAtha vayaH prapede // -atra dvitIyapAde madasya yad AsavAkhyaM karaNaM prasiddhaM tadabhAve'pi yauvanahetukatvena upanibandha uktH| 'mado mattatA hrssshceti'| madasya dvaividhye'pi abhedAdhyavasAyakatvamiti atizayoktyanupANitA vibhAvanA / ' asaMbhRtaM maNDa- 25 nam' iti 'kAmasya puSpavyatiriktamastram ' ityatra ca saMbharaNasya puSpANAM ca maNDanamastraM ca pati kAraNatvAt tadabhAve vibhAvanA // 'ekaguNahAnau vizeSoktiriyam' iti vAmanIyAH / 'rUpakameva adhiropitavaiziSTayam' iti anye / 'AropyamANasya maNDanAdeH prakRte vayasi saMbhavAt pariNAma' iti tu adyatanAH / / 103-105 // [20 // ] 30 20
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 [1060 ullAsaH ] kaavyprkaashH| vizeSoktirakhaNDeSu kAraNeSu phlaavcH| militeSvapi kAraNeSu kAryAkathanaM vizeSoktiH / anukta. nimittA, uktanimittA, acintyanimittA ca / krameNodAharaNamnidrAnivRttAvudite ghuratne sakhIjane dvArapadaM parApte / / zlayIkRtAzleSarase bhujaGge cacAla nAliGganato'GganA sA // 474 // 5 karpUra iva dagdho'pi zaktimAnyo jane jne| namo'stvavAryavIryAya tasmai makaraketave // 475 // sa ekastrINi jayati jaganti kusumAyudhaH / - haratApi tanuM yasya zaMbhunA na hRtaM balam / / 476 / / yathAsaMkhyaM krameNaiva kramikANAM samanvayaH // 108 // 10 etadviparyayarUpA vizeSoktiriti / phalasya kAryasya abhaNanam / iha militAni kAraNAni niyamena kAryamutpAdayanti / yattu satyapi sAmagrye kArya na janayanti sA kaMcit vizeSamabhivyaktuM prayojyamAnA vizeSoktiranuktoktAcintyanimittatvena tridhA // 'nidre 'ti / atra nidrAnivRtyAdaya AlinacanahetavasteSu satsvapi 15 AliGganacalanalakSaNaM kArya noktaM, manmathonmAyavallabhasvapnasamAgamAdi ca nimittaM noktam // . karpUraH' iti / atra satyapi dAhalakSaNe'vikale kAraNe'zaktatvAkhyasya kAryasya noktiH / avAryavIryatvaM ca nimitcatvena uktam // . 'sa ekaH' iti / atra tanuharaNe kAraNe satyapi balaharaNasya kAryasya 20 anuktau nimittamacintanIyameva / pratItyagocaratvAt / atailapUrAH suratapadIpAH' ityAdi tu rUpakam / ekaguNahAnikalpanAyAM na pRthag vizeSoktilakSaNArambha prayojayati // [21 // ] uddiSTAnAmarthAnAM pazcAnirdiSTairathaiH krameNa saMbandho yathAsaMkhyaM, saMkhyopalakSi- . takramAnatikrameNa padArthAnAmanvayasamAzrayAt / anye tu imaM kramasaMjJamAhuH / / 25 RmikANAmiti bahuvacanamatantram / tena dvayorapi arthayoryathAsaMkhyam / taca zAbdamArtha ceti dvidhA / yatra asamastAnAM padAnAmasamastaiH padairarthadvArakaH saMbandhastatra kramasaMbandhasya atirohitasya pratyeyatvAcchAbda, yatra tu samAsaH kriyate tatra 38
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsaH ] yathAekatridhA basasi cetasi citramatra deva dviSAM ca viduSAM ca mRgIrazAM c| . tApaM ca saMmadarasaM ca ratiM ca puSNana jauyA~SmaNA ca vinayena ca lIlayA ca // 477 // sAmAnya vA vizeSo vA tadanyena samarthyate / yatra so'rthAntaranyAsaH sAdhayeNetareNa vA // 109 // sAdharmyaNa vaidhayeNa vA sAmAnyaM vizeSeNa yatsamarthyate, vizeSo vA sAmAnyena, so'rthAntaranyAsaH / krameNodAharaNam -- nijadoSAvRtamanasAmatisundarameva bhAti viparItam / pazyati pittopAtaH zazizubhraM zaGkamapi pItam // 478 // samudAyasya samudAyena saha saMvandhasya zAbdatvAd arthAnugamaparyAlocanena avayavagatasaMbandhaH pratIyata iti Arthatvam / tacca bahuddiSTeSu pradhAnArtheSu yato dvivizeSaNayuktaM dviguNaM trivizeSaNayuktaM triguNaM vA ramyaM jAyata iti tayaiva banIyAt , . iyoH punarudiSTayorSahuzo'pi vizeSaNAni badhnIyAt / / 15 'ekatridhA' iti / zauyauMSpavinayalIlAnAM varNanIyatvena uddiSTAnAM yathAkrama devadvidvidvanmRgazAmanunirdezaH / atra triguNasvena upanibandhaH / / dvayorudiSTayobahuguNopanibandho yathA dugdhodadhizailasthau suparNavRSavAhanau ghanenduravI / madhumakaradhvajamathanau pAtAM vaH zANizUladharau // -atra dugdhodadhyAdInAM zANizUladharAbhyAM saMvandhaH zrutyA samudAyaniSThaH pratIyate, arthAnagamAnusaraNena tu avayavAnAM kramasaMbandhAvagatiriti Athai yathA. saMkhyam / dvayoruddezipadaM parikalpya catvAri tadvizeSaNAni // evaM dvivizeSaNa yogAd dviguNaM jJeyam // 106 / / [22 // ] __ yatra hetorhetumatA saha nyAptigUDhatvAt kathaM[ cit ] pratIyate, na tu spaSTa- 25 mavabhAsate tatrAryAntarasyaiva samAnAsamAnajAtIyasyaiva vastuna upanyAsanamasau arthAntaranyAsaH // sAdharyeNa yathA- 'nije 'ti / atrAdhe'dhai sAmAnyaM dvitIyA?pAtena vizeSeNa samarthyate //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10.60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / suvinAkArAyAM kadAcana kaumudI mahasi sudRzi svairaM yAntyAM gato'stamabhUdvidhuH / tadanu bhavataH kIrtiH kenApyagIya yena sA 299 priyagRhamagAnmuktAzaGkA va nAsi zumapradaH || 479 // guNAnAmeva daurAyAri dhuryo niyujyate / 5 198 asaMjAta kiNaskandhaH sukhaM svapiti gaurgalI " [? galiH] ||480 // aho hi me bahaparAddhamAyuSA yadapriyaM vAcyamidaM mayedRzam / ta eva dhanyAH suhRdAM parAbhavaM jagatpadRSTvaiva hi ye kSayaM gatAH // 481 // virodhaH so'virodhe'pi virudvatvena yadvacaH / vastuvRtterodhe'pi viruddhayoriva yadanidhAnaM sa virodhaH / 172 10 " musite 'ti / atra 'muktAzaGkA' ityataH prAk samarthanIyaM vizeSarUpaM 'ka nAsi' iti sAmAnyena samarthyate // malasaH vaidharmyeNa yathA-- 'guNAnAm ' iti 'galI [?liH ] karmaNyakuzalo'tyanta: ' / atra ' guNAnAm ' iti sAmAnyaM, 'sukhaM svapiti gaurgali:' iti vaidharmyeNa vizeSeNa samarthyate // vizeSaH sAmAnyena, yathA- 'aho hi 'ti / atra AyuH kartRkAparAddhatvena AkSiptasya aghanyatvasya AyurviruddhakSayagatiprayuktaM dhanyatvaM viruddhaM sAmAnyarUpatayA samarthaveoktam // yathA vA anyayAnyavanitAgatacittaM cittanAthamabhizaGkitavyA / pItabhUrisurayApi na mede, nirvRtirhi manaso madahetuH || 15 20 - atra vizeSaH sAmAnyena vaidharmyeNa samarthyate // hi - zabdAbhihitatvAnabhihitatvAdibhedAtha vaicitryAbhAvAnnoktAH // , nanu, aprastutaprazaMsAto'sya ko bhedaH, tathA hi ' etattasya mukhAt kiyat kamalinI' ityAdau astu prazaMsAyAmapi samarthanamastyeva / satyam, kiMtu arthAntaranyAse sAmarthyasya svakaNThenopAttasya samarthanaM, aprastuta prazaMsAyAM tu aprastu- 25 tasya vAcyatvaM prastutasya gamyatvam / sAmAnyavizeSayozca dvayorapi vAcyatve'rthAntaranyAsa iti bhAvaH / dRSTAntAlaMkArAcca yathAsya abhedastathA tatraivoktam // 1120011 [2311] avirodhe'pIti / sati hi virodhaparihAre pramukha evAbhAsamAnatvAd viro
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsaH ] jAtizcatubhirjAtyAyaviruddhA syAd guNastribhiH // 110 // kriyA dvAbhyAmatha dravyaM dravyeNaiveti te dsh|| krameNodAharaNam - abhinavanalinIkisalayamRNAlavalayAdi dvdhnraashiH| subhaga kuraGgazo'syA vidhivazatastvadviyogapavipAte // 482 // 5girayo'pyanunnatiyuno marudapyavalo'bdhayo'pyagambhIrAH / vizvabharA'pyatilaghurnaranAtha tavAntike niyatam / / 483 / / yeSAM kaNThaparigrahapraNayitAM saMprApya dhArAghara__ stIkSNaH so'pyanurajyate ca kamapi snehaM parApnoti ca / teSAM saMgarasaGgasaktamanasAM rAjJAM tvayA bhUpate pAMsUnAM paTalaiH prasAdhanavidhiniyaMte kautukam // 484 // sRjati ca jagadidamavati ca saMharati ca helayaiva yo niyatam / avasaravazataH zapharo janArdanaH so'pi citramidam / / 485 // satataM musalAsaktA bahutaragRhakarmaghaTanayA nRpate / dvijapatnInAM kaThinAH sati bhavati karAH sarojasukumArAH // 486 / / 15 dhAbhAso virodhaH / samAdhAnaM tu vinA doSa eva / / jAtyAyairiti / jAtirjAtyA guNena kriyayA dravyeNeti catvAraH / guNo guNena kriyayA dravyeNeti tryH| kriyA kriyAdravyAbhyAmiti dvau| dravyaM dravyeNeti ekH| evaM daza virodhabhedAH // rudraTastu 'nityameva dravyAzritatvAd jAtena jAtidravyayovirodha' iti nava bhedAnAha / / 'abhinave 'ti / 'pavitram ' / atra nalinItvAdijAtInAM davadahanatvajAtezca 20 anyonyaM virodho viyogavazeneti parihiyate / / guNena yathA- 'girayo'pi ' iti / 'balaM javaH sainyaM c'| 'tvameva mahAn sainyavAn gambhIro'tivistAravAMzca' iti tAtparyArthaH / atra giritvajAtelaghutvaparyAyAnunnatilakSaNena, maruttvajAtermandatvaguNena, abdhitvajAtenimnatvaguNena, vizvaMbharAvajAteratilaghutvaguNena virodhaH / / 25 'yeSAm ' iti| dhArAdharaH khaDgaH / anurajyata iti anuraagH| zoNitakRtaM zoNatvaM ca / sneho rudhirAdatvamapi / atra 'pAMzUnAm 'iti pAMzutvajAtemaNDanakriyayA saha virodhaH // 'sajati ' iti| atra zapharatvajAtejanArdanadravyeNa saha virodhH|| satatam / iti / / atra kAThinyasaukumAyayorguNayorvirodhaH / / * 30
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 . [ 100 ullAsaH kaavyprkaashH| pezalamapi khalavacanaM dahatitarAM mAnasaM mu~tatvavidAm / paruSamapi sujanavAkyaM malayajarasavatyamodayati // 487 // krauzcAdiruddAmahaSahaDho'sau yanmArgaNAnargalazAtapAte / __ abhUbhavAmbhojadalAbhijAtaH sa bhArgavaH satyamapUrvasargaH // 48 // paricchedAtItaH sakalavacanAnAmaviSayaH / punarjanmanyasminnanubhavapathaM yo na gatavAn / vivekamadhvaMsAdupacitamahAmohagahano vikAraH ko'pyantarjaDayati ca tApaM ca kurute // 489 / / ayaM vArAmeko nilaya iti ratnAkara iti zrito'smAbhistRSNAtaralitamanobhirjalanidhiH / 10 ka evaM jAnIte nijakarapuTIkoTaragata kSaNAdenaM tAmyattimimakaramApAsyati muniH // 490 // samadamataGgajamadajalanisaGgataraGgiNIpariSvaGgAt / kSititilaka tvayi taTajuSi zaMkarajUTapiMgApi kAlindI / / 491 // . .. 'pezalam ' iti / 'satatvavidAM paramArthavidAm' / atra pezalatvalakSaNaguNasya 15 dahana kriyayA paruSatvalakSaNaguNasya pramodakriyayA ca virodhaH // dravyeNa yathA 'krauJce 'ti / [ya]nmArgaNA eva anargala: shaatpaatH| 'ambhojadalAbhijAtaH' iti ambhojadalamakhyo jaatH| atra dRSadRDhatvalakSaNaguNasya ambhojadalasvarUpadravyeNa viroSaH / / 'jaDayati zItalayati vyAmohayati ca / tApa uSNatvaM khedazca' / atra 20 jaDIkaraNatApakaraNayoH kriyayorvirodho vastusaundaryeNa. tadamAptiparyavasAnena parihiyate // 'ayam ' iti / atra jaladhidravyeNa saha pAnakriyAyA virodho munigatena mahApamAvatvena parihiyate // dravyasya dravyeNa- 'samare 'ti / atra 'gApi yamunA jAtA' iti gaGgA- 25 yamunArUpayoH zvetakRSNarUpayordravyayovirodho, na tu nadItvajAteH, viviktaviSa. yatvena virodhasya darzanA / ' zleSagarbhave virodhamatibhotpattihetuH zleSaH' iti udbhaTaH / matAntare tu saMkaraH, yathA - 'saMnihitabAlAndhakArA bhAsvanmUrtizca' ityAdau virodhena dvayorapi zliSTatve / ekasya ca zliSTatve 'kupitamapi kalatra
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 5 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH / 10 de0 ullAsaH ] svabhAvoktistu DimbhAdeH svakriyArUpavarNanam // 111 / / svayostadekAzrayayoH / rUpaM varNaH saMsthAnaM ca / udAharaNampazcA~daGhI prasArya trinitivitataM dra paritvAmuccai.. rAsajyAbhunakaNTho mukhamurasi seMTI dhUlidhUmrAM vidhya / ghAsagrAsAbhilASAdanavaratacalatpothatuNDassurako mandaM zabdAyapAno vilikhati zayanAdutthitaH mAM khureNa // 492 // vallabham ' ityAdau virodha eveSyate / zleSavazAdeva hi samAsAditasvabhAvaH zleSAtmaka eva virodhastataH zleSeNa sahAsya saMkaratvAzaGkA na kAryA, bhedAbhAvAt / evamanyatrApi parIkSyam / minadezayozca kAryakAraNayorvirove'pi 'jasseggavaNo tarasa' ityAdau asaMgatipabhRtirvakSyate // [25] 10 anyUnAnaritiktatvena vastusvabhAvavarNanaM svabhAvoktiH / svabhAvazca arthatAdavasthyam / sA anubhavaikagocarA'vasthA yasya tasya bhAvastAdavasthyam / ayamarthaH / kavipratibhayA nirvikalpapratyakSakalpayA viSayIkRtA vastusvabhAvA yatra varNyante sA svabhAvoktiriti sAnvayeyaM saMjJA / tenaalaMkArakRtAM yeSAM svabhAvoktiralaM kRtiH| 15 alaMkAryatayA teSAM kimanyadavaziSyate // - iti yat kaizciduktaM tannirastameva // vastuno hi sAmAnyasvabhAvo laukiko'rtho'laMkAryaH kavipatibhAsaMrambhavizeSastu lokotro'rtho'lNkrnnmiti| tathA cAha-- ucyate vastunastAvad dvairUpyamiha vidyate // 20 tatraikamasya sAmAnyaM yadvikalpaikagocaraH / sa eva sarvazabdAnAM viSayaH parikIrtitaH // ata evAbhidheyaM te dhyAmalaM bodhayantyalam // viziSTamasya yadrUpaM tatpratyakSasya gocaraH / sa eva satkavigirAM gocaraH pratibhAmuvAm // vastumAtrAnuvAdastu pUraNaikaphalo hi yaH / arthadoSaH sa doSajJairapuSTa iti gIyate // svayoriti / svakIyayoH kriyArUpayoH kriyAvyApAraH / saMsthAnaM svAbhAvika ruupm|| 'pazcAd' iti / ' drAghayitvA dIrthIkRtya / potho'zvasya mukhAgram 1 tuNDaM
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / vyAjastutirmukhe nindA stutirvA rUDhiranyathA / vyAjarUpA vyAjena vA stutiH / krameNodAharaNam - hitvA svAmuparodhavandhyamanasAM manye na mauliH paro lajjAmajjanamantareNa na ramAmanyatra saMdRzyate / yastyAgaM tanutetarAM mukhazatairetyAzritAyAH zriyaH prApya tyAgakRtAvamAnanamapi tvayyeva yasyAH sthitiH || 493 || he lAjatodhisatva vacasAM kiM vistaraistoyadhe nAsti tvatsadRzaH paraH parahitAghAne gRhItavrataH / - tRSyatpAnthajanopakAraghaTanA vaimukhyalabdhAyazo - bhArodvahane karoSi kRtayA sAhAyakaM yanmaroH || 494 // 303 sa dakSiNApAGganiviSTamuSTiM natAMsamAkuzcitasavyapAdam / dadarza cakIkRtacArucApaM prahartumabhyudyatamAtmayonim // Adi-grahaNAd veSAdi yathA 10 mukham ' / atra kriyA 'dhUlidhUmrA ' iti varNyasyoktiH, 'calatprothatuNDaH ' iti saMsthAnasyoktiH, ' zabdAyamAno vilikhati' iti kriyayoruktiH // svabhAvazca sthAnakAdirapi yathA 5 hitvA' iti / ko'pi rAjAnamAha / ' mavadvidhaH ko'pi nirdAkSiNyo nAsti ' | lakSmI sadRzaM tu nirlajjaM kimapi nAstItyarthaH / lajjAyA majjanaM bruDanam // ' he hele 'ti / atra viparItalakSaNayA vAcyAd viparItA pratItiriti nindAyAM paryavasAnam || kiM vRttAntaiH paragRhakRtaiH kiMtu nAhaM samartha stUpaNa sthAtuM prakRtimukharo dAkSiNAtyasvabhAvaH / gehe gehe vipaNiSu tathA catvare pAnagoTayAmunmatteva bhramati bhavato vallabhA inta kIrtiH || 15 vallIbalkapinaddhadhUsarazirAH skandhe dadhadaNDakam ityAdau // // 108 - 109 // mukhe nindeti / zrUyamANA nindA | rUDhistu anyathA stutau vAkyatAtparyamiti ekA // stutirvaiti / zrayamANA stutiH / rUDhistu anyathA nindAyAM paryavasAnamiti dvitIyA // etadevAha - vyAjarUpeti / chadmarUpA nindAdvAriketyarthaH || 20 vyAjeneti / paramArthena tu nindaivetyarthaH // 25
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 60 ullAsaH ] sA sahoktiH sahArthasya balAdekaM dvivAcakam // 112 // ___ ekArthAbhidhAyakamapi sahArthabalAdha bhayasyAvagamakaM sA sahoktiH / yathAsaha disaNisAhi dIharA sAsadaNDA saha maNivalee~ hi vAhadhArA galanti / tuI muha vioe tI uviggirIe saha a taNuladAe dubalA jIvidAsI // 495 // vAsadaNDAdigataM dIrghatvAdi zAbdam / divasanizAdigataM shaarthsaamrthyaatmtipdyte| -atra prakrAntApi stutiparyavasitA nindA 'hanta kIrtiH' iti bhaNitvA 10 unmUlitA na prarohaM gamiteti zliTametad udAharaNam / yattu nindApUrvikAyAM stutau tenApi udAhRtaM AsInnAtha pitAmahI tava mahI mAtA tato'nantaraM ___ jAtA saMprati sAmburAzirazanA bhAryA kulodbhUtaye / pUrNe varSazate bhaviSyati punaH saivAnavadyA snuSA yuktaM nAma samagranItividuSAM tadu [? kiM bhU] patInAM kule // -ityAdi tad prAmyaM pratibhAti. atyantAsabhyasmRtihetutvAt // kA cAnena stutiH kRtA tvaM vaMzakrameNa rAjA 'iti kiyadidam // 26 // ] ekArthAbhidhAyakamapIti / ekapadArthagatadharmAbhidhAyakamapi sahArthasAmarthyena dvitIyapadArthagatadharmapratyAyakamapi yad bhavati / 'unviggirIe udvejnshiilaayaa| 20 daNDAdItyAdizabdAd vASpadhArAgatA galanakriyA zAbdI valayagatA tu sahArthasAma yA'd avasIyate, dvayorapi prAkaraNikatvAd apAkariNakatvAd vA // sahArthaprayukto'tra guNapradhAnabhAvaH, tatra tRtIyAntasya niyamena / guNabhAvAd upamAnatvaM, arthAca pariziSTasya pradhAnatvAd upameyatvaM vaivakSikam / yathA vA raghu zaM vakSasi tena tADitaH papAta bhUmau saha sainikAzrubhiH / nimeSamAtrAdavadhUya ca vyathAM sahotthitaH sainikaharSaniHsvanaiH // -atra raghugatA patanakriyA zAbdI, azrugatA tu sahAryasAmarthyAd avasIyate / /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 100 ullAsaH] kaatthmprkaashH| vinoktiH sA vinAnyena yatrAnyaH sennethetrH| kacidazobhana:, kacicchobhanaH / krameNodAharaNamarucinizayA vinA zazI zazinA sApi vinA mhttmH| ubhayena vinA manobhavasphuritaM naiva cakAsti kAminoH // 496 // nanu, 'saha diasaNise 'tyAdau parasparasAmyasamanvayo manohAritA- 5 nibandhanamiti pratIyamAnopamaiveyaM, hanta tahi rUpakApanutyaprastutaprazaMsAdayo'pi pRthag na vAcyAH, tatrApi upamAnopameyabhAvapratIterupamaiva ekAlaMkAro vAcyo, nAlaMkArAntaram / yadAha vAmanaH- 'prativastuprabhRtirupamAprapazcaH' iti / atha rUpakAdiSu taccAropAdilakSaNaM vizeSamaGgIkRtya rUpakAdivyavahAraH pravartyate, tahi sahotyAdAvapi sahArthasAmarthyAvasitasAmyasamanvayalakSaNo vizeSo'stIti 10 te'pyuktaaH| vyaGgyaM tu tattvAropAdinAbhidhIyamAnenaiva vAkyArtho'laMkRta iti vAkye'haMkAre guNIbhavati / evaM dIpake dIpanakRtameva cArutvamityupamApi / mAlArUpApIyaM yathoktodAharaNa eva / yathA vA utkSiptaM saha kauzikasya pulakaiH sAkaM mukhai mitaM . bhUpAnAM janakasya saMzayadhiyA sAkaM samAsphAlitam / . 15 vaidehyA manasA samaM tadadhunA kRSTaM tato bhArgava - prauDhAhaMkRtikandalena ca samaM bhagnaM tadezaM dhanuH // zobhAzUnyatve ca. anena sArdhaM viharAmburAzestIreSu tAlIvanamarmareSu' iti / ' ziSyeNa sahopAdhyAyaH paThati ' 'putreNa saha pitA tiSThati' ityAdau ca sahoktimAtraM 20 nAlaMkAraH / yaduktam samAsoktiH sahoktizca nAlaMkAratayA mtaa| alaMkArAntaratvena zobhAzUnyatayA tathA // zobhAzunyatvamahRyatvam / tatra copamAdayo'pi nAlaMkArA iti sarva saMmatam // 110 [27 // ] 25 sahoktipatipakSabhUtAM vinoktimAha --vinoktiH seti // sannathetara iti / zobhana evAnyo'zobhanaH azobhana eva vA yobhano yatrAnyena vinAnyAsaMnidhAnena nibadhyate sA dvidhA vinoktiH // * arucinize 'ti / rucirahito'zobhana ityarthaH / atra nivAghasaMnidhi
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 da0 ullAsaH ] . mRgalocanayA vinA vicitravyavahArapatibhAmabhApragalbhaH / amRtadhatisundarAzayo'yaM muhadA tena vinA nrendrsuunuH||497|| parivRttivinimayo yo'rthAnAM syAtsamAsagaiH // 113 // parittiralaGkAraH / udAharaNamlatAnAmetAsAmuditakusumAnAM marudayaM / mataM lAsyaM dattvA zrayati bhRzamAmodamasamam / latAstvadhvanyAnAmahaha dRzamAdAya sahasA dadatyAdhivyAdhibhramiruditamohavyatikaram // 498 // atra prathame'rdhe samena samasya, dvitIya uttamena nyUnasya / nAnAvidhamaharaNainRpa saMpahAre svIkRtya dAruNa ninAdavataH prahArAn / prayuktArucitvAdyabhidhAnamukhena zobhanAnAmapi candrAdInAmazobhanatvamuktam / / 'mRge 'ti / tayA hi prAgmohitaH kimapi nAjJAsIt / 'suhRdA' iti / akalyANamitraM hi tasyAsIt / atrAzobhanAvapi zobhanAvuktau // vinA-zabdamantareNApi vinArthavivakSA dRzyate yathA sahoktau sahArthavivakSA / tena nirarthaka janma gataM nalinyA yayA na dRSTaM tuhinAMzubimbam / utpattirindorapi niSphalaiva dRSTA vinidrA nalinI na yena // -ityAdau vinoktireva tuhinAMzudarzanaM vinA nliniijnmno'shobhntvprtiitiH|| [28] arthAnAmiti / arthazabdena arthyate'sAviti upAdeyo'rtho'bhidhIyate / 20 bahuvacanaM cAvivakSitam / tena yatrakaM dattvA ekaM ve bahUni ca vastUnyAdIyante, dve ca dattvA eka dve bahani vA, tatra sarvatrai syAt / samanyUnAdhikAnAM samAnotkRSTaguNena nyUnaguNena ca syAt parivartane parivRttiH // . samaparivRttiH, yathA- 'latAnAm ' iti| lAsyAmodayoH samatvAt / / utkRSTaparivRttau ' latAsu ' iti / yathA vA kimityapAsyAbharaNAni yauvane dhRtaM tvayA vArdhakazobhivalkalam / vada pradoSe sphuTacandratArake vibhAvarI yadyaruNAya kalpate // -atra utkRSTaguNairAbharaNainyUnaguNasya valkalasya parivRttiH // nyUnaparivRttiH, yathA-'nAne ti / 'vipralambho bhrAntirapAyo vAM / nirvi 25
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 [10 20 ullAsaH | kAvyaprakAzaH / dRptArivIravisareNa vasuMdhareyaM nirvipalambhaparirambhavidhivitIrNA // 499 // atra nyUnenottamasya / pratyakSA iva yadbhAvAH kriyante bhUtabhAvinaH / tadbhAvika 5 bhUtAzca bhAvinazceti dvaMdvaH / bhAvaH kaveramipAyo'stIti bhAvikam / udAharaNam AsIdaJjanamatreti pazyAmi tava locane / bhAvibhUSaNasaMbhArAM sAkSAtkurve tavAkRtim // 50 // atrAghe bhUtasya, dvitIye mAvino darzanam / 10 kAvyaliGgaM hetorvAkyapadArthatA // 114 // vAkyArthatA yathAvapuHprAdurbhAvAdanumitamidaM janmani purA purAre naivAsmi kSaNamapi bhavantaM praNatavAn / pralambho vigatavirahaH prirmbhvidhirysyaaH| tathA vitIrNA yathA tvAM na muJcati' 15 ityarthaH / atra prahArasvIkAreNa nyUnaguNena pRthvIdAnasya utkRSTaguNasya vinimayaH // 191 // [29 // ] ___ atItAnAgatayorarthayoralaukikatvena adbhutatvAd vyastasaMbandharahitazabdasaMdarbhasamarpitatvAcca pratyakSAyamANatvaM bhAvikaM kaverbhAvasya zrotabhAvAbhedAvyavasitasya vidyamAnatvAt / yadyapi muktakAdAvapi etat saMbhavati tathApi prabandha evaM 20 mAvikasya cArutvam , ata eva anyai sya udAharaNaM dattam / na ceyaM sundaravastusvabhAvavarNanAt svabhAvoktiH, tasyA laukikavastugatasUkSmadharmavarNane sarvasAdhAraNyena hRdayasaMvAdasaMbhavAt / iha tu lokottarANAM vastUnAM sphuTatayA tATasthyena pratItiH, nApiadbhutapadArthadarzanAd atItAnAgatapratyakSatvapatIte: kAvyalimidaM liGgaliGgibhAvenApatIteH // [30 // ] 25. ___ yatra hetuH kAraNarUpo vAkyArthagatyA nibadhyate vizeSaNatvena vA padArthagatyA liGgatvena tat kAvyaliGgam / tarkavailakSaNyAthai kAvyagrahaNam / na hyatra vyAptipakSadharmopasaMhArAdayaH kriyante / vAkyArthazca aneka eko vA, evaM padArtho'pi // 'vapuH' iti / anumitam' iti / atrAvayave'numAnAlaMkAraH / 'atanura
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 kAnyAdarzanAmasaMketasametaH [10 da0 ullAsaH ]. namanmuktaH saMpatyatanurahamagre'pyanatimAn maheza kSantavyaM tadidamaparAdhadvayamapi // 50 // anekapadArthatA yathA praNayisakhIsalIlaparihAsarasAdhigate__ lalitazirISapuSpahananairapi tAmyati yat / vapuSi vadhAya tatra tava zastramupatipataH . paitati zirasyakANDayamadaNDa ivaiSa bhujaH // 502 // ekapadArthatA yathAbhasmoddhRlana bhadramastu bhavate rudrAkSamAle zubhaM hA sopAnaparamparAM girisutAkAntAlayAlaMkRtim / zarIraH / agre bhAvini kAle / iha ca vRtte prAgbhavakAle bhAvini ca kAle yadanamanalakSaNamaparAdhadvayakAraNaM tadevAparAdhatayA pariNataM sad atra vAkyArthoM jaatH| ato namanalakSaNe'tra aparAdhahetureva vAkyArthaH / atra pAdatrayArtho'nekavAkyAtharUpazcaturthapAdArthahetutvena uktaH / atra cAnumAnasadbhAve'pi na tena saha vAkyArthIbhUtasya hetoH saMsRSTivyavahAraH, ubhayorapi bhinnadezatvAbhAvAt / anumAnaM tu 15 hetorutthApakatayA upakArakamiti bhavatyANisaMkaraH, kiMtu hetulakSaNamatrAstIti etadabhisaMdhAya hetoridamudAhRtam / anamanaM chaparAdhadvayasya janaka, tadeva cAparAdhatayA pariNataM, yathA ghaTakAraNaM mRd ghaTarUpatayA pariNamati / ekavAkyArthatA yathA - manISitAH santi gRhe'pi devatAstapaH ka vatse ka ca tAvakaM vpuH| 20 --atra varamAptihetubhUtataponiSedhe 'manISitAH' ityenakavAkyArtharUpo hetunirdissttH|| 'praNayI 'ti / aghoraghaNTo mAlatI ghnan mAdhavena sNbodhitH| atra zastrApakSepalakSaNo hetuH ' zastram ' ityupakSiptaH iti ca vyavacchedakatvena anekapadAryatayA uktaH / yathA vA 25 mRgyazca darbhAGkuraniyaMpekSAstavAgatizaM samabodhayan mAm / vyApArayantyo dizi dakSiNasyAmutpakSmarAjIni vilocanAni / / -atra 'samabodhayan' iti saMbodhane 'vyApArayantyaH' ityAdimRgIvizeSaNatvena anekaH padArthaheturuktaH // 'bhasme 'ti / atra mahAmohe sukhAlokoccheditvaM heturvizeSaNadvAreNa eka- 30
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ [100 ullAsaH ] kaavyprkaashH| adhArAdhanatoSitena vibhunA yuSmatsaparyAsukhAlokocchedini mokSanAmani mahAmohe nidhIyAmahe // 503 // eSu aparAdhadvaye pUrvAparajanmanorai manam , bhujapAte zastropakSepaH, mahAmohe sukhAlokoccheditvaM ca yathAkramamuktarUpo hetuH| paryAyoktaM vinA vAcyavAcakatvene vastu yat / 5 vAcyavAcakamAvaviviktenAvagamanavyApAreNa yatpatipAdanaM, tatparyAyeNa bhajayantareNa kathanAtparyAyoktam / udAharaNam yaM prekSya cirarUDhApi nivaaspiitirunitaa| madenarAvaNamukhe mAnena hRdaye hareH // 504 / / aaurAvaNazakrau madamAnamuktau jAtAviti vyaGgayamapi zabdeno- 10 cyate / tena yadevocyate tadeva vyaGgyam , yathA tu vyAdha na tathocyate / yathA gavi zukle calati dRSTe 'gauH zuklazcalati'-iti vikalpaH / yadeva dRSTaM tadeva vikalpayati, na tu yathA dRSTaM tathA / abhinAsaMsRSTatvena dRSTam , bhedasaMsargAbhyAM vikalpayati / padArthatayA uktam // 112 / / [31 // ] vAcyeti / vAcyasyAbhidheyasya vAcakasyAbhidheyakasya bhAvamantareNApi prakArAntareNArthasAmarthyAtmanAvagamananyApAraNetyarthaH // maGgayantareNeti / yadeva gamyate tasyaiva prakArAntareNa abhidhAnAda aprastutaprazaMsAto'sya bhedH| na hi tatra gamyasyArthasya bhaGgayantareNAbhidhAnam , api tu aprastutadvAreNa tasyAkSepaH / / ___vyaGgayamapoti yogyatayA nirdezaH // zabdenocyata iti / bhagayantararacita- 20 zabdarabhidhAnam // teneti / yad bhagavantareNocyate tad vyayam / / yathA tvekaghanarUpatAtmakapakAreNa vyaGgadhaM pratIyate, na tathA vaktuM zakyate, kramamAvivikalpaprabhavAnAM andAnAM tathAbhidhAnazakterabhAvAda, ityAha-yathA sviti / / etadeva dRSTAnvenAi-yathA gIti // tadeveti / etadIyatvAd anubhavasya tadAkAratayaiva tasyotpatteH // na tu yathA dRSTamiti / na hi yAzo nirvikalpasya vyApArastAna eva 25. mavati vikalpasya, azeSavivakSAvacchinnasvalakSaNAkAratayAnubhavasyotpatteH // abhinneti / niraMzasya vastuno bhedasaMsargayorabhAvAt / tau hi vikalpasyaiva vyApAraH / sa hi abhinnamapi vastu 'gauH zuklazcalaH' ityevaM bhinatti, bhinnamapi padArtha 'ayaM gaurayamapi gauH' ityevaM saMsRjati / gotva-calatva-klatvAnAmabhi 15
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kAvyAdarza nAma saMketasametaH [ 10 da0 ullAsaH 1 udAttaM vastunaH saMpat saMpatsamRddhiyogaH / yathA muktAH kelivisUtrahAragalitAH saMbharjinIbhirhatAH prAtaH prAGgaNasImni mantharacaladvIlA hilAkSAruNAH / dUrAddADimabIjazaGkitadhiyaH karSanti kelI kA yadvidvadbhavaneSu bhojanRpatestacyAgalIlAyitam ||505 / / mahatAM copalakSaNam // 115 // upalakSaNamaGgabhAvaH, arthAdupalakSaNIye'rthe / udAharaNamtadidamaraNyaM yasmindazarathavacanAnupAlana vyasanI / nivasanbAhu sahAyazcakAra rakSaHkSayaM rAmaH ||506 // na cAtra vIro rasaH, tasyehAGgatvAt / tatsiddhihetAvekasminyatrAnyattatkaraM bhavet / samucayosat tasya prastutasya kAryasyaikasminsAdhake sthite sAdhakAntarANi yatra santi, sa samuccayaH / udAharaNam nAnAM tu saMsargaH // [32 // ] svabhAva bhAvi ca yathAsthitavastuvarNana maizvaryalakSitamudAttAlaMkAraH / na ceyamatizayoktiH anyasyAnyatayAdhyavasAyAbhAvAt // 5 10 15 mahatAM ceti / udAracaritAnAM aGgibhUtavastvantarasya aGgabhAvAbhidhAnamapyudAttam || ' tadidam' iti / atra araNye varNanIye rAmacaritamaGgatvena varNitam | 20 rAmavAsAddhi daNDakAraNyasyotkarSa: // nanu, aGgibhUtarasAdiviSaye rasAdidhvanirukta ityAha-na ceti // tasyeti / vIrarasasyAGgatvAd apradhAnatvAt / tarhi aGgabhUtarasAdiviSaye rasavadAdyalaMkArA uktA ityudAttAlaMkAraviSayazcintyaH, tadviSayasya rasavadAdinA vyApyatvAt / satyam, aGgatve'pi na rasavadalaMkAro'syodAttasya tadapavAdatvAt // 113 // [33] 25 samuccaya iti / tulyakakSatAmapekSyaiva samuccayanaM samuccaya iti vyutpatternAsya samAdhyalaMkArAntarbhAvaH / yatra hyekasya kArya prati pUrNa sAdhakatvamanyastu kAryAya kAkatAlIyenApati tatra tulyakakSatAbhAve samAdhirvakSyate / yatra tu khale-potikayA bahUnAmatratarastulyakakSatayA tatra samuccaya ityanayorbhedaH // hetau hetvantaraM,
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ [100 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / 311 durAH smaramArgaNAH priyatamo dUre mano'tyutsukaM gADhaM prema navaM vayo'tikaThinAH prANAH kulaM nirmalam / strItvaM dhairyavirodhi manmayamuhRtkAlaH kRtAnto'kSago no sakhyazcaturAH kathaM nu virahaH soDhavya itthaM zaThaH // 507 // atra virahAsahattvaM smaramArgaNA eva kurvanti, tadupari priyatamadUrasthityAdi upAttam / eSa eva samuccayaH sadyoge'sadyoge sadasaghoge ca paryavasyatIti na pRthaglakSyate / tathA hi- . kulamamalinaM bhadrA mUtirmatiH zrutezAlinI . bhujabalamalaM sphItA lakSmIH prabhutvamakhaNDitam / prakRtisubhagA ghete bhAvA amIbhiraya jano 10 vrajati sutarAM darSe rAjasta eva tavADazAH // 508 // atra satAM yogaH / uktodAharaNe tvasatAM yogaH / zazI divasadhUsaro galitayauvanA kAminI ___ saro vigatavArijaM mukhamanakSaraM svAkRteH / prabhurghanaparAyaNaH satatargataH sajjano nRpAiNagataH khalo manasi sapta zalyAni me // 509 / / atra zazini dhUsare zalye zalyAntarANIti zobhanAzomanayogaH / yathA- 'durvArA ' iti / avyAhataprasarAH // na pRthagiti / rudraTo hi tredhA'nyaH sadasatoryoga iti sadyogAdinA rUpAntareNa pRthagalakSayan , na tathAtreti bhAvaH // ' kulam ' iti / atra amAlinyena zobhanasya 20 kulasya mUrtyAdibhiH zaubhanaiH samuccayaH, ekaikaM ca darpahetutayA yogyaM sat spardhayA nibaddham / uktodAharaNe durAH smara' ityAdau smaramArgaNAnAM duritvena azobhanAnAM tAzaireva dUratvAt priyatamAdibhiH samuccayaH, navavayAprabhRtezca satyapi zobhanatve sarveSAmapi azobhanatvakathanaM, azobhanatvenaiva virahiNyA bhAvitatvAt // sadasataH zobhanAzobhanasya tAdRzena sadasatA samuccIyamAnena yoge, yathA- 25 'zazI' iti / zalyAni' iti ekatropasaMhatAni sundaratvenAntaHpaviSTAnyapi vyathAhetutvAt // zobhanAzobhanayoga iti / tathA hi zazinaH zomanatvaM prakRtisaundaryAda, azobhanatvaM tu divasadhUsaratvAditi 'zazI divasadhUsaraH' ityasya sadasadpasya tAdRzaireva 'galitayauvanA kAminI' ityAdibhiH sadasadrUpaiH samuccayaH / atrApi 15
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 6. ullAsaH ] sa tvanyo yugapadyA gunnkriyaaH||116|| guNau ca kriye ca guNakriye ca guNakriyAH / krameNodAharaNam - vidalitasakalArikulaM tava balamidamabhavadAzu vimalaM ca / prakhalamukhAni narAdhipa malinAni ca tAni jAtAni / / 510 // * ayamekapade tayA viyogaH priyayA copanataH suduHsaho me / navavAridharodayAdahobhirbhavitavyaM ca nirautapatraramyaiH // 11 // kaluSaM ca tavAhiteSvakasmAtsitapaGkeruhasa~ndarabhi ckssuH| patitaM ca mahIpatIndra teSAM vapuSi prasphuTamApadAM kaTAkSaH // 512 // 'kAminI' iti sata . 'galitayauvanA' ityasata / evamuttaratrApi / iha vizeSyasya zobhanatvaM prakrAnta, vizeSaNasya tu azobhanatvam / 'nRpAGganagataH khalaH' 10 ityatra tu nRpAGganagatatvena vizeSaNasya zomanatvaM, vizeSyasya khalatvena azobhanatvamiti viparyayAt prakramabhaGgo doSaH / na tvatra kazcita samuccIyamAnaH zobhanaH. anyastu azobhana iti sadasadyogo vyAkhyeyaH / tathA chatra zobhanasya sato'zo. bhanatvavivakSA, 'durAH smara' ityatra tu azomanAnAmeveti vivakSitam / ataH eva 'kathaM soDavyaH' iti sarvathA duSTatvAbhiprAyeNa upanyastamiti astyanayoH 15 prkaaryorbhdH|| guNakriyA iti bahuvacanaM vyAptyartham / tena guNakriyANAM vyastatvena samastatvena ca vidhAyamaparaH samuccaya - ityAha - guNau ceti // * vidalite 'ti / atra vimalatvaM malinatvaM yugapad guNAvavasthitau, tayorbalaM svaM khalamukhAni cAdhAraH // kriyAsamuccayaH, yathA - 'ayam ' iti / atra ' upanataH' iti ' bhavitavyaM ca ' 20 iti kriye // ' kaluSaM ca ' iti / kaluSatvaM guNaH, patanaM ca kriyA, taryoyugapad yogaH // yathA vA- 'nyaJcatkuJcitamutsukaM hasitavatsAkUtamAkekaram ' ityAdau / AkekarAdayo guNazabdA, nyazcadAdayaH kriyAzabdA iti sAmastyena guNakriyA yogapI / 'prasadisAprame (?) tyAdInAM ca samAsakRttaddhiteSu saMbandhAbhidhAnamiti saMbandhasya vAcyatvAttasya ca siddhadharmarUpatvena guNatvAd guNAnAM yogapadyam / 25 rudraTena tu vyadhikaraNe vA yasmin guNakriye caikakAlamekasmin / upajAyete deze samuccayaH syAt tadAnyo'sau //
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 [100 ullAsaH ] ... . kaavyprkaashH| 'dhunoti cAsiM tanute ca kIrtim ' -ityAdeH, 'kRpANapANizca bhavAnaNazito sasAdhuvAdAca surAH surAlaye' ityAdeca darzanAt, 'vyadhikaraNe'-iti 'ekasmindeze' -iti ca na vAcyam / eka krameNAnekasminparyAyaH epha vastu krameNAnekasminbhavati kriyate vA se paryAyaH / krameNodAharaNamnanvAzrayasthitiriyaM tava kAlakUTa kenottrottrvishissttpdopdissttaa| mAgaNavasya hRdaye vRSalakSmaNo'tha kaNThe'dhunA vasasi vAci punaH khalAnAm // 513 // zroNIbandhastyajati tanutAM sevate madhyabhAgaH .. padbhayA~ muktAstaralagatayaH saMzritA locanAbhyAm / dhatte vakSaH kucasacivatAmadvitIyaM ca vaktraM tagAtrANAM guNavinimayaH kalpito yauvanena ||514 // 15 ....--iti yaduktaM tanna vAcyamityAha -'dhunoti ' iti / tatra ekAdhikaraNakriyayoH samuccayaH // 'kRpANe 'tyAdi kRpANapANitvaM sAdhuvAdazca guNau, tayoH kSitisurAlayau bhinnau dezau // 114 // 34 // ] ekamiti / ekamAdheyamanekasminnAdhAre yat tiSThati kriyate vA sa dighA paryAyaH // . nana, ekasyAnekatra vRttau vizeSAlaMkAro yakSyate, tava kimayamucyata ityAmakathA- krameNeti / iha kramapratipAdanaM, ata eva tatrApi yugapad grahaNaM katam / kramAzrayaNAca paryAya iti sAnvayaM nAma / krameNa udeti anantaram / / zroNIbandhastyajati tanutAM sevate madhyabhAgaH __payAM muktAstaralAtayaH saMzritA locanAbhyAm / 25 dhatte vakSaH kucasacivatAmadvitIyaM tu vaktraM tadgAtrANAM guNavinimayaH kalpito yauvanena // -ityayaM pAThaH / 'tanutAmeva madhyabhAgaH sevate ' atra ekasya tanutAdeIye vRttirdarzitA / AdyArdhameva ca zlokasyodAharaNam / / 'nanvAzraye 'ti / atra ekasya viSayasya andhyAdiSu bahuSu ittiH|| 30 20 40
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsaH ] yathA vAbimboSTha eka rAgaste tanvi pUrvapadRzyata / adhunA hRdaye'pyeSa mRgazAvAkSi lakSyate // 51 // . rAgasya vastuto bhede'pyekatayAdhyavasitatvAdekatvamaviruddham / taM tANa sirisahoararapraNAharaNammi hiaamekkarasam / bimbAhare piANa"nivesi kusumabANeNa // 16 // anyastato'nyathA / anekamekasminkrameNa bhavati kriyate vA so'nyaH / krameNodAharaNam -- madhurimaruciraM vacaH khalAnAmamRtamaho prathamaM pRthu vynkti| 10 atha kathayati mohaheturantargatamiva hAlahalaM viSaM tadeva // 517 // tadguhaM natabhitti mandiramidaM labdhAvakAzaM divaH ___ sA dhenurjaratI nadanti kariNAmetA ghanAbhA ghttaaH| sa kSudro musaladhvaniH kalamidaM saMgItakaM yoSitA mAzcarya divasaidvijo'yamiyatI bhUmi parAM prApitaH // 518 // 15 yathA veti / prakArAntaropakSepArtham // 'bimboSThe 'ti / atra prAcyamAzrayamatyajata eva rAgasyaikasya hRdaye'pi vRttinibaddhA / evaM lakSaNamavAntaraM bhedamA zritya ekatraiva udAharaNatrayaM darzitam // 'rAgasya ' iti / anyo hi rAga oSThagatastAmbUlAdijanito'bhyazca citta iti bhede'pi abhedopacAraH // 20 ekamanekatra kriyate, yathA-'taM tANa' iti / 'tad hRdayaM niHzaGkavyavasAyaM teSAmasurANAmindramapi abhibhavatAM zrIsahodarANAM ratnAnAmA samantAddharaNe ekarasaM tatparaM kusumabANena sukumArataropakaraNenApi priyANAM bimbAdhare nivezitam / cumbanAdisaktaM kRtaM yad atyantaM vijigISA-jAjvalyamAnamabhUda ' ityarthaH / sakalaratnasAratulyo bimbAdhara iti teSAM bahumAno vAstava eveti pratIyamAno 25 pamApi // 'madhurime 'ti / atra anekamamRtaM hAlAhalaM ca ekasmin khalavacasi AdhAre bhUtam // tadgeham' iti / atra anekaM gehAdi ekasmin dvije divasaiH kRtam //
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / atraikasyaiva hAnopAdAnayora vivakSitatvAnna parivRttiH / anumAnaM taduktaM yatsAdhyasAdhanayorvacaH // 117 // paikSaidharmAnvayavyatirekitvena trirUpo hetuH sAdhanam, dharmiNi 224 ayogaM vyavacchedo vyApakasya sAdhyam / yathA - yatretA laharIcalAcaladdazo vyApArayanti bhruvaM yattatraiva patanti saMtatamamI marmaspRzo mArgaNAH / 315 taccakrIkRtacApamaJcitazarameGkhatkaraH krodhano dhAvatyagrata eva zAsanadharaH satyaM sadAsAM smaraH // 519 // ekasyaiveti / yathA parivRttau 'marullAsyaM tyajati latA zrIpAdadate' ityevamekasyaiva nopAdAne vivakSite, na tathAtreti / atra natabhitti gRhasya hAnameva vivakSi- 10 tam / atrApi ' krameNa ' iti yojyam, anyathA samuccayAlaMkAraviSayatvaM syAt / ata eva samuccayalakSaNe yugapadgrahaNaM kRtam / / [35] 5 anumAnamiti / yatra zabdavRttena pakSadharmaH sapakSasattvaM vipakSAd vyAvRttirityanvayavyatirekatrAMstrirUpo hetu: sAdhyasya nirmAsitasyArthasva pratItaye nirdizyate so'numAnAlaMkAraH / dharmiNi parvatAdau ayogavyavacchedo'stitvaM vyA- 15 pakasya vahayAdeH sAdhyam // ' yatraitA' iti / ' azcita AkRSTaH ' / atra yoSitAM bhrUvyApAreNa mArgaNapatanaM sAdhanaM, smarasya purogAmitvaM sAdhyaM, yoSillakSaNo dharmaH prauDhoktimAtraniSpannArthatvena ca vizeSAzrayaNAt tarkAnumAnavailakSaNyam, tatazca ' astyatrAnidhUmAd' iti parihRtam || kacittu alaMkArAntaragarbhIkAreNApi ayaM, yathAyathArandhaM vyomnazcalajaladadhUmaH sthagayati sphuliGgAnAM rUpaM dadhati ca yathA kITamaNayaH / yathA vidyujjvalallana paripiGgAva kakubhastathA manye lagnaH pathikatarukhaNDe smaradavaH // - atra ghUmasphuliGgakapiladikAni vahniliGgAni trirUpatvAd davazabdapatipAditaM vahiM gamayantIti rUpakagarbhIkAre vicchityAzrayAnna tarkAnumAnam || 'Adau sAdhyasya nirdezaH, pazcAt sAdhanasyopanyAsaH, yadvA Adau sAdhyasyoktiH, tadanu 20 25
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH / 10 80 ullAsaH ] sAdhyasAdhanayoH paurvAparyavikalpane vaicitryaM bhakiciditi tathA nadarzitam / vizeSaNairyatsAkUtairuktiH parikarastu sH| arthAdvizeSyasya / udAharaNammahaujaso mAnadhanA dhanAciMtA dhanurbhUtaH saMyati labdhakIrtayaH / nasaMhatAstasya"nabhedavRttayaH priyANi vAgchantyamubhiH samIDitum // 520 // sAdhanasyeti yathA rudraTenoktaM, na tathA nirUpitamityAha- sAdhyasAdhanayoriti / vAkpatipAdAzca daNDApUpikayArthAntarApatanamApattimapi alaMkAramAhuH / daNDApUpI 10 vidyate yasyAM nItI, matvarthIyaH pratyayaH / yadvA, daNDApUpayorbhAvo daNDApUpikA 'dvandvamanonAdibhyazca' iti buk , pRSodarAditvAd vRddhayamAvaH, yavA' ahamahamikA' iti / atra hi mUSikakartRkeNa daNDabhakSaNena tatsahabhAvi apUpabhakSaNamarthAta siddham / eSa daNDApUpanyAyaH / tadvad yatkasyacidarthasya niSpattau sAmarthyAd arthAntaramApatati sArthApattiH, yathA 15 pazupatirapi tAnyahAni kRcchaadgmyddrisutaasmaagmotkH| / kamaparamavazaM na viprakuryavibhumapi [ced] yadamI spRzanti bhAvAH // -atra vibhuvRttAntaH prastuto'parajanavRttAntamamastutamarthAdAkSipati // yathA vA nirNetuM zakyamastIti madhyaM tava nitambini / anyathAnupapannaiva payodharabharasthitiH // 20 -atra stanasthitiranyathAnupapadyamAnA madhyamanupalabhyamAnamevedamiti // // 115 // 36 // ] sAkUtairiti sAbhiprAyaiH pratIyamAnArthagarbhIkRtaiH, ata eva prasannagambhIrapadatvAnna dhvaneviSayaH / gamyasyAMzasya vAconmukhatvAt parikara iti ca sArthaka nAma // vizeSyasyeti / vizeSaNairupalakSitasya vizeSyasyoktiH / / 25 -- mahaujasa ' iti / baliSThatve sati prabhoH kArya pUrayituM zakyamiti AkUtamasya vizeSaNasyaivamanyeSvapi vizeSaNeSu vAcyam / sAkUtagrahaNAca 'nyastAkSarA dhAturasena yatra' ityatra 'bhUrjatvacaH kuJjarabinduzoNAH' iti vizeSaNaM vastusvarUpalyApakamityasya nirAsaH //
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 10.60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / yadyapyapuSTArthasya doSatAbhidhAnAttannirAkaraNena puSTArthasvIkAraH kRtaH, tathApyekaniSThatvena bahUnAM vizeSaNAnAmevamupanyAse vaicitryamityalaGkAramadhye gnnitH| vyAjoktizchadmanodbhinnavasturUpanigRhanam // 118 // nigUDhamapi vastuno rUpaM kathamapi prabhinnaM kenApi vyapadezena yadapAinuyate sA vyaajoktiH| na caissaaphnutiH| prakRtApakatobhayaniSThasya sAmyasyehAsaMbhavAt / udAharaNam zailendrapratipAdyamAnagirijAhastopagUDhollasa . dromaanycaadivisNsthulaukhilvidhivyaasnggmnggaakulH| hA zaityaM tuhinAcalasya karayorityUcivAnsasmitaM 10 zailAntaHpuramAtRmaNDalagaNaidRSTo'vatAdvaH zivaH // 21 // apra pulakavepathU sAvikarUpatayA pramRtau zaityakAraNatayA prakAzitatvAdapalapitasvarUpau vyAjokti prayojayataH / kiMcitpRSTamapRSTaM vA kathitaM yatprakalpate / tAhaganyavyapohAya parisaMkhyA tu sA smRtA // 119 // 15 'puSTArthapadaM na prayojyam' iti puSTArthAni vizeSaNAnyupAcAni atreti dopatyAgamAtraM, na tvalaMkAra ityAzaGkayAha-yadyapIti // [37 // ] na caiSeti / kacitmakRtaniSThaM sAmyaM, yathA__ sadayaM bubhuje mahAbhujaH sahasodvegamiyaM vrajediti / . aciropanatAM sa medinIM navapANigrahaNAM vadhUmiva // -iti samucitopamAyAm // kacid apakRtaniSThaM, yathA kasyAMcittulyayogitAyAm / apaDnutau tu prakRtAmakRtaniSThaM sAdRzyam / na ca tathehAsti, prakRtasyaiva sadbhAvAt / udbhaTena tu byAjotyanabhidhAnAd atrApi apaDnutiruktA // 'zailendre 'ti / 'himAcalapatipAdyamAnagauryA hastopagRhanamAzleSaH / tatazca 25 himAcalakarasparzo'pyasti zivasya / vyAsako nirodhaH, tasmAd bhaGgo mayam // sAttvikarUpatayeti gaurIkarasparzAd udbhinnatvAt // 116 // 38 // ] kiMcitpRSTamiti / anyavyavacchedAya yA uktiH sA kasyacit parivarjanena .: kutracit saMkhyAnaM varNanIyatvena gaNanaM parisaMkhyA / parivarjane pramANAntarAvagataM
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 10 :"318 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [1060 ullAsaH ] pramANAntarAvagatamapi vastu zabdena pratipAditaM prayojanAntarA bhAvAtsadRzavastvantaravyavacchedAya yatparyavasyati sA mvetprisNkhyaa| atra ca kathana paznapUrvakaM tadanyathA ca paridRSTam, tayobhayatra vyapohyamAnasya pratIyamAnatA vAcyatvaM ceti catvAro bhedaaH| krameNodAharaNamkimAsevyaM puMsAM savidharma vadhaM ghusaritaH kimekAnte dhyeyaM caraNayugalaM kaustubhbhRtH| kimArAdhyaM puNyaM kimamilaSaNAyaM ca karuNA yadAsaktyA ceto niravadhivimuktyai prabhavati // 22 // kiM bhUSaNaM sudRDhamatra yazo na ratna kiM kAryamAryacaritaM sukRtaM na dossiiN| kiM cakSurapatihataM dhiSaNA na netraM ___ jAnAti kastvadaparaH sadasadvivekam // 523 // kauTilyaM kacanicaye karacaraNAgharadaleSu rAgaste / kAThinyaM kucayugale taralatvaM nayanayorvasati / / 524 // 15 bhaktibhave na vibhave vyasanaM zAstre na yuvatikAmAne / cintA yazasi na vapuSi prAyaH paridRzyate mahatAm // 525 // pratipAyena jJAtaM prayojanAntarabhAvAditi vastvantaravyavacchedalakSaNaM prayojanaM vinA yat prayojanAntaraM nAsti / / pRSTe pratIyamAnatA, yathA - ' kimAsevyam ' iti / 'yeSAM puurvoktaanaamaasttyaavhittven'| atra 'kim ' iti praznAnantaraM Agama- 20 mamANAvagatasya gaGgAtaTasya sevanamupanibaddham / kAntAnitambasevAniSedhAya itaraniSedhazcAtra pratIyate, na tUcyate / 'caraNayugam ' ityatrApi na mRgalocanA' iti gamyam / 'puNyam' iti na 'pApam ' iti gamyam / 'karuNA' iti, na tu 'dhanam ' iti vyapohyArthAH // pRSTe vAcyatvaM yathA- 'kiM bhUSaNam ' iti / 'Arya varitam' iti ziSTai- 25 ratuSThitam / atra 'na ratnam ' ityAdi niSedhyaM zabdenaiva uktam // . apRSTa pratIyamAnatA yathA - 'kauTilyam' iti / na tu vAci hRdaye veti gamyam / tathA karAdiSu rAgo, na parapuruSe / tathA kucayugale kAThinya, na avayavAntare mAnase ca / nayanayostaralatvaM, na tu svabhAve // apRSTe vyavacchedyasya vAcyatvaM yathA- 'bhaktiH' iti / 'yuvatireva kAmA- 30
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [10.90 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / yathottaraM cetpUrvasya pUrvasyArthasya hetutaa| tadA kAraNamAlA syAt uttaramuttaraM prati yathottaram / udAharaNamjitendriyatvaM vinayasya kAraNaM guNaprakarSoM vinayAdavApyate / guNaprakarSeNa jano'nurajyate guNAnurAgaprabhavA hi saMpadaH // 26 // 5 "hetumatA saha hetorabhidhAnakabhedato hetuH' iti hetvalaMkAro'tra na lkssitH| AyughRtamityAdirUpo hyeSa na bhUSaNatAM kadAcidaIti / vaicitryAbhAvAt / aviralakamalavikAsaH sakalAlimadazca kokilaanndH| ramyo'yameti saMprati lokotkaNThAkaraH kAlaH // 527 // stram ' / ekaikasyodAharaNatvAd dIpakabhrAnti kAryA // 117 // 39 // ] __hetumateti / rudraTena heturalaMkAra uktaH, sa na vAcyaH / tathA hi SoDhA lakSaNoktA - 'kuntAH pravizanti' ityAdau upAdAnalakSaNA 1, 'gAyAM ghoSaH' iti lakSaNalakSaNA 2, dvirUpApIyaM zuddhopacAreNAmizratvAt / 'gaurvAhIkaH' iti gauNI sAropA 3, 'gaurayam iti gauNI sAdhyavasAnA 4, 'Ayurghatam' iti 15 zuddhA sAropA 5, 'Ayurevedam ' iti sAdhyavasAnA zuddhA 6, eSu catuHSu upacAramizratvam / tato gauNalakSaNAyAM sAdRzyasaMpatyayAd vaicitryaM, yathA- 'iyaM gehe lakSmIriyamamRtavatirnayanayoH' ityAdau atizayoktau / yatra tu-- __ AyurghataM nadI puNyaM bhayaM cauraH sukhaM priyA / vairaM dhUtaM gururjJAnaM zreyo brAhmaNapUjanam // -ityAdau kAryakAraNasaMbandhopacAre zuddhalakSaNAsadbhAvaH, tatra sAdRzyAmA vena hetumAtrasya vaicitryAbhAvAna heturalaMkAraH / / 'aviralakamale 'ti / prabhUtakamalavikAsahetutvAd vasantakAla eva tathA / evamuttaratrApi / atra tatpuruSo, na tu 'aviralAnAM kamalAnAM vikAso yatra' iti bahuvrIhiH, hetuhetumatorabhedAbhAvapasanAt / atra tu rudraTodAhate 'kAvyatvamanu- 25 prAsAdeva' ityAha- komalAnuprAseti / 'yadyapi avyabhicAritayaiva vikAsAdInAM nairantaryeNa jananamihopacAraprayojane vyAyaM tad asundaramapi guNIbhUtavyAyani... bandhanaM bhavatIti prAkmatipAditameva, tathApi alaMkAracintAyAH pakrAntatvAt - . tad apahutyaivAvadhAraNagarbhamidamabhihitam , ata eva taTasthatayaiva uktaM 20
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 da0 lAsaH ] .. ityatra tu kAvyarUpatAM komalAnupAsamahimnaiva samAnAsipurna hetvalakArakalpanayeti pUrvoktaM kAvyaliGgameva hetuH / kriyayA tu parasparam // 120 // vastunojenane'nyonyam / arthayorekakriyAmukheNa parasparaM kAraNatve sati anyonyaM naamaalNkaarH| udAharaNam - iMsANa sarohi sirI sArijjai aha sarANa haMsehi / ' anonaM cioM ee appANaM Navara garu enti // 528 // atrobhayeSAmapi parasparaM janakatA, mithaH zrIsAratAsaMpAdana. dvAreNa / ___... 10 uttrshrutimaatrtH| praznasyonayanaM yatra kriyate tatra vA sati // 12 // asakRyadasaMbhAvyamuttaraM syaattduttrm|| prativacanopalambhAdeva pUrvavAkyaM yatra parikalpyate tadekaM . tAvaduttaram / udAharaNamvANiyA hathidantA kato ahmANa vaigyakattIbho / " jAvi luliaulaamuhI gharammi parisakee~ muNhI // 529 // hastidantavyAghrakRttInAmahamarthI, mUlyena tAH prayaccheti - 'samAnAsiSuH' iti udbhaTAdayaH pratyapAdayanniti trArthaH / / kAvyaliGgameveti / kAvyaliGgasyaiva yadi paraM heturiti nAma, yad bhAmahaH--- hetuzca sUkSmio] lezo'tha nAlaMkAratayA yataH // [40 // ] ekakriyeti / ekakriyAdvArakaM yatra parasparamutpAdakatvaM, na svarUpanibandhanam // ' iMsAnAM sArAbhiH zrIH sAryate sArIkriyate / ' yathA vA kaNThasya tasyAH stanabandhurasya muktAkalApasya ca nistalasya / anyonyazobhAjananAd babhUva sAdhAraNo bhuussnnbhuunnybhaavH|| 25 atra zobhAkriyAmukhakaM parasparajanakatvam // [4] * uttarazrutIti / yatra anupanibaddho'pi prazna uttarAtmatIyata ityarthaH // tatra veti / prazna // 'vANijaka hastidantAH kuto'smAkaM vyAghrakRta[ya]zca, yAvat , snuSA pariSvakate vilasati // ' yathA vA 15 20
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10. 60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH canamunA vAkyena samunIyate / na caitatkAvyaliGgama / uttarasya tAdrUpyAnupapatteH / na hi praznasya prativacanaM janako hetuH / nApIdamanumAnam / ekadharminiSThatayA sAdhyasAdhanayora nirdezAdityalaMkArAntaramevottaraM sAdhIyaH / mAdanantaraM lokAtikrAntagocaratayA yadasaMbhAvyarUpaM prativacanaM syAt tadaparamuttaram / anayozca sakRdupAdAne na cArutApratItirityasakRdityuktam / udAharaNam kAvisamA dege ki laddha jaM jaNo guNaggAhI / kiM sukkha sukalattaM kiM durgijhaM khalo loo ||530 // praznaparisaMkhyAyAmanyavyapoha eva tAtparyam, iha tu vAcya eva vizrAntirityanayorvivekaH / kuto'pi lakSitaH sUkSmo'pyartho'nyasmai prakAzyate // 122 // dharmeNa kenacidyatra tatsUkSmaM paricakSate / kuto'pi AkArAdiGgitAdvA / sUkSmastIkSNamatisaMvedyaH / udAharaNam - 321 ekAkinI yadabalA taruNI tathAha masmin gRhe gRhapatizca gato videzam / kiM . yAcase tadiha vAsamiyaM varAkI mAndhabadhirA nanu mUDha pAntha // - atra ' mama nivAso dIyatAm' iti prazna uttarAdunnIyate // etaditi uttarAbhidhAnamalaMkaraNam || uttarasyeti prativacanasya // tadrUpateti kAvyaliGgatAnupapatteH // atraiva hetumAha - na hIti // ekadharmIti / prazno anyatra prativacanaM cAnyatreti / anayozceti prativacanayoH || 5 10 15 20 ' kA visame 'ti atra daivagatyAdi nigUDhatvAd asaMbhAvanIyamasatkRtpraznapUrvakamuttaraM nibaddham // na ceyaM parisaMkhyA, vyavacchedyavyavacchedakayoratra abhAvAt - 25 ityAha- praznaparisaMkhyAyAmiti / iha praznAd uttaramAtraM, nAnyavyapohaH // [ 42 // ] kuzAgrIyamatibhirAkAreGgitAbhyAM saMlakSitasyArthasya vidagdhaM prati prakAzanaM yat tat sUkSmAvagamakAraNAt sUkSmamalaMkAraH // dar
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsaH ] vaktrasyandisvedabinduprabandhaiH dRSTevA bhinna kulamaM kApi kaNThe / puMstvaM tanvyA vyanayantI vayasyA smitvA pANau khaDgalekhAM lilekha // 53 // atrAkRtimAlokya kayApi vitarkitaM puruSAyitamasilatAlekha- 5 nena vaidagdhyAdabhivyaktimupanItam / puMsAmeva pANasya pANiyogyatvAt / yathA vA saMketakAlamanasa viTaM jJAtvA vidgdhyaa| hasannetrAptiAkUta lIlApanaM nimolitam // 532 / / atra jijJAsitaH saMketakAlaH kayAciditimAtreNa vidito 10. nizAsamayazaMsinA kamaLanimIlanena lIlayA prtipaaditH| uttarottaramutkarSoM bhavetsAraH parAvadhiH // 12 // paraH paryantabhAgo'vadhiryasya / dhArAdhirohitayA tatraivotkarSasya vizrAnteH / udAharaNam rAjye sAraM vasudhA vasuMdharAyAM puraM pure saudham / . saudhe talpaM talpe varAGganAnaGgasarvasvam // 123 // bhinnadezatayAtyanta kAryakAraNabhUtayoH / yugapaddharmayoryatra khyAtiH sA syAdasaMgatiH // 124 // iha yaddezaM kAraNaM taddezameva kAryamutpadhamAnaM dRSTam / * vaktrasyandI 'ti / ratnAkarasya harivijaye zloko'yam / atra svedakRtakuGku- 20 mabhedarUpeNAkAreNa saMlakSitaM puruSAyitaM pANau puruSocitakhaDgalekhanena prakAzitam // yathA veti / iGgitAt / / ' saMkene 'ti / 'saMketakAle jJAtavye mano yasya sa tthaa'| atra saMketakAlAbhimAyo viTasaMbandhinA bhrakSepAdinA iGgitena lakSito rajanikAlabhAvinA lIlApaanimIlanena prakAzitaH / sAbhiprAyA ceSTA ijitaM, nirabhimAyA tu AkAraH // [43 // ] 25 pUrvapUrvApekSayA uttarottarasya utkRSTatvanibandhanaM sAraH // 'rAjye ' iti / ana 'rAjyApekSayA vasudhAyAH sAratvaM, vasudhApekSayA tadekadezasya gRhasya' ityAdi yojyam // utkarSe sArasya puMsi smaranti kavayastu napuMsake'pIti // 119121 // [44 // ]
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 10 ullAsaH ] kAvyakAzaH / yathA dhUmAdi / yatra tu hetuphalabhUtayorapi dharmayoH kenApyatizayena nAnAdezatayA yugapadavabhAsanam sA tayoH svabhAvotpanna parasparasaMgatityAgAdasaMgatiH / udAharaNam - -- jasse vaNo tasse veryeNA maNai taM jaNo aliyaim / dantaraj kaeNole bahUI viNA sattINa || 534 || eSA ca virodhabAdhinI na virodhaH, bhinnAdhAratayaiva dvayoriha virodhitAyAH pratibhAsAt / virodhe tu virodhitvamekAzrayaniSThamanuktamapi paryavasitam / apavAdaviSayaparihAreNotsargasya vyava - sthiteH / tathA caivaM nidarzitam / 275 samAdhiH sukaraM kArya kAraNAntarayogataH / 10 yathA dhUmAdIti / na hi mahAna sadezastho vahniH parvatadezasthaM dhUmaM janayati / yadA tvanyadezasthaM kAraNamanyadezasthaM ca kArye nibadhyate tadocitasaMga terabhAvAd asaMgatiralaMkAraH // hetuphalabhUtayoriti kAraNakAryayoH // atizayeneti / atizayazca kAraNasya kAraNAntarato vailakSaNyaM tacca etadeva yad bhinnadeze kArya tena janyate // 9 5 nanu, truTitadhUmakhaNDaM bhinne kAle kila kAraNAd bhinnadeza tayApyupa- 15 labhyate / satyam, ata eva yugapadgrahaNam / tayoH kAraNakAryayoH // dantakSataM kAraNaM ' jassea vaNo iti / vraNaH / atra vadhUkapolasthaM sapatnIsthA ca vedanA kAryamiti bhinnadezatvam / yathA vAsA bAlA vayamapragalbhamanasaH sA strI vayaM kAtarAH [ sA pInonnatimatpayodharayugaM dhatte sakhedA vayam / sAkrAntA jaghanasthalena guruNA gantuM na zaktA vayaM doSairanyajanAzritairapaTavo jAtAH sma ityadbhutam // ] nanu, kAraNamanyatra kAryamanyatreti virodhAlaMkAra evAyamityAzaGkayAhaeSA ceti // utsargasya virodhasya // tathA caitramiti / virodhAlaMkAre'pi ekAdhAratve udAhRtamityarthaH || 122 / / [45 / / ] 20 -ityAdau / atra anyadezasthaM kAraNamanyadezasthaM ca kAryam / atra ca bAlyanimittamaprAgalbhyamanyadanyacca smaranimittakamiti tayorabhedAdhyavasAyaH / evamanyatrApi // 25
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 kAmyAdarzanAmasaMketasameta: [10 10 ullAsa: ] sAdhanAntaropakRtena kA yadaklezena kAryamArabdhaM samAdhIyate sa samAdhirnAma / udAharaNam mAnamasyA nirAkartuM pAdayo, ptissytH| upakArAya diSTayerdaimudIrNa ghanagarjitam / / 535 // samaM yogyatayA yogo yadi saMbhAvitaH kacit // 12 // 5 idamanayoH zlAghyamiti yogyatayA saMbandhasya niyataviSayamadhyavasAnaM cettadA samam / udAharaNamdhAtuH zilpAtizayanikaSasthAnameSA mRgAkSI. rUpe devo'pyayama paimo dattapatraH smarasya / jAtaM daivAtsadRzamanayoH saMgataM yattadeta. 10 cchRGgArasyopanatamadhunA rAjyamekAtapatram // 536 // yathA vA citraM citraM bata bata mahacitrametadvicitraM ___jAto daivAcitaracanAsaMvidhAtA vidhaataa| yanimbAnAM pariNataphalasphItirAsvAdanIyA .. 15 yaJcaitasyAH kavalanakalAkovidaH kAkalokaH // 537 // - kacidyadativaidhAnna zleSo ghaTanAmiyAt / / kartuH kriyAphalAvAsi vAnarthazca yadbhavet // 126 // sAdhanAntareti / kAraNAntareNa kRtopakAreNetyarthaH / kartuH kArya kurvataH kAryasya kAraNAntarasaMbandhAd yat sukaratvaM sa samyagAdhAnAt samAdhiH // 20 'mAnam ' iti / atra mAnanirAkaraNe kArye pAdapatanaM kAraNam / tasya saukaryArtha kAraNAntarasya dhanagarjitasya yogaH // [46 // ]. yogyatayeti / utkRSTasya utkRSTaM nikRSTasya nikRSTaM yogyamiti yogyatA // idamiti saMgatam / yogyatayA samamiti vyapadezaH // 'dhAtuH' iti / atra ucitasya nAyakayugalasya ucitaM saMghaTanam // yathA veti 25 nikRSTaviSayatvena / 'citram' iti / atra nikRSTAnAM nimbAnAM kAkAnAM ca yogaH // 123 / / [47 // ] samaprastAve viSamamAha- kaciditi //
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyprkaashH| 325 5 10 [10 60 ullAsaH] guNakriyAbhyAM kAryasya kAraNasya guNakriye / krameNa ca viruddhe yatsa eSa viSamo mataH // 127 // dvayoratyantavilakSaNatayA yadanupapadyamAnatayaiva yogaH pretIyate [1] Jcca kiMcidArabhamANaH kartA kriyAyAH praNAzAnna kevalamabhISTaM tatphalaM na labheta, yAvadaprArthitamapyanartha vimamAsAdayet [2] tathA, satyapi kAryasya kAraNarUpAnukAre yattayorguNau kriye ca parasparaviruddhatAM vrajataH [3 / 4 ], sa samaviparyayAtmA catUrUpo viSamaH / krameNodAharaNam --- . zirISAdapi mRdvaGgI kveyamAyatalocanA / ayaM ka ca kukUlAgnikarkazo madanAnalaH // 538 / / siMhikAsutasaMtrastaH zazaH zItAMzumAzritaH / jaise sAzrayaM tatra tamanyaH siMhikAsutaH // 539 / / sadyaH karasparzamavApya citraM raNe raNe yasya kRpaannlekhaa| tamAlanIlA zaradindupANDu yazastrilokyAbharaNaM prasUte // 540 // AnandamamandamimaM kuvalayadalalocane dadAsi tvam / 15 virahastvayaiva janitastApayatitarAM zarIraM me // 54 // tayoriti kaarykaarnnyoH| kAraNasaMbadhinI guNakriya kAryasaMbandhiguNakriyAbhyAM saha viruddha syAtAm / smvipryyaatmeti| a[na]nurUpasaMsarge hi viSamaH // 'zirISAd ' iti / atra mRkhaGgIkarkazamadanAnalayoratyantAnanurUpayooge'nupapanna / eva pratIyate // yathA vA navasAhasAGke pallavasya ----- araNyAnI kveyaM dhRtakanakasUtraH ka sa mRgaH ka muktAhAro'yaM ka ca sutagamaH kveyamabalA / ka tatkanyAratnaM lalitamahibhartuH ka ca vayaM svamAkUtaM dhAtA kimapi nibhRtaH pallavayati // -atra ananurUpANAmaraNyAnyAdInAM parasparayogaH // - 25 'siMhike 'ti / ' siMhikAsutaH siMho rAhuzca, na param' / zazenAtmarakSA na samAsAditA yAvadeSa svAzrayabAdhena AzrayaNakriyAdhvaMsAt svayamevAdhigata 20 mhaanrthshc|| 'sadhaH kare ' tyatra kRSNAt zuklasya guNasyotpattiviruddheti viSamatvam / / 'Anandam' iti / atra AnandadAnatApakriye anyonyaviruddhe // etallakSaNasUcita- 30
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH (10va0 umAsaH ] atrAnandadAnaM zarIratApena virudhyate / evam- . vipulena sAgarazayasya kukSiNA bhuvanAni yasya papire yugakSaye / madavibhramAsakalayA pape punaH sa purastriyaikatamayaikayA dRzA // 542 // ityAdAvapi viSamatvaM yathAyogamavagantavyam / .. mahatoyanmahIyAMsAvAzritAzrayayoH kramAt / AzrayAyiNau syAtAM tanutve'pyadhikaM tu tat // 128 // AzritamAryam, AzrayastadAdhAraH, tayormahatorapi viSaye tadapekSayA tana apyAzrayAyiNau prastutavastupakarSavivakSayA yathAkramaM yadadhikataratAM vrajataH, tadidaM dvividhamadhikaM nAma / krameNodAharaNam aho vizAlaM bhUpAla bhuvanatritayodaram / mAti mAtumazakyo'pi yacorAziyadatra te // 543 // yugAntakAlapatisaMhRtAtmano jaganti yasyAM savikAzamAsata / ... tanau mamustatra na kaiTabhadviSastapodhanAbhyAgamasaMbhavA mudaH // 544 // mudAharaNAntaramapyAha-evaM- 'vipulene 'ti / atra hInena gurukAryakaraNAd viSa- 15 matvam // ityAdAvapIti. apizabdAd , yathA kiM dadAtu kimaznAtu bhartavyabharaNAkulaH / . udAramatirApte'pi jagatritayamAtrake // -atra adhikenApi svalpakAryakAraNAd viSamatvaM jJeyam / yasya ca hetoryatphalaM tasya yadA tadviparItaM syAt tadA kAraNaviparItakAryaniSpatyarthaM 20 kasyacit prayatno'pi viSamaM, yathA unnatyai namati prabhuM prabhugRhAna draSTuM bahistiSThati svadravyavyayamAtanoti jaDadhIrAgAmivittapsayA / . prANAn prANitumeva muzcati raNe kliznAti bhogecchayA sarva tadviparItameva kurute tRSNAndhadRk sevakaH / / -atra namana-bahiHsthAna-vyayAtanana - prANamocana - klezAnAM kAraNAnAM kramAd unnatidarzana - vittepsA- jIvana - bhogecchArUpANi viparItakAryANi prayatnaviSayatvena nibaddhAni // 125 // [48 // ] 'mAti 'iti vartate anenAzrayasya mahIyastvamuktamanyathA mAnasyAsaMbhavAt // // 126 / / [49 // 25 ..... 30
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 [ 100 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / pratipakSamazaktena pratikatu tirskriyaa| yA tadIyasya tatstutye pratyanIkaM taducyate // 129 // nyakkRtiparamapi vipakSaM sAkSAnirasimasahena kenApi yattameva pratipakSamutkarSayituM tadAzritasya tiraskaraNam, tat anIkamatinidhitulyatvAt prtyniikmmidhiiyte| yathAnIkebhiyojye tatpatinidhIbhUtamaparaM mUDhatayA kenacidabhiyujyate, tatheha pratiyogini vijeye tadIyo'nyo vijIryate ityarthaH / udAharaNam tvaM vinirjitamanobhavarUpaH sA ca sundara bhvtynurktaa| paJcabhiryugapadeva zaraistAM tApayatyanuzayAdaitha kAmaH // 545 // yathA vA yasya kiMcidapakartumakSamaH kAyanigrahagRhItavigrahaH / kAntavaktrasadRzAkRti kRtI rAhurindumadhunApi vAdhate // 546 / / indoratra tadIyatA saMbandhikhasaMbandhAt / samena lakSmaNA vastu vastunA yannigUyate / nijenAgantunA vApi tanmIlitamiti smRtam // 130 // 15 sahajamAgantukaM vA kimapi sAdhAraNaM yallakSaNaM tadadvAreNa 21 kiMcitkenacidiI yadvastusthityaiva balIyastayA tirodhIyate, ..tanmIlitamiti dvidhA smaranti / krameNodAharaNam yA tadIyasyeti pratipakSasaMbandhino durbalasya yatnaM bAdhituM tiraskAraH kriyate pratipakSasyaiva balavatvena stutyarthaM tat pratyanIkamalaMkAraH // tvaM vinirjite ' tyatra 20 pratipakSasaMbandhiviSayaM pratyanIkam / / yathA vetyanena pratipakSasaMbandhinaH saMbandhiviSayamudAharati- 'yasya' iti / atra rAhorbhagavAn viSNubalavAn pratipakSaH, tadIyaM vaktram , vaktrasya ca saMbandhI sAdRzyadvAreNa durbalazcandraH, tattiraskArAd bhagavataH prakarSAvagatiH' ityAha- indoriti / saMbandhivaktraM tena hIndoH saMbandhaH samatvAt // 127 // [50 // ] . 25 sameneti / yena svAbhAvikenAgantukena vA lakSmaNA yadvastunA vastvantaraM tirodhIyate tadanvarthAbhidhAnaM molitam / na cAyaM sAmAnyo'laMkAraH, tatra hi sAdhAraNaguNayogAd bhedo'nupalakSaNaM, atra tu utkRSTaguNena nikRSTasya tirodhAnaM,
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 [ 10 60 ullAsaH ] kAvyAdarzanAmasaMketasametaH apAGgatarale dRzau madhuravakravarNA giro vilAsabharamantharA gatiratIva kAntaM mukham / iti sphurita mRgadRzAM svato lIlayA 'tadatra na madodayaH kRta pado'pi saMlakSyate // 547 // atra dRktaratAdikamaGgasya liGgaM svAbhAvikam, sAdhAraNaM ca madodayena / tatrApyetasya darzanAt / ye kandarA nivasanti sadA himAdretvatpAtazaGkitadhiyo vizA dviSaste / adhyaGgamutpulakamudvahatAM sakampaM teSAmaho bata bhiyAM na budho'pyabhijJaH ||548 || atra tu sAmarthyAdavasitasya zaityasyAgantukatvA tatprabhavayorapi kampapulakayostAdrdhyam / samAnatayA ca bhayeSvapi tayorupalakSitatvAt / sthApyate'pohyate vApi yathApUrvaM paraM param / vizeSaNatayA yatra vastu sakAvalI dvidhA // 131 // * pUrva prati yatrottarottarasya vastuno vIpsayA vizeSaNabhAvena sthApanaM niSedho vA saMbhavati, sA dvidhA budhairekAvalIti, bhaNyate / krameNodAharaNam purANi yasyAM savarAGganAni varAGganA rUpapuraskRtAGgayaH / rUpaM samunmIlitamadvilAsamastraM vilAsAH kusumAyudhasya // 549 // 5 10 15 20 na tu dharmasAmyAd aikAtmyamityanayorbhedaH || sahajena, yathA- ' apAGge'ti / atra taralatvAdinA svAbhAvikena lakSmaNA madodayakRtaM dRktAralyAdi tirohitam / / tatrApIti / madodaye'pi dRktAralyAdidarzanAt // Agantukena yathA - 'ye kandarAsu' iti / ' zatrUNAM saMbandhitvena bhayAnAM sudhIrapi na zikSitaH / atra himAdrikandarAnivAsasAmarthyapratipannena zaityena 25 samudbhAvita Agantuka kamparomAJcau bhayakRtayostayostirodhAyakau // tatprabhAva - yoriti zaityasamutthayoH / tAdUpyamiti AgantukarUpatvam | bhayotthakampapulakasAdRzyaM ca, bhayeSvapi kampapulakayorhaSTatvAt // 128 // [51 // ] sthApanaM vidhiH / apoho niSedho'nyavyavacchedaH / saniyamo vidhirityarthaH // sthApane, yathA-' purANi 'iti / atra varAGganArUpamityAdi jJeyam // . apohena 30
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 10 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / na tajjalaM yanna mucArupAnaM na paGkajaM taghadalInaSaTpadam / na parapado'sau kalagudhito na yo na guJjitaM tanna jahAra yanmanaH // 55 // pUrvatra purANAM varAGganAstAsAmaGgavizeSaNamukhena rUpaM, tasya vilAsAH, teSAmapyatramityamunA krameNa vizeSaNaM vidhiiyte| uttaratra niSedhe'pyevameva yojyam / yathAnubhavamarthasya dRSTe tatsadRze smRtiH| smaraNaM yaH padArthaH kenacidAkAreNa niyato yA kadAcidanubhUto'. bhUta, sa kAlAntare smRtipatibodhAdhAyini tatsamAne vastuni dRSTe sati, yattathaiva smaryate, tadbhavetsmaraNam / udAharaNam- 10 nimnanAbhivivaraghu yadambhaH plAvitaM caleMdRzAM laharIbhiH / tadbhavaiH kuharutaiH suranAryaH smAritAH suratakaNTharutAnAm // 551 // yathA-vA karajuagahiajasoAthaNamuhaviNivesiAharauDassa / saMbhairiyapaizcaanaisa maha kaNhaissa romaJcam // 552 // . bhrAntimAnanyasaMvittattulyadarzane // 32 // taditi anyetyapAkaraNikaM nirdizyate / tena samAnamarthAdiha yathA - ' na tad' iti / atra jalAdInAM mucArupaGkajAdIni parANi vizeSaNAni niSedhyatvena nibaddhAni // 129 // [52 // ] ___dRSTa iti / dRziratra upalabdhimAtravacanaH / tadbhavaiH plAvitAmbhomavaiH kuha- 20 rutaiH kuhakuhazabdaiH nAbhyAdinimnadezotyaiH / smAritA iti ghAdipAThe smaratemAnubandhatve'pi na isvo vyavasthitavibhASitasya vA' ityasyAnuvRtteH / sAdRzyaM vinA tu smRtina smaraNamalaMkAraH, yathA atrAnugoda mRgyaanivRttstrNgvaatairpniitkhedH|| rahastadutsaGganiSaNNamUrdhA smarAmi vAnIragRheSu suptam // 25 - atra ca kartavizeSaNAnAM smartavyadazAbhAvitve smartavyadazAbhAvitvaM na yuktam / preyolaMkArasya tu sAdRzyavyatiriktanimittotthApitA smRtiviSayaH, yathA - 'kope'pi kAntaM mukham ' iti / bhrAntimati ca upamAnAvagatireva, na tu upameyasyeti tato'sya bhedaH // [53 / / ] ka2
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 kAvyadarzanAmasaMketasametaH prAkaraNikamAzrIyate / tasya tathAvidhasya dRSTau satyAM yadamAkaraNikatayA saMvedanaM sa bhrAntimAn / na caiSa rUpakaM prathamAtizayoktiH tatra vastuno bhramasyAbhAvAt iha cArthAnugaidhanena saMjJAyAH pravRttestasya spaSTameva pratipannatvAt / " | 10 da0 ullAsaH ] udAharaNam kapAle mArjAraH paya iti kaleDhi zazinastarucchidraprotAnvisamiti karI saMkalayati / ravAnte talpasthAnharati vanitApyaMzukamiti prabhAmatazcandro jagadidamaho viplavaiyati // 553 // AkSepa upamAnasya pratIpamupameyatA / tasyaiva yadi vA kalpyA tiraskAra nibandhanam || 133|| asya dhuraM sutarAmupameyame voDhuM prauDhamiti kaimarthakyena yadupamAnamAkSipyate, yedepi tasyaivopamAnatayA prasiddhasyopamAnAntara vivakSayAnAdarArthamupameyabhAvaH kalpyeta tadupameyasyopamAnaM prati pratikUlavartitvAdubhayarUpaM pratIpam | krameNodAharaNam - oraritaa sapratApagarimaNyagresare tyAginAM deva tvayyavanIbharakSayabhuje niSpAdite vedhasA / 5 10 15 prathama [ tizayoktiH ]veti, nigIryAdhyavasAnalakSaNA // iha cArtheti / bhrAnticittadharmo vidyate asmina bhaNitiprakAre ityarthAnvayena bhrAntimAn, ityevaMrUpAyAH saMjJAyAH pravRttestasya bhramasya pratipannatvam / bhrAntizcAtra asAdRzya hetu keti, na 20 mahArAdihetujJAnasyAlaMkArasya viSayaH, yathA - dAmodarakarAghAtavihvalIkRtacetasA / dRSTaM cANUra mallena zatacandraM nabhastalam // bhrAntica vicchin kavipratimotthApitaiva grAhyA, na svarasotthApitA * zuktikArajatavat / evaM 'sthANurvA puruSo'yam' iti saMzaye'pi jJeyam // 130 // [ 54 // ] 25 AkSepa iti / upameyasya upamAnamArodvahanasAmarthyAd yad upamAnasya kaimarthakyena AkSepa AlocanaM kriyate tadekaM pratopam yacca upamAnatvena prasiddhasya candrAderupamAnAntarapratiSThApayiSayAnAdarArthamupameyatvaM kalpyate tad dvitIyam / / " ' lAvaNye 'ti / ' atra indvAdaya upamAnAni kaimarthakyenAkSiptAni / atra
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 / 10 6. ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / induH kiM ghaTitaH kimeSa vihitaH pUSA kimutpAditaM cintAratnamaho mudhaiva kimamI sRSTAH kulakSmAbhRtaH // 554 // e ehi dAva sundari kaNNaM dAUNa suNasu vaiyaNijjam / tujjha muheNa kisoari cando umijjai jaNeNa // 555 // atra mukhenopamIyamAnasya zazinaH svalpataraguNatvAdupamityaniSpattyA vaiyaNijam'-iti vacanIyapadAbhivyaGgayA tirskaarH| kacittu niSpannaivopamitikriyAnAdaranibandhanam / yathA- . garvamasaMvAhyamimaM locanayugalena kiM vahasi bhagna / * santIdRzAni dizi dizi sarAsu nanu nIlanalinAni // 556 // ihopameyIkaraNamevotpalAnAmanAdaraH / anayaiva nItyA yadasAmAnyaguNayogAnopamAnabhAvamapyanubhUtapUrvi tasya tatkalpanAyAmapi bhavati pratIpamiti pratyetavyam / yathAahameva guruH sudAruNAnAmiti hAlAhala tAta mA sma dRpyaH / nanu santi bhavAdRzAni bhUyo bhuvane'sminvacanAni durjanAnAm // 557 // 15 yathAsaMkhyAlaMkAro'pi / yathA vA ' pramadAnAM cakSureva saharjamuDamAlAmaNDanaM bhAra kuvalayadaladAmAni (?)' / 'e ehi 'iti / atra upamAnatvena prasiddhasya candrasya nika rthamupameyatvaM kalpitam / mukhasya copamAnatvaM prAsaGgikam / / upamityaniSpatyeti / aupamyasyAniSpattirabhAvazcandrasya svalpaguNatvAva sAdRzyaM nAstItyarthaH // 'garvam iti / bhagne varAke netrayugamupamAnam , utpalAni upameyAni / yathA 20 'mukhasadRzazcandraH' ityatra candra upameyaH / / atra utkarSabhAjAmutpalAnAmupameyatvaM tiraskArakAraNamityAha - ihopameyIti / 'e ehi' ityatra tu upamityaniSpattireva anAdaranibandhanamityarthaH // anayaiveti / anena asya bahupakAraM vaicitrya darzitam / tena upamAnasya upameyatAdhAnaM vinAnukampanAmAtre pratipAdanamapi pratIpam / yathA vadanamidaM samamindoH sundaramapi te kiyacciraM na bhavet / malinayati yatkapolau locanasalilaM hi kajjalabat // tatkalpanAyAmapIti / upamAnatvakalpanApi tiraskAraheturityarthaH // 'aham ' iti / 'guruH pradhAnam ' atra hAlAhalaM mArakaM, durjanavacAMsi 25
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ ruSa 332 kAvyAdarzanAmasaMketasameta: [106. ullAsaH ] atra hAlAhalasyopamAnatvamasaMbhAvyamevopanibaddham / prastutasya yadanyena guNasAmyavivakSayA / aikAtmyaM badhyate yogAttatsAmAnyamiti smRtam // 134 // atAdazamapi tAzatayA vivakSituM yadaprastutArthena saMyuktamaparityaktanijaguNameva tadekAtmatayA nibadhyate tatsamaunaguNaniSa. 5. nyAta sAmAnyam / udAharaNammalayajairasaviliptatanavo navahAralatAvibhUSitAH sitataradantapatrakRtavaktraruco rucirAmalAMzukAH / zazabhRti vitatadhAnni dhavalayati gharAmavibhAvyatAM gatAH priyavasati prayAnti sukhameva nirastabhiyo'bhisArikAH / / 558 // 10 aJaprastutatadanyayoranyUnAnatiriktatayA nibaddhaM dhvltvmekaatmtaahetuH| ata eva pRthagbhAvena na tayorupalakSaNam / yathA vAvetratvacA tulyarucAM vadhUnAM karNAgrato gaNDatalAgatAni / bhRGgAH sahelaM yadi nApatiSyanko'vedayiSyannavacampakAni / / 559 // 15 atra nimittAntarajanitApi nAnAtvamatItiH prathamapatipannamabhedaM na vyudasitamutsahate, pratItatvAttasya, pratItezca bAdhA yogAt / punarna tatheti viSasyotkRSTadoSatvAd asaMbhAvyamAnopamAnatvaM, tathApi upamAnatvena nibandha iti pratIpam // // 131 // [55 // ] 20 __ aparityaktanijenetyanena tadguNAdasya vizeSa darzayati, tatra hi svaguNaparityAgAt // 'malayaje 'ti / atra malayajarasavilepAdInAM candramabhayA'vi- . bhAvyatAM gatA iti bhedAmatItirdarzitA / / atra aSTAviMzatibhirmAtrAbhirdvipadIccha. ndaH // prastutatadanyayoriti / prakRtApakRtayorabhisArikAcandrayorekAtmani bhedAnadhyavasAyAd ekarUpatvam / tataH samAnatvayogAt sAmAnyam / na ceyamapaDhnutiH, 25 kiMciniSidhya kasyacid apratiSThApanAt // nimittAntareti / bhRGgapAtajanitA bhedapratItirabhedaM na nirasyati, tasyAbhedasya pratItatvAt / / pratItezceti / na hi bhAvamabhAtaM bhavatIti // 132 / / [56 / / ]
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaprakAzA 333 1060 ullAsaH] vinA prasiddhamAdhAramAdheyasya vyvsthitiH| ekAtmA yugapavRttirekasyAnekagocarA // 135 // anyatprakurvataH kAryamazakyasyAnyavastunaH / tathaiva karaNaM ceti vizeSastrividhaH smRtaH // 136 // pasiddhAdhAraparihAreNa yadAdheyasya viziSTa sthitirabhidhI- 5 yate sa prathamo vizeSaH / udAharaNamdivamapyupayAtAnAmAkalpamanalpaguNagaNA yeSAm / ramayanti jaganti giraH kathamiva kavayo na te bandhAH // 560 // - ekamapi vastu yadekenaiva svabhAvena yugapadanekatra vartate sa dvitIyaH / udAharaNam 10 sA vasai tujjha hiae sa cia acchIma sA a savaiNesu / amhArisANa sundara uvAso kaitya pANi / / 561 // yadapi ca kiMcidramasenAramamANastenaiva yatnenAzakyamapi kAryAntaramArabhate soDaro vizeSaH / udAharaNamsphuradadabhutarUpamutpatApajvalanaM tvAM sRjatAnavadyavidyam / 15. . vidhinA sasRje navo manobhUrbhuvi satyaM savitA bRhaspatizca // 562 // yathA vA gRhiNI sacivaH sakhA mithaH priyaziSyA lalite kalAvidhau / karuNAvimukhena mRtyunA haratA tvAM baiMta kiM na me hRtam / / 563 // atra caivaMvidhaviSaye'tizayoktireva prANatvenAvatiSThate, tAM vinA- 20 prAyeNAlaMkAratvAyogAt / ata evoktam ekAtmeti / ekasvabhAvaH / / 'divam' iti / atra kavInAmAdhArANAmabhAve'pi AdheyAnAM girAmavasthitiH / ananyatra bhAvo viSayArtha iti viSayatvena teSAmAdhAratvAt // 'sA vasai ' iti / 'asmAdRzInAM sundara avakAzaH kutra pApAnAm / ' 25 atra ekasyA yoSita ekenaiva vasanasvabhAvena hRdayAdau yugapad avasthAnam // __'sphurad ' iti / atra tvAM sRjatA tathaivAzakyamapi smarasUryajIvalakSaNaM kRtam / azakyagrahaNAt ' isan pacati' ityAdI nAlaMkAraH //
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..334 - kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 10 ullAsaH ] saiSI sarvaiva vakroktiranayArthoM vibhAvyate / yatno'syAM vibhiH kAryaH ko'laMkAro'nayA vinA ||iti|| svamutsRjya guNaM yogAdatyujjvalaguNasya yat / vastu tadguNatAmeti bhaNyate sa tu tadguNaH // 137 // vastu tiraskRtanijarUpaM kenApi samIpagatena praguNatayA svaguNasaMpadoparaktaM tatpratibhAsameva yatsamAsAdayavi sa tadguNaH / tasyAprakRtasya guNo'trAstIti / / udAharaNam - vibhinnavarNA garuDAgrajena sUryasya rathyAH paritaH sphurntyaa|| ratnaiH punayaMtra ruciM rucA svAmAninyire vaMzakarIranIlaiH // 564 // 10 atra ravituragApekSayA garuDAgrajasya, tadapekSayA ca harinmaNInAM praigunnvrnnnaa| tadrUpAnanuhArazcedasya tatsyAdatadguNaH / yadi tu tadIyaM varNa saMbhavantyAmapi yogyatAyAmidaM nyUnaguNaM na gRhNIyAt tadA bhavedatadguNo nAma / udAharaNamdhavalo'si jaiIvi sundara tadavi taiai majjha rajiaM hiyayam / rAyabharie vi hiae muhai Nihitto Na ratto'si // 565 // 'saiSA' iti / 'sA' ityanuvAdaka, 'eSA' iti vidhAyakam / mA vakroktireSaiva atizayoktireva, nAnyetyarthaH, 'vakrAbhidheyazabdoktisSTiA vAcAmalaMkRtiH' iti vacanAt / zabdArthayorvakratA lokottIrNena rUpeNa avasthAnam / 'loko- 20 tareti atha cAtizayoktiH sarvAlaMkArasAmAnyam ' iti bhAmahaH // viminne 'ti / 'karIramaGkuraH' / atra ravirathAzvAnAmaruNavarNasvIkAraH / tasyApi gArutmatamaNiprabhAsvIkAra ityAha-ravIti / praguNavarNateti, prakRSTaguNavarNanA / na cedaM molitam / mIlite hi prakRtaM vastu vastvantaraguNoparaktatayA pratIyata ityasti anayorbhedaH // evaM sAmAnyAlaMkAre'pi svaguNaparityAgo 25 nAsti vastuna iti tato'pyasya bhedaH / / 134 // [58||] tasyotkRSTaguNasya asmin guNA na santIti atadguNaH // 'dhavalo'si ' iti / racitaM janitAbhiSvaGgamapi / rAgaH prasaktirapi / atra pUrvArdhe virodho'nantaraM bhinnAdhAratayaiva raktAraktatvayoH pratItiH / atra atiraktahRdayasaMparkAd nAyakasya
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / atrItiraktenApi manasA saMyukto na raktatAmupagata isyatadguNaH / kiM ca tadityaprakRtamasyeti ca prakRtamatra nirdizyate / tena yadaprakRtasya rUpaM kRtena kuto'pi nimittAnnAnuvidhIyate soDatadguNa ityapi pratipattavyam / yathA - gAGgamai sitamambu yAmunaM kajjalAbhamubhayatra majjataH / rAjahaMsa tava saiva zubhratA cIyate na ca na cApacIyate // 566 // reer sAdhitaM kenApyapareNa tadanyathA // 138 // tathaiva yadvidhIyeta sa vyAghAta iti smRtaH / yenopAyena yadekenopakalpitaM tasyAnyena vijigISu taiyA tadupAyakameva yadanyathAkaraNaM sa sAdhitavastucyA itihetutvAd vyAghAtaH / udAharaNam ear dagdhaM manasijaM jIvayanti dRzaiva yAH / virUpAkSasya jayinIstAH stuve vAmalocanAH || 567|| 335 5 10 dhavalazabdavAcyasya na raktatvaM niSpannamiti atadguNaH || 15 ' gAGgam ' iti / aGga itISTAmantraNe / saiva nAnyAdRzI, yA na cIyate / atra aprakRtagAGgayAmuna jalasya saMparke'pi prakRtasya rAjahaMsasya na tathArUpatvamiti atadguNaH / / [59 // ] ' dRzA dagdham' iti / atra dRSTilakSaNena upAyena smarasya hareNa dAhaviSayatvaM niSpAditaM mRganayanAbhiH punastenaivapAyena tasya jIvanIyatvaM 20 kriyate / taca dAhaviSayatvasya pratipakSabhUtam tena vyAghAto'laMkAraH / so'pi vyatirekanimittatvena atroktaH // ' virUpAkSasya ' iti ' vAmalocanA: ' iti ca vyatirekagarbhAveva vAcakau, 'jayinIH' iti vyatirekoktiH / / rasabhAvatadAbhAsatasmazamAnAM guNIbhUtavyaGganyAvasararasavatpreya Urjasvi samAhitAni tathA bhAvodayabhAvasandhibhAvazabalatAzca pRthagalaMkArAH prAk pratipAditAH / / AzIca amAptaprAptI- 25 cchArUpamAzaMsanapriyoktimAtraM, athavA snehanirbharatayA zAbdaprayoge cittavRttivizeSaH / snehAtmA ratibhAvavizeSarUpa AzIrdvAratayA pratIyata iti bhAvadhvanireva nAlaMkAraH / anye ca bhojarAjokAH ke cidukteSvantarbhavanti, kecicca na camatkArakAriNaH, kecittu kAvyazarIrameveti na sUtritAH // 60 //
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [1060 ullAsaH ] seSTA saMmRSTireteSAM bhedena yadiha sthitiH // 139 // eteSAM samanantaramevoktasvarUpANAmalaMkArANAM yathAsaMbhavamanyonyanirapekSatayA yadihai" zabdabhAga eva, arthaviSaya eva, ubhayaprApi vAvasthAnaM saikArthasamavAyasvabhAvA sNsRssttiH| tatra zabdAlaMkArasaMsRSTiH vaidainasaurabhalobhaparibhramabhramarasaMbhramasaMbhRtazobhayA / calitayA vidadhe kalamekhalAkalakalo'lakalolazAnyayA // 568 // arthAlaMkArasaMsRSTiHlimpatIva tamo'GgAni varSatIvAJjanaM namaH / asatpuruSaseveva dRSTiviphalatAM gatA // 569 / / pUrvatra parasparanirapekSau yamakAnumAsauM saMsRSTiM pryojytH| uttaratra tu tathAvidhe upamotpekSe / zabdArthAlaMkArayostu saMsRSTiH so Natthi itya gAme jo eyaM mahamahantalAyannam / taruNANa hiaalaLi parisakantiM nivAreI // 570 / / evaM zuddhAnalaMkArAna samabhedAnAkhyAya yathA bAhyAlaMkArANAM sauvarNamaNi- 15 mayamabhRtInAM pRthaka-cArutAhetutve'pi saMghaTanAkRtaM cArutvAntaraM jAyate tadvat prakRtAlaMkArANAmapi saMyojanena cArutvAntaramupalabhyata iti saMzleSasamutthApitamalaMkAradvayamucyate / tatraiSA tilataNDulanyAyena mizratve zabdAlaMkAragatatvenArthAlaMkAragatatvena ubhayagatatvena ca tredheti trividhAM saMsRSTimAha - septteti|| yathAsaMbhavamiti na sarveSAM lakSitAnAM, api tu keSAMcit , tatrApi teSAM madhye kacid dvayoH 20 kacit tricaturANAmiti yathAyogam / saMsRSTazca viSayabhedena trirUpatve'pi saMsRSTayA caikarUpayeti prAguktaM na virudhyate, nairapekSyalakSaNasya rUpasyAbhinnatvAt / vakSyamANasaMkarastu svarUpeNaiva nAnAtvenAvabhAsata iti yuktastatra trirUpatAvyavahAraH // sApi sajAtIyayorvijAtIyayo'laMkArayoH syAt / / yamakAnuprAsAviti vijAtIyau / atraiva 'lakalo-lakalo' iti tathA 25 'kalola-kalola ' iti sajAtIyayoryamakayo [:] saMsargaH / tathAvidhe parasparanirapekSe // upamAtprekSe iti vijAtIye / atraiva 'limpatIva ' iti varSatIva' ityutbhekSayoH sajAtIyayoH saMsRSTiH // 'etAM prasarallAvaNyA taruNAnAM hRdayaluSTiM pariSvakamANAM nivArayati // [chAyA]
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH atrAnuprAso rUpakaM cAnyonyAnapekSe / saMsargazca tayorekatra vAkye chandasi vA samavetatvAt / avizrAntijuSAmAtmanyaGgAGgitvaM tu saMkaraH / etai eva tu yatrAtmanyanAsAditasvatantra bhAvAH parasparamanugrAhmAgrAhakatAM dadhati sa eSAM saMkIryamANasvarUpatvAt- saMkaraH / udAharaNam Ate sImantaMcihe marakatini hRte hematA patre luptAyAM mekhalAyAM jhaTiti maNitulAkoTiyugme gRhIte / zoNaM bimboSThakAntyA tvadarimRgadRzAmitvarINAmaraNye rAjanguJjAphalAnAM traja iti zabarA naiva hAraM haranti // 571 || atra tadguNamapekSya bhrAntimatA prAdurbhUtam, tadAzrayeNa ca tadguNaH sacetasAM camatkRtinimittamityetayoraGgAGgibhAvaH / yathA vA jaTAbhAbhirbhAbhiH karadhRta kalaGkAkSavalayo viyogivyApatteriva kalitavairAgyavizadaH / parimetArAparikarakapAlAGkitatale zazI bhasmApANDuH pitRvana iva vyomnni carati // 572 // 5 10 6 ' jaTAbhAbhiH' iti / karA razmayaH, karaH pANizca / vairAgyaM lauhityavigamo viSayavaitRSNyaM ca ' / atra upamA / 'kalaGkAkSavalayaH' iti rUpakam / 'vyApattevi' iti utprekSA / 'kalitavairAgye' iti zleSaH / ' tArAparirakapALa ' ityatra rUpakam |' aGkitatale ' iti tu sAdhAraNo dharmoM rUpakahetuH / ' bhasmaneva pANDuH , 43 15 rUpakaM ceti / AropyamANarUpeNa AropaviSayasya AropavataH kriyamANatvAt // ekatra vAkya iti / anena zabdAlaMkAranirdezaparAmarzaH || chandasItyanena tu arthAlaMkAronmeSaH / / 135- 136 / / [61 // ] 20 er kSIranIranyAyena mizratve upakAryopakArakatvena saMdehena ekavAcakAnupravezena ca trividhaM saMkaramAha - avizrAntijuSAmiti, na vizrAntijuSAm // tulA koTiM puram / / tadguNamiti / ' zoNaM bimboSThakAntyA 'iti tadguNo'laMkAraH / ' guJjAphalAnAM srajaH' iti vAkye bhrAntimAn // tadAzrayeNeti, bhrAntimadAzrayeNa || , 25
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ ZZ kAvyAdarza nAmasaMketasametaH 1 upamArUpakamutprekSA zleSazveti catvAro'tra pUrvavadaGgAGgitayA pratIyante / kalaGka evAkSavalayamiti rUpakaparigrahe karadhRtatvameva sAdhakapramANatAM pratipadyate / asya hi rUpatve tirohitakalaGkarUpaimaikSavalayametra mukhyatayAtragamyate / tasyaiva ca karagrayatA sArvatrikI prasiddhiH / zleSacchAyayA tu kalaGkasya karadhAraNamasadeva pratyAsatyopacarya yojyate, zazAGkena kaeNlaGkasya mUrtyaivAt / kalaGko'kSavalayamiveti tUpamAyAM kalaGkasyotkaTatayA pratipattiH / na cAsya karadhRtatvaM tattvato'stIti mukhye - pyupacAra eva zaraNaM syAt / evaMrUpazca saMkaraH zabdAlaMkArayorapi paridRzyate / yathArAjati taTIyamabhihata - dAnava-rAsAtipAti-sa - sArAva-nadA / ' gajatA ca yUthamaM virati-dAna- varA sAtipAti sArA vanadA ||573 || atra yamakamanulomai tilomazca citrabhedaH pAdadvayagate parasparApekSe / [ 10 da0 ullAsaH ] 5 10 1 iti utprekSA / 'pitRvane ' iti tu upamAcamatkRtihetuH // pUrvavaditi / tathA hyatra upamA zleSasya utthApakatayA upakAriNI / zleSo'pi tathaiva rUpakotprekSAyAH / 15 taistu samastaiH sAkSAt pAraMparyeNa ca yathAsaMbhavamupamA upakRtA / tadrUpakRtaiva sA sacetasAM camatkRtiM karoti / kalaGko'kSavalayamiveti samAsopamAyAM kalaGkasya upayasya prAdhAnyaM pratIyate / na ca kalaGkasya karadhRtatvayogyatA / 'kalaGka evAkSavalayam' iti tu rUpake valayasyaiva upamAnasya prAdhAnyam | akSavacayasya ca karadhRtatvayogyataiva rUpakaparigrahe sAdhakaM pramANamityAha - kalaGka evetiM, na tu 'karai 20 razmibhirdhRta kaLaGkazcandraH' iti // tracchAyayeti / pratyAsatyeti / zazAGkatanau karAH kalaGkAveti pratyAsattiH mukhye'pIti // upamApakSe kalaGke / / upacAra eveti / na ca tadAzrayaNaM yuktaM, tasya agatikagatitvAt || , / 'atipAtino javena vrajantaH sArAvA nadA yatra / tAdRzIyaM taTI bhrAjate / abhihato dAnavAnAM rAsaH siMhanAdo yeneti zambhoH saMbodhanam / sA 25 yaM gatA / yUthaM gajasamUham atipAti paritrAyate'viratinA saMtatena dAnena / taMvarA zreSThA / sArA sthirA / vanaM dayate rakSati yA, avanaM rakSaNaM vA dadAti ' // nanu, atra yamaka citrayoH zabdAlaMkArayoH zabdavadupakAryopakArakatvAbhAvena aGgAGgibhAvAbhAvAt saMsRSTireva parasparanirapekSetyAha - parasparApekSe iti / [ 62 // ]
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 100 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / ekasya ca grahe nyAyadoSAbhAvAdanizcayaH // 140 // dvayorbahUnAM vAlaMkArANAmekatra samAveze'pi virodhAnna yatra yugapadavasthAnasamavo, na caikatarasya parigrahe sAdhakaM taditarasya vA parihAre bAdhakamasti, yenaikatara aivaM sa parigRhyeta, sa nizcayAbhAvarUpo dvitIyaH saMkaraH, samuccayena saMkarasyaivAkSepAt / 5 udAharaNam jeha gaMbhirI jaha aNANibharo jaha animmlcchaao| tI kiM vihiNA*so surasavANIo jalInahI *Ne ko||574|| - atra samudre prastute vizeSaNasAmyAdapastutArthapatIteH kimasau samAsoktiH, kimabdheraprastutasya mukhena kasyApi tatsamaguNatayA 10 prastutasya pratipatteriyamaprastutaprazaMseti saMdehaH / yathA vAnayanAnandadAyIndovimbametatprasIdati / adhunApi niruddhAzamapi zIrNamidaM tamaH // 575 // - atra ca kiM kAmasyoddIpakaH kAlo vartata iti bhaGgayantareNAbhidhAnAtparyAyoktam , uta vardainasyendubimbatayAdhyavasAnAdatiza- 15 yoktiH, ki 40vaitaditi vaktraM nirdizya tadrUpAropavazArakam, arthavaitayoH samuccaya vivakSAyAM dIpakam , athavA tulyayogitA, nizcayAbhAveti, na tu anizcayAkhyaH pRthagalaMkAraH / / samuccayeneti / ekasya ' cetyatra samuccayadyotinA ca-zabdena // 'sarasavANio sarasapAnIyaH srsvaanniikshc'| 'tA'iti tathetyarthe 20 nipAtaH // 'AzA diza AsthAzca / tamastimiraM mohazca // yathA vA tadvaktracandre navayauvanena zmazrucchalAdullikhitazcakAsti / . uddAmarAmAdRDhamAnamudrAvidrAvaNo mantra iva smarasya // -atra 'vakaM candra iva 'iti kimupamA, uta 'vaktrameva candraH 'iti rUpaka- 25 miti sAdhakapramANAbhAve saMzayaH, ubhayathApi samAsasya bhAvAta, 'upamitaM vyAghrAdibhiH' iti chupamAsamAso, vyAghrAderAkRtigaNatvAd / mayUravyaMsakAditvAttu rUpakasamAsaH, tasyApi AkRtigaNatvAt / / bahUnAM vetyabhiprAyeNa ' nayane 'tyudAharaNam // etayoriti mukhabimbayoH / 'bimbaM prasodati 'ityetacca ' mukhaM prasI
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [1060 ullAsaH ] kimu pradoSasamaye vizeSaNasAmyAdAnanasyAvagatau samAsoktiH, AhosvinmukhanairmalyaprastAvAdaprastunaprazaMseti bahUnAM saMdehAdayameva sNkrH| ___ yatra tu nyAyadoSayoranyatarasyAvatArastatraikatarasya nizcayAna saMzayaH / nyAyazca sAdhakatvamanukUlatA / doSo'pi bAdhakatvaM pratikUlatA / tatra 'saubhAgya vitanoti vaktrazazino vyotsneva haasdhutiH|' ityatra mukhyatayAvagamyamAnA hA~sadyutivaktra evAnukUlyaM bhajata ityupaimIyAH sArdhanam, "zazini tu na tathA pratikUle ti rUpakaM pati tasyA abaadhktaa| 'vaktrendau tava satyayaM yadaparaH zItAMzurebhyudyataH / ' ityatrAparatvamindoranuguNaM na tu vaktrasya pratikUlamiti rUpakasaudhakatAM matipadyate, na tUpamAyA bAdhakatAm / 'rAjanArAyaNaM lakSmIstvAmAliGgati nirbharam / ' dati' iti / ekakriyAyoge ekasya prakRtatve'nyasya aprakRtatve dIpakaM tulyayo- 15 giteti yadi dvayorapi prakRtatvameva vA // na saMzaya iti / yadi sAdhakaM bAdhakaM vA pramANamekameva syAt tadA ekatarasyAlaMkArasya nizcayAnna saMdehasaMkara ityrthH|| tatreti / sAdhakatvabAdhakatvayomadhyAt sAdhakatve, yathA- 'saubhAgyam ' iti / atra 'vakraM zazIva' ityupamA / nanu, 'vakrameva zazI 'iti rUpakam ' ityAha - mukhyatayeti / hAsadyuteH prakRtatvAt 20 jyotsnApekSayA mukhyatA / sA ca vakrasyaiva anuguNeti upamAyAH sAdhakaM pramANam // na tatheti / zazinyapi hAsadhuteH zukratayA manAgAnukUlyamastIti bhAvaH / tasyA iti hAsadhuteH // yathA vA- 'vaktrendau' iti / upamAnaprAdhAnye rUpakaM, upameyamAdhAnye tUpamA // atra ca 'vakramevenduH' iti rUpakaM, tata indoH prAdhAnyamindau cAparatvaM ghaTata ityAnukUzyameva rUpakasya sAdhakaM pramANa- 25 mityAha-aparatvamiti // aparatvasyendau vismayAvahatvAda AnukUlyaM vaktre cAparatvaM saMbhAvyata eva, vakrasya bahuvidhatvAt / / bAdhakatve yathA- 'rAjanArAyaNam / iti / 'rAjaiva nArAyaNaH' iti mayUravyaMsakAditvAd rUpakasamAsaH, tatazca upamAnasya nArAyaNasya prAdhAnyam |tN pati lakSmIpayuktamAliGganaM ghaTata ityAliGga..
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 10 ( 1010 ullAsaH ] kaavyprkaashH| ityatra punarAliGganamupamAM nirasyati, sadRzaM prati preyasImayuktasyAliGganasyAsaMbhavAt / pAdAmbujaM bhavatu no vijayAya maju mIrazibhitamanoharamambikAyAH // 576 // ityatra manIraziJjitamambuje pratikUlamasaMbhavAditi rUpakasya 5 badhisya, na tu pAde'nukUlamityupamAyAH sAdhakamabhidhIyate, vidhyumardino bAdhakasya tadapekSayotkaTatvena pratipatteH / evamanyatrApi sudhIbhiH parIkSyam / sphuTamekatra viSaye zabdArthAlaMkRtibayam / vyavasthitaM ca 'abhinne ca pade spaSTatayA yadubhAvapi zabdArthAlaMkArau vyavasthA samAsAdayataH so'pyaparaH saMkaraH / udAharaNam-- spaSTollasatkiraNakesarasUryabimba vistIrNakarNikamatho divasAravindam / namupamAyA bAdhakaM pramANam / upamAyAM hi upameyasya rAjJaH mAdhAnyaM, tatraiva 15 cittavizrAnteH / na ca svabhartRsadRzamanyaM preyasI kAcid AliGgati // sadRzamiti, rAjAnam // . AnandamantharapurandaramuktamAlyaM maulau haThena nihitaM mahiSAsurasya / . pAdAmbujaM bhvtu........| -ityuttarArdha cndrcuuddcrite| atra 'pAdAmbujamiva' iti upamA / / upamAyAM 20 hi pAdasya prAdhAnyaM, pAde ca maJjIraziJjitayogo ghaTate / 'pAda evAmbujam' iti rUpake cAmbujasya prAdhAnyaM, ambuje ca mIraziJjitaM na ghaTate iti pratikUlatvAd rUpakabAdhakatvaM, na tu 'pAde'nukUlam' iti rUpakaM prati yanmaJjIrazijitaM dhArakaM tadeva pAdAnukUlyAd upamAM prati sAdhakaM pramANamiti na vAcyamityAha vidhyupamardina iti / rUpakavidhAnacchedino bAdhakasya maJjIraziJjitasya yadyapi 25 sAdhakatvaM bAdhakatvaM cobhayamapi asti, tathApi "bAdhakatvenaiva vyapadezA bhavanti' iti nyAyAt bAdhakatvasyaiva prAdhAnyaM, sAdhakatvApekSayA balIyastvena utkaMTatayA pratIteH // sAdhakabAdhakAmAve tu saMdehasaMkaraH, yathA udAhRtaM pAk // 138 // athaikasminvAcake'nekAlaMkArAnubhavezalakSaNaM tRtIyaM saMkaramAha - sphuTa- 30 A
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 kAvyAdarzanAma saMketasametaH [ 10 da0 ullAsaH ] liSTASTadigdalakalApa mukhAvatAra_baddhAndhakAramadhupAvali saMcukoca // 577 // apadAnupraviSTa rUpakAnuprAsau / tenAsau trirUpaH parikIrtitaH // 141 // tadayamanugrAhyAnugrAhakatayA, saMdehena, ekapadapratipAdyatayA vyavasthitatvAtrikAratayaiva saMkaro vyAkRtaH / prakArAntareNa tu na zakyo vyAkartum, AnantyAttatprabhedAnAmiti pratipAditAH zabdArthomayagatatvena traividhyajupo'laMkArAH / kutaH punareSa niyamo yadeteSAM tulye'pi kAvyazobhA tizaya hetutve kazcidalaMkAraH zabdasya, kazcidarthasya, kazciccobhayasyeti cet / uktamatra, yathAkAvye doSaguNAlaMkArANAM zabdArthobhayagatatvena vyavasthAyAmanvayavyatirekAveva prabhavataH, nimittAntarasyAbhAvAt / tatazca yo'laMkAro yadIyaubhAvAbhAvAvanu vidhatte sa tadalaMkArI vyavasthApyata iti / evaM ca yathA punaruktavadAmasaM paramparitarUpakaM comayorbhAvAbhAvAnuvidhAyitayobhayAlaMkA tathA zabda hetu kArthAntaranyA sarprabhRtayo'pi draSTavyAH / arthasya tu tatra vaicitryamutkaTatayAM pratibhAsata iti vAcyArloke timadhye miti // atraipadeti / yadyapi sAvayavamidaM rUpakamakhilavAkyavyApi tathApi pratipadaM rUpakasadbhAvAt tathAvyapadeza ityekapadAnupravezo na viruddhaH // triprakAratayaiveti / etena - zabdArthavartyalaMkArA vAkya ekaprabhAvinaH / saMkaro vaikavAkyAMzapravezAd vAbhidhIyate // -- iti bhaTTodbhaToka: saMkaraH saMsRSTAvantarbhAvita iti tredhaivAyam // tatprabhedeti / tasya saMkarasya prabhedAstrayaH prakArAH, teSAM bhedAstattadalaMkArayogena acAntaravizeSAH // bhAvAbhAvAviti anvayavyatirekau // nanu, punaruktavadAbhAsasya tAvacchandasya vaicitryamutkaTa miti ubhayAlaMkAratvamanapekSyaiva zabdAlaMkAratvenoktiH kRtA, paraMparitarUpakAdInAM tu kimarthAlaMkAreSu pATha ityAha- arthasya sthiti / vastutyA tu bhinnAH pratipAdayitumucitA 5 10 15 20 25
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 60 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / vastusthitimanapekSyaiva lakSitAH / yo'laMkAro yadAzritaH sa tadalaMkAra ityapi kalpanAyAmanvayavyatirekAveva samAzrayitavyau / tadAzrayaNamantareNa viziSTasyAzrayAzrayibhAvasyAbhAvAdityalaMkArANAM yathoktanimitta eva parasparaM vyatireko jyAyAn / eSAM doSA yathAyogaM saMbhavanto'pi kecana / ukteSvantaH patantIti na pRthakpratipAditAH || 142 || tathA hi- anuprAsasya prasiddhyabhAvo vaiphalyaM vRttivirodha iti ye trayo'narthAste prasiddhiviruddhatA meM puSTArthatvaM pratikUlavarNatAM ca yathAkramaM na vyatikrAmanti tatsvabhAvatvAt / krameNodAharaNam cakrI cakrArapaGkti harirapi ca harIndhUrjaTidhUrdhvajAntAnakSaM nakSatranAyo'ruNamapi varuNaH kUbarAgraM kuberaH / . raMhaH saMghaH surANAM jagadupakRtaye nityayuktasya yasya stauti prItiprasanno'nvahamahimarucaH so'vatAtsyandano vaH ||578 // atra vartRkarmamati niyamena stutiranupAsAnurodhenaiva pratipAditA na purANetihAsAdiSu tathA pratIteti prasiddhivirodhaH / 15 343 // 579 // 5 10 bhaNa taruNi ramaNamandiramAnandasya ndisundarendumakhi / yadi salIlollApini gacchasi tatkiM tvadIyaM te iti bhAvaH // nanu, lokavadAzrayAzrayibhAva eva zabdArthAlaMkAratve nibandhanamiti ciraM- 20 tanAH, tat kimanvayavyatirekAbhyAmityAha - yo'laMkAro yadAzrita iti // viziSTasyeti / yatra AzrayanityatA nAsti, nityatvaM hi yasya na tasya anvayavyatirekau nibandhanamityasya vyatirekAbhAvAt / vyatireko bhinnatvam // 139 // 62 // eSAmiti alaMkArANAm // ukteSviti doSeSu // anarthA iti / anartha - zabdo'yaM apAyopanipAtavacanaH, apAyazca doSaH // 25 " kUbarAgraM rathAgram / raho vegam' | prasiddhivirodha iti / tadA hi cakri- vakAra priyatvaM saMbhAvyetApi, uttarANi tu na saMgacchante // 'ramaNamandiraM rativezma / ' ' ramaNasya preyaso mandiram' iti vyAkhyAyAM tu' akAraNam' iti asaMgataM syAt //
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsaH / ananuraNanmaNimekhalamavirataziJjAnamaiMjumacIram / parisaraNamaruNacaraNe raNaraNakamakAraNaM kurute // 580 // __ atra vAcyasya vicintyamAnaM na kiMcidapi cArutvaM pratIyatta ityaparipuSTArthataiyA~nupAsasya vaiphalyam / / akuNThotkaNThayA pUrNamAkaNThaM kalakaNThi mAm / . 5 kambukaNThyAH kSaNaM kaNThe kuru kaNThAtimuddhara // 581 // zAre paruSavarNADambaraH pUrvoktanItyA virudhyata iti paruSAnumAse'tra pratikUlavarNatA vRttivirodhH| yamakasya pAdatrayagatatvena yamanamaprayuktatvaM doSaH / yathA- . bhujaMgamasyeva maNiH sadambhA grAhAvakIrNeva nadI sdmbhaaH| 10 durantatAM nirNayato'pi jantoH karSanti cetaH mukhe sadambhAH // 582 // upamAyAmupa'mAnasya jAtipramANagataM nyUnatvamadhikatA vA tAhazyanucitArthatvaM doSaH / dharmAzraye tu nyUnAdhikatve yathAkrama hInapadatvamadhikardatAM ca na vyabhicarataH / krameNodAharaNamcaNDAlairiva yuSmAbhiH sAhasaM paramaM kRtam / / 583 // 15 vahisphuliGga iva bhAnurayaM cakAsti // 584 / , ayaM padmAsanAsInazcakravAko viraajte|| yugAdo bhagavAnvedhA vinimitsuriva prajAH // 585 // pAtAlamiva nAbhiste stanau kssitidhropmau| veNIdaNDaH punarayaM kAlindIpAtasaMnibhaH // 586 // 20 * akuNThe 'ti / atra zRGgArapatikUlA varNAH / zRGgAre hi upanAgarikAvRttirucitA // 'sadammAH satatapamaH' / 'sadam' iti sadetyasyAyeM nipAtazchAndasaH / / maNizabdaH strIpuMsaliGgaH / ' sat zobhanamammo yasyAH' pramukhe Adau ! saha dambhena vartante sadambhAH samAyAH khalA ityarthaH / / 25 - tAdRzIti jAtipramANagatA || ' caNDAlaiH' iti / atra vAcya sAhasa kAritvamiva aspRzyatvAdyapi vyAyamiti jAtigataM nyUnatvam // upameyasya pramANagatanyUnatve, yathA- 'vahI 'ti || pramANAdhikyaM, yathA-'pAtAlam' iti / 'pAtaH pravAhaH //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaavyprkaashH| 345 tA .. [100 uDAsaH ] atra caNDAlAdibhirupamAnaiH prastuto'rtho'tyarthameva kathita itynucitaarthtaa| sa munilAgchito maujyA kRSNAjinapaTaM vahan / vyarAjannIlajImUtabhAgAzliSTa ivAMzumAn // 587 // atropamAnasya maujIsthAnIyastaDillakSaNo dharmaH kenApi padena 5 na pratipAdita iti hInapadatvam / sa pItavAsAH pragRhItazAoM manojJabhImaM vapurApa kRSNaH / zatahadendrAyudhavAnizAyAM saMmRjyamAnaH zazineva meghaH // 588 // atropameyasya zatAderanirdeze zazino grahaNamatiricyata ityadhikapadatvam / livacanabhedo'pyupamAnopameyayoH sAdhAraNaM ceddharmamanyarUpaM kuryAttadaikatarasyaiva taddharmasamanvayAvagate: savizeSaNasyaiva tasyopamAnatvamupameyatvaM vA pratIyamAnenApi dharmeNa pratIyata iti prakrAntasyArthasya sphuTamanirvAhAdasya bhagnaprakramarUpatvam / yathAcintAratnamiva cyuto'si karato picha mandabhAgyasya me // 589 // 15 saktavo bhakSitA deva zudAH kulavadhUriva // 590 // dharmanyUnatve, 'sa muniH' iti // anyarUpamiti / upamAnarUpamupameyarUpaM vA // tasyeti dharmiNaH // pratIyamAne. nApIti / zabdena anupAttena umayAnugamakSameNa zabdopAttacyutatvAdidharmavyatiriktana kenacidityarthaH // anirvAhAditi / savizeSaNatvaM nirvizeSaNatvaM vA yada 20 upameye prakrAntam upamAne tasya anirvAhAdityarthaH / / 'cintAratnam ' iti / atra cyutatvamupamAnopameyayoH sAdhAraNo dharmastasyAnyarUpatvaM napuMsakasya, upameyavizeSaNatve puMstvaM, tata upameyasya sAkSAdharmasamanvayaH, upamAnasya tu pratIyamAna iti zabdena dharmeNa prakrame bhnprkrmtvm| yadi tu vipariNAmena liGgavacasoraparasyApi saMvandhastadA abhyAsalakSaNo vAkyabheda: 25 syAt / dve vAkye syAtAmityarthaH / evaM ca vyavadhAnena prakRto'yoM na pratIyeta, vipariNAmazca zAstrIyakAvyeSu na yuktaH // yatra sAmAnyAbhidhAyizabdabhedastatraiva liGgavacanamedau . duSTAvityAha -
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [10 da0 ullAsaH ] . yatra tu nAtve'pi livacanayoH sAmAnyAbhidhAyi padaM svarUpabhedaM nApadyate na tatraitaSaNAvatAraH, ubhayathApyasyAnugamakSamasvabhAvavatvAta / yathA-- guNaira dhaiH prathito ratnairiva mahArNavaH / 591 / / tadveSo'sadRzo'nyAbhiH strIbhirmadhuratAbhRtaH / dadhate sma parAM zobhAM tadIyA vibhramA itra // 592 / / "iti kAlapuruSavidhyAdibhede'pi na tathA pratItiraskhalitarUpatayA vizrAntimAsAdayatItyasAvapi bhagnepakramatayaiva vyAptaH / yathA atithi nAma kAkutsthAtputramApa kumudvtii| pazcimAdyAminIyAmAtmasAdamiva cetanA // 893 // atra cetanA prasAdamAnoti na punarApeti kaalbhedH| pratyagramajjanavizeSaviviktamUrtiH kaumumbharAgarucirasphuradaMzukAntA / vibhrAjase makaraketanamarcayantI bAlapravAlaviTapaprabhavA lateca // 594 // atra latA vibhrAjate na tu vibhrAjasa iti saMbodhyamAnaniSThasya paraMbhAvasyAsaMbodhyamAnaviSayatayA vyatyAsAtpuruSabhedaH / yatra viti // 'asahaza' iti TagantatvAd ekavacanAntaM. kibantatvAd bahuvacanAntaM ca / 'madhuratayA bhRto dhRtaH madhuratAM bibhratIti c'| 'dadhate' iti ekavacana- 20 bahuvacanAbhyAm / atra liGgavacanabhede'pi sAdhAraNadharmAbhidhAyIni padAni na svarUpeNa bhiyanta iti na bhgnprkrmdossH|| yathA vA - 'candramiva sundaraM mukhaM pazyati' ityAdau / yatrApi gamyamAnaM sAdhAraNadharmAbhidhAyipadaM tatrApi na doSaH, yathA-' candra iva mukhaM, kamalamiva pANiH, vimbaphalamivAdharaH' ityAdau / / na tatheti / tadvidAM prasiddhena prakAreNa // 25 'majjana snAnaM bruDanaM ca / sphurannaMzukasya anto yasyAH, sphuradbhiraMzubhizca kAntA / makaraketanaH kAmaH samudrazca ' // saMbodhyamAneti / nAyikA vAsavadattAtra saMbodhyamAnA tanniSThasya madhyamapuruSasya asaMbodhyamAnalatAviSayatayA viparyayaH / yuSmadarthazca sNbodhnaarthH|| . 15
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] 30 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / gaGgeva pravahatu te sadaiva kItiH // 595 // ityAdau ca gaGgA pravahati na tu pravahatu iti apravRttapravartanAtmano vidheH / evaMjAtIyakasya cAnyasyArthasyopamAnagatasyAsaMbhavAdvidhyAdibhedaH / nanu samAnamuccaritaM pratIyamAnaM vA dharmAntaramupAdAya paryava- 5 sitAyAmupamAyAmupameyasya prakRtadharmAbhisaMbandhAna kazcana kAlAdibhedo'sti / yatrApyupAttenaiva sAmAnyadharmeNopI gamyate yathAyudhiSThira ivAya satyaM vadatIti-tatra yudhiSThira iva satyavAdI satyaM vadAti pratipatsyAmahe / satyavAdI satyaM vadatIti cana paunaruktyamAzaGkanIyaM, raipoSa" puSNAtItivadyudhiSThira- 10 satyavadanene satyavAdhayamityarthAvagamAt / satyamevaitat / kiMtu sthiteSu prayogeSu samarthanamidaM na tu sarvathA niravacaM, prastutaivastupratIsivyAghAtAditi sacetasa evAtra pramANam / - asAdRzyAsaMbhavAvapyupamAyAmanucitArthatAyAmeva paryavasyataH / yathA 15 nAmi kAvyazazinaM vitatArtharazmim // 596 // atra kAvyasya zazinArthAnAM ca razmibhiH sAdharmya kutrApi vidheriti upamAnavidherbhedo, nahi gaGgAyA amavRttAyAH pravRttirvidhIyate yathA kotiH / / anyasyeti / vidhijAtIyasya nimantraNAderapi upamAne'saMbhavaH // * nanu, samAne tyato'rthAvagamAd' ityantaM pUrvapakSaH // uccaritamiti zabdataH 20 prAdurbhUta, yathA 'pratyagre'tyatra viviktamUrtitvAditi // pratIyamAnaMmiti anuktamapi gamyamAnam / yathA ' rAma ivAyaM rAjA' ityAdau gamyamAnadharmeNa upamAnirvAhAnantaraM 'bhAtI'tyAdinA upAttena dharmeNa saMbandhe / / dharmAntaramiti / AptyAdilakSaNAta kAlAdibhedAvabhAsakAd dharmAd anyatA // prakRteti / prakRto dharmaH kAlAdibhedAvabhAsaka ApetyAdikaH / / sAmAnyadharmeNeti, kAlAdibhedAvabhAsakena // yudhiSThiro 25 hyavadat / ayaM tu vadati 'iti vyaktaH kila kAlabheda ityAha - 'satyavAdyayam ' iti / satyavAditvadharmasya pratIyamAnasya upAdAnena upamApatipattirbhaviSyati, tataH 'satyaM vadati' ityetad upameye eva yojayiSyate; tata upamAnAnirvAhAnantaraM 'satyaM vadati' ityupAdIyamAnena dharmeNa saMbandha iti na kAlabhedaH syAditi bhaavH||
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [1080 ullAsa: ] na pratItamityanucitArthatvam / niSpeturAsyAdiva tasya dIptAH zarA dhanumaNDalamadhyabhAjaH / jAjvalyamAnA iva vAridhArA dinArdhamAjaH pariveSiNo'rkAt // 597 // atrApi jvalantyo'mbudhArAH sUryamaNDalAniSpatantyo na saMbhavantItyupanibadhyamAno'rtho'naucityameva puSNAti / / utprekSAyAmapi, saMbhAvanaM dhruvevAdaya eva zabdA vaktumutsahante. na yathAzabdo'pi, kevalasyAsya sAdharmyameva pratipAdayituM paryAtatvAt , tasya cAsyAmavivakSitatvAditi tatrAzaktirasyAvAca katvaM doSaH / yathA udyayau dIrghikAgarbhAnmukulaM mecakotpalam / nArIlocanacAturyazaGkAsaMkucitaM yathA // 598 // utprekSitamapi tAcikena rUpeNa parivarjitatvAtrirupAkhyaprakhyam , tatsamarthanAya yadarthAntaranyAsasyopAdAnaM tadAlekhyamiva gaganatale'tyantamasamIcInamiti nirviSayatvametasyAnucitArthataitra doSaH / yathA - 15 divAkarAdrAti yo guhAsu lInaM divAbhItamivAndhakAram / kSudre'pi nUnaM zaraNaM prapanne mamatvamucaiH ziraisI satIva // 599 // atrAcetanasya tamaso divAkarAtrAsa eva na saMbhavati kuta evaM tatprayojitamadriNA paritrANam / saMbhAvitena tu rUpeNa pratibhAsamAnasyAsya na kAcidanupapattiravataratIti vyartha eva tatsama 20 rthanIyAM ytnH| sAdhAraNavizeSaNavazAdeva samAsoktiranuktamapyupamAnavizeSa 'pariveSiNaH / iti / anena dhanumaNDalamadhyabhAvatvaM pratirUpitam // na saMbha'yantIti / na hi yanna saMbhavati svayaM tad upamAnatvena syAt / / kevalasyeti, asamAsasthasya / samAse tu asau yogyatAyapi matipAdayati / 25 tasya ceti, sAdharmyasya / / tatreti, saMbhAvanavAcakatve // vyartha eveti / utprekSAmAtramevAtrocitaM, na tvarthAntaropanyAsastatsamarthanArtha iti tAtparyam / samAsoktidoSAnAi - sAdhAraNeti / 'mAnaH parimANamamimAnazca /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 10 da0 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / prakAzayatIti tasyAtra punarupAdAne prayojanAbhAvAdanupAdeyatA yat tadapuSTArthatvaM punaruktatA vA doSaH / yathAspRzati tigmarucau kakubhaH karairdayitayeva vijRmbhitatApayA / anumAnaparigrahayA sthitaM rucirayA cirayAyidinazriyA || 600 || atra tigmaruceH kakubhAM ca yathA sadRzavizeSaNavazena vyaktivizeSaparigraheNa ca nAyakatayA vyaktiH, tathA grISmadivasa zriyospi pratinAyikAtvena bhaviSyatIti kiM dayitayeti svazabdopAdAnena / SopamAyAstu sa viSayaH, yatropamAnasyopAdAnamantareNa sAdhAraNeSvapi vizeSaNeSu na tathA pratItiH / yathAsvayaM ca pallavAtAmrabhAsvatkaravirAjinI | prabhAtasaMdhyevAsvApaphalalubdhehitapadA || 601 || iti aprastutaprazaMsAyAmapyupameyamanayatra nIyA pratItaM na punaH prayogeNa kadarthanAM neyam / yathA 349 5 pradhAno maNistRNamaNiH ' / ' na kampate ' na bibhetItyarthaH // viziSTasAmAnyeti / acetanatvena vizeSitaM yat sAmAnyaM taddvAreNa prastutasya prabhoH pratIteH prabhumivetyadhikam / yathA vA - 10 AhUteSu vihaMgameSu mazako nAyAnpuro vAryate madhye vA "ri vA 'saMstRNamaNirdhatte maNInAM dhureMmeM / khadyoto'pi na kampate pracalituM madhye'pi tejasvinAM dhiksAmAnyamacetanaM prabhumivAnAmRSTatattvAntaram ||602 // trAcetasaH prabhoraprastuta - viziSTa - sAmAnyadvAreNAbhicirayAyidino dIrghAhA nidAghaH // yathA sadRzavizeSaNeti / ' raveH karai: ' iti 20 sadRzamanukUlaM vizeSaNaM, dinazriyAstu 'vijRmbhitatApayA' ityAdi sadRzaM vizeSaNam / vyakterliGgasya vizeSaH puMstvaM strItvaM ca / nAyakatayeti / nAyakazca nAyikA ceti ekazeSaH // nanu, yathA dayite dayitAM karaiH spRzati saMti dayitAntarasya tApo bhavati tathA raveH karaiH kakubhaH spRzati sati cirayAyidina zriyo'pi tApa iti zleSo- 25pameyamiti upAdeyameva ' dayitayA ' iti padamityAha - zleSopamAyAstviti // 6 15
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 kAvyAdarzanA masaMketa sametaH [ 10 da0 ullAsaH ], vyakterayuktameva punaH kathanam / tadete'laMkAradoSA yathAsaMbhavino'nye'pyevaM jAtIyakAH pUrvIdraviNamApadi bhUSaNamutsave zaraNamAtmabhaye nizi dIpakaH / bahuvidhAkArabhara kSamo bhavati ko'pi bhavAniva sanmaNiH // --atra bhavadarthasya aprastuprazaMsAbalenaiva AkSepAd 'bhavAniva' ityadhikam || 5 anye'pIti / yathopamAyAM hInapadatve - 1 prasaratA kacidApatya nighnatA / kacitkAle zuneva sAraMgakulaM tvayA bhinnaM dviSAM balam // - atra zunopamAnena ca kRtArtha kadarthane'nucitArthatvam / ' kacitkALa ' ityatra kacidarthasya sAmAnyenopakrAntasya kAlalakSaNena vizeSeNa yogaH // 10 kacittu viziSTasyaivArthasyopakramaH, yathA zakyA bhakSuNTasiti [?] bisinIkandavaJcandrapAdAH // nindAyAM protsAhane cAnucitArthatvaM guNaH, yathA kuzalasakhIjanavacanairativAhitavAsarA vinodena / nizi caNDAla ivAyaM mArayati viyoginIzcandraH || tathA - vizantu vRSNayaH zIghraM rudrA iva mahaujasaH // avAcakamupamAyAM yathA patite pataMgamRgarAjinija pratibimbaroSita ivAmbunidhau / atha nAgayUthamalinAni jagatparitastamAMsi paritastarire // - atra nAgayUthena dharmiNA sAmyaM tamaso vaktumatimataM na taddharmeNa malina- 20 mAtreNa mRgapatau patite tasyaiva niSpratipakSatayA svecchAvihAropapatteH, na tadvanmalinAnAM tamasAM pataMgasya mRgapatirUpeNa avaiyarthyaprasaGgAt / na ca tatsAmyaM sundara - hAri - sadRza - saMnibhAzabdA iva malinAdi - zabdA vaktuM zaknuvantIti avAcakatvam || rUpake AdhikyaM, yathA nirmokamuktimitra gaganoragasya lIlA lalATikAmiva triviSTapavisya // atra rUpakeNaiva sAmyasya pratipAditatvAd 'iva' zabdo'dhikaH || anyasyAlaMkAraviSaye 'laMkArAntaranibandhe'pi adhikapadatvam / zleSaviSaye upamAnaM yathA bhairavAcAryastu dUrAdeva dRSTvA rAjAnaM zazinamiva jalavizvacAla // - ---- tatra 15 25
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [ 100 ullAsaH ] kAvyaprakAzaH / ktayaiva doSajAtyA antarmAvitA na pRthakSatipAdanamahantIti // saMpUrNamidaM kAvyalakSaNam / / - atra rAjazabda evobhayArthatvAcchazinamAheti zleSasyAyaM viSayo yuktH| yastu pRthaktvamupAdAya rAjazazinorupamAnopameyabhAvanibandhaH so'dhikaH sadyArtha eva tadvidAM svadate, na zAbdaH // evam -- 5 dilIpa iti rAjendurinduH kSIranidhAviva // - ityatrApi zleSasya viSaye rUpakamAmUtritamanAdRtya upamAnurAgiNA kavinA saivopnibddhaa| na cAsau tAbhyAM spardhitumutsahate tayoH, yathA pUrva pratIyamAnArthasaMsparzAtirekAta tadanuvidhAyinaH sahRdayaikasaMvedyasya camatkArasya saMbhavAditi upamAdhikyam / yadAhuH ___vAcyAt pratIyamAno'rthastadvidAM svadate'dhikam / . . rUpakAdirataH zreyAnalaMkAreSu nopamA // kiM tu nAtra sAmyamAtraM vivakSitaM, api tu samudre yathendurjAtastathA tatkule sa dvitIyazcandra iti candrAbheda evaM pratipAdyaH / kulasya tu samudrasAmyamevAbhidhisitam // 15 virodhasya asaMbhavaH, yathA yA dharmabhAsastanayApi zItalaiH svasA yamasyApi janasya jIvanaiH / kRSNApi zuddharadhikaM vidhAtRbhirvihantumahAMsi jalaiH paTIyasI // - atra virodhasyaikAdhAratayaiva upapattirityuktam / tato dharmabhAstanayAtvAdInAM zItalatvAdInAM ca dharmANAM bhinnAdhAratayoktau virodhasya asaMbhavaH / / 20 nanu, tasyA nadyA jalAnAM ca tattvata ekatvamiti na dossH| satyam , zabdasamarpitaM nAnAtvamanubhUyate'yaM ca virodhaH zAbda eveSyate // vyatireke bhanaprakramatvaM, yathA taraMgaya dRzo'GgaNe patatu citramindIvaraM sphuTIkuru radanchadaM vrajatu vidrumaH zvatatAm / kSaNaM vapurapAvRNu spRzatu kAzcanaM kAlikA mudazcaya manAGmukhaM bhavatu ca dvicandraM namaH // -- atra upamAnAnAmindIvarAdInAM nindAdvAreNa nayanAdInAmupameyAnAM yastebhyo'tizayo vaktuM prakrAntaH sa mukhacandrayo bhavatu ca dvicandraM namaH' iti 25
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdarzanAmasaMketasametaH [100 ullAsaH ] ityeSa mArgoM viduSAM vibhinno'pyabhinnarUpaH pratibhAsate yat / na tadvicitraM yadamutra samyagvinirmitA saMghaTanaiva hetuH // 1 // iti zrImammaTabhaTTaviracite kAvyaprakAze'rthAlaMkAranirNayo nAma. dazama ullAsaH / samAptazcAyaM kAvyaprakAzaH / sAdRzyamAtrapratipAdanAd na nivyUDham / bhavatu lakSyalakSmA zazI' iti tu yuktam / tathA-tadvaktraM yadi mudritA zazikathA taccet smitaM kA sudhA / sA ced kAntiratantrameva kanakaM tAzcedroi dhiG mdhu| . sA dRSTiryadi hAritaM kuvalayaH ki vA bahu brUmahe . yat satyaM punaruktavastuvirasaH sargakramo vedhasaH // . .10 - atrApi upamAnAd upameyasyAtireko vaktamiSTaH, tasyArthAntaranyAsena vastusargapaunaruktyasya sAdRzyamAne paryavasAnAd bhagnaprakramatvam / 'punaruktavastuvimukhaH' iti tu yuktam // yadyapi nirdoSaguNAlaMkAramAja eva zabdArthayugalasya kAvyatvaM tathApi AvApoddhArikyA buddhayA zabdArthAlaMkAraguNAnAM viveka [:] kRta evetyalaMkAra- 15 doSa evAyaM, naarthvirodhlkssnno'rthdossH|| ityeSa iti / eSa mArgo'dbhutaM vartma vidvadAdInAM dhvanikArAdInAM nAnAgrantha tayA vibhinno'pyanekarUpo'pi ekarUpatayA yad bhAti tatra saMghaTanA-vizaMsthulasya sukhapratItyarthamekatra saMgrahaH, saiva hetuH, tadvazAda ekAtmatApratIteH / tattadgranthAnAmatra antarbhAva iti bhAvaH // 20 ___atha ca mudhiyAM vikAsaheturgranyo'yaM kathaMcidapUrNatvAda anyena pUritazeSa iti dvikhaNDo'pi akhaNDa iva yad bhAti tatrApi saMghaTanaiva saMnimittam // - svIkRtya kalpataruto marutaH parAgaM dRSTeH kSati vidadhate jagato'pi kiM taiH / bhRGgaH kRto tu paritaH sumanomukhebhyaH pItaM madhUdamati yena madaM karoti // ||ch // iti bhaTTazrIsomezvaraviracite kAvyAdarza kAvyaprakAzasaMkete 25 dazama ullAsaH ||ch / bharadvAjakulottaMsa - bhaTTadevakamUnunA / somezvareNa racitaH kAvyAdarzaH sumedhasA / / saMpUrNazca kAvyAdarzo nAma kAvyaprakAzasaMketa iti zubham | cha // 6 cha 3 // cha / saMvat 1283 varSe / / ASADha vadi 12 zanau likhitamiti ||ch // 6 cha 3 // cha /