Book Title: Mulachar Uttarardha
Author(s): Vattkeracharya, Gyanmati Mataji
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001839/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Nisth AcArya vaTTakera viracita mUlAcAra (siddhAntacakravartI vasunandi-kRta AcAravRtti sahita) [ uttarArdha ] TIkAnuvAda: AryikAratna jJAnamatIjI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcAra (do bhAgoM meM) mUlAcAra sabase prAcIna grantha hai jisameM digambara muniyoM ke AcAra-vicAra-sAdhanA aura guNoM kA kramabaddha prAmANika vivaraNa hai| granthakAra haiM AcArya vaTTakera jinheM aneka vidvAn AcArya kundakunda ke rUpa meM mAnate haiN| prAkRta kI aneka hastalikhita pratiyoM se milAna karake parama viduSI AryikAratna jJAnamatI mAtAjI ne isakA sampAdana tathA bhASAnuvAda kiyA hai, mUla grantha kA hI nahIM, usa saMskRta TIkA kA bhI jise lagabhaga 600 varSa pUrva AcArya vasunandI ne AcAravRtti nAma se likhaa| siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI, vidvadvarya paM. jaganmohanalAla zAstrI aura paM. (DaoN.) pannAlAla sAhityAcArya jaise vidvAnoM ne pANDulipi kA vAcana kiyA, saMzodhana-sujhAva prastuta kiye, jo mAtAjI ko bhI mAnya hue| grantha adhika nirdoSa aura prAmANika ho isakA pUrA prayala kiyA gyaa| sampAdaka maNDala ke vidvAn vidyAvAridhi DaoN. jyoti prasAda jaina ne 'pradhAna sampAdakIya' likhakara isa kRti ke aitihAsika pariprekSya ko ujAgara kiyA hai| AryikArala jJAnamatI mAtAjI kA prayatna rahA hai ki grantha kI mahattA aura isakA artha jijJAsuoM ke hRdaya meM utare aura viSaya kA sampUrNa jJAna unheM kRtArtha kare, isa dRSTi se unhoMne subodha bhASA apanAyI hai jo unake kRtitva kI vizeSatA hai| bhUmikA meM unhoMne mukhya-mukhya viSayoM kA sugama paricaya diyA hai| pUrvArdha aura uttarArdha ke rUpa meM sampUrNa grantha do bhAgoM meM prakAzita hai| sAdhujana, vidvAnoM tathA svAdhyAya-premiyoM ke lie atyanta upayogI kRti| For a w Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA : prAkRta granyAMka-20 zrImadvaTTakerAcArya praNIta mUlAcAra bhAga-2 [ zrI vasunandI siddhAntacakravartI dvArA viracita AcAravRtti saMskRta TIkA sahita ] hindI TIkAnuvAda AryikAratna jJAnamatI jI sampAdana siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI paM. jaganmohanalAla zAstrI DaoN. pannAlAla jaina sAhityAcArya LHD PRODao bhAratIya jJAnapITha caturtha saMskaraNa : 1666 0 mUlya : 120.00 rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha - (sthApanA : phAlguna kRSNa 6, vIra ni. saM. 2470 : vikrama saM. 2000 : 18 pharavarI 1644) sva. puNyazloktA mAtA mUrtidevI kI pavitra smRti meM sva. sAhU zAntiprasAda jaina dvArA saMsthApita evaM unakI dharmapatla svargIya zrImatI ramA jaina dvArA sampoSita mUrtidevI jaina granthamAlA isa granthamAlA ke antargata prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, kannar3a, tamila Adi prAcIna bhASAoM meM upalabdha Agamika, dArzanika, paurANika, sAhityika, aitihAsika Adi vividha-viSayaka jaina-sAhitya kA anusandhAnapUrNa sampAdana tathA usakA mUla aura yathAsambhava anuvAda Adi ke sAtha prakAzana ho rahA hai| jaina-bhaNDAroM kI sUciyA~, zilAlekha-saMgraha, kalA evaM sthApatya, viziSTa vidvAnoM ke adhyayana-grantha aura lokahitakArI jaina sAhitya-grantha bhI isI granthamAlA meM prakAzita ho rahe haiN| granthamAlA-sampAdaka (prathama saMskaraNa) siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI DaoN. jyotiprasAda jaina prakAzaka bhAratIya jJAnapITha 18., insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110003 mudraka : Ara.ke. oNphaseTa, navIna zAhadarA, dillI-110032 sarvAdhikAra surakSita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JNANAPITH MOORTIDEVI JAIN GRANTHAMALA: Prakrit Grantha No.20 VATTAKERACHARYA'S MULACHARA Part 2 [With Acharavritti, a Sanskrit commentary of Acharya Vasunandi Siddhantachakravarti ] Translated by Venerable Aryikaratna Jnanmatiji Edited by Siddhantacharya Pt. Kailash Chandra Shastri Pt. Jaganmohan Lal Shastri Dr. Pannalal Jain Sahityacharya CH BHARATIYA JNANPITH Fourth Edition : 1999 Price : Rs. 120.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BHARATIYA JNANPITH (Founded on Phalguna Krishna 9 : Vira Sam. 2470, Vikrama Sam. 2000 : 18th Feb., 1944) MOORTIDEVI JAINA GRANTHAMALA FOUNDED BY LATE SAHU SHANTI PRASAD JAIN IN MEMORY OF HIS LATE MOTHER SHRIMATI MOORTIDEVI AND PROMOTED BY HIS BENEVOLENT WIFE LATE SHRIMATI RAMA JAIN IN THIS GRATHMALA CRITICALLY EDITED JAINA AGAMIC, PHILOSOPHICAL, PAURANIC, LITERARY, HISTORICAL AND OTHER ORIGINAL TEXTS AVAILABLE IN PRAKRIT, SANSKRIT, APABHRMSHA, HINDI, KANNADA, TAMIL ETC., ARE BEING PUBLISHED IN THE RESPECTIVE LANGUAGES WITH THEIR TRANSLATIONS IN MODERN LANGUAGES. ALSO BEING PUBLISHED ARE CATALOGUES OF JAINA-BHANDARAS, INSCRIPTIONS, STUDIES ON ART ARCHITECTURE BY COMPETENT SCHOLARS AND ALSO POPULAR JAINA LITERATURE General Editors (First Edition) Siddhantacharya Pt. Kailash Chandra Shastri Dr. Jyoti Prasad Jain Published by Bharatiya Jnanpith 18, Institutional Area, Lodi Road, New Delhi-110003 Printed at R.K. Offset, Naveen Shahdara, Delhi 110 032 All Rights Reserved Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcArasyottarArdhe puNyapAThayogyAH katipaya-gAthAH kaNThahAraH (108 gAthAH) ** = * =* *-** -** * jammajaNamaraNa samAhidahmi saraNaM Na vijjade loe| jaramaraNa-mahAriuvAraNaM tu jiNasAsaNaM muccA // 698 // maraNabhayahi uvagade devA vi saiMdayA Na tAraMti / dhammo tANaM saraNaM gadi tti citehi saraNattaM // 666 // sayaNassa pariyaNassa ya majjhe ekko ruvaMtao duhido| vajjadi maccuvasagado Na jaNo koI samaM edi // 700 / / ekko karei kamma ekko hiMDadi ya diihsNsaare| ekko jAyadi maradi ya evaM citehi eyattaM // 701 // aNNo aNNaM soyadi madotti mama NAhaotti mnnnnNto| attANaM Na du soyadi saMsAramahaNNave vuDDhaM // 703 // tattha Nu havaMti jAvA sakammaNivattiyaM suhaM dukkhaM / jammaNamaraNapuNabbhavamaNaMtabhavasAyare bhIme // 717 / / mAdA ya hodi dhUdA dhUdA mAduttaNaM puNa uvedi / puriso vi tattha itthI pumaM ca apumaM ca hoi jae // 718 / / dhigbhavadu logadhammaM devA vi ya suravadIya mhddddhiiyaa| bhottUNa sukkhamatulaM puNaravi dukkhAvahA hoti // 716 / / AyAsa dukkhaverabhayasogakalirAgadosamohANa / asuhANamAvaho vi ya attho mUlaM aNatthANaM // 723 // duggamadullahalAbhA bhayapaurA appakAliyA lhuaa| kAmA dukkhavivAgA asuhA sevijjamANA vi // 724 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mottaNa jiNakkhAdaM dhamma suhamiha duNatthi logmmi| sasurAsuresu tiriesu NirayamaNuesu citejjo||728|| dukkhabhayamINapaure saMsAramahaNNave paramaghore / jaMtU jaMtu Nimajjadi kammAsavaheduyaM savvaM // 726 / / rAgo doso moho iMdiyasaNNA ya gaarvksaayaa| maNa-vayaNa-kAya sahidA du AsavA hoMti kammassa // 730 // raMjedi aguhakuNape rAgo doso vi dUsadI NiccaM / moho vi mahArivu jaM NiyadaM mohedi sabbhAvaM / / 731 / / dhiddhI mohassa sadA jeNa hidattheNa mohido sNto| Na vibujjhadi jiNavayaNaM hidasivasuhakAraNaM maggaM // 732 // dhittesimidiyANaM jesi vasedo du pAvamajjaNiya / pAvadi pAvavivAgaM dukkhamaNaMtaM bhavagadisu // 735 // kodho mANo mAyA lobho ya durAsayA ksaayriuu| dosasahassAvAsA dukkhasahassANi pAvaMti // 737 / / ruddhes kasAyesu a mUlAdo hoMti AsavA ruddhaa| dubbhattamhi Niruddha vaNammi nAvA jaha Na edi // 741 / / iMdiya-kasAya-dosA NigghippaMti tavaNANaviNaehi / rajjUhi Nighippati hu uppahagAmI jahA turayA // 742 / / jaha dhAda dhammato sujjhadi so aggiNA du sNttto| tavasA tahA visujjhadi jIvo kammehiM kaNayaM vA // 748 / / NANavara mAruda judo siilvrsmaadhisNjmujjlido| dahai tavo bhavavIyaM taNakaTThAdI jahA aggI // 746 / / savva jagassa hidakaro dhammo titthaM karehi akkhaado| dhaNNA taM paDivaNNA visuddhamaNasA jage maNuyA // 752 // uvasama dayA ya khaMtI vaDDhai veraggadA ya jaha jaha se / yaha taha ya mokkhasokkhaM akkhINaM bhAviyaM hoi / / 755 / / saMsAravisamadugge bhavagahaNe kaha vi me bhamaMteNa / diTTho jiNavaradiTTho jeTTho dhammotti citejjo||756|| saMsArahmi aNaMte jIvANaM dullahaM maNussattaM / jagamapinA saMjogo lavaNasamudde jahA ceva / / 757 / / geyaM bhavabhayamahaNI bodhI gaNavinthaDA mA lddhaa| nAgdiA Na malahA tamhANa khamopamAdo me // 760 / / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dullahalAhaM ladhuNa ya bodhi jo nnropmaadejjo| so puriso kApuriso soyadi kugadi gado saMto // 761 // jammaNamaraNaviggA bhIdA sNsaarvaasmsbhss| rocaMti jiNavaramadaM pAvaNayaM vaDDhamANassa / / 777 / / gAmeyarAdivAsI Nayare paMcAhavAsiNo dhiiraa| savaNA phAsuvihArI vivittaegaMtavAsI y||787|| sIhA iva NarasIhA pvvytddkddykNdrguhaasu| jiNavayaNamaNumaNatA aNuviggamaNA parivasaMti / / 764 / / sajjhAyajhANajuttA ratti Na suvaMti te payAma tu / / suttatthaM citaMtA NiddAya vasaM Na gacchati // 766 // uvadhibharavippamukkA vossaTTagA NiraMbarA dhiiraa| NikkicaNa parisuddhA sAdhu siddhi vi maggaMti // 768 // jiNavayaNamaNugaNetA saMsAramahabbhayaM hi citNtaa| gabbhavasadIsu bhIdA bhIdA.puNa jammamaraNesu // 807 // laddhe Na hoti tuTThA Na vi ya aladdheNa dummaNA hoti / dukkhe suhe ya muNiNo majjhatthamaNAulA hoti / / 818 / / sudarayaNapuNNakaNNA heuNayavisAradA viulbuddhii| NiuNatthasatthakusalA paramapayaviyANayA samaNA // 835 // avagadamANatthaMbhA aNussidA agavvidA acaMDA ya / daMtA maddavajuttA samayavidaNhU viNIdA y||836|| uvaladdhapuNNapAvA jiNasAsaNagahida munnidpjjaalaa| karacaraNasaMvuDaMgA jhANuvajuttA muNI hoMti // 837 / / jiNavayaNamosahamiNaM visayasuhavireyaNaM amidbhuudN| jarAmaraNavAhiveyaNa khayakaraNaM savvadukkhANaM // 843 // rogANaM AyadaNaM vAdhisadasamucchidaM sarIragharaM / dhIrA khaNamavi rAga Na kareMti muNI sarIrammi // 845 / / aTThi ca cammaM ca taheva maMsaM pittaM ca siMbhaM taha soNidaM ca / amejjhasaMghAyamiNaM sarIraM passaMti NivvedaguNANupehi // 850 // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThaNichaNNaM NAliNibaddha kalimalabharidaM kimiulapuNNaM / maMsavilittaM tayapaDichaNNaM sarIragharaM taM sadadamacokkhaM // 851 // edArise sarIre duggaMdhe kuNimapUdiyamacokkhe | saDaNapaDaNe asAre rAgaM Na kariti sappurisA // 852 // vividhammavirohI vivajjae vayaNaM / pucchidama pucchidaM vA Na vi te bhAsati sappurisA / / 855|| NiccaM ca appamattA saMjamasamidIsu jhANajogesu / tavacaraNakaraNajuttA havaMti savaNA samida pAvA // 864 // hemaMte dhidimaMtA sahati te himarayaM paramaghoraM / aMgesu biDamANaM NaliNIvaNaviNAsaNaM sIyaM // 865 // jalleNa mailidaMgA gi uNNAdaveNa daDDhaMgA / ceTThati NisiTThagA sUrassa ya ahimuhA sUrA // 866 // dhAraMdhayAravilaM sahati te vAdavAddalaM caMDaM / ratidiyaM gataM sappurisA rukkhamUlesu / / 867 // vAdaM sIdaM unhaM tahaM ca chudhaM ca daMsamasayaM / savvaM sahati dhIrA kammANa khayaM karemANA // / 868 / / dujjaNavayaNa caDayaNaM sahaMti acchoDa satthapaharaM ca / Naya kupaMti maharisI khamaNaguNaviyANayA sAhU // 866 // iMdiye paMcasuNa kayAi rAgaM puNo vi baMdhati / uhe va hAriddaM Nassadi rAo suvihivANaM // 874 // visaesu padhAvaMtA cavalA caMDA tidaMDaguttehi / iMdiyacorA ghorA vasammi ThavidA vavasidehiM // 678 || jaha caMDo vaNahatthI uddAmo NayararAya maggammi / tikkhakuseNa dharido NareNa biDhasattijuseNa || 876 // taha caMDo maNahatthI uddAmo visayarAjamaggammi | jANaM kuseNa dharido ruddho jaha masahatyivva // 87 // Na ca edi viNissaridu maNahatthI jhANavAribaMdhaNido / aat taha ya paDo virAya rajjUhi dhIrehiM // 678 // ede iMdiyaturayA payaDI doseNa coiyA saMtA / umaMga Niti rahaM kareha maNapamgahaM baliyaM // 651 // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaha Na calai girirAjo abaruttara-puvvadakkhiNe vaae| evamacalido jogI abhikkhaNaM jhAyade jhANaM // 886 // dhIro va iraggaparo thovaM hi ya sikkhidUNa sijjhadi hu| Na ya sijjhadi veraggavihINo paDhidUNa savvasattha iN||866|| thovamhi sikkhide jiNai bahusuda jo crittspunnnno| jo puNa carittahINo kiM tassa sudeNa bhuenn||866|| NijjAvago ya NANaM vAdo jhANaM carittaNAvA hi / bhavasAgaraM tu bhaviyA taraMti tihi snnnnipaayenn||600|| NANaM payAsao tao sodhao saMjamo ya guttiyro| tiNhaM pi ya saMpajoge hodi hu jiNasAsaNe mokkho // 601 // NANaM karaNavihINaM liMgaggahaNaM ca saMjamavihUNaM / dasaNarahido ya tavo jo kuNai NiratthayaM kuNai // 602 // taveNa dhIrA vidhuNaMti pAvaM anjhappajogeNa khavaMti mohN| saMkhINamohA dhudarAgadosA ___ te uttamA siddhigadi payaMti // 603 // sammattAdo NANaM NANAdo svvbhaavuvlddhii| uvaladdhapayattho puNa seyAseyaM viyANAdi / / 605 // savvaM pi hu sudaNANaM suThTha suguNidaM pi suThTha paDhidaM pi / samaNaM bhaTTacarittaM Na hu sakko suggaI NeduM // 608 // jadi paDadi dIvahattho avaDe kiM kuNadi tassa so diivo| jadi sikkhiUNa aNayaM karedi ki tassa sikkhaphalaM // 608 // mUlaM chittA samaNo jo giNhAdI ya bAhiraMjogaM / bAhirajogA savve mUlavihUNassa kiM karissaMti / / 620 // ki kAhadi vaNavAso suNNAgAro ya rukkhamUlo vaa| bhujadi AdhAkammaM savve vi NiratthayA jogA // 25 // jaha vosarittu katti visaMNa vosaradi dAruNo sppo| taha ko vi maMdasamaNo paMca du sUNA Na vosaradi // 627 // bahugaM pi sudamadhIdaM ki kAhadi ajANamANassa / dIvaviseso aMdhe NANa viseso vi taha tassa // 635 // sammAdiTThissa vi aviradassa Na tavo mahAguNo hodi| hodi hu hatthiNhANaM cuMdacchidakamma taM tassa / / 942 // Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 jattha kasAyupapattirabhattiMdiyadAraitthijaNa bahulaM / dukkhamuvasaggabahulaM bhikkhu khettaM vivajjejja // / 651 / / foratefani khettaM vidI vA jattha duTThao hojja / pavvajjA ca Na labbhai saMjamaghAdo ya taM vajje // 953 // Dhadi bohI saMsaggeNa taha puNo viNassedi / saMsaggaviseseNa du uppalagaMdho jahA kuMbho / / 656 caMDo cavalo maMdo taha sAdhU puTThimaMsapaDisevI / gAravakasAya bahulo durAsao hodi so samaNo // 657 // vejjAvaccaviNaM viNayavihUNaM ca dussudi kusIlaM / samaNaM virAga hoNaM sujamo sAdhU Na sevejja // 158 // bhaM paraparivAdaM NisuNattaNa pAvasutta paDisevaM / cira pabvaidaM pi mugI AraMbhajudaM Na sevejja || 656 // cirapavvaidaM pi muNI apuTThadhammaM asaMpuDhaM NIcaM / loiya loguttariyaM ayANamANaM vivajjejja || 960 // AyariyakulaM muccAviharadi samaNo ya jo du egAgI / Naya gehadi uvadesaM pAvassamaNotti vuccadi du // 661 // AyarittaNaM turio puvvaM sissattaNaM akAUNa / fess DhuMDhArio NiraMkuso mattahasthivva / / 662 // AyariyattaNamuvaNAya jo muNi AgamaM Na yANaMto / appANaM viviNAsiya aNNe vi puNo viNAseI ||665 // ghosyaladdisamANassa bAhira bagaNihudakaraNacaraNassa / abhaMtara mhi kuhissa tassa du kiM bajjhajogehi // 966 // mAhoha vAsagaNaNA Na tattha vAsANi parigaNijjaMti / bahavo tirattathA siddhA dhIrA viraggaparA samaNA // 667 // sajhAyaM kuvvato paMcidiya saMpuDo tigutto ya / havadi ya eyaggamaNo viNaeNa samAhio bhikkhU // 71 // vArasavihammi ya tave sabbhaMtara bAhire kusaladiTThe / 3 vi aNi viya hohadi sajjhAyasamaM tavokammaM // 972 // sUI jahA sasuttA Na Nassadi du pamAdadoseNa / evaM sasutapuriyo Na Nassadi pamAdadoseNa // 173 // NiddaM jiNehi NiccaM NiddA khalu NaramacedaNaM kuNadi / jahU pasuto samaNa savvesu dosesu / / 674 / / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohaggaNA mahaMteNa dajjhamANe mahAjage dhIyA / samaNA visayaviratA jhAyaMti anaMtasaMsAraM // 678 // AraMbhaM ca kasAyaM ca Na sahadi tavo tahA loe / acchI lavaNa samuddo ya kayAraM khalu jahA diTTha // 76 // akasAyaM tu caritaM kasAyavasio asaMjado hodi / upasamadi jahi kAle takkAle saMjado hodi // 984 // varaM gaNapavesAdo vivAhassa pavesaNaM / vivAhe rAgauppattI gaNo dosANamAgaro // 685 // atthassa jIviyassa ya jibbhovatthANa kAraNaM jIvo / maradiya mArAvediya anaMtaso savvakAlaM tu // 86 // jinbhopatthaNimittaM jIvo dukkhaM aNAdisaMsAre / patto anaMtato to jinbhovatthe jayaha dANi // 60 // duraMgulAya jibhA asuhA caduraMgulo uvattho vi / aTThaladoseNa jIvo dukkhaM khu pappodi // 661 // bIdavvaM NiccaM kaTThatthassa vi tahitthirUvassa / havadi hi cittakkhobho paccayabhAveNa jIvassa // 92 // cidabharidaghaDasarityo puriso ittho valaMta aggisamA / to mahileyaM DhukkA NaTThA purisA sivaM gayA iyare // 663 // bahiNI dhUAe mUi buDDha itthIe / bIdavvaM Nicca itthIrUvaM NirAvekkhaM // 664|| hatthapAdaparicchiNNaM kaNNaNAsaviyappiyaM / avivAsa sadi NAri dUrido parivajjae ||665 // bhAvavirado du virado Na davva viradassa suggaI hoI / visayavaNaramaNalolo dhariyavvo teNa maNahatthI // 67 // paDhamaM viulAhAraM vidiyaM kAyasohaNaM / tadiyaM gaMdhamallAiM cautthaM gIyavAiyaM // 668 // taha sayaNasodhaNaM piya itthisaMsaggaM vi atyasaMgrahaNaM / puvvara disa raNamiMdiya visaya radI paNidarasasevA || E dasa vimavvaM bhamiNaM saMsAramahAduhANamAvAhaM / rihara jo mahappA so daDha baMbhavvao hodi / / 1000 // bhAvasamaNA hu samaNA Na samaNANa suggaI jamhA / ahiUNa duvimuvaha bhAveNa susaMjado hoha // 1004 // 15 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAo ya hoi duviho saMgaccAo kalattacAlAya ubhayaccAyaM kiccA sAhU siddhi lahU lahadi // 1008 // kadhaM care kadhaM ciTThe kadhamAse kadhaM sye| kadhaM bhujejja bhAsejja kadhaM pAvaM Na bajjhadi // 1014 // jadaM care jadaM ciThe jadamAse jadaM sye| jadaM bhujejja bhAsejja evaM pAvaM ga bajjhai // 1015 // jadaM tu caramANassa dayApehussa bhikkhunno| pAvaM Na bajjhade kamma porANaM ca vidhUyadi // 1016 / / itthIsaMsaggo paNidarasabhoyaNa gaMdhamalla saMThappaM / sayaNAsaNabhUsaNayaM chaThaM puNa gIyavAiyaM ceva // 1030 / / atthassa saMpayogo kusIlasaMggi rAyasevA y| rattI vi saMyaraNaM dasa sIla virAhaNA bhaNiyA // 1031 // -. . Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntacakravartI zrI vasunandi AcArya ne mUlAcAra grantha kI TIkA ke prArambha meM bhUmikA meM kahA hai ki yaha grantha AcArAMga ke AdhAra se likhA gayA hai aura AcArAMga samasta zrutaskaMdha kA AdhArabhUta 1 yathA prAdya upodghAta "zrutaskandhAdhArabhUtamaSTAdazapada sahasraparimANaM mUlaguNa- pratyAkhyAma- saMstarastavArAdhana'- samAcAra (samAcAra) paMcAcAra - Dizuddhi SaDAvazyaka dvAvazAnuprekSAnagAra bhAvanA samayasAra - zIlaguNa prastAra paryAptyAdyadhikAra- nibaddha mahArthagaMbhIraM lakSaNasiddhapadavAkyavarNopacitaM, ghAtikarmakSayotpanna kevalajJAnaprabuddhAzeSaguNaparyAyakhacitaSadravya navapadArtha jinavaropaviSTaM dvAvidha taponuSThAnotpannAnekaprakAraddhisamanvitagaNadhara devaracitaM, mUlaguNotaraguNasvarUpa vikalpopAya-sAdhana sahAya- phalanirUpaNapravaNamAcA rAMgamAcArya-pAramparya pravartamAnamalpabalamedhAyuH ziSya nimittaM dvAdazAdhikArairupasaMhatu kAmaH svasya zrotRRNAM ca prArabdhakArya pratyUhanirAkaraNakSamaM zubha pariNAmaM vivacchrI vaTTakerAcAryaH prathamataraM tAvanmU naguNAdhikAraM pratipAdanArthaM maMgalapUrvikA pratijJAM vidhatta mUlaguNeSvityAdi - - jo zrutaskandha kA AdhArabhUta hai, agaraha hajAra padaparimANa hai, jo mUlaguNa, pratyAkhyAna, saMstara, stavArAdhanA, samayAcAra, paMcAcAra, piMDazuddhi, chaha Avazyaka, bAraha anuprekSA, anagAra bhAvanA, samayasAra, zIlaguNaprastAra aura paryApti Adi adhikAra se nibaddha hone se mahAn arthoM se gambhIra hai, lakSaNavyAkaraNazAstra se siddha pada, vAkya aura varNoM se sahita hai, ghAtiyA karmoM ke kSaya se utpanna hue kevalajJAna ke dvArA jinhoMne azeSa guNoM aura paryAyoM se khacita chaha dravya aura nava padArthoM ko jAna liyA hai aise jinendradeva ke dvArA jo upadiSTa hai, bAraha prakAra ke tapoM ke anuSThAna se utpanna huI aneka prakAra kI RddhiyoM se samanvita gaNadhara deva ke dvArA jo racita hai, jo mUlaguNoM aura uttaraguNoM ke svarUpa, bheda, upAya, sAdhana, sahAya aura phala ke nirUpaNa karane meM kuzala hai, AcArya paramparA se calA A rahA - aisA yaha AcArAMga nAma kA pahalA aMga hai / usa AcArAMga kA alpa zakti, alpa buddhi aura alpa Ayu vAle ziSyoM ke lie bAraha adhikAroM meM upasaMhAra karane kI icchA karate hue apane aura zrotAoM ke prArambha kie gae kAryoM ke vighnoM ko dUra karane samartha zubha pariNAma kI dhAraNA karate hue zrIvaTTakerAcArya sarvaprathama mUlaguNa nAmaka adhikAra kA pratipAdana karane ke lie 'mUlaguNesu' ityAdi rUpa maMgalapUrvaka pratijJA karate haiM mUlaguNe visuddha vaMditA savvasaMjade sirasA / ihaparaloga hivasthe mUlaguNe kittaissAmi // 1 // - mUlaguNoM meM vizuddha sabhI saMyatoM ko sira jhukAkara namaskAra karake isa loka aura paraloka ke lie hitakara mUlaguNoM (uttaraguNoM ke lie AdhArabhUta pradhAna anuSThAna ) kA maiM varNana karUMgA / yaha grantha 12 adhikAroM meM vibhAjita hai / pUrvArdha arthAt pahalI jilda meM 7 adhikAra haiN| mUlAcAra kA yaha khaNDa san 1984 meM bhAratIya jJAnapITha se prakAzita ho cukA hai / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAdhAra prastuta bhAga isa grantha kA uttarArdha hai jisameM zeSa pAMca adhikAroM kA varNana hai| ina 12 adhikAroM ___ kA viSaya saMkSepa meM isa prakAra hai 1. mUlaguNAdhikAra-isa adhikAra meM mUlaguNoM ke nAma, batalAkara punaH pratyeka kA lakSaNa alagaalaga gAthAoM meM batalAyA gayA hai / bhanantara ina mUlaguNoM ke pAlana karane kA phala nirdiSTa hai| 2. bahata pratyAkhyAna-saMstarastavAdhikAra-isa adhikAra meM pApayoga ke pratyAkhyAna-tyAga karane kA kathana hai| saMnyAsamaraNa ke bheda aura usake lakSaNoM kA bhI maMkSepa meM vivecana hai| 3. saMkSepa pratyAkhyAnAdhikAra-isameM ati saMkSepa meM pApoM ke tyAga kA upadeza hai / daza prakAra ke muNDana kA bhI acchA varNana hai| 4. samAcArAdhikAra-prAtaHkAla se rAtriparyanta-ahorAtra sAdhuoM kI caryA kA nAma hI samAcAra caryA hai| isake audhika aura padavibhAgI do bheda kie haiN| unameM bhI odhika ke 10 bheda aura padavibhAgI ke aneka bheda kie gaye haiN| isa adhikAra meM Ajakala ke muniyoM ko ekalavihArI hone kA niSedha kiyA hai| AyikAmoM kI caryA kA kathana, yathA unake AcArya kaise hoM-isa para bhI acchA prakAza DAlA gayA hai| 5. paMcAcArAdhikAra-isameM darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra. tapa-AcAra aura vIryAcAra ina pAMcoM AcAroM kA bahuta hI sundara vivecana hai| 6. piDazaddhi adhikAra-udgama, utpAdana, eSaNA, saMyojanA, pramANa, aMgAra, dhama aura kAraNa ina ATha doSoM se rahita piNDazuddhi hotI hai| udgagama ke 16, utpAdana ke 16, eSaNA ke 10 isa prakAra 42 doSa hae / pUnaH saMyojanA, apramANa, aMgAra aura dhUma ye 4 milakara 46 doSa hote haiN| munijana ina doSoM ko TAlakara, 32 antarAyoM ko chor3akara AhAra lete haiM / kina kAraNoM se AhAra lete haiM ? kina kAraNoM se chor3ate hai ? ityAdi kA isameM vistAra se kathana hai| 7. SaDAvazyakAdhikAra -isameM 'Avazyaka' zabda kA artha batalAkara samatA, caturvizatistava, vandanA pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga-ina chaha Avazyaka kriyAoM kA vistAra se varNana hai| yahAM taka grantha ke pUrvAdhaM kA viSaya hai / uttarArdha kA viSaya isa prakAra hai 8. dvAdazAnuprekSAdhikAra-isameM 12 anuprekSAoM kA varNana hai| lokAnuprekSA ko AcArya ne chaThI anuprekSA meM liyA hai| saptama anuprekSA kA nAma azubha anuprekSA rakhA hai, aura Age usI azubha kA lakSaNa kiyA hai| ina anuprekSAoM ke krama kA maiMne pUrvArdha kI prastAvanA meM bhI khulAsA kara diyA hai| 6. anagArabhAvanAdhikAra-isameM muniyoM kI utkRSTa caryA kA varNana hai| liMga, vrata, vasati, vihAra, bhikSA, jJAna, zarIra-saMskAra-tyAga, vAkya, tapa aura dhyAna sambandhI daza zaddhiyoM kA acchA vivecana tathA anAvakAza Adi yogoM kA bhI varNana hai| isa adhikAra kA pAlana pUrNarUpa se jinakalpI muni hI kara sakate haiN| 10. samayasArAdhikAra-isameM cAritrazuddhi ke hetuoM kA kathana hai| cAra prakAra ke liMga kA aura daza prakAra ke sthitikalpa kA bhI acchA vivecana hai| daza sthitikalpa ke nAma haiM-(1) acelakatva, (2) anauddezika, (3) zaiyAgRha-tyAga, (4) rAjapiMDa-tyAga, (5) kRtikarma, (6) vrata, (7) jyeSThatA, (8) pratikramaNa, (9) mAsasthitikalpa aura (10) paryavasthitikalpa / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aca upodghAta] 11. zIla-gaNAdhikAra-isameM zIla ke18 hajAra bhedoM kA vistAra se nirUpaNa hai tathA 84 lAkha uttaraguNoM kA bhI kathana hai| 12. paryAptyadhikAra-isa adhikAra meM jIva kI chaha paryAptiyoM ko batAkara saMsArI jIva ke aneka bheda-prabhedoM kA kathana kiyA gayA hai, kyoMki jIvoM ke nAnA bhedoM ko jAnakara hI unakI rakSA kI jA sakatI hai| anantara karma-prakRtiyoM ke kSaya kA vidhAna hai, yaha isalie ki 'malAcAra' grantha ke par3hane kA phala malaguNoM ko grahaNa karake aneka uttaraguNoM ko bhI prApta karanA hai| pUnaH tapazcaraNa aura dhyAna vizeSa ke dvArA karmoM ko naSTa kara denA hI isake svAdhyAya kA phala dikhalAyA gayA hai| isa grantha meM bahuta se vizeSa jAnane yogya viSaya haiM jinakA saMketa pUrvAdhaM kI prastAvanA meM maiMne kiyA hai| eka aura mahattvapUrNa viSaya yaha hai ki dhavalA pustaka naM. 13 meM dasaveM gaNasthAna taka dharmadhyAna mAnA hai| yathA "asaMjadasammAdidi-saMjadAsajada-pamattasaMjada-apamattasaMjada- apuTavasaMjada-aNiyaTTisaMjada-suhamasAMparAyakhavagovasAmaesa dhammajjhANassa pavuttI hoditi jinnovesaado|' lekina dhavalATIkAkAra AcArya vIrasena svAmI se pUrva isa mUlAcAra grantha ke kartA zrI vaTTake ra svAmI ne gyArahaveM guNasthAna se zukladhyAna mAnA hai / yathA upasaMto cha puhatta jhAvi jhANaM vivkk-viicaar| khINakasAo jhAyadi eyattavivaSakavIcAraM // 404 // -upazAntakaSAya muni pRthaktvavitarkavIcAra nAmaka zukladhyAna ko dhyAte haiM, kSINakaSAya muni ekatvavitarka-avIcAra nAmaka dhyAna karate haiM / suhamakiriyaM sajogI jhAyadi sANaM ca tadiyasukkaM tu| jaM kevalI ajogI jhAyadi jhANaM samacchiNNaM // 405 // sUkSmakriyA nAmaka tIsarA zukladhyAna sayogI dhyAte haiN| jo ayoga kevalI dhyAte hai vaha samUcchinnadhyAna hai| yahI bAta 'bhagavatI ArAdhanA' meM zivakoTi AcArya ne kahI hai vAi aNeyAi tIhi vi jogehi jeNa jjhAyati / uvasaMtamohaNijjA teNa pudhattaM tti ta bhaNiyA // 1874 / / jeNegameva vavva jogeNegeNa aNNavarageNa / khINakasAo jjhAyadi teNegataM tayaM bhaNiyaM // 1877 / / suhamammi kAyajoge vaTTato kevalI taviyasukkaM / jhAyadi NirUMbhiduM je suhumattaM kAyajogaM pi // 1881 // te puNa niruddhajogo sarIratiyaNAsaNaM krmaannii|| saMvaNDa apaDivAdI jjhAyadi jjhANaM carimasukkaM / / 1883 / / isI prakAra ekalavihArI muni kaise hoM-yaha viSaya bhI isameM nirUpita hai jo Aja ke lie mahattvapUrNa hai / yathA 1. dhavalA pustaka 13 pR074 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAra tavasuttasattagattabhAvasaMghaDaNadhidisamaggo y| paviA Agamabalimo eyavihArI annunnnnaavo|| 146 / / gihidattheyavihAro vidio'gihivatthasasido ceva / etto tadiyavihAro NANuNNAdo jiNavarehiM / / 148 // scchNdgdaagdii-synnnnisynnaavaannbhikkhvosrnne| sacchaMdajaMparoci ya mA me sattU vi egAgI // 150 / / guruparivAdo sudavucchedo titthassa mailaNA jdddaa| bhitralakUsIlapAsatthadA ya ustArakappamhi / / 151 / / kaMTayakhaNNayapaDiNiyasANagoNAvisappamecchehi / pAvai AdavivattI viseNa ya visUiyA ceva / / 152 / / gAravio giddhIo mAillo alasaluddhaNidhammo / gacche visaMtasaMto Necchai saMghADayaM maMdo // 153 / / ANA aNavatyA vi ya micchattArAhaNAvaNAso ya / saMjamavirAhaNA vi ya ede dUNikAiyA ThANA // 154 // vihAra ke gRhItArtha-vihAra aura agRhItArtha-vihAra aise do bheda haiM / inake sivAya tIsare vihAra kI jinezvaroM ne AjJA nahIM dI hai| jIvAdi tattvoM ke svarUpa ke jJAtA muniyoM kA cAritra kA, pAlana karate hue dezAntara meM vihAra gahItArthavihAra hai, aura jIvAdi tattvoM ko na jAnakara cAritra kA pAlana karate hue muniyoM kA jo vihAra hai vaha agRhItArtha-saMzrita-vihAra hai| jo sAdhu bAraha prakAra ke tapa ko karane vAle haiM, dvAdazAMga aura catardaza pUrva ke jJAtA haiM athavA kAla, kSetra Adi ke anurUpa Agama ke jJAtA haiM yA prAyazcita Adi granthoM ke vettA haiM, deha kI zakti aura haDDiyoM ke bala se athavA bhAva ke sattva se sahita haiM, zarIrAdi se bhinna rUpa ekatva bhAvanA meM tatpara haiM, vajravRSabhanArAca Adi tIna saMhananoM meM se kisI eka uttama saMhanana ke dhAraka haiM, dhati-manobala se sahita haiM arthAt kSudhA Adi bAdhAoM ko sahane meM samartha haiM, bahuta dina ke dIkSita haiM, tapasyA se vRddha haiM -adhika tapasvI haiM aura AcAra-zAstroM meM pAraMgata haiM-aise muni ko ekalavihArI hone kI jinendradeva ne AjJA dI hai| gamanAgamana, sonA, uThanA, baiThanA, koI vastu grahaNa karanA, AhAra lenA, malamUtrAdi visarjana karanA, bolanA-cAlanA Adi kriyAoM meM svacchanda pravRtti karane vAlA aisA koI bhI mUni merA zatra bhI ho to bhI vaha ekAkI vicaraNa na kare / svecchAcArI mani ke ekAkI vihAra se guru kI nindA hotI hai, zrutAdhyayana kA vyuccheda, tIrtha kI malinatA, jar3atA-~~-mUrkhatA, AkulatA, kuzIlatA, pArzvasthatA Adi doSa Ate haiN| ekalavihArI hone se kaMTaka, lUMTha Adi kA upadrava; kutte, baila Adi pazaoM ke aura mlecchoM ke upasarga; viSa, haijA Adi se bhI apanA ghAta ho sakatA hai| Rddhi Adi gaurava se garvayukta, haThagrAhI, kapaTI, AlasI, lobhI aura pApabuddhiyukta muni saMgha meM rahate hue bhI zithilAcArI hone se anya muniyoM ke sAtha nahIM rahanA cAhatA hai: svacchanda muni ke jinendradeva kI AjJA kA lopa, anavasthA-dekhAdekhI svacchanda vihArI kIparamparA bana jAnA, mithyAtva kI ArAdhanA, AtmaguNoM kA nAza aura saMyama kI virAdhanA-ina pAMca nikAcita doSoM kA prasaMga AtA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aya upodyAta ] AkAoM kI caryA " muniyoM ke lie jo mulaguNa aura samAcAra kA varNana kiyA hai vahI saba mUlaguNa aura samAcArafafa AryikAoM ke lie bhI hai / vizeSa yaha hai ki vRkSamUlayoga, AtApanayoga Adi kA ArthikAoM ke lie niSedha hai / "" anyatra bhI kahA hai "jisa prakAra yaha samAcAra nIti muniyoM ke lie batalAI hai usI prakAra lajjAdi - guNoM se vibhUSita AryikAoM ko bhI inhIM samasta samAcAra nItiyoM kA pAlana karanA cAhie / "2 AryikAe~ vasatikA meM paraspara meM eka-dUsare ke anukUla rahatI haiM / nirvikAra vastra-veza ko dhAraNa karatI huIM dIkSA ke anurUpa AcaraNa karatI haiN| ronA, bAlaka Adi ko snAna karAnA, bhojana banAnA, vastra sInA Adi gRhasthocita kArya nahIM karatI haiN| inakA sthAna sAdhuoM ke nivAsa se dUra tathA gRhasthoM ke sthAna sena atidUra na atipAsa rahatA hai| vahIM para malamUtrAdi visarjana hetu ekAnta pradeza rahatA hai| aise sthAna meM do, tIna yA tIsa cAlIsa Adi taka AryikAe~ nivAsa karatI haiN| ye gRhasthoM ke ghara AhAra ke atirikta anya samaya nahIM jAtI haiM / kadAcit sallekhanA Adi vizeSa kArya yadi A jAve taba gaNinI kI AjJA se do-eka Arthi kAoM ke sAtha jAtI haiM / inake pAsa do sAr3I rahatI haiM kintu tIsarA vastra nahIM rakha sakatI haiM, phira bhI ye laMgoTI mAtra dhArI ailaka se adhika pUjya haiM kyoMki inake upacAra se mahAvrata mAne gaye haiM, kintu ailaka ke aNuvrata hI haiN| yathA - "gyArahavIM pratimAdhArI ailaka laMgoTa meM mamatva sahita hone se upacAra mahAvrata ke yogya bhI nahIM haiM / kintu AryikA eka sAr3I mAtra dhAraNa karane para bhI mamatva rahita hone se upacAra mahAvratI haiN|"" eka sAr3I pahananA aura baiThakara AhAra karanA ina do caryAoM meM hI muniyoM se inameM antara hai / yahA~ mUlAcAra meM ekalavihArI muni kA jo lakSaNa kiyA hai, 'bhAvasaMgraha' grantha meM AcArya devasena ne jinakalpI muni kA vaisA hI lakSaNa kiyA hai / yathA "jinendradeva ne muniyoM ke jinakalpa aura sthavira-kalpa aise do bheda kahe haiM / " [2] 1. eso ajjApi ya sAmAcAro jahAkkhio puvvaM / savvahi ahoratte vibhAsidavtro jadhAjoggaM // / 187 / / 2. lajjAvinayavairAgya sadAcAravibhUSite / AryAvrAte samAcAraH saMyateSviha kintviha // 81 // AcArasAra, pR0 42 3. kaupIne'pi samucchaMtvAt nArhatyAryo mahAvratam / api bhAktamamUrcchatvAt sATike'pyAthikArhati // sAgaradharmAmRta, pR0 518 4. duviho jiNehi kahio jiNakappo taha ya thavirakappo ya / so jiNakappo utto uttamasaMhaNaNadhArissa / / 16 / / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinakalpI muni "jo uttama saMhanadhArI haiM unake jinakalpa hotA hai| ve muni paira meM kAMTA laga jAne para yA netra meM dhUli par3a jAne para svayaM nahIM nikAlate haiM / yadi koI nikAla detA hai to mauna rahate haiM / jalavRSTi ho jAne para gamana ruka jAne se chaha mAsa taka nirAhAra rahate hue kAyotsarga meM sthita ho jAte haiN| gyAraha aMgadhArI hote dharmadhyAna athavA zukladhyAna meM tatpara rahate haiN| azeSa kaSAyoM ko choDa cake hote haiM, ma rahate haiM / azeSa kaSAyoM ko chor3a cuke hote haiM, maunavratI rahate haiM aura giri-kaMdarAmoM meM nivAsa karane vAle hote haiN| bAhyAbhyaMtara parigrA se rahita, sneharahita, niHspahI, yatipati 'jina' (tIrthakara) ke samAna vicaraNa karate haiM aise hI zramaNa jinakalpa meM sthita kahalAte haiM arthAt jimakalpI hote haiN| sthavirakalpI muni "jinendradeva ne anagAroM ke lie sthavirakalpa bhI batAyA hai| vaha isa prakAra hai-pAca prakAra ke vastroM kA tyAga karanA, akiMcana vRtti dhAraNa karanA aura pratilekhana-picchikA grahaNa krnaa| pAMca mahAvrata dhAraNa karanA, sthiti bhojana aura eka bhakta karanA, bhakti sahita zrAvaka ke dvArA diyA gayA thAhAra kara. pAtra meM grahaNa karamA, yAcanA karake bhikSA nahIM lenA, bAraha vidha tapazcaraNa meM udyukta rahanA, chaha Avazyaka-kriyAoM ko sadA pAlanA, aitizayana karanA, zira ke kezoM kA loca karanA; jinendra deva kI mudrA ko dhAraNa karanA, saMhanana kI apekSA se isa duHSama kAla meM pura, nagara aura grAma meM nivAsa karamaH / aiMsI carcA karane vAle sAdhu sthavirakalpa meM sthita haiM / ye vahI upakaraNa rakhate haiM ki jisa se cAritra kA bhaMga na ho, apane yogya pustaka Adi ko hI grahaNa karate haiM / ye sthavirakalpI sAdhu samudAya meM saMgha sahita vihAra karate haiN| apanI zakti ke anusAra dharma kI prabhAvanA karate hue bhavyoM ko dharmopadeza sunAte haiM aura ziSyoM kA saMgraha karake unakA pAlana bhI karate haiM / isa samaya saMhanana atihIna hai, duSama kAla hai aura mana caMcala hai, phira bhI ve dhIra-bIra puruSase haiM jo ki mahAvrata ke bhAra ko dhAraNa karane meM utsAhI haiN| pUrva meM arthAt caturtha kAla meM jisa zarIra se eka hajAra varSa meM jitane karmoM kI nirbarA kI jAtI thI, isa samaya hIna-saMhanana vAle zarIra se eka varSa meM utane hI karmoM kI nirjarA ho jAtI hai|' anyatra bhI aise hI kahA hai| yathAjinakalpI-"jo jitendriya sAdhu samyaktvaratna se vibhUSita haiM, eka akSara ke samAna ekAdaza aMga ke jJAtA haiM,...niraMtara mauna rahate haiM, vajravRSabhanArAca saMhanana ke dhAraka haiM, parvatakI guphA, vana, parvatoM para tathA nadiyoM ke kinAre rahate haiM, varSAkAla meM chaha mAsa paryanta nirAhAra rahakara kAyotsarga karate haiM, jo "jina bhagavAn' ke sadRza vihAra karate haiM ve jinakalpI kahe gaye haiN|" 1. jiNa iva viharati sayA te jiNakappe ThiyA saSaNA ||--bhAvasaMgraha 123 2. thavirakappo vi kahio aNayArANaM jiNeNa so eso| paMcaccelacAo akiMcaNataM ca paDilihaNaM |-bhaavsNgrh 124 3. varisasahasseNa purA jaM kammaM haNai teNa kaaenn| taM saMpavariseNa haNijjarayai hoNasaMhaNaNe ||-bhaavsNgrh 131 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne upodhAta ] [ 7 sthavirakalpo-jo jina mudrA ke dhAraka haiM, saMgha ke sAtha-sAtha vihAra karate haiM, dharma prabhAvanA tathA uttamaziSyoM ke rakSaNa meM aura vRddha sAdhuoM ke rakSaNa va poSaNa meM sAvadhAna rahate haiM, maharSigaNa unheM sthavirakalpI kahate haiM / isa bhISaNa kalikAla meM hIna saMhanana hone se ye sAdhu sthAnIya nagara grAma Adi ke jinAlaya meM rahate haiM / yadyapi yaha kAla dussaha hai, saMhananahIna hai, mana atyanta caMcala hai, aura mithyAmata sAre saMsAra meM vistIrNa ho gayA hai to bhI ye sAdhu saMyama pAlana meM tatpara rahate haiN|" 1 jo karma pUrva kAla meM hajAra varSa meM naSTa kiye jAte the, ve kaliyuga meM eka varSa meM hI naSTa kiye jA sakate haiM / ina uddharaNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki uttama saMhananadhArI muni hI jinakalpI kahalAte haiM / isa paMcama kAla meM uttama saMhanana kA abhAva hai| tIna hIna saMhanana hI hote haiN| ataH Aja ke yuga meM jinakalpI muni na hokara sthavirakalpI hI hote haiN| zrI kundakundadeva Adi bhI jinakalpI nahIM the, kyoMki na inake uttama saMhanana hI thA, na ye gyAraha aMgoM ke jJAtA hI the, na ye chaha-chaha mAsa kAyotsarga meM lIna ho sakate the aura na hI sadA giri, guphA, parvatoM para hI rahate the kyoMki isa sthiti meM granthoM ke lekhana Adi kA kArya sambhava nahIM ho sakatA thA / zrI kundakundadeva ne pravacanasAra meM bhI AcArya ko saMgha saMcAlana kA Adeza diyA hai| yayA "jo arahantAdi kI bhakti, AcArya Adi ke prati vAtsalya pAyA jAtA hai, vaha zubhayukta caryA bhopayogI muni kA cAritra hai| vandanA namaskAra Adi karanA, vinaya pravRtti karanA, unakI thakAna dUra karanA sarAgacaryA meM niSiddha nahIM hai| I anugraha kI 'icchA se darzana aura jJAna kA upadeza denA, ziSyoM kA grahaNa karanA aura una kA poSaNa karanA aura jinendradeva kI pUjA kA upadeza denA, yaha sarAgI muniyoM kI paryA hai jo muni nitya ho cAturvarNa saMgha kA jIvoM kI virAdhanA se rahita upakAra karatA hai vaha rAga kI pradhAnatA vAlA hai| rogI, guru, bAla yA buddha zramaNoM kI vaiyAvRtya ke lie zubhopayogI muni ko laukika jana se vArtAlApa karane kA niSedha nahIM hai| dyotaka hai| yahA~ para 'ziSyoM kA grahaNa karanA aura unakA poSaNa karanA' yaha Adeza hI saMgha ke saMcAlana kA mUlAcAra meM to AcAryoM ke lie saMgha banAne kA Adeza diyA hI hai / yathA "jo ziSyoM kA saMgraha aura una para anugraha karane meM kuzala haiM, sUtra aura usake artha meM 1. sAMprataM kalikAle smina, hInasaMhananatvataH / / sthAnIyanagara-grAmajinasadmanivAsinaH // 116 // kAlo'yaM dusaho hInaM zarIraM saralaM manaH / miSyAmatamativyAptaM tathApi saMyamodyatA // 120 // bhadrabAhucarita, pariccheda 4 2. pravacanasAra gA0 246, 247, 248, 246, 253 ""sagaNAvadeso sissamhaNaM ca posaNaM tesi // / 247 / / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizArada haiM, kIrtimAna haiM, kriyA aura AcaraNa se yukta haiM, jinake vacana pramANIbhUta haiM aura jinheM saba mAnate haiM aise AcArya hote haiN|" 'bhagavatI ArAdhanA' meM bhI aise hI saMgha kI vyavasthA mAnI gaI hai| eka saMgha ke AcArya apanI sallekhanA hetu apane yogya ziSya para saMgha kA bhAra chor3akara arthAt unheM AcArya banA kara Apa svayaM dvitIya saMdha meM praveza karate haiM ki jisase ziSyoM ke moha Adi ke nimitta se unakI sallekhanA meM vighna na mA jAve / tathA vahA~ para bhI ve AcArya ar3atAlIsa muni ke sAtha unakI sallekhanA karAte haiN| kama se kama do mani sallekhanArata muni kI paricaryA ke lie avazya honA cAhie aisA hI vahAM vidhAna kiyA gayA hai| saMgha-paramparA bhagavAna mahAvIra ke samaya se hI AcArya-paramparA calI A rahI hai / yathA-"vardhamAna tIrthaMkara ke nimitta se gautama gaNadhara zrutaparyAya se pariNata hue, isalie dravyazruta ke kartA gautama gaNadhara haiN| una gotama svAmI ne donoM prakAra kA zrutajJAna lohAcArya ko diyA / lohAcArya ne jambUsvAmI ko diyaa| paripATIkrama se tInoM hI saphalazruta ke dhAraka kahe gaye haiM / yadi paripATIkrama kI apekSA na kI jAye to saMkhyAta hajAra sakalazruta ke dhArI hue haiN| gautamasvAmI, lohAcArya aura jambUsvAmI-ye tInoM kevalajJAna prApta kara nirvANa ko prApta hue haiM / isake bAda viSNu, nandimitra, aparAjita, govardhana aura bhAdrabAhu-ye pAMcoM hI AcArya paripATI krama se caudaha pUrva ke pAThI hue / tadanantara vizAkhAcArya, proNThila, kSatriya, jayAcArya, nAgAcArya, siddhArthadeva, dya tisena, vijayAcArya, buddhila, gaMgadeva aura dharmasena --ye gyAraha hI sAdhu paripATI krama se gyAraha aMga aura dazapUrva ke dhArI hue| isake bAda nakSatrAcArya, jayapAla, pANDusvAmI, dhra vasena, kaMsAcArya-ye pAMcoM hI AcArya paripATI krama se gyAraha aMgoM aura caudahapUrvo ke eka deza ke dhAraka hue| tadanantara subhadra, yazobhadra, yazobAhu aura lohAcArya-ye cAroM hI AcArya sampUrNa AcArAMga ke dhAraka aura zeSa aMga tathA pUrvo ke eka deza ke dhAraka hue / isake bAda sabhI aMga aura pUrvo kA eka deza (jJAna) AcAryaparamparA se AtA huA dharasena AcArya ko prApta huaa|"2 isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki dharasenAcArya paryanta zrutaparamparA aura AcArya paramparA kA vyuccheda nahIM huA hai, kyoMki "AiriyaparamparAe AgacchamANo" yaha vAkya spaSTa rUpa se AcArya-paramparA ko ghoSita kara rahA hai| puna: apanA yaha zrRtajJAna zrI dharasenAcArya ne puSpadanta aura bhUtabali mahAmuniyoM ko diyA, jinhoMne 'SaTkhaNDAgama' sUtra meM use lipibaddha kiyA hai| AcArya paramparA 'prathama zubhacandra kI gurvAvalI' meM zrI guptigupta arthAt arhadvali AcArya se lekara una-una ke paTra para AsIna hone vAle AcAryoM kI nAmAvalI dI gaI hai, jisameM 102 AcAryoM ke nAma haiN| yathA 1. mUlAcAra, 04 2. "tado samvesimaMgapuvvANamegadeso AiriyaparamparAe AgacchamANo gharaseNAiriyaM sNptto|" -dhavalA pu0 1, pR0 66-68 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ree upodghAta ] "zrImAnazeSana ra nAyaka vaMditAMtrIH zrIguptigupta ( 1 ) iti vizrutanAmadheyaH // bhadrabAhu (2) munipuMgava paTTapadmaH, sUryaH sa vo dizatu nirmala saMghabRddhim // 1 // zrImUlasaMghe'jani nandisaMghastasmin balAtkAragaNo'tiramyaH / tatrA'bhavatpUrvapadAMzavedI zrImAghanandI (3) naradevavandyaH // 2 // paTTe tadIye munimAnyavRtto jinAdicandra (4) ssamabhUdatantraHtato'bhavatpaMcasunAmadhAma zrIpadmanandI municakravartI // 3 // AcArya kundakundAkhyo (5) vakragrIvo mahAmuniH / elAcAryo gRddhapicchaH padmanandIti tannutiH // 4 // tatvArtha sUtrakartatva prakaTIkRtasanmanAH / umAsvAti (6) padAcAryo mithyAtvatimirAMzumAn // 5 // padmanandI gururjAto balAtkAragaNAgraNI / pASANaghaTitA yena vAditA zrIsarasvatI // UrjayaMta girau tena gacchaH sArasvato'bhavat / atastasmai munIndrAya namaH zrIpadmanandine / / 63 / / ' arthAt samasta rAjAoM se pUjitapAdapadmavAle, munivara 'bhadrabAhu' svAmI ke paTTa-kamala ko udyota karane meM sUrya ke samAna zrI 'guptigupta' muni Apa logoM ko zubhasaMgati deM / zrI mUlasaMgha meM saMgha utpanna huaa| isa saMgha meM atiramaNIya balAtkAra gaNa huaa| usa gaNa meM pUrva ke jAnane vAle, manuSya va devoM se vandya, zrI 'mAghanandisvAmI' hue| unake paTTa para munizreSTha 'jinacandra' hue aura inake paTTa para pA~ca nAmadhAraka municakravartI zrI ' padmanandi svAmI' hue / kundakunda vakragrIva, elAcArya, gRddhapiccha aura padmanandI unake ye pAMca nAma the / (ye hI kundakundAcArya samayasAra Adi granthoM ke kartA haiM / ) punaH unake paTTa para dazAdhyAyI tattvArthasUtra ke prasiddha kartA, mithyAtva timira ke lie sUrya ke samAna 'umAsvAti' ( umAsvAmI) AcAyeM hue | ityAdi [e isI krama se 102 AcAryoM kI paramparA batAkara anta meM zrI kundakunda svAmI kI vizeSatAoM kA smaraNa karate hue unheM namaskAra kiyA gayA hai "zrI padmanandI (kundakunda) guru ne balAtkAragaNa meM agrasara hokara paTTArohaNa kiyA hai| unhoMne pASANaghaTita sarasvatI ko Urjayantagiri para vAdI ke sAtha vAdita karAyA (bulavAyA) hai, taba se hI sArasvatagaccha calA / isI upakRti ke smaraNArtha una zrI padmanandI muni ko maiM namaskAra karatA hU~ / " isa zloka se vRndAvana kavi kI va paMktiyA~ smaraNa meM Aye binA nahIM rahatI haiM jo ki unhoMne guru ke maMgalASTaka meM kahI haiM saMgha sahita zrI kundakunda guru vandana heta gaye giranAra / vAda paryo ja~ha saMzayamati soM sAkSI vadI ambikAkAra | 1. 'tIrthaMkara pahAvIra aura unakI AcArya paramparA' pu0 4, pR0 363-366 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / mUlAcAra satyapaMtha nigrantha digambara, kahI surItahaM prakaTa pukAra / mo gurudeva vaso ura mere vighnaharaNa magalakaratAra // 1 // isa prakaraNa se AcArya zrI kundakunda dvAra: giranAraparvata para zvetAmbara sAdhuoM se vivAda hokara nirgrantha digambara pantha hI satya hai-yaha bAta sarasvatI mUrti se kahalA dene kI kathA satya siddha ho jAtI hai / ___ nandisaMgha kI paTTAvalI meM to eka-eka AcArya kisa saMvat meM paTTAnIna hue isakA ullekha bhI kiyA gayA hai / yathA-1. bhadrabAhu dvitIya (4), 2. guptigupta (26), 3. mAghanandI (36), 4. jinacandra (40), 5. kundakundAcArya (46), 6. umAsvAmI (101), ityAdi / ' arthAt bhadrabAhu dvitIya, vikrama saMvat 4 meM paTTa para baiThe, unake paTTa para guptigupta vi0 saM0 26 meM AsIna hue, ityAdi / Aja bhI bhAvaliMgI digambara muni hote haiM zrI kundakundadeva kahate haiM "bharahe dussamakAle ghammajmANaM havei sAhussa / ta appasahAvaThide Na hu maNNai so vi aNNANI / / 76 / / arthAt isa bharata kSetra meM duSamakAla meM muni ko AtmasvabhAva meM sthita hone para dharmadhyAna hotA hai| jo aise nahIM mAnatA hai. vaha ajJAnI hai . ajja vi tirayaNasuddhA appA mAevi lahai iidtt| loyaMttiyadevatta tatva cudA Nivi jati / / 77 / / arthAt Aja bhI, isa paMcamakAla meM, ratnatraya se zuddha AtmA (muni) AtmadhyAna karake indratva aura lokAMtika deva ke pada ko prApta kara lete haiM aura vahAM se cyuta hokara nirvANa ko prApta kara lete haiN|"2 padmanandi AcArya kahate haiM "saMpratyasti na kevalI kila kilo trailokyacUmamaNi , tadvAcaH paramAsate'tra bharatakSetre jagavyotikAH / sadratnatrayadhAriNo yativarAstAmA samAlabanaM, tatpUjA jinavAci pUjanamataH sAmAjjinaH pUjitaH // 68|| -isa samaya bharatakSetra meM trailokya-cUr3AmaNi kevalI bhagavAna nahIM haiM, phira bhI loka ko prakAzita karanevAle unake vacana to yahA~ vidyamAna, aura unake vacanoM kA avalambana lene vAle ratnatrayadhArI zreSTha yatigaNa bhI maujUda haiM, isalie una muniyoM kI pUjA jina-vacanoM kI pUjA hai aura jina-vacana kI pUjA se sAkSAta jinadeva kI pUjA kI gaI hai aisA smjhnaa|' 1. dekhie, nandisaMgha kI paTTAvali ke AcAryoM kI nAmAvalI (iNDiyana eNTIkverI ke AdhAra para) tathA 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA bhAga 4, 10 441 2. pravacanasAra, gAthA 230-231 / 3. padmanandipaMcavizatikA, pR0 31 . Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madha upodghAta ] zrI kundakundadeva 'niyamasAra' meM nizcaya pratikramaNa Adi chaha AvazyakoM kA varNana karate hue anta meM kahate haiM "jadi sakkadi kAdaM je parikamaNAdi karejja jhANamayaM / sattivihINo jo jai sadvahaNaM ceva kAyavvaM // 154 // -yadi karanA zakya ho to dhyAnamaya pratikramaNa Adi karanA cAhie aura yadi vaisI zakti nahIM ho to taba taka (vaisI zakti Ane taka) zraddhAna hI karanA caahie|' TIkAkAra zrIpaprama maladhArI deva kahate haiM "he munipuMgava ! yadi saMhanana zakti kA prAdurbhAva ho to tuma dhyAna rUpa nizcaya pratikramaNa Adi karo aura yadi zaktihIna ho to isa 'dagdhakAle'kAle duSamakAla rUpa akAla meM tumheM nijaparamAtmatattva kA kevala zraddhAna hI karanA caahie| puna: TIkAkAra kahate haiM "asAre saMsAre kalivilasite pApabahule, na muktirmArgo'sminnanajinanAthasya bhavati / ato'dhyAtmadhyAnaM kamiha bhavennirmaladhiyAM, nijAtmazraddhAnaM bhavabhayaharaM svIkRtamibam / / 264 // -isa asAra saMsAra meM pApa se bahula kalikAla kA vilAsa hone para nirdoSa jinanAtha ke isa mArga-zAsana meM mukti nahIM hai| ataH isa kAla meM adhyAtma dhyAna kaise ho sakatA hai? isalie nirmala buddhivAloM ke lie bhavabhaya kA nAza karanevAlA yaha nijAtmA kA zraddhAna karanA hI svIkRta kiyA gayA hai| guNabhadrasvAmI bhI kahate haiM "jo svayaM moha ko chor3akara kulaparvata ke samAna pRthvI kA uddhAra athavA poSaNa karane vAle haiM, jo samudroM ke samAna svayaM dhana kI icchA se rahita hokara ratnoM kI nidhi-khAna arthAt svAmI haiM tathA jo AkAza ke samAna vyApaka hone para bhI kinhIM ke dvArA spazita na hokara vizva kI vizrAMti ke lie haiM, aise apUrva guNoM ke dhAraka cirantana-mahAmuniyoM ke ziSya aura sanmArga meM tatpara kitane hI sAdha Aja bhI vidyamAna haiN|' bhagavAn mahAvIra ke tIrtha meM dharma-vyucchiti nahIM hai zrI yativRSabhAcArya kahate haiM "vidhinAtha ko Adi se lekara sAta tIrthoM meM usa dharma kI vyucchitti haI thI aura zeSa solaha tIrthaMkaroM ke tIrthoM meM dharma kI paramparA nirantara banI rahI hai / ukta sAta tIrthoM meM krama se pAva palya, AdhA palya, pauna palya, palya, pauna palya, AdhA palya aura pAva palya pramANa dharmatIthaM kA vyuccheda rahA hai| haNDAvapiNI ke doSa se yahAM dharma ke sAta viccheda hae haiN| usa samaya dIkSA ke abhimukha hone vAloM kA abhAva hone para 1. niyamasAra gA0 135 / 2. niyamasAra, gAthA 154, ttiikaa| 3. santyadyapi ciraMtanAMtikacarAH saMtaH kiyaMto'pyamI // 33 // -AtmAnuzAsana gA0 1278-79 / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] dharmarUpI sUryadeva astaMgina ho gayA thA / " tAtparya yaha hai ki tIrthaMkara vRSabhadeva se lekara puSpadanta taka dharma paramparA avyucchinna rUpa se calI AI thI / punaH puSpadanta ke tIrtha meM pAva palya taka dharma kA abhAva rahA hai / anantara jaba zItalanAtha tIrthaMkara hue taba dharmatIrtha claa| unake tIrtha meM bhI ardhapatya taka dharma kA abhAva rahA aise hI dheyAMsanAtha ke tIrtha meM pona patya, vAsupUjya ke tIrtha meM eka palpa, vimalanAtha ke tIrtha meM pauna palpa, anantanAtha ke tIrtha meM ardha pasya aura dharmanArtha ke tIrtha meM pAva palya taka dharma kA abhAva rahA hai / arthAt koI bhI manuSya jainezvarI dIkSA lenevAle nahIM hue, ataH dharma kA abhAva ho gayA / [mUlAcAra yahA~ para yaha bAta samajhane kI hai ki munisaMgha ke binA dharma kI paramparA nahIM cala sakatI hai| isI kA spaSTIkaraNa aura bhI dekhie zrI yativRSabhAcArya ke zabdoM meM gautama svAmI se lekara aMga-pUrva ke eka deza ke jAnanevAle muniyoM kI paramparA ke kAla kA pramANa chaha sau terAsI (683) varSa hotA hai| usake bAda "jo zrutatIrtha dharma-pravartana kA kAraNa hai, vaha bIsa hajAra tIna sau satraha varSoM meM kAla-doSa se vyucchada ko prApta ho jAyegA / " arthAt ikkIsa hajAra ( 683+20317 = 21000) varSa kA yaha paMcama kAla hai taba taka dharma rahegA, anta meM vyuccheda ko prApta ho jAyegA / itane pUre samaya taka cAturvarNya saMgha janma letA rahegA, kintu loga prAyaH avinIta, durbuddhi, asUyaka, sAta bhaya va ATha madoM se saMyukta, zalya evaM gAvoM se sahita, kalahapriya, rAgiSTha, krUra evaM zroSI hoNge|" ina paktiyoM se bilkula hI spaSTa hai ki ikkIsa hajAra varSa ke isa kAla meM hamezA cAturvarNya saMgha rhegaa| pazcAt muni ke abhAva meM dharma, rAjA aura agni kA bhI abhAva ho jAvegA yathA "isa paMcama kAla ke anta meM ikkIsavAM kalkI hogaa| usake samaya meM vIrAMgaja nAmaka eka muni, sarvazrI nAmaka AryikA tathA agnidatta aura paMguzrI nAmaka zrAvaka yugala hoNge| eka dina kalkI kI AjJA se mantrI dvArA muni ke prathama prAsa ko zurUkarUpa se mAMge jAne para muni antarAya karake vApasa A jaayeNge| usI samaya avadhijJAna ko prAptakara, 'duSamAkAla kA anta A gayA hai' aisA jAnakara, prasanna citta hote hue, avikA aura zrAvaka yugala ko bulAkara ve cAroM jana caturAhAra kA tyAga kara saMnyAsa grahaNa kara legeN| aura tIna dina bAda kArtika kRSNa amAvasyA ke svAti nakSatra meM zarIra ko chor3akara devapada prApta kreNge| usI dina madhyAhnakAla meM krodha ko prApta koI asurakumAradeva rAjA ko mAra DAlegA aura sUryAsta ke samaya agni naSTa ho jaavegii| isake pazcAt tIna varSa, ATha mAha aura eka pakSa ke bIta jAne para mahAviSama chaThA kAla praveza kregaa|" ina vIrAMgaja muni ke pahale-pahale muniyoM kA vihAra hamezA isa pRthvItala para hotA hI rahegA / -adhikArana zAnamatI 1. huNDAvasappiNissa ya doseNaM satta hoMti vicchedA dikhAhimahAbhAve atyamido dhammaravideo / / 1280 // tiloyapaNa tti, 04, pR0 313 2. tiloya0 a0 4 gAthA 1463 / 3. tetimete kAle jammissadi paatthvnnnnsNpaao| viloma0 a0 4, vA0 1464-65 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 8. dvAdazAnuprekSAdhikAra maMgalAcaraNa aura pratijJA dvAdaza anuprekSAoM ke nAma adhruva-anityAnuprekSA azaraNAnuprekSA ekatvAnuprekSA anyatvAnuprekSA saMsArAnuprekSA lokAnuprekSA azuci-azubhAnuprekSA AvAnuprekSA saMvarAnuprekSA nirjarAnuprekSA dharmAnuprekSA bodhadurlabhAnuprekSA anuprekSAdhikAra kA upasaMhAra 6. anagArabhAvanAdhikAra maMgalAcaraNa aura pratijJA liMgAdi daza saMgrahasUtra liMgazuddhi vratazuddhi vasatizuddhi vihArazuddhi bhikSAzuddhi jJAzuddhi viSayAnukramaNikA gAyA 663 624 665-666 667-666 700-701 702-704 705-712 713-721 722-728 726-736 740-745 _746-751 752-756 757-764 765-768 766-770 771-774 775-780 781-766 787-768 766-811 812826 830-837 pRSTha 1 2 2-3 3-5 5-6 6 7-13 13-17 17-20 20-24 24-27 27-26 30-31 31-36 36-38 36-40 41-44 44-4* 47-46 46-55 55-60 61-66 66-75 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ malAcArasya ujjhanazuddhi vAkyazaddhi tapaHzuddhi dhyAnazuddhi anagAra bhAvanA kA prayojana aura upasaMhAra 838-854 855-863 864-874 875-886 890-863 76-83 84-60 60-66 66-104 104-106 107 108-106 111-112 112-113 113-114 115-116 116-117 10. samayasArAdhikAra maGgalAcaraNa aura pratijJA 864 samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa samaya haiunameM sArabhUta cAritra hai tathA vairAgya bhI samaya kA sAra hai 865-866 samyakcAritra dhAraNa karane kA upadeza 867-898 sAdhupada meM cAritra kI pradhAnatA hai, zruta kI nhiiN| 866-600 jJAna, tapa aura saMyama kA saMyoga mokSa kA sAdhaka hai| 601-602 samyagjJAnAdi se yukta tapa aura dhyAna kI mahimA 103-604 samyagdarzana kA mAhAtmya 905-606 samyakcAritra se sugati hotI hai 907-608 cAritra kI rakSA ke lie piNDAdi zuddhiyoM kA vidhAna 6.6 nirgranthaliMga ke bheda va svarUpa 61. acelakatva Adi daza zramaNakalpa 611 pratilekhana-picchI ke guNa aura usakI AvazyakatA 612-616 nirgrantha liMga se yukta muni ke AcaraNa kA phala 617 piNDazaddhi Adi na karane vAle sAdhu kA doSa-nirUpaNa 618-623 adhaHkarma ke doSoM kA kathana 624-634 cAritrahIna muni kA bahuzruta-jJAna nirarthaka hai pariNAma ke nimitta se zuddhi hotI hai 636-938 caryAzuddhi kA prayojana 636-641 guNasthAna kI apekSA cAritra kA mAhAtmya / 942 zodhanakriyAoM-nirdoSa kriyAoM ke saMyoga se karmakSaya hotA hai 643-650 kSetrazuddhi kA kathana 651-655 saMsarga ke guNa-doSoM kA varNana, tathA kinakA saMsarga nahIM karanA cAhie? 656-660 pApa-zramaNa kA lakSaNa 661-665 abhyantara yoga ke binA bAhya yoga kI niSphalatA 116 120-122 123 124-126 126-130 130 130-131 132-133 136.134 135-137 13-140 140-143 143-144 . Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaganurUmANakA ] 145 146-147 147-146 146-153 154-158 'maiM bahuta kAla kA dIkSita hU~' isakA garva nahIM karanA cAhie 667 bandha aura bandha ke kAraNoM kA pratipAdana 668-670 svAdhyAya kI upAdeyatA 971-673 nidrA-vijaya aura dhyAna kA varNana 974-983 kaSAya kA abhAva cAritra hai 984-988 rAga-dveSa kA phala aura unake kAraNoM se dUra rahane kA nirdeza 686-665 brahmacarya ke bheda 966-667 brahmacarya ke bAdhaka kAraNa 668-1000 parigraha-tyAga kA phala 1001-1002 nAmAdi nikSepa kI apekSA zramaNa ke bheda 1003-1004 / bhikSA-zuddhi kI anivAryatA 1005-1006 dravya-kSetra-kAla-bhAva aura zakti ko jAnakara dhyAna-adhyayana karane kA nirdeza 1007-1008 darzanazuddhi aura mithyAtva ke kAraNoM kA nirAkaraNa 1006-1013 nirdoSa AcaraNa ke lie praznottara aura samayasAra adhikAra kA upasaMhAra 1014-1017 158-16. 160-111 161-162 164 165-166 166-170 171-174 175 176 177 178-176 176-180 11. zIlaguNAdhikAra maMgalAcaraNa aura pratijJAvAkya 1018 zIla ke bhedoM kI utpatti kA krama 1016 yogAdika ke bheda va svarUpa 1020 pathivI Adi ke bheda va svarUpa 1021 zramaNa ke kSamA Adi daza dharma 1022 zIla ke bhedoM kI utpatti ke nimitta akSasaMcAra kA krama 1023-1024 gaNoM kI utpatti ke kAraNoM kA krama 1025 hiMsAdika ke 21 bhedoM kA nirdeza 1026-1027 atikramaNa Adi cAra ke nAmollekha 1028 kAya ke daza bheda 1026 abrahma ke daza kAraNa 1030-1031 AlocanA ke daza doSa 1032 prAyazcitta ke AlocanA Adi daza bhedoM kA ullekha 1033 guNoM ke utpanna karane kA krama 1034-1035 180-182 183 183-184 184 185 185 185-187 188 188-186 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] [ mUlAcArasya zIla aura guNoM ke saMkhyA, prasAra, akSasaMkrama, naSTa __ ora uddiSTa, ina pA~ca vikalpoM kA nirdeza saMkhyA nikAlane kI vidhi prastAra banAne kI vidhi akSasaMkrama ke dvArA zIla-guNoM kA pratipAdana aura uccAraNa ke dvArA bhaMga nikAlane kI vidhi naSTa nikAlane ko vidhi aura prakaraNa kA samAropa 1037 1038-1036 161 192-165 1040-1041 1042-1043 166-168 168-203 1044-1046 1047-1046 1050-1051 1052-1056 204-206 206-206 206-210 210-214 12. paryApsyadhikAra maMgalAcaraNa aura pratijJAvAkya ke sAtha paryApti adhikAra meM varNanIya paryApti Adi bIsa sUtrapadoM kA nAmollekha 'paryAptiyoM ke nAma aura svAmI paryAptiyoM ke pUrNa hone kA kAla deha sUtra ke antargata devoM ke zarIra kA varNana nArakiyoM ke vekriyika deha kA varNana / tadantargata prathama pRthivI ke nArakiyoM ke zarIra ko avagAhanA kA nirUpaNa dvitIya pRthivI ke nArakiyoM kI avagAhanA tRtIya pRthivo ke nArakiyoM kI avagAhanA caturtha pRthivo ke nArakiyoM kI avagAhanA paMcama pathivI ke nArakiyoM kI avagAhanA SaSTha pRthivI ke nArakiyoM kI avagAhanA saptama pRthivI ke nArakiyoM kI avagAhanA bhavanatrika devoM ke zarIra kI avagAhanA bhogabhUmija aura karmabhUmija manuSyoM ke zarIra kI avagAhanA vaimAnika devoM ke zarIra kI avagAhanA ekendriyAdi tiryaMcoM kI avagAhanA aura unake svAmI jambUdvIpa kI paridhi kA varNana jambUdvIpa ko Adi lekara prArambha ke' 16 dvIpoM ke nAma, vistAra aura pramANa kA nirUpaNa lavaNAdi samudra aura unake rasoM kA varNana kina samudroM meM jalacara haiM kina meM nahIM haiM ? 1057 1058 1056 1060 1061 1062 1063 1064 214-216 216-217 217-218 218-216 216-220 220 220.222 222-223 1065 1066-1070 223 224-226 1071-1073 1074-1075 226-228 228-226 1076.1076 1080-1082 1083 226-231 231-233 233 . Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [17 234-236 237 238 236 240 241-242 243 243-244 244-245 245 245-247 248-250 viSayAnukramaNikA ] lavaNa, kAlodadhi aura svayaMbhUramaNa meM jalacaroM kI avagAhanA kA pramANa 1084-1088 sthalacara, garbhaja paryAptaka-bhogabhUmija tiryaMcakoM kA zarIra-pramANa 1086-1060 pRthivIkAyika Adi jIvoM ke zarIra kI AkRti kA varNana 1061 paMcendriya jIvoM ke saMsthAna kA varNana 1062 sparzanAdi indriyoM ke AkAra kA varNana 1063 sparzanAdi indriyoM ke viSayakSetra kA varNana 1064 caturindriya jIva kI cakSurindriya kA viSayakSetra asaMjJipaMcendriya kI cakSurindriya kA viSayakSetra asaMjJipaMcendriya ke zrotrendriya kA viSayakSetra 1067 saMjJipaMcendriya kI sparzanAdi indriyoM ke viSayakSetra 1068 saMjJipaMcendriya kI cakSurindriya kA viSayakSetra tathA usake nikAlane kI vidhi 1066-1100 guNayoniyoM ke nAma aura unake svAmI 1101-1103 AkAra-yoniyoM ke nAma aura unase utpanna honevAle viziSTa puruSa 1104-1105 caurAsI lAkha yoniyoM kA varNana 1106 ekendriyAdi jIvoM kI Ayu kA varNana 1107-1113 bhogabhUmija manuSyoM kI Ayu kA varNana 1114-1115 deva aura nArakiyoM kI utkRSTa tathA jaghanya Ayu kA varNana ratnaprabhA Adi sAta pRthiviyoM ke nArakiyoM kI utkRSTa Ayu kA nirUpaNa 1117 prathamAdi pRthiviyoM ke nArakiyoM kI jaghanya Ayu 1118 bhavanavAsI aura vyantaroM kI utkRSTa Ayu kA pramANa 1116 jyotiSka deva aura vaimAnika devoM kI jaghanya Ayu 1120 vaimAnika devoM kI utkRSTa AyU kA varNana 1121 saudharmAdi svargoM kI deviyoM kI utkRSTa Ayu kA kathana 1122-1123 sUrya-candramA Adi grahoM kI utkRSTa Ayu 1124-1125 tiryaMca aura manuSyoM kI jaghanya Ayu 1126 saMkhyAta pramANa kA varNana 1127 upamA pramANa ke bheda 1128 svAmI kI apekSA yogoM kA varNana 1126 svAmI kI apekSA vedoM kA varNana 1130-1135 250-251 251-252 252-256 256-257 257-258 258-262 262-263 263 263 264.267 268-266 266-270 270-271 271-275 275-277 277-278 278-281 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcArasya 281-282 282-283 284 285 285-288 288-260 260-263 263 263-264 265-267 268-300 300-301 301 301-303 narakoM meM lezyA kA varNana 1136 devoM meM lezyA kA varNana 1137-1138 tithaMca aura manuSyoM meM lezyA kA varNana 1136 kAma aura bhoga kA vizleSaNa 1140 devoM meM pravIcAra kA varNana 1141-1146 devoM meM AhAra aura zvAsocchvAsa kA kAla 1147-1146 deva ke avadhijJAna kA viSaya 1150-1153 nArakiyoM ke avadhijJAna kA viSayakSetra narakoM meM kauna jIva kahA~ taka utpanna hotA hai ? 1155-1156 narakoM se nikalakara kauna jIva kyA hotA hai ? 1157-1164 sthAvara aura vikalatraya jIvoM kA kahA~ janma hotA hai ? 1165-1166 asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle jIvoM meM kahA~ se Akara utpanna hote haiM aura kahA~ jAte haiM ? 1170-1171 zalAkApuruSoM meM kahA~ se Akara utpanna hote haiM ? 1172 mithyAdRSTiyoM kA utpAda kahA~ hotA hai ? 1173-1177 jinaliMgadhArI mithyAdRSTi svargoM meM kahA~ taka utpanna hote haiM ? 1177 navagraiveyaka ke Age utpanna honevAle jIvoM kA nirdeza 1178 devagati se Akara kauna jIva kahA~ utpanna hote haiM ? 1176-1180 kauna deva zalAkApuruSa nahIM hote haiM ? 1181-1184 kauna jIva kahA~ se Akara niyamapUrvaka mokSa prApta karate haiM ? 1185-1186 nirvANa prApta karanevAle jIva kauna haiM aura nirvANa meM kaise sukha kA anubhava karate haiM ? 1187-1188 sthAnAdhikAra ke antargata mArgaNA tathA jIvasamAsa Adi kA varNana 1186-1160 ekendriyAdi ke bhedoM kA varNana 1161-1162 daza prANoM ke nAma tathA unake svAmI 1163-1164 jIvasamAsoM kA varNana 1165-1166 - caudaha guNasthAnoM ke nAma 1167-1168 / caudaha mArgaNAoM ke nAma 1166-1200 ..kisa gati meM kitane jIvasamAsa hote haiM ? 1201 .. mArgaNAoM meM jIvasamAsoM kA anveSaNa 1201 mArgaNAoM meM guNasthAnoM kA varNana 1202 303 303-304 304-305 305-306 306-307 308-306 306-310 310-311 311-312 312-313 313-317 318 316-320 321-324 324-327 . Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 16 327 329 330 331-334 334 viSayAnukramaNikA ekendriyAdi jIvoM ke kSetra aura dravya-pramANa kA nirUpaNa ekendriyoM meM bAdara aura sUkSma kA nirUpaNa nityAnigoda kA lakSaNa ekanigoda ke zarIra meM kitane jIva rahate haiM ? ekendriyAdi jIvoM ke pramANa kA varNana kulakoTiyoM kA nirUpaNa mArgaNAoM meM alpabahutva kA varNana bandha ke kAraNoM kA nirdeza bandha ke bhedoM kA kathana mUlaprakRtiyoM tathA uttaraprakRtiyoM ke bheda jJAnAvaraNa ke pA~ca bhedoM kA nirUpaNa darzanAvaraNa karma ke bhedoM kA varNana vedanIya aura mohanIya ke uttarabhedoM kA kathana solaha kaSAyoM kA pratipAdana nau nokaSAyoM kA nirUpaNa Ayu aura nAma karma ke bhedoM kA kathana gotra aura antarAya karma ke bhedoM kA varNana guNasthAnoM kI apekSA prakRtibandha ke svAmI jJAnAvaraNAdi karmoM kI utkRSTa sthiti kA nirUpaNa jJAnAvaraNAdi karmoM kI jaghanya sthiti kA kathana anubhAgabandha kA nirUpaNa pradezabandha kA pratipAdana upazamanA aura kSapaNA vidhi kA varNana TIkAkAra dvArA TIkA kA samAropa pariziSTa 1 : prazasti TIkAkatrI prazasti pariziSTa 2 : gAthAnukramaNikA pariziSTa 3 : zabdakoza pariziSTa 4 : indrakoM ke nAma 1203 1204 1205 1206 1207-1208 1206.1212 1213-1224 1225-1226 1227 1228-1226 1230 1231 1232-1233 1234 1235 1236-1236 1240 1241-1242 1243-1244 335-341 341-344 344-345 345-346 346-353 353-355 355-357 357-358 350-356 356-370 370-371 372-375 375-379 376-380 380.384 384-385 385-361 362 363 1245 1246 1247 1248-1246 TAkAkanIsa Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvaTTakerasvAmikRto mUlAcAraH (zrIvasunandisiddhAntacakravartiviracitaTIkAsahitaH ) 'dvAdazAnuprekSAdhikAraH "siddha NamaMsidUNa ya jhaannuttmkhviydiihsNsaare| daha vaha do do ya jiNe daha do aNupehaNA vucchaM // 663 // ' siddhAn labdhAtmasvarUpAn / namaMsitvA praNamya / kiviziSTAn ? dhyAnenottamena kSapito dIrghasaMsAro yaste dhyAnottamakSapitadIrghasaMsArAstAn zukladhyAnavidhvastamithyAtvAsaMyamakaSAyayogAn / daza daza vIpsAvacanaM caitat viMzatitIrthakarAn, dvau dvau caturazcaturviMzatitIrthakarAMzca jinAn praNamya / daza dve ca dvAdazAnuprekSA vakSya iti saMbaMdhaH / dhyAnamadhye yA dvAdazAnuprekSAH sUcitAstAsAM prapaMco'yamiti // 663 // gAthArtha-uttama dhyAna dvArA dIrgha saMsAra kA nAza karanevAle siddhoM ko aura caubIsa tIrthaMkaroM ko namaskAra karake bAraha anuprekSAoM ko kahU~gA // 663 // . AcAravRtti-jinhoMne zukladhyAna ke dvArA mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yogarUpa dIrgha saMsAra kA vidhvaMsa kara diyA hai aura jo AtmasvarUpa ko prApta kara cuke haiM aise siddhoM ko tathA daza-daza, do-do arthAt vartamAna viMzati tathA caturviMzati tIrthaMkaroM ko bhI namaskAra karake, daza aura do arthAt dvAdaza anuprekSAoM ko kahU~gA, kyoMki dhyAna ke madhya jo dvAdaza anuprekSAoM ko sUcita kiyA thA, unhIM kA yaha vistAra hai aisA smjhnaa| 1. phalaTana se prakAzita prati meM yaha navama adhikAra hai aura 'anagAra bhAvanA' aSTama adhikAra hai| 2. vana prekSAnAmAnyAha / ananta padalAbhAya yatpadadvandvacintanam / jagadahaH sa vaH pAyAddevastyAgadigambaraH / / dvAdazAnuprekSAdhikAramaSTamaM prapaJcayaMstAvadAdo namaskArapUrvakaM pratijJAvAkyamAha-iti ra prato adhikaH paatthH| 4. dhyAnamadhye yA dvAdazAnuprekSAH sUcitAstAsAM prapaMco'yamiti pratijJAvAkyena sUcitAstAsAM prapaMco'yamiti, presa-pustake pAThaH / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | galAcAra pratijJAvAkyena mUvitAnuprekSAnAmAnyAha--- praddha vamA raNabhegattamaNNasaMsAralogamasucittaM / AsavasaMvaraNijjaradhamma bodhi ca citejjo // 664 // adhra vamanityama zAzvataM / aza raNamatrANa / eka tvamasahAyatvaM hitIyasyAbhAvo na me dvitIyaH / anyatvaM pRthaktvaM zarIrAdapyanyo'hamiti bhAvanaM / saMsAra zcaturgatiparibhramaNaM pradezAnAmudvartana parivartanaM c| loka vetrAsanajhallarImRdaMgasaMsthAna / azubhatvamaNucitvaM sarvaduHkhasvarUpaM / AsravaM karmAgamadvAra mithyAtvAdikaM / saMvara karmAgamadvAranirodhanaM samyaktvAdikaM / nirjarAM karmanirgamanaM / dharma muttamakSamAdilakSaNaM / bodhi samyaktvAdilAmaM cAntakAle saMnyAsena prANatyAgaM cintayet / evaMprakArA dvAdazAnuprekSA dhyAyediti // 664 // tAsu madhye tAvadanityatAbhedamAha ThANANi AsaNANi ya devaamuriddhimnnysokkhaaii| mAdupidusayaNasaMvAsadA ya podo vi ya aNiccA // 665 / / sthAnAni grAmanagarapattanadezaparvatanadImaTavAdIni, athavA devendra cakradharabaladevasthAnAni athavekSvAkuharivaMzAdisthAnAni, tiSThanti sukhena jIvA yeSu tAni sthAnAni / Asante sukhena vizanti yeSu tAnyAsanAni rAjyAnAni siMhAsanAdIni, athavA azanAni nAnAprakArabhojanAni 'uttaratrAzanazabdena cAzanAdInAM grahaNAt, pratijJAvAkya se sUcita anuprekSAoM ke nAma kahate haiM--- gAthArtha- adhruva, azaraNa, ekatva, anyatva, saMsAra, loka, azubhatva, Asrava, saMvara, nirjarA, dharma aura vodhi inakA cintavana kare // 664 / / AcAravatti adhruva - anitya, azAzvata / ashrnn-arkssaa| ekatva--asahAyapanA arthAt dvitIya kA abhAva honA, merA koI dUsarA nahIM hai, maiM akelA hU~ aisA samajhanA / anyatvapathakapanA arthAt zarIra se bhI maiM bhinna hU~ aisI bhaavnaa| saMsAra-caturgati kA paribhramaNa; AtmA ke pradezoM kA udvartana parivartana honA arthAt nAnA zarIroM meM pradezoM kA saMkucita, vistRta honA / loka-betrAsana, jhallarI aura mRdaMga ke AkAravAlA loka hai| azubhatva---azucipanA, sarvaduHkhasvarUpatA / Asrava kamoM ke Ane ke dvAra, mithyAtva Adi / saMvara-karmoM ke Ane ke dvAra ke nirodha karanevAle samyaktva Adi / nirjarA-karmoM kA nirjIrNa honA / dharmauttamakSamAdirUpa / bodhi--- samyaktva kA lAbha honA aura anta kAla meM saMnyAsapUrvaka prANatyAga karanA / isa prakAra se ina dvAdaza anuprekSAoM kA dhyAna kre| unameM se pahale anitya anuprekSA ko kahate haiM---- gAthArtha-sthAna, Asana, deva, asura tathA manuSyoM ke vaibhava, saukhya, mAtA-pitA-svajana kA saMvAsa tathA unakI prIti ye bhAva anitya haiM // 665 / / AcAravRtti - gAma, nagara, pattana, deza, parvata, nadI aura maTaMva Adi sthAna kahalAte hai athavA devendra, cakravartI aura baladeva ke pada sthAna saMjJaka haiM yA ikSvAkuvaMza Adi sthAna haiM arthAt jinameM jIva sukha se rahate haiM unheM sthAna kahate haiM / jinameM sukha se praveza karate haiM ve Asana haiM, ve rAjya ke aMgabhUta siMhAsana Adi haiN| athavA azana-nAnA prakAra ke bhojana Adi aisA 1. uttaratrAsana zabdena vetrAsanAdInAM grahaNAt / ka0 da0 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAvazAnaprekSAdhikAraH devAzcAsurAzca manuSyAz va devAsuramanuSyAsteSAM RddhivibhUnirdastyazva ra thapadAtidravyasuvarNAdikAmA pUrvAvasyAyaH atirekaH, sokhyAni zubhadravyendriyajanitAnaMdarUpANi / mAtA manI, pitA janakaH svajanA bAndhavA mavAsatAsta: sahakatrAvasthAnaM / prItirapi taiH saha sneho'pi / anityA iti saMbaMdhaH / etAni sarvANi sthAnAdInyanityAni nAtra zAzvatarUpA buddhiH karttavyeti // 665 / / tathA-- sAmaggidiyarUvaM madijovaNajIviyaM balaM teja / gihasayaNAsaNabhaMDAdiyA aNicceti citejjo // 666 // sAmagrI rAjyagRhAdyupakaraNaM hAhastirathapadAtikhaGga kuMtalaparazubIjakozAdIni, indriyANi cakSurAdIni. rUpaM gauravarNAdiramaNIyatA, matirbaddhiH pUrvApa ravicanaM, yauvanaM dvAdazavarSebhya urdhva vaya:pariNAma:, jIvitamAyaH, balaM sAmarthya, tejaH zarIrakAntiH pratApo vA, puruSairAnItAnana gahantIti gahAH striyastasahacaritaprAsAdAdayazca, zayanAni tUlikAparyaMkAdIni sukhakAraNAni, AsanAni vetrAsanapITikAdIni sUkhahatUni zarIrAdIni vA putramitradAsIdAsAdIni ca, bhAMDAdIni ca zaMThimaricahiMgavastrakarSAsarUpyatAmrAdIni malanityAni adhra vANi ityevaM cintayet dhyAyediti / / 666 // artha yahA~ lenA cUMki Age gAthA meM 'AsaNa' zabda se 'Asana' artha liyA hai| devoM ke. asuroM ke aura manuSyoM ke hAthI, ghor3A, ratha, padAti, dravya aura suvarNa Adi vibhUti kA pUrva avasthA se adhika ho jAnA Rddhi hai / zubhadravyoM ke dvArA indriyoM se utpanna huA jo Ananda hai vaha sokhya hai| mAtA-pitA va svajana-bandhavarga ke sAtha meM ekatra nivAsa honA saMvAsa hai| tathA inake sneha kA nAma prIti hai| isa taraha sthAna, Asana, nAnAvaibhava, sakha, svajanoM kA saMvAsa aura sneha,ye saba anitya -kSaNika haiM, zAzvatarUpa nahIM haiM aisI baddhi karanA / usI prakAra se aura bhI kahate haiM gAthArtha- sAmagrI, indriyA~, rUpa, buddhi, yauvana, jIvana, bala, teja, ghara, zayana, Asana, aura vartana Adi saba anitya haiM aisA cintavana kare / / 666 // AcAravRtti--rAjya ke yA ghara ke upakaraNa-ghor3A, hAthI, ratha, padAti, khaDga, bhAlA, kulhAr3I, dhAnya aura koza ye sAmagrI kahalAte haiN| cakSu Adi indriyA~ haiN| gauravarNa Adi kI ramaNIyatA rUpa hai| pUrvApara viveka rUpa buddhi kA nAma mati hai / bAraha varSa se Upara kI umra kA pariNAma yauvana hai| Ayu kA honA jovana hai| sAmarthya ko bala kahate haiN| zarIra ko kAnti athavA pratApa kA nAma teja hai| pUrupoM dvArA lAye hae artha ko 'gaha Nanti iti gahA.' jo grahaNa karate haiM ve gaha haiM isa lakSaNa se striyA~ bhI gaha haiM, tathA unase sahacarita mahala Adi bhI gaha hai| gahe. palaMga Adi sakha ke kAraNabhata zayana hai| sakha ke itaka vetrAsana, pITha Adi Asana haiN| athavA zarIra Adi yA putra, mitra, dAsI, dAsa Adi 'Asana' zabda se vivati hai / sAMTha, mirca, hoMga, vastra, kapAsa, cA~dI, tAMbA Adi sabhI vastue bhA~Da zabda se kaho jAtI haiM ! ye upayukta rAjyAdi ke upakaraNa, indriyA~, sundararUpa, viveka, yauvana, jIvana, zakti, teja, ghara yA striyA~, zayana, Asana ora bhA~Da Adi sabhI kSaNabhaMgura haiM-isa prakAra se dhyAna kara / yaha anitya bhAvanA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre azaraNasvarUpamAha hayagayarahaNarabalavAhaNANi maMtosapANi vijjaao| maccubhayassa pasaraNaM NigaDI NodI ya goyA ya // 697 // azvagajarathanarabalavAhanAni maMtrauSadhAni ca vidyAzca prajJaptyAdayo mRtyubhayAdyupasthitAnna zaraNaM na trANaM na rakSA, nikRtivaMcanA, nItizcANakyavidyA "svapakSaparapakSavRddhihAnipratipAdanopAyo nItiH" / sA ca sAmopapradAnabhedadaMDarUpA / tatra priyahitavacanamaMgaM svAjanyaM ca sAma, nAnAdravyapradAnamupapradAnaM, trAsanabhartsanAdirbhedaH, tADanaM chedanaM daMDaH, nijA bAMdhavA bhrAtrAdayazcavamAdIni mRtyu bhaye satyupasthite zaraNaM na bhavatIti cintanIyamiti // 667 // tathA jammajarAmaraNasamAhidahmi saraNaM Na vijjade loe| jaramaraNamahAriuvAraNaM tu jiNasAsaNaM muccA // 66 // janmotpattiH, jarA vRddhatvaM, maraNaM mRtyuH, etaiH samAhite saMyukta suSThu saMkalite zaraNaM rakSA na vidyate loke'smijagati, jarAmaraNamahAripuvAraNaM, jinazAsanaM muktvA''nyaccharaNaM na vidyate loke iti saMbaMdhaH / / 668 / / tathA azaraNa kA svarUpa kahate haiM-- gAthArtha-ghor3A, hAthI, ratha, manuSya, bala, vAhana, mantra, auSadhi, vidyA, mAyA, nIti aura bandhuvarga ye mRtyu ke bhaya se rakSaka nahIM haiM / / 667 // AcAravatti-mRtyu ke bhaya Adi ke upasthita hone para ghor3A, hAthI, ratha, manuSya, senA, vAhana, mantra, oSadhi tathA prajJapti Adi nAnA prakAra kI vidyAeM zaraNa nahIM haiM arthAt ye koI bhI mRtyu se bacA nahIM sakate haiM / nikRti-vaMcanA arthAt ThaganA, nIti-cANakyavidyA, athavA 'svapakSa kI vRddhi aura parapakSa ko hAni ke pratipAdana kA upAya nIti hai|' vaha nIti sAma, upapradAna, bheda aura daNDa ke bheda se cAra prakAra kI hai| jisameM priya hita vacana sAdhana hai aura AtmIyatA kA prayoga hotA hai vaha sAmanIti hai| nAnA prakAra ke dravyoM kA pradAna karanA upapradAna nIti hai / trAsa denA, bhartsanA Adi karanA bhedanIti hai tathA tAr3ana chedana karanA daNDanIti hai| bhAI-bandhu Adi nija kahalAte haiN| ityAdi sabho nItiyA~ va bandhu varga Adi koI bhI mRtyu bhaya ke A jAne para zaraNa nahIM haiM aisA cintavana karanA caahie| usI prakAra se ___ gAthArtha-janma-jarA-maraNa se sahita isa jagat meM jarA aura maraNarUpa mahAzatru kA nivAraNa karanevAle aise jinazAsana ko chor3akara anya koI zaraNa nahIM hai / / 668 // prAcAravRtti-TIkA sarala hai| tathA 1. nija vAndhavAka 2. saMkuleka 3. nAnyaccharaNaM vidyate / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAnuprekSAdhikAraH ] maraNabhaya uvagade devA vi saiMdayA Na tAraMti / dhammo tANaM saraNaM gaditti citehi saraNataM // 66 // maraNabhaya upagata upasthite devA api sendrA devendrasahitAH surAsurAH na tArayanti na trAyate tasmAddharmo jinavarAkhyAtastrANaM rakSaNaM zaraNamAzrayo gatizceti citaya bhAvaya zaraNatvaM yasmAnna kazcidanya AzrayaH, dharmo punaH zaraNaM rakSako'gatikAnAM gatiriti kRtvA dharmaM zaraNaM jAnIhIti / / 666 / / ekatvasvarUpamAha - sayaNassa pariyaNassa ya majjhe ekko ruvaMtao duhido / vajjadi maccuvasagado Na jaNo koI samaM edi // 700 // svajanasya bhrAtRvyapitRvyAdikasya parijanasya dAsIdAsamitrAdikasya ca madhye, eko'sahAyaH, rujAta vyAdhigrasta duHkhitaH rudan vrajati mRtyuvazaM gato na janaH kazcit tena samameti gacchati // 700 // tathA [ 5 ekko karei kammaM ekko hiMDadi ya dIhasaMsAre / ekko jAyadi maradi ya evaM citehi eyattaM // 701 // gAthArtha - maraNa bhaya ke A jAne para indra sahita bhI devagaNa rakSA nahIM kara sakate haiN| dharma hI rakSaka hai, zaraNa hai aura vahI eka gati hai isa prakAra se azaraNapane kA cintavana karo ||666 || zrAcAravRtti -maraNabhaya ke upasthita hone para devendra sahita sura-asura gaNa bhI jIva kI rakSA nahIM kara sakate haiM / isalie jinendra deva dvArA kathita dharma hI rakSaka hai, Azraya hai aura hI eka gati hai aisA cintavana karo; kyoMki anya koI bhI AzrayabhUta nahIM hai kintu yaha dharma hotA hai| jinake lie koI bhI gati nahIM hai unake lie vahI eka gati hai aisA jAnakara eka mAtra dharma ko hI zaraNa smjho| yaha azaraNa bhAvanA huI / ekatva kA svarUpa kahate haiM gAthArtha - svajana aura parijana ke madhya roga se pIr3ita, duHkhI, mRtyu ke vaza huA yaha eka akelA hI jAtA hai, koI bhI jana isake sAtha nahIM jAtA ||700 // AcAravRtti-bhatIjA, cAcA Adi svajana haiM; dAsI, dAsa, mitra Adi parijana haiM / inake madhya meM bhI yaha jIva asahAya hai / akelA hI yaha jIva vyAdhi se pIr3ita hotA hai, akelA duHkhI hotA hai, rotA hai aura akelA hI mRtyu ko prApta hotA hai / anya koI bhI jana isake sAtha paraloka nahIM jAtA hai / usI prakAra se aura bhI batAte haiM gAthArtha - akelA hI yaha jIva karma karatA hai, ekAkI ho dIrgha saMsAra meM bhramaNa karatA hai, akelA hI janma letA hai aura akelA hI maratA hai-isa prakAra se ekatva kA cintavana karo // 701 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | mUlAcAra eka: karoti zubhAzubhaM kameM, eka eva ca hiNDate bhramati dIrghasaMsAre, eko jAyate, ekazca mriyate evaM cintaya bhAvayaikatvamiti / / 701 / / anyatvasvarUpamAha--- mAdupasaNasaMbaMdhiNo ya savve vi zrattaNo aNNe / "iha loga baMdhavA te Na ya paralogaM samaM rNeti // 702 // mAtRpitRsvajanasaMbaMdhinaH sarve'pi Atmano'nye pRthagbhUtA iha loke bAMdhavA kiMcitkAryaM kurvanti te na paralokaM samaM yanti gacchanti-nAmutra loke bAndhavAste bhavantItyarthaH / / 102 / / tathA aNNA aNNa soyadi madotti mama NAhotti maNNaMto / attANaM Na du soyadi saMsAra mahaNNave buDDaM // 703 // anyaH kazcidanyaM jIva zocayati mRtAM mama nAtha iti manyamAnaH, AtmAnaM na tu zocayati saMsAramahArNave saMsAramahAsamudre magnamiti ||703 || zarIrAdapyanyatvamAha-- praNaM imaM sarIrAdigaM pi jaM hojja bAhiraM davvaM / NANaM daMsaNamAdAtti evaM citehi' aNNattaM // 704 // zrAcAravRtti - yaha jIva akelA hI zubha-azubha karma bA~dhatA hai, akelA hI dIrgha saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / akelA hI janma aura maraNa karatA hai - isa taraha ekatvabhAvanA kA cintavana karo / yaha ekatva bhAvanA huI / 7 anyatva kA svarUpa kahate haiM gAthArtha - mAtA-pitA aura svajana sambandhI loga ye sabhI AtmA se bhinna haiM / ve isa loka meM bAMdhava haiM kintu paraloka meM tere sAtha nahIM jAte haiM ||702 || AcAravRtti -ye mAtA-pitA bandhuvarga Adi jana merI AtmA se pRthakbhUta haiM / isa loka meM kucha kArya karate haiM kintu paraloka meM hamAre sAtha nahIM jA sakate haiM ataH ye paraloka ke bAndhava nahIM haiM / usI prakAra se aura bhI kahate haiM gAthArtha - yaha jo mara gayA, merA svAmI hai aisA mAnatA huA anya jIva anya kA zoca karatA hai kintu saMsAra rUpI mahAsamudra meM DUbe hue apane AtmA kA zoca nahIM karatA hai // 703 // * zrAcAravRtti - TIkA sarala hai / zarIra se bhI bhinnapanA dikhAte haiM- gAthArtha - yaha zarIra Adi bhI anya haiM punaH jo bAhya dravya haiM, ve to anya haiM hii| AtmA jJAna darzana svarUpa hai isa taraha anyatva kA cintavana karo / / 704 / / 1. ciMtijja ka Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAnuprekSAdhikAra: ] zarIramapyanyadidaM, kiM punaryadvahirdravyaM nAnyaditi ? tasmAjjJAnaM darzanamAtmetyevaM cintayAnyatvamiti // 704 // saMsArasya svarUpaM vivRNvannAha--- micchattaNAchaNNo maggaM jinadesidaM apekkhNto| bhamihadi bhImakuDille jIvo saMsArakaMtAre // 705 / / mithyAtvenAchanno'zraddhAnatamasA samaMtAdAvRtaH 'mArgaH samyagdarzanajJAnacAritrANi' taM jinadarzitaM jinena pratipAditamapazyan ajJAnAdabhramatyayaM jIvaH, saMsArakAntAre saMsArATavyAM, bhIme bhayAnake, kuTile'tIvagahane mohavalyAdinibaddha iti / / 705 / / caturvidha saMsArasvarUpamAha davve khette kAle bhAve ya caduviho ya sNsaaro| cadugadigamaNaNibaddho bahupyayArehiM NAdavo // 706 // saMsaraNaM saMmAra: parivartanaM, taccaturvidhaM dravyaparivartanaM kSetraparivartanaM kAlaparivartanaM bhAvaparivartanaM, bhavaparivartanaM cAtraiva draSTavyamanyatra paMcavidhasyopadezAditi / tatra dravyaparivartana dvividha nokarmaparivartanaM karma parivartana ceti / tatra nokarmaparivartana nAma trayANAM zarIrANAM paNNAM paryAptInAM yogyA ye pudagalA ekena jIvenakasmin samaye gRhItA: snigdha rUmavarNagaMdhAdibhinnAstI vamandamadhyabhAvena ca yathAvasthitA dvitIyAdiSa prAcAravatti-jaba yaha zarIra bhI AtmA se bhinna hai to punaH ye bAhya dravya gRha Adi kyA bhinna nahIM hoMge ? arthAt ve prakaTa rUpa se bhinna haiN| isalie jJAna-darzanarUpa hI merI AtmA hai aisI anyatva bhAvanA kA cintavana kro| yaha anyatva bhAvanA huii| saMsAra kA svarUpa batAte haiM-- gAthArtha-mithyAtva se sahita huA jIva jinendra kathita mokSamArga ko na dekhatA huA bhayaMkara aura kuTila aise saMsAra-vana meM bhramaNa karatA hai / / 705 // ___ AcAravRtti-tattvoM ke azraddhAnarUpI andhakAra se saba tarapha se DhakA huA yaha jIva jinendradeva dvArA pratipAdita samyagdarzana-jJAna-cAritramaya mArga ko nahIM dekhatA huA, ajJAnavaza atIva gahana, moharUpI bela Adi se nibaddha ho saMsArarUpI bhayAnaka vana meM bhaTakatA rahatA hai| cAra prakAra ke saMsAra kA svarUpa kahate haiM gAthArtha-dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa caturvidha saMsAra hai / yaha caturgati ke gamana se saMyukta hai| ise aneka prakAra se jAnanA cAhie / / 706 // prAcAravRtti-saMsaraNa karanA, parivartana karanA saMsAra hai| usake cAra bheda haiM-dravya parivartana, kSetraparivartana, kAlaparivartana aura bhAvaparivartana / bhavaparivartana ko bhI inhIM meM samajhanA cAhie, kyoMki anyatra granthoM meM pA~ca prakAra ke saMsAra kA upadeza kiyA gayA hai| 1. dravya parivartana do prakAra kA hai-nokarma parivartana aura karmaparivartana / unameM nokarma parivartana kA svarUpa batAte haiM eka jIva eka samaya meM tIna zarIra-audArika, vaikriyika, AhAraka aura chaha paryA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] [ malAcAre samayeSu nirjIrNAstato gRhItAnaMtavArAnatItya mizrakAzcAnaMtavArAnpragRhya madhye gRhItAMzcAnaMtavArAn samatItya tenaiva prakAreNa tasyaiva jIvasya nokarmabhAvamApadyante yAvattAvatsamuditaM nokarmadravyaparivartanamiti / karmadravyaparivartanamucyate-ekasmin samaye jIvenaikenASTavidhakarmabhAvena ye pudgalA gRhItAH samayAdhikAmAvalikAmatItya dvitIyAdiSu samayeSu nirjINastito gRhItAnagRhItAnmizrAnanaMtavArAnatItya ta eva karmaskandhAstenaiva vidhinA tasya jIvasya karmabhAvamApadyante yAvattAvatkarmadravyaparivartanamiti / kSetraparivartanamucyate-sUkSmanigotajIvo'paryAptakaH sarvajaghanyapradezazarIro lokasyASTamadhyapradezAn svazarIramadhyapradezAn kRtvotpa naH kSudrabhavagrahaNaM jIvitvA mRtaH sa eva punastenaivAvagAhena dvirutpannastathA tristathA caturityevaM yAvadaMgulasyAsaMkhyeyabhAgapramitAkAzapradezAstAvatkRtvA tatraiva janitvA punare kaikapradezAdhikabhAvena sarvo loka Atmano janmano janmakSetrabhAvamupanIto bhavati yAvattAvat kSetraparivartanamiti / kAlaparivartanamucyate-utsarpiNyAH prathamasamaye jAtaH kazcijjIvaH svAyuSaH parisamAptau mRtaH sa eva punadvitIyAyA utsarpiNyA dvitIyasamaye jAtaH svAyuSaHkSayAnmRtaH ptiyoM ke yogya jo pudgala vargaNAe~ grahaNa kI haiM unheM tIvra, manda aura madhyamarUpa jaise bhAvoM se grahaNa kiyA hai tathA ve vargaNAe~ snigdha, rUkSa, varNa, gandha Adi se jisa prakAra kI haiM, dvitIya Adi samayoM meM nirjIrNa ho gyiiN| tadanantara vahI jIva gRhIta pudalavargaNAoM ko anantavAra grahaNa karake chor3atA jAve, punaH mizra vargaNAoM ko anantavAra grahaNa karake chor3e punaH madhya meM grahaNa kiye gaye aise gRhIta paramANuoM ko anantavAra grahaNa karake chodd'e| punaH vahI jIva usa pahale samaya ke grahaNa kiye gaye prakAra se utanI hI pudgala vargaNAoM ko usI prakAra ke bhAvoM se aura vaise hI snigdha, rukSa, varNa gandhavAle paramANuoM ko jaba grahaNa karatA hai taba utane kAla pramANa vaha usakA nokarma parivartana kahalAtA hai| karmadravya parivartana ko batAte haiM eka jIva ne eka samaya meM ATha prakAra ke karmabhAva se jo padagala grahaNa kiye haiN| eka samaya adhika eka AvalI pramANa kAla ko bitAkara dvitIya Adi samayoM meM ve karma vargaNAe~ nirjINa ho gayIM / punaH gRhIta, agRhIta aura mizra pudgala vargaNAoM ko anantavAra grahaNa karake chor3a dene ke bAda vahI jIva unhIM pUrva ke karma-skandhoM ko usI hI vidhi se karmabhAva se pariNamana karAtA hai| prArambha se lekara taba taka ke kAla pramANa ko karma dravya-parivartana kahate haiM / kSetra-parivartana kA svarUpa kahate haiM-sarva jaghanya pradeza rUpa zarIradhArI sUkSma nigoda jIva, jo ki aparyAptaka hai, loka ke ATha madhya pradezoM ko apane zarIra ke madhya pradeza karake utpanna huA, zuddha bhava grahaNakara jIvita rahakara mara gayA, vahI jIva punaH usI avagAhanA ko dhAraNa kara dUsarI bAra utpanna huA, usI taraha tIsarI bAra utpanna huA, tathaiva cauthI bAra utpanna haa| isI taraha se aMgula ke asaMkhyAta bhAga meM jitane AkAza pradeza hote haiM utanI usI jaghanya avagAhanA se janma liyA / punaH vaha eka-eka pradeza ko adhika grahaNa karate hue jitane kAla meM krama se sarvaloka ko apane janma se janmakSetrarUpa kara letA hai taba utane kAla ke ho jAne para eka kSetra-parivartana hotA hai| 3. aba kAla-parivartana ko kahate haiM koI jIva utsarpiNI ke pahale samaya meM utpanna huA aura apanI Ayu samApta hone para mara gayA, vahI jIva dUsarI utsarpiNI ke dUsare samaya meM utpanna huA aura apanI Ayu ke kSaya se . Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAnuprekSAdhikAraH ] sa eva punastRtIyasyA utsapiNyAstRtIyasamaye jAtaH sa evAnena krameNotsapiNI parisamAptA tathA'vasarpiNI ca evaM janmanarantaryamukta, maraNasyApi tathaiva grAhya, yAvattAvatkAlaparivartanamiti / bhAvaparivartanamucyatepaMcendriyaH saMjJI paryAptako mithyAdaSTiH kazcijjIvaH sarvajaghanyAM svayogyAM jJAnAvaraNaprakRte: sthitimantaHkoTayakoTIsaMjJikAmApadyate, tasya kaSAyAdhyavasAyasthAnAni asaMkhyeyalokapramitAni SaTasthAnapatitAni tatsthitiyogyAni bhavanti, tatra sarvajaghanyakaSAyAdhyavasAyasthAnanimittAnyanubhavAdhyavasAyasthAnAnyasaMkhyeyalokapramitAni bhavanti, evaM sarvajaghanyAM sthiti sarvajaghanyaM ca kaSAyAdhyavasAnaM sarvajaghanyameva cAnubhAgabaMdhasthAnamAskandatastadyogyaM sarvaM jaghanyaM yogasthAnaM bhavati, teSAmeva sthitikaSAyAnubhavasthAnAnAM dvitIyamasaMkhyeyabhAgavRddhiyukta yogasthAnaM bhavati, evaM catuHsthAnapatitAni kaSAyAdhyavasAyasthAnAni zreNyasaMkhyeyabhAgapramitAni yogasthAnAni bhavanti, tathA tAmeva sthiti tadeva kaSAyAdhyavasAyasthAnaM ca pratipadyamAnasya dvitIyAnubhavAdhyavasAyasthAnaM bhavati tasya ca yogasthAnAni pUrvavadRSTavyAni, evaM tRtIyAdiSvapyanubhavAdhyavasAyasthAneSvasaMkhyeyalokaparisamApteH, evaM tAmeva sthitimApadyamAnasya dvitIyakaSAyAdhyavasAyasthAnaM bhavati tasyApyanubhavAdhyavasAyasthAnAni yogasthAnAni ca pUrvavadveditavyAni, evaM tRtIyAdiSvapi kaSAyAdhyavasAyasthAneSu asaMkhyeyalokaparisamAptevaM ddhikramo mara gayA, vahI jIva punaH tIsarI utsarpiNI ke tIsare samaya meM utpanna huaa| usI krama se vahIM se utsapiNI ke jitane samaya haiM unameM janma ke krama se utsarpiNI ko samApta kare tathA avasapiNI ke bhI jitane samaya haiM utane bAra krama se janma ke dvArA avasarpiNI ko bhI samApta kre| isa taraha janma kA nirantarapanA kahA gayA hai| maraNa kA krama bhI isI taraha samajhanA caahie| arthAt vahI jIva utsapiNI ke prathama samaya meM marA, punaH dUsarI utsapiNI ke dvitIya samaya meM marA, punaH tRtIya utsarpiNI ke tRtIya samaya meM marA / isI krama se utsarpiNI ke samaya pramANa maraNa karake punaH avasapiNI ke prathama samaya meM maraNa kare, punaH dUsarI avasarpiNI ke dUsare samaya meM maraNa kre| isI krama se avasarpiNI ke samayoM ko bhI maraNa se pUrA kre| taba eka kAla parivartana hotA hai| 4. bhAva-parivartana ko kahate haiM-- koI paMcendriya,saMjJo paryAptaka, mithyAdaSTi jIva sarvajaghanya, svayogya jJAnAvaraNa prakRti ko antaHkoTAkoTI sthiti ko prApta hotA hai, usake kaSAya-adhyavasAya sthAna, asaMkhyAtaloka pramANa, SaT sthAna patita usa sthiti ke yAgya hote haiN| vahA~ usake sarvajaghanya kaSAya adhyavasAya sthAna ke nimitta anubhava adhyavasAyasthAna asaMkhyAtaloka pramANa hote haiN| isa taraha sarvajaghanya sthiti, sarvajaghanya kaSAya adhyavasAyasthAna aura sarvajaghanya hI anubhAgabandhasthAna ko prApta karate hue jova ke usake yogya jaghanya yogasthAna hotA hai| tathA unhIM sthiti, kaSAya aura anubhava sthAnoM ke asaMkhyAtabhAgavRddhi yukta dUsarA yogasthAna hotA hai| isa prakAra se catuH sthAna-patita kaSAyaadhyavasAyasthAna hAte haiM aura zreNI ke asaMkhyAta bhAga pramANa yogasthAna hote haiN| tadanaMtara pUrvokta hI sthiti aura pUrvokta hI kaSAya adhyavasAyasthAna ko prApta karane vAle jIva ke dUsarA anubhAgaadhyavasAya-sthAna hotA hai, usake yogasthAna pUrvavat samajhanA caahie| isI prakAra tIsara cauthe Adi anubhava-adhyavasAya-sthAnoM meM bhI asaMkhyAtaloka kI parisamApti hone taka samajhanA caahie| isa prakAra usI sthiti ko prApta karanevAle ke dUsarA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.] [ mUlAdhAre veditavyaH, uktAyA jaghanyasthite: samayAdhikAyAH kaSAyAdhyavasAyasthAnAni anubhAgAdhyavasAyasthAnAniyogasthAnAni ca pUrvavadveditavyAni, evaM samayAdhikakrameNa A utkRSTasthitetriMzatsAgaropamakoTyakoTIparimitAyAH kaSAyAdhyavasAyasthAnAni veditavyAni, evaM sarveSAM karmaNAM mUlaprakRtInAmuttaraprakRtInAM ca parivartanakramo veditavyastadetatsarva samuditaM bhAvaparivartanamiti / cazabdena sUcitaM bhavaparivartanamucyate-narakagatI sarvajaghanyamAyurdazavarSasahasrANi tenAyuSA tatra kazcidutpannaH punaH paribhramya tenaivAyuSA tatrava jAta evaM dazavarSasahasrANAM yAvantaH samayAstAvatkRtvastatraiva jAto tatraiva mRtazca punarekaikasamayAdhikabhAvena trayastrizatsAgaropamANi parisamApitAni, tataH pracyuttya tiryaggatAvantarmuhUrtAyuH samutpannaH pUrvokta naiva krameNa trINi palyopamAni tenaiva parisamApitAni, tathaivaM manuSyagato devagatau ca narakagativat, ayaM tu vizeSa:-ekatrizatsAgaropamANi parisamApitAni yaavttaavdbhvprivrtnmiti| evaM catuvidha: paMcavidho vA saMsAraH caturgatigamananibaddho narakatiryaGmanuSyadevagatibhramaNahetuko bahuprakAraiH SaTsaptAdibhedairjJAtavya iti // 706 // tathA SaDvidhasaMsAramAha kaSAya-adhyavasAya sthAna hotA hai, usake bhI anubhava-adhyavasAya sthAna aura yogasthAna pUrvavat jAnanA caahie| isa prakAra tRtIya caturtha Adika kaSAya-adhyavasAya-sthAnoM meM asaMkhyAtaloka parisamApti taka vRddhi kA krama samajhanA caahie| Upara jo eka samaya adhika jaghanya sthiti kahI hai usake kaSAya-adhyavasAya-sthAna, anubhAga-adhyavasAya-sthAna aura yogasthAna pUrvavat jAnane caahie| isa prakAra eka-eka samaya adhika ke krama se utkRSTa sthiti jo tIsa kor3A-kor3I sAgara paryanta hai vahA~ taka kaSAyaadhyavasAyasthAna samajhanA caahie| aise hI sarva karmoM kI mUla prakRtiyoM kA aura uttara prakRtiyoM kA parivartana krama jAnanA cAhie / yaha sarvasamudita bhAvaparivartana kahalAtA hai| 5. aba gAthA ke 'ca' zabda se sUcita bhavaparivartana kA kathana karate haiM-naraka gati meM sarvajaghanya Ayu daza hajAra varSa kI hai / koI jova usa jaghanya Ayu se naraka meM utpanna huaa| saMsAra meM bhramaNa karake punaH vahI jIva usI daza hajAra varSa kI Ayu se usI naraka meM utpanna huA, isI taraha daza hajAra varSa ke jitane samaya haiM utanI bAra usa jaghanya Ayu se prathama naraka meM janma liyA aura maraNa kiyaa|punH eka-eka samaya adhika krama se tetIsa sAgara paryanta Ayu ko prApta kara naraka ke janma ko samApta kiyaa| vahA~ se nikalakara vahI jIva tiryaMcagati meM antarmuharta pramANa jaghanya Ayu se utpanna huA / punaHpUrvakathita krama se tIna palya paryanta utkRSTa Ayu taka pahu~ca gayA / isI taraha manuSya gati meM samajhanA / devagati meM narakagati ke samAna hai| kintu antara itanA hI hai ki devagati meM ikatIsa sAgara kI Ayu taka hI pahu~canA hotA hai| yaha saba milakara 'bhava parivartana' hotA hai| yaha caturvidha athavA paMcavidha saMsAra naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ina cAra gatiyoM meM bhramaNa ke nimitta se hotA hai| tathA chaha sAta Adi bhedoM se aneka prakAra kA bhI hai aisA jAnanA caahie| chaha prakAra ke saMsAra ko kahate haiM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAvazAnuprekSAdhikAraH ] ___ [ 11 ki keNa kassa kattha va kevaciraM kadividho ya bhAvo ya / chahiM aNiyogaddAre savve bhAvANugaMtavvA // 707 // ___ : saMsAra: ? saMsaraNaM saMsArazcaturgatigamanarUpaH, kena bhAvena saMsAra:? audayikaupazamikakSAyopazamikapAriNAmikAdibhAvena, kasya ? saMsArijIvasyASTavidhakarmAvaSTabdhasyanArakatiryaGamanuSyadevarUpasya, kva saMsAra: ? mithyAtvAsaMyamakaSAyayogeSu tiryagloke vA, kiyacciraM saMsAra: ? anAdyanidhano'nAdisanidhanaH, katividhaH? katiprakAra iti / anena prakAreNa saMsAra ekavidho dvividhastrividhazcatarvidhaH paMcavidhaH SaDavidha ityAdi, na kevalaM saMsAra: SaDbhiraniyogadvArAyate kintu sarve'pi bhAvAH padArthA anugaMtavyA jJAtavyA ityarthaH // 707 // saMsAre duHkhAnubhavamAha tattha jarAmaraNabhayaM dukkhaM piyavippaproga bIhaNayaM / appiyasaMjogaM vi ya rogamahAvedaNApro ya / / 708 // tatraivaMvidhe saMsAre jarAmaraNabhayaM janmabhayaM duHkhaM, jarAmaraNabhavaM janmabhavaM vA duHkhaM kAyikaM vAcikaM mAnasika, priyeNa viprayogaH pRthagbhAva iSTaviyogaduHkhaM, bhISaNaM ca mahAbhayAnakaM, apriyeNa saMyogo'niSTena gAthArtha-saMsAra kyA hai ? kisa prakAra se hai ? kisake hai aura kahA~ hai ? kitane kAla taka hai aura kitane prakAra kA hai ? ina chaha anuyogoM ke dvArA sabhI padArthoM ko samajhanA cAhie // 707 / / ___ AcAravRtti--saMsAra kyA hai ? saMsaraNa karanA saMsAra hai joki cAroM gatiyoM meM gamana rUpa hai / kisa bhAva se saMsAra hotA hai ? audayika, aupazamika, kSAyopazamika, pAriNAmika Adi bhAvoM se saMsAra hotA hai| kisake saMsAra hai ? jo ATha prakAra ke karmoM se sahita hai aise nArakI, tiryaMca, manuSya aura devarUpa saMsArI jIvoM ke saMsAra hotA hai| saMsAra kahA~ hai ? mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga ina bhAvoM meM saMsAra hai athavA tiryakloka meM saMsAra hai| kitane kAla taka saMsAra hai ? yaha anAdi ananta hai ora anAdi-sAnta hai / arthAt abhavya aura dUrAnudUra bhavyoM kI apekSA anAdi-ananta hai tathA bhavyoM kI apekSA anAdi-sAnta hai| yaha saMsAra kitane prakAra kA hai ? sAmAnya saMsaraNa kI apekSA yaha saMsAra eka prakAra kA hai, do prakAra kA hai, tIna prakAra kA hai, cAra prakAra kA hai, pA~ca prakAra kA hai aura chaha prakAra kA hai ityaadi| ina chaha anuyogoM ke dvArA kevala saMsAra hI nahIM jAnA jAtA hai kintu sabhI padArtha bhI jAne jAte haiN| aisA jAnanA caahie| saMsAra meM duHkhoM ke anubhava ko batAte haiM gAthArtha-saMsAra meM jarA aura maraNa kA bhaya, iSTa kA viyoga, aniSTa kA saMyoga aura rogoM se utpanna huI mahAvedanAeM ye saba bhayaMkara duHkha haiM // 708 // / AcAravRtti-uparyukta kathita prakAravAle isa saMsAra meM janma ke bhaya kA duHkha, jarA aura maraNa ke bhaya kA duHkha, athavA janma lene se hue duHkha jo ki kAyika, vAcanika aura mAnasika hote haiN| priya janoM ke viyoga se iSTaviyogaja duHkha hotA hai, jo ki mahAbhayAnaka hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] [ mUlAcAre sahakatra vAsodabhavaM duHkhaM cA'pi, rogAn kAsazvAsachadikuSThavyAdhyAdijanitavedanAzcApnavaMtIti saMbaMdhaH // 708 // tathA jAyaMto ya maraMto jalathalakhayaresu tiriynniresu| mANusse devatta dukkhasahassANi pappodi // 706 // je bhogA khalu keI devA mANussiyA ya annubhuudaa| dukkhaM ca Natakhutto Nirie tiriesu joNIsu // 710 // saMjogavippayogA lAhAlAhaM suhaM ca dukkhaM ca / saMsAre aNubhUdA mANaM ca tahAvamANaM ca // 711 // tatra saMsAre jAyamAno mriyamANazca jalacareSu sthalacareSu khacareSu ca madhye tiryakSu narakeSu ca duHkhasahasrANi prApnoti, manuSyatve devatve ca pUrvoktAni duHkhasahasrANi prApnotIti sambandhaH / / 706 / / tathA ye kecana bhogA devA mAnuSAzcAnubhUtAH sevitAsteSu bhogeSu anaMtavArAn duHkhaM ca prAptaM, narakeSu tiryagyoniSu ca duHkhamanaMtavArAn prAptamiti // 710 // tathAasmin saMsAre jIvena saMyogA iSTasamAgamAH, viprayogA aniSTasamAgamAH, sveSTavastuno lAbha apriya-aniSTa ke sAtha ekatra rahane se aniSTa saMyogaja duHkha hotA hai / khA~sI, zvAsa, chardi, kuSTha, Adi rogoM se utpanna huI mahAvedanAe~ bhI jIvoM ko prApta hotI rahatI haiM ataH yaha saMsAra duHkhamaya usI prakAra se aura bhI duHkhoM ko dikhAte haiM gAthArtha-jalacara, thalacara aura nabhacara meM, tithaMcoM meM, narakoM meM, manuSya yoni meM aura devaparyAya meM janma letA tathA maraNa karatA huA yaha jIva hajAroM duHkhoM ko prApta karatA hai / / 706 / / vAstava meM jo kucha bhI devoM aura manuSyoM sambandhI bhogoM kA anubhava kiyA hai ve bhoga naraka aura tiryaMca yoniyoM meM ananta bAra duHkha dete haiM // 710 / / saMyoga-viyoga, lAbha-alAbha, sukha-duHkha, mAna-apamAna ina sabakA saMsAra meM maiMne anubhava kiyA hai // 711 // AcAravatti-isa saMsAra meM janma lete hue aura maraNa karate hue jIva jalacara,thalacara aura nabhacaroM meM, tiryaMcoM meM tathA narakoM meM hajAroM duHkhoM ko prApta karate haiN| vaise hI manuSyaparyAya aura devaparyAya meM bhI hajAroM duHkhoM kA anubhava karate haiN| jo kucha bhI bhoga devagati aura manuSyagati ke haiM unakA isa jIva ne anubhava kiyA hai, pUnaH bhogoM ke phalasvarUpa naraka aura tiryaMca yoniyoM meM isane ananta bAra duHkhoM kA anubhava kiyA hai| isa saMsAra meM jIva ne iSTa samAgama, aniSTa samAgama, iSTa vastu kA lAbha va alAbha, Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAvazAnuprekSAdhikAraH] [13 prAptiH, alAbho'prAptizcaite sarve'pyanubhUtAstathA sukhaM dukhaM cAnubhUtaM' tathA mAnaM pUjA, apamAnaM paribhavazcAnubhUtamiti // 711 // saMsArAnuprekSAmupasaMharannAha--- evaM bahuppayAraM saMsAra vivihdukkhthirsaarN| NAUNa vicitijjo taheva lahumeva NissAraM // 712 // evaM bahuprakAraM saMsAra vividhAni duHkhAni sthiraH sAro yasyAsau vividhaduHkhasthirasArastaM saMsAra jJAtvA laghumeva zIghra niHsAraM cintayet bhAvayediti // 712 / / lokAnuprekSAM vivRNvannAha egaviho khalu lopo duviho tiviho tahA bahuviho vA / damvehiM pajjaehiM ya citijjo 'loyasabbhAvaM // 713 / / SabhiranuyogadvArairloko'pi jJAtavyaH / sAmAnyenekavidhaH, lokyanta upalabhyante padArthA yasminniti sa lokH| udhiHsvarUpeNa dvividhaH, UvadhistiryasvarUpeNa vividha utpAdavyayadhrauvyasvarUpeNa vA trividhaH, gatirUpeNa caturvidhaH, astikAyAdibhedena paMcavidhaH, SaDdravyasvarUpeNa SaDvidhaH, padArthadvAreNa saptavidhaH, karmarUpeNA'STavidhaH, ityevaM bahuvidhaH, dravyaH, paryAyaizca dravyabhedena paryAyabhedena lokasadbhAvaM bahuprakAraM cintayet dhyAyediti // 713 // sa sukha va duHkha tathA mAna-pUjA aura apamAna-tiraskAra ina sabakA anubhava kiyA huA hai| saMsArAnuprekSA kA upasaMhAra kahate haiM gAthArtha-isa prakAra nAnA duHkhoM ko sthiratA ke sArabhUta isa bahuta bhedarUpa saMsAra ko jAnakara usI prakAra se use tatkSaNa niHsArarUpa cintavana kro||712|| AcAravRtti vividha prakAra ke duHkhoM kA sthAyI avasthA rUpa honA hI jisakA sAra hai aise aneka bheda rUpa isa saMsAra ko samajhakara zoghra hI 'yaha niHsAra hai'aisA cintavana karo lokAnuprekSA ko kahate haiM gAthArtha-vAstava meM loka eka prakAra hai, do prakAra, tIna prakAra tathA aneka prakAra kA bhI hai| isa taraha dravya aura paryAyoM ke dvArA loka ke sadbhAva kA vicAra kare / / 713 / / prAcAravRtti-pUrva kathita chaha anuyogoM ke dvArA loka ko bhI jAnanA caahie| sAmAnya se loka eka prakAra kA hai, jisameM padArtha avalokita hote haiM, upalabdha hote haiM, vaha loka hai; isa apekSA se loka eka prakAra hai| Urdhvaloka aura adholoka ke bheda se do prakAra kA hai| Urva, madhya aura adholoka ke bheda se tIna prakAra kA hai athavA utpAda, vyaya aura dhrauvya svarUpa se bhI tIna prakAra kA hai| cAra gati ke rUpa se cAra prakAra kA hai| pA~ca astikAyoM ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| chaha dravyoM ke svarUpa se chaha prakAra kA hai| sAta padArtha-tattvoM ke dvArA sAta prakAra kA hai / ATha karmoM ke vikalpa se ATha prakAra kA hai, ityAdi rUpa se yaha aneka prakAra kA hai| isa taraha dravyoM ke bheda se tathA paryAyoM ke bheda se isa loka ke astitva kA aneka prakAra se cintavana karanA caahie| 1. loga ka Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] lokasvarUpamAha- o prakaTTima khalu praNAiNihaNo sahAvaNippaNNo / jIvAjIvahi bhuDo Nicco tAlarukkhasaMThANo // 714 // tostrimaH khalu na kenA'pi kRtaH, khalu sphuTametatpramANaviSayatvAt, anAdinidhana AdyantavarjitaH, svabhAvaniSpanno vizvasArUpyeNa sthitaH, jIvAjIvaizca padArtherbhataH pUrNaH, nityaH sarvakAlamupalabhyamAnatvAt, tAlavRkSasaMsthAnastAlavRkSAkRtiH, adho vistIrNaH saptarajjupramANo madhye saMkIrNa ekarajjupramANaH punarapi brahmaloke vistIrNaH paMca rajjupramANa udhvaM saMkINaM ekarajjupramita iti // 714 // lokasya pramANamAha dhamAdhammAgAsA gavirAgadi jIvapuggalANaM ca / jAvattAvallogo AgAsamado paramaNaMtaM // 715 // dharmAdharmo lokAkAzaM ca yAvanmAtre jIvapudgalAnAM ca gatirAgatizca yAvanmAtraM tAvalloko'taH paramita urdhvamAkAzaM paMcadravyAbhAvo'naMtamapramANaM kevalajJAnagamyamiti / / 715 / / punarapi lokasya saMsthAnamityAha [ mUlAcAre loka kA svarUpa kahate haiM -- gAthArtha - nizcaya se yaha loka akRtrima, anAdi-ananta, svabhAva se siddha, nitya aura tAlavRkSa ke AkAra vAlA hai tathA jIvoM aura ajIvoM se bharA huA hai / / 714 // AcAravRtti - yaha loka akRtima hai, kyoMki nizcaya se yaha kisI ke dvArA bhI kiyA huA nahIM hai / ataH spaSTa rUpa se yaha pramANa kA viSaya hai / arthAt isa loka kA yA sRSTi kA kartA koI nahIM hai jinAgama meM yaha bAta pramANa se siddha hai / yaha Adi aura anta se rahita hone se anAdi ananta hai / svabhAva se hI nirmita hai arthAt vizva svarUpa se svayaM hI sthita hai / jIva aura ajIva padArthoM se pUrNatayA bharA huA hai / nitya hai cUMki sarvakAla hI isakI upa bdha ho rahI hai / tAlavRkSa ke samAna AkAravAlA hai arthAt nIce meM sAta rAjU pramANa caur3A hai, madhya meM saMkIrNa eka rAjU pramANa hai, punaH brahmaloka meM pA~ca rAjU pramANa caur3A hai aura Upara meM saMkIrNa hokara eka rAjU pramANa raha gayA hai / loka kA pramANa batAte haiM gAthArtha - jahA~ taka dharma, adharma aura AkAza dravya haiM tathA jIva aura pudgaloM kA gamanAgamana hai vahA~ taka loka hai isake pare ananta AkAza hai / / 715|| zrAcAravRtti - jitane meM dharma, adharma aura lokAkAza haiM aura jIvoM kA va pudgaloM kA gamana Agamana hai utane mAtra ko loka saMjJA hai| isase pare sabhI ora AkAza hai| vahA~ para pA~ca dravyoM kA abhAva hai aura vaha AkAza ananta pramANa hai, kyoMki vaha kevala jJAnagamya hai / yaha loka punarapi kisake AkAra kA hai ? so hI batAte haiM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdazAnuprekSAdhikAraH / heDhA majjhe uri vettaasnnjhllriimudNgnnibho| majjhimavitthAreNa du coddasaguNamAyado logo // 716 // heTThA adhaHpradeze madhyapradeze uparipradeze ca yathAsaMkhyena vetrAsanajhallarImRdaMganibhaH adho vetrAsanAkRtimadhye jhallAkRtirUvaM mRdaGgAkRtiriti, madhyamavistAra pramANena caturdazaguNaH, madhyamavistArasyapramANamekA rajjuH sA ca caturdazabhirguNitA lokasyAyAmo bhavati, vAtavalayAdadhastAdArabhya yAvanmokSasthAnaM tayomadhya AyAma ityucyate / sa AyAmazcaturdazarajjamAtra iti / ghanAkAreNa yadi punarmIyate tadA tricatvAriMzadadhikatrizata rajjamAtro bhavatIti // 716 / / tatra'loke jIvA: kiM kurvantItyAha tattha Nu havaMti jIvA sakammaNivvattiyaM suha' dukkhaM / jammaNamaraNapuNagbhavamaNaMtabhavasAyare bhIme / / 717 // tatra ca loke jIvAH svakarmanirvattitaM svakriyAniSpAditaM sukhaM duHkhaM cAnubhavanti, anaMtabhavasAgare gha janmamaraNaM punarbhavaM ca punarAvRtti ca bhIme bhayAnake kurvantItyarthaH // 717 / / punarapyasamaMjasamAha mAdA ya hodi dhUdA dhUdA mAduttaNaM puNa uvedi| puriso vi tattha itthI pumaM ca apumaM ca hoi jae // 718 // gAthArtha-adholoka vetrAsana ke samAna, madhyaloka jhallarI ke samAna aura Urdhvaloka mRdaMga ke samAna hai / punaH madhyamavistAra eka rAjU se caudahaguNe U~cA yaha loka hai / / 716 / / prAcAravRtti-isa loka kA adhobhAga vetrAsana-mor3hA ke AkAravAlA hai, madhyapradeza jhallarI ke AkAra kA hai aura Urdhva bhAga Dholaka ke samAna hai| isakA madhyama vistAra eka rAjU hai use caudaha se guNA karane para arthAt caudaha rAjU pramANa isa loka kI U~cAI hai| nIce ke vAtavalaya se lekara mokSasthAnaparyanta ke madhya kA jo bhAga hai use AyAma yA U~cAI kahate haiM / arthAt loka kI U~cAI caudaha rAjU hai| yadi isako ghanAkAra se mApeMge to yaha loka tIna sau tetAlIsa rAjU pramANa hotA hai| isa loka meM jIva kyA karate haiM ? so hI batAte haiM gAthArtha-isa loka meM jIva apane karmoM dvArA nirmita sukha-duHkha kA anubhava karate haiN| bhayAnaka ananta bhava samudra meM punaH punaH janma-maraNa karate haiM // 717 / / AcAravatti-isa loka meM sabhI jIva apane dvArA upAjita zubha-azubha karmoM ke dvArA niSpanna hue aise sukha-duHkha ko bhogate rahate haiM / isa bhayaMkara anantarUpa mahAsaMsAra sAgara meM janma-maraNa kA anubhava karate haiM / arthAt punaH punaH bhava grahaNa karate haiN| punaH loka meM jo asamaMjasa avasthAeM hotI haiM, unheM dikhAte haiM gAthArtha-mAtA putrI ho jAtI hai aura putrI mAtA ho jAtI hai| yahA~ para puruSa bhI strI aura strI bhI puruSa tathA puruSa bhI napuMsaka ho jAtA hai / / 718 / / 1.vistaraka 2. vistarasthaka 3. tattrayAtmake ka 4. sUhaduHkhaka Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mulAcAre asmilloke saMsAre mAtA ca bhavati duhitA sutA, duhitA ca punarmAtRtvabhupaiti prApnoti, puruSo'pi tatra jagati strI bhavati, syapi pumAn, puruSo'pumAnnapuMsakaM ca loke bhavatIti saMbaMdhaH // 718 // punarapi lokagatasaMsAravirUpatAM darzayannAhaH hoUNa teyasattAdhino'du balaviriyarUvasaMpaNNo / jAdo vaccaghare kimi dhigatthu saMsAravAsassa // 716 // videhasvAmI rAjA tejaH-pratApaH sattvaM-svAbhAvikasoSThavaM tAbhyAmadhikastejaHsatvAdhiko bhUtvA tathA balavIryarUpasampannazca bhUtvA pazcAtsa rAjA varnogahe'zucisthAne kRmi: saMjAto yata evaM tataH saMsAravAsa dhigastu dhigbhavatu saMsAre vAsamiti / / 716 // punarapi lokasya svarUpamAha "dhigbhavadu logadhamma devA vi ya suravadIya mahaDDhIyA / bhottUNa sukkhamatulaM puNaravi dukkhAvahA hoMti // 720 // dhigbhavatu lokadharma lokasvarUpaM, yasmAddevaH surapatayo'pi mahaddhikA mahAvibhUtayo bhUtvA sokhyamatulaM sukhamanupamaM bhuktvA punarapi duHkhavahA bhavanti duHkhasya bhoktAro bhavantIti // 720 // lokAnuprekSAmupasaMharannAha prAcAravatti-isa saMsAra meM mAtA putrI ho jAtI hai aura putrI mAtapane ko prApta ho jAtI hai| puruSa strI ho jAtA hai, strI puruSa ho jAtI tathA puruSa napuMsaka ho jAtA hai| aise paraspara meM asamaMjasa aghaTita sambandha bhI hote rahate haiN| punarapi lokagata saMsAra kI virUpatA dikhAte haiN| gAthArtha-pratApa aura parAkrama se adhika tathA bala, vIrya aura rUpa se sampanna hokara bhI rAjA viSThAgRha meM kor3A ho gyaa| ataH saMsAravAsa ko dhikkAra ho / / 719 / / prAcAravatti-videhadeza kA rAjA adhika pratApI aura svAbhAvika sauSThava se sahita hone se adhika satvazAlI thaa| bala, vIrya aura rUpa se sahita thaa| phira bhI vaha marakara apavitra sthAna meM kRmi ho gyaa| isa saMsAra kI aisI hI sthiti hai| ataH isa saMsAra meM vAsa karane ko dhikkAra ! punaH loka kI sthiti spaSTa karate haiM gAthArtha---isa loka kI sthiti ko dhikkAra ho jahA~ para deva, indra aura mahaddhika devagaNa bhI atula sukha ko bhogakara punaH duHkhoM ke bhoktA ho jAte haiM / / 720 // prAcAravRtti-isa saMsAra ke svarUpa ko dhikkAra ki jisameM mahAvibhUtimAna deva aura indra anupama sukha ko bhogakara punaH marakara garbhavAsa Adi meM duHkha ke anubhava karanevAle ho jAte haiN| lokAnuprekSA kA upasaMhAra karate hue kahate haiM 1. sattAhimoka Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAvazAnuprekSAdhikAraH] [17 NAUNa logasAraM NissAraM dohagamaNasaMsAraM / logaggasiharavAsaM jhAhi payatteNa suhavAsaM // 721 / / evaM lokasya sAraM niHsAraM tu jJAtvA dIrghagamanaM saMsAraM ca jJAtvA saMsAraM cAparyantamavabudhya lokAgrazikharavAsaM mokSasthAnaM sukhavAsaM nirupadravaM dhyAyasva cintaya prayatneneti // 721 / / mazubhAnuprekSAsvarUpaM nirUpayannAha Niriesu asuhameyaMtameva tiriyesu baMdharohAdI / maNuesu rogasogAdiyaM tu divi mANasaM asuhaM // 722 // narakeSvazubhamekAntataH sarvakAlamazubhameva, tiryakSu mahiSAzvavAraNAdiSu baMdharodhAdayo badhanadharaNadamanadahanatADanAdayaH, manuSyeSu rogazokAdayastu, divi devaloke mAnasamazubhaM parapreSaNavAhanamahaddhikadarzanena manogataM suSThu duHkhamiti // 722 // sathArthadvAreNa duHkhamAha prAyAsakkhaverabhayasogakalirAgadosamohANaM / asuhANamAvaho vi ya attho mUlaM aNatthANaM // 723 / / AyAso'rthArjanatatparatA, duHkhamasAtAvedanIyakarmodayanimittAsukharUpaM, vairaM maraNAnubaMdhaH, bhayaM bhaya gAthArtha-bahuta kAla taka bhramaNa rUpa saMsAra nissAra hai| aise isa loka ke svarUpa ko jAnakara sukha ke nivAsarUpa lokAgrazikhara ke AvAsa kA prayatnapUrvaka dhyAna kro||721|| prAcAravRtti--isa taraha isa loka kA sAra nissAra hai tathA yaha saMsAra ananta apAra hai-aisA jAnakara jo lokAgrazikharavAsa mokSa sthAna hai vahI nirupadrava hai| tuma sarvaprayatna pUrvaka aisA cintavana kro| isa taraha loka bhAvanA kA varNana huaa| azubha anuprekSA kA svarUpa nirUpita karate haiM gAthArtha-narakoM meM ekAnta se azubha hI hai / tiryaMcoM meM bandhana aura rodhana Adi, manuSyoM meM roga, zoka Adi aura svarga meM mana sambandhI azubha hai / / 722 // prAcAravRtti-naraka meM ekAnta se sarvakAla azabha hI hai| bhaisa, ghor3A, hAthI, bakarA tiryaMcoM meM bA~dhanA, ra kanA. damana karanA, jalAnA, tAr3ana karanA, pITanA Adi duHkha prApta hote haiN| manaSyoM meM roga, zoka Adi azabha daHkha hote haiN| tathA svarga meM devoM ko mAnasika duHkha hotA hai, so hI azubha hai / arthAt dUsare devoM dvArA prerita hokara bhRtya kArya karanA, dUsaroM ke vAhana bananA athavA anya devoM kI mahAn RddhiyoM ko dekhakara mana meM khinna honA-ye saba mano.. gata atyanta duHkha hote haiN| artha ke dvArA jo duHkha hote haiM unheM dikhAte haiM gAthArtha-dhana saba anarthoM kA mUla hai / usase zrama, duHkha, vaira, bhaya, zoka, kalaha, rAga dveSa aura moha ina azubhoM kA prasaMga hotA hI hai / / 723 // prAcAravRtti-dhana kA upArjana karane meM prayatnazIla hone se jo kheda hotA hai vaha 1. dIrghagamanasaMsAraM ka0 2. azvamahiSavAraNAdisu ka0 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] [ mUlAcAre karmodayajanita trastatA, zoka: zokakarmodayapUrva keSTaviyogaja: saMtApaH, kalirvacanaprativacanakRto dvandvaH, rAgo ratikarmodayajanitA prItiH, dveSo'ratikarmodayodbhUtA'prItiH, moho mithyAtvAsaMyamAdirUpa ityevamAdInAmazubhAnAmAvaho'vasthAnaM, arthaH strIvastrasuvarNAdirUpaH, athavaitAnyazubhAnyAvahati prApayatIti AyAsAdyazubhAvahaH, anarthAnAM ca sarvaparibhavAnaM ca mUlaM kAraNamarthastasmAttena yacchubhaM tacchubhaM eva na bhavatIti // 723 // tathA kAmasukhamapyazubhamiti pratipAdayati' duggamadullahalAmA bhayapaurA appakAliyA lhuyaa| kAmA dukkhavivAgA asuhA sevijjamANA vi // 724 // duHkhena kRcchraNa gamyanta iti durgamA' viSamasthA durArohAH, durlabho lAbho yeSAM te durlabhalAbhAH svepsitaprAptayo na bhavanti, bhayaM pracura yebhyaste bhayapracurA daMDamAraNavaMcanAdibhayasahitAH; alpakAle bhavA alpakAlikAH suSTha stokakAlAH, laghukA ni:sArAH, ke te? kAmA maithunAdyabhilASA duHkhaM vipAka phalaM yeSAM AyAsa hai / asAtAvedanIya karma ke udaya ke nimitta se jo kheda hotA hai vaha duHkha hai| maraNAnta dveSa ko vaira kahate haiN| bhaya karma ke udaya se jo trAsa hotA hai vaha bhaya hai / zoka karma ke udaya pUrvaka iSTa viyoga se utpanna huA santApa zoka hai / vacana-prativacana rUpa dvandva kalaha hai| arthAt Apasa meM jhagar3ane kA nAma kalaha hai| ratikarma ke udaya se utpanna huI prIti rAga hai / aratikarma ke udaya se utpanna huI aprIti dveSa hai| mithyAtva, asaMyama Adi rUpa pariNAma moha haiN| ye saba azubha kahalAte haiM / artha se hI ye sabhI azubha pariNAma hote haiN| athavA yaha artha hI sabhI azubhoM ko prApta karAne vAlA hai| strI, vastra, suvarNa Adi ko artha kahate haiN| yaha artha sarva anarthoM kA mUla hai| arthAt isase nAnA prakAra ke paribhava tiraskAra prApta hote haiN| isalie isase jo zubha hotA hai vaha zubha hI nahIM hai| aisA samajhanA / arthAt dhana, strI Adi padArthoM se jo kucha bhI sukha pratIta hai vaha sukha nahIM hai, pratyuta sukhAbhAsa hI hai / kAmasukha bhI azubha haiM aisA dikhAte haiM gAthArtha-jo duHkha se aura kaThinatA se milate haiM, bhaya pracura haiM, alpakAla TikanevAle haiM, tuccha haiM, jinakA pariNAma duHkharUpa hai, aise ye indriya-viSaya sevana karate samaya bhI azubha hI haiM // 724 // AcAravRtti-paMcendriyoM ke viSaya-sukhoM ko kAmasukha kahate haiN| ye viSaya sukha-duHkha milanevAle hone se durgama haiM, arthAt viSama sthitivAle aura durAroha haiN| inakI prApti bar3I kaThinatA se hotI hai, ataH ye durlabha haiM, arthAt icchita kI prApti nahIM ho pAtI hai| inase bhaya kI pracuratA hai, arthAt inase daNDa, maraNa, vaMcanA Adi bhaya hote hI rahate haiM, ye kSaNika haiM, arthAt svalpakAla ThaharanevAle haiM , nissAra haiM, aise maithuna Adi kI abhilASA rUpa jo ye kAmasukha 1. pratipAdayannAha ka0 2. suSThu viSamasthA ka0 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvazAnuprekSAdhikAra ] [ 16 baMdhanAdi te duHkhavipAkA duHkhAvasAnA: azubhAH sevyamAnA api, tatrA'pi na sukhamastIti bhAvaH sarvAzubhameveti // 724 // AhArAdapi na sukhaM bhavatItyAha asuivilivile ganbhe vasamANo vtthipddlpcchnnnno| mAisibha'lAlAiyaM tu tivvAsuhaM pibadi // 725 // azucyAvile mUtrapurISazleSmapittarudhirAdibIbhatse, garbha udarAbhyaMtare, vasan saMtiSThamAnaH, vastipaTalapracchannaH jarAyurAvRtaH, mAtRzleSmalAlAyita jananyA carvitaM zleSmalAlAsamanvitaM rasaM tIvra durgandhaM pibati yata evaMbhUto mUlAhArastataH kathamAhArAta sukhamityAhAro'pyazubharUpa eveti // 725 / / zarIramapyazubhamiti nirUpayannAha-- maMsaddhisiMbhavasaruhiracammapittaM tamuttakuNipakuDi / bahudukkharogabhAyaNa sarIramasubhaM viyANAhi // 726 // mAMsAsthizleSmavasArudhiracarmapittAMtramUtrakuNipAzucikuTI gRhameteSAM bahuduHkharogabhAjanaM zarIramidamazubhamazuci vijAnIhIti // 726 // tasmAthaiM inake vipAka phala anta meM duHkhadAyI hI haiN| ye sevana karate samaya bhI azubha hI haiM / arthAt inake sevanakAla meM bhI sukha nahIM hai, pratyuta vaha sukha kI kalpanA mAtra hai| isalie sarva azubha hI AhAra se bhI sukha nahIM hotA hai, so hI kahate haiM gAthArtha-azuci se vyApta garbha meM rahatA huA yaha jIva jarAyu paTala se DhakA huA hai / vahA~ para mAtA ke kapha aura lAra se yukta atIva azubha ko pItA hai / / 725 // prAcAravRtti-mala, mUtra, kapha, pitta, rudhira Adi se bIbhatsa-glAniyukta aise mAtA ke udara meM tiSThatA huA yaha jIva vahA~ para jarAyupaTala se AvRtta ho rahA hai| vahA~ para mAtA ke dvArA khAye gaye bhojana se bane hue kapha, lAra Adi se sahita atyanta durgandhita rasa pItA rahatA hai / yadi jIva kA mUla AhAra aisA hai to phira AhAra se kaise sukha hogA ? isa lie AhAra bhI azubha rUpa hI hai, aisA smjhnaa| zarIra bhI azubha hai aisA nirUpaNa karate haiM--- gAthArtha-mAMsa, asthi, kapha, vasA, rudhira, carma, pitta, AMta, mUtra ina apavitra padArthoM kI jhoMpar3I rUpa bahuta prakAra ke duHkha aura rogoM ke sthAna svarUpa isa zarIra ko azubha hI jaano||726|| AcAravRtti-yaha zarIra mAMsa, haDDI, kapha, meda, rakta, camar3A, pitta, AMta, mUtra aura mala ina azubha padArthoM kA ghara hai / tIvra duHkhakara rogoM kA sthAna hai / aisA yaha zarIra tuma azubha-apavitra jaano| isalie kyA karanA cAhie ? so hI batAte haiM 1. mAdUsibha lAlA-60 ka0 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] atyaM kAmasarIrAdiyaM pi savvamasubhatti NAdRNa / nivvijjato bhAsu jaha jahasi kalevaraM asuiM // 727 // arthaM strIvastrAdikaM kAmaM maithunAdikaM, zarIrAdikamapi sarvamazubhamiti jagati jJAtvA nirvedaM gacchaM dhyAyasva cintaya yathA 'jahAsi kutsitakalevaramazuci, zarIrakhaM rAgyaM ca samyak citayeti // 727 // azubhAnuprekSAM saMkSepayannAha - mottUNa jikkhAdaM dhammaM suhamiha du Natthi logammi / sasurAsure tiriesu NirayamaNuesu citejjo ||728 || sasurAsureSu naraka tiryaGmanuSyeSu jinakhyAtaM dharmaM muktvA zubhamihAnyannAsti, evaM cintayet, loke dharmamantareNAnyacchubhaM na bhavatIti jAnIhi // 728 // AvAnuprekSAM prakaTayannAha - [ mUlAcAre dukkhabhayamINapare saMsAra mahaNNave paramadhore / jaMtU jaM tu Nimajjadi kammAsavaheduyaM savvaM // 726 // gAthArtha - artha, kAma aura zarIra Adi ye sabhI azubha haiM aisA jAnakara virakta hote hue jaise azuci zarIra chUTa jAya vaisA hI dhyAna karo / / 727 // zrAcAravRtti -- artha - strI, vastra Adi; kAma - -maithuna Adi, aura zarIra Adi ye sabhI azubha haiN| aisA isa loka meM jAnakara unase nirveda ko prApta hote hue dhyAna karo / arthAt jisa prakAra se yaha kutsita zarIra chor3a sakate ho, usI prakAra se zarIra ke vairAgya kA aura saMsAra ke vairAgya kA acchI taraha se citavana karo / azubha anuprekSA ko saMkSipta karate hue kahate haiM gAthArtha - jinendradeva dvArA kathita dharma ko chor3akara sura-asura, tiryaMca, naraka aura manuSya se sahita isa jagat meM kucha bhI zubha nahIM hai / / 728 || zrAcAravRtti - sura asuroM se sahita, tathA tiryaMca, nArakI aura manuSyoM se saMyukta isa saMsAra meM jinendradeva ke dharma ko chor3akara aura kucha bhI zubha rUpa nahIM hai, aisA smjho| yaha azubha anuprekSA huii| bhAvArtha-- anyatra tattvArthasUtra Adi granthoM meM azuci anuprekSA aisA nAma hai, kintu yahA~ ise 'azuddha' aisA nAma diyA hai| so nAma mAtra kA hI bheda hai / artha meM prAyaH samAnatA hai / vahA~ azucibhAvanA meM kevala zarIra Adi sambandhI apavitratA kA cintana hotA hai to yahA~ sarva azubha- duHkhadAyI vastuyeM - dhana, indriya-sukha Adi tathA zarIra Adi sambandhI azubhapane kA vicAra kiyA gayA / Asrava anuprekSA ko pragaTa karate haiM gAthArtha - duHkha aura bhaya rUpI pracura matsyoM se yukta, atIva ghora saMsAra rUpI samudra meM jIva jo DUba rahA hai vaha saba karmAsrava kA nimitta hai || 726|| 1. jahAsi tyajasi da0 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdazAnuprekSAdhikAraH] [21 duHkhabhayAnyeva mInA matsyAsta eva pracurAH prabhUtA yasmin sa duHkhabhayamInapracurastasmin saMsAramahArNave paramaghore suSTha rodre jantu vo yasmAnnimajjati pravizati tatsarva karmAsravahetukaM karmAdAnanimittamiti // 726 // ke AsravA ityAzaMkAyAmAha rAgo doso moho iMdiyasaNNA ya gAra ksaayaa| maNavayaNakAyasahidA du AsavA hoti kammassa // 730 // rAgadveSamohapaMcendriyAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAH RddhigauravarasagauravasAta gauravakaSAyAzva manovacanakAyasahitA evaM sarva ete karmaNa AsravA bhavanti-karmANye tairAgacchantIti / / 730 // rAgAdIn vivecayannAha raMjevi asuhakuNape rAgo doso vi dUsadI NiccaM / moho vi mahArivu jaM NiyadaM mohadi sabbhAvaM / / 731 // rAgo jIvaM kuNape vastuni raMjayati-kutsite dravye'nurAga kArayati rAgaH / dveSo'pi zobhanamapi / dveSTi-samyagdarzanAdiSu dveSaM kArayati / nityaM srvkaalN| moho'pi mahAripurmahAvairI yasmAnniyataM nizcayena mohayati sadabhAvaM-jIvasya paramArtharUpaM tirayatIti / / 731 / / yata evaMbhUto moho'tastaM kutsayannAha ghiddhI mohassa sadA jeNa hidattheNa mohido sNto| Na vibujjhadi jiNavayaNaM hidasivasuhakAraNaM maggaM / / 732 / / . AcAravRtti-duHkha aura bhaya rUpa hI jisameM bahuta se matsya bhare hue haiM aise isa bhayaMkara saMsAra rUpI samudra meM yaha jIva jisa kAraNa se DUba rahA hai vaha saba karmAsrava kA hI nimitta hai| ve Asrava kauna-kauna haiM ? so hI batAte haiM gAthArtha-rAga, dveSa, moha, indriyA~, saMjJAyeM. gaurava aura kaSAya tathA mana, vacana, kAya ye karma ke Asrava hote haiM / / 730 // prAcAravRtti-rAga, dveSa, moha, pA~ca indriyA~, AhAra, bhaya, maithuna, parigraha ye cAra saMjJAyeM, rasagaurava,Rddhigaurava aura sAta gaurava ye tIna gaurava aura kaSAya tathA mana-vacana-kAya ina sabhI ke dvArA karmoM kA Agamana hotA hai / ataH ye Asrava kahalAte haiN| rAgAdi kA vivecana karate haiM gAthArtha-rAga azubha-kutsita meM anurakta karatA hai| dveSa bhI nitya hI aprIti karAtA hai| moha bhI mahAzatru hai joki nizcita rUpa se satpadArtha meM mar3ha kara detA hai| // 731 // prAcAravRtti-rAga jIva ko nindya dravya meM bhI anurAga karAtA hai, dveSa bhI hamezA prazasta samyagdarzana Adi me dveSa karAtA hai aura moha bhI mahAvairI hai ki jo nizcaya se jIva ke paramArtha rUma ko tirohita kara detA hai, Dhaka detA hai| yaha moha isa prakAra kA hai, ataH isakI nindA karate hue AcArya kahate haiM gAthArtha-moha ko dhikkAra ho ! dhikkAra ho ! ki jisa hRdaya meM sthita moha ke dvArA mohita hotA huA yaha jIva hita rUpa, ziva sukha kA hetu, mokSamArga rUpa aise jina-vacana Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [ mUlAcAre dhik-dhika bhavatu mohaM-mohaH pralayaM gacchatu / yena mohena hRdayasthena' mohito mUr3ha: sana na vibadhyate tanna jAnAti jinavacanaM paramAgamaM / ki viziSTaM ? hitazivasukhakAraNaM mArga--ekAMtavAdipari. kalpitasukhanimittamArgaviparItaM yena mohena hRdayasthena na vibudhyate taM mohaM dhigbhavantviti // 732 / / rAgadveSo kutsayannAha jiNavayaNa saddahANo vi tivvamasuhagadipAvayaM kunni'| abhibhUdo jehiM sadA pitesi rAgadosANaM // 733 / / yAbhyAM rAgadveSAbhyAmabhibhUtaH kathito'yaM jIvo jinavacanaM zraddadhAno'pi tatvarucisahito'pyazubhagatihetukaM tIvra pApaM karoti zreNikAdivat, dhigbhavatasto rAgadveSo, iti darzane satyapi rAgadveSo puruSasya pApaM janayata iti tayonirAkaraNe saMbhramaH kArya iti // 733 // viSayANAM duSTatvamAD aNihudamaNasA ede iMdiyavisayA Nige hiduM dukkhaM / maMtosahihINeNa va duTThA AsIvisA sappA / / 734 // tAni kutsayannAha dhitta simidiyANaM jesi vasedo du pAvamajjaNiya / pAvadi pAvavivAgaM dukkhamaNaMtaM bhavagadisu // 73 // ko nahIM samajhatA hai / / 732 / / prAcAravRtti-isa moha ko dhikkAra ho ! arthAt yaha moha pralaya ko prApta ho jAve, hRdaya meM vidyamAna jisa ke dvArA mUr3ha huA yaha jIva jina Agama ko nahIM jAnatA hai| jinAgama jo ki hitarUpa mokSasukha kA kAraNa hai tathA ekAntavAdiyoM dvArA parikalpita sukha ke kAraNarUpa mArga se viparIta hai| arthAt jisa moha ke dvArA jIva mokSamArga ko nahIM pAtA hai usa moha ko dhikkAra ! rAga-dveSa kI nindA karate hue kahate haiM gAthArtha-jinake dvArA pIr3ita huA jIva jinavacana kA zraddhAna karate hue bhI tIvra azubhagati kAraka pApa karatA hai una rAga aura dveSa ko sadA dhikkAra ho ! // 733 // ___AcAravRtti-jina rAga-dveSa ke dvArA pIr3ita huA yaha jIva tattvoM kI rucirUpa samyagdarzana se yukta hotA haA bhI zreNika Adi ke samAna azabha gati ke lie kAraNa aise tIvra pApoM ko karatA hai, aise ina rAga-dveSoM ko dhikkAra ho / tAtparya yaha hai ki jIva ke samyagdarzana ke hone para bhI ye rAga-dveSa pApa ko utpanna karate haiN| ataH inakA nirAkaraNa karane ke lie prayatna karanA caahie| indriya-viSayoM kI duSTatA batalAte hue unakI nindA karate haiM gAthArtha-caMcala mana se ina indriya-viSayoM kA nigraha karanA kaThina hai / jaise ki mantra aura auSadhi ke binA duSTa AzIviSa jAtivAle so ko vaza karanA kaThina hai / / 734 // una indriyoM ko dhikkAra ho ki jinake vaza se pApa kA arjana karake yaha jIva cAroM gatiyoM meM pApa ke phalarUpa ananta duHkha ko prApta hotA hai / / 735 / / 1. hRdayasthitena ka. 2. kuNadi ka0 3. bhavatiSu . Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAnuprekSAdhikAraH ] ekAgracittamantareNaitAnindriyaviSayAnnigrahItuM duHkhameteSAM rUparasagaMdhasparzazabdavipayANAmindriyANAM nigrahaM karttuM na zakyate calacittena / yathA maMtrauSadhihInena duSTA AzIviSAH sarpA vazIkartuM na zakyanta iti / / 734 // dhigbhavatu tAnIndriyANi yeSAmindriyANAM vazato vazaM gataH pApamarjayitvA ca pApaM saMgRhya prApnoti, tasya pApasya vipAkaM phalaM bhavagatiSu ca duHkhamanaMtaM prApnotIti / / 735|| saMjJAgauravANAM svarUpamAha - sAhiM gAravehi a guruo gurugaM tu pAvamajjaNiya / to kammabhAraguruo gurugaM bukkhaM samaNubhavai ||736 // AhArAdisaMjJAbhi vaizca guruH san gurukaM tu pApamarjayitvA pApabhAraM svIkRtya tataH pApabhAreNa gururbhUtvA tato gurukaM duHkhaM samanubhavatIti // 736 // kaSAyAsravasvarUpamAha kodho mANo mAyA lobho ya durAsayA kasAyariU | dosasahassAvAsA dukkhasahassANi pAvaMti // 737 // [ 23 krodhamAnamAyA lobhA durAzrayA duSTAzrayAH kaSAyaripavaH doSasahasrANAmAvAsAH duHkhasahasrANi jIvAn prApayaMti - duHkhasahasraH kaSAyA jIvAn saMbaMdhaya-tItyarthaH // 737 // zrAcAravRtti - ekAgracitta ke binA caMcala cittavAle manuSya ko pA~coM indriyoM ke rUpa rasa, gandha, sparza aura zabda ina viSayoM kA nigraha karanA zakya nahIM hai jaise ki, mantra aura auSadhi se rahita manuSya ko duSTa AzIviSa sarpoM kA vazIkaraNa karanA zakya nahIM hai| isalie ina indriyoM ko dhikkAra ho ki jinake vaza meM huA yaha jIva pApa kA saMgraha karatA hai aura usa pApa ke phalasvarUpa cAroM gatiyoM meM ananta duHkhoM ko prApta karatA hai / saMjJA aura gaurava kA svarUpa kahate haiM gAthArtha -- saMjJA aura gaurava se bhArI hokara tIvra pApa kA arjana karake usase karma ke bhAra se guru hokara mahAn duHkhoM kA anubhava karatA hai || 736|| zrAcAravRtti- AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAoM dvArA aura rasa Adi tIna gauravoM dvArA guru arthAt bhArabhUta hotA huA yaha jIva guruka--aneka pApa-bhAra ko svIkAra karake punaH usa pApabhAra se guru -- bhArI hokara guruka- bahuta se duHkhoM kA anubhava karatA hai / kaSAyAsrava kA svarUpa kahate haiM gAthArtha - krodha, mAna, mAyA aura lobha ye duSTa AzrayarUpa kaSAya zatru haz2AroM doSoM ke sthAna haiM, ye haz2AroM duHkhoM ko prApta karAte haiM / / 737|| zrAcAravRtti -- ye krodha - mAna-mAyA-lobha rUpI kaSAya zatru, duSTa AzrayarUpa haiM | haz2AroM doSoM ke AvAsa sthAna haiM, ye jIvoM ko haz2AroM duHkha prApta karAte haiM / arthAt ye kaSAya hajAroM duHkhoM ke sAtha jIva kA sambandha karA dete haiM / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] punarapyAstravAnAha--- hiMsAdihiM paMcahi AsavadArehi Asavadi pAvaM / tu dhruva viNAso sAsavaNAvA jaha samudde // 738 // hisAnRtasteyAbrahmaparigrahaiH paMcabhirAsravadvArairAsravati karmopaDhokate pApaM / tebhyazcAzritebhyo dhruvo nizcayarUpo vinAzo jIvasya bhavati / yathA sAsravA nauH potaH samudre nimajjati, evaM karmAsravairjIvaH saMsArasAgare nimajjatIti / / 738 || AsavAnuprekSAmupasaMharannAha evaM bahuppayAraM kammaM Asavadi duTThamaTTavihaM / NANAvaraNAdIyaM dukkhavivAgaM ti citejjo ||736|| [ mUlAcAre evaM jJAnAvaraNAdikaM karmASTavidhaM bhedena bahuprakAraM duSTaM vA''sravati yasmAttasmAttamAtravaM duHkhavipAkamiti kRtvA cintayet bhAvayediti // 731 // yasmAdevamAsravaiH karmAsravati tasmAtsaMvaramAha tamhA kammAsavakAraNANi savvANi tANi ruMdhejjo / iM diyakasAya saNNAgAravarAgAdiAdINi // 740 // tasmAtkamatrivakAraNAni sarvANi yAni tAni nirodhayet nivArayet / kAni tAni ? indriyakaSAyapunarapi AsravoM ko kahate haiM gAthArtha - hiMsA Adi Asrava-dvAra se pApa kA AnA hotA hai| unase nizcita hI vinAza hotA hai / jaise jala ke Asrava se sahita naukA samudra meM DUba jAtI hai / / 738 / / AcAravRtti--hiMsA, asatya, corI, kuzIla aura parigraha ina pA~ca AsravadvAroM se pApa-karma Ate haiM aura ina karmoM ke Ane se nizcita hI jIva kA vinAza hotA hai| jaise ki jala ke Ane ke dvAra sahita naukA samudra meM DUba jAtI hai / isa prakAra se karmoM ke Asrava se yaha jIva saMsAra sAgara meM DUba jAtA hai--yaha abhiprAya huA / Asrava-anuprekSA kA upasaMhAra karate hue kahate haiM gAthArtha- - isa taraha bahu-prakAra kA karma duSTa hai, jo ki jJAnAvaraNa Adi se yaha ATha prakAra kA hai tathA duHkharUpa phalavAlA hai aisA cintavana kare / / 736 / / AcAravRtti - ina uparyukta kAraNoM se jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra kA karma, apane bhedoM se aneka prakAra kA hai athavA duSTa-duHkhadAyI hai / vaha AtA hai isI kA nAma Asrava hai / so ina AsravoM kA phala duHkharUpa hai, isa prakAra se bhAvanA karo / yaha AtravAnuprekSA huii| jisa kAraNa ina AsravoM se karma AtA hai, isa kAraNa hI saMvara ko kahate haiM gAthArtha - indriyA~, kaSAya, saMjJA, gaurava, rAga Adi ye karmAsrava ke kAraNa haiM / isalie ina sabakA nirodha kareM / / 740 // AcAravRtti- - ataH jo karma ke Ane ke kAraNa haiM una sabakA nivAraNa karanA cAhie / indriya, kaSAya, saMjJA, gaurava aura rAga-dveSa Adi haiM / arthAt inhIM kAraNoM se AtmA meM karmoM kA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAvabhAnuprekSAdhikAraH] [25 saMjJAgauravarAgAdikAni / yasmAdetaiH karmAgacchati tasmAdetAni sarvANi nirodhayediti // 740 // ruddheSu teSu yadbhavati tadAha ruddhesu kasAyesu a mUlAdo hoti pAsavA rudvA / dubbhattamhi Niruddha vaNammi NAvA jaha Na edi // 741 // ruddhaSu ca kaSAyeSu ca mUlAdArabhya mUlata AsravAH sarve'pi ruddhAH samyak pihitA bhavaMti yathA duvahati vane pAnIye--duSTe vahati srotasi jale, atha vraNe-vivare, duSTe vahati, niruddhe vidhRte, nAvaM naiti jalaM ythaa| athavA nAlikerAditvagbhirbaddhA nauH sAsravA satyapi nayati prApnoti paratIraM, athavA naiti vinaashN| kaSAyeSu niruddheSu AsravA ruddhA yathA nAvaM naiti jalaM ruddha Su, yathA ca sAsavA nauvahati pAnIye niruddha mUlatastasyA nAvaH sarve'pi AsravA niruddhA bhavaMti tataH sA naunayati prApayatISTasthAnamAnayati vA sveSTaM vastu-vinAzaM ca na gacchati, evaM kaSAyeSaM ruddhaSa mUlataH sarve'pyAsravA niruddhA bhavaMti tato yadyapi yogAdidvAraiH sAsravo jaMtustathA'pi ratnatrayaM mokSapattanaM nayatIti // 741 // indriyasaMvarasvarUpamAha iMdiyakasAyadosA NigdhippaMti tavaNANaviNaehi / rajjUhi NidhippaMti hu uppahagAmI jahA turayA // 742 / / indriyANi kaSAyA dveSAzcaite nigRhyante nirudhyante yathAsaMkhyaM tapasA jJAnena vinayena / indriyANi AnA hai, ataH ina sabakA nirodha karanA caahie| inake ruka jAne para jo hotA hai, so batAte haiM gAthArtha-kaSAyoM ke ruka jAne para mUla se Asrava ruka jAte haiM jaise vana meM jala ke ruka jAne para naukA nahIM calatI hai // 741 // AcAravRtti-kaSAyoM ke ruka jAne para jar3a mUla se sabhI Asrava ruka jAte haiM / jaise srota ke jala ko roka dene para yA jala Ane ke chidra ko banda kara dene para naukA meM jala nahIM AtA hai, athavA nAriyala Adi ke tvak (rassI) Adi se ba~dhI huI naukA meM yadyapi pAnI Ane ke dvAra hone para bhI vaha tIra ko prApta karA detI hai| athavA vaha vinaSTa nahIM hotI hai| arthAt kaSAyoM ke rukane para Asrava ruka jAte haiN| jaise pAnI Ane ke dvAra sahita nAva hai phira bhI pAnI ke roka dene para usa nAva meM sabhI tarapha se pAnI ruka jAtA hai taba vaha nAva manuSya ko usake iSTa sthAna para pahu~cA detI hai athavA usakI iSTa vastu naSTa nahIM hotI hai, jala meM nahIM DUbatI hai| isa taraha kaSAyoM ke ruka jAne para mala se sabhI Asrava ruka jAte haiN| yadyapi yoga Adi ke dvArA jIva-kSINa moha aura sayoga kevalI Asrava sahita haiM phira bhI ve apane ratnatraya ko mokSanagara meM le jAte haiM / yaha abhiprAya huaa| ___ indriya saMvara kA svarUpa kahate haiM -- gAthArtha-indriya, kaSAya aura doSa ye tapa, jJAna aura vinaya ke dvArA nigRhIta hote haiM / jaise kupathagAmI ghor3e niyama se rassI se nigRhIta kiye jAte haiM // 742 // 1. yathAsaMkhyena da00 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 . ] [ mUlAcAre tapasA nigRhyante, kaSAyA jJAnabhAvanayA vazIkriyate, dveSo vinayakriyayA pralayamupanIyate / yathotpathagAmina unmArgayAdinasturamA azvA nigRhyante vazatAmupanIyante rajjubhirvaratrAbhiH khalviti' / / 742 / / cAritrasaMvarasya svarUpamAha - manayaNa kAya guttadiyassa samidIsu appamattassa | prAsavadAraNirohe NavakammaravAsavo Na have ||743 // manovacanakAyairguptendriyastha samitiSu ceryAbhASaiSaNA''dAnanikSepoccAra 'prasravaNasaMjJikAsva pramattasya suSThu pramAdarahitasya cAritravata AsravadvAranirodhe yadvariH karmAgacchati teSAM nirodhe sati navakarma rajasa Asravo na bhavet -- abhinavakarmAgamo na bhavediti / / 743 || punarapi saMkSepata AsravaM saMvaraM cAha micchattAviravIhi ya kasAyajogehiM jaM ca Asavadi / daMsaNaviramaNaNiggahaNirodhaNehiM tu NAsavadi || 744 || mithyAtvAviratikaSAyayogairyatkarmAsravati tatkarma samyagdarzanavirati nigrahanirodhanastu yathAsaMkhyaM' nAsravati nAgacchatIti // 744 / / ravRtti-indriyoM kA tapa se nigraha hotA hai, kaSAyeM jJAna-bhAvanA se vaza meM kI jAtI haiM aura vinakriyA se dveSa pralaya ko prApta ho jAtA hai / jaise ki unmArga meM calanevAle ghor3e nizcita hI carmamayI rassI ( cAbuka ) se vazIbhUta kiye jAte haiM / cAritrasaMvara kA svarUpa kahate haiM gAthArtha - mana-vacana-kAya se indriyoM ko vaza meM karanevAle, samitiyoM meM apramAdI sAdhu ke Asrava kA dvAra ruka jAne se navIna karmaraja kA Asrava nahIM hotA hai || 743 || AcAravRtti - jinhoMne mana, vacana aura kAya se apanI indriyoM ko gupta arthAt vaza meM kara liyA hai, jo IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa aura uccAraprasravaNa nAmaka pA~ca samitiyoM meM pramAda se rahita - sAvadhAna haiM aise apramatta cAritradhArI sAdhu ke jina dvAroM se karmAsrava hotA hai unakA nirodha ho jAne para unake navIna karmoM kA Agamana nahIM hotA hai / punarapi saMkSepa se Asrava aura saMvara ko kahate haiM- gAthArtha -- mithyAtva, avirati kaSAya aura yoga inase jo karma Ate haiM ve darzana, virati, nigraha aura nirodha se nahIM Ate haiM || 744 || AdhAra - mivyatva, avirati, kaSAya aura yoga inase AtmA meM jo karma Ate haiM ve kramazaH samyagdarzana, virati, indriya nigraha aura yoganirodha ina kAraNoM se nahIM Ate haiMruka jAte haiM / isa taraha karmoM kA AnA Asrava aura karmoM kA rukanA saMvara- ina donoM kA varNana yahA~ kiyA gayA hai| 1. sphuTamiti ka 2. nikSapoccAraNaM prasravaNaM ka0 3. yathAsaMkhyena ka0 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAvazAnuprekSAdhikAraH] [ 27 saMvarAnuprekSAM saMkSepayan tasyAzca phalaM pratipAdayannAha saMvaraphalaM tu NivvANametti sNvrsmaadhisNjutto| Niccujjutto bhAvaya saMvara iNamo visuddhappA // 745 / / saMvaraphalaM nirvANamiti kRtvA saMvareNa samAdhinA cAthavA saMvaradhyAnena saMyuktaH san nityoyuktazca sarvakAlaM yatnaparaM bhAvayemaM saMvaraM vizuddhAtmA sarvadvandvaparihINaH-saMvaraM prayatnena cintayeti // 74 // nirjarAsvarUpaM vivRNvannAha ruddhAsavassa evaM tavasA juttassa NijjarA hodi / duvihA ya sA vi bhaNiyA desAdo savvado ceva / / 746 / / ruddhAsravasya pihitaka gimadvArasyavaM tapasA yuktasya nirjarA bhavati-karmazAtanaM bhavati / sA'pi ca nirjarA dvividhA bhaNitA, dezataH sarvatazca 'kamaka dezanirjarA sarvakarmanirjarA ceti // 746 // dezanirjarAsvarUpamAha saMsAre saMsaraMtassa khagrovasamagadassa kammassa / savassa vi hodi jage tavasA puNa NijjarA viulA // 747 // saMsAre caturgatisaMsaraNe, sasarataH paryaTataH, kSayopazamagatakarmaNaH kiMcit kSayamupagataM kiMcidupazAntaM kiMcitsatasvarUpeNa sthitaM karma tasya karmaNo yA nirjarA sA sarvasyaiva jIvasya bhavati jagati sA ca dezanirjarA aba saMvara-anuprekSA ko saMkSipta karate hue aura usakA phala batalAte hue kahate haiM gAthArtha-saMvara kA phala nirvANa hai, isalie saMvara-samAdhi se yukta, nitya hI udyamazIla, vizuddha AtmA muni isa saMvara kI bhAvanA kre||745|| AcAravRtti-saMvara kA phala to nirvANa hai-aisA samajhakara saMvara aura samAdhi athavA saMvara dhyAna se saMgukta hote hue sarvakAla yatna meM tatpara, sarvadvandvoM se rahita muni prayatnapUrvaka isa saMvara anuprekSA kA cintavana kare / yaha saMvara anuprekSA huii| nirjarA kA svarUpa kahate haiM gAthArtha-isa prakAra jinake Asrava ruka gayA hai aura jo tapazcaryA se yukta haiM unake nirjarA hotI hai / vaha bhI deza aura sarva ko apekSA se do prakAra kI kahI gayI hai / / 746 / / prAcAravRtti-jina munirAja ne karmAgama kA dvAra banda kara diyA hai aura tapazcaraNa se sahita haiM unake karma ke jhar3ane rUpa nirjarA hotI hai| usa nirjarA ke do bheda haiM karmoM kI ekadezanirjarA aura srvkrmnirjraa| eka-dezanirjarA kA svarUpa kahate haiM gAthArtha-saMsAra meM saMsaraNa karate hue jIva ke kSayopazama ko prApta karmoM kI nirjarA jagat meM sabhI jIvoM ke hotI hai aura punaH tapa se vipula nirjarA hotI hai / / 747 / / AcAravRtti-caturgati ke saMsaraNa rUpa aise isa saMsAra meM saMsaraNa karate hue jIva ke kSayopazama ko prApta karate hue karmoM kI jo nirjarA hotI hai vaha sabhI saMsArI jIvoM ko hotI hai 1. 'ekakamaka' iti presa-pustake pAThaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] tapasA punarnirjarA vipulA - tapogninA bhasmIkRtasya sarvasya karmaNo nirjarA sakaleti // 747 // sakala nirjarAyAH phalaM svarUpaM cAha jahadhA dhammaMto sujjhadi so zraggiNA va saMtatto / du tavasA tahA visujjhadi jIvo kammehi kaNayaM va || 748 || * yathA dhAtussuvarNapASANaH dhamyamAnaH zudhyati kiTTakAlimAdirahito bhavati agninA tu santaptaH san, tathA tapasA vizudhyate karmabhyo jIvaH sarvakarmavimuktaH syAtkanakamiva / yathA dhAturdhamyamAno'gninA santaptaH kanakaH syAttathA jIvastapasA saMtaptaH siddhaH saMpadyata iti // 748 // tapaso mAhAtmyamAha [ mUlAdhAre NANavaramArudajudo sIlavara samAdhisaMjamujjalido / daha tavo bhavabIyaM taNakaTThAdI jahA aggI ||746 // jJAnavara mArutayutaM matyAdijJAnabRhadvAtasahitaM zIlaM vrataparirakSaNaM, varasamAdhirekAgracintAnirodhaH, vaha dezanirjarA hai| taparUpI agni se bhasma kiye hue sabhI karmoM kI jo nirjarA hotI hai vaha saMkala nirjarA hai / jina karmoM ke kucha aMza kSaya ko prApta ho cuke haiM, kucha upazama avasthA ko prApta haiM, kucha udaya meM A rahe haiM aura kucha sattA meM sthita haiM usako kSayopazama kahate haiM / sakalanirjarA kA phala aura svarUpa batAte haiM gAthArtha - jaise agni se dhamAyA gayA dhAtu santapta huA zuddha ho jAtA hai / vaise hI svarNa ke samAna hI jIva tapa dvArA karmoM se zuddha ho jAtA hai / / 748 / / zrAcAravRtti - jaise svarNapASANa jaba dhamAyA jAtA hai taba agni se santapta hotA huA fag kAlimA rahita zuddha suvarNa ho jAtA hai / usI prakAra se yaha jIva tapazcaraNa se tapAyA huA sarvakarma se rahita hokara zuddha siddha ho jAtA hai / tapa kA mAhAtmya batalAte haiM gAthArtha - zreSTha jJAnarUpI havA se yukta zIla, zreSTha samAdhi va saMyama se prajvalita huI taparUpI agni bhavabIja ko jalA detI hai, jaise ki agni tRNa kATha Adi ko jalA detI hai ||746 || zrAcAravRtti matijJAna Adi mahAna vAyu se sahita, zIla, samAdhi aura prajvalitauddIpita taparUpI agni saMsAra ke bIja - kAraNoM ko bhasmasAt kara detI hai, jaise ki agni tRNa, kATha Adi ko bhasmasAt kara detI hai| vratoM kA rakSaNa jisase hotA hai vaha zIla hai / ekAgracintA * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM yaha gAthA adhika hai AvesaNI sarIre indiyabhaMDo maNo va Agario / dhamitra jIvaloho vAvIsa parIsahaggIhi / / artha - yaha zarIra AvezanI - cUlhA ke samAna hai, indriyA~ bhAMDa arthAt alaMkAra banAne ke sAdhana cimaTA thor3A Adi ke samAna haiM, mana suvarNakAra ke samAna hai, jIva suvarNadhAtu ke samAna hai aura kSudhAtRSAdi parISaha agni ke samAna haiM / arthAt zarIra rUpI cUlhe--bhaTTI meM bAIsa parISaharUpI agni meM manarUpI upAdhyAya--yA suvarNakAra ke dvArA tapAyA gayA yaha jIvarUpI suvarNaM karmarUpI mala ke naSTa ho jAne se nirmala- zuddha ho jAtA hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avazAnuprekSAdhikAraH | [ 26 paMcanamaskRtisahita: saMyamaH prANidayA indriyanigrahAcatairujjvalitaM prajvalitaM dIptaM tapo dahati bhavabIjaM saMsArakAraNaM / taNakASThAdika yathA'gnirdahati tatheti // 746 / / punarapi cirakAlamajjidaM pi ya vihuNadi tavasA rayatti NAUNa / duvihe tavammi Nicca bhAvedavvo havadi appA // 750 / / cirakAlaM saMkhyA (ma)tItasamayaM karmANitamapi tapasA vidhUyata iti jJAtvA dvividhe tapasi nityaM nirantaramAtmA bhAvayitavyo bhavatIti // 750 // bhAvitAtmA sa nu kiM syAdityAha Nijjariyasavvakammo jAdijarAmaraNabaMdhaNavimukko / pAva di sukkhamaNaMta NijjaraNaM taM maNasi kujjA / / 751 / / tato nirjIrNaH sarvakarmanirmukto jAtijarAmaraNabandhanavimuktaH prApnoti saukhyamatulamanaMtaM, tannirjaraNaM manasi kRtvA (kuryAt) vidhAyeti / / 751 // nirjarAnuprekSAM vyAkhyAya dharmAnuprekSAsvarUpaM vivecayannAha nirodharUpa dhyAna ko varasamAdhi kahate haiN| paMcanamaskAra ke sAtha prANiyoM para dayA karanA aura indriya-nigraha karanA saMyama hai| inase taparUpI agni ko uddIpita kiyA jAtA hai aura usameM mati, zruta Adi jJAnarUpI havA kI jAtI hai| arthAt samyakjJAna aura caritra se yukta tapa saMsAra ke kAraNoM ko naSTa kara detA hai| punarapi usI ko batAte haiM--- gAthArtha-cirakAla se ajita bhI karmaraja tapa se ur3A dI jAtI hai, aisA jAnakara do prakAra ke tapa meM nitya hI AtmA ko bhAvita karanA cAhie / / 750 // prAcAravRtti-anantakAla meM saMcita kiyA gayA karma bhI tapazcaraNa dvArA naSTa ho jAtA hai, aisA jAnakara nirantara antaraMga va bahiraMga tapazcaraNa meM AtmA ko lagAnA caahie| tapa meM AtmA ko lagAne se kyA hogA ? so hI batAte haiM gAthArtha-jisake sarvakarma nirjIrNa ho cuke haiM aisA jIva janma-jarA-maraNa ke bandhana se chUTakara ananta sukha ko prApta kara letA hai| ataH gana meM tuma usa nirjarA kA cintavana kro||751|| __prAcAravRtti-tapazcaraNa se samasta karmoM kI nirjarA ho jAne para janma, jarA aura maraNa ke bandhana se mukta hotA huA yaha jIva atula ananta saukhya ko prApta kara letA hai / isalie mana meM nirjarA bhAvanA ko bhAvo / yaha nirjarA anuprekSA huii| nirjarAnuprekSA kA vyAkhyAna karake aba dharmAnuprekSA kA vivecana karate haiM-- 1. yathAgniritika0 | Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAra sadhvajagassa hidakaro dhammo titthaMkarehi akkhaado| dhaNNA taM eDivaNNA visuddhamaNasA jage maNuyA / / 752 / / sarvasya jagato bhavyalokaraya hitakaro dharma uttamakSa mAdilakSaNaratIrthakara ra khyAta: pratipAditarata dharma ye pratipannAstaM dha maMmadhiSTitA ye pUruSA vizuddhamanasA zuddhabhAvena te dhanyAH puNyavataH kRtArthA jagatIti / / 752 // dharmAnurAge kAraNamAha jeNeha pAvidavvaM kallANaparaMparaM paramasokkhaM / so jiNadesidadhamma bhAveNuvavajjade puriso / / 753 // yeneha-yena jIvenAsmilloke kalyANaparaMparA mAMgalyanarantayaM paramasaukhyaM prAptavyaM sa jIvo jinadezitaM tIrthaka rAkhyAtaM dharma bhAvenopadyate puruSaH paparamArthato dharma zraddadhAti sevate ----pApakriyAM manAgapi nAcaratIti / 753 // 'dharmasya vikalpAnAhakhaMtImahavaajjvalAghavatavasaMjayo akiMcaNadA / bhaceraM saccaM cAprotha dasadhAmA / / 754 // kSAntyArjavamArdavalAghava'tapaHsaMyamA AkiMcanyaM tathA brahmacarya satyaM tyAgazca dharmo dazavidho bhavati jJAtavya iti / / 754 / / gAthArtha-tIrthaMkaroM dvArA kathita dharma sarvajagat kA hita karanevAlA hai| vizuddha mana se usakA Azraya lenevAle manuSya jagat meM dhanya haiM / / 752 / / AcAravRtti-tIrthaMkaroM ke dvArA pratipAdita kSamA Adi uttama dharma bhavya jIvoM kA hita karane vAlA hai| jina puruSoM ne aise dharma kA vizuddha mana se anuSThAna kiyA hai, ve isa jagat meM dhanya haiM, puNyazAlI haiM, ve kRtArtha ho cuke haiN| dharmAnurAga meM kAraNa ko kahate haiM gAthArtha-jise isa jagat meM kalyANoM kI paramparA aura parama saukhya prApta karanA hai vaha puruSa bhAva se jinendradeva dvArA kathita dharma ko svIkAra karatA hai // 3 // acArayatti --jisa jIna ko isa jagat meM nirantara hI maMgala aura parasA sukha prApta karanA hai, vaha jIva bhAva se tIrthakara dvArA kathita dharma ko prApta karatA hai| arthAt paramArtha rUpa se usa dharma kA zradvAna karatA hai, usakA sevana karatA hai aura kicit mAtra bhI pApa kriyA kA AcaraNa nahIM karatA hai, yaha abhiprAya hai| dharma ke bhedoM ko batAte haiM gAthArtha-kSamA, mArdava, Arjava, lAghava, tapa, saMyaga, AkiMcanya, tathA brahmacarya, satya aura tyAga ye daza dharma haiN| TIkA sarala hai| 1 liGgadharmasya ka0 2 lAghavaM zaucAcAraH (ka0 Ti0) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAdazAnuprekSAdhikAraH] dharmabhAvanAphalamAha uvasama dayA ya khaMtI vaDDhai beragadA ya jaha jaha se| taha taha ya mokkhasokkhaM akkhINaM bhAviyaM hoi // 755 / / upazama indriyanigrahe puruSavyApAro, dayAnukaMpA, kSAntiH krodhAdyanutpattiranyakRtopadravasahanaM, ete virAgatA ca yathA yathA vardhante-vairAgyakAraNena vRddhi gacchanti yathA yathAsya jIvasya tathA tathA tasya jIvasya mokSasaukhyamakSaraM bhAvitaM bhavatIti / / 755 // dharmAnuprekSAmupasaMhartukAmaH prAha-- saMsAra visamadugge bhavagahaNe kaha vi me bhamateNa / diTTho jiNavaradiTTho jeTTo dhammotti citejjo // 756 / / saMsAraviSamadurge bhavagahane bhavaiAkule kathamapi bhramatA paryaTatA mayA jinavaropadiSTo jyeSThaH pradhAno dharmo dRSTaH ityevaM cintayediti / / 756 / / bodhidurlabhatAsvarUpamAha saMsArahmi aNaMte jIvANaM dullaha maNussattaM / jugasamilAsaMjogo lavaNasamudde jahA ceva // 757 // dharmabhAvanA kA phala batAte haiM--- gAthArtha-jaise-jaise isa jIva ke upazama, dayA kSamA aura vairAgya bar3hate haiM vaise-vaise hI akSaya mokSasukha bhAvita hotA hai / / 755 // prAcAravRtti-indriyoM ke nigraha meM puruSa kA vyApAra honA upazama hai| anukampA kA nAma dayA hai, krodhAdi kI utpatti na honA aura anyakRta upadrava sahana karanA kSamA hai, saMsAra zarIra-bhogoM se udvigna honA vairAgya hai / jisa jIva ke ye saba vairAgya ke kAraNa se jaise-jaise vRddhi ko prApta hote rahate haiM vaise-vaise hI usI jIva ke akSaya mokSa sukha kI bhAvanA hotI rahatI hai| dharmAnuprekSA kA upasaMhAra karate hue kahate haiM gAthArtha-saMsAramaya viSamadurga isa bhavavana meM bhramaNa karate hue maiMne bar3I muzkila se jinavara kathita pradhAna dharma prApta kiyA hai-isa prakAra se cintavana kare // 756 // prAcAravRtti-yaha saMsAra viSama durga ke samAna hai, anekoM bhavoM se arthAt punaH punaH janma grahaNa karane se gahana hai, vyAkula hai| aise isa saMsAra meM paryaTana karate hue bar3I muzkila se maiMne jinendradeva dvArA upadiSTa sarva pradhAna isa dharma ko prApta kiyA hai| isa prakAra se cintavana karanA caahie| yaha dharmAnuprekSA huii| bodhidurlabhatA kA svarUpa kahate haiM gAthArtha--ananta saMsAra meM jIvoM ko manuSya paryAya durlabha hai| jaise lavaNasamudra meM yuga arthAt juvAM aura samilA arthAt saila kA saMyoga durlabha hai / / 757 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] [ mUlAcAra saMsAre'naMte'tyantadIrgha jIvAnAM durlabhaM manuSyatvaM manuSyajanma, yathA lavaNasamudre yugasamilAsaMyogaH / pUrvasamudrabhAge yugaM nikSipta, pazcimasamudrabhAge samilA nikSiptA, tasyAH samilAyAH yugavivare yathA pravezo durlabhastathA jIvasya caturazItiyonilakSamadhye manuSyatvaM durlabhameveti / / 757 // manuSyatve labdhe'pi yadurlabhaM tadAha-- desakulajanma rUvaM AU Arogga vIriyaM vinno| savaNaM gahaNaM madi dhAraNA ya ede vi dhullahA loe||758|| manuSyatve labdhe'pyatidurlabha AryadezaH, manuSyatvaM yato mlecchakhaMDeSu bhogabhUmAvapi vidyate / Aryadeze labdhe'pi durlabhaM kule janma, Aryadeze bhillavarvaracAMDAlAdikulAnAmapi saMbhavAt / vizuddhakule labdhe'pyatIva durlabhaM rUpamavayavasaMpUrNatA, zuddhakule'pi yato vikalAMgadarzanamiti / rUpe labdhvA'pi durlabhaM suSThu dIrghAyuzciraMjIvitvaM / cirajIvanAdapyArogyaM durlabhatamaH / tasmAdapi shrvnnmaaryaadisNpraaptiH| tasmAdapi grahaNamavadhAraNaM suSThu na sulabhaM / tasmAdapi pUrvAparavivekarUpatA matiH smaraNAdikamatIva durlabhA / tato'pi dhAraNA kAlAntare'pyavismaraNatvaM durlabhA / manuSyatve labdhepyete sarve'pi krameNa durlabhA loke jagatIti // 758 // etebhyo'pi durlabhatamamAha AcAravRtti-atyanta dIrgha isa ananta saMsAra meM jIvoM ko manuSya paryAya kA milanA bahuta hI durlabha hai| jaise ki lavaNa samudra meM yuga aura samilA kA saMyoga / arthAt jaise lavaNa samudra ke pUrvabhAga meM juvAM ko DAle aura usI samudra ke pazcima bhAga meM saila ko ddaale| punaH usa sela kA juvA~ ke chidra meM praveza kara jAnA jaise kaThina hai usI prakAra se caurAsI lAkha yoniyoM ke madhya meM isa jIva ko manuSya janma kA milanA durlabha hI hai| manuSya paryAya ke mila jAne para bhI jo kucha durlabha hai use batAte haiM gAthArtha-uttama deza-kula meM janma, rUpa, Ayu, Arogya, zakti, vinaya, dharmazravaNa, grahaNa buddhi aura dhAraNA ye bhI isa loka meM durlabha hI haiM // 758 // prAcAravRtti-manuSya paryAya ke milane para bhI Aryadeza kA milanA atIva durlabha hai kyoMki manuSyapanA to mleccha khaNDoM meM aura bhogabhUmi meM bhI vidyamAna hai| Aryadeza meM bhIla, barbara, cANDAla Adi kuloM meM bhI utpatti ho jAtI hai| vizuddhakula ke mila jAne para bhI rUpa zarIra ke avayavoM kI pUrNatA kA honA atIva durlabha hai, kyoMki zaddha kala meM bhI vikalAMgahInAMga dekhe jAte haiN| rUpa ke mila jAne para bhI dIrghAyu kA milanA-cirajIvI honA atizaya durlabha hai| cirajIvana se bhI Arogya-svastha zarIra kA milanA durlabhatara hai| Arogya se bhI zakti kA milanA durlabhatama hai| zakti se bhI vinaya kA milanA atIva durlabhatama hai| usase bhI zravaNa arthAt AryapuruSa Adi kA saMgati kA milanA unakA upadeza sunanA atIva durlabha hai| upadeza sunane ke bAda bhI usako grahaNa karanA-mana meM avadhAraNa karanA sulabha nahIM hai| pUrvApara viveka rUpa buddhi kA honA, smaraNa zakti Adi honA atIva durlabha hai| kAlAntAra meM bhI avismaraNa rUpa dhAraNA kA honA usase bhI durlabha hai / arthAt manuSya paryAya ke mila jAne ke jAne ke bAda bhI isa jagat meM ye sabhI krama-krama se durlabha hI haiM, aisA smjhnaa| inase bhI jo durlabhatama hai use batAte haiM . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSAdhikArA] laddhasu vi edesu ya bodhI jiNasAsaNahmi Na hu sulahA / kupahANamAkulattA jaM baliyA rAgadosA ya // 756 // mamdheSvapyeteSu manuSyAdiSu bodhiH samyaktvaM darzanavizuddhistatkAraNe ca jinazAsane paramAgame naiva sulabhA na sukhena lbhyte| kutaH ? kupathAnAmAkulatvAt yataH kutsitamAgairduSTAbhiprAyairAkulo'yaM prAnto'yaM lokaH, yasmAcca rAgadveSau valavanto, athavA kupathAnAmAkulatvahetorbalinau rAgadveSau yata iti / / 756 / / evaM bodhidurlabhatvaM' vijJAya tadarthapariNAmaM kartukAmaH prAha seyaM bhavabhayamahaNI bodhI' guNavitthaDA mae lddhaa| jadi paDidA Na hu sulahA tamhA Na khamo pamAdo me // 760 // seyaM bodhirbhavabhayamathanI saMsArabhItivinAzinI guNavistarA guNavistIrNA sarvaguNAdharA mayA labdhA prAptA, yadi kadAcitsaMsArasamudre patitA prabhraSTA na khalu naiva sphuTaM puna: sulabhA'rddhapudgalaparAvarttanamantareNa tasmAnnaiva kSamo naiva yogyaH pramAdo mama-bodhiviSaye pramAdakaraNaM mama naiva yuktamiti // 760 // bodhiviSaye yaH pramAdaM karoti taM kutsayannAha gAthArtha--inake mila jAne para bhI jina-zAsana meM bodhi sulabha nahIM hai, kyoMki kupathoM kI bahulatA hai aura rAga-dveSa bhI balavAn haiM / / 756 / / prAcAravRtti-uparyukta Aryadeza Adi ke mila jAne para bhI bodhi-samyaktva arthAt darzanavizuddhi aura usake kAraNoM kA milanA paramAgama meM sulabha nahIM hai / arthAt yaha bodhi sukha se. saralatA se nahIM mila sakatI hai| kyoM ?.kyAki katsita mArgoM se--daSTa abhiprAyavAle janoM se yaha loka bhrAnta ho rahA hai aura isameM rAga-dveSa bhI atIva balavAn haiN| athavA kupathoM meM vyAkulatA ke hetu ye balavAn rAga-dveSa haiM / isIlie bodhi kA milanA durlabha hai| isa prakAra bodhi-durlabhatA ko jAnakara usake lie kaise pariNAma mere hoveM ise AcArya kahate haiM gAthArtha-so yaha bhavabhaya kA maMthana karanevAlI, guNoM se vistAra ko prApta bodhi maiMne prApta kara lI hai| yadi yaha chUTa jAe to nizcita rUpa se punaH sulabha nahIM hai| ata: merA pramAda karanA ThIka nahIM hai / / 760 // AcAravatti-so yaha samyagdarzana rUpa bodhi saMsAra ke bhaya kA nAza karanevAlI hai, sarvagaNoM ke lie AdhArabhata hai| ise maiMne prApta kara lI hai| yadi yaha kadAcita saMsAra-samadra meM gira jAya to punaH arddhapudgala parivartana ke binA yaha sulabha nahIM hai / isa lie bodhi ke viSaya meM merA pramAda karanA yogya nahIM hai-ucita nahIM hai / arthAt eka bAra samyagdarzana prApta hone ke bAda yadi pramAda se vaha chUTa jAe to punaH adhika-se-adhika arddhapudgala parivartana kAlaparyanta yaha jIva isa saMsAra meM bhramaNa kara sakatA hai / ataH samyaktva kI rakSA ke lie sAvadhAna rahanA caahie| bodhi ke viSaya meM jo pramAda karate haiM unakI nindA karate hue kahate haiM 1. bodherdula-20 2. tadarthAya pari-ka0 3. bohI ka0 4. tasmAnna ka. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] dullalAhaM laddha Na bodhi' jo Naro pamAdejjo / so puraso kApuriso soyadi kurgAda gado saMto // 761 // durlabhalAbhAM bodhi saMsArakSayakaraNasamarthAM yo labdhvA prApya pramAdayet pramAdaM kuryAtsaH puruSaH kApuruSaH kutsitaH puruSaH zocati duHkhI bhavati kurgAti narakAdigati gataH sanniti // 761 // bodhivikalpaM tatphalaM ca pratipAdayannAha uvasamakhayamissaM vA bodhi laddha Na bhaviyapuMDario / tavasaMjamasaMjutto akkhayasokkhaM tado lahadi // 762 // [ mulAbAre kSayopazamavizuddhi dezanA prAyogyalabdhIrlabdhvA pazcAdadhaH pravRtyapUrvAnivRttikaraNAn kRtvopazamakSa yopazamakSayarUpAM' bodhi labhate jIvaH / pUrvasaMcitakarmaNo'nubhAga sparddhakAni yadA vizuddhyA pratisamayamanaMtaguNahInAni bhUtvodIryante tadA kSayopazamalabdhirbhavati / pratisamayamanaMta guNahIna krameNodIritAnubhAgaspaddhaM kajanitajIvaparinAmaH sAtAdisukhakarmabaMdhanimitto' nAtA dyasukhakarmabaMdhaviruddha vizuddhi labdhirnAma / SaDdravyanavapadArthopadezakatracAryAdyupalabdhirvopadiSTArthagrahaNadhAraNavicAraNazaktirvA dezanAlabdhirnAma / sarvakarmaNAmutkRSTa sthiti mutkRSTAnubhAgaM ca hatvA'ntaH koTyakoTIsthito dvisthAnAnubhAgasthAnaM prAyogyalabdhirnAma / tathoparisthipariNAmairadhaH sthitapariNAmAH samAnA adhaH sthitapariNAma ruparisthitapariNAmAH samAnA bhavanti yasminnavasthAvizeSakAle'adhaH pravarta gAthArtha - jo manuSya durlabhatA se milanevAlI bodhi ko prApta karake pramAdI hotA hai vaha puruSa kAyara puruSa hai / vaha durgati ko prApta hotA huA zoca karatA hai / / 761 / / zrAcAravRtti - saMsAra kA kSaya karane meM samartha aisI durlabhatA se milanevAlI bodhi ko prApta karake jo pramAda karatA hai vaha puruSa nindya puruSa hai / vaha naraka Adi gatiyoM ko prApta hokara duHkhI hotA rahatA hai| bodhi ke bheda aura usakA phala batAte hue kahate haiM gAthArtha - zreSTha bhavya jIva upazama, kSAyika yA kSAyopazamika samyaktva ko prApta karake jaba tapa aura saMyama se yukta ho jAtA hai taba akSaya saukhya ko prApta kara letA hai // 761 // AcAravRtti - kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi aura prAyogyalabdhi ina cAra labdhiyoM ko prApta karake yaha jIva punaH adhaHpravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa pariNAmoM ko karake upazama samyaktva, kSayopazama samyaktva athavA kSAyika samyaktva rUpa bodhi ko prApta kara letA hai / so hI spaSTa karate haiM 1. jisa kAla meM pUrvasaMcita karma ke anubhAgaspardhaka pariNAmavizuddhi se prati samaya anantaguNitahIna hokara udIraNA ko prApta hote haiM taba usa jIva ke kSayopazama-labdhi hotI hai / 2. pratisamaya anantaguNitahIna krama se udIraNA ko prApta hue anubhAgaspardhaka se jIva ke jo pariNAma hote haiM unake nimitta se sAtA Adi sukhadAyI karmoM kA bandha hotA hai aura asAtA Adi duHkhadAyI karmabandha kA nirodha ho jAtA hai| isakA nAma vizuddhi-labdhi hai / 3. chaha dravya, nava padArtha kA upadeza karanevAle AcArya Adi kI upalabdhi honA 1. jo bodhi ka0 2. kSayasamyaktvarUpAM ka0 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAnuprekSAdhikAraH] [ 35 nAdadhaHpravattikaraNaH / apUrvApUrvazuddhatarAH karaNA: pariNAmA yasmin kAlavizeSe syurasAvapUrvakaraNaH pariNAmaH / ekasamayapravartamAnAnAM jIvanAM pariNAmaina vidyate nivRtti do yatra so'nivattikaraNa iti / evaM kriyAM kRtvA'naMtAnubaMdhikrodhamAnamAyAlobhaprakRtInAM samyaktvasamyaGa mithyAtvamithyAtvaprakRtInAM copazamAdupazamasamyaktvabodhirbhavati / tathA tAsAmeva saptaprakRtInAM kSayopazamAt kssaayopshmiksmyktvbodhirbhvti| tathA tAsAmeva saptAnAM prakRtInAM kSayAt kSAyikasamyaktvaM bhavati / evamatidurlabhatarAM triprakArAM bodhi labdhvA bhavyapUNDarIko bhavyottamastapasA saMyamena ca yukto'kSayasaukhyaM tato labhate sarvadvandvavinirmuktaH siddhimadhitiSThatIti yato bodhyAM sarvo'pi jIvaH siddhi labhate // 762 / / tamhA ahamavi NiccaM saddhAsaMvegaviriyaviNaehiM / attANaM taha bhAve jaha sA bohI have suiraM // 763 // athavA unake dvArA upadiSTa padArthoM ko grahaNa karane, dhAraNa karane aura unake viSaya meM vicAra karane kI zakti kA honA dezanAlabdhi hai| 4. sarvakarmoM kI utkRSTa sthiti aura utkRSTa anubhAga ko ghaTAkara unakA antaH koTA-koTI sAgara meM sthApana kara dvisthAnarUpa-(latA dAkha rUpa) anubhAga sthAna karanA prAyogyalabdhi hai| 5. pA~cavIM karaNalabdhi hai| usake tIna bheda haiM-adhaHpravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikrnn| __Upara meM sthita pariNAmoM se adhaHsthita pariNAmoM kI samAnatA aura adhaHsthita pariNAmoM se Upara sthita pariNAmoM kI samAnatA jisa avasthA vizeSa ke samaya hotI hai usa kAla meM adhaHpravartana hone se adhaHpravRttikaraNa kahate haiN| jisa kAla meM apUrva-apUrva zuddhatara karaNapariNAma hote haiM vaha apUrvakaraNa pariNAma hai| eka samaya meM pravRtta hue jIvoM ke pariNAmoM meM bheda nahIM hotA hai use anivRttikaraNa kahate haiN| isa prakAra tIna karaNa rUpa kriyA karake anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra prakRtiyoM tathA samyaktva, samyagmithyAtva aura mithyAtva ina tIna prakRtiyoM keaisI sAta prakRtiyoM ke upazama se upazamasamyaktva bodhi hotI hai| ina sAtoM prakRtiyoM ke kSayopazama se kSayopazamasamyaktva bodhi hotI hai tathA inhIM sAta prakRtiyoM ke kSaya se kSAyikasamyaktva labdhi hotI hai| isa taraha ati durlabhatara tIna prakAra kI bodhi ko prApta karake jo bhavyottama tapazcaraNa aura saMyama se yukta ho jAtA hai vaha bhavya usa cAritra ke prasAda se akSaya saukhya prApta kara letA hai| arthAt vaha jova sarvadvandva se rahita hokara siddhipada ko prApta kara letA hai; kyoMki bodhi se hI sabho jova siddha hote haiM, binA bodhi ke nhiiN| aba AcArya apanI bhAvanA vyakta karate haiM gAthArtha-isalie maiM bho zraddhA, saMvega, zakti aura vinaya ke dvArA usa prakAra se AtmA ko bhAvanA karatA hUM ki jisa prakAra se vaha bodhi cirakAla taka banI rahe // 763 / / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [[mUlAcAre yasmAdevaMviziSTA bodhistasmAdahamapi nityaM sarvakAlaM zraddhA mAnasika : ' zAsanAnurAgaH, saMvego dharmadharmaphalaviSayAdanurAgaH vIryaM vIryAntarAyakSayopazamajanitazaktiH, vinayo manovAkkAyAnAmanuddhatirnamratA tairAtmAnaM tathA bhAvayAmi yathA'so bodhirbhavetsuciraM sarvakAlamiti // 763 // kimarthaM badhirbhAvyata ityAzaMkAyAmAha - 36 ] bodhIya jIvadavvAdiyAI bujjhai hu Nava vi taccAI | guNasayasa hastaka liyaM evaM bohi sayA jhAhi // 764 // yato bodhimavApya jIvAjIvAsravapuNyapApabaMdhasaMvaranirjarAmokSAH padArthA dravyANi astikAyAzca tattvAni ca budhyate bodhyA vA budhyaMte tato guNazatasahasra 'kalitAmevaMbhUtAM bodhi sadA sarvakAlaM dhyAya bhAvayeti / / 764 / dvAdazAnuprekSAmupasaMhartukAmaH prAha dasa do ya bhAvaNAzro evaM saMkhevado samuddiTThA / furarNe diTThA buhajaNave ragga' jaNaNozro // 765 // evaM daza dve cAnuprekSA bhAvanAH saMkSepataH samupadiSTAH pratipAditA jinavacane yatto dRSTA nAnyatrAnena AcAravRtti - jisa kAraNa se yaha bodhi itanI vizeSa hai usase maiM bhI sarvakAla, mana dvArA honevAlI jina zAsana ke anurAgarUpa zraddhA se dharma aura dharmaphala ke viSaya meM anurAgarUpa saMvega se, voryaMtarAya ke kSayopazama hone vAlI zaktivizeSarUpa vIrya se aura manavacanakAya kI namratArUpa vinaya se AtmA kI bhAvanA usa prakAra karatA hU~ ki jisa se yaha bodhi sarvakAla taka banI rahe / kisalie bodhi kI bhAvanA karanI ? so hI batAte haiM gAthArtha - bodhi se jIva pudgala Adi chaha dravya tathA ajIva Adi nava tattva (padArtha) jAne jAte haiM / isa taraha hajAroM guNoM se sahita bodhi kA sadA dhyAna karo || 764|| AcAravRtti - jisa kAraNa se bodhi ko prApta karake jIva, ajIva, Asrava, puNya, pA, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye nava padArtha, jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya; jIvAstikAya, pudgalAstikAya, dharmAstikAya, adharmAstikAya aura a'kAzAstikAya ye pA~ca astikAya tathA jova, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva jAne jAte haiM, isI hetu lAkhoM guNoM se yukta isa prakAra kI bodhi kI tuma sarvakAla bhAvanA karo - cintavana karo / yaha bodhidurlabhAnuprekSA huI / dvAdazAnuprekSA kA upasaMhAra karate hue kahate haiM-gAthArtha - -isa prakAra saMkSepa meM dvAdaza bhAvanA kahI gayI haiM joki jinavacana meM vidvAnoM ke vairAgya kI jananI mAnI gaI haiM || 765 / AcAravRtti- - isa taraha ye bAraha bhAvanAyeM saMkSepa meM jinAgama meM pratipAdita kI gayI haiM, arthAt ye jaina zAsana meM hI dekho jAtI haiM / anyatra ( anya sampradAya meM) nahIM haiM / isa kathana se 1. mAnasaH ka0 2. zatasahasraM kalitAM yuktA ka0 3. budhajana-vairAgya ka0 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAzAnuprenAdhikAraH] [ 37 prAmANyaM khyApitaM tAsAM syAt, budhajanAnAM vairAgyasya jananyo vairAgyakAriNyo'nena rAgAbhAvazva khyApitaH zrutasya bhavatIti // 65 // anuprekSAbhAvane kAraNamAha aNuvekkhAhiM evaM jo attANaM sadA vibhAvedi / so vigadasavvakammo vimalo vimalAlayaM lahadi // 766 / / evamanuprekSAbhirAtmAnaM yaH sadA bhAvayedyojayetsaH puruSo vigatasarvakarmA vimalo bhUtvA vimalAlayaM mokSasthAnaM labhate prApnotIti / / 766 / / dvAdazAnuprekSAvasAne kRtakRtya AcAryaH pariNAmazuddhimabhidadhanmaMgalaM phalaM vA vAnchazvAha-- jhANehi khaviyakammA mokkhaggalamoDayA vigymohaa| te me tamarayamahaNAtAraMtu bhavAhi lahumeva // 767 // ya imA anuprekSA bhAvayitvA siddhi gatAste dhyAnaH kSapitakarmANo mokSArgalacchedakA vigatacAritra mohAstamorajomathanA mithyAtvamohanIyajJAnAvaraNAdivinAzakAstArayantu bhavAtsaMsArAcchIghramevAsmA. niti // 767 // punarapyanuprekSAM yAcamAnaH prAha inakI pramANatA batAyI gayI hai| ye bhAvanAe~ budhajanoM meM vairAgya ko utpanna karanevAlo hone se vairAgya kI jananI mAnI gayI haiN| isa kathana se zruta-jinAgama meM, rAgAbhAva hI khyApita kiyA gayA hai, aisA smjhnaa| anuprekSA kI bhAvanA karane meM kAraNa batAte haiM gAthArtha-ina anuprekSAoM ke dvArA jo hamezA AtmA kI bhAvanA karatA hai vaha sarvakarma se rahita nirmala hotA huA vimalasthAna ko prApta kara letA hai // 766 / / AcAravRtti-ina anuprekSAoM ke dvArA jo puruSa apanI AtmA kA cintavana karatA hai vaha sarvakarmoM se rahita nirmala hokara mokSasthAna prApta kara letA hai / dvAdaza anuprekSA ke anta meM kRtakRtya hue AcArya pariNAmazuddhi ko dhAraNA karate hue maMgala va phala kI cAha karate haiM gAthArtha-jo dhyAna se karma kA kSaya karanevAle haiM, mokSa ko argalA ke kholanevAle haiM, moha rahita haiM, tama ora rAja kA maMthana karanevAle haiM, ve jinendradeva hameM saMsAra se zona ho pAra kreN| prAcAravRtti-jo ina anuprekSAoM kA cintana karake siddhi ko prApta hue haiM ve dhyAna se karmoM kA kSapaNa karanevAle haiM, mojha ke kapATa ko argalA-sAMkala ke kholanevAle haiM, cAritramoha se rahita ho cuke haiM, tama-mithyAtva mohanoya, raja-jJAnAvaraNa Adi karma kA vinAza karanevAle haiN| ve mahApuruSa isa saMsAra-sAgara se hameM zoghra ho taareN| punarapi anuprekSA kI yAcanA karate hue kahate haiM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre jaha majjha tari kAle vimalA aNupehaNA bhavejaNha / taha savvalogaNAhA vimalagadigadA psiidNtu||768|| yathA yena prakAreNa mama tasminnaMtakAle vimalA anuprekSA dvAdazaprakArA bhaveyustathA te sarvalokanAthA vimalagatiM gatAH prasIdantu prasannA bhavantu dvAdazAnuprekSAbhAvanAM mama dizantviti // 768 // iti zrImaTTakerAcAryavaryavinirmitamUlAcAre vasunanyAcAryapraNItaTIkAsahite dvAdazAnuprekSakanAmA'STamaH paricchedaH samAptaH / gAthArtha-jisa taraha antakAla meM ye vimala anuprekSAe~ mujhe hoveM usI taraha vimala gati ko prApta hue sarvaloka ke nAtha mujha para prasanna hoveM / / 768 // prAcAravRtti-jisa prakAra se mere antakAla meM ye nirmala anuprekSAyeM mujhe prApta hoveM, usI prakAra se vimala sthAna ko prApta hue tIna loka ke nAtha mujha para prasanna hoveM arthAt dvAdaza anuprekSA kI bhAvanA mujhe pradAna kreN| arthAt jinendradeva ke prasAda se ye anuprekSAyeM mujhe prApta hoN| isa prakAra vasunandi AcArya praNIta TIkA sahita zrI vaTTakerAcAryavaryavinirmita mUlAcAra meM dvAdaza-anuprekSA-kathana nAmaka AThavA~ pariccheda samApta huaa| . Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH anagArabhAvanAkhyaM navamamadhikAra' vyAkhyAtukAmastAbadAdau zubhapariNAmanimittaM maMgalamAha vaMdittu jiNavarANaM tihuyaNajayamaMgalovavedANaM / kaMcaNapiyaMguviddumaghaNakuMdamuNAlavaNNANaM // 766 // jinavarAn vaMditvA, kiviziSTAn ? tribhuvane yA jayazrIryacca maMgalaM sarvakarmadahanasamartha puNyaM . tAbhyAmupetAstatra sthitAstAstribhuvana jayamaMgalopetAn prakRSTazriyA yuktAn sarvakalyANabhAjanAMzca / punarapi anagAra bhAvanA nAmaka navama adhikAra kA vyAkhyAna karane ke icchuka AcArya sabase prathama zubha pariNAma nimitta maMgalasUtra kahate haiM gAthArtha-suvarNa, zirISapuSpa, mUMgA, dhana, kundapuSpa aura kamalanAla ke samAna varNavAle tribhuvana meM jaya aura maMgala se yukta aise tIrthaMkaroM ko namaskAra karake, maiM anAgAra bhAvanA ko kahU~gA // 769 // AcAravRtti-tribhuvana meM jo jayazrI aura jo maMgala hai, arthAt sampUrNa karmoM ko dahana karane meM samartha puNya arthAt zuddhopayoga rUpa pariNAma hai usase evaM jo ina jayalakSmI aura maMgala se sahita haiM, usameM sthita haiM ve tribhuvana ke jayamaMgala se yukta haiN| arthAt jo prakRSTalakSmI se 1. phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM 'anagAra bhAvanA' yaha AThavAM adhikAra haiM aura 'dvAdazAnuprekSA' yaha navama adhikAra hai| phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM isa gAthA kA prathama, dvitIya caraNa badalA huA hai| yathA ___NamiUNa jiNavarinde tihuvaNavaraNANadaMsaNa-padIve / kaMcaNapiyaMgu-viduma-ghaNakundamuNAlavaNNANaM / / -jo apane ananta jJAnadarzanarUpa dIpaka se vibhuvana ko prakAzita karanevAle haiM, jinake deha kA varNa suvarNa, zirISa, mUMgA, kundapuSpa oma kamalanAla ke samAna hai, aise vRSabhAdi cobIsa tIrthaMkaroM kA vandana karakephalaTana se prakAzita mUlAcAra meM yaha gAthA adhika hai NANajjovayarANa logAlogahmi savvadavvANaM / khettaguNakAlapajjaya vijANagANaM paNamiyANaM / / -jo sarvajagata meM jJAna ke udyota ko dhAraNa karate haiM, jo sarva jIvAdi dravyoM ke kSetra, kAla aura paryAyoM ko jAnate haiM, aise gaNadharoM meM zreSTha caubIsa tIrthaMkaroM ko vandana kara cakravartI Adi se vandanIya sarvaparigraharahita maharSiyoM ke bhAvanA nimitta maiM anagAra sUtra ko khuuNgaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] [ mUlAdhAre kiviziSTAn ? kAMcanaM sarvAdhikaM suvarNaM, priyaMguH zirISapuSparUpadravyakAntiH vidrumaH pravAladravyaM suramaNIyaraktabhAvadravyaM, ghanaH suSThuH ramyanavajaladharaH kundo ramaNIyapuSpavizeSaH mRNAlaM suramyapadmakomalanAlaM' eteSAM varNavadvarNaM yeSAM te kAMcanapriyaMgu pravAlaghanakundamRNAlavarNAstAn kAMcanapriyaMgupravAlaghanakundamRNAlavarNAn / arhatAmupAdAnAya varNavizeSaNamupAttaM, nAmasthApanAdravyajinaparihArAya bhAvajinopAdAnAya cAvazeSavizeSaNam / uttarasUtre vakSyAmIti kriyA tiSThati tathA saha saMbaMdhaH / kriyAsApekSaM namaskArakaraNaM nityakSaNikayogacArvAka mImAMsakaikAntanirAkaraNArthaM ceti / anagArabhAvanAsUtrArthaM pratijJAmAha aNayAra maharisoNaM NAIvarNAridaiMda mahidANaM | vocchAmi vivihasAraM bhAvaNasuttaM guNamahataM // 770 // yukta haiM aura sarvakalyANa ke bhAjana haiM / punaH ve kaise haiM ? ve sabase zreSTha suvarNa varNavAle haiM, priyaMgu - zirISapuSpa kI kAntivAle haiM, vidruma - pravAla- dravya athavA padmarAgamaNi kI kAntivAle haiM, ghana - atizaya sundara navIna megha ke varNavAle haiM, kunda - ramaNIya kundapuSpa sadRza varNavAle haiM, mRNAla - suramya kamala kI komalanAla sadRza haiM, arthAt inake varNa ke samAna jinakA varNa hai ve jinendra kAMcana, priyaMgu, pravAla, ghana, kunda, mRNAla varNavAle haiM / tIrthaMkara arhatoM ko grahaNa karane ke lie ina varNa vizeSaNoM ko liyA hai| tathA nAma jina, sthApanA - jina aura dravya - jina parihAra karane ke lie aura bhAva-jina ko grahaNa karane ke lie bAkI vizeSaNa haiN| agale sUtra meM vakSyAmi' yaha kriyA hai usake sAtha yahA~ para sambandha karanA / arthAt kriyAsApekSa namaskAra kiyA gayA hai joki nityavAdI sAMkhya, kSaNika, bauddha, yoga, cArvAka aura mImAMsakoM ke ekAnta kA nirAkaraNa karane ke lie hai / bhAvArtha -- yahA~ para jo tIrthaMkaroM ke zarIra ke varNa kA varNana hai usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai - candraprabha, puSpadanta ina do tIrthaMkaroM kA dehavarNa kundapuSpa, candrapuSpa, candramA, barpha yA hAra ke samAna thA / supArzva aura pArzvanAtha kA varNa indranIla maNi ke samAna thA / padmaprabha aura vAsupUjya tIrthaMkaroM kA varNa bandhUka puSpavarNa arthAt lAlavarNa thA / munisuvrata aura neminAtha kA varNa priyaMgupuSpa - kRSNavarNa thA / aura zeSa solaha tIrthaMkaroM kA dehavarNa suvarNa ke samAna thA / yaha stavana dravya nikSepa rUpa hai cUMki zarIra ke Azrita hai / bAkI ke tInaloka ke jaya aura maMgala yukta- yaha vizeSaNa bhAva nikSepa kI apekSA hai / se anagAra bhAvanA sUtra hetu pratijJA karate haiM-- gAthArtha - nAgendra, narendra aura indroM se pUjita anagAra maharSiyoM ke nimitta guNoM se zreSTha vividha sArabhUta aise bhAvanAsUtra ko maiM kahU~gA ||770 // 1. komala - padmanAlaM ka 2. dvau kundendutuSArahAradhavalo dvAvindranIla prabho, dhUmaprabha nivRSo, dvau ca priyaMguprabho / zeSAH SoDaza janmamRtyurahitAH saMtaptahemaprabhAH, te sajjJAnadivAkarAH suranutAH siddhiM prayacchantu naH // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH] [41 na vidyate'gAraM gRhaM stryAdikaM yeSAM te'nagArAsteSAmanagArANAM mahAntazca te RSayazca maharSayaH samyaddhiprAptAsteSAM maharSINAM, nAgendranarendrandramahitAnAM zrIpArzvanAthasaMjayaMtAdyapasarganivAraNena prAdhAnyAnnAgendrasya pUrvAnipAto'thavA bahUnAM niyamo nAsti, mokSArhatvAttadanantaraM narendrasya grahaNaM, pazcAd-vyantarAdInAM grahaNametarye pUjitAsteSAmanagArANAM bhAvanAnimittaM vividhasAraM sarvazAstrasArabhUtaM sUtraM guNairmahadvakSyAmi, arhataH praNamyAnagArabhAvanAsUtra vakSyAmIti sambandhaH // 770 // svakRtapratijJAnirvahaNAya daza saMgrahasUtrANyAha ligaM vadaM ca suddhI vasadivihAraM ca bhikkha NANaM ca / ujjhaNasuddhI ya puNo vakkaM ca tavaM tadhA jhANaM // 771 // liMga nirgrantharUpatA zarIrasya sarvasaMskArAbhAvo'celakatvalocapratilekhanagrahaNadarzanajJAnacaritra. tapobhAvazca, vratAnyahiMsAdIni / zuddhizabdaH pratyekamabhisaMbadhyate, liMgasya zuddhiliMgazuddhiliMgAnurUpAcaraNaM vratAnAM zarirvatazuddhiniratIcAratA / atra prAkRtalakSaNena SaSThyarthe prathamAnirdezaH kRtH| vasati: strIpazupAMDakAbhAvopa prAcAravRtti-agAra-gRha aura strI Adi jinake nahIM haiM ve anagAra haiN| una anagAroM meM jo mahAn haiM ve RSi maharSi kahalAte haiM / ve samIcIna RddhiyoM se sahita hote haiN| ve maharSigaNa nAgendra, narendra aura indroM se pUjita haiM / yahA~ para samAsa meM 'nAgendra' pada pahale rakhA hai| usakA hetu yaha hai ki zrI pArzvanAtha va sanjayanta muni Adi ke upasarga nivAraNa se nAgendra pradhAna karake usakA pUrva meM nipAta kiyA hai / athavA bahuta se padoM meM niyama nahIM rahatA hai| mokSa ke liye yogya hone se usake bAda meM 'narendra' pada ko rakhA hai| pazcAt vyantara Adi ke indroM ko grahaNa kiyA gayA hai| ina dharaNendra, narendra aura indroM se jo pUjita haiM una anagAroM kI bhAvanA ke lie sarva zAstroM meM sArabhUta, guNoM se vizAla aise anagAra sUtra ko maiM kahU~gA / yahA~ para pUrvagAthA se sambandha karanA, ataH arhantoM ko praNAma karake maiM anagAra bhAvanA ko kaha~gA, aisA smjhnaa| svakRta pratijJA ke nirvAha hetu daza saMgraha sUtroM ko kahate haiM gAthArtha-liMga zuddhi, vrata zuddhi, vasati, vihAra, bhikSA, jJAna aura ujjhana zuddhi tathA vAkya, tapa aura dhyAna zuddhi ye daza anagAra bhAvanA sUtra haiM // 771 / / prAcAravRtti-zuddhi zabda kA pratyeka ke sAtha sambandha kara lenA caahie| ataH yahA~ liMga zuddhi Adi daza pUtroM kA varNana hai| 1. liMgazuddhi-liMga ke anurUpa AcaraNa karanA liMgazuddhi hai| liMganigraMtharUpatA, zarIra ke sarvasaMskAra kA abhAva honaa| acelakatva, loca, picchikAgrahaNa aura darzana, jJAna, caritra evaM tapa kI bhAvanA yaha liMga hai| 2. vratazuddhi-vratoM ko niraticAra pAlanA vratazuddhi hai| ahiMsA Adi pA~ca vrata kahalAte haiN| 3. vasatizuddhi-strI, pazu aura napusaMka se rahita pradeza joki parama vairAgya kA * isa mUlAcAra meM 775, 776 nambara para jo gAthAyeM haiM unheM phalaTana se prakAzita mUlacAra meM isake pahale liyA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] [ mUlAcAre lakSitapradezaH paramavairAgyakAraNasthAnaM / vihAro'niyatavAso darzanAdinirmalIkaraNanimittaM sarvadezaviharaNaM / zikSA ca vidhAhAraH / jJAna yathAvasthitanastvavAmo matyAdikaM / ujjhanaM parityAgaH zarIrAdyamamatvaM / zaddhizabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / vasatizaddhivihArazaddhibhikSAzuddhirjJAnazaddhirujjhanazaddhiH / atrApi prAkRtalakSaNe SaSThayarthe prathamA / punarapi ca vAkyaM strIkathAdivirahitavacanaM / tapaH puurvsNcitkrmmlshodhnsmrthaanusstthaanN| tathA dhyAna shobhnvidhaanenaikaagrcintaanirodhnN| atrApi zuddhirdraSTavyA cazadvAtsarve'pi svagatasarvabhedasaMgrahaNAryA draSTavyA iti // 771 // eteSAM sUtrANAM pAThe prayojanamAha edamaNayArasuttaM dasavidha pada viNayaatthasaMjuttaM / jo paDhai bhattijutto tassa paNassaMti pAvAiM // 772 / / etAnyanagArasUtrANi dazavidhapadAni dazaprakArAdhikAranibaddhAni navakAdazasaMkhyAni na bhavanti, kAraNa sthAna hai vaha vasati hai / aisI vasati meM rahanA vasatizuddhi hai| yahA~ gAthA meM prAkRta vyAkaraNa se SaSThI artha meM prathamA vibhakti kA nirdeza hai / ataH vihAra Adi zabda prathamAnta dikha 4. vihArazuddhi-aniyatavAsa kA nAma vihAra hai / samyagdarzana Adi ko nirmala karane ke liye sarvadeza meM vihAra karanA vihArazuddhi hai| 5. bhikSAzuddhi-cAra prakAra ke AhAra kA nAma bhikSA hai| usakI zuddhi-chiyAlIsa doSa Adi rahita AhAra lenA bhikSAzuddhi hai| 6. jJAnazuddhi-yathAvasthita padArthoM kA jAnanA jJAna hai joki mati Adi ke bheda rUpa hai usakI zuddhi jJAnazuddhi hai| 7. ujjhanazuddhi--ujjhana-parityAga / arthAt zarIra Adi se pramatva kA tyAga karanA - ujjhana zuddhi hai| 8. vAkyazuddhi-strI-kathA Adi se rahita vacana bolanA vAkyazuddhi hai| 9. tapazuddhi-pUrva saMcita karmamala ke zodhana meM samartha aisA anuSThAna karanA tapa hai| arthAt bAraha prakAra ke tapa kA AcaraNa karanA tapazuddhi hai / 10. dhyAnazuddhi-zobhana vidhAna pUrvaka ekAgraciMtA kA nirodha karanA dhyAna hai| usakI zuddhi dhyAnazuddhi hai / gAthA meM 'ca' zabda ke Ane se ye dazoM bheda bhI apane-apane bhedoM se sahita haiM, aisA smjhnaa| Age AcArya svayaM ina zuddhiyoM kA vistRta vivecana kreNge| ina sUtroM ke pATha meM prayojana batAte haiM gAthArtha-ina vinaya aura artha se saMyukta daza prakAra ke padarUpa anagAra sUtroM ko jo bhakti sahita par3hatA hai usake pApa naSTa ho jAte haiM / / 772 / / 1. dazaviha k0| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banaNAra bhAvanAdhikAraH ] [ 43 vinayArthasaMyuktAni vinyapratipAdakAni sUkSmArthasaMyuktAni ca yaH paThati bhaktiyuktastasya praNazyanti pApAni duritAnIti ||772 || punarapi sutrANAM stavanamAha'-- niHzeSadarzakAnImAni sUtrANi sarvazobhanAcAra siddhAMtArthapratipAdakAnyetAni sUtrapadAni dhIra - jamAnAM tIrthaMkara gaNadharadevAnAM bahumatAni suSThu matAni bAhulyena vAbhimatAni, udArANi svargApavargaphalayAni, anagArabhAvanAnImAni zobhana zramaNAnAM parikIrtanAni susaMyatajana kIrtanakhyApakAni zRNuta he sAdhujanA: ! budhyadhvamiti // 773 // // na kevalametAni vakSye maharSINAM guNAMzca vakSyAmItyAha NissesadesidamiNaM suttaM dhIrajaNabahumadamudAraM / aNagAra' bhAvaNamiNaM susamaNaparikittaNaM suNaha // 773 // cAravRtti - anagAra sUtra dasa prakAra ke adhikAra se nibaddha haiM / nava athavA gyAraha nahIM haiM / ye vinaya ke pratipAdaka haiM aura sUkSma artha se sahita haiM / jo bhavya bhakti yukta hokara inako par3hatA hai usake pApa naSTa ho jAte haiM / NiggaMthamaharisINaM aNayAracaritajuttiguttANaM / Nicchidama hAtavANaM vocchAmi guNe guNadharANaM // 774 // nirgranthamaharSINAM sarvagranthavimuktayatInAM, anagAracaritrayukti guptAnAM anagArANAM yo'yaM cAritra punarapi ina sUtroM kA stavana karate haiM gAthArtha -- ye sUtra niHzeSa zobhanAcAra Adi saba siddhAntoM ke darzaka haiM, dhIra janoM se bahu mAnya haiM, udAra haiM aura suzramaNa kI kIrti karane vAle haiN| ina anagAra bhAvanAoM ko (zRNuta) tuma muno| / / 773 || kahate haiM AcAravRtti - ye anagAra sUtra sarvazobhana AcAra - siddhAnta- artha ke pratipAdaka haiM / arthAt prazasta AcAra ke pratipAdaka jo AcAra grantha haiM unakA artha kahanevAle haiN| dhIrajanatIrthaMkara, gaNadhara, deva Adi ke lie atizaya mAnya haiM yA bahulatA unake dvArA svIkRta haiM / udAra-svarga aura mokSa phala ke denevAle haiM, susaMyata janoM ke guNoM kA khyApana karane vAle haiM / he sAdhujana ! Apa loga ina anagAra sUtroM ko suno aura unheM samajho / maiM kevala inheM hI nahIM kahU~gA; kintu maharSiyoM ke guNoM ko bhI nahIM kahU~gA, aisA gAthArtha -- anagAra ke caritra se sahita mahAtapa meM lage hue, guNoM ko dhAraNa karanevAle nigraMtha maharSiyoM ke guNoM ko maiM kahU~gA || 774 | AcAravRtti - anagAra muniyoM kA jo caritra yoga hai, usase jo saMvRta haiM; arthAt jo 1. sUcanamAha ka0 / 2. aNamAra ka0 / 3. vIra da0 ka0 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] [ mUlAdhAre yogastena guptAnAM saMvRtAnAM nizcinta mahAtapasAM dvAdazavidhatapasyuyuktAnAM guNadharANAM guNAn vakSyAmIti // 774 // tAvalliMgazuddhi vivecayannAha - calacavalajIvidamiNaM NAUNa mANusattaNamasAraM / frfaNNakAmabhogA dhammammi uvaTTivamavIyA // 775 // calamasthiraM pratisamayaM vinazvaraM, capalaM sopaghAtaM (vidyutsphuraNamivAviditasvarUpaM, jIvitaM prANadhAraNaM calacapalajIvitaM ) ' AvIcItadbhavasvarUpeNAyuHkSayarUpamidaM jJAtvA, manuSyatvaM manuSyajanmasvarUpaM, asAraM paramArtharahitaM nirviNNa kAmabhogAH svaSTavastusamIhA kAma upabhogaH stryAdikaH, bhogaH sakRtsevitasya punarasevanaM' tAMbUlakuMkumAdi tadviSayo nirvedo'nabhilASo yeSAM te nirviNNakAmabhogAH, dharme cAritre nairgrandhyAdirUpa upasthitamatikA gRhItAcelakatvasvarUpA ityarthaH, tAtparyeNa nairgranthyasvarUpapratipAdanametaditi / / 775 // punarapi tatsvarUpamAha muniyoM ke caritra meM niSNAta haiM, jo bAraha tapa meM udyamazIla haiM, aise sarvagraMtha- parigraha se rahita guNadhara saMyatoM ke guNoM kA maiM varNana karU~gA / aba pahale liMga zuddhi kA varNana karate haiM gAthArtha - yaha jIvana bijalI ke samAna caMcala hai va manuSya paryAya asAra hai, aisA jAnakara kAma bhogoM se udAsa hote hue dharma meM buddhi ko sthira karo || 775 || AcAravRtti - yaha manuSya janma cala - asthira hai| prati samaya vinazvara hai, capala, bAdhA sahita hai, bijalI ke camakane ke samAna hai, caMcalatA ke kAraNa isakA svarUpa bhI nahIM jAnA jA sakatA hai, aisA yaha jIvana cala aura capala hai / prANoM ko dhAraNa karanA jIvana hai aura Ayu kA kSaya ho jAnA maraNa hai / maraNa ke do bheda haiM-AvIcImaraNa aura tadbhavamaraNa / prati samaya Ayu ke niSekoM kA udaya meM Akara jhar3anA AvIcImaraNa hai tathA usa bhava sambandhI Ayu kA vinAza honA tadbhava maraNa hai / pratikSaNa ina do prakAra ke maraNa rUpa se Ayu kA kSaya ho rahA hai, aisA yaha manaSya janma paramArtha rahita hone se asAra hai / apanI iSTa vastu kI icchA honA kAma hai aura bhoga ke bhoga-upabhoga, aise do bheda karane se strI Adi to upabhoga sAmagrI haiM aura tAMbUla kuMkuma Adi bhoga haiM / jinakA eka bAra sevana karane ke bAda punaH sevana na ho sake vaha bhoga hai| jinakA punaH punaH sevana ho sake ve upabhoga haiN| manuSya janma ko cala capala aura asAra jAnakara ina kAma bhogoM meM abhilASA nahIM karanA tathA dharma-nirgrantha avasthA rUpa cAritra meM buddhi kA lagAnA arthAt nagna digambara mudrA ko dhAraNa karanA cAhie / isa gAthA meM tAtparya se nairgrantha svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai / punarapi usakA svarUpa kahate haiM 1. koSThakAntargataH pAThaH da prato nAsti vidyutsphuraNavadevavidita svarUpaM ka0 / 2. aparamArthaM rUpaM da0 / 3. punarapyasevanaM ka0 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAra bhAvanAdhikAraH ] frmmAliyasu miNAviya dhaNakaNayasamiddhabaMdhavajaNaM ca / payati vIra' purisA virattakAmA gihAvAse ||776 // nirmAlyasumanasa ivopabhogitapuSpanicayamiva dhanaM go'zvamahiSyAdikaM kanakaM suvarNAdikaM tAbhyAM samRddhamADhyaM dhanakanakasamRddha bAMdhavajanaM svajanaparijanAdikaM parityajanti gRhavAsaviSaye viraktacittAH santaH / yathA zarIrasaMspRSTaM puSpAdikamakicitkaraM tyajyate tathA dhanAdisamRddhamapi baMdhujanaM dhanAdikaM cAthavA gRhavAsa ceti saMbaMdha: parityajantIti // 776 // evaM nairgranthyaM gRhItvA tadviSayAM zuddhimAha tathA jammaNamaraNuvviggA bhIdA saMsAravAsamasubhassa / rocaMti jaNavaramadaM pAvayaNaM vaDDhamANassa // 777 // janmamaraNebhyaH suSThudvignA nirviNNA bhavatrastahRdapAH saMsAravAse yadazubhaM duHkhaM tasmAcca bhItAH santaH punarye rocate samicchanti jinavaramataM pravacanaM, rocaMte vA mataM munibhyo vRSabhAdInAM jinavarANAM mataM varddhamAnabhaTTArakasya pravacanaM dvAdazAMgacaturdaza pUrvasvarUpaM samicchatIti / / 777 / / [ 45 pavaravaradhammatitthaM jiNavaravasahassa vaDDhamANassa / tiviheNa saddahaMti ya Natthi ido uttaraM zraNNaM // 778 // gAthArtha -gRhavAsa virakta hue vIra puruSa utArI huI mAlA ke samAna dhana suvarNa se samRddha bAMdhava jana ko chor3a dete haiM | || 776 // AcAravRttiH - upabhoga meM lI gayI mAlA nirmAlya kahalAtI hai| jaise usa pahanI huI puSpamAlA ko loga chor3a dete haiM, vaise hI go mahiSa Adi dhana aura suvarNa Adi se sampanna hue svajana - parijana Adi ko gRhavAsa se virakta-manA puruSa chor3a dete haiM / arthAt zarIra se sparzita hue puSpAdi akicitkara ho jAne se chor3a diye jAte haiM vaise hI saMsAra se virakta hue manuSya dhana Adi se samRddha bhI bandhujanoM ko athavA gRhavAsa ko chor3a dete haiM / isa prakAra nirgrantharUpa ko grahaNa kara usa viSayaka zuddhi ko kahate haiM gAthArtha - jo janma maraNa se udvigna haiM, saMsAravAsa meM duHkha se bhayabhIta haiM, ve jinavara ke matarUpa vardhamAna ke pravacana kA zraddhAna karate haiM / // 777 // AcAravRttiH - jo janma aura maraNa se atizaya udvigna ho cuke haiM, arthAt jinakA hRdaya bhava se trasta ho cukA hai, jo saMsAravAsa ke azubha duHkhoM se bhayabhIta haiM, jo vRSabha Adi jinavaroM ke mata kI ruci karate haiM aura jo dvAdazAMga, caturdazapUrva svarUpa vardhamAna bhaTTAraka ke pravacana kI icchA karate haiM / usI prakAra se gAthArtha - jo jinavara, vRSabhadeva aura vardhamAna ke zreSTha dharmatIrtha kA mana-vacana-kAya se zraddhA karate haiN| kyoMki isase zreSTha anya tIrtha nahIM hai // 778 // 1. dhIra ka0 / 2. rUpyasuvarNAdikaM ka0 / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] [ mUlAdhAre pravarANAM varaM pravaravaraM zreSThAdapi zreSThaM dharmatIrthaM jinavaravRSabhasya varddhamAnasya caturviMzatitIrthaMkarasya triprakAreNa manovacanakAyazuddhyA zraddadhati bhAvayanti / ita UrdhvaM nAstyanyaditi kRtvAsmAdvarddhamAnatIrthaMkaratIrSAdanyattIrthaM nAsti yato'nayA liMgazuddhyA samyagdarzana zuddhirjJAnazuddhizca vyAkhyAteti // 778 // tapaHzuddhisvarUpaM nirUpayannAha - utsAha udyogo dvAdazavidhe tapasi tanniSThatA tasminnitAntaM nizcitamatayastatra kRtAdarA: ' vyavasitavyavasAyAH kRtapuruSakArAH, baddhakakSAH susaMyamitAtmanaH karmanirmUlanasaMsthA pitacetovRttayaH, bhAvAnuraktAH paramArthabhUto yo'yamanurAgo'haM dbhaktistena raktA bhAvitAH, athavA bhAvaviSayaH padArthaviSayo'nurAgo darzanaM jJAnaM ca tAbhyAM raktAH samyagekIbhUtAH, jinaprajJapte dharme bhAvAnurAgaraktAstasmin baddhakakSAzceti // 776 / / cAritrazuddhisvarUpamAha - ucchAhaNicchivamadI vavasivavavasAyabaddhakacchA ya / bhAvANurAyaratA jiNapaNNattammi dhammammi // 776 // bhAcAravRtti - vRSabhadeva aura vardhamAna athavA cobIsa tIrthaMkaroM kA dharmatIrtha zreSTha sa bhI zreSTha hone se pravaravara hai / mana-vacana-kAya kI zuddhi se jo aisA zraddhAna karate haiM- aisI bhAvanA bhAte haiN| tIrthaMkara vardhamAna ke isa tIrtha se bar3hakara anya koI tIrtha vizva meM nahIM hai, jo aisA nizcaya karate haiM una sAdhuoM ke liMga zuddhi hotI hai| isa liMga zuddhi se hI samyagdarzanazuddhi aura jJAnazuddhi kA bhI vyAkhyAna kara diyA gayA hai / dhammamaNuttaramimaM kamma malapaDalapADayaM jiNavakhAvaM / saMvegajAyasaDDhA giNhaMti mahavvavA paMca // 780 // tapazuddhi kA svarUpanirUpita karate haiM gAthArtha - utsAha meM buddhi ko dRr3ha karanevAle, puruSArtha meM prayatnazIla vyakti jinavara kathita dharma meM bhAvasahita anurakta hote haiM / / / 776 // prAcAravRtti - jo bAraha prakAra ke tapa meM utsAhI haiM, arthAt tapazcaraNa ke anuSThAna meM Adara karate haiM, puruSArtha ko karanevAle haiM, jinhoMne karmoM ko nirmUla karane meM apane citta ko sthApita kiyA hai, jo paramArthabhUta arhata bhakti se paripUrNa haiM, athavA bhAva viSaya padArthaviSayaka anurAga rUpa jo darzana aura jJAna hai una darzana aura jJAna se acchI taraha ekameka ho rahe haiM, ve muni jinadeva dvArA pratipAdita dharma meM bhAvapUrvaka anurakta haiM aura puruSArtha meM kamara kasa kara tatpara haiM, unhIM ke tapazuddhi hotI hai / 1. tAvatArA da0 / cAritra zuddhi kA svarUpa kahate haiM gAthArtha ---karmamala samUha kA nAzaka jineMdra dvArA kathita yaha dharma anuttara hai / isa taraha saMvega se utpanna huI zraddhA se sahita muni paMca mahAvratoM ko grahaNa karate haiM / / / 780 / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH] [47 dharmamunamakSamAdilakSaNamanuttaramadvitIyamimaM karmamalapaTalapATanasamartha jinAkhyAtaM gRha Nanti mahAbratAni ca saMvegajAtaharSAH, athavA dharmoyaM kRtvA gRha Nanti mahAvratAni paMca / anena tAtparyeNa liMgazuddhiAkhyAtA veditavyA // 780 // kAni tAni mahAvratAnItyAzaMkAyAM vratazuddhiM ca nirUpayaMstAvadvatAnyAha saccavayaNaM ahiMsA pravattapariSajjaNaM ca rocNti| taha baMbhaceraguttI pariggahAdo vimutti ca // 781 // satyavacanaM hiMsAviratiM adattaparivarjanaM rocante samyagabhyupagacchanti tathA brahmacaryagupti parigrahAdvimukti ca liMgagrahaNottarakAlaM pratIchantIti / / 751 yadyapi vyatirekamukhenAvagataH prANivadhAdiparihArastathApi paryAyAthikaziSyapratibodhanAyAnvayaH mAha pANivaha musAvAdaM avatta mehuNa pariggahaM ceva / tiviheNa paDikkate jAvajjIvaM diDhaSidIyA // 782 // AcAravRttiH-ye uttama kSamA Adi lakSaNa vAle dharma advitIya haiM, arthAt inake sadRza anya koI dUsarA dharma nahIM haiM / ye karmamala samUha ko naSTa karane meM samartha haiN| isa prakAra se saMvega bhAva se jinako harSa utpanna ho rahA hai athavA 'yaha dharma hai', aisA samajhakara jo pA~ca mahA vratoM ko svIkAra karate haiM unake cAritrazuddhi hotI hai| isa tAtparya se yahA~ para liMgazuddhi kA vyAkhyAna haA samajhanA caahie| arthAt liMga zuddhi ke antargata hI darzanazuddhi, jJAna tapazuddhi aura cAritrazuddhi hotI hai| pUrva meM saMskAra kA abhAva, Acelakya, loca, picchikA grahaNa aura darzanajJAna, cAritra tathA tapa kA sadbhAva isI kA nAma liMga zuddhi hai, aisA kahA hai| isIlie darzana Adi zuddhiyA~ usase antarbhUta ho jAtI haiN| ve mahAvrata kauna haiM ? aisI AzaMkA hone para tathA vratazuddhi kA nirUpaNa karate hue pahale vratoM ko kahate haiM gAthArtha-satya vacana, ahiMsA, adatta tyAga, brahmacarya, gupti aura parigraha se mukti ina vratoM kI ruci karate haiN| // 781 // AcAravRttiH-liMga grahaNa ke anantara ve muni satya vacana ko, ahiMsA virati ko aura adattavastu ke varjana rUpa vrata ko svIkAra karate haiM tathA brahmacarya vrata aura parigraha ke tyAga vrata ko svIkAra karate haiN| yadyapi vyatirekamukha se prANivadha Adi ke parihAra kA jJAna ho gayA hai to bhI paryAyAthika ziSyoM ko pratibodhita karane ke lie anvaya mukha se kahate haiN| ____ gAthArtha-prANivadha, asatyavacana, adattagrahaNa, maithuna sevana aura parigraha inakA dRr3ha buddhi vAle puruSa jIvana paryanta ke lie mana-vacana-kAya se tyAga kara dete haiN|||782 / / 1. gAthA 773 kI TIkA meM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] [ mUlAcAre pratikrAmati parityajatIti pRthagabhisaMbadhyate, prANivadhaM parikrAmanti pariharantItyarthaH tathA mRSAvAda, adattagrahaNaM, maithunaprasaMgaM, parigrahaM ca tyajanti manovacanakAyairyAvajjIvaM maraNAntaM dRDhadhRtayo munayaH - sthiramatiyuktAH sAdhavaH prANivadhAdikaM sarvakAlaM pariharantIti // 782 // vrataviSayAM zuddhimAha te savvamukkA zramamA apariggahA jahAjAvA / vosacatadehA jiNavaradhammaM samaM rNeti // 783 // te munayaH sarvagranthamuktA mithyAtva vedakaSAya rAgahAsya ratya ratizokabhayajugupsA ityetaizcaturdazAbhyantaragraMthaimukAH, amamAH snehapAzAnnirgatAH, aparigrahAH kSetrAdidazavidhabAhyaparigrahAnnirgatAH yathAjAtA nAnyagupti gatAH, vyutsRSTatyaktadehA mardanAbhyaMgodvartanasnAnAdidehasaMskArarahitA evaMbhUtA jinavaradharmaM cAritraM yugapannayaMti bhavAntaraM prApayantIti // 783 // kathaM te sarvaprathamuktA ityAzaMkAyAmAha - savvAraMbhaNiyattA juttA jiNadesidammi dhammammi / ya icchaMti mata pariggahe vAlamittammi // 784 // yataste munayaH sarvAraMbhebhyo'si ma SikRSivANijyAdivyApArebhyo nivRttA jinadezite dharme coyukta yataH zrAmaNyAyogya bAlamAtra parigrahaviSaye mamatvaM necchanti yataste sarvagranthavimuktA iti // 784 // AcAravRtti-sthira buddhi se yukta sAdhu ina prANivadha Adi pA~coM pApoM kA jIvana bhara ke lie mana-vacana-kAya pUrvaka tyAga kara dete haiM / vrata viSayaka zuddhi ko kahate haiM- gAthArtha - ve granthoM - parigrahoM se rahita, nirbhaya, niSparigrahI yathAjAta rUpadhArI saMskAra se rahita muni jinavara ke dharma ko sAtha meM le jAte haiM / / / 783 / / zrAcAravRtti - jo muni sarvagrantha - mithyAtva, tIna veda, cAra kaSAya, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura gussA ina caudaha abhyantara parigrahoM se mukta haiM, sneha pAza se nikala cuke haiM, kSetra, vAstu Adi dasa prakAra ke bahiraMga parigraha se bhI rahita haiM, yathAjAta nAgnyagupti ko dhAraNa kara cuke haiM, mardana abhyaMga udvartana, arthAt taila mAliza, ubaTana snAna Adi ke dvArA zarIra ke saMskAra se rahita haiM, aise muni jinendra bhagavAn ke dharma ko sAtha le jAte haiM / cAritra ko yugapata bhavAMtara meM apane sarvapratha se rahita kisa lie hote haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiMgAthArtha - muni sarva Arambha se nivRtta ho cuke haiM aura jinadezita dharma meM tatpara haiM bAla mAtra bhI parigraha meM bhI mamatva nahIM karate haiM | ||764 || ". AcAravRti - jisa kAraNa ve muni asi, maSi, kRSi vANijya Adi vyApAra se rahita ho cuke haiM, jinendradeva kathita dharma meM udyukta haiM tathA zrAmaNya ke ayogya bAla-mAtra bhI parigraha ke viSaya meM mamatA nahIM karate haiM, kyoMki ve sarvagrantha se vimukta haiN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH ] kathaM tvamamA ityAzaMkAyAmAha - apariggahA praNicchA saMtuTThA suTTidA caritammi / avi NIe vi sarIre Na kareMti muNI marmAtta te / / 785 // yasmAdaparigrahA nirAzrayA anicchAH sarvAzAvipramuktAH saMtuSTAH saMtoSaparAyaNAzcAritra susthitAmacAritrAnuSThAnaparAH, api ca nije'pi zarIre AtmIyazarIre'pi mamatvaM na kurvanti munayaH, athavA'vinIte zarIre mamatvaM na kurvanti tataste nirmamA iti // 785 // atha kathaM te niSparigrahAH kathaM vA yathAjAtA ityAzaMkAyAmAha - te NimmamA sarIre jatthatthamidA vasaMti praNiedA / savaNA zrappaDibaddhA vijjU jaha viTThaTThA vA // 786 // yataste zarIre'pi nirmamA nirmohA:, yatrAstamito raviryasmin pradeze ravirastaM gatastasminneva vasaMti tiSThati, aniketA na kicidapekSate, zramaNA yatayaH, apratibaddhAH svataMtrAH, vidyudyathA dRSTanaSTA tato'parigrahA yathAjAtAzceti // 786 // vasatizuddhi nirUpayannAha - 46 gAmerAdivAsI yare paMcAhavAsiNo dhIrA / savaNA phAsavihArI vivittaegaMtavAsI ya // 787 // ve nirmama kaise haiM ! aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha - jo muni aparigrahI haiM, santuSTa haiM tathA cAritra meM sthita haiM, ve muni apane zarIra meM bhI mamatva nahIM karate haiM / / / 785|| AcAravRtti - jisa kAraNa ve Azrayarahita haiM, sarva AzA se vimukta haiM, santoSaparAyaNa haiM aura cAritra ke anuSThAna meM tatpara haiM, aura to kyA apane zarIra meM bhI mamatva' nahIM karate haiM / athavA isa avinIta zarIra meM mamatva nahIM karate haiM, isalie ve nirmama kahalAte haiM / ve muni niSparigrahI kyoM haiM ? athavA yathAjAta kyoM haiM ? so hI batAte haiM gAthArtha--ve zarIra se nirmama hue muni AvAsa rahita haiM / jahA~ para sUrya asta huA vahIM Thahara jAte haiM, kisI se pratibaddha nahI haiM, ve zramaNa bijalI ke samAna dikhate haiM aura cale jAte haiM | ||786|| prAcAravRtti - jo apane zarIra meM bhI nirmohI haiM / calate hue jisa sthAna para sUrya asta ho jAtA hai vahIM para Thahara jAte haiM, kisI se kucha apekSA nahIM karate haiM, ve yati kisI se ba~dhe nahIM rahate haiM - svatantra hote haiN| bijalI ke samAna dikhakara vilIna ho jAte haiM / arthAt eka sthAna para adhika nahIM Thaharate haiM / ataH ye aparigrahI haiM aura yathAjAta rUpadhArI haiM / yahA~ taka kA varNana huaa| 1 aba vasatizuddhi kA nirUpaNa karate haiM - gAthArtha -grAma meM eka rAtri nivAsa karate haiM aura nagara meM pA~ca dina nivAsa karate haiM / prAsu vihArI haiM aura vivikta ekAnta vAsa karane vAle haiM aise zramaNa dhIra hote haiM / // 787 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] [ mUlAdhAre vRttyAvRto grAmastasminnekarAtraM vasanti tatraikayaiva rAtryA sarvasaMvedanAt, caturgopuropalakSitaM nagaraM tatra paMcadivasaM vasanti paMca dinAni nayanti yataH paMcadivasa: sarvatIrthAdiyAtrAyAH siddhiruttaratra mamatvadarzanAta, dhIrA dhairyopetAH, zramaNA:, prAsukavihAriNaH sAvadyapariha raNazIlAH, vivikte strIpazupAMDakavajite deza ekAnte pracchanne vasaMtItyevaM zIlA viviktaikAMtavAsinaH, yato viviktakAMtavAsino yatazca niravadyAcaraNazIlA yato grAma ekarAtrivAsino nagare paMcAharvAsinazcottaratraudde zikAdidarzanAnmohAdidarzanAcca na vasaMtIti // 7 // ekAntaM mRgayatAmeteSAM kathaM sukhamityAzaMkAyAmAha egaMtaM maggaMtA susamaNA varagaMdhahatthiNo dhIrA / sukkajjhANaravIyA muttisuhaM uttamaM pattA // 788 / / ekAMtamekatvaM vivikta mRgayamANA anveSayaMtaH suzramaNA sutapasaH varagaMdhahastina iva dhIrAH zukladhyAnarataya uttama prAptAH / yathA gaMdhahastina ekAMtamabhyupagacchaMtaH sukhaM prApnuvaMti tathA zramaNA ekAtaM mRgayamANA api prAptA yataH zukladhyAnarataya iti // 788 // kathaM te dhIrA ityAzaMkAyAmAha AcAravRtti-jo bAr3a se veSTita hai use grAma kahate haiM, usameM eka rAtri nivAsakarate haiM, kyoMki eka rAtri meM hI vahAM kA sarva anubhava A jAtA hai| cAra gopuroM se sahita ko nagara kahate haiN| vahA~ para pAMca divasa Thaharate haiM, kyoMki pAMca dina meM hI vahAM ke sarva tIrtha Adi yAtrAoM ko siddhi ho jAto hai| Age rahane se mamatva dekhA jAtA hai / prAsuka vihArI-sAvadha kA parihAra karane meM tatpara haiM arthAt jantu rahita sthAnoM meM vihAra karane vAle haiN| strI. pazu aura napuMsaka se vajita aise ekAnta pradeza meM nivAsa karanevAle haiN| kyoMki ye vivikta ekAntavAsI hone se nirdoSa AcaraNazola haiM ataeva grAma meM eka rAtri aura nagara meM pAMca dina rahate haiM, kyoMki adhika rahane se auddezika Adi doSa ho jAte haiM aura moha Adi bhI ho jAtA hai, isalie ve adhika nahIM rahate haiN|' ekAnta kA anveSaNa karate hue inako sukha kaise hotA hai ? so hI batAte haiM gAthArtha-ekAnta ko khAja karane vAle zreSTha gandhahastI ke samAna dhIra ve suzramaNa zukla dhyAna meM rata hokara uttama muktisukha ko prApta kara lete haiM / // 788 // AcAravRtti-vivikta ekAnta sthAna kA anveSaNa karate hue ve suzramaNa zreSTha gandhahastI ke samAna dhIra hote haiM aura zukla dhyAna meM rati karate hue uttama mukti sukha ko prApta kara lete haiN| jaise gaMdhahasto ekAnta kA Azraya lekara sukhI hote haiM vaise hI mahAmuni ekAnta kA Azraya lekara sukhI hote haiM, kyoMki vahA~ para ve zukla dhyAna ko dhyAte haiN| - ve dhIra kyoM haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM 1. yaha utkRSTa caryA hai / vaise Age daza sthiti kalpa kA lakSaNa hai ki eka mahIne taka eka sthAna para vAsa krnaa| isalie sarva saMgha yA sarva muniyoM ke lie isako ekAnta se nahIM lagAnA caahie| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janagArabhAvanAdhikAra: eyAiNo avihalA vasaMti girikaMdaresu sappurisA / dhIrA pradINamaNasA ramamANA vIravayaNammi / / 786 / / ekAkino'sahAyAH, avikalA avihvalA dhRtisaMtoSasatvotsAhAdisaMpannA vasaMti satiSThate girikaMdarAsu parvatajaladAritapradezeSu, satpuruSAH pradhAnapuruSAH, dhIrAH adInamanaso, dainyavRttirahitAH, ramamANa krIDato rati kurvato vIravacane / yata ekAkino'pi vaikalyarahitA adInabhAvA vIravacane bhedabhAvane ratiM kurvANA girikaMdarAsu' vasaMti yato dhIrAH satpuruSAzceti // 786 // atazca te dhIrA vasadhisu appaDibaddhA Na te mamatti kareMti vasadhIsu / suNNAgAramasANe vasaMti te vIravasadhIsa // 760 / / vasatidhvapratibaddhAH sa madIya Azrayastatra vayaM vasAma ityevamabhiprAyarahitAH, mamatvaM na kurvati vasatiSu nivAsanimittamohamuktAste sAdhavaH, zUnyagRheSu zmazAneSu pretavaneSu vasanti se vIravasatiSu yato ___ gAthArtha-jo ekAkI rahate haiM, vikalatA rahita haiM, girikandarAoM meM nivAsa karate haiM, satpuruSa haiM, dInatA rahita haiM, vIra bhagavAn ke vacana meM ramate hue ve dhIra kahalAte haiM / // 786 // AcAravRtti-ve muni ekAkI-asahAya vicaraNa karate haiN| avikala-vihvalatA rahita arthAt dhairya, saMtoSa, satva aura utsAha Adi se saMpanna hote haiM / ve parvata kI kaMdarAoM arthAt 'parvata para' jala se vidArita sthAnoM meM rahate haiN| ve pradhAna-puruSa dainya vRtti rahita hote haiM aura mahAvIra prabhu ke vacanoM meM rati karate haiM arthAt bheda-bhAvanA meM rati karate haiN| ve ekAnta giri guphAoM meM nivAsa karate hue bhI vikala nahIM hote haiN| yahI kAraNa hai ki ve dhIra kahalAte haiN| bhAvArtha-yaha jinakalpI muniyoM kI caryA hai / prArambha meM padavibhAgI samAcArI meM AcArya ne svayaM batalAyA hai ki jo uttama sahana zakti, dhairya, aMgapUrva ke jJAna Adi se yukta haiM ve hI ekalavihArI ho sakate haiM, kintu hIna saMhananadhArI, alpajJAnI muni ekalavihArI na baneM, saMgha meM nivAsa kareM, balki yahA~ taka kaha diyA hai ki 'mA me sattu viegaagii|' (gAthA 150) merA zatru bhI isa taraha akelA na rahe / ataH Aja ke muniyoM ko ekalavihArI hone kI AjJA nahIM hai / na Ajakala ke muni aise dhIra hI bana sakate haiN| isIlie ve dhIra haiM so hI batAte haiM gAthArtha-vasati se ba~dhe hue nahIM hote haiM, ataH ve vasati meM mamatva nahIM karate haiM, ve zUnya sthAna zmazAna aisI vIra vasatikAoM meM nivAsa karate haiN| // 760 // __AcAravRtti-vasatikAoM meM jo pratibaddha nahIM hote, 'arthAt yaha merA Azraya sthAna hai, yahIM para maiM rahU~ isa prakAra ke abhiprAya se rahita rahate haiM tathA vasatikAoM meM mamatva nahIM karate haiM, arthAt nivAsa nimittaka moha se rahita hote haiM / ve sAdhu zUnya makAnoM meM, zmazAnabhUmi-pretavanoM 1. girikandareSu ka. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAdhAre 52 ] vIrAdhiSThiteSu sthAneSu mahAbhayaMkareSu saMskRtavasativiSaye muktasaMgA apasaMgA vasantyatastebhyaH ke'nye zUrA iti // 760 // punarapi satvavyA varNanAyAha prAgbhAreSu parvata nitaMbeSu kandareSu jalahatikRtapradezeSu caivaMprakAreSu durgamapradezeSu, kApuruSabhayaMkareSu satvahIna puruSabhaya- janakeSu' vasatayo'bhirocante satpuruSebhyaH avasthAnamabhivAMchaMti satpuruSAH satvAdhikAH zvApadabahugaMbhIrAvasataya ityabhisaMbaMdhaH siMhanyAghrasarpanakulAdi' bAhulyena raudragahanasthAneSvAvAsamabhivAMchatIti // 761 // bhArakaMdaresu a kApurisabhayaMkaresa sappurisA / vasadhI abhirocaMti ya sAvadabahughoragaMbhIrA // 761 // tathA- eyaMtammi vasaMtA vayavagdhataraccha acchabhallANaM / prAguMjayamArasiyaM suNaMti saddaM giriguhAsu // 762 // ekAnte giriguhAsu vasaMtaH saMtiSThamAnA vRkavyAghratarakSuRkSabhallAdInAmAguMjitamArasitaM zabda zRNvati tathA'pi satvAnna vicalaMtIti // 72 // meM Thaharate haiM / ve vIra puruSoM se adhiSThita mahAbhayaMkara sthAnoM meM nivAsa karate haiM tathA saMskArita vasati meM Asakti nahIM rakhate haiM / ataH unase atirikta zUra aura kauna ho sakate haiM? arthAt aise muni hI mahA zUravIra hote haiM / isI kAraNa ve dhIra-vIra kahalAte haiM / punarapi unake sattva kA varNana karate hue kahate haiM gAthArtha- -kAyara puruSoM ke lie bhayaMkara aise prAgbhAra kandarAoM meM vyAghra Adi hiMsaka jantuoM se ghora vyApta vasatiyA~ satpuruSoM ko rucatI haiM / 761 // AcAravRtti - parvata ke taTa ko prAgbhAra aura jala ke AghAta se vidArita parvata pradeza ko kandarA kahate haiM / ye viSama pradeza sattvahIna puruSoM ko bhaya utpanna karane vAle haiM / vahA~ para jo vasati haiM unameM siMha, vyAghra, sarpa, nevalA, Adi jantuoM kI bahulatA hai / aise raudra gahana sthAnoM meM sattvazAlI satpuruSa ThaharanA cAhate haiM / arthAt aise sthAna dhIra-vIra muniyoM ko rucate haiM / usI prakAra se aura bhI batAte haiM gAthArtha - ekAnta meM rahate hue giri-guphAoM meM bher3iyA, vyAghra, cItA aura bhAlU ke gUMjate hue zabdoM ko sunate haiM / / 792 / / AcAravRtti - ekAnta sthAna aisI parvata kI guphAoM meM rahate hue ve muni bher3iyA, vyAghra, cItA, rIcha aura bhAlU Adi ke bole gaye aura gUMjate hue zabdoM ko sunA karate haiM, phira bhI ve sattva - dhairya se vicalita nahIM hote haiM / 1. jananeSu ka0 2. sarpAdibhirbAhulyena raudraM gahanaM sthAnAyAvAsamabhivAJchantIti ka0 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikArA] [53 tathA raticarasauNANaM NANArudarasidabhIdasaddAlaM / uNNAveti vaNaMtaM jattha vasaMtA samaNasIhA 763 // rAtrI carantIti rAtricarA ulakAdayasteSAM zakunAnAM nAnArutAni nAnAbhItizabdAMzca anamatyartha uNNAti unnAdiyaMti pratizabdayanti vanAMtaM vavamadhyaM, udgatazabdaM sarvamapi vanaM gahvarATavIM kurvanti yatra vasanti zramaNasiMhA iti // 793 // tathA sIhA iva NarasIhA pavvayataDakaDayakaMdaraguhAsu / jiNavayaNamaNumaNaMtA aNuviggamaNA parivasaMti // 764 // siMhA iva siMhasadRzA narasiMhA narapradhAnAH parvatataTakaTake "parvatasyAdhobhAgasya sAmIpyaM taTaM udhvaMbhAgasya sAmIpyaM kaTaka" parvatataTakaTakakandarAguhAsu jinavacanamanugaNayanto jinAgamaM tattvena zraddadhAnA anudvignamanasa utkaMThitamAnasAH pari-samantAdvasaMtIti // 764 // tathA usI prakAra se aura bhI kahate haiM gAthArtha-jahA~ para zramaNa-siMha nivAsa karate haiM, jahA~ para rAtricara jantuoM ke nAnA zabdoM se bhayaMkara zabda vana ke abhyantara bhAga ko zabdAyamAna kara dete haiM, vahA~ para zramaNa-siMha nivAsa karate haiM / // 763 // AcAravRtti-rAtri meM vicaraNa karane vAle ullU Adi rAtricara kahalAte haiN| una pakSiyoM ke nAnA prakAra ke bhayaMkara zabda atizaya rUpa se vana ke madhya bhAga ko pratidhvanita kara dete haiM / arthAt una jIvoM ke utpanna hue zabda sAre vana meM gahana aTavI meM vyApta ho jAte haiM, jahA~ ki ve zramaNa-siMha nivAsa karate haiM / arthAt aise bhayAvaha sthAna meM bhI jo nivAsa karate haiM ve hI muni zramaNa-siMha kahalAte haiN| gAthArtha-siMha ke samAna narasiMha mahAmuni parvata ke taTa, kaTaka, kandarAoM aura guphAoM meM jina-vacanoM kA anucintana karate hue anudvigna citta hokara nivAsa karate haiN| // 764 // prAcAravRtti-parvata ke adho bhAga ke samIpa kA sthAna taTa hai aura parvata ke Urdhva bhAga ke samIpa kA sthAna kaTaka hai| parvata para jala se jo pradeza vidArita ho jAtA hai use kandarA kahate haiM, guphAyeM prasiddha hI haiN| siMha ke samAna nirbhaya hue muni-siMha arthAt manuSyoM meM pradhAna mahAsAdhu parvata ke taTa, kaTaka, kandarA aura guphAoM meM rahate haiM / vahA~ para ve jinAgama ke tattvoM kA citavana karate hue utkaNThita rahate haiM, udvigna kabhI nahIM hote haiN| usI prakAra se aura bhI batAte haiM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] [ mUlAcAre sAvadasayANucariye paribhayabhImaMdhayAragaMbhIre / dhammANurAyarattA vasaMti ratti giriguhAsu // 765 / / zvApadasadAnucarite siMhavyAghrAdibhiH sarvakAlaM parisevite paribhayabhIme samatAbhayAnake'ndhakAre AdityakiraNAnAmapi duSpravese gaMbhIre suSThu gahane vane iti sNbNdhH| dharmAnurAgaraktAzcAritrAnuSThAnatatparA rAtrI vasaMti giriguhAsviti // 765 // tAdagbhate vane rAtrau kena vidhAnena vasaMtItyAzaMkAyAmAha sajjhAyajhANajuttA rati Na suvaMti te payAmaM tu / suttatthaM citaMtA NihAya vasaM Na gacchati / / 766 // svAdhyAyadhyAnayuktAH zrutabhAvanAyAM yuktA ekAgracitAniroghe dhyAne ca tatparamAnasArAtrI na svapaMti te munayaH, prayAmaM pracuraM prathamayAmaM pazcimayAmaM ca varjayantItyarthaH, sUtrArthaM ca satramartha tabhayaM ca citayaMto bhAvayaMtonidrAvazaM na gacchaMti-na nidrA-rAkSasyA pIr3ayaMta iti // 766 // tatrAsanavidhAnaM ca pratipAdayannAha paliyaMkaNisijjagadA viiraasnneypaassaaiiyaa| ThANukka.hiM muNiNo khavaMti ratti giriguhAsu / / 767 // gAthArtha-sadA hiMsrajantuoM se sahita cAroM tarapha se bhayaMkara andhakAra se gahana vana meM rAtri meM dharma meM anurakta hue muni parvata kI guphAoM meM nivAsa karate haiM / / / 765 / / AcAravRtti-jahA~ para hamezA siMha vyAghra Adi vicaraNa karate haiM jo saba tarapha se bhayAnaka hai, jahA~ para sUrya kI kiraNoM kA bhI praveza nahIM ho sakatA, aise gahana andhakAra se jo vyApta hai aise vana meM cAritra ke anuSThAna se tatpara hue muni rAtri meM vahA~ kI giri guphAoM meM Thaharate haiN| aise vana meM rAtri meM ve kisa prakAra se rahate haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM___ gAthArtha-svAdhyAya aura dhyAna meM tatpara hue ve muni prathama va antima pahara meM rAtri meM nahIM sote haiM / ve sUtra aura artha kA cintavana karate hue nidrA ke vaza meM nahIM hote haiM / // 766 // AcAravRtti-ve muni zruta kI bhAvanA meM lage rahate haiM aura ekAgracintA-nirodha rUpa dhyAna meM apane mana ko tatpara rakhate haiM / ataH ve rAtri meM nahIM sote haiM, arthAt rAtri ke prathama pahara aura pazcima pahara meM nahIM sote haiM / yadi sote haiM to madhyarAtri meM svalpa nidrA lete haiM / ve sUtra kA aura unake artha kA athavA donoM kA cintavana karate rahate haiN| ata: ve nidrA-rAkSasI ke dvArA pIr3ita nahIM hote haiN| vahA~ para kaise-kaise Asana lagAte haiM ? so hI batAte haiM gAthArtha-paryaMka Asana se baiThe hue, vIrAsana se baiThe hue yA eka pasavAr3e se leTe hue athavA khar3e hue yA utkuTikAsana se baiThe ve muni parvata kI guphAoM meM rAtri ko bitA dete haiN| // 767 // . Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH] [55 gatazabdaH pratyekamabhisaMbaMdhyate, payaMkaM gatAH paryaRNa sthitAH, niSadyAM gatAH sAmAnyenopaviSTAH, vIrAsanaM ca gatA vIrANAmAsanena sthitAstathaikapArzvazAyinastathA sthAnena kAyotsargeNa sthitA utkuTikena sthitAstathA hastizuDamaka ramukhAdyAsanena ca sthitA munayaH kSapayaMti nayaMti gamayaMti rAtri giriguhAsu nAnyatheti samAdhAnatA'nena prakAreNa pratipAditA bhavatIti // 797 // pratIkArarahitatvaM niSkAGkSatvaM ca pratipAdayannAha uvadhibharavippamukkA vosaTTagA NiraMbarA dhIrA / NivikaraNa parisuddhA sAdhU siddhi vi maggaMti / / 798, / upadhibharavipramuktAH zrAmaNyAyogyopakaraNabhAreNa suSThu muktAH, vyutsRSTAMgAstyaktazarIrAH, niraMbarA mAgnyamadhigatAH, dhIrA suSTha zarAH, niSkicanA nirlobhAH, parizaddhAH kAyavADa manobhiH zuddhAcaraNA: sAdhavaH, yaM samicchaMti magayaMte. teneha lokAkAMkSA paralokAkAMkSA ca pariSaha pratIkArazca na vidyate teSAmiti khyApitaM bhavati / vasatizuddhyA tapaHsUtrasatvakatvadhRtibhAvanAzva pratipAditA iti // 768 // vihArazuddhi vivRNvannAha muttA NirAvavekkhA sacchaMdavihAriNo jahA vaado| hiDaMti NiruvviggA jayarAyaramaMDiyaM vasuhaM // 766 / / prAcAravRtti-'gata' zabda kA pratyeka ke sAtha abhisambandha krnaa| isase yaha artha huA ki ve paryakAsana se sthita hue niSadyA--sAmAnya Asana se baiThe hue, vIrAsana se sthita hue eka pasavAr3e se leTe hue tathA kAyotsarga se sthita hue, yA utkuTika Asana se sthita hue athavA hastizuNDAsana, makaramukhAsana Adi AsanoM ko lagAkara sthita hue ve muni parvata kI guphAoM meM rAtri ko vyatIta karate haiM, anya prakAra se nahIM / isa prakAra se unako vahA~ samAdhAnatA banI rahatI hai aisA yahA~ pratipAdita kiyA gayA hai| ve pratikAra rahita aura kAMkSA rahita hote haiM, so hI batAte haiM gAthArtha-upadhi ke bhAra se mukta hue, zarIra saMskAra se rahita, vastrarahita, dhIra, akiMcana, parizuddha sAdhu siddhi ko khoja karate rahate haiM / / / 768 / / ___ AcAravRtti-munipane ke ayogya upakaraNa ke bhAra se jo rahita haiM, zarIra ke saMskAroM kA tyAga kara cuke haiM, nagna mudrA ke dhArI haiM, atizaya zUra haiM, nirlobhI haiM, mana-vacana-kAya se zuddha AcaraNavAle haiM, aise sAdhu karmakSaya kI icchA karate haiM / isa kathana se una sAdhuoM ke iha loka kI AkAMkSA, paraloka kI AkAMkSA aura parISahoM kA pratikAra nahIM rahatA hai, aisA kahA gayA hai| isa vasatizuddhi ke dvArA tapa, sUtra, sattva, ekatva aura dhRti ina bhAvanAoM kA bhI pratipAdana kiyA gayA hai, aisA smjhnaa| yahA~ taka vasatizuddhi kA varNana huaa| vihArazuddhi kA varNana karate haiM gAthArtha-parigraha rahita nirapekSa svacchanda vihArI vAyu ke samAna nagara aura Akara se maNDita pathvItala para udvigna na hote hue bhramaNa karate haiM / // 766 / / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre ' muktAH sarvasaMgarahitAH, nirapekSAH kiMcidapyanIhamAnAH, svacchandavihAriNaH svataMtrA yathA vAto vAta iva nagarAkaramaMDitAyAM vasudhAyAM pRthivyAM hiNDate bhramaMtIti // 766 56 ] nanu viharatAM kathaM neryApathakarmabandha ityAzaMkAyAmAha - vasudhammi vi viharaMtA paDa Na kareMti kassaha kayAI / jIvesu dayAvaNNA mAyA jaha puttabhaMDesu // 800 // vasudhAyAM viharato'pi pRthivyAM paryaTato'pi pIDAM vyathAM na kurvaMti notpAdayaMti kasyacijjIvavizeSasya kadAcidapi jIvadayAyAM' pravRttAH, yathA mAtA jananI putraputrISu dayAM vidadhAti tathaiva te'pi na kurvati kasyApi kadApi pIDAmiti // 800 // nanu nAnAdezeSu viharatAM kathaM sAvadyaparihAra ityAzaMkAyAmAha - jIvAjIvavihati NANujjoeNa suTTu NAUNa / to pariharati dhIrA sAvajjaM jettiyaM kici / / 801 // jIvavibhakti jIvavibhedAn sarvaparyAyAn, ajIvavibhakti pudgaladharmAdharmAkAzakAlasvarUpaM sabhedaM AcAravRtti - mukta - sarvasaMga se rahita, nirapekSa - kiMcit bhI icchA na rakhate hue vAyu ke samAna svatantra hue nagara aura khAna se maNDita isa pRthvImaNDala para vihAra karate haiM / vihAra karate hue muni ke IryApathajanya karma kA bandha kyoM nahIM hotA ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha - vasudhA para vihAra karate hue bhI kadAcit kisI ko bhI pIr3A nahIM pahu~cAte haiM / jIvA meM dayA bhAva sahita haiM, jaise ki putra samaha meM mAtA dayA rakhatI hai / / / 800 // AcAravRtti - pRthvItala para vihAra karate hue bhI ye muni kisI bhI jIva vizeSa ko kabhI bhI pIr3A nahIM pahu~cAte haiM, ve sadA jIva dayA meM pravRtta rahate haiM / jaise jananI putra-putriyoM para dayA karatI hai vaise hI ve bhI kabhI bhI kisI prANI ko vyathA nahIM upajAte haiM, sarvatra dayAlu rahate haiM / nAnA dezoM meM vihAra karate hue unake sAvadya kA parihAra kaise hogA ? aisI AzaMkA hone para batAte haiM gAthArtha - jIva aura ajIva ke vibhAga ko jJAnaprakAza se acchI taraha jAnakara punaH ve dhIra muni jo kucha bhI sAvadya hai usakA parihAra kara dete haiM / / / 801 // prAcAravRtti - jIvoM ke aneka bhedoM ko aura unakI sarva paryAyoM ko, tathA ajIva ke bhedoM ko arthAt pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ke svarUpa ko, unake sarva bheda aura 1. 'jIvadayAyAmApannAH sarvaprANidayAparA yataH yathA mAtA jananI putrabhAMDeSu, jananI mathA putraviSaye'tIva hitamAcarati tathA te'pi sAdhavaH sarvajIvaviSayadayAyAM pravRttAH, iti 60 ka0 pustake pAThaH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAra] [ 57 saparyayaM jJAnodyotena suSThu jJAtvA'vabudhya tataH pariharaMti parityajanti sAvadhaM yatkicitsarvadoSajAtaM sarvathA pariharaMtIti / / 80 // sAvadyakAraNamapi pariharatItyAha sAvajjakaraNajoggaM savvaM tiviheNa tiyaraNavisuddhaM / vajjaMti vajjabhIrU jAvajjIvAya NiggaMthA // 802 // sAvadhAni sadoSAni yAni karaNAnIndriyANi pariNAmAH kriyA vA tairyogaH saMparkastaM sAvadyakaraNa - yogaM sarvamapi trividhena triprakAreNa kRtakAritAnumatarUpeNa trikaraNavizuddha yathA bhavati manovacanakAyakriyAzuddha yathA bhavati tathA varjayaMti pariharaMtyavadyabhIravaH pApabhIravo yAvajjIvaM yAvanmaraNAMtaM nigraMthAH pariharatIti // 802 // ki tatsAvadya yanna kurvantItyAzaMkAyAmAha tnnrukkhhridchednntypttpvaalkNdmuulaaii| phalapupphabIyaghAdaM Na kareMti muNo Na kAreMti / / 803 / / tRNacchedaM, vRkSacchedaM, haritacchedanaM chinnachedanaM ca na kurvati na kArayaMti munayaH, tathA tvakpatrapravAsakandamUnAni na chidaMti na chedayaMti, tathA phalapuSpabIjaghAtanaM na kuvaMti na kArayaMti munayaH / / 803 / / paryAyoM ko jJAna-udyota ke dvArA acchI taraha jAnakara puna: jo kucha bhI sAvadyarUpa doSoM kA samaha hai una sabakA sarvathA tyAga kara dete haiN| sAvadha ke kAraNoM kA bhI tyAgakara dete haiM, so hI batAte haiM gAthArtha-sAvadha indriyoM ke yoga se trividha trikaraNavizuddha sarva kA ve pApabhIrU nigraMtha muni tyAga kara dete haiM / // 802 // prAcAravRtti-sAvadya-sadoSa jo karaNa-indriyA~ yA pariNAma athavA kriyA unakA yoga samparka 'sAvadhakaraNa yoga' hai / ina sarva sadoSa kriyA Adi ko jo kRta kArita anumodanA rUpa se mana-vacana-kAya kI kriyA se vizuddha jaise ho vaise chor3a dete haiN| arthAt pApabhIrU nigraMtha muni mana-vacana-kAya aura kRta-kArita-anumodanA pUrvaka sadoSa kriyAoM ko jIvanaparyaMta ke lie chor3a dete haiN| vaha sAvadha kyA hai ki jisako ve nahIM karate haiM ? so hI batAte haiM mAthArtha-tRNa, vRkSa, harita vanaspati kA chedana tathA chAla, patte, koMpala, kanda-mUla tathA phala, puSpa aura bIja inakA ghAta muni na svayaM karate haiM aura na karAte haiM / // 803 // prAcAravRtti-ve muni tRNa kA chedana, vRkSa kA chedana, harita kA chedana aura chinnabhinna huI vanaspati kA chedana na svayaM hI karate haiM aura na dUsaroM se karAte haiN| tathA chAla, patte, koMpala, kanda-mUla kA bhI chedana na karate haiM na karAte haiN| usI prakAra se phala, puSpa aura bIja kA ghAta bhI na karate haiM, na hI karAte haiN| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] [ mUlAcAre tathA puDhavIya samAraMbhaM jalapavaNaggItasANamAraMbhaM / Na kareMti Na kAreMti ya kAreMtaM NANumodaMti // 804 / / pRthivyAH samAraMbhaM khananotkIrNanacUrNanAdikaM na kurvati na kArayati kurvataM nAnumanyante dhIrAstathA jalapavanAgnitrasAnAmAraMbhe secanotkarSaNabIjamajvAlanamardanatrAsanAdikaM na kurvati na kArayaMti nAnumanyaMta iti // 804 // yata: NikkhittasatthadaMDA samaNA sama savvapANabhUdesu / appaDheM citaMtA havaMti avvAvaDA sAhU // 805 // nikSiptazastradaMDAH sarvahiMsAkAraNopakaraNamuktA yataH, zramaNA yatazca, sarvaprANabhUteSu samAH samAnA: yatazcAtmArtha citayato bhavatyamyApatA ra pArarahitAstataste na kasyacitkadAcitpIDAM karvatIti // 10 // viharaMtaH kathaMbhUtaM pariNAmaM kurvatItyAzaMkAyAmAha uvasaMtAdINamaNA uvakkhasIlA havaMti majjhatthA / NihudA alolamasaThA abijhiyA kAmabhogesu // 806 / / upazAMtA akaSAyopayuktAH, adInamana go dainyavirahitAH, pathazramakSutpipAsAjvarAdiparISahairaglAna usI prakAra se aura bhI batAte haiM--- gAthArtha-ve muni pRthvI kA samArambha, jala, vAyu, agni aura trasajIvoM kA Arambha na svayaM karate haiM na karAte haiM aura na karate hue ko anumodanA hI dete haiM / // 804 // prAcAravRtti-pRthvI kA khodanA, usameM kucha utkIrNa karanA, usakA cUrNa Adi karanA saba samArambha kahalAtA hai| aise hI jala kA siMcana karanA, pheMkanA, havA kA bIjana karanA arthAt paMkhe se havA karanA, agni ko jalAnA, trasajIvoM kA mardana karanA-unheM trAsa Adi denA, ina kriyAoM ko dhIra muni na karate haiM na karAte haiM aura karate hue ko na anumati hI dete haiN| kyoMki gAthArtha-ve zramaNa zastra aura daNDa se rahita haiM, sarva prANI aura bhUtoM meM samabhAvI haiN| AtmA ke hita kA citavana karate hue ve sAdhu ina vyApAroM se rahita hote haiM / / / 805 // prAcAravRtti-ve zramaNa sarva hiMsA ke kAraNabhUta upakaraNoM se rahita haiN| sarva prANa aura bhUta arthAt dvIndriya Adi jIva tathA pRthvI Adi bhUtoM meM samAna bhAva rakhane vAle haiM / apanI AtmA ke vyApAra se rahita haiN| isIlie ve sAdhu kabhI bhI kisI ko pIr3A nahIM pahuMcAte haiN| ve vihAra karate hue kisa prakAra ke pariNAma karate haiM ? so hI batAte haiN| gAthArtha-ve upazAnta bhAvI dIna mana se rahita, upekSA svabhAvavAle, jitendriya, nirlobhI, murkhatA rahita aura kAmabhogoM meM vismaya rahita hote haiM / // 806 / / prAcAravRtti-ve muni akaSAya bhAva se yukta rahate haiM, dainya vRtti se rahita hote haiM / mArga Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ managara bhAvanAdhikAraH ] [ 56 cittavRttayaH, upekSAzIlAH sarvopasarga sahanasamarthA bhavanti, madhyasthAH samadarzinaH, nibhRtAH saMkucitakaracaraNAH kUrmavat alolA nirAkAMkSAH, azaThA mAyAprapaMcarahitAH, avismitAH kAmabhogeSu kAmabhogaviSaye vismayarahitAH kRtAnAdarA iti // 506 // tathA jiNavayaNamaNugaNetA saMsAramahambhayaM hi citatA / bhavasadI bhIdA bhIdA puNa jammamaraNesu // 807 // jinavacanamanugaNayato'rhadAgama raMjitamatayaH, saMsArAnmahadbhayaM cintayaMtaH saMtrastamanasaH, garbhavasatiSu garbhavAsaviSaye bhItAH suSThu trastAH punarapi janmamaraNeSu bhItA jAtijarAmaraNaviSaye ca samyagbhItA iti // 807 // kathaM kRtvA garbhavasatiSu bhItA ityAzaMkAyAmAha - ghore Nirayasaricche kuMbhIpAe supaccamANANaM / ruhiracalAvilapaure vasidavvaM gabbhavasadIsu // 808 // ghore bhayAnake narakasadRze kuMbhIpAke "vyathAM kRtvA saMdahanaM kuMbhIpAkaH " tasmin supacyamAnAnAM suSThu saMtapyamAnAnAM karttari SaSThI" tena supacyamAnairityartha, rudhiracalAvilapracure rudhireNa cale Avile vIbhatse'thavA vIbhatsena pracure vastavyaM sthAtavyaM, udare garbhe evaMviziSTe garbhe yA vasatayastAsu vastavyamasmAbhiraho _iti // 508 || zrama se, kSudhA pipAsA, jvara Adi parISahoM se citta meM kheda (khinnatA) nahIM lAte haiM / sarva upasargoM ko sahana karane meM samartha hote haiM / samadarzI rahate haiN| kachue ke samAna hAtha-pairoM ko athavA ko saMkucita karake rahate haiM - arthAt indriyavijayI hote haiM / kAMkSA rahita hote haiM / mAyA prapaMca se rahita hote haiM / tathA kAma aura bhogoM meM Azcarya nahIM karate haiM, arthAt unameM anAdara bhAva rakhate haiM / usI prakAra se - gAthArtha - ve jina vacanoM kA anucitana karate hue tathA saMsAra ke mahAn bhaya kA vicAra karate hue garbhavAsa se bhIta rahate haiM tathA janma aura maraNoM se bhI bhayabhIta rahate haiM / 807 // AcAravRtti -- ve arhatadeva ke Agama meM apanI buddhi ko anuraMjita karate haiM, saMsAra se santrasta citta hote hue garbhavAsa meM rahane se atizaya bhayabhIta rahate haiM, punaH janma, jarA aura maraNa se bhI atizaya bhIta rahate hai / garbhavAsa se kyoM bhayabhIta hote haiM ? so hI batAte haiM gAthArtha -naraka ke samAna bhayaMkara santapyamAna kumbhIpAka sadRza rudhira ke calAyamAna kIcar3a se vyApta garbhavAsa meM rahanA par3egA / // 808 // zrAcAravRtti - ghora bhayAnaka, naraka ke sadRza, kumbhIpAka- -vyathA ko dekara jalAnA so kumbhIpAka haiM, usameM khUba hI santapta hote hue aura rudhira cala bIbhatsa ghRNita arthAt durgaMdha kI pracuratA se yukta aise mAtA ke garbha meM mujhe rahanA par3egA / arthAt uparya ukta nidya garbha meM mujhe nava mahIne nivAsa karanA par3egA / aho ! bar3e kheda kI bAta hai / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] garbhavasatibhyo bhItAH saMtaH kimicchaMtIti viTThaparamaTThasArA viSNANaviyakkhaNAya buddhIe / erraratfare agagbhavasavI vimaggati // 80 // te sAdhavo dRSTaparamArthasArAH saMsArasya zarIrasya bhogAnAM ca dRSTaM jJAtaM sAraM paramArtharUpaM yeste tathAbhUtAH, vijJAnena vicakSaNayA buddhyA matijJAnAdinA suSThu kuzalatayA vijJAnavicakSaNayA buddhyA jJAnakRtadIpikA zrutajJAnadIpena cAgarbhavasatiM vizeSeNa mRgayaMte samIhata iti // 806 // vihataH kiM bhAvayaMtItyAha bhAveti bhAvaNaravA vairaggaM vIdarAgANaM ca / NANeNa daMsaNeNa ya carittajoeNa virieNa ||810 // bhAvanAyAM ratA vItarAgANAM jJAnadarzanacaritrayogairvIryeNa ca saha vairAgyaM bhAvayantIti // 810 // tathA dehe frrAvayakkhA pANaM vamadaI damemANA / dhivipaggahapaggahidA chidaMti bhavassa mUlAI // 811 // [ mUlAcAre dehe dehaviSaye nirapekSA mamatvarahitAH, damarucaya iMdriyanigrahatatparAH, AtmAnaM damayaMtaH, dhRtipragrahapragRhItA dhRtivalasaMyuktAH chidaMti bhavasya mUlAnIti // 811 // garbhavAsa se bhIta hote ve muni kyA cAhate haiM ? gAthArtha - paramArthaM ke sAra ko jAnane vAle ve muni vijJAna se vicakSaNa jJAna-dIpikArUpa buddhi se garbha rahita nivAsa kA anveSaNa karate haiM / // 80 // zrAcAravRtti - ve muni saMsAra, pazarIra aura bhogoM ke sAra arthAt vAstavika svarUpa ko jAna cuke haiM / ataH ve matijJAna Adi rUpa atizaya kuzala buddhi se aura zrutajJAnarUpI dIpaka se garbhavAsa - punarjanma rahita vasati kI khoja karate haiM / arthAt mokSa ko cAhate haiM / vihAra karate hue ve kyA bhAvanA karate haiM ? so hI batAte haiM gAthArtha - bhAvanA meM rata hue muni vItarAgoM ke jJAna, darzana, cAritra aura vIrya ke sAtha vairAgya kI bhAvanA karate haiM / / / 810 // prAdhAra vRtti-bhAvanA meM lIna meM ve muni vItarAga tIrthaMkaroM ke jJAna, darzana, cAritra tathA vIrya kI bhAvanA karate haiM aura unake sAtha-sAtha vairAgya kI bhAvanA karate haiM / usI prakAra se - gAthArtha - zarIra se nirapekSa, indriyajayo, AtmA kA damana karate hue dhairya kI rassI abalambana lete hue saMsAra ke mUla kA chedana kara dete haiM / / 11 / / AcAravRtti - ve muni zarIra meM mamatva rahita hote haiM, indriyoM ke nigraha meM tatpara rahate haiM, apanI AtmA kA nigraha karate haiM, aura dhairyaM ke bala se saMyukta hote haiM / ve hI saMsAra ke kAraNoM kA nAza kara dete haiM / yahA~ taka vihArazuddhi kA varNana huaa| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH] vihArazuddhi vyAkhyAya bhikSAzuddhi prapaMcayannAha chaTThaTThamabhattehiM pAreMti ya paragharammi bhikkhaae| jamaNa8 bhuMjati ya Na vi ya payAma rasAe // 812 // SaSThASTamabhaktastathA dazapradvAdazAdivaturthazca pArayati bhuMjate paragRhe bhikSayA kRtakAritAnumatirahitalAbhAlAbhasamAnabuddhyA, yamanAtha cAritrasAdhanArthaM ca kSudupazamanArthaM ca yAtrAsAdhanamAtra bhujate, navaM prakAmaM na ca pracuraM rasAya, athavA naiva tyAgaM kurvati sadrasArtha yAvanmAtreNAhAreNa svAdhyAyAdikaM pravartate tAvanmAtraM gRhNati nAjIrNAya bahvAhAraM gRhNatIti / / 812 // kayA zuddhyA bhuMjata ityAzaMkAyAmAha NavakoDIparisuddhadasadosavivajniyaM mlvisuddh| bhuMjaMti pANipatte pareNa dattaM paragharammi // 813 // navakoTiparizuddha manovacanakAyaH kRtakAritAnumatirahitaM zaMkitAdidoSaparivajitaM nakharomAdicaturdazamalavizuddhaM bhuMjate pANipAtreNa pareNa dattaM paragRhe, anena kimuktaM bhavati ? svayaM gRhItvA na bhoktavyaM, pAtraM ca na grAhya , svagRhe mamatvamadhiSThite na bhoktavyamiti / / 813 / / vihArazuddhi kA vyAkhyAna karake aba bhikSAzuddhi kA vistAra karate haiM gAthArtha-belA, telA Adi karake paragRha meM bhikSAvRtti se pAraNA karate haiM, saMyama ke lie bhojana karate haiM; kintu pracura rasa ke lie nahIM // 12 // prAcAravRtti-belA, telA, caulA, pA~ca upavAsa Adi tathA eka upavAsa Adi karake paragRha meM kRta-kArita-anumodanA se rahita tathA lAbha-alAbha meM samAna buddhi rakhate hue bhikSA vidhi se pAraNA karate haiM / cAritra ke sAdhana ke lie, kSudhA kA upazamana karane ke lie tathA mokSa kI yAtrA ke sAdhana mAtra hetu AhAra lete haiN| kintu prakAma icchAnusAra yA pracura rasa ke lie nahIM lete haiN| athavA acche rasa ke hetu tyAga nahIM karate haiN| jitane mAtra AhAra se svAdhyAya Adi meM pravRtti hotI hai utanA mAtra hI lete haiM; kintu ajIrNa ke lie bahuta AhAra nahIM lete haiN| kisa zuddhi se AhAra lete haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-mana, vacana, kAya se guNita kRta,kArita, anumodanA rUpa nava koTi se zuddha, daza doSa se rahita, caudaha maladoSa se vizuddha paragRha meM para ke dvArA diye gaye AhAra ko pANipAtra meM grahaNa karate haiM // 13 // prAcAravRtti-mana-vacana-kAya ko kRta-kArita-anumodanA se guNita karane para nava hue aise nava prakAra se rahita, zaMkita, mukSita Adi azana ke daza doSoM se rahita aura nakha, roma Adi caudaha mala doSoM se rahita aise AhAra ko karapAtra se paragRha meM para ke dvArA diye jAne para grahaNa karate haiN| isase kyA abhiprAya huA ? muni ko svayaM lekara nahIM khAnA cAhie aura pAtra 1.ka.diggaM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] [ mUlAdhAre tathA uddesiya kIdayaDaM aNNAdaM saMkidaM abhihaDaM ca / suttappaDikUDANi ya paDisiddhataM vivajjati // 841 // auddezika, krItaM, ajJAtamaparijJAtaM, zaMkitaM saMdehasthAnagata prAsukAprAsukabhrAntyA, abhighaTamityevamAdi sUtrapratikUlaM sUtrapratiSiddhamazuddha" ca yattatsarvaM vivarjayaMtIti // 814 / / bhikSAbhramaNavidhAnamAha aNNAvamaNuNNAdaM bhikkhaM Niccuccamajjhimakulesa / gharapaMtihi hiDaMti ya moNeNa muNI samAditi // 815 // ajJAtaM' yatra gRhasthaiH sAdhava AgamiSyaMti bhikSArthaM nAnumataM svena ca tatra mayA gaMtavyamiti' nAbhibhI grahaNa nahIM karanA cAhie tathA mamatva ke AzrayabhUta svagRha meM bhI bhojana nahIM karanA caahie| bhAvArtha-muni svagRha chor3akara hI dIkSA lete haiM; punaH unake pariNAma meM 'yaha merA gRha hai' aisA mamatva nahIM rahatA hai / yadi rahe to vahA~ AhAra na leveN| dIkSA ke bAda svagRha meM bhI AhAra kI paddhati rahI hai| udAharaNa ke lie rAnI zrImatI sahita rAjA vajrajaMgha ne apane yugalaputra ko mahAmUni ke veSa meM AhAra diyA thA tathA devakI ne apane tIna yugaloM ko-yugala putroM ko tIna bAra AhAra diyA Adi / vartamAna meM bhI sAdhu apane ghara meM AhAra lete dekhe jAte haiN| aise sAdhuoM ko svagRha kA koI mamatva nahIM hotA hai| dAtA kA bhI aisA bhAva nahIM rahatA ki ye mere haiN| ataH unake dvArA AhAradAna kA virodha nahIM hai / kadAcit gRhastha ko aisA mamatva A bhI jAye, para sAdhu ko aisA koI mamatva nahIM hotaa| usI prakAra se aura bhI batAte haiM gAthArtha-uddeza arthAt doSa sahita, krIta, ajJAta, zaMkita, abhighaTa doSa sahita, Agama ke viruddha AhAra niSiddha hai, aisA AhAra muni chor3a dete haiM / / 814 // prAcAravRtti-apane uddeza se banA huA AhAra auddezika hai, usI samaya apane hetu kharIdakara lAyA gayA AhAra krIta hai, svayaM ko mAlUma nahIM so ajJAta hai, yaha prAsuka hai yA aprAsuka aise saMdeha ko prApta huA AhAra zaMkita hai, sAta paMkti se atirikta AyA huA abhighaTa ityAdi doSa yukta, Agama ke pratikUla jo azuddha AhAra hai una sabakA muni varjana kara dete haiN| AhAra hetu bhramaNa kA vidhAna batAte haiM gAthArtha-daridra, dhanI yA madhyama kuloM meM gRhapaMkti se maunapUrvaka bhramaNa karate haiM aura ve muni ajJAta tathA anujJAta bhikSA ko grahaNa karate haiM / / 815 // AcAravRtti-sAdhu bhikSA ke lie mere yahA~ AyeMge aisA jina gRhasthoM ko mAlUma nahIM 1. va sUtrapratisiddha ca yt| 2. da ajnyaanaa| 3. TippaNI meM 'mayA gantavyaM' aisA pATha hai| . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agara bhAvanAdhikAraH ] [" pretaM anujJAtaM' gRhasthairyaMtaya AgamiSyaMti bhikSArthaM svena cAvagrahAdirUpeNa mayA tatra gaMtavyaM nAnumataM, bhikSAM caturvidhAhAraM, nIcoccamadhyamakuleSu daridrezvarasamAnagRhiSu' gRhapaMktyA hiMDaMti paryaTaMti, maunena munayaH samAdadate bhikSAM gRhNatIti // 515 // tathA rasaneMdriyajayamAha - sIdalamasIdalaM vA sukkaM lukkhaM siddhi suddha N vA / loNadamalo NidaM vA bhuMjaMti muNI praNAsAvaM // 816 // zItalaM pUrvAhnavelAyAM kRtaM parityaktoSNabhAvaM bhojyaM, azItalaM tatkSaNAdevAvatIrNamaparityaktoSNabhAvamodanAdikaM, rUkSaM ghRtatalAdirahitaM kodravamakuSTAdikaM vA, zuSkaM dugdhadadhiSyaMjanAdirahitaM, snidhaM butAdisahitaM zAlyodanAdikaM zuddhaM piTharAdavatIrNarUpaM na ca manAgapi vikRtaM lavaNayuktaM alavaNaM vA bhuMjate munayo'nAsvAdaM yathA bhavati jihvAsvAdarahitamiti // 816 / / yamanArthapadasyArthaM nirUpayannAha- hai unakA AhAra 'ajJAta' hai, tathA 'Aja mujhe usake yahA~ AhAra hetu jAnA hai' isa prakAra se muni ne svayaM use anumati nahIM dI hai aura na aisA unakA abhiprAya hai vaha AhAra 'anujJAta' athavA 'ananujJAta" hai / arthAt 'yati bhikSA ke lie AyeMge aura mujhe avagraha - vRtaparisaMkhyAna Adi ke niyama se vahA~ jAnA cAhie' isa prakAra se anumati nahIM dI hai| aisA AhAra muni maunapUrvaka grahaNa karate haiN| tathA AhAra kAla meM daridra yA sampanna meM samAna mAna se, gRhapaMkti se bhramaNa karate haiM aura maunapUrvaka nirdoSa AhAra grahaNa karate haiM / rasanA indriya ke jaya ko kahate haiM gAthArtha - ThaNDA ho yA garama, sUkhA ho yA rUkhA, cikanAI sahita ho yA rahita, lavaNa sahita ho yA rahita - aise svAdarahita AhAra ko muni grahaNa karate haiM // 816|| zrAcAravRtti - zItala - pUrvAnha belA meM banAyA gayA hone se jo uSNapane se rahita ho cukA hai aisA bhojya padArtha, azotala usI kSaNa hI utArA huA hone se jo garama-garama hai aise bhAta Adi padArtha, rUkSa- - ghI, tela, Adi se rahita athavA kodoM va makuSTa anna vizeSa Adi padArtha, zuSka - dUdha, dahI vyaMjana arthAt sAga, caTanI Adi se rahita, snigdha-ghRta bAdi sahita, zAlidhAna kA bhAta Adi, zuddha-cUlhe se utArA gayA, mAtra jisameM kiMcit bhI kucha DAlA nahIM gayA hai, namaka sahita bhojana yA namaka rahita padArtha, aise bhojana ko muni jihvA kA svAda na lete hue grahaNa karate haiM / arthAt ThaNDe - garama Adi prakAra ke AhAra meM rAga-dveSa na karate hue samatA bhAva se svAda kI tarapha lakSya na dete hue muni AhAra lete haiM / 'yamanArtha' pada kA artha spaSTa karate haiM 1. ga ajanujJAtaM cAnumataM / 2. 'ananujJAtaM' pATha TippaNI meM hai / ye donoM pATha saMgata pratIta hone se aisA artha kiyA hai| 3. gRheSu Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 [ mUlAcAre akkhomakkhaNamettaM bhujaMti muNI pANadhAraNaNimitta / pANaM dhammaNimittaM dhamma pi caraMti mokkha? // 17 // akSamrakSaNamAtraM yathA zakaTaM dhurAlepanamaMtareNa na vahatyevaM zarIramapyazanamAtreNa vinA na saMvahatIti munayaHprANadhAraNanimittaM kicinmAtra bhaMjate, prANadhAraNaM ca dharmanimittaM kurvati, dharmamapi caraMti mokSArtha maktinimittamiti // 17 // lAbhAlAbhaviSaye samatvamAha laddhaNa hoti tuTThANa vi ya aladdheNa dummaNA hoti| dukkhe suhe ya muNiNo majjhatthamaNAulA hoMti // 818 // bhikSAyA lAbhe AhArAdisaMprAptI na bhavaMti saMtuSTA: saMtoSaparigatA' jihvandriyavazaMgatA adya' labdhA bhikSeti na harSa vidadhati svacitte na cApyalabdhe bhikSAyA alAbhe'saMprApto satyAM durmanaso vimanaskA na bhavaMti 'asmAbhi rAhArAdikamadya na labdhamiti dInamanaso na bhavaMti' duHkhe saMjAte sukhe ca samudbhUte munayo madhyasthAH samabhAvA anAkulAzca bhavaMtIti / / 18 / / caryAyAM munInAM sthairya nirUpayannAha gAthArtha-muni dhure meM oMgana dene mAtra ke sadRza, prANoM ke dhAraNa hetu AhAra karate haiM-prANoM ko dharma ke lie aura dharma ko bhI mokSa ke lie Acarate haiM / / 817 // AcAravRtti-jaise gAr3I kI dhurI meM lepana-oMgana diye binA gAr3I nahIM calatI hai usI prakAra se yaha zarIra bhI azanamAtra ke binA nahIM cala sakatA hai aura mokSamArga meM ratnatraya bhAra ko nahIM Dho sakatA hai| isalie muni prANoM ko dhAraNa karane ke lie kiMcit mAtra AhAra grahaNa karate haiM aura dharma ke lie AcaraNa karate haiM / isa prakAra se muniyoM kI AhAra kriyA akSamrakSaNavRtti kahalAtI hai| lAbha-alAbha ke viSaya meM samabhAva ko batAte haiM gAthArtha-AhAra Adi mila jAne para santuSTa nahIM hote haiM aura nahIM milane para bhI sammanaska nahIM hote haiM, ve muni duHkha aura sukha meM AkulatArahita madhyastha rahate haiM // 18 // prAcAravatti-AhAra Adi kI prApti ho jAne para ve santuSTa nahIM hote haiN| arthAt jihandriya ke vaza meM hokara 'Aja mujhe AhAra mila gayA' isa prakAra se apane mana meM harSita nahIM hote haiM aura AhAra ke nahIM milane para khedakhinna nahIM hote haiM, arthAt 'mujhe Aja AhAra Adi nahIM milA' aisA dInamana nahIM karate haiN| duHkha ke A jAne para athavA sukha ke utpanna hone para ve Akulacitta na hote hue samabhAva dhAraNa karate haiN| caryA meM muniyoM ke sthairya kA nirUpaNa karate haiM-- 1. ka sNtosspraaH| 2. puSpikAntargataH pAThaH 'da' 'ka' pratau nAsti / . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra bhAvanAdhikAra: ] vi te abhityuti ya piMDatthaM Na vi ya kiMci jAyaMti / htraar muNiNo caraMti bhikvaM prabhAsaMtA // 816 // nApi te munayo'bhiSTuvanti naivopazlokAdibhiH stuti kurvati piMDArthaM grAsanimittaM naivApi ca kiMcit yAcaMte na cApi prArthayaMte dravyAdikamAhArAya maunavratena toSamAdAya munayazcaraMti bhikSArthamAhArArthaM paryaTati, abhASataH khAtkAraghaMTikAdisaMjJAM vA na kurvatIti na paunaruktyamiti // 616 // tathA dehitti dI kasaM bhAsaM Necchati erisaM vottuM / avi NIdi alAbheNaM Na ya moNaM bhaMjade dhIrA // 820 // [ 65 dehIti mama grAsamAtraM dadhvaM yUyamiti dInAM karuNAM ca bhASAM necchati / IdRzoM vakta suSThu ahaM bubhukSito mama paMca sapta vA dinAni vartate bhojanamaMtareNeti vacanaM dInaM yadi mahyaM bhojanaM' na prayacchata tadA mRto'haM zarIrasya mama suSThu kRzatA rogAdibhirgrasto'haM nAsmAkaM kiMcidvidyate yAcanAdipUrvakaM vacanaM karuNopetamiti, api nivarttate'lAbhe vA lAbhe saMjAte nivarttate bhikSAgRheSu na punaH pravizati na ca maunaM bhajaMti na kicidapi prArthayate bhojanAya dhIrAH satvasaMpannA iti // 520|| gAthArtha - bhojana ke lie kisI kI stuti nahIM karate haiM aura na kucha bhI yAcanA karate haiM / ve muni binA bole maunavratapUrvaka bhikSA grahaNa karate haiM / / 616 || zrAcAravRtti - grAsa ke nimitta ve muni zloka Adi ke dvArA kisI kI stuti nahIM karate haiM, aura AhAra ke lie ve kiMcit bhI dravya Adi kI yAcanA bhI nahIM karate haiM / ve santoSa se maunapUrvaka AhAra ke lie paryaTana karate haiM / kintu mauna meM khakhAra, huMkAra Adi saMketa ko bhI nahIM karate haiM / isa kathana se yahA~ maunapUrvaka aura 'nahIM bolanA' ina do prakAra ke kathanoM meM punarukta doSa nahIM hai / arthAt mauna vrata se kisI se vArtAlApa nahIM karanA - kucha nahIM bolanAaisA abhiprAya hai aura 'abhASayantaH se khakhAra, hu~, hA~, tAlI bajAnA Adi avyakta zabdoM kA saMketa varjita hai / aisA samajhanA / usI prakAra se aura bhI kahate haiM gAthArtha - 'de do' isa prakAra se dInatA se kaluSita aisA vacana nahIM bolanA cAhate haiM, AhAra ke na milane para vApasa A jAte haiM; kintu ve dhIra mauna kA bhaMga nahIM karate haiM ||820 // AcAravRtti - 'tuma mujhe grAsamAtra bhojana de do' isa prakAra se dIna aura karuNa vacana nahIM bolate haiM / 'maiM bahuta hI bhUkhA hU~, bhojana ke binA mujhe pA~ca yA sAta dina ho gaye haiM, aise vacana dIna kahalAte haiM / tathA yadi Apa mujhe bhojana nahIM deMge to maiM mara jAU~gA, mere zarIra meM bahuta kamajorI A gaI hai, maiM rogAdi se pIr3ita hU~, mere pAsa kucha bhI nahIM hai', ityAdi rUpa yAcanA ke vacana karuNA se sahita vacana haiN| munirAja aise dIna va karuNArdra vacana nahIM bolate haiM / bhikSA kA lAbha nahIM hone para ve vApasa A jAte haiM / athavA bhikSA mila jAne para AhAra grahaNa kara vApasa A jAte haiM, punaH bhikSA ke lie gharoM meM praveza nahIM karate haiM / na mauna bhaMga karate haiM aura na ve bhojana ke lie kucha bhI prArthanA hI karate haiM / aise sAdhudhIra - sattvaguNa sampanna hote haiM / 1. ka0 bhojyamannaM - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] yadi na yAcaMte kimAtmanA kiMcit kurvatItyAzaMkAyAmAha - payaNaM va pAyaNaM vA Na kareMti aNeva te karAveMti / payAraMbhaNiyattA saMtuTThA bhikkhamettareNa // 821 // pacanaM svenodanAdinirvarttanaM pAcanaM svopadezenAnyena nirvartanaM na kurvati nApi kArayaMti munayaH, pacanAraMbhAnnivRttA dUrataH sthitAH saMtuSTAH, bhikSAmAtreNa - kAya saMdarzanamAtreNa bhikSArthaM paryaTaMtI // 521 // dhamapi saMnirIkSya gRhNa tItyevaM nirUpayannAha asaNaM jadi vA pANaM khajjaM bhojaM lijja pejjaM vA / paDile hiUNa suddha N bhujaMti pANipatta su // 822 // azanaM bhaktAdika, yadi vA pAnaM dugdhajalAdikaM, khAdya laDDukAdikaM, bhojyaM bhakSyaM maMDakAdikaM, le mAsvAdyaM, peyaM stokabhaktasikyapAnabahulaM, vA vikalpavacanaH pratilekhya zuddhaM bhuMjate pANipAtreSu na bhAjanAdiSviti ||822 // aprAsukaM pariharannAha yadi yAcanA nahIM karate haiM to kyA ve svayaM kucha karate haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM- | mUlAcAre gAthArtha - ve bhojana pakAnA yA pakavAnA bhI nahIM karate haiM aura na karAte haiM, ve pakAne ke Arambha se nivRtta ho cuke haiM, bhikSA mAtra se hI santuSTa rahate haiM / / / 821 // AcAravRtti - pacana --- svayaM bhAta Adi pakAnA, pAcana - Apa upadeza dekara anya se pakavAnA | ye kArya muni na karate haiM aura na karAte haiM / bhojana banAne Adi ke Arambha se ve dUra hI rahate haiM / kAya ko dikhAne mAtra se ve bhikSA ke lie paryaTana karate haiM / arthAt AhAra ke lie bhramaNa karane meM ve kevala apane zarIra mAtra ko hI dikhAte haiM kintu kucha saMketa yA yAcanA Adi nahIM karate haiM / ve bhikSAvRtti se hI santuSTa rahate haiM / prApta hue bhojana ko bhI ve acchI taraha dekhakara grahaNa karate haiM, isa bAta ko batAte haiM gAthArtha - azana athavA pAna, khAdya yA bhojya, lehya yA peya ina padArthoM ko dekhakara zodhakara karapAtra meM zuddha AhAra ko grahaNa karate haiM / / / 522|| zrAcAravRtti - - azana bhAta Adi, pAna- dUdha jala Adi, khAdya - laDDU Adi, bhojya - khAneyogya mANDe Adi, lehya-cATane yogya padArtha, peya - jisameM bhojana vastu svalpa hai aura patalI vastu adhika hai aise ThaNDAI Adi padArtha / aisI kisI bhI cIz2a ko apane aMjalipAtra bhalIbhAMti dekhakara zuddha AhAra grahaNa karate haiN| ve bhuni bartana Adi meM nahIM khAte haiM / aprAsuka kA parihAra karate hue kahate haiM 1. ka0 nirvartanamazanasya Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra bhAvanAdhikAraH ] yadbhavatyavivarNarUpaM prAsukaM sammUrchanAdirahitaM nirjIvaM jaMturahitaM ca prazastaM manoharaM, eSaNAsamitivizuddhaM gocarA bhikSAvelAyAM, labdhvA pANipAtreSu bhuMjata iti / / 823 || tathA--- jaM hojja zraviSvaNNaM pAsuga' pasatthaM tu esaNAsuddhaM / bhujati pANipatta e lakSUNa ya goyaraggammi // 823 // jaM hojja behizraM tehizraM ca vevaNNajaMtusaMsiddha / appA tu ccAtaM bhikkhaM muNI vivajjati // 824 // yadbhavati yahajAtaM tryahajAtaM dvidinabhavaM tridinabhavaM ca vivarNarUpaM svabhAvacalitaM, jaMtusammizra mAgaMtukaiH sammUrchanajaizca jIvaiH sahitamaprAsukamiti jJAtvA tAM bhikSAM munayo vivarjayantIti // 624|| vivarjanIyadravyamAha - [ 67 jaM puSphiya kiNNaidaM daTThUNaM pUpa-pappaDAdINi / vajjati vajjaNijjaM bhikkhU appAsuyaM jaM tu // 825 // yatpuSpitaM nIlakRSNa zvetapItAdirUpajAtaM, klinnaM kuthitaM dRSTvA apUpa-parpaTAdikaM varjanIyaM labdhamapi gAthArtha - jo calita rasa rahita, prAsuka, prazasta aura eSaNA samiti se zuddha hai use AhAra ke samaya prApta kara pANipAtra se AhAra karate haiM | ||23|| AcAravRtti - jo vikRta -- kharAba nahIM huA hai vaha avivarNa hai / saMmUrcchana Adi rahita, nirjIva, janturahita bhojana prAsuka hai, manohara bhojana prazasta hai / arthAt jo glAni paidA karanevAlA nahIM hai / eSaNA samiti ke chayAlIsa doSa aura battIsa antarAyoM se rahita hai / aisA bhojana AhAra kI belA meM prApta karake ve muni apane pANipAtra se grahaNa karate haiM / usI prakAra se aura bhI batAte haiM 1. ka0 da0 pAsuya gAthArtha - jo do dina kA yA tIna dina kA hai, calita svAda hai, jantu se yukta hai, aprAsuka hai usako jAnakara muni usa AhAra ko chor3a dete haiM | || 824 || AcAravRtti - jo bhojana do dina kA ho gayA hai yA tIna dina kA ho gayA hai, jo svabhAva se calita ho jAne se vivarNa rUpa ho gayA hai, jo AgaMtuka sammacchena jIvoM se sahita hai, aprAsu hai aisA jAnakara ve muni usa bhikSA ko chor3a dete haiM / chor3ane yogya padArthoM ko batAte haiM gAthArtha - phaphUMdI sahita, bigar3e hue puA, pApar3a Adi dekhakara tathA jo aAsuka haiM, chor3ane yogya haiM, muni una sabako chor3a dete haiM / / 825|| AcAravRtti - jo khAdya padArtha puSpita arthAt nIle, kAle, sapheda yA pIle Adi raMga ke Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] yatsarvaM yatkicidaprAsukaM tadadInamanaso varjayaMti pariharatIti / / 825 // evambhUtaM tu gRhNAtItyAha jaM suddhamasaMsatta khajjaM bhojjaM ca lejja pejjaM vA / giti muNI bhikvaM sutteNa zraNivayaM jaM tu // 826 // yacchuddhaM vivarNAdirUpaM na bhavati, jaMtubhiH saMsRSTaM ca na bhavati / khAyaM bhojyaM leAM peyaM ca sUtreNA ninditaM tadbhaikSyaM munayo gRhNatIti // 626 // AmaparihArAyAha phalakaMdamUlabIyaM aNaggipakkaM tu AmayaM kiMci / NaccA aNesaNIyaM Na vi ya paDicchaMti te dhIrA // 827 // [ mUlAcAre phalAni kaMdamUlAni bIjAni cAgnipakvAni na bhavaMti yAni anyadapyAmakaM yatkicittadanazanIya jJAtvA naiva pratIcchanti nAbhyupagacchanti te dhIrA iti // 627 // ho gaye haiM, bigar3a gaye haiM, aise puA, pApar3a padArtha haiM, aura bhI jo aprAsuka padArtha haiM, ve saba tyAga karane yogya haiN| muni adInamana hote hue ina sabako chor3a dete haiM / jisa taraha ke padArtha grahaNa karate haiM unako batAte haiM gAthArtha - jo zuddha hai, jIvoM se sambaddha nahIM hai, aura jo Agama se varjita nahIM hai aise khAdya, bhojya, lehya aura peya ko muni AhAra meM lete haiM / / / 826 / / zrAcAravRtti - jo vivarNa calita Adi rUpa nahIM huA hai, jo jantuoM se sammizra nahIM hai aura jo bhojana Agama se niMdita nahIM hai aise khAdya, bhojya, lehya aura peya rUpa cAra prakAra ke AhAra ko muni grahaNa karate haiM / sacitta vastu kA parihAra karane ke lie kahate haiM gAthArtha - agni se nahIM pake hue phala, kanda, mUla aura bIja tathA aura bhI kacce padArtha jo khAne yogya nahIM hai aisA jAnakara ve dhIra muni unako svIkAra nahIM karate haiM | || 827 // AcAravRtti- - phala, kanda, mUla aura bIja jo agni se nahIM pakAye gae haiM, tathA aura bhI jo kucha kacce padArtha haiM ve khAne yogya nahIM haiM, unheM jAnakara ve muni unako grahaNa nahIM karate haiM / bhAvArtha- sacitta vastu ko prAsuka karane ke daza prakAra bhI batAye gaye haiM / yathA sukkaM pakkaM tatta aMvila lavaNeNa missiyaM davvaM / jaM jaMteNa ya chiNNaM taM savvaM phAsUyaM bhaNiyaM // artha - jo dravya sUkhA ho, pakA ho, tapta ho, Amlarasa tathA lavaNamizrita ho, kolhU, carakhI, cakkI, churI, cAkU Adi yantroM se bhinna-bhinna kiyA huA tathA saMzodhita ho, so saba prAsuka hai / 1. yaha gAthA svAmikArtikeyAnuprekSA kI saMskRta TIkA meM tathA kezavavaNikRta gosmaTasAra kI saMskRta TIkA meM bhI satyavacana ke bhedoM meM kahI gaI hai / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamagArabhAvanAdhikAraH] yadazanIyaM tadAha jaM havadi aNivIyaM NivaTTima phAsuyaM kayaM cev| pAUNa esaNIyaM taM bhikkhaM muNI paDicchaMti // 28 // yadbhavatyabIjaM nirbIjaM, nirvattimaM nirgatamadhyasAraM, prAsukaM kRtaM caiva jJAtvA'zanIyaM tadbhakSyaM munayaH pratIcchaMtIti / / 828 // bhuktvA kiM kurvatItyAzaMkAyAmAha bhotta Na goyaragge taheva muNiNo puNo vi pddiktaa| parimidaeyAhArA khamaNeNa puNo vi pAreti // 26 // __ gocarAne bhuktvA bhikSAcaryAmArge bhuktvA tathApi munayaH punarapi pratikrAmaMti doSanirharaNAya kriyAkalApaM kurvante, yadyapi kRtakAritAnumatirahitA bhikSA labdhA tathApi tadarthaM vA zuddhi kurvantyatIva yatayaH, parimitaikAhArAH parimita 'eka ekavelAyAmAhAro yeSAM te parimitaikAhArAH kSamaNenopavAsenakasthAnena vA punarapi pArayaMti bhuMjate iti // 26 // jJAnazuci nirUpayannAha te lakSaNANacakkhU NANujjoeNa ditttthprmtttthaa| hissaMkivaNivyivigichAdabalaparakkamA sAhU // 30 // jA khAne yogya haiM unako batAte haiM gAthArtha-jo bIja rahita hai, pakAyA huA hai yA prAsuka kiyA huA hai vaha khAne yogya hai aisA jAnakara usako AhAra meM muni grahaNa karate haiM / // 28 // AcAravRtti-jisameM se bIja ko nikAla diyA hai, jinako pakA diyA gayA hai yA jinake madhya kA sAra aMza nikala gayA hai, jo prAsuka haiM ve padArtha bhakSya haiM, unheM hI muni AhAra meM grahaNa karate haiN| AhAra karake kyA karate haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-usI prakAra se gocarI belA meM AhAra karake ve muni punaH pratikramaNa karake parimita eka AhArI upavAsa karake punaH pAraNA karate haiN| // 26 // AcAravatti-gocarIvRtti se caryA karake ve muni AhAra grahaNa karate haiM, punaH Akara pratikramaNa karate haiM, arthAt doSa-parihAra ke lie kriyA-kalApa karate haiN| yadyapi kRta kArita anumodanA se rahita AhAra milA hai phira bhI usake lie ve yati atIva zuddhi karate haiN| ve dina meM eka bAra hI AhAra lene se parimita eka AhAro haiN| punaH upavAsa karake athabA ekasthAna se pAraNA karate haiN| yaha bhikSA-zuddhi huii| __ aba jJAna-zuddhi kA nirUpaNa karate haiM gAthArtha-ve jJAnacakSu ko prApta hue sAdhu jJAna-prakAza ke dvArA paramArtha ko dekhane vAle niHzaMkita nivicikitsA aura Atmabala parAkrama se sahita hote haiM / // 830 // 1. da prato naasti| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre te munayo labdhajJAnacakSuSo jJAnodyotena dRSTaparamArthA matijJAnaM zrutajJAnaM mana:paryayAvadhijJAnamudyotastena jJAtasarvalokasArA, zaMkAyA zrutajJAnAdinirUpitapadArthaviSayasaMdehAnnirgatA niHzaMkA, vicikitsAyA nirgatAnivicikitsA AtmabalAnurUpaH parAkramo yeSAM te Atmabala parAkramA yathAzaktyutsAharumanvitAH sAdhava iti // 830 // 70 1 punarapi kiviziSTA ityAzaMkAyAmAha - tathA- praNuddhatavokammA khavaNavasagadA taveNa taNuzraMgA | ate guNagaMbhIrA abhaggajogA ya diDhacarittA ya // 831 // AlI gaMDamaMsA pAyaDabhiuDImuhA adhiydcchaa| savaNA tavaM caraMtA ukkiNNA dhammalacchIe // 832|| anubaddhaM saMtataM tapaHkarma tapo'nuSThAnaM yeSAM te'nubaddhatapaHkarmANo dvAdazavidhe tapasyudyatAH, kSamaNavazaMgatAH, tapasA tanuzarIrAH dhIrAH, guNagaMbhIrA guNasaMpUrNAH, abhagnayogAH dRDhacaritrAzca // 531 // AlInagaMDamAMsAH kSINakapolAH prakaTabhRkuTimukhA adhikAkSAstArakAmAtranayanAzcarmAsthizeSAH zramaNAstapazcaraMta evaMbhUtA api saMyuktA dharmalakSmyA jJAnabhAvanayopetA yato' na jJAnamAtrAtsiddhiriti // 832 || AcAravRtti - jinako jJAnarUpI netra prApta ho cukA hai, jinhoMne matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura mana:paryaya jJAna ke udyota se jagat ke sAra-sthiti ko jAna liyA hai, jo zruta jJAna Adi se nirUpita padArthoM ke viSaya meM sandeha rahita hone se niHzaMka haiM evaM vicikitsA arthAt glAni se rahita hone se nirvicikitsA sahita haiM ve apane bala ke anurUpa parAkrama se yukta haiM arthAt ve sAdhu yathAzakti utsAha se samanvita haiM / punaH ve kina vizeSatAoM se sahita haiM so hI batAte haiM gAthArtha - jo tapa karane meM tatpara haiM, upavAsa ke vazIbhUta haiM, tapa se kuMzazarIrI haiM, dhIra haiM, guNoM se gambhIra haiM, yoga kA bhaMga nahIM karate haiM aura dRr3hacAritradhArI haiM / tathA jinake kapola kA mAMsa sUkha gayA hai, bhrakuTI aura mukha prakaTa haiM, A~kha ke tAre camaka rahe haiM, aise zramaNa tapazcaryA karate hue dharmalakSmI se saMyukta haiM / / 831, 832 // AcAravRtti - jo satata bAraha prakAra ke tapa ke anuSThAna meM tatpara haiM, upavAsa meM lage hue haiM, tapazcaraNa se jinakA zarIra kSINa ho cukA hai, dhIra haiM, guNoM se paripUrNa haiM, AtApa yogoM kA kabhI bhaMga nahIM karate haiM, cAritra meM dRr3ha haiM; jinake kapola kSINa ho gae haiM, jinakI bhrakuTiyA~ prakaTa dikha rahI haiM, jinakI A~kheM andara ghusa gaI haiM mAtra putaliyA~ camaka rahI haiM, jinake zarIra carma aura asthi hI zeSa raha gayI haiM, isa prakAra se tapazcaraNa karate hue bhI ve zramaNa jJAna bhAvanA se sahita rahate haiM / cUMki jJAnamAtra se siddhi nahIM hotI hai arthAt jJAnamAtra se hI mokSa kI prApti nahIM hotI hai ataH karmoM nAza karane ke lie ve mahAmuni ghora tapazcaraNa karate haiM / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH ] [71 kathaM jJAnabhAvanayA saMpannA ityAzaMkAyAmAha AgamakadaviNNANA aTuMgavidU ya buddhisaMpaNNA / aMgANi dasa ya doNNi ya coddasa ya dharaMti puvvaaiN||833|| na kevalaM bhikSAdizuddhau ratAH kiM tu jJAnazuddhAvapi ratA yataH Agamena kRtaM vijJAnaM yaste AgamakRtavijJAnAH zrutazAnadRSTaparamArthAH, aSTAMgavidoM'gavyaMjanAdinimittakuzalAzvaturvidhabuddhisaMpannAzca / kathamAgamakRtavijJAnA iti cedaMgAni daza dve cAcArasUtrakRtasthAnasamavAyavyAkhyAprajJaptijJAtRkathopAsakAdhyayanAMtaHkRddazAnutaradazapraznavyAkaraNavipAkasUtradRSTivAdasaMjJakAni dvAdazAMgAni dhArayaMti tathA dRSTivAdodbhUtacaturdazapUrvANyutpAdAgrAyaNIvIryAnupravAdAstinAstipravAdajJAnapravAdasatyapravAdAtmapravAdakarmapravAdapratyAkhyAnapravAdavidyAnupravAdakalyANaprANavAyakriyAvizAlalokabindusArasaMjJakAni dharati jAnaMti yato'ta AgamakRtavijJAnA iti // 833 // na kevalaM tAni paThati zRNvaMti, kiMtu dhAraNagahaNasamatthA padANusArIya biiybuddhiiy| saMbhiNNakoTabuddhI suyasAyarapArayA dhIrA // 834 // kisa prakAra se ve sAdhu jJAna bhAvanA se sampanna haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha--Agama ke jJAnI, aSTAMga nimitta ke vettA, buddhi Rddhi se sampanna ve muni bAraha aMga aura caudaha pUrvo ko dhAraNa karate haiM / // 833 // bhAcAravRtti-ve sAdhu kevala bhikSA-zuddhi Adi meM hI rata hoM, aisI bAta nahIM hai| kintu jJAnazuddhi meM bhI rata haiM, kyoMki ve zrutajJAna se paramArtha ko dekhane vAle haiM; aMga, vyaMjana, svara Adi nimitta meM kuzala haiM, evaM cAra prakAra ko buddhi-Rddhi se bho sampanna haiM / arthAt AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti aMga, jJAtRkathAMga, upAsakAdhyayanAMga, aMtaH kRdazAMga, anuttaradazAMga, praznavyAkaraNAMga, vipAkasUtrAMga aura dRSTivAdAMga ye bAraha aMga haiM / tathA dRSTivAda nAmaka antima aMga se utpanna hue codaha pUrva haiM jinake utpAdapUrva, agrAyaNI nipravAdapUrva, astinAstitravAdaparva, jJAnapravAdaparva, satyapravAda, Atma-pravAdaparva. karmapravAdapUrva, pratyAkhyAnapravAdapUrva, vidyAnapravAdapUrva, kalyANapUrva, prANAvAyaparva, kriyAvizAlapUrva aura lokaviMdusArapUrva nAma haiN| ina bAraha aMga aura caudaha pUrvo ko ve jAnate haiM isalie ve Agama kRta vijJAna se sahita haiN| ____ bhAvArtha-koSThabuddhi, bIjabuddhi, padAnusAri buddhi aura saMbhinna zrota ina cAra RddhiyoM ko buddhi Rddhi kahate haiN| ve kevala ina aMgapUrvo ko par3hate aura sunate hI hoM, aisA nahIM hai; kintu gAthArtha-jo dhAraNa aura grahaNa karane meM samartha haiM, padAnusArI, bIjabuddhi, saMbhinna zrotR buddhi aura koSThabuddhi RddhivAle haiM, zrutasamudra ke pAraMgata haiM ve dhIra, guNa sampanna sAdhu haiM / // 834 // 1. vizeSa ucyate svabhAvabuddhyadhikAsteSAm iti ka prato adhikaH pAThaH / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] [ mUlAcAre teSAmaMgAnAM pUrvANAM cArthagrahaNasamarthA yathaivopAdhyAyaH pratipAdayatyartha tathaivAvinaSTaM gA~ti pratipadyate grahaNasamarthAH, gRhItamarthaM kAlAMtareNa na vismarantIti dhAraNasamarthAH / caturvidhabuddhisaMpannA ityuktAH ke te ityAzaMkAyAmAha; padAnusAriNaH, bIjabuddhayaH, saMbhinna buddhayaH, koSThabuddhayazca / dvAdazAMgacaturdazapUrvamadhye eka padaM prApya tadanusAreNa sarvazrutaM budhyaMte pAdAnusAriNaH / tathA sarvazrutamadhye eka bIjaM pradhAnAkSarAdikaM saMprApya sarvamavabudhyante bIjabuddhayaH / tathA cakravartiskandhAvAramadhye vadattamAryAzlokamAtrAdvipadadaMDakAdikamanekabhedabhinnaM sarvaiH paThitaM geyavizeSAdikaM ca svarAdikaM ca yaccha taM yasmin yasmin yena yena paThitaM' tatsarvaM tasmina tasminkAle tasya tasyAvinaSTaM ye kathayati te saMbhinnabuddhayaH / tathA koSThAgAre saMkaravyatikararahitAni nAnAprakArANi bIjAni bahukAlenA'pi na vinazyati na saMkIryate ca yathA tathA yeSAM zrutAni padavarNavAkyAdIni bahukAle gate tenaiva prakAreNAvinaSTAryAnyanyUnAdhikAni saMpUrNAni saMtiSThate te koSThabuddhayaH / zrutasAgarapAragAH sarvazrutabuddhaparamArthA avadhimanaHparyayajJAninaH saptaddhisampannA dhIrA iti // 34 // __ AcAravRtti--jo muni una aMga aura pUrvo ke artha ko grahaNa karane meM samartha haiM, arthAt upAdhyAya guru jisa prakAra se artha kA pratipAdana karate haiM usI prakAra se jo pUrNatayA usa artha ko grahaNa karate haiM---samajha lete haiM ve muni artha-grahaNa samartha kahalAte haiN| usI prakAra se grahaNa kie hue artha ko jo kAlAntara meM nahIM bhUlate haiM, ve dhAraNa-samartha haiN| 'caturvidhabuddhi saMpanna', aisA pUrva gAthA ko TIkA meM kahA hai to ve kauna-kauna-sI buddhi se sampanna haiM ? padAnusAro buddhi se sampanna haiM, bIjabuddhi se sampanna haiM, saMbhinna buddhi se sampanna haiM aura koSTha buddhi se sampanna haiN| jo muni dvAdazAMga yA caturdaza pUrva meM se kisI eka pada ko prApta karake usake anusAra sarva zruta kA jJAna prApta kara lete haiM isa taraha ve padAnusArI Rddhi vAle kahalAte haiN| tathA jo sarvazruta meM se eka bIjarUpa pradhAna akSara Adi ko prApta karake sarva zruta jAna lete haiM ve bojabuddhi RddhivAle haiN| cakravartI ke skandhAvAra ke madhya jo vRtta AryA mAtrA dvipada yA daNDaka Adi nAnAbheda prabhedoM sahita par3he gaye hoM, geya vizeSa Adi rUpa se jo gAye gaye hoM aura svara Adi jo bhI vahA~ utpanna hue hoM, arthAt usa cakravartI ke kaTaka meM aneka manuSyoM va tiryaMcoM ke jo bhI zabda prakaTa hue hoM una sabhI ke dvArA utpanna hue zabdoM ko muni ne sunaa| punaH jisa-jisa kAla meM jisa-jisa ke dvArA jo bolA gayA hai usa usa kAla meM usa usake una sarva zabdoM ko jo pUrNarUpa se kaha dete ve sambhinnabuddhi RddhivAle haiN| jasa prakAra dhAnya ke koThe-bhaNDAra meM saMkara vyatikara rahita aneka prakAra ke bIja bahata kAla taka bhI naSTa nahIM hote haiM, na mila jAte haiN| usI taraha se jinake zrata-pada-vAkya Adi bahuta kAla ho jAne para bhI usI prakAra se vinaSTa na hokara, nyUnAdhika bhI na hokara, sampUrNarUpa se jyoM-ke-tyoM baddhirUpI koThe meM Thaharate haiM ve koSThabaddha RddhivAle mani haiN| jinhoMne sarvazruta ke jJAna se paramArtha ko jAna liyA hai, avadhimanaHparyayajJAnI haiM saptaddhiyoM se sampanna haiM aura dhIra haiM aise muni hI zAstroM ke arthoM ko grahaNa karane aura dhAraNa karane meM samartha hote haiM yaha abhiprAya hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra bhAvanAdhikAraH ] tathA sudarayaNapuNNakaNNA he uNayavisAradA viulabuddhI / NiuNatthasatyakusalA paramapayaviyANayA samaNA / 835|| zrutameva ratnaM padmarAgAdikaM tena pUrNo samalaMkRtau karNau yeSAM te zrutaratnapUrNakarNAH / hetudvividho bahirvyAptilakSaNo'ntarvyAptilakSaNazca tatra bahirvyAptilakSaNastrividhaH sapakSe satvaM vipakSe cAsatvaM pakSadharmatvamiti / antarvyAptilakSaNa ekavidhaH, sAdhyAvinAbhAva ekaM lakSaNaM yasya sa sAdhyAvinAbhAvakalakSaNaH / yadaMtareNa yannopapadyate tatsAdhyaM, itaratsAdhanaM / anyathAnupapattirva kalyavizeSAdasiddhaviruddhArnakAntikA hetvAbhAsAH / tatra sAdhye'nu [ 73 usI prakAra se aura bhI batAte haiM gAthArtha - jo zrutarUpI ratna se karNa ko bhUSita karate haiM, hetu aura naya meM vizArada haiM, vipula buddhi ke dhArI haiM, zAstra ke artha meM paripUrNatayA kuzala haiM, aise zramaNa paramapada ke jAnane vAle hote haiM / / / 835 / / zrAcAravRtti - zruta hI hai ratna arthAt padmarAga Adi maNiyA~, unase pUrNa arthAt alaMkRta haiM karNa jinake ve muni zrutaratnapUrNa karNa haiM arthAt uparyukta guNaviziSTa muniyoM ke karNaM zrutajJAnarUpI ratnoM se vibhUSita rahate haiM / ye muni hetu aura naya meM kuzala hote haiM, vipula buddhi arthAt mahAmatizAlI hote haiM athavA Rjumati aura vipulamati mana:paryayajJAna ke dhArI hote haiN| sampUrNa artha kuzala hote haiM / siddhAnta, vyAkaraNa, tarka, sAhitya, chanda, alaMkAra Adi zAstroM meM kuzala hote haiM tathA mukti ke svarUpa ko jAnane meM parAyaNa aise zramaNa hote haiM / yahA~ hetu aura nayoM kA kiMcit vyAkhyAna karate haiM tu ke do bheda haiM- bahirvyAptilakSaNa aura antarvyAptilakSaNa / bahirvyAptilakSaNa hetu ke tIna bheda haiM- sapakSasattva, vipakSa meM asattva aura pakSa dharmatva / antarvyAptilakSaNa hetu eka prakAra hI hai / sAdhyAvinAbhAvI aise eka lakSaNavAlA honA arthAt sAdhya ke sAtha avinAbhAva sambandha rakhanevAlA hetu antarvyAptilakSaNa kahalAtA hai / jisake binA jA utpanna nahIM hotA hai vaha sAdhya hai aura isase bhinna sAdhana hotA hai / arthAt jaMse agni ke vinA dhUma sambhava nahIM hai ataH agni sAdhya hai aura dhUma sAdhana hai / jisameM anyathAnupapatti lakSaNa antarvyApti nahIM ho use hetvAbhAsa kahate haiM / usake tIna bheda haiM-asiddha, viruddha aura anekAntika / asiddha hetvAbhAsa ke do bheda haiM- sAdhyAnupapattirUpa aura ajJAtAsiddha / arthAt jo hetu sAdhya meM nahIM rahatA hai vaha AzrayAsiddha hai / jaise 'zabda pariNAmoM hai kyoMki vaha cakSu indriya se jAnA jAtA hai, yahA~ cAkSuSatva hetu zabda meM nahIM rahane se AzrayAsiddha hai / jisameM nizcaya nahIM hotA vaha ajJAtAsiddha hai, jaise mUDhabuddhi ko dhuA~ dekhakara bho yahA~ agni hai aisA nirNaya nahIM hotA cUMki vaha vASpa Adi se dhUma kA pRthak rUpa se nirNaya nahIM kara pAtA hai| usase vizeSa - bhinna hetu acitkara hai / arthAt jo hetu pramANAntara se sAdhya ke siddha hone para diyA hai tathA pramANAntara se sAdhya ke bAdhita hone para diyA jAtA hai vaha akiMcitkara hai, jaise zabda karNa se sunA jAtA hai kyoMki vaha karNendriya kA viSaya hai / yaha hetu niSprayojana hone se akiMcitkara kahalAtA hai / jo hetu Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre papattirajJAtazcAsiddhaH, tadvizeSo'kiMcitkaraH, anyathopapanno viruddhaH, anyathApyupapanno'nakAMtikaH / zratanirUpitaikadezAdhyavasAyo nayaH saptaprakAro naigamAdibhedena, tatra sAmAnyavizeSAdiparasparApekSAnekAtmakavastUnigamanakuzalo naigamaH, yadasti na tadvayamatilaMdhya vartata iti / sva'jAtyAvirodhena nakaTyamupanIya paryAyAnAkrAntabhedAn samastasaMgrahaNAtsaMgrahaH, yathA sarvamekaM sadavizeSAditi / saMgrahanayAkSiptAnAM padArthAnAM vidhipUrvakaM vyavaharaNaM vyavahAraH, yathA pRthivyAdayo'nekadhA vyavasthitAstattvaM tatra saMvyavahAradarzanAditi / atItAnAgatakoTivinirmakta vastu samayamAtra Rju sUtrayatIti RjusUtraH, yathA vizva kSaNika stvaaditi| yathArthaprayogasaMzabdanAcchabdorthabhevakRta-kAlakArakaliMgAnAM bhedAditi / pratyarthamekaikasaMjJAbhirohaNAdindrazaRpurandaraparyAyazabdabhedanAtsamabhiruTa iti / tatkriyApariNAmakAla eva taditthaMbhUto yathA kurvata eva kaarktvmiti| catvAro'rthanayAstrayaH zabdanayAH, pUrve trayo dravyanayAH zeSAH paryAyanayA ityevaMbhUte heto naye ca vizAradA nipuNA hetunayavizAradAH / anya prakAra se bhI upapanna hai arthAt sAdhya meM nahIM rahatA hai kintu usase ulTe meM rahatA hai vaha viruddha hai; jaise zabda apariNAmI hai kyoMki vaha kRtaka hai| anya meM bhI rahanevAlA hetu anekAntika hai arthAt jo hetu pakSa-sapakSa donoM meM rahate hue vipakSa meM bhI calA jAya vaha anekAntika hai; jaise zabda anitya hai kyoMki vaha prameya hai; jaise ghaTa / yahA~ yaha prameyatva hetu anitya zabda meM va ghaTa meM rahate hue nitya AkAza meM bhI calA jAtA hai kyoMki AkAza bhI prameya hai| zruta ke dvArA nirUpita vastu ke eka aMza kA nizcaya karAnevAlA jJAna naya kahalAtA hai| usake sAta bheda haiM-negama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / sAmAnyavizeSa Adi dharmoM se paraspara meM apekSA sahita aisI anekAntAtmaka vastu meM nigamana-saMkalpamAtra ko grahaNa karane meM kuzala jo naya hai vaha naigamanaya hai, cUMki jo sAmAnya aura vizeSa dharma haiM ve paraspara meM eka-dUsare kA ullaMghana karake nahIM rahate haiN| aneka bhedoM se sahita paryAyoM meM sva jAti avirodha se samIpatA ko karake arthAt ekatva kA adhyAropa karake samasta ko grahaNa karanA saMgrahanaya hai / jaise sabhI jagata eka hai kyoMki sata sAmAnya kI apekSA se usameM bheda nahIM hai| saMgrahanaya se grahaNa kie gae padArthoM meM vidhipUrvaka bheda karanA vyavahAranaya hai| jaise tattva pRthvI Adi aneka prakAra se vyavasthita haiM kyoMki unameM samyak 'bheda dekhA jAtA hai / arthAt jaise saMgraha naya se sabhI padArthoM ko sata rUpa se eka kahA hai to usameM usa sata ke cetana-acetana kI apekSA do bheda ho jAte haiN| jaba sarva jIvarAzi ko jIvatva kI apekSA se saMgrahanaya eka rUpa kahatA hai taba vyavahAra se usameM saMsArI aura mukta aise do bheda ho jAte haiM ityAdi / bhUta aura bhaviSyata kI paryAyoM se rahita vastu kI vartamAna kAla sambandhI eka samaya mAtra kI Rju-sarala paryAya ko sUcita karanevAlA RjusUtra naya hai| jaise vizva-sarvavastu kSaNika haiM kyoMki sata rUpa haiN| yathArtha prayoga ko samyak prakAra se sUcita karake artha meM bheda karanevAlA zabda naya hai kyoMki kAla, kAraka aura liMga meM bheda dekhA jAtA hai| arthAt kAla, kAraka, liMga aura upasarga ke bheda se artha meM bheda batAnevAlA zabda naya hai / pratyeka artha ke prati eka-eka saMjJA ko svIkAra karanevAlA samabhirUDha naya hai / jaise indra, zaka aura purandara zacIpati ke ina paryAyavAcI nAmoM se unameM bheda ho jAtA hai / arthAt aizvaryazAlI hone se indra, samartha hone se zakra aura puroM kA vibhAjana karane 1. ka. svajAtyavirodhenakaTayamupanIya. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH] [75 vipulabuddhayaH mahAmatayaH athavA Rjumatayo bipulamatayazca manaHparyayajJAnina ityarthaH / nipuNArthazAstrakuzalA niravazeSArthakuzalAH siddhAMtavyAkaraNatarkasAhityachandaHzAstrAdikuzalAH, paramapadasya vijJAyakA muktisvarUpAva- . bodhanaparAH zramaNA munaya iti // 835 // jJAnamadanirAkaraNAyAha avagadamANatthaMbhA aNussidA agavidA pracaMDA ya / daMtA maddavajuttA samayavidaNhU viNIdA ya // 836 // uvaladdhapuNNapAvA jiNasAsaNagahida munnidpjjaalaa| karacaraNasaMvuDaMgA jhANuvajuttA muNI hoti // 837 // apagatamAnastaMbhA 'jJAnagarveNa muktAstathA'garvitA jAtyAdimadarahitAH, anutsRtA anutsukA vA kApotalezyArahitAH, acaMDAzca krodharahitAH, dAMtA iMdriyajayasametAH, mArdavayuktAH, svasamayaparasamayavidaH, vinItAzca paMcavidhavinayasaMyuktA iti // 36 // tathA upalabdhapUNyapApAH puNyaprakRtInAM pApaprakRtInAM svarUpasya veditArastathA puNyaphalasya pApaphalasya ca jJAtAraH, jinazAsanagahItA jinazAsane sthitA ityarthaH, muNidapajjAlA-jJAtAzeSadravyasvarUpA athavA vijJAta se purandara ye tInoM nAma alaga-alaga kahe jAte haiM aisA grahaNa karanevAlA samabhirUr3ha naya hai| usa kriyA se pariNata kAla meM hI itthaMbhUta naya hotA hai jaise kriyA karate hue ko kAraka khnaa| _ina sAta nayoM meM prArambha ke cAra naya-naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ye arthanaya haiM aura zeSa--zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta zabdanaya haiN| tathA pUrva ke tIna dravyanaya haiM, zeSa cAra paryAyanaya haiN| ina hetu aura nayoM meM jo vizArada-nipuNa haiM ve muni hetunayavizArada kahalAte haiN| jJAna mada kA nikAraNa karane ke lie kahate haiM gAthArtha-mAnarUpI stambha se rahita, utsukatA rahita, garva rahita, krodha rahita, indriyajit, mArdava sahita, Agama ke jJAnI, vinayaguNa sahita, puNya-pApa ke jJAtA, jinazAsana ko svIkAra karanevAle, dravya ke svarUpa ko jAnanevAle, hAtha-paira tathA zarIra ko niyantrita rakhane vAle, dhyAna se upayukta aise muni hote haiM / / 836, 837 // AcAravatti-jo jJAna ke garva se rahita haiM, tathA jAti Adi ke mada se rahita haiM (yahA~ mAna rahita se jJAnagarva rahita aura agavita se jAti garva se rahita aisA liyA gayA hai), jo utsukatA-utAvalIpana se rahita haiM athavA kApotalezyA se rahita haiM, krodha rahita haiM, indriyoM ko jItanevAle haiM, mArdava guNa se yukta haiM, svasamaya-svasiddhAnta aura parasamaya-para siddhAnta ke jJAtA haiM, athavA svasamaya-AtmasvarUpa aura parasamaya-karma yA pudgala ke svarUpa ke jJAtA haiM, pA~ca prakAra kI vinaya se saMyukta haiM, puNya prakRtiyoM ke aura pApaprakRtiyoM ke svarUpa ko jAnanevAle haiM athavA puNyaphala aura pApaphala ke jAnakAra haiM, jinazAsana meM sthita haiM, jo 1. ka0 mAnagarveNa / 2. ka0 jinazAsana Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] [ mUlAcAre rAgasvarUpAH, karaNaM trayodazavidhaM caraNaM cAritra prayodazavidhaM tAbhyAM saMvatamaMga yeSAM te karacaraNasaMvatAMgo atra prAkRte NakArasyAbhAvaH kRtaH / athavA karI hastau caraNau pAdau taiH saMvatamaMga te'vayavaprAvaraNA yatra tatra nikSepaNamuktAzca, dhyAnodyatA bhavaMtIti / / 837 / / "ujjhanazuddhi nirUpayannAha te chiNNaNehabaMdhA NiNNehA appaNo sarIrammi / Na 'karaMti kici sAhU parisaMThappaM sarIrammi // 838 // ujjhanazuddhirnAma zarIrasaMskAraparityAgo vaMdhvAdiparihAro vA sarvasaMgavinimuktirvA rAgAbhAvo vA tatra baMdhuviSaye ca rAgAbhAvaM tAvadAcaSTe iti te munayaH chinnasnehabaMdhA: pUtrakalatrAdiviSaye snehahInA:,na kevalamanyatra kitvAtmIyazarIre'pi niHsnehA yataH svazarIre kicidapi saMskAraM snAnAdikaM na kurvati sAdhava iti // 538 // saMskArasvarUpabhedanirUpaNAyAha muhaNayaNadaMtadhovaNamuvvaTTaNa pAdadhoyaNaM ceva / saMvAhaNa parimaddaNa sarIrasaMThAvaNaM savvaM // 839 // sarva dravyoM ke svarUpa ko jAnane vAle haiM athavA rAga ke svarUpa ko jinhoMne jAna liyA hai, karaNateraha prakAra kI kriyA aura caraNa-teraha prakAra kA cAritra inase jinhoMne apane aMga ko saMvRtasaMyukta kara liyA hai; yahA~ para prAkRta meM 'NakAra' kA lopa ho gayA hai arthAt gAthA meM 'karacaraNasaMvaDaMgA' pATha hai jisako 'karaNacaraNasaMvuDaMgA' mAnane se 'karaNa' ke NakAra kA lopa ho gayA hai aisA samajhakara uparyukta artha kiyA gayA hai / athavA kara-hasta, caraNa-pAda, ina hasta-pAdoM se jinhoMne apane aMga-zarora ko saMvRta-saMkucita kara liyA hai arthAta apane hAtha-paira Adi avayavoM ko jahA~-tahA~ kSepaNa nahIM karate haiM, unheM niyantrita rakhate haiM tathA jo hamezA dhyAna meM udyukta rahate haiM aise mahAmuni hota haiM / yahA~ taka jJAnazuddhi ko kahA hai| ujjhana zuddhi kA nirUpaNa karate haiM gAthArtha-snehabandha kA bhedana karanevAle, apane zarIra meM bhI mamatA rahita ve sAdhu zarIra kA kiMcit saMskAra nahIM karate haiM / // 838 / / AcAravRtti-zarIra-saMskAra kA tyAga yA bandhu Adi kA tyAga, yA sarva saMga kA tyAga athavA rAga kA abhAva isakA nAma ujjhanazuddhi hai| yahA~ para bandhubAMdhava ke viSaya meM rAga kA abhAva aura zarIra ke viSaya meM rAga kA abhAva ina do ko kahate haiM-ve muni putra, kalatra Adi sambandhiyoM meM sneha rahita rahate haiM, kevala itanA hI nahIM apitu ve apane zarIra meM bhI sneha rahita hote haiN| isIlie ve apane zarIra kA kucha bhI saMskAra-snAna Adi nahIM karate haiN| saMskAra ke svarUpa aura bhedoM ko kahate haiM gAthArtha-mukha, netra aura dAMtoM kA dhonA, ubaTana lagAnA, paira dhonA, aMga dabavAnA, mAliza karAnA--ye sabhI zarIrasaMskAra haiN| - 1. ka0 jJAnazuddhi nirUpya 2. ka0 kariti Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amagAra bhAvanAdhikAraH ] tathA dhUvaNa vamaNa vireyaNa zraMjaNa abbhaMga levaNaM ceva / tthu vatthiyakammaM siravejbhaM appaNo savvaM // 840 // mukhasya nayanayodatAnAM ca dhAvanaM zodhanaM prakSAlanaM, udvartanaM sugaMdhadravyAdibhiH zarIroddharSaNaM, pAdaprakSAlanaM kuMkumAdirAgeNa pAdayonirmalIkaraNaM, saMvAhanamaMgamardanaM puruSeNa zarIroparisthitena mardanaM parimardanaM karamuSTibhistADanaM kASThamayayaMtreNa vA pIDanamityevaM sarvaM zarIrasaMsthApanaM zarIrasaMskAraM sAdhavo na kurvatIti saMbaMdha: // 83 // dhUpanaM zarIrAvayavAnAmupakaraNAnAM ca dhUpena saMskaraNaM, vamanaM kaMThazodhanAya svaranimittaM vA bhuktasya chardanaM, virecanamoSadhAdinAdhodvAreNa malanirharaNaM, aMjanaM nayanayoH kajjalaprakSepaNaM, abhyaMganaM sugaMdhatailena zarIrasaMskaraNaM, lepanaM caMdanakastUrikAdinA zarIrasya mrakSaNaM, nAsikAkarma, vastika zalAkAttikA kriyA, zirAvedha: zirAbhyo raktApanayanaM ityevamAdyAtmanaH sarvaM zarIrasaMskAraM na kurvatIti // 840 // rajasgeet fi kurvantItyAzaMkAyAmAha - [ 77 uppaNNammiya vAhI siraveyaNa kukkhiveyaNaM ceva / adhiyAsiMti sudhidiyA kAryAtigichaM Na icchaMti // 841 // utpanne'pi vyAdhI jvara rogAdAvupasthite'pi tathA zirovedanAyAM kukSivedanAyAM copasthitAyAmanyadhUpa denA, vamana karanA, virecana karanA, aMjanA lagAnA, taila lagAnA, lepa karanA, nasya lenA, vasti karma karanA, zirAvedha karanA ye saba apane zarIra ke saMskAra haiM / / / 836 840 // zrAcAravRtti - mukha dhonA, netroM kA zodhana karanA, dA~toM ko svaccha karanA, sugandhita dravya Adi cUrNoM se zarIra meM ubaTana karanA, paira dhonA, kuMkuma kezara Adi se pairoM ko nirmala karanA athavA meMhadI Adi se raMganA, puruSoM se zarIra dabavAnA, anya janoM dvArA hAtha kI muTThI se yA kAThamayayantra se zarIra ko mardita karAnA arthAt pagacappI Adi prakAroM se zarIra kI sevA karavAnA, ye sabhI zarIra ke saMskAra sAdhu nahIM karate haiM / tathA zarIra ke avayavoM ko aura upakaraNoM ko dhUpa se saMskArita karanA, kaNTha kI zuddhi ke lie yA sundara svara ke lie vamana karanA, auSadhi Adi prayoga se virecana karanA arthAt julAba lenA, netroM meM kajjala yA suramA DAlanA, sugandhita tela se zarIra ko sundara banAnA, candana kastUrI Adi vastuoM kA zarIra para lepa karanA, nasya lenA - sUMghanI sU~ghanA, zalAkA tathA vRtti ke dvArA mala nikAlanA vastikarma hai / zirAoM meM se rakta nikAlanA ityAdi rUpa se apane zarIra ke sabhI prakAra ke saMskAroM ko sAdhu nahIM karate haiM / yadi aisI bAta hai to vyAdhi ke utpanna hone para ve kyA karate haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha - roga ke hone para, sira kI yA udara kI vedanA ke hone para, ve dheryazAlI muni sahana karate haiM kintu zarIra kI cikitsA nahIM cAhate haiM / // 841 || prAcAravRtti - zarIra meM jvara Adi rogoM ke ho jAne para athavA zira meM pIr3A athavA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAdhAre smin zarIrAvayave samutpanne vedanAyAmapratIkArarUpAyAM adhyAsaMte sahate upekSAM kurvanti sudhRtayo dRDhacAritrapari nAmA: kAyacikitsAM necchanti zarIrotpannavyAdhipratIkAraM na samIhante jJAnadarzanabhAvanayopetA iti / / 841 // 78 ] nApyArttadhyAnaM kurvantItyAvedayannAha - Naya dummaNA Na vihalA aNAulA hoMti ceya sappurisA / piDiyammasarIrA deti uraM vAhirogANaM // 842 // nA'pi durmanaso vimanaskA naiva bhavati, na vikalA nApi hitAhitavivekazUnyAH, anAkulAH kiMkartavyatA moharahitAH satpuruSAH prekSApUrva kAriNaH, niSpratIkArazarIrAH zarIraviSaye pratIkArarahitAH, dadate prayacchati uro hRdayaM vyAdhirogebhyaH sarvavyAdhirogAn samupasthitAn dharmopetAH saMtaH sahante // 842 // ki sarvoSadhaM virecanAdikaM ca necchati naitat kathamidaM icchaMti yata Aha jiNavayaNamosaha miNaM viSayasuhavireyaNaM amidabhUdaM / jarAmaraNavAhiveyaNa khayakaraNaM savyaduSakhANaM // 643 // jinavacanamevopadhamidaM viSayasukhavirecanamindriyadvArAgatasya sukhasya nirharaNaM, amRtabhUtaM sarvAMgasaMtarpaNakAraNaM, jarAmaraNavyAdhivedanAnAM kSayakaraNasamarthaM sarvaduHkhAnAM ca kSayakaraNaM, sarvANi jvarAdIni kAra T udara meM pIr3A ke ho jAne para, athavA anya bhI zarIra ke kisI bhI avayava meM vedanA ho jAne para usakA pratIkAra nahIM karate kintu use sahana karate haiM arthAt usakI upekSA kara dete haiM / ve dRr3ha cAritradhArI sAdhu jJAna, darzana kI bhAvanA se sahita rahate haiM ataH zarIra meM utpanna huI vyAdhi kA pratIkAra nahIM cAhate haiM / muni usase ArtadhyAna bhI nahIM karate haiM, so hI batAte haiM gAthArtha - ve sajjana sAdhu vimanaska nahIM hote haiM aura vikala nahIM hote haiM tathA AkulatA rahita hote haiN| zarIra kI pratikAra kriyA nahIM karate haiM kintu vyAdhi aura rogoM se Takkara lete haiM / / / 842 // AcAravRtti - ve sAdhu durmanaska nahIM hote haiM tathA hita-ahita ke viveka se zUnya bhI nahIM hote haiM / ve anAkula rahate haiM arthAt kiMkartavyavimUr3ha nahIM hote haiM, 'aba maiM isa roga kA kyA ilAja karU~ ? kaise karU~ ? kahA~ jAU~ ?' ityAdi prakAra se ghabarAte nahIM haiM / ve sAdhu vivekazIla rahate hue zarIra ke roga ke pratIkAra se rahita hota haiM / pratyuta sabhI prakAra kI vyAdhiyoM ho jAne para bhI dhairyapUrvaka sahana karate haiM / kyA ve sarva auSadhi virecana Adi nahIM cAhate haiM athavA kucha cAhate bhI haiM ? so hI batAte haiM gAthArtha - yaha jinavacana auSadhi hI hai jo ki vipayasukhoM kA virecana karatI hai, amRtasvarUpa hai, jarA, maraNa aura rogoM kA tathA sarva duHkhoM kA kSaya karatI hai | / / 843 || AcAravRtti - yaha jina vacana hI eka auSadhi hai jo indriyoM dvArA prApta sukhoM kA tyAga karAnevAlI hai, sarvAMga meM santarpaNa kA kAraNa hone se amRtarUpa hai, jvara Adi sarva rogoM ko Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra bhAvanAdhikAraH ] NAni duHkhAdIni ca kAryANi sarvasya kRtsnasya kAryakAraNarUpasya karmaNo vinAze samarthamiti // 643 // punarapi kriyAM kurvantItyAha - jiraNaNicchida madIa - viramaNaM prabhurvetisappurisA / Naya icchaMti akiriyaM jiNavayaNavadikkasaM kAyuM // / 844 // jinavacane nizcitamatayaH samyaktvArtharucayaH, viramaNaM cAritraM "api maraNamiti" pAThAntaraM abhitiSThati samyagabhyu na gacchati satpuruSAH satva saMpannAH, na caivecchaMti naiva samIhate jinavacanavyatikramaM kRtvAkriyAM zarIravyAdhyAdipratIkArAya jinAgamaM vyatikramyA prAsukasevanaM manAgapi prANatyAge'pi necchatIti // 644 // anyaccetthaMbhUte zarIre kathamasmAbhiH pratIkAraH kriyata ityAzaMkAyAmAha - rogANaM AyadaNaM vAdhi'sadasamucchidaM sarIradharaM / dhIrA khaNamavi rAgaM Na kareMti muNI sarIrammi // 845 // [ve idaM zarIraM rogANAmAyatanaM nilayaH vyAdhizataiH sammUcchitaM nirmitaM, vAtapittazleSmAdayo rogAsta janitA jvArAdayo vyAdhayo'to na paunaruktyaM zarIragRhaM yata evaM bhUtamidaM zarIramato dhIrA munayaH kSaNamapi rAgaM snehAnubaMdhaM na kurvati zarIraviSaya iti // 845 // tathA unase utpanna hue duHkhoM ko naSTa karanevAlI hai / arthAt rogAdi kAraNa haiM aura duHkha Adi kArya haiM, aise kArya-kAraNa rUpa sampUrNa karmoM ko naSTa karane meM samartha hai aisA abhiprAya hai / punarapi kyA kiyA karate haiM ? so hI batAte haiM gAthArtha - jina-vacana meM nizcita buddhi rakhanevAle ve sAdhu viratibhAva ko dhAraNa karate haiM kintu jina vacanoM kA ullaMghana karake ve viruddha kriyA karanA nahIM cAhate haiM / || 844 // zrAcAravRtti - samyaktva ke viSayabhUta padArthoM meM ruci rakhanevAle ve dhairyazAlI sAdhu cAritra kA dRr3hatA se pAlana karate haiM athavA 'api maraNaM' aisA pAThAMtara hai jisakA artha yaha hai ki ve maraNa bhI svIkAra kara lete haiM kintu zAstra ke pratikUla AcaraNa nahIM karate haiM / arthAt zarIra utpanna huI vyAdhi ko dUra karane ke lie jinAgama kA ullaMghana karake kiMcit mAtra bhI aprAsuka vastu kA sevana nahIM karate haiM, bhale hI prANa cale jAveM kintu Agama viruddha kriyA nahIM karate haiM / isa prakAra ke zarIra ke hone para hamAre dvArA pratIkAra kaise ho ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha - saMkar3oM vyAdhiyoM se vyApta zarIrarUpI ghara rogoM kA sthAna hai / ve dhIra muni isa zarIra meM kSatra mAtra ke lie rAga nahIM karate haiM / / 645 / / AcAravRtti - yaha zarIra rogoM kA sthAna hai, saikar3oM vyAdhiyoM se nirmita hai / vAta. pitta, kapha Adi roga haiM unase utpanna hue jvara vyAdhi kahalAte haiM / isalie roga aura vyAdhi ina do zabdoM ke kahane se punarukta doSa nahIM AtA hai| jisa kAraNa yaha aisA zarIrarUpI ghara hai isIlie dhIra muni isa zarIra se sneha nahIM rakhate haiM / 1. vAhi Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] punarapi zarIrasyAzucitvaM pratipAdayannAha - evaM sarIramasuI Nicca kalikalusa bhAyaNamacokkhaM / tochAida DhiDDisa khibbhisabharidaM amejjhagharaM // 846 // zarIramidamazuci yato nityaM kalikaluSabhAjanaM rAgadveSapAtra, acokSamazubhaM zubhalezyayApi parihInaM. chAditaM carmaNA saMvRtamantarabhyantaraM yasya tadantazchAditaM, antaHzabdasya pUrvanipAto jJApakAt, athavAMtraimasirajjubhizchAditaM pariveSTitaM, DhiDDhasaM karpAsasamAnaM rudhirAhitamabhyantarasthaM mAMsavasAvizeSarUpaM, khibbhisaM kilviSaM zukrazoNitAzucikAle jjakAdikaM tairbhRtaM pUrNa, amedhyagRhaM mUtrapurISAdyavasthAnamiti ||846 || kilviSasvarUpamAha - vasamajjamaMsasoNiya puSpasakAlejja siMbhasIhANaM / sirajAla aTTiikaDa cammeM Naddha sarIragharaM // 847 // bIbhacchaM vicchuiyaM thUhAyasu sANavaJcamuttANaM / sUyayasi payalayalAlAulamacokkhaM // 848 // vasA mAMsagatasnigdhatvaM tailarUpaM, majjA'sthigatasAraH, mAMsa rudhirakArya, zoNitaM rudhiraM rasakArya phuphphusaM phenarUpaM niHsAraM. kAlejjakamatIvakRSNa mAMsakhaMDarUpaM, zleSmasiMhAnakaM, zirAjAlamasyInyetaiH saMkIrNa saMpUrNa, carmaNA naddha N tvakpracchAditaM zarIragRhamAzuvIti saMbaMdhaH ||847|| tathA [ mUlAcAre punarapi zarIra kI azucitA ko batalAte haiM gAthArtha -- yaha zarIra apavitra hai, nitya hI kali kaluSa kA pAtra hai, azubha hai, isakA antarbhAga DhakA huA hai, kapAsa ke Dhera ke samAna hai, ghRNita padArthoM se bharA huA hai aura viSThA kA ghara hai | / / 846 // AcAravRtti - yaha zarIra sadA hI apavitra hai, rAga-dveSa kA bhAjana hai, zubha lezyAvarNa se hIna hone se azubha hai, isakA bhItarI bhAga carma se DhakA huA hai / yahA~ para 'antaH' zabda kA pUrNa nipAta ho gayA hai athavA yaha AMtoM se, mAMsa ke rajju se veSThita hai, DhiDDhasa arthAt kapAsa ke samAna hai, abhyantara meM jisake rudhira cala rahA hai aise mAMsa aura vasA kA vizeSarUpa hai, raja-vIrya kalejA Adi ghRNita padArthoM se bharA huA hai tathA mala-mUtra Adi kA sthAna hai / kilviSa kA svarUpa kahate haiM gAthArtha - vasA, majjA, mAMsa, khUna, phupphusa, kalejA, kapha, nAkamala, zirAjAla aura haDDI inase vyApta yaha zarIrarUpI gRha carma se DhakA huA hai| ghRNita, thUka, nAkamala, viSThA, mUtra inase pavitratA rahita tathA azru, pIva, cakSumala se yukta, TapakatI huI lAra azubha hai / / 84-848 / / vyApta yaha zarIra AcAravRtti - vasA - mA~sa kI cikanAI jo ki tela ke samAna hotI hai, meM honevAlA sAra, mAMsa- rudhira kA kArya, zoSita - khUna jo ki rasa kA kArya hai, niHsArapadArtha, kalejA - atIva kAle mAMsa kA khaNDarUna, zleSma kaka, siMhANaka zirAoM kA samUha aura haDDiyA~, yaha zarIra ina sabase bharA huA hai, aura carma majjA ---ha - haDDiyoM phukuma - phena rUpa nAka kA mala, se AcchAdita Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra bhAvanAdhikAraH ] [ 81 atri TumazakyaM kuthitavraNavat, vicchuiyaM - anityaM zAzvatarUpaM na bhavati athavA vizaucaM sarvAzucidravyaM ghaTitatvAt, thUhAya - kaMThAgatazleSmA' athavA nagaramadhyasthakacava rotkUTasadRzaM susANa - nAsikAgUthaM athavA zmazAnasadRzaM, varco'zuci, mUtraM prasravaNametairbIbhatsaM na kevalaM bIbhatsamanityaM ceti / aMsUya - azrUNi nayanapracyutodakaM pUya-pUyaM pakvavraNakledarUpaM, lasiyaM - nayanagUthaM pragalitalAlAkulaM mukhodbhava kuthitapratisrAvAkulametaiH sarvairAkulaM bIbhatsama cokSamadarzanI yaM sarvAzucisamUhavat zmazAnavadveti // 848 || punarapi zarIrasyAzucitvamAha - kAyamamatthuliMgaM daMtamala vicikkaNaM galidasedaM / kimijaMtudobharidaM daNiyAkaddamasaricchaM // 846 // kAyamalaM mUtrapurISAdikaM, mastuliMgaM mastakasthaM zukladravyarUpaM kledAntaraM, dantamalaM dantasthaM durgandhamala, vicikkaNaM vicikyaM cakSuSo malaM, galitasveda prasravatsvedaM kRmijaMtubhirdoSaizca bhUtaM saMpUrNa, syeMdaNiyAkaddamasaricchaM--sthandanIkardamasadRzaM rajakavastraprakSAlananimittagarta kuthitakardamasamAnaM, athavA kAyamalamastuliMgadantamalairvicikyamadarzanIyaM kRmijaMtudoSapUrNa syaMdanI kardamasadRzaM zarIramiti saMbaMdhaH // 846 // punarapi vRttadvayena zarIrAzucitvamAha - hai ataH atyanta apavitra hai / tathA bIbhatsa - sar3e hue ghAva ke samAna isakA dekhanA bar3A kaThina hai, 'vicchurita' - anitya hai athavA 'vizauca' sabhI apavitra vastuoM se hI nirmita hai, thUtkAra-kaNTha gata kapha arthAt thUka athavA nagara ke madhya meM par3e hue kacare ke Dhera ke samAna hai, susAna - nAka kA mala, athavA yaha zarIra zmazAna ke sadRza hai, mala-mUtra se sahita hai| azru - netroM se giratA huA jala, pIva - pake hue phor3e kA gAr3A khUna, lasiya- A~kha kA kIcar3a, lAlA - mukha se utpanna huI lAra, ina sabhI padArthoM se bharA huA hone se yaha zarIra atyanta vRNita hai / itanA hI nahIM, yaha anitya bhI hai tathA dekhate yAgya bhI nahIM hai kyoMki yaha sampUrNa azuci padArthoM ke samUha ke samAna hai athavA zmazAna bhUmi ke samAna hai / punarapi zarIra kI apavitratA ko batAte haiM gAthArtha - kAya kA mala, sira kA mala, dA~ta kA mala, cakSu kA mala, jharatA huA pasonA - inase yukta, kRmi jantuoM se bharita, gaDDhe ko kIcar3a ke samAna yaha zarIra hai / / 846 / / zrAcAravRtti- - kAyama - viSThAmUtra Adi, mastuliMga - sira meM sthita sapheda dravya rUpa zuSka padArtha (khosA), dantamala - dAMtoM kA dugavita mela, vicikya - A~kha kA maMla, galitasveda - zarIra se nikalanevAlA pasAnA, aisa apavitra padArtha usa zarAra meM haiM / yaha kRmiyoM se ora choTe-choTe jantuoM se bharA huA hai| dhotrA vastra kA vAtA hai usakA jala jisa gaDDhe meM saMcita hokara sar3atA rahatA hai usa gaDDha ko sar3A huI kIcar3a ke sadRza yaha zarIra hai / punarapi do chandoM se zarIra kI azucitA kA varNana karate haiM R0 kaNThAdAgata zleSmA ka0 kRmijantupUrNa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] zraca cammaM ca taheva maMsaM, pittaM ca siMbhaM taha soNidaM ca / amejbhasaMdhAya miNaM sarIraM, passaMti NivedaguNANupehi // 850 // aNiNa NAliNibaddhaM, kalimalabharivaM kimiulapuNNaM / maMsavilitaM tayapachiNNaM, sarIradharaM taM savavamacokkhaM // 851 // asthIni ca carmANi ca tathaiva tenaiva prakAreNa mAMsaM pittaM zleSmA tathA zoNitamityevaMprakArairamedhyasaMghAtabhUtamidaM zarIraM pazyanti nirvedaguNAnuprekSiNaH, ye munayo dehasaMsArabhoga nirvedamApannA zarIramevaMbhUtaM' pazyantIti // 850 // tathA--- pUrvagranthenopakaraNaM pratipAditaM yattaccharIre niyojayannAha asthibhinicchAditaM saMvRtaM nAlikAbhiH zirAbhinibaddha saMghaTitaM kalimalabhRtaM sarvAzucidravyapUrNa, kRmikulanicitaM, mAMsaviliptaM mAMsenopacitaM, tvakpracchAditaM darzanIyapathaM nItaM, zarIragRhaM tatsatataM sarvakAlamacaukhya mazuci, nAtra paunaruktyadoSa AzaMkanIyaH paryAyArthika ziSyAnugrahaNAdathavA'medhyagRhaM pUrvaM sAmAnyena pratipAditaM tasya vAtikarUpeNedaM tadA'zucitvaM sAmAnyenokta tasya ca prapaMcanArthaM vairAgyAtizayapradarzanArthaM ca yata iti // 851 / / IdRgbhUte zarIre munayaH kiM kurvantItyAzaMkAyAmAha - [ mUlAcAre gAthArtha - vairAgyaguNa kA cintavana karanevAle muni isa zarIra ko haDDI, carma, mAMsa, pitta, kapha, rudhira tathA viSThA inake samUharUpa hI dekhate haiM / haDDiyoM se mar3hA huA, nasoM se ba~dhA huA, kalimalapadArthoM se bharA huA, kRmisamUha se pUrita, mAMsa puSTa, carma se pracchAdita yaha zarIra hamezA hI apavitra hai / / / 850-851 / / AcAravRtti haDDI, carma, mAMsa, pitta, kapha tathA rudhira ina apavitra vastuoM kA samUha yaha zarIra hai / jo muni saMsAra zarIra, aura bhogoM se vairAgya ko prApta hue haiM ve isa zarIra ko uparyukta prakAra apavitra padArthoM ke samUha rUpa hI dekhate haiM / isa gAthA se zarIra ke upakaraNoM kA varNana kiyA hai / an agalI gAthA se unako isa zarIra meM ghaTita karate hue dikhAte haiM - yaha zarIra haDDiyoM se mar3hA huA hai| zirAjAloM se ba~dhA huA hai, sarva malina padArthoM se bharA huA hai, kRmi samUhoM se vyApta hai, mAMsaru lipta hai| aisA hokara bhI yaha carma se pracchAdita hai isI lie dekhane yogya ho rahA hai kintu phira bhI yaha zarIra satata hI azucirUpa hai / yahA~ para punarukta doSa kI AzaMkA nahIM karanA, kyoMki paryAyArthika nayagrAhI ziSyoM ke anugraha hetu vizeSa spaSTIkaraNa hai / athavA pUrvagAthA meM, yaha zarIra apavitra padArthoM kA ghara hai aisA sAmAnya kathana kiyA gayA hai usI kA vArtikarUpa se yaha vistAra hai / arthAt vahA~ para apavitrapane ko sAmAnya se kahA hai, usI kA vistAra karane ke lie evaM atizaya vairAgya ko pradarzita karane ke lie yahA~ gAthA meM kathana kiyA gayA hai / isa prakAra ke zarIra meM muni kyA karate haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM 1. ka0 mevaM pazyantIti Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra bhAvanAdhikAraH ] edArise sarIre duggaMdhe kuNimapUdiyamacokkhe | saDaNapaDaNe prasAre rAgaMNa kariti sappurisA // 852 // etAdRze zarIre IdRgbhUte dehe durgandhe kuNapapUtike kazmalena kuthite zucitvena vivajite zucivivarjite zatanapatane'sAre rAgaM snehaM na kurvate satpuruSAH sAdhava iti // 852 // ujjhanazuddhimupasaMharannAha - jaM vaMta gihavAse visaya suhaM iMdiyatthaparibhoe / khuNa kadAibhUdo bhuMjaMti puNo vi sappurisA // 853 // yatkicidvAtaM tyaktaM gRhavAse viSayasukhaM gArhasthyaM rUparasagandhasparzadvArodbhUtaM jIvasaMtarpaNakAraNamindriyArthamindriya kAraNena janitaM paribhogAzca ye ca stryAdikA vAntAH paribhoganimittaM vA tatsukhaM tAnindriyArthAn tAMzca paribhogAn khalu sphuTaM kadAcidapi bhUdo -- bhUtaM samupasthitaM kenacitkAraNAntareNa na bhuMjase na paribhogayanti satpuruSAH sAdhavaH, yadvAntaM viSayasukhaM tadeva kenacitkAraNAntareNa samupasthitaM yadi 'bhavettadApi satpuruSA na bhuMjate na sevanta iti // 553 // tathA [ 83 puvvaradikelidAI jA iDDhI bhogabhoyaNavihiM ca / fad kati kassa vi Na vi te maNasA vicitaMti // 854 // gAthArtha -- durgandhita, murdA ke samAna ghRNita, apavitra, patana - galana rUpa, asAra aise zarIra meM satpuruSa rAga nahIM karate haiM / / 852 || zrAcAravRtti-- durgandhayukta, murde ke samAna va sar3A huA, pavitratA se rahita, galana-patana, rUpa, asArabhUta aise isa zarIra meM sAdhujana sneha nahIM karate haiM / ujjhanazuddhi kA upasaMhAra karate hue kahate haiM gAthArtha - gRhavAsa meM jo indriyoM dvArA padArthoM ke anubhava se viSaya - sukha the unako chor3a diyA hai ve yadi kadAcita prApta bhI hue to bhI sAdhu unakA sevana nahIM karate haiM || 853 // zrAcAravRtti -- gRhasthAvasthA meM rUpa, rasa, gandha aura sparza dvArA utpanna hue, jIva ko santarpita karanevAle, indriyoM ke viSayabhUta aise viSayasukha jo kucha bhI bhoge the arthAt strI se mAlA Adi jo bhI bhogopabhoga sAmagrI gArhasthya jIvana meM anubhava kI thI usako vamana kara diyA / punaH yadi ve indriya-sukha aura bhoga-sAmagrI upalabdha bhI ho jAveM to bhI kisI bhI kAraNa vizeSa se punaH ve sAdhu usakA upabhoga nahIM karate haiN| jina viSaya-sukhoM ko ucchiSTavat samajha kara chor3a diyA hai punaH ve usakA sevana kaise kara sakate haiM ? arthAt ve viSaya-sukhoM se sarvathA virakta hI rahate haiM / ko aura spaSTa karate haiM gAthArtha - pUrva meM snehapUrvaka bhoge gaye jo vaibhava, bhoga aura bhojana Adi haiM unako ve muni na kisI ke samakSa kahate haiM aura na ve mana se unakA cintavana hI karate haiM / / 854 / / 1. bhavetpunarapi na Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] [ mUlAcAre pUrvaratyA krIDitAni pUrvakAle yAnyupabhogitAni strIvastrAbharaNarAjyahastyazvarathAdikAni yAni' RddhivibhUtirdravyasuvarNarUpyAdisaMpattiH saubhAgyAdikaM ca bhogA: puSpacandanakuMkumAdikAni bhojanavidhizca ghRtapUrAzokapatizAlyodanAni caturvidhAhAraprakArastadetatsarvaM na te munayaH kasyacidapi kathayaMti nApi manasA vicintayanti, tatsarvamupabhuktaM na vacanenAnyasya pratipAdayanti nA'pi citte kurvantIti / / 854 // ujjhanazuddhi vyAkhyAya vAkyazuddhi nirUpayannAha bhAsaM viNayaviruNaM dhammavirohI vivajjae vynnN| pucchidamapucchidaM vA Na vi te bhAsaMti sappurisA // 855 // -- bhASAM vacanapravRttimAryA karNATikAM gauDI lATI vinayavihInAM kharaparuSAdisamanvitAM varjayanti, vacanaM dharmavirodhi ramyamapi vacanaM dharmapratikUlaM varjayanti, anyadapi yadviruddha puSTAH saMto'paSTAzca pareNa niyuktA aniyuktAzca na te satpuruSA bhASate na bruvata iti // 855 // kathaM tahi tiSThantItyAzaMkAyAmAha acchohiya pecchaMtA karNehiya bahuvihAiM sunnmaannaa| atthaMti mUyabhUyA Na te kareti hu loiyakahAo // 56 // __ AcAravatti-pUrva kAla meM bar3e prema se jina strI, vastra, AbharaNa, rAjya, hAthI, ghor3e ratha Adi kA upabhoga kiyA hai, jo Rddhi-dravya, sonA, cA~dI, sampatti Adi vibhUti, saubhAgya Adi tathA puSpa, candana, kuMkuma Adi bhogasAmagrI; puA, azokavatikA, zAli kA bhAta Adi catu-vidha AhAra evaM aise hI aura bhI jo nAnA prakAra ke bhogopabhoga padArtha haiM-ina sabakA jo gRhasthAzrama meM anubhava kiyA hai ise ve na to vacanoM dvArA kisI se kahate haiM aura na hI mana meM unakA vicAra hI lAte haiN| aba ujjhanazuddhi kA vyAkhyAna karake vAkyazuddhi kA nirUpaNa karate haiM gAthArtha-vinaya se zUnya, bhASA aura dharma ke virodhI vacana ko ve chor3a dete haiN| ve sAdhu pUchane para athavA nahIM pUchane para bhI vaisA nahIM bolate haiM / // 855 / / / prAcAravatti-vacana kI pravRtti kA nAma bhASA hai| usake Arya, karNATaka, gaur3a, lATa Adi dezoM kI apekSA nAnA bheda hote haiM / ve muni aisI Arya kAnar3I, gaur3I, lATI Adi bhASA vinayarahita evaM kharaparuSa-kaThora Adi vacana se sahita nahIM bolate haiM / tathA manohara bhI vacana yadi dharma ke pratikUla haiM to ve muni nahIM bolate haiN| aise hI anya bhI jo dharmaviruddha vacana, bhale hI kisI ne unase pUchA ho yA nahIM pUchA ho, ve nahIM bolate haiN| arthAt kisI bhI deza kI bhASA meM ve kaThora Adi athavA Agamaviruddha vacana nahIM bolate haiN| taba ve kaise rahate haiM ? aisI AzaMkA hAne para kahate haiM gAthArtha-ve muni netroM se dekhate hue aura kAnoM se bahuta pukAra ko sunate hue bhI mUka ke samAna rahate haiM, kintu laukika kathAe~ nahIM karate haiM / 856 / / 1.ka0 yA ca Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagAra bhAvanAdhikAraH ] [ = 5 akSibhirnayanaiH pazyanto nirUpayantaH sadrUpamasadrUpaM vA yogyamayogyaM ca vastujAtaM nirUpayanto'pi dRSTirahitA iva tiSThati, karNeH zrotrendriyairbahuvidhAni zravyANi yuktAnyayuktAni ca zRNvanto nAnAprakArazabdAn karNazaSkulyA gRhNanto'pi tiSThati mUkabhUtA iva jihvAnayana karNarahitA' iva, na te munayo vyakta kurvanti laukikIH kathA lokavyApArAniti // 656 / / kAratA laukikyaH kathA ityAzaMkAyAmAha --- sfreehA pratyakahA bhattakahA kheDakavvANaM ca / rAyakahA corakahA jaNavadaNayarAyara kahAmro // 657 // strINAM kathAH surUpAstAH sobhAgyayuktA manoramA upacArapravaNA komalAlApA ityevamAdikathanaM vanitAkathAH / arthasya kathA arthArjanopAyakathanaprabaMMdhA: sevayA vANijyena lekhavRttyA kRSikarmaNA samudrapravezena dhAtuvAdena maMtrataMtraprayogeNa vA ityevamAdyaryArjananimittavacanAnyarthakathAH / bhaktasya kathA rasanendriya lubdhasya catuvidhAhArapratibaddhavacanAni tatra zobhanaM bhakSyaM khAdyaM lehyaM peyaM surasaM miSTamatIvarasotkaTaM jAnAti sA saMskarta bahUni vyaMjanAni tasyA hastagatamazobhanamapi zobhanaM bhavettasya ca gRhe sarvamaniSTaM durgandhaM sarvaM svAdurahitaM virasamityevamAdikathanaM bhaktakathAH / kheTaM nadyadriveSTitaM 'nadIparvatairavaruddhaH pradeza, karvaTaM sarvatra parvatena veSTito deza: AcAravRtti - ve muni netroM se satrUpa athavA asat rUpa ko, yogya athavA ayogya vastuoM ko dekhate hue bhI netrarahita ke samAna rahate haiM / kAnoM se sunane yogya yukta athavA ayukta aise nAnA prakAra ke zabdoM ko sunate hue bhI, karNa- zaSkulI se unheM gRhaNa karate hue bhI, ve na sunate hue ke samAna hI rahate haiM / ve mUka puruSa ke sadRza - jihvA, netra aura kAna se rahita hue ke samAna hI tiSThate haiM / ve munijana kucha bhI dekhe sune hue ucita-anucita ko na vyakta hI karate haiM aura nave laukika kathAe~ hI karate haiM / a laukika kathA kauna-sI haiM ? so hI batAte haiM- gAthArtha - strIkathA, arthakathA, bhojanakathA, kheTakarvaTakathA, corakathA, janapadakathA, nagarakathA aura AkarakathA ye laukika kathAe~ haiM / / 857 // AcAravRtti-ve striyA~ sundara rUpavAlI haiM, saubhAgya sahita haiM, manoramA haiM upacAra meM kuzala haiM, komala vacana bolanevAlI haiM ityAdi rUpa se striyoM kI kathA karanA strIkathA hai / dhana upArjana ke upAya se sambandhita kathA arthakathA hai / sevA, vyApAra, lekhanavRtti, khetI, samudra praveza, dhAtuvAda - rasAyanaprayoga, mantra-tantraprayoga ityAdi prakAroM se dhana ke upArjana hetu vacana bolanA arthakathA hai / rasanA indriya se lubdha hokara cAra prakAra ke AhAra se sambandhita vacana bolanA, jaise vahA~ para acche-acche khAneyogya - bhakSya, khAdya, lehya, ya, surasa, mIThe, atIva rasadAra padArtha haiM, vaha mahilA bahuta prakAra ke vyaMjana pakavAna banAnA jAnatI hai, usake hAtha meM pahu~cI vastu kharAba bhI acchI bana jAtI hai, kintu amuka ke ghara meM sarva hI bhojana aniSTa, apriya, durgaMdhita hai, sabhI padArtha svAda rahita virasa haiM ityAdi prakAra se bhojana sambandhI vacana bolanA bhaktakathA hai| nadI aura parvata se veSTita pradeza kheTa hai tathA sarvatra parvata se veSTita deza ko karvaTa kahate 1. ka0 jilhvAkarNanayana rahitA / 2. ka0 nadyA parvatenAvarUddhaH Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [bhUtAbAre kathAtra sambadhyate karvaTakathAH kheTakathAstathA saMvAhanadroNamukhAdikathAzca, tAni zobhanAni niviSTAni sudurgANi vIrapuruSAdhiSThitAni suyaMtritAni paracakrAbhedyAni bahudhanadhAnyArthanicitAni sarvathAyodhyAni na tatra pravaSTaM kazcidapi zaknotItyevamAdivAkpralApAH khettaadikthaaH| rAjJAM kathAH nAnAprajApatipratibaddhavacanAni sa rAjA pracaMDa: zUrazcANakyanipuNazcArakuzalo yogakSemodyatamatizcaturaMgabalo vijitAzeSavairinivaho na tasya purataH kenApi sthIyate ityevamAdikaM vacanaM rAjakathAH / caurANAM kathAH-sa coro nipuNaH vAtakuzalaH saca varmani grahaNasamarthaH pazyatAM gRhItvA gacchati tena sarva bhAkrAMtA ityevamAdikathanaM caurkthaaH| janapado dezaH, nagara prAkArAdyupalakSitaM, Akaro vajrapadmarAgasuvarNakuMkumamuktAphalalavaNacandanAdInAmutpattisthAnaM teSAM kathAstatpratibaddha'kathArjanAnayanayAnAdivAkprabaMdhAstatra ratnaM sulabhaM zobhanamanaghaM muktAphalaM tatra jAtyamutpadyate tatra kuMkumAdikaM samaharghamatrAnItaM bahumUlyaM phaladaM tannagaraM surakSitaM prAsAdAdivirAjamAnaM divyavanitAjanAdhiSThitaM, sa dezo ramyaH salabhAnnapAno manoharaveSaH pracuragandhamAlyAdikaH sarvabhASAvidagdhamatirityevamAdivaMcanaprabaMdho janAdanagarAkarakathA:, tAsu kathAsu na rajyaMti dhIrA ityuttareNa saMbaMdhaH / / 857 // haiN| ina sambandhI kathA karanA kheTakathA, karvaTakathA haiN| tathA saMvAhana, droNamukha Adi kI kathAe~ bhI grahaNa kara lenI caahie| jaise ki ye kheTa Adi deza bahuta hI sundara bane haiM, kile sahita haiM, vIra puruSoM se adhiSThita haiM, saba taraha se niyantrita haiM, para-cakra se abhedra haiM, bahuta se dhana-dhAnya Adi padArthoM se bhare hue haiM, saba prakAra se ajeya haiM, vahAM para koI bhI zatru praveza nahIM kara sakate haiM ityAdi rUpa se vacana bolanA kheTAdi kathAe~ haiN| nAnA rAjAoM se sambandhita vacana bolanA rAjakathA hai| vaha rAjA bahuta hI pratApI hai, zUra hai, cANakya ke samAna nipuNa hai, cAra-saMcAra meM kuzala hai, yoga aura kSema meM apanI buddhi ko lagAnevAlA hai, caturaMga senA se sahita hai, sarva bairiyoM ko jIta cukA hai, usake sAmane koI bhI khar3A nahIM raha sakatA hai ityAdi prakAra ke vajana bolanA rAjakathA hai| coroM kI kathA karanA jaise-vaha cora nipuNa hai, seMdha lagAne meM pravINa hai, vaha to mArga meM hI lUTane meM kuzala hai, dekhate-dekhate lekara bhAga jAtA hai, usane sabhI ko trasta kara rakhA hai ityAdi bAtoM kA kathana karanA corakathA hai / janapada-deza, nagara-jo parakoTe se ghirA huA hai, Akara-hIrA, pannA, sonA, kuMkuma, motI, namaka, candana Adi inakI utpatti ke sthAnavizeSa inase sambandhita kathAe~ karanA; ratnoM ke arjana karane kA, unake lAne-le jAne Adi kI bAteM. karanA, jaise ki vahA~ para ratna sulabha haiM, sundara aura mUlyavAna haiM, uttama-uttama motI milate haiM, vahA~ kuMkuma vagairaha vastue~ bezakImatI milatI haiM yahA~ para lAne se unakI bahuta hI kImata hogI, ve uttama phala denevAlI vastue~ haiN| vaha nagara surakSita hai usameM bar3e-bar3e mahala Adi zobhita ho rahe haiM. ve divya striyoM se manohara haiN| vaha deza ramya hai, vahA~ para anna-pAna sulabha hai, vahAM ke loga manohara veza dhAraNa karate haiM, vahA~ para pracura mAtrA meM gandha, mAlA Adi vastueM pra yoga meM lAyI jAtI haiM, vahA~ ke loga sabhI bhASAoM meM paNDita haiM, ityAdi rUpa se bacana bolanA janapada, nagara aura Akara kathA kahalAtI haiN| dhIra muni ina kathAoM meM rAga nahIM karate haiM, aisA agalI gAthA se yahA~ para sambandha kara lenA caahie| - 1. ka. prtibddhaarjn| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra bhAvanAdhikAraH ] tathA NDabhaDamallakahAmro mAyAkarajallamuTThiyANaM ca / ajjaulalaMghiyANaM kahAsu Na vi rajjae dhIrA // 858 // ar bharataputrakA raMgopajIvinaH, bhaTA yuddhasamarthAH sahasrAdInAM jetAraH, mallA aMgayuddhasamarthA anekakacchapabaMdhAdikaraNasamarthAH, mAyAM mahendrajAlAdikaM pratAraNaM kurvantIti mAyAkarA mAyAkRta raMgopajIvinaH, jallA matsyabadhA: zAkunikAzca SaTTikAmlecchAdayazca, muSTikA dyUtakArA 'dyUtavyasaninaH, ajjaulA - AryA kulamanAyo durgA yeSAM te AryAkulA hastapAdaziraHzarIrAvayavabhedena kuzalA durgaputrikA jIvahiMsanaratA athavA ajAvikArakSakAH sarva pazupAlAzca laMdhikA' varatrAtreNUparinRttakuzalA ityevamAdInAM yAH kathAstadvyApArakaraNaM sarAgacetasA sa zobhanataro'zobhanataro vA kuzalo'kuzalo vetyevamAdayastAsu kathAsu pUrvoktAsu naiva rajyaMti naivAnurAgaM kurvanti dhIrA vairAgyaparA iti // 658 // na kevalaM vikathA vacanena varjayaMti ki tu manasA'pi na kurvantItyAha- vikahA visottiyANaM khaNamavi hidaeNa te Na citaMti / dhamme laddhamadIyA vikA tiviheNa vajjaMti // 85 // [ 87 una kathAoM ke aura bhI bheda batAte haiM gAthArtha - naToM kI kathA, bhaToM kI kathA, malloM kI kathA, mAyAkaroM kI kathA, dhIvaroM kathA, juAriyoM kI kathA, durgA Adi deviyoM ko kathA, bAMsa para nAcanevAloM kI kathA ityAdi kathAoM meM dhIra muni anurakta nahIM hote haiM / / 858 || AcAravRtti--naTa - bharataputra arthAt nRtya se upajIvikA karanevAle, bhaTa - yuddha meM samartha arthAt hajAroM yoddhAoM ko jItanevAle, malla - kuztI khelane meM pahalavAna arthAt aneka prakAra ke kacchapa bandha Adi karane meM samartha malla, mAyAkara- indrajAla Adi se pratAraNA karane vAle arthAt jAdUgara ke khela dikhAkara AjIvikA karanevAle; jalla - machalImAra, pakSImAra, khaTIka, mleccha Adi loga, muSTika - juA khelanevAle, AryAkula- AryA - durgAdevI, zaktidevatA jinakA kula - AmnAya haiM aise loga AryAkula vAle haiM / ve hAtha, paira, zira ke avayavoM ko bhedane meM kuzala hote haiM, durgAdevI yA usake upAsaka jIva-hiMsA meM tatpara loga; athavA bakarI-bher3a ke rakSaka, sarva pazuoM ke pAlaka, laMghikA - rassI aura bAMsa para nRtya karane meM kuzala, ityAdi prakAra ke naTa, bhaTa Adi kI kathA karanA, unake kAryoM meM upayoga lagAnA, sarAgacitta hokara carcA karanA ki vaha bahuta sundara hai, vaha asundara hai, athavA vaha kuzala hai yA akuzala hai ityAdi rUpa se ina uparyukta kathAoM meM vairAgyazIla muni anurAga nahIM karate haiM / ina kathAoM ko kevala vacana se hI varjita nahIM karate haiM kintu mana se bhI inakA ciMtavana nahIM karate haiM, so hI batAte haiM gAthA - muni mana se kSaNa mAtra bhI vikathA aura kuzAstroM kA cintavana nahIM karate haiM / dharma meM buddhi lagAnevAle ve muni mana-vacana-kAya se vikathAoM kA tyAga kara dete haiM // 85 // / 1. ka 0 tena vyasaninaH / 2. ka0 laMpAkA 3. ka0 hRdanenApi / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre ityevamAdivikathA: strIbhaktacaurarAjakathAH vizrutikathAzca samyagdarzanajJAnacAritratapasAM pratikUlavacanAni tatpratibaddhapariNAmAMzca kSaNamapi nayanonmeSamAtramapi hRdayena cetasA na te munayazcintayaMti na vyavasthApayaMti dharma dharmaviSaye labdhamatayo yato vikathAstriprakAreNa manovAkkAyavarjayantIti / / 856 / / tathA kukkuya kaMdappAiya hAsa ullAvaNaM ca kheDaM ca / madadappahatthavaNi Na kareMti muNo Na kAreMti // 860 // kukkuya-kotkucyaM hRdayakaMThAbhyAmavyaktazabdakaraNaM, kaMdappAiya-kaMdAyitaM kAmotpAdakavacanAnyathavA rAgodrekAtprahAsasaMmizrAziSTavAkyaprayogaH kaMdarpaH, hAsaM-hAsyamupahAsyavacanAni, ullAvaNaManekavadagdhyayuktaramyavacanaM, kheDaM copaplavacanaM aduSTahRdayena parapratAraNaM, madadarpaNa svahastenAnyahastatADanaM ca munayo na kurvanti na kArayaMti nA'pyanumanyante ca // 860 // yataH te hoMti NivviyArA thimidamadI padiTThidA jahA uddhii| Niyamesu daDhavvadiNo pArattavimaggayA samaNA // 861 // AcAravatti-uparyukta kahI huI vikathAe~, strIkathA, bhaktakathA, corakathA aura rAjakathA tathA vizrutikathA arthAt samyadarzana, jJAna, cAritra aura tapa inake pratikUla vacana tathA inase sambandhita pariNAmoM ko bhI ve muni netra kI palaka lagane ke samaya rUpa nimeSa mAtra kAla ke lie bhI mana se cintavana nahIM karate haiM aura na hI unakI vyavasthA karate haiN| dharma meM apanI buddhi ko ekAgra karanevAle ve mahAmuni mana-vacana-kAya pUrvaka ina kathAoM kA tyAga kara dete haiN| usI prakAra se aura bhI batAte haiM--- gAthArtha-kAya kI kuceSTA, kAmotpAdaka vacana, ha~sI, vacanacAturya, paravaMcanA ke vacana, mada va darpa se karatAr3ana karanA Adi ceSTAe~ muni na karate haiM na karAte haiM / / 860 // AcAravRtti-kautkucya-hRdaya aura kaNTha se avyakta zabda karanA, kardapAyitakAmotpAdaka vacana bolanA, athavA rAga ke udreka se ha~sI mizrita aziSTa vacanoM kA prayoga karanA, hAsya-upahAsa ke vacana bolanA, ullApana --aneka cAturyayukta manohara vacana bolanA, kheDaupaplava nAstivAda ke vacana yA sarala hRdaya se bhI para ko pratArita karanA, tathA mada ke garva se apane hAtha se dUsaroM ke hAtha ko tAr3ita karanA / aise kArya ye muni na svayaM karate haiM, na karAte haiM aura na anumati hI dete haiN| kyoM nahIM karate haiM ? so ho batAte haiN| gAthArtha-ve nirvikAra anuddhatamanavAle, samudra ke samAna gambhIra, niyama anuSThAnoM meM dRr3havatI tathA paraloka ke anveSaNa meM kuzala zramaNa hote haiM / / 861 // 1. ka. vajitAH / . Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH ] yasmAtte sAdhavo bhavaMti nirvikArAH kAyikavAcika mAnasika vikArairvajitAH stimitamatayo'nuddhataceSTAsaMkalpAH, pratiSThitA yathodadhiH samudra ivAgAdhA 'akSobhAzca, niyameSu SaDAvazyakAdikriyAsu dRDhavratino'bhagnagRhItanAnAvagrahavizeSAH, pAratryavimArgakAH paralokaM prati sUdyatasa mastakAryA ihalokaM niraticAraM paralokaM samyagvidhAnenAtmanA pareSAM ca nirUpayaMtIti // 61 // kathaMbhUtAstahi kathAH kurvantItyAzaMkAyAmAha - jiNavayaNabhAsidatthaM patthaM ca hidaM ca dhammasaMjuttaM / samaovayArajuttaM pAratahidaM kathaM kareMti // 862 // jinavacanena vItarAgAgamena bhASitaH pratipAdito'rtho viSayo yasyAH sA jinavacanabhASitArthA ratnatrayapratipAdanasamarthA tAM kathAM kurvate / punarapi pathyAM hitAM ca dharmasaMyuktAM samayopacArayuktAmAgamavinayasahitAM paralokaM prati hitAM kurvate / yadyapi viSayasukhavivarjanena kApuruSANAmaniSTA tathApi vipAkakAle pathyoSadhavat / tathA yadyapi jIvapradeza saMtApakaraNena' na hitA tathApi samyagAcaraNaniratA / tathA yadyapi vinayatanniSThA tathApi zrutajJAnapratikUlA na bhavati tarkavyAkaraNasiddhAntacaritapurANAdipratipAdikA vA kathA tAM kurvata ini // 1862 // ye kathAmevaMvidhAM kurvanti te kimbhUtA ityAzaMkAyAmAha - [ 58 AcAravRtti - kyoMki ve sAdhu kAyika, vAcika tathA mAnasika vikAroM se rahita hote haiM, unakI ceSTAe~ tathA saMkalpa uddhatapane se rahita hotI haiM / ve samudra ke samAna pratiSThita agAdha aura kSobharahita hote haiN| chaha Avazyaka Adi kriyAoM meM dRr3ha rahate haiM arthAt jo niyama grahaNa karate haiM unako kabhI bhagna nahIM karate haiM / paraloka ke prati samasta kAryoM ko karane meM udyamazIla hote haiM / ihaloka meM niraticAra AcAra pAlate haiM aura paraloka ke prati unakA samyak prakAra se apane lie tathA anya janoM ke lie nirUpaNa karate haiM / to punaH ve muni kisa prakAra kI kathAe~ karate haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiMgAthArtha - jinAgama meM bhASita hai artha jisakA, jo pathya hai, hitakara hai, dharma se saMyukta hai, Agamakathita upacAra - vinaya se yukta, paraloka ke hitarUpa - aisI kathAe~ ve muni karate haiM // 862 // AcAravRtti - vItarAgadeva ke Agama se jisakA viSaya pratipAdita kiyA gayA hai arthAt jo ratnatraya kA pratipAdana karane meM samartha hai aisI kathA ko ve muni karate haiM / yadyapi viSayasukhoM ko tyAga karAne vAlI hone se kAyara puruSoM ko aniSTa hai phira bhI jo vipAka ke kAla meM guNakArI hai, pathya auSadhi ke samAna vaha kathA pathya kahalAtI hai / yadyapi jIva ke pradezoM meM saMtApa kA kAraNa hone se yaha hitarUpa nahIM lagatI hai phira bhI samIcIna AcaraNa se sahita hone se hita kara hI hai| dharma se saMyukta hai tathA samayopacAra - Agamakathita vinaya se sahita hai tathA paraloka ke lie hitakara hai| arthAt yadyapi vinaya meM niSTha hai to bhI zrutajJAna ke pratikUla nahIM hai athavA tarka, vyAkaraNa, siddhAnta, carita, purANa Adi kI pratipAdaka aisI kathA munijana karate haiM / jo aisI kathAe~ karate haiM ve muni kaise hote haiM ? so hI batAte haiM 1. ka0 akSobhyAzca / 2. ka0 kAraNena / 3. ka0 mevaMbhUtAM / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 / / mUlAcAre sattAdhiya sappurisA maggaM maNNaMti viidraagaannN| aNayArabhAvaNAe bhAvati ya NiccamappANaM // 863 // .... satvAdhikAH sarvopasagairapyakaMpyabhAvAH, satpuruSAH 'yathoktacaritacAritrA mArga samyagdarzanajJAnacAritrANi manyate'bhyupagacchanti / keSAM mAgaM? vItarAgANAM nirdagdhamohanIyarajasAmanagArabhAvanayA ca kathita'svarUpayA bhAvayaMti cAtmAnamiti // 863 // vAkyazuddhi nirUpya tapaHzuddhiM ca nirUpayannAha NiccaM ca appamattA saMjamasamidIsu jhaannjogesu| tavacaraNakaraNajuttA havaMti savaNA samidapAvA // 864 // nityaM ca sarvakAlamapi apramattAH paMcadazapramAdarahitAH saMyame prANarakSaNa indriyanigrahe samitiSa dhyAne dharmadhyAne zukladhyAne ca yogeSu nAnA-vidhAvagrahavizeSeSu dvAdazavidhe caraNe karaNe ca trayodazavidhe zamitapApAH saMtaH zramaNA udyuktA bhavaMti / evaMviziSTe samyagjJAnadarzanacAritratapoviSaye tadupakaraNe ca sarvapApakriyAnivRttAH santo'bhIkSNamAyuktA bhavaMtIti // 864 // gAthArtha-ve zaktizAlI sAdhu vItarAgadevoM ke mArga ko svIkAra karate haiM aura anagAra bhAvanA ke dvArA nitya hI AtmA kI bhAvanA karate haiM / / 863 // prAcAravRtti-jo sabhI prakAra ke upasargoM ke Ane para bhI calAyamAna nahIM hote haiM va sattvAdhika puruSa haiM, jo Agama kathita upayukta AcaraNa ko dhAraNa karanevAle haiM aise dar3ha cAritravAna sAdhu mohanIya aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya ina karmoM ko naSTa karane vAle aise vItarAgadeva ke samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa mArga ko mAnanevAle hote haiN| ve mahAmuni isa kahI jAnevAlI anagAra bhAvanA se nirantara apanI AtmA ko bhAte rahate haiN| vAkyazuddhi kA nirUpaNa karake aba tapazuddhi ko kahate haiM gAthArtha-ve zramaNa saMyama tathA samiti meM dhyAna tathA yogoM meM nitya hI pramAdarahita hote haiM evaM tapa, cAritra tathA kriyAoM meM lage rahate haiM ataH pApoM kA zamana karanevAle hote haiM // 864 // prAcAravRtti-ve sAdhu hamezA hI pandraha prakAra ke pramAdoM se rahita hote haiN| prANIrakSaNa aura indriyanigraha saMyama meM, pA~coM samitiyoM meM, dharmadhyAna aura zukladhyAna meM nAnA prakAra ke niyama rUpa yogoM ke anuSThAna meM, bAraha prakAra ke tapazcaraNa meM, teraha prakAra ke cAritra meM evaM teraha prakAra ko kriyAoM meM satata udyamazIla rahate hue pApoM ko samita karanevAle hote haiM / ina guNa viziSTa samyagjJAna, darzana, cAritra, tapa aura unake upakaraNa-sAdhanoM meM sarvapApa kriyA se nivRtta hote hue satata udyamazIla rahate haiN| bhAvArtha-pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna gupti ye teraha vidha cAritra haiN| paMca parameSThI ko namaskAra, chaha Avazyaka-kriyA tathA asahI aura nisahI ye teraha vidha kriyAe~ haiN| 1. ka0 ythoktaacritN| 2. ka0 kathitarUpayA / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH] [61 . bAhyatapasAM madhye duzcaraM tAvatkAyaklezaM tapaH pratipAdayannAha-... hemaMte dhidimatA sahati te himarayaM paramaghoraM / aMgesu NivaDamANaM NaliNIvaNaviNAsayaM sIyaM // 865 // hemaMte himavatkAle paramaghore dagdhAzeSavanaspativizeSe pracaMDavAtasamUhakaMpitAzeSajaMtunivahe dhRtimaMtaH paramadharyaprAvaraNasaMvRtAH, sahante te munayo himarajaH patatprAleyasamUhaM paramaghoraM suSTha raudramaMgeSu nipatadAcaraNAn mastakaM yAvatpataddhimaM / kiviziSTaM taddhimarajaH ? nalinIvanavinAzakaM padminIkhaMDadahanasamartha, upalakSaNamAtra metata tena sarvabhUtavinAzakaraNa samarthaM sahanta iti // 865 / / abhrAvakAzaM vyAkhyAyAtApanasvarUpamAha ---- jalleNa mailidaMgA giTe uNNAdaveNa dddddhNgaa| ceTThati NisiTheMgA sUrassa ya ahimuhA sUrA // 866 // jallaM sarvAMgodbhUtamalaM tena malinAMgA valmIkasamAnA niHpratIkAradehAH; grISme pracaMDamArtaDagabhastihastazoSitAzeSAdrabhAve davadahanasamAnataSNAkrAMtasamastajIvarAzI uSNAtapena 'dIpyamAnakiraNajAladagdhAMgA bAhya tapoM meM duzcara jo kAyakleza tapa hai usako batalAte haiM gAthArtha-hemanta Rtu meM kamalavana ko naSTa karanevAlo ThaNDa tathA zarIra para giratI huI paramaghora barpha ko dhairyazAlI muni sahana karate haiM / / 865 / / prAcAravRtti-zItakAla meM paramaghora tuSAra ke girane se sampUrNa vanaspatiyA~ jala jAtI haiM, pracaNDa havA-zIta lahara ke calane se sabhI prANI samUha kA~pa uThate haiM, aise samaya meM paramadhairya rUpa AvaraNa se apane zarIra ko Dhakane vAle ve munirAja girate hue himakaNoM ko, tuSAra ko sahana kara lete haiN| jo tuSAra bhayaMkara hai, paira se mastaka taka unheM vyApta kara rahA hai, jo ki kamalinI-vana ko jalAne meM samartha hai athavA yaha kathana upalakSaNa mAtra hai isase yaha samajhanA ki vaha hima sarva prANIgaNa ko naSTa karane meM samartha haiM aise bhayaMkara tuSAra ko munirAja khule sthAna meM khar3e hokara dhairyapUrvaka sahana kara lete haiN| yaha abhrAvakAza yoga kA svarUpa kahA gayA hai| abhrAvakAzayoga kA vyAkhyAna karake AtApana kA svarUpa kahate haiM gAthArtha-pasIne se yukta dhUli se malina aMgavAle, grISmaRtu meM uSNa ghAma se zuSkazarIradhArI, kAyotsarga se sthita zUra muni sUrya ko tarapha mukha karake khar3e ho jAte haiM // 866 // AcAravRtti-sarvAMga meM utpanna huA mala jalla kahalAtA hai, ve muni usa jalla se malina aMga dhAraNa karate haiM ataH vAmI ke samAna dikhate haiM, ve usa mala ko dUra nahIM karate haiN| pracaNDa sUrya kI kiraNoM se sabhI vastuoM kA gIlApana jahA~ sUkha cukA hai, dAvAnala ko agni ke samAna tRSNA se samasta jIvarAzi vyAkula ho rahI hai aisI grISma Rtu se uSNa ghAma se jinakA zarIra dagdha kATha ke samAna ho gayA hai, jo muni kAyotsarga se sthita hokara apane zarIra ke ava 1.ka. vinnaasnnN| 2. ka. krnnN| 3. ka. dIpyamAnAH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] [ mUlAcAre dagdhakASThasamAnazarIrAstiSThati / nisRSTAMgAH kAyotsargeNAcalitazarIrAvayavAH surasya dhagadhagAyamAnAdityayAbhimukhaM zUrA manAgapi na saMklezamudvahaMti zItahrade praviSTA iva saMtiSThata' iti // 866 // vRkSamUlaM nirUpayannAha - tathA prAvRTkAle jalapUritAzeSamArge garjatparjanyaghorAzaniravadhiritadigaMte vRkSamUle'nekasarpAkINa caMDaM raudraM vAtaM vArddalaM ca pravarSaNazIlaM meghajAlaM ca sahate samyagadhyAsate / kiviziSTaM ? jaladhArAMdhakA ragahanaM / punarapi kiviziSTaM ? rAtridivaM ca kSaranmuzalapramANapataddhArAbhirvarSavRkSamUle vasaMti sahate ca satpuruSAH, na manAgapi cittakSobhaM kurvantIti // 867 // dhAraMdhayAraguvilaM sahati te vAdavAddalaM caMDaM / ratidiyaM gataM sappurisA rukkhamUlesu // 867 // taMtra sthitAH parISahA~zca jayaMtItyAha yavoM ko acala kiye hue haiM / ve mahAmuni dhagadhagAyamAna agni ke gole ke sadRza aise sUrya kI tarapha mukha karake khar3e ho jAte haiM / aise zUravIra sAdhu kiMcit mAtra bhI kheda ko prApta nahIM hote haiM pratyuta zItasarovara meM praviSTa hue ke samAna zAnta rahate haiM / yaha AtApana yoga kA svarUpa kahA gayA hai / vAdaM sIdaM unhaM taNhaM ca chudhaM ca daMsamasayaM ca / savvaM sahati dhIrA kammANa khayaM karemANA // 868 // vRkSamUla yoga kA nirUpaNa karate haiM gAthArtha - jaladhArA ke girane se, andhakAra se vyApta bhayaMkara vAyu aura barasate megha se rAta-dina jharate hue aise vRkSoM ke nIce ve sAdhu varSA ko sahana karate haiM || 867 // zrAcAravRtti -- varSAkAla meM sabhI mArga jala se pUrita ho jAte haiM, garajate hue megha aura ghora vajra ke zabdoM se dizAoM ke antarAla bahire ho jAte haiM / usa samaya aneka sarpoM se vyApta aise vRkSa ke nIce ve muni khar3e ho jAte haiM / vahA~ para vAyu ke jhakore se sahita satata barasate hue meghoM kI jaladhArA ko ve muni sahana karate haiN| jo jaladhArA vana meM gahana andhakAra karane vAlI hai, rAtadina par3atI huI mUsala pramANa moTI-moTI dhArAoM se vRkSa bhI satata pAnI kI bU~deM girA rahe haiM / aise samaya meM ve munirAja vRkSa ke nIce dhyAna karate haiM aura kiMcit mAtra bhI citta meM kSobha nahIM karate haiM / yaha vRkSamUla yoga kA svarUpa kahA hai / 1. ka0 tiSThantIti vahA~ para sthita hokara ve sAdhu parISahoM ko jItate haiM gAthArtha - karmoM kA kSaya karate hue ve dhIra muni vAta, zIta, uSNa, pyAsa, bhUkha, daMzamazaka Adi sabhI parISahoM ko sahate haiM / / 868 || Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ managArabhAvanAdhikAraH] [5 evaM trikAlayoginaH saMto vAtaM vinAzitAzeSatarusamUha sahate tathA zItaM sahate tathoSNaM zoSitAzeSavanasaritsamudra 'sahaMte tathA tRSNAM saMtApitAzeSAMgAvayavAM sahate tathA kSudhAM mahApralayakAlasamutthitAgnisvarUpAM sahate tathA daMzamazakakRtopadravaM sahate tathA sarpavRzcikapipIlikAvarAhAdikRtopadravaM ca sahate, ki bahanA sarvamapyUpasargajAtaM 'karmaNAM kSayaM kurvANA: sahate na taMtramaMtranimittaM neha'laukikasukhanimittaM nApi paralokabhogAkAMkSayeti // 8 // evaM kAyabhavaM klezasahanaM nirUpya vAgbhavaM klezasahanaM nirUpayannAha dujjaNavayaNa caDayaNaM sahati acchoDa satthapaharaM ca / Na ya kuppaMti maharisI khamaNaguNaviyANayA sAhU // 866 // duSTo jano durjanastasya vacanaM durjanavacanaM sarvaprakAreNApavAdagrahaNazIla mithyAdRSTikharaparuSavacanaM, caTacaTattaptalohasphUliMgasamAnaM sarvajIvapradezatApakara, sahate na kSobhaM gacchanti, choraM pezanyavacanaM asahoSodabhAvanapravaNamathavA achoDaNaM loSThalaguDAdibhistADanaM, zastraprahAraM ca khaDgAdibhirghAtaM ca sahate, iti sarvametat AcAravRtti-isa prakAra abhAvakAza, AtApana evaM vRkSamUla ina trikAla yogoM ko dhAraNa karanevAle munIzvara sampUrNa vRkSoM ko jor3a se ukhAr3anevAlI aisI vAyu ke kaSTa ko sahana karate haiN| vanaspati samUha ko naSTa karane meM samartha aisI zItaM ko tathA vana kI sabhI nadiyoM ko va samudroM ko sukhAne meM samartha aisI uSNatA ko sahana karate haiM / jo zarIra ke samasta avayavoM ko santapta karanevAlI hai aisI tRSNA-pyAsa kI bAdhA ko tathA mahApralaya kAla meM utpanna huI agni ke samAna aisI jaTharAgnisvarUpa bhUkha kI bAdhA ko sahana karate haiN| usI prakAra DAMsamaccharoM se kiye gaye upadravoM ko tathA sA~pa, vicchU, civaTI, sUkara Adi vana-jantuoM dvArA kie gaye upadravoM ko bhI sahana karate haiM / adhika kahane se kyA ? ve muni karmoM kA kSaya karate hue sabhI upasarga samUhoM ko sahana karate haiN| arthAta ve muni ina parISaha evaM upasargoM ko tantramantroM ke nimitta nahIM sahate haiM, na ihaloka ke sukhoM ke lie hI sahate haiM aura na paraloka meM bhogoM kI AkAMkSA se hI sahana karate haiM, kintu karmoM ke kSaya ke lie hI sahana karate haiM aisA smjhnaa| isa prakAra se kAya se utpanna hue kleza-sahana kA nirUpaNa karake aba vacana se hone vAle kleza sahane kA nirUpaNa karate haiM gAthArtha-durjana ke atyanta tIkSNa vacana, nindA ke vacana, aura zastra ke prahAra ko sahana karate haiM kintu ve kSamAguNa ke jJAnI maharSi muni krodha nahIM karate haiM // 86 // ____ AcAravRtti-duSTa jana ko durjana kahate haiM, unake vacana saba prakAra se apavAda grahaNa karanevAle hote haiM aise mithyAdRSTi janoM ke tIkSNa aura kaThora vacana jo ki tapta hae lohe ke pITane se nikalate hue agni ke sphuliMgoM ke samAna hone se jIva ke sarva AtmapradezoM meM santApa ko karanevAle rahate haiM / aise durjana ke vacanoM ko muni sahana kara lete haiM kintu kSobha ko prApta nahIM hote haiM / paizunya vacana-asat doSoM ko pragaTa karanA yA Dhele, DaNDe Adi se tAr3ita karanA, 1. ka0 vishnte| 2. ka0 karmakSayaM kurvaannaaH| 3. ka0 nehalokasukha / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] [ mulAcAre sahaMte na ca tebhya upadravakAribhya: kupyanti, maharSayaH kSamAguNa vijJAnakA: zramaNA: sarvaprakAraiH sahanazIlA: krodhAdivazaM na gacchantIti // 86 // anyacca jai paMcidiyadamano hojja jaNo rUsivavvaya nniytto| to kadareNa kayaMto rUsijja jae maNUyANaM // 870 // yadi paMcendriyadamaka: paMcendriyanigraha rato bhavejjanastadA sa roSAdibhyo nivRttazca jano bhavettataH katareNa kAraNena kRtAMto matyU ruSyet kopaM kuryAjjagati manuSyebhyo'thavA kRtAMta AgamastatsAhacaryAdyatirapi kRtAMta ityucyate tata evaM saMbaMdhaH kriyate yadi sAmAnyajano'pi paMcendriyanigraharato bhavettataH roSAnnivRtta: krodhAdikaM na karoti kRtAMto yatiH punaH katareNa kAraNena sUpadravakAribhyo manuSyebhyo ruSyetkopaM kuryAt ? tasmAtkSamAgaNaM jAnatA cAritraM samyagdarzanaM cAbhyupagacchatA na roSaH kartavyaH / / 870 // anyacca jadi vi ya kareMti pAvaM ede jiNavayaNabAhirA purisaa| taM savvaM sahidavvaM kammANa khayaM karateNa // 871 // zastra prahAra-talavAra Adi se ghAta karanA ityAdi upadravoM ko ve muni sahana kara lete haiM kintu una upadrava karanevAloM para krodha nahIM karate haiM kyoMki ve maharSi kSamAguNa ke jJAnI hone se sarva prakAra se sahanazIla hote haiM arthAta, jJAnI sAdhu krodha Adi kaSAyoM ke vazIbhUta nahIM hote haiN| aura bhI kahate haiM gAthArtha-yadi manuSya paMcendriya ko damana karanevAlA hove to vaha krodha Adi se chaTa jAyegA / punaH isa jagat meM manuSyoM para kisa kAraNa se yamarAja ruSTa hogA ? arthAt ruSTa nahIM hogA // 870 // prAcAravRtti-yadi muni paMcendriyoM ke nigraha meM tatpara haiM to ve krodha Adi kaSAyoM se nivRtta ho jaaveNge| punaH isa jagat meM manuSyoM para kisa kAraNa se mRtyu kupita ho sakegI ? arthAta jo indriya vijayI haiM ve kaSAyoM se rahita ho jAte haiM aura taba mRtyu se bhI chUTa jAte haiM / athavA kRtAnta' arthAt Agama jisake sAhacarya se yati ko bhI 'kRtAnta' aisA kahA jAtA hai / punaH aisA sambandha karanA ki yati sAmAnyajana bhI paMcendriyoM ke nigraha meM tatpara hotA hai to vaha krodha Adi nahIM karatA hai, punaH kRtAnta-yati bhI upadrava karanevAle manuSyoM para kisa kAraNa krodha kareMge ? arthAt cAritra tathA samyagdarzana ko svIkAra karate hue kSamAguNa ko jAnanevAle muniyoM ko krodha nahIM karanA cAhie yaha abhiprAya hai / aura bhI spaSTa karate haiM gAthArtha-jina mata se bahirbha ta koI manuSya yadyapi pApa karate haiM to bhI karmoM kA kSaya karate hue muni ko vaha saba sahana karanA caahie||871|| 1. kRtAntAgamasiddhAnta granthAH zAstra mataH paraM / dhnN0| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagAra bhAvanAdhikAraH ] [ 65 yadyapi ca pUrvakarmodayavazAtkurvanti pApaM vadhabandhanAdikaM raudra karmete jinavacanabAhyAH puruSA mithyAtvA saMyamakaSAyAbhiratAH sarvamadagarvitAH; tatsarvamupasargajAtaM sahanIyaM samyagvidhAnenAdhyAsitavyamadhyAsayet / karmaNAM kSayaM pUrvAjita karmaphalakSayaM kurvatA''tmanA saha karmaNAM vizleSaM kurvatA samyagdarzanAdibhirAtmAnaM bhAvayateti // 71 // punarapi kaSAyavijayamAha bvA samyagavApyemaM zrutanidhi dvAdazAMga caturdazapUrvaratnanidhAnaM vyavasAyena cAritratapasodyogena saha dvitIyaM tathA kuruta tena prakAreNa yatadhvaM yathA sugaticorANAM mokSa mArgavinAzakAnAM kaSAyANAM vazaM nopeta tathA yatadhvaM yeSAJca ratnatrayavinAzakAnAM krodhAdInAM vazaM na gacchantIti / / 72 / / lakSUNa imaM sudahi vavasAyavirajjiyaM taha kareha / jaha suggaicorANaM Na uveha vasaM kasAyANaM // 872 // tapaH zuddhisvAminaH pratipAdayannAha paMcamahavayadhArI paMcasu samidIsu saMjadA dhIrA / paMcidityaviradA paMcamagaimaggayA savaNA ||873 // paMcamahAvratadhAriNo jIvadayAdiguNakalitAH paMcasu samitiSu saMyatAH paMcasamiti saMyuktAstAsu vA AcAravRtti - jo jina mata se bahirbhUta haiM ve puruSa mithyAtva, asaMyama aura kaSAya meM tatpara sarva mada se garvita rahate haiM / ve yadyapi pUrva karmodaya ke nimitta se pApa-badha-bandhana Adi raudra karma karate haiM to bhI munirAja ko cAhie ki sabhI upasargoM ko samyak prakAra se sahana kareM / arthAt ve muni pUrva saMcita karmoM ke phala kA kSaya karate hue - apanI AtmA se karmoM ko pRthak karate hue samyagdarzana Adi guNoM ke dvArA apanI AtmA kI bhAvanA kareM / punarapi kaSAyavijaya ko kahate haiM gAthArtha - - isa zrutarUpI nidhi ko prApta karake vaisA vyavasAya vizeSa karo ki jisa se tuma sugati ke curAnevAle ina kaSAyoM ke vaza meM na ho jAo / / / 872 // AcAravRtti - dvAdazAMga aura caturdaza pUrvaM zrutajJAnarUpI ratnanidhAna ko samyak prakAra se prApta karake vyavasAya - cAritra aura tapa ke udyama ke sAtha-sAtha tuma aisA dUsarA prayatna karo ki jisase mokSamArga ke vinAzaka ina kaSAyoM ke vazIbhUta na ho jAo / arthAt aisA koI prayatna karo ki jisase ratnatraya ke ghAtaka ina krodhAdi kASAyoM ke AdhIna nahIM honA par3e / tapaHzuddhi ke svAmI kA varNana karate haiM gAthArtha - paMcamahAvrata dhArI, pA~ca samitiyoM meM saMyata, dhIra, paMcendriyoM ke viSayoM se virakta aura paMcamagati ke anveSaka zramaNa hote haiM - tapaH zuddhi karate haiM ||873 // zrAcAravRtti - jo pA~camahAvratoM ke dhAraka haiM, jIvadayA Adi guNoM se saMyukta haiM, pA~ca samitiyoM se apane ko niyantrita kie hue haiM athavA unameM vyavasthita haiM, dhIra-akaMpabhAva ko 1. ka0 siddhimArga - / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] mUlAcAre vyavasthitA dhIrA akaMpabhAvamupagatA: paMcendriyArthebhyo viratA jitendriyA: paMcamagati siddhagati magayamANA ananta catuSTayenAtmAnaM yojayantaH zravaNA itthaMbhUtAstapa:zuddhaH kartAro bhavantIti // 873 / / tathA 'te iMdiesu pacasu Na kayAi rAgaM puNo vi baMdhaMti // uNheNa va hAriiM Nassadi rAo suvihidANaM // 874 // te pUrvoktAH zramaNA indriyeSu paMcasu rAgaM kadAcidapi na punarbadhnati yatasteSAM suvihitAnAM zobhanAnuSThAnAnAM nazyati rAgo yathoSNena hAridro rAga: / kimukta bhavati ? yadyapi kadAcidrAgaH syAttathApi punaratubandhaM na kurvanti pazcAttApena tatkSaNAdeva vinAzamupayAti haridrAraktavastrasya pItaprabhAravikiraNaspaSTeveti // 7 // tapaHzuddhi nirUpya dhyAnazuddhi nirUpayastAvattadarthamindriyajayamAha visaesu padhAvaMtA cavalA caMDA tidaMDaguttehiM / iMdiyacorA ghorA vasammi ThavidA vavasidehi // 875 // viSayeSu rUparasagandhasparzazabdeSu pradhAvaMtaH prasarantaH, capalAH sthairyavajitAH, caMDAH kopaM gacchantaH, prApta ho cuke haiM, paMcendriyoM ke viSayoM se virata-jitendriya haiM, siddha gati ko DhUMr3hate hue arthAt ananta catuSTaya meM apanI AtmA ko lagAte hue ve muni tapaHzuddhi ke karanevAle hote haiN| usI bAta ko spaSTa karate haiM gAthArtha-ve muni pA~coM indriyoM meM kadAcit bhI punaH rAga nahIM karate haiM; kyoMki samyak anuSThAna karanevAloM kA rAga tApa se haldI ke raMga ke samAna naSTa ho jAtA hai / / 874 // AcAravatti-uparyukta guNoM se sahita zramaNa paMceMdriyoM ke viSayoM meM kabhI bhI punaH rAga nahIM karate haiM kyoMki zubha anuSThAna karanevAle una muniyoM kA rAga vaise ho naSTa ho jAtA hai ki jaise uSNatA se haldI kA rAga naSTa ho jAtA hai / abhiprAya yaha huA ki yadyapi muni ke kadAcit rAga utpanna ho jAve to bhI ve usameM punaH Asakta nahIM hote haiN| punaH pazcAttApa se vaha rAga kSaNa mAtra meM hI naSTa ho jAtA hai| jaise ki haldI se raMgA huA vastra pIlA ho jAtA hai aura sUrya kI kiraNoM ke sparza se vaha pIlApana naSTa ho jAtA hai vaise ho muni pahale to rAga ko chor3a hI cuke hote haiM phira bhI yadi kadAcit ho bhI jAve to ve use zIghra hI dUra kara dete haiN| tapaHzaddhi kA nirUpaNa karake aba dhyAnazuddhi ko kahate hue usameM pahale dhyAnazuddhi ke lie indriyajaya ko kahate haiM gAthArtha-viSayoM meM daur3ate hue caMcala, ugra aura bhayaMkara ina indriyarUpI coroM ko cAritra ke udyamI muniyoM ne tIna daNDa kI guptiyoM se vaza meM kara liyA hai / / 7 / / Acaravatti-rUpa, rasa, gaMdha, sparza aura zabda ina paMceMdriyoM ke viSayoM meM daur3a lagAne 1. va iMdiesu paMcasu kayAi rAgaM puNo Na baMdhati / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH ] |97 indriyacaurAstridaMDaguptarmanovAkkAyasaMyutaH vyavasitaizcAritrayogatanniSTharvaze vyavasthApitAH svavazaM nItAH suSTha ghorA yadyapi tathApi pralayaM prApitA munibhiriti // 875 // dRSTAntadvAreNa manonigrahasvarUpamAha jaha caMDo vaNahatthI uddAmo Nayara rAyamaggammi / tikkhaMkuseNa dharido NareNa diDhasattijutteNa // 876 // taha caMDo maNahatthI uddAmo vissyraajmggmmi| NANaMkuseNa dharido ruddho jaha mattahatthivva // 877 // yathA yena prakAreNa caMTo galatrigaMDaprajAtaprakopo vanahastI uddAmA zRMkhalAdibaMdhanarahito nagararAjamArge dRDhazaktiyukta na nareNa tIkSNAMkuzena karaNabhUtena dhRta Atmavaze sthApita iti // 876 / / tathA tenava prakAreNa caMDo narakagatyAdiSu narANAM prakSepaNaparo manohastI uddAmA saMyamAdizRMkhalAdirahito viSaya rAjamArga rUpAdiviSayarAjavartmani dhAvan jJAnAMkuzena pUrvAparavivekaviSayAvabodhAMkuzena dhRta AtmavazaM nItaH, yathA mattahastI ruddhaH sanna kiMcitkatuM samartho yatra nIyate hastipakena tatraiva yAti evameva vAle, sthiratA se rahita-caMcala, krodha ko prApta hue jo ye indriyarUpI cora haiM ve yadyapi bhayaMkara haiM phira bhI cAritra aura yoga ke anuSThAna meM lage hue muniyoM ne mana-vacana-kAya ke nigraha se inheM apane vaza meM kara liyA hai arthAt inakA vinAza kara diyA hai| dRSTAnta ke dvArA mana ke nigraha kA svarUpa kahate haiM - gAthAthai-jaise nagara ke rAjamArga meM udaMDa hotA huA krodhI vana-hAthI dRr3ha zaktizAlI manuSya ke dvArA tIkSNa aMkuza se vaza meM kara liyA jAtA hai vaise hI viSayarUpI rAjamArga meM uddaNDa phiratA huA pracaMDa manarUpI hastI jJAnarUpI aMkuza se vazIbhUta kiyA jAtA hai jaiseki madonmatta hAthI roka liyA jAtA hai // 876-877 // AcAravRtti-jaise jisake gaNDasthala se mada jhara rahA hai aura jo atyanta kupita ho rahA hai aisA vanahastI yadi sAMkala Adi baMdhana se rahita ho gayA hai aura nagara ke rAjamArgoM meM daur3a rahA hai to dRDha zaktizAlI manuSya tIkSNa aMkuza ke dvArA use apane vaza meM kara letA hai| usI prakAra pracaNDa naraka Adi durgatiyoM meM manuSyoM ko DAla dene meM tatpara aisA manarUpI hAthI uddaNDa hai-saMyama Adi sAMkaloM se rahita hai, aura rUpa, rasa Adi paceMdriyoM ke viSayarUpI rAjamArga meM daur3a rahA hai, usako pUrvApara viveka ke viSayabhUta jJAnarUpI aMkuza ke dvArA muni apane vaza kara lete haiN| jaise matta hA hAthI vazIbhUta ho jAne para kucha bhI karane meM samartha nahIM hotA hai jahA~ usako mahAvata le jAtA hai vahIM para use jAnA par3atA hai usI prakAra se muni bhI apane mana rUpI matta hAthI ko jaba bA~dhakara rakha lete haiM taba use ve jahA~ 1.ka. ttr| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [mUlAcAre yatinA manohamtI ruddhaH san yatra vyavasthApyate tatrava tiSThati vazIbhUtaH sanniti // 877 // tathA ca edi viNissaridu maNahatthI jhaannvaaribNdhnniyo| baddho taha ya payaMDo virAyarajjUhi dhIrehi // 7 // yathA ruddhaH san mattahastI vAribaMdhena na zaknoti viniHsatuM nirgantuM na samarthastathA manohastI dhyAnavAribaMdhanaM nItaHprApito'tizayena pracaMDo virAgarajjubhirbaddho vairAgyAdivaratrAbhirdhAraH saMyamito nirgantuM na zaknotIti // 878 // dhyAnArtha nagaraM prAkArAdisamanvitaM racayannAha dhididhaNidaNicchidamadI caritta pAyAra goura tuMgaM / khaMtosukadakavADaM tavaNayaraM saMjamArakkhaM // 876 // dhRtiH 'saMtoSAdistasyAmatyarthaM "nizcitaM matijJAnaM dhRtyatizayanizcitamatiryotsAhatattvarucisamanvitaviveka: nAritraM trayodazaprakArapApakriyAnivRttiH, prAkAraH pASANamaya iSTakAmayo vA parikSepaH, para vyavasthita karate haiM vaha vazIbhUta hotA huA vahIM para Thahara jAtA hai| arthAt muni paMceM. yoM ke viSayoM se apane mana ko haTAkara, apane AdhIna rakhakara use jisa kriyA meM yA dhyAna meM lagAte haiM usI meM vaha ekAgra ho jAtA hai, apanI caMcalatA nahIM karatA hai| usI prakAra se aura bhI batAte haiM gAthArtha-usI prakAra se dhIra puruSoM dvArA vairAgyarUpI rasse se bAMdhA gayA, evaM dhyAnarUpI bandhana ko prApta huA yaha pracaNDa manarUpI hAthI bAhara nikala nahIM pAtA hai // 878 // prAcAravRtti--jaise bA~dhA huA mattahAthI apane sA~kala ke bandhana se nikalane meM samartha nahIM hotA hai vaise hI yaha manarUpI hAthI dhyAnarUpI sAMkala ke bandhana ko prApta haA hai athavA dhyAnarUpI khambhe se ba~dhA hai| yaha pracaMDa hai to bhI vairAgya Adi moTe rassoM se dhIra sAdhuoM ne ise niyantrita kiyA huA hai ataH yaha usa bandhana se nikalane meM samartha nahIM ho pAtA hai / aba dhyAna ke lie parakoTe se sahita nagara ko racate hue kahate haiM gAthArtha-dhairya se atizaya nizcita vivekarUpI parakoTA hai, cAritrarUpI U~ce gopura haiM, kSamA aura dharma ye do kivAr3a haiM aura saMyama jisakA kotavAla hai aisA yaha taparUpI nagara hai|886|| __ AcAravRtti-dhairya, utsAha aura tattvaruci se samanvita jo viveka hai vaha taparUpI nagara kA parakoTA hai| pApakriyA se nivRttirUpa jo teraha prakAra kA cAritra hai vahI bahuta UMce gopura-U~ce-U~ce kUTa haiM / kSamA aura dharma ye yugala phATaka haiM athavA kSamA hI suyaMtrita phATaka haiM, 1. ka0 sNyten| 2. ka0 ttr| 3. . ka0 sNtossH| 4. ka0 nizcitA matijJAna / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamanArabhAvanAdhikAraH] gopuraM tuMgaM namarasma mahadvAramuttuGgakUTaM yathAsaMkhyena saMbaMdhaH / dhRtyatizayitanizcitamatireva prAkAro yatra nagare tattayAbhUtaM tathA cAritrameva gopuramuttuMgaM yatra taccAritragopurottuMgaM ; kSAntirupazamaH sUkRtaM dharmaH, kSAntisukRte kapATe yasya tat kSAntisukRtakapATamathavA kSAntireva suyaMtritakapATaM tatra, taponagaraM, saMyamo dviprakAra ArakSaHkodrapAlo yatra tatsaMyamArakSaM indriyasaMyamaprANasaMyamAbhyAmArakSakAbhyAM pAlyamAnamiti // 876 / / kathaM tadrakSyata ityAzaMkAyAmAha--. rAgo boso moho iMdiyacorA ya ujjadA NiccaM / Na ca yaMti pahaMsetuM sappurisasurakkhiyaM NayaraM // 880 // yadyapi tannagaraM pradhvaMsayituM vinAzayitumudyatAH sarvakAla rAgadveSamohendriyacaurAstathApi tattaponagaraM pUrvoktavizeSaNaviziSTaM na zaknuvaMti pradhvaMsayituM satpuruSasurakSitanagaravata, yathA mahAyodhaH surakSitaM sudurga sayaMtritaM nagaraM vinAzayituM samartha na paracakramevaM taponagaraM rAgAdayo na vinAzayitaM samarthA iti // 880 // idAnIM dhyAnarathaM prakaTayannAha--- ede iMdiyaturayA payaDIvoseNa coiyA sNtaa| ummaggaM Niti rahaM kareha maNapaggahaM valiyaM // 881 // ete indriyaturagA imAnIndriyANyevAzvA: prakRtyA svabhAvena doSeNa rAgadveSAbhyAM ca coditAH indriya saMyama aura prANisaMyama ye do kotavAla sadA isa nagara kI rakSA karate haiM aisA yaha muniyoM kA taparUpI nagara hai| arthAt uttama nagara meM pASANamaya athavA IMToM kA banA huA jo cAroM tarapha se nagara ko ghere hue koTa rahatA hai usako prAkAra yA parakoTA kahate haiM, U~ce-U~ce kUTa gopura kahalAte haiN| nagara se nikalane ke dvAra meM do kapATa rahate haiM evaM usakI rakSA karanevAle kotavAla rahate haiM taba vaha nagara surakSita rahatA hai / so hI taparUpI nagara meM sArI cIjeM ghaTita kI gayI haiM / usakI rakSA kyoM kI jAtI hai, so hI batAte haiM gAthArtha-rAga, dvaSa, moha aura udyata hue indriyarUpI cora hamezA hI satpuruSoM se rakSita taparUpI nagara ko naSTa karane meM kabhI bhI samartha nahIM hote haiM / / 880 / / AcAravRtti-yadyapi yai rAga, dveSa, moha aura indriyarUpI cora hamezA hI isa taparUpI nagara kA vidhvaMsa karane ke lie udyakta rahate haiM phira bhI ve pUrvokta vizeSaNoM se viziSTa isa nagara ko naSTa kara nahIM kara sakate haiN| jaise ki satpuruSoM dvArA surakSita nagara ko koI dhvaMsa nahIM kara sakatA hai arthAt jaise mahAyoddhAoM se surakSita, kile sahita, suyaMtrita nagara ko paracakra arthAt zatruoM kI senA naSTa nahIM kara sakatI hai usI prakAra se taparUpI nagara ko ye rAga Adi zatru naSTa karane meM samartha nahIM haiN| aba dhyAnaratha ko batA rahe haiM gAthArtha-ye indriyarUpI ghor3e svAbhAvika doSa se prerita hote hue dharmadhyAnarUpI ratha ko unmArga meM le jAte haiM ataH manarUpI lagAma ko majabUta karo / / 881 // AcAravRtti-ye indriyA~ hI caMcala ghor3e haiM joki prakRti se hI rAga-dveSarUpa doSoM se prerita hote hue isa dharmadhyAnarUpI ratha ko viSayoM se vyApta ghora aTavI meM pahu~cA dete haiN| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] [mUlAcAre preritAH saMta unmArgaM viSayAkulATavIM nayanti prApayanti dharmadhyAnarathaM, kuruta manaH pragrahaM dRDham / yathA razminAzvA niyantryante vazIkriyante tathendriyANi vazaM sthApayataikAgramanonirodhapragraheNa yena dhyAnaM mArgastha bhavatIti // 581 // rAgadveSAdInAM pratipakSabhAvanAmAha rAgo doso moho vidIya dhIrehi NijjadA sammaM / paMceMdiyA ya daMtA vadovavAsappahArehi // 882 // dhIraH saMyate rAgadveSamohAH prItyaprItimithyAtvAni vRttyA dRDharatnatrayabhAvanayA nirjitAH prahatAH samyagvidhAnena paMcendriyANi dAntAni svavazaM nItAni vratopavAsaprahArairiti // tataH kim daMteMdiyA maharisI rAgaM dosaM ca te khavedUNaM / bhANovajogajuttA khaveMti kammaM khavidamohA // 883 // tato dAntendriyAH saMto maharSayaH zuddhopayogayuktAH samIcInadhyAnopagatA rAgaM dveSaM vikRti ca kSapayitvA pralayaM nItvA kSapitamohAH saMtaH karmANi kSapayanti sarvANi yataH kaSAyamUlatvAtsarveSAmiti // 883|| tadevamAcaSTe'nayA gAthayA -- isalie he mune ! tuma ina ghor3oM ko sanmArga meM le jAne ke lie manarUpI lagAma ko dRr3hatA se thAme raho / arthAt jaise rajju - lagAma se ghor3e vaza meM kie jAte haiM usI taraha tuma ekAgra mana ke rokane rUpa rajju ke dvArA indriyoM ko vaza meM karo jisase ki yaha dhyAnarUpI ratha mokSamArga meM sthita banA rhe| rAga-dveSoM kI pratipakSa bhAvanA ko kahate haiM- gAthArtha - dhIra sAdhuoM ne rAga-dveSa aura moha ko cAritra se acchI taraha jIta liyA hai aura pA~coM indriyoM kA vrata upavAsarUpI prahAra se damana kiyA hai | 882 // AcAravRtti - dhIra saMyamI muniyoM ne rAga -- prIti, dveSa - aprIti aura mohamithyAtva ina tInoM ko dRr3ha ratnatraya kI bhAvanA se acchI taraha naSTa kara diyA hai, aura pA~coM indriyoM ko vrata-upavAsarUpI prahAroM se apane vaza meM kara liyA hai / isase kyA hogA ? gAthArtha - indriyoM ke vijetA ve maharSi rAga-dveSa kA kSapaNa karake aura dhyAna meM upayoga lagAte hue moha kA nAza karake karmoM kA kSaya kara dete haiM // 883 // zrAcAravRtti - punaH indriya-vijayI hote hue ve maharSi zuddhopayoga se sahita arthAt samIcIna dhyAna ko karanevAle hote hue rAga-dveSa rUpa vikRti kA kSaya karake kSINamoha hokara karmoM kA kSaya kara dete haiM, kyoMki sabhI karmoM ke lie kaSAya hI mUla kAraNa hai / usI bAta ko isa gAthA dvArA kahate haiM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH ] [101 aTThavihakammamUlaM khavidakasAyA khamAdijahi / uddhadamUlo va dumo Na jAidavvaM puNo asthi // 884 // aSTavidhasya karmaNo mUlaM kAraNaM / ki te ? kaSAyAH krodhAdayasteSu satsu sarvakarmaprakRtInAmavasthAnaM te ca kaSAyAH kSamAdiyukta: kSamAmArdavArjavasaMtoSaparaiH kSapitA vinAzitAH punasteSAmutpatti sti yathoddhRtamUlasya dru masya nirmUlitasya vRkSasyeva janitavyaM nAsti, yathoddhRtamUlo vRkSo na jAyate kAraNAbhAvAtathA karmanicayo na punarAgacchati kAraNAbhAvAditi // 884 // tasmAt avahaTTa aTTa ru{ dhamma sukkaM ca jhANamogADhaM / Na ca 'edi padhaMsedu aNiyaTTI sukklessaae||8|| tasmAtkaSAyanirmalanAyArtadhyAna raudradhyAnaM cApahRtya parityajya dharmadhyAnaM zukladhyAnaM ca cintayeti zeSa: yataH samIcInadhyAnAvagADhaM zobhanadhyAne niviSTamAnasaM yati zuklalezyayA sahitaM zuddhayogavatyA samanvitaM anivRttiguNasthAnagataM kaSAyA na zaknuvanti na kiMcitkurvanti pradharSayituM kadarthayituM / athavA 'aNiyaTTI' padasthAne 'parIsahA' iti pAThastena parISahA na zaknuvanti pradharSayituM dhyAnapraviSTaM munimiti // 8 // gAthArtha-ATha prakAra ke karma ke lie mUla kAraNa aisI kaSAoM ko jar3amUla se ukhAr3a hue vRkSa kI taraha kSamAdi se yukta muniyoM ke dvArA naSTa kara diyA gayA hai ki jisase ve punaH utpanna hI na ho sakeM / / 884 // AcAravRtti-ATha prakAra ke karmoM ke lie mUla kAraNa krodhAdi kaSAyeM haiM kyoMki una kaSAyoM ke hone para hI sabhI karma-prakRtiyoM kA avasthAna-sthitibandha hotA hai / kSamA, mArdava, Arjava aura santoSa meM tatpara hae muniyoM ne ina kaSAoM kA vinAza kara diyA hai| jar3a se naSTa kara dene para punaH unakI utpatti nahIM ho sakatI hai jaise ki vRkSa ko jar3amUla se ukhAr3a dene para vaha punaH utpanna nahIM ho sakatA hai, kyoMki usakI utpatti kA kAraNa samApta ho cakA hai usI prakAra se karmasamUha punaH nahIM Ate haiM kyoMki unake kAraNoM kA-kaSAyoM kA vinAza ho cukA hotA hai| isalie kyA karanA ? so hI batalAte haiM gAthArtha-Arta-raudra durdhyAna kA parihAra karake dharma-zukla meM lIna, zukla lezyA sahita muni ko anivRttigata kaSAyeM kaSTa nahIM de sakato haiM // 885 // prAcAravRtti--isalie kaSAyoM kA nirmUlana karane ke lie ArtadhyAna ora raudradhyAna ko chor3akara dharmadhyAna aura zukladhyAna kA cintavana karo aisI kriyA kA adhyAhAra ho jAtA hai, kyoMki zukla lezyA se sahita aura samIcIna dhyAna meM mana ko tallIna karanevAle evaM zuddhopayoga se samanvita yatirAja ko anivRttikaraNa guNasthAna meM honevAlI kaSAyeM kucha bhI pIDA dene meM samartha nahIM ho sakatI haiN| athavA 'aNiyaTTI' pada ke sthAna meM 'parIsahA' aisA bhI pATha pAyA jAtA hai jisakA artha hai ki dhyAna meM praveza karanevAle muni ko parISaha pIDita nahIM kara sakate haiN| 1. ka tt| 2. ka. kaarnnaabhaavaadevN| 3.ka0 yati / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] [ mUlAcAre punarapi dhyAnasya' stharyamAha jaha Na calai girirAjo avruttrpuvvdkkhinnevaae| evamacalido jogI abhikkhaNaM jhAyade jhANaM // 886 // yathA na calati na syAnAccyuto bhavati girirAjo meruH pUrvapazcimadakSiNottaravAtaH, evamacalito yogI sarvopasargAdibhirakaMpyabhAvo'bhIkSNaM nirantaraM samayaM samayaM pratyasaMkhyAtaguNazreNikarmanirjarAM kurvana dhyAyeta dhyAnaM samAdhimiti, yadyapyatrakavacanaM jAtyapekSayA tathApi bahuvacanaM draSTavyaM dhyA nti dhyAnamiti // 886 // tata evaM dhyAnaM pradhyAya NividakaraNacaraNA kammaM NidhuddhavaM dhuNitAya / jaramaraNavippamukkA uveMti siddhi dhudakilesA // 887 // tato dhyAnaM saMcitya niSThApitakaraNa caraNA: paramotkarSa prApitA: paMcamahAvratapaMcasamititriguptipaMcanamaskAraSaDAvazyakAsikAniSadyakA yaste munayaH karma nidhattoddhata baddhapuSTaM' baddhanikAcitaM suSTha snigdhaM suSThu duHkhadAyakaM nirdhUtaM nirmUlataH samyak dhUtvA prakSipya jAtijarAmaraNamuktAH siddhimanantajJAnadarzanasukhavIryarUpAmavasthAmupayAnti dhutaklezA: santa iti // 887 // punarapi dhyAna kI sthiratA ko batAte haiM gAthArtha-pazcima, uttara, pUrva aura dakSiNa dizAoM kI vAyu se sumeru parvata calAyamAna nahIM hotA hai isI prakAra se acalita yogo satata hI dhyAna kiyA karate haiM / / 886 // AcAravRtti -jaise pUrva-pazcima, dakSiNa-uttara vAyu se parvatarAja sumeru apane sthAna se cyuta nahIM hotA hai, usI prakAra se sarva upasarga Adi se akampa bhAva ko prApta hue yogI niraMtara samaya-samaya se asaMkhyAta guNazreNI rUpa se karmoM kI nirjarA karate hue samAdhi-uttamadhyAna ko dhyAte haiM / yadyapi yahA~ para jAti kI apekSA se 'dhyAyati' yaha eka vacana hai to bho dhyAyanti dhyAnaM' aisA bahuvacana kA hI artha karanA caahie| isalie aisA dhyAna dhyAkara ve kyA phala pAte haiM ? so hI batAte haiM gAthArtha-teraha kriyA aura terahavidha cAritra ko pUrNa karanevAle muni ba~dhe hue aura puSTa karmoM ko naSTa karake jarA aura maraNa se rahita hote hue kleza se rahita hokara siddhi ko prApta kara lete haiM // 887 // __ AcAravRtti-dharma-zukla dhyAna ko dhyAkara aura mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna gupti rUpa teraha vidha cAritra meM evaM paMcaparameSThI ko namaskAra, chaha Avazyaka-kriyA tathA AsikA-niSadyakA, ina teraha kriyAoM meM parama utkarSa avasthA ko pahu~cakara mahAmuni ba~dhe hae, puSTa hue tathA nikAcita rUpa aise duHkhadAyI karmoM ko nirmUlase naSTa kara dete haiN| punaH janma jarA aura maraNa se rahita hokara tathA kleza-saMsAra ke sarva duHkhoM ko samApta karake anantajJAna, darzana, sukha aura vIrya ina anantacatuSTaya ko avasthA rUpa siddhi ko prApta kara lete haiN| 1. ka. dhyaansthairymaah| 2. va. baddhapuSTanidhattinikAcitaM / . Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH ] anagArANAM paryAyanAmAnyAha--- samaNotti saMjadotti ya risi maNi sAtti vIdarAgotti / NAmANi suvihidANaM aNagAra bhadaMta totti // 888 // 'yatkicanmunaya: kvacidRSa ya ityevamAdipratipAditAsteSAM kathaM paryAyanAmAnyata Aha-zramaNa iti zramayaMtyAtmAnaM tapobhiriti zramaNAH, saMyatA iti saMyamayantIndriyANi kaSAyA~zca saMyatA:, RSaya iti cArSayanti gamayanti sarvapApAni te RSayo'thavArSapanti prApnuvanti saptarjhariti RSayaH, manyante budhyante svaparArthasiddhimiti munayo'thavA matizratAvadhimanaHparyayakevalajJAnaryuktAH munayaH, sAdhava iti samyagdarzanajJAnacAritrANi sAdhayantIti sAdhavaH, vItarAgA iti vIto vinaSTo rAgo yeSAM te vItarAgAH, nAmAnyetAni saMjJArUpANi suvihitAnAM sucAritrANAM / anagArA na vidyate'gArAdikaM yeSAM te'nagArA vimuktasarvasaMgAH, bhadaMtAH sarvakalyANAni prApta aba anagAroM ke paryAyavAcI nAmoM ko kahate haiM gAthArtha---zramaNa, saMyata, RSi, muni, sAdhu, vItarAga, anagAra, bhadanta, dAnta aura yati ye samyak AcaraNa karanevAle muniyoM ke nAma haiM // 888 // prAcAravatti-jo kahIM para muni, kahIM para RSi ityAdi zabdoM se pratipAdita hue haiM unake paryAyavAcI nAma kauna-kauna haiM ? so hI batAte haiM zramaNa-jo tapazcaraNa dvArA apanI AtmA ko zrAnta karate haiM ve zramaNa haiN| saMyata-jo pAMcoM indriyoM aura kaSAyoM ko saMyamita-niyantrita karate haiM ve saMyata haiN| RSi-jo sarva pApoM ko naSTa karate haiM athavA sAta prakAra kI zuddhiyoM ko prApta karate haiM ve RSi kahalAte haiN| muni-jo sva-para ke artha kI siddhi ko mAnate haiM-jAnate haiM ve muni haiM / athavA mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala jJAna se yukta muni kahalAte haiN| sAdhu-samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI jo sAdhanA karate haiM ve sAdhu kahalAte haiN| vItarAga-vIta-naSTa ho gayA hai rAga jinakA ve vItarAga kahalAte haiN| anagAra nahIM haiM agAra-gRha Adi jinake ve sarva parigraha se rahita manuSya anagAra kahalAte haiN| bhadanta-sarva kalyANoM ko prApta hue bhadanta kahalAte haiN| dAnta-pA~coM indriyoM ke nigraha karanevAle muni dAnta hote haiN| yati-teraha prakAra ke cAritra meM prayatna karate haiM isalie yati kahalAte haiM, athavA upazamazreNI aura kSapaka zreNI meM ArohaNa karane meM tatpara hue yati nAma se kahe jAte haiM / samyak cAritra ko dhAraNa karanevAle muniyoM ke ye saba paryAyavAcI nAma kahe jAte haiN| bhAvArtha-isa anagAra bhAvanA sUtra meM AcArya deva ne daza zuddhiyoM kA varNana kiyA haiM 1. 20 ye kvacinmunayaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] [ mUlAcAra vantaH, dAntAH paMcendriyANAM nigrahaparAH, trayodazavidhe cAritre yatanta iti yatayo'thavopazamakSapakaNyArohaNaparA yatayaH / evaM prakArANi yatInAM nAmAnIti // 888 // evaM dazasUtrANi vyAkhyAyedAnImanagArANAM stavamAha praNayArA bhayavaMtA aparimidaguNA thudA suriNdehi| tiviheNuttiNNapAre paramagadigade paNivadAmi // 886 // evamanagArAn bhagavato'nantacatuSTayaM prAptAna prAptavatazcAparimitaguNAn sarvaguNAdhArAn surendraH stutAn paramagatigatAna paramazuddhajJAnadarzanacAritrapariNatAnuttIrNaparAn saMsAramahodadhi samulladhya sthitAstriprakArairmanovacanakAyairahaM praNipatAmi samyak praNamAmIti // 886 / / anagArabhAvanAyAH' prayojanamAha evaM cariyavihANaM jo kAhadi saMjado vvsidppaa| NANaguNasaMpajutto so gAhadi uttamaM ThANaM // 860 // evamanena prakareNa caryAvidhAnaM dazasUtraH kathitaM yaH karoti vratAdisaMpanno vyavasitAtmA tapasyudyogaparo jJAnena mUlaguNazva saMprayuktaH saMyato gacchatyuttamaM sthAnamiti // 860 // jinake nAma krama se liMgazuddhi; vratazuddhi, vasatizuddhi, vihArazuddhi, bhikSAzuddhi, jJAnazuddhi, ujjhanazuddhi, vAkyazuddhi, tapazuddhi aura dhyAnazuddhi haiN| yahA~ para inheM daza anagAra bhAvanA sUtra kahA hai so antima dhyAnazuddhi sUtra kA vyAkhyAna karake Age ina anagAroM kI stuti kara isa prakAra daza sUtroM kA vyAkhyAna karake aba anagAroM kA stavana karate hue kahate haiM gAthArtha-bhagavAna anagAra surendroM ke dvArA stuti ko prApta haiM, aparimita guNoM se sahita haiM, tIra ko prApta ho cuke haiM aura paramagati ko prApta haiN| aise muniyoM ko mana-vacanakAyapUrvaka maiM praNAma karatA hU~ // 86 // AcAravatti-jo anagAra ananta catuSTaya ko prApta hone se bhagavAna haiM, sarvaguNoM ke AdhAra haiM, devendroM se stuta haiM, paramazuddha jJAna darzana aura cAritra se pariNata hone se paramagati ko prApta ho cuke haiM, saMsAra samudra ko pAra karake sthita haiM unako maiM acchI taraha se mana-vacana-kAya pUrvaka namaskAra karatA hU~ : anagAra bhAvanA kA prayojana kahate haiM gAthArtha-isa prakAra se jo udyamazIla saMyata muni isa prakAra kI caryAvidhAna ko karatA hai vaha jJAnaguNa se saMyukta huA uttama sthAna ko prApta kara letA hai // 86 // prAcAravatti-jo vratAdi se sampanna, tapa meM udyamazIla, jJAna se evaM mUlaguNoM se saMyukta huA muni dazasUtroM ke dvArA kathita isa caryAvidhAna ko karatA hai vaha uttama sthAna ko prApta kara letA hai| 1. 2000 anagArabhAvanAyAM / .. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anagArabhAvanAdhikAraH] yaH zRNotImamanagArANAM stavaM tasyApi phalamAha bhattIe mae kahiyaM aNayArANa tthavaM samAseNa / jo suNadi payadamaNaso so gacchadi uttamaM ThANaM // 861 // ' bhaktyA mayA kathitamimamanagArastavaM saMkSepeNa yaH zRNoti prayatamanAH saMyatAtmA san sa gacchattyuttamaM sthAnamiti // 86 // tathA ca-- evaM saMjamarAsi jo kAhadi saMjado vavasidappA / dasaNaNANasamaggo so gAhadi uttamaM ThANaM // 862 // ' yaH punarevaM saMyamarAzi karoti saMyato vyavasitAtmA darzanajJAnasamagraH sa gacchatyuttamaM sthAnamityatra kimatrAdbhutamastIti // 862 // anagArabhAvanAM saMkSepayanmaMgalaM ca kurvannAha evaM mae abhithudA aNagArA gAravehi ummukkaa| dharaNidharehi ya mahiyA daMtu samAdhi ca bodhi ca // 863 // ' evamanena prakAreNa mayAbhiSTutA anagArA gauravairunmuktA dharaNIdharaiH pRthivIpatibhizca mahitAH jo anagAroM ke isa stava ko sunate haiM unake bhI phala ko batAte haiM gAthArtha -maiMne bhakti se anagAroM kA stava saMkSepa se kahA hai| jo prayatnacitta ho ise sunatA hai vaha uttama sthAna ko prApta kara letA hai // 861 // TIkA sarala hai| usI prakAra se aura bhI kahate haiM gAthArtha-jo udyamazIla saMyata isa prakAra kI saMyamarAzi ko grahaNa karatA hai vaha darzana aura jJAna se paripUrNa hotA huA uttama sthAna prApta kara letA hai // 2 // AcAravRtti jo udyama meM tatpara huA muni uparyukta saMyama samUha ko grahaNa karatA hai vaha darzana aura jJAna se paripUrNa hokara uttama-mokSa-sthAna prApta kara letA hai, isameM koI Azcarya nahIM hai| aba anagAra bhAvanA ko saMkSipta karate hue maMgala karate haiM gAthArtha-maiMne isa prakAra gauravoM se rahita aura pRthvIpatiyoM se pUjita anagAroM kI stuti kI hai| ve mujhe bodhi aura samAdhi pradAna kara / / 863 // __ AcAravRtti-isa prakAra se maiMne gauravoM se rahita aura cakravartI Adi rAjAoM se 1. antima caraNa badalA hai yathA-"so pAvadi sbvkllaannN|" 2. yaha gAthA phalaTana se prakAzita malAcAra meM nahIM hai| 3.ka. samAhiM ca bohiM ca / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] [mUlAcAre pUjitA dadatAM prayacchaMtu samAdhi maraNakAle'nyasmiMzca kAle saMyamapUvikAM bhAvapaMcanamaskArapariNati bodhi ca darzanavizuddhi ca nAnyatkicidapi yAce'hamiti // 893 // ' iti zrI madaTTakerAcAryavaryapraNIte mUlAcAre vasunandyAcArya-praNItAcAra vRttyAkhyaTokAsahite navamaH paricchedaH // ' pUjita anagAra muniyoM kI stuti kI hai| ve mujhe samAdhi aura bodhi deN| maraNakAla meM kAya aura kaSAya kI kRzatArUpa sallekhanA kA nAma samAdhi hai tathA anya kAla meM bhI saMyamapUrvaka paMcanamaskAra mantra meM jo bhAvapariNati hai usakA nAma bhI samAdhi hai / darzanavizuddhi kA nAma bodhi hai| ve mahAmuni isa bodhi aura samAdhi ko mujhe deM, basa yahI merI eka yAcanA hai aura anya kiMcit mAtra bhI maiM nahIM mAMgatA huuN| zrI vasunandi AcArya kRta 'mAcAravRtti' nAmaka TIkA se sahita vaTTakerAcAryavarya praNIta mUlAcAra meM navama pariccheda pUrNa huaa| 1. isa gAthA ke anantara phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM tIna gAthAeM aura haiM uvado kAlahmi sadA tiguttigutte puNo purisasIhe / jo thuNadi ya aNuratto so lahadi lAhaM tirayaNassa / ' artha-jo anurAgI hokara nitya hI trigupti se sahita puruSasiMha-mahAmuniyoM kI stuti karatA hai vaha tIna ratna prApta kara letA hai / evaM saMjamarAsiM kareMti je saMjadA vvsidppaa| te NANadaMsaNadharA deMtu samAhiM ca me bohiN|| artha-uttama tapazcaraNa meM tatpara mahAvrata Adi saMyama ke bhAra se yukta aura darzana jJAna ke dhAraka munIzvara mujhe samAdhi aura bodhi pradAna kreN| aNagAra-bhAvanaguNA bhae abhitthudA mahANubhAvA / aNagAra-vIdarAgA deMtu samAhiM ca me bohi // artha-mahAprabhAvazAlI anagAra bhAvanA ke guNoM kI maiMne stuti kI hai| ve vItarAga anagAra mujhe samAdhi aura bodhi pradAna kreN| 2.00 ityAcAryazrIvasunandiviracitAyAM AcAravatI navamaH paricchedaH samApta iti / - Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH sarvasyAgamasya' svasamayaparasamayAnAM ca sArabhUtaM samayasArAkhyamadhikAraM pratipAdayaMstAvadAdAviSTadevatAnamaskArapUrvikAM pratijJAmAha vaMdittu devadevaM tihuaNamahivaM ca svvsiddhaannN| . vocchAmi samayasAraM suNa saMkhevaM jahAvuttaM // 14 // vaMcita-vaMditvA manovAkkAyaH praNamya, devAnAM devo devadevastaM' surAdhIzvaraM sarvalokanAcaM, tribhuvanamahitaM tribhuvanabhavanavAsivAnavyaMtarajyotiSkakalpavAsimartyapradhAnamahitaM tathA sarvasiddhAzca sarvakarmavimuktAzca vaMditvA praNamya vakSye pravakSyAmi vaktuM prArabhe samayasAraM dvAdazAMgacaturdazapUrvANAM sAraM paramatattvaM ___ sarva Agama ke evaM svasamaya aura parasamaya ke sArabhUta samayasAra nAmaka adhikAra kA pratipAdana karate hue zrAcAryadeva sabase pahale iSTadevatAnamaskArapUrvaka pratijJAsUtra kahate haiM __ gAthArtha-tribhuvana se pUjita arahaMtadeva aura sarva siddhoM kI vandanA karake maiM zAstrakathita saMkSipta samayasAra ko kahUMgA, tuma suno||1864|| ___ AcAravRtti-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura kalpavAsI ina cAra prakAra ke devoM meM tathA manuSyoM meM pradhAna jo indra haiM unase pUjita hone se arahantadeva tribhuvana-pUjya haiM, devoM ke deva suroM ke adhIzvara arthAt sarvaloka ke nAtha arahanta deva ko tathA sarva karmoM se rahita sampUrNa siddhoM ko mana-vacana-kAya se praNAma karake maiM samayasAra ko khuuNgaa| vaha samayasAra paramatattva hai, bAraha 1.ka pratI etaddazamaparicchedAraMbhe'dholikhitaM zlokadvayamapi vattaMte, tacca narendrakIrte! maladhArideva ! sadAnanaM pazyati tAvakaM yH| zriyo vihono'pi saviSNubhAryaH kRtI bhavetsa zramaNapradhAnaH // 1 // janayati mudamantavyapAthokahANAM, harati timirarAzi yA prabhA bhAnavIva / kRtanikhilapadArthadyotanA bhAratIddhA, vitaratu dhutadoSA sAhatI bhAratI vaH // 2 // etacchalokadvaye dvitIyaH zlokastu subhASitaratnasaMdohasyAdyaH shlokH| 2. ka0 taM devadevaM surAdhIzvaraM / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] [mUlAcAre mUlaguNottaragaNAnAM ca darzanajJAnacAritrANAM zuddhividhAnasya ca bhikSAzuddhezca sArabhUtaM stokaM vakSye'hamekAgracitto bhUtvA zRNvavadhAraya 'saMkSiptamarthena mahAntaM granthato'lpaM yathAvRttaM yena krameNAgatamathavA yathokta pUrvazAstreSu sthitaM yathA pUrvAcAryakrameNAgataM tathA vakSye'haM na svecchayA, anenAtmakarta tvaM nirAkRtyAnAtmakarta tvaM sthApitaM bhavatIti // 864 // samayo nAma samyagdarzanajJAnacAritratapAMsi teSAJca sArazcAritraM kuto yasmAt davvaM khettaM kAlaM bhAvaM ca paDucca saMghaDaNaM / jattha hi jadade samaNo tattha hi siddhi lahuM lahai // 86 // dravyaM zarIramAhArAdikaM karmAgamApagamakAraNaM ca kSetra nivAso vasatikAdi strIpazupANDakavijitavairAgyavaddha nakAraNasthAnaM kAlo'vasarpiNyutsarpiNIrUpazcaiko'pi SaDvidhaH suSamAsuSamAdibhedena tathA zItoSNavarSAkAlAdibhedena trivikSaH, bhAvaH pariNAmaH, cazabdo'nuktasamuccayArthastenAnyadapi kAraNaM zuddhacAritrasya mAdyaM, paDucca-Azritya svabhAvamanubudhya, saMghaDaNaM-saMhananaM asthibaMdhabalodbhutazakti vIryAntarAyakSayopazamaM vA / yatra grAme'raNye dvIpe samudra parvate bhogabhUmikarmabhUmikSetre vA jJAne darzane tapasi vA yatate samyagAcarati samyak aMga aura caudaha parvo kA sAra hai, mUlaguNa-uttaraguNoM kA, darzana-jJAna-cAritra kA, zaddhividhAna kA aura bhikSAzuddhi kA sArabhUta hai| yaha grantha se-zabdoM meM alpa hote hue bhI artha se mahAn hai ataH saMkSipta hai, jisa krama se AyA huA hai athavA jaise pUrvAcArya paramparA se Agata yA pUrva zAstroM meM kathita hai vaisA hI maiM kahU~gA, apanI icchA se kucha nahIM khuuNgaa| isa kathana se AcArya zrI ne 'apane dvArA kiyA gayA hai' isa Atmakata tva kA nirAkaraNa karake isa grantha ko anAtma kartRtva arthAt sarvakartRtva sthApita kiyA hai, aisA smjhnaa| samyakdarzana jJAna cAritra aura tapa kA nAma samaya hai aura inakA sAra cArita hai| kyoM! so hI batAte haiM gAthArtha-zramaNa jahA~ para bhI dravya, kSetra, kAla, bhAva aura saMhanana kI apekSA karake udyama karate haiM vahA~ para siddhi ko zIghra hI prApta kara lete haiM / / / 865 / / prAcAravRtti-dravya-zarIra aura AhAra Adi jo ki karmoM ke Ane aura rokane meM kAraNa haiN| kSetra-vasatikA Adi nivAsa, joki stro, pazu, napuMsaka Adi se rahita evaM vairAgya varddhana ke kAraNabhUta sthAna haiN| kAla- avasarpiNI aura utsarpiNI rUpa se eka hote hue bhI jo suSamAsuSamA Adi ke bheda se chaha prakAra kA ho jAtA hai tathA zIta, uSNa aura varSA Adi ke bheda se tIna prakAra kA bhI hotA hai| bhAva-pariNAma / 'ca' zabda se anukta kA bhI samuccaya kara lenA, isalie zaddha cAritra ke lie anya jo bhI kAraNa haiM unheM yahA~ grahaNa kara lenA caahie| saMhananahaDDiyoM kI bandhana aura bala se utpanna huI zakti, athavA vIryAnta rAya karma kA kSayopazamavizeSa / samatA, ekatva bhAvanA aura vairAgya Adi ke AdhArabhUta zramaNa jisa kisI grAma, vana 1. da.ka. sNkssepN| 2. 80 ka0 nirAkRtyAptakarta tvaM / . Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] [ 106 cAritraM pratipAlayati samaNA-zramaNaH samataikatAvairAgyAdyAdhArastava siddhi mokSaM laghu zIghra labhate prApnoti, zarIrazuddhi bhikSAzuddhi cAzritya kAlazuddhi rAjyAdigamanaparihAraM cAzritya bhAvazuddhi cAsaMyamAdipariNAmaparihAraM cAzritya zarIrasaMhananAdikaM cAzritya yazcAritraM yatra vA tatra vA sthito bahuzruto'lpazruto vA samyagvidhAnena pratipAlayati sa siddhi labhate zIghraM yasmAttasmAtsamayasArazcAritraM dravyAdyAzrito yatnenocyata iti dravyabalaM kSetrabalaM kAlabalaM bhAvabalaM cAzritya tapaH karttavyaM, yathA vAtapittazleSmAdikaM kSobha nopayAti tathA yatnaH karttavyaH sArasya kathanametaditi // 6 // tathA vairAgyamapi samayasya sAro yataH dhIro vairaggaparo thovaM hi ya sikkhidUNa sijjhadi hu / Na ya sijjhadi veraggavihINo paDhidUNa svvstthaaii||66|| dhIro dhairyopetaH sarvopasargasahanasamarthaH vairAgyaparo rAgAdibhivinirmuktaH zarIrasaMskArabhoganirvedaparo viSayaviraktabhAvaH stokamapi sAmAyikAdisvarUpaM hi sphuTaM zikSitvA samyagavadhArya sidhyati karmakSayaM karoti, na caiva hi sidhyati vairAgyahInaH paThitvApi sarvANyapi zAstrANi, hi yasmAttasmAdvairAgyapUrvaka karoti cAritrAcaraNaM pradhAnamimiti / / 866 // dvIpa, samudra, bhogabhUmi athavA karmabhUmi kSetra meM dravya, kSetra, kAla, bhAva aura saMhanana zakti ke svabhAva ko samajhakara usake anusAra jJAna, darzana, cAritra athavA tapazcaraNa meM prayatna karate haiM arthAt samyakcAritra kA pAlana karate haiM, ve vahIM para zIghra hI mokSa ko prApta kara lete haiM / arthAt jisa kisI sthAna meM bhI muni yadi zarIrazuddhi aura AhArazuddhi kA Azraya lekara, rAtri Adi meM gamana nahIM karane rUpa kAlazuddhi evaM asaMyama Adi ke parihAra rUpa bhAvazaddhi kA Azraya lekara ke tathA zarIra-saMhanana Adi ko bhI samajhakara cAritra kA acchI taraha pAlana karate haiM to ve cAhe bahujJAnI hoM yA alpajJAnI, siddhi ko zIghra hI prApta kara lete haiN| jisa kAraNa se aisI bAta hai usI hetu se yaha samayasArarUpa cAritra dravya, kSetra Adi ke Azraya se sAvadhAnIpUrvaka dhAraNa kiyA jAtA hai / isalie dravyabala, kSetrabala, kAlabala aura bhAvabala kA Azraya lekara tapazcaraNa karanA caahie| tAtparya yahI hai ki jisa taraha se vAta, pitta kapha Adi kupita nahIM hoM, vaisA prayatna karanA cAhie, yahI sAra ---samayasAra kA kathana hai / athavA yahI sArabhUta kathana hai| usI prakAra se vairAgya bhI samaya kA sAra hai, kyoMki gAthArtha-dhIra, vairAgya meM tatpara mani nizcita rUpa se thor3I bhI zikSA pAkara siddha ho jAte haiM kinta vairAgya se hIna muni sarva zAstroM ko par3hakara bhI siddha nahIM ho pAte // 866 // AcAravRtti-dharya se sahita, sarva upasargoM ko sahana karane meM samartha, rAgAdi se rahita, zarIra-saMskAra aura bhogoM se udAsamanA evaM viSayoM se virakta muni alpa bhI sAmAyika Adi svarUpa ke pratipAdaka zAstra ko par3hakara, usakA acchI taraha avadhAraNa karake karmoM kA kSaya kara dete haiM kintu vairAgya se rahita muni sabhI zAstroM ko-gyAraha aMga paryanta zAstroM ko par3hakara bhI siddhi prApta nahIM kara pAte haiN| isIlie vairAgyapUrvaka cAritra kAAcaraNa karanA hI pradhAna hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre tathA samyakcAritrAcaraNAyopadezamAha bhikkhaM cara vasa raNe thovaM jemehi mA baha' jp| duHkhaM saha jiNa NiddA metti bhAvehi suTTha veraggaM // 867 // bhikSAM cara kRtakAritAnumatirahitaM piNDaM gRhANa, vasAraNye strIpazupAMDakAdivajiteSu' giriguhAkaMdarAdiSa pradezeSu vasa,' stokaM pramANa yukta svAhAracaturthabhAgahInaM bhuMkSvAbhyavahara, mA ca bahu pralApayukta jalpa-asAraM vacanaM kadAcidapi mA brUyAH, duHkhaM sahasva kenacitkAraNAntareNotpannAmaprIti pIDArUpAM samyaganubhava, nidrAM ca jaya-akAle svApakriyAM varjaya, maitrI ca bhAvaya sarvaiH sattvaiH saha maMtrI bhAvaya, pareSAM duHkhAnutpattyabhilASaM kuru, vairAgyaM ca suSThu bhAvaya / yataH sarvasya pravacanasya sArabhUtametaditi / / 867 // tathaivaMbhUtazca bhavet avyavahArI ekko jhANe eyaggamaNo bhave nniraarNbho| cattakasAyapariggaha payattaceTTho asaMgo ya // 86 // vyavaharatIti vyavahArI na vyavahAryavyavahArI lokavyavahArarahito bhavettathaiko'sahAyo bhavejjJAnadarzanAdikaM mUktvA mamAnyannAstItyekatvaM bhAvayettathA dhyAne dharmadhyAne zukladhyAne cakAgramanAstanniSThacitto usI prakAra se samyakcAritra ke AcaraNa hetu upadeza dete haiM gAthArtha-he mune ! tuma bhikSAvRtti se bhojana karo, vana meM raho, alpa bhojana karo, bahuta mata bolo, duHkha sahana karo, 'nidrA ko jIto, evaM maitrI tathA dRr3ha vairAgya kI bhAvanA kro||867|| AcAravRtti-he sAdho ! tuma kRta-kArita-anumodanA se rahita nirdoSa piMDa-AhAragrahaNa kro| strI, pazu, napuMsaka Adi vajita giri, guphA kI kandarA Adi meM nivAsa kro| apane bhojana (khurAka) meM caturtha bhAga hIna aisA pramANayukta bhojana kro| bahu-pralApayukta, jalpa -asAravacana kabhI bhI mata bolo| kisI bhI kAraNa se utpanna huIaprIti-pIr3A ko samatAbhAva se sahana kro| nidrA para vijaya paao| akAla meM nIMda mata le lo| sabhI prANiyoM ke sAtha maitrI kI bhAvanA karo, arthAt dUsaroM ko duHkha kI utpatti na ho aisI hI bhAvanA bhAo evaM vairAgya kI bhAvanA bhAo; kyoMki sabhI pravacana kA sArabhUta yahI hai / tathaiva ina guNoM se yukta bhI honA cAhie gAthArtha-lokavyavahAra rahita ekAkI, dhyAna meM ekAgracitta, Arambha rahita, kaSAya aura bAhya parigraha se rahita, prayatnapUrvaka kriyA karanevAle aura saMgarahita hoo||898|| AcAravRtti-he sAdho ! tuma lokavyavahAra se rahita hoo, jJAna darzana ko chor3akara anya kucha bhI merA nahIM hai aisI ekatva kI bhAvanA bhaao| dharmadhyAna aura zukladhyAna meM ekAgra 3. tiSTha da0 4. mA cAsAraM kadAcidapi vacanaM 1. bahuM va0 ka0 2. vajita giri ka0 bhavAn brUyAt iti da0 kara Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] bhavettathA nirArambha AraMbhAnnirgataH syAttathA tyaktakaSAyaH krodhamAnamAyAlobhAdirahitastathA tyaktaparigraho'thavA tyaktaH kaSAyaH parigraho yenAsau tyaktakaSAyaparigraho bhavettayA prayatnaceSTa: sarvathA prayatnaparo bhavettathA'saMgaH saMgaM kenA'pi mA kuryAtsarvathA saMgavivajito bhavediti / / 868 / / punarapi mukhyarUpeNa cAritrasya prAdhAnyaM na zrutasya yataH-- thovahmi sikkhide jiNai bahasudaM jo crittsNpunnnno| jo puNa carittahINo ki tassa sudeNa bahueNa // 6 // stoke'hi zikSite paMcanamaskAramAtre'pi parijJAte tasya smaraNe sati jayati bahazrataM dazapUrvadharamapi karotyadhaH yazcAritrasaMpanno yo yathoktacAritreNa yuktaH, ya: punazcAritrahIna: ki tasya zrutena bahunA / yataH stokamAtreNa zratena saMpannaH san bahuzrutaM jayati tapazcAritraM pradhAnamatra jJAnasya darzanasya tapasopi yato heyopAdeyavivekamantareNa zraddhAnamantareNa ca samyakacAritraM na yUjyate tataH samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga ityanena saha na virodha iti // 66 // citta hoo / sarva Arambha se rahita hoo| krodha, mAna, mAyA, lobha Adi se tathA parigraha se rahita hoo arthAt antaraMga aura bahiraMga parigraha ko chor3o, athavA kaSAyarUpI parigraha se rahita hoo| sarvathA sAvadhAnIpUrvaka kriyAe~ karo tathA kisI ke sAtha bhI saMgati mata kro| punarapi yaha batAte haiM ki mukhya rUpa se cAritra hI pradhAna hai na ki zrutajJAna, kyoMki gAthArtha--jo cAritra se paripUrNa hai vaha thor3A zikSita hone para bhI bahuzrutadhArI ko jIta letA hai kintu jo cAritra se rahita hai usake bahuta se zruta se bhI kyA prayojana ? |866 / __ AcAravatti-jo yathokta cAritra se sampanna munirAja haiM ve thor3A bhI zikSita hokara arthAt paMcanamaskAra mantra mAtra kA bhI jJAna rakhane aura usa mantra kA smaraNa karane se hI dazapUrvadhArI muni ko bhI nIce kara dete haiN| kintu jo cAritra se hIna haiM unheM adhika zruta se bhI kyA lAbha? arthAt unheM mokSa-prApti nahIM ho sakatI hai| jisa hetu ye alpamAtra bhI zruta se sampanna hokara bahuzrutadhArI muni ko jIta lete haiM usI hetu yahA~ jJAna, darzana aura tapa meM bhI cAritra hI pradhAna hai| kyoMki heyopAdeya viveka ke binA aura zraddhAna ke binA samyakcAritra hotA hI nahIM hai| isalie "samyak darzana, jJAna aura cAritra mokSa ke mArga haiM" isa sUtra ke sAtha virodha nahIM AtA hai| bhAvArtha-yahAM para aisA kathana thA ki cAritradhArI muni bhale hI NamokAra mantra mAtra ke hI jAnakAra hoM kintu ve mokSaprApti ke adhikArI haiM to prazna yaha uThatA hai ki punaH ratnatraya se mokSa mAnanA kahA~ rahA ? so hI uttara diyA gayA hai ki zraddhAna ke binA cAritra samyakcAritra nahIM kahalAtA hai aura usa zraddhAna ke sAtha jitanA bhI jJAna kA aMza hai vaha samyakjJAna hI hai ataH ratnatraya se hI mokSa kI vyavasthA hai, anyathA nahIM hai, aisA smjhnaa| 1.ka0 mA kRthaaH| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] [ mUlAcAre tathaiva pratipAdayannAha NijjAvago ya NANaM vAdo jhANaM caritta NAvA hi / bhavasAgaraM tu bhaviyA taraMti tihisaNNipAyeNa // 600 // naucAritrayo rUpakAlaMkAramAha saMsArasamudrataraNe-nanu samudrataraNe potena bhavitavyaM nirjIvakena vAtena ca tatkathamatretyAzaMkAyAmAha-nirjIvakoyaH pote sarvamupasargajAtaM pazyati sa nirjIvako jJAnaM, vAto dhyAnaM, cAritraM nau: potaH, bhavaH saMsAraH sAgaraH samudro jaladhiH, tu evakArArthaH / bhavyA ratnatrayopetamanujAstaranti samatikAmanti trisaMnipAtena trayANAM sNyogen| yathA nirjIvakavAtanausaMyogena vaNijaH samudra taranti eva jJAnadhyAnacAritrasaMyogena saMsAraM taraMtyeva bhavyA iti // 10 // kimiti kRtvA trayANAM saMyoge mokSa ityAzaMkAyAmAha gANaM payAsamo tao sodhao saMjamo ya guttiyro| tiNhaM pi ya saMpajoge hovi hu jiNasAsaNe mokkho // 601 // yato jJAna prakAzaka dravyasvarUpapradarzaka heyopAdeyavivekakAraNa, tapaH zodhakaM zodhayati karmANIti zodhakaM sarvakarmaNAmapAyakAraNamAtra, tapaHzabdena dhyAnaM parigRhyate tasya prastutatvAdathavA sarvasya vA grahaNaM usI bAta ko batalAte haiM gAthArtha--khevaTiyA jJAna hai, vAyu dhyAna hai aura naukA cAritra hai| ina tInoM ke saMyoga se hI bhavya jIva bhavasAgara ko tira jAte haiM // 600 // ___ AcAravRtti--yahA~ sAgara se tirane ke lie naukA aura cAritra ina donoM meM rUpakAlaMkAra ko dikhAte hue kahate haiM zaMkA-samudra ko pAra karane ke lie jahAja, khevaTiyA aura havA honA caahie| so yahAM para kaise pAra hoMge? samAdhAna-jo jahAja meM sarva upadrava samUha ko dekhatA hai vaha karNadhAra jJAna hai, havA dhyAna hai aura cAritra nAva hai aura yaha saMsAra sAgara hai| gAthA meM 'tu' zabda evakAra artha meM hai| ataH ratnatraya saMyukta bhavya jIva hI ina tInoM ke milane se saMsAra-sAgara ko pAra kara lete haiM / jaise karNadhAra vAyu aura naukA ke saMyoga se vyApArI samudra se pAra ho jAte haiM vaise hI jJAna, dhyAna aura cAritra ke saMyoga se bhavyajIva saMsAra se tira hI jAte haiN| kisa kAraNa ina tInoM ke saMyoga se hI mokSa kI prApti hotI hai ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM mAthArtha-jJAna prakAzaka hai, tapa zodhaka hai, aura saMyama rakSaka hai / ina tInoM ke milane para hI jina-zAsana meM mokSa-prApti hotI hai / / 601 // AcAravRtti-jJAna prakAzaka hai kyoMki vaha dravyoM ke svarUpa ko pradarzita karanevAlA hai aura heyopAdeya viveka kA kAraNa hai| tapa karmoM ko zuddha karatA hai ataH zodhaka hai arthAta sarva karmoM ke nAza kA kAraNa hai| yahA~ para tapa zabda se dhyAna ko grahaNa kiyA hai kyoMki yahA~ .. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] [113 tanmadhyapatitatvAd dhyAnasya, saMyamazca guptikaraH indriyanigraho jIvadayA ca karmAgamaprativandhakAraNamato jJAnena prakAzite saMyamaH parihAro yuktaH parihAre ca dhyAnaM nirvighnatayA pravartate'tastrayANAmapi saMyoge bhavati sphaTa jinazAsane mokSo na pUrveNa virodho dravyAthikanayAzrayaNAditi / / 901 // yadi punarete rahitAni jJAnaliMgatapAMsi karoti tadA kiM syAt NANaM karaNavihINaM liMgaggahaNaM ca saMjamavihaNaM / dasaNarahido ya tavo jo kuNai NiratthayaM kuNai // 602 // jJAnaM karaNavihInaM karaNazabdenAtra SaDAvazyakAdikriyAcAritraM parigRhyate, liMgaM jinarUpamacelakatvAdiyuktatA, liMgasya grahaNamupAdAnaM tatsaMyamavihInaM saMyamena vinA, darzanaM samyaktvaM tena rahitaM ca tapo yaH karoti sa puruSaH nirarthakaM karmanirjarArahitaM karoti / jJAnaM cAritravimukta liMgopAdAnaM cendriyajayarahitaM dayArahitaM ca yaH karoti so'pi na kiMcitkarotIti tasmAtsamyagdarzanajJAnacAritrANi yuktAnyeveti / / 102 // samyagjJAnAdiyuktasya tapaso dhyAnasya ca mAhAtmyamAha taveNa dhIrA vidhuNaMti pAvaM ajjhappajogeNa khavaMti mohN| saMkhINamohA dhadarAgadosA te uttamA siddhidi payaMti / / 03 / / vahI prakaraNa meM hai| athavA sabhI bArahoM tapoM ko bhI grahaNa karanA cAhie kyoMki dhyAna to unameM hai hii| indriyanigraha aura jIvadayA rUpa saMyama karmoM ke Agamana meM pratibandha lagAne vAlA hai| isalie jJAna ke dvArA mArga ke prakAzita hone para saMyama-tyAga yukta hI hai aura tyAga ke hone para dhyAna nirvighna rUpa se pravRtta hotA hai| ataH ina tInoM ke milane para hI spaSTa rUpa se jina zAsana meM mokSa-prApti hotI hai| pUrva kI gAthAoM ke kathana se isameM virodha nahIM hai kyoMki vahAM para dravyAthikanaya kA Azraya lekara kathana kiyA gayA hai| bhAvArtha-pahale gAthA 866 meM jo cAritra se hI mokSa kA kathana hai so dravyAthikanaya kI pradhAnatA se hai aura ina do gAthAoM meM jo tInoM ke saMyoga kI bAta hai so paryAyAthikanaya kI pradhAnatA se hai| yadi punaH inase rahita koI muni jJAna, liMga athavA sapa inameM se eka-eka ko karate haiM to kyA phala milegA? __gAthArtha-kriyA rahita jJAna, saMyama rahita veSadhAraNa aura samyaktva rahita tapa ko jo karate haiM so vyartha hI karate haiM // 602 // AcAravRtti-SaD-Avazyaka kriyA Adi teraha kriyArUpa cAritra grahaNa karanA karaNa hai| acelakatva Adi se yukta jinamudrA dhAraNa karanA liMga hai| arthAta teraha prakAra kI kriyAoM se rahita jJAna, iMdriyajaya aura prANidayArUpa saMyama se rahita nigraMtha veSa, aura samyaktva rahita tapa jo dhAraNa karatA hai, vaha nirjarA rahita (nirarthaka) karma hI karatA hai| isalie samyagdarzana, jJAna aura cAritra yukta hI mokSamArga hai / samyagjJAna Adi se yukta tapa aura dhyAna kA mAhAtmya kahate haiM___ gAthArtha-dhIra mani tapa se pApa naSTa karate haiM, adhyAtmayoga se moha kA kSaya karate haiN| punaH, ve uttama puruSa moha rahita aura rAgadveSa rahita hote hue siddhagati prAptakara lete haiM / / 603 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre tato jJAnAdiyuktena tapasA dhIrAH sarvasattvasaMpannA vidhunvanti vinAzayanti pApaM cAritramohaM karmANyayazubhAni, adhyAtmayogena paramadhyAnena kSapayanti pralayaM nayanti mohaM' mithyAtvAdikaM tataH kSINamohA dhRtarAgadveSA vinaSTajJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyA nirmUlitAzeSakarmANazca te saMtaste sAdhava uttamAH sarvaprakRSTaguNazIlopetAH siddhiM gatimanantacatuSTayaM prayAnti prApnuvanti lokAgramiti // 903 / / 114 ] punarapi dhyAnasya mAhAtmyamAha - sAjhANataveNa ya cariyaviseseNa suggaI hoi / tA idarAbhAve bhANaM saMbhAvae dhIro / / 604 || vizeSazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / lezyAvizeSeNa tejaH padmazuklalezyAbhiH dhyAnavizeSeNa dharmadhyAnazukladhyAnAbhyAM tapovizeSeNa cAritrAnukUla kAyaklezAdibhiH, cAritravizeSeNa ca sAmAyikazuddhiparihAracchedopasthApana sUkSma sAmparAya yathAgatacAritraiH sugatirbhavati zobhanA gatiH zuddhadevagatiH siddhigatirmanuSyagatizca darzanAdiyogyA / yadyapi vizeSazabdazcAritreNa saha saMgatastathApi sarveH saha saMbadhyata ityarthavizeSadarzanAdathavA' na cAritreNa saMbandhaH samAsakaraNAbhAvAttasmAtsarvaiH saha saMbandhaH karaNIyaH, madhye ca vibhaktizravaNaM yattatprAkRtabalena kRtaM na tattatra / athavA sugatirmokSagatirevAbhisaMbadhyate yata evaM tasmAditareSAmabhAve'pi lezyA tapazcAri zrAcAravRtti - ve sarvazakti sampanna muni jJAna Adi se yukta tapa ke dvArA pApacAritramoha aura azubha karmaprakRtiyoM kA nAza kara dete haiM / adhyAtma yoga rUpa parama dhyAna ke dvArA mithyAtva Adi sarva moha ko samApta kara dete haiM / punaH ve jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya aura azeSa karmoM ko naSTa karake tathA sarva uttama - uttama guNazIloM se yukta hokara ananta catuSTaya rUpa siddhagati ko prApta kara lete haiM arthAt loka ke agrabhAga meM virAjamAna ho jAte haiN| punarapi dhyAna ke mAhAtmya ko kahate haiM gAthArtha - lezyA, dhyAna aura tapa ke dvArA evaM caryA vizeSa ke dvArA sugati kI prApti hotI hai isalie anya ke abhAva meM dhIra muni dhyAna kI bhAvanA kareM / / / 604|| / AcAravRtti- - gAthA kA 'vizeSa' zabda pratyeka ke sAtha lagA lenA caahie| ataH lezyAvizeSa - teja, padma aura zukla lezyA / dhyAnavizeSa - dharma -zukla dhyAna / tapavizeSa - cAritra ke anukUla kAyakleza Adi / cAritravizeSa - sAmAyika chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSma sAMparAya aura yathAkhyAta / inake dvArA sugati zobhanagati, arthAt zuddha devagati, siddhigati aura manuSyagati jo ki samyagdarzana Adi ke yogya haiM athavA sugati se mokSagati samajhanA cAhie / itara ke abhAva meM bhI arthAt lezyA, tapa aura cAritra ke abhAva meM bhI dhora acchI taraha samIcIna dhyAna kA prayoga kare kyoMki ye saba dhyAna meM antarbhUta haiM / tAtparya yahI hai ki yadyapi sabhI ke dvArA sugati hotI hai phira bhI dhyAna pradhAna hai kyoMki vaha samyagdarzana kA avinAbhAvI hai / 1. ka0 darzanamohaM mithyAtvAdikaM / 2. ka0 nirmUlita-zeSakarmANazca / 4. ka0 dharmadhyAna zukladhyAna- tapovizeSeNa / 3. ka0 ityartho / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 115 samayasArAdhikAraH ] trANAmabhAve'pi dhyAnaM saMbhAvayeddhIraH samyagdhyAnaM prayojayedyataH sarvANyetAni dhyAne'ntarbhUtAni / sarvairyadyapi sugatibhavati tathApi dhyAnaM pradhAnaM yataH samyagdarzanA vinAbhAvi // 104 // samyagdarzanasya mAhAtmyamAha- sammattAdo NANaM NANAdo savvabhAvauvaladdhI / uvaladdhapayatyo puNa seyAseyaM viyANAdi // 605 // samyaktvA jjinavacanarucerjJAnaM syAtsamyaktvena jJAnasya zuddhiryataH kriyate'taH samyagjJAnaM samyaktvAd bhavati, samyagjJAnAcca sarvabhAvopalabdhirbhavati yataH sarveSAM dravyANAM padArthAnAmastikAyAnAM sabhedAnAM saparyAyANAM ca samyagjJAnena paricchittiH kriyate / darzanasya viSayo vivikto' na bhavati jJAnAt kathaM tahi tatpUrvakaM jJAnaM, naiSa doSo viparItAnadhyavasAyAkiMcitkaratvAdIni svarUpANi jJAnasya samyaktvenApanIyanta | upalabdhapadArthazva punaH zreyaH puNyaM karmApAyakAraNaM cAzreyaH pApaM karmabandhakAraNaM ca vijAnAti samyagavabudhyata iti // 605 // tathA gAthA meM yadyapi vizeSa zabda cAritra ke sAtha lagA huA hai phira bhI sabhI ke sAtha sambandhita kara liyA gayA hai / isa kathana se arthavizeSa dekhA jAtA hai / athavA cAritra ke sAtha sambandhita nahIM hai, kyoMki usameM samAsa nahIM huA hai isIlie sabhI ke sAtha sambandha kiyA gayA hai / madhya meM jo vibhakti nahIM dikha rahI hai arthAt 'cariya viseseNa' aisA pATha hai so vaha prAkRta vyAkaraNa ke anusAra hai, aisA samajhanA / samyagdarzana kA mAhAtmya batalAte haiM gAthArtha -- samyaktva se jJAna hotA hai, jJAna se sabhI padArthoM kA bodha hotA hai aura sabhI padArthoM ko jAnakara puruSa hita-ahita jAna lete haiM / / / 605 || AcAravRtti - jinavacanoM kI zraddhA kA nAma samyaktva hai| usase jJAna hotA hai arthAt usa samyaktva se jJAna kI zuddhi hotI hai / ataH samyaktva se hI samyagjJAna hotA hai aura samyagjJAna se bheda-prabheda sahita, paryAyoM sahita sarvadravyoM kA, padArthoM kA aura astikAyoM kA bodha hotA hai| zaMkA-samyagdarzana kA viSaya jJAna se bhinna nahIM hai to phira tatpUrvaka jJAna kaise huA ? samAdhAna - aisA doSa Apa nahIM de sakate haiM, kyoMki jJAna ke viparIta anadhyavasAya aura akiMcitkara Adi svarUpa samyaktva se hI dUra kiye jAte haiM / punaH padArthoM ke jJAnI manuSya zreya - puNya arthAt karmoM ko dUra karane ke kAraNa aura azreya - pApa arthAt karmabandha ke kAraNa acchI taraha jAna lete haiM / usI ko aura kahate haiM 1. ka0 vivikto bhavati / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre seyAseyavidaNhU uddhadadussIla sIlavaM hodi / sIlaphaleNabbhudayaM tatto puNa lahadi NivvANaM // 606 // tataH zreyaso'zreyasazca vid vettA zreyo'zreyovitsan uddhRtaduHzIlaH san zIlavAnaSTAdazazIlasahasrA dhAraH syAttataH zIlaphalenAbhyudayaH saMpUrNacAritraM athavodbhUtaduHzIlo nivRttapApakriyaH syAttatazcAritrasamanvitaH syAttacca zIlaM tasmAccAbhyudayaH svargAdisukhAdyanubhavanaM tatazca labhate punanirvANaM sarvakarmApAyotpannasukhAnubhavanamiti tataH sarveNa' pUrvagranthena cAritrasya mAhAtmyaM dattam // 606 // yatAca samyakcAritrAtsugatistataH - savvaM pi hu sudaNANaM suThTha suguNivaM pi suTTha paDhidaM pi / samaNaM bhaTTacarittaM Na hu sakko suggaI NeduM // 607 // cAritrasya prAdhAnyaM yataH sarvamapi zrutajJAnaM suSThu kAlAdizuddhyA zobhanavidhAnena pariNAmazuddhyA gaNitaM parivartitaM suSThu paThitaM ca zobhanavidhAnena zrutaM vyAkhyAtamavadhAritaM ca sat, zramaNaM yati bhraSTacAritraM cAritrahInaM naiva khalu sphuTaM zakta samartha sugati netuM prApayitumathavA na zaknoti paramagati netumityatazcAritraM pradhAnamiti // 17 // imamevA) dRSTAntena poSayannAha gAthArtha-zreya aura azreya ke jJAtA duHzIla kA nAza karake zIlavAn hote haiM, punaH usa zIla ke phala se abhyudaya tathA nirvANa pada ko prApta kara lete haiM // 606 // AcAravRtti-zreya aura usake kAraNoM ke tathA azreya aura usake kAraNoM ke vettA muni duHzIna-pApa kriyA se nivRtta hokara cAritra se samanvita hote hue aThAraha hajAra zIla ke AdhAra ho jAte haiM / usake prasAda se svargAdi sukhoM kA anubhavarUpa abhyudaya prApta kara anta meM sarva karmoM ke apAya se utpanna hue sukhoM ke anubhavarUpa nirvANa ko prApta kara lete haiN| isIlie sabhI pUrva granthoM se cAritra kA mAhAtmya kahA gayA hai| jisa kAraNa se samyakcAritra se sugati hotI hai vahI kahate haiM-- gAthArtha-acchI taraha par3hA huA bhI aura acchI taraha gunA huA bhI sArA zrutajJAna nizcita rUpa se bhraSTacAritra zramaNa ko sugati prApta karAne meM samartha nahIM hai // 607 // mAcAravRtti-sabhI zrutajJAna, acchI taraha-kAla Adi kI zuddhirUpa zobhana. vidhAna se par3hA huA aura pariNAma kI zuddhi se gunA-parivartita kiyA huA tathA acchI taraha se sunA-avadhAraNa kiyA huA ho to bhI vaha (zrutajJAna) cAritrahIna muni ko spaSTa rUpa se paramagati ko prApta karAne meM samartha nahIM hai| isalie cAritra kI pradhAnatA hai| yahI artha dRSTAnta se puSTa karate haiM 1.ka. srvgrnthen| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] jadi padi dIvahattho zravaDe kiM kuNadi tassa so dIvo / jadi sikkhiUNa praNayaM karedi ki tassa sikkhaphalaM // 108 // nanu zikSAphalena bhavitavyamityAzaMkAyAmAha - yadi pradIpahasto'pyavaTe kUpe patati tataH kiM karoti tasyAsI pradIpaH / pradIpo hi gRhyate cakSurindriyasahakAritvena heyopAdeyanirUpaNAya ca tadyadi na kuryAtahi tadgrahaNaM na kiMcitprayojanaM evaM yadi 'zrutajJAnaM zikSitvA samyagavadhAryAnayaM cAritrabhaMgaM karoti kiM tasya zikSAphalaM yAvatA hi na kicit / zrutAvadhAraNasyaitatphalaM cAritrAnuSThAnaM tadyadi na bhaveccha tamapyazrutakaMrUpamarthakriyAbhAvAditi // 908 // evaM cAritrasya prAdhAnyamupanyasya zuddhikAraNamAha piMDa sejjaM urvAdha UggamaupAyaNesaNAdIhiM / cArittarakkhaNa sodhaNayaM hodi sucaritaM // 106 // piMDaM bhikSA, zayyAM vasatyAdikaM upadhi jJAnopakaraNaM zaucopakaraNaM ceti udgamotpAdanaMSaNAdibhyo doSebhyaH zodhayaMzcAritrarakSaNArthaM sucaritro bhavati / athavA cAritrarakSaNArthaM piMDamupadhi zayyAM ca zodhayataH [ 17 gAthArtha - yadi dIpaka hAtha meM liye hue manuSya garta meM giratA hai to usake lie bhI dIpaka kyA kara sakatA hai ? yadi koI zikSita hokara bhI anyAya karatA hai to usake lie zikSA kA phala kyA ho sakatA hai ? // 108 // AcAravRtti - zikSA kA phala honA hI cAhie so hI kahate haiM- dIpaka cabhu indriyakA sahakArI hone se use heya tathA upAdeya dikhalAne ke lie liyA jAtA hai| yadi koI usa dIpaka se vaha kArya na kare to usa dIpaka ke grahaNa se kucha bhI prayojana nahIM hai / usI prakAra se yadi koI zrutajJAna ko par3hakara, acchI taraha usakA avadhAraNa karake bhI cAritra ko bhaMga kara detA hai to phira usakI zikSA kA phala kyA hai ? arthAta kucha bhI nahIM hai / tAtparya yahI hai ki zruta ke zikSaNa kA phala hai cAritra kA anuSThAna krnaa| yadi vaha nahIM hai to vaha zruta bhI azruta ke sadRza hai kyoMki vaha apane kArya ko nahIM kara rahA hai / 1. ka0 punarjJAnaM / isa prakAra se cAritra kI pradhAnatA ko kahakara aba zuddhi ke kAraNoM ko kahate haiMgAthArtha - cAritra kI rakSA ke lie udgama, utpAdana aura eSaNA Adi ke dvArA AhAra, vasatikA aura upakaraNa kA zodhana karatA huA sucAritra sahita hotA hai ||6|| zrAcAravRtti - piNDa - AhAra, zayyA - vasatikA Adi, upadhi - jJAnopakaraNa- zAstra aura zaucopakaraNa-kamaNDalu haiM / inakA udgama, utpAdana aura eSaNA Adi doSoM se zodhana karate hue muni cAritra kI rakSA ke lie sucAritradhArI hote haiM / athavA cAritra rakSA hetu AhAra, upakaraNa aura vasatikA kA zodhana karate hue muni ke hI sucAritra hotA hai| inameM udgama, utpAdana Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] [ mUlAcAre sucaritraM bhavati zuddhizca teSAmudgamotpAdanaiSaNAdoSANAmabhAva iti / athavA piDAdInAmudgamAdidoSebhyo zodhanaM yaccAritrarakSaNArtha tatsucaritraM bhavatIti // 606 // yena liMgena taccAritramanuSThIyate tasya liMgasya bhedaM svarUpaM ca nirUpayannAha accelakka loco vosaTTasarIradA ya paDilihaNaM / eso hu liMgakappo caduvidho hodi NAyavvo // 610 // acelakatvaM celazabdena sarvo'pi vastrAdiparigraha ucyate, yathA tAlazabdena sarvo'pi vanaspatiH, tAlaphalaM na bhakSyaM ityukta sarvaM vanaspatiphalaM na bhakSayiSyAmIti jJAyate, eva celaparihAreNa sarvasya parigrahasya parihAraH, na celakatvamacelakatvaM sarvaparigrahapariharaNopAyaH, etadapyacelakatvamupalakSaNaparaM tenAcelakatvauddezikAdayaH sarve'pi gahyanta iti / loca: svahastaparahastamastakakarcagatake zApanayanaM / vyutsaSTa zarIratA ca snAnAbhyaMjanAMjana primrdnaadi-sNskaaraabhaavH| pratilekhanaM mayUrapicchagrahaNam / acelakatvaM naHsaMgyacihna, sadbhAvanAyAzcihna locaH, vyutsRSTadehatvamaparAgatAyAzcihna, dayApratipAlanasya liMgaM 'mayUrapicchikAgrahaNamiti, eSa evaM liMgakalpo liMgavikalpazcaturvidho bhavati jJAtavyazcAritropakArakatvAditi // 610 // atha ke te'celakatvAdaya ityAzaMkAyAmAhaaura azana doSoM kA na honA hai zuddhi hai / tAtparya yahI hai ki cAritra kI rakSA hetu AhAra Adi kA udgama Adi doSoM se jo zodhana karanA hai vahI sucAritra hotA hai| jisa liMga se vaha cAriH anuSThita kiyA jAtA hai, usa liMga kA bheda aura svarUpa batalAte haiM gAthArtha-nagnatva, loca, zarIrasaMskArahInatA aura picchikA yaha cAra prakAra kA liMgabheda jAnanA cAhie // 610 // AcAravRtti-acelakatva meM 'cela' zabda se sabhI vastrAdi parigraha kahe jAte haiM / jaise tAlazabda se sabhI vanaspatiyA~ kahI jAtI haiN| tAla kA phala nahIM khAnA cAhie, aisA kahane para 'sabhI vanaspatiyoM ke phala nahIM khAU~gA' aisA jAnA jAtA hai / isI taraha 'cela' ke tyAga se sabhI parigraha kA tyAga hotA hai 'na celakapanA-acelakapanA' arthAt sarva parigraha ke tyAga kA upaay| yahA~ para yaha 'acelakatva' upalakSaNa mAtra hai / ataH usase acelakatva, auddezika Adi sabhI guNoM kA grahaNa ho jAtA hai| loca arthAt svahasta athavA parahastoM se zira aura macha dAr3hI ke keza ukhaadd'naa| zarIrasaMskArahInatA-snAna, ubaTana, aMjana, tailaparimardana Adi se saMskAra kA nahIM karanA / pratilekhana-mayarapicchikA grahaNa karanA / tAtparya yaha hai ki acelakatva kA cinha niHsaMgatA hai, keza loca sadbhAvanA kA cihna hai, zarIrasaMskArahInatA vItarAgatA kA cihna hai, mayUrapicchikA kA grahaNa dayApratipAlana kA cihna hai| isa prakAra se yaha cAra taraha kA liMga jAnanA cAhie jo ki cAritra kA upakAraka hai| ve acelakatva Adi kauna-kauna haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM 1. ka0 mayUrapicchagrahaNaM / . Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] accelakkudde siya sejjAhararAyapiMDa kidiyammaM / vada jeTU paDikkamaNaM mAsaM pajjo samaNakappo // 11 // acelakatvaM vastrAdyabhAvaH, atra yo natra sa uttaratrAbhisaMbandhanIyaH, yathA celakasyAbhAvastathodda ezikasyAbhAvastathA zayyA gRhasyAbhAvastathA rAjapiMDasyAbhAva: / uddizya na bhuMkta, uddeze bhavasya doSasya parihAro'noddeziko madIyAyAM vasatikAyAM yastiSThati tasya dAnAdikaM dadAmi nAnyasyetyevamabhipretasya dAnasya parihAraH, zayyAgRhaparihAro 'maThagRhamapi zayyAgRhamityucyate tasyApi parihAraH, rAjaviDasya parityAgo vRSyAnasyendriya pravardhanakAriNa AhArasya parityAgo'thavA svArthaM dAnazAlAyA grahaNaM yattasya parityAgaH, kRtikarma svena vaMdanAdikaraNe udyoga:, vratAnyahiMsAdIni tairAtmabhAvanaM taiH saha saMyogaH saMvAsastadvrataM, jyeSTho jyeSThatvaM midhyAdRSTisAsAdana samyaGmithyAdRSTyA saMyata samyagdRSTisaMyatAsaMyatAnAM jyeSThaH sarveSAM pUjyo bahukAla pravraji - tAyA apyAyikAyA adya pravrajito'pi mahA~stathendra cakradharAdInAmapi mahAn yato'to jyeSTha iti, pratisaptatratikramaNairAtmabhAvanaM devasikAdipratikramaNAnuSThAne mAso yogagrahaNAtprAGmAsamAtramava kramaNaM gAthArtha - acelakatva, auddezikA tyAga, zayyAgRha tyAga, rAjapiNDa tyAga, kRtikarma, vrata, jyeSTha, pratikramaNa, mAsa, aura paryA ye daza zramaNa kalpa haiM / // 11 // [ 116 AcAravRtti - acelakatva arthAt vastrAdi kA abhAva / yahA~ acelakatva meM jo 'naJ' samAsa hai usakA Age ke zabdoM se bhI sambandha kara lenA caahie| jaise, celaka kA abhAva - acela - katva | aise hI auddezika kA abhAva, zayyAgRha kA abhAva aura rAjapiNDa kA abhAva / auddezikatyAga - uddezya karake bhojana na kare, arthAt uddeza se hone vAle doSa kA parihAra karanA anauddezika hai / zayyAgRhatyAga -- merI vasatikA meM jo Thahare haiM unheM maiM AhAra dAna Adi dUMgA anya ko nahIM isa prakAra ke abhiprAya se diye hue dAna ko na lenA zayyAgRhatyAga hai / maThagRha ko bhI zayyAgRha kahate haiM, usakA parihAra karanA / rAjapiNDatyAga - rAjA ke yahA~ AhAra kA tyAga karanA arthAt gariSTha, indriyoM meM uttejanA utpanna karane vAle AhAra kA tyAga karanA athavA svArthadAnazAlA ke AhAra grahaNa kA tyAga karanA / kRtikarma - vandanA Adi kriyAoM ke karane meM udyama karanA / vrata -ahiMsA Adi vrata kahalAte haiM / una vratoM se AtmA kI bhAvanA karanA arthAt una vratoM ke sAtha saMvAsa karanA / jyeSTha -- bar3appana / mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, asaMyata . samyagdRSTi aura saMyatAsaMyata inameM jyeSTha honA- sabhI kA pUjya honA / jisa hetu se bahuta kAla se dIkSita bhI AryikA se Aja kA dIkSita bhI muni mahAn hai, usI prakAra indra, cakravartI Adi se bhI mahAn hai, usI hetu se vaha jyeSTha kahalAte haiM / pratikramaNa - sAta prakAra ke pratikramaNoM dvArA Atma bhAvanA karanA arthAt daivasika Adi pratikramaNa ke anuSThAna meM tatpara rahanA / mAsa - varSAyoga grahaNa se pahale ekamAsa paryanta rahakara varSAkAla meM varSAyoga grahaNa 2. ka0 nuSThAnaM / 1. eSA paMkti : 'ka' prato nAsti / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] / mUlAcAre sthAnaM kRtvA varSAkAle yogo grAhyastathA yogaM samApya' mAsamAtramavasthAnaM karttavma / lokasthitijJApanArthamahiMsAdivrataparipAlanArthaM ca yogAtprAGamAsamAtrAvasthAnasya pazcAcca mAsamAtrAvasthAnaM zrAvakalokAdisaMklezapariharaNAyAthavA Rtau Rto mAsamAsamAtra sthAtavyaM mAsamAtraMca viharaNaM karttavyamiti mAsa: zramaNakalpo'thavA varSAkAle yogagrahaNaM caturSu caturSu mAseSu nandIzvarakaraNaM ca mAsazramaNakalpaH / pajjo-paryAparyupAsanaM niSadyakAyAH paMcakalyANasthAnAnAM ca sevanaM paryetyucyate, zramaNasya zrAmaNyasya vA kalpo vikalpaH anena prakAreNa dazaprakAraH zramaNakalpo veditavya iti // 11 // loco mUlaguNe vyAkhyAtastathA vyutsRSTazarIratvaM cAsnAnamUlaguNe vyAkhyAtamato na tayoriha prapaMca. stataH pratilekhanasvarUpamAha rajasedANamagahaNaM maddava sukumAladA lahuttaM c| jatthede paMcaguNA taM paDilihaNaM pasaMsati // 612 // raja:svedayoryatrAgrahaNaM rajasA pAMsvAdinA prasvedena ca yanmalinaM na bhavati / rajaso'grahaNameka: guNaH, svedasya cAgrahaNaM dvitIyo guNaH, mArdavaM mRdutvaM cakSuSi prakSiptamapi na vyathayati yataH sa tRtIyo guNaH, sukumAratA saukumArya darzanIyarUpaM caturtho guNaH, laghutvaM ca gurutvasyAbhAvaH pramANasthAnamutkSepaNAdo yogyatA paMcamo guNaH, karanA tathA varSAyoga ko samApta karake punaH eka mAsa taka avasthAna karanA caahie| lokasthiti ko batalAne ke lie aura ahiMsA Adi vratoM kA pAlana karane ke lie varSAyoga ke pahale eka mAsa rahane kA aura anantara bhI eka mAsa taka rahane kA vidhAna hai so yaha zrAvaka AdikoM ke saMkleza kA parihAra karane ke lie hai| athavA Rtu-Rtu meM (do mAha kI eka Rtu) arthAt pratyeka Rtu meM eka-eka mAsa taka rahanA cAhie aura eka-eka mAsa taka vihAra karanA caahie| aisA yaha 'mAsa' nAma kA zramaNa kalpa hai| athavA varSAkAla meM varSAM yoga grahaNa karanA aura cAracAra mahinoM meM nandIzvara karanA so yaha mAsa zramaNakalpa hai| paryA-paryupAsana ko paryA kahate haiM / niSadhakA sthAna aura paMcakalyANaka sthAnoM kI upAsanA karanA paryA hai| ye zramaNa ke daza bheda haiM athavA muni ke yogya daza vikalpa haiM, aisA smjhnaa| loca kA to mUlaguNoM meM varNana kara diyA hai tathA zarIrasaMskArahInatA kA asnAna mUlaguNa meM vyAkhyAna ho gayA hai ataH ina donoM kA yahA~ para varNana nahIM kreNge| aba yahA~ para pratilekhana kA svarUpa kahate haiM gAthArtha-dhUli aura pasInA ko grahaNa nahIM karanA, mRdu honA, sukumAra honA aura laghu honA, jisameM ye pA~ca guNa haiM usa pratilekhana kI gaNadharadeva prazaMsA karate haiM / / 612 // AcAravRtti --mayUrapaMkhoM kI picchikA kA nAma pratilekhana hai| dhUli ko grahaNa nahIM karanA eka guNa hai, pasInA ko grahaNa nahIM karanA dUsarA guNa hai, cakSu meM phirAne para bhI pIr3A nahIM karanA arthAt mRdutA tIsarA guNa hai, sukumAratA cauthA guNa hai arthAta, yaha dekhane yogya, sundara ora komala hai, tathA uThAne meM yA kisI vastu ko parimArjita karane Adi meM 1. ka. smaapyitvaa| . Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] [ 121 yatrete paMcaguNA dravye santi tatpratilekhanaM mayUrapicchagrahaNaM prazaMsantyabhyupagacchantyAcAryA gaNadhara devAdaya iti // 12 // nanu cakSuSaiva pramArjanaM kriyate kimarthaM pratilekhanadhAraNaM, naMSa doSo na hi cakSuH sarvatra pravarttate yataH - suhumA hu saMti pANA duppekkhA 'prakkhiNo zragejbhA hu / tahmA jIvadayAe paDilihaNaM dhArae bhikkhU // 613 // sUkSmAH suSThu kSudrAH, hu--sphuTaM santi vidyante, prANA dvIndriyAdaya' ekendriyAzca duHprekSyA duHkhena dRzyA mAMsacakSuSA cAgrAhyA mAMsamayekSaNena grahItuM na zakyA yata evaM tasmAtteSAM jIvAnAM dayAnimittaM prANasaMyamapratipAlanArthaM pratilekhanaM dhArayenmayUrapicchikAM' gRhNIyAdbhikSuH sAdhuriti // 613 / / pratilekhanamantareNa na sAdhuH 11 uccAraM parasavaNaM Nisi sutto uTThido hu kAUNa | Dilihiya suto jIvavahaM kuNadi NiyadaM tu // 614 / / uccAraM purISotsargaM prasravaNaM mUtrazleSmAdikaM ca kRtvA nizi rAtrI prasupto nidrAkrAnta utthitazcetayamAno'pi cakSuSo'prasare'pratilekhya pratilekhanamaMtareNa punaH svapan gacchannudvartanaparAvartanAni ca kurvan jIvavadhaM jIvAnAM vadhaM jIvaghAtanaM paritApanAdikaM ca niyataM nizcitaM nizcayena karoti / nizi suptaH punarutthita uccAraM prasravaNaM halkI hai ataH isameM laghutva hai jo pA~cavA~ guNa hai / jisa pratilekhana meM ye pA~ca guNa pAye jAte haiM usa mayUrapaMkhoM ke pratilekhana - picchikA ke grahaNa karane ko hI gaNadharadeva Adi AcAryagaNa prazaMsA karate haiM aura aisA pratilekhana hI ve svIkAra karate haiM / cakSu se bhI to pramArjita kiyA jA sakatA hai taba picchikA dhAraNa karanA kisalie anivArya hai ? aisA nahIM kahanA kyoMki cakSu sarvatra pravRtti nahIM karatI hai, so hI batAte haiM gAthArtha - bahuta se prANI sUkSma hone se dikhate nahIM haiM kyoMki ve cakSu se bhI grahaNa nahIM kiye jA sakate haiM / isalie jIvadayA ke lie pratilekhana dhAraNa kare / / 613 / / AcAravRtti - bahuta se dvIndriya Adi jIva tathA ekedrinya jIva atyanta sUkSma hone se dikhAI nahIM dete haiM, carma cakSu se grahaNa nahIM kiye jA sakate haiN| una jIvoM kI dayA hetu va prANI saMyama ke pAlana hetu munirAja mayUrapaMkhoM kI picchikA grahaNa kareM / picchikA ke binA ve sAdhu nahIM hote haiM gAthArtha - jo rAta meM sote se aura uThakara mala-mUtra visarjana karake pratilekhana kiye binA so jAtA hai vaha sAdhu nizcita hI jIvavadha karatA hai / / 914 / / AcAravRtti - jo sAdhu rAtri meM sote se jAga kara a~dhere meM picchikA ke abhAva meM parimArjana kiye binA mala-mUtra kapha Adi visarjana karake yA karavaTa Adi badalakara punaH so jAtA hai vaha nizcita hI jovoM ko paritApana Adi pIr3A pahu~cA detA hai / arthAt rAtri meM 1. ka0 maMsa cakkhuNo'gejjhA | 2. ka0 dvIndriyA / 3. ka0 mayUrapicchaM / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] ca kRtvA punaH svapan pratilekhanamaMtareNa nizcayena jIvavighAtAdikaM ca kuryAditi // 114 // nanu pratilekhanenA'pi jIvAnAM pIDA bhavatIti tataH kimucyate pratilekhanadhAraNAmityAzaMkya pratilekhanasya kasyApi saukumAryamAha - hodi yaNapIDA zracchipi bhamADide du paDilehe / to suhumAdI lahuo paDileho hodi kAyavvo // 15 // na ca bhavati nayanapIDA cakSuSo vyathA akSNi nayane'pi bhrAmite pravezite pratilekhe mayUrapicche, yatastataH sUkSmatvAdiyukto laghupramANasthaH pratilekho bhavati karttavyo jIvadayAnimittamiti / / 15 / / pratilekhanAsthAnAnyAha - ThANe cakamaNAdANe Nikkheve sayaNagrAsaNa payatte / paDilehaNeNa paDile hijjaha liMgaM ca hoi sapakve // 116 // [ mUlAdhAre sthAne kAyotsarge caMkramaNe gamane AdAne kuMDikAdigrahaNe nikSepe pustakAdInAM nikSepaNe zayane Asane 'udvartana parAvarttanAdI saMstaragrahaNe bhuktocchiSTapramArjane ca yatnena pratilekhanena pratilikhyate pramAjyaMte jIvAnAM rakSA kriyate yato liMgaM ca cihna ca svapakSe bhavati yato'yaM vAtAdhiko na bhavati saMyato'yamiti ligaM bhavati sokara punaH uThakara mala-mUtrAdi karake punaH sote hue, picchikA ke binA nizcaya se jIva kA ghAta Adi hotA hai ataH sAdhu ko picchikA avazya grahaNa karanA cAhie / yadi pratilekhana se bhI jIvoM ko pIr3A hotI hai to pratilekhana dhAraNa karanA kyoM kahA? aisI AzaMkA hone para kauna-sA pratilekhana sukumAra hotA hai, so hI batAte haiM gAthArtha - pratilekhana ko netra meM phirAne para bhI netroM meM pIDA nahIM hotI hai / isalie sUkSma Adi aura halkI picchikA grahaNa karanA cAhie / / 15 / / AcAravRtti - mayUrapiccha ke pratilekhana ko A~khoM meM DAlakara phirAne para bhI vyathA nahIM hotI hai / isalie sUkSmatva Adi se yukta laghu pramANa vAlI hI picchikA jIva dayA ke lie lenI cAhie | pratilekhana ke sthAna ko kahate haiM gAthArtha - Thaharane meM, calane meM, grahaNa karane meM, rakhane meM, sone meM, baiThane meM sAdhu pratilekhana se prayatnapUrvaka parimArjana karate haiM kyoMki yaha unake apane ( muni) pakSa kA cihna hai // 116 // zrAcAravRtti - kAyotsarga meM, gamana karane meM, kamaMDalu Adi ke grahaNa karane meM, pustaka Adi ke rakhane meM, sote samaya saMstara-caTAI, pATA Adi ke grahaNa karane meM, hAtha-paira sikor3ane, yA phailAne meM, karavaTa badalane meM baiThane meM, tathA AhAra ke anantara ucchiSTa ke parimArjana meM, ityAdi prasaMgoM meM sAdhu picchikA se sAvadhAnI pUrvaka parimArjana karate haiM arthAt jIvoM kI rakSA karate haiM kyoMki yaha apane ( digambara) AmnAya kA cihna hai / isa manuSya ko vAtaroga nahIM hai arthAt yaha pAgala nahIM hai pratyuta saMyata muni hai, aisI pahacAna isa picchikA se hotI hai| isalie 1. ka0 udvartanaparAvartane / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikArA] [ 123 tataH pratilekhanadhAraNaM sAdhUkta yuktyAgamAvirodhi' ceti| na ca praNighAtayogAtteSAmutpattiH kArtikamAse svata eva patanAd, yathAhArasya zuddhiH kriyate evamupakaraNAdikasyApi kAryeti // 16 // anena liMgena yuktasyAcaraNaphalamAha posaha uvahopakkhe taha sAhU jo karedi nnaavaae| NAvAe kallANaM cAdummAseNa NiyameNa // 617 // ' anena liMgena yuktaH san sAdhuryaH karoti proSadhamupavAsamubhayapakSayoH kRSNacaturdazyAM zuklacaturdazyAM ca, NAvAe-nApAye tayoravinAze sati, NAvAe-nayate prApnoti, kalyANaM paramasukhaM, cAturmAsena cAturmAsikapratikramaNena, niyamena sAMvatsarikapratikramaNena ca saha, niyamena nizcayena vaa| cAturmAsikopavAsena sAMvatsarikopavAsena ca saha yaH sAdhuH kRSNacaturdazyAM zuklacaturdazyAM copavAsaM karoti nintaramamuMcan sa prApnoti kalyANaM nizcayena / athavA kRSNapakSe zuklapakSe copavAsaM yaH karoti sAdhurapAyamaMtareNa sa sAdhuzcAturmAsikena niyamena kalyANaM prAyazcittaM tathApi prApnotyathavA na prApnotIti saMbandha iti // 17 // picchikA grahaNa karanA ThIka hI kahA gayA hai| yaha yukti aura Agama se aviruddha cihna hai| isakI utpatti prANiyoM ke ghAta ke yoga se nahIM hotI hai, kArtika mAsa meM svataH hI ye paMkha gira jAte haiN| arthAta kArtika mAsa meM mora ke paMkha svayaM jhaDa jAte haiM, ve jIvaghAta karake nahIM lAye jAte ataH ye paMkha sarvathA nirdoSa haiM aura atyanta komala haiN| jisa prakAra se AhAra kI zuddhi ko jAtI hai arthAt udgama, utpAdana Adi doSoM se rahita AhAra liyA jAtA hai usI prakAra se upakaraNa Adi kI bhI zuddhi karanI caahie| isa cihna se yukta muni ke AcaraNa kA phala kahate haiM gAthArtha jo sAdhu binA apAya-doSa ke jaise hovevaise donoM pakSa meM prodhaSa karatA hai vaha cAturmAsika pratikramaNa ke sAtha kalyANa ko prApta kara letA hai // 617 // AcAravRtti-jo sAdhu isa picchikA Adi liMga se sahita hote hue kRSNa caturdazI aura zukla caturdazI meM binA vyavadhAna ke upavAsa karate haiM aura cAturmAsika tathA vArSika pratikramaNa karate haiM athavA nizcaya se cAturmAsa karate haiM ve paramasukha ko prApta kara lete haiN| arthAt jo sAdhu cAturmAsika upavAsa aura sAMvatsarika upavAsa ke sAtha kRSNa caturdazI tathA zukla caturdazI ko hamezA upavAsa karate haiM ve kalyANarUpa paramasukha ke bhAgI hote haiM / athavA jo sAdhu binAbAdhA ke kRSNa pakSa aura zukla pakSa meM upavAsa karate haiM phira bhI ve cAturmAsika niyama se 'kalyANa' nAmaka prAyazcita koprApta hote haiM athavA nahIM bhI prApta hote haiM, aisA sambandha krnaa| 1. ka0 yuktyAgamAvirodhAcca / 2. phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM isake pahale nimnalikhita eka gAthA aura milatI haiThANaNisijjAgamaNe jIvANaM haMti appaNo dehaM / vasakattariThANagavaM Nipicche pariNa nivvANaM // " arthAt jo muni apane pAsa picchikA nahIM rakhatA vaha kAyotsarga ke samaya, baiThane ke samaya, Ane-jAne ke samaya apanI deha kI kriyA se jIvoM kA ghAta karatA hai ata: use mukti nahIM miltii| (yahA~ 'daza kartari' zabda kA artha vicAraNIya hai| vaise zAstra meM muni ke lie binA picchikA ke daza paga se adhika gamana karane para prAyazcitta kA vidhAna hai|) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] [ mUlAcAre evaM piMDAdikaM zodhayataH sucaritraM bhavati, yaH punarna zodhayettasya phalamAha piDovadhisejjAyo avisodhiya jo ya bhaMjade samaNo / mUlaDhANaM patto bhuvaNesu have samaNapollo // 18 // piMDamupadhi zayyAM cAhAropakaraNAvAsAdikamavizodhya ca zuddhimakRtvA yo bhuMkta sevate zramaNaH sa mUlasthAnaM prApto gRhasthaH saMjAtaH bhuvane lokamadhye cAso zrAmaNyatuccho yatitvahIno bhavediti // 18 // tathA tassa Na sujjhai cariyaM tavasaMjamaNiccakAlaparihINaM / AvAsayaM Na sujjhai cirapavvaiyo vi jai hoi // 616 // piMDAdizuddhimantareNa yastapaH karoti tasya na zudhyati cAritraM tapaHsaMyamAbhyAM nityakAlaM parihINo yata AvazyakakriyA na tasya zuddhA / yadyapi cirapravajito bhavati tathApi kiM tasya cAritrAdikaM bhavati yadi piMDAdizuddhi na kuryAditi // 16 // pUnarapicAritrasya prAdhAnyamAha mUlaM chittA samaNo jo' giNhAdI ya bAhira jogaM / bAhirajogA savve mUlavihUNassa kiM karissaMti // 20 // isa prakAra AhAra, Adi kI zuddhi rakhate hue sAdhu sucaritravAn hote haiM kintu jo zodhana nahIM karate haiM unheM milane vAle phala ko batAte haiM gAthArtha-jo zramaNa AhAra, upakaraNa aura vasatikA ko binA zodhana kiye hI grahaNa karate haiM ve mUlasthAna prAyazcita ko prApta hote haiM aura saMsAra meM munipane se hIna hote haiM // 618 // prAcAravRtti-jo muni AhAra, upakaraNa, vasatikA Adi ko binA zodhana kiye arthAt udgama-utpAdana Adi doSoM se rahita na karake sevana karate haiM ve mUlasthAna ko prApta karate haiM arthAt gRhastha ho jAte haiM aura loka meM yatipane se hIna mAne jAte haiN| usI ko aura batAte haiM gAthArtha-unake tapa aura saMyama se nirantara hIna cAritra zuddha nahIM hotA hai isalie cirakAla se dIkSita hoM to bhI unake Avazyaka taka zuddha nahIM hote haiM / / 616 // AcAravatti-AhAra Adi kI zuddhi ke binA jo tapa karatA hai usake cAritra kI zaddhi nahIM hotI hai| cUMki vaha hamezA hI tapa aura saMyama se hIna hai ataH usake Avazyaka kriyAe~ bhI zaddha nahIM hotiiN| cirakAla se dIkSita hone para yadi piNDa Adi kI bhI zuddhi na kare to kyA usake cAritra Adi ho sakate haiM ? arthAt nahIM ho sakate haiN| punarapi cAritra kI pradhAnatA ko kahate haiM gAthArtha-jo zramaNa mUla kA ghAta karake bAhya yoga ko grahaNa karatA hai usa mala guNoM se hIna ke ve sabhI bAhya yoga kyA kareMge? // 620 // 1. ka. geNhadi y| . Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] [ 125 malaguNAnahiMsAdivratAni chitvA vinAzya zramaNaH sAdhuryo gRhNAti ca bAhya yogaM vRkSamUlAdikaM tasya sAdhorbAhyA yogA: sarve mUlavihInasya mUlaguNarahitasya kiM kariSyanti yAvatA hi na kiMcidapi kurvanti nApi karmakSayaM kariSyantIti // 20 // tAvadahiMsAdivrataM vinAzya yaH karotyuttaraguNaM tasya doSamAha haMtUNa ya bahupANaM appANaM jo karedi sappANaM / appAsuasuhakakhI mokkhakakhI Na so smnno||21|| bahuprANAn hatvA bahUn jIvAn basasthAvarAdIn hatvA'dhaHkarmAdibhirAtmAnaM yaH karoti saprANaM sAvadyAhAraM bhuktvA''tmano balopacayaM yaH kuryAtsaH sAdhuraprAsukasukhakAMkSI yena sukhena narakAdIn bhramati tadIhate'sau mokSakAMkSI nAsau zramaNa:-sarvakarmakSayavimukti necchatIti // 21 // dRSTAntena doSamAha ekko vAvi tayo vA sIho vagyo mayo va khaadijjo| jadi khAdejja sa NIco jIvayarAsi NihaMtUNa // 22 // ekko vAvi-ekaM vA'pi mRgaM zazakaM vA, tayo vA-trIn vA, dvau caturo vA mRgAn siMho mRgArivyAghraH zArdUlo vA samuccayArthaH tenAnyo'pi gRhyate zarabhAdiH / khAdejja-khAdayed yadi bhakSayet sa nIco'dhamaH pApiSTho jIvarAzi nihatya / yadi ekaM dvau trIn vA jIvAn siMho vyAghro vA khAdayet sa nIca ityucyate prAcAravRtti-jo sAdhu ahiMsA Adi vratarUpa mUlaguNoM kI hAni karake vRkSamala,AtApana Adi bAhya yogoM ko dhAraNa karatA hai, mUlaguNa rahita usa sAdhu ke ve sabhI bAhya yogoM ke anuSThAna kyA kara sakeMge ? arthAt ve kucha bhI nahIM kara sakate haiN| tAtparya yahI hai ki mUlaguNa kI hAni karane vAle sAdhu ke ve uttaraguNa karmakSaya nahIM kara sakate haiN| jo ahiMsAvata kA vinAza karake uttaraguNa pAlatA hai pahale usake doSa batalAte hai gAthArtha jo bahuta se prANiyoM kA ghAta karake apane prANoM kI rakSA karatA hai, aprAsuka meM sukha kA icchuka vaha zramaNa mokSa sukha kA icchuka nahIM hai / / 621 // prAcAravRtti-jo adhaHkarma Adi ke dvArA bahuta se trasa-sthAvara Adi jIvoM kA ghAta karake apane zArIrika bala ke lie sAvadya AhAra ko grahaNa karate haiM ve sAdhu aprAsuka sukha arthAt jisa sukha se naraka Adi gatiyoM meM bhramaNa karanA par3atA hai aise sAvadya sukha kI icchA karate haiM ataH ve zramaNa sarvakarmakSayarUpa mokSa ko nahIM cAhate haiM, aisA smjhnaa| dRSTAnta dvArA usake doSa batAte haiM-- gAthArtha-siMha athavA vyAghra eka, do yA tIna mRga ko khAve to hiMsra hai aura yadi sAdhu jIva rAzi kA ghAta karake AhAra leve to vaha nIca hai // 622 / / / __ AcAravRtti-koI siMha athavA vyAghra yA anya koI hiMsra prANI eka athavA do yA tIna athavA cAra mRgoM kA bhakSaNa karate haiM to ve hiMsra pApI kahalAte haiN| taba phira jo Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] [ mUlAcAre yaH punaradhaHkarmaNo jIvarAzi nihatya khAdayet sa kathaM na nIcaH kintu nIca eveti bhAvArthaH / / 622 // yena prANivadhaH kRtastenAtmavadhaH kRta iti pratipAdayannAha AraMbhe pANivaho pANivahe hodi appaNo hu vho| appA Na hu haMtavvo pANivaho teNa mottavvo // 623 / / AraMbhe pacanAdikarmaNi sati prANivadhaH syAtprANivadhazca bhavatyAtmavadhaH sphuTaM narakatiryaggatiduHkhAnubhavanaM, AtmA ca na haMtavyo yato'taH prANivadhastena moktavyastyAjya iti // 23 // punarapyadhaHkarmaNi doSamAhottareNa granthaprabandhena jo ThANamoNavIrAsaNehi atyadi cutthchtthehi| bhuMjadi prAdhAkammaM save vi NiratthayA jogA // 24 // yaH punaH sthAnamaunavIrAsanazcaturthaSaSThAdibhizcAste adhaHkarmapariNataM ca bhuktaM tasya sarve'pi nirarthakA yogA uttaraguNA iti // 624 // tathA adhaHkarma ke dvArA tamAma jIva samUha ko naSTa karake AhAra lete haiM ve nIca-adhama kyoM nahIM haiM ? arthAt nIca hI haiN| jisane prANiyoM kA vadha kiyA hai usane apanA hI vadha kiyA hai| aisA pratipAdana karate haiM gAthArtha--Arambha meM prANiyoM kA ghAta hai aura prANiyoM ke ghAta meM nizcaya se AtmA kA ghAta hotA hai| AtmA kA ghAta nahIM karanA cAhie isalie prANiyoM kI hiMsA chor3a denA cAhie // 623 // AcAravRtti-pakAne Adi kriyAoM ke Arambha meM jIvoM kA ghAta hotA hai aura usa se AtmA kA ghAta hotA hai arthAt nizcita hI naraka-tiryaMca gati ke dukha bhoganA par3ate haiM / aura, AtmA kA ghAta karanA ThIka nahIM hai ataeva prANiyoM kI hiMsA kA tyAga kara denA caahie| punarapi isa gAthA se adhaHkarma meM doSa batAte haiM--- gAthArtha-jo kAyotsarga se, mauna se, vIrAsana se upavAsa aura belA Adi se rahate haiM tathA adhaHkarma se banA AhAra lete haiM unake sabhI yoga nirarthaka haiM / / 624 // AcAravRtti-jo muni kAyotsarga karate haiM, mauna dhAraNa karate haiM, vIrAsana Adi nAnA prakAra ke Asana se kAyakleza karate haiM, upavAsa belA, telA Adi karate haiM kintu adhaHkarma se nirmita AhAra grahaNa kara lete haiM unake ve sabhI yoga anuSThAna aura uttaraguNa vyartha hI haiN| usI prakAra se aura bhI batAte hai . Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasArAdhikAraH ] tathA fka kAhadi vaNavAso suNNAgAro ya rukkhamUlo vA / bhuMjadi zrAdhAkammaM savve vi NiratthayA jogA / / 625 / / ki tassa ThANamoNaM kiM kAhadi zrabbhovagAsamAdAvo / mettivihUNo samaNo sijjhadi Na hu siddhikaMkho vi // 926 // ki kariSyati tasya vanavAsaH kiM vA zUnyAgAravAso vRkSamUlavAso vA bhuMkta cedadhaHkarma tatra sarve'pi nirarthakA yogA iti / / / 25 / / tathA kiM tasya sthAnaM kAyotsargaH monaM vA kiM tasya kariSyati aprAvakAza AtApo vA yo maitrIbhAvarahitaH zramaNaH siddhikAMkSo'pi naiva sphuTaM sidhyatIti // 26 // [ 127 jaha vosarittu kati visaM Na vosaradi vAruNo sappo / taha ko vi maMdasamaNo paMca va suNA Na vosaradi // 627 / / yathA sarpo raudraH kRtti kaMcukaM vyutsRjya viSaM na tyajati tathA kazcinmaMdaH zramaNa: cAritrAlasaH paMcazUnA na vyutsRjati bhojanAdilobheneti // 627 // kAstA: paMcazUnA ityAzaMkAyAmAha - gAthArtha - jo adhaHkarma yukta AhAra lete haiM unakA vana meM rahanA, zUnya sthAna meM rahanA, athavA vRkSa ke nIce dhyAna karanA kyA karegA ? unake sabhI yoga nirarthaka haiM ||25|| usake kAyotsarga aura mauna kyA kareMge ? kyoMki maitrobhAva se rahita vaha zramaNa mukti kA icchuka hote hue bhI mukta nahIM hogA / / 626 // AcAravRtti - jo sAdhu adhaH karma se bane hue AhAra le lete haiM unakA vana meM nivAsa, zUnya makAnoM meM AvAsa athavA vRkSa ke mUla meM nivAsa kyA karegA ? arthAt unake sabhI yoga vyartha hI haiN| unakA kAyotsarga, athavA mauna kyA karegA ? amrAvakAza yoga athavA AtApana yoga bhI kyA karegA ? jo zramaNa maitrIbhAva prANidayA se rahita haiM ve siddhi ke icchuka hote hue bhI siddha nahIM ho sakate, yaha abhiprAya hai / usI bAta ko aura batAte haiM gAthArtha - jisa prakAra krUra sarpa kAMcalI ko chor3akara ke bhI viSa ko nahIM tyAgatA hai, usI prakAra manda cAritravAlA zramaNa paMcasUnA ko nahIM chor3atA hai // 627 // zrAcAravRtti - jaise raudra sarva kAMcalI ko chor3akara bhI viSa nahIM tyAgatA hai vaise hI cAritra meM Alaso zramaNa bhojana Adi ke lobha se paMcasUnA ko nahIM chor3atA hai / ve paMcasUnA kyA haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] [ mUlAcAre kaMDaNI pIsaNI cullI udakuMbhaM pmjjnnii| bIhedavvaM NiccaM tAhi jIvarAsI se maradi // 28 // yavAdayaH kaMDyaMte'nayA kaMDanI udukhalaH, piSyate yavAdayo'nayA peSaNI yaMtraka, cullI agnyadhikaraNaM, udakuMbhaH vRhalijarAdikaM, pramAya'te'nayA pramAjinI apskrniraakrinnii| etAbhyo bhetavyaM nityaM jIvarAziryatastAbhyo mriyate // 28 // punarapi vizeSato'dhaHkarmaNi doSamAha jo bhujadi AdhAkamma chajjIvANaM ghAyaNaM kiccaa| abuho lola sajibbho Na vi samaNo sAvao hojja // 26 // yo bhukta'dhaHkarma SaDjIvAnAM ghAtanaM kRtvA abudho'sau lolo laMpaTaH sajihvo jihvAvazaM gataH nApi zramaNaH kiM tu zrAvakaH syAt / athavA na zramaNo nApi zrAvaka: syAt ubhayadharmarahitatvAditi // 26 // tathA payaNaM va pAyaNaM vA aNumaNacitto Na tattha bIhedi / jemato vi saghAdI Na vi samaNo didvisaMpaNNo // 630 // Na hu tassa imo loo Na vi paraloo uttmtttthbhttttss| liMgaggahaNaM tassa duNiratthayaM saMjameNa hoNassa // 31 // gAthArtha -vaMDanI, cakkI, cUlhA, pAnI bharanA, aura buhArI ye pA~ca sUnA haiM / hamezA hI inase DaranA cAhie kyoMki inase jIvasamUha marate haiM / / 628 // AcAravRtti-jisase jau Adi kUTe jAte haiM vaha khaMDano arthAta mUsala hai| jisase jau Adi pIse jAte haiM vaha peSaNI arthAta cakkI kahI jAtI hai, jo agni kA AdhAra hai vaha cUlhA kahA jAtA hai| jisameM pAnI rakhate haiM aise maTake, kalaza Adi udakumbha kahalAte haiM aura jisake dvArA buhArA jAtA hai vaha kacare ko dUra karane vAlI pramArjanI-buhArI kahalAtI hai| inase hamezA jIvasamUha kA ghAta hotA hai ataH inase bacanA caahie| punarapi vizeSa rIti se adhaHkarma ke doSa batAte haiM gAthArtha-jo SaTkAya ke jIvoM kA ghAta karake adhaHkarma se banA AhAra letA hai vaha ajJAnI lobhI jihvandriya kA vazIbhUta zramaNa nahIM raha jAtA, vaha to zrAvaka ho jAtA hai // 626 / / prAcAravatti-jo chaha jIva nikAyoM kA ghAta karake adhaHkarma se bane hue AhAra ko letA hai vaha ajJAnI laMpaTa jihvA ke vazIbhUta hai / vaha zramaNa nahIM rahatA hai balki zrAvaka ho jAtA hai / athavA, vaha na zramaNa hai na hI zrAvaka hai, vaha ubhaya ke dharma se rahita hotA hai| aura bhI batAte haiM gAthArtha --jo pakAne yA pakavAne meM athavA anumodanA meM apane mana ko lagAtA hai unase DaratA nahIM hai vaha AhAra karate hue bhI svaghAtI hai, samyaktva sahita zramaNa nahIM hai / usa uttamArtha se bhraSTa ke yaha loka bhI nahIM hai aura paraloka bhI nahIM hai| saMyama se hIna usa kA muni veSa grahaNa karanA vyartha hai / / 630-631 / / . Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inter dhikAraH ] [ 12 pacane vA pAcane' vA'numananacittaH kaMDanyAna karaNeAdhaH karmaNi pravRtto'numati kuzalazca na ca tasmAtpacanAdikAdvibheti bhuMjAno'pi svaghAtI nApi zramaNo na ca dRSTisaMpanno viparItAcaraNAditi // 30 // tathA naiva tasyeha loko nA'pi paraloka uttamArthAccAritrAd bhraSTasya, liMgagrahaNaM tu tasya nirarthakaM saMyamena nasyeti // 31 // tathA pAyacchittaM AloyaNaM ca kAUNa gurusayAsahni / taM caiva puNo bhujadi AdhAkammaM asuhakammaM // 132 // jo jattha jahA laddha gehadi AhAramuvadhimAdIyaM / samaNaguNamukkajogI saMsArapavaDDhao hoi // 933 // paNa pAyaNa maNumaNaNaM sevaMto Na vi saMjado hodi / jemaMto vi ya jahmA Na vi samaNo saMjamo Natthi // 934 // kazcitsAdhuH prAyazcittaM doSanirharaNaM AlocanaM ca doSaprakaTanaM ca kRtvA gurusakAze gurusamIpe punarapi tadeva bhuMkte'dhaH karmAzubhakarma / yadarthaM prAyazcittAdikaM kRtaM tadeva bhuMkta yastasyApi neha loko na AcAravRtti - jo kUTanya pIsanA Adi kriyAoM dvArA adhaH karma meM pravRtta hokara bhojana svayaM banAtA hai yA banavAtA hai athavA anumati detA hai, tathA bhojana pakAnA Adi kriyAoM se bhayabhIta nahIM hotA hai vaha usa AhAra ko letA huA AtmaghAtI hai| vaha na to zramaNa hai aura na samyaktva sahita hI hai balki viparIta AcaraNa karanevAlA hai / vaha uttama cAritra se bhraSTa hai ataH usake na ihaloka hai aura na paraloka hI hai kintu saMyama se cyuta hue usa muni kA nirgrantha liMga grahaNa karanA vyarthaM hI hai / usI bAta ko aura spaSTa karate haiM gAthArtha - jo guru ke pAsa AlocanA aura prAyazcitta karake punaH vahI azubha kriyArUpa adhaH karma yukta AhAra karatA hai usakA ihaloka aura paraloka nahIM hai / jo jahA~ jaisA bhI milA vahA~ vaisA hI AhAra, upakaraNa Adi grahaNa kara letA hai vaha muni ke guNoM se rahita huA saMsAra ko bar3hAne vAlA hai / pakAnA, pakavAnA, aura anumati denA - aisA karatA huA vaha saMyata nahIM hai / vaisA AhAra letA huA bhI usa kAraNa se vaha zramaNa nahIM hai aura na saMyamI hI hai / / 32, 33 634 // zrAcAravRtti - koI sAdhu apane doSoM ko prakaTa karane rUpa AlocanA ko aura doSoM ko dUra karane rUpa prAyazcitta ko bhI guru ke pAsa meM grahaNa karake punaH yadi usa adhaH karma rUpa 1. ka0 pacane pAcane vA / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] [ mUlAcAre paraloka iti // 32 // tathA yaH sAdhuryatra deze zuddhe'zuddha vA yathAlabdhaM zuddhamazuddha vA gRhNAti AhAramupadhikAdikaM ca yaH zramaNaguNamuktayogI sa tu saMsArapravardhako bhavatIti / / 633 // tathA pacanaM pAcanamanumananaM ca sevamAno na saMyato bhavati, tasmAdbhujAno'pi ca punarna zramaNo nApi saMyamastatreti // 634 // bahuzrutamapi cAritrahInasya nirarthakamiti pratipAdayannAha bahugaM pi sudamadhIdaM ki kAhadi ajaannmaannss| dIvaviseso aMdhe NANaviseso vi taha tassa // 635 // bahapi zrutamadhItaM ki kariSyatyajAnatazcAritramanAcarata upayogarahitasya / yathA pradIpavizeSoM'dhe locanarahile na kiMcitkaroti tathA jJAnavizeSo'pi cAritrarahitasya na kiMcitkarotIti // 35 // pariNAmavazena 'zuddhimAha AdhAkammapariNado phAsugadavve di baMdhago bhnnido| suddhaM gavesamANo AdhAkamme vi so suddho // 636 // azabha AhAra ko letA hai arthAt jisake lie prAyazcitta Adi kiyA hai usI doSa ko punaH karatA hai to usake ihaloka aura paraloka donoM hI naSTa ho jAte haiN| jo sAdha kisI bhI zaddha athavA azaddha deza meM jaisA bhI zaddha yA azaddha AhAra milA yA jaise bhI nirdoSa athavA sadoSa upakaraNa Adi mileM unheM grahaNa kara letA hai vaha zramaNa ke gaNoM se rahita hone se saMsAra ko bar3hAnevAlA hI hotA hai| jo bhojana banAne, banavAne aura anumodanA karanerUpa kRta-kArita-anumati se yukta hai vaha saMyata nahIM hai| vaisA AhAraM karane se vaha zramaNa nahIM kahalA sakatA hai, kyoMki usameM saMyama nahIM hai| cAritra se hIna muni kA bahuta zrutajJAna bhI nirarthaka hai, aisA kahate haiM gAthArtha-AcaraNa hIna kA bahuta bhI par3hA huA zruta kyA karegA? jaise andhe ke lie dIpaka vizeSa hai vaise hI usake lie jJAna vizeSa hai arthAt vyartha hI hai / / 635 // AcAravRtti-cAritra kA AcaraNa nahIM karanevAle upayoga se rahita muni kA par3hA gayA bahuta-sA zruta bhI kyA karegA ? jaise netrahIna manuSya ke lie dIpaka kucha bhI nahIM karatA hai vaise hI cAritra se hIna muni ke lie jJAna vizeSa bhI kucha nahIM kara sakatA hai| pariNAma ke nimitta se zuddhi hotI hai aisA kahate haiM gAthArtha-adhaHkarma se pariNata huA sAdhu prAsukadravya ke grahaNa karane para bhI bandhaka kahA gayA hai aura zuddha ko khojanevAlA muni adhaHkarma se yukta AhAra ke lene para bhI zuddha hai / / 636 / / 1. ka0 zuddhimazuddhi cAha ka / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] [ 131 prAkadravye 'satyapi yo'dhaH karmapariNataH sa baMdhako bhaNita Agame / yadi punaH zuddhaM mRgayamANo'dhaHkarmaNyapyaso zuddhaH pariNAmazuddheriti // 936 // tathA bhAvuggamo yaduviho satthapariNAma appasatthoti / suddhe suddhabhAvo hodi 'uvadvAvaNaM pAyacchittaM // 37 // bhAvodgamazca bhAvadoSazca dviprakAraH prazastapariNAma aprazastapariNamazca tatra zuddhe vastuni yadyazuddhabhAvaM karoti tatropasthApanaprAyazcittaM bhavatIti // 637 // tasmAt - phAsugavA phAgauvadhi taha do vi attasodhIe / jo vedi jo ya giNhadi donhaM pi mahamphalaM hoI // 638 // yata evaM vizuddhabhAvena karmakSayastataH prAsukadAnaM niravadya bhaikSyaM prAsukopadhi hiMsAdidoSarahitopakaraNaM ca dvayamapi tathAtmazuddhyA vizuddhapariNAmena yo dadAti yazca gRhNAti tayordvayorapi mahatphalaM bhavati, yatkicid AcAravRtti - prAsuka dravya ke hone para bhI jo sAdhu adhaH karma ke bhAva se pariNata hai| vaha bandha ko karane vAlA ho jAtA hai, aisA Agama kahA hai / yadi punaH zuddha AhAra kA anveSaNa karate-karate bhI adha:karma se yukta AhAra mila gayA to bhI vaha zuddha hai kyoMki usake pariNAma zuddha haiN| arthAt udgama Adi doSoM se rahita AhAra kI khoja meM bhI milA adhaH karma se sadoSa AhAra yadi use mAlUma nahIM hai to nirdoSa hai / aura yadi AhAra nirdoSa hai tathApi usane use udgama Adi doSoM se yukta sadoSa samajhakara grahaNa kiyA hai to vaha karma bandha ko karane vAlA hI hai / usI bAta ko spaSTa karate haiM gAthArtha - bhAvadoSa do prakAra ke haiM, eka prazasta pariNAma rUpa aura dUsarA aprazasta pariNAma rUpa / zuddha meM azuddhabhAva karatA huA upasthApana prAyazcitta prApta hotA hai / / 637 / / AcAravRtti-bhAvodgama-bhAvadoSa ke do bheda haiM- prazasta pariNAma aura aprazasta pariNAma / unameM se yadi zuddha vastu meM azuddha bhAva karatA hai to use upasthApana nAma kA prAyazcitta hotA hai / 1 isalie kahate haiM gAthArtha - jo prAsu dAna yA prAsuka upakaraNa yA donoM ko bhI Atma zuddhi se detA hai aura grahaNa karatA hai una donoM ko hI mahAphala hotA hai // 138 // AcAravRtti - isa taraha vizuddha bhAvoM se karmoM kA kSaya hotA hai isalie jo nirdoSa AhAra yA hiMsAdidoSa rahita - nirdoSa upakaraNa yA donoM bhI vizuddha pariNAmoM se muni ko detA hai aura jo muni aise nirdoSa AhAra, upakaraNa Adi grahaNa karatA hai una donoM ko hI 1. 0 prAsu dravye'pi ka / 2. ka0 upaTThANa / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] [ mUlAcAra AhArAdikaM zobhanaM niravadyaM vAtapittazleSmopazamanakAraNaM sarvarasopetaM tanmayA pratigrahAdipUrvakaM zraddhAdiguNasamanvitaM dAtavyamiti taddAtRtvazuddhiH, mayA sarvo'pyAhArAdividhistyAjyaH kimanena zobhanAhAreNa gRhItena yatkicitprAkaM gRhItvA kukSipUraNaM karttavyamiti pariNAmaH pAtrasyAtmazuddhiriti // 538 // kimarthaM caryAzuddhiH prapaMcenAkhyAyata ityAzaMkAyAmAha - .. jogesu mUlajogaM bhikkhAcariyaM ca vaNNiyaM sutte / aNNeya puNo jogA viNNANavihINaehi kayA // 636 // sarveSu mUlaguNeSUttaraguNeSu madhye mUlayogaH pradhAnavrataM bhikSAcaryA kRtakAritAnumatirahitaM prAsukaM kAle prAptaM bhojanaM varNitA vyAkhyAtA sUtre pravacane, tasmAttAM bhikSAzuddhi parityajyAnyAn yogAnupavAsatrikAlayogAdikAn ye kuvanti taiste'nye yogA vijJAnavirahitaistaizcAritravihInaiH punaH kRtAM na paramArthaM jAnadbhiriti caryAzuddhyA stokamapi kriyate yattapastacchobhanamiti // 936 // tathA kallaM kallaM pi varaM AhAro parimido pasattho ya / Na ya khamaNa pAraNAzro bahavo bahuso bahuviSo ya // 940 // mahAn phala milatA hai| jo kucha bhI, AhAra Adi prazasta aura nirdoSa haiM, vAta, pitta, kapha Adi doSoM ko zAnta karanevAle haiM, sarva rasoM se yukta haiM aise AhAra Adi guruoM ko par3agAhana Adi karake navadhA bhaktipUrvaka, zraddhA Adi sAta guNoM se yukta hokara mere dvArA diye jAne cAhie, yaha dAtA kI zuddhi hai / tathA sabhI AhArAdi vidhi tyAjya hI hai, mujhe isa zobhana AhAra ke grahaNa karane se kyA prayojana hai ? yat kiMcitmAtra bhI prAsuka AhAra grahaNa karake udara bharanA cAhie aisA pariNAma honA, pAtra kI Atmazuddhi hai / Apane caryAzuddhi kA vistAra se vyAkhyAna kyoM kiyA hai, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha - a -Agama meM yogoM meM mUlayoga bhikSA caryA hI kahI gayI hai kintu isase anya yogoM ko vijJAna se hIna muniyoM ne hI kiyA hai // 936 // - zrAcAravRtti - sampUrNa mUla guNoM meM aura uttara guNoM meM mUlayoga - pradhAnavrata bhikSAzuddhi hai jisakA varNana kRta- kArita anumodanA rahita prAsuka bhojana kI samaya para upalabdhi ke rUpa meM jina pravacana meM kiyA gayA hai / ataH bhikSAzuddhi ko chor3akara upavAsa, trikAla yoga anuSThAna Adi anya yogoM ko ve hI karate haiM jo vijJAna arthAta cAritra se rahita haiM aura paramArtha ko nahIM jAnate haiN| tAtparya yahI hai ki AhAra kI zuddhipUrvaka jo thor3A bhI tapa kiyA jAtA hai vaha zobhana hai / usI bAta ko aura bhI kahate haiM gAthArtha- parimita aura prazasta AhAra pratidina bhI lenA zreSTha hai kintu caryA-zuddhi rahita aneka upavAsa karake aneka prakAra kI pAraNAe~ zreSTha nahIM haiM // 940 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] kallaM kallaM zvastanadine dine varaM zreSThamAhAro bhojanaM parimitaH pramANasthaH vAtapittazleSmavikArAhetaka: prazasto'dha:karmAdidoSarahitaH na ca kSamaNAdIni upavAsAH pAraNA bhojanadinAni baha vyaH SaSThASTamadazamadvAdazamAsArddhamAsAdidinAni bahuzo bahuvArAn bahuvidhazca bahuprakArazca bahu sAvadyayogayukto mahAraMbhaniSpanno dAtRjanasaMklezotpAdako ya AhArastena yadi mahattapaH kriyate na tattapo mahad bhavati bahAraMbhAditi // 640 / / kastarhi zuddhayoga ityAzaMkAyAmAha maraNabhayabhIruANaM abhayaM jo dedi svvjiivaannN| taM dANANa vi dANaM taM puNa jogesu mUlajogaM pi // 641 // maraNAdyadbhayaM tasmAdbhItebhyo'bhayaM yo dadAti sarvasattvebhyastadAnAnAmapi dAnaM sarveSAM dAnAnAM madhye taddAnaM tatpunaryogeSu api mUlayogaH pradhAnAnuSThAnaM yadabhayadAnamiti / / 641 // guNasthAnApekSayA cAritrasya mAhAtmyamAha sammAdidisya vi aviradassa Na tavo mahAguNo hodi| hodi hu hatthiNhANa cuMdacchidakamma taM tassa // 42 // tiSThatu tAvanmithyAdRSTiH samyagdRSTerapyaviratasyAsaMyatasya na tapo mahAguNaH / ayaM guNazabdo'nekArthe prAcAravatti-pramANa sahita, vAta-pitta-kapha Adi vikAra meM ahetuka aura adhaHkarma Adi doSoM se rahita prazasta AhAra agale-agale dina-pratidina bhI lenA zreSTha hai kintu belA, telA, cAra upavAsa, pA~ca upavAsa, eka mAsa yA pandraha dina Adi ke upavAsa karake pAraNA ke dina bahata sAvadyayoga se yukta, mahAna Arambha se niSpanna aura dAtA ko saMkleza utpanna karane vAlA AhAra lenA yukta nahIM hai| aisI sadoSI pAraNA karake yadi mahAna tapa kiyA jAtA hai to vaha tapa zreSTha nahIM kahalAtA hai kyoMki usameM bahuta-sA Arambha kiyA jAtA hai| to phira zuddhayoga kyA hai ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM--- gAthArtha-jo muni maraNa ke bhaya se bhIru sabhI jIvoM ko abhayadAna detA hai usakA abhayadAna sarvadAnoM meM zreSTha hai aura sabhI yogoM meM pradhAna yoga hai / / 641 // AcAravRtti-maraNa kA bhaya sabase bar3A bhaya hai| jo munirAja maraNa ke bhaya se bhIta sabhI jIvoM ko abhayadAna detA hai arthAta saba jIvoM kI rakSA karatA hai usakA dAna sabhI dAnoM meM zreSTha hai aura saba yogoM meM pradhAna yoga bhI hai| arthAt sarva dAnoM meM aura sarva anuSThAnoM meM abhayadAna hI mahAn hai| guNasthAna kI apekSA se cAritra kA mAhAtmya kahate haiM gAthArtha-vrata rahita samyagdRSTi kA bhI tapa mahAguNakArI nahIM hai kyoMki vaha hAthI ke snAna ke samAna aura lakar3I meM chidra karanevAle varmA ke samAna hotA hai / 642 // ___ AcAravRtti-mithyAdRSTi kI to bAta hI chor3ie, samyagdRSTi bhI yadi saMyama rahita hai, asaMyamI hai to usakA tapa bhI mahAguNakArI nahIM hotaa| guNa zabda ke aneka artha haiM, isake kucha dRSTAnta prastuta haiM : Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] [ mUlAcAra vartate, tadyathA- rUpAdayo guNA rUparasagaMdhasparzasaMkhyApRthaktvapariNAmAdIni guNazabdenocyante, tathA guNabhUtA vayamatra nagare ityatrApradhAnavAcI guNazabdastathA yasya guNasya bhAvAditi vizeSaNe varttate tathA guNo'nena kRta ityatropakAre vartate ihopakAre vartamAno gahyate / tena tapo mahopakAraM bhavati / karmanirmalanaM kartumasamarthaM tapo'saMyatasya samyagdarzanAnvitasyApi kuto yasmAd bhavati hastisnAnam / hu zabda evakArArthaH sa ca hastisnAnenAbhisaMvandhanIyo hstisnaanmeveti| yathA hastI snAto'pi na nairmalyaM vahati punarapi kareNAjitapAMzupaTalenAtmAnaM malinayati tadvattapasA nijINe'pi karmAze bahutarAdAnaM karmaNo'saMyamamukheneti / dRSTAntAntaramapyAcaSTe-cuMdacchidakarma cudaM kASThaM chinattIti cuMdacchidrajjustasyAH karma kriyA, yathA cuMdacchidrajjorudveSTanaM veSTanaM ca bhavati tadvattasyAsaMyatasya tattapaH athavA cuMdacchudagaM va-cuMdacyutakamiva maMthanacarmapAlikeva tatsaMyamahInaM tapaH / dRSTAntadvayopanyAsaH kimartha iti cennaiSa doSaH, apagatAtmakarmaNo bahutaropAdAnamasaMyamanimittasyeti pradarzanAya hastisnAnopanyAsaH, ArdratanutayA hi bahutaramupAdatte. rajaH, baMdharahitA nirjarA svAsthyaM prApayati netarA baMdhasaha rupAdayo guNAH isa sUtra meM rUpa, rasa, gandha, sparza, saMkhyA, pRthaktva aura parimANa Adi guNa zabda se kahe jAte haiN| 'guNabhUtA vayamatra nagare' arthAt isa nagara meM hama gauNa haiM- yahA~ para apradhAnavAcI guNa zabda hai / 'yasya guNasya bhAvAt' yahA~ para vizeSaNa artha meM guNa zabda hai| isI prakAra 'guNo'nena kRtaH' isane upakAra kiyA hai-yahA~ para guNa zabda upakAra artha meM hai| isa gAthA meM bhI gaNa zabda ko upakAra artha meM lenA caahie| ataH vaha avirata samyagdaSTi kA tapa mahAna upakAra karanevAlA nahIM haiM aisA artha lenA, kyoMki samyaktva se sahita hote hA asaMyata kA tapa karmoM ke nirmUlana meM samartha nahIM hai| vaha to hastisnAna hI hai| yahA~ para 'ha' zabda evakAravAcI hai / jaise hAthI snAna karake bhI svacchatA ko dhAraNa nahIM karatA hai kintu vaha punaH saMDa se dhUlI ko lekara apane Upara DAla letA hai usI prakAra se tapa ke dvArA karmoM kA aMza nirjIrNa ho jAne para bhI asaMyata ke asaMyama ke kAraNa bahuta se karmoM kA Asrava hotA rahatA hai| eka dUsarA dRSTAnta bhI dete hue kahate haiM caMda-kASTha ko chedanevAlA cuMdacchid arthAt rassI, usakA karma-kriyA caMdacchitakarma hai / jaise kASTha ko chedanevAlI rassI khulatI aura veSTita hotI rahatI hai, arthAt jaise lakar3I meM chedakarane vAle varmA kI rassI usameM cheda karate samaya eka tarapha se khulatI aura dUsarI tarapha se baMdhatI rahatI hai usI prakAra se asaMyata jana kA tapazcaraNa eka tarapha se karmoM ko naSTa karatA aura asaMyama dvArA dUsarI tarapha se karmoM ko bA~dhatA rahatA hai / athavA 'cudacyuta kamiva' arthAt maMthana carmapAlikA ke samAna vaha tapa saMyamahIna tapa hotA hai / yahA~ para do dRSTAnta kyoM diye gaye haiM ? isameM koI doSa nahIM hai| tapa dvArA eka tarapha se karma ke dUra hone para bhI asaMyama ke nimitta se bahuta se karmoM kA grahaNa ho jAtA hai isa bAta ko dikhalAne ke lie hastisnAna kA daSTAnta diyA hai ki hAthI snAna se gIle zarIra para phira se bahuta-sI raja lapeTa letA hai| tathA bandha se rahita nirjarA hI svAsthya ko prApta karAtI hai, dUsarI nirjarA nahIM kyoMki vaha bandha ke sAtha honevAlI nirjarA hai| jaise ki lakar3I meM cheda karanevAlA varmA eka tarapha se rassI . Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH / [ 135 bhAvinIti / kimidaM ? cudacchidaH karmeva--ekatra veSTayatyanyatrodveSTayati tapasA nirjarayati karmAsaMyamabhAvena bahutaraM gRhNAti kaThina ca karotIti // 942 // sannipAtena zobhanakriyANAM karmakSayo bhavatIti dRSTAntena poSayannAha vejjAdurabhesajjAparicArayasaMpadA jahArogaM / gurusissarayaNasAhaNasaMpattIe tahA mokkho||643|| vaidyo bhiSak Aturo vyAdhitaH bhaiSajyamauSadhaM paricArakA vaiyAvRttyakarA eteSAM saMpatsaMyogastayA saMpadA yathA'rogyaM vyAdhitasya rogAbhAvaH saMjAyate tathA gururAcArya: ziSyo vairAgyaparo vineyo ratnAni samyagdarzanAdisAdhanAni pustakakuMDikApicchikAdInyeteSAM saMpattiH saMprAptiH saMyogastayA tenaiva' prakAreNa mokSo bhavatIti / / 943 dRSTAntaM dArTAntena yojayannAha Airio vi ya vejjo sisso rogI du mesajaM criyaa| khetta bala kAla purisaM NAUNa saNi daDhaM kujjA // 44 // AcAryo nAma vaidyaH ziSyazca rogI bheSajaM caryA kSetraM zItamuSNAdikaM balaM zarIrasAmAdikaM kAlaH prAvRDAdikaH puruSo jaghanyamadhyamotkRSTabhedabhinna etAn sarvAn jJAtvA zanai gakulatAmantareNa' ko veSTita karatA aura dUsarI tarapha se kholatA rahatA hai vaise hI samyagdRSTi tapa ke dvArA nirjarA karatA aura asaMyama ke dvArA aneka vidha karmoM ko grahaNa karatA rahatA hai aura unheM dRr3ha bhI kara letA hai / isalie do dRSTAnta diye gaye haiN| zobhana kriyAoM ke saMyoga se karmakSaya hotA hai, aisA dRSTAnta se poSita karate haiM gAthArtha-jaise vaidya, rogI, auSadhi aura paricAraka ke saMyoga se Arogya hotA hai vaise hI guru, ziSya, ratnatraya aura sAdhana ke saMyoga se mokSa hotA hai / / 643 // prAcAravRtti-vaidya, rogI, auSadhi aura vaiyAvRttya karanevAle-inake sampat arthAt saMyoga se rogI ke roga kA abhAva ho jAtA hai vaise hI guru-AcArya, vairAgya meM tatpara ziSya, antaraMga sAdhana samyagdarzana Adi ratnatraya tathA bAhya sAdhana pustaka, picchikA, kamaNDalu Adi ke saMyoga se hI mokSa hotA hai| aba dRSTAnta ko dAnti meM ghaTita karate haiM gAthArtha-AcArya vaidya haiM, ziSya rogI hai, auSadhi caryA hai| inheM tathA kSetra, bala, kAla aura puruSa ko jAnakara dhIre-dhIre inameM dRr3ha kare // 644 // AcAravRtti -AcAryadeva vaidya haiM, ziSya rogI hai, auSadhi nirdoSa bhikSA caryA hai; zIta, uSNa Adi sahita pradeza kSetra haiM, zarIra kI sAmarthya Adi bala hai, varSA Adi kAla haiM evaM jaghanya, madhyama tathA utkRSTa bheda rUpa puruSa hote haiN| ina sabhI ko jAnakara AkulatA ke binA AcArya 1. ka0 yenaiv| 2. ka0 rAkulamantareNa / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ziSyamAcAryazca yathArogyayuktaM kuryAditi caryo SadhaM kathanIyamiti // 944 // tatkathamityAha - bhikkhaM sarIrajogaM subhattijutteNa phAsUyaM diNNaM / daorymANaM khettaM kAlaM bhAvaM ca NAdUNa // 945 // rantstussuddha kAya satthaM ca esaNAsuddha N / dasavosavippamukkaM coddasamalavajjiyaM bhuMje // 146 // bhaktiyukta na zarIrayogyaM bhaikSyaM prAsukaM pradattaM navakoTiparizuddha prAsukaM niravadyaM prazastaM kutsAdidoSarahitameSaNA samitizuddha dazadoSavipramuktaM caturdazamalavarjitaM ca dramyapramANaM kSetraM kAlaM bhAvaM ca jJAtvA pariNAmamantareNa bhuMjIteti // 645-646 // tathA [ mUlAcAre AhAredu tavassI vigadagAlaM vigadadhUmaM ca / jattA sAhaNamettaM javaNAhAraM vigadarAgo // 147 // AhAra, kiM viziSTaM ? vigatAMgAraM vigatadhUmaM yAtrA sAdhanamAtraM samyagdarzanajJAnacAritrapratipAlananimittaM yavanAhAraM kSudhopazamanamAtraM vigatarAgaH sannAkAMkSA rahista pasvI vairAgya para Aharedabhyavaharediti // 647|| ziSya ko caryA rUpI auSadhi kA prayoga karAe ThIka usI prakAra jisa prakAra vaidya rogI ko Arogya hetu auSadhi prayoga karAkara svastha kara detA hai / vaha kaise ? so hI batAte haiM gAthArtha - jo zreSTha bhakti yukta zrAvaka ke dvArA diyA gayA prAsuka aura zarIra ke anukUla ho, dravya pramANa, kSetra, kAla aura bhAva ko jAnakara nava koTi se vizuddha, nirdoSa, prazasta, SaNa samiti se zuddha, daza doSa aura caudaha mala-doSoM se rahita ho aisA AhAra (muni) grahaNa kare / / 645- 646 // AcAravRtti--subhakti se yukta zrAvaka ke dvArA jo diyA gayA hai, apane zarIra ke yogya hai, prAsuka hai, navakoTi se parizuddha hai, nirdoSa hai, nindA Adi doSoM se rahita hone se prazasta hai, jo SaNA samiti se zuddha hai, daza doSoM se varjita hai evaM caudaha maladoSoM se rahita hai aise AhAra ko sAdhu dravya- pramANa, kSetra kAla evaM bhAva ko jAnakara pariNAma ke binA hI grahaNa kare / isI kI aura bhI kahate haiM gAthArtha - aMgAradoSa rahita, dhUmadoSa rahita, mokSa-yAtrA ke lie sAdhanamAtra aura kSudhA kA upazAmaka AhAra vItarAga tapasvI grahaNa kare // 647 // AcAravRtti - aMgAra doSa aura dhUmadoSa rahita, samyagdarzana- jJAna cAritra ke pAlana nimitta kSudhAvyAdhi kA upazamana karanevAlA AhAra vairAgya meM tatpara, AkAMkSA rahita tapasvI svIkAra kare / bhAvArtha - gRddhi - Asakti se yukta AhAra lenA aMgAradoSa hai aura nindA karate hue AhAra lenA dhUma doSa hai / sAdhu ina doSoM se rahita AhAra lete haiM / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] jugupsAparihAramAha vavahArasohaNAe paramaTThAe tahA pariharau / duvihA cAvi dugaMchA loiya loguttarA ceva // 148 // jugupsA gardA dvividhA dviprakArA laukikI lokottarA ca / lokavyavahArazodhanArthaM sUtakAdinivAraNAya laukikI jugupsA pariharaNIyA tathA 'paramArthArthaM ratnatrayazuddhyarthaM lokottarA ca 'kAryeti // 948 // punarapi kriyApadena prakaTayannAha paramaTThiyaM visohi suTTha payatta eNa kuNai pavvaizro / paramadugaMchA viya suTTu payattareNa pariharau // 46 // paramArthikAM vizuddhi karmakSayanimittAM ratnatrayazuddhi suSThu prayatnena karotu pravrajitaH sAdhuH paramArthajugupsAmapi zaMkAdikAM suSThu prayatnena pariharatu tyajatviti // 46 // tathA--- [ 137 saMjamamavirAdhato kareu vavahArasodhaNaM bhikkhU / vavahAradugaMchAvi ya pariharau vade abhaMjaMto // 150 // jugupsA - parihAra kA upadeza dete haiM gAthArtha - sAdhu laukika aura alaukika donoM hI prakAra kI jugupsA vyavahAra kI zuddhi ke lie tathA paramArtha kI siddhi ke lie tyAga deM // 148 // AcAravRtti - nindA ke do bheda haiM-laukika aura alaukika / lokavyavahAra kI zuddhi ke lie sUtaka Adi ke nivAraNa hetu laukika nindA kA parihAra karanA cAhie aura paramArtha ke lie - ratnatraya kI zuddhi ke lie lokottara jugupsA nahIM karanA cAhie / vizeSa - yahA~ 'ca kAryA' ke sthAna meM 'na kAryA' aisA pAThAntara hai usI kA artha prakaraNa se ghaTita hotA hai / punarapi kriyApada se usI ko pragaTa karate haiM-- gAthArtha - dIkSita muni pAramArthika vizuddhi ko acchI taraha sAvadhAnI pUrvaka karate haiM isalie paramArtha nindA kA bhI bhalIbhA~ti prayatnapUrvaka parihAra karo // 146 // AcAravRtti - sAdhu karmakSaya nimittaka ratnatraya zuddhi ko acchI taraha prayatnapUrvaka kareM tathA paramArtha jugupsA arthAt zaMkAdi doSoM kA bhI bhalIbhA~ti pramAda rahita hokara tyAga kareM / usI ko aura kahate haiM gAthArtha - sAdhu saMyama kI virAdhanA na karate hue vyavahAra-zuddhi kareM evaM vratoM ko bhaMga na karate hue vyavahAra nindA kA bhI parihAra kareM / / 650 // 1. ka0 paramArthazodhanArthaM / 2. na kAryeti iti pAThAntaram / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] [ mUlAcAre bhikSuH saMyamaM cAritramavirAdhayannapIDayan karotu vyavahArazodhanaM lokavyavahArazodhanaM prAyazcitaM ca vyavahArajugupsAM ca yena karmagA loke viziSTajanamadhye kutsito bhavati tatkarma pariharatu vratAnyahiMsAdIni ca abhaMjayannakhaMDayan / kimukta' bhavati - saMyamaM mA virAdhayatu vyavahArazuddhi ca karotu vratAni mA 'bhaMjayatu vyavahArajugupsAM ca pariharatu sAdhuriti // 150 // dravyazuddhi vidhAya kSetrazuddha yarthamAha jattha kasAyupattirarbhAttadiyadAraitthijaNabahulaM / dukkhamuvasaggabahulaM bhikkhU khettaM vivajjejja // 651 // yasmin kSatre kaSAyANAmutpattiH prAdurbhAvastathA yasmin kSetre'bhaktirAdarAbhAva: zAThyabAhulyaM, yatra cendriyadvAra bAhulyamindriyadvArANAM cakSurAdInAM bAhulyaM suSThu rAgakAraNaviSayaprAcuryaM strIjanabAhulyaM ca yatra strIjano bAhulyena zRMgArAkAravikAra viSayalIla hAva bhAvanRtta gItavAditrahAsApahAsAdiniSThastathA duHkhaM kSetra klezapracuraM, upasargabahulaM bAhulyenosargopetaM ca tadetatsarvaM kSetraM bhikSuH sAdhuvivarjayatu samyagdarzanAdizuddhikaraNAyeti // 51 // itthaMbhUtaM ca kSetraM sevayatviti kathayannAha girikaMdara masANaM suNNAgAraM ca rukkhamUlaM vA / ThANaM virAgabahulaM dhIro bhikkhu NiseveU // 152 // AcAravRtti - sAdhu cAritra kI hAni na karate hue loka vyavahAra ke zodhanarUpa prAyazcitta kareM aura jisa kArya se loka meM viziSTa janoM meM nindA hotI hai vaha kArya chor3a deM evaM ahiMsA Adi vratoM ko bhaMga na kreN| tAtparya yaha ki sAdhu saMyama kI virAdhanA nahIM kareM, vyavahAra-zuddhi kA pAlana kareM, vratoM meM doSa nahIM lagAe~ aura lokanindA kA parihAra kareM / dravyazuddhi kahakara aba kSetrazuddhi kahate haiM gAthArtha - jahA~ para kaSAyoM kI utpatti ho, bhakti na ho, indriyoM ke dvAra aura strIjana kI bahulatA ho, duHkha ho, upasarga kI bahulatA ho usa kSetra ko muni chor3a deM / / 651 // zrAcAravRtti - jisa kSetra meM kaSAyoM kI utpatti hotI ho, jisa kSetra meM bhaktiAdara kA abhAva ho arthAta logoM meM zaThatA kI bahulatA ho, jahA~ para cakSu Adi indriyoM ke lie rAga ke kAraNabhUta viSayoM kI pracuratA ho, jahA~ para zRMgAra-AkAra, vikAra, viSaya, lIlA, hAvabhAva, nRtya, gIta, vAditra, hAsya, upahAsa Adi meM tatpara striyoM kA bAhulya ho, jahA~ para kleza adhika ho evaM jisa kSetra meM bahulatA se upasarga hotA ho aise kSetra kA muni samyagdarzana Adi kI zuddhi ke lie parihAra kara deM / isa prakAra ke kSetra kA sevana kareM so hI batAte haiM gAthArtha - dhIra muni parvata kI kandarA, zmazAna, zUnya makAna aura vRkSa ke mUla aise vairAgya kI adhikatA yukta sthAna kA sevana kareM / / 52 / / 1. ka0 bhanakta / 2. veSa / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] [ 130 girikaMdarAM zmazAnaM zUnyAgAraM vRkSamUlaM ca dhIro bhikSuniSevayatu bhAvayatu yata etatsthAnaM vairAgyabahulaM cAritrapravRttihetukamiti // 52 // tathaitacca kSetraM varjayatviti kathanAyAha vidivihUNaM khettaM NivadI vA jattha duTThao hojja / pavvajjA ca Na labbhai saMjamaghAdo ya taM vajje / / 653 / / nRpativihInaM yat kSetraM yasmin deze nagare grAme gRhe vA prabhurnAsti svecchyA pravarttate sarvo janaH, yatra ca kSetre nRpatirduSTaH yasmizca deze nagare grAme gRhe vA svAmI duSTaH kadarthanazIlo dharmavirAdhanapravaNaH, yatra ' ca pravrajyA na labhyate na prApyate, yatra yasmiMzca deze ziSyAH zrotAro'dhyetAro vratarakSaNatanniSThA dIkSA grahaNazIlAzca na saMbhavaMti, saMyamAghAtazca yatra bAhulyenAtIcArabahulaM tadetatsarvaM kSetraM ca varjayed yatnena pariharatu sAdhurityupadezaH || 653 // tathaitadapi varjayet -- thore viradANaM viradINamuvAsaryAhmi ceTTe dUM / tattha NisejjauvaTTaNasajjhAyAhAravosaraNe // 154 // viratAnAM no kalpyate na yujyate viratInAmArthikANAmupAzraye sthAtuM kAlAMtaraM dharmakAryamantareNa, prAcAravRtti - dhIra muni parvatoM kI kandarA meM, zmazAna meM, zUnya makAnoM meM aura vRkSoM ke nIce nivAsa kareM, kyoMki ye sthAna vairAgya bahula hone se cAritrakI pravRtti meM nimitta haiM / usI prakAra se ina kSetroM kA tyAga kareM, isakA kathana batAte haiM gAthArtha- rAja se hIna kSetra athavA jahA~ para rAjA duSTa ho, jahA~ para dIkSA na milatI ho aura jahA~ para saMyama kA ghAta ho vaha kSetra chor3a deM || 653 || AcAravRtti - jisa deza meM, nagara meM, grAma meM yA ghara meM svAmI na ho- sabhI loga svecchA se pravRtti karate hoM, athavA jisa deza kA rAjA duSTa ho arthAta jisa deza, nagara, gA~va yA ghara kA mAlika dharma kI virAdhanA meM kuzala ho, kutsitasvabhAvI ho, jahA~ para dIkSA na prApta hotI ho arthAt jisa deza meM ziSya, zrotA, adhyayana karanevAle, vratoM ke rakSaNa meM tatpara tathA dIkSA ko grahaNa karanevAle loga sambhava na hoM, jahA~ para saMyama kA ghAta hotA ho arthAt vratoM meM bahuta atIcAra lagate hoM, sAdhu aise kSetra kA prayatnapUrvaka parihAra kara deM - aisA AcAryoM kA upadeza hai / tathA ina sthAnoM ko bhI chor3a deM gAthArtha - AryikAoM ke upAzraya meM muniyoM kA rahanA ucita nahIM hai / vahA~ para baiThanA, udvartana karanA, svAdhyAya, AhAra aura vyutsarga bhI karanA ucita nahIM hai / 654 // AcAravRtti - AryikAoM kI vasatikA meM muniyoM ko dharma kArya ke atirikta kArya . se rahanA yukta nahIM hai / vahA~ para sonA, baiThanA, svAdhyAya karanA, AhAra karanA, zarIra sambandhI 1. ka0 pravrajyA ca na labhyate yatra / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] [ mUlAcAre tatra ca zayyA niSadyA svAdhyAya AhAraH kAyikAdikriyA pratikramAdikaM ca na 'kalpyate yuktAcArasya sAdhoriti // 54 // kuto yata: hoviM dugaMchA duvihA vavahArAdo tadhA ya prmtthe| payadeNa ya paramaThe vavahAreNa ya tahA pacchA / / 955 // tatrArthikopAzraye vasataH sAdhodviprakArApi jugupsA, vyavahArarUpA tathA paramArthA ca, lokApavAdo vyavahArarUpA, vratabhaMgazca paramArthataH yatnena paramArtharUpA jAyate jugupsA, vyavahAratazca tato'thavA vyavahArato bhavati pazcAtparamArthatazceti // 15 // tathA saMsargajaM doSamAha vaDDhadi bohI saMsaggeNaM taha puNo viNassedi / saMsaggaviseseNa du uppalagaMdho jahA kuMbho // 656 // saMsargeNa saMparkeNa bodhiH samyagdarzanAdizuddhirvaddhate tathA punarapi vinazyati c| sadAcAraprasaMgena varddhate kutsitAcArasaMparkeNa vinazyati, yathA saMsargavizeSeNotpalagaMdhaH jalakuMbha utpalAdisaMparkeNa sugaMdhaH zItalakriyA-mala-mUtra visarjana Adi karanA tathA pratikramaNa Adi kriyAe~ karanA bhI yuktAcArI sAdhu ko ThIka nahIM hai| ucita kyoM nahIM hai so hI batAte haiM gAthArtha-vyavahAra se tathA paramArtha se do prakAra se nindA hotI hai| pahale vyavahAra se pazcAt paramArtha se nindA nizcita hI hotI hai / / 955 // AcAravatti-AryikAoM kI vasatikA meM rahanevAle sAdhu kI do prakAra kI jugupsA hotI hai-vyavahArarUpa aura paramArtharUpa / lokApavAda honA vyavahAra nindA hai aura vratabhaMga ho jAnA paramArtha jugupsA hai| yatna se arthAt pArasparika AkarSaNa bar3hAnevAle prayAsa se nizcita hI paramArtha jugupsA hotI hai| usake bAda vyavahAra se hotI / athavA pahale vyavahAra meM jugupsA hotI hai pazcAt paramArtha se hAni hotI hai| gAthArtha-AryikAoM ke sthAna meM Ane-jAne se muniyoM kI nindA hotI hai yaha vyavahAra jagupsA hai yaha to hotI hI hai, punaH vratoM meM hAni honA paramArtha jugupsA hai so bhI sambhava hai| yaha na bhI ho to bhI vyavahAra meM nindA to hotI hI hai| tathA saMsarga se honevAle doSoM ko kahate haiM gAthArtha-saMsarga se bodhi bar3hatI hai tathA punaH naSTa bhI ho jAtI hai| jaise saMsarga vizeSa se jala kA ghar3A kamala kI sugandhayukta ho jAtA hai / / 656 / / / AcAravRtti-sadAcAra ke samparka se samyagdarzana Adi kI zuddhi bar3ha jAtI hai, usI prakAra punaH kutsita AcAravAle ke samparka se naSTa bhI ho jAtI hai, jaise kamala Adi ke saMsarga se 1.ka. klpte| 2.0 tataH pazcAtparamArthata zceti / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] zcAgnyAdisaMyogenoSNo virasazceti // 956 / / tathaitezca saMsarga varjayediti pratipAdayannAha caMDo cavalo maMdo taha sAhU puttttimNsprisevii| gAravakasAyabahulo durAsao hodi so samaNo // 157 // caMDo rodro mAraNAtmako viSataruriva, capalo'sthiraprakRtirvAcikAdikriyAyAM sthairyahInaH, maMdazcAritrAlasastathA sAdhuH pRSThamAMsapratisevI pazcAddoSakathanazIlaH paizunyatatparaH, gauravabahula: kaSAyabahulazca padaM padaM pratiroSaNazIlaH, durAzraya evaMbhUtaH zramaNo duHsevyo bhavati kenApyupakAreNAtmIyaH katuM na zakyate yata evaM.. bhUtaM zramaNaM na sevayediti saMbandhaH // 657 // tathA vejjAvaccavihUNaM viNayavihUNaM ca dussuvikusiilN| samaNaM virAgahINaM 'sujamo sAdhU Na sevijja // 8 // vaiyAvRttyavihInaM glAnadurbalavyAdhitAdInAmupakArarahitaM, vinayavihInaM paMcaprakAravinayarahitaM', duHzruti duSTazrutisamanvitaM, kuzIlaM kutsitAcaraNazIla, zramaNaM nAgnyAdyupetamapi, virAgahInaM rAgotkaTaM, pUrvoktaH ghar3e kA jala sugandhamaya aura zItala ho jAtA hai aura agni Adi ke saMyoga se uSNa tathA virasa ho jAtA hai| inake sAtha saMsarga chor3a deM, so hI batAte haiM gAthArtha-jo sAdhu krodhI, caMcala, AlasI, cugalakhora hai evaM gaurava aura kaSAya kI bahulatAvAlA hai vaha zramaNa Azraya lene yogya nahIM hai / / 657 / / prAcAravRtti-jo sAdhu raudrasvabhAvI hai arthAt viSavRkSa ke samAna mAranevAlA hai, asthira prakRti kA hai arthAt jisakI vacana Adi kriyAoM meM sthiratA nahIM hai, jo cAritra meM AlasI hai tathA pITha pIche doSoM ko kahanevAlA hai, cugalI karane meM tatpara hai, gaurava kI bahulatA yukta hai, aura tIvrakaSAya vRttivAlA hai arthAt pada-pada para roSa karanevAlA hai, aisA zramaNa du:sevya hai arthAt kisI bhI upakAra se use AtmIya karanA zakya nahIM hai| aise zramaNa kA muni Azraya nahIM leM-aisA sambandha lagA lenA caahie| usI ko aura spaSTa karate haiM gAthArtha-sucAritravAn sAdhu vaiyAvRtya se hIna, vinaya se hIna, khoTe zAstra se yukta, kuzIla aura vairAgya se hIna zramaNa kA Azraya na leveM // 65 // - AcAravRtti-jo glAna, durbala aura vyAdhi se pIr3ita muniyoM kA upakAra nahIM karatA hai, pAMca prakAra ke vinaya se rahita hai, khoTe zAstroM se sahita hai, kuzIla-kutsita mAcaraNavAlA hai aura rAga kI utkaTatA se sahita hai aisA zramaNa nagnatA Adi se sahita hai to bhI sucAritra 1. ka0 susaMjado saahuu| 2. ka vinayavihInaM / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] sAdhuH saMyato na seveta na kadAcidapyAzrayed duSTAzrayatvAditi // 58 // tathA- daMbhaM paraparivAdaM NisuNattaNa pAvasuttapaDisevaM / farasi pi muNI AraMbhajudaM Na sevijja // 156 // dambhaM vacanazIlaM kuTilabhAvaM, paraparivAdinaM paropatApinaM, paizunyopapannaM 'doSodbhAvanena tatparaM, pApasUtra pratisevinaM mAraNoccATana vazIkaraNa maMtrayaMtrataMtraThaka zAstra rAjaputra kokka vAtsyAyana pitRpiMDavidhAyakaM sUtraM mAMsAdividhAyaka vaidya sAvadyajyotiSazAstrAdiratamitthaMbhUtaM muniM cirapravrajitamapi AraMbhayutaM ca na kadAcidapi seveta na tena saha saMgaM kuryAditi // 56 // tathA cirapaoasi pi muNI apuTThadhammaM asaMpuDhaM NIcaM / loiya loguttariyaM ayANamANaM vivajjejja // 160 // tathA cirapravrajitaM bahukAlInaM zramaNaM, apuSTadharmaM mithyAtvopetaM asaMvRtaM svecchAvacanavAdinaM nIcaM nIcakarmakaraM laukikaM vyApAraM lokottaraM ca vyApAraM ajAnantaM lokavirAdhanaparaM paralokanAzanaparaM ca zramaNaM dhArI sAdhu usakA Azraya na le, kadAcit bhI aise muni kI saMgati na kare kyoMki yaha duSTa Azraya vAlA hai / [ mUlAdhAre usI ko aura bhI kahate haiM gAthArtha - mAyAyukta, anya kA nindaka, paizunyakAraka, pApasUtroM ke anurUpa pravRtti karanevAlA aura Arambhasahita zramaNa cirakAla se dIkSita kyoM na ho to bhI usakI upAsanA na kare // 656 // zrAcAravRtti - daMbha vacana ke svabhAvavAlA arthAt kuTila pariNAmI, para kI nindA karanevAlA, dUsaroM ke doSoM ko prakaTa karane meM tatpara yA cugalakhora, mAraNa, uccATana, vazIkaraNa, mantra, yantra, tantra, ThagazAstra, rAjaputrazAstra, kokazAstra, vAtsyAyanazAstra, pitaroM ke lie piNDa dene ke kathana karanevAle zAstra, mAMsAdi ke guNavidhAyaka vaidyakazAstra, sAvadyazAstra, jyotiSazAstra meM rata hue muni se, arthAt jo bhale hI cirakAla se dIkSita hai kintu uparyukta doSoM se yukta hai tathA Arambha karanevAlA hai usase, kabhI bhI saMsarga na kare / usI ko aura bhI kahate haiM gAthArtha - mithyAtva yukta, svecchAcArI, nIcakAryayukta, laukika vyApArayukta, lokotara vyApAra ko nahIM jAnate, cirakAla se dIkSita bhI vAle muni ko chor3a deve // 60 // AcAravRtti - jo sAdhu apuSTadharma - mithyAtva se sahita hai, svecchApUrvaka vacana bolanevAlA hai, nIca kArya karanevAlA hai, laukika kriyAoM meM tatpara hai aura lokottara vyApAra ko 1. ka0 doSANAM doSAdbhAvanena tatparaM / kha0 adoSodbhAvena / 2. ka0 nIcakamaMrataM / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] vivarjayet parityajenna tena saha saMvAmaM kuryAditi // 60 // tathA pApazramaNasya lakSaNamAha- prAyariyakulaM muccAviharadi samaNo ya jo du egAgI / Naya gehadi uvadesaM pAvassamaNotti vRccadi du // 661 // AcAryakulaM zramaNa saMgha muktvA yaH svecchayA viharati gacchati jalpati cintayati zramaNa ekAkI saMghATakarahitaH, upadezaM ca dIyamAnaM yo na gRhNAti zikSAM nAdatte sa pApabhramaNa ityucyate // 9 6 1 // tathA AyariyattaNa turio puvvaM sissattaNaM akAUNaM / fes DhArio niraMkuso mattahatthivva // 662 // * | 143 AcAryatvaM kartuM tvaritaH pUrva ziSyatvamakRtvA yaH svecchayA hiMDatyAcarati bhramati ca DhoDhAcAryaH pUrvAparavivekazUnyo yathA nirakuMzo mattahastI / so'pi pApazramaNa ityatastamapi na seveteti // 62 // punarapi saMsargajaM doSamAha dRSTAnteneti nahIM jAnatA hai arthAt lokavirAdhanA meM tatpara hai, paraloka kA nAza karanevAlA hai aise zramaNa ke sAtha vaha cirakAla se bhI dIkSita hai to bhI saMvAsa nahIM karanA caahie| usI prakAra se pApazramaNa kA lakSaNa kahate haiM gAthArtha -- jo zramaNa AcArya saMgha ko chor3akara ekAkI vihAra karatA hai aura upadeza ko grahaNa nahIM karatA hai vaha pApazramaNa kahalAtA hai ||661 / / AcAravRtti--jo AcAryasaMgha ko chor3akara svecchA se vihAra karatA hai, svecchApUrvaka bolatA hai aura svecchA se citavana karatA hai, saMgha se rahita akelA rahatA hai, diye gaye upadeza - zikSA ko svIkAra nahIM karatA hai vaha pApazramaNa kahalAtA hai / usI ko aura kahate haiM ---- gAthArtha - jo pahale ziSyatva na karake AcArya hone kI jaldI karatA hai vaha DhoMDhAcArya hai / vaha madonmatta hAthI ke samAna niraMkuza bhramaNa karatA // 962 // zrAcAravRtti - jo pahale ziSya na banakara AcArya banane ko utsuka hotA hai aura svecchApUrvaka AcaraNa karatA hai vaha pUrvApara viveka se zUnya hotA huA DhoMDhAcArya kahalAtA hai / jaise aMkuza rahita matta hAthI bhramaNa karatA hai vaise hI vaha bhI pApazramaNa kahalAtA hai isalie usakA Azraya na le / punarapi dRSTAnta se saMsargajanya doSa ko kahate haiM * phalaTana se prakAzita mUla meM yaha gAthA kiMcit badalI huI hai / AyariyakulaM muccA viharadi egAgiNo du jo samaNo / avigehiya uvadesaM Na ya so samaNo samaNaDoMbo // artha- jo AcArya kula - ko chor3akara aura upadeza ko na grahaNakara ekAkI vihAra karatA hai vaha zramaNa DoMba hai / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] bo bittaNaM patto durAsaeNa jahA tahA / samaNaM maMdasaMvegaM zrapuTThadhammaM Na sevijja // 963 // yathA'mravRkSo durAzrayeNa nibatvaM prAptastathA zramaNaM mandasaMvegaM dharmAnurAgAlasaM apuSTadharmaM samAcAranaMdurAzrayeNa saMjAtaM na seveta nAzrayedAtmApi tadAzrayeNa tathAbhUtaH syAditi // 963 // tathA pArzvasthAnnityaM bhetavyamiti pradarzayannAha - bihedavvaM NiccaM dujjaNavayaNA paloTTajibbhassa / varaNayaraNiggamaM piva vayaNakayAraM vahatassa // 964 // [ mUlAcAre durjanavacanAt kiviziSTAt / praloTajihvAt pUrvAparatAmanapekSya vAcino varanagaranirgamAdiva vacanakacavaraM vahataH nityaM bhetavyaM na tatsamIpe sthAtavyamiti // 964 // tathetthaMbhUto'pi yastasmAdapi bhetavyamiti darzayannAha - AyariyattaNamuvaNAya jo muNi zrAgamaM Na yANaMto / appA pi viNAsiya aNNe vi puNo viNAseI // 965 // AcAryatvamAtmAnamupanayati ya AgamamajAnan AtmAnaM vinAzya paramapi vinAzayati / Agamena - gAthArtha - jaise Ama khoTe saMsarga se nImapane ko prApta ho jAtA hai vaise hI AcaraNa se hIna aura dharma meM AlasI zramaNa kA Azraya na // 663 // prAcAravRtti- -Ama kA vRkSa khoTI saMgati se - nIma ke saMsarga se nImapane ko prApta ho jAtA hai arthAt kaTu svAdavAlA ho jAtA hai, usI prakAra jo zramaNa dharma ke anurAgarUpa saMvega meM AlasI hai, samIcIna se AcAra se hIna hai, khoTe Azraya se saMpanna hai usakA saMsarga nahIM karo, kyoMki AtmA bhI aise ke saMsarga se aisA hI ho jAegA / usI prakAra se pArzvastha muni se hamezA hI DaranA cAhie, aisA dikhalAte haiM gAthArtha - durjana ke sadRza vacanavAle yadvA tadvA bolanevAle, nagara ke nAle ke kacare ko dhAraNa karate hue ke samAna muni se hamezA DaranA cAhie ||664 || AcAravRtti - jo muni pUrvApara kA vicAra na karake bolanevAle haiM, vizAlanagara se nikale hue vacanarUpa kacare ko dhAraNa karate haiM, durjana ke sadRza vacana bolanevAle haiM, unase hamezA hI DaranA cAhie arthAt unake samIpa nahIM rahanA cAhie / tathA jo isa prakAra ke bhI haiM unase bhI DaranA cAhie, ise hI dikhAte haiM-- gAthArtha - jo muni Agama ko na jAnate hue AcAryapane ko prApta ho jAtA hai vaha apane ko naSTa karake punaH anyoM ko bhI naSTa kara detA hai / 665 // AcAravRtti - jo muni Agama ko na sajhamakara AcArya bana jAtA hai arthAta Agama ke Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH / | 145 vinAcarannAtmAnaM narakAdiSu gamayati tathA parAn kutsitopadezena bhAvayana tAnnarakAdiSu pravezayatIti tatastasmAdapi bhetavyamiti // 66 // abhyantarayogavinA bAhyayogAnAmaphalatvaM darzayannAha ghoDayaladdisamANassa bAhira bagaNihudakaraNacaraNassa / abhaMtaramhi kuhidassa tassa du ki bajjhajogehi // 666 // ghoTakavyutsargasamAnasyAMta.kuthitasya bAhya na bakasyeva nibhRtakaracaraNasya tasyetthaMbhUtasya mUlaguNarahitasya ki bAhya vRkSamUlAdibhiryogarna kiMcidapItyarthastasmAccAritre yatnaH kArya iti / / 966 / / bahakAlazramaNo'hamiti ca mA garva kRthA yata: mA hoha vAsagaNaNA Na tattha vAsANi parigaNijjaMti / bahavo tirattavutthA siddhA dhIrA viraggaparA samaNA // 667 // mA bhavatu varSagaNanA mama pravajitasya bahUni varSANi yato'yaM laghuradya prajita ityevaM gavaM mA kRghvaM, yato na tatra muktikAraNe varSANi gaNyante / bahukAlazrAmaNyena muktirbhavati navaM parijJAyate yasmAdvavastrirAtrimAtroSitacaritrA antarmuhurtavRttacaritrAzca vairAgyaparA dhIrAH samyagdarzanAdo niSkampA: zramaNAH siddhA binA AcaraNa karatA hai vaha svayaM ko naraka Adi gatiyoM meM pahu~cA detA hai aura anya janoM ko bhI kutsita upadeza ke dvArA unhIM durgatiyoM meM praveza karA detA hai, isalie aise AcArya se bhI DaranA caahie| abhyantara yogoM ke binA bAhya yogoM kI niSphalatA hai, use hI kahate haiM gAthArtha-ghor3e kI lIda ke samAna antaraMga meM nindya aura bAhya se bagule ke sadRza hAthapairoM ko nizcala karanevAle-sAdhu ke bAhyayogoM se kyA prayojana ? // 666 // prAcAravRtti-jo ghor3e kI lIda ke samAna antaraMga meM kuthita-nindya-bhAvanA yukta evaM bAhya meM bagule ke samAna hAtha-pairoM ko nizcala karake khar3e haiM arthAt jo antaraMga meM nindya bhAva sahita haiM, bAgha kriyA aura cAritra ko kara rahe haiM tathA mUlaguNa se rahita haiM aise muni ko bAhya vRkSamUla Adi yogoM se kyA lAbha ? arthAt kucha bhI lAbha nahIM hai| isalie cAritra meM yatna karanA cAhie, yaha abhiprAya hai| 'maiM bahutakAla kA zramaNa hU~ aisA garva mata karo kyoMki gAthArtha-varSoM kI gaNanA mata karo kyoMki vahA~ varSa nahIM gine jAte / bahuta se virAgI dhIra zramaNa tIna rAtrimAtra hI cAritradhArI hokara siddha ho gaye haiM // 667 // AcAravRtti-varSoM kI gaNanA mata karo, 'mujhe dIkSA liye bahuta varSa ho gaye haiN| mujhase yaha choTA hai, Aja dIkSita huA hai' isa prakAra se garva mata karo kyoMki vahA~ mukti ke kAraNa meM varSoM kI ginatI nahIM hotI hai| bahutakAla ke munipana se mukti hotI ho aisA nahIM jAnA jAtA hai kyoMki bahutoM ne tIna rAtri mAtra hI cAritra dhAraNa kiyA hai ! aura to aura, kinhIM ne antarmuhUrta mAtra hI cAritra kA vartana kiyA hai kintu vairAgya meM tatpara dhIra-samyagdarzana Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAra nilitazepakarmANa iti // 667 // bandhaM bandhakAraNaM ca pratipAdayannAha jogaNimittaM gahaNaM jogo mnnvynnkaaysNbhuudo| bhAvaNimitto baMdho bhAvo radirAgadosamohajudo // 66 // karmaNo grahaNaM yoganimittaM yogahetukaM, yogaH prakRtibandhaM pradezabandhaM ca krotiiti| atha ko yoga ityAzaMkAyAmAha-yogazca manovacanakAyebhyaH sambhUto manaHpradezaparispando vAkpradezaparispandaH kAyapradezaparispandaH 'manovAkkAyakarma yoga' iti vacanAt / bhAvanimitto bhAvahetuko bandhaH saMzleSaH sthityanubhAgarUpa: 'sthityanubhAgo kaSAyata' iti vacanAt / atha ko bhAva iti prazne bhAvo ratirAgadveSamohayukto mithyAtvAsaMyamakaSAyA ityartha iti // 968 // karmaNaH pariNAmo na tu jIvasyeti pratipAdayannAha jIvapariNAmahed kammattaNa poggalA prinnmNti| Na duNANapariNado puNa jIvo kammaM samAdiyadi // 666 // Adi meM niSkampa hone se aise zramaNa atizIghra hI azeSa karmoM kA nirmalana karake siddha ho gaye haiN| aba bandha aura bandha ke kAraNoM ko kahate haiM gAthArtha-karmoM kA grahaNa yoga ke nimitta se hotA hai| vaha yoga mana vacana kAya se utpanna hotA hai / karmoM kA bandha bhAvoM ke nimitta se hotA hai aura bhAva rati, rAga, dveSa evaM moha sahita hotA hai // 668 // AcAravRtti-karmoM kA grahaNa yoga ke kAraNa hotA hai| vaha yoga prakRtibandha aura pradezabandha karatA hai| vaha yoga kyA hai ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM-vaha yoga mana, vacana aura kAya se utpanna hotA hai arthAt mana ke nimitta se AtmapradezoM kA parispandana, vacanayoga se AtmapradezoM kA parispandana aura kAyayoga se AtmapradezoM kA parispandana honA yoga hai| "mana. vacana-kAya ke karma kA nAma yoga hai" aisA sUtrakAra kA vacana hai| bhAva ke nimitta se bandha arthAt AtmA ke sAtha saMzleSa-sambandha hotA hai jo sthiti aura anubhAga rUpa hai| "sthiti aura anubhAga kaSAya se hote haiM" aisA vacana hai| bhAva kyA hai ? rati, rAga, dveSa aura mohayukta pariNAma bhAva kahalAte haiM arthAt mithyAtva, asaMyama aura kaSAya bhAva sthitibandha aura anubhAgabandha ke kAraNa haiN| karma ke pariNAma hote haiM na ki jIva ke aisA pratipAdana karate haiM gAthArtha-jIva ke pariNAma ke nimitta se pudgala karmarUpa se pariNamana karate haiN| jJAna-pariNata huA jIva to karma grahaNa karatA nahIM hai // 666 // 1 tattvArthasUtra, a. 6, sUtra 1 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] [ 147 jIvasya pariNAmahetavo bAlavRddhayuvatvAbhAvena narakatiryaGmanuSyadevatvabhAvena ca karmatvena karmasvarUpeNa pud galA rUparasagandhasparza vantaH paramANavaH pariNamanti paryAyaM gRhNanti / jIvaH punarjJAna pariNato naiva karma samAdatte naiva karmabhAvena pudgalAn gRhNAtIti / yato'tazcAritraM jJAnadarzanapUrvakaM bhAvanIyamiti // 966 // yasmAt - jANaviNNA saMpaNNI jhANajjhaNatavejudo / kasAyagAravammukkA saMsAraM tarade lahuM // 70 // jJAnaM yathAvasthitavastuparicchedakaM vijJAnaM cAritraM tAbhyAM jJAnavizeSeNa vA sampannaH pariNataH dhyAnenaikAgracintanirodhenAdhyayanena vAcanApRcchanAdikriyayA tapasA ca dvAdazaprakAreNa yuktaH pariNataH kaSAyagovonmuktazca laghu zIghraM saMsAraM bhavasamudraM tarati samullaMghayatIti tato ratnatrayaM sArabhUtamiti // 970 // nanu svAdhyAya bhAvanayA kathaM saMsArastIryaMta ityAzaMkAyAmAha - sabhAyaM kuvaMto paMcidiyasaM puDo tigutto ya / havadi ya eyaggamaNo viNaeNa samAhio bhikkhU // 71 // yataH svAdhyAyaM zobhanazAstrAbhyAsavAcanAdikaM kurvan paMcendriyasaMvRtastriguptazca bhavati. ekAgra AcAravRtti - rUpa, rasa, gandha aura sparzavAle pudgala paramANu jIva ke pariNAma kA nimitta pAkara bAlaka, vRddha, yuvA bhAva se tathA nArakI, tiryaMca, manuSya aura devapane ke bhAva se karma rUpa se pariNamana karate haiM arthAt ye pudgala jIva ke pariNAma ke nimitta se karmarUpa pariNata jAte haiM / kintu yadi jIva jJAnapariNata ho rahA hai taba to vaha karmabhAva se pudgaloM ko grahaNa nahIM karatA hai / isalie cAritra ko jJAna darzana pUrvaka hI bhAvita karanA cAhie / arthAt cAritrayukta jJAnI jIva ko karmoM kA bandha nahIM hotA hai| kyoMki - gAthArtha - jJAna-vijJAna se sampanna evaM dhyAna, adhyayana aura tapa se yukta tathA kaSAya aura gaurava se rahita muni zIghra hI saMsAra ko pAra kara lete haiM / / 670 // AcAravRtti - yathAvasthita vastu ko jAnanevAlA jJAna hai aura cAritra ko vijJAna kahA hai / ina donoM se samanvita athavA jJAna vizeSa se pariNata hue muni ekAgra cintAnirodharUpa dhyAna, vAcanA. pRcchanA Adi kriyA rUpa adhyayana evaM bAraha prakAra ke tapoM ko karate hue tathA kaSAya aura gaurava se rahita hokara zIghra hI bhavasamudra se tira jAte haiM / isalie ratnatraya hI sArabhUta hai / svAdhyAya kI bhAvanA se kaise saMsAra tirA jAtA hai, so hI batAte haiM gAthArtha - vinaya se sahita muni svAdhyAya karate hue paMcendriyoM ko saMkucita kara tInaguptiyukta aura ekAgramanA ho jAte haiM / / 671 / / pracAravRtti - darzana, vinA Adi vinayoM se saMyukta muni uttama zAstroM kA abhyAsa aura vAcanA Adi karate hue paMcendriyoM ko saMvRta kara lete haiM evaM tInagupti sahita ho jAte haiM Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] nilAbAre manA dhyAnaparazca bhavati, vinayena samAhitazca darzanAdivinayopetazca bhikSarbhavatyataHpradhAnaM cAritraM svAdhyAyastatazca muktiriti / / 971 // punarapi svAdhyAyasya mAhAtmyaM tapasyantarbhAvaM ca pratipAdayannAha-- bArasavidhahmi ya tave sabbhaMtarabAhire kusldi?| Na vi asthi Na vi ya hohadi ejjhAyasamaM tavokammaM // 972 // dvAdazavidhe tapasi sAbhyantarabAhye kuzala dRSTe tIrthakaragaNadharAdipradarzite kRte ca navAsti na cApi bhaviSyati svAdhyAyasamaM svAdhyAyasadazaM anyattapaHkarmAtaH svAdhyAyaH paramaM tapa iti kRtvA nirantaraM bhAvanIya iti // 72 // svAdhyAyabhAvanayA zrutabhAvanA syAttasyAzca bhAvanAyA: phalaM pradarzayannAha sUI jahA sasuttA Na jassadi du pamAdadoseNa / evaM sasuttapuriso Na Nassadi tahA pamAdadoseNa // 973 // yathA sUcI lohamayI zalAkA sUkSmApi sasUtrA sUtramayarajjusamanvitA na nazyati na cakSurgocaratAmatikAmati pramAdadoSeNApi apaskArAdimadhye vismRtApi / tathaivaM puruSo'pi sAdhuriti sasUtraH zrutajJAnasamanvito tathA ekAgracitta hokara dhyAna meM tatpara ho jAte haiM; isalie svAdhyAya nAma kA cAritra pradhAna hai kyoMki usase ve mukti prApta kara lete haiM / arthAta vinayapUrvaka svAdhyAya karate samaya indriyoM kA aura mana-vacana-kAya kA vyApAra ruka jAtA hai, anyatra nahIM jAtA hai, usI meM tanmaya ho jAtA hai| ataH ekAgracintA-nirodha rUpa dhyAna kA lakSaNa ghaTita hone se yaha svAdhyAya mukti kA kAraNa hai| punarapi svAdhyAya kA mAhAtmya aura vaha tapa meM antarbhata hai aisA pratipAdana karate gAthArtha - gaNadhara devAdi pradarzita, bAhya-antaraMga se sahita bAraha prakAra ke tapoM meM svAdhyAya samAna tapaHkarma na hai aura na hogA hii||672|| prAcAravRtti-tIrthaMkara, gaNadhara Adi devoM ne jisakA varNana kiyA hai, jisameM bAhya aura abhyantara chaha chaha bheda haiM aise bAraha prakAra ke tapoM meM svAdhyAya ke sadRza anya koI tapaHkarma na hai aura na hogA hii| ataH svAdhyAya paramatapa hai, aisA samajhakara nirantara usakI bhAvanA karanA caahie| svAdhyAya kI bhAvanA se zrutabhAvanA hotI hai ataH usa bhAvanA kA phala dikhalAte haiM gAthArtha-jaise dhAge sahita suI pramAda doSa se bhI khotI nahIM hai aise hI sUtra ke jJAna se sahita puruSa pramAda doSa se bhI naSTa nahIM hotA hai / / 973 / / AcAravRtti - jaise lohe se banI suI sUkSma hotI hai phira bhI yadi vaha sUtra sahita arthAt dhAge se piroI huI hai to naSTa nahIM hotI hai arthAt pramAda ke nimitta se yadi vaha kUr3ekacare meM gira bhI gayI hai to bhI A~khoM se dikha jAtI hai, mila jAtI hai / usI prakAra se sUtra sahita arthA / zrutajJana se samanvita sAdhu bhI naSTa nahIM hotA hai, vaha pramAda ke doSa se bhI saMsAra .. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] [146 na nazyati naiva saMsAragata patati pramAdadoSaNApi paramaM tapaH kattana samarthastathApi zAThayarahitaH vAdhyAya yAda nirantaraM karoti tathApi karmakSayaM karotIti bhAvaH // 73 // cAritrasya pradhAnamaMga dhyAnaM tadapakArabhRtaM nidrAjayamAha NidaM jiNehi NiccaM NiddA khalu naramacedaNaM kunndi| vaTTajja hU pasutto samaNo samvesu dosesu // 974 // nidrAM darzanAvaraNakarmodayamohabhAvaM jaya tasyA vazaM mA gaccha yataH sA nidrA naraM khalu sphuTamacetanaM pUrvAparavivekahInaM karoti yatazca prasuptaH zramaNo varteta sarveSu doSeSu yasmAnnidrayAkrAntacittaH sarvairapi pramAdaH sahito bhavati saMyato'pyato nidrAjayaM viti // 974|| nidrAM jitvakAgracintAnirodhaM kurvIteti pratipAdayannAha-- jaha usugAro usumujju karaI saMpiDiyehi NayaNehiM / taha sAhU bhAvejjo cittaM eyaggabhAveNa // 975 / / yatheSukAra: kANDakAra iSu kANDaM ujju karaI - RjuM karoti praguNaM karoti samyapiDitAbhyAM saMmolitAbhyAM nayanAmyAM niruddhacakSurAdiprasareNa tathA sAdhuH zubhadhyAnArthaM svacittaM manovyApAramekAgrabhAvena manovAkkAyastharyavRttyA paMceMdriyanirodhena ca bhAvayedabhiramayediti / / 675 / / garta meM nahIM par3atA hai| abhiprAya yaha hai ki yadyapi koI sAdhu paramatapa karane meM samartha nahIM hai lekina yadi vaha zaThatA rahita nirantara svAdhyAya karatA hai to vaha karmoM kA kSaya kara detA hai| cAritra kA pradhAna aMga dhyAna hai aura usake lie upakArabhUta nidrAjaya hai, use hI batAte haiM gAthArtha-he muni ! nidrA ko jiito| nizcita hI, nidrA nara ko acetana kara detI hai| kyoMki soyA huA zramaNa sabhI doSoM meM pravartana karatA hai // 674 / / AcAravatti-darzanAvaraNa karma ke udaya se huA moha bhAvanidrA hai| he sAdho ! tuma nidrA ko jIto, usake vaza meM mata hoo kyoMki vaha nidrA nizcita hI manuSya ko acetana arthAt pUrvApara vivekahIna banA detI hai| cUMki nidrA se vyApta cittavAlA zramaNa saba prakAra ke pramAdoM se yukta hotA hai ataH he saMyata ! tuma nidrA ko jIto ! sAdhu nidrA ko jItakara ekAgracintAnirodha dhyAna kare aisA pratipAdana karate haiM gAthArtha --jaise bANakAraka manuSya kiMcit banda hue netroM se bANa ko sIdhA-sarala banAtA hai vaise hI sAdhu ekAgrabhAva se mana ko roke // 675 / / _AcAravatti-jaise bANa banAnevAlA manuSya sammIlita netroM se jarA-sI A~kha mIMcakara bANa dekhakara use sarala banAtA hai arthAt idhara-udhara na dekhate hue ekaTaka usI para dRSTi kendrita karake use sIdhA karatA hai| vaise hI sAdhu zubhadhyAna ke lie mana-vacana-kAya kI sthiravatirUpa aura paMcendriya ke nirodharUpa ekAgrabhAva dvArA apane mana ke vyApAra ko roke arthAt apane mana ko kisI eka viSaya meM rmaave| athavA jaise dhanurdhara apane lakSya para ekaTaka dRSTi rakhakara bANa sIdhA usI para chor3atA hai vaise hI sAdhu mana ko ekAgra kara Atmatattva kA cintavana kre| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 1 vyAnaM prapaMcayannAha - kammassa baMdhamokkho jIvAjIve ya davvapajjAe / saMsArasarIrANi ya bhogaviratto sayA jhAhi // 676 // karmaNo jJAnAvaraNAderbandhaM jIvakarmapradezasaMzleSaM tathA mokSaM sarvathA karmApAyaM tathA jIvAn dravyabhAvaprANadhAraNasamarthAnajIvAn pudgaladharmAdharmAkAzakAlAn dravyANi sAmAnyarUpANi paryAyAn vizeSarUpAn saMsAraM caturgatibhramaNa zarIrANi caudArikavaikriyikAhArakanai jasakArmaNAni ca bhogavirakto rAgakAraNebhyo viraktaH san sadA sarvakAlaM dhyAya samyagbhAvayeti // 676 // saMsAravikalpaM bhAvayannAha - davve khette kAle bhAve ya bhave ya hoMti paMceva / pariTTaNANi bahuso aNAdikAle ya citejjo // 677 // [mUlAcAre dravyaparivartanAni karmano karmatatsvarUpagrahaNaparityajanAni, kSetraparivartanAni sarvapradezeSatpattimaraNAni, kAlaparivartanAni utsarpiNyavasarpiNIsamayeSUtpattimaraNAni, bhAvaparivartanAni jaghanyamadhyamotkRSTabandhasthitibandharUpANi bhavaparivartanAni sarvAyurvikalpeSUtpattimaraNAni evaM paMcaparivartanAni anAdikAle'tItakAle dhyAna kA varNana karate haiM gAthA - he mune ! tuma bhogoM se virakta hokara karma kA, bandha-mokSa kA, jIva- ajIva kA, dravya paryAyoM kA tathA saMsAra aura zarIra kA hamezA dhyAna karo // 676 // AcAravRtti - sAdhu bhogoM aura rAga ke kAraNoM se virakta hote hue hamezA acchI taraha 'se cintavana kre| kina-kina kA ? vahI batAte haiM- jJAnAvaraNAdi karmoM ke bandha kA, jo ki jIva aura karma- pradezoM kA Apasa meM saMzleSarUpa hotA hai, tathA sarvathA karmoM kA naSTa ho jAnA mokSa hai / dravya aura bhAva prANoM ko dhAraNa karane meM jo samartha haiM ve jIva haiM / cetanA lakSNa rUpa prANoM se rahita kA nAma ajIva hai| pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ajIva haiM / inakA sAmAnya svarUpa dravya hai / inakI vizeSa avasthAoM ko paryAya kahate haiM / caturgati ke bhramaNa kA nAma sasAra hai / audArika vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ye zarIra haiM / ina bandha-mokSa, jIva- ajIva, dravya-paryAya tathA saMsAra aura zarIra ke svarUpa kA muni hamezA cintavana kare / saMsAra ke bhedoM ko kahate haiM gAthArtha - dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava ye pA~ca saMsAra hote haiM / anAdikAla se ye parivartana aneka bAra kiye haiM aisA cintavana kare / / 677 / / AcAravRtti - karma aura nokarmasvarUpa pudgala vargaNAoM ko grahaNa karanA aura chor3anA dravya - parivartana hai / sarva AkAzapradezoM meM janma maraNa karanA kSetra- parivartana hai / utsarpiNI aura avasarpiNI ke sarva samayoM meM janma-maraNa grahaNa karanA kAla-parivartana hai / jaghanya, madhyama aura utkRSTa bandharUpa sthitibandha honA bhAva-parivartana hai aura sampUrNa Ayu ke vikalpoM meM janma-maraNa Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] parivartitAni bahukavAneva jIvanetyacintayed dhyAyediti // 977 // tathaitadapi dhyAyedityAha bhramaNopetamiti // 678 // mohaggaNA mahaMteNa dajjhamANe mahAjage dhIrA / samaNA visayavirattA bhAyaMti anaMtasaMsAraM // 678 // mohAgninA mahatA dahyamAnaM mahAjagat sarvalokaM dhIrA viSayaviraktA dhyAyantyanantasaMsAraM caturgati dhyAnaM nAma tapastadArambhaM na sahata iti pratipAdayannAha- AraMbhaM ca kasAyaM ca Na sahadi tavo tahA loe / acchI lavaNasamuddo ya kayAraM khalu jahA diTTha 676 // yathA'kSi' cakSulaMvaNasamudrazca `kacAraM tRNAdikamantasthaM patitaM na sahate sphuTaM karotIti dRSTaM tathA tapazcAritramArambhaM parigrahopArjanaM kaSAryAMzca na sahate na kSamate bahiSkarotIti // 676 // paMca parivartanAni jIvana ki tenaivAhosvidanyena tenaiva nAnyena kathamityAzaMkAyAmAha - grahaNa karanA bhava-parivartana hai / isa prakAra ina pA~coM parivartanoM ko isa jIva ne anAdikAla se kaI bAra kiyA hai aisA cintavana karanA cAhie / tathA aura bhI dhyAna kareM- gAthArtha - yaha mahAjagat mahAna moharUpI agni se jala rahA hai| dhIra tathA viSayoM se virakta zramaNa isa ananta saMsAra kA cintavana karate haiM ||678 // [ 151 AcAravRtti - dhIra tathA viSayoM se virakta muni isa caturgati bhramaNa rUpa ananta saMsAra kA aisA cintavana karate haiM ki yaha sarvaloka mahAna moharUpI agni se jala rahA hai / arthAt moha hI isa ananta saMsAra meM bhramaNa karAne kA mUla kAraNa hai aisA cintana kiyA karate haiM / 1. ka0 yathA cakSuH / dhyAna eka tapa hai, vaha Arambha ko nahI sahana karatA hai, yaha batAte haiM gAthArtha - yaha dhyAna- tapa Arambha aura kaSAyoM ko usI prakAra se sahana nahIM karata jisa prakAra se netra aura lavaNasamudra nizcita hI kacare ko nahIM sahana karate haiM aisA isa jagat meM dekhA jAtA hai / / 676 // AcAravRtti - jaise netra aura lavaNa samudra apane andara par3e hue tRNa Adi ko nahIM sahana karate, spaSTatayA kinAre kara dete haiM aisA dekhA jAtA hai, usI prakAra se yaha taparUpa cAritra Arambha - parigraha kA upArjana aura kaSAyoM ko nahIM sahana karatA hai, inheM bAhara kara detA hai / arthAt Arambha aura kaSAyoM ke rahate hue cAritra tathA dhyAna asambhava haiM / inapaMca parivartanoM ko kyA usI jIva ne kiyA hai athavA anya jIva ne ? yadi usI 2. ka0 yathA kacAraM / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 [mUlAdhAre jaha koi sadvivariso tIsadivarise NarAhivo jaao| ubhayattha jammasaddo vAsavibhAgaM visesei // 680 // yathA kazcitpuruSaH SaSTivarSaH SaSTisaMvatsarapramANAyustrizavirSagatairnarAdhipa: saMjAto rAjA'bhUdata ubhayatra paryAye rAjyaparyAye tadabhAve ca janmazabdo varSavibhAga saMvatsarakrama vizeSayati rAjyaparyAye tadabhAvaparyAye ca vartante na tatra sarvathA bhedaM karoti sAmAnyavizeSAtmakatvAtsarvapadArthAnAM yataH sarvathA nityakSaNike cArthakriyAyA abhAvAdarthakriyAyAzcAbhAve sarveSAmabhAva: syAdabhAvasya ca na 'grAhakaH pramANAbhAvAditi // 18 // dRSTAntaM dArTAntena yojayannAha evaM tu jIvadavvaM aNAiNihaNaM visesiyaM nniymaa| rAyasariso du kevalapajjAno tassa du viseso // 681 // yathA janmazabdo rAjyayuktakAle rAjyAbhAvakAle ca, evameva jIvadravyamanAdinidhanaM sarvakAlamajIva ne kiyA hai, anya ne nahIM, to kyoM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-jaise koI sATha varSa kA manuSya tIsa varSa kI Ayu meM rAjA ho gyaa| donoM avasthAoM meM honevAlA janma zabda varSa ke vibhAga kI vizeSatA prakaTa karatA hai| 60 // ___ AcAravatti-jaise kisI manuSya kI Ayu sATha varSa kI hai aura vaha tIsa varSa kI umra meM rAjA ho gayA, usakI una donoM paryAyoM meM, arthAt rAjya kI avasthA meM aura usake pahale kI avasthA meM, jo yaha janma zabda hai vaha kevala varSoM ke krama ko pRthaka karatA hai arthAt vaha janma zabda donoM avasthAoM meM vidyamAna hai, vaha vahA~ para bheda nahIM karatA hai kyoMki sabhI padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka haiN| sarvathA nitya athavA sarvathA kSaNika padArtha meM arthakriyA kA abhAva hai aura unameM arthakriyA ke na ho sakane se una sabhI kA hI abhAva ho jAtA hai tathA abha grahaNa karanevAlA koI pramANa nahIM hai kyoMki vaise pramANa kA abhAva hai| bhAvArtha-jisakA janma huA hai vahI rAjA huA hai ataH usake rAjA hone ke pahale aura anantara-donoM avasthAoM meM 'janma' zabda kA prayoga hotA hai / yadyapi ye donoM avasthAe~ bhinna haiM kintu jisakI haiM vaha abhinna hai / isase pratyeka vastu dravyarUpa se eka hai tathA nAnA paryAyoM meM bhinna-bhinna hai aisA smjhnaa| vaise hI eka jIva ina parivartanoM ko karatA rahatA hai usakI nAnA paryAyoM meM bheda hone para bhI jIva meM bheda nahIM rahatA hai| dRSTAnta ko dArTAnta meM ghaTita karate hue kahate haiM gAthArtha- isI prakAra se jIvadravya anAdi-nidhana hai| vaha niyama se vizeSya hai| kintu usakI paryAya kevala vizeSa hai jo ki rAjA ke sadRza hai / / 981 / / AcAravRtti-jaise janma zabda rAjya se yukta kAla meM aura rAjya ke abhAvakAla meM, 1.ka0 ca grAhakapramANAbhAvAt / . Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH / [ 153 vasthitaM vizeSyamanekaprakArAdhAratayA nirdiSTaM kevalaM tu tasya paryAyo nArakamanuSyAdirUpo rAjyaparyAyaH sa dRSTo vizeSo, vizeSaNaM na sarvathA bhedaM karoti sarvAsvavasthAsu yata iti // 981 // dravyAthikanayApekSayakatvaM pratipAdya paryAyAthikanayApekSayA bhedaM pratipAdayannAha jIvo aNAiNihaNo jIvotti ya Niyamado Na vttvyo| jaM purisAugajIvo devAugajIvidavisiTTho // 982 // jIvo'nAdinidhana Adivajito nidhanavajitazca jIva iti ca nizcayena sarvathA guNAdirUpeNApi niyamato na vaktavyo na vAcyo yataH puruSAyuSko jIvo devAyuSkAdviziSTo, na hi ya eva devaH sa eva manuSyaH, yazca manuSyo nAso tiryag, yazca tiryag nAso nArakaH paryAyabhedena bhedAditi // 2 // jIvaparyAyAn pratipAdayantAha-- saMkhejjamasaMkhejjamaNaMtakappaM ca kevalaM gANaM / taha rAyadosamohA aNNe vi ya jIvapajjAyA // 3 // saMkhyAtaviSayatvAtsaMkhyAtaM matijJAnaM zrutajJAnaM ca tathA'saMkhyAtaviSayatvAdasaMkhyAtamavadhijJAnaM mana: donoM avasthAoM meM vidyamAna hai, aise hI jIvadravya sarvakAla meM avasthita rahane se anAdi-nidhana hai, vizeSya hai / arthAta aneka prakAra ke AdhAra rUpa se kahA gayA kevala eka hai| usakI paryAyeM nAraka, manuSya Adi rUpa haiM jo ki rAjya paryAya ke sadRza haiN| ye paryAya vizeSaNa rUpa hote hue bhI usa dravya kI sabhI avasthAoM meM sarvathA bheda nahIM karatI haiN| ___ bhAvArtha --jIva dravya eka hai / usakI nAnA paryAyeM bhedarUpa hote hue bhI use aneka nahIM kara pAtI haiM / yahA~ para dravyArthika naya kI pradhAnatA hai| ___ dravyAthika naya kI apekSA se ekatva kA pratipAdana karake paryAyAthika naya kI apekSA se bheda kA pratipAdata karate haiM---- __ gAthArtha-jIva anAdinidhana hai, vaha jIva hI hai aisA ekAnta se nahIM kahanA cAhie kyoMki manuSyAyu se yukta jIva devAyu se yukta jIva se bhinna hai // 682 // prAcAravRtti-jIva Adi aura anta se rahita hai; vaha jIva hai aisA nizcaya se arthAt sarvathA ekAnta se nahIM kaha sakate haiM, kyoMki guNa aura paryAyoM kI apekSA se usakA Adi-anta aura usameM bheda dekhA jAtA hai, jaise manuSyAyu se yukta jIva kI apekSA devAyu se yukta jIva meM bheda hai| jo deva hai vahI manuSya nahIM hai aura jo manuSya hai vaha tiryaMca nahIM hai aura jo tiryaMtra hai vahI nArako nahIM hai| arthAt paryAyoM ke bheda se jIva meM bhI bheda pAyA jAtA haiM cUMki pratyeka paryAya kathaMcit pRthak-pRthak hai / jIva kI paryAyoM kA varNana karate haiM gAthArtha -saMkhyAta ko jAnanevAlA asaMkhyAta ko jAnanevAlA tathA ananta ko jAnanevAlA kevalajJAna hai usI prakAra se rAga, dveSa, moha evaM anya bhI jIva kI paryAyeM haiM / / 983 // AcAravatti-saMkhyAta ko viSaya karanevAle hone se matijJAna aura zrutajJAna saMkhyeya Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] [ mUlAcAre paryayajJAnaM cAnantaviSayatvAdanantakalpaM kevalajJAnamathavA saMkhyAtAsaMkhyAtAnanta vastuparicchedakatvAtsaMkhyAtA saMkhyAtAnantakalpaM kevalajJAnamanantavikalaM caite sarve paryAyAstathA rAgadveSamohaparyAyAstathA'nyepi jIvasya paryAyA nArakatvAdayo bAlayavasthaviratvAdayazceti // 83 // tathaivAha kasAyaM tu caritaM kasAyavasio asaMjado hodi / uvasamadi ja ikAle takkAle saMjado hodi // 684 // * cAritraM nAmAkaSAyatvaM yataH kaSAyavazago'saMyataH, mithyAt pAyAdiyukto na saMyataH syAd yasmin kAle upazAmyati vratastho bhavati / yasmAtsa eva puruSo mithyAtvAdiyukto midhyAdRSTirasaMyataH samyaktvA - diyuktaH san sa eva punaH samyagdRSTiH saMyatazca puruSatvasAmAnyena punarabhedastasmAtsarvo'pi bhedAbhedAtmaka iti // 984 // haiM / asaMkhyAta ke viSaya karanevAle hone se avadhijJAna aura manaH paryAyajJAna asaMkhyeya-- asaMkhyAta kahalAte haiM / ananta ko viSaya karanevAlA hone se kevalajJAna anantakalpa kahalAtA hai / athavA saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta vastuoM ko jAnanevAlA hone se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta - rUpa kevalajJAna hai / ye sabhI paryAyeM ananta bheda rUpa haiM isalie kevalajJAna bhI ananta vikalpa - . rUpa hai| usI prakAra se jIva kI rAga, dveSa aura moha paryAyeM haiM / anya bhI nAraka, tiryaMca Adi tathA bAla, yuvA, vRddhatva Adi paryAyeM hotI haiM / usI prakAra se kahate haiM gAthArtha - kaSAyarahita honA cAritra hai / kaSAya ke vaza meM huA jIva asaMyata hotA hai / jisa kAla meM upazamabhAva ko prApta hotA hai usa kAla meM yaha saMyata hotA hai // 684|| AcAravRtti - akaSAyapanA hI cAritra hai, kyoMki kaSAya ke vazIbhUta huA jIva asaMyata hai / mithyAtva, kaSAya Adi se yukta jIva saMyata nahIM kahalAtA hai / jisa kAla meM vratoM meM sthita hotA huA kaSAyoM ko nahIM karatA hai usa kAla meM cAritra meM sthita huA saMyata hotA hai / jisa hetu se vahI puruSa mithyAtva Adi se yukta ho mithyAdRSTi- asaMyata kahalAtA hai aura samyaktva Adi se yukta hokara vahI punaH samyagdRSTi va saMyata kahalAtA hai, puruSa sAmAnya kI dRSTi se una sabhI avasthAoM meM abheda hai usI hetu se sabhI padArtha bhedAbhedAtmaka haiM, aisA samajhanA / bhAvArtha - yahA~ para jIva Adi sabhI padArtha sAmAnya kI apekSA arthAt dravya dRSTi se ekarUpa haiM evaM vizeSa kI apekSA arthAta nAnA paryAyoM kI dRSTi se bhedarUpa haiM / isalie sabhI * phalaTaNa se prakAzita mUlAcAra meM yaha gAthA adhika hai -- AdA NANapamANaM gANaM NeyappamANamuddiTTha | NeyaM loyAloyaM tahmA NANaM tu sagavaM // arthAt AtmA jJAna pramANa hai aura jJAna jJeya pramANa hai / jJeya lokAloka pramANa hai isalie jJAna sarvagata mAnA gayA hai / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] [ 155 yataH kaSAyavazago'saMyato bhavatIti tata: varaM gaNapavesAdo vivAhassa pavesaNaM / vivAhe rAgauppattI gaNo dosANamAgaro // 985 // yaterantakAle gaNapravezAcchiSyAdimohanibandhanakUlamohakAraNAtpaMcapArzvasthasampakodvara zreSThaM vivAhe pravezanaM varaM gRhapravezo yato vivAhe dArAdigrahaNe rAgotpattirgaNaH pUnaH sarvadoSANAmAkaraH sarve'pi mithyAtvAsaMyamakaSAyarAgadveSAdayo bhavantIti // 985 // kAraNAbhAvena doSANAmabhAva iti pratipAdayannAha paccayabhUdA dosA paccayabhAveNa Natthi uppttii| paccayabhAve dosA NassaMti NirAsayA jahA boyaM // 986 // vastue~ kathaMcita bhedarUpa evaM kathaMcita abhedarUpa hone se bhedAbhedAtmaka haiN| jisa hetu se kaSAya ke vazIbhUta jIva asaMyata hotA hai use spaSTa karate haiM - gAthArtha anta samaya gaNa meM praveza karane kI apekSA vivAha kara lenA acchA hai, kyoMki vivAha meM rAga kI utpatti hai aura gaNa bhI doSoM kI utpatti kA sthAna hai / / 685 // AcAravRtti-muni yadi anta samaya meM gaNa meM praveza karate haiM arthAta apane saMgha ko chor3akara anyatra nahIM jAte haiM to unake lie vaha saMgha ziSya Adi ke prati moha utpanna karAne se moha kA kAraNa hai evaM pA~ca prakAra ke pArzvastha muniyoM se samparka karAtA hai / ataH usa sadoSa saMgha meM rahane kI apekSA vivAha karake ghara meM praveza kara lenA acchA hai; kyoMki strI Adi ke grahaNa meM rAga kI utpatti hotI hai, sadoSa gaNa bhI sarvadoSoM kA sthAna hai / anta samaya aise gaNa meM rahane se mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura rAga-dvoSa Adi sAre doSa ho jAyA karate haiN| bhAvArtha-AcArya anta samaya nirvighnatayA sallekhanA kI siddhi ke lie apane saMgha ko chor3akara anya saMgha meM cale jAyeM aura yadi uttama saMhananadhArI haiM to ekAkI nirjana vana meM kAyotsarga se sthita hokara zarIra kA tyAga kara deM aisI Agama kI AjJA hai / usI prakaraNa ko lekara yahA~ para kahA gayA hai ki saMgha meM praveza kI apekSA vivAha kara lenA acchA hai| yaha bAta TIkAkAra ne 'yaterantakAle' pada se spaSTa kara dI hai| usakA aisA artha nahIM ki sAdhu kisI saMgha meM na rahakara ekAkI vicaraNa kareM, kyoMki svayaM granthakAra ne (gAthA 150 meM ) hIna saMhananavAle muniyoM ko ekAkI vihAra karane kA sarvathA niSedha kiyA hai, balki yahA~ taka kaha diyA hai ki svacchanda gamanAgamana Adi karanevAlA aisA merA zatru muni bhI ekAkI vihAra na kare / ataH yahA~ para anta samaya meM svasaMgha chor3akara parasaMgha meM jAkara sallekhanA grahaNa karane kA AcArya ne saMketa kiyA hai| kAraNa ke abhAva meM doSoM kA abhAva ho jAtA hai aisA pratipAdana karate haiM gAthArthakAraNa se doSa hote haiM, kAraNa ke abhAva meM unakI utpatti nahIM hotI hai| pratyaya ke abhAva se nirAzraya doSa naSTa ho jAte haiM jaise ki bIjarUpa kAraNa ke binA aMkura kI utpatti nahIM hotI // 986 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] [ mUlAcAre pratyayAtkarmabandhAt ziSyAdimohanibandhanakUlamohakAraNAdbhUtAH saMjAtA' doSA rAgadveSAdayaH kalaSajIvapariNAmAH, pratyayAbhAvAcca rAgadveSAdikAraNabhUtakarmAbhAvAcca nAstyutpatti va prAdurbhAvasteSAM doSANAM yatazcotpattirnAsti tata: pratyayAbhAvAtkAraNAbhAvAddoSA mithyAtvAsaMyamakapAyayoganirvatitajIvapariNAmA nazyanti nirmUlaM kSayamupavrajanti nirAzrayAH santaH svakIyaprAdurbhAvakAraNamantareNa, yathA pratyayAbhAvAdbIjamaMkuraM janayatibIjasyAMkUrotpattinimittaM kSitijalapavanAditya razmayasteSAmabhAve viparIte patitaM bIjaM yathA nazyati / na yeSAM kAraNAnAM sadbhAve ye doSA utpadyante teSAM kAraNAnAmabhAve tatphalabhUtadoSANAmanutpattiryathA svapratyayAbhAvAtsvakAraNAbhAvAdvIjasyAnutpattiraMkuratvena tata utpattyabhAvAnnirAzrayA rAgadveSAdayo doSA nazyanti yathA bIjamutpattimaMtareNa pazcAnnazyatIti // 986 / / tapA hedU paccayabhUdA heduviNAse vinnaasmuvyNti| tahmA heduviNAso kAyavvo savvasAhahiM // 987 // AcAravatti-pratyaya-karmabandha se ziSya Adi meM moha nimitta se aura saMgha meM moha ke kAraNa jIva ke kaluSita pariNAma rUpa rAga-dveSa Adi doSa utpanna ho jAte haiN| rAga-dveSa Adi ke lie kAraNabhUta karmoM ke abhAva se una doSoM kA prAdurbhAva nahIM hotA hai| kAraNa ke na hone se mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga se honevAle jIva ke pariNAma nirmUlataH kSaya ko prApta ho jAte haiM, kyoMki ve apane utpatti ke kAraNa ke binA Azraya-rahita ho jAte haiN| jaise kAraNa ke abhAva meM bIja aMkura utpanna nahIM karatA hai |biij ke aMkura kI utpatti ke lie nimitta pRthvI, jala, havA aura sUrya kI kiraNeM haiM / inake abhAva meM yA viparIta sthAna para par3A huA boja jaise naSTa ho jAtA hai vaise hI rakta viSaya meM smjhnaa| __jina kAraNoM ke hone para jo doSa utpanna hote haiM una kAraNoM ke abhAva meM unake phalabhUta doSoM kI utpatti nahIM hotI hai, jaise apane lie kAraNabhUta sAmagrI ke abhAva meM bIja kI aMkurarUpa se utpatti nahIM hotI hai / isalie utpatti ke kAraNoM ke na hone se Azraya rahita rAgadeSa Adi doSa naSTa ho jAte haiN| bhAvArtha-abhiprAya yahI hai ki ziSyAdi ke nimitta se moha, rAga-dvoSa utpanna hote haiM aura unake nahIM hone se nahIM hote haiM ataH doSoM se vacane ke lie unheM chor3a denA cAhie / yaha unhIM ke lie sambhava hai jo uttama saMhananadhArI haiN| cUMki gAthA 661 meM bhI ekAkI vihArI ko pApa zramaNa kahA hai athavA ise bho anta samaya sallekhanA grahaNa kAla kI apekSA samajhanA cAhie kyoMki usa samaya svagaNa ko chor3akara paragaNa meM praveza kara samAdhi sAdhane kA upadeza diyA gayA hai| -use hI aura karate haiM gAthArtha-pratyaya kAraNa haiN| una kAraNoM ke naSTa ho jAne para ve kArya bhI naSTa ho jAte haiM, isalie sabhI sAdhuoM ko cAhie ki ve kAraNa kA vinAza kreN||987|| 1. ka santaH / . Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] [ 157 tataH krodhamAnamAyAlobhAH pratyayabhUtAH parigrahAdayo lobhAdiSu satsu jAyante tatasteSAM lobhAari aai vinAze pradhvaMse vinAzamupayAnti parigrahAdayo yata evaM tato hetuvinAzaH kartavyaH sarvasAdhubhi: prama - tAdikSINakaSAyAntairlobhAdInAmabhAve parigrahecchA na jAyate mUrcchAdiparigrahastadabhAve prayatnaH kAryaH / pUrvakArikathA kAraNAbhAve kAryasyAbhAvaH pratipAdito'nayA punaH kAryasyAbhAvo' nigaditaH / athavA pUrvagAthopasaMhArArtheya gAthA tata evamabhisambandhaH kAryaH, hetavaH kAraNAni pratyayabhUtAni kAryANi hetuvinAze teSAM sarveSAM vinAzo yataH kAraNAbhAve kAryasya cAbhAvastato hetuvinAze yatnaH kArya iti // 987 // dRSTAntaM dAntena yojayannAha jaM jaM je je jIvA pajjAyaM pariNamaMti saMsAre / rAyas ya dosassa ya mohassa vasA muNeyavvA // 88 // yaM yaM paryAyavizeSaM nArakatvAdisvarUpaM pariNamanti gRhNanti jIvAH saMsAre te paryAyAste ca jIvA zrAcAravRtti - krodha, mAna, mAyA, lobha ye kaSAya-hetu haiN| ina lobhAdikoM ke hone para hI parigraha Adi kArya hote haiM / ataH ina hetuoM ke naSTa ho jAne para parigraha Adi (saMjJAe~) bhI ho jAtI haiM / pramatta nAmaka chaThe guNasthAna se lekara kSINakaSAyaparyanta sabhI sAdhuoM ko ina tuoM kA vinAza karanA cAhie, kyoMki lobha Adi kaSAyoM ke nahIM rahane para parigraha kI icchA nahIM hotI hai / ye mUrcchA Adi pariNAma hI parigraha haiM, inheM dUra karane kA prayatna karanA cAhie / pUrva kArikA dvArA kAraNa ke abhAva meM kArya kA abhAva pratipAdita kiyA gayA hai / punaH isa gAthA dvArA bhI kArya kA abhAva kahA gayA hai / ' athavA pUrva gAthA ke upasaMhAra ke lie yaha gAthA kahI gayI hai, ataH aisA saMbandha karanA ki hetu-kAraNa pratyaya haiM, parigraha Adi kArya haiM / hetu ke nahIM rahane para una saba kAryoM kA bhI abhAva ho jAtA hai, kyoMki kAraNa ke abhAva meM kArya kA abhAva avazyambhAvI hai, isalie kAraNoM kA nAza karane ke lie hI prayatnazIla honA cAhie / dRSTAnta ko dAnta meM ghaTAte hue kahate haiM-- gAthArtha - saMsAra meM jo-jo jIva jisa-jisa paryAya se pariNAma karate haiM ve saba rAgaaura moha ke vazIbhUta hokara hI pariNamate haiM aisA jAnanA // 688 || AcAravRtti - saMsAra meM jIva nAraka, tiryaMca Adi jina jina paryAyoM ko grahaNa karate 1. ka hetavaH / 2. ka kAryasyAbhAve'bhAvo nigaditaH / 3. ka karaNIyaH / 4. ka0 prati meM 'kAryasyAbhAve'bhAvo nigaditaH' aisA pATha hai| usake anusAra yaha arthaM prakaTa hotA hai ki pUrvakArikA dvArA kAraNa ke abhAva meM kArya kA abhAva kahA gayA hai aura isa kArikA ke dvArA kArya ke abhAva meM kAraNa kA abhAva kahA gayA hai| arthAt pahale kaSAya ko kAraNa aura parigraha ko kArya kahA gayA thA, yahA~ parigraha ko kAraNa aura lobhotpatti ko kArya kahA hai ataH parigraha chor3anA cAhie / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] [ mUlAcAre rAgasya dveSasya mohasya ca vazAstadAyattAH pariNamantIti jJAtavyAH karmAyattatvAtsarvasAMsArikaparyAyANAmiti // 88 // rAgadveSaphalaM pratipAdayannAha atthassa jIviyassa ya jibbhovatthANa kAraNaM jIvo maradiya mArAvedi ya aNaMtaso savvakAla tu // 86 // arthasya kAraNaM gRhapazuvastrAdinimitta jIvitasya ca kAraNaM AtmarakSArthaM ca jihvAyAH kAraNaM AhArasya hetorupasthasya kAraNaM kAmanimittaM jIvo mriyate svayaM prANatyAgaM karoti mArayati cAnyAMzca hinasti prANavighAtaM ca kArayati anantazo'nantavArAn sarvakAlameveti // 686 // tathA jinbhovatthaNimittaM jIvo dukkhaM aNAdisaMsAre / patto anaMtaso to jibbhovatthe jayaha dANi // 60 // rasanendriyanimittaM sparzanendriyanimittaM cAnAdisaMsAre jIvo duHkhaM prApto'nantazo'nantavArAn yato'to jihvAmupasthaM ca jaya sarvathA tyajedAnIM sAmpratamiti // 60 // caduraMgulA ca jinbhA asuhA caduraMgulo uvattho vi / aTTha guladoseNa dujIvo dukkhaM khu pappodi // 61 // haiM una una ko rAga-dva eSa aura moha ke adhIna hue hI grahaNa karate haiM; kyoMki sabhI sAMsArika paryAyeM karma ke hI adhIna haiM / rAga-dveSa kA phala dikhalAte haiM gAthArtha - yaha jIva dhana, jIvana, rasanA indriya aura kAmendriya ke nimitta hamezA ananta bAra svayaM maratA hai aura anyoM ko bhI mAratA hai // 66 // zrAcAravRtti - artha arthAt gRha, pazu, vastra, dhana Adi ke lie tathA jIvana arthAt AtmarakSA ke lie, jihvA arthAt AhAra ke lie aura upastha arthAt kAmabhoga ke lie yaha jIva svayaM sadA hI ananta bAra prANa tyAga karatA hai aura ananta bAra anya jIvoM kA bhI ghAta karatA hai / usI ko aura kahate haiM gAthArtha - isa jIva ne isa anAdi saMsAra meM jihna ndriya aura sparzanendriya ke vaza meM hokara ananta bAra du:kha prApta kiyA hai, isalie he mune ! tuma isI samaya isa rasanendriya aura kAmendriya ko jIto // 660 // AcAravRtti - rasanendriya ke nimitta aura sparzanendriya ke nimitta se hI isa jIva ne isa anAdi-saMsAra meM ananta bAra duHkhoM ko prApta kiyA hai, isalie he sAdho ! tuma isI samaya una donoM ke viSayoM kA tyAga karo / usI ko aura bhI spaSTa karate haiM gAthArtha - cAra aMgula kI jihvA azubha hai aura cAra aMgula kI kAmendriya bhI azubha hai / ina ATha aMguloM ke doSa se yaha jIva nizcitarUpa se duHkha prApta karatA hai // 61 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] [ 156 caturaMgulapramANA jihvA azubhA caturaMgulapramANaM copasthaM mathunakriyAnimittaM etadaSTAMguladoSeNava jIvo duHkhaM prApnoti sphuTaM yatastato jihvAmupasthaM ca tyaja jayeti / / 661 // sparzanajayakAraNamAha bIhedavvaM NiccaM kaTTatthassa vi tahitthiruvassa / havadi ya cittakkhobho paccayabhAveNa jIvassa // 662 // bhetavyaM nityaM sarvakAlaM vAsaH karttavya. 'kASThasthAdapi strIrUpAta kASThalepacitrAdikarmaNo'pi strIrUpAgaH kartavyo yato bhavati cittazobhaH manasazcalanaM pratyayabhAvena vizvAsAtkAraNavazAjjIvasyeti // 2 // tathA ghidabharidaghaDasarittho puriso itthI balaMtaaggisamA / to mahileyaM DhukkA paTTA purisA sivaM gayA iyare // 3 // puruSo ghRtabhRtakuMbhasadRzaH strI punavaladanalasadRzI yathA prajvaladagnisamIpe styAnaghRtapUrNaghaTaH zIghraprakSarati tathA strIsamIpe manuSyA yata evaM tato mahilAyAH samIpamupasthitA jalpahAsAdivazaM gatAH puruSA naSTA, ye ca na tatra saMgatAste zivaM gatAH zivagati prAptA iti // 13 // prAcAravatti-cAra aMgula kI yaha jihvA azubha hai aura cAra aMgula kA yaha upastha arthAt maithunakriyA kI nimitta yaha kAmendriya bhI azubha hai| ina ATha aMguloM ke doSa se hI jIva duHkha prApta karatA hai| isalie he mune ! tuma ina donoM indriyoM para vijaya prApta kro| sparzana-jaya kA kAraNa kahate haiM gAthArtha-kATha meM bane hue bhI strIrUpa se hamezA DaranA cAhie kyoMki kAraNa ke sadbhAva se jIva ke mana meM kSobha ho jAtA hai / / 662 // prAcAravRtti-kATha, lepa, citra Adi kalAkRti meM bane hue bhI strIrUpase hamezA bhayabhota rahanA cAhie kyoMki kAraNa ke vaza se athavA una para vizvAsa kara lene se jIva ke mana meM caMcalatA ho jAtI hai| tathA gAthArtha--puruSa ghI se bhare hue ghaTa ke sadRza hai aura strI jalatI huI agni ke sadRza hai| ina striyoM ke samIpa hue puruSa naSTa ho gaye haiM tathA inase virakta puruSa mokSa ko prApta hue haiM / / 663 // AcAravatti-puruSa ghRta se bhare hue ghar3e ke samAna hai aura strI jalato huI agni ke samAna hai| jaise jame hue ghI kA ghar3A agni ke samIpa meM zIghra hI pighala jAtA hai, usI prakAra se strI ke samIpa meM puruSa caMcalacitta ho jAtA hai / isIlie striyoM ke sAtha jalpa, hAsya Adi ke vaza meM hue puruSa naSTa ho gaye haiM aura jinhoMne unakA saMsarga nahIM kiyA hai ve zivagati ko prApta kara cuke haiN| 1. ka kaasstthotyaadpi| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] [ mUlAcAre tathA mAyAe vahiNIe dhUAe mUi vuDDha itthiie| bohedavvaM NiccaM itthIrUvaM NirAvekkhaM // 664 // mAtuH strIrUpAdbhaginyAzca strIrUpAd duhituzca strIrUpAd mUkAyA vRddhAyAzca strIrUpAd bhetavyaM nityaM nirapekSa yataH strI tu pAvakarUpamiva sarvatra dahatIti // 14 // tathA 'hatthapAdaparicchiNNaM kaNNaNAsaviyappiyaM / avivAsa sadi NAri dUrido parivajjae // 65 // hastacchinnA pAdacchinnA ca karNahInA nAsikAvihInA ca suSThu virUpA yadyapi bhavati avivastrAM satI nagnAmityarthaH, nArauM dUrataH parivarjayet yata: kAmamalinastAM vAJchediti // 66 // brahmacaryabhedaM pratipAdayannAha maNa baMbhacera vaci baMbhacera taha kAya baMbhaceraM ca / ahavA hu baMbhaceraM davvaM bhAvaM ti duviyappaM // 66 // tathA gAthArtha mAtA, bahina, putrI, mUka va vRddha striyoM se bhI nitya hI DaranA cAhie kyoMki strIrUpa mAtA Adi ke bheda se nirapekSa hai / / 664 // AcAravRtti-mAtA, bahina, putrI athavA gUMgI yA vRddhA, ina sabhI striyoM se DaranA cAhie / strIrUpa kI kabhI bhI apekSA nahIM karanA cAhie, kyoMki striyA~ agni ke samAna sarvatra jalAtI haiN| bhAvArtha-mAtA, bahina Adi ke bheda se strIrUpa vizeSatA rahita hai arthAt strI mAtra se bhayabhIta rahanA caahie| usI ko aura bhI kahate haiM gAthArtha hAtha-paira se chinna, kAna va nAka se hIna tathA vastra-rahita striyoM se bhI dUra rahanA cAhie / / 665 // prAcAravatti-jo hAtha-paira yA kAna athavA nAka se vikalAMga ho, arthAt chinna-hasta, chinna-pAda, karNahIna, nAsikAhIna hone se yadyapi kurUpA ho tathA vastrarahita yA nagnaprAya ho unheM dUra se hI chor3a denA cAhie kyoMki kAma se malina hue puruSa inakI bhI icchA karane lagate haiN| brahmacarya ke bhedoM kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-mana se brahmacarya, vacana se brahmacarya aura kAya se brahmacarya, isa prakAra brahmacarya ke tIna bheda haiN| athavA dravya aura bhAva kI apekSA do prakAra kA brahmacarya hai / / 986 / / 1. kahatyapAdavicchiNaM ca / . Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] [ 161 manasi brahmacaryaM vacasi brahmacaryaM kAye brahmacaryamiti triprakAraM brahmacaryamathavA sphuTaM brahmacaryaM dravyabhAvabhedena dvividhaM tatra bhAvabrahmacaryaM pradhAnamiti // 66 // yataH - bhAvavirado du virado Na davvaviradassa suggaI hoI / visayavaNaramaNalolo dhariyanvo teNa maNahatthI // 667 // bhAvena viraktonData raMgeNa ca yo viraktaH sa eva virataH saMyato na 'dravyeNAbrahmavRtyA viratasya tasya sugatiH zobhanA gatirbhavati yato'to viSayA rUpAdayasta eva vanamArAmastasmin ramaNalolaH krIDAlampaTo ghArayitavyo niyamitavyastena manohastI cittakuMjara iti // 67 // abrahmakAraNaM dravyamAha - paDhamaM viulAhAraM viviyaM kAyasohaNaM / tadiyaM gaMdhamallAiM cautthaM gIyavAiyaM // 68 // taha sayaNa sodhaNaM piya itthisaMsaggaM pi atthasaMgrahaNaM / puThavara disaraNamadiyavisayaradI paNidarasasevA // 966 // prathamamabrahmacaryaM vipulAhAraH pracuragRhyAnnagrahaNaM, dvitIyamabrahma kAyazodhanaM snAnAbhyaMganodvartanAdibhI AcAravRtti - mana, vacana aura kAya kI apekSA se brahmacarya tIna prakAra kA hai / athavA dravya aura bhAva ke bheda se vaha do prakAra kA hai| inameM bhAva brahmacarya pradhAna hai / kyoMki gAthArtha - bhAva se virata manuSya hI virata hai, kyoMki dravyavirata kI mukti nahIM hotI hai / isalie viSayarUpI vana meM ramaNa karane meM caMcala manarUpI hAthI ko bA~dhakara rakhanA cAhie // 67 // prAcAravRtti - jo antaraMgabhAvoM se virakta haiM ve hI saMyata kahalAte haiN| dravya rUpa kuzIla kA virati mAtra se virakta hue kI uttama gati nahIM hotI hai / isalie paMcendriyoM ke rUpa-rasa Adi viSayarUpI bagIce meM krIDA karate hue isa cittarUpI hAthI ko vaza meM karanA cAhie / abrahma ke kAraNabhUta dravyoM ko kahate haiM gAthA - pahale vipula AhAra karanA, dUsare kAya kA zodhana karanA, tIsare gandha-mAlA Adi dhAraNa karanA, cauthe gIta aura bAje sunanA, tathA zayanasthAna kA zodhana, strIsaMsarga, dhanasaMgraha, pUrva rati-smaraNa, indriyajanya viSayoM meM anurAga aura pauSTika rasoM kA sevana - ye daza brahma ke kAraNa haiM / / 668- 666 // AcAravRtti - atyadhika bhojana karanA - abrahmacarya kA yaha prathama kAraNa hai jo ki abrahma kahalAtA hai / snAna, tailamardana, ubaTana Adi rAga ke kAraNoM se zarIra kA saMskAra karanA 1. ka dravyeNa bAhyavRttyA / 2. ka prathamamabrahma / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre rAjakAraNaH zarIrasya saMskaraNaM, tRtIya brahma gandhamAlyAni yakSakardamA mahiSIdhUpAdinA 'sugandhagrahaNaM, caturthamabrahma gItavAditrAdi saptasvarapaMcAtodyavaMzavINAtantrIprabhRti kamiti // 66 // tathA tathA zayanaM tulikAparyakAdikaM zodhanaM krIDAgahaM citrazAlAdikaM rahasyasthAnaM kAmodrekakAraNaM pNcmmbrhm| tathApi ca strIsaMsargaH rAgotkaTavanitAbhiH kaTAkSanirIkSaNaparAbhirupaplavazIlAbhiH samparkaH krIDanaM SaSThamabrahma / tathArthaspa suvarNAdikasyAbharaNavastrAdikasya ca grahaNaM sptmmbrhm| tathA pUrvaratismaraNaM pUrvasmin kAle yat krIDitaM tasyAnusmaraNa cintanamaSTamamabrahma / tathendriyaviSayeSu rUparasagandhazabdasparzeSu kAmAMgeSu ratiH samIhA navamamabrahma / tathA praNItarasasevA iSTarasAnAmupasevanaM dshmmbrhm| abrahmakAraNatvAd abrahmeti // 16 // tasya dazaprakArasyApi parihAramAha dasavihamabbabhamiNa saMsAramahAduhANamAvAhaM / pariharai jo mahappA No daDhabaMbhavvado hodi // 1000 / evaM dazaprakAramapyabrahmedaM 'saMsArakAraNAnAM mahaduHkhAnAmAvAhamavasthAnaM pradhAnahetubhUtaM pariharati yo mahAtmA saMyataH sa dRDhabrahmavato bhvti| bhAvAbrahmakAraNaM dravyAbrahmakAraNaM ca yaH parityajati tasyobhayathApi dvitIya abrahma hai / kezara, kastUrI Adi sugandhita padArtha evaM puSpamAlA, dhUpa Adi kI sugandhi grahaNa karanA tRtIya abrahma hai| paMcama, dhaivata Adi sAta svaroM kA pA~ca prakAra ke Atodya, bAMsurI, vINA, tantrI Adi vAdyoM kA sunanA caturtha abrahma hai / tUlikA, paryaMka arthAt komala-komala ruI ke gadde, palaMga Adi kA zodhana karanA evaM kAmodreka ke kAraNabhUta krIr3Asthala, citrazAlA Adi va ekAnta sthAna Adi meM rahanA-yaha pA~cavA abrahma hai| rAga se utkaTa bhAva dhAraNa karatI huI, kaTAkSa se avalokana karatI huI evaM citta meM caMcalatA utpanna karatI huI striyoM ke sAtha samparka rakhanA, unake sAtha kor3A karanA chaThA abrahma hai| suvarNa, AbharaNa, vastra, dhana Adi kA saMgraha karanA sAtavA~ abrahma hai / pUrvakAla meM bhoge hue bhogoM kA smaraNa-cintana karanA AThavAM abrahma hai| rUpa, rasa, gandha, zabda aura sparza ina pA~coM indriyoM ke viSayoM meM rati karanA navama kAraNa hai| tathA iSTa rasoM kA sevana karanA dasavA~ abrahma hai / ye daza abrahma ke kAraNa hone se abrahma kahalAte haiN| ina daza prakAroM ke parihAra ke lie kahate haiM gAthArtha-jo mahAtmA saMsAra ke mahAduHkhoM ke lie sthAnarUpa ina daza prakAra ke abrahma kA parihAra karatA hai vaha dRr3ha brahmacaryavratI hotA hai // 1000 // ___ AcAravRtti-ye daza prakAra ke abrahma saMsAra ke kAraNabhUta haiM tathA mahAduHkhoM ke pradhAna kAraNa haiN| jo saMyamI mahApuruSa inakA tyAga karate haiM ve apane brahmacaryavrata ko atizaya dar3ha kara lete haiN| tAtparya yaha hai ki jo bhAva-abrahma ke kAraNa aura dravya-abrahma ke kAraNa ina donoM 1. ka sugndhpusspgrhnnN| 2. ka saMsArakAraNaM / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH ] brahmacaryaM samyak tiSThatIti, sa ca cAritravAniti // 1000 // parigrahaparityAge phalamAha - kohamada mAyalohahiM pariggahe layai saMsajai jIvo / NubhayasaMgacAo kAvvo savva sAhUhi // 1001 // yataH krodhamadamAyAlobhaH parigrahe lagati saMsajati 'parigrahatvAd gRhNAti jIvastena kAraNenobhayasaMgatyAgaH karttavyo bAhyAbhyantaraparigrahaparihAraH kAryaH / ubhayAbrahma ca pariharaNIyaM yena saha krodhamAnamAyAlobhAzca yatnatastyAjyAH sarvasAdhubhiriti / / 1001 // tataH - siMgo NirAraMbho bhikkhAcariyAe suddhabhAvo ya / gAgI bhArado savvaguNaDDho have samaNo / / 1002 // [ 163 ubhayaparigrahAbhAvairniHsaMgo mUrcchArahitastazca nirArambhaH pApakriyAdibhyo nivRttastatazca bhikSAcaryAyAM zuddhabhAvo bhavati tatazcaikAkI dhyAnarataH saMjAyate tatazca sarvaguNADhyaH sarvaguNasampanno bhavet // 1002 // punarapi zramaNavikalpamAha kA tyAga kara dete haiM unake donoM prakAra kA brahmacayaM acchI taraha se rahatA hai aura vahI cAritravAn hote haiM / parigraha - parityAga kA phala kahate haiM gAthArtha - krodha, mAna, mAyA aura lobha ke dvArA yaha jIva parigraha meM Asakta hotA hai / isalie sarvasAdhuoM ko ubhaya parigraha kA tyAga kara denA cAhie || 1001 // AcAravRtti - krodha, mAna, mAyA, lobharUpa kaSAyoM ke dvArA yaha jIna parigraha meM saMsakta hotA hai / isalie bAhya aura Abhyantara ina donoM prakAra ke parigrahoM kA tyAga kara denA cAhie tathA donoM prakAra ke abrahma kA bhI tyAga kara denA caahie| inake sAtha-sAtha krodhAdi kaSAyoM kA to sabhI sAdhuoM ko prayatnapUrvaka tyAga kara hI denA cAhie / isase kyA hotA hai ? gAthArtha - jo niHsaMga, nirArambha, bhikSAcaryA meM zuddhabhAva, ekAkI, dhyAnalIna aura sarvaguNoM se yukta ho vahI zramaNa hotA hai / / 1002 // AcAravRtti - jo nisaMga - antaraMga - bahiraMga parigraha ke abhAva se mUrcchArahita, nirArambha - pApakriyAoM se nivRtta AhAra kI caryA meM zuddhabhAva sahita, ekAkI, dhyAna meM lIna hote haiM ve zramaNa sarvaguNasampanna kahalAte haiM / zramaNa ke bheda kahate haiM 1. ka parigrahAnvA / 2. ka bhavet zramaNaH / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] [ mUlAcAra NAmeNa jahA samaNo ThAvaNie taha ya davvabhAveNa / Nikkhevo voha tahA caduviho hoi nnaayvvo||1003|| zramaNagocaraM nikSepamAha-nAmnA yathA zramaNaH sthApanayA tathaiva tatra dravyeNa bhAvena ca tava draSTavyaH / nAmazramaNamAtra nAmazramaNaH tadAkRtilepAdiSu sthApanAzramaNo gaNarahitaliMgagrahaNaM dravyazramaNo mUlaguNottaragaNAnuSThAnapravaNabhAvo bhAvabhramaNaH / evamiha nikSepastathaivAgamapratipAditakrameNa catavidho bhavati jJAtavya iti // 1003 // teSAM madhye bhAvazramaNaM pratipAdayannAha bhAvasamaNA hu samaNA Na sesasamaNANa suggaI jmhaa| jahiUNa duvihamuhiM bhAveNa susaMjado hoha // 1004 // bhAvazramaNA eva zramaNA yataH zeSazramaNAnAM nAmasyApanAdravyANAM na sugatiryasmAttasmAdividhamupadhi dravyabhAvajaM parityajya bhAvena susaMyato bhavediti // 1004 / / bhikSAzuddhi ca kuryAdityAha vabasIlaguNA jamhA bhikkhAcariyA visuddhie tthNti'| tamhA bhikkhAcariyaM sohiya sAhU sadA vihArijja // 1005 // gAthArtha-jaise nAma se zramaNa hote haiM vaise hI sthApanA se, dravya se tathA bhAva se hote haiN| isa taraha isa loka meM nikSepa bhI cAra prakAra kA jAnanA cAhie // 1003 / / AcAravRtti-zramaNa meM nikSepa ko kahate haiM- jaise nAma se zramaNa hote haiM vaise hI sthApanA se, dravya se aura bhAva se bhI jAnanA cAhie / nAma-zramaNa mAtra ko nAmazramaNa kahate haiN| lepa Adi pratimAoM meM zramaNa kI AkRti sthApanAzramaNa hai / guNarahita veSa grahaNa karanevAle dravyazramaNa haiM aura mUlaguNa-uttaraguNoM ke anuSThAna meM kuzala bhAvayukta bhAvazramaNa hote haiN| isa taraha Agama meM kahe gaye vidhAna se cAra prakAra kA nikSepa yahA~ para bhI jAnanA caahie| unameM se bhAvazramaNa kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-bhAvazramaNa hI zramaNa haiM kyoMki zeSa zramaNoM ko mokSa nahIM hai, isalie he mune ! do prakAra ke parigraha ko chor3akara bhAva se susaMyata hoo // 1004 // AcAravRtti-bhAvazramaNa hI zramaNa hote haiM, kyoMki nAma, sthApanA aura dravya zramaNoM ko sugati nahIM hotI hai / isalie dravya-bhAva rUpa parigraha ko chor3akara bhAva se zreSTha saMyamI bno| bhikSAzuddhi karo ! aisA kahate haiM gAthArtha-kyoMki bhikSAcaryA kI vizuddhi ke hone para vrata, zIla aura guNa Thaharate haiM, isalie sAdhu bhikSAcaryA kA zodhana karake hamezA vihAra kare // 1005 / / 1. bhavet / 2. kati / . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] [165 vratAni zIlAni guNAzca yasmAdbhikSAcaryAyA vizuddhyAM satyAM tiSThanti tasmAdbhikSAcaryA saMzodhya sAdhuH sadA viharet / bhikSAcaryAzuddhizca pradhAnaM cAritraM sarvazAstrasArabhUtamiti // 1005 // tathaitadapi vizodhyAcaredityAha bhikkaM vakkaM hiyayaM sodhiya jo caradi Nicca so saahuu| eso suTThiva sAhU bhaNio jiNasAsaNe bhayavaM // 1006 // bhikSAM gocarIzuddhi vAkyaM vacanazuddhi hRdayaM manaHzuddhi vizodhya yazcarati cAritrodyogaM karoti sAdhunityaM sa eSa susthitaH sarvaguNopetaH sAdhurbhaNito bhagavAn, kva ? jinazAsane sarvajJAgame iti // 1006 // tathaitadapi suSThu jJAtvA caratvityAha davvaM khettaM kAlaM bhAvaM satti ca suTTha NAUNa / jhANajjhayaNaM ca tahA sAhU caraNaM samAcaraU // 1007 // dravyamAhArazarIrAdikaM kSetra jAMgalarUpAdikaM kAlaM suSamAsuSamAdikaM zItoSNAdikaM bhAvaM pariNAma ca suSTha jJAtvA dhyAnamadhyayanaM tathA jJAtvA sAdhuzcaraNaM samAcaratu / evaM kathitaprakAreNa cAritrazuddhirbhavatIti // 1007 // tathobhayatyAgaphalamAha AdhAravRtti-AhAracaryA ke nirdoSa hone para hI vrata, zIla aura guNa rahate haiM, isalie muni sadaiva AhAracaryA ko zuddha karake vicaraNa kre| arthAt AhAra kI zuddhi hI pradhAna hai, vahI cAritra hai aura sabhI meM sArabhUta hai| isI taraha inakA bhI zodhana karake AcaraNa kare, so hI kahate haiM gAthArtha-jo AhAra, vacana aura hRdaya kA zodhana karake nitya hI AcAraNa karate haiM ve hI sAdhu haiM / jina zAsana meM aise susthita sAdhu bhagavAna kahe gaye haiM // 1006 // ___AcAravRtti-AhArazuddhi, vacanazuddhi aura manaHzuddhi kA zodhana karate hue jo hamezA cAritra meM udyamazIla rahate haiM ve hI sarvaguNoM se samanvita sAdhu jinAgama meM bhagavAna kahe jAte haiN| tathA inheM bhI acchI taraha jAnakara AcaraNa karo, so hI kahate haiM gAthArtha-sAdhu dravya, kSetra, kAla, bhAva aura zakti ko acchI taraha samajhakara bhalIprakAra se dhyAna, adhyayana aura cAritra kA AcaraNa kre||1007|| prAcAravRtti-dravya-AhAra, zarIra Adi; kSetra--jAMgala, rUpa Adi; kAlasuSamA Adi va zIta, uSNa Adi; bhAva-pariNAma; zakti-svAsthya bala Adi; inheM acchI taraha jAnakara tathA dhyAna aura adhyayana ko jAnakara sAdhu cAritra kA AcaraNa kre| isa prakAra kI kathita vidhi se cAritrazuddhi hotI hai| tathA ubhayatyAga kA phala kahate haiM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 cAo ya hoi duviho saMgaccAo kalattacAo ya / ubhayaccAyaM kiccA sAhU siddhi lahU lahadi // 1008 // tyAgazca bhavati dvividhaH saMgatyAgaH kalatratyAgazca tata ubhayatyAgaM kRtvA sAdhurlaghu zIghraM siddhi labhate na tatra sandeha iti / / 1008 / / cAritrazuddhimasaMyamapratyaya kaSAyapratyayayogapratyayasvarUpazuddhi ca pratipAdya darzanazuddhi mithyAtvapratyayazuddhi ca pratipAdayannAha - 'puDhavIkAyigajIvA puDhavIe cAvi assidA saMti / tamhA puDhavIe Arambhe NiccaM virAhaNA tesi // 100 // pRthivI kAyikajIvAstadvarNagandharasAH sUkSmAH sthUlAzca tadAzritAzcAnye jIvAstrasAH zeSakAyAzca santi tasmAttasyAH pRthivyA virAdhanAdike khananadahanAdike Arambha ArambhasamArambhasaMrambhAdike ca kRte nizcayena teSAM jIvAnAM tadAzritAnAM prANavyaparopaNaM syAditi / evamaSkAyikatejaH kAyikavAyukAyikavanaspatikAyika kAyikAnAM tadAzritAnAM ca samArambhe dhruvaM virAdhanAdikaM bhavatIti nizcetavyam // 100 // tamhA puDhavisamAraMbho duviho tiviheNa vi / 'jiNa maggANucArINaM jAvajjIvaM Na kappaI // 1010 // [ mUlAcAre gAthArtha - tyAga do prakAra kA hai - parigrahatyAga aura strItyAga, donoM kA tyAga karake sAdhu zIghra hI siddhi prApta kara letA hai / / 1008 // TIkA sarala hai / AcAravRtti - cAritrazuddhi, asaMyamapratyaya, kaSAyapratyaya, aura yogapratyaya inakI svapazuddhi kA pratipAdana karake aba darzanazuddhi aura mithyAtvapratyayazuddhi kA pratipAdana karate haiMgAthA - pRthvI kAyika jIva aura pRthvI ke Azrita jIva hote haiN| isalie pRthvI ke Arambha meM una jIvoM kI sadA virAdhanA hotI hai // 100 // AcAravRtti - pRthvIkAyika jIva usI pRthvI ke varNa - gandha-rasavAle hote haiM / unake sUkSma aura bAdara aise do bheda haiN| isa pRthvI ke Azrita trasajIva tathA zeSakAya bhI rahate haiM / isalie pRthvI ke khodane, jalAne Adi Arambha karane para arthAt saMrambha, samArambha aura Arambha dvArA nizcaya se una pRthvIkAyika kA aura usake Azrita jIvoM kA ghAta hotA hai| isI prakAra jala Adi ke Arambha meM jala kAyika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika jIvoM tathA inake Azrita jIvoM kI niyama se virAdhanA Adi hotI hI hai / gAthArtha - isalie jinamArga ke anusAra calanevAloM ko donoM taraha kA pRthvI kA Arambha tIna prakAra se yAvajjIvana nahIM karanA cAhie / / 1010 // 1. phalaTana se prakAzita saMskaraNa meM isa gAthA meM kucha antara hai -- puDhavi kAyigA jIvA puDhava je samA sidA / viTThA puDhavisamAraMbhe dhuvA tesi virAdhaNA // 2. ka jiNa maggANu sArINaM / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] [167 yataH pRthivIkAyikAdInAM tadAzritAnAM ca samArambhe dhra vAhisA tasmAtpathivIsamArambhaH khananAdiko dvividho dviprakAro pathivIkAyikatadAzritobhayarUpo'pi trividhena manovAkkAyarUpeNa jinamArgAnUcAriNAM' yAvajjIvaM na kalpyate na yujyata iti / evamaptejovAyuvanaspatitrasAnAM dviprakAre'pi samArambhe'vagAhanasecanajvAlanatApanavIjanamukhavAtakaraNacchedanatakSaNAdikaM na kalpyate jinamArgAnucAriNa' iti // 1010 // AcAravRtti-pRthvIkAyika Adi jIvoM kI aura unake Azrita jIvoM kI unake khanana Adi samArambha se nizcita hI hiMsA hotI hai, isalie pRthvIkAyika kA samArambha do prakAra kA hai -pathvIkAyika kara Arambha aura unake Azrita jIvoM kA ghAtarUpa Arambha / ye donoM prakAra bhI mana-vacana-kAya kI apekSA se tIna prakAra ke ho jAte haiN| jinamArga ke anukUla calanevAle muniyoM ko yaha Arambha jIvanaparyanta karanA yukta nahIM hai / isI prakAra jala, agni, vAyu, vanaspati aura trasa jIvoM ke do prakAra ke bhI Arambha meM arthAt jala meM avagAhana karanA, usakA siMcana karanA, agni jalAnA, usase tapAnA, havA calAnA, mukha se phUMkakara havA karanA, vanaspati kA chedana karanA, trasa jIvoM kI hiMsA karanA Adi Arambha sAdhu ko karanA ucita nahIM hai| 1. ka maargaanusaarinnaaN| 2. ka maargaanusaarinnH| * phalaTana se prakAzita prati meM ye pAMca gAthAe~ aura haiM AukAyigA jIvA AUMje samassidA / diTThA AusamAraMbhe dhuvA tesi virAdhaNA / / artha--jalakAyika jIva aura usake Azrita rahanevAle anya jo asajIva haiM, jala ke garma karane, chAnane, girAne Adi Arambha se nizcita hI unakI virAdhanA hotI hai| teukAyigA jIvA teute smssivaa| didyA teusamAraMbhe dhuvA tesi virAdhaNA // artha-agnikAyika jIva aura agni ke Azrita rahanevAle jo jIva haiM unakI agni bujhAne Adi Arambha se nizcita hI virAdhanA hotI hai| yAukAyigA jIvA vAte samassidA / didyA vAusamAraMbhe dhuvA tesi viraadhnnaa|| artha-vAyukAyika jIva aura unake Azrita rahanevAle jo sajIva haiM, unakI vAyu ke pratibandha karane yA paMkhA karanA Adi Arambha se nizcita hI virAdhanA hotI hai| vaNapphadikAigA jIvA vaNaphadi je samassivA / viTThA vaNapphadisamAraMbhe dhuvA tesi viraadhnnaa|| artha-vanaspatikAyika jIva aura unake Azrita rahanevAle jo jIva haiM, vanaspati phala-puSpa ke tor3ane, masalane Adi Arambha se unakI niyama se virAdhanA hotI hai| je tasakAyigA jIvA tasaM je samassidA / viThThA tasasamAraMbhe dhuvA tesi viraadhnnaa|| artha-jo trasakAyika jIva haiM aura unake Azrita jo anya jIva haiM una saba kA ghAta, pIDina Adi karane se niyama se una jIvoM kI virAdhanA hotI hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] asaMyamapratyayaM tadvizuddhi ca pratipAdya midhyAtvapratyayaM tadvizuddhi pratipAdayannAha - jo puDhavikAijIve Na vi saddahadi jirNohi NiddiTTha e / dUrattho jiNavayaNe tassa uvadvAvaNA Natthi / / 1011 // * yaH pRthivIkAyikAn jIvAn na zraddadhAti nAbhyupagacchati jinaiH prajJaptAn pratipAditAn sa jinavacanAd dUraM sthito na tasyopasthApanA'sti na tasya samyagdarzanAdiSu saMsthitividyate mithyAdRSTitvAditi / asaMyama pratyaya aura usakI vizuddhi kA pratipAdana karake aba mithyAtva pratyaya aura vizuddhi ko pratipAdita karate haiM [ mUlAcAre gAthArtha - jo jinendradeva dvArA kathita pRthvIkAyika jIvoM kA zraddhAna nahIM karatA hai vaha jina vacana se dUra sthita hai, use upasthApanA nahIM hai // 1011 // AcAravRtti - jo jinendradeva dvArA pratipAdita pRthvIkAyika jIvoM ko svIkAra nahIM karatA hai vaha jina vacana se dUra hI rahatA hai, usakI samyagdarzana Adi meM sthiti nahIM hai kyoMki vaha midhyAdRSTi ho jAtA hai / isI prakAra se jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspati * phalaTaNa se prakAzita mUlAcAra meM nimnalikhita pA~ca gAthAeM adhika haiMtamhA AusamAraMbho duviho tiviheNa vi / jiNamaggANucArINaM jAvajjIvaM Na kappadi // tamhA te samAraMbho duviho tiviheNa vi / jiNamaggANucArINaM jAvajjIvaM Na kappadi // tamhA vAusamAraMbho duviho tiviheNa vi / jiNamaggANucArINaM jAvajjIvaM Na kappadi // tamhA vaNapphavisamAraMbho buviho tiviheNa vi / jiNamaggANucArINaM jAvajjIvaM Na kappadi // tamhA tasasamAraMbho duviho tiviheNa vi / jiNa maggANucArINaM jAvajjIvaM Na kappadi // artha -- ataH nija mArgAnucArI sAdhuoM ko donoM prakAra kA jala ke arthAt jalakAyika jIvoM kA aura usake Azrita jIvoM kA Arambha mana-vacana-kAya se yAvajjIvana nahIM karanA cAhie / ataH jinamArgAnucArI sAdhuoM ko donoM prakAra ke agnijIva kA Arambha mana-vacana-kAya se jIvanaparyaMta karanA yukta nahIM hai / ataH jinamArga ke anurUpa sAdhuoM ko donoM prakAra ke vAyu jIvoM kA Arambha mana-vacana-kAya se jIvanaparyaMta karanA ucita nahIM hai / ata: jaina zAsana ke anukUla sAdhuoM ko do prakAra ke vanaspati jIvoM kA Arambha mana-vacana-kAya se jIvana bhara karanA ucita nahIM hai / ataH jina mArga ke anukUla pravRtti karanevAle sAdhuoM ko sajIvoM kA do prakAra kA yaha Arambha arthAt ghAta mana-vacana-kAya se yAvajjIvana nahIM karanA cAhie / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH] evamakAyikAna vanAtikApikAna sakAdhikA~zva tadAzritAzva yo nAbhyupagacchati tasyApyupasthApanA nAsti so'pi mithyAvRSTireva na kadAcidapi muktimArge tasya sthitiya'to darzanAbhAvena' cAritrasya jJAnasya cAbhAva evadarzanAvinAbhAvitvAttayoriti // 1011 // yaH punaH zraddadhAti sa sadRSTiriti pratipAdayannAha jo puDhavikAyajIve aisaddahade jirNohiM pnnnntte| uvaladdhapuNNapAvassa tassuvaTThAvaNA atthi // 1012 // yaH pRthivIkAyikajIvAMstadAzritAzcAtizayena zraddadhAti manyate jinaH prazaptAn tasyopalabdhapuNyakAyika aura sakAyika tathA unake Azrita jIvoM ko jo svIkAra nahIM karatA hai usake bhI upasthApanA nahIM hotI hai, vaha bhI mithyAdRSTi hI hai| usakI mokSamArga meM kadAcit bhI sthiti nahIM hai kyoMki darzana ke abhAva meM cAritra aura jJAna kA abhAva hI hai| yaha isalie ki ye donoM samyaktva ke sAtha avinAbhAvI haiN| gAthArtha-jo jinadevoM dvArA prajJapta pRthvIkAyika jIvoM ke astitva kA atizaya zraddhAna karatA hai, puNya pApa ke jJAtA usa sAdhu kI upasthApanA hotI hai // 1012 // prAcAravRtti-jo jinendradeva dvArA pratipAdita pRthvIkAyika tathA unake Azrita jIvoM kA atizayarUpa se zraddhAna karatA hai aura jisane puNya-pApa kA svarUpa jAna liyA hai usakI 1. drshnaabhaav| * phalaTana se prakASita mulAcAra meM nimnalikhita pAMca gAthAeM adhika haiM jo AukAige jIve pavi sAhadi bihiM paate| dUrattho jinavayaNe tassuvavaThThAvanA patthi // jo te ukAige jIve vi saddahari vihiM paNatta / dUrastho jiNavayaNe tassukvaTThAvanA patthi // jo vAukAige jIve Na saddahadi bihiM pnntN| dUratyo jiNavayaNe tassuvavaThThAvaNA nnty|| jo vaNapphavikAige jIveNa visaihadi jiNehiM pnnnntte| dUratyo jiNavayaNe tassavakTThAvaNA Nasthi // jo tasakAige jIveNa vi saddahadi jiNehiM pnnnnte| dUrattho jiNavayaNe tassavavaTThAvaNA patthi // artha-jo jinendra deva dvArA kathita jalakAyika jIvoM kA zraddhAna nahIM karatA hai vaha jinavacana se dUra hI sthita hai, usake upasthApanA nahIM hotii| jo jinadeva dvArA kathita agnikAyika jIvoM kA zraddhAna nahIM karatA hai vaha jinavacana se dUra sthita hai usake upasthApanA nahIM hai| jo jinadeva dvArA kathita vAyukAyika jIvoM kA zraddhAna nahIM karatA hai vaha jinavacana se dUra hI sthita hai. usake upasthApanA nahIM hai / jo jinadeva kathita vanaspatikAyika jIvoM kA zraddhAna nahIM karatA hai, vaha jinavacana se dUra sthita hai, usake upasthApanA nahIM hai / jo jinendradeva dvArA kathita trasakAyika jIvoM kA zraddhAna nahIM karatA hai vaha jinavacana se dUra hai, usake upasthApanA nahIM hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17.] [ mUlAcAre pApasyopasthApanA vidyate mokSamArge tasya sNsthitirvshymbhaaviniiti| evamapkAyikatejaHkAyikavAyukAyikavamaspatikAyikatrasakAyikAMstadAzritAMzca yaH zraddadhAti manyate'bhyupagacchati tasyopalabdhapuNyapApasyopasthApanA vidyata iti // 1012 // na punaH zraddadhAti tasya phalamAha Na saddahadi jo eve jIve puDhavidaM gye| ___ sa gacche digghamakhANaM ligattho vi hu dummdii||1013|| na zraddadhAti nAbhyupagacchati ya etAn jIvAn pRthivItvaM gatAn pRthivIkAyikAna tadAzritAMzca sa gacchedIrghamadhvAnaM dIrghasaMsAraM liMgastho'pi nAgnyAdiliMgasahito'pi durmatiryata iti / evamapkAyikatejaHkAyikavAyukAvikavanaspatikAyikatrasakAyikAn tadAzritAMzca yo na zraddadhAti nAbhyupagacchati sa liMgastho'pi mokSamArga meM sthiti avazyabhAvinI hai| isI prakAra se jo jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika vanaspatikAyika aura sakAyika jIvoM ko tathA unake Azrita jIvoM ko svIkAra karatA hai, puSpapApa ke jAnakAra usa sAdhu kI mokSamArga meM sthiti rahatI hai| punaH jo ina para zraddhAna nahIM karatA hai usakA phala batAte haiM gAthArtha-jo pRthvI paryAya ko prApta ina jIvoM kA zraddhAna nahIM karatA, muni veSadhArI hokara bhI vaha durmati dIrgha saMsAra ko pAtA hai // 1013 // AcAravRtti-jo pRthvIkAyika paryAya ko prApta jIvoM ko aura unake Azrita jIvoM ko svIkAra nahIM karatA hai vaha nagnatva Adi liMga ko dhAraNa karate hue bhI durmati hai, ataH dIrgha mArga-saMsAra ko prApta karatA hai| isI prakAra se jo jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika jIvoM ko tathA unake Azrita jIvoM ko svIkAra nahIM karatA - phalaTaNa se prakAzita mUlAcAra meM nimnalikhita pA~ca gAthAe~ adhika haiN| jo AukAige jove aisaddahavi jiNehi pssnnte| uvalapuNNapAvassa tassavavaTThAvaNA asthi / / jo teukAige jIve aisaddati jiNehiM pnnnnte| upalabapuNNa pAvAssa tassuvavaTThAvaNA atthi // jo bAukAige jIve aisaddahadi jiNehi pnnnnte| uvaladdhapuNNapAvassa tassuvavaTThAvaNA asthi / / jo vaNaphavikAige jIve aiddasahadi jiNehi paNNatta / uvalapuNNapAvassa tassuvavaTThAvaNA asthi // jo tasakAige jove aisahadi jiNehiM paNNatta / uvaladdhapuNNapAvassa tassukvaTThAvaNA asthi // arthAta jo jinendradeva dvArA pratipAdita jalakAyika jIva, agnikAyika jIva, vAyukAyika jIva, vanaspatikAyika jIva evaM trasakAyika jIvoM kA tathA inake azrita anya jIvoM kA atizayarUpa se zraddhAna karatA hai, puNya-mApa ke svarUpa ko jAnakAra usa vyakti ko ratnatraya meM avasthiti hotI hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAdhikAraH] [ 171 durmatirdIrghasaMsAraM gacchediti // 1013 // evaMbhUtAn jIvAn pAtukAmaH zrIgaNadharadevastIrthaMkaraparamadevaM pRSTavAniti, tatpraznasvarUpamAha--- kadhaM care kadhaM ciTThe kadhamAse kadhaM sye| kadhaM bhuMjejja bhAsijja kadhaM pAvaM Na vajjhadi // 1014 // evaM pratipAditakrameNa jIvanikAyakule' jagati sAdhuH kathaM kena prakAreNa caredgacchedanuSThAnaM vA kuryAt kathaM tiSThet kathamAsIta kathaM vA zayIta kathaM bhujIta kathaM bhASeta kathaM vadeta kathaM pApaM na badhyate kena prakAreNa pApAgamo na syAditi // 1.14 // hai vaha muniveSadhArI hokara bhI durmati hai, ataH dIrgha saMsAra meM hI bhramaNa karatA rahatA hai / ina paryAyagata jIvoM kI rakSA karane ke icchuka zrIgaNadhara deva ne tIrthaMkara paramadeva se jo prazna kiye the, unhIM ko yahA~ kahate haiM mAvArtha he bhagavan ! kaisA AcaraNa kare, kaise Thahare, kaise baiThe, kaise sove, kaise bhojana kare evaM kisa prakAra bole ki jisase pApa se nahIM baMdhe // 1014 / / prAcAravRtti-uparya kta pratipAdita krama se jIvasamUha se vyApta isa jagat meM sAdha kisa prakAra se gamana kare athavA anuSThAna kare ? kisa prakAra se khar3A ho ? kisa prakAra se baiThe ? kisa prakAra se zayana kare? kisa prakAra se AhAra kare tathA kisa prakAra se bole? jisa prakAra se pApa kA Agamana na ho so batAie! 1.ka. jIvanikAyA kule| . phalaTana se prakAzita kRti meM ve gAthAe~ adhika haiM pasaddahavi jo eve jodhe utggve| sa gacche digghamavANaM liMgattho vihu tummavI // Na saddahadi jo eve jove teutggde| sa gacche digdhamaddhANaM liMgattho vihu bummdii|| Na sadahadi jo eve jIve vAutaggade / sa gacche digdhamaddhANaM liMgatyo vihu dummadI / pa sahahadi jo evaM jIve vnnpphvitggve| sa gacche vigdhamavANaM liMgatyo vihu dummvii| Na saddahadi jo eve jIve tstggve| sa gacche digdhamaddhANaM liMgattho vihmmdii|| artha-jo jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika aura trasakAyika jIvoM kA tathA unake Azrita jIvoM kA zraddhAna nahIM karatA hai vaha durmati muni veSadhArI hote hue bhI dIrgha saMsAra ko prApta karatA hai| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] praznamAlAyA uttaramAha jayaM care javaM ciTThe jadamAse jadaM saye / javaM bhuMjejja bhAsejja evaM pAvaM Na bajjhai // 1015 // neneryApathasamiti zuddhyA cared yatnena tiSThed mahAvratAdisaMpanno yatnenAsIta pratimikhya jIvAnavirAdhayan paryakAdinA yatnena zayIta pratilikhyodvartanaparAvarttanAdikamakurvan saMkucitAtmA rAtrau zayanaM kuryAd yana muMjIta SaTcatvAriMzaddoSavarjitAM bhikSAM gRhNIyAdyatnena bhASeta bhASAsamitikrameNa satyavratopapannaH evamanena prakAreNa pApaM na badhyate karmAsravo na bhavatIti / / 1015 / / yatnena carataH phalamAha - jayaM tu caramANasya 'kyApehassa bhikkhuNo / NavaM Na bajde kammaM porANaM ca vidhUyavi / / 1016 // yatnenAcarato bhikSordayAprekSakasya dayAprekSiNo navaM na badhyate karma cirantanaM ca vidhUyate nirAkriyate / evaM yatnena tiSThatA yatnenAsInena yatnena zayAnena bhuMjAnena yatnena bhASamANena navaM karma na badhyate cirantanaM ca [ mUlAcAre isa praznamAlA kA uttara dete haiM gAthArtha - yatnapUrvaka gamana kare, yatnapUrvaka khar3A ho, yatnapUrvaka baiThe, yatnapUrvaka sove, yatnapUrvaka AhAra kare aura yatnapUrvaka bole; isa taraha karane se pApa kA bandha nahIM hogA || 1015 || AcAravRti - sAvadhAnIpUrvaka - IryApathazuddhi se gamana kare / sAvadhAnIpUrvaka arthAt mahAvrata Adi vratoM se sahita hokara rahe / sAvadhAnIpUrvaka cakSu se dekhakara aura picchikA se parimArjana karake jIvoM kI virAdhanA na karate hue paryaMka Adi se baitthe| sAvadhAnIpUrvaka picchikA se pratilekhana karake udvartana-parivartana arthAt karavaTa badalane Adi kriyAe~ karate hue saMkucita are karake rAtri meM zayana kre| sAvadhAnIpUrvaka chyAlIsa doSa varjita AhAra grahaNa kare, tathA sAvadhAnIpUrvaka satyavrata se sampanna hokara bhASAsamiti ke krama se bole / isa prakAra se pApa kA bandha nahIM hotA hai arthAt karmoM kA Asrava ruka jAtA hai / yatnapUrvaka gamana karane kA phala kahate haiM gAthArtha-yatnapUrvaka calate hue, dayA se jIvoM ko dekhanevAle sAdhu ke nUtana karma nahIM ba~dhate haiM aura purAne karma jhar3a jAte haiM / / 1016 | 1. va dayApehissa / AcAravRtti - prayatnapUrvaka AcaraNa karate hue sAdhu ko, jo ki dayA se sarvajIvoM kA avalokana karanevAle haiM, navIna karma nahIM ba~dhate haiM aura purAne ba~dhe hue karma dUra ho jAte haiN| isI prakAra se sAvadhAnIpUrvaka Thaharate hue, sAvadhAnIpUrvaka baiThate hue, sAvadhAnIpUrvaka sote hue, sAvadhAnIpUrvaka AhAra karate hue aura sAvadhAnIpUrvaka bolate hue sAdhu ke navIna karmoM kA bandha Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai samayasArAdhikAraH ] kSIyate tataH sarvathA yatnAcAreNa bhavitavyamiti / / 1016 | samayasArasyopasaMhAragAtheyaM evaM vidhANacariyaM jANittA Acarijja jo bhikkhU / NAseUNa du kammaM duvihaM pi ya laha lahai siddhi // 1097 // # evamanena prakAreNa vidhAnacaritaM kriyAnuSThAnaM jJAtvA Acarati yo bhikSuH sa sAdhurnAzayitvA karma dviprakAramapi zubhAzubharUpamapi dravyarUpaM bhAvarUpaM vA zIghraM labhate siddhi' yata evaM cAritrAnmokSo bhavati sarvasya nahIM hotA hai aura cirantana ba~dhe hue karma kSaya ko prApta ho jAte haiM, isalie sarvathA - saba prakAra se yatnAcAra honA cAhie / samayasAra adhikAra kI yaha upasaMhAra gAthA hai gAthArtha - jo sAdhu isa prakAra se vidhAnarUpa cAritra ko jAnakara AcaraNa karate haiM ve donoM prakAra ke karmoM kA nAza karake zIghra hI siddhi prApta kara lete haiM / / 1017 / / prAcAravRtti--jo sAdhu isa prakAra se kriyAoM ke anuSThAna ko jAnakara AcaraNa karate haiM ve zubha aura azubha rUpa athavA dravyarUpa aura bhAvarUpa ina donoM prakAra ke karmoM ko naSTa 1. ka siddhi mokSaM / * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM nimnalikhita gAthAeM adhika haiM javaM tu ciTThamANassa vayApekkhissa bhikkhuNo / NavaM Na bajjhade kammaM porANaM ca vidhUyadi // javaM tu AsamANassa dayApekkhissa bhikkhuNo / NavaM Na bajjhave kammaM porANaM ca vidhUyadi // jadaM tu sayamANassa vayApekkhissa bhikkhuNo / NavaM Na bajjhade kammaM porANaM ca vidhUyadi // javaM tu bhuMja mANassa dayApekkhissa bhikkhuNo / Na Na bajjhave kammaM porANaM ca vidhUyadi // jadaM tu bhAsamANassa vayApekkhissa bhikkhuNo / Na Na bajjhade kammaM porANaM ca vidhUyadi // [ 173 davyaM khettaM kAlaM bhAvaM ca paDucca taha ya saMghaDaNaM / caraNamhi jo pavaTThai kameNa so Niravaho hoi // arthAt yatnapUrvaka khar3e honevAle aura dayA kA pAlana karanevAle sAdhu ke navIna karma nahIM baMdhate haiM tathA purAne karma nirjIrNa ho jAte haiN| aise hI yatnapUrvaka baiThane vAle, yatnapUrvaka sone vAle, yatnapUrvaka AhAra karanevAle aura yatnapUrvaka bolanevAle tathA dayA se sarva jIvoM kA nirIkSaNa karanevAle sAdhu ke nUtana karmoM kA bandha nahIM hotA hai tathA purAne karma jhar3a jAte haiN| isa taraha jo sAdhu dravya, kSetra, kAla, bhAva aura apane zarIra saMhanana kA anusaraNa karake cAritra meM pravRtti karatA hai vaha krama se badharahita-ahiMsaka ho jAtA hai / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] sArabhUtaM cAritraM tata iti dazamasya samayasArasaMjJakasyAcArasya / / 1017 / / iti zrImadvaryAcAryavaryapraNIte mUlAcAre zrIvasunandyAcAryapraNItAcAravRttyAsyaTIkAsahite dazamaH samayasArAdhikAraH // ' karake zIghra hI siddhi prApta kara lete haiM / jisa kAraNa cAritra se hI mokSa hotA hai usI kAraNa se sabhI kA sArabhUta cAritra hai / isa prakAra dazaveM samayasAra adhikAra nAmaka AcAra zAstra meM saMkSepa meM sArabhUta cAritra ko hI kahA gayA hai / " isa prakAra zrI vasunanvi AcArya praNIta 'AcAravRtti' nAmaka TIkA sahita zrImAn vaTTakerAcAryavarya praNIta isa mUlAcAra grantha meM 'samayasAra ' nAmaka dazavA~ adhikAra pUrNa huA / 1. kha-ga-pustake'sya sthAne'yaM pAThaH / iti vasunandiviracitAyAmAcAravRttau dazamaH paricchedaH / 2. phalaTana se prakAzita prati meM yaha gAthA adhika hai| [ mUlAcAre rathA hai aura yatiyoM ne jisakA praNAma karatA hU~ / free yarakahiya matthaMgaNadhara raciyaM udIhiM aNucaridaM / vviANa hedubhUdaM sumahamakhilaM paNivadAmi // artha - parama tIrthaMkara deva ne jisakA artharUpa se kathana kiyA hai, gaNadharadeva ne jise sUtrarUpa meM abhyAsa kiyA hai, nirvANa ke lie kAraNabhUta aise sampUrNa dvAdazAMgazruta ko maiM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH' sIlaguNAlayabhUde kallANavisesapADiherajude / vaMdittA arahaMte sIlaguNe kittaissAmi // 1018 // sIla - zIlavrataparirakSaNaM zubhayogavRttirazubhayogavRtti parihAra AhArabhayamaMthunaparigrahasaMjJAviratipaJcendriya nirodhaH kAya saMyamaviSayodbhavadoSAbhAvaH kSAMtyAdiyogAzca, guNA-guNAH saMyamavikalpAH paMcamahAvratAdayaH kaSAyAdyabhAvo'tikramAdyabhAvaH SaTkAyasavikalpasaMyama dazaprakArAbrahmAbhAva AkaMpitAdidoSa vimuktirAlocanAdiprAyazcittakaraNaM / zIlAni ca guNAzca zIlaguNAsteSAmAlayabhUtAH samyagavasthAnaM saMjAtAH zIlamuNAlayabhUtAstAn zIlaguNAlayabhUtAn vratAnAM vrataparirakSaNAnAM cAdhArAn / kallANa - kalyANAni svargAvataraNajanma niSkramaNa kevalajJAnotpattinirvANagamanAni, visesa - vizeSA atizayavizeSAzcatustrizat, svAbhAvikA gAthArtha - paMcakalyANaka atizaya aura pratihAryoM se yukta, zIla evaM guNoM ke sthAna svarUpa arhantoM ko namaskAra karake maiM zIla aura guNoM kA kIrtana karU~gA / / 1018 / / AcAravRtti -- jo vratoM kI rakSA karate haiM unheM zIla kahate haiM / zubha mana-vacana-kAya vartana karanA aura azubha mana-vacana-kAya kI pravRtti kA parihAra karanA, AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAoM se virata honA; pA~coM indriyoM ko apane-apane viSayoM se rokanA; kAya saMyama - prANisaMyama ke viSaya meM utpanna hue doSoM ko dUra karanA aura uttama kSamA Adi ko dhAraNa karanA ye saba zIla ke bheda haiM / sarvazIla aThAraha haz2Ara bhedarUpa haiM jinakA varNana isa adhikAra meM kareMge / 1 jo AtmA kA upakAra kareM ve guNa kahalAte haiM / yahA~ saMyama ke bhedoM ko guNa kahA hai jo pA~ca mahAvrata Adi rUpa haiM / kaSAya Adi kA abhAva honA, atikrama, vyatikrama Adi kA abhAva honA, SaTkAya jIvoM kI dayA pAlanerUpa saMyama kA honA, daza prakAra ke abrahma kA abhAva honA, Akampita Adi doSoM se rahita AlocanA, prAyazcitta Adi kA karanA ye saba guNa haiM / ye caurAsI lAkha hote haiM, jinakA varNana isameM kareMge / ve arihaMtadeva zIla aura guNoM ke AdhArabhUta haiM, svargAvataraNa, janmAbhiSeka, pariniSkramaNa, kevalajJAna- utpatti aura nirvANagamana ina pA~ca kalyANakoM se sahita haiM, vizeSa - atizayavizeSa arthAt cauMtIsa atizayoM se yukta haiM / bhagavAn ke janma se hI pasInA nahIM AnA 1. phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM zIla guNAdhikAra bArahavA~ hai aura paryApti adhikAra gyArahavA~ hai / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] [ mUlAcAre daza niHsvedatvAdikAH ghAtikarmakSayajA daza gavyUtizatacatuSTaya subhikSatvAdikA, devopanItAzcaturdaza sarvArddhamAgadhikabhASAdayaH, pADihera - prAtihAryANyaSTo siMhAsanAdIni, jube yuktAn sahitAn kalyANAni cAtizayavizeSAzca prAtihAryANi ca kalyANavizeSa prAtihAryANi tairyuktAstAn kalyANavizeSaprAtihAryayuktAn sarvAn sarvajJatvacihnopetAn triSaSTikarmakSayajaguNasaMyuktAn, vaMditA-vaMditvA praNamya, arahaMte - arhataH sarvajJanAthAn, sIlaguNe - zIlaguNAn zIlAni guNAMzca, kittaissAmi--kIrtayiSyAmi samyaganuvarttayiSyAmi / marhataH zIlaguNAlayabhUtAn kalyANavizeSaprAtihAryayuktAn vaMditvA zIlaguNAn kIrtayiSyAmIti sambandhaH // 1018 // zIlAnAM tAvadutpattikramamAha jo karaNe saNNA iMdiya bhommAdi samaNadhamme ya / aotoha prabhatyA aTThArahasIla sahassAiM // 1016 // joe - yoga AtmapradezaparispandaH sa nimittabhedAt tridhA bhidyate kAyayogo manoyogo vAgyoga iti / tadyathA vIryAntarAyakSayopazamasadbhAve satyodArikA disaptakAya va rgaNAnyatamAlaMbanApekSa Atmapradezapari- spaMdaH kAyayogaH, zarIranAmakarmodayApAditavAgvarNanAlambane sati vIryAntarAyamatyakSarAdyAvaraNakSayopazamAdinAbhyanta ra vAglabdhisAnnidhye vAkpariNAmAbhimukhasyAtmanaH pradezaparispando vAgyogaH, abhyantara vIryAntarAyanandriyAvaraNakSayopazamAtmakamanola bdhisannidhAne bAhyanimittamanovargaNAlambane sati manaHpariNAmAbhi Adi daza svAbhAvika atizaya hote haiN| cAra sau koza taka subhikSa kA honA ityAdi daza atizaya ghAta karma ke kSaya se hote haiM / sarvArddha mAgadhI bhASA Adi rUpa se caudaha atizaya devoM dvArA kRta hote haiN| ye cauMtIsa atizaya vizeSa kahalAte haiN| siMhAsana, chatratraya Adi ATha pratihArya hote haiM / arihaMtadeva pA~ca kalyANaka, cauMtIsa atizaya aura ATha pratihAryoM se yukta hote haiM / saTha karma prakRtiyoM ke kSaya se utpanna hue guNa se saMyukta, sarvajJa ke cihna se sahita, paMcakalyANaka, cauMtIsa atizaya aura ATha pratihAryoM se yukta tathA zIla aura guNoM ke Alaya svarUpa sarvajJanAtha sampUrNa arihaMta parameSThiyoM ko namaskAra karake maiM zIla aura guNoM kA acchI se varNana karUMgA / zIla ke bheda kI utpatti kA krama kahate haiM gAthArtha - tIna yoga, tIna karaNa, cAra saMjJAe~, pA~ca indriyA~, pRthvI Adi SaTkAya aura daza zramaNa dharma - inheM paraspara meM guNA karane se zIla ke aThAraha haz2Ara bheda ho jAte haiM / / 1016 // AcAravRtti - AtmapradezoM kA parispaMdana yoga kahalAtA hai / vaha nimitta ke bheda se tIna prakAra ho jAtA hai - kAyayoga, vanayoga aura manoyoga / usI ko kahate haiM - vIryAntarAya karma kA kSayopazama hone para audArika Adi sAta prakAra kI kAyavargaNAoM meM se kisI eka ke avalambana kI apekSA karake jo AtmA ke pradezoM meM parispandana hotA hai vaha kAyayoga hai| zarIranAmakarma ke udaya se prApta huI vacanavargaNAoM kA avalambana lene para tathA vIrtAntarAya kA kSayopazama aura mati akSarAdi jJAnAvaraNa ke kSayopazama Adi se abhyantara meM vacanalabdhi kA sAnnidhya hone para vacana pariNAma ke abhimukha hue AtmA ke pradezoM kA jo parispandana hotA hai vaha vacanayoga kahalAtA hai / abhyantara meM vIryAntarAya aura no indriyAvaraNa karma ke kSayopazama rUpa mano Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH ] [ 177 mukhasyAtmanaH pradezaparispando manoyogaH, kAyavAGa manasAM zubhakriyA ityarthaH / karaNe - karaNAni kAyavAGmanasAmazubhakriyAH sAvadyakarmAdAnanimittAH / saNNA - saMjJA AhArabhayamaithunaparigrahAbhilASAH / iMdiya - indri yANi / bhommAdi - bhUH pRthivI AdiryeSAM te bhvAdayaH pRthivIkAyAdayaH samaNadhame ya - zramaNadharmAzca saMyatAcaraNavizeSAzva / aNNoSrNoha - anyonyeranyonyaM parasparaM / anbhatthA - abhyastAH samAhatAH / ta ete yogAdayaH zramaNadharmaparyantAH parasparaM guNitAH, aTThAraha- naSTAdazazIla sahasrANi / yoge: karaNAni guNitAni mava bhavanti, punarAhArAdisaMjJAbhizcatasRbhirnava guNitAni SaTtriMzadbhavanti zIlAni, punarindriyaiH paMcabhirguNitAni SaTtriMzadazItyadhikaM zataM punaH pRthivyAdibhirdazAbhaH kAyairazItizata maSTAdazazatAni bhavanti, punaH zramaNadharma rdazabhiraSTAdazazatAni guNitAni maSTAdazazIla sahasrANi bhavantIti // 1016 // yogAdInAM bhedapUrvakaM svarUpamAha tinhaM suhasaMjogo jogo karaNaM ca asuhasaMjogo / AhArAdI saNNA phAsAdiya iMdiyA NeyA // / 1020 // for sannikaTa hone para aura bAhyanimitta rUpa manovargaNA kA avalambana lene para manaHpariNAma abhimukha hue AtmA ke pradezoM kA jo parispandana hotA hai use manoyoga kahate haiM / kAya, * vacana aura mana kI zubhakriyA rUpayoga yahA~ vivakSita hai arthAt zubha mana ke dvArA, zubha vacana ke dvArA aura zubha kAya ke dvArA honevAlI kriyA kA nAma zubha kAyayoga, zubha vacanayoga aura zubha manoyoga hai / karaNa - kAya, vacana aura mana kI azubha kriyA jo ki sAvadya rUpa se karmoM ke grahaNa karane meM nimitta hotI hai-ina mana, vacana, kAya ko azubha kriyAoM kA parihAra karanA / saMjJA - AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha kI abhilASA kA nAma saMjJA hai inakA parihAra karanA / indriyA~ - sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrI ina pA~coM indriyoM ke viSayoM kA tyAga karanA / bhUmi Adi - pRthivIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, pratyekavanaspati, sAdhAraNa vanaspati, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIvoM kI dayA pAlanA / zramaNadharma -saMyamiyoM kA AcAraNa vizeSa / arthAt uttama kSamA Adi dharma / ina sabake paraspara se guNA karane se aThAraha haz2Ara zIla ke bheda ho jAte haiM / arthAt tIna yoga ko tIna karaNa se guNA karane se nava hote haiN| punaH nava ko cAra saMjJA se guNita karane para chattIsa hote haiM / chattIsa ko pA~ca indriyoM se guNane para eka sau assI hote haiN| inheM pRthvI Adi daza se guNA karane para aThAraha sau hote haiM / punaH inheM daza zramaNa dharma se guNA karane para zIla ke aThAraha hajAra (3x3x 4x 5x10x10 = 18000) bheda ho jAte haiM / yoga Adi ke bheda aura svarUpa ko kahate haiM gAthArtha - mana, vacana aura kAya ina tInoM kA zubha se saMyoga honA yoga hai aura ina tInoM kA azubha saMyoga honA karaNa hai / AhAra Adi ko saMjJAe~ aura sparzana Adi ko indriyA~ jAnanA cAhie / 1020 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] [ mUlAdhAre tiNhaM-trayANAM manovAkkAyAnAM, suhasaMjogo-zubhena saMyogaH zubhasaMyogaH pApakriyAparihArapUrvakazubhakarmAdAtanimitavyApAraH sarvakarmakSayanimittavAgguptiryoga ityucyate / karaNaM ca-karaNaM kriyA pariNAmo vA teSAM manovAkkAyAnAM yo'yamazubhena saMyogastatkaraNaM pApakriyApariNAmaH pApAdAnanimittavyApAravyAhArIca karaNamityucyate / AhArAvI-AhArAdaya AhArabhayamaithunaparigrahAH, saNNA-saMjJA abhilASAH, caturvidhAzanapAnakhAdyasvAdyAnyAhAraH, bhayakarmodayAccharIravAGmanaHsambandhijIvapradezAnAmAkulatA bhayaM, strIpuMsayozcAritramohodaye sati rAgapariNAmAviSTayoHparasparaM saMdarzanaM pratIcchAmaithuna, gomahiSImaNimauktikAdInAM cetanAcetanAnAM bAhyAnAM AbhyantarANAM ca rAgAdInAmupadhInAM saMrakSaNArjanasaMskArAdilakSaNA vyApatiH parigrahaH, AhArasaMjJA bhayasaMjJA maithunasaMjJA parigrahasaMjJA ceti| phAsAdiya-sparzanAdInIndriyANi jJeyAni sparzanarasanaghrANacakSaHzrotrANIndriyANi jJAtavyAnIti // 1020 // pRthivyAdInAM bhedaM svarUpaM ca pratipAdayannAha puDhavidagAgaNimAruvapatteyaaNaMtakAyiyA ceva / vigatigacaduparcediya bhommAdi havaMti dasa ede||1021|| puDhavi-pAthavI / vaga-Apo jalaM / agaNi-agniH / mAra-mArutaH vaatH| patteya-pratyeka ekaM jIvaM prati kAraNaM zarIrahetupudgalapracayaH pratyekamasAdhAraNam / aNaMta-anantaH sAdhAraNam / kAyiyA ceva AcAravRtti-mana, vacana, kAya ina tInoM kA zubha kAryoM se saMyoga honA arthAt pApakriyA ke parihArapUrvaka zubhakarmoM ke grahaNa nimittaka vyApAra kA honA yoga hai / athavA sarvakarmoM ke kSaya hetuka vacanagupti kA nAma yoga hai| kriyA athavA pariNAma kA nAma karaNa hai| ina mana, vacana aura kAya kA jo azubha kriyA yA pariNAma ke sAtha saMyoga hai vaha karaNa hai jo ki pApakriyA pariNAma rUpa hai / athavA pApakarma ke grahaNa nimitta jo vyApAra aura vacana hai vaha karaNa hai / abhilASA kA nAma saMjJA hai| cAra prakAra ke azana, pAna, khAdya aura svAdya Adi AhAra kahalAte haiM / bhaya karma ke udaya se zarIra, vacana aura mana sambandhI jIva ke pradezoM meM jo AkulatA hotI hai usakA nAma bhaya hai / cAritra mohanIya ke udaya se rAga-bhAva se sahita hue strI-puruSa kI jo paraspara meM sparza kI icchA hotI hai usakA nAma maithuna hai| gAya, bhaiMsa, maNi, motI Adi cetana-acetanaM bAhya vastuoM ke saMrakSaNa, arjana, saMskAra Adi lakSaNa-vyApAra kA nAma bAhya parigraha hai tathA rAga-dveSa Adi pariNAmoM kA honA abhyantara parigraha hai| inako abhilASA honA hI AhArasaMjJA, bhayasaMjJA maithunasaMjJA aura parigrahasaMjJA kahalAtI haiN| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pAMca indriyA~ haiN| pRthvI Adi ke bheda aura svarUpa ko kahate haiM gAthArtha-pRthivI, jala, agni, vAyu, pratyeka vanaspati aura ananta vanaspatikAyika tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ye daza 'bhU Adi' hote haiM // 1021 // AcAravRtti-pRthivI hI jinakI kAya hai unheM pRthivIkAyika kahate haiM / jala hI jina kI kAya hai ve jalakAyika, agni hI jinakI kAya hai ve agnikAyika aura vAyu hI jinakA zarIra 1. knimittaa| . Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH ] [ 176 kAyikAzcaiva / pRthivI kAyo vidyate yeSAM te pRthivIkAyikAH, ApaH kAyo vidyate yeSAM te apkAyikAH, tejaH kAyo vidyate yeSAM te tejaHkAyikAH, mArutaH kAyo vidyate yeSAM te mArutakAyikAH, pratyekaH kAyo vidyate yeSAM te pratyekakAyikAH pUgaphalanAlikerAdayaH, ananta kAyo vidyate yeSAM te'nantakAyikA guDUcImUlakAdayaH, cazabda uktasamuccayArthaH, evakAro'vadhAraNArthaH / pRthivIkAyikAdayaH svabhedabhinnA bAdarA: sUkSmAH paryAptA aparyAptAzcaiveti / vigatigacapaMceMdiya- indriyazabdaH pratyekamabhisambadhyate dvIndriyAH kRmyAdayaH, zrIndriyA matkuNAdayaH, caturindriyA bhramarAdayaH, paJcendriyA maMDukAdayaH / bhommAdi-bhUmyAdayaH / havaMti--bhavanti / vasa-daza / eve-ete pRthivIkAyikAdayaH paJcendriyaparyantA dazaiva bhavanti nAnya iti // 1021 // zramaNadharmasya bhedaM svarUpaM ca pratipAdayannAha khaMtI maddava ajjava lAghava tava saMjamo aNkicnndaa| taha hodi baMbhaceraM saccaM cAgo ya dasa dhammA // 1022 // khaMtI-uttamakSamA zarIrasthitihetumArgaNArtha parakulAnyupayatastIrthayAtrAdyartha vA paryaTato yaterduSTajanAkrozotprahasanAvajJAtADanamartsanazarIravyApAdanAdInAM sannidhAne 'svAnte kAluSyAnutpattiHkSAnti / mahavamadorbhAvo mArdavaM jAtyAdimadAvezAdabhimAnAbhAvaH / ajjava-RjorbhAva ArjavaM manovAkkAyAnAmavakratA hai ve vAyukAyika hote haiN| aise hI pratyeka arthAt eka jIva ke prati kAraNabhUta jo zarIra usa nimittaka pudgalasamUha ko pratyeka kahate haiN| pratyekazarIra hI hai jinakA ve pratyekavanaspatikAyika haiM; jaise supArIphala, nAriyala Adi ke vRkSa / ananta haiM zarIra jinake ve anantakAyika vanaspati haiN| jaise guruca, mUlI Adi / ina pRthivIkAyika Adi meM bAdara aura sUkSma aise do-do bheda haiM tathA eka-eka ke paryApta aura aparyApta bheda bhI ho jAte haiN| kRmi Adi dvIndriya, khaTamala Adi trIndriya, bhramara Adi caturindriya aura meDhaka Adi jIva paMcendriya kahalAte haiN| isa taraha pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, pratyekavanaspati, sAdhAraNavanaspati. dvIndriya, tIndriya, caturindriya aura paMcendriya ye daza haiN| zramaNadharma ke bheda aura svarUpa ko kahate haiM gAthArtha-kSamA, mArdava, Arjava, lAghava, tapa, saMyama, AkiMcanya, brahmacarya, satya aura tyAga ye daza dharma haiM // 1022 // AcAravRtti-zAnti-uttama kSamA arthAt zarIra kI sthiti ke kAraNabhUta AhAra kA anveSaNa karane ke lie paragRha meM jAte hue athavA tIrthayAtrA Adi ke lie bhramaNa karate hue muni ko nagna dekhakara duSTajana apazabda kaheM, unakI ha~sI kareM, tiraskAra kareM, athavA tADanA yA bhartsanA kareM athavA unake zarIra ko pIDA Adi pahuMcAe~-ina sabhI kAraNoM ke milane para bhI muni ke mana meM kaluSatA kA na honA kSamA hai| ___ mArdava-mRdu kA bhAva mArdava hai, arthAt jAti Adi madoM ke Aveza se abhimAna nahIM krnaa| 1. ga svaantH| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] [ mUlAcAre lAghava --- laghorbhAvo lAghavaM anaticAratvaM zaucaM prakarSa prApto lobhanivRttiH / tava - tapaH karmakSayArthaM tapyante zarIrendriyANi tapastadvAdazavidhaM pUrvoktamava seyam / saMjamo - saMyamo dharmopabaM haNArthaM samitiSu vartamAnasya prANIndriyadayAkaSAyanigrahalakSaNaH / aciNavAnAsya kiMcanAstyakiM cano'kiMcanasya bhAva AkiMcanyamakiMcanatA upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskArApohAya mamedamityabhisaMbandha nivRttiH / taha hodi - tathA bhavati tathA tenaiva prakAraiNa dazabrahmaparihAreNa, baMbhaveraM - brahmacayaM anujJAtAMganAsmaraNakathAzravaNastrIsaMsaktazayanAdivarjanaM svatantravRttinivRtyartho vA gurukulavAso brahmacaryam / saccaM - satyaM paropatApAdiparivarjitaM karmAdAnakAraNAnnivRttaM sAdhuvacanaM satyam / dhAgo - tyAgaH saMyatasya yogyajJAnAdidAnaM tyAgaH / cazabdaH samuccayArthaH / vasa dhammA-dazaite dharmA dazaprakAro'yaM zramaNadharmo vyAkhyAta iti / / 1022|| bolanA / zIlAnAmutpattinimittamakSasaMkrameNoccAraNakramamAha - Arjava - Rju kA bhAva Arjava hai, arthAt mana, vacana aura kAya kI saralatA / lAghava- laghu kA bhAva lAghava hai, arthAt vratoM meM aticAra nahIM lagAnA / isI kA nAma zauca hai / prakarSatA ko prApta hue lobha ko dUra karanA hI zauca hai / tapa - karma ke kSaya hetu zarIra aura indriyoM ko jo tapAyA jAtA hai use tapa kahate haiM / isake bAraha bheda haiM jinakA varNana pUrva meM kiyA jA cukA hai| saMyama-dharma kI vRddhi ke lie samitiyoM meM pravartamAna muni ke prANiyoM kI dayA tathA indriya aura kaSAyoM kA nigraha honA saMyama hai / AkiMcanya - jisakA kiMcana - kiMcit bhI nahIM hai vaha akiMcana hai / akiMcana kA bhAva AkiMcanya hai / arthAt apane se atyartha sambandhita bhI zarIra Adi meM saMskAra ko dUra karane ke lie 'yaha merA hai' isa prakAra ke abhiprAya kA kA tyAga honA / brahmacarya - daza prakAra ke abrahma kA parihAra karanA brahmacarya hai / arthAt anujJAta strI ke smaraNa kA, striyoM kI kathA sunane kA, striyoM se saMsakta zayana Adi kA tyAga karanA aura svatantra pravRtti kA tyAga karanA athavA guru ke saMgha meM vAsa karanA / satya-para ke upatApa se rahita aura karmoM ke grahaNa ke kAraNoM se nivRta aise sAdhuvacana maNagutte muNivasa maNakaraNommukkasuddhabhAvajuve / AhArasaNNavirade phAsidiyasaMpuDe ceva / / 1023 // puDhavIsaMjamajutte khaMtiguNasaMjude paDhamasIlaM / acalaM ThAdi visuddhe taheva sesANi NeyANi // / 1024 // tyAga - saMyata ke yogya jJAna Adi kA dAna denA / ye daza dharma zramaNadharma kahalAte haiM / zIloM kI utpatti ke nimitta akSa ke saMkramaNa ke dvArA uccAraNakrama kahate haiM gAthArtha - manoguptidhArI, manaHkaraNa se rahita zuddha bhAva se yukta, AhAra-saMjJA se virata, sparzanendriya se saMvRta, pRthivI saMyama se yukta aura kSamA-guNa se yukta, vizuddha manivara ke prathamazIla acala hotA hai usI prakAra se zeSa bhaMga jAnanA cAhie / 1023, 1024 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kolaguNAdhikAraH] [11 maNaguta-manasA gupto manoguptastasya tasminvA manoguptasya manogupte / muNivasahe- munivRSabhasya munivRSabhe vA, maNakaraNommukkasuddha bhAvajude--manaHkaraNonmuktazuddhabhAvayutaH, manaHkaraNonmuktazcAsau zuddhabhAvazca tena yutaH manaHkaraNonmuktazuddhabhAvayutastasya manaHkaraNonmuktazuddhabhAvayutasya manaHkaraNonmuktazuddhabhAvayute vaa| mAhArasaNavirade-AhArasaMjJAyA virata AhArasaMjJAviratastasya AhArasaMjJAviratasya AhArasaMjJAvirate vaa| phAsidiyasaMpuDe-sparzenendriyaM saMvRtaM yasyAso sparzanendriyasaMvRtastasya sparzanendriyasaMvatasya sparzanendriyasaMvRte vaa| gheva-nizcayena / puDhavIsaMjamajutte-pRthivIsaMyamena yuktaH pRthivIsaMyamayuktastasya pRthivIsaMyamayuktasya pRthivIsaMyamayukta vaa| khaMtiguNasaMjuve-kSAMtiguNena saMyuktaH kSAntiguNasaMyuktastasya kSAntiguNasaMyuktasya kssaaNtigunnsNytvaa| palamasIla-prathamaM zIlaM tasyetthaMbhUtasya munivRSabhasyetthaMbhUte vA mUnivaSabhe prathamaM zIlamacalaM sthirarUpaM tiSThati / zuddhe cAritrADhye munI zuddhasya cAritrADhyasya munerveti sambandhaH / yato guptibhirgupto'zubhapari II. maivibhaktaH saMjJAdibhizca rahitaH saMyamAdisahito'ta eva shuddhH| taheva-tathaiva tenaiva prakAreNa anena vA prkaare| sesANi-zeSANyapi dvitIyAdIni zIlAni / yaanni-jnyaatvyaani| athavA vizuddhaSu bhaMgeSu yAvadacalaM tiSThatyakSaH, tathA vAggupte munivRSabhe manaHkaraNonmuktazuddhabhAvayukta AhArasaMjJAvirate sparzanendriyasaMvRte pRthivIsaMyamayukte kSAntiguNasaMyukta ca zuddhe muno dvitIyaM zIlaM tiSThati / tathA kAyagupte munivRSabhe evaM zeSANyaccAraNavidhAnAnyuccArya tRtIyaM zIlaM vrataparirakSaNamacalaM tiSThati / vizuddha tata Adi gate akSe evamuccAraNA kartavyA : manogupte munivRSabhe vAkkaraNonmuktazuddha bhAvayute AhArasaMjJAvirate sparzanendriyasaMvRte pathivIsaMyamayukte kSAntiguNasaMyukte ca munivRSabhe caturthazIlam / tathA vAggupte munivRSabhe vAkkaraNonmuktazuddhabhAvayukta AhArasaMjJAvirate sparzanendriyasaMvRte pRthivIsaMyamayukte kSAntiguNasaMyukte ca munivRSabhe paMcamaM zIlama / tathA kAyagupte AcAravRtti-jo munipuMgava manogupti se sahita haiM, mana ke azubha vyApAra se rahita zuddhabhAva ke dhAraka haiM, AhAra saMjJA se virata haiM, sparzanendriya kA virodha karanevAle haiM, pathivI. kAyika jIvoM kI dayApAlana rUpa saMyama se saMyukta haiM, aura kSamA guNa se yukta haiM--aise zuddha caritra se yukta muni ke prathama zIla nizcala aura dRr3ha rahatA hai| zIla kA yaha prathama bhaMga huA / gupti se gapta, azubha pariNAmoM se vimukta, saMjJAoM se rahita, saMyamAdi se sahita muni hI zuddha kahalAte haiM kyoMki vratoM ke rakSaNa kA nAma hI zIla hai so unhIM ke pAsa rahatA hai| isI prakAra se dvitIya, tRtIya Adi zeSa bhaMga bhI samajhanA cAhie / jaise-jo manirAja vacanagupti se yukta, mana ke azubha vyApAra se rahita, zuddhabhAva se sahita, AhAra saMjJA se virata, sparzanendriya se saMvata, pRthivIkAyika saMyama se saMyukta aura kSamAguNa se samanvita haiM una zuddha muni ke zIla kA dvitIya bhaMga nizcala aura dRr3ha rahatA hai / kAyagupti se yukta, mana ke karaNa se rahita, zuddhabhAva se sahita, AhAra saMjJA se rahita, sparzanendriya se saMvRta, pRthivIkAya ke saMyama se samanvita aura kSamAguNa se yukta muni ke zIla kA tRtIya bhaMga hotA hai| punaH Adi akSa para Ane para isa taraha uccAraNa karanA caahie| manogapti se yukta, vacana ke azubha vyApAra rUpakaraNa se mukta, zuddha bhAva sahita, AhAra saMjJA se rahita, sparzanendriya ke virodha se sahita, pRthivI saMyama se yukta aura kSamAgaNa se saMyukta muni ke zIla kA caturtha bhaMga hotA hai / vacanagupti se yukta, vacana ke azubha vyApAra rUpa karaNa se mukta, zuddha bhAva se yukta, AhAra saMjJA se virata, sparzanendriya se saMvRta, pRthvI saMyama se yukta aura kSamA guNa se sahita muni ke zIla kA pAMcavAM bhaMga hotA hai / tathA kAyagupti se gupta, vacana ke Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] [ mUlAcAre vAkkaraNonmukta zeSANyapyuccArya SaSThaM zIlaM brUyAt / tisro guptI: paMktyAkAreNa vyavasthApya tata udhvaM trINi karaNAni paMktyAkAreNa sthApanIyAni tata UvaM AhArAdisaMjJA: saMsthApya tata: paMcendriyANi tataH pRthivyAdayaH kAyAstatazca zramaNadharmAH sthaapyaaH| evaM saMsthApya pUrvoktakrameNa zeSANi zIlAni vaktavyAni yAvatsarve'kSA acalaM sthitvA vizuddhA bhavanti tAvadaSTAdazazIlasahasrANyAgacchantIti / athavA manogupte munivRpabhe ityAdi tAvaduccArya yAvaddazaprakArazramaNadharmAnte'kSastiSThati tadA'nalaM sthitvA vizuddhe'kSe tataH zeSA apyakSA anena krameNa taM prApya sthApayitavyA yAvanmano gupyakSaH kAyagupto nizcalaH sthitastato'STAdazazIlasahasrANi munivRSabhasya pUrNAni bhavantIti / athavA manogupti dhra vA vyavasthApya manaHkaraNAdinA saha SaTsahasrANi zIlAnyutpAdya tataH zeSeSu bhaMgeSvacalaM sthitvA vizuddheSu manoguptivizuddhA bhavati tataH punarvAggupti dhruvAM kRtvA SaTasahasrANi zIlAnAmutpAdanIyAni tataH sarve bhaMgA acalaM tiSThanti tato vAgguptirvizuddhA bhavati tataH kAyagupti dhra vAM kRtvA SaTsahasrANi zIlAnAmutpAdanIyAni tataH sarve bhaMgA acalaM tiSThanti kAyaguptizca vizuddhA bhavati zIlAnAM cASTAdazasahasrANi saMpUrNAni bhavanti / evamekaikaM sthiraM kRtvA bhaMgAnAmutpAdanakramo veditavya iti // 1023-1024 // idAnIM guNAnAmutpattikAraNa kramaM pratipAdayannAha azubha vyApAra se rahita, zuddha bhAva se saMyukta, AhAra saMjJA se virata, sparzanendriya se saMvRta, pRthivIkAya saMyama se yukta aura kSamAguNa se saMyukta muni ke zIla kA chaThA bhaMga hotA hai| isI taraha zIla ke aThAraha haz2Ara bhaMga hote haiN| tIna guptiyoM ko paMkti ke AkAra se vyavasthApita karake usake Upara tIna karaNa ko paMkti ke AkAra se sthApita karanA cAhie / punaH usake Upara AhAra Adi saMjJAoM ko sthApita karake, usake Upara pA~coM indriyoM ko, usake Upara pRthivI Adi daza kAyoM ko tathA usake Upara daza zramaNa dharmoM ko sthApita karanA caahie| isa prakAra se sthApita karake pUrvokta krama se zeSa sarva zIloM ko kahanA cAhie / jaba taka sarva akSa acala rahakara vizuddha hote haiM taba taka aThAraha zIla ke bhedoM kA Agamana hotA hai| athavA 'manogupti se gupta' ityAdi rUpa se uccAraNa karake jaba zramaNa ke daza dharma ke anta meM akSa sthira hotA hai taba acala ko sthira karake akSa ke vizuddha hone para, usake bAda zeSa akSa bhI isI krama se prApta karake taba taka sthApita karanA cAhie ki jaba taka manogupti kA akSa kAyagupti para jAkara nizcala sthita na ho jaae| taba munizreSTha ke aThAraha haz2Ara zIla pUrNa hote haiN| athavA manogapti ko dhruva sthApita karake manaHkaraNa Adi ke sAtha chaha hajAra zIloM ko utpanna karake punaH zeSa bhaMgoM meM acala rahakara vizuddha hone para manogupti vizuddha hotI hai| punaH vacanagupti ko dhruva karake chaha haz2Ara zIla ke bheda utpanna karanA caahie| jaba sabhI bhaMga acala Thaharate haiM to vacanagupti vizuddha ho jAtI hai / isake anantara kAyagupti ko dhruva karake chaha hajAra zIla ke bheda utpanna karAnA caahie| jaba sabhI bhaMga acala rahate haiM taba kAyagupti vizuddha hotI hai| isa taraha zIloM ke aThAraha haz2Ara bheda paripUrNa ho jAte haiM / isa vidhi se eka-eka ko sthira karake bhaMgoM kA utpAdanakrama jAnanA caahie| aba guNoM kI utpatti kA kAraNabhUta krama kahate haiM . Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zolaguNAdhikAraH] igivIsa catura sadiyA dasa dasa dasagA ya ANuputvIya / hiNsaadikkmkaayaaviraahnnaaloynnaasohii||1025|| igivIsa-ekenAdhikA vizatirekaviMzatiH / cadura-catvAraH / sadiyA-zataM / daza daza daza trayo dazAnAM bhedAH / ANupugvIya-AnupUrvyA / hiMsA-pramAdataH prANavyaparopaNaM hiMsA, atrAdizabdo draSTavyastena hiMsAdaya ekaviMzatisaMkhyA bhavanti / adikkama--atikramo viSayANAmupari samIhA, atrApi Adizagdo draSTavyo'tikramAdaya uplkssnntvaaditi| kAyA-sarvajIvasamAsAH / virAhaNA-virAdhanA abrahmakAraNAni / AloyaNA-AlocanA atra doSazabdo draSTavya AlocanAdoSAH sAhacaryAt / sohI-zuddhayaH prAyazcittAni / yathAnukrameNa hiMsAdaya ekaviMzatiratikramaNAdayazcatvAraH kAyaH zatabhedA virAdhanA daza bAlocanAdoSA daza zukhayo dazeti sambandha iti // 1025 // ke te hiMsAdaya ityAzaMkAyAmAha pANivaha musAvA adatta mehaNa pariggahaM ceva / kohamadamAyalohA bhaya aradi ravI duguMchA ya // 1026 // maNavayaNakAyamaMgula micchAdasaNa pamAdo ya / pisuNattaNamaNNANaM aNiggahI iMdiyANaM ca // 1027 // pANivaha-prANivadhaH pramAdavato jIvahiMsanam / musAvAda-mRSAvAdo'nAlocya viruddhavacanam / avatta-adattaM parakIyasyAnanumatasya grahaNAbhilASaH / mehuNa-maithunaM vanitAsevAbhigRddhiH / parigmahaM-parigrahaH gAthArtha-hiMsA, atikrama, kAya, virAdhanA, AlocanA aura zuddhi ye krama se ikkIsa, cAra, sau, daza, daza aura daza hote haiM // 1025 / / prAcAravRtti-pramAdapUrvaka prANiyoM ke prANoM kA viyoga karanA hiMsA hai| viSayoM kI icchA karanA atikrama Adi samajhanA caahie| kyoMki ye hiMsA aura atikrama zabda upalakSaNa mAtra haiN| kAya arthAt sarvajIvasamAsa / virAdhanA arthAt abrahma ke daza kAraNa / AlocanA meM doSa zabda lagAkara sAhacarya se AlocanA ke daza doSa grahaNa karanA caahie| zuddhi se prAyazcitta artha lenA cAhie / uparyukta krama se saMkhyA lagAe~ / jaise hiMsA Adi ikkIsa bhedarUpa haiM, atikrama Adi cAra haiM, kAya-jIvasamAsoM ke sau bheda haiM, virAdhanA-abrahma ke daza bheda haiM, AlocanA doSa bhI daza prakAra ke haiM evaM zuddhi ke daza bheda haiN| isa taraha ye caurAsI lAkha (21444 100410410x10 =84,00000) guNa hote haiN| ve hiMsA Adi kauna-kauna haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-hiMsA, asatya, corI, kuzIla, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, bhaya, arati, rati, jugupsA, manomaMgula, vacanamaMgula, kAyamaMgula, mithyAdarzana, pramAda, pizunatA, ajJAna aura indriyoM kA anigraha ye ikkIsa bheda haiM // 1026-1027 // AcAravRtti-pramAdapUrvaka jIva kA ghAta hiMsA hai| vinA vicAre, viruddha vacana bolanA asatya hai| binA anumati se para kI vastu ko grahaNa karane kI abhilASA corI hai| strI 1.kprmaadvtH| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre pApAdAnopakaraNakAMkSA / ceva-caiva tAvantyeva mahAvratAnIti / koha-kodhazcaMDatA / mada-mado jaatyaadyvlepH| mAya-mAyA koTilyam / loha-lobho vastuprAptI gRddhiH / bhaya-bhayaM trsttaa| aradi-aratirudvegaH azubhapariNAmaH / radI-ratI rAgaH kutsitAbhilASaH / duguMchA-jugupsA paraguNAsahanam / maNavayaNakAyamaMgulamaMgulaM pApAdAnakriyA tatpratyekamabhisambadhyate manomaMgulaM vAGa maMgulaM kAyamaMgulaM manovAkkAyAnAM pApakriyAH / miNchAsaNa-mithyAdarzanaM jinendramatasyAzraddhAnam / pamAdo--pramAdazcAyanAcaraNaM vitathAdisvarUpaM / pisUNataNaM-paizunyaM parasyAdoSasya vA sadoSasya vA doSobhAvatvaM paSThamAMsabhakSitvaM / aNNANaM-ajJAnaM yathAvasthi tasya vastuno viparItAvabodhaH / aNiggaho-anigrahaH svecchayA pravRttiH, iMbiyANa-indriyANAM cakSurAdInAmanigrahazcetyete ekaviMzatibhedA hiMsAdayo draSTavyA iti // 1026-1027 // atikramaNAdInAM svarUpaM pratipAdayannAha avikamaNaM vadikamaNaM adicAro taheva annaacaaro| edehiM cahi puNo sAvajjo hoi guNiyavvo // 1028 // adikamaNaM-atikramaNaM saMyatasya saMyatasamUhamadhyasthasya vissyaabhikaaNkssaa| vadikaraNaM- vyatikramaNaM saMyatasya saMyatasamUhaM tyakvA viSayopakaraNArjanam / avicAro-aticAraH vratazaithilyaM ISadasaMyamasevanaM ca / thnn-tthaiv| aNAcAro-~-anAcAro vratabhaMgaH sarvathA svecchApravartanam / edehi-etairatikramaNAdibhiH / cahi-catubhiH / puNo-punaH / sAvajjo-sAvadho hiMsAdyekaviMzati / hoI-bhavati / gaNiyavvo-guNi sevana kI abhilASA maithuna hai| pApa ke Agamana hetuka upakaraNoM kI AkAMkSA parigraha hai| ye pAMca tyAga haiN| inake tyAga se pA~ca mahAvrata hote haiN| pracaNDa bhAva krodha hai| jAti Adi kA ghamaNDa mAna hai / kuTilatA kA nAma mAyA hai / vastuprApti ko gRddhatA lobha hai / trasta honA bhaya hai| udvega rUpa azubha pariNAma kA nAma arati hai| rAga arthAt kutsita vastu kI abhilASA rati hai| para ke guNoM ko sahana nahIM karanA jugupsA hai / pApa ke Ane kI kriyA kA nAma maMgula hai| use tInoM yogoM meM lagAe~ / arthAt mana kI pApakriyA manomaMgula hai, vacana kI pApakriyA vacanamaMgula hai, aura kAya kI azubhakriyA kAyamaMgula hai / jinendra ke mata kA azraddhAna mithyAdarzana hai| ayatnAcAra pravRtti kA nAma pramAda hai jo ki vikathA AdirUpa hai| nirdoSa yA sadoSa aise para ke doSoM kA kA udbhAvana karanA athavA pRSThamAMsa kA bhakSaNa paizunya hai| yathAvasthita vastu kA viparIta jJAna honA ajJAna hai| cakSu Adi indriyoM ko svecchApUrvaka pravRtti honA anigraha hai| isa prakAra se hiMsA ke ye ikkIsa bheda hote haiN| atikramaNa Adi kA svarUpa pratipAdita karate haiM gAthArtha-atikramaNa, vyatikramaNa, aticAra aura anAcAra ina cAroM se hiMsAdi ko guNita karanA cAhie // 1028 // AcAravRtti-saMyata samUha ke madhya meM rahate hue bhI jo saMyata ke viSayoM kI AkAMkSA hotI hai usakA nAma atikramaNa hai| saMyata ke samudAya ko chor3akara viSayoM ke upakaraNa kA arjana karanevAle saMyata ke vyatikramaNa doSa hotA hai| vratoM meM zithilatA kA honA yA kiMcit rUpa se asaMyama kA sevana karanA atIcAra hai| vratoM kA bhaMga honA yA sarvayA svecchA se pravartana karanA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH ] [ 185 tavyaH saMguNanIyaH tatazcatubhirekaviMzatirgaNitA caturazItirbhavatIti // 1028 / / kAyabhedAnAM svarUpaM pratipAdayannAha-- puDhavidagAgaNimAruyapatteyaaNaMtakAiyA ceva / viyatiyacaducidiya aNNoNNavadhAya dasa guNidA // 1026 // kAyazabda pratyekamabhisaMbadhyate / pathivIkAyikA apkAyikA agnikAyikA mArutakAyikAH pratyeka. kAyikA anntkaayikaashcaiv| atrApi indriyazabdaH prtyekmbhismbdhyte| dvIndriyAstrIndriyAzcaturindriyAH paJcendriyAzceti / aNNoNNavadhAya-anyonyavyathitA darzate pRthivIkAyikAdayaH paraspareNAhatAH santaH pUrvoktazcaturazItivikalpagaNitAzcaturazItizatabhedA bhavanti / caturazIti: zatena guNitA yata etAvanta eva vikalpA bhavantIti // 1026 // abrahmakAraNavikalpAn pratipAdayannAha itthIsaMsaggI paNidarasabhoyaNa gaMdhamallasaMThappaM / sayaNAsaNabhUsaNayaM chaTTha puNa gIyavAiyaM ceva // 1030 / / pratthassa saMpalogo kusIlasaMsaggi rAyasevA ya / rattI vi ya saMyaraNaM dasa sIlavirAhaNA bhaNiyA // 1031 // itthIsaMsaggI-strIsaMsargaH vanitAbhiH sahAtIva praNayaH rAgAhatasya / paNivaramabhoyaNa-praNItaanAcAra hai| ina atikramaNa Adi cAroM se hiMsAdi ikkIsa ko guNita karane se caurAsI (2144) bheda ho jAte haiN| gAthArtha-pathivI, jala, agni, vAya,pratyekavanaspati,anantakAyikavanaspati,dIndriya, zrIndriya, caturindriya aura paMcendriya ina daza ko paraspara guNita karanA // 1026 // prAcAravRtti-kAya zabda pratyeka ke sAtha lagA lenA caahie| jaise pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, pratyekakAyika aura ananta kAyika / Age pratyeka ke sAtha indriya zabda lagA lenA cAhie / jaise dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ina daza ko paraspara guNita kara dene se arthAt ina daza ko inhIM daza se guNita kara dene se sau ho jAte haiN| punaH ina sau jIvasamAsoM ko pUrvokta caurAsI se guNita karane para caurAsI-sau (10x10484) ho jAte haiN| abrahma kAraNa ke bheda batalAte haiM gAthArtha-strIsaMsarga, praNItarasabhojana, gandha-mAlA kA grahaNa, komala zayana-Asana, bhUSaNa, gIta-vAditra zravaNa, arthasaMgraha, kuzIla-saMsarga, rAjasevA aura rAtri meM saMcaraNa ye daza zIla kI virAdhanA kahI gayI haiM / / 1030.1031 // prAcAravRtti-strIsaMsarga Adi daza kAraNoM se brahmacarya kI virAdhanA hotI hai| ise hI batAte haiM strIsaMsarga-rAga se pIr3ita hokara striyoM ke sAtha atIva prema krnaa| praNItarasabhojana-atIva laMpaTatA pUrvaka paMcendriyoM ko uttejita karanevAlA AhAra Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] [ mUlAcAre rasabhojanaM atIva guddhyA paJcendriyadarpakarAhAragrahaNam / gaMdhamallasaMThappaM-gaMdha ArdramahiSIyakSakardamAdiko mAlyaM mAlatIcaMpakAdikusumAdikaM tAbhyAM saMsparzo gandhamAlyasaMsparzaH sugaMdhadravyaiH sugaMdhapuSpaizca zarIrasaMskaraNam / sayaNAsaNa-zayanaM tUlikAdiparyakasparza AsanaM mRdulohAsanAdikaM zayanaM cAsanaM ca zayanAsane mRduzayyAmRtAsanagRddhiH / bhUsaNayaM-bhUSaNAni zarIramaMDanAdIni mukuTakaTakAdIni zarIrazobhA viSayAkAMkSA vA paJcaitAni / chaTTha puNaSaSThaM punaH / gIyavAiyaM-gItaM SaDjAdikaM vAditraM tatavitataghanasuSirAdikaM karavAdanaM ca, gItaM ca vAditraM ca gItavAditraM 'rAgAdikAMkSayA nRttageyAbhilASakaraNam / atthassa saMpaogo-arthasya saMprayogaH suvarNAdidravyasaMparkaH / kusIlasaMsaggi-kutsitaM zIlaM yeSAM te kuzIlAstaiH saMsargaH saMvAsaH kuzIlasaMsargo raagaavissttjnsNprkH| rAyasevA ya-rAjasevA ca viSayAthino rAjJAmupazlokAdikaraNam / rattI viya saMyaraNaM-rAtrAvapi saMcaraNaM kAryAntareNa nizAyAM paryaTanam / dasa-daza / sIla-virAhaNA-zIlavirAdhanA: / bhaNidA-bhaNitAH prtipaaditaaH| ete strIsaMsargAdayo daza zIlavirAdhanA: paramAgame samuktA: etairdazavikalpaiH pUrvoktAni caturazItizatAni guNitAni caturazItisahasrANi bhavantIti // 1030-1031 // AlocanAdoSAn pratipAdayannAha AkaMpiya aNumANiya jaM dihra vAdaraM ca suhumaM ca / chaNNaM saddAkuliyaM bahujaNamavvatta tassevI // 1032 // grahaNa krnaa| gandhamAlyasaMsparza-candana, kezara Adi sugandhita padArtha aura mAlatI, campA Adi mAlAoM se zarIra ko saMskArita krnaa| zayanAsAna-komala zayyA para zayana karanA tathA komala Asana Adi para baitthnaa| bhUSaNa-mukuTa, kar3e Adi se zarIra ko vibhUSita karane kI abhilASA krnaa| gItavAditra-SaDja, RSabha Adi gIta kI tathA tata, vitata, dhana, suSira Adi arthAt mRdaMga, vINA, tAla, karatAla Adi bajAne kI icchA rakhanA / rAgAdi rUpa AkAMkSA se nRtya-gIta Adi dekhanA sunnaa| arthasaMprayoga-suvarNa Adi dravyoM se samparka rkhnaa| kuzIla-saMsarga-kutsitazIlavAle arthAt rAga se saMyukta janoM kA samparka / rAjasevA-viSaya bhogoM kI icchA se rAjAoM kI stuti-prazaMsA krnaa| rAtrisaMcaraNa--binA prayojana ke rAtri meM paryaTana karanA / paramAgama meM ye strIsaMsarga Adi daza zIla kI virAdhanA kahI gayI haiN| ina daza bhedoM se pUrvokta caurAsI-sau ko guNA karane se caurAsI hajAra (8400x10-84000) ho jAte haiN| AlocanA ke doSa batalAte haiM___ gAthArtha-Akampita, anumAnita, dRSTa, bAdara, sUkSma, channa, zabdAkulita, bahujana, avyakta aura tatsevI ye daza AlocanA ke doSa haiM // 1032 // 1.ka raagaakaaNkssyaa| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH] [ 187 Akapiya-AkampitadoSo bhaktapAnopakaraNAdinA''cAryamAkampyAtmIyaM kRtvA yo doSamAlocayati tasyAkaMpitadoSo bhavati / aNumANiya-anumAnitaM zarIrAhAratucchabaladarzanena dInavacanenAcAryamanumAnyAtmani karuNAparamAcAyaM kRtvA yo doSamAtmIyaM nivedayati tasya dvitIyo'numAnitadoSaH / jaM viTa-yada daSTaM anyaryadavalokitaM doSajAtaM tadAlocayatyadaSTamavagahayati yastasya tatIyo daSTa nAmAlocanAdoSaH / bAdaraM ca-sthUlaM ca vrateSvahiMsAdikeSu ya utpadyate doSastamAlocayati sUkSma nAlocayati yastasya caturthoM bAdaranAmAlocanAdoSaH syAt / suhumaM ca-sUkSmaM ca sAhastaparAmarzAdikaM sUkSmadoSaM pratipAdayati mahAvratAdibhaMga sthUlaM tu nAcaSTe yastasya paMcamaM sUkSmaM nAmAlocanadoSajAtaM bhvet| chaNNaM-pracchannaM vyAjena doSakathanaM kRtvA svata: prAyazcittaM ya karoti tasya SaSThaM pracchannaM nAmAlocanadoSajAtaM bhavati / sahAkUliyaM-- zabdAkulitaM pAkSikacAturmAsikasAMvatsarikAdipratikramaNakAle bahujanazabdasamAkule AtmIyAparAdhaM nivedayati tasya saptamaM zabdAkUlaM nAmAlocanAdoSajAtam / bahujaNaM-bahujanaM ekasmai AcAryAyAtmadoSanivedanaM kRtvA AcAravRtti-muni AcArya ke pAsa meM apane vratoM ke doSoM kI AlocanA karate haiM, usameM honevAle daza doSoM kA svarUpa kahate haiM Akampita--bhojana, pAna, upakaraNa Adi dvArA AcArya meM anukampA utpanna karake arthAt AcArya ko apanA banA kara jo muni apane doSoM kI AlocanA karate haiM, unake Akampita nAma kA doSa hotA hai| anumAnita-'merA zarIra durbala hai, merA AhAra alpa hai' ityAdi prakAra ke zarIra, AhAra Adi kI durbalatA ko sUcita karanevAle dIna vacanoM se AcArya ko apanI sthiti kA anumAna karAkara arthAt apane prati AcArya meM karuNAbhAva jAgrata karake jo apane doSoM ko nivedita karate haiM unake yaha anumAnita nAma kA doSa hotA hai| dRSTa-anya janoM ne jina doSoM ko dekha liyA hai unakI jo AlocanA kara dete haiM tathA nahIM dekhe gaye doSoM ko chipA lete haiM, unake dRSTa nAma kA tIsarA doSa hotA hai| bAdara--ahiMsA Adi mahAvratoM meM jo sthUla doSa hue haiM unakI to jo AlocanA kara dete haiM kintu sUkSma doSoM kI AlocanA nahIM karate haiM unake bAdara nAma kA cauthA doSa hotA hai| sUkSma--jo muni 'maiMne gIle hAtha se vastu kA sparza kiyA hai' ityAdi rUpa sUkSma doSoM ko to kaha dete haiM, kintu mahAvrata Adi ke bhaMgarUpa sthUla doSoM ko nahIM kahate haiM unake sUkSma nAma kA pA~cavA~ doSa hotA hai| channa-bahAne se cupacApa hI, doSoM kA kathana karake jo svataH prAyazcita kara lete haiM arthAt amuka doSa hone para kyA prAyazcita hotA hai ? aisA pUchane para yadi guru ne batA diyA to use Apa svayaM kara lete haiM kintu 'mere dvArA aisA doSa huA hai' yaha bAta gupta hI rakhate haiM, prakaTa nahIM hone dete, unake channa nAma kA chaThA doSa hotA hai| zabdAkulita-pAkSika, cAturmAsika yA sAMvatsarika Adi pratikramaNa ke kAla meM bahutajanoM ke zabdoM ke kolAhala meM jo apanA aparAdha nivedita kara dete haiM arthAt 'guru ne ThIka se kucha sunA, kucha nahIM sunA' aise prasaMga meM jo AlocanA karate haiM unake zabdAkulita nAma kA doSa hotA hai| bahujana--eka AcArya ke pAsa meM apane doSoM ko kahakara, unase prAyazcita lekara, usa Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] [ mUlAcAre prAyazcittaM pragRhya punarazraddadhAno'parasmai AcAryAya nivedayati yastasya bahajanaM nAmASTamamAlocanAdoSajAtaM syAt / avvatta-avyaktaH prAyazcittAdya kuzalo yastasyAmIyaM doSaM kathayati yo laghatrAyazcittanimittaM tasyAvyaktanAma navamamAlocanAdoSajAtaM bhavet / tassevI-tatsevI ya AtmanA doSaH sampUrNastasya yo mahAprAyazcittabhayAdAtmIyaM doSa prakaTayati tasya tatsevI nAmA dazama AlocanAdoSo bhavet / evametairdazabhizcaturazItisahasrANi guNitAnyaSTalakSAbhyadhikAni catvAriMzatsahasrANi bhavantIti // 1032 // AlocanAdiprAyazttiAnAM svarUpaM pratipAdayannAha-- AloyaNa paDikamaNaM ubhaya vivego tadhA viussggo| tava chedo mUlaM pi ya parihAro ceva saddahaNA // 1033 // AloyaNa-AlocanaM dazadoSavijitaM gurave pramAdanivedanamAlocanaM / paDikamaNaM-pratikramaNaM vratAtIcAraniharaNa / ubhaya-ubhayaM AlocanapratikramaNe saMsargadoSe sati vizodhanAttadubhayam / vivego-vivekaH saMsaktAnnapAnopakaraNAdivibhajanaM vivekaH / tadhA-tathA / viussaggo-vyUtsargaH kAyotsargAdikaraNaM / tava-' para zraddhAna na rakhate hue jo punaH anya AcArya ke pAsa AlocanA karate haiM unake bahujana nAma kA AThavA~ doSa hotA hai| avyakta-jo AcArya prAyazcita Adi dene meM akuzala haiM ve avyakta kahalAte haiM / unake pAsa jo apane doSa kahate haiM isalie ki 'ye hameM halkAprAyazcitta deMge', to unake yaha avyakta nAma kA navama AlocanA doSa hotA hai| tatsevI-apane sadRza doSoM se paripUrNa AcArya ke pAsa jo mahAprAyazcitta ke bhaya se apane doSoM ko prakaTa karate haiM unake tatsevI nAma kA yaha dazama AlocanA doSa hotA hai| ina daza AlocanA-doSoM se pUrvokta caurAsI hajAra ko guNita karane se ATha lAkha cAlIsa hajAra (840004 10=840000) ho jAte haiN| prAyazcitta ke AlocanA Adi daza bhedoM kA svarupa kahate haiM___ gAthArtha-AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, parihAra aura zraddhAna ye prAyazcita ke daza bheda haiM // 1033 // AcAravRtti-jisake dvArA doSoM kA zodhana hotA hai usakA nAma prAyazcita hai| usake daza bheda haiM AlocanA- guru ke pAsa meM apane pramAda se hue doSoM kA dazadoSa rahita nivedana karanA AlocanA hai| pratikramaNa-vratoM meM lage hue atIcAroM ko dUra karanA pratikramaNa hai| ubhaya-AlocanA aura pratikramaNa ina donoM ke dvArA doSoM kA vizodhana karanA ubhaya nAma kA prAyazcita hai| viveka-mile hue anna, pAna aura upakaraNa Adi ko alaga karanA viveka nAma kA prAyazcita hai| vyutsarga-kAyotsarga Adi se doSoM kA zodhana karanA vyutsarga hai| . Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlagunAdhikAraH] [ tapa: anazanAvamaudaryAdilakSaNam / chedo-cheda: divasamAsAdinA pravajyAhApanam / mulaM-punardIkSAprApaNam / pi ya-api ca / parihAro ceva-parihArapacava pakSamAsAdivibhAgena dUrataH parivarjanaM parihAraH / sahahanAzraddhAnaM sAvadyagatasya manasa: mithyAduSkRtAbhivyaktinivarttanaM, ete daza vikalpA viparItadoSA bhavanti / etaiH pUrvoktAni aSTalakSAbhyadhikacatvAriMzatsahasrANi gaNitAni caturazItilakSasAvadyavikalpA bhavanti tadviparItAstAvanta eva guNA bhavantIti / / 1033 // guNotpAdanakramamAha pANAdivAdavirade, adikamaNadosakaraNaummukke / puDhavIe puDhavIpuNa'rAraMbhasusaMjade dhIre // 1034 // itthIsaMsaggavijuve AkaMpiyadosakaraNaummukke / AloyaNasodhijuve AdiguNo sesayA NeyA // 1035 // pANAdivAvavirade-prANAtipAto hiMsA tasmAtprANAtipAtAdvirata uparatastasya tasminvA prANAtipAtaviratasya prANAtipAtavirate vaa| avikamaNadosakaraNaummukke-atikramaNameva doSastasya karaNaM atikramaNadoSakaraNaM tenonmuktaH parityaktastasya tasminvA'tikramaNadoSakaraNonmuktasyAtikramaNadoSakaraNonmukta vaa| tapa-anazana, avamaudarya Adi tapoM ke dvArA doSoM kI zuddhi tapa prAyazcitta hai| cheda-divasa, mAsa mAdi se dIkSA ko kama kara denA cheda-prAyazcitta hai| mUla-punaH dIkSA denA mUla-prAyazcita hai| parihAra-pakSa, mAsa Adi ke vibhAga se muni ko saMgha se dUra kara denA parihAraprAyazcitta hai| zraddhAna-sAvadya meM mana ke jAne para mithyAtva aura pApa se mana ko haTAnA zraddhAna nAma kA prAtazcitta hai| prAyazcitta ke ye daza bheda haiN| inake ulTe daza doSa ho jAte haiN| ina daza ke dvArA pUrvokta ATha lAkha cAlIsa hajAra ko guNita kara dene para sAvadha ke caurAsI lAkha (840000x10= 8400000) bheda ho jAte haiM tathA inase viparIta utane hI guNa hote haiN| guNoM ke utpanna karane kA krama kahate haiM gAthArtha-jo prANI hiMsA se virata haiN| atikramaNa doSa se rahita haiM, pRthivI aura pathivIkAyika ke Arambha se mukta haiN| strIsaMsarga doSa se viyukta haiM, Akampita doSa se unmukta haiM evaM AlocanA prAyazcita se yukta haiM unake prathama guNa hotA hai| isI taraha anya zeSa guNoM ko bhI jAnanA cAhie / / 1034-1035 // prAcAravRtti-hiMsA Adi ikkIsa ko paMktyAkAra se sthApita karake usake Upara atikramaNa Adi cAra ko sthApita kreN| punaH isake Upara pRthivI Adi so ko sthApita kreN| usake Upara strIsaMsarga Adi daza doSoM ko vyavasthApita karake, usake Upara Akampita Adi daza doSoM ko sthApita kareM / punaH isa paMkti ke Upara AlocanA Adi daza zuddhiyoM kI 1. ka Arambha / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29.] [ mUlAcAra puDhavIe puDhavI puNa AraMbhasusaMjade dhIre-pRthivyAH pRthivIkAyikaiH pRthivyAH pRthivIkAyikAnAM punarArambho virAdhanaM tasmin susaMyato yatnaparastasya tasminvA pRthivyA pRthivIpunarAraMbhasusaMyatasya pRthivIkAyikaH pRthivIkAyikAnAM yo'yaM punarAraMbhastasmin susaMyate vA dhIre dhIrasya vA saadhoH| itthIsaMsaggavijuve-strIsaMsargaviyukta ' strIjanasaMsargavimuktasya vaa| AkaMpiyadosakaraNaummukke-AkampitadoSasya yatkaraNaM tenonmuktasyonmukte vaa| AloyaNasodhijade-Alocanazuddhiyukte Alocanazuddhiyuktasya vA,AdiguNo-AdiguNaHprathamo guNaH saMjAtaH / evaM, sesayA-zeSAzca guNAH / NeyA-jJAtavyA utpAdanIyA iti / hiMsAdyakaviMzati saMsthApya tata UrdhvaM atikramaNAdayazcatvAraH saMsthApanIyAH punastata UdhvaM pRthivyAdizataM sthApanIyaM tata UvaM daza virAdhanA: strIsaMsargAdayo vyavasthApyAstata udhvaM AkaMpitAdayo daza doSAH sthApanIyAH punastata UdhvaM AlocanAdayo daza zuddhayaH sthApanIyAstata evamuccAraNaM kartavyaM-dhIre munI prANAtipAtavirate punarapyatikramaNadoSakaraNonmukte punarapi pathivyA pRthivIpunarAraMbhasusaMyate punarapi strIsaMsargaviyukte punarapyAkaMpitadoSakaraNonmukte punarapyAlocanazuddhiyukte AdiguNo bhavati / tato mRSAvAdavirate'tikramaNadoSakaraNonmukte punarapyAlocanazuddhiyukte AdiguNo bhavati / tato mRSAvAdavirate'tikramaNadoSakaraNonmukta evaM zeSANAmapyuccArya vAcyo dvitIyaguNastato'dattAdAna viracitte, [virahite] evaM zeSeSvapyuccAriteSu tRtIyo guNAH, evaM tAvaduccArya yAvaccaturazItimakSA guNAnAM . saMpUrNA utpannA bhavantIti / / 1034-1035 // zIlAnAM guNAnAM ca paMca vikalpAn pratipAdayannAha sIlaguNANaM saMkhA patthAro akkhasaMkamo ceva / NaDheM taha uddiLaM paMca vi vatthUNi NeyANi // 1036 // sthApanA karanA caahie| punaH isa prakAra se uccAraNa karanA cAhie-'prANI hiMsA se virata, atikramaNa doSakaraNa se unmukta, pRthivI aura pRthivIkAyika ke punaH Arambha doSa se rahita, strI saMsarga se viyukta, Akampita doSa se mukta aura AlocanA-zuddhi se yukta dhIra muni ke guNa kA yaha prathama bhaMga hotA hai / isake anantara mRSAvAda se virata, atikramaNadoSa karane se unmukta, pathivI aura pathivIkAyika ke Arambha se virakta, strIsaMsarga se rahita, Akampita doSa se mukta aura AlocanA zuddhi se saMyukta dhIra muni ke yaha guNa kA dUsarA bhaMga hotA hai / aise hI adattAdAna se rahita, atikramaNa doSa karane se mukta, pRthivI aura pRthivIkAyika ke Arambha se rahita, strIsaMsarga se viyukta, Akampita doSa se rahita aura AlocanA zuddhi se vimukta muni ke guNoM kA yaha tIsarA bhaMga huaa| isa prakAra se taba taka uccAraNa karanA cAhie ki jaba taka samparNa caurAsI lAkha guNoM kI pUrNatA nahIM ho jaatii| aba zIla aura guNoM ke pA~ca vikalpoM ko kahate haiM___ gAthArtha-zIla aura guNoM ke saMkhyA,prastAra, akSasaMkrama,naSTa aura uddiSTa ye pA~ca vastuadhikAra jAnanA cAhie // 1036 // 1. ka strIjanasaMparkavipramuktasya / - Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH [ 191 sIlaguNANaM'-zIlaguNAnAM / saMkhA-saMkhyA pramANam / zIlAnAM guNAnAM ca, patyAro-prastAraH / zIlAnAM guNAnAM ca, akkhasaMkamo-bhakSasaMkramazcaiva / tathA zIlAnAM guNAnAM ca, NaTTha-naSTatA / uddiSTra-- uddiSTatA ca, uccAraNA dRSTA akSA naSTAsteSAmakSANAmuccAraNAvazenotpAdanaM naSTamityucyate, akSA dRSTA uccAraNA naSTA akSavazena tAsAmuddiSTamityucyate / paMca vi vatthUNi NeyANi-evaM paMcApi vastUni jJAtavyAni bhavanti / evaM zIlAnAM guNAnAM ca paMca vikalpA jJAtavyA bhavantIti // 1036 // saMkhyAnayanAya tAvadAha samvepi puzvabhaMgA uvarimabhaMgesu ekkamekkesu / melaMtettiya kamaso guNide uppajjade saMkhA // 1037 // ___ zolAnAM guNAnAM ca sarvAnapi pUrvabhaMgAn pUrvavikalpAnuparibhageSu uparisthitavikalpeSu melayitvA ekamekaM kramazo guNayitvA vA saMkhyA samutpAdanIyA / athavA sarveSu pUrvabhaMgeSa uparibhaMgeSu ca pRthak pRthak militeSu saMkhyotpadyate, athavA sarveSu pUrvabhaMgeSu uparibhaMgeSu ca parasparaM guNiteSu saMkhyotpadyate / ekaviMzatizcatubhirguNanIyA punaH zatena punarapi dazabhiH punarapi dazabhiH punarapi dazabhirguNite ca caturazItilakSA maNNA utpandyata iti / evaM zIlAnAmapi draSTavyamiti // 1037 / / prastArasyotpAdanArthamAha-- prAcAravRtti-zIla aura guNa kI saMkhyA arthAt pramANa ko kahanA, zIla aura guNoM kA prastAra kahanA, zIla aura guNoM ke akSasaMkrama kahanA, zIla aura guNoM kA naSTa kahanA tathA zIla aura guNoM ko uddiSTa kahanA aise pA~ca prakAra se zIla aura guNoM ke bhedoM ko samajhanA cAhie / alApoM ke bhedoM ko saMkhyA kahate haiM / saMkhyA ke rakhane yA nikAlane ke krama ko prastAra kahate haiN| eka bheda se dUsare bheda para pahu~cane ke krama ko akSasaMkrama kahate haiM / saMkhyA ko rakhakara bheda ko nikAlanA naSTa hai evaM bheda ko rakhakara saMkhyA nikAlanA uddiSTa hai| saMkhyA ko nikAlane kI vidhi kahate haiM gAthArtha-pUrva ke sabhI bhaMgoM ko Age ke bhaMgoM meM milAkara eka-eka ko krama se guNita karane se saMkhyA utpanna hotI hai / / 1037 / / AcAravatti-zIla aura guNoM ke sabhI pUrva bhaMgoM ko Upara ke bhaMgoM meM milAkara ekaeka ko krama se guNita karane se saMkhyA utpanna hotI hai| athavA sabhI pUrva ke bheda Upara ke bhaMgoM meM pRthak-pRthak milAne para saMkhyA utpanna hotI hai| yA pUrva-pUrva ke bhedoM ko Age-Age ke sAtha paraspara guNA kara dene se saMkhyA kahalAtI hai| jaise ikkIsa ko cAra se guNA kareM, punaH unheM sau se, punaH daza se, punaH daza se tathA punarapi daza se guNA karane para caurAsI lAkha guNa utpanna hote haiN| aise hI zIloM ko bhI samajhanA caahie| prastAra kI utpatti kahate haiM 1. ka zIlAnAM guNAnAM ca / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] [mUlAcAre paDhama sIlapamANaM kameNa Nikkhiviya uvarimANaM ca / piDaM paDi ekkekkaM Nikkhitte hoi patthAro // 1038 // paDhama-prathamaM manovAkkAyatrikaM / sIlapamANaM-zIlapramANaM aSTAdazazIlasahasramAtram / kmennkrmenn| Nikkhiviya-nikSipya prastIrya manovAkkAya manovAkkAya ityevaM tAvadeka nikSepaNIyaM yAvadaSTAdazasahasrANi pUrNAni bhavanti / tataH uvarimANaM ca--uparisthitAnAM ca karaNAdInAmaSTAdazasahasramAtro nikSepaH karttavyastadyathA---aSTAdazasahasramAtrANAM yogAnAM nikSiptAnAmupari manaHkaraNaM manaHkaraNaM manaHkaraNaM vAkkaraNaM vAkkaraNaM vAkkaraNaM kAyakaraNaM kAyakaraNaM kAyakaraNaM evamekaikaM trIn trIn vArAn kRtvA tAvatprastaraNIyaM yAvadaSTAdazasahasrANi pUrNAni / tata upari AhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAH pRthak pRthak ekaikA saMjJA nava navavArAn kRtvA tAvatprastaraNIyaM yAvadaSTAdazasahasrANi' pUrNAni / tata upari sparzanarasanaghrANacakSa:zrotrANIndriyANi paJcakai SaTatrizadvArAn SaTatriMzadvArAn kRtvA tAvatprastaraNIyaM yAvadaSTAdazasahasrANi sampUrNAni bhavanti / tata upari pathivIkAyikAkAyikavAyukAyika pratyekakAyikAnantakAyikadvIndriyatrIndriyacarindriyapaJcendriyA darzakakamazItizatavAramazItizatavAraM kRtvA tAvatprastaraNIyaM yAvadaSTAdazasahasrANi pUrNAni bhvnti| tata uparikSAntimArdavArjavalAghavatapaHsaMyamAkiMvanyabrahmacaryasatyatyAgA dazai kaikaM aSTAdazazatAnyaSTAdazazatAni kRtvA tAvatprastaraNIyaM yAvadaSTAdazasahasrANi pUrNAni bhavanti / tata evaM piDaM prati ekake nikSipte samaHprastAro bhavati / manovAkkAya ekaH piNDaH trINi karaNAnyaparaH piDarikabhAvena tathA saMjJA nava nava bhUtvA paraH piNDa: gAthArtha-prathama zIla ke pramANa ko krama se nikSipta karake punaH Upara meM sthita zIla ke piNDa ke prati eka-eka ko nikSipta karane para prastAra hotA hai / / 1038 / / prAcAravRtti-pahale mana-vacana-kAya ina tInoM ke piMDa arthAt samUha ko aThAraha haz2Ara zIla pramANa arthAt utano bAra krama se phailA karake arthAt mana vacana-kAya, mana-vacana kAya, isa prakAra se aThAraha hajAra zIla ke pUrNa hone taka ina eka-eka kA nikSepaNa karanA caahie| tathA nikSipta kiye hue ina aThAraha haz2Ara pramANa bAra ina yogoM ke Upara manaHkaraNa, manaHkaraNa, mana:karaNa vAkkaraNa, vAkkaraNa, vAkkaraNa kAyakaraNa, kAyakaraNa, kAyakaraNa isa prakAra se eka-eka karaNa ko tIna-tIna bAra karake taba taka phailAnA cAhie jaba taka aThAraha haz2Ara pUrNa hote haiN| isake Upara AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAroM saMjJAoM meM se eka-eka ko pRthak pRthak navanava bAra karake taba taka phailAnA cAhie jaba taka aThAraha haz2Ara pUrNa hote haiN| isake Upara sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ina pA~coM indriyoM meM se eka-eka ko chattIsa-chatIsa bAra taba taka viralita karanA cAhie jaba taka aThAraha hajAra bheda samparNa hote haiN| isake Upara pathikIkAyika jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika pratyekakAyika, anantakAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya ina daza meM pratyeka ko eka sau assI, eka sau assI karake taba taka viralana karanA cAhie ki jaba taka aThAraha haz2Ara pUrNa hote haiN| isake Upara kSamA, mArdava, Arjava, lAghava, tapa, saMyama, AkiMcanya, brahmacarya, satya aura tyAga ina daza meM se eka-eka ko aThAraha sau-aThAraha sau karake taba taka phailAnA cAhie ki jaba taka aThAraha haz2Ara pUrNa hote haiN| isa prakAra se piNDa ke prati eka-eka kA nikSepaNa karane para sama prastAra hotA hai| 1. sampUrNAni bhavanti / . Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH ] [ 193 tathendriyANi SadbhUtvA paraH piNDastathA pRthivyAdayo daza azItizatAni kRtvA para: piNDastathA kSAntyAdayo dazASTAdazazatAnyaSTAdazazatAni bhUtvA paraH piNDaH, evaM piNDaM prati piNDaM prati ekaike nikSipte samaprastAro bhavati iti / tathA prANAtipAtAdyekaviMzatiH punaH punastAvat sthApyA yAvaccaturazItilakSapramANaM pUrNa bhavati, tata uparyatikramavyatikramAtIcArAnAcArAH pratyekamekaviMzatipramANaM kRtvA tAvatprastaraNIyaM yAvaccaturazItilakSapramANaM sampUrNa syAt, tata upari pRthivyAdivirAdhanAvikalpaH zatamAtraH pratyekaM caturazItipramANaM kRtvA tAvat sthApyaM yAvaccaturazItilakSamAtraM, tata upari strIsaMsargAdivirAdhanA daza pratyekaM caturazItizatAni caturazItizatAni kRtvA tAvatprastaraNIyaM yAvacturazItilakSapramANaM sampUrNa, caturazItisahasrANi tata upari AkampitAdayo doSA daza pratyekaM caturazItisahasrANi kRtvA tAvatprastaraNIyaM yAvaccaturazItilakSamAtraM syAttata upari AlocanAdizuddhayo daza pratyekamaSTalakSAdhikacatvAriMzatsahasrANi aSTa lakSAdhikacatvAriMzatsahasrANi kRtvA tAvatprastaraNIyaM yAvaccaturazItilakSa mAtraM sampUrNaH syAttatazcaturazItilakSa guNagamananimittaH samaH prastAraH syAditi // 1038 // mana-vacana-kAya eka piNDa hai / tIna karaNa yaha trikabhAva arthAt tIna-tIna bAra se eka piNDa hai / saMjJAe~ nava-nava hokara eka anya piNDa haiM / indriyA~ chattIsa - chattIsa hokara eka anya piNDa ho jAtI haiM / daza pRthivI Adi meM eka sau assI - eka sau assI hokara eka piNDa ho jAte haiM / tathA kSamA Adi aThAraha sau aThAraha sau hokara anya piNDa ho jAte haiM / isa taraha piNDapiNDa ke prati eka-eka kA nikSepaNa karane para samaprastAra hotA hai / yaha aThAraha haz2Ara bheda rUpa zIla kA prastAra huaa| aba guNoM kA prastAra batAte haiM prANihiMsA Adi ikkIsa ko punaH punaH rakhakara taba taka sthApita karanA cAhie ki jaba taka caurAsI lAkha pramANa pUrNa hote haiN| usake Upara atikrama, vyatikrama, atIcAra aura anAcAra - pratyeka ko ikkIsa - ikkIsa bAra karake taba taka phailAnA cAhie jaba taka caurAsI lAkha pramANa sampUrNa hote haiM / usake Upara pRthivI Adi virAdhanA ke sau bhedoM ko, pratyeka ko caurAsIcaurAsI pramANa karake taba taka sthApita karanA cAhie ki jaba taka caurAsI lAkha hote haiM / isake Upara strIsaMsarga Adi virAdhanAoM meM se pratyeka ko caurAsI sau-caurAsI sau karake taba taka vira na karanA cAhie ki jaba taka caurAsI lAkha pUrNa hote haiM / isake Upara Akampita Adi daza doSoM ko pratyeka ko caurAsI hajAra caurAsI haz2Ara karake taba taka phailAnA cAhie ki jaba taka caurAsI lAkha pramANa na ho jaaeN| isake Upara AlocanA Adi daza prAyazcita bhedoM ko, pratyeka ko ATha lAkha cAlIsa hajAra ATha lAkha cAlIsa haz2Ara karake taba taka viralana vidhi karanA cAhie ki jaba taka caurAsI lAkha pramANa sampUrNa na ho jAveM / isa prakAra se caurAsI lAkha guNoM ko prApta karane meM nimitta yaha samaprastAra hotA hai / vizeSArtha - samaprastAra ko samajhane kI sarala vidhi yaha bhI hai : yathA - prathama yoga nAmaka zIla kA pramANa 3 hai, usakA viralana kara krama se 1 1 1 isa taraha nikSepaNa karanA / 333 isake Upara karaNa zIla ke pramANa 3 ko pratyeka eka ke Upara isa taraha nikSepaNa karanA / 114 aisA karane ke anantara paraspara meM ina karaNoM ko jor3a dene para 6 hote haiM / ina ko bhI pUrva kI taraha viralana kara eka-eka karake 8 jagaha rakhanA tathA pratyeka eka ke Upara Age ke saMjJA zIla Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] evaM kamaprastAraM nirUpya viSamaprastArasya svarUpaM nirUpayannAha-NidikhavidiyamettaM paDhamaM tassuvari vidiyamekkekkaM / piMDaM paDi Nikkhitte taheva sesAvi kAdavvA // 1036 // Nikkhitta - nikSipya prastIrya, vidiyamettaM - dvitIyamAtra, paDhamaM - prathamaM manovAkkAyatrikaM dvitIyaM trikamAtraM trIn vArAn saMsthApya tatastasyopari tasmAdUrdhvaM vidiyaM dvitIyaM karaNatrikaM ekaikaM pratyekaM dvitIyapramANaM tIn vArAn kRtvA tAvat sthApyaM yAvatprathama prastArapramANaM bhavati tata etatsarvaM prathamaM bhavati, saMjJAcatuSkaM dvitIyaM bhavati / saMjJAmAtraM prathamaM saMsthApya manovacanakAryApiDaM navapramANaM catuHsaMkhyAmAtraM saMsthApya tasyopari ekaikA saMjJA navanavavArAn saMsthApya tata etatsarvaM prathamapiNDo bhavati, paJcendriyANi dvitIyapiNDo bhavati, evaM prathamapiNDaM SaTtriMzatpramANaM paMcavArAn saMsthApya tasyoparyekaikamindriyaM SaTtriMzat SaTtriMzatpramANaM sthApanIyaM tata etatsarvaM prathamaH piNDaH syAt / bhUmyAdayo daza dvitIyaH piNDaH prathama piNDam azI tizata pramANaM dazavArAn saMsthApya tasyopari 444444444 111111111 kA pramANa cAra-cAra rakhane se pUrva kI taraha inheM paraspara jor3ane para chattIsa zIla hote haiM / punaH ina 36 ko eka-eka viralana karake chattIsa jagaha rakhanA aura una pratyeka eka 'Upara indriya zIla kA pramANa pA~ca-pA~ca rakhanA, punaH una sabako jor3a dene para eka assI ho jAte haiM / ina eka sau assI ko eka-eka karake viralana karake punaH una pratyeka eka ke Upara pRthvI Adi zIla ke pramANa daza ko rakhakara jor3a dene para aThAraha sau ho jAte haiM / aThAraha sau ko eka-eka kara viralana karake ina pratyeka eka ke Upara kSamA Adi zIla ke pramANa daza ko rakhakara paraspara jor3a dene para aThAraha haz2Ara zIla ke bheda ho jAte haiM / isase yaha jJAta hotA hai ki pUrva ke samasta zIla Age ke zIla ke pratyeka bheda ke sAtha pAye jAte haiM / aise hI caurAsI lAkha guNoM ke viSaya meM prastAra kI sarala prakriyA samajha lenI cAhie / isa prakAra samaprastAra kA nirUpaNa karake aba viSamaprastAra kA svarUpa nirUpita karate haiM / [ mUlAcAre gAthArtha - dvitIya zIla ke pramANamAtra prathama zIla ke pramANa ko nikSipta karake usake Upara eka-eka piNDa ke prati dvitIya Adi zIla pramANa ko nikSipta karanA caahie| usI prakAra se zeSa zola ke pramANoM ko bho karanA cAhie / / 1036 // AcAravRtti - dvitIya zIla kA pramANa tIna hai / utanI jagaha prathama zIla ke pramANa trika ko sthApita karake arthAt tIna bAra sthApita karake usake bAda jo dUsarA karaNatrika hai usa pratyeka eka-eka ko dvitIya pramANa - tona bAra karake prathamaprastAra kA pramANa hone taka sthApita karanA caahie| aisA karane se prathama prastAra kA pramANa hotA hai| cAra saMjJA kA dvitIya piNDa karanA cAhie / saMjJApramANa prathama kI sthApanA karake arthAt nava pramANa mana-vacana-kAya ke prathama piNDa ko cAra saMjJAmAtra sthApana karake usake Upara eka-eka saMjJA nava-nava bAra sthApita karane se yaha saba prathama piNDa hotA hai / punaH paMcendriya dvitIya piNDa hai / prathama piNDa jo chattIsa pramANa huA hai use piNDarUpa se pA~ca bAra sthApita karake, usake Upara eka-eka indriya ko chattIsa chattIsa pramANa sthApita kreN| aisA karane se yaha saba prathama piNDa hotA hai / punaH bhUmi Adi Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 165 shiilgunnaadhikaar| ] pRthivyAdikamekam azItizatavAram azItizatavAraM saMsthApanIyaM tata etatsarvaM prathamaH piNDaH, kSAntyAdayo daza dvitIyaH piNDaH, evaM prathamapiNDam aSTAdazazatamAtraM dazasu sthAneSu saMsthApya tasyopari kSAntyAdikamekaikam aSTAdazazatavAram aSTAdazazatavAraM kRtvA saMsthApanIyaM tato viSamaH prastAraH sampUrNaH syAtpiNDaM prati nikSipte satyevaM tathaiva vizeSA api vikalpAH karttavyAH / guNaprastAro'pi viSamo'nenaiva prakAreNa sAdhyata iti / / 1036 // dazadvitIya piNDa hotA hai / vaha prathama piNDa jo eka sau assI pramANa huA hai use daza bAra sthApita karake usake Upara pRthvI Adi eka-eka ko eka sau assI eka sau assI bAra sthApita karanA cAhie / isake bAda yaha saba prathama piNDa hotA hai / punaH kSamA Adi daza dvitIya piNDa haiM / isake pahale prathama piNDa jo aThAraha sau huA hai use daza sthAnoM meM rakhakara usake Upara kSamA Adi eka-eka ko aThAraha sau aThAraha sau bAra karake sthApita karanA caahie| isa prakAra se viSama prastAra sampUrNa hotA hai / isI taraha se anya bhedoM ko bhI karanA cAhie arthAt guNoM ke viSama prastAra kA krama bhI isI prakAra se siddha karanA cAhie / 111 333 vizeSArtha - isa viSamaprastAra ke nikAlane kI sarala prakriyA anyatra granthoM' meM isa prakAra hai / yathA - dUsare zIla kA pramANa tIna hai isalie tIna sthAna para prathama zIla ke pramANa tIna ko piNDarUpa se sthApita karake arthAt pratyeka yoga piNDa ke prati eka-eka karaNa kA isa taraha sthApana karanA / inheM paraspara jor3ane se hote haiN| punaH ina nava ko bhI prathama samajhakara, inase Age ke saMjJA zIla kA pramANa cAra hai, isalie nava ke piNDa ko cAra 1111 jagaha rakhakara, bAda meM pratyeka piNDa para krama eka-eka saMjJA kA sthApana karanA e 2 2 2 cAra jagaha rakhe hue nava-nava ko paraspara meM jor3ane para zIloM kI saMkhyA chattIsa hotI hai / punaH ina chattIsa ko bhI prathama samajhakara inase Age ke indriyazIla kA pramANa pAMca hai, isalie chattIsa ke piNDa ko pA~ca sthAna para rakhakara pIche pratyeka piNDa para krama se eka-eka indriya kI / ina 1 1 1 1 1 sthApanA karanA 36 36 36 36 36 / punaH ina chattIsa ko paraspara jor3a dene se eka sau assI saMkhyA A jAtI hai / ina eka sau assI ko agale zIla ke bhaMga pRthvI Adi ke daza ke barAbara arthAt daza jagaha sthApana karake pratyeka ke Upara krama se eka-eka pRthvI Adi kI sthApanA 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 karanA 180 180 180 180 180 180 180 180 180 180 / punaH inheM paraspara jor3a dene para aThAraha sau pramANa saMkhyA ho jAtI hai / punaH inako prathama samajhakara agale kSamAdi daza ke barAbara 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 piNDa rUpa se rakhana 1800 1800 1800 1800 1800 1800 1800 1800 1800 1800 punaH inako paraspara meM jor3ane para 18000 ho jAte haiM / isa taraha se yaha viSama prastAra ko samajhane kI sarala prakriyA hai / 1 gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 38 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ feest akSasaMkramasvarUpeNa zIlaguNAn pratipAdayannAha - paDhamakkhe aMtagade zrAdigade saMkamedi vidiyakkho / doNNivi gaMtUta Adigade saMkamedi tadiyakkho // 1040 // guptikaraNasaMjJendriya kAyadharmAnuparyupari saMsthApya tataH pUrvoccAraNa krameNAkSataMkramaH kAryaH / prathamAkSe'ntamavasAnaM gate prApte tato'ntaM prApyAdigate'kSe saMkrAmati dvitIyo'kSaH karaNasthastato dvAvakSAvantaM gatvA Adi prAptayo: saMkrAmati tRtIyo'kSasteSu triSvakSeSu antaM prApyAdi gateSu saMkrAmati tRtIyo'kSasteSvantaM prApyAdigateSu saMkrAmati caturtho'kSastatasteSu caturSvakSeSvantaM prApyAdigateSu saMkrAmati paMcamo'kSastatasteSu paMcasvakSeSvantaM prApyAdigateSu saMkrAmati SaSThokSaH evaM tAvatsaMkramaNaM karttavyaM yAvatsarve'kSA ante vyavasthitAH syustato'STAdazazIlasahasrANi sampUrNAnyAgacchantItyevaM guNAgamananimittamapyakSasaMkramaH kAryo'vyAkSiptacetaseti // 1040 // uccAraNArUpANi dRSTAni akSA naSTAstata uccAraNArUpadvAreNAkSAn sAdhayannAha - [ mUlAcAre sagamAha vihatte sesaM lakkhittu saMkhive rUvaM / lakkhijjaMtaM suddha e evaM savvattha kAyavvaM // / 1041 // sagamANeha -- svakIyapramANairyogAdibhiryatrAkSo nirUpyate tAni svakapramANAni taiH vihasa - vibhakta akSasaMkrama ke svarUpa se zIla aura guNoM kA pratipAdana karate haiM gAthArtha - prathama akSa ke anta ko prApta hokara punaH Adi sthAna ko prApta ho jAne para dvitIya akSa saMkramaNa karatA hai| aura jaba donoM hI akSa amta ko prApta hokara Adi sthAna para A jAte haiM taba tRtIya akSa saMkramaNa karatA hai // ; 040 // AcAravRtti-gupti, karaNa, saMjJA, indriyA~, kAya aura dharma inako Upara-Upara sthApita karake punaH pUrvoccAraNa ke krama se akSa kA saMkrama arthAt parivartana karanA caahie| pahalA akSa mana-vacana-kAya kI guptirUpa jaba anta taka pahu~cakara punaH Adi sthAna ko prApta ho jAtA hai taba dUsarA akSa arthAt karaNa parivartana karatA hai / ye gupti aura karaNa donoM hI akSa anta taka pahu~cakara punaH jaba Adi sthAna para A jAte haiM / taba tIsarA saMjJA nAma kA akSa saMkramaNa karatA hai / ye tInoM hI akSa jaba anta ko prApta hokara Adi sthAna meM A jAte haiM taba caturtha indriya akSa parivartana karatA hai | ye cAroM hI akSa jaba anta taka pahu~cakara punaH Adi sthAna para A jAte haiM taba pA~cavA~ kAya nAma kA akSa saMkramaNa karatA hai / ina pA~coM hI akSoM ke anta taka pahu~cakara Adi sthAna para A jAne para chaThe akSa kA taba taka parivartana karanA cAhie ki jaba taka sabhI akSa anta meM vyavasthita na ho jAe~ / taba isa vidhAna se aThAraha haz2Ara zIla sampUrNa hote haiM / usI taraha se guNoM ko lAne ke lie bhI sthiracitta hokara akSa saMkramaNa karanA caahie| uccAraNa rUpa to dekhe gaye kintu akSa naSTa haiM arthAt bhaMga mAlUma nahIM haiM ataH uccAraNa ke dvArA bhaMgoM ko sAdhate hue AcArya kahate haiM gAthArtha - apane pramANoM ke dvArA bhAga dene para zeSa ko dekhakara eka rUpa kA kSepaNa kare aura zUnya ke Ane para akSa ko antima samajhe / aisA hI sarvatra karanA cAhie // / 1041 / / AcAravRtti - jahA~ para svayaM pramANabhUta yoga yA karaNa Adi dvArA bhaMga nirUpaNa Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH] [ 166 vibhAge hRte sati, sesaM--zeSaM, lakkhitta --lakSayitvA, saMkhive-saMkSipedrUpaM kva bhAge hRte yallabdhaM tasminnanyasyAzrutatvAccheSamAtre cAkSa: sthitaH zeSe punaH zuddha zUnye, lakkhijjata-lakSakSam akSaH, antam ante vyavasthitamiti, tu zabdena sarvazreSTasamuccayaH, evaM sarvatra zIleSu ca kartavyamiti, yAnyucAraNarUpANi labdhAni teSa svakapramANastribhirbhAge hRte yallabdha bhramitvA'kSaH yAvanti zeSarUpANi tAvanmAtre'kSaH sthita: yadi punarna kiciccheSarUpaM zUnyaM tadAnte'kSo draSTavya iti evaM karaNa: saMjJAbhirindriya myAdibhizca kSAntyAdibhizca labdha labdhe bhAgo hArya iti dvisahasra azItyadhike saMsthApya tribhiryoga ge hate trinavatyadhikAni SaTazatAni labdhAni bhavanti, ekaM ca zeSarUpaM tatra labdhamAtraM bhramitvA'kSa AdI vyavasthitastato labdha rUpaM prakSipya bhAge hRte karaNa zate ekatriMzatyadhike saMjAte rUpaM ca zeSabhUtaM tatrakatrizaduttare dve zate bhramitvA akSa AdI vyavasthitastataH saMjJAbhizcatasabhiH rUpAdhike labdhe bhAge hRte aSTApaJcAzallabdhA na kiciccheSabhUtaM tatrASTApaJcAzadvArAn bhramitvA'kSo'nte vyavasthitastato labdhe paJcabhirindrayairbhAge hRte ekAdaza rUpANi labdhAni zeSabhatAni ca trINi rUpANi tatraikAdazavArAn bhramitvA'kSastRtIyarUpe vyavasthitastato labdhe rUpAdhike dazabhiH pathivyAdi - kiyA jAtA hai ve yoga Adi hI svakapramANa kahalAte haiM / una svaka-pramANoM se arthAt yoga Adi kI saMkhyA dvArA bhAga dene para jo zeSa mAtra meM bhaMga rahatA hai tathA jo labdha AtA hai usameM eka aMka milAe~ kyoMki anya hInAdhika bheda zrata meM pAyA nahIM gayA hai tathA zeSa meM zanya ke upalabdha hote para bhaMga anta meM vyavasthita hai, aisA smjhnaa| isI prakAra se sarvatra zIloM ke bhaMga ko lAne meM karanA caahie| jo uccAraNa rUpa prApta hue haiM unameM svakapramANa tIna se bhAga dene para jo prApta huA utane mAtra akSa-bhaMga kA bhramaNa kara jitane zeSa rUpa haiM utane mAtra meM akSa sthita hai, yadi punaH zeSa kucha nahIM AyA hai kintu zUnya AyA hai taba antima akSa-bhaMga smjhnaa| isa prakAra se kAraNa, saMjJA, indriyA~ aura pRthvI Adi dvArA bhAga dene para jo jo labdha AtA hai usakA bhI Upara ke samAna akSa-bhaMga samajhanA caahie| jaise kisI ne pUchA ki do haz2Ara assIvA~ bhaMga kauna-sA hai ? usa samaya 2080 saMkhyA sthApita kara 3 yoga se bhAga dene para 663 labdha hote haiM aura 1zeSa rUpa hai taba labdhamAtra bhaMga bhramaNa kara pahalA bhaMga AtA hai jo ki manogupti hai| arthAt zeSa meM eka Ane se manogupti grahaNa karanA / phira labdha meM eka aMka milAkara karaNoM ke dvArA bhAga dene para do sau ikatIsa 694:3=231 labdha Aye aura zeSa 1 rahA, ataH isameM bhI do-sau-ikatIsa bAra bhramaNa kara Adi meM akSa vyavasthita hotA hai ata karaNamukta prathama karaNa grahaNa krnaa| isake anantara 231 meM eka aMka milAkara cAra saMjJAoM dvArA bhAga dene para (232:4) 58 labdha Aye aura zeSa meM kucha nahIM AyA, ataH aThAvana bAra bhramaNa kara akSa anta meM AtA hai arthAt antima parigraha saMjJA se virata' samajhanA caahie| punaH labdha saMkhyA 58 meM eka aMka binA milAe hI 5 indriyoM se bhAga dene para labdha 11 Aye, zeSa 3 Aye / usameM gyAraha bAra bhramaNa kara tRtIya akSa rUpa ghrANendriya meM vyavasthita hotA hai, ataH 'ghrANendriya saMvRta' smjhnaa| punaH labdha meM 1 aMka milAkara pRthivI Adi 10 se bhAga dene para (12 : 10) labdha 1 AyA aura zeSa meM 2 saMkhyA AyI, usameM eka bAra bhramaNa kara akSa dvitIya rUpa meM vyavasthita hai arthAt 'jalakAyikasaMyamo' samajhanA / punaH 1 labdha meM 1 aMka milakara kSamA Adi 10 se bhAga dene para kucha labdha nahIM AyA ataH vaha dvitIya akSa rUpa meM Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] [ mUlAcAre bhirbhAge hRte rUpaM labdhaM dve rUpe ca zeSabhUte tatraikavAraM bhramitvAkSo dvitIya rUpe vyavasthitastato rUpe rUpaM prakSipya kSAntyAdibhirbhAge na hRte kicillabdhaM dvitIya rUpe cAkSaH sthitaH, eva sarvatra naSTo'kSa Anayitavyo'vyAmohena yathA zIleSvevaM guNeSvapi draSTavya iti / / 104 / / / punarakSadvAreNa rUpANi naSTAnyAnayannAha saMThAviUNa rUvaM uvarIdo saMguNitta sgmaanne| avaNijja aNaMkidayaM kujjA paDhamati yAceva // 1042 // saMThAviUNa-saMsthApya samyak sthApayitvA, rUvaM-rUpaM,uvarIdo-uparita Arabhya, saMguNitta - saMguNaya, sagamANe-svakapramANaH, aNijja--apanIya nirAkaraNIyaM, aNaMkidayaM-anaMkitaM rUpaM, kujjAkuryAta, paDhamaMti yAceva-prathamamArabhyAMtakaM yAvad rUpaM saMsthApya dazabhI rUpairguNanIyam / aSTarUpANyanaMkitAni pariharaNIyAni tato dve rUpe zeSa bhUte tato dazabhI rUpairguNayitavye tato dazabhI rUpairguNite viMzatirUpANi bhavanti sthita rahA arthAt akSa do hone se vaha 'mArdava-dharma-saMyukta' hai aisA smjhnaa| isa prakAra se sarvatra hI vyAmoha chor3akara naSTa akSa nikAlanA cAhie / jaise zIloM meM yaha vidhi hai aise hI guNoM meM bhI samajhanA caahie| vizeSArtha-saMkhyA ko rakhakara bheda nikAlanA naSTa kahalAtA hai aura bheda ko rakhakara saMkhyA nikAlane ko samuddiSTa kahate haiM / yahA~ para naSTa ko nikAlane kI vidhi batalAyI hai / jisa kisI ne zIla kA jo bhI bhaMga pUchA ho, utanI saMkhyA rakhakara usameM krama se prathama zIla ke pramANa kA bhAga deN| bhAgaM dene para jo zeSa rahe, use akSasthAna samajhakara jo labdha Ave usameM eka milAkara dUsare zIla ke pramANa se bhAga denA cAhie / aura bhAga dene para jo zeSa rahe use akSasthAna samajhanA caahie| kintu zeSa sthAna meM yadi zUnya ho to anta kA akSasthAna samajhanA cAhie aura usameM eka nahIM milAnA caahie| isI kA udAharaNa 2080 saMkhyA rakhakara diyA gayA hai jo ki isa prakAra AyA hai-manoguptidhAraka, manaHkaraNamukta, parigrahasaMjJA-virata, ghrANendriyasaMvRta, jalakAyasaMyamarata aura mArdavadharmayukta dhIra muni hote haiN| punaH akSa ke dvArA naSTa rUpa ko nikAlane kI vidhi kahate haiM gAthArtha-eka aMka ko sthApita karake, Upara ke apane zIla pramANa se guNA karake anaMkita ko ghaTA denA cAhie / prathama se lekara antaparyanta Ane taka yaha vidhi kre||1042|| AcAravRtti-samyak prakAra se eka aMka sthApita karake Upara se Arambha karake, apane zIla pramANoM se guNA kara, usameM se anaMkita saMkhyA ko ghaTA denA caahie| isa prakAra prathama se Arambha karake anta taka utane-utane aMkoM ko sthApita karake yaha vidhi karanA caahie| arthAt, jaise Upara saMkhyA rakhakara AlApa nikAlA hai, aise hI yahA~ para AlApoM kA uccAraNa karake saMkhyA nikAlanI hai, ataH Upara kA hI uccAraNa lekara kisI ne pUchA ki-'manoguptidhAraka, manaHkaraNamukta, parigrahasaMjJAvirata, ghrANendriyasaMvRta, jalakAyasaMyamarata aura mArdavadharmayukta' zIla kA bhaMga kauna-sA hai to use hI nikAlane kI vidhi batalAte haiN| aMka 1 rakhakara use Upara ke zIla ke bhedoM se arthAt daza dharma se guNA karanA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH ] [ 196 tato'STarUpANi nirAkaraNIyAni tato dvAdazarUpANi bhavanti paMcabhirguNitAni SaSTirUpANi bhavanti dve rUpe'naMkite te nirAkRtyASTApaM vAzadrapANi bhavanti tAni caturbhI rUpairguNitAni dvAtriMzadadhike dve zate bhavataH, anaMkitaM na kicidvidyate tatastAni labdharUpANi tribhirguNitAni SaNNavatyadhikAni SaTzatAni bhavanti anakita dve rUpa te nirAkRtya caturNavatyadhikAni SaTzatAni bhavanti tatastAni tribhI rUpairguNitAni dve sahasra dvayazItyadhike bhavatastato dve rUpe'naMkite nirAkRtya zeSANyuccAraNArUpANi bhavantyevaM sarvatra zIleSu guNeSu ca draSTavyamiti / / 1042 // cAhie (1x10 ) isa prakAra guNane para 10 Aye ataH AlApa meM mArdavadharma hai tathA usake Age ke ATha bheda anaMkita haiM, unheM isa labdha saMkhyA se ghaTA denA cAhie, taba do '2' aMka bacA / ise bhI 'dazakAya' se guNA karane se 20 aMka ( 2x10) hue| inameM 'jalakAya' ke Age ke ATha aMka, jo anaMkita haiM, ghaTA deM taba bAraha zeSa rahe (20 20- 8 = 12) / punaH inheM pA~ca indriyoM se guNA karane para sATha ( 125 - 60 ) Aye, inameM se bhI ' ghrANendriya' se Upara kA indra anaMkita haiM / unheM ghaTA deM taba aTThAvana (60 - 2) hote haiM / inheM bhI cAra saMjJAo se guNA karane para do sau battIsa ( 58x4 = 232) hue / yaha parigraha saMjJA antima hone se anaMkita hai ataH kucha nahIM ghaTA / punaH isa saMkhyA meM tIna karaNa se guNA karane para chaha sau chyAnave (232x3=666 ) hue / yahA~ para 'manaHkaraNa' se Age ke do rUpa anaMkita hone se unheM ghaTAne para 664 hue / unheM Age ke tIna yogoM se guNA karane para do hajAra byAsI (6e4X3 =2082) hue| isameM se 'manogupti' ke Age ke anaMkita do ko ghaTAne se do hajAra assI hote haiM / ataH pUrvaM prazna ke uttara meM ise 2080 vA~ bhaMga kaheMge / isa prakAra sarvatra zIla aura guNoM meM samajhanA cAhie / * aSTAdazazIla sahasrANAM samaprastArApekSayA yaMtramidam - zauca satya 4 5 kSamA 1 pRthvI sparzana 0 0 manaH ka0 0 mArdava Arjava 2 3 AhAra bhaya ap teja 10 20 rasanA ghrANa 100 200 maithuna 500 1000 vAkka0 kAyaka0 2000 4000 manogu0 || vAggu0 0 kAyagu0 6000 12000 vAyu 30 cakSu 300 parigraha 1500 pratyeka 40 zrota 400 saMyama 6 tapa 7 tyAga sAdhAraNa dvIndriya trIndriya 50 60 70 AkiMcanya brahmacaryaM 10 6 catu0 80 ( agale pRSTha para bhI dekheM) paMcendriya 60 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] [ mUlAcAre vizeSArtha-zIla ke aThAraha hajAra bheda tIna anya prakAroM se bhI kiye jAsakate haiM : (1) viSayAbhilASA Adi 10 arthAt viSayAbhilASA, vastimokSa, praNItarasasevana, saMsaktadravyasevana, zarIrAMgopAMgAvalokana, premi-satkAra-puraskAra, zarIrasaMskAra, atItabhogasmaraNa, anAgatabhogAkAMkSA aura issttvissysevn| cintA Adi 10 arthAt cintA, darzanecchA, dIrghaniHzvAsa, jvara, dAha, AhAra-aruci, mUrchA, unmAda, jIvana-sandeha aura maraNa / indriya 5, yoga 3, kRta-kAritaanumodanA 3, jAgata aura svapna ye 2, aura cetana-acetana ye 2 ina sabako guNita karane para aThAraha haz2Ara (10x104543434242=18000) ho jAte haiN| ina doSoM se rahita 18000 zIla hote haiN| (2) tIna prakAra kI strI. (devI, mAnuSI, tirazcI) 3, yoga 3, kRta-kArita-anumodanA 3, saMjJAe~ 4, indriya 10 (bhAvendriya 5, dravyendriya 5) tathA kaSAya 16-ina sabako guNA karane para 17280 bheda (3434344410x16) hote haiN| inameM acetana strI sambandhI 720 bheda jor3a deM, yathA, acetana strI (kASTha, pASANa, citra) 3, yoga (mana aura kAya) 2, kRtAdi 3 aura kaSAya 4 tathA indriya-bheda 10 se guNA karane para (3424344410)720 hote haiM / isa prakAra 17280+720=18000 bheda hue| (3) strI 4, yoga 3, kRtAdi 3, indriya 5, zRgAra rasa ke bheda 10, kAya-ceSTA ke bheda 10 inake paraspara guNita hone se (4434345410x10) 18000 bheda hote haiN| ina doSoM se rahita 18000 zIla hote haiM / viSamaprastArApekSayA yantramidam manogupti vacanagupti kAyagupti manaHkaraNa vAkkaraNa kAyakaraNa AhAra | bhaya maithuna | parigraha | 27 18 sparzana | rasanA ghrANa cakSu zrotra - 108 - 144 72 pRthvI agni 360 vAyu pratyeka vana. anaMta vana. dvIndriya | trIndriya caturindriya paMcendriya / 540 / 720 / 900 1080 1260 1440 | 1620 kSamA | mArdava | Arjava | zauca / satya , saMyama tapa | tyAga aakiNcny| brahmacarya 1800 3600 | 5400 / 7200 6000 1080012600 14400 | 16200 0 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIlaguNAdhikAraH ] [ 201 zIla ke ina tInoM prakAra ke bhedoM ko nikAlane ke lie kramaza: saMkhyA, prastAra, parivartana, naSTa tathA samuddiSTa ina pA~ca prakAroM ko samajhanA caahie| ina zIloM ke bhI samaprastAra aura viSamaprastAra kI apekSA gUDha yantra bana jAte haiM : yadi kisI ne pUchA ki 16443 vA~ bhaMga kauna-sA hai to isa saMkhyA meM 10 kA bhAga dene para 16443/10/1644 labdha Aye aura zeSa 3 rahane se, 'praNIta rasasevana' grahaNa karanA tathA labdha meM eka milAkara punaH 10 se bhAga dene para 1645 / 10 = 164 Aye / yahA~ para zeSa meM 5 hone se 'dAha' lenA tathA labdha meM 1 milAkara 5 se bhAga dene se 165 : 5 33 Aye / yahA~ zeSa meM zUnya hone 'karNendriya' lenA / phira labdha ko 3 se bhAga dene se 33 : 3 - 11 Aye, yahA~ bhI zeSaH zUnya hone se 'kAyayoga' lenA / punaH labdha meM 3 kA bhAga dene para (11 / 3) yahA~ zeSa meM 2 hone se 'kArita' lenA tathA labdha 3 meM 1 milAkara 2 se bhAga dene para (4 : 2 = 2) zeSa meM zUnya hone se 'svapna' lenA / phira 2 labdha meM 2 kA bhAga dene para zeSa meM zUnya hone se antima ' acetana' lenA / aba isakA uccAraNa aisA karanA ki 'praNIta rasa sevanatyAgI, dAhabAdhArahita, karNendriyaviSaya- virata, kAya guptiyukta, kArita doSarahita, svapna doSarahita evaM acetanastrIvirakta muni' 16443 veM bhaMga ke dhAraka hote haiM / aThAraha haz2Ara zIloM kA viSama prastAra kI apekSA yantra viSayAbhi. vastimokSa, praNIta saMsakta dra. se zarIrAMgo. premi-sa. zarIra saM. atIta bho. anA. bho | iSTa vi. 5 7 r 1 2 5 & 3 10 6 ciMtA 0 sparzana rasanA 100 manoyoga ! vacanayoga kAyayoga 500 1000 0 0 kRta 0 darzanecchA dIrgha niH. 10 20 jAgRta svapna 0 4500 cetana kArita anumodanA | 1500 3000 acetana 6000 ghrANa 200 jvara 30 cakSu 300 dAha 40 zrotra 400 AhAra- ru. mUrcchA 60 50 unmAda jIvana saM. 70 1. gommaTasAra jIvakANDa (zrImad rAmacandragranthamAlA se prakAzita ) gAthA 65 ke TippaNa se / 80 maraNa 60 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] evamanena prakAreNa pUrvokta ena sIlaguNANaM - zIlaguNAnanekabhedabhinnAn, suttatyaviyappado sUtrArthavikalpataH sUtrArthena ca, vijANittA - vijJAya vizeSato jJAtvA, jo pAlevi - yaH pAlayati, visuddho - vizuddhaH jAprata aise hI AlApa ke pUche jAne para 1 aMka rakhakara Upara se zIla ke bhedoM se guNA karake anaMkita aMka ghaTAne se pUrvokta vidhi se abhISTa saMkhyA A jAtI hai / O isI prakAra se caurAsI lAkha uttara guNoM ko nikAlane ke lie saMkhyA, prastAra, parivartana, maSTa tathA samuddiSTa ina pA~ca prakAroM ko samajhanA caahie| usake bhaMga aura AlApoM ko samajhane ke lie bhI ye yantra banAye jA sakate haiM / ra zIla aura guNoM kA upasaMhAra karate hue kahate haiM gAthArtha - isa prakAra se zIla aura guNoM ko sUtra aura artha ke vikalpa se jAnakara jo pAlana karate haiM ve vizuddha hokara sarvaM kalyANa prApta karate haiM // 1043 // prAcAravRtti - jo muni sUtra aura artha se aneka bheda rUpa zIloM aura guNoM ko jAnakara aThAraha haz2Ara zIloM kA samaprastAra kI apekSA dUsarA yantra cetana kRta 0 mana O sparzana zIlaguNAnAmupasaMhAragAthAmAha 0 0 acetana 2 evaM sIlaguNArNa suttatthaviyappado vijANittA / jo pAdi visuddho so pAvadi savvakallANaM // 1043 // svapna 2 kArita anumodana * 5 vacana 12 rasanA 36 kAya 24 ghrANa 72 cakSu 108 zrotra citA darzanecchA dIrgha-ni. 150 360 viSayAbhi. vastimokSa praNItarasa saMsaktadravya zarIrA. pA. premi sa 1500 3600 5400 7200 6000 144 [ mUlAbAre jvara dAha 540 720 | A. ruci mUrcchA 600 unmAda jIvana saM. 1260 1440 maraNa 1080 1-20 zarIra-saM. a. bhogasma a. bhogA. iSTaviSaya 10800 | 12600 | 14400 | 16200 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shiilgunnaadhikaar| ] [ 203 sarvakarmavinirmuktaH so pAvavi-sa prApnoti savvakallANaM - sarvakalyANaM, anantacatuSTayaM paMcakalyANAni vA / sUtrArthavikalpato' vijJAya zIlaguNAn yaH pAlayati sa vizuddhaH san sarvakalyANAni prAptotiIti // 1043 // iti zrImadvaTTakeryAcAryavaryapraNItamUlAcAre vasunandyAcArya praNItAcAravRttyAkhyaTIkAsahite zIlaguNavyAvarNananAmaikAdazo'dhikAraH / / unakA pAlana karate haiM ve sarva karmoM se mukta hote hue anantacatuSTaya athavA paMcakalyANakoM ko prApta karate haiM / isa prakAra vasunanvi - AcArya praNIta 'AcAravRtti' nAmaka TIkA sahita zrImad baTTakerAcAryavarya praNIta mUlAcAra meM zIlaguNa vyAvarNana nAmakA gyArahavA~ adhikAra pUrNa huA / 1. kA sUtrArtha vikalpaH / * amya pANDulipi meM yaha gAthA adhika hai so me tihUvaNamahido siddho buddho NiraMjaNo NiccI / visadu varaNANalAhaM caritaddhi samAdhi ca // artha - tribhuvanapUjya, sarvakarmAjana se rahita, nitya, zuddha aura buddha siddha parameSThI mujhe jJAnalAbha, cAritrazuddhi aura samAdhi pradAna kare / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH zIlaguNAdhikAraM vyAkhyAya sarvasiddhAntakaraNacaraNasamuccayasvarUpaM dvAdazAdhikAraM paryAptyAkhyaM pratipAdayan maMgalapUrvikAM pratijJAmAha kAUNa NamokkAraM siddhANaM kammacakkamukkANaM / pajjattIsaMgahaNI vocchAmi jahANuputvIyaM // 1044 // kAUNa-kRtvA / NamokkAra-namaskAraM zuddhamanovAkkAyapraNAmam / siddhANaM-siddhAnAM sarvalepavinirmuktAnAm athavA sarvasiddhebhyaH prAptAzeSasukhebhyaH / kammacakkamukkANaM--karmacakramuktAnAM cakramiva cakraM karmanimitaM yaccaturgatiparibhramaNaM tena parihINAnAM karmacakravipramuktebhyo vA saMsArAnnirgatebhyaH / pajjatIra paryAptI AhArAdikAraNa sNpuurnntaaH| saMgahaNI-sarvANi siddhAntArthapratipAdakAni sUtrANi saMgRhNantIti saMgrahiNyastAH saMgrahiNIgRhItAzeSatattvArthAH / athavA paryAptisaMgrahaM paryAptisaMkSepaM paryAptyadhikAraM vA 'sarvaniyogamUlabhUtam / vocchAmi-vakSye vivRNomi / jahANapuvIyaM-yathAnupUrva yathAkrameNa sarvajJoktAgamAnusAreNa, na svamanISikayA karmacaRvinirmuktabhyaH siddhebhyaH siddhAnAM vA namaskAraM kRtvA yathAnupUrva paryAptI: saMgrahiNI: vakSya iti / / 1044 // zIlaguNa adhikAra kA vyAkhyAna karake sarvasiddhAnta ora karaNacaraNa ke samuccayasvarUpa paryApti nAma ke bArahaveM adhikAra kA pratipAdana karate hue maMgalapUrvaka pratijJA-sUtra kahate gAthArtha-karma samUha se rahita siddhoM ko namaskAra kara maiM paryApti kA yathAkrama saMgraha karanevAlA adhikAra kahU~gA // 1044 // __ AcAravRtti-jo karmacakra se mukta ho cuke haiM, arthAt cakra ke samAna karma nimittaka caturgati ke paribhramaNa se chUTa cuke haiM, aise sarvalepa se rahita athavA akhila sukha ko prApta siddhoM ko mana-vacana-kAya pUrvaka namaskAra kara maiM paryApti saMgrahaNI khuuNgaa| AhAra Adi kAraNoM kI sampUrNatA ko paryApti kahate haiM / sarvasiddhAnta ke pratipAdaka sUtroM ko jo samyakprakAra se grahaNa kare vaha saMgrahaNI hai / isa taraha maiM sarvasiddhAnta ko saMgraha karanevAle adhikAra kA kathana kruuNgaa| athavA paryAptisaMgraha-paryAptisaMkSepa yA sarvaniyogoM ke mUlabhUta paryApti-adhikAra ko maiM sarvajJa kathita Agama ke anusAra kahU~gA, apanI tuccha kalpanA se nahIM / isa kathana se granthakAra ne isa grantha ko sarvajJadeva dvArA kathita Agama se anubaddha siddha kiyA hai| 1. ka srvaanuyog| 2. ka vimuktebhyaH / . Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikArA] [205 pratijJArthaM nirvahannAcAryaH paryAptyupalakSitasyAdhikArasya 'saMgrahastabakagAthAdvayamAha pajjattI deho vi ya saMThANaM kAyaiMdiyANaM ca / joNI Au pamANaM jogo vedo ya lesa pvicaaro||1045|| uvavAdo uvvaTTaNa' ThANaM ca kulaM ca appabahulo' y| payaDiTidiaNubhAgappadesabaMdho ya suttapadA // 1046 // pajjattI-paryAptaya AhArAdikAraNaniSpattayaH / deho vi ya --deho'pi codArikarvakriyikAhArakavargaNAgatapudagalapiMDaH karacaraNazirogrIvAdyavayavaiH pariNato vA api cAnyadapi / saMThANaM-saMsthAnamavayavasannidezavizeSaH / keSAmiti ceta kAyendriyANAM ca kAyAnAM ca pRthivIkAyAdikAnAM zrotrAdIndriyANAM ca kAyAnAM saMsthAnamindriyANAM ca / joNI-yonayo jIvotpattisthAnAni / aau-aayurnrkaadigtisthitikaarnnpudglprcyH|pmaannN--prmaannmuutsedhaayaamvistaaraannaamiyttaa, cAyUSo'nyeSAM ca dehAdInAM veditavyam / jogo-yogaH kAyavAGa manaskarma / vedo ya-vedazca mohanIya karmavizeSaH strIpuruSAdyabhilASahetuH / lesa-lezyA kaSAyAnuraMjitA yogapravRttiH / pavicAro-pravIcAraH sparzanendriyAdyanurAgasevA, uvavAdo--upapAda: anysmaadaagtyotpttiH| uvvaTTaNa-udvarttanaM anyasmAdanyatrotpattiH / ThANaM-sthAnaM jIvasthAnaguNasthAnamArgaNAsthAnAni / pratijJA ke artha kA nirvAha karate hue AcAryadeva paryApti se upalakSita adhikAra kI saMgrahasUcaka do gAthAoM ko kahate haiM --- gAthArtha-paryApti, deha, kAya-saMsthAna, indriya-saMsthAna, yoni, Ayu, pramANa, yoga, veda, lezyA, pravIcAra, upapAda, udvartana, sthAna, kula, alpabahutva, prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha ye bIsa sUtrapada haiM // 1045-1046 / / AcAravRtti-paryApti--AhAra Adi kAraNoM kI pUrNatA kA honA paryApti hai| dehaaudArika, vaikriyika aura AhAra vargaNArUpa se Aye hue pudgalapiNDa kA nAma deha hai athavA hasta pAda. zira, grIvA Adi avayavoM se pariNata hue pudgalapiNDa ko deha kahate haiM / saMsthAna-avayavoM kI rcnaavishess| yaha pRthvIkAya Adi aura karNendriya Adi kA hotA hai / aura kAya-saMsthAna aura indriya-saMsthAna se yaha do bheda rUpa hai| yoni-jIvoM kI utpatti ke sthAna kA nAma yoni hai| Ayu-naraka Adi gatiyoM meM sthiti ke lie kAraNabhUta pudgala-samUha ko Ayu kahate haiM / pramANa-U~cAI, lambAI aura caur3AI ke mApa ko pramANa kahate haiN| yaha pramANa Ayu aura anya zarIra Adi kA samajhanA / yoni-kAya, vacana aura mana ke karma kA nAma yoga hai| veda-mohanIya karma ke udayavizeSa se strI-puruSa Adi kI abhilASA meM hetu veda kahalAtA hai| lezyAkaSAya se anuraMjita yogapravRtti kA nAma lezyA hai| pravIcAra-sparzana indriyAdi se anurAga parvaka kAmasevana karanA pravIcAra hai / upapAda-anyasthAna se Akara utpanna honA upapAda hai| udvartana yahA~ se jAkara anyatra janma lenA udvartana hai| sthAna-jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNA 1. ka saMgraha suutrsuuckmaathaadvymaah| 2. ka uvvttttnmo| 3. ka appabahugA / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] [ mUlAdhAre ARE NOT kulaM ca kulAni jAtibhedAH / appabahugo ca-- alpabahutvaM ca / payaDi -- prakRtirjJAnAvaraNAdisvarUpeNa pudgalapariNAmaH / Thidi sthitiH pudgalAnAM karmasvarUpa majahatAmavasthitikAlaH, aNubhAga - anubhAgaH karmaNAM rasavizeSaH / padesa - pradezaH karmabhAvapariNatapudgalaskandhAnAM paramANuparicchedenAvadhAraNaM, baMdho bandhaH paravazIkaraNaM jIva' pudgalapradezAnupradezena saMzleSazabdaH pratyekamabhisambadhyate / prakRtibandhaH sthitibandho'nubhAgabandhaH pradezabandhazceti / ca zabdaH samuccayArthaH / suttapavA - sUtrapadAni etAni sUtrapadAni, athavaite 'sUtrapadA etAni vizatisUtrANi SoDazasUtrANi vA draSTavyAni bhavantIti / yadi kAyasaMsthAnamindriyasaMsthAnaM ca dve sUtre prakRtyAdibhedena ca bandhasya catvAri sUtrANi tadA vizatisUtrANAM (Ni) atha kAyendriyasaMsthAnamekaM sUtraM caturdhA bandhopyekaM sUtraM tadA SoDaza sUtrANIti / / 1045-1046 / / prathama sUtrasUcitaparyAptisaMkhyAnAmanirdeze nAha AhAre ya sarIre taha iMdiya ANapANa bhAsAe / hoMti maNo vi ya kamaso pajjattIo jiNakkhAdA ||1047 // AhAre ya- AhArasyAhAraviSaye vA karma nokarmasvarUpeNa pudgalAnAmAdAnamAhArastRptikAraNapudgalapracayo vA, sarIre--zarIrasya' zarIre vodArikAdisvarUpeNa pudgalapariNAmaH zarIram / taha-tathA / sthAnoM ko sthAna zabda se liyA hai| kula - jAti ke bheda ko kula kahate haiM / alpabahutva - kama aura adhika kA nAma alpabahutva hai / prakRti - jJAnAvaraNa Adi rUpa se pudgala kA pariNata honA prakRti hai / sthiti - karmasvarUpa ko na chor3ate hue pudgaloM ke rahane kA kAla sthiti hai / anubhAga - karmoM kA rasavizeSa anubhAga hai / pradeza - karmabhAva se pariNata pudgalaskandhoM ko paramANu ke pariNAma se nizcita karanA pradeza hai / jo jIva ko paravaza karatA hai. vaha bandha hai arthAt jIva aura karma-pradezoM kA paraspara meM anupraveza rUpa se saMzliSTa ho jAnA bandha hai / yaha 'bandha' zabda prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ina cAroM ke sAtha lagAnA cAhie, aisA yahA~ kahA hai| 1 isa prakAra se ye bIsa sUtra pada haiM jo ki isa adhikAra meM kahe jAyeMge / arthAt yadi kAyasaMsthAna aura indriya-saMsthAna inako do mAnakara tathA bandha ke cAroM bhedoM ko pRthak kareM taba to bIsa sUtrapada hote haiM aura yadi kAya-indriya saMsthAna ko ekasUtra tathA cAroM bandhoM ko bhI bandha sAmAnya se eka sUtra gineM to solaha sUtra hote haiM, aisA samajhanA / prathama sUtra se sUcita paryApti kI saMkhyA aura nAma kA nirdeza karate haiM- gAthArtha - AhAra kI, zarIra kI, indriya kI, zvAsocchavAsa kI, bhASA kI aura mana paryAptiyA~ krama se hotI haiM jo ki jinendradeva dvArA kahI gayI haiM / 5047 // AcAravRtti- AhAra kI pUrNatA kA kAraNa athavA AhAra ke viSaya meM karma aura nokarma rUpa se pariNata hue pudgaloM ko grahaNa karanA AhAra hai athavA tRpti ke lie kAraNabhUta pudgala samUha kA nAma AhAra hai / zarIra kI pUrNatA meM kAraNa athavA zarIra ke viSaya meM audArika 1. ka jIvapudgala pradezAnyAnyapradezAnupradezena saMzleSaH / 2. ka suutrpaataa| 3. zarIra viSayaM / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH ] [ 207 idiya-indriyasyendriyaviSaye vA pudgalasvarUpeNa pariNAmaH [indriyavipaye vA], ANapANa-AnaprANayorAnaprANaviSaye vocchvAsanizvAsavAyusvarUpeNa pudgalapracaya aanpraannnaamaa| bhAsAe-bhASAyA bhASAviSaye v| zabdarUpeNa pUdagalapariNAmo bhaassaa| hoti-bhavanti / maNo viya-manaso'pi ca manoviSaye vA cittotpattinimittaparamANanicayo manaH |kmso-krmshH krameNa yathAnukrameNAgamanyAyena vA / pajjatI-paryAptayaH saMpUrNatAhetavaH / jiNakkhAdA-jinakhyAtAH sarvajJapratipAditAH / etAH paryAptayaH pratyekamabhisaMbadhyante / AhAraparyAptiH, zarIraparyAptiH, indriyaparyAptiH, AnaprANaparyAptiH, bhASAparyAptiH, manaHparyAptiretA: SaT paryAptayo jinakhyAtA bhvntiiti| paryAptInAM saMkhyA SaDeva nAdhikA iti nAmanirdezenaiva lakSaNaM vyAkhyAtaM draSTavyaM yataH, AhAraparyAptiriti kimukta bhavati yena kAraNena ca trizarIrayogyaM bhuktamAhAraM khalarasabhAgaM kRtvA samartho bhavati jIvastasya kAraNasya nirva tiH sampUrNatA aahaarpryaaptirityucyte| tathA zarIraparyAptiriti kimukta bhavati yena kAraNena zarIraprAyogyAni pUdagaladravyANi gRhItvaudArikarva kriyikAhArakazarIrasvarUpeNa pariNamayya samartho bhavati tasya kAraNasya nirva ttiH sampUrNatA zarIraparyAptirityucyate / tathendri yaparyAptiriti kimukta bhavati yena kAraNenaikendriyasya dvIndriyasya trayANAmindriyANAM caturNAM paJcendriyANAM prAyogyAni pudgaladrapANi gRhItvAtmAtmaviSaye jJAtuM samayoM bhavati tasya kAraNasya nirva tiH paripUrNatA indriypryaaptirityucyte| tathA'naprANaparyAptiriti kimukta bhavati yena kAraNenAnaprANaprAyogyAni pudgaladravyANyavalaMbyAnaprANaparyAptyA niHsRtya Adi rUpa se pudgaloM kA pariNata honA zarIra hai / indriyoM kI pUrNatA kA kAraNa athavA indriya ke viSaya meM pudgalasvarUpa se pariNamana karanA indriya haiN| zvAsocchvAsa kI pUrNatA kA kAraNa athavA zvAsocchvAsa ke viSaya meM ucchvAsa-niHzvAsarUpavAyu ke svarUpa se pudgalasamaha ko grahaNa karanA ucchavAsa-niHzvAsa hai| bhASA kI pUrNatA kA kAraNa athavA bhASA ke viSaya meM zabdarUpa se pudgaloM kA pariNata honA bhASA hai / mana ko pUrNatA kA kAraNa, athavA mana ke viSaya meM citta kI utpatti ke nimita paramANu samUha kA nAma mana hai| pUrNatA ke kAraNa kA nAma paryApti hai| pratyeka ke sAtha paryApti zabda ko lagA lenA / ye paryAptiyA~ jinendradeva dvArA kahI gayI haiN| arthAt AhAraparyApti, indriyaparyApti AnaprANaparyApti, bhASAparyApti aura mnHpryaapti| ye paryAptiyA~ chaha ho hai, adhika nahIM haiN| isa prakAra nAmoM ke nirdeza se hI inakA lakSaNa kaha diyA gayA hai, aisA smjhnaa| inakA kyA lakSaNa kahA gayA hai ? use hI kahate haiM AhAraparyApti-jisa kAraNa se yaha jIva tIna zarIra ke yogya grahaNa kI gayI AhAra vargaNAoM ko khala-rasa-asthi-carmAdirUpa aura rakta-vIryAdirUpa bhAga se pariNamana karAne meM samartha hotA hai usa kAraNa kI sampUrNatA kA honA AhAraparyApti hai| - zarIraparyApti--jisa kAraNa se jIva zarIra ke yogya pudgalavargaNAoM ko grahaNa karake unheM audArika, vaikriyika, AhAraka zarIra ke svarUpa se pariNamana karAne meM samartha hotA hai usa kAraNa kI sampUrNatA kA honA zarIra paryApti hai| indriyaparyApti-jisa kAraNa se ekendriya, dvIndriya, tIna-indriya, cAra-indriya aura paMcendriyoM ke yogya pudgaladravyoM ko grahaNa karake yaha AtmA apane viSayoM ko jAnane meM samartha hotA hai usa kAraNa kI pUrNatA kA nAma indriyaparyApti hai| AnaprANaparyApti-jisa kAraNa ke dvArA yaha jIva zvAsocchvAsa ke yogya pudgala rAjyoM ko grahaNa karake zvAsocchvAsa rUpa racanA karane meM samartha hotA hai usa kAraNa kI sampUrNatA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] [ mUlAcAre samartho bhavati yasya kAraNasya nirvRtiH sampUrNatAnaprANaparyAptirityucyate / tayA bhASAparyAptiriti kimukta bhavati yena kAraNena satya-satya-mRSA asatyamRSAyA mRSA asatyamRSAyA bhASAyAzcaturvidhAyAH yogyAni pudgaladravyANyAzritya caturvidhAyA bhASAyAH svarUpeNa pariNamayya samartho bhavati tasya kAraNasya nitiH sampUrNatA bhaassaapryaaptirityucyte| tathA manaHparyAptiriti kimukta bhavati yena kAraNena caturvidhamana:prAyogyAni pudagaladravyANyAzritya caturvidhamana paryAptyA pariNamayya samartho bhavati tasya kAraNasya nirvatiH sampUrNatA manaHparyAptirityucyate / ato na pRthaglakSaNasUtraM kRtamiti // 1047 / / paryAptInAM svAmitvaM pratipAdayannAha-- eiMdiesa cattAri hoti taha Adido ya paMca bhve| veiMdiyAdiyANaM pajjattIo asaNitti // 1048 // ei diesa-ekamindriyaM yeSAM te ekendriyAH pRthivI hAyikAdivanaspatikAyikAntAsteSvekendriyeSu / csaari-ctsro'ssttaarddhaaH| hoti-bhvnti| taha-tathA tenaidha nyAyena vyAvaNitakrameNa / Avido yaAditazcAdau prati prathamAyA Arabhya, paMca -dshaardhsNkhyaaprimitaaH| bhave-bhavanti vidyante, vei diyAdiyANaM-dvIndriyAdInAM dvIndriyAdiryeSAM te dvIndriyAdayasteSAM dvIndriyAdInAM, pajjattIo-paryAptayaH, asaNNitti-asaMjJIti asaMjJiparyantAnAM dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAmAhArazarIrendriyAnaprANabhASAparyAptayaH paMca bhavanti / tathaikendriyeSu cAhArazarIrendriyAnaprANaparyAptayazcatasro bhavanti, dvIndriyAdyasaMjJiparyantAnAM paMca bhavantIti // 1048 // atha SaDapi paryAptayaH kasya bhavantItyAzaMkAyAmAha kA nAma AnaprANaparyApti hai| bhASAparyApti-jisa kAraNa se satya, asatya, ubhaya aura anubhaya ina cAra prakAra kI bhASA ke yogya pudgaladravyoM kA Azraya lekara unheM caturvidha bhASArUpa se pariNamana karAne meM samartha hotA hai usa kAraNa kI sampUrNatA kA nAma bhASAparyApti hai| ___manaHparyApti-jisa kAraNa se satya, asatya Adi cAra prakAra ke mana ke yogya pudgala dravyoM ko grahaNa karake unheM cAra prakAra kI manaHparyApti se pariNamana karAne meM samartha hotA hai usa kAraNa kI sampUrNatA ko manaHparyApti kahate haiN| isalie pRthaka se inheM kahane ke lie gAthAeM nahIM dI gayI haiM / arthAt uparyukta gAthA meM paryAptiyoM ke jo nAma kahe gaye haiM unase hI unake lakSaNa sUcita kara diye gaye haiN| paryAptiyoM ke svAmI kA pratipAdana karate haiM-- gAthArtha-ekendriyoM meM prArambha se lekara cAra tathA dvIndriya Adi se asaMjJI paMcendriya paryanta paryAptiyA~ pA~ca hotI haiM / / 1048 // AcAravRtti-pRthivI kAyika se lekara vanaspatikAyikaparyanta ekendriya jIvoM ke AhAra, zarIra, indriya, aura AnaprANa ye cAra paryAptiyA~ hotI haiN| tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJo paMcendriya jIvoM ke AhAra, zarIra, indriya, AnaprANa aura bhASA ye pAMca paryAptiyA~ hotI haiN| ye chahoM paryAptiyA~ kisake hotI haiM ? usakA uttara dete haiM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAdhikAraH ] chappi ya pajjattIo bodhavvA hoMti saNNikAyANaM / evAhi aNivvattA te du apajjattayA hoMti // 1046 // chappiya - SaDapi ca dvAdazArddhA api samastAH, pajjattIo-paryAptaya AhArazarIrendriyAnaprANabhASA manaH paryAptayaH, bodhavvA - boddhavyAH samyagavagantavyAH, hoMti-- bhavanti, saSNikAyANaM-saMjJikAyAnAM ye saMjJinaH paMcendriyAsteSAM SaDapi paryAptayo bhavanti ityavagantavyam / atha ke paryAptA ityAzaMkAyAmAha - edAhietAbhizcatasRbhiH paMcabhiH SaDbhiH paryAptibhiH, aNivyattA-anirvattA asampUrNA aniSpannAH, te du-te tu ta eva jIvAH, apajjattathA -- aparyAptakAH hoMti - bhavantIti // 104 // saMkhyA paryAptInAM nAmanirdezenaiva pratipannA tadarthaM na pRthak sUtraM kRtaM yAvatA kAlena ca tAsAM niSpattirbhavati tasya kAlasya parimANArthamAha [ 206 pajjattI pajjattA bhiNNamuhutteNa hoMti NAyavvA / asamayaM patI sarvvesi covavAdINaM // 1050 // pajjatIpajjatA - paryAptibhiH paryAptAH sampUrNAH paryAptiparyAptAH sampUrNAhArAdihetava:, ' bhiNNamuhustana - bhinnamuhUrtena samayAdUnaghaTikAdvayena hoMti-bhavanti, NAyavyA - jJAtavyA ete tiryaGmanuSyA jJAtavyAH, yataH aNusamayaM -- anusamayaM samayaM samayaM pratisamayaM vA lakSaNaM kRtvA, pajjattI - paryAptayaH, sabasa sarveSAM, uvavAdINaM - upapAdo vidyate yeSAM ta upapAdinasteSAmupapAdinAM devanArakANAm / atha syAnmataM ko'yaM gAthArtha - saMjJikAya jIvoM ke chahoM paryAptiyA~ hotIM haiM, aisA jAnanA / ina paryAptiyoM jo aparipUrNa haiM ve aparyAptaka hote haiM / / 104 // AcAravRtti - saMjJI paMcendriya jIvoM ke AhAra, zarIra, indriya, AnaprAna, bhASA aura aura mana ye chahoM paryAptiyA~ hotI hai / aparyAptaka jIva kauna hai ? jina ekendriya vikalendriya asaMjJI athavA paMcendriya jIvoM ke ye cAra, pA~ca yA chahoM paryAptiyA~ pUrNa nahIM hotI ne aparyAptaka kahalAte haiM / paryAptiyoM kI saMkhyA nAma ke nirdeza se hI jAna lI gayI haiM, ataH usake lie pRthak sUtra nahIM kiyA hai / aba jitane kAla se una paryAptiyoM kI pUrNatA hotI hai usa kAla kA parimANa batAte haiM 1. kakAraNAH / gAthArtha - antarmuhUrta ke dvArA tiryaMca aura manuSya paryAptiyoM se pUrNa hote haiM aisA jAnanA / sabhI upapAdajanmavAloM ke pratisamaya paryAptiyoM kI pUrNatA hotI hai / / 1050 / / AcAravRtti- AhAra Adi kI pUrNatA ke kAraNa ko paryApti kahate haiN| ye paryAptiyA~ tiryaMca aura manuSyoM ke eka samaya kama do ghar3I kAla rUpa antarmuhUrta meM pUrNa ho jAtI haiM / tathA upapAda se janma lenevAle deva aura nArakiyoM ke zarIra avayavoM kI racanA rUpa paryAptiyoM kI pUrNatA prati samaya hotI hai / deva nArakiyoM ke paryAptiyAM prati samaya hotI haiM aura zeSa jIvoM ke antarmuhUrta se pUrNa Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21.] [ mUlAcAre vizeSo devanArakANAmanusamaya paryAptiH zeSANAM bhinnamuhUrteneti naiSa doSaH devanArakANAM paryAptisamAnakAle eva sarvAvayavAnAM niSpattirbhavati na zeSANAM sarveSAM yato yasminneva kAle devanArakAraNAmAhArAdikAraNasya niSpattistasminneva kAle zarIrAdikAryasyApi, tiryaG manuSyANAM punarlaghukAlenAhArAdikAraNasya niSpattiH zarIrAdikAryasya ca mahattAtaH sarveSAmupapAdinAmanusamayaM paryAptayaH tiryaGa manuSyANAM bhinnamuhUrtenetyuktamiti / paryAptInAM sthitikAlastiryaGmanuSyANAM jaghanyena kSudrabhavagrahaNaM kiMcidUna ucchvAsASTAdazabhAga utkRSTena trINi palyopamAni, devanArakANAM ca jaghanyena dazavarSasahasrANyutkRSTena trayastrizatsAgaropamANi jIvitasamAH paryAptayo yato na pRthaka sthitikAla ukta iti // 1050 // atha kathametajjJAyate'nusamayaM paryAptirupapAdinAmiti pRSTe pUrvAgamamAha jahmi vimANe jAdo uvavAdasilA mahArahe synne| aNusamayaM pajjatto devo divveNa rUveNa // 1051 // jamhi-yasmin, vimANe-vimAne bhavanAdisarvArthasiddhivimAnaparyante, jAdo-jAta utpanna:, uvavAdasilA-upapAdazilAyAM zuktipuTakArAyAM, mahArahe-mahA: mahApUjyAhe, sayaNe-zayane zayanIye'nekamaNikhacitapayaMke sarvAlaMkAravibhUSite, aNusamayaM-anusamayaM samayaM samayaM prati, pajjatto-paryAptaH sampUrNahotI haiM yaha antara kyoM? yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki deva aura nArakiyoM ke zarIra ke sarva avayavoM kI pUrNatA paryAptiyoM kI pUrNatA ke kAla meM hI ho jAtI hai, zeSa sabhI jIvoM ke nahIM hotI hai kyoMki jisa kAla meM deva-nArakiyoM ke AhAra Adi kAraNoM kI pUrNatA hotI hai usI kAla meM unake zarIra Adi kAryoM kI racanA pUrNa ho jAtI hai| punaH tiryaMca aura manuSyoM ke laghu kAla ke dvArA AhAra Adi kAraNoM kI pUrNatA rUpa paryApti ho jAtI hai kintu zarIra Adi kAryoM kI pUrNatA bahata kAla meM ho pAtI hai| isIlie 'sabhI upapAda janmavAloM ke samaya samaya meM paryAptiyA~ hotI haiN| tiryaMca aura manuSyoM ke antarmuhUrta se hotI haiM aisA kahA gayA hai| paryAptiyoM kA sthitikAla tiryaMca aura manuSya ke jaghanya se kSudrabhavagrahaNa hai arthAta kucha kama ucchvAsa ke aThArahaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa tIna palyopama hai| deva-nArakiyoMkA jaghanya se daza hajAra varSa hai aura utkRSTa se tetIsa sAgaropama hai / yahA~ para paryAptiyoM aura jIvita avasthA kA kAla samAna kahA gayA hai, kyoMki sthitikAla pRthak se nahIM kahA gayA hai| yaha kaise jAnA jAtA hai ki upapAda janmavAloM ke pratisamaya paryAptiyA~ hotI haiM ? aisA prazna hone para uttara dete hue pUrvAgama ko batalAte haiM--- gAthArtha-jisa vimAna meM upapAdazilA para, zreSTha zayyA para janma lete haiM ve dava divya rUpa ke dvArA pratisamaya paryApta ho jAte haiM // 1051 // AcAravatti-bhavanavAsI Adi se lekara sarvArtha siddhiparyanta vimAnoM meM jo upapAda zilAe~ haiM unakA AkAra banda huI sIpa ke sadRza hai| una zilAoM para sabhI alakAroM se vibhUSita, maNiyoM se khacita, zreSTha paryaMkarUpa zayyAe~ haiN| una para ve deva zobhana zarIra Adi AkAra aura varNa se pratisamaya meM paryApta hokara sarvAbharaNa se bhUSita aura sampUrNa yauvanavAle ho Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 211 yauvanaH sarvAbharaNabhUSitaH devo devaH, divveNa - divyena suSThu zobhanena, rUveNa rUpeNa zarIrAkAravarNAdinA / yasmin vimAne zilAyAM mahArhe zayanIye devo jAtastasminnevAnusamayaM paryApto divyena rUpeNa bhavatIti // 1051 // dehasUtraM vivRNvan saMbandhanaiva deva dehaM pratipAdayannAha dehasya - dehasya ca zarIrasya, NivvattI nivaM tiniSpatti:, bhiNNamuhutta e --bhinna muhUrtena kicidUnaghaTikAdvayena, hovi - bhavati, devANaM- devAnAM bhavanavAsikAdInAM na kevalaM SaTparyAptayo bhinnamuhUrttena niSpatti gacchanti kiM tu dehasyApi ca niSpattiH sarvakAryakaraNakSamA bhinnamuhUrttenaiva bhavatIti / tathA na kevalaM dehasyotpattibhinnamuhUrtena kiM tu savyaMgabhUsaNaguNaM - sarvANi ca tAnyaMgAni sarvAMgAni karacaraNazirogrIvAdIni tAni bhUpayati iti sarvAgabhUSaNaH sarvAgabhUSaNo guNavizeSo yasya tatsarvAgabhUSaNaguNaM niravazeSazarIrAvayavAlaMkArakaraNaM, joThavaNaM - yovanaM prathamavayaH paramaramaNIyAvasthA sarvAlaMkArasamanvitA atizayamatizobhanaM sarvajananayanAhlAdaka, hovi bhavati, dehammi- dehe zarIre / devAnAM yovanamapi zobhanaM sarvAgabhUSaNaguNaM tenaiva bhinnamuhUrttena bhavatIti / / 1052 / / punarapi devavyA varNanadvAreNa dehamAha dehasya front froNamuhutta e Na hoi devANaM / vaMgabhUsaNaguNaM jovvaNamavi hodi dehammi / / 1052 / / jAte haiN| jisa vimAna kI upapAdazilA kI mahAzayyA para ve deva utpanna hote hai usI zayyA para samaya-samaya meM divya rUpa se paripUrNa ho jAte haiM / arthAt eka antarmuhUrta meM hI ve deva divya AhAra Adi vargaNAoM ko grahaNa karate hue divyarUpa aura yauvana se paripUrNa ho jAte haiM / advitIya dehasUtra kA varNana karate hue sambandha se hI deva ke deha kA pratipAdana karate haiM gAthArtha - devoM ke deha kI pUrNatA antarmuhUrta meM ho jAtI hai / deha meM sarvAgabhUSaNa, guNa aura yauvana bhI utpanna ho jAte haiM / / 052 / / AcAravRtti - bhavanavAsI Adi devoM ke kucha kama do ghar3I ke kAla se chahoM paryAptiyA~ hI pUrNa hoM mAtra itanA hI nahIM, kintu sarvakArya karane meM samartha zarIra bhI pUrNa bana jAtA hai / kevala mAtra zarIra kI racanA hI antarmuhUrta kAla meM ho aisA nahIM haiM, kintu zarIrahAtha-paira, mastaka, kaNTha Adi ko vibhUSita karanevAle bhUSaNa arthAt zarIra ke sabhI avayava, unake alaMkAra aura nAnA guNa bhI pUrNa ho jAte haiM tathA vaha zarIra navayauvana se sampanna ho jAtA hai jo ki parama ramaNIya, sarvAlaMkAra se samanvita, atizaya sundara aura sarvajanoM ko AhlAdita karanevAlA hotA hai| tAtparya yahI hai ki usa antarmuhurta ke bhItara kI chahoM paryAptiyoM se pUrNa sundara divya zarIra bhUSaNoM aura guNoM se alaMkRta navayovana bhI ho jAtA hai / punarapi devoM ke varNana dvArA deha kA varNana karate haiM 1. ka dehAnAm / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] / mUlAcAre kaNayamiva NiruvalevA NimmalagattA suyNdhnniisaasaa| aNAdivaracAharUvA samacaurasorusaMThANaM // 1053 // aNAvipara-AdibalatvaM paro vRddhatvam Adizca parazcAdiparo na vidyete AdiparI bAlavRddhaparyAyo yasya tasya tadanAdiparaM cAru zobhanaM sarvajananayanakAntaM rUpaM zarIrAvayavaramaNIyatA anAdiparaM cArurUpaM yeSAM te anAdiparacArarUpA yAvadAyuHzarIrasthirayauvanA ityarthaH atizayitasthiracArurUpA vA, samacaurasoru-samacaturasra uru mahat pUjyaguNa saMThANaM-saMsthAnaM zarIrAkAraH samacaturasra uru saMsthAnaM yeSAM te samacaturasrorusaMsthAnA yathApradezamanyUnAdhikAvayavasampUrNa pramANAH, kaNayamiva kanakamiva, NivalevA-nirupalepA upalepAnmalAnnirgatA nirupalepAH, NimmalagattA-nirmalaM gAtraM yeSAM te nirmalagAtrAH, suyaMdhaNIsAsA-sugandhaH sarvaghrANendriyAlhAdanakaro niHzvAsa uchvAso yeSAM te sugandhaniHzvAsAH / kanakamiva nirlepA nirmalagAtrAH sugandhaniHzvAsA anAdiparacArarUpAH samacaturasrorusaMsthAnA devA bhavantIti saMbandhaH // 1053 // ki devasaMsthAne sapta dhAtavo bhavantItyArekAyAM parihAramAha kesaNahamaMsulomA cammavasAruhiramuttapurisaM vaa| vaTThI Neva sirA devANa sarIrasaMThANe // 1054 // kesa-kezA mastaka nayananAsikAkarNakakSaguhyAdipradezavAlAH, Naha-nakhAH hastapAdAMgulyaprodbhavAH, maMsa-zmazrUNi kUrcavAlAH loma-lomAni sarvazarIrodbhavasUkSmavAlAH, dhamma-carma mAMsAdi gAthArtha-ye deva svarNa ke samAna, upaleparahita, malamUtrarahita zarIra vAle, sugandhita ucchvAsa yukta, bAlya aura vRddhatvarahita, sundara rUpasahita aura samacaturasra saMsthAnavAle hote haiM // 1053 // AcAravRtti-Adi arthAt bAlyAvasthA, para arthAt vRddhatva ye Adiaura para avasthAe~ jinake nahIM hotI haiM arthAt jo bAla aura vRddha paryAya se rahita Ayuparyanta nitya hI yauvana paryAya se samanvita, sarvajana-nayana-manohArI rUpasaundarya se yukta hote haiM, jinakA zarIra samacaturasra saMsthAna arthAt nyUna aura adhika pradezoM se rahita pramANabaddha avayavoM kI pUrNatA yukta hai, jaise suvarNa mala rahita zuddha hotA hai vaise hI jinakA zarIra malamUtra pasInA Adi se rahita hone se nirupalepa hai, tathA jinakA nirmala tharIra dhAtu, upadhAtu se rahita hai, jinakA nizvAsa sabhI kI ghrANendriya ko AhlAdita karanevAlA, sugandhita hai aise divya zarIra ke dhAraka deva hote haiN| kyA deva ke zarIra meM sAta dhAtueM hotI haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-devoM ke zarIra meM keza, nakha, mUMcha, roma, carma, vasA, rudhira, mUtra aura viSThA nahIM haiM tathA haDDI aura sirAjAla bhI nahIM hote // 1054 // AcAravatti-devoM ke zira, bhoMha, netra, nAka, kAna, kA~kha aura guhya pradeza Adi sthAnoM meM bAla nahIM hote haiN| hAtha aura paira kI aMguliyoM ke agrabhAga meM nakha nahIM hote haiM / zmazrumUMcha-dAr3hI ke bAla nahIM hote haiM evaM sAre zarIra meM utpanna honevAle sUkSma bAla arthAt roma bhI 1. ka smpuurnndrvy-| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eutefukAra: ] [ 213 pracchAdikA tvak, vasa - vasA mAMsAsthigata snigdharasaH, ruhira - rudhiraM rakta, mukta - mUtraM prasravaNaM, purisaMpurISaM vAzabdo'nyeSAM samuccayArthaH zukraprasvedatvagAdInAM / Neva - naiva pUrvoktAni sarvANi naiva bhavanti, aTThIasthIni saMhananakAraNAni, naiva sirA - sirAjAlAni / devANa - devAnAM zarIrasaMsthAne, kezanakhazmazrulomacarmavasArudhiramUtrapurISazukraprasvedAni naiva bhavanti, asthisirAzca naiva bhavantIti // 1054 / / zarIragatapudgalAtizayaM pratipAdayan dehamAha varavaNNagaMdharasaphAsAdivvabahupoggalahaM NimmANaM / hadi devo 'dehaM sucaridakam mANubhAveNa // 1055 // varAH zreSThA varNarasagaMdhasparzA yeSAM te varavarNagandharasasparzAste ca te divyabahupudgalAzca tairvarNagandharasasparzadivyAnantapudgalaiH sarvaguNaviziSTavaM kriyikazarIravargaNAgatAnantaparamANubhiH, nimmANaM - nirmita sarvAvayavaracitaM gehadi- gRhNAti svIkaroti, devo devaH, 'deha' - zarIraM sucaridakammANubhAveNa -- svena caritamajitaM tacca tatkarma ca sucaritakarma tasyAnubhAvo mAhAtmyaM tena svacaritakarmAnubhAvena pUrvArjitazubhakarmaprabhAvena / devo varavarNagandharasasparzadivyabahupudgala nirmitaM zarIraM gRhNAti // 1055 // atha devAnAM trayANAM zarIrANAM madhye katamadbhavatItyAre kAyAmAha - vevviyaM zarIraM devANaM mANUsANa saMThANaM / suhaNAma patthagadI sussaravayaNaM surUvaM ca // 1056 // ve ubviyaM - aNimAdilakSaNA vikriyA tasyAM bhavaM saiva prayojanaM vA vaikriyikaM sUkSmAdibhAvena nAnA nahIM hote haiM / unake divya zarIra meM carma - mAMsAdi ko pracchAdita karanevAlA, vasA - mAMsa aura haDDiyoM meM honevAlA cikanA rasa, rudhira - qha Una, mUtra, viSThA tathA 'vA' zabda se vIrya, pasInA Adi kucha bhI nahIM hote haiM / tathA haDDI aura zirAsamUha bhI nahIM hote haiM / arthAt devoM ke zarIra meM sAta prakAra kI dhAtue~ aura upadhAtue~ kucha bhI nahIM hotI haiM / zarIra meM honevAle pudgaloM kI vizeSatA kahate hue zarIra kA varNana karate haiM gAthArtha - deva apane dvArA Acarita zubhakarma ke prabhAva se zreSTha varNa, gandha, rasa aura sparzamaya bahuta sI divya pudgalavargaNAoM se nirmita zarIra ko grahaNa karate haiM / / 1055 / / AcAravRtti - uttama varNa, gandha, rasa aura sparza se yukta ananta divya paramANuoM, jo ki sarva guNoM se viziSTa vaikriyika zarIra ke yogya haiM aise pudgalaparamANuoM se jinake zarIra ke sabhI avayava banate haiM ve deva apane dvArA saMcita zubhakarma ke mAhAtmya se aise divya vaikriyika zarIra ko grahaNa karate haiM / tIna zarIroM meM se devoM ke kauna-sA zarIra hotA hai ? aisA pUchane para kahate haiM gAthA - manuSya ke AkAra ke samAna devoM ke vaikriyika zarIra, zubhanAma, prazasta gamana, susvaravacana aura surUpa hote haiM / / 1056 // AcAravRtti - vividha prakAra kI kriyA arthAt zarIrAdi ko banA lenA vikriyA hai / 1-2 ka vodi / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] [ mUlAcAre zarIravikaraNasamartha vividhaguNaddhiyukta vA zarIraM AtmapravRttyupacitapudgalapiNDaH, devANaM-devAnAM, mANusANamanuSyANAM manuSyajAtikarmodayavatAM, saMThANaM-saMsthAnaM sarvAvayavasampUrNatA, suhaNAma- zubhaM zobhanaM nAma saMjJAnabhAvo vA yasya tacchubhanAma prazastanAmakarmodayavat, pasatthagadI prazastA zobhanA gatirgamanaM yasya saH prazastagatiH madumaMtharavilAsAdiguNasaMyukta, sussaravayaNaM-zobhana: svaro yasya tat susvaravacanaM, surUvaM-surUpaM zobhanaM ca rUpaM yasya tat surUpaM, cazabdenAnyadapi gItanRttAdi gRhyate yata evaM tato yadyapi kezanakhAdirahitaM tathApi na bIbhatsarUpaM yato devAnAM vaikriyikaM shriirm| saMsthAnaM punaH kiM viziSTam ? zubhanAma prazastagati: susvaravacanaM surUpaM manuSyANAmivAsya kezanakhAdyAkAraH sarvopi vidyata eva suvarNazailapratimAnamiveti // 1056 / / na kevalaM devAnAM vaikriyikaM zarIraM kintu nArakANAmapi yadyevaM tadeva tAvatpratipAdanIyamityAzaMkA pramANapUrvakaM nArakadehasvarUpaM pratipAdayannAha paDhamAe pRDhavIe NeraiyANaM ta hoi usseho| satsadhaNu tiNNa rayaNI chacceva ya aMgulA hoti // 1057 // paDhamAe- prathamAyAM ratnaprabhAyA, puDhavIe-pRthivyAM, geraiyANaM-nArakANAM, tuzabdaH svavizeSagrAhaka: tenAnyadapi dvAdazaprastArANAM zarIrapramANaM veditavyaM, hova--bhavati, usseho-utsedhaH zarIrapramANaM, vaha aNimA, mahimA Adi lakSaNavAlI hai| isa vikriyA meM jo hotA hai athavA vaha vikriyA hI jisakA prayojana hai use vaikriyika zarIra kahate haiN| yaha sUkSma Adi rUpa se nAnA zarIroM ke banAne meM samartha tathA vividha prakAra ke guNa aura RddhiyoM se yukta hotA hai / athavA AtmA kI pravRtti se upacita pudgala piNDa kA nAma vaikriyikazarIra hai| devoM kA yaha zarIra manuSya jAti nAmakarmodaya se sahita manuSya jIvoM ke AkAra ke sadRza rahatA hai| yaha prazastanAmakarmodaya se nirmita hone se zubhanAmayukta hotA hai, mRdu-manthara-vilAsa Adi se saMyukta prazasta gativAlA hai, zobhana svara se yukta hai evaM zobhana rUpa se manohara bhI rahatA hai| 'ca' zabda se--gati, nRtya Adi kriyAoM se sahita rahatA hai / yadyapi isa zarIra meM keza, nakhAdi nahIM haiM phira bhI unakA rUpa bIbhatsa nahIM hai, kyoMki devoM kA yaha vaikriyika zarIra zubhanAma, prazastagati, susvaravacana aura sundararUpa yukta hai tathA manuSyoM ke samAna isameM keza, nakha Adi ke AkAra sabhI vidyamAna rahate haiM jaise ki suvarNa va pASANa kI pratimA meM sarva AkAra banAye jAne para vaha atizaya sundara dikhatI hai usI prakAra se inake zarIra meM bhI atizaya sundaratA pAyI jAtI hai| kevala devoM ke hI vaikriyika zarIra hote haiM aisA nahIM hai kintu nArakiyoM ke bhI haiM, yadi aisI bAta hai to usakA bhI pratipAdana karanA cAhie ? aisI AzaMkA hone para nArakiyoM ke zarIra kA pramANa batAte hue unake deha kA varNana karate haiM gAthArtha-prathama pRthivI ke nArakiyoM kI U~cAI sAta dhanuSa, tIna arani aura chaha aMgula pramANa hotI hai / / 1057 // AcAravRtti-ratnaprabhA nAmaka pahalI pRthivI meM nArakiyoM ke zarIra kA pramANa sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula hotA hai / yaha sAmAnya kathana hai, kyoMki yaha vahA~ ko utkRSTa U~cAI hai| gAthA meM 'tu' zabda apane vizeSa bhedoM ko grahaNa karanevAlA hai, isase anya bAraha prastAroM meM zarIra kI U~cAI kA pramANa jAnanA cAhie / arthAt prathama naraka meM teraha prastAra Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] j 215 sattadhaNu - saptadhanUMSi, tiNi rayaNI -- triratnayo hastatrayaM chanceva SaDeva zabdaH samuccayArthaH, aMgulA - aMgulAni, hoMti - bhavanti aSTayavaniSpannamaMgulaM caturviMzatyaM gulairhastazcaturhastaM dhanuH / nArakANAM prathamapRthivyAM trayodazaprastAre vikrAntAkhye zarIrasyotsedhaH sapta dhanUMSi hastatrayaM SaDaMgulAni iti prathame punaH sImantakAkhye prastAre trayo hastA nArakazarIrasyotsedho mukhaM saMpta dhanUMSi hastatrayaM SaDaMgulAni bhUmiH, bhUmermukhaM vizodhya zuddhazeSasya dvAdazabhirbhArga te icchayA guNite labdhe mukhasahite prathamavajitadvAdazaprastArANAM nArakazarIrapramANamAgacchatIti / tathA naranAmni dvitIyaprastAre ekaM dhanureko hastaH sArddhAnyaSTAMgulAni ca nArakANAM zarIrotsedhaH tRtIyaprastAre rorukanAmadheye zarIrasyotsedha ekaM dhanustrayo hastAH saptadazaivAMgulAni / caturthaprastAre bhrAntasaMjJake nArakatanorutsedho dva dhanuSI dvo hastau sArddhamaMgalam / paMcamaprastAra udbhrAntanAmni daNDatrayaM dazAMgulAni tanorutsedhaH / SaSThaprastAre saMbhrAntasaMjJake dhanuSAM trayaM dvo hastAvaM gulAnyaSTAdaza sArddhAni ca / saptama prastAre'saMbhrAMtAkhye kArmukacatuSTayameko hastastrINyaMgulAni ca zarIrotsedhaH / aSTaprastAre vibhrAntAkhye kodaNDacatuSTayaM hastatrayamekAdazAMgulAni sArddhAni tanorutsedhaH / navamaprastAre trastanAmani kArmukANAM paMcakameko hasto'Ga gulAni ca viMzatiH zarIrotsedhaH / dazamaprastAre trasitanAmake SaD dhanUMSi sArddhAMgulacatuSkaM ca zarIrapramANam / ekAdazaprastAre vakrAntAkhye dhanuSAM SaTkaM hastadvitayaM trayodazAMgulAni ca / dvAdazaprastAre cAvakrAMtAkhye dhanuSAM saptakaM sahitamekavizatyA sAddhagulena ca tanoH pramANam / trayodazaprastAre vikrAnte sapta 'cApA hastatrayaM SaDaMgulAni ca zarIrotsedhaH / 1 haiM / unameM se antima vikrAnta nAmaka prastAra meM yaha U~cAI samajhanA / tathA sImaMtaka nAmaka prathama prastAra meM nArakiyoM ke zarIra kA utsedha tIna hAtha pramANa hai| ATha jau kA pramANa eka aMgula hotA hai, caubIsa agula kA eka hAtha evaM cAra hAtha kA eka dhanuSa hotA hai / aba pratyeka prastAra kI U~cAI nikAlane kA vidhAna kahate haiM pahale prastAra kI tIna hAtha U~cAI ko mukha evaM antima terahaveM prastAra kI U~cAI sAta dhanuSa, tIna hAtha, chaha aMgula ko bhUmi kahate haiN| bhUmi meM se mukha ko ghaTAkara avaziSTa ko bAraha se bhAga dekara use icchArAzi se guNita labdha ke mukha sahita hone para prathama prastAra ko chor3akara bAraha prastAroM ke nArakiyoM ke zarIra kA pramANa A jAtA hai| use hI spaSTa karate haiM nara nAmaka dvitIya prastAra meM nArakiyoM ke zarIra kA utmedha eka dhanuSa eka hAtha aura sAr3he ATha aMgula hai / roruka nAmaka tRtIya prastAra meM zarIra kI U~cAI eka dhanuSa, tIna hAtha aura satraha aMgula hai / bhrAnta nAmaka cauthe prastAra meM nArakiyoM ke zarIra kA utsedha do dhanuSa, do hAtha, Der3ha aMgula hai / udbhrAnta nAmaka paMcama prastAra meM tIna dhanuSa, daza aMgula utsedha hai / saMbhrAnta nAmaka chaThe prastAra meM tIna dhanuSa do hAtha, sAr3he aThAraha aMgula hai / asaMbhrAnta nAmaka saptama prastAra meM cAra dhanuSa, eka hAtha aura tIna aMgula pramANa zarIra kI U~cAI hai / vibhrAnta nAmaka AThaveM prastAra meM cAra dhanuSa, tIna hAtha aura sAr3he gyAraha aMgula zarIra kI U~cAI hai / trasta nAmaka navama prastAra meM pA~ca dhanuSa, eka hAtha aura bIsa aMgula pramANa zarIra kA utsedha hai / trasita nAmaka dazaveM prastAra meM chahadhanuSa, sAr3ha e cAra aMgula pramANa zarIra kI UMcAI hai / vakrAnta nAmaka gyArahaveM prastAra meM chaha dhanuSa, do hAtha aura teraha aMgula pramANa hai / avakrAnta nAmaka bArahaveM prastAra meM sAta dhanuSa aura sAr3he ikkIsa aMgula pramANa zarIra kI U~cAI hai / tathA terahaveM 1. ka cApAni / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] prathame tu sImantake prastAre hastatrayamiti zarIraM prayamapRthivyAM zarIrapramANametaditi // 1057 / / dvitIyAyAM ca pRthivyAM nArakazarIrapramANaM pratipAdayannAha - vidiyA puDhavIe raiyANaM tu hoi usseho / paNNarasa doNNi bArasa dhaNu radaNI aMgulA ceva // 1058 // vidiyAe dvitIyAyAM dvayoH pUraNI dvitIyA tasyAM puDhavIe - pRthivyAM zarkarAkhyAyAM NeraiyANaMnArakANAM tuzabdaH saMgRhItAzeSotsedhavizeSaH, hodi - bhavati, usseho - utsedhaH zarIrotsedhapramANaM, paNNarasapaMcadaza, doNi-dro, vArasa - dvAdaza, dhaNu-- dhanUMSi, ravaNI - ratnayaH hastAH, aMgulA ceva - aMgulAni caiva, yathAsaMkhyena saMbandhaH / dvitIyAyAM pRthivyAmekAdaze prastAre nArakANAmutsedhaH paMcadaza dhanUMSi dvau hasto dvAdazAMgulAni / atrApi mukhabhUmivizeSaM kRtvotsedhe hRte icchAguNitaM mukhasahitaM ca sarvaprastArANAM pramANaM vaktavyam / tadyathA / atraikAdazaprastArANi bhavanti tatra prathamaprastAre' sUrasUrakanAmni nArakANAmutsedho'STau dhanUMSi hastadvayaM dvAvekAdazabhAgAvaMguladvayaM ca / dvitIyaprastAre stanakanAmni nArakotsedho nava daNDA dvAviMzatyaM gulAni caturekAdazabhAgAH / tRtIyaprastAre manakanAmadheye nava dhanUMSi trayo hastA aSTAdazAMgulAni SaDekAdazabhAgAni cotsedhaH / caturthaprastAre 'navakasaMjJake nArakotsedhaH daza daNDA dvo hastoM caturdazAMgulAni sASTakAdazabhAgAni / paMcamaprastAre ghATanAmake ekAdazadaNDA hastazcaikAdazAMgulAni dazaikAdazabhAgAzca zarIrotsedhaH / SaSThaprastAre [ mUlAcAre vikrAMta nAmaka prastAra meM sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula pramANa zarIra kI U~cAI hai / evaM prathama sImaMtaka nAmaka prastAra meM tIna hAtha pramANa zarIra hotA hai / isa prakAra se prathama pRthivI ke nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI kaho gayI hai / dvitIya pRthivI meM nArakiyoM ke zarIra kA pramANa pratipAdita karate haiM gAthArtha - dvitIya pRthvI meM nArakiyoM kI U~cAI pandraha dhanuSa, do hAtha aura bAraha aMgula hotI hai || 1058 / / AcAravRtti - zarkarA nAmaka dUsarI pRthivI meM nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI pandraha dhanuSa, do hAtha, bAraha aMgula pramANa hai / yahA~ gAthA meM bhI 'tu' zabda hai usase sabhI prastAroM ke utsedha vizeSa ko samajha lenA / yahA~ para bhI bhUmi meM se mukha ke pramANa ko ghaTAkara avaziSTa pramANa ko icchA ke dvArA guNita karanA cAhie aura mukha sahita labdha hone para sarvaprastAroM kA pramANa jAnanA caahie| usI kA spaSTIkaraNa - isa naraka meM gyAraha prastAra haiM / usameM se sUrasUraka nAmaka prathama prastAra meM nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI ATha dhanuSa, do hAtha, do aMgula aura eka aMgula ke gyAraha bhAgoM meM do bhAga pramANa hai / stanaka nAmaka dUsare prastAra meM nArakiyoM kA U~cAI nava dhanuSa, bAIsa aMgula aura eka aMgula ke gyAraha bhAgoM meM se cAra bhAga pramANa hai / manaka nAmaka tRtIya prastAra meM nava dhanuSa, tIna hAtha, aThAraha aMgula aura eka aMgula ke gyAraha bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa hai / navaka nAmaka cauthe prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI daza dhanuSa, do hAtha, caudaha aMgula aura eka aMgula ke gyAraha bhAgoM meM se ATha bhAga hai| ghATa nAmaka pA~caveM prastAra meM gyAraha dhanuSa, eka hAtha, gyAraha aMgula aura aMgula ke gyAraha bhAgoM meM se daza bhAga 1. ka staraka-nAmni / 2. ka vanaka / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH ] [ 217 nArakazarIrotsedho dvAdaza daNDAH saptAMgulAni tathaikAdazabhAgAzca saptamaprastAre jihvAkhye dvAdaza daNDA hastatrayaM trINyaM gulAni traya ekAdazabhAgAzcotsedhaH / aSTamaprastAre jihvikAkhye nArakotsedhastrayodaza daNDA eko hastastrayoviMzatyaM gulAni paJcaikAdaza bhAgAzca / navamaprastAre lolAkhye nArakotsedhazcaturdaza daNDA ekonavizati raMgulAnAM saptaikAdazabhAgAzca / dazamaprastAre lolupAkhye nArakotsedhazcaturdaza dhanUMSi trayo hastAH paMcadazAMgulAni navakAdaza bhAgAzca / ekAdazaprastAre stanalolupanAmadheye nArakazarIrotsedhaH paMcadaza daNDA dvo hastau dvAdazAMgulAni ceti / / 1058 / / tRtIyAyAM vAlukAprabhAyAM 'nArakotsedhaM vyAvarNayannAha - tadiyAe puDhavIe NeraiyANaM tu hoi usseho / ekattI ca dhaNU egA radaNI muNeyavvA // 105 // tadiyAe - tRtIyAyAM, puDhavIe - pRthivyAM vAlukAkhyAyAM NeraiyANaM - nArakANAM tu - vizeSaH, hoi - bhavati, usseho - utsedhaH, ekatIsaM ca - ekatriMzacca ekenAdhikA triMzat, dhaNu-dhanUMSi, egaekA, radaNI - ratnirhastaH, muNeyavvA - jJAtavyA / tRtIyAyAM pRthivyAM navamaprastAre nArakANAmutsedho dhanuSA mekatriMzadekA ratvizca jJAtavyA iti / zeSaM sUcitaM nArakapramANamatrApi mukhabhUmivizeSaM kRtvA navotsedhabhajitamicchayA guNitaM dvitIyapRthivyutkRSTanA ra kotsedhamukhasahitaM ca kRtvA neyaM / tadyathA - prathamaprastAre taptAkhye nArakotsedhaH saptadaza daNDA eko hasto dazAMgulAni dvo tribhAgau ca / dvitIya prastAre tApanAmani nArakotsedho pramANa zarIra kI U~cAI hai / saMghATa nAmaka chaThe prastAra meM nArakI ke zarIra kI UMcAI bAraha dhanuSa, sAta aMgula tathA gyAraha bhAga pramANa hai / jihvA nAmaka saptama prastAra meM bAraha dhanuSa, tIna hAtha, tIna aMgula aura aMgula ke gyAraha bhAgoM meM se tIna bhAga pramANa U~cAI hai / jihvikA nAmaka AThaveM prastAra meM nArakI kI U~cAI teraha dhanuSa, eka hAtha, tetIsa aMgula aura aMgula ke gyAraha bhAgoM meM se pA~ca bhAga hai| lola nAmaka navameM prastAra meM nArakiyoM kI UMcAI caudaha dhanuSa, UnnIsa aMgula, aura aMgula ke gyAraha bhAgo meM se sAta bhAga pramANa hai / lolupa nAmaka dazaveM prastAra meM nArakI ke zarIra kA utsedha caudaha dhanuSa, tIna hAtha, pandraha aMgula aura aMgula ke gyAraha bhAgoM meM se nava bhAga pramANa hai / stanalolupa nAmaka gyArahaveM prastAra meM nArakiyoM ke zarIra kA utsedha pandraha dhanuSa, do hAtha aura bAraha aMgula pramANa hai / tIsarI vAlukAprabhA meM nArakiyoM kI UMcAI ko kahate haiM gAthArtha - tIsarI pRthivI meM nArakiyoM ke zarIra kI jo U~cAI hotI hai vaha ikatIsa dhanuSa eka hAtha pramANa jAnanI cAhie / / 1056 / / AcAravRtti - bAlukAprabhA nAmaka tRtIya pRthvI meM nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI ikatIsa dhanuSa eka hAtha hai| tRtIya naraka ke navameM prastAra meM yaha UMcAI hai arthAt isa naraka meM nava prastAra haiM / yahA~ para bhI mukha ko bhUmi meM se kama karake nava utsedha se bhAga dekara icchA rAzi se guNita dvitIya pRthivI ko utkRSTa nAraka utsedha ko mukha sahita karake nikAlanA caahie| usI kA spaSTIkaraNa - tapta nAmaka prathama prastAra meM nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI satraha dhanuSa, eka hAtha, daza aMgula aura aMgula ke tIna bhAgoM meM se do bhAga hai / tApa nAmaka 1. ka nArakazarIrapramANamAha / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] [ mUlAcAre daNDAnAmekonaviMzatirnavAMgulAni tribhAgazca / tRtIyaprastAre tapananAmni nArakotsedho vizatirdaNDAstrayo hastA aMgulAni caassttau| caturthaprastAre tApanAkhye zarIrotsedho dvAviMzatidhanuSAM dvau hastau SaDaMgulAni dvau vibhAgau ca / paMcamaprastAre nidAghAkhye caturviMzaticApAH' paMcAMgulAni eko hastastribhAgazcakaH / SaSThaprastAre prajvalitAkhye nArakotsedhaH SaDvizatirdhanuSAM catvAri caaNgulaani| saptamendra ke jvalitasaMjJake nArakotsedhaH saptaviMzaticApAstrayo hastA dve aMgule tribhAgau ca dvau / aSTamaprastAre saMjvalanendrake ekonatriMzadutsedho dhanuSAM hastadvayamekAMgula. mekastribhAgazca / navame ca prastAre prajvalitasaMjJa ekatriMzatko daNDA hastazcaiko nArakotsedha iti // 1056 // caturthyAM ca pRthivyAM 'nArakazarIrapramANamAha cauthIe puDhavIe raiyANaM tu hoi usseho| bAsaTThI ceva SaNU ve radaNI hoMti NAyavvA // 1060 // cauthIe-caturNA pUraNI caturthI tasyAM caturthyA, puDhavIe-pRthivyAM paMkaprabhAyAM, nArakANAmutsedho bhavati dvAbhyAmadhikA SaSTirdhanuSAM dve cAratnI dvau ca hastau jnyaatvyo| caturthapRthivyAM saptamaprastArendrake nArakotsedhapramANametat sendrako nArakotsedhastRtIyapRthivInArakANAmutkRSTazarIrapramANaM mukhaM kRtvA saptamaprastAranArakotsedhaM bhUmi ca kRtvA tayovizeSaM cotsedhabhAjitecchAguNitaM mukhasahitaM kRtvA vAcyastadyathA-prathamaprastAre dvitIya prastAra meM nArakiyoM kI UMcAI unnIsa dhanuSa, nava aMgula aura aMgula ke tRtIya bhAga hai| tapana nAmaka tRtIya prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI bIsa dhanuSa, tIna hAtha, ATha aMgula hai| tApana nAmaka caturtha prastAra meM zarIra kI U~cAI bAIsa dhanuSa, do hAtha, chaha aMgula aura eka aMgula ke tIna bhAgoM meM se do bhAga hai| nidAgha nAma ke pAMcaveM prastAra meM caubIsa dhanuSa, eka hAtha, pA~ca saMgula aura aMgula ke tona bhAga meM se eka bhAga hai| prajvalita nAma ke chaThe prastAra meM nArakiyoM kI UMcAI chabbIsa dhanuSa, cAra aMgula hai| jvalita nAmaka saptama indraka meM nArakiyoM kI UMcAI sattAIsa dhanuSa, tIna hAtha, do aMgula aura eka aMgula ke tIna bhAgoM meM se do bhAga hai| saMjva nAma ke AThaveM prastAra meM zarIra kI U~cAI unatIsa dhanuSa, do hAtha, eka aMgula aura bagula ke tIna bhAgoM meM se eka bhAga hai| tathA navameM prastAra meM nArakiyoM ke zarIra kI UMcAI ikatIsa dhanuSa, eka hAtha hai| cauthI pRthivI meM nArakiyoM ke zarIra kI UMcAI kahate haiM gAthArtha-cauthI pRthivI meM nArakiyoM kA jo utsedha hai vaha vAsaTha dhanuSa aura do hAtha jAnanA cAhie // 1060 // AcAravRtti-cauthI paMkaprabhA pRthivI meM nArakiyoM kI U~cAI bAsaTha dhanuSa, do hAtha pramANa hai| isa pRthvI meM sAta prastAra haiN| unameM se yaha antima prastAra ke zarIra kI U~cAI hai| tIsarI pRthivI ke nArakiyoM ke zarIra kA jo utkRSTa utsedha hai vaha mukha hai aura isa caturtha naraka ke saptama prastAra kA utsedha bhUmi hai| bhUmi meM se mukha ko ghaTAkara usameM jo avazeSa rahatA hai usako utsedha ke pramANa sAta se bhAga dekara icchArAzi se guNA karanA cAhie aura mukha sahita karake varNana karanA caahie| tathAhi-Ara nAmaka prathama prastAra meM paiMtIsa dhanuSa, do hAtha, bIsa 1.ka caapaani| 2. ka caapaani| 3. ka nArakotsedhaM vyAvarNayannAha / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH [216 ArasaMjJakendrake paMcatriMzaddhanuSAM dvau hastau vizatiraMgulAnAM saptabhAgAzcatvAraH / dvitIyaprastAre tArAkhyendrake catvAriMzaddaNDAH saptadazAMgulAni saptabhAgAzca pNc| tRtIyaprastAre mArasaMjJake catuzcatvAriMzaddaNDAH dvau hasto trayodazAMgulAni saptabhAgAzca paMca / caturthaprastAre varcaskAkhye nArakotsedha ekonapaMcAzaddhanuSAM dazAMgulAni dvI ca saptabhAgI / paMcamaprastAre tamakanAmadheye dhanuSAM tripaMcAzat dvau ca hastau SaDaMgulAni SaT saptabhAgAH / SaSThaprastAre SaDanAmadheye nArakotsedho dhanuSAmaSTApaMcAzat trINyaM gulAni trayazca sptbhaagaaH| saptamaprastAre SaDaSaDAkhyendrake nArakotsedhazcokto dvASaSTirdhanuSAM hastau ca dvAviti / / 1060 // paMcamapRthivyAM nArakotsedhaM prakaTayannAha paMcamie puDhavIe NeraiyANaM tu hoi usseho| sadamegaM paNavIsaM dhaNuppamANaNa NAdavvaM // 1061 // paMcamAyAM pRthivyAM dhUmaprabhAnAmadheyAyAM nArakANAmutsedho bhavati, sadaM-zatazekaM, paNavIsaM capaMcaviMzatyadhikaM, ghaNuppamANeNa-dhanuHpramANena jJAtavyam / paMcamAyAM pRthivyAM paMcamendra ke nArakANAmutsedho dhanuSAM pramANana zatamekaM paMcaviMzatyuttaraM jJAtavyamiti / atrApyeta bhUmi pUrvokta mukhaM ca kRtvA vizeSaM ca kRtvA vizeSa ca paMcakotsedhabhAjitamicchayA guNitaM mukhasahita kRtvA zeSendrakANAM nArakANAmutsedho vAcyaH / tatra prathamaprastAre tamonAmni nArakotsedhaH paMcasaptatidaNDAH / dvitIyaprastAre bhramanAmake nArakotsedho dhanuSAM saptAzItidaNDA dvau hastau ca / tRtIya prastAre rUpasaMjJake cendrake nArakotsedho dhanuSAM zatamekam / caturthaprastAre'nvayasaMjJake nArakotsedho aMgUla aura aMgala ke sAta bhAgoM meM se cAra bhAga hai| tAra nAma ke dvitIya prastAra meM cAlIsa dhanaSa. satraha aMgala aura aMgala ke sAta bhAgoM meM se pA~ca bhAga hai| mAra saMjJaka tatIya prastAra meM cavAlIsa dhanuSa, do hAtha, teraha aMgula aura aMgula ke sAta bhAgoM meM se pA~ca bhAga hai / varcaska nAma ke caturtha prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI unacAsa dhanuSa, daza aMgula aura eka aMgula ke sAta bhAgoM meM se do bhAga hai / tamaka nAma ke pA~caveM prastAra meM vepana dhanuSa, do hAtha, chaha aMgula aura eka aMgula ke sAta bhAgoM meM se chaha bhAga hai| SaDa nAma ke chaThe prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI aTThAvana dhanuSa, tIna aMgula aura eka aMgula ke sAta bhAgoM meM se chaha bhAga hai| SaDaSaD nAmaka sAtaveM prastAra meM nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI uparyukta bAsaTha dhanuSa aura do hAtha hai| pA~cavIM pRthivI meM nArakiyoM kI UMcAI ko prakaTita karate haiM gAthArtha-pA~cavIM pRthivI meM nArakiyoM kA jo utsedha hai vaha eka sau paccIsa dhanuSa pramA, hai, aisA jAnanA // 1061 // prAcAravRtti-dhamaprabhA nAmaka pA~cavIM pRthivI meM nArakiyoM kI U~cAI eka sau paccIsa dhanupa pramANa hai, aisA jAnanA / isa naraka meM pA~ca prastAra haiM so yaha pramANa pA~caveM prastAra kA hai| yahA~ para pUrvokta caturtha naraka kI antima U~cAI ko mukha kahakara aura isa naraka ke antima utsedha ko bhUmi mAnakara bhUmi meM se mukha ko ghaTAkara U~cAI ke pramANa pA~ca se bhAga dekara tathA icchArAzi se guNitakara use mukha sahita karake zeSa indrakoM ke nArakiyoM kI U~cAI kahanA caahie| usakA spaSTIkaraNa-tama nAma ke prathama prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI pacahattara dhanuSa hai| bhrama nAma ke dvitIya prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI satAsI dhanuSa, do hAtha hai| rUpa saMjJaka tRtIya prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI sau dhanuSa hai / anvaya nAma ke caturtha prastAra meM nAra Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] [ mUlAcAre dhanuSAM dvAdazottaraM zataM hastadvayaM ca / paMcamaprastAre tamisrasaMjJake dhanuSAM paMcaviMzatyuttarazatamiti // 1061 // SaSThyAM pRthivyAM nArakotsedhamAha - chaTThI puDhavIe raiyANaM tu hoi usseho // doNi sadA paNNAsA dhaNuppamANeNa viSNeyA // 1062 // chuTTIe - SaNNAM pUraNI SaSThI tasyAM puDhavIe-- pRthivyAM NeraiyANaM tu nArakANAM tu, hodibhavati, usseho - utsedhaH, doNi sadA -- dve zate dhanuSAM zatadvayaM, paNNAsA- paMcAzadadhikaM, dhaNuppamANeNa - dhanuSAM pramANena, viSNeyA- vijJeye / SaSThyAM pRthivyAM tamaH prabhAyAM tRtIyaprastAre nArakANAmutsedho dhanuSAM pramANena dve zate paMcAzadadhike vijJeye / atrApi mukhabhUmivizeSAdikramaM kRtvA zeSendrakanArakANAmutsedha AneyastadyathA tamaH prabhAyAM prathamaprasvAre himanAmnIndrake nArakANAmutsedhaH SaTSaSTyadhikaM dhanuSAM zataM dvo hastI SoDazAMgulAni ca / dvitIye prastAre vardalanAmpIndrake dhanuSAM zatadvayamaSTAdhikaM hastazcaiko'STAvaMgulAnyapi / tRtIyaprastAre lallakanAmendrake nArakotsedhaH sUtrapAtadhanuSAM zatadvayaM paMcAzadadhikaM vijJeyamiti // 1062 // // saptamyAM pRthivyAM nArakotsedhapramANamAha sattamie puDhavIe raiyANaM tu hoi usseho / paMce dhaNusayAI pamANado ceva bodhavvo / / 1063 // satamie - saptamyAM puDhavIe - pRthivyAM mahAtamaH prabhAyAM NeraiyANaM tu-nArakANAM tu, hoi kiyoM kI U~cAI eka sau bAraha dhanuSa, do hAtha hai| tamisra nAma ke pA~caveM prastAra meM eka sau paccIsa dhanuSa hai / chaThI pRthivI meM nArakiyoM kI U~cAI kahate haiM gAthArtha - chaThI pRthivI meM nArakiyoM kA utsedha hotA hai / vaha do sau pacAsa dhanuSa pramANa jAnanA cAhie / / 1062 // AcAravRtti- - tamaH prabhA nAmaka chaThI pRthivI meM tIna prastAra haiM / unameM se tRtIya prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI do sau pacAsa dhanuSa jAnanA cAhie / yahA~ para bhI pA~cavIM pRthivI ke antima utsedha ko mukha aura isa naraka ke antima isa utsedha ko bhUmi kahakara, bhUmi meM se mukha ko ghaTAkara, pUrvavat utsedha tIna kA bhAga dekara, icchA rAzi se guNita karake, mukha sahita kara zeSa indraka ke nArakiyoM kA pramANa le AnA caahie| tathAhi - hima nAmaka prathama prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI eka sau chayAsaTha dhanuSa, do hAtha, solaha aMgula hai / vardala nAma ke dvitIya prastAra meM do sau ATha dhanuSa, eka hAtha, ATha aMgula hai / lallaka nAma ke tRtIya prastAra meM nArakiyoM kI U~cAI gAthAsUtra meM kathita do sau pacAsa dhanuSa samajhanA cAhie / sAtavIM pRthivI meM nArakiyoM kI U~cAI kA pramANa kahate haiM gAthArtha - sAtavIM pRthivI meM nArakiyoM kI U~cAI pramANa se pA~ca sau dhanuSa jAnanA cAhie / / 1063 // AcAravRtti-mahAtamaH prabhA nAmaka sAtavIM pRthivI meM nArakiyoM kI U~cAI pA~ca sau dhanuSa pramANa hai / isa naraka meM avadhisthAna nAma kA eka hI prastAra hai, arthAt yahA~ nArakiyoM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhikArAH ] [ 221 usseho - bhavatyutsedhaH, paMceva dhaNusayAI - paMcaiva dhanuHzatAni, pamANado ceva---pramANatazcaiva nAnyat, bodhavyAboddhavyAni / saptamyAM mahAtamaprabhAyAmavadhisthAnakendrakanAmni nArakANAmutsedhaH pramANata: paMcaiva dhanuH zatAni nAdhikAnIti / evaM sarvAsu pRthivISu svakIyendrakapratibaddheSu zreNidhizreNibaddheSu puSpaprakIrNakeSu ca nArakANAmutsedhaH svakIyendranArakotsedhasamAno veditavyaH / prathamAyAM pRthivyAM prathamaprastAre sImanta kendrakanAmni mahAdikSu zreNIbaddhanarakANyekonapaMcAzadekonapaMcAzaditi / vidikSu cASTacatvAriMzadaSTacatvAriMzaditi / evamaSTAvaSTI hAni kRtvA tAvannetavyaM yAvadavadhisthAnasya catvAri dikSu zreNiddhAnIti / prathamAyAM pRthivyAM trizallakSANi nArakANAM tAnyeva zreNibaddhandrakarahitAni puSpaprakIrNakAni / dvitIyAyAM paMcavizatilakSA nArakANAM tAnyeva zreNibaddhandrakarahitAni puSpaprakIrNakAni / tRtIyAyAM paMcadazalakSA nArakANAm / caturthyAM dazalakSA nArakANAm / paMcamyAM lakSatrayaM nArakANAm / paSThyAM paMconaM lakSaM narakANAm / saptamyAM paMcaiva nArakANi / sarvatra zreNibaddhandrakarahitapuSpaprakIrNakAnIti pramANaM vyAvaNitaM deho'pi vyAvaNitastadavyatirekAdguNaguNya bhedena' kI U~cAI pramANa se pA~ca sau dhanuSa hI hai, adhika nahIM hai / isa prakAra se sabhI naraka - pRthiviyoM meM apane-apane indraka-prastAra se sambandhita zreNIbaddha, vizreNIbaddha aura puSpaprakIrNaka biloM meM nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI apane-apane indraka ke nArakiyoM kI U~cAI ke samAna hI samajhanI caahie| use hI kahate haiM nAma ke prathama prastAra kI cAroM mahAdizAoM meM tathA cAroM vidizAoM meM ar3atAlIsa - ar3atAlIsa prati ina zreNIbaddha, vizreNIbaddha biloM meM ATha-ATha prathama pRthivI meM sImantaka indraka unaMcAsa- unaMcAsa zreNIbaddha naraka bila haiM bila haiN| isa prakAra eka-eka prastAra ke kI hAni karate hue avadhisthAna nAmaka antima prastAra kI cAroM dizAoM meM cAra zreNIbaddha biloM ke hone taka aisA karanA caahie| isa prakAra se pratyeka naraka ke indraka, zreNIbaddha aura prakIrNaka sabhI ko saMkalita karane para prathama pRthivI meM tIsa lAkha naraka bila haiM / inhIM meM se indraka-prastAra tathA zreNIbaddha kI saMkhyA ghaTA dene para puSpaprakIrNaka biloM kA pramANa nikala AtA hai / dUsarI pRthivI meM paccIsa lAkha naraka bila haiM / inameM se indraka aura zreNIbaddha kA pramANa ghaTA dene se puSpaprakIrNaka biloM kA pramANa raha jAtA / tRtIya pRthivI meM pandraha lAkha naraka bila haiM usameM se indraka, zreNIbaddha se rahita puSpaprakIrNaka biloM kA pramANa hai| cauthI meM daza lAkha naraka bila haiN| inameM bhI indraka, zreNIbaddha biloM rahita puSpaprakIrNaka bila haiN| pA~cavIM meM tIna lAkha naraka bila haiN| isameM bhI indraka, zreNIbaddha rahita zeSa puSpaprakIrNaka bila haiN| chaThI meM pA~ca kama eka lAkha naraka bila haiN| isameM bhI indraka, zreNIbaddha rahita zeSa puSpaprakIrNaka bila smjhnaa| sAtavIM pRthivI meM pA~ca hI narakabila haiM / isameM prakIrNaka nahIM haiN| isa prakAra se sabhI narakoM meM indraka aura zreNIbaddha ke ghaTAne se puSpaprakIrNaka biloM kA pramANa hotA hai, aisA kahA gayA hai / deha ke pramANa kA varNana karane se deha kA bhI varNana kara diyA gayA hai, kyoMki guNa aura guNI meM abheda hone se vaha deha usa pramANa se abhinna hI hai, isalie deha ke svarUpa ko binA kahe bhI pramANa ke kathana karane meM koI doSa nahIM hai / nArakiyoM kA zarIra vaikriyika hote hue bhI 1. ke guNaguNyabhedAcca / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] [mUlAcAre tato na doSo dehasvarUpamakayitvA pramANasya kathene / nArakANAM zarIra bIbhatsaM durgandhi vaitriyikaM sarvAzubhapudgalaniSpannaM sarvaduHkhakAraNaM huNDakasaMsthAnamazubhanAma duHsvaravadanaM kRmi kulAdisaMkIrNamiti // 1063 / / devAnAM zarIraM vyAvaNitaM na tatpramANamatastadarthamAha paNavIsaM asurANaM sesakumArANa dasa ghaNU ceva / vitarajoisiyANaM dasa satta dhaNU muNeyavvA 1064 // bhavanavAsivAnavyanta rajyotiSkakalpavAsibhedena devAzcaturvidhA bhavanti / tatra bhavanavAsinAM tAvatpramANaM vyAvarNayati--paNavIsaM-paMcabhiradhikA vizatiH paMcaviMzatiH, asurANaM-asurakumArANAM, sesakumArANa-zeSakUmArANAM nAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadivakumArANAM, basa ghaNa-daza dnnddaaH| cazabda: samuccayArthastena sAmAnikavAyastrizapAriSadAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilviSikAnAmetadeva pramANaM zarIrasya veditavyam / vyaMtarAH kinarakiMpuruSagaruDa gandharva yakSarAkSasabhUtapizAcA:, joisiyANaM-jyotiSkAH sUryAcandramaso grahanakSatraprakIrNakatArakAzca vyantarAzca jyotiSkAzca vyantarajyo. tiSkAsteSAM vyantarajyotiSkANAm, dasa satta dhaNU-daza sapta dhanUMSi yathAsaMkhyena vyanta rANAM daza dhanUMSi sabhI azubha pugdaloM se banA huA hai, isalie atyanta bIbhatsa hai, durgandhita hai, sarva duHkhoM kA kAraNa hai| isakA huNDaka saMsthAna hai, azubhanAma, duHsvarayukta mukha vAlA aura kRmiyoM ke samUha Adi se vyApta hai| devoM ke zarIra kA varNana kiyA hai kintu usake pramANa ko nahIM batAyA, ataH usake lie kahate haiM gAthArtha-asura kumAra devoM kI U~cAI paccIsa dhanuSa, zeSa bhavanavAsiyoM kI daza dhanuSa tathA vyantara aura jyotiSiyoM kI krama se daza aura sAta dhanuSa samajhanA cAhie // 1064 // AcAravatti-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura kalpavAsI ke bheda se devoM ke cArabheda hote haiN| unameM bhavanavAsiyoM ke pramANa kApahale kathana karate haiN| asurakumAra devoM kI U~cAI paccIsa dhanuSa hai| zeSa kumAroM arthAt nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikUmAra. dvIpakUmAra aura dikkumAra daMvoM kI U~cAI daza-daza dhanuSa pramANa hai| 'ca' zabda samuccaya ke lie hai, ataH usase yaha samajhanA ki inake jo sAmAnika, trAyastriza pAriSada, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSaka deva haiM una devoM ke zarIra kA bhI pramANa yahI hai| kinnara, kiMpuruSa, garuDa, gandharva, yakSa, grakSasa, bhUta aura pizAca ina ATha prakAra ke vyantara devoM ke zarIra kI U~cAI daza dhanuSa hai tathA inameM vAyastriza ora lokapAla nahIM hote haiM ataH zeSanikAya arthAt sAmAnika, pAriSad AtmarakSa, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSaka devoM ke zarIra kA utsedha bhI daza dhanuSa hai| sUrya, candramA, graha, nakSatra aura prakIrNaka tAre-ina pAMca prakAra ke jyotiSI devoM ke zarIra kI U~cAI sAta dhanuSa hai| ina devoM bhI trAyastriza aura lokarAla bheda na hone se zeSa sAmAnika Adi devoM kI U~cAI 1. granthAntaroM meM garuDa ke sthAna para mahoraga nAma prasiddha haiN| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH] [ 223 jyotiSkANAM ca sapta dhanaMSi sAmAnikatrAyastrizalokapAlavajitazeSanikAyAnAM ca zarIrasyotsedho jJAtavya iti| bhavanavAsino dazaprakArA bhavanti-tatra prathamaprakArasyAsurakumArasaMjJakasya sAmAnikAdisahitasya zarIrotsedhaH paMcaviMzatirdhanuSAmutkRSTaH, nAgakumArANAM vidyutkumArANAM suparNakumArANAmagnikumArANAM vAtakumArANAM stanitakumArANAmudadhikumArANAM dvIpakumArANAM dikkumArANAM sAmAnikAdibhedabhinnAnAM ca daza daNDAH zarIrasyotsedhaH / vyantarANAmaSTaprakArANAM svabhedabhinnAnAM daza dhanaMSi shriirsyotsedhH| jyotikANAM ca paMcaprakArANAM svabhedabhinnAnAM sapta daNDA: zarIrasyotsedho jJAtavya iti // 1064 // ete tiryagloke vyavasthitastadvAreNava tirazcAM ca vakSyamANatvAdulladhya pramANaM manuSyANAM tAvadurakRSTaM pramANamAha chaddhaNusahasussedhaM ca dugamicchaMti bhogabhUmIsu / paNavIsaM paMcasadA bodhavvA kmmbhuumiisu||1065|| chaddhaNusahassa-SaD dhanuSAM sahasrANi, ussegha-utsedhaM zarIrapramANaM, catu-catvAri sahasrANi dhanuSAM, durga-dve sahasradhanuSAM, icchaMti--abhyupagacchanti, pUrvAcAryA bhogabhUmiSu dshprkaarklppaadpoplkssitaasu| paNavIsaM-paMcaviMzatiH, paMcasadA-paMcazatAni ca dhanuSAM, bodhavvA-boddhavyAni jJAtavyAni karmabhUmiSu paMcasu bharatairAvatavideheSu / bhogabhUmipUtkRSTa madhyamajaghanyAsu manuSyANAmutsedhaM yathAsaMkhyena SaTcatvAri sahasrANi dve ca sahasra dhanuSAmicchanti, karmabhUmiSu ca manuSyANAmutkRSTa mutsedhaM zatapaMcakaM paMcaviMzatyadhikamicchantIti / // 1065 // sAta dhanuSa hI hai / arthAt asurakumAra nAmaka bhavanavAsI deva aura unake sAmAnika Adi devoM ke zarIra kI utkRSTa U~cAI paccIsa dhanuSa, nAgakumAra Adi zeSa bhavanavAsI deva va unake sAmAnika devoM kI daza dhanuSa, ATha prakAra ke vyantaroM kI va unake sAmAnika Adi devoM kI daza dhanuSa tathA pA~ca prakAra ke jyotiSiyoM kI va unake sAmAnika Adi devoM kI sAta dhanuSa pramANa U~cAI hai| tiryaMca tiryagloka meM avasthita haiM, ataH tiryacoM kA varNana prathama kahanA cAhie kintu unake pramANa kA ullaMghana kara pahale manuSyoM kA utkRSTa pramANa kahate haiN| tiryaMcoM kA varNana Age kreNge| gAthArtha-bhogabhUmi ke manuSyoM meM chaha hajAra dhanuSa, cAra haz2Ara dhanuSa aura do hajAra dhanuSa svIkAra karate haiM / bhUmiyoM meM pA~ca sau paccIsa dhanuSa jAnanA cAhie // 1065 / / AcAravRtti-daza prakAra ke kalpavRkSoM se saMyukta bhogabhUmiyA~ uttama, madhyama aura jaghanya kI apekSA tIna prakAra kI hotI haiN| ina uttama, madhyama aura jaghanya bhogabhUmiyoM meM manuSyoM ke zarIra kI U~cAI krama se chaha hajAra dhanuSa, cAra haz2Ara dhanuSa aura do haz2Ara dhanuSa hai aisA pUrvAcArya svIkAra karate haiN| pA~ca bharata, pA~ca airAvata tathA pA~ca mahAvidehoM kI karmabhUmiyoM meM manuSyoM kI U~cAI pA~ca sau paccIsa dhanuSa hai| * yaha gAthA phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM devoM kI avagAhanA ke anantara hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] [ mUlAcAre prAdhAnyAd devAnAM kalpavAsinAM tAvadutsedhamAha sohammIsANesu ya devA khalu hoMti sttrynniio| chacceva ya rayaNoo saNakkumAre hi mAhiMde // 1066 // sohammosANesu ya-sudharmA 'nAmnI sabhA tasyAM bhavaH saudharma indrastena sahacaritaM vimAnaM kalpo vA, saudharmazcaizAnazca saudharmazAno tayoH saudharmezAnayoH zreNibaddhaprakIrNakasahitayoH, devA-devA indrasAmAnikatrAyastrizatpAriSadAtmarakSalokapAlanIkaprakIrNakAbhiyogyakilviSikAH, khalu-sphuTaM, sattarayaNIosapta hastAH chacceva-SaDeva ca, rayaNIo-ratnayo hastAH, saNakkumAre-sanatkumAre ca, mAhiMde-mAhendre / saudharmaMzAnayoH kalpayordevA indrAdayaH zarIrapramANena saptahastA bhavanti, sanatatkumAramAhendrayozca kalpayozca devA indrAdayaH SaDatnayaH pramANena bhavantIti // 1066 // zeSakalpeSu devotsedhaM pratipAdayannAha babhe ya laMtave vi ya kappe khalu hoMti paMca rynniio| cattAri ya rayaNIo sukkasahassArakappesu // 1067 // baMbhe-brahmakalpe, laMtave viya- lAntavakalpe, kalpazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / khala-sphuTaM vyakta sarvametata, hoMti-bhavanti / paMcarayagIo-paMca ratnayaH / devA ityanuvartate / tena saha saMbandhaH sarvatra draSTavyaH / cattAri ya-catasrazca, rayaNIo-ratnayo hastAH, sukka--zukrakalpe, sahassAra-sahasrArakalpe, atrApi kalpazabdaH pratyemabhisaMbadhyate / upalakSaNamAtrametattenAnyeSAM brahmottarakApiSThamahAzukrazatArasahasrArakalpAnAM devoM meM kalpavAsI deva pradhAna hone se pahale unakI U~cAI kahate haiM gAthArtha-saudharma aura IzAna svarga meM deva sAta hAtha U~ce haiM aura sanatkumAra tathA mahendra svarga meM chaha hAtha pramANa hote haiM // 1066 // prAcAravRtti-sudharmA nAma kI sabhA meM jo huA hai arthAt jo usakA adhipati hai vaha indra 'saudharma' kahalAtA hai| usase sahacArita vimAna athavA kalpabhI saudharmakahalAtA hai| aise hI Age ke IzAna Adi indroM ke nAma se hI svargoM ke nAma haiN| saudharma aura IzAna svarga ke indra, sAmAnika, trAyastriza, pAriSad, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilviSaka ye sabhI deva sAta hAtha pramANa zarIravAle hote haiN| tathA sanatkumAra aura mAhendra svarga ke indra Adi sabhI deva chaha hAtha pramANa zarIravAle hote haiN| zeSa kalpoM meM devoM kI U~cAI kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-brahma aura lAntava kalpa meM pA~ca hAtha tathA zukra aura sahasrAra kalpa meM cAra hAtha pramANa U~cAI hotI hai // 1067 // AcAravatti - yahA~ para kalpa zabda brahma Adi pratyeka ke sAtha lagA lenA cAhie jaise brahmakalpa, lAntavakalpa, zukrakalpa aura shsraarklp| yaha upalakSaNamAtra hai| usase anya svargoM meM bhI brahmottara, kApiSTha, mahAzukra aura zatAra-sahasrAra kalpoM ko bhI grahaNa kara lenA 1.ka nAma / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vakAraH | [ 225 grahaNaM draSTavyam / zreNibaddhaprakIrNakAnAM ca / brahmabrahmottaralAntavakApiSTheSu ca caturSu kalpeSu devA indrAdayaH paMcahastAH pramANena bhavanti tathA zukramahAzukrazatArasahasrAreSu ca caturSu kalpeSu devA indrasAmAnikAdayazca catvAro hastAH zarIrapramANena bhavantIti / / 1067 / / AnatAdideva pramANamAha AjadaSANadakappe addha ddhAo havaMti rayaNIo / tiNNeva ya rayaNIo bodhavvA AraNaccude cApi // 1068 // Acada- Anatakalpe, pANaya-prANatakalpe, kalpazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate, addha uddhAo - arddhAfdhakAstilo ratnayastrayo hastA hastAddha ca, havanti - bhavanti, rayaNIo-ratnayaH / tiSNeva - tisrazca, ravIo--- ratnayaH, boddhavyA zAtavyAH, vAraNaccuve cAvi - AraNAcyutayorapi AraNakalpe'cyutakalpe ca jAnataprANasakalpayordevA indrAdayastrayo hastA bharddhAdhikAH zarIrapramANena boddhavyAH, AraNAcyutakalpayozca devA indrAdayastrayo hastAH zarIrapramANena boddhavyA iti // 1066 / / nava vaiyakadevazarIraM pratipAdayannAha migevajjesu ya aDDhAijjA havaMti rayaNIo / majjhimavajjesu ya ve rayaNI hoMti usseho // 1066 // heTThimagevajjesu ya - adhograiveyakeSu adho vyavasthitA vai ye trayo graiveyakakalpAsteSu, aDhDAijjAarvAdhika ranidvayaM tRtIyArddhasahite ratnI vA bhavataH, majjhimagevajjesu-madhyamagraiveyakeSu ca madhyamapradezasthiteSu vizvanI -dve ratnI dvau hasto, havanti - bhavataH, usseho - utsedhaH zarIrapramANam / nava graiveyaka caahie| tathA vahA~ ke zreNIbaddha aura prakIrNaka vimAnoM ko bhI grahaNa kara lenA cAhie / arthAt brahma, bahmottara, lAntava aura kApiSTha ina cAra kalpoM meM indra Adi deva pA~ca hAtha pramANa zarIravAle hote haiM / tathA zukra, mahAzukra, zattAra aura sahasrAra ina cAra kalpoM meM indra, sAmAnika Adi deva cAra hAtha pramANa zarIra ke dhAraka hote haiM / mAnata Adi devoM ke zarIra kA pramANa kahate haiM gAthArtha-ye deva Anata - prANata kalpa meM sAr3he tIna hAtha aura AraNa- acyuta kalpa meM tIna hAtha pramANa U~ce hote haiM, aisA jAnanA / / 1068 // bhAcAravRtti- -Anata - prANata kalpa meM indrAdika deva sAr3he tIna hAtha pramANa U~ce haiM aura AraNa-acyuta kalpa meM tIna hAtha pramANa U~cAIvAle hote haiM / navagraiveyaka ke devoM ke zarIra kA pramANa kahate haiM gAthArtha - adhograiveyakoM meM DhAI hAtha pramANa hote haiM / tathA madhyama graiveyakoM meM U~cAi do hAtha pramANa hai ||1066 // AcAravRtti - adhobhAga meM tIna graiveyaka haiN| unameM ahamindroM ke zarIra kI U~cAI DhAI hAtha hai aura madhya bhAga meM sthiti tIna graiveyakoM ke ahamindra devoM kI UMcAI do hAtha hai / arthAt nava graiveyaka kalpa haiM / unameM se adhodhaH eka kalpa hai, adhomadhyama dvitIya kalpa hai, adha-upari Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] [ mUlAcAre kalamA bhavanti tatrAvodha ekaH kala: adhomadhyamo dvitIyaH kalpaH abaupari tRtIyaH kalpasteSu kalpeSu triSu devA ahamindrA arddhAdhiko dvo hastau pramANena bhavanti, tathA'dhomadhyamaH kalpa ekaH madhyamadhyamakalpo dvitIyaH madhyamopari kalpastRtIya eteSu triSu kalpeSu devA ahamindrA dvihastotsedhA bhavantIti / / 1066 // uparimaveyakadevazarIrotsedhamanuttaradevotsedhaM cAha-- uvarimagevajjesu ya divaDDharayaNI have ya usseho| aNudisaNuttaradevA eyA rayaNI sarIrANi // 1070 // urimagevajjesu ya-uparimaga deyakeSUparipradezavyavasthiteSu triSu aveyakakalpeSu, vivaDDharayaNIaAdhikaratniH hastoparaM ca hastArddha, have ya-bhavet, usseho--utsedhaH / uparyadha ekaH kalpaH, uparimamadhyamo dvitIyaH kalpaH, uparyupari tRtIyaH kalpaH, eteSu triSu veyakakalpeSu devAnAM zarIrotsedha eko hasto hastAda ca / yadyapi savikalpA vidyante'ta Agamataste jJAtavyA iti / aNadisa-anudizakalpe navasu vimAneSu, attaraanuttarakalpe ca paMcasu vimAneSu ahamindrA, egA rayaNI sarIrANi-ekaratnizarIrA ekahastadehapramANAH, anudizAnutarakalpayozcaturdazavimAneSu devA ekahastazarIrotsedhA bhavantIti // 1070 // devamanuSyanArakANAM pramANapUrvakadehasvarUpaM pratipAdya tirazcAmekendriyAdipaMcendriyaparyantAnAM zarIrotsedhadvAreNa jaghanyadehamAha bhAgamasaMkhejjadima jaM dehaM aMgulassa taM dehaM / eiMviyAdipaMceMdiyaMtadehaM 'pamANeNa // 1071 // tRtIya kalpa hai, ina tIna kalpoM meM ahamindra deva DhAI hAtha pramANa hote haiN| madhya bhAga meM adhomadhyama eka kalpa hai, madhyamadhyama dvitIya kalpa hai, aura madhyamopari nAma kA tRtIya kalpa hai| ina tInoM kalpoM meM ahamindra deva do hAtha pramANa vAle hote haiN| uparima aveyaka ke devoM ke zarIra kA utsedha aura anuttaradevoM kA utsedha kahate haiMgAthArtha-uparima praiveyakoM meM Der3ha hAtha kI U~cAI hai aura anudiza-anuttara ke deva 1070 // prAcAravRtti-umarima bhAga meM sthita tIna veyakoM meM Der3ha hAtha kI UMcAI hai arthAt Ara ke bhAga meM uparyadhaH nAma kA ekaH kalpa hai, uparima-madhyama dvitIya kalpa hai aura uparyupari tRtIya kalpa hai| ina tInoM aveyaka kalpoM meM ahamindra devoM ke zarIra kI U~cAI Der3ha hAtha hai| yadyapi inameM bheda haiM ataH inheM Agama se jAnanA caahie| anudiza kalpa nAmaka nava vimAnoM meM aura anutara kalpa nAmaka pA~ca vimAnoM meM ahamindra deva eka hAtha pramANa U~cAI vAle hote haiM arthAt anudiza aura anuttara ina caudaha vimAnoM meM devoM ke zarIra kA utsedha eka hAtha pramANa hai| deva, manuSya aura nArakiyoM kA pramANapUrvaka deha-svarUpa pratipAdita karake ekendriya se paMcendriyaparyanta tiryaMcoM ke zarIra kI U~cAI dvArA jaghanya deha ko kahate haiM ___ gAthArtha-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa jo deha hai, vaha deha jaghanya pramANa se ekendriya se paMcendriya paryanta hai / / 1071 / / eka hAya ke zaroravAle haiM 1. jhnnjenn| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH] [227 bhAga-bhAgaH, asaMkhejjadima-asaMkhyAtaH, jaM deha-ya upacayo yAvatpiNDo yatparimANo'Ga gulasya dravyAMgulasya, taM dehaM-sa upcystaavaapinnddsttprimaannH| eI diyAdi-ekendriya AdiryeSAM te ekendriyAdayaH, paMcediyaMta--paMcendriyonte yeSAM te pNcendriyaantaaH| ekendriyAdayazca te paMcedriyAntAzcaikendriyAdipaMcendriyAntAsteSAM dehaH zarIramekendriyAdipaMcendriyAntadehaH, ekendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyapaMcendriyANAM zarIraM, jahaNaNa-dravyAMgulamasaMkhyAtakhaNDaM kRtvA tatraikakhaNDopacayo yAvAn deho yanmAtrastanmAtrI dehaH zarIraM jaghanyenakendriyAdipaMcendriyaparyantAnAmiti / / 1071 // teSAmevotkRSTapramANaM pratipAdayannAha sAhiyasahassameyaM tu joyaNANa havejja ukkassaM / eyaMdiyassa dehaM taM puNa paumatti NAdavvaM // 1072 // sAhiya-sahAdhikena vartata iti sAdhikaM sakrozadvayaM, sahassameyaM tu- sahasramekaM tu ekam ekasahasra, joyaNANaM-yojanAnAM, havejja-bhavet, ukkassaM-utkRSTa, eidiyassa-ekendriyasya, dehaM-dehaH zarIra, taM puNa-sa punaH, paumatti NAyavvaM-padmamiti jJAtavyam / tena pRthivIkAyAdivAyukAyAntAnAM trasAnAM caitAvanmAtrasya dehasya nirAkaraNaM draSTavyam / yojanAnAM sahasramekaM sAdhikaM ca tanmAtra ekendriyasya dehaH sa punardeho vanaspatisaMjJakasya padmasya jJAtavyaH / pramANapramANavatorabhedaM kRtvA nirdeza iti // 1072 / / dvIndriyAdInAmutkRSTadehapramANamAha saMkho puNa vArasajoyaNANi gobho bhave tikosNtu| bhamaro joyaNamettaM maccho puNa joyaNasahassaM // 1073 // prAcAravRtti--ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya-ina jIvoM ke zarIra kA pramANa jaghanya rUpa se dravyAMgula pramANa ke asaMkhyAta khaNDa karake usameM se eka bhAga pramANa hai / arthAt inakA jaghanya zarIra dravyAMgula' ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| ina jIvoM ko hI utkRSTa avagAhanA kahate haiM gAthArtha-ekendriya jIva kA utkRSTa zarIra kucha adhika eka haz2Ara yojana hotA hai / / 1072 // AcAravRtti-ekendriya jIva kA utkRSTa zarIra kucha adhika-do kosa adhika eka haz2Ara yojana pramANa hai| vanaspati kAyika meM yaha kamala kA jAnanA cAhie / pramANa aura pramANavAna meM abheda karake yaha kathana kiyA gayA hai| isa kathana se pRthvI, jala, agni, vAyu aura vasa ina jIvoM kA itane bar3e zarIra kA nirAkaraNa kiyA gayA samajhanA caahie| dvIndriya Adi jIvoM ke utkRSTa zarIra-pramANa ko kahate haiM gAthArtha-zaMkha bAraha yojana, gobhI arthAt khajUrA nAmaka kIDA tIna koza, bhramara eka yojana tathA matsya eka haz2Ara yojana pramANa haiM / / 1073 / / 1. "aSTayavaniSannAGa gulena ye'vaSTabdhAH pradezAH teSAM madhye'nekasyAH pradezapaMkteH yAvadAyAmastAvanmAtraM dravyAMgule"-mUlAcAra paryAptyadhikAra / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] [mUlAdhAre saMkho puNa-zaMkha: puna:ndriyaH, vArasajoyaNANi-dvAdazayojanAni dvAdazayojano vA,gobhIgopAlikA khajUrako vA, bhave-bhavet, tikosaM tu-trikozaM tu trikozamAtrastrIndriyaH, bhamaro-bhramaro madhukarazcaturindriyaH, joyaNameta-yojanamAtraM gavyUticatuSTayamAtraH, maccho-matsyaH, puNa--punaH, joynnshssyojnshsrH| dvIndriyANAM madhye utkRSTadehaH zaMkha: sa ca dvAdazayojanamAtra:, trIndriyANAM madhye utkRSTadeho gobhI sA ca krozatrayaparimitA', caturindriyANAM madhye utkRSTa deho bhramaraH sa ca yojanapramANaH, paMcendriyANAM madhye utkRSTadeho matsyaH sa ca yojanasahasrAyAma iti / / 1073 // pramANamapi pramANasUtreNa gRhItaM yato'to jambUdvIpasyApi paridhipramANamAha jaMbadIvaparihio tiNNiva lakkhaM ca solhshssN| beceva joyaNasayA sattAvIsA ya hoti bodhavvA // 1074 // tiNNeva gAuAiM aTThAvIsaM ca dhaNusayaM bhaNiyaM / terasa ya aMgulAI addha gulameva savisesaM // 1075 // jambUdvIpo yojanalakSaviSkambha etAvatparidhipramANagrahaNasyAnyathAnupapattestasya ca grahaNaM bahupramANavikalpasaMgrahaNaM jambUdvIpapramANagrahaNaM ca svayaMbhUramaNadvIpasamudrAyAmapramANajJApanArtha tayozca pramANakathanamutkRSTadehapramANa kendriyAdyavasthAnajJApanArthamityato yojanalakSaM jambUdvIpaviSkambhavarga dazaguNaM kRtvA vargamUlaM ca gRhItvaiva paThati;-jambUdIvaparihio-jambUvRkSopalakSito dvIpo jambUdvIpo'saMkhyAtadvIpasamudrANAM madhyanAbhi AcAravRtti-dvIndriyoM meM zaMkha kA bAraha yojana kA zarIra hai, trIndriyoM meM gopAlikA yA kharz2araka prANI kA zarIra tIna koza hai, caturindriyoM meM bhramara kA eka yojana-cAra koza pramANa hai aura paMcendriyoM meM mahAmatsya kA utkRSTa zarIra eka hajAra yojana lambA hai| yahA~ pramANa kA bhI pramANasUtra se grahaNa ho gayA hai, ataH jambUdvIpa kI paridhi kA pramANa kahate haiM - - gAthArtha-jambUdvIpa kI paridhi kA pramANa tIna lAkha, solaha hajAra, do sau sattAIsa yojana samajhanA tathA tona koza, aTThAIsa sau ghanuSa, sAr3he teraha aMgula aura kucha adhika pramANa hai // 1.74-1075 // AcAravatti-jambUdvIpa ke vistAra kA pramANa eka lAkha yojana hai anyathA gAthA meM kathita paridhi kA itanA pramANa bana nahIM sakatA thaa| tathA isakA grahaNa bahuta pramANa ke bhedoM kA saMgraha karane ke lie hai| arthAt jambUdvIpa ke pramANa kA grahaNa svayaMbhUramaNadvIpa aura svayaMbhUramaNasamudra ke vistAra kA pramANa batalAne ke lie hai aura ina donoM ke pramANa kA kathana utkRSTa zarIra pramANa se sahita ekendriya Adi jIvoM ke avasthAna ko batalAne ke lie hai| isalie jambUdvIpa ke vistAra meM eka lAkha yojana kA varga karake, use daza guNA karake, usakA vargamUla nikAlanA cAhie / taba jambUdvIpa kI paridhi kA pramANa nikala AtA hai / arthAt tIna lAkha, solaha hajAra, do sau sattAIsa yojana, tIna koza, aTThAIsa sau dhanuSa, sAr3he teraha aMgula 1. ktrikoshaayaamaa| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [ 229 riva tadAyattaM sarveSAM viSkambhAyAmaparidhipramANaM, parihio-paridhiH parikSepo jambUdvIpasya paridhijabUDhIpaparidhiH, tiNNava lakkha-trINyeva lakSANi, solahasahassaM-SoDazasahasrANi, ve ceva joyaNasayA-dve caiva yojanAnAM zate, sattAvIsA ya-saptaviMzatizca yojanAnAM sarvatra saMbandhaH, hoti-bhavanti, boSavvA-boddhavyAni / jambUdvIpasya paridheH, pramANaM yojanAnAM trINi lakSANi SoDazasahasrANi, yojanAnAM dve ca zate yojanAnAM saptaviMzatizca / athavA bhedena nirdezo jambUdvIpaparidhiH yojanAnAM trINi lakSANi SoDazasahasrANi dve zate saMptaviMzatizceti / tathA tigNava-trINyeva, gAuAI-gavyUtAni krozAH, aTThAvIsaM ca-aSTAviMzatizca, dhaNu-dhanuSAM, sadaM-zata, bhaNiyaM-bhaNitaM, terasa ya-trayodazAni ca, aMgulAI-aMgulAni ca, addhagalameva -ardhAgulameva ca, savisesa-savizeSo yavaH sAtireka.kicideva tena vizeSeNa saha vartata iti savizeSamIgulena saMbandhaH / trINi gavyUtAni dhanuSAM zatamaSTAviMzatyadhikaM trayodazAni cAMgulAni savizeSamardhAMgulaM ceti / / 1074-1075 // jambUdvIpamAdiM kRtvA kiyatAM dvIpAnAM nAmAnyAha jaMbUdIvo dhAdaisaMDo pukkharavaro ya taha diivo| vAruNivara khIravaro ya ghidavaro khodavaradIvo // 1076 // gaMdIsaro ya aruNo aruNabhAso ya kuMDalavaro ya / saMkhavara rajaga bhujagavara kusavara kuMcavaradIvo // 1077 // jambUdIvo-jambUdvIpaH prathamo dvIpaH, dhAvaisaDo-dhAtakIkhaNDo dvitIyo dvIpaH, pukkharavaropuSkaravarastRtIyo dvIpaH, taha-tathA, dIvo-dvIpaH, vAruNivara-vAruNIvarazcaturtho dvIpaH, khIravaro-kSIravaraH paMcamo dvIpaH, ghidavaro- ghRtavaraH SaSTho dvIpaH, khodavaro-kSaudravaraH saptamo dvIpaH naMdIsaro ya-naMdIzvarazcASTamo dvIpaH, aruNo-aruNAkhyo navamo dvIpaH, aruNabhAso ya-aruNabhAsazca dazamo dvIpaH, kuMDalavaroyakuNDalavarazcaikAdazo dvIpaH, saMkhavara-zaMkhavaro dvAdazo dvIpaH, rujaga-rucakastrayodazo dvIpaH, bhujagavaro aura eka jo pramANa hai / jambUdvIpa se upalakSita yaha jambUvRkSa asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke madhya meM nAbhi ke samAna hai| sabhI dvIpasamudroM ke vistAra-AyAma aura paridhi kA pramANa isa jambUdvIpa ke Azrita hai / isa prakAra se ina do gAthAoM meM jambUdvIpa kI paridhi kA pramANa kaha dene se usa dvIpa kA evaM sabhI dvIpa aura samudroM kA vistAra tathA paridhi kA pramANa nikAla lenA cAhie, kyoMki Age ke sabhI samudra va dvIpa eka-dUsare ko veSTita karate hue tathA dUne-dUne pramANavAle hote gaye haiN| jambUdvIpa ko Adi meM karake kitane ho dvIpoM ke nAma kahate haiM gAthArtha-jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDa, puSkaravara, vAruNIvara, kSIravara, ghRtavara, kSaudravara, nandIzvara, aruNa, aruNabhAsa, kuNDalavara, zaMkhavara, rucaka, bhujagavara, kuzavara aura krauMcavaraisa prakAra se solaha dvIpa haiM / / 1076-1077 / / prAcAravRtti-pahalA jambUdvIpa, dUsarA dhAtakIkhaNDa dvIpa, tIsarA puSkaravaradvIpa, cauthA vAruNIvaradvIpa, pA~cavAM kSIravaradvIpa, chaThA ghRtavaradvIpa, sAtavAM kSaudravaradvIpa, AThavA~ nandIzvaradvIpa, navama aruNadvIpa, dasavAM aruNabhAsadvIpa, gyArahavA~ kuNDalavaradvIpa, bArahavA~ zaMkhavara | Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] [mUlAcAre bhujagavarazcaturdazo dvIpaH, kusavaro- kuzavaraH paMcadazo dvIpa:, kuMcavaradIvo - - krauMcavaradvIpazca SoDaza iti / / / 1076-1777 evaM nAmAni gRhItvA viSkambhapramANamAha evaM dIvasamuddA guNaguNavitthaDA asaMkhejjA / ede du tiriyaloe sayaMbhuramaNodaha jAva // 1078 // evam anena prakAreNa, dIvasamuddA - dvIpasamudrAH, buguNadguNa vitthaDa - duguNo duguNo vistAro yeSAM te dviguNadviguNavistArAH kiyataH asaMkhejjA - asaMkhyAtAH saMkhyApramitikrAntAH / jambUdvIpaviSkambhAllavaNasamudro dviguNaviSkambho lavaNasamudrAcca dhAtakIkhaNDadvIpo dviguNaviSkambhaH / anena prakAreNa dvIpAtsamudro dviguNavistAraH samudrAcca dvIpaH / ataH sarve dvIpasamudrA dviguNadviguNavistArA asaMkhyAtA bhavanti / nanu samudragrahaNaM kuto labdham ? dvIgrahaNAt, tadapi kutaH ? sAhacaryAtparvatanAradavat / kva vyavasthitA ityAzaMkAyAmAha - ede du tiriyaloeete tu dvIpasamudrAstiryagloke rajjumAtrAyAme kiyaddUraM ? sayaMbhuramaNordAha jAva - - yAvatsvayaMbhUramaNodadhiH / svayaMbhU ramaNasamudraparyaMntA asaMkhyAtA dvIpasamudrA dviguNadviguNavistArA draSTavyA iti // 1078 / / asaMkhyAtA iti tu na jJAyante kiyanta ityatastannirNayamAha - jAva diyA uddhArA zraDDhAijjANa sAgaruvamANaM / tAvadiyA khalu romA havaMti dIvA samuddA ya // 1076 // dvIpa, terahavA~ rucakavaradvIpa, caudahavA~ bhujagavaradvIpa, pandrahavA~ kuzavaradvIpa, aura solahavA~ krauMcavaradvIpa - ye solaha dvIpoM ke nAma haiM / isa prakAra nAmoM ko kahakara inakA vistAra batAte haiM- gAthArtha--isa prakAra ye dvIpa - samudra tiryagloka meM svayaMbhUramaNa samudra paryanta dugune - dugune vistAravAle asaMkhyAta haiM / / 1078 // zrAcAravRtti - ye dvIpa samudra isa eka rajjupramANa vistAravAle tiryagloka meM asaMkhyAta pramANa haiM jo ki svayaMbhUramaNasamudra paryanta dUne-dUne vistAra vAle hote gaye haiM / arthAt jambUdvIpa ke vistAra se lavaNa samudra kA vistAra dUnA hai, lavaNa samudra ke vistAra se dhAtakIkhaNDa kA dUnA hai / isI prakAra se dvIpa se samudra kA vistAra dUnA hai aura samudra se dvIpa kA vistAra dUnA hai / isa taraha sabhI dvIpa samudra dUne dUne vistAravAle hote hue saMkhyA ko ulaMghana kara asaMkhyAta ho gaye haiM / zaMkA-samudra kA grahaNa kaise prApta huA ? samAdhAna dvIpa ke grahaNa karane se samudra kA grahaNa ho jAtA hai / zaMkA- yaha bhI kaise ? samAdhAna - sAhacarya se / jaisA ki parvata kA grahaNa karane se usake sahacArI hone se nArada kA grahaNa ho jAtA hai / 'asaMkhyAta' aisA kahane se yaha nahIM mAlUma huA ki kisa asaMkhya pramANa haiM / ataH usake nirNaya ke lie kahate haiM gAthArtha -DhAI sAgaropama meM jitane uddhAra palya haiM utane romakhaNDa pramANa dvIpa aura samudra haiM / / 1076 // 1. saMkhyAta pramANamatikrAntAH ga / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [231 jAvadiyA-yAvanti 'yanmAtrANi, udvArA-uddhArANi uddhArapalyopamAni teSu yAvanti romANi, aDhAijjANa-arddhatRtIyayodvayorardhAdhikayoH, sAgarUvamANa-sAgaropamayoH, tAvadiyA-tAvantastanmAtrAH khalu-sphuTaM, romA-uddhAreSu romANi sukumAroraNaromAgrANi, havanti-bhavanti, dIvA-dvIpAH samuhAyasamudrAzca / pramANayojanAvagAhaviSkambhAyAma kUpaM kRtvA saptarAtrajAtamAtroraNaromAgrabhAgaH pUrNa ca kRtvA tatra yAvanmAtrANi romAgrANi tAvanmAtrANi varSazatAnigahItvA ttryaavnmaatraa:smyaavyvhaarplyopmNnaam| vyavahArapalyopame caikaikaM roma asaMkhyAtavarSakoTIsamayamAvAn bhAgAn kRtvA varSazatasamyaizcaikaikaM khaNDaM praguNya tatra yAvanmAtrAH samayAH tAvanmAtramuddhArapalyopamaM bhvti| uddhArapalyopamAni ca dazakoTIkoTImAtrANi gRhItvaka uddhArasAgaropamaM bhavati / tAvanmAtrayodayoH sArddhayoH sAgaropamayoryAvanmAtrANyuddhArapalyopamAni tatraca yAvanmAtrANi romANi tAvanmAtrAH sphuTaM dvIpabhamudrA bhavantIti / / 1076 / / nanu dvIpagrahaNena ca samudrANAM grahaNaM saMjAtaM tatra na jJAyante kimabhidhAnAsta ityAzaMkAyAmAha jaMbadIvo lavaNo dhAdaisaMDe ya kAlaudadhIya / sesANaM dIvANaM dovasarisaNAmayA uddhii||1080|| jabUDhIve-jambUdvIpe, lavaNo-lavaNasamudraH, dhAvaisaMDe ya-dhAtakIkhaNDe ca. kAlaudadhI yakAlodadhisamudraH, sesANaM-zeSeSu jambUdvIpadhAtakIkhaNDajiteSu, dovANaM-dvIpeSu dvirgatA Apo yeSAM te dvIpA AcAravRtti-DhAI sAgaropama meM uddhAra ke jitane roma khaNDa haiM utane roma khaNDa pramANa asaMkhyAta dvIpa aura samudra mAne gaye haiN| uddhAra palya ko samajhane kI prakriyA batAte haiMpramANa-yojana arthAt do hajAra koza parimANa kA lambA, caur3A aura gaharA eka kUpa-vizAla gaDDhA karake janma se sAta dina ke mer3he ke zizu ke komala bArIka romoM ke agrabhAga jaise khaNDoM se usa gaDDhe ko pUrA bhara deN| punaH jitane romakhaNDa usameM haiM utane mAtra sau varSa leM arthAt sosau varSa vyatIta hone para eka-eka romakhaNDa ko nikAleM / usameM jitanA samaya lage utane samaya mAtra kA nAma vyavahAra-palya haiM / vyavahAra-palya ke eka-eka roma khaNDa meM asaMkhyAta karor3a varSa ke jitane samaya haiM utane khaNDa kara dene caahie| punaH una eka-eka khaNDa ko sau-sau varSa ke samayoM se guNA kara denA caahie| aisA karane se jitane samaya hote haiM utane ko uddhArapalyopama kahate haiN| eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para kor3Akor3I hotI hai| aise daza kor3Akor3I uddhAra palyopama kA eka uddhAra sAgaropama hotA hai| isa prakAra se bane hue DhAI uddhAra sAgaropama meM jitane uddhAra palyopama haiM aura unameM jitane mAtra roma khaNDa haiM, utane pramANa dvIpa aura samudra hote haiN| dvIpa ke grahaNa se samudroM kA grahaNa ho gayA hai kintu vahA~ yaha nahIM batAyA gayA hai ki unake kyA nAma haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-jambadvIpa ko veSTita kara lavaNa nAma kA samudra hai aura dhAtakIkhaNDa ke bAda kAlodadhi hai / punaH zeSa dvIpoM ke samudra apane-apane dvIpasadRza nAmavAle haiM // 1080 / / AcAravRtti-jinake donoM tarapha jala hai ve dvIpa kahalAte haiN| arthAt jala rahita 1. yAvanmAmANika0 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAdhAre jalarahita madhya pradezAsteSu dvIpeSu, dIvasarisaNAmayA -- dvIpaH sadRzAni samAnAni nAmAni yeSAM te dvIpasadRzanAmAna:, ubadhI udakAni dhIyante yeSu ta udadhayaH samudrAH / jambUdvIpe lavaNasamudraH, dhAtakIkhaNDe ca kAlodadhisamudraH zeSeSu punadvapeSu ye samudrAste svakIyasvakIyadvIpanAmasaMjJakA bhavantIti // / 1080 // 239 ete samudrA lavaNodAdayaH kiM samAnarasA' ityAzaMkAyAmAha - pateyarasA cattAri sAyarA tiNNi hoMti udayarasA / avasesA ya samuddA khoddarasA hoMti NAyavvA // 1081 // paseyarasA -- pratyekaH pRthak pRthag rasaH svAdo yeSAM te pratyekarasA bhinnasvAdAH, cattAri - catvAraH, sAyarA - sAgarAH samudrAH, tiSNi trayaH, hoMti - bhavanti, udayarasA ---- udakarasA udakaM raso yeSAM te udakarasAH pAnIyarasapUrNAH / avasesA ya-- avazeSAzcaitebhyo ye'nye, samuddA - samudrAH, khodarasA - kSodrarasA: ikSo rasa iva raso yeSAM ta ikSurasA madhurasasvAdupAnIyAH, hoMti - bhavanti, NAyavvA - jJAtavyAH / catvAraH samudrAH pratyekarasAH traya udakarasAH samudrAH, zeSAH kSodrarasA jJAtavyA bhavantIti / / 1081 // ke pratyekarasAH ke codakarasA ityAzaMkAyAmAha - vAruNivara khoravaro ghaTavara lavaNo ya hoMti pateyA / kAlo pukkhara udaghI sayaMbhuramaNo ya udayarasA // / 1082 // vAruNivara - vAruNIvaraH samudro vAruNI madyavizeSastasyA rasa iva raso yasya sa vAruNIraso vAruNIvaraH, vIravaro - kSIravaraH kSIrasya rasa iva raso yasya sa kSIrarasaH kSIravara:, ghavavara - ghRtavaraH ghRtasya rasa iva raso yasya sa dhRtarasa:, lavaNo ya - lavaNazca lavaNasya rasa iva raso yasya sa lavaNarasa lavaNasamudraH, hoMti- madhya pradeza dvIpa kahalAtA hai aura jo udaka ko dhAraNa karate haiM ve udadhi haiN| jambUdvIpa ko veSTita kara lavaNasamudra hai, dhAtakIkhaNDa ko veSTita kara kAlodadhi samudra hai / punaH zeSa dvIpa ke jo samudra haiM ve apane-apane dvIpa ke nAma vAle hote haiM / ye lavaNoda Adi samudra kyA samAna rasavAle haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiMgAthArtha - -cAra samudra pRthak-pRthak rasavAle haiM aura tIna jalarasa vAle haiN| zeSa samudra madhura rasa vAle haiM / / 1081 / / AcAravRtti - -cAra samudra pRthaka-pRthaka rasa (svAda) vAle haiN| tIna jalarUpa rasa se paripUrNa haiM aura zeSa samudra ikSurasa ke samAna svAdavAle haiM / kauna pratyeka rasavAle haiM aura kauna udaka rasavAle haiM, so hI batAte haiM gAthArtha - vAruNIvara, kSIravara, ghRtavara aura lavaNa ye cAra samudra unhIM - unhIM rasavAle haiM / kAlodadhi, puSkara samudra aura svayaMbhUramaNa samudra jala ke sadRza rasavAle haiM / 1082 // prAcAravRtti - vAruNI arthAt madyavizeSa / mArunIvara samudra kA rasa madyavizeSa ke samAna hai| kSIra arthAt dUdha / kSIravara samudra kA jala dugdha ke samAna hai / ghRta arthAt ghI / ghRtavara samudra kA jala ghI ke sadRza hai / lavama arthAt namaka / lavaNa samudra kA jala namaka ke samAna khArA 1. saga ki samAnarasA netyAha / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 233 bhavanti, pattA - pratyekarasAH, ete catvAro vAruNIvarAdayaH samudrA bhinnarasA bhavantIti / kAlo-kAlaH, pukkhara -- puSkaravaraH, udadhI- samudrau, sayaMbhuramaNo ya - svayaMbhUramaNazca udayarasA - udakarasA udakaM raso yeSAM ta udakarasAH, kAlodadhipuSkarodadhI samudrI svayaMbhU ramaNazcaite udakarasAH / etebhya punaranye kSodrarasAH samudrA iti // 1052 // atha keSu samudreSu jalacarAH santi keSu ca na santItyAzaMkAyAmAha - lavaNe kAlasamudda sayaMbhuramaNe ya hoMti macchA vu / avasesesu samuddesu Natthi macchA ya mayarA vA // 1083 // lavaNe --- lavaNasamudre, kAlasamudde - kAlasamudra, sayaM bhuramaNe ya-svayaMbhU ramaNasamudre caM, hoMti macchAbhavanti matsyAH, tuzabdAdanye jalacarA matsyazabdasya copalakSaNatvAd uttaratra makarapratiSedhAcca / avasesesuavazeSeSu etebhyo'nyeSu samudda e su-samudreSu Natthi na santi na vidyante, macchA ya-matsyAzca, mayarA vAmakarA vA cazabdAdanye'pi jalacarA na santyupalakSaNamAtrAtvadvA pratiSedhasya / lavaNasamudra kAlodadhau svayaMbhUramaNasamudra e ca matsyA makarA anye ca jalacarA dvIndriyAdayaH paMcendriyaparyantAH santi, etebhyo'nyeSu samudreSu matsyA makarA anye ca dvIndriyAdipaMcendriyaparyantA jalacarA na santIti // / 1083 // atha kipramANA jalacarA eteSvityAzaMkAyAmAha - aTThArasajoyaNiyA lavaNe NavajoyaNA nadimuhesu / chattIsagA ya kAlodahimmi aTThArasa nadimuhesu // 1084 // hai / isa taraha ye cAroM samudra apane-apane nAma ke samAna vastu ke rasa, varNa, gandha, sparza aura svAdavAle hai / kAlodadhi, puDakara samudra aura svayaMbhUramaNa samudra ye tInoM jala ke samAna hI jala vAle haiN| ina sAta samudroM ke atirikta, sabhI samudra ikSurasa ke sadRzaM madhura aura susvAdu raMsa vAle haiM / kina samudroM meM jalacara jIva haiM aura kinameM nahIM haiM, so hI batAte haiM gAthArtha - lavaNa samudra kAlodadhi aura svayaMbhUramaNa samudra meM matsya Adi jalacara jIva haiM / kintu zeSa samudroM meM matsya makara Adi nahIM haiM / / 1083 // zrAcAravRtti - lavaNa samudra meM, kAlodadhi meM aura svayaMbhUramaNa samudra meM matsya hote haiN| tathA gAthA meM 'tu' zabda se anya bhI jalacara - dvIndriya se paMcendriya paryanta hote haiM / cUMki matsya zabda yahA~ upalakSaNa mAtra hai aura gAthA ke uttarArdha meM 'makara' kA pratiSedha bhI kiyA hai| ina tIna ke atirikta zeSa samudroM meM matsya, makara evaM 'ca' zabda se anya jalacara jIva bhI nahIM haiM arthAt dvandra se lekara paMcendriya- paryanta koI bhI jalacara jIva nahIM hote haiM / ina tInoM samudroM meM jalacara jIva kitane bar3e haiM, so hI batAte haiM gAthArtha - lavaNa samudra meM matsya aThAraha yojanavAle haiM / nadI ke praveza meM navayojanavAle haiM / kAlodadhi meM chattIsa yojana ke haiM kintu prArambha meM nadI ke praveza meM aThAraha yojana ke haiM / / 1084 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] [ mUlAcA aTThArasajoyaNiyA -aSTAdazayojanAni pramANaM yeSAM te'STAdazayojanA:, lavaNe--lavaNasamudra, NavajoyaNA-navayojanAni pramANaM yeSAM te navayojanAH, gadimuhesu-nadInAM mukhAni nadImukhAni teSu nadImukheSu pradezeSu gaMgAsindhvAdInAM samudreSu pravezo nadImukham / chattIsagA ya-SaDbhiradhikAni triMzat pramANaM yeSAM te SaTtriMzatkAH patriMzadyojanapramANAH, kAlodahimmi-kAlodadhau, aTThArasa-aSTAdazayojanapramANA yadyapyatra yojanazabdo na zrUyate pUrvoktasamAsAMtarbhUtastathApi draSTavyo'nyasyAzrutatvAt luptanirdiSTo vA, vimuhesu-nadImukheSu / lavaNasamudre 'STAdazayojanapramANA matsyAstatra ca nadImukheSu ca navayojanapramANA matsyAH kAlodadhau punarmatsyAH SaTtriMzadyojanapramANAstatra ca nadImukheSu assttaadshyojnprmaannaaH| matsyAnAmupalakSaNametad anyeSAmapi pramANaM draSTavyamiti // 1084 // svayaMbhUramaNe matsyAnA mutkRSTadehapramANaM jaghanyadehapramANaM ca pratipAdayannuttarasUtramAha sAhassiyA dumacchA sayaMbharamaNalli paMcasadiyA du / dehassa savvahassaM kuMthupamANaM jalacaresu // 1085 // sAhassiyA du-sAhasikAstu sahasra yojanAnAM pramANaM yeSAM te sAhasrikAH, atrApi yojanazabdo draSTavyaH, macchA-matsyAH sayaMbharamaNahmi-svayaMbhUramaNasamudra, paMcasadiyA-paMcazatikAH paMca zatAni pramANaM yeSAM' yojanAnAM paMcazatikA nadImukheSviti draSTavyamadhikArAt / utkRSTena svayaMbhUramaNasamudra matsyAH sahasrayojanapramANA nadImukheSu paMcazatayojanapramANAH / dehassa-dehasya zarIrasya, savvahassaM-sarvahrasvaM suSTha alpatvaM, kuMthupamANaM-kuMthupramANaM, jalacaresu-jalacareSu / sarvajalacarANAM madhye matsyasya dehapramANaM sarvotkRSTaM yojanasahasra sarvajaghanyazca kuMthupramANaH keSAMcijjalacarANAM deha iti // 1055 / / AcAravRtti-lavaNa samudra meM matsya aThAraha yojana kI avagAhanA vAle haiN| tathA gaMgA, sindhu Adi nadiyo ke praveza sthAna meM arthAt samudra ke prArambha meM matsya navayojana lambe haiN| kAlodadhi samudra meM matsya chattIsa yojana ke haiM aura vahA~ bho samudra ke prArambha meM nadiyoM ke praveza sthAna meM aThAraha yojanavAle haiN| yadyapi kArikA ke uttarArdha meM 'yojana' zabda nahIM hai, phira bhI samajha lenA cAhie kyoMki anya mApa kA yahA~ prakaraNa nahIM hai athavA 'luptanirdiSTa' smjhnaa| yahA~ matsyoM kI yaha avagAhana kaho hai jo upalakSaNa-mAtra hai| anya jalacaroM kA bhI pramANa samajha lenA caahie| svayaMbhUramaNa samudra meM matsyoM kA utkRSTa zarIra aura jaghanya zarIra kA pramANa kahate hue agalA sUtra kahate haiM gAthArtha-svayaMbhUramaNa samudra meM matsya haz2Ara yojanavAle haiM tathA prArambha meM pA~ca sau yojana pramANa haiM / jalacaroM meM kuMthu kA pramANa sabase choTA hai / / 1085 // prAcAravRtti-svayaMbhUramaNa samudra meM matsya haz2Ara yojana lambe haiN| prArambha meM nadI praveza ke sthAna meM mastya pA~ca sau yojanA lambe haiN| jalacaroM meM kunthu kA zarIra sabase choTA hotA hai / arthAt sabhI jalacaroM meM se matsya zarIra kA pramANa sarvotkRSTa-eka haz2Ara yojana hai aura sarva jaghanya zarIra kinhIM jalacaroM meM kuthu kA pramANa sabase choTA hai| 1. nadImukhaM ka prato naasti| 2. ka srvotkRssttdeh| 3. yeSAM ka prataunAsti / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikArA] [235 paryAptAparyAptatvamAzritya jalacarasthalacarakhacarANAM dehapramANamAha' jalathalakhagasammucchimatiriya apajjattayA vihatthIdu / jalasammucchimapajjattayANa taha joyaNasahassaM // 1086 // jalathalalaga-- jalaM casthalaM ca khaM ca jalasthalakhAni teSu gacchantIti jalasthalakhagA jalacarasthala-carakhacarAH, sammucchima-sammacchimA garbhopapAdajanmano'nyayonyutpannAH, tiriya-tiyaMco devamanuSyanArakANAmanye jIvAH, apajjattayA-aparyAptakA asampUrNAzca SaTparyAptayaH, vihatthI du-vitastikA dvAdazAMgulapramANAH, athavA jalasthalakhagasammUcchimatiryagaparyAptAnAM dehapramANaM vitastiH / jalasammucchimapajjattayANa-jalasammUcchimAste ca te paryAptakAzca jalasammUcchimaparyAptakAsteSAM jalasammacchimaparyAptakAnAM ca athavA jalagrahaNena jalacarA gRhyante-prastUyante, 'prastutatvAm, joyaNasahassaM-yojanAnAM sahasra, jalacarasammUcchimaparyAptakAnAmutkRSTaM dehapramANaM yojanasahasramiti // 1086 / / punarapi tadevAzritya garbhajatvaM cAzrityotkRSTadehapramANamAha jalathalagambhaapajjatta khagathalasamucchimA ya pjjttaa| khagaganbhajA ya ubhaye ukkasseNa dhaNapahattaM // 1087 // paryApta aura aparyApta kA Azraya lekara jalacara, sthalacara aura nabhacaroM ke zarIra kA pramANa kahate haiM gAthArtha-jalacara, sthalacara aura nabhacara saMmUrcchana tiryaMca aparyAptakoM kI jaghanya deha eka vitasti pramANa hai| tathA jalacara saMmUrcchana paryAptakoM kI deha eka haz2Ara yojana pramANa hai // 1086 // AcAravatti-jala, sthala aura kha arthAt AkAza meM jo gamana karate haiM ve jalacara, sthalacara aura nabhacara kahalAte haiN| garbha aura upapAda janma ke atirikta anya yoni se utpanna honevAle jIva arthAt aneka pudgala paramANuoM ke mila jAne para janma lenevAle jIva saMmarchana kahalAte haiN| deva, manuSya aura nArakiyoM se atirikta jIva tiryaMca hote haiN| aura jinakI chahoM paryAptiyA~ pUrNa nahIM hoM ve aparyAptaka haiN| ye paryApti pUrNa kiye vagaira antarmuhUrta meM hI maraNa ko prApta ho jAte haiN| aise ina jalacara aparyApta, sthalacara aparyApta aura nabhacara aparyApta saMmUrcchana tiyaMcoM kI jaghanya deha-avagAhanA bAraha aMgula pramANa hai / tathA jalacara-paryApta saMmaLuna jIvoM kI upkRSTa deha-avagAhanA eka hajAra yojana pramANa hai| punarapi inakA Azraya lekara aura garbhajoM kA Azraya lekara utkRSTa zarIra pramANa ko kahate haiM gAthArtha-jalacara, sthalacara, garbhaja, aparyApta jIva evaM nabhacara, sthalacara saMmacchima paryAptajIva tathA nabhacara, garbhaja paryApta-aparyApta jIva ye utkRSTa se dhanuSapRthaktvapramANa dehavAle hote haiN||1087|| 1. dehprmaannaayottrsuutrmaah| 2. kriyApadamidaM ka-pustake naasti| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] mUlAcAre jalathalagambhaapajjatta-jalamudakaM, sthalaM grAmanagarATavIparvatAdi, garbhaH striyA udare vastipaTalAcchAditapradezaH, jalacarajIvA jalAH sthalasthA jIvAH sthalA garbhe jAtA jIvA garbhajA ityucyante tAtsthyAtsAhacaryAdvA yathA maMcAH krozantIti dhanurdhAvatIti, na paryAptA aparyAptA aniSpannAhArAdiSaTparyAptayo jalAzca sthalAzca te garbhAzca jalasthalagarbhAste ca te'paryAptAzca jalasthalaga paryAptA jalacarAH sthalacarAH garbhajAzca ye'paryAptAsta ityarthaH / khagathalasammacchimAya-kheAkAzegacchantIti khagAH sthalasthAH sthalAH khagAzca sthalAzca khagasthalA: pakSimRgAdayastecatesammUcchimAzca khagasthalasammUcchimAH, pjjttaa--pryaaptaaH|khggmbhjaay---khge jAtAkhagajA garbha jAtAgarbhajAH khagajAzca te garbhajAzceti khagagarbhajAH, ubhaye--paryAptA aparyAptAzca, ukkasseNa-utkarSeNa utkRSTazarIrapramANena, dhaNupuhattaM-dhanuHpRthaktvaM "trayANAmupari navAnAmadho yA saMkhyA sA pRthaktvamityucyute" dhanuSAMpRthaktvaM dhanuHpRthaktvaM trayANAMdhanuSAmupari nvaanaamdhshctuHpNcssttsptaassttdhnuuNssi| jalacarasthalacarA ye garbhajA aparyAptA khagasthalacarAzca saMmUcchimAH paryAptA ye khagagarbhajAzca ye paryAptAparyAptAH sarve te utkRSTena zarIrapramANena dhanuHpRthaktvaM bhavanti / athavA dehasyetyanuvartate tenaiteSAM deha utkarSeNa dhanuHpRthaktvaM bhavatIti // 1087 // jalasthalagarbhajaparyAptAnAmutkRSTaM dehapramANamAha jalaganbhajapajjatA ukkassaM pNcjoynnsyaanni| thalaganbhajapajjattA tigaaudokkssmaayaamo||1088|| jalagabhajapajjattA-jalagarbhajaparyAptAH, ukkassA-utkRSTamuktarSeNa vA, paMcajoyaNasayANipaMcayojanazatAni dehapramANenetyarthaH, athavA jalagarbhajaparyAptAnAmAyAmaH paMcayojanazatAni uttaragAthArdhe AyAmasya grahaNaM yataH / athavA eteSAM deha utkRSTaH paMcayojanazatAni / thalagabhajapajjattA-sthalagarbhajaparyAptAnAM, tigAuda-trigavyUtAni SaTdaNDasahasrANi, ukkassa-utkRSTaH, AyAmo-AyAmaH zarIrapramANam / sthalagarbhaja AcAravatti-jala-udaka; sthala---grAma, nagara, aTavI, parvata Adi; garbha - mAtA ke udara meM vastipaTala se AcchAdita pradeza; jala meM honevAle jala, sthala para sthita jIva sthala aura garbha se honevAle jIva garbhaja, aisA kahA hai| unameM sthita hone se athavA sAhacarya se hI aisA kathana hai yathA 'maMcA krozanti dhanurdhAvati' arthAt maMca cillAte haiM, dhanuSa daur3atA hai aisA kaha dete haiM / jinakI AhAra Adi chaha paryAptiyA~ pUrNa nahIM huI haiM ve aparyAptaka kahalAte haiN| aise ye jalacara garbhaja aparyAptaka aura thalacara garbhaja aparyAptaka inakI utkRSTa deha dhanuSa pathaktva hai| tIna ke Upara aura nava ke nIce kI saMkhyA ko pRthaktva saMjJA hai / nabhacara, thalacara saMmUrchana paryAptakoM kI utkRSTa avagAhanA dhanuSa pRthaktva hai tathA nabhacara aura garbhaja paryAptaka-aparyAptaka ina donoM kA deha pramANa bhI dhanuSa pRthaktva hai| arthAt jo garbhaja aparyAptaka jalacara thalacara haiM tathA saMmachaina paryAptaka jo nabhacara aura thalacara haiM evaM jo nabhacara garbhaja paryAptaka tathA aparyAptaka haiM unakA zarIra utkRSTa se cAra, pA~ca, chaha, sAta athavA ATha dhanuSa pramANa hai / gAthA meM yadyapi 'deha' zabda nahIM hai phira bhI usakI anuvRtti Upara se calI A rahI hai| jalacara, thalacara, garbhaja paryAptakoM ke utkRSTa zarIra kA pramANa kahate haiM gAthArtha-jalacara, garbhaja paryAptaka kA utkRSTa deha pAMca sau yojana hai| sthalacara garbhaja paryAptaka kI utkRSTa deha tIna koza lambI hai // 1088 // pracAravatti-jalacara, garbhaja paryAptakoM kA utkRSTa zarIra pAMca sau yojana pramANa hai| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 237 paryAptAnAM bhogabhUmitirazcAM dehasyotkRSTa AyAmastrINi gavyUtAni / athavA sthalagarbhajaparyAptA utkRSTadehasyAyAmena trigavyUtAni bhavantIti // 1068 / / pRthivIkAyikAkAyikatejaskAyikavAyukAyikAnAM manuSyANAM cotkRSTaM dehapramANaM pratipAda yannAha aMgula asaMkhabhAgaM bAdarasuhumA ya sesayA kAyA / ukkasse duNiyamA maNugA ya tigAu uvviddhA // 1086 // aMgulaM- dravyAMgulamaSTayava niSpannAMgulena ye'vaSTabdhA nabhaH pradezAsteSAM madhye'nekasyAH pradezapaMkta ryAvadAyAmastAvanmAtraM dravyAMgulaM tasyAMgulasya asaM khabhAgaM - asaMkhyAta bhAga:- aMgula masaMkhyAtakhaNDaM kRtvA tatraikakhaNDamaMgulA saMkhyAta bhAgaH, bAdarasuhamA ya - bAdaranAmakarmodayA dvAdazaH sUkSma nAmakarmodayAtsUkSmA bAdarAzca sUkSmAzca bAdarasUkSmAH pRthivIkAyAdayaH, sesayA - zeSA uktAnAM parizeSAH kAyAH pRthivIkAyA kAyatejaH kAya vAyukAyAH, ukkasseNa-- utkRSTena suSThu mahattvena, tuvizeSaH NiyamA - niyamAnnizcayAt, maNuyA - manuSyA bhogabhUmijAH, tigAu -- trigavyUtAni, uvviddhA - udvRddhAH paramotsedhAH / sarve'pi bAdarakAyAH (sUkSmAzca ) pRthivIkAyikAdivAyukAyikAntA dravyAM gulAsaMkhyabhAgazarIrotsedhA manuSyAzca paryAptA strigavyUtazarIrotsedhA / utkRSTa pramANena nAtra ponaruktyaM paryAptimanAzritya sAmAnyena kathanAditi ||1086 // punarapi sarvajaghanyaM sarvotkRSTaM zarIrapramANamAha suhumaNigodaapajjattayassa jAdassa tadiyasamayasi / havadi du savvajahaNNaM savvukkassaM jalacarANaM // 1060 // sthalacara, garbhaja paryAptaka arthAt bhogabhUmija tiryaMcoM kA zarIra tIna koza pramANa hai / pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura manuSya inake utkRSTa zarIra kA pramANa kahate haiM gAthArtha -- zeSa pRthivI Adi kAya bAdara-sUkSma aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga zarIravAle haiM aura niyama se manuSya utkRSTa se tIna koza U~cAIvAle haiM / / 1086 // I AcAravRtti - bAdara nAma karmodaya se bAdarajIva hote haiM aura sUkSma nAma karma ke udaya se sUkSma hote haiM / ye pRthvIkAya, apkAya, agnikAya aura vAyukAya jIva haiM / ye jIva dravya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa zarIravAle haiM / arthAt ATha jau se niSpanna aMgula meM asaMkhyAta AkAza pradeza haiM usake asaMkhyAta bhAga karane para eka bhAga meM bhI asaMkhyAta pradeza haiM / isa asaMkhyAtaveM bhAga pramANa inakI avagAhanA hai| paryAptaka manuSyoM kA utkRSTa zarIra tIna koza pramANa hai / punarapi sarvajaghanya aura sarvotkRSTa zarIrapramANa ko kahate haiM gAthArtha -- sUkSmanigodiyA aparyAptaka ke utpanna hone ke tRtIya samaya meM sarvajaghanya zarIra hotA hai aura jalacaroM kA zarIra utkRSTa hotA hai // 1060 // 1. koSThakAntargataH pAThaH ka pratau nAsti / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAdhAre suhamaNigova--sUkSmanigodasya, apajjattayassa -- aparyAptakasya, jAvassa - jAtasyotpannasya, tabiyasamaya - tRtIyasamaye, prathamadvitIyasamayayoH pradezavisphUrjana sadbhAvAtpUrvadehasAmIpyAdvA mahaccharIraM bhavati tRtIyasamaye puna: pradezAnAM nicayAnusAreNAvasthAnAcca sarvajaghanyaM bhavati zarIraM, havadi du-bhavatyeva, savvajahaNaNaM - - sarva jaghanyaM savbukkassaM - sarvotkRSTaM, jalacarANAM - matsyAnAM padmAnAM vA / sUkSmanigodasyAparyAptasya tRtIyasamaye jAtamAtrasya sarvajaghanyazarIrotsedhaH, jalacarANAM ca padmAnAM sarvotkRSTaH zarIrAyAma iti / atrApi lokasya saptaikaM paMcaikaM rajjupramANaM draSTavyaM tathA merukula parvata vijayArddhaSvAkAra kAMcana girimanuSyottarakuNDalavarAMjanadadhimukharatikara svayaMbhUnagavarendradaMSTrA giribhavanavimAnatoraNa jinagRhapRthivyaSTa kendra kaprakIrNaka zreNibaddhanarakSetravedikA jambUzAlmalIdhAtakIpuSkara caitya vRkSa kUTa hradanadIkuMDAyatanavApIsiMhAsanAdInAmutsedhAyAmapramANaM draSTavyaM lokAnuyogata iti // 1060 / / dehasUtraM vyAkhyAya saMsthAnasUtra' prapaMcayannAha 230 ] masuriya kusaggaviMda sUikalAvA paDAya saMThANA / kAyANaM saMThANaM haridatasA NegasaMThANA // 1061 // masuriya - masUrikA vRntAkArA, kusaggavid-- kuzasyAgraM kuzAgraM tasmin bindurudakakaNaH kuzAgrabindurvartulAkAramudakaM, sUikalAvA - sUcIkalApaH sUcI samudAyaH, paDAya-patAkA, saMThANaM - saMsthAnAnyAkArAH, AcAravRtti - sUkSma nigodiyA labdhaaparyAptakajIva ke janma lene ke tRtIya samaya meM sarva jaghanya zarIra hotA hai, kyoMki prathama aura dvitIya samaya meM pradezoM kA visphUrjana -- phailAva hone se athavA pUrvazarIra ke samIpavartI hone se bar3A zarIra rahatA hai / punaH tRtIya samaya meM pradezoM kA nicaya ke anusAra avasthAna ho jAne se sarvajaghanya zarIra ho jAtA hai / tathA jalacaroM meM matsya aura vanaspati kAya meM kamala kA zarIra sarvotkRSTa hotA hai / yahA~ para bhI loka ko sAta-eka, pA~ca-eka rAju pramANa jAna lenA cAhie / tathA meruparvata, kulaparvata, vijayArddha giri, iSvAkAra, kAMcanagiri, mAnuSottara, kuNDalavara, aMjanagiri, dadhimukha, ratikara, svayaMbhU-nagavarendra, daMSTrAgiri, bhavana, vimAna, toraNa, jinagRha, ATha pRthivI, indraka, prakIrNaka, zreNIbaddha, narakSetra, vedikA, jambUvRkSa, zAlmalIvRkSa, dhAtakIvRkSa, puSkaravRkSa, caityavRkSa, kUTa, hrada, nadI, kuNDa, Ayatana, vApI, siMhAsana Adi kI U~cAI aura lambAI-caur3AI IT pramANa lokAnuyoga se jAna lenA cAhie / dehasUtra kA vyAkhyAna karake aba saMsthAnasUtra kahate haiM gAthA - pRthivI Adi kAyoM ke AkAra krama se masUrikA, kuza ke agrabhAga ke bindu, suiyoM ke samUha aura patAkA ke AkArasadRza hai tathA haritakAya aura trasakAyoM ke aneka saMsthAna hote haiM / / 1061 // zrAcAravRtti - pRthvIkAya kA masUrikA ke samAna gola AkAra hai| jalakAya kA AkAra kuza ke agra bhAga para par3I huI gola-gola bindu ke samAna hai| agnikAyika kA AkAra 1. ca padmAnAmiti pAThaH ka pustake nAsti / 2. ka saMsthAnasUtrArthaM / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptatyadhikAraH } [ 239 kAyANaM - kAyAnAM pRthivIkAyikA divAyukAyAntAnAM saM ThANaM - saMsthAnAni zarIrAkArAH / masUrikA iva saMsthAnaM yasya tanmasUrikAsaMsthAnaM, kuzAgrabinduriva saMsthAnaM yasya tatkuzAgrabindusaMsthAnaM, sUcIkalApa iva saMsthAnaM yasya tatsUcI kalApasaMsthAnaM, patAkA iva saMsthAnaM yasya tatpatAkA saMsthAnaM yathAsaMkhyena saMbandhaH, pRthivIkAyasya saMsthAnaM masUrikAsaMsthAnaM, apkAyasya saMsthAnaM kuzAgrabindusaMsthAnaM, tejaHkAyasya saMsthAnaM sUcIkalApasaMsthAnaM, vAyukAyasya saMsthAnaM patAkAsaMsthAnam / masUrikAdyAkAra iva pRthivIkAyikAdayaH / haribatasA - haritatrasAH pratyeka sAdhAraNabAdara sUkSma vanaspatidvandriya trIndriyacaturindriyAH, NegasaMThANA - anekasaMsthAnA naikamanekamanekaM saMsthAnaM yeSAM te'nekasaMthAnA anekahuMDa saMsthAnavikalpA anekazarIrAkArAH / trasazabdena dvIndriyAdicaturindriyaparyantAgRhyante paMcendriyANAM saMsthAnasyottaratra pratipAdanAditi / / 1061 // paMcendriya saMsthAna pratipAdanArthamAha samacaurasaNaggohAsAdiyakhujjAyavAmaNAhuMDA / paMceMdiyatiriyaNarA devA caurassa NArayA huMDA // 1062 // saMsthAnamityanuvartate / samaca urasa - samacaturasra saMsthAnaM yathA pradezAvayavaM paramANUnAmanyUnAdhikatA / jaggoha - nyUgrodha saMsthAnaM zarIrasyordhvabhAge'vayavaparamANu bahutvam / sAdi - svAtisaMsthAnaM zarIrasya nAbheradhaH kaTijaMghA pAdAdyavayavaparamANUnAmadhikopacayaH / khujjA - kubjasaMsthAnaM zarIrasya pRSThAvayavaparamANvadhikopacayaH / vAmaNA - vAmanasaMsthAnaM zarIramadhyAvayavaparamANubahutvaM hastapAdAnAM ca hrasvatvam / huMDA - huNDasaMsthAnaM sarva suiyoM ke samUha ke AkAra jaisA hai / vAyukAya kA AkAra patAkA ke AkAra kA hai / tathA pratyeka sAdhAraNa bAdara-sUkSma vanaspati, dvIndriya, trondriya aura caturindriya jIvoM ke zarIra kA AkAra eka prakAra kA nahIM hai, aneka AkAra rUpa hai / arthAt ye saba aneka bhedarUpa huNDaka saMsthAnavAle haiM / sa zabda se dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ko grahaNa karanA, cU~ki paMcendriyoM ke AkAra agale sUtra meM batalAte haiM / paMcendriyoM kA saMsthAna pratipAdita karate haiM gAthArtha -- paMcendriya tiryaMca aura manuSya samacaturasra, nyagrodha, svAti, kubjaka, vAmana aura huNDaka saMsthAnavAle hote haiM / deva samacaturasra saMsthAnavAle haiM aura nArakI huNDaka saMsthAna vAle haiM // 106.2 // zrAcAravRtti-saMsthAna kI anuvRtti calI A rahI hai| paMcendriya tiryaMca aura manuSya ke chahoM saMsthAna hote haiM / samacaturasrasaMsthAna - pratyeka avayavoM meM jitane pradeza - paramANu honA cAhie utane honA, hInAdhika nahIM honA / nyagrodhasaMsthAna--- zarIra ke Upara ke avayavoM meM bahuta se paramANuoM kA honA / svAtisaMsthAna - zarIra ke nAbhi ke nIce kaTi, jaMghA, pAda Adi avayavoM meM adhika paramANuoM kA saMcaya honA / kubjakasaMsthAna - zarIra ke pRSTha bhAga ke avayavoM meM adhika paramANuoM kA upacaya honA / vAmanasaMsthAna - zarIra ke madhya ke avayavoM meM bahuta se paramANuo kA honA tathA hAtha Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] [ mUlAcAre zarIrAvayavAnAM bIbhatsatA paramANUnAM nyUnAdhikatA / sarvalakSaNA sampUrNatA ca / parcendriyatiriyaNarA -- paMcendri yatiryaGnarANAM samacaturasranyagrodhasvAti kubjavAmanahuNDasaMsthAnAni SaDapi paMcendriyANAM manuSyANAM tirazcAM ca bhavanti, athavA abhedAttalligaM tAcchabdyaM ca paMcendriyatiryaGa narAH samacaturasranyagrodha'svAti 'kubjavAmanahuNDAzca bhavanti sAmAnyena / devA caurasA - devAzcaturasrAH, NArayA - nArakAH, huMDA - huNDAH / devAH samacaturasra - saMsthAnA eva, nAkAzca huNDakasaMsthAnA eva na teSAmanyatsaMsthAnAntaraM vidyata iti // 1062 // indriya saMsthAnAni pratipAdayannAha javaNAliyA masUrI attimuttatha caMdae khurappe ca / iMdiyaThANA khalu phAsassa aNeyasaMThANaM // 1063 // javaNAliyA --yavasya nAlikA yavanAlikA, masUrI-masUrikA, vRttAkArA, adimuttayaM - atimuktakaM puSpa vizeSaH, caMdae - arddhacandraH, khurappeya -kSurapraM ca iMdiya-indriyANAM indriyazabdena zrotracakSurghANajihna endriyANAM grahaNaM sparzanendriyasya pRthaggrahaNAt, saMThANAM-saMsthAnAni AkArA yathAsaMkhyena saMbandhaH / zrotrendriyaM yavanAlikAsaMsthAnaM cakSurindriyaM masUrikAsaMsthAnaM, ghrANendriyamatimuktakapuSpasaMsthAnaM jihnandriyamardhacandrasaMsthAnaM kSuraprasaMsthAnaM ca khalu sphuTam / phArassa - sparzasya sparzanendriyasya, aNeyasaMThANaM - anekasaMsthAnaM anekaprakAra AkAraH / sparzanendriyasyAneka saMsthAnaM samacaturasrAdibhedena vyaktaM sarvatra 'kSayopazamabhedAt / aMgulAsaMkhyAta bhAga pramitaM bhAvendriyaM dravyendriyaM punaraMgula saMkhyAtabhAgapramitamapi bhavati / indriyaM dvividhaM dravyendriyaM aura pairoM kA choTA honA / huNDaka saMsthAna - zarIra ke sabhI avayavoM meM bIbhatsapanA, paramANuoM meM nyUna yA adhikatA kA honA tathA sarva lakSaNoM kI sampUrNatA kA na honA / chahoM saMsthAnoM kA lakSaNa kahA / ye chahoM manuSya aura paMcendriya tiryaMcoM meM pAye jAte haiM / athavA usa liMga aura usa zabda ke sAmAnya se ye ina samacaturasra Adi saMsthAnoM vAle hote haiM / devoM ke samacaturasra saMsthAna hI hotA hai aura nArakiyoM ke huNDaka saMsthAna hI hotA hai arthAt ina deva aura nArakiyoM meM yahI eka-eka saMsthAna hotA hai, anya saMsthAna nahIM ho sakate haiM / indriyoM kA AkAra batAte haiM gAthArtha -- indriyoM ke AkAra yava kI nalI, masUrikA, tila kA puSpa, ardhacandra aura khurapA ke samAna haiM tathA sparzanendriya ke aneka AkAra haiM // 1063 // AcAravRtti - zrotrendriya kA AkAra jau kI nAlI ke samAna hai, cakSu indriya kA AkAra masUrikA ke samAna gola hai, ghrANendriya kA AkAra atimuktaka- tila ke puSpa ke samAna hai, jihvA indriya kA AkAra ardhacandra ke samAna athavA khurape ke samAna hai / sparzana indriya ke anekoM AkAra hote haiM jo samacaturasra Adi bheda se vyakta haiM / sarvatra kSayopazama ke bheda se hI bheda hotA hai / indriyoM ke do bheda haiM-bhAvendriya aura dravyedriya / aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa bhAvendriya haiM aura dravyendriya bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM / nirva. tti aura upakaraNa 1. kanyagrodhAH / 2. ka svAsti kubjaH / 3. ka kSayopazamapradezAH / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptatyadhikAraH ] [ 241 mAvendriyaM ca dravyendriyaM dvividhaM nirva tyupakaraNabhedena, bhAvendriyamapi dvividhaM labdhyupayogabhedena, tatra dravyendriyasya nirvRterbhAvendriyasya ca labdheH saMsthAnametat, upayogo bhAvendriyaM ca jJAnaM tasyAkAro viSapaparicchittireva // 1063 // yadyevaM sa eva viSayaH kiyAniti pratipAdyatAmityukte'ta Aha cattAri dhaNusadAI causaTThI dhaNusayaM ca phassarase / gaMdhe guNaguNA aSNipacadiyA jAva // 1064 // cattAri - catvAri, dhaNusadAi - dhanuHzatAni causaTThI - catuHSaSTirdhanuSAmiti saMbandha: dhanuSAM catubhirakSikA SaSTiH, dhaNusayaM ca - dhanuH zataM ca phassarase - sparza rasayoH sparzanendriyasya rasanendriyasya, gaMdhe ya-gaMdhasya ca ghrANendriyasya ca buguNaguNA - dviguNadviguNA:, asaNipaMcidiyA jAva - asaM jipaMcendriyaM yAvat / ekendriyamArabhya yAvadasaMjJipaMcendriyasya viSayaH sparzaviSaya utaratra kathyate tena saha saMbandhaH / ekendri yasya sparzanendriyaviSayazcatvAri dhanuH zatAni etAvatAdhvanA sthitaM sparzaM gRhNanti pRthivIkAyikApkAyikatejaHSarfararefusarspatikAyikA utkRSTazaktiyuktasparzanendriyeNa / tathA dvIndriyasya rasanendriyaviSayazcatuHSaSTinuSAM etAvatAvanA sthitaM rasaM gRhNAti rasanendriyeNa dvIndriyastathA tasyaiva dvIndriyasya sparzanendriyaviSayoSTI dhanuH zatAni etAvatA'vanA sthitaM sparzaM gRhNAti dvIndriyaH sparzanendriyeNa tathA trIndriyasya ghrANendriyaviSayaH dhanuSAM zataM etAvatAdhvanA sthitaM gandhaM gRhNAti trIndriyo ghrANendriyeNa tathA tasyaiva trIndriyasya sparzanendriyaviSayaH SoDazadhanuH zatAni etAvatAdhvanA vyavasthitaM sparzaM gRhNAti trIndriyaH sparzanendriyeNa tathA tasyaiva ke bheda se dravyendriya ke do bheda haiM tathA labdhi aura upayoga ke bheda se bhAvendriya ke bhI do bheda haiM / unameM se nirva ttirUpa dravyendriya aura labdhirUpa bhAvendriya ke AkAra Upara batAe jA cuke haiMcU~ki upayoga nAmavAlI jo bhAvendriya hai usakA AkAra viSaya ko jAnanA hI hai / indriyA~ yadi aisI haiM to unakA vaha viSaya kitanA hai, so batAie ? aisA pUchane para kahate haiM gAthArtha - sparzanendriya kA viSaya kSetra cAra sau dhanuSa, rasanA indriya kA causaTha dhanuSa aura ghrANendriya kA sau dhanuSa pramANa hai / Age asaMjJI paMcendriya paryanta yaha dUnA dUnA hotA gayA hai / / 1064 ||* zrAcAravRtti - ekendriya se lekara asainI paMcendriya paryanta sparzAdi viSaya ko Age-Age kahate haiM, usake sAtha sambandha karanA / vahI batAte haiM- pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika aura vAyakAyika jIva utkRSTa zaktiyukta sparzana indriya dvArA cAra sau dhanuSa paryanta mArga meM sthita sparza ko grahaNa kara lete haiM / dvIndriya jIva rasanA indriya dvArA cauMsaTha dhanuSa taka sthita rasa ko grahaNa kara lete haiM / ve hI dvIndriya jIva sparzana indriya dvArA ATha sau dhanuSa paryanta mArga meM sthita sparza ko grahaNa kara lete haiN| tIna indriya jIva ghrANendriya dvArA sau dhanuSa paryanta sthita gandha ko grahaNa kara lete haiN| ye hI tIna indriya jIva sparzana indriya dvArA solaha sau dhanuSa paryanta mArga meM avasthita sparza ko grahaNa kara sakate haiM aura rasanA indriya dvArA eka sau * 1094 se 1100 taka kI gAthAeM phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM gAthA 1954 ke bAda meM dI gayI haiM / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] [ mUlAcAre trIndriyasya rasanendriyaviSayo'STAvizatyadhikaM ca zataM dhanuSAM etAvatAdhvanA sthitaM rasaM gRhNAti, zrIndriyaH rasanendriyeNa tathA tasyaiva trIndriyasya ghrANendriyaviSayaH zataM dhanuSAM etAvatAdhvanA sthitaM gandhaM gRhNAti trIndriyo ghrANendriyeNa tathA caturindriyasya sparzanendriyaviSayo dvizatAdhikAni trINi sahasrANi dhanuSAmetAvatAdhvanA sthitaM spazaM gRhNAti caturindriyaH sparzanendriyeNa tathA tasyaiva caturindriyasya rasanendriyaviSayo dhanuSAM dve zate SaTpaMcAzadadhike etAvatAdhvanA sthitaM rasaM caturindriyaH rasanendriyeNa gRhNAti tathA tasyaiva caturindriyasya ghrANendriyaviSayo dve zate dhanuSAmetAvatAdhvanA sthitaM gandhaM gRhNAti caturindriyo ghrANendriyeNa tathA'saMjJipacendriyasya sparzanendriyaviSayaH catuHzatAdhikAni SaTsahasrANi dhanuSAmetAvatyadhvani sthitaM sparzamasaMjJipaMcendriyo gRhNAti, sparzanendriyeNa tathA tasyaivAsaMjJipaMcendriyasya rasanendriyaviSayaH dvAdazottarANi paMcazatAni dhanuSAmetAvatyadhvani sthitaM rasaM gRhNAti asaMjJipaMcendriyo rasanendriyeNa tathA tasyaivAsaMjJipaMcendriyasya ghrANendriyaviSayo dhanuSAM catvAri zatAni etAvatAdhvanA sthitaM gandhaM gRhNAti asaMjJipaMcendriyo ghrANendriyeNa / na caiteSAmindriyANAM prAptagrAhityenaitAvatAdhvanA grahaNamayuktamaprAptagrAhitvamapi yato yuktyA Agamena ca na virudhyate, yuktistAvadekendriyo dUrasthamapi vastu jAnAti pAdaprasAraNAd yasyAM dizi vastu suvarNAdikaM sthitaM, prArohaM prasArayatyekendriyo vanaspatiH / avaSTaMbhapradeze ca nAlAni vyutsRjatIti / tathAgame'pi sparzanendriyAdInAmaprAptagrAhitvaM paThitaM Satrizastrizata iti vikalpasya kathanAditi // 1064 | caturindriyasya cakSuviSayaM pratipAdayannAha - aTThAIsa dhanuSa paryanta mArga meM sthita rasa ko grahaNa kara lete haiM / cAra indriya jIva sparza indriya dvArA tIna hajAra do sau dhanuSa paryanta sthita sparza ko viSaya kara lete haiM, ye hI jIva rasanA indriya dvArA do sau chappana dhanuSa paryanta sthita rasa ko grahaNa kara lete haiM, ghrANendriya dvArA do sau dhanuSa taka sthita gandha ko viSaya kara lete haiM / asaMjJI paMcendriya jIva ke sparzana indriya kA viSaya chaha hajAra cAra sau dhanuSa pramANa hai arthAt ve itane pramANa paryanta mArga meM sthita sparza ko grahaNa kara sakate haiM, rasanA indraya dvArA ye pA~ca sau bAraha dhanuSa paryanta ko grahaNa kara lete haiM evaM ghrANendriya dvArA cAra sau dhanuSa paryanta sthita gandha ko grahaNa kara lete haiM / zaMkA--- ye indriyA~ prApta karake grahaNa karatI haiM, isalie itanI dUra taka sthita sparza, rasa, gandha ko grahaNa nahIM kara sakatI haiM ? samAdhAna - aisA nahIM kahanA, kyoMki inakA binA prApta kiye bhI grahaNa karanA siddha hai / yukti tathA Agama se ina indriyoM kA prApta kiye binA grahaNa karanA viruddha nahIM hai / yukti - ekendriya jIva pAda arthAt jar3a ko phailAne se dUra sthita vastu ko bhI jAna lete haiM arthAt jisa dizA meM suvarNa Adi vastue~ gar3I huI haiM udhara hI ekendriya vanaspati jIva apanI jar3a phailA lete haiM / aura avaSTambha-vastuyukta pradeza meM apane nAla - zirAoM ko phailA dete haiM / Agama meM bhI sparzana Adi indriyoM ko aprAptagrAhI mAnA gayA hai, kyoMki sparzana Adi yukta matijJAna ke tIna sau chattIsa vikalpa kahe gae haiM / caturindriya jIva ke cakSu indriya kA viSaya pratipAdita karate haiM Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'paryApyadhikArA [ 243 iguNatIsajoyaNasadAiM cauvaNNAya hoi NAyavvA / caridiyassa NiyamA cakkhupphAsaM viyANAhi // 1065 // igaNatIsajoyaNasadAiM-ekonatriMzadyojanazatAni yojanAnAmekonAni trizacchatAni, cauvaNNAya-cata:paMcAzaccatabhiradhikA ca paMcAzadyojanAnAM, hoi ---bhavati, NAyavyA-jJAtavyAni / cariviyassa-caturindriyasya, NiyamA-niyamAt nizcayena / cakkhupphAsaM-cakSuHsparza cakSurindriyaviSayaM viyAjAhi-vijAnIhi / imaM caturindriyasya cakSarindriyaviSayaM yojanAnAmeko natrizacchataM cataHpaMcAzadyojanAdhika vijAnIhyasaMdeheneti / na cakSuSaH prAptagrAhitvaM cakSu sthAMjanAderagrahaNAt, na ca gatvA gRhNAti cakSuHpradezazUnyatvaprasaMgAt / nApi vijJAnamayaM cakSurgacchati jIvasyAjJatvaprasaMgAna na ca svato'rdhasvarUpeNa gamanaM yujyate'ntare sarvavastu grahaNaprasaMgAd iti // 1065 // asaMjJipaMcendriyasya cakSurviSayaM pratipAdayannAha uNasaTTi joyaNasadA aTThava ya hoMti taha ya NAyavvA / asaNNipaMceMdIe cakkhupphAsaM viyaNAhi // 1066 // UNasahiekonaSaSTiH, ekenonA SaSTiH / joyaNasadA-yojanAnAM zatAni yojanazatAni, aTheva ya-aSTAvapi ca yojanAni, hoMti-bhavanti / taha ya gAyavvA-tathaiva jJAtavyAni, asaNNipaMceMdIe-asaMjJi gAthArtha-niyama se caturindriya jIva ke cakSu kA viSaya unatIsa sau cauvana yojana kahA hai, aisA jAno // 1065 // AcAravRtti--caturindriya jIva ke cakSu indriya kA viSaya unatIsa sau cauvana yojana pramANa hai isameM sandeha nahIM hai| cakSu indriya prApta kiye ko grahaNa karanevAlI nahIM hai, kyoMki vaha apane meM sthita aMjana Adi ko grahaNa nahIM kara sakatI hai, vaha cakSu anyatra jAkara bhI vastu ko grahaNa nahIM karatI hai anyathA cakSu ke sthAna meM zUnyatA kA prasaMga A jaavegaa| yadi Apa kaheM ki jJAnamayI cakSu calI jAtI hai so yaha bhI bAta nahIM hai, anyathA jIva ko ajJajJAnarahita hone kA prasaMga A jAvegA / vaha svataH ardhasvarUpase gamana karake padArtha ko jAnatI hai aisA kahanA bhI yukta nahIM hai, anyathA antarAla kI samasta vastuoM ko grahaNa karane kA prasaMga A jAtA hai arthAt cakSu krama se apanI grAhya vastu ke pAsa jAkara use jAnatI hai aisA kahane se to bIca ke antarAla kI sabhI vastuoM kA bhI jJAna hote jAnA Avazyaka hI hogA kintu ye saba bAteM ghaTita nahIM hotI haiM, ataH indriya aprApyakArI hai, vastuoM ko binA chue hI jAnatI hai aisA mAnanA hI ucita hai| asaMjJI paMcendriya ke cakSu kA viSaya batalAte haiM-- gAthArtha unasaTha sau ATha yojana pramANa asaMjJI paMcendriya ke cakSu kA sparza hotA hai aisA tuma jAno // 1066 / / AcAravRtti-zikSA, AlApa Adi ko nahIM grahaNa kara sakane vAle asaMjJI paMcendriya 1. ka ekAnna / 2. ka mekaann-| 3. kha, ga santAna svruupenn| 4. ka NAdavvA / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] [ mUlAdhAre paMcendriyasya zikSAlApAdirahitapaMcendriya sya, cavakhupphAsaM-cakSuHra1rza cakSa viSayaM cakSaSA grahaNaM, viyANAhi-. vijAnIhi / yojanazatAnAmekonaSaSThistathaivASTayojanAni ca bhavanti jJAtavyAnyetatpramANamasaMjJipaMcendriyasya cakSurindriyaviSayaM jAnIhi 'etAvatyadhvani sthitaM rUpamasaMjJipaMcendriyo gRhNAti cakSurindriyeNeti // 1066 // asaMjJipaMcendriyasya zrotraviSayaM pratipAdayannAha aTThava dhaNusahassA sodapphAsaM asaNNiNo jANa / visayAvi ya NAyavvA poggalapariNAmajogeNa // 1067 // aTTava dhaNusahassA-aSTAveva dhanuHsahasrANi,sodapphAsaM--zrotrasparza zrotrendriyaviSayaM; asaNiNoasaMjJino'saMjJipaMcendriyasya, jANa-jAnIhi / asaMjJipaMcendriyazrotraviSayaM dhanuSAmaSTasahasra jAnIratAvatAdhvanA sthita zabda gahNAti zrotreNAsaMjJipaMcendriya iti| visayAvi ya-viSayAzcApi NAyavyA-jJAtamyAH / pogalapariNAmajogeNa-pUdagalasya mRtadravyasya pariNAmo viziSTa saMsthAnamahattvaprakRSTavANyA diH pUdagalapariNAmastena yoga: saMparkastena, pudagalapariNAmayogena etAvatoktAMtareNa viziSTA rUpAdayaH divAkarAdibhUtA viziSTarindriyagRhyante nAnyatheti // 1067 // saMjJipaMcendriyasya paMcendriyaviSayaM pratipAdayannAha phAse rase ya gaMdhe visayA Nava joyaNA ya 'NAyavvA / sodassa du vArasajoyaNANido cakkhuso vocchaM // 1098 // phAse-sparzasya sparzanendriyasya, rase-rajasya rasanendriyasya, gaMSe-gandhasya ghrANendriyasya, jIva ke cakSu indriga kA viSaya unasaTha sau ATha yojana pramANa hai| arthAt itane mArga meM sthita rUpako ye jIva cakSa dvArA grahaNa kara lete haiN| asaMjJI paMcendriya ke zrotra kA viSaya kahate haiM-- gAthArtha-asaMjJI paMcendriya ke zrotra kA viSaya ATha hajAra dhanuSa hai aisA jaano| pudgala pariNAma ke samparka se ye viSaya jAnanA cAhie / / 1067 // AcAravatti-asainI paMcendriya jIva ke karNa indriya kA viSaya ATha hajAra dhanaSa hai| arthAta itane antara meM utpanna hue paudgalika zabdoM ko ye grahaNa kara lete haiN| mUrtika pudagala dravya ke pariNamana rUpa viziSTa saMsthAna, mahattva aura prakRSTa vANI Adi haiM / sUrya Adi bhI pudagala ke pariNamana haiN| ye saba paudgalika hI viziSTa indriyoM dvArA grahaNa kiye jAte haiM, anya kaLa nhiiN| saMjJI paMcendiya jIva ke pA~coM indriyoM ke viSayoM kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-sparzana, rasanA aura ghrANa indriya ke viSaya nava yojana pramANa haiM, zrotra indiya kA viSaya dvAdaza yojana hai / isake Age cakSu indriya kA biSaya kaheMge // 1098 // AcAravRtti-saMjJI paMcendriya cakravartI Adi ke indriyoM kA utkRSTa viSaya kahate haiN| 1. ka etAvati gocre| 2. ka varNAdi / 3. va bohvvaa| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [245 visayA--viSayA: grahaNagocarANi, NavajoyaNA-nava yojanAni, NAyavvA-jJAtavyAni,sovassa-zrotrasya ta zrotrandriyasya punaH, vArasa joyaNANi-dvAdaza yojanAni ido-ita Urva, cavakhaso-cakSuSaHsaMjJipaMcendriyasya cakSarindriyasya ca, vocchaM-vakSye, saMjJipaMcendriyasya prakRSTendriyasya cakravAdaH sparzanendriyasya navayojanAni viSayaH rasanendriyasya nava yojanAni viSayaH, ghrANendriyasya nava yojanAni viSayaH, zrotrendriyasya dvAdaza yojanAni viSayaH, saMjJipaMcendriya utkRSTapudgalapariNAmAntavabhinaMvabhiryojanaH sthitAni sparzarasagandhadravyANi sparzanarasanaghrANendriyagRhNAti zabdaM punAdazayojanaH sthitaM zrotrendriyeNa gRhNAti // 1068 // sUcitacakSurviSayamAha sattetAlasahassA ve ceva sadA havaMti testtrii| cakkhidiassa visao ukkassohodi adiritto // 1066 // sattetAla-saptacatvAriMzat, sahassA-sahasrANi, ve ceva sadA-dve caiva zate, havaMti-bhavanti tesaTThI-triSaSTyadhike yojanAnAmiti sambandhaH cakkhidiyassa-cakSurindriyasya, visao-viSayaH, ukkaso-utkRSTaH hodi-bhavati adiritto-atiriktaH, atiriktasya pramANaM gavyUtamekaM daNDAnAM dvAdazazatAni paMcadazadaNDAdhikAni hastazcaikaH dve cAMgale sAdhikayavacaturthabhAgAdhike; saMjJipaMcendriyaparyAptakacArindriyasya viSayo yojanAnAM saptacatvAriMzatsahasrANi triSaSTyadhikadvizatAdhikAni paMcadazAdhikadvAdazazatadaNDAdhikakagavyUtAdhikAni savizeSayavacaturthabhAgAdhikadvyaMgulAdhikakahastAdhikAni ca / etAvatAdhvanA saMjJipaMcendiA. paryAptako rUpaM pazyatIti // 1066 / / asyaiva pramANasyAnayane karaNagAthAmAha assIdisadaM viguNaM dIvavisesassa vagga dahaguNiyaM / mUlaM saThivihattaM diNaddhamANAhataM cakkhU // 1100 // ye apane sparza-sparzanendriya, rasa-rasanendriya aura gandha-ghrANendriya ke dvArA nava-nava yojana taka sthita sparza, rasa aura gandha dravyoM ko grahaNa kara lete haiM tathA karNa indriya ke dvArA bAraha yojana meM utpanna hue zabdoM ko suna lete haiN| aba sUcita kiye gaye cakSu ke viSaya ko kahate haiM gAthArtha-saiMtAlIsa haz2Ara do sau tresaTha yojana aura kucha adhika aisA cakSu indriya kA utkRSTa viSaya hotA hai / / 1066 // AcAravRtti-cakSu indriya kA utkRSTa viSaya saiMtAlIsa haz2Ara do sausaTha yojana, eka koza, bAraha sau pandraha dhanuSa, eka hAtha do aMgula aura kucha adhika jau kA caturtha bhAga pramANa hai / arthAt saMjJI paMcendriya-paryAptaka cakravartI Adi itane pramANa mArga meM sthita rUpa ko dekha lete haiN| isI pramANa ko nikAlane ke lie karaNa sUtra kahate haiM gAthArtha-eka-sau assI ko dUnA karake jambUdvIpa ke pramANa meM se use ghaTAkara, punaH usakA varga karake use dasa se guNA karanA, punaH usakA vargamUla nikAlakara sATha kA bhAga denA aura use nava se guNA karanA jo saMkhyA Aye vaha cakSa kA utkRSTa viSaya hai // 1100 // 1. kaviSayo grhnngocrH| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre asI disada - azItyadhikaM zataM viguNaM dviguNaM dvAbhyAM guNitaM SaSTyadhikatrizatapramANaM bhavati dvIpa jambUdvIpa viSkaMbhayojanalakSaM pa gRhyate sarvAbhyantarAnyavartmaparidhipramANAnayananimittamubhayoH pArzvayoviMzodhanamazItizatadviguNasya lakSayojanapramANAttasmAd dvIpAd tadvisRSTaM rahitaM kriyate tasmin kRte zeSo dvIpa vizeSa ityucyate tasya dvIpavizeSasya varga. kriyate sa ca vargodazaguNaH kriyate tasya mUlaM SaSTyA vibhAjitaM bhakta dinamAnAtaM navabhirguNitaM " dinArdhazabdena nava muhUrtAH parigRhyante" / sarvAbhyantaraparidhiSaSTimuhUrte bhramati mArtaNDo'taH SaSTibhirbhAgo madhyAhna bhavati navabhirmuhUrte rayodhyAyAM navaguNakAraH / evaM kRte ca yallabdhaM parimANaM pUrvoktaM cakSuSo viSayo bhavati ASADhamAse sarvAbhyantaravartmani mithunAvasAne sthitasyAdityAdhvano grahaNamiti / / 1100 / / 246 ] AcAravRtti -- eka sau assI ko do se guNA karane se tIna sau sATha ho jAte haiM / bUdvIpa or frontbha eka lAkha yojana hai, use grahaNa karanA / punaH sarva abhyantara anya mArga kI paridhi ko nikAlane ke lie ubhayapArzva kA zodhana karanA arthAt eka lAkha meM tIna sau sATha ko ghaTA denA / zeSa dvIpa ke lie vizeSa arthAt ninyAnave haz2Ara chaha sau cAlIsa kA varga karake punaH use daza se guNita karanA / punaH usakA vargamUla nikAlakara usameM sATha kA bhAga dekara dinArdhamAna arthAt nava muhUrta se guNita kara denA / arthAt sUrya abhyantara paridhi ko sATha muhUrta meM pUrA karatA hai ata: sATha se bhAga dekara punaH madhyAhna meM ayodhyA para A jAtA hai ataH nava muhUrta se guNA karanA caahie| aisA karane se jo saMkhyA labdha hotI hai cakSu indriya kA utanA viSaya hotA hai / * isa sthAna para gAthA badalI huI hai tiNisaTThivirahiya nakkhaM vasamUlatADide mUlaM / gavaguNide saTThihide ca khupaphAsassa addhANaM // artha-tIna sau sATha kama eka lAkha yojana jambUdvIpa ke viSkambha kA varga karanA, use daza guNA karake vargamUla nikAlanA / isase jo rAzi utpanna ho use nava kA guNA karake sATha kA bhAga dene se cakSurindriya kA viSaya hotA hai / arthAt sUrya kA cAra kSetra pA~ca sau bAraha yojana pramANa hai / usameM tIna sau battIsa yojana to lavaNasamudra meM hai aura zeSa eka so assI yojana jambudvIpa meM hai / isalie jambUdvIpa ke donoM bhAga se tIna sau sATha yojana kSetra ko chor3akara bAkI ninyAnave haz2Ara chaha sau cAlIsa yojana pramANa jambUdvIpa ke viSkambha kI paridhi karaNasUtra ke anusAra tIna lAkha, pandraha hajAra navAsI yojana hotI hai / isa abhyantara paridhi ko eka sUrya apane bhramaNa dvArA sATha muhUrta do dina meM samApta karatA hai aura niSadha giri ke eka bhAga se dUsare bhAga taka kI abhyantara vIthI ko aThAraha muhUrta meM samApta karatA hai / isake bilkula bIca meM ayodhyAnagarI par3atI hai / isa ayodhyAnagarI ke bIca meM bane hue apane mahala ke UparI bhAga se bharata Adi cakravartI niSadhagiri ke Upara abhyantara meM udaya hote hue sUrya ke bhItara ke jinabimba kA darzana karate haiM / aura niSedhagiri ke usa udayasthAna se ayodhyA paryanta ukta rIti se sUrya ke bhramaNa karane meM nava muhUrta lagate haiM kyoMki karka saMkrAnti ko yahA~ 12 muhUrta kI rAtri aura 18 muhUrta kA dina huA karatA hai| ataH sATha muhUrta meM itane kSetra para bhramaNa karatA hai to nava muhUrta meM kitane kSetra taka bhramaNa karegA, aisA trairAzika karane se phalarAzi paridhi pramANa aura icchA rAzi nava guNAkAra hotI hai / usameM pramANa rAzi sATha kA bhAga dene se cakSu indriya kA utkRSTa viSaya kSetra saiMtAlIsa hajAra do sau tresaTha se kucha adhika nikalatA hai / tAtparya yaha hai ki cakravartI adhika se adhika itanI dUra taka ke padArtha ko cakSu dvArA jAna lete haiM / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekendriya Adi jIvoM ke pAI jAne vAlI indriyoM ke utkRSTa viSaya kSetra Adi kA darzaka yantra paryAptyadhikAraH] asaMjJI ekendriya | dvIndriya trIndriya | caturindriya | paMcendriya saMjJI paMceM. dhanuSa se | dhanuSa se dhanuSa se viSaya kSetra viSaya kSetra viSaya kSetra viSaya yogyatA | AkRti viSaya kSetra viSaya kSetra viSaya kSetra yojana se dhanuSa yojana dhanuSa yojanA yA iMdriya 400 sparzana 800 1600 3200 0 6400 0 6 8 prakAra abaddha kA sparza, spRSTa aneka aniyata ardhacaMdra / 0 512, 0 64 / 128 256 rasanA 4 5vidha , rasa yA khurapA spaSTa rUpa se grahaNa karatI haiM, cakSu indriya aspRSTa viSaya ko hI grahaNa karatI hai aura karNa indriya spaSTa hai ki unameM sparzana, rasanA aura ghrANa ye tIna indriyA~ apane viSaya ko abaddha ina sabako yantra meM dekhie-- apanI indriyoM kA utkRSTa viSaya-kSetra batalAyA gayA hai tathA unake AkAra bhI batalAye gaye haiN| vizeSArtha-yahA~ ina gAthAoM meM ekendriya se lekara paMcendriya taka jIvoM ke apanIASADha mAsa meM mithuna rAzi ke anta meM sthira hue sUrya kA itanA antarAla ayodhyA se rahatA hai| 100 200 0 400 " tilapApa 0 prANa 0 6 dvividha gadha paMcavidha . . . 0 5654 0 2608/ aspRSTa / davA masUra anna rUpa 7:20 0 / zrotra 12 zabda tathA spRSTa yavanAlI 7svara Re] Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248] [ mUlAcAre svAmitvapUrvakaM yonisvarUpaM pratipAdayannAha - eiMdiya raiyA saMpuDajoNI havaMti devA ya / vilidiyA ya viyaDA saMpuDaviyaDA ya ganbhesu // 1101 // sacittazItasaMvRtAcittoSNavivRtabhedaiH sacittAcittazItoSNasaMvRtavivRtabhedaizca navaprakArA yoni rbhavati / yUyate bhavapariNata AtmA yasyAmiti yonirbhavAdhAraH / AtmanazcaitanyavizeSapariNAmazcittaM saha cittena vartate iti sacittaM, zIta iti sparzavizeSaH 'zuklAdivadubhayavacanatvAdyuktadravyamapyAha' / samyagvRtaH saMvRtaH durupaladhyapradezo''cittarahitapudgalapracayapradezo vA, uSNaH santApapudgalapracayapradezo vA, vivRto saMvRtaH prakaTapudgalapracayapradezo vA, ubhayAtmako mizraH sacittAcittaH zItoSNaH saMvRtavivRtazca etairbhedaizca navayonayaH sammUcrchanagarbhopapAdAnAM janmanAmAdhArA bhavanti eteSu pradeSu jIvA sammUcrchanAdisvarUpeNotpadyanta iti / tatra eiMdiya spRSTa zabdoM ko grahaNa karatI hai / so hI kahA hai paDheM suNei sadaM apuTTha puNa vi passade ruvaM / phAsa rasa ca gaMdha baddhaM puTTha viyANe i||' artha-zrotrendriya spaSTa zabda ko sunatI hai| cakSurindriya aspRSTa rUpa ko dekhatI hai| sparzanendriya, rasanendriya aura ghrANendriya kramazaH baddha aura spRSTa sparza, rasa aura gandha ko jAnatI haiN| sparzana rasanA aura ghrANa ina tIna indriyoM kI yogyatA yahA~ baddhaspaSTa ko grahaNa karane kI hai kintu gommaTasAra meM abaddha-spRSTa kahA hai| svAmitvapUrvaka yoni kA svarUpa kahate haiM gAthArtha-ekendriya jIva, nArakI aura deva ye saMvRta yonivAle hote haiM / vikalendriya jIva vivata yonivAle haiM aura garbha meM janma lenevAle saMvRtavivRta yonivAle hote haiM / / 1101 / / AcAravatti-sacita, zIta, saMvRta, acitta, uSNa, vivRta, sacittAcitta, zItoSNa aura saMvRtavivRta aise yoni ke nava bheda hote haiM / 'yUyate yasyAM iti yoniH' arthAt bhava pariNata AtmA jisameM mizraNa avasthA ko prApta hotA hai yA milatA hai usa bhava ke AdhAra kA nAma yoni hai| AtmA kA caitanyavizeSa pariNAma citta hai usa citta ke sAtha rahanevAlI sacitta yoni hai| ThaNDe sparza vizeSa ko zIta kahate haiM, 'zuklAdi ke samAna ubhaya ko-guNa-guNI ko kahanevAlA hone se zIta se yukta dravya ko bhI zIta kahate haiN| saM-acchI taraha se vRta-Dhake hue ko saMvRta kahate haiM arthAt durUpalakSya pradeza / citta rahita pudgala ke samUha yukta pradeza ko acitta kahate haiM / santApakArI pudgala samUhayukta pradeza uSNa hai / prakaTa pudgala samUhayukta pradeza ko vivRta kahate haiM / ubhayAtmaka ko mizra kahate haiN| vaha tIna prakAra kA hai-sacittAcitta, zItoSNa aura sNvRtvivRt| janma ke tIna bheda haiM-sammUrchana, garbha aura upapAda / ina janma ke lie AdhArabhUta yoni nava bhedarUpa hai / arthAt ina pradezoM meM jIva sammUrcchana Adi svarUpa se utpanna hote haiM / ekendriya 1. ka pradezaH acittaH cittrhit-| 2. gommaTasAra indriya mArgaNA ke A0 se| 3. etA nvyonyH| . Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [249 geraiyA-ekendriyA nArakAzca, saMpuDajoNI - saMvRtayonayaH, saMvRtA yoniryeSAM te saMvRtayonayaH durupalakSyotpattipradezAH, havaMti-bhavanti, devA ya-devAzca saMvRtayonaya. viliMdiyA-vikalendriyAzca dvIndriya-trIndriyacaturindriyAH, viyaDA-vivRtayonayazca, tAtsthyAttAcchandyaM, saMpuDaviyaDA ya-saMvRtavivRtA, saMvRtavivRtayonayaH, gambheSa-garbheSu sriyA udare "zukra-zoNitayomizraNaM garbhaH" / devanArakaikendriyAH saMvRtayonayaH, vikalendriyA ye te vivRtayonayaH, garbheSu ye te saMvRtavivRtayonayaH bhavantIti / / 1101 / / 'punasteSAM vizeSayonitvamAha-- - accittA khala joNI raiyANaM ca hoi devaannN| missA ya gabbhajammA tivihA joNI du sesANaM // 1102 // accittA-nizcetanA, khala--sphuTaM, joNI-yoniH, NeraiyANaM ca-nArakANAM ca hoi-bhavati devANaM-devAnAM cazabdo'tra saMbandhanIyaH / missA ya-mizrA sacittAcittA ca, gabbhajammA-garbhajanmanAM garbhajAnAm / tivihA--vividhA triprakArA, joNI du-yonistu, sesANaM-zeSANAM, sammUrchanajanmanAmekendriyadvIndriyatrIndriyacaturindrayapaMcendriyANAM devanArakANAM garbhajavajitapaMcendriyANAM ca devanArakANAm acittayonayaH. garbhajAH sacittAcittayonayaH, zeSAH punarekendriyAdipaMcendriyaparyantAH kecana sacittayonayaH kecana acittayonayaH kecana sacittAcittayonayazca bhavantIti // 1102 // punarapi teSAmeva vizeSayonisvAmitvamAha sIduNhA khalu joNI jeraiyANaM taheva devANaM / teUNa usiNajoNI tivihA joNI du sesANaM // 1103 // jIva, nArakI aura deva saMvRta yoni meM janma lete haiM / arthAt inakI utpatti ke sthAna dikhate nahIM haiN| do indriya, tIna indriya aura cAra indriya jIva vivRta yoni meM janma lete haiM / tathA garbha se janmane vAloM kI yoni saMvRtavivRta hai| mAtA ke udara meM zukra aura zoNita ke mizraNa ko garbha kahate haiM / ina garbhaja jIvoM kA janma saMvRta-vivRta yoni se hotA hai| punaH unakI vizeSa yoni ko kahate haiM gAthArtha-nArakI aura devoM kI acitta yoni hotI hai / garbha janmavAloM kI mizra yoni hai tathA zeSa jIvoM kI tInoM prakAra kI yoniyA~ hotI haiM // 1102 // AcAravatti-nArakiyoM kI aura devoM kI acitta-nizcetana yoni hotI hai| garbhaja jIvoM kI sacittAcitta nAmaka mizra yoni hotI hai / tathA zeSa-sammUrcchana ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIvoM meM se kinhIM ke sacitta yoni hai, kinhIM ke acitta aura kinhIM ke sacitAcitta yoni hotI hai| punarapi unhIM jIvoM kI vizeSa yoni ko kahate haiM gAthArtha-nArakI aura devoM ke zotoSNa yoni hai, agnikAyika jIvoM kI uSNa yoni hai tathA zeSa jIvoM ke tIna prakAra kI yoni hotI haiM // 1103 // 1. ka punarapi vizeSayonisvAmitvamAha / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] [ mUlAcAre sIduNhA-zItoSmA, khalu-sphuTaM, joNI-yoni:, raiyANaM-nArakANAM, taheva devANaM-tathaiva devAnAM, teUNa-teja:kAyAnAM, usigajoNI-uSNayoniH / tivihA-trividhA, zItA-uSNA-zItoSNA, joNI du-yonistu, sesANaM-zeSANAM pRthivIkAyApkAyavAyukAyavanaspatikAyadvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM devanArakavajitapaMcendriyANAm / devanArakANAM zItoSNA ca yoniH teSAM hi kAnicicchItAni' kAniciduSNAni tejaHkAyikAnAM punaruSNa eva yoni: zeSANAM tu trividho yoniste ca kecicchItayonayaH kecidRSNayonayaH kecicchItoSNayonayaH apkAyikAH zItayonaya eveti // 1103 / / punarapyetASAM yonInAM vizeSayonisvarUpamAha saMkhAvattayajoNI kummuNNada vaMsapattajoNI y| tattha ya saMkhAvatte NiyamAdu vivajjae gbbho||1104|| saMkhAvattaya-zaMkha iva 'Avarto yasya zaMkhAvartakA joNI-yoniH kummaNNada-kUrma ivonnatA kUrmonnatA, vaMzapattajoNIya -vaMzapatramiva yonivaMzapatrayoniH / tatra ca teSu ca madhye zaMkhAvarte niyamAta, vivajjae.-vipadyate vinazyati garbho 'garbhaHzukrazoNitagaraNam' / zaMkhAvartakarmonnatavaMzapatrabhedena trividhA yonistatra ca zaMkhAvartayonI niyamAdvipadyate garbhaH ataH tadvatI vaMdhyA bhavatIti // 1104 // teSu ya utpadyante tAnAha AcAravRtti-devoM meM tathA nArakiyoM meM kinhIM ke zIta yoni hai aura kinhIM ke uSNa yoni hai| agnikAya jIvoM ke uSNa yoni hI hai| tathA zeSa--pRthvIkAya, jalakAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya evaM deva-nArakI ke atirikta paMcendriya meM se kinhIM ke zIta yoni, kinhIM ke uSNa yoni aura kinhIM ke zItoSNa yoni hotI hai / jalakAyika jovoM ke zIta yoni hI hai| punarapi ina jIvoM ke vizeSa yoni bheda kahate haiM-- gAthArtha-zaMkhAvartaka yoni, kUrmonnatayoni aura vaMzapatrayoni ye tIna prakAra kI * yoniyA~ haiM / unameM se zaMkhAvarta yoni meM niyama se garbha naSTa ho jAtA hai // 1104 / / AcAravRtti-zaMkha ke samAna Avarta jisameM haiM vaha zaMkhAvartaka yoni hai| kachue ke samAna unnata yoni kUrmonnata kahalAtI hai aura bA~sa ke patra ke samAna yoni ko vaMzapatra yoni kahate haiN| inameM se zaMkhAvartaka yoni meM garbha niyama se vinaSTa ho jAtA hai, ataH zaMkhAvartaka yonivAlI strI vaMdhyA hotI hai| zukra aura zoNita kA garaNa-mizraNa honA garbha kahalAtA hai| ina yoniyoM meM utpanna honevAloM ko batAte haiM 1. ka kAnicidupapAdasthAnAni / 2. ka AvartA yasyAM saa| 3. ka ataeva vNdhyaa| 4. gommaTasAra meM chAyA meM 'vivajyate' pATha hai jisakA artha yaha huA ki garbha nahIM rahatA hai| 5. devInAM cakravartistrIratnAdInAM kAsAMcit tathAvidha(zaMkhAvarta)yonisambhavAt [gommaTasAra gAthA 82] kI ttippnnii| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] kummuNNadajoNIe titthayarA duhicakkavaTTI ya / rAmAvi ya jAyaMte sesA sesesu joNIsu // 1105 // kUrmonnayanI viziSTa sarvazucipradeze zuddhapudgalapracaye vA titthayarA - tIrthaMkarAH, duvihacakkavaTTI ya -- dvividhacakravartinaH cakravattivAsudevaprativAsudevAH rAmAviya - rAmAzvApi baladevA api, jAyante - smutpdynte| sesA--zeSA anye tIrthaMkaracakravartitabaladeva vAsudevaprati vAsudevavivarjitA bhogabhUmijAdayaH, sesesu -- zeSayoH, joNIsu --yonyorvaMzapatrazaMkhAvarttayorutpadyante / kintu zaMkhAvartte vipadyate garbhaH sa bhogabhUmijAnAM na' bhavati te hyanapavartyAyuSa iti // 1105 // saMvRtA diyonivizeSAMzcaturazItizatasahasrabhedAn pratipAdayannAha - NiccidaradhA sattaya taru dasa vigaladiyesu chacceva / suraNaratirie cauro coTsa maNuesa sadasahassA // 1106 // gAthArtha - kUrmonnata yoni meM tIrthaMkara, donoM prakAra ke cakravartI aura balabhadra utpanna hote haiM / zeSa do yoniyoM meM zeSa jIva hote haiM / / 1105 // * AcAravRtti - viziSTa sarvazuci pradezarUpa athavA zuddha pudgaloM ke samUharUpa yoni meM tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, prativAsudeva aura balabhadra utpanna hote haiN| zeSa anya jana tathA bhogabhUmija Adi zeSa arthAt vaMzapatra aura zaMkhAvartaka yoni se utpanna hote haiM / kintu zaMkhAvartaka meM garbha naSTa ho jAtA hai ataH vaha bhogabhUmijoM ke nahIM hotI hai, kyoMki ve anapavartya - akAlamRtyu rahita AyuvAle hote haiM / aba saMvRta Adi yoni ke vizeSa bheda rUpa caurAsI lAkha yonibhedoM ko kahate haiM gAthArtha - nitya nigoda, itaranigoda, pRthvI, jala, agni aura vAyu inakI sAta lAkha, vanaspati kI daza lAkha, vikalendriyoM kI chaha lAkha, deva, nArakI aura tiryaMcoM kI cAracAra lAkha aura manuSyoM kI caudaha lAkha yoniyA~ haiM / / 1106 // 1. ka saMbhavati / * gommaTa sAra jIvakANDa meM isa gAthA meM kucha antara hai / yathA - [251 kummuNNaya joNIe titthayarA duhicakkavaTTI ya / rAmA vi jAyaMte sesAe seigajaNo du // 82 // artha - kUrmonnata yoni meM tIrthaMkara, cakravartI, ardhacakravartI tathA balabhadra tathA api zabda kI sAmarthya se anya bhI mahAna puruSa utpanna hote haiN| tIsarI vaMzapatra yoni meM sAdhAraNa puruSa hI utpanna hote haiM / jIva0 pra0 TIkA meM likhA hai ki " api zabdAnnetarajanAH / " parantu sva. paM. gopAladAsajI ke kathanAnusAra mAlUma hotA hai ki yahA~ para "api zabdAditarajanAH api " aisA pATha honA cAhie, kyoMki prathama cakravartI bharata jisa yoni se utpanna hue the, usI se unake ninyAnaveM bhAI bhI utpanna hue the / [ gommaTasArajI gA0 82 kI TippaNI ] Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] [ mUlAcAre nitya nigodeta ranigodapRthivI kAyikA kAyikatejaH kAyikavAyukAyikAnAM saptalakSANi yonInAm / tarUNAM pratyekavanaspatInAM dazalakSANi yonInAm / vikalendriyANAM dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM SaTzata sahasrANi / surANAM catvAri lakSANi / nArakANAM catvAri lakSANi / tirazcAM suranArakamanuSyavajitapaMcendriyANAM catvAri lakSANi / manuSyANAM caturdazazatasahasrANi yonInAmiti sambandhaH / evaM sarvasamudAyena caturazItizatasahasrANi yonInAmiti / nAtra paunaruktyaM pUrveNa sahAdhikArabhedAt paryAyArthika ziSyAnugrahaNAcca // 1106 // AyuSaH svarUpaM pramANena svAmitvapUrvakaM pratipAdayannAha - vArasavAsasahassA zrAU suddha e sujANa ukkassaM / kharapuDhavikAyagesu ya vAsasahasvANi bAvIsA // 1107 // nArakatiyaMGa manuSya deva bhavadhAraNahetuH karmapudgalapiDa AyuH / audArika- odArika mizrave kriyikavaRiyika mizrazarIrasAdhAraNadhAraNalakSaNaM vAyuH / tatra vArasavAsasahassA - dvAdazavarSasahasrANi ucchvA sAnAM trINi sahasrANi trisaptatyadhikasaptazatAni ca gRhItvako muhUrtaH Agamokta lakSaNametat / lokikaiH punaH saptazatairucchvAsaMrmuhUrto bhavati / Agamika ucchvAsa udarapradezanirgamAdgRhIto laukikaH punaH nAsikAyA nirgamAd gRhIta iti na doSaH / triMzanmuhUrteMdivasa strizadbhirdivasairmAso dvAdazabhirmAsairvarSaH / AU - AyuH bhavasthiti: suddha e su- zuddhaSu zuddhAnAM pRthivIkAyikeSviti samvandhaH jANa -- jAnIhi ukkaphassa - utkRSTaM, kharapuDhavikAyigeya - kharapRthivIkAyikeSu ca mRttikAdayaH zuddhapRthivIkAyikAH pASANAdayaH kharapRthivIkA AcAravRtti - nityanigoda, itara nigoda, pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya aura vAyukA jIva ina chahoM meM pratyeka kI sAta-sAta lAkha yoniyA~ haiM / pratyeka vanaspati- kAyikoM kI daza lAkha haiM / do indriya, tIna indriya aura cAra indriya- inameM pratyeka kI do-do lAkha arthAt kula chaha lAkha yoniyA~ haiM / devoM kI cAra lAkha, nArakiyoM kI cAra evaM paMcendriya tiryaMcoM kI cAra lAkha yoniyA~ haiM / manuSyoM kI caudaha lAkha yoniyA~ haiM / isa prakAra samudAya se caurAsI lAkha yoniyA~ hotI haiM / yahA~ para punarukti doSa nahIM hai, kyoMki pUrva ke sAtha adhikAra-bheda hai aura paryAyArthika naya vAle ziSyoM ke anugraha hetu yaha vistAra kathana hai / Ayu kA svarUpa pramANa dvArA svAmitvapUrvaka kahate haiM gAthArtha - pRthvIkAyika kI utkRSTa Ayu bAraha hajAra varSa hai aura khara- pRthvIkAyika bAIsa haz2Ara varSa hai // 1107 // zrAcAravRtti - nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva ke bhavoM ko dhAraNa karane meM kAraNa karmapudgala ' ke piNDa ko Ayu kahate haiM / athavA audArika, audArikamizra, vaikriyika, vaikriyikamizra zarIra ke dhAraNa karane rUpa karma budgalapiNDa ko Ayu kahate haiN| tIna hajAra sAta sau tihattara ucchvAsoM kA eka muhUrta hotA hai / Agama meM muhUrta kA yaha lakSaNa kiyA gayA hai / kintu laukika janoM ne sAta sau ucchvAsoM kA eka muhUrta mAnA hai / Agama meM udarapradeza se nikale hue ucchvAsa grahaNa hai aura laukika meM nAka se nikale hue ucchvAsa kA grahaNa hai isalie koI doSa nahIM hai / arthAt donoM hI prakAra ke muhUrta meM samaya samAna hI lagatA hai| tIsa muhUrta kA eka divasa hotA hai, tIsa divasa kA eka mahinA aura bAraha mahine kA eka varSa hotA hai / pASANa Adi zuddha Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pryaapsydhikaar|] yikAH, vAsasahassANi-varSasahasrANi, vAvIsa--dvAviMzatiH / zuddhapRthivIkAyikAnAmutkRSTamAyuAdazavarSasahasrANi, kharapRthivIkAyikAnAM cotkRSTamAyubhaviMzativarSasahasrANi bhavantIti // 1107 // apkAyikatejaHkAyikAnAmAyuHpramANa mAha satta du vAsasahassA pAU pAussa hoi ukkassaM / ratidiyANi tiNi duteUNaM hoi ukkassaM // 1108 // satta bu-saptava, vAsasahassA-varSasahasrANi, AU-AyuH, Aussa-apAM apkAyikAnAM hoi-bhavati, ukkassaM-utkRSTaM, akAyikAnAM paramAyaH saptava varSasahasrANi / rattiviyANi-rAtrindinAni ahorAtraM, tiNi du-traya eva, teuNaM-tejasAM tejaHkAyikAnAM, hoi ukkassaM-bhavatyutkRSTam / apkAyikAnAM paramAyuH saptava varSasahasrANi, proNi' rAtridinAni teja kAyikAnAM paramAyuriti // 1108 // vAyukAyikAnAM vanaspatikAyikAnAM ca paramAyuHpramANamAha tiNNi du vAsasahassA AU vAussa hoi ukkassaM / dasa vAsasahassANi du vaNapphadINaM tu ukkassaM // 1106 // tiNi du-trINi tu trINyeva nAdhikAni, vAsasahassA-varSasahasrANi, AU-AyuH, vAuttavAyUnAM vAyukAyikAnAM, hodi ukkassaM---bhavatyutkRSTam / dasa vAsasahassANi-dazavarSasahasrANi, tuzabdo'vadhAraNArthaH" vaNapphadINaM tu-vanaspatInAM ca vanaspatikAyAnAM tu ukkassaM-utkRSTameva / vAyukAyikAnAmutkRSThanAgustrINyeva varSasahasrANi, vanaspatikAyikAnAM tUtkRSTamAyurdazaiva varSasahasrANIti // 1106 // kalendriyANAmAyuHpramANa mAha pRthvIkAyika haiM aura mRttika Adi kharapRthvI haiM / ina zuddha pRthvIkAyika jIvoM kI utkRSTa Ayu bAraha hajAra varSa hai tathA khara-pRthvIkAyika kI utkRSTa Ayu bAIsa hajAra varSa pramANa hai| jalakAyika aura agnikAyika kI Ayu kA pramANa kahate haiM gAthArtha-jalakAyikoM kI utkRSTa Ayu sAta hajAra varSa hai| agnikAyikoM kI utkRSTa Ayu tIna dina-rAta kI hai // 1108 // AcAravRtti-jalakAyika jIvoM kI utkRSTa Ayu sAta hajAra varSa hai aura agnikAyika jIvoM kI utkRSTa Ayu tIna dina-rAta ko hai| vAyukAyika aura vanaspatikAyikoM kI utkRSTa Ayu kahate haiM gAthArtha-vAyukAyika jIvoM kI utkRSTa Ayu tIna hajAra varSa hai aura vanaspatikAyika jIvoM kI utkRSTa Ayu daza hajAra varSa hai // 1106 // TIkA sarala hai| vikalendriyoM kI Ayu kA pramANa kahate haiM 1. ka raatridivsaastryH| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArasa vAsA veiMdiyANamukkassaM bhave aauu| rAiMbiyANi teiMdiyANamuguvaNNa ukkassaM // 1110 // vArasa vAsA-dvAdazavarSANi, veiMdiyANaM-dvIndriyANAM zaMkhaprabhRtInAM, ukkarasaM-utkRSTameva, have-bhavet, aauu-aayuH| ratidiNANi-rAtridinAni ahorAtrarUpANi, teDa viyANa --trIndriyANAM gobhyAdInAM, uguvaSNa-ekonapaMcAzat, ukkassaM-utkRSTam / dvIndriyANAM prakRSTamAyuH dvAdazasaMvatsa rA eva, trIndriyANAM punarutkRSTamAyuH ekonapaMcAzadrAtridivasAnAmiti // 1110 // caturiMdriyapaMcendriyANAmAha caribiyANamAU ukkassaM khalu havejja chmmaasN| paMceMdiyANamAU etto uDDhaM pavakkhAmi // 1111 // caribiyANaM-caturindriyANAM bhramarAnInAM, AU-AyuH, ukkassa-utkRSTaM khalu sphuTaM habenja-bhavet, chmmaasN-ssnnmaasaaH| paMceMbiyANaM-paMcendriyANAM, AU-AyuH, etto uDDhaM-ita UdhvaM vikalendriyakathanovaM, pavakkhAmi-pravakSyAmi prtipaadyissyaami| caturindriyANAmutkRSTamAyuH SaNmAsamitaM bhaveda, ita UvaM paMcendriyANAmAyurvakSyAmIti / / 1111 // tadeva pratipAdayati macchANa puvvakoDI parisappANaM tu Navaya puvvNgaa| bAdAlIsa sahassA uragANaM hoi ukkassaM // 1112 // varSa dazaguNitaM dazavarSANi, dazavarSANi dazaguNitAni vazarSata, varSazataM dazaguNitaM varSasahasra, varSa gAthArtha-do-indriyoM kI bAraha varSa pramANa utkRSTa Ayu hai / tIna-indriyoM kI unacAsa rAta-dina kI utkRSTa Ayu hai / / 1110 // prAcAravRtti-zaMkha Adi do-indriya jIvoM kI utkRSTa Aya bAraha varSa hai aura gobhI arthAt khajUra (kIr3A) Adi tIna-indriya jIvoM kI unacAsa dina-rAta kI utkRSTa Ayu hai| cAra-indriya aura pA~ca-indriya jIvoM kI Ayu kahate haiM gAbhArtha-cAra-indriya jIvoM kI chaha mAsa kI utkRSTa Ayu hai| paMcendriyoM kI Ayu isase Age kaheMge // 1111 // AcAravatti-bhramara Adi cAra-indriya jIvoM kI utkRSTa Ayu chaha mAsa taka hai| aba isase kAge paMcendriyoM kI Ayu kA varNana kreNge| use hI kahate haiM gAthArtha-matsyoM kI pUrvakoTi, parisaoNM kI navapUrvAMga aura sarpo kI byAlIsa hajAra varSa pramANa utkRSTa Ayu hai // 1112 // AcAravRtti-varSa ko daza se guNA karane para daza varSa, daza ko daza se guNita karane 1. . nnnnmaasaa| . Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAra: ] [ 255 sahasra dazaguNitaM dazavarSatahasrAgi, dazavarSasa halAgi dazaguNitAni varSazatasahasra, varSazatasahasra dazaguNitaM dazavarSazatasahasrANi, dazavarSazatasahasrANi dazaguNitAni koTI, dazaguNitA koTI dazakoTI', dazakoTI' dazaguNitA koTIzataM, koTIzataM dazaguNita koTIsahasra , koTIsahasra dazaguNitaM dazakoTIsahasrANi, dazakoTIsahasrANi dazaguNitAni lakSakoTItyevamAdi kAlapramANaM netavyamiti / varSa nakSaM caturazItirUpaguNitaM pUrvAMgaM bhavati, pUrvAMgaM caturazItilakSaguNitaM pUrva bhavati, pUrvasya tu pramANaM saptatikoTIzatasahasrANi koTInAM tu SaTpaMcAzatsahasrANi ceti / prastutaM vakSye macchANaM- matsyAnAM, puSvakoDI--pUrvakoTI pUrvANAM koTI pUrvakoTI "saptatikoTIzatasahasrANi koTInAM SaTpaMcAzatsahasrANi ca koTIguNitAnipUrvakoTI bhvti"| parisappANaM-parisarpantIti parisarpAH godheragodhAdayasyeSAM parisaNAM, tu Navaya pugvaMgA-navava pUrvAgAni caturazItilakSANi navaguNitAni, bAdAlIsaM-dvAvatvAriMzat, sahassA-sahasrAgi, uttaragAthAH varSazabdastiSThati tena saha saMbandhaHna pUrvapUrvAMgAbhyAmiti, tAbhyAM saha varSANAM sambandhe pUrvAgamavirodhaH syAttasmAdvAcatvAriMzatsahasrANIti saMbhavanti, uragANaMurasA gacchanti iti uragAH sasteiSAmuragANAM, hodi-bhavati, ukkassaM-utkRSTam / matsyAnAM pUrvakoTI paramAyuH parisarpANAM tu navaiva pUrvAMgAni sarmANAM punaH paramAyurvarSANAM dvAcatvAriMzatsahasrANIti // 1112 // . pakSiNAmasaMjJinAM ca paramAyuHpramANamAha pakkhINaM ukkassaM vAsasahassA bisattarI hoNti| egA ya puvvakoDI asaNNINaM taha ya kammabhUmINaM // 1113 // para sau varSa, sau ko daza se guNita karane para haz2Ara varSa, haz2Ara ko daza se guNita karane para daza hajAra varSa, daza haz2Ara ko daza se guNA karane para lAkha varSa, lAkha ko daza se guNA karane para daza lAkha varSa, daza lAkha ko daza se guNA karane para karor3a varSa, karor3a ko daza se guNA karane para daza karor3a varSa, daza karor3a ko daza ne guNA karane para sau karor3a varSa, sau karor3a ko daza se. guNA karane para hajAra karor3a varSa, hajAra karor3a ko daza se guNA karane para daza hajAra karor3a varSa daza hajAra karor3a ko daza se guNA karane para lakSa koTi pramANa hotA hai| ityAdi prakAra se kAla kA pramANa samajhanA caahie| eka lAkha varSa ko caurAsI se guNA karane para pUrvAMga hotA hai| pUrvAMga ko caurAsI lAkha se guNA karane para pUrva hotA hai| arthAt sattara lAkha, chappana hajAra karor3a varSoM (7056000,0000000) kA eka pUrva hotA hai| aba prastuta prakaraNa ko kahate haiN| ___ matsyoM kI eka koTipUrva varSa utkRSTa Ayu hai| sattara lAkha karor3a aura chappana hajAra karor3a varSoM ko karor3a se guNA karane para eka pUrva koTi varSa kA pramANa hotA hai| goha Adi prANiyoM kI utkRSTa Ayu nava pUrvAMga hai| arthAt caurAsI lAkha varSa ko nava se guNA karane para nava pUrvAMga saMkhyA hotI hai / sarpo ko utkRSTa Ayu byAlIsa hajAra varSa hai| gAthA meM yadyapi 'varSa' zabda nahIM hai phira bhI vaha Age gAthA meM hai usase sambandha kiyA gayA hai| pakSiyoM aura asaMjI jIvoM kI utkRSTa Ayu kA pramANa kahate haiM-- gAthArtha-pakSiyoM kI utkRSTa Ayu bahattara hajAra varSa hai tathA asaMjJI jIva aura karmabhUmi jIvoM kI utkRSTa Ayu eka koTipUrva varSa hai // 1113 // 1-2. ka dshkotty| | Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] [mUlAcAre pakkhINaM-pakSiNAM bhairuMDAdInAM, ukkastaM-utkRSTamAyuriti saMbandhaH, vAsasahassA-varSasahasrANi, visattarI-dvAsasaptiH, hoMti-bhavanti / egA ya--ekA ca, puvakoDI-pUrvakoTI, asaNNINaM-asaMjinAM manovirahitapaMcendriyANA, taha-tathA, kammabhUmiNaM-karmabhaumAnAM "karmabhaumazabdo'nantarANAM sarveSAM vizeSaNam" tathAzabdena saptatizatAryakhaNDaprabhavA manuSyAH parigRhyante / karmabhUmijAnAM pakSiNA mutkRSTamAyusaptativarSasahasrANi bhavanti, asaMzinAM, karmabhUmijamanuSyANAmanyeSAM karmabhUmipratibhAgajAnAM caikA pUrvakoTI varSANAM paramAyubhavatIti // 1113 // apa bhogabhUmijAnAM kiMpramANaM paramAyurityata Aha hemavadavaMsayANaM taheva hernnnnvNsvaasiinnN|| maNusesu ya mecchANaM havadi tu palidopamaM ekkaM // 1114 // hemavavavaMsayANaM-haimavatavaMzajAnA, sahaiva - tathaiva hairaNyavatavaMzavAsinA, maNusesu ya-mAnuSeSu ca madhye, mecchANaM-mlecchAnAM sarvamlecchakhaNDeSu jAtAnAM bhogabhUmipratibhAgajAnAM antardIpajAnAM vA samuccayazcazabdena, havavi tu-bhavati tu, palidopama-palyopamamekam / paMcasu jaghanyabhogabhUmiSu haimavatasaMjJakAsu' tathA parAsu paMcasu jaghanyabhogabhUmiSu hairaNyavatasaMjJakAsu ca madhye sarvamlecchakhaNDeSu jAtAnAM bhogabhUmipratibhAgajAnAmantadvIpajAnAM ca palyopamamekaM paramAyuriti / / 1114 // madhyamabhogabhUmijAnAM paramAyuHpramANamAha harirammayavaMsa su ya havaMti palidovamANi khalu donnnni| tiriesu ya saNNINaM tiNNi ya taha kuruvagANaM ca // 1115 // AcAravRtti-bhairuNDa Adi pakSiyoM kI utkRSTa Ayu bahattara hajAra varSa pramANa hai / 'karmabhauma' zabda anantara ke sabhI kA vizeSaNa hai| aura 'tathA' zabda se eka sau sattara Arya khaNDa meM honevAle manuSyoM ko lenA / arthAt karmabhUmija pakSiyoM kI utkRSTa Ayu bahattara hajAra varSa hai| masaMjhI-manarahita paMcendriya tiryaMcoM kI, karmabhUmija manuSyoM kI tathA karmabhUmi ke pratibhAga meM honevAle manuSyoM kI utkRSTa Ayu eka koTipUrva varSa kI hai| bhogabhUmijoM kI Ayu kitane pramANa hai ? use hI batAte haiM___ gAthArtha-haimavatakSetra meM honevAle aura hairaNyavata kSetra meM honevAle jIvoM kI, manuSyoM meM mlecchoM kI utkRSTa Ayu eka palyopama hai // 1114 // AcAravRtti-pA~ca haimavata kSetra haiM, unameM jaghanya bhogabhUmi hai| pAMca hairaNyavata kSetra haiM, unameM bhI jaghanya bhogabhUmi hai| inameM honevAle bhogabhUmijoM kI utkRSTa Ayu eka palya hai| sarvamleccha khaNDoM meM honevAle, bhogabhUmi ke pratibhAga meM honevAle athavA antarvIpa meM honevAle kubhogabhUmi ke manuSya-ina saba kI utkRSTa Ayu eka palyopama pramANa hai| madhyama bhogabhUmijoM Adi kI utkRSTa Ayu kahate haiM gAthArtha-harikSetra aura ramyakakSetra ke jIvoM kI utkRSTa Ayu do palyopama hai| saMjJI tiryaMca aura devakuru-uttarakuru ke manuSyoM kI Ayu tIna palyopama hai // 1115 // 1. jAtAnAM tiryaGmanuSyANAM paramAyuH palyamekameva bhavati tathA manuSyeSu ca madhye sarvamlecchakhaNDeSu jAtAnA bhogabhUmipratibhAgajAnAmantIpajAnAM ca palyopamamekaM paramAyuriti iti ka prtau| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [ 257 manuSyA ityanuvartate, harirammaya vasesu ya-hAraramyakavaMzeSu ca, vaMzazabdo'tra pratyekamabhisaMbadhyate, paMcasu harivaMzeSu madhyamabhogabhUmiSu paMcasu ramyakavazeSu ca havati-bhavataH, palidovamANi-palyopamAni, dve khalu sphuTaM, doNi-dve / tiriesu ya-tiryakSu ca tirazcAM vA tiryakazabda: 'pratyeka bhogabhUmiSu saMbadhyate, saNNINaM-saMjJinAM samanaskAnAM "atra saMjJizabdo bhogabhUmiSa asNjnyinaambhaavprtipaadkH| bhogabhUmijAstiyaMcaH saMjina eveti"| tiNi ya-trINi ca, taha ya-tathA, kuravagANaM-kauravakANAM cAtra kuruzabda uttarakurudevakuruSu vartamAno gRhyate sAmAnyanirdezAt / paMcasu ca harivaMzeSu madhyamabhogabhUmiSu paMcasu ca ramyakavarSe madhyamabhogabhUmiSu ca manuSyANAM tirazcAM ca saMjJinAM dvipalyopamaM paramAyuH, paMcasUttarakuruSu paMcasu devakuruSu cotkRSTabhogabhUmiSu manuSyANAM tirazcAM ca trINi palyopamAni paramAyuriti // 1115 // nArakANAM devAnAM ca paramAyuSaH sthiti pratipAdayannAha devesu NArayesu ya tettIsaM hoMti udadhimANANi / ___ ukkassayaM tu AU vAsasahassA dasa jahaNNA // 1116 // sa-devAnAmaNimAdyaSTaddhiprAptAnAM, NArayesa ya-nArakANAM ca sarvAzubhakarANAm athavA deveSu nArakeSu ca viSaye, tettIsaM-trayastrizat tribhiradhikaM dazAnAM trayaM, hoMti-bhavanti, udadhimANANi sAgaropamANi, upakassayaM ta-utkRSTaM, tu zabdo'vadhAraNArtham |aauu-aayuH, vAsasahassA-varSANAM sahasrANi,basa ___ AcAravRtti-harivaMzoM meM arthAt pA~ca harikSetroM meM madhyama bhogabhUmi hai / vahAM honevAle manuSyoM kI tathA pA~ca ramyakavaMza-ramyakakSetra nAmaka madhyama bhogabhUmi meM honevAle manuSyoM kI utkRSTa Ayu do palyopama hai| yahA~ gAthA ke 'tiryaca' zabda ko sabhI bhogabhUmi meM ghaTita karanA cAhie tathA saMjJI zabda se aisA samajhanA ki bhogabhUmi meM asaMjJI tiryaMcoM kA abhAva hai arthAt bhogabhUmija tiryaMca saMjJI hI hote haiM / 'kuru' zabda se devakuru aura uttarakuru donoM kA grahaNa ho jAtA hai / pA~ca devakuru aura pA~ca uttarakuru meM uttama bhogabhUmi hai| vahA~ ke manuSyoM aura tiryaMcoM kI utkRpTa Ayu tIna palyopama hai| bhAvArtha-haimavata,hairaNyavata kSetroM meM jaghanya bhogabhUmi kI vyasvathA hai / vahA~ ke manuSya aura tiryaMcoM kI utkRSTa Ayu eka palya hai / harikSetra aura ramyaka kSetroM meM madhyama bhogabhUmi hai| vahA~ ke manuSyoM evaM tiryaMcoM kI utkRSTa Ayu tIna palyopama hai| mleccha khaNDa ke manuSyoM kI, kubhogabhUmi ke manuSyoM kI tathA bhogabhUmi pratibhAgaja manuSyoM kI Ayu eka palyopama hai| nArakI aura devoM kI Ayu kahate haiM gAthArtha-devoM aura nArakiyoM kI utkRSTa Ayu tetIsa sAgara pramANa hai aura jaghanya Ayu daza hajAra varSa // 1116 / / prAcAravRtti-aNimA Adi RddhiyoM se saMyukta deva kahalAte haiM tathA sarva azubha hI karanevAle nArakI hote haiM / ina deva aura nArakiyoM kI utkRSTa Ayu tetIsa sAgara pramANa aura jaghanya Ayu daza hajAra varSa kI hai / yaha sAmAnya kathana dravyAthika ziSyoM ke anugraha ke lie hai| 1. ka srvbhog-| 2. ka avadhAraNaparaH / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258] [ mUlAcAre daza, jahaNaM-jaghanyaM nikRSTa, sAmAnyakathanametad dravyAthikaziSyAnugrahanimittaM vistarataH 'satreNottaratra 'kathanaM paryAyAthikaziSyAnugrahArthaM "sarvAnugrahakArI ca satAM prayAso" yastataH sAmAnyavizeSAtmakaM pratipAdanaM yuktameva sAmAnyavizeSAtmakatvAcca sarvavastUnAM sAmAnyena pratipanne sati vizeSasya sukhenAvagati nityakSaNikakAntavAdimataM ca nirAkRtaM bhavati / sAmAnyena devAnAM nArakANAM cotkRSTamAyUH trayastrizatsAgaropamANi jaghanyaM ca devanArakANAmAyurdazavarSasahasrANIti // 1116 // ___alpaprapaMcatvAtprathamataraM tAvannArakANAM sAmAnyasUtrasUcitaM prakRSTamAyu:pramANaM sarvapRthivInAM pratipAdayannAha ekaM ca tiNNi sattaya dasa sattaraseva hoMti baaviisaa| tesIsamudadhimANA puDhavINa ThidINamukkassaM // 1117 // ekaMca ekaM ca sarvatrodadhimAnAnItyanena saMbandhaH tiNi-trINi, sattaya-saptaca, dasa-daza, sattarasa-saptadaza evakAro'vadhAraNArthaH,hoMti---bhavanti, bAvIsaMdvAviMzatiH, tettIsaM--trayastrizata, uvadhimANAudadhimAnAni, puDhavINaM--pathivInAratnazarkarAvAlukApaMkadhamatamomahAtamaHprabhANAM saptAnAM yathAsaMkhyena saMbandhaH, ThibINaM-sthitInAmAyurityanuvartate tenAyu:sthitInAM nAnyakarma sthitInAM grahaNaM bhavati nApi narakabhUmisthitInAmiti, ukkassaM-utkRSTam / ratnaprabhAyAM trayodazaprastarenArakANA'mAyu.sthiteHpramANamekasAgaropama, zarkarAprabhAyAmekAdazaprastare'dhonArakANAM paramAyuHsthiteHpramANaM trINi sAgaropamANi / vAlakAprabhAyAM navamaprastare paryAyAthika ziSyoM ke prati anugraha karane ke lie Age sUtroM dvArA vistAra se ina sabakI Ayu kA varNana kreNge| cUMki satpuruSoM kA prayAsa sabhI janoM para anugraha karanevAlA hotA hai, isalie sAmAnya aura vizeSa rUpa se pratipAdana karanA yukta hI hai / aura phira, sabhI vastue~ sAmAnyavizeSAtmaka hI haiM / sAmAnya se kisI vastu ko jAna lene para vizeSa kA sukhapUrvaka sahaja hI jJAna ho jAtA hai / isa sAmAnya-vizeSa ke kathana se nityaikAntavAdI aura kSaNikakAntavAdI ke matoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai| arthAt isa gAthA meM deva-nArakiyoM kI sAmAnya Ayu kahakara Age vizeSataH kheNge| thor3A vistAra hone se, sabase pahale nArakiyoM kI sAmAnya sUtra se sUcita utkRSTa Ayu kA pramANa sarvapRthiviyoM meM pratipAdita karate haiM gAthArtha-sAta narakoM meM krama se utkRSTa Ayu eka, tIna, sAta, daza, satraha, bAIsa aura tetIsa sAgara pramANa hai / / 1117 / / __ AcAravRtti-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura mahAtamaHprabhA, kramazaH ye sAta narakabhUmiyoM ke nAma haiN| ina narakoM meM rahanevAle nArakiyoM kI Ayu kA pramANa yahA~ para kahA gayA hai| una narakabhUmiyoM kI sthiti athavA vahA~ ke nArakiyoM ke anya karmoM kI sthiti kA grahaNa yahA~ nahIM hai| ratnaprabhA naraka meM teraha prastAra haiN| antima prastAra ke nArakiyoM kI utkRSTa Ayu ekasAgara hai / zarkarAprabhA naraka meM gyAraha prastAra haiN| unameM se antima prastAra meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu tIna sAgara hai / bAlukAprabhA nAmaka 1. ka saMgrahasUtreNa 2.ka uttaratra kathanaM ca vistrsuutrenn| 3. ka nArakANAM prmaayu:sthite| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAra] [256 'dhonArakANAM paramAyuHsthite: pramANaM dazasAgaropamANi,* dhUmaprabhAyAM paMcamaprastare paramAyuHsthiteH pramANaM saptadazasAgaropamANi, tama.prabhAyAM tRtIyaprastare nArakANAM paramAyu:sthiteH pramANaM dvAviMzatiH sAgarANAm / mahAtamaHprabhAya m avadhisthAnanarake nArakANAM paramAyuHsthiteH pramANaM trayastrizadudadhimAnAni iti| prathamAyAM tAvattata evamabhisaMbandhaH kriyate ratnaprabhAyAM nAra 5.NAmekasAgaropamamutkRSTAyuHsthitirityevaM sarvadAtra sarve'pi madhyamavikalpAAyuHsthitervaktavyA dezAmarzaka sUtreNa (?) sUcitatvAt / prathamAyAM pRthivyAMprathamaprastare sImantakendra ke nArakANAM paramAyuSaH sthite: pramANaM navatisahasravarSapramANaM bhavati, dvitIyendra ke nArakAbhiranye varSANAM navatilakSANi, tRtIya kendra ke rorukanAmni pUrvakoTya stvasaMkhyeyAH, caturthendra ke bhrAntasaMjJake sAgaropamasya dazamabhAgaH, paMcamendraka udbhrAntAbhidhAne dvo dazabhAgau, SaSThendra ke saMbhrAntake dazabhAgAstrayaH, saptamendrake'saMbhrAntanAmni dazabhAgAzcatvAraH, aSTamendrake vibhrAnte dazabhAgA: paMca, navamendra ke trastasaMjJake dazabhAgA: SaT, dazamendrake trasite dazabhAgA: sapta, ekAdazendrake vakrAnte dazabhAgA aSTau,- dvAdazendra ke'vakrAnte dazabhAgA nava, trayodazendra ke vikrAnte dazabhAgA daza, dazasAgaropamasyeti sarvatra saMbandhaH / dvitIyAyAM pRthivyAM nArakANAM prathamendra ke tatrakasaMjJake paramAyuSaH sthite: pramANaM dvisAgaropamasyaikAdazabhAgAbhyAmadhikaM sAgaropama, dvitIyendra ke stanake sAgaropama tIsare naraka meM nau prastAra haiN| unameM se antima prastAra meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu sAta sAgara hai / paMkaprabhA meM sAta prastAra haiM, antima prastAra meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu daza sAgara hai| dhUmaprabhA meM pA~ca prastAra haiM, antima prastAra meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu satraha sAgara hai| tama:prabhA meM tIna prastAra haiM vahA~ antima prastAra meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu bAIsa sAgara hai tathA mahAtamaHprabhA meM eka hI prastAra hai| usa avadhisthAna nAmaka prastAra meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu tetIsa sAgara pramANa hai| aba prathama naraka meM aisA sambandha karanA ki isa ratnaprabhA meM nArakiyoM kI utkaSTa Ayu eka sAgara pramANa hai / isa prakAra se hamezA yahA~ para Ayu ke madhyama vikalpa hote haiM joki dezAmarzakasUtra se sUcita kiye gaye hai / unako kahanA cAhie / sohI spaSTa karate haiM prathama pRthivI meM sImantaka indraka nAmaka prathama prastAva meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu nabbe hajAra varSa pramANa hai| nAraka nAmaka dvitIya indraka meM nabbe lAkha varSa hai| roruka nAmaka tRtIya indraka meM asaMkhyAta pUrvakoTi hai| bhrAntasaMjJaka cauthe indraka meM eka sAgara ke dazaveM bhAga pramANa hai| udbhrAnta nAmaka pA~caveM indraka meM sAgara ke daza bhAga meM se do bhAga hai| saMbhrAnta nAmaka chaThe indraka meM eka sAgara ke daza bhAga meM se tIna bhAga pramANa hai| asaMbhrAnta nAmaka sAtaveM indraka meM eka sAgara ke daza bhAga meM se cAra bhAga hai| vibhrAnta nAmaka AThaveM indraka meM eka sAgara ke daza bhAga meM se pA~ca bhAga hai| trasta nAmaka navameM indraka meM sAgara ke daza bhAga meM se chaha bhAga hai / trasita nAmaka dazaveM indraka meM sAgara ke daza bhAga meM se sAta bhAga hai| vakrAnta nAmaka gyArahaveM indraka meM sAgara ke daza bhAga meM se ATha bhAga hai / avakrAnta nAmaka bArahaveM indraka meM sAgara ke daza bhAga meM se nau bhAga hai aura vikrAnta nAmaka terahaveM indraka meM sAgara ke daza bhAga meM se daza bhAga arthAt eka sAgara pramANa hai| dvitoya pathivI meM nArakiyoM kI tataka nAmaka prathama indraka meM eka sAgara aura dvitIya [pakaprabhAyAM saptamaprastare'dhonArakANAM paramAyu:sthite: pramANaM saptasAgaropamANi] Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] [ mUlAcAre mekAdazacaturbhAgairadhikaM, tRtIyendra ke manake sAgaropamaM SabhirekAdazabhAgairadhikaM, caturthendrake vanake sAgaropamamekAdazabhAgairaSTabhiradhikaM, paMcamendra ke ghATasaMjJake sAgaropamamekAdazabhAgairdazabhiradhikaM, SaSThendra ke saMghATakasaMjJake dve sAgaropama ekAdazabhAgenAdhike, saptamendrake jihvAkhye dve sAgaropame vibhirekAdazabhAgairadhike, aSTamendrake jihi kanAmni dve sAgaropame paMcabhirekAdazabhAgairadhike, navamendrake lolanAmake dve sAgaropame saptabhirekAdazabhAgairadhike, dazamendra ke lolupAkhye dve sAgaropame navabhirekAdazabhAgairadhike, ekAdazendrake stanalolupanAmni uktAnyeva trINi sAgaropamANIti / tRtIyAyAM pRthivyAM prathamendrake taptanAmni nArakANAM paramAyuSaH pramANaM trINi sAgaropamANi sAgaropamasya navanAgaizcaturbhAgairabhyadhikAni, dvitIyendrake 'nastanAmake sAgarAstriyo navASTabhAgairabhyadhikA:, tRtIyake tAnasaMjJake catvAraH sAgarA navabhAgaistribhirabhyadhikAH, caturthaprastare tApanAkhye catvAraH sAgarA: saptabhinavabhAgairabhyadhikAH, paMcamendra ke nidAghAkhye paMca sAgarA navabhAgA dvAbhyAmadhikAH, SaSThendrake prajvalite paMca sAgarA: navabhAgaiH SaDbhirabhyadhikAH saptamendrake jvalite SaT sAgarA navabhAgenaikenAbhyadhikAH, aSTamendra ke saMjvalite SaT payodhayo nAvabhAga: paMcabhirabhyadhikAH, navamendrake saMjvalite uktAnyeva saptasAgaropamANi / caturthI pRthivyAM nArakANAM paramAyuSaH sAgara ke gyArahaveM bhAga pramANa utkRSTa Ayu hai| stanaka nAmaka dvitIya indraka meM eka sAgara aura dvitIya sAgara ke gyAraha bhAgoM meM se cAra bhAga adhika hai / manaka nAmaka tRtIya indraka meM sAgara ke gyAraha bhAgoM meM se chaha bhAga adhika eka sAgara hai| vanaka nAmaka cauthe indraka meM eka se gyAraha bhAgoM meM se ATha bhAga adhika eka sAgara hai| ghATa saMjJaka pAMcaveM indraka meM eka sAgara ke gyAraha bhAga meM se ATha bhAga adhika eka sAgara hai| saMghATaka nAmaka chaThe indraka meM eka sAgara ke gyArahaveM bhAga adhika do sAgara hai| jihvA nAmaka sAtaveM indraka meM eka sAgara ke gyAraha bhAgoM meM se tIna bhAga adhika do sAgara hai / jitika nAmaka AThaveM indraka meM eka sAgara ke gyAraha bhAgoM meM se pA~ca bhAga adhika do sAgara hai / lola nAmaka navameM indraka meM eka sAgara ke gyAraha bhAgoM meM se sAta bhAga adhika do sAgara hai / lolupa nAmaka dasaveM indraka meM eka sAgara ke gyAraha bhAgoM meM se nau bhAga adhika do sAgara hai tathA stanalolupa nAmaka gyArahaveM indraka meM utkRSTa Ayu tIna sAgara pramANa hai| tIsarI pRthivI ke tapta nAmaka prathama indraka meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu eka sAgara ke nava bhAgoM meM se cAra bhAga adhika tIna sAgara pramANa hai| trasta nAmaka dvitIya indraka meM eka sAgara ke nava bhAgoM meM se ATha bhAga adhika tIna sAgara hai| tapana nAmaka tRtIya indraka meM eka sAgara ke nava bhAgoM meM se tIna bhAga adhika cAra sAgara hai| tApana nAmaka caturtha prastAra meM sAgara ke nava bhAgoM meM se sAta bhAga adhika cAra sAgara hai| nidAgha nAmaka pA~caveM indraka meM sAgara ke nava bhAgoM meM se do bhAga adhika pA~ca sAgara hai| prajvalita nAmaka chaThe indraka meM eka sAgara ke nava bhAgoM meM se chaha bhAga adhika pA~ca sAgara hai / jvalita nAmaka sAtaveM indraka meM eka sAgara ke nava bhAgoM meM se eka bhAga adhika chaha sAgara hai| saMjvalita nAmaka AThaveM indraka meM eka sAgara ke nau bhAgoM meM se pA~ca bhAga adhika chaha sAgara hai| saMjvalita nAmaka navameM indraka meM sAta sAgaropama hai| 1. ka jihvikaakhye| 2. ka tapitanAmni / . Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [261 pramANaM-prathamendraka AranAmni sapta payodhayaH tribhiH saptabhAgairabhyadhikA:, dvitIyendra ke tArasaMjJake sapta samudrAH saptabhAgaHSabhirabhyadhikAH, tRtIyendra ke mAranAmni payodhayo'STau saptabhAgAmyAM dvAbhyAmadhikAH, caturthendra ke varcaskanAmni sAgarA aSTau pacabhiH saptabhAgairabhyadhikAH, paMcamendrake tamake nava sAgarAH saptabhAgenAdhikAH, SaSThendrake kharanAmni nava sAgarAzcatubhiH saptamArgaramyadhikAH, saptamendra ke khaDakhaDe uktAnyeva daza sAgaropamANi / paMcamyAM paMthivyAM nArakANAM paramAyuH pramANa-prathamendra ke tamonAmni ekAdazArNavA dvisAgarasya paMcabhAgAbhyAmadhikA:. dvitIyendraka bhramarasaMjJake dvAdazasAgarAzcatubhiH paMcabhAgerabhyadhikAH tRtIyendra ke RSabhanAmni caturdaza payodhayaH paMcabhAgenA'bhyadhikAH, caturthendrake'ndhasaMjJake paMcadazodadhayastribhiH paMcabhAgairabhyadhikAH, paMcamendra ke tamisrAbhidhAne kathitAnyeva saptadazasAgaropamANi / SaSThayAM pRthivyAM nArakANAM paramAyu:-prathamendra ke himanAmni sAgaropamasya dvitribhAgAbhyAmadhikA aSTAdazapayodhayaH dvitIyendra ke vardalasaMjJake vizatipayodhayastribhAgenAbhyadhikAH, tatIyendrake lallakanAmni uktAnyeva dvAviMzatisAgaromANi, saptamyAM tu pRthivyAmavadhisthAnasaMjJakendra ke nArakANAM trayastrizatsAgaropamANyeva paramAyuSaH / zreNibaddheSu prakIrNakeSu ca nArakANAM svakIyendrakapratibaddhamutkRSTamAyurveditavyam / yadalpaM tanmukhaM bRhadbhUmiH mukhaM bhUmeviMzodhya vizuddhaM ca zeSamucchyabhAjitamicchayA guNitaM mukhasahitaM ca kRtvA sarvatra vAcyamiti // 1117 // cauthI pathivI meM nArakiyoM kI utkaNTa Ayu kA pramANa-Ara nAmaka prathama indraka meM eka sAgara ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga adhika sAta sAgara hai| tAra nAmaka dvitIya indraka meM eka sAgara ke sAta bhAgoM meM se chaha bhAga adhika sAta sAgara hai| mAra nAmaka tRtIya indraka meM eka sAgara ke sAta bhAgoM meM se do adhika ATha sAgara hai / varcaska nAmaka caturtha indraka meM sAgara ke sAta bhAga meM se pAMca bhAga adhika ATha sAgara hai| tamaka nAmaka pAMcaveM indraka meM sAgara ke sAtaveM bhAga adhika nava sAgara hai / khara nAmaka chaThe indraka meM eka sAgara ke sAta bhAga meM se cAra bhAga adhika navasAgara hai / khaDakhaDa nAmaka sAtaveM indraka meM daza sAgara pramANa Ayu hai| pAMcavIM pRthivI meM nArakiyoMkI utkRSTa Ayu-tama nAmaka prathama indraka meM eka sAgarake pAMcaveM bhAga adhika gyAraha sAgara pramANa hai| bhramara nAmaka dvitIya indraka meM sAgara ke pA~ca bhAgoM meM se cAra bhAga adhika bAraha sAgara hai| RSabha nAmaka tatIya indraka meM eka sAgara bhAga adhika caudaha sAgara hai / adhaHsaMjJaka caturtha indraka meM eka sAgara ke pA~ca bhAga meM se tIna bhAga adhika pandraha sAgara hai| tamisra nAmaka pA~caveM indraka meM satraha sAgara pramANa hai| chaThI pRthivI meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu-hima nAmaka prathama indraka meM ekasAgara ke tIna bhAga meM se do bhAga adhika aThAraha sAgara hai| vardala nAmaka dvitIya indraka meM eka sAgara ke tIsare bhAga adhika bIsa sAgara hai / lallaka nAmaka tIsare indraka meM bAIsa sAgara pramANa hai| ___ sAtavIM pRthivI meM avadhi sthAna indraka meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu tetIsa sAgara pramANa hai| pratyeka naraka ke zreNIbaddha aura prakIrNaka biloM meM nArakiyoM kI utkRSTa Ayu apane-apane indraka se sambandhita utkRSTa Ayu pramANa hI jAnanA caahie| jo alpa saMkhyA hai usako mukha mAnakara adhika saMkhyA rUpa bhUmi meM se mukha ko ghaTAkara jo zeSa rahe usameM pada ke pramANa se bhAga dekara tathA icchA rAzi se guNita kara mukha sahita karake sarvatra Ayu kA pramANa nikAlakara kahanA caahie| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 262] [ mUlAcAre sarvapRthivISu nArakANAM jaghanyasthitimAyuSaH pratipAdayantAha paDhamAdiyamukkassaM bidiyAdisu sAdhiyaM jahaNattaM / dhammAya varNAvaMtara vAsasahassA dasa 'jahaNNaM // 1118 // paDhamAdiya--prathamAdiryasya tatprathamAdikaM Ayuriti saMbadhyate, ukkassaM-utkRSTa, bidiyAdisudvitIyAAdiryAsAM tA dvitIyAdayastAsu dvitIyAdiSu pRthivISu, sAdhiya-sAdhika samayAdhika, jahaNNattaM-jaghanyaM tat / prathamAyAM yadutkRSTaM dvitIyAyAM samayAdhikaM jaghanyaM tadAyustayA dvitIyAyAM yadutkRSTamAyu rakANAM', tRtI. yAyAM nArakANAM samayAdhikaM jaghanyaM tat / tRtIyAyAmutkRSTaM yadAyuzcaturthyAM samayAdhikaM jaghanyaM tat / caturthyAM yatkRSTamAyuH paMcamyAMsamayAdhikaM jaghanyaM tat / paMcamyAmutkRSTaM yadAyuHSaSThyAM samayAdhikaM jaghanyaM tat / SaSThayAmutkRSTaM yadAyuH saptayAM samayAdhikaM jaghanyaM tat / evaM sarvAsu pRthivISu sarvaprastareSu sarvendrakeSu yojyaM, prathamendrake yadutkRSTamAyu rakANAM dvitIyendra ke samayAdhikaM jaghanyaM taMt / dvitIyendra ke yadutkRSTa mAyustRtIyendra ke samayAdhika jaghanyaM tat / evamekonapaMcAzadindrakeSu netavyamiti / atha keSAM nArakANAM devAnAM ca jaghanyamAyurdazavarSasahasrANItyata Aha-dhammAya-dharmAyAM sImaMtake nArake nArakANAM bhavaNa--bhavanavAsinAM, vitara-vyaMtarANAM, vAsa bhAvArtha-yahA~ para sAtoM narakoM ke unacAsa prastAra ke nArakiyoM kI utkRSTa Ayu batAyI hai tathA vahIM ke zreNIbaddha va prakIrNaka viloM ke nArakiyoM kI bhI vahI Ayu hai| yahA~ prastAra ko hI indraka kahA gayA hai| sarvapathiviyoM meM nArakiyoM kI [tathA katipaya devoM kI jaghanya Ayu kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-prathama Adi narakoM kI jo utkRSTa Ayu hai, dvitIya Adi narakoM meM vahI kaLa adhika jaghanya Aya hai| dharmA nAmaka pathivI meM tathA bhavanavAsI aura vyaMtaroM meM jaghanya Aya daza hajAra varSa hai // 1118 // AcAravatti-prathama naraka meM jo utkRSTa Ayu hai, dvitIya naraka meM eka samaya adhika vahI Aya jaghanya ho jAtI hai| tathA dvitIya naraka meM jo utkaSTa Aya hai usameM eka samaya milAkara vahI tRtIya naraka meM jaghanya ho jAtI hai / tRtIya naraka meM jo utkRSTa Ayu hai usameM eka samaya adhika karake vahI caturtha meM jaghanya ho jAtI hai / caturtha kI utkRSTa meM eka adhika karake pA~caveM meM jaghanya hotI hai / pA~cavIM pRthivI kI utkRSTa Ayu meM eka samaya adhika karake chaThe meM jaghanya ho jAtI hai| chaThe kI utkRSTa meM eka samaya adhika karake sAtaveM meM jaghanya ho jAtI hai| isI prakAra se sabhI narakoM ke sabhI prastAroM ke--sabhI indrakoM meM lagA lenA caahie| jaise ki prathama naraka ke prathama indraka meM jo utkRSTa Ayu hai dvitIya indraka meM eka samaya adhika vahI jaghanya hai| dvitIya indraka meM jo utkRSTa hai tRtIya meM eka samaya adhika vahI jaghanya hai| iso taraha unacAsa indraka paryanta le jAnA caahie| pUnaH kina deva aura nArakiyoM kI jaghanya Ayu daza hajAra varSa hai ? dharmA nAmaka prathama naraka ke prathama sImaMtaka indraka bila meM nArakiyoM kI jaghanya Aya 1. ka jhnnnnaa| 2. kanArakAntaM / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [ 263 sahassA-varSasahasrANi, dasa-daza, jahaNaNA-jaghanyAyuSaH sthitiH| sImaMtakanarake nArakANAM bhavanavAsinAM devAnAM vyaMtarANAM ca jaghanyamAyurdazavarSasahasrANIti // 1118 / / bhavanavAsinAM vyatarANAM cotkRSTamAyu:pramANaM pratipAdayannAha asuresu sAgarovama tipalla pallaM ca NAgabhomANaM / addhAddijja suvaNNA du dIva sesA divaDDhaM tu||1116|| asaresa --asurANAM bhavanavAsinAM prathamaprakArANAM aMbAvarISAdInAM, sAgarovama-sAgaropama, tipalla-trINi palyAni tripalyopamAni, pallaM ca-palyaM ca palyopamaM NAgabhomANaM-nAgendrANAM-dharaNendrAdInAM, bhogaNaM--bhaumAnAM vyaMtarANAM kinarendrANAM yathAsaMkhyena saMbandhaH nAgendrANAmutkRSTamAyustrINi palyopamAni dhyaMtarANAM kinarAdInAmutkRSTamAyureka palpopamaM dhAtAyurapekSya sArdhapalyam / addhAdijja-ardhatRtIye dvipalyopame palyopamArdhAdhike dve palyopame, suvaNNA-suparNakumArANAM, tu--tu dve palyopame dIva-dvIpAnAM dvIpakumArANAM, sesA-zeSANAM vidyudagnistanitodadhidigvAyukumArANAM, divaDDhaM tu-ardhAdhikaM palyopamaM palyopamArddhanAdhikamekaM palyopamam / suparNakumArANAM prakRSTamAyuddhe palyomame palyopamA dhike, dvIpakumArANAM ca dve palyopame prakRSTamAyuH zeSANAM tu kumArANAM SaNNAM palyopamaM palyopamA'dhikamutkRSTa mAyuriti // 1116 // jyotiSAM jaghanyotkRSTamAyuH zakrAdInAM ca jaghanyaM pratipAdayannAha pallaTThabhAga pallaM ca sAdhiyaM jodisANa jahaNNidaram / heTillukkassaThidI sakkAdINaM jahaNNA sA // 1120 // daza hajAra varSa hai tathA bhavanavAsI aura vyantara devoM kI jaghanya Ayu daza hajAra varSa pramANa hai| bhavanavAsI aura vyantaroM kI utkRSTa Ayu kA pramANa kahate haiM gAthArtha-asuroM meM utkRSTa Ayu eka sAgara, nAgakumAra kI tIna palya, vyantaroM kI eka palya, suparNakumAroM ko DhAI palya, dvIpakumAroM kI do palya aura zeSa kumAroM kI Der3ha palya pramANa hai // 1119 / / prAcAravatti-bhavanavAsiyoM ke daza prakAroM meM prathama asurakumAra deva haiM, unameM bhI ambAvarISa Adi jAti ke asarakamAroM kI utkRSTa Aya eka sAgara hai| nAgakumAroM meM dharaNendra AdikoM kI utkRSTa Ayu tIna palya hai / bhauma-vyantaroM meM kinnara AdikoM kI eka palya hai tathA ghAtAyu kI apekSA karake Der3ha palya hai| suparNakumAroM kI DhAI palya hai| dvIpakumAroM kI do palya hai aura zeSa--vidyutkumAra, agnikumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dikkumAra bhora vAyukumAra ina sabakI Der3ha palya hai| yaha saba utkRSTa Ayu kA pramANa hai| jyotiSiyoM kI jaghanya va utkRSTa Ayu tathA indrAdikoM kI jaghanya Ayu kahate haiM gAthArtha-jyotiSI devoM kI jaghanya Ayu palya ke AThaveM bhAga hai aura utkRSTa Ayu kucha adhika eka palya hai| nIce ke devoM kI jo utkRSTa Ayu hai vahI vaimAnika indrAdi kI Saghanya Ayu hai // 1120 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] [mUlAcAra pallaTThabhAga-palyASTabhAgaH palyopamasyASTabhAgaH, pallaM ca--palyopamaM ca sAdhiyaM-sAdhikaM varSalakSeNAdhikaM, jodisANa-jyotiSAM candrAdInAM, jahaNNidaraM-jaghanyamitaracca / jyotiSAM jaghanyamAyuH palyopamasyASTabhAga utkRSTaM ca palyopamaM varSalakSAdhikaM ghAtAyurapekSya palyopamaM sArddhamutkRSTam / hedillakkassaThivIadha utkRSTAyuH sthitiH, adhaHsthitAnAM jyotiSkAdInAM, sakkAdINaM-zakrAdInAM saudharmAdidevAnAM, jahaNNA sA-jaghanyA saa| jyotiSAM yotkRSTAyuSaH sthitiH saudharmazAnayoH samayAdhikA jaghanyA sA sodharmazAnayorutkRSTAyuSaH sthitiH sAnatkumAramAhendrayordevAnAM samayAdhikA jaghanyA sA, sAnatkumAra-mAhendraryoyotkRSTA brahmabrahmottarayoH samayAdhikA jaghanyA sA evaM yojyaM yAvat trayastrizatsAgaropamANIti / / 1120 // atha kotkRSTA''yuSaH sthitiH zakrAdInAM yA jaghanyA syAdityata Aha ve satta dasaya coddasa solasa aTThAra vIsa baaviisaa| eyAdhiyA ya etto sakkAdisa sAgaruvamANaM // 1122 // ve-dve, satta-sapta, dasa ya-daza ca, codasa-caturdaza, solasa--SoDaza, aTThAra-aSTAdaza, vIsa-viMzatiH, vAvIsa--dvAviMzatiH, eyAdhiyA -ekAdhikA ekaikottarA, etto-ito dvAviMzaterudhvaM, sakkAdisu-zakAdiSu saudharmezAnAdiSu, sAgaruvamANaM-sAgaropamAnam / saudharmezAnayordevAnAM dve sAgaropame paramAyuSa: sthitiraghAtAyuSo'pekSyetadukta sUtre, ghAtAyuSo'pekSya puna sAgaropame sAgaropamArdhenAdhike bhavataH, evaM saudharmazAnamArabhya tAvadaddha sAgaropamenAdhikaM kartavyaM sUtranirdiSTaparamAyuryAvatsahasrArakalpaH upari AcAravRtti-jyotiSI devoM candraAdikoM kI jaghanya Ayu palya ke AThava bhAga pramANa hai aura utkRSTa Ayu lAkha varSa adhika eka palya hai| tathA ghAtAyuSka kI apekSA Der3ha palyoyama utkRSTa Ayu hai| ina adhaHsthita arthAt jyotiSa Adi devoM kI jo utkRSTa Ayu hai vahI eka samaya adhika hokara saudharma aura IzAna svarga meM jaghanya Ayu hai| saudharma-IzAna kI utkRSTa Ayu eka samaya adhika hokara sAnatkumAra-mAhendra svarga meM jaghanya ho jAtI hai / sAnatkumAra-mAhendra kI jo utkRSTa Ayu hai vahI eka samaya adhika hokara Age ke brahma-brahmottara meM jaghanya ho jAtI hai| isa prakAra se tetIsasAgara kI utkRSTa Ayu hone paryanta yahI vyavasthA samajhanI caahie| saudharma AdikoM meM utkRSTa sthiti kyA hai jo ki Age jaghanya hotI hai ? use hI batAte haiM gAthArtha-saudharma Adi svargoM meM indrAdikoM kI Ayu do sAgara, sAta sAgara, daza sAgara, caudaha sAgara, solaha sAgara, aThAraha sAgara, bIsa sAgara aura bAIsa sAgara hai tathA isase Age eka eka sAgara adhika hotI gayI hai / / 1121 // AcAravRtti-saudharma aura IzAna svarga meM devoM utkRSTa Ayu do sAgara hai / yaha kathana ghAtAyuSka kI apekSA ke binA hai / ghAtAyuSka kI apekSA se yaha ardha sAgara adhika hokara DhAI sAgara pramANa hai / yaha ghAtAyuSka kI vivakSA sahasrAra nAmaka bArahaveM svarga taka hai ataH vahA~ taka meM nimna kathita utkRSTa Ayu meM ardha-ardha sAgara bar3hAkara grahaNa karanA cAhie ; kyoMki sahasrAra .. ke Upara ghAtAyuSka jIvoM kI utpatti kA abhAva hai, ataH Age bar3hAnA caahie| 1. ka-mAyuH pramANaM / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyavikAra ] [265 ghAtAyuSaH samutpatterabhAvAt / sAnatkumAramAhendrayoH sapta-sAgaropamANi paramAyuSaH sthitiH sarvatra devAnAmiti sambandhanIyaM, brahmabrahmottarayordaza sAgaropamANi, kintu lokAMtikadevAnAM sArasvatAdInAmaSTo sAgarAH, lAntavakApiSThayozcaturdaza sAgarAH, zukramahAzukrayoH SoDazAbdhayaH, zatArasahasrArayoraSTAdaza payodhayaH, AnataprANatayoviMzatiH sAgaropamAnAm, mAraNAcyutayoviMzatiH sAgaropamAnAM, sudarzanetrayoviMzatirabdhInAm, amoghe caturvizatiH payodhInAM, suprabuddhe paMcaviMzatirudadhInAM, yazodhare SaDviMzatirnadIpatInAM, subhadre saptaviMzatirudadhInAM suvizAle'STAviMzatirabdhInAM, sumanasyekAnnatriMzadudadhInAM, saumanase triMzadarNavAnAM, prItikara ekatriMzadudadhInAm, anudizi dvAtriMzadudadhInAM, sarvArthasiddhau trayastrizatsAgaropamAnAmevaM triSaSTipaTaleSu caturazItilakSavimAneSu trayoviMzatyadhikasaptanavatisahasrAdhikeSu zreNibaddhaprakIrNakasaMjJavimAneSu devAnAM svakIyasvakIyendrakavaddevAyuSaH pramANaM veditavyaM / RtuvimalacandravalguvIrAruNanandananalinakAcanarohitacaMcanmArutajhaizAnavairyarucakarucirAMkasphaTikatapanIyameghAbhrahAridrapadmalohitAkhyavajanaMdyAvarttaprabhaMkarapRSThaMkarAMjanamitraprabhAkhyAnyekatrizadindrakANi saudharmezAnayoH / aMjanavanamAlAnAgagaruDalAMgalabalabhadracakrANi saptakendrakANi sAnatkumAramAhendrayoH / ariSTadevasaMmitabrahmabrahmottarANi catvArIndrakANi brahmaloke / brahmahRdayalAMtave candra ke lAntavakalpe, mahAzukrakalpe zukrameka sAnatkumAra aura mAhendra meM utkRSTa Ayu sAta sAgara hai| brahma aura brahmottara svargoM meM daza sAgara hai, kintu brahmasvarga ke laukAntika. devoM kI utkRSTa Ayu ATha sAgara hai| lAntava-kApiSTha meM caudaha sAgara hai / zukra-mahAzukra meM solaha sAgara hai| zatAra-sahasrAra meM aThAraha sAgara hai| Anata-prANata meM bIsa sAgara aura AraNa-acyuta svarga meM bAIsa sAgara pramANa hai| isase Age nava graiveyakoM meM eka-eka sAgara adhika hotI gayI hai| sudarzana nAmaka prathama praiveyaka meM teIsa sAgara, amogha nAmaka dvitIya aveyaka meM caubIsa sAgara, suprabuddha nAmaka tRtIya meM paccIsa sAgara, yazodhara nAmaka caturtha meM chabbIsa sAgara, subhadra nAmaka pAMcaveM meM sattAIsa sAgara, suvizAla nAmaka chaThe meM aTThAIsa sAgara, sumanasya nAmaka sAtaveM meM unatIsa sAgara, saumanasa nAmaka AThaveM meM tIsa sAgara aura prItikara nAmaka nauveM aveyaka meM ikatIsa sAgara utkRSTa Ayu hai| Age nava anudizoM meM battIsa sAgara utkRSTa Ayu hai aura sarvArthasiddhi meM utkRSTa Ayu tetIsa sAgara pramANa hai| __ isa prakAra se svargoM ke presaTha paTaloM meM tathA caurAsI lAkha sattAnave hajAra teIsa pramANa zreNIbaddha aura prakIrNaka nAmaka vimAnoM meM devoM kI Ayu apane-apane indraka ke samAna jAna lenA caahie| saudharma Adi svargoM meM presaTha paTala haiM, inheM hI indraka vimAna kahate haiN| ve kahA~ para kitane haiM ? use hI batAte haiM * saudharma aura aizAna svarga meM ikatIsa indraka haiN| unake nAma haiM : Rtu, vimala, candra, valgu, vIra, aruNa, nandana, nalina, kAMcana, rohita, caMcat, mAruta, Rddhi, IzAna, vaiDarya, rucaka, rucira, aMkasphaTika, tapanIya, megha, abhra, hAridra, padma, lohita, vajra, nandyAvarta, prabhaka pRSThaMkara, aMjana, mitra aura prbhaa| sAnatkumAra-mAhendra meM sAta indraka haiN| unake nAma haiMaMjana, vanamAlA, nAga, garuDa, lAMgala, balabhadra aura cakra / brahmaloka meM cAra indraka haiN| unake nAma haiM-ariSTa, devasaMmita, brahma aura brhmottr| lAntava kalpa meM do indraka haiN| unake nAma haiM-brahmahadaya aura lAntava / mahAzukrakalpa meM eka indraka hai| usakA nAma hai-zukra / sahasrAra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAra mindrakaM, zatArame kamindrakaM sahaprArakalpe, prANatakalpe AnataprANatapuSpakANi trINIndrakANi, acyutakalpe sAnatkumArAraNAcyutAnIndra kAgi trINi, adhoveyake sudarzanAmodhaprabaddhAni trINIndrakANi, madhyamaveyake yazodharasubhadrasuvizAlAni trINIndrakANi, urdhvagraiveyake sumanaHsaumanasaprItikarANi trINIndrakANi, anudiza Adityamekamindrakam, anuttare sarvArthasiddhisaMjJakamekamindrakam, ityeteSu svAyuSaH pramANaM veditavyam / atra saudharme prathamaprastare RtusaMjJake utkRSTamAyurarddhasAgaropamaM tanmukhaM tatraivAvasAnendrake utkRSTamAyuTTai sAgaropame sAgaropamA dhike tadbhUmirucchrayastrizadindrakANi bhUmermukhamapanIyocchrAyeNa bhAge hRte sAgaropamasya paMcadazabhAgo vRddhirAgacchati imAmiSTapratarasaMkhyayA guNayitvA mukhe prakSipte vimalAdInAM triMzataH prastarANAmutkRSTAnyAyUMSi bhavanti / teSAM saMdRSTayaH, nyAsa ityam sAnatkumAramAhendrayoH saptendrakANi / tatra dve sAgaropame sAgaropamArdAdhike mukhaM, sArddhasaptasAgaropamANi bhUmiH, saptendrakANi ucchyaH, bhUmermukhaM vizo'yocchrayeNa bhAge hRte vRddhirAgacchati tAmiSTaprastarasaMkhyayA kalpa meM eka indraka hai| usakA nAma zatAra hai| prANata kalpa meM tIna indraka haiM-Anata, prANata aura pusspk| acyuta kalpa meM tIna indraka haiM-sAnatkumAra, AraNa aura acyut| ___ adho greveyaka meM tIna indraka haiN| unake nAma sudarzana, amogha aura prabuddha haiN| madhyama praiveyaka meM tIna indraka haiM unake nAma haiM-yazodhara, subhadra aura suvizAla / Urdhva greveyaka meM tIna indraka haiN| unake nAma sumanasa, saumanasa aura prItikara haiM / anudiza meM Aditya nAmaka eka indraka evaM anuttara meM sarvArthasiddhi nAmaka eka indraka hai| aise ye presaTha indrakoM ke sthAna aura nAma kahe gaye haiN| inameM rahanevAle devoM ke apane indrakoM meM kahI gayI Ayu kA pramANa jAnanA caahie| pratyeka paTala ko Ayu jAnane kI vidhi kahate haiM prathama saudharma svarga meM Rtu nAmaka prathama indraka meM devoM kI utkRSTa Ayu ardhasAgara hai| yaha mukha hai| isI kalpa ke prabhAnAmaka antima paTala meM utkRSTa Ayu DhAI sAgara hai| yaha bhUmi hai| yahA~ para ucchya bIsa indraka haiN| bhUmi meM se mukha ko ghaTAkara aura zeSa meM U~cAI kA bhAga dene se sAgara kA pandrahavA~ bhAga vRddhi kA pramANa AtA hai| isa pramANa ko iSTa indraka kI saMkhyA se guNita kara usameM mukha kA pramANa milA dene para vimala Adi tIsa indrakoM kI utkRSTa Ayu kA pramANa nikala AtA hai| unakI saMdRSTi racanA vRtti meM dI gayI tAlikA kI bhAMti hai| sAnatkumAra aura mAhendra meM sAta indraka haiN| vahA~ DhAI sAgara mukha hai aura sAr3he sAta sAgara bhUmi hai / sAta indraka ucchraya haiM / bhUmi meM se mukha ko ghaTAkara ucchya se bhAga dene para vRddhi Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH] [267 guNayitvA mukhasahitA kRtavaM bhavati 5 / 6 bhA0] 6 | 7| 114 bhA. 14bhA0 / 14 bhA014 bhA014 bhaa0|14 bhaa0| brahmabrahmosarayozcatvAraH prastArA, atra sapta sA ni sAgaropamANi mukhaM dazasArdhAni bhUmizcatvAra ucchayastasya saMdRSTiryathA / 10 lAntavakApiSThayoH 1bhA0 0 ga 3 bhA0 | 150 4 bhA0 0 ra 4 bhA0 / 2 mi 10 dau prastaro tatra mukhaM sArddhAni daza, sArdhAni caturdaza bhUmivucchyo 12 | 14 | mahAzukra ekaH prastaraH, 2 samAyuH pramANaM | 2. | tathA sahasrAre ekaH prastaraH, tatrAyuHpramANaM | AnataprANatakalpayostrayaH prastArAstatra aSTAdaza sArdhAni mukhaM vizatirbhUmiH tatra saMdRSTiH / 20 AraNAcyutayoH kalpayoH traya prastArAstatra viMzatirmukhaM dvAviMzatirbhUmiH tasya saMdRSTi : kA kSeSANAM saMdRSTiH 23 // 24 // 25 // 26 // 27 / 28 / 26 / 30 / 31 / 32 / 33 / veditavyeti // 1121 / / kA pramANa AtA hai| usa vRddhi ko iSTa indraka kI saMkhyA se guNita kara mukhasahita karane para vRtti meM dI mayI tAlikA ke anusAra saMkhyA AtI hai| brahma-brahmottara meM cAra indraka prastAra haiN| yahA~ sAr3he sAta sAgara mukha hai, sAr3he daza sAgara bhUmi hai / cAra ucchraya haiN| saMdRSTi vRtti meM prastuta tAlikA kI bhA~ti hai| lAntava aura kApiSTha meM do prastAra haiN| vahAM sAr3he daza sAgara mukha hai, sAr3he caudaha sAgara bhUmi hai, doucchya haiN| pUrvokta vidhi se saMdRSTi racanA karanI cAhie jo vRtti meM dI gayI tAlikA ke anusAra hai| mahAzukra meM eka prastAra hai| vahAM kI Ayu kA pramANa vRtti meM dI gayI tAlikA ke anusAra hai / sahasrAra meM eka indraka hai| vahA~ kI Ayu kApramANa vRtti meM dI gayItAlikA meM ullikhita hai| Anata aura prANata kalpa meM tIna indraka hai| vahA~ para sAr3he aThAraha sAgara mukha aura bIsa sAgara bhUmi hai| isakI saMdRSTi uparilikhita tAlikA meM dI gayI hai| AraNa acyuta kalpa meM tIna prastAra haiN| vahA~ para bIsa sAgara mukha hai aura bAIsa sAgara bhUmi hai| pUrvokta gaNita karake inakI saMdRSTi vRtti meM dI gayI tAlikA ke anusAra hai| Age,nava-praiveyakoM kI saMdRSTi 23 / 24 / 25 / 26 // 27 // 28 // 26 // 30 // 31 // 32 / 33 / samajha lenA caahie| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] muulaadhaare| saudharmAdidevInAM paramAyuSaH pramANaM pratipAdayannAha paMcAdI vehi judA sattAvIsA ya palla devINaM / tatto sattuttariyA jAvadu araNappayaM kappaM // 1122 // paMcAdI-paMca Adi paMca Adi paMcapalyopamAni mUlaM, vehiM judA-dvAbhyA yuktAni dvAbhyAM dvAbhyAmadhikAni, vIpsArthoM draSTavyaH uttarottaragrahaNAt / sattAvIsA ya-saptaviMzatiH "cazabdo yAvacchandaM smuccinoti"| palla-palyAni palyopamAni yAvatsaptaviMzatiHpalyopamAni, devINaM-devInAM devapatnInAM, tatto-tataH palyAnAM saptaviMzaterUdhvaM, satta-saptasapta, uttariyA-uttarANi saptasaptAdhikAni palyopamAni, jAvAyAvata, araNappayaM kappaM---acyutakalpa: tAvat / saudharmakalpe devInAM paramAyuH paMcapalyopamAni, IzAne sapta palyopamAni, sAnatkumAre nava palyopamAni, mAhendra ekAdaza palyopamAni, brahmakalpe trayodaza palyopamAni, brahmottare paMcadaza palyopamAni, lAntave saptadaza palyopamAni, kApiSThe ekonaviMzatiH palyopamAni, zukra ekaviMzatiH palyopamAni, mahAzukra trayoviMzatiH palyopamAni, zatAre paMcaviMzatiH palyopamAni, sahasrAre saptaviMzatiH palyopamAni, Anate catustrizatpalyopamAni, prANate ekAdhikacatvAriMzat palyopamAni, bAraNe aSTacatvAriMzatpalyopamAni, acyute paMcapaMcAzatpalyopamAni sarvatra devInAM paramAyuSaHpramANamiti saMbandhaH paMcapalyopamAni dvAbhyAM dvAbhyAM tAvadadhikAni kartavyAni yAvatsaptaviMzatiH palyopamAni bhavanti, tataH saptaviMzatiH saptabhiH saptabhiradhikA kartavyA yAvadacyutakalpe paMcAzatpalyopamAni saMjAtAnIti // 1122 // devInAmAyuSaH pramANasya dvitIyamupadezaM pratipAdayannAha paNayaM vasa sattaSiyaM paNavIsaM tIsameva paMcaSiyaM / cattAlaM paNadAlaM paNNAo' pnnnnpnnnnaao||1123||. bahmA saudharma Adi deviyoM kI utkRSTa Ayu kA pramANa kahate haiM gAthArtha-deviyoM kI Ayu pA~ca se lekara do-do milAte hue sattAIsa palya taka kreN| punaH usase Age sAta-sAta bar3hAte hue AraNa-acyuta paryanta karanA cAhie // 1122 // AcAravatti-saudharma kalpa meM deviyoM kI utkRSTa Ayu pA~ca palya hai / IzAnasvarga meM sAta palya, sAnatkumAra meM nau palya, mAhendra svarga meM gyAraha palya, brahmakalpa meM teraha pala ttara meM pandraha palya, lAntava meM satraha palya, kApiSTha meM unnIsa palya, zukra meM ikkIsa palya, mahAzukra meM teIsa palya, zatAra meM paccIsa palya, sahasrAra meM sattAIsa palya, Anata meM cauMtIsa palya prANata meM ikatAlosa palya, AraNa meM ar3atAlIsa palya aura acyuta meM pacapana palya kI utkRSTa Ayu hai / arthAt pA~ca palya se zurU karake sahasrAra svarga kI sattAIsa palya taka ko-do palya bar3hAyI gayI hai| punaH Age sAta-sAta palya bar3ha kara solahaveM svarga meM pacapana palpa ho gayI hai| deviyoM kI Ayu ke pramANa kA dUsarA upadeza kahate haiM gAthArtha-yugala-yugala svoM meM krama se pAMca palya, satraha palya, paccIsa palya, paitIsa palya, cAlIsa palya, paiMtAlIsa palya, pacAsa palya baura pacapana palya Ayu hai / / 1123 // 1.. paMcAsaM pNcpnnyaayo| * yaha gAvA phalaTana se prakAzita mUlAcAra nahIM hai| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pryaapttydhikaar| ] [ 25 paNayaM - paMca saudharmezAnayordevInAM paMcapalyopamAni paramAyuH / dasa sattadhiyaM - daza saptAdhikAni sAnatkumAra mAhendrayordevInAM paramAyuH saptadazapalyopamAni, paNavIsa - paMcaviMzatiH brahmabrahmottarayodevInAM paMcavizatiH palyopamAni paramAyu:, tIsameva paMcadhiyaM - trizadeva paMcAdhikA lAntavakApiSThayodevInAM trizadeva paMcAdhikA palyopamAnAM paramAyuH cattAlaM - catvAriMzacchukramahAzukrayodevInAM catvAriMzatpalyAnAM paramAyuH, paNabAlaM - paMcacatvAriMzat zatArasahasrArayordevInAM paMcacatvAriMzatpalyopamAnAM paramAyuH, paNNAsaM - paMcAzad Anata prANatodevInAM paramAyuH paMcAzatpalyopamAni paNNapaNAo - paMcapaMcAzadAraNAcyutayordevInAM paramAyuSaH pramANaM paMcapaMcAzatpalyopamAni / AU- AyuH sarvatrAnena saMbandhaH / devAyuSaH pratipAdananyAyenAyamevopadezo nyAyyo'traivakAra karaNAdathavA dvAvapyupadezo grAhyo sUtradvayopadezAd dvayormadhya ekena satyena bhavitavyaM, nAtra sandehamithyAtvaM yadarhatpraNItaM tatsatyamiti sandehAbhAvAt / chadyasthaistu vivekaH kartuM na zakyate'to midhyAtvabhayAdeva dvayorgrahaNamiti // 1123 // jyotiSAM yadyapi sAmAnyena pratipAditaM jaghanyaM cotkRSTamAyustathApi svAmitva pUrvako vizeSo nAvagatastatra tatpratipAdanAyAha caMdassa sadasahassaM sahassa ratriNo savaM ca sukkassa / vAsASie hi pallaM lehiTTha varisaNAmassa // 1124 // # 2 paramAyurityanuvartate --caMbassa candrasya, sabasahastaM - zatasahasraM zatasahasra eNa, atra tRtIyArthe dvitIyA, sahassa- sahasreNa, raviNo - verAdityasya, savaM ca - zatena ca, sukkassa - zukrasya, vAsa -- varSANAM adhiyaM AcAravRtti - saudharma aura aizAna svarga meM deviyoM kI utkRSTa Ayu pA~ca palya hai / sAnatkumAra aura mAhendra svarga meM satraha palya hai / brahma brahmottara meM paccIsa palya hai| lAntava- kApiSTha meM paiMtIsa palya hai / zukra-mahAzukra meM cAlIsa palya hai / zatAra- sahasrAra meM paiMtAlIsa palya hai / AnaprANata meM pacAsa palya hai aura AraNa-acyuta meM pacapana palya kI utkRSTa Ayu hai / deviyoM kI Ayu ke pratipAdana kI rIti se yahI upadeza nyAyasaMgata hai, kyoMki yahA~ para 'evakAra' kiyA gayA hai / athavA donoM bhI upadeza grahaNa karanA cAhie, kyoMki donoM hI sUtra ke upadeza haiM / yadyapi donoM meM se koI eka hI satya honA cAhie phira bhI donoM ko grahaNa karane meM saMzaya mithyAtva nahIM hotA hai, kyoMki jo arhanta ke dvArA praNIta hai vaha satya hai isameM sandeha kA abhAva hai| phira bhI chadmastha janoM ko viveka karAnA arthAt kauna-sA satya hai yaha samajhAnA zakya nahIM hai isalie mithyAtva ke bhaya se donoM kA hI grahaNa karanA ucita hai / jyotiSI devoM kI yadyapi sAmAnya se jaghanya aura utkRSTa Ayu kahI hai phira bhI vahA~ svAmitvapUrvaka vizeSa kA bodha nahIM huA, usakA pratipAdana karane ke lie kahate haiM gAthArtha - candra kI eka lAkha varSa adhika eka palya, sUrya kI sahasra varSa adhika eka palya, zukra kI sau varSa adhika eka palya, bRhaspati kI sau varSa kama eka palya Ayu hai / / 1124 // zrAcAravRtti - utkRSTa Ayu kI anuvRtti calI A rahI hai tathA yahA~ gAthA meM 'zatasahasra" Adi meM tRtIyA ke artha meM dvitIyA vibhakti hai| ataH aisA artha karanA ki utkRSTa Ayu * phalaTana se prakAzita, mUlAcAra meM ye do gAthAe~ 1120 gAthA ke anaMtara hI thIM / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre adhikaM, hi-sphuTaM nizcayena, pallaM-palyaM, palyopamaM, lehiTTha--nyUna hInaM anantareNa zatenAbhisaMbandhaH, varisaNAmassa-varSanAmnaH bRhspteH| candrasya paramAyureka palyopamaM varSANAM zatasahasraNAdhikaM, ravereka palyopamaM paramAyurvarSANAM sahasraNAdhikaM, zukrasya paramAyureka palyopamaM varSANAM zatenAdhika, bRhaspatereka palyopamaM varSANAM zatena nyUna sphuTamiti // 1124 // atha katha zeSANAmityata Aha sesANaM tu gahANaM palladdha Auga muNeyavvaM / tArANaM ca jahaNNaM pAdaddha pAdamukkassaM // 1125 // sesANaM-zeSANAM, tuzabdaH samuccayArthaH sa nakSatrANi samuccinoti / gahANaM-grahANAM, palladdhapalyasyA, AugaM AyuH, muNeyavvaM-jJAtavyam / tArANaM-tArANAM dhruvakIlakAdInAM, cazabdAtkeSAMcinnabhatrANAM ca jahaSNaM-jaghanyaM nikRSTaM, pAvaddha-pAdAddha palyopamapAdasyAddha palyopamasyASTamo bhAgaH, pAvaMpAdaH palyopamasya caturtho bhAgaH ukkassaM-utkRSTaM, zeSANAM grahANAM maMgalabudhazanaizcararAhakatvAdInAM keSAMcinnakSatrANAM cotkRSTamAyaH palyopamA tArANAM keSAMcinnakSatrANAM cotkRSTamAyuH palyopamasya caturtho bhAgasateSAmeva ca jaghanyamAyaH palyopamasyASTamabhAgaH / evaM pratarAsaMkhyAtabhAgapramitAnAM jyotiSAM paramAyanikRSTAyuzca veditavyamiti // 1125 // tiryaGmanuSyANAM nikRSTamAyuH pratipAdayannAha samvesi amaNANaM bhiNNamuhuttaM have jahaNNeNa / sovakkamAugANaM saNNINaM cAvi emeva // 1126 // sarvesi-sarveSAM, amaNANaM-amanaskAnAM sarvagrahaNAdekendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM ca eka lAkha varSa adhika eka palya hai / sUrya kI eka hajAra varSa adhika eka palya hai| zukra kI sI varSa adhika eka palya hai aura bRhaspati kI sau varSa se kama eka palya pramANa hai| zeSa jyotiSiyoM kI Ayu kisa prakAra hai, use hI batAte haiM gAthArtha-zeSa grahoM kI Ayu ardha palya smjhnaa| tArAoM kI jaghanya Ayu pAva palya kA AdhA hai aura utkRSTa Ayu pAva palya hai / / 1125 / / ___ AcAravRtti-zeSa grahoM aura nakSatroM kI arthAt maMgala, budha, zanaizcara, rAhu aura ketu Adi grahoM kI tathA kinhIM nakSatroM kI utkRSTa Ayu ardha palya pramANa hai / tArAoM kI tathA kinhIM nakSatroM kI utkRSTa Ayu palya ke caturtha bhAga pramANa hai aura unhIM kI jaghanya Ayu palyopama ke AThaveM bhAga pramANa hai / isa prakAra se pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aise asaMkhyAta jyotiSI devoM kI utkRSTa aura jaghanya Adi samajhanA caahie| tiryaJca aura manuSyoM kI jaghanya Ayu pratipAdita karate haiM gAthArtha-sabhI asaMjJI jIvoM kI Ayu jaghanya se antarmuhUrta hai| sopakrama AyuvAle sajJI jIvoM kI bhI antarmuhUrta hai / / 1126 // AcAravRtti-amanaska-ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindraya aura asaMjJI . Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [ 271 grahaNaM veditavyaM bhiNNamahattaM-bhinnamuhUrta kSudrabhavagrahaNamucchvAsasya kicinyUnASTAdazabhAgaH, hava-bhavet, jahaNNa-jaghanyena jaghanyaM vA sovakkamAugANaM-upakramyata iti upakrama: viSavedanAraktakSayabhayasaMklezazastra. ghAtocchvAsanizvAsanirodha rAyuSo ghAtaH, saha upakrameNa vartata iti sopakramamAyurveSAM te sopakramAyuSaH saghAtAyasteSAM sopakramAyuSAM, saNNINaM-saMjJinA samanaskAnAM ca, cazabdo manuSyANAM samuccayArthastenAtra triSaSTizalAkApuruSacaramadehavajitamanuSyANa, grahaNaM bhavati / sopakramavizeSaNena ca devanArakabhogabhUmipratibhAgajAnAM pratiSedho bhavati, avi emeva-apyevameva bhinnamuhUrtameva kiMtu pUrvoktAdbhinna muhUrtAdayaM bhinnamuhUrto mahAn, ekendriyeSu kSudrabhavagrahaNaM yato'to'pyevameva grahaNena sUcitametadarthajAtaM, apara evakAro nizcayArthaH / sarveSAmamanaskAnAM jaghanyamAyubhinnamuhUtaM bhavet sopakramAyuSAM karmabhUmipratibhAgajAnAM ca saMjJinAM tirazcAM triSaSTizalAkApuruSacaramadehAdivajitamanuSyANAM cApyeva jaghanyamAyurantarmuhUrtameveti // 1126 // yadyapi pramANaM pUrvasUtraH vyAkhyAtaM tathApi vizeSeNa pramANaM dravyakSetrakAlabhAvabhedena catuvidhaM, tatra dravyapramANaM dvividhaM saMkhyAtapramANamupamAnapramANaM ceti tatra saMkhyAtapramANaM tAvannirUpayannAha-- saMkhejjamasaMkhenja vidiyaM tadiyamaNaMtayaM viyaannaahi| tattha ya paDhamaM tivihaM NavahA NavahA have doNNi // 1127 // saMkhejja-saMkhyAtaM rUpadvayamAdikRtvA yAvadrUponajaghanyaparItasaMkhyAtaM zrutajJAnaviSayabhUtaM, asaMkhejjaM paMcendriya tiryaMcoM kI jaghanya Ayu antarmuharta pramANa hai| yahA~ antarmuharta se kSudrabhava mAtra arthAt ucchavAsa ke kiMcit nyUna aThArave bhAga mAtra samajhanA caahie| upakrama kA artha hai ghAta arthAt viSa, vedanA, rakta, kSaya, bhaya, saMkleza, zastraghAva, ucchvAsa, nizvAsa kA nirodha ina kAraNoM se Ayu kA ghAta honA upakrama hai| aise upakrama sahita AyuvAle-akAlamRtyuvAle saMjJI jovoM kI, tathA 'ca' zabda se manuSyoM kA samuccaya hotA hai isase yahA~ para presaTha zalAkApuruSa aura caramadehadhArI puruSa inako chor3akara, zeSaghAtAyuSkavAle manaSyoM kI bhI jaghanya Ayu antarmuhUrta hai| yahA~ para sopakrama vizeSaNa se deva, nArakI, bhogabhUmija aura bhogabhamiprati nabhAgaja manaSya va tiryaMcoM kA pratiSedha ho jAtA hai| kyoMki inakI akAlamatya nahIM hotI hai| yadApi asaMjJI jIvoM kI tathA ghAtAyaSkavAle saMjJI kI jaghanya Aya antarmaharta kahI hai.phira bhI pUrvokta asainI ke antarmuharta kI apekSA sainI jIvoM kI Ayu kA antarmuharta bar3A hai| cUMki ekendriyoM meM kSudrabhavagrahaNa kAlamAtra kahA hai isIse hI yaha artha sUcita ho jAtA hai| tAtparya yahI haA ki sabho asainI jIvoM kI jaghanya Ayu antarmuhUrta hai| tathA akAlamRtyusahita .mabhUmija, karmabhUmipratibhAgaja, sainI tiryaMca evaM tresaThazalAkApuruSa aura carama dehAdi dhArI manuSyoM ke atirikta zeSa manuSyoM kI bhI jaghanya Ayu antarmuhurta hI hai| yadyapi pUrva sUtroM dvArA pramANa kahA gayA hai phira bhI vizeSa rupa se dravya, kSetra, kAla, bhAva ke bheda se pramANa cAra prakAra kA hai| usameM se dravya pramANa saMkhyAtapramANa aura upamAna ke bheda se do prakAra kA hai| usameM se aba saMkhyAta pramANa kA nirUpaNa karate haiM gAthArtha-prathama ko saMkhyAta, dvitIya ko asaMkhyAta aura tRtIya ko ananta jaano| unameM se prathama ke tIna bheda haiM / anya donoM nava-nava bhedarUpa haiM // 1127 / / mAcAravRtti-saMkhyAta-do saMkhyA ko Adi lekara eka kama jaghanya parIta saMkhyAta Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2721 [ mUlAcAre asaMkhyAtaMsaMkhyAmatikAntamavadhijJAnaviSayabhUtaM,vidiyaM-dvitIyaM, tadiyaM-tRtIyaM, arNataya-anantam asaMkhyAta. matikrAntaM kevalajJAnagocaraM,viyANAhi-vijAnIhi, tattha ya-tatra ca teSusaMkhyAtAsaMkhyAtAnanteSu madhye paDhamaMprathamaM yatsaMkhyAtaM tivihaM-trividhaM triprakAraM jaghanyamadhyamotkRSTabhedena; NavahA-navadhA navaprakAra, doNidve, ke te ? dvitiiytRtiiye| prathamaM yatsaMkhyAtaM tattrividhaM, dvitIyaM yadasaMkhyAtaM tannavaprakAra, tRtIyaM yadanantaM tadapi navaprakAram / tatra jaghanyasaMkhyAtaM dve rUpe, rUpatrayamAdiM kRtvA yAvadrponotkRSTaM saMkhyAtaM tatsarvamajaghanyotkRSTasaMkhyAtaM, jaghanyaparItAsaMkhyAtaM rUponamutkRSTaM saMkhyAtam asyAnayanavidhAnamucyate--pramANayojanalakSAyAmavistArAvagAdhAzcatvAraH kuzUlAH zalAkApratizalAkAmahAzalAkAnavasthitasaMjJakAstatraikamanavasthitasaMjJaka kuzUlaM sarSapapUrNa kRtvA devo dAnavo vA tatraikaikaM sarSapaM dvIpe samudra tAvatkSipet yAvadriktaH saMjAtaH, tataH zalAkAkUNDe eka sarSapaMkSipeta anavasthitaM kuNDaM tAvanmAnaM punaH prakRtya sarSapazca saMpaNaM kRtvA dvIpe samadra ca kSipeta / yatra niSThitastatra zalAkAkuNDe dvitIyamevaM sarSapaM kSipet anavasthitaM ca kuNDaM tAvanmAtraM prakRtya sarSapaizca pUrNa kRtvA dvIpe samudre ca kssipet| yatra niSThitastatra zalAkAkuNDe tRtIyaM sarSapaM kSipet / anavasthitakuNDaM ca tAvanmAtra prakRtya paryanta saMkhyA kA nAma saMkhyAta hai| yaha zrutajJAna kA viSaya hai| jo saMkhyA ko ullaMghana kara cukA hai vaha asaMkhyAta hai, vaha avadhijJAna kA viSaya hai| jo asaMkhyAta ko bhI ullaMghana kara cukA hai vaha ananta hai, vaha kevalajJAna kA viSaya hai| prathama saMkhyAta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa kI akSA tIna bheda haiN| asaMkhyAta ke nau bheda haiM aura ananta ke bhI nau bheda haiN| do rUpa-do kI saMkhyA jaghanya saMkhyAta hai| tIna aMkoM ko Adi meM lekara eka aMka kama utkRSTa saMkhyAta taka sarvasaMkhyA kA ajaghanyotkRSTa saMkhyA kahate haiM / eka rUpa-kama jaghanya. parItAsaMkhyAta ko utkRSTa saMkhyAta kahate haiN| isa utkRSTa saMkhyAta ko lAne kA vidhAna kahate eka lAkha bar3e yojana pramANa lambe, utane hI caur3e aura utane gahare pramANavAle aise cAra kuzUla-kuNDa bnaaie| unako krama se zalAkA, pratizalAkA, mahAzalAkA aura anavasthita nAma diijie| unameM se jo yaha eka anavasthita nAma kA kuNDa hai use sarasoM se pUrA bhara dIjie / punaH koI deva yA dAnava usameM kI sarasoM ko lekara eka-eka sarasoM krama se dvIpa aura samudra meM DAlatA calA jAve / yaha kriyA taba taka kare ki jaba taka vaha anavasthita kuNDa khAlI na ho jaave| usa kuNDa ke khAlI ho jAne para punaH eka sarasoM isa prathama zalAkAkuNDa meM DAla deve| punaH jisa dvIpa yA samudra para vaha anavasthita kuNDa khAlI huA thA usI dvIpa yA samudra ke barAbara pramANavAlA eka anavasthita kuNDa banAkara usa sarasoM se pUrA bharake una sarasoM ko bhI Age ke dvIpa samudroM meM eka-eka DAlatA jaave| jaba yaha dUsarA anavasthita kuNDa bhI khAlI ho jAve taba punaH usI prathama zalAkA kuNDa meM eka dUsarA sarasoM aura DAla deve| aura jahA~ vaha kuNDa khAlo huA hai utane pramANa vAlA eka tIsarA anavasthita kuNDa nirmANa karake use bhI sarasoM se labAlaba bharake una sarasoM ko Age-Age ke dvIpa-samudroM meM eka-eka DAlatA jaave| jaba vaha kuNDa bhI khAlI ho jAve taba punaH zalAkA kuNDa meM tIsarA sarasoM DAlakara punarapi pUrvavat anavasthita kuNDa banAkara sarasoM se bharakara, una sarasoM ko lekara Age ke dvIpa-samudroM meM 1. gaharAI eka hajAra yojana hai| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pryaapydhikaar| ] [ 273 sarSapaizca sampUrNa kRtvA dvIpe samudra e ca sarSapakSepaM, caturthapradeze zalAkAkuNDe sarSapakSepa caivaM tAvatkarttavyaM yAvacchalAkA pratizalAkA mahAzalAkAnavasthitAni kuNDAni sarvANi pUrNAni / tadotkRSTa saMkhyAtamatilaMdhya jaghanyaparItAsaMkhyAtapramANaM jAtaM tasmAdeke sarSape'panIte jAtamutkRSTasaMkhyAtam asaMkhyAtaM ca parItA saMkhyAtaM yuktAsaMkhyAtasaMkhyAtamiti trividhaM, parItA saMkhyAtamapi jaghanyamadhyamotkRSTabhedena trividhaM yuktAsaMkhyAtamasaMkhyAtA saMkhyAtaM ca jaghanyamadhyamotkRSTabhedena trividhaM tathAnantamapi parItAnantayuktAnantAnantAnantabhedena trividhamekaikaM jaghanyagadhyamotkRSTabhedena trividham / jaghanyaparItAsaMkhyAtAni jaghanyaparItA saMkhyAtamAtrANi paraspara guNitAni kRtvA tatra yAvanmAtrANi rUpANi tAvanmAtraM jaghanyayuktAsaMkhyAtapramANaM tasmAdeke rUpe'panIte utkRSTaM parItA saMkhyAtapramANa eka-eka kSepaNa karatA calA jaave| jaba yaha anavasthita kuNDa bhI khAlI ho jAve taba punaH eka sarasoM usa zalAkA kuNDa meM DAla deve / isa vidhi ko taba taka karate rahanA cAhie ki jaba taka zalAkA, pratizalAkA, mahAzalAkA aura anavasthita ye sabhI kuNDa pUrNatayA bhara na jAveM / taba utkRSTa saMkhyAta kA ullaMghana karake jaghanyaparItAsaMkhyAta nAma kA pramANa bana jAtA hai / isameM se eka sarasoM nikAla dene para utkRSTa saMkhyAta hotA hai / bhAvArtha - uparyukta prakAra se eka eka anavasthA kuNDa kI eka eka sarasoM zalAkA kuNDa meM DAlate-DAlate jaba vaha bhI Upara taka bhara jAya, taba eka sarasoM pratizalAkAkuNDa meM ddaalie| isI taraha eka-eka anavasthA kuNDa kI eka-eka sarasoM zalAkAkuNDa meM DAlateDAlate jaba dUsarI bAra bhI zalAkAkuNDa bhara jAya to dUsarI sarasoM pratizalA kAkuNDa meM DAlie / eka-eka anavasthAkuNDa kI eka-eka sarasoM zalAkAkuNDa meM aura eka-eka zalAkAkuNDa kI ekaeka sarasoM pratizalAkAkuNDa meM DAlate DAlate jaba pratizalAkAkuNDa bhI bhara jAya, taba eka sarasoM mahAzalAkAkuNDa meM DAlie / jisa krama se eka bAra pratizalAkAkuNDa bharA hai, usI krama se dUsarI bAra bharane para dUsarI sarasoM mahAzalAkAkuNDa meM ddaalie| isI taraha eka-eka pratizalAkAkuNDa kI sarasoM mahAzalAkAkuNDa meM DAlate DAlate jaba mahAzalAkAkuNDa bhI bhara jAya usa samaya sabase bar3e anta ke anavasthAkuNDa meM jitanI sarasoM samAyIM utanA hI jaghanya parItAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai / asaMkhyAta ke parItAsaMkhyAta, yuktAsaMkhyAta aura asaMkhyAtAsaMkhyAta aise tIna bheda haiM / parItA saMkhyAta ke bhI jaghanya, madhyama aura utkRSTa kI apekSA tIna bheda haiM / aise hI yukta saMkhyAta aura asaMkhyAtA saMkhyAta ke bhI jaghanya, madhyama aura utkRSTa rUpa se tIna-tIna bheda ho jAte haiM / aise ananta ke bhI parItAnanta, yuktAnanta aura anantAnanta ke bheda se tIna bheda hote haiM / ina tInoM bhI jaghanya, madhyama aura utkRSTa kI apekSA tIna-tIna bheda hone se nau bheda ho jAte haiM / jaghanya parItA saMkhyAta ko jaghanya parItAsaMkhyAta mAtra bAra paraspara meM guNA karane se usameM jitane mAtra rUpa AveM utane mAtra ko jaghanya yuktAsaMkhyAta kahate haiM / usameM se eka rUpa ke nikAla dene para utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa ho jAtA hai / arthAt jaghanya parItAsaMkhyAta meM jitanI sarasoM haiM utanI bAra jaghanya parItAsaMkhyAta kI saMkhyA pRthak-pRthak rakhakara paraspara meM guNita karake jaghanya yuktAsaMkhyAta' huA / usameM se eka sarasoM kama kara dene se utkRSTa parotA 1. isa jaghanya yuktAsaMkhyAta meM jitanI sarasoM haiM utane samayoM kI eka AvalI hotI hai| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] [ mUlAcAra jAvayArItA saMkhyA motkRSTaparItAsaMkhyAtayomadhye vikalpojaghanyotkRSTaparItAsaMkhyAtaM, yuktAsaMkhyAtaM apareNa yuktAsaMkhyAtena praguNya yAvanmAtrANi rUpANi tAvanmAnaM jaghanyAsaMkhyAtAsaMkhyAtaM tasmAdeke rUpe'panaute jAtamutkRSTaM yukasAsaMkhyAtaM, jaghanyotkRSTayormadhye'jaghanyotkRSTaM yuktAsaMkhyAtam / jaghamyAsaMkhyAtAsaMkhyAtaM trIn pArAn varNitaM saMvagitaM ca kRtvA dharmAdharmalokAkAzapratyekazarIrakajIvapradezabAdarapratiSThitaizca saMyaktaM tvA punarapi zrIna vArAna vagita saMgitaM ca kRtvA sthitibandhAdhyavasAnasthAnAnubhAgabandhAdhyavasAnasthAnayoga vibhAgaparicchedotsapiNyavapiNIsamayaizca yukte kRte jAtaM jaghanyaparItAnantaM tasmAveke spe'panIte jAtamutkRSTamasaMkhyAtAsaMkhyAtaM tayormadhye madhyamo vikalpaH / jaghanyaparItAnantAni jaghanyaparItAnantamAtrANi parasparaM praguNya patpramANaM bhavati tajjaghanyaM yuktAnantaM tasmAdeke rUpe'panIte jAtamutkRSTaM parItAnantaM jaghanyotkRSTayomadhye madhyamo viklpH| jaghanyayuktAnantamapareNa jaghanyayuktAnantena guNitaM jAtaM jaghanyAnantAnantaM tasmAdeke rUpe'panIte jAtamutkRSTaM yuktAnantapramANaM jaghanyotkRSTayormadhye madhyamo vikalpaH / jaghanyAnantAnantaM trIn vArAn ca vargitaM saMvargitaM ca kRtvA siddhanigodajIvavanaspatikAya pudgalasarvAlokAkAzAni prakSipya punarapi trIn vArAn vargitaM saMkhyAta ho jAtA hai| jaghanyaparotAsaMkhyAta aura utkRSTa parotAsaMkhyAta ina donoM ke madhya meM jitane bhI vikalpa haiM ve saba ajavanyotkRSTa arthAta madhyama parotAsaMkhyAta ke bheda haiN| jaghanya yuktAsaMkhyAta ko jaghanya yuktAsaMkhyAta se guNita karane se jitane mAtra rUpa hote haiM vaha jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hai / isameM se eka rUpa kama kara dene para utkRSTa yuktAsaMkhyAta hotA haiN| tathA jaghanya aura utkRSTa yuktAsaMkhyAta ke madhya meM jitane bhI vikalpa haiM una sabako ajaghanyotkRSTa yuktAsaMkhyAta kahate haiM / jaghanya asaMkhyAtAyAta ko tIna bAra vargita aura saMvagita karake punaH usa rAzi meM dharmaadharma aura lokAkAza ke pradezoM ko tathA pratyekazarIra eka jIva ke pradeza aura pratiSThita jIvoM kI saMkhyA ko milA dene se jo rAzi AyI use bhI tIna bAra vargita saMvargita karake punarapi usameM sthitibaMdhAdhyavasAya sthAna, anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna, mana-vacana-kAya rUpa yogoM ke avibhAgI praticcheda, utsarpiNI aura avasarpiNI ke sarva samaya, ina sabako milA dene para jaghanya parItAnanta hotA hai| isameM se eka rUpa kama kara dene para utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta hotA hai| jaghanya aura utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta ke madhya ke jitane bhI vikalpa haiM utane prakAra kA madhyama asaMkhyAtAsaMkhyAta hotA hai| jaghanya parItAnanta ke jitanI saMkhyA hai utanI hI bAra jaghanya parItAnanta kI saMkhyA rakha kara paraspara meM guNA karane se jo pramANa hotA hai vaha jaghanya yuktAnanta kahalAtA hai| usameM se eka rUpa kama dene karane para utkRSTa parItAnanta ho jAtA hai| jaghanya aura utkRSTa parItAnanta ke madhya meM jitane vikalpa haiM unheM madhyama parItAnanta kahate haiN| jaghanya yuktAtanta ko jaghanya yuktAnanta se guNita karane para jaghanya anantAnanta kA pramANa hotA hai| usameM se eka rUpa ke kama kara dene para utkRSTa yuktAnanta kA pramANa ho jAtA hai| jaghanya aura utkRSTa ke madhya meM jitane bhI vikalpa haiM ve saba madhyama yuktAnanta ke haiN| jaghanya anantAnanta ko tIna bAra vargita saMvargita karake usameM siddha rAzi, nigoda1. yogAvibhAga-iti pratibhAti / 2. ka kaal| 3. asaMkhyAta lokapramANa haiN| 4. ise bhI asaMkhyAta guNe haiN| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptatyadhikAraH ] [ 275 saMvagataM ca kRtvA dharmAdharmAstikAyAgurulaghuguNAn prakSipya punarapi trIn vArAn varNitaM sarvArgitaM prakRtya kevalajJAnakevaladarzanapramANe prakSipte jAtamutkRSTamanantAnantapramANaM jaghanyotkRSTayormadhye'jaghanyotkRSTo vikalpaH / yatra yatrAnantapramANaM parigRhyate tatra tatrAjaghanyotkRSTAnantAnantapramANaM grAhyaM yatra yatrAbhavyAH parigRhyante tatra tatra jaghanyayuktAnantapramANaM veditavyaM yatra yatra cAvalikA paThyate tatra tatra jaghanyayuktAsaMkhyAtaM bhavatItyarthaH / / 1127 // upamApramANArthamAdda' pallo sAyara sUI padaro ya ghaNaMgulo ya jagaseDhI / logapavaro ya logo aTTa du mANA muNeyavvA // 1128 // * pallo - palyaM patyopamaM, sAyara - sAgaraH sagaropamaM sUI-sUcI sUcyaMgulaM, pavaro ya-- pratarazca pratarIgulaM, ghaNaMguloma - ghanAMgulaM ca, jagaseDhI - jagacchraNI, logapavaro ya-lokaprataraM ca, logo - lokaH maTThavu-aSTotu, mANA - mAnAni pramANAni, muNeyavvA - jJAtavyAni / uddhArapalyopamamutpAditaM tatra yAni romAgrANi tAnyekaikaM varSazatasamayamAtrANi khaNDAni karttavyAni evaM kRte yatpramANameteSAM romArNA tadaddhApalyo jIvarAzi, vanaspatikAyika jIvarAzi, pudgalaparamANu aura alokAkAza ke pradeza - ina saba kA prakSepaNa karake punarapi usa rAzi ko tIna bAra vargita aura saMgita kreN| punaH usameM dharma skAya aura adharmAstikAya ke agurulaghu guNoM ko milAkara jo rAzi utpanna ho use bhI tIna bAra vargita saMvargita karane para kevalajJAna aura kevaladarzana ke pramANa ko milA deM taba utkRSTa anantAnanta kA pramANa utpanna hotA hai / jaghanya anantAnanta aura utkRSTa anantAnanta ke madhya meM jitane bhI vikalpa haiM una sabhI vikalpoM ko madhyama anantAnanta kahate haiM / jahA~-jahA~ para ananta pramANa liyA jAtA hai, vahA~-vahA~ para ajaghanyotkRSTa - madhyama anantAnanta kA pramANa grahaNa karanA caahie| jahA~-jahA~ abhavyarAzi ko grahaNa kiyA jAtA hai vahA~-vahA~ jaghanya yuktAnanta kA pramANa jAnanA cAhie aura jahA~-jahA~ AvalI ko kahA jAtA hai vahA~ vahA~ jaghanyayuktAsaMkhyAta kA pramANa lenA cAhie / isa prakAra se saMkhyAta ke tIna bheda, asaMkhyAta ke nau bheda aura ananta ke nau bheda saba milakara ikkIsa bheda rUpa saMkhyAmAna kA atisaMkSa epa se varNana kiyA gayA hai / aba upamApramANa ko kahate haiM gAthArtha - palya, sAgara, sUcI, pratara, ghanAMgula, jagacchreNI, lokapratara aura loka ye ATha bheda upamAmAna ke jAnanA cAhie / / 1128 // AcAravRtti - palyopama, sAgaropama, sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula, jagatchra eNI, lokapratara aura loka ye ATha prakAra kA pramANa jAnanA cAhie / uddhAra palyopama ko kaha diyA hai / usameM jitane romakhaNDa haiM unameM eka-eka ko sau varSa ke jitane samaya haiM utane utane mAtra khaNDa karanA caahie| aisA karane para ina romakhaNDoM kA jitanA pramANa hotA hai use addhApalyopama kahate haiM / isa palyopama se sarva karmoM kI sthiti 1, kha upamApramANamAha / * yaha gAthA kundakundakRta mUlAdhAra meM nahIM hai / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] [mUlAcAre pamaM pramANaM anena palyopamena sarvaH krmsthityaadissttvyH| eteSAmaddhApalyopamAnAM dazakoTikoTipramANAnAme kamaddhA sAgaropamaM bhavati, anena sAgaropamapramANena devanArakamanuSyatirazcAM karmasthitibhavasthityAyaHsthitayo jJAtavyAH / sucyaMgulamucyate-addhApalyopamamarddhanArddhana tAvatkartavyaM yAvadekaroma, tatra yAvantyarddhacchedanAni addhApalyopamasya tAvanmAtrANyaddhApalyopamAni parasparAbhyastAni kRtvA yatpramANaM bhavati tAvanmAtrA AkAzapradezA urdhvamAvalyAkAreNa racitAsteSAM yatpramANaM tat sUcyaMgulam / tatsUcyaMgulaM tadapareNa sUcyaMgulena guNitaM pratarAMgulam / tatpratarAMgulamapareNa sUcyaMgulena guNitaM dhanAMgulam / jagacchreNirucyate-paMcaviMzatikoTikoTInAmuddhArapalyAnAM yAvanti rUpANi lakSayojanArddhacchedanAnica rUpAdhikAnyeka dviguNIkRtAnyanyonyAbhyastAni yatpramANaM sA rajjuriti rajjuH saptabhirguNitAzreNiH, sA parayA-guNitA zreNyA jagatprataraM, jagatprataraM ca jagaccheNyAguNitaM loka pramANam / sUcyaMgulasya saMdRSTiH 2 / pratarAMgulasya saMdRSTiH 4 / ghanAMgulasya saMdRSTi 8 / rajjoH saMdRSTi: 1/7 / zreNisaMdRSTi (?) jagatpratarasya saMdRSTi: (?) lokasya saMdRSTiH 18!18 saMkhyAtasya saMdRSTi: 6 / asaMkhyAtasya saMdRSTiH 5 / anaMtasya saMdRSTiH 6 / kSetrapramANaM likSAyavAMgulavitastiralikiSkudhanuryojanAdisvarUpeNa jJAtavyam / Adi jAnanA caahie| daza kor3Akor3I addhApalyoM kA eka addhAsAgara hotA hai / isa sAgara se deva, nArakI, manuSya aura tiryaMcoM kI karmasthiti, bhavasthiti aura Ayu kI sthiti ko jAnanA caahie| aba sUcyaMgula kahate haiM-addhApalyopama ko AdhA karake punaH usa Adhe kA AdhA aise hI eka roma jaba taka na A jAve taba taka use AdhA-AdhA karanA / isa taraha karane se isa addhApalya ke jitane ardhaccheda hote haiM utane mAtra bAra addhApalya ko pRthak-pRthak rakhakara punaH unheM paraspara meM guNita kara dene se jo pramANa AtA hai utane mAtra AkAza pradeza kI AvalI ke AkAra se racI gayI lambI paMkti meM jitane pramANa pradeza haiM unako sUcyaMgala' kahate haiN| sacyaMgala ko sUcyaMgula se guNA karane se jo pramANa hotA hai vaha pratarAMgula hai| pratarAMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para ghanAMgula hotA hai| jagat-zreNI ko kahate haiM paccIsa koDAkor3I uddhArapalyoM ke jitane rUpa haiM aura eka lAkha yojana ke jitane arddhaccheda haiM unameM eka rUpa milAkara ina eka-eka ko dugunA karake punaH inheM paraspara meM gaNita karane se jo pramANa hotA hai use rAjU kahate haiM / sAta rAjU se guNita kA nAma zreNI hai| arthAta sAta rAjU kI eka jagacchRNI hotI hai| isa jagaccheNI se jagacchaNI ko guNA karane para jagatpratara hotA hai| jagatpratara ko jagat-zreNI se guNA karane para loka kA pramANa hotA hai| arthAt tIna loka ke AkAza pradezoM kI yahI saMkhyA hai| sUcyaMgala kI saMdRSTi 2, pratarAMgula kI saMdRSTi 4, ghanAMgula kI saMdRSTi 8, rAja kI saMdRSTi 1/7 zreNI kI saMdRSTi (?), jagatpratara kI saMdRSTi (?), loka kI 18/18, saMkhyAta kI saMdRSTi 6, asaMkhyAta kI saMdRSTi 5, aura ananta kI saMdRSTi 6 hai| kSetrapramANa se ise likSA, jau, aMgula, vitasti, ratni, kiSku,dhanuSa, aura yojana ke rUpa se jAnanA caahie| 1. eka pramANAMgula lambe aura eka pradeza caur3e UMce AkAza meM jitane pradeza hoM unheM sacyaMgula kahate haiN| . Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasArAdhikAraH [277 kAlapramANaM paramasUkSma: samayaH aNoraNvaMtaravyatikrama: kAla: samayaH, jaghanyayuktAsaMkhyAtamAtrA samayA AvalInAma pramANam, 'asaMkhyAtAvalayaH koTikoTInAmupari yatpramANaM sa ucchavAsaH, saptabhirucchavAsaiH stavaH, saptabhiH stavairlavAH, aSTatrizallavAnAmarddhalavA ca nADI, dve nADyo muhUrtaH, trizanmuhUttai divasa rAtriH, ityevamAdikAlapramANam / bhAvapramANaM matizrutAvadhimanaHparyayakevalajJAnAni prokssprtykssaanni| evaM pramANasUtra vyAkhyAtamiti // 1128 // svAmitvena yogasya svarUpamAha "veiMdiyAdi bhAsA bhAsA ya maNo ya saNNikAyANaM / eiMdiyA ya jIvA amaNAya abhAsayA hoMti // 1126 // kAyavAGamanasAM nimittaM parispaMdo jIvapradezAnAM yogastrividhaH kAyavAGa manobhedena |veiidiyaadidviindriyaadiinaaN dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAm asaMjJipaMcendriyANAM ca bhAsA--bhASA vcnvyaapaarH| bhAsAyabhASA ca,maNoya -manazca, saNNikAyANaM-saMjJikAyAnAM paMcendriyANAM saMjJinAM bhASAmanoyogI bhavataH kAyazca / eiMdiyA ya-ekendriyAzca pRthivIkAyikApkAyikatejaHkAyikavAyukAyikavanaspatikAyikA jIvAH, amaNA ya-amanaskAH, abhAsayA--abhASakAH, hoMti-bhavanti te kAyayogA ityarthaH / saMjJino jIvA kAya kAlapramANa-paramasUkSma arthAt sabase adhika sUkSma kAla samaya hai| eka aNu ko dUsare aNu ke ullaghaMna karane meM jitanA kAla lagatA hai use samaya kahate haiN| jaghanya yuktAsaMkhyAtamAtra samaya ko AvalI kahate haiN| 'saMkhyAta kor3Akor3I AvalI kA jo pramANa hai use ucchvAsa kahate haiM / sAta ucchvAsoM kA eka stava hotA hai / sAta stava kA eka lava hotA hai| sAr3he ar3atIsa lavoM kI eka nAlI yA ghaTikA hotI hai| do nAlI kA eka muhUrta hotA hai| tIsa muhUrta kA eka dina-rAta hotA hai| ityAdirUpa se aura bhI kAla kA pramANa jAna lenA caahie| bhAvapramANa-mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna ye bhAvapramANa haiN| inake parokSa aura pratyakSa ye do bheda haiM / isa prakAra se pramANasUtra kA vyAkhyAna huaa| svAmI kI apekSA yoga kA svarUpa kahate haiN| gAthArtha-dvIndriya Adi jIvoM ke bhASA hotI hai| saMjJI jovoM ke bhASA aura mana hote haiM aura ekendriya jIva mana aura bhASA rahita hote haiM // 1126 // AcAravRtti-kAya, vacana aura mana ke nimitta se jIva ke pradezoM ke parispandana ko yoga kahate haiN| usake mana-vacana-kAya kI apekSA se tIna bheda ho jAte haiN| dvIndriya, trIndriya, caturindriya, aura asainI paMcendriya jIvoM ke bhASA yA vacana-vyApAra arthAt vacanayoga hotA hai| saMjJI paMcendriya jIvoM ke vacanayoga aura manoyoga hote haiM tathA kAyayoga to hareka (saMsArI ke hai hii| ekendriya-pRthivIkayika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAdhika jIva vacanayoga aura manoyoga se rahita hote haiM arthAt inake mAtra kAyayoga hotA hai| tAtparya yaha hai ki saMjJI jIvoM ke kAyayoga, vacanayoga aura manoyoga ye tInoM hote haiN| dvIndriya jIva 1. ka sNkhyaataavlyH| 2. ka veiMdiyA y| 3. TippaNI pATha ke anusAra saMkhyAta zabda rakhA hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278] mUlAcAra vAGamanoyogA bhavanti, dvIndriyAdyasaMjJipaMcendriyaparyantA kAyavacanayogA bhavanti, pRthivIkAyikAdivanaspatikAyAntAH kAyayogA bhavanti, "siddhAstu tribhiryoga rahitA bhavanti / cazabdAdayamoM labdhazcaturvidhasya manoyogasya caturvidhasya vAgyogasya saptavidhasya kAyayogasya ca teSvabhAvAditi // 1129 // svAmitvena vedasya svarUpamAha eiMdiya vilidiya NAraya sammucchimA ya khalu smve| vede NapuMsagA te NAdalyA hoti nniymaadu||1130|| eiMdiya-ekendriyAH pRthivIkAyikAdivanaspatyantAH, viyalidiya-vikalendriyA, dvIndriyatrIndriyacaturindriyAH, NAraya-nArakAH, sammucchimA ya--sammUcrchanAzca, khala-sphuTaM, sabve-sarve tena' paMcendriyAH saMjJino'saMjJinazca gRhyante sammUcchimavizeSaNAnyathAnupatteH / ekendriyavikalendriyAstu sammUcchimA eva teSAM vizeSaNamanupapapannameva / veda-vedena vedastrividhaH strIvedaH puMvedo napuMsakavedazca strIliMga puMliMga napuMsakaliMgamiti yAvat, styAyatyasyAM garbha iti strI, sUte puruguNAniti pumAn, na strI na pumAniti napuMsakaM, strIbuddhizabdayoH pravRttinimittaM strIliMgaM, pubuddhizabdayoH pravRttinimitta puMlligaM, napuMsakabuddhizabdayoH pravRttinimittaM napuMsakaliMgaM tena liMgena napuMsakavedena napuMsakA napuMsakaliMgAH, NAyavvA-jJAtavyAH, hoti-bhavanti, niyamAnu -niyamAn nizcayAt / sarve ekendriyAH, sarve ca vikalendriyAH, nArakAH sarve sammUrchanajAH paMcendriyAH saMzi se lekara asanI paMcendriyaparyanta jIvoM ke vacanayoga aura kAyayoga ye do hote hai tathA pRthvIkAyika se vanaspatikAyikaparyanta ekendriya jIvoM meM eka kAyayoga hI hotA hai| siddha bhagavAna tInoM yogoM se rahita hote haiN| arthAt ca zabda se yaha artha upalabdha hotA hai ki cAra prakAra ke manoyoga, cAra prakAra ke vacanayoga aura sAta prakAra ke kAyayoga kA siddhoM meM abhAva hai| svAmI kI apekSA se veda kA svarUpa kahate haiM gAthA-ekendiya, vikalendriva, nArakI aura sammUrcchana ye sabhI niyama se napuMsaka hote haiM, aisA jAnanA // 1130 // AcAravRtti-strIveda, puruSaveda aura napusaMka veda kI apekSA veda ke tIna bheda haiM / inheM liMga bhI kahate haiM / jisameM garbha vRddhiMgata hotA hai use strI kahate haiN| jo puru arthAt zreSTha guNoM ko janma detA hai use puruSa kahate haiN| tathA jo na strI hai na puruSa use napusaMka kahate haiN| strI kI baddhi aura strI zabda kI pravRtti ke lie nimitta strIliMga hai, puruSa kI buddhi aura puruSa zabda kI pravatti ke lie pulliga hai aura napusaMka kI buddhi aura zabda ke lie nimitta napuMsakaliMga hai| pRthvI se vanaspatikAya paryanta ekendriya jIva, vikalendriya jIva, nArakI jIva tathA sammUrchana (arthAt paMcendriya sammUrchana, ke saMjJI-asaMjJI do bheda haiM una donoM ko grahaNa karanA hai anyathA sammUrcchana vizeSaNa ho nahIM sakatA; kAraNa ekendriya aura vikalendriya to sammUrcchana hI haiM manake lie yaha vizeSaNa banatA nahIM hai), ke eka napuMsaka veda hotA haiN| tAtparya yaha huA ki ekendriya,vikalendriya, nArakI va sammUrchana janma se utpanna honevAle paMcendriya saMjJI aura asaMjJI 1.ka sikhAH pRnastriyoga rahitA bhavanti / 2. ka nAma / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAra] no'saMjJinazca vedena napuMsakA bhavantIti jJAtavyA nAtra sandehaH sarvajJavacanaM yata iti // 1130 // svAmitvena strIliMgapuMlligayoH svarUpamAha devA ya bhogabhUmA asaMkhavAsAugA mnnuytiriyaa| te hoMti dosubhedesu Natthi tesi tadiyavedo // 1131 // devA ya-devA bhavanavAsivAnavyantarajyotiSkakalpavAsinaH, ca zabdaH samuccayArthaH bhogabhUmA'bhogabhaumAstrizadbhogabhUmijAtAstiryaGmanuSyAH, asaMkhavAsAugA-asaMkhyavarSAyuSo bhogabhUmipratibhAgajAH, sarve mlecchakhaNDotpannAzca manuSyAH, tiriyA-tiyaMca:, se hoMti-te bhavanti, dosu beveSu-dayorvedayordAbhyAM, vedAbhyAM gatyi-nAsti na vidyate, tesi-teSAM pUrvoktAnAM tadiyavedo-tRtIyavedo napuMsakaliMgam / devA bhoga maumA asaMkhyAtavarSAyuSastiyaMca: bhogabhUmipratibhAgajAH ca zabdAnmlecchAzca sarve ete strImiMgapuMlligAyA bhavanti, nAsti tRtIyaM napuMsakaliMgamiti // 1131 // vizeSaNaM biliMgatvaM pratipAdayannAha paMceMdiyA du sesA saNNi asaNNIya tiriya maNusA ya / te hoMti itthipurisANapuMsagA cAvi vedehiM // 1132 // paM.diyA du-paMcendriyAstu, sesA-zeSAH devanArakabhobhUmijabhogabhUmipratibhAgajatiryamlecchavA anye, saNNi-saMjJinaH, asaNIya-asaMjJinazca, tiriya-tiryacaH, manusA ya-manuSyAzca, te hoMtijova ina sabake niyama se eka napaM saka veda hI hotA hai, isameM sandeha nahIM karanA kyoMki yaha sarvajJa deva kA kathana hai| strIliMga aura pulliga ke svAmI ko batAte haiM gAthArtha-deva, bhogabhUmija, asaMkhyavarSa AyuvAle manuSya aura tiryaca ye do veda meM hote haiM, unake tIsarA, napuMsaka veda nahIM hai // 1131 // AcAravatti-bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSka aura kalpavAsI ye cAra prakAra ke deva, tIsoM bhogabhUmiyoM meM utpanna honevAle tiyaMca aura manuSya, 'bhogabhUmi pratibhAga meM utpanna hae asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tathA sabhI mleccha khaNDoM meM utpanna honevAle manuSya aura tiyaMca strIliMga aura pulliga hI hote haiM, unameM napuMsakaliMga nahIM hotA hai| tIna liMga vAloM ko kahate haiM gAthArtha-zeSa saMjJI aura paMcendriya tiryaMca tathA manuSya ye vedoM kI apekSA svI, puruSa aura napuMsaka bhI hote haiN||1132|| AcAravatti-zeSa-deva, nArakI, bhogabhUmija va bhogabhUmi pratibhAgaja tiyaMca aura manuSya tathA mleccha ko chor3akara bAkI bace paMcendriya sainI va asainI tiryaMca aura manuSyoM meM 1. bhorbhomaa| 2. . maNyA y| 3. bhomabhUmiNa manuSya / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280] [ mUlAcAre te sarve bhavanti, itthipurisA-strIpuruSAH NapuMsagA-napuMsakAzcApi, vedehi-vedavedeSu vaa| pUrvoktAnAM zeSAH paMcendriyAH saMjJino'saMjJinazca ye tiyaMco manuSyAste sarve'pi strIpuMnapuMsakAstribhidairbhavanti, punarvedagrahaNaM dravyavedapratipAdanArtha bhAgavedasya strIpuMnapuMsaka grahaNenaiva grahaNAditi // 1132 // nanu yathA tiryaG manuSyeSu sarvatra strIliMgamupalabhyate kimevaM deveSvapi netyAha A IsANA kappA uvavAdo hoi devdeviinnN| tatto paraM tu NiyamA uvavAdo hoi devANaM // 1133 // nAtropapAdakathanamanyAyyaM viSayabhedAt, deveSu strIliMgasya bhAvAbhAvaviSayakakathanametat nopapAdakathanaM, A-AGa yamabhividhau gRhyate IsANA-IzAnAt, kappo-kalpAt uvavAdo-upapAdo, hoi-bhavati, devadevI-devadevInAM devAnAM devInAM ca, tatto tatastatmAdIzAnAtparaM tudhvaM sanatkumArAdiSu uvavAdo-upapAda utpatteH saMbhavaH,hoi-bhavati, devANaM-devAnAm AIzAnAtkalpAditi / kimukta bhavati-bhavanavyantarajyoti keSu sodharmazAnayozca kalpayordevAnAM devInAM copapAdaH strIliMgapuMlligayorutpatteH saMbhavaH pareSu kalpeSu sanatkumArAdiSu devAnAmevotpatteH saMbhavo na cAtra strIliMgasyotpatteH saMbhava iti // 1133 // atha strIliMgasyA IzAnAdutpannasya kiyadragamanamityAzaMkAyAmAha jAvadu AraNaaccuda gamaNAgamaNaM ca hoi devINaM / tatto paraM tu NiyamA devINaM Natthi se gamaNaM // 1134 // strI, puruSa aura napuMsaka liMga-tInoM veda hote haiN| gAthA meM punaH jo veda kA grahaNa hai vaha dravya veda ke pratipAdana ke lie hai, kyoMki bhAvaveda kA to strI, puruSa aura napuMsaka ke grahaNa se hI grahaNa ho jAtA hai| jisa prakAra se paMcendriya tiryaMca aura manuSyoM meM sarvatra strIliMga upalabdha hotA hai kyA aise hI devoM meM bhI hai, use hI batAte haiM ___ gAthArtha--deva aura deviyoM kA janma IzAna svarga paryanta hotA hai, isase Age to niyama se devoM kA hI janma hotA hai / / 113.3 / / prAcAravRtti -yahAM para upapAda kA kathana viSaya-bheda kI apekSA se anyAyya nahIM hai, nyAyayukta hI hai| yahA~ devoM meM strIliMga ke bhAva aura abhAva kA kathana karanA mukhya hai, upapAda kA kathana mukhya nahIM hai / bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura saudharma-IzAna svarga taka deva aura deviyoM kA upapAda hotA hai| isase Upara sanatkumAra Adi svargoM meM devoM kI hI utpatti sambhava hai, vahA~ devAMganAoM kI utpatti sambhava nahIM hai| yadi deviyAM IzAna svarga taka hI utpanna hotI haiM to unakA gamana kitanI dUra paryanta hai ? aiso AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-deviyoM kA gamanAgamana AraNa-acyutaparyanta hotA hai| isake Age to niyama se una deviyoM kA gamana nahIM hai // 1134 // 1. ka paJcendriyatiryaG manuSyeSu / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH ] [281 jAvatu-yAvat, AraNaaccuda--AraNAcyuto, gamaNaM-gamanaM, AgamaNaM ca-AgamanaM ca, cazabdaH samuccaye, hodi-bhavati, devINaM-devInAM, tatto-tatastAbhyAmUdhvaM paraMtu-parataH, NiyamA-niyamAt nizcayAt, devINaM-devInAM, Natthi-nAsti na vidyate, se-tAsAM, gamaNaM-gamanaM / 'yAvadAraNAcyutakalpI tAvadAgamanaM ca bhavati devInAM tataH pareSu navagaiveyakanavAnuttara [navAnudiza]--paMcAnuttareSu nAsti tAsAM devInAM gamanaM kuta etat pUrvAgamAt // 1134 // tamevAgamaM pradarzayatIti kaMdappamAbhijogA devIo cAvi aarnncudotti| laMtavagAdo uri Na saMti saMmohakhibbhisayA // 1135 // kaMdappa-kandarpasya bhAvaH kAndapaM kAndarpayogAddevAH kAndaH prahAsopaplavazIlA:, AbhijogAAbhiyogyA vAhanasurAH, devIo-devyaH, cAvi-cApi samuccayasambhAvanArthaH, AraNacudotti--AraNAcyuto, cazabdena yAvacchabdaH samUccIyate / tenaivamabhisambandhaH kriyate / kAndA AbhiyogyA devyo'pi yAvadAraNAcyUto, asmAdAgamAjjJAyate nAsti devInAmUdhvaM gamanam / laMtavagAdo-lAMtavakAt, uri-upari UrdhvaM na santi na vidyante, saMmoha-sammohA bhaNDadevA nityamaithunasevinaH zvavat / khibhisayA-kilviSikAH pATahikamaurajikAdayaH vaaditrvaadnpraaH| lAntavAdupari kilviSikAH sammohAzca na santIti // 1135 / / lezyAnAM svAmitvena svarUpaM pratipAdayannAha kAU kAU taha kAuNIla NIlA ya NolakiNhA ya / kiNhAya paramakiNhA lessA radaNAdi puDhavIsu // 1136 // AcAravRtti-solahaveM svargaparyanta hI deviyoM kA gamanAgamana hotA hai| usake Upara nava veyaka, nava anuttara (nava anudiza) aura pA~ca anuttaroM meM una deviyoM kA gamana nahIM hai| aisA kyoM ? pUrvAgama meM aisA kahA huA hai| usI Agama ko dikhalAte haiM gAthArtha-kAndarpa aura Abhiyogya deva tathA deviyA~ AraNa-acyuta paryanta hI haiM evaM lAntava kalpa se Upara sammoha aura kilviSika deva nahIM haiM // 1135 // ___ AcAravRtti-kandarpa kA bhAva kAndarpa hai / usake yoga se deva bhI kAndarpa kahalAte haiM arthAta ha~sI-maz2Aqa Adi karanevAle deva, Abhiyogya-vAhana jAti ke deva tathA deviyA~ solahaveM svargaparyanta hI hote haiN| isI Agama se jAnA jAtA hai ki deviyoM kA gamana acyuta svarga ke Upara nahIM hai / lAntava nAmaka svarga ke Upara saMmoha jAti ke deva aura kilviSika jAti ke deva nahIM hote haiN| bhaNDadeva arthAt zvAna ke samAna nitya maithuna sevana karanevAle deva sammoha kahalAte haiM tathA paTaha, muraja Adi bAje bajAnevAle deva kilviSika kahalAte haiN| lezyAoM kA svAmitva pUrvaka svarUpa pratipAdita karate haiM gAthArtha-ratnaprabhA Adi sAtoM pRthiviyoM meM krama se kApota, kApota, kApota-nIla, nIla, nIla-kRSNa, kRSNa aura paramakRSNa lezyA hai // 1136 // 1.ka AraNAcyutakAlpI yAk gamanAgamanaM c| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] [ mUlAcAre lezyAyAH sarvatra sambandhaH, kAU' kAU-kApotI kApotI jaghanyakApotalezyA, taha-tathA, kAU-kApotI madhyamakApotalezyA, NIla-nIlA jaghanyanIlalezyA utkRSTakApotalezyA, nIlAya-nIlA ca madhyamanIlA, nIlakiNhAya-nIlakRSNA cotkRSTanIlA jaghanyakRSNA ca, kiNhAya-kRSNA ca madhyamakRSNalezyA, paramakiNhA-paramakRSNA sarvotkRSTakRSNalezyA, lestA-lezyA kaSAyAnuraMjitA yogapravRttiH, radaNAdi-ratnAdiSu puDhavIsu-dharitrISu ratnaprabhAdisaptasu narakeSu yathAsaMkhyena sNbndhH| ratnaprabhAyAM nArakANAM jaghanyakApotalezyA, dvitIyAyAM zarkarAprabhAyAM madhyamakApotalezyA, tutIyAyAM vAlukAprabhAyAmupariSTAdutkRSTakApotIlezyA adho jaghanyanIlA ca, caturthyAM paMkaprabhAyAM madhyamanIlalezyA, paMcamyAM dhUmaprabhAyAm upari utkRSTanIlA adho jaghanyakRSNA ca, SaSThayAM tamaHprabhAyAM madhyamakRSNalezyA, saptamyAM mahAtamaHprabhAyAmutkRSTalezyA sarvatra nArakANAmiti saMbandhaH / svAyuHpramANAvadhatA drvyleshyaaH| bhAvalezyAstu antarmuhUrtaparivartinyaH / na kevalamazubhalezyAH nArakANAM kintu azubhapariNAmA azubhasparzarasagandhavarNAH kSetravizeSanimittavazAdatiduHkhahetavodehAzca teSAmazubhanAmodayAdatyantAzubhatarAHvikRtAkRtayo huNDasaMsthAnA iti // 1136 / / devAnAM lezyAbhedamAha teU teU taha teU pamma pammA ya pammasukkA y| sukkA ya paramasukkA lessAbhedo muNeyavvo // 1137 // AcAravRtti-kaSAya ke udaya se anuraMjita yoga kI pravRtti kA nAma lezyA hai| ina kApota Adi lezyAoM kA sAtoM narakoM meM krama se sambandha krnaa| ratnaprabhA naraka meM nArakiyoM ke kApota lezyA hai| zarkarAprabhA naraka meM madhyama kApota lezyA hai| bAlukA prabhA meM uparima bhAga meM utkRSTa kApota lezyA hai aura nIce pAthar3oM meM jaghanya nIla lezyA hai, paMkaprabhAnaraka meM madhyama nIla lezyA hai,dhUmaprabhA meM Upara ke pAthar3oM meM utkRSTa nIla lezyA hai aura adhobhAga meM pAthar3oM meM jaghanya kRSNa lezyA hai, tamaHprabhA naraka meM madhyama kRSNa lezyA hai aura mahAtama:prabhA nAmaka sAtaveM naraka meM utkRSTa kRSNa lezyA hai| sabhI jagaha nArakiyoM meM lezyA kA sambandha krnaa| lezyA ke do bheda haiM-dravyalezyA aura bhAvalezyA / zarIra ke varNa kA nAma dravyalezyA hai aura kaSAyodaya se anuraMjita yogapravRtti rUpa bhAvoM kA nAma lezyA hai| apanI Ayu pramANa rahane vAlI dravyalezyA hai aura antarmaharta meM parivartana honevAlI bhAvalezyA hai| nArakiyoM ko lezyAe~ hI azubha nahIM kintu unake pariNAma, sparza, rasa, gandha aura varNa bhI azubha hote haiN| ye kSetravizeSa ke nimittavaza atiduHkha meM kAraNa hote haiM aura unake zarIra azubha karma ke udaya se atyanta azubhatara vikRta AkRti rUpa aura huNDaka saMsthAnavAle hote haiN| devoM ke lezyAbheda ko kahate haiM gAthArtha-jaghanyapIta, madhyapIta, utkRSTapIta aura jaghanyapadma, madhyapadma, utkRSTapadma aura jaghanyazukla, madhyamazukla aura paramazukla ye lezyA ke bheda jAnanA cAhie // 1137 // 1. 'kAU-kApotI jaghanya kApotalezyA kAu, kApotI madhyamakApotalezyA, taha-tathA, kAUNIlekapotInIle utkRSTakApotalezyA, jaghanyanIlalezyA ca, iti caike| 2. . tmstmprbhaayaaN| . Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptatyadhikAraH ] [ 283 teU teU - tejastejaH jaghanyatejolezyA, taha -- tathA, teU - tejaH madhyamatejolezyA, pamma - padmA jaghanyapadmalezyA utkRSTatejolezyA ca, pammA - padmA ca madhyamapadmalezyA, pammasukkA ya - padmazuklA ca utkRSTa padmalezyA jaghanyazuklalezyA ca sukkA ya - zuklA ca madhyamazuklA, paramazuSakA -- paramazuvalA sarvotkRSTa zukla lezyA, lessAbhedo - lezyAbheda:, muNeyavvo - jJAtavya iti / / 1137 / / ete sapta lezyAbhedAH keSAmityAzaMkAyAmAha - tinhaM - trayANAM triSu vA, donhaM - dvayoH, punarapi donhaM- dvayoH chaNhaM- SaNNAM dohaM cadvayozca, terasahaM ca - trayodazAnAM trayodazasu vA eto ya- itazcopari codasahaM caturdazAnAM caturdazasu vA lessA - lezyA: pUrvoktAH sapta lezyAbhedAH, bhavaNAdidevANaM - bhavanAdidevAnAm / bhavanavAnavyantarajyotiSkeSu triSu devAnAM jaghanyatejolezyA, sodhermezana pordevAnAM madhyamatejolezyA, sAnatkumAramAhendrayordevAnAmutkRSTatejolezyA jaghanyapadmalezyA ca brahmabrahmottaralAntavakApiSThazukramahAzukreSu SaTsu devAnAM madhyamapadmalezyA, zatArasahasrArayorutkRSTapadmalezyA jaghanyazuklalezyA ca, AnataprANatAraNAcyutasahiteSu navasu graiveyakeSu trayodazasaMkhyakeSu madhyamazuklalezyA, navAnuttareSu paMcAnuttareSu caturdazasaMkhyeSu paramazuklalezyA, 'sarvatra devAnAmiti yathAsaMkhyena saMbandha iti / / 1138 / tiryaGa, manuSyANAM lezyAbhedamAha- tinhaM dohaM dohaM chaNhaM doNhaM ca terasaNhaM ca / etoya codasaNhaM lessA bhavaNAdidevANaM / / 1138 / prAcAravRtti- - jaghanya tejo lezyA, madhyama tejolezyA, utkRSTa tejolezyA aura jaghanyapadmalezyA, madhyamapadmalezyA, utkRSTapadmalezyA aura jaghanyazuklalezyA, madhyama zuklalezyA, aura parama zuklalezyA ye lezyAoM ke bheda jAnanA caahie| sAta lezyAoM ke ye bheda kinake haiM ? aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha - bhavanavAsI Adi tIna prakAra ke devoM meM do svargo meM, do svargoM meM, chaha svargoM meM, do svargoM meM, terahaveM meM aura usake Age caudahaveM meM aise sAta sthAnoM meM krama se lezyA ke sAta bheda hote haiM / / 1138 / AcAravRtti - bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI ina tIna prakAra ke devoM meM jaghanya tejolezyA hai| saudharma - aizAna svarga meM devoM ke madhyama tejolezyA hotI hai / sAnatkumAra aura mAhendra meM devoM ke utkRSTa tejolezyA aura jaghanya padmalezyA haiN| brahma, brahmottara, lAntava, kApiSTha, zukra aura mahAzukra ina chaha svargoM meM devoM ke madhyamapadma lezyA hai / zatAra aura sahasrAra svargoM meM devoM ke utkRSTa padmalezyA aura jaghanya zukla lezyA hai| Anata, prANata, AraNa aura acyuta ina cAra kalpa aura nava graiveyaka ina terahoM meM madhyama zukla lezyA hai| nava anuttara arthAt anudiza aura pA~ca anuttara ina caudahoM meM paramazukla lezyA hai / ye lezyAeM sarvatra devoM ke hotI haiM yaha yathAkrama lagA lenA cAhie / tiryaMca aura manuSyoM meM lezyAbhedoM ko kahate haiM 1. sarva / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] [mUlAcAre eiMdiyavilidiyaasaNiNo tiNNi hoMti asuhaao| saMkhAdIdAUNaM tiNi suhA chappi sesANaM // 1136 // eI diya-ekendriyANAM pRthivIkAyikAdivanaspatikAyikAntAnAM, vilindiya-vikalendriyANAM dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAm, asaNNigo-asaMjJinAM zikSA''lApAdigrahaNAyogyAnAM paMcendriyANAMtignitisraH, hoMti-bhavanti, asuhAo-azubhAH kaapotniilkRssnnleshyaaH| saMkhAdIdAUNaM-saMkhyAtItAyuSkANAM bhogabhUmijAnAM pratibhAgajAnAM ca, tiNNi-tisraH zubhAH tejaHzuklapapalezyAH, chappi-SaDapi kApotanIlakRSNatejaHpadmazuklalezyAH, sesANaM- zeSANAM karmabhUmijAnAM karmabhUmipratibhAgajAnAM paMcendriyANAM saMjJinAm / ekendriyavikalendriyasaMjJinAM tisro'zubhalezyA bhavanti, bhogabhUmijAnAM bhogabhUmipratibhAgajAnAM ca tiryaGmanuSyANAM tisraH zubhA lezyA bhavanti, zeSANAM punaH karmabhUmijAnAM karmabhUmipratibhAgajAnAM ca tithaMGa manuSyANAM SaDapi lezyA bhavanti / atrApi keSAMcidravyalezyAH svAyu prmaannaavdhRtaa| bhAvalezyAH punaH sarveSAmantarmuhUrtaparivatinyaH kaSAyANAM hAnivRddhibhyAM tAsAM hAnivRddhI veditavye iti // 1136 / / pravIcArakAraNendriyaviSayabhedaM pratipAdayannAha___kAmA duve tio bhoga iMdiyatthA vihiM pnnnnttaa| kAmo raso ya phAso sesA bhogeti AhIyA // 1140 // kAmA-kAma: strIpuMnapuMsakavedodayakRtatadviSayAbhilASastasya kAraNatvAtkAmaH kAraNe kAryopacArAta, duve-dvau, tio-trayaH, bhoga-bhogA:, IdiyathA--indriyArthA indriyaviSayAH sparzarasagandharUpa gAthArtha-ekendriya,vikalendriya aura asaMjJI jIvoM ke tIna azubha lezyAe~ haiN| asaMkhyAta varSa kI AyuvAloM ke tIna zubha lezyAe~ haiM aura zeSa jIvoM ke chahoM lezyAe~ haiM // 1136 // prAcAravati-pRthivIkAyika se lekara vanaspatiparyanta ekendriya jIvoM ke, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke tathA zikSA AlApa Adi, aura grahaNa karane meM ayogya aise asainI paMcendriya jIvoM ke kApota, nIla aura kRSNa ye tIna azubha lezyAe~ hI rahatI haiN| bhogabhamija aura bhogabhUmipratibhAgaja jIva jo asaMkhyAta varSa kI AyuvAle hote haiM, meM teja, padma aura zukla ye tIna zubhalezyAeM hI hotI haiN| zeSa---karmabhUmija aura karmabhUmipratibhAgaja paMcendriya sainI tiryaMca tathA manuSyoM meM chahoM lezyAeM hotI haiN| yahA~ para bhI kinhIM jIvoM ke dravyalezyA apane AyupramANa nizcita hai| kintu sabhI jIvoM ko bhAvalezyA antama hurta meM parivartana karanevAlI hotI hai, kyoMki kaSAyoM kI hAni-vRddhi se unakI hAni-vRddhi jAnanA caahie| pravIcAra kAraNa aura indriya viSayoM kA bheda pratipAdita karate haiM gAthArtha-indriyoM ke viSaya do indriya ke kAmasvarUpa aura tIna ke bhogasvarUpa haiM aisA vidvAnoM ne kahA hai / rasa aura sparza ye do indriyA~ kAma haiM aura zeSa indriyA~ bhoga haiM aisA kahA gayA hai // 1140 // prAcAravRtti-sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda ye pA~ca indriyoM ke viSaya haiM / athavA sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pA~ca indriyA~ haiM tathA inake uparyukta pA~ca viSaya haiN| pratyakSadarzI sarvajJadeva ne inameM se sparza aura rasa ko kAma tathA zeSa tIna ko bhoga zabda se kahA Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 285 zabdA: / athavendriyANi sparzanarasanaghrANacakSuH zrotrANi tadviSayAzca vibUhi - vidvadbhiH pratyakSadarzibhiH, paNNattA - prajJaptAH kathitAH dRSTA vA / kAmo-- kAma:, rasoya - rasazca, phAso -- sparzazca, sesA - zeSA: gandharUpazabdA: bhogetti - bhogA iti, AhiyA---AhitAH pratipAditAH jJAtA vA / sparzanendriyapravRttikAraNatvAd rUpazabdo bhogo, rasanendriyasya pravRttihetoH sparzanendriyasya ca ghrANaM bhogo'taH yata evaM kAmI rasasparzo, gandharUpazabdA bhogAH kathitAH, ata indriyArthAH sarvepi kAmA bhogAzca vidvadbhiH prajJaptA iti / / 1140 // indriyairvedanApratikArasukhaM devAnAmAha prAIsANA kappA devA khalu hoMti kAyapaDicArA / phAsa paDivArA puNa saNakkumAre ya mAhiMde // / 1141 / / AyamabhividhI draSTavyaH asaMhitatayA nirdezo'saMdehArthaH tiryaGa manuSyabhavanavAsivyantarajyoti: saudharmANAM grahaNaM labdhaM bhavati, IsANA - IzAnAt, kappA - kalpAH, devA -- devAH, khalu - sphuTaM, hoMtibhavanti, kAyapavicArA - kAyapratIcArAH "pratIcAro maithunopasevanaM vedodayakRtapIDApratIkAraH" kAye kAyena vA pratIcAro yeSAM te kAyapratIcArAstiryaGa manuSyA bhavanavAsivAnavyantarajyotiSkasaudharmezAnA devA devyazca sphuTaM bhavanti kAyapratIcArAH sakliSTakarma kalaMkatvAnmanuSyavatstrI sukhamanubhavantIti / avadhigrahaNAditareSAM sukhavibhAge pratijJAte tatpratijJAnAyAha - phAsapaDivArA - sparza pratIcArAH sparze sparzanena vA pratIcAro viSayasukhAnubhavanaM yeSAM te sparzapratIcArAH, puNa-punaranyena prakAreNa saNakkumAre ya - sanatkumAre ca kalpe, mAhide -- mAndra kalpe devA ityanuvarttate / sAnatkumAre kalpe mAhendrakalpe ca ye devAste sparza pratIcArAH - devAMganA hai athavA vaisA dekhA aura jAnA jAtA hai / strIveda, puruSaveda aura napuMsaka veda ke udaya se jo viSayoM kI abhilASA hotI hai usake lie kAraNa hone se sparza aura rasa ina do ko kAma kahA hai / yahA~ para kAraNa meM kArya kA upacAra hai| sparzana indriya kI pravRtti meM kAraNa hone se rUpa aura zabda bhoga haiM, rasanA indriya aura sparzana indriya kI pravRtti meM hetu hone se ghrANa bhoga hai / isa prakAra se rasa aura sparza kAma haiM tathA gandha, rUpa aura zabda bhoga kahe gaye haiM / isa prakAra vidvAnoM ne sabhI pA~coM indriyoM ke viSayoM ko kAma aura bhogarUpa se kahA hai / devoM ke indriyoM dvArA vedanA ke pratIkAra kA sukha hai, aisA kahate haiM gAthArtha -- IzAna svarga paryanta ke deva nizcita hI kAya se kAmasevana karate haiM / punaH sAnatkumAra aura mAhendra meM sparza se kAmasevana karate haiM / / 1141 / / AcAravRtti - yahA~ para 'AGa' avyaya abhividhi artha meM grahaNa karanA cAhie tathA gAthA meM saMdhi na karake jo nirdeza hai vaha asaMdeha ke lie hai / isase tiryaMca, manuSya, bhavanavAsI vyantara, jyotiSI tathA saudharmasvarga ke deva inakA grahaNa ho jAtA hai / ye tiryaMca Adi tathA IzAna svarga taka ke deva kAya se maithuna kA sevana karate haiM arthAt veda ke udaya se huI pIDA kA pratIkAra kArya se kAma sevana dvArA karate haiM, kyoMki saMkliSTa karma se kalaMkita hone se ye deva bhI manuSyoM ke samAna strI-sukha kA anubhava karate haiM / yahA~ taka devoM kI maryAdA kara dene se Age ke devoM meM kisa prakAra se kAmasukha hai use hI spaSTa karate hue kahate haiM ki Age sAnatkumAra aura mAhendra svargoM ke deva devAMganAoM ke sparzamAtra se kAmakRta prItisukha kA Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286] [ mUlAcAra sparzamAtrakAmakRtaprItisukhamupalabhante tathA devyo'pIti / / 1141 / / tathA zeSANAM sukhapratipAdanArthamAha baMbhe kappe baMbhuttare ya taha laMtave ya kaapitttt| edesu ya je devA bodhavvA rUvapaDicArA // 1142 // baMbhe kappe-brahmakalpe, baMbhuttare ya-brahmottare ca kalpe, taha-tathA, latave ya-lAntavakalpe, kApi? -kApiSThakalpe, edesu ya-eteSu ca kalpeSu cAnyeSu tatpratibaddheSu, je devA-ye devAH, bodhavyA-boddhavyAH jJAtavyAH, ruvapaDicArA-rUpe rUpeNa vA pratIcAro yeSAM te rUpapratIcArAH / brahmabrahmottaralAntavakApiSTheSa kalpeSa ye devAste rUpapratIcArAH divyAMganAnAM zagAracaturamanojJaveSarUpAlokanamAtrAdeva paraM sukhaM prApnuvanti devyo'pi ceti // 1142 // zabdapratIcArAn pratipAdayannAha sukkamahAsukkesu ya sadArakappe tahA shssaare| kappe edesu surA bodhavvA saddapaDicArA // 1143 // sukkamahAsukkeSu ya-zukramahAzukrayozca, sadArakappe-zatArakalpe, tahA-tathA, sahassAresahasrAre ca, kappe-kalpe, edeSu-eteSu, surA-surAH devAH, bodhavvA-boddhavyA:, sahapaDicArA-zabdapratIcArAH, zabde zabdena vA pratIcAro yeSAM te zabdapratIcArAH / eteSu zukramahAzuRzatArasahasrArakalpeSa ye devA devyo'pi ca te zabdapratIcArAH, devavanitAnAM madhurasaMgItamRdulalitakathitabhUSaNAravazravaNamAtrAdeva parAM prItimAskandantIti // 1143 // manaHpratIcArAn pratipAdayannAha anubhava karate haiM tathA deviyA~ bhI devoM ke sparza mAtra se kAmasukha kA anubhava karatI haiN| tathA zeSa devoM ke sukha kA pratipAdana karate haiM--- gAthArtha--brahma, brahmottara tathA lAntava aura kApiSTha ina cAra svargoM meM deva deviyoM ke rUpa ko dekhakara kAma-sukha prApta karate haiM aisA jAnanA / / 1142 / / AcAravatti--brahma, brahmottara, lAntava aura kApiSTha svargoM ke deva devAMganAoM ke zRgAra-catura aura manojJa veSa tathA rUpa ke avalokana mAtra se hI parama sukha ko prApta ho jAte haiN| tathA deviyA~ bhI apane deva ke rUpa avalokana se kAma kA anubhava kara tRpta ho jAtI haiN| zabda se kAma sevana kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-zukra, mahAzukra, zatAra aura sahasrAra alpoM meM deva zabda sunakara kAmasukha kA anubhava karanevAle hote haiM // 1143 / / ___ AcAravRtti-zukra, mahAzukra, zatAra aura sahasrAra kalpoM meM jo deva aura deviyA~ haiM ve zabda sunakara kAmasukha kA anubhava karate haiM / arthAt vahA~ ke deva apanI devAMganAoM ke madhura saMgIta, mRdu lalita kathAe~ aura bhUSaNoM kI dhvani ke sunane mAtra se hI paramaprIti ko prApta kara lete haiN| mana se kAmasevana kA pratipAdana karate haiM . Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApyadhikAra!] [287 ANadapANadakappe AraNakappe ya accude ya thaa| maNapaDicArA NiyamA edesu ya hoMti je devA // 1144 // ANadapANadakappe-AnataprANatakalpayoH, AraNakappe-AraNakalpe, accude ya tahA -acyute ca tathaiva devyo'pi, maNapaDicArA-manaHpratIcArA:, NiyamA-niyamAnnizcayena edesu ya-eteSu ca, hotibhavanti, je devA-ye devAH / etayo AnataprANatakalpayorAraNAcyutakalpayordevA manaHpratIcArA mAnasikakAmAbhilASaprAptasukhA: svAMganAmanaHsaMkalpamAtrAdeva paramasukhamavApnuvantIti // 1144|| athottareSA kiMprakAraM sukhamityakta tannizcayArthamAha tatto paraM tu NiyamA devA khala hoti nnippddiicaaraa| sappaDicAhiM vi te aNaMtaguNasokkhasaMjuttA // 1145 // tatto-tatastebhyo bhavanAdyacyutAntebhyaH, paraMtu-parata Urca, NiyamA-niyamAnnizcayAdasaMdehAt devA-ahamindrAdayaH, khalu sphuTaM vyaktametatpratyakSajJAnidRSTametat, hoMti-bhavanti, NippaDIcArA-niSpratIcArA pratIcArAnnirgatA niSpratIcArA: kaamaagnidaahvinirmuktaaH| vnitaavissypNcendriysukhrhitaaH| yadyavaM ki teSAM sukhamityAMzaMkAyAmAha-sappaDicArahi vi-sapratIcArebhyo'pi kAyasparzarUpazabdamana:pravIcArebhyo'pi te navaveyakAdike'hamindrAH, aNaMtagugasokkhasaMjuttA-anantaguNasaukhyayuktA, ananto guNo guNakAro yasya tadanantaguNaM anantaguNaM ca tatsokhyaM cAnantaguNasaukhyaM svAyattasarvapradezAnandaprINanaM tena saMyuktAH sahitAstebhyo bhavanAdyacyutAntebhyaH pareSu navagraMveyakanavAnudizapaJcAnuttareSu ye devAste nizcayenApratIcArAH sapratIcArebhyo 'nantaguNasaMyuktAH, vyaktametat pratIcAro hi vedanApratIkArastadabhAve teSAM paramasukhamanavaratamiti / / 1145 / / gAthArtha-Anata prANata, tathA AraNa-acyuta kalpa meM jo deva haiM ve niyama se mana se kAmasukha kA anubhava karate haiM // 1144 // AcAravRtti-Anata, prANata, AraNa aura acyuta ina kalpoM meM deva mAnasika kAma kI abhilASA se prApta sukha kA anubhava karate haiM / arthAt yahA~ ke deva apanI devAMganAoM ke mana meM saMkalpa Ane mAtra se ho parama sukha ko prApta kara lete haiN| aba Age ke devoM meM kisaprakAra kA sukha hai aisA pUchane para usakA nizcaya karane ke ke lie kahate haiM gAthArtha-usase pare deva niyama se kAmasevana se rahita hote haiN| ve kAmasevana sukhavAloM se bhI adhika anantaguNa sukha se saMyukta hote haiM / / 1145 / / AcAravRtti-bhavanavAsI se lekara acyutaparyanta solahaveM svarga ke devoM ke kAmasukha ko kahA hai| isake Age nava graiveyaka tathA nava anudiza tathA pA~ca anuttaroM meM jo deva haiM ve nizcaya se kAmasevana ke sukha se rahita haiM / arthAt ve ahamindra kAmAgni kI dAha se vinirmukta haiN| phira bhI ve anantaguNoM se aura apane adhIna sabhI AtmapradezoM meM utpanna hue Ananda se saMtRpta rahate haiM, kyoMki yaha bAta spaSTa hI hai ki kAmasevana eka vedanA kA pratIkAra hai, usake abhAva meM unheM sadA ho paramasukha rahatA hai| arthAt vahA~ devAMganAe~ bhI nahIM haiM aura kAmasukha kI abhilASA bhI nahIM hai ataH ve svAdhIna sukha se sukhI haiN| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] [ mUlAcAre kuto yata: jaM ca kAmasuhaM loe jaM ca divvmhaasuhN| vodarAgasuhassede gaMtabhAgaMpi NagdhaMdi // 1146 // aMba-yacca, kAmasuhaM-kAmamukhaM viSayotthajIvapradezAhlAdakAraNaM manuSyAdibhavaM, loe-loke tiryagarvAdhobhAgeSu, jaMca divyamahAsuhaM-divi bhavaM divyaM divyaM ca tanmahAsukhaM ca divyamahAsukhaM bhavanAdyacyutAntadevotthaM, vIvarAgasuhassa--vItarAgasukhasya nirmUlitamohanIyAdikarmakalaMkasya, ede-etAni tiryaDa manuSyadevajanitAni sukhAni, paMtabhAgaMpi-anantabhAgasyApi vItarAgasukhasyAnantarAzinA bhAge kRte yallabdhaM tasyAnantabhAgasyApi, NagdhaMti-nArghanti nAhanti sadRzAni na tAni tasya mUlyaM vA nArhanti / yataH sarvANi devamanuSyabhogabhUmijAdisarvasukhAni vItarAgasukhasyAnantabhAgamapi nArhanti, ato niSpratIcAreSu deveSu mahatsukhaM sarvAn sapratIcArAnapekSyeti / / 1146 / / sparzaraso kAmAviti vyAkhyAtau tatra sparzaH kAmo devAnAmavagato rasaH kAmo nAdyApItyukta tadarthamAha jadi sAgarovamAo tadi vAsasahassiyAda aahaaro| pohi du ussAso sAgarasamayehi ceva bhave // 1147 // jadi-yAvat yanmAtra, sAgarovamAU-sAgaropamAyuH yAvanmAtraH sAgaropamAyuH, tadi-tAvanmAtraH aisA kyoM ? so hI batAte haiM gAthArtha - loka meM jo kAma-sukha haiM aura jo divya mahAsukha haiM ve vItarAga sukha ke anantaveM bhAga bhI nahIM ho sakate // 1146 // AcAravRtti-Urdhva, adhaH aura tiryagrUpa loka meM jo manuSya Adi meM utpanna honevAlA kAma-sukha haiM, jIva ke pradezoM meM jo viSayoM se utpanna hue AhalAda kA kAraNabhata hai evaM jo bhavanavAsI se lekara acyuta paryanta devoM ke honevAlA divya mahAsukha hai vaha, jimhoMne mohanIya karma kalaMka kA nirmUla nAza kara diyA hai aise vItarAgI mahApuruSoM ke sukha kI apekSA (ina tiryaMca, manuSya aura devoM meM utpanna honevAlA sukha) anantavA~ bhAga bhI nahIM hai| arthAt vItarAga ke sukha meM anantarAzi se bhAga dene para jo labdha ho vaha anantavA~ bhAga huaa| ina jIvoM kA sukha utane mAtra ke sadRza bhI nahIM hai athavA usake mUlya ko prApta karane meM ye sukha samartha nahIM haiM / cUMki sabhI deva, manuSya aura bhogabhUmija Adi ke sarvasukha ke anantaveM bhAga bhI nahIM ho sakate haiM, isa kAraNa kAmasevana rahita ina devoM meM kAmasevana sahita sabhI jIvoM kI apekSA mahAn sukha hai| sparza aura rasa ye kAma haiM aisA kahA hai aura unameM se sparza kAma kA devoM meM bodha ho gayA hai| rasa kAma hai isakA abhI taka bodha nahIM huA aisA pUchane para usI ko kahate haiM gAthArtha jitane sAgara kI Ayu hai utane hajAra varSoM meM AhAra hotA hai aura jitane sAgara Ayu hai utane hI pakSoM meM ucchvAsa hotA hai / / 1147 // AcAravRtti-jina devoM kI jitane sAgara pramANa Ayu hai utane hajAra varSoM ke bIta Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 28 vAsasahassiyAhu - varSasahasraM ratikrAntairAhAro bhojanecchA AhArAbhilASaH yAvanmAtrANi sAgaropamANyAyustAvanmAtrairvarSasahasraM ratikrAntairAhAro devAnAM bhavati / atha gandhasya kathamityukte'ta Aha, pakkhehi du- pakSaistu paMcadazAhorAtraH, ussAso - ucchvAso niHzvAsazca gandhadravyAghrANaM, sAyarasamayeha - 'sAgarasamayasa mAnaiH sAgaropamapramANeH, ceva -- caiva bhave bhavet / yAvanmAtrANi sAgaropamANi jIvanti devAstAvanmAtraH pakSagaMtairucchvAsaniHzvAsau bhavataH / sodharmezAnayordevAnAmAhArasaMjJA bhUvati dvayorvarSasahasrayoH sAdhikayogaM tayostathA mAse sAdhike gate ucchvAso bhavet, sAnatkumAramAhendrayordevAnAM saptabhirvarSasahasraH sAdhikairga tairAhArecchA jAyate tAvadbhiH pakSaizcocchvAsaH sAdhikaiH / cazabdAddevInAmantarmuhUrta pRthaktvenaivamuttaratrApi sarvatra yojyamiti / / / 1147 // atha yeSAM palyopamAyusteSA" mityAzaMkAyAmAha - udakasseNAhAro vAsasahassAhieNa bhavaNANaM / jodisiyANaM puNa bhiNNamuhatteNedi sesa uskassaM // / 1148 // ukkasseNa ---- utkRSTenAhAro bhojanAbhiprAyaH, bAsasahassa- varSasahasraNa, ahieNa - adhikena paMcadazavarSazatairityarthaH bhavaNANaM - bhavanAnAM bhavanavAsyasurANAM jobisiyANaM - jyotiSkANAM candrAdityAdInAM, puNa punaH, bhiNNamuhateNa - bhiNNa muhUrtena, idi iti evaM sesa zeSANAM navAnAM bhavanavAsikumArANAM sarvadevInAM ca, kintu keSAMcinmuhUrtta pRthaktvena ukkastaM - utkRSTam / asurANAM varSasahasreNa sAdhikenAhAragrahaNaM bhavati, jyotiSAM zeSakumArANAM vyaMtarANAM sarvadevInAM cAntarmuhUrtena, keSAMcidantarmuhUrtta pRthaktveneti * // 1148 // jAne para unake mAnasika AhAra hotA hai / ina devoM ke gandha kA kyA hai ? jitane sAgara pramANa Ayu hai utane pakSoM ke vyatIta ho jAne para ucchvAsa - nizvAsa lete haiM / saudharma aura aizAna meM devoM ke AhArasaMjJA kucha adhika do haz2Ara varSa ke bItane para hotI hai tathA kucha adhika eka mahIne ke bIta jAne para ucchvAsa hotA hai / sAnatkumAra mAhendra svarga meM devoM ko kucha adhika sAta hajAra varSoM bIta jAne para AhAra kI icchA hotI hai / evaM kucha adhika utane hI pakSoM ke bItane para ucchvAsa hotA hai / 'ca' zabda se - deviyoM kA antarmuhUrta pRthaktva se zvAsocchvAsa hotA hai / jinakI patyopama kI Ayu hai unakA kaisA hai ? use hI batAte haiM gAthArtha -- bhavanavAsI devoM kA utkRSTa se kucha adhika haz2Ara varSa meM AhAra hotA hai, jyotiSI devoM kA antarmuhUrta se hotA hai tathA zeSa devoM kA bhI utkRSTa se antarmuhUrta bAda AhAra hotA hai / / 1148 / / zrAcAravRtti - bhavanavAsI devoM meM se asurakumAra jAti ke devoM kA AhAra utkRSTa kI apekSA pandraha sau varSoM ke bItane para hotA hai / candra, sUrya Adi jyotiSI devoM kA AhAra antarmuhUrta se hotA hai / zeSa nau prakAra ke bhavanavAsI deva tathA vyantara devoM kA evaM sarvadeviyoM AhAra antarmuhUrta se hotA hai / kinhIM - kinhIM kA antarmuhUrta pRthaktva ke bItane para AhAra hotA hai / 1. ka sAgaropasamAnaiH / 2. ka teSAM kathamityA- / 3. ka sAgaropamaM sAbhiprAyeNa / 4. binaputhaktveneti / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260] [ mUlAcAre ayocchvAsaH kathaM teSAmityAzaMkAyAmAha ukkasseNussAso pakkhaNahieNa hoi bhavaNANaM / muhuttapudhatteNa tahA joisaNAgANa bhomANaM // 1146 // upakasseNa-utkRSTena, ussAso-ucchvAsaH, pakkheNa--pakSeNa, paMcadazAhorAtreNa, mahieNa-adhikena, hoha-bhavati, bhavaNANaM-bhavanAnAmasurANAM, mahattapucattaNa-muhUrtapRthaktvena, yadyapyatra muhUrtapRthaktvamuktatapApyatrAntarmuhUrtapRthaktvaM grAhya tathopadezAt rAzikanyAyAbhinnamuhUrtAnuvartanAcca, tahA-tathA tenaiva prakAreNa, joisaNAgANa bhomANaM-jyotiSkanAgabhImAnAM / tathAzabdena zeSakumArANAM cAsurANAM pakSeNa sAdhikenocchvAso nAgAnAM kalpavAsidevInAM ca, antarmuhUrtapRthaktvena bhinnamuhUrtapRthaktvairvA jyotiSkabhImAnAM zeSakupArANAM taddevInAM bhinnamuhUrteneti // 1146 // indriyaviSayadvAreNava devanArakANAmavadhiviSayaM pratipAdayannAha sakkosANA paDhamaM vidiyaM tu snnkkaarmmaahivaa| baMbhAlaMtava tadiyaM sukkasahassArayA cautthI du||1150|| paMcami ANadaparaNada chaTThI AraNaccuvA ya passaMti / NavagevajjA sattami aNuvisa aNuttarA ya logaMtaM // 1151 // pazyantIti kriyApadaguttaragAthAyAM tiSThati tena saha saMbandho draSTavyaH / sakkosANA-zakaizAnA: sodharmazAnayorvA ye devAH paDhama-prathamaM prathamapRthivIparyantaM yAvat vidiyaM tu-dvitIyaM tu dvitIyapRthivIparyantaM, aba inakA ucchvAsa kaise hotA hai, use hI batAte haiM gAthArya-bhavanavAsiyoM kA utkRSTa se kucha adhika eka pakSa meM ucchvAsa hotA hai tathA jyotiSI, nAgakumAra aura vyantara devoM kA muhUrta pRthaktva se ucchvAsa hotA hai // 1146 // AcAravRtti-bhavanavAsiyoM meM se asurakumAroM kA kucha adhika pandraha dina ke bItane para ucchvAsa hotA hai| jyotiSo deva, nAgakumAra deva evaM kalpavAsI deviyA~-inakA ucchvAsa antarmuharta pRthaktva ke bItane para hotA hai| yadyapi gAthA meM 'muhUrta pRthaktva' zabda hai to bhI antamuharta pRthaktva grahaNa karanA, kyoMki vaisA hI Agama meM upadeza hai aura trairAzika nyAya se bhI aisA hI AtA hai| tathA bhinnamuhUrta kI anivRtti calI A rahI hai| indriya viSaya ke dvArA deva aura nArakiyoM kI avadhi ko pratipAdita karate hue kahate haiM gAthArtha-saudharma-aizAna svarga ke deva pahalI pRthivI taka, sAnatkumAra-mAhendra svarga ke dUsarI taka, brahma-yugala aura lAntava-yugala svarga ke deva tIsarI taka, zukra yugala aura zatAra-sahasrAra svarga ke deva cauthI pRthivI taka avadhijJAna se dekhate haiM // 1150-1151 / / Anata-prANata ke deva pA~cavIM taka, AraNa-acyuta ke chaThI taka, nava graiveyaka ke indra sAtavIM pathivI taka, anudiza aura anuttara ke indra lokAnta taka dekha lete haiN| AcAravatti yahA~ kriyApada agalI gAthA meM hai usake sAtha sabakA sambandha lagA lenA cAhie / saudharma aura aizAna svarga ke deva pahalI pRthivI-paryanta apane avadhi jJAna se dekhate haiN| sAnatkumAra-mAhendra svarga ke deva dUsarI pRthivI taka, brahma-brahmottara aura lAntava-kApiSTha svoM Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 291 cikArA ] samakkumAramAhivA - sAnatkumAramAhendrayorye devAH, baMbhAlaMtava - brahmalAntavA brahmabrahmottaralAntavakA piSTheSu ye ye devAste, taviyaM-tRtIyAM tRtIyapRthivIparyantaM, sukka sahassArayA - zukrasahasrArakAH zukramahAzukrazatA ra sahasrAreSu kalpeSu ye devAste cautthI du- caturthaM pRthivI paryantameva / saudharmezAnayordevAH 'svAvAsamAdi kRtvA prathama pRthivIparyantaM yAvadavadhijJAnena pazyanti tathA sAnatkumAra mAhendraryordevAH svAvAsamArabhya yAvadvitIyAvasAnaM tAvatpazyanti, brahmabrahmottaralAntavakA piSTheSu devAH svavimAnamAdi kRtvA tAvatpazyanti yAvattRtIyapRthivIparyantaM, zukramahAzuRzatArasahasrAreSu surAH 'svadezamArabhya tAvatpazyanti yAvaccaturthIsamAptiriti // 1150 // paMcama - paMcamI pRthivIM, ANadapANava- Anata prANatAntAH AnataprANata kalpayordevAH chuTTI - SaSThIM pRthivIm, AraNAccudAya - AraNAcyutAzcAraNAcyutayoH kalyaporye devAste passaMti--- pazyanti avadhijJAnena samyagavalokayanti, NavagavejjA - nava graiveyakA navagraiveyakavimAneSu devAH sattami - saptamIM pRthivIM, aNudisaanudizeSu navAnuttareSu devAH anuttarA ya-anuttarAzca paMcAnuttareSu devA logaMtaM - lokAntaM adhovAtaparyantam / AnataprANatakalpayordevAH svaviSTaraMmArabhya yAvatpaMcamapRthivIparyantaM tAvatpazyanti, AraNAcyutakalpayoH punardevAH svAvasthAnamArabhya yAvatSaSThapRthivIparyantaM tAvatpazyanti navagraiveyakeSu devA: svavimAnamArabhya yAvatsaptamI tAvatpazyanti / navAnudizeSu paMcAnuttareSu ca devA: svadevagRhamArabhya yAvallokAntaM pazyanti, UrdhvaM punaH sarva svavimAnaSvajAgraM yAvatpazyantya saMkhyA tayojanAni tiryak punarasaMkhyAtAni yojanAni pazyantItyarthaH // 1151 // ke deva tIsarI pRthivI taka, zukra-mahAzukra, zatAra - sahasrAra svargoM ke deva cauthI pRthivI taka khate haiM / arthAt ye deva apane AvAsasthAna se lekara kathita naraka pRthivI taka vastuoM ko apane avadhijJAna dvArA dekha lete haiM / Anata-prANata svarga ke deva apane siMhAsana se Arambha kara pA~cavIM taka viSaya ko apane avadhijJAna se acchI taraha avalokita kara lete haiM / AraNa-acyuta kalpa ke deva apane avasthAna se lekara chaThI pRthivI taka dekha lete haiM / navagraiveyakoM ke deva apane vimAna se lekara sAtavIM bhUmi taka dekha lete haiM / nava anudiza aura pA~ca anuttaroM ke ahamindra deva apane devagRha se prArambha kara loka ke anta bhAga taka dekha lete haiN| punaH ye sabhI deva apane vimAna kI dhvajA ke agrabhAga taka athavA asaMkhyAta yojanoM taka tathA tiryak meM asaMkhyAta yojana taka dekha lete haiM / * 1. ka svasthAnamAdi / 2. ka svapradezamArabhya / mottUNa maNohAraM AhAro hoi savvajIvANaM / aNusamayaM aNusamayaM poggalamaiyo ya NAvavyo / amayaM divvAhAro madujIvaNiyaM ca kadasaNAhAro / devANa bhogabhUmANaM cakkavaTTINa maNuyANaM // artha- mAnasika AhAra chor3akara bAkI sabhI jIvoM ke pratisamaya pudgalamaya AhAra hotA hai, arthAt devoM kA mAnasika AhAra pratisamaya na hokara uparyukta kAla meM hotA hai / devoM kA amRtamaya AhAra hai, arthAt unheM AhArecchA hone para kaMTha meM amRtamaya sAtizaya surabhimaya Aha, lAdaka pudgaloM kA Agamana hotA hai usase unheM bahutakAla ke lie tRpti ho jAtI hai / bhogabhUmija manuSyoM ko kalpavRkSoM se divyAhAra milatA hai / cakravartI aura tIrthaMkaroM ko miSTarasa yukta kalyANakara AhAra prApta hotA hai| avaziSTa manuSya AdikoM ko nIrasa AhAra prApta hotA hai / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] vyantarAdInAmavadhiviSayamAha - paNavIsa joyaNANaM ohI vitarakumAravaggANaM / saMkhejjajoyaNohI jodisiyANaM jahaNNaM tu // 1152 // * paNavIsa - paMcaviMzatiH, joyaNANaM- yojanAnAM, ohI avadhijJAnaM bhavapratyayajaM, vitara--- vyantarANAM kinarAdyaSTaprakArANAM, kumAravaggANaM kumAravargANAM nAgakumArAdinavAnAM saMkhejjajoyaNa -- saMkhyAtayoja - nAni saptASTAdIni ohI - avadhiH, jodisiyANaM - jyotiSAM catuHprakArANAM, jahaNaNaM hu--jaghanyaM eva / vyaMtarANAM nAgAdinavakumArANAM ca paMcaviMzatiyojanAnyavadhirjaghanyo bhavati, jyotiSkANAM punarjaghanyato'vadhiH saMkhyAtayojanAni, 'etAvanmAtraM vastu paricchinattIti // 1152 / / asuracandrAdityAdInAM jaghanyaM sarveSAmutkRSTaM cAvadhi pratipAdayannAha - asurANAmasaMkhejjA koDI joisiya sesANaM / saMkhAdIdA ya khalu ukkassohIyavisao du // 1153 // asurANaM - asurANAM prathamabhavanavAsinAM, asaMlemjA - asaMkhyAtAH, koDI -- koTyo yojanAnAmiti saMbandha:, jaghanyovadhirasurANAM candrAdInAM cAsaMkhyAtA yojanakoTayaH, ita utkRSTaM jyotiSkAdInAmAha, joisiya-- jyotiSkANAM candrAdInAM, sesANaM--- zeSANAM bhavanavAsivAnavyantarANAM nikRSTakalpavAsinAMca, saMjJAbIbA - saMkhyAtItAzca saMkhyAmatikrAntAH asaMkhyAtA yojanakoTikoTayaH khalu sphuTaM, unakassohI - utkRSTA [ mUlAcAre vyantara Adi ke avadhi kA viSaya kahate haiM gAthArtha - vyantara aura nAgAdi kumAroM ke avadhi pacIsa yojana taka hai / jyotiSI devoM ke jaghanya avadhi saMkhyAta yojana taka hai / / 1152 / / AcAravRtti - kinnara Adi ATha prakAra ke vyantaroM aura nAgakumAra Adi nava prakAra ke bhavanavAsI devoM ke avadhijJAna kA viSaya kama-se-kama pacIsa yojana taka hai / jyotiSI devoM ke jaghanya avadhi saMkhyAta yojana arthAt sAta-ATha yojana paryanta hI hai / arthAt itane mAtra kI 'vastu ko hI ve dekhate haiM / sthAna asura, candra, sUrya Adi kI jaghanya aura sabhI ke utkRSTa avadhi kA pratipAdana karate gAthArtha - asura devoM ke aura zeSa jyotiSI devoM ke jaghanya avadhi asaMkhyAta koTi yojana hai tathA utkRSTa avadhi kA viSaya saMkhyAtIta koTi yojana hai / / 1153 // AcAravRtti - bhavanavAsI ke prathama bhedarUpa asuroM kI tathA candra, sUrya, Adi ke jaghanya avadhi asaMkhyAta karor3a yojana hai / isake Age jyotiSka AdikoM ke utkRSTa avadhi kahate haiM - candra, sUrya Adi jyotiSI devoM ke tathA zeSa bhavanavAsI, vyantara aura nikRSTa kalpavAsI devoM ke utkRSTa avadhi kA viSaya asaMkhyAta kor3Akor3I yojana hai / tAtparya yaha hai ki bhavana - * yaha gAyA phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM do gAthAoM ke pahale hai / 1. ka etAvanmAtre vyavasthitaM vastu Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] 253 vadhi : visao - viSayaH / bhavanavAsivAnavyaMtarajyotiSkANAmutkRSTAvadhiviSayo'saMkhyAtA yojanAnAM koTikoTaya: nikRSTakalpavAsinAM ca mithyAdRSTInAM punavibhaMgajJAnaM saMkhyAtayojanaviSayamasaMkhyAtayojanaviSayaM ceti // 1153 // nArakANAmavadhiviSayaM nirUpayannAha - rayaNa pahAya joyaNameyaM ohIvisao muNeyavvo / puDhavIdo puDhavIdo gAU addhaddha parihANI // / 1154 // rayaNappahAya - ratnaprabhAyAM prathamapRthivyAM, joyaNameyaM -- yojanamekaM catvAri gavyUtAni, ohIbisayo -- avadhiviSaya avadhijJAnasya gocaro, muNeyabvo - jJAtavyaH / prathamapRthivyAM nArakANAmavadhiviSayo yojanapramANaM svasthAnamAdi kRtvA yAvadyojanamAtraM pazyanti, mithyAdRSTInAM vibhaMgajJAnaM stokamAtraM tato'dhaH, puDhavIbo puDhavIbo - pRthivItaH pRthivItaH pRthivIM prati pRthivIM prati, gAU-gavyUtasya, addhaddha - arddhasyArddhasya parihANI - parihAni: gavyUtArddhasya parikSayaH / dvitIyAyAM pRthivyAM trINi gavyUtAni gavyUtArddhaM ca sarvatra nArakANAmavadheviSaya: saMbandhanIyaH tRtIyAyAM pRthivyAM trINi gavyUtAni caturthyAM dve gavyUte sAddha, paMcamyAM dve gavyUte SaSThyAM gavyUtamekaM sArddhaM, saptamyAmekaM gavyUtaM samyagdRSTInAmetan midhyAdRSTInAM punarvibhaMgajJAnamasmAnyUnAmiti / / / 1154 // nArakANAM tAvadupapAdaM pratipAdayannAha paDhamaM puDhavimasaNNI paDhamaM vidiyaM ca sarisavA jaMti / pakkhI jAvavu tadiyaM jAva cautthI va urasappA // / 1155 // vAsI, vyantara aura jyotiSI devoM ke utkRSTa avadhi kA viSaya asaMkhyAta koTikoTi yojana hai aura nikRSTa kalpavAsI deva tathA mithyAdRSTi devoM ke vibhaMgAvadhi kA viSaya saMkhyAta yojana va asaMkhyAta yojana pramANa hai / nArakiyoM ke avadhi kA viSaya kahate haiM gAthArtha - ratnaprabhA naraka meM eka yojana taka avadhi kA viSaya jAnanA caahie| punaH pRthivI - pRthivI se AdhA-AdhA koza ghaTAnA cAhie / / 1154 / / zrAcAravRtti - ratnaprabhA naraka meM avadhijJAna kA viSaya cAra koza pramANa hai / dUsarI pRthvI meM AdhA koza ghaTAne se sAr3he tIna koza taka hai, tIsarI pRthvI meM tIna koza taka hai, cauthI DhAI koza taka, pAMcavIM meM do koza taka, chaThI meM Der3ha koza taka aura sAtavIM pRthvI meM eka koza pramANa hai / yaha samyagdRSTi devoM ke avadhi kA viSaya hai kintu mithyAdRSTi devoM ke vibhaMgAvadha kA viSaya isase kama-kama hai / kauna-kauna jIva kisa naraka taka jAte haiM gAthArtha - asaMjJI jIva pahalI pRthvI taka, sarIsRpa pahalI aura dUsarI pRthvI taka, pakSI tIsarI paryaMnta evaM uraH sarpa (saraka kara calane vAle) cauthI pRthvI paryanta jAte haiN| siMha pA~cavIM pRthvI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 ] [mUlAcAre A paMcamitti sohA itthIno jati chddhipuddhvitti| gacchaMti mAdhavItti ya macchA maNuyA ya ye pAvA // 1156 // yAntIti kriyApadaM tena saha saMbandhaH, prathamAM pRthivImasaMjJino'manaskA yAnti, prathamAM dvitIyAM ca pRthivIM sarIsRpA godhokakalAsAdayo yAnti, pakSiNo bheruNDAdayaH prathamAmArabhya yAvattRtIyAM pRthivIM yAnti, prathamAmArabhya yAvaccaturthI pathivImuraHsarpA ajagarAdayo yAnti / atra pApaM kRtvA tatra ca gatvA duHkhamanubhavantIti // 115 / / AGabhividhau draSTavyaH A paMcamyA iti / prathamAmArabhya yAvatpaMcamI pRthivIM siMhavyAghrAdayo gacchanti, striyaH punarmahApApapariNatAH prathamAmArabhya SaSThI pRthivyantaM yAnti, matsyAH manuSyAzca ye pApA mahAhiMsAdipariNatAH mAghavIM saptamI pRthivIM prathamAmArabhya gacchanti / ayaM pApazabdaH sarveSAmabhisaMbadhyate / yadi raudradhyAnena hiMsAdikriyAyAM pariNatAH syustadA te pApAnurUpa narakaM gatvA duHkhamanubhavantIti // 1156 / / nArakANAmupapAdaM pratipAdya teSAmudvarttana pratipAdayannAha udhvaTTidAya saMtA raiyA tamatamAdu puddhviido| Na lahaMti mANusattaM tirikkhajoNImuvaNayaMti // 1157 // taka, striyA~ chaThI pRthvI taka jAte haiM tathA jo pApI matsya aura manuSya haiM ve sAtavIM pRthvI paryanta jAte hai // 1155-1156 / / prAcAravatti--'yAnti' kriyA pada kA sabake sAtha sambandha karanA / mana rahita paMcendriya tiryaMca jIva pahalI pRthvI taka jA sakate haiN| kRkalAsa Adi--goha, karakeMTA Adi jIva pahalI aura dUsarI pRthvI taka jAte haiM / bheruNDa Adi pakSI pahalI se lekara tIsarI pathvI taka jAte haiM / ajagara Adi sA~pa cauthI pRthvI taka jAte haiM arthAt yahA~ pApa karake vahA~ jAkara duHkha kA anubhava karate haiN| 'AGa' abhividhi artha meM haiM / ataH siMha, vyAghra Adi pahalI pRthvI se lekara pA~cavIM pRthvI taka jAte haiN| mahApApa se pariNata huI striyA~ pahalI pRthvI se lekara chaThI pRthvI taka jAtI haiN| mahAhiMsA Adi pApa se pariNata hue matsya aura manuSya pahalI pRthvI se lekara mAghavI nAma kI sAtavIM pRthvI paryanta jAte haiN| yaha pApa zabda sabhI ke sAtha lagA lenA caahie| yadi ye jIva raudradhyAna se hiMsAdi kriyA meM pariNata hote haiM to ve apane pApa ke anurUpa naraka meM jAkara duHkha kA anubhava karate haiN| nArakiyoM kA upapAda batalAkara aba unake nikalane kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-tamastama nAmaka sAtavIM pRthivI se nikale hue nArakI manuSyaparyAya prApta nahIM kara sakate haiM, ve tiryaMca yoni ko prApta karate haiN||1157|| * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM yahA~ para indriyoM ke viSayoM kI chaha gAthAe~ haiM jo ki isameM pahale gAthA 1066 se A cukI haiN| 1. ka SaSThIpRthivIM yAvad / . Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH] [ 295 tamastamaH pRthivyA nArakA uttitA: saMtaH saptamanarakAdAgatAH sato mAnuSatvaM manuSyabhavaM na labhante na prApnuvanti suSThu saMklezakAraNaM yatastatastiryagyonimupanayanti siMhavyAghrAdikaM punaH pApakAraNaM prApnuvanti / // 1157 // atha keSu tiryasUtpadyante utpannAzca kva gacchantItyAzaMkAyAmAha vAlesu ya dADhIsu ya pakkhosu ya jalacaresu uvavaNNA / saMkhejjaAuThidiyA puNevi girayAvahA hoti // 1158 // vAlesu-vyAleSu zvApadabhujageSu cazabdAdanyeSvapi tatsamAneSu, vADhIsu ya-daMSTriSu ca siMhavyAghravarAhAdiSu, pakkhIsa ya-pakSiSu ca gRdhrabheruNDAdiSu ca, alagharesu-jalacareSu timitimigalAdimatsyamakarAdiSu uvavaNNA-utpannAH, saMkhejjaAuThidiyA-saMkhyAtAyuHsthitiryeSAM te saMkhyAtAyuHsthitikAH karmabhUmikarmabhUmipratibhAgajAH santaH, puNevi-punarapi pApavazAt girayAvahA-narakAvahAnArakA,hoMti-bhavanti, nArakakarmasamArjakA bhavanti / saptamapRthivyA AgatyavyAladaMSTripakSijalacareSatpadya punarapinarakaM gacchantIti // 1158 // .. atha SaSThyA AgatAH kvotpadyante kiM labhante kiM ca na labhante ityAzaMkAyAmAha chaTThIdo puDhavIdo uvvavidA' aNaMtarabhavamhi / bhajjA mANusalaMbhe saMjamalaMbheNa du vihINA // 1156 // AcAravRtti-nArakI jIva tamastama nAmaka sAtaveM naraka se nikalakara manuSya paryAya ko prApta nahIM kara pAte haiM, kyoMki unake pariNAma atyadhika saMkleza ke kAraNabhUta hote haiM, isalie ve punarapi pApa ke lie kAraNabhata siMha, vyAghra Adi tiryaMca yoni ko hI prApta karate haiN| ne kina tiryacoM meM utpanna hote haiM aura vahA~ utpanna hue punaH kahA~ jAte haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-ve nArakI sarpa, dAr3havAle pazu, pakSI aura jalacaroM meM utpanna hokara saMkhyAta varSa kI AyuvAle hote haiM, punaH marakara nAraka avasthA ko prApta hote haiM // 1158 // AcAravatti-vyAla arthAt zvApada sarpa Adi meM, 'ca' zabda se, usake samAna prANiyoM meM dAr3havAle-siMha, vyAghra, zUkara Adi meM, gIdha, bheruNDa Adi pakSiyoM meM aura jalacara-machalI, timiMgala Adi matsya, magara Adi paryAyoM meM utpanna hokara saMkhyAta varSa kI AyuvAle arthAta karmabhUmija aura karmabhUmipratibhAgaja tiryaMca hI hote haiM / punarapi yahA~ para pApa karake usa pApa ke vaza marakara nArakI hI hote haiN| tAtparya yaha hai ki sAtavIM pRthivI se nikalakara dAr3havAle vyAla Adi hiMsra jantu, pakSI aura jalacaroM meM janma lekara punarapi naraka meM jAte haiN| ___ chaThe naraka se nikalakara kahA~ utpanna hote haiM aura kyA prApta karate haiM, kyA nahIM prApta karate haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM-- gAthArtha-unakA chaThI pRthivI se nikalakara agale bhava meM manuSyaparyAya-lAbha vaikalpika hai kintu ve saMyamaprApti se hIna hI hote haiM / / 1156 // 1.. umbttittaa| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] [mUlAcAre SaSThyAH pRthivyA SaSThanarakAduttitA AgatAH saMto'nantarabhave tasmin bhave bhAjyA vikalpayuktAH manuSyalAbhena samyaktvalAbhena ca, saMyamalAbhena tu vihiinaaH| SaSThanarakAdAgatAnAM tasmin bhave kadAcinmanuSyalAbhaH samyaktvalAbhazca bhavati nApi bhavati, saMyamalAbhastu nizcayena na bhavatIti // 1159 // paMcamapRthivyA AgatA yallabhante yacca na labhante tadAha hojjada saMjamalAbho' paMcamakhidiNiggadassa jIvassa / Natthi puNa aMtakiriyA NiyamA bhavasaMkileseNa // 1160 // paMcamapRthivyA nirgatasya jIvasya bhavatyeva saMyamalAbhaH, antakriyA mokSagamanaM punaniyamAnnAsti bhavasaMklezadoSeNeti / yadyapi paMcamanarakAdAgatasya saMyamalAbho bhavati tathApi mokSagamanaM nAsti bhavasaMklezadoSeNeni 1160 // caturthyA Agatasya yadbhavati tadAha hojjadu NinvudigamaNaM cautthikhidiNiggadassa jiivss| NiyamA titthayarattaM sthitti jiNehi paNNattaM // 1161 // caturthIkSiterAgatasya jIvasya bhavatyeva nirvatigamanaM, tIrthakaratvaM punanizcayena nAsti jinaH prajJaptametat / caturthanarakAdAgatasya yadyapi nitigamanaM bhavati jIvasya tathApi tIrthakaratvaM nAsti, nAtra sandeho jinaH pratipAditatvAditi / / 1161 // tata urdhvamAha AcAravRtti-chaThe naraka se nikale hue nArakI anantara bhava meM hI manuSya paryAya lAbha aura samyaktva kI prApti kara bhI sakate haiM aura nahIM bhI kara sakate haiN| kintu saMyama kI prApti unheM nizcaya se nahIM hotI hai| pA~cavI pRthvI se Akara jo prApta karate haiM aura jo prApta nahIM karate haiM, use kahate haiM gAthArtha-pA~cavIM bhUmi se nikale hue jIva ko bhale hI saMyama lAbha ho jAve kintu niyama se usakA bhava saMkleza ke kAraNa mokSa gamana nahIM hotA // 1160 / / prAcAravatti-pAMcaveM naraka se nikale hue jIva ko saMyama kI prApti to ho sakatI hai kintu bhavasaMkleza ke kAraNa usI bhava se mokSa kI prApti nahIM ho sakatI hai| cauthI pRthvI se AnevAle ko jo hotA hai, use batAte haiM gAthArtha-cauthI bhUmi se nikale hue jIva kA mokSa-gamana ho jAe kintu niyama se tIrthaka ra pada nahIM ho sakatA hai, aisA jinendra deva ne kahA hai // 1161 // prAcAravatti-cauthe naraka se nikale hue jIva yadyapi mokSa prApta kara sakate haiM kintu va tIrthaMkara nahIM ho sakate haiM aisA zrI jinendradeva kA kathana hai| isake Upara ke jIvoM ke viSaya meM kahate haiM-. 1.ka lambho / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvApyadhikAraH ] te paraM puDhavIsu ya bhajaNijjA uvarimA hu NeraiyA / NiyamA aNaMtarabhave titthayarattassa uppattI // 1162 // tena paraM tasyAzca pRthivyA USvaM puDhavIsu ya - pRthivISu ca prathamadvitIyatRtIya prabhAsu bhajaNijjAbhAjyA vibhAjyA, uvarimA - uparitamA, raiyA - nArakAH, niyamAdanantarabhavena tIrthaMkaratvasyotpattiH / tRtIyadvitIyaprathamebhyo narakebhya AgatAnAM nArakANAM tenaiva bhavena saMyamalAbho mokSagatistIrthaMkaratvaM ca sambhavati nAtra pratiSedha iti / / 1162 // saptabhyaH pRthivIbhya AgatAstenaiva bhavena yanna labhante tadAha Nirayehi NiggadANaM anaMtarabhavamhi Natthi niyamAdo / baladevavAsudevattaNaM ca taha cakkavaTTittaM / / 1163 // [ 267 narakebhyo nirgatAnAmanantarabhave nAsti niyamAd baladevatvaM vAsudevatvaM tathA sakalacakravattitvaM ca / narakAdAgatasya jIvasya tenaiva bhavena baladevavAsudevacakravattibhAvA na sambhavanti, saMyamapUrvakA yata: ime, narake ca saMyamena gamanaM nAstIti // 1163 // nArakANAM gatyAgatisvarUpamupasaMharan zeSANAM ca sUcayannAha- raarataNamA raiyANaM samAsado bhaNio / eto sANaM piya Agadigadimo pavakkhAmI // / 1164 // upapAdodvarttane gatyAgatI nArakANAM samAsato bhaNite pratipAdite, ita USvaM zeSANAM tiryaGa manuSya gAthArtha -- isake Age pRthivI se nikale hue Upara ke nArakI vaikalpika haiM / ve nizcita hI usI bhava se tIrthaMkara pada kI prApti kara sakate haiM / / 1162 // AcAravRtti - cauthI pRthivI se pare pahalI, dUsarI aura tIsarI pRthivI se nikale hue nArakiyoM ko usI bhava se saMyama kA lAbha, mokSa kI prApti aura tIrthaMkara pada sambhava hai, isameM niSedha nahIM hai / sAtoM narakoM se Akara usI bhava se jo nahIM prApta kara sakate, use batAte haiM gAthArtha - sAtoM narakoM se nikale hue jIvoM ko usI bhava niyama se devabala, vAsudeva pada aura cakravartI pada nahIM hotA hai / / 1163 // AcAravRtti - sAtoM narakoM meM se Aye hue jIvoM ko anantara bhava meM hI baladeva, nArAyaNa, pratinArAyaNa aura cakravartI pada nahIM milatA hai kyoMki ye pada saMyamapUrvaka hI hote haiM aura saMyamasahita jIva naraka meM jA nahIM sakatA hai / nArakiyoM kI gati - Agati ke svarUpa kA upasaMhAra karate hue tathA zeSa jIvoM kI sUcanA karate hue kahate haiM gAthArtha - nArakiyoM ke janma lene kA aura nikalane kA saMkSepa se kathana kiyA hai, isake Age aba zeSa jIvoM kI bhI Agati aura gati kaheMge / / 1164 // prAcAravRtti -- nArakiyoM kI gati aura Agati kA saMkSepa se kathana kiyA gayA hai / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] devAnAM ca ye saMbhavantyo gatyAgatI te pravakSyAmyAgamabalAd bhaNiSyAmIti // / 1164 // savvamapajjattANaM suhumakAyANa savvateUNaM / vAUNamasaNNINaM AgamaNaM tiriyamaNusehi // 1165 // savyaM sarveSAM apajjattANaM- aparyAptAnAM, suThumakAyANaM - - sUkSma kAyAnAM savvateUNaM sarvatejaskAyAnAM, vAUNaM-vAyukAyAnAM, asaNNINaM - asaMjJinAm atrApi sarvazabdaH saMbandhanIyaH sarvavAyukAyAnAM sarvAsaMjJinAM cAgamanamAgati: tiriyamaNusehi - 'tiryaGa manuSyaiH / pRthivI kAyikA kAyikatejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikA dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaMcendriyANAM ye labdhyaparyAptAsteSu madhyeSu tiryaMco manuSyAzcotpadyante tathA pRthivIkAyikAdivanaspatiparyanteSu sarvasUkSmeSu paryAptAparyApteSu tathA tejaHkAyikavAyukAyikeSu bAdareSu paryAptAparyApteSu asaMjJiSu ca tiryaGmanuSyA evotpadyante na devA nApi nArakA na caiva bhogabhUmijA bhogamUmipratibhAgajAzceti / / 1165 // ataH pRthivI kAyikAdayo gatvA kvotpadyanta ityAzaMkAyAmAha - tihaM khalu kAyANaM taheva vigaladiyANa savvesi / aviruddha saMkamaNaM mANusa tiriesu ya bhavesu // 1166 // tinhaM - trayANAM khalu sphuTaM kAyANaM - kAyAnAM pRthivIkAyApkAyavanaspatikAyAnAM taheva - tathaiva isake Age aba zeSa - tiryaMca, manuSya aura devoM kI jo gati Agati sambhava haiM unheM Agama ke bala kahU~gA / gAthArtha - sabhI aparyAptaka, sUkSma kAya, sabhI agnikAya, vAyukAya aura asaMjJI tai kA tiryaMca aura manuSya gati se AnA hotA hai / / 1165 // [ mUlAdhAre zrAcAravRtti - pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, aura paMcendriya ye jo labdhyaparyAptaka hote haiM inameM manuSya aura tiryaMca hI Akara janma lete haiM / arthAt sabhI labdhi aparyApta jIvoM meM manuSya aura tiryaMca hI marakara janma dhAraNa karate haiM / tathA pRthivI se lekara vanaspatiparyaMnta sabhI sUkSmakAyika aparyAptakoM meM, agnikAyika, vAyukAyika bAdara paryAptaka- aparyAptakoM meM aura asainI jIvoM meM tiryaMca aura manuSya hI utpanna hote haiM / ina paryAyoM meM deva nArakI, bhogabhUmija aura bhogabhUmipratibhAgaja jIva utpanna nahIM hote haiM / pRthivIkAyika Adi jIva yahA~ se jAkara kahA~ utpanna hote haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha - pRthivI, jala, vanaspati ina tIna kAyoM kA tathA sarva vikalendriyoM kA manuSya aura tiryaMca ke bhavoM meM hI AnA aviruddha hai / / 1166 // AcAravRtti - pRthivIkAya, jalakAya aura vanaspatikAya ina tInoM ke jIva tathA sabhI 1. ka tiyaMGa manuSyebhyaH / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH / [296 vigaliviyANaM-sarveSAM TikalendriyANAM paryAptAparyAptAnAM aviruddhaM apratiSiddha saMkramaNaMgamanaM mANusa-manuSyabhave tiriya-tiryagbhave ca / pRthivIkAyikAkAyikavanaspatikAyikAH sarve vikalendriyAzcAgatya tiryakSu manuSyeSu cotpadyante nAtra virodha iti // 1166 / / tejovAyUnAM saMkramaNamAha samvevi teukAyA savve taha vAukAiyA jiivaa| Na lahaMti mANusatta NiyamAdu aNaMtarabhavehiM // 1167 // sarve'pi bAdarasUkSmaparyAptAparyAptA tejaskAyikAstathaiva sarve bAdarasUkSmaparyAptAparyAptAH vAyukAyikA jIvA na labhante na prApnuvanti manuSyatvaM niyamAttu anantarabhave, na tenaiva bhaveneti / / 1167 // pratyekavanaspatipRthivIkAyApkAyabAdaraparyAptAnAmAgamanamAha pattyadeha vaNapphai vAdarapajjatta puDhavi AUya / mANusattirikkhadevehi ceva AiMti khalu eve // 1168 // pratyekadehAH nAlikerAdivanaspatayaH bAdarAH paryAptA pRthivIkAyikA apkAyikAzcaite'pi bAdarAH paryAptAzca manuSyatiryagdevebhya evAyAnti sphuTametan nAnyebhya iti / manuSyatiryagdevAH saMkliSTA AtaMdhyAnaparA mithyAdRSTaya Agatya pratyekavanaspatipRthivIkAyikApkAyikeSatpadyanta iti // 1168 // asaMjJiparyAptAnAM saMkramaNamAha-- paryAptaka aura aparyAptaka vikalendriya jIva maraNa karake, vahA~ se Akara manuSya aura tiryaca paryAyoM meM hI utpanna hote haiM isameM virodha nahIM hai| agnikAyika aura vAyukAyika kA saMkramaNa kahate haiM sabhI agnikAya tathA sabhI vAyukAya jIva anantara bhava meM niyama se manuSya paryAya nahIM prApta kara sakate haiM // 1167 / / AcAravRtti-sabhI bAdara-sUkSma paryAptaka aura aparyAptaka agnikAyika jIva tathA sabhI bAdara-sUkSma paryAptaka, aparyAptaka vAyukAyika jIva usI bhava se maraNakara nizcita hI manuSyaparyAya ko prApta nahIM kara pAte haiN| pratyekavanaspati, pRthivIkAya aura jalakAya bAdaraparyAptaka jIvoM kA Agamana kahate gAthArtha-pratyekazarIra vanaspatikAyika, pRthivIkAyika aura jalakAyika bAdara paryAptaka jIva nizcita hI manuSya, tiryaMca aura devagati se hI Ate haiM // 1168 // ___ AcAravRtti-nAriyala Adi vanaspati pratyekazarIra bAdara paryApta vanaspatikAyika haiN| pRthivIkAyika, jalakAyika, bAdara, paryAptaka aparyAptaka jIva(?)manuSya, tithaMca aura devagati se hI Ate haiM, anya gati se nhiiN| saMkleza pariNAmavAle, ArtadhyAna meM tatpara hue mithyAdRSTi manuSya, tiryaMca aura deva maraNa karake Akara pratyeka vanaspatikAyika, pRthivIkAyika aura jalakAyika jIvoM meM utpanna hote haiN| asaMjJiparyApta jIvoM kA Agamana kahate haiM Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] praviruddha saMkamaNaM asaNNipajjattayANa tiriyANaM / mANusatirikkhasuraNAraesu Na du savvabhAvesu // / 1166 // asaMjJiparyAptakAnAM tirazcAM saMkramaNaM gamanamaviruddha na virodhamupayAti kva manuSyatiryaksuranArakeSu catasRSu gatiSvapi vrajanti na tu sarvabhAveSu naiva sarveSu nArakatiryaGa manuSyadevaparyAyeSu yataH prathamAyAmeva pRthivyAmutpadyante saMjJinastathA deveSu bhavanavAsivyaMtarajyotiSkeSUtpadyante nAnyatra tathA bhogabhUmijeSu tatpratibhAgajeSvanyeSvapi puNyavatsu tiryaGa manuSyeSu' notpadyante // 1166 // athAsaMkhyAtAyuSaH kebhya AgacchantItyAha khAdIdAo khalu mANusatiriyA du maNuyatiriye hi / khijja Auhi duNiyamA saNNIya AyaMti // 1170 // saMkhyAtItAyuSaH bhogabhUmijA bhogabhUmipratibhAgajAzca manuSyastiyaMca: saMkhyAtAyuSkebhyo manuSyatiryagbhyaH saMjJibhyo'pi niyamenAyAnti vyaktametan nAnyatra dAnAnumodo'dattadAnaphalaM ca yata iti // 1170 // gAthArtha - asainI paryAptaka tiryaMcoM kA manuSya tiryaMca, deva aura naraka ina cAroM meM AnA avirUddha hai kintu unakI sabhI paryAyoM meM nahIM / / 1166 // [ mUlAcAre AcAravRtti - asaMjJI paryAptaka tiryaMca jIva cAroM hI gatiyoM meM jAte haiM isameM koI virodha nahIM hai, kintu ve unakI sabhI paryAyoM meM nahIM jAte haiM / arthAt asaM nI jIva narakoM meM pahalI pRthivI meM hI utpanna hote haiM, Age nahIM; devoM meM se bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI devoM hI utpanna ho sakate haiM, vaimAnikoM meM nahIM; tathA bhogabhUmija, bhogabhUmipratibhAgaja va anya bhI puNyavAna manuSya tiryaMcoM meM utpanna nahIM hote haiM / asaMkhyAtavarSa AyuvAle kahA~ se Ate haiM ? use hI batAte haiM gAthArtha--- asaMkhyAta varSa AyuvAle manuSya aura tiyaMca jIva saMkhyAta varSAyuvAle sainI manuSya aura tiryaMca paryAya se hI Ate haiM // 1170 // * AcAravRtti - bhogabhUmija aura bhogabhUmipratibhAgaja manuSya aura tiryaMca asaMkhyAta varSa kI AyuvAle hote haiM / karmabhUmija va karmabhUmipratibhAgaja manuSya saMkhyAta varSa kI AyuvAle hote haiN| saMkhyAta varSa AyuvAle sainI tiyaMca va manuSya hI marakara asaMkhyAta varSa kI Ayu vAloM meM janma lete haiM, anya nahIM / kyoMki ve dAna kI anumodanA se aura diye hue dAna ke phala se hI vahA~ jAte haiM / arthAt dAna kI anumodanA se aura dAna dene ke phala se hI karmabhUmija tiyaMca yA manuSya bhogabhUmi meM janma lete haiM / 1. ka manuSyatikSu * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM yaha gAthA adhika hai riyesu paDhamaNiraye tirie maNuesa kammabhUmIsu / hoNesu ya uppalI amarANaM bhavaNAveMtaresu tathA // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH] [301 atha saMkhyAtItAyuSo mRtvA kAM gatiM gacchantItyAzaMkAyAmAha saMkhAdIdAUNaM saMkamaNaM Niyamado du devesu / payaDIe taNukasAyA savvesi teNa bodhavA // 1171 // saMkhyAtItAyuSAM bhogabhUmijAnAM bhogabhUmipratibhAgajAnAM ca saMkramaNaM mRtvotpAda: niyamatastu deveSu, kuta etad yataH prakRtyA svabhAvena teSAM tanavo'lpAH kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhAstena te deveSUtpadyante iti jJAtavyaM nAtra zaMkA kartavyeti // 1171 // atha kebhya Agatya zalAkApuruSA bhavanti kebhyazca na bhavantItyAzaMkAyAmAha mANusa tiriyAya tahA salAgapurisA Na hoMti khalu NiyamA / tesi aNaMtarabhave bhajaNijja NivvudIgamaNaM // 1172 // manUSyAstathA tiyaMcazca zalAkApuruSAstIthaMkaracakravattibaladevavAsudevA na bhavanti niyamAta, nirva tigamanaM tu bhAjyaM teSAM kadAcidanantarabhavena tenaiva bhavena vA bhavati manuSyANAM, na tu tirazcAM yuktametat nirva tigamanakAraNaM tu bhavatyeva tirazcAmapi samyakatvAdikaM tena na doSa iti // 1172 // atha mithyopapAdaH evam ityAzaMkAyAmAha saNNi asaNNINa tahA vANesa ya taha ya bhavaNavAsIsu / uvavAdo vodhavvo micchAdiTThINa NiyamAd // 1173 // asaMkhyAtavarSa AyuvAle marakara kisa gati meM jAte haiM, use hI batAte haiM gAthArtha-asaMkhyAta varSa kI Ayu vAloM kA jAnA niyama se devoM meM hI hai, kyoMki una sabhI ke svabhAva se hI mandakaSAyeM haiM. aisA jAnanA // 1171 // AcAravRtti-asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle bhogabhUmija aura bhogabhUmipratibhAgaja jIva marakara niyama se devoM meM hI utpanna hote haiM / aisA kyoM? kyoMki ye svabhAva se hI mandakaSAyI hote haiN| arthAt inake krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyeM manda rahatI haiM isalie inakI utpatti devoM meM hI hotI hai, isameM zaMkA nahIM karanA caahie| ___kahA~ se Akara zalAkApuruSa hote haiM aura kahA~ se Akara nahIM hote haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-manuSya aura tiryaMca marakara zalAkApuruSa niyama se nahIM hote haiM tathA usI bhava meM unakA mokSagamana vaikilpika hai // 1172 / / AcAravRtti--manuSya aura tiryaMca marakara tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsUdeva aura prativAsudeva arthAt tresaTha zalAkApuruSa nahIM ho sakate haiN| unakA usI bhava se mokSa prApta karanA bhajanIya hai, arthAt manuSyoM ko usI bhava se mukti ho, na bhI ho; agale bhava se bhI ho na bhI ho; kintu tiryaMcoM ke usI bhava se mukti hai hI nahIM yaha niyama hai| vaise tiryaMcoM meM bhI mUktigamana ke kAraNabhUta samyaktva Adi ho sakate haiM, isameM koI doSa nahIM hai| mithyAdRSTiyoM kA janma kahA~ hotA hai so batAte haiM gAthArtha-saMjJI aura asaMjJI mithyAdRSTi jIvoM kA janma niyama se vyantaroM aura bhavanavAsiyoM meM jAnanA cAhie // 1173 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302] [ mUlAcAre saMjJinAmasaMjJinAM ca mithyAdRSTInAM upapAdo mRtvotpattiH kadAcidvAnadhyaMtareSu kadAcidbhavanavAsiSu ca boddhavyo niyamena, nAtra virodha eteSUtpatdyante'nyatra ca pariNAmavazAditi / 1173 / / atha jyotiSkeSu ka utpadyanta ityAzaMkAyAmAha saMkhAdIdAUNaM maNuyatirikkhANa micchabhAveNa / uvavAdo jodisie ukkassaM tAvasANaM du||1174|| saMkhyAtItAyuSAmasaMkhyAtavarSapramANAyuSAM manuSyANAM tirazcAM ca mithyAtvabhAvenopapAda: bhavanavAsthA. diSu jyotiSkadeveSu kandaphalAdyAhArANAM tApasAnAM cotkRSTa upapAdasteSveva jyotiSkeSu zubhapariNAmena nAnyeneti // 1174 // athAjIvakaparivrAjakAnAM zubhapariNAmena kiyadragamanamityAzaMkAyAmAha parivAya'gANa NiyamA ukkassaM hodi vaMbhalogamhi / ukkassaM sahassAra tti hodi ya AjIvagANa tahA // 1175 // parivrAjakAnAM saMnyAsinAM zubhapariNAmena niyamAda utkRSTa upapAdo bhavanavAsyAdibrahmaloke bhavanti, bhAjIvakAnAM tayopapAdo bhavanavAsyAdi sahasrAraM yAvadbhavati, sarvotkRSTAcaraNena mithyAtvabhAvena zubhapariNA AcAravatti-sainI aura asa nI mithyAdRSTi jIva maraNa kara kadAcit vyantaroM ma aura kadAcit bhavanavAsiyoM meM janma le sakate haiM arthAt unameM utpanna ho sakate haiM isameM koI virodha nahIM hai aura pariNAma ke vaza se anyatra bhI utpanna ho sakate haiN| jyotiSI devoM meM kauna utpanna hote haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle manuSya, tiryaMca kA mithyAtvabhAva se jyotiSka devoM meM janma hotA hai / tApasiyoM kA bhI upapAda jyotiSiyoM meM utkRSTa Ayu meM hotA hai / 1174 / / AcAravRtti-asaMkhyAta varSapramANa AyuvAle manuSyoM aura tiryaMcoM kA janma mithyAtvabhAva se bhavanavAsI Adi se lekara jyotiSI devoM meM hotA hai / kandaphala Adi AhAra karanevAle tApasiyoM kA janma unhIM jyotiSiyoM meM zubhapariNAma se uSkRSTa Ayu lekara hotA AjIvaka aura pArivAjakoM kA zubhapariNAma se kitanI dUra taka gamana hotA hai, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-pArivAjakoM kA niyamase brahmaloka meM utkRSTa janma hotA hai tathA AjIvakoM kA utkRSTa janma sahasrAra paryanta hotA hai / / 1175 / / AcAravRtti-pArivrAjaka saMnyAsiyoM kA utkRSTa janma zubhapariNAma se nizcita hI bhavanavAsI se lekara brahma nAmaka pA~caveM svargaparyanta hotA hai / tathA AjIvaka sAdhuoM kA janma mithyAtva sahita sarvotkRSTa AcaraNarUpa zubhapariNAma se bhavanavAsI Adi se lekara sahasrAra 1.ka parivAjagANa / . Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH ] meneti vaktavyaM nAnyatheti / anyeSAM ca liMginAM bhavanAdiSa ca draSTavyaM zubhapariNAmeneti // 1175 // athosvaM ka utpadyanta ityAha tatto paraM tu NiyamA uvavAdo Natthi aNNaliMgINaM / NiggaMtha sAvagANaM uvavAdo praccudaM jAva // / 1176 // tataH sahasrArAdhvaM pareSu kalpeSu niyamAdupapAdo nAstyanyaliMginAM paramotkRSTAcaraNenApi, nirgranthANAM zrAvakANAM zrAvikANAm AryikANAM ca zubhapariNAmenotkRSTAcaraNenopapAdaH saudharmamAdi kRtvA yAvadacyutakalpaH nizcitametadi / / 1176 / / aerbhavyA jinaliMgena kiyaddUraM gacchantItyAzaMkAya' mAha jA uvarimagevejjaM uvavAdo azaviyANa ukkasso / seer taveNa duNiyamA NiggaMthalageNa // 1177 // abhavyAnAM nirgranthaligenotkRSTatapasA nizcayenotpAda utkRSTa: bhavanavAsinamAdi kRtvoparimatraiveyakaM yAvamidhyAtvabhAvena zubha pariNAmena rAgadveSAdyabhAveneti vaktavyam // 1177 // athopari ke na gacchatItyAzaMkAyAmAha - tato paraM tu NiyamA tavadaMsaNaNANacaraNajuttANaM / frievavAdoM jAvadu savvaTThasiddhitti / / 1178 / / [ 303 paryanta hotA hai aisA kahanA cAhie, anya prakAra se nahIM / aura anya liMgI - pAkhaNDI sAdhuoM kA janma bhI zubhapariNAma se bhavanavAsI Adi devoM meM dekhanA caahie| isase Upara kauna utpanna hote haiM, so hI batAte haiM gAthArtha - isase pare to niyama se anyaliMgiyoM kA janma nahIM hotA hai| nirgrantha aura zrAvakoM kA janma acyuta paryanta hotA hai / / 1176 / / AcAravRtti -- usa sahasrAra svarga se Age ke kalpoM meM niyama se anya pAkhaNDiyoM kA rAma utkRSTa AcaraNa hone para bhI janma nahIM hotA hai| nirgrantha muniyoM kA, zrAvakoM kA aura yikAoM kA janma zubhapariNAmarUpa utkRSTa AcaraNa se saudharma svarga se lekara acyuta nAmaka solahaveM svarga paryanta nizcitarUpa se hotA hai / abhavyajIva jinaliMga se kitanI dUra taka jAte haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiMmAthArtha - abhavyoM kA utkRSTa janma nizcita hI nirgrantha liMga dvArA utkRSTa tapa se parama graiveyaka paryanta hotA hai / / 1177 // AcAravRtti - - abhavya jIvoM kA utkRSTa janma nirgrantha mudrA dhAraNakara utkRSTa tapazcaraNa dvArA bhavanavAsI se lekara upasmi graiveyaka paryanta hotA hai / yadyapi mithyAtva bhAva unameM hai to bhI rAgadveSAdi ke abhAvarUpa zubhapariNAma se hI vahA~ taka janma hotA hai / isake Upara kauna nahIM jAte haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha - isake Age to niyama se darzana, jJAna, upapAda sarvArthasiddhi paryanta hotA hai // 1178 / / cAritra aura tapa se yukta nirgranthoM kA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304] [ mUlAcAre tataH sarvotkRSTanaiveyakAdUvaM pareSu navAnuttarAdiSu saudharmAdiSu ca nigranthAnAM savasaMgaparityAminAM tapodarzanazAnacaraNayuktAnAmacaramadehinAM zubhapariNAminAM nizcayenopapAdaH sarvArthasiddhi yAvata / sarvArthasiddhimantaM kRtvA sarveSu saudharmAdiSUtpadyanta iti yAyat // 1178 // atha devA Agatya kvotpadyanta ityAzaMkAyAmAha prAIsANA devA caetta eiMdiettaNe bhnjaa| tiriyattamANusatte bhayaNijjA jAva sahasArA // 1176 // bhavanavAsinamAdi kRtvA A IzAnAd IzAnakalpaM yAvad devAzcyutvA ekendriyatvena bhAjyAH kadAcidArtadhyAnenAgatya pRthivIkAyikApkAyikapratyekavanaspatikAyikeSu bAdareSu paryApteSUtpadyante pariNAmavazenAnyeSu paMcendriyaparyAptatiryaGa manuSyeSu bhogabhUmijAdivajiteSu ca tata UvaM sahasrAraM yAvad devAzcyutvA tiryaktvena manuSyatvena ca bhAjyAH nete ekendriyeSUtpadyante punastiryaggrahaNAnnArakadevavikalendriyAsaMjJisUkSmasarvaparyAptatejo. vAyubhogabhUmijAdiSu sarve devA notpadyanta iti ca draSTavyam // 1176 // uparitanAnAmAgatimAha tatto paraM tu NiyamA devAvi aNaMtare bhave svve| uvavajjati maNusse Na tesi tiriesu uvavAdo // 1180 // prAcAravRtti--usa Urdhva aveyaka se Upara nava anudiza se lekara sarvArthasiddhi paryanta sarvasaMga se parityAgI nirgrantha liMgadhArI, darzanajJAnacAritra aura tapa se yukta acaramadehI, zubhapariNAma vAle muniyoM kA janma hotA hai| arthAt nirgrantha bhAvaliMgI muni saudharma svarga se lekara sarvArthasiddhi taka utpanna hote haiN| deva Akara kahA~ utpanna hote haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-IzAna svarga taka ke deva cyuta hokara ekendriyarUpa se vaikalpika haiM aura sahasrAra paryanta ke deva tithaMca aura manuSya rUpa se vaikalpika haiM / / 1176 // prAcAravRtti-bhavanavAsI se lekara IzAna svarga taka ke deva vahA~ se cyuta hokara kadA. cit ArtadhyAna se pathivIkAyika jalakAyika, aura pratyekavanaspatikAyika bAdara ekendriyoM meM utpanna ho sakate haiN| tathA pariNAma ke vaza se anya paryAyoM meM bhI arthAt paMcendriya paryAptaka tiryaMca-manuSyoM meM utpanna ho jAte haiN| kintu ve deva bhogabhUmija Adi manuSyoM yA tiryaMcoM meM janma nahIM lete haiN| usake Upara tIsare svarga se lekara sahasrAra nAmaka bArahaveM svarga taka ke deva cyuta hokara tiyaMca yA manuSyoM meM janma lete haiM / arthAt ye deva ekendriyoM meM utpanna nahIM hote haiN| punaH "tiryaktva' zabda ko gAthA meM lene se aisA samajhanA ki nArakI, deva, vikalendriya, asaMjJI paMcendriya, sUkSma, aparyAptaka, sarva agnikAyika, vAyukAyika, bhogabhUmija Adi sthAnoM meM sabhI deva utpanna nahIM hote haiM aisA samajha lenaa| tAtparya yaha hai ki IzAna svarga taka ke deva marakara ekendriya pRthivI, jala aura pratyekavanaspati meM janma le sakate haiM / tathA bArahaveM svarga taka ke deva paMcendriya paryAptaka tiyaMcoM meM bhI ho sakate haiN| Upara ke devoM kA janma kahA~ taka hotA hai. use hI batAte haiM gAthArtha-usake pare sabhI deva niyama se anantara bhava meM manuSya paryAya meM utpanna hote haiN| unakA tiryaMcoM meM janma nahIM hotA hai / / 1180 // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikArA] | 305 tataH sahasrArAdupari niyamAddevAH sarve'pi anantarabhavena manuSyeSutpadyante na teSAM tiryakSapapAda: cyavanakAle mahataH saMklezasyAbhAvo yata iti // 1180 // zalAkApuruSA Agatya ye devA na bhavanti tAn pratipAdayannAha prAjodisaM ti devA salAgapurisA Na hoMti te NiyamA / tesi praNaMtarabhave bhajaNijjaM NivvudIgamaNaM // 1181 // A jyotiSo devA bhavanavAsina AdI kRtvA jyotiSkA yAvaddevAH zalAkApuruSA na bhavanti tIrthakaracakravattibaladevavAsudevA na bhavantIti nizcayena nirva tigamanaM punasteSAmanantarabhave bhAjyaM kadAcidabhavati kadAcinneti tasya sarvathA pratiSedho nAstIti // 1181 // atha ke zalAkApuruSA bhavantItyA zaMkAyAmAha tatto paraM tu gevejjaM bhajaNijjA salAgapurisA du / tesi aNaMtarabhave bhajaNijjA NivvudIgamaNaM // 1182 // tataH paraM saudharmamArabhya navaveyakaM yAvattebhyo devA Agatya zalAkApuruSA bhavanti na bhavantIti bhAjyAsteSAmanantarabhavena ca nirva tigamanaM ca bhAjyaM kadAcidabhavati kadAcinneti // 1182 // prAcAravRtti-sahasrAra svarga se Upara ke sabhI deva niyama se agale bhava meM manuSya paryAya meM hI hote haiM / ve tiryaMcoM meM janma nahIM le sakate haiM, kyoMki vahA~ se cyuta hone ke samaya unake adhika saMkleza kA abhAva hai| jo deva Akara zalAkApuruSa nahIM hote haiM unakA pratipAdana karate haiM gAthArtha-jyotiSI paryanta jo deva haiM ve niyama se zalAkApuruSa nahIM hote haiN| unakA anantara bhava meM mokSagamana vaikalpika hai // 1181 // AcAravRtti-bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI deva vahAM se cyuta hokara tIrthakara, cakravartI, baladeva, vAsudeva aura prativAsudeva aise zalAkApuruSa nahIM hote haiN| unakI usI bhava se mukti hotI hai yA nahIM bhI hotI hai (sarvathA niSedha nahIM hai)| bhAvArtha-zalAkApuruSoM meM tIrthaMkara to usI bhava se mokSa jAte haiM isameM vikalpa nahIM hai| cakravartI aura baladeva ye usI bhava se mukti bhI pA sakate haiM athavA svarga jAte haiN| cakravartI naraka bhI jA sakate haiM / vAsudeva aura prativAsudeva ye naraka hI jAte haiM phira bhI ye mahApuruSa svalpa bhavoM meM mukti prApta karate hI haiM aisA niyama hai| zalAkApuruSa kauna hote haiM, use hI batAte haiMgAthArtha-isake pare graiveyaka taka ke deva zalAkApuruSa hote haiM, nahIM bhI hote; unako usI bhava se mokSagamana hotA hai, nahIM bhI hotA / / 1182 // ___ AcAravRtti-saudharma svarga se lekara navagraiveyaka taka ke deva vahAM se cyuta hokara zalAkApuruSa hote haiM, nahIM bhI hote haiM / tathA vahA~ se Aye hue puruSa anantara bhava se mokSa prApta kara lete haiM, kadAcit nahIM bhI karate haiN| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] tata urdhvaM vAsudevA Agatya na bhavantIti prati madayannAha - vidigamaNe rAmattaNe ya titthaya racakkavaTTitte / aNudisaNuttaravAsI tado cudA hoMti bhayaNijjA // 1183 // nirva tigamanena rAmatvena tIrthakaratvena cakravartitvena ca bhAjyAH anudizAnuttaravAsino devAstebhyo vimAnebhyazcyutAH santaH kadAcittIrthakara rAmacakravartino muktAzca bhavanti na bhavanti ca vAsudevAH punarna bhavanti eveti // 1183 // punarnizcayena nirvRtiM gacchanti tAn pratipAdayannAha- savvadvAdo ya cudA bhajjA titthayara cakkavaTTittaM / rAmattaNeNa bhajjA NiyamA puNa Nivvuda jaMti // 1184 // sarvArthAtsarvArthasiddhezcyutA devAstIrthaMkaratvena cakravatitvena rAmatvena ca bhAjyAH, nirvRti punanazcayenAntyeva na satra vikalpaH sarve ta Agatya caramadehA bhavanti tIrthaMkaracakravatirAmavibhUti bhuktvA maNDalikAdivibhUti ca saMyamamAdAya niyamAnmukti gacchanti // 1184 // punarapi nizcayena ye ye siddhi gacchanti tAn pratipAdayannAha - [ mUlAcAre sakko sahaggamahisI salogapAlA ya dakkhiNadA ya / logaMtigA yaNiyamA cudA du khalu Nivvu diM jaMti / / 1185 // isake Upara se Akara vAsudava hote haiM so hI kahate haiM gAthArtha - anudiza aura anuttaravAsI deva vahA~ se cyuta hokara muktigamana, baladevatva tIrthaMkaratva aura cakravartitva pada se bhajanIya hote haiM / / 1683 // AcAravRtti - anudiza aura anuttaravAsI deva una vimAnoM se cyuta hokara kadAcit tIrthaMkara hote haiM, yA nahIM bhI hote haiM; kadAcit baladeva yA cakravartI hote haiM, nahIM bhI hote haiN| ve deva yahA~ Akara kadAcit mukti prApta kara lete haiM athavA nahIM bhI kara pAte haiM / kintu vahA~ se cyuta hue deva vAsudeva arthAt nArAyaNa aura pratinArAyaNa nahIM hote haiM yaha niyama hai / jo punaH nizcaya se nirvANa ko prApta karate haiM unakA varNana karate haiM gAthArtha - sarvArthasiddhi se cyuta hue deva tIrthaMkara aura cakravartI ke rUpa meM bhAjya haiM evaM baladevapane se bhAjya haiM kintu ve niyama se mokSa prApta karate haiM / / 1184 / / AcAravRtti - sarvArthasiddhi se cyuta hue deva tIrthaMkara, cakravartI athavA baladeva hote haiN| nahIM bhI hote haiM kintu ve niyama se mukti prApta karate haiM, isameM vikalpa nahIM hai / tAtparya yaha hai ki vahA~ se Aye hue sabhI deva caramazarIrI hote haiN| ve tIrthaMkara, cakravartI athavA baladeva ke vaibhava ko bhogakara yA maNDalIka Adi rAjya vibhUti kA anubhava kara punaH saMyama grahaNa karake niyama se mukti ko prApta karate hI haiM / punarapi jo jo niyama se mukti prApta karate haiM unakA varNana karate haiM gAthArtha - zacI sahita aura lokapAla sahita saudharma indra, dakSiNa dizA ke indra aura laukAntika deva vahA~ se cyuta hokara niyama se mokSa jAte haiM / / 1185 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyaSikAraH / [ 307 zakraH saudharmendra: sahAgramahiSI avamahiSI zacI tayA saha vartata iti sAgramahiSIkA:, salokapAlAH lokAn pAlayantIti lokapAlAH carArakSikasamAnAstaiH saha vartante iti salokapAlAH dakSiNendrAzca dakSiNazabdaH sUtranirdeze prathamoccAraNe vartate tena sAnatkumArabrahmalAntavazutrazatArAnatAraNendrANAM grahaNaM ca zabdenAnyeSAM ca, laukAntikAzca sArasvatAdityavahnayaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhAriSTAzcASTaprakArA brahmalokavAsino devarSayo niyamAc cyutA manuSyakSetramAgatA nirvati yAnti / saudharmo manuSyatvaM prApya mokSa yAti tathA tasyAgramahiSI lokapAlAzca manuSyatvaM prApya niyamato nirva ti yAnti tathA dakSiNendrA laukAntikAzca caramadehatAM prApya nizcayena mukti gacchanti sphuTametannAtra sandeha iti // 1185 // gatyAgatyadhikAraM samuccayannAha--.. evaM tu sArasamae bhaNidA du gadAgadI mayA kiMci / NiyamAdu maNusagadie NivvudigamaNaM aNuNNAdaM // 1186 // evaM tu-anena prakAreNa, sArasamae-vyAkhyAprajJaptyAM siddhAnte tasmAdvA bhaNite gatyAgatIgatizca bhaNitA Agatizca bhaNitA mayA kicit stokruupenn| sArasamayAduddhRtya gatyAgatisvarUpaM stokaM mayA pratipAditamityarthaH / nirva tigamanaM punarmanuSyagatyAmeva nizcayenAnujJAtaM jinavarairnAnyAsu gatiSu tatra saMyamAbhAvAditi / / 1186 // atha kaiH kimbhUtAH kaiH kRtvA nirva ti yAntItyAzaMkAyAmAha prAcAravatti-saudharma svarga kA prathama indra zaka hai, usakI agra mahiSI kA nAma zacI hai| usake cAra dizA sambandhI soma, yama, varuNa aura kubera ye cAra lokapAla hote haiN| dakSiNa dizA sambandhI dakSiNendra haiM, ve saudharma indra tathA sAnatkumAra, brahma, lAntava, zatAra, Anata aura AraNa ke indra haiN| 'ca' zabda se anyoM kA bhI grahaNa ho jAtA hai / brahmaloka meM nivAsa karane vAle laukAntika kahalAte haiN| inake ATha bheda haiM-sArasvata, Aditya, vahni, aruNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha aura ariSTa / inheM devarSi bhI kahate haiN| ye saba svarga se cyuta hokara manuSya bhava prAptakara niyama se mokSa pAte haiN| arthAt saudharma indra manuSya bhava ko prAptakara mokSa calA jAtA hai, usakI agramahiSI aura lokapAla bhI manuSya bhava ko prAptakara niyama se nirvANa prApta kara lete haiM / tathA dakSiNendra evaM laukantika deva bhI caramazarIra prApta kara nizcaya se mukta ho jAte haiM, yaha bAta spaSTa hai isameM sandeha nahIM hai| aba gati-Agati adhikAra kA upasaMhAra karate haiM gAthArtha-isa prakAra se sArabhUta siddhAnta meM maiMne kiMcit mAtra gati-Agati ko kahA hai, niyama se manuSyagati meM hI mokSagamana svIkAra kiyA hai // 1186 // AcAravRtti-isa prakAra se vyAkhyAprajJapti siddhAnta meM athavA isa siddhAnta se lekara maiMne alparUpa se gati aura Agati kA varNana kiyA hai| punaH mokSa kI prApti to nizcaya se manuSya gati meM hI hotI hai, anya gatiyoM meM nahIM--aisA zrI jinendradeva ne kahA hai kyoMki anya gatiyoM meM saMyama kA abhAva hai| kauna kaise hokara aura kyA karake mokSa jAte haiM ? so hI batAte haiM Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] [ mUlAcAre sammaiMsaNaNANehi bhAvidA sylsNjmgunnehi| NiTuviyasavvakammA NiggaMthA Nivudi jaMti // 1187 // samyagdarzanajJAnAbhyAM bhAvitAH sakalasaMmayaguNazca bhAvitA yathAkhyAtasaMyamavizuddhiddhitA niSThApitasakarmANaH vinAzitasarvakarmabandhAH santo nirgranthA ananta catuSTayasahAyA nivRti yAnti nAtra sandeha iti / // 1187 // atha te tatra gatvA kIdRgbhUtaM sukhamanubhavanti kiyantaM kAlamadhitiSThantItyAzaMkAyAmAha te ajaramarujamamaramasarIramakkhayamaNuvamaM sokkhaM / avvAbAdhamaNataM aNAgadaM kAlamatthaMti // 1188 // te makti prAptA ajaraM na vidyate jarAvasthA vaddhatvaM yatra tadajaraM, na vidyate rujA rogo yatra tadarujaM, na mriyate yatra tadamaram, azarIram audArikAdipaMcazarIrarahitaM, akSayaM kSayarahitaM zAzvataM sukhaM anantajJAnadarzanasukhavIryarUpaM, avyAbAdham anyopaghAtavinirmuktaM, anantamanAgataM kAlamadhitiSThanti bhaviSyatkAlaparyantaM paramasukhe nimagnAstiSThantIti // 1188 // gAthArtha-samyagdarzana aura jJAna se apane ko bhAvita karake sampUrNa saMyama aura guNoM ke dvArA sarva karmoM ko samApta karake nirgrantha muni nirvANa ko prApta kara lete haiN| // 1187 // prAcAravRtti-samyagdarzana aura samyagjJAna se apanI AtmA ko bhAvita karake tathA yathAkhyAtasaMyama kI vizuddhi se vRddhiMgata hue sarva karmoM kA vinAza karake ve nirgrantha mahAmuni anantacatuSTaya se sahita hokara nirvANa ko prApta kara lete haiM, isameM sandeha nahIM hai| __ve vahA~ jAkara sukha kA anubhava karate hue kitane kAla taka vahAM Thaharate haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-ve jarArahita, rogarahita, maraNarahita, zarIrarahita, kSayarahita, upamArahita aura bAdhArahita ananta saukhya meM bhaviSyat kAlaparyanta Thaharate haiM / / 1188 // AcAravatti-jisameM vRddhAvasthA nahIM hai vaha ajara hai| jisameM roga nahIM hai vaha aruja hai| jahAM maraNa nahIM hai vaha amara hai / audArika Adi pA~ca zarIroM se rahita ko azarIra kahate haiN| kSaya rahita zAzvata ko akSaya tathA anantajJAna-darzana-sukha-vIryarUpa upamA rahita ko anupama kahate haiN| anya ke dvArA jisameM bAdhA na ho vaha avyAbAdha hai / jo mukti ko prApta ho cuke haiM ve siddha bhagavAn ajara, aruja, amara, azarIra, akSaya, anupama, avyAbAdha aura ananta saukhya kA anubhava karate haiM tathA AnevAle ananta bhaviSya kAlaparyanta paramasukha meM nimagna hue sthita bahate haiN| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsyadhikAraH] [ 30 gatyAgatisvarUpaM nirUpya sthAnAdhikAraM pratipAdayannAha eiMdiyAdi pANA coisa du havaMti jIvaThANANi / guNaThANANi ya coddasa maggaNaThANANivi taheva // 1186 // jIvasthAnAnyAdhArabhUtAnekendriya dIn tAvat pratipAdayati ekendriyAdaya eka sUtraM, prANo dvitIyaM sUtraM caturdaza jIvasthAnAni bhavanti tRtIyaM sUtraM, guNasthAnAni caturdaza caturthaM sUtraM, mArgaNAsthAnAni caturdatha bhavanti paMcamaM sUtraM, paMcatriHsaMgrahasthAnasUtraM vyAkhyAyate-jIvAstiSThanti yeSu tAni jIvasthAnAni, guNA mithyAtvAdayo nirUpyante yeSu tAni guNasthAnAni, jIvA mRgyante yeSu yairvA tAni mArgaNAsthAnAni iti / // 1186 // atha kA mArgaNA''dau' jovaguNamArgaNA kA ityAzaMkAyAmAha gadiAdimaggaNAo paravidAo ya coddasA ceva / edesi khalu bhedA kiMci samAseNa vocchAmi / / 1160 // 'gatyAdimArgaNAzcaturdaza evAgame 'nirUpitAH, cazabdAbAdarakendriyAdIni jIvasthAnAni caturdaza mithyAdRSTyAdIni guNasthAnAni caturdazetyeSAM bhedAnkiyataH samAsena saMkSepeNa pravakSyAmIti // 1160 // gatyAgati ke svarUpa kA nirUpaNa karake aba sthAnAdhikAra kA pratipAdana karate haiM gAthArtha--ekendriya Adi jIva, prANa, caudaha jIvasthAna, caudaha guNasthAna aura caudaha hI mArgaNAe~ bhI hotI haiM // 1186 // AcAravatti--jIvasthAna aura unake AdhArabhUta ekendriya Adi jIvoM kA pratipAdana karate haiM usameM ekendriya Adi yaha eka sUtra hai, prANa dUsarA sUtra hai, caudaha jIvasthAna tIsarA sUtra hai, caudaha guNasthAna cauthA sUtra hai, aura caudaha mArgaNAsthAna yaha pA~cavA~ sUtra hai| 'paMcatri.. saMgraha' hai usameM se saMgrahasthAna sUtra kA vyAkhyAna karate haiM-jIva jinameM Thaharate haiM unheM jIvasthAna kahate haiM, mithyAtva Adi guNoM kA jinameM nirUpaNa kiyA jAtA hai ve guNasthAna kahalAte haiM, jinameM athavA jinake dvArA jIva khoje jAte haiM unako mArgaNAsthAna kahate haiN| mArgaNA kyA haiM athavA jIvasthAna, guNasthAna va mArgaNAe~ kauna-kauna haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM ___gAthArtha-gati Adi mArgaNAe~ prakhapita kI jA cukI haiN| ve caudaha hI haiM, unameM kitane bheda haiM ise saMkSepa se kahU~gA // 1160 // __ AcAravatti-gatyAdi mArgaNAeM caudaha hI haiM, aisA Agama meM nirUpaNa kiyA gayA hai| 'ca' zabda se bAdara ekendriya Adi jIvasthAna caudaha haiM, mithyAdRSTi Adi guNasthAna caudaha haiN| ina sabake kitane-kitane bheda haiM unheM maiM saMkSepa se khuuNgaa| * yaha gAthA phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM nahIM hai / 1.kamArgaNAdiM kRtvaa| 2. ka gatyAdayo maargnnaaH| 3. ka prruupitaaH| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310] [mUlAcAre evaM sarvamAkSipyakedriyAdibhedAstAvatpratipAdayannAha-- eiMdiyAdi jIvA 'paMcavidhA bhayavadA du pnnnntaa| puDhavIkAyAdIdA vigalA paMceMdiyA ceva // 1161 // 4 ye ekendriyAdayo jIvAH saMgrahasUtraNa sUcitAste paMcavidhAH paMcaprakArA eva bhagavatI / ke te paMcaprakArA ityAzaMkAmAha-pRthivIkAyikAdaya ekaH prakAraH, vikalendriyA dvIndriyA dvitIya:prakAra:, trIndriyAstRtIyaH prakAraH, caturindriyA: caturthaH prakAraH, tathA ca paMcendriyAH paMcamaH prakAraH / paMca prakArA eva na SaTprakArA nApi catvAra iti // 1161 // pRthivIkAyAdibhedA uttaratra prabandhena pratipAdyanta iti kRtvA 'dvIndriyAdIn pratipAdayannAha-- saMkho gobhI bhamarAdiyA du vilidiyA muNedavvA / paMceMdiyA da jalathalakhacarA saraNArayaNarAya // 1162 // ina sabhI ko chor3akara pahale ekendriya Adi bhedoM kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-ekendriya Adi jIva pA~ca prakAra ke haiM aisA bhagavAn ne kahA hai ve pathivIkAya Adi ekendriya, vikalatraya aura paMcendriya hI haiM / / 1161 // AcAravatti-jo ekendriya Adi jIva saMgrahasUtra se sUcita kiye gaye haiM ve pA~ca prakAra ke haiM aisA bhagavAna ne kahA hai| ve pA~ca prakAra kauna hai ? pathivIkAyika Adi eka prakAra hai, vikalendriyoM meM dvIndriya dvitIya prakAra hai, trIndriya tatIya prakAra hai, caturindriya caturtha prakAra hai aura paMcendriya pA~cavA~ prakAra hai| ye jIva pA~ca prakAra hI haiM, na chaha prakAra haiM aura na cAra prakAra haiN| pathivIkAya Adi bheda Age vistAra se pratipAdita kiye jAyeMge isalie yahA~ dvIndriya Adi kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-zaMkha, gobhI (eka prakAra kA kIr3A) aura bhramara Adi vikalendriya haiM aisA jaannaa| jalacara, thalacara, nabhacara, deva, nArakI aura manuSya ye paMcendriya haiM // 1162 / / 1.kpNcvihaa| 2. ka saMkSepeNa dvIndriyAdibhedAna / * phalaTana se prakAzita mUlAcAra kI isa gAthA meM antara hai| eiMdiyAdijIvA paMcavidhA bhayavadA du paNNattA / puDhavIkAyAvIyA paMcavidhe iMdiyA ceva / / artha--bhagavAna jinendra ne ekendriya Adi jIva pA~ca prakAra ke kahe haiN| ve haiM pRthivIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya aura vnsptikaay| isa gAthA kA uttarArdha zrI vapherAcArya ne badalA hai tathA usI ke anarUpa TIkAkAra ne TIkA kI hai aura Age kI utthAnikA banAyI hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH / [ 311 AdizabdaH pratyekamabhisaMbadhyate; zaMkhAdayaH bhramarAdayaH gobhyAdayaHvikalendriyAdvIndriyAH trIndriyAzcaturindrayA yathAsaMkhyenAbhisaMbadhyante / ete zaMkhakRmyakSavarATakakSallagaMDapadAdayaH dvIndriyA jJAtavyAH, gobhIkaMthapipIlikAmatkUNavRzcikayakendragopAdayastrIndriyA jJAtavyAH, bhramaramadhukarIdaMzakapataMgamakSikAdayazcaturindriyA jJAtavyAH, paMcendriyAstu jalacarAH sthalacarAH khacarAH surA nArakA narAzca jJAtavyA iti // 1192 / / prANAn pratipAdayannAha paMcaya iMdiyapANA maNavacakAyA du tiNNi blpaannaa| ANappANappANA AugapANeNa hoMti dasa pANA // 1163 // paMcendriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi paMca prANA: manovacaHkAyAstu balarUpAstrayaH prANAH, AnaprANAvucchAsaniHzvAsalakSaNa eke prANA, AyurbhadhAraNalakSaNa-pudgalapracaya eke prANA evamete daza prANA bhavantIti // 1193 // ekendriyAdInAM prANAnAM ca svasvAmisaMbandha pratipAdayannAha iMdiya bala ussAsA AU cadu chakka satta atttthv| egidiya vilidiya asaNNi saNNINa Nava dasa pANA // 1164 // indriyaM sparzanendriyamekaH prANaH, balaM kAyabalaM dvitIyaH prANaH, ucchvAsastRtIyaH prANaH, AyuzcatuthaH prANaH, ete catvAraH prANA ekendriyasya paryAptasya bhavanti paryAptirahitasya punarucchvAsarahitA bhavanti / dvIndri AcAravRtti -'Adi' zabda pratyeka ke sAtha lagA lenA caahie| zaMkha Adi dvIndriya haiM, gobhI (kIr3e) Adi trIndriya haiM aura bhramara Adi caturindriya haiM / arthAt zaMkha, kRmi,kaur3I, kSudra bhI giMDolA Adi do-indriya jIva haiM / gobhI (kor3A), kunthu, cIMTI, khaTamala, viccha, jU, indragopa juganU Adi tIna indriya jIva haiN| bhramara, madhumakkhI, DAMsa, pataMge, makkhI Adi cAra indriya jIva haiN| jalacara, thalacara, nabhacara, deva, nArako aura manuSya paMcendriya jIva haiN| prANoM kA pratipAdana karate haiM . gAthArtha-pA~ca indriyaprANa, mana, vacana, kAya ye tIna balaprANa tathA zvAsocchvAsa prANa aura AyuprANa milakara dasa prANa hote haiM // 1163 // AcAravRtti-sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pA~ca prANa; manobala, vacanabala aura kAyabala ye tIna balarUpa prANa tathA ucchvAsaniHzvAsa lakSaNa eka prANa aura Ayu eka prANa ye daza prANa hote haiM / bhavadhAraNalakSaNarUpa pudgalapracaya kA nAma Ayu hai| ekendriya Adi jIva aura prANoM ke svasvAmI sambandha ko kahate haiM-- gAthArtha-ekendriya ke indriya bala, ucchavAsa aura Ayu ye cAra prANa vikalendriya meM krama se chaha, sAta aura ATha, asaMjJI ke nau aura saMjJI ke dasa prANa hote haiM / / 1194 / / AcAravRtti-sparzana indriya ekaprANa, kAyabala dvitIya prANa, ucchvAsa tRtIya prANa aura Ayu caturtha prANa ekendriya paryAptaka ke ye cAra prANa hote haiM tathA paryAptirahita ke ucchvAsa Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] [ mUlAcAra yasya paryAptasya sparzanarasanakAyabalavAgbalocchavAsAyaMSi SaT prANA bhavanti, aparyAptasya ta eva vaagucchvaasrhitaashctvaarH| trIndriyasya paryAptasya sparzanarasanaghrANakAyabalavAgbalocchvAsAyUMSi sapta prANA bhavanti, ta eva vAgucchvAsa rahitAH paMcAparyAptasya / sparzanarasana ghrANacakSuHkAyabalavAgbalocchvAsAyUMSyaSTI prANAzcaturindriyasya paryAptasya bhavanti, vAgucchvAsarahitAsta eva SaDaparyAptasya bhavanti / paMcendriyasya kAyabalavAgbalocchavAsAyaMSi cAsaMjJinaH paryAptasya nava prANA bhavanti, ta evaM vAgucchvAsa rahitAH sapta bhavantyaparyAptasya / saMjJinaH paryAptasya punaH sarve'pi daza prANA bhavanti, aparyAptasya manovAgucchvAsarahitAsta eva sapta bhavantIti // 1194 // jIvasamAsAnnirUpayannAha suhamA vAdarakAyA te khalu pajjattayA apjjttaa| eiMdiyA du jIvA jiNehiM kahiyA caduviyappA // 1165 / / te punarekendriyA bAdarasUkSmaparyAptAparyAptA jinazcaturvikalpAH kathitA iti kRtvA catvAro jIvasamAsA bhavantIti // 1165 // zeSajIvasamAsAn pratipAdayannAha pajjattApajjattA vi hoMti vilidiyA du chnbheyaa| pajjattApajjattA saNNi asaNNIya sesA du||1166|| rahita ye hI tIna prANa hote haiN| do-indriya paryAptaka ke sparzana, rasanA, kAyabala,vacanabala, ucchvAsa aura Ayu ye chaha prANa haiM tathA aparyAptaka ke vacanabala aura ucchvAsa rahita ye hI cAra prANa haiN| tIna indriya paryAptaka jIva ke sparzana, rasanA, ghrANa, kAyabala, vacanavala, ucchvAsa aura Ayu ye sAta prANa hote haiM / aparyAptaka ke vacanabala aura ucchvAsa rahita ye hI pA~ca hote haiM / cAra indriya paryAptaka jIva ke sparzana, rasanA, ghrANa, cakSa , kAyabala, vacanabala, ucchvAsa aura Ayu ye ATha prANa hote haiM tathA aparyAptaka ke vacana aura ucchvAsa rahita ye hI chaha prANa hote haiM / punaH saMjJI paMcendriya asaMjJI paryAptaka ke sparzana rasanA ghrANa cakSu, zrotra, kAyabala, vacanabala, ucchvAsa aura Ayu ye navaprANa hote haiM tathA aparyAptaka ke vacana aura ucchvAsa rahita ye hI sAta prANa hote haiN| paryAptaka ke sabhI daza prANa hote haiM evaM aparyAptaka ke manobala, vacanabala aura ucchvAsa rahita ve hI sAta prANa hote haiM / jIvasamAsoM kA nirUpaNa karate haiM gAthArtha-sUkSma aura bAdara, paryAptaka aura aparyAptaka aise ekendriya jIva ke cAra bheda jinendradeva ne kahe haiM // 1165 ___AcAravRtti-ekendriya jIva ke sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta ke bheda se cAra jIvasamAsa jinendradeva ne kahe haiN| zeSa jIvasamAsoM kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-vikalendriya bhI paryAptaka aura aparyAptaka hokara chaha bheda rUpa ho jAte haiM tathA zeSa paMcendriya ke sainI-asainI donoM bheda bhI paryApta aura aparyApta hote haiM // 1166 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH] vikalendriyA dvIndriyatrIndriyacaturindriyAH paryAptAparyAptabhedena SaDbhedA bhavanti tathA paMcendriyAH saMzino'saMzinaH paryAptAparyAptabhedena caturvikalpA bhavanti / evamete daza jIvasamAsAH pUrvoktAzcatvAraH sarva ete caturdaza jIvasamAsA bhavantIti // 116 // guNasthAnAni pratipAdayannanantaraM sUtradvayamAha michAdiTThI sAsAvaNo ya misso asaMjado ceva / desavirado pamatto apamatto taha ya nnaayvvo||1167|| etto apuzvakaraNo aNiyaTTI sahamasaMparAo ya / uvasaMtakhINamoho sajogikevalijiNo ajogI ya // 1198 // mithyA vitathA'satyA dRSTidarzanaM viparItakAntavinayasaMzayAjJAnarUpamithyAtvakarmodayajanitA yeSAM te mithyAdRSTayo'thavA mithyA vitathaM tatra daSTI ruciH zraddhA pratyayo yeSAM te mithyAdRSTayo'nekAntatattvaparAjamukhAH / AsAdanaM samyaktvavirAdhanaM sahAsAdanena vartata iti sAsAdano vinAzitasamyagdarzanaH, aprAptamithyAtvakarmodayajanitapariNAma: mithyAtvAbhimukha: / dRSTiH zraddhA ruciH ekArthaH samIcInA ca mithyA ca dRSTiryasyAso AcAravRtti-vikalendriya-do indriya, tIna indriya bhaura cAra indriya, meM se pratyeka ke paryAptaka aura aparyAptaka bheda hone se chaha ho jAte haiN| paMcendriya ke sainI-asainI do bheda haiN| inake bhI paryApta-aparyApta bheda hone se cAra bheda ho jAte haiN| isa prakAra ye daza jIvasamAsa hue| inhIM meM pUrvokta ekendriya ke cAra bheda milA dene se caudaha jIvasamAsa hote haiN| guNasthAnoM kA pratipAdana karate hue do sUtra kahate haiM gAthArtha-mithyAdRSTi, sAsAdana, mizra, asaMyata, dezavirata, pramatta aura apramatta ye sAta jaannaa| isase Age apUrvakaraNa anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, upazAntamoha, kSINamoha, sayogijina aura ayogijina ye saba caudaha guNasthAna haiM // 1167-1198 // __ AcAravRtti--guNasthAna caudaha haiN| unake nAma haiM-mithyAtva, sAsAdana, mizra, asaMyata, dezavirata, pramatta, apramatta, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, upazAntamoha, kSINamoha, sayogijina aura ayogijina / pratyeka kA lakSaNa kahate haiN| 1. mithyAtva-mithyA, vitatha yA asatya dRSTi-zraddhAna kA nAma mithyAdRSTi hai, arthAt viparIta, ekAnta, vinaya, saMzaya aura ajJAna ina pA~ca bhedarUpa mithyAtva karma ke udaya se utpanna huI hai asatya zraddhA jinake ve mithyAdRSTi haiM / athavA mithyA, vitatha yA asatya meM dRSTi, ruci, zraddhA yA pratyaya arthAt vizvAsa hai jinako ve mithyAdRSTi haiM jo anekAnta tattva se vimukha rahate haiN| 2. sAsAdana-AsAdanA--samyaktva kI virAdhanA ke saha-sAtha jo rahatA hai bar3a sAsAdana hai,arthAt jisane samyagdarzana kA to vinAza kara diyA hai aura mithyAtvakarma ke udaya se utpanna, hue pariNAma ko abhI prApta nahIM hai kintu mithyAtva ke abhimukha kiyA hai vaha sAsAdana guNasthAnavartI hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314] [ mUlAcAre samyaGa mithyAdRSTiH samyaGa mithyAtvodayajanitapariNAmaH, samyaktvamithyAtvayorudayaprAptasparddhakAnAM kSayAt satAmudayAbhAvalakSaNopazamAcca samyaGa mithyAdRSTiH / samIcInA dRSTi: zraddhA yasyAso samyagdRSTiH / asaMyatazcAsau samyagdRSTizcAsaMyatasamyagdRSTiH kSAyikakSAyopazamikopazamikadRSTibhedena trividhaH saptaprakRtInAM kSayeNa kSayopazamenopazamena ca syAt / saMyatazcAsaMyatazca saMyatAsaMyataH, na cAtra virodhaH saMyamAsaMyamayorekadravyavartino: trasasthAvaranibandhanatvAt apratyAkhyAnAvaraNasya sarvaghAtisparddhakAnAmudayakSayAtsatAM copazamAtpratyAkhyAnAvaraNIyodayAcca saMyamAsaMyamo guNaH / prakarSeNa pramAdavaMtaH pramattA: samyagyatAH saMyatAH pramattAzca te saMyatAzca pramattasaMyatAH, nAtra virodho yataH saMyamo nAma hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viratiguptisamityanurakSito'sau pramAdena vinAzyata iti, pramattavacanam antadIpakatvAt zeSAtItasarvaguNeSu pramattAzritatvaM sUcayati,pramattasaMyataH saMyamo'pi 3. samyag-mithyAtva-dRSTi, zraddhA aura ruci ye ekArthavAcI haiM / samIcana aura mithyA hai daSTi-zraddhA jisakI vaha samyagmithyAdaSTi hai| vaha samyagmithyAtva nAmaka prakRti ke u utpanna hae pariNAmoM ko dhAraNa karatA hai| arthAt samyagmithyAtva prakRti ke udaya prApta spardhakoM hone se aura sattA meM sthita karmoM kA udayAbhAvalakSaNa upazama hone se samyagmithyASTi hotA hai| 4. asaMyata-samyak-samIcIna dRSTi-zraddhA hai jisakI vaha samyagdRSTi hai aura jo saMyata nahIM vaha asaMyata hai| aise asaMyata-samyagdRSTi ke kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika samyaktva ke bheda se tIna prakAra ho jAte haiN| cAra anantAnubandhI aura tIna darzanamohanIya ina sAta prakRtiyoM ke kSaya se kSAyika, inake kSayopazama se kSAyopazamika aura inake upazama se aupazamika samyagdarzana hote haiN| 5. dezavirata-dezavirata ko saMyatAsaMyata bhI kahate haiM / saMyata aura asaMyata kI mizra avasthA kA nAma saMyatAsaMyata hai| isameM virodha nahIM hai kyoMki eka jIva meM eka sAtha saMyama aura asaMyama donoM kA honA trasasthAvaranimittaka hai| arthAt eka hI samaya meM vaha jIva trasahiMsA se virata hai aura sthAvarahiMsAse virata nahIM hai isalie saMyatAsaMyata kahalAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke sarvaghAti-spardhakoM kA udayAbhAvalakSaNa kSaya hone se aura unhIM kA sadavasthArUpa upazama hone se evaM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA udaya hone se yaha saMyamAsaMyama guNapariNAma hotA hai| 6. pramattasaMyata-jo prakarSarUpa se pramAdavAn haiM ve pramatta haiM aura jo sama-samyak prakAra se yata-prayatnazIla haiM yA niyantrita haiM arthAt vratasahita haiM ve saMyata haiN| tathA jo pramatta bhI haiM aura saMyata bhI haiM ve pramattasaMyata kahalAte haiN| isameM koI virodha nahIM hai kyoMki hiMsA, asatya, caurya, abrahma aura parigraha ina pApoM se virati kA nAma saMyama hai| tathA yaha saMyama gupti aura samiti se anurakSita hone se naSTa nahIM hotA hai| arthAt pramAda saMyamI muniyoM kA saMyama kA nAza nahIM kara pAtA hai kintu maladoSa utpanna karatA rahatA hai isalie ye pramattasaMyata kahalAte haiN| yaha 'pramatta' vacana antadIpaka hai ataH pUrva ke sabhI guNasthAnoM meM jIva pramAda ke Azrita haiM. aisA sUcita ho jAtA hai| yaha saMyama-nimittaka pramattasaMyata guNasthAna kSAyopazamika hai aura Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 315 kSAyopazamikaH saMyama nibandhanaH samyaktvApekSayA kSAyopazamikaguNanibandhanaH pramattasaMyataH / pUrvoktalakSaNena pramattasaMyatA, apramattasaMyatAH paMcadazapramAdarahitAH, eSo'pi kSAyopazamikaguNaH pratyAkhyAnAvaraNasya karmaNaH sarvaghAtisparddhakAnAm udayakSayAt teSAmeva satAM pUrvavadupazamAtsaMjvalanodayAcca / pratyAkhyAnotpatteH AdidIpakatvAccheSANAM sarveSAmapramattatvam / karaNAH pariNAmA, na pUrvA apUrvA, apUrvA : karaNA yasyAsI apUrvakaraNaH, sa dvividhaH upazamakaH, kSapakaH, karmaNAmupazamanakSapaNanibandhanatvAt, kSapakasya kSAyiko guNaH, upazamakasya kSAyika aupazamikazca darzanamohanIyakSayamavidhAya kSapakazreNyA rohaNAnupapatterdarzanamohanIyakSayopazamAbhyAM vinopazamazreNyArohaNAnupalaMbhAcca / samAnasamayasthitajIva pariNAmAnAM nirbhedena vRttirathavA nivRttirvyAvRttirna vidyate nivRttiryeSAM te'nivRttayastaiH saha carito guNo'nivRttirguNaH bAdarasAmparAyaH, so'pi dvividhaH upazamakaH kSapakaH kAzcitprakRtIrupazamayati kAzcidupariSTAdupazamayiSyatIti opazamiko'yaM guNaH, kAzcitprakRtIH kSapayati kAzcit kSapayiSyatIti kSAyiko'yaM guNaH, aupazamikazca kSAyikaH kSAyopazamikazca / sUkSmaH sAmparAyaH kaSAyo yeSAM te sUkSmasAmparAyAstaiH sahacarito guNo'pi sUkSmasAmparAyaH sadvividhaH upazamakaH kSapakaH; samyaktvApekSayA samyaktva kI apekSA se bhI kSAyopazamika hai / arthAt yahA~ kSAyopazamika samyaktva bhI pAyA jAtA hai tathA cAritra to kSAyopazamika hai hI ataH yaha guNasthAna kSAyopazamika bhAvarUpa hai / 7. apramattasaMyata - pUrvokta lakSaNa se rahita pramattasaMyata hI apramattasaMyata kahalAte haiM / ye pandraha pramAda se rahita hote haiN| yaha guNasthAna bhI kSAyopazamikabhAvarUpa hai / yahA~ para pratyAkhyAnAvaraNa karma ke sarvaghAtI sparzakoM kA udayAbhAvalakSaNa kSaya, unhIM kA sadavasthArUpa upazama aura saMjvalana kaSAya kA udaya hone se yaha guNasthAna hotA hai isalie isameM pratyAkhyAna -- tyAga arthAt saMyama kI utpatti hotI hai / yahA~ 'apramatta' zabda AdidIpaka haiM ataH Age ke sabhI guNasthAnoM meM apramatta avasthA hai / 8. apUrvakaraNa - karaNa arthAt pariNAma, jo pUrva meM nahIM prApta huA vaha apUrva hai / apUrva haiM pariNAma jisake vaha apUrvakaraNa hai / usake do bheda haiM-upazamaka aura kSapaka / ye karmoM ke upazamana aura kSapaNa kI apekSA rakhate haiM / kSapaka ke kSAyika bhAva hotA hai aura upazamaka ke kSAyika aura aupazamika do bhAva hote haiM / darzanamohanIya ke kSaya ke binA kSapaka zreNI meM ArohaNa karanA bana nahIM sakatA isalie kSapaka ke kSAyika bhAva hI hai| tathA darzanamohanIya ke kSaya yA upazama ke binA upazamazreNI ArohaNa karanA nahIM ho sakatA hai ataH upazamaka ke donoM bhAva haiM / 6. anivRttikaraNa - samAna samaya meM sthita hue jIvoM ke pariNAmoM kI binA bheda ke vRtti - rahanA arthAta unameM bheda nahIM rahane se anivRttikaraNa hai / athavA nivRttivyAvRtti nahIM hai jinakI ve anivRtti haiM unake sAtha huA cAritra pariNAma anivRttikaraNa guNasthAna hai / usakA nAma bAdara - sAmparAya bhI hai / usake bhI do bheda haiM- upazamaka aura kSapaka / jIM kucha prakRtiyoM ko upazamita kara rahA hai aura kucha prakRtiyoM kA Age karegA aise upazamazreNIpamika bhAva hai / tathA kSapaka kucha prakRtiyoM kA kSapaNa karatA hai aura Age kucha prakRtiyoM kA kSapaNa karegA isalie usake kSAyika bhAva hotA hai| ina guNasthAnoM meM aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ye tInoM bhAva pAye jAte haiM / 10. sUkSmasAmparAya - sUkSma haiM sAmparAya arthAt kaSAyeM jinakI ve sUkSmasAmparAya kaha Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316] [ mUlAcAra kSapakaH kSapakasya kSAyiko guNaH, aupazamikasya kSAyiko guNa, upazamakasya kSAyika aupazamikazca kAzcicca prakRtIH kSapayati kSapayiSyati kSapitAzcaiva kSAyikaH, kAzcidupazamayati upazamayiSyati upazamitAzceti aupa zamikaH / mohazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate, upazAMto moho yeSAM te upazAMtamohA taiH sahacarito guNa upazAntamoha upazamitAzeSakaSAyatvAdopazamikaH / kSINo vinaSTo moho yeSAM te kSINamohAstaiH sahacarito guNaH kSINamohaH dravyabhAvavaividhyAdubhayAtmakasya mohanIyasya niranvayavinAzAtkSAyikaguNA ete sarve'pi chmsthaaH| kevalaMkevalajJAnaM tadvidyate yeSAM te kevalinaH, saha yogena vartanta iti sayogA: sayogAzca te kevalinazca sayogakevalinastaiH saha carito guNaH sayogakevalI, kSapitAzeSaghAtikarmakatvAna niHzaktIkRtavedanIyakarmakatvAna naSTASTakarmAvayavakatvAta kSAyikaguNaH kevalijinazabda uttaratrApyabhisaMbadhyate kAkAkSitArakabat / na vidyate yogo manovacaH kAyaparispaMdo dravyabhAvarUpo yeSAM te'yoginaste ca te kevalijinAzcAyogikevalijinAstaiH sahacarito guNo'yogakevalinaH kSINAzeSadhAtikarmakatvAn nirasyamAnAghAtikarmakatvAcca kSAyiko gunnH| ca zabdAt siddhA lAte haiM unase sahacarita guNasthAna sUkSmasAMparAya hai, vaha bhI do prakAra kA hai, upazamaka aura ksspk| samyaktva kI apekSA se kSapaka hote haiN| kSapaka ke kSAyika guNa hai / aupazamika ke bhI kSAyika guNa hai tathA upazamaka ke kSAyika aura aupazamika donoM bhAva haiN| jo kinhIM prakRtiyoM kA kSaya kara rahe haiM, kinhIM kA kareMge aura kinhIM kA kara cuke haiM ve kSAyika bhAvavAle kSapaka haiN| tathA jo kinhIM prakRtiyoM kA upazama kara raheM haiM, kinhIM kA Age kareMge aura kinhIM kA upazama kara cuke haiM unake aupazamika bhAva hai| 11. upazAntamoha-yahA~ upazAnta ke sAtha moha zabda lagA lenA caahie| isase, upazAnta ho gayA hai moha jinakA ve upazAntamoha haiN| unase sahacarita guNasthAna bhI upazAntamoha kahalAtA hai / jinhoMne akhila kaSAyoM kA upazamana kara diyA hai ve aupazamika bhAvavAle haiN| 12. kSINamoha-kSINa arthAt vinaSTa ho gayA hai moha jinakA ve kSINamoha haiM, unase sahacarita guNasthAna bhI kSINamoha hotA hai / dravya aura bhAvarUpa donoM prakAra ke mohanIya karma kA jaDamUla se vinAza ho jAne se yahA~ para kSAyika bhAva hote haiM / yahA~ taka ke sabhI jIva chadmastha kahalAte haiN| 13. sayogakevalI--kevalajJAna jinake pAyA jAe ve kevalI haiM aura jo yoga ke sAtha rahate haiM ve sayogakevalI jina haiN| unase sahacarita guNasthAna sayogakevalI hai| yahA~ sampUrNa ghAtiyA karma naSTa ho cuke haiM, vedanIya karma kI phala dene kI zakti bhI samApta ho cukI hai tathA AThoM karmoM ke avayavarUpa anya uttaraprakRtiyoM kA bhI vinAza ho cukA hai| yahA~ para bhI kSAyika bhAva haiN| kAkAkSitAraka nyAya se 'kevalijina' zabda ko Age ke guNasthAna ke sAtha bhI lagA lenA caahie| 14. ayogakevalI-jinake mana, vacana aura kAya ke nimitti se AtmA ke pradezoM meM parispandAtmaka dravya-bhAvarUpa yoga nahIM hai ve ayogI haiM, kevalajJAna sahita ve ayogI ayogakevalijina kahalAte haiN| unase sahacarita guNasthAna bhI ayogakevali jina kahalAtA hai / yahA~ para ghAtikarma kA to nAza ho hI cukA hai kintu sampUrNa aghAti karma bhI kSINa ho rahe haiN| vedanIya bhI niHzAmika hai isalie yaha bhI kSAyika bhAvarUpa hai| arthAt ye ayogakevalI bahuta hI alpa kAla meM sarvakarmoM kA nirmUlana karake siddha avasthA ko prApta honevAle hote haiN| yahA~ taka caudaha guNa Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH] / 317 niSThitA niSpannA nirAkRtAzeSakarmANoH bAhyArthanirapekSAnantAnupamasahajApratipakSasukhA niHzeSaguNanidhAnAzcaramadehAt kicinyUnasvadehA: kozavinirgatasAyakoSamA lokazikharavAsinaH // 1167-68 // caturdaza guNasthAnAni pratipAta mArgaNAsthAnAni nirUpayannAha gai Idiye ca kAye joge vede kasAya NANe y| saMjama daMsaNa lessA bhaviyA sammatta saNNi aahaare||1166|| gamyata iti gatiH gatikarmodayApAditaceSTA, bhavAdbhavAMtarasakrAMtirvA gatiH; sA caturvidhA narakagatitiryaggatimanaSyagatidevagatibhedena / svArthaniratAnIndriyANi, athavA indra AtmA tasya liMgamindriya 'daSTamiti cendriyaM ; tadvividhaM dravyendriyaM bhAvendriyaM ceti, nirvRttyupakaraNe dravyendriyaM, labdhyupayogI bhAvendriyaM, karmaNA yA nirvaya'te sA nirvattiH, mApi dvividhA bAhyAbhyantarabhedena, tatra lokapramitavizuddhAtmapradezAnAM pratiniyatacakSurAdIndriyasthAnenAvasthitAnA mutsedhAMgulasyAsaMkhyayabhAgapramitAnAM vRttirabhyantarA nivRttirAtma sthAnoM kA saMkSipta svarUpa kahA hai| aba ina guNasthAnoM se pare jo siddha bhagavAn haiM unakA svarUpa kahate haiN| gAthA meM 'ca' zabda hai usase siddhoM kA grahaNa hotA hai| ve siddhaparameSThI niSThita, niSpanna-paripUrNa kRtakRtya avasthA ko prApta ho cuke haiN| unhoMne azeSa karmoM kA nAza kara diyA hai, ghe bAhya padArthoM kI apekSA se rahita ananta, anupama, sahaja, pratipakSa rahita sukhasvarUpa haiM aura sakalagaNoM ke nidhAna haiM, caramazarIra se kiMcit nyuna apane zarIrapramANa haiM, myAna se nikalI huI talavAra ke samAna zarIra se nikalakara azarIrI ho cuke haiM aura loka ke zikhara para virAjamAna ho gaye haiN| cauhada guNasthAnoM kA pratipAdana karake mArgaNAsthAnoM ko kahate haiM gAthArtha- gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavya samyaktva, saMjJI aura AhAra ye caudaha mArgaNAe~ haiM / / 1166 / / AcAravRtti-gati Adi caudaha mArgaNAoM kA varNana karate haiM 1. gati 'gamyate iti gatiH gamana kiye jAne kA nAma gati hai| gati nAma karma ke udaya se prApta huI ceSTA athavA bhava se bhavAntara meM saMkramaNa honA gati hai| usake cAra bheda haiMnarakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati / 2. indriya-jo apane-apane viSaya meM tatpara haiM ve indriyA~ haiM / athavA indra nAma AtmA kA hai usake liMga-cihna ko indriya kahate haiN| yA indra (nAmakarma) ke dvArA banAyI gayI hone se indriya saMjJA hai / indriya ke do bheda haiM-dravyendriya aura bhAvendriya / dravyendriya ke nirvatti aura upakaraNa ye do bheda haiM / tathA bhAvendriya ke labdhi aura upayoga ye do bheda haiN| karma ke dvArA jo banAyI jAtI hai usakA nAma nirva tti hai| vaha bhI bAhya-abhyantara ke bheda se do prakAra kI hai| lokapramANa vizuddha AtmA ke pradezoM meM se utsedhAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa AtmapradezoM kA pratiniyata cakSu Adi indriya ke AkAra kA ho jAnA abhyantara nirva tti hai| aura unaAtmapradezoM 1. ka juSTa / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ] [ mUlAcAraM pradezeSvindriyavyapadezabhAkSu yaH pratiniyatacakSurAdisaMsthAno nAma karmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgulaH sa bAhya nirva. ttiH; upakriyate'nenetyupakaraNaM yena nirvRtterupakAraH kriyate tadupakaraNaM, tadapi dvividhaM, bAhyAbhyantarabhedAt, tatra abhyantaraM kRSNazukla maNDalAdikaM, bAhya akSipakSmapatradvayAdiH indriyanivRttihetuH kSayopazamavizeSo labdhiryatsaMnidhAnAdAtmA dravyendriyaM prati vyApriyate, tannimittaM pratItyotpadyamAna AtmanaH pariNAma upayogaH kArye kAraNopacArAt; tadindriyaM paMcavidhaM 'sparzanAdibhedena tAni vidyante yeSAM te ekendriyAdayaH / AtmavRttyupacitapud galapiDa : kAyaH, pRthivIkAyAdinAmakarmajanitapariNAmo vA saH, pRthivIkAyAdibhedena SaDvidhaH / AtmapravRttisaMkocavikoco yoga: manovAkkAyAvaSTaMbhabalena jIvapradezaparispando vA yoga:, saH paMcadazabhedo manovacanakAyazcatuzcatuHsaptabhedena / AtmapravRttimaithuna saMmohotpAdo vedaH strInapuMsakabhedena' trividhaH / 'krodhAdipariNAmavazena karSatIti kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhabhedena catuHprakArAH / bhUtArthaprakAzakaM jJAnam meM indiya nAma ko prApta, pratiniyata cakSu Adi AkAra rUpa tathA nAma karma ke udaya se prApta huI avasthA vizeSa se yukta jo pudgala prakaTa hote haiM vaha bAhya nirvatti hai| jisake dvArA nirva. tti kA upakAra kiyA jAtA hai vaha upakaraNa hai, usake bhI do bheda hai - bAhya aura Abhyantara / netra ke kRSNa- zukla maNDala Adi Abhyantara upakaraNa haiM aura palaka Adi bAhya upakaraNa haiM / indriyoM kI racanA ke lie AtmA meM jo kSayopazama vizeSa hotA hai use labdhi kahate haiN| usake sannidhAna se hI AtmA dravyendriya kI racanA ke prati vyApAra karatA hai / kSayopazama ke nimitta kI apekSA karake utpanna honevAlA AtmA kA pariNAma upayoga kahalAtA hai / yahA~ kArya meM kAraNa kA upacAra karake aisA kahA hai / ye indriyA~ sparzana Adi ke bheda se pA~ca prakAra kI haiM / ye jinake pAyI jAveM ve ekendriya Adi jIva haiM / indriya mArgaNA ke dvArA ina jIvoM kA hI varNana kiyA jAtA hai / 3. kAya - AtmA kI pravRtti se saMcita hue pudgala piNDa kA nAma kAya hai / athavA pRthivIkAya Adi nAma karma ke udaya se utpanna hue pariNAma ko kAya kahate haiM / usake pRthivIkAya Adi ke bheda se chaha prakAra hote haiM / 4. yoga - AtmA kI pravRtti se jo saMkoca - vikoca vistAra hotA hai vaha yoga hai / athavA mana, vacana, kAya ke avalambana se jo jIva ke pradezoM kA parispandana hotA hai vaha yoga hai / usake pandraha bheda haiM- manoyoga ke cAra, vacanayoga ke cAra aura kAyayoga ke sAta, aise pandraha bheda hote haiM / 5. veda - AtmA kI pravRtti -caitanya paryAya meM maithuna ke saMmoha ko utpanna karanevAlA veda hai| usake tIna bheda haiM-- strI veda, puruSaveda aura napuMsaka veda / 6. kaSAya - jo krodha Adi pariNAmoM ke vaza se AtmA ko kasatI haiM ve kaSAyeM haiM / unake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra bheda hote haiM / 7. jJAna - vastu ke yathArthasvarUpa ko prakAzita karanevAlA jJAna hai / athavA jo sva 3. ka sukhadu:khasa bahulasya karmakSetraM kRSatIti kaSAyaH 1. ka cakSurAdibhedena 2 ka napuMsakatvena bhedena dhamAnamAyA lobhabhedena catuH prakAraH / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [316 AtmArthopalaMbhaka vA tatpaMcavidhaM matizratAvadhimanaHparyayakevalabhedenAyathArthopalaMbhakarmajAtaM tata trividhaM matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaMgajJAnabhedena / vratasamitikavAyadaNDendriyANAM rakSaNapAlanAnigrahatyAgajayaH saMyamaH, saH saptavidhaH sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAMparAyayathAkhyAtabhedena asaMyamaH saMyamAsaMyamazca / prakAzavRttidarzanaM, taccakSuracakSuravadhikevaladarzanabhedena caturvidham / AtmapravRttisaMzleSakarI lezyA, kaSAyAnuraMjitA yogapravattirvA, sA ca Sar3avidhA kRSNanIlakApotatejaHpadmazuklalezyAbhedena / nirvANapuraskRto bhavyaH samyagdarzanAdigrahaNayogyastadviparIto'bhavyo'nAdyanidhanakarmabandhaH / tattvaruciH samyaktvaM prazamasaMvegAnukaMpAstikyAbhivyaktilakSaNaM vA tatkSAyikakSAyopazamikozamika bhedena trividhaM, mithyAtvasAsAdanasamyaGimathyAtvabhedena ca tadviparItaM trividhaM / zikSAkriyopadezAlApagrAhika: saMjJI tadviparIto'saMjJI / zarIraprAyogyapudgalapiMDagrahaNamAhAraH sa vidyate yasya sa AhArI tadviparIto'nAhArI / atra sarvopi vibhaktinirdeza: prathamAvibhaktyarthe draSTavyo'thavA prAkRtabalAdekArAdayazca zabdaH sarvavizeSasaMgrahArthaH samuccayArtho vA // 1166 / / aura para padArtha ko upalabdha karanevAlA hai vaha jJAna hai / usake pA~ca bheda haiM-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna / vastu ke viparIta svarUpa ko batAnevAlA ajJAna hai| vaha mati-ajJAna, zrata-ajJAna aura vibhaMgajJAna kI apekSA tIna bhedarUpa hai| 8. saMyama -vratoM kA rakSaNa, samiti kA pAlana, kaSAyoM kA nigraha, daNDa-mana-vacana kAya kI azubha pravRtti kA tyAga aura indriyoM kA jaya karanA yaha saMyama hai| isake sAta bheda haisAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta ye pAMca to saMyama haiM tathA asaMyama aura saMyamAsaMyama ye saba milakara sAta hote haiM / 6. darzana-prakAzavRtti kA nAma darzana hai arthAt sAmAnya vizeSAtmaka cit-svarUpa AtmA ko prakAzita karanevAlA darzana hai / usake cAra bheda haiM-cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / 10. lezyA-AtmA kI pravRtti meM saMzleSa yA bandha ko karAne vAlI lezyA hai| athavA kaSAya ke udaya se anuraMjita yogapravRtti kA nAma lezyA hai / usake chaha bheda haiM-kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla / 11. bhavya-nirvANa ko prApta karAnevAle samyagdarzana Adi ko jo grahaNa karane ke yogya haiM ve bhavya haiN| usase viparIta jIva abhavya haiM jinakA karmabandha anAdi-ananta hai| 12. samyaktva-tattvaruci samyaktva hai / athavA prazama, saMvega, anukampA aura Astikya se abhivyakti lakSaNavAlA samyaktva hai| usake kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika ye tIna bheda haiM / tathA isake viparIta mithyAtva, sAsAdana aura samyagmithyAtva ye tIna bheda haiN| 13. saMjJI-zikSA, kriyA, upadeza aura AlApa Adi ko jo grahaNa kara lete haiM ve saMjJI haiN| unase viparIta jIva asaMjJI haiN| 14. AhAra-zarIra ke yogya pudgala piNDa kA grahaNa karanA AhAra hai| yaha AhAra jinake hai ve AhArI-AhAraka kahalAte haiM aura unase viparIta anAhArI-anAhAraka hote haiN| __ yahA~ para gAthA meM jo bhI vibhakti kA nirdeza hai vaha prathamA vibhakti ke artha meM lenA caahie| athavA prAkRta vyAkaraNa ke anusAra ekAra Adi tathA 'ca' zabda sarvavizeSa ke saMgraha karane ke lie yA samuccaya ke lie hai| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 1 evaM caturdaza mArgaNAsthAnAni pratipAdya tatra jIvaguNasthAnAni nirUpayannAha jIvANaM khalu ThANANi jANi guNasaNNidANi ThANANi / ede maggaThANesu ceva parimaggadavvANi // 1200 // jIvAnAM yAni sthAnAni guNasaMjJakAni ca yAni sthAnAni tAnyetAni mArgaNAsthAneSu nAnyeSu sphuTaM mArge kathayitavyAni yathAsambhavaM draSTavyAnItyarthaH // 1200 // tadeva darzayannAha - tiriyagadIe coTsa havaMti sesANu jANa do do du / maggaNaThANassedaM NeyANi samAsaThANANi // 1201 // [ mUlAdhAre isa taraha caudaha mArgaNAsthAnoM kA pratipAdana karake unameM jIvasamAsa aura guNasthAnoM ko nirUpita karate hue kahate haiM - gAthArtha - jIvoM ke jo sthAna haiM aura jo guNa nAmaka sthAna - guNasthAna haiM unako mArgaNAsthAnoM meM lagAnA cAhie / / 1200 // AcAravRtti - jIvasthAna - arthAt jIvasamAsoM ko aura guNasthAnoM ko mArgaNAoM jo jahA~ sambhava haiM unheM vahA~ ghaTita karanA cAhie / usI ko dikhAte haiM gAthArtha - tiyaMcagati meM caudaha jIvasamAsa hote haiN| zeSa gatiyoM meM do-do haiM aisA jAno / mArgaNAsthAnoM meM ina samAsasthAnoM ko jAnanA cAhie / / 1201 // * * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM isa gAthA ke uttarArdha meM antara hai, tathA sabhI mArgaNAoM meM jIvasamAsoM ko batAne ke lie pRthaka, 11 gAthAeM aura haiM tiriyagadIe codasa havaMti sesAsu jANa do do du / eidiesu cauro do do vigaladiesa have / / artha - tiryaMca gati meM caudaha jIvasamAsa hote haiM, zeSa tInoM gatiyoM meM do-do hote haiM aisA jAno / ekendriyoM meM cAra jIvasamAsa hote haiM evaM vikalendriyoM meM bhI pratyeka ke do-do jIvasamAsa hote haiM / paMcidiesa cattAri hoMti kAye tahA puDhavi AdIsu / dasa tasakAye bhaNiyA maNa joge jANa ekkekkaM // artha - paMcendriya meM cAra jIvasamAsa haiM / tathA kAyamArgaNA meM pRthivI Adi, pA~ca sthAvara kAya meM cAra jIvasamAsa haiM evaM trasakAya meM dasa jIvasamAsa hote haiN| yoga mArgaNA meM manoyoga meM pratyeka meM ekaeka jIvasamAsa hai / tirahaM vacijogANaM ekkkaM sacca mosa vAjjittA / tasya paMcama bhaNiyA pajjattA jinavari dehi // artha -- asatya -- mRSA ko chor3akara tIna vacana yoga meM pratyeka meM eka-eka jIvasamAsa hai tathA asatyamRSA nAma anubhava vacanayoga meM pA~ca paryAptaka jIvasamAsa hote haiM aisA jinendradeva ne kahA hai / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH] [ 321 tirazcAM gatistiryaggatistasyAM tiryagatI jIvasamAsasthAnAni caturdazaivApi bhavanti sarveSAmekendriyabAdarasUkSmaparyAptAparyAptadvIndriyatrIndriyacaturindriyaparyAptAparyAptapaMcendriyasaMjJiparyAptAnAM saMbhavAt / prAcAravRtti-tiryaMcagati meM caudaha hI jIvasamAsa hote haiN| arthAt ekendriya ke bAdara-sUkSma aura unake paryApta-aparyApta, do-indriya, tIna-indriya, cAra-indriya ke paryAptaaparyApta, paMcendriya sainI-asainI paryApta-aparyApta ke caudaha hI jIvasamAsasthAna saMbhava haiN| zeSa-narakagati, manuSyagati aura devagati meM saMjJI paryApta aura aparyApta aise do-do jIvasamAsa orAliyassa satta yA pajjattA iyara aTTha missassa / beuvviya missassa ya patta yaM jANa ekkekkaM / artha-audArika kAya yoga meM sAta paryAptaka jIvasamAsa haiM, audArika mizra meM sAtoM aparyApta aura eka saMjJI paryApta ye ATha haiM, vaikriyika meM aura vaikriyikamizra meM eka-eka jIvasamAsa haiM / AhAradugassegaM kammaie aTTha aparipuNNA du / thIpurisesa ya cauro gaqsage covasA bhaNiyA // artha AhAraka aura AhArakamizra meM eka jIvasamAsa hai, kArmaNa kAyayoga meM sAta aparyApta aura eka paryApta ye ATha jIvasamAsa haiN| strIveda aura puruSaveda meM cAra-cAra tathA napuMsaka veda meM caudaha hI jIvasamAsa haiN| coddasa kasAyamagge madisuvaavadhimhi jANa do vo du| maNapajjayamhi ekkaM ekkaduge kevale jANe // artha-kaSAyamArgaNA meM caudaha jIvasamAsa hote haiM jabaki mati, zruta, avadhi meM do-do, manaHparyayajJAna meM eka aura kevalajJAna meM eka saMjJI paryApta hai tathA samudghAta meM eka saMjJI aparyApta hai| mavimaNNANe coddasa sudamhi taha ekka vohivivriido| sAmAyiyAdi ekkaM bhasaMjame codasA hoti / / artha-mati-ajJAna, zruta-ajJAna meM caudaha jIvasamAsa, kuavadhi meM eka, sAmAyika Adi pAMcoM saMyamoM meM eka, saMyamAsaMyama meM eka aura asaMyama meM caudaha jIvasamAsa haiN| cakkhumhi vaMsaNamhi ya tiya chA vA cohasA acakkhumhi / odhimhi doNi bhaNiyA ekkaM vA doNi kevalage // artha-cakSurdarzana meM tIna athavA chaha jIvasamAsa haiM arthAta aparyApta kI apekSA se bhI tIna hone se chaha haiM, yadyapi aparyApta avasthA meM cakSudarzana labdhirUpa hai, upayogarUpa nahIM hai| acakSurdarzana meM caudaha haiM, avadhidarzana meM eka hai aura kevaladarzana meM eka athavA do haiN| kiNhAdINaM coddasa teussa yA doNNi hoti viNNeyA / paumasakkesa do vo cohasa bhabve abhabve yaa|| artha-kRSNa, nIla, kApota meM caudaha-caudaha, pIta meM do padma aura zukla meM do-do tathA bhavya-abhavya meM caudaha jIvasamAsa haiN| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ] [ mUlAcAre zaMghAsu punarna kamanuSyadevagatiSu dvau dvau saMjJiparyAptAparyAptI jIvasamAso bhavataH na tAsu tRtIyaM sambhavati, evaM sarvaSa mArgaNAsthAneSu indriyAdiSu etAni jIvasamAsasthAnAni prmaagmaanusaarennaanetnyaanynvessitvyaaniiti| tadyathA--ekendriyeSu bAdarasUkSmaparyAptAparyAptAzcatvAro jIvasamAsAH, dvIndriyatrIndriyacaturindriyeSu paryAptAparyAptI dvau svakIyo jIvasamAsau, paMcendriyeSu saMjyasaMjJiparyAptAparyAptAzcatvAro jIvasamAsAH, pRthivIkAyikApkAyikatejaHkAyikavAyukAyikavanaspatikAyikeSu ekaikazo bAdarasUkSmaparyAptAparyAptAzcatvArastrasakAyikeSu dvIndriyatrIndriyacaturindriyasaMjJa yasaMjJinaH pratyekaM paryAptAparyAptA dasa jIvAsamAsAzcatuSu manoyogeSu satyamano haiM, inameM tIsarA sambhava nahIM hai| isI prakAra sabhI indriya Adi mArgaNAsthAnoM meM ye jIva. samAsasthAna paramAgama ke anusAra lagA lenA cAhie arthAt sabhI mArgaNAoM meM jIvasamAsa kA anveSaNa karanA caahie| use hI kahate haiM ekendriya meM bAdara-sUkSma aura inake paryApta-aparyApta aise cAra jIvasamAsa haiN| dau dvIndriya, trIndriya, caturindriya ke paryApta-aparyApta ye do-do jIvasamAsa haiM tathA paMcendriya ke sainI-asainI evaM unake paryApta-aparyApta aise cAra jIvasamAsa haiN| pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika meM eka-eka ke bAdara-sUkSma aura paryApta-aparyApta ye cAra-cAra jIvasamAsa haiN| trasakAyika meM dvIndriya, trIndriya, caturindriya, saMjJI aura asaMjJI pratyeka ke paryApta aura aparyApta ye do-do jIvasamAsa hone se saba milAkara dasa jIvasamAsa ho jAte haiN| uvasamavedayakhaiye sammatte jANa hoMti do do du / sammAmicchattammiya sapaNI khalu hoi pjjtto|| artha-upazama, vedaka, kSAyika samyaktva meM do-do tathA samyagmithyAtva meM eka saMjJI paryApta jIva. samAsa hai| pajjattApajjattA sAsaNasammamhi satta NAyamvA / micchatte coisayA do bArasa saNi idaramhi // artha-sAsAdana meM sUkSma aparyApta ko chor3akara chaha aparyApta aura eka sainI paryApta, aise sAta jIva samAsa haiN| mithyAtva meM caudaha, saMjJI meM do aura asaMjJI meM bAraha jIvasamAsa hote haiN| suhamavagaM vajjittA se se pajjattagA ya chccev| saNNIdo pajjatta pi eva sattava sAsaNe NeyA // artha-sAsAdana guNasthAna meM sUkSmadvika-paryApta-aparyApta ko chor3akara zeSa chaha aparyApta. aura saMjJI paryAptaka, ye sAta jaannaa| AhAramhi ya coisa idaramhi yA aTTha aparipuNNA du / jIvasamAsA ede gaiyAdImaggaNe bhaNiyA / artha-AhAramArgaNA meM caudaha, anAhAraka meM ATha arthAta sAta aparyApta aura eka saMjJI paryApta aise ATha jIvasamAsa hote haiN| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvApsyadhikArA] [ 323 yogamRSAmanoyogasatyamRSAmanoyogeSu, anubhayamanoyogeSu saMjJiparyAptaka eko jIvasamAsaH, triSu vAgyogeSu satyamRSobhayavAgyogeSu saMjJiparyApta eka, anubhayavAgyoge dvIndriyatrIndricayaturindriyAsaMjJisaMjJinaH paryAptAH paJca, audArikakAyayoge bAdarasUkSmavikalendriyasaMjJa yasaMjJinaH paryAptAH sapta, audArikamizrakAyayoge ta eva kintvaparyAptAH saMjJiparyAptAzcASTau / vaikriyikakAyayoge saMjJI paryApta ekaH, vaikriyikamizrakAyayoge nirva tyaparyAptApekSayA saMjayaparyAptA labbyaparyAptApekSayA labdhyaparyAptAH / AhArAhAramizrayoreka eva saMjJI paryAptaH / kArmaNakAyayoge saptAparyAptaH aSTama: saMjJI paryAptalokapUraNasthaH / strIvede puMvede ca saMjJa yasaMjJa yaparyAptaparyAptAzcatvAraH / napuMsakavede ca cturdshaapi| krodhamAnamAyAlobheSu caturdazApi matyajJAnazrutAjJAnayozcaturdazApi, matizrutAvadhijJAneSu dvau saMjJiparyAptAparyApto nirvRtyaparyAptApekSayA, kevalamanaHparyayavibhaMgajJAneSu saMjJI paryApta ekaH |saamaayikcchedopsthaapnprihaarvishuddhisuukssmsaaNpraayythaakhyaatsNymessu saMyamAsaMyame ca saMjJI paryApta eka eva, asaMyame ca caturdazApi / cakSurdarzane caturindriyasaMjJa yasaMjJiparyAptA paryAptAH SaD, aparyAptakAle'pi satyamanoyoga, asatyamanoyoga, ubhayamanoyoga aura anubhayamanoyoga ina cAroM meM eka saMjJIparyApta jIvasamAsa hai / satya, asatya aura ubhaya ina tInoM vacanayogoM meM eka saMjJIparyApta jIva. samAsa hai| anubhayavacanayoga meM dvIndriya, trIndriya, caturindriya sainI aura asainI ye pA~coM paryAptakarUpa pA~ca jIvasamAsa hote haiM / audArikakAyayoga meM bAdara-sUkSma ekendriya, vikalendriya aura sainI-asainI ke paryAptaka sambandhI sAta jIvasamAsa hote haiN| kintu audArikamizrakAyayoga meM ye sAta aparyApta rahate haiM tathA eka saMjJI paryAptaka' aise ATha jIvasamAsa hote haiN| vaikriyikakAyayoga meM saMjJIparyApta eka hai tathA vaikriyikamizrakAyayoga meM nirvRttyaparyAptaka kI apekSA saMjJIaparyApta eka jovasamAsa, evaM labdhyaparyApta kI apekSA labdhyaparyApta' eka jIvasamAsa hotA hai / AhAra aura AhAramizrayoga meM eka saMjJIparyAptaka jIvasamAsa hotA hai| kArmaNakAyayoga meM sAta aparyAptaka evaM eka saMjJIparyAptaka aise ATha jIvasamAsa hote haiN| kArmaNakAyayoga meM yaha saMjJIparyApta jIvasamAsa kevalI ke lokapUraNasamudghAta kI avasthA meM hotA hai| strIveda meM saMjJI paryApta-aparyApta aura puruSaveda meM asaMjJI paryApta-aparyApta ye cAra jIvasamAsa haiN| napuMsakaveda meM caudahoM jIvasamAsa hote haiN|| krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroM kaSAyoM meM caudaha jIvasamAsa bhI saMbhava haiN| mati, zruta aura avadhijJAna meM saMjJIparyAptaka aura aparyAptaka ye do-do jIvasamAsa haiN| yahA~ aparyApta jIvasamAsa nivRtyaparyApta kI apekSA se hai / kevalajJAna, manaHparyayajJAna aura vibhaMgajJAna meM eka saMjJIparyAptaka jIvasamAsa hai| ___ sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya, yathAkhyAtasaMyama tathA saMyamAsaMyama me saMjJIparyAptaka eka hI jIvasamAsa hai| asaMyama meM caudahoM jIvasamAsa haiN|| cakSurdarzana meM caturindriya, paMcendriya ke sanI-asa nI tathA inake paryApta-aparyApta aise chaha jIvasamAsa haiM / aparyAptakAla meM bhI cakSurdarzana mAnA gayA hai, kyoMki vahA~ bhI kSayopazama 1. audArika mizra meM sajI paryAptaka kA bheda samudghAtagatakevalI kI apekSA se hai| kumatijJAna, kuzrutajJAna meM bhI caudaha jIvasamAsa hote haiM / 2. yaha bAdara vAyu-kAyika aura bAdara agnikAyika kI apekSA hai| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324] [ mUlAcAre cakSadarzanaM kSayopazamasya sadbhAvAdupayogaH punastyeiva acakSurdarzane caturdazApyavadhidarzane dvau saMjJiparyAptAparyAptI, kevaladarzane ca saMjJiparyApta eka eva, kRSNanIlakApotalezyAsu caturdazApi, teja:padmazuklalezyAsu dvau saMjJiparyAptAparyAptI, abhavyabhavyasiddheSu caturdazApi, kSAyopazamikakSAyikasAsAdanasamyaktvakeSu upazamazreNyapekSayA aupazamikasamyaktve ca dvau saMjJiparyAptaparyAptA samyaGa mithyAtve prathamasamyaktve ca paryAptaH saMjJI eka eva, mithyAtve caturdazApi, saMjJiSu saMjJiparyAptAparyAptau dvau,' AhAriSu caturdazApi anAhAriSu saptAparyAptAH aSTamaH saMjJI paryAptaH kevlii| sarvatra jIvasamAsA iti saMbandhaH // 1201 // iti mArgaNAsthAneSu jIvasamAsAn pratipAdya guNasthAnAni pratipAdayannAha suraNArayesu cattAri hoti tiriyesu jANa pNcev| maNusagadIevi tahA coddasaguNaNAmadheyANi // 1202 // sureSu nArakeSu ca mithyAdRSTyAdyasaMyataparyantAni catvAri guNasthAnAni bhavanti, tiryakSa tAnyeva kathitAni' saMyatAsaMyatazca paMca bhavanti, manuSyagato punaH caturdazApi mithyAdRSTyAdyayogaparyantAni guNasthAnAni kA sadabhAva hai| usa avasthA meM upayoga to hai hI nhiiN| acakSardarzana meM caudahoM saMbhava haiN| avadhidarzana meM saMjJIparyApta aura aparyApta ye do haiM aura kevaladarzana meM sajJI paryAptaka hI hai| kRSNa, nIla aura kApota ina tInoM lezyAoM meM caudahoM aura pIta, padma aura zukla lezyAoM meM sajI paryApta aura aparyApta ye do haiN| bhavyasiddha jIvoM meM tathA abhavyoM meM bhI caudahoM saMbhava haiN| kSAyopazamika-samyaktva, kSAyika-samyaktva aura sAsAdana-samyaktva inameM tathA upazama zreNI kI apekSA se aupazamika samyaktva meM sajJIparyAptaka aura aparyAptaka ye do-do jIvasamAsa haiN| samyagmithyAtva aura prathamasamyaktva (prathamopazamasamyaktva) meM eka sajJIparyAptaka jIvasamAsa hai| mithyAtva meM caudahoM jIvasamAsa haiN| asa jI tathA sajJI paMcendriya jIvoM meM saMjJIparyApta aura aparyApta ye do haiM / AhArI jIvoM meM caudahoM jIvasamAsa haiN| anAhArI jIvoM meM sAta aparyAptaka tathA sajJIparyAptaka ye ATha haiM / yahA~ yaha sajJIparyAptaka jIbasamAsa kevalI ke kArmaNakAyayoga kI apekSA se hai| isa taraha sarvatra jIvasamAsoM kA kathana hai / mArgaNA-sthAnoM meM jIvasamAsoM kA pratipAdana kara aba guNasthAnoM ko kahate haiM gAthArtha-deva aura nArakiyoM meM cAra guNasthAna hote haiM / tiryaMcoM meM pAMca guNasthAna hI hote haiM / manuSyoM meM caudaha guNasthAna hote haiM / / 1202 // prAcAravatti-deva aura nArakiyoM meM mithyAdRSTi se lekara asayata paryanta cAra gaNasthAna hote haiM / tiryaMcoM meM ye cAra aura sayatAsayata isa prakAra pA~ca hote haiN| manuSyoM meM mithyAdRSTi se lekara ayoga paryanta caudaha guNasthAna hote haiM / isI prakAra se sabhI mArgaNAoM meM ghaTita 1. asaMjJiSu zeSA dvaadshjiivsmaasaaH| 2. ka sNytaasNytaadhikaani| . Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH [ 325 bhavanti, ityevaM sarvAsu mArgaNAsu yojyam / tadyathA - ekendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyAsaMjJipaMcendriyeSu sarveSu mithyAdRSTiguNasthAnamekameva, saMjJiSu caturdazApi guNasthAnAnIti sarvatra saMbandha: / pRthivIkAyA kAyatejaH kAyavAyukA vanaspatikAyeSu mithyAdRSTisaMjJakamekaM dvIndriyAdyasaMjJiparyantatra seSvekameva mithyAdRSTiguNasthAnaM, saMjJiSu traseSu caturdazApi, satya manoyogAsatyamRSAmanoyoga satyavAgyogA satyamRSAvAgyogeSu mithyAdRSTyAdisa yogaparyantAni, muSAmanoyogasatya mRSAmanoyogamRSAvAgyoga satya mRSAvAgyeogeSu mithyAdRSTyAdIni kSINakaSAyAntAni, maudArikakAyayoge mithyAdRSTadyA disayogAntAni, audArika mizrakArmaNakAyayoge mithyAdRSTisAsAdanAsaMyatasamyagdRSTisayogakevalisaMjJakAni catvAri, vaikriyikakAyayoge midhyAdRSTyAdyasaMyatAMtAni, vaikriyikamizra kAyayoge tAnyeva samyaGa midhyAdRSTirahitAni, AhArAhAramizrayogayorekaM pramattaguNasthAnam / puMvede bhAvApekSayA strIvede napuMsaka vede ca mithyAdRSTyAdya nivRttiparyantAni strInapuMsakayodra vyApekSayA mithyAdRSTyA disaMyatAntAni, puMlliMge sarvANi, krodhamAnamAyAsu tAnyeva lobhakaSAyeSu sUkSma sAmparAyAdhikAni matyajJAnazrutAjJAnavibhaMgajJAneSu mithyAdRSTisAsAdanasaMjJake dve, matizrutAvadhijJAneSu asaMyatasamyagdRSTayA dikSINakaSAyAntAni mana:paryayajJAne pramattAdi kaba lenA caahie| tadanusAra - ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asa jJI paMcendriya ina sabhI meM eka mithyAdRSTi guNasthAna hI hai / sa jJI paMcendriyoM meM caudahoM guNasthAna hote haiM / pRthivIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya aura vanaspatikAya ina pA~ca sthAvarakAyoM meM mithyAdRSTi nAma kA eka hI guNasthAna hai / dvIndriya se asaMjJI paMcendriya paryanta trasoM meM bhI mithyAtva guNasthAna hI hai| saMjJI trasakAya ke caudahoM haiM / satyamanoyoga ora asatya mRSAmanoyoga ( anubhaya) meM, usI taraha satyavacanayoga aura asatya mRSAvacanayoga (anubhava ) ina cAroM meM mithyAdRSTi se lekara sayogIparyanta teraha guNasthAna hote haiM / asatyamanoyoga aura satyamRSAmanoyoga (ubhaya) meM tathA asatyavacanayoga aura satyamRSAvacanayoga (ubhaya) meM mithyAdRSTi se lekara kSINakaSAyaparyanta bAraha guNasthAna hote haiM / audArikAyayoga meM midhyAdRSTi se lekara sayogI paryanta guNasthAna haiM / audArikamizra aura kArmaNakA yoga meM mithyAdRSTi, sAsAdana, asaM yatasamyagdRSTi aura sayogakevalI ye cAra guNasthAna hote haiM / vaikriyikakAyayoga meM mithyAdRSTi se asaM yataparyanta cAra guNasthAna hote haiM aura vaikriyikamizrakAyayoga meM samyagmithyAdRSTirahita ye hI tIna hote haiN| AhAra aura AhAramizrayoga meM eka pramatta guNasthAna hI hotA hai / puMveda meM tathA bhAvaveda kI apekSA strIveda aura napuMsaka veda meM mithyAdRSTi se lekara nivRttikaraNaparyanta nau guNasthAna hote haiM / dravya kI apekSA se strI aura napuMsaka veda meM arthAt dravyastrI aura dravyanapuMsakaveda vAloM meM mithyAdRSTi se lekara saMyatAsa yataparyanta pA~ca guNasthAna hote haiM / puruSaveda meM sabhI guNasthAna hote haiM / krodha, mAna aura mAyA ina tIna kaSAyoM meM ve hI arthAt mithyAdRSTi se lekara anivRttiparyanta nau guNasthAna hote haiM aura lobhakaSAya meM sUkSmasAmparAya adhika arthAt dasa guNasthAna hote haiM / mati- ajJAna, zruta ajJAna aura vibhaMgajJAna meM mithyAdRSTi aura sAsAdana ye do hI guNa Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muulaacaare| kSINakaSAyAntAni, kevalajJAne sayogyayogisaMjJake dve atItaguNasthAnaM ca, sAmAyikacchedopasthApAnasaMyamayoHpramattAdyanivRttyantAni catvAri, parihAravizuddhisaMyame pramattApramattasaMjJake dve sUkSmasAmparAyasaMjJake saMyame sUkSmasAmparAyikamekaM, yathAkhyAtasaMyame upazAntAdyayogAntAni, saMyamAsaMyame saMyatAsaMyatameka', asaMyame mithyAtvAyasaMbatAntAni, cakSurdarzanA vakSurdarzanayomithyAdRSTyAdikSINakaSAyAntAni, avadhidarzane'saMyatAdikSINakAyAntAvi, kevaladarzane sayogAyogasaMjJake dve atItaguNasthAnaM ca, kRSNanIlakApotalezyAsu mithyAdRSTyAyasaMyatAntAni, tejaHpAlezyayomithyAdRSTyAdyapramattAntAni, zuklalezyAyAM mithyAdRSTyAdisayogAntAni, kaSAyasahacaritayogapravRttyupacAreNa bhavyasiddheSu caturdazApi, abhavyAsiddheSvaka mithyAdRSTisaMjJaka,aupazamikasamyaktve'saMyasAyupazAnta kaSAyAntAni, vedakasamyaktve asaMyatAdyapramattAntAni, kSAyikasamyaktve'saMyatAdyayogAntAni, sAsAdamasaMbake sAsAdananAmevamaika, samya mithyAtve samyaG mithyAdRSTisaMjJakaM, saMjJiSu mithyAdRSTyAdikSINakAmAsAni, sthAna haiN| mati, zruta aura avadhijJAna meM asaMyatasamyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna se lekara kSINakaSAya paryanta nau guNasthAna hote haiN| manaHparyayajJAna meM pramatta se lekara kSINakaSAya paryanta gaNasthAna hote haiN| kevalajJAna meM sayogI aura ayogI ye do gaNasthAna hote haiN| guNasthAnoM se atIta-siddha avasthA bhI hotI hai| sAmAyika aura chedopasthApanA-saMyama meM pramatta se lekara anivRttikaraNa paryanta cAra gaNasthAna haiN| parihAravizuddhisaMyama meM pramatta aura apramatta nAmaka do haiM / sUkSmasAmparAya nAmaka saMyama meM sakSamasAmparAya nAma kA eka (dazama) gaNasthAna hI hai| yathAkhyAtasaMyama meM upazAnta se lekara ayogIparyanta cAra gaNasthAna haiN| saMyamAsaMyama meM saMyatAsaMyata nAmaka eka (pA~cavA~) gaNasthAna hI hai aura asaMyama meM mithyAtva se lekara asaMyata paryanta cAra guNasthAna haiN| cakSadarzana aura acakSurdarzana meM mithyAtva se lekara kSINakaSAyaparyanta bAraha haiN| avadhidarzana meM asaMyata se lekara kSINakaSAyaparyanta nau haiN| kevaladarzana meM sayogI aura ayogI nAmaka do guNasthAna haiN| guNasthAna se atIta-siddha bhI haiN| kRSNa, nIla aura kApota ina tIna lezyAoM meM mithyAdRSTi se asaMyataparyanta cAra haiN| pIta aura padma lezyA meM mithyAtva se apramattaparyanta sAta haiN| zukla lezyA meM mithyAdRSTi se lekara sayogIparyanta teraha guNasthAna haiN| yahA~ jo yogapravRtti pahale kaSAya sahita thI vaha aba kaSAya na hone para bhI hai isase upacAra se zakla lezyA mAnI gayI hai| __ bhavya siddha jIvoM meM caudahoM guNasthAna haiM aura abhavya asiddha meM eka mithyAdRSTi guNasthAna hI hai| ___ aupazamika samyaktva meM asayata se lekara upazAntakaSAya nAmaka gyArahaveM guNasthAna paryanta ATha haiN| vedakasamyaktva meM asayata se apramattaparyanta cAra haiM / kSAyika samyaktva meM asa bata se lekara ayogIparyanta gyAraha guNasthAna haiM / sAsAdana me sAsAdana nAma kA eka hI guNasthAna hai / samyagmithyAtva meM samyagmithyAdRSTi nAmaka tIsarA hI guNasthAna hai| sajJI jIvoM meM mithyAdRSTi se lekara kSINakaSAyaparyanta bAraha guNasthAna haiM, asajI jIvoM meM mithyAdRSTi nAmaka eka hI guNasthAna hai| 1.ka mekameva Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyavikAraH ] [127 asajJiyu mithyAdRSTisaMjJakamekam, AhAreSu mithyAdRSTyAdisayogAntAni / nokarmApekSayatanna kavalAhArApekSayA tasyA'bhAvAt / anAhAriSu mithyAdRSTisAsAdanasaMyatasamyagdRSTisayogyayogisaMjJakAni vigrahaMprataralokapUraNApekSayeti / / 1202 // jIvaguNamArgaNAsthAnAni pratipAdya tatsUcitaM kSetrapramANaM dravyapramANaM ca pratipAdayannAha eiMdiyA ya paMceMdiyA ya uDDhamahotiriyaloesu / sayalavilidiyA puNa jIvA tiriyaMmi loyaMmi // 1203 // __ AhAra mArgaNA meM mithyAdRSTi se lekara sayogIparyanta teraha guNasthAna haiN| yaha kathana nokarma AhAra kI apekSA se hI hai, kavalAhAra kI apekSA se nahIM kyoMki kevaliyoM meM kavalAhAra kA abhAva hai| anAhArI jIvoM meM mithyAdaSTi, sAsAdana, asayatasamyagdaSTi sayogijina aura ayogijina nAmaka pA~ca guNasthAna haiN| Adi ke tIna guNasthAna to vigrahagati ko apekSA se haiM aura sayogijina meM pratara aura lokapUraNa samudghAta kI apekSA se kathana hai| jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNA sthAnoM kA pratipAdana karake aba sUtra meM sUcita kSatrapramANa aura dravyapramANa kA pratipAdana karate hue kahate haiM gAthArtha-ekendriya aura paMcendriya jIva Urdhvaloka, adholoka aura tiryagloka meM rahate haiM kintu sabhI vikalendriya jIva tiryagloka meM hI haiM // 1203 / / * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM nimnalikhita 15 gAthAe~ adhika haiN| inake dvArA indriya bAdi sabhI mArgaNAoM meM guNasthAnoM ko ghaTita kiyA gayA hai egavilidipANaM micchAvidissa hoha gugtaa| mAsAvaNasya kehi viniyaM bohasa salivivANaM // marca-ekeniya aura vikalendriyoM ke mithyAdaSTi guNasthAna hai| koI AvArya ekendriyoM meM teja aura vAyu ko chor3akara zeSa tIna meM sAsAdana bhI kahate haiM / paMcendriyoM meM caudaha guNasthAna hai| puDhavIkAyAdINaM paMcasu jANAhi micchgnntthaa| tasakAyiesa coisa bhaNiyA gaNaNAmaSeyANi / / varSa-pRthivIkAya Adi pAMca meM mithyAtva guNasthAna hai / trasakAya meM caudaha guNasthAna haiN| sacce maNavacijoge asaccamose ya taha ya doNhaM pi| micchAdidrippahadI jogatA terasA hoti // artha-satya-mana-vacanayoga meM aura asatyamRSA-mana-vacanayoga meM mithyAdRSTi se lekara sayogIparyanta teraha guNasthAna hote haiN| zeSa do manoyoga ora do vacanayoga meM pahale se kSINakaSAya taka hote haiN| veuvvakAyajoge cattAri havaMti tiNi missmhi| AhAradugassegaM pamattaThANaM vijaannaahi|| artha-vakriyika kAyayoga meM Adi ke cAra evaM vaikriyikamizra meM tRtIya ko chor3akara ye hI tIna guNasthAna hote haiN| mAhAra-dvaya meM eka pramatta-guNasthAna hI hotA hai| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328] [ mUlAdhAre ekendriyA: paMcendriyAzca jIvA Urvaloke adholoka tiryagloke ca bhavanti vikalendriyAH punaH sakalAH samastAH dvIndriyatrIndriyacaturindriya asaMkSipaMcendriyAzca tiryagloka eva nAnyatra yatasteSAM narakadevaloke prAcAravRtti-ekendriya aura paMcendriya jIva Urdhvaloka meM, adholoka aura tiryagloka meM hote haiN| kintu do-indriya tIna-indriya, cau-indriya aura asainI paMcendriya ye sabhI jIva tiryagloka meM hI haiM, anyatra nahIM hai| kyoMki inakA narakaloka meM, devaloka aura siddhakSetra meM abhAva hai| kammaiyassa ya cauro tiNhaM vedANa hoMti Nava ceva / vedeva kasAyANaM lobhassa viyANa dasa ThANaM // artha-kArmaNakAyayoga meM mithyAtva, sAsAdana, asaMyata aura sayogakevalI ye cAra guNasthAna hote haiN| tInoM vedoM meM bhAvaveda kI apekSA nau guNasthAna hote haiN| veda ke samAna hI tInoM kaSAyoM meM no guNasthAna evaM mobhakaSAya meM dasa guNasthAna hote haiM / tiNNaM aNNANANaM micchAdiTThI ya sAsaNo hodi| madisuvaohINANe cautthAvo jAva khiinnNtaa|| artha-tIna kujJAna meM mithyAtva aura sAsAdana ye do hote haiN| mati, zruta aura avadhijJAna meM cauthe se lekara kSINakaSAya paryanta hote haiN| maNapajjavamhi NiyamA satteva ya saMjadA smhilaa| kevaliNANe NiyamA jogi ajogI ya doSNi made // artha-manaHparyayajJAna meM pramatta se lekara kSINakaSAyaparyanta sAta hI saMyata guNasthAna haiN| kevalajJAna meM niyama se sayogI aura ayogI ye do hI mAne haiN| sAmAyiyachevaNado jAva Niyattati parihAramappamattotti / suhamaM suhumasarAge upasaMtAdI jahAkhAvaM // artha-sAmAyika-chedopasthApanA meM chaThe se anivRttikaraNaparyanta haiN| parihArasaMyama meM pramatta aura apramatta taka do hI hote haiM / sUkSmasarAgasaMyama meM sUkSmasAmparAya hI hai aura upazAnta se lekara ayogIparyanta cAra guNasthAna yathAkhyAtasaMyama meM hote haiN| viravAviravaM ekkaM saMjamamissassa hovi guNaThANaM / heTimagA cauro khala asaMjame hoMti NAvagvA // arSa-saMyamAsaMyama meM viratAviratanAmaka eka guNasthAna hai, aura asaMyama meM Adi ke cAra guNasthAna hote haiN| micchAdiTippahudI cakkhu acaklassa hoMti khINaMtA / odhissa aviradapahudi kevala taha saNe boNi // artha-cakSu auya acakSu-darzana meM mithyAdRSTi se lekara kSINakaSAyaparyanta, avadhidarzana meM avirata se lekara kSINakaSAya taka evaM kevala darzana meM do guNasthAna haiN| micchAviTippahuvI cauro sattava terasaMtaMtaM / tiyaduga ekkassevaM kiNhAdohoNalessANaM // artha-kRSNa Adi tIna lezyAoM meM mithyAdRSTi se lekara cAra guNasthAna paryanta, Age kI do leNyAjoM meM pahale se sAtaparyanta evaM zukla lezyA meM pahale se lekara terahaveM paryanta guNasthAna haiN| . Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] / 326 siddhikSetre cAbhAvaH, yadyapi paMcendriyA UdhistiryaglokeSaktAH sAmAnyena tathApi trayANAM lokAnAmasaMkhyAtabhAge tiSThantIti, kaivalyApekSayA punarlokasya saMkhyAtabhAge'saMkhyAtabhAge, sarvaloke cAsaMjJipaMcendriyeSvapi tathaiveti // 1203 // punarapyekendriyANAM vizeSamAha eiMdiyAya jIvA paMcavidhA bAdarA ya suhamA y| desehi bAdarA khalu suhumehi NiraMtaro loo||1204|| yadyapi paMcendriya jIva Urdhva, adhaH aura tiryagloka meM kahe gaye haiM to bhI yaha sAmAnya se kathana hai, kyoMki ve tInoM lokoM ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM kintu kevalI samudghAta kI apekSA se ve loka ke saMkhyAtaveM aura asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM, sampUrNa loka bhI unakA kSetra hai| usI prakAra asaMjJI paMcendriya tathA vikalendriya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM arthAt tiryagloka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiM, aisA bhI samajhanA caahie| punaH ekendriyoM kI vizeSatA batalAte haiM gAthArtha-pA~coM prakAra ke ekendriya jIva bAdara aura sUkSma hote haiN| bAdara jIva loka ke eka deza meM haiM aura sUkSmajIvoM se loka antarAlarahita hai // 1204 // bhavasiddhigassa coddasa ekkaM iyarassa micchaguNaThANaM / uvasamasammattesu ya bhaviradapahudi ca aTThava // artha-bhavyasiddhika jIvoM meM caudaha guNasthAna haiM / abhavyasiddhika meM eka guNasthAna hai / upazama samyaktva meM avirata se lekara upazAntakaSAya taka ATha guNasthAna hote haiN| taha vevayassa bhaNiyA cauro khalu hoMti appamattANaM / khAiyasammattamhi ya eyArasa jiNavAhiTThA // artha-vadakasamyaktva meM cauthe se lekara apramattaparyanta cAra hote haiM evaM kSAyikasamyaktva meM cauthe se lekara ayogI taka gyAraha guNasthAna haiM, aisA jinendradeva ne kahA hai| misse sAsaNasamme micchAdiThimhi hoi ekkekkaM / saNNissa vArasa khalu havadi asaNNIsu micchattaM // artha-mizra, sAsAdana aura mithyAdRSTi meM apane-apane eka-eka guNasthAna haiN| saMzo ke bAraha guNasthAna haiM evaM asaMjJI meM mithyAtva nAma kA eka guNasthAna hai| AhArarassa ya terasa paMceva havaMti jANa iyarassa / micchAsAsaNa avirada sajogI ajogIya boddhavvA / / artha-AhAramArgaNA meM teraha guNasthAna haiM / anAhAra meM mithyAtva, sAsAdana, avirati, sayogI aura ayogI ye pA~ca guNasthAna hote haiM / 1. tathA vikalendriyA lokasyAsaMkhyAtabhAge tiryaglokasya ca saMkhyAtabhAge vA saMkSipaJcendriyazca narthaveti / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 1 [ mUlAcAre ekendriyA jIvAH paMcatrakArAH pRthivIkAyAdivanaspatiparyantAste ca pratyekaM bAdarasUkSmabhedena dviprakArA ekaikazo bAdarAH sUkSma va lokasyaikadeze bAdarA yato vAtavalaye pRthivyaSTakaM vimAnapaTalAni vAzritya tiSThantIti sUkSmaiH punarnirantaro lokaH, sUkSmAH sarvasmin loke taM rahitaH kazcidapi pradezo neti // 1204 // yasmAt- asthi anaMtA jIvA jehiM Na patto tasANa pariNAmo / bhAvakalaMka supaurA NigodavAsaM amucaMtA' // 1205 // santi vidyante'nantA jIvAste yaiH kadAcidapi na prAptastrasapariNAmaH dvIndriyAdisvarUpaM, bhAvakalaMkapracurA mithyAtvAdikaluSitAH nigodavAsamatyajantaH sarvakAlam / sUkSmavanaspatisvarUpeNa vyavasthitA ye jIvAstAdRgbhUtA anantAH santIti // 1205 // sarvaloke tAvattiSThanti kintu - zrAcAravRtti - ekendriya ke pRthivIkAya se lekara vanaspatiparyanta pA~ca bheda haiM / ina pratyeka ke bAdara aura sUkSma ke bheda se do-do prakAra ho jAte haiM / bAdara jIva loka ke ekadeza meM haiM kyoMki ye vAtavalayoM meM haiM, AThoM pRthiviyoM kA evaM vimAnapaTaloM kA Azraya lekara ye rahate haiM tathA sUkSma jIva isa sarvaloka meM pUrNarUpa se bhare hue haiM, loka kA eka pradeza bhI unase rahita nahIM hai / kyoMki gAthArtha - aise ananta jIva haiM jinhoMne trasoM kI paryAya ko prApta nahIM kiyA hai / bhAvakalaMka kI adhikatA se yukta hone se ve nigodavAsa ko nahIM chor3ate haiM / / 1205 // zrAcAravRtti - aise anantajIva vidyamAna haiM jinhoMne kabhI bhI dvIndriya Adi rUpa paryAya nahIM prApta kI hai / ye mithyAtva Adi bhAvoM se kaluSita ho sarvakAla nigodavAsa nahIM chor3ate haiM tathA jo sUkSma vanaspatikAyikarUpa se vyavasthita usa prakAra se ananta haiM / I vizeSArtha - nigodake do bheda haiM - nityanigoda aura caturgatinigoda yA itaranigoda / jisane kabhI paryAya prApta kara lI ho use caturgatinigoda kahate haiM aura jisane abhI taka kabhI bhI paryAya nahIM pAyI ho athavA jo bhaviSya meM bhI kabhI saparyAya nahIM pAyegA use nityanigoda kahate haiN| kyoMki nitya zabda ke donoM hI artha hote haiM - eka anAdi aura dUsarA anAdi-ananta, isalie ina donoM hI prakAra ke jIvoM kI saMkhyA anantAnanta hai / gAthA meM AyA huA pracura' zabda prAyaH athavA abhIkSya artha sUcita karatA hai / ataeva chaha mAsa ATha samaya meM chaha sau ATha jIvoM ke usameM se nikalakara mokSa cale jAne para bhI koI bAdhA nahIM AtI / ye sarvaloka meM rahate haiM kintu - 1. gommaTasAra meM 'Na muMcati' aisA pATha hai / 2. gommaTasAra, jIvakANDa kI gAthA 167 kA bhAvArtha / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] [ 331 egaNigodasarIre jIvA davvappamANado ditttthaa| siddha hi aNaMtaguNA savveNa vitIdakAleNa // 1206 // ekanigodazarIre gaDacyAdivanaspatisAdhAraNakAye jIvA anantakAyikAdravyapramANata: saMkhyayA dRSTAH jinaH pratipAditAH siddharanantaguNA: sarveNApyatItakAlena / ekanigodazarIre ye tiSThati te siddharanantaguNA ityavagAhAvagAhanamAhAtmyAdasaMkhyAtapradeze loke kathamanantAstiSThantIti nAzaMkanIyamiti,evaM sarvAsu mArgaNAsvastitvapUrvaka kSetrapramANaM draSTavyaM sparzanamapyatrApi draSTavyaM yato'tItaviSayaM sparzanaM vartamAnaviSayaM kSetramiti / / 1206 // dravyapramANaM nirUpayannAha eiMdiyA aNaMtA vaNapphadIkAyigA Nigodesu / puDhavI AU teU vAU loyA asaMkhijjA // 1207 // nigodeSu ye vanaspatikAyikaikendriyA jIvAstenaMtAstathA pRthivIkAyikA apkAyikAstejaskAyikA vAyukAyikAH sarva ete sUkSmA: pratyekamasaMkhyAtalokapramANA asaMkhyAtA lokAnAM yAvantaH pradezAstAvanmAtrA gAthArtha-ekanigoda zarIra meM jIva dravyapramANa se sabhI atIta kAla ke siddhoM se anantamuNe dekhe gaye haiM / / 1206 // ___prAcAravRtti-guraca Adi vanaspatikAyika ke sAdhAraNakAya meM eka nigodajIva ke zarIra meM anantakAyika jIva dravyapramANarUpa saMkhyA se sabhI atItakAla ke siddhoM se bhI gaNe haiM aisA jinendradeva ne kahA hai / arthAt bhUtakAla meM jo ananta jIva siddha ho cuke haiM. unase bhI anantaguNe jIva eka nigodiyA jIva ke zarIra meM rahate haiM arthAt eka nigodiyA ke zarIra meM jo jIva rahate haiM ve siddhoM se anantaguNe haiN| isameM avagAhya aura avagAhaka kA hI mAhAtmya hai, arthAt ye sUkSma jIva svayaM avakAzagrahaNa meM yogya yA samartha haiM aura dUsare ananta jIvoM ko bhI avakAza dene meM samartha haiM / isa mAhAtmya se hI bAdhA nahIM AtI hai| asaMkhyAtapradezI loka meM ye ananta jIva kaise rahate haiM--aisI AzaMkA karanA ThIka nahIM hai, kyoMki uparyukta avagAhya aura avagAhana kI sAmarthya ke mAhAtmya se hI ye ananta jIva asaMkhyAta pradezavAle lokAkAza meM raha jAte haiN| isI prakAra se sabhI mArgaNAoM meM astitvapUrvaka kSetrapramANa bhI samajha lenA caahie| isI taraha sparzana ko bhI yahA~ jAna lenA caahie| tAtparya yaha ki atIta ko viSaya karanevAlA sparzana hai aura vartamAna ko viSaya karanevAlA kSetra hai| dravyapramANa kA nirUpaNa karate haiM gAthArtha-nigodoM meM vanaspatikAyika ekendriya jIva ananta haiN| pRthvI, jala, agni aura vAyukAya jIva asaMkhyAta lokapramANa haiM // 1207 // AcAravRtti-nigodajIvoM meM jo vanaspatikAyika ekendriya jIva haiM ve ananta haiM, tathA pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika aura vAyukAyika ye sabhI sUkSmajIva pratyeka asaMkhyAta lokapramANa haiM / arthAt asaMkhyAta lokoM ke jitane pradeza haiM utane pramANa haiN| kintu ye Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] bAdarAH punaH pratarAsaMkhyAta bhAgamAtrAH, vizeSaH paramAgamato draSTavya iti // 1207 // kAyikAnAM saMkhyAmAha tasakAiyA asaMkhA seDhIo padarachedaNiSpaNNA / sAsu maggaNAsu vi NedavvA jIvasamAsejja // 1208 // Terrfant drIndriyatrIndriyacaturindriyAH pratyekamasaMkhyAtAH zreNayaH prataraccheda niSpannAH pratarAsaMkhyeyabhAgamitAH kAyikAH pratarAsaMkhyeyabhAgamAtrAH, sa ca pratarAsaMkhyAtabhAgaH asaMkhyAtAH zreNayaH pratarAMgulasyAsaMkhyAtabhAgena jagacchraNeH bhAge hRte yallabdhaM tAvanmAtrAH / zreNaya iti evaM zeSAsvapi mArgaNAsu jIvAnAzritya pramANaM netavyaM jJAtavyamiti AgamAnusAreNa / tadyathA narakagato nArakAH prathama pRthivyAM mithyAdRSTayo'saMkhyAtAH zreNayaH ghanAMgulakicinnyUnadvitIyavargamUla mAtrAH, dvitIyAdiSu saptamyantAsu zreNyasaMkhyeyabhAgamAtrAH / dvitIyAdiSu sarvAsu punaH sAsAdanasamyamidhyAdRSTyasaMyatAH palyopamAsaMkhyAta bhAgamAtrAH / tiryaggatau mithyAdRSTayo'nantAnantAH svAsvAdanAdisaMyatAsaMyatAntAH patyopamAsaMkhyeyabhAgapramitAH / manuSyagato mithyAdRSTayo manuSyAH zreNyasaMkhyeyabhAgapramitAH sa cAsaMkhyeyabhAgaH asaMkhyAtAH yojanakoTIkoTyaH / sAsAdanasamyagdRSTayo dvipaMcAzatkoTImAtrAH samyaGa - mithyAdRSTayazcaturuttaraika koTIzatamAtrAH, asaMyatasamyagdRSTayaH saptakoTIzatamAtrAH / saMyatAsaMyatAstrayodazakoTI [ mUlAcAre cAroM prakAra ke bAdara jIva pratara ke asaMkhyAta bhAgamAtra haiM / inakA vizeSa vistAra paramAgama se jAnanA cAhie / kAyikoM kI saMkhyA kahate haiM - gAthArtha - sakAyika jIva pratara ke asaM khyAta bhAga pramANa aisI asa khyAta zreNI mAtra haiN| zeSa mArgaNAoM meM bhI jIvoM ko Azraya lekara ghaTita kara lenA cAhie / / 1208 // AcAravRtti - dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ye trasakAyika haiM / inameM se pratyeka asaMkhyAta zreNI pramANa haiM / arthAt pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM / pratarAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se jagat zreNI ko bhAga dene para jo labdha AtA hai vaha asaMkhyAtazreNI mAtra hai / isI prakAra se zeSa mArgaNAoM meM bhI Agama ke anusAra jIvoM kA Azraya lekara pramANa jAna lenA caahie| usI kA spaSTIkaraNa karate haiM / narakagati meM pahalI pRthivI meM mithyAdRSTi nArakI jIva asaMkhyAta zreNIpramANa haiM, arthAt ghanAMgula kA jo kucha kama dvitIya vargamUla hai utane mAtra haiM / dvitIya pRthivI se lekara sAtavIM pRthivIparyanta ve mithyAdRSTi nArakI zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra haiM / dUsarI Adi sabhI pRthiviyoM meM sAsAdana guNasthAnavartI, samyaGa mithyAdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra haiM / tiryaMcagati meM mithyAdRSTi jIva anantAnanta haiM aura sAsAdana se lekara saMyatAsaMyataparyanta jIva palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM / manuSya gati meM mithyAdRSTi manuSya zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM, vaha asaMkhyAtavA~ bhAga asaMkhyAta koTAkoTi yojana hai| sAsAdana samyagdRSTi jIva bAvana karor3a mAtra haiM / samyaGamithyAdRSTi eka sau cAra karor3a haiN| asaMyata samyagdRSTi sAta sau karor3a mAtra haiM / saMyatAsaMyata Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH] maatraaH| pramattAH paMcakoTayastrinavatilakSAdhikA aSTAnavatisahasrAdhikAH SaDuttaradvizatAdhikAzca / apramattA dve koTyau SaNNavatilakSAdhike navanavatisahasrAdhike zatatryadhike c| catvAra upazamakAH pratyeka pravezena eko vA dvo vA trayo votkarSeNa catuHpaMcAzatasvakAlena samuditA dve zate navanavatyadhike / catvAraH kSapakA ayogikevalinazca pratyeka eko vA dvo vA trayo votkRSTenASTottarazataM, svakAlena samuditA: paMcazatAnyaSTAnavatyadhikAni, sayogikevalina aSTazatasahasrANyaSTAnavatisahasrAdhikAni dvaya dhikapaMcazatAdhikAni ca / aSTa siddhasamayA bhavanti, tatropazamazreNyAM pravezena jaghanyena kenAdi kRtvotkRSTe nakakasamaye SoDaza caturvizatistrizat SaTa triMzadvicatvAriMzadaSTacatvAriMzaccata:paMcAzaditi / evaM kSapakazreNyAmetadeva dviguNaM dvAtriMzadaSTacatvAriMzacchaSTiH dvAsaptatizcaturazItiH SaNNavatiraSTottarazataM ca veditavyaM pratyekaM siddhasamayaM prati / devagato devA mithyAdRSTayo jyotiSkavyantarA asaMkhyAtA: zreNayaH, pratarAsaMkhyeyabhAgapramitAH zreNeH saMkhyeyapramitAMgularbhAge hRte yallabdhaM tAvanmAtrAH zreNayaH / bhavanavAsina asaMkhyAtAH zreNayaH, ghanAMgulaprathamavargamUlamAtrAH / saudharmA devA mithyAdRSTayo'saMkhyeyAH zreNayaH, ghanAMgulatRtIyavargamUlamAtrAH / sanatkumArAdiSu devA mithyAdRSTaya: zreNyA: saMkhyeyabhAgapramitA, asaMkhyAtayojanakoTIkoTIpradezamAtrAH / sarveSveteSu sAsAdanasamyaGa mithyAdRSTyasaMyatA: pratyekaM plyopmaasNkhyeybhaagprmitaaH| zeSASu mArgaNAsu napuMsakamatyajJAnazrutAjJAnakAyayogyacakSurdarzanakRSNanIlakApotalezyA'saMyamakrodha jIva teraha karor3a haiM / pramatta muni pA~ca karor3a tirAnave lAkha aTThAnave haz2Ara do sau chaha haiM, jaba ki apramatta muni do karor3a chiyAnave lAkha ninyAnave hajAra eka sau tIna hI haiN| cAroM upazamakoM meM pratyeka praveza kI apekSA eka, do athavA tIna haiM aura utkRSTa se cauvana haiN| ye apane kAla se samadAyarUpa do sau ninyAnave haiN| cAroMkSapaka aura ayogakevalI-inameM se pratyeka eka yA do athavA tIna haiM, utkRSTa se eka sau ATha haiM / apane kAla se samudAyarUpa ye pA~ca so aTThAnave haiM / sayogakevalo ATha lAkha, aTThAnave hajAra, pA~ca sau do haiN| siddha hone ke samaya ATha haiM / usameM upazama zreNI meM praveza kI apekSA jaghanya se eka se lekara utkRSTa taka eka-eka samaya meM kramazaH solaha, caubIsa, tIsa, chattIsa, bayAlIsa, ar3atAlIsa ,cauvana aura cauvana haiN| isI taraha kSapakazreNI meM yaha saMkhyA dugunI hai arthAt battIsa, ar3atAlIsa, sATha, bahattara, caurAsI, chyAnaveM, esa sau ATha aura eka sau ATha, ye saMkhyAe~ pratyeka siddhasamaya ke prati jAnanA caahie| devagati meM jyotiSI aura vyantara mithyAdRSTi deva asaMkhyAta zreNI pramANa haiM arthAta pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| zreNI meM saMkhyAta pramiti aMgula kA bhAga dene para jo labdha Aye utane mAtra asaMkhyAta zreNI pramANa haiM ye / bhavanavAsI deva asaMkhyAta zreNI pramANa haiM arthAta ghanAMgula ke prathama-vargamUlamAtra haiN| saudharma svarga ke mithyAdRSTi deva asaMkhyAta zreNI pramANa haiM, arthAt dhanAMgula ke tRtIya vargamUlamAtra haiN| sAnatkumAra Adi svargoM meM mithyAdRSTi deva zreNI ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM arthAt asaMkhyAta koTAkoTi yojana ke jitane pradeza haiM utane mAtra haiN| ina sabhI meM sAsAdana, samyaGa mithyAdRSTi aura asaMyata deva-ye pratyeka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| zeSa mArgaNAoM meM napuMsakaveda, mati-ajJAna, zruta-ajJAna, kAyayoga, acakSurdarzana, 1.ka asNkhyaatyojnkottiikottiiprdeshmaatraa| 2. isameM AThaveM samaya kI saMkhyA kA spaSTIkaraNa nahIM hai kintu gommaTamAra jIvakANDa meM (gAthA 627, 628) meM upazama zreNI meM AThaveM samaya meM 54 aura kSapaka zreNI meM AThaveM samaya meM 108 saMkhyA hai| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334] [ mUlAcAre mAnamAyAlobhamithyAdRSTibhavyAhArya nAhAriNaH pratyekamanantAnantAH / kevalajJAnikevala darzaninonantAH / cakSurdarzaninaH strIpuMvedinI manovAgyogi saMjJivibhaMgajJA nitejolezyApadmalezyAH pratarAsaMkhyeya bhAgapramitAH / zeSAH kSAyikakSAyopazamikopazamikasamyagdRSTi sAsAdanasamyaGa mithyAdRSTisaMyatAsaMyata zuklalezyAH patyopasAsaMkhyeyabhAgapraAhArAhAramizrasAmAyikacchedopasthApana parihAravizuddhi sUkSma sAmparAya yathAkhyAtasaMyatAH saMkhyAtA mitAH / bhavantIti / / / 1208 // kulAni pratipAdayannAha - vAvIsa satta tiNiya satta ya kulakoDi sadasahassAiM / yA puDhavidagAgaNivA UkAyANa parisaMkhA // 1206 // koDisadasahassAiM sattaTTha ya Nava ya aTThavIsaM ca / vediyateiMdiyacaridiyaharidakAyANaM // 1210 // addhatterasa vArasa dasayaM kulakoDisadasahassAiM / jalacara pakkhicauppaya uraparisappesu Nava hoMti // 1211 // chavIsaM paNavIsaM caudasa kulakoDisadasahassAI / suraNeraiyaNarANaM jahAkamaM hoi NAyavvaM // 1212 // etAni gAthAsUtrANi paMcAcAre vyAkhyAtAni ato neha punarvyAkhyAyante punaruktatvAditi / / 1209-12 // kRSNa, nIla aura kApota lezyAe~, asaMyama, krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAdRSTi, bhavya, AhArI aura anAhArI ye pratyeka anantAnanta haiM / kevalajJAnI aura kevaladarzanI ananta' haiM / cakSurdarzanI strIvedI, puruSavedI, manoyogI, vacanayogI, saMjJI, vibhaMgajJAnI, tejolezyA, padmalezyAvAle jIva pratyeka pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM / zeSa kSAyika, kSAyopazamika, aupazamika samyagdRSTi, sAsAdana- samyagdRSTi, samyag - mithyAdRSTi, saMyatAsaMyata aura zuklale zyAvAle jIva pratyeka patyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN| AhAra, AhAramizra, sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAtasaMyata- ye sabhI saMkhyAta hote haiM / kuloM kA varNana karate haiM gAthArtha -- pRthvI, jala, agni aura vAyukAya ke kuloM kI saMkhyA kramaza: bAIsa lAkha karor3a, sAta lAkha karor3a, tIna lAkha karor3a aura sAta lAkha karor3a jAnanA / dvIndriya, tIndriya, caturindriya aura vanaspatikAya - inake kula sAtakoTilakSa ATha koTi lakSa, no koTilakSa aura aTThAIsa 'koTilakSa haiN| jalacaroM ke kula sAr3he bAraha koTilakSa, pakSiyoM ke bAraha koTilakSa, catuSpada-pazuoM ke dazakoTilakSa aura chAtI ke sahAre calanevAle godhA - sarpa Adi jIvoM ke kula nau koTilakSa hote haiM / deva, nArakI aura manuSya ke kula krama se chabbIsa karor3a lAkha, paccIsa karor3a lAkha aura bAraha karor3a lAkha hote haiM // / 1206-12 // AcAravRtti -- ina gAthA - sUtroM kA paMcAcAra meM vyAkhyAna kara diyA hai isalie yahA~ 1. kevalajJAnI aura kevaladarzanI saMkhyAta haiM aisA anyatra pATha hai / vaha saMsArI jIvoM kI apekSA se hai kintu yahA~ yaha pATha siddhoM kI apekSA se hai / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pyadhikAraH ] alpabahutvaM pratipAdayannAha - ma sagadI thovA tehiM asaMkhijjasaMguNA Niraye / tehi asaM khijjaguNA devagadIe have jIvA // 1213 // manuSyagato sarvastokA manuSyA zreNyasaMkhyeyabhAgamAtrA:, 13 ( ? ) / tebhyo manuSyebhyo'saMkhyAtaguNAH zreNayaH, 12 ( ? ) / narakagato nArakAH tebhyazca nArakebhyo devagato devA asaMkhyAtaguNAH pratarAsaMkhyeyabhAgamAtrAH, 46 (1) / iti / / 1213 // 1 tathA tehito hito taguNA siddhigadIe bhavaMti bhavarahiyA / taguNA tirayagadIe kilesaMtA // 1214 // tebhyo devebhyaH sakAzAtsiddhigato bhava rahitAH siddhA anantaguNAstebhyaH siddhebhyastiryaggato tiyaMcaH klizyanto'nantaguNAH // 1214 // sAmAnyenAlpabahutvaM pratipAdya vizeSeNa pratipAdayannAha - punaH unakA vyAkhyAna nahIM karate haiM anyathA punarukta doSa ho jaaegaa| alpabahutva kA pratipAdana karate haiM-- gAthArtha - manuSyagati meM sabase kama jIva haiM / naraka meM unase asaMkhyAta guNe haiM aura devagati meM unase bhI asaMkhyAta guNe jIva haiM / / 1213 // * [ 335 AcAravRtti - manuSyagati meM sabase kama jIva arthAt manuSya haiM / ve jagacchreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra haiM jisakI saMdRSTi 13 ( ? ) hai / manuSyoM se asaMkhyAtaguNe jagacchreNI pramANa nAka haiM jisakI saMdRSTi 12 ( ? ) hai / devagati meM jIvanArakiyoM se asaMkhyAtaguNe haiM, arthAt ve pratara ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra haiM jinakI saMdRSTi 49 (?) hai, aisA samajhanA / Age aura kahate haiM gAthArtha - siddha gati meM bhavarahita jIva devoM se anantaguNe haiM aura tiyaMcagati meM klezita hote hue jIva unase bhI anantaguNe haiM // 1214 // AcAravRtti - siddhagati meM bhavarahita siddha jIva una devoM se anantaguNe adhika haiM / tiryaMcagati meM kleza ko bhogate hue tiryaMca jIva una siddhoM se bhI anantaguNe adhika haiM / sAmAnya se alpabahutva ko kahakara aba usakA vistAra kahate haiM 1. ka siddhebhya apekSya / * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM yaha gAthA adhika hai eyAya koDikoDI sattANaudI ya sadasahassAiM / paNa koDasahassA savvaMgINaM kulANaM tu / / artha - sampUrNa jIvoM ke kuloM kI saMkhyA eka kor3Akor3I, sattAnave lAkha, pacAsa hajAra karor3a hai arthAt sampUrNa kuloM kI saMkhyA eka karor3a, sattAnave lAkha pacAsa hajAra ko eka karor3a se guNA karane pa jitanI Ae utanI (167500000000000 ) hai / bhinna-bhinna zarIra kI utpatti ke lie kAraNabhUta nokavargaNAoM ke bhedoM ko kula kahA jAtA hai / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] thovA du tamatamAe aNaMtarANaMtare du caramAsu / hoMti asaMkhijjaguNA NAraiyA chAsu puDhavIsu // 1215 // svasthAnagata malpabahutvamucyate-- saptamapRthivyAM nArakAH sarvastokAH zreNyasaMkhyeyabhAgapramitAH, zreNidvitIya vargamUlena khaMDitA zreNimAtrA : 1 / 2 / tebhyazca saptamapRthivInAra kebhyaH SaSThIpRthivInArakA asaMkhyAtaguNAH zreNitRtIyavarga mUlenAhatazreNimAtrA: 2 / 3 | tebhyazca SaSThapRthivInArakebhyaH paMcamapRthibI nArakA asaMkhyAtaguNAH zreNiSaDvarga' mUlApahatazreNilabdhamAtrA: 1 / 6 / tebhyazca paMcamapRthivInAra kebhyazcaturthaM pRthivInArakA asaMkhyAtaguNAH zreNyaSTavarga mUlApahatazreNiparimitA : 1/8 / tebhyazcaturtha pRthivInAra kebhyastRtIyapRthivInArakA asaMkhyAtaguNAH zreNidazavargamUla (pahatazreNilabdhamAtrAH 1/ 20 / tebhyastRtIyapRthivInAra kebhyo dvitIyapRthivInArakA asaMkhyeyaguNAH zreNidvAdazavargamUlakhaNDitazreNyeka bhAgamAtrA H 1 / 12 / tebhyazca dvitIyapRthivInArakebhyaH prathamapRthivInArakA asaMkhyAtaguNA ghanAMguladvitIyavargamUlamAtrAH zreNayaH 1/2 / iti / / 1215 / / tiryaggatAvalpabahutvamAha thovA tiriyA paceMdiyA du cauradiyA visesahiyA / iMdiyA dujIvA tatto ahiyA viseseNa // / 1216 // gAthArtha -sAtavIM pRthivI meM nArakI sabase thor3e haiN| isa antima se anantara- anantara chahoM pRthiviyoM meM nArakI asaMkhyAtaguNe - asaMkhyAtaguNe hote haiM // 1215 / 1. ka SaSThavargaM / zrAcAravRtti-svasthAnagata alpabahutva ko kahate haiM sAtavIM pRthvI meM nArakI jIva sabase thor3e haiM jo ki zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM / arthAt zreNI ke dvitIya vargamUla se bhAjita zreNI pramANa haiM jisakI saMdRSTi 1/2 hai / una sAtavIM pRthivI ke nArakiyoM se asaMkhyAta [ mUlAcAre adhika nArakI jIva chaThI pRthivI meM haiM jo ki zreNI ke tRtIya vargamUla se bhAjita zreNIpramANa hai, unakI saMdRSTi 1 / 3 hai / pA~cavIM pRthivI ke nArakI una chaThI pRthivI ke nArakI jIvoM se asaMkhyAtaguNe adhika haiM / arthAt ve zreNI ke chaThe vargamUla sebhAjita zra NImAtra haiM / unakI saMdRSTi 1 / 6 hai / caturtha pRthivI ke nArakI una pA~cavIM pRthivI ke nArakIyoM se asaMkhyAtaguNe haiM jo zreNI ke AThaveM vargamUla se bhAjita zra eNI pramANa haiM aura jinakI saMdRSTi 1/8 hai / una caturtha pRthivI ke nArakiyoM se asaMkhyAtaguNe adhika nArako jova tRtIya pRthivo meM haiM jo ki zreNI ke dazaveM vargamUla se bhAjita zra eNo pramANa haiM aura jinakI sa dRSTi 1 / 10 hai / una tRtIya pRthivI ke nArakiyoM se asaMkhyAtaguNe adhika jIva dvitIya pRthivo meM haiM jo ki zraNo ke bArahaveM vargamUla se bhAjita zreNI ke eka bhAga mAtra haiM, unakI saMdRSTi 1 / 12 hai / una dvitIya pRthivI ke nArakiyoM se asaMkhyAtaguNe nArakI prathama pRthivI meM haiM jo ghanAMgula ke dvitIya vargamUlamAtra zreNIpramANa haiM, aura unakI saMdRSTi 1/2 hai / tiryaMcagati meM alpabahutva ko kahate haiM gAthArtha-paMcendriya tiryaMca sabase thor3e haiM, cauindriya jIva unase vizeSa adhika haiM, aura 2. ka zreNyaSTamavarga / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH tatto visesaahiyA jIvA teiMdiyA du nnaayvvaa| tehitoNaMtaguNA bhavaMti vaiMdiyA jIvA // 1217 // tiyaMcaH paMcendriyAH stokAH pratarAsaMkhyAtabhAgamAtrAH 1/2 / tebhyazca paMcendriyebhyazcaturindriyA vizeSAdhikAH svarAzyasaMkhyAtabhAgamAtreNa 1/2/4/1/1 / tebhyazcaturindriyebhyo dvIndriyA vizeSAdhikAH 4/7 / vizeSAH punaH svarAzyasaMkhyAtabhAgamAtrAH1/1/4/9 tebhyazca dvIndriyebhyastrIndriyA vishessaadhikaaH| vizeSaH punaH svarAzyasaMkhyAtabhAgamAtraH 1/1/4/6 / tebhyazca trIndriyebhyo'nanta guNAH bhavantyekendriyA jIvA jJAtavyAH 3/1/4/3 iti // 1216-17 // manuSyagatAvalpabahutvamAha aMtaradIve maNuyA thovA maNuyesu hoMti jaaygvaa| kuruvesu dasasu maNuyA saMkhejjaduNA tahA hoti // 1218 // tatto saMkhejjaguNA maNuyA harirammaesu vassesu / tatto saMkhijjaguNA hemavavahariNNavassAya // 1219 // bharaherAvadamaNuyA saMkhejjaguNA' havaMti khalu ttto|| tatto saMkhijjaguNA NiyamAdu videhagA maNuyA // 1220 // sammucchimA ya maNuyA hoMti asaMkhijjaguNA ya tatto du| te ceva apajjattA sesA pajjatayA savve // 1221 // doindriya jIva unase vizeSa adhika haiN| unase vizeSa adhika tona-indriya jIva jAnanA cAhie aura unase bhI anantagaNe ekendriya jIva hote haiM // 1216-17 // AcAravRtti-paMcendriya tiryaMca jIva sabase thor3e haiM / arthAt ve pratara ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra haiM, unakI saMdRSTi 1/2 hai| una paMcendriya tiryaMca jIvoM se caturindriya jIva vizeSa adhika haiM arthAta ve usa rAzi ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra haiN| una caturindriya jIvoM se dIndriya jIva vizeSa adhika haiN| yaha vizeSa panaH usa rAzi ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra isI prakAra, ina do-indriyoM se tIna-indriya jIva vizeSa adhika haiN| yaha vizeSa punaH ukta rAzi ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra adhika hai| ina tIna indriyoM se ekendriya jIva ananta guNe haiM aisA jAnanA caahie| (inase sambandhita sabhI saMdRSTiyA~ Upara TIkA meM dekheN)| aba manuSya gati meM alpabahutva ko kahate haiM gAthArtha-manuSyoM meM antarvIpoM meM sabase thor3e manuSya hote haiM aisA jAmanA tathA pAMcadevakuru, pAMca uttarakuru meM manuSya saMkhyAtaguNe hote haiN| punaH pA~ca harikSetra aura pAMca ramyakAkSetroM meM manuSya saMkhyAtaguNe adhika haiM / pA~ca haimavata aura pA~ca hairapyavata kSetroM ke manuSya isase saMkhyAtaguNe haiM / usase saMkhyAtagaNe pA~ca bharata aura pA~ca airAvata ke manuSya hote haiM tathA pA~coM videhakSetroM ke manuSya niyama se unase saMkhyAtaguNe haiN| unase asaMkhyAtaguNe saMmUrchana manuSya hote haiM, ye hI aparyAptaka haiM, jabaki zeSa sabhI paryAptaka haiM / / 1218-1221 // 1.ka guNA yahoti ttto| ___ Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338] [ mUlAcAre manuSyagatau sarvastokAH saMkhyAtAH sarvAntIpeSu manuSyAH, uu| tebhyazca dazasu kuruSUpabhogabhUmiSu manuSyAH saMkhyAtaguNA bhavanti jJAtavyAH, UU / tebhyazca dazasu bhoga bhUmiSu hariramyakavarSeSu manuSyAH saMkhyAtaguNAH, uuuuuu| tebhyazca dazasu jaghanyabhogabhUmiSu haimavatahai raNyavatasaMjJakAsu manuSyAH saMkhyAtaguNAH, uuuuuuuu| tebhyazca paMcasu bharateSu paMcasvairAvateSu ca bhanuSyAH saMkhyAtaguNAH, UUUUU / tebhyazca nizcayena manuSyA videheSu saMkhyAtaguNA bhavanti, UUUUUU / jJAtavyAH sphuTaM / tebhyazca sammUrchanajA manuSyA asaMkhyAtaguNAH zreNyasaMhayAtakabhAgamAtrAH, sa ca zreNyasaMkhyAtabhAgAH asaMkhyAtayojanakoTIkoTIpradezamAtraH sUcyaMgulaprathamavargamUlena sUcyaMgulatRtIyavargamUlaguNitena zreNerbhAge hRte yallabdhaM 'tAvanmAtrA 1/13 / ta ete aparyAptA labdhyaparyAptA eva / zeSAH punaH saMkhyAtA ye manuSyAste sarve paryAptA, nAsti teSAM labdhyaparyAptatvam / evaM devanArakANAmapi sarveSAM labdhyaparyAptatvaM nAsti nirvRttyaparyAptatvaM punarvidyata eveti // 1218-21 // devagatAvalpabahutvamAha thovA vimANavAsI devA devI ya hoMti samvevi / tehiM asaMkhejjaguNA bhavaNesu ya dasavihA devA // 1222 // AcAravRtti-manuSya gati meM sabhI antarvIpoM meM honevAle manuSya sabase thor3e haiM arthAt saMkhyAta haiN| unakI artha-saMdRSTi 'a' hai| unase saMkhyAtamuNe manuSya pA~ca devakuru aura pAMca uttarakuru nAmaka bhogabhUmiyoM meM haiN| unakI saMdRSTi 'UU hai| unase saMkhyAtaguNe manuSya pA~ca harikSetra aura pA~ca ramyakakSetra, ina dasa madhyama bhogabhUmiyoM ke haiN| inakI saMdRSTi 'UUU' hai| inase saMkhyAtaguNe manuSya pA~ca haimavata aura pA~ca hairaNyavata nAmaka dasa jaghanya bhogabhUmiyoM meM hote haiN| unakI saMdRSTi 'UUUU' hai| unase saMkhyAtaguNe manuSya pA~ca bharatakSetra aura pA~ca airAvata, ina daza karmabhUmiyoM meM hote haiN| inakI saMdRSTi 'UUUUU' hai| inase saMkhyAtaguNe manuSya nizcita hI pA~ca mahAvidehoM meM hote hai| inakI dRSTi 'UUUUUU' hai| saMmUrcchana manuSya unase asaMkhyAtaguNe hote haiM, arthAt ve zreNI ke asaMkhyAta bhAga meM se eka bhAgamAtra haiN| vaha zreNI kA asaMkhyAvA~ bhAga asaMkhyAta yojana koDAkor3I pradeza mAtra sUcyaMgula ke tRtIya vargamUla se guNita jo sUcyaMgula kA prathama vargamUla hai, usase zreNI meM bhAga dene para jo labdha Aye arthAt utane mAtra ve haiM / ye jIva aparyAptaka aura labdhyaparyAptaka hI haiM / punaH zeSa jo paryAptaka manuSya haiM ve saba saMkhyAta hI haiM kyoMki unameM labdhyaparyAptaka avasthA nahIM hai| isI prakAra sabhI deva aura nArakiyoM meM bhI labdhyaparyAptaka nahIM haiM kintu unameM nirvRttyaparyAptaka hI haiN| devagati meM alpabahutva ko kahate haiMgAthArtha-vimAnavAsI deva aura deviyA~, ye sabhI thor3e hote haiM, unase asaMkhyAta guNe | Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdhikAra [336 tehiM asaMkhejjaguNA devA khala hoMti vaannvetriyaa| tehiM asaMkhejjaguNA devA savvevi jodisiyA // 1223 // devagatI devA devyazca sarvastokAH saudharmAdivimAnavAsinaH asaMkhyAtazreNimAtrA dhanAMgulatRtIyavargamulamAtrAH sAdhikAH zreNayaH 1/3 / tebhyazcAsaMkhyAtaguNA bhavaneSu dazavidhA bhavanavAsinaH asaMkhyAtAH zreNayaH ghanAMgulaprathamavargamUlamAtrAH zreNayaH 1/1 / tebhyazcAsaMkhyAtaguNAH sphuTamaSTaprakArA vyantarAH pratarAsaMkhyAtabhAgamAtrAH saMkhyAtapratarAMgulaiH zreNe ge hRte yallabdhaM tAvanmAtrAH zreNayaH 1/1/4 / tebhyazca paMcaprakArA jyotiSkA asaMkhyAtaguNAH pratarAsaMkhyAtabhAgamAtrAH pUrvoktasaMkhyAguNitarasaMkhyeyapratarAMgulaiH zreNe ge hRte yallabdhaM tAvanmAtrAH zreNayaH 1/1/4/9 / athavA sarvataH stokAH sarvArthasiddhidevAH saMkhyAtAH / tato vijayavaijayantajayantAparAjitanavAnutta. rasthA asaMkhyAtaguNAH palyopamAsaMkhyAtabhAgapramitAstato nava greveyakA AnataprANatAraNAcyutAzcAsaMkhyAtaguNAH palyopamAsaMkhyAtabhAgapramitAH, 6 / tataH zatArasahasrAradevA asaMkhyAtaguNAH zreNicaturthavargamUlakhaNDitazreNyekabhAgamAtrAH 1/4 / tataH zukramahAzukradevA asaMkhyAtaguNA: zreNipaMcamavargamUlakhaNDitazreNyekabhAgabhavanavAsiyoM meM daza prakAra ke deva haiN| unase asaMkhyAtaguNe vyaMtara deva hote haiN| unase asaMkhyAtaguNe sabhI jyotiSka deva haiM / / 1222-23 // AcAravatti-devagati meM saudharma Adi svarga ke vimAnavAsI deva aura deviyA~ saba se thor3e haiM jo ki asaMkhyAta zreNI mAtra haiM arthAt ghanAMgula ke tRtIya vargamUlamAtra kucha adhika zreNI pramANa haiM jinakI saMdRSTi 1/3 hai| unase asaMkhyAta guNe bhavanoM meM rahane vAle dasa prakAra ke bhavanavAsI deva haiM / arthAt ye asaMkhyAta zreNI pramANa haiM / ye zreNiyA~ ghanAMgala ke prathama varga mUla mAtra haiM jinakI saMdRSTi 1/1 hai| unase asaMkhyAtaguNe aSTa prakAra ke vyantara deva haiN| ye pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra haiM arthAt zreNI meM saMkhyAta pratarAMguloM kA bhAga dene para jo labdha ho utane mAtra zreNI pramANa haiN| inakI saMdRSTi bhI 1/1/4 hai| pA~ca prakAra ke jyotiSI deva inase asaMkhyAtaguNe haiM / arthAt ye bhI pratara ke asasaMkhyAtaveM bhAga mAtra haiM jo ki pUrvokta saMkhyA se gaNita asaMkhyAta pratarAMguloM se zreNI meM bhAga dene para jo labdha Ave utane mAtra zreNI pramANa haiM jinakI saMdRSTi 1/1/4/6 hai| kintu sabase kama sarvArthasiddhi ke deva haiM jo ki saMkhyAta haiN| vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita anuttaroM ke deva aura nava anudizoM ke deva sarvArthasiddhi ke devoM se asaMkhyAtagaNe haiM arthAt palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| inase asaMkhyAtaguNe nava graiveya aura Anata, prANata, AraNa aura acyuta ke deva haiN| arthAt ye asaMkhyAtaguNA bhI palyopama ke asaMkhyAta ve bhAga pramANa haiM jisakI saMdRSTi 6 hai| isase asaMkhyAtaguNe zatAra aura sahasrAra svarga ke deva haiM jo ki zreNI ke caturtha vargamUla se bhAjita zreNI ke eka bhAgamAtra haiM jinakI saMdRSTi 1/4 hai| zukra-mahAzukra ke deva inase asaMkhyAta guNe haiN| ye zreNI ke paMcama 1. ka puurvoktsNkhyaatgunnhiin| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] [ mUlAcAra mAtrA:, 1 / 5 / tato lAMtavakApiSThadevA asaMkhyAtaguNAH zreNisaptamavargamUlakhaMDitathya pyekabhAgamAtrAH, 1/7 / tato brahmabrahmottaradevA asaMkhyAtaguNAH zreNinavamavargamUlaguNAH zreNicaturtha vargamUlakhaNDitazreNyeka bhAgamAtrAH, 1/4 / navamavargamUlakhaNDitazreNyeka bhAgamAtrAH, 1 / 6 / tataH sAnatkumAramAddendradevA asaMkhyAtaguNAH zreNyekAdazavargamUlakhaNDitazreNyekabhAgamAtrAH, 1 / 11 / tataH sodharmezAnadevA asaMkhyAtaguNAH, 1/13 / zeSaM pUrvavat draSTavyamiti / atha vA sarvastokA ayoginazcatvAra upazamakAH saMkhyAta saMguNAH / tataH sayoginaH saMkhyAtaguNAstazrotA: saMkhyAtaguNAstataH saMyatAsaMyatA stiryaGka manuSyA asaMkhyAguNAH palyopamAsaMkhyAta bhAgamAtrAH, 59999 / tatazcatasRSu gatiSu sAsAdanasamyadRSTayo'saMkhyAtaguNAH 50 / tatazcatasRSu gatiSu samyaGiimathyAdRSTayaH saMkhyApalyaM, 60 / tatazcatasRSu gatiSu asaMyata samyagdRSTayo'saMkhyAtaguNAH / etaiH siddhA anaMtaguNAstataH sarve midhyAdRSTayo'nantAnantaguNAH syuriti // / 1222-23 // punarapi devAn guNena nirUpayannAha - aNudisaNuttaravevA sammAdiTThIya hoMti bodhavyA / tatto khalu heTThimayA sammAmissA ya taha sesA // / 1224 // vargamUla se bhAjita zreNI ke eka bhAgamAtra haiM / inakI dRSTi 1/5 hai / lAMva-kApiSTha ke deva inase asaMkhyAtaguNe haiM / arthAt zreNI ke sAtaveM vargamUla se bhAjita zreNI ke eka bhAgamAtra haiM, jinakI saMdRSTi 1 / 7 hai / brahma brahmottara svarga ke deva unase asaMkhyAtaguNe haiM / ve zreNI ke nava vargamUla se guNita aura zra eNI ke caturtha vargamUla se bhAjita zreNI ke eka bhAgamAtra haiM / unakI dRSTi 14 hai / ye zreNI ke navameM vargamUla se bhAjita zreNI ke eka bhAgamAtra haiM jinakI dRSTi 1 / 6 hai / unake asaMkhyAtaguNe sAnatkumAra aura mAhendra svarga ke deva haiM / ye zreNI ke gyArahaveM vargamUla se bhAjita zreNI ke eka bhAgamAtra haiM jinakI saMdRSTi 9/11 hai| unase asaMkhyAtaguNe saudharma aura IzAna svarga ke deva haiM, jinakI saMdRSTi 1 / 3 hai / zeSa pUrvavat haiM / athavA sabase kama ayogakevalI haiN| cAroM upazamaka una ayogiyoM se saMkhyAtaguNe haiM / inase saMkhyAtaguNe sayogakevalI haiN| inake saMkhyAta guNe apramatta muni haiM / inase asaMkhyAta guNe saMyatAsaMyata tiryaMca aura manuSya haiN| ye palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra haiM jinakI saMdRSTi 56666 hai| inase asaMkhyAtaguNe cAroM gatiyoM ke sAsAdana samyagdRSTi haiM, inakI saMdRSTi 50 hai| inase saMkhyAtaguNe cAroM gatiyoM ke samyagmithyAdRSTi jIva haiM jinakI saMdRSTi palya 10. hai / inase asaMkhyAtaguNe cAroM gatiyoM se asaMyata samyagdRSTi jIva haiM / inase anaMtaguNeM siddha haiN| sabhI mithyAdRSTi jIva ina siddhoM se bhI anantAnantaguNe haiM / punarapi devoM kA guNasthAna dvArA nirUpaNa karate haiM gAthArtha - anudiza aura anuttara ke deva samyagdRSTi hote haiM aisA jAnanA / inase nIce ke deva samyaktva aura mithyAtva ina donoMvAle hote haiM tathA zeSa jIva bhI donoM se mizrita hote haiM // 1224 // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAdhikAraH ] [ 341 paMcAnuttaranavAnudizadevAH samyagdRSTayo nizcayena jJAtavyA bhavanti tebhyaH 'punaragho mithyA dRSTayaH sAsAdanAH samyaGa midhyAdRSTayo'saMyata samyagdRSTayo bhavanti / tathA zeSAzca nArakatiyaMGa manuSyA mizrA bhavantIti // / 1224 // alpabahutvaM pratipAdya bandhakAraNaM pratipAdayannAha - mithyAtvAviratikaSAyayogAsta eva hetavo baMdhasyAyuSo bhavanti punaradhyavasAyaH pariNAmaH heturbhavatIti jJAtavyAH / paMca mithyAtvAni paMcendriyANi manaHSaTkAyavirAdhanAni trayodaza yogAH SoDaza kaSAyA nava nokaSAyazca sarve ete paMcapaMcAzatpratyayAH karmabandhasya hetavo boddhavyA bhavanti, anye bhedA atraivAntarbhavantIti // / 1225 / / micchAdaMsaNaaviradikasAyajogA havaMti baMdhassa / zrAUsajbhavasANaM hedavo te du NAyavvA / / 1225 // bandhasvarUpaM pratipAdayannAha - acAravRtti- -nava anudiza aura pA~ca anuttara ke deva nizcaya se samyagdRSTi hI hote haiM, aisA jAnanA / inase nIce ke deva mithyAdRSTi sAsAdana, samyagmithyAdRSTi aura asaMyatasamyagdRSTi hote haiM / tathA zeSa nArakI, tiryaMca aura manuSya arthAt mizra hote haiM arthAt inameM yathA-yogya jitane bhI guNasthAna haiM ve sabhI pAye jAte haiM / ye kevala samyagdRSTi hI hoM athavA mithyAdRSTi hI hoM aisA niyama na hone se hI ye mizra kahalAte haiM / tAtparya yahI hai ki inameM mithyAdRSTi bhI haiM aura samyagdRSTi bhI haiM / alpabahutva kA pratipAdana karake aba bandha ke kAraNoM ko kahate haiM gAthArtha - mithyAdarzana, avirati, kaSAya aura yoga ye bandha ke kAraNa haiM / ye pariNAma Ayu ke bhI kAraNa haiM aisA jAnanA / / 1225 / / AcAravRtti - mithyAtva, avirati kaSAya aura yoga ye bandha ke kAraNa haiM aura ye hI bandha ke bhI kAraNa haiM / punaH adhyavasAya pariNAma bhI Ayu ke lie hetu hai / pA~ca mithyAtva, pA~ca indriyoM aura mana tathA chaha kAyoM kI virAdhanA ye bAraha avirati, teraha yoga, solaha kaSAya aura nava nokaSAya ye paccIsa kaSAya, ye sabhI pacapana pratyaya karmabandha ke kAraNa haiM, aisA jAnanA / anya aura bheda bhI inhIM meM antarbhUta ho jAte haiM / bhAvArtha - yoga pandraha hote haiM kintu yahA~ teraha hI liye gaye haiM, AhAraka aura AhArakamizra yoga nahIM liye haiM / ataH sattAvana Asrava meM se do ghaTa jAne se pacapana raha jAte haiM / mithyAdRSTi ko AhAraka, AhAraka mizra na hone se 55 pratyaya hI bandha ke haiM / bandha ke svarUpa kA pratipAdana karate haiM 1. ka punaranye'dho / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 ] jIva kasAyajutto jogAdo kammaNo du je joggA / iha poggaladavve baMdho so hodi NAyavvo / / 1226 // jIvaH kaSAyayuktaH krodhAdipariNataH yogAnmanovAkkAya kriyAbhyaH karmaNo yogyAni yAni pudgaladravyANi gRhNAti sa bandhaH kaSAyayukta iti punarhetu nirdezastIvramandamadhyamakaSAyAnurUpasthityanubhava vizeSapratipattyarthamAha- svata AtmA kaSati karmAdatta iti cet naiSa doSo jIvatvAt jIvo 'nAmaprANadhAraNAdAyuH sambandhAt na punarAyuvi rahAjjIvo yena AtmanA purataH pudgalAnAdatte karmayogyAniti laghunirdezAtsiddhe karmaNo yogyAniti pRthagvibhaktyuccAraNaM vAkyAntarajJApanArthaM kiM punastadvAkyAntaramata nAha-- karmaNo jIvaH sakaSAyo bhavatItyekam / vAkyam, etaduktaM bhavati karmaNa iti hetunirdezaH, karmaNo hetorjIvaH kaSAyapariNito bhavati nAkarmakasya kaSAyalepo'sti tato jIvaH karmaNo yogyAniti tayArenAdisambandha ityuktaM bhavati tato'mUrtaH jIvaH mUrtena karmaNA kathaM badhyata iti bodhyamapAkRtaM bhavati, itarathA hi bandhasyAdimattve gAthArtha - kaSAya sahita jIva yoga se karma ke jo yogya haiM aise pudgala dravyoM ko grahaNa karatA hai vaha bandha hai aisA jAnanA / / 1226 // [ mUlAcAre AcAravRtti - krodhAdi se pariNata huA jIva mana, vacana aura kAya kI kriyArUpa yoga se karmoM ke yogya jo pudgaladravya haiM unako grahaNa karatA hai ataH vaha bandha kaSAya se yukta hotA hai / isa taraha se punaH hetu kA nirdeza kiyA hai| tIvra, manda aura madhyama kaSAyoM ke anurUpa sthiti aura anubhAga meM bheda hotA hai isakA jJAna karAne ke lie kahate haiM svayaM AtmA apane ko kasatA hai - karmoM ko grahaNa karatA hai yadi aisA mAnA jAe to isameM koI doSa nahIM hogA kyoMki vaha jIva hai aura 'jIva' yaha saMjJA prANoM ko dhAraNa karane se aura Ayu ke sambandha se hotI hai / kintu Ayu ke abhAva meM jIva kI yaha saMjJA sArthaka nahIM hai / isalie yaha sakaSAyI prANoM kA dhAraka saMsArI jIva hI karmayogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai / 'karma yogyAn' aisA laghu nirdeza hone se bhI 'karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai' yaha bAta siddha ho jAtI / punaH 'karmaNaH yogyAn' aisA kyoM kahA, aisI jijJAsA hone para kahA jAegA, yahA~ para pRthak vibhakti karanA arthAt samAsa na karanA bhinna vAkya ko batalAne ke lie hai / vaha bhinna vAkya kyA hai, isa jijJAsA ke samAdhAna meM kahA jAegA ki 'karma se' jIva kaSAyasahita hotA hai yaha bhinna vAkya hai / arthAt 'karmaNa:' isameM hetu artha meM paMcamI vibhakti kA nirdeza hai / 'karma' hetu se jIva kaSAya se pariNata hotA hai aura karma rahita jIva -ke kaSAya kA abhAva hai / aura kaSAya se sahita huA yaha jIva 'karma ke yogya' pudgaloM ko grahaNa karatA hai / yahA~ 'karmaNaH' ko SaSThI vibhaktyanta mAnakara artha kiyA jAtA hai / isa taraha yaha 'karmaNaH' pada donoM tarapha lagatA hai, isa bAta ko batalAne ke lie hI yahA~ samAsa nahIM kiyA gayA hai / isase yaha bhI artha spaSTa ho jAtA hai ki jIva aura pudgala karma kA sambandha anAdi kAla se calA A rahA hai / 1 1. ka jIvanAt prANadhAraNAdAyuH saMbandhAt / 2. ka codyaM / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 343 AtyantikoM zuddhi dadhataH siddhasyaiva bandhAbhAvaH prasajyeta iti dvitIyavAkyaM yogyAn pudgalAn gRhNAtIti / arthavAdvibhaktipariNAma iti pUrvaM hetusambandhaM tyaktvA SaSThIsaMbandhamupaiti karmaNo yogyAniti / pudgalavacanaM karmaNastAdAtmyakhyApanArthaM tenAtmaguNo'dRSTo nirAkRto bhavati / saMsAraheturna bhavati yato gRhNAtIti hetuhetumadbhAvakhyApanArthaH / ato mithyAdarzanAdyA vezAdArdrIkRtasyAtmanaH 'sarvayogavizeSa sUkSmaka kSetrAvagAhinAmanantapradezAnAM pudgalAnAM karmabhAvayogyAnAmavibhAgenopazleSo bandha ityAkhyAyate / yathA bhAjanavizeSakSiptAnAM vividharasapuSpaphalAnAM madirAbhAvena pariNAmastathA pudgalAnAmapyAtmani sthitAnAM yogakaSAyavazAtkarmabhAvena pariNAmo veditavyaH, sa vacanamanyanivRttyarthaM / sa eSa bandho nAnyo'sti tena guNaguNibandho nirvartito bhavati / tuzabdo'vadhAra uparyukta kathana se arthAt jIva aura pudgala kA anAdi sambandha svIkAra kara lene se isa AzaMkA kA nirasana ho jAtA hai, ki amUrtika jIva mUrtika karma se kaise baMdhatA hai ? kyoMki karma se sahita jIva mUrtika bhI mAnA gayA hai| jIva ekAnta se amUrtika nahIM hai / ataeva mUrtika karmoM se ba~dhatA rahatA hai / bandha ko anAdi na mAnane se kyA hAni hai ? yadi bandha ko AdimAn svIkAra kiyA jAye taba to, jIva pahale kabhI zuddha thA kintu karmabandha hone para azuddha ho gayA aisA artha ho jAegA / aura taba to Atyantika zuddhi ko dhAraNa karate hue siddha jIvoM ke jaise punaH kabhI bandha nahIM hotA hai aisA unake bhI nahIM honA cAhie / parantu aisA hai nahIM / ataH 'karma se sahita jIva karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai' aisA dvitIya vAkya hai / 'artha ke vaza se vibhakti badala jAtI hai' isa niyama ke anusAra 'karmaNaH' zabda pahale kI paMcamyanta hetu vAcya vibhakti ko chor3akara SaSThI sambandha ko prApta kara letA hai isase 'karma ke yogya' aisA artha ho jAtA hai / yahA~ para 'pudgala' zabda karma se tAdAtmya ko batalAne ke lie hai arthAt 'pudgalAn' aise zabda se yaha samajhanA ki karma paudgalika hI haiM, karmoM kA pudgala ke sAtha tAdAtmya sambandha hai / isa kathana se jo adRSTakarma ko AtmA kA guNa mAnate haiM unakA nirAkaraNa ho jAtA hai / kyoMki AtmA kA guNa kabhI bhI saMsAra kA kAraNa nahIM ho sakatA hai / isalie 'gRha, NAti' yaha kriyA kAraNa aura kArya bhAva ko batalAne ke lie hai / arthAt jIva kA kaSAya pariNAma kAraNa hai aura pudgala karmoM kA AnA kArya hai ataH jIva karmarUpa pariNata na hokara karmarUpa se pariNata pudgaloM ko grahaNa kara letA hai| isase jIva aura karma kA saMyoga sambandha spaSTa ho jAtA hai / ataH mithyAdarzana Adi ke Aveza se Ardra hue AtmA ke sarva yoga vizeSa se sUkSma aura eka kSetrAvagAhI, ananta pradezarUpa, karma bhAva ke yogya pudgaloM kA nirvibhAga rUpa jo saMzleSa sambandha ho jAtA hai vaha bandha kahalAtA hai| jisa prakAra se vartana vizeSa meM rakhe gaye vividha rasa yukta puSpa aura phaloM kA madirA bhAva se pariNamana ho jAtA hai usI prakAra se AtmA meM sthita pudgaloM kA bhI yoga aura kaSAya ke vaza se karmabhAva se pariNamana ho jAtA hai, aisA samajhanA cAhie / 'sa bandha:' isameM jo 'sa' zabda hai vaha anya kI nivRti ke lie hai arthAt bandha to basa yahI 1. ka sarvayogavizeSAt / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH] [ 344 gArthaH / karmAdisAdhano bandhazabdo vyAkhyAta iti // 1226 // Aha, kimayaM bandha ekarUpa evAhosvitprakArA apyasya santItyucyate payaDiTThidiaNubhAgappadesabaMdho ya caduviho hoi / duviho ya payaDibaMdho mUlo taha uttaro ceva // 1227 // bandhazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / prakRtibandhaH, sthitibandhaH, anubhAgabandhaH, pradezabandha iti caturvidho bandho bhavati / prakRtibandhastu dvividhaH mUlastathottaro, mUlaprakRtibandha uttaraprakRtibandhazceti / prakRti: svabhAvaH nimbasya kA prakRtistiktatA, guDasya kA prakRtimadhuratA tathA jJAnAvaraNasya kA prakRtirarthAnavagamaH, darzanAvaraNasyArthAnAlokanaM, vedyasya sadasallakSaNasya sukhaduHkhasaMvedanaM, darzanamohasya tattvArthAzravAna, cAritramohasyAsaMyamaH, AyuSo bhavadhAraNaM, nAmno narakAdinAmakaraNaM, gotrasyoccarnIcaiH sthAnasaMzabdanam, antarAyasya dAnAdivighnakaraNam / tadeva lakSaNaM kArya prakriyate prabhavatyasyA iti prkRtiH| tatsvabhAvApracyutiH sthitiH, yathA'jAgomahiSyAdikSIrANAM mAdhuryasvabhAvAdapracyutiH sthitiH / tadrasavizeSo'nubhavaH yathA'jAgomahiSyAvikSIrANAM tIvramandAdibhAvena rasavizeSastathA karmapudgalAnAM svagatasAmarthyavizeSo'nubhavaH / iyattAvadhAraNaM pradezaH kama hai anya kucha bandha nahIM hai| arthAt jIva ke karmapudgaloM ke sAtha sambandha honA bandha kahalAtA hai, isa kathana se jo guNa aura guNI meM bandha mAnate haiM unakA nirAkaraNa ho jAtA hai| gAthA meM 'tu' zabda avadhAraNa-nizcaya ke lie samajhanA / yahA~ karmAdi sAdhanavAlA bandha zabda kahA gayA hai| yaha baMdha ekarUpa hai athavA isake prakAra bhI haiM, ise hI batAte haiM gAthArtha-prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza rUpa se bandha cAra prakAra kA hotA hai, aura prakRtibandha do prakAra kA hai-mUlaprakRtibandha tathA uttaraprakRtibandha // 1227 // prAcAravRtti-bandha zabda kA pratyeka ke sAtha sambandha krnaa| prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha, isa prakAra se bandha cAra bheda rUpa hai / mUlaprakRtibandha aura uttaraprakRtibandha ye prakRtibandha ke do bheda haiN| prakRti svabhAva hai, jaise nIma kA svabhAva tiktatA-kaDuvApana hai aura gur3a kA svabhAva madhuratA hai| vaise hI jJAnAvaraNa kA svabhAva padArthoM kA jJAna nahIM hone denA hai / darzanAvaraNa kA svabhAva padArthoM kA avalokana rUpa darzana nahIM hone denA, sAtA-asAtA rUpa vedanIya kA svabhAva hai sukhaduHkha kA saMvedana karAnA, darzanamoha kA svabhAva hai tattvArtha kA zraddhAna nahIM hone denA, cAritramoha kA svabhAva hai saMyama nahIM hone denA / bhavadhAraNa karAnA Ayu kA svabhAva hai| naraka Adi nAma ke lie kAraNa honA nAmakarma kA svabhAva hai| U~ca-nIca sthAna ko kaha lAnA gotra kA svabhAva hai| dAna Adi meM vighna karanA antarAya kA svabhAva hai| vahI- bahI lakSaNa rUpa kArya jisake dvArA prakarSarUpa se kiyA jAtA hai athavA jisase vaha hI kArya utpanna hotA hai vaha 'prakRti' kahalAto hai / apane svabhAva se cyuta nahIM honA sthiti hai| jaise bakarI, gAya, bhaiMsa Adi ke dUdha kA apane mAdhurya svabhAva se cyuta nahIM honA unakI sthiti hai| unakA rasa vizeSa anubhava hai| jaise bakarI, gAya, bhaiMsa Adi ke dUdha meM tIvra, manda Adi bhAva se rasavizeSa yA madhuratA hotI hai, vaise hI karmapudgaloM meM apane meM honevAlI sAmarthya vizeSa kA nAma anubhava yA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 345 paryApyadhikAraH ] bhAvapariNatapudgalaskandhAnAM paramANu paricchadenAvadhAraNaM pradeza iti / evaM catuvidhaH eva bandha iti / / 1227 // tatrAdyasya mUlaprakRtibandhasya bhedadarzanArthamAha NANassa daMsaNasya ya AvaraNaM vedaNIya mohaNiyaM / AugaNAmA godaM tahaMtarAyaM ca mUlAo / / 1228 // AvRNotyAvriyate'neneti vAvaraNaM tatpratyekamabhisaMbadhyate, jJAnasyAvaraNaM darzanasyAvaraNam / vedayati vedyate'neneti vA vedanIyam / mohayati muhyate'neneti vA mohanIyam / etyanena narakAdibhavamityAyuH / namayatyAtmAnaM namyate'neneti vA nAma / uccairnIcaizca gUyate zabdayate gotram / dAtRdeyAdInAmantaram madhyame' yAtItyantarAyaH / tathA tena prakAreNa mUlA uttaraprakRtyAdhArabhUtA aSTo prakRtayo bhavantIti / sa eSaH mUlaH prakRtibandha iti / // / 1228 // idAnImuttaraprakRtibandhamAha- paMca Nava doNi aTThAvIsaM caduro taheva vAdAlaM / doNi ya paMca ya bhaNiyA payaDIo uttarA ceva // 122 // anubhAga hai / iyattA -' itanA hai' aisA nizcaya honA pradeza hai / karmabhAva se pariNata hue padgaloM meM pudgalaskandhoM kA paramANu ko gaNanA se nizcaya karanA pradeza hai / isa taraha ye cAra prakAra dha haiM / unameM Adi ke mUla prakRtibandha ke bhedoM ko dikhalAte haiM gAthArtha -- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura anta - rAya ye ATha mUlaprakRtiyA~ haiM / / 1228 / / zrAcAravRtti - jo DhakatA hai athavA jisake dvArA DhakA jAtA hai vaha AvaraNa hai / use jJAna aura darzana ina donoM meM lagAne se jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ye do bheda ho jAte haiM / jo vedana karatA hai athavA jisake dvArA vedana-anubhava karAyA jAtA hai vaha vedanIya hai / jo mohita karatA hai athavA jisake dvArA mohita kiyA jAtA hai vaha mohanIya hai / jisake dvArA naraka Adi bhava prApta kiyA jAtA hai vaha Ayu hai / jo AtmA ko namAtA hai- aneka nAma prApta karAtA athavA jisake dvArA AtmA jhukAI jAtI hai vaha nAma hai| jisake dvArA U~ca-nIca zabda se pukArA jAtA hai vaha gotra hai / jo dAtA aura deya - deneyogya pAtra Adi meM antara DAla detA hai arthAt inake madhya meM A jAtA hai vaha antarAya hai / isa prakAra ye ATha mUlaprakRtiyA~ haiM jo ki uttaraprakRtiyoM ke lie AdhArabhUta haiM / ye mUlaprakRtibandha ke ATha bheda haiM / 1 I aba uttaraprakRtibandha kahate haiM gAthArtha - pA~ca, nau, do, aTThAIsa, cAra, vyAlIsa, do aura pA~ca ye uttaraprakRtiyA~ kahI gayI haiM / / 1226 // 1. ka madhyametyantarAyaH / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAre jJAnAvaraNasya paMca prakRtayaH, darzanAvaraNasya nava prakRtayaH, vedanIyasya dve prakRtI, mohanIyasyASTAviMzatiH prakRtayaH, AyuSazcatasraH prakRtayaH, nAmno dvicatvAriMzatprakRtayaH, gotrasya dve prakRtI, antarAyasya paMca prakRtayaH / athavA paMcaprakRtayo jJAnAvaraNamityevamAdi / ityevaM nAmavinavatyapekSayA'STacatvAriMzacchatamattaraprakRtayo bhavantIti veditavyam / / 1226 // ke te jJAnAvaraNasya paMca bhedA ityAzaMkAyAmAha AbhiNibohiyasudaohomaNapajjayakevalANaM ca / AvaraNaM NANANaM NAdavvaM savvamedANaM // 1230 // abhimukho niyato bodha abhinibodhaH, sthalavartamAnAnantaritA arthA abhimukhAzcakSuridriye rUpaM niyamitaM zrotrendriye zabda: ghrANendriye gandhaH rasanendriye rasaH sparzanendriye sparzaH noindriye dRSTazrutAnubhUtA niyamitA:, abhimukheSa niyamiteSvartheSa yo bodhaH sa abhinibodhaH / abhinibodha evAbhinibodhakaM jJAnamatra vizeSasya' saamaanyruuptvaat| Abhinibodhika vizeSeNAnyebhyo'vacchedakamato na punruktdossH| zrataM matipUrvamindriyagRhItArthAtpRthagbhUtamarthagrahaNaM yathA ghaTazabdAd ghaTArthapratipattidhaM mArucAgnyupalambha iti / 'avadhAnAdavadhiH AcAravRtti-jJAnAvaraNa kI pA~ca prakRtiyA~ haiM, darzanAvaraNa kI nau prakRtiyA~ haiM, vedanIya ko do prakRtiyA~ haiM, mohanIya ko aTThAIsa prakRtiyA~ hai, Ayu kI cAra prakRtiyA~ haiM, nAmakarma ko vyAlIsa prakRtiyA~ haiM, gotra kI do prakRtiyA~ haiM, aura antarAya kI pA~ca prakRtiyA~ haiM / athavA pA~ca prakRtirUpa jJAnAvaraNa hai ityAdi rUpa se samajha lenA / isa prakAra se nAmakarma kI tirAnaveM prakRtiyoM ko apekSA karane se eka sau ar3atAlIsa uttaraprakRtiyA~ hotI haiM / jJAnAvaraNa ke ve pA~ca bheda kauna haiM, aisI AzaMkA hone para kahate haiM gAthArtha-Abhinibodhika, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ina sarvabhedarUpa jJAnoM kA AvaraNa jAnanA / / 1230 // prAcAravatti-abhimukha aura niyata kA bodha-jJAna Abhinibodhika jJAna hai| sthala vartamAna aura anantarita-yogya kSetra meM avasthita padArthoM ko abhimukha kahate haiM aura jisajisa indriya kA jo viSaya niyamita hai-nizcita hai use niyata kahate haiN| jaise cakSu indriya kA viSaya rUpa niyamita hai, zrotrendriya kA zabda, ghrANendriya kA gandha, rasanendriya kA rasa, sparzanendriya kA sparza aura noindriya ke dekhe-sune aura anubhava meM Aye hue padArtha niyamita haiN| ina Abhimukha aura niyamita padArthoM kA jo jJAna hai vaha abhinibodha hai| yaha abhinibodha hI Abhinibodhika jJAna hai / yahA~ para vizeSa ko sAmAnyarUpa kahA hai| arthAt Abhinibodhika jJAna vizeSa hone se anya jJAnoM se apane ko avacchedaka-pRthak karanevAlA hai isalie punarukta doSa nahIM AtA hai| ise hI matijJAna kahate haiN| zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai aura yaha indriyoM ke dvArA grahaNa kiye gaye viSaya se bhinna viSaya ko grahaNa karatA hai| jaise ghaTa zabda se ghaTa artha kA jJAna honA aura dhUma se agni 1.ka niymito| 2. ka vizeSyaM tsy| 3.ka avaagdhaanaadvdhiH| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH] pudglmryaadaavbodhH| parakIyamanogatArtha mana ityucyata tatpari samantAdayata iti mnHpryyH| trikAlagocarAnantaparyAyANAm avabodha: kevalaM sarvathA zuddhaH / jJAnazabda: pratyekamabhisaMbadhyate / AbhinibodhikajJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM,manaHparyayajJAnaM ceti / AvaraNazabdo'pi pratyekamabhisaMbadhyate; AbhinibodhijJAnAvaraNaM,zrutajJAnAvaraNaM, avadhijJAnAvaraNaM, manaHparyayajJAnAvaraNaM, kevalajJAnAvaraNaM ceti / eteSAM sarvabhedAnAmAvaraNaM jJAtavyam / bAbhinibodhikaM jJAnamavagrahehAvAyadhAraNAbhedena caturvidhama, viSayaviSayisannipAtAnantarama'vagrahaNamavagrahaH / so'pyarthavyaMjanAvagrahabhedena dvividhaH / aprAptArthagrahaNamarthAvagrahoyathA cakSurindriyeNa rUpagrahaNaM, prAptArthagrahaNaM / vyaMjanAvagraho yathA sparzanendriyeNa sparzagrahaNam / avagRhItasyArthasya vizeSAkAMkSaNamIhA, yo'vagraheNa gRhIto'rthastasya vizeSAkAMkSaNaM bhavitavyatA 'pratyayaM / yathA kaMcid dRSTvA kimeSo bhavya, uta abhavyaH, bhavyena bhavitavyamiti vizeSAkAkSaNamIhA / IhitasyArthasya bhavitavyatArUpasya saMdehApohanamavAyaH / bhavyaevAyaM nAbhavyaH bhavyatvAvinAbhAvisamyag kA jJAna honA / arthAt ghaTa zabda sunA yaha matijJAna hai, punaH ghaTa ke artha ko samajhA yaha zrutajJAna hai| dhaoM dekhakara agni ko jAnA yaha bhI zratajJAna hai| avadhAna se jAnanA avadhijJAna hai yaha maryAdA se yukta pudgala padArtha ke jJAnarUpa hai| dUsare ke mana meM sthita padArtha mana kahalAtA hai| usako cAroM tarapha se jo 'ayate' jAnatA hai vaha manaHparyayajJAna hai| trikAlagocara ananta paryAyoM ko jAnanA kevalajJAna hai| yaha jJAna sarvathA zuddha hai| jJAna zabda pratyeka ke sAtha lagAne se AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye pA~ca jJAna hote haiN| AvaraNa zabda bhI pratyeka ke sAtha lagAne se AbhinibodhikajJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa ye pA~ca jJAnAvaraNa ke bheda ho jAte haiN| abhinibodhikajJAna avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke bheda se cAra prakAra kA hai| viSaya- padArtha aura viSayI-indriya ke sambandha hone ke anantara jo avagrahaNa - jJAna hotA hai vaha avagraha hai isake bhI arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha kI apekSA do bheda ho jAte haiN| aprApta artha ko grahaNa karanA arthAvagraha hai| jaise cakSu indriya se rUpa ko grahaNa karanA, arthAt cakSu indriya aprApyakArI hai / tathA prApta artha ko grahaNa karanA vyaMjanAvagraha hai| jaise sparzana indriya se sparza kA grahaNa krnaa| yahA~ sparzanendriya se sparza kA jo jJAna hotA hai vaha vastu se sambandha hone para hotA hai, binA sparza ke sparzajJAna, rasajJAna, gandhajJAna aura zabdajJAna nahIM hotA hai| gRhIta padArtha ke vizeSa kI AkAMkSA hAnA IhA hai, arthAt avagraha ne jisa padArtha ko grahaNa kiyA hai usake vizeSa dharma ko jAnane kA icchA kA honA IhA hai-yaha bhavitavyatA pratyaya sambhavAtmaka jJAna rUpa hai| jaise kisI ko dekhakara yaha bhavya hai athavA abhavya hai, aisI jijJAsA hone para yaha bhavya hogA aisA jo bhavitavyatArUpa jJAna hai vaha vizeSAkAMkSArUpa hai| isI kA nAma IhA hai| IhA se jAne gaye padArtha meM jo ki bhavitavyatArUpa hai, usameM sandeha kA dUra ho jAnA 1. ka mAdyagrahaNa- 2. ka pratyayaH / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] darzanajJAnacaraNAnAmupalambhAt / nirNItasyArthasya kAlAntareSvavismRtirdhAraNA, yasmAjjJAnAtkAlAntare'pyavismaraNahetubhUto jIve saMskAra utpadyate tajjJAnaM dhAraNA / na caiteSAmavagrahAdInAM caturNAM sarvatra krameNaivotpattistathAnupalaMbhAt tataH kvacidavagraha eva kvacidavagraho dhAraNA ca kvacidavagraha IhA ca kvacidavagrahehAvAyadhAraNA iti / tatra bahubahuvidhakSiprAniHsRtAnukta vase tarabhedenaikaiko dvAdazavidhaH / tatra bahUnAmekavAreNa grahaNaM bahvavagrahaH yugapatpaMcAMguligrahaNavat / ekasyaivopalambha [ ekAvagrahaH ] ekAGaguligrahaNavat / bahuprakArANAM hastyazvagomahiSyAdInAM nAnAjAtInAM grahaNaM bahuvidhAvagrahaH / ekajAtigrahaNameka vidhAvagrahaH / Azu grahaNaM kSiprAvagrahaH / cirakAlagrahaNamakSiprAvagrahaH / abhimukhArthagrahaNaM niHsRtAvagrahaH / anabhimukhArthagrahaNamaniHsRtAvagrahaH / athavopamAnopameyabhAvena grahaNaM niHsRtAvagrahastadviparIto'nyathA, yathA kamaladalanetrAttadviparIto vA / niyamitaguNaviziSTArthagrahaNamuktAvagraho, yathA cakSurindriyeNa dhavalagrahaNaM aniyamitaguNaviziSTadravyagrahaNamanuktAvagrahaH yathA cakSurindriyeNa dravyAntarasya / nirNayena grahaNaM dhruvAvagrahastadviparIta'dhra vAvagrahaH / evamIhA [mUlAcAre avAya hai / jaise yaha bhavya hI hai, abhavya nahIM hai kyoMki isameM bhavyatva ke avinAbhAvI samyagdarzana jJAna aura cAritra kA sadbhAva hai / yaha nizcaya jJAna avAya hai / avAya se nirNIta padArtha ko kAlAntara meM bhI nahIM bhUlanA dhAraNA hai / jisa jJAna se kAlAntara meM bhI avismaraNa meM kAraNabhUta aisA saMskAra jIva meM utpanna ho jAtA hai vaha jJAna dhAraNA hai / ina avagraha Adi cAroM jJAnoM kI sabhI jIvoM meM kramase utpatti hotI hI ho aisA niyama nahIM dekhA jAtA hai| isalie kisI jIva ke avagraha hI hotA hai, kisI ke avagraha aura dhAraNA ho jAte haiM, kisI meM avagraha aura IhA ho jAte haiM aura kisI jIva ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNa ye cAroM hI hote haiM / avagraha ke viSaya bahu, bahuvidha, kSipra, aniHsRta, anukta aura dhruva ye chaha bheda tathA unase ulTe eka, ekavidha akSipra, niHsRta, ukta aura adhruva ye chaha aise bAraha bheda hote haiM / hA Adi eka-eka ke bhI ye bAraha bheda hote haiM / bahuta se padArthoM kA eka bAra meM grahaNa karanA bahuavagraha hai; jaise eka sAtha pA~coM aMguliyoM ko grahaNa karanA / bahu prakAra ke padArthoM kA arthAt hAthI, ghor3A, gAya, bhaiMsa Adi aneka jAtivAle jIvoM kA grahaNa karanA bahuvidha avagraha hai| eka vastu ko grahaNa karanA eka avagraha hai aura eka jAti ke jIvoM kA grahaNa karanA ekavidha avagraha hai / zIghra grahaNa karanA kSipra avagraha hai, cirakAla se grahaNa karanA akSipra avagraha hai / abhimukha - sanmukha padArtha ko grahaNa karanA niHsRta avagraha hai, anabhimukha padArtha kA grahaNa aniHsRta avagraha hai / athavA upamAna aura upameya bhAva rUpa se grahaNa karanA niHsRta avagraha hai aura usase viparIta grahaNa karanA aniHsRta avagraha / jaise ki kamaladalanetrA - kamala ke dala ke samAna jisake netra haiM aisI strI ko kamaladalanetrA kahate haiM / yahA~ kamala upamAna hai aura netra upameya / sundara netravAlI strI ko dekhakara upamAna upameya bhAva se use kamaladalanetrA kahanA yaha niHsRta avagraha hai / isase viparIta - binA dekhe hI jJAna ho jAnA aniHsRta avagraha hai / niyamita guNoM se viziSTa artha ko grahaNa karanA ukta avagraha hai; jaise cakSu indriya ke dvArA dhavala padArtha kA grahaNa / aniyamita guNa se viziSTa Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtyadhikAra (346 dInAmapi dvAdazabhedA jnyaatvyaaH| [yathA cakSurindriyasyASTacatvAriMzabhedAstathA paMcanAmindriyANAM SaSThasya manasazcaivamaSTAzItyuttaradvizatabhedA bhavanti teSu vyaMjanAvagrahasyASTacatvAriMzadbhedAnAM mizraNe kRte sati SatriMzadattaratrizatabhedA Abhinibodhikasya jJAnasya bhavanti jJAnabhedAdAvaraNasyApi bhedo draSTavya iti / zrutajJAnamapi paryAyAdibhedena vizatibhedam / paryAyaH, paryAyasamAsaH, akSaram, akSarasamAsaH, padaM, padasamAsaH, saMghAtaH, saMghAtasamAsaH, pratipattiH, pratipattisamAsaH, aniyogaH, aniyogasamAsaH, prAbhUtakaH, prAbhUtakasamAsaH prAbhUtakaprAbhUtakaH, prAbhRtakaprAbhRtakasamAsaH, vastu, vastusamAsaH, pUrva, puurvsmaasH| tatrAkSarANAM bhAvAdakSaraM kevalajJAnaM tasyAntabhAgaH paryAyalabdhyakSarasaMjJaka kevalajJAnamiva nirAvaraNaM sUkSmanigodasya tadapi bhavati tatsvakIyAnantabhAgenAdhikaM paryAyasaMjJaka bhavati jJAnaM tasmAdutpannaM zrutamapi paryAyasaMjJaka kArya kaarnnopcaaraat| tatasta. devAnantabhAgena svakIyenAdhikaM paryAyasamAsaH / evamanantabhAgAsaMkhyAtaguNAnantaguNavRddhayA cakAkSaraM bhavati padArtha ko grahaNa karanA anakta avagraha hai| jaise cakSa indriya se dravyAntara ko grahaNa krnaa| nirNaya se grahaNa karanA dhruva avagraha hai aura usase viparIta adhruva avagraha hai| ye bAraha bheda jisa prakAra se avagraha meM lagAye haiM usI prakAra se ye IhA Adi ke bhI bAraha-bAraha bheda jAnanA caahie| tathA jisa prakAra se ye avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke bArahabArahabheda karake ar3atAlIsa bheda cakSa indriya ke batAye gaye haiM vaise hI pA~coM indriya arthAta zeSa cAra indriyoM ke aura chaThe mana ke ar3atAlIsa-ar3atAlIsa bheda hone se saba milakara do sau aThAsI bheda ho jAte haiN| inameM vyaMjanAvagraha ke ar3atAlIsa bheda milA dene para Abhinibodhika jJAna ke tIna sau chattIsa bheda ho jAte haiN| arthAt vyaMjanAvagraha cakSu aura mana se nahIM hotA hai ata: usa avagraha ko cAra indriya se guNA karake bahu Adi bAraha bhedoM se guNA kara dene para ar3atAlIsa bheda ho jAte haiM, so 288+48=336 kula milakara matijJAna ke bheda hote haiN| ina jJAna ke bhedoM se AvaraNa ke bhI utane hI bheda jAnanA caahie| zrutajJAna bhI 'paryAya' Adi ke bhedoM se bIsa prakAra kA hai| paryAya, paryAyasamAsa, akSara, akSarasamAsa, pada, padasamAsa, saMghAta,saMghAtasamAsa, pratipatti, pratipattisamAsa, aniyoga, aniyogasamAsa, prAbhUtaka, prAbhRtakasamAsa, prAbhRtakaprAbhRtaka prAbhRtakaprAbhRtakasamAsa, vastu, vastusamAsa, pUrva aura pUrvasamAsa / unameM se akSaroM kA sadbhAva hone se kevalajJAna akSara hai| usake anantaveM bhAga kA paryAya labdhyakSara nAma hai| yaha jJAna kevalajJAna ke samAna nirAvaraNa hai| yaha jJAna sukSma nigoda jIva ke hotA hai| yaha apane anantabhAga se adhika paryAyasaMjJaka jJAna kahalAtA hai| usase utpanna hue zruta kI bhI paryAya saMjJA hai cUMki yahA~ kArya meM kAraNa kA upacAra hai| arthAt labdhi nAma zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama kA hai aura akSara nAma avinazvara kA hai isalie isa jJAna ko labdhyakSara kahate haiM kyoMki itane isa kSayopazama kA jIva ke kabhI bhI vinAza nahIM hotA hai| yaha sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka jIva ke utpanna hone ke prathama samaya meM sparzana-indriyajanya matijJAna pUrvaka labdhyakSara rUpa zrutajJAna hotA hai| vahI jJAna jaba apane ananta bhAga se adhika hotA hai taba paryAyasamAsa hotA hai . Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35.] mUlAdhAra vRddhIrodazI: asaMkhyAtalokamAtrA: SaDvRddhIratikramya paryAyAkSarasamAsasya sarvapazcimo vikalpo bhavati tadanantabhAgAdhikamakSaraM nAma zrutajJAnaM bhavati / kathaM ? dravyazrutapratibaddhakAkSarotpannasyopacAreNAkSaravyapadezAt / tasyoparyekAkSare vRddhi gate'kSarasamAsaH akSarasyAnantabhAge vA vRddhi gate'zarasamAso bhavati evaM yAvatpadaM na prApta dkssrsmaasH| tasyoparyekAkSare vRddhi gate padaM SoDazazatacatustrizaskoTIbhistra yazItilakSAdhikAbhiraSTasaptatizatAdhikAbhiraSTAzItyakSarAdhikAbhizcAkSarANAM gRhItAbhireka dravyaM zrutapadaM tasmAdutpannajJAnamapyupacAreNa padasaMjJakaM zrutam / tasyoparyekAkSare vRddhi gate pdsmaasH| evamekaikAkSaravaddhikrameNa netavyaM yAvatsaMghAtaM na prApnoti eka vikalponaM tatsavaM pdsmaasH| tata ekAkSare vRddhi gate sNghaatH| saMkhyAtapardarbhavati yAvadabhiH padairnarakagatiH prarUpyate tAvadabhirbhavati tasmAdannaM jJAnamapi saMghAtasaMjJaka, etasyoparyakAkSare vRrSi gate sNghaatsmaasH| ekAkSare praviSTe pratipatti: syAt yAvadbhiH padairekagatIndriyakAyayogAdayaH prarupyante tAvadabhiH padaigahItaiH pratipattizrutaM bhavati, tasyoparyakAkSare vRddhi gate pratipattisamAsaH yAvadanuyogo na bhavati / ekAkSare vRddhi gate'niyogo bhavati caturdazamArgaNAprarUpakastata ekAkSare vRddhe'niyogsmaas:| ekAkSareNa prAbhRtakaM bhavati saMkhyAtAniyogadvArastata ekakAkSaravRddhikrameNa yAvatprAbhutakaM na paripUrNa tatsarva isa prakAra anantabhAga, asaMkhyAtaguNa aura anantaguNa vRddhi se eka akSara hotA hai| isa prakAra kI asaMkhyAta loka mAtra bAra SaT sthAna vRddhi ke ho jAne para usake anantara jo paryAyAkSara samAsa kA antima vikalpa ho jAtA hai usake anantaveM bhAga adhika akSara nAma kA zrutajJAna hotA hai| yaha kaise ? kyoMki dravyazrata se saMbandhita aise ekAkSara se utpanna hue jJAna ko upacAra se akSara kahate haiN| isake Upara eka akSara kI vRddhi ho jAne para akSarasamAsa hotA hai| athavA akSara ke anantaveM bhAga pramANa vRddhi ke ho jAne para akSarasamAsa hotA hai| isa taraha jaba taka padajJAna prApta na ho taba taka akSarasamAsa jJAna hI rahatA hai| isake Upara eka akSara kI vRddhi hone para padajJAna hotA hai| solaha sau cauMtIsa karor3a tirAsI lAkha aThattara so aThAsI akSaroM kA eka dravya zru tapada hotA hai, usase utpanna hue jJAna ko bhI upacAra se pada nAmaka zrutazAma kahA hai / usake Upara eka akSara kI vRddhi hone para padasamAsa jJAna hotA hai| ___ isa taraha eka-eka akSara kI vRddhi ke krama se jaba taka saMghAta jJAna nahIM ho jAtA hai taba taka sabhI ko padasama sa kahate haiM / usase Upara eka akSara ke vRddhi hone se saMghAta jJAna hotA hai| jitane padoM se marakagati kA nirUpaNa hotA hai utane padoM kA nAma saMghAta hai| isase utpanna hue jJAna ko bhI saghAta zAna kahate haiN| isake Upara eka akSara kI vRddhi hone para saMghAtasamAsa hotA hai| isameM ekAkSara milA dene para pratipatti nAma kA zrutajJAna hotA hai / jitane padoM se ekagati, indiya, kAya, yoga bAdi mArgaNAoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai utane padoM kA pratipatti nAmaka zratajAma hotA hai| usake Upara eka akSara kI vRddhi karane para pratipattisamAsa jJAna hotA hai / jaba taka anuyoga jJAna nahIM ho jAve taba taka pratipattisamAsa hI kahalAtA hai / antima pratipattisamAsa ke Upara eka akSara kI vRddhi karane para anuyoga zrutajJAna hotA hai| yaha caudaha mArgaNAjoM kA prarUpaNa karatA hai| isake Upara eka akSara kI vRddhi karane para anuyogasamAsa jJAna hotA hai| aMtima anuyogasamAsa ke Upara eka akSara kI vRddhi karane para prAbhUtaka-jJAna hotA hai| saMkhyAta aniyoga dvAroM se yaha jJAna hotA hai| usake Upara eka-eka akSara kI vRddhi ke Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pryaadhikaar| ] [ 352 prAbhUtakaprAbhRtakapamAsastata ekAkSa reNa prAbhRtaprAbhRtakaM bhavati, tata ekAkSa reNa vRddhiryAvadvastu ekAkSareNInaM tatsarvaM prAbhRtakaprAbhRtakasamAsaH ekAkSareNa vastu viMzatiprAbhRtakaistata ekAkSaravRddhayA netavyaM yAvatpUrvamekAkSa reNonaM tatsarvaM vastusamAsaH / tata ekAkSareNa pUrvaM bhavati saMkhyAtavastubhistata ekakAkSaravRddhayA tAvannetavyaM yAvallokavindusArazrutaM ekAkSareNonaM, tenAdhikaM pUrvam pUrvaM samAsaH / etasya zrutasyAvaraNaM zrutAvaraNaM zrutajJAnabhedAvaraNasyApi bheda iti / avadhijJAnaM dezAvadhiparamAvadhisarvAvadhibhedena trividhamekaikamapi jaghanyotkRSTabhedena dvividham / tatra jaghanyadezAvadhidvaM vyata ekajIvodArikazarIrasya lokena bhAge hRta ekabhAgam jAnAti, kSetrataH ghanAMgulasyAsaMkhyAta bhAgaM jAnAti, kAlata AvalyA asaMkhyAtabhAgaM jAnAti / bhAvato jaghanyadravyaparyAyeSu AvalyasaMkhpAtabhAgeSu kRteSu tatraikakhaNDaM jAnAti / utkRSTadezAvadhirdra vyataH kArmaNavargaNAyA manovargaNAnantabhAgena bhAge hRte tatraikakhaNDaM jAnAti, kSetrataH saMkhyAtalokaM jAnAti, kAlataH palyopamaM jAnAti, bhAvato'saMkhyAta loka paryAyAn jAnAti / tatra paramAvadhirjaghanyadravyato dezAdya tkRSTadravyasya manovagaMNAnanta bhAgasyAnantabhAgana (?) krama se jaba taka prAbhRtakaprAbhRtaka jJAna na A jAve taba taka prAbhRtakasamAsa jJAna kahalAtA hai / usake Upara eka akSara kI vRddhi karane se prAbhRtaka prAbhRtakasamAsa hotA hai| isake Upara eka-eka akSara kI vRddhi karane se jaba eka akSara se kama vastu jJAna ho jAtA hai taba taka ke sabhI jJAna ko prAbhRtaka-prAbhRtakasamAsa kahate haiM / antima prAbhRtaka prAbhRtakasamAsa meM eka akSara milAne se vastu jJAna hotA hai yaha bIsa prAbhRtoM se utpanna hotA hai / isake anantara eka-eka akSara kI vRddhi karane se eka akSara kama pUrva jJAna ke Ane taka sabhI bheda vastusamAsa ke hote haiM / usameM eka akSara milAne se pUrva nAma kA jJAna hotA hai| khyAta vastu jJAnoM se yaha pUrvajJAna hotA hai| isameM eka-eka akSara kI vRddhi taba taka karanA cAhie ki jaba taka lokabiMdusAra nAma kA zra utajJAna na ho jAve / yaha eka akSara se kama pUrvazruta jJAma thA / usameM eka akSara milA dene para pUrvasamAsa jJAna ho jAtA hai| ina zruta ke Upara AvaraNa ko zrutAvaraNa kahate haiM / zrutajJAna ke jisame bheSa haiM utane hI bheda zrutajJAnAvaraNa ke jAnanA caahie| avadhijJAna ke tIna bheda haiM- dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi / pratyeka ke jaghanya aura utkRSTa aise do-do bheda bhI hote haiM / usameM se jaghanya dezAvadhi dravya se eka jIba ke auvArika zarIra ke jitane pradeza haiM usameM loka kA bhAga dene para jo labdha Ave usake eka bhAga ko jAnatA hai / kSetra se ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA hai / kAla se AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga ko jAnatA hai / bhAva se dravya kI jaghanya paryAya meM AvalI ke asaMkhyAta bhAga karane para usake eka khaNDa ko jAnatA hai / utkRSTa dezAvadhi dravya se kArmaNa vargaNA meM manovargaNA ke ananta bhAga se bhAjita karane para usameM se eka khaNDa ko janatA hai / kSetra se saMkhyAta loka ko jAnatA hai / kAla se palyopama ko jAnatA hai| bhAva se asaMkhyAta lokapramANa paryAyoM ko jAnanA hai / jaghanya paramAvadhi dravya kI apekSA se dezAvadhi kA jo utkRSTa dravya hai usameM manovargaNA ke ananta bhAga karake usameM se eka bhAga ke dvArA bhAjita karane para labdha ke eka bhAga ko Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 [ malAcAre bhAge hute tatraikabhAgaM jAnAti, kSetrato'saMkhyAtalokaM jAnAti, kAlata palyopamaM jAnAti, bhAvato'saMkhyAtalokaparyAyAn jAnAti / utkRSTo dravyato manovagaMNAyA anantabhAgaM jAnAti, kSetrato'saMkhyA tallokAn jAnAti, kAlato'saMkhyAtalokasamayAn jAnAti, bhAvato'saMkhyAta lokaparyAyAn jAnAti / sarvAvadhidravyata ekaM paramANuM jAnAti, kSetrato'saMkhyA tallokAn jAnAti, kAlato'saMkhyAta lokasamayAn jAnAti, bhAvato'saMkhyAtalokaparyAyAn jAnAti / sarvatrA saMkhyAtaguNo guNakAro draSTavyaH pUrvapUrvApekSayA anugAmyananugAmivarddhamAnahIyamAnAvasthitabhedAt SaDvidho vAvadhiH, etasthAvadhijJAnasyAvaraNamavadhijJAnAvaraNam / mana:paryayajJAnamRjuvipulamatibhedena dvividhamRjumatimana:paryayajJAnaM vipulamatimana:paryayajJAnam ceti / RjvI praguNA nirvartitA matiH RjumatiH vAkkAyamanaskRtArthasya paramanogatasya vijJAnaM nirvartitA, anivartitA kuTilA vipulA ca matirvipulamati, anirvartitA vAkkAyamanaskRtArthasya parakIya manogatasya vijJAnAt, athavA RjvI matiyasya jJAna - vizeSasyAsI RjumativipulA matiyasyAsI vipulamatiH / Rjumatirvipulamatizca manaH paryayaH / tatra Rjumatidravyato jaghanyenaikasAmayikIM audArikazarIranirjarAM jAnAtyutkRSTata ekasAmayikI cakSurindriyanirjarAM jAnAti, jAnatA hai / kSetra kI apekSA asaMkhyAta loka pramANa kSetra ko jAnatA hai / kAla se palyopama pramANa kAla ko jAnatA hai Ara bhAva se asaMkhyAta loka pramANa paryAyoM ko jAnatA hai / yaha paramAvadhi utkRSTa se dravya kI apekSA manovargaNA ke anantaveM bhAga ko jAnatA hai / kSetra se asaMkhyAta lokoM ko jAnatA hai / kAla se asaMkhyAta loka ke samayoM ko jAnatA hai| aura bhAva se asaMkhyAta lokapramANa paryAyoM ko jAnatA hai / sarvAvadhi jJAna bhI dravya se eka paramANu mAtra ko jAnatA hai / kSetra se asaMkhyAta loka pramANa ko jAnatA hai / kAla se asaMkhyAta lokapramANa samayoM ko jAnatA hai aura bhAva se asaMkhyAta lokapramANa paryAyoM ko jAnatA hai / yahA~ para jo asaMkhyAtaguNA hai vaha pUrva pUrva kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika hI samajhanA / isa sarvAvadhi meM jaghanya bheda nahIM hotA hai / jisa jJAna vizeSa kI vaha jJAna vipulamati mana:paryaya hai / yahA~ sarvatra asaMkhyAta guNA guNakAra hai / arthAt pUrva pUrva kI apekSA se uttara bheda meM asaMkhyAta guNita guNAkAra samajhanA cAhie / avadhijJAna ke anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthita aise chaha bheda bhI hote haiM / isa avadhijJAna ke vAraraNa ko avadhijJAnAvaraNa kahate haiM / ataH jitane avadhijJAna ke bheda haiM utane hI AvaraNa ke bheda samajha lenA cAhiye / mana:paryayajJAna ke do bheda haiM--Rjumati aura viputamati / RjvI -- sarala mana-vacanakAya se racI huI mati Rjumati hai / arthAt para ke mana meM sthita jo padArtha haiM unako usane sarala mana-vacana-kAya se cintana kiyA hai, use jo jAna lete haiM / unake Rjumati mana:paryayajJAna hai / athavA RjvI-sarala mati hai jisa jJAna vizeSa ko vaha Rjumati hai / vipulA - kuTila mana-vacanakAya se anirvartitamati vipulA hai| jo muni kuTila mana-vacana-kAya se soce gaye para ke mana meM sthita padArtha ko jAna letA hai usake vipulamati mana:paryayajJAna hotA hai, athavA vipulA - kuTila mati hai jisakI vaha vipulamati hai / Rjumati mana:paryayajJAna jaghanya se dravya kI apekSA eka samaya meM honevAlI audArika 1. ka asaMkhyAtAn lokAn / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAra1 [ 353 kSetrato jaghanyena gavyUtipRthaktvama, utkRSTa to yojanapathaktvaM jAnAti / kAlato jaghanyena dvau vA zrIvA bhavAna, utkRSTata. saptASTo bhavAn jAnAti / bhAvato jaghanyenotkRSTena cAsaMkhyAtabhAvAna jAnAti kiM tu jaghanyAdutkRSTAnAM sAdhikatvam iti / vipulamatidravyato jaghanyenaikasAmayikI cakSarindriyanirjarAM jAnAti utkRSTenakasamayaprabaddhakarmadravyasya manovargaNAyA anantabhAgena bhAge hata ekakhaNDaM jAnAti / kSetrato jaghanyena yojanapathaktvaM sAdhikaM jAnAti / utkRSTato manuSyakSetra jAnAti / kAlato jaghanyena saptASTabhavAn jAnAtyukRSTato'saMkhyAtAn etasya bhavAn jAnAti / bhAvato jaghanyenAsaMkhyAtaparyAyAn jAnAti, u kRSTatastato'dhikAn paryAyAn jAnAti / manaHparyayasyAvaraNaM manaHparyayAvaraNam / kevalajJAnamasahAyamanyanirapekSaM, tasyAvaraNaM kevalajJAnAvaraNam / evaM paMcaprakAramAvaraNaM; jJAnAvArakaH pudgalaskandhanicayaH pravAhasvarUpeNAnAdibaddhaH jJAnAvaraNamiti / // 1230 // darzanAvaraNaprakRtibhedAnAha NiddANiddA payalApayalA taha thINagiddhi NiddA y| payalA cakkhu acakkhU ohINaM kevalassedaM // 1231 // zarIra kI nirjarA pramANa dravya ko jAna letA hai aura utkRSTa se eka samaya meM honevAlI cakSuindriya kI nirjarA pramANa dravya ko jAna letA hai| kSetra kI apekSA jaghanya se koza pRthaktva-tIna koza se lekara sAta-ATha koza taka ko jAna letA hai| utkRSTa se yojana pRthaktva ko jAna letA hai| kAla kI apekSA jaghanya se do athavA tIna bhavoM ko jAna letA hai tathA utkRSTa se sAta-ATha bhavoM ko jAna letA hai / bhAva kI apekSA jaghanya se asaMkhyAta bhAvoM ko jAnatA hai aura utkRSTa se . bhI asaMkhyAta bhAvoM ko jAnatA hai / jaghanya kI apekSA utkRSTa meM adhika bhAva hote haiN| vipulamati dravya kI apekSA jaghanya se eka samaya meM honevAle cakSu-indriya kI nirjarA dravya ko jAnatA hai, pramANa utkRSTa se eka samayaprabaddha pramANa karmadravya meM manovargaNA ke anantaveM bhAga se bhAga dene para jo dravya AyA usake eka khaNDa ko jAnatA hai / kSetra kI apekSA jaghanya se kucha adhika yojana pRthaktva ko jAnatA hai aura utkRSTa se manuSyakSetra ko jAnatA hai| kAla kI apekSA jaghanya se sAta-ATha bhavoM ko jAnatA hai aura utkRSTa se asaMkhyAta bhavoM ko jAnatA hai / bhAva kI apekSA jaghanya se asaMkhyAta paryAyoM ko jAnatA hai aura utkRSTa se usase adhika asaMkhyAta paryAyoM ko jAnatA hai / isa manaHparyayajJAna kA jo AvaraNa hai vaha manaHparyayajJAnAvaraNa kevala-asahAya arthAt anya kI apekSA se rahita jo jJAna hai vaha kevalajJAna hai| usake AvaraNa kA nAma kevalajJAnAvaraNa hai| isa taraha pA~ca prakAra kA AvaraNa hotA hai / yaha jJAna ke Upara AvaraNa DAlane vAlA pudgalaskandhoM kA samUha pravAharUpa se anAdi kAla se jIva ke sAtha baddha hai isalie yaha jJAnAvaraNa sArthaka nAmavAlA hai| darzanAvaraNa kI prakRti ke bhedoM ko kahate haiM-- gAthArtha-nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagaddhi, nidrA aura pracalA tathA cakSu, acakSu, avadhi aura kevala ye cAra darzanAvaraNa, aise nau bheda darzanAvaraNa ke haiM / / 1231 // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] [ mUlAcAra AvaraNamityanuvartate tena saha saMbandhaH / nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagaddhiH, nidrA, pracalA, anna darzanAvaraNa sAmAnAdhikaraNyena dRzyate', nidrAnidrA cAso darzanAvaraNaM ca, evaM pracalApracalA darzanAvaraNa, styAnagRddhidarzanAvaraNaM, nidrA darzanAvaraNaM, pracalA darzanAvaraNaM, uttaratra vaiyadhikaraNyena cakSurdarzanAvaraNamacakSurdarzanAvaraNamavadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM ceti navavidhaM drshnaavrnnmetditi| tatra mandakhedaklamavinodArtha svApo nidrA, tasyA uparyupari vttinidraanidraa| svApakriyayAtmAnaM pracalayati sA prclaa| zokazramamadAdiprabhavA AsInasyApi netragAtravikRtisucikAsau ca punaH punarvartamAnA prclaaprclaa| svapne vIryavizeSAvirbhAvaH sA styAnagRddhiH styAyateranekArthatvAt svApArtha iha gRhyate, gRdherapi' dRptiH styAne svapne gRdhyate dRSyate' yadudayAdAtmA raudraM bahukarma karoti styAnagRddhiH / tatra, nidrAnidrAdarzanAvaraNodayena vRkSAgre samabhUmo yatra tatra deze ghoraM ravaM ghorayannirbharama svapiti / pracalApracalAtIvodayena AsIna utthito vA galallAlAmukhaM punaH punaH zarIraM zirazca kampayana nirbhara svapiti / styAnagRddhidarzanAvaraNodayena utthito'pi punaH svapiti, supto'pi karma karoti, dantAna kaTakaTAyamAnaH zete iti / nidrAyAstIvodayenAlpakAlaM svapiti, utthApyamAnaH so'pi zIghramattiSThati, ___ AcAravRtti-AvaraNa zabda pichalI gAthA meM hai, vahA~ se isakA sambandha kara lenaa| nidrAnidrA Adi pA~coM meM darzanAvaraNa sAmAnAdhikaraNya se dekhA jAtA hai isalie usako sabake sAtha lagAnA tathA Age cakSu Adi cAra meM vaiyadhikaraNya se darzanAvaraNa hai ataH unake sAtha bhI use lagA lenA cAhie / taba nidrAnidrAdarzanAvaraNa, pracalApracalAdarzanAvaraNa, styAnagRddhidarzanAvaraNa, nidrAdarzanAvaraNa, pracalAdarzanAvaraNa, cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa ye nau bheda darzanAvaraNa ke hote haiN| mada, kheda aura zrama ko dUra karane ke lie sonA nidrA hai| usakI adhika se adhika pravRtti nidrAnidrA hai| sone kI kriyA se apane ko calAyamAna karanA pracalA hai / zoka, zrama, mada Adi se utpanna hotI hai aura baiThA hone para bhI netra aura zarIra meM vikRti sUcita karatI hai| isake Age puna:punaH honevAlI pracalApracalA hai| sone meM zaktivizeSa ko prakaTa karanevAlI styAnagRddhi hai| 'styAya' dhAtu anekArthavAcI hai ataH yahA~ usakA sonA artha vivakSita hai| 'gRdh' dhAtu dRpti artha meM hai, isalie styAna-sone meM jo prakaTa hotI hai arthAt jisake udaya se AtmA sotA-sotA bhI bahuta-se raudra kArya kara letA hai vaha styAnagRddhi hai| 1. nidrAnidrAdarzanAvaraNa ke udaya se yaha jIva vRkSa ke agra bhAga para yA samabhUmi para arthAt jisa kisI bhI sthAna para ghora zabda karatA huA, khurrATe bharatA huA, khUba sotA hai| 2. pracalApracalA ke tIvra udaya se yaha jIva baiThA huA athavA khar3A huA hI zarIra aura mastaka ko kaeNpAtA huA, UMghatA huA atizaya rUpa se sotA rahatA hai tathA usake mukha se lAra bhI bahatI rahatI hai| 3. styAnagRddhi darzanAvaraNa ke udaya se vaha jAgakara bhI punaH so jAtA hai aura sotesote bhI kArya kara letA hai arthAt nIMda meM hI uThakara kArya kara AtA hai, punaH so jAtA hai, use patA nahIM cala pAtA hai| yaha sote samaya dA~ta bhI kaTakaTAtA rahatA hai| 4. nidrA ke tIvra udaya se yaha alpakAla hI sotA hai, jagAne para zIghra hI uTha jAtA hai tathA alpazabdoM se hI arthAt jarA-so AvAja se hI jaga jAtA hai| 1. ka sNbdhyte| 2. ka diiptiH| 3. ka dIpyate / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAraH] [ 355 alpazabdena cetayate / pracalAyAstIvodayena vAlakAbhate iva locane bhavataH, gurubhArAvaSTabdhamiva ziro bhavati, punaH punarlocane unmIlayati svapantamAtmAna vArayati / cakSurjJAnotpAdakaprayatnAnuviddhaguNIbhUtavizeSasAmAnyAlocanaM cakSurdarzanarUpaM darzanakSama, tasyAvaraNaM cakSurdarzanAvaraNama / zeSendriyajJAnotpAdakaprayatnAnuviddhaguNIbhUtavizeSasAmAnyAlocanamacakSadarzanaM, tasyAvaraNamacakSurdarzanAvaraNam / avadhijJAnotpAdakaprayatnAnaviddhasa guNIbhUtavizeSarUpivastusAmAnyAlocanamavadhidarzanaM, tasyAvaraNamavadhidarzanAvaraNam / yugapatsarvadravyaparyAyasAmAnyavizeSaprakAzakaM kevalajJAnAvinAbhAvikevaladarzanaM tasyAvaraNaM kevldrshnaavrnnm| mithyAtvAsaMyamamaSAyayogakarUpeNa pariNato jIvasamavetadarzanaguNapratibandhakastadarzanAvaraNamiti // 1231 // vedanIyamohanIyayoruttaraprakRtIH pratipAdayannAha sAdamasAdaM duvihaM vedaNiyaM taheva mohaNIyaM ca / dasaNacarittamohaM kasAya taha NokasAyaM ca / / 1232 // tiNNiya duveya solasa NavabhedA jahAkameNa NAyavvA / micchattaM sammataM sammAmicchattamidi tiSNi // 1233 // 5 pracalA ke tIvra udaya se usake netra bAla se bhare hae ke samAna bhArI ho jAte haiM, sira bhI bahuta bhArI bhAra ko dhAraNa kiye hue ke samAna ho jAtA hai| yaha puna-punaH netra kholatA rahatA hai aura sote hue apane ko rokatA rahatA hai| 6. cakSu ke jJAna ko utpanna karanevAle prayatna ke sAtha avinAbhAvI, aura jisameM vizeSa dharma gauNa hai aise sAmAnya mAtra ko avalokana karane meM samartha cakSurdazana hai, usake AvaraNa kA nAma cakSurdarzanAvaraNa hai| 7. cakSu ke atirikta zeSa indriyoM ke jJAna ko utpanna karanevAle prayatna se avinAbhAvI, aura jisameM vizeSa dharma gauNa hai aisA sAmAnyamAtra kA avalokana karanevAlA acakSurdarzana hai, usake AvaraNa kA nAma acakSurdarzanAvaraNa hai / 8. avadhijJAna ke utpAdaka prayatna ke sAtha avinAbhAva se rahita, aura jisameM vizeSa gauNa hai aisI rUpI vastu kA jo sAmAnya avalokana karanA hai vaha avadhidarzana hai| usake AvaraNa kA nAma avadhidarzanAvaraNa hai| 6. jo yugapat sarvadravyoM aura paryAyoM ke sAmAnya-vizeSa ko prakAzita karanevAlA kevalajJAnAvinAbhAvI hai usa kA darzana kevaladarzana hai, usake AvaraNa kA nAma kevaladarzanAvaraNa hai| mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga ke sAtha ekarUpa se pariNata, aura jIva ke sAtha samanvita darzana guNa ko jo rokanevAlA hai vaha darzanAvaraNa hai, aisA smjhnaa| vedanIya aura mohanIya kI uttaraprakRtiyoM kA pratipAdana karate haiM gAthArtha--sAtA aura asAtA se vedanIya ke do bheda haiN| mohanIya ke darzanamoha aura cAritramoha ye do bheda haiN| tathA krama se darzanamohanIya ke tIna evaM cAritramoha ke kaSAya aura nokaSAya ye do bheda haiN| kaSAya ke solaha aura nokaSAya ke nau bheda jAnanA cAhie / darzanamIha ke mithyAtva, samyaktva tathA samyagmithyAtva ye tIna bheda bhI hote haiM / 1232-33 // . Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] [ mUlAdhAre sAtamasAtaM dvividhaM vedanIyaM tathaiva mohanIyamapi dvividha darzanamohanIyaM caritramohanIyaM ca, dvividhamuttaratra bhaNati tena saha saMbandhaH / caritramohanIyamapi dvividhaM kaSAyamohanIyanokaSAyamohanIyabhedena / sAtaM sukhaM sAMsArikaM tadbhojayati vedayati jIvaM sAtavedanIyam / asAtaM duHkha, tadbhojayati vadayati jIvamasAta vedanIyam / yadudayAddevAdigatiSu zArIrika mAnasika sukhaprAptistatsAta vedanIyaM yadudayAnnarakAdigatiSu zArIramAnasaduHkhAnubhavanaM tadasAta vedanIyam / evaM vedanIyakarmaNo dve prakRtI sukhaduHkhAnubhavananibandhanaH pudgalaskandhacayo mithyAtvAdipratyayavazena karmaparyAyapariNato jIvasamaveto vedanIyamiti / AptasamayapadArtheSu ruciH zraddhA darzana, tanmohayati paratantraM karoti darzanamohanIyam / pApakriyAnivRttizcAritram / tatra, ghAtikarmANi pApaM, teSAM kriyA mithyAtvA saMyamakaSAyAsteSAmabhAvazcAritram / duHkhasasyaM karmakSetra kRSanti phalavatkurvantIti kaSAyAH / ISatkaSAyA nokaSAyAH, sthityanubhAgodaye kaSAyebhya eteSAM stokatvaM yata ISatkaSAyatvaM yuktamiti // 123 // darzana mohanIyasya kaSAyanokaSAyANAM ca bhedAnAha yo, dvo, SoDaza, nava bhedA yathAkrameNa jJAtavyAH / darzanamohanIyasya trayo bhedAH / cAritramohanIyara bhedau / cAritrakaSAyamohanIyasya SoDaza bhedAH / cAritranokaSAyamohanIyasya nava bhedAH / atha darzanamohanIyasya ke te trayo bhedA ityAzaMkAyAmAha - mithyAtvaM, samyaktvaM samyamidhyAtvamiti trayo bhedAH darzana mohanIyasya, AcAravRtti- - sAtA aura asAtA ke bheda se vedanIya ke do bheda hote haiM / jo sAMsArika sukha kA jIva ko anubhava karAtA hai vaha sAtAvedanIya hai aura jo asAtA arthAt dukha kA jIva ko anubhava karAtA hai vaha asAtAvedanIya hai / arthAt jisake udaya se jIva ko deva Adi gatiyoM meM zArIrika aura mAnasika sukha kI prApti hotI hai vaha sAtAvedanIya hai tathA jisake udaya se naraka Adi gatiyoM meM zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA anubhava hotA hai vaha asAtAvedanIya hai / isa prakAra se vedanIya karma kI do prakRtiyA~ haiM / sukha-duHkha ke anubhava karane meM nimittabhUta pudagala skandhoM kA samUha rUpa tathA mithyAtva Adi pratyaya ke nimitta se karmaparyAya se pariNata huA jIva unase samanvita hone se vedanIya hai / mohanIya ke do bheda haiM- darzanamohanIya aura cAritramohanIya / 'dvividhaM' zabda Age kI gAthA meM hai usIse sambandha kara lenA / cAritramohanIya ke bhI do bheda haiM- kaSAyamohanIya aura nokaSAyamohanIya | Apta, Agama aura padArthoM meM ruci arthAt zraddhA darzana hai, use jo mohita karatA haiparatantra karatA hai vaha darzanamohanIya hai / pApakriyA se nivRtti cAritra / usameM ghAtikarmoM ko pApa kahA gayA hai, unakI kriyAe~ mithyAtva asaMyama aura kaSAya haiM / unakA abhAva honA cAritra hai / duHkharUpI dhAnya ke lie kAraNabhUta karmarUpI kheta kA jo karSaNa karatI haiM-jotatI haiM aura use phalita karatI haiM ve kaSAya haiM / ISat - kiMcit kaSAya ko nokaSAya kahate haiM / sthiti aura anubhAga ke udaya ke samaya inameM kaSAyoM kI apekSA alpatA rahatI hai isIlie inheM ISatkaSAya yA nokaSAya kahanA yukta hai| darzana mohanIya ke tIna, cAritramohanIya ke do, cAritrakaSAyamohanIya ke solaha aura cAritranokaSAyamohanIya ke nau bheda haiM / darzanamohanIya ke tIna bheda kauna-se haiM unheM yahA~ batAte haiM--mithyAtva, samyaktva aura samyaGa mithyAtva ye tIna bheda haiM / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApayadhikAraH] yasyodayenAptAgamapadArtheSu zraddhA na bhavati tanmithyAtvaM, kodravatuSarUpam / yasyodayenAptAgamapadArtheSu zraddhAyAH zaithilyaM tatsamyaktvaM, kodravatandulasadRzam / syodayenAptAnAptAgamapadArtheSa akrameNa zraddhe utpadyate tatsamyahamithyAtvaM, darzanamohanIyasya apUrvA pUrvAdikaraNairdalitasya kodravasyeva tridhA gatirbhavati / tacca bandhaM pratyeka sattAkarma prati trividhaM tatsamyamithyAtvasyaikakAraNatvAditi // 1233 / / SoDazakaSAyabhedaM pratipAdayannAha koho mANo mAyA lohonntaannubNdhisnnnnaay| appaccakkhANa tahA paccakkhANo ya sNjlnno||1234|| krodho roSasaMrambhaH, mAno garvaH stabdhatvaM,mAyA nikRtivaMcanA, anajutvaM lobho 'ghmuurchaa| anantA'nubhavAnmithyAtvAsayamAdau anubandhaH zIlaM yeSAM te'nantAnubandhinaste ca te krodhamAnamAyAlomA anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAH / atha vA'nanteSu bhaveSvanubandho vidyate yeSAM te'nantAnubandhinaH saMsArApekSayAnantakAlatvama ete samyaktvacAritravirodhinaH zaktidvayApanodAyeti, atha vA'nantAnubandhina iti saMjJA bhavanti eta iti / pratyAkhyAna saMyamaH / ISatpratyAkhyAnaM apratyAkhyAnam saMyamAsaMyama ityarthaH, atrAvaraNazabdo drssttvyH| apratyAkhyAna jisake udaya se Apta, Agama aura padArthoM meM zraddhA nahIM hotI hai vaha mithyAtva hai| yaha kodoM ke tuSa kI taraha hai / jisake udaya se Apta, Agama aura padArthoM meM zraddhA kI zithilatA rahatI hai vaha samyaktva nAmaka prakRti hai / yaha kAdA ke cAvala ke sadRza hai| jisake udaya se Agama, padArtha aura anApta, anAgama, apadArtha ina sacce aura jhUThe donoM prakAra ke Apta, Agama padArthoM meM eka sAtha zraddhA utpanna hotI hai usakA nAma samyaGa mithyAtva hai| isa taraha darzana mohanIya kI adhaHkaraNa, apUrvakaraNa Adi pariNAmoM ke dvArA yantra se dale hue kodoM ke samAna tIna avasthAeM ho jAtI haiN| vaha darzanamohanIya bandha ke prati eka hai aura sattA karma ke prati tIna prakAra kA hai, isalie ye mithyAtva, samyaktva aura samyaGa mithyAtva eka kAraNa se hI hote haiN| solaha kaSAyabhedoM kA kathana karate haiM gAthArtha-krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana rUpa hone se solaha ho jAte haiM // 1234 / / AcAravatti-krodha-roSa kA saMrambha, mAna---garva-stabdhatA, mAyA-nikRti, vaMcanA arthAt saralatA kA na honA, lobha-gRhamUrchA, ye cAra kaSAyeM haiN| anantabhavaparyanta rahane se tathA mithyAtva, asaMyama Adi meM anubandha-avinAbhAvI svabhAvavAlI hone se inakA anantAnabandhI nAma sArthaka hai / athavA anantabhavoM se jinakA anubandha-sambandha hai ve anantAnabandhI haiN| inake cAra bheda haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobh| ye saMsAra kI apekSA se anantakAlaparyanta rahatI haiM, samyaktva aura cAritra donoM kI virodhinI haiM arthAt samyaktva aura cAritra ko ghAta ... karane kI zakti se yukta haiN| pratyAkhyAna-saMyama aura ISatpratyAkhyAna-saMyamAsaMyama, ina donoM ke sAtha AvaraNa zabda lagAnA caahie| 1. ka gRddhimUrchA / 2. ka anntaanbhvaan| 3. zaktidveyopetA ytH| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAdhAre mAvaNvantItyapratyAkhyAnAvaraNAH / pratyAkhyAnaM saMyamamAvRNvantIti pratyAkhyAnAvaraNAH / athavA yeSu satsu 'pratyAkhyAnasaMyamAdisaMyamAsaMyamAdirahitaM samyaktvaM bhavatIti apratyAkhyAnasaMjJAH krodhamAnamAyAlobhAstAdattiAcchandyamiti / tathA yeSu satsu pratyAkhyAnaM samyaktvasahitaH saMyamAsaMyamo bhavati krodhamAnamAyAlobhAH pratyAkhyAnasaMjJA bhavantyatrApi tAdAttAcchAmiti / tathA saMyamena sahakIbhaya saMjvalanti saMyamo vA jvalatyeSu satsviti vA saMjvalanAH krodhamAnamAyAlomA iti / AdyAH samyavasvasaMghamaghAtinaH, dvitIyA dezasaMyamaghAtinaH, tRtIyAH saMyamaghAtinaH, caturthA: sthAnAtavaMyamacAlita iti // 12 // 4 // nokaSAyabhedAnpratipAdabannAha ityIpurisaNauMsapavedA hAsa ravi aradi sogoy| bhavameto ya dugaMchA navaviha taha NophasAyabheyaM tu // 1235 // stRNAti chAdayati doSarAtmAnaM paraM ca strii| purau prakRSTe karmaNi zete pramAdayati tAni karotIti vA purussH| na pumAn na strI napuMsakam / yeSAM pudgalaskandhAnAmudayena puruSa AkAMkSotpadyate teSAM strIveda iti jo kiMcit bhI saMyama na hone deM, usa para AvaraNa kareM ve apratyAkhyAnAvaraNa kahalAtI haiM aura jo pratyAkhyAna-saMyama para AvaraNa karatI haiM ve pratyAkhyAna kaSAye haiM / athavA jinake rahane para pratyAkhyAna-saMyama tathA saMyamAsaMyama Adi rahita samyaktva hotA hai unako apratyAkhyAna saMjJA hai| inake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra bheda haiN| jisake hone para pratyAkhyAnasamyaktva sahita saMyamAsaMyama hotA hai usakI pratyAkhyAnAvaraNa saMjJA hai| arthAt yaha pratyAkhyAnapUrNa saMyama kA AvaraNa karatI hai| isake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra bheda haiN| jo saMyama ke sAtha ekamaya hokara samyakprakAra se jvalita-prakAzita hotI haiM athavA jinake rahane para bhI saMyama vidyamAna rahatA hai use saMjvalana kahate haiN| inake bhI krodha, mAna, mAyA aura lobha cAra bheda hote haiN| isa taraha ye solaha kaSAyeM haiN| Adi kI anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha kaSAyeM samyaktva saMyama kA ghAta karatI sirI mAsyAkhyAnAvaraNa kaSAyeM dezasaMyama kA bAta karatI hai| tIsarI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyeM saMyama kA ghAta karanevAlI haiM aura cauthI saMjvalana kaSAyeM yathAkhyAtasaMyama kA ghAta karane bAlI haiN| mokacAma-bhedoM kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA se nokaSAya ke nau bheda ho jAte haiM // 1235 // prAcAravRtti-jo doSoM dvArA svayaM ko aura para ko AcchAdita karatI hai vaha strI hai / puru arthAt prakRSTa karma meM jo sotA hai arthAt una guNoM meM pramAda karatA hai vaha puruSa hai| jo na puruSa hai aura na strI hai vaha napuMsaka hai| jina pudgala skandhoM ke udaya se puruSa ke prati AkAMkSA hotI hai una pudgalaskandhoM 1.prtyaakhyaansNymaasNymvirhitN| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAdhikAra ] [ 359 saMjJA / yeSAmudayena pudgalaskandhAnAM vanitAyAmAkAMkSA jAyate teSAM puMveda iti saMjJA / yeSAM ca pudgalaskandhAnAmudayeneSTakAgnisadRzena dvayorAkAMkSA jAyate teSAM napuMsakaveda iti saMjJA / hasanaM hAso, yasya karmaskandhasyodayena hAsyanimitto jIvasya rAma utpadyate tasya hAsa iti saMjJA, kAraNe kAryopacArAt / ramyate'nayeti ramaNaM vA ratiH, kutsite ramate yeSAM karma skandhAnAmudayena dravyakSetrakAlabhAveSu ratirutpadyate teSAM ratiriti saMjJA / na ramate na ramyate vA yayA sA'ratiryasya pudgalaskandhasyodayena dravyAdiSvaratirjAyate tasyAratiriti saMjJA / zocana zocayatIti vA zokaH, yasya karmaskandhasyodayena zokaH samutpadyate jIvasya tasya zoka iti saMjJA / bhItiyaMsmAbibheti vA bhayaM yaH karmaskandherudayamAgatairjIvasya bhayamutpadyate teSAM bhayamiti saMjJA / jugupsanaM jugupsA yeSAM karmaskandhAnAmudayena dravyAdiSu jugupsA utpadyate teSAM jugupseti saMjJA / evaM navavidhameva nokaSAyavedanIyaM jJAtavyamiti / kaSAyavedanIyAkhyabhedAstudhvaM metasmAccAgamAjjJAtavyA iti // / 1235 / / AyuSo nAmnazca prakRterbhedAn pratipAdayannAha- NiriyAU tiriyAU mANusadevANa hoMti prAUNI / gadijAvisarIrANi ya baMdhaNasaMghAvasaMThANA // 1236 // kI strIveda saMjJA hai / jina pudgalaskandhoM ke udaya se strI ke prati AkAMkSA utpanna hotI hai unakI veda saMjJA hai / jina pudgala skandhoM ke udaya se IMTa ke ave kI agni ke sadRza donoM meM AkAMkSA utpanna hotI hai unakI napuMsakaveda saMjJA hai ha~samA hAsa hai| jisa karmaskandha ke udaya se jIva ke hAsya meM nimitabhUta rAga utpanna hotA hai usakI hAsa saMjJA hai / yahA~ para kAraNa meM kArya kA upacAra kiyA gayA hai| jisake dvArA ramatA hai usakA athavA ramaNamAtra kA nAma rati hai / jina karmarandhoM ke udaya se kutsita meM ramatA hai yA jinake udaya se dravya, kSetra, kAla, bhAvoM meM rati utpanna hotI hai| unakA nAma rati hai / jamA nahIM hai athavA jisake dvArA rati ko prApta nahIM kiyA jAtA hai vaha arati hai / jisa pudgalaskandha ke udaya se dravya Adi meM arati - aprIti utpanna hotI hai vaha bharati hai / zoka karanA athavA jo zoka kiyA jAtA hai vaha zoka hai| jisa karmaskandha ke udaya se jIva ke zoka utpanna hotA hai usakA nAma zoka hai| jisa kAraNa se DaratA hai use bhaya kahate haiM / athavA jina skandhoM ke udaya meM Ane para jIva meM bhaya utpanna hotA haiM unheM bhaya kahate haiM / glAni karanA jugupsA hai| jina karmaskandhoM ke udaya se dravya Adi meM glAni utpanna hotI hai unakA jugupsA yaha nAma hai / isa taraha nokaSAya vedanIya ke nau bheda jAnanA caahie| kaSAya vedanIya ke bheda to isI grantha meM pUrva gAthA meM kahe jA cuke haiM Ayu aura nAma karma kI prakRtiyoM ke bhedoM kA kathana karate haiM gAthArtha - narakAyu, tiryaMcAyu, mAnuSAyu aura devAyu ye Ayu ke cAra bheda haiM / 1. gati, jAti, 3. zarIra, 4. bandhana, 5. saMghAta, 6. saMsthAna, 7. saMhanana, 8. aMgopAMga, 6. varNa, Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36.] [bhUlAcAre saMghaDaNaMgovaMgaM vnnnnrsgNdhphaasmnnupuvii| agurulahuguvaghAdaM paraghAdamussAsa NAmaM ca // 1237 // AdAvujjodavihAyagaijuyalatasa suhumaNAmaM ca / pajjattasAharaNajuga thirasuha suhagaM ca Adejja // 1238 // athiraasuhadubbhagayANAdejja dussaraM ajskittii| sussarajasakittI viya NimiNaM titthayara NAmabAdAlaM // 1236 // nArakAdiSu saMbandhatvenAyuSo bhedavyapadezaH kriyate / nArakeSu bhavaM nArakAyuH, tiryakSu bhavaM tairazcAyuH, manuSyeSu bhavaM mAnuSyAyuH, deveSu bhavaM daivAyuH, evamAyUMSi catvAri / yeSAM karmaskandhAnAmudayena jIvasyAdhogatisvabhAveSu narakeSu tIvrazItoSNavedaneSu dIrghajIvanenAvasthAnaM bhavati teSAM nArakAyuriti saMjJA yeSAM / pudgalaskandhAnAmudayena tiryaGmanuSyadevabhavAnAmavasthAnaM bhavati teSAM tairazcamAnuSadevAyUMSi iti saMjJati / gatirbhava. saMsAraH, yadudayAdAtmA bhavAntaraM gacchati sA gatiryadi gatinAma karma na syAttadA'gatirjIvaH syaat| yasmina jIvabhAve satyAya:karmaNo yathAvasthAnaM zarIrAdIni karmANi udayaM gacchanti sa bhAvo yasya padagalaskandhasya mithyAtvAdikAraNa prAptakarmaNa udayAdbhavati tasyA gatiriti sNjnyaa| sA caturvidhA-narakagatiH, tiryaggatiH, manuSyagatiH, devagatizceti / yeSAM karmaskandhAnAmudayAdAtmanA nArakAdibhAvasteSAM narakagatyAdayaH saMjJAzcatasro 10. rasa, 11. gandha, 12. sparza, 13. AnupUrvI, 14. agurulaghu, 15. upaghAta, 16. paraghAta, 17. ucchavAsa, 18.Atapa, 16. udyota, 20. vihAyogati, 21. sa, 22. sthAvara, 23. sakSma, 24. bAdara, 25. paryApta, 26. aparyApta, 27. sAdhAraNa, 28. pratyeka, 26. sthira, 30. zubha, 31. subhaga, 32. Adeya, 33. asthira, 34. azubha, 35. durbhaga, 36. anAdeya, 37. duHsvara, 38. ayazaskIrti, 36. susvara, 40. yazaskIrti, 41. nirmANa aura 42. tIrthakaratva-ye vyAlIsa bheda nAmakarma ke haiM // 1236-36 / / AcAravRtti-nAraka Adi se sambandhita hone se Ayu ke bheda hote haiN| nArakiyoM meM honevAle bhavadhAraNa ke kAraNa ko narakAyu kahate haiN| tiryaMcoM meM honevAlI tiryaMcAyu, manuSyoM meM honevAlI manuSyAyu aura devoM meM honevAlo devAyu hai, Ayu ke aise cAra bheda haiN| jina karmaskandhoM ke udaya se tIvra, zIta, uSNa vedanA se yukta, adhogati svabhAvavAle narakoM meM dIrghakAla taka jIte hae jIvoM kA jo vahA~ para avasthAna hotA hai unakI saMjJA nArakAyu hai / jina pudgala skandhoM ke udaya se tiryaMca, manuSya aura deva ke bhavoM meM avasthAna hotA hai unheM kramazaH tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu kahate haiN| __ aba Age nAmakarma ke sarvabheda aura unake lakSaNoM ko kahate hai (1) gati, bhava aura saMsAra ekArthavAcI haiN| jisake udaya se AtmA bhavAntara ko jAtA hai vaha gati hai| yadi gati nAmakarma na ho to jIva gatirahita ho jaayegaa| jisa karma ke udaya se jIva meM rahane se Ayu karma ko sthiti rahatI hai aura zarIra Adi karma udaya ko prApta hote haiM use gati kahate haiM / arthAt mithyAtva Adi kAraNoM se karma-avasthA ko prApta jina pudagalaskandhoM ke udaya se vaha bhavAntara gamanarUpa avasthA hotI hai usakA gati nAma sArthaka hai| usake cAra bheda haiM-narakagati, tithaMcagati, manuSyagati aura devagati / jina karmaskandhoM ke Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH ] [ 361 bhavanti / narakAdigatiSu tadavyabhicAriNA sAdRzyenaikIkRtAtmA jAtirjIvAnAM sadRzaH pariNAmaH / yadi jAtinAmakarma na syAttadA matkuNA matkuNaivRzcikA vRzcikartrIhayo vrIhibhiH samAnA na jAyeran dRzyate ca sAdRzyaM tasmAdyataH karmaskandhA jAtisAdRzyaM tasya jAtiriti saMjJA / sA ca paMcavidhA, ekendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyapaMcendriyajAtibhedena / yadudayAdAtmA ekendriyaH syAttadekendriyajAtinAmakarma / evaM zeSeSvapi yojyam / yadudayAdAtmanaH zarIranivRtistaccharIranAma, yasya karmaskandhasyodayenAhAratejaH kArmANava gaMNApudgala skandhAH zarIrayogya pariNAmaH pariNatA jIvena saMbadhyante tasya zarIramiti saMjJA / yadi zarIranAmakarma na syAdAtmA vimuktaH syAt / taccharIraM paMcavidhaM, audArikavaikriyikAhA ra katai ja sa kArmaNazarIrabhedena / yadudayAdAhAravargaNAgatapudgalaskandhA jIvagRhItA rasarudhiramAMsAsthimajjAzukrasvabhAvodArikazarIraM bhavanti tadaudArikazarIranAma / evaM sarvatra / yadudayAdAhAravargaNApudgalaskandhAH sarvazubhAvayavAhArazarIrasvarUpeNa pariNamanti tadAhArakazarIraM nAmakarma / tathA yadudayAttai jasavargaNAnudgalaskandhA niHsaraNAniHsaraNa prakAmaprAptasamasta pratyekazarIrasvarUpeNa bhavanti tattaijasazarIraM nAma / tathA yadudayAhAravargaNAgatapudgalaskandhA aNimAdiguNopalakSitAstadvaikriyikaM zarIram / yadudayAtkUSmAMDa phala vRntavatsarvakarmAzrayabhUtaM tatkArmaNazarIram / zarIrArthAgatapudgalaskandhAnAM udaya se AtmA ko naraka, tiyaMca, manuSya aura deva bhava prApta hote haiM unase yukta jIvoM ko unauna gatiyoM meM narakagati, tiryaMcagati Adi saMjJAe~ prApta hotI haiM / (2) una gatiyoM meM avyabhicArI sAdRza se ekIbhUta svabhAva ko jAti kahate haiM, arthAt jovA ke sadRza pariNAma kA nAma jAti hai / yadi jAti nAmakarma na ho to khaTamala khaTamala ke samAna, bicchU bicchU ke samAna aura brIhitandula brIhitandula ke samAna nahIM ho sakate, jabaki inameM sadRzatA dikha rahI hai, isalie jina karmaskandhoM se sadRzatA prApta hotI hai unakI saMjJA jAti hai / usa jAti ke pA~ca bheda haiM- ekendriya dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya | jisake udaya se AtmA ekendriya hotA hai vaha ekendriya jAti nAmakarma hai / isI prakAra saba meM ghaTitakara lenA cAhie / (3) jisake udaya se AtmA ke lie zarIra kI racanA hotI hai vaha zarIranAmakarma hai, arthAt jisa karmaskandha ke udaya se AhAravargaNA, taijasavargaNA aura kArmaNavargaNA rUpa pudgalaskandha zarIra ke yogya pariNAma se pariNata hokara jIva ke sAtha sambandhita hote haiM usakI zarIra saMjJA hai / yadi zarIra nAmakarma na ho to AtmA mukta ho jAve / isa zarIra ke pA~ca bheda haiMdArika, vaiyika, AhAraka, taijasa aura kaarmnn| jisake udaya se jIva ke dvArA grahaNa kiye gaye AhAravargaNArUpa pudgalaskandha rasa, rudhira, mAMsa, asthi majjA aura zukra svabhAva se pariNata hokara audArika zarIra rUpa ho jAte haiM usakA nAma audArika zarIra hai| aise hI jinake udaya se jIva dvArA grahaNa kiye AhAravargaNArUpa pudgalaskandha aNimA Adi guNoM se upalakSita vaiRiyika zarIrarUpa pariNata ho jAte haiM usakA nAma vekriyikazarIra hai / jisake udaya se AhAra vargaNArUpa pudgalaskandha sabhI zubha avayavavAle AhArakazarIrarUpa se pariNamana kara jAte haiM usakA nAma AhArakazarIra hai| jisake udaya se taijasavargaNArUpa pudgalaskandha niHsaraNa aura aniHsaraNarUpa pratyeka DhaMga se pariNata ho jAte haiM usakA taijasazarIra nAma hai, arthAt taijasazarIra ke do bheda haiM-niHsaraNAtmaka aura aniHsaraNAtmaka / niHsaraNAtmaka ke bhI zubha aura azubha kI kI apekSA do bheda haiN| ye audArika zarIravAle tejasa RddhidhArI muniyoM ke nikalate haiM / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAbAre jIvasaMbandhAnAM yaH pudgalaskandheH prAptodayairanyonyasaMzleSaNasaMbandho bhavati taccharIrabandhanaM nAmakarma / yadi zarIrabandhananAmakarma na syAdvAlukAkRtapuruSazarIramiva zarIraM syaat|tdaudaarikshriirbndhnaadibheden paMcavidham / yadudayAdIdArikAdizarIrANAM vivaravirahitAnyonyapravezAnupravezenaikatvApAdanaM bhavati ttsNghaatnaam| yadi saMghAtanAmakarma na syAttilamodaka iva jIvazarIraM syaat| taccIdArikazarIrasaMghAtAdibhedena paMcavidham / yadudayAdodArikAdizarIrAkRteni tirbhavati tatsaMsthAnanAma, yeSAM karmaskandhAnAmudayena jAtikarmodayaparatantreNa zarIrasya saMsthAnaM kriyate taccharIrasaMsthAnam / yadi tanna syAjjIvazarIramasaMsthAnaM syAt / tacca SoDhA vibhajyate--samacaturasrasaMsthAnanAma, nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnanAma, svAtizarIrasaMsthAnanAma, vAmanasaMsthAnanAma, kubjasaMsthAnanAma, huMDakasaMsthAnanAma / samacaturasra samacaturasrasamavibhaktamityarthaH / nyagrodho vRkSastasya parimaNDalamiva parimaNDalaM yasya tanyagrodhaparimaNDalaM nAbherUdhvaM sarvAvayavaparamANubahutvaM nyagrodhaparimaNDalamiva nyagrodhaparimaNDalazarIrasaMsthAnamAyatavRttamirthaH / svAti vAlmIka zAlmalirvA tasya saMsthAnamiva saMsthAnaM yasya tatsvAtizarIrasaMsthAnaM nAbheradhovayavAnAM vizAlatvamUrdhvaM saukSmyam / kubjasya zarIraM kubjazarIraM tasya saMsthAna zubha se subhikSa hotA hai aura azubha se dvAdaza yojana bhUmi ke jIva bhasmasAt ho jAte haiN| aniHsaraNAtmaka taijasa sabhI saMsArI jIvoM ke sAtha rahatA hai, vaha zarIra meM kAnti kA kAraNa hai| jisake udaya se kUSmANDaphala athavA baigana phala ke samAna sabhI karmoM ke lie AzrayabhUta zarIrapiNDa hotA hai usako kArmaNazarIra nAma kahate haiM / (4) jo zarIra kI racanA ke lie Aye hoM arthAt jIva se sambandha ko prApta ho cuke ho. udayaprApta pudgalaskandhoM kA paraspara meM saMzleSa-sambandha honA zarIrabandhana nAmakarma hai| yadi zarIrabandhana nAmakarma na ho to yaha zarIra bAlU dvArA banAye hue puruSa ke zarIra ke samAna ho jAya / isake bhI audArikazarIrabandhana, vaikriyikazarIrabandhana Adi pA~ca bheda haiN| (5) jisake udaya se audArika Adi zarIroM ke paramANuoM kA paraspara meM chidrarahita pravezAnupraveza hokara ekarUpatA A jAve use saMghAta nAmakarma kahate haiN| yadi saMghAta nAmakarma na ho to jova kA zarIra tila ke laDDU ke samAna ho jaaye| isake bhI pAMca bheda haiM-audArikazarIrasaMghAta, vaikriyikazarIrasaMghAta Adi / (6) jisake udaya se audArika Adi zarIra ke AkAra kI racanA ho vaha saMsthAna nAmakarma hai, arthAta jAtikarma ke udaya ke AdhIna jina karmaskandhoM ke udaya se zarIra kA saMsthAna kiyA jAtA hai vaha zarIrasaMsthAna hai| yadi yaha karma na ho to jIva kA zarIra saMsthAna rahita ho jaave| usake chaha bheda haiM--samacaturasrasaMsthAna, nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna, svAtizarIrasaMsthAna, vAmanasaMsthAna, kabjasaMsthAna aura haNDakasaMsthAna / samAna caukona vastu ke samAna samacaturasra hai, arthAt yaha karma zarIra ke sabhI avayavoM ko samapramANa utpanna karanevAlA hai / nyagrodha vaTavRkSa ko kahate haiM / usake saghana ghere ke samAna jisakA AkAra ho arthAt jisake nAbhi ke Upara ke sabhI avayavoM meM bahuta paramANu rahate haiM aisA vaTavRkSa ke AkAra sadRza nyagrodhaparimaNDala zarIra kA AkAra hotA hai| svAti zabda kA artha hai bAmI athavA zAlmalivRkSa, usake AkAra ke sadRza jisakA AkAra ho vaha svAtisaMsthAna hai| isameM nAbhi ke nIce ke avayava bar3e hote haiM aura Upara ke avayava choTe rahate haiN| kubja-kUbar3e kA zarIra kubjazarIra hai| usake AkAra ke samAna jisakA AkAra ho arthAt jisa karma ke udaya se zAkhAoM meM . Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 363 miva saMsthAnaM yasya tatkubjazarIra saMsthAnaM', yasyodayena zAkhAnAM dIrghatvaM madhyasya hrasvatvaM bhavati tatkubjazarIrasaMsthAnanAma / vAmanasya zarIraM vAmanazarIraM tasya saMsthAnaM vAmanazarIrasaMsthAnanAma, yasyodayAt zAkhAnAM hrasvatvaM kAyasya ca dIrghatvaM bhavati / viSamapASANabhRtAdririva viSamaM huNDaM yasya zarIraM tasya saMsthAnamiva saMsthAnaM yasya tadbhuNDakazarIra saMsthAnaM, yasyodayena pUrvoktapaMca saMsthAne bhyo'nyaddbIbhatsaM saMsthAnaM bhavati / atha bandhanasaMghAta saMsthAneSu ko bheda iti cennaiSa doSo yasya karmaNa udayenodArikazarIraparamANavo'nyonyaM bandha mAgacchanti tadodArikazarIrabandhanaM nAma / yasya karmaNa udayenodArikazarIraskandhAnAM zarIrabhAvamupagatAnAM bandhanAmakarmodayena bandhanabaddhAnAmaudAryaM bhavati tadaudArikazarIrasaMghAtanAma / yasya ca karmaNa udayena zarIraskandhAnAmAkRtirbhavati tatsaMsthAnamiti mahAnbhedo yataH / evaM sarvatra draSTavyamiti // 1236 // tathA--- yasyodayAdasthisaMdhibandhavizeSo bhavati tatsaMhananaM nAma, etasyAbhAve zarIrasaMhananaM na bhavet / tat SaDvidhaM; vajrarSabhanArAcasaMhananaM, vajranArAcasaMhananaM, nArAcasaMhananaM, arddhanArAcasaMhananaM, kIlaka saMhananaM, asaM prAptA pATikAsaMhananaM ceti / saMhananam asthisaMcayaM RSabho veSTanaM vajravadabhedyatvAdRSabho vajranArAcazca vajravad dIrghapanA ho vaha kubjazarIrasaMsthAna hai / vAmana kA zarIra vAmanazarIra hai / usakA saMsthAna vAmanasaMsthAna hai / isa karma ke udaya se zAkhAoM meM dIrghapanA aura zarIra meM hrasvapanA rahatA hai, arthAt vAmanazarIravAloM ke hAtha-paira Adi avayava choTe-choTe hote haiM aura sArA zarIra moTA-gaThIlA rahatA hai / ye baune kahalAte haiM / viSama pattharoM se bhare hue parvata ke samAna jisakA viSama- huNDa AkAra ho vaha huNDakazarIrasaMsthAna hai| isake udaya se pUrvokta pA~ca saMsthAnoM ke atirikta bIbhatsa saMsthAna hotA hai / bandhana, saMghAta aura saMsthAna meM antara kyA antara hai ? yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki jisa karma ke udaya se audArika zarIra ke paramANu paraspara bandha ko prApta hote haiM- mila jAte haiM vaha audArikazarIrabandhana nAmakarma hai aura isa bandhana nAmakarma ke udaya se ekarUpa bandhana se ba~dhe hue zarIrabhAva ko prApta hue paramANuoM kA - audArika zarIraskandhoM kA jisa karma ke udaya se audArya - cikane rUpa se ekameka ho jAnA prApta hotA hai vaha audArika- zarIrasaMghAta nAmakarma hai, aura jisakarma ke udaya se zarIraskandhoM kI AkRti natI hai vaha saMsthAna nAmakarma hai| isa prakAra inameM mahAna antara hai, arthAt bandhana nAmakarma ke udaya se paramANu mila jAte haiM parantu tila ke laDDU ke samAna chidra sahita rahate haiM, saMghAta ke udaya se ve cikane ATe ke laDDU ke samAna sarvatra ekameka ho jAte haiM, jabaki saMsthAnakarma zarIra kA AkAra banAtA hai / aise hI saba zarIroM ke bAre meM samajha lenA cAhie / (7) jisake udaya se haDDiyoM kI sandhi meM bandhavizeSa hotA hai vaha saMhanana nAmakarma hai| isake abhAva meM zarIra meM saMhanana hI nahIM rhegaa| isake bhI chaha bheda haiM-vajrarSabhanArAcasaMhanana, vajranArAcasaMhanana, nArAcasaMhanana, arddhanArAcasaMhanana, kIlakasaMhanana aura saMprAptA pATikA saMhanana / jisa karma ke udaya se asthisamaha aura snAyuveSTana vajra ke samAna 1. kubjazarIra saMsthAna vAle manuSyoM ke pRSTha ke bhAga meM bahuta-sA mAMsa piNDarUpa rahatA hai / ve loka meM kubar3e kahalAte haiM / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] [ mUlAcAre vajranArAco to dvAvapi yasmin zarIrasaMhanane tadvajrarSabhanArAcasaMhananaM yasya karmaNa udayena 'vajrAsthIni vajraveSTanena veSTitAni vajranArAcena ca kIlitAni bhavanti / eSa evAsthibandho RRSabharahito yasyodayena bhavati tad dvitIyam / yasya karmaNa udayena vajravizeSaNarahito'sthibandho nArAcakIlito bhavati tattRtIyam / yasya karmaNa udayenAsthisaMcayo nArAcenArddhakIlito taccaturtham / yasya karmaNa udayena vajrAsthIni vajraveSTanena veSTitAni vajranArAcenaiva kIlitAni na bhavanti tatpaMcamam / yasya karmaNa udayenAnyonyAsaMprAptAni sRpATikA : zirAbaddhAni bhavanti tat SaSThamiti / yadudayAdaMgopAMgavivekaniSpatti tadaMgopAMganAma, yasya karmaNa udayenanalakabAhUrUdaranitamboraHpRSThazirAMsyaSTAvaMgAni upAMgAni ca mUrddhaka roTimastakalalATasaMdhi karNanAsikAnayanAkSikUpa hanukapolAdharoSTha sRktA lujihva grIvAstana cUcukAMgulyAdIni bhavanti / tadaMgopAMga trividhamaudA rikazarIrAMgopAMgaM, vaikriyikazarIrAMgopAMgam, AhAraka zarIrAMgopAMgaM ceti / yasya karmaNa udayenaudArikAMgopAMgAni bhavanti tadadArikAMgopAMgaM nAvamanyatrApi yojyam / yadudayAccharIre varNavibhAganiSpattistadvarNanAma syAttadabhAve zarIramavarNaM syAt / tatpaMcavidhaM kRSNavarNanAma, nIlavarNanAma, raktavarNanAma, haritavarNanAma, zuklavarNanAma ceti / yasya karmaNa udayena zarIrapudgalAnAM kRSNavarNatA bhavati tatkRSNavarNanA maivaM zeSANAmapi draSTavyam / yasya karma skandhasyo abhedya hoM aura nArAca - kIlI bhI vajra kI hoM, arthAt vajra kI haDDiyA~ vajra ke veSTana se veSTita hoM aura vajra kI kIliyoM se kIlita hoM vaha vajrarSabhanArAca saMhanana hai / jisa karma ke udaya se haDDiyoM ke bandhana to vajra kI kIliyoM se kIlita hoM kintu RSabha - snAyuveSTana na ho vaha vajranArAcasaMhanana hai / jisakarma ke udaya se haDDiyoM kA bandhana vajra vizeSaNa se rahita, sAdhAraNa nArAca - kIliyoM se kIlita ho vaha nArAcasaMhanana hai / jisakarma ke udaya se haDDiyoM kA samUha nArAca se AdhA kIlita ho arthAt eka tarapha kIlita ho, dUsarI tarapha nahIM, vaha ardhanArAcasaMhanana, cauthA hai| jisake udaya se haDDiyA~ vajjra ke veSTana se veSTita na hoM aura vajranArAca se kIlita bhI na hoM vaha kIlakasaMhanana, pA~cavA~ hai / jisa karma ke udaya se andara haDDiyoM meM paraspara meM sandhi na hoM aura ve bAhara bhI sirA aura snAyu se jur3I huI na hoM, haDDiyoM ke aise bandhana ko asaMprAptasRpATikA saMhanana kahate haiM / (8) jisa karma ke udaya se aMga aura upAMgoM kI spaSTa racanA ho vaha aMgopAMgakarma hai / nalaka hAtha, paira, peTa, nitamba, chAtI, pITha aura zira ye ATha aMga haiM / mastaka kI haDaDI, mastaka, lalATa, bhujasandhi, kAna, nAka, netra, akSikUpa, ThuDDI, gAla, oMTha, oMTha ke kinAre, tAlu, jIbha, gardana, stana, cUcuka, aMguli Adi upAMga haiN| isa aMgopAMgakarma ke tIna bheda haiM- odArikazarIra - aMgopAMga, vaikriyikazarIra aMgopAMga aura AhArakazarIra aMgopAMga / jisake udaya se audArikazarIra ke aMga aura upAMgoM kI racanA hotI hai vaha audArikazarIra aMgopAMga hai / aise hI anya donoM meM ghaTita kara lenA cAhie / ( 2 ) jisa karma ke udaya se zarIra meM varNa utpanna hotA hai vaha varNanAma karma hai / isake abhAva meM zarIra varNazUnya ho jaaegaa| isake pA~ca bheda haiM-kRSNavarNa, nIlavarNa, raktavarNa, hritavarNa aura zuklavarNa / jisa karma ke udaya se zarIra ke pudgaloM ko kRSNatA prApta hotI hai vaha kRSNavarNa nAmakarma hai / isI taraha sarvatra samajhanA / 1. ka udayena yAnyasthIni / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAra] [ 365 syAjjIvazarIre jAtipratiniyatatiktAdiraso bhavati tadrasa iti saMjJA, etasya karmaNo'bhAve jAtipratiniyataraso na bhaveta na caivaM nimbAdInAM pratiniyata rasopalaMbhAt / tatpaMcavidhaM tiktanAma, kaTukanAma, kaSAyanAma, amlAma, madhuranAma ceti / yasya karmaNa udayena zarIrapudgalAstiktarasasvarUpeNa pariNamanti tattiktanAmavaM, zeSANAmapyartho vAcya iti |ysy karmaskandhasyodayena jIvazarIre jAtipratiniyato gandha utpadyate tasya gandha iti| saMjJA, na ca tasyAbhAvo hastyajAdiSu pratiniyatagandhopalambhAt / tad dvividhaM surabhigandhanAmAsurabhigandhanAma ceti / yasya karmaskandhasyodayena zarIrapudgalAH surabhigandhayuktA bhavanti tatsurabhigandhanAma, yasya karmaskandhasyodayena zarIrapudgalA durgandhA bhavanti tadurgandhanAmeti / yasya karmaskaMdhasyodayena jIvazarIre jAtipratiniyataH sparza utpadyate tatsparzanAma, na caitasyAbhAvaH sarvotpalakamalAdiSu pratiniyatasparzadarzanAt, tadaSTavidhaM karkazanAma, mRdunAma, gurunAma, laghanAma, snigdhanAma, rUkSanAma, zItanAma, uSNanAma ceti / yasya karmaskandhasyodayena zarIrapudgalAnAM karkazabhAvo bhavati tatkarkazanAmaivaM zeSasparzAnAmapyartho vAcyaH / pUrvottarazarIrayorantarAle ekadvitrisamayeSa vartamAnasya yasya karmaskandhasyodayena jIvapradezAnAM viziSTaH saMsthAnavizeSo bhavati tadAnupUyaM nAma, na ca tasyAbhAvo vigrahagatau jAtipratiniyatasaMsthAnopalambhAd uttarazarIragrahaNaM prati gamanopalambhAt / taccaturvidhaM narakagatiprAyogyAnupUvyaM, tiryaggatiprAyogyAnupUrvya, manuSyagatiprAyogyAnupUvyaM, devagatiprAyogyAnupUyaM ceti / (10) jisa karmaskandha ke udaya se jIva ke zarIra meM jAti ke anusAra tikta Adi rasa utpanna hote haiM usako rasa nAmakarma kahate haiN| isa karma ke abhAva meM jAti ke anurUpa nizcita rasa nahIM ho skegaa| kintu nIma Adi meM pratiniyata rasa pAyA jAtA hai / isa rasa ke bhI pA~ca bheda haiM-tikta, kaTuka, kaSAya, amla aura mdhur| jisa karma ke udaya se zarIra ke pudgala paramANu tiktarasa svarUpa pariNata ho jAveM vaha tikta rasa nAmakarma hai / isI taraha zeSa rasoM kA bhI artha kara lenA caahie| (11) jisa karmaskandha ke udaya se jIva ke zarIra meM jAti ke anusAra gandha utpanna hotI hai usakI saMjJA gandha hai / isa karma kA abhAva nahIM kahA jA sakatA kyoMki hAthI, bakarI Adi ke zarIra meM usa jAti ke anurUpa gandha pAyI jAtI hai / isake do bheda haiM-surabhigandha aura asurabhi gandha / jisa karmaskandha ke udaya se zarIra ke pudgala paramANu surabhigandha se yukta hoM vaha surabhigandha nAmakarma hai aura jisa karmaskandha ke udaya se zarIra ke pudgala durgandhita ho jAe~ vaha asurabhinAmakarma hai| (12) jisa karmaskandha ke udaya se jIva ke zarIra meM jAti ke anurUpa sparza utpanna hotA hai vaha sparza nAmakarma hai| isa karma kA abhAva nahIM kahA jA sakatA hai kyoMki sabhI utpala, kamala Adi meM pratiniyata sparza dekhA jAtA hai| isake ATha bheda haiM-karkaza, mRdu, guru, laghu, snigdha, rUkSa, zIta aura ussnn| jisa karmaskandha ke udaya se zarIra ke pudgala kaThora hote haiM vaha karkaza nAmakarma hai / isI prakAra se zeSa sparzoM kA bhI artha kara lenA caahie| (13) pUrva aura uttara zarIra ke antarAla meM eka, do athavA tIna samaya taka honevAlA jo jIva ke pradezoM kA AkAra vizeSa jisa karmaskandha ke udaya se hotA hai usakA nAma AnupUrvI hai| isa karma kA abhAva nahIM kahA jA sakatA hai kyoMki vigrahagati meM usa avasthA ke lie nizcita AkAra upalabdha hotA hai, aura uttama zarIra grahaNa karane ke prati gamana kI upalabdhi bhI pAyI jAtI hai| isake cAra bheda haiM-narakagatiprAyogyAnupUrvya, tiryaggatiprAyogyAnupUrvya, Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366] [ mUlAcAre yasya karmaskandhasyodayena narakagati gatasya jIvasya vigrahagatA vatamAnasya narakagatiprAyogyasaMsthAnaM bhavati tannarakagatiprAyogyAnapUyaM nAmavaM zeSANAmapyartho vAcya iti / yasya karmaskandhasyodayAjIvo'nantAnantapudgalapUrNo'ya:piNDavadgurutvAnnAdhaH patati na cArkatUlavallaghutvAdUcaM gacchati tadagurulaghunAma / upetya ghAta upadhAta: yasyodayAt .vayaMkRtodabandhanamarutpatanAdinimitta upaghAto bhavati tadupadhAtanAma, atha vA yatkarma jIvasya svapIDAhetUnavayavAnmahAzgalAdhvastAnudarAdIn karoti tadupaghAtam / pareSAM ghAtaH paraghAtaH, yasya karmaNa udayAtparaghAtahetavaH zarIrapudgalAH sarpadaMSTrAvRzcikapucchAdibhavAH parazastrAdyAdhAtA vA bhavanti tatparaghAtanAma / unzvasanamucchvAsaH, yasya karmaNa udayena jIva ucchvAsaniHzvAsakAryotpAdanasamarthaH syAttaducchvAsaniHzvAsanAma / ayaM nAmazabdaH sarvatrAbhisaMbadhyata iti // 1237 // tathA AtapanamAtapaH, yasya karmaskAdhasyodayena jIvazarIra Asapo bhavati tadAtApanAma, na ca tasyAbhAvaH sUryamaNDamAdiSupRthivIkAyikAdiSu caataapoplmbhaat| udyotanamudyotaH yasya karmaskandhasyodayAnjIvazarIra udyota utparate tadudyotanAma, na cAsyAbhAvaH candranakSatrAdimaNDaleSu khadyotAdiSu ca pRthivIkAyikazarIrANAmudyota manuSyagatiprAyogyAnurvya aura devagatiprAyogyAnupUrvya / jisa karmaskandha ke udaya se naraka gati meM jAtA huA jIva jaba vigrahagati meM rahatA hai usa samaya naraka gati ke yogya AkAra hotA hai| arthAt naraka gati meM pahuMcane taka chor3I huI pUrva gati ke AkAra ko banAye rakhanA isa AnupUrvya kA kAma hai / aise hI zeSa AnupUryoM meM samajhanA caahie| (14) jisa karmaskandha ke udaya se yaha jIva anantAnanta pudgaloM se pUrNa hokara bhI lohapiNDa ke samAna garu hokara na to nIce hI gira jAtA hai aura na ruI ke samAna halkA hokara Upara hI calA jAtA hai vaha agurulaghu nAmakarma hai| (15) pAsa Akara ghAta honA upaghAta hai| jisa karma ke udaya se apane dvArA hI kiye gaye galapAza Adi bandhana aura parvata se giranA Adi nimittoM se apanA ghAta ho jAtA hai vaha upaghAta nAma karma hai| athavA jo karma jIva ke apane hI pIr3A meM kAraNabhUta bar3e-bar3e sIMga, udara Adi avayavoM ko racatA hai vaha upadhAta hai| (16) parajIvoM kA ghAta paraghAta hai / jisa karma ke udaya se para ke ghAta ke lie kAraNa sA~pa kI dAr3ha aura bicchU kI pUMcha Adi rUpa se utpanna hue zarIra ke pudgala hote haiM / athavA para zastra Adi ke dvArA jo AghAta hotA hai vaha paraghAta nAmakarma hai| (17) ucchvasita honA ucchvAsa hai| jisa karma ke udaya se jIva ucchavAsa aura niHzvAsa kArya ko utpanna karane meM samartha hotA hai vaha ucchavAsa-niHzvAsa nAmakarma hai| (18) saba tarapha se tapanA Atapa hai / jisa karmaskandha ke udaya se jIva kA zarIra Atapa rUpa hotA hai arthAt usameM anya ko saMtapta karanevAlA prakAza utpanna hotA hai vaha Atapa nAmakarma hai / isa karma kA abhAva nahIM kahA jA sakatA kyoMki sUrya ke vimAna AdikoM meM hone vAle pRthivIkAyikoM meM aisA tApakArI prakAza dikhatA hai| (19) udyotita honA-camakanA udyota hai| jisa karmaskandha ke udaya se jIva ke zarIra meM udyota-ThaNDA prakAza utpanna hotA hai vaha udyota nAmakarma hai / isakA bhI abhAva nahIM kaha sakate kyoMki candramA aura makSatroM ke vimAnoM meM honevAle pRthivIkAyika jIvoM ke zarIroM Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 367 darzanAt / vihAya AkAzaM vihAyasi gativihAyogatiryeSAM karmaskandhAnAmudayena jIvasyAkAze gamanaM tadvihAyogatinAma, na cAsyAbhAvo vitastimAtrapAdajIva pradezabhUmimavagAhya sakalajIvapradezAnAmAkAze gamanopalambhAt / tat dvividhaM prazastavihAyogatinAmAprazastavihAyogatibhedena / yasya karmaNa udayena sihakuMjara haMsavRSabhAdInAmiva prazastA gatirbhavati tatprazasta vihAyogatinAma / yasya karmaNa udayenoSTrazRgAla mRgazvAdInAmivAprazastA gatirbhavati tat prazasta vihAyogatinAma |* yasya karmaNa udayena jIva: sthAvareSUtpadyate tatsthAvaramAmAnyathA sthAvarANAmabhAvaH syAt / yasya karmaNa udayAdanyabAdhAkarazarIreSUtpadyate jIvastadbAdaranAmAnyathApratihatazarIrA jIvAH syuH / yasya karmaNa udayena sUkSmeSUtpadyate jIvastat sUkSmazarIranivartakam / yadudayAdAhArAviSaT paryAptinivRttistatparyAptinAma | tat SaDvidhaM tadyathA--- zarIranAmakarmodayAtpudgalavipAkina AhAravargeNAgatapudgalaskandhAH samavetAnantaparamANuniSpAditA AtmAvaSTabdhakSetrasthAH karmaskandhasaMbandha to mUrtI tathA juganU Adi jovoM ke zarIroM meM udyota dekhA jAtA hai / (20) vihAyas - AkAza meM jo gati hai vaha vihAyogati hai / jina karmaskandhoM ke udaya se jIva kA AkAza meM gamana hotA hai vaha vihAyogati nAmakarma hai| isa karma kA bhI abhAva nahIM ho sakatA, kyoMki eka vitasti mAtra paira meM sthita aise jIva ke pradezoM se bhUmi kA avagA - hama karake sampUrNa jIva pradezoM kA AkAza meM gamana dekhA jAtA hai / arthAt paira prAyaH eka vilAsta mAtra ke hote haiM unameM jo bhI AtmA ke pradeza haiM, calate samaya ve to bhUmi kA avalambana lete haiM, bAkI ke zarIra ke sAre pradezoM kA to AkAza meM hI gamana rahatA hai| isa karma ke do bheda haiM- prazastavihAyogati aura aprazastavihAyogati / jisa karma ke udaya se siMha, hAthI, haMsa, baila Adi ke samAna prazasta gamana hotA hai vaha prazastavihAyogati nAmakarma hai / tathA jisa karma ke udaya se U~Ta, siyAra, kutte Adi ke samAna aprazasta gamana hotA hai vaha aprazastavihAyogati mAmakarma hai / (21) jisa karma ke udaya se jIva basoM meM utpanna hotA hai vaha trasanAmakarma hai / yadi yaha karma na ho to dvIndriya Adi jIvoM kA abhAva ho jaay| (yaha pATha chUTA huA pratIta hotA hai / ) (22) jisa karma ke udaya se jIva sthAvara kAryoM meM utpanna hotA hai vaha sthAvara nAmakarma hai| yadi yaha karma na ho to sthAvara jIvoM kA abhAva hI ho jAegA, kintu aisA hai nahIM / (23) jisakarma ke udaya se anya ko bAdhA denevAle zarIroM meM jIva janma letA hai vaha bAdara nAmakarma hai / yadi yaha karma na ho to sabhI jIva eka-dUsare se bAdhA rahita zarIravAle ho jAyeM, kintu aisA dikhatA nahIM hai / (24) jisa karma ke udaya se jIva sUkSmoM meM utpanna hotA hai vaha sUkSma nAmakarma hai / (25) jisa karma ke udaya se AhAra Adi chaha paryAptiyoM kI racanA hotI vaha paryApti nAmakarma hai| usake AhAraparyApti Adi chaha bheda haiM / pudgalavipAkI zarIra nAmakarma ke udaya se AhAravargaNA rUpa Aye hue pudgalaskandha, jo ki anantaparamANu rUpa hokara bhI skandha * [ yasya karmaNa udayena jIvaH traseSUtpadyate tattrasanAmAnyathA dvIndriyAdijIvAnAmabhAvaH syAt ] Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368] bhUtamAtmAnaM samavetatvena samAzrayanti teSAmAgatAnAM pudgalaskandhAnAM khalarasaparyAyaH pariNamanazaktirAhAraparyApti: / sA ca nAntarmuhUrtamantareNa samayenakena jAyate zarIropAdAnAtprathamasa mayAdArabhyAntarmuhUrtenAhAraparyAptiniSpAdyate / khalabhAgaM tilakhalopamAsthyAdisthirAvayavaistilatalasamAnaM rasabhAgaM rasarudhiravasAzukrAdidvA. vayavapariNamanazaktiniSpattiH zarIraparyAptiH, sAhAraparyApteH pazcAdantarmuhUrtana niSpAdyate / yogyadezasthitarUpAdiviziSTArthagrahaNazaktaniSpattirindriyaparyAptiH, sApi tataH pazcAdantarmuhartAdupajAyate, na cendriyaniSpattI satyApi tasmin kSaNe bAhyArthaviSayajJAnamutpadyate tadA tadupakaraNAbhAvAt / ucchvAsani:sAraNazaktaniSpattirAnapAnaparyAptireSApi tadantarmuhartakAle samatIte bhavati / bhASAvargaNAyAzcaturvidhabhASAkArapariNamanazakta: parisamAptirbhASAparyAptireSApi pazcAdantarmuhUrtAdupajAyate / manovargaNAbhiniSpannadravyamanovaSTambhabhedAnubhUtArthasmaraNazakterutpattirmana:paryAptiH / etAsAM prArambho'krameNa janmasamayAdArabhya tAsAM sattvAbhyupagamAnniSpattistupunaH krameNatAsAmaniSpattiraparyAptiH / na ca paryAptiprANayorabhedo yata AhArAdizaktInAM niSpattiH paryApti: prANityebhirAtmeti prANaH / SaDavidhaparyAptiheturyatkarma tatparyAptinAsa / zarIranAmakarmodayAnnirvaya'mAnaM zarIramekAtmopa avasthA ko prApta hue haiM, aura AtmA ke dvArA roke gaye kSetra meM hI sthita haiM, jo amurtika hokara bhI ina karmaskandhoM ke sambandha meM mUrtika bhAva ko prApta ho rahA hai aisI AtmA kA samavetarUpa se jo pudagala skandha kA eka kSetrAvagAhIrUpa se Azraya kara rahe haiM una pudgalaskandhoM meM khala aura rasa paryAya se pariNamana karane kI zakti kA nAma AhAraparyApti hai / vaha antarmuhurta ke binA eka samaya meM hI nahIM ho sakatI hai, zarIragrahaNa ke prathama samaya se lekara antarmuhUrta kAla meM vaha pUrNa hotI hai| AhAraparyApti meM jo pudgala khala aura rasa rUpa hue haiM unameM se khala bhAga ko to tila ko khatrI ke samAna haDDI Adi sthira avayavarUpa se evaM rasa bhAga ko tila ke tela ke samAna rasa, rudhira, majjA, vIrya Adi drava avayava padArtharUpa se pariNamana karAne kI zakti kI sAmarthya kA honA zarIraparyApti hai / vaha AhAraparyApti ke pazcAt antarmuhUrta meM niSpanna hotI hai| yogya deza meM sthita jo rUpa Adi se viziSTi padArtha haiM unako grahaNa karane kI zakti kA niSpanna honA indriyaparyApti hai| yaha bhI zarIraparyApti ke pazcAt antarmuhurta kAla meM hotI hai / indriyoM kI niSpatti ho jAne para bhI usI kSaNa meM bAhya padArthoM kA jJAna utpanna nahIM hotA hai, kyoMki usa samaya unake upakaraNoM kA abhAva hai| ucchavAsa nikalane kI zakti kI pUrNatA kA nAma AnapAna-paryApti hai| yaha bhI pUrvaparyApti ke antarmuhurta kAla ke bAda pUrNa hotI hai| bhASAvargaNAoM kA pracAra kI bhASA ke AkAra se pariNamana karane kI zakti kI pUrNatA kA honA bhASAparyApti hai| yaha bhI pUrNaparyApti ke pazcAt antarmuhurta se pUrNa hotI hai / manovargaNA dvArA niSpanna hue dravyamana avalambana se anubhUta padArtha ke smaraNa kI zakti kI utpatti manaHparyApti hai| ina paryAptiyoM kA prArambha eka sAtha hotA hai kyoMki janma ke samaya se lekara hI unakA sattva svIkAra kiyA gayA hai kintu inakI pUrNatA krama se hI hotI hai| ina chaha prakAra kI paryAptiyoM ke lie kAraNabhata karma ko paryApti kahate haiN| (26) ina paryAptiyoM kI pUrNatA kA na honA aparyApti hai| paryApti aura prANa meM abheda hai ? aisI bAta nahIM hai, kyoMki AhAra, zarIra Adi kI zaktiyoM kI pUrNatA kA honA paryApti hai aura jinase AtmA jIvita rahatA hai (zarIra meM banA rahatA hai) ve prANa haiN| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH [] [ 366 bhogakAraNaM yato bhavati tatpratyekazarIranAma / bahUnAmAtmanAmupabhogahetutvena sAdhAraNazarIraM yato bhavati tatsAdhAraNazarIranAma / yasya karmaNa udayAd rasarudhiramedamajjAsthimAMsazukrANAM saptadhAtUnAM sthiratvaM bhavati tatsthiranAma / yadudayAdeteSAma sthiratvamuttarapariNAmo bhavati tadasthiranAma / yadudayAdaMgopAMganAmakarmajanitAnAmaMgAnAmupagAnAM ca ramaNIyatva tacchubhanAma, tadviparItamazubhanAma / yadudayAtstrIpuMsayoranyonyaprItiprabhavaM saubhAgyaM bhavati tatsubhaganAma / yadudayAdrUpAdiguNopeto'pyaprItikarastadubhaMganAma / cazabdo nAmazabdasya samuccayArthaH / yasya karmaNa udayenAdeyatvaM prabhopetazarIraM bhavati tadAdeyanAma / yadudayAdanAdeyatvaM niSprabhazarIraM tadanAdeyanAma, athavA yadudayAdAdeyavAcyaM tadAdeyaM viparItamanAdeyamiti / zobhanaH svaraH madhurasvaraH yasyodayAtsusvaratvaM manojJasvaranirvartanaM bhavati tatsusvaranAma / yadudayAt duHsvaratA'manojJasvaranirvartanaM tad duHsvaranAma / puNyaguNAkhyApanakAraNaM yazaH kIrtinAma, athavA yasya karmaNa udayAtsadbhUtAnAmasadbhUtAnAM ca khyApanaM (27) zarIra nAmakarma ke udaya se racA huA aura eka AtmA ke lie upabhoga kA kAraNa zarIra jisase hotA hai vaha pratyekazarIra nAmakarma hai / (28) aneka AtmAoM ke lie upabhogahetuka zarIra jisase hotA hai vaha sAdhAraNazarIra nAmakarma ha / (29) jisa karma ke udaya se rasa, rudhira, meda, majjA, haDDI, mAMsa aura zukra ina sAta dhAtuoM kI sthiratA hotI hai vaha sthira nAmakarma hai / (30) jisa karma ke udaya se ina dhAtuoM meM uttarottara asthirarUpa pariNamana hotA jAtA hai vaha asthira nAmakarma hai / (31) jisake udaya se aMgopAMga nAmakarma se utpanna hue aMgoM aura upAMgoM meM ramaNIyatA AtI hai vaha zubha nAmakarma hai / (32) isase viparIta ko azubha nAmakarma kahate haiM / (33) jisake udaya se strI aura puruSa meM paraspara prIti se utpanna huA saubhAgya hotA hai vaha subhaga nAmakarma hai / (34) rUpAdi guNoM se sahita hote hue bhI logoM ko jisake udaya se aprItikara pratIta hotA hai use durbhaga nAmakarma kahate haiM / (35) jisa karma ke udaya se Adeya - prabhAsahita zarIra hotA hai vaha Adeya nAma karma hai ! (36) jisake udaya se anAdeya - niSprabha zarIra hotA hai vaha anAdeya hai / athavA jisake udaya se jIva AdeyavAcya - mAnyavacanavAlA hotA hai vaha Adeya hai aura usase viparIta anAdeya hai / (37) jisake udaya se svara zobhana - madhura arthAt manojJa hotA hai vaha susvara karma hai| (38) jisake udaya se amanojJa svara hotA hai vaha du:svara nAmakarma hai / (36) puNya guNoM kA khyApana karanevAlA yazaHkIrti nAmakarma hai / athavA jisa karma ke udaya se vidyamAna yA avidyamAna guNoM kI khyAti hotI hai vaha yazaH kIrti hai / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3701 [ mUlAcAre pani nadyagakIrtanaM naam| tatpratyanIkamaparamayazaHkIrtinAma, yadudayAt sadbhUtAnAmasadbhUtAnAM cApyaguNAnAM khyApanaM tadayaza-kItinAma / niyataM mAnaM nimAnaM, tad dvividhaM pramANanimAnaM sthAnanimAnaM ceti, yasya karmaNa udayena dve api nimAne bhavatastanlimAnanAma, anyathA karNanayananAsikAdInAM svajAtipratirUpaNamAtmanaH sthAnena pramANena ca niyamo na syaat| yasya karmaNa udayena paramamArhantyaM trailokyapUjAheturbhavati tatparamotkRSTaM tIrthakaranAma / evaM piNDaprakRtInAM dvAcatvAriMzannAmna ekaikApekSayA vinavatirvA bhedA bhavantIti // 1235-36 // gotraprakRtibhedamantarAyaprakRtibhedaM cAha uccANiccAgodaM dANaM lAbhaMtarAya bhogoy| paribhogo viriyaM ceva aMtarAyaM ca paMcavihaM // 1240 // (41) isase viparIta ayazaHkoti nAmakarma hai| arthAt jisake udaya se vidyamAna athavA avidyamAna bho doSoM ko prasiddhi ho jAve vaha ayazaHkIti nAmakarma hai| (41) niyata-nizcita, mAna-mApa ko nimAna kahate haiN| usake do bheda haiMpramANanimAna aura sthAnanimAna / jisa karma ke udaya se donoM nimAna hote haiM vaha nimAna nAmakarma hai| yadi yaha karma na ho to AtmA kAna, netra, nAka Adi avayavoM ko apanI jAti ke anurUpa sthAna kA aura pramANa kA niyama na ho skegaa| arthAt AkAra ke jitane A~kha, kAna Adi aura jisa sthAna para cAhie unheM utane AkAra ke apane-apane sthAna para banAnA nimAna yA nirmANa nAmakarma kA kAma hai| (42) jisakarma ke udaya se tInoM loka meM pUjA kA hetu parama Arhantya pada prApta hotA hai vaha paramotkRSTa tIrthakara nAmakarma hai| isa prakAra nAmakarma kI ye piNDa prakRtiyA~ byAlosa haiM aura ye hI eka-eka kI apekSA se tirAnave bhedarUpa ho jAtI haiN|| bhAvArtha-piNDarUpa prakRtiyA~ 42 haiN| ye hI apiNDarUpa se arthAt pRthak-pRthak karake lene se 63 ho jAtI haiN| yathA-gati 4, jAti 5, zarIra 5, bandhana 5, saMghAta 5, saMsthAna 6, saMhanana 6, aMgopAMga 3, varNa 5, rasa 5, gandha 2, sparza 8, AnupUrvya 4, agurulaghu 1, upaghAta 1, paraghAta 1, ucchvAsa 1, Atapa 1, udyota 1, vihAyogati 2, trasa 1, sthAvara 1, sUkSma 1, bAdara 1, paryApta 1, aparyApta 1, sAdhAraNa 1, pratyeka 1, sthira 1, zubha 1, subhaga 1, Adeya 1, asthira 1, azubha 1, durbhaga 1, anAdeya 1, duHsvara 1, susvara 1, yazaskIrti 1, ayazaskIti 1, nirmANa 1, aura tIrthakara 1 ye saba milakara 63 ho jAtI haiN| gotra aura antarAya prakRtiyoM ke bheda batalAte haiM gAthArtha-gotra ke ucca gotra aura nIcagotra aise do bheda haiM / antarAya ke dAna, lAbha, bhoga aura vIrya aise pA~ca bheda haiM / / 1240 / / * * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM usake pUrva kI gAthA kA pUrvArdha mAtra hai| agalI gAthA badalI huI hai| eve piMDApiDapayaDI NiccuccayagovaM c|" artha-Upara kathita ye nAmakarma kI piNDaprakRtiyAM haiN| inameM bheda karane se mapiNDaprakRtiyA~ 93 ho jAtI haiN| gotra ke nIcatrotra aura uccagotra ye do bheda haiN| (zeSa banane pRSTha para) . Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH ] [ 371 gotra zabdaH pratyekamabhisaMbadhyate, uccairgotraM, nIcaigotra, dvividham / yadudayAllokapUjiteSu kuleSu janma taduccairgotram, yadudayAdgahiteSu kuleSu janma tannI cairgotram / antarAyazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate kAkAkSivaccobhayatrAnugrahArthaM svasyAtisargo dAnam / tasyAntarAyo dAtRdevAdInAmantarAyo dAnAntarAyaH lAbhaH samIpsitavastu tasyAntarAyo lAbhAntarAyaH sakRd bhujyate bhogastasyAntarAyo bhogAntarAyaH, punarbhujyate paribhogastasyAntarAyaH paribhogAntarAyaH, vIryazaktirutsAhastasyAntarAyo vIryAntarAyaH / dAnAdipariNAmavyAghAta hetutvAt tadvyapadezaH / yadudayAddAtukAmo'pi na dadAti, labdhukAmo'pi na labhate, bhoktumicchannapi na bhuMkte, upabhoktumabhivAMchannapi na paribhuMkte, utsAhitukAmo'pi notsahate, ityevamantarAyaH paMcavidho bhavati uttaraprakRtibhedena / // 1240 // evamuttaraprakRtibhedoSTacatvAriMzacchataM bhavati / zrAcAravRtti - gotra zabda donoM meM lagAnA arthAt gotra ke uccagotra aura nIcagotra aise do bheda haiM / jisake udaya se lokapUjita kuloM meM janma ho vaha uccagotra hai / jisake udaya se garhita- nindya kuloM meM janma ho vaha nIcagotra hai / antarAya zabda bhI pratyeka ke sAtha lagA lenA caahie| svapara ke anugraha ke lie apanI vastu kA tyAga karanA dAna hai / usakA antarAya arthAt dAtA aura deya Adi ke madhya vighna kA honA dAnAntarAyakarma hai / icchita vastu kI prApti lAbha hai| usakA antarAya honA lAbhAntarAya hai / jo eka bAra hI bhogI jA sakatI hai vaha vastu bhoga kahalAtI hai / usameM vighna A jAnA bhogAntarAya hai / jo vastu punaH punaH bhogI jA sakatI hai vaha paribhoga hai / usakI prApti meM vighna A jAnA paribhogAntarAya hai / zakti yA utsAha kA nAma vIrya hai / usameM vighna A par3anA vIryAntarAya hai / ye dAnAdi pariNAma meM vighna ke hetu haiM, inakA vaisA hI nAma hai / arthAt jinake udaya se dene kI icchA hote hue bhI nahIM de pAtA hai, prApta karane kI icchA hote hue bhI nahIM prApta kara pAtA hai, bhogane kI icchA hote hue bhI nahIM bhoga pAtA hai, upabhoga karane kI icchA rakhate hue bhI upabhoga nahIM kara pAtA hai aura utsAha kI icchA rakhate hue bhI utsAhita nahIM ho pAtA hai aise pA~coM antarAyoM ke udaya se hI aisA hotA hai| isa taraha uttara prakRtiyoM ke bheda se antarAya pA~ca prakAra kA hotA hai / isa prakAra sarvabheda milAkara uttaraprakRtiyoM ke eka sau ar3atAlIsa bheda ho jAte haiM / bhAvArtha-jJAnAvaraNa ke 5 darzanAvaraNa ke 6, vedanIya ke 2, mohanIya ke 28, Ayu 4, nAma ke 3, gotra ke 2, aura antarAya ke 5 aise 148 bheda uttaraprakRtiyoM ke hote haiM / dANatarAyalAhI bhoguvabhogaM ca vIriyaM caiva / evaM khu paDibaddha basahiyasayaM viyANAhi // artha - dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya ye pAMca antarAya ke bheda haiN| isa prakAra se prakRtibandha ke eka sau bIsa bhedoM ko jAno / arthAt sarva apiNDaprakRtiyA~ 148 haiM / unameM se bandha ke yogya 120 haiM, aisA jAno / 1. ka na prayacchati / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372] [bhUlAcAra prakRtisvAmitvaM pratipAdayannAha sayaaDayAlapaINaM baMdha gacchaMti viishiysyN| savve micchAdiTThI baMdhadi nAhAratitthayarA // 1241 // aSTacatvAriMzacchataprakRtInAM madhye zataM viMzatyuttaraM bandhaprakRtayo bhavanti, assttaaviNshtirbndhprkRtyH| paMca zarIrabandhanAni paMca zarIrasaMghAtAni catvAro varNAH catvAro rasAH eko gandhaH sapta sparzA samyaktvasamyaGa mithyAtve dve ityevamaSTAviMzatiH / etAbhyaH zeSANAM prakRtInAmAhAradvayatIrthakararahitAnAM saptadazAdhikaM zataM mithyAdRSTirbadhnAti / etAsAM mithyAdRSTiH svAmIti / tIrthakaratvaM samyaktvena AhAradvayaM ca saMyamenAto na mithyAdRSTirbadhnAti, AhArakAhArakAMgopAMgatIrthakaranAmAnIti // 1241 // sAsAdanAdInAM bandhaprakRtI: pratipAdayannAha aba prakRtiyoM ke svAmI kA pratipAdana karate haiM gAthArtha-eka sau ar3atAlIsa prakRtiyoM meM se eka sau bIsa prakRtiyA~ bandhayogya hotI haiN| mithyAdRSTi jIva sabhI ko bA~dhate haiM kintu AhAraka dvika aura tIrthakara ko nahIM bAMdhate haiM // 1241 // AcAravRtti-eka sau ar3atAlIsa prakRtiyoM meM se eka sau bIsa prakRtiyA~ bandhayoga haiM / aTThAIsa abandha prakRtiyA~ haiN| pA~ca zarIrabandhana, pA~ca zarIrasaMghAta, cAra varNa, cAra rasa, eka gandha, sAta sparza tathA samyaktva aura samyagmithyAtva isa prakAra ye aTThAIsa prakRtiyA~ bandhayogya nahIM haiN| inake atirikta zeSa eka-sau-bIsa prakRtiyoM meM se AhAradvika aura tIrthaMkara ye tIna prakRtiyA~ kama karane se mithyAdRSTi jIva eka sau satraha prakRtiyA~ bA~dhatA hai, arthAt mithyAdRSTi ina prakRtiyoM kA svAmI hai / tIrthaMkara prakRti kA bandha samyaktva se hotA hai aura AhArakadvaya kA saMyama se hotA hai isIlie mithyAdRSTi jIva inheM nahIM bA~dhate haiN| sAsAdana Adi kI bandhaprakRtiyoM ko kahate haiM-- * yaha gAthA badalI huI hai samve micchAiTThI baMdhaI NAhAradugaM titthayaraM / uNavIsaM chAdAlaM sAsaNa sammo ya misso y|| artha-sabhI mithyAdaSTi jIva AhAradvika aura tIrthakara ina tIna prakRtiyoM kA bandha nahIM karate haiN| sAsAdana samyaktvI unnIsa kA evaM mizraguNasthAnavartI chayAlIsa prakRtiyoM kA bandha nahIM karate haiN| arthAta mithyAtvI 120 meM se tIna ko na bAMdhakara 117 ko bA~dhate haiN| sAsAdanavartI mithyAtva guNasthAna kI solaha vyucchinna prakRtiyAM aura tIna ye aisI 1/4 chor3akara zeSa 11 kA bandha karate haiN| mizravAle sAsAdana kI vyucchinna huI 25 aura ina 16 aisI 44 aura manuSya-Ayu evaM deva-Ayu aisI kula 46 prakRtiyoM ko nahIM bAMdhate haiN| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAdhikAraH ] vajjiya tedAlIsaM tevaNNaM ceva paMcavaNNaM ca / baMdhas sammAdiDI du sAbao saMjado tahA ceva / / 1242 // cazabdena sUcitAH sAsAdana samyaG mithyAdRSTayorbandhaprakRtIstAvannirUpayAmaH - mithyAtvanapuMsaka vedanarakAyurna rakagatyekadvitricaturindriya jAti huMDa saMprAptA sRpATikAsaMhanananarakagatiprAyogyAnupUrvyAtipasthAvara sUkSmAparyApta kasAdhAraNazarIrasaMjJakAH SoDaza prakRtIstyaktvA zeSA mithyAdRSTibandhaprakRtI rekottarazataM sAsAdanasamyaguvRSTibaMnAtIti / samyaGa mithyAdRSTiH samyagdRSTibandhaprakRtIstIrtha karadevamanuSyAyurahitAzcatuHsaptati saMkhyAkA banAtIti / nidrAnidrApracalApracalAstyAnagRddhayanantAnubandhikrodhamAnamAyA lobhastrI vedatiryagAstiryaggatimadhyamacatuHsaMsthAna--madhyamacatuH saMhanana---tiyaMggatiprAyogyAnupUrvyodyotAprazasta vihAyogatidurbhagaduHsva rAnAdeyanI - saMjJakAH paMcavizatiprakRtIH parihRtya tIrthakarasahitAH sAsAdanabandhaprakRtIrvA saptasaptati prakRtI ra saMyatasamyagdRSTinAti / apratyAkhyAnAvaraNa kodhamAnamAyAlobhamanuSyagatyaudA rikazarIrAMgopAMgamanuSyAyurva - nArAcasaMhananamanuSyagatiprAyogyAnupUrvyanAmnI dazaprakRtIH parihRtya zeSA asaMyatasamyagdRSTibandhaprakRtI striSaMcA [ 273 gAthArtha - krama se tetAlIsa, trepana aura pacapana chor3akara zeSa prakRtiyoM ko samyagdRSTi, zrAvaka aura saMyata bA~dhate haiM / / 1242 // AcAravRtti - 'ca' zabda se sUcita sAsAdana samyagdRSTi aura samayaGa mithyAdRSTi kI prakRtiyoM kA nirUpaNa pahale karate haiM / mithyAtva, napuMsaka veda, narakaAyu, narakagati, ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jAti, huNDasaMsthAna, asaMprAptasRpATikA- saMhanana, narakagati prAyogyAnupUrvyaM, Atapa, sthAvara, sUkSma, aparyAptaka aura sAdhAraNa zarIra ina solaha prakRtiyoM ko chor3akara zeSa rahIM mithyAdRSTi kI eka sau eka bandhaprakRtiyoM ko sAsAdana samyagdRSTi jIva bA~dhate haiM / samyagmithyAdRSTi jIva samyagdRSTi ke bandha yogya tIrthakara, devAyu aura manuSyAyu ina tIna se cauhattara prakRtiyoM ko bA~dhate haiM / arthAt sAsAdana meM paccIsa prakRtiyA~ vyucchinna hotI haiM / 101 meM ye 25 aura Ayu kI 2, aisI 27 prakRtiyoM ke ghaTAne se 74 prakRtiyA~ baMdhatI haiN| vAsAdana meM vyucinna honevAlI ina 25 prakRtiyoM ko Age kahate haiM / nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, strIveda, tiyaMcAya, tiryaMcagati, madhya ke cAra saMsthAna, madhya ke cAra saMhanana, tiryaMcagatiprAyogyAnupUrvyaM, udyata, aprazasta vihAyogati, dubhaMga, duHsvara, anAdeya aura nIcagotra ina paccIsa prakRtiyoM ko chor3akara tathA tIrthakara prakRti milAkara aisI sAsAdana prakRtiyoM ko arthAt satattara prakRtiyoM ko asaMyata samyagdRSTi jIva bA~dhate haiM / arthAt 101 meM se 25 ghaTAkara aura 1 milAkara 77 prakRtiyoM kA caturthaguNasthAnavartI bandha karate haiM / apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, manuSyagati, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, manuSyAyu, vajrarSabhanArAcasaMhanana aura manuSyagatiprAyogyAnupUrvya ina daza prakRtiyoM ko chor3akara zeSa asaMyatasamyagdRSTi kI bandhaprakRtiyoM ko arthAt vepanarahita aura tIrthaMkara, 1. athavA mithyA, guNasthAna meM baMdhanevAlI 117 meM 3 abandhaprakRti jor3a dene para sAmAnyabandha yogya 120 prakRtiyA~ haiM / inameM se prathama guNasthAna meM vyucchinna 16, dvitIya guNasthAna meM vyucchinna 25, cothe guNasthAna meM vyucchinna prakRti 10 tInoM milAkara 51 hue, tathA AhArakadvika kA yahA~ bandha nahIM hai| ataH ina 2 ko milAkara 53 prakRti ko chor3akara 67 prakRtiyA~ paMcama guNasthAna meM baMtI hai| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcAra 374 ] zadrahita tIrthaMkarAhAradvaya sahita midhyAdRSTiprakRtIrvA saptaSaSTisaMjJakAH saMyatAsaMyato badhnAti / pratyAkhyAnAvaraNakrodhamAna mAyA lobhasaMjJakAzcatasraH prakRtI: parihRtya zeSAH saMyatAsaMyatabandhaprakRtI: paMcapaMcAzadrahitamithyAdRSTi prakRtirvA tIrthaMkarAhAradvayabandhasahitAH paMcaSaSTiprakRtIH pramattasaMyato badhnAti / tathA tenaiva prakAreNApramattAdInAM badhaprakRtayo draSTavyAstadyathA asadvedyAratizokAsthirAzubhAyazaskIrtisaMjJakAH SaT prakRtIH parihRtya zeSA apramatta banAtIti / apramattaprakRtIstyaktadevAyuH prakRtIraSTApaMcAzatsaMjJakA apUrvakaraNo bahanAtIti / AdyabhAgena tA eva nidrApracalA rahitAH SaTpaMcAzatprakRtIH sa evApUrvakaraNa saMkhyAtabhAgeSu badhnAti / tata USvaM saMkhyeyabhAge paMcendriyajAtivaikriyikAhAratajasakArmaNazarIrasamacaturasrasaMsthAna vai kriyikA hAra kazarI rAMgopAMga varNagandharasaspazaMdevagati - devagatiprAyogyAnupUrvyAgurula dhUpaghAtaparaghAtocchvAsavihAyogati trasa bAdaraparyApta pratyekazarIrasthirasubhagasusvarAdeya nirmANatIrthakarAkhyAH prakRtIH parihRtya zeSAH SaDviMzatiprakRtIH sa evApUrvakaraNo badhnAti, tato'nivRtti prathamabhAge tA eva prakRtIhasya ratibhayajugupsA rahitA dvAviMzatisaMkhyAkA badhnAti anivRttibAdaraH / AhArakadvaya se sahita mithyAdRSTi kI prakRtiyoM ko, arthAt sar3asaTha prakRtiyoM ko saMyatAsaMyata bA~dha haiM / arthAt mithyAtvI kI 67 (117-53 64+3) prakRtiyoM kA paMcamaguNasthAnavartI jIva bandha karate haiM / pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra prakRtiyoM ko chor3akara zeSa saMyatAsaMyata kI bandha prakRtiyoM ko athavA pacapana prakRti rahita mithyAdRSTi prakRtiyoM meM tIrthaMkara aura AhArakadvaya ye tIna milAkara aisI paiMsaTha prakRtiyoM ko pramattasaMyata bA~dhate haiM / arthAt 117 meM 55 ghaTAkara aura 3 milAkara 65 hotI haiM / isI prakAra apramattasaMyata AdikoM kI bandha prakRtiyoM ko samajha lanA cAhie / unhIM kA spaSTIkaraNa asAtAvedanIya, arati, zoka, asthira, azubha aura ayazaH kIrti ina chaha prakRtiyoM ko chor3akara zeSa unasaTha prakRtiyoM kA apramattasaMyata jIva bandha karate haiM / ina apramatta kI prakRtiyoM se eka devAyu ko ghaTAkara zeSa aTThAvana prakRtiyoM ko apUrvakaraNasaMyata bA~dhatA hai| nidrA aura pracalA se rahita inhIM chappana prakRtiyoM ko vahI saMyata pUrvakaraNa ke saMkhyAta bhAga jAne para bA~dhatA hai / punaH isake Upara saMkhyAta bhAga vyatIta hone para paMcendriya jAti, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra, samacaturasra-saMsthAna, vaikriyika zarIrAMgopAMga, AhArazarIrAMgopAMga, varNa, gandha, rasa, sparza, devagati, devagatiprAyogyAnupUvyaM, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, vihAyogati, trasa, bAdara, paryAptaka, pratyekazarIra, sthira, (zubha) subhaga, susvara, Adeya, nirmANa aura tIrthaMkara ina 30 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa chabbIsa prakRtiyoM ko vahI apUrvakaraNa bA~dhatA hai / arthAt apUrvakaraNa ke prathama bhAga meM 58 kA saMkhyAta bhAga ke anantara 56 kA aura punaH saMkhyAtaveM bhAga ke anantara 26 kA bandha hotA hai / isake anantara anivRttikaraNa ke prathama bhAga meM inhIM prakRtiyoM meM se hAsya, rati, bhaya, jugupsA rahita bAIsa prakRtiyoM ko anivRttibAdara nAmaka saMyata bA~dhatA hai / punaH isake Upara 1. karmakANDa meM chaThe meM AhAraka dvaya kA bandha na mAnakara 63 kA bandha mAnA hai / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAra: ] tata UvaM vedarahitA ekaviMzatiprakRtIranivRtti dvitIyabhAge badhnAti / tata: saMjvalanakrodharahitA vizatiprakRtIstRtIyabhAge badhnAti / tataH saMjvalanamAnarahitA ekonaviMzatiprakRtIzcaturthabhAge badhnAti / tata UdhvaM mAyArahitA aSTAdazaprakRtIH paMcabhAge bdhnaati| tata UrdhvaM tA evalobharahitA:saptadazaprakRtI: sUkSmasAMparAyo bdhnaati| jJAnAntarAyadazakadarzanavatuSkoccairgotrayaza.kotiSoDazaprakRtIrmaktvakaM sadvedyaM dvitIyabhAge sUkSmasAMparAyo bdhnaati| tata UdhvaM sAtavedanIyAkhyAmekAma prakRtimupazAntakaSAyakSINakaSAyayogikevalino badhnanti / ayogakevalI abandhako na kiMcitkarma bahanAtIti // 1242 / / vyAkhyAtaH prakRtibandhavikalpaH, idAnI sthitibandhavikalpo vaktavyaH, sA ca sthitidvividhotkRSTA jaghanyA ca tatra yAsAM karmaprakRtInAmutkRSTA sthitiH samAnA tAsAM nirdezArthamucyate tiNhaM khalu paDhamANaM ukkassaM aNtraayssev| tIsaM koDAkoDI sAyaraNAmANameva ThidI // 1243 // anivRttikaraNa ke dvitIya bhAga meM vahI sayata puvedarahita ikkIsa kA bandha karatA hai, tRtIya bhAga meM saMjvalana krodha rahita bIsa prakRtiyoM kA, caturtha bhAga meM saMjvalana mAna rahita unnIsa prakRtiyoM kA aura pA~caveM bhAga meM saMjvalana mAyA rahita aThAraha prakRtiyoM kA bandha karatA hai| isake Upara sUkSmasAmparAya muni lobhakaSAya rahita inhIM satraha prakRtiyoM kA bandha karatA hai| vahI sUkSmasAmparAya sa yata apane guNasthAna ke dvitIya bhAga meM jJAnAvaraNa kI 5. antarAya kI 5 darzanAvaraNa ko 4, uccagotra aura yazaHkIrti ina solaha prakRtiyoM ko chor3akara mAtra eka sAtAvedanIya kA hI bandha karatA hai| isake anantara upazAntakaSAya saMyata, kSINakaSAyasaMyata aura sayogakevalijina eka sAtAvedanIya kAhI bandha karate haiN| ayogakevalIjina abandhaka haiM, ve kiMcit mAtra bhI karma kA bandha nahIM karate haiN| prakRtibandha ke bhedoM kA vyAkhyAna huaa| aba sthitibandha ke bheda kahanA caahie| sthiti ke do bheda haiM-utkRSTa aura jaghanya / unameM se jina karmaprakRtiyoM kI utkRSTa sthiti samAna hai unakA kathana karate haiM gAthArtha -Adi ke tIna karma aura antarAyakarma ina cAroM kI tIsa kor3A-koDI sAgara pramANa hI utkRSTa sthiti hai // 1243 / / * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM apramatta se lekara ayogI taka bandhakI prakRtiyAM Age do gAthAoM meM kahI haiM jabaki isa saMskaraNa meM yaha viSaya TIkA meM le liyA gayA hai / egaTThI bAsaTThI aThaNaudI tiNNisahiya sayarahiyaM / baMSaMti appamattA puzva NiyaTThI ya suhumo ya / artha-apramattasaMyata ikasaTha rahita zeSa unasaTha prakRtiyoM kA bandha karate haiN| apUrvakaraNasaMyata bAsaTha prakRti rahita zeSa aTThAvana prakRtiyoM kA bandha karate haiN| anivRttikaraNa saMyata aTThAnave prakRtiyoM ko chor3akara zeSa bAIsa prakRtiyoM kA bandha karate haiM aura sUkSma sAmparAya saMyata eka-sau-tIna prakRtiyoM ko chor3akara zeSa satraha prakRtiyAM bAMdhate haiN| | Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 1 [ mUlAcAre trayANAM prathamAnAM jJAnAvaraNadarzanAva raNavedanIyAnAM sAmIpyAtsAhacAryAdvA sarveSAM prathamatvamantarAyasya ca utkRSTA sthitiH sAgaranAmnAM triMzatkoTI koTyo naadhikaa| paMcAnAM jJAnAvaraNIyAnAM navAnAM darzanAvaraNIyAnAM sAtavedanIyasyAsAta vedanIyasya paMcAntarAyANAM cotkRSTaH sthitibandhaH sphuTaM trizatsAgaropamakoTIkoTyaH / ete karmarUpapudgalA etAvatA kAlena karmasvarUpAbhAve kSayamupavrajaMtIti // 1243 // yathA mohassa sarttAraM khalu bIsaM NAmassa ceva godassa / tetIsamAugANaM uvamAo sAyarANaM 'tu / / 1244 // mohasya midhyAtvasya sAgaropamAnAM koTIkoTInAM saptatirutkRSTA sthitiH, nAmagotrayoH karmacorukRSTasthitiH sAgarANAM koTIkoTInAM viMzatiH pUrvoktena sAgaranAmnAM koTIkoTI ityanena sambandhaH / AyuSaH punaH koTIkoTIzabdena nAsti sambandhaH / tathAnabhidhAnAdAgame ityataH sAgarazabdenaiva sambandhaH / kutaH punaH ? sAgaropamagrahaNAdAyuSa utkRSTa sthiti: upamA sAgarANAM trayastrizatsthiteH sAgaraistrayastrizadbhirupamA / AcAravRtti - prathama tIna jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vedanIya (samIpatA se athavA sAhacarya se tInoM ko prathamapanA prApta ho jAtA hai) aura antarAya kI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I, sAgaropama hai, isase adhika nahIM hai / arthAt pA~coM jJAnAvaraNIya, navoM darzanAvaraNIya, sAtAvedanIya aura asAtAvedanIva tathA pAMcoM antarAya ina sabakI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3I sAgara pramANa hai / tAtparya yaha hai ki ye karmarUpa hue pudgala itane kAla taka karma avasthA meM rahate haiM aura isake bAda karmasvarUpatA ko chor3akara nirjI ho jAte haiM / zeSa karmoM kI sthiti kahate haiM gAthArtha - moha kI sattara kor3Akor3I sAgaropama, nAma aura gotra kI bIsa kohAkor3I sAgaropama aura bAyu kI tetIsa sAgaropama utkRSTa sthiti hai / / 1244 / / AcAravRtti - moha arthAt mithyAtvakarma kI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3I sAgaropama hai| nAma aura gotra kI utkRSTa sthiti bIsa kor3Akor3I sAgaropama hai / pUrvokta gAthA meM kathita 'sAgaranAmnAM koTIkoTyaH' arthAt kor3Akor3I sAgara vAkya hai usakA yahA~ taka sambandha kara lenA / punaH Ayu ke sAtha kor3Akor3I kA sambandha nahIM karanA hai, kyoMki Agama meM siddhAnta granthoM meM Ayu ke sAtha kor3Akor3I kA sambandha nahIM hai ataH yahA~ sAgara zabda se hI sambandha karanA hai / Ayu kI utkRSTa sthiti meM sAgaropama ko kaise leM ? 'upamA sAgarANAM' isI gAthA ke uttarArdha meM hai / usI se aisA samajheM ki Ayu kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama mAtra hai / uvasaMtalINajogI uNavIsasaha rahiyapayaDIcaM / vosasayaM payaDiviNA jogavihINA hu baMbaMti // artha - upazAntakaSAya saMyata, kSINakaSAya saMyata aura yoga kevalijina ye tInoM hI eka sau unnIsa prakRtiyoM se rahita zeSa eka sAtAprakRti kA hI bandha karate haiM / ayogakevalijina eka sau bIsa prakRtiyoM se yo rahita abandhaka hote haiM / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ psyidhikAraH] [ 377 tuzabdaH sarvavizeSa gasaMgrahArthaH / tadyathA, sAtavedanIya-strIveda-manuSyagati-manuSyagatiprAyogyAnupUrvyanAmnAmutkRSTA sthiti: paJcadazasAgaropamakoTIkoTyaH / SoDazakaSAyANAmutkRSTa: sthitibandhazcatvariMzatkoTIkoTyaH sAga rANAm / puMveda-hAsya-rati-devagatisamacaturasrasaMsthAna-vajrarSabhanArAcasaMhanana-devagatiprAyogyAnupUyaMprazastavihAyogati-sthirasubhagazubhasusvarAdeyayaza:kotiruccairgotrANAmutkRSTaH sthitibandhaH dazasAgaropamakoTIkoTyaH / napuMsakavedAratizokabhayajugupsAnarakagati-tiryaggatyekendriyapaMcendriyajAtyodArikavaikriyikataijasakArmaNazarIra-haNDasaMsthAnaudArikarvakriyikAMgopAMgAsaMprAptasapATikAsaMhanana-varNarasagandhasparza-narakagati-tiryaggatiprAyogyAnupUrvyAgurulaghUpaghAtaparaghAtocchvAsAtapodyotAprazastavihAyogatitrasasthAvarabAdaraparyAptapratyekazarIrAsthirAzubhadurbhagaduHsvarAnAdeyAyazaskIrtinAmnAMnIcargotrANAmutkRSTaH sthitibandhoviMzatisAgaropamakoTIkoTyaH / narakadevAyuSostrayastriMzatsAgaropamANyutkRSTA sthiti: / tiyaMGa manuSyAyuSo utkRSTA sthitistrINi palyopamAni / dvIndriyatrIndriyacaturindriyajAtivAmanasaMsthAnakIlakasaMhananasUkSmAparyAptasAdhAraNanAmnAmutkRSTasthitiH aSTAdazasAgaropamakoTIkoTayaH / AhArazarIrAMgopAMgatIrthakaranAmnAmutkRSTasthiti: anta:koTIkoTyaH / nyagrodhasaMsthAnavacanArAcasaMhananayorutkRSTasthitijdazasAgaromapakoTIkoTyaH / svAtisaMsthAnanArAcasaMhananayorutkRSTA sthiti: caturdazasAgaropamakoTIkoTyaH / kubjakasaMsthAnArddhanArAcasaMhananayorutkRSTA sthitiH SoDaza gAthA meM jo 'tu' zabda hai vaha sarva vizeSoM ko grahaNa kara letA hai, ataH ina karmoM ke uttara bhedoM ko utkRSTa sthiti kahate haiM sAtA vedanIya, strIveda, manuSyagati,manuSyagati-prAyogyAnupUrvya kI utkRSTa sthiti pandraha kor3Akor3I sAgara hai| solaha kaSAyoM kI utkRSTa sthiti cAlIsa kor3Akor3I sAgara hai / puMveda, hAsya, rati, devagati,samacaturasrasaMsthAna,vajravRSabhanArAcasaMhanana, devagati-prAyogyAnupUrvya, prazasta vihAyogati, sthira, subhaga, zubha, susvara, Adeya, yazaskIrti aura uccagotra-inakI utkRSTasthiti dasa koDAkor3I sAgara hai| napuMsakaveda, arati, zoka, bhaya, jugupsA, narakagati, tiryaMcagati, ekendriyajAti, paMcendriyajAti, audArikazarIra, vaikriyikazarIra, taijasazarIra, kArmaNazarIra, huNDasaMsthAna, audArika aMgopAMga, vaikriyika aMgopAMga, asaMprAptasapATikAsaMhanana, varNa, gandha, rasa, sparza, narakagatiprAyogyAnupUrvya, tiryaMcagatiprayogyAnupUrvya, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, aprazastavihAyogati, trasa, sthAvara, bAdara, paryApta, pratyekazarIra, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaskIti aura nIcagotra-kA utkRSTa sthitibandha bIsa kor3Akor3o sAgara hai| narakAyu va devAyu kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgara hai| tiryaMcAyu aura manuSyAyu kI utkRSTa sthiti tIna palyapramANa hai / dvIndriyajAti trIndriyajAti, caturindriyajAti, vAmanasaMsthAna, kolaka saMhanana, sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa kI utkRSTa sthiti aThAraha kor3Akor3I sAgara hai| AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga aura tIrthaMkara kI utkRSTa sthiti anta:kor3Akor3I sAgara pramANa hai| nyagrodha saMsthAna aura vajranArAcasaMhanana kI utkRSTa sthiti bAraha kor3Akor3o sAgara hai| tathA svAti saMsthAna aura nArAca saMhanana kI utkRSTa sthiti caudaha kor3Akor3I sAgara hai| kubjakasaMsthAna aura ardhanArAcasaMhanana kI utkRSTa sthiti solaha Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] sAgaropamakoTI koTyaH / sarvatra yAvaMtyaH sAgaropamakoTI koTyastAvaMti varSazatAnyAbAdhA / AbAdhA hInakarmasthitiH karmaniSedhakaH / yeSAM tu antaHkoTI koTyaH sthitisteSAmantarmuhUrtta AbAdhA | AyuSaH pUrvakoTI tribhAga utkRSTAbAdhA, AbAdhonA karmasthitiH, karmasthitikarmaniSedhaka iti / iyaM saMjJipaMcendriyasyotkRSTA sthitirekendriyasya / punarmithyAtvasyotkRSTaH sthitibandha ekaM sAgaropamam / kaSAyANAM sapta catvAro bhAgA, jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyasAta vedanIyAnAmutkRSTaH sthitibandhaH sAgaropamasya trayaH saptamabhAgAH, nAmagotranokaSAyANAM sAgaropamasya dvau saptabhAgau / evaM zeSANAM trairAzika krameNai kendriyasyotkRSTA sthitiH sAdhyA, tasyAH saMdRSTirevaM 1, 4/73/72/7 evaM dvIndriyAdyasaMjJipaMcendriyaparyantAnAmutkRSTA sthitiH sAdhyA / dvIndriyasya mithyAtvasyotkRSTA sthitiH paMcaviMzatiH sAgaropamANAM trIndriyasya paMcAzat, caturindriyasya zatam | asaMjJipaMcendriyasya sahasram / tadvibhAgenaiva zeSakarmaNAmapyutkRSTA sthitiH sAdhyA trairAzika krameNa / teSAM saMdRSTayaH dvIndriyasya mithyAtvAdInAM 25, 100/7, 75/7, 50/7; trIndriyasya mithyAtvAdInAM 50, 200/7, 150/7, 100 /7; kor3Akor3I sAgara hai / ina sabhI karmoM meM jisa karma kI jitane kor3Akor3I sAgara pramANa sthiti hai usakarma kI utane sau varSa pramANa AbAdhAsthiti hai / vaha AbAdhAhIna karma-sthiti pramANa karmoM kI niSedhaka hai / jitane kAla kI AbAdhA hai utane kAla taka karma udaya meM nahIM Ate haiM / jina karmoM kI antaH * kor3Akor3o pramANa sthiti hai unakI AbAdhA antarmuhUrta mAtra hai / Ayukarma kI utkRSTa AbAdhA pUrva koTI ke tribhAgapramANa hai / arthAt utane kAla taka vaha Ayukarma udaya meM nahIM A sakatA hai / yahA~ taka saMjJI paMcendriya jIvoM kI utkRSTa sthiti kahI gayI hai / ekendriya jIva ke mithyAtva kA utkRSTa sthitibandha eka sAgara hai / kaSAyoM kA utkRSTa sthitibandha eka sAgara ke sAta bhAga meM se cAra bhAga pramANa hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya aura sAtAvedanIya kA utkRSTa sthitibandha sAgara ke sAta bhAga meM se tIna bhAga pramANa hai / nAma, gotra aura kucha nokaSAyoM kA sAgara ke sAta bhAga meM se do bhAgapramANa hai / isI prakAra ekendriya jIva ke zeSa karmoM kI bhI utkRSTa sthiti vairAzika ke krama se nikAla lenA cAhie | usakI saMdRSTi isa prakAra hai- do indriya ke - mithyAtva 1, kaSAya 4/7 jJAnAvaraNa 3 / 7, nAmagotra 2 / 7 / isI taraha dvIndriya se asaMjJI paMcendriya paryanta jIvoM kI utkRSTa sthiti nikAla lenA cAhie / arthAt dvIndriya jIva ke mithyAtva kI utkRSTa sthiti paccIsa sAgara pramANa hai / trIndriya ke pacAsa sAgara, caturindriya jIva ke sau sAgara aura asaMjJI paMcendriya jIvoM ke mithyAtva utkRSTa sthiti haz2Ara sAgara pramANa hai / kI ina jIvoM ke zeSa karmoM kI utkRSTa sthiti bhI isa vibhAga ke dvArA hI trairAzika ke ma se jAna lenI cAhie / arthAt mi0 dvIndriya jIva ke zrIndriya jIva ke 25 50 [ mUlAcAre kAya 100/7 200 /7 jJAnAvaraNAdi 75/7 150/7 nAma - gotra 50/7 100/7 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH [ 376 caturindriyasya pithyAtvAdInAM 100, 400/7, 300/7, 2007; asaMjinAM paMcendirasya mithyAtvAdInAM 1000, 8000/7, 3000/7, 2000/7 mithyAtvAdInAmutkRSTa: sthitibndhH| sarvatra cAvalyA saMkhyAtabhAga eva AbAdhA iti // 1244 / / utkRSTasthitibandha pratipAdya jaghanyasthitibandhaM pratipAdayannAha bArasa ya vedaNI e NAmagodANamaTThaya muhuttaa| bhiNNamuhuttaM tu ThidI jahaNNayaM sesa paMcaNhaM // 1245 // vedanIyasya karmaNo jaghanyA sthiti: dvAdaza mahartAH / nAmagotrayoH karmaNoraSTau muhartAH jaghanyA sthitiH| zeSANAM punaH paMcAnAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAyurantarAyANAM jaghanyA sthitirantamuhUrttamAtramiti ca / jaghanyasthitevizeSa pratipAdayannAha / paMcajJAnAvaraNacaturdarzanAvaraNalobhasaMjvalanapaMcAntarAyANAM jaghanyA sthitirntmhaa| sAtavedyasya dvaadshmuhuurtaa| yazaHkIyuccagotrayoraSTau muhartAH / krodhasaMjvalanasya dvau maaso| mAnasaMjvalana kmaasH| mAyAsaMjvalanasyArdhamAsaH puruSavedasyASTau saMvatsarAH / nidrAnidrApracalApracalAstyAnagaddhinidrApracalA'sAtavedanIyAnAM sAgaropamasya trayaH saptabhAgA: plyopmaasNkhyaatbhaaghiinaaH| mithyAtvasya sAgaropamasya / caturindriya jIva ke 100 400/7 3007 200/7 asaMjJipaMcendriya ke 1000 4000/7 30007 2000/7 isa saMdaSTi ke anusAra dvIndriya jIva ke mithyAtva Adi kI utkRSTa sthiti, trIndriya jIva ke .. mithyAtva Adi ko utkRSTa sthiti, caturindriya jIva ke mithyAtva Adi kI utkRSTa sthiti aura asaMjJI paMcendriya jIva ke mithyAtva Adi kI utkRSTa sthiti kA trairAzika se kathana hai| sarvatra AbAdhA AvalI ke jaghanya saMkhyAtaveM bhAga pramANa hI hai / utkRSTa sthitibandha kA pratipAdana karake aba jaghanya sthiti bandha kahate haiM gAthArtha-vedanIya kI bAraha muhUrta aura nAmagotra kI ATha muhUrta tathA zeSa pA~ca karmoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai / / 1245 / / prAcAravRtti-vedanIyakarma kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta hai / nAma aura gotrakarma kI jaghanya sthiti ATha muhUrta hai| zeSa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, Ayu aura antarAya ina pA~ca kamotI jaghanya sthiti antamUharta mAtra hai| jaghanya sthiti meM vizeSa-bhedoM kA pratipAdana karate haiN| pAca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa, lobha-saMjvalana aura pA~ca antarAya, ina karmoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai / sAtAvedanIya kI bAraha muhUrta hai| yazaskoti aura uccagotra kI ATha maharta hai| saMjvalana-krodha kI do mAsa, saMjvalana-mAna kI eka mAsa, saMjvalana-mAyA kI pandraha dina aura puruSaveda kI ATha varSa pramANa jaghanya sthiti hai| nidrA-nidrA, pracalA-pracalA, styAnagRddhi, nidrA, pracalA aura asAtAvedanIya kI jaghanya sthiti eka sAgara ke tIna sAtaveM bhAgoM meM se palyopama ke saMkhyAtaveM bhAgahIna pramANa hai| mithyAtva kI sAgaropama ke sAta dazaveM bhAga Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38.1 [ mUlAcAre saptadazabhAgA: palyopamAsaMkhyAtabhAgahInAH / anantAnubandhya pratyAkhyAnapratyAkhyAnAnAM sAgaropamasya catvAra:saptabhAgAH palyopamAsaMkhyAtabhAgahInA aSTAnAM nokaSAyANAM sAgaropamasya dvausaptabhAgo plyopmaasNkhyaatbhaaghiino| narakadevAyuSo dazavarSasahasrANi / tiryaGa mnussyaayussorntrmuhttH| narakagatidevagativakriyikazarIrAMgopAMganarakagatiprayogyAnupUrvya devagatiprAyogyAnupUrvyANAM sAgaropamasya dvau saptabhAgI palyopamAsaMkhyAtabhAgahInoM AhArAhArAMgopAMgatIrthakarANAM sAgaropamANAM kottiikottyo'ntHkottiikottii| zeSANAM sAgaropamasya dvI saptabhAgo psyopmaasNkhyaatbhaaghiinau| sarvatra jaghanyA sthitiriti sNbndhniiyaa| sarvatra caantmuhuurtmaabaadhaa| AbAdhonA karmasthitiH, karmaniSedhakaH / sarvo'yaM jaghanyasthitibandhaH sAmAnyApekSayA saMjJipaMcendriyasyaikendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyAsaMzipaMcendriyANAM sarvakarmaNAM jaghanyasthitibandhaH ya evotkRSTa uktaH sa eva palyopamAsaMkhyAtabhAgahIno draSTavya iti // 1245 // anubhAgabandhaM nirUpayannAha kammANaM jo du raso ajjhavasANajaNida suha asuho vaa| baMdho so aNubhAgo padesabaMdho imo hoi||1246|| karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM yastu rasaH so'nubhavo'dhyavasAnaiH pariNAmarjanitaH, adhyvsaanjaantH| krodha hai aura palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hIna hai| anantAnubandhI, apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna kI sAgara ke sAta bhAga meM se cAra bhAga ora palyopama ke asaMkhyAta bhAgahIna hai / hAsya Adi ATha (puruSavedarahita) nokaSAyoM kI sAgaropama ke sAta bhAga meM se do bhAga aura palyopama ke asaMkhyAta bhAga se hIna hai| naraka Ayu aura deva Ayu kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa hai| tiryaMca aura manuSya kI antarmuhUrta hai / narakagati, devagati, vaiyikazarIra, vaikriyika aMgopAMga, narakagati prAyo devagati prAyogyAnaparvya---inakI sAgara ke sAta bhAga meM se do bhAga aura palyopama ke asaMkhyAtabhAgahIna hai / AhAraka, AhAraka-aMgopAMga aura tIrthaMkara kI jaghanya sthiti antaH kor3Akor3I sAgara hai| zeSa karmoM ko jaghanya sthiti sAgara ke sAta bhAga meM se do bhAga tathA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgahIna hai| sabhI karmoM ke jaghanya sthitibandha kI AbAdhA antamuhUrta mAtra hai| ___ yaha jaghanya sthiti bandha sAmAnya kI apekSA se saMjJipaMcendriya kI hai| ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya jIvoM ke sabhI karmo kA jo utkRSTa sthitibandha kahA gayA hai vahI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hIna hokara jaghanya sthitibandha hotA hai aisA smjhnaa| aba anubhAgabandha kA nirUpaNa karate haiM gAthArtha-karmoM kA pariNAma se utpanna huA zubha athavA azubharUpa rasa anubhAga bandha hai| pradezabandha Age kaheMge // 1246 // prAcAravatti-jJAnAvaraNa Adi karmoM kA pariNAmoM se honevAlA jo rasa-anubhava hai vaha anubhAgabandha hai / arthAt krodha-mAna-mAyA-lobha kaSAyoM kI tIvratA Adi pariNAmoM se Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApayadhikAra] [381 mAnamAyAlobhatIvratAdipariNAmabhAvataH zubhaH sukhada: azubha: asukhadaH vA vikalpArthaH so'nubhAgabandhaH / yathA ajAgomahiSyAdInAM kSIrANAM tIvamandAdibhAvena rasavizeSastathA karmapudgalAnAM tIvrAdibhAvena svagatasAmarthyavizeSaH zubho'zubho vA ya: so'nubhAgabandhaH / zubhapariNAmAnA prakarSabhAvAcchubhaprakRtInAM prakRSTo'nubhavo'zubhaprakRtInAM nikRSTaH, azubhapariNAmAnAM prakRSTabhAvAdazubhaprakRtInAM prakRSTo'nubhava: zubhaprakRtInAM nikRSTaH / sa evaM 'prakRtivazAdutpanno rasavizeSaH dvidhA pravartate svamukhena paramukhena caivaM sarvAsAM mUlaprakRtInAM svamukhenaivAnubhavaH tulyajAtInAM paramukhe nApi AyurdarzanacAritramohavAnAM, na hi narakAyurmukhena tiryagAyumanuSyAyurvA / vipacyate nApi darzanamohazcAritramohamukhena cAritramoho vA darzanamohamakheneti / tayA dezaghAtisarvaghAtibhedenAnubhAgo dvividhaH, dezaM ghAtayatIti dezaghAtI, sarva ghAtayatIti srvghaatii| kevalajJAnAvaraNa-kevaladarzanAvaraNanidrAnidrApracalApracalAstyAnagRddhipracalAnidrAH catuHsaMjvalanavA dvAdaza kaSAyA mithyAtvAdInAM viMzatiprakRtInAmanubhAgaH sarvamAtI jJAnAdiguNaM sarva ghAtayatIti vanadAha iv| matijJAnazrutajJAnAvadhijJAnamana:paryayazAnAvaraNapaMcAntarAyasaMjvalanakrodhamAnamAyAlobhanavanokaSAyANAmutkRSTAnubhAgabandhaH sarvaghAtI vA jaghanyo deza utpanna honevAlA sukhadAyaka aura duHkhadAyaka anubhava anubhAgabandha kahalAtA hai| jaise bakarI, gAya, bhaisa Adi ke dUdha meM tIvra, manda bhAva se rasa-mAdhurya vizeSa hotA hai vaise hI karma pUdagaloM meM tIvra Adi bhAva se jo zubha athavA azubha apane meM honevAlo sAmarthya vizeSa hai vaha anabhAga bandha hai| ___ zubha pariNAmoM kI prakarSatA se zubhaprakRtiyoM meM prakRSTa anubhAga par3atA hai aura azabha prakRtiyoM meM nikRSTa--jaghanya anubhAga par3atA hai| azubha pariNAmoM kI prakarSatA se azabha prakatiyoM meM prakRSTa anubhAga aura zubha prakRtiyoM meM jaghanya anubhAga hotA hai| isa prakAra se prakRti vizeSa se utpanna huA yaha rasa vizeSa do prakAra kA ho jAtA hai-svamukha se aura paramukha se / sampUrNa mUla prakRtiyoM kA anubhava svamukha se hI hotA hai aura uttara prakRtiyoM meM tulyajAtIya prakRtiyoM kA anubhava paramukha se bhI hotA hai| kintu samasta Ayu, darzana mohanIya aura cAritra mohanIya kA Apasa meM paramukha se udaya nahIM hotA hai| arthAt narakAyu mukha se tiryaMcAyu athavA manuSyAyu rUpa phala nahIM de sakatI hai / vaise hI darzanamoha cAritramoharUpa se athavA cAritramoha darzanamoharUpa se apanA phala nahIM de sakatA hai / dezaghAtI aura sarvaghAtI ke bheda se anabhAga ke do bheda haiN| jo deza-AtmA ke alpaguNoM- kA ghAta karatA hai vaha dezaghAtI hai aura joM sarvasakala guNoM kA ghAta karatA hai vaha sarvaghAtI hai / kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, pracalA, nidrA, cAra saMjvalana ko chor3akara bAraha kaSAya aura mithyAtva ina bIsa prakRtiyoM kA anubhAga sarvaghAtI hai| arthAt vaha sarvajJAnAdiguNoM kA ghAta karatA hai, vana kI dAvAnala ke samAna / matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, mana:paryayajJAnAvaraNa, pA~ca antarAya, saMjvalana krodha-mAna-mAyA-lobha aura nau nokaSAya, cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura samyaktva prakRti-ina chabbIsa kA utkRSTa anubhAga sarvaghAtI hai aura jaghanya anubhAga dezaghAtI hai / 1.ka prtyy| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ] [ mUlAcAre - ghAtI / sAtAsAtacaturAyuH sarvanAmaprakRtyuccairnIcairgotrANAmutkRSTAdyanubhAgabandhaH ghAtinAM pratibhAgo dezaghAtI, ghAtivinAze svakAryakaraNasAmarthyAbhAvAt / etA aghAtiprakRtayaH puNyapApasaMjJAH / zeSAH punaH pUrvoktA ghAtisaMjJA: pApA bhavantIti / azubhaprakRtInAM catvAri sthAnAni nibakAMjIraviSakAlakUTAnIti, zubhaprakRtInAM ca catvAri sthAnAni guDakhaNDazarkarAmRtAnIti / mohanIyAntarAyavarjitAnAM SaNNAM karmaNAmutkRSTAnu bhAgabandhaH catuHsthAniko, jaghanyAnubhAgabandho dvisyAnikaH, zeSaH dvitricatuHsthAnikaH / mohanIyAntarAyayorutkRSTAnubhAgabandhazcatuHsthAniko jaghanyAnu bhAgabandha ekasthAnikaH, zeSA ekadvitricatuH sthAnikAH / caturjJAnAvaraNatridarzanAvaraNapuMvedacatuH saMjvalanapaMcAMtarAyANAM saptadaza prakRtInAmutkRSTAnubhAgabandhazcatuHsthAniko jaghanyAnubhAgabandha ekasthAnikaH / zeSAH sarve'pi kevalajJAnAvaraNa kevaladarzanAvaraNasAtAsAta mithyAtvadvAdazakaSAyASTanokaSAyacaturAyuH sarvanAma prakRtyuccairnIcairgotrANAmutkRSTAnubhAgabandhazcatuHsthAniko jaghanyo dvisthAnikaH, zeSo dvitricatuHsthAnikaH / ghAtinAmekasthAnaM nAsti / puMvedarahitAnAM nokaSAyANAmekasthAnaM nAsti, nimbavadekasthAnaM, kAMjIravad dvisthAnaM, viSavat tristhAnaM, kAlakUTavac catuHsthAnam azubhaprakRtInAmetat / guDavadekasthAnaM, khaNDavad dvisthAnaM, zarkarAvat tristhAnam, amRtavad sAtAvedanIya, asAtAvedanIya, cAra Ayu, nAmakarma kI samasta 63 prakRtiyA~, uccagotra aura nIcagotra - inakA utkRSTa Adi anubhAga ghAtiyA ke pratibhAgarUpa dezaghAtI hai; kyoMki ghAtI karmoM kA nAza ho jAne para inakA anubhAga apane kArya ko karane kI sAmarthya nahIM rakhatA hai / ina aghAtI prakRtiyoM ke puNya aura pApa aise do bheda hote haiM / punaH pUrvakathita ghAti prakRtiyA~ pAparUpa hI hotI haiM / azubha prakRtiyoM ke cAra sthAna haiM-noma, kAMjIra, viSa aura kAlakUTa / zubha prakRtiyoM ke bhI cAra sthAna haiM - gur3a, khAMDa, zarkarA aura amRta / mohanIya aura antarAya ko chor3akara zeSa chaha karmoM kA utkRSTa anubhAgabandha cAra sthAna vAlA hotA hai aura inakA jaghanya anubhAgavandha do sthAnarUpa hotA hai| zeSa - anutkRSTa aura ajaghanya anubhAgabandha do, tIna aura cAra sthAnavAlA hai / mohanIya aura antarAya kA utkRSTa anubhAgabandha cAra sthAnavAlA hai aura jaghanya anubhAgabandha eka sthAnavAlA hai / zeSa - anutkRSTa aura ajaghanya anubhAgabandha eka, do, tIna aura cAra sthAnavAlA bhI hotA hai / cAra jJAnAvaraNa, tIna darzanAvaraNa, puMveda, cAra saMjvalana aura pA~ca antarAya ina satraha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAgabandha cAra sthAnavAlA hotA hai aura jaghanya anubhAgabandha ekasthAnika hai / zeSa donoM kA arthAta anutkRSTa aura ajaghanya kA eka, do, tIna va cAra sthAnoM kA hai / kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, sAtAvedanIya, asAtAvedanIya, mithyAtva, saMjvalana ke atirikta bAraha kaSAya, puMveda ke atirikta ATha nokaSAya, cAra Ayu, nAmakarma kI sabhI prakRtiyA~, uccagotra aura nIcagotra - inakA utkRSTa anubhAgabandha catuHsthAnika hai aura jaghanya dvisthAnika hai / zeSa anutkRSTa aura ajaghanya anubhAgabandha do, tIna aura cAra sthAnoM vAlA hai / ghAtiyA karmoM meM ekasthAnika anubhAgabandha nahIM hotA hai / puMvedarahita ATha nokaSAyoM kA bhI eka sthAnika anubhAgabandha nahIM hai / nIma ke samAna ekasthAna anubhAgabandha, kAMjIra ke samAna dvi sthAna anubhAgabandha, viSa ke samAna tristhAna anubhAgabandha aura kAlakUTa ke samAna catuHsthAna anubhAgabandha hotA hai / ye Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padhikAraH ] catuHsthAnaM zubhaprakRtInAmetaditi / guruladhUpaghAtaparaghAtAta paMcazarIraSaTsaMsthA natryaM gopAMgaSaTsaMhanana paMcavarNadvigandhapaMca rasASTasparzA podyotanimAnapratyeka sAdhAraNa sthirAsthira zubhAzubhA etA prakRtayaH pudgalavipAkAH, pudgala pariNAminyo yata iti / catvAryAyUMSi bhavavipAkAni bhavadhAraNatvAccatvAryAnupUrvyANi kSetravipAkAni kSetramAzritya phaladAnAt / zAstu prakRtayo jIvavipAkA jIvapariNAmanimittatvAditi / / 1246 // anubhAgabandhaM vyAkhyAya pradezabandha pratipAdayannAha - sume jogaviseseNa egakhettAvagADha ThidiyANaM / ekke dupadese kammapadesA anaMtA du / / 1247 // sahame-sUkSmAH na sthUlA, jogaviseseNa - yogavizeSeNa manovacanakAryAviziSTavyApArAd egakhettAvagADha - eka kSetrAvagAhino na kSetrAntarAvagAhinaH yasminnevAtmA karmAdAnaratastataH parasmin kSetre ye pudgalAste iti ThidiyANaM -- sthitAH na gacchantaH ekkekke tu padese - sarvAtmapradezeSu kammapadesA - karma pradezAH jJAnAvaraNAdinimittaparamANavaH aNantA du - anantAstu | sUkSmagrahaNaM grahaNayogya pudgalasvabhAvAnuvarNanAthaM varNagrahaNayogyAH pudgalAH sUkSmAH, na sthUlAH / ekakSetrAvagAhavacanaM kSetrAntaranivRttyartham ekakSetraM karmAdAnazaktiyukta jIvasahacaritapradeze avagAho yeSAM ekakSetrAvagAhaH sthitA iti kriyAntaranivRttyartham sthitA na gacchantaH, [ 383 azubha prakRtiyoM ke sthAna haiM / guDavat ekasthAna, khaNDavat dvisthAna, zarkarAvat tristhAna aura amRtavat catuHsthAna ye zubha prakRtiyoM ke anubhAgabandha ke sthAna haiN| pA~ca zarIra, chaha saMsthAna, tona aMgopAMga, chaha saMhanana, pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa, ATha sparza, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, nimAna (nirmANa), pratyeka, sAdhAraNa, sthira, asthira, zubha 'aura azubha ye bAvana' prakRtiyA~ pudgalavipAkI haiM; kyoMki ye pudgaloM meM pariNamana karatI haiM arthAt inake udaya se pudgaloM meM pariNamana hotA hai| cAroM Ayu bhavavipAkI haiM, kyoMki ye bhava ko dhAraNa karatI haiN| cAroM AnupUrvya kSetravipAkI haiM, kyoMki ve kSetra ke Azraya se phala detI haiN| zeSa prakRtiyA~ jIvavipAkI haiM, kyoMki ye jIva ke pariNAma meM nimitta haiM / anubhAgabandha kA vyAkhyAna karake aba pradezabandha ko kahate haiM gAthArtha -jo sUkSma haiM, yogavizeSa se eka kSetra meM sthita haiM AtmA ke aise eka-eka pradeza para ananta karmapradeza haiM / / 1247 // AcAravRtti - jo pudagala sUkSma haiM, sthUla nahIM haiM, mana-vacana-kAya ke viziSTa vyApAra rUpa yoga vizeSa se AtmA ke sAtha eka kSetrAvagAhI haiM arthAt jisa kSetra meM AtmA karmoM ko grahaNa karane meM tatpara hai usI kSetra meM, AtmA ke pratyeka pradeza meM sthita haiM / jJAnAvaraNa Adi ke nimittarUpa ve paramANu ananta haiM / karmarUpa se grahaNa karane yogya pudgala kA svabhAva batAne ke lie gAthA meM 'sUkSma' zabda kA grahaNa hai / ye karmapudgala sUkSma hI haiM, sthUla nahIM haiM / 'eka kSetrAvagAha' zabda kA grahaNa bhinna kSetra kI nivRtti ke lie hai / eka kSetra meM - karma ke grahaNa karane kI zakti se yukta jIva ke sampUrNa pradezoM meM inakA avagAha hai arthAt ye jIva ke pradeza meM ekameka rUpa hokara 1. pAMca bandhana aura pAMca saMghAta kI bhedavivakSA karane se ye bAsaTha ho jAtI haiM / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384] / mUlAcAra ekaikapradeze ityatra vIplAnirdezana sarvAtmapradezasaMgrahaH kRtastenAdhAranirdezaH kRtastenaikapradezAdiSu na karmapradezA pravartante / kva tahi UrdhvamadhaH sthitAstiryak ca sarveSvAtmapradezeSu vyApya sthitA iti / karmagrahaNaM sarvakarmaprakRtisaMgrahArtham / anenopAdAnahetusaMgrahaH kRtH| pradezA iti pudgalagrahaNaM tenAkAzAdipradezanivRttiH / anantAnanta iti parimANAntaravyapohArtham / tuzabda: anuktasarvavizeSasaMgrahArthaH / na saMkhyeyA, na cAsaMkhyeyAH, nApyanantAste pudgalaskandhAH, kintu abhavyAnantaguNAH siddhAnantabhAgapramitAH' ghanAMgulasyAsaMkhyeyabhAgAvagAhinaH / ekadvitricatuH smysthitikaaH| paMcavarNarasadvigaMdha catuHsparzabhavAH / sUkSmA: / aSTavidhakarmaprakRtiyogyA ekakSetrAvagA. hinaH sthitA sarvAtmapradezeSa yogavazAdAtmanA pradezA: karmarUpeNAtmasAtkriyante / ayaM pradezabandhaH / athavA''tmano yomavazAdaSTavidhakarmahetavo'nantAnantapradezA ekaikapradeze ye sthitAste pradezabandha iti / aSTavidhakarmayogyapadagalAnAm ekaMkasamayena bandhanamAgatAnAM madhye aayurbhaagekH| nAmagotrayoranyonyasamo'dhika ekataro bhAga Ayu cipaka jAte haiM isalie inheM ekakSetrAvagAhI kahate haiN| 'sthitA' yaha kriyApada anyakriyA ke nirAkaraNa hetu hai arthAt ye AtmA ke pradezoM para sthita rahate haiM, anyatra gamana nahIM karate hai| 'ekakapradeze' isa vIpsA nirdeza se sampUrNa AtmA ke pradezoM kA saMgraha ho jAtA hai| arthAt AtmA ke sarva pradeza ina karmo ke lie AdhArabhUta haiN| isase eka-do Adi pradezoM meM hI karmaparamANu cipake haiM sabameM nahIM. aisI bAta nahIM, kintu aisI bAta hai ki ve sampUrNa pradezoM meM cipake haiN| to ve karmaparamANu AtmA ke UparI bhAga meM sthita haiM athavA nIce haiM yA madhya meM haiM, aisA prazna nahIM ho sakatA kyoMki ve AtmA ke sabhI pradezoM meM vyApta hokara sthita haiM / gAthA meM jo 'karma' kA grahaNa hai vaha sampUrNa karmoM kI sarvaprakRtiyoM kA saMgraha kara letA hai, isase upAdAna he kA bhI grahaNa ho jAtA hai / 'pradezAH' zabda se pudgala ke pradezarUpa paramANu kA grahaNa hotA hai ataeva AkAza Adi ke pradezoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai / 'ananta' zabda anantAnantaparimANa ko grahaNa karatA hai / 'tu' zabda anya parimANoM kI nivRtti ke lie sabhI anukta kA saMgraha karane ke lie hai, arthAt ye karma paramANu na saMkhyAta haiM, na asakhyAta haiM aura na ananta haiM, kintu ye abhavya rAzi se anantaguNe aura siddharAzi ke anantaveM bhAga pramANa hone se anantAnanta haiN| ye ghanAMgala ke asaMkhyAta bhAga meM avagAho haiM / ye eka, do, tIna, cAra Adi samaya kI sthitivAle haiN| inameM pA~ca varNa, pA~ca rasa, dogandha aura cAra sparza hote haiN| ye sUkSma haiM / ATha prakAra kI karma prakRtiyoM ke yogya haiM aura jIva ke sAtha eka kSetrAvagAhI hokara sampUrNa jIvapradezoM meM rahate haiM, arthAt yoga ke vazIbhUta hue AtmA ke dvArA ye anantAnanta pudgala karmarUpa se AtmasAta kara liye jAte haiN| isI kA nAma pradezabandha hai| athavA jo yoga ke vaza se Ate haiM, ATha prakAra ke karma ke kAraNabhUta haiM aura jo AtmA ke eka-eka pradeza para rahate haiM una anantAnanta pudgala paramANaoM ko pradezabandha kahate haiN| eka samaya meM bandhe hue karmaparamANu ko samayaprabaddha kahate haiN| eka-eka samaya meM bandhana ko prApta hue aSTavidha karmayogya pudgala paramANuoM kA AThoM hI karmoM meM baTavArA ho jAtA hai| usameM Ayu ko ekabhAga milatA hai / nAma aura gotra ko paraspara meM samAna bhAga kintu Ayu se 1. ka Urdhvamadhastiryak srvessvaatm| 2. ka abhvyaanaamnntgunnaaH| 3. ka siddhAnAmanantaguNAH / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApyadhikAraH] [ 385 rbhAgAja jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANAM bhAgo'nyonyasadRza ekataraH, nAmagotrayorekatarabhAgAdhika: mohasya bhAga AvaraNAnta rAyaikatarabhAgAdadhika: mohabhAgAdvedanIyabhAgo'dhikaH / sarvatra AvalyA asaMkhyAtabhAgena bhAge hRte yallabdhaM tenAdhika iti / evaM saptavidhabandhakAnAM SaDvidhabandhakAnAM ca jJAtavyam / jJAnAvaraNAdInAmAtmapradezabhAga AtmAtmetaraprakRtayo yAvatyastAvadbhAgarabhigacchanti // 1247 / / evaM bandhapadArtho vyAkhyAtaH saMkSepataH, ita Urdhvamupazamanavidhi kSapaNavidhiM ca prapaMcayannAha mohassAvaraNANaM khayeNa aha aMtarAyassa ya eva / uvvajjai kevalayaM payAsayaM savvabhAvANaM // 1248 // mohasyAvaraNayorantarAyasya ca kSayeNa vinAzenaivotpadyate kevalaM kevalajJAnaM prakAzakaM sarvabhAvAnAM srvdrvypryaaypricchedkm| athazabdena satraNavamapazamanavidhi tAvatpratipAdayAmi-anantAnubandhikrodhama mAyAlobhasamyaktvamithyAtvasampamithyAtvAnItyetAH sapta prakRtI: asaMyatasamyagdRSTisaMyatAsaMyatapramattApramattAdInAM madhye ko'pyeka upazamayati / tatrAdhaHpravRtyapUrvanivRttikaraNAni kRtvA anivRttikaraNakAlasya saMkhyeyeSu cataSka sthitisatkarmopazamaM yAti, svasvarUpaM parityajyAnyasya adhika eka-eka bhAga milatA hai| jJAnAvaraNa. darzanAvaraNa aura antarAya ko paraspara meM sadRza kintu nAmagotra ke bhAga kI apekSA adhika eka-eka bhAga milatA hai| mohakarma ko ina AvaraNoM aura antarAya kI apekSA adhika eka-eka bhAga milatA hai / aura mohakarma ke bhAga kI apekSA adhika bhAga vedanIya karma ko milatA hai| AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga se bhAga dene para jo bandha Ave utanA eka bhAga sarvatra adhika jAnanA caahie| isI taraha sAta prakAra ke karmoM kA bandha jinheM hotA hai arthAt jinheM Ayu kA bandha nahIM hotA hai unake lie sAta karmoM meM uparyukta kathita krama se hI baTavArA hotA hai| jinake chaha karmoM kA bandha ho rahA hai, mohanIya aura Ayu kA bandha nahIM ho rahA hai aise jIvoM ke bhI unhIM chaha karmoM meM baTavArA hotA hai, aisA smjhnaa| jJAnAvaraNa Adi karmo kA apanA pradeza bhAga apanI-apanI prakRtiyoM (samAntara bhedoM) meM ba~Ta jAtA hai| isa prakAra bandha padArtha kA saMkSepa se vyAkhyAna huaa| isase Age aba upazamana vidhi aura kSapaNavidhi kahate haiM gAthArtha-mohakarma tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ke kSaya se sarvapadArthoM ko prakAzita karanevAlA kevalajJAna utpanna hotA hai // 1248 / / AcAravatti-moha ke vinAza se tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ke vinAza se sarvadravya aura paryAyoM ko jAnanevAlA kevalajJAna utpanna hotA hai| gAthA ke 'atha' zabda se sUcita isa sUtra ke dvArA hI aba upazamana vidhi khuuNgaa| anantAnabandhI krodha-mAna-mAyA-lobha, samyaktva, mithyAtva aura samyaGa mithyAtva ina sAta prakRtiyoM kA asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata meM se koI eka guNasthAnavI jIva upazamana karatA hai| usameM yaha adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ina tIna karaNoM ko karatA hai arthAt do karaNa karane ke pazcAt anivRttikaraNa ke kAla meM saMkhyAta bhAgarUpa kAla ke vyatIta ho jAne para vizeSaghAta se naSTa kiyA aisA anantA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUmAnAre prakRtisvarUpeNa sthAnamanantAnubandhinAmupazamaH punaradhaHpravRttyapUrvAnivRttikaraNAni kRtvA anivRttikaraNakAlasya saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu darzanamohatrikasyodayAbhAva upazamasteSAmupazAntAnAmapyutkarSApakarSaparaprakRtisaMkramaNAnAmastitvaM yata iti / apUrvakaraNe naikamapi karmopazAmyati / kintvapUrvakaraNa: pratisamayamanantaguNavizuddhyA vardhamAnaH antarmuhurtenaikakasthitikhaNDakaM pAtayan saMkhyAtazatasahasrANi sthitikhaNDakAni pAtayati, tAvanmAtrANi ca sthitibandhApasaraNAni karoti / ekakasthitikhaNDAbhyantare saMkhyAtasahasrANyanubhAgakhaNDakAni pAtayati pratisamayamasaMkhyAtaguNazreNyA pradezanirjarAM karoti / aprazastakAzAnna badhnAti / teSAM pradezAgramasaMkhyAtaguNazreNyA anyAsu prakRtiSu badhyamAnastatastadupari(?)saMkrAmayati / punarapUrvakaraNamatikramyAnivRttikaraNaM pravizyAntarmuhUrtamAtramanena vidhAnena sthitvA dvAdazAnAM kaSAyANAM navAnAM nokaSAyANAmantaramantarmuhUrtena karoti / antare kRte prathasasamayAdupari antarmuhUttaM gatvA asaMkhyeyaguNazreNyA napusaMkavedamupazamayati / tato'ntarmuhUrtena tenaiva vidhinA SaNNA kaSAyANAM puruSavedaM cirantanasatkarmaNA saha yugapadupazamayati / tata UdhvaM samayone dve Avalyo gatvA puMveda mubandhI catuSka sthitisatkarma upazama ko karatA hai / apane svarUpa ko chor3akara anya prakRti rUpa se sthita ho jAnA anantAnubandhI kA upazama hai / punaH vahI jIva adha:karaNa aura apUrvakaraNa pariNAma ko karake anivattikaraNa meM saMkhyAta bhAga bIta jAne para darzanamoha kI tIna pra kA udayAbhAvarUpa upazamatA hai arthAt upazama ko prApta hone para bhI inakA utkarSa, apakarSa aura paraprakRtirUpa saMkramaNa kA astitva hotA hai| yaha upazama kA vidhAna huA / arthAt cauthe, pA~caveM, chaThe yA sAtaveM guNasthAna meM se kisI meM ina tIna-tona karaNarUpa pariNAmoM dvArA upazama samyaktva prApta karake adhaHpravRttikaraNa nAmavAle sAtaveM guNasthAna kA antama harta kAla bitAkara apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM A jAtA hai| ___ apUrvakaraNa meM eka bhI kama kA upazama nahIM hotA hai kintu isa apUrvakaraNa pariNAmavAlA jIva pratisamaya anantaguNI vizuddhi se pariNAmoM kI zuddhi ko vRddhiMgata karatA rahatA hai| bata: antarmuhurta se eka-eka sthitikhaNDa kA ghAta karatA huA saMkhyAta lAkha sthitikhaNDoM kA ghAta kara detA hai aura utane pramANa hI sthiti-bandhApasaraNa bhI karatA hai / ina eka-eka sthitibandhApasaraNoM ke madhya saMkhyAta haz2Ara anubhAgakhaNDakoM kA ghAta hotA hai aura prati samaya asaMkhyAta guNazreNI rUpa se karmaparamANuoM kI nirjarA hotI hai| vaha jIva aprazasta karmAzoM ko nahIM bA~dhatA hai balki unake pradezAgroM ko asaMkhyAtaguNa zreNIrUpa se baddhamAna anya prakRtiyoM meM saMkramaNa karA detA hai| puna: apUrvakaraNa kA kAla bitAkara, anivRttikaraNa meM praveza karake, antarmuharta mAtra saka isI vidhi se sthita hokara bAraha kaSAya aura nau nokaSAyoM kA antara karatA hai| isameM antarmuhUrta lagatA hai / antara karane ke bAda, pahale samaya se Upara antarmuhUrta jAkara asaMkhyAtaguNazreNI dvArA napuMsaka veda kA upazama karatA hai| isake anantara antarmuhurta kAla se napuMsakavedopazama vidhi se hI strIveda kA upazama karatA hai| antara usI vidhi ke anusAra chaha nokaSAyoM kA aura cirantana satkarma ke sAtha raha rahe puMveda kA bho yugapat upazama kara detA hai| isameM bhI mantamuhUrta kAla lagatA hai / tadanantara eka samaya kama do AvalI ke bIta jAne para puruSaveda ke navaka 1.svaamuniite| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyadhikAraH ] [ 387 navaka bandhamupazamayati / tato'ntarmuhUrtaM gatvA apratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjJako krodho krodhasaMjvalanaM cirantanasatkarmaNA saha yugapadupazamayati / tataH samayone dve Avalyo gatvA krodhasaMjvalananavaka-bandhamupazamayati / tato'ntamuhUrtaM gatvA apratyAkhyAna - pratyAkhyAnamAnI asaMkhyAtaguNazreNyA mAnasaMjvalanaM cirantanasatkarmaNA saha yugapadupazamayati / tataH samayone dve Avalyo gatvA mAnasaMjvalananavaka bandhamupazamayati / tataH pratisamayamasaMkhyAtaguNazreNyA upazamayannantarmuhUrtaM gatvA dviprakArAM mAyAM mAyAsaMjvalanaM cirantanasatkarmaNA saha yugapadupazamayati / tato dve mAvalyau samayone gatvA mAyAsaMjvalananava kabandhamupazayati / tato'ntarmuhUrtaM gatvA dviprakAraM lobha lobhasaMjvalanena cirantanasatkarmaNA saha lobhavedakAdvA dvitIyatribhAge sUkSmAM kiTTikAM muktvA zeSaM bAdaralobhaM sparddhakagataM sarvanavaka andhocchiSTAvalikavayaMm anivRtticaramasamayanivRttirupazamayati, napuMsakavedamAdi kRtvA yAvallobhasaMjvalanam eteSAmanivRtterupazamakaM bhavati / tato'nantarasamaye sUkSma kiTTikAsvarUpaM vedalobhaM vedayan naSTA'nivRttisaMjJo sUkSmasAmparAyo bhavati / tatazcAtmanazcaramasamaye lobhasaMjvalanaM sUkSma kiTTikAsvarUpaM niHzeSamupazamayati / tata upazAntakaSAyaH vItarAgachadmastho bhavati / udayodIraNAtkarSaNopakarSaNapara prakRtisaMkramaNasthityanubhAgakhaNDakaghAtavinA sthAnamapi samannAmnaiSa mohanIyopazamanavidhiH / iti / bandha kA upazama karatA hai / punaH antarmuhUrta ke bAda apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna saMjJaka krodha kA aura cirantana satkarma ke sAtha saMjvalana krodha kA eka sAtha upazama kara detA hai / punaH eka samaya kama do AvalI pramANa kAla ke vyatIta ho jAne para, krodhasaMjvalana ke navaka bandha kA upazama karatA hai / anantara antarmuhUrta ke bAda, apratyAkhyAna - mAna aura pratyAkhyAna - mAna kA evaM cirantana satkarma ke sAtha saMjvalana - mAna kA asaMkhyAta guNazreNI se eka sAtha upazama karatA hai / isake bAda eka samaya kama do AvalI kAla ke anantara mAna ke saMjvalana ke navaka bandha kA upazama karatA hai / isake bAda prati samaya asaMkhyAta guNazreNI ke dvArA antarmuhUrta ke anantara do prakAra I mAyA kA aura cirantana satkarma ke sAtha saMjvalana-mAyA kA eka sAtha upazama kara detA hai / punaH eka samaya kama do AvalI ke bIta jAne para mAyA saMjvalana ke navaka bandha kA upazama karatA hai / punaH antarmuhUrta ke bAda do prakAra ke lobha kA aura cirantana satkarma 'sAtha saMjvalana lobha kA upazama kara detA hai / athavA lobhavedaka se dvitIya vibhAga meM jo sUkSmakRSTirUpa lobha hai use chor3akara sparddhakagata sarvabAdara lobha, jo ki sarvanavaka bandha kI ucchiSTAvali se varjita hai, kA anivRttikaraNa guNasthAna ke anta samaya meM yaha jova upazama kara detA hai| isa taraha napuMsaka veda se lekara lobhasaMjvalana taka ina prakRtiyoM kA yaha anivRttikaraNa meM upazamaka hotA hai / isake anantara sUkSmakRSTirUpa lobha kA anubhava karatA huA anivRttisaMjJaka guNasthAna se Age bar3hakara bhUkSmasAmparAya ho jAtA hai| yaha jIva apane isa guNasthAna ke caramasamaya meM sUkSma kiTTikA rUpa saMjvalana lobha ko pUrNatayA upazAnta kara detA hai / taba upazAntakaSAya guNasthAna meM vItarAga chadmastha ho jAtA hai| udaya udIraNA, utkarSaNa, apakarSaNa, paraprakRtisaMkramaNa, sthityanubhAgakhaNDa ghAta ke binA yaha sthAna apane nAma ke anurUpa hI hai / arthAt isakA upazAnta nAma sArthaka hai / yaha mohanIya karma ke upazamana kI vidhi kahI gayI / bhAvArtha - caturtha, paMcama, chaThe yA sAtaveM ina cAra guNasthAnoM meM se kisI bhI eka guNa Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 [ mUlAcAre atha kSapaNavidhi vakSye / kSapaNaM nAma aSTakarmaNAM mUlottarabheda iti na prakRtisthityanubhAgapradezAnAM jIvA jyotiH zeSe vinyAsa iti (?) / anantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhamithyAtvasamyaGa mithyAtvasamyaktvAkhyAH saptaprakRtIretA asaMyatasamyagdRSTiH saMyatAsaMyataH pramattasaMyato'pramatto vA kSapayati, kimakrameNa netyAha-pUrvamanantAnubandhicatuSka trIn karaNAn kRtvA'nivRtti karaNacaraNamasamaye'krameNa kSayapati / pazcAtpunarapi trIn karaNAn kRtvA adhaHpravRtikaraNApUrvakaraNau dvAvatikramyAnivRttikaraNakAlasaMkhyeyabhAgaM gatvA mithyAtvaM kSapayati tato'ntarmuhurta gatvA samyaGa mithyAtvaM kSapayati / tato'ntarmuhUrtaM gatvA samyaktvaM kSapayati / tato'dhaHpravRttikaraNaM kRtvA'ntarmuhUrtenApUrvakaraNo bhavati sa ekamapi karma [ na ] kSapayati, kintu samayaM prati asaMkhyeyaguNasvarUpeNa sthAna meM upazama samyaktva' ko prApta karake yaha jIva dvitIyopazama samyagdRSTi kahalAtA hai| punaH upazama zreNI car3hane ke sanmukha huA yaha jIva chaThe se sAtaveM guNasthAna meM Akara sAtizaya apramatta se apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| uparyukta kathita vidhi se cAritramoha prakRtiyoM ko upazamAtA huA gyArahaveM upazAntakaSAya guNasthAna meM sarvamoha kA upazama kara detA hai| yadyapi isa upazama vidhi meM anekoM antamuhUrta batAye haiN| phira bhI pratyeka guNasthAna kA kAla antarmuhUrta hI hai aura upazamazreNI ke cAroM guNasthAnoM kA kAla bhI antarmuhUrta hI hai / kyoMki antarmuhUrta ke bhI asaMkhyAtoM bheda mAne gaye haiM aisA smjhnaa| aba kSapaNa vidhi ko kahate haiM bandha ke prakRti, sthiti anubhAga aura pradeza ye cAra bheda haiN| tathA jJAnAvaraNa Adi mUlabheda ATha aura unake uttarabheda eka sau ar3atAlIsa haiN| ina sabakA nAza karanA kSapaNa hai| inake nAza hone para jova jJAnajyoti svarUpa apane ananta guNoM ko prApta kara letA hai| ___ anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha, mithyAtva, samyaG mithyAtva aura samyaktva ina sAta prakRtiyoM kA asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsayata, pramattasaMyata athavA apramattasaMyata muni kSaya kara detA hai| kyA eka sAtha kSaya kara detA hai ? nahIM, pahale vaha adhaHpravRttakaraNa aura apUrvakaraNa punaH anivRttikaraNa nAmaka tRtIya karaNa ke carama samaya meM anantAnubandhI-catuSka kA eka sAtha kSapaNa kara detA hai| isake anantara punaH adhaHpravRttikaraNa aura apUrvakaraNa kA samaya bitAkara anivRttikaraNa kAla meM bhI saMkhyAtabhAga vyatIta ho jAne para mithyAtva karma kA vinAza karatA hai / usake bAda antamuhUrta kAla vyatIta karake sabhyaGa mithyAtva kA kSapaNa karatA hai / panaH antarmuhUrta ke anantara samyaktva prakRti kA vinAza karatA hai / taba unheM kSAyika samyaktva prApta ho jAtA hai / arthAt yaha kSAyika samyaktva cothe se lekara sAtaveM guNasthAna taka kisI meM bhI ho sakatA hai / ye tona karaNa samyaktva ke lie hote haiN| anantara chaThA guNasthAnavartI muni sAtaveM guNasthAna meM pahuMcakara usa adhaHpravRttikaraNa nAmaka sAtaveM guNasthAna ke antarmuhUrta kAla ko vyatIta kara apUrvakaraNa nAmaka AThavA~ guNasthAna prApta kara letA hai| vaha apUrvakaraNa muni eka bhI karma kA kSapaNa nahIM karatA hai, kintu samaya-samaya ke prati asaMkhyAtaguNarUpa se karma pradezoM kI nirjarA karatA hai| antarmuhUrta 1. vicAraNIya hai / - Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryApsyadhikAra: ] [386 pradezanirjarAM karoti, antarmuhUrtenaikaikasthitikhaNDakaM pAtayannAtmanaH kAlAbhyantare asaMkhyAtasahasrANi sthitikhaNDakAni pAtayati, tAvanmAtrANi ca sthitibandhApasaraNAni karoti, tebhyazca saMkhyAtasahasraguNAnubhAgakhaNDakaghAtAn karoti, yata ekAnubhAgakhaNDakotkIrNakAlAdekasya sthitikhaNDakotkIrNakAlaH sakhyAtaguNa iti / evaMvidha kRtvAnivRttiguNasthAnam pravizyAnivRttisaMkhyAtabhAgo'pUrvakaraNavidhAnena gamayitvA'nivattikAlasaMkhyAtibhAge zeSe styAnagaddhitraya-narakagati-tiryaggatyekendriyadvIndriya trIndriyacaturindriyajAtinarakagatitiryaggatiprAyogyAnapUrvyAtapodyotasthAvarasUkSmasAdhAraNasaMjJakAH SoDazaprakRtIH kSapayati / tato'ntamahattaM gatvA apratyAkhyAnAvaraNakrodhamAnamAyAlobhAna krameNa kSapayati / sa eSa karmaprAbhatasyopadezaH, kaSAyaprAbhUtopadezaH / puna: aSTasu kaSAyeSu kSINeSu pazcAdantarmuhUrtaM gatvA SoDazakarmANi dvAdaza vA kSapayatyata upadezo grAhyo dvaavpyvdybhiirubhiriti| tato'ntamuhUttaM gatvA caturNA saMjvalanAnAM navAnAM nokaSAyANAm antaraM karoti, sodayAnAmantarmuhUrtamAtra prathamasthiti sthApayati anudayAnAM samayonAvalikAmAtrAM prathamasthiti sthApayati / tato'ntaraM kRtvA'ntamuhUrtena napuMsakavedaM kSapayati / tato'ntarmuhUtaM gatvA strIvedaM kSapayati / tato'ntarmuhUrtaM gatvA SaNNokaSAyANAM vedaM cirantanasatkarmaNA saha vedavidvicaramasamaye yugapat kSapayati / tata AvalImAtrakAlaM gatvA vedaM kSapayati, kAla ke bhItara hI asaMkhyAta haz2Ara sthitikhaNDoM kA ghAta kara detA hai aura vaha utane mAtra hI sthitibandhApasaraNoM ko kara letA hai| unase bhI asaMkhyAta haz2Ara gaNe anabhAgakhaNDoM kA ghAta karatA hai, kyoMki eka anubhAgakhaNDakotkIrNa kAla se ekasthitikhaNDakotkIrNa kAla saMkhyAta guNA adhika hotA hai| ___ yaha vidhi karake vaha muni anivRttikaraNa nAmaka navama guNasthAna meM praveza karake isa guNasthAna kA saMkhyAtabhAga kAla apUrvakaraNa ke vidhAna se hI bitAkara, punaH anivRttikaraNa kA saMkhyAtabhAga kAla zeSa raha jAne para, styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA, narakagati, tiryaca. gati, ekendriya, dvIndriya trIndriya, caturindriyajAti, narakagati prayogyAnupUrvya, tiryaMcatiprAyogyAnupUrvya, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa ina solaha prakRtiyoM kA kSaya kara detA hai| punaH antarmuhUrta kAla vyatIta kara apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAroM kA krama se kSapaNa karatA hai so yaha 'karmaprAbhata' grantha kA upadeza hai, kintu kaSAyaprAbhUta' kA kA aisA upadeza hai ki ATha kaSAyoM kA nAza kara dene para punaH antarmuhUrta kAla ke anantara solaha karma prakRtiyoM kA athavA bAraha karmoM kA nAza karatA hai / pApabhIrU bhavyoM ko ina donoM upadezoM ko grahaNa karanA caahie| arthAt kevalI yA zrutakevalI ke abhAva meM Aja donoM meM se eka kA sahI nirNaya nahIM ho sakatA hai ataH hama aura Apake lie donoM hI upadeza pramANa ke yogya haiN| ___isake bAda antarmuhUrta kAla bitAkara cAra saMjvalana aura nau nokaSAyoM kA antara karatA hai-udaya sahita karmoM ko antarmuhUrta mAtra prathama sthiti meM sthApita karatA hai aura jinakA udaya nahIM hai aise anudayakoM (saMjvalana aura nau nokaSAyoM) ko eka samaya kama AvalimAtra prathama sthiti meM sthApita karatA hai| isake bAda antara karake antarmuhUrta kAla se napuMsakaveda kA kSapaNa karatA hai / isake antarmuhUrta kAla ke bAda strIveda kA kSaya karatA hai| punaH antarmuhurta vyatIta kara chaha nokaSAyoM kA aura cirantana satkarma ke sAtha veda kA saveda bhAga ke dvicarama samaya meM yugapat vinAza kara detA hai / punaH AvalImAtra kAla ke bAda puveda kA kSapaNa karatA hai| punaH Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] [ mUlAcAre tato'ntarmuhUrtena krodhasaMjvalanaM kSapayati / tato'ntarmuhUrtena mAnasaMjvalanaM kSapayati / tato'ntarmuhUrtena mAyAsaMjvalanaM kSapayati / tato'ntarmuhUttaM gatvA sUkSmasAmparAya guNasthAnaM pratipadyate / eteSu so'pi sUkSmasAmparAyamAtmanazcaramasamaye kiTTikAgataM sarvaM lobhasaMjvalanaM kSapayati / tato'nantaraM kSINakaSAyo bhavati / so'pyantarmuhUrtaM gamayitvA Atmano dvicaramasamaye nidrApracalAsaMjJake dve prakRtI kSapayati / tato'nantaraM caramasamaye paMcajJAnAvaraNa caturdarzanAvaraNapaMcAntarAyAkhyAzcaturdaza prakRtIH kSayapati / eteSu triSaSTikarmasu kSINeSu sayogijino bhavati / / / 1248 / / sayogikevalI bhaTTArako na kiMcidapi karma kSapayati tataH / krameNa vihRtya yoganirodhaM kRtvA ayogikevalI bhavati sa yatkarma kSapayati tannirUpayannAha tattorAliyadeho NAmA godaM ca kevalI yugavaM / AUNa vedaNIyaM caduhi khiviittR NIrao hoi // 1246 // tata UrdhvaM ayogikevalI audArikazarIraM saniHzvAsa evAyaM nAmagotra karmaNI AyurvedanIyaM ca yugapat kSapayatviA nIrajAH siddho bhavati / vizeSamAha -- ayogikevalI AtmakAladvicaramasamaye'nuvama antarmuhUrta kAla se krodhasaMjvalana kA kSaya karatA hai / punaH antarmuhUrta kAla se mAnasaMjvalana kA kSaya karatA hai / punaH antarmuhUrta se mAyAsaMjvalana kA kSaya karatA hai / punaH antarmuhUrta kAla bitAkara sUkSmasAmparAya guNasthAna ko prApta kara letA hai / isa daza guNasthAna meM vaha caramasamaya meM kiTTikAgata sampUrNa lobhasaMjvalana kA kSaya kara detA hai| isake antara vaha kSINakaSAya nirgrantha ho jAtA hai / vahA~ para bhI vaha antarmuhUrtakAla vyatIta karake apane isa bArahaveM guNasthAna ke dvicarama samaya meM nidrA aura pracalA ina do prakRtiyoM kA kSapaNa karatA hai / isake bAda antima - caramasamaya meM pA~ca jJAnAvaraNa, cAra darzanAvaraNa aura pA~ca antarAya ina caudaha prakRtiyoM kA vinAza karatA hai / isa prakAra ina tesaTha karmaprakRtiyoM ke sarvathA vinaSTa ho jAne para vaha muni sayogI jina kevalI ho jAtA hai / bhAvArtha - caturtha, paMcama, chaThe yA sAtaveM ina meM se kisI bhI guNasthAna meM kSAyika samyaktva prApta karake koI bhI jIva chaThe guNasthAna se sAtaveM meM pahu~cakara, punaH AThaveM meM praveza kara kSapaka zreNI meM ArohaNa karake cAritramoha kA kSaya karatA huA dazaveM meM pUrNatayA moha kA vinAza karake, bArahaveM meM pahu~cakara zeSa tIna ghAtiyA aura 16 aghAtiyA prakRtiyoM kA aise kula saTha prakRtiyoM kA vinAza karake kevalajJAna ko prApta kara terahaveM guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| sayoga kevalI bhaTTAraka koI bhI karma kA kSapaNa nahIM karate haiM, ve ma se vihAra karake yoganirodha karake ayogakevalI ho jAte haiM / ve jina karmoM kA kSapaNa karate haiM, unakA nirUpaNa karate haiM- gAthArtha -- isake anantara kevalI bhagavAn eka sAtha audArika zarIra, nAma, gotra, Ayu aura vedanIya ina cAroM karmoM kA kSaya karake karmarajarahita ho jAte haiM / / 1246 // zrAcAravRtti - isake pazcAt ve ayogakevalI bhagavAna nizvAsa sahita audArika zarIra, nAma, gotra, Ayu aura vedanIya ina karmoM kA eka sAtha kSaya karake rajarahita siddha bhagavAn ho jAte haiM / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptyadhikAraH ] vedanIpa devagati va zarIrasaM vasaMtapaM vazarIrabandha naSaTsasyAnatryaMgopAMgaSaTsaMhananapaMcavarNadvigandhapaMca rasASTasparzadevagatiprAyogyAnupUrvyAgurulaghUpaghAta paraghAtocchvAsa dvivihAyogatyaparyApta sthirAsthirazubhAzubha-subhagAdurbhagasusvadu.svarAnAdeyAyazaH kIrti-nimAna - nocairgotrANi etA dvAsaptatiprakRtIH kSapayati / tatonantaraM sodayavedanIyamanuSyAyurmanuSyagatipaMcendriyajAtimanuSyagatiprAyogyAnupUrvyatra sabAdaraparyAptoccairgotrapratyeka tIrtha karanAmAdeyayaza:kIrtisaMjJakAstrayodaza prakRtIzcaramasamaye kSapayati / tato dravyarUpamodArikazarIraM tyaktvA nIrajA nirmala: siddhonirlepaH sarvadvandva rahito'nantajJAnadarzana sukhavIryasamanvito'kSayo yugapatsarva dravyaparyAyAvabhAsako'nantaguNAdhAraH paramAtmA bhavatIti // 1246 // * iti zrImadAcAryavarya vaTTakeripraNItamUlAcAre zrIvasunandipraNItaTIkAsahite dvAdazo'dhikAraH // 12 // isIkA vizeSa kathana karate haiM- ayoga kevalI bhagavAna apane caudahaveM guNasthAna ke dvicarama samaya meM udayarahita vedanIya, devagati, pA~ca zarIra, pA~ca bandhana, pA~ca saMghAta, chaha saMsthAna, tIna aMgopAMga, chaha saMhanana, pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa, ATha sparza, devagatiprAyogyAnupUrvya, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, do vihAyogati, aparyApta, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, durbhaga. susvara, duHsvara, anAdeya, ayazaskIrti, nimAna aura nIcagotra ina bahattara prakRtiyoM kA nAza karate haiM / isake anantara caramasamaya meM udayasahita vedanIya, manuSyAyu, manuSyagati, paMcendriyajAti, manuSyagati prAyogyAnupUrvya, trasa, bAdara, paryApta, uccagotra, pratyekazarIra, tIrthaMkara nAma, Adeya aura yazaskIrti ina teraha prakRtiyoM kA kSaya karate haiN| isake anantara dravyarUpa audArika zarIra ko chor3akara nIraja, nirmala, siddha, nirlepa, sarvadvandvoM se rahita, anantajJAna darzana sukha aura vIrya ina ananta catuSTayoM se samanvita, akSaya, yugapat sarvadravya aura paryAyoM ko avabhAsita karanevAle aura anantaguNoM ke AdhArabhUta paramAtmA ho jAte haiM / iti zrI vasunandi AcArya dvArA praNIta TIkA se sahita zrImAn AcAryavarya vaTTakeri svAmI praNIta mUlAcAra meM bArahavA~ adhikAra pUrNa huA // 12 // * phalaTana se prakAzita mUlAcAra meM anta meM do gAthAeM aura haiM eso me ubaveso saMkheveNa kahido jiNakkhAdo / sammaM bhAvedavvo vAyavvo sabbajovANaM // artha - jinedradeva dvArA kathita yaha upadeza maiMne saMkSepa meM kahA hai / he ziSyagaNa ! vacana- kAya kI ekAgratApUrvaka isa upadeza kI bhAvanA karo ora ise sabhI jIvoM ko pradAna karo / tuma 361 davUNa savvajIve damidUNa yA iMviyANi taha paMca / aTThavihakammarahiyA NivvANamaNuttaraM jAtha || artha - he munigaNa ! tuma sabhI jovoM para dayA karake tathA sparzana Adi pA~coM indriyoM kA damana karake, ATha prakAra ke karmoM se rahita hokara sarvotkRSTa nirvANa pada prApta kro| iti zrI kundakundAcAryaviracite mUlAcAre ekAdazaH paryAptatyadhikAraH / loga mana Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362] [ mUlAcAre sragdharAvRttam vattiH sarvArthasiddhiH sakalaguNanidhiH sUkSmabhAvAnuvattirAcArasyAttanIteH' paramajinapateH khyaatnirdeshvtteH| zuddhairvAmyaiH susiddhA kalimalamathanI kAryasiddhimunInAM stheyAjjainendramArge cirataramavanau vAsunandI zubhA vaH / / iti' mUlAcAravivRtau dvAdazo'dhyAyaH / iti kundakundAcAryapraNItamUlAcArAkhyavivRtiH / kRtiriyaM vasunandinaH zrIzramaNasya / sampUrNa arthoM ko siddha karanevAlI, sakala guNoM, nidhi, sUkSma bhAvoM ko prakaTa karane vAlI, jinhoMne AcAra kI nIti-paddhati ko prApta kara liyA hai aura samyakcAritra kA nirdeza kiyA hai aise parama jinendradeva ke zuddha-nirdoSa vAkyoM se susiddha, kali ke mala kA mathana karane vAlI aura muniyoM ke kArya ko siddha karanevAlI yaha vasunandi AcArya dvArA racI gayI tAtparyavRti nAmaka TIkA cirakAla taka zrI jinendradeva ke zAsana meM sthAyIbhAva ko prApta ho aura isa pRthvItala para Apa sabake lie kalyANakArI ho| isa prakAra se mUlAcAra ko vivRtti meM bArahavAM adhyAya pUrNa huaa| yaha zrI kundakundAcArya praNIta mUlAcAra nAmaka grantha ko vivRti hai aura zrI zramaNa vasanandi AcArya kI kRti hai| 1. ka syAnunIte / 2. da iti mUlAcAravRtto vasunandiviracitAyAM dvAdaza paricchedaH samAptaH / - Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 [mUlAcAra kA yaha saMskaraNa di0 jaina sarasvatI bhaNDAra dharmapurA, dillI kI mudrita prati ke AdhAra para saMzodhita, sampAdita tathA anUdita kiyA gayA hai| usa prati ke anta meM 70 zlokoM kI eka prazasti bhI mudrita hai jo bhutapaMcamI vrata ke udyApana ke samaya madhAvI paNDita dvArA racI gayI thI / kAvya-racanA sundara hai ataH usakA hindI anuvAda diyA jA rahA hai| yaha prazasti vi0 saMvat 1516 meM nirmita huI thii| ] atha prazasti-pAThaH praNamAmi mahAvIraM siddhaM zuddhaM jinezvaram / yasya jJAnAmbudhau bhAti jagadvindUpamaM sthitam // 1 // kRtAtmano janA yatra karma prakSipya helayA / ramante muktilakSmIM tajjainaM jayati zAsanam // 2 // jayantu gautamasvAmipramukhA gaNanAyakAH / sUrayo jinacandrAntAH zrImantaH kramadezakAH // 3 // varSe SaDekapaMcaika (1516) pUraNe vikramAdgateH / zukle bhAdrapade mAse navamyAM guruvAsare // 4 // zrImadvaTTerakAcAryakRtasUtrasya sadvidheH / mUlAcArasya sadvRtterdAturnAmAvalIM bruve // 5 // atha zrIjambupapade dvIpe kSetre bharatasaMjJake / rujAMgaladezo'sti yo dezaH sukhasampadAm / / 6 / tatrAsti hastinA nAmnA nagarI mAgarIyasI / zAntikuMthvaratIrthezA yatrAsannindravaMditAH // 7 // jinake jJAna sAgara meM sthita jagat bindu ke samAna suzobhita hotA hai una siddha, zuddha mahAvIra jinendra ko maiM praNAma karatA hU~ | // 1 // jisameM kuzala manuSya - AtmajJAna se yukta jana - anAyAsa hI karmakSaya kara muktilakSmI ke sAtha krIDA karate haiM vaha jaina zAsana jayavanta pravartatA hai - sarvotkRSTa hai // 2 // gautama svAmI Adi gaNadhara aura kAlakrama se dezanA karanevAle jinacandra paryanta ke zrImAn AcArya jayavanta pravarte || 3 || vikrama se 1516 varSa vyatIta ho jAne para bhAdra mAsa zukla pakSa navamI tithi guruvAra ke dina, muniyoM ke AcAra kA samyak prakAra se nirUpaNa karanevAle, tathA samIcIna AcAryavRtti - vasunandi AcArya viracita saMskRta TIkA se sahita, zrImAn vaTTa eraka AcArya racita gAthA sUtroM se sahita mUlAcAra kI prati kA dAna karanevAle - dAtA kI nAmAvalI kahatA hU~ / / 4-5 // athAnantara jambUdvIpa ke bharata kSetra meM sukhadAyaka sampadAoM kA nivAsabhUta jo kurujAMgala nAma kA deza hai usameM lakSmI se zreSTha hastinApura nAma kI vaha nagarI hai jisameM indroM ke dvArA vandita zAnti Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] vidyate tatsamIpasthA zrImatI yoginIpurI / yAM pAtipAtisAhizrIrbahalolAbhidho nRpaH // 8 // tasyAH pratyagdizi khyAtaM zrIhisArapirojakam / nagaraM nagaraMbhAdivallIrAjivirAjitam // 6 // tatra rAjyaM karotyeSa zrImAn kutabakhAnakaH / tathA haiva tikhAnazca dAtA bhoktA pratApavAn // 10 // arr zrImUla saMghe'sminnandisaMghe'naghe'jani / balAtkAragaNastatra gacchaH sArasvatastvabhUt // 11 // tatrAjani prabhAcandraH sUricandro jitAMgajaH / darzanajJAnacAritratapovIryasamanvitaH // 12 // zrImAn babhUva mArtaNDastatpaTTodayabhUdhare / padmanandI budhAnandI tamazchedI muniprabhuH / / 13 / tatpaTTAmbudhisaccandraH zubhacandraH satAM varaH / paMcAkSavanadAvAgniH kaSAyakSmAdharAzaniH // 14 // tadIyapaTTAmbarabhAnumAlI kSamA dinAnAguNaratnazAlI / bhaTTAraka zrIjinacandranAmA saiddhAntikAnAM bhuvi yo'sti sImA // 15 // syAdvAdAmRtapAnatRpta manaso yasyAtanot sarvataH kIrtirbhUmitale zazAMkadhavalA sajjJAnadAnAt sataH / kunyu aura aranAtha tIrthaMkara hue the // 6-7 // usa hastinApura ke samIpa zobhA sampanna yoginIpurI nAma kI vaha nagarI hai jisakI rakSA bahalola nAma kA bAdazAha karatA hai / / 8 / / usa yoginIpurI kI pazcima dizA meM hisAra pirodhaka nAma kA prasiddha nagara hai jo kele Adi ke vRkSoM tathA latAoM ke samUha se suzobhita hai ||6|| yahA~ zrImAn kutabalAma tathA dAnI, yogI evaM pratApI haivatikhAna rAjya karatA hai / / 10 / / [mUlAcAre tadanantara isa mUlasaMgha aura niSkalaMka nandisaMgha meM balAtkAragaNa aura sarasvatIgaccha huA // 11 // usameM samyagdarzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIrya se sahita kAmavijayI prabhAcandra nAma ke AcArya hue // 12 // unake paTTarUpI udayAcala para vidvajjanoM ko harSita karanevAle tathA ajJAnAndhakAra ko naSTa karanevAle zrImAn pacananvI nAmaka munirAja hue ||13|| unake paTTarUpI samudra ko ullasita karane ke lie candramA svarUpa vaha zubhacandra hue jo sajjanoM meM zreSTha, paMcendriya rUpI vana ko bhasma karane ke lie dAvAnala aura kaSAya rUpI parvata ko naSTa karane ke lie vajrasvarUpa the || 14 || unake paTTarUpI AkAza para sUrya svarUpa, tathA kSamA Adi aneka guNa-rUpI ratnoM se zobhAyamAna zrI jinacandra nAmaka bhaTTAraka hue, jo pRthvI meM siddhAntaza manuSyoM kI mAno sImA hI the arthAt siddhAnta ke zreSThatama jJAtA the // 15 // syAdvAda rUpI amRta ke pAna se jinakA mana santuSTa thA, jo cArvAka Adi matoM ke pravAdI manuSya rUpa andhakAra ko Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastipAThaH] [ 395 cArvAkAdimatapravAditimiroSNAMzormunIndraprabhoH ___ sUrizrIjinacandrakasya jayatAt saMgho hi tasyAnaghaH / / 16 / / tacchiSyA bahuzAsrajJA heyAdeyavicArakAH / zamasaMyamasampUrNA mUlottaraguNAnvitAH // 17 // jayakIrtizcArukItirjayanandI munIzvaraH / bhImasenAdayo'nye ca dazadharmadharA varAH // 18 // yugmaM / / asti dezavratAdhArI brahmacArI gaNAgraNIH / narasiMho'bhidhAnena naanaagrnthaarthpaargH||16|| tathA bhUriguNopeto bhUrAnAmA mahattamaH / zrImAnazvapatizcAnyaH sumatirgurubhaktikRt // 20 // anyo nemAbhidhAno'sti nemirddharmarathasya yH| parastIkamasaMjJazca jJAtayajJo'stamanmathaH / / 21 // bhavAMgabhoganiviNNastihaNAkhyo'paro mataH / samyaktvAdiguNopetaH kaSAyadavavAridaH // 22 // DhAkAkhyo brahmacAryasti sNymaadigunnaalyH| sarve te jinacandrasya sUreH ziSyA jayantviha // 23 // zrImAn paMDitadevo'sti dAkSiNAtyo dvijottmH| yo yogyaH sUrimaMtrAya vaiyAkaraNatArkikaH // 24 / / agrotavaMzajaH sAdhurlavadevAbhidhAnakaH / tatsuto dharaNaH saMjJA tadbhAryA bhISuhI matA // 25 // naSTa karane ke lie sUrya the tathA munirAjoM ke prabhu the aise satpuruSa jina, jinacandra bhaTTAraka kI samyagjJAna ke dAna se utpanna candrojjvala kIrti pRthvItala para phaila rahI thI, una AcArya jinacandra bhaTTAraka kA niSkalaMka saMgha jatavanta pravarte // 16 // unake jayakIti, cArakoti, munirAja jayanandI tathA bhImasena Adi anya aneka ziSya the, jo aneka zAstroM ke jJAtA the, heya-upAdeya kA vicAra karane vAle the, zAnti tathA saMyama se paripUrNa the, mUla evaM uttara guNoM se sahita the aura dazadharmoM ke utkRSTa dhAraka the / / 17-18 / / unake ziSyoM meM kucha dezavrata ke dhAraka bhI the, jaise apane gaNa meM pramukha tathA nAnA granthoM ke artha ke pAragAmI narasiMha, bahuta bhArI guNoM se sahita, zreSThatama bhUrA, zrImAn azvapati, gurubhakta sumati, dharmarUpI ratha ke nemi svarUpa nema, yajJa ke jJAtA madanavijayI tIkama (TIkama), saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta tihuNa, samyaktva Adi guNoM se sahita evaM kaSAya rUpa dAvAnala ko zAnta karane ke lie megha, tathA saMyamAdi guNoM ke ghara brahmacArI DhAkA / jinacandra AcArya ke ye saba ziSya yahA~ jayavanta raheM // 19-23 // zrImAna paNDita deva dAkSiNAtya uttama brAhmaNa the, jo surimantra ke lie yogya the| tathA vyAkaraNa aura tarka zAstra ke jJAtA the // 24 // agrotavaMza meM utpanna lavadeva nAma ke eka sajjana the| unake dharaNa nAma kA putra thA tathA dharaNa kI strI kA nAma bhISuhI thA // 25 // umake moha nAma kA paNDita tathA zrAvaka ke vratoM ko Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 | tatputro jinacandrasya pAdapaMkajaSaTpadaH / mahAkhyaH paNDitastvasti zrAvakavratabhAvakaH // 26 // tadanvaye'tha khaMDelavaMze zreSThIya gotrake / padmAvatyAH samAmnAye yakSyAH pArzvajinezinaH // 27 // sAdhuH zrImohaNAkhyo'bhUt saMghabhAradhuraMdharaH / tatputro rAvaNo nAma paMcANuvratapAlakaH / / 28 / / tasya putrau samutpannau pArzvacoSAbhidhAnakau / kalpavRkSasamau dAne jinapAdAbjaSaTpadau // 26 // sAdhoH pArzvasya bhAryA'bhUdAdyA padminisaMjJikA / padmanAbhasya padma va satI padmAnanA matA // 30 // honAmnI dvitIyAbhUdyA saubhAgyena pArvatI / rati rUpeNa zIlena sItAM jitavatI satI // 31 // sA, dhanyAH santi padminyAstrayaH putrA hitAnvahAH / rUpavantaH kalAvanto dayAvantaH priyaMvadAH // 32 // tatrAdyaH sAdhubhImAkhyo nijavaMzavibhUSaNaH / upArjayati vittaM yaH pAtradAnAya kevalam / / 33 // rukmiNI nAmanI tasya gehinI zIlazAlinI / svavAcA kokilA jigye kAntyA bhA savituryayA // 34 // catvAraH santi tatputrAstolhAtejAbhidhAnakau / bhojASi rAjanAmAnau praphullakamalAnanAH / / 35 / / dhAraNa karanevAlA putra huaa| yaha mIha, jinacandra AcArya ke caraNa kamaloM kA bhramara thA // 26 // usake khaNDelavAla vaMza, zreSThI gotra tathA pArzvanAtha bhagavAn kI yakSI padmAvatI kI AmnAya meM saMgha kA bhAra - dhAraNa karanevAlA sAhu mohana nAma kA putra huaa| usake pA~ca aNuvratoM kA pAlana karanevAlA eka rAvaNa nAma kA putra huA / / 27-28 / / rAvaNa ke pAzrva aura coSA nAmaka do putra hue, jo dAna dene meM kalpavRkSa ke samAna the aura jinendra bhagavAn ke caraNa-kamaloM ke bhramara the arthAt jinabhakta the ||26|| sAhu pArzva kI prathama patnI kA nAma padminI thA / yaha kamalamukhI padminI, viSNu kI patnI lakSmI ke samAna satI thI ||30|| sAhu pArzva kI dvitIya patnI saho nAma kI thI / vaha saubhAgya se pArvatI thI / rUpa se rati ko aura zIla se sItA ko jItanevAlI thI || 3 || padminI ke hitakAraka, rUpavanta, kalAvanta, dayAvanta aura madhurabhASI bhAgyazAlI tIna putra hue ||32|| unameM pahalA putra sAhu bhIma thA, jo apane vaMza kA AbhUSaNa thA tathA pAtradAna ke lie dhana kA upArjana karatA thA // 33 // usakI rukmiNI nAma kI zIlavatI strI thI / afkmaNI ne apanI vANI se koyala ko tathA kAnti se sUrya kI prabhA ko jIta liyA thA // 34 // usake cAra putra hue - 1. tolhA 2. tejA 3. bhoja aura 4. zivarAja / ye cAroM putra khile hue kamala ke samAna mukhavAle [ mUlAcAra Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastipAThaH] [ 397 tolhAkhyasya matA bhAryA tolhazrIH shriinivaasinii| sADhAbhidho'sti tatputro dIrghAyuH sa bhavediha // 36 // patnI tejAbhidhAnasya tejshriirljjyaanvitaa| bhojAkhyasya tathA bhAryA bhojazrIbhaktikAriNI // 37 / / pArzvasAdhodvitIyo'sti khetAnAmA tanUdbhavaH / zrImAnvinayasampannaH sajjanAnandadAyakaH / / 38 // gehinI tasya nIkAkhyA ratirvA manmathasya vai / yA jigAya svanetrAbhyAM sphuradbhyAM cakitAM mRgIm / / 36 // tasyAH putro'sti vIjhAkhyo vidyAdhAraH priyaMvadaH / jJAtInAnandayAmAsa vinayAdiguNena yaH / / 40 / / pArzvaputrastRtIyo'sti nemAkhyo niyamAlayaH / devapUjAdiSaTkarmapadminIkhaNDabhAskaraH // 41 / / sAbhUnAmnI tu tajjAyA rUpalajjAvatI stii| vastAsurajanau tasyAH sutau janamanoharau // 42 // pArzvabhAryA dvitIyA yA sUhonAmnIti ttsutH| IzvarAhvo kalAvAsaH kaluSApetamAnasaH / / 43 // sAdhucoSAbhidhAnasya svavaMzAmbarabhAskaraH (svtH)| mAUnAmnyAsti sadbhAryA shiilaanekklaalyaa||44|| tasyA aMgaruhI khyAtI stybhuussaavibhuussitau| lakSmIvantau mahAntau tau pAtradAnaratau hitau // 45 // the // 32 // tolhA kI strI kA nAma tolhazrI thaa| tolhazrI lakSmI kA nivAsa thI-atyanta sundara thii| usake sADhA nAma kA dIrghAyuSka putra huA // 36 // tejA kI tejazrI nAma kI lajIlI strI thI tathA bhojA kI bhojazrI nAma kI bhakta strI thI // 37 // pAzrva sAhu ke eka khetA nAma kA dvitIya putra thA, jo zrImAn thA, vinaya se sampanna thA tathA sajjanoM ko Ananda denevAlA thA // 38 // khetA kI strI kA nAma nIkA thA, jo kAmadeva kI strI rati ke samAna jAna par3atI aura jisane apane caMcala netroM se bhayabhIta mRgI ko jIta liyA thaa| // 36 // usa nIkA ke vIjhA nAma kA putra huA jo vidyAoM kA AdhAra thA, priyabhASI thA aura vinayAdi guNoM se kuTamba ke logoM ko Anandita karatA thA // 40 // pAca sAhu kA tIsarA putra nemA thA, jo niyamoM vratoM kA Alaya thA, aura devapUjA Adi SaTkarma rUpI kamaliniyoM ke samUha ko vikasita karane ke lie sUrya svarUpa thA // 41 // usakI strI kA nAma sAbhU thaa| sAbhU rUpavatI, lajjAvatI tathA zIlavatI thii| usake vastA aura surajana nAma ke do putra hue jo manuSyoM ke mana ko haraNa karane vAle the // 42 // pAva sAha kI sUho nAma kI dvitIya strI thI, usake Izvara nAma kA putra haA, jo kalAoM kA nivAsa thA aura jisakA mana pApa se rahita thA // 43 // apane vaMza rUpI AkAza ke sUrya svarUpa sAha cocaa| kI bhAryA thI jo zIla-pAtivratya tathA aneka kalAoM kI ghara thii||44|| usake do prasiddha putra the, jo satya rUpI AbhaSaNa se vibhUSita, lakSmIvanta, mahanta, pAtradAna meM rata tathA hitakArI the||43|| una donoM meM pahalA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] tayorAdyo'sti saMghezo nRsiMhaH padmasiMhakaH / cakAra neminAthasya yAtrAM yo duHkhahAriNIm // 46 // tatkalatraM lasadgAtraM padmazrIrnAma kAmadam / gRhe pAtre samAyAte yadAnandayate ciram / / 47 / / tasya putrAstrayaH santi dIrghAyuSo bhavantu te / hemarAja gajamallo'paraH zravaNasaMjJakaH // 48 // coSAputro dvitIyo'sti rUlhAnAmA guNAkaraH / rUhazrI mahilA tasya devarAjAkhya aMgajaH // 46 // etaiH zrIsAdhupAzvaMsya coSAkhyasya ca kAyajaiH / vasadbhirjhajhaNusthAne ramye caityaalyairvraiH|| 50 / / cAhamAnakulotpanne rAjyaM kurvati bhUpatau / zrImatsamasakhAnAkhye (?) nyAyAnyAyavicArake // 51 // sUrizrIjinacandrasya pAdapaMkajaSaTpadaiH / sAdhubhImAdibhiH sarvaiH sAdhupadmAdibhistathA // 52 // kAritaM zrutapaMcamyAM mahadudyApanaM ca taiH / zrImaddeza vratadhArinarasiMhopadezataH // 53 // catuSkalaM / tadA taijinabimbAnAmabhiSekapurassarA / kAritAca mahAbhaktyA yathAyukti ca sotsavA // 54 // bhRMgAra kalazAdIni jinAvAseSu paMcasu / kSiptAni paMca paMcaiva caityopakaraNAni ca // 55 // padmasiMha thA jo saMgha kA svAmI evaM manuSyoM meM zreSTha thA tathA jisane neminAtha bhagavAn kI duHkhahAriNI yAtrA kI thI arthAt saMgha sahita girinAra kI yAtrA kI thI // 46 // usakI strI kA nAma padmazrI thA / padmazrI kA zarIra atyanta sundara aura kAma ko dene vAlA thaa| ghara para pAtra ke Ane para jo cirakAla taka use Anandita karatI thI tathA svayaM Ananda kA anubhava karatI thI // 47 // usake dIrghAyuvAle tIna putra the-- 1. hemarAja, 2. gajamalla aura 3 zragaNa ||48 || coSA ke rUlhA nAma kA dvitIya putra thA jo guNoM kI zrI sAhU pArzva aura || khAna thA, rUlhazrI nAma kI usakI strI thI aura devarAja nAma kA putra thA || 46 ghoSA ke ye putra uttama jinamandiroM se manohara jhuMjhanU nAmaka nagara meM rahate the| jaba cAhamAna kula meM utpanna, nyAya-anyAya kA vicAra karanevAlA samasakhAna nAma kA zrImAn rAjA rAjya kara rahA thA taba AcArya zrI jinacandra ke caraNakamaloM ke bhramara ina sAhu bhImA Adi tathA sAhu padmA Adi ne dezavrata ke dhAraka zrImAn narasiMha ke upadeza se zrutapaMcamI ke avasara para bar3A bhArI udyApana karAyA / / 50-53 / / usa samaya unhoMne bar3I bhakti se yukti sahita tathA utsavoM ke sAtha jina pratimAoM kI abhiSeka pUrvaka pUjA karAI // 54 || pAMca jina mandiroM meM pAMca-pAMca bhRMgAra - kalaza Adi tathA chatra camara Adi [ mUlAcAre Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastipAThaH) [39 etacchAstrAdibhaktyA tainidAnamadAyi ca / brahmazrInarasiMhAkhyatihuNAdiyatIzine / / 56 // caturvidhAya saMghAya sadAhArazcaturvidhaH / prAdAyyauSadhadAnaM ca vastropakaraNAdi ca / / 57 // mitrayAcakahInebhyaH prItituSTikRpAdi ca / dAnaM pradattamityAdi dhanyavyayo vyadhAyi taiH / / 58 / / itthaM saptakSetryAM vapate yo dAnamAtmano bhktyaa| labhate tadanantaguNaM paratra so'trApi pUjyaH syAt / / 56 // etacchAstralekhayitvA hisArAdAnAyaya svopAjitena svraayaa| saMghezazrIpadmasiMhena bhaktyA siMhAntAya zrInarAya pradattam // 60 // yo datte jJAnadAnaM bhavati hi sa naro nirjharANAM.prapUjyo, bhuktvA devAMganAbhirviSayasukhamanuprApya maanussyjnm| bhuktvA rAjyasya saukhyaM bhavatanuja (?) sukhAnnispRhIkRtya citta, lAtvA dokSAM ca budhvA zrutamapi sakalaM jJAnamantyaM labheta // 61 // jJAnadAnAdbhavejjJAnI sukhI syAdbhojanAdiha / nirbhayo'bhayato jIvo nIrugauSadhadAnataH // 62 / / dharmataH sakalamaMgalAvalI dharmato bhavati muNddkevlii| dharmato jinasucakrabhRdbalI nAthatadripumukho naro balI / / 63 // pratimAoM ke pAMca-pAMca upakaraNa sthApita kiye / brahmazrI (brahmacArI) narasiMha tathA tihaNa Adi muniyoM ke lie unhoMne bhaktipUrvaka ina mUlAcAra Adi zAstroM kA jJAna dAna diyaa| caturvidha saMgha ke lie cAra prakAra kA uttama AhAra, auSadhadAna tathA vastra evaM upakaraNAdi diye // 55-57 // unhoMne mitroM ke lie prItidAna, yAcakoM ko saMtuSTi dAna aura hIna manuSyoM ko dayAdi dAna diye| isa taraha uttama vyaya kiyA // 5 // isa prakAra jo Atmabhakti se sAta kSetroM meM dAna detA hai vaha parabhava meM pradatta vastuoM se ananta guNI vastuoM ko prApta hotA hai aura isa bhava meM bhI pUjya hotA hai // 56 // saMghapati zrI padmasiMha ne svopArjita dhana se isa mUlAcAra zAstra ko likhAkara tathA hisAra se bulAkara bhaktipUrvaka zrI narasiMha ke lie pradAna kiyA // 60 // jo manuSya jJAna dAna detA hai vaha devoM kA pUjya hotA hai, devAMganAoM ke sAtha viSaya sukha bhogakara kama se manuSya janma prApta karatA hai, vahA~ rAjya sukha bhoga kara tathA saMsAra aura zarIra sambandhI sukhoM se citta ko nirutsaka kara dIkSA grahaNa karatA hai aura samasta zruta ko jAnakara antima jJAna kevalajJAna ko prApta hotA // 6 // jJAnadAna se jIva jJAnI hotA hai, AhAra dAna se sukhI hotA hai, abhaya dAna se nirbhaya hotA hai aura auSadha dAna se niroga hotA hai // 62 // dharma se samasta maMgaloM kA samUha prApta hotA hai, dharma se manuSya prasiddha kevalI hotA hai, dharma se tIrthakara aura cakravartI hotA hai, dharma se hI balazAlI nArAyaNa-pratinArAyaNa tathA balabhadra Adi hotA hai // 63 / / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jJAtveti kurvantu janAH sudharma sadaihikAmaSmikasaukhyakAmAH / devArcanAdAnatapovratAdyairdhAnyaM na labhyaM kRSimantareNa / / 64 / / khaNDelAnvayamaNDanenduvadana tvaM padmasiMhAkhya bho, hemAdyastribhiraMgajaigatimitImAdibhirbandhubhiH / bhavyAMbhoruhakhaNDavAsaramaNezcAritracUDAmaNeH sUrizrIjinacandrakasya vacanAnnandyAzciraM bhUtale // 65 // zAstraM zastraM pApavairikSaye'daH zAstra netraM tvntraarthprdsstthau| zAstra pAtraM sarvacaMcadguNAnAM zAstraM tasmAdyatnato rakSaNIyam // 66 // zrutvA zAstraM pApazatru hinasti zrutvA zAstraM puNyamitraM dhinoti / zrutvA zAstra sadvivekaM dadhAti tasmAdbhavyo yatnatastaddhi pAti // 67 // yAvattiSThati bhUtale suranadI ratnAkaro bhUdharaH, kailAsaH kila ckrikaaritjdvndyjnycaityaalyH| yAvadvyomni zazAAMkavAsaramaNI praspheTayantau tama stAvattiSThatu zAstrametadamalaM sampadyamAnaM budhaiH / / 68 / / suurishriijincndraahrismrnnaadhiincetsaa| prazastivihitA cAsau mIhAkhyena sudhImatA / / 66 / / aisA jAnakara aihalaukika aura pAralaukika sukha ke icchuka manuSya devapUjA, dAna, tapa aura vratAdi ke dvArA uttama dharma kareM-puNyopArjana kareM, kyoMki khetI ke binA dhAnya-anAja kI prApti nahIM hotI // 64 // he khaNDelavaMza ke alaMkAra ! candravadana ! zrI padmasiMha ! tuma hemA Adi tInoM putroM tathA bhImA Adi cAroM bhAiyoM ke sAtha, bhavya rUpI kamala-vana ko vikasita karane ke lie sUrya, cAritravaDAmaNi bhI AcArya jinacandra ke zubhAzIrvacana se cirakAla taka pRthvItala paramAnanda kA anubhava karo // 65 // yaha zAstra pAparUpI zatruoM kA kSaya karane meM zastra hai, yaha zAstra antastattva ko dekhane ke lie netra hai, tathA yaha zAstra samasta uttama guNoM kA pAtra hai, ataH yaha zAstra yatnapUrvaka rakSA karane ke yogya hai // 66 / / cUMki bhavya jIva zAstra ko sunakara pAparUpa zatru ko naSTa karatA hai, zAstra sunakara puNyarUpI mitra ko saMtuSTa karatA hai, aura zAstra sunakara uttama viveka ko dhAraNa karatA hai isalie bhavya jIva yala se zAstra kI rakSA karatA hai // 6 // jaba taka pRthvI tala para gaMgA nadI vidyamAna hai, jaba taka samudra vidyamAna hai, jaba taka cakravartI bharata ke dvArA nirmApita jagatpUjya jinacaityAlayoM se yakta kailAsa parvata vidyamAna hai. aura jaba taka andhakAra ko naSTa karanevAle candra-sUrya AkAza meM vidyamAna haiM taba taka vidvajjanoM dvArA paThana-pAThana meM AnevAlA yaha nirdoSa zAstra vidyamAna rahe // 6 // jisakA citta AcArya jinacandra ke caraNoM ke smaraNAdhIna hai usa mohA nAmaka vidvAn ne yaha prazasti banAI hai // 66 // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastipATha: ] yadyatra kvApyavadyaM syAdarthe pAThe mayAdRtam / tadA zodhya budhairvAcyamanantaH zabdavAridhiH / / 70 / / iti zrIbhavyakumudacandrasya sUre: zrIjinacandrasya pAvAMbhoruhaSaTpadena paMDitazrI medhAvisaMjJena kAvyabandhena viracitA prazastA prazastiH samAptA / (iti paryanta: kha-ga- pustakIyaH pAThaH sadRzaH / ) kha- pustakIyapATha:- saMvat 1887 kA poSamAse kRSNapakSatithau 6 ravivAsare liSAitaM paMDitasarUpacanda tatziSya sadAsuSalipyakRtaM mhAtmA saMbhurAma savAIjaipuramadhye / saM. 1887 RSivasusiddhIndayute poSamAse kRSNapakSe dazamIguruvAsare anekazobhAzobhite zrIsapAdajayapurAhvaye nagare zrImanmahArAjAdhirAja rAjendra zrIsavAI jayasiMha jidrAjya pravartamAne nAnAvidhavAditrazobhite vicitravedikAnvite maM ga- pustakIyapATha :- liSitaM bhAratIpuravAstavya paMDita puruSottamaputra dhArAdharasaMjJena // cha // zubhaM bhUyAt lekhaka pAThakayoH // cha // cha // zrIH // cha // zubhaM bhavatu // cha // [ 40 1 yadi maiMne isa prazasti ke kisI pATha yA artha meM doSa kA Adara kiyA hai-- kahIM truTi kI hai to jJAnI janoM ko use zuddha kara vAMcanA cAhie kyoMki zabda rUpI sAgara ananta hai-- zabdoM kA pAra nahIM hai / isa prakAra bhavya jIva rUpI kumudoM ko vikasita karane ke lie candrasvarUpa AcArya jinacandra ke caraNakamaloM ke bhramara meghAvI paNDita ke dvArA kAvya rUpa se viracita yaha prazasta prazasti samApta huI / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha granthasyAnuvAdakAH prazastiH sarvazAntividhAtAraM natvA zAntijinezvaram / zAntisAgaramAcArya vande bhaktyA punaH punH||1|| zrIkundakundasUrINAmanvaye shrdaabhisse| gacche gaNe balAtkAre saMtatisraGmaNistvayam // 2 // zrIzAntisAgarasyAsya padeM zrIvIrasAgaraH / alaMcakAra tacchiSyA jJAnamatyAyikAbhavam // 3 // pUrNacAritrakAmAhaM mUlAcAraM vylokym|| zrIkundakundadevAnAM kRtireveti zraddhayA // 4 // siddhAntacakravartizrI-vasunandikRtAmapi / vyAkhyA tAtparyavRtyAkhyAmanyasantI muhurmuhuH // 5 // muktiprAsAdasopAnasudRkcAritra-labdhaye / mayAnUkhata pranyoyaM svazuddhyai mAtRbhASayA // 6 // kurujAMgaladeze'smin sukSetre hastinApure / vikzUnyapaMcayugmAMke vIrAbve vizrute bhuvi // 7 // akSayAlyatRtIyAM vaizAkhe budhvaasre| jinadevAlaye hyayeSo'nuvAdaH pUrNatAmagAt / / 8 // alpajJAnAtpramAvAdvA skhalanaM yvjaayt| zrutajJAH zodhayantvetat kvAyaM granthaH kva me matiH // 6 // yAvat zrIjanadharmo'yaM vidyate pRthivItale / tAvastheyAvayaM pranyo mUlAcAro'stu me zriye // 10 // iti . Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 mUlAcArottarArdhasya gAthAnukramaNikA [saMketa -pahalA aMka 'adhikAra' kA, dUsarA aMka 'gAthA' kA aura tIsarA aMka 'pRSTha' kA jAnanA caahie| 12. 1205. 330 12. 1236 . 360 11.1028.184 atthi aNaMtA jIvA akasAyaM tu carittaM 10. 984. 154 athira asuha dubbhagayA akkhImakSaNamettaM 9. 817. 64 AdikamaNaM vadikamaNaM asaNaM jadi vA pANaM 6. 822. 66 arddhavamasaraNamegatta aMgula asaMkhabhAgaM 12.1086. 237 addhatterasa bArasa accittA khala joNI 12 . 1102 . 246 avagadamANatthaMbhA accelakkaM loco 10. 610.118 apariggahA aNicchA accalakkuddesiya 10, 911. 116 avahaTTa aTTasa acchIhiM pecchaMtA 6. 856 . 84 avvavahArI ekko aTTi ca cammaM ca taheva maMsaM 6. 850 . 82 avirUddhaM saMkamaNaM aTTi NichaNNaM NAliNibaddhaM 6. 851 . 82 assIdisadaM viguNaM aTThaviha kammamUlaM 9. 984. 101 asui vilivile gabbhe / aTThArasa joyaNiyA 12.1084 . 233 asurANamasaMkhejjA advaiva dhaNu sahassA 12. 1067 . 244 asuresu sAgarovama aNayArA bhayavaMtA 6. 886 . 104 aMvo NivattaNaM patto aNayAra maharisINaM 6. 770. 40 aNNo aNNaM soyadi 8. 703. 6 aNNaM imaM sarIrAdigaM 8. 704. 6 Airio vi ya vejjo aNNAda maNuNNAdaM 6. 815. 62 AIsANA devA aNudisaNuttaradevA 12.1224.340 A IsANA kappA aNubaddha-tavokammA 6. 831. 70 A IsANA kappA aNuvekkhAhiM evaM 8. 766 . 37 Akapiya aNumANiya aNihudamaNasA ede 8. 734. 22 Agamakada viNNANA aMtaradIve maNuyA 12. 1218. 337 ANada pANada kappe atthassa saMpaogo 11.1031 . 185 ANada pANada kappe atthassa jIviyassa ya 10. 186.158 A jodisaM ti devA atthaM kAmasarIrAdiyaM 8. 727 . 20 AdAvujjodavihAyagai 12. 1211.334 6. 836 . 75 6. 785. 46 6. 885.101 10. 898.110 12.1166.300 12.1100.245 8. 725. 19 12.1153. 262 12.1116. 263 10. 663 . 144 zrA 10. 944.135 12.1176.304 12.1133 . 280 12.1141. 285 11. 1032. 186 6. 233 . 71 12.1144 . 283 12.1068 . 225 12.1181. 305 12.1238 . 260 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 AdhA kamma pariNado A paMcamitti sIhA AbhiNivohiya sudaAyariyakulaM muttA AyarittaNa turio AyarittaNamuvaNAyai AyAsa dukkha AraMbha pANiva ho bhaya AraMbhaM ca kasAyaM AlINa gaMDa maMsA AloyaNa paDikamaNaM AhAre ya sarIre AhAre duvassI frbIsa caturasadiyA iguNatIsa joyaNa sadAi itthakahA atthakahA itthI saMsaggavijade itthI saMggo paNadarasa itthI purisa NauMsa iMdiya kasAya dosA iMdiyabala usAsA ukkasseNAhAro ukkaNasAso uccANiccA goda ucchAhaNicchida madI uNasaTThijoyaNa sadA uddesa kI uvvaNamiyavAhI saMtA uvadhibhara vipyamukkA uvasamakhaya missaM vA uvasamadayA ya khaMtI varamavajje ya i u 10. 836.131 12. 1156 . 264 12.1230.346 10. 661. 143 10. 662. 143 10. 165 . 144 8. 733. 17 10. 623.126 10. 676.151 6. 832. 70 11.1033.188 12.1047 . 206 10. 647.136 11.1025. 183 12.1065.243 6. 857. 85 11.1035. 186 11.1030. 185 12. 1235. 358 8. 742. 25 12. 114. 311 uvaladdha puNNapAvA uvavAdo uvavaTTaNa uvavAdo vaTTaNayA uvasaMtAdINamaNA eiMdiya goraiyA eiMdiyassa cattAri eiMdiya viyaliMdiya eiMdiviyaliMdiya eiMdiyAdi jIvA eiMdiyA ya paMciMdiyA ya eiMdiyA anaMtA eiMdiyA ya jIvA eiMdiyAdi pANA ekkaM ca tiNi satta ya ekko vApi tayo vA ekko karei kamma gaviho khalu loo gaNigodare 12. 1148. 286 12. 1146.260 12.1240.370 e. 76. 46 12.1066. 243 6.814. 62 6. 841. 77 etaM maggatA etto avvakaraNo edamaNayArasutaM evaM sarIramasuI edArise sarIre ede iMdiyaturayA eyaMtami vasaMtA eyAiNo avihalA evaM cariyavihANaM evaM tu jIva davvaM evaM tu sArasamaye evaM dIvasamuddA evaM bahupayA raM 12 . 1157 . 264 evaM bahuppayAraM 6. 768. 55 8. 762 34 8. 755. 31 12.1070.226 evaM mae abhizudA evaM vidhANa cari evaM sIlaguNA evaM saMjamarAsi e | malAcArotarArdhasya 9. 837. 75 12. 1046. 205 12. 1164.267 6. 806. 58 12. 1101.248 12.1048 208 12. 1130278 12.1236. 284 12. 1161. 310 12. 1203 327 12. 1207. 331 12.1204. 326 12. 1159. 306 12. 1117.258 10. 682.125 8. 701. 5 8. 713. 13 12. 1206. 331 6. 788. 50 12. 1168. 313 6. 772. 42 6. 846. 80 6. 852. 83 6. 881. 66 6. 762. 52 6. 786. 51 6. 860.104 10. 681.152 12. 1186. 307 12.1078.230 8. 712. 13 8. 736. 24 6. 863.105 10.1017. 173 11.1043. 202 6. 862.105 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAnukrarmANakA ] |405 12.1060 . 218 10. 657 . 141 12. 654.241 12. 1124. 266 10. 961 . 158 6. 775. 44 10.1008.166 10. 960.142 8 . 750. 26 kadhaM care kadhaM ciTThe kaNayamiva NiruvalevA kammarasa baMdhamokkho kammANaM jo da raso kaMdappamAbhijogA kaMDaNI pesaNI callI kallaM kallaM pi varaM kAUNa NamokkAraM kAyamalamatthuliMga kAmA duve tio bhoga kiM kAhadi vaNavAso ki keNa kassa kattha va ki tassa ThANamoNaM kukkuya kaMdappAi ya kummuNNada joNIe kesaNaha maMsulomA koDisada sahassAI kodho mANo mAyA koha-mada-mAya-lohehi koho mANo mAyA 6. 812. 61 12.1062.220 12. 1156. 295 12. 1065. 226 12.1046.206 12. 1212 . 334 cauthIe puDhavIe 10. 1014.171 caMDo cavalo maMdo 12.1053 . 219 cattAri dhaNusadAiM 10. 176 . 150 caMdassa sadasahassaM 12. 1246 . 380 va jibbhA 12, 1135 , 281 calacavalajIvidamidaM 10. 628 . 128 cAo ya hoi duviho 10. 940 . 132 cira pavva idaM pi maNI 12.1044 . 204 cirakAlamajjidaM pi ya 6. 846. 81 12.1140 . 284 10. 625 . 127 chaThThaTThamabhattehiM 8. 707. 11 chaTThIe puddhviie| 10. 626 . 127 chaTThIdo puddhviido| 6. 860 . 88 chaddhaNu saha sussedhaM 12 . 1205 . 251 chappi ya pajjattIo 12.1054.212 chabbIsaM paNabIsaM 12. 1210.334 8. 737. 23 10. 1001 . 163 jattha kasAyuppatti 12. 1234. 337 jadaM tu caramANassa jadaM care jadaM ciThe jadi sAgarovamAo 8. 754. 30 11. 1032 . 176 jadi paDadi dIvahattho / jadi vi kareMti pAvaM jammaNamaraNavviggA 12.1166.317 jammajarAmaraNasamA hi 12.1160.309 jaha kAi saTThivariso 6. 780 . 46 ha usugAdo usumujju 10. 952 . 138 jaha vosArattu katti jaha Na calai girirAjo jaha caMDo vaNahatthI 10 . 663 . 156 jaha paMcidiyadamao 10 . 666 . 145 jaha majjha tamikAle . 808. 56 jaha dhAdU dhmmto| jahmi vimANe jAdo jalathalagabbha appajjatta 12.1111.254 jalagabbhajapajjattA khaMtI maddava ajjava khaMtI maddava ajjava ga gai iMdiye ca kAye gadi Adi maggaNAo gAmeyarAdi vAsI girikaMdaraM masANaM 10. 651.138 10. 1016. 172 10.1015.182 12.1147 . 288 10. 608.117 6. 871. 64 6. 777 . 45 8. 668. 4 10.680.152 10. 675. 146 10. 627.127 6.886 . 102 6. 876. 67 6. 870 . 14 8 . 768 . 38 8. 748 . 28 12.1051 . 210 12.1087.335 12.1088.236 ghidabharidaghaDasarittho ghoDaya laddi samANassa ghore Niraya saricche caridiyANamAU Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 ] [ mUlAcArotarArSasya 8. 767 .. 37 8. 665. 2 10.616.122 jalathalakhagasammucchima 12 . 1086 . 335 .. jalleNa mailidaMgA 6. 866 . 61 jhANehiM khaviya kammA javaNAliyA masUro 12.1063 . 240 jaM ca kAmasuhaM loe 12. 1146.288 jaM jaM je je jIvA 10. 688.157 ThANANi AsaNANi ya jaMbUdIva parihio 12. 1074 . 228 ThANe caMkamaNA dANe jaMbUdIvo lavaNo 12.1080 . 231 Na jaMbUdIvo dhAtaisaMDo 12.1076.226 jaM puphphiya kiNNaidaM 6. 825. 62 Na ca edi viNissari, jaM vaMtaM gihavAse 6. 853 . 83 'NaMdIsaro ya aruNo jaM suddhamasaMsattaM 6. 826 . 68 NaDabhaDamallakahAo jaM hojja avivvaNNaM 6. 823 . 67 Na ya dammaNa ya vihalA ja havadi aNivvoyaM 6. 828. 66 Na ya hodi NayaNapIDA jA uvarimagevejja 12. 1177 . 303 NavakoDoparisaddhaM jAyaMto ya marato 8. 706. 12 Na vi te abhi jAva da AraNaaccuda 12 . 1134 . 280 Na sahahadi jA ede jAvadiyA uddhANa 12 . 1076 . 230 Na ha tassa imo loo jiNavayaNaNicchidamatI 6. 844. 6 NAUNa logasAraM jiNavayaNabhAsidatthaM 6. 862. 86 NANa viNNANasaMpaNNo jiNavayaNamaNugaNetA 6. 807 . 56 NANassa dasaNassa ya jiNavayaNamosahamiNaM 6. 843 . 78 NANaM karaNa vihINaM jiNavayaNasaddahANo 8. 733 . 22 NANa payAsao tao jibbhopatthaNimittaM 10. 660 . 158 NANavara mArudajudo jIva pariNAmahedU 10. 666. 146 NAmeNa jahA samaNo jIvAjIvavihatti 6. 801. 56 Nikkhitta sattha daMDA jIvANaM khalu ThANaNi 12. 120. 320 Nikkhitta vidiyameta jIvo aNAiNihaNo 10. 982. 153 NiggaMthamaharisINaM jIvo kasAyajutto 12. 1226 . 342 NiccaM ca appamattA jeNehapAvidavyaM 8. 753 . 30 NiccidaradhAda satta ya je bhogA khalu keI 8. 710. 12 Nijjariyasavva kammo joe karaNe saNNA 11. 1016. 176 NijjAvago ya NANaM jogaNimittaM gahaNaM 10. 638. 146 hi NiccaM jogesa mUlajoggaM 10. 636.132 NihANihA payalA jo ThANamoNavIrAsahi 10. 624. 126 NividakaraNacaraNA jo jattha jahA laddha 10 .. 633 . 136 NimmAliya samiNAviya jo puDhavikAijIve 10.1011.168 NiriyAUtiriyAU jo puDhavikAyajIve 10. 1012. 166 Nirayehi NiggadANaM jo bhuMjadi AdhAkamma 10. 626. 128 Niriyesu asuhameyaMta 6.678 . 68 12. 1071. 226 6. 658 . 87 6. 842 . 58 10. 615. 122 6. 813 . 61 6. 816. 65 10.1013 . 170 10. 631 . 128 8. 721 . 17 10. 670.147 12. 1228 . 345 10. 602.113 10. 601 . 112 8.646. 28 10.1003 . 164 6. 805. 58 11.1036.164 6. 774. 43 6. 864. 60 12. 1106.251 8. 751. 26 10. 600 . 112 10. 974.164 12.1231. 356 .. 887 . 102 6. 776 . 45 12. 1236 . 356 12.1163 . 267 8. 722. 17 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAnukramaNikA] [407 Navadi vihUNa khetta 10. 653 . 136 teU teU taha teU 12.1137.282 NivvadigamaNe rAmattaNe 12. 1183 . 306 teNa paraM puDhavIsu ya 12.1162.267 NissaMgo NirAraMbho 10.1002. 163 te NimmamA sarIre 6. 786 . 46 NissesadesidamidaM 6.773 . 43 te laddhaNANa cakkha 6. 830 . 66 No kappadi viradANaM 10. 654. 136 te satvagaMtha mukkA 6. 783 . 48 tehiMasaMkhejjaguNA 12. 1223 . 336 ta tehiMtoNataguNA 12. 1214. 335 taNa rukkhaharidachedaNa6. 803 . 57 te hoMti NivviyArA 6. 861 . 88 tattIrAliya deho 12.1246.360 tatto paraMtu gevejja 12.1182.305 tatto paraM tu NiyamA ..287 thovahmi sikkhide jiNai 10. 866.111 tatto paraM tu NiyamA 33 thovA vimANavAsI 12.1222.338 tatto paraM tu NiyamA 12.1178.303 thovA tiriyo paMceMdiyA 12.1216. 336 tatto paraM tu NiyamA 12.1180.304 thAvA dutamatamAe 12.1215. 336 tatto visesa ahiyA 12. 1217 . 337 tatto saMkhejja guNNA 12.1216.337 tattha jarAmaraNabhayaM 8. 708. 11 daMtediyA maharisI 6. 883 . 100 tatthaNu havaMti jIvA 8. 717 . 15 daMbhaM paraparivAdaM 10. 956 . 142 tadiyAe puDhavIe 12.1056.217 davvaM khetta kAlaM bhAvaM 10.1007.165 tamhA kammAsavakAraNANi 8. 710. 24 davvaM khetta kAlaM bhAvaM davvaM khetta kAlaM bhAvaM ca 10. 865. 108 tamhA ahamavi Nicca 8. 763 . 35 dave khette kAle tamhA pUDhavi samAraMbhI 10.1010.166 davvaM khette kAle bhAve ya 10. Raja, taveNa dhIrA vidhuNaMti pAvaM 10. 603 . 113 dasavihamavvaMbhamiNaM 10.1000.162 tasa kAiA asaMkhA 12.1208 . 332 dasa do ya bhAvaNAo 8. 765. 36 tassa Na sujjhai caraNaM 10. 616. 124 diTTha paramaTThasArA 6. 806. 60 taha sayaNa sodhaNaM piya 10. 666 . 161 dukkhabhayamINapaure 8. 726. 20 taha caMDo maNahatthI 6. 877 .. 97 duggama dullahalAbhA 8. 724. 18 tiNhaM khalu kAyANaM 12. 1166 . 268 dujjaNavayaNa caDayaNaM 6. 866. 63 tiNhaM doNhaM doNhaM 12. 1 : 38 . 285 dullahalAhaM laddhU Na 8. 761. 34 tiNhaM suha saMjogo 11. 1020 . 177 devA ya bhogabhUmA 12. 1131. 276 tiNhaM khalu paDhamANaM 12.1243 . 375 12.1116.257 tiNNi du vAsa sahassA 12. 1106 . 253 desakulajamma rUvaM 8. 58. 32 tiNNi ya duveya solasa 12 . 1233 . 355 dehassa ya NivvattI 12. 1052. 211 tiNNeva gAu AI 12. 1075 . 228 dehi tti dINakalusaM 6. 820. 65 tiriya gadIe codasa 12. 1201 . 320 dehe NirAvayakkhA 6. 211. 60 te iMdiyesu paMcasu 8. 874. 66 te ajaramarujamamara 12.1188. 308 te chiNNaNehabaMdhA 6. 638. 76 dhammamaNuttaramimaM 6. 780 . 46 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ] dhammAdhammAgAsA dhAraNagahaNa samatthA dhAraMdhayAra guvilaM dhirabhavadu logadhammaM dhittesi midiyANaM dhiddhI mohassa sadA dhididhaNidaNicchidamadI dhIro vairaggaparo dhUvaNavamaNa vireyaNa pa 8. 715. 14 6. 834. 71 6. 867 62 8. 720. 16 8. 735. 22 732. 21 6. 876.68 10. 8. 866.106 e. 580. 77 pakkhINaM ukkasaM paccayabhUdA dosA paDhamakkhe aMtagade paDhamaM puDhavi masaNI paDhamaM viulAhAraM paDhamaM sIla pamANaM paDhamAe puDhavIe paDhamAdiya mukkassaM paNayaM dasa sattadhiyaM paNadIsa joyaNANaM paNavIsaM asurANaM patte deha va phai patteya rasA cattAri pabbhArakaMdaresu ya paNa pAyaNa maNumaNANaM payaNaM va pAyaNaM vA payaNaM va pAyaNaM vA payaDiTThidi aNubhAga parivAyagANa niyamA paliyaM kaNi sijjagadA paramaTThiyaM visohi pallaTThabhAgapallaM ca pallo sAyara sUI pavaravaradhammatitthaM paMca mahavvayadhArI paMca Nava doNNi aTThAvIsaM 12 paMcaya iMdiyapANA 12. paMcami ANada pANada paMceMdiyA dra sesA paMcAdI vehiM judA paMcamie puDhavIe pajjattApajjattA pajjattIpajjattA pajjattI deho viya pANAdivAdavirade pANivaha musAvAda pANivaha musAvAda pAyacchittaM AloyaNaM ca piMDaM sejjaM uvadhi pir3ovadhi sejjAo 12. 1113. 255 10. 686.155 11. 1040. 166 puDha vidagAgaNimAruda 12. 1155. 263 puDhavidagAgaNimAruda puDhavI kAyiya jIvA puDhavIsaMjamajutte puDhavIya samAraMbha puvvaradikelidAI posaha uvaho pakkhe 6. 767. 54 10. 646. 137 12. 1120.263 12. 1120, 275 e. 778 45 6. 873. 65 1229. 345 1163. 311 10. 668. 161 11. 1038. 162 12. 1057 . 214 12. 1118. 262 12.1123.268 12. 1152. 262 12.1064.222 12. 1168. 266 phalakaMdamUlavIyaM 12. 1081. 232 phAsugadANaM phAsuga phAse rase ya gaMdhe 6. 761. 52 10. 634.126 10. 630.128 6. 821. 66 12. 1227 . 244 baMbhe kappe baMbhuttare 12. 1175. 302 bahupi sumadhI bheya laMtave viya bhattIe mae kahiya bhararAvada maNuyA bhAgamasaMkhejjadimaM pha bAbIsa satta tiNi ya bodhIya jIvadavvAdiyAI bIbhacchaM vicchaiyaM bIdatvaM Nicca ba bha [ mUlAcArottarArdhasya 12. 1151. 260 12. 1132. 276 12. 1122. 268 12. 1061. 216 12. 1166. 312 12. 1050 206 12. 1045 205 11. 1034. 186 11. 1026. 183 6. 782. 47 10. 632. 126 10. 606. 117 10. e18. 124 11. 1026. 185 11. 1021. 178 10.1006. 166 10. 1024. 181 6. 804. 58 6. 854 83 10. 617.123 e. 827. 68 638.131 12. 1068. 244 10. 10. 635. 130 12.1067. 224 12. 1142. 286 12. 1206. 334 8. 764. 36 6. 848. 80 10. 662. 156 6. 861. 105 12. 1220. 337 12. 1071. 226 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAcAnukramaNikA! / 406 bhAvavirado du virado 10 . 667 . 161 bhAva samaNA hu samaNA 10 . 1004 . 164 rajasedANamagahaNaM 10. 112. 120 bhAvuggamo ya duviho 10. 637 . 131 raMjedi asahakUNape 8. 731. 21 bhAti bhAvaNa radA 6.810. 60 ratticara sauNANaM bhAsaM viSayavihUNaM 8. 855. 84 rayaNappahANa joyaNa 12.1154 : 263 bhikkaM vakkaM hiyayaM 10.1006.165 rAgo doso moho 8. 730. 21 bhikkhaM sarIrajoggaM 10. 645 . 136 rAgo doso moho 9. 880. 66 bhikkhaM cara vasa raNNe 10. 897.110 rAgo doso moho 882.100 bhottUNa goyaragge 6. 826. 66 ruddhAsavassa evaM 5. 746 . 27 ruddhesu kasAyesu a 8. 741. 25 rogANaM AyadaNaM 6. 545. . 76 maNabayaNakAyamaMyula 11.1027. 183 maSavayamakAyagutidiyassa 8. 743 . 26 mamagatte muNivasahe 11.1023 . 180 lakSNa imaM sudaNihiM . 872 . 65 maNa baMbhacera vaci baMbhacera 10 . 666 . 160 laddhesu vi edesu ya 8. 756 : 33 e thovA 12.1213 . 335 lavaNe 12.1083 ..233 macchANa pUnvakoDI 12. 1112.254 liMgaM vadaM saddhI . 771. 41 maraNabhayabhIruANaM 10. 641 . 123 loo akiTTimo khalu 8. 714. 14 maraNabhayammi uvagade 8. 666. 5 lessAjhANataNa ya 10. 604 114 12.1061.238 maMsaTThisiMbhavasarUhira 8. 726 . 16 mAksa tiriyAya mahA 12.1 72. 301 vajjiya tedAlasayaM 12.1242.373 mAdAya hodi dhUdA 8. 718. 15 vaDaDhati bohI saMsaggeNa / 10. 56.140 mAda pid sayaNa saMbadhiNo 8. 702. 6 vadasIlagaNA jamhA 10.1005. 164 mAyAe bahipIe 10. 664.160 vaMditta devadevaM 10. 864.107 mA hoha kAsagaNaNA 10.667. 145 vaMditta jinavarANaM 6. 766.39 micchattA viradIhiM ya 8. 744 . 26 vavahAra sohaNAe 10. 648.137 micchattaNA chaNNo 8. 705. 7 vasa-majja-maMsa soNiya . 847. . micchAdasaNamaviradi 12. 1225 . 341 vasadhisa appaDibajJA micchAdiTThI sAsAdaNo 12 . 1167 . 3 : 3 vasudhammi vi viharaMtA 6. 800 . 56 muttA NirAvadhekkhA 6. 766. 55 varavaNNagaMbarasaphAsA 12.1055.213 muhaNayaNadaMtadhovaNa 6. 836. 76 varaM gaNa-pavesAdo 1. . 985. 155 mUlaM chittA samaNo 10. 620 . 124 vAdaM sIdaM uNhaM 9. 868. 62 mottUNa jiNakhAdaM 8. 728 . 20 vArasaya vedaNIe 12.1.45.376 mohaggiNA mahaMteNa 10. 678. 51 vArasa kAsA veiMdiyANa 12 . 111. . 254 mohassa sattari khalu 12 . 1244 . 376 vArasa vAsa sahassA 12 . 1107 . 252 mohassAvaraNANaM 12. 1248 . 385 vArasavidhamhi ya tave 10: 672. 148 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 ] dhAvaMtA vAruNIvara khIravaro vAya dADhI ya vikahA visottiyANaM vidiyA puDhavIe visa vidavvaM Nicca ve iMdiyAdibhAsA vejjAvacca vihUNaM bejjA durasajjA ve satta dasa ya coTsa sakkIsANA paDhamaM sakko sahaggamahisI sagamANehiM vibhatte saccavaNaM ahiMsA sajhAyaM kuvvato sajjhAyajhANajuttA sAhiM gAravehi saSNi asaNNIya tahA satta duvAsa sahassA sattamie puDhavIe sattAdhaya sappurisA sattetAla sahassA samacaraNaggohA samaNotti saMjado siya sammatAdo jANaM samma saNaNANe hiM sammAdiTThissa vi sammucchimAya maNuyA saya aDayAla paINaM sayaNassa pariyaNassa savvajagassa hidakaro savvamapajattANaM savvaTThAdo ya cudA savvaM pi hu sudaNANaM savvAraMbhaNiyattA sabbe vi teukAyA sabvesi amaNANaM sa 12. 1082. 232 12. 1158. 265 6. 856. 87 12. 1058.216 1. 875. 96 10. 164.144 12. 1129. 277 10. 658. 141 10. 643. 135 12. 1121. 264 12. 1150. 260 12. 1155.306 11. 1041. 166 9. 781. 47 10. 971. 147 6. 766. 54 8. 736. 23 12. 1173. 301 12.1108. 253 12. 1063 . 220 6.863. 60 12.1096. 245 12. 1062. 236 E. 888.103 10. 605. 115 12. 1157. 308 10. 942 . 133 12. 1221. 337 12 . 1241 - 372 8. 700. 5 8. 752. 30 12. 1165.298 12. 1184. 306 10. 107.116 9. 784.48 12. 1167. 269 12. 1126. 270 [ mUlAdhArotarArvasya 11.1037. 161 12. 1174.302 12. 1171.301 12. 1170. 300 12.1104.250 12.1127.271 10. 683. 153 12. 1162. 310 12. 1237.360 8. 711. 12 10. 650. 137 11.1042. 168 8. 745. 27 8. 756. 31 8. 757. 31 8. 747. 27 savvepi puvvabhaMgA saMkhAdIdAUNaM saMkhAdI dAUNa saMkhAdIdAo khalu saMkhAvattayajoNI saMkhejjamasaMkhejjaM saMkhejjamasaMkhejjamasaMkho- gobhI- bhamarAdiyA saMkho puNa vArasajoyaNANi 12.1073.227 saMghaDaNaM govaMgaM saMjoga vippajogA saMjamamavirAdhaMto saMThAviuNa rUvaM saMvaraphalaM tu NivvANa saMsAravisamadugge saMsArammi aNate saMsAre saMsaraMtassa sAdamasAdaM duvihaM sAmaggadiyarUvaM sAvajjakaraNajoggaM sAvadasayANucariye sAhassiyA dumicchA sAhiyasahassameyaM siddhe maMsiya sIdala masodalaM vA sIduNhA khalu joNI sIlaguNANaM saMkhA sIlaguNAlayabhUde sIhA iva NarasIhA sukka mahA sukkesu ya surarayaNapuNNa kaNNA suraNArayesu cattAri suhumA vAdarakAyA humA hu saMti pANA 12. 1232. 355 8. 666. 3 6. 802. 57 6. 765. 54 12.1085.234 12.1072.227 8. 693. 1 6. 816. 63 10. 613. 121 suhumaNigoda apajjattayassa 12. 1060. 237 12. 1248. 383 10. 973.148 8. 760. 33 suhume jogaviseseNa sUI jahA sasuttA seyaMbhavabhayamahaNI 121103. 246 11.1036. 160 11.1018. 175 6. 764. 53 12. 1143.286 6. 835. 73 12. 1202. 324 12. 1165. 312 , Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ metasafter ] vida sANaM tu gahANaM sohammesANe ya hatthapAdaparicchiNaM hayagaya rahaNarabala harirammayavaMsesu tUNaya bahupANa hiMsAdi ehi paMcahi 10. 106. 116 12. 1125 . 270 12. 1066 . 224 10. 665.160 8. 667. 4 12 - 1115. 256 10. 621. 125 8. 738. 24 heTThimagevajjesu ya heTThAmajjhe uvariM hedU paccayabhUdA mavada vaMsayANa hemaMte viditA hoUNa teya sattA hojjadu Nivvu digamaNaM hojjada saMjamalAbho hodi dugaMchA duvihA --- [ 411 12. 106. 225 8. 716. 15 10. 687.156 12. 1114. 256 6. 865. 91 8. 716. 16 12. 1161. 266 12. 1160.266 10. 655. 140 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akiJcanatA akSasaMkrama agurulaghu aGgopAGga acittayoni acyuta ajJAta atikrama atikramaNa aticAra adatta adharma adhyavasAna anagAra ananta [ saMketa - prathama aMka gAthA aura dvitIya aMka pRSTha kA hai| aneka sthAnoM para Agata zabdoM kA eka bAra ho saMkalana kiyA gayA hai| kucha paribhASAe~ AcAravRtti aura hindI TIkA se jJAtavya haiM / ] anAcAra anantAnubandhI anAdeya pariziSTa 3 mUlAcAra - uttarArdha kA pAribhASika evaM bhaugolika zabdakoza a anivRttikaraNa anumAnita AlocanA doSa anuprekSA anubhAgabandha aparyAptaka aparyApta 1022. 176 10. 166 apUrvakaraNa apramattavirata 1237. 360 1237. 360 1102. 246 1066.225 815. 62 1025.183 1028.184 1028.184 1026. 183 715. 15 1246.380 888.103 1127.271 1028.184 1264. 357 1236. 360 1168.313 1032. 186 766. 37 1227. 344 apratyAkhyAna abhighaTa ayazaH kIrti ayoga kevalijina arati aruNadvIpa artha kathA aruNabhAsa aratni aruNabhAsadvIpa avadhi avirati avyakta - AlocanA doSa azubha aSTamabhakta asaMkhyAta asaMyata asAtAvedanIya asurakumAra after 1046. 206 1238.360 1160.313 1167 . 313 1234. 357 815. 62 1236. 360 1168. 313 1235.358 1077.226 857. 85 1077.226 1057.214 1077.226 1230.346 744. 26 1032. 186 1226. 360 812. 61 1127.271 1167.313 1232. 355 1064.222 1236. 360 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koza ] AkarakathA Akampita- AlocanA doSa AkAza Agati nAcelakya AlApa Adeya AdhaH karmAhAra Anata AnaprANaparyApti AnupUrvI abhiyogya Abhinibodhika AraNa Arjava AryAkulakathA AlocanA Alocana Asrava AhAraparyApti itaramigoda indriya indriyaM paryApti indriyanigraha seats ucchvAsa ujma zuddhi udgama utpAdana udvartita uddhArapalya udyota A upaghAta 857. 85 upapanna 1032. 183 upapAda upadhi 715. 14 1164.267 10.118 1238. 360 1238. 360 24. 126 1068.225 1047.206 1237. 360 1135.281 1230. 346 1068. 225 1022. 176 858. 87 1033. 188 32. 126 743. 26 1047.206 1106.251 1016. 176 1047. 206 1027. 183 1240 . 370 1237 . 360 771. 41 606. 117 606. 117 1157.294 1076 . 230 1238. 360 upapAdazilA uparima graiveyaka upazAntamoha ullApana uSNayoni RSi auddezika karaNa kalyANa- vizeSa kalpa kaMdarpAyita kaSAya kandarpa kApota kAma. kAya pravIcAra kAya maMgala kAya kAlaparivartana kAlasamudra kAlodadhi kuJcavara dvIpa kuNDalavara kuNDalavaradvIpa kubjaka saMsthAna kuruja kulakoTi kuzavaradvIpa Dian [ 413 1237. 360 1158.265 1133.250 609:117 1051. 210 1070.13 1165. 113 860. CR 1103.246 05. 103 815. 62 1016.176 1018.175 1067.224 860. 65 1166315 1135.281 1136.281 1940 : 204 1141. 205 1027. 152 1196 . 317 706. 7 1083.233 1082.232 1177.226 1077 226 1077 226 1062 . 236 1115. 256 1212. 334 1077. 226 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] kUrmonnatayoni kRSNa kevala kotkucca krIsa krodha kSAnti kSINamoha kSIravara samudra kSIravara dvIpa kSetraparivartana zradravara dvIpa khekaTakathA kheDa gati gandha gArava (gaurava) guNa guNasthAna ghanAgula dhRtavara dvIpa dhRtabara samudra cakravartitva catuvidha saMsAra catuvidha liMgabheda cAritramoha cuMdacchida karma corakathA channa-AlocanA doSa cheda 1104.250 1136.281 jagacchreNI 1230. 346 janapadakathA 860.88 jambUdvIpa 815.62 jalla 1026.183 1022. 176 1168 312 1082.232 jIvasamAsa 1076. 229 706. 7 jugupsA jyotiSka 1076. 229 jJAnazuddhi 857. 85 860. 88 1199 . 317 1237.360 736. 23 1018. 175 1156. 306 1128.275 1076.226 1082, 232 4163.217 706. 7 10.118 1232. 355 42. 133 857.85 jallakathA jAti jIva 1032. 106 033. 108 tatsevI AlocanA doSa tadubhaya-AlocanA-pratikramaNa tapa tapaH zuddhi tamastamA tiryagAyu tIrthaMkara tejaH kAya tejolezyA tyAga trasa trikaraNa zuddha dazadharma daza zramaNa kalpa dazadoSa - vivajita darzanamoha dAnAntarAya dAna durbhaga duHsvara dRSTa-AlocanA doSa devAyu ja [ mUlAdhArotarArdha 1128.275 857. 85 1076.226 866. 61 858.87 1236. 356 715. 14 1186.306 1026. 183 1064.222 771. 41 1032. 186 1033.155 1033. 188 771. 41 1215. 336 1236.359 1236, 360 1167.215 1137. 287 1022. 179 1238.360 802. 57 754. 30 11. 116 813. 61 1232. 355 1240. 370 888 103 1231. 160 1239. 360 1032. 186 1136. 159 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdakoza ] dezavirata dravyaparivartana dvividha cakravartI dhanuSa dhanuH pRthaktva dharma dhyAna dhyAnazuddhi dhAtakIkhaNDa dhAtu nagarakathA naTakathA nandIzvaradvIpa napuMsaka veda narakAyu navakoTa - parizuddha naSTa nigoda nityanigoda nidrA nidrAnidrA nirjarA nirmANa paMcamahAvrata paMcasamiti paMcendriyavirata paradhAta nivRttigamana nIcagotra nIla nokaSAya nyagrodhaparimaNDala saMsthAna dha na pa 1197 313 706. 7 1105. 251 1057. 214 1087 235 715. 14 767. 37 771.41 1076.226 1106. 251 857. 85 858. 87 1077.226 1235. 358 1236. 356 813. 61 1036. 160 1205.330 1106.251 1231. 353 1231. 356 746. 27 1236. 360 1161.266 parigraha parivrAjaka parihAra paribhoga paryAptika 873 65 1237 . 360 palya prakRti bandha pracalA pracalApracalA 1240. 370 1048. 206 paryApta 1238. 360 paryApta adhikAra ke 17 sUtra 1145-46. 203 pratara pratarAMgula pratikramaNa pratilekhana pratyAkhyAna pratyeka zarIra pradezabandha pramattavirata pramAda prANata prANa prANivadha prAtihArya prAyazcitta prastAra proSadha piNDa 1240 370 1136.282 pizunatA 1232. 355 pudgala 1092. 2. 6 puruSaveda puSkaradvIpa puSkaravara samudra 873 65 pUrvakoTI 873. 65 bandha [ 415 1026.183 1175.302 1033.188 1128.275 1227 . 344 1231. 353 1231. 356 1208. 332 1128.275 1033. 188 10. 118 1234. 357 1168.266 1227.344 1167 . 313. 1027.183 1068.225 1156. 306 1026. 183 1018. 175 932. 126 1036. 160 17. 123 06. 117. 1027. 183 715. 14 1235. 358 1076.226 1082. 232 1116.254 1226. 342, Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ mUlAcArotarAvaM bandhana baladeva bahujana-AlocanA doSa 1236 . 356 mizra 1163 . 267 mizra (sacittAcitta) 1032 . 186 muSTikA kathA 1067. 224 mRSAvAda 1022. 176 760 . 33 mleccha 1167 . 313 1102.246 858. 87 1026 . 183 1026 . :83 767 . 37 1114 . 256 brahmacarya bodhi mokSa . 888.103 1236.360 1166.317 1072. 227 ghaTakathA bhadanta bhaya bhavaparivartana bhAkparivartana bhASA samiti bhikSAzuddhi bhinnamuhUrta bhujagavaradvIpa bhU Adi 10 857. 85 858. 87 yati 888 . 103 yaza kIrti 1235. 358 yoga 706. 7 yojana 70. 7 1047.206 771. 41 rati 1050.206 ramyaka vaMzaja 1077 . 226 rasa 1021.178 rAma (balabhadra) 1140.204 rucakavara dvIpa 1240 . 370 rUpa pravIcAra 1235.358 1115. 256 1237. 360 1105 . 251 1077 . 226 1142 . 266 bhogAntarAya mada madhyama greveyaka manaHparyaya mana:pravIcAra manaHparyApti manuSyAyu manomaMgula mallakathA mAyA mAyAkarakathA mAgaNA mArdava mithyAtva mithyAdarzana mithyA dRSTi 10.6.183 lavaNodadhi 1066 . 225 lAghava 1230 . 346 lAntava 1144. 287 lAbhAntarAya 1047. 206 1236 . 356 lezyA 1037 . 183 loka 858. 87 loka ke aneka bheda 1026. 183 lokapratara (jagatpratara) 858. 87 loca 1160.309 lobha 1032. 176 1233 . 355 1027 . 183 varNa 1167 . 313 vAkyazuddhi 1082.232 1022. 176 1067. 224 1240 . 370 77. . 41 604.114 1128 . 275 713 . 13 (128 . 275 610.118 1026.183 1237.360 .771. 41 - Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdakoza 1047. 206 1181.305 1103. 246 1103.246 1018. 175 1067. 224 1025.183 1238.360 1235.358 888.103 1016.176 1033.188 1230.343 1208.332 zoka zrata 707. 11 812.61 vacanamaMgala 1026 . 183 zarIraparyApti vaMzapatrayoni 1104.20 zalAkA puruSa vasatizuddhi 771. 41 zItayoni vAdara 1238.360 zItoSNayoni vAdaraparyApta 1168. 266 zIla vAdara (AlocanA doSa) 1032 . 186 zukra vAmanasaMsthAna 1068 . 236 zaddhi vAyukAya 1167. 262 vAruNIvara dvIpa 1076 . 226 vAruNIvara samudra 1082. 232 zramaNa (nArAyaNa pada) 1163 . 267 zramaNadharma vikalendriya 1106.251 zraddhAna vigatadhUma 647.136 vigatAMgAra 647.136 zreNi viveka 1033 . 188 vivRtayoni 1101.248 vihArazuddhi 771. 41 SaDavidha saMsAra virAdhanA 1025. 183 SaSThabhakta vihAyogati 1238 . 360 vizeSa 1018.175 vItarAga 888.103 1166. 317 samacaturasrasaMsthAna vaikriyika zarIra 1056 . 213 samyaktva prakRti vaiyAvatyavihIna 658 . 141 samyamithyAtvaprakRti vyatikrama 1028.184 sammUcchimamanuSya vyantara 1064 . 222 sayogakevalijina 1053.188 sahasrAra vyutsRSTazarIratA 610.118 saMkramaNa vratazuddhi 771. 41 saMkhyA saMkhyAta za saMkhyAtItAyu: zaMkhavaradvIpa 1077.226 saMghAta saMjvalana zaMkhAvartayoni 1104. 250 zaMkita 815. 62 saMjJA zabdapravIcAra 1143 . 286 saMyata zabdAkulita-AlocanA doSa 1032 . 186 saMyama zayyA 606.117 saMvara zarIrasaMskAra 836-840 . 76-77 saMvRtayoni satya vyutsarga 1032.176 1062 . 236 1233 . 355 1233.355 1221.337 1168. 313 1067. 224 1166 . 268 1036-37. 160-61 1127. 271 1170.300 1236.356 1234.357 1016. 176 888.103 1022 . 176 743 . 26 1101.248 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] saMvRtavivRtayoni saMsthAna saMhanana sAgara sAtAvedanIya sAdhAraNa sAdhu sAsAdana subhaga susvara sUkSma sUkSma AlocanA doSa sUkSmasa parAya sUkSmakA sUcI styAnagRddhi sthitibandha strIkathA strIveda 1101. 248 1236. 356 1237. 360 1128.275 1232. 355 1238. 360 885103 1197 . 313 1238. 360 1236. 360 1238. 360 sparza sparza-pravocAra sthAvara sthira 1231. 353 1227. 344 857. 85 1235. 358 svayaMbhUramaNa svayaMbhUramaNodadhi svAti saMsthAna sopakramAyuSka saudharma 1032.186 harivaMzaja 1168.313 hAsya 1165.268 hiMsA 1128.2.5 hiMsAdi 21 huNDakasaMsthAna haimavatavaMzaja hairaNyavatavaMzaja [ mUlAcArotarAvaM 1237. 360 1141.285 1238.360 1238. 360 1083.233 1078.230 1062 . 236 1126. 270 1066.224 1115. 256 1235. 358 1025.183 1026, 1027. 183 1062.236 1114.256 1114. 256 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 AcAravRtti ke AdhAra para naraka aura svarga sambandhI prastAroM ke indrakoM ke nAma 1. ratnaprabhA 1. indraka, 2. nAraka, 3. roruka, 4. bhrAnta, 5. udbhrAnta, 6. saMbhAnta, 7. asaMbhrAnta, 8. vibhrAnta, 6. trasta, 10. trasita, 11. vakrAnta, 12. avakrAnta, 13. vikraant| 2. zarkarAprabhA 1. tataka, 2. stanaka, 3. manaka, 4. vanaka, 5. ghATa, 6. saMghATaka, 7. jihvA, 8.jihvika 6. lola, 10. lolupa, 11. stnlolup| 3. bAlukAprabhA 1. tapta, 2. trasta, 3. tapana, 4. tApana, 5. nidAgha, 6. prajvalita, 7. jvalita, 8. saMjvalita, 6. sNjvaalit| 4. paMkaprabhA 1. Ara. 2. tAra, 3. mAra, 4. varcaska, 5. samaka, 6. khara, 7.bbbdd| 5. dhUmaprabhA 1.tama, 2. bhramara, 3. RSabha, 4. adhaHsaMjJaka, 5. tamisra / 6. tamaHprabhA 1.hima, 2. vardala, 3. lllk| 9. mahAtamaHprabhA 1. avadhisthAna isa prakAra ratnaprabhAdi sAta pRthiviyoM meM 46 indraka haiN| saudharmAdi svargoM ke vezaTha indrakoM ke nAmasaudharma-aizAna svarga ke 31 indraka 1. Rtu, 2. vimala, 3. candra, 4. valgu, 5. vIra, 6. aruNa, 7. nandana, 8. nalina, 6. kAMcana, 10. rohita, 11. caMcala, 12. mAruta, 13. Rddhi, 14. IzAna, 15. vaiDrya, Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 1 16. rucaka, 17. rucira, 18. aMkasphaTika, 19. tapanIya, 20 megha, 21. amra 22. hAri 23. padma, 24. lohita, 25. vajra, 26. nandyAvarta, 27 prabhaMkara, 28. pRSThakara, 26. aMjana, 30. mitra, 31. prabhA / sAnatkumAra mAhendra ke sAta indraka 1. aMjana, 2 vanamAlA. 3. nAga, 4. garur3a, 5. lAMgala, 6. balabhadra, 7. cakra / brahma svarga ke cAra indraka 1. ariSTa, 2 . deva saMmita, 3. brahma, 4. brahmottara / lAntava ke do indraka 1. brahmahRdaya, 2. lAntava / mahAzukra kA eka indraka 1. zukra / sahasrAra kA eka indraka 1. zatAra / prANata ke tIna indraka 1. Anata, 2. prANata, 3. puSpaka / zracyuta kalpa ke tIna indraka 1. sAnatkumAra, 2. AraNa, acyuta / adhograiveyaka ke tIna indraka 1. sudarzana, 2. amogha, 6. prabuddha / madhyamapraiveyaka ke tIna indraka 1. yazodhara, 2. subhadra, 3. suvizAla / uparima praveyaka ke tIna indraka 1. sumanasa, 2. saumanasa, 3. prItiMkara / anudizoM kA eka indraka 1. Aditya anuttaroM kA eka indraka 1. sarvArthasiddhi / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryikAratna jJAnamatI mAtAjI nyAyaprabhAkara, siddhAntavAcaspati, AryikAratna jJAnamatI mAtAjI digambara jaina samAja meM eka cintaka viduSI, sAdhvI to haiM hI, eka sukhyAta lekhikA bhI haiN| ApakA janma Tikaitanagara, jilA bArAbaMkI (u.pra.) meM vikrama saMvat 1661 meM huaa| 17 varSa kI alpAyu meM hI Apane bAla-brahmacaryavrata dhAraNa kara AcAryazrI dezabhUSaNajI mahArAja se kSullikA dIkSA grahaNa kI thii| pazcAt, vaizAkha kRSNA 2, vi. saM. 2013 ko cAritracakravartI AcAryazrI zAntisAgara mahArAja ke paTTAdhIza AcAryazrI vIrasAgarajI mahArAja se AryikA dIkSA grahaNa kii| yathA nAma tathA guNoM se veSTita, jJAna aura AcaraNa kI sAkAra mUrti zrI jJAnamatI mAtA jI ne saMskRta evaM prAkRta bhASA ke aneka granthoM kI TIkAe~ evaM maulika lekhaka - kArya kiyA hai| munidharma kI vyAkhyA karane vAle sarvAdhika prAcIna grantha 'mUlAcAra', nyAya ke advitIya grantha 'aSTasahasrI', adhyAtmagrantha 'niyamasAra' tathA 'kAtantra-vyAkaraNa' kI hindI TIkAoM ke atirikta jaina jyotirloka, jambUdvIpa, digambara muni, jaina bhAratI, niyamasAra (padyAvalI), dasa dharma, pravacana- nirdezikA Adi racanAe~ ApakI pramukha upalabdhiyA~ haiM / inake atirikta cAritrika utthAna ko dhyAna meM rakhakara mAtAjI ne sarala subodha zailI meM nATaka, kathAe~ tathA bAlopayogI aneka kRtiyoM kI racanA kI hai| sAhitya- sevA ke atirikta ApakI preraNA se aneka aitihAsika mahattva ke kArya sampanna hue haiM, ho rahe haiN| hastinApura meM jambUdvIpa-racanA, AcAryazrI vIrasAgara saMskRta vidyApITha kI sthApanA, 'samyagjJAna' hindI patrikA kA prakAzana, samagra bhArata meM jambUdvIpa jJAnajyoti kA pravartana Adi isa bAta ke sAkSI haiN| & Personal Use Only www.lainelibrary Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya jJAnapITha sthApanA : san 1944 uddezya jJAna kI vilupta, anupalabdha aura aprakAzita sAmagrI kA anusandhAna aura prakAzana tathA lokahitakArI maulika sAhitya kA nirmANa saMsthApaka sva. sAhU zAntiprasAda jaina sva. zrImatI ramA jaina adhyakSa zrImatI indu jaina kAryAlaya : 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110003 Jaineducation