Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्रीविजयखनी रिविरचितः॥ ॥ नपदेशप्रासादः ॥ ॥ द्वितीयो विजागः॥
(आसप्तमाद्वादशस्तम्भपर्यन्तः) प्रेरक
प्रकाशक परम पूज्य आचार्य भगवंत श्रीमद
आचार्य श्री सुरेन्द्रसूरीश्वरजी विजयरामसूरीश्वरजी महाराज
जैन तत्वज्ञानशाला.झवेरीवाड, साहेब (डहेलावाला)
पटजीनीचडकी.अहमदाबाद-३८0002 वीर संवन् २५१४ विक्रम संवत् २०४४
सन् १९८८
___JainEducation International 2010_05
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુદ્રણ વ્યવસ્થા :
ખુશાલી એફસેટ પ્રીન્ટર્સ, ૧૦, કલ્પતરુ સાસાયટી, મીરામ્બીકા સ્કૂલ રેડ, નારણપુરા, અમદાવાદ-૧૩. ફોન: ૪૭૩૬૪૪
પ્રકાશક અને પ્રાપ્તિસ્થાન :
પૂ. આ. શ્રી સુરેન્દ્રસૂરીશ્વરજી જૈન તત્વજ્ઞાન શાળા પટણીની ખડકી, ઝવેરી વાડ,
અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧. R અન્ય પ્રાપ્તિસ્થાન : (૧) શ્રી જસવંતલાલ વાડીલાલ શાહ (૩) બાબુભાઈ એચ. શાહ
C/o વાડીલાલ ભલાભાઈની કુ. શ્રી પાર્થ પ્રકાશન ૪૩/એ મસ્કતી માર્કેટ, નિશાપોળ, ઝવેરીવાડ, ફોન : એ. ૩૮૨૬૦૯
રીલીફરોડ-અમદાવાદ-૧ રેસી. ૪૬૮૪૩૮ (૨) શ્રી શશિકાન્ત ભેગીલાલ
૭૬/૭૮ શેખ મેમણ સ્ટ્રીટ, ઝવેરી બજાર, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૨.
CEEDEEEEE)
પુનઃમુદ્રણ : સં. ૨૦૪૪ કા. સુદ ૧૫ મુલ્ય: ભાગ ૧ થી ૪-૧૭૫-૦૦
ભાગ ૧- ૫૦-૦૦
2010_05
For Private & Personal use only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનંત ઉપકારી જ્ઞાની ભગવતેએ ભૂમાતિસૂક્ષ્મ પદાર્થોની પ્રરૂપણા કરી આપણા ઉપર અનહદ ઉપકાર કરેલ છે. સર્વ પદાર્થને સમજવા માટે જ અનુગની આવશ્યકતા જ્ઞાનિ ભગવતેએ કથન કરેલી છે, તે અનુગને સમજવા માટે જુદા જુદા શાસ્ત્રો સિદ્ધાંતો આપણી પાસે મોજુદ છે, જેમ કે,
દ્રવ્યાનુયોગ સમજવા સંમતિક ચરણકરણાનુયોગ સમજવા આચારાંગાદિ ગણિતાનુગ સમજવા સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ-ચંદ્ર પ્રજ્ઞપ્તિ વિ. કથાનુયોગ સમજવા જ્ઞાતાધર્મ કાંગ–ઉત્તરાધ્યયન, વિવાક સૂત્ર આદિ.
શ્રી ઉપદેશ પ્રાસાદ ગ્રંથમાં આ ચારે અનુગની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે ખરેખર આ ગ્રંથની મુખ્ય વિશેષતા રહેલી છે. આપણા શાસનમાં ઉપદેશક ગ્રંથે ઘણા ઘણા રહેલા છે. શ્રી ધર્મદાસગણિ મ. વિરચિત ઉપદેશમાવા, સહસાવધાની આ. શ્રી. મુનિસુંદરસૂરિ મ. વિરચિત ઉપદેશરત્નાકર, શ્રી સેમધર્મગણિ કૃત ઉપદેશ સપ્તતિકા, શ્રી કુલ સાચ્ચણિ રચિત ઉપદેશસાર આદિ આદિ.
ઉપરોકત ઉપદેશક ગ્રંથની અપેક્ષાએ આ.શ્રી. વિજય લક્ષ્મી સૂરિ મ. નિર્મિત શ્રી ઉપદેશ પ્રાસાદ વિસ્તૃત અને વધુ પદાર્થોની પ્રરૂપણા કરતે ગ્રંથ છે. આ મહાગ્રંથના ગ્રંથકાર મહર્ષિએ વિષયને અતિ સરળતાથી પ્રતિપાદન કરવામાં ખુબ જ કુશળતા વાપરી છે, કઠિનમાં કઠિન વાતને પણ આબાલવૃદ્ધ સમજી શકે તે માટે એકેએક વ્યાખ્યામાં શાસ્ત્રીય, લક્કિ કોત્તર દષ્ટાંતને ઉપયોગ કરે છે. સાથે સાથે દરેક વાતને અતિપુષ્ટ બનાવવા શાસ્ત્રપાઠો, આગમ સાક્ષીઓ પણ ઠેરઠેર જોવા મળે છે આથી આ ગ્રંથરત્નને શાસ્ત્ર-સિદ્ધાંત સંગ્રહ કહેવામાં શું અતિશયોક્તિ લાગશે ?
2010_05
For Private & Personal use only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રંથ અતિમહત્તર હોવાથી ૪ વિભાગમાં વિભાજિત કરેલ છે. દરેક ભાગમાં ૬-૬ સ્થાને સમાવેશ કરેલ છે. સ્વભમાં પ્રાય ૧૫-૧૫ વ્યાખ્યાને રહેલાં છે. આથી બધા મળીને આખા ગ્રંથમાં ૩૬૧ વ્યાખ્યાને છે. જે વર્ષના ૧-૧ દિવસ માટે પર્યાપ્ત બને છે. માટે પણ આ ગ્રંથ આદરપાત્ર છે.
આજથી પ્રાય: ૨૦૦ વર્ષ પહેલા આ ગ્રંથની રચના થઈ છે. આ ગ્રંથ જૈન ધર્મના નાના મેટા પ્રાય: દરેક વિષયને આવરી લેતા હોવાથી અતિઉપગી સાબિત થયું છે. આ ગ્રંથની રચના દ્વારા આચાર્યશ્રીએ આપણા ઉપર મહાન ઉપકાર કરેલ છે. અન્ય ઉપદેશક ગ્રંથની અપેક્ષાએ આ શ્રી ઉપદેશ પ્રાસાદ ગ્રંથને વપરાશ વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. વળી પૂર્વે છપાયેલ ગ્રંથ પણ આજે અપ્રાપ્ય હોવાથી મારા પૂ. તારક ગુરૂદેવશ્રીને આ ગ્રંથ છપાવવાની ઘણા સમયથી ભાવના હતી તે ભાવનાને અનુરૂપ શ્રુતિભક્તિ રૂપે અનેક સંસ્થાઓએ, મહાનુભાવોએ, આ ગ્રંથ પ્રકાશનમાં લાભ લીધેલ છે. જે અનુમોદનીય છે.
ખાતે ભવ્યાત્માઓ આ ગ્રંથને સદુપયેગ કરવા દ્વારા આત્મકલ્યાણ સાધે તે જ શુભેચ્છા,
સંવત ૨૦૪૪, માગસર સુદ ૧૪
તો, ૪-૧૨-૧૯૮૭. સ્થળ : ઝવેરી પાર્ક જૈન ઉપાશ્રય
અમદાવાદ
પૂજ્યાચાર્ય શ્રી વિજય રામસૂરીશ્વરજી મ. ને
વિયાણ જગ વિજય
2010_05
For Private & Personal use only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉપદેશપ્રાસાદ ગ્રંથ પ્રકાશનમાં સુકૃત સહભાગીની યાદી
NNN
AN
ALT
નામ
(૧) પ. પૂ. પન્યાસ શ્રી રૂપવિજયજી મ. નો ડહેલાનો જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ (૨) પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજય નીતિ સૂરીશ્વરજી જૈન પુસ્તકાલય ટ્રસ્ટ (૩) શ્રી ઝવેરીપાર્ક જૈન સંઘ નારણપુરા
(૪) શ્રી તીલોકચંદજી ડી. શાહ (૫) શ્રી જેશીગભાઇ ચીમનલાલ શાહ (૬) શ્રી મીશ્રીમલજી પ્રતાપચંદજી (૭) શ્રી ચુનીભાઈ ચકાભાઇ (૮) શ્રી લીલાવતી બહેન ચંદુલાલ વૈદ (૯) મંગુબેન ભીખાભાઇ વજેચંદ સપરિવાર હસ્તે મહેન્દ્રભાઈ ભીખાભાઇ
અમદાવાદ
નેનાવા (હાલ મુંબઈ)
પાટણ ( હાલ મદ્રાસ )
મુંબઈ
અમદાવાદ
અમદાવાદ
હાલ નવસારી ( ખંભાતવાળા )
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010_05
For Private & Personal use only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
अहं ममः
किञ्चित प्रास्ताविकम् अस्य महानन्यस्य का उपयोगिताऽस्ति ? सबह बर्शयामि। अयं श्री उपदेश प्रासारनामा महाप्रन्थः सर्वजनोपयोगी वर्तते ।
कारणं तु अस्मिन् प्रन्थे श्रुतज्ञानपिपासूनां बालमध्यमविद्वज्जनानां तृप्तिकारक दानशीलतपोभावपोषकविषया प्रन्धकार
महर्षि श्रीविजयलक्ष्मीसूरीश्वरमहाराजेन विविधशास्त्रेभ्य उद्धृत्य संगृहीताः। तथा च विद्वज्जनोपकारकजैनदर्शनमान्यतात्त्विकपदार्थप्ररुपणाऽपि सुन्दरतरा दृश्यो । ऐतिहासिकसंशोधकानां तु बहवो
लाभदायिनो पदार्थाः लभ्यन्ते । एकककथासु धर्माधर्म प्रदर्य मवीवो पतन्त आत्मानंसन्मार्गे कथं प्रापणीया इत्यादि रोतिर पि दशिता। अरे गीतार्थमहात्मनांमहोपकारिभूतापालोचनाविष। कथं प्रायतिं दयं इत्यादि गुप्तपदार्थाः अपि सम्यग् नीत्या
प्रदर्शिताः । अर्थात् सर्वविषयसंग्राहकोऽयं महामन्यस्तस्मावादेयतया सवैरपि पठिस्यते तिमत्येः । अलं विस्तरेण । दिनांक ७-१२-१९८७
विजय रामसूरि वि. सं. २०१४ मार्गशीर्ष कृष्ण द्वितीया स्थल-नारणपुरा जह, वेरी पार्क.
अमदावाद
2010_05
For Private & Personal use only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010_05
For Private & Personal use only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
年年年年年年卒卒卒卒年來东存
年年年年年年年年年來尔东
1. 1.1-PLICAL THE $240 H. 1. mm=mobios900M mac ( cal | LILY
u1 LILL
1. 1.1-PLISH LAUPUTY HU,
Per pie Bausume only
Q't Pla-getReq2o H, U (GEGLISTL)
wwwc
aryom
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010_05
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
જરા. બે... મિનિટ...!! તમે જાણો છો ? આચાર્ય શ્રી સુરેન્દ્રસૂરીશ્વરજી જૈન તત્વજ્ઞાન શાળાની સખ્રવૃતિ....ના તો બરાબર જાણી લે આ જ્ઞાનપરબમાં આવનાર આત્માઓ પોતાની જ્ઞાનતૃષ્ણાને અહિ બરાબર સમાવી શકે છે, અહિં આવનાર સાધુ સાધ્વીજી મહારાજને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થાય તે માટે ઉપરોકત સંસ્થાએ ૨/૩ પંડિતવર્યોની વ્યવસ્થા કરેલ છે. તે પંડિત પૂજય સાધુ સધ્વીજી મ. ની શાનનુણા ને ખૂબ જ સારી રીતે શમાવે છે, તદુઉપરાંત આ સંસ્થામાં અતિસુંદર અને સુવિશાલ મુદ્રિત તેમજ હસ્તલિખિત જ્ઞાનભંડાર છે. જેમાં દરેક
ભાષાનાં પુસ્તકો ઉપલબ્ધ છે. જેને એકવાર ફકત જોવાથી પણ અતિવ આનંદ થાય તેમ છે. તે સિવાય આવા પ્રાચીન ઉપયોગી ગ્રંથોનું પ્રકાશન કરવાનું કાર્ય પણ આ સંસ્થા એ આરહ્યું છે.
અંતે એક ખુશખબર અમદાવાદ શહેરની બહારના વિસ્તારમાં રહેલા પૂજ્ય સાધુ સાધ્વીજી મ. પણ આવી શાનપરબ નો લાભ લઈ શકે તે હેતુથી આ સંસ્થા નારણપુરા વિસ્તારમાં ઝવેરીપાર્ક જૈન દેરાસર ની સામે ટુંક સમયમાં જ પાઠશાળાની શરૂઆત કરવાનું વિચારે છે. અને છેલ્લે આ વિરાટ કાર્ય વામન એવા અમે કઈ રીતે કરીએ છીએ, ? તે પણ જાણી લો પરમ પૂજ્ય આચાર્ય દેવેશ શ્રી વિજ્ય રામસૂરીશ્વરજી મ. નો આવી સત પ્રવૃતિ અંગે અમોને તે પૂજ્યશ્રીનો નિત્ય ઉપદેશ આવા શુભ કાર્યો માં પ્રેરણા રૂપ છે. અન્યથા આવું વિરાટ કાર્ય વામન એવા અમે શું કરવાના હતા ?
2010_05
www.janelibrary.org
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
હા એક વાત કહેવાની રહી ગઈ ............!!!! તમારી ઈચ્છા અમે જાણી લીધી છે. તમારે પણ શાનપરબમાં લાભ લેવા છે. ને ? આ રહી તે યોજના ...!!!!
એક પંડિતશ્રી ને ૧ માસનો પગાર વ્યાજમાંથી રૂા. ૧૧૧૧૧–૦૦
એક પંડિતશ્રી ને ૧ માસનો પગાર છુટક રૂા. ૨૦૦૧–૦૦ તે સિવાય પણ લાભ લેવાના આ રહ્યાં રસ્તાઓ...
મુદ્રિત પુસ્તકોની ખરીદીમાં, હસ્તલીખિત પ્રતોની ખરીદીમાં
પાઠશાળા નાં નવા મકાનોનાં ખંડોમાં તકતી મૂકવવામાં
પાઠશાળા ના મકાન આગળના ભાગમાં મુખ્ય સહાયક તરીકેની તકતી મુકાવવામાં, તે સિવાય અન્ય લાભો લેવાની ભાવના વાળાઓએ સંસ્થાનો સંપર્ક કરવા હાર્દીક વિનંતિ.
હવે તો ફક્ત આપે ઉપરોકત પાઠશાળાની મુલાકાત જ લેવી રહી....... .....!!! આચાર્ય શ્રી સુરેન્દ્રસૂરીશ્વરજી જૈન તત્ત્વ જ્ઞાનશાળા
C/o. શશીકાન્ત ભેગીલાલ શાહ લી. સંસ્થાના ટ્રસ્ટી ઓ વતી
૭૬ ૭૮ શેખ મેમણ સ્ટ્રીટ (૧) જસવંતલાલ વી. શાહ ઝવેરીવાડ : પટણીની ખડકી
ઝવેરી બજાર, પટેલ બીલ્ડીંગ C/o. વી. બી. શાહ એન્ડ સન્સ અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧.
૩ માળે, મુંબઈ
મસ્કતી મારકેટ અમદાવાદ, (૨) સુબોધભાઇ એચ. મહેતા
2010_05
For Private & Personal use only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
|| प्रथमावृतिगत प्रस्तावना || । सम्यग्दृष्टिनिर्मलीकृतस्वान्ताः सजना दत्तदृष्टयो जवन्तु । इह किस जिनागमतत्त्वनिरूपणनिपुणोपदेशिकग्रन्थानां शेखरीजूतोऽयमुपदेशप्रासादनामा ग्रन्थः संवत् १०४३ संवत्सरे श्रीविजयसौजाग्यसूरिशिष्यश्रीविजयलदमीसूरिवरै रचितः। अस्य प्रासादसंज्ञा केन प्रकारेणान्वर्था ? इत्येतत्सविस्तरं ग्रन्थकर्तृजिरेव चरमस्तम्नप्रान्ते श्रीसिघाचलस्थादिनाथप्रासादवर्णनपूर्वकं प्रकाशितमिति तद्न्यप्रदर्शनपूर्वकं 37 सर्व प्रथम विनागप्रस्तावनायां लिखितमस्मानिरिति न जूयः प्रदर्यते इति तत एवावधार्य जिज्ञासुनिः। | पूज्यपादा इमे ग्रन्थकर्तारः काँस्कान ग्रन्थानन्यान् प्रश्रितवन्तः ? जन्मना का जूमि को पितरौ के च वंशं पावितवन्तः ? कति वर्षाणि च दीक्षापर्यायं पालयित्वा के के देशसङ्गादिक पादरजोवचनामृतस्तर्पितवन्तः ? इत्याद्येतच्चरितजिज्ञासवोऽपि वयमतृप्ता एवाद्यापि । जव्यजीवपरमोपकारिणामेषां गुणकीतनेनापि प्रत्युपकर्तुमसमर्था वयं तत्कृतग्रन्योपदेशश्रवणमननादिना फलेग्रहिणो जवेम चेदेतावतैवात्मानमनृणं मन्येमहि । पूज्यानामेषां सिधान्तविषये कोहरानमद्भुतमनूदिति तत्कृतिमवलोक्य विचिन्तयन्तो वयं न पारयामः पारं प्राप्तुं, यतः सर्व श्रोपदेशिकविषयाः सुत्रानुसारत एव विविधसूत्रसाक्षिपूर्वकं संदृब्धा विलोक्यन्ते । रसालङ्कारवर्णनादेरजूमेरप्यस्याः कृतेर्वाचने उत्तरोत्तरमधिकाधिक श्रानन्दोऽनुजूयत एव वाचकवर्गधर्मरसिकैरिति सुस्पष्टं प्रतिजाति, यतः प्रत्युपदेशविषयमागमोक्तकथानकेन संक्षिप्तेन सुघटितेन दृढीकरणाय काचिदचिन्त्यशक्तिनियोजिता ग्रन्थनियोक्तृभिः ।
SAGAR
201006
For Prve & Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ २ ॥
2010 05
rass प्रतिस्तम्नं प्रायेण पञ्चदशव्याख्यानोपेतत्वादेकव्याख्यानाधिक्याच्चै कषष्टयुत्तरं शतत्रयं व्याख्यानानां विद्यते, तेन प्रतिदिन मेकैकव्याख्याने व्याख्याते संवत्सरेणैष ग्रन्थो व्याख्यायते व्याख्यातृ नि मुनिवरैरित्याकूतं प्रन्थकर्तृणामनुमीयते । प्रतिव्याख्यानं चैकधादिमूलश्लोकसन्दर्भेणोपदेश्यं वस्तुपदिश्य उपदेश संग्रहाख्यायां स्वोपज्ञतट्टीकायां तं तं विषयं सशास्त्रसादिकं विविच्य संक्षिप्तेन प्रायो मूलश्लोकोकेन कथानकेन स स विषयो दृढीकृतः । कथानकेष्वप्यन्यक विकृतै दिकपारमार्थिकनीतिविषयक सुजापितश्लोकाः प्रसङ्गोपयुक्तत्वेन प्रसञ्जिताः । प्रतिव्याख्यानान्ते च स्वकृतभ्लोकेना खिलव्याख्यान रहस्यप्रदर्शनपुरस्सरं जन्यजीवानुद्दिश्योपदेशः कृतः । सर्वत्र स्वकृतौ गीर्वाणभाषा जापिता सरसा, येन सामान्यसंस्कृतज्ञानवान् सर्वः कोऽपि पठनपाठने स्वरूपप्रयासेनैव समर्थो जवति । अत एवास्य ग्रन्थस्य समप्रस्य गुर्जर जापानुवादमुणेन सर्वजनोपकारं कृतपूर्विणोऽपि वयमेतन्मूलग्रन्थ मुद्दापणे सोत्साहाः संजाताः । ग्रन्थस्यान्यमुनिकृतटवास हितत्वादन्यस्माघा कुतोऽपि कारणादशुद्धतरत्वान्मुद्रापणे चिरं शिथिलादराः स्थितवन्तो वयम्, तथाप्यस्याती वोपयुक्ततां जानाना गुणगुर्व्या विदुष्या बाजश्री नान्याः साध्व्याः प्रयास प्रेरणान्यामुत्सा हितास्तदा पितेनैव राजनगर ( अमदावाद ) निवासिन्या आधारसं| ज्ञायाः श्राविकाया द्रव्यसाहाय्येनाग्रिमस्तम्नपङ्कमुत्रापणाय प्रेसकापी कार्य संसठा स्त्रिणा जेठालाल शर्मणा प्रारम्जितवन्तः, तदनन्तरं तत्प्रेसकापं । विलोकने कृतदयानां दयासागराणां श्रीमदानन्दसागराह्वानां पंन्या| सपदालङ्कृतानामुपदेशेनाखिसग्रन्थमुषापणे कृतनिश्चया जाताः । अत एव प्रथमजागमुषापणानन्तरमेष
प्रस्तावना.
॥२॥
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
जातियो विजागोऽपि मुघापितः, अनेनैव क्रमेण समग्रोऽपि ग्रन्थो मुशाप्यत एवाधुनाऽपि । श्रयं च पिती-
यो विनागो रन्धनपुर निवासिश्रेष्ठिश्रीत्रकोरदासात्मजयोहीरालाल-मणियालयोऽव्यसाहाय्येन प्रकटितः। PI संस्कृतजाषादोषबाहुट्येऽस्मिन् ग्रन्थे सन्धिविजक्त्यादिदूषणानि निःशङ्कितं शोधितानि गद्यात्मके
लेखे । दोषग्रस्ते पद्यात्मके च उन्दोऽनुवृत्त्या क्वचिदस्पदोषा एव शोधिताः, क्वचिवर्णन्यूनाधिक्यं कृतं, क्वचिसोकोक्तलावार्थानुसारेण पादोऽपि परावर्तितः, क्वचिन्मूसकारपागे दोषयुक्त एव लिखित्वाऽन्यो है निर्दोषः पाठः पागन्तररूपेणैव जिन्नो लिखितः, क्वचिच्च दोषासक्तोऽपि यथातथमेव लिखितो न काचिदपि शुझिर्विहिता, किंबहुना ? सर्वथा कर्तुः प्रयासगौरवं गीर्वाणलाषाज्ञपाठकवृन्दस्य ग्रन्थलापनानुकूट्यं च मनसि निधाय समपक्षपातया बुद्ध्या यथाश्योपशमं शुधिविषये प्रयासः कृतः।
अस्मिन् ग्रन्थे मुख्यास्त्रयः खएमाः सन्ति-सम्यक्त्वखएको देशविरतिखएमः सर्वविरतिखएमश्चेति । तत्र प्रथमखएमः प्रथमस्तम्नचतुष्टयरूपो दितीयश्चतुर्दशस्तम्लपर्यन्तश्चतुर्विंशतितमस्तम्जपर्यन्तश्च तृ
तीयः । त्रयोऽपि खएमाः सविस्तरतराः । तत्र प्रथमखएक आद्यविजागे एव गतः। वितीयखएमोऽनेन माहितीयेन विनागेन प्रथमोत्तरयोश्च विजागयोरन्तिमादिमनिधिस्तम्लान्यां पूर्तिमगमत् । ततोऽवशिष्टेन तृतीयखएमः ।
हितीयेऽस्मिन् विनागेऽपि वितीयं स्तम्लषट्कमेव सङ्ग्रहीतम् । अत्रापि प्रश्रमविनाग इव नवतिळ-* ख्यानानि एकनवतितमादारज्याशीत्युत्तरशततमपर्यन्तानि सन्ति । तत्र तावत्प्रथमे विजागे षष्ठे स्तम्ने.
____Jain Education international 2010_I
I
For Private & Personal use only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रस्तावना.
उपदेशमाऽन्त्यानि षड् व्याख्यानानि चतुर्थाणुव्रतसंबन्धीनि गतानि, ततः पूर्वं पञ्चमस्तम्नादारन्याद्याणुव्रतत्रय
मपि संपूर्ण गतम् । अत्र सप्तमे स्तम्ले एकनवतितमात्पश्चोत्तरशततमव्याख्यानपर्यन्तं चतुर्थमेव व्रतं व्याख्यातम् । अत्र सप्तमः स्तंनः समाप्ति मियति, नवरं चतुरुत्तरशततमं ( १०४) व्याख्यानं चातुर्मा-| |सिककृत्यविषयं, ग्रन्थस्यास्य चैत्रशुक्लप्रतिपदि प्रारिप्सिततया आषाढशुक्लचतुर्दश्यामेतश्याख्यानाव
सरत्वात् इत्याकूतं ग्रन्थकर्तृणां सुगुप्तमपि पर्युषणादिसर्वपर्वदिनव्याख्यानसंदर्जेण स्फुटमेव निश्चीयते, इति सर्वत्र ज्ञेयम् । अष्टमे स्तम्ने पञ्चदशव्याख्यानात्मके पमुत्तरशततमादारज्य विंशत्युत्तरशततमव्याख्यानं यावत् पञ्चमं षष्ठं चाणुव्रतं संपूर्ण, सप्तमं चापूर्णमेव प्ररूपितम् । नवमे स्तम्ने एकविंशत्यधिकशततमादारन्य पञ्चत्रिंशदधिकशततमव्याख्यानं यावत्पञ्चदशव्याख्यानात्मके सप्तममणुव्रतं संपूर्णमष्टमं च संपूर्णप्रायं प्रकटितम् । दशमे स्तम्ने पत्रिंशदधिकशततमादारज्य पञ्चाशदधिकशततमव्याख्यानं यावत्पञ्चदशव्याख्यानात्मके प्रथमं व्याख्यानध्यं (१३६-१३७) अष्टमाणुव्रतविषयं, तदनु नवमाणुव्रतसंबन्धि व्याख्यानसप्तकम् (१३७-१४४), ततो व्याख्यानपञ्चकं ( १४५-१४ए) दशमाणुव्रतसत्कं, तन्मध्ये सप्तचत्वारिंशदधिकशततमे (१४७) व्याख्यानेऽष्टाहिकपर्वषद्रं पर्युषणापर्व च सन्नेदं | सदृष्टान्तं च विस्तृतं, पूर्वोक्तयुक्त्या एतत्संख्याकदिने पर्युषणाप्रारम्नत्वात् । अष्टचत्वारिंशत्तरशततमे (१४७ ) च व्याख्याने वार्षिककृत्यान्येकादश वर्णितानि, उपान्त्ये (१४ए) व्याख्याने पौषधस्यावश्यकता प्रदर्शिता, चरमं ( १५०) च व्याख्यानमेकादशाणुव्रतारम्नकमारब्धम् । एकादशे स्तम्ने
2013
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
| पञ्चदशव्याख्यानात्मके एकपञ्चाशदधिकशततमादारत्र्य पञ्चषष्ट्यधिकशततमव्याख्यानपर्यन्तं एकादशा४ णुव्रतं संपूर्ण घादशस्य च चत्वारि व्याख्यानानि । द्वादशे स्तम्ने षट्षष्ट्यधिकशततमादारच्याशी त्यु|त्तरशततमव्याख्यानं यावत्पञ्चदशव्याख्यानात्मके आद्यानि दश व्याख्यानानि द्वादशाणुव्रतसत्कानि, तेषु च दानविषयः सुष्ठु प्रपञ्चितः, तत्रापि गृहिणां जोजन विधिनामकमादिमं व्याख्यानमवश्यं ज्ञेय - | मादरणीयं च श्रायैः । तदनन्तरव्याख्याने व्रतधादशकं निश्चयव्यवहारनयाच्यां विवेचितं, तत्र निश्चयनयो दुर्ज्ञेयः । तदनन्तरव्याख्याने बलादपि व्रतदानविधिः प्रोक्तः । श्रन्त्यव्याख्यानत्रये च महापु |रुषचरितानि चर्चितानि इति । किं बहुना ? अस्य विभागस्य विषयानुक्रम एव हृदय सौहित्यकरः किमुत ग्रन्थपरिशीलना ? । श्रत एव सरलनापान्वितोऽयं ग्रन्थः साद्यन्तो वाच्यो धर्मतत्त्वाभिलाषुकैरिति प्रार्थना संसदधिकारिणाम् ।
ये कृतेऽपि यले स्याच्चेत्स्खलनं मतिमान्द्याद्दृष्टिदोषाघा तत्काम्यन्तु सहृदयास्तत्त्वपयोग्राहिणो विधप्राजराज हंसाः, बोधयन्तु चास्मान् प्रमादस्थानानि कृपया, येन नूयस्तत्सावधाना जवाम इति प्रार्थ्यते ॥
संवत् १९७५ फागुन शुदि १
}
श्री जैनधर्मप्रसारकसमा.
भावनगर.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा.
श्री उपदेशप्रासादद्वितीयविनागस्य विषयानुक्रमः।
अनुक्रमएका.
॥४॥
SAMACHAR
सप्तमः स्तम्मः॥७॥ व्याख्यानं विषयः
कथानकं अतृप्तकामाया वामायास्त्यागे श्रेष्ठत्वम्
किरातः काश्चित्स्वीकृतं व्रतमापद्यपि न मुञ्चन्ति
अञ्जनासुन्दरी स्त्रीणामङ्गविलोकने मोहो न कार्यः
सुकुमालिका स्त्री अनेकजनानां गुणहानिकरी
वस्कखचीरी एए विषयी नरोऽकार्य कुर्वन्न बिजेति
श्रष्टादशनात्रककण ए६ विषये सुखस्वस्पताऽपायबहुसता च
मधुबिन्कुकथा ए महासतीत्वलक्षणम्
शीखवती शीलप्रजावात् उिन्नावयवानां पुनर्जवनम्
कलावती तत्त्वज्ञौ दम्पती संकटेऽपि व्रतं नामुश्चताम् चन्दनमलयागरी | बहुजनप्रार्थनीयाया स्त्रियास्त्याग एवोचितः इसापुत्रः | जिनेन्रैरपि शीखव्रतमङ्गीकृतम्
श्रीमशिनाथः १०५ मैथुनसेवया बहुगुणहानिः
सत्यकिः
॥४॥
__JainEducation International 2010P
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्याख्यान
पत्रा
विषयः
कथानकं १.३ स्त्रीचरितस्य विषमता
नूपूरपंमिता १०४ चतुर्थव्रतधारकस्य चातुर्मासिककृत्यकरणम् । विजयश्रीकुमारः ०५ | विषये बहुलपापं मुःखप्रचुरम्
मुञ्जराजः
॥ अष्टमः स्तम्भः॥८॥ | १०६ परिग्रहनाम पञ्चमं महाव्रतम्
विद्यापतिः १०७ | पञ्चमव्रतस्य पश्चातिचाराः
पेथमश्राध: परिग्रहपरिमाणाकरणे दोषः।
मम्मणश्रेष्ठी १०ए परिग्रहासक्तोऽनेकपापं करोति
भ्रातृष्यकमा षष्ठं दिग्विरतिव्रतं
सिंहश्रेष्ठी षष्ठव्रतस्य पञ्चातिचाराः
कुमारपाखा षष्ठव्रतेनैव खोलनाशसंनवः
चारुदत्तः ११३ षष्ठं व्रतं केचित्संकटेऽपि न जहति
महानन्दकुमारः ११४ | सप्तमं लोगोपनोगव्रतम्-चतुर्दशनियमस्वरूपम् | सचित्तत्यागे श्रम्बमशिष्याः
काविंशत्यजदयस्वरूपे चतुर्महाविकृतिस्वरूपम् ११६ शेषारयजयाणि (५-१४)
१००
XUSUSISHSHSHSHSHSHSK
११२
११५
___JainEducation international 2010
For Private & Personal use only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदशप्रा.
विषयः
कथानक मित्रत्रयकथा
पत्राङ्क:
अनुक्रमपिका.
व्याख्यानं ११७ रात्रिनोजननिषेधः ११० शेषाएयनदयाणि ( १५-२२)
११५ चलितरसं पर्युषिताद्यजदयम् A १५० अज्ञातफलजक्षणनिषेधः
गुणसुन्दरः वंकचूलः
१२२
॥नवमः स्तम्भः॥९॥ अनन्तकायस्वरूपम्
धर्मरुचिः सप्तमव्रते विंशतावतिचारेषु श्राद्याः पञ्चातिचाराः धर्मराजः १२३
कर्मादानसंबन्धिपञ्चदशातिचारे दश अतिचाराः घृतचर्मवणिक्कथा १२४ कर्मादानस्यान्त्यपञ्चातिचाराः
तिलजट्टकथा १२५ पापव्यापारनिषेधे कथं व्यवृद्धिः
यशोवर्मराजः १५६ शुधव्यवसायप्रकारः
धूर्तवणिक्, मुग्धश्रेष्ठिपुत्रः
नावमश्रेष्ठी च १२७ व्यवसाय विषया हितशिक्षा
कृपणकथा, लक्ष्मीदारिये ६ए १२० मायाकरणाकरणयोः फलम्
महणसिंहः, धर्मबुद्धिपापबुद्धी ७१
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
पत्राङ्क:
७३
१३१
श्रनथदरा
१३४
मृगसुन्दरी
व्याख्यानं
कथानक | १२ए पुनर्व्यवसायविषया हितशिक्षा
सुरत्राणकथा, कुमारपाखा,
धनदत्तश्च १३० विश्वस्तघातूफलम्
विसेमिरा १३१ अष्टममनर्थदएमपरिहारव्रतम् ( तस्य प्रथमजेदः) कुरुम उकुरुक
अनर्थदंगशेषवक्तव्यता (२-३-४ जेदाः) विकथारूपप्रमादस्य विशेषस्वरूपम्,
रोहिणी सामान्यतः प्रमादाचरणम् (चतुर्थजेदः) ३५ पुनःप्रमादाचरणमेव दर्शयति
पुरन्दरनृपः
॥ दशमः स्तम्भः॥१०॥ १३६ अनर्थदएमव्रतस्य पश्चातिचाराः
सूरसेनमहीसेनौ १३७ अनर्थदएमव्रतस्यैव वर्णनम्
चित्रगुप्तकुमारः १३० प्रथम शिक्षाव्रतं सामायिकाख्यम्
इज़्यवृधनायौँ १३ए सामायिकवतस्य पञ्चातिचाराः
महणसिंहः १४० सामायिकस्य नेदाः
चौरचतुष्टयी १४१ सामायिकं सर्वगुणानां नाजनम्
चन्त्रावतंसः
2011
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
अनुक्रम
१४३
१४४
१४७
व्याख्यान विषयः
कथानकं
पत्राङ्क: १४५ सामायिक दोषरहितं विधेयम्
जटिनो जमशिष्यः सामायिके धर्मोपकरणानि
कुमारपालः | सामायिकफलम्
केशरिचौरः १४५ देशावकाशिकाख्यां द्वितीयं शिक्षाव्रतम्
सुमित्रः देशावकाशिकस्य पञ्चातिचाराः
खोहजंघः
१०३ पकष्टाहिकपर्वाणि (पर्युषणापर्व च सन्नेदं सदृष्टान्तम्) श्रीहीरविजयसूरिः १०५ १४० अष्टाहिकपराधकवर्षकृत्यानि ११ विधेयानि १४ए पर्वदिनेषु पौषधो न हेयः
उदायी चरमरानर्षिः । | तृतीयं शिदाव्रतं पौषधाख्यम्
| शंखश्रावकः
॥ एकादशः स्तम्भः ॥११॥ १५१ पर्वाराधन विधिः
पृथ्वीपालनृपः | पुनः पर्वाराधनविधिरेव
सूर्ययशाः
१२० पौषधे प्रतिक्रमणम् , तस्याष्टौ पर्यायाः श्राद्यपर्यायष्योपरिपवणिकये १५३ १५४ तृतीयः पर्यायः
मुग्धकावमिवृत्तान्तः | तुर्यपञ्चमषष्ठाः पर्यायाः
कथात्रयम्
।११६
१५२
१५३
॥६॥
१२५
2017
For Private & Personal use only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
पत्राङ्क: १२७
MIL १५६
। १५७
*
१२० १३० १३१
**
४॥ १६०
१३१
व्याख्यानं विषयः
कथानक | सप्तमः पर्यायः
उपाध्यायपली | अष्टमः पर्यायः
वस्त्रागदयोदृष्टान्तः MI १५७ | श्योपथिकस्वरूपम्
अतिमुक्तमुनिः १एए पौषधस्यातिचाराः
नन्दमणिकारः | पौषधतिनः स्तुतिः
सागरचन्म: | १६१ | पौषधफलम्
महाशतकश्रेष्ठी १६५ अतिथिसंविजागानिधं चतुर्थ शिदाव्रतम् अम्बिकाश्राविका १६३ | पुनः चतुर्थ शिदाव्रतमेव
संक्षिप्तदृष्टान्तः १६४ दानवणेनम्
संगमको वत्सपाखकः IS १६५ अतिथिसंविनागस्यातिचाराः
चम्पक श्रेष्ठी
॥ द्वादशः स्तम्भः ॥१२॥ | १६६ । गृहिणां जोजन विधिः १६७ दानस्य स्तुतिः
कृतपुण्यः १६० जोजनकाले मुनिस्मरणपूर्वकं दानम्
धनावहश्रेष्ठी १६ए । जैननृपाणां दानविधिः
कुमारपाखः
१३४
१३५ १३७
१४० १४१ १४४ १४५
2010
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
पत्राङ्कः
अनकर
१४८
ENGALORE
व्याख्यानं
विषयः १७० साधर्मिकसेवाफलम् ।
पौपधशालाकरणफलम् १७२ साधूनामकटप्यं दानं न देयम् १७३ अनुमोदकस्यापि दानफलम्
१७४ दानकाले बिन्दादिदोषत्यागः 2 १७५ अट्पदानस्यापि महाफलम् १७६ निश्चयव्यवहारान्यां हादशव्रतविवेचनम्
इमानि व्रतानि बलादप्यन्यस्य देयानि १७ प्राप्तनृजवानां शिदोपदेशः
इमानि व्रतानि अस्पकालधृतान्यपि सुखदानि १० श्रमणोपासकवर्णनम्
कथानकं श्रीसंजव-दंमवीर्य-धर्मदासाः
आमजूपादयः नागश्री मृगः वरदत्तः मूलदेवः
१४ए
१५३ १५४
-%
ए
१७७
१५७
१५G
तेतलिपुत्रः रत्नचूमः प्रदेशिनृपः कूमापुत्रः
-MEC%
944
कलकला
JainEducation International 201
For Private & Personal use only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथोपदेशप्रासादे।
॥ सप्तमः स्तंनः॥७॥
॥ एकनवतितमं व्याख्यानं ९१ ॥
अथातृप्तकामाया वामायास्त्यागी एव श्रेष्ठ इत्याहस्त्रीणां कामस्य वाञ्चासु संतोषो जायते न हि । तस्मात्तासु विरक्तत्वं जजेत्स पुरुषोत्तमः ॥१॥ P स्पष्टः । जावार्थस्तु किरातदृष्टान्तेन निर्धार्यः । स चायं-कौशांब्या उद्याने श्रीवीरप्रनुः समाययौ। 8 तत्र चएकप्रद्योतः शतानिकपत्नी च देशनामशृणोत् (णुताम्) । तदानीं कश्चिनियः स्वामिनं पाच-लग
वन् ! या सा सा सा ? इति । जगवानाह-या सा सा सेति । तदा स्वामिनं गणनृत्पप्रच-अनेन किं पृष्टं ? किमुक्तं च (जगवता ) । ( जगवतोक्तं ) शृणु-अस्मिन् जरते चम्पानगर्यस्ति । तत्रैकोऽनङ्ग-18 स्वर्णकारः कामगृशो यां यां रूपवती कन्यां पश्यति तां बहुअव्यव्ययेन परिणयति । एवं तेन नारीणां पञ्चशती मेलिता । सर्वासां समानानरणादीनि कारितानि। परं यदा यस्या वारकः समेति तदा सा सम्यक्
१ अत्र तत्कर्मकारित्वेन अष्टव्यम् अन्यथा “सोऽयं विप्रतस्करः स्वसूलजया' इत्यादिना विरोधापत्तेः.
USSESSORARIS
2010_05
For Private & Personal use only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
NS-3-4-5
उपदेशप्रा. परिधाय रमते । श्रन्यास्तु तदाझया शान्तवेषा एव तिष्ठन्ति । एवं तासां कालो याति । तस्मिन् स्वर्ण- स्तन. ५
लाकारे इतस्ततो गते ताः शृङ्गारादि मुदा व्यधुः । स पुनरागतश्च ताः तामयामास । ततः सोऽविश्वासपरः
स्त्रीषु ईयॆया पूर्णः कस्यापि गृहे जोजनाद्यर्थमपि न प्रेषयति । तासां रक्षणाय कदापि एकस्तम्लावासंद स्वगृहकारं नामुचत् जूतोऽधिष्ठानस्थानमिव । यथा___ हत्यादग्ध स्वागचनोक्तुं कस्यापि नौकसि । स निजेऽपि गृहे कञ्चिन्न कदाचिदनोजयत् ॥१॥ | कदाचित्सुहृदा वलात्कारेण नोजनाय स्वगृहे नीतस्तदाऽसौ विषा गुप्तिगृहे दिप्तमिवात्मानं मेने । तावत्तस्य स्त्रियो निर्व्यञ्जनं ज्ञात्वा हृष्टाः कृतस्नानविलेपनाः परिहितप्रवरवस्त्रा विहितसर्वाङ्गभूषणाः प्रीत्या ग यावता दर्पणेषु स्वं पश्यन्त्यस्तस्थुः, तावता तगृहाधीशः सुवर्णकारः पिशाच श्व क्रूरदृष्ट्या विलोकयन् । स्वगृहधारमागात् । स तत्स्वरूपदर्शनात्तासामुपरि क्रुधः । तासां मध्यादेकां तथा जघान यथा सा यमातिथितां प्रपेदे। तदानीं सर्वासामपि स्त्रीणां समकालं जयमुत्पन्नं, एष पापात्माऽस्मानप्येवं हनिष्यति । ततस्ताजिश्चिन्तितं-“वयमेनं प्रियं मारयामः" । ततस्ताः स्त्रियस्तं दर्पणैरमारयन् । तत एकोनपंचशतदपणैर्हतो मृतः स्वर्णकारः। ततस्ताः स्त्रियः पश्चात्तापेन गृहं प्रज्वाय तेन साई ज्वलिताः।ततस्ता एकोना पञ्चशती पश्चात्तापेनाकामनिर्जरया च मृत्वा कस्मिंश्चिदुर्गे तस्करकुले तस्करत्वेनोत्पन्नाः । क्रमेण ते I सर्वेऽपि लोकलुएटनतत्परा लुण्टाका जाताः । या पूर्वहता योपित्सा कुत्रचिद्रामे कस्यापि रोरविप्रस्य पुत्रत्वेनोदपद्यत । ततः पूर्णकाले जातः। क्रमेण पञ्चवर्षीयो जातः। पञ्चवर्षाणि यावत्स्वर्णकारजीवस्तिर्यग्योनौ
॥
१
॥
ACROCES
____JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
परित्रम्य तस्यैव दरिविप्रस्य पुत्रिकाऽजनि । मातापितृपयां स एव बालकस्तस्याः पाखकः कृतः । सा तु रोदनशीला नृशं रोदिति । रोदनान्न विरमति । तस्य बन्धोरन्यदा तस्या उदरं स्पृशतो गुह्ये हस्तो लग्नः।।
तदा तया त्यक्तं रुदितं । मुदिता जाता। तेन रुदितस्य तस्याः प्रतीकारो लब्धः । ततः परं यदा रोदिति || मतदा तस्या योनिस्ट करेण स्पृशति । एवं रुदन्त्याः ( तस्याः ) प्रतीकारं कुर्वन् कदाचित्पितृन्यां दृष्टः ।।
ततः कुदृयित्वा निकेतनानिष्काशितः। स दारकस्तेषां चौराणां मिखितः । ततस्तेन मिलितेन चौरपञ्चशती | जाता । सा विप्रवालिका शैशवादपि कुलटा जाता । साऽन्यदा एकस्मिन् ग्रामे गता । तैश्चौरैामो |
लुष्टितः । ततस्तैश्चौरैः सा वालिकाऽग्राहि । तैः सर्वैः सा नार्याऽकारि । सैका तैश्चौरैः साई जोगाननुIxलवति । तैश्चौरैः करुणापरैविमष्ट-षा एकाकिनी बहन्तिःसाई लोगसुखान्यनुलवन्ती निधनं यास्यति ।।
अतोऽस्याः प्रीत्यर्थ काचिद्वितीया वनिताऽऽनीयते । एवं विमृश्य तैश्चौरैरेका वितीया नार्या समानीता। 8 ततस्ते चौरास्तान्यां जार्यान्यां जोगसुखान्यनुलवन्तः कालं निन्युः । कियदिनानन्तरं प्रथमाऽतिरोषणा कामुकी पापपरा एवमचिन्तयत्-अहो! एषा पितीया नार्या मम कामविघ्नकारिका सपत्नी जाता। ततोऽहं । केनाप्युपायेनैना मारयामि । इति विचिन्त्य तस्याश्विाणि व्यखोकयत् । एकस्मिन् दिने तेषु धाटी|| गतेषु गृहे विजने जाते सा पूर्वनार्याऽतिकोपिनी तां पितीयां नार्या सरलां वञ्चयित्वाऽगाधकूपे निचि-8 क्षेप । चोरिकां कृत्वा समागताश्चौराः। तैः पृष्ट-तव दितीया लगिनी क्वास्ति ? । तयोः-नाई
2010
For Private & Personal use only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ २ ॥
जाने, क्वापि गतास्ति । ते दध्युः - अनया पापिन्या नूनं सा मुग्धा हता सम्जाव्यते । दिजेन चिन्तितं - एषा कुर्मतिर्मम जगिनी जवति न वा ? एतत्कथं ज्ञास्यते ? कश्चिज्ज्ञानी समेति तदा पृच्छयते । एवं स यावता चिन्तयति तावत्तेनास्मदागमनं श्रुतं । सोऽयं विप्रतस्करः स्वसृलकया श्रागत्य संशयं मनसाऽपृष्ठत्, ततोऽस्माभिरपि तथैवोत्तरमदायि । पुनः स्वामिनोक्तं-सोल विकाः पञ्चेन्द्रियाणि परवशपतितलोकानेवं विरुम्बयन्ति, नवे नवे जीवान् संसारे लोकयन्ति । इत्यादि सीरवाक्यं श्रुत्वा संविग्नो विप्रो विनोतमवाप्य पह्नीं गतः । तेन मुनिना प्रतिबोधितास्ते सर्वेऽपि तस्करास्तस्यान्तिके प्रत्रजिताः । जगवदेशनां श्रुत्वा मृगावती जगाद – हे प्रनो ! चएमप्रद्योतानुज्ञयाऽहं प्रत्रजिष्यामि " । अथ सा प्रद्योतं जगाद - हे राजेन्द्र ! यदि त्वं ममानुजानासि तदाहं श्रीवीरपादान्ते व्रतमङ्गीकरोमि । प्रजुप्रभावप्रद्रष्टवैर चंरुप्रद्योतोत्सङ्गे स्वसुतं मुक्त्वा स्वाम्यन्तिके दीक्षामुपाददे । तदानीं मृगावत्या समं प्रद्योतस्त्रीनिरङ्गारवत्यादिनिरष्टानिदशाऽङ्गीचक्रे । चएमप्रद्योतो नृप उदयनं कौशाम्बीराज्ये स्थापयामास, ततोऽवन्ति जगाम । श्रनङ्गसेनजी वस्तु स्त्रीत्वेनोत्पन्नः कामपरवशत्वेन बहुवेषु चमिष्यति । या सेति सन्देहधरं मलिम्लुचं, स्पष्टं जगौ वीरविनुस्तत्तरम् ।
तार्य शेषान् प्रतिबोध्य तस्करान् जग्राह दीक्षां स्वयमत्र तैः सह ॥ १ ॥
॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तम्ने एकनवतितमं व्याख्यानम् ॥ १ ॥
→→→→>0<←
स्तंभ. 3
॥ १ ॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ द्विनवतितमं व्याख्यानम् ए ॥ अथ कामबहुला अपि स्त्रियः काश्चित् स्वीकृतव्रतमापद्यपि न मुञ्चन्तीत्याहआपद्रूपे महत्यग्नो नयन्ति शीलकाञ्चनम् । नैर्मध्यं याः स्त्रियः काश्चित्ताः स्युः केषां न चित्रदाः॥१॥
स्पष्टः । जावार्थस्तु अञ्जनाया अवदातेन धार्यः । स चायम्___ जम्बूफीपे प्रह्लादनपुरे प्रहादनो राजा प्रह्लादनवती राझी । तयोः पुत्रः पवनञ्जयकुमारः। तत्रैव वैतातब्येऽञ्जनकेत्वञ्जनवत्योः सुताऽञ्जनासुन्दरीनाम्नी । यौवने तत्पाणिग्रहणार्थ पित्राऽनेककुमाराणां पटचि
त्रितबिम्बान्यानाय्य तस्यै दर्शितानि । तस्याः किमपि कुमाररूपं न रतिं करोति । अथान्यदा नविष्यद| त्तपवनञ्जयकुमारयो रूपं पटे लिखितं समानीतं । प्योरपि कुलं शीलं वलं रूपं (च) सुन्दरं दृष्ट्वा स्वपार्थे । | स्थापिते । अथ राजा वरगुणान् विचारयति । तत्र नविष्यदत्ते यांसो गुणाः सन्ति, परं मन्त्रिणा विज्ञप्तं-"स्वामिन् जगवतोक्तमस्ति यन्नविष्यदत्तोऽष्टादशे वर्षे मोदं यास्यति, अतो नायं योग्यः पवनजय एवाहः” । ततस्तन्नाम्ना सुखनं निर्धारितं । अथान्यदा झपजदत्सुहृदा सह एवनञ्जयोऽञ्जनाया | लावण्यस्नेहादि प्रष्टुमागतः । रात्रौ घावपि नीलवस्त्रपरिधानौ श्वशुरगृहे प्रचन्नमागतो आलापं शृणुतः
स्म । तदैका सख्यञ्जनां प्रति वक्ति-हे स्वामिनि पूर्व विलोकितो नविष्यदत्तवरो गुणैरधिको धर्मशोऽ-18 | जूत् परमट्पायुरिति मत्वा मुक्तः । अधुना यो वरः स दीर्घायुरस्ति । ततोऽञ्जनसुन्दर्योक्तं-अमृत
___JainEducation intermational 2010
For Plate & Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ३ ॥
2010_05
छटा स्तोकापि मधुरा दुष्प्राप्या, किं जारसहस्रेण विषेण ? इति श्रुत्वा पवनञ्जयो विमनस्कः स्वख कर्षयित्वा मारयामीत्युद्यतो मित्रेण निवारितः -
“एकं परगृहे रात्रौ चागमोऽन्यत्कनी वधः । अनूढा परकीयैवेत्यपि हन्तुं न चार्हसि ॥ १ ॥” ततो गतः स्वस्थाने । तदनु तदुपरि सोऽन्तःखेदमुद्दधन् अञ्जनायाः पाणिपीरुनमनिछन् स्वजनकादिनिः कथमपि परिणायितः । परं तु चतुरिकायां तस्या मुखमपि सरागं तेन न विलोकितं । ततः परि|पयनकालादपि दुःखिता तिष्ठति । बहूपायेनापि जर्तुः सुखं न प्राप्तं । गता द्वादशवत्सरी । अत्रावसरे रावणः | प्रतिवासुदेवो वरुण विद्याधर साधनाय प्रस्थितः । तदैको दूतः प्रह्लादनाकारणाय गतः । पवनञ्जयो रावएसैन्ये गवन्तं पितरं निवार्य पितुराशिषं लात्वा दृक्पथस्थामप्यञ्जनामपश्यन्मानससर सि प्रथमप्रयाणे | स्थितः । सर्वत्र विकसिताः काननश्रियः । तदा रात्रौ चक्रवाकी एकाकिनी करुणस्वरं रटति । श्लोकःयाति याति पुनरेति पुनः प्रयाति, पद्माङ्कुराणि वितनोति धुनोति पक्षौ । उन्मादति मति कूजति मन्दमन्दं, कान्तावियोग विधुरा निशि चक्रवाकी ॥ १ ॥
तछ्रुत्वा शषजदत्तः पृष्टः । तेनोक्तं- हे जातदैववशादेतयो रात्रौ वियोगो भवति । तत इयं मृतप्राया यदि स्थास्यति प्रजाते (च ) यदा जर्त्ता मिलिष्यति तदा पुनर्नवदेहा जविष्यति । ततोऽञ्जनायाः कर्म दीपं जातं । ( तदा पवनञ्जयेन चिन्तितं ) हा ! मम पल्या मुक्ताया द्वादश वर्षाः कथं गता जविष्यन्ति ? श्रावश्यमेकवारं यामि । इति विचिन्त्य रात्रौ प्रन्नवृत्त्या गृहे समागत्याञ्जनां शतुस्नातां बुभुजे । ततः
स्तंज. 9
॥ ३ ॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
*555555
9-0-964
स्वनामाङ्कितमुजां दत्वा कटके समागतः। ततो वध्वा उदरवृशौ कलङ्कवृशौ च नर्तृनामांकितमुपादर्श-15 नेऽपि अञ्जनासुन्दरी एकया दास्या सह बहिनिष्कासिता । स्वपितृगृहे गतापि पित्रा निष्कासिता । वने । पर्यटन्ती पुत्रं प्रासूत । मृगवालकमिव पालयति । दास्येकदा जलार्थ गता तत्र दृष्टो मुनिः। श्राग-1 । त्योक्तं-एकः समीचीनः साधुनमस्कर्त्तव्यः (आगतः) । सापि तत्र (गत्वा ) नत्वोपविष्टा । शषिणापि कायोत्सर्गः पारितः, धर्मदेशना दत्ता । धर्म श्रुत्वा स्वःखं पाठ । सोऽपि साधुरवधिज्ञानेन पूर्वजवं कथितवान्–कुत्रापि ग्रामे व्यवहारिणस्त्वं पत्नी मिथ्यात्वमतिरासीत् तस्यैवान्या स्त्री तव सपत्नी जैनधार्मिका श्राविका । सा प्रत्यहं जिनप्रतिमापूजापूर्वमश्नाति । त्वं तु तऽपरि दोषं वहन्ती अपवादान दर्शयन्ती मर्माणयुद्घाटयन्ती एकदा तस्या जिनप्रतिमां कचवरे निक्षिप्तवती । सा जिनपूजां विना मुखे । पानीयं न दिपतीत्याकुला जाता । तत इतस्ततः परिपृच्छति । तदैकयोक्तं-अत्र प्रतिमा दृश्यते । पुनस्त्वया तपरि धूली दत्ता । ततः करुण्या घादशमुहूर्तेच्यः परं त्वयैव प्रतिमा दत्ता । तत्पातकवशातव पादशवार्षिको वियोगः । अथ कर्म हीणमस्ति । तव मातुलः स्वयमागत्य गृहीत्वा गृहे यास्यति । तत्रैव जापि मिलिष्यति । एवमुक्ते एको विद्याधरः समागचत् । तउपरि विमानं चस्खले । ततो विद्याधरः स्वनागिनेयीमुपलक्ष्याञ्जनासुन्दरी सदासी सपुत्रां गृहीत्वा विमानेन स्वगृहाय चचाल । मार्गे-|| |ऽतिचपलो बाल उग्रवीर्यः किंकिणीनादाकर्णनकौतुकी घंटिकां हस्ते जग्राह मुमोच च । स एवं बाखचे
*
*
2010
For Private & Personal use only
5
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
C
स्तन.
॥४॥
उपदेशप्रा.ष्टिाचापट्येनाने हस्तं विपन् विमानात् पपात । मातुर्महामुःखं समुत्पन्नं । अयि परमेश्वर ! किं कृतं ।
अत्र मारुणीरागेण“हा हिश्रय वायझियं, हवा घमिरं च वऊसारित्यं।वसहवियोगसमये, किं न हुअंखमखमेणं ॥१॥" | ततस्तपरि मातुलोऽपि पपात । बालकं शिलाचूर्णमध्यस्थं गृहीत्वा मात्रेऽदात् । अथ खेचरेन्जः स्त्री सवालकां गृहे मुक्त्वा स्वकार्येऽन्यत्र वज्राम । अथ पवनञ्जयोऽपि वरुणविद्याधरं संसाध्य गृहे आगतः। पितरौ प्रणम्य स्वपत्नीवासजवने गतः । तत्र तामपश्यन् पितरौ पप्रन्न । तावपि कलङ्केन निष्कासनव्या तिकरं चोक्तवन्तौ । ततः पवनञ्जयोऽतीव विरहाकुलो मरणार्थ चन्दनश्चितामरचयत् । तदा झपनदत्तो से मित्रं तमेवमुवाच-यदि दिनत्रयेणाञ्जनां नानयामि तदावश्यं चिताङ्गीकर्तव्या । ततः स विमानारूढो विहायसि परित्रमन् दिनत्रयान्ते सूर्यपुरे समागतः। तत्रोपवने स्त्रीगोष्ठी बालगोष्ठी चाश्रौषीत् । तत्रैकवालोऽचीकथत्-एकाऽञ्जनसुन्दरी सपुत्रायातास्ति । सा सूर्यकेतुनृपराज्यपर्षदि तिष्ठति । ततः सोत्सुकः | (सः) ताममिलत् । सापि खजानवमुखी मातुलपृष्ठमुपाददे ( पाविशत् )। ततस्तमुक्तपतिदिग्विजयस-2 म्बन्धं पवनञ्जयं च ( काष्ठलक्षणतत्परं ) श्रुत्वा समुत्सुका जाता । ततो विद्याधरः तां सपुत्रां तत्सार्थे
मुमोच । पवनञ्जयोऽपि सहर्षो महोत्सवेन स्त्रीपुत्रौ नगरे प्रवेशयामास । सर्वे प्रमुदिता लोकाः । दम्पहै त्योर्निरन्तरा प्रीतिरैधत । तत्पुत्रनाम हनूमानिति अतुलबलः । अथैकदा विंशतितमस्य मुनिसुव्रतस्वा
मिनस्तीर्थे केचिविष्याः समागताः । तद्देशनां श्रुत्वा पवनञ्जयस्तत्पत्नी च दीदामसात् । श्रथ हनुमान्
ARRARO
॥४॥
2010
For Private & Personal use only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
SSRUSSISCHEHESHA
राजाऽतिप्रतापी श्रीरामचन्प्रसेनाध्यक्षो महाबली जातः । साधुः साध्वी च निरतिचारं व्रतं प्रपाट्य स्वर्ग जग्मतुः।
अञ्जनोपपदसुन्दरीसतीचित्रकृच्चरितचारुचन्दनम् । सन्निधाय हृदि सन्तु नाविनः, शीलवाससुरजीकृताशयाः ॥ १॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तंने दिनवतितमं व्याख्यानम् ॥ ए२ ॥
॥ अथ त्रिनवतितमं व्याख्यानम् ए३ ॥ __ अथ स्त्रीणामङ्गानि वीदय(ये) मुह्यन्ति तानियं शिक्षा शिक्षयितव्यावामाङ्गीनां मुखादीनि किं वीदय वीक्ष्य हृष्यसि । दणं हर्षमिषाद्दत्ते श्वादिषु रुदं महत् ॥ १॥ |
वामाङ्गीनां-स्त्रीणां मुखादीनि अङ्गानीति शेषः। तानि वीक्ष्य वीदय–दृष्ट्वा दृष्ट्वा किं हृष्यसि-मुदं । ६ वहसि ? इदं हर्षत्वं क्षणमात्रं । हर्षवलान्नरकादिषु अत्यन्तरुदं-रोदनं दत्ते-ददातीत्यर्थः । अत्रेयं । है नावना-अनुक्षणं स्त्रीमुखं दृष्ट्वा दृष्ट्वा चन्मोपमयोपमीयते, परं श्लेष्मनिष्ट्यतादिपूर्णरत्नप्रनादिप्रयाण
मुखमेव ज्ञेयं । स्त्रीणां कृष्णवेणी तु मोक्षपथान्तरे सर्पिणीसमा ज्ञेया । सीमन्तिनीनां सीमन्तस्तु सीम-15 |न्ताख्यनरकप्रस्तटदो शेयः। नासा तु नारकनांशिका च । स्त्रीणां बिम्बाधरं पिबन् सर्वस्वमागतमिति मन्यते, परं कणं दणं कृतान्त श्रायुः पिबति तन्न बुध्यते । तथा मूढः कुंलिपाकव्यथां विस्मृत्य कुचकुंजी
2010
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
समालिंग्य सुखं शेते । तथाऽझो गर्नवेदनां योनिनिःमरणमुःख (च) विस्मृत्य दोया परिरच्च श्रमेण । | स्तंज : वहुसुखं मन्यते । इत्यादि स्ववुध्ध्या वामाङ्गेषु लायनां विधाय त्यजति सङ्गं स एव विवेकी । यतः
दर्शनात्स्पर्शनापात् या हन्ति शमजीवितम् । हेयोगविपनागीव वनिता सा विवेकिनिः॥१॥ ___अथ स्त्रीविरचितमुःखं तु सिंहादिन्योऽप्यधिकमित्याह
निरङ्कुशा नरे नारी तत्करोत्यसमञ्जसम् । यत्क्रुधा सिंहशार्दूला व्याला अपि न कुर्वते ॥ १॥ I स्पष्टः । अत्रार्थे नावार्थस्तु सुकुमालिकाप्रबन्धेन ज्ञेयः । स चायं-चम्पापुर्या जितशत्रुनृपोऽजनि ।
तस्य सान्वयाख्या सुकुमालिका महिषी । तस्यां रक्तमना नृपो राज्यादिचिन्तां न करोति । ततः प्रकृ लतिवगैः स्त्रीयुतो मद्येनोत्पाट्यारण्ये मुक्तः । तत्पुत्रो राज्ये स्थापितः । ततस्तो मद्ये उत्तरिते दध्यतुः
क गतमात्मीयं तूलिकादिसौख्यं ? । इति ध्यात्वा नृपः स्त्री चाग्रे गति । तृपया शुष्कोष्ठकंठतालुनृपं ।
जणति-स्वामिन्मम जीवरदकं जलं देहि । ततो राजा जलानयनाय गतः । कुत्रापि जलमपश्यन् । &ापलाशपत्रपुटं स्ववाशिरारधिरानत्वैत्य तां जगाद-“हे प्रिये पदवलजलं मलिनत्वात्त्वमदिए। निमीट्य | पिव" । तया तथा पीतं । क्षणान्तरे प्राह-"स्वामिन्नई कुधापीमिताऽस्मि" । ततो नृप एकान्ते गत्वा बुरिकया निजोरुमांसं वित्त्वा ददौ, अग्निना पक्वं कृत्वा तां नोजयामास पदिमांसानिधानं दत्वा । ततः। क्वचिकनपदे गत्वा निजामरणानि विक्रीयापणव्यापार वितन्वानो नृपस्तामपोषयत् । अन्यदा सा प्राहस्वामिन्नहमेकाकिनी वेश्मनि स्थातुं न शक्नोमि । इत्युक्तः स तस्यै एकं पङ्गुलनरं यामिकं ददौ । क्रमेण
॥
५
॥
2011
For Private & Personal use only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
सा पङ्गनरस्वरेण मोहिता तं स्वामित्वेन स्वीचकार । ततः पतिं हन्तुं सा विषाणि सततमन्वेषयामास । अन्यदा वसन्ते गङ्गाजलक्रीमायां सस्त्रीको नृपो गतः। तदा पीतमधुं पतिं वीक्ष्य तया गङ्गाजले राजा प्रवाहितः। ततः स्वेच्चया गायन्तं पङ्गुलं स्कन्धे आरोप्य सा निदा याचते । लोकैः पृष्टा प्राह-"मम | पितृन्यामीदृशः पतिर्दत्तस्तमेव स्कन्धे वहामि"। इतश्च जितशत्रुनृपः प्राप्तकाष्ठवलेन बहिनिःसृतः।। एकस्य तरोस्तले सुप्तः । अथ तत्पुराधीशोऽपुत्रको मृतः । सचिवादिकृतपञ्चदिव्यैर्विनियो विधाय म राजा कृतः। अथान्यदा तत्रैव पुर्या सुकुमालिकापङ्ग समागतौ । तौ सतीत्वगीतान्यां परमां ख्याति गतौ । नृपोऽपि तां ख्याति श्रुत्वा स्वान्तिके तावाजुहाव । राजा तां च तं च प्रत्यनिहाय स्मृतपूर्वावस्थ उवाच-हे स्त्रि त्वमिमं वीनत्सरूपं पङ्गं कथं वहसि । तया नणितं-पित्रादिदत्तः पतिः सतीनिरिन्प्रत्वेन मान्यः । श्रुत्वा नृपः प्राह
“पानणं वाहुरुहिरं उरुमंसं च खाईछ । पई गङ्गादहन्छोटु साहु साहु पश्चए ॥१॥" ततो नयी नृपस्तौ अवध्यौ मत्वा जनपदान्निसियामास । स्वयं तु सर्वस्त्रीव्रतं खखौ ।
दृष्ट्वा चरित्रं सुकुमालिकाया, नूपस्ततोऽधिपये विरक्तः।। लावारिजेता जितशत्रुनेता, श्राह्वां स्वकीयामकरोद्ययार्थाम् ॥ १॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तंने त्रिनवतितमं व्याख्यानम् ॥ ए३ ॥
20
For Private & Personal use only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ६ ॥
॥ श्रथ चतुर्नवतितमं व्याख्यानम् ९४ ॥ स्त्री तु अनेकेषां गुणहानिं करोतीत्याह
गुणिनां गुणतो शं कर्तुं कूटं रचेद्वहुम् । या सा स्त्री परिहर्त्तव्या विघ्नकर्त्री शुजे पथि ॥ १ ॥ स्पष्टः । नवरं खोकशास्त्रे गुणिनस्तु शंकरादयः । यतोऽसौ जिल्लीस्वरूपेण मोहितः स्त्रीवचसा नृत्यन् देवानां परिहास्यतां प्रापेति । सेवालजलाधारा अपि स्त्रीविभ्रमभ्रान्ता ष्टशीलाः । तथा च तवात्रंसुगुप्तानामपि प्राय इन्द्रियाणां न विश्वसेत् । विश्वामित्रोऽपि सोत्कण्ठः कण्ठे जग्राह मेनकाम् ॥ १ ॥ तद्यथा - विश्वामित्रः शुष्कफल जलाद्याहारः सूर्यदत्तनेत्रस्तपस्तपते स्म । तेन नवस्वर्गादिलोक करणशक्तिं विज्ञायेन्द्रेण तपसो भ्रंशनाय मेनका तत्र प्रेषिता । तस्या विक्रम विलासेन्यो ध्यानचंशमवाप्यानुरागजराद्भुता, चिराञ्चैतन्यं प्राप्तेन ध्यानजंगे कियान् कालोऽतीतः ? इति पृष्टा सावदत् -
"सप्तोत्तराण्यतीतानि नव वर्षशतानि च । मासाः षट् त्रयश्चान्यत्समतीतं दिनत्रयम् ॥ १ ॥”
इत्थं पुनः पुनः स्त्रिया तत्तपोहानिं कुर्वन्त्याऽकिञ्चित्करः कृतः । विस्तारतो भारतादवगन्तव्योऽस्यावदातः इति । तथा लोकोत्तरशास्त्रे तु नन्दिषेणापाढान्नकादयो गुणिनः, तेऽपि स्त्रीविरचितकूटजाले पतिताः । अतः सा परिहार्या इति तात्पर्यम् । यथा वा वह्कलचीरिणा तत्संगतो बहुदोषं विज्ञाय
त्यक्ता तद्दत्सा त्याज्या । तत्सम्बन्धस्त्वयम् -
पोतने ( पुरे) सोमचन्द्रो नृपस्तत्पत्नी धारिणी । सा चैकदा पतिमस्तक केशान् कंकपत्रितो विकीर्णवती
·44-x-4
स्तंभ. 9
॥ ६॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्वेतकेशं दृष्ट्वा पतिं जगौ-स्वामिन्नयं जरादूतः समागतः । नृपस्तं पखितकेशं वीदय दध्यौ नूनं मला 8 दियौवने व्रतं जगृहुः धिङ्क मां, यतोऽहमद्यापि धर्म न करोमि प्राप्ते श्वेतकेशे (अपि)"। राइयोक्तं तर्हि
धर्मे मा विलम्ब विधेहि । तच्छ्रुत्वा स्वसुतं प्रसन्नचन्झं राज्ये निवेश्य तापसव्रतं दधौ । गर्भवत्यपि सा राझी एकया धान्या समं पत्या सह प्राचलत् । पूर्णे मासे क्रमेण धारिण्याः पुत्रो जातः । प्रसवपीमया सा सादिवं जे । तापसश्चिन्तयति-एष कथं वर्धिष्यते ? । ततः सा देवी ज्ञानेन ज्ञात्वा महिपीरूपं विधाय
तस्य स्तनन्धयस्य स्तन्यपानमपाययत् । एवं देवमात्रा धान्या च पालितो ववृधे। ततस्तस्य पिता तं वटकखैरावृतं कृत्वा वस्कलचीरीत्यनिधानं विदधे । क्रमेण त्रिवर्षीयो बनूव । सा स्वस्थानमगमत् । तापसस्तं बालं वन्यैर्धान्यैः फलैश्च पुपोष । स क्रमेण षोमशवर्षीयो जातः। तातेति वदन पितरं नमस्करोति । वन्यफलान्यादाय पितरं पुपोष।
अबकदा प्रसन्नचन्प्रेण किरातमुखतः सहोदरप्रबन्धं विज्ञाय तन्मिलनोत्सुकः परयस्त्रीगणमादिशत्-14 मद्वान्धवः केनाप्युपायेन प्रलोन्येहानेतव्यः, परं तु युष्मानिर्दूरतो अष्टव्यः, अन्यथा सोमचन्धः शापेन ,
धक्ष्यति । ततस्ताः परयस्त्रियो मुनिवेषं कृत्वा श्राश्रमासन्ने गताः। तं वस्कलधारिणमागवन्तं ददृशुः । ६ सोऽपि तान्मुनीन् ज्ञात्वा तान् नमस्करोमीत्युक्त्वा वनानीतफलानि तेषां पर्युपासनार्थे मुमोच । ततस्ताः प्रोचुः-ईदृशैनीरसैः फलैर्वयं किं कुर्महे । अस्माकं पोतनाश्रमजैरेव फलैः कार्य । जो मुने ! अस्सदाश्रमजानां फलानां त्वमपि वर्णिकामीवस्व । इत्युक्त्वा विजने द्रुमूले तमुपवेश्य ताः खंमशर्कराजाक्षफलादीनि |
SOCIOASA
M
ALE
2010
For Private & Personal use only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तन. ७
उपदेशप्रा.प्राशयन् । अनुक्त (पूर्व ) फलास्वादात् विट्याम्सादिफलास्वादोनिग्नो जातः । ततस्तास्तत्करं निजपीन-
काकुचकुंने गल्ले च न्यधुः। स ऊचे-लो महर्षयो! वः किमिदं कोमलमङ्गं हृदि च किमेतदिकाघयं।
ताः प्रोचुः-पोतनाश्रमजफलास्वादेनेदृगङ्गं स्यात् । अतस्त्वमप्याश्रमं त्यक्त्वा पोतनाश्रमे समागच।। स तालिः समं सङ्केतं कृत्वा स्वनांमान्येकान्ते संगोप्य भूयस्तदन्तिके समागतः । यतः
तावन्मौनी यतिानी सुतपस्वी जितेन्जियः। यावन्न योषितां दृष्टिगोचरं याति पूरुषः ॥१॥ | ततः सोमचर्षिरितस्ततो चान्त्वा तत्र समागवन् तरुशिरःस्थितचरनरैस्तासां ज्ञापितं । स्त्रियोऽपि शापत्नयात् प्रणष्टाः । नगरे गत्वा नृपाये तवृत्तान्तं प्रोचुः । तत्रूत्वा अहो ! मद्बान्धवो नष्टः, स कथंनूतो नविष्यति ! इति विचिन्त्य नगरे गीतनृत्यादि न्यवारयत् । अथ स बालोऽपि वने चमन्नेकेन रथिकेन दृष्टः । रथिनमपृचत्-जो मुने! त्वं कुत्र गन्तासि ? । सोऽवदत्-अहं पोतनाश्रमे गन्तुकामोऽस्मि । साधुरवादीत्-अहमपि तत्रैव यियासुः । स तमनुगवन् रथे स्थितां तत्प्रियां तात तातेति जगौ । सा प्रियं प्रत्याह-एष मुनिः स्त्रीपुंसयोरलेदो दृश्यते । रथिकस्तं मुग्धं ज्ञात्वा तस्य |मोदकान् दत्तवान् । तानास्वाद्य जगाद-हुं हुं ज्ञातानि पूर्व महर्षिनिः प्रदत्तानि तान्येव फलानि ।
अथ रथिना युझे तस्करो जितः । तेन मलिम्लुचेन बहुधनं तस्य दत्तं, तद्गृहीत्वा पोतनपुरे प्राप्तो रथी तं प्रोवाच-लो मुने! किञ्चिनं गृहाण, एतधिना उटजादि न लन्यते । (इत्युक्त्वा ) धनं दत्वा एष पोतनाश्रमः इत्युक्त्वा स ययौ । ततः स बालो नगरे गतः । मध्ये हट्टप्रासादादीन् वीक्ष्य चिन्त
2016
For Private & Personal use only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
यति-अहं व तिष्ठामि ? । तथा नरं नारी च दृष्ट्वा ताताजिवन्दे इति वदति । खोकास्तं इसन्ति । श्तश्च तेन काचिश्या दृष्टा । तां मुनि मत्वा मूख्यदानाछुटजफलादिकं ययाचे । तया स्वगृहमानीय अन्यङ्गनस्नानादि कृतं, तऽपसर्गवत्सेहे । ततस्तया तेन साई स्वपुत्र्याः पाणिपीमनमकारि । सोमजूर्वेश्यागीतनृत्यानि श्रुत्वा ससंघान्तश्चिन्तयति-झषयोऽमी किं पठन्ति ? मम फलानि कथं न ददति ? || अत्रान्तरे राज्ञा तपेश्यागृहे मुरजध्वनिरश्रावि । समन्युना राज्ञा तामाकार्य पृष्टं-मगृहे शोके सति त्वं वाद्यानि कथं वादयसि ? । सा जगौ-दैवज्ञवचनेन कुमारमुनये कन्या दत्ता, तेन वाद्यानि वाद्यन्ते। तपार्ती याववृणोति तावत्तस्य दक्षिणाङ्गस्फुरणेन जात्रागमनं निश्चित्य स्वयं तस्या गृहे गतः। अनुजं । दृष्ट्वा प्रेम्णा विवाहमङ्गलं कृतं । ततो नृपो वध्वा समं स्वसौधे निन्ये । क्रमेण स सर्वकलाकुशलो बनूव । ततो राज्ञा सर्वोऽपि वृत्तान्तः सोमचन्ताय झापितः । स गतशोकोऽजवत्।। अथ सुखानुजवतो घादश वर्षाण्यतीतानि । ततोऽन्यदा रजन्यः प्रबोधनाक् सोऽचिन्तयत्धिग्धिग्ममाकृतज्ञत्वमजितेन्जियतां च धिक । विस्मृत्य यदहं तातमपि तिष्ठामि निष्ठरः॥१॥ इति विचिन्त्य तातं अष्टमुत्सुको नातुराज्ञां गृहीत्वा चचाल । तदानीमग्रजोऽपि बन्धुना सह सजो जातः । ततस्तौ वने गत्वा पितरं प्रणेमतुः। स सोमचन्जपिस्तं लघुपुत्रमङ्के निवेश्य सर्व स्वरूपं शुश्राव । ततस्तस्य हर्षाश्रुन्निदशौ विगतपटले बनूवतुः। अथ स पूर्व गोपितानि रजसावगुंमितानि तापसोपकरपानि स्वोत्तरीयाञ्चलेन प्रमार्जयन् दध्यौ-अहो मया पूर्वमीदृशं दृष्टमस्ति । इति चिन्तयन् जाति
2010
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ८ ॥
2010_05
| स्मृत्या निश्चितवान् - अहो मयासन्नमुक्तं श्रामण्यं न ज्ञातं धिक् स्त्रीविषयलाम्पव्यं । इत्यादिशुनध्यानतः केवलज्ञानमवाप । तद्देशनया स्वपिता दीक्षां दधौ । प्रसन्नचन्द्रश्च ब्रह्मव्रतं स्वीकृत्य गृहं ययौ प्रत्येकबुद्धमुनिः श्रीवीरान्तिके जगाम । क्रमान्चित्रं प्रापेति ।
स्वात्मप्रदेशे स्थितकर्म वर्गणा, वाकल्यवासस्सु विलग्नपांशुभिः । सार्धं प्रमात्यरजस्त्वमुद्दहन्, प्रत्येकबुद्धोऽजनि पञ्चवाणजित् ॥ १ ॥
॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तम्ने चतुर्नवतितमं व्याख्यानम् ॥ ७४ ॥
MOT
॥ श्रथ पञ्चनवतितमं व्याख्यानम् ॥
विषय नरोऽकार्य कुर्वन्न विजेतीत्याह
मातरं स्वसुतां जामिं रागान्धो नैव पश्यति । पशुवत्रमते तत्र रामापि स्वसुतादिषु ॥ १ ॥ गमनिका --- यथा पशुः स्वमात्रादिषु स्वेच्छया क्रीमति निर्विवेकित्वात्तङ्घन्नरो नारी च पुत्रीतनयादिष्वि| त्यर्थः । जावार्थस्तु अष्टादशनात्रकसम्बन्धेन ज्ञेयः । स चायम्
मथुरापुर्या मनोजवः सेनातुझ्या कुबेरसेना पण्याङ्गनाऽभूत् । सा प्रथमं गर्भनारेण खेदिता स्वाम्वां तद्दुःखमुवाच । तदाम्बाऽब्रवीत् वत्से तव गर्ने पातयामि । वेश्योचे - " नेदं युक्तं । ततः समये
स्तंज 9
॥ ८ ॥
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
SURES454
8 पुत्रं पुत्रीं चाजीजनत् । ततो माता प्रोवाच-स्तनन्धयध्यमिह तव यौवनहन्नावि । यतः वेश्या च र
यौवनाजीवा जीववाद यौवनं । अत इदं युग्मं वत्से पुरीषवदहिस्त्याजयेयं । तया स्वीकृतं । ततो दशाहं यावत् प्रपाट्य कुबेरदत्तकुबेरदत्तानामाङ्किते उन्ने मुजिके तदङ्गुट्योन्यस्य तौ दारुपेटायां संस्थाप्य वेश्या पेटा यामुने प्रवाहे प्रावाहयत् । मञ्जुषा ऊमिनिः शौर्यपुरे नीता । उनान्यामिन्यान्यां सा जगृहे। तौ बालकौ इन्ययोः सदने पुत्रपुत्रीत्वेन कृताववर्धेतां । क्रमेण प्राप्तयौवनौ अनुरुपौ निर्धार्य इन्यान्यां मिश्रो विवाहोऽकारि । परस्परातिस्नेहनाजौ अन्येद्युः द्यूतक्रीमां चक्रतुः । तदा कुबेरदत्तकरान्नामांकित-1 मुधिका तस्या उत्संगे न्यपतत् । तां करे गृहीत्वा कुबेरदत्ता दध्यौ (ध्यात्वा जगौ ) नूनमिमे ऊर्मिके 8 तुट्याकृत्यादिना ये समे दृश्यते । श्रत श्रावां सोदरौ युगखजौ खलु दैवेन विवाहं कारितौ । ततो गत्वा मातरं पाठ (तुः)। मात्रा पूर्ववृत्तान्तः प्रोक्तः। श्रुत्वा घाववदतां-मातः किमकृत्यमिदं कृतं ? | माता पाह-युवयोरद्यापि करग्रहणमेकमेवाजूत , नान्यत्पापं, तस्मात् हे पुत्र ! त्वं व्यवहाराय दिग्यात्रां 8 चिकीर्षन्नसि, तां कृत्वा हेमेण समागतस्य तवान्यया सह विवाहं करिष्ये । तदाकर्ण्य तां निजजामि मत्वा पण्यं नाममुपादाय मथुरां पुरी जगाम । क्रमेण कुबेरसेनया सह सम्बन्धो जातः । सुखं नुञानस्य तस्य सुतो जज्ञे।
अथ कुबेरदत्ता विषयविरक्ता दीदा जग्राह । मुस्तपसा तस्या अवधिज्ञानमजायत । तेन कुबेरदत्तो
4 02040M
__JainEducation international 2010_osIKI
For Private & Personal use only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
संज.
उपदेशप्रा. मात्रा सह विलसन् दृष्टः। तत्प्रतिबोधाय साध्वी मथुरापुरीं समेता। तद्गृहाच्यणप्रतिश्रये स्थिता सदा धर्म-
देशनामकरोत् । एकदा पालनकस्थितं रुदन्तं बालमित्थमुदलापयत् । तच्चोक्तं परिशिष्टपर्वणि ग्रन्थेवातासि तनुजन्मासि वरस्यावरजोऽसि च । भ्रातृव्योऽसि पितृव्योऽसि पुत्रपुत्रोऽसि चार्जक ॥१॥ | यश्च ते बालक पिता स मे नवति सोदरः। पिता पितामहो नर्ता तनयः श्वशुरोऽपि च ॥३॥ या च बालक ते माता सा मे माता पितामह। । त्रातृजाया वधूः श्वश्रूः सपत्नी च नवत्यहो ॥३॥
तत्वा कुवेरदत्तो जगाद-किमसमञ्जसं लापसे ? । आर्योचे-अयं बालो मम सोदर एककुदि-3 जातत्वात् १ । तथाऽयं बालो मत्पतिपुत्रत्वात्तनुजोऽपि स्यात् ५ । तथा मन रनुजत्वाइवरोऽपि मम नवति ३ । तथाऽसौ मातुस्तनयस्तेन घ्रातृव्योऽपि वर्तते ।। तथाऽयं माननीपतेाता तेन पितृव्योऽपि एष स्यात् ५। तथा मत्सपत्नी कुबेरसेना तस्या आत्मजः कुबेरदत्तस्तस्य पुत्रोऽयं वालः, तेन ४ जापौत्रो मयोदितः ६। अथास्य पित्रा सह षट् संबन्धाः सन्ति, ते चेमे-योऽस्य वप्ता स मे त्राता तस्य
मम चैकमातृत्वात् । तथाऽस्य यः पिता स मम जनकः मन्मातृस्वामित्वात् । तथा योऽस्य पिता स मम पितामहः स्यात् , यतो माननी कुबेरसेना तस्याः पतिः कुबेरदत्तस्तस्यायं बालोऽनुजस्तेन पितृव्यः तस्य पिता कुबेरदत्तस्तेन वृक्षपितेत्युद्घोषणां करोमीति ३ । तथा योऽस्य पिता स मम स्वामी करपीमनत्वात् । तथाऽस्य पिता सपत्नीपुत्रत्वात्तनुजोऽपि स्यात् ५। तथा योऽस्य पिता स श्वशुरोऽपि स्यात् मद्देवरपितृत्वादिति ६। तथा ममास्य मात्रा सह षट् संबन्धाः सन्ति । ते चेमे-याऽस्याम्बा सा ममा
2010_05
For Private & Personal use only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
ककन
प्यम्बा तया जातास्म्यहं तेन तथा याऽस्याम्बा सा मम पितामही पितृव्यमातृत्वात् । तथा याऽस्य माता सा भ्रातृजायापि मद्रातुरोहिणीत्वात् ३ । तथा याऽस्य जननी सा मम वधूः स्यात् सपत्नीपुत्रस्य स्त्रीत्वात् । तथा याऽथ माता सा मम श्वश्रूरपि मदीयस्य पत्युर्मातृत्वात् ५। तथा याऽस्य माता सा मम सपल्यपि स्यात् मन्नर्तृर्षितीयेयं नास्ति तेनेति ६ । इत्याकर्ण्य कुबेरदत्तः सर्व जातवृत्तान्तं पान्छ । ततः संवेगमासाद्य प्राव्रजत् । कुबेरसेनापि श्राविकात्वमशिश्रियत् ।
संजाव्य चित्ते विषयस्य दोषान्, रागान्धतां मुञ्चति यो विवेकी । स शीखचर्याचरणात् कुबेरदत्तेव जूति सजते समायाम् ॥ १॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तम्ने पञ्चनवतितमं व्याख्यानम् ॥ ५५ ॥
****
॥ अथ षलवतितमं व्याख्यानम् ॥ ए६
श्रय विषये सुखं स्वरूपमपायबहुसमित्युच्यतेसुखं विषयसेवायामत्यष्टपं सर्षपादपि । मुख नापतरं हौषबिन्धास्वादकमर्त्यवत् ॥ १॥ १ समः सर्वः समतारूपो वा आयो सानो यस्यां ताम् .
ॐॐॐॐ456
___JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
www.sainelibrary.org
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
स्पष्टः । नवरं तस्यां सौख्यमपं । यत नक्तमागमे
स्तंन.. "खणमित्तसुरका बहुकालपुरका, पगामपुरका अजिगामसुस्का । संसारमुखस्स विपरकनूया, खाणी आणत्याण न कामनोगा ॥१॥"
अन्यच्च"कंपः खेदः श्रमो मू; मिला निर्बवक्ष्यः । राजयक्ष्मादिरोगाश्च भवेयुमैथुनोत्थिताः ॥१॥"
तथोपदेशमालायाम्"जह कबुलोय कबू कंजुश्रमाणो ऽहं मुणइ सुरकं । मोहाउरा उ मणुस्सा तह कामऽहं सुहं बिंति ॥१॥"181 | यथा पामां कंडूयन् सुखं मन्यते परं तदुःखनिमित्तमेव, एवं कामेऽपि शेयमिति । नरस्य तत्सेवायां मुखं प्राज्यं । यतः___"नस्कणे देवदवस परत्थीगमणेण य । सत्तमं नरयं जंति सत्तवारा उ गोयमा ॥१॥"
अन्यच्च"यावतो नयनोन्मेषात् कुर्यात् प्रेरणं स्त्रियाम् । तावत्कट्पसहस्राणि पच्यते नरकाग्निना ॥१॥" ___एतवैषयिकं सुखं मुखं च मधुबिन्धास्वादकनरझातेन ज्ञेयमित्यर्थः । तच्चेदं ज्ञातम्
कोऽपि नरः सार्थाअष्टो महाटवीं प्रविष्टः सिन्धुरेण दृष्टः । साक्षाद्यम श्व मुर्धरो वनगजः पुरुषं प्रत्यधावत्। स पुनः कन्मुक इव जिया निपतन्नुत्पतन्नग्रे कूपं वीक्ष्य दध्यौ-अवश्यं गजो मे जीवितं हन्ति,
2010
For Pite & Personal Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010_
अतः कूपे कंपां ददामि । तत्कूपे एको न्यग्रोधोऽस्ति । स पुमान्निपतस्त धरुवाइकारूपं वृक्षपादमन्तरालव्यास्थात् । अधोभागे दत्तदृष्टिः कूपान्तरपरं कूपमिवैकमजगरं वक्त्रं विकाशयन्तं ददर्श । कूपे चतुर्षु कोणेषु धमनी निजफूत्कारं मुञ्चत उत्फलाँ (पाँ)श्चतुरोऽहीन् ददर्श । तदा वटशाखां स्वीयां तां बेत्तुं धौ सितासितौ मूषकौ क्रकचगोचरैर्दन्तैश्चटचटिति चक्राते । सोऽपि मत्तो गजस्तं हन्तुं वटशाखां पुनः पुनरान्दो -
यामास । तदा वटशाखा स्थित मधुमएक कमुत्सृज्य महिकास्तं ददंशुः । तत्पी मया दुःखितः कूपान्निर्गन्तु | मूर्ध्वमुखः ( तस्थौ ) । तस्य ललाटे मधुकोशान्मुहुर्मुहुर्मधुविन्दुर्न्यपतत् । चालतो लुठित्वा स्वमुखे पतति । तदास्वादं प्राप्य महत्सुखममन्यत । तदा कोऽपि विद्याधरस्तदापद्धारणाय विमानं लावा कृपया तं प्राह हे नरात्र विमाने तिष्ठ, सुखी जव । सोऽचष्ट - हे देव ! त्वं प्रतीक्षस्व यथाहं मधुविन्दुं लिहामि । एवं पुनः पुनरुवाच । तदा खिन्नो विद्यानृत् स्वस्थानं प्राप्तवान् ।
अत्रायमुपनयः – यो गजः स मृत्युः सर्वेषां जीवानां पृष्ठे भ्रमन्नस्ति । यत उक्तं च वस्तुपालचरित्रेएकदा पौरा मंत्रिणः कुशलं पप्रच्छुः, तदा मंत्र्यवक्—
"लोकः पृति मे वार्ता शरीरे कुशखं तव । कुतः कुशलमस्माकमायुर्याति दिने दिने ॥ १ ॥”
श्रन्यच्च
हो विश्वमराजकमनायकम् । यदेतदप्रतीकारं ग्रस्यते यमरसा ॥ १ ॥ स्नेहादाश्लिष्य शक्रेणार्धासनेऽध्यास्यते स्म यः । श्रेणिकः सोऽप्यशरणोऽश्रोतव्यां प्राप तां दशाम् ॥ २ ॥
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा. यथा मृत्युप्रतीकारं पशवो नैव जानत । विपश्चितोऽपि हि तथा धिक् प्रतीकारमूढताम् ॥ ३॥
II यः कूपः स संसारो गत्यागत्यादिजलैर्नृतः । योऽजगरः स नरको जयंकरः। ये फणिनस्ते चत्वारः ॥११॥ क्रोधादयः । यो वटपाद स मनुष्यायुः । यौ सितासितौ मूषको तौ शुक्लकृष्णौ धौ पदौ श्रायुछेदकारको ।
या मक्षिकास्ता व्याधयो ज्वरापस्मारादयः । यो मधुविन्मुः स विषयरागः, सोऽपि क्षणिकः। अत्राह-ननु | सुराणां सौख्यं तु नापं । यतस्तेषामेकस्मिन्नेव देवनवेऽनेकस्त्रीणां संजोगत्वात् । उक्तं चागमे"दो कोमाकोमी पंचसि कोमिखरक इगसयरी । कोमी सहसा चत्तारि सयाण इगवीसकोमी ॥१॥ सत्तावन्नं खरका चन्दस सहस्स य सयपंचासि । श्य संखा देवी चवंति इंदस्स जम्मंमि ॥२॥"
अतस्तविषयसौख्यं मधुबिन्दुकसन्निनं न स्यात् । सत्यं, हे वत्स! परमनादिकालनुक्तं निगोदादि-12 मुःखमाश्रित्य देवस्यापि तत्सन्निनमेव जोगजं सौख्यं । यहा देवाच्युतस्तिर्यञ्चादिषु पुनः पुनर्ऋमति अनन्तं | कालं यावदतस्तन्मधुबिन्तुष्टयमेव । यथा केनचिन्नरेण आकंठं मिष्टान्नं नुक्तं तधिकारगतं तेन वमनविरेचनलङ्घनादिवहुपुःखमनुजवति तथा कामसौख्यं देवादीनामपि परिणामदारुणं मत्वा मुनयो मनसापि नेलन्ति ।
किंपाकतुष्यं परिणामदारुणं, जोगस्य सौख्यं मधुबिन्लीहकम् । मर्त्यस्य सम्बन्धत (2) धार्य मानसे, रज्येत कस्तत्र सुधीः सुशीलयुक् ॥१॥
॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तम्ले पनवतितमं व्याख्यानम् ॥ ए६ ॥
ॐॐॐॐA5%A5
____JainEducation International 2010_0s
For Private & Personal use only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
॥ श्रथ सप्तनवतितमं व्याख्यानम् ॥ ए
अथ महासतीत्वलक्षणमाहया शीखनङ्गसामग्री सम्नवे निश्चलामतिः । सा सती स्वपतौ रक्तेतराः सन्ति गृहे गृहे ॥१॥
स्पष्टः । जावार्थस्तु शीलमतीदृष्टान्तेन शेयः । तच्चेदम्जम्बूधीपे नन्दननगरे श्रेष्ठी रत्नाकरोऽपुत्रः । ततोऽजितनाथशासनसुरीमजितबलामाराध्य याचितः अजितसेनपुत्रो जातः। तत्पत्नी शीलवती शकुनशास्त्रेणानेकजव्याणि दर्शितवती गृहेशा जाता । तत्स्वामी तु प्रवलबुधिना राज्ञो मंत्री जातः । एकदा राजा ससैन्यः सीमाखजूपालोपरि चटितः । मन्त्र्यपि सार्थे । निमन्त्रितः । ततो मन्त्रिणा शीलवती पृष्टा-त्वमेकाकिनी गृहे कथं स्थास्यसि ? स्त्रीणां शीलं पुरुषे समीपे एव जवति । प्रोषितजर्तृका तु मत्तगजमिव स्वेन्चया क्रीमति । ततः साऽश्रुमुखी आत्मनः शील| परिक्षायै एका पुष्पमालां स्वहस्तेन संदृन्य नर्गिले निचिोप-स्वामिन् ! यावन्मे शीलं तावदम्खाना गले स्थास्यति । प्रस्थितो मन्त्री। एकदा राजा मालां वीक्ष्य विस्मितः । एकेन तत्सल्याः सतीत्वं गीतं । ततः कौतुकी राजा अन्यन्तरसजायां परस्परहास्यवार्ताकारकान्मत्रिणः प्रत्यवादीत्-सत्यं अजितसेनमत्रिणः स्त्रियाः सतीत्वं । तैरुक्तं स्वामिन् ! (सः) नामितोऽस्ति स्त्रिया । स्त्रीणां शीलत्वं कुतः? । यतः| रहो नास्ति दणो नास्ति नास्ति प्रार्थयिता नरः । तेन नारद नारीणां सतीत्वमुपजायते ॥१॥
यदि परीक्षां कर्तुं शक्यते तदा मां मुञ्चतु । ततोऽशोको हास्यमन्त्री अर्धलदप्रव्यदानेन नगराय |
599280*
2010
For Private & Personal use only
w
anbrary.org
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. विसृष्टः । सोऽपि नगरं प्राप्तः। उज्वलवस्त्राणि परिधायैकां वनमालाकारस्त्रीमुवाच-याहि शीलव- तज.
तीपार्थे, एकः सुजगस्त्वां प्रार्थयति (इति बेहि )। तया दूत्योक्तं-धनं प्रचुरं विलोक्यते, यतःधनमेव मनुष्याणां वशीकरणमुत्तमम् । ततोऽर्धलददानमुक्तवान् । ततो मालाकारस्त्री तत्र गता। 3
शीलवत्या उक्तो व्यतिकरः । तया विमृष्टं-अयमपि पुरुषः परस्त्रीशीलखएमनफलं प्राप्नोतु इति सर्व है। IRIमानितं । दास्या खदाई अव्यं मार्गितं । दूत्योक्तं भवतु । ततः संकेतितो दिवसः । अथ शीलवती ||
स्वबुध्ध्या एकापवरकमध्ये वृध्यां गर्तामधः कूपप्रायां कृत्वोपरि खटां राप्रमुखैः परिच्युतां तड़परि उज्वलं वस्त्रं उत्तरीयं दत्वा स्थापितवती । ततोऽशोकमंत्री श्रात्मानमुलयथा कृतकृत्यं मन्वानोऽदलदं लात्वा
समागतः । ततः संकेतितदास्योक्तं-"अव्यमर्पयतु, उपविशतु खटायां"। ततः स धनं दत्वाऽतर्कितोऽन्ध६ कारे उपरि तिष्ठन् गायां पपात संसारे बहुलकर्मप्राणिवत् “रावणवत् व्यसनिनां सुखला आपदः" ततो से बुनुदितस्य ( तस्य ) कर्परेणान्नमदात् । अशोकः सशोको जातः । ततो मासानन्तरं अन्यः कामाङ्कुर
नामा मन्त्री तथैव प्रतिज्ञां विधाय समागतः। शीलवत्याऽर्धलदपव्यमादाय गर्तायां क्षिप्तः। ततो मासानन्तरं ललिताङ्गनामा मन्त्री समागतः । एवं खदाई धनमादाय सोऽपि गर्तायां क्षिप्तः । एवं चतुर्थे मासे रतिकेलिनामा मन्त्री समागतः। एवं वष्यी प्राप्ता । ततश्चातुर्गतिकसंसारे दुःखानीव पातालेऽनुजवन्त- ॥१२॥ श्चत्वारः स्थिताः।
अथ शत्रुजयं विधाय राजा सिंहः पुरे प्रवेशोत्सवेन प्रविष्टः । अथ ते मन्त्रिणः शीखवतीं प्राइः
CORROREOGARAMSAK
CE
___JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वामिनि ! तव माहात्म्यं दृष्ट, स्वकृतं च प्राप्तं, अथ निष्कासय । तदा शीलवत्या प्रोक्तं यदाह जवत्विति ब्रवीमि तदा नवनिः समकालं नवत्विति वक्तव्यं । तैरङ्गीकृतं । ततः शीलवती स्वजर्तृसमीपे राजानं जोजनाय निमन्त्रितवती, पूर्वदिने सर्वा रसवतीं विधाय प्रवन्नां तदप
वरके स्थापितवती, लोजनदिने महानसेऽग्निर्नास्ति, जलनाजने जलं नास्ति, न कापि नोज-13 दानसामग्रीति चमत्कृतो राजा जोजनायोपविष्टः, ततः शीलवती स्नानं कृत्वा पुष्पमालां हस्ते
धृत्वा धूपोद्राहपूर्व तदपवरके स्थित्वाऽवादीत्-राजा जोजनाय स्थितो नानाविधपक्वान्नानि नवन्तु ।। ततस्तैश्चतुर्निरुक्तं "नवतु नवतु" । ततो मोदकादि सर्वमानीतं । पुनः घृतादिप्रार्थनायां लवतु, ततो| हा विलेपशाकाद्यर्थिते लवतु लवतु इति जोजनं जातं, तांबूलकर्पूरादिनदणानन्तरं राज्ञः पादयोमन्त्री |
लग्नः । राझोक्तं-अपवरकान्तर्यदचतुष्टयं सर्वकार्यकारि दृष्टं, तदस्माकं देहि, यथा नगरवहिर्गताना नोजनं वचनमात्रेण जवति । तदा सम्यग्विधिना करएमके किया समीचीनवस्त्रणाबाद्य "न केनापि स्वरूपं दृश्यं" इत्युक्त्वा रथारोहणेन राजाऽग्रे पदातिः शुचिनीरचोददानेनान्तःपुर स्त्रियस्तं गायन्त्येवं
प्रकारेण चत्वारोऽपि यक्षा दत्ताः, सन्ध्यायां सूदा निवारिताः, प्रजाते जोजनावसरे शुचिना पूजापूर्वकं || हाराहा विज्ञप्त-स्वामिन् ! प्रयन्चतु पक्वान्नानि सूपतएमुलान् नानाव्यञ्जनजोज्यानि । ततस्ते चत्वारः
प्रोचुः "जवतु लवतु" परं किमपि न जातं । तत उद्घाटिता करएमकाः, दृष्टाश्चत्वारः पिशाचरूपा वृध|श्मश्रुकूचो मिलिताननाः कुत्दामा न्यग्नूतनेत्राः काका व हास्यमन्त्रिणः, उक्तः सर्वोऽपि वृत्तान्तः,
2010
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ १३ ॥
2010_05
राज्ञा मस्तकधूननेन शीलवत्याः शीलं बुद्धिप्रकाशः श्रभ्खानपुष्पमालाकारणं विज्ञातं जाता महती लोके प्रतिष्ठा । दम्पती अनुक्रमेण दीक्षां सगृह्य पञ्चमदेवलोकं गतौ । अनुक्रमेण मोक्षं यास्यतः । इति । संधार्य चारित्रधुरं चिराय, यौ प्रापतुः पञ्चमदेवलोकम् ।
च्युत्वा ततः केवलमाप्य सिद्धिं तौ यास्यतो निर्मलशीलशीलौ ॥ १ ॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तम्ने सप्तनवतितमं व्याख्यानम् ॥ १ ॥
॥ श्रथाष्टनवतितमं व्याख्यानम् ए८ ॥
श्रथैतद्व्रतमाहात्म्यतश्विन्नान्यप्यङ्गानि पुनः प्रादुर्भावं प्राप्नुवन्तीत्याह
वेदात् पुनः प्ररोहन्ति ये साधारणशाखिनः । तप विन्नानि चाङ्गानि प्रार्यान्ति सुशीलतः ॥ १ ॥ ये साधारणा अनन्तकायिकवनस्पतयस्ते बेदनादपि पुनः पुनः प्ररोहन्ति । यतः - " गलोपमुहाइ विन्नरुहा" । ती लुप्रजावतो ब्रह्मवतीनां बेदिता श्रप्यवयवाः प्रादुर्भवन्तीत्यर्थः, जावार्थस्तु कला - वती सम्वन्धेन निर्धार्यः, स चायं -
शङ्खपुरे शङ्खनृपो राजसंसदि स्थितः, तस्य नृपस्य दिग्यात्रां कृत्वा समेतो दत्तश्रेष्ठी उपायनं मुक्त्वा - ऽग्रे तस्थौ नृपेण पृष्टं – देशादिस्वरूपं वाच्यं, तदा स एकं चित्रपटं दर्शयामास, तीक्ष्य विस्मितो नृपः प्राह — कस्या इदं चित्रं ? तेनोचे - "स्वामिन्! विशालपुरेशस्य विजयसेनस्य तनयायाः कलावत्याः
स्तंभ. 9
॥ १३ ॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रतिविम्वमस्ति, तया प्रतिज्ञा कृतास्ति यो मत्प्रश्नचतुष्टयस्य निर्णयो विधास्यति तमहं वरिष्ये इति । तदाकर्ण्य नृपेण वाणी देवी आराध्य प्रसन्नीकृता । साऽवदत्-वत्स! त्वत्करस्पर्शाचालिजलिका त्वत्पटप्रश्ननिश्चयं करिष्यति, ततः कृतकृत्यो जूपस्तत्पुरे स्वयंवरमएमपमाविशत् , सापि सखीनिवृता श्रीदेवीव तत्र प्राप्ता तदाझ्या प्रतिहारी सर्वान् नूनृतः प्राह-कथयत यूयं प्रश्नचतुष्टयस्य निर्णयं
को देवः को गुरुः किं च, तत्त्वं सत्त्वं च कीदृशम्। स्फुटीकर्ताऽहति स्पष्टं, कलावत्या वरनजम्॥१॥" सर्वे स्वबुझ्योत्तरं दः, परं सा नैव मेने, तदा शङ्खः स्तम्लपुत्तलीमुखेनोत्तराण्यन्यधत्तवीतरागः परो देवो, महाव्रतधरो गुरुः । तत्त्वं जीवादयो ज्ञेयाः, सत्त्वं चेन्जियनिग्रहः॥१॥"
तदाकर्ण्य तूर्यध्वनिपूर्व सत्यं सत्यमित्युक्त्वा तया तत्कएठे वरणनम् निहिता, ततः कलावत्या सह। H|| स्वपुरमाययौ, क्रमेण सा गर्भवती जाता । तपा" तद्भात्रा विज्ञाय तामाह्वातुं स्वनृत्यहस्तेऽङ्गादध्यं ।
प्रेषितं, सापि तैर्दत्तं केयूरघयं धृत्वा मुमुदे । तान् विसृज्य स्वयं ते अङ्गदे नुजयोर्वबन्ध, तळोजां दृष्ट्वा | सखीः प्राह-येनेदं प्रेषितं तस्योपरि मम महान् स्नेहोऽस्ति, स चिरायुजवतु, तघाक्यं उन्नस्थेन | नृपेण श्रुतं, दीप्तक्रोध श्दमचिन्तयत्अन्तर्विषमया ह्येता बहिरेव मनोहराः। गुञ्जाफलसमाकारा योषितः केन निर्मिताः॥१॥
ईदृश्यपि कुलटा, यतः शास्त्रे उक्तं तत्सत्यं"जलमने मचिपयं आकासे पंछियाण पयति । तह महिवाचरियाणं बंज पि पारं न पावन्ति ॥१॥"|
2010_01
For Private & Personal use only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
इति ध्यात्वा मातङ्गीयुगलं नृप आदिशत्-कानने त्यक्तायास्तस्याः साङ्गदं जुजयोयुगं ठित्त्वा युवा- तंज.
न्यामानेयं । ततो नृपाझ्या शय्यापालकास्तां रथमारोप्य कानने क्वापि तत्यजुः, तेषु गतेषु मातङ्गी॥१४॥
न्यामेत्य करयुगं तस्याश्वित्त्वा नृपान्यणे मुक्तं, तदुःखेन द्रुतं सा सुतमसूत इतश्च, कानने नदीपूरं समागतं सर्वतः प्राप्तामापदं वीक्ष्य नमस्कारमन्त्रं स्मृत्वाह-मया त्रिशुम्या शीलं पालितं चेत्तदा
नदीपूरादिषुःखं दूरीजवतु, ततः शासनेश्वर्या नवपलवितो जुजौ कृत्वा शामितं नदीपयो व्योम्नः पुष्प-18 र वृष्टिः कृता । तत्र वने कश्चित्तापसस्तां पुत्रीमिव स्वाश्रमे ररक्ष।।
इतश्च राजा स्वमित्रं श्रेष्ठिपुत्रं पप्रच-किमद्य कट्ये कोऽपि पट्टदेवीपितृपुरादिहागान्न वा ? । तेनोक्तं-स्वामिन् ! देव्याः कृते तञ्जात्रा जयसेनेन स्वन्नृत्यैः सहावाङ्गदष्यं प्रहितं, तत्तस्यै एव मयापित, श्रुत्वेति नूपो मूर्चित ऊर्ध्या पपात । चन्दनादिनिश्चैतन्यं प्राप्य निजमूढतां निनिन्द-"धिग्र धिग् मां अविमृष्यकारिणं । यतःअविमृष्य कृतं न्यस्तं विश्वस्तं दत्तमाहतम् । उक्तं नुक्तं च तत्यायो महानुशयकृन्नृणाम् ॥१॥ अन्यच्च
PI॥१४॥ सगुणमपगुणं वा कुर्वता कार्यजातं, परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्मितेन । अतिरन्नसकृतानां कर्मणामाविपत्तेर्जवति हृदयदाही शयतुढ्यो विपाकः ॥ १ ॥
2010
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
६. अश्र कस्याहमास्यं दर्शयिष्यामि । तस्माञ्चितायां देहं दहामि, स्तश्चैको मुमुक्षुरुपवने देशनां तनो|ति । तन्नूवणाय नृप ययौ
जीवाः संसारकान्तारे पूर्वकर्मवशेरिताः । वातप्रम्य श्व व्यर्थ ब्राम्यन्ति त्रान्तिसंस्तृताः॥१॥ KI इति । देशनान्ते नृपेण स्वपत्नीमीलनोपायः पृष्टः, मुनिरवोचत्-त्वया दृष्टस्वप्नतो नूनं सा सूत
पुत्रा पुनरुपेष्यति । ततः प्रीतः पुरं प्राप्य दत्तश्रेष्ठिनं तामन्वेष्टुमादिशत् , सोऽपि पर्यटन तापसाश्रमे तां दृष्ट्वा पाह-हे सुशीले ! त्वमग्नौ प्रविशन्तं पति रद, सा स्वपुरमागता । तदा नूपो न्यंचदाननस्तत्पुरः स्वपुश्चेष्टितं निनिन्द, मिथ्यामुष्कृतं ददौ, सापि स्वकर्मफलं मत्वा सुखेन तस्थौ । एकदा है।
शानिनं स्वप्राग्जवं दम्पती पप्रचतुः, मुनिझनदृष्ट्याख्यातुमारेनेBI पूर्व श्रीमहाविदेहे नरविक्रमजूपस्य सुता सुलोचना, तया क्रीमार्थ एकः कीरः पञ्जरे क्षिप्तः, तम
जस्रं मधुरफलैरपोषयत् , एकदा सा सकीरा सीमन्धरबिम्ब नन्तुं गता, कीरो वीतरागं दृष्ट्वा जातिस्मृत्या विराधितव्रतं पूर्वजवं ददर्श-यतो मया प्राग्नवे विहरमानसीमन्धरादिजिनानामजनं ध्यानं वर्णनं च कृतमस्ति, तच्चेदम्
"पुखलवईए विजए पुबविदेहम्मि पुमरीगिणिए।कुन्थु अरजिनान्तरम्मि जा सीमन्धरो नयवं ॥१॥ सुबय जिण नमिणो अन्तरम्मि रऊं चइत्त निरकन्तो। सिरिउदयदेव पेढाल अन्तरं पाविही मुरकं ॥॥"
१ हरिणविशेषाः.
2010_05
For Private & Personal use only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. ॥ १५ ॥
2010.1
विंशतिविहरमानानां प्रत्येकं प्रत्येकं शतकोटी साध्व्यः शतकोटी साधवः दशलक्षकेवलिनः । सर्वसङ्ख्याaath केवलधरा, विहरमान जिन वीस । सहस कोमी युगल नमुं (नीमे ), साधु नमुं निसदिस ॥ १ श्रावकश्राविकाणां तु सङ्ख्या न श्रुतेत्यादि जिनगुणपठनपाठनपरः परं क्रिया शिथिलः, प्रान्ते तत्पापमनालोच्य कीरोऽहं जातः, मया हारितं जन्म, अतः परं सदा एनं प्रभुं नत्वाऽनुनोये इत्यनिग्रहं जग्राह । सुलोचना सपञ्जरं तमादाय गृहमाससाद । अन्यदा जोक्तुं समये राजसुताकराडुड्डीय द्रुतं तीर्थेशं नन्तुं जगाम, तदा तदियोगात्सा पुनः पुनर्विललाप, ततो नृपाज्ञया पहिग्राहकैः कुतश्चिबाखिश्वन्नं तं बद्धा राजसुतायै दत्तः, सा तजतिनङ्गकृते तत्पक्षौ चिच्छेद, ततोऽसौ समाधिबुद्ध्या मृत्वा सौधर्मे सुरोऽभूत् । सापि तस्यैव प्रिया स्नेहतोऽभूत्, ततश्युत्वा कीरो देवः शङ्खनूपो जातः । राजकन्यादेवी तु कलावती जाता ।
T
तदाकर्ण्य जातजातिस्मरणौ निश्चयीकृतकर्मफलौ तौ दम्पती गृहे गत्वा राज्ये स्वं सुतं निवेश्य दीक्षां जगृहतुः सुशीलमनसौ ।
संपाहय चारित्रमनरूपकालं, तौ दम्पती स्वर्गमवापतु । ततश्तौ दी कुकर्मलेशौ, क्रमाविवं प्राप्स्यतो धर्मशीलौ ॥ १ ॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तम्नेऽष्टनवतितमं व्याख्यानम् ॥ ए८ ॥
----
स्तंभ. 9
॥ १५ ॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्रथ नवनवतितमं व्याख्यानम् एए॥
श्रथ ज्ञाततत्त्वौ पावपि दम्पती सङ्कटेऽपि स्वब्रह्मव्रतं न मुञ्चत इत्याहकुत्रचिदम्पतियोगः स्यान्चीलवततत्परः । तेन सर्वसुखावाप्तिः प्राप्ते दौस्थ्येऽपि जातुचित् ॥ १॥
स्पष्टः । नावार्थस्तु दृष्टान्तेन वक्ष्यमाणेन ज्ञेयः, स चायम्___ कुसुमपुरे चन्दननृपो राज्यं पालयति, तस्य पत्नी सुशीला मलयागरीनामा, तयोः सुतौ सायरनीराख्यौ स्तः, अन्यदा वासवेश्मस्थं नृपं कुखदेव्येत्य पाह-"अहो राजस्तवावस्था विषमा नाविनी,18 अतो टिति राज्यं त्यक्त्वाऽन्यत्र गन्छ, यतः-प्राप्तव्यमर्थ खलते मनुष्यो देवोऽपि तं लक्षयितुं है। न शक्तः। तस्मान्न शोचामि न विस्मयो मे यदस्मदीयं न हि तत्परेषाम् ॥ १॥ श्रुत्वेति नृपोऽचिन्तयत्HI आपत्तिमित्रशत्रूणामवश्यं नाविनां नटैः । सन्मुखैरेव गन्तव्यं नश्यतां हीनसत्त्वता ॥१॥ & विपुत्रः स्त्रीयुतो नृपो रात्रावेव निःसृत्य पर्यटन क्रमात् कुशस्थलपुरमाययौ, चन्दनस्तु देवार्चको
मलयागरी तु वनादिन्धनानि खात्वा नगरे विक्रीणाति । अन्येयुः कस्यचित्साशस्य दृक्पथि सागता, तद्रूपस्वरेण मोहितो नित्यमिन्धनानां मूख्याधिकदानेन तां विश्वास्य प्रयाणसमये मूटयदानमिषेणाने कृत्वा प्रपञ्चात्प्रलोज्य प्रसह्य रथमारोप्य गृहीत्वा निर्ययौ, सा पतिवियोगाकुला निःश्वासानमुश्चत् ।। तदा सार्थप पाह-हे सुधूर्मया सह सुखं नुङ, मत्कामतापं निर्वापय, ततः साऽवोचत्, यतः
अगनि मज्जी ऊखो जलो, नल ज विषको पान।शील खंम्वो नहि नलो, नहि कुछ शील समान॥१॥
JainEducation international
2010
For Private Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१६॥
SCARSACARRO
अहो वीर मोहि बारदे, कहा निपट ले अंत । इण नव शीख न खंग हूं, जउ कोपे किरतंत॥२॥" स्तंन ।
उतश्च चन्दनेन सर्वत्र गवेषिता, तामसनमानो नृशं पुत्रान्यां सह स विललाप, यतःप्रतिकूले विधौ किं वा सुधापि हि विषायते । रङ्गुः सीनवेदाखु विलं पातालतां ब्रजेत् ॥ १॥ ततस्तबुध्यर्थ तत्पुरं विहाय सपुत्रो भूमिं पर्यटन एकत्र नदीपूरं दृष्ट्वा एकं पुत्रं वृक्ष्मूले बवा एकं| सुतं स्कन्धे कृत्वा नदीमुत्तीर्यापरतटे मुमोच, नूयो हितीयमानेतुं नदीमविशत् , अन्तराले गतस्तावनदीपूरेण पातितः, तदा स्त्रीपुत्रविरहातः प्राह"किहां चन्दन मलयागरी, किहां सायर किहां नीर । जा जा पके विपत्तमी, सा सा सहे सरीर ॥१॥"
तत इतस्ततो बाहू कूर्वन् काष्ठकखएमं प्राप्य बहिनिःसृत्य दध्यौ-अहो मया राज्यं नुक्तं तहिपाकाय जातं दैवात् , यतःध्रुवं मुष्कृतिनां देवो (वं ) दत्ते मुःखाय जीवितम् । कृमिरागकृतां देशे मानामिव पोषणम् ॥ १ ॥ अतः किं मम जीवितव्येन, जूयोऽप्यचिन्तयत्-मृतेऽपि कर्माणि न मुञ्चन्ति जीवं, यतःमृत्यावपि कृतेऽवश्यं निजपापं विशेषतः। नवान्तरेऽपि लोक्तव्यं तस्मादत्रैव जुज्यते ॥ १॥ तत आनन्दपुरे एकत्र धाम्नि विशश्राम । तत्रैका स्त्री तं दृष्ट्वा मोहिता प्रतिपत्तिं कृत्वेदं प्राह, यतः-॥१६॥ तुम्हे परदेशी लोक हो, रहर्ज न किसीकी साथ ।जर्ज रहो त जनम खगें, हम तुम एक साथ ॥१॥" तन्त्रत्वा स्वव्रतजङ्गनीरुयत्किञ्चित्तरं ददौ-अस्थिरचित्तफुःखारीनरैः सह कः प्रीतिविवासस्तव"इत्युत्तरं
R SCRACASS
___JainEducation international 201
For Private & Personal use only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
दत्त्वाऽन्यत्र गवन् श्रीपुरासन्नतरोरधः स्थितो निां प्राप,तदातत्रापुढे राझि विपन्ने सचिवैः पञ्च दिव्यानि कृतानि,तेन्योराज्यं जातं, तन्यायेन शास्ति, प्रधानादिनिश्चरणयोर्निपत्य जणितोऽप्यन्यस्त्रीपाणिग्रहणं नाकरोत्।।।। | अथ कश्चित्सार्थवाहस्तरङ्गिणीपूर्वापरतटस्थवृह मूलवचौ सायरनीरौ वीदयासौ स्वपुत्रवत्तयोः परिचर्या , चकार, तो गृहीत्वा स्वपुरे गतः, क्रमेण तो पूर्णयौवनौ जातो, सार्थपमापृचय श्रीपुरे गत्वा मुर्गपाखसेवां चक्रतुः, तत्र स्वपितू राज्यमस्ति । एकदा मलयागरीयुतस्तत्सार्थपतिस्तत्पुरमेत्यानेकोपायनानि|8 नृपस्य पुरो मुमोच, हृष्टो नृप आचष्ट यत्तव रोचते तन्मार्गय, तदा स निजसार्थस्य रक्षार्थ निशि यामिकान् ययाचे, ततो राज्ञादिष्टस्तलारझो तो जातरौ प्रैषीत् , तत्र रात्रौ विनोदाय यामिकाः स्वस्त्र-2 चरितं प्रोचुः । तदा तावपि यथाजातवृत्तं प्रोचतुः, तवृत्तं मध्यस्था पटकुट्यन्तरतो मलयागरी श्रुत्वा | स्वसुतो मत्वा झटिति आलिलिङ्ग, पुत्रावपि निजमातरं नत्वा स्वरूपं शुश्रुवतुः। हे मातः! प्रजाते सर्व सुस्थं जावि, मा चिन्तां विधेहि (इत्युक्त्वा तामसान्त्वयेताम् ) प्रजाते मातृसुतै राझे स्वावदातः प्रोक्तः, नूपः स्वपरिचदं दृष्ट्राऽन्यायकारिणं सार्थपं निर्त्य नगरान्निष्कासितवान् , तेषां घादशवर्षात्मको विरहो विगतः, राज्यघयमनुत्नवन् सुखेन तस्थौ, दम्पती शीलं प्रपाट्य स्वर्ग गतौ।
सादृश्यधर्मा वनिता विलासं, प्राप्नोति मर्त्यः शुनपुण्ययोगात् । मुःखेऽपि ती पश्य निजात्तशीलं, नामञ्चतां तेन यशोऽस्ति विश्वे ॥१॥
इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तम्ने नवनवतितम व्याख्यानम् ॥ एए॥
RSSNESHRESS
2010-05
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१७॥
॥ अथ शततमं व्याख्यानम् १०० ।। अथैकां स्त्रियं बहुनराः स्पृहयन्ति इति मत्वा ये तां मुञ्चन्ति त एव ज्ञानिन इत्याहमिथो हिंसां समीहन्ते एकस्त्रीस्पृहया नराः। ततस्तां परिमुञ्चन्ति त एव विबुधेश्वराः ॥१॥
स्पष्टः, जावार्थस्तु श्लाचेयप्रबन्धेन ज्ञेयः, स चायम्-वसन्तपुरेऽग्निशर्मा नाम जूदेवोऽस्ति, तस्य नार्या प्रीतिमती, उजावपि धर्मवाणीं श्रुत्वा काखे जिनोदितं व्रतं प्रतिपन्नौ, नानाजातीन्मुनीन् ज्ञात्वा घावपि शौचाचारौ जातिमदं चक्रतुः । तद्दुष्कृतमनालोच्यानशनेन मृत्वा कट्पवासिसुरौ जाती।
श्तश्चैलावर्धनपुरमस्ति, तत्रेन्यो नाम श्रेष्ठ्यस्ति, तस्य नार्याया धारिण्याः कुक्षौ अग्निशर्मजीवः पुत्र-2 त्वेनोदपद्यत, सुमुहूर्ते पुत्रं सुषुवे । तस्य सप्रजावयेलादेव्या दत्तत्वात् श्लापुत्रसंझया नाम पप्रथे । क्रमेण पित्राऽध्यापितो यौवनं प्राप, अथ तस्य पूर्वनवप्रिया स्वर्गतश्युत्वा नटकुलोत्पन्ना विलासहासयुक्ता नर्तकी जाता, सा कुरङ्गादी नृत्यन्ती श्लासूनुना दृष्टा, तस्या विज्ञाननयनवदनस्तनकरचरणाद्यवेक्ष्य करिणीदर्शनात् करीव उमेदावस्थां प्राप, कामुकः किमपि कृत्याकृत्यं न वेत्ति । यतः
तावदेव कृतिनो मतिः स्फुरत्येष निर्मलविवेकदीपकः।
यावदेव न कुरङ्गचक्नुषा ताज्यते चखलोचनाञ्चलैः॥१॥ स स्मराहिना दष्टस्तां नटी गारुमिकीमिव स्मरन् प्रतिज्ञामकरोत्प्रफुलपद्मपत्रादी यदि मां न विवाहयेत् । प्राणेन्यः सर्वदा रुष्टस्तदाग्नौ प्रविशाम्यहम् ॥ १ ॥
॥१७॥
2010 05
For Private & Personal use only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ततो व्यग्रमनसा गृहे प्राप्तः, उत्सुकं वीक्ष्य पितृल्यामतिनिर्बन्धेन पृष्टः स्वहृदयं प्राह, तन्वृत्वा पितरौ वजाहताविव जातौ । हे पुत्र ! त्वं हंसाजः काकोचितं कर्म कुर्वन् किं न खजसे ? इत्थं बौधितोऽपि स प्राह-मम मानसमेनां विना न मोदते, अतः सृतं बहुजाषितैः, तं पुत्रमचिकित्सं ज्ञात्वा । इन्यो मौनेन तस्थौ, स तु लजां प्रमुच्य नटेन्यः तत्तुल्यं अव्यं दत्त्वा ताममार्गयत् , ते प्रोचुःअक्ष्यो निधिरियं कन्या कथं देया ? अमुष्याश्चेत्तवेला तर्हि नटीजूय यत्र यत्र वयं यामस्तत्र तत्र त्वं समेहि, सोऽपि खळां मुक्त्वा नटैः साई ययौ, अटपदिनैस्तेषां नृत्यमशिक्षत, अथ ते प्रोचुः-नो नर ! नृत्यं कृत्वा धनमर्जय येन तव विवाहः क्रियते, ततोऽयं नटैः सहाटन् वेणातटअङ्गे गतः, तन्न-18 गरेशस्याग्रे गत्वा नटैननो लिहानो वंशस्तत्र निखातः, तस्योपरि महत्काष्ठं स्थापितं, तदन्तरे दृढौ / शो कोलौ निहिती, तत्रेतासूनुः पाउके परिधायारोहत् , एककरे तीदणं खड्गं धुन्वन् दितीये खेटक
नृत्तत्र क्रीमति स्म । अद्भुतं नृत्यं प्रेक्ष्य तुष्टोऽपि सर्वजनो नृपात्पूर्व कोऽपि दानं न ददौ, राजा तु वंशाधःस्थितायां तत्प्रियायां रागपरो दध्यौ-यद्येष वंशाग्रात्पतति तदैनां नटीं गृह्णामीति धियाऽऽहजो नर्तक ! पुनस्त्वं नृत्यं कुरु, सम्यगहमवेदे । सोऽपि वित्तस्त्रीलुब्धः पूर्ववद्दर्शितवान् ! तथापि शाठ्यान्न दानं दत्तं, नृपस्तत्पातमिन्नन् तृतीयवारं नृत्यमकारयत् , पुनः प्राह नृपः-चतुर्थवारं नृत्यं, कुरु, यथा त्वामदरिषं कुर्वे । तेन खोजात्तथा कृतं, सर्वे जना नृपाकृतं मनसा ज्ञात्वा निनिन्छ, तदेखापुत्रश्चिन्तयति-नूनं राज्ञो मनो नव्या कामार्त्त जले, ततः स दध्यौ-धिगहो ! कामावस्था,
____JainEducation international
2010
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥१८॥
उपदेशप्रा. धिङ्नां जूपं च, अहो ! मया कुलं मलिनीकृतं, इत्यादि वैराग्येण ध्यायन्नेष वंशाग्रस्थितः कस्यचिच- स्तंज.
निनो गृहे जितेन्ज्यिानेपणादिगुणयुतान्मुनीन्मृगादीनिः प्रतिलान्य वन्द्यमानानेइत, तदैवं दध्यौ
अहो ! विज्ञातचतुर्दशजीवाजीवस्वरूपाः स्त्रीनोगपराङ्मुखाः स्वदेहेऽपि निरीहाः केवलं मोक्षानिलाषुका । है एते मुनयः “पीणनिरंतरथणनर” इत्यादिलक्षणलहितदेहानिर्मन्नर्तकीन्योऽप्यसङ्ख्याधिकरूपानिः स्त्रीनिर्मोदकैनिमंत्रिता अपि काकमैथुनवत् दृग्न्यां नेक्षन्ते, अहं तु नीचकन्यायामपि रागपरोऽहो धिङ्मम | कर्मविलसितं, धिक् संसारस्वरूपं, एवं विषयेषु विरक्तस्य शुन्नध्यानं ध्यायतः सामायिकादियथाख्यातचारित्रप्रतावेण घनघातिकर्मदयात्तदा सहसा संकेतितमिव लोकालोकप्रकाशकमविनश्वरमिलासूनोः केवलज्ञानमुत्पेदे, वंशात्तीर्य देवतादत्तलिङ्गनृत् धर्मदेशनां चकार, तदुक्तं धर्म श्रुत्वा नृपादयः सन्या । नर्तक्युपरि रागकारणं पप्रबुः, केवलिना पूर्ववृत्तान्तोऽन्निहितो यथा “पूर्व विप्रनवे नार्यया सह दीदा। लगृहीता, धान्यामपि जातिमदः कृतः, तमनालोच्य मृत्वा देवौ जातो, ततश्युत्वाऽहमिन्यपुत्रो जातः, मम
प्रिया जातिमदादेषा नटी जाता। । कामरागो ममैतस्यां तेन गाढतरोऽजनि । नवान्तरानुगामि स्याङ्करै स्नेहश्च देहिनाम् ॥ १॥" ॥१॥
एवं श्रुत्वा जातिस्मृतिं गता सा नटी दध्यौ धिमे रूपं, येनेन्यपुत्रपार्थिवादयो बहुजना व्यसने पातिताः सृतं मे विषयसौख्येन, एवं जावयन्ती केवलज्ञानं प्रपेदे, इतश्चासन्नस्था राज्ञः पट्टराज्ञी
SACKGROCEROLORDERRORDS
RES-EOSSESAMESSAGE
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ISOLUCLASSE
दध्यौ-“यतो राजाऽधमकुलजातायां नर्तक्यां मोहितः, धिग्विलासेन” इत्यादिलावेन तस्या महाज्ञानमुदपद्यत । अथ नृपतिर्दध्यौ
"श्रयं च कुलमुज्जित्वा रक्तोऽस्यां धनकाम्यया । ममोपकंठमायातो मम चेदृग्विचेष्टितम् ॥ १॥" एकत्वनावनया केवली जातः । इत्थ मिलापुत्रमहाज्ञानिना बहुजीवा निस्तारिताः।
सुवंशजत्वाच्चुलवंशमाश्रितः, कुवंशचर्य नवनावनतनम् । विहाय रूपं वतिनः समीदय, बनूव तद्पपतिश्चिदात्मना ॥१॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तंने शततमं व्याख्यानम् ॥ १० ॥
॥ अथैकोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११ ॥
अर्थतगतं जिनेन्रैरपि स्वीकृतमत आचर्यमित्याहयेषां मोदो धूवं जावी शीलं चरन्ति तेऽपिहि। तदा संसारिजीवानां कार्योऽजनं तदादरः॥१॥ येषां जिनेन्द्राणां ध्रुवमवश्यं तन्नव एव मोहः शिवं भविष्यति, तेऽपि जिना हि यदि ब्रह्मचर्य निषेवन्ते, तदा संसारमग्नसामान्यजीवानामजस्रं सदा तदादरः शीलपालनादरः कार्य इत्यर्थः । लावार्थस्तु मलिजिनसंबन्धेन वाच्यः । तथाहि-अपरविदेहे सलीलावतीविजये वीतशोकायां पुर्या महाबलो नृपः वैश्रमण-चन्ध-धरण-पूरणवस्व-चलाख्यैः स्वमित्रैः षद्भिः सह बालवयस्यैः प्रवज्यां प्रतिपेदे । तैः सह
A-RECRACROCCAREER
S AMACHAR
Jain Education Internatio
0
3
For Private & Personal use only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
तंज.
उपदेशप्रा.
मासरूपणादि तपः कुर्वन् रोगदंजतस्तपम्पान्तेऽपि पारणं नाकार्षीत् । तेन्योऽन्यूनं तपस्तपन्मायया स्त्रीवेदं ।
बबन्ध स्थानकतपोजिर्जिननाम चेति । ततस्ते जयन्तस्वर्गे जाताः। ततश्चयुत्वा महाबलो विदेहदेशे मिथि-12 * सायां कुंजराजपत्नीप्रजावतीकुक्षौ उत्पन्नः । पितरौ मतिरिति नाम चक्रतुः । तदन्ये तु वदयमाणदेशेषु
जज्ञिरे । ततो मनिर्देशोनवर्षशतं जाताऽवधिज्ञानेन पूर्व मित्रप्रतिबोधार्थ पग गृहोपेतं जवनं तन्मध्ये | स्वर्णमयीं शुषिरां शिरश्विशां पद्मपिधानां स्वप्रतिमामकारयत्। तन्मध्ये च नित्यमेकं कवलं प्रक्षेपयामास ।
इतश्च साकेतेऽचलजीवः प्रतिबुधिनामा नृपो जातः । अन्यदा स प्रियायुतो नागयात्रायै गतः । तत्र पुष्पमंमिकां पुष्पमुजरं च स्वप्रियां वीक्ष्य विस्मयादमात्यमाह-"दृष्टं कापीदृशं रूपं ?" इति । सोऽवोचित्-“देव कोऽत्राग्रहः ? जगत्रये कुंजराजसुतास्वरूपं नास्ति, तस्याश्च श्रीदामगंमशोना क्वापि न दृश्यते"। मंत्र्युक्तं श्रुत्वा संजातस्नेहोऽसौ मविवरणार्थ दूतं विससर्ज १। तथा चंपायां धरणजीवश्चन्छछायानिधो बनूव । कदाचित्तदन्तिकेऽहन्नकश्राशेन पोतवणिजा दिव्यकुंमले ढोकिते स पप्रच-"पृथ्व्यां किञ्चिदाश्चर्य दृष्टं ? । सोऽवदत्-स्वामिन् समुजे सुरेण मत्पोतमान्दोलितं कृत्वा प्रोक्तं त्वं श्रीजैनधर्म । त्यक्त्वा मामाश्रयेस्तदा पोतं तारयामि । बहूपसर्गेऽपि निश्चलं मां ज्ञात्वा तेन कुंमलचतुष्टयं दत्तं । एक 18 युग्मं कुंजस्य मयोपढौकितं, तेन मविसुताकरे दत्तं सा कन्या विश्वाश्चर्या दृष्टा । इति श्रुत्वा तथैव दूत
प्रेषयत् । तथा पूरणजीवः श्रावस्त्यां रुक्मिराजो जातः । तेनैकदा स्वहितः स्वर्णमंझपे मकानकमहामहः कृतः । तदैकं बहुदेशान् विलोक्यागतं कंचिन्नरं पप्रच-ईदृशं क्वापि दृष्टं । सोऽवोचत-देव
ॐॐॐॐ%AC
॥१
॥
%
___JainEducation International 2010_05
For Private & Personal use only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
विदेहवरराजपुत्रीजन्मोत्सवापेक्ष्याऽयं सदांशेऽपि रम्यतया न वर्त्तते । इति श्रुत्वा तथैव दूतं प्रेषयति ३ ।
तथा वसुजीवो वाराणस्यां शंखनामा जूपोऽनवत् । इतश्च तन्मछिकुमले एकदा जग्ने समारयितुं सुवर्ण-४ * काराय ददौ । तथैव कर्तुमशक्नुवन्तस्ते पुराबहिष्कृताः शंखराजसंसदि श्रितास्ते नृपेण पृष्टाः प्रादुः पुरमो
चनवृत्तं । ततः कीदृशी सा इति पृष्टेन्यस्तेच्यो मतिरूपं श्रुत्वा तथैव दूतं प्राहिणोत् । तथा कदाचिन्मलेर्मसदिनानिधानोऽनुजो नाता सन्नां चित्रकश्चित्रयामास । तत्रैकेन चित्रकृता देववरवित्रता श्रीमझे-2 चरणाङ्गुष्ठं यवनिकान्तरात् दृष्ट्वा यथास्थितं रूपं तस्यास्तेन निर्मितं। ततश्च मझदिनः प्रियायुतश्चित्रशालिकां है प्रविष्टः साक्षान्मट्विं ज्ञात्वा हिया सहसा व्यावृत्तः । तत्र तशात्री चित्रमिदमिति न्यवेदयत् । ततः स । । कुपितस्तं चित्रकरं वधायादिष्टवान् । चित्रकरैः स मोचितः । तथापि कुमारस्तदङ्गुतीवेदयित्वा देशतो
निरवासयत् । स च हस्तिनापुरेशवैश्रवणजीवादीनशत्रुराजमाश्रितः। ततो राजा तं निर्गमनकारणं पान की ४ तेनैवं मलिवर्णने कृते घृतं प्रहिणोति स्मेति ५। तथा कदाचित्परिव्राजिकावादे मविराजपुत्र्या निर्जिता | है सती सा कुपिता कांपिट्यपुरेऽनिचन्धजीवाजितशत्रुनृपमुपगता श्रीमो रूपमाचख्यौ । तच्छ्रुत्वा तथैव ।
दूतं प्राहिणोत् ६। | एवमेते पमपि दूताः कुंजपुत्रीं याचितवन्तः । स च तानपधारेण निष्कासितवान् । दूतवचनाकर्णना कातकोपाः पमपि मिथिलां प्रति प्रतस्थिरे । ततस्तजयोपायं कुंनोऽसलमानो व्यग्रो जातः । इति व्याकुखचित्तं जनकमवलोक्य मधिराश्वासयत्-हे पितस्त्वं दूतमुखेन तेषां षमा ज्ञापय युष्मन्यं कन्यां दास्ये
___JainEducation international 2010_05
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. ॥२०॥
इति, ततो विश्वस्तास्ते पृथक् पृथगत्रागमिष्यन्ति । राज्ञा तथैव कृतं । प्रवेशितास्ते । पूर्वरचितगर्भगृहेषु महिप्रतिमामवलोक्य ते सेयं मल्लिरिति मन्यमानास्तद्रूपादिषु मूर्छिता निर्निमेषदृष्ट्या तामवलोकयन्तस्तिछन्ति स्म । ततो महिना तालुदेशस्थं तत् पिधानं व्यपोहितं । ततस्तस्या गन्धः सर्पादिमृतकगन्धातिरिक्त उदधावत् । ततस्ते नासिकां पिदधुः । मलिस्तानेवमवादीत्-किं जूपा यूयमेवं पराङ्मुखीजूताः । त
चुः-गन्धेनानिजूतत्वात् । पुनः साऽवोचत्-यदि जो देवानांप्रियाः प्रत्यहं मनोज्ञाहारकवलरूपेणै-15 वरूपः पुजलपरिणामः तदा स्त्रीदेहे के सारं पश्यथ ? । युष्मानिर्देवनवेषु महदायुनक्तं सुखं च । इत्थं है प्राग्नवकथनेन तेषां जातिस्मरणं जातं। अथ मतिः प्राह-अहं लोः प्रबजिष्यामि, यूयं किं करिष्यथ ? | त ऊचुः-वयमपि व्रतं ग्रहीष्यामः । ततस्ते मयाझया गृहे गत्वा पुत्रान् स्वस्वराज्येषु निचिक्षिपुः। मसिजिनः सांवत्सरिकमहादानानन्तरं पौषशुक्लैकादश्यामष्टमन्नक्तेनाश्विनीनक्षत्रे त्रिशतनृपैः त्रिशतस्त्री-18 निश्च सह वर्षशतेऽतीते जन्मनः सिद्धसादिकं प्राब्राजीत् । तस्मिन्नेव दिने केवलं समुत्पन्नं । ते पमप्येत्य प्रवव्रजुः । निषगादयोऽष्टाविंशतिगणधरा जाताः । चत्वारि सहस्राणि साधवः । पञ्चपञ्चाशत्सहस्राणि साध्व्यः । लक्षत्रयं सप्ततिसहस्रा उपासिकाः। बदमेकं व्यशीतिसहस्राणि श्राजाश्चेति संघयुग्मलितीर्थेशो विहरन् प्रान्ते संमेते पञ्चपञ्चाशत्सहस्रं शरदां संपूर्णायुः प्रत्येकं पञ्चशत्या साधुसाध्वीजियुतः फाटगुनश्वे| तपादश्यां नरण्यां श्रीमधिर्मोदमासदत् ।
4-0-0-500RGAGRONOCOCOCCAL
2010
For Private & Personal use only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
इत्यं यथा शीलमवश्यमोक्षानिगामुकोऽपि प्रनुमल्लिनाथः ।
प्रपालयामास तथाऽविरामं, जव्येन निर्व्याजतया निषेव्यम् ॥ १॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तंने एकोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥११॥
॥ अथ ट्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १० ॥
अथ मैथुनसेवया बहुगुणहानिः स्यादित्याहवाक्यमंत्ररसादीनां सिद्धिः कीर्त्यादयो गुणाः । नश्यन्ति तत्क्षणादेव अब्रह्मसेवनान्नृणाम् ॥१॥ स्पष्टार्थः। लावार्थस्तु सत्यकिविद्याधरसम्बन्धेन ज्ञेयः। तथाहि-चेटकमहाराजपुत्री सुज्येष्ठां निर्ग्रन्थीं| श्रातापनापरां सुरूपां वीदय धूमिकया दिग्मूढां कृत्वा नमररूपेण पेढाल विद्याधरस्तां भेजे । तस्याः सत्यकिर्नाम तनयोऽजवत् । स विद्याग्रहणा) व्याघ्रीमुग्धस्वर्णपात्रवविचिन्त्य पेढालेन साध्वीसकाशादपहृत्य विद्यामंत्री दत्तः। तथा
रोहिण्या विद्यया व्यापादितो जन्मसु पञ्चसु । षष्ठे जन्मनि षण्मासायुषा तुष्टापि नादृता ॥१॥ प्राग्जन्मसाधनात्तुष्टा नवेऽस्मिन् सप्तमे च सा । खलाटे विवरं कृत्वा हृदि तस्य विवेश च ॥२॥ देवानुलावतो खलाटविवरं तु दिव्यमदि जातं । ततः स्वपितरं साध्वीशीललोपकं मारितवान् ।
JainEducation International 2010Los
For Private & Personal use only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
लोकप्रकाशे
॥१॥
ततो मातृवचनाजिनवचनाच्च कृतदृढसम्यक्त्वस्त्रिकाखजिनाची कृत्वा तीर्थकृत्त्वमुपार्जितवान् । यतो संजः महादेव इति ख्यातो रुक एकादशः स च । एकादशो जिनो नावी सत्यकिः सुव्रतान्निधः ॥ १॥ |
अविरतित्वेन स्त्रीषु रक्तः सन् नूपादिस्त्रियः प्रसह्य सेवते । अन्यदोऊयिन्यां चएमप्रद्योतेन पुरि पटहो दापितः । उमावेश्यया कथितं-अहं तं निशाचरं वशीकरिष्यामि । तदनु त्वया यथेठं विधेयं । एकदो-12
मया चन्शालोपरिस्थया स्वाङ्गसौन्दर्य दर्शितं । स सत्यकिस्तद्रूपलुब्धस्तामेव जेजे । अन्यदा स्त्रिया 3 हारहसि पृष्टं-तव का विद्याः सन्ति । तेनोक्तं-मम रोहिण्यादयः सर्वदाप्यङ्गे तिष्ठन्ति, मैथुनावसरे खड्गं विद्यां च दूर स्थापयामि, तदा मम किश्चिद्बलं न लवति । तया राज्ञोऽये उक्तं-शब्दवेधी पुरुषश्चेन्मदासक्तं मारयति तदा म्रियते नान्यथाऽतो दक्षः कोऽपि मां मुक्त्वा तमेव हन्ति ईदृशोऽत्राः। तदा नृपान्यणे कैश्चिवस्त्रकुशलैस्तत्परीक्षार्थ पद्मपत्राण्युपर्युपरि संस्थाप्योपरितनानि पणीकृतानि तान्येव वेदितानि नाध-1 स्तनानि । अनया युक्त्या त्वामपि रक्षिष्यामः इति श्रुत्वा सा स्वीकृत्य गृहे गता । पश्चात्तैः सुन्नटैः प्रचन्न तां विषकन्दली विज्ञाय तया सह मैथुनासक्तः सत्यकिारितो मृत्वा नरकं गतः । पश्चात्तन्मित्रेण काल-| संदीपकविद्याधरेण चूर्णीकरणाय नगरोपरि शिला विकृता।राज्ञा जोगादिके कृते स विद्याधरः कथयतिचन्मैथुनासक्तावस्थारूपेण पूजां कुरुत शङ्करपार्वतीनाम्ना गुणान् गायत तदा मुञ्चामि नान्यथा । प्रतिपन्नं राज्ञा लोकैक । क्रमेणेश्वरखिङ्गं जलाधार्या कृत्वा पूजयामासुः ।
__JainEducation intemational 2010
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
धिग्धिग्विषयलाम्पव्यं येनासक्तोऽप्ययं बली । कुण्ठीकृत्य निजां शक्तिं सत्यकिः प्राप नारकम् ॥१॥
सुज्येष्ठादीक्षाग्रहणवृत्तं त्विदम्। विशाखापुर्या चेटकमहाराजपुत्री सुज्येष्ठास्ति । तयान्यदा मिथ्यात्वं स्थापयन्ती काचित्परिवाजिका निर्जिता । तया तद्रूपं पट्टे आलिख्य श्रेणिकराज्ञो दर्शितं । राजा व्यामोहितः । राजाज्ञयाऽनयेन वैशा-2 यामापणो मंमितः । तत्र स पट्टलिखितं श्रेणिकमर्चति । तत्सुज्येष्ठादास्या दृष्टं । तया सुज्येष्ठायै दर्शितं ।। सुज्येष्ठया रूपव्यामोहितया स्वाकूतमनयाय प्रोक्तं। तेन सुरक्षा स्वसीमां यावत्कारिता । तत्र श्रेणिक एत्य सुज्येष्ठां चेलणां च गृहीत्वा तन्मार्गे गति तावत्सुज्येष्ठा विस्मृतस्वाजरणा तद्हणाय गृहे गता । नृपस्तु महाराजनयात् कटिति चेलणामेव गृहीत्वा काकनाशं नष्टः । सुज्येष्ठा सङ्केतस्थले तां तं चावीदय पूच्च-४ कार । पश्चाजावितेन चेटकराजेनैकेन बाणेन श्रेणिकाङ्गरदका घात्रिंशत्सुलसासुता मारिताः, सहजातत्वात्सामुदायिककर्मत्वात्तेषां । ततो महाराजः स्वपुर एत्य सुज्येष्ठार्थ विवाहसामग्रीमकरोत् । तदा पितरं निवार्य तया दीक्षा गृहीता। सतीत्वादन्यं नेति । तदनु पेढालतो गर्ने जाते सतीस्वरूपं गणधरेण पृष्टं, वीरेणोक्तं-नास्या दोषः, श्यं तु निश्चलशीला, मनसा वृतश्रेणिकसङ्गालावात् , यावजीवं त्रिधा शुद्ध प्रतमपालयत् । | चेटकस्य महाराज्ञः पुत्र्यः सप्तापि या वन्नुः । ताः सर्वाः शीतसंयुक्ताः श्वाधितास्तीर्थजर्तृ निः॥१॥
॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तंने घ्युत्तरशततमं व्याख्यानं ॥१०॥
RSONNESSSSS
2010_05
For Private & Personal use only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ अथ त्र्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३॥
अथ स्त्रीचरित्रं ज्ञातुं कोऽपि न कुशल इत्याहसश्लिष्टमपि स्त्री(नारीणामहो कपटनाटकम् । न स्याफेधा अपि मेधावी यस्य तत्वावबोधने ॥१॥
स्पष्टः । नावार्थस्तु नूपुरपंमितादृष्टान्तेन ज्ञेयः तद्यथा&I राजगृहे देवदत्तः स्वर्णकारः । तत्सुतो देवदिन्नः। तस्य जाया सुर्गिला । एकदा नदीतीरे सूक्ष्मावस्त्रावृता स्नानं कुर्वन्ती केनचिन्नागरेण दृष्टा । स मोहितोऽपठत् ।
सुस्नातं ते नदी पृचत्यमी पृचन्ति चांहिपाः। पृवाम्यहं च त्वत्पादपद्मयोनिपतन्नपि ॥१॥ पपाठ सापि स्वस्त्यस्तु नये नन्दन्तु च दुमाः। मनीषितं करिष्यामि सुस्त्रातप्रश्नकारिणः॥२॥ श्रुत्वा तन्मिलनोत्सुकः स्वाकूतं प्राह तापसीं । तया मुर्गिलां प्रति प्रोक्तं । मायाविनी साह-हे पाखंमिनि किमश्राव्यं लापसे ? याहि मद्गृहात् । क्रुधा निर्गवन्त्यास्तस्याः पृष्ठे सा कजाखहस्तं ददौ । तं नरं ६ स्वापमानमुक्त्वा तया पृष्ठिदर्शिता । स दध्यौ–नूनमनया कृष्णपञ्चम्यां सङ्केतः प्रोक्तोऽस्ति परं कुत्र स्थले ।
तन्नोक्तं । पुनस्तेन निक्षाग्रहणमिषेण तत्र प्रेषिता । तया प्रोक्ता फुर्गिला-हे सुचूस्तन्मिसनस्थलं कथय।। सा रोषं कृत्वाह-रे मुर्मुखि निर्गल इत्युक्त्वाऽशोकारामापधारेण निष्कासिता । तदने तत्प्रोक्तं । तेन ॥१५॥ ज्ञातं कृष्णपञ्चम्यामशोकारामे मिलनं दर्शितं । ततस्तद्दिने तत्र गतः। घौ विनोदं कृत्वा तत्रैव मुजित-II नेत्रा अजूतां । तदा कायचिन्तार्थमागतेन श्वशुरेणान्यं नरं मत्वा वामावामचरणत एक नूपुरं कर्षितं ।। ३॥
2010
For Private & Personal use only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
तत्पुश्चक्ष्या विज्ञाय तजारः शिक्षा दत्वा गृहे प्रेषितः । ततः स्वपति मञ्जुलवाण्या विनि कृत्वाऽशो-2 कारामे स शायितः। किंचिन्निां विधाय पतिं प्राह-नवत्कुलेऽयं कः क्रमो यत्सुप्ताया वध्वाः श्वशुरो। नूपुरं हरति । ततः सक्रोधः स प्रजाते पितरं पाह-रात्रावुपवनेऽहं सुप्तोऽनूवं नापरः, परं हे तात पुत्रस्त्रीगुह्यप्रेक्षणं नाह । वृक्षः प्राह-उपपतौ गते तदनु त्वं तया शायितः। तदाकर्ण्य वधु स्वात्मानं देवतापुरः शोधयिष्यामि । इत्युक्त्वा पवित्रीय यदमचितुं ययौ । मार्गे पूर्वसङ्केतितः स जारो थिलीय तजले वृहे वानर वालगत् । तं दूरीकृत्य यदाग्रे पाह-एनं श्रिलं स्वपतिं च मुक्त्वा है कोऽप्यन्यो मयि लग्नश्चेत्तदा यथेचं कुरु । यावता किं करोमि इति यदो दध्यौ तावत्साशु यक्षजंघयोरन्त-12 निरगात । लोकः प्रशस्य नपरपंमितेति नाम दत्तं । तच्चरित्रेण विस्मितः श्वशुरो नितां ताहनतो नाप ।। तशुणेन भूपतिर्निजान्तःपुररक्षकं चक्रे । राझी तात्रौ मेझलुब्धा पुनः पुनरुत्थाय तं जागरूकं वीदय । व्यावर्त्तत । तवृत्तबुनुत्सया कपटेन सुप्तः । तदा राझी गवादमागता । तां करिशुमेनाधोनागे हस्तिपकः समुदतारयत् । ततो हस्तिशृंखलया पृष्ठे तां तामयित्वाऽवोचत-कथं चिरेणागता? । तया नवयामिकवृत्तमुक्तं । ततश्चरमयामे तथैव वातायने मुक्ता । तत्रीय स्वर्णकृहध्यौ-यदि राजस्त्रीणामिदं चरित्रं श्रन्यासां कुशीलत्वे को विस्मयः ? । इति गतचिन्तः षण्मास्यन्ते नित्रां प्राप । नृपेण निजागतस्वरूपं पृष्टः | स्पष्टमब्रवीत् ततो नृपः सर्वस्त्रीणां प्राह-यूयं निर्वस्त्रपृष्ठौ नीलोत्पलघातं मत्कृतं सहध्वं । सर्वानिः |स्वीकृतं । क्रमेण साऽऽगता । किंचिद्घातेन उद्ममूर्खया जूमौ पपात । ततो नृपस्तां प्राह
ACCORRERA
2010815
For Private & Personal use only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐ
उपदेशप्रा.
स्तंज.
रमसे मत्तनागेन कृत्रिमेजाद्विनेषि च । शृङ्खलाघाततो मोदं मूर्ग यासि तथोत्पलात् ॥ १॥ नृपः क्रोधारुण श्रादिदेश-गजे मे राशी चारोप्य गिरिभंगतो यूयं त्रयोऽपि कम्पापातं वितनुत । आधोरणस्तं करिणं गिरिमूर्ध्नि नीत्वा ऊर्वीकृतकचरणं त्रिपाद्या हितौ अस्थापयत् । अग्रे पान्यां पनयामधारयत् । तत्कालारञ्जितैोकैर्नृपो विज्ञप्तः-स्वामिन् हस्तिरत्नस्य मारणं नाई । राज्ञा मानितं । नृपादिजिहस्तिपकाय प्रोक्तं-एनं करिवरं समुत्तारय । सोऽवदत्-'यद्यजयमावयो।पो ददाति तदा
मेणोत्तारयामि । ततो राज्ञाऽनये दत्ते शनैस्तमुदतारयत् । ततो राशीमहावतौ देशानिर्वासितौ। सन्ध्यायां वचन प्रामदेवकुखे सुप्तौ । इतश्चैकश्चौरो ग्रामाचौर्यं कृत्वा तत्रैवागतस्तं ज्ञात्वा तखारक्षण रुक । देवकुलं रात्रौ निषादिनि सुप्ते चौरकरस्पर्शेन जागृता सा तं प्राह-वं मां स्त्रीत्वेन रक्ष । सोऽप्याहप्रत्यूषे युक्त्या मजीवितं रक्षासि, तदाहं त्वत्स्वामी । तया स्वीकृतं । प्रातजेटा एत्य पप्रचुः-युष्मासु कश्चौरः। दृष्टिसंज्ञया सा निषादिनं दर्शयामास । तेऽपि तत्दणं तं मे दोषमारोप्य शुलारोपणं चक्रुः। श्तश्च पथि गवन्तं कश्चिन्लाई वीक्ष्य तेन जखं मार्गितं । श्राछोऽपि तस्मै मेमाय नमस्कारपदं दत्त्वा जलानयनाय जगाम । स नमस्कारं स्मरन्मृत्वा व्यन्तरसुरोऽनवत् । श्रथ सा पुंश्चली चौरेण सह ब्रजन्ती नदीतटं प्राप । तदा चौर आह-त्ववस्त्रादिकं ममार्पय, येनेदं परतो धृत्वा ततस्त्वां सुखेन नयामि । अहं यावदायामि तावदत्र तिष्ठ । तया तथा कृतं । दस्युः पारं गत्वाऽतर्कयत्-श्यं स्वपतिमिव मामपि मुखे पातयिष्यति, श्रतोऽस्याः सङ्गो नाईः। ध्यात्वेति साधितस्वार्थस्तां मुक्त्वैव गतः। सा नना हताशा
___JainEducation International 2010_03"
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
वने मन्ती पूञ्चकार । इतः स सुरस्तां प्राबोधयत्, मुखात्तमांसस्य गोमायो रूपमादधे । तदृशोः पुरः
गालो मांसपेशी पुखाधिहाय सरित्तीरगतं मीनं लोक्तुमधावत । तदा मीनो नदीजले जुतं प्रविवेश । तन्मांस तु शकुन्या गृहीतं । तदा फेरुस्तु इतस्ततोऽखोकयत् । सोचे-हे पुर्बुधे घान्यां भ्रष्टः किं विलोकसे । गोमायुराह-त्वं तु त्रिन्यो भ्रष्टा किमन्यदोषं वीक्ष्से । इत्युक्त्वा दिव्यं रूपं कृत्वा जगदेहे पापे यस्त्वया मारितः सोऽहं । जैनधर्मादिदं प्राप्त । त्वमप्यङ्गीकुरु । तथेति प्रतिपन्नां तां साध्वीपदेषु नीत्वा दीहां ग्राहयामासेति।
संप्राप्नुवन्त्याः शुचिशीवरत्ननशं तदा नूपुरपमितायाः। अद्यापि तस्या असतीमतत्व कीर्तिनांदो विरराम नैवम् ॥ १॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तंने व्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १०३ ॥
॥ अथ चतुरुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १०४ ॥ अथ चतुर्थव्रतधारकश्नायआषाढचतुर्मासीसत्कृत्यान्यवश्यं करोत्यतः चतुर्मासीकृत्यवर्णनमाह
आषाढाख्यचतुर्मास्यां विशेषाविधिपूर्वकम् । अनिग्रहाः सदा ग्राह्याः सम्यगर्दा विवेकिनिः॥१॥ कंठ्यः । अत्र श्लोकजावार्थसमर्थनार्थ जावना चेयं-प्राग्वादशवतोच्चारणसमये पञ्चमवतमङ्गीकृतं येन स्यात्तेनावश्यं तन्नियमाः प्रतिचतुर्मासकं संक्षेप्याः । येन तु तन्नाङ्गीकृतं तेनापि प्रतिचतुर्मासकं समु
2010_05
For Private & Personal use only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥२४॥
ROCESC-
0
उपदेशप्रा. चिताः ( योग्याः) अनिग्रहाः स्वीकार्याः । तत्र वर्षाचतुर्मास्यां पुनर्विशेषाविधिपूर्वकं ते ग्राह्याः। वर्षासु | तंज.
शकटखेटनरश्रवाहिनीहलखेटनादिनिषेधः कार्यः। नूमौ जलदजलस्पर्शतो हरिततृणसूक्ष्मसंमूर्तिममंडूकी
पञ्चविधनीलफुल्यलसीयकशंखजीवममोलाकात्राचूमेलगुचनूमिबत्राद्यनेकजीवोत्पत्तिसंजवः स्यात् । तऊतन्तुरदार्थमनिग्रहो विधेयः । कदाचित्तेनैवाजीविका नवेत्तदा एकादि क्षेत्रखेटनादधिकं नियम्यं । यथा| | मुख्यवृत्त्या वर्षाकाले सर्वदिग्गमन निषेध उचितः कृष्णकुमारपालादिवत् । यतः-दयार्थ सर्वजीवानां | वर्षास्वेकत्र संवसेत् । पुरा श्रीनेमिजिनोपदेशात्रीकृष्णनृपो धारकाया बहिर्निर्गमनियमं जग्राहेति । कुमारपालनृपस्तु श्रीहेमचन्ऽवचनात्
दर्शनं सर्वचैत्यानां गुरोरपि च वन्दनम् । मुक्त्वा पुरेऽपि न प्रायो भ्रमिष्यामि धनागमे ॥१॥ वाचा युधिष्ठिरः श्रीमान्निजमङ्गीकृतं व्रतम् । न तत्याज चौलुक्यसिंहः कार्ये महत्यपि ॥२॥ आगवन्तं शकाधीशं देशजङ्गविधित्सया । ज्ञात्वा सानिग्रहो राजा नैति वर्षासु संमुखः ॥३॥ राज्ञो धर्मे स्थिरीकर्तु वध्वा निन्येऽत्र सूरिणा । षण्मासी जीवरक्षायाः पणे मुक्तः कृपालुना ॥ ४॥ इति । एवं वर्षासु सर्वदिग्गमनं निपिछ । तदशक्तौ यदा यासु दिनु गमनं विनापि निर्वहते तदा तदिग्गमनं त्यजेत् । एवं सर्वसचित्तादीनि परिहर्तुमशक्तो यानि विना यदा निर्वहते तानि तदा परिह-३॥ २४ ॥ रति । यथा यस्य यत्र यदा यन्न जवति । यथा निःस्वस्य हस्त्यश्वादि, मरुदेशे नागवल्लीदलानि, स्वस्वकाल 3 विनाऽऽयफलादि च । स तत्र तदा वा तन्नियमयति । एवमसघस्तु त्यागेऽपि विरत्यादिमहाफलं। अन्यथा
2-
HACTEK
2010
For Private & Personal use only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
A-
तु तत्तघस्तु ग्रहणेऽपि पशूनामिवाविरतत्वं तत्तन्नियमफवेन वश्यते । न हि सकृनोज्यऽपि प्रत्याख्यानोचारं विनकाशनादिफलं खनते । असंनववस्तुनोऽपि नियमग्रहणेन कदाचित्कथञ्चित्तद्योगेऽपि नियमबद्धस्तन्न गृह्णात्यपीति व्यक्तं नियमफलं । यथा गुरुदत्तनियमवधेन वङ्कचूलपवीपतिना झुधार्तेनाप्यरण्ये, किंपाकफलान्यज्ञातनामानि सार्थिकैहुबहुप्रेरितेनापि न जग्धानि । सार्षिकैस्तु जग्धानि, मृताश्च ते 5 इति । तेन पदमेकक्षित्रिमासानेकट्यादिवर्षाणि वा यावद्यथाशक्ति नियमाः स्वीकार्याः । यो यावदवधि । यथा पालयितुं शक्नोति स तावदवधि तथा समुचितनियमानङ्गीकुर्यात् , न त्वनियमित एव क्षणमपि । तिष्ठेत् , विरतेर्महाफलत्वादविरतेश्च वहुकर्मबन्धादिमहादोषाच्च । अत्र च वर्षासु विशिष्य ते ग्राह्याः, तत्र ना निर्वाि पूजाऽष्टनेदपूजा संपूर्णदेववन्दनं सर्वबिम्बानामर्चनं वन्दनं वा स्नात्रमहादि, गुरोर्णादशावर्त्तववन्दनं, अपूर्वज्ञानपानादि, विश्रामणा, ब्रह्मचर्यपालनं, प्रासुकनीरं, सचित्तत्यागः, वार्दताब्दवृष्ट्यादिना । तालिकादिपाते राजादनासत्यागादि च, आनित्रेऽवश्यं पक्काम्रफलेषु तपसेषु च कीटसदृशास्तपर्णा || | जीवाः समुत्पद्यन्ते । तथा पर्युषितकोलनिष्पन्नपूपिकावटकादीनि त्याज्यानि । पर्पटवटिकादिशुष्कशाकनजिकासर्वजाति [कादि]तंबुलीयकादिपत्रशाकटुप्परकखारिकशुष्कराजादनीफलखर्जूरजादाऽधीतखमशुंठ्यादीनि(च) फुतिकुन्विलिकादिसंसक्तिसंजवात्त्याज्यानि, औषधादिविशेषकार्ये तु सम्यक शोधनादियतनयैव तेषां ग्रहणं । यथाशक्ति खट्वास्वापदन्तकाष्ठोपानहादित्यागः, चतुर्मास्यां नृखननवस्त्रादिरञ्जनग्रामान्तरगमनादिनिषेधः। वस्त्रधोणीपरिमाणं कार्य । वर्षासु नलिम्पनं उगणस्थापनं सर्वथा निषेध्यं । विघटिकानन्तरं
A-FANARA
2010
For Private & Personal use only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ १५ ॥
2010
गोमयेऽनेके जीवा उत्पद्यन्ते, तथापि वर्षासु विशेषेण प्रजायन्ते । गृहाइजिप्तिस्तंनपव्यङ्ककपाटपट्टपट्टकपहि सिक्कक घृततैलजला दिनांकभाजनेन्धनधान्यादिसर्ववस्तूनां पनकादिसंस तिरक्षार्थं चूर्ण करक्षा दिखरएटनमलापनयनातपमोचनशीतलस्थानस्थापनादिना जलस्य दिखिर्गखनादिना तैलगुरुतत्रजला दिपात्राणां | सम्यक्स्थगनादिनाऽवश्रावणस्त्रानजलादीनां नीखफुली र हिताशुषिररजोबहुलभूमौ पृथक् पृथक् स्तोकस्तोकत्यागेन चुट्टी दीपकादेरनुद्घाटमोचनेन खंकनपेषणरन्धनवस्त्रभाजनादिशासनादौ सम्यक् प्रत्युपेक्षणेन | जिनप्रासादोपाश्रयादेरपि विलोक्यमानसमारचनेन यथाई यतना कार्या । लोकशास्त्रेऽपि कतिचिन्नियमाः | प्रोक्ताश्च । यथा वशिष्ठ उवाच
कथं स्वपिति देवेशः पद्मोद्भव महार्णवे । सुप्ते च कानि वर्ज्यानि वर्जितेषु च किं फखम् ॥ १ ॥ नायं स्वपिति देवेशो न देवः प्रतिबुध्यते । उपचारो हरेरेव क्रियते जलदागमे ॥ २ ॥ योगस्थे च हृषीकेशे यद्द तनिशामय । प्रवासं नैव कुर्वीत मृत्तिकां नैव खानयेत् ॥ ३ ॥ वृन्ताकान् राजमाषांश्च वल्लकुलत्थांश्च तूमरी । कालिंगानि च यमस्तु मूलकं तंडुलीयकम् ॥ ४ ॥ एकान्नेन महीपाल चतुर्मास्यां(सी) निषेवते । चतुर्भुजो नरो भूत्वा प्रयाति परमां गतिम् ॥ ५ ॥ नक्तं न जोजयेद्यस्तु चतुर्मास्यां विशेषतः । सर्वकामानवाप्नोति इह लोके परत्र च ॥ ६ ॥ यस्तु ते हृषीकेशे मद्यमांसानि वर्जयेत् । मासे मासेऽश्वमेधेन स यजेच्च शतं समाः ॥ ७ ॥ १ हे ब्रह्मन्.
स्तंज. 9
॥ १५ ॥
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
इत्यादि । तथा मार्कमेय उवाचतैलान्यङ्ग नरो यस्तु न करोति नराधिप । बहुपुत्रधनैर्युक्तो रोगहीनस्तु जायते ॥ १॥ पुष्पादिनोगसंत्यागात्स्वर्गलोके महीयते । कट्वम्वतिक्तमाधुर्यकषायक्षारषड्रसान् ॥५॥ यो वर्जयेत्स वैरूप्यं दौोग्यं नाप्नयात्क्वचित । ताम्बूलवर्जनापाजन् जोगलावण्यमामुयात् ॥३॥ खजते संततिं दीर्घा तापपक्वस्य वर्जनात् । नूमौ नस्तरशायी च विष्णोरनुचरो भवेत् ॥ ४॥ एकान्तरोपवासी च ब्रह्मलोके महीयते । धारणान्नखलोमानां गङ्गास्नानं दिने दिने ॥ ५॥ उपवासस्य नियम सर्वदा मौनजोजनम् । तस्मात्सर्वप्रयत्नेन चतुर्मास्यां व्रती नवेत् ॥ ६॥ इत्यादि जविष्योत्तरपुराणे । अनेकडोकलोकोत्तरशास्त्रवर्णितं चतुर्मासीव्रताङ्गीकरणं विज्ञाय स्वीकार्य। अत्र ज्ञातं यथा
विजयपुरे विजयसेनो नृपो बहुपुत्रो विजयश्रीपुत्रं राज्ययोग्यं मत्वा मैषोऽन्यैार्यतामिति विचिन्त्य न सन्मानयति । ततः स दूनो दध्यौ-किं ममात्र स्थित्या ? यामि देशान्तरं । यतःal "निग्गंतूण गिहा जो न निश्रा पुहश्मंमलमसेसं । अबेरसयरम्मं सो पुरीसो कूवमंगुको ॥१॥ M जति चित्तनासा तह य विचित्ता न देसनी । श्रच्चाइ बहुसो दीसंति महि जमतेहि ॥२॥"
ततो रहः खड्गहस्तो निशि निर्गतोऽसौ पृथिव्यां स्वैरं चमन् कदाचिदरण्ये मध्याहे कुत्तृषाक्रान्तो यावाशे, तावदेकेन सर्वाङ्गाकृतिदिव्यनरेण सस्नेहमालाप्य तस्मै रत्नमेकं सर्वोपत्रववारकं वितीयं च सर्वे
2010
For Private & Personal use only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
हैटसाधकं दत्तं । कोऽसीति कुमारेण पृष्टे तेनोक्तं-स्वपुरे प्राप्तो मुनिगिरा मच्चरित्रं ज्ञास्यसि । ततः स
तात्नमहिना सर्वत्र स्वैरं विलसन् कुसुमपुरेशदेववर्मनरेशस्यादणोळयां तीव्रां पटहोद्घोषणाज्ज्ञात्वा रन॥१६॥
महिनाऽपजहे । तुष्टो राजा राज्यं पुण्यश्रियं पुत्री च दत्त्वा निष्क्रान्तः । पिताऽप्यथ स्वपट्टे तं न्यस्य निष्क्रान्तः । एवं राज्यघयं स तुंक्ते । | अन्यदा त्रिज्ञानी देववर्मराजापतस्य प्राग्नवं प्राह-हेमपुर्या श्रेष्ठी सुव्रतो गुरुपार्श्वे यथाशक्ति चतुदासीनियमान स्वीचक्रे । तद्भत्यस्तु राज्यशनं मधुमद्यमांसाशनं च प्रतिवर्ष वर्षाचतुर्मास्यां नियमितवान् ।
स मृत्वा त्वं जातः । सुव्रतस्तु महर्षािसुरः। तेन प्राच्यस्नेहाउनष्यं दत्तं । ततो जातिं स्मृत्वा नानानिलायमान् प्रपाट्य नृपः स्वः प्राप्तो विदेहेषु च्युत्वा सेत्स्यति । ८] उपलक्षणार्थमन्यच्च चतुर्मासिककृत्यमपि धारणीयं । यथा फागुनपूर्णिमात आरज्य कार्तिकपूर्णि
मान्तं यावत् पत्रशाकं प्रायेण न जयं, तिखादिव्यं न रदयं, बहुत्रसविनाशहेतुत्वात् । सामान्यत उक्तं च काव्यम्
अज्ञातकं फलमशोधितशाकपत्रं, पूगीफलानि सकलानि हि हट्टचूर्णम् ।
मालिन्यसपिरपरीक्षितमानुषाणामेते जवन्ति नितरां किल मांसदोषाः ॥ १ ॥ 8 यद्यपि चतुर्मासकवयमपि यथाई विधिनालमयोग्यानि, तथापि तत्राद्यतिश्रयो विलोक्याः । ताश्च । विधा- चतुर्दश्यौ अष्टम्यौ अमावास्या पूर्णिमा च । एताः षट् चारित्रतिथयः। वितीया पञ्चम्ये
मर-%ASA
॥२६॥
___JainEducation International 2010
R
For Prve & Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
CAMANASAMACARDS
कादशी चेति ज्ञानतिथयः । श्रासु ज्ञानमाराध्य । अन्या दर्शनतिथयस्तासु दर्शनमहिमा कार्यः । एतासु सामान्यतः सर्वासु तिथिषु देवार्चनागमश्रवणादि क्रिया कार्या विशेषेण चातुर्मासिकपर्वणि च । यतः
सामायिका १ वश्यक ५ पौषधानि ३, देवार्चन । स्नात्र ५ विलेपनानि ६।
ब्रह्मक्रिया ७ दान छ तपोमुखानि ए, नव्याश्चतुर्मासिकमंझनानि ॥१॥ खेशतश्चार्थोऽयम्-हे जव्या ! एतानि पदानि चतुर्मासिकस्यालङ्कारजूतानि सन्ति युष्माकं सेवनीया-2 नीति । तत्र प्रथम मुहूर्त्तकालं यावजागघेषहेतुषु यत् माध्यस्थ्यं तत्सामायिकं । इह श्रावको विधा शधि-3 मान् अनृधिमांश्च । तत्र योऽसौ शधिमुक्तः स चतुर्दा स्थानकेषु घेत्ये साधुसमीपे पौषधशालायां स्वगृहे || वा निर्विघ्ने स्थले सामायिकं करोति।महर्षिकस्तु सामम्बरेणोपाश्रयमेत्य तनोति शासनोन्नत्यर्थ च १७०० न्यैः सह कुमारपालवत् चन्नावतंसकवच्चेति । श्रावश्यकमुजयकालमवश्यं करणीयं । यतः
का चीवराण पवरा किं पुलहं मरुदेसमजम्मि । किं पवणा चवलं दिवसकयं कि हर पावं ॥१॥ | पनि वस्त्रं, के जलं, मणं मनः, इति व्यस्तं । समस्ते तु दिवसकृतं पापं हरतीति प्राकृतलाषायां पमिकमणं इति महणसिंहादिवत्कार्य । पौषधश्च चतुःपा चतुर्विधः कार्यः ३ । अर्चनं वासादिना । स्नात्रं जलादिना ५ । विलेपनं कुङ्कमादिना । एतत्पदत्रयेण समस्तपूजासंग्रहो शेयः ६। ब्रह्मचर्य पायं सुदर्शनश्रेष्ट्यादिवत् । तथा रावणाहतसीतामार्गगवेषणे कुंमलादीनि खब्ध्वा रामं प्रति वाण उवाच"कुंम जिजानामि नाजिजानामि कंकणैः। नूपुरैस्त्वजिजानामि नित्यं पादाजवन्दनात् ॥१॥"
2010_0314
For Private & Personal use only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
स्तन.
॥१७॥
ANSAR
| इति परदारावयवगतजूषणदर्शनमपि निषिधमिति शीलपदं ७ । दानं पञ्चविधं प्रसिधं ॥ । पुष्टाष्टकर्मघ्नं तपः ए । इत्याद्यनेकचतुर्मासिककृत्यतत्परसूर्ययशश्रादयो दृष्टान्ताः स्वयमन्यूह्याश्चेति । इत्युपदेशप्रासादवृत्तौ प्रावृक्रियास्पदम् । श्रीप्रेमविजयाद्यर्थ वर्णनं लिखितं मया ॥१॥
श्राषाढशुक्लादिचतुर्दशीतिः, कृत्यानि संश्रुत्य सुचेतनान्वितैः। खदम्यादिसूरिप्रणितान्युपासकैः, सेव्यानि निर्वाणसुसाध्यशालिनिः॥१॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादे सप्तमस्तंने चतुरुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १० ॥
॥ श्रथ पञ्चोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १०५
अथ विषये बहुलपापं मुःखप्रचुरं वर्ण्यतेविषयातमनुष्याणां मुःखावस्था दश स्मृताः । पापान्यपि बहून्यत्र सारं किं मूढ पश्यसि ॥१॥
कामिनां नराणां दश मुःखकरावस्थाः प्रोक्ताः । ताश्चेमाःप्रथमे त्वनिलाषः स्याद्वितीये ह्यर्थचिन्तनम् । श्रनुस्मृतिस्तृतीये च चतुर्थे गुणकीर्तनम् ॥ १ ॥ उप्रेगः पञ्चमे शेयो विलापः षष्ठ उच्यते । उन्मादः सप्तमे शेयो जवेश्याधिरथाष्टमे ॥२॥ नवमे जमता प्रोता दशमे मरणं जवेत् ।
ॐॐॐॐॐॐॐ
2010_05
For Private &Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
इति दश लेदा शेयाः । तथा सिद्धान्तेऽपि कामिनां सुखविपर्ययमेवाहजातं काहिसि जावं जा जा दिलसि नारी । वायाविद्धव हढो, अधिप्पा जविससि ॥१॥ यदि त्वं या नारीदयसि तासु तासु जावं-चित्तविकारं करिष्यसि, यत्तदोर्नित्यसम्बन्ध इति तदा वातोद्भूतो वायुनोन्मूलितो हढो वृक्ष श्वास्थितात्मा क्वाप्यप्राप्तस्थैर्यो अविष्यसीति जावः । तथा च
तीरातीरमुपैति रौति करुणं चिन्तां समालम्बते, किञ्चिध्यायति निश्चलेन मनसा योगीव मुक्तेक्षणः । स्वां बायामवलोक्य कूजति पुनः कान्तातिमुग्धः खगो,
धन्यास्ते नुवि ये निवृत्तमदना धिग्मुःखिताः कामिनः ॥ १॥
इति । तथाऽत्र जोगे पापान्यपि बहूनि संपद्यन्ते । यतः श्रीमछाक्यम्सयसहस्साणनारीणं पोट फोमेइ निग्घिणो । सत्तघ्मासिए गने तप्फते निकंतई ॥१॥ जा तस्स जत्तिय पावं ते ततीयं नवगुणं जवे । एकसित्थीपसंगण साहु बंधिक मेहुणो॥२॥ साहुणीए सहस्सगुणं मेहुणेक्कसि सेविए । कोझिगुणे वि एव तइए बोहि पणस्सा ॥३॥
इत्यादीनि पापानि । तथा योगशास्त्रेऽपियोनियन्त्रसमुत्पन्ना ये सूक्ष्मा जन्तुराशयः । पीज्यमाना विपद्यन्ते यत्र तन्मैथुनं त्यजेत् ॥ १॥
___JainEducation international
For Private Personal Use Only
2010_00
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१०॥
जन्तुसनावं वात्स्यायनोऽप्याह
रक्तजाः कृमयः सूक्ष्मा मृमध्याधिसक्तयः। इत्यादिना स्त्रीसङ्गेऽसङ्ख्यजीवानां घात एव। अतो हे मूढ ! त्वं अस्मिन् विषये किं सारं तत्त्वं पश्यसि ?। सौकिकशास्त्रेऽप्युक्तम्
शिक्षाशनं तदपि नीरसमेकवारं, शय्या च नूः परिजनो निजदेहमात्रम् ।
वस्त्रं विशीर्णपटखममयी च कन्या, हा हा तथापि जन्तु (हि जनो) विषयानिखापी ॥१॥ | कामनोगे सङ्कष्टिपतमात्रं सारं, न पारमार्थिकमिति श्लोकार्थः। अथ स्त्रीसङ्गं नावतो जहाति स एव ब्रह्मचारीत्याह
रामासङ्गं परित्यज्य व्रतं ब्रह्म समाचरेत् । ब्रह्मचारी स विज्ञेयो न पुनर्वघोटकः ॥ १॥ | स्त्रीणां सङ्गः-श्रासक्तिस्तं त्यक्त्वा यो लावतःशीलं समालम्बते स ब्रह्मव्रतधारी ज्ञातव्यः। यतः स्त्रियस्तु लोकलोकोत्तरे दोषकरा एवैताः प्रत्यक्षा रावस्यः स्वजनस्नेह विघातकारिण्यो मायादिवडुलाः । यमुक्तम्न सा कला न तज्ज्ञानं न सा बुनि तलम् । ज्ञायते यशाझोके चरित्रं चलचकुषाम् ॥१॥
वामासङ्गान्मुञ्जनृपो महदुःखं प्राप । तथाहिमालवममले परमारवंशी श्रीसिंहनटनूपो वनशोनां विलोकयन् शरवणमध्ये जातमात्रं वालक समीक्ष्य । मुञ्जनामा पुत्रः कृतः। तदनु सिंधुलनामा सुतोऽजनि । क्रमान्मजो राज्यं प्राप्तः । मुञ्जेन मुर्दान्दं वातरं।
॥२०॥
2010
For Private & Personal use only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञात्वा निगमे निहितः । तस्य श्रीनोजसुतो जातः । कदाचिजातविदा केनापि नैमित्तिकेन जातकलाग्यबलमित्थं प्रोक्तं___“पञ्चाशत्पञ्च वर्षाणि मासान् सप्त दिनत्रयम् । लोजदेवेन जोक्तव्यं सगौरं दक्षिणापथम् ॥ १॥"
इत्यवधार्य 'नोजे सति मम सूनो राज्यं न नविष्यति' इति तं नोजमन्त्यजेन्यो वधाय समर्पयामास ।। ४ा वधस्थले तैर्वाल! इष्टं स्मरेत्यनिहिते स वालो बुध्ध्या पपाठ । यतःमान्धाता स महीपतिः कृतयुगालङ्कारजूतो गतः, सेतुर्येन महोदधौ विरचितः क्वासौ दशास्यान्तकृत् ।
अन्ये चापि युधिष्ठिरप्रनृतयो याता दिवं जूपते नैकेनापि समं गता वसुमती मन्ये त्वया यास्यति ॥१॥ RI इदं काव्यं पत्रके आखिख्य प्रेषितं । तद्दर्शनाजतक्रोधो मुञ्जस्तूर्ण तमानाय्य युवराजपदेऽस्थापयत् ।।
श्रन्यदा मुझो नोजस्य राज्यं दत्त्वा स्वयं तिलङ्गदेशीयनृपेण साई युझाय गतः। अथ तैलङ्गनूपेन तं जित्वा कारागारे हिप्तः । तत्र मृणालवत्या तनगिन्या सह जातसम्बन्धस्तस्थौ । पश्चानोजादिनिः सुरङ्गादानपूर्व ज्ञापितः संकेतः। कदाचिद्दर्पणे मुञ्जः स्वं प्रतिविम्बमपश्यत् , पृष्ठतः प्रचन्नं समागता मृणालवती | स्वास्यप्रतिबिम्ब जरात्मकं मुकुरे वीक्ष्य विषमा । तामेवं नृपः प्राह| "पजण मुंज मिणालवर जुबण गयो म कुर । जइ सक्करसयखझकिन तोई तिसि मिवि चूर ॥१॥" |
इति तां संजाष्य स्वस्थानं प्रतियियासुः स्नेहलुब्धः प्रोवाच-अनया सुरङ्गया स्वस्थानं गन्तास्मीति | चेन्नवती तत्र समुपैति तदा त्वां पट्टदेवीं करोमि । साह-स्वामिन् क्षणं प्रतीक्षस्व इत्यनिधाय दध्यौ-स
ACCOCKASSARKA
JainEducation International 2010 AM
For Private & Personal use only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
तंज.
उपदेशपा. तत्र गतो मां परिहरिष्यति इति विमृश्य स्वत्रातुस्तं वृत्तान्तं निवेद्य विशेषतो बन्धनं कारयित्वा प्रतिदिनं
निदाटन कारयामास । स प्रतिगृहं भ्रमन्निर्वेदेनेमानि वाक्यानि पपाठइत्थि पसंग मत को कर तिय विसास मुखपुंज। घर घर तिम नचावियत जिम मक्कम तिम मुंज ॥१॥ मवि वेस वमा यती जे दासिहि रच्चंति । ते नर मुंज नरिंद जिम परिजव घणो सहति ॥२॥
जा मति पिठे उपजे सा जइ पहिली होय । पत्नण मुंज मिलाणवई न वि विगुप्प३ कोई ॥३॥" MI एकदा कस्याश्चिद्गृहे निदा मार्गिता । तया गर्वेण मुञ्जस्तिरस्कृतः । तदोवाच सः
"धणवंती म म गव कर पिस्किवि पमरुयाई । चनदहसई बहत्तरह मुंजह गयह गयाइं॥१॥" अक्षयतृतीयादिने गलघृतविन्मुके मंमके तुंमेन रमया कयाचित् खंमिते निदां नमन्मुञ्ज श्राह"रे रे मंझक मा रोदीर्यदहं खंमितोऽनया । रामरावणमुञ्जाद्याः स्त्रीलिः के के न खंमिताः ॥१॥ रे रे यंत्रक मा रोदीः कं कं न चमयन्त्यमूः । कटाक्षाक्षेपमात्रेण कराकृष्टस्य का कथा ॥२॥ इन्कुलेखेव कुटिला सन्ध्येव क्षणरागिणी । निम्नगेव निम्नगतिर्वर्जनीया नितम्बिनी॥३॥"
इत्थं सुचिरं चामयित्वा निदां यमातिथिः कारितः । इत्यादिना लोकशास्त्रेऽपि तासां सङ्गस्त्याज्यः प्रोक्तस्तदा जैनागमे तु विशेषेण शेयः। तत्सङ्गानावतो यो व्रती स ब्रह्मचर्यधरो निर्णेयः। न पुनर्बयोटकाः। यतस्तेऽश्वा नियंत्रिताः परिचारणं व्यतो न कुर्वन्ति, परं मनसाऽजनं स्मरन्तोऽनेककर्माणि
१ विषयम्.
2010_05
For Private & Personal use only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
वनन्ति । यथा कस्यचिन्नृपस्याग्रे केनचिदेकोऽश्वो रम्यवर्ण उपायनीकृतः । नृपेणाश्वशालायां बन्धितः ।। एकदा तत्र शालायामेकान्तप्रदेशे मुनयश्चातुर्मासके स्थिताः सदा धर्मवर्णनमकुर्वन् । तद्यथा-शीलनते हैं। अव्यनावाच्यां चत्वारो नेदा जवन्ति । तत्र शीलं व्यतः पालयति परं न लावतो नवदेववत् तघस्त्वप्राप्त्यादिनेति । अथवा नैषधे दीक्षागृहीते पूर्व ववर्षाणि यावत् सौख्ये नुक्तेऽपि दमयन्ती साध्वीं दृष्ट्वा ४ रागो जातः । तदा स्वव्रतखंमनजिया दमयन्त्याऽनशनं कृतं । सुरत्वं प्राप्ता । तत्रैत्य स प्रतिबोधितः । मृत्वा वैश्रवणो जातः । यतःविहिणा विसयं विहिन सरागधम्मो न साहए मुकं । नलराजा थेरो विहज संपत्तो कुबेरत्तं ॥१॥ | इति प्रथमः । तथा कश्चिजीवो ऽव्यतः स्त्रीसङ्गं स्पर्श करोति परं जावतो व्रतं पाखयति एकपट्यङ्कशायिदम्पतिवत् स्त्रीपाणिग्रहणसमये जम्बूस्वामिवति । तथा कश्चिजीवो ऽव्यतो लावतश्च राजीमत्यादिवत् इति ३ । तथा न व्यतो न लावतः, अस्मिन् जङ्गे बहवो जीवा अस्मादृशा शेयाः ।।
इत्यादिधर्मदेशनां शृण्वन् सोऽश्वो मनसा ब्रह्मचर्य जग्राह । एकदा नृपेण बीजवृध्ध्यर्थ स वाजी अश्व्याः || सङ्ग कारितः, परं पूर्ववन्नोत्सहते । ततो नृपो विस्मयमापन्नो गुर्वन्तिके एत्य पप्रच-लगवन् कथमयं
तुरङ्गमोऽश्वी न सेवते ? । मुनिराह-अनेन व्रतं मनसा गृहीतमस्ति । राजाऽवोचत्-श्रनेन पूर्व परि-12 |चारणं कृतं, परमन्ये मदश्वाः सन्ति, तैरा जन्मतः शीलं धृतमस्ति, अत एतस्मात्त एव वर्याः प्रशंसनी| याश्च । गुरुराह-नैतदेवं, यतस्ते बघोटकाश्चित्ते प्रत्यहं विषयं स्मरन्ति, अतः शीखस्यैकांशोऽपि तेषां
JainEducation International 2010_
|
For Private & Personal use only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ३० ॥
2010.
नायाति । यमश्वस्तु ब्रह्मचर्येण स्वर्ग प्राप्स्यति । इति श्रुत्वा नृपः प्रतिबुद्धः श्रावकधर्ममङ्गीचकार । एतद्वृत्तान्तस्योपनयमवधार्य ब्रह्मव्रतं यो गृह्णाति स एव गुणीति जावार्थः । अथैतद्वतमुपसंहरन्नाहब्रह्मचारिस विश्वे गुणी नास्ति जगश्रये । तस्मानो जाविनो जीवा श्रचरध्वमिदं व्रतम् ॥ १ ॥
स्पष्टः ।
व्रतं चतुर्थ बहुजिः प्रवन्धैलिंपीकृतं सूत्रवचोऽनुसारम् ।
उपार्जितं यलिखनेन पुण्यं, सदाऽस्तु सर्वे मम तेन सौख्यम् ॥ १ ॥
॥ इत्यब्द दिनपरिमितोपदेशप्रासादस्य संग्रहाख्यायां वृत्तौ पञ्चोत्तरशततमः प्रबन्धः ॥ १०५ ॥
6000
llllll
॥ समाप्तः सप्तमः स्तंनः ॥ ७ ॥
elles
000000000
स्तंभ. 9
॥ ३० ॥
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथोपदेशप्रासादे।
॥ अष्टमः स्तम्नः॥७॥ ॥ अथ षडुसरशततमं व्याख्यानम् १०६॥ अथ परिग्रहाख्यं पञ्चममहाव्रतमाहपरिग्रहाधिकः प्राणी प्रायेणारंलकारकः स च दु:खखनिनेनं ततः कटप्या तदहपता ॥१॥ KI परिगृह्यते इति परिग्रहः धनादिस्तेनाधिकः स प्राणी प्रायेणारम्नकर्ता, कश्चित्परिग्रहवान् सम्पतिवत् |
शुजक्षेत्रेष्वपि व्ययति अतः प्रायेणेति पदं, स च परिग्रहो नूनं निश्चयेन मुःखानां खानिराकरः, तस्माकारणात् तस्यापता कहप्या परिमाणमेतावदेवेति कार्यमित्यर्थः। | अत्रेयं नावना-परिग्रहो निविधः, बाह्यो धनधान्यादिः, अन्यन्तरो रागादिश्च, अथवा सचित्तो दिपदादिः परिग्रहः, अचित्तो वस्त्रादिश्च । तत्र गृहस्थः. सचित्तादेरपरिमाणात् परिग्रहाघिरमति सचित्तादिगोचरेवापरिमाणं करोति तत्पञ्चममणुव्रतमिति ।
सम्प्रति फलोपदर्शनपूर्व परिग्रहनियममाहपरिग्रहमहत्त्वाधि, मजात्येव जवाम्बुधौ । महापोत इव प्राणी, त्यजेत्तस्मात्परिग्रहम् ॥५॥
CIRCCCCCCCCCEA%CE
____JainEducation internation.
For Private Personal use only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. BI परिग्रहस्य महत्त्वं तस्माऽतोः, महात्येव प्राणी, नवे--संसारे, क इव व ? अम्बुधौ-समुफे महापोत श्व-10
नौरिव यथा महानारेणाक्रान्तः पोतो नीरधौ ब्रुमति तथैवापरिमितपरिग्रहः प्राणी नरकादौ निमजाति, यस्मादेवं तस्मात्त्यजेत्-नियन्त्रयेत् परिग्रहं गृहस्थः धनादीनामिलापरिमाणं करोतीति तात्पर्यार्थः । अत्रार्थे विद्यापतिज्ञातमिदम्| पोतनपुरे सूरो राजा, विद्यापतिर्धनी जैनः, तस्य पत्नी शृङ्गारमञ्जरी, एकदा विद्यापतेः स्वप्ने लक्ष्मी-18 देवी पुरो जूत्वेदमब्रवीत्-'अहं तव गृहाद्दशमे दिने यास्यामि' इति श्रुत्वा प्रबुद्धः, अहं निःस्वः स्यामिति सचिन्तो जातः । यतः| न तथा बाधते लोके, प्रकृत्या निर्धनो जनः । यथा प्रव्यं समासाद्य, तबिहीनः सुखोचितः ॥ १ ॥ 15
स शोककारणं स्त्रिया पृष्टः स्वप्नस्वरूपं जगौ । यतः"इह लोकोऽपि धनिनां, परोऽपि स्वजनायते । स्वजनास्ते दरित्राणां, तत्क्षणाहुर्जनायते ॥ १॥ |
ज्यते यदपूज्योऽपि, यदमान्योऽपि मन्यते । वन्द्यते यदवन्द्योऽपि, स प्रजावो धनस्य हि ॥२॥" स्त्री प्राह-“हे स्वामिन् ! किं खेदं कुरुषे ? धर्मेणैव श्रीः स्थिरा नवति, पञ्चमाणुव्रतेऽगृहीते त्रिनुव
॥३१॥ नवर्तिपरिग्रहेण यत् पापं जवति तदविरत्या समागवति", इति प्रियावाक्येन तेनेदं व्रतं स्वीकृतं । सप्तक्षेत्र्यां धनं वपन् “धनं विना याचकानां प्रातर्मुखं कथं दर्शयिष्यते । तस्मादिदेशे एव गमनं रम्यं" इत्याखोच्य सुप्तः। तथैव खदम्या पूर्ण जातं गृहं दृष्टं निघान्ते साक्षात् दृष्ट्वा पुनः संघस्य शत्रुञ्जयस्य
ॐॐॐSAGAR
SHARE
___JainEducation International
2010
For Private Personal use only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
|च धनव्ययेन कृता जक्तिः । नवमे दिने दध्यौ-कट्ये दशमदिनत्वावीर्यास्यति, परं सुखेन यातु' एवं|2|| ध्यात्वा सुप्तः । तं स्वप्ने लक्ष्मीरुवाच-"तव पुण्यैरहं स्थिरा जातास्मि, यतःत्रिनिवस्त्रिनिर्मासस्त्रिजिः पस्त्रिनिर्दिनैः। अत्युग्रपुण्यपापानामिहैव फलमाप्यते ॥१॥
. तथा चोक्तं श्रीहर्षेणापिपूर्वपुण्यविजवव्ययबळाः, संपदो विपद एव विसृष्टाः ।
पात्रपाणिकमलार्पणमासां, तासु शान्तिकविधिर्विधिदृष्टः ॥१॥ ICJ अतोऽहं तव गृहागन्तुं न शक्नोमि, यथेळ मां मुंव” इति दृष्ट्वा ( श्रुत्वा ) प्रबुध्य स्वप्रियां जगौ
“लक्ष्मीः स्थिरा जाता, आवयोव्रतनङ्गो न स्यादत श्यं मुक्त्वा गम्यते" प्रगे तां मुक्त्वा यावन्नगराबहिर्गतौ तावत्पश्चदिव्यै राज्यं दत्तं, मन्न्यादिनिः प्रार्थ्य राजनवनं नीतः । राज्याभिषेककारकान् यावनिषेधयति तावहिन्यवाणीयं संजाता-'लोः! स्तवाद्यापिनोग्यं कर्मास्ति, अतः श्रियः फलं गृहाण' इति श्रुत्वा सिंहासने श्रीवीतरागप्रतिमां निवेशयन् मन्त्रिणो राज्यकार्य दत्त्वा न्यायव्यं यत्समेति तजिननामाङ्कितं चकार । स्वयं तु नियमं न मुमोच । क्रमेण स्वसुतं राज्ये न्यस्य प्रव्रज्यां गृहीत्वा देवभूयं गतः। ततः पञ्चनिर्मय॑जवैः परमं पदं प्राप। ____ श्रीविद्यापतिदृष्टान्तं श्रुत्वा नियमचेतनैः । जाव्यं जव्यजनैर्धर्मस्पृहैर्मितपरिग्रहैः ॥ १॥
॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तम्ने पमुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १६॥
____JainEducation International 2010_05
For Private Personal use only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तं
उपदेशप्रा.
॥ श्रथ सप्तोत्तरशततमं व्याख्यानम् १०७ ॥ ॥३२॥
अथैतगतस्य पञ्चातिचारा वाः । तद्यथाधनधान्यस्य कुप्यस्य, गवादेः क्षेत्रवास्तुनः । हिरण्यहेनश्च सङ्ख्यातिक्रमोऽत्र परिग्रहे ॥१॥
धनं चतुर्धा । यत उक्तम्गणिमं जाई पुप्फफलाई १ धरिमं तु कुंकुमगुमाई ।
मेऊ चोप्पम्लोणाइ ३ रयणवत्थाई परिजेकं ॥१॥ धान्यं च ब्रीह्यादि चतुर्विंशतिधा । धनं च धान्यं च तस्यातिक्रमोऽतिचारः गृहीतप्रमाणाधिक्येन स्थूलमूढकबन्धनेन वेति प्रथमः १ । कुप्यं रूप्यसुवर्णव्यतिरिक्तं कांस्यादिधातुमूनाएमवंशकाष्ठहलशस्त्रमञ्चकमसूरकादि गृहोपस्कररूपं तस्य सङ्ख्यादिप्रमाणाधिक्ये स्थालकच्चोलादीनां नियमितसङ्ख्याकरणार्थ स्थूलत्वादिविधापनेन कुप्यातिक्रमरूपो वितीयः । गवादेः गौरनड्डानड्डाही च, सादिर्यस्य विपदचतुष्पदवर्गस्य स गवादिः, आदिशब्दान्महिषादीनां हंसशुकादिपहि(णां)विपदानां पदात्यादीनां सङ्ग्रहः, तस्यातिक्रमोऽतिचारः, गोमहिषीवमवादेगर्जस्य बहिरदृश्यत्वादगणने प्रमाणातिक्रमस्तृतीयः ३ । क्षेत्र है।
सस्योत्पत्तिनूमिस्तत्रिविधं सेतुकेतूनयनेदात् । तत्र सेतुत्रं यदरघट्टादिजलेन सिच्यते १, जलदजलनिजपाद्यसस्य केतुक्षेत्रं ५, एतद्वान्यामुजयक्षेत्रं ३, वास्तु गृहादि ग्रामनगरादि, तत्र गृहादि त्रिविधं, खातं
जूपिगृहादि १, नवितं प्रासादादि , खातोवितं जूमिगृहस्योपरिगृहादिसन्निवेशः ३।क्षेत्रं च वास्तु चेति
॥३३॥
2010_05
For Private & Personal use only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
समाहारस्तस्यैकादिप्रमाणे कृतेऽधिकानिखाषादासन्नं क्षेत्रं गृहं वा गृहीत्वा व्रतजङ्गनयात् पूर्वेण सहैकत्वकरणाथै वृतिजित्त्याद्यपनयनेन क्षेत्रवास्तुप्रमाणातिक्रमश्चतुर्थः ।। हिरण्यहेनो रजतसुवर्णस्य प्रमाणा-2 दाधिक्ये पत्नीपुत्रादिन्यः प्रदानेन रूप्यसुवर्णप्रमाणातिक्रमः पञ्चमः ५। अत्र व्रते श्मे पञ्च त्याज्याः, न 18 युज्यते कर्तुमिति विशेषः, व्रतमालिन्यहेतुत्वात् । अत्रेयं जावना-विवेकवता मुख्यवृत्त्या धनधान्यादिपरिग्रहस्यापि प्राक् सतः कियत्संक्षेपणं कार्य, तदशकाविद्यापरिमाणमवश्यं विधेयं, तस्याः स्वाजिपा
येण मानं तु सर्वेषां सुकरत्वात् । ननु गृहे अव्यशतस्य संदेहः, श्वापरिमाणे तु अव्यसहस्रलदादिपरि18||माणं प्रतिपद्यते, एवं च को गुणस्तस्य ? उच्यते-तदधिकेलाऽकरणान्महान् गुणः, यथा यथेच्छाया
श्राधिक्यं तथा तथा दुःखस्यापि, दृश्यन्ते हि गृहे सुखेन निर्वाहेऽप्यधिकाधिकधनार्जनयाऽनेककेशान्निरन्तरमनुजवन्तः । यतः सिन्दूरप्रकरणे उक्तम्यदुर्गामटवीमटन्ति विकट क्रामन्ति देशान्तरं, गाहन्ते गहनं समुजमतुलक्केशां कृषि कुर्वते ।। सेवन्ते कृपणं पति गजघटासंघट्टफुःसंचरं, सर्पन्ति प्रधनं धनान्धितधियस्तमोजविस्फूर्जितम् ॥१॥
परिग्रहस्य स्वदपत्वात्स्वट्पं दुःखं स्वल्पा चिन्ता च । यतःजह जह अप्पो लोहो जह जह अप्पो परिग्गहारंजो।तह तह सुहं पवधम्मस्स य होइ संसिद्धी ॥१॥
तस्मादिचाप्रसरं निरुध्य स्वीकार्यमेतद्रुतं । एतद्तविषये पेथमश्राधप्रवन्धःकर्करासन्नग्रामे पेयमसाधुवणिक् उकेशज्ञातीयोऽवसत्, अजूतु तस्य पद्मिनी पत्नी, तयोः सुतो दंमाणो
2010
For Private & Personal use only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥३३॥
जातः, स बालः सुःस्थावस्थायां दुःखी जातः, इतस्तत्र श्रीधर्मघोषसूरयः समागताः, तत्पार्धे पञ्चम
स्तंज. व्रतं गृह्णन् 'सहस्रटंककानामुपरि मम निषेध' इत्युक्तवान् , तदा गुरुः प्राह-"ज्ञानेन चेष्टया च त्वन्नाग्यं महततेऽत एतावता किंजविष्यति ? पेथमः प्राह-अधुना तु मम किमपि विशेषजव्यं नास्ति, परं कदाचिदने प्रामोमि तदा मया पञ्चल दटंककानामुपरि (न) परिग्रहे स्थाप्यं धर्मे व्ययितव्यं गुरुणा प्रत्याख्यानं कारितं, ततः क्रमाहुःखाधिक्ये पुत्रं सुंझलकारूढं कृत्वा मालवकं प्रति चखन् मालवकसन्धौ गतः। तत्र सर्पमये उत्तरन्तं दृष्ट्वा यावत् स्थितस्तावदेकः शाकुनिकः समागात् , तेनोक्तं 'कथं स्थितोऽसि ? स च सर्प दर्शयामास । शाकुनिकः सर्प शिरःस्थां मुर्गा दृष्ट्वाऽवक्-'यदि वहन्नेवाग्रेऽयास्यस्तदा मालवकराज्यं तवालविष्यत् , तथापि शकुन मानयित्वा गन, महाधनो लविष्यसि, यतः
खर मावा विसहर जमणा माबलाली हुँति । कंत म खेज्यो संबल ह संबल तेह दियति ॥१॥"
तच्छ्रुत्वा स मालवके गतः । गोगादेवजूपस्य मंत्रिणः सेवकोऽजूत् । एकदा राज्ञा बहुष्वश्वेषु गृहीतेषु । मन्त्री धनं याचितोऽवक्-'मम पार्श्वे नास्ति', ततो राज्ञोक्तं-'लेखकं देहि' सदिग्मूढो जातः, ततो रक्षितो राज्ञा, मन्त्रिपन्या पेयमाग्रे मन्त्रिधरणसंबन्धः प्रोक्तः, पेथमो राज्ञः पार्थे गत्वाऽवक्-'स्वामिन् । मन्त्री जेमनाय मोच्यताम्', राजाऽवक्-'खेखक विना न मोदये, स उवाच-'मन्त्री मुच्यता, लेखक वर्षसंबन्धिन पेथमोऽहं दास्ये, अहं त्वस्य सेवकोऽस्मि', ततो मुक्तो मन्त्री नुक्त्वा नूयो नृपपार्थे समागात्। सर्वलेखक वर्षसंबन्धिनं पेयमो ददौ, राजा तं विझं मत्वा मन्त्रिणं चक्रे, ततः स्तोकैर्दिनैः पञ्चलसंप
A
॥३३॥
2010_05
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
तिर्मिलिता, ततोऽधिकलाने चतुर्विंशतिर्ती कराणां चतुरशीतिं प्रासादान् कारयामास । गुरोः पुरः प्रवेशे घासप्ततिः टंकसहस्रा व्ययिताः । द्वात्रिंशधपवयसि शीलत्रतं गृहीतं । शत्रुञ्जय गिरिनारयोरेका ध्वजा हिरएयरूप्यपट्टकूलमया दत्ता । दिपञ्चाशी स्वर्णेनेन्द्र माला परिदधे । तथा तेनैव शत्रुञ्जये श्रीरुषन चैत्यमेकविंशतिधटी स्वर्णेन सर्वतो मठयित्वा स्वर्णाटिङ्गमिव स्वर्णमयं चक्रे । इत्यादि बहुधनं धर्मे व्ययितं । परिग्रहाख्यं व्रतं पञ्चमं मतं, तदेकधर्मेण विजूतिमत्पदम् ।
पदे पदे प्राप सुपे को यथा, चिनोतु तद्वतदार्व्ययोग्यताम् ॥ १ ॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तंने सप्तोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १०७ ॥
----
॥ थाष्टोत्तरशततमं व्याख्यानम् १०८ ॥ परिग्रहपरिमाणाकरणे दोषमाह -
श्रुत्वा परिग्रहक्लेश, मम्मणस्य गतिं तथा । धर्मान्वेषी सुखार्थी वा कुर्यात्स्वपपरिग्रहम् ॥ १ ॥ श्लोको प्रबन्धोऽयम् - राजगृहे श्रेणिको राजा । तस्य पत्नी चिह्नणा । अन्यदा गवाहस्था निशीथे नदी पूरा गतकाष्ठानि बहिः कर्षन्तं कमपि नरं विद्युद्योतेन ददर्श, ततः सा श्रेणिकं प्रत्यूचे – “स्वामिं - स्त्वमपि मेघवृद्धतमेव जरसि, एवंविधो दुःस्थस्त्वन्नगरेऽस्ति, तच्चिन्ता न क्रियते, महत्तव चातुर्य”, ततः श्रेणि केनाकार्य स पृष्टः- “कस्त्वं ? किमेवं काष्ठानि कर्षसि ?” तेनोक्तं- “मम्मणनामा वणिगदं ।।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्राप्तिीयवृषजस्य शृङ्गमेकं विलोक्यते, तदर्थमयमायासः", ततः सकौतुको देव्या सह नृपस्तद्द्वहे गतः, सं. ॥३४॥
दातृतीयमौ सुवर्णमयं वृषजष्यं प्रौढं दर्शितं, शृङ्गाणि रत्नमयानि, तघीय विस्मितो नृपो देवी है।
प्राह-मद्गृहे एकमपि रत्नमीदृग नास्ति-किमस्य दीयते ?' सोऽज्यधात्-"एतदर्थ मत्पुत्रैः पोतवा-2 |णिज्यं क्रियते, मजेहे न केनापि चणकतैलं विना जुज्यते, अन्यव्यापारे आपणादिषु अव्यव्ययः स्यादतः। पयोदसमये रात्रौ काष्ठान्याकृष्य विक्रीय प्रव्यमर्जयामि", तत्कार्पण्यं श्रुत्वा राजा शिरो धुन्वन् गृहे ते
आययौ, मम्मणोऽपूर्णमनोरथो मृत्वा नरकं प्राप। | इति केचिन्महापापाः, प्राप्यामानं परिग्रहम् । गन्ति नरकेऽनोगास्तन्मिनीत परिग्रहम् ॥ १॥
एतदेवाह- तृप्तो न पुत्रैः सगरः, कुचिकर्णो न गोधनैः । न धान्यस्तिलकः श्रेष्ठी, न नन्दः कनकोत्करैः॥१॥ | सगरसम्बन्धस्त्वग्रे वदयते । मगधदेशे कुचिकर्णश्रेष्ठिनः लक्षशो गावः सन्ति । गोपास्ता दिने दिने | वर्धयन्ति । एकदाऽतृप्त्या मुग्धादि यथेष्टं नुक्त्वा गोकुलध्यानेन मृत्वा तिर्यग्योनौ गतः। | तथाऽचलपुरे तिलकश्रेष्ठी । तेनैकदा मुनिदे गृहीतधान्यानां लाजोऽर्जितः । एवं पुनर्नैमित्तिकवचसा S an उनिहं ज्ञात्वा ग्रामे ग्रामेऽनेककोष्ठागारा नृताः । बहुधान्यसंग्रहं चक्रे । तत्रानेककीटकोटिविनाशं न गणयति । ततो मेघो वृष्टः, दुष्कालो न पपात । जलैः कोष्ठागाराः स्फुटिताः । धान्यं प्लावितं । तघीय स हृदयस्फोटेन मृत्वा नरके गतः।
201
For Private & Personal use only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
SA
तथा पाटलीपुरे उदायी राजा राज्यं करोति । स केनचित्साधुवेषनृता वैरिणा मारितः । तस्यानपहत्यत्वाचून्यं राज्यं जातं । एतस्मिन्नवसरे तत्पुरे नापितगणिकयोः पुत्रो नन्दनामा स्वान्त्रैः पाटलीपुरं मया ।
वेष्टितमिति स्वप्नं लेने, प्रातस्तेनोपाध्यायस्याग्रे स्वप्नफलं पृष्टं, तेनोक्तं-'तवैतत्पुरराज्यं चविष्यति । इति वदन स्वपुत्रीं तस्य परिणायितवान् , स नन्दः कन्यापाणिग्रहणं कृत्वा महामहेन स्वगृहं प्रति श्रीपये गन्नस्ति, तो मन्त्र्यधिवासितहस्तिना तन्मूर्ध्नि कुंनो ढालितः, नन्दो राज्ये उपविष्टः, सामन्ताः केऽपि तस्याज्ञां न मन्यन्ते, ततो नन्देन नित्तिचित्रितसुजटानां सन्मुखं विलोकितं, ततस्तैमावुत्तीर्य केऽपि निपातिताः, तदनु सर्वैस्तदाझाऽङ्गीकृता, ततोऽयोग्यकरादिना बहु प्रव्यं समायातं । तस्याब्धितीरे सौवर्णकुंगरिका नव कारिताः, तेन नवनन्द इति नाम प्राप्त । पृथिव्यामपकीर्तिपापनाजनं नूत्वा नरकं गतः, यतः
विश्वोपकारि धनमट्पमपि प्रशस्य, किं नन्दवत्फलममानपरिग्रहेण । प्रीत्यै यथा हिमरुचिर्न तथा हिमोघः, स्याहा यथात्र जलदो जलधिस्तथा न ॥१॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तंनेऽष्टोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥१०॥
॥ श्रथ नवोत्तरशततमं व्याख्यानम् १०५ ॥
अथ परिग्रहासत्तोऽनेकपापं करोतीत्याहपरिग्रहार्थमारंजमसन्तोषाक्तिन्वते । संसारवृधिस्तेनैव गृह्णीयात्तदिदं व्रतम् ॥१॥
C ARECAUSTRICROSSAX
2010_05
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्त्र. ७
उपदेशप्रा.
प्रा. धनार्थमसन्तोषात्तृष्णात श्रारम्नः कृष्यादि जात्रादिद्दननं च विदधाति, तेनैव-श्रारम्नेणैव नववृधिर- ॥३५॥ लि तस्तन्नियमं गृह्णीयात् । अत्रार्थे प्रबन्धोऽयम्
अवन्त्यां सोमशिवदत्तौ धौ त्रातरौ, तौ अर्थाकांहिणौ सौराष्ट्रे गतौ, तत्रानेकाधर्मकर्मादानवाणिज्य कृत्वा अव्यवांसलिकां कट्यामग्रजो बबन्ध, ततः प्रस्थितौ स्वनगरानिमुखं, तयोर्मध्येऽग्रजो दध्यौ'यदि अनुजं हन्मि तदा कोऽपि जागं न मार्गयति', ततोऽनुजेन सह गन्धवती नदीमागतः, तत्र तेन | चिन्तितं-'इदं व्यमनर्थकरमतो इदे निहिपामि', इति विचार्य नकुखिनी दिप्ता नदीहदे, लघुबन्धुना पृष्टं-'किमिदं कृतं ?', तेन स्वाभिप्राय उक्तः, अनुजेनोक्तं-'वरं कृतं त्वया, ममापि पुष्टबुभागिता', ततस्तौ गृह आगतो, इतश्च सा नकुली मत्स्येन गिलिता, मत्स्यस्तु धीवरेण गृहीतः, मात्सि
कहस्तात्तयोर्मात्रा मूख्येन गृहीत्वा गृहे स्वपुत्र्यै ददौ, मत्स्यं विदारयन्त्या तया नकुली वीक्ष्य प्रचन्नमुत्सङ्गे न्यस्ता, मात्रा पृष्टं-किमिदं ?', तयोक्तं न किमपि', ततः सा विलोकनाय यावदायाति तावत्पुच्या कृपाणिना हता मृता च । ततो नगिन्या उत्सङ्गात्पतन्ती नकुली तान्यां दृष्टा 'अहोऽयं || सोऽर्थोऽनर्थद' इत्यादि विचार्य सहोदरौ वैराग्यं प्राप्ती, गुरुपाचे एत्येमां वाणी शुश्रुवतुः| तृष्णाखानिरगाधेयं पुप्पूरा केन पूर्यते ? । या महनिरपि दिप्तैः पूरणै (कै) रेव खन्यते ॥ १॥
तृष्णान्वितो जीवो धनप्रकटीकरणाय बहु पापं करोति, तेन किं सुखं पापाव्येण ?न किमपि, यतःल धम्मिली जोगिडी पाविही इस तिहा नवे इष्टी । सा जम्म धम्मिली जा दिङ धम्मकलेसु ॥ १॥
॥३५॥
___JainEducation International 2012
For Private & Personal use only
www.sainelibrary.org
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
2 सा जोगिट्टी गिणिजइ फलेन पावस्स पुवविहियस्स । पावेण नाविणा वा इत्यत्थे सुणेह दिइंतं ॥२॥
वसन्तपुरे चत्वारि मित्राणि दत्रियविजवणिक्स्वर्णकाराः, देशान्तरमार्थ गत्वा रात्रावुद्याने वटतरोरधः स्थिताः, तत्र शाखायामालम्बमानं स्वर्णपुरुषं ददृशुः, तेनोक्तं-'अहमर्थोऽपि परमनर्थप्रदोऽस्मि', तच्छ्रुत्वा सर्वैतीत्या त्यक्तः, स्वर्णकारेणोक्तं-'जोः सुवर्णपुरुष पत पत', ततः स पपात । स्वर्णकारेण स गर्तामध्ये प्रचन्नं क्षिप्तः, परं सर्वैर्दष्टः, ततस्तेन्यो यं लोजनानयनाय पुरान्तर्गतं, प्यं तु । वहिः स्थितं, ग्राममध्यगतध्येन बहिःस्थितमारणाय विषान्नमानीतं । बहिः स्थितेन ध्येन मध्यादागबद्यं । खङ्गेन हत्वा विषान्नं नुक्तं, सर्वे मृताः, एषा पापर्खिः । अतो निजर्जिनित्यं पुण्यकार्ये व्ययितव्या। न च धनस्तोकत्वादिना धर्मकार्ये विलम्बः कायः, यत उक्तम्देयं स्तोकादपि स्तोकं न व्यपेदो महोदयः। श्वानुसारिणी शक्तिः कदा कस्य नविष्यति ॥१॥ श्वःकार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाहे चापराह्निकम् । न हि प्रतीदते मृत्युः कृतमस्य न वा कृतम् ॥२॥ तथा केचिक्रीवाः कार्पण्यं स्वीकृत्य धनहानिनीत्या धर्मे व्ययं न कुर्वन्ति परिग्रहमानमपि च । तेन चक्रित्वाद्युच्चैःपदं नाप्नुवन्ति । अतिलोजानिनूतोऽशोकचन्यो नरकं जगाम । इत्यादिबहुजीवा धनेन्छया दुःखं प्राप्नुवन्ति । इत्यादिगुरुवाक्यात्प्रबधौ तौ त्रातरौ पञ्चमं व्रतं स्वीकृत्य निरतिचारं प्रपाक्ष्य स्वर्ग जग्मतुः।
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
परिग्रहासक्तनराः प्रकुर्वते, पापानि चौर्यानृतनिर्दयादिनिः। ततः प्रवृत्तिनवनीरधौ लवेदिदं व्रतं कार्यमतः शिवप्रदम् ॥१॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तम्ने नवोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १० ॥
॥३६॥
कीRECORA
॥ श्रथ दशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ११० ॥ इत्युक्तं सातिचारं पञ्चमाणुव्रतं । अथ षष्ठं दिग्विरतिरूपं प्रथम गुणवतमाहदशदिग्गमने यत्र, मर्यादा कापि तन्यते । दिग्विरताख्यया ख्यातं, तशुणव्रतमादिमम् ॥१॥ यत्र व्रते दश दिशः ऐन्धी आग्नेयी याम्या नैर्मीती वारुणी वायवी कौवेरी ऐशानी अध ऊर्ध्वं चेति, | तासु गमनं तस्मिन् कापि मर्यादा क्रियते, तत्प्रथमं गुणवतं उत्तरगुणरूपं गुणायोपकारायाणुव्रतानां| व्रतं गुणवतं दिग्विरतिनाम्ना ख्यातमुच्यते । अत्रापि पापस्थानानां विरतिः। एतदेवाद
चराचराणां जीवानां विमर्दननिवर्त्तनात् । तप्तायोगोलकटपस्य सद्तं गृहिणोऽप्यदः ॥२॥ । त्रसस्थावराणां यातायातादिना हिंसा तस्या निवर्त्तनाघेतोरिदमपि हिंसाप्रतिषेधपरमेव गृहस्थस्यापि सदतं हिंसाप्रतिषेधेऽसत्यादिप्रतिषेधः प्रत्येयः । यद्येवं साधूनामपि तद्वतप्रसङ्गः, नैवं, तप्तायोगोलकस्येति, गृहस्थो हि आरम्जपरिग्रहपरत्वाद्यत्र याति चुंक्ते शेते व्यापार वा कुरुते, तत्र ततायोगोलक इव जीव
2010!
For Private & Personal use only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
दाहं करोति, साधूनां तु समितिगुप्तिवतां नायं दोष इति । एतगतस्वीकर्तुत्रसस्थावरजीवाजयदानलोनाम्नोधिनियंत्रणादिमहालाजः । यतः-. फारप्फुलिंगलासुर अयगोलयसन्निहो इमो निच्चं । अविरयपावो दहश् समंता समत्यजणं ॥१॥ ज, वि य ण जाइ सवत्य कोइ देहेण माणवो इत्य । अविर अवयबंधो तहा वि निच्चो नवे तस्स ॥५॥
तथा पूर्वनवेषु च मुक्ते देहे केषाश्चिजीवानां वधो जवति । तत्पापमविरत्या यत्र देहो धृतस्तत्र जीवस्य समेति । पूर्वगृहीतविग्रहविध्वंसने अथवा तित्वे जाते तत्प्रत्ययी पापबन्धो न लगति, तस्मादविरतित्याग एव श्रेयानिति वृक्षवाक्यं श्रूयते । अथाद्यगुणवतफलमाहगतौ संकोचयत्येव यः स्वं दिग्विरतिव्रती । संसारखइनोत्तालफालारम्नः स सिंदवत् ॥१॥
कंठ्यः । श्लोकोक्तसम्बन्धोऽयम्I वसन्तपुर्या कीर्तिपालो राजा, नीमाख्यः पुत्रः, तस्य राज्ञः स्वपुत्रादप्यत्यन्तप्रियमित्रं जिनधर्मवासितचित्तः सिंह इत्यजूत् । अन्यदैकः पुरुषो राजसजायामेत्यैवमवक्-“देव नागपुरे नागचन्नृपस्य
रूपपात्रं रत्नमञ्जरी कन्यास्ति, सा कीदृशी ? यत उक्तम्४|| रोमान निरखे तेहने ब्रह्ममय अनुजव होय । स्मरपय पूर्ण न दर्शने तेहने तुष्य न हि कोय ॥ १ ॥ | त्वत्सुतयोग्यां तां पुत्रीं विचिन्त्य राजा मां विश्वासजूतं त्वामन्यर्थयितुं नियोजयति स्म, अतस्त्व-11 त्पुत्रं कन्यावरणाथै प्रेषय” इति दूतमुखाशाजा श्रुत्वा मित्रं सिंह जगौ-“हे मित्रावयोः किमप्यन्तरं ।
RECER-04-0
2010
For Private & Personal use only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तंज.
उपदेशप्रा./नास्ति, त्वं मत्पुत्रं गृहीत्वा नागपुरे गत्वा विवाहय” श्रेष्ठी अनर्थदएकजयान्नृपतेरुत्तरं न ददौ, राजा
किञ्चित्सकोपस्तमुवाच-किमयं सम्बन्धस्तव न रोचते ?, श्रेष्ठी जगाद-"राजन्मम शतयोजनादूर्ध्व | ॥३७॥
दिगतिक्रमे नियमोऽस्ति, नागपुरं च सपादं योजनानां शतं जवति, प्रतजङ्गलयात्तत्र न व्रजामि"। राजा
क्षिप्तघृतज्वलन इव कोपाज्ज्वलन् तमेवमुवाच 'नो मदादिष्टं त्वमकुर्वन्नसि, तत्त्वां सहस्रयोजनात्परत | हाऔष्ट्रिकैर्मोदयामि' । सिंहः प्राह-स्वामिन्नहं त्वदाज्ञां विधास्ये' । नृपस्तघचसा दृष्टः स्वसुतं मंत्रिसेनावृतं
सिंह सर्व क्रियायां गुरूकृत्वा प्रेषयत् , सिंहः कुमारस्य संसारवासनामत्रोटयत , श्रेष्ठी शतं योजनानि गत्वाऽये नाचलत् , तदा रहसि सैनिकाः कुमारमूचुः-"यदि सिंहोऽये न चलति तदा बध्ध्वा नागपुरे गत्वाऽग्रे नाचलत् , तदा रहास II नेय इति राज्ञाऽस्माकमादिष्टमस्ति” । नूपपुत्रस्तदाकूत धर्मगुरोः सिंहस्य न्यवेदयत् , सिंहश्रेष्ठ 3 नृपसुतं जगौ| "न किश्चिदत्र संसारे निःसारेऽस्य शरीरिणः । शरीरमपि न स्वीयं स्वीयमस्तीह कस्यचित् ॥ १॥ का अहं पादपोपगमनानशनं ग्रहीष्यामि, मां बध्वा ते किं करिष्यन्ति", इत्युक्त्वा सिंहवत्सिंहोऽन-14
शनाय जगाम, तदा कुमारोऽपि साधं गतः, रात्रौ सैनिकास्तावपश्यन्तः परितो वीक्षितुं गताः । क्वचिसत्पते प्रव्रज्यानशनासितौ तौ वीक्ष्य प्रणम्योचुः-'अस्माकमपराधः क्षम्यतां, राजाऽस्मान् यन्त्रे पीलयिष्यति' इत्यादिवाक्यैर्मनागपि न लुब्धौ, यतः
सन्तोषामृततृप्तात्मा न योगी नोगमीहते । कुखमकनककता कुणपे काक एकधीः ॥ १॥
2010
For Private & Personal use only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 इति । तयोः स्वरूपं राजा श्रुत्वा-"कुमारो बध्वा विवाहयितव्यः, सिंहश्च वैविध्यः' इति विचिन्त्य सकोपस्तत्रागतः।राजा तौ व्याघ्रादिभिः सेवितक्रमौ 'जक्त्यैव भाष्यौ' इति ध्यायन् चाटुवाक्यैः | शब्दितवान् , परं दृढप्रतिज्ञौ नोचतुः, केवलज्ञानं मासोपवासान्ते प्राप्य सुरासुरनमस्कृतौ मुक्तिं गतौ । अथ राजाऽवक्-“हे मित्रन योजनशतादूर्ध्व यास्यामि तव निश्चयः। श्रसङ्ख्ययोजनैमित्र मां मुक्त्वा किमगाः शिवम् ॥ १॥" इति राजा विलपन् स्वपुरं गतः। वरं तत्याज यः प्राणान्न पुनः स्वीकृतं व्रतम् । स सिंह श्व सेवध्वं जना दिग्विरतौ रतिम् ॥ १॥
॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तम्ले दशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११० ॥
॥ श्रथैकादशोत्तरशततमं व्याख्यानम् १११ ॥
श्रौतस्य पञ्चातिचारानाहस्मृत्यन्तर्धानमूर्ध्वाधस्तिर्यग्नागव्यतिक्रमाः। क्षेत्रवृधिश्च पञ्चेति स्मृता दिग्विरतिव्रते ॥१॥ स्मृतेरन्तर्धानं-विध्वंसः, कस्यचित् पूर्वस्यां दिशि कृतयोजनशतप्रमाणस्य गमनावसरे व्याकुलत्वादिना । किं शतं पञ्चाशघा प्रमाणं ?' इति संदेहे पञ्चाशत्रुपरि गमने जङ्ग एव । अयं चातिचारः सर्वव्रतसाधा-1 रणोऽपि पञ्चसङ्ख्यापूरणार्थमात्रमुपात्तस्तस्मात् पुनः पुनव्रतं स्मर्त्तव्यं, स्मृतिमूर्ख हि सर्वमनुष्ठानं, निय-2
___ 2010_8
For Private Personal use only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥३०॥
उपदेशप्रा. मितक्षेत्रात्परं खानोऽपि त्याज्य इति १ । तयोर्ध्वं पर्वततरुशिखरादेः, अधो ग्राममिगृहकूपादेः, तिर्यक् | संज,
पूर्वादिदिक्कु योऽसौ योजनहित्र्यादिना नियमितप्रदेशस्तस्य व्यतिक्रमः, एते त्रयोऽतिचाराः ४ । श्राव-18 श्यकनियुक्तिवृत्त्युक्तो विधिरयं-"ऊर्ध्वस्वीकृतप्रमाणाऽपरि वृहे गिरिशिखरे वा प्लवंगपदिप्रकृतिर्वस्त्रं नूषणं वा गृहीत्वा याति, तत्र गन्तुं न कहपते, यदि तस्मात्पतितं केनाप्यानीतं तदा ग्रहणं । एतच्च | | संमेतादौ संभवति । एवं सर्वदिक्कु वाच्यं" । योगशास्त्रे तु यथा व्रतं स्वीकृतं तथा विधेयं इति । तथा टू क्षेत्रस्य पूर्वादिदेशस्य वृधिर्वर्धन, अयमर्थः-जिनजिन्नदिनु योजनशतादिनियमितं तत्कार्योत्पत्तौ
सोलाघाऽन्यदिशतकयोजनानि जिगमिषितायां दिशि वर्षयते। एवं गङ्गाजङ्गरूपः पञ्चमोऽतिचारः ५॥ हा प्रतिपन्नव्रतस्यैते वाः पञ्चेति । अत्र व्रते कुमारपालनृपोदाहरणमिदम्- . I पत्तने श्रीहेमसूरिभिः कुमारपालपुरः षष्ठं व्रतमित्यं वर्णितं-"विवेकिना सर्वदापि जीवदयार्थ षष्ठं । व्रतं ग्राह्यं । विशेषतश्च वर्षासु, यतः- .
दयार्थ सर्वजीवानां वर्षास्वेकत्र संवसेत् । है पुरा श्रीनेमिजिनोपदेशावीकृष्णः पुरावहिर्गमननियमं जग्राह” । तदाकर्ण्य चौलुक्यसिंहोऽपि नियम है।
वनार । तद्यथाSH दर्शनं सर्वचैत्यानां गुरोरपि च वन्दनम् । मुक्त्वा पुरेऽपि न प्रायो नमिष्यामि धनागमे ॥ १॥
इति तस्य नियमः सर्वत्र पप्रथे, अथ तमनिग्रहं गुर्जरसमृद्धिं च चरेन्यो ज्ञात्वा गुर्जरदेशनञ्जनाय
॥३०॥
2010
For Private & Personal use only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
18 गर्जनेशः शकानिकपुर्धरः प्रयाणमकरोत् । तत्स्वरूपं चरविज्ञप्तितो विज्ञाय चिन्ताक्रान्तोऽमात्यसहितो
नृपो वसतिमेत्य गुरुमब्रवीत्-"यद्यहं सन्मुखमागवन्तं गर्जनेशं न यामि तदा देशजंगे खोकपीमा, गमने |
च नियमनङ्गः" गुरुराह-राजन् त्वदाराधितधर्म एव सहायस्तव, चिन्तां मा कृथाः' इत्याश्वास्य ४ नृपं सूरिः पद्मासनासीनः परमदैवतं किञ्चिदन्तातुं प्रचक्रमे । गते मुहूर्ते गगनाध्वनाऽऽयान्तं पट्यङ्क| माहीत् । अम्बराउत्तीर्य स पट्यङ्कः सुप्तैकनरो गुरोः पुरः स्थिरस्तस्थौ, पट्यङ्कः कस्यायं इति प्रश्नपरं | |नूपं यथास्थं गुरुबजाये, सोऽपि शकाधीशः सुप्तोत्थितः सहसा विमृष्टवान्-"क्व तत्स्थानं व सैन्यं कोऽयं ध्यानीन्धः कोऽयं नृपः ?" इत्यादि चिन्तयति तावशुरुराह-“हे शकेश किं ध्यायसि ? । ____ एकातपत्रमैश्वर्य स्वस्य धर्मस्य च हितौ । कुर्वतो यस्य साहाय्यं कुर्वते त्रिदशा अपि ॥१॥ .
सांप्रत स्वहितेवया देवैरप्यनुलंघनीयशक्तिं शरणागतवज्रपञ्जरं धर्मात्मानं शरणीकुरु" ततो जयोगचिन्ताखजादिना गर्जनेशः सूरीन् प्रणम्य श्रीकुमारजूपं नमश्चक्रे, ऊचे च-"राजन् ! ममापराध तितिक्षस्व, अतः परं मया यावजीवं त्वया सह सन्धिरेव चके। त्वं मम जीवरक्षणेन जगजीवपालकनामिति बिरुदं सत्यं कुरु, पूर्व तव विक्रमं श्रुतमपि विस्मृत्यात्रागतः, संप्रति जातुचिदपि त्वदाज्ञा नोनइयिष्ये । तुन्यं खस्त्यस्तु, मां स्वाश्रमं प्रति प्रेषय", राजर्षिः प्राह-"यदि स्वपुरे षण्मासीममारी कारयेस्तर्हि मुक्तस्त्वं ममैतदाझाकारणं वाञ्चितं च यद्वलेन बसेनापि प्राणित्राणकरणं, तवापि च पुण्यं| जावि” शकमचर्बलिष्ठवाक्योखइने न क्षमो जातः, ततः स्वसौधे तं नीत्वा त्रिदिनी यावत्सत्कृत्य जीव
Roccorront
____JainEducation International 2010_05
For Private Personal use only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ३ए ॥
2010_05
| रक्षार्थं शिक्षां दत्त्वा निजैराप्तैः समं नृपस्तं स्वस्थानं प्रापयत् । जने षण्मासान् जीवरक्षां कारयित्वा नृपपुरुषाः शकेन्द्र विसृष्टा जूरियाद्यं प्रानृतं लात्वा स्वस्थानमागताः श्री चौलुक्यमानन्दयामासुः । एवं नरेन्यैः सकलैर्मुनीन्यैरपि स्तुतेरध्वनि नीयमानः ।
षष्ठं व्रतं कष्टशतेऽपि शुद्धमपालयत्याधिपतिः कुमारः ॥ १ ॥
॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तंने एकादशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १११ ॥
॥ श्रथ द्वादशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ११२ ॥ लोसरोऽप्येतद्वतेनैव निवर्त्तत इत्याह
जगदाक्रममाणस्य प्रसरोजवारिधेः । स्खलनं विदधे तेन येन दिग्विरतिः कृता ॥ १ ॥ खोज एव वारिधिः, प्रसरंश्चासौ नानाविकपान् कारयन् बोनोदधिश्च तस्य विशेषणं जगदाक्रममापस्य लोभवशगो हि त्रिलोकसंपदं इन्द्रच क्रिपातालप्रभुत्वादिकां मनोरथैः क्रामतीति खोजस्य जगदाक्रमणं, तेन लोजोदधिप्रसर निरोधो विदधे येन नरेण दिग्विर तिर्विहिता । दिग्विरतो हि प्रतिज्ञातसीमातोऽपरतोऽगवंस्तत्सुवर्णरूप्य धनधान्यादिषु प्रायेण लोनं न कुरुते इत्यर्थः । कृतनियमस्तु सर्वत्र भ्रमणं करोति । त्रार्थे चारुदत्तसम्बन्धोऽयम् -
स्तंभ. ०
॥ ३ए ॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
| चम्पायां ज्ञानुश्रेष्ठी वसति, तस्य पुत्रश्चारुदत्तः, स यौवनेऽनुरूपकन्या परिणायितः, क्रमाविषयविरक्तः स्त्रियं नेवति, पश्चाच्चारुदत्तश्चातुर्य शिक्षितुं गणिकागृहे मुक्तः, शनैः शनैस्तदासक्तो जातो गृह-|
मपि तत्याज, पादशवर्षान्ते पित्रा स्वायुःप्रान्ते श्राकार्य पुत्रस्योक्त-"आजन्म त्वया मत्कथितं न कृतं, माश्रतः परमेतत्कुरु, सङ्कटेऽयं नमस्कारः स्मर्त्तव्यः, ततो मातापित्रोः स्वर्गमनानन्तरं तेन सर्वस्वं निर्ग-1 मितं, पत्नी तु स्वपितुहे गता, ततः श्वशुरधनं लात्वा वाझे यानारूढः श्रिये चचाल । यानं जनं । पुण्यात्फलकं प्राप्य निःसृत्य मातुखगृहे ययौ । तस्माधनं खात्वा मार्गे गछतो धाव्या धनं हतं । ततः पृथिवीं चमतस्तस्य कश्चिद्योगी मिलितः। तेनानागं कृत्वा मञ्चिकारूढो रसकूपिकायां मुक्तः । तेन . रसेन कुम्लो नृतः, स कुम्लो मञ्चिकामाकृष्य योगिना गृहीतः। ततो मञ्चिका मध्ये क्षिप्ता, तसकुम्नं लात्वा स योगी नष्टः, तत्रैकस्य घियमाणस्य नरस्य नमस्कारो दत्तः। तत्र दिनत्रयं बुधितो गोधापुचयोगेन कष्टात्ततो निर्ययौ । अग्रे गछतस्तस्य मातुलपुत्रो रुप्रदत्तो मिलितः, तेन प्रोक्तं-'मेष-2 घयं गृह्यते, स्वर्णपीपे च गम्यते' । ततो मेषक्ष्यं गृहीतं । ततः समुत्तटे गतौ । रुघदत्तः प्राह-"एतइयं हत्वा जस्त्रिकामध्ये गृहीतकुरिकाच्यामावान्यां प्रविश्यते । ततो जारएमा मांसबुध्योत्पाव्य स्वर्ण-14 दीपे नयन्ति । तत्रस्थं हेमानेष्यते” । चारुदत्त आह-'जीववधः कथं क्रियते ?' रुदत्तेन शीघ्र स्व है। उरनो हतः, यावच्च वितीयं हन्ति तावञ्चारुदत्तेन नमस्कारं श्रावितो मेषोऽनशनं ग्राहितः । ततो पावपि । तयोर्जस्त्रिके प्रविष्टौ । जारएमाल्यामुत्पाटिते जत्रिके। मार्गे चारुदत्तनस्त्रिका पक्षिमुखात्सरसि पपात ।
__Jain Education international 2010_
का
For Private Personal use only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
स्तन.
उपदेशप्रा.
॥४०
MAKALIGANGACARE
ततो निर्गतः स स्थाने स्थाने त्रमन्नेकं विद्याचारणार्थं दृष्ट्वा प्रणम्य स्थितः । मुनिः प्राह-'अत्र मानुष्या-18| द्यप्राप्ये स्थले त्वं कुतः समागाः ?' तेन स्वकुःखे प्रोक्ते मुनिना षष्ठं व्रतं वर्णितं । तेन स्वीकृतं । इतश्चैको देवोऽन्येत्य चारुदत्तं नत्वा साधु ववन्दे । तदा वन्दनागतान्यां विद्यालयां पृष्टं-'नो देव साधं मुक्त्वा पूर्व गृहस्थः कथं वन्दितस्त्वया ? ततो देवोऽवक्-"पूर्व पिष्पलादर्षिर्बहुजनान् यह कारयित्वा 8 पापशास्त्रं प्ररूप्य श्वनं गतः । तत्रुत्पत्तिस्तु वितीयव्रतकथनावसरे प्रोक्तास्ति । श्वनान्निर्गत्य पञ्चसु नवेषु से गगो जातः । यज्ञेषु हुतः । षष्ठे जवे चारुदत्तेनानेनानशनं ग्राहितः नमस्कारं श्रावितश्नगगः। तन्महिना मृत्वा स्वर्ग गतः । स चाहं देवः । ज्ञानेन स्वगुरुदत्तधर्मवाक्यकथनाय चात्रागां । तेनायं पूर्व वन्दितः पश्चाच्च साधुः” एवं श्रुत्वा चारुदत्तोऽपि वैराग्याद्दीदा जग्राह । तपस्तप्त्वा स्वर्ग गतः । चारुदत्तो यथाऽरुपदिग्गतिर्छःखमासदत् । तथैवाप्स्यन्ति अन्येऽपि तत्कुर्यादिग्व्रते मितिम् ॥ १॥
॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तम्ने पादशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११५ ॥
॥४०॥
॥ अथ त्रयोदशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ११३ ॥
श्रयैतद्वत केचिदिकटे संकटेऽपि न जहतीत्याहस्वदपकार्यकृतेऽप्येके त्यजन्ति तृणवद्वतम् । दृढव्रतपराः केचिनवन्ति सङ्कटेऽप्यहो ॥१॥
2010_14
For Private & Personal use only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010 o
स्पष्टः । जावार्थस्तु ज्ञातेनानेन ज्ञेयः
अवन्त्यां कोटिवित्तो धनदत्तनामा जैनः श्रेष्ठी । तस्य पद्मा प्रिया । तयोः पुत्रो जयकुमाराख्यो मनो-रथशतैर्जातः । तस्य जन्मनामकरणनापणचङ्क्रमणादिषु पित्रा महामहः कृतः । यतः -
।
पदे प्रेमपदे लोपदे कृतेः पदे स्वपदे । प्रीतिपदे कीर्त्तिपदे न हि कै व्यव्ययः क्रियते ॥ १ ॥ स प्राप्तयौवनो व्यसनासक्तः पितृवित्तव्ययमकरोत् । यतः -
| वित्तघृताहुतिपूर्त्त्या व्यसनकृशानुः प्रवर्द्धते ह्यधिकम् । दारिद्यवारियोगानुपशाम्यति तत्क्षणेन पुनः ॥ १ ॥ एकदा चौरीकरणाय कस्यचिन्मन्यस्य गृहे गतः । तत्राहिना दष्टो मृतः । प्रातस्तत्पिता नृपेण निगमे क्षिप्तः । महाजनेन पुत्रस्वरूपं विज्ञथ्य मोचितः । श्रथ पुनस्तत्पक्ष्याः पुत्रोऽन्यो न जातस्तदा स्त्रियाssग्रहः स्वस्वामिन इत्थं कृतः - ' सन्तत्यर्थमन्यस्त्री पाणिग्रहणं कुरु' स पृष्टपुत्रोत्पत्तिनीत्या न शृणोति स्म । यतः -
दुर्जनदूषितमनसां पुंसां सुजनेऽपि नास्ति विश्वासः । बालः पयसा दग्धो दध्यपि फूत्कृत्य खलु पिवति ॥ १ ॥
" हे स्वामिन् सर्वे पुत्रा ईदृशा न नवन्ति के चित्सुधियोऽपि जवन्ति । यत श्रागमे उक्तम् - "चबिहा पुत्ता पन्नता, तं जहा - श्रईएजाए १, अणुजाए २, अवजाए ३, कुलंगारे ४ । तत्रानिजातो नानेयजिनवत् १, अनुजातः पितृसम श्रादित्ययशच्यादिवत् २, अपजातो जनकहीनश्चक्रवर्त्तिसुतवत् ३, कुलाङ्गारः कोशिकादिवत्, एवं शिष्योऽपीत्यादि” तथा न हि सर्वे विटपिनः कंट किन एव" इत्थं
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तन
OTES
U
उपदेशप्रा. युक्त्या त्यक्तकदाग्रहेण तेनेच्यकनी कुमुफ्ती ऊढा । क्रमेण जाताधाना रात्रौ रक्तकांस्यकच्चोलकं केना
प्यात्तमिति स्वमं दृष्ट्वा स्वामिनं पाह, पतिरुवाच- अस्मदीयपुत्रोऽन्यगृहे यास्यतीति', क्रमात्सुतो ॥३१॥
जातमात्र एव श्रेष्ठिना गृहीत्वा जीर्णोद्याने त्यक्तः । पूर्वपुत्रदत्तनुःखतः पश्चाद्यावघलते तावनदेवतावाग्वव–'हे श्रेष्ठिन् अस्य शिशोझणं सहस्रमेकं दत्त्वा ब्रज इति गिरा जयोद्धान्तेन तेन तद्रव्यं स्वनवनादानीय मुक्तं । ततः स बालो मालाकारेण सुततया कृतः। यत उक्तम्
यन्नेष्यते मनुष्यैस्तत्प्रायः प्राप्यते अचिरात् । यत्त्विष्यते तदीपन्न चिरादपि वैपरीत्यमहो ॥१॥ M क्रमात्तस्या द्वितीयोऽपि प्राक्स्वमसूचितस्तनयोऽजनि । सोऽपि तथैव मुक्तः । तदा वियति दिव्यवाग । जाता-'हे श्रेष्ठिन् अस्य देयजव्यं धम्मदशसहस्रं मुक्त्वा ब्रज' तेन तथैव कृतं । सोऽपि केनचिन्महे-13
येनाप्तः । पुनः सुस्वप्नेन गर्नेण सुतो जातः । स्त्रिया नृशं वार्यमाणोऽपि तृतीयोद्याने यावन्मुञ्चति तावदिव्या वाग् जाता-जो सन्यं दीनारकोटाकोटीजव्यमसात्वा कथं त्यजसि ?" इति श्रुत्वा हृष्टः पश्चादानीय स्त्रियं समर्प्य महानन्द इति नाम चक्रे । वर्धमानयौवनः स कलापात्रं वजूव । शैशवे सम्यक्त्वमूखहादशवतग्रहणावसरे षष्ठं व्रतं सर्वतस्तिर्यग्योजनशतं स्वीकरोति स्म । यौवने जनकेनेच्यकनी परिपायितः । व्यवसायेनापदिनैरेव कोटाकोटिजव्यं श्रेष्ठिगृहेऽजनिष्ट । यतःदातव्यखल्यसम्बन्धो वज्रबन्धोपमो ध्रुवम् । धनश्रेष्ठीह दृष्टान्तस्त्रिकुपुत्रसुपुत्रयुक् ॥१॥
॥४१॥ महानन्देन सप्तस्वर्णकोटी सप्तक्षेत्रे व्ययिता । एकदैको योगी ननोविद्यासाधक उत्तरसाधकं गवेष
CIRC
JainEducation International 2010-05
For Private & Personal use only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐॐॐॐॐ
यन्महानन्द वीदय पाह-'हे पुण्यवन् मत्साहाय्यं कुरु, येन मे विद्यासिधिनवति' । तेन स्वीकृतं ।
रात्रौ पर्वतैकदेशे योगिनो मन्त्रजपबलेन देवी प्राय पाह-"नो योगिन् अहं उत्तरसाधकाय विद्यां | जाददामि, न हि कर्मणोऽधिकं विधातापि कर्तुं शक्नोति । यतःब्रह्मा येन कुलालवन्नियमितो ब्रह्माएमलाएमोदरे, विष्णुपेन दशावतारग्रहणे (गहने) क्षिप्तो महासङ्कटे । रुषो येन कपालपाणिपुटके निदाटनं कारितः, सूर्यो त्राम्यति नित्यमेव गगने तस्मै नमः कर्मणे ॥ १॥" इत्युक्त्वा सा विद्युत्तिरोऽनवत् । तस्य तु तादृग्विद्यासानेऽपि सुसंवृतस्य संयमवत् । अब्धेरिव नैवासीन्मर्यादातिक्रमः क्वापि ॥१॥
क्रमात्तस्य पुत्रोऽजनि । अन्यदा स बालो पुष्टाहिना दष्टः । धनदत्तश्रेष्ठिना पुरे पटहो दापितः। एको ट वैदेशिकविप्रस्तदाह-"श्रेष्ठिन्नितो मत्पुरं दशोत्तरयोजनशतमस्ति । तत्र महिणी अनेकविद्यान्विताऽस्ति।
कोऽपि कथमपि तामानयति तदायं सद्यो जीवत्येव तदाकर्ण्य श्रेष्ठी तं महानन्दं प्राह-त्वं तन्नगरे । गलस स्वनियमं प्राह । पित्रा व्रतविषये धमाकारस्वरूपे प्रोक्तेऽपि स नामन्यत । तदा तत्परेशो नृप एत्योवाच-“हे महानन्द बालजीवनात्परो न कोऽप्युत्कृष्टो धर्मः, धर्मकार्ये तीर्थयात्रादौ योजनसहनगमनेऽपि गृहिणो न कश्चिद्दोषः” तदाऽन्ये जना ऊचुः-'अहो कठोरहृदयता ! बालहत्यातोऽपि न बिजेति' स महानन्दो नृपं पाह-"स्वामिन् ! प्राणेन्योऽपि तनयः प्रेयान् , ततोऽपि धर्मोऽधिकः, अतः स्वीकृतं व्रतं कहपान्तेऽपि नातिचरामि" । नृपोऽवोचत्-'यदि त्वं धर्मिष्ठस्ताई दर्शय सर्वेषां धर्ममा
2010 WIRI
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥४
॥
हात्म्यं । तदा विद्यादेवीवाग् जाता-जोः कुमार ! जलाञ्जलिना बालं सिञ्च' । तेन देव्युक्ते कृते बालो निर्विषो जातः । लोके जैनधर्ममहिमा बनूव।
अन्यदा तातप्रेरितः कुटुम्बप्राग्नवपृष्ठनाय खगत्या सीमन्धरजिनं प्रणम्य पपन्न । स्वाम्यप्यूचेधन्यपुरे सुधनः श्रेष्ठी, धनश्रीनृहिनी, धनावहस्तस्य बालमित्रं । घौ सदैव व्यवहरतः । सुधनः सुहवस्तु स्वगृहे व्ययति । तस्य उम्मशतं विनाशितं । तथैकस्य वणिजो देया विंशतिर्षम्मा व्यवसायम| ध्यगाः सद्योऽनर्पणात्सुधनपार्श्वे स्थिताः । तथैकेन वणिजा खन्यधनप्रदाने अम्मदशकमधिकं ज्रान्त्या | दत्तं । सुधनेन ज्ञातं, परं लोजान्न पश्चादत्तं । एतच्च शझ्यत्रयं गुरोः पुरो नालोचितं । परमेकसाधर्मिकस्य | अम्मशतं दत्तं । स यावजीवं सुखी कृतः। उक्तं चकरचलुअप्पाणिए वि अवसर दिनेण मुछियां जिअई। पलामुआण सुंदरी घासयदिन्नेण किं तेणं ॥१॥ | क्रमात्सुधनो धनश्रीः स्वमित्रं तौ वणिजौ स साधर्मिकश्च पमपि श्रायाः सौधर्मे गताश्चयुताश्च । धनदत्तकुमुफ्त्यौ तयोः पुत्राश्चत्वारो जझिरे । धनदत्तजीवस्तु त्वत्पिता, साधर्मिकजीवस्तु त्वं, आद्यपुत्रश्च धनावहजीवः, पूर्व प्रम्मशतविनाशनात्सर्वस्वं विनाशितं, परं धर्मनिन्दा कृता मनसि तेनाप्पायुरत्र जातः । घौ मध्यपुत्रौ तयोर्देयं प्राग्दत्तं तेनेयशुणं जातं । कुमुघत्या स्वगृहमहिषीप्रसूतपडुकषयं कोऽप्य|पहृत्य याति तदा साध्विति प्राग्मुर्ध्यानं कृतं, तेन जातमात्रपुत्रध्यवियोगोऽजनि । इत्यईघाक्यं श्रुत्वा |
2010
For Private Personal use only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
गतसंशयो महानन्दः स्वगृहमेत्य मातापित्रोः स्वरूपं प्रोक्तं । ततस्तौ प्रव्रज्य स्वर्गे गतौ । महानन्दस्तौ सोदरौ धर्मयुक्तौ विधाय समये दीक्षामादाय माहेन्द्रसुरः समभूत् । ततश्च्युतश्च सेत्स्यति । इति दिग्विर तिव्रतं दिशां बहुसंक्षेपविधेः प्रपद्य जोः ! ।
विधुरेऽपि विधाय विरत्यं, प्रतिपास्यं धनदत्तपुत्रवत् ॥ १ ॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तम्ने त्रयोदशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११३ ॥
॥ अथ चतुर्दशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ११४ ॥ जोगोपोगाख्यं द्वितीयं गुणत्रतं प्रस्तूयते -
सकृत्सेवोचितो लोगो योsन्नकुसुमादिकः । मुदुः सेवोचितस्तूपनोगः स्वर्णाङ्गनादिकः ॥ १ ॥ इदं तं द्विविधं जगतः कर्मतश्च । तत्र जोगो द्विविधः यदेकवारमेवान्तर्वा जुज्यतेऽसौ जोग आहारपुष्पादिकः । यच्च पौनःपुन्येन वहिव नुज्यते कनककामिन्यादिकः स उपभोग इत्यर्थः । श्रथेदं व्रतं नोक्तुं योग्येषु परिमाणकरणेन जवति इत्याह
वक्त्या जोगोपभोगयोः । जोगोपभोगमानं तत्स्याद्वितीयं गुणव्रतम् ॥ २ ॥ गोगा परिमितास्तेषु परिमाणं इयत्तामात्रं इति श्रावकेण कार्य । मुख्यत उत्सर्गतश्चचित्तनोजिना जाव्यं । तदशक्तौ सचित्तादिपरिमाणं । यतः -
++ 644.6
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा.
॥४३॥
सचित्त १ दव विगइ ३ वाहन ४ तंबोल ५ वत्थ ६ कुसुमेसु ।
स्तंज. वाहन ७ सयण ए विलेवण १० बज ११ दिसि १५ एहाण १३ जत्तेसु १४ ॥१॥ यत्सजीवं तत्सचित्तं । पूर्वाचार्यकृतगाथानिः पिष्टस्य सचित्तत्वमित्यं ज्ञेयं । यतःपणदिण मिस्सो खुट्टो अचालिले सावणे न लद्दवए। चउ श्रासोए कत्तिय मिगसिर पोसे श्रतिन्नि दिणा ॥१॥ पण पहर माह फग्गुण पहा चत्तारि चित्त वेसाहे । जिघासाढे तिपहर तेण परं होइ अचित्तो ॥३॥
चालितस्तु मुहूर्ताव॑मचित्तः, अचित्ती जवनानन्तरं विनशनकाखस्तु ग्रन्थे न दृश्यते, परं वर्णादिना विपरीत ईलिकादिपतनं यावत् कहपते । श्रथ नीरस्य सचित्ताचित्तत्वमित्यं-अपक्कं जलं तु || सर्वदा जीवात्मकं, सर्वथा तत्त्यक्तुमशक्तौ घटेकादिना मानं कार्य । पक्वजलं तु श्यत्कालमचित्तं स्यात् ।। यत उक्तम्उसीणोदगं तिदमुक्कालियं फासुश्रजलं जश्कप्प।नवरि गिलाणाइकए पहर तिगोवरि धरियवं ॥१॥ 12 गणा परिसुध होश सचित्तं मुद्दत्त मनति । पन्छा तिमुहुत्त जखं फासुझं जणियं जिणंदेहिं ॥५॥ प्रासुककरणे कृते षड्घटिकानन्तरं सचित्तं स्यादिति रत्नसंचयग्रन्थे ।
॥४३॥ जायइ सचित्तफासे गिम्हासु पंच पहर पंचसुवरि । चल पहरुवरि सिसिरे वासासु जलं तिपहरुवरि ॥१॥
जायते तस्य जलस्य सचित्तता प्रासुकोदकस्य वा ग्खानाद्यर्थ धृतस्य ग्रीष्मे प्रहरपञ्चकस्योपरि कास-3 स्यातिरूक्षत्वाञ्चिरेणैव जीवोत्पत्तिः स्यात् । तथा शिशिरे शीतकालस्य निग्धत्वात्प्रहरचतुष्टयादूर्व
2010
For Private & Personal use only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
द सचित्तं स्यात् । वर्षासु पुनः कालस्यातिस्निग्धत्वात्प्रासुकमपि जलं प्रहरत्रितयादूर्ध्व सचित्तं । तदूर्ध्वमपि ।
यदि ध्रियते तदा क्षारः प्रक्षेप्यः, चूर्णमेपलिंम्किावा तेन जूयः सचित्तं न स्यात् इति प्रवचनसारोद्धारे 8 ४१३६ धारतो शेयमिति । अथ जलं बाह्यशस्त्रसंपर्कापर्णादिनिर्विपरीतीभूतं अचित्तं व्यापार्य, न पुनः
स्वनावादचित्तीनूतं । यतो ज्ञानिनोऽपि बाह्यशस्त्रसंपर्क विनाऽचित्तीचूतं व्यवहारजङ्गलीरुतया न गृह्णन्ति । तथाहि-एकदा श्रीवीरेणाचित्तं सरोवरं दृष्ट्वा बसादिसेवालरहितमपि तृषातुराणां शिष्याणां | 3) पानाय नानुशा कृता । एवं दुधादेहचिन्ता"नामचित्ततिलशकटाचित्तस्थएिकलपरिलोगानुज्ञा न दत्ता, श्रुतज्ञानप्रामाण्यज्ञापनार्थ । सामान्यश्रुतज्ञानिनोऽपि बाह्यशस्त्रसंपर्क विना जलाधचित्तमिति न व्यव-IN हरति । तथा कानिचिदचित्तवस्तून्यपि निःशूकतया न व्यापार्याणि । यतः गमुचिः शुष्कापि जलसेका-18) त्तादात्म्यं जजतीति । उदरान्निर्गतचिटीबीजान्यपि कानिचिदपक्वान्युजवन्तीति श्रुतमस्ति । अतोऽचित्तयतनापि न्यायपथमेति । सचित्ताचित्तव्यक्तिं बहुश्रुतमुखानिश्चित्य सप्तमं व्रतं नामग्राहं सचित्तादि || सर्वनोग्यवस्तुनैयत्यकरणेन स्वीकार्य । यथा श्रानन्दादिनिस्तथा । सर्वथा सचित्तत्यागाशक्तौ तु सामा-४
न्यतो दिनं प्रत्येकट्यादिसङ्ख्यां कुर्यात्, परमेवं पृथक् पृथक् दिनेषु परावर्त्तनेन सर्वसचित्तग्रहणमपि । * स्यात् । तथा च न विशेषविरतिः, नामग्राहं सचित्तनैयत्यानिग्रहे तु तदन्यसर्वसचित्तनिषेधरूपं यावजीवं स्पष्टमेवाधिकं फलं च । उक्तं च
पुष्फफखाणं च रसं सुराण मंसाण महिलियाणं च । जाणं ता जे विरया ते उक्करकारए वंदे ॥१॥
2010
For Private & Personal use only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
मार
उपदेशपा.
संज.
॥४४॥
सर्वसचित्तत्यागे चाम्बपरित्राजकशिष्यसप्तशतीज्ञातमिदमौपपातिकसूत्रे जगवत्यङ्गे चोक्तं । तथाहिअम्बशिष्याः सप्तशतानि श्रीवीरपाद्ये स्वीकृतश्रावधर्माः प्रासुकपरदत्तानलोजिनो ग्रीष्मे गङ्गोपक-४ एठेऽटवीमटन्तोऽतितृषार्ताः “सचित्तमदत्तं च जलं सर्वथा न गृह्णीम" इति दृढनियमाः समीपस्थमपि गङ्गाजलं सचित्तत्वान्नात्तवन्तः "अहो इमेऽप्कायजीवा अस्मदीयकुटुम्विनः न हननीया" इत्यादिध्यान-| परास्तत्रैव वालुकायामनशनेन ब्रह्मलोके इन्समाः सुरा जझिरे । एवं सचित्तत्यागे यतनीयं श्रावकेण । अथवा प्रत्येक मिश्रादीनां प्रमाण कार्य । जणितं चनिरवाहारेणं १ निजीवेणं २ परिन्नमीसेणं ३ । अप्पाणुसंधनपरा सुसावगा एरिसा इंती ॥१॥ 18
इत्यादिनियम विना दिवस एकोऽपि निरर्थको न कार्यः १ । सचित्तविकृतिवर्ज यन्मुख दिप्यते तत्सर्व व्यं, हिप्रचटीरोटिकानिर्विकृतकमोदकलपनश्रीपर्पटिकाचूरिमुकरंबकदीरादिकं बहुधान्यादिनिष्पन्नमपि । परिणामान्तराद्यापत्तेरेकैकमेव अव्यं, एकधान्यनिष्पनान्यपि पुलिकास्थूली घुघुरीरोटकीसप्तपुटीमंडूकढो-18 कसखाखरफवयादीनि पृथक् पृथक् नानास्वादवत्त्वेन पृथक् पृथग्ाव्याणि, फलपुष्पफलीकादौ तु नामक्येऽपि जिन्नास्वादव्यक्तेः परिणामान्तराजावाच्च बहुजव्यत्वं । यहा बहुश्रुतादेशेनान्यान्यप्याणि ।
व्यालि। राजतादिशलाकाकरागट्यादिकं व्यमध्ये न गण्यते इति । विकृतयो नयाः पट मुग्ध १ दधि र घृत ३ तैल ४ गुरु ५ सर्वपक्वान्न ६ जेदात् ३ । 'वाहनं ति' उपानद्युग्मं काष्ठपाउकाच बहुजीवघातकत्वात्त्याज्या ।। ताम्बूलम्-पत्रपूगिफलकथकादिस्वादिमरूपं । पत्राणि नागवतीदवानि तेषु निरन्तर
॥४॥
JainEducation International 20
For Private & Personal use only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
SANSAR
|जसलेदादिना नीलीकुन्थ्वादिविराधना नूयसी । तत एव तानि पाप नीरवो रात्रौ न व्यापारयन्ति । येऽपि व्यापारयन्ति, तेऽपि सम्यग्दिवा संशोध्यैव । प्रत्येकस चित्तेऽप्येकस्मिन् पत्रफलादावसत्यजीववि-2 राधनासंभवः । यतः श्रीआचाराङ्गेऽध्ययन ? उदेश २ वृत्तौ वादरेष्वेकेन्श्येिषु यत्रैकः पर्याप्त स्तत्राऽस-18 येया अपर्याप्ता उत्पद्यन्ते । सूनेषु यत्रकोऽपर्याप्तस्तत्र नियमादसङ्ख्येयाः पर्याप्ताः स्युः । तथा प्रज्ञापना-1 यामप्युक्तं वनस्पती तु यत्रैको वादरपर्याप्तस्तन्निश्रया नियमात्प्रत्येकतरवः सङ्ख्येया असङ्ख्येया वा स्युः ।। | साधारणास्तु नियमादनन्ता उत्पद्यन्ते । एवमेकस्मिन्नपि पत्रादावसङ्ख्यजीवाः सन्ति, तदाश्रितजलनी-18 दास्यादिसंभवे त्वनन्ता अपि इन्यन्ते । अतस्तन्नियमः कार्यः ५ । वस्त्रं-पञ्चाङ्गादिपः, धौतिकपातिक
रात्रिवस्त्रादिषे न गण्यते ६ । कुसुमानि शिरःउदेपाद्यर्हाणि, तन्नियमेऽपि देवपूजायां कइपन्ते ।। वाहनं-रअपोष्टिकसुखासनादिः । शयन-खट्वादि ए । विलेपनं नोगार्थ चन्दनजवाधिचूत्राश्रर्क-18 जादि, तन्नियमेऽपि देवपूजादौ तिखकहस्तकंकणधूपनादि कहपते १० । ब्रह्म दिवा रात्रौ वा पत्न्याद्या
श्रित्य ११ । दिक्परिमाणं, अस्याओं दिग्वते लेखिष्ये १२। स्नानं तैलाच्यङ्गादिपूर्वकं १३ । नक्तं-रन्धित-10 जधान्यं सुखड्यादिकं सर्वं त्रिचतुःसेरादिकमिति, खमबुजादिग्रहणे बहवोऽपि सेराः स्युः १४ । इति चतुर्दश ||
नियमा येन प्राक् स्वीकृताः स्युस्तेन प्रत्यहं संक्षेप्या, यथाशक्त्यन्ये च ग्राह्याः, प्रत्यूष व्यक्तनामग्राहेण । प्रतिदिनं नियम्याः, रात्रौ ते संदेप्या यथाई । एतन्नियमविषये कुमारनृपस्य ज्ञातं-सप्तमव्रते स नृपः सचित्तमेकनागवतीपत्ररूपं दिवाष्टबिटकानि रात्रौ चतुर्विधाहारनिषेधः । वर्षासु घृतकविकृतिः । शाहख
2010
For Private & Personal use only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा ॥४५॥
सर्वशाकनियमः । एकाशनं सर्वदा तपःपारणोत्तरपारणे विना । दिवा ब्रह्मचारी । सर्वपर्वस्वब्रह्मसचित्त-18 स्तंच. विकृतिवर्जकः । इत्यादिसर्वनियमपरः स जोगोपनोगेषु निःस्पृहोऽपि राजधर्मादिपारवश्यादेव परिमितमेव निष्पापजोगोपनोगादिकमनुबलूव । पञ्चदशकर्मादानेन्यः समागलदायपदनिषेधकस्तस्य पट्टकान् पाटयामासेति ।
एवं जोगोपनोगेषु विरक्तः परमाईतः । निःस्पृहः परजव्येषु सप्तमं ब्रतमग्रहीत् ॥१॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तम्ने चतुर्दशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११ ॥
॥अथ पञ्चदशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ११५ ॥ अथैतदूतं पाविंशत्यनक्ष्यप्रत्याख्यानेन ग्राह्यमित्यादौ चतुर्महाविकृतिस्वरूपमाहमद्यं विधा समादिष्टं मांसं त्रिविधमुच्यते । दौड त्रिधापि त्याज्यं च यदाएं स्याच्चतुर्विधम् ॥ १॥ इमा विकृतयोऽजदया ज्ञात्वा त्याज्या विवेकिनिः । उत्पद्यन्ते ध्रुवं जीवा तपर्णा दृष्ट्यगोचराः॥२॥ मद्यं मदिरा, तच्च पेधा-काष्ठोन्नवं पिष्टोन्नवं च । मद्यस्य प्रश्रमं ग्रहणं महानर्थहेतुत्वात् । यदादुः
मझा बुग्गश्मूलं हिरिसिरिमश्धम्मनासकरं ।
तथाबालिकां युवतिं वृक्षां ब्राह्मणी श्वपचीमपि । नुते परस्त्रियं सद्यो मद्योन्मादकदर्थितः॥१॥
॥४५॥
2010
For Private & Personal use only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐ*5*454
| तथा चैकदा कृष्णेन प्रणां पृष्टं-'स्वामिन् ! मन्नगर्या विनाशः कदा(कुतो)नावी ? । प्रनुरुवाच'मदिरातः' । तच्छ्रुत्वा कृष्णः पुरीमध्याघारुणी निरकासयत् । अन्यदा साम्बप्रद्युम्नौ वने दूरं गतौ । तत्र मदिरामपश्यतां, पपतुश्च । ततो मदविकलौ वैपायनं तापसं बबन्धतुः, स च त्वत्पुरस्य यदूनां च दाहको / जवेयमिति' निदानमकरोत् । तदाकर्य रामकृष्णावेत्य प्रणेमतुः । तदा स मुनिः प्राह–'युवान्यां विना सर्वान् हनिष्यामि' । ततः स मृत्वाऽग्निकुमारोऽजूत् । रोपात्तत्पुरवाहायागात् । तदा घादश वर्षाणि । सोका श्राचाम्सानि कुर्वन्ति । तेन पराजवितुमक्ष्मः । एकदा पर्वदिने उखं प्राप्य तत्पुरमज्वालयत् । कृष्णरामौ निर्गतौ । रोहिणीदेवकीवसुदेवाश्च नगरमतोध्या मृत्वा स्वर्गताः। | श्रूयते किल साम्बेन मद्यादन्धं विष्णुना । इतं वृष्णीकुलं सर्व प्लोषिता च पुरी पितुः ॥१॥
मद्यत्यागं अंबागणियाश्रावकवत्कार्यमिति मांसं त्रेधा उच्यते जखचरस्थलचरखेचरजन्तूनवजेदात् चर्मरुधिरमांसजेदाधा । एतदप्यतिकुष्टं । यदाहुःश्रामासु अ पक्कासु अ विपञ्चमाणासु मंसपेसिसु । सययं चिय उववाढ जणि श्रणिगोअजीवाणं ॥१॥
योगशास्त्रेऽपि| सद्यः संमूर्चितानन्तजन्तुसन्तानदूषितम् । नरकाध्वनि पाश्रेयं कोऽश्नीयात् पिशितं सुधीः ॥१॥ I सद्यो जन्तुविवेशनकाल एव संमूर्निता उत्पन्ना अनन्ता निगोदरूपा ये जन्तवस्तेषां संतानं-पुनः पुनर्जवनं तेन दूषितमिति तवृत्तौ । तथा लौकिकशास्त्रेऽपि
___JainEducation International 2010I.K
.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
सन.
॥४६॥
शुक्रशोणितसंजूतममेध्यं मांसमुच्यते । यस्मात्पुरीपसंजूतं तस्माविष्टो विवर्जयेत् ॥ १॥ न ग्राह्याणि न देयानि षड् वस्तूनि च परिश्तैः । अग्निर्मधु विषं शस्त्रं मद्यं मांसं तथैव च ॥२॥
तथा स्मार्ता थप्यूचुःन मांसलक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने । प्रवृत्तिरेषा जूतानां निवृत्तिस्तु महाफला ॥१॥ श्रस्य च यथा श्रुतं व्याख्यानमनईमेव । यस्मिन्ननुष्ठीयमाने दोपो नास्त्येव, तस्मान्निवृत्तिः महाफला र स्यात् , ( तर्हि ) शुनधर्मादेरपि निवृत्तिप्रसङ्गात् । तस्मादन्यथैवास्य श्लोकस्यार्थः । तथाहि-न मांसलक्षणे कृतेऽदोषोऽपि तु दोष एव । एवं मद्यमैथुनयोरपि । कथं नादोप इत्याह-यतः प्रवृत्तिरेपा जूतानां प्रवर्त्तन्ते लत्पद्यन्तेऽस्यामिति प्रवृत्तिरुत्पत्तिस्थानं नूतानां तत्रीवसंसक्तिहेतुरित्यर्थः । तथा मांसं नाप्यु-14 पायेनाचित्तं स्यात् । सर्वमन्यत उपायेन प्रासुकी नवत्येवं मांसं च न । अत एव, 'आमासु' इति गाथाया-| मुक्तं विपच्च० अग्निना संस्क्रियमाणेषु पलेषु निरन्तरं निगोदरूपा जीवास्तेषामुपपातः इति । तथा
श्रति यः कृमिकुखाकुलं, पूतिशोणितवसादिमिश्रितम् ।
तस्य किंचन सारमेयतः, शुधबुद्धिजिवीक्ष्यते परम् ॥ १॥ श्वथ मधु त्रिधा-माक्षिक कौतिकं त्रामरं चेति, एतत्रिधापि त्याज्यं । यतः__ मक्षिकामुखनिष्ठयूतं जन्तुलदादयोन्नवम् । कश्रमासाद्यते झाकं सुधीनिर्नरकावहम् ॥१॥
CAME5%A4AGRAR
॥४६॥
2007
For Private & Personal use only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
पौराणिकैरप्युक्तम्
सप्तग्रामेषु यत्पापमग्निना जस्मसात्कृते । तदेतायते पापं मधुबिन्दुम क्षणात् ॥ १ ॥ यो ददाति मधु श्रा मोहितो धर्मलिप्सया । स याति नरकं घोरं खादकैः सह लम्पटैः ॥ २॥ योsति नाम मधु नेपजेन्छया, सोऽपि याति लघु दुःखमुह्वणम् ।
किं न शासयति जीवितेया, नक्षितं ऊटिति जीवितं विषम् ॥ ३ ॥ श्रथ चतुर्विधं गोम दिषाजैरुकनेदात् । तस्य दोषा इमेसंसृजन्ति विविधाः शरीरिणो, यत्र सूझतनवो निरन्तरम् ।
दात नवनीतमङ्गिन, पापतो निरयमत्र सेविनाम् ॥ १ ॥ ऊर्ध्वमन्तर्मुहूर्तात्म्युर्बहवो यत्र जन्तवः । विवेकिनः कथंकारं नवनीतं तदद्यते ॥ २ ॥ ततो दिन नवनीतेऽन्तर्मुहूर्त्तात्परतः सूक्ष्माः सत्त्वा उत्पद्यन्ते इति श्लोकमूलार्थः । इमाश्चतस्रो विकृतयोऽनदया जो मनही इति विज्ञाय त्याज्याः विवेकिनिर्धर्मज्ञैश्च यतस्तासु निश्चयेन जीवास्तघर्णा | मध्वादिजातयो दृष्यगोचरा श्रस्मादृशां सामान्यजीवानां, न तु महाज्ञानिनां संमून्ति उत्पद्यन्ते । उक्तं च सम्म नवनीयम्मि उत्थए । उववति श्रता तवसा तत्थ जंतुणो ॥ १ ॥ मनिका - तेषां मद्यादीनां वर्ष इव वर्णो येषां ते तघर्णाः । अनन्ता निगोदरूपाः जन्तवः । श्रतोऽ१ नाशयति.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥४७॥
लक्ष्या इति । केचित्तु निगोदजीवानामवारितप्रसरत्वेन सर्वत्रोत्पत्तिसनावात्सर्वस्यापि त्यागप्रसक्तेरुक्तार्थस्य ।
स्तंन. सहृदयानामहदयंगमत्वमाकलय्य निगोदवत्सूदमा एव जीवा रसजास्तेषामुपपात इति व्याख्यान्ति । श्रत एव पूर्वगाथायां केषुचिदादशेषु 'उप्पजाति असंखा' इति पागेऽपि समर्थितः। मधे चरसजजीवोत्पत्तिमस्वेनासङ्ख्यातजीवत्वं श्रीहैमानिधानकोषे "रसजा मद्यकीटाद्या" इति वाक्येनाहतं । रसजाश्च बीजिया पवासङ्ख्याता एव नानन्ता इति । तथा तैरेवोकं योगशास्त्रेऽपि-'अन्तर्मुहूर्तात्परतः' इतिश्लोके जीवोत्पत्तिकालप्रतिपादनान्निगोदजीवोत्पत्तितॊक्ता, तस्याश्च तत्र पुरापि संजवात् न कालनियमः । तथा च निगोदजीवैर्नात्र लक्ष्यानदयत्वं, किं त्वसङ्ख्यै रसजैरेवेति विचार्यम् । इति प्रसङ्गाऽक्तम् ।
प्रोचिता विकृतयोऽत्र चतस्रस्तास्त्यजन्ति नुवि जावुकमाः । प्राप्नुवन्ति सुरसंपदमुच्चै नशासनजुषो यदि ते हि ॥१॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तंने पञ्चदशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११५ ॥
॥ श्रथ पोमशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११६
थथ शेषाएयत्नयाण्याहबहुजीवाकुवाजदयं जवेऽम्बरपञ्चकम् । हिमं विषं तथा त्याज्याः कर्कराः सर्वमृत्तिकाः ॥ १॥ बहुजीवैर्मशकाकारैः सूक्ष्मसत्त्वैराकुलं निचितं तेनानदयं । उप्पुम्बरपञ्चकं वट १ पिप्पत २ नम्बर ३
॥४७॥ प्रद ! काकोउम्बरीफलाख्यं ५ नवेत्, तपर्जनीयं । एवं महाविकृतिभिः सह नव ए । एवं हिमं शैत्यं
201040
For Private & Personal use only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
शुधासङ्ख्येयाप्कायरूपस्वात् १० । विषं सोमलाहिफेनादिक, श्रोषध्यादिना निर्विषीकृतमपि उदरान्तर्वशर्तिगएमोलकादिजीवधातहेतुत्वादनदयं ११ । करका-लोके करह इति असङ्ख्यातजलजीवसंयुक्तत्वात् ॐ त्याज्याः। नन्वेवं पानीयमप्यत्नदयं ? सत्यं, परं पानीयं विना निर्वाह एव न स्यात् , तान् विना तु सुखं । निर्वाह एव, अतस्त एव निषेध्याः १२ । सर्वमृत्तिका उदरान्तर्नेक्यादिपञ्चेन्जियजीवोत्पत्तिहेतुत्वान्महारोगादिकारित्वाच । सर्वग्रहणं धवलिकादितन्नेदत्यागार्थ । लवणमप्यग्यादिनिः प्रासुकं जातं तदेव न
वितरत् । अन्यदपि प्रासुकनवनव्यवहारोऽस्ति । यतः श्राविधौHT जोयणसयं तु गंतु अणहारेण तु जमसंकेति । वायागणिधूमेण य विश्वत्थं होश लोणाई ॥१॥
हरियालमणोसील पिप्पली खकर मुदिया अजया । श्राईममणाश्ना ते वि हु एमेव नायवा ॥२॥
योजनशतात् परतो गत्वाऽचित्तं लवणादिकं । कथं ? यत्रोत्पन्नं तद्देशीययोग्याहाराजावेन एकलांमादन्यत्नांमेषु संक्रान्त्या तथा वातेनाग्निना धूमेन च विध्वस्तमचित्तं स्यात् । यतः त्रिधा शस्त्रं तत्र स्वकाय-12 शस्त्रं यथा दारोदकस्य मधुरोदकं, परकायशस्त्रं यथाऽग्निरुदकस्य, तनयं शस्त्रं यथा मृत्तिका(जलमिश्रा) शुयोदकस्येति गाथागमनिका १ । मुजि(मृधी)का जादा, अन्नया हरितकी । एतेऽप्येवमेव लवणवत् योजनशतादागताः । परमेकेऽत्राङ्गीकृता अन्ये तु न । तत्र पिप्पलीहरितकीप्रनृतय आचीर्णा इतिगृह्यन्ते। खरमुनि (मृदी) कादयः पुनरनाचीर्णा इति न गृह्यन्ते ।।
खवणमग्निना प्रासुकं तदेवं व्यापार्य, नापक्वं, मृत्तिकारूपत्वादनदयं १३ ।
JainEducation International 2010_
K
For Private & Personal use only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तंज.
उपदेशप्रा.
अथ चतुर्दशं रात्रिनोजनाख्यमनदयं निरूप्यते
चतुर्विधं त्रियामायामशनं स्यादनदयकम् । यावजीवं तत्प्रत्याख्यं धर्मेबुनिरुपासकैः॥१॥ ॥ 5॥
रात्रौ चतुर्विधं अशनं १ पानं खादिमं३ स्वादिमं व इति । अश्यते तुज्यते तदशनं जोज्यं अन्नक्ष्यकं स्यात् बहुजीवसंजवेन । यतः श्रावकदिनकृत्ये
तजोणि जीवाणं तहा संपाश्माणा य । निसिजत्ते वहो दिजो सबदंसीहि सवहा ॥१॥ | तस्मिन् संसक्तादौ जक्ते निगोद उरणीकादीनां योनिरुत्पत्तिर्येषां ते तद्योनिकत्वात् तेषां । तथा संपा
तिमानां कुन्थुपिपीलिकादीनां । निशि जक्ते वधो दृष्टः सर्वदर्शिनिः सर्वथा १।। 5 तथा शीतयोनिका जीवास्त्रसाश्च जूमिवस्त्रजक्तादावुत्पद्यन्त इति निशि असङ्ख्यजीवानां घातः । तथा
श्राकाशे तु दिवसाष्टमन्नागतोऽपूकायानां वृष्टिर्जवति, प्रनातेऽपि चतुर्घटिका यावत् , अत श्राकाशस्थले जोजनतोऽनन्तजीवघातः स्यात् 'जत्थ जलं तत्थ वणं' इति सूत्रवाक्यप्रमाणात् । तथामेहा पिपीलिश्राण उहणंति वामणं च मछिया कुप। जूना जलोदरं तु कोलि कुरोगं च ॥१॥
इत्यैदिकफलं । तथाजीवाण कुंथुमाश्ण घायणं लायण धोषणाईस । एमाइ रयणिजोश्रण दोसे को साहाश्च तरई॥१॥ तथा-बहुदोस आयु थोवं तह पुण पनमि किं पदोसस ।
नव उन्हु इण जीवा सर सोसंत श्क तं पदं ॥१॥
PAXAROUSERS
॥४
॥
2010
For Private & Personal use only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
PI एकः कश्चिजीवोऽजनं षमवति जवान् यावजीवहिंसां करोति तत्परिमितं एकसरोवरशोषकस्य पापं 8 हास्यादित्यर्थः ।
सरसोसे अछुत्तरनवंमि जीवो करे जं पावं । तं पावं दव इक्के इकुत्तरजवं दवदंति ॥ ॥
अष्टोत्तरशतनवपर्यन्तं नित्यं सरः शोषयन्तं यत्पापं तन्मितं सकृद्दवदानेन स्यात् । all कुत्तरजवं दवदावे जं पावं समुपजइ जीवो । एग कुवणिजे पायं (व) नवसयचडाल कुक्कम्मे ॥३॥
एकोत्तरशतनवपर्यन्तं दवदानेन यत् पापं स्यात् , तन्मितं एककुवाणिज्येन स्यात् । चतुश्चत्वारिंशदप्राधिकशतनवपर्यन्तं कुवाणिज्यैर्यत्पापं तन्मितमेकेन कुकर्मणा स्यादिति ३।
जं कुकम्मे पावं तं पावं होश आलमेगं च । नवसय एगावन्ने आलं तं गमण परश्त्थी ॥४॥ चतुश्चत्वारिंशदधिकशतनवानां कुकर्मनिर्यत्पापं तत्तुट्यं सकृदलीकालदानेन स्यात् । एकपञ्चाशउत्तरशतजवसम्बन्धि बालदानजं यत्पापं तन्मितं सकृत्परस्त्रीगमनेन जवति ।।
नवनवा जव इत्थीगमणेणं होई जे पावं । तं पावं रयणीय लोयण करेइ जीवाणं ॥५॥ नवनवतिजवपर्यन्तं नित्यं परदारगमनैर्यत्पापं तन्मितं सकृजत्रिनोजनेन पापं स्यादिति ५। इति । रत्नसञ्चयसूक्तनापितं । तत्त्वं तु बहुश्रुता एव विदन्तीत्यर्थः।
ये रात्रौ सर्वदाहारं वर्जयन्ति सुमेधसः। तेषां पक्षोपवासस्य फलं मासेन जायते ॥१॥ तस्माऽपासकैर्यावजीवं तत्प्रत्याख्यं रात्रौ चतुर्विधोऽप्याहारस्त्याज्यः, तदशक्ती त्वशनं स्वादिम (च)
___JainEducation International
2010
For Private & Personal use only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तंज..
उपदेशप्रा. त्याज्यं । स्वादिमं पूगीफलादि दिवा सम्यक् संशोधितं गृह्णाति अन्यथा त्रसहिंसादयोऽपि दोषाः । मुख
जागेन तु प्रातः सायं च रात्रिप्रत्यासन्नत्वा वे घटिके नोजनं त्यजेत् । यतः॥४ ॥
अह्नो मुखेऽवसाने च यो घटिके त्यजेत् । निशानोजनदोषज्ञोऽश्नात्यसौ पुण्यजाजनम् ॥१॥ उलूककाकमार्जारा गृध्रशंबरशूकराः । अहिवृश्चिकगोधाश्च जायन्ते रात्रिनोजनात् ॥२॥
इति पारलौकिकं फलं । तथा रामायणग्रन्थेऽपि दोषो ज्ञातेनोक्तोऽस्ति । तथाहि-लक्ष्मणसीतासहितो रामो वनवासं गचन्नन्तराले कुर्वरनगरादहिवटाधः स्थितः वासं करोति । अत्रान्तरे तन्नगरे महीधरनृपपुत्री वनमाला लक्ष्मणोपरि रागिणी तस्य वनवासमाकर्ण्य रात्रौ दैवात्तस्मिन्नेव वटे गलपाशं कुर्वती ज्ञात्वा लक्ष्मणेन पृष्टा सा सत्यं प्राह । ततः पाशं छित्त्वा तेन परिणीता। तयापि शुजलदाणचेष्टया स्वप्र
तिज्ञायोग्यं वरं निश्चित्य स्वामी कृतः । ततो लक्ष्मणः प्राह–'त्वयाऽधुना पितृगृहे स्थेय, वलमानोऽहं ४सार्थे ग्रहीष्ये । सा नानुमन्यते । ततो लक्ष्मणेन स्त्रीगोबालहत्यादिशपथाः कृताः। तथापि नानुमन्यते ।
ततस्तेनोक्तं-'यत्त्वं ब्रूषे तन्नुपथान् कुर्वे' । तयोक्तम्-"जगन्मध्ये ये रात्रिनोजनं कुर्वन्ति तेषां पापेन गृह्येऽहं चेपलमानोऽहं त्वां सार्थे न लामीति शपथं करोषि तदाऽहं मन्ये" । तदा तेन तथा विहिते स मुक्तः।
स्त्रीब्रह्मगोभ्रूणविघातकहमपात , मत्वा निशानोजनपापतुङ्गताम् । सा ग्राहयामास तु लक्ष्मणं प्रति, शावयेनुक्तेः शपथं प्रसह्य तम् ॥१॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमे स्तंने पोमशोत्तरशततम व्याख्यानम् ॥ ११६ ॥
॥
ए॥
JainEducation International 2010
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्रथ सप्तदशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११७ ॥ अथैतघात्रिनोजनव्रतरूपमजदयं पुस्त्यजत्वात्पुनः प्रतिबोधाय निरूप्यते
स्वपरसमये गयमाद्यं श्वन्त्रस्य गोपुरम् । सर्वज्ञैरपि तत्त्यक्तं पापात्म्यं रात्रिभोजनम् ॥१॥ स्वश्च परश्च स्वपरौ तयोः समयं शास्त्रं तस्मिन् गर्हितुं योग्यं गर्दा । यतः स्वागमेजइ वि हु पासुगदचं कुंथुपणगा तहा वि दुप्पस्सा । पञ्चरकणाणिणो वि हु राईजत्तं परिहरति ॥ १ ॥ जश् वि दु पिपीलिमा दीसंति पईवमाई उजोए । तह वि खलु अणान्नं मूलवय विराहणा जम्मं ॥२॥
तथा परागमेऽपि मृते स्वजनमात्रेऽपि सूतकं जायते किल । अस्तं गते दिवानाथे नोजनं क्रियते किमु ॥ १॥ मद्यमांसाशनं रात्रौ जोजनं कन्दलक्षणम् । ये कुर्वन्ति वृथा तेषां तीर्थयात्रा जपस्तपः ॥ ५॥ वृथा चैकादशी प्रोक्ता वृथा जागरणं हरेः । वृथा च पौष्करी यात्रा कृतं चान्द्रायणं वृथा ॥३॥
इति पद्मपुराणे। उदकं नापि पातव्यं रात्रावत्र युधिष्ठिर । तपस्विना विशेषेण गृहिणा च विवेकिना ॥ १ ॥
इत्यष्टादशे पर्वणि । रक्तीजवन्ति तोयानि अन्नानि पिशितानि च । रात्रौ जोजनसक्तस्य ग्रासे तन्मांसजक्षणम् ॥१॥
2010_05
For Private & Personal use only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
इति महाजारते।
नैवाहुतिन च स्नानं न श्राङ्गं देवतार्चनम् । दानं वा विहितं रात्रौ नोजनं तु विशेषतः ॥ १॥ इति । तंज. ॥५०॥
तथा श्वत्रस्य नरकस्य गोपुरं पुरधारं श्राद्यं । यतः
चत्वारो नरककाराः प्रथमं रात्रिनोजनम् । परस्त्रीगमनं चैष संधानानन्तकायिक ॥१॥ संधानं वोलकीडीप्रमुखं । इति पद्मपुराणे प्रजासखंझे । हन्नाजिपद्मसंकोचोऽस्तंगते चमरोचिपि । अतो नक्तं न जोक्तव्यं सूक्ष्मजीवादनादपि ॥१॥
इत्यायुर्वेदेऽपि । एकनक्ताशनान्नित्यमग्निहोत्रफलं खन्नेत् । अनस्तनोजनान्नित्यं तीर्थयात्राफलं खनेत् ॥ १॥ | इति स्कन्दपुराणे रुष्प्रणीतकपालमोचनस्तोत्रे सूर्यस्तुतिरूपे । इत्याद्यनेकयुक्त्या पापात्म्यं किटिबषमयं रात्रिनोजनं । तत्तस्मात्सर्व ऽव्यातव्यं पश्यन्तीति सर्वदर्शिनः, तैस्त्यक्तं दूरीकृतं । कुतः ? तत्रोत्पन्नसूक्ष्मजीववधनिवारणेऽक्ष्मेण सर्ववेदिनापि निषिधं, तर्हि अस्मादृशां बाह्येदिकाणां विशेषेण है
त्याज्यमिति तत्त्वार्थः। १. एतद्तविषये प्रवन्धो यथा-एकस्मिन् ग्रामे श्रावकनकमिथ्यात्विनस्त्रयो मित्रवणिज आसन् । 81 तेऽन्यदा जैनगुर्वन्तिके धर्मममुं शुश्रुवुः
॥ ०॥ पाणा गुण खाइमं खाइमं तिगुणेण साइमं होइ । साइमं तिगुण असणं राईनोई मुण्यवं ॥ १ ॥
____JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
w
anbrary.org
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
रात्रौ जलपानात् खादिमनक्षणे दूषणं द्विगुणं स्यात् । शेषं सुगमम् । नयणे न दीसई जीवा रयणीए अंधयामि । रयणी वि दु निप्फन्नं दिणनुत्तं राश्लोयणं ॥२॥ रात्रौ निष्पादितमन्नं यद्दिवा जुक्तं तत्रात्रिनोजनसमं स्यात् । इति रत्नसञ्चये ५४ पत्रे । तथा हि
निसि जे उ न वऊंति वाला कुग्गहमोहिया । एलगन्नु व मुस्काई लहंति मरु जहा ॥१॥ 'एलगन्नु वेति' एमकावत् । यथा दशार्णपुरे धनश्रीः श्रावसुता स्वपतिं धनदेवं प्रति कथमपि दिव-| | सचरिमं कारितवती । ततो देव्या तस्य लगिनीरूपं कृत्वा परीक्षार्थ जोजने आनीते स्त्रिया निषियोऽपि जोक्तुं स्थितः । देव्या चपेटाच्यां पातितदृग्युगः सोऽजूत् । पत्न्याः कायोत्सर्गेण देव्या पुनर्दत्तं तस्य । सद्यः केनचिन्मारितेमकदृग्युगं । तदनु एकादनाम्ना प्रसिघोऽभूत् इति । | तथा 'मरु' इति मरुकः । मरुकज्ञातं तु श्रावदिनकृत्यबृहकृत्तितो ज्ञेयं इति गाथार्थः । इत्यादिरात्रिलोजनदेशनां निशम्य श्राधेन कुलाचारत्वात्तूर्ण जगृहे वहून नियमान् । जत्रकस्तु विमृश्य विमृश्य है एकमेव प्रस्तुतनियमं जग्राह । मिथ्यात्वी तु न प्रतिबुद्धः । तदनु घयोः कुटुम्बमपि तन्नियमपरं जातं । क्रमावायः प्रातः सायं च त्याज्यघटिमध्येऽपि नुङ्क्ते, कदाचिजात्रावपि । इत्थं शिथिलो जातः । अन्यदा
तौ राजकार्ये प्रातरजुक्तौ स्थितौ, सायं गृहे गतौ, तावत्सूरोऽजूत् । तत्र मित्रादिजिरत्यर्थ कदर्थितोPsपि नको न नुक्ते । श्रावकस्तु निःशूकतया 'क रात्रि संपूर्णा जाता ?' इति वदन् किञ्चिदन्धकारे-15
sपि बुजुजे । यतो दिवसेऽपि सान्धकारस्थले जोक्तुस्तथा कारीचंबूप्रमुखसंकममुखैाजनैर्जलपानकस्य ।
JainEducation Intemational 2010
MI
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥
१
॥
रात्रिनुक्कदोषाः प्रोक्ताः। यतः
स्तंन. रयणी जोजन जे दोसा ते दोसा अंधयारंमि । जे दोसा अंधयारंमि ते दोसा संकममुहे ॥१॥
तर्हि रात्र्यन्धकारे तु महान् दोषः । तदा तस्य लोजने मूर्ध्नः पतितयूकानदणेन जलोदरच्याधिना पञ्चत्वमगमत् । ततो मार्जारोऽजनि । तत्राशुनध्यानेनाद्यनरके जातः । मिथ्यात्वी अपि अहिगरसमि-13 श्रितनिशिनोजनतो मृत्वा स्थूलोतुत्वेनोत्पन्नः । तत आद्यश्वत्रेऽजनि । जनकजीवस्तु सौधर्मे सुरोऽजूत् । ततः श्रायजीवो निःस्वधिजस्य तनुजः श्रीपुञ्जनामा मिथ्यादृष्टिश्च तस्यानुजोऽजूत् । ततो नजकदेवेन नियमनङ्गफलमुक्त्वा तौ प्रबोधितौ सर्वानदयनियमान् जगृहतुः। पित्राद्यैस्तु तयोः कदाग्रहनि-2 ग्रहाय सर्वथा जोजनं निषिछ । खड्नत्रयं जातं । तृतीयरात्रौ तत्सुरेण नूपतिजठरे व्यथा चके । अनेकोपायन शान्ता । तदा देवेनो-"निशिनोजननियमवान् श्रीपुञ्जः, तस्य हस्तस्पर्शेनैवास्य राज्ञः समाधिर्जविष्यति"। सचिवाद्यैः श्रीपुञ्जस्तत्रानीतः उच्चैराह-'यदि मद्रुतमाहात्म्यमस्ति तदा नृपरोग उपशाम्यतु' इत्युक्त्वा नृपं स करस्पर्शेन पटूचक्रे । नृपेण पञ्चशतग्रामाधिपत्यं दत्तं । श्रीपुञ्जः सर्वत्र स्वनियममहिमानमतनोत् । ततः स्वानुजेन साई सौधर्मे प्राप्तः। त्रयोऽपि क्रमात् सेत्स्यन्ति ।
व्रतात्तमात्रान्न हि धर्मपूर्णता, निमित्तमुख्यं परिणामसंगतः। सजवकोपासकयोः प्रबन्धतः, विचार्य तत्त्वं निशिनोजनं त्यजेत् ॥ १॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तंने सप्तदशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११७ ॥
JainEducation international 2010
For Private Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्रथाष्टादशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११७ ॥ अथ शेषाएयजदयाएयाहअनन्तकायसंधाने बहुबीजं च (त्व) जयकम् । आमगोरसमिश्रं च दिख सूनसत्त्वजम् ॥१॥ तुलफलं च वृन्ताकं रसेन चलितं तथा । अज्ञातफलमेतानि अलक्ष्याणि धाविंशतिः ॥ २॥
अनन्तकायं साधारणवनस्पतिः अनन्तजीवघातहेतुत्वादनदय, तत्स्वरूपमग्रे लिखिष्यते १५ । तथा संधानं निंबुकविविकादीनां, अनेकजीवोत्पत्तिनिमित्तत्वात् । दारव्यञ्जनस्य राजि कामिनस्य दिनत्रयाद-४ |धिकमनदयं व्यवहारवृत्त्येति । तथा कारक्षिप्तानिंबुकादेवर्णगन्धरसादिपरावृत्तावातपत्रयलग्नानावेप्यनाता नवतीति वृध्वादः १६। बहुबीज पंपोटकादि अंजीरकादिकमान्यन्तरपुटादिरहितं केवलबीजमयं । तत्र प्रतिबीजं जीवघातः स्यात् । यच्चान्यन्तरपुटादिसहितबीजमयं दामिमटिमुरकादि तन्नाजदयं १७ । आमगोरसं कच्चकदध्यादिकं तेन संमिश्रं मिलितं यद्द्विदलं तस्मिन् केव लिगम्यसूक्ष्मजीवोत्पत्तिसंजवात् । विदखलक्षणं त्विदम्जामनपिलिक्रांति नहु नहु हवंति तं विदलं । विदखे विडु उपन्नं नेहजुनं होइ नो विदलं ॥ १ ॥
अतः कठोलकमिनं तनादिकं न सेव्यं । परशास्त्रेऽप्युक्तंगोरसं माषमध्ये तु मुजादिस्तु तथैव च । नदयमाणं लवेन्नूनं मांसतुट्यं च सर्वदा ॥१॥ तथा घोलवटका नाम घोलमिश्रवटकानि अनदयाणि । यद्याद्यं कच्चकतक्रादिकमुष्णीकृत्य पश्चावि
2010
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तंज.
॥५३॥
उपदेशप्रा. दलनिष्पन्नं अव्यं दिप्तं न दोषायेति वृट्वेन्यः श्रुतमस्ति । इदं केचित् ढुंढकादयो न मन्यन्ते, तदसत्यं,
यतो विचारसंसक्तनियुक्तौ बियाख्यवृक्षस्य यष्टिः अंकोलवृक्षस्य घाणिका एतद्द्वययोगेनेकुपीलने समूर्तिममत्स्याः समुत्पद्यन्ते तदत्रापि ज्ञेयं । यतः
जर मुग्गमासमा विदलं कच्चम्मि गोरसे पमई। ता तस्स जीवुप्पत्तिं नणंति दहिए वि मुदिणुवरिं ॥१॥ 'तिदिणवरि' इति पावस्तु न सम्यग्ज्ञायते 'दध्यहर्षितयातीत' इति योगशास्त्रवृत्त्युक्तत्वात् । अत
एव श्रामगोरससंसक्तं दिलं सुदासत्त्वजं सूझा जीवा जायन्ते यत्र तत्सूक्ष्मसत्त्वजं अलक्ष्यं शेयमिति 18| १७ । इति प्रथमश्लोकार्थः ॥१॥ । तुलफलं मधुकजंबूबदरीफलादिकं उपलक्षणात् तुळं पुष्पं पत्रं च ग्राह्यं, पुष्पं करीराणिप्रमुखं, तुळं पत्रं वर्षाकाले तंडलीयकादिकं कोमलमुजचपलसिंगादिकं च बहुजीवसंसक्तत्वाद्वहुतृप्तेरकरणाचेति १ए। चापरं । वृन्ताकं तन्मदनप्रकटनादिना दोषान्वितत्वात् । लोकग्रन्थेऽपि यतः| यस्तु वृन्ताककालिंगमूलकानां च लक्षकः । अन्तकाले स मूढात्मा न स्मरिष्यति मां प्रिये ॥१॥
वृन्ताकं श्वेतवृन्ताकं मूलकं रक्तमूलकम् । वङीयेच्चैव शास्त्रज्ञ इत्येवं मनुरब्रवीत् ॥२॥ इति जारते शान्तिपर्वणि प्रथमपादे इति २० । तथा रसेन चलितं निःस्वादजातं पर्युषितं चिदलमपि पूलककेवलराजकूरादि तथाऽन्यदपि सर्व कुथितं बहुजीवसंसक्तत्वात्त्याज्यं । यतः
१ केरमो इति नाषायां।
RECENSE
॥२२॥
2010
For Private & Personal use only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
मित्ता संच विराणा पाणजाई । समुनणाय तरका दधे य दोसा इमे हुंति ॥ १ ॥ अशनादिकं रजन्यां परिवासमानं वीक्ष्य शैक्षोऽन्यो वा मिथ्यात्वं गच्छेत् उड्डाहं वा कुर्यात् - 'अहो ! मी संचयकारकाः । तथा परिवासिते संयमविराधना स्यात् । सक्नुकादिषु धार्यमाणेषु कुर एकादयः प्राणिजातयः संमूर्वन्ति । पिपुलकादिषु लालादिसंमूर्व्विमाश्च जवन्ति, जंदिरा वा तत्राहारार्थमागताश्चर्वणं कुर्वन्तो मार्जारादिना जयन्ते । एवमादिदोषा जवन्तीत्यादि बृहत्कपटीकायां ज्ञेयं । लालाजीवास्तु दीन्द्रिया इति वृद्धसंप्रदायः । केचित् ढुंढकादयो न मन्यन्ते, तदयुक्तं, प्रत्यक्षं रोटिकादिषु दृश्यमानत्वादिति । तथोपलक्षणात् कालातीतपक्वान्ने तु एवमुक्तं
वासापर दिवसं १ सी २ एह ३ कालेसु मास २ दिन वीसं ३ । गाहिमं जई कप्पड़ खरंज पढमदिणा ॥ १ ॥
चितुवर्णगन्धादिनाऽविनशनं यावदवगाहिमं शुध्यतीत्याहुः । तथा नक्षत्रात्परतः सहकारफलरसोऽपि दिनघयातीतं दधि च तक्रं च न सेव्यं इत्यादिजक्ष्यविचारः संप्रदायान्निर्धार्यः इति २१ । तथा| ज्ञातफलं नामजात्याद्यगम्यं फलं, उपलक्षणतः पत्रं पुष्पं मूलं च त्याज्यं २२ । यतो ब्रह्माएक पुराणेऽपि - 'अक्ष्यक्षणाद्दोषात् कंठरोगः प्रजायते' ।
तथा शातातपोक्तशास्त्रेऽपि —- 'अक्ष्यक्ष चैव जायन्ते कृमयो हृदि ' । इति । एतानि पूर्वोक्तैः सह मीलने घाविंशतिः श्रक्ष्याणि नवन्तीति द्वितीयश्लोकार्थः ॥ २ ॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ५३ ॥
2010
एतदक्ष्यं किल पापरूपं सर्वत्र काले प्रतिनिर्गृहस्थैः । कृत्वादवश्यं न हि सेवनीयं, श्रीमजिनेन्द्रागममर्मविद्भिः ॥ १ ॥
॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तम्नेऽष्टादशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११८ ॥
cco
॥ श्रथैकोनविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११५ ॥ चलितरसं पर्युषिताद्यजक्ष्यमाबालगोपालादीनां दुस्त्याज्यत्वात् पुनस्तवर्ण्यतेरसैश्चलितं निःस्वादं यक्षाणां योनिस्थानकम् । पर्युषितं कुत्सितान्नं चक्षणाद्दुःखमासदेत् ॥ १ ॥ स्पष्टार्थः । उक्तमर्थं दृष्टान्तेन दृढी क्रियते -
कनकपुरे जिनचन्द्रश्रेष्ठी । तस्य पत्नी शीलवती । तयोः पुत्रो गुणसुन्दरनामाऽभूत् । पुत्रो धर्मरहितः । तं प्रति माता प्राह - " हे पुत्र त्वं वासिजोजनाद्यजश्यं मा कुरु, येन देहे ददुकरोलियावाजि वातबुद्धिहीनत्वादिदोपा जायन्ते तथा त्रसहिंसापि स्यात् । त्वयास्य दोषाः समयामृतसूरी नापृत्रय धार्याः” । स तत्रोद्यानागतगुरुं नत्वा तदोषान् पच । तैरुक्तं - 'सुजागनगरे श्रावरमातङ्गोऽस्ति । स त्वां कथयिष्यति' । स तत्र नगरे गत्वा थावरगृहमन्वेष्य थावराय तद्दोषान् पत्र । तेनोक्तं- 'कथयिष्ये' । ततो मातङ्गेनेच्यहट्टात् शास्यादिकं दापितं । तेन गृहीतं । कृपणगृहे मूध्येन पाचितं । स जोज
स्तंज.
॥ ५३ ॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
नाय निविष्टः । तदा कृपणपल्या पृष्टं-'त्वं कुतः समागतः ? । तेन सर्व प्रोक्तं । तया नातेति उपलहितः । तया वितीयदिने चलन्नाग्रहेण रक्षितः । स्वपतिपाचे शाट्यादि मार्गितं । तेनोक्तं-'वतैलं गृहीत्वा नोजय' । तयाऽन्यहहादानीय लोज्यं घेवरादिकं क्रियमाणं श्रेष्ठिना ज्ञातं । तेनातीव खिन्नः।। क्रोधेन पर्युषितमन्नं नदायित्वा हृदयस्फोटेन मृतः । नाता जोजनार्थ स्थापितः । स्त्रिया तत्स्वरूपं ज्ञातं,
परं प्रव्यं राजसाप्नवतीति निया नोक्तं, तं गर्तायां निक्षिप्य बन्धुमाह-"त्वं चतुःकोटिप्रव्येण व्यापार ४ कुरु, लोकानां पुरः श्रेष्ठी वेलाकूले गतोऽस्तीत्येव वाच्यं, तजीवितेन मंमिता मृतेन च रमिता, किमत्र ।
शोकेन रोदनेन च" । तचसा हट्टे स व्यवसायमकरोत् । अथ स मातङ्गस्तं प्रति जोजनं दापयित्वा गृहे गतः । जोजनसमये स्त्रिया इदमद्यैव रन्धितमस्तीति परुषवाक्यमुक्त्वा वासिनोजनं पात्रिंशत्प्रहरीयं तकं तस्य परिवेषितं, किंचिदन्धकारे तद्भुक्तं । तेन ज्ञातमपि नियममवगणय्य नुक्तं । शूलरोगेण गाढनिजामध्ये मृत्वा सुन्दरनगिनीकुदावुत्पन्नः । केषुचिदिवसेषु गतेषु सुन्दरो मातङ्गपाटके गतः । थावरगृहे शोकाक्रन्दं वीक्ष्य कस्यचित् पृष्टं । तेन थावरनिमीलनं ज्ञापितं । श्रुत्वा स विषमः 'हा किमेतत् ।
संदेहोऽपि न लग्नः' । ततो गमनोत्सुको जगिन्या पुत्रजन्म यावत् स्थापितः तस्थौ । एकदा विपणिस्थित है एकया स्त्रियाऽवाचि-'जामयेनाधुना त्वमाकार्यसे' । स आश्चर्येण गतस्तत्र । तेन जातमात्रो बालो,
दृष्टः । तेनोक्तं-थावरगृहे जातमात्रं बालं पावरपल्या मार्यमाणं रद' । स तत्र गत्वा मातङ्गीं प्राहकिमर्थ हिंसां करोषि?' । साऽवोचत-"किं करोमि ? यदा कुझावागतस्तदा तव सुहुन्मृतः परमदा
2010
For Private & Personal use only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ए४ ॥
2010_
रियं च गेहे प्रसृतं किं बहुना ?" । सुन्दरेण बहुधनदानेन मोचितः । पुनर्गृहमागतः । जागिनेयोऽवदत् - 'मातुल जग्नः संदेह : ?' मातुलेनोक्तं- 'न जग्नः' । बालोऽवदत्-" तव साधर्मिकस्य क्तिं कृत्वा नियममक्ष्यस्य प्रपास्याहं थावरोऽत्र चतुःकोटिप्रव्येशो जातः । किंचिधिराधितं तेन तनवे शूलरोगेण महाव्याधिना मृतः । उषिताद्यजक्ष्यनक्षणेन श्रेष्ठी थावरसुतो जातः । अतः परं त्वमपि श्रक्ष्यनियमं स्वीकुरु” । तदङ्गीकृत्य स स्वपुरे एत्य सर्वस्वरूपं मातरं प्राह । माता हृष्टा । यतः
अधमा सान्वयासुना मध्यमा प्रविणार्जनैः । उत्तमा हृष्यति (स्त्री) च तैस्तैः सुकृतकर्मनिः ॥ १ ॥
1
एकदा स गुरुं प्राह - 'स्वामिन् मत्संशयो जग्नः परं मामेयस्य वाक् कथं जाता ?' | गुरुजिरूचे“ मातङ्गेन प्रान्तसमये मित्रचेटकाय पृष्टं - 'सुन्दरसंशयो मत्तो न जनः अथ किं करोमि ?' । देवे - नोक्तं- 'कृपणौकसि तत्र मुखेऽवतीर्य तं निःसंशयं करिष्ये' । ततो वाग् बभूव" । इति श्रुत्वा स सुन्दरः श्रावकधर्म मुनिधर्म च प्रपास्य देवजू मिमियाय ।
एतच्चरित्रस्य विज्ञाय तत्त्वतां सर्वापाटव्यविशेषजीवितम् । तन्मानुपत्वं च समाप्य तन्यतां पर्युपितान्नवदनस्य सद्व्रतम् ॥ १ ॥
॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तम्जे एकोनविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ ११९ ॥
--04
२
स्तंच. ०
॥ ए४ ॥
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010_1
॥ अथ विंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२० ॥ थाज्ञातफलविषये गुणदोषानाह -
फलान्यज्ञात नामानि पत्रपुष्पाण्यनेकधा । गुरुसाक्ष्यात्मसौख्यार्थ त्याज्यानि वंकचूलवत् ॥ १ ॥
स्पष्टः । कचूलप्रबन्धस्त्वयम् —
पुति पुर्या विमल शोराज्ञः पुष्पचूला पुष्पचूलाख्यौ पुत्री पुत्रावभूतां । पुष्पचूलस्तु प्रकृत्योत्वालोकैर्वकचूल इत्यनिधानं कृतं । तदौत्यं महाजनादाकर्ण्य राज्ञा क्रोधेन नगरान्निःसारितो महारष्ये गतः । तस्य पत्नी स्वसापि च स्नेहेन तदनुगते । जिल्लैः स स्वपट्यां नीत्वा स्वनूपः कृतः । एकदा तत्र सिंहगुहापस्यां सूरयः प्रापुः । वर्षाकाले वसतिस्तत्पार्श्वे तैर्याचिता । वकचूलः प्राह- 'मम सीमानं यावधर्मो न वाच्यः, मौनेनात्र स्थेयं' । त ऊचुः - 'नवनिर्जीववधो न कार्यः । तेन स्वीकृतं । चतुर्मास्यन्ते विहारसमयस्तस्मै ज्ञापितः । यतः—
समणाणं सजणाएं नमरकुलाणं च गोकुलाएं च । अनिश्रा वसई सारईयाणं च मेहाणं ॥ १ ॥ ततो गङ्गस्तैः सह कंचित्प्रदेशं गत्वा स्थितः । सूरिस्तमाहू - "हे न त्वममुमनिग्रहं गृहाण, अज्ञातफलानि नाद्यानि सप्ताष्टपदान्यपसृत्य घातो देयः राज्ञः स्त्री न सेव्या, ध्वांक्षमांसं न खाद्यं इति" । | सुकरत्वात्तेनात्तं व्रतैकदेशत्वं, गुरून्नत्वा गृहमगमत् । एकदा स सार्थ चौरैः सह हृत्वाऽरण्ये प्रविष्टः । १ गुरुः साक्षी यस्मिन् कर्मणि यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणम्.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ५५ ॥
2010 05
तत्र हुत्क्षामैरन्यलुंटाकैः किंपाकवृक्षफलानि मुक्तानि स्वयं त्वज्ञातनामानि मत्वा नादत् । ते तु मृताः । ततोऽसौ दध्यौ - 'अहो नियमफलं । ततो रात्रौ स्वगृहे प्रविष्टः पत्या सह सुप्तैकनरं वीक्ष्य चुकोप । तं इन्तु मिल्छन् नियमं संस्मृत्य सप्ताष्टपदान्यपसृत्य खड्ग उद्यन्नति तावत्खङ्गो द्वारे पश्चात्संघट्टितः । तषवेण स्वसा विनिप्रोत्थाय कस्त्वमित्यवदत् । ततः स्वरेण स्वसारं तां ज्ञात्वा पप्रल - ' कथमयं पुंवेषः कृतः ?' । साह - ' नरवेषेण नटनृत्यं विलोक्यात्रैव सुप्ता' । तदाकर्ण्य स्वगुरुमश्लाघत । एकदा तत्रागतसूरिशिष्यान्नत्वा जिनप्रासाद बिम्बविधापनदेशनां श्रुत्वा तस्यामेव पट्ट्यां चर्मणवती नदीतीरे श्रीवी - रप्रासादमकारयत् तत्तीर्थं जातं । कालान्तरे एको नैगमः सनार्यस्तद्यात्रायै प्रस्थितः । क्रमेण चर्मणवतीं नदीमुत्तरितुं नावमारूढौ दम्पती । तच्चैत्यशिखरं वीक्ष्य चन्दनादि नृतस्वर्णकच्चोलेन तद्रव्यं क्षेप्तुमारव्धवती नैगमस्त्री । तावत्तस्या हस्तात्पतितं जलमध्ये । तदा वणिजानाणि - "अहो इदं राज्ञः कच्चोलं ग्रहण के रक्षितं रत्नखचितं, किं प्रत्युत्तरं तस्मै दास्ये ?” । ततस्तदाज्ञया धीवरो मध्ये प्रविष्टः, तत्रान्तः श्रीपार्श्वविम्बाङ्के स्थितं गृहीत्वा दत्तं । तात्रौ नाविकेन स्वमं दृष्टं - " नद्यां दिप्ता पुष्पमाला यत्र गत्वा | तिष्ठति तत्र बिम्बं संशोध्य एकं वंकचूलाय देयं" । तेन तथा कृते स तस्य दानं दत्त्वा श्रीवीरप्रासादस्य बहिर्मरूपे श्री पार्श्व विम्बमस्थापयत् । ततो नव्यं चैत्यं कारयित्वा तद्विम्बस्थापनार्थ बहिर्ममपानही तुमा रजन्ते बहुनराः । परं तद्विम्बं तत्रैव तस्थौ । अद्यापि तथैवास्ते । पुनर्धीवरेणोक्तं- स्वामिन् तत्र द्वितीयं बिम्बं सुवर्णरथं चास्ति । ततो वंकचूलेन पृष्टा स्वपरिषत् - 'जो जानीते कोऽप्यनयोर्विम्बयोर्ज्ञातं' । केन
स्तंभ 0
॥ ५५ ॥
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
1
| चित्स्थ विरेणोक्तं - "देव पुरा प्रजापालनृपः शत्रुसैन्येन सार्धं योध्धुं गतः । तदा जीत्या तस्य स्त्री निजं स्वमेतच्च बिम्बघयं कनकरथस्थं विधाय जलदुर्गमिति मत्वा चर्मणवत्यां नौकायां प्रक्षिप्य स्थिता । इतश्च केनचित् खलेन नृपकथाशेषत्वमुक्तं । ततः सा तां नावमाक्रम्य जलतले प्राक्षिपत् । सा मृत्वा जिनध्यानेन सुरो भूत्वा एतद्विम्बनको जातो जविष्यति । अन्यथा महिमा कथं स्यात् । तत्रैकं बिम्बं नवनिरानीतं । द्वितीयं तत्रास्ति । इति श्रुत्वा तद्विम्बग्रहणाया नेकोपायानकार्षीत् । न च तन्निर्गतं । श्रूयते|ऽद्यापि वर्षमध्ये एकदिने दर्शनं ददाति । अथ श्रीवीरबिम्बापेक्षया लघीयस्तरं श्रीपार्श्वनाथ विम्बं इति महावीरस्यार्जकोऽयं देव इति मत्वा चेण इत्याख्यां लोका प्राची कथन् । सा सिंहगुहापली क्रमान्महापुरं जातं । श्रद्यापि श्रीवीरः सचेणपार्श्वनाथः संधैर्यात्रोत्सवैराराध्यते इति । अन्यदा वंकचूल उकायिन्यां राजकोशाद्वहिर्गोधापुचे विलग्य प्राविशत् । कोशो दृष्टः । राजाग्रमहिष्या रुष्टया पृष्टः - 'कस्त्वं ?' । तेनोचे - 'चौरोऽहं' । तयोक्तं- 'मा जैषीः, मया सह संगमं कुरु' । सोऽवोचत् - ' का त्वं ?' । साप्यूचे - 'नृपराइयं' । चौरोऽवादीत् - 'यद्येवं तर्हि ममाम्बा जवसि श्रतो यामि । इति श्रुत्वा तया स्वनखैः स्वाङ्गं विदार्य पूत्कृतिपूर्वकमाहूता रक्षकाः । तैर्बध्ध्वा रक्षितः । तदा बन्नो नृपोऽप्यचिन्तयत्'हो स्त्रीचरित्रं कीदृशं ?" । ततः प्रजाते सजायां तैः स नृपस्य पुरो नीतः । नृपेण बन्धनान्मोचितः, नत्वोपाविशत् । 'कथं मन्मन्दिरे त्वं समागतः ?' इति नृपेण कथिते सति वंकोऽवदत् - 'देव चौर्यायाहं प्रविष्टः पश्चाद्युष्मद्देव्या दृष्टोऽस्मि' । यावदन्यन्न कथयति तावत्तुष्टो नृपस्तं पुत्रतयाऽरक्षत् । मार्यमाणां
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
संज.
उपदेशप्रा. देवीं रह सः । 'अहो नियमानां शुलं फलं इत्यजत्रं दध्यौ । एकदा नृपेण युधार्थ प्रेषितस्तत्राहवे गाढ-
प्रहारादितः सेवकैः नृपाग्रे नीतः बहुवैद्या आकारिताः, तैः काकमांसौषधं प्रोक्तं, स नेति, तदा तन्मि-13 ॥५६॥
हाजिनदासो पेनाहूतः । जिनदासोऽवन्ति समागवन् वने हे देव्यौ रुदत्यौ अप्रादीत् । तेन पृष्टे
किं रुदिथः । तान्यामुक्तं-'देव्यावावां हि सौधर्मवासिन्यौ नर्तृवर्जिते काकमांसमनश्नन् आवयोहरेष पतिर्नवेत् , त्वचसा नियमनंगात्तस्य मुर्गतिनाविनीति रोदनहेतुः" । तच्छ्रुत्वा स आह–'अहं तं 8 दृढं करिष्ये' । ततः स श्रायो नृपप्रेरितोऽपि तं प्राह
वरं मन्चु वरं वाहि वरं दारिद्दसंगमो । न पुन गहियवयनंग कजमकी च ॥१॥ PI इत्यादिना विशेषप्रतिपन्नव्रतनियमोऽच्युतकटपमगमत् । वलमानेन तेन सुर्यों प्रोक्ते-किमित्यधु13/नापि रुदियः? न तावत्स मांस संग्राहितः' । तान्यामनिदधे–'स चाधिकाराधनावशादच्युतं प्राप्तः, ततो नानवदस्मन्नो' । इति श्रुत्वा श्राघो गृहमाससादेति । अस्य ढीपुरीतीर्थस्य निर्मापयिता वंकचूलः ।
श्रीवकचूलोऽच्युतदेवलोकं, स्वट्पव्रतेनाप स सत्यसन्धः । सर्वाण्यनदयाणि नरास्त्यजन्ति, तन्वन्ति तपन्ननु सौख्यपुष्टिम् ॥१॥ ॥ इत्युपदेशप्रासादेऽष्टमस्तंने विंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १० ॥
॥ समाप्तोऽयमष्टमः स्तम्नः ॥७॥
-M%20RRC-AARAA--
॥५६॥
2010
For Private & Personal use only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्रीउपदेशप्रासादे॥
॥ नवमः स्तंजः॥ए॥
॥ एकविंशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२१ श्रयानंतकायस्वरूपमाहप्रसिधा श्रार्यदेशेषु, कंदाद्यनंतकायिकाः । वात्रिंशत्संख्यया शेया-स्त्याच्यास्ते सप्तमे व्रते ॥१॥
__ कंदाद्यनंतकायिका पात्रिंशविधाः । यदाहुः| "सवाय कंदजाई, सुरणकंदो अ वजकंदो श्र। अबहरिदाय तहा, अखंजह अबकच्चूरो" ॥१॥ |"सत्तावरी विराली, कुंभारि तह थोहरी गलोई य। खसुणं वंसकरिखा, गजर खूणो अ तह सोढी"॥२॥ “गिरिकमि किसखिपत्ता, खरिंसुश्रा थेग श्रसमुत्था य । तह खूण रुकउली, खिसहमो अमयवती य"॥३॥ "मूला तह मिरुहा, विरुहा तह ढक्क वत्थुखो पढमो । सुधरवलो श्र तहा, पक्षको कोमलंबिलिया"uanlx "आलू तह पिमालू , हवंति एए अर्थतनामेणं । अन्नमणंतं नेयं, खरकणजूत्तीय समयानो" ॥५॥
____ व्याख्यासर्वकंदजातिरनंतकायिका, तत्र प्रसिद्धजेदान्नामत आह-सूरणकंदः (अर्थोप्नः ), वज्रकंद, आर्ष-18 हरिकाः, आशृंगवेर 'आई' इति खोके, आर्षकञ्चूरकः, शतावरी विराखिके वखिनेदौ, कुमारी, मोहरी
M
___JainEducation International 2010_05
For Private & Personal use only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ५७ ॥
उपदेशप्रा. & स्नुही तरुः, गमुचिः 'गलो' इति लोके, लशुनं, वंशकरिह्नानि, गर्जरकाणि, लवणको वनस्पतिः, येन दग्धेन सर्जिका निष्पद्यते, लोढकः पद्मिनीकंद, गिरिकर्णिका वलिः, किशलयपत्राणि प्रौढपत्राण्यवक वीजस्योनूनावस्थायां सर्वाण्यपि, न तु कानिचिदेव, ननु 'सबोवि किसलय खलु उग्गममाणो यतश्रो णि इति वाक्यं तु सत्यं कृतं परमागमे — 'जोविय मूले जीवो, सोवि य पत्ते पढमयापत्ति' एताक्यस्य किं समाधानं ? एकत्र संध्यतेऽन्यत्र प्रच्यवते । शृएवत्रोत्तरं मात्वरिष्ठाः – बीजस्यांबुकालमा दिसा - मय्या बीजजीवोऽन्यो वा उद्गमावस्थायां जवति तत्र वीजस्य मूलप्रथमपत्रे एकजीवकर्तृके एतद्दयमपि जानीमः, परं
2010
"बीजे मूलतयोत्पद्य, बीजजीवोऽथवापरः । करोत्युत्सूनावस्थां ततोऽनंतरजाविनीम्” ॥ १ ॥ "ध्रुवं किशलयावस्थां सृजत्यनंतज॑तवः । ततश्च तेषु जीवेषु विनष्टेषु स्थितिक्षयात्” ॥ २ ॥ " स एव जीवमूल (मूलजीव) स्तां, तनुमनं तदेहिनाम् । समासाद्य स्वग (क) तया, तावर्द्धयते किल ॥३॥ " यावत्प्रथमपत्रं स्या- ततश्च न विरुद्ध्यते । किशलयेऽनंतकायित्व - मेककर्तृकतापि च ॥ ४ ॥
अन्ये तु प्रथमं पत्रत्वशब्देन वीजस्याद्यसमुछुनावस्थामेव वदंति, प्रत्येकोऽथवापरः किशलय सर्वमनंतकायिकम् । खरिशुकः, थेगश्च गोपकंदः, श्रार्षा मुस्ता, लवणापरपर्यायस्य भ्रमरनाम्नो वृक्षस्य बविस्त्वक्, न त्वन्येऽवयवाः, खिलको (ड) कंदः, अमृतवली, मूलकं, महाभारतेऽप्युक्तं
“पुत्रमांसं वरं नुक्तं, नतु मूलकनक्षणम् । जक्षणान्नरकं गछे - वर्जनात्स्वर्गमाप्नुयात्” ॥ १ ॥
स्तंभ. ए
॥ एव ॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
| "रक्तं मूलकमित्याहु-स्तुह्यं गोमांसजक्षणम् । श्वेतं तनिधि कौंतेय मूलकं मदिरोपमम्" ॥२॥ "यस्मिन् गृहे सदन्नार्थ, कंदमूलानि पच्यन्ते । श्मशानतुड्यं तश्म, पितृभिः परिवर्जितम् ॥३॥
मिरुहाणि उत्रकाणि पर्जन्यकाले जूमिस्फोटकानीति, विरूढान्यंकुरितानि दिखधान्यानि, ढंक- वास्तुलः शाकनेदः, शूकरनामा वक्षः न तु धान्यवसः, पट्यंकः शाकनेदः, कोमलाम्लिका, आलुकपिमा-15 तालुकौ कंदौ । न चैते एवानंतकायाः किंतु सिद्धांतयुक्त्याऽन्येऽपि झेयाः । यतः__ "गूढसिरसंधी(धि)पवं, समजंगमही रुगं च निन्नरुहं । साहारणं सरीरं तधिवरीयं च पत्तेयं ॥१॥
तेषामेकदेहे स्थितानंतजीवानां शरीरोल्लासनिःश्वासाहारादयः सर्वेषां सममेवोक्तास्तेन मुखमप्यनंतम् ।। साधारणवनस्पतेस्त्वग्मात्रखंमेऽनंता जीवा निगदिताः । एतविपरीतलक्षणा प्रत्येकवनस्पतिः स्यादिति । भत्र बहु वक्तव्यं तत्तु लोकप्रकाशवनस्पतिसप्ततिकातो ज्ञेयं ।
लोकशास्त्रे त्वेवं"शून्यसप्तांकहस्ताश्व-सूर्येऽवसुवह्नयः (३७११५७श्ए० )। एतत्संख्यांकनिर्दिष्टो, वनजारः प्रकीर्तितः" ॥ १॥ पागंतरे च"रामो वसवतश्चंः ( रामश्च वसवश्चन्छः ) सूर्यो जूमिस्तथैव च ।
___ 2010_05
For Private Personal use only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
तज
॥
८॥
मुनिशून्य (३८११५१७० ) समादिष्ट-भारसंख्या निगद्यते” ॥ "एकैकजातेरेकैक-पत्रप्रचयतो नवेत् । प्रोक्तसंख्यैर्मणैार-स्ते त्वष्टादश नूरुहां" ॥२॥ "चत्वारोऽ पुष्पका नारा, अष्टौ च फलपुष्पिताः । स्युर्वबीनां च षड्नाराः शेषनागेन जाषितम् ॥३॥
अथवा पदांतरे च"कटुकस्य जारचत्वारि, पौ जारं तिक्तमुच्यते । त्रीणि नारं जन्मिष्टं, मधुरं जारकत्रयम्" ॥४॥
क्षारं च नारमेकं तु, कषायं जारकष्यम् । सविर्ष जारमेकं तु, घौ जारं निर्विष यथा" ॥ ५॥ “पड्नाराः कंटका ज्ञेयाः, षड्जाराश्च सुगंधकाः । षड्जाराश्च निर्गधा, नारानष्टादश विशुः" ॥६॥ ___ "चार नार फूलांविण जोय, फलविण श्राप जार जग होय ।
फलफूले पट जार विचार, एहवी वणसर जार अढार" ॥ अनंतकायमजदयं चाचित्तीजूतमपि नादेयं, शुंठ्यादिकं तु ग्राह्यमित्याद्यनंतकायस्वरूपं ज्ञात्वा सप्तम-15 व्रते ते त्याज्या हेया, अनंतजीवात्मकादिवस्तु नैव लक्ष्यमित्यर्थः । अत्रार्थे धर्मरुचिसंबंधोऽयं
"वसंतपुरे जितशत्रू राजा, धारिणी जार्या, तयोर्धर्मरुच्यन्निधानः सुतः । स च राजान्यदा तापसपार्श्वे है। | प्रवजितुमिन्छन् स्वसुतं राज्ये स्थापयितुमुद्यतस्तेन च जननी पृष्टा-"किमिति पिता राज्यं त्यजति "IP तयोर्क-"किमनया चपलया नरकादिसकलःखहेतुभूतया स्वर्गापवर्गमार्गार्गलयाऽवश्यमपायिन्या 8
सरकार
2010
For Private & Personal use only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमार्थत इह लोकेऽप्यनिमानमात्रया राजविजूत्याऽतः सर्वसुखसाधकं धर्म कर्तुमुद्यतः” । धर्मरुचिस्तदाकोतवान्–“यद्येवं किमहं तातस्यानिष्टो येनैवंजूतं सर्वदोषजूमि मयि नियोजयति ?" इत्युक्त्वा 5 दापित्रा सह दीदां खलौ, तत्र च सकलां तापसक्रियां यथोक्तां प्रपालयन्नास्ते । | अन्यदा चामावास्यायाः प्राग्दिन एकेन तापसेनोद्घोषितं यथा-"जो लोः तापसाः श्वोऽनाकुट्टिविता, तदद्यैव कुसुमसमित्कंदमूलफलाद्याहरणं युक्तं, एतच्च श्रुत्वा धर्मरुचिना जनकः पृष्टः-"तात । | केयमनाकुट्टिाम ?" तेनोक्तं-"पुत्र लतादीनामुळेदनं तद् ह्यमावास्यादिके विशिष्टे पर्वदिने न वर्तते | 8 | सावद्यत्वाछेदनादिक्रियायाः । श्रुत्वा चैतदसावचिंतयत्-“वनस्पतेः सात्मकत्वं स्फुटमेवं प्रतीयते, ते
जन्यादिधर्मोपेतत्वान्मनुष्यादिशरीरवत् ॥ १॥ | यदि पुनः सर्वथाऽनाकुट्टिः स्यालोननं नवेत्” । एवं ध्यायिनस्तस्याममावास्यायां तपोवनासन्नपथेन । गन्बतां साधूनां दर्शनमजूत्, तेन ते पृष्टाः-"किमद्य नवतामनाकुहिर्न जाता ? येनाटवीं प्रस्थिताः”। तैरनिहितं-"यथास्माकं तु यावजीवमनाकुट्टिः" इत्यनिधायातिक्रांताः साधवः, तस्य च तदाकण्र्योहापोड्सविमर्शेन जातिस्मृतिर्जाता-"यथाई जन्मांतरे प्रव्रज्यां कृत्वा देवलोकसुखमनुजूयेहागतः मया सर्ववनस्पतिजीवानामजयं दत्तमत्र तेषां हननं न योग्य," इति ध्यात्वा प्रत्येकबुशोऽनवत् , अन्यतापसानां कंदादिलदकाणां प्रत्याख्यानमकारयत्"।
_JainEducation International 2010TXI
For Private & Personal use only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तंन.ए
उपदेशमा.
'मेषोष्ट्रहस्त्यादिनवेषु लक्षणं, वयादिकानां बहुधा विधायितम् । श्राम्यत्वमृत्वाथ विधेहि रक्षणं, तासां यथा धर्मरुचिर्मनींवत् ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तावेकविंशोत्तर
शततमं व्याख्यानम् ॥११॥ ॥ श्रथ झाविंशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १५ ॥ तत्र लोगोपनोगनते विंशतिरतिचारास्तेषु पूर्व नोगतः पंचातिचारानाहसचित्तस्तेन संबन्धः, संमिश्रोऽभिषवस्तथा । पुष्पक्काहार इत्येते, लोगोपनोगमानगाः॥१॥ XII सचित्तस्तु कंदादिस्तं च कृतनियमवतोऽनाजोगादिना खादतः सचित्तातिचारः प्रथमः । धान्यानां सचित्तत्वमियत्कालं यावत् , तत्परं बीजं निबींजमुप्तमंकुरितं न भवेत् । यतः-. जवगोहुमसालीओ, वरसतिगं पंचवरस तिलविदखे । अयसी कुसुंन कुद्दव, पनिईणं सत्तवरिसाणं ॥१॥ | जघन्यतस्त्वंतर्मुहूत्तादूई योनिध्वंसस्तथा सेटुकं कर्पासस्त्रिवर्षातीतो निवींजं इत्यादि सचित्तविचारं । & सूत्रतो ज्ञात्वा त्याज्योऽतिचारः १ । तेन सचित्तेन संबंधः प्रतिबन्यो, वृक्षादिना संबंधः, तत्कालगृहीत
गुंदादी, राजादनादिर्वा खजूरालुखारिकादिर्वा सचित्तांतर्वीज पक्वफलं कटाहमेव लक्षयिष्यामि पक्वं तेन प्रासुकत्वाद्, बीजं पुनरप्रासुकत्वात्त्यदयामीति बुद्ध्या मुखे प्रदिपतः सचित्तप्रतिबञाहारः (२)। तथा
॥ ५॥
2010
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
सचित्तेन मिश्रः शबलाहारः स मिश्राहारः, तिलमिश्रो यवधानादिर्वा, अथवा संवत्सचित्तावयवस्या
पक्वमग्निनाऽसंस्कृत्य, कणिक्कादेः पिष्टत्वादिनाऽचेतनबुद्ध्याहारः । चालितपिष्टमंतर्मुहूर्तात्परमचित्तमचाप्रालितं मिश्रं धान्यनखिकावयवानां परिणतत्वसंजवात् । मिश्रकालमानं च पूर्वमुक्तं, अत्रानानोगादिना-2
बाऽनकाव्यसंधाननिष्पन्नः, सुरासोवीरकादिर्मासप्रकारखंमादिर्वा सरामध्वाद्यजिस्य-1४ दिव्योपयोगो वा । अयमपि सावद्याहारवर्जकस्यानाजोगः ४ । तथा उष्पक्को मंदपक्वः स चासावाहारिश्च पुष्पक्वाहारः स चार्ज स्विन्नपृथुकचणकयवगोधूमस्थूलमंझकतंकुलफलादेः । पक्वतया संनवे|त्सचेतनावयवत्वात्पक्वत्वेनाचेतन इति लुंजानस्यातिचारः पंचमः ५ तथा श्रामप्रतिक्रमणसूत्रे-अप्पोल
प्पोल तुझोसहि' अपक्वतुलौषध्याहारः सचित्तांतयिः । एते पंचातिचारा लोगोपजोगपरिमाणगता बोडव्या । इमेलोजनमाश्रित्य हेयाः। अत्रार्थे धर्मनृपस्योदाहरणं तच्चेदं
"कमलपुरे कमलसेननृपस्य पुरोऽन्यदा नमित्तिको बादशवार्षिक सुनिनावमकथयत् । इति श्रुत्वा ४ा लोके राशि च चिंतातुर एव नित्यं तिष्ठति सत्याषाढमेघोऽतीव वृष्टस्तेन सर्वे हृष्टाः । काव्यम्
| "तावन्नीतिपरा धराधिपतयस्तावत्प्रजाः सुस्थितास्तावन्मित्रकलत्रपुत्रपितरस्तावन्मुनीनां तपः। ail तावन्नीतिसुरीतिकीर्तिविमलास्तावच्च देवार्चनं यावत्स प्रतिवत्सरं जलधरः छोणीतले वर्षति" ॥ १॥ | सर्वे नैमित्तिकमुपहसति स्म । अन्यदा चतुर्सानी युगंधरगुरुरागमत् । राजादयस्तं वंदित्वा नैमित्तिकोक्तं कथं विघटितमित्यप्राहुः । ( गुरुराह ) "राजन् ! शृणु-पुरिमतालनगरे कोऽपि प्रवरदेवनामा
JainEducation International 2010_O
NG
For Private & Personal use only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तंन.
उपदेशप्रा. लिन्नकुलस्सदाप्यविरतत्वेन सर्वनदयजीर्णत्वेन कुष्ट्यजूत् । सोकैर्धिक्कृतो मुनीन् दृष्ट्वाऽवक्-"कथं में है
IPIकुष्ठरोगः ? कथं चोपशाम्यत्येषः ?" तेऽज्यधुः-"जा! अविरतो ह्यात्माऽसंतोषतो यत्र तत्र यत्तद्यदा |
तदा खादति, ततोऽजीर्णप्रावट्येन कुष्ठादिरोगोद्नवः । यदि च विरतो जूत्वा चतुर्विधाहारतः परिमाणे |3| (मितं ) जोजनं कुरुषे तदा रोगदयश्च स्यात् । तत एकमन्नमेका विकृतिरेकं शाकमेकं च प्रासुकनीरमिति परिमितमोजी वव । क्रमेण नीरोगतां गतः सः । ततोऽवगतधर्ममाहात्म्यो निष्पापवृत्त्या व्यवहरन् || क्रमतः प्राप कोटीमितं धनं । स्वयं लोगोपनोगपराङ्मुखो नियमिताहारजोजी पात्रादीनां दानपरोऽजनि। ___ एकदा पुनिसमये प्रत्यवानयत् प्रासुकघृतादिनिर्वदामितान्महर्षीन प्रवन्नदानादिनोदभे च सदशः ।। | साधर्मिकान् । एवं यावजीवमखंमितव्रतो मृत्वाऽसौ सौधर्मे शकसामानिकोऽनूत् । स सुरः स्वर्गचैत्या-2 नमस्कुर्वश्च्यवनासन्नक्षण इति दध्यौ"सावयकुलंमि वर दुऊ, चेमो नाणदसणस्सियो । मिलत्तमोहिअमई, म सक्को (राया) चक्कवट्टीवि ॥१॥ | इत्यादि विनावयंस्ततश्च्युतोऽत्रैव पुरे शुवोधश्रामगृहे विमलापत्युदरेऽवतीर्ण तजन्मना उनिहं । ग्रहचारादियोगेनोत्पन्नमपि प्रणष्टं-"इति गुरुवचः श्रुत्वा विस्मितमना राजा राजन्यादिपरिवृतः शुष्ध
Don बोधश्रेष्ठिगृहे गतः । पुत्रं सर्वलक्षणं प्रेक्ष्योत्संगे कृत्वोवाच
"मूर्तिमानिव धर्मस्त्व-मिचं उर्जिदलंगनृत् । इति तस्यानिधा धर्म, इति धात्रीनृता कृता" ॥१॥ अहं तव तलारदोस्मीति, त्वं तु 'धर्मनृप' इति नाम दत्त्वा नृपो गृहे गतः । यौवने बढी राजकन्याः
2010
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
BACCURRCASE
परिणिनाय सः, तत्पुण्यात्प्रजास्वतीवर्तिदादिनामाप्यनेशत् , सदाप्रमोदापैतं चाजूत् । सम्यक्त्ववादशवताराधकः स जुक्तलोगः क्रमाद्दीदामादाय तद्नव एवाप्तकेवलः प्राप मुक्तिमितिइति निशम्य धर्मस्य नवष्यनिदर्शनम् । जैनधर्मरतैः श्राप्ाह्यं हि सप्तमं व्रतम् ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमे स्तंने
हाविंशोत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२॥ ॥ अथ त्रयोविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३ ॥ अथ कर्मादाने पंचदशातिचारानाहअंगारवन शकट-नाटकस्फोटजीविका । दंतलाक्षारसकेश-विषवाणिज्यकानि च ॥१॥ यंत्रपीमा निर्लाउन-मसतीपोषणं तथा । दवदानं सरःशोष, इति पंचदश त्यजेत् ॥२॥ जीविकाशब्दः प्रत्येकं संवध्यते, अङ्गारकर्म काष्ठदाहेन नव्याङ्गारकरणं । चूर्णकेष्टिकानाष्ट्रिकुंजकारायस्कारकलादनामनुजादिकृतं वाङ्गारकम तेन यजीवनं तदङ्गारजीविका, अनयाऽग्नेदेशधा खड्गत्वात् सर्वजगद्दाहकशक्तित्वात् पखां जीवनिकायानां वधः स्यात्, अत एतद्व्यवसायो गृहिनिस्त्याज्यः ।। चिन्नानिन्नवनपत्रपुष्पफलकंदमूलतृणकाष्ठवंशादिविक्रयणं आरामवनकट्यादिकरणं तघ्नकर्म, अनेन वृदाद्यानित्य त्रसादीनां वधः स्यात् । २॥ शकटशकटावयवकरणखेटनविक्रयादि, शकटेन मार्गस्थषड्जी
उ०११ JainEducation International 2018
For Private & Personal use only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा. वानां वधः स्यात् । ३ ॥ नाटकेन करजवृषनमहिषवेसरतुरंगादेाटकग्रहणेन भारवाहनं नाटककर्म, II
तेन जारवाहकानां बहुषुःखं स्यात् । ४ ॥ यवगोधूममुजमाषचणककरदेशसक्तुदाखितंमुसकरणादि तटा-18 कवापीकूपाद्यर्थजूखननहलखेटनपाषाणघट्टनादि च स्फोटककर्म ( तेन जीविका स्फोट ) जीविका,
अनया कणदखनादौ वनस्पते—खननादौ पृथिव्यास्तद्गतत्रसादेश्च वधः स्यात् । ५॥ 11 अथ पञ्चवाणिज्ये दन्तवाणिज्यं, तत्राकरे गत्वा दन्तिदन्तहंसादिरोमचर्मचमरीचमरसाबरादिशृङ्गशङ्ख-181
शुक्तिकपर्दिकाकस्तूरिकादि साङ्गग्रहणं दन्तवाणिज्यं, श्राकरे व्यापारिणो वीदय सोनात्पुखिदादयो कटिति हस्त्यादिवधं कुर्वत्यतस्त्याज्यम् । ६॥ साक्षावाणिज्ये लाहाया बहुत्रसाकुखत्वात्तप्रसस्य च रुधिरज्रमकारित्वाद्, धातकित्वपुष्पयोर्मद्याङ्गत्वात् , तत्कटकस्य कृमिहेतुत्वाद्, गलिकाऽनेकजीवघातजातत्वात् , मनःशिलाहरिताले जलामक्षिकादिहिंसा स्यात् । पटवासस्य साकुलत्वात् , टंकणसा-16 बुक्षारादेः प्रत्यहं महादोषः, साक्षादेऽष्टत्वं मनुस्मृतावप्युक्तम्__ "लाक्षानीलितिलक्षार-कुसुंजवीरसर्पिषाम् । विक्रेता दधितक्रस्य, विप्रः शूज श्वोच्यते ॥ १॥" | मधुमद्यमांसनवनीतयुग्धदधिघृततैलादिविक्रयो रसवाणिज्यं, तत्र दोषाः प्रागुक्तयुक्त्या ज्ञेयाः। मुग्धे ॥६॥ ६ संपातिमजीववधः, दिनध्यातीते दधितके महान्दोषः, तथा तक्रं च षोमशप्रहरमध्येऽपि गलित्वा पेयं, यतः
"अगलियतक्केणयगह-णेणय तत्थ इंति बहुदोसा । सम्मं मरकेण जोगे, तो तस्स जीवनप्पत्ति ॥१॥"
2010-05
For Private & Personal use only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
| तथा घृततैोऽप्यपध्यानेन महापापं स्यात् । कदाचिदन्यवाणिज्याजाव श्राजीविकार्य करोति तदाऽशुजध्यानं त्याज्यं, यतः"अभिप्रायवशात्पाप-ध्यानं नो वस्तुदर्शनात् । वाच्यात्र विषां मुख्यै-घृतचर्मवणिक्कथा ॥१॥" ।
एकत्र पुरवासिनौ धौ वणिजावाषाढमासे स्वस्वव्यापारार्थ ग्रामान्तरं गतौ । तत्र श्राविकागृहे जेमनाय स्थितौ, तदा तया पृष्टौ-"युवां किं व्यापारविधायिनौ ?” तावूचतुः-“हे मातः ! आवयोर्मध्य एको | घृतव्यापारी वितीयश्च चर्मव्यवसायी" इति श्रुत्वा सा दध्यौ-"नूनं घृतव्यवसायकस्य परिणामः शुजः, यथा मेघा वर्षेति, तदा गावो महिष्यः प्रजूतबुग्धदाः स्युघृतानि समर्याणि नवंतीति । यो हि चर्मव्यापारी स पापवान् , यतः-धनाधना न वर्षति तदा पशवो नियंते, तदा चर्माणि जूयांसि स्युरि-11 ति ध्यानं न श्रेयः,” इति मत्वा साऽऽदिवणिजं गृहे चोदयाधस्तादमझयत्, वितीयं गृहाबहिराकाशे भी च । अथ तो प्रगे स्वसमीहितार्थ गत्वा निजं व्यापारं च कृत्वा पुनस्तउपासिकागृहे प्राप्ती, परं नुक्तेरवसरे व्यत्ययेन निवेशितो, तदनु पृथक् पृथक् तां पृचतः स्म-“हे मातः ! प्रथमं त्वया योग्यं कृतं, यदघृत व्यापायग्रेकृतः श्रेयस्तरत्वात् , अधुना तु व्यत्ययः कथं कृतः ?" अथान्यः प्राह-"मातः ! अधुनाsधमव्यापारी गृहे जोजनाय स्थापितोऽन्यो बहिरिति वैपरीत्यस्य को हेतुः?" । ( साऽब्रवीत् ) “हे पुत्रौ । शृणुतं-घृतवणिजो हि स्वांतवृत्तिरिदानीमशुजा, यतोऽयं घृतं महाघमीहते, घृतमहार्घता हि पशूनामु-11 पत्रवेणैव स्यात्, तन्मेपतृणाद्यनावेन स्यात् । चर्मवणिजो मनोवृत्तिः श्रेयसी, यतोऽयमधुना चर्माणि ||
2010
For Private & Personal use only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
स्तंच.
॥६
॥
महार्याणि समीहते, चमर्णी महार्घता हि पशूनामारोग्येणैव स्यात् , हे नौ ! तेनैषा युवयोः प्रतिपत्तिविपरीतता, यतोऽहं श्राविका गुणिनो विना आसनं न दास्ये, तेनेत्थं कृतं” । इति श्रुत्वा प्रतिबुझौ ४ पापव्यापारं त्यक्त्वा शुने प्रवृत्तौ । इति श्रुत्वा गृहस्थै रसवाणिज्यं त्याज्यमिति संटङ्कः । ॥ दासादिनृणां गवादितिरश्चां च विक्रयः केशवाणिज्यं । ए॥ विषवाणिज्यं कुशीकुद्दाखलोहहलादिविक्रयः,
आदिशब्दाघत्सनागसोमिलादेर्विपस्य ग्रहणं, शस्त्रं विषं च जीवघ्नं प्रत्यदं दृश्यते । परेऽपि विषादिवाणिज्यं निषेधयन्ति, यतः"कन्याविक्रयिणश्चैव, रसविक्रयिणस्तथा । विषविक्रयिणश्चैते, नरा निरयगामिनः ॥ १॥"
इति । १० ॥ प्रथमश्लोकार्थः । अंगारकर्मप्रमुखाणि पंच, कर्माणि दन्तादिकविक्रयाणि । विहाय शुचव्यवसायकश्च, गृही प्रशस्यो जिनशासनेऽस्मिन् ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ त्रयोविंशत्युत्तर
शततमं व्याख्यानम् ॥ १३ ॥
॥ अथ चतुर्विंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४ ॥ अथ दितीयश्लोकार्थमाह
____JainEducation International 2010
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
___यन्त्रपीति-शिखोदूखसमूशखघरट्टारघट्टनिशातरकङ्कपत्रिकादिविक्रयः,तिखेनुसर्पपालसीकोखैरन्मफ-2 लादिपीमनेन तैलगुमविधानं जलयन्त्रवाहनादिर्वा यन्त्रपीमा, तस्याः कर्मण्यनेकत्रसवधोऽपि तत एवोक्तं-| "खएमनी पेषणी चूली, जलकुम्लः प्रमार्जनी । पञ्च शूना गृहस्थस्य, बध्यते यास्तु वाहयन्” ॥१॥
तिलयंत्रादेश्च महापापहेतुत्वं शिवपुराणे"तिलयन्त्रं तु कुर्वति, तिलसंख्या नराधिप । तावर्षसहस्राणि, रौरवे परिपच्यते” ॥ १ ॥
"तिलवबघुता तेषां, तिखवत्नुअता पुनः । तिलवच्च निपीड्यन्ते, ये तिलव्यवसायिनः" ॥२॥ तत्र फागुनमासानन्तरं तु तिलपीलनतिखलक्षणतिलव्यवसायस्य महादोषस्त्रसजीवोत्पत्तिसंजवात् यतः
"स्थापयेत्फागुनादूर्ध्व, न तिलान्नालसीमपि । गुमटुप्परकादीनि, जन्तुघ्नानि घनागमे” ॥१॥ तन्मासोपरि न रक्षणीयास्तिलव्यवसायोऽनेन ज्ञातेन मुःखदो मान्यः । तथाहि
"पृथ्वीपुरे गोविंदविप्रः, तिलव्यवसायेन तिखजट्ट इति नाम प्रसिछ । तस्य प्रिया स्वैरिणी तिलव-| दारेन्यः पंचमूढकतिखान् प्रचन्नं विक्रीय स्वेप्सिताशनवसननूषणानि व्यसनानि च सेवते । एकदा सा दध्यौ-"यदि मना तिलविक्रयित्वं ज्ञास्यति तदा मां विम्बयिष्यति, अतः पूर्व कञ्चिउपायं कुर्वे ।। ततो रात्रौ शालिक्षेत्ररक्षणाय क्षेत्रे तगर्तरि गते सा पुरो बहिरेत्य पिशाचरूपमकरोत् । तत्र मुनिपतिराजपिओदशप्रतिमावही वने हेमन्तमासे कायोत्सर्गेण स्थितोऽस्ति । पूर्व संध्यायां पुरमध्यं गवन्तो गोपास्तं |
___JainEducation International 2010_05
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. मुनिं दृष्ट्वा शीतत्वत्यागाथै स्वस्ववस्त्राणि मुनिदेहे परिधाप्य गृहं जग्मुः । ततस्तत्पुरस्तात्तया मुखं का
स्तंच.ए खवीकृतं, कृष्णवस्त्राणि (परिधाय) करे निस्त्रिंशखड्गं कृत्वा, शिरसि ज्वलंती सगमिका संस्थाप्य, ॥६३॥ नयानकशब्दं कुर्वत्येत्य तिखनढे पाह-"नो अहं कुत्दामा त्वां नक्षयिष्यामि, जीवनेनुश्चेत्तदा तिख
४ वक्षारांस्त्वत्सत्कान् देहि” । जयविह्वलः स पादौ प्रणम्य पाह-“हे मातः ! गन्नु सर्वास्तिखान् लक्ष्य" ।
सेदं चरित्रं कृत्वा पुनर्यत्र मुनिस्तत्रैत्याऽचिंतयत्-"अहो ! मञ्चेष्टितमनेन मुनिना दृष्टं, प्रत्यूषे लोकस्य , पुरोऽयं कथयिष्यति, अतो ज्वलदग्निनैनं दहामि” इति ध्यात्वा मुनिदेहस्थवस्त्राणि प्रज्वाह्य गृहं गता, कृत्रिमवेषमत्यजत् , मुनिस्तु प्रबलायुषा जीवितः, शुलध्यानं नामुंचत्-"अहो ! जमदेहपुजला दहन्ति । दूरस्थं परगृहं ज्वलदवेदय मूढ एव नरः शोकं धत्ते । अहो चेतन ! तव गृहं तु ज्ञानादिगुणरूपं तद्यनेन श साम्यजसेन सिंचय, यथा क्रोधाग्निरूपज्वाला न समेति" इत्यादिध्यानपरस्य मुनेर्मुखावलोकनाय सूर्य उजतः । प्रगे तज्ञोपैर्मुनिं वीदय तादृगवस्था तन्नगरप्रेष्ठिनं कुचि(ञ्चि)के प्रति निवेदिता, कुचिकेनाच्चङ्कारि-|
श्रावकग्रहस्थशतसहस्र ( पाक ) तैखेन मुनिदेहः सजीकृतः। A अथ स तिखनट्टो रात्रावेव गृहमेत्य सुप्तो ज्वरेण परवशो दध्यौ-"अहो मे तिसवदारकास्सर्वे लगताः" इति हृदयस्फोटेन मृतः, बहुजवास्तिखेष्वेवोत्पन्नः । प्रायेणैवं नान्यते यो ह्यत्र नवे घांचिकस्ति
॥६३॥ खान यंत्रेण पीझयति पुनस्ते तिखजीवा अपि तिलपीलकं प्रति पीमयिष्यतीति विचार्य श्रावकैस्तिखादि। यंत्रपीमनव्यापारस्त्याज्यः । इति संटङ्कः । ११॥ गवादिकर्णकम्बलशृङ्गपुत्रवेदननासावेधाङ्कनपण्डनत्व-8
___JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐॐॐॐॐ
दाहादि, उष्ट्रपृष्ठगासनादि च निर्खाननकर्म तत्र च गवाश्वोष्ट्रादीनां कदर्थना स्यादिति ॥ १५ ॥ श्ररएयैकांशादिदाहे सति वनेचराः सुखेन चरंति, जीर्णतृणदाहे नवतृणाङ्कुरोजमे गवादयश्चरन्ति, यघा वृष्टेः । पूर्व क्षेत्रे दग्धे बहुधान्यप्राप्तिः स्यादिति, तथा पुण्यबुद्ध्यापि जिलादयो जणन्ति यथा-"श्यन्तो मम ।
श्रेयोऽर्थ धर्मदीपोत्सवाः कार्या” इति श्रूयते । यथा केचित्कौतुकेन दवदानं कुर्वन्ति, तापनिका हुताशनी है पुण्यायेत्यादि, दवदाने जीवकोटिवधः, यतः पञ्चमाङ्गे गणीशैर्जिनेन्यः पृष्टं-"स्वामिन् ! योऽग्निं बृंह
यति तस्य बद्द पापं किंवा जलधूट्यादिनाग्निं विध्वंसयति तस्य ?" अनुरुवाच-"गौतम ! श्राद्यः क्लिष्ट-30 कर्मबंधकः, अन्यस्त्वक्लिष्टतरो ज्ञेय इति ॥ १३ ॥ सरोवरादिशोपे जलचरमत्स्यादीनां पलामपि जीव-| निकायानां विनाशः ॥ १४ ॥ वित्तार्थ तु सुशीलदासीरवणं शुकसारिकामयूरमार्जारकुर्कुटमर्कटवानगी शाशूकरादीनां पोषोऽसतीपोषः, श्मे जीवाः शुलानपानपोषणेन पुष्टा जाता मूषकशशकादिजीवहिंसाकरणेनात्मीयसौख्यकरा नवंतीति बुद्ध्या पोषो न कार्यः, तत्पोषे पापवृजिरिति, अन्नयदानं तु देयं ॥१५॥ इति पञ्चदश कर्मादानातिचारांस्त्यजेत् । जगवत्यंगे तु श्राजानां पञ्चदशकर्मादाननिषेधः सर्वथा प्रोक्तस्तदौत्सर्गिको ज्ञेयः, यतः
"धर्मवाधाकरं यच्च, यच्च स्यादयशस्करम् । जूरिसालमपि ग्राह्य, पश्यं पुण्यार्थिनिन तत्” ॥ १॥ | कदाचिदन्यव्यापारानावे पुर्जिदादौ वा नृपाशादिनाऽशक्यपरित्यागेऽपवादपदे सेवते, तदा स्वं 8
___JainEducation international 2010_05
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
उपदेशप्रा.
निन्दन्सशूकतयैव करोति । सिघराजकृतसौराष्ट्रदेशस्वामिसानदंकनायकवत् यस्तद्देशोत्पन्नं अव्यं रैवते 8 संज. ए ॥६ ॥ MI पुण्यात्मकमकरोत् । इति वितीयश्लोकार्थः । इत्यनन्तरोक्ताश्च । इन्प्रवज्रा
पञ्चातिचाराः परिनोगतः स्युर्घनप्रमाणाश्च सकर्मजोक्त्या । तेषां स्वरूपं ह्यवधार्य सुबॅरेतद्वतं सप्तममाचरेयम् ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमस्तंने
चतुर्विंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२॥
॥ अथ पंचविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १५ ॥ अथानन्तरं पापव्यवसायनिषेधः प्रोक्तस्तर्हि केन प्रकारेण व्यवृद्धिः कार्येत्याहहित्वा च खरकर्माणि, न्यायवृत्तिममुश्चकः । शुधेन व्यवसायेन, अव्यवृधि सृजेद् गृही ॥१॥
खरकर्माणि निर्दयजनोचितानि कोट्टपालगुप्तिपालसीमपालादीन्यत्यन्तपापव्यवसायत्वात् त्यक्त्वा न्यायवृत्तिर्विशिष्टजनानिन्दिता, तामपरित्यजन् , यतः परमार्थतोऽर्थोपार्जनहेतुायवृत्तिरेव । उक्तं च
"सुधीरर्थार्जने यत्नं, कुर्याच्यायपरायणः । न्याय एवानपायोऽय-मुपायः संपदां यतः" ॥१॥ तथोपलक्षणादन्यायवृत्तिस्तु देवज्ञानपाखएिमपार्श्वस्था दिधनेन वा देशकालजात्याद्यनौचित्यकरणेन वा देवादिषव्यस्य व्याजेन ग्रहणाद्यपि महादोषकृत् । यमुक्तं खोकशास्त्रेऽपि
RRROR
॥६४॥
2010
For Private & Personal use only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010_05
" देवव्येण या वृद्धि - गुरुषव्येण यचनम् । तधनं कुलनाशाय, मृतोऽपि नरकं व्रजेत्” ॥ १ ॥ छात्र भारतोतज्ञातं -
"पुरा श्रीरामराज्य एकदा राजमार्गस्थितः कश्चित्कुर्कुरः एकेन द्विजेन कर्णे कर्करेण हतः, ततो रुष्टः श्वा द्विजस्य वस्त्राञ्चलं दृढं गृहीत्वा प्राह - " कथं निरागा श्रहं त्वया हतः ?” तत्र बहुजनाः कौतुकेन मिलिता न्यायार्थ राजसभायां तौ प्रति निन्युः । राजा शुनो मुखादिप्रं दण्डाई मत्वा पप्रष्ठ - " त्वद्धात - काय को दंको विधीयते ?" श्वावोचत् - "रुषस्य मठाधिपत्ये नियोज्यतां” “कथमीदृशो दंरुः ?” राज्ञेति पृष्टः श्वा पुनर्जगी - " प्राहं सप्तमे नवे सदाशिवं प्रपूज्य देवस्वजीत्या प्रदास्य करौ भोजनमाचरं । अन्यदा दुग्धदधिघृतेन पर्वणि लिंगं पूजितं लोकैः, तत्सारण श्रज्यं कठिनं मम नखांतः प्रविष्टं, जोजन उष्णे तहिली नमजानता मया नुक्तं, तेन दुष्कर्मणा सप्तकृत्वो मंगलो जातोऽस्मि । श्रत्र जवेऽहं जातिस्मृत्या त्वत्प्रभावेण च मानुषवाग्र जातोऽस्मि ” । ततः स दिजोऽपि तं प्रसन्नीकृत्यान्यदामं ययाचे इति ।
एवमजानता मुक्तं, देवस्वं दुःखकारणम् । रक्षणीयमतस्तद्धि, विवेकज्ञैः स्वशक्तितः ॥ १ ॥ इत्यादि श्रुत्वाऽनेकधाऽन्यायवृत्तिं परिमुच्य कुत्रापि न्यायो न मोच्यः, यशोवर्मनृपवत्कस्याणकटकपुरे यशोवर्मा नृपो न्यायैकनिष्ठः, तेन निजगृहद्वारे न्यायघण्टा बन्धिता । एकदा राज्याधिष्ठात्री देवी नृपतिन्यायवृत्तेः परीक्षार्थं धेनुरूपं तत्कालजं च वत्सरूपं कृत्वा राजमार्गे स्थिता । अत्रांतरे
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
उपदेशप्रा. नृपपुत्रो वेगवत्तरवाहिनीमारूढस्तत्र प्राप्तो, वेगवशाच्च वाहिनी वत्सचरणयोरुपरि गता, वत्से मृत धेनुः तंज. ए MERकोकुव्यतेऽश्रूणि च मोमुच्यते, केनाप्युक्तं-"राजघारे न्यायं याचस्व” सा गता, तया शृङ्गाग्रेण घण्टा
चालिता । नृपस्तदानीं जोक्तुमुपविष्टः शब्दं श्रुत्वा बनाषे-रे कोऽयं घण्टां चालयति ?" सेवकैर्विलोक्योक्तं-'देव ! केनापि न, तुज्यतां नृपः प्राह-निर्णयं विना कथं नुञ्जे? । नृपः स्थालं त्यक्त्वा प्रतोट्यामागत्यान्यं कमप्यवीक्ष्य धेनुं प्राह-"किं केनापि पराजूतासि ? दर्शय मम तं"। साऽये नूता,
नृपः पृष्ठे लग्नः, तया वत्सो दर्शितः । नृपेणोक्तं-"येनेयं वाहिनी वाहिता, स पुरो नवतु” । कोऽपिला IMकिमपि न वक्ति, राझोक्तं-'तदा जोदये यदा स्फुटं नावि' । राझो लंघने जाते कुमारेण प्रातरुक्तं['देवाहमपराधी, मम दएकं कुरु यथार्ह' । राज्ञा स्मृतिज्ञाः पृष्टाः-"कोऽस्य दंगः ?' तैरुक्तं-'देव! राज्याई एक एव पुत्रस्तस्य को दंमः' नृपः प्राह-“कस्य राज्यं कस्य वा सुतः १ मम न्याय एव गरीयान् , यतः सोमनीतौ-'अपराधानुरूपोहि दएमः पुत्रेऽपि प्रणेतव्य इति' ततो यदस्य योग्यं स्यात्तत्कथयत" इत्युक्तेऽपि तेष्वेकोऽवदत-'योऽन्यस्य यां व्यथां कुरुते तस्य तथा विधीयते, कृते प्रतिकृतं कुर्यादिति वचनात्' इति स्वयं नृपेण वाहिनीमानाय्य पुत्रस्योक्तं-"इह स्वपिहि" । सोऽपि विनीतस्सुप्तः। राझोक्तं-'अस्योपरि वेगेन वाहिनीं वाहयत' कोऽपि न वाहयति, ततो नृपः सर्वैर्निवार्यमाणोऽपि याव
स्वयमुपविश्य पुत्रचरणयोरुपरि वाहयति, तावद्देवी प्रकटीनूय पुष्पवृष्टिं चक्रे, न गौर्न वत्सः, देव्योक्तम्Mराजन् ! मया तव परीक्षा कृता, प्राणप्रियैकपुत्रादपि तव न्यायो वक्षनः इति राज्यं निर्विघ्नं कुरु' । इति ।
%
%%*ॐ
2010_05
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
न्यायदृष्टान्तो मनस्यवधार्यः । सर्वत्र न्यायवृत्तिममुंचको गृहस्थ उपासकः शुधेन व्यवसायेन व्यवृद्धि सृजेत् । शुधव्यापारश्चतुर्यो, यतः
उजुववहारो चउहा, जहत्वजणणं १ श्रवंचगा किरिया ।
हुँतावायपगासणं ३ मित्तिजावो य सनावो ॥१॥ शजुव्यवहारश्चतुर्णा-'यथार्थनणनं यतः
"परवंचणबुद्धीए, धम्ममधम्म व जाणिकण सया।
न जणंति जावसहा जणंति सच्चं च मडुरं च" ॥१॥ | तत्र धर्मपीमाकर कदाचिदपि न ब्रूते कमलश्रेष्ठ्यादिवत् ॥ १॥ तथाऽवञ्चिका क्रिया परव्यसनहेतुका मनोवाक्कायव्यापाररूपा चेष्टा, यतः“तप्पमिरूवगविहिणा, तुखापखाहिं ऊणमनहियं । खितोदितोपि परं, न वंचए सुधम्मत्थी" ॥१॥
इति । २ । दुता-अशुजन्यवहारकृतौ ये लाविनोऽपाया अनर्था राजदएमनरकपातादयस्तेषां प्रकाशनं स्वस्थावधारणं चेति ३ । मित्ति-मित्रस्य जावः कर्म वा मैत्री, तस्या जावो-जवनं निष्कपटतया । सुमित्रवत् । न तु दम्नेन जनं वश्चयति, एवं हि गोमुखव्याप्रवृत्त्या व्यवहरन्सर्वेषामविश्वासस्थानं पाप
माक् च भवेदिति । ज्ञात्वा शुआवृत्त्या घव्यवृद्धि करोतीत्यर्थः । गृहस्थानां घच्यादेष कार्यसिभिः, श्रतो जाधर्मावविरुषव्यवसायेन विजयवृझिविधेयेति समस्तनावार्थः ।
JainEducation International 2010_
M
For Private & Personal use only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
तंज.
उपदेशप्रा.
'देशजातिकुलधर्महत्कुधीमुंचनाघ्नवति नीतितत्परः ।
तेन यान्ति सपासकाः शुलां सम्पदं च वणिजां विशुद्धताम्" ॥१॥ ॥६६॥
॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसङ्ग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमस्तंने
पञ्चविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२५ ॥
॥ षड्रविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १५६ ॥ ___अथ शुधव्यवसायो यथा नवति तदाहBI निन्दायोग्यजनैः साई, कुर्यान्न क्रयविक्रयौ । अव्यं कस्यापि नो देयं साहिणं जूषणं विना ॥१॥ I निन्दायोग्यजना नटधूर्तपण्याङ्गनाकौनि (लि) कशौनिकमात्सिकवागुरिकराजघोहकदेवार्चकादिजनाः, तैः साई क्रयविक्रयौ न कुर्याद् गृहीति शेषः । तथा दत्रियव्यापारिनृपाद्यैः सह व्यवहारः स्वस्पोऽपि न प्रायो गुणाय, स्वहस्त त्तवित्तयाचनेऽपि येन्यो जीतिस्तैः सह शुजफलं कथं । यतः
"व्यापारिनिश्च विप्रैश्च, सायुधैश्च वणिग्वरः । श्रियमिबन्न कुर्वीत, व्यवहारं कदाचन" ॥१॥ “यो तधातुवादादि-सम्बन्धाधनमीहते । स मषीकूर्चकैर्धाम धवलीकर्तुमिच्छति" ॥२॥ कदाचित्तैः साई प्राप्तो लालो, बहुकालं न तिष्ठेत स खाजो, यतः
॥६६॥
१ कयाय.
2016 lica
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
“धनं यच्चार्न्यते किंचित्, कूटमानतुलादिनिः । नश्येत नैव दृश्येत, तप्तपाऽबुबिंदुवत् ॥ १ ॥” इति । तथा प्रव्यं साक्षिणं बहुजनसाक्ष्यं विना नो देयं न दातव्यं कस्यापि तथाऽदृष्टमपरीक्षितं पण्यं न ग्राह्यं तदपि समुदायैरेव ग्राह्यं, कष्टे साहाय्यकादिनावात् । साक्षीकृत्य दत्तं तवस्तु कालांतरेऽपि | प्राप्यते । यथा
वित्तवता वणिजा धूर्तेन विदेशेऽरण्यस्थले तस्करघाटी मिलने जोत्कारे कृते तैव्यं मार्गितं । वणिजोक्तं - साक्षिणं कृत्वा सर्वं गृह्णनु, पुनरवसरे जब निर्ममार्ण्यमहं च न मार्यः । ततस्तैर्मुग्धोऽयमिति मत्वाSरण्यमार्जारः साक्षीकृतः, सर्वस्वं गृहीत्वा मुक्तः, स परंपरया तद्द्यामाद्यवगम्य स्वग्रामं गतः ।
कति कागते ते चौरा वस्तु खात्वा तत्राजग्मुः । तेन स्वजन्यमार्गणे मिथः कलहे न्यायकारकैः 'साक्षी कोप्यस्तीति' पृष्टेन वणिजा कृष्णविकालमेकं कदे दिवा प्रोक्तं- ' एप साक्षी' तस्करैरुक्तं'विलोक्यते जोः कीदृशः साक्षी ?' ततस्तेन स दर्शितस्तैरुक्तं- 'एषोऽसन्, कृष्णत्वात् स तु कर्बुरोऽनू| दिति स्वमुखेनैव माननाश्यायकार केवलेन सर्वस्वं पश्चाद्गृहीतं तेनेति सादिफलं मत्वा गुप्तवृत्त्या जव्यं न मोच्यं नो देयमिति, तथा जूपणमलंकारादिग्रहणं विनोद्वारके अव्यं न दातव्यं कदाचिन्मूलनाशो न स्यात्, यतः ---
"नटे पण्यांगनायां च द्यूतकारे विटे तथा । दद्याद्वारके नैव, धनरक्षापरायणः ॥ १ ॥ मुख्यरीत्या तु गृहस्थैः समधिकारणादिरक्षणेनैव व्यादिदाननुचितं अन्यथा मार्गयादिहेतुकक्लेश
%%%
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. ॥ ६७ ॥
2010_05
| विरोधधर्म हा निलंघनधरणशपथाद्यनेकानर्थापत्तेः । कदाचित्रपथ कार्ये प्राप्तेऽपि यथा तथा शपथं न विदध्यात्, तत्र विशेषेण देवगुरुज्ञानधर्मतीर्थयात्रा दिसंबंधिनः शपथं नैव विदध्यात् । यतः पूर्वमनीपित्जि:"अलिए वि सच्चेवि, चेा सम्मं करे जो मूढा । सो वमइ बोहिवी, अतसंसारियो होइ ॥ १ ॥
तथा कदा चिलंघन कार्यसिद्धिस्तदा स्वयं लंघयेन्न परेषां वालवृग्वादीनाम् । क्षणमात्रलङ्घनं पंचदशशतजीवानां कारितं तेन ढंढर्षिणा पण्मासान् यावदाहारो न प्राप्तः । इत्यादि स्वबुद्ध्याऽनेकदोपापत्तिं निर्धार्य समधिकवस्तुग्रहणेन प्रव्यं देयं । अत्रार्थे हित शिक्षार्थं पूर्वसूरिनिर्ज्ञातं प्रोक्तमस्ति, तद्यथा
श्रेष्ठ जिनदत्तसुत नाम्नापि मुग्धः पितृप्रसादान्निश्चितः प्रांते तथैव गुणदर्शनाद्भूढार्थवाक्यैरेवं शिक्षितः - 'वत्स ! गृहस्यांते सर्वतो दंतानां वृतिर्विधेया १ । परस्य धनं दत्वा पश्चात् न मार्गीयं २ । मस्तके कश्चिदपि जारो नोत्पाव्यः ३ | सदा दिवसः सफली कार्यः ४ । जार्या स्तंने वचैव ताज्या ए । | भिष्टानं जोज्यमेव ६ । सुखेनैव शेयं । ग्रामे ग्रामे गृहं कार्य छ । दौःस्थ्ये गंगायमुनयोर्मध्ये खननीयं ए| क्षेत्रे क्षेत्रे धनं वपनीयं १० । तदर्थसंदेहे मम मित्रश्रेष्ठी सोमदत्तः प्रष्टव्यः । इति प्रोच्य स कथाशेषत्वं प्राप्तः । ततस्तत्सुतस्तदर्थाज्ञस्तथैवाकरोत्तेन निःस्वो जातः । ततः पाटली पुरे सोमदत्तगृहे गतः, तं मुग्धं मत्वा श्रेष्ठिना सुचिरं विसंबेन जोजने चवलादिविदलं परिवेषितं सोऽपि वुजुकितत्वेन सुखाद्यमिवामन्यत । ततो नामकलेखकादिना बह्वयां रात्रौ गतायामुज्जृंजामंगमोटनं च कुर्वन्तं प्रेदय मत्कुण१ शपथं.
स्तंज. ए
॥ ६७ ॥
.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
C0-%COM
नृतमंचकः शयनाय दत्तः । तूर्ण निजामाप । पुनः श्रेष्ठी तस्य ब्रायमुहूर्ते निजावेदमकारयत् । ततः प्रत्यूषे तन्नावार्थ पप्रच, तेनोक्तं-'सर्वेषां प्रियं हितं च वाच्यं येन स्वमुखस्थदंतानां वृतिजवति, यतः"जिनामें अमृत वसे, विषजी उनके पास । एके बोध्ये कोमीगुण, एके कोमी विनाश ॥१॥इति ।
समधिकग्रहणकादानादिना तथा धनादि देयं यथा स्वयं परोऽपयति । तथा मस्तके झणसंबंधिजारो न धार्यः, उक्तं च जैनागमे"तत्तेय मित्तं जपह, जत्तेय मित्तस्स निवहं वहह । तं उरिकवेह नारं, जं अपहे न ठमेह” ॥१॥ झणजेदे न विलंव्यं, को हि मूढधीर्जवषयपरानवकारणमृणं दणमात्रमपि धारयेत् ? यतः"धारने झणजेदे, कन्यादाने धनागमे । शत्रुघातेऽग्निरोगे च, कालदेपं न कारयेत्" ॥१॥ "तैलायंगमृणन्चेदं, कन्यामरणमेव च । एतानि सद्योःखानि, परिणामे सुखानि च"॥॥ अन्यथा झणमदाता जवांतरे तद्गृहे कर्मकरमहिषादिः स भवेत् । झणरक्षणे योमिथो नवांतरे| 31 वैरवृद्ध्याद्यापत्तेः । श्रूयते हि-श्रेष्ठिनावमस्य झणसंबंधेन पुत्रनवनादि, यथा दुःस्वप्नादिष्टः श्राद्यः सुतो हामृत्युयोगोत्पन्नो नदीतीरे तरोरधरत्यक्तः । रुदित्वा हसित्वा चाह-'स्वर्णलदं मे उत्तमणे देहि नो चेदत्तवानर्थो जावीति' । ततो जन्मोत्सवादिना षष्ठीदिने लक्षपूर्ती स मृतः, एवं वितीयस्त्रिलदपूर्ती मृतः ।। है सुस्वप्नादिहेतुस्तृतीयपुत्रस्त्वेकोनविंशतिः स्वर्णलदा मया देया इत्यवादीत् । जावमः पित्रोधर्मव्यये तावसाधनमानीय काश्मीरे नवलक्ष्या पत्नपुरीकचक्रेश्वरीमूर्तीलात्वा दत्ता, खक्षेण च प्रतिष्ठाप्याष्टादशपो-1
2010
For Private Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ch-
2
उपदेशपा.. तैरर्जितासंख्यस्वर्णः शत्रुजये खेप्यमयं बिंबमुत्थाप्य तत्र मणिमयं बिंबमस्थापयत्' । इति श्रुत्वा तनवI
एव ज्ञणसंबन्धो यथा कथञ्चिन्निध्याप्यः । धर्मार्थिना झणदानेऽसमर्थ तं मत्वा यदा शक्नोपि तदा दद्या 31 ६० ॥ नो चेदिदं धर्मपदे मे नूयादिति वाच्यं, न तु शणसंबन्धः चिरं स्थाप्य इति ध्योर्मिथो विवेकः कार्यः।।
इति प्रस्तावाञ्चर्चितं, परमृणनारः शिरसि न धार्यः, इति मुग्धस्य शिक्षा दत्ता ३ । वासरः सफलस्तु | गहिणां धनलाजेनैव स्यान्न तु व्यसनात्, यमुक्तं| "वणिग्वेश्या कविट्टस्तस्करः कितवो विजः । यत्रापूर्वार्थलालो न, मन्यते तदहवृथा" ॥ १॥ 8 | न तु गीतनृत्यविकथादिनावसरः शुलः स्यादिति । । सापत्यैव प्रिया ताड्या, पुत्रादिषु स्नेहस्तंनेन बंधिता तामितापि न किंचिपिरीतं तनोति । बुनुक्ष्यैव नुज्यते यत्तत्सर्व मिष्टं न त्वत्र पक्वान्नमेव, कट्ये यद्भुक्तं तत्कीदृशं कदन्नमपि मिष्टं लग्नं, तत्सदा लोक्तव्यं । यत उक्तं च पंचत्रिंशवायगुण विवरणे
"अजीर्ण लोजनत्यागी, काले जोक्का च सात्म्यतः"।
पूर्वकृतजोजनेऽपक्के बहुरोगाः स्युः । यतो वैद्यके“मलवातयोविगंधो, विड्जेदो गात्रगौरवमरुच्यम् । अविशुधश्चोजारः षमजीणे व्यक्तलिंगानि" ॥१॥
अजीर्णे सति नोजनं त्यजतीति, तथा काले बुनुदासमये नोक्ता लौट्यादिपरिहारात्, यतः"कंठनालमतिक्रांतं, सर्व तदशनं समम् । दणमात्रसुखस्यार्थे लौट्यं कुर्वीत नो बुधः ॥१॥ "जिह्वे प्रमाणं जानीहि, जोजने वचने तथा । अतिनुक्तमतीवोतं, प्राणिनां मरणप्रदम् ॥२॥
0CRC-CAR८२-५-९
॥६
॥
___JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
ठुधार्तेन नुक्तं विपमप्यमृतायते, श्रूयते हिक्वचित्काले लोक्तारं नृपं सगदं कर्तुं केनचियन सूपकारः शिक्षितः-“त्वया रसवती पाक कालो|ऽद्य मिषेणोखंध्यः" । तेन तथा कृतं, नृप एत्य विलंब झात्वा जलापत्रपिटं गुमननियं कृत्वाऽनुङ्ग, काले जुक्तत्वाजीर्ण, बंद्यो विलोऽनदिति प्रसंगात्यस्तुतम् । अतीय लुधि नोजनं मिटं स्यादिति तनुत्तरम् ६॥ निघालुनव शयितव्यं, कट्ये मम मंचकवत् , यत्रतत्रापि सुखं निति ७ ॥ ग्रामग्रामे मैत्री कायर्या यथा स्वगृहवन्नोजनादि सर्व सुमाध्यं स्यात् ७॥ अतिदौःस्थ्ये तव गृहस्थगंगायमुनाख्ययोगवोः स्थाने खन्यं न तु नदीतटे, यथा पित्रा प्रान्यस्तं निधि लजसे इति ए॥ देत्रं तु धर्मस्थानं, तत्र धनं | नप्यं येन महत्फलं स्यात् . यतः-'एकगणं दानं सहस्रगुणं पुण्यं' इति जनप्रवादात्, न तु दानपुंजाहदेव धनं देयं । अथवा साधर्मिकादिरूपत्रे धनं देयं तैः सह व्यवसायो न्याय्यस्तत्पा स्थितस्य निजस्वस्य धर्मोपयोगित्वसंजवात् , न तु नीचजनरूपत्रे धनं स्थाप्यं । १०॥ इत्यादि श्रुत्वा गतसंशयः सोऽपि तथा कुर्वन् । धनी सुखी महनीयश्च जझे । इत्यं यथायोग्यमन्यैरपि शिदां गृहीत्वा शुजन्यापारः कार्यः । इति ।
'पित्रा प्रदत्ता व्यवसाय शिक्षा, ताक्य नावाश्रमवमत्य मुग्धः।
मुःखी वजूवानु स एव सस्वो, विज्ञाय तत्त्वं व्यवसायशुद्ध्या ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्यस्य वृत्तौ नवमस्तंने
षडूविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२६॥
For Private & Personal use only
2010
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तं
उपदेशप्रा.
॥६
॥
॥ सप्तविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १७ ॥ . अथ व्यवसायविषयिकां हितशिक्षामाहकार्पण्याच्चातिराटित्वं, न कुर्यादर्थम (स्या) जकः । मायाबुधिं च सर्वत्र, संत्यजेद्यवसायवान् ॥ १॥ | अर्थम (स्या) र्जकः, अव्यवृघिमिबुकः कृपणनावं न कुर्यात् । कुतः कृपणत्वेन जुवननानुजीवेन 3 सोमदत्तजवे मातुसपुत्रं निजमार्गऽव्यनामकार्य निराहारं रत्नकोटिगृहीता, शेषपंचकोव्यर्थे स्वात्मानं त च सप्तरात्रं यावत् बुजुक्षितमरक्षत स तु मृतः । तघात लोके प्रसृता, कोऽपि तेन साईन व्यवस्यति ।। एकदा पंचशतशकटानि लात्वा वनकमार्थे गतः । गह्वर एकाकी वृदावेदनाय तत्परो व्याघेण लक्षितः, एकेन्धियत्वं प्राप्तः । इत्थं कृपणनावेन दिग्विदिलु गतवान् परं पुण्यादधिकं नातं ऽच्यादिकं । अतस्तत्याज्यमिति । ननु यत्र तत्र व्यविकिरणात कथं तस्य स्थैर्य स्यात् ? उच्यते-'गृहस्थानामचिंत्यस्थले |तन्न रदयं, यथा-कस्यापीन्यस्य नव्या स्नुपा श्वशुरं दीपात्पतिततैलबट्टयोपानहमन्यंजतं वीक्ष्य किमिदमतिकापण्यं किमुतातिवदग्ध्यं ?' इति मंदिहाना परीक्षार्थ 'मे शीर्ष दृष्यति' इति मिपात्सुप्ता नृशं
दति, श्वशरण वहप्रतिकार कारित तयोक्तं-"मम प्रागप्यंतरांतरवं मांद्यं स्याद गुणस्तु जात्यमुक्ताफलचूर्णलपेनैव स्यात्" तदा श्वशुरो हृष्टतान्यानीय यावत्तयनि तावत्तया सम्यकम्वरूपं प्रोक्तमिति ।।
यः काकणीमप्यपथप्रपन्नां, मन्यत तां निष्कसहस्रतुट्याम् । काले च कोटिप्वपि मुक्तहस्त-स्तस्यानुबंधं न जहाति सदमीः॥१॥
॥६ए।
___JainEducation international 2010
For Private & Personal use only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपरं च व्यार्थी अतिक्वेशं न विदध्यात् , कुतः ? छमा दि श्रीवृद्धिमा । यतः“होममंत्रवलं विप्रे, नीतिशास्त्रबलं नृपे । राजा बलमनापानां, वणिकपुत्रे दमावलम्" ॥१॥
"अर्घस्य मूलं प्रियवाक् दमा च, कामस्य वित्तं च वपुर्वयश्च ।
धर्मस्य दानं च दया दमश्च, मोदस्य मानिवृत्तिरव" ॥२॥ | यतः-'लक्ष्मीदारिययोमिश्रो विवाद जाते शक्रांतिके जग्मतुः । दारिद्यं ग्राह-मत्त इयं विने त्यतः सर्वत्र नमति, अहं निर्जीक'दारिज पण रलीयामगुं, कियती केती वार । एक उचाले पलीवणे, जया खेलणकाल" ॥१॥
शक्रेण श्रीः पृष्टा-वं कुत्र वससि?' साह"गुरवो यत्र पूज्यंते, वित्तं यत्र नयार्जितम् । अदंत कलहो यत्र, तत्र शक वसाम्यहम्" ॥१॥
तत इंऽपृष्टं दारिद्यमवक"द्यूतपोपी निजक्षेपी, धातुवादी सदालसः । श्रायव्ययमनालोची, तत्र तिष्ठाम्यहं हरे" ॥ १॥
शक्रः प्राह-'अक्वेशादिस्थले श्रीस्तिष्ठत्वितरस्मिंस्त्वं' इति विवादो जग्नः । इति श्रुत्वा श्रावण साम्नैव कार्य साध्यं न क्वेशेन । यतः__ "मार्दवेनैव वश्याः स्युः, सर्वेऽपि तीदणनिष्ठुराः। जिह्वामुपासते पश्य, दंताः कर्मकरा व” ॥ १॥
2010
For Private & Personal use only
w
anbrary.org
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
उपदेशप्रा. वन्यमार्गणाद्यप्यकठिनवृत्त्यैव युक्तमन्यथा धर्मयशोहान्याद्यापत्तेः । जातु महता सहार्थादिसंबंधः ||
स्तन | स्यात्तदा प्रणिपातादिनैव सर्वकार्यसिधिनतु बलकलहादिना, यतः
"उत्तम प्रणिपातेन, शूरं नेदेन योजयेत् । नीचमट्पप्रदानेन, स्वतुट्यं तु पराक्रमैः" ॥१॥ | इति तथेति शेषः । व्यवसायवान् सवत्र क्रय विक्रयादौ परकीयग्राहकव्युद्ग्राहणमषीनेदलं चादाना|दिषु च मायाकरणं परवंचनं संत्यजेन्न कुर्यादित्यर्थः, यतः"विधाय मायां विविधैरुपायैः परस्य ये वंचनमाचरंति। ते वंचयंति त्रिदिवापवर्गसुखान्महामोहसखाः स्वमेव"
मायारहितमपि निष्पन्नवस्त्रसूत्रनाणकस्वर्ण रूप्यादिपण्यं, प्रायो वाणिज्ये च यथा यथा स्वट्पपापं स्यात्तथा विधेयमिति । ननु मायादिरचनां विना मुस्थादीनां शुषव्यवसायेन निर्वाहः कयं स्यात् ?
नच्यते-बहुकूट कल्पनोपार्जितं वादिप्रांते राजचौराग्निजलराजदंमादिनिरपहियमाणत्वान्न चिरस्थायि, xनापि स्वदेह नोगधर्मव्ययादिहेतुरपि, यतः
। “अन्यायोपार्जितं वित्तं, दश वर्षाणि तिष्ठति । प्राप्त चकादशे वर्ष. समूलं च विनश्यति" ॥१॥ | सागरश्रेष्ठिपापवुरिंकश्रेष्ट्यादिवत् , अतोऽमायित्वमिदापि प्रतिष्ठाहेतुः, यतः-विहाराहारव्यवहादूरस्तपस्विनां गृहिणां तु व्यवहार एव शुचो विलोक्यते । श्रुयते हि-नित्यं पंचविंशतिदोकमकानां ॥१०॥
स्वामी पुणिकश्रेष्ठी साकादशदोक्कमकोपाजनेन शुवृत्त्या चेत्यं गृहजारं निर्वहतीति श्रुतं वृधेन्य इति । ननु न्यायधर्मकनिष्ठा अपि केचिद्दीःस्थ्यादिपीमिता एव दृश्यंते, अन्ये त्वधर्मव्यापारनिष्ठा अप्यै
-
--
5--
2011
For Private & Personal use only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्वर्यादिना सुखिनश्च, तत्कथं शुधन्यवहारस्यैव प्राधान्यं ? उच्यते-'अयं प्राकर्मकृतो विपाकविशेषो न त्वेतनवकर्मकृतः । कर्म च चतुर्धा, यदाङः श्रीधर्मघोषसूरिपादाः"पुमाणुबंधिपुलं, तहेव पावाणुबंधि पुमं च । पुमाणुवंधि पावं, पावं पावाणुवंधि तह” ॥१॥
अविराधितजिनधर्मस्य जरतस्येव पुण्यानुबंधि पुण्यं ।। अज्ञानकष्टेन कोणिकस्येव झधिप्रापणं पापानुबंधि पुण्यं । तनवे पापोदयारिजियो ऽमकमुनेरिव पुण्यानुबंधि पापं ३ । कालशौकरिकादिकस्येव पापानुबंधि पापं ।। एवं च यद्यपि कस्यचित्पापानुबंधिपुण्यकर्मवशादैहलौकिकी विपन्न दृश्यते तथाप्यायत्यामवश्यंनाविन्येव । श्रूयते हि-'कश्चिबाघः कश्चिचौरश्च स्वस्वगृहाद् घावपि निरीयतुः। श्रायस्तत्पाश्चोदने जिनदर्शनार्थ गवन् कंटकविघ्पादोऽनूत, तस्करश्च श्राछपुरस्ताद्जन रूपकं प्रापत् सहर्षो जातः । ततः श्रायो दध्यो-'अहो ! अधर्मिणः कथं महत्फलं' इति संदेहे गत्वा गुरुं पप्रच, गुरुराह'तव तु पापं कंटकजग्नपादेन गतं, अग्रे गवंतं चौरं नृपजटा बद्धा शूलिकायामारोपयिष्यति' इति । क्षणांतरे तथैव जातं, तबाधेन श्रुतं । ततः श्रामो नित्यं शुव्यवसायपरो जात इति ।
अमुं प्रबंधं हृदये निधाय, स्वहानिहेतून कृपणादिदोषान् । विहाय नित्यं व्यवसाय एष्यः, सर्वत्र तेनैव विवर्षते स्वं ॥१॥ ॥ इत्यन्ददिनपरिमितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमस्तंने
सप्तविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १७॥
2011
For Private & Personal use only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ अष्टाविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२ ॥ अथ पुनर्मायाकरणाकरणयोः फलमाहकूटस्य जट्पनं मोच्यं, राज्ञां पुरो विशेषतः । दलात्कीर्तिश्रियां हानि-स्तस्मात्रामः परित्यजेत् ॥ १॥
गृहस्थ इति शेषः । क्रयादानदानादौ कूटजट्पनं त्याज्यं । ननु गुह्यं परेषां न प्रकाश्यं, यतः"स्वकीयं दारमाहारं, सुकृतं प्रविणं गुणम् । पुष्कर्म मर्म मंत्रं च, परेषां न प्रकाशयेत् ॥१॥
अत्र श्लोके सत्यनापणं निषिछ, तत्कथं कूटजरूपनं नवनिनिषिधं ? उच्यते-'केनाप्यायुर्वित्तं गृहविमित्यादिकं पृष्टं (सत्) कूटं न वदेत् , किंतु "किमनेन प्रश्नेन ?" इत्यादिलाषासमित्या प्रत्युत्तरयेत् । तथा राज्ञां पुरोऽये विशेषतस्तत्त्याज्यं । उपलक्षणाद् गुर्वादिप्रश्ने तु यथास्थितमेव वाच्यं, यतः-- __"सत्यं मित्रैः प्रियं स्त्रीनि-रलीकं मधुरं विषा । अनुकूलं च सत्यं च, वक्तव्यं स्वामिना सह ॥१॥ | श्रूयते हि-"दिट्टयां श्रेष्ठी महणसिंहोऽकूटवादी शुधव्यवसायी, इति भ्लाघां श्रुत्वा परीक्षार्थ सुरत्राणेन तव कियन्मितं धनमस्ति ?' इति पृष्टो 'लेख्यकं वीदय विज्ञपयिष्यामि' इत्युक्त्वा सर्व नामकं सम्यक् कृत्वा राज्ञोऽग्रे-चतुरशीतिटकसहस्रं मद्गृहे संनवि नोऽनुमानेनेत्यूचे । 'मया स्तोकं श्रुतमनेन तु वहूक्तं' इति सत्योक्तिहृष्टो नृपस्तं कोशाध्यदं चक्र इति"। तथा कूटजट्पनात् किं स्यात् ?-दंनः कपटविशेपस्ततश्च कीर्तिश्रियां हानिरजावः, अतः श्राधस्तईनं परित्यजेदित्यर्थः । अत्रार्थे धर्मबुधिज्ञातं, तच्चेदं
१ अस्माकम्.
॥ ११॥
2017
For Private & Personal use only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
"नीमपुराधनार्जनाय घौ सुहृदौ चलितौ । धनमुपाय॑ पश्चात्स्वगृहं प्रति चेलतुस्त्वरितं, यतः- । | "प्राप्त विद्यार्थशिष्या (दा) णां, देशांतरनिवासिनाम् । क्रोशमात्रोऽपि जूनागः, शतयोजनवनवेत्" ॥१॥
ततस्तौ महानारत्वात्किंचिनं ग्रामाद्वहिन्यासीकृत्य गृहमागतो, यतः"न वित्तं दर्शयेत्प्राज्ञः, कस्यचित्स्वरूपमप्यहो । मुनेरपि यतस्तस्य, दर्शनाच्चलते मनः" ॥१॥ “यथामिषं जले मत्स्यै-नयते श्वापदैर्नुवि । आकाशे पक्षिनिश्चैव, तथा सर्वत्र वित्तवान्" ॥२॥ एकदा रहो रात्रौ पापबुधिना तत्र गत्वा धनं गृहीतं, कर्करेगर्ती पूरयित्वा स्वालय श्रागात् ।
श्रन्येधुर्धर्मबुद्धिः प्राह-"धनं विना सौदामि तेन धनमानीयते' पापधीः प्राह-गम्यते' ततो चावपि धनं लातुं गतौ, धनरिक्तं तत्स्थानं वीक्ष्य प्रथमं दांजिकः शिरस्ताम्यन्नाह–'त्वयैव धनं गृहीत'। धर्मबुद्धिः प्राह-त्वया गृहीतं, मायां कुर्वाणोऽसि त्वं, मया तु दंजवृत्तिः प्रत्याख्याताऽस्ति । एवं कौ विवदमानौ राजकुले गतौ, मिथो दषणानि प्रोचतुः। श्रधिकारितिः प्रोक्तं-दिव्यं क्रियतां तदा पापबुद्धिः प्राह- 'अहो न दृष्टो न्यायः सम्यग् नवनिः, नक्तं च-. "विवादेऽन्विष्यते न्याय-स्तदलावे च साक्षिणः । साक्ष्यन्नावे ततो दिव्यं, प्रवदंति मनीषिणः॥१॥ यदत्र विषये मे वनदेव्येव सादिष्यस्ति, सा च वक्ष्यति चौरं । ततस्तैरुक्तं-'सत्यमुक्तं त्वया, यतः"अंत्यजोऽपि यदा साक्षी, विवादे संप्रजायते । तत्र न विद्यते दिव्यं, किं पुनर्यत्र देवता"॥१॥ ततोऽधिकारिनिः प्रोक्तं-प्रातर्वनदेवता प्रेक्ष्यते । ततः पापबुझिना रात्री प्रबन्नं पिता शमीकोटरे
2010
For Private & Personal use only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ७२ ॥
2010_
स्थापितः, सिंदूर तैलादिना तस्यारवव्यत्ययं कृत्वा शिक्षितः - 'त्वयेदं वाच्यं' – “धर्मबुद्धिर्गोमुखन्यानो धनं ललौ" । द्वितीयदिने तौ घावन्ये नृपादिलोकाश्च वने गताः, वनदेव्याः पूजां कृत्वा तैः प्रोक्तं- 'जो वनदेवते ! येन धनं गृहीतं तत्कथय । ततः शमीकोटरानन्दो निःससारेति - 'धर्मबुद्धिर्धनं ललौ' । ततो यदाधिकारिणो जगुः - 'वया धनं गृहीतं तदा धर्मबुद्धिना शमी वृक्षो वह्निना ज्वालितः, शमीतरौ ज्वलत्यर्द्धदग्धांगः पापघ पिता स्फुटिताक्षः शमीकोटरान्निर्ययौ । ततोऽधिकारिभिः प्रोक्तं- 'श्रेष्ठिशेतत्किं त्वया वृद्धत्वे पापं कृतं ?' श्रेयाह - 'पुत्रेण कारितोऽहं' । ततो लोके धर्मबुद्धिपापबुद्धीति नाम्नाप्रसिद्धौ जातौ । नृपेण दांनिकस्य सर्वस्वं गृहीत्वा स्वदेशान्निष्काशितः । यतः
"मायामविश्वासविलास मंदिरं, पुराशयो यो कुरुते धनाशया ।
सोऽनर्थसार्थं न पतंतमीक्षते, यथा विमालो लगुरुं पयः पिवन् ॥ १ ॥ शुद्धधर्मिणं नृपः प्राशंसदिति ।
मित्रोर्ज्ञातमिदं निशम्य सर्वत्र कार्या व्रतिनिर्गृहस्थैः ।
दं हित्वा ( विहाय ) व्यवसायबुद्धिः, सौभाग्यलक्ष्मी प्रददानशक्ता ॥ १ ॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितोपदेश संग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमे स्तंनेऽष्टाविंशत्युत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२८ ॥
10<1
स्तंज. ए
॥ ७२ ॥
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ एकोनत्रिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२९ ॥ विषहित शिक्षामाह
Sarararaat, न कार्या ह्यास्तिकैर्नरैः । विश्वासघातकार्य च, सुवृत्त्या दूषणं मतम् ॥ १ ॥ त्रिवर्गस्य - धर्मार्थकामलक्षणस्य मिथः - परस्परं वाधा - प्रतिबंध आस्तिकैर्नरैः - श्राधैर्न क्रियेतेत्यर्थः तत्र धर्मो निःश्रेयससुखसाधकश्च, सर्वार्थप्रयोजन सिद्धिः सोऽर्थः शब्दादिनिः सर्वेप्रियप्रीतिः स कामः । | एतत्रिवर्गस्यान्योन्यपी का त्वेकैकसेवनेन स्यात्, यतः – 'कश्चिद्धर्ममेव सेवतेऽतिमुक्तक जंबूस्वाम्या दिवि । या म्लेछ कुलेऽपि के चिह्नघुकर्मिणः श्रूयन्ते, यथा – अहम्मद सुरत्राणः सपादमणपुष्पशय्यायां शेते । एकदा तत्र शय्यायां कौतुकादासी सुप्ता, तत्क्षणमेव निषां गता। राजा सज्जात एत्य तां दासीमेकया कंब या मारयत् । सा सहसा हसंत्युत्थाय जुवि तस्थौ । राज्ञा हास्यकारणं निर्वधेन पृष्टा सा प्राह - 'महाराज ! | मम तु पापं युष्मद्दत्तप्रहारेण नष्टं तूर्ण, यूयं तु नित्यमनेकवृक्षाणां तनुजसमानि पुष्पाणि शय्यायां स्थापयित्वा निषां कुरुथ, तत्पापदंमः कियन्मितो जावी ? इति विचार्यादं हसितवती.” तदाकर्ण्य नृपस्ततः पुष्पशय्यां न्यवारयत् । एकदा स एव सुरत्राणश्चतुरंगचमूवृत उपवनमार्गेऽगवत्तदा पुर एक उष्ट्रो - अनन्तराले मृतस्तेन सर्वसैन्यं स्थिरीनूतं वीक्ष्य नृपः प्राह- 'कथमेतदग्रे न चलति ?' अमात्यादिनृत्येन क्रमेलकमरणं प्रोक्तं । स मरणतत्त्वमजानन्पप्रञ्च - 'मरणं किं ?' नृत्यः प्राह - 'स्वामिन्! श्रवणत्वेक्षणत्वाशनादिरहितं मरणं.' नृपः सविस्मयस्तत्र गत्वा करतं पप्रल - 'जो ! उत्तिष्ठ, खानं पानं च विधेहि,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
उपदेशमा. क्रोधेनेशी निशान कार्या.' तदान्यैः प्रोक्तं-'महाराज ! अयं तु निर्जीवो जातः'। अनेकयुक्त्या मर- संज.ए ॥ ३॥
सणस्वरूपं विज्ञाय स्वयं दध्यौ–'अहो ! यदेदृशमचिंतनीयमात्मनः समेति तदा को रक्षति ? इति विचित्य | तदैव सर्वं त्यक्त्वा स्वजातीयश्रेष्ठधर्म स्वीचकार, अत एव खोका अपि प्रशशंसुः, यता
"सोल सहस्स साहेलीयां, तुरी अचारह लरक ।
साहेब तेरे कारणे, गोड्या सेहेर बलरक" ॥१॥ | इति श्रूयते परशास्त्रोक्तसंबंधोऽपि किंचिऽपयोगित्वादत्र प्रोक्तः । अर्थकामौ त्यक्त्वा धर्मोऽहिंसा-3 हालीकत्यागादिलक्षणः स्वीकृतस्तेन । एवमन्येष्वपि यथार्ह नाव्यमिति । १ । तथा कश्चिदर्थमेवैकं साधय-||
तीति मम्मणनंदादिरिव । धर्मकामातिक्रमानमुपार्जितमपि परेऽनुन्नवंति स्वयं तु परपापस्य नाजन ग |सिंह व सिंधुरवधान्मौक्तिकदंतादीनां स्वामी अन्य एव । यहा
"कोटिकासंचितं धान्यं, मक्षिकासंचितं मधु । कृपणोपार्जिता लक्ष्मीः, परैरेवोपजुज्यते ॥१॥
इति वितीयनंगः । तथा कश्चित्काममेवैक सेवते, न धनं न च धर्म, विषयसुखलुब्धो ब्रह्मदत्तादिवत् । यहा श्रूयते लोकशास्त्रेऽपि-सपादलक्ष्ग्रामाधिपः पृथु(पृथ्वी)राजचहुवाणनृपो दिल्लीशः कामासतो
॥७३॥ राज्यत्रष्टो बनूव, तथाहि-'पृथ्वीराजेन पंगुनृपस्यांतःपुराबवेन संयोगितां तत्पुत्री गृहीत्वा नष्टः स्वपुर|मेत्य तया सह कामासक्तो राज्यचिंतारहितो म्लेच्लेशसुरत्राणेन ज्ञातः सुखेन ताज्यं सात्वा बो घयोनेत्रयोः पुटं संसीव्य सदवरकसूचीोहपंजरे निश्चलीकृतो महापुःखमापेति । स्वागमेऽप्यनंगसेनकला
%
%
*%
2010_05
For Private & Personal use only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ5%E0%A
दशीसोपदेशमाखावृत्त्युक्तस्त्रीदासत्वरिपुमर्दनादि प्रबंधाः कामखौटये झेया इति ।३ । इत्येकसंयोगिका नंगाः । ३ । दिकसंयोगाः श्मे यथा-कश्चिद् धर्मधनासक्तः, न तु कामपरः, यथा कुमारपालनृपेण धर्मप्राप्तेः | पूर्व वयोऽपि राजकन्याः परिणीताः, परं व्रतसमये तासां स्वट्पायुष्कादकैव नोपलदेवी बनूव , कियता कालेन सापि परासुरजायत । तदनु १२ सामंतादिवर्गो विज्ञपयति-'हे प्रजापाल ! पुनः पाणिग्रहणं कुरु.' राजोवाच-'अलममुना संसारवृश्चपायेन पाणिग्रहाग्रहण, जवतु मेऽतः परं यावजीवं शीलं, येन सर्व क्रियाः सफलाः, यदागमः-'जण सुचरियेण वयाणि दाणाणि तवो नियमाणि सुचरियाणि' इति ।। 'राजन् ! पट्टराझी विना कथं मंगलोपचारा राझो जायंते, न ह्यन्यलोकवन्नपाराझीरहिताः श्रुता दृष्टा वा.' राजाह-'अहो राजन्याः ! श्रीगांगेयः पितामह आजन्माकृतपाणिग्रह एवं किं विस्मृतिपथमानीयते ? || ततः सामन्तादि वृतः श्रीगुरुमुखेन ब्रह्मव्रतमङ्गीकृतवान् । तदनु मंत्रिभिः समग्रराजधर्ममंगलोपचारारात्रिकमंगलप्रदीपकरणावसरे स्वर्णमयीं लोपलदेवी निर्माप्य राज्ञः पार्था स्थाप्यते, गुरुजी राजर्षि बिरुदं दत्तमिति । महापुरुषत्वात्तस्य युक्तं परं व्यवहार स्थितस्य गृहिणः कामपीमया ख्यादिकृतोपत्रवो नवतीति । ४ । तथा कश्चिधर्मकामौ सेवते, न तु धनोपार्जनपरः । एवमर्थवाधया धर्मकामौ सेवमानस्य । काणाधिकत्वं मानहानित्वं च, गृहिणां तु प्रयत्नेन धनमुपाय, यतः
"नहि तदिद्यते किंचि-द्यदर्थेन न सिद्ध्यति । यत्नेन मतिमांस्तस्मा-दर्थमेकं प्रसाधयेत् ॥ १॥ यथा धनदत्तश्रेष्ठी मिथ्यात्वी, तेन धर्मवुया विजेषु दानं झातिपोपणं पुनः पुनः कन्यादानं गोदान
MOD
___JainEducation International 2010_05
For Private & Personal use only
www.sainelibrary.org
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
G
.ए
पाहिमित्यादियुक्त्या लक्ष्धनं व्ययितं, नव्यं नोपार्जितं, तया कामलौट्येन तस्य वहु धनं गतं, इत्थं स
निर्मव्यो जातो, अपमानं च प्राप्तः । ततः स्वधर्मविक्रयाय सक्तुशंवलं गृहीत्वाऽचलत् । कानने लोजनाय । ॥॥ स्थितस्तावदेको मुनिर्मासक्षपणकस्तत्रायातः, दानं दत्तं, ततः स्वेप्सितेच्यगृहे गत्वा पूर्वकृतधर्म व्यक्रीहिणीत । स्त्रपूर्वजादेशादिन्यः प्राह-'यदि मुनिदानफलं दत्से, तदा मुखमार्गितं दद्मि' तदाकये स्वगृ-15 | हानिमुखो जातोऽरण्यस्थोऽबरफलानि गृहीत्वा गृहमागतः । दानपुण्यात्सर्वं तत्स्वर्ण जातं मुनिजक्तवनदेवप्रसादात् । ततो व्ययमायोचितं कुर्वन् सुश्राघो जातः । इति श्रुत्वा गृहस्थेन यथाई स्वीकार्यमिति । ५। तथा कश्चिदर्थकामावेव सेवते, न धर्म, सागरश्रेष्ठी श्व, नास्त्यधार्मिकस्यायत्यां किमपि । कट्याएं । यहा धवलश्रेष्ठी श्वेति ६ । तथा कश्चित्रयमपि न सेवते, एतत्रयातीतचतुर्थवर्गवत्तिन एवैतदजंगकस्वामिनो जवंतीति स्वयमच्यूह्यमिति ।। तथा कश्चित्रयमपि सेवते, एतनंगकस्वामिनोऽनय-1 कुमारसुखसादयो नवंति । ७ । इति श्रुत्वा त्रिवर्गस्य बाधा गृहस्थस्य कर्तुमनुचिता, यतः
“यस्य त्रिवर्गशून्यस्य, दिनान्यायांति यांति च । स लोहकारजस्त्रेव, श्वसन्नपि न जीवति ॥१॥ | यदा तु दैववशान्मिथः प्रतिबंधः संजवति, तदोत्तरोत्तरपीमायां पूर्वस्य पूर्वस्य बाधा न कार्या, तग्राहि-कामवाधायां धर्मार्थयोर्वाधा रदया, तयोः सतोः कामस्य सुकरत्वात् । कामार्थयोस्तु बाधायां धर्मो धार्यः, यतः
REARSACHCCCCCCX
॥७
॥
2010
For Private & Personal use only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
"धर्मे सिधे ध्रुवं सिद्धि-घुम्नप्रद्युम्नयोरपि”।
इत्यादि, तथा नीतिशास्त्रेऽपि“पादमायान्निधिं कुर्या-त्पादं वित्ताय कट्पते । धर्मोपजोगयोः पाद, पादं जर्तव्यपोषणे ॥१॥
तथा सिंदूरप्रकरणे
त्रिवर्गसंसाधनमंतरण. पशोरिवायविफलं नरस्य। तत्रापि धर्म प्रवरं वदति, न तं विना यन्नवतोऽर्थकामौ" ॥१॥ अन्योन्याऽबाधया शुशो-पधयाराधयन्सुधीः ।
त्रिवर्ग क्रमतः स्वर्गा-पवर्गसुखलाग् नवेत् ॥ ५॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमे स्तंने
एकोनत्रिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १२ ॥
॥ त्रिंशपुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३० ॥ अयानंतरोक्तश्लोकपदयस्य व्याख्यामाहविश्वस्तेति-विश्वासघातकरणं शुद्धव्यवसायस्य दूरणं शेयमित्यर्थः। विश्वस्तवंचने महत्पापं, यतः-इह पापं विप्रकारं गुप्तं प्रकटं च, तत्र गोप्यं उन्नमपि विधा, अपं महच्च, अदपं कूटतुलामानादि, महविश्वास
JainEducation international 201र
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तंज.ए
उपदेशप्रा. माघातादि । प्रकटमपि विधा-कुलाचारेण गृहिणामारंजादि म्लेलादीनां हिंसादि चेति, निर्मकत्वादिना तु
यतिवेशस्य हिंसादि, तत्प्रकटकरणेऽनंतसंसारित्वं, प्रवचनोडाहकारणत्वात् , कुलाचारेण पुनः स्फुटे स्तोकः
कर्मबंधो गोप्ये तु तीव्रतरोऽसत्यमयत्वात् । परवंचनादौ महत्पापं, अत्रार्थे विसेमिरासंबंधो यथाA "विशालायां नंदो राजा, विजयपालसुतः, बहुश्रुतनामामात्यः, जानुमती राही । राजा तदासक्तः सन्नायामपि तां पार्वे स्थापयति । एकदा मंत्रिणा विज्ञप्तं-'देव ! राझ्याः पार्श्वे रक्षणमनुचितं, यतः"अत्यासन्ना विनाशाय, दूरस्था न फलप्रदाः । सेव्या मध्यमानावेन, राजा वह्निर्गुरुः स्त्रियः" ॥१॥ श्रतो राझीरूपं चित्रस्थं कारयित्वा पार्श्वे रन, तेन तथा कृतं, यतः किराते
“स किं सखा साधु न शास्ति योऽधिपं, हितान्न यः संशृणुते स किं प्रतुः।
सदानुकूलेषु हि कुर्वते रति, नृपेष्वमात्येषु च सर्वसंपदः" ॥१॥ तच्चित्रं स्वगुरोः शारदानंदनस्य दर्शितं, तेन स्वविइताशापनायोक्तं-'वामोरुप्रदेशे तिलोऽस्ति स न कृत' । राजा तं स्वनार्यारमणं संकटग्य सचिवमाह-'श्रयं मार्य एव.' विमृश्यकारी स गृहे रहस्तमस्थापयत् । अन्यदा राजपुत्र आखेटके सूकरमनुव्रजन दूरं गतः, सायं सरसि जलं पीत्वा व्याघ्रजीत्या तरौ चटितः, तपरि स्थकवानरस्त वृक्षवासिव्यंतराधिष्ठितो मनुष्यवाचोवाच-'नोः कुमार! अधो व्याघ्रोऽस्ति' इत्युक्त्वा तेनांके पूर्व शायितो, व्याघ्रण सुबहु याचितो न दत्तः । पश्चात्तत्संगे कपिः सुप्तः, व्याघ्रस्तमयाचत-'लोः कुमार! वानरस्य को विश्वासः, यतः
--
2010_05
For Private & Personal use only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
"नदीनां च नखिनां चेत्यादि" "क्षणे रुष्टाः क्षणे तुष्टा-स्तुष्टरुष्टाः क्षणे कणे । अव्यवस्थितचित्तानां, प्रसादोऽपि जयंकरः॥१॥ |
कुधार्त्तव्याघ्रवचसा तेन कपिर्मुक्तः, स च पतन्नंतराले शाखासु लग्नः, उवाच च-'जोः त्वं स्वकृतं । कर्म जानासि.' प्रजाते तेन अहिलीकृतः । सर्वत्र विसेमिरा' इति शब्दमुच्चरन् जाम्यति । स्वीयतुरगो // जयात्रस्तो नृपपुरो गतः । ततस्तं संशोध्य गृहे आनयत् । कथमपि गुणो न, तदा नृपः स्वगुरुगुणान संस्मृत्य स्वं निनिंद । राज्ञा राज्यादानपटहे दापिते मंत्रिणोक्तं-'मत्पुत्री किंचित्ति' राजा सपुत्रो| | मंत्रिगृहे प्राप्तः । ततो जवनिकामध्यांतरेण शारदानंदनेन श्लोकः पवितः| "विश्वासप्रतिपन्नानां. वंचने का विदग्धता । अंकमारा सुप्तानां, हंतुः किं नाम पौरुषम् ?"॥१॥
इति श्रुत्वाद्याक्षरं मुक्त्वा स 'सेमिरा' इति पतति । "सेतुं गत्या समुज्स्य, गंगासागरसंगमे । ब्रह्महा मुच्यते पापै-मित्रघोही न मुच्यते” ॥ ५॥
तिीयश्लोके द्वितीयादरं मुक्त्वाऽपठत् । "मित्रोही कृतघ्नश्च, स्तेयी विश्वासघातकः । चत्वारो नरकं यांति, यावच्चंदिवाकरौ" ॥३॥
तृतीयादरं तेन मुक्तं। "राजंस्त्वं राजपुत्रस्य, यदि कट्याणमिछसि । देहि दानं सुपात्रेषु, गृही दानेन शुध्यति" ॥५॥
20 MIN
For Private & Personal use only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥
६॥
इति श्रुत्वा नृपसूः स्वस्थो जातः । सर्व वनवृत्तांतमुवाच, तदा राज्ञा प्रोक्तं"ग्रामे वससि कौमारि, वनस्थं चरितं खलु । कपिव्याघ्रमनुष्याणां, कथं जानासि पुत्रिके !" ॥१॥
ततो जवनिकांतरितः स प्राह"देवगुरुप्रसादेन, जिह्वाग्रे मे सरस्वती । तेनाहं नृप जानामि, जानुमत्यास्तिलं यथा ॥१॥
अनेन श्लोकेन नृपस्य संदेहः पूर्णस्ततो गुरुराजानौ मिलितौ हृष्टौ' । इति वृत्तांतं श्रुत्वा श्राद्धैः । ६ स्वामिमित्रविश्वासिदेवगुरुवृष्ट्वालमोहन्यासापहारादीनि महापातकानि सर्वथा विशिष्य वर्जनीयानीति ।। ___ "शुज्यस्य व्यवसायस्य, दूषणानि परित्यजेत् । इहामुत्रनवे श्राधः, स्याद्यशस्वी निरंतरं ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसङ्ग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमस्तंने
त्रिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३०॥
॥ एकत्रिंशपुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३१ ॥ HT उक्तं सातिचारं द्वितीयं गुणवतं । अथानर्थदंपरिहाराख्यं गुणवतं तृतीयमाह
शरीराद्यर्थदंमस्य, प्रतिपक्षतया स्थितः । योऽनर्थदंडस्तत्त्याग-स्तृतीयं तु गुणवतम् ॥ १॥ स्पष्ट-अनर्थ निष्प्रयोजनं प्राणी पुण्यधनापहारेण दंड्यते पापकर्मणा विलुप्यते येनासावनर्थदंगः, स च चतुर्वेत्याह
॥
६॥
__JainEducation International 2010
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
S
AMAUSAMACARA
"श्रातरौजमपध्यानं, पापकर्मोपदेशिता । हिंसोपकारिदानं च, प्रमादाचरणं तथा ॥१॥ अपकृष्टं ध्यानमपध्यानं, ध्यानं नामांतर्मुहूर्त यावन्मनःस्थिरत्वमेकाग्रता च । यतः स्थानांगवृत्तौ"अंतोमुहुत्तमित्तं, चित्तावठाणमेगवत्थुम्मि । लमत्थाणं काणं, जोगनिरोहो जिणाणं तु" ॥१॥ तत्रापध्यानं आर्तरोउन्नेदात् विधा, तत्राप्यात चतुओं-अनिष्टशब्दरूपगंधादिकं प्राप्य कालत्रयेऽपि तदिप्रयोगचिंता १ । अनीष्टशब्दादिकं लब्ध्वा कालत्रयेऽप्यविछेदचिंतनं तत् २ । एवं रोगादिवेदनाव्यथाया विप्रयोगचिंता ३ । नुक्तानां कामलोगानां स्मरणं चतुर्थ ४ । यावश्यकनियुक्तिगतध्यानशत| कवृत्तौ तु तदिदं-'देवेंचक्रवर्त्तित्वादीनां गुणा रूपादय सचिस्तत्प्रार्थनात्मकमधमं निदानचिंतनं 'अह-1 मनेन तपस्त्यागादिना देवेंजः स्याम्' इत्यादिरूपं । आह-किमिति तदधमं ? उच्यते-यस्मादज्ञाना-18 नुगतमत्यंत, तथा च ज्ञानिनो विहाय सांसारिकेप्वन्येषामनिलापः स्यात् , इति धर्मनिदानचिंतनं तत्तुरीयकं ।। अथैतद्ध्यानस्यात्मैकवर्तित्वादलक्ष्यमप्ये जिलक्षणश्चतुर्जिरिदं लक्ष्यते-"तस्स कंदण सोयण, परिदेवणतामनादिलिंगाई। वाणिविगाविलंगवेयणानिमित्ताई" ॥१॥
तस्य ध्यानस्य चत्वारि लिंगानि-तत्रानंदनं महता शब्देन विरवणं, शोचनं त्वश्रुपरिपूर्ण नेत्रस्य, परिदेवनं दैन्यं पुनः क्लिष्टनाषणं, तामनमुरःकुट्टनादि,-एतानि लिंगानि इष्टानिष्टवियोगावियोगवेदना|निमित्तानि । १ । अनेन ध्यानेन तिर्यग्गतिः, अथवावश्यकहारिजयां"अट्टेण तिरिरकगइ, रुद्दकाणेण गमयंति निरयंमि । धम्मेण देवलोय, सिद्धिगइ सुकमाणेण" ॥ १
CTERRECRUG
2010-05
For Private & Personal use only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ 99 ॥
201
श्रार्त्तध्यानेन संयत्याख्या साध्वी गृहगोधात्वं प्राप्ता । एतद् ध्यानं देशविरतिं यावत्स्यादतः नंदमणिकारश्रेष्ठी मंडूकत्वं प्राप्तः, सुंदरश्रेष्ठी चंदनगोधात्वं प्राप्तः, इत्यार्त्तध्यानम् ।
रौप्रख्यमपध्यानं पूर्वोक्तादतिक्रूराध्यवसायात्मकं तदपि चतुर्द्धा - एकेंद्रियादिसत्त्वानां तामनं वेधनं बंधनं यंकनं प्राणवियोजनं श्रसिशक्तिकुंतादिनिस्तथा वीरपिशाचमुष्टिप्रयोग विषमंत्रयंत्रादिनिः मारणं चिंतनं क्रोधेनेति हिंसानुबंधि १ । पैशुन्यं चाटिकाकरणं, श्रन्यववचनं, चकारमकारादि च स्वगुशाधिक्यादन्यदोपप्रकटनं, या स्वेप्सितनृपस्य जयं श्रुत्वाऽन्यनृपोपरि रौबुया 'श्रेष्ठं जातं अहो अस्मदीयनृपस्य खड्गे जयः, एकेन प्रहारेणैतावंतो हताः' इत्यादिचिंतनं पुनः पुनः कथनं च तन्मृषानुबंधि २ | तीव्ररोपतस्तन्नायकोपघाताद्यैः परद्रव्यापहारचिंतनं तत्स्तेयानुबंधि ३ । स्वधनादिरक्षणार्थ | सर्वतः शंकमानस्य परोपघाताध्यवसायस्तत्स्वसंरक्षणानुबंधि ४ । यतो ध्यानशतके - " श्य करणकारणाणुम, विसयमणुचिंतणं चयं । श्रविरयदेसासंजय, जगमण संसेवियमदणं ॥ १ ॥ कारणानुमतिविषयं पर्यालोचनं चतुर्भेदमिति रौप्रध्यानं स्यात् । श्रविरताः सम्यग्दृष्टयः | | देशासंयताः श्रावकास्त एव जनास्तेषां मनांसि तैः संसेवितं संचितितमधन्यमश्रेयस्करं पापं निंद्यमिति । १ । श्रस्य चत्वारि लिंगानि तद्यथा - 'हिंसादिषु एषु चतुर्षु यदेकादिसेवनं जूयो भूयः तदाद्ये १ । एषु चतुपि प्रवृत्तिस्तत् २ | कुशास्त्रं श्रुत्वाऽज्ञानतो वा हिंसात्मकयागादिषु धर्मवृष्ट्या प्रवर्त्तनं तलिंगं ३ । मरपांतं यावहिंसादेर निवर्त्तनं कालशौक रिकादिवत् तत् ४ । यघा विचारामृते उक्तं
एवं
स्तंज. ए
|| 99 ||
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
"रौऽस्मृतेस्तंमुलनाममीनो, हिंसादिषुष्कर्म विनापि याति । असंख्यकुष्कर्मपरानुजूतं, तपेव जूयो नरकं मुरंतम् ॥ १॥
तथा रौप्रध्यानविषये कुरुमोकुरुमसंबंधोऽयं__ "कुणालानगर्याः खालान्यणे छौ झपी कायोत्सर्गेण स्थितौ । तन्महिम्ना मेघो नगरस्य वहिर्वपति || साध्वो लोपसर्गो मा जवस्विति । सोकैः संजूय तावुपद्रुतौ । 'युवयोमहिम्ना नगरे महातापोऽस्ति, अरि-2 प्टमेतदस्माकं' । इत्युक्त्या तयोर्ध्यानजंगो जातः, तेषामुपरि रोऽध्यानमुत्पेदे, तेन धान्यां ताच्यामयं । श्लोकः प्रोक्तः
"वर्ष मेघ कुणालायां, दिनानि दश पंच च । मुशलप्रमाणधारानि-यथा रात्रौ तथा दिने" ॥ १॥ | एतत्कथनानंतरं जलैः पुरं प्लावितं तरसुदधौ गतं, तौ रुषी अपि नगरजलेन प्लावितौ अशुजध्यानेन सार्घ स्वदेही प्रोहतुः प्रयत्नावाच्यां बुमितौ तौ नरकं जग्मतुः ।
आर्ताद्यपध्यानवलाहकस्य, वृष्टिं प्रतन्य तिनौ ह्यजावात् । क्षात्याः पुरप्लावयनं विधाय, तौ प्रापतुः श्वन्त्रमनर्थदंमात् ॥ १॥ ॥ इत्यन्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्ती
नवमे स्तंने एकत्रिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३१॥
中小玲八分*八**亭KA
JainEducation International 201IATI
w
anbrary.org
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
स्तन.
॥9
॥
॥ द्वात्रिंशपुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३ ॥ अथ दितीयजेदोऽयं-पापकर्मोपदेशिता' पापकर्माणि-क्षेत्रे खननं कुरु, हलफालादि सजी क्रियता, वृषान्दमय, शत्रून्मारय, इमां कन्यकां विवाहय-इत्यादीनि, तेषामुपदेशः । श्रूयते हि-'कृष्णचेटकादीनां स्वापत्य विवाहेऽपि नियम इति । I तथा “हिंसोपकारिदानं च"-हिंसायोग्योपकरणानि शकटशस्त्रघरट्टोदूखलमुशखदातरमककृपाणिकांकुशिकाकुद्दालरेचकौपधत्रणकृम्यादिधातहेतुगर्नशातनपातनाद्यर्थ मूलदारादिदानमित्यादीनि हिंसा-| धिकरणानि तेषां दानं, यहा-बारवत्यां धन्वंतरिवैद्यो वहुसावद्यात्मकः, दितीयो वैतरणी मूलपुष्पादिवहुजीवहिंसात्मकोऽपि ग्लानमुनीनां निरवद्यं ददाति जैपजं । एकदा कृष्णो जिनं पाच-स्वामिन् ! वैद्यानां का गतिः ? यतो लोका अपि पति___ "कवि चित्रकर पारधी, वली विशेषे नट्ट । गांधी नरक सधावीया, वैद्य देखा वट्ट" ॥१॥ | अस्मन्नगरवासिनौ धन्वंतरिवतरणिनौ, तयोः क्व गति विनी ? । 'हे नृप ! आद्योऽप्रतिष्ठानप्रस्तटे, 5 द्वितीय आरंनं कुर्वन्नपि मनसा विजेति किंचिदतः वनवानरत्वं प्राप्स्यति, तत्र मुनि कंटकविधपाद वीदय जातिस्मृत्या च शट्योछरिण्यौपध्या निकंटकं करिष्यति, मुनिप्रोक्तधर्मोपदेशात्पूर्वकृतपापान्यालोच्य त्रिदिनानशनेन वानरः सहस्रारं प्राप्स्यति, श्रावस्तु पकायहिंसातः पुनः पुनस्तत्रैवोत्पत्स्यते, कपर्दिकानंततमे जागे च क्रय विक्रयत्वं प्राप्स्यति इति तृतीयनेदः३।
ॐॐॐॐॐ
॥७
॥
2010205
For Private & Personal use only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथा "प्रमादाचरणं तथा" प्रमादा मद्यादयः पंच तेषामंगीकरणं, यतः“मज्जं विसयकसाया, निद्दा विकहा य पंचमी जणिया । एए पंच पमाया, जीवं पाति संसारे" ॥१॥
मद्यं मदिरा उपलक्षणाद्यजनमांससरकताड्यादिपरिग्रहः । मद्यं लोकोत्तरे निंद्य, यतः___ "गायति चमति वक्ति गद्गदं, रौति धावति विगाहते क्रमम् ।
हंति हृष्यति न बुध्यते हितं, मद्यमोहितमतिर्विषीदति" ॥१॥ तथा संबोधसित्तरिवृत्तौ-मद्यमत्तकृष्णपुत्रेन्यो जातः दोषो यथा"बत्तीसुत्तरसयसंखसु, कुलकोमी जायवजणस्स । बारवइएमहा-वजागिरिनिवायखयहेन॥१॥ षट्रपंचाशतकुलकोट्यः पुरमध्यवर्तिन्यः दासप्ततिकुलकोव्यः पुरपार्श्ववर्तिन्यः ये संयम प्रतिपन्नास्तान विहाय दूरं गतास्तेऽप्याकृष्य वह्नौ दुताः चतुःकोट्यः कुलानां । कुलसंख्येयं-एकस्य यादवस्य गृहादष्टोत्तरशतं कुमारा निःसरंति तदेका कुलकोटिः, इति वृक्षमुखात् श्रूयते, तत्त्वं तु बहुश्रुता विदंति, इति मद्याख्यप्रमादः॥१॥ तथा विषयाः शब्दादयः पंच, यतः
"विषयव्याकुलचित्तो, हितमहितं वा न वेत्ति जंतुरयं ।
तस्मादनुचितचारी, चरति चिरं मुःखकांतारे ॥१॥ इति वितीयः। ५। कषायाः-कपः संसारस्तस्य लालो येन्यस्ते कषायाश्चत्वारस्तेषां स्वरूपमने वक्ष्यते इति ३ । निजा स्वापः सा पंचधा, यतः
सकसकराकर
Jain Education Internatio
. 19
For Private & Personal use only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. "सुखप्रबोधा निशा स्या-दन्या मुःखप्रबोधिका । निानिषा प्रथला च, स्थितस्योद्धस्थितस्य वा" ॥१॥
स्तन. " “गतोऽपि जनस्य स्या-प्रचलाप्रचलानिधा । स्त्यानर्वािसुदेवाई-बलाऽहचिंतितार्थकृत्" ॥३॥ ॥७ ॥ II स्त्याना संघातीचूता गृजिर्दिनचिंतितार्थविषयानिकांक्षा यस्यां सा स्त्यानगृहिरिति तु कर्मग्रंथावचूर्णी
| "श्राद्यसंहननापेक्ष-मिदमस्यां बलं मतम् । अन्यदा तु वर्तमान-युवन्योऽष्टगुणं भवेत्” ॥१॥
अयं कर्मग्रंथवृत्त्या अभिप्रायः । जीतकटपवृत्तौ तु यऽदये सति अतिसंकिष्टपरिणामादिनाऽदृष्टमर्थ-2 मुत्थाय प्रसाधयति, केशवार्चबलश्च जायते, तदनुदयेऽपि च शेषनरेन्यस्त्रिचतुर्गुणं बलं नवति । श्यं । नरकगामिन एव स्यादित्युक्तमस्तीति । अत्रार्थे ज्ञातानि महानाष्योक्तानि यथा
"पोग्गलमोयेंगदंते', फरूसगवर्मेसासनंजणे चेव ।
श्रीणघियस्स एए, बाहरणा इंति नायवा ॥१॥ | पौद्गलं मांसं सिद्धांतलाषया, तस्योदाहरणं यथा-'कोऽपि कुटुंबिको मांसासक्तः । कैश्चित्स्थविरैः व प्रबोध्य दीक्षां ग्राहितः । स कदाचित् क्वचित्स्थले महिषवधं प्रेक्ष्य तदजिलाषेणैव रात्रौ सुप्तः, ततस्त्या
नर्धिनिजोदयो जातस्तदये चोत्थाय गत्वाऽन्यं महिषमेकं हत्वा चानक्षयत् । तऽधरितशेषं च मांस | समानीयोपाश्रये निधाय सुप्तः। प्रगे गुरुं प्राह-'इत्थंजूतो मया स्वप्नो दृष्टः' । ततः साधुनिस्तदामि- ॥ ए॥ षमदृश्यत । पंचमीनिजोदयोऽस्यास्ति इति ज्ञातं च । संघेन लिंगमपहृत्य विसर्जितोऽसाविति ॥ १॥
तथा एकः साधुः श्रावकगृहे मोदकान् वीक्ष्य तदीहापरः सुष्वाप । अंतिमनिसोदये रात्रौ तद्गृहं
NERGAR
2010_05
For Private & Personal use only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
गत्वा स्फोटयित्वा कपाटान तान् लक्षयित्वा शेषं पतद्गृहे क्षिप्त्वा एत्य सुप्तः, उत्थितेन तथैवाखोचित। | पुनस्तत्प्रत्यक्षेण गुरुनिष्टं, 'अंतिमनिषोदयः' इति ज्ञात्वा तथैव विसर्जितः।। | तथा एकः साधुर्दिवा विरदेन खेदितः कथमपि नष्टोपाश्रयमागतः । दतिनं प्रति सकोप एव निशि ||
सुप्तः। तन्निजोदये च पुरकपाटे जंक्वा हस्तिनं व्यापाद्य दंती गृहीत्वा स्वस्थले क्षिप्त्वा सुप्तः। प्रजाते तं ४ | संयमेऽयोग्यं ज्ञात्वा तथैव निष्कासितः।३। | फरूसगः कुंलकारः समयवाण्या । यथा-एकः फरूसगो महति गळे प्रव्रजितः । श्रन्यदा तन्निभायां यथा पूर्व मृत्तिमानतोमयत् , तत्साधूनां शिरांसि त्रोटयित्वा कबंधैः सहैकांते उज्ज्ञांचकार । ततः || शेषाः केचन मुनयोऽपसृताः। प्रगे तत्सर्व ज्ञात्वा संघेन दूरीकृतः।।। | तथा कश्चित्साधुः गत्यागतिकाले एक वटवृदं मुखदं मत्वा तन्निषायां तं जक्त्वा स्वस्थवे निक्षिप्य -
सुप्तः । 'स्वप्नो दृष्टः' इत्यालोचिते तज्ज्ञाते सिंगापनयनतः गणाबहिष्कृतः । ५। इति विशेषतो ज्ञातानि ||५| निशीथादवसेयानीति
श्रथ सामान्यतः निषादोषश्चायं| "सर्वगुणघातिनी निजा, निषा संसारवर्मनी । निषा प्रमादजननी, तस्मात्त्याज्या बुधैः सदा" ॥१॥
तथा मुनिधार्मिकाणां विनिषत्वं श्रेष्ठं, यतः-पंचमागमे श्रीवीरशय्यातरी श्राविका मृगावतीपतिजगिनी जयंत्याख्या प्रजें प्रति प्रश्नमिदमकरोत्-'सुत्तत्तं ते साहु जागरिअत्तं सादु ?' 'जयंति ! अत्थे
2016
For Private & Personal use only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
खंच.
॥6
॥
गश्वाणं सुत्तत्तं साहु, अत्थेगाणं जागरिश्वत्तं साहु । जे श्मे जीवा अहम्मिश्रा श्रहमामणुश्रा अहमेण चैव वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति एएसि एं जीवाणं सुत्तत्तं साहु, एएसि जीवा सुत्तासमाणा णो बहूणं | जीवाणं पाणाणं आणं सत्ताएं पुरकाणं जाव वटुंति । एएसिं जीवा सुत्ता समाणा अप्पाणं परं वा तजयं वा नो बहुहिं अहम्मिएहिं संजोशंति, एएसिणं सुत्तत्तं साहु । जयंति ! जे श्मे जीवा धम्मिया जाव धम्मेणं चेव वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति, एएसिणं जीवाणं जागरिश्रत्तं साहु-इत्याद्याखापकः। एवं बलिअत्तं सुब्बलिअत्तं दरकत्तं आलसत्तं इच्चाइ, यावज्ज्ञेयं इति चतुर्थः । । ।
सामस्त्यपूर्वश्रुतपोऽपि साधुर्विमार्य (विस्मृत्य ) ग्रंथान् प्रमिलादियोगात् । कालं निगोदेषु वसत्यनंतं, निजादिदोषांश्च विमुंच सूरे ॥१॥ ॥ इत्यन्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमे स्तंने
पात्रिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३॥
-%EOGHA
॥ त्रयस्त्रिंशदुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३३ ॥
अथ विकथाख्यं पंचमं प्रमादमाहराज्ञा स्त्रीणां च देशानां, जक्तानां विविधाः कथाः। संग्रामरूपसघस्तु-स्वादाद्या विकथाः स्मृताः॥१॥
R
2010
For Private & Personal use only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
| राज्ञां संग्रामादिवर्णनं राजकथा । यथायं नृपो जीमवद्युयकारकः सुचिरं राज्यं करोतु, अथवायं नृपो मुष्टः वियतामित्यादि ज्ञेयं । १ । तथा च स्त्रीणां कथा तद्रूपनिंदाप्रशंसादिरूपा यथा
"विजराजमुखी गजराजगति-स्तरुराजविराजितजंघतटी। यदि सा दयिता हृदये वसति, कतपः क्व जपः क समाधिरिति” ॥१॥
तथाKI "करहगई कागसरा, पुलगा संवजठरपिंगदसी । मुलीला फुलासी, विहिको नियई थीइसुहं ॥ १॥ | है तथा देशजातिकुखरूपनामनेपथ्यपरिजनकथा स्त्रीणां संबंधिनी न कार्या । तत्र देशसंबंधेन स्त्रीणां है
वर्णनं यथा-'लाटोन्नवा मंजुलवचना रतिनिपुणाश्च नवंति' इत्यादिका, तथा जातिविकथा-'धिग्नाह्मणीः, या विधवा जीवन्ति मृता एव धन्या मन्ये, पुंश्चली पतिलदेऽप्यनिंदिता' । तथा कुलकथा"अहो चौलुक्यपुत्रीणां, साहस जगतोऽधिकम् । पत्युम॒त्यौ विशंत्यग्नौ, याः प्रेमरहिता अपि" ॥१॥ |
रूपकथा-'रूपशोजावर्णनं' । नामकथा-'यादृशं नाम तादृशः परिणामः' इति । नेपथ्यकथा|धिक धिक् नारीरूपं यद्यौवनं नेपथ्यं च न यूनां चक्षुर्मोदाय जवति'। परिजनकथा-'अस्याश्चेटीदासादिपरिकरो दक्षो विनीतश्च' इत्यादिस्त्रीकथा त्याज्या इति ।।
देशानां कथा-'यथा“रम्यो मालवकः सुधान्यकनकः कंच्यास्तु किं वय॑ते ?, दुर्गा गुर्जरजूमिरूद्नटनटा खाटाः किरातोपमाः।।
____JainEducation International 2010_05
For Private & Personal use only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ८१ ॥
2010
काश्मीरे वरमूर्खता सुखनिधौ स्वर्गोपमाः कुंतला - वर्ज्याडुर्जनसंगवनुज धिया देशी कथैवंविधा” ॥१॥ इति ३ । तथा क्तानां कथा स्वादादिसंबंधिनी यथा - 'अहो अनेन विवाहादिकायें वर्या रसवती कृता, व्यंजनादिस्वादोऽद्यापि दंष्ट्रामध्येऽस्ति । अथवा ज्वलत्वनेन कृतं पक्वान्नादिकं, एकं पर्पटादिकं मुक्त्वा सर्वमनिष्टं कृतमभूत्' इत्यादि स्वयमन्यूह्यं । ४ । इति चतस्रो विकथाः स्मृताः । संबोधसित्तरी वृत्तौ तु सप्तविधास्तद्यथा - ' चतस्रस्तु पूर्वोक्ता एव तिस्रस्त्विमाः - श्रोतृजनहृदयमार्दव जननान्मृधी सा चासौ पुत्रादिप्रजाप्रधानत्वात्कारुण्यवती मृडुकारि (रु) शिकी यथा
" हा पुत्त पुत्त हा वह वह मुक्कामि कह मणाहाहं । एवं करुणपलावा, जलंतजल मि सा परिया ॥१॥ दर्शनदिनी ज्ञानाद्यतिशयतः कुतीर्थिकप्रशंसारूपा, यथा - सूक्ष्मार्थबुद्धिदृष्टं श्रोतव्यं बुद्धशासनं | इत्यादि २ ॥ चारित्रनेदिनी कथा - यया कथया प्रतिपन्नव्रतस्य व्रतार्थमुपस्थितस्य वा चारित्रजेदः | क्रियते यथा -- केवस्यादिरहितेऽधुना काले तस्य शुद्धाशुद्धं जावं चरणं को जानाति : श्रन्यच्च"जह मंचार्ज परियस्स, देहपीका सुधोविया होई । गिरिसिहराजे महंती, तहतनवो तर्ज महे” ॥१॥
तथा
"काले पमायबहुले, दंसणनाणेहिं वट्टए तित्थं । वुडिसं च चरितं, तो गिहिधम्मो वरं कार्ड" ॥ १ ॥ इति । ३ । छात्र लोके तु श्रावश्यकादिसूत्रप्रसिद्धत्वाच्चतस्त्र एव संदर्जिता इति । छात्र विकथा - विषये रोहिणी संबंधः मागधी प्राकृतभाषात उद्धृत्यात्र 'लिख्यते
स्तंभ. ए
॥ ८१ ॥
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
| कुंदनपुर्या सुनषश्रेष्ठी, तस्य पुत्री रोहिणी नाम्ना बासविधवा गुरुपाद्येऽध्ययनं कुर्वती कम्मपयमीप्रमुखग्रंथान् कंठे स्वनामपाठवदकरोत् । श्रजनं त्रिसंध्यं जिनार्चा सिन्ध्यमावश्यकं च ना{चत् । नित्यं पर्यती साधिकसक्षस्वाध्यायपाविनी जाता । इतश्च कुबोधदूतः स्वं नृपं चित्तपुरवासिनं मोहनूपं व्यजि-12 पत्–'स्वामिन् ! युष्मद्दोषान्पुनः पुनः सर्वेषां ज्ञापयति श्यं रोहिणी' तन्त्रुत्वा मोहनृपः रागषेषसुतयोमिथ्यात्वमंत्रिणोऽष्टादशपापस्थानादिसन्यानां पुरः रुरोद गद्गदवाण्या चाह–'अहो ईदृशः कोऽपि
नास्ति यो मदाज्ञाखंमिनी रोहिणी अस्मरिचारित्रधर्मपमिलनोत्सुका वशीकृत्य मम ददाति । तत एकत्र kiकोणे स्थिता मोहनार्या कुदृष्टिस्तस्याः सखी विकथा योगिनी उवाच-स्वामिन् ! श्रहपकार्ये युष्माकं |
खेदो न योग्यः, यतः-युष्मदीयकैकेन सेवकेन सम्यक्त्वव्रतश्रुतपूर्णा गुणेन्यः पातितास्तेऽद्यापि स्वामि-15 पादपुरः धूलिवगुसंति, तेषां संख्यामपि न कोऽपि जानाति। यतः जीवानुशासनवृत्तौ-चतुर्दशपूर्वधराः श्रुतकेवलिनश्चानंतकाये पतिता निवसति तिष्ठति पूर्वगतसूत्राचावे मृत्वेति शेषः । तस्मात् हे नृप ! किय-12
मात्रेयं वराकिका रोहिणी ? इति प्रोच्य मोहेन दत्तामाशिषं गृहीत्वा विकथा एत्य तन्मुखे चित्ते चाव|| सत् , तेन सा रोहिणी सर्वत्र धर्मकार्ये विकथामकरोदकारयच्च । एकदा साधुभिः साध्वी निश्च सा शिक्षि-1
ता-'हे श्राविके ! त्वं सुझा तवेदं नाई, यतः___“यदीबसि वशीकर्तु, जगदेकेन कर्मणा । परापवादसस्येच्य–श्चरन्ती गां निवारय ॥ १॥
तदाकर्ण्य क्रोधं प्राप्ता शनैः शनैः सर्व मोहसैन्यं समायातं विकयां प्राशंसत् । श्रथ सा विकथा
2010
For Private & Personal use only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
संजए
॥
२॥
उपदेशप्रा.न्विता सर्व पउनादिकं मुमोच । एकदा राजपथे स्थिता रोहिणी नृपस्त्रीदोषं प्राह, राझीदास्याः तत्वा
नृपं प्रत्यवोचत् । ततः नृपेण सुन्न श्रेष्ठिनमाकार्य पृष्टं-'मन्नार्यायाः कुशीलत्वं त्वत्पुत्र्या कुत्र दृष्टं ज्ञातं च कथं स प्राह-'स्वामिन्नस्याः स्वजावो पुष्टोऽस्ति' । ततः कुपितेन नृपेण सा नगराद् बहिर्विसर्जिता, अरण्ये मुःखमनुजूय मृता व्यंतरदेवी अपरिगृहीता जाता । तत्रान्यदेवकृतःखमनुजूयैकेजियादिष्वनंतकालं ब्रांत्वा तजीवो नुवनजानुकेवखित्वं प्रापेति ।
एवं ज्ञात्वा मुःकश्राव्यापृतानां, फुःखानंत्यं दुस्तरं देहनाजाम्।
वैराग्याद्यैर्बधमुत्तयाऽनियुक्ता, नित्यं वाच्याः सत्कथा एव जव्यैः॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमस्तंने
त्रयस्त्रिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३३
॥
५॥
॥ चतुस्त्रिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३ ॥ श्रथ सामान्यतः प्रमादाचरणमेव चतुर्थनेदो विशिष्यते जीवाकुलेषु स्थानेषु, मऊनादिविधापनम् । रसदीपादिपात्राएयालस्यात् स्थगयते न हि॥१॥ नघोच नैव बनाति, स्थाने महानसादिके। सर्वमेतत्प्रमादस्या-चरणमनिधीयते ॥२॥
a
2011
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
18] जीवाकुलस्थानानि-यत्र लीलफूलपिपीलिकामत्कोटककुंथुप्रमुखानां पक्षां जीवानां हिंसा स्यात्तानि,
तेषु जूमिपटलकादिषु मझानं स्नानकरणं न योग्य, यतः एकादशीपुराणे
"गृहे चैवोत्तमं स्नानं, जलाच्चैव सुशोधितात् । ततस्त्वं पांझवश्रेष्ठ ! गृहे स्नानं समाचर" ॥१॥ "कूपे हृदेऽधमं स्नानं, नद्यामेव च मध्यमम् । वाप्यां च वर्जयेत्स्नानं, तटाके नैव कारयेत्” ॥२॥ "पीड्यंते जंतवो यत्र, जलमध्ये व्यवस्थिताः । स्नाने कृते ततः पार्थ, पुण्यं पापं समं नवेत् ॥ ३ ॥
तथा ब्रह्मांमपुराणे"ज्ञानं तीर्थ धृतिस्तीर्थ, दानं तीर्थमुदाहृतम् । तीर्थानामपि तत्तीर्थ, विशुद्धिर्मनसः परा" ॥१॥
___ तथा विष्णुपुराणे"श्रापः स्वजावतो मेध्याः, किं पुनर्वह्नितापिताः । ऋषयस्तत्प्रशंसंति, शुधिमुष्णेन वारिणा" ॥१॥
तथा मनुस्मृतौ"चित्तमंतर्गतं पुष्टं, तीर्थस्नानैर्न शुध्यति । शतशोऽपि जलैधौत, सुरानाममिवाशुचि" ॥१॥ "सत्यं शौचं तपः शोचं, शौचमिंजियनिग्रहः । सर्व जूतदया शौचं, जलशौचं च पंचमम्" ॥२॥
तथा नागरखंमे"दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं, वस्त्रपूतं पिबेऊलम् । सत्यपूतं वदेवाक्यं, मनःपूतं समाचरेत्" ॥१॥
2011
For Private & Personal use only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
संज. ए
उपदेशप्रा. गृही यदि स्नानं करोति तदा दिवसे यतनयैव, न तु रात्रौ । श्रादिशब्दामधुनीतिवमीनीतिकरणं,
तदपि निर्जीवजूमिकायामेवेत्यादि स्वधिया ज्ञेयं चेति । ॥ ३॥
तथा श्रावस्याउसाः-घृततैवतक्रमुग्धजलादयो रसाश्च, दीपः श्रादिशब्दाफ़्पनोजनादयस्तेषां पात्राणि || जाजनानि न स्थगयति न पिधत्ते, स्थगितान्येव रक्षणीयानीत्यर्थः । ।
तथा महानसादिके स्थाने उसोचो वितानश्चंयोदय इति पर्यायाः, तं नैव बध्नाति एतत्सर्व प्रमादाच-16 शरणं, यतः-'गृहिणा शयनस्थाने जोजनपाकस्थले जलरदणस्थाने देवगुरुधर्मस्थाने चावश्यं उबोचो । । बध्यः सद्यो जीववधादिबहुदोषहेतुत्वात् । अत्र निदर्शनं यथाMI श्रीपुरे श्रीषणो राजा तस्य पुत्रो देवराजो देवराज श्वापरः । स यौवने दैववशात्कुष्ठी जातः । सप्तवर्षावधि | विविधप्रतिकारैरपि नं गतो रोगः, चिकित्सकैरत्यक्तः । ततो 'यो मत्तनयं नीरुजं करोति तस्याई राज्य ददामि' इति नृपः पटहमवादयत् । तत्र यशोदत्तेच्यपुत्री शीलादिवतरक्ता, तया पटहं निवार्य स्वकरस्पर्शेन कुष्ठः स्फोटितः । ततस्तयोः पाणिग्रहणमहं कृत्वा पुत्रं राज्ये निवेश्य च दीक्षामाददे राजा । तत्रै-12 कदा पोट्टिलाचार्याः समेयुः । गुरुवंदनार्थ नृपराझ्यौ जग्मतुः, देशनांते प्राग्जवं पप्रचतुः । गुरुराह- | “वसंतपुरे व्यवहारिणो देवदत्तस्य धनेश्वरादयश्चत्वारः पुत्रा माहेश्वराः । इतश्च मृगपुरे जिनदत्तसुता मृगसुंदरी, तस्या अनिग्रहत्रयं-जिनानचित्वा मुनीनां दानं दत्वा च नोदयेऽहं,
॥ ३ ॥
2010_05
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
रात्रौ च न जोदये । अन्यदा व्यवसायाथै धनेश्वरो मृगपुरे ययौ । तत्र सा श्राधसुता दृष्टा, तस्यानुरागो जो, 'मिथ्यात्विने मेऽस्याः पिता न प्रयचति' इति विचार्य कपटश्रावकीय कथमपि तां परिणीय च । स्वगृहे आनयत् । धर्मेjया जिनपूजादौ निपिशा, तेन तस्या उपवासत्रयं बभूव । तया गुरवः पृष्टाः, | गुरुनिानासानं विचार्योक्तं-त्वं चुबकोपरि चोदयं बंधय, तथा जावतः पंचतीर्थस्तुत्या पंचसाधुदानेन च नित्यं पूर्वनियमसदृशं फलं जायते' तया तथा कृतं । श्वशुरादिभिः किमपि कार्मणमनया कृतमिति विचार्योक्तं धनेश्वराय, तेन स नबोचो ज्वालितः, तया क्तिीयो बछः सोऽपि ज्वालितः, एवं सप्त दग्धाः । ततः श्वशुरेणोक्तं-'जजे ! किमर्थमयं प्रयासः' तयोक्तं-'जीवदयार्थ' पुनस्तेन सरोषमुक्तं'तर्हि पितृगृहे गळ' । तयोक्तं-'सकुटुंवेन त्वयाऽहं पितृगृहे मोच्या' । ततः सर्वेऽपि चलिताः । क्वापि मार्गग्रामे श्वशुरपदीयैः प्राघूर्णकार्थ रात्रौ पाकः कृतः । सा वधूर्बहु कथनेनापि न लुंक्ते । ततो यस्य गृहे । जातं तस्यैव कुटुंवेन नुक्तं मृतं च । प्रातर्यावहिलोकते तावदन्नस्थाट्यां सर्पो दृष्टः, सर्वैचिंति-रात्रौ ।
पाके धूमाकुलः सर्पोऽन्ननाजने पपातेति' पश्चामधूः हमिता, तयोक्तं-'श्रत एव चुतकोपरि चंघोदयंश तो ददे, रात्रौ च न मुंजेऽहं' ततस्ते प्रतिबुधाः सर्वेऽपि जीवितप्रदानात्तां कुलदेवीमिव मन्वानाः पश्चादा* ययुः। तौ दंपती धर्ममाराध्य स्वर्ग गतौ । ततश्युत्वा युवां जातौ । त्वया प्रागलवे सप्त चंडोदया दग्धा| स्तेनात्र सप्तवार्षिको व्याधिस्तेऽजूत्” । तत उन्नयोर्जातिस्मृतिर्जाता। पुत्रे राज्यं न्यस्य प्रव्रज्य च स्वर्ग गतौ ॥
___JainEducation international 2010
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ८४ ॥
2016
निप्रापयः स्थानमहानसादिके, चंद्रोदयं साधुजिनेंद्रभूमिषु । नाति यो जाववशेन धार्मिकः प्राप्नोति सत्कटप वितानमन्तिमम् ॥ १ ॥ ॥ इत्यन्द दिनपरिमितोपदेश संग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्यस्य वृत्तौ नवमस्तंने चतुस्त्रिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३४ ॥
_
॥ पंचत्रिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३५ ॥ अथ पुनः प्रमादाचरणमेव दर्शयति
अव्रतप्रत्ययिबंधं, प्रत्याख्यानेन वारयेत् । सर्वमयलतोऽकार्य, तथा द्यूतादिसेवनम् ॥ १ ॥ कुतूहलानृत्यप्रेक्षां, कामग्रंथस्य शिक्षणम् । सुधीः प्रमादाचरण - मेवमादि परित्यजेत् ॥ २ ॥ अविरत्या यो बंधः कर्मणां, तं प्रत्याख्यानं कृत्वा वारयेदित्यर्थः । यतः - चातुर्गतिकापारसंसारे पर्यनिः सत्वैर्यानि यानि देहायुधेष्टिकाकाष्ठास्थीनि पूर्वमुक्तानि, तैस्तैः शरीरैर्यदाऽन्यजीववधाद्यनर्थं स्यात्तदा तत्पूर्वमुक्त देहस्वामी जवांतरप्राप्तोऽपि तत्सत्ताद्यपरित्यागात्तत्पापेन लिप्यते, तत्पापं यत्र गतस्तत्र सभाग-नृत्यविरत्या चेति तत्त्वं । ययुक्तं पंचमांगपंचमशतकपष्ठोदेश के - 'पुरिसे धणू परामुसति उसु परामुसति उङ्कं विहति उ उबिदिते समाणे जाई तत्थ पाणा निति तरणं जंते से पुरिसे कति किरिए ? गोयमा ! पंचहिं किरियाहिं पुछे, तेसिंपि जीवाणं सरीहिंतो धणू निवत्तिए तेविछा जीवा पंचदिं
स्तंज. ए
॥ ८४ ॥
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
शाकिरिश्राहिं पुत्र इत्यादि ज्ञेयं । यो नरः धनुः धुं च गृहीत्वा मुंचति तेन स पंचनिः क्रियानिः स्पृष्टः, 18
परं यैर्जीवदेहेर्धनुरादि जातं ते जीवा अपि पंचनिः क्रियानिः स्पृष्टाः अत्राह-ननु मुंचतो नरस्य । तद्युक्तं, परं अन्येषां कथं ताः कायमात्रस्यापि तदानीमचेतनत्वात् गुरुराह-तहीवानामपि ताः क्रियाः स्युः, तेपामविरतत्वात् । एवं चेत्तर्हि सिधानामपि वलात्तद्वंधः, सिध्देहानामपि जीवघातहेतु-18 त्वात्कुत्रचित् । यघा यथा धनुरादीनि पापकारणानि स्युस्तद्देहकर्तृकजीवानां तथा पात्रदमादीनि जीवरदाहेतुत्वेन पुण्यनिमित्तानि स्युायस्य समानत्वात् । अत्रोच्यते-अविरतिलावाद्वंधस्तस्य, तेषां च सिम्झानां सर्वसंवरत्वान्नास्ति बंधः । पात्रादिसत्त्वानां विवेकाद्यनावान्न पुण्यवन्धः । अथवा परमेश्वर-15 वाक्यात्सर्वं तथ्यमिति । तस्मादनंतरनवांतरे देहशस्त्रादीन्यप्यधिकरणत्वात्प्रत्याख्येयानि इति लावार्थः ।। तथा यत्नतः सर्वक्रियां परिहरेत् स्वकार्यार्थ विहितमपि ज्वलदिधनादिकं विध्यापयेत् । 'नन्वग्निविध्यापनेऽपि दोष एव' सत्यं, परं दिग्मुखशस्त्रत्वादन्येषां त्रसादीनां जीवानां वधो न स्यादतः विध्यापनीयः ।। तथा अशोधितेंधनगणधान्यजलव्यापारणं, मार्गे सति हरितकाद्युपरि अशोधितमार्गगमनं, वृथा पत्र-11 पुष्पत्रोटनं, जित्तिमध्यार्गलाकरणं, अयत्नेन कपाटार्गलादानं, अप्रासुकलवणग्रहणं, मुधा वृद्धशाखामृ-11 त्तिकादिमर्दन, वस्त्रस्थितयूकादिजीवाननवेदय धापकायार्पणं, श्लेष्मादीनामुत्सर्गास्थगनमित्यादिकां सर्वा|| मयत्नेन क्रियां न कुर्यात् । श्लेष्मादिषु मुहूर्त्तानंतरं बहुजीवोत्पत्तिः, यतः लोकप्रकाशे
Jain Education Internal de $4
For Private & Personal use only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥
५
॥
उपदेशप्रा. पुरिषे च प्रश्रवणे, श्लेष्मसिंघाणयोरपि । वांते पित्ते शोणिते च, शुक्रे मृतकलेवरे ॥१॥
स्तंजए पूये स्त्रीपुंससंयोगे, शुक्रपुद्गलविच्युतौ । पुरनिध्मने सर्वे-ध्वपवित्रस्थलेषु च ॥२॥ गर्नजनरसंबंधिषु एषु वस्तुषु संमूर्छिममनुजा अंतर्मुहूर्तायुष्का अंगुलासंख्येयतमन्नागदेहाश्च सप्ताष्टौ । वा प्राणनृतः समुत्पद्यते । नव प्राणाः संग्रहिण्या श्रवचूाँ इति, तथा प्रज्ञापनायां आर्यश्यामास्तथैवाहुः।
अतः श्लेष्मादीनां यतनया स्थगनमिति । तथा घृतादिसेवनं आदिशब्दात्सारिपाशिकगंजीफकसेत्रंजकलकीमादि सप्तव्यसनानि वा, यतः
"घृतं च मांसं च सुरा च वेश्या, पापचिौर्य परदारसेवा।
एतानि सप्त व्यसनानि लोके, घोरातिघोरं नरकं नयंति" ॥१॥ धूतादि कृतं हि पदे पदे विपत्स्यात् । अत्रार्थे प्रबंधोऽयंसिमपुरे पुरंदरनृपः । स चान्यदा सुंदरेण पुरोदरक्रीमां कुर्वन् राड्याऽमृतवाण्या वारितः- "हे नाथ ! द्यूतान्नलपांवादयो जूषाः पदे पदे निंदां प्रापुस्तेन निम्माकं जुजंगममिव मुंचेदं उरोदरं" इत्यादिना । निपिछोऽपि कितवं न जहौ । अन्यदा जितराज्येन तस्यानुजेन पुरान्निष्काशितो देव्या पुत्रेण च युतः स राजा पथि व्रजन क्वाप्यरण्ये स्वशिरः अन्यस्य च प्रियां पणीकृत्य छूते जिगाय । कालै जनितामिव | श्यामला दौरोग्यनिर्मितामिव कुरूपां निवनामिनीमादाय पुरः प्रस्थितः । अथ सा 'सपत्नी वैरिणीति विचिंत्य जलग्रहणमिषेण तां राझी कूपांतः प्रविष्य 'केनाप्यन्येन सह सा गता' इति निल्ली पुरंदराय जगौ
॥
५॥
201009
For Private & Personal use only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
स तत्खेदेन जिल्या पुत्रेण च सहितोऽध्वनि गचन्नेकां महतीमापगां प्राप्य तां निली सुतं च युगपछुत्तार-3 यितुमशक्तो निलीमादाय प्रविष्टो महामकरण गिखितः । निली तु मृता । तन्नाराक्रांतः स मकरस्तटे खग्नो धीवरैश्च विदारितः, तस्योदरान्निर्गतः शीतवातैश्च लब्धसंझो राजा धीवरैर्दासीकृत्य गृहे रक्षितः । अन्यदा
समीनग्रहणार्थ नदी प्रविष्टो नदीपूरेण मृतः। A स्तश्च पश्रिकैः सा कूपान्निष्काशिता । सा|शेन पृष्टा यथाजातमवादीत् । नगिनीकृत्य समीपे ।
रदिता । स राजपुत्रः कयाचिविद्यार्या वैताठ्ये नीतः, बहुविद्यानां पात्री कृत्य क्रमेण पितृराज्ये न्यधायि। अथकदा साघेशस्तत्र समेतः । स्वपुरं ज्ञात्वा साधेशेन सह सा राझी नरवेष धृत्वा सनायां गता, स्वसुतमुपलक्ष्य मुदा स्थिता । राज्ञापि तां प्रेक्ष्य सार्थेशः पृष्टः पूर्व वृत्तं प्राह । ततो मुदितेन राज्ञा पार्षद्यानां
पुरः तत्पादौ प्रणम्य सा सुखविलासमयी कृता । ततो नगरमध्ये द्यूतादिनिवारणपटहो दापितः । स्वय* मप्यनर्थदंमादिनिवृत्य स्वर्गतः। PI सर्पक्रीमामिवात्रीमा-द्यूतक्रीमां करोति कः । यशात्पार्थिवः प्राप्तो, विपदो हि पदे पदे ॥१॥ AL तथा छूतादिकरणेन हास्यमौखर्यनिष्ठुरजापणादिकं तु नवत्येव तेन वैरवृद्ध्यादि जायते । यथा पूर्वमित्रैव वर्णितकुमारपालनगिनीं प्रति जर्ता द्यूतक्रीमायां मारय मुंमकान्' इति हास्योक्त्या महानथै प्रापेति।
तथा कुतूहलान्नृत्यप्रेदाणमुपलक्षणाद्गीतं वेश्यादीनां तथा जांजालिकादीनां प्रेक्षणं मुधा पापनि
___Jain Education international 2010_05
For Private & Personal use only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
या
संच.
॥६॥
बंधनं, तथा कामग्रंथस्य कोकशास्त्रगतासनमंत्रौपधकामोद्दीपनादिकस्य शिक्षणं । एवमादिप्रमादाचरणं । सुधीधर्मशः परित्यजेदिति द्वितीयश्लोकार्थः ।
अनर्थदमोऽप ( शुल) चिंतनादिकश्चतर्विधोऽत्र ग्रथितः सदागमे । ततः प्रमादो गुणहानिहेतुको, विशेषमुच्यश्चरमे गुणव्रते ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ
नवमे स्तंने पंचत्रिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३५ ॥
॥ इति नवमः स्तंजः समाप्तः ॥
॥६॥
2012
For Private & Personal use only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010 05
॥ थोपदेशप्रासादे ॥
॥ दशमस्तं ॥
॥ षट्त्रिंशदुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३३ ॥ ते पंचातिचारास्त्याज्याः, तानाह
संयुक्ताधिकरणत्वमुपनोगातिरिक्तता । मौखर्यमथ कौकुच्यं, कंदपऽनर्थदंगाः ॥ १ ॥
इत्यनर्थदंतगामिन एते पंचातिचाराः । संयुक्ताधिकरणत्वं - अधिक्रियते पृथ्व्यादिष्वात्माऽनेनेत्यधिकरणं अधिकरणांतरेण यथा खलेन मुशलं, हलेन फालः, धनुषा वाणः शकटेन धूसरं, घरट्टिकापुढं द्वितीयपुटेन, कुठारेण दंरुः, इत्यादिसंयुक्तमनर्थक्रियाकरणयोग्यं सीकृतं तच्च तदधिकरणं च तस्य जावस्तत्त्वं । यतः श्रावश्यक बृहद्वृत्तौ - 'सावगेण संजुत्ताणि चैव सगमादिषि न धरेयवाणि' एवं वासीपरश्वादि विजासते । असंपृक्ताधिकरणतायां सुखेन परः प्रतिषेधितुं शक्यते । तथाग्निरपि यदाऽन्यगृदेष्वन्यैः प्रज्वालितस्तदा ग्राह्यः । गृहापणारं जग्रामांतरगमन चतुष्पथावस्त्रांच लेना स्थगित सर्वदृष्टिसमक्षं व्यंजनाद्यानयनमपि प्रथमं न कुर्यात्, परंपरापापवृद्धिः स्यात् । यतः -
कार्ये शुशुभे वापि, प्रवृत्तियैः कृतादितः । ज्ञेयास्ते तस्य कर्त्तारः, पश्चादप्युपचारतः ॥ १ ॥
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
11 60 11
2010_05
एतच्च हिंस्रप्रदानरूपस्यानर्थदंमस्या तिचारः ॥ १ ॥ तथा उपभोगोपलक्षणत्वानोगवस्तूनां स्नानजो- * स्तंज. १० जनवसनाद्यतिरेकः तथा तैलाच्यंगनादि चेत्यादिकः प्रमादाचरितवृत्तेर तिचारः । २ ।
तथा मुखरो वाचास्तावो मौखर्यमसन्यमसंबंधं बहुप्रलापित्वं श्रयं च पापोपदेशस्यातिचारः, मौखर्ये सति तडुपदेशसंभवादिति । ३ ।
तथा कौकुच्यं— नूनेत्रौष्ठनासा करचरणवदनादिविकारगर्ज हास्यजनकं विचेष्टितं येन परो हसति, आत्मनश्च लाघवं जवति । न च तादृशं वक्तुं चेष्टितुं वा कहपते प्रमादात् तथाचरणाच्चा तिचारश्चतुर्थः॥४॥ तथा कंदर्पः कामस्तत्पत्तिहेतुवाक्प्रयोगोऽपि कंदर्पः । इह च सामाचारिश्रावकेण न तादृशं वक्तव्यं, येन स्वस्य परस्य वा मोहोडेको भवतीति पंचमः । ९ । एतौ घावपि प्रमादस्यातिचारौ । अत्र निरति |चारव्रते निदर्शनमिदं -
बंधुरापुर्या सूरसेनमही सेनाख्यौ राजपुत्रौ सदाचारौ प्रीतिनाजौ सुखं तिष्ठतः । अन्यदा महीसेनजिह्वायां दुःसाध्यो गदः समुत्पन्नः, वैद्यास्तमसाध्यं मत्वा मुमुचुः । तस्य जिह्वागददुर्गधेनान्यर्णे कोऽपि स्थातुं न शक्नोति, सूरसेनः स्नेहात्सकाशे तिष्ठति । यदा गदाय अरे अरे इति शब्दं करोति तदा जाता प्राह - 'हे बंधो ! सकलजगतारण समर्थाने ककर्म जालध्यानानि जस्मी कृतजवप्रपंच श्री मत्सर्वज्ञस्मरणं कुरु ॥ २ ॥ ८७ ॥ तदनु स पंचनमस्कारं मनसा ध्यायति । मुक्तबंधुजीविताशः सूरसेनः अनेकपापनियमान् कारयित्वा प्रासुकजलेन तस्य जिह्वां सिषेच, मंद मंद सिंचनात्तद्गदो गतः । ततः यत्प्रत्याख्यानं कृतं, तदपालयत् ।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
2016
अन्यदा वाडुगुरोरागमनं श्रुत्वा तौ धौ वंदनाय गतौ । देशनां श्रुत्वा रोगकारणं पृष्टो मुनिरंवं जगौ - " मणिपुरे मदनाख्यसुनटस्य वीरधीराख्यौ तनयावनूतां, कदाऽपि तौ वने गतौ । वीरः स्वमातुलं वसंताख्यं मुनिं भूमौ पतितं वीक्ष्य जनानपृष्ठत् । कश्चिदवोचत् - 'एकः सर्पः कायोत्सर्गस्थमेनं मुनिं दष्ट्वा बिले प्रविष्टः मातुलस्नेहेन लघुना धीरेणोक्तं- 'रे रंकाः ! किमयं नश्यन्नेव न हतः ?' । वीरस्तमुवाच - 'प्रातः ! किं मुधा कर्म बनासि ?' स प्राह - 'मुनिदंशके सर्वे हते धर्म एव स्यात् । यतः - “घुष्टस्य दंकः स्वजनस्य पूजा, न्यायेन कोशस्य च संप्रवृद्धिः । अपक्षपातो रिपुराष्ट्रचिंता, पंचैव यज्ञा नृपपुंगवानाम्” ॥ १ ॥
क्षत्रियाणां न दोषः द्वितीयः प्राह - 'बंधो ! जैनानां तु यष्टिका न जंजंति पयःपात्रमपि, पयोऽपि न विशीर्यते, जीववधोऽपि न स्यात्तथा कार्य । जीवानंद वैद्येनेव वाक्यमपि विचार्य वाच्यं । ततस्तवाक्यं सत्यं मत्वा उपचारेण मुनिः सीकृतः । क्रमात्तौ मृत्वा युवां जातौ । अनालोचिततादृगनर्थदको महीसेनो धीरजीवो जिह्वारोगेण व्याप्तः शषिसंजीवनात्त्वम्वन्धितोऽयं सामजोऽभूत् । इति श्रुत्वा जातिस्मृत्या मूलतोऽर्थानर्थदंक निवारणाय मुनित्वं जगृहतुः ।
सूरसेनमही सेन- दृष्टांतेनामुना जनाः ! | अनर्थकमागोनि - मित्तं त्यजत दूरतः ॥ १ ॥ ॥ इत्यन्द दिनपरिमित हितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ दशमस्तंने षट्त्रिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३६ ॥
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥6
॥
SRIGANGA
॥ सप्तत्रिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३ ॥
अथानर्थदंझमेव वर्णयतिअज्ञानमन्युदंनेन्योऽ-नर्थदंमः प्रजायते । स चूण्यो व्रतवन्त्रेण, चित्रगुप्तकुमारवत् ॥ १॥ स्पष्टार्थः, नावार्थस्तु श्लोकसूचितसंबंधादयते स चायंकोशलेशो जयशेखरो नृपः, तस्य पुरुषदत्तपुरुषसिंहाख्यौ पुत्रावजूतां। तुट्यशीवगुणयोस्तयोः सख्यमक्षियां शिक्षितमिव ऐक्यप्रख्यमनूत् । यतः अर्थदीपिकायां"पाण्योरुपकृतिं सत्त्वं, स्त्रिया लग्नशुनो बलम् । जिह्वाया ददतामदणोः, सखितां शिश्येत्सुधीः" ॥१॥ __ तस्य नृपस्य वसुनामा गुरुः, तस्य चित्रगुप्तः पुत्रः कुतूहल प्रियोऽस्ति । अन्यदा नृपः सहसा विपन्नः, तदा राजन्यैर्येष्ठराजसू राजा कृतः, कनिष्ठस्तु कनिष्ठराज्ये स्थापितः कथमपि । अब राजा सत्तास्थ । उवाच-'यदियं समित्पित्रे शरणदा नाजूत , तदा ममापि कथं नविष्यति" । श्रुत्वाह तद्गुरुःस्वपितुः श्रेयसे स्वर्णादिपुत्तलकानां गवां नुवां शय्योपानत्तिलकन्यादीनां च दानं जूदेवेन्यो देयं, पुत्र-81
100॥ दत्तं फलं पिता प्रामोति इति श्रुतौ, अतो जनैः सुतः प्रार्थ्यते" । ततः सर्वदर्शनिन आइय नृपस्तेच्योदात् । साधवो निमंत्रितास्ते प्रादुः-'हे नृप ! जीवघातकृदादातुं मुनीनां न योग्यं । यतो वंदारुवृत्ती"तथाहि येन जायंते, क्रोधलोनादयो नृशम् । स्वर्ण रूप्यं न तद्देयं, चारित्रिज्यश्चरित्रहत्" ॥१॥
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
AGENCCC
2011
For Private & Personal use only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्यच्च
"विजवो वीतसंगानां, वैदग्ध्यं कुवयोषिताम्। दाक्षिण्यं वणिजां प्रेमा, वेश्यानाममृतं विषम् " ॥ १ ॥ तथा नृप ! मेध्यमत्ति, शृंगखुराडौ जैतूनपि च इंति, तत्पश्वादिदानं कथं श्रेयसे इत्यादि ज्ञेयं, दानं त्वेकमजयदानमेव श्रेष्ठं, यतः -
" कपिलानां सहस्रं तु, यो दिजेभ्यः प्रयन्वति । एकस्य जीवितं दद्यात्, कजां नाईति पोशी म्” ॥ १ ॥ परमन्यकृतधर्मकर्मफलमन्यः कथं प्राप्नोति, यतः -
“एकस्मिन् नुक्तवत्यन्यः, साक्षादपि न तृप्यते । मृतस्य करूपते यत्तु तस्मनि हुतोपमम्” ॥ १ ॥
तत्कर्मकर्त्तारमेवानुवर्त्तते, अन्यथा कृतनाशाकृतागमनदूषणं स्यात् । इत्याकर्ण्य नृपः प्राह - ' तर्हि वः किं किं प्रदीयते ?' ततो मुनिना सर्वमेषणीयाहारादिस्वरूपं प्रोक्तं । ततो मुनिधर्मे निर्दोषत्वं विज्ञाय कनिष्ठचातरं राज्ये न्यस्य स्वयं दीक्षामाददे, राजपुत्रशतान्वितश्च क्रमादवधिज्ञानं प्राप्य ज्ञातिजनं प्रति| बोधयितुं तत्राययौ । नृपेण सह पुरोहितसुतश्चित्रगुप्त वंदितुं समागात् । तत्र देशनासमये एकः काष्ठ - वाहकः प्रबुधः, तदा धर्माज्ञानतः मिथ्यात्वेन धर्मसमन्युतश्च नृपजीत्या दंजतश्चित्रगुप्तः प्राह - 'अहो अयं धन्यः, येन सर्वस्वं मुक्त्वा चारित्रं गृहीतं, अप्रयासेनान्नादि लप्स्यते, राजवेश्याद्यैर्निश्चितः, अहो | वेषमहिमा !' । इति तदाक्याकूतं ज्ञात्वा गुरुरूचे – 'अद्याप्यनर्थदंस्त्वां तामयति । स पप्रन्छ – 'किं
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
नपदेशप्रा. नामानर्थदकत्वं ?' तदा ज्ञानिनोक्तं-'अज्ञानमन्युदंबेच्योऽनर्थदंमः प्रजायते, एतत्फलं नवे नवे कुयो-II
निप्रापणं । अथवा शृणु विझवनां| पुरा नद्दिसपुरे जिनदत्तपुत्रः सेनाख्यः वाट्येऽपि वैराग्यवान् । पित्रा ज्ञात्वा विटगोष्ठयां मुक्तः। तत्र | जूपनुवा समं मैत्री व्यधात् । विटादिसंगेन पापपरो राजपुत्रं प्राह-'हे मित्र ! जरंतं पितरं हत्वा राज्यं कथमाशु न गृह्यते ?' तन्मत्रं विज्ञाय मंत्रीनृपायावोचत् । नृपेण वणिक्सुतं कुबुद्धिदं ज्ञात्वा 'वध्योऽयं' इत्यादिष्टं । नृपत्नटैर्ववा स मारितः । मृत्वा नरके नारकोऽनवत् । असंख्यकालं नात्वा पुरोधसः पुत्र-3 स्त्वमः । इति श्रुत्वा जातिस्मृत्या प्रबुद्धस्तं काष्ठवाहिनं मुनि ननाम, तदा गुरुः पुनः प्राह-'हे चित्रगुप्त ! शृणु संबंधमेकं
"श्रीवीरपार्श्वे केनचिद् धमकेण प्रव्रज्या प्रपन्ना । स प्रतुं व्यजिज्ञपत्–'स्वामिन्नहं ज्ञानजानूदयं * विना चारित्रमार्ग कथं पश्यामि ?" प्रनुणा चतुर्दशपूर्वरहस्यं त्वं सर्वत्र मनो वश्यं कुरु' इत्युक्तं । ततः Mस मासक्षपणादिके पारणे पर्यटन्नाहारमप्राप्याक्रोशादिकं च श्रुत्वा जगवघाक्यं स्मृत्वा शुनध्यानं दधाति। | एकदाऽसर्जनैर्हसितं-'अहो अनेन किं धनादिकं मुक्त्वा संयमं गृहीतं ? पाखंझमेतत्कृत्वाऽयं लोकान् दमयति' तघाक्यमनयेन चतुष्पथे श्रुतं । ततोऽनयो लोकान् प्राह-'यः कोऽपि चतुरिंज्यिविषयं । त्यजति, तस्येदं रत्नं बहुमूट्यं ददामि, तदा कोऽपि न वक्ति । 'पुनः स्पर्शविषयं । एवं पंचेंजियाणि यो: वश्यानि कुरुते, तस्य पंचैव रत्नानि ददामि' । कोऽपि प्रत्युत्तरं न ददाति, ततोऽजिमुखमागवंतं तं मुनि |
ए॥
___JainEducation international 2010_05
For Private & Personal use only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
सानत्वा प्राह–'हे स्वामिन् ! यूयं पंच रत्नानीमानि गृह्णीत पंचेंजियजयनशीलाः' । ततो मुनिराह
अनर्थद एवार्थः, श्रीवीरसादयं मम प्रत्याख्यानं यावजीवमस्ति । ततोऽनयः प्राह-'नो लोकाः ! अस्याकिंचनत्वं पश्यत, युष्मानिः कथं हास्यं कृतं ' ततः सर्वे मुनिं प्रणम्य क्षमयामासुः । स मुनिर्वीरवाक्यतत्परः केवलं मुक्तिं च प्राप । इति प्रबंधेन गतदर्पश्चित्रगुप्तः सर्वानर्थदंमनिवारणाय साधुत्वं संगृह्य तत्पापं उस्तपतपोनिर्दूरीकृत्य नवप्रपंचं न्यवारयत् ।
प्रमादमन्युकपटाइतानिस्तथा कुचिंतादिजिरस्ति हेयः ।
अनर्थदंको निजधर्महत्ता, खघु च हित्वा नज जैनधर्मम् ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसङ्ग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ दशमस्तंने
सप्तत्रिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३७ ॥
॥ अष्टात्रिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३॥ अथ चत्वारि शिक्षाव्रतानि पुनः पुनरासेवार्हाण्युच्यते-तत्र प्रथमं सामायिकाख्यं शिक्षाबतमाहमुहूर्तावधि सावद्य-व्यापारपरिवर्जनम् । आद्यं शिदाव्रतं सामा-यिकं स्यात्समताजुषाम् ॥ १॥ मुहूर्तावधि विघटिकां यावत् सावद्यः पापान्वितः स चासौ व्यापारः-मनोवाक्कायकुचेष्टारूपस्तस्य परिवर्जनं प्रथमं शिक्षाबतं पुनः पुनः शिक्तुिं योग्य, समता रागघेषहेतुमध्यस्थता, यतः
-
-
___JainEducation international 2010_00
For Private & Personal use only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ए० ॥
2010
" इतो रागमांजोधि - रितो घेपदवानलः । यस्तयोर्मध्यगः पंथा - स्तत्साम्यमिति गीयते " ॥ १ ॥ तनाजां जीवानां सामायिकं स्यात् । समस्य रागद्वेषरहितस्य सतः श्रयो ज्ञानादीनां लाजः, समो हि प्रतिक्षणमपूर्वैर्ज्ञानादिपर्यायैरधःकृत चिन्तामणिक पद्रुमादिप्रजावैर्निरुपम सुख हेतु निर्युज्यते, समायः प्रयोजनमस्येति सामायिकं तच्च सावद्यकर्मपरिहारं विना न स्यात्, यतः परमर्षिजिरुक्तं - "सावक जोगं परिवक्रियाए, सामाश्यं केवलि पसत्यं ।
गित्यधम्मं परमं तिनच्चा, कुका वुहो यदियं परत्था" ॥ १ ॥ तस्य फलं महत्केनापि गयितुं न शक्यं, यतः -
" दिवसे दिवसे लरकं, देश सुवन्नरस खंमियं एगो । इयरोसामाइयं करे न पहूप्पए तस्स ॥ १ ॥ दृष्टांतोऽयं -
एकत्र नगरे कश्चिदिन्यः प्रत्यहं पात्रापात्रविचारं विना दानशौमत्वानकं लक्षं हेम दत्त्वा खट्वायाः समुत्तरति । एका वृद्धा तत्प्रातिवेश्मिकी प्रत्यक्षं सामायिकं करोति । एकदा घयोरपि केनचित्कारणेन दानसामायिक विषयेऽन्तरायोऽनूत् । ६योरपि खेदः समभूत् । श्रेष्ठी वृद्धायाः खेदं श्रुत्वा प्राह - " अहो वस्त्रखंमं गृहीत्वा हस्तादिप्रमार्जनं न कृतं तेन किं पुण्यं गतं ? तत्र धनव्ययस्तु कश्चिदपि न दृश्यते, इत्थं यदि धर्मः समेति तदा सर्वैः सदा क्रियते, लक्ष्खं कि सुवर्णदानं न कोऽपि विदधाति' । तयोकं -
स्तंज. १०
॥ ए० ॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
'मैवं वद' यतः-'कंचणमणिसोवाण' इत्यादि । ततः श्रेष्ठी अंते श्रार्तध्यानान्मृत्वा करी जातः, वृक्षा |च सामायिकध्यानेन मृत्वा राजसुता जाता। क्रमात्स करी तेनैव राज्ञा धृत्वा पट्टहस्ती कृतः। स एकदा राजमार्गे स्वगृहादि वीदय जातिस्मृतिमूर्खया नूमौ पतितः, तऽष्टुं राजसुताऽऽयाता । सापि स्वस्थानादि । वीदय जातिस्मृत्या पूर्वनववृत्तांतं दृष्टवती । करी कराच्यामुत्थापितोऽपि नोत्तिष्ठति । ततो राजसुतयोक्तं-12 "ऊउ सिसि मम नंत कर, करी हू दाणवसेण । हुँ सामाश्य रायधुअ, बहुगुण समहिय तेण” ॥१॥
इति तच्चः श्रुत्वा शीघ्रं करी उत्थितः । ततो नृपादीनां महदाश्चर्य जातं । पृष्टा सती सा सर्व प्राग-1 नववृत्तांतमकथयत् । स करी तवचसा प्रबुद्धः। कालध्ये सामायिककरणाय चूमि चकुर्त्या निरीक्ष्य स्वगुरूपयन्यणे समतया मुहूर्त यावत्तिष्ठति जावसामायिकेन । ग्रहणपूर्णसमये च गुरूं नत्वा तिष्ठत्युत्तिष्ठति । नदयानदयपेयापेयादिज्ञानपरः समाधिना पूर्णायुषा च मृत्वा सहस्रारे देवत्वं प्राप्तः ।
दानं सदा यति मार्गणेन्यः, सुवर्णनूमेः स्वपतिश्च कश्चित् ।।
ततोऽप्यधिक गदितं मुनींः सामायिके पुण्यमतो विधेयम् ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ नवमस्तंने
अष्टत्रिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३ ॥
RECRORSCORRO-करुॐ
HONGIN
JainEducation International 2012
For Private & Personal use only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
तंज.१०
॥ एकोनचत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३॥
अत्रापि पंचातिचारा हेयाः, तानाहकायवाङ्मनसा दृष्ट-प्रणिधानमनादरः । स्मृत्यनुपस्थापनं च, स्मृताः सामायिकवते ॥१॥ सामायिकवते कायस्य वाचो मनसश्च दुष्टं च तत्प्रणिधानमनाजोगादिना सावधप्रवर्त्तनं । तत्र शरीरावयवानां हस्तचरणादीनां पुनः पुनश्चालनं, अप्रमृज्य कायकंडूयनं, जित्त्याद्यालंबनं, अप्रमार्जितजूमौ | निषदनादिकं च काय प्रणिधानं ।।। वचनेन कर्कशनाषणं, अथवा 'जहि, पच, श्रागन,गन्च,श्मा हट्टादिकुंचिकां गृहाण' इत्यादिकं वचनप्रणिधानं । । यतः"कमसामाश्र्ल पुर्वि, बुद्धीए पेहिऊण नासिका । सानिरवऊ वयणं, अन्नहा सामाश्यं न नवे" ॥१॥
मनसा-गृहहट्टादिसावद्यचिंतनं मनोःप्रणिधानं । ३ । यतः"सामाश्यं तु काऊं, गिहकम्मं जो य चिंतए सहो। अट्टवसट्टोवगढ, निरत्ययं तस्स सामश्य" ॥१॥ यः श्रायः सामायिकं तु कृत्वा आर्त्तवशार्त्तमुपगतः, गृहव्यापारं
ताए१॥ "अज घरे नस्थि घयं, हिंग लोणं चरण नत्थि। जाया य अऊ तउणी, कले कहवो होहिय कुटंबं" ॥१॥ इत्यादि चिंतयति तस्य सामायिक निरर्थक, इति तृतीयं प्रणिधानं । ३।
___ 20
I
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010_05
अनादरोऽनुत्साहः, प्रतिनियतवेलायां सामायिकस्याकरणं तत्क्षणमेव पारणं यतः - "काऊ तरकणं चिय, पारे करे जहिलाए । अव श्रि सामइयं, अणायराजे न तं सुद्ध” ॥ १ ॥
।५।
स्मृतौ स्मरणे सामायिकस्यानुपस्थापनं 'सामायिकं मया कृतं न वा ? प्रबलप्रमादाद्यदा न स्मरति तदातिचारः पंचमः || अत्राह - ' ननु सामायिके द्विविधत्रिविधेन प्रत्याख्याने कृते मनसो रोझुमशक्यत्वातद्दुःप्रशिधानसंजवे व्रतजंग एव, अकृतेन तेन तु प्रायश्चित्तं जायते, तस्तदकरणमेव श्रेयः इति चेन्नैवं, अत्र च मनसा न करोमि इत्यादि षट्प्रत्याख्यानानि । तत्रानाजोगा दिनैकतर जंगेऽपि शेषसङ्गावान्न सर्वथा जंगः । मनोदुःप्रणिधाने च मिथ्यादुष्कृतेनैव तस्य शुद्धिनानान्न सामायिकाकरणं श्रेयस्करं । अन्यथा सर्व| विरतेरप्यस्वी कार्यप्रसंगः स्यात् यच्चाविधिकृतादनुष्ठानाघरमकृतमिति के चिघदंति तदप्यशोजनं, उक्तं च"विहिकया वरमकयं, जस्सूश्रवयणं जयंति गीयत्था । पायत्तिं म्हा, श्रक गुरू कए लहुर्य" ॥ १ ॥
किंचित्सा तिचारादपि अनुष्ठानादन्यासतः कालेन निरतिचारमनुष्ठानं जवति । न हि प्रथमत एव धनुर्धरादीनां सकलकलापारी एत्वं श्रन्यासे सत्येव प्रायः कुशलतामावहति । न हि सकृदबिंडुपतनेनैव सरः पूर्णतां याति । श्रतः सम्यग् मनः शुध्यादिना पुनः पुनः कर्त्तव्यं । तथा चागमः - "जीवो पमायबहुलो, बहुसो वि बहुविदेसुत्थे । एएए कारणेणं, बहुसो समाइयं कुजा” ॥ १ ॥
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. सामायिकस्थश्रावकोऽपि यतिरिव नवति । यदाहावश्यकनियुक्तौ
तंच.१० | "सामाश्यंमि न कए, समणो श्व सावर्ड हवइ जम्दा । एएण कारणेणं, बहुसो सामाश्यं कुजा" ॥१॥ ॥ए ॥
इदमजस्रं महणसिंहवदाराध्यं । तथाहिदिवयां पुरि पीरोजसुरत्राण आसीत् , स एकदाऽन्यपुरं प्रति चचाल, तदा तेन महणसिंहसाधुः । सार्थे आकारितः । मार्गे सूर्यास्तमनसमये स तुरंगमाउत्तीर्य प्रतिक्रमणं कत्तुं नूमिं प्रमृज्य स्थितः। उपक-15 रणानि सदैव साई रक्षति । नृपस्त्वग्रेतने ग्रामे गतः, तं श्रेष्ठिनं पार्श्वस्थमदृष्ट्वा आकारयितुं जनं प्रैषीत् ।। || ततः पूर्णसामायिकं पारयित्वा राज्ञः पार्थे समेतः । राज्ञा पाश्चात्यस्थितिस्वरूपं पृष्टं । महणसिंहेनोक्तं-ग 'रवावस्ता(स्तोदया)चलमालंबिते सति ग्रामेऽरण्ये च नद्यां स्थले नगे वाऽवश्यमुनयोः कालयोः प्रतिक्रमणं | मया क्रियते' । राजाऽवक्–'अनेकवैरिणः संति, कदाचित्तैर्मारितः स्यात्तदा का गतिः ? । स प्राह'धर्म कुर्वतो यदि मे मरणं, तदा स्वर्ग एव स्यात् , तेन मया तत्रैव कृतं' । ततो राजा हृष्टः । यत्रारण्ये | दावने वा श्रेष्ठी धर्म कर्तुं तिष्ठति, तत्र सुरत्राणस्यादेशात्सहस्रमित जटप्रमाणं सैन्यं तं रदति । अन्यदा
दिल्यां सुरत्राणेन कंचिद्दोषमुन्नाव्य सर्वांगनिगमितः स कारागृहे क्षिप्तः। संघने जातेऽपि सायं प्रतिक्रम-16 | णार्थ रक्षकेन्यः स्वर्णटंककमर्पयित्वा घटीध्यावधि हस्तनिगमकर्षणपूर्व प्रतिक्रमणं चक्रे । एवं मासेन षष्ठिं ॥२॥
सौवर्णटंककान् प्रतिक्रमणार्थमेव प्रददे । तन्नियमदायस्वरूपं ज्ञात्वा तुष्टेन नृपेण मुक्तः, परिधापितः, प्राग्व-13 निशिष्य संमानितश्च ॥
EGREECEGRUPOSTAURANGER
2018
!
For Private & Personal use only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मेषु दाान्महणादिसिंहः, स्वर्णादिकोशाधिपतां समाप ।
पीरोजजूपेन प्रशंसितश्च, तत्सर्वतेजो नवमत्रतस्य ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्यस्य वृत्तौ नवमे स्तंने
एकोनचत्वारिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १३ ॥ ॥ चत्वारिंशदुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १० ॥
अथ सामायिकजेदान् आहसामायिकं स्यात्रैविध्यं (विविध) सम्यक्त्वं च श्रुतं तथा । चारित्रं तृतीयं तच्च, गृहिकमनगारिकम् ॥१॥
आद्यं सम्यक्त्वसामायिक औपशमिकादिलेदैः पंचधा । १ । श्रुतसामायिकं बादशांगीरूपं सम्यक्श्रुतं | ।। तृतीयं चारित्रसामायिकं, तच्च विधा-गृहिकं देशविरतिरूपं घादशवताराधनात्मकं, अनगारिक च सर्वसावद्यवर्जनरूपं पंचमहाव्रतं । सर्वविरतिचारित्रसामायिक सर्वव्यवैषयिकं, यतः_ "पढमंमि सब जीवा, वीए चरमे य सबदबाई । सेसा महत्वया खलु, तदिक्कदेसेण दवाणं" ॥१॥
प्रथमे व्रते सूक्ष्मवादराः सर्वे जीवास्तेषां पालनमित्येकाव्यविषयं आद्यं । हितीये पंचमे व्रते च सर्वअव्याणि, यतो 'लोकः पंचास्तिकायात्मकः केन दृष्टः ? अलिकमिदं' इत्युक्त्या पडव्यसंबंधि वितीयं, तथा मूळधारेण चिंत्यते 'सर्वलोकस्वामीजवामि' इति सर्वजव्यविषयं पंचमं परिग्रहविरमणवतं । शेषाणि
JainEducation International 2010LOS
For Private & Personal use only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥३॥
महाव्रतानि व्याणामेकदेशेन, यथा अव्यं ग्रहणीयं धारणीयं इत्यदत्तादानविरमणवैषयिक तृतीयं व्रत। संज.१० रूपं रूपसहगत व्यसंबंधिकं श्रब्रह्मविरतिरूपं चतुर्थ । श्राहार व्यवैषयिकं षष्ठं व्रतं इत्येवं चारित्रसामा-12 यिकं सर्वव्यवैषयिक । एवं श्रुतसामायिकं ज्ञानरूपत्वात्सर्वत्रव्यवैषयिकं। एवं सम्यक्त्वसामायिकं सर्वव्यश्रधात्मकत्वात्सर्वप्रव्यविषयि । एतत्सामायिकान्येको जीवः संसारे पर्यटन संख्येयासंख्येयवाराणि प्रामोति । यतः“सम्मत्तदेसविरया, पलियस्स असंखनागमित्ताउँ । श्रनवाई चरित्ते, अणंतकालं य सुश्रसमए" ॥१॥
सम्यक्त्वं देशविरतिसामायिकं च देवपट्योपमासंख्येयत्नागे यावंतः प्रदेशास्तावन्मितेषु नवेष्वेकत्र | जीवः उत्कृष्टतो विसामायिक खलते जघन्यतश्चैकनवे । चारित्रसामायिकं तु उत्कृष्टमष्टसु नवेष्वेव जवति । पश्चात् सिध्यति, जघन्यतस्तु एकलवेऽपि मरूदेव्यादिवत् । सामान्यश्रुतसामायिकं चानंतनवेषु प्रतिपद्यते, जघन्यतस्त्वेकनवेऽपि शषजमातृवत् । किंचितसामायिकलालोऽनव्यानामपि जवति अवेयक-21 सुरपदं यावदिति । तथा अंतरघारेऽप्युक्तं, यतः
"कालमणंतं च सुए, अशापरिअट्टन अ देसूणो । श्रासायणबहुलाणं, उक्कोसं अंतरं होई" ॥ १॥ कश्चिदेकजीवोऽक्षरात्मकं श्रुतं प्राप्य पतितः, पुनरनंतकाले गते प्राप्नोति इत्युत्कृष्टमंतरं ज्ञेयं । सम्यस्वादिके सामायिके जघन्यमंतर्मुहूर्त्तमंतरं, उत्कृष्टं तु देशोनाईपुद्गलपरावर्त्तमंतरं आशातनाबहुलानां | जीवानां । यतः
2010_05
For Private & Personal use only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
9
"तित्थयरपवयणसुझं, आयरिशं गणहरं च महद्वियं । श्रासायंतो वहुसो, अणंतसंसारित होइ ॥१॥
ततोऽवश्यं सम्यक्सामायिकमहिम्ना सिम्यत्येव । तत्र चतुर्णा चौराणां निदर्शनं, तथाहि| दितिप्रतिष्ठितपुरवासी कश्चिबायो निलपवयां लालार्थ तत्र गत्वोष्टः । पुण्यात्कोटिधनेशोऽजूत् , तदा किराताश्चत्वारः स्वकुलेशाः श्राघस्य विजूतिं वीक्ष्य दध्युः-'अहो अनेन गृहिणाऽस्मान् प्रलोच्य मुषित्वा |च बहुप्रव्यं गृहीतं, अतो रात्रौ दात्राणि दत्त्वा पश्चाद् गृह्णीमः, अन्यथाऽयं दांभिकत्वात्सर्वस्वं लात्वा स्वपुर्या ब्रजिष्यति, यतः
"पासा वेसा अग्गि जल, उग उक्कुर सोनार । ए दस न होय अप्पणा, मंकन वणिक बिलाम" ॥१॥ | इति तैर्विचारितं । अथ स गृही प्रतिदिनं सप्ताष्टौ च संख्यया सामायिकानि करोति । मध्यरात्रानं-| तरं स गृही नार्यया सह सामायिकमुच्चार्य स्थितः । ते चौरा अपि क्षात्रं दातुं समेयुः, तं जाग्रतं दृष्ट्वा | दध्युः–'कथं धनं गृह्यते ?" स श्रायो दध्यौ-बहुजवेषु धनं मिलिष्यति । अत्रैव नवे धनं गतमागतं च, परं ज्ञानादिलावधनं क्रोधचिंतादिचौरा हरिष्यति तदा किं कर्तव्यं ? अस्य रक्षणेन सर्व सुखनं"| इति निर्धार्य सामायिक संलग्नः पुनः पुनर्नमस्कारादिकमपठत् । चौरैस्तन्वृत्वा ऊहापोहवशाजातजातिस्मृत्या पूर्वमसंख्यनवोपरि यत्कृतमनुष्ठानं लणितं च तत्सर्व स्मृतं, ततः सर्वे दध्युः-'अहो !धिगस्मान परऽव्याजिलाषुकान् । चौर्यकरणात् बाह्यतो धनादिकं समेति जावतश्चात्मधनं ज्ञानादिकं गवति, तळीवो न पश्यति । अहो धन्योऽयं श्राद्धः पश्यन्सन्नपि स्वसदयं नात्येति । इति तत्प्रशंसया तैर्दर्शनं प्राप्तं, ततः
2010
For Private & Personal use only
.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
संज.१०
उपदेशप्रा. ६ चौर्यादिप्रत्याख्यानं कृतं, तेन देशविरतित्वं जातं । ततो वैराग्यपूरेण खड्गादिकं मुक्त्वा नवविधज्ञावलो-
चपरिणामो जातः, तेन सर्वविरतिसामायिकं प्राप्तं, इत्यं क्रमानुक्रध्यानं आपकश्रेणिं च प्राप्य ते चत्वारोऽपि ॥५४ सयोगिकेवलिगुणस्थान प्रापुः। सूर्योदये जाते ऽव्यलोचं चक्रुः, आसन्नदेवैर्दत्तं वेपं जगृहुः । स श्रापस्तान्सर्वदर्शिनो नत्वा पुनः पुनः स्तुतिं चकार । ते मुनयोऽन्यत्र विजद्दुः, क्रमाञ्च मुक्तिं प्रापुः।
गृहस्थसामायिकचिह्नवीक्षणान्मुमुकुसामायिकजावमन्वगुः ।।
मलिम्लुचा झानधनस्य पोटिकां, समाप्य जग्मुः पुरमव्ययं ततः॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्यस्य वृत्तौ दशमस्तंने
चत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥१०॥
॥ए
॥
॥ एकचत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४१ ॥ अथ सामायिकं सर्वगुणानां शाजनमशुनकर्महान्या प्राप्यते इत्याहतदेव सर्वगुणस्थानं, पदार्थानां नज इव । कुष्टकर्मविघातेन, सुध्यानतस्तथा नवेत् ॥ १॥ तत्सामायिकं सर्वे ज्ञानदर्शनचारित्रादयस्ते च ते गुणाश्च तेपामाधारो नाजनं स्थानं, किमिव ? खमिव । सर्ववस्तूनि घटपटलकुटपुटादीनि, तेपां, यथाकाशाधारेण सर्वाधेयवस्तूनि स्थिीतं कुर्वति, तथा सामा
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
यिक विना चरणादिगुणा अपि न भवति इति । तत्सामायिकं कथं खन्यते ? अशुजकर्मविघातेन । यथा | तबानो जिनागमे एवं निवेदितोऽस्ति–सामायिकोपघातिज्ञानावरणीयदर्शनावरणीयमिथ्यात्वमोहनीय-13 कर्मणां सर्वघातिषु स्पर्धकेषु उद्घाटितेषु सत्सु देशघातिषु ( च ) स्पर्धकेषु अनंतेषु उद्घाटितेषु अनंतगुणवृक्ष्या प्रतिसमयं विशुद्ध्यमानः शुलशुजतरपरिणामवान् प्राणी जावतः सामायिकपूर्वादरं ककारं । खनते । एवं अनंतगुणवृम्यैव प्रतिसमयं विशुध्यमानः सन् रेफादिवर्णावलिं प्राप्नोति । एवं नावतः || सामायिकस्य साजो जव्यस्य स्यात् । एवं 'करेमि नंते सामाश्यं' इत्यादि सर्व लन्यते, यतः| "कह सामाश्यलम्जो, तस्सुवघाई देसवाघाई । देसविघाइफड्डग, अनंतवुढि विसुनस्स" ॥१॥ . | अत्र बहु वक्तव्यं तविशेषावश्यकतो ज्ञेयमिति । तथा तत्सामायिकं सुध्यानतो जवेत् । सुध्यानं धर्म-18 ध्यानं शक्तध्यानं च, अत्र धर्मध्यानस्य विशेषप्रचारत्वात् धर्मध्यानं चतुर्विधं-तत्राद्यमाशाविचयं-श्रीवीतरागवचनं यथास्थितं श्रद्दधाति, निश्चयव्यवहारनित्यानित्यस्याघादप्रकारेण जिनवचनं सर्वोत्तमत्वाद-12 मूल्यं, यतः-ध्यानशतकवृत्तौ
"कट्पद्रुमः कटिपतमात्रदायी, चिंतामणिश्चिंतितमेव दत्ते । जिनेअधर्मातिशयं विचिंत्य, ध्येऽपि (यं हि ) खोके लघुतामुपैति” ॥१॥
तथोक्तं च"स्वरूपपररूपान्यां, सदसद्पशालिषु । यःस्थिरप्रत्ययो ध्यानं, तदाझाविचयाह्वयम्"॥१॥
20
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ एए ॥
2010
थापायविचयो द्वितीयो नेदः - अनेन जीवेन संसारे भ्रमता जमसंगाद्बहवोऽपाया लब्धाः, आत्मायत्तं मुक्तिमार्ग प्रविहाय हे आत्मन् ! त्वयैवैष स्वात्मा सहस्रेष्वपायेषु पातितः, परमयमात्मा तत्त्वतोऽज्ञानादिरहितोऽस्ति, अनंतज्ञानदर्शनचारित्रवीर्यानंतचतुष्टयान्वितः श्रनाद्यनंताक्षरान रामलारूप्य| कर्माबंधकानुदयानुदीरका योग्यनेद्य वेद्यकपाय्यदेहात्मकातप्रियानाश्रवलोकालोकज्ञायकः सर्वप्रदेशेषु कर्म| परमाण्वतिरिक्तः शुद्धचिदानंद चिन्मय चिन्मूर्त्तिचित्पिक इत्याद्यनेकगुणयुक्तोऽपि हे चेतन ! त्वया मोहांधतमसा विवशीकृतचेतसा कः कोऽपायो नावापि ' यतः
" इत्यात्मनः परेषां च ध्यात्वा पापपरंपराम् । अपायविचयं ध्यान - इति द्वितीयो जेदः ।
-मधिकुर्वीत योगवित् ॥ १ ॥
विपाक विचयस्तृतीयो जेदो निरूप्यते - अनंतज्ञानादिगुणयुक्तोऽपि जीवः विपाकं— कर्मकृतशुभाशुभफलं षव्य क्षेत्रादिसामग्र्याऽनुजवति । तत्र (इव्ये) अङ्गना माझ्यसुखाद्यादिषु व्यजोगेन्यः शुभविपाकः, शुजस्त्वदिशस्त्रानिविपादिन्यो शेयः, क्षेत्रे - सौधादौ वसनानुजः, श्मशानादावशुनश्च । काले शीतादौ रतेः शुनः, अरत्यादेरशुनश्च । जावे मनःप्रसन्ननावेषु शुनः, रौजादिनावेष्वशुनश्च । जवे - देवजोगजू मिषु शुनः, नरकादावशुजश्च इति प्रव्यादिसामग्रीयोगात् कर्माणि देहिनां स्वस्वफलं प्रयांति, श्रतः सुखदुःखे प्राप्य न खेददपों ( हर्पखेदौ ) धार्यौ । यतः -
स्तंच. १०
॥ एए ॥
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
“सर्वकर्मप्रकृतीनां, विपाकास्तान्विचिन्वतः । विपाकविचयं नाम, धर्मध्यानं प्रवर्त्तते” ॥ १ ॥ इति विपाक विचयस्तृतीयो नेदः ॥
अथ संस्थान विचयश्चतुर्थः तच्चतुर्दशरज्यात्मकसंस्थानचिंतनं - ऊर्द्धाधस्तिर्यग्लोकस्वरूपचिंतनं, तत्स्वरूपं विशेषेण लोकभावनातो वाच्यं । तथा सर्वलोकस्थानेषु जीवेनासंस्पृष्टं जन्मादिनिस्तन्नास्ति इति | चिंतनं संस्थानविचयश्चतुर्थभेदः । ४ । एतधर्मध्यानं चतुर्थगुणस्थानादारत्र्य सप्तमगुणस्थानं यावज्ज्ञेयं तथा कष्टे प्राप्तेऽपि यो धर्मध्यानं चंद्रावतंसकवन्न मुंचति, तस्यैव सामायिक जयति । तथाहि
विशालापुर्वी चंद्रावतंसकनृपो राज्यं परमधर्मनैष्ठिकः करोति । सोऽन्यदा चतुर्दशी दिने स्वसौधमध्ये कायोत्सर्गेण तस्थौ, मनस्येवमनिग्रहं जग्राह - 'यावदयं प्रदीपः प्रज्वलिप्यति, तावत्कायोत्सर्ग न पारयि प्यामि' । स्वामिनक्त्या दास्या पुनः पुनरपि तैलेन सिक्तो दीपो न विध्यातः । राजा रात्रौ चतुरोऽपि यामान् धर्मध्यानं दध्यौ किदृशं ? यतः
“सूत्रार्थसाधनमहाव्रतधारणैश्च, बंधप्रमोक्षगमनागमहेतुचिंता ।
पंचेंद्रियव्यपगमश्च दया च नूते, ध्यानं तु धर्म्यमिति तत्प्रवदंति तज्ज्ञाः ॥ १ ॥ इति शुध्यानपरः 'जावनियमं पकुवासामि' इति पाठे यच्चिंतितं, तत्पर्यतं कायोत्सर्ग न पारयामास । वावुद्गते दीपे विध्याते च स पारितः । ततो रुधिरेण नृतचरणो गिरिशृंगमिव त्रुटित्वा भूमौ पपात । शुजध्यानेन सुगतिं प्राप । यतः
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ए६ ॥
2010
“सामायिकं द्विघटिकं चिरकर्मजेदि, चंद्रावतंसकवडुच्चधियोऽत्र किं नु । स्पर्शेऽपि सत्यमुदकं मलिनत्वनाशि, घोरं तमो हरति वा कृत एव दीपः ॥ १ ॥ ॥ इत्यन्द दिनपरिमित हितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ दशमे स्तंने एकचत्वारिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४१ ॥
1000
॥ द्विचत्वारिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४२ ॥ तत्सामायिकं दोषरहितं विधेयमित्याह
१ ॥
धात्रिंशद्दोपनिर्मुक्तं, सामायिकमुपासकैः । विधिपूर्वमनुष्ठेयं तेनैव फलमश्रुते ॥ वात्रिंशदोषा इमे - तत्र कायदोषा द्वादश - वस्त्रकरादिनिः पर्यस्तिकां वनाति । १ । आसन मितस्ततश्चालयति । २ । दृष्टिं काका दिगोलक मिव भ्रामयति । ३ । कायेन सावद्यं करोति । ४ । अप्रमृज्य स्तं । ननित्त्यादिकमवष्टंजयति । २ । अंगोपांगान्याकुंचति पुनः पुनः संवं प्रसारयति । ६ । आलस्यं मोटयति । ७ । करपदांगुली र्वत्रीकृत्य शब्दयति । । प्रत्युपेक्ष्य शरीरं कंडूयते । ए। देहमलं समुत्तारयति । १० । शरीरविश्रामणं वांछति । ११ ! निशादिकं सेवते । १२ ।
शथ वचनदोषा दश - सामायिके मकाराद्यसंबंधं वदति । १ । सहसाकारेणोच्चरति । २ । सावद्याज्ञां
स्तंज. १०
॥ ए६ ॥
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ ददाति । ३ । यथादेन जपति । । । सूत्रालापकं संक्षिपति । ५ । कलहं विकयां हास्यं च वचोजि-3 करोति । ७ । उद्घाटितेन मुखेन जणति । ए। अविरतिजनानागन्नु गन्नेति संलपति । १०।
अथ मनसो दोषा दश-अविवेकमनसा सामायिकं करोति । १।यशःकीर्ति वांति ।। धनाः शनवसनादिकमनिलपति । ३ । मनसा गर्व वहति । ४ । परानवं दृष्ट्वा निदानं चिंतयति । ५। श्राजी-15 विकादिनयेन मनसा विजेति । ६। तधर्मफलं प्रति संशयति । ७ । रौचिंतया लोकरीत्या च कालमा
नपूर्ति नयति । । इतः कारागारात्कदाबुट्टिप्यामीति विचारयति । ए। गुर्वादिकमंधकारादौ मनसा-2 ना लक्ष्यीकृत्यौप्रत्येन च सामायिकं शून्यचित्तेन करोति । १० । . | एतद्दोपनिर्मुक्तं विधिपूर्वकं श्रापैः सामायिकमनुष्ठेयं, अनुष्ठान कार्यमित्यर्थः । अनुष्ठानं क्रिया, तत्पं
चविधं । तथाहि-इह लोकार्थ तपः क्रियां वा यत् करोति, तविषानुष्ठानं । मागधि(का)गणिकादिवत् २ ।। १ । परलोकसुखार्थ तपःक्रियादि वा यत्करोति, तद्गरलानुष्ठानं, वसुदेवजीवनंदिषेणपिवत् । २।। उपयोगशून्यं यत्तपः सामायिक वा, अथवा अन्येषां क्रियां दृष्ट्वा तत्समाचरति समूर्बिमवत् तदन्योन्यानुष्ठानं, यतो लोकशास्त्रेऽपि| "विना गुरूपदेशं यो, यथादृष्टं तथाचरेत् । स एव हसनीयः स्या-जटिनो जमशिष्यवत्" ॥१॥
वर्षमानपुरे कश्चिन्नरटकशिष्यः । स एकदा पुरमध्ये जिदार्थ गतः । तत्र कस्यचित्सूत्रधारस्य गृहे वंशं तैलाच्यंगपूर्वकं वह्नितापेन सरतीक्रियमाणं ददर्श । तं तथास्थितं दृष्ट्वा स धीजमः सूत्रधारं पप्रच
2016
www.sainelibrary.org
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ ए७ ॥
2010
'किमिदं क्रियमाणमस्ति ?” ततस्तेनोक्तं- 'वक्रवंशस्य सरखत्वं' सदध्यौ - 'वातविकारेण वक्रीभूतस्य मद्गुरोरपीदमेवौषधमस्तु, सर्वत्राप्ययमेव सरलीकरणत्वप्रकारः । ततः स स्वगुरुं तैलाच्यंगपूर्वकं वह्नावत्यर्थ तापयति स्म । तापदूनो वराको गुरुः पूत्करोति स्म । तस्यानंदं श्रुत्वा नूयांसो लोका मिलिताः, | महता कष्टेन गुरुं मोचयित्वा सर्वैर्निर्भत्सितः । एतदुपनयं स्वयमन्यूह्य धीमद्भिरन्योन्यानुष्ठानं न कार्य इति । ३।
सोपयोगित्वेनान्यासानुकूलं यत्क्रियादिकं तत्तद्धेत्वनुष्ठानं, आनंदादिवत् । ४ । मोक्षार्थं यथाविधि तपः क्रियादिकं तदमृतानुष्ठानं वीतरागसंयममिवार्जुनारामिकवत् । ५ । एषु त्रीणि आद्यानि देयानि दे अंत्ये स्वीकार्ये इति । तथाऽन्यान्यपि चत्वारि संति तथाहि - यत्कुर्वतः प्रीतिरसोऽतिरुचिरूपो वर्धते तत्प्रीत्यनुष्ठानं ऋजुस्वभावानामनवरतं क्रियायामिति । १ । बहुमानेन जन्यजीवानां पूज्येषु प्रीत्यनुष्ठानसममपि करणं जक्त्यनुष्ठानं, प्रीत्या वल्लभायाः पालनादिकं क्रियते, जनन्यास्तु सेवनादिकं जक्त्येति ६योर्विशेषः । २ । या क्रिया सूत्रवचसा क्रियते तदचनानुष्ठानं, सर्वत्रागमानुसारप्रवृत्तिरूपं चारित्रिणः साधोर्नान्यस्य पार्श्वस्थादेः । ३ । यत्पुनरन्यासबलानुतापेक्षां विनैव यथास्थितं क्रियते फलनिराशंसया जिनकहिपकादिवत्, तदसंगानुष्ठानं । ४ । यथा कुलालचक्रभ्रमणं प्रथमं दंमसंबंधाकायते, एवं वचनानुष्ठानमप्यागमात्प्रवर्त्तते पश्चाद्यच्चक्रस्य भ्रमणं तमसंयोगं विनापि केवलं संस्कारमात्रेणैव स्यात्, एवं श्रुतसंस्कारेण क्रियाकाले यवचननिरपेक्षं तदसंगानुष्ठानमिति युक्तया घयोर्भेदः, तथा चत्वार्यपि क्रमेण विशुद्धानि । यतो बृहद्भाष्ये
स्तंच. १०
॥ ए७ ॥
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
| "पढमं जावलवाउँ, पायं बालादित्राण संजवइ । तत्तोवि उत्तरुत्तर-संपत्ती निश्रमजे होइ" ॥१॥ II एतदनुष्ठानस्वरूपं श्रुत्वा विधिपूर्वकमनुष्ठेयं, तेनैव फवं वक्ष्यमाणं प्राप्नुते, नान्यथेति तात्पर्यम् ।
शरीरवाड्मानसदोषमुक्तं, त्रिकं त्वनुष्ठानमिहाद्यमेतत् ।
मुक्त्वा विधेयं विधिना च सर्वे, सामायिकं तेन फलत्यजनम् ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्तौ दशमस्तंने
विचत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४ ॥
॥ त्रिचत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४३ ॥
अथ सामायिके धर्मोपकरणानि घटते, तलिख्यतेधर्मोपकरणान्यत्र, पंचोक्तानि श्रुतोदधौ । तदादंब्य विधातव्यं, सामायिकं शुजास्तिकैः ॥१॥
अत्र सामायिक क्रियायां धर्मोपष्टंजदानि धर्मकार्योपकारकाणि पंचसंख्यानि श्रुतसमुफे निगदितानी-14 त्यर्थः । यतोऽनुयोगधारचूौँ–सामाश्यकमस्स समणोसावगस्स कविहे धम्मोवगरणे पन्नत्ते ? उवपायरियत्ति । १ । मुहपत्ति ।। जपमालिअत्ति।३। दम ( रजोहरणं)।४पाउंगपत्ति (कट्या सनं)। ५। प्रथम स्थापनागुरुं स्थापयित्वा सामायिक कार्य, स्थापना तु दशधा, यतः
201
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
तंच.१०
॥ए
॥
"अरके वरामए वा. कडे पुत्थे श्र चित्तकम्मे अ। सनावमसनावं, गुरुग्वणा इत्तरावकहा" ॥१॥
इति आवश्यकनियुक्तौ वंदनकाध्ययने । अनया गाथया गुरोरनावे स्थापनाचार्याग्रे वंदनादिकर्ता मुख्यवृत्त्या साधुरेवोक्तः, यथा"पंचमहवयजुत्तो, श्रणालसमाणपरिवनिअम । संविग्गनिहारजि, किश्कम्मकरो हवइ साहू" ॥१॥
परं साधुवबावकेणापि वंदनकं दीयते । 'ननु किं श्रावकस्यापि क्वाप्यागमे स्थापनाचार्यस्थापनाऽस्ति ?' जच्यते"दिवम्कुिसुमसेहर-उना दवाहिगारमनमि । उवणायरिअं उविजं, पोसहसालाई विश्ल सीहो" ॥१॥ “नम्मुक्कनूसणो सो, इरिआइपुरस्सरं य मुहपत्ती । पमिलेहिंतो पछा, चनविहं पोसहं कुण" ॥२॥ । इति व्यवहारचूलिकायां सिंहश्रावकेण सा प्रकटमेव गृहीता । तथा विशेषावश्यकेऽपि"गुरुविरहंमि ध्वणा, गुरुवएसोवदंसपत्थं च । जिणविरहंमि जिणविंव-सेवणामंतणं करणं" ॥१॥
अथ यतिसामायिकप्रस्तावे 'ते' इति शब्दव्याख्यानयता 'गुरुविरहमि' इत्यादि जाप्यकृता साधुमाश्रित्योक्तं न श्रावकमिति चेत् तर्हि प्रष्टव्योऽत्र नवान्–किं श्रावकः सामायिकमुच्चरन् नदंतशब्द | जणति न वा ?' यदा लणति तदा साधुवत्सादाद्गुरोरनावे तां स्थापयति उन्नयत्रापि न्यायस्य समानस्वात् । दितीयपक्षस्तु दीक्षासमये जिनानामेव घटते, किं च यदि सर्वज्ञानक्रियाप्रवीणः साधुस्तां स्थापयति तर्हि गृहकार्यव्यग्रमनस्केन सुतरामेतविधेयमित्यागमप्रमाणमुपदर्य युक्तिमपि दर्शयामः, तथाहि
2013
For Private & Personal use only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010]
यदि स्थापनागुरुं विनाऽनुष्ठानं विधीयते, तदा वंदनकनिर्युकौ - 'आयप्पमाण मित्तो चदिसि हो उग्गहो गुरुणो' इति कथं घटते ? नहि गुर्वजावेऽवग्रहो युज्यते, ग्रामाजावे तत्सीनो व्यवस्थावत् । तथा समवायांगे पंचविंशत्यावश्यकानि प्रोक्तानि वंदनार्हाणि, तत्र दुपवेमं एग निरकमणं इत्यादि गुरुं विना कथं कार्य ? | श्राह परः - 'ननु वयं हृदयं गुरुं स्थापयामः' दंत श्रहो तदपि खर विपाएलावण्यवर्णन मित्र, हृदयमध्यवर्त्तित्वाद् गुरोर्वदनकं दात्रा सदैव संचरणान्न कथंचिदपि तदानन निर्गमप्रवेशौ स्यातां, तदसत्त्वे च न पंचविंशत्यावश्यकमंपूर्त्तिः, तदसंपूत वंदनकाशुद्धिः श्रतः स्थापनागुरुं संस्थाप्य क्रिया कार्येति स्थितं । मुखस्त्रिया सह सामायिक कार्य, यतो व्यवहारसूत्रे - "जो मुहपत्तिं अप्प मिले हित्ता वंद देश गोमा ! तस्स गुरु पचित्तं, तथा पावरणं मुत्तृणं, गिल्हित्ता मुहपत्ति वत्यकाय विसुछिए करंइ पोसहाइ" इति व्यवहारचूर्णां । तथा च 'सो किरइ सामाइयं करित्तो ममं व कुंरुले नाममुद्दे पुप्फतं वोलपावर मोई वो सिर" इत्यावश्यकचूर्णो । उत्तरिश्रं नाम पाउरणं श्रीनिशीथ चूर्णो १४ उद्देशे, श्रत्र चोत्तरीयमोचनेनार्थापत्त्या श्राधानां मुखपट्टी ( वस्त्रिका ) ग्रहणं ज्ञापयति । 'तएां से कुंरुको लिए समपोवास अन्नया कयाए पुवावर एहकालसमयंमि जेणेव असोक लिया जेणेव पुढविसिलावट्टए, तेणेव बागब२त्ता नाममुद्दगं च उत्तरिगं च पुढविसिलावट्टए वये २ त्ता समणस्स जगव महावीरस्स तिचं धम्मं पन्नत्ति उवसंपरित्ताणं विहर5" इति उपासकदशांगे पठेऽध्ययने । अत्रैव देवपरीक्षानंतरं— 'ते काले तेणं समएवं सामी समोसढे तएं से कुंमको लिए इमिसे कहाए सम्म जह काम
श्र
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
उपदेशप्रा.
॥ ॥
देवो तहा निगल जावपछुवासई' इति । तथा -कामदेवश्च गृहीतपौषध एव निगेतः । यथा तं सेनं खलु मम समणे जगवं महावीरं वंदित्ता, त पमिनियत्तस्स पोसहं पारए त्ति कटु, एवं संपेहेश इत्यादि। इह कुंकोलिकेन परिमुक्तोत्तरीयेणास्यपट्टयादिना धर्मानुष्ठानं कृतं, अन्यथा कामदेवोपमानेन तत्पार-| पातिप्रायो न घटते इति। तथाऽपरः कृष्णवानुदेववंदनकवृत्तं लणति, तत्रापि मुखवस्त्रिकया वंदनं न जाणित तथा वस्त्रप्रांतेनापि नोक्तं । तथा चोक्तमनुयोगधारे-से किं तं लोउत्तरिअलावावस्सयं ? जंणं समणो वा समणी वा सावउँ वा साविया वा तच्चित्ते तम्मणे तलेसे तदनवसाए तदोवलत्ते तदप्पिकरणे अन्नत्यक मणं अकुबमाणे उलर्जकालं श्रावस्सयं करंति । अत्र 'तदप्पिकरणे' इति पदस्य चूर्णिः-'यथा तस्साहणे जाणि सरीररठहरणमूहणंतगात्राणि दवाणि ताणि किरिश्रकरणत्तण अप्पिाणि । तस्यैव 23
पदस्य वृत्तिः-तदप्तिकरणः-रजोहरणमुखवस्त्रिकादीनि तस्मिन्नावश्यके यथोचितव्यापारनियोगेना* पितानि करणानि येन स तथाविधो ऽव्यतः स्वस्थानन्यस्तोपकरण इत्यर्थः, एतद्हरिजप्रकृतानुयोगधार
वृत्तौ । तथा मझधारीहेमचन्प्रसूरिवृत्तावपि चैवं चूर्णी वृत्तियेऽपि तदर्पितकरण इति विशेषणस्य साधूपा-18 सकादिसंबंधिनः सदृशमेव व्याख्यानं कृतं, परं न क्वापि केवलं श्रावकं प्रतीत्य समग्रस्यावश्यकविधेरुपलंजो दृष्टः । तथावश्यकचूाँ सामायिकाधिकारे यथा-'साहूणं सगासाङ रयहरणं निसिङ वा मग्गर, अहवा घरे नो से उवग्गहिय रयहरणं अस्थि, तस्स असइ वत्थस्स अंतेणंति तथा वंदननाष्येऽपि“एवं सुसाववि दु, सुवालसावित्तवंदणारित्तो । मुहपत्तिमन नागमि, गवणे पुजपायजुर्ग" ॥१॥
JainEducation International 2017
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
इति श्रावस्य रजोहरणमुखवस्त्रिकादिग्रहणं, विशेषयुक्तिस्तु कुलममनसूरिविरचितग्रंथाज्ञया इति तथा सामायिके जपमालिकापि रहाणीया । षविधावश्यकादूर्द्ध सामायिके जपकरणार्थमिति । तथा दति शब्दस्य प्रमार्जनार्थ पदनूम्यादीनां रजोहरणदमासण(न)कं चेत्यर्थः । अथवा बहुश्रुताः यत्कुवति तदेवेति । तथा पादपोंउनकं कंबलसूकलातमयं चेति । तानि पूर्वोक्तानि धर्मोपकरणानि श्रादंब्य शुनास्तिकैः सामायिक विधेयमिति । तऽपकरणदानेनापि महत्पुण्यं । यतः श्रूयते-श्रीकुमारपालनृपः अष्टादशशतसाधर्मिकेन्यानां धर्मोपकरणानि ददाति स्म । एकदा कश्चिच्चारणः एकवर्णान् पंचशततुरं-12 गान् दृष्ट्वा कंचन पप्रच-'कस्यैते तुरंगाः ?' इति, तेनोक्तं-'श्रीकुमारपालपौषधशालायां मुखवत्रिका-3
दिकां योऽर्पयति सारां च करोति तस्यैते, पादश ग्रामाश्च राज्ञा दत्ताः । तत्संबंधि सर्वव्यं धर्मोपकर&ातम्यर्थ सारार्थ च मुक्तं" इति श्रुत्वा विरुदं पपाठ"रूमो पारसनत्थ, जइ एहवो जाइसिई । सहसिइंसे वझसत्य, कुमरनरिंदहबाहिरो” ॥१॥
इति धर्मवर्णनं श्रुत्वा नृपस्तस्य सहप्रव्यं ददौ इति । एवं साम्यसुधास्वाद-सुहितात्मा महीपतिः । धर्मोपकरणवृध्यर्थ ग्रामाश्वान् बहुशो ददौ ॥१॥ ॥ इत्यब्द दिनपरिमितहितोपदेशसङ्ग्रहाख्यायामुपदेशनासादग्रन्थस्य वृत्तौ दशमस्तंने
त्रिचत्वारिंशत्तरशततम व्याख्यानम् ॥ १३ ॥
*994
-come
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१००॥
2010.
॥ चतुश्चत्वारिंशडुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४४ ॥ श्रथैतत्सामायिकफलमाह
देशसामायिकं श्राको, वितन्वन्घटिकाघ्यम् ।
धव्यादीनां व्ययाजात्रा - दहो पुण्यं महद्भवेत् ( समर्जयेत् ) ॥ १ ॥
1
श्राद्धो घटिकाघयं मुहूर्त्त यावत् तद्देशसामायिकं वितन्वन् सन् महत्पुण्यमुपार्जयेत् । तत्कथं विधेयं १ - पूर्वोक्तयुक्तया गृहीतरजोहरणमुखपोतिकः श्राद्धः - 'गोयमा इरियावहिश्राए अप्प किंताए न कप्पइ चैव । किंचि चेश्वंदण सज्जाणाइयं काउं' इत्यादिमहानिशीथवचनात् । ईर्यापथिकी मप्रतिक्रम्य न किंचिदन्यत्कुर्यात्, तदशुद्धापत्तेरिति हारिनप्रदशवैका लिकवृत्तिवचनाच्च । श्रतः पूर्वमीर्यापथिकीं प्रतिक्रम्य सामायिकं कार्यमिति । तथा पंचाशकवृत्तौ च नवपदप्रकरणे चावश्यक निर्युक्तिद्वितीयखं प्रांते च दिनकृत्यसूत्रे च प्रथमं 'करेमि नंते' इत्यादिसूत्रमुच्चार्य तत ईर्यापचिकीं प्रतिक्रामति इत्येवमुक्तमस्ति, तीक्ष्य श्रीमद्धर्मे न व्यामोहः कार्यः । यतः श्री गणधर सामाचार्योऽपि जिन्ना भिन्नाः श्रूयंते तत्त्वं तु वहुश्रुतेच्यो शेयमिति, परं वुद्धिमद्भिः पूर्वाचार्य परंपराऽनागतस्वमतिकडिपतपो न स्वीकार्यः । तथा सामाकिग्रहण विशेष विधिस्तु धर्मसंग्रहादिन्योऽन्यूह्यः । एवं विधिना तत्कुर्वन् अव्यवस्त्रादीनां व्ययाजावान्महत्पुण्यमर्जयेत् । यतः पूज्यैरुक्तं च
स्तंच. १०
॥१००॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
HARRAPARIRROR
| "सामाश्यं कुणंतो, समजावं सावगो घमिश्रयुगं । श्राळ सूरेसु वंधइ, इत्तिनमित्ताई पलिआई॥१॥ "वाणवई कोमी, लरका गुणसची सहस्स पणवीसं । नवसय पणवीसाए, सत्तिहा अमनागपलिअस्स ॥शा
अंकतोऽपि-एएएएए२५ । तथा च"जे केवि गया मोक, जेवि अगचंति जे गमिस्संति । ते सबै सामाश्न-पहावेण य नायबा" ॥१॥
अपरं च"हूयते तप्यते नैव, दीयते वा न किंचन । अहो श्रमूट्यक्रियेयं, साम्यमात्रेण सिद्ध्यति” ॥१॥
अत्रार्थ दृष्टांतःप्रोच्यते| श्रीपुरे पद्मश्रेष्ठिपुत्रः केशरिनामा नटविटाधर्मिणां संगत्या चौर्य करोति । ततो लोकरावं श्रुत्वा राज्ञा धृतः शिक्षा दत्त्वा मोचितः, तथापि तध्वसनासक्तं तं मत्वा तपितृवचसा निष्कासितः । मार्गे गन्छन् दध्यौ-"अद्य कस्य गृहे चौर्य करिष्ये" इति विचिंत्य सरःपालीवृहे चटित्वा दिक्कु दृष्टिं दत्ते तावत्को-| प्यकस्मात्सरस्यां नजसः सिझपुरुष उत्तीर्य पाचुके उत्तार्य च स्नानं कुर्वन् ददृशे। ततः स उत्तीर्य ते पाचुके 3 परिधाय व्योम्न्युत्पपात । नागरिकाणां सर्वस्वं चोरयति नृपांतःपुरेऽपि चमति च । स्वयं खिन्नो राजा खड्गं करे कृत्वा सर्वत्र चौरं विलोकयन् कापि वने दिव्यपूजायुक्तं चंमिकाप्रासादं वीदय तत्र चौरागमनं निर्धाय च उन्नं स्थितः । तदा स स्तेनोऽन्येत्य पाके उत्तार्य च देवीं नत्वा जगाद-“यदि मम वहु धनमद्य चटिप्यति, तदा तव विशिष्टपूजां करिष्येऽहं" एवमुक्त्वा यावत्ते पामुके
CSC
JainEducation International 2010_o
For Private & Personal use only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
परिधत्ते, तावदेका पाउका राज्ञा गृहीता । चौरस्तं मुःशासनं वीक्ष्य नष्टः । उन्नस्थापितराजयोधा अपि उपदेशमा
" राज्ञा सह तत्पृष्ठे लग्नाः । स्तेनो नयविकलो दध्यो-'अद्याहो मत्पापं फलितं' । अग्रे मुनिं दृष्ट्वा स नव-|| स्तन. १० ॥११॥ पापत्यागोपायं पप्रच। मुनिराह
__“तप्येघर्षशतैर्यश्च, एकपादस्थितो नरः । एकेन ध्यानयोगेन, कलां नार्हति षोशीम्" ॥१॥ ।
ततो गुरुमुखात्सामायिकफलं श्रुत्वा तद्गृहीत्वा च स्थितः सन् दध्यो-'अहो नास्तिकमत्या मया । महदुष्कृतं विहितं, धिर धिग्मां इत्यादिशुलध्यानारूढः दपकावट्या केवलज्ञानं प्राप । देवै रजोहरणासादिकं दत्त्वा महश्चक्रे । राजापि शमिनं दमिनं वीदय जाताश्चर्योऽनिमेषदृष्ट्या पश्यति तदा ज्ञानी प्राहMI'हे नृप ! त्वं किं विचारयसि ? अन्यायिनश्चरमं झानं कथं? परमिदं सामायिकतांमवाबरं ज्ञेयं, यतः
"प्रणिहंति क्षणार्धेन, साम्यमालंब्य कर्म तत् । यन्न हन्यान्नरस्तीब-तपसा जन्मकोटिनिः" ॥१॥ ४ तदाकर्ण्य नृपोऽपि दिन प्रति सामायिकसप्ताष्टककरणानिग्रहं लात्वा गृहमाजगाम । मुनिझनेन क्रमान्मुक्ति प्राप। सप्तव्यसनमासक्ते, सर्वसंतापकारिणि । चौरेऽपि दत्तं निर्वाणं, सेव्यं सामायिकं बुधैः ॥ १ ॥
॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्ती
दशमस्तंने चतुश्चत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४ ॥
सोमब4444444444
2016
For Private & Personal use only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ पंचचत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४५ ॥ अथ नवमसामायिकव्रतकथनानंतरं देशावकाशिकव्रतमुच्यतेदिग्व्रते परिमाणं यत् , तस्य संक्षेपणं पुनः। दिने रात्रौ च देशाव-काशिकव्रतमुच्यते ॥ १॥ स्पष्टः। प्रथमगुणवते यद्दशस्वपि दिक्कु गमनपरिमाणं, तस्य दिवारात्रौ चोपखरणत्वात्प्रहरादौ यत्सं-1 पणं तद्देशावकाशोऽवस्थानमत्रास्तीति देशावकाशिकं । पूर्व दिग्वते यावजीवं संवत्सरादिकं वा योजनशतादीनि मुत्कलीकृतानि, अत्र पुनस्तन्मध्यादपसारयति मुहूर्त्तदिवसप्रहराद्यजीष्टकालं यावत् गृहह-18 दृशय्यादिसारंजैकदेशावस्थानं, तेन निवृत्तं देशावकाशिकं । दृग्विषाहेर्दादशयोजनानि दृग्विषयः विद्यावता न्यूनीकृतो योजनमात्रं स्थितः, यथा वा शरीरस्थं विषमगदवलेनांगुष्ट्यां स्थाप्यते । एवं विवे|किना यावत्कथिकदिग्वतादिने दिनेऽपसारयितव्यं । अनेन व्रतेन सर्वव्रतनियमानां प्रतिदिनं संक्षेपः कार्यः । अत एव पूर्वोक्त 'सच्चित्तदवेति' गायोक्तनियमान् संप्रति प्रातः श्राना गृहंति सायं च संकोचयति । प्रत्याख्यानप्रांते 'देसावगासियं पच्चरकामि' इत्यादिना गुरुसमदं प्रतिपद्यते । उक्तं च"देसावगासियं पुण, दिसिपरिमाणस्स निच्च संखेवो । श्रहवा सबवयाएं, संखेवो पदिणं जाउँ” ॥१॥
___ वाद्यव्रतसंक्षेपप्रकारस्त्वयं-यतः"पुढविदगगणिमारुय, वणस्सइतसेसु पाणेसु । श्रारंजमेगसो सब सो य सत्तीए वजिजा" ॥१॥
__JainEducation International 2010
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदंशप्रा.
।.१०॥
ACCA२-
५
| एवं सर्वव्रतेष्वपि यथाई जाव्यं । स्वापाद्यवसरे तु विशेषेण सर्वहिंसामृषादिसंक्षेपः कार्यः । एतद्तएव सवव्रतवार
स्तंन.१० पासनात् सुमित्रस्येव शुजश्रियो जायन्ते । तथाहि
चंतिकापुर्या प्रजापालनृपः । तन्मंत्री जैनः सुमित्राख्यः। योः सदा वादः संजायते । राजा धर्म न श्रमत्ते, मंत्रिणं पाह-'नोः त्वं देवार्चनादिषु किं मुधा मोहितोऽसि ?' मंत्री प्राह-'राजन् ! धर्मकृत्यं । विना यूयं राजानो वयं च सेवकाः कथं ? सर्वेषां तुट्यत्वं कस्मान्न ?' नृप एवं जगौ-एकस्या अश्म-15 शिलाया की खमा क्रियते । एकेन प्रतिविवं कृतं, हितीयेन च सोपानानि कृतानि, अनयोर्मध्ये केन धर्मः पापं च कृतं ? स्थानविशेषत्वं' । मंत्री प्राह--'अयोग्योऽयं पदः, तत्र त्रसजीवानामजावाद्युक्तिविकलः । ननु जीवस्तु स्वात्मशक्त्या पूज्यापूज्यकर्म समुपार्जयति । अथवैकखंमगतजीवैः पूर्व महत्पुण्यं || कृतं, तन प्रतिबिंब जातं, तर्पसहस्रादिकं यावत् किमपि तामनधर्पणपाकादिषु चूर्णकनवनादिमुःखं ते नाप्नुवंति । अन्यखंगतजीवास्तु महहःखं तत्पूर्वकृतपापेनैवानुलवन्ति इति प्रधानोरक्या नृपो मंत्रिएं जगाद-'प्रत्यक्षदृष्टफलं विना पुण्यं न श्रद्दधामि' इति तयोर्नित्यं संवादो जायते । | एकदा मंत्री पाक्षिकरात्री गृहावहिर्गमनं प्रत्याचख्यौ । तदा राज्ञा किंचित्कार्योत्पत्तौ सत्यां तमाह्वातुं प्रतिहारः प्रेपितः, तं प्रति मंत्री स्वनियममज्ञापयत् । प्रतिहारेण तद् राज्ञे निवेदितं । राज्ञाऽतीवरुप्टेन ॥१०॥ वेत्रिमुखान्मुजारत्नं याचितं । मंत्री प्रतिहाराय तां सद्यः समार्पयत् । प्रतिहारः कौतुकेन तां मुजिकां 8 परिधाय स्वपदातिषु हसन्नेवं जगौ-'जो नृत्याः! राज्ञा मम मंत्रिपदं दत्तं'। सेवकैः हे मंत्रिवर !
RA
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
पादमवधारय इति प्रजहपनपरैर्यावन्मार्गमतिकामति, तावदैववशात्कैश्चिनदैः स विनाशितः । तदाकर्ण्य || नृपेण चिंतितं-'नूनं मंत्रिणैव स हतः, अत एनं हन्मि' इति जट्पन् राजा तत्रागतः । दीपकोद्योतेन । नश्यंतस्तचतारो राजनटैबघाः पृष्टाश्च–'जोः ! के यूयं ? कुतः समेताः । तैरुक्तं-'राजन्नस्मानुदरनृत्यान् किं पृच्छसि ? । वयं त्वयैरिसूरराजेन मंत्रिवधार्थ प्रेषिताः । एप मंत्रिसदृशो दृष्टो हतोऽस्माभिः'। ततो नृपो मंत्रिगृहे एत्य तं प्रति मिथ्या मुष्कृतं दत्त्वा तत्स्वरूपं प्राह । मंत्रिनिस्ते जीवंतो मुक्ताः।। नृपः पाह-हे मंत्रिन् ! अद्य पुण्यफलं प्रत्यदं दृष्टं' इति प्रशस्य गृहिधर्म जग्राह । तौ घावपि पुण्यमुपायं महाविदेहे सिझौ॥
सुमित्रमंत्री दशमव्रतोद्यतः, अत्रापि पूर्ण फलमाप धर्मतः । नास्तिक्यनावं प्रविहाय जूमिपस्तघीय बुधः शुचिधर्ममातनोत् ॥ १॥ ॥ इत्यन्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ दशमस्तंने
पंचचत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४॥
SRUSHTR
॥ षट्चत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४६ ॥
अथैतद्वतस्य पंचातिचारास्त्याज्याः, तानाहप्रेष्यप्रयोगानयनं, पुद्गलक्षेपणं तथा । शब्दरूपानुपातौ च, व्रते देशावकाशिके ॥१॥
A
उ.१८ 201
For Private & Personal use only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. दिग्वतविशेष एव देशावकाशिकवतं । श्यांस्तु विशेषः-दिव्रतं यावजीव संवत्सरं चातुर्मासिकपरि- संल. १०
माणं वा, इदं तु दिवसप्रहरमुहूर्तादिमानं । तस्य पंचातिचाराः । तथाहि॥१०३॥ " प्रेष्यस्यादेश्यस्य प्रयोगो विवक्षितत्राद्वहिःप्रयोजनाय कर्मकरादीनां व्यापारणे स्वयं गमने हि
बतजंगः स्यादिति प्रेष्यप्रयोगः ।। * आनयनं नियमितक्षेत्राद्वहिःस्थितस्य सचेतनादिव्यप्रस्थि(प्रेषि)तकर्मकरादिपा दानाययति तदा
नीमानयनप्रयोगः।। IAL तथा पुद्गलानां लोष्ठुकाष्ठादीनां नियमितगृहादेर्बहिःक्षेपणेन स्वकार्य स्मारयतः पुद्गलक्षेपः ।३। | शब्दरूपानुपातौ-तत्र नियंत्रितक्षेत्राद्वहिःस्थस्य स्वकार्यकरणार्थ व्रतनिया साक्षादाह्वातुमशक्यतया दंनाऽच्चैः काशितादिरवेणात्मानं ज्ञापयतः शब्दानुपातोऽतिचारः।।। | एवं निजरूपं दर्शयतो रूपानुपातः, निश्रेण्यट्टालकादौ क्वाप्यारुह्य पररूपाणि प्रेक्षमाणस्य रूपानुपातः।। | एतद्वतं हि 'गमनादिना मा शूक्रीववधः' इति बुझ्या गृह्यते, स तु स्वयंकृतोऽन्येन कारित इति न में कश्चित्फले विशेषः, प्रत्युत स्वयं गमने र्यापथविशुध्यादयो गुणाः, नृत्यादेः पुनरनिपुणत्वनिःशूकत्वादी-|
x॥१३॥ सिमित्यनावादिदोषाः । इत्यानयनप्रयोगादयोन कट्पते । इह चाद्ययातिचारौ व्रतजंगो मे मा जूदिति । व्रतसापेक्षत्वेनानाजोगादिना प्रवर्तितौ, अंत्यत्रयं तु मायावितयाऽतिचारतां याति इत्यर्थः । अत्र निरति
___JainEducation International 2010_05
For Private & Personal use only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
चारप्रतपासने नृपकोशाध्यक्षधनदसंबंधः श्राधप्रतिक्रमणसूत्रार्थदीपिकातो शेयश्च, पवनंजयोदंतो दिनकृत्यवृत्तितश्चेति । तथैतव्रतं यो न गृहणाति सर्वत्र गमनं मुत्कलं रक्षति, स महदुःखमामोति । यतः
"गुरुवचननियोगाझातदेशावकाशो, विपदि तरति पुण्याच्चेद्यथा लोहजंघः। हयमयवृषना वा स्वामिना वाह्यमानाः, सततममितगत्या किं हतं स्वस्य कुयुः॥१॥
लोहजंघस्य दृष्टांतस्त्वयंनजयिन्यां चम्प्रद्योतेन राज्ञा 'कोऽप्यनयधीसखं बध्वाऽऽनयति तस्येप्सितं दास्ये' इति पटहो वादितः । तधारस्त्रीजिः स्वीकृत्य कपटश्राविकावेषेण राजगृहपुरमेत्य मंत्रिणं प्रलोच्य चंहाससुरया चूर्णितः कथमपि बहुदिनैरवंतीशस्याग्रे नीतः। राज्ञा च बंदिस्थाने दिप्तः । वेश्यामुखात्तदानयनवृत्तं ज्ञात्वा राज्ञोक्तं-'न युष्माभिः साधु कृतं, यदयं धर्मद्मनाऽऽनीतः। | श्रथ तस्य अग्निनीरुरथः । १ । शिवादेवी पद्मिनी । २ । अनिलवेगो हस्ती । ३ । लोहजंघो दूतः ।
।। श्रमूनि रत्नानि संति । तत्र लोहजंघः प्रतिदिनं पंचविंशतियोजनानि गलति, अनेकजनपदेशगुह्यं | प्रकाशयति च । ततः सर्वैग्निः सामंतैस्तन्मारणार्थ विपमिश्रशंबलं तस्मै दत्तं तेन गृहीतं च । अग्रे गत्वा लोक्तमस्थात, अपशकुनैः पुनः पुनर्वारितः । प्रद्योतनाग्रे तेन स वृत्तांतो न्यवेदि । नृपेणालयः पृष्टः प्राह-एतलंबलमध्ये गंधेन निश्चीयते दृष्टिविषसर्पः समुत्पन्नोऽस्ति । विषज्ञानप्रकारस्त्वयं-यतःविपान्नदर्शनान्नेत्रे, चकोरस्य विरज्यतः। म्रियते कोकिलो मत्तः क्रौंचो माद्यति तत्क्षणात् ॥१॥
ॐ
+
कर
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१०॥
ग्कुलो दृष्टलोमा स्या-न्मयूरश्च प्रमोदते । अस्य चासोकमात्रेण, विषं मंदायते क्षणात् ॥२॥
स्तंच.१० उगं याति मार्जारः, पुरीषं कुरुते कपिः । गतिः स्खलति हंसस्य, ताम्रचूमो विरौति च ॥३॥ अन्नं सविषमाघ्राय, मुंगः कूजति चाधिकम् । सारिका सविषेऽन्ने तु, विक्रोशति तथा शुकः ॥४॥ इति श्रुत्वा प्रद्योतेन शावले वने शंबलं मोचितं । तन्मध्यान्निर्गतं सर्प दृष्ट्वा वनं शुष्कं । इत्याद्यनेकाजयबुद्ध्या प्रसन्नीजूता पादात्मा वरमार्गणेन मोचितः। विनयेन सोऽवक्-'त्यां धर्मख विना दिवा | पुरमध्ये रटतं नेष्यामि ततोऽहमजयः' । क्रमात्स्वपुरे गतः । कियदिनानंतरं वेश्यापुन्यौ खात्वा कृतव-13 [णिग्वेषोऽवंत्यां राजसौधसमीपे हट्टमग्रहीत् । अथ राजा ते दृष्ट्वा विकसः स्वाप्तजनमुखेन तत्संगमयाचत । तान्यां प्रोक्तं-"अस्मत्राता प्रेताविष्टदेहलघुबांधवसमाध्यर्थ मांत्रिकगृहे गति, तदा प्रष्ठन्नं यदि नृपः समेति ततः संगो नावीति" । श्रथालयेनैको निजनर उन्मत्तीकृतः, तस्य प्रद्योतनामेति । 'ईदृग्मे | नाता नाम्यतीतस्ततो हा कथं मया रदयोऽयं इति स जनेऽवक् । तं मांत्रिकालयनयनन्छवात्प्रत्यहं बही है। रटतं मंचारूढं निनाय, स वार्त्त इवोह्यमानश्चतुष्पथे उच्चैरारटीति 'प्रद्योतोऽहं हियेऽनयेन बंधनान्मो-IA चयत । लोकैर्विकलोऽयमिति मत्वोपेक्षितः । श्रथ नृपश्उन्नमेक एव तत्रागात् । अजयनरैः कामांधकरीव बद्धा पर्यकस्थो मार्यमाणो दिवा रटन् लोकसमदं राजगृहे नीतः । तं स्वपितुरार्पयत् । मगधेशस्तं सन्मान्य मुदा व्यसृजत् । ततोऽवंतीशः स्वराज्ये स्थितः तं लोहजंघमेवमशिक्षयत-त्वया सर्वत्र दिक्ष
JainEducation International 20NKS
For Private & Personal use only
-
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
र स्वेचया गमनं न कार्य, येनारिकृतजुःखं न स्यादिति' । अत्रायमुपनयः-यथा स दिग्गमनसंपारिकृतवधादिकं नाप, तथा श्रायोऽप्येतद्वतेन कर्मकृतोपत्रं नाप्नोतीति ।
एतव्रतेनार्जितपापकर्म, संक्षिप्यते स्याद् बहूनामघानाम् ।
संक्षेपणं तेन ततः क्रमेण, सौजाग्यलक्ष्मीमचिरानजेत्सः॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ दशमस्तंने षट्च
त्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४६॥
romeon
॥ सप्तचत्वारिंशदुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४ ॥ अथ सामायिकप्रमुखशिक्षाव्रतर्नूिनं पमष्टाहिकपर्वाण्यासव्यानि इत्याहअष्टाहिकाः षमेवोक्ताः, स्याहादानयदोत्तमैः । तत्स्वरूपं समाकर्ण्य, श्रासेव्याः परमाईतैः ॥ स्पष्टः । नवरमष्टाहिकाः षट्, ताश्चेमाः, तत्स्वरूपं चेदं-एका चैत्रमाससत्काऽष्टाहिका । १। दितीयाssपाढमासोनवा । । तृतीया पर्दूषणावासरजा । ३ । चतुर्थ्याश्विनमासजाता । ।। पंचमी कार्तिकमास-18 प्रसृता।५। षष्ठी फागुनमासस्य।६।अत्राष्टाहिकासूत्तराध्ययनबृहकृत्तौ थे शाश्वत्यावन्निहिते ।यदाहुः| "दो सासयजत्तान, तत्गा हो चित्तमासंमि । अहिाइ महिमा, बीया पुण अस्सिणे मासे ॥१॥" “एमाले दोवि सासय, जत्ता करंति सबदेवा वि । नंदीसरंमि खयरा, नरा य निथए गणेसु ॥ "
कककककबार
2010_05
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
संज. १०
उपदेशपा. "तह चउमासिथतिअगं, पजोसवणा य तहय श्य उत्कं। जिणजम्म दिरककेवल-निबाणासु श्रसाइआ॥३॥"
M जीवानिगमे चोक्तं-"तत्थणं बहवे जवणवश्वाणमंतरजोइसवेमाणिया देवा तिहिं चउमासीहिं पजो॥१०॥
सवणाए अ अमाहिबाउं महामहिमाई करतीत्ति” । अत्र चैत्राश्विनाष्टाहिकायां श्रीपालमयणादिवत्, श्रीसिद्धचक्रयंत्राराधनं । बाह्यतो यंत्रस्वरूपं निर्धार्य मनसा खलाटादिदशस्थानेषु यंत्राकृतिं संस्थाप्य ध्यान चिंत्यं जावतः । सामान्यतः सर्वास्वष्टाहिकासु अमायुद्घोषणं, विस्तरतो जिनमंदिरेषु अष्टाहिकामहोत्सवः | कार्यः । खंझनदलनपेषणनूखननवस्त्रधापनस्त्रीसेवनादिकं करणं कारापणादि च निषेध्यं, पयूषणाष्टाहिका तु वक्ष्यमाणैः पंचसाधनैः साध्या इति । तत्राद्यं सर्वत्रामारिप्रवर्त्तनं विधेयं । १ । वितीयकृत्यं साधमिकवात्सट्यं । । तृतीयं परस्परक्षामणं । ३ । चतुर्थ-अष्टमतप आराध्यं । । । पंचम-चैत्यपरिपा-14 टीकरणं । ५। तत्राद्यवर्णनमग्रे लिखिष्याम्यहं । साधर्मिकार्चनं सर्वेषां कियतां वा यथाशक्ति कार्य, साम्यधर्माणो हि प्रायेण उष्पापाः । यतः“सर्वैः सर्वे मिथः सर्व-संबंधा लब्धपूर्विणः । साधर्मिकादिसंबध-लब्धारस्तु मिताः क्वचित् ॥ १ ॥
तेषां संगमो हि महते पुण्याय, किं पुनस्तदनुरूपा सेवा । यतः“एगत्य सबधम्मा, साहम्मिश्रवबलं तु एगस्थ । बुधितुलाए तुलिया, दोवि अ तुलाई लणिलाई॥१॥"
अत्र जरतनरदेवदंमवीर्यकुमारपासादिनूनृतामवदाताः स्वयमन्यूह्याः। तथा पर्दूषणायां परस्परक्षामणं
CI॥१०॥
___JainEducation international 2011
For Prve & Personal Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
कार्य, श्रीचंप्रद्योतं प्रति श्रीमछुदायिजूपवदिति । अथ योर्मध्ये यद्येकः क्षमयति नापरः, तदा य उपशाम्यति तस्याराधकत्वं नान्यस्य । तस्मादात्मनोपशमितव्यं । क्वचिद् प्योरप्याराधकत्वं, तथाहि| अन्यदा कौशांब्यां सूर्याचंघमसौ स्वविमानेन श्रीवीरं वंदितुं समागतः स्म । चंदना दक्षाऽस्तसमयं विज्ञाय जीतोपाश्रयमागत्येापत्रिकी प्रतिक्रम्य च नित्राणाऽजूत् । ततः सूर्याचंऽमसोर्गतयोः सहसा है। तमस्ततिाप्ता । तदा रजनीमवगम्य नयजीता मृगावती साध्वी सत्वरमुपाश्रयमागत्येर्यापथिकी प्रतिकाम्यंती निशाणां चंदनां 'क्षम्यतां ममापराधः' इत्युक्तवती । चंदनापि न ! कुलीनायास्तवेदृशं न |युक्तं' इत्युवाच । साप्यूचे–'नूयो नेदृशं करिष्ये' इति प्रोच्य पादयोः पतिता तावत्प्रवर्त्तिन्या निजागात् ,18
तया च तथैव दामणेन केवलं प्राप्त । ततः समीपागतं सर्प वीदय तया करापसारेण वोधिता यथाजातं |च विज्ञपिता, प्रवर्त्तिन्यपि 'कथं महातमसि सोऽज्ञायि?' इति पृचंती, तस्याः केवलं ज्ञात्वा मृगावती दमयंती|
केवलमाप । तत ईदृशं मिथ्यामुष्कृतं देयं न पुनः कुंजकारटुञ्जकवत् ज्ञातेन तद्दर्शयति । तथाहि| कश्चित् कुखको नामानि काणीकुर्वन् कुनकृता निपिछो मिथ्यामुष्कृतं दत्ते, न पुनस्ततो निवर्त्तते ।। | ततः सोऽपि कर्करैः कुमककर्णमोटनं कुर्वन् 'पीड्येऽहं' इति ठुलकेन पुनः पुनरुक्तोऽपि मुधा मिथ्या
पुष्कृतं ददौ इति । । तथा पर्युपणायामवश्यमष्टमतपो विधेयं । यतः-पाक्षिकतपस्तु एकोपवासमितं, चतुर्मासिकोचितत|पस्तु पष्ठमितं, वार्षिकपर्वणि तु अष्टमतपोऽनिहितं जिनैः । अष्टमतपोविधानादमैस्तत्तपःपूर्त्यर्थ षा-15
___JainEducation International
2010_05
For Private & Personal use only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. ॥१०६॥
चाम्सानि विधेयानि, तदशक्तौ सत्यां च नव निर्विकृतिकानि वा घादशैकाशनानि वा चतुर्विंशतियश-६ खंज.१० नानि, अथवा पट्सहस्रमितः स्वाध्यायो विधेयः, पष्टिप्रमाणा नवकारवालिका गण्या । अनया रीत्यापि तपःपूर्तिः कार्या, अन्यथा जिनाझोलंघनदोपः स्यात् । अत्र प्रसंगात् नवकारसिकादितपःफलानि ४ा प्रदर्यते-एकशतवर्षाणि यावन्नारकजीवोऽकामनिर्जरया कर्माणि क्षिपति, तावन्मितकर्माणि पापजनि-14 । तानि नवकारसीप्रत्याख्यानेनापनयति । १ । पौरुषीप्रत्याख्यानेनैकसहस्रवर्षऽरितमपनयति । २ । सार्थपौरुषीप्रत्याख्यानेन तु दशसहस्रवर्पमितं पापमपनयति ।३ । एवं पुरीमाईनकलक्षवर्ष मितं पापमपनयति
। अचित्तजलसत्कैकाशनेन दशलवर्षमितं पातकं हंति । ५ । नीवितपसैककोटिवर्षमितं पापमपन-2 । यति । ६ । एकलगणप्रत्याख्यानेन दशकोटिवर्पमितं पापं हंति । ७ । एकखदत्तेन शतकोटिवर्षमितं पापं । हति । । आचाम्सतपसैकसहस्रकोटिवर्षमितं कर्म इति । ए। उपवासतपसा च दशसहस्रकोटिवर्षमितं पापमपनयति । १० । पष्ठतपसैकसदकोटिव मितं पापमपाकरोति । ११ । अष्टमाख्यतपसा चर | दशलक्कोटिवर्षमितं फुरितं हंति । १५ । सर्वत्र श्रावक इति शेषः, तदनु सर्वत्रैकैकोपवासवृक्ष्या क्रमेण || | दशगुणोंऽकः प्रवर्धनीयः । अष्टमतपसा नागकेतुरत्रैव नवे प्रत्यहं फलं प्राप इति । सर्वमपि तपो गत-3
॥१०६॥ शट्य कार्य, सशड्यं तु पुष्करमपि तपो निरर्थकं । तथाहि| तोऽशीतितमचतुर्विंशतौ वडुसुतस्य नृपस्योपयाचितशतैर्जाता पुत्री बहुमान्या । स्वयंवरमंझपे वृतवरा, मुष्कर्मतश्चतुरिकांतर्मूतपतिका, सुशीला, सतीषु प्राप्तरेखा, सुश्रामधर्मनिष्ठा । श्रन्यदांऽत्याईता दीक्षिता
2010
For Private & Personal use only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
| लक्ष्मणार्या कदाचिञ्चटकयुग्मसुरतं वीदय दध्यौ-"अर्हता किमेतन्नानुमतं ? श्रवेदोऽसौ वा न वेत्ति ? 8 सवेदःखं” इत्यादि । क्षणांतरे जातपश्चात्तापया तया ध्यात-कथमालोचयिष्यामि ?' इति प्रोद्भतत्र-18 |पापि 'सशट्यत्वे सर्वथा न शुद्धिः' इत्यालोचितुं स्वं प्रोत्साह्य यावद्याति, तावदचिंतिते कंटके लग्ने|पशकुनेन लुब्धा य ईदृग् ायति, तस्य किं प्रायश्चित्तं ?' इति परव्यपदेशेन पंचाशवर्षी तीव्र
तपस्तेपे । उक्तं च|"उमदसमध्वाखसेहि, निविगइएहिं दसवरिसेहिं । तहय खवणेहिं बुन्नि दोचेव य जुक्रिएहिं च ॥१॥
मासखमणेहिं सोलस, वीसं वासाई अंविलेहिं च । बरकमणा अजा एवं, कुणइ तवं वरिसपन्नासं ॥२॥ | एवं सक्रियऽस्तपोविधानेऽपि सा न शुधा । प्रत्युतार्त्तध्यानान्मृता । दास्याद्यसंख्यजवेष्वनुभूततीव्रतरमुःखा श्रीपद्मनाजतीर्थकृतीर्थे सेत्स्यति । तमुक्तं
“ससलो जवि कसुगं, घोरं वीरं तवं चरे । दिवं वाससहस्सं तु, तऊ तं तस्स निष्फलं ॥१॥” | | इति। तथा वार्षिकप्रतिक्रमणेऽष्टोत्तरसहनश्वासोबासमितः कायोत्सर्गो शेयः। प्रतिचतुर्विंशतिस्तवं-12
'चंदेसु निम्मलयरा' इति यावता पंचविंशतिश्वासोबासा गण्याः, ४० लोगस्सध्यानैकनमस्काराधिके १00018 र पयसमा ऊसासा इत्यत्र ज्ञेयं । चातुर्मासिकप्रतिक्रमणे ५०० श्वासोवासाः, पाक्षिकप्रतिक्रमणे ३०० श्वासो-14
बासाः । अत्रैकैकश्वासोबासमध्ये कियत्परिमितं देवायुर्वध्नाति ? तमुच्यते-"विक्षपञ्चचत्वारिंशत्स
2010
For Private & Personal use only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपत्यप्रा.
हिनचतुःशताष्टमितपड्योपमानि ( २४९५०७), एकपट्योपमस्य नव जागाः क्रियते, तन्मध्यगताश्चत्वारो संज्ञ. १०
जागा ग्राह्याः। यतः॥१०॥ “खस्कयुगसहस्सपणचत्त, चल सया अझ चेव पलियाई। किंचूणा चउन्नागा, सुराजबंधो गूसासे ॥१॥"IEl
___समस्तनमस्काराष्टश्वासोवासमध्ये एकोनविंशतिलक्षत्रिषष्टिसहस्रविशतसप्तषष्ठीमितपक्ष्योपमानि | १६३२६७ ताति सुरायूंषि बध्यते । तथैकोद्योतकरश्वासोबास २५ मध्ये ६१ सह ३५ सहस्रधिश-४ तोपरि दशेति संख्यया पट्यानि, देवलोकेषु येषां देवानामायुरेतावत्पट्यमितं स्यात् तत्रोत्पद्यते। | तथा पर्युषणापर्वणि चैत्यपरिपाटी कार्या, चैत्यार्चादिनिः शासनोन्नतिर्विधेया । यौकदा वज्रस्वामी
निक्षे प्रसृते संघ पटे संस्थाप्य सुजिहां पुरीं नीतवान् । तत्र वौचनृपेण जिनचैत्येषु पुष्पनिषेधः कृतः। तदनु पयूषणायां श्राद्धर्विज्ञप्तः स व्योमविद्यया माहेश्वरीपुर्या पितृभित्रमारामिकं पुष्पप्रगुणीकरणार्थ-IX मादिश्य स्वयं हिमवदनौ श्रीदेवीगृहे गतः । ततश्च निया दत्तं महाप- हुताशनवनाविंशतिलहपु. प्पाणि च खात्वा गॅलकामरविकुर्वितविमानस्थः समहोत्सवमागत्य श्रीजनशासनं प्राजावयत्, नृपमपि श्रावकं चक्रे इति।
तथाऽष्टाहिकपर्वसु श्रमारिप्रवर्त्तनं कार्य । श्रीकुमारनृपसंप्रतिनृपादिजिरिव संप्रतिकासेऽपि श्रीहीर- १०॥ गुरूपदेशादकब्बरसाहिना स्वकीयाखिलदेशेषु पाएमासिकामारिप्रवर्त्तनं कृतं । तथाहि समासतःएकदा स्वप्रधानादिन्यो हीरसूरेवर्णनं श्रुत्वा श्रीअकबरेण स्वनामांकितफुरमानं प्रेष्यातिबहुमानेन
2010_05
For Private & Personal use only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
*ॐ**
*
का गंधारतः श्राहूताः सं–१६३० ज्येष्ठबद्दखत्रयोदशीदिने गुरवस्तत्र संप्राप्ताः । श्रीसाहिना समं मिलिताः, * साहिना सादरं पृष्टः सूरिस्तथा धर्मोपदेशं ददौ यथा आगरागतोऽजमेरपुरं यावदध्वनि प्रतिकोशं| & कूपिकोपेतमनारादीन् विधाय स्वकीयाखेटकलाकुशलताप्रकटनकृते प्रतिमनारं शतशो हरिणविषाणारो-18
पणविधानादिना प्राग हिंसाकरणरतिरपि स जूपो दयामतिः संजातः । ततः श्रीसाहिरवदत्-“यत्रीमंतो मया दर्शनोत्कंठितेन दूरदेशादाकारिताः । अस्मदीयं च न किमपि गृह्यते, तेनास्मत्मकाशालीम-3 निरुचितं याच्य” । ततो विचार्य सूरिभिस्तदीयान्वितदेशेषु पयूंपणापर्वसत्काष्टाहिकायाममारिप्रवर्त्तनं । बंदिजनमोचनं चायाचि । तद्गुणचमत्कृतमनसा श्रीसाहिनास्मदीयान्यपि चत्वारि दिनानि समधिकानि जवंतु' इति कथयित्वा स्ववशीकृतदेशेषु श्रावणबहुतदशमीतः प्रारज्य लाप्रपदशुक्लपष्ठी यावदमारिप्रवर्त्त
नाय घादशदिनामारिसत्कानि कांचनरत्नांचितानि स्वनामांकितानि पट्फुरमानानि त्वरितमेव गुरूणां । है समर्पितानि । प्रथमं श्रीगुर्जरदेशीयं, दितीयं मालवदेशमत्कं, तृतीयमजमेरदेशीयं, चतुर्ये दिल्लीफत्तेपुर
सत्कं, पंचमं लाहुरमुखतानसत्कं, श्रीगुरुपाचे रक्षणाय पष्ठं पंचदेशसंबंधिमाधारणं चेति । तेन तत्तद्देशे || प्वमारिपटहो विस्तृतः, तथा श्रीगुरूणां पार्थामुत्थाय तदेवानेकगव्यूनिमिते मावरनाम्नि महासरसि गत्वा-2 साधुसमदं स्वहस्तेन नानाजातीयानां देशांतरीयजनप्रानृतीकृतानां पक्षिण मोचनं चके, तथा कारागारस्थबहुजनानां बंधनन्जनमपि कारितं । ततः श्रीसूरिणा साहिप्रार्थनया श्रीजंवृदीवपन्नत्तिवृत्तिविधा
*
***
*
2010
*
For Private & Personal use only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
113 0011
201
|यकवाचक श्री शांतिचंद्राः स्वपरशास्त्रज्ञाः पश्चिमाधीशवरुणसुरदत्तवरास्तत्र धर्मश्रावणार्थं निहिताः । तैः | स्वोपज्ञकृपारसकोशाख्यशास्त्र जलेन सिक्ता सती श्री माहेर्हृदये कृपालता वृद्धिमती बज्जूव ।
दासाः पुरः श्रामलकप्रमाणे घे मुक्ताफले केनचिदिन्येन प्रानृतीकृते । तं सन्मान्य स्वकोशाधिपं वालव्यजनकारकं १२ हजारिमनसवं विज्रतं च तं प्रति ते मुक्ताफले रक्षणाय प्रदत्ते । सोऽपि स्वगृहे । गत्वा जार्यायै ददौ । मापि स्नानोत्सुका स्ववस्त्रे वध्ध्वा स्नानं चकार । तदनु सुरत्रासत्के ते ज्ञात्वा स्वेष्टस्थले मुमोच । क्रमादामयार्दिता सा पंचत्वं प्राप । श्रन्यदा नृपेण ते मार्गिते, स स्माह - 'हे स्वामिन् । मद्गृहात्समानयामि' । ततस्तेन स्वमंदिरं सर्वत्रान्येपितं परं कापि ते अप्राप्य चिंतार्दितो निस्तेजा व्यावृन्यायाति नृपाच्यर्णे, तदांतराने पुण्योदयेन वाचकेंद्रा मिलिताः । तैश्चिंतास्वरूपं पृष्टं । जीवितमुक्तस्पृ| हेण तेन यथाजातं विज्ञतं, तदा ते प्रादुः - 'त्वया गृहे गत्वा पूर्वं यत्र यस्यै दत्ते, तत्रैव तस्याः समीपे | मार्गी ये फले । सोऽपि गृहे गतः । तथैव स्नानोद्यतां तां वीक्ष्य ते मार्गिते, तयापि स्वशाटिकांचलग्रंथीमुन्मुषय दत्ते । सोपि प्राप्ताश्चर्यः साहिपार्श्वे समेतस्तत्पुरस्ते संस्थाप्य नूयश्चामरविंजनोद्यतोऽनूत्, परं तदाश्चर्यमग्नो नूयोभूयः स्तिमितजरुत्वं प्राप्नोति । तदा साहिना पृष्टः - ' किमद्य चित्रलिखित इव त्वं जवसि १' इति निर्बंधेन पृष्टः सर्व ज्ञातं स्माह । तदा साहिनोदितं - ' किमत्र चित्रं, स तु द्वितीयो विश्वेशोऽस्ति' । अथ प्रगे धर्मभावणार्थं सजामध्ये वाचकेंद्र: कांचनपादपीठोपरि समेत्य स्थितः । ततो नूपः | प्रणम्येति व्यजिङ्गपत् - 'हे पूज्य ! किमप्याश्चर्यमस्माकं दर्शय' । सोऽप्याह - 'कहये गुलाबपुष्पारामे
स्तंज. १०
॥१०८॥
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ०१९
त्वया गंतव्यं । प्रगे साहिस्तत्र गतः, वाचकेोऽपि तत्रागात् । धौ परस्परं धर्मगोष्ठीं तनुतः, तावत्साहिनोबतगरवो जातः, सहसा तदाकर्ण्य चकितः स्वसेवकान् पप्रठ - 'अस्मदाज्ञां विना कस्यापि ढक्कारवो द्वादशगव्यूतिमध्ये न जायते, पश्यत यूर्य' । ततस्ते विलोक्य साधिपं प्राहुः - 'हे साधिप ! युष्मत्पिता डुमायुः स सचमूस्तव मिलनाय समेति' इति कथनानंतर मेव समेत्य पुत्रं परिरन्य च स्थितः सर्वेषामकबरसैनिकानां मेवामिष्टान्ननृतरजतपात्राणि ददौ । साहिं प्रति महत्सन्मानं दत्वा यथागतस्तथा ययौ, क्षणेनादृश्योऽनूच्च । साहिः साश्चर्यं दध्यौ — 'नेदं तांत्रिकं, यतोऽस्मदादिसमर्पितवस्तुनीमानि प्रत्यक्षं दृश्यंते, छातोनूनमिदं चेष्टितं गुरुणा निर्मितं । ततो गुरवे नत्वा स्तुतिं चकार । श्रथैकदा साहिरटक| देशेशजयनार्थ ३२ क्रोशमितप्रयाणमकरोत् । तदा साहिना स्वनृत्येन समागतजनान्वेषं नामग्राहपूर्व कारितं तन्मध्ये वाचक चंद्रस्यापि नाम श्रुत्वा दध्यौ 'अहो वाहनोपानदादि विनाऽमी महद्दुःखं प्राप्ता श्रविष्यन् । ततस्तदाकारणाय स्वोपजीविनः प्राहिणोत् । ते तं प्रादुः - ' त्वां साहिराकारयति' । तदा वाचकेंद्रावस्थेदृशी जातास्ति - सोफयुक्त चरणत्वात्पदमात्रमप्यग्रे चलनाक्षमाः, टौप्परक स्थितप्रासुकजखेन विस्त्रांचलमात्र कृत्य स्वोरसि स्थापितमस्ति छौ शिष्यौ वैयावृत्यं कुरुतः । ततः सेवकैरेतत्स्वरूपं सर्व नृपाय निवेदितं । तदा सादिः सुखासनं प्रेषयत्, तदा स एकां काष्ठवलिकामानाय्य तदुपर्यारुरोह, स्वशिष्यों काष्ठप्रांतौ स्कंधे न्यस्य चलितौ । साहिस्तथावस्थं तमागचंतं वीक्ष्य दध्यौ - 'श्रहो गुरुवाक्य - जक्ता धन्या इमे ये मदनुयायिनः संति, अन्यथा मदन्यर्णे न काप्येषां प्राप्तिः, श्रहो क्षमाश्रमणानां
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा.साक्षमा' । ततःसाहिर निमुखीय तत्पादयुग्मं चाया पस्पर्श प्रोवाच च-'स्वामिन् ! श्रतःपरं मत्कृते मह- संज.१०
त्प्रयाणं युष्मानिन विधेयं, शनैः शनैः पश्चात्समेतव्यं' । ततः क्रमेण साहिरटकदेशाधिपपुरं परिवेष्य || ॥१०॥
स्थितः, पादश वर्षाणि जातानि, परं तपो न स्वायत्तोऽजूत् । एकदा साहिपुरो म्लेला अन्ये च पाहुः४|'त्वं प्रत्यहं कापुरुषश्वेतपटसंगं करोषि, तेनायं मुग्गो उमेहोऽनुमीयते' । तवृत्तं नूपेन तस्मै वाचकेंजाय। ज्ञापितं । गुरुः प्राह–'यदिवसे मुर्गग्रहणेला तव स्यात् , तत्समये गृह्यते, परं त्वत्सैन्यं सर्व स्कंधावारेऽ-18
वस्थाप्यं, आवां घावेव बजावः, परं पुरांतर्बहिश्च कस्यापि केनापि हिंसा न विधेया' । ततः पटहोद्घोपाषेण हिंसां सर्वत्र निवार्य प्रनाते धावेव मुर्गसमीपमीयतुः । सर्वे निंदका ऊचुः-'सौ कापुरुषोऽकबरं ||
शत्रुहस्ते समर्पयिष्यति' । ततो वाचकेनैकया फूत्कृत्या सर्ववप्रखातिका रजःपूर्णीकृता, पितीयया शत्रुसैन्यं स्तनितं, तृतीयया च गोपुराणि फुत्रिका श्व स्फुटितानि । ततः साहिः सोत्साहं साश्चर्य च पुरे स्वाझामखमां चकारेति । 'हे पूज्य ! मम किंचिदनुग्रहं विधाय समादिश' तदा वाचकेंप्रेण १५ कोटी व्यस्थानकं राज्ञः प्रतिवर्ष जीजीयाकरमोचनं याचितं, सपादसेरचटकजिह्वालक्षणं त्वया न कार्य, सुवर्णटंकैक-14
शत्रुजयकरमोचनं याचितं, पाएमासिकामारिप्रवर्त्तनं च, तथा हि-श्रीमत्साहिजन्मसंबंधिमासः, श्रीपयूष-12 Aणापर्वसत्कानि १५ दिनानि, सर्वे रविवाराः, सर्वसंक्रांतितिथयः, नवरोजसत्को मासः, सर्वे श्दवासराः, ॥१०॥ | सर्वे मिहरवासराः, सोफियानवासराश्चेति पाएमासिकामारिसत्कं फुरमानं' इत्यादिफुरमानानि च श्रीसाहिपाश्चात्समानीय श्रीगुरूणां प्रातृतीकृतानि वाचणेति ।
JainEducation International 2010-05
For Private & Personal use only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
अष्टाहिकापर्वसु शासनोन्नति, नानाविधां धर्मविवृधिहेतवे । पूर्वोक्तयुक्त्या विदधातु लावुकः, सौजाग्यखदम्यादिसुप्रेमसस्पृहः ॥१॥ ॥ इत्यन्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य वृत्ती
दशमस्तंने सप्तचत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४ ॥
॥ अष्टचत्वारिंशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४ ॥ अआष्टाहिकपराधकैवर्षकृत्यानि विधेयानीत्याहसंघार्चादिसुकृत्यानि, प्रतिवर्ष विवेकिना । यथाविधि विधेयानि, ह्येकादशमितानि च ॥१॥ स्पष्टः । नवरमेकादशसुकृत्यानि पूर्वसूरिप्रणीतगाथान्यां प्रदर्श्यते“पश्वरिसं संघच्चणं, साहम्मिश्रजत्ति जत्ततिगं । जिणगिहिएन्हवणं, जिणधणहि श्र महपूा ॥१॥
धम्मजागरित्रा सुश्रपूश्रा, उजावणं तह तित्थपनावणा ।
(गुरुजोगे वालोयण कुणंताणं तवे ) सोहि" ॥२॥ व्याख्या-प्रतिवर्ष वर्षे वर्षे जघन्यतोऽप्येकैकवारं संघार्चनं, प्रतिवर्ष श्रीसंघपूजा-तत्र साध्वीसा-| धुल्यो निर्दोषाहारपुस्तकादिकं दत्ते, श्राविकाशाचेन्यो यथाशक्ति सनक्तिपरिधापनादिकं विधत्ते ।। संघाचो त्रिविधा-उत्कृष्टा मध्यमा जघन्या च, सर्वदर्शनसर्वसंघपरिधापने उत्कृष्टा, सूत्रमात्रादिना
www.tainelibrary.org.
2010
l
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपना जघन्या, शेषा मध्यमा। तत्राधिकं व्ययितुमशक्तो गुरुन्यः सूत्रमुखवस्त्रादिकं, त्रिश्राविकानाघेन्यः संज.१०
"I पूगादिकं च दत्त्वा प्रतिवर्ष संघार्चाकृत्यं जक्या सत्यापयति, निःस्वस्य तावदपि महाफलदं पुणिया-|| ॥११॥ श्रावस्येव । यतः
"संपत्तौ नियमः शक्ती, सहनं यौवने व्रतम् । दारिद्ये दानमप्यपं, महासानाय जायते" ॥१॥
इति साधर्मिकाणां निमंत्रणं विशिष्टाशनवसनादिदानं,ापन्निमग्नानां स्वधनव्ययेनाप्युझरणं । उक्तं च-13 "न कयं दीणुधरणं, न कयं साहम्मिाण वनखं । हिश्रयंमि वीयराजे, न धारि हारि जम्मो” ॥१॥
श्राविकास्वपि वात्सत्यं श्रावकवदन्यूनाधिक विस्तार्य, ता अपि रत्नत्रयीवत्यः सुशीलाः सधवा 2 विधवाः साधर्मिकत्वेन ध्येयाः। अत्र शिष्यप्रश्नः-स्वामिन् ! स्त्रियो खोके लोकोत्तरे च दोषान्विताः प्रसिधा यतः"अनृतं साहसं माया, मुर्खत्वमतिलोजता । अशोचं निर्दयत्वं च, स्त्रीणां दोषाः स्वजावजाः" ॥१॥
सुकुमासिकासुरीकांताकपिसाऽजयानूपुरपंमितानागश्रीप्रमुखा श्रवदाताः स्वयमन्यूह्याः । श्रागमेऽपि"श्रणंताजे पावरासी, जया उदयमागया । तया इत्थित्तणं पत्तं, सम्मं जाणाहि गोयमा" ॥१॥ |
अत्र रजार्यादय उदंताः, सर्वत्र तासां निंदा दृश्यते । अतस्तासु दानसन्मानवात्सहयं कथं युक्तं ? गुरुराह-'नायमेकांतः, यनिता एव दोषबहुलाः, पुरुषा अपि केचित् । अखाइरागेम्सदृशा महारा- ॥११०॥ शया नास्तिका देवगुरूवंचकाश्च नूयांसोऽपि दृश्यते, एवं स्त्रीणामपि कासांचिद्दोषबहुलत्वमुपलभ्यते,
2013
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
तथापि कासांचिद्गुणबहुखत्वमप्यस्ति । अत्र सुखसारेवतीकलावतीमदनरेखादयः श्राविकाः श्रीतीर्थनाङ्गुरप्यनेकधा स्तुताः । अतस्तासां जननीनामिव लगिनीनामिव स्वपुत्रीणामिव वात्सध्यं युक्तियुक्तमेवे. त्यवं' । १-२। तथा प्रतिवर्ष जघन्यतोऽप्येकैकयात्रा कार्या, ( एवं च ) यात्रात्रिकं, यतः"अष्टाहिकानिधा चैका, रथयात्रा तथाऽपरा । तृतीया तीर्थयात्रा चे-त्याहुर्यात्रास्त्रिधा बुधाः" ॥१॥
अष्टाहिकासु सर्वचैत्यपूजादिमहामहो विधेयः । रथयात्रा तु कुमारपालेनैवं कृता । यतःचित्तस्स अमिदिणे, चनत्य पहरे महाविनईए । सहरिसमिखंत नायर,-जणकयमंगलजयसद्दो ॥१॥ | | सोवन्नजिणवररहो, नीहरंत चवंतसुरगिरिसमाणो । कणगोरुदंमधयउत्त-चमरराहिं दिप्पंतो ॥२॥ पहविन विलित्त कुसुमेहिं, पूचं तत्थ पासजिणपमिमं । कुमरविहारसुवारे, महयणो उवा रिद्धीए ॥३॥ तूररवनरिअनुवणो, सरसनचंतचारुतरुणिगणो । सामंतमंतिसहिङ, वच्च निवमंदिरंमि रहो ॥४॥ राया रहत्यपमिमं, पट्टसुश्रकणयजूसणाहिं । सयमेव अञ्चिलं कारवे विविहाई नट्टाई ॥५॥ तत्य गमिऊण रयणिं, नीहरि सीहबारबाहिमि । गइ एवं चित्र धय, तमवंमि परममवंमि रहो ॥६॥ तत्थ पहाए राया, रहजिणपमिमा विरलं पूवं । चनविहसंघसमवं, सयमेवारत्तिरं कुण॥७॥ | तत्तो नयरंमि रहो, परिसक्का कुंजरेहिं जुत्तेहिं । गणेगणे पफर्ममवेसु विरलेसु दिघ्तो ॥७॥
इत्यादि । अथ तीर्थानि-श्रीशत्रुजयरैवतादीनि, तथा तीर्थकृतन्मदीक्षाज्ञाननिर्वाणविहारजूमयोऽपि प्रजूतनव्यसत्त्वशुजनावसंपादकत्वेन नवोदधितारणातीर्थानि कथ्यंते, तेषु दर्शनादिविशुवर्ष विधि
2010
For Private & Personal use only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तन.१०
उपदेशप्रा
यद्यात्राकरणं । यथा श्रीसियसेनार्कप्रतिबोधितविक्रमार्कस्य श्रीशत्रुजययात्रासंघे एकोनसप्तत्यधिकशत ||
सौवर्णदेवालयाः, पंचशतीदंतचंदनादिमयाः, श्रीसिद्धसेनाद्याः पंचसहस्रसूरयः, धतुर्दश जूपा मुकुटबघाः, || सप्ततिखक्षाणि श्राझकुटुंबानि, एका कोटिर्दश खक्षाणि नवसहस्री च शकटानि, अष्टादशलक्षाणि तुरं-13
गमाः, षट्सप्ततिशतानि गजाः, एवं करजवृषनाद्यपि ज्ञेयं । श्रीकुमारपासस्य स्वर्णरत्नादिमयाश्चतुस्सप्तत्य-15 |धिकाष्टादशशतदेवालयाः, बाजूसंघपतेस्तु सप्तशतानि, तद्यात्रायां पादशकोटिस्वर्णव्ययः, साधुपेथम-| स्यैकादशरूपटंकलक्षव्ययस्तीर्थदर्शने संघे च देवमंदिराणि विपंचाशत् मनुष्याश्चसप्तलक्षाः, मंत्रिवस्तुपाखस्य सार्खा घादशयात्राः प्रसिधाः इति । ३। I तथा चैत्ये स्नात्रमहोऽपि विस्तारेण सर्वपर्वसु कर्तुमशक्तेनापि प्रतिवर्षमेकैकः कार्यः । श्रूयते हिसाधुपेयमेन श्रीरैवतस्नात्रमहामहे षट्पंचाशद्घटीस्वर्णेप्रमाला परिदधे । श्रीशत्रुजयरैवतयोश्चैक एव 8 कांचनमयो ध्वजः प्रददे, तत्सुतेन साधु कांफणेन तु सुकूलमयः इति । । । तया देवत्रव्यवृक्ष्यर्थ प्रतिवर्ष माखोघटनं कार्य, तत्र चैंजी श्रन्या वा माला ग्राह्या । श्रीरैवते श्रीश्वेतांबरदिगंबरसंघयोस्तीर्थवि-| वादे सति 'य इंप्रमालां परिधत्ते तस्येदं तीर्थ' इति वृक्षोक्तौ साधुपेयमेन षट्पंचाशद्धटीस्वर्णेनेमाला ||
परिदधे, चतुर्धटीस्वर्ण मार्गणेभ्यो ददे तीर्थ च स्वीचक्रे, इत्यादिशुजविधिना देवस्ववृद्धिः कार्या इति ।। 8 तथा प्रतिवर्ष पर्वसु चैत्ये महापूजा विधेयेति । ६। तथा रात्रिजागरणं तीर्थदर्शने कट्याएकदिनेषु गुरु-| दिशानिर्वाणादौ च कार्य श्रीवीतरागगुणगीतनृत्यादिमहैरिति । ७। तथा श्रुतज्ञानजक्तिः प्रत्यहं कर्तुमशक्तेन |
ॐॐॐॐॐॐॐ
2010_05
For Private & Personal use only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
प्रतिवर्ष प्रतिमासं च कार्या इति । । तथा नवपद सिद्धचक्रैकादशी पंचमी रोहिणी ज्ञानदर्शनचारित्रादि| विविधतपः संबंधिषूद्यापनेषु जघन्यतोऽपि एकैकमुद्यापनं वर्षे वर्षे यथाविधि कार्यं । यतः -
“उद्यापनं यत्तपसः समर्थने, तचैत्यमौली कलशाधिरोपणम् । फलोपरोपोऽक्षयपात्रमस्तके, तांबूसदानं कृतजोजनोपरि " ॥ १ ॥
सर्वत्र शुक्लपचम्यादिविर्धितपसामपि तत्तदुपवासादिसंख्यानाणक वर्त्तुलिकानाखी के रमोदका दिनानाविधवस्तुढौकनादिना यथाश्रुतसंप्रदायमुद्यापनानि विधेयानीति ॥ ए ॥
तथा तीर्थप्रज्ञावनानिमित्तं श्री गुरुप्रवेशोत्सवप्रनावनादि जघन्यतोऽपि प्रतिवर्षमेकैकवारं कार्य, तत्र श्री गुरुप्रवेशोत्सवः सर्वागी एप्रौढामंबर चतुर्विधश्री संघसं मुखगमनेन श्री गुर्वादिसंघसत्कारादिना च यथाशक्ति कार्यः । श्रीवीरवंदनमहोत्सवे श्री श्रपपातिकसूत्र वर्णितकौशिकनृपवत्, प्रदेशिनूपवत्, उदायि झापवत् दशार्णन महीनाथवा विधेयः । तथा साधुपेथमेन श्रीधर्मघोषसूरीणां प्रवेशोत्सवे दिसत - ( 29 ) सहस्रटंकव्ययश्चक्रे । ननु संविग्नसाधूनां प्रवेशोत्सवोऽनुचितः इति न वाच्यं यतो व्यवहारजाष्ये प्रतिमाधिकारे
"रिश्रा नाम निगो, दरिसणं सन्निसादुमप्पाहे । दंमिश्र जोईसाई, सावगसंघो वसक्कारं " ॥ १ ॥ रितायां समाप्तप्रतिमायामुत्मावस्येन मंत्युद्धामा जिक्षवः, तेषां नियोगो व्यापारो यत्र स उद
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥११३॥
201
भ्रामक नियोगो ग्रामः, तत्रागत्य स्वात्मानं दर्शयति ततः संयतः संज्ञिनं वा श्राविकां वा संदेशयतियथा समापिता मया प्रतिमा ततोऽहमागतः । ततो दंगिको राजा जोजिको ग्रामाध्यक्षश्च तदभावे श्रावकवर्गः संघश्च सत्कारं प्रवेशोत्सवादिकं करोति, शासनोन्नतेस्तीर्थकृत्त्वादिफलत्वात् । १० । तथा गुरुयोगे जघन्यतोऽपि प्रतिवर्षमालोचना गुरुज्य श्रादेया । यतः
"जंबूद्दीवे जइ ढुका, वालुया ते चेत्र हुंति रथपाई। दिति सत्तखित्ते, न बुट्टए दिवसपठित्तं” ॥ १ ॥ "जंबूदीवे जे हुंति, पद्यया ते चेव इंति देमस्स । दिति सत्तखित्ते, न बुट्टए दिवसपचित्तं” ॥ २ ॥ आलोचनां विना बहुवासरोपार्जितपापहानिः कथं स्यात् ? विधिवदालोच्य गुरुदत्तं प्रायश्चित्तं विधत्ते, तदा तद्भवेऽपि शुध्यति, कथमन्यथा दृढप्रहारिप्रमुखाणां तद्भवेऽपि सिद्धिरिति । ११ ।
कृत्यान्यमूनि प्रतिवत्सरं मुदा, श्राद्धा वितन्वंति विवेकसंनृताः । तत्पुण्यपुष्ट्या कृतिनः कृतार्थिनः सिद्धिं वनंते प्रनुधर्मकर्मठाः ॥ १ ॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रन्थस्य श्रष्टचत्वारिंशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४८ ॥
वृत्तौ दशमस्तं
१ श्रावकम् .
04
तंज. १०
॥११३॥
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ एकोनपंचाशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४ ॥
अथ पर्वदिनेषु पौषधो न हेय इत्याहये पौषधोपवासेन, तिष्ठति पर्ववासरे । अंतिम इव राजर्षि-र्धन्यास्ते गृहिणोऽपि हि ॥१॥
___ स्पष्टः । श्लोकसूचितसंबंधोऽयं सिंधुसौवीरदेशे वीतजयादित्रिषष्ट्यधिकत्रिशती ३६३ नगराधीश उदायिनृपः, तस्य प्रजावती पट्टदेव्यस्ति । तयोरजीचिनामा पुत्रः, केशीति नाम्ना च नागिनेयोऽप्यस्ति । इतश्च चंपायामाजन्मस्त्रीलंपटः कुमारनंदिस्वर्णकृद्यां यां सुरूपां कन्यां शृणोति तां स्वर्णपंचशतीं दत्त्वा गृह्णाति । एवं पंचशतानि स्त्रियो 8 जाताः, तानिः सहैकरतंजसौधेऽरस्त । तस्य नागिलायो मित्रमस्ति । एकदा पंचशैलाधिपत्यंतरदेव्यो शक्राझया नंदीश्वरं प्रस्थिते, तदानीं तत्पतिर्विद्युन्माली च्युतः। ततस्ते हासाप्रहासानाम्न्यौ कामुकं तत्स्व-12
कृतं तत्रावातरतां । ते दृष्ट्वा परिरन्धुकामः प्रोवाच-'के युवां ? किमर्थमागते ? ते प्रोचतुः-'लव'18 दर्थे' । प्राप्तसंज्ञः स हेमकृत्प्रार्थनां चक्रे । ते ऊचतुः-त्वं पंचशैले समागळेः, तत्रावयोः संगो लावी-12 इत्युक्त्वा ते उत्पतिते । स जूलुजे स्वर्ण दत्त्वा इति पटहमवादयत्-'यो मां पंचशैले दीपे नेता, सतव्य-| कोटी सब्धा' । तत एकेन निर्यानकस्थविरेण पटहा धृतः, कोटीधनं चाददे । यानपात्रं सजीकृत्य स्वर्णकृता साकं पोतस्थो वृघोऽब्धिवर्त्मनि सुदूरमागत्येत्यूचे-'जोः कुमार ! अब्धिकूले तल्लेखपादजातोऽयं वटो
___ 2010
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
परामा.
संज..
॥११३॥
श्यते, यदा पोतमधो याति तदाऽस्य शाखायां त्वं विलगेः, निश्यत्र नारंमा एष्यंति, तेषु सुप्तेषु कस्य- दाचिदंधौ पटेन स्वयं स्वं बदा दृढमुष्टिना विलगेः । प्रातरुड्डीनास्ते त्वां पंचशैखे नेष्यति । यदि वटेऽवि-
समस्त्वमेतद्यानपात्रमिव महावर्ते पतित्वा विनंक्ष्यसि । तथा कृते स पक्षिणा तत्र निन्ये । स क्रमेण
हासाप्रहासाच्या दृष्टः, तेनापि जोगार्थ प्रार्थिते, तान्यां प्रोचे-'श्रनेनांगेनावयोः संगो न जवेत, किं पतु अग्निप्रवेशादिना कृतनिदानेन त्वं पंचशैलेशो जव' स दध्यौ–'उजयतो भ्रष्टोऽई' इति चिंतात
स्तान्यां स्वपुरे मुक्तः । ततः स देवांगनांगमोहितोऽग्निसाधनं प्रारेले । तदा नागिखश्राधेनोक्तं-मित्र ! Mबाखमरणं नाई तव' इत्यादिना वार्यमाणोऽपि निदानेनाग्निशरणं कृत्वा पंचशैलेशो जज्ञे। नागिलस्तपैरा
ग्यात्प्रव्रज्याऽच्युते देवो जातः । अन्यदा नंदीश्वरयात्रार्थ प्रस्थितानां देवानां पुरो गातुं तदाझया हासा-1
प्रहासे चलिते स्वपतिमूचतुः-'स्वामिन् ! त्वं पटहं वादय' सोऽहंकारेण नोऽवादयत् , तदा पुष्कर्मणा । सापटहः कंठे व्यवगत् , तदानीं तान्यामुक्त-'जोः प्राणेश! त्वं कुलोचितं कुरु मा त्वं सजास्व'। ततो वि
युन्मासी देवो गायंतीच्यां तान्यां सह पटहमवादयत्, त्रिदिवौकसां पुरतश्चचाल । तदानीं नागिः स्वर्गी यात्रायां व्रजन् विद्युन्माखिनं निजपूर्वजवमित्रमवधिज्ञानाद्ददर्श । ततः स्वर्गिणा स जाषितः'जन! त्वं मां जानासि ?' स जगौ-'तेजस्विनाहं जाने त्वं कोऽसि । ततस्तेन श्राधरूपं कृत्वा स्वस्य पूर्वनवस्वरूपं येन धर्मेण प्राप्तं देवत्वं तत् स्वरूपं चोक्तं । तच्छुत्वैवमवदत्-'लो मित्र! किमहं करोमि | श्रच्युतसुरेणोक्तं-मित्र ! गार्हस्थ्ये चित्रगृहे कायोत्सर्गेण स्थितस्य जावसाधोवीर विनोमत्ति त्वं कारय,
॥११३॥
2010_05
For Private & Personal use only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
तव बोधिबीजमुत्पत्स्यते' तमुक्तमुररी कृत्य गृहे प्रतिमास्थं श्रीवीरमपश्यत् । ततो देवो हिमवंतशैले गत्वा गोशीर्षचंदनं छित्त्वा यथादृष्टां मूर्ति सविजूषणां चक्रे, जातिचंदनस्यैको पेटीं कृत्वा कपिलकेवसिपाधै प्रतिष्ठाप्य तस्यां चिक्षेप, तदानीमेकस्य सायानिकस्यांबुधौ पोतस्योत्पातयोगतो भ्रमतः पएमासी गता। देवस्तं ददर्श, तस्य पीकां संहृत्य प्रतिमागर्न समुद्गकमर्पयित्वा पाह-त्वं वीतजयपत्तने गत्वा इत्युत्घोषणां कुर्वीथाः-'श्यं परमात्मप्रतिमा गृह्यतां गृह्यता' । ततः स प्रतिमानुजावतस्तन्नगरे गत्वोद्घोषणां
चक्रे । तत्र विजतापसनृपादयोऽनेके समाजग्मुः, ते स्वेष्टदेवान्स्मृत्वा स्मृत्वोद्घाटयंति परं नोघटते ।। जा एवं मध्याहे राझी नोजनाय चेटी संप्रेष्य नृपमाह्वयत् , राज्ञापि तथ्ये प्रोक्त प्रजावती तत्रैत्य देवाधिदेवोऽईन न त्वन्ये ब्रह्मादय इति मत्वा संपुटं चंदनादिनिः संपूज्य प्रोचे
"प्रातिहार्याष्टकोपेतः, प्रास्तरागादि
देयान्मे दर्शनं देवा-धिदेवोऽहस्त्रिकालवित्" ॥१॥ | इत्युक्ते स्वयं संपुटाजिनमूर्तिर्निर्गता । श्रथ सा तां चैत्यगृहे न्यस्य त्रिसंध्यमपूजयत् । अन्यदा अव्य-III | पूजानंतर राज्ञी प्रीता जिनवरस्य पुरो नृत्यति स्म, राजा च वीणामवादयत् , तदा नृपः शिरोहीनं नृत्यतं प्रजावत्याः कबंधं ददर्श, तदनिष्टं वीदय हुजितनृपकरावीणाऽगवत् , तदानीं क्रुझा राझी जगौहे प्राणेश ! किमेतजातं ?, । नृपः स्त्रीकदाग्रहात्तथ्यमाख्यत् । सा माह-'अनेनारिष्टेन ममायुररूपमेव है ज्ञायते' । पुनरन्यदा कृतस्नाना राही देवा_होणि श्वेतवासांसि दास्या हस्तेनानाययत्, परं जाविविघ्न
____JainEducation international 2010
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. वशापाशी रक्तान्युदैवत । अनर्हाणि वीदय कोपादादर्शन तां जघान । ततस्तानि श्वेतान्येव दृष्ट्वाऽचिंत
यत्-धिग् मया व्रतं खंमितं, एतत्पापक्ष्यार्थ प्रव्रजामि, वस्त्रवर्णानामन्यथात्वप्रेक्षणेन ममायुरप्पमेव' । ॥११॥
ततः स्वाम्याझया व्रतोत्सुका जाता, तदा नृप एवं प्राह-'देवि ! देवत्वाप्तया त्वयाई धर्मे बोधनीयः'। ततः सम्यक्चारित्रं प्रपद्यानशनं कृत्वा सौधर्मकष्टपे सुरोऽजूत् । ततस्तां मूर्ति देवदत्ताख्या चेटी कुब्जिकाऽपूजयत् । अथ स सुरस्तापसरूपधरः संसदि नृपाय दिव्यामृतफलप्रानृतमकरोत् , राजा तत्फलास्वा| देन मोहितस्तं मुनिं जगौ-'मुने ! एतत्फलोत्पत्तिस्थानं दर्शय' । मुनिनोक्तं-त्वं ममाश्रमे एहि'। ततः है स राजा तेन सह वेगेन गतः। स सुरो देवमायया तादृक्फलनरोपेतमारामं किंचिद्गत्वा विचक्रे । तं,
दृष्ट्वा नृपो दध्यौ–'अहमेषां जक्तोऽस्मि, अतः फलादनेछां मे पूरयिष्यन्ति' इति विचिंत्य राजा कपिवधावे, तावत्तैः क्रोधात्करे दं कृत्वा कुट्यमानस्तस्करवदनशत् , नश्यताऽये साधूनवलोक्य तेषां शरणं कृतं, तैः साधुनिराश्वासितः दमापोऽचिंतयत्-"अहो ! क्रूरैस्तापसैर्वचितोऽहं । ततः प्रजावतीदेवः प्रत्यक्षीय प्रतिबोधाय स्वकृतस्वरूपमुक्त्वा स्वर्ग जगाम, नृपोऽपि जिनधर्मैकमनाः स्वस्थानं गतः, राजा स्वं सजास्थितमैदत ।। | श्तश्च गांधारश्रामो नित्याईत्प्रतिमा विवंदिषुर्वैताध्यमूले तपसा तस्थौ । तुष्टा शासनसुरी तदीप्सि
तमपूरयत् । प्रसन्ना कामदा अष्टोत्तरशतगुटिकास्तस्मै ददौ । एकां गुटिकामास्ये विस्वा स दध्यौ–'अहं दावीतजयपत्तने देवाधिदेवमूर्ति वंदितुं यामि' इति चिंतितमात्रेण मूर्त्यतिके देवेन नीतः । तां संपूज्य तत्र
॥११॥
___JainEducation International 2010LINE
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
सुखेनास्थात् । श्रन्यदा स सुधीरासनां मृर्ति मत्वा साधर्मिकाया देवदत्ताकुनायास्ता गुटिका दत्त्वा स्वयं दीक्षां खखौ । सा रूपार्थिनी एकां मुखे क्षित्वा क्षणेन दिव्याकारधरा जाता । श्रतो राज्ञा तस्याः सुवर्णागुलिका इति नाम दत्तं । पुनः सा एकां गुटिकामास्ये मुक्त्वा दध्यौ - "अनुरूपवराजावे मम रूपं वृथा, अयं नृपस्तु मम पितैव, श्रतश्चंमप्रद्योतनूपो मम पतिरस्तु” तदा सा सुरी प्रद्योतपुरस्तद्रूपमवर्णयत्, नृपस्तस्याः प्रार्थनाकृते दूतमादिशत्, चरस्तत्र गत्वा तामर्थयामास । सा तं प्रत्याह- 'नृपदर्शनानंतरमुनयोः समीहितं जविष्यति । सोऽपि गत्वा तथैव जगौ । तदाऽनिखवेगगजारूढो निशि तत्रागात् । विपिने उज्जावपि मिखितौ । नृपेणोकं - 'हे प्रिये ! त्वं मत्पुरी मेहि' कुनाद - 'जिनमूर्ति विना न जीवामि, अतोऽस्याः प्रतिकृतिस्त्वया समानेतव्या, तामिह मुक्त्या एषा सदैव नीयते” । उमित्युक्तत्वाऽवंतीशः | स्वनगरे गत्वा जात्यचंदनमयीं वीरमूर्त्तिमकारयत् । ततोऽवंतीशेन प्रार्थितकपिलर्पिः पंचशतमुनियुतो वास निक्षेपपूर्व तां प्रत्यतिष्ठपत् । ततो विधिना तां मूर्ति संगृह्य करिराजारूढस्तत्रागत्य तां दास्यै समार्पयत् । सा चैत्यगृहे नूतनां प्रतिमां न्यस्य मूखमूर्त्ति समादाय राज्ञा सह सौख्येनावतीं प्राप ।
।
इतश्चोदायिनृपः प्रातर्देवायतनं ययौ, जिनं नत्वा सन्मुखं विलोकयति तदा म्खानमास्यां मूर्ति दृष्ट्वा दध्यौ - " इयं मूर्त्तिः काप्यन्या म्लानमास्यत्वात्सा न भवति, पुनः स्तम्नलग्ना पांचालिकेव या देवदत्ता सापि न दृश्यते, ग्रीष्मे मोर्चेबुवत् करिणो मदोऽत्र निष्ठितश्च दृश्यते, तन्नूनमनिलवेगेनेह चंमप्रद्योतः १ मरुदेशसंबन्धिजलवत् ।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥११॥
समागात् इति ज्ञायते, स क्ष्यं गृहीत्वा गतः” । ततः कुपितो नृपो दशमुकुटव नृपैः सह सबलोऽवती || प्राप । ततो योमिथः समरोऽजूत । तत उदायनेन शिलीमुखैः प्रद्योतः कुंजरापातयित्वा हस्तेन धृत्वा बादः, तस्य ललाटपट्टे 'मम दासीपतिः' इत्यक्षरावली खिलेख तप्तलोहशलाकया, गुप्तिगृहे चापित् । तत उदायनः प्रद्योतस्य गृह जिनालये गतः। श्रीजिनवरं नत्वा स्तुत्वा चोपादातुमुपास्त, सा स्थानतो न चचाख । नृपतिर्जगी-'हे नाथ ! मया कोऽपराधः कृतः, यत्परमेश्वरो मया सह नैति' । तदानीं तदधिठायकः प्राह-'हे नृप ! तव पत्तनं. पांशुवृष्ट्या स्थलं जावि, ततो नाहं तत्र समेष्यामि, त्वं मा शोचीः' ।। ततः स नृपोऽवंतिदेशान्यवर्तत । मार्गस्यांतराले चतुर्मास समागतं । राजा तत्रैव शिविरं न्यधात् ।। तत्र दशपुरं जातं । अन्यदा पर्दूपणापर्वण्युदायने पौषधिके सूदः प्रद्योतनमपृचत्-'नृप ! किमद्य लोदयसे ?' तन्मृत्वाऽवंतीशः क्षोनादिति दयौ–'अहो ! अद्य पृष्टं तत्किं कारणं ?' इति मत्वा सूपकार-| मपृच्छत्-'हे सूद ! अद्य प्रश्नस्य हेतुं वद' । 'नृप ! अद्य पऍपणोत्सवः, मम स्वामी उपोषितोऽस्ति, अत-18 स्त्वदर्थ रसवतीं करिष्यामि' । इति श्रुत्वा नृपः स्माह-'त्वया पर्वदिनोक्तेन वरं कृतं, ममाप्युपवासो
वास्तु' । सूदोऽपि उदायनायाख्यत् , स दध्यो-'अहो ! अस्मिन् कारागारे सति मम पयूपणा साध्वी न है स्यात्' । एवमवधार्य तं निष्कास्य क्षमयामास । तस्य जालांकगोपनं स्वर्णरत्नमणिपट्टबंधेन विदधे। ततोऽ
तिदेशं ददौ । वर्षाकाले व्यतिक्रांते उदायनः स्वपुरीं प्राप । उदायनो मूलप्रतिमायै घादश ग्रामसह-| नाणि पूजार्थं प्रददौ । ततः प्रजावतीदेव्याझया तां नूतनां मूर्तिमपूजयत् । अन्यदा स्वपौषधागारे
॥११॥
2010_NCall
For Private & Personal use only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
201
पौषधं जग्राह मध्यरात्रौ शुभध्यान स्थितस्येदृगध्यवसायोऽभूत् - " ते नृपादयो धन्या वंद्या ये श्रीवीर - जिनांतिके दीक्षा दिकं प्रपेदिरे । यदि स्वामी मां पुनाति, तर्हि तत्पादमूले प्रव्रज्यामादाय कृती स्याम्” । जगवांस्तन्मनोगतं विज्ञाय तत्रागात् । नृपः कौशिकवत् वंदनाय निर्गतः, विधिना स्वामिदेशनां श्रुत्वा गृहे गतः सन्मतिरेवं दध्यौ - 'अहोऽहं नरकांतं राज्यमजी चये सूनवे न ददामि इति मत्वा केशिनागि नेये राज्यश्रियं चक्रे । ततः केशिकृतमहामहो नृपः प्रव्रज्यामुपात्तवान् । व्रतवासराची व्रतपोनिः स्वात्मानमशोषयत् । एकदा नीरसाहारैर्मुनेर्व्याधिरुत्पन्नः, स मुनिर्वैद्येन दृष्टः कथितश्च 'त्वं देहं दधिजक्षणेन रक्ष' । गतस्पृहोऽपि स मुनिर्दध्यर्थं गोष्ठे विचरति । जुवि विहरन्मुनिधतनये गतः, तदाऽमात्यः केशिनृपं जगौ - 'एष तव मातुलस्तपसा निर्विण्णस्तव राज्यं ग्रहीष्यति, त्वमस्य विश्वासं मा कार्षीः । केशिनोक्तं- 'अस्यै वास्ति राज्यं सुखेन गृह्णातु' । मंत्री प्राह - 'राज्यं पुण्यैर्लभ्यते, तलब्धं कथं दीयते ? तो राजन्नस्य मुने - | र्विषं देयं"। मंत्रिणा प्रेरितः केशी मातुलायैकया पशुपालिकया सविषं दधि दापयामास । तविषं देवेन संहृत्योक्तं- 'सविषं दधि मा सुंदव, दधिस्पृहां मा कृथाः ' । तेन नक्षणं परिहृतं, रोगो वर्धितः, रोगनिवारणाय पुनर्दधि जग्राह सा देवता त्रीन् वारान् विषं जहार । एकदा देवप्रमादेन राजर्षिमुनिं सविषं दध्यजोजयत् । विषवी चिनिरात्मनः शरीरं व्याप्तं ज्ञात्वाऽनशनं प्रपेदे, त्रिंशद्दिनान्यनशनं पालयित्वोत्पन्नकेवलज्ञानो विपद्य शिवं गतः । ततो मन्युना देवेन तत्पुरं पांशुवृष्ट्या पूरितं ।
इतश्च जनके गृहीतव्रतेज चिसुतो दध्यौ - 'अहो ! मस्पित्रा मां त्यक्त्वा जागिनेयाय राज्यं दत्तं
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. धिक् पितुर्विवेकं । ततः केशिनः सेवां त्यक्त्वा पित्रापमानितः कोणिकासन्ने जगाम । वीरवाण्या बुद्धः । तंच.१०
त्परमुदायने वैरं न तत्याज । प्रांते पाक्षिकानशनेन मृत्वा तदनालोच्य नुवनपतिदेवो ॥११६॥
जातस्तत्रैकपल्यायुष्कः । ततश्युत्वा महाविदेहेऽजीचिजीवः शिवं गमिष्यति । श्रीवीरनिर्वाणतः षोमश-18 शतनवषष्टिवर्षा यदा यास्यंति,तदा पांशुपूरात्तां प्रतिमा कुमारजूपः कर्षयिष्यति, पूर्ववत्ता पूजयिष्यति चेति।
उत्सृज्य सावद्यमुदायिराजा(जः), श्रीपर्वघनेषु निरीहतक्त्या । जग्राह धर्म शुजयोगसंयुतं, तपविधेयो व्रतिनिर्गृहस्थैः ॥ १ ॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ दशमस्तंने
एकोनपंचाशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १४ए॥ ॥ पंचाशउत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १५० ॥
अथ तृतीयं शिक्षाव्रतमाहपोषं धर्मस्य धत्ते य-तनवेत्पौषधव्रतम् । तच्चतुर्धा समाख्यात-माहारपौषधादिकम् ॥ १॥ | पुषु पुष्टौ-पुष्टिं धर्मस्य धारयति इति पौषधं । अष्टम्यादिपर्वदिनानुष्ठानं नियमं च, तच्चतुःप्रकारेराणोक्तं, एकैकमपि विधा । यत श्रावश्यकनियुक्तिवृत्तौ तचूर्णावपि च तत्पाठोऽयं—“आहारपोसहो सुवि-!
हो-देसे य सवे य, देसे अमुगविगइ श्रायंबिखं एक्कासणं वा, सवर्ड चविहोवि श्राहारो अहोरत्तं पञ्चस्वामि । १। सरीरसक्कारपोसहो ऽविहो-देसे य सबेथ, देसे श्रमुगं न्हाणाश्यं न करेइ, सबे न्हाण
2010
For Private Personal use only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
2016
|| मद्दणवन्नग विलेवणपुप्फाइ परिच्चा । २ । बंजचेरपोसहो देसे य सबै छा, देसे य दिवा रतिं वा एकसिं वा दोवारेत्ति, सबे अहोरत्तं बंजयारि जवइ । ३ । श्रवावारपोसहो डुविहो - देसे य स ा, देसे मुगं | वावारं न करेमि, सबै सबवाघारे हलसगमघरपरकिंमाइ न कीरई" । ४ । अत्र यदा देशतः पौषधं करोति तदा सामायिकं करोति वा न वा ? यदा तु सर्वतः करोति तदा सामायिकं नियमात्करोति, श्रकरणे तु तत्फलेन वच्यते, सर्वतः पौषधं च चैत्यगृहे वा साधुमूले वा गृहे वा पौषधशालायामाचरणादिकं मुक्त्वा पौषधं प्रतिपद्य पुस्तकं वाचयति सुध्यानं ध्यायति इति । श्रावकप्रइतिवृत्तावपि सर्वमेतदुक्तं, तथा पौषधसूत्रेऽपि, यतः -- " करेमि जंते पोसहं आहारपोसहं देस सव” - इत्यादिना चतुर्भेद उक्तः, श्रत्र पौषधशब्देन नियम एवेत्यर्थः क्रियते तदा सम्यगर्थः स्यादिति । एतेषां चादारादिकानां चतुर्णा देश| सर्व विशेषितानामेकळ्या दिसंयोगजा अशी तिर्जंगा जवंति। एतेषां मध्ये आहारपौषध एवं सांप्रतं दिधाऽपि क्रियते, निरवद्याहारस्य सामायिकेन सहाविरुद्धदर्शनात्, साधुनोपधानतपोवाहिश्राचेनाप्याहारस्य ग्रहणात् । शेषास्त्रयः सर्वत एव ग्राह्याः, अन्यथा 'सावजाजोगं पञ्चरका मि' इति पाठः सम्यग् न स्यात् । ननु निरवद्यदेह सत्कारव्यापारयोः कस्माद्दोषः ? जयते - विनूषालोजादिहेतुत्वेन सामायिके तयोरपि निषिद्धत्वात् श्राहारस्तु सामर्थ्यानावे धर्म क्रिया निर्वाहार्थ साधुवत्स्वीकार्यः, यत उक्तं च महानिशी - यसूत्रे - 'ज देश आहारपोस हो, तनुं जत्तपाणे गुरुसरिक पारावित्ता, वस्ति करिता निस्सर, इरिश्रासमियं घरंमि गंतुं इरिवं परिक्कम, गमणागमणं श्रालो, चेइए वंद, तर्ज संकासं पम
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥११७॥
2010_05
जित्ता पाउनुणे निसर, जायणं प्रेम कित्ता, जहोचित्रं जाणं परिवेसिए पंचमंगलमुच्चर, समरइ पच्चरकाएं, तर्ज वयां संपमजित्ता, श्रसुरसुरं चबचलमडुवमविलंवि अपरिसाकिं मणवय कायगुत्तो मुंज साहुवर्जवउत्तो । १ । जाया मायाए जुच्या फासुाजले मुहसुद्धिं काउं नवकारसमरणेण उघाइ देवं वंद, वंदयं दानं संचरणं काऊण पुणोवि पोसहसालाए गंतुं सज्जाईतो चिछ” । श्राद्धप्रतिक्रम चूर्णावपीत्यमुक्तं - " इदं सामायिकपौषधापेक्ष्या न तु मुहूर्त्तमात्रसामायिकेऽशनं, तत्र तस्य सर्वथा निषिद्धत्वात् । तथा पौषधिनमाश्रित्य निशीथनाप्येऽप्युक्तं - " उद्दिकरुंपि सो मुंजे" इति । निशीथचूर्णो च - "जं च उद्दिकमं तं कमसामाइ जुंजे" इति । निर्विवादवृत्त्या तु सर्वाहारादित्याग एव पौषधः सर्वोत्कृष्टः, स शंखश्रावत्कार्यः । तथाहि
श्रावस्त्यां शंखपुरक लिनौ श्राद्धौ वसतः, तौ वीरं प्रणम्य पश्चान्निवृत्तौ तदा शंखः पुरक लिनं जगाद - "यूयं जव्याहारादिकं सायत, तद्भुक्त्वानंतरं पाक्षिकं पौषधमनुपालयतः स्थास्यामः । ततः शंखश्राद्धो गृहमेत्य दध्यौ - 'श्रद्यानुक्त्वैव पौषधकरणं महाफलं ' इति विचित्य नार्यामापृब्य पौषधशालायामेकाक्येव मुक्कालंकारदेहसत्कारः सन् पौषधं गृहीत्वा दर्जसंस्तारारूढः शुभध्यानमध्यायत् । श्रश्र पुस्कलि - | श्रानाशनादिकं सर्व प्रकटीकारितं । ततः शंखामंत्रणाय गतः । उत्पलाख्या शंखनार्या तं पुरक विश्रा मागतं वीक्ष्याच्युत्थानादिकमकरोत् । तन्मुखात्पौषधस्थले तनुद्धिं ज्ञात्वा तत्रैत्येर्यापथिकीं प्रतिक्रम्य जोजनार्थ तं न्यमंत्रयत्-शंखः प्राह - ' न मम किंचित्कप्यं, यूयं बंदेन न तु मदीयाशयाशनादि
स्तंच. १०
॥११॥
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010_05
कुरुध्वम्" । तदाकर्ण्य पुरकली व्याघुट्यान्येषां तद्वृत्तमज्ञापयत् । ततः शंखो रात्रौ धर्मजागरणे दध्यौ -- 'प्रजाते वीरं नत्वा पौषधं पूर्णांकरिष्ये' । प्रत्यूषे जिनं नत्वा स्थितः, तदा पुरकट्यपि जिनं नत्वा शंखमुपातंजयत् - 'ह्यस्तने दिने न युष्माभिः सुष्ठु कृतं । तदा प्रजुनिरुक्तं- 'मैनं निंदतु, अयं सुदक्षजागरिकया जागरिकोऽभूत् ? 'तदा गौतमः प्रनुमप्रश्नयत् - 'स्वामिन्! कतिधा जागरिकाः १ गौतम ! त्रिधाबुद्धजागरिका केवखिनां श्रबुद्धजागरिका बद्मस्थानगारिणां सुहृदजागरिका श्रमणोपासकानामिति' ततः शंखेन क्रोधादिफलं पृष्टाः श्री जिनेंद्राः प्रादुः - 'हे शंख श्राद्ध ! क्रोधमानादिनिर्जीव श्रायुर्वर्जसष्ठ - | कर्मप्रकृती : शिथिलबंधनात् दृढबंधिनीः प्रकुरुते ' इति श्रुत्वा पुरकस्यादिश्रायास्तं पुनः पुनः कामयामासुः । ततः शंखः पौषधादित्रतानि प्रपास्य सौधर्मेऽरुणाजविमाने गतवान् । चतुःपयोपमायुर्भुक्त्वा | महाविदेहे मोक्षं गमिष्यतीति विवाहप्रतिसूत्रषादशमशत का लिखितोऽयमुदंतः ।
।
श्री पंचमांगे हि जिनैरपि स्तुतं श्रायस्य शंखस्य सुपौषधव्रतम् । उत्कृष्टजंगैश्च चतुर्विधं मुदा, तत्पर्वघस्त्रेषु विशेषधारणम् ॥ १ ॥
॥ इत्यब्ददिनपरिमित हितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ दशमस्तंने पंचाशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १५० ॥
॥ इत्युपदेशप्रासाद - वृत्तौ व्याख्यानहेतवे । पंचदशनिरखाजिः, स्तंनोऽयं दशमो म ( ग )तः ॥ १ ॥ दशमः स्तंजः समाप्तः ॥ १० ॥
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा.
बिराम
श्रीउपदेशप्रासादे।
॥११॥
RRRRRRRRRRR
॥ एकादशः स्तंनः ॥११॥ ॥ एकशताधिकैकपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५१ ॥
अथ पर्वाराधनविधिमाहचतुर्दश्यष्टमीराको-दिष्टापर्वसु पौषधः । विधेयः सौधस्थेनेत्थं, पर्वाण्याराधयेद् गृही ॥१॥ चतुर्दशी अष्टमी पूर्णिमाऽमावास्या चेमानि पर्वाणि, तेषु गृहस्थेन पौषधो विधेयः । यतः
"जह सबेसु दिणेसु, पाखह किरिश्चं त हवा खछ ( सानं)। __ जे पुण तहा न सक्कह, तहवि हु पाखित पवदिणं" ॥१॥ "अमिचउद्दसीसु, चेश्य सबा साहुणो सके । ते वंदियवा नियमा, श्रवसेस तिहिसु जहासत्ति” ॥२॥
तथा चोक्तं शांतिवैतालीयोत्तराध्ययनवृत्तौ"सर्वेष्वपि तपोयोगः, प्रशस्तः कालपर्वसु । अष्टम्यां पंचदश्यां च, नियतः पौषधं वसेत्” ॥१॥ || यथा विजयदशमीदीपोत्सव्याधैहिकपर्वसु जोजननेपथ्यादि विशेषेण क्रियते, तथा श्राशेन धर्मदिनाः सुतरां पाट्याः। मासमध्ये षट् पर्वदिनाः चतुर्दश्यादयः पदमध्ये त्रयश्च पाट्याः। तथा
॥११॥
Jain Education Interation
2
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010 05
"बीया 5विहे धम्मे, पंचमी नाणे अ अघमी कम्मे । एगारसी अंगाणं, चउदसी चद्ददुषाणं” ॥ १ ॥
एवं पंचपर्वी पूर्णिमाऽमावास्याच्यां सह षटूपर्वी । "जयवं ! बीअपमुहासु पंचसु तिहि ( ही )सु विहिय-धम्माणुघाणं किं फलं होइ ?' 'गोयमा ! जम्मा एश्रासु तिहि ( ही )सु पाएणं जीवो परजवाड कम्मं | सम्म खिइत्ति । जवमध्ये श्रायुर्वेधकालस्तु एक एव । श्रायुषस्तृतीया दिजागेन बच्चायुस्तन्न टलति । यथा श्रेणिकस्य प्राक् सगर्भमृगीधाते पृथग्गर्भपाते स्वबलवर्णनेन निबद्धं नरकायुरिति । तथा परशास्त्रेऽपि पर्वसु स्नानमैथुनादि निषिद्धं, यतो विष्णुपुराणे
"चतुर्दश्यष्टमी चैव, अमावास्या च पूर्णिमा । पर्वाण्येतानि राजेंद्र ! रविसंक्रांतिपर्व च ॥ १ ॥ तैत्री मांससंजोगी, पर्वस्वेतेषु वै पुमान् । विएमूत्रनोजनं (नो) नाम, प्रयाति नरकं मृतः” ॥ २ ॥ अवसरे हि कृतं धर्मकृत्यं महाफलदं स्यात् । श्रतोऽहोरात्रिकपौषधो मुख्यवृत्त्या पर्वसु कार्यः, तदशक्तौ दिनपौषधो रात्रिपौषधश्च (वा) विधेयः । इत्थमनेन प्रकारेण श्राद्धः पर्वाण्याराधयेत् । श्रत्र ज्ञातमिदं
चितिप्रतिष्ठित पुरवरे पृथ्वीपालनृपोऽनुपमरूपोऽभूत् । स एकदाऽऽखेटार्थ कानने ययौ । तत्रैकस्मि|न्पादपे मयूरपतत्रिणं वीक्ष्य बाणं धनुषि संयोज्य तेन तत्प्राणान् हर्त्तु मार्गणो मुक्तः । मयूरोऽपि सहसा मुव्यपतत् । ततो नृपस्तं लुवंतमाक्रंदतं च प्रेक्ष्य दध्यौ — 'अहो श्रयं जीवः स्वक्रीमारसाज्जटिति मया | विरसीकृतः । ममापि मत्तोऽधिकवलः कोऽपि नरो व्याघ्रश्चासंकल्पानस्पप्रहारेण वेदनां करोति तदा को निवारयति ? तो धिग्मां पापात्मानं ' इति विचार्य तं शिखंमिनं भूमौ लुवंतं प्रति पुनः पुनरनमत्
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा. ॥११॥
201
रून वेदनया नृपोतनर्मजल्पनेन च किंचित्सुध्यानपरो विशालपुरे नरत्वं प्राप, नृपस्तु अग्रे गहनेकत्र | पृथ्वी शिलापट्टे नावादभ्यात्म शिलास्थं मुनिं दृष्ट्वा तनिकटे मुकुटधरस्तस्थौ । मुनिः प्राह धर्म
“धर्मस्य जननी जीव-दया मान्या सुरैरपि । तस्मात्तमैरिणीं हिंसां, नाजियेत सुधीर्नरः" ॥ १ ॥ इत्यादि श्रुत्वाऽवनिपो दध्यौ - 'यथा मत्कृतदुष्कृतं मुनिनाऽदृष्टमप्यादिष्टं तथाऽस्योदितधर्मोऽपि श्रेष्ठः' इति मतिरजनिष्ट । ततः स श्राश्रतानि पूज्यपादांतिके धृत्वा गृहे एत्य मत्स्यजाला दिहिंसाधि करणानि जज्वाल । पर्वसु तैखिकास्तिलान्न पीलयंति, धापका वासांसि न धापयंति च । तत्पर्वमहिम्नाऽनेकजीवा धर्म प्रापुः । बहुकालं यावन्नृपो धर्म कृत्वा निमिसनं प्राप्य विशालपुरे शाखिनन्यसदृशः सुनं| दनामा व्यवहारिको जातः । तत्राप्यन्यस्तपूर्वत्वादचिरेण जैनो जातः सर्वपर्वसु पौषधांश्चकार । एकदा स मयूरजी वो विशालपुरनृपसेवाकृतातः । स तं सुनंदं वीक्ष्य जातकोपस्तं दंतुमिति । एकदा राज्ञीवो - हारं उन्नं चोरयित्वा स राजानुजीवी पर्वदिनपौषधेन श्राद्धस्य बलं प्राप्य धर्मस्थाने एकाकिनं मत्वा तत्कंठेऽमूल्यहारं निचिक्षेप । स्वयं च नृपान्त्यर्णे गत्वा स्थितः । श्रथ राज्ञी स्वहारमलब्ध्वा खानपानादिकं नाकरोत् । ततो नृपेण सहस्रशः स्वोपजीविनः पौरगृहे वन्वेषणाय प्रहिताः सर्वत्र । स मयूरजीवनरस्तु अन्यनृपनृत्यैः सहैत्य पौषधस्थले तत्कंठगतहारमदर्शयदन्येषां । ततस्ते सर्वे तं करेषु धृत्वा नृपोपांतें निन्युः । नृपेण पृष्टोऽपि सावद्यमुत्तरं न ददौ तदा वधस्थले प्रेषितः । नृपादेशं गृहीत्वा स मयूरजीव - | नरस्त देहे खमवारयत् । करालकरवालस्य सहस्रशः शकला बजूवुः । पूर्वजवेऽनेन हिंसा धिकरणानि
तंत्र ११
॥११८॥
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
201
चूर्णीकृतानि तेन पुण्येनात्र स्वयमेव तानि वनंजुः । पुनः पुनः सर्वे नृत्या निःशस्त्री जूता मनसि जीता जूनेतारं तद्वृत्तं प्रोचुः । जूपः प्राप्त विस्मयो गतस्मयस्तत्रागतः, तं स नृत्य उवाच - 'स्वामिन् ! छानेन मंत्रप्रयोगाद्युष्मदीयनृत्या बहु दुःखीकृताः, तेन वधार्होऽस्ति' । तछ्रुत्वा नृपः प्राह - 'प्रत्यूषे सर्व जवि - ष्यति, सांप्रतं स्थले एनं मुंचतु' । श्रथारुणोदये पौषधं पारयित्वा नृपं प्राह - 'स्वामिन् ! वयं श्रावकाचौर्य न कुर्महे परमीदृशा हारा मधर्मप्रसादाद् बहवो मम गृहे संति, प्रेक्षणाय पादाववधार्यतां । नृपस्तद्गृहसंपदं वीक्ष्य चकितः श्राद्धं पप्रन्न – 'इदं तर्हि कथं निष्पन्नं ?" श्राद्धः प्राह - ' अहं श्राजैनत्वान्नान्यहिंसां करोमि कारयामि वा' । 'हे श्राद्ध ! त्वं कस्ये कथं नाजपः ?' | 'अष्टम्यादिपर्वपौषधे न किमपि जपनं करूपते' इति श्रुत्वा तं त्यागिनं प्रशस्य दमापो गृहे समेतः । ततः सुनंदः स्वपुत्रे गृहजारं न्यस्य दीक्षां खलौ । शुभध्यानेन केवलं प्राप्य तत्पुरे श्राजगाम । सपरिकरो नृपो मुनिं नत्वा तस्थौ । तत्र स नरः कोपपरो मुर्ध्यानमध्यायत्, तदा ज्ञानी तमुद्दिश्योवाच
" मयूरो प्राग्वेऽस्त्वं मन्मुक्तबाणतो हतः । सांप्रतं मानुजं लब्ध्वा, मुंच दौष्यं जवप्रदम्” ॥ १ ॥ इति श्रुत्वा जातिस्मृत्या प्रबुद्धो दीक्षां गृहीत्वा स्वदंनं पूर्वकृतं सर्व प्रोवाच । ततो विशालपुरेशोऽपि | पर्वदिनान् पौषधेनाराधयत् । केवल्यन्यत्र विजहार । क्रमेण मोक्षं प्रापेति ।
१ गतद्वेषः.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
.
त
॥१२॥
पर्वाणि सर्वाणि च पौषधेन, आराधितानीह समोदयु(न)क्त्या।
सुपर्वसंपत्तिसमन्वितः स्याद् , यो धर्मपर्व न जहाति चित्तात्" ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तंने
एकशताधिकैकपंचाशत्ततमं व्याख्यानम् ॥ ११ ॥
॥ एकशताधिकठिपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५ ॥
अथ पुनस्तदेव वय॑तेसारंजपरित्यागत् , पाक्षिकादिषु पर्वसु । विधेयः पौषधोऽजन-मिव सूर्ययशा नृपः ॥ १॥
श्लोकोक्तसंबंधोऽयंत पूर्व श्रीशषनराज्यस्थित्यर्थ सुरेंजाशया सुवर्णवप्रमयी पादशयोजनदीर्घा नवयोजन विस्तीर्णा विनीता पुरी धनदेनाहोरात्रमध्ये निर्मापिता । जिनार्थमेकविंशत्यहालमितं गृहं कृतं । तत्र नगरे सपादकोटीचर
तात्मजेषु श्रेष्ठ श्रादित्ययशाः सपादलक्षपुत्रान्वितो दशसहस्रमुकुटबधनृपाधिपः प्राज्यं राज्यमपालयत् । ॥ स प्रत्यूषे नित्यं निजचमूसहितः शक्रावताराख्ये श्रीमयुगादिदेवप्रासादे गत्वा स्तवस्तुतिमंगलं विधत्ते ।
पाहिकादिषु दशसहस्रमापान्वितोऽन्यैरपिस्वजनैर्वृतश्च पौषधं प्रतिपूर्ण विदधाति । तहिने स्वयमारंजान्न करोति न कारयति ।
॥१२॥
20161119
For Private & Personal use only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
| इतश्च सौधर्मेजः स्वसजायां स्थितोऽवधिज्ञानेन तत्पर्वधर्मस्थैर्यमालोक्य पुनः पुनर्मनसैव तं प्रशस्य | ४ मस्तकमधूनयत् । तदा तदने मधुरगानं तानं हावन्नावादिकं च कुर्वन्त्यी रंजोर्वशीगंधविण्या शक्रं पY
चतुः-"स्वामिन् ! मर्त्यलौकिकजराजर्जरितमानुष्यमिव युप्मानिः कथं शिरो धूनितं ? अस्मत्कलाकौशलं किंवा वाजित्रादिकं सशट्यं दृष्टं ? हे परमेष्ट ! सन्यमनसि प्रसृतं शट्य मिष्टवाक्येन निवार्यता"। वासवः | प्राड्-'मध्यलोके जरतज्येष्ठपुत्रस्य धर्मदाय यादृशं वर्त्तते तादृशं क्वापि नास्ति, परमीदृशां गुणिनां घटते । यतः
"दिग्गजकूर्मकुलाचल-फणिपतिविधृतापि चलति वसुधेयम् ।
प्रतिपन्नममलमनसां, न चलति पुंसां युगांतेऽपि ॥१॥ नवरं तत्परिचयादन्येऽपि वहवः पर्वपालनपरा वनूवुः । यतः___ "सुंदरजणं संसग्गी सीलदरिदपि कुणइ सीलडं ।
जह मेरुगिरिविलग्गं, तिणंपि कणगत्तणमुवेई” ॥ १॥ ML इति मघवकृतं तपर्णनमाकर्ण्य ते पाहतुः- "हे पुरंदर! किं धान्यकीटकस्यान्नमात्रजीविनस्तस्य श्लाघा|
क्रियते ? यावदस्मदास्य नेदितं तावत्तधर्मदाय” इत्युक्त्वा ते प्रतिज्ञां कृत्वा वीणां करे धृत्वा शक्राव|| तारे जिनमंदिरे एत्य जिनगुणगानं चक्रतुः । तत्कृतसप्तस्वरमयगीतादिश्रवणेन स्वजातिस्वरत्रांत्या पक्षिण ||
आजग्मुः । यतः
Jain Education Internations T
३१
For Private & Personal use only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
परशमा.
वथ
॥११॥
455
समज रवइ मकरो, कुकुको रिसहं सरं । हंसो नया गंधारं, मजिक्रमं च गवेखका" ॥१॥ "कुसुमसंजवे काले, कोकिला पंचमं स्वरं । षष्ठं च सारसाः क्रौंचा, निषादं सप्तमं गजाः ॥२॥ एवं जिन्नजिन्नपक्षिषु स्थिताः स्वरास्तत्कखया युगपद्बभूवुः । कथं ? यतः"कंगसंजायते षड्ज, रुपनो हृदयोन्नवः । गंधारस्त्यनुनासिक्ये, मध्यमो नाजिमंजवः ॥१॥
उरःकंगच्च संजातः पंचमः स्वर एव च । ललाटे धैवतं विद्या-निषादः सर्वसंधिजः" । इति सप्तस्वरोत्पत्तिः। श्रथ श्रीनाजेयपौत्रः पाक्षिकं पौषधं पूर्णीकृत्य प्रत्यूषे सपरिवदः प्रतुं नंतुमाजगाम । दूरतस्तीर्थ वीक्ष्य यानाकुत्तीर्णश्चत्रं चामरं मोलिं च दूरीकृत्य निरुपानत् पादान्यां चचाख । श्तश्च गीतादिकं श्रुत्वाऽश्वाः करिणः पत्त्यादयो नृपाश्च सर्वे नृपं विहाय शीघं जग्मुः । यतः__ "सुखिनि सुखनिदानं मुखितानां विनोदः, श्रवणहृदयहारी मन्मथस्याग्रदूतः।
नवनवरसकता वालो नायिकानां, जयति जगति नादः पंचमश्चोपवेदः" ॥१॥ ततो नृपोऽपि तत्र क्रमेण जगाम । जिनं नत्वा तयोगीतं स्मितं नृत्यं नेपथ्यं खावण्यमनुपमरूपमधरीकृततरणिविंव स्वकांत्या किं वयेते ? शोऽपि पुनः पुनर्यदूपगुणं निजाट्यासंख्यकालेनापि तृप्तिं नाप, एतादृशं तत्सौंदर्यवर्यमवेक्ष्य वहिमपे एत्य जूपो ऽव्यतो नूमी लावतश्च तद्गुणामितदिती तस्थौ । तमिहितोचितस्फीतसूनृतनृत्यगीतामृतरसं कर्णपुटाच्या निपीय स्वकीयमचिवमुखेन तजातिकुवादिकं |
॥११॥
2010
|
For Private & Personal use only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*珍
*
*
या पाच । तदा ते पाहतुः-'आवां विद्याधरसुते कुमारिके अनुरूपास्मघचनानुचरवरान्वेपिण्यौ प्रतितीर्थ | जापतिनगरं च पर्यटनं कुर्वहे, परं तादृशः कोऽपि नेक्षितः, अतःपरं स्वस्थाने गमिप्यावः' तदा मचिवोऽ
|वोचत्–'अस्मत्स्वामिसदृशो मरुदेवीपोत्रो ज्येष्ठस्विन्नुवने नास्ति, क्रियताम नबोघाहः, निर्वापयतं विरहसदाहं, सत्यप्रतिशोऽस्मत्स्वामी सुझो युवयोर्वाक्यं युवाऽयं नोखंघयिष्यति' । ते पोचतुः-'अत्रार्थे साक्षी
का?" सचिवः प्राह-'अत्रार्थेऽहं प्रतिजूः सर्वे जनाच । 'तर्हि वचनं प्रयत्तुं । राज्ञा वचनं दत्तं । युगादीशसमदं तयोः पाणिपीमनं कृत्वा गृहे आजगाम । सुंदरावासे ते सुखेन तस्थतुः । नृपोऽपि नित्यमनि-1 नवकलावलोकनेन प्रीतो वजूव ।
इतश्च अन्यदा पटहोद्योषणां श्रुत्वा ते नृपं पपृष्ठतुः–'हे स्वामिन् ! कस्यायं रवः श्रूयते ?' । इमापो । ब्रूते-'हे तन्वंग्यौ ! कत्येऽष्टमीपर्वदिनमस्ति, अनेकदलनखंझनपेपणरंधनाब्रह्मसेवनझातिजमनतिरंगादि-11 पीखनरात्रिनोजनवृक्षवेदनशूमिविदारणानि तदिने इष्टिकाचूर्णकपाकादिप्रञ्चालनवस्त्रधापनपर्युपितनो-|| * ज्यरक्षणशालिचएकसेकनशाकपत्रक्रीणनमित्यादिपापव्यापारान्न कोऽपि जनः करोति कारयति वा । वा
खानृते सर्वेऽपि प्राय उपोषिता एव विहरिष्यति । दशसहस्रपाः पौषधविधायकाः सुखमग्नाः कथं पर्वाणि विदंति ? अतः पर्वाद्यदिनेषु सप्तमीत्रयोदश्यादिषु नित्यं पटह उद्घोप्यते मदाझया, अहमपि पौषधं करिष्ये' । इति कर्णत्रपुसमं सयुक्तं श्रुत्वा ते मूळ दधतुः । ततो नृपेण शीतलसखिलचंदनोपचारेण सजीकृते थाहतुः-स्वामिन् ! क्षणमेकं जवधिरह आवयोः कहपकोटितुझ्यः स्यात्, अतोऽष्टौ
*
*
**
*
2010
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदेशप्रा. हा महान् यावत् तं न सहिष्यावहे । यदि अस्मदीयाङ्गसङ्गसुखानिखापत्तर्हि पर्वपौषधान मुंच' । नृपः ।
प्राह-प्राणांतेऽपि न जहामि व्रत, किं सांसारिकसुखे महत्तत्त्वमस्ति ? शादिपदं तु सुखनं पर धर्मस्तु । ॥ १शा
सुष्टु पुर्खनः । ते पाहतुः-स्वामिन् ! युष्मघचनं यत्तत्र दत्तं तद्गत' । स पाह-'धनराज्यादिक सर्व है। त्वचोजिर्जहामि, परं धर्म तु श्रात्मीयकोशत्वात् न त्यजामि । ते पाहतुः 'हे स्वामिन् ! जवषचनांगेन सहा-18 स्मदंगं चितायां प्रस्मसात् करिष्यावः'। नृपः प्राह-'युवां नूनं चांमाखकुलोत्पन्ने एव, अन्यथा धर्मविष-14/ येऽतराय कुलीनस्तु न करोति । श्रतः कुतश्चिताप्रवेशनं स्वीकुर्वाथे ? अन्य मार्गयतं, अहं ददामि । ते । पाहतुः-स्वामिन् ! श्रावान्यां स्नेहतरेण यमणं प्रति कायक्लेशस्तपोनिर्मा नूत्' इति ध्यात्वोक्तं, नात्र 3 | क्रोधावसरः । किं चावाच्यां पितृवाक्यमुझंध्य नितान्यां पूर्वकर्मसंबंधतस्त्वं पतिवृतः, त्वयापि जिनसमहं 'मया वाक्यमन्यथा न कार्य इति प्रतिज्ञा कृता । अतोऽजनमजंगसौख्यं मार्गयावः, अन्ययोजयभ्रष्टे जाते । श्रावासशीलतोऽस्मपितृराज्यसौख्यतश्च, किं कुर्वहे राज्यादिना, परं यदि पर्वगं न करोषि । तदा जिनगृहं पातय' इति श्रुत्वा नृपो जूमी पपात, शीतलोपचारैः सचेतनीकृत उवाच-रे रे अधमे! भया तु मोहपरवशेन मणिशंकया काचखंको गृहीतः, तत एकं धर्मलोपं विहाय अन्यं यथेचं मार्गयतं, तहत्त्वा वाक्यदानस्यानृपीनवामीति' । ते पाहतुः-वरं, यदि वाक्यपालने प्रयोजनं तदा स्वपुत्रशिर-3 अश्वित्त्वाऽर्पय' । नृपः प्राह-'जथे ! किं परजीवं मार्गययः ? पुत्रस्तु तावन्मदेहादेवोत्पन्नः, ततो मदीय-ही मेव शिरो गृहणीत' इति प्रोच्य वेगात् खड्गं कंठे वाहयति, तावत्तान्यां खद्गस्य धारा स्तंजिता, नृपोऽपि
889XAAGAR
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
ROGRESSOURCES
5 नवं नवं खड्गं गृहीत्वा पुनर्यावद्गले स्थापयति, तावत्तेऽतर्धानं प्रापतुः । नृपो विस्मितो दध्यौ–'अहो
किमिदं जातं ? । इतश्च ते पुष्पवृष्टिं विधाय प्रोचतुः सर्ववृत्तं 'युष्मन्महिम्नाऽस्मदीयं मिथ्यात्वं गतं' इति प्रशस्य स्वर्ग गत्वा इंजसत्तायामपि तथैव प्रशशंसतुः । अथ नृपः क्रमादादर्शनुवने स्वपितृवत्केवल-11 ज्ञानं प्राप्य मुक्तिं जगामेति । विशेषार्थिना शजयमाहात्म्यमवलोक्य, मया तु यथा श्रुतं तथा लि. खितमस्ति इति ।
पाक्षिकादिकतिथौ क्रियमाणः, सौख्यमावदति पौषधधर्मः। नानिपुत्रज श्वात्र परत्र, संचिनोति पुरूषोऽनघकांतिम् ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तंने एकशताधिकविपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५५ ॥
॥ शतोत्तरत्रिपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५३ ॥
अथ पौषधे प्रतिक्रमणं कार्यमित्याहपर्यायाः संति ये चाष्टौ, निर्धार्य सूरिनिः कृताः। प्रतिक्रमणशब्दस्य, कार्य तत्पौषधे मुदा ॥ १ ॥
प्रतिक्रमणं प्रतीपं क्रमणं पापतः पश्चादपसरणं । यतः"स्वस्थानाद्यत्परं स्थानं, प्रमादस्य वशाद् गतः । तत्रैव क्रमणं नूयः, प्रतिक्रमणमुच्यते” ॥१॥
2010
For Private & Personal use only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१२३॥
2010
प्रतिकूलं वा क्रमणं रागादिन्यो विरुद्धगमनं । यतः -
“क्षायोपशमिकानावा - दौदयिकवशं गतः । तत्रापि च स एवार्थः, प्रतिकूलगमात्स्मृतः” ॥ १॥ छात्रा - 'ननु प्रतिक्रमणमतीत विषयं । यतः - ' परिकमामि परिपुन्नं संवरेमि श्रागयं पञ्च| कामित्ति' तत्कथमिद कालत्रय विषयं ?' । उच्यते - 'प्रतिक्रमणशब्दो यत्राजयोग निवृत्तिमात्रार्थः सामान्यतः तथा च सत्यतीतविषयं - निंदाघारेणाशुभयोग निवृत्तिरेवेति । वर्त्तमान विषयं संवरघारेणाशुनयोगनिवृत्तिः । अनागत विषयं - प्रत्याख्यानघारेणाशुभयोगनिवृत्तिः । तत्पंचविधं प्रतीतं दैवसिकादिकं प्रतिक्रमणं । तथोत्सर्गेण दैव सिकप्रतिक्रमणकालस्वरूपमेवं—
"निवुड्डे सूरे, सुत्तं कट्टे (त्थं ) ति गीत्या । वयमाणं, देवसि वस्सए कालो " ॥ १ ॥
'करेमि ते ' इत्यादि । 'संपुन्ने पक्किमणे तारा दो तिन्निदीसंति' इति पाठांतरं । रात्रिकस्य त्वेवं"श्रावस्सस्स समए, निद्दामुरकं करंति आयरिश्रा ।
तह तं कुणंति जह, स पकिलेहांतरं सूरो” ॥ १ ॥
किंतु उत्सर्गतः काले यथोक्तक्रियमाणं महाफलं कृष्यादिवदिति । अपवादतस्तु योगशास्त्रवृत्तौ - 'देवसिकं मध्याह्लादनु अर्द्धरात्रं यावत्, रात्रिकमईरात्रात्प्रभृति मध्याह्नं यावत् । इति प्रतिक्रमण एव
स्तंज. ११
॥११३॥
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
शब्दः प्रतिक्रमणशब्दः तस्य प्रतिक्रमणशब्दस्य सूरिनिर्जबाहादिभिः कृता रचिता ये अष्टौ पर्यायाः संति, अग्रे वक्ष्यमाणानि नामानि विद्यते, ते निर्धार्य निश्चयीकृत्य तत्प्रतिक्रमणं पौषधे मुदा हर्षनरेणी कार्यमित्यर्थः । अत्रार्थे चूलनीपिताश्रमणोपासकवृत्तं सप्तमांगतो शेयमिति । "गृहिणोऽपि हि ते धन्या, ये प्रतिक्रमपौषधम् । कुर्वति पासयंति च, यथा स चूसनीपिता" ॥१॥
अथ प्रतिक्रमणनामानि श्राह"प्रतिक्रमणमाद्यं ना-म प्रतिचरणापरं । तृतीय पारिहारण्य, वारणेति चतुर्थकम्" ॥१॥
"निर्वृतिः पंचमं षष्ठं, निंदागहेंति सप्तमम् । शोधिरित्यंतिम सर्वे, पर्याया एकवस्तुनः" ॥५॥ | प्रश्रमं प्रतिक्रमणमित्यनिधानं-प्रतीत्ययमुपसर्गः प्रतिपाद्यर्थे वर्तते, क्रमु पादविक्षेपे, अस्यानद्प्रत्ययांतस्य प्रतीपं क्रमणमयमाशयः शुजयोगेन्योऽशुलयोगांतरं क्रांतस्य शुलष्वेव योगेषु क्रमणात्प्रतिक्रमणं, नावार्थस्तु वृत्तेन ज्ञेयः । तत्राहि| कोऽपि जूपो बहिः सौधं कर्तुमना एका जूमिमस्थ्यादिनिःशटयां कृत्वा सूत्रमाछोटयत् । तत्र रहकाञ्शिक्षां दत्वेत्यस्थापयत्-"पत्र कोऽपि प्रविशेस मार्यः, परं तैरेव पदैश्चेदपसपेत् तदा स मोच्यः । ततः कौचिद् प्रामिको तत्र प्रविशंती रहकैदृष्टौ पृष्टौ च-रे! इह किं प्रविष्टौ ?' एको धृष्टत्वात् 'को दोषः || इति वदम्रपानुगेन हतः, दितीयो जीतस्तैरेव पदैस्तदनुज्ञया वसमानः सुखी जातः । इति अव्यप्रतिक्रमणं।
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदेशपा. नावे चोपनयोऽयं-तीर्थाधिपो राजा, संयमो रक्षणस्थलं, ग्राम्यसमः यः कुसाधुः स रागषेनिगृहीतः,181 स्तन. ११
यस्तु प्रमाददोषेणासंयमं गतः सन् प्रतिनिवृत्तः स फलं प्राप्तः। ॥१४॥ | सनिर्वाणसुखालागी, जायते मनिपंगवः । प्रतिक्रमणशब्दार्थ, उक्तशातेन जाव्यते ॥१॥
BI अथापरं प्रतिचरणेति नाम तब्बब्दस्य पर्यायः, प्रति प्रति तेषु तेषु जावेषु चरणं गमनं सेवनमिति प्रति-131
चरणा, सा विधा-अप्रशस्ता मिथ्यात्वादिसेवना, प्रशस्ता-रत्नत्रय प्रतिचरणा च । अत्र ज्ञातमिदंMI कश्चिषणिग् 'रत्नादिनृतप्रासादोऽयं त्वया चिंत्यः' इति नार्याय उक्त्वा देशांतरमगात् । सा स्वांग-12
भूषादी प्रवृत्ता प्रासादं नैदत । जित्तौ वर्धमानात् पिप्पलवृदात्तविशीर्णस्तया न प्रतिचरितः । आगतेन 8 ६ वणिजा दृष्ट्वा सा गृहान्निःसारिता । नवः प्रासादः कारितः, अन्या पत्नी च परिणीता । पूर्ववत्तां शिक्ष
यित्वा दिग्यात्रायां गतः । सा त्रिसंध्यं तं प्रतिचरति । पुनरागतः प्रासादं सम्यग रहितं दृष्ट्वा सर्वस्वेशी कृता । एषा व्यप्रतिचरणा । नावे वणिकस्थानीयो गुरुः, प्रासादसमः संयमः, 'स नित्यं प्रतिचयः' इति | गुरुणाऽऽदिष्टं, तत्सातादिगौरवेण कररीकवद्येन न समाचरितं स पूर्वनार्येव मुःखी स्यात्, अन्यश्च सुखी। प्रत्यचारि च येनासौ, प्रासादः संयमानिधः । स निर्वाणसुखालागी, जातः संसारपारगः ॥१॥ II
॥
१४॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तंने
शतोत्तरत्रिपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५३ ॥
SOURCESSAURA
2010
For Private & Personal use only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
CHORUSAU
॥ शताधिकचतुःपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५४ ॥ अथ परिहरणं सर्वप्रकारैर्वर्जनं, तच्च विविध-अप्रशस्त ज्ञानादिपरिहरणं, प्रशस्तं क्रोधादीनां इति । तृतीयं प्रतिक्रमणशब्दस्यानिधानं पर्यायश्च । अत्र पुग्धकावमिवृत्तमिदंRI एकः कुलपुत्रः तस्य घे नगिन्यौ स्तः । तयोः पुत्रौ तरुणौ युगपन्मातुलपुत्रीपाणिग्रहणायागतौ । मा-8 * तुखेनोक्तं-'यो ददो जावी, तस्मै पुत्रीं दास्ये' । तेन कावड्यौ दत्वा पुग्धानयनाय गोकुले प्रेषितौ । तत्र
कुजौ पुग्धेन नृत्वा निवृत्तौ । तत्र धौ पंथानौ, एक शजुः स दूरतरः, अपरश्च विषमः स समीपवर्ती ।। द एकस्तन्मध्ये दूरमार्गेण पर्वतादिपरिहारेणाजग्नकुंजः समेतः, दितीयश्च खानोत्सुको निकटवक्रमार्गे प्रविष्टो|
घटनंगेनागतः । दक्षाय तेन सुता दत्ता। एषा अव्यपरिहरणा । नावे कुलपुत्रस्थानीया जिनाः, मुग्धं ।
चारित्रं, कन्या सिद्धिः, गोकुलं मानुष्यजन्म, समविषमपंथानौ स्थविरजिनकहिपमार्गों ऋजुवक्री, अगी-18 र तार्थो जिनकटपार्थी सहस्रमसदिगंबरवच्चरणउग्धं न रखेत् , स स्वेप्सितं न खनेत। पुष्पापा निर्वृतिस्तस्य, स्खलितस्य कथंचन । प्रापान्यस्तु शनैः सिचिं, चारित्रहीररक्षकः ॥ १॥
॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्ती
एकादशस्तंने शतोत्तरचतुःपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५५ ॥
SASHES
___Jain Education international 201NKI
For Private & Personal use only
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ शतोत्तरपंचपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५५ ॥
स्तंच. ११ | अथ वारणेति प्रतिक्रमणस्यान्निधानं तुरीयं-वार्यतेऽसौ वारणा । अत्रार्थे वृत्तमिदम्M एको नृपः परचक्रागमनं ज्ञात्वा तटाकादिषु वृहेषु पुष्पफलादिषु सर्वत्र विषमयोजयत् । इतरेण राज्ञा है तथा ज्ञाते उद्घोषणया सैन्यं वारितं, यैस्तवाक्यं नांगीकृतं ते मृता, अपरे च सुखिनः । नावे विषान्न
पानसमा विषयाः, नूपस्तु गुरुः, नृत्यसमा जव्याः, निर्विषया निस्तीर्णा, अन्ये तु नेति चतुर्थ । M अथ निर्वृतिः, सापि विधा-प्रशस्ता प्रमादादीनां, अप्रशस्ता गुप्त्यादीनां । निर्वृतिरिति प्रतिक्रमणस्य ।
पंचमं नाम, अत्र कथेयंA क्वापि पुरे राजपुत्री चित्रकृत्पुत्री च, घान्यां मिश्रः संकेतः कृतः 'आवयोः पतिरेक एव' । एकदा मधुशरगानकृन्नरे अपि मोहिते, तघरणार्थ गते, मार्गे गाथामेकां शृणुतः स्मेति
"जश् फुली कणिश्रारया, चूअ य अहियमासंमि घुटुंति । ___ तुह न खमं फुह्येलं, जइ पञ्चंता करंति ममराई ॥१॥ न मं न युक्तं, प्रत्यंता नीचाः, आवराणि विप्लवरूपाणि कुर्युः । गाथां श्रुत्वा राजसुता दध्यौ-॥१५॥ 'चूत अाम्रो वसंतेनोपालब्धः, कर्णिकाराद्या अधमवृक्षाः पुष्पिता यदि किं युक्तं तवोत्तमतरोः पुष्पितं नाई, त्वयाधिकमासघोषणा किं न श्रुता ?" इति विचार्य 'ममालंकृतिसमुद्गको विस्मृतः' इति उद्मना ।
2014!
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
पश्चादागता, पितृप्रसादेन सुखिनी जाता । अन्या तु धूर्त्तसंगाद्दुःखिनीति । जावे चोपनयः-कन्यास्थाने ऋषयः, धूर्ता विषया एव, गाथापाविन उपाध्यायाः___उपदेशतत्त्वं धृत्वाऽसंयमेन्यो निवर्त्तते । सुगते जनं स स्या-दुर्गतेस्त्वपरः पुनः॥१॥
अथ संप्रति निंदेति नाम । तन्वन्दस्य षष्ठं निंदा-आत्मसाक्षिक्यात्मकुत्सा, सापि विधा-श्रप्रशस्ता संयमादीनां, प्रशस्ता त्वसंयमादीनां, निंदाया ज्ञातमिदंPal क्वापि पुरे नृपेण चित्ररहितां स्वसनां मत्वा चित्रकृतां समा जित्तिज्ञागा दत्ताः । तत्रैकावृक्षचित्रक
पुत्री पितुरर्थे जक्तमानयति । द्रुतगतिना राजाश्वेन कष्टान्मार्गतो नष्टा स्वपितृपार्श्वे श्रागता, तां वीक्ष्य तत्पिता देहचिंतार्थ गतः । नृपस्तत्र जित्तिचित्रं पश्यन् ब्रांत्या मयूरपिवं गृहीतुं करं वाहितवान् , नखशुक्तिनना, तदा साऽवदत्-'मूर्खमंचे चतुर्थपादः संप्रति जातः' । राज्ञा पृष्टा, साह–'एकश्चतुष्पथे त्वरिताश्ववाही नृपः, दितीयो मत्पिता जयं वीक्ष्य बहिर्गतः, तृतीयोऽत्र चित्रितमयूर पिलग्राही त्वं, || |चतुर्थो राजा, यतः-तरुणवृष्यबालचित्रकृतयः सन्जालागस्तुट्योऽर्पितः' । राजा तन्मत्या हृष्टस्तां पर्यण|| यत् । राजा वासवेश्मनि रात्रौ सुप्तः, नृपाझया दासी राशी कथा पप्रन्छ । नृपे निजिते सा पाह- । | 'एकस्य पुत्र्येका, तपरणार्थ मातृपितृवात्रानीतास्त्रयो वराः सममेयुः । सा रात्रौ सर्पदष्टा मृता। |एकस्तया सह दग्धः, एक उपोषितो नित्यं, तृतीयो देवमाराध्य तां संजीविनीमकरोत् । त्रयाणां मध्ये कस्यार्हा सा ? हे दासि ! कथय' । दासी प्रोवाच-त्वमेवाख्याहिं' । सोचे-'स्वप्स्यामि निति, कट्ये
__JainEducation International 201
D
For Private & Personal use only
www.sainelibrary.org
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा.
संज. ११
॥१२६॥
कथयिष्यते' । तघाक्यासक्तेन राज्ञा दितीयेऽहनि तस्यै वारको दत्तः । दासी पृष्टा साऽऽह-सहजीवितः स त्राता, येन जीविता स पिता, तदर्थ य उपवासी तत्रैव स्थितः स जर्ताऽस्याः । पुनस्तया पृष्टा सा | कथामाह-एकहस्तमितप्रासादे चतुर्हस्तमितदेवः स्थितः । कथमेतत्स्यात् ? । कट्ये कथयिष्यते' । ततस्तृतीयेऽहनि तस्योत्तरो दत्तः-'चतु जो देवो, न तून्नतो ज्ञेयः। एवं परमासान् यावदीहगाख्यानैस्तया राजा गृहे नीतः। नित्यमीjया सपत्न्यस्तस्याश्विजाणि वीदंते । सा नित्यं सायमपवरके प्रविश्य पैतृकं २ वस्त्रजूषादि पुरस्कृत्येति आत्मानं निंदति- "हे जीव ! एषा तव मूलसंपत्तिः । त्वं कारुपुत्री राज्ञा स्त्री-| कृता, तेन गर्व मा रहेति" । तत्कृत्यं वीक्ष्यान्या राइयो नूपं प्राहुः-'एषा नित्यं कार्मणं करोति'। ततो राजा रहःस्थित एनां स्वं निंदती श्रुत्वा हृष्टः पट्टराझी तां चकार"।
एवं नावे
साधुनात्मा निंदितव्यो, गर्वः सागरसूरिवत् ।
न कार्यः कालिकाचार्यैः, कथमपि स बोधितः ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्ती
एकादशस्तंने शतोत्तरपंचपंचाशत्तम व्याख्यानम् ॥ १५५ ॥
॥१६॥
2010
For Private & Personal use only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ शतोत्तरषट्पंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५६ ॥
इदानीं गर्दा परसा की कुत्सा एव । एषापि द्विधा पूर्ववत् ज्ञेया । प्रतिक्रमणस्य सप्तमः पर्यायः अव्यगर्भायां प्रबंधोऽयं -
कस्यापि वृद्धोपाध्यायस्य तरुणी पत्न्यभूत् । सा नर्मदापरतटवासिनि कस्मिंश्चिद्गोपे रता । प्रत्यहं रात्रौ घटेन नर्मदामुत्तीर्य याति । मायाविनी 'दिवा काकेच्यो विजेमि' इति वक्ति । ततो बलिं कुर्व - त्यास्तस्या रक्षायै छात्रान् रक्षपालान् दत्ते । पाठकेन 'अमुकमाह्वय' इत्युक्ता वक्ति - 'नाहं नरेण समं वक्तुं वेद्मि' । ततः स स्वयमेवाह्वयति । तत्रैकेन ढांत्रेणाचिंति - 'न खहवेत दार्जवलक्षणं । यतः -
“अत्याचारमनाचार-मत्यार्जवमनार्जवम् ॥ श्रतिशौचमशौचं च षड्विधं कूटलक्षणम्” ॥ १ ॥ ततस्तस्याश्चराचरं विलोकयता रात्रौ दृष्टा सा नर्मदामुत्तरंती, कुतीर्थेनोत्तरतश्चौरान् मकरेण गृहीतान् 'किं कुतीर्थेनोत्तरथ संप्रत्यपि मकराक्षिणी पिधत्त' इति जयन्ती च । चिंतितं च तेन - 'हो | स्त्रियाः साहसं । एकदा काकपिंगसमये तथैव कुर्वतीं तां प्रति छात्रः प्राद
" दिवा विनेति काकेयो, रात्रौ तरति नर्मदाम् । कुतीर्थान्यपि जानाति, जलजंत्व शिरोधनम् " ॥ १ ॥ सावदत् - 'किं करोमि त्र जवादृशा यन्नेछंति' । वात्रः प्राह - ' त्वत्पतितो विनेमि' । सा पर्ति हत्वा पेटिकायां दिवा त्यजनार्थं वने गता, व्यंतर्यातही पेटिका स्तंजिता । वने मंत्यास्तस्या उप
1-92156646
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा रि मांसं गति, तख्याचा कुधाकुखोदिग्ना निंदति गृहे गृहे 'पतिश्यायै मह्यं निक्षां देहि' इत्थं बहुकाखं निनाय ।
॥१२७॥
नमंत्या अन्यदा साध्वीं, पपात पेटिका जुवि । व्रतं साम्राग्रही देवं, कार्या दुष्कृतगईणा ॥ १ ॥ ॥ इत्यन्ददिनपरिमित हितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तं शतोत्तरषटूपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५६ ॥
2010
॥ शतोत्तरसप्तपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५७ ॥
अधुना शुद्धिः, निर्मलीकरणं तचव्दस्याष्टमः पर्यायः । सापि द्विधा - प्रशस्ता ज्ञानादेः, अप्रशस्ता अशुद्धस्य सतः क्रोधादेर्वैमस्याधानं स्पष्टतापादनमिति । शुद्ध वस्त्रागदयोर्दृष्टांतः
श्रेणिकेन मयुग्मं चालनाय समर्पितं । कौमुदीमहे तद्भार्याघ्ययो रजकेन परिधापितं । कौमुद्यां नृपेण स्वक्षौमयुगलं वीक्ष्या निज्ञानाय तांबूलेनासिकं, रजकेन तघस्त्रं क्षारादिनिः शोधितं प्रातरानीय दत्तं । नृपेण पृष्टः, क्षालको यथाजातमब्रवीत् राज्ञा सत्कृतः, इति प्रव्यशुद्धिः । एवं साधुश्राद्धानां जातातिचारस्य तत्कालालोचने शुद्धिः, सप्तमांगोतसुरदेवचुल शतकवत् -
सुरदेवश्राघो वाराणसी निवासी पौषधशालायां स्थितः । तं प्रति देवतयोक्तं- 'पोमश रोगातंकान् नवदेहे युगपन्नयामि, यदि धर्म न त्यजसि । इति वचनमुपश्रुत्याच खितप्रतिज्ञः पुनः श्रीवीरपार्श्वे आ
स्तंभ० ११
॥१२७॥
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
खोचितः प्रतिक्रांतो विशुद्ध्या सौधर्मे गतः, चतुःपहयायुः प्रपूर्य महाविदेहे सेत्स्यति । इति नाव विशुचिः । अथ शुद्धावेवागदवृत्तं यथा
परवनागमे नीरविनाशार्थं राजा कश्चिद्वैद्याधिषमानाययत् । वैद्यो यवमात्रं विषं गृहीत्वागान्नृपोऽकुप्यत् । वैद्योऽवकू - 'हे प्रत्तो ! मा कुप, सदस्रघाति एतत् । ततो मृतेनस्य लोमोत्पाव्य तत्क्षिप्तं, तेन सर्वोऽपि हस्ती विषमयोऽभूत् । यस्तत्खादति स्पृशति वा सोऽपि विषमयः' । ततो राजोचे - 'वासना - ऽप्यस्ति ?' स कचे- 'अस्ति' इति प्रोच्य श्रौषधलवं दत्त्वा तद्दिषं निर्विषमकरोत् । एवं वैद्यवत्साधुनापि आलोचनादिरूपागदे ना तिचार विषमपसारणीयमिति ।
दारिद्र्यावश्यकस्य वृत्तितो लिखिता मया । प्रतिक्रमणपर्याया - स्तविज्ञाय क्रियां कुरु ॥ १ ॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमित हितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तं शतोत्तरसप्तपंचाशत्तमं व्याख्यानम् ॥ १५७ ॥
॥ अष्टपंचाशदुत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १५० ॥ पौषध ईर्यापथिकं प्रतिक्रम्य जवति इत्याहप्रतिक्रमश्रुतस्कं - धमीर्यापथिकं तथा । प्रतिक्रम्य क्रियाः सर्वा, विधेयाः पौषधादिकाः ॥ १ ॥
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१२॥
र्यापथिक तथेति अपरनाम प्रतिक्रमणश्रुतस्कंध, तत्प्रतिक्रम्य सर्वाः क्रियाः कार्याः । यतः- | स्वंत्र.११
"उम्मुक्कजूसणो सो, रियाइपुरस्सरं च मुहपत्ति।।
पमिलेहिऊण तत्तो, चनविहं पोसहं कुणई" ॥१॥ इति विवाहचूखिकायां । “तत्य ढड्डरो नाम सावनो सरीरचिंता काऊण पमिस्सयं वच्च । ताहे | तेण दूरहिएण तिन्नि निस्सिहिबाजे कयार्छ । एवं सो इरियाइ ढहरेण सरेण करे।" इत्यावश्यकचूडै । जगवत्यंगेऽपि पुस्कतिकश्रामवदित्याद्युक्तेश्च पूर्वमीर्यापथिको प्रतिक्रमेत् । तत्र च त्रिषष्यधिकपंचशतीमितानां जीवानामेवं मिथ्याऽष्कृतं दीयते । तथाहि-सप्तविधा नारकिणः पर्याप्तापर्याप्तजेदेन १४। पंच स्थावरजीवाः पर्याप्तापर्याप्तसूनबादरलेदैश्च २०। प्रत्येकवनस्पतयः पर्याप्तापर्याप्तजेदान्यांश । विकलें-18 रजियाः पर्याप्तापर्याप्ताः६। जखस्थलखचरा उरोनुजपरिसाश्च संझ्यसंझिपर्याप्तापर्याप्ताः २०॥ एवं तिर्यग्जेदाः । 110। कर्मजुवो नराः १५ । अकमजुवः ३० । अंतर्षीपस्थाः ५६। एवं १०१ । एषां गर्जजानां पर्याप्तापर्या-1 ततया २० । तेष्वेव क्षेत्रजाः १०१ संमूढजाऽपर्याप्ता नराः। एवं ३०३ । जुवनपतयः १० । व्यंतराः १६ । चरस्थिरजेदान्यां ज्योतिष्काः १० । वैमानिकाः १५ । ग्रैवेयकाः ए । अनुत्तरवासिनः ५ । सोकांतिकाः ए। किटिबषिकाः ३ । जरतैरावतवैताब्यस्थाः तिर्यग्जूंजकाः १० । परमाधार्मिकाः १५ । एवं 81 सर्वे एएए । पर्याप्तापर्याप्ताः १ए । सर्वाग्रं ५६३ जेदाः। श्रनिहयादिदशपदगुणिताः ५६३० । रागपेषाच्यां ॥१२॥ गुणिताः ११५६० । मनोयोगवचनयोगकाययोगैर्गुणिताः ३३७०० । करणकारणानुमोदनेन गुणिताः
____JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
18| १७१३४० । अतीतवर्तमाननाविरूपकाखत्रयेण गुणिताः ॥ ३०४०३० । अहत्सियसाधुदेवगुर्वात्मसा-11 क्षिनिर्गुणिताः १७२४१२० नवंति । यतः
_ "धारस्सयसस्का, चवीससहस्ससयवीसहिया।
रिश्रामिलामुक्का-पमाणमेवं सुए नणियं ॥१॥ ___ तापथिकी प्रतिक्रमता त्रीन्वारान् पदन्यासजूमि प्रमृज्य सम्यग्मनसाऽतिमुक्तकर्पिवत्प्रति
कम्या । तथाहिहै पोलासपुरे विजयराजा, श्रीदेवी कांता, तयोरतिमुक्तः पुत्रः पडूवार्षिकोऽभूत् । पष्ठपारणे श्रीगौतम
गौचर्यागतं दृष्ट्वा एवमवादीत्- 'के यूयं किं वाऽटथ ?' गणेशेनोक्तं-'वत्म ! वयं श्रमणा जिहाथै पर्य-11 टामः' । तर्हि जदंत ! आगठ, तुन्यं जिक्षां दापयामि' इति णित्वांगुष्ट्या जगवंतं गृहीत्वा स्वगृहमानैपीत् । ततः श्रीदेवी हृष्टा तं प्रतिलानयामास । स वुद्ध्याऽवालः पुनरेवावोचत्–'यूयं क वसथ ?' । 'हे , जा ! वयं वीरजगद्गुर्व तके वसामः' । तेनोक्तं-'युप्माकमपि गुरवः संति ? तत्पादांतिक जवनिः स-14 हाहमागलामि' । गणपतिः प्राह–'यथासुखं देवानुप्रिय' । ततो जिनपार्श्वे एत्य नत्वा धर्म श्रुत्वा गृह-13 मागत्य पितरावब्रवीत् यथा-'संसारानिर्विष्णोऽहं प्रव्रजामीत्यनुजानीतं' । तावूचतुः-त्वं वाखोऽसि है |किं जानासि, दीक्षा कीदृशी? स प्राह-'अंवतात! यदेवाहं जानामि तदेव न जानामि, यन्न जानामि तदेव जानामि इति' । 'कथमेतत् ?' सोऽब्रवीत्-'हे मातः ! यदेवं जानामि जातेनावश्यं मर्त्तव्यं,
%
___JainEducation international 2011
For Private Personal use only
%
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदेशमा. जानामि कदा वाक स्थले कथं वेति।तथा न जानामि कैः कर्मनिर्निरयादिषुजीवा उत्पते, एतत्पुनर्जानामि || स्तंज. ११
यथा स्वयं कृतैः कर्मजिरिति । एवमनेकयुक्त्या पितरौ प्रबोधयामास । तत्कृतमहामहेन दीक्षांखलौ चरम॥१॥ाजिनान्यणे । ततः शिक्षार्थ स्थविराणां जलापितः। स एकदा बहिनौ गतः, बालकाः प्रथमवृष्टौ पट्वखे ||5
पक्षाशपत्रकृतनावस्तारयंतो वदंति-'मन्नौस्तरति' । ततः बुझोऽपि स्वपात्रं जलोपरि तारयन्नेतदेवोवाच ततः स्थविरैर्वारितः । ततः साधुनिः स्वामी प्रोक्तः–'षड्वार्षिकोऽयं जीवरक्षां कथं ज्ञास्यति ! सांप्रतं तु षट्कायमुपमईयति' । वीरोऽवोचत्-'मा एनं हेवयत, जाणयत, युष्मत्पूर्व केवली जावी । पश्चाक्षा-18 मितस्तैः । तत एकादशांगादि अचिरेण पठन्नेकदा मार्गे तथैव बालकान प्रेक्ष्य पूर्वक्रीमा निंदन समवसरणं प्रपेदे, पिथिकी प्रतिकामति, अर्थ जावयन् 'दगमट्टी' इति पदेन सचित्तोदकमृत्तिकाविराधनां| सारं स्मारं गईन शुक्सध्यानवशात्केवली जातः । देवा महं कर्तुमागताः । वीरेणोक्तं 'जोः स्थविराः! पश्यतायं नववार्षिकः केवली जातः'। सर्वे तं प्रणेमुः । तथांतगमसूत्रे जगवत्यंगे च यतिस्ततोऽयं श्रूयते । अनुत्तरोपपातिकसूत्रे यत्प्रोक्तस्तद्यादवचरित्रे वर्णितः स नविष्यतीति ।
षड्वार्पिको वीरजिनांतिकेऽग्रही-दीक्षां ततोऽसौ नवमे हि वार्षिके । श्योपथिक्यर्थविज्ञावयन् ह्यति-मुक्तपिरापाव्ययदर्शनादिकम् ॥ १॥
श्या ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तंने
अष्टपंचाशत्तरशततमं व्याख्यानम् ॥ १५॥
2010
For Private & Personal use only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ एकोनषष्टयधिकशततमं व्याख्यानम् ॥ १५ ॥ अथ पौषधवतस्यातिचारानाहउत्सर्गादानसंस्तारा, अनवेक्ष्याप्रमृज्य च । अनादरः स्मृत्यनुप-स्थापनं चेति पौषधे ॥१॥ | उस्सर्जनमुत्सर्गस्त्याग उच्चारप्रश्रवणादीनां, अवेदय चक्षुषा जीवाकुखमि निरीक्ष्य प्रमार्जनं| (प्रमृज्य ) रजोहरणादिना विशुध्वीकृत्य प्रतिलेख्य स्थमितादौ उत्सर्गः कार्यः, एवमकरणे प्रथमोऽतिचारः। १ । श्रादानमुपलक्षणाग्निरूपणमपि यष्टिपीठफलकादीनां, तदपि अवेदय प्रमृज्य च कार्यमन्यथाऽतिचारः । ५। तथा संस्तीर्यते प्रतिपन्नपौषधव्रतैर्दर्जतणकंवलवस्त्रादि इति संस्तारः, तस्य पानवेदपादिके न करणेऽतिचारः।३ । अनादरः पौषधव्रताचरणेऽतिचारः। । । तथा स्मृत्यनुपस्थापनं तषि-18 यमेवेति । तमाऽन्यग्रंथे तु पौषधविधिविपरीतः-'यथागृहीतपालनं, आहारादिपोपधे कृते सति हुधातापाद्या पौषधे पूर्णे स्वार्थमाहारादिकमित्यमित्थं कारयिष्ये इत्यादिधारयतीति पंचमोऽतिचारणार
अत्र सातिचारपौषधे नंदमणिकारश्रेष्टिदृष्टांतो ज्ञातासूत्रस्य त्रयोदशाध्ययनात्किंचिद्विख्यतेPI राजगृहे श्रीवीरसमवसरणे प्रथमकटपवासी दरांकदेवः सुरीयाजसुरवत् नक्तिं कृत्वा स्वर्गतः । बदा 18|गौतमः श्रीवीरं पप्रच-'जगवन् ! अनेन केन पुण्येन समृपिलव्धा ?' । प्रनुरुवाच–'राजगृहे नंद-|
मतिकारश्रेष्ठी अस्मत्पाबें धर्म जग्राह । एकदा ग्रीष्मकाले अष्टमजककपोषधं जग्राह । यतस्तत्सूत्र
___JainEducation International 2010
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
न. ११
kush
॥१३॥
AROSANASTOAST
अध्मनत्तं परिगिएहंति पोसहसालाए जाव' इत्यादि पौषधे तृपार्स इत्यचिंतयत्-‘धन्यास्ते ये स्वनाम्ना वापीकूपादिकं कारयति' । ततः श्रेणिकाज्ञां गृहीत्वा बहिर्नदपुष्करिणीमकारयच्चतुर्दिकूपवनान्वितां, बहुजनास्तच्चारुत्वं प्रशंसति । तत्रत्वा स जहर्ष । क्रमेण जावतो मिथ्यात्वरोगं ऽव्यतश्च देहे पोमश रोगान् । प्राप। अनेकवैद्यकृतोपचारा निष्फला बवुः । ततः पुष्करिण्यां मूर्चितो मृत्वा तत्रैव गर्नजकत्वं प्राप । तत्र क्रीमन् वहुजनमुखात् पुष्करिणीवर्णनमाकर्ण्य जातिस्मृति प्राप्यात्मानं निनिंद-धिग्मां, मया । सर्वाणि व्रतानि विराधितानि पुनरत्र नवे स्वीकरोमि' इति विचार्य स्वमत्याऽनिग्रहं सखी-श्रद्यप्रति । यावजीवं पष्ठतपसा पारणं, जखमपि नंदापुष्करिण्यां बहुजनप्रवदादिनिः कयुषं प्रासुकं, तदेव व्यापार्य। तस्मिन्काखे खोकमुखाचीवीरागमनं श्रुत्वा वंदनार्थमगमत् । मार्ग श्रेणिकाश्ववामपादेनाक्रांत एकांते गत्वा 'नमुत्थुषं' इत्यादिना धर्माचार्य नत्वा सर्वपापानि प्रत्याख्याय सौधर्म दऽरांकदेवोऽभूत् । तेन पुण्येनेदृशी संपत्तिः प्राप्ता । चतुष्पट्यायुः प्रपाट्य महाविदेहे जवांतं करिष्यतीति' । पूर्वमत्रव यद्दपुरा-I कवृत्तं लिखितमस्ति, तच्चरित्रग्रंथानुसारेणेति ज्ञेयं ।
कावतारं मणिकारनंदो, जग्नव्रतः स समुपेत्य पश्चात् । श्राखोच्य जातिस्मृतिना स्वपापं, देवोऽनवरचिह्ननामा ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तंने
एकोनपश्यधिकशततमं व्याख्यानम् ॥ १५॥
॥१३॥
2010
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
॥ षष्ट्यधिकशततमं व्याख्यानम् ॥ १६० ॥ पौषधतिनं स्वीति
धर्मपौषधमाराध्य, सम्यक् सागरचंद्रमाः । समाधिना विपन्नोऽभूत्, त्रिदिवे त्रिदिवोत्तमः ॥ १ ॥ स्पष्टः । श्लोकसूचितसंबंधस्त्वयं-
धारवत्यां बलदेवसूनुर्निषेधः, तस्य सुतः सागरचंषोऽनूत् । इतस्तत्रैव धनसेनराजस्य सुता कमलामेला, सा उग्रसेनपुत्रस्य ननसेनस्य दत्ता । इतश्च नारदो ननसेनगृहेऽगमत् । विवाहव्यग्रचित्तेन नारदो नाचितः, तेन क्रोधेन निषधं प्रति प्रोतं "यादृशं स्वरूपं कमला मेलायास्तादृशं भुवनत्रयेऽपि नास्ति । सा - गरचंप्रेणोक्तं - ' सा कस्यचिद्दत्ता १' । नारदेनोकं - 'दत्ता परं नाद्यापि परिणीता' । तच्छ्रुत्वा तद्दिनादारन्य सर्वत्र तन्नामजापं कुर्वन्नास्ते । ततः स ऋषिः कन्यांतिकं गतः । कन्यया पृष्टः – 'किमप्याश्चर्य दृष्टं ?' । स प्राह- 'दृष्टमाश्चर्ययं मया सागरचंद्रे सुरूपत्वं ननसेने तु कुरूपत्वं । ततो ऊटित्येव सा सागरचंद्रानुरक्ता जाता नित्यं तं ध्यायति । श्रथ चिंतासागरे मग्नः सागरचन्द्रः सांवकुमारेण दृष्टः । ततस्तस्य पृष्ठे | स्थित्वा सांबेन कराच्यां तदक्षिणी श्रनादिते । तेनोक्तं- 'किं कमलामेला ?' । सांबेनोकं - 'कमलामेखोऽहं । ततः सांबोऽयमिति ज्ञात्वा प्रोकं - 'सत्यमेतत्त्वमेव मम कमलदलदीर्घखोचनां तां मेलयिष्यसि, कोऽत्रार्थे हमः १' । ततः प्रद्युम्नपार्श्ववाकूलपतितेन तेन सांबेन प्रज्ञप्तिविद्या याचिता । विवाह
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥१३१॥
उपदेशप्रा. दिवसे च बहुजिर्यादवैः परिवृतेन तेन पितृगृहादाकृष्य वहिरुद्याने नीता । तत्पाणिग्रहणं सागरचंप्रेष | कारितं । ततः कन्या पितृश्वशुरपाक्षिकाः सर्वत्रान्वेषयंतो वने विद्याधरवृत्तांतं वीक्ष्य कृष्णं प्रति प्रोचुः । ततो हरिः क्रुद्धः ससैन्यस्तत्राययौ । सांवोऽपि वैक्रियखन्ध्या कृतानेकरूपो महद्युद्धं चकार । पश्चात्सांबो मूलरूपेण कृष्णांौ निपपात । ततो हरिया सागरचंद्रस्यैव दत्ता । नमसेनस्ततः प्रभृति सागरस्योपरि घेषं वहति । बलमन्वेषयति । श्रन्यदा श्रीनेमिपार्श्वे प्रतिपन्नश्रावकत्रतः संविग्नः सागरचंद्रः श्मशाने । | पर्वदिने पौषधप्रतिमया स्थितः । नजसेनेन तत्र भ्रमता देवाद्ददृशे । श्रंगारनृता ठीबी तन्मस्तके तेन | पापिना मुक्ता । स तमुपसर्गे समानः प्रज्वलितकायोऽष्टमस्वर्गे सुरोऽजनि -
जावाद (तु) सिक्के हृदये न मुष्कृत — वह्निर्विवेशैवमघास्य मानसे । धर्माधिकलोल विवर्द्धनां चितः, कट्टपेऽष्टमे सागरचंद्र आप शम् ॥ १ ॥ ॥ इत्यन्द दिनपरिमित हितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रं स्य वृत्तौ एकादशस्तं षष्यधिकशततमं व्याख्यानम् ॥ १६० ॥
॥ शतोत्तरै कषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६९ ॥ पौषधफलं दर्श्यते—
विधेयः सर्वपापानां मथनायैव पौषधः । सद्यः फलत्यसौ शुद्ध्या, महाशतकश्रेष्ठिवत् ॥ १ ॥
स्तंज. ११
॥१३१॥
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्पष्टः । नवरं सर्वपापाश्रवनिरोधहेतुरयं, एतस्मिन् पाखिते एकादशवतानि सम्यक्पातितानि जवंति। शुख्या योगशुद्धिक्रियाशुद्धिध्यानशुख्यादिनाऽसौ पौषधः सद्यो कटिति फलति । ध्यानादिशुधिरियं यतः
"नेत्र श्रवणयुगले नासिकाग्रे खलाटे, वक्रे नाजौ शिरसि हृदये तालुनि चूयुगांते। ध्यानस्थानान्यमलमतिभिः कीर्तितान्यत्र देहे, तेष्वेकस्मिन्विगतविषयं चित्तमालंबनीयम् ॥ १॥ इति ध्यानस्थाननिवेशितचेता एकासनस्थ एव तिष्ठति पौषधे इति । तथैतद्वतफलमेवमुक्त
"कंचणमणिसोवाणं, थंजसहस्समिकं सुवन्नतलं। ___ जो कारिज जिणहरं, तोवि तवसंजमो अहिजे” ॥१॥ | एकस्मिन् सामायिके मुहूर्त्तमात्रे 'बाणवश कोमी' इति गाथायां प्रागुक्तलाजः । त्रिंशन्मुहूर्तमानेsहोरात्रपौषधे त्रिंशद्गुणो बादरवृत्त्या स्यात् , स चायं___ "सत्तहत्तरिसत्तसया, सत्तहत्तरिसहस्स खरककोमीले।
सगवीसकोमिसया, नवजागा सत्त पखिअस्स" ॥१॥ al अंकतो यथा-२७७७७७७७ १७ एतावत्पट्यायुबंध एकस्मिन्पौषधे, सूक्ष्मवृत्त्या त्वधिकतरोऽपि
जवतीति । पौषधकारिणां पौषधो महाशतकवत्सद्यः फलति, तदवदातोऽयंMII राजगृहपुरे महाशतकगृहपतिः । तस्य त्रयोदशनार्याः संति । तन्मध्ये रेवतीनाम्नी जार्याऽनार्या,
पादशगोकुलाधिपा वर्तते । श्रन्यास्त्वेकैकगोकुलाधिपाः, एकैककोटिमव्यस्वामिन्यो, रेवती तु पादशको
2010
For Private & Personal use only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्तंभ. ११
॥१३२॥
उपदेशप्रा. टिसुवर्णपतिः, श्रेष्ठ्यपि अनेककोटी स्वर्णगोकुलाधिपः । एकदा श्रीवीरदेशनां श्रुत्वा प्रतिबुद्धः स द्वादश व्रतानि जग्राह । चतुर्दशवर्षानंतरमुपासकप्रतिमा वहन् अवधिज्ञानं प्राप । अथ रेवती नित्यं सपत्नीनामुपरि क्रोधं वहती विषप्रयोगादिना क्रमेण सर्वा अपि ता हत्वा सर्वस्वस्वामिनी बनूव । नित्यं मद्यादि- x कमसेवत | एकदा कामतीकरणाय जातमात्रवालं स्वनरहस्तेनानाय्य हिंसां कारयित्वा संस्कार्य च तन्मांसं बुभुजे मद्यं च पपौ । कामवशा यत्र पौषधशालायां स्वस्वामी स्थितोऽस्ति, तत्र केशपाशं मुत्कुखीकृत्योरोजोरूदरजघनदशनादिकमंगं मनाग्दर्शयंती निर्बीका कामक्रीमातुरा जजप - 'हे स्वामिन्! मुंचेदं पौषधादिव्रतं, मया सह रमस्व, धर्मफलं तु जोगसंयोगाविप्रयोगं तदेव' इत्याद्यनुकूलोपसर्गादचल- + मतिः श्रेष्ठ प्राह - 'हे पापिष्ठे ! धर्मस्य फलमधर्मेण कथं विंदसि ?, तो याहि मत्पुरतो दूरं । अतः सप्तमे दिवसे मृत्वाद्यनरके चतुरशीतिवर्षसहस्रायुष्मत्त्वं नारकत्वं प्राप्स्यसि' इति श्रुत्वा विवक्षा स्वस्थाने श्राययौ । ततः सप्तमे दिने सा तत्रोत्पन्ना । महाशतकः विंशतिवर्षपर्यंतं श्राद्धधर्मं प्रपास्य संखेखनां कृत्वा सौधर्मे सुरत्वं प्रापेति । विस्तरेणायं दृष्टांतो वर्द्धमानदेशनातो ज्ञेयः ।
ज्ञानं तृतीयं कृतपौषधादिनिरत्रापि शुद्धं फलमेतदाप्तवान् ।
2010
अन्यत्र जन्मन्यपि करूपमादिमं मुक्तिं विदेहे ननु केवलक्रमात् ॥ १ ॥ ॥ इत्यन्द दिनपरिमित हितोपदेश संग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तं शतोत्तराधिकैकषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६१ ॥
॥१३२॥
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
कक%2
॥ शताधिकद्विषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६ ॥
अथ चतुर्थ शिक्षाव्रतमाहसदा चान्नादिसंप्राप्ते, साधूनां दानपूर्वकम् । जुज्यते यत्तदतिथि-संविनागानिधं व्रतम् ॥ १ ॥
स्पष्टः । नवरमतिथिस्वरूपमिदं"तिथिपर्वोत्सवाः सर्वे त्यक्ता येन महात्मना । अतिथिं तं विजानीया-वेपमन्यागतं विभुः" ॥१॥
अतिथेः संगत श्राधाकर्मादिविचत्वारिंशद्दोषविरहितो विशिष्टो लागः पश्चात्कर्मादिदोषपरिहारायांशदानरूपोऽतिथिसंविज्ञागः, तदेतन्नामातिथिसंविनागव्रतमुच्यते । अत्र चायं विधिः-'एत्थ || सामाचारि सावगेण पोसहं पारित्तेण नियमा साहुण दालं पारियवं, अन्नया पुण अनियमो दाऊण वा पारेइ, पारित्ते वा देंतित्ति' इत्याद्यावश्यकनियुक्तिवृत्तौ । जोजनवेलायां सुन्नक्त्या साधून्निमंत्र्य तैः || सह गृहमायाति, स्वयमागतो वा मुनीन् दृष्ट्वा तदनिमुखगमनादिकं करोति । सविनयं बालवृ-18
तपस्विग्लानादीनां स्पर्धामहत्त्वमत्सरस्नेहसजान्नयदाविण्यप्रत्युपकारेलामायाविलंबानादरपश्चात्तापादिदोषवर्जमेकांतात्मतारणबुझ्या स्वयं स्वहस्तपात्रधारणादिना पार्श्वे स्थित्वा स्वजार्यादिपार्धापा दानं दत्ते । तत्र गृहस्थवर्जनीयदोषाः पिंमविशुध्यादिग्रंथेन्यो शेयाः । ततो वंदित्वा स्वगृहधारादि याव-2 दनुव्रज्य च निवर्त्तते । साध्वजावे तु अनावृष्टिवत् कदाचित् साध्वागमनं स्यात्तदा हर्षनरेण अंबिकाआधिकादिवदान देयं, तत्संबंधस्त्वयं
-
2016
-
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१३३॥
201
रैवतासन्नपुरे देवभट्टदेविलासुतः सोमनट्टो दिज आसीत् । अंबिका जार्या श्राकुलोत्पन्ना जावतो दानप्रिया । तयोः सुतौ सिद्धबुद्धौ । एकदा श्राद्ध दिने मासरूप शिसाधवे जक्तिशुद्धानंदैर्दत्तवती दानं । तद्दानं वीक्ष्य | काचित्तदीया प्रातिवेश्मिकी बाढस्वरेणाह - 'अहो अद्य श्राद्ध दिने मलीनस्य प्रथमं दानं दत्तं, अन्नं गृहं चाशुचीकृतं ' इति प्रालपत् । श्रत एव शास्त्रे उक्तं च- ' गृहिणा सुप्रातिवेश्मिके स्थाने स्थेयं' यतः - "स्वामिवंचकलुब्धानामृषिस्त्रीवालघातिनाम् । इछन्नात्महितं धीमान्, प्रातिवेश्मकतां त्यजेत् ॥ १ ॥
अत्रांतरे क्वापि गता गृहांतरानुश्रूरागता । तस्याः प्रातिवेश्मिक्यास्तादृग्वचांसि श्रुत्वा क्रुद्धा सती पुत्रायाज्ञापयत् । तेन निर्धाटिता- 'श्राः पापे ! किमेतत्कृतं ? अद्यापि कुलदेवता न पूजिता, पिंका पि न योजिताः । गनु मद्गृहात् । सा सुतघयं गृहीत्वाऽपरद्वारेण निर्जगाम । क्वापि स्थानमलजमाना नग - राद् वहिर्याती मार्गश्रांताच्यां सुताच्त्यां जलं मार्गिता । अग्रे शुष्कं सरः शीलमाहात्म्याकल नृतं, शुष्कसहकारः फलितः फलानि पुत्रहस्ते ददौ । छायायां विश्राम्यति स्म । ततः श्वश्रूर्गृहांतर्गता, मुनि| दानार्थं गृहीतजाजनानि सौवर्णानि, सिक्थानि मौक्तिकानि, जोजनेष्वग्रशिखां तथारूपां दृष्ट्वा दृष्टा पुत्रं प्राह- 'हे वत्स ! वधूं पतिव्रतां पृष्ठे गत्वा पश्चादानय' । सोमनट्टोऽपि तन्माहात्म्यं वीक्ष्य पश्चात्तापपरः पृष्ठे जगाम । अंबिकापि ससुता पतिमागतं दृष्ट्वा जीताऽग्रतः कूपे पपात । श्रीनेमिप्रनुशरणं कृत्वा कोदं विमाने देवी महर्द्धिकांबिका नाम्नाऽजनि । यत उक्तं च पूर्वपूज्यैः - 'सुहाकवसाणेणं पाणे चेऊण अन्ने जयंति रेवयसिहरा श्रप्पाएं ऊंपावित्था (त्ता) उप्पन्ना सोहम्मकप्पहिछे, चलहिं जोयणेहिं अंबि
स्तंज- ११
| ॥ १३३॥
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
यदेवीनामा महड्डिया, कोहंमिविमाणनामेणं सा देवी चननुया दाहिणहत्येण अंबटुंबी पासं च धारेश, वामहत्येण पुत्तंकुस धारे। सोमोऽपि लोकापवादनीतः 'यस्य शरणं स्त्रिया कृतं तस्य शरणं मेऽस्तु'। इत्युक्त्वा कूपे ऊपां ददौ, सोऽपि तत्रैव विमाने सिंहरूपवाहनोऽभूत् । ..
रीर्यादिपात्राण्यनुवन् सुवर्णा-न्यजूच देहोऽपि सुवर्णवर्णः । देव्या नवेऽजून्मुनिदाननत्या, तां नौमि चांबां प्रनुपादनक्ताम् ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तंने शताधिकषिष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६॥
॥शतोत्तरत्रिषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६३॥
अथ पुनस्तदेव वय॑तेअतिथिन्योऽशनावास-वासपात्रादिवस्तुनः । तत्प्रदानं तदतिथि–संविज्ञागवतं जवेत् ॥ १॥
न विद्यते (तिथयः) संसारिपर्वोत्सवास्ते येषां ते)ऽतिथयः, यहा"हिरण्ये वा सुवर्षे वा, धनधान्ये तथैव च । अतिथिं तं विजानीया-द्यस्य लोजो न विद्यते" ॥१॥
तत्रातिथयो मुख्यवृत्त्या चारित्रिणः, तेन्योऽशनमावासो वासो वस्त्रं पात्रादि देयं । यतः श्राधसामाचार्या
2010-05
For Private & Personal use only
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१३॥
CCC
"निवसिक तत्थ सको, साहूणं जत्य हुक संपाउँ । जत्थ य चेश्यनुवर्ण, वियदृसा साहम्मिया चेव" ॥१॥
प्रजाते देवगुरुप्रणमनं विना जलपानं न कहपते । जोजनकाले उपाश्रयं गत्वा गुरुमाहूय नक्त्या । निरवद्यं दानं दत्ते गृहस्थः, न त्वनादरेण, यतः"अनादरो विलंबश्च, वैमुख्यं विप्रियं वचः । पश्चात्तापश्च दातुः स्या-दानदूषणपंचकम्" ॥१॥
तथा"आनंदाश्रूणि रोमांच-बहुमानं प्रियं वचः । तथानुमोदना पात्रे, दानञ्जूषणपंचकम्” ॥१॥ I श्रात्मनिस्तारणबुद्ध्या दत्वा योऽत्ति, तद्देवनक्तं, अन्यत् प्रेतनोज्यं । तथा दानानां मध्ये सुपात्रदानं | महाफलदं । यतः"दानं धर्मेषु रोचिष्णु-स्तच्च पात्रे प्रतिष्ठितम् । मौक्तिकं जायते स्वाति-वारि शुक्तिगतं यथा" ॥१॥
तथा चोक्तं| "केसिं च होइ वित्तं, चित्तं केसिपि उन्नयमन्नेसि । चित्तं वित्तं च पत्तं च, तिन्नि पुन्हहिं खप्नंति" ॥१॥
यथाकश्चित्राजा दानपराङ्मुखः । अन्यदा महाटव्यां गतः, तत्र मधुको गलबिंदून्मुंचति, दृष्ट्वोक्तं तेन-18 जोः पंमिताः! अयं मधकः कथं रटति ? तदैकेन पंमितेन नूपं प्रति बोधाय प्रोक
॥१३॥ १वृदविशेषः.
___JainEducation International 20:
For Private & Personal use only
www.sainelibrary.org
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
201
" यदास्ति पात्रं न तदास्ति वित्तं यदास्ति वित्तं न तदास्ति पात्रम् । एवं हि चिंता तितो मधूको, मन्येऽश्रुपातै रुदनं करोति” ॥ १ ॥ श्रुत्वैतद् जूपः सत्पात्रदानपरोऽनूत् ।
तथाऽन्येशुः कर्णराजो दानफलं मुक्तत्वादिस्मौख्यं श्रुत्वा प्रतिप्रजातं जारशतमितं सुवर्षे दत्वोत्तिष्ठति सिंहासनात् ।
त्रांतरे एकदा कर्णस्य सत्पात्रदानेच्छायां समुत्पन्नायां प्रातः प्रथमं चारणघयं श्राद्धमिध्यात्वधर्मवासितं समागात् । तदा ध्यातं कर्णेनेति - 'सत्पात्राय मया पूर्वदानं दातव्यं सद्गतिहेतवे यतः— "अन्नदातुरधस्तीर्थ-करोऽपि कुरुते करम् । तच्च दानं जवेत्पात्र - दत्तं बहुफलं यतः ॥ १ ॥ एवं ध्यायन्कर्णः परीक्षापरो यावद्दानं न दत्ते, तावदेकेन चारणेनोक्तं
"arose किं करe, किन मग्गताह । वरसंतह किं चंबुदह, जोई समविसमाई” ॥ १ ॥ तदा कणेः प्राह---
"arat वरसो दह, सीमां फल जोय । धत्तुरे विख इक्खुरस, एवको अंतर होय" ॥ १ ॥ इति । तथा सर्वदानेषु अन्नदानं महत्तमं च । यतः - "सर्वेषां चैव भूतानामन्नैः प्राणाः प्रतिष्ठिताः । तेनान्नदो विशां श्रेष्ठ, प्राणदाता स्मृतो बुधैः ॥ १ ॥
१ एकः श्राद्धधर्मवासितोऽन्यश्च मिथ्यात्वधर्मवासितः
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदरामा ॥१३॥
अन्नं वै प्राणिनां प्राणा, अन्नं तेजः सुखोदधिः । तस्मादन्नसमं दानं, न जूतं न भविष्यति" ॥२॥
तथा"उत्तमपत्तं साहू , मज्किमपत्तं सुसावया नणिया । अविरयसम्मदिची, जहन्नपत्तं मुणेय" ॥१॥
सत्पात्रसंयोगे सति दत्त्वा जोज्यं, तदनावे जोजनकाले बहिरागत्य दिगवलोकनं कार्य, पश्चानोज्यं । एतच्चातिथिदानं स्वटपमपि बहुफलदं सद्यश्चंदनबालाश्रेयांसनयसारादीनामिवेति ।
यथा रत्नत्रयायोगे, मोक्षोऽक्षेपेण खन्यते। तथा शुधमनःपात्र-वित्तचितावपि ( वित्तयोगे श्रपि ) ध्रुवम् ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्ती
एकादशस्तंने शताधिकत्रिषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६३ ॥
॥ शतोत्तरचतुःषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६४ ॥
श्रथ दानं वय॑तेपश्य संगमको नाम, संपदं वत्सपासकः । चमत्कारकरी प्राप, मुनिदानप्रजावतः ॥१॥
स्पष्टः । ज्ञातं त्विदंराजगृहासन्नशालिग्रामे धन्या नाम स्त्री। तस्याः सुतः संगमनामा। ग्रामलोकानां गोकुखान्यचारयन्न
201
For Private & Personal use only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
201
1
| सावर्जकः पर्वदिने गृहे गृहे क्षीरं जुज्यमानमपश्यत् । सोऽपि बालो गत्वा जननी पार्श्वे पायसं ययाचे । सा जगाद - 'नोः पुत्र ! मद्गृहे पायसं नास्ति, पुनः पुनर्याचमानं वीक्ष्य सा रुरोद । तां रुदतीं प्रेदय | प्रातिवेश्मिकनार्यो दुःखहेतुं पप्रनुः । तया स्वस्वरूपमच्यधीयत । तछ्रुत्वा नुकंपातस्ता नार्यो दुग्धादिसर्व तस्यै दक्षुः । सा क्षीरं निष्पाद्य स्थालं नृत्वा संगमस्यापयित्वा केनचित्कार्येण गृहांतरं गता । तदा सोडर्नकश्चिन्तयति — अस्मिन्नवसरे कश्चित्साधुः समच्येति, तस्याहं दत्त्वा शेषान्नं गुंजे तदा वरं । तावता कश्चित्साधुर्मासमुपोषितस्तस्य गृहे समागात् । सोऽपि मुनिं वर्णयन् सोल्लासेन परमान्ननृतं स्थानं समुत्पाव्य 'निस्तीर्णोऽस्मि' इति बुद्ध्या साधवे सर्वे ददौ । करुणापरो मुनिस्तदन्नं संगृह्य पारएमकरोत् । ततः सा समागता । मुनेरागमस्वरूप मज्ञातवती 'मुक्तमनेन' इति मत्वा पुनः पायसं ददौ । सोऽपि पायसमाकं बुभुजे, परं तस्य तदन्नं यामिन्यां न जी, विसूचिकातो व्यपद्यत । साधुदानप्रभावेण राजगृहे गोज - | श्रेष्ठिनो जायया उदरे उदजूत् । ततः सा शालिक्षेत्रं सुनिष्पन्नं स्वप्नेऽपश्यत् । पूर्णकाले पुत्ररत्नमसूत । स्वप्नानुसारेण तस्य सूनोः पितरौ 'शालिनः' इत्यभिधां चक्रतुः । स पंचनिर्धात्री निः पाव्यमानः कहपशाखीव ववृधे । क्रमेण पित्रा कला अध्यापितः । यौवनोन्मुखो जातस्तदा गोजस्तत्पुरश्रेष्ठिनः शालि - नत्रेण सार्धं द्वात्रिंशत्कन्यका महामहेन पर्याययत् । ततः स शालिनको दिव्यवधूनिः समं देवेंद्र इव | विलासिनी विलासमग्नो रात्रि दिवसयोरंतरं न विवेद । तत एकदा महावीरधर्मदेशनां श्रुत्वा संजातवैराग्यो गोजो वीरपादमूले व्रतं गृहीत्वाऽनशनेन दिवं प्राप । अवधिज्ञानतो गोज श्रेष्ठदेवस्तत्पुण्याव
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा.
॥१३६॥
201
र्जितः पुत्रवात्सस्यतत्परोऽनुवासरं कहपशाखीव दिव्यानि वस्त्रालंकार सुगंधादीनि सजार्थस्य शाविज- तंज. १४ स्थापयामास । गृहोचितकार्य सर्व जजा करोति । शाखिनः केवलं जोगसुखमनुजवति ।
क
अन्यदा केचन वणिजो रलकंबलान् विक्रयार्थी श्रेणिकायादर्शयन् । स नृपो महार्घत्वानामति । ततस्ते वणिजः शाखिनौकसि जग्मुः । तांस्तदुक्तार्थेन जाग्रहीत् । एतद्वृत्तांतं ज्ञात्वा पार्श्व रत्नकंबलं ययाचे । ततो नृपेण वणिजां पार्श्वे एकः कंबलो मूल्येन मार्गितः । तैरुक्त--से सर्वऽपि जड़या गृहीताः । तछ्रुत्वा नृप एकं नरं मूल्येन रत्नकंबलग्रहणाय जापार्श्वे प्राहिणोत : तेन त्वा जापार्श्वे स मार्गितः । नोचे - 'जो जय ! तेषां द्वात्रिंशत्वंमानि कृत्वा सम पुत्रस्त्रीतिः पादमवनीकृत्य त्यक्तानि, यदि तेन कार्य जवति, तदा त्वं राजानं पृष्ट्वाऽमूनि गृहाण' । तेन गत्वा राज्ञोऽमे विज्ञतं । तच्छ्रुत्वा राज्ञा चिंतितं तस्याकृतिं पश्यामि' । ततो राज्ञा तन्मातरं समाकार्य दृष्टं (प्रोक्त) -- "जो नये ! तव पुत्रं दर्शय' । तयोक्तं- 'राजेंद्र ! ममात्मजो नवनीतवन्मृत्वात् कदापि बहिने याति गृहे एव की मति, तो दे देव ! गृहे श्रागत्य ममानुग्रहः क्रियतां ' । नृपोऽपि तां वाचं प्रत्यपद्यत । ततोऽन्यदा स शालिन गृहं ययौ । विस्मयस्मेरलोचनो नृपस्तद्देश्म विवेश, क्रमेणैकां जूमिमारुह्य याव - 8 ४ चतुर्थी मिं गत्वा सिंहासने उपाविशत् । ततो जया सप्तम्यां जुवि पुत्रांतिके गत्वैवमवोचत् - 'हे पुत्र ! श्रेणिक इहागतोऽस्ति, त्वमागत्य तं विलोकय' । ततः शालिनः श्रेणिकनामकं किंचिधस्तु जावि' इति मत्वा मातरमुवाच - ' मातः ! त्वमेव यथोक्तं मूल्यं दत्वा गृहको स्थापय' । नोचे - 'हे वत्स ! इदं
॥१३६॥
%%%
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
वस्तु केतव्यं नास्ति, किंत्वावयोः स्वामी श्रेणिकराट्' । तत्त्वैवमचिंतयत्-'यन्ममोपरि राजान्यो वर्तते, ततो धिक् संसारसुखानि' इति संवेगयुक्तोऽपि मातुरुपरोधतो नार्यासहितो राजानमन्येत्य विनयेनान-15 | मत् । श्रेणिकस्तमके निवेश्य सुखं पाठ । नृपांकसंस्थं बालमग्निसंयोगेन मदनपिंममिव विडीयमानं दृष्ट्वा त नृपं प्रति जसोचे-'देव ! श्रयं मुच्यता, मयोऽपि मर्त्यमालानां गंधं न सहते, यतो दिव्यभूमिं गते-IP
नास्य पित्रा प्रेषितवस्त्रनेपथ्यमाट्यादीनां जोक्तृत्वात्' । राज्ञा मुक्तः स सप्तमी जूमि ययौ । जयाग्रहेण || पर नृपो निमंत्रितः । ततः स्नानक्षणे गृहवाप्यां स्नानं कुर्वतो नृपस्य हस्तादंगुलीयकं वाप्यनसि पपात ।
मीशस्तदितस्ततो यावदन्वेषयामास, तावद् जना दासी समादिशत्-'नो सखि ! वाप्यंजो दूरी-12 कृत्य राज्ञो मुत्रिकामप्य' । दास्या तथैव कृते दिव्यानरणमध्यगं स्वांगुलीयकमिंगालमिवाखोक्य 'किमे-18 र तत्' इति राज्ञोक्ता दास्यवोचत्–'प्रनो ! निर्माध्यमिदं प्रत्यहं सनार्यस्यास्यात्र तन्निक्षिप्यते' । 'अह
मपि नूपेषु धन्यो यस्य राज्ये ईदृशाः संति' । ततस्तत्र सपरिवदो जूमीशो वुलुजे । जया वस्त्रादिनिः सत्कृतः स सौधमुपाययौ । अनित्यसौख्येषु विरागिणः शालिजास्य धर्मसुहृदैत्य विज्ञप्तं-'हे मित्र ! अत्र पुरे चतुझानधरो धर्मघोषनामा मुनीश्वरः समागतः' औत्सुक्येन शाखिनजो गुर्वतिके गत्वा नमस्कृत्य यथावग्रहं स्थितो मुनिराजधर्मदेशनां शुश्राव । यतः. “ज्ञानविज्ञानलावण्य-रूपवर्णवपुर्बलम् । दीयमाणं खखस्नेह, श्व याति दिने दिने" ॥१॥ देशनां श्रुत्वा स ज्ञानिनमपृचत्-'नगवन् ! केन कर्मणा प्रतुरन्यो न जायते ?' गुरुर्व्याजहार
2010!
For Private & Personal use only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा
॥१३७॥
2010
'न ! श्रयं (जीव ) जिनदीक्षाप्रजावतोऽन्यजन्मन्यशेषस्याऽपि जगतः स्वामित्वं जति' । 'यद्येवं तर्हि प्रो ! गृहे गत्वा मातरमापृत्र्य त्वदंतिकेऽहमपि व्रतं प्रपत्स्ये' । 'त्वया न प्रमादवता जाव्यं' इति सुशिक्षितः स्वसदनं गत्वा जत्रां व्यजिज्ञपत् - 'हे मातः ! श्रद्य मया धर्मघोषगुरोर्मुखादनादिदुःख वि| मोचकः परमानंदस्व जावसौख्यदो जिनधर्मः श्रुतः स एव सारतरः, ततस्तवाज्ञया प्रव्रज्यां ग्रहीष्यामि । | साऽप्यवादीत् - 'वत्स ! तव व्रतवासना युक्ता, परं केशलुंचनजूमिशयन सप्तचत्वारिंशद्दोषविरहिताशनपंचमहाव्रतजारसहादिक्रियाः कर्त्तुं त्वं कथं समर्थो जयसि ?' स उवाच - 'दे मातः ! सुरमणितुख्यं चारित्ररलं प्राप्याशा एव काकोड्डायनाय त्यजंति' । इति पुत्रसामर्थ्य ज्ञात्वा पुनर्जा बनाये - 'दे वत्म !! तर्हि शनैः शनैर्मादयस्त्री जोगान् विमुंच, तेन व्रताच्यामो जायते । मातुरादेशं श्रुत्वा प्रवित्रजिषुः स प्रत्यहं एकi) सस्त्रकां पुष्पशय्यामत्यजत् ।
इतश्च तत्रैव पुरे शोजनिको धन्यनामा शानिक निष्ठजगिनीपतिर्वर्त्तते । शालिनत्रस्वमा साश्रुः पतिं स्त्रपयति । पत्योक्तं- 'शुने ! किं रोदिषि ?' । मगद्गदं सा जगी - ' व्रतमादित्सुर्मे जाता दिने दिने सतूलिकामेकां जाय मुंचति, तन्मे दुःखकारणं' । धन्येनोक्तं- 'तब जाता दीनसत्त्वो फेरुरिव जीरुः, यतः समंतात्सर्व वैजवं न त्यजति' इति श्रुत्वा सा स्वामिनं प्राह - 'हे नाथ ! व्रतं चेत् सुकरं, त्वया किं नाद्रियते ?" एवं सहासमन्यानिर्यातिरपि जगदे | धन्यः प्राह - 'पुण्येन जवनी जिरनुमतोऽहमतो द्रुतं व्रतं ग्रहीष्यामि । ता अप्यूचुः - 'नाथ ! इदमस्मानिर्नर्मणोदितं माऽस्माँस्त्याचीः । सोऽव
स्तंच. ११
॥ १३७॥
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
दत्-'स्त्रीधनाद्यनित्यं त्यक्त्वा इमामेव श्रयिष्यामि' । ताः प्राइः-'प्रिय ! वयमपि प्रत्रजिष्यामहे । धन्येनापि तचः स्वीकृतं ।
अथ तदा वैजारजूधरे श्रीवीरं समवसृतं ज्ञात्वा धन्यः सन्जार्या जगद्गुर्वतिके दीक्षां जग्राह । तबृत्या शालिनमोऽपि परमात्मचरणमन्येत्य नवानिया व्रतमग्रहीत् । ततस्तो धन्यशालिनी साधूपांत पती या बहुश्रुतौ जातौ । एकदित्रिचतुर्मासपणानि प्रकुर्वतोस्तयोवपुनिसिरुधिरांगकत्वं प्रतिपदे । अन्येद्युत्रि-19 नुवननास्करेण सह विहरती राजगृहपुरे आजग्मतुः । मासरूपणपारणके निवार्य गंतुकामो मुनी-11 स्वामिनं नेमतुः । ईश्वरेणोक्तं-'मातृहस्तेन तवाद्य पारणं नविष्यति' 'ञ्चामि' इति जणशालिनको धन्ययुतो नागृहांतरे तस्थौ । तपःदामतया केनापि नोपलक्षितौ । नापि श्रीवीरधन्यशाविनान वंदितुं गंतुकामा व्याकुला तौ नाशासीत् । तत्र क्षणं स्थित्वा पुरस्य गोपुरांतिके ईयतुः । तदा पुरस्यांतर्दधि विक्रेतुं यांती शालिनजस्य प्राग्जन्ममाता धन्या पुरोऽनवत् । तं प्रेक्ष्य संजातप्रश्रवस्तनी वंदित्वा । पाच्यामपि दधि ददौ । तौ वीरांतिके गत्वाऽऽवोच्य शालिलो जगौ-स्वामिन् ! मातुः पाणिना पारणं किं नानवत् ? । सर्वज्ञस्तस्मै पूर्वनवमातृप्रबंध न्यवेदयत् । दोनावपि पारणं कृत्वा प्रनुमापृश्य । विरागिणौ वैज्ञारमूर्धनि तौ शिलातलं प्रतिखिख्य पादपोपगमनमनशनमाश्रयतां । तदा जत्रा श्रेणिकश्च जगदीशस्य वंदनाय जग्मतुः । नजा प्रतुं प्रणम्यापृचत्-ईश ! क्व गती मुनी ? निक्षाकृते मद्गृहे कथं । नागतौ ? । प्रजुर्जगौ-त्वया नोपलादितौ तौ प्राग्लवमातृदत्ताहारं कृत्वा इह गिरावनशनं चक्रतुः ।
___JainEducation International 2010
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
तंज. ११
उपदेशपात तत्र श्रेणिकेन सह सा एत्य तौ निश्चलौ वीदय प्राह-'हे पुत्र ! मया गृहे एतो न ज्ञातः, धिग्मां' इति ,
विलपती राज्ञा बोधिता तावुजौ सर्वार्थसिझे प्रययतुः, ततो मोहं यास्यतः॥१३॥
तदानसौजाग्यमहो स्तवीमि, वशीकृता येन यथा तथा सा।
स्वोगलक्ष्मीरनिसारिकेव, जेजे नृजन्मन्यपि शालिजनम् ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तंने
शताधिकचतुष्पष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६४ ॥
XAXCL
॥ शताधिकपंचषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६५ ॥
अथ तव्रतस्यातिचारानाहसचित्ते क्षेपणं तेन, पिधानं कालखंघनम् । मत्सरोऽन्यापदेशश्च, तुर्यशिक्षाव्रते स्मृताः ॥१॥
सचित्ते सजीवे पृथ्व्यादौ देयस्यान्नपानादेरदानबुद्ध्या अनाजोगसहसाकारादिना वा क्षेपणं निक्षेपः प्रथमोऽतिचारः।१। तथा तेन सचित्तेन सूरणकंदपत्रपुष्पफलादिना श्रदानबुद्ध्या पिधत्ते सचित्तेनेति । ५। तथा कालस्य हि साधूनामुचितसमयस्य संघनमतिक्रमः, अयमर्थ उचितो यो निक्षाकालः साधूनां, तं खंघयित्वा अनागतं वा नुक्ते पौषधव्रती इति तृतीयः । ३। तथा मत्सरः कोपः, यथा मार्गितः सन्
A
॥१३॥
ST
For Private Personal Use Only
2016
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
कुप्यति, सदपि मार्गितं न ददाति । अथवा 'अनेन अमकेण दानं दत्तं, अहं ततोऽपि हीनः ?" इति 8 मात्सर्यादाति । अत्र परोन्नतिवैमनस्यं मात्सर्यमिति । ।। तथा 'अन्यस्य परस्य संवधीदं गुमखमादि। इति व्यपदेशो व्याजोऽन्यापदेशः। यदनेकार्थसंग्रहे-'अपदेशस्तु कारणे व्याजे सदये' इति पञ्चमः ।। इति पञ्चातिचारास्तुर्य शिवावते स्मृताः। अनाजोगादिनाऽतिचाराः, अन्यथा तु जंगः । अत्र साति-18 चारदानविषये चम्पक श्रेष्ठिज्ञातं तच्चेदं
धन्यपुरे चम्पकश्रेष्ठी चतुष्पर्वणि पौषधपारणे प्रत्यहं अतिथिसंविजागं करोति । संपूर्णपौषधं पारयित्वा 3 गुरूणां विज्ञपयति-स्वामिन् ! मद्गृहे श्रशनपानादीनां लाजो देयः ततः स्वगृहे आत्मार्थे श्रशनादिकं है हा निष्पादयति । पश्चात्काले प्राप्ते प्रतिश्रयं गत्वा साधून्निमंत्रयति । ततः साधुरपि पितीयसाधुना सह श्राव। केण सह गलति । एको न युज्यते विहरणार्थ गंतुं । ततोऽसौ गृहं नीत्वा अचित्तनिर्दोषाशनपानादि वस्त्रकंबलौषधादिकं च विनयेन ददाति, साधुरपि स्वस्पं गृह्णाति पश्चात्पाकाद्यारम्लनीत्या । ततो व-14 न्दित्वा विसर्जयति, अनुगवति च कतिचित्पदानि । ततः स्वयं नुक्ते, यच्च साधुन्यो न दत्तं तवावकेण 1 न लोक्तव्यं । यदि पुनस्तत्र ग्रामादौ साधवो न नवंति, तदा लोजनवेलायां पारावलोकनं करोति, चिंतयति च–'यदि साधवोऽनविष्यस्तदा निस्तारितोऽहमजविष्यं' । पौषधपारणके(ऽयं) विधिः। अ-1 नेन प्रकारेण स श्रायो दानं ददाति । एकदा जिदार्थ घ्रमंतं मुनि वीदयाकार्य हृष्टो घृतं दातुमुद्यतः,
१ भृत्यादिभ्यः कुप्यतीति ज्ञेयम् .
SOCIकन बरामऊ
8.३१
For Private & Personal use only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा- मुनिपात्रेऽखंमधारया यच्छन् नावेनानुत्तरगतिमार्जयत् , मुनिस्तस्य बाजदर्शनान्न निषेधयति, यावन्मुनिन संज.११
विरमति, तावन्मनस्येवं दध्यौ–'अहो ! खोजी मुनिरेकाकी किं करिष्यति एतावता घृतेन ?" इति ध्या॥१३॥
यन् येन क्रमेण देवलोकमार्जयत्तेनैव निपतन्नेवं ज्ञानिनोक्तः-'इयदूर्द्ध गत्वा मुग्ध मा पत मा पत' । सोऽवक् 'नन्विहाम्यहं किमसंबधमुच्यते । ततो मुनिः पात्रमाकृष्य तं घादशस्वर्गे संस्थाप्यावक्-४ 'हे श्राछ ! दानफलं विकहपेन दूषितं, अतो निर्विकटपं दानं देयं, लोकेऽपि शकुनस्वप्नफलं विकटपाडुमाप्यते' । ततः स श्रायः स्वपापमालोच्यांतिमकटपे गतः।
सातिचारेण यद्दान, तहान स्वरूपसौख्यदम् । मत्वेति विधिना श्रा-र्वितीर्य जावधार्मिकैः ॥ १ ॥ इत्युपदेशप्रासाद-टीकेयं लिखिता मया । पंचदशभिरश्रानिः, स्तंनश्चैकादशः स्तुतः ॥ १ ॥ श्रब्दाहर्मितज्ञातेषु, शताग्रं पंचषष्टितमम् । प्रेमादिविजयादीनां, नित्यं व्याख्यानहेतवे ॥१॥
॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ एकादशस्तंने शताधिकपञ्चषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६५ ॥ RANTasteAERamavata
R॥१३॥ समाप्तोऽयमेकादशः स्तंनः RensersacerSERERSUAS
___JainEducation International 20/
For Private Personal use only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥अथ शादशः स्तंनः॥
***
॥ शताधिकषट्षष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६६ ॥
**
*
श्रथ गृहिणां जोजनविधिमाहIRI जुक्तिकाले गृहस्थेन, पारं नैव पिधीयते । बालादीन नोजयित्वा तु, शस्यते जोजनं सदा ॥१॥ |3||
I नुक्तिकाले जोजनावासरे पारं न पिधातव्यं गृहिणा, यतः-'तत् पिहितं दृष्ट्वा प्रमकादयो निराशाः | पश्चाद् ब्रजति' । श्रागमेऽप्युक्तं| "नेव दारं पिहावेइ, नुंजमाणो सुसावळ । अणुकंपा जिणिंदेहि, सहाणं नस्थि निवारिश्रा" ॥१॥ | तथा श्रीपंचमांगे तुंगिकगिरिश्रामवर्णने-'अब्जंगुवारा' इति विशेषणेन निछुकादिप्रवेशार्थ सर्व|दाप्यपावृतधारा इत्युक्तं । निलुकान्निराशान्न प्रत्यावर्त्तयति न कारयति च धर्मगहीं । जुक्तिकाखे फार
पिधानादि न हि महतां सक्षणं । दीनोधारश्च सांवत्सरिकदानेन जिनैरप्याचीर्णः। विक्रमात्रयोदशशते-18| बन्योऽनु पंचदशेऽब्दे महानिदे नश्वरपुरवासी श्रीमालिसाधुजगजुर्वादशोत्तरशतसत्रागारानं
ददौ । तथा
*
*
*
2010
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
।
उपदेशप्रा. "हम्मीरस्य द्वादश, वीसखदेवस्य चाष्ट पुर्जि । त्रिः सप्त सुरत्राणस्य मूढकसहस्राण्यदाक्जगरुः ॥ १ ॥ दयादानं जोजनसमये विशिष्य कार्य समृझेन, निःस्वेन यथाशक्ति दानं देयं, यतः - "कुजिरिर्न कस्कोऽत्र, बह्वाधारः पुमान् पुमान् । ततस्तत्कालमायातान्, जोजयेद् बांधवादिकान् ” ॥ १ ॥
॥१४०॥
श्रूयते हि
चित्रकूटे चित्रांगदो नृपः । शत्रुसैन्यैर्दुर्गे वेष्टितेऽपि तत्प्रवेशजयो के जोजनसमये गोपुरं प्रत्यहमुद्घाटयामासेति । बालादीन् जोजयित्वा तु श्रादिशब्दाद् बालग्लानवृद्धमातृ पितृस्नुषानृत्यादीनां गवादीनां च जोजनाद्युचितचिंतां कृत्वा नमस्कार नियमस्मृतिपूर्व पश्चाद् जुज्यते । जोजनकालो नोलंघ्यः, यतः - “याममध्ये न जोक्तव्यं, यामयुग्मं न लंघयेत् । याममध्ये रसोत्पति-यमयुग्मे बलक्षयः " ॥ १ ॥ तथा कालेऽपि स्वस्वशतुयोग्याहारः कार्यः, यतः -
“शरदि यकलं पीतं यद्भुक्तं पौषमाघयोः । ज्येष्ठाषाढे च यत्सुतं, तेन जीवंति मानवाः” ॥ १ ॥
तथा च
1
"वर्षासु लवणममृतं, शरदि जलं गोपयश्च हेमंते । शिशिरे चामलकरसो, घृतं वसंते गुरुश्च ग्रीष्मांते” ॥१॥ सर्व नोजनं लौह परिहारेण कर्त्तव्यं । यतः
"क्षणमात्रसुखस्यार्थे, खौस्यं कुर्वति नो बुधाः । कंठनामीमतिक्रांतं, सर्वे तदशनं समम्” ॥ १ ॥
स्तंच. १२
॥ १४०॥
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधिकनोजने त्वजीर्णवमनविरेचनादि सुखनं । यतः"जीहे जाणइ पमाणं, जिमिश्रबे तहय अंपिनवे य। अजिमिश्रजंपियाणं, परिणामो दारुणो होइ" ॥१॥
अन्यच्च"हितमितविपक्कनोजी, वामशयो नित्यचंक्रमणशीखः ।
ज्जितमूत्रपुरीपः, स्त्रीषु जितात्मा जयति रोगान्” ॥१॥ तथा साकाशे सातपे अंधकारस्थले वृक्षाधोजागे श्मशाने स्वासने स्थिते च तर्जनीमूवीकृत्य वामनासिकां वहन् केवखजूस्थितः उपानसहितश्च पुनरुष्णीकृतं जोजनं कदापि नाश्नीयात् । तथा जिनद-| चरिकृतग्रंथे त्वेवमुक्तं"एकवस्त्रान्वितश्चार्ष-वासा वेष्टितमस्तकः । अपवित्रोऽतिगायश्च, न मुंजीत विचक्षणः ॥ १॥ अमेध्यसंनवं नाद्याद्, दृष्टं भ्रूणादिघातकैः। रजस्वलापरिस्पृष्ट-माघातं गोश्वपदिनिः॥५॥ जोजनादौ विषतुट्यं, जोजनांत शिलोपमम् । मध्ये पीयूषसादृश्य, वारिपानं जवेदहो ॥३॥ जोजनानन्तरं सर्व-रसलिप्तेन पाणिना । एकः प्रतिदिनं पेयो, जलस्य चुलुकोऽगिना ॥ ४ ॥ करेण सलिलाण, न गंमौ नापरं करम् । नेक्षणे च स्पृशेत् किंतु, स्पृष्टव्ये जानुनी श्रिये ॥ ५॥ १ मञ्चकोपरि.
2014
For Private & Personal use only
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ १४१ ॥
जोजनानंतरं वाम-कटीस्थो घटिकाघयम् । शयीत निषया हीनो, यघा पदशतं व्रजेत् ॥ ६ ॥
अन्यच्च
"आग्नेयं नैईतं जुंके, दक्षिणां वर्जयेद्दिशम् । संध्याग्रहणकालं च, स्वजनादेः शवं स्थितं " ॥ ७ ॥ "नोजने मैथुने स्नाने, वमने दंतधावने । विद्युत्सर्गे निरोधे च मौनं कुर्यान्महामतिः ॥ ८ ॥ जोजनानंतरं नमस्कारस्मरणेनोत्तिष्ठेत् । इत्यादिविधिना सदा जोजनं शस्यते । विधिनैवं विशुद्धात्मा विदधीत सुनोजनम् । गृहिधर्माईतमात्म - न्यारोपयति सत्तमः ॥ १ ॥ ॥ इत्यन्द दिनपरिमित हितोपदेश संग्रहाख्या यामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ द्वादशस्तं शताधिकषट्षष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६६ ॥
१ मूत्रोत्सर्गे.
॥ शतोत्तरसप्तषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६७ ॥ अथ दानं स्तूयते पूर्वकर्मादिनिर्दोष-मुक्तं कप्यं शुनाशनम् । साधूनां पात्रसात्कृत्य, जोक्तव्यं कृतपुण्यवत् ॥ १ ॥
स्तंभ. १२
॥ १४१ ॥
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
स्पष्टः । संबंधस्त्वयं| राजगृहनगरे श्रेणिकपोऽस्ति । तत्र धनेश्वरः सार्थपतिर्वसति, तस्य सुजनानाम्नी प्रियास्ति । तयोः । ट्रा पुत्रः कृतपुण्यनामा, तस्य पितृभ्यां धन्यानाम्नी इन्यपुत्री परिणायिता, परं यौवनेऽपि सतां संयोगाविष
येषु विमुखं तं विज्ञाय पितृन्यां चिंतितं-'कदाचिदेष प्रव्रज्यां ग्रहीष्यति, तदाऽस्माकं का गतिः' इति विचिंत्य तं सखितगोष्ठिमध्ये निचिदिपतुः । विटनरसंगात्स व्यसनी जातः, वेश्यासक्तः सन् पितरौ न / स्मरति । जोगार्थ पितरौ धनं प्रेषयतः स्म । तत्र तिष्ठतस्तस्य पादशाब्दानि क्षणवद् गतानि । मातापि-5
बादिनिराहूतोऽपि नागतः । धनं प्रेषयतोस्तयोर्धनं निष्ठितं । श्रथाकस्मात्तीबज्वरांदिना तो निमीखनं| || जग्मतुः । अन्येयुः कुट्टिन्यादेशेन धनार्थ चेटी तस्यौकसि गता । तादृशे शटितपतिते गृहे संस्थितामनु-13 || मानेन तत्पनी विज्ञाय पाह-'कट्याणि कांते ! तवोपान्ते तेन धनार्थ प्रेषितास्मि' । सा जगौ-'अहं
मंदनाग्या कुतो धनं प्रेषयामि ? श्वश्रूश्वशुरौ दिवं गतौ, अधुना मत्पित्राप्तेिनैकेनांगञ्जूषणेन मत्कांतं | / प्रमोदय' । तद्भूषणमादाय तस्यै गृहस्वरूपमुक्त्वाऽपितं, तेन वेश्यायै तदत्तं । कुट्टिन्या स निःस्वो मत्वा-13
sपमानितः । ततोऽक्कादेशाद् नृत्यजनस्तस्याभिमुखं रजःप्रक्षेपादि कुरुते । तदानीमनंगसेना मातुरग्रे जजहप-हे मातः! श्रस्य बहु धनमावाच्यां लक्षितं, कथमधुनैवंविधा विनंबना क्रियते'। अक्का जगौयात्मनः कुखाचार एवंविधोऽस्ति' । तपार्ता श्रुत्वा विमनस्कः स्वगृहं ययौ । दूरतोऽपि कांतमागळतं वीक्ष्य साऽज्युत्थानासनोपवेशनाधुचितं चकार । ततः कांतस्य स्वगृहवृत्तांतः प्रियया प्रोक्तः । तब्बुत्वा
JainEducation Intemational 2010_ERI
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा. सोऽचिंतयत्-धिग्मम जीवितं, यन्मया पितरौ दुःखार्णवे क्षिप्तौ, पूर्वसंचितधनं निधनमानीत' इति ||
18/ पश्चात्तापपरः स तया संतोषितः-यन्नावि तनवति, यतः॥१४॥
“गते शोको न कर्त्तव्यो, जविष्यन्नैव चिंतयेत् । वर्तमानेन काखेन, प्रवर्तते विचक्षणाः" ॥१॥ इत्यादि प्रियावचः श्रुत्वा स्वस्थः सन् पत्न्या दत्ताव्येण व्यापार करोति । क्रमात्सुरतसौख्येन पत्न्याः पुत्रो जातः। अन्यदा लोकमुखेन्यः-'धनेश्वरात्मजेन कुलं कलंकितं धनं च वेश्यासंगेन गायां नीतं, 18न किमपि सुकृताय जातं' इति श्रुत्वा प्रियां प्रत्याइ–'अहं वाणिज्याय संप्रत्यत्रागतामुकसार्थवाहेन । | साई अनेकजनपदावलोकनाय धनार्थ च यामि' । तया कुतयोषितोक्त-स्वामिन् ! तवेदं युक्तं'।
ततः स किंचित्क्रयाणक खात्वा तस्मिन्साः क्वचिद्देवकुखे खट्वायां शंबलमोदकयुतः पत्न्या शायितः,18|| 8 ततो निवृत्ता सा।
इतश्च तन्नगरे धनदेन्यस्य चतस्रो वध्वः संति, रूपवत्याख्या जनन्यस्ति । अन्यदा स धनदः सहसा । तीव्रव्याधिना विपन्नः । ततस्तया रूपवत्या वधूराकार्य प्रोक्तं-'यदि युष्माकं पतिमपुत्रकं राजा श्रोष्यति, तदा श्रियो ग्रहीष्यति, तेन जवतीनिन रोदितव्यं, असौ प्रचन्नजूमौ क्षेप्यः, तावदन्यः सेव्यो यावद् ॥१४॥ नवतीनां पुत्रा जवंति' । तानिस्तथैव कृतं । ततः कुलदेवीवचनेन श्वश्रूयुक्तानिर्वधूनिर्देवकुखसुप्तस्तमास्थः स गृहे श्रानीतस्तावता जागरितः, तस्य कंठमाखंब्य सा स्थविरा रुदत्येवं जगौ-हे वत्स ! निज 5
2010
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
PSSSSSSSSSSS
मातरं विहाय बहुदिवसान् यावत् क स्थितः, इदानीं तव ज्येष्ठबंधुर्विपन्नः, अतः परं पुत्र ! त्वयाऽन्यत्र न गंतव्यं, स्वेन्चया बंधुवधूनिः सह त्वं जोगान् सुंदव' । स दध्यौ–'यन्नावि तन्नवतु, सांप्रतं स्वर्गसुख-5 मुपस्थितं' । एवं ध्यात्वा जगौ-मातर्मम सर्वे विस्मृत, अधुना पुण्येन मम मातुर्दर्शनं जातं, मातर्मया । तवादेशः शिरस्यन्वहं धृतः' । ततस्ताजिः प्रियाभिः सह सुरतसुखमनुजवतो हादश वत्सरा गताः ।। क्रमेण चतसृणां पुत्रा जाताः । एकदा वृध्या तासां प्रोक्तं-'युष्माकं चत्वारः सुता वजूवुः, अथासौ13 यतः स्थानादानीतस्तत्रैव मुच्यतां, पुरुषस्य विश्वासो न युक्तः' । वधूनिरनिष्टमपि तनयेन प्रतिपन्नं । ता
निस्तामेव खट्वां सजीकृत्य शायितः, स्नेहतो रत्नानि मध्ये दिवा मोदकाश्चत्वारस्तदंचले बनाः। तत-17 ॥ स्तस्मिन्नेव दिने स्थाने च स एव सार्थपोऽवततार । तमागतं विज्ञाय पूर्वप्रियया तत्रागत्य विलोकित, 18
पूर्वरूपेण सुप्तः पतिर्दृष्टस्तावता जागरितः सपुत्रां स्वपत्नी ददर्श, सोऽचिंतयच्च-स्वमवत्किमिदमहो महदाश्चर्य ! देवेन मनुष्येण वाऽत्र मुक्तः । ततः पत्नीवाक्येन स्वगृहे समागतः । तया गत्वा किमुपार्जितं ?' सजितः स मौनं दधौ । ततः पुत्राय स मोदको दत्तः । तेन देखशालायां गत्वा 8 लक्षितः, तन्मध्याजत्नं निर्गतं, केनचित्कांदविकेन तालकांत शिशोईस्ते दृष्टं, स्वादिमेन तं विप्रतार्य । गृहीत्वा गुप्तीकृतं । कृतपुण्योऽपि स्वमोदकतो रत्ननिर्गमनेन सहर्षो बजूव ।
अथैकस्मिन्दिने श्रेणिकस्य सेचनको हस्ती गंगामध्ये जलं पिबस्तंतुजीवेन गृहीतः । सेवकमुखेन | तपार्ती ज्ञात्वा नृपेणानयाय प्रोक्तं । तेन बुद्धिमता कोशागारे जखकांतो विलोकित्तोऽपि न खब्धः, तदा
2012
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥१४३॥
उपदेशमा पुरे पटहो दापितः - यः कश्चिकासकांतम विमानेष्यति, तस्मै राज्यार्द्धयुतां स्वपुत्र राजा दास्यति' । | तदा कांदविकेन पटहं गृहीत्वा मणिर्नृपाय दसः । स जखकांतो गजपार्श्वे मुक्तः, तेन तजलं दिधाभूतं, तंतुजीवो नष्टः, सेचनकारूढो नृपः स्वगृहमागत्याजयं रहस्यवक्- 'श्रात्मनः पुत्री कांदविकस्य कथं दास्यते ?' । सोऽवकू - 'यस्येदं रलं, तं नरं प्रकटीकरिष्यामि' । ततो मंत्रिणा पृष्टं - 'जोः कांदविक ! सत्यं ब्रूहि, क्वेदं रलं खन्धं, अन्यथा कंवादिना निमीलनमवाप्स्यसि । तदा जयेन मूखतो वृत्तांतः प्रोक्तस्तेन । ततो राज्ञा कृतपुण्याय राज्यार्द्धसहिता मनोरमा कन्या दत्ता । किंचिद्दत्वा कांद विकोऽपि सन्मानितः । श्रचैकदा कृतपुण्येनाजयाय द्वादशाब्दिकं ज्ञातं प्रोक्तं- 'छात्र पुरे मम चतुःपुत्रयुताश्चतस्रः पल्यो वर्तते, ता दृष्ट्वोपखरूयामि, परं गृहं न वेद्मि' । तेनोकं - 'प्रकटं करिष्यामि' । श्रषामात्यः प्रवेशनिर्गमार्थ धारषययुक्तः प्रासादोऽची करत् । मध्ये कृतपुण्याकृतिर्लेप्यमयी यह प्रतिमा स्थापिता । ततः स नगरे पटहं वादयामास - एनं यक्षं नमस्कर्त्तुं पुत्रादियुतानिः स्त्रीजिरागंतव्यं' । तदानीं सर्वा नगर - नार्यः स्वापत्ययुता यक्षं प्रणम्य द्वितीयधारेण निर्याति । इतश्च सा वृद्धा चतुर्वधूचतुःपुत्रयुता नंतुमागात् । तदा स तामुपलक्ष्याजयायोक्तवान् । तावता ते चत्वारः पुत्रा यक्षाकृतिं दृष्ट्वा 'तात तात' इति जहपतः कश्चिद्यक्षोदरे विलग्नः कश्चिचमणि । तदा तेनोक्तं- 'श्रमी तव पुत्रा एतास्तव पत्न्यः । ततो | मंत्रिणा तस्या गृहे गत्वा सर्व तस्मै दतं । ततोऽनंगसेनापि तत्राकारिता । एवं तस्य सप्त प्रिया बभूवुः ।
201
स्तंच. १२
॥ १४३॥
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
2010
अन्यदा श्री वीरो जगद्बधुः समवसृतः । कृतपुण्यः श्रीजगदीशं वंदितुं ययौ । सर्वशधर्मदेशनांते कृतांजखिः स पप्रछ – 'जगवन् ! केन कर्मणान्तरांतरा संपत्तिर्विपश्चाभूत्' । जिनेश्वरः प्राह - 'नोः कृतपुण्य ! पूर्व - जवं शृणु - "श्री पुरे गोपपुत्रो निःस्वः । एकस्मिन् दिने गृहे गृहे परमान्नं वीक्ष्य स्वांबामयाचत'मातः ! मह्यं परमान्नं देहि' । तदभावेन रूदंती मवलोक्य प्रातिवेश्मिकयोषितो दुग्धादिकं तस्यै ददुः । तया तन्निष्पादितं । तत्पुत्राय परिवेष्य कस्मैचित्कार्याय बहिर्ययौ । इतो मासिकपारणे मुनियुग्ममागतं, तद्दृष्ट्वाऽसौ उल्लासेन पायसस्यैकजागं ददौ । पुनः स्तोकतरं विज्ञाय द्वितीयजागं, ततस्तृतीयजागं, एवं त्रीन् वारान् ददौ । क्रमेण स वत्सपस्त्वमः । पुरानवे त्रिवारं विजज्य दानं ददौ तेन तवांतरांतरा सुखमभूत्" । इति श्रुत्वा स जातिस्मृत्या दृष्टप्राच्यजवो ज्येष्ठपुत्राय गृहजारं दत्त्वा स्वयं प्रत्रजितः, महातपसा च पंचमस्वर्गे गतः, ततः शिवं गमिष्यति इति ।
तूर्ण विसंबेन विना स्वशक्त्या, दानं प्रदेयं हि तपोधनेच्यः । बघत्सपालः कृतपुण्यजन्मन्यवाप संपत्पदवीं प्रदानात् ॥ १ ॥
-0
॥ इत्यन्द दिनपरिमित हितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ द्वादशस्तंने
शताधिकसप्तषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६७ ॥
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
पदशमा.
॥१४॥
॥ अष्टषष्टयधिकशततमं व्याख्यानम् ॥ १० ॥ श्रथ जोजनका मुनीन्संस्मृत्य दान देयमित्याहजोजनसमयेऽवश्यं, संस्मार्या मुनिसत्तमाः। ततो जोजनमश्नीयाद्, धनावहाख्यश्रेष्ठिवत् ॥१॥
स्पष्टः । ज्ञातमिदंश्रीमत्प्रथमजिनजीवो धनावहसार्थपो बहुसार्थसहितो ग्रीष्मे प्रयाणमकरोत् । मार्गे महती वृष्टिः प्राउजूता, पंकाकुता पृथ्वी जाता । तदा बटव्यतः स्थितिं विरच्य सार्थेशः स्थितः । तेन साई समा-2 गता धर्मघोषसूरयोऽपि तत्रैवाईस्थखे तस्थुः । तत्र सार्थजना वनमूलफलाशिनस्तापसतां जेजुः । एकदा जोजनकाले धनावहः सर्वेषां चिंतां कृत्वा जोजनं चकार, तावत्ते सूरयः स्मृतिपथमाययुः-"अहो! धिग्मां, पंचदश दिना जाताः, परं मया साधवो न स्मृताः । श्मे तु अप्रासुकं अपक्कमुद्दिश्य कृतं नश मुंजंति, कथमेषां निर्वाहः ?" इति विचार्य सूरिपार्थे गत्वा सूरिं नत्वा प्राह-"स्वामिन् ! अद्य प्रसय 8 निजान मुनीन् प्रेषय" । सूरिस्तेन समं मुनिघयं प्रेषीत् । निर्दोष प्राज्यमाज्यं मुदाऽदात् । सर्वै निनिर्मासरूपणपारणं कृतं । श्रेष्ठिना त्रयोदशे नवे तीर्थपदनिर्धारणं कृतं घृतदानेन । यतः
॥१४॥ "श्रायुघृतमिति प्राहु-र्नानृतं निषजां वराः। स्वमायुः शाश्वतं येन, सुधीः संविदधे धनः"॥ १॥ 13 क्रमेण ततः सार्थस्वामी युगतिकः, ततः सौधर्मे, ततो महाबलखेटेंडः, ततो सखितांगदेवः, ततो
20
For Private & Personal use only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
.
.k"
nar
वज्रजंघनृपः, यो युग्मिनरः, ततः प्रश्रमकपे, ततो विदेहे जीवानंदनामा वैद्यो जातः । तस्य चत्वारः 18 सुहृदः । एकदा वैद्यगृहे उपविष्टैस्तैः कुष्ठी कश्चित्साधुदृष्टः । वेद्यं ते लणंति–'एतस्य मुनेश्चिकित्सां कुरु' ।।
वैद्यो वक्ति-'मद्गृहे खदपाकतैलमस्ति, रत्नकवलं गोशीर्षचंदनं यूयमानयत, यथास्य प्रतिक्रियते' । ते पंचापि एकस्य वणिजो हट्टं गता, वस्तुनी ययाचिरे । तेन मुट्यं विना सर्व दत्तं । ततो वणिक तनवे एव सिद्धिं गतः। पंचनिरपि संजूय मुनिः सङ्गीकृतः। प्रथमं सदपाकतैलेन तस्यांगेऽन्यंगो दत्तः, पश्चाउनकंबलेन तदंगं बादितं, कृमयस्तन्मध्ये आगताः । तदनु चंदन सेपितं । एवं त्रिःकृतं । मूलतो रोगस्तस्य गतः । तत्कृमयस्तु गवादिकलेवरे निहिताः। दयापरास्तान्निराशान् कथं कुर्वति ? । ततो वस्तुइयं विक्रीय लब्धहेम्ना जिनचैत्यमुदग्रं व्यधापयन् । ततस्ते पंचापि हादशकइपे गताः । ततो वैद्यजीवश्चक्रवर्ती श्रन्ये तु चत्वारो बाहुसुबाह्वादयश्चयनुजाः । ततः सर्वे सवार्थसिझे । ततो धनावहजीव कप-1 जदेवोऽनूत् , बाहुजीवो नरतः, सुबाहुजीवो बाहुबलिः, पीठजीवो महापीवजीवश्च ब्राह्मी सुंदरी च ।। तौ दंनतपसा स्त्रीत्वं प्रापतुः । अत्र दृष्टांते विशिष्य वर्णनं तु प्राचीनसूरिकृताष्टादशसहस्रश्लोकमितदर्शनरत्नाकरग्रंथतो शेयमिति । विधिनैकेन दानेन, सार्थस्वामी धनावहः । त्रयोदशे नवे प्राप, तीर्थकृत्पद्मुज्ज्वलम् ॥१॥ ॥ इत्यन्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ कादशस्तंने
शतोत्तराधिकाष्टषष्टितमं व्याख्यानम् ॥ १६०॥
i
koirmk
१.२५
20
For Private & Personal use only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१४५॥
॥ शतोत्तरैकोनसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १६९ ॥ अथ जैननृपाणां दानविधिमाह -
राजपिं न गृह्णति, श्राद्यां तिमजिनर्षयः । जूपास्तदा वितन्वंति, श्राद्धादिनक्तिमन्वहम् ॥ १॥ स्पष्टः । उक्तोऽर्थः कुमारनृपज्ञातेन दृढी क्रियते -
श्री हेमसूरिणा राजपिको यतीनामकडप्यः कुमारनृपाद्ये वर्णितः । एतच्छ्रुत्वा स पप्रल – “ जगवन् ! मम दादशव्रतं कथं जावि ? यतो मदन्नादि ते न ग्रहीष्यंति, तत्किमहं सुश्राद्धः ? श्रतो मद्गृहे अन्नादि गृह्णतु" । गुरुजिरुचे - " श्री चौलुक्य ! न कहपते प्रथमचरमजिनसाधूनां राजपिंगः परं हे नृप ! तव श्राद्धादयः पोष्याः । पुरापि श्रीनानेयोऽष्टापदे समवसृतस्तदा जरतः पंचशतशकटैर्विचित्राहारनृतैरानीय मुनीश्यमंत्रयत् । प्रजुषा प्रतिषिद्धः । तं सशोकं दृष्ट्वा देवराट् 'कतिविधोऽवग्रहः ?' इति प्रनुं पप्रन्छ । भगवानाह - 'पंचविधः – देवेंषावग्रहः, राजावग्रहः, गृहपत्यवग्रहः, सागारिकावग्रहः साधर्मिकावग्रहश्च । राजा जरताधिपश्चात्र गृह्यते, गृहपतिर्मामखिकः, सागारिकः शय्यातरः साधर्मिकः संयतः इत्येतेषां चोत्तरोत्तरेण पूर्वी बाधितो प्रष्टव्यः । यथा राजावग्रहेणेंशावग्रहो बाधितः" इत्यादिनि प्रोके इंड आह-- 'जगवन् ! ये एते श्रमणा मदीयावग्रहे विहरंति, तेषां मयाक्प्रहोऽनुज्ञातः । जरतोऽपि दध्यौ'यदहमपि तेषामवग्रहमनुजानामि, इति एतावताऽपि नः कृतार्थता भवतु' । ततः शक्रः पृष्टः प्राह-
तंज. १२
॥१४५॥
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
हे जरत ! इदमानीतं जक्तपानं, तेन त्वदधिकगुणाञ् श्रावकान्पूजय' । जरतेनाइय ते प्रोक्ताः-'नव-|| निर्नित्यं मद्गृहे लोक्तव्यं, कृष्यादि च न कार्य, मदीयगृहासन्नस्थैर्वक्तव्यं-जितो जवान वर्धते जीस्तस्मान्मा हन मा हन' इति । ते तथैव चक्रुः । जरतः सौख्यमग्नस्तचन्दाकर्णनोत्तरकाखे एव 'केनाहं जितः? अज्ञानकषायैः, तेच्य एव वर्धते जय' इत्यालोच्य नावतो निःस्पृहान् स्तौति इति । अत्रांतरे लोकवादृष्ट्यात् सूपकाराः पाकं कर्तुं कातरा नृपं प्रोचुः-'न हि ज्ञायते कः श्रायः को न वा ?' इति श्रुत्वा | | नृपः प्राह–'तेषां श्रावक १५ व्रतपृष्ठापूर्वकं देयं । तत उपलक्षणार्थ नृपेण काकिणीरत्नेन ते खांनिताः, | १२ व्रतरूप १३ तिलकान्विताः, जरतकृतचतुर्वेदपाउकास्ते श्रावका इति प्रसिद्धीकृताः। पुनः परमामे |येऽन्ये नवंति, तानपि सांगितवान् । तत आदित्ययशास्तु सुवर्णमयानि यज्ञोपवीतानि कृतवान् । महायशःप्रनृतयस्तु केचन रूप्यमयानि केचन विचित्रपट्टसूत्रमयादीनि, इत्येवं यज्ञोपवीतप्र-|| सिद्धिः" । इत्यादि सर्व स्वरूपं हेमसूरिणा नृपाग्रे प्रोक्तं । 'ततो हे नृप ! हादशव्रते तव साध| मिकवात्सट्यमुचितं' । ततो राज्ञा स्वाझावधि श्राघानां करो मुक्तः प्रतिवर्ष ७२ वदाव्यमितः,
त्रुटितसाधर्मिको रणाय १४ कोटिव्यं कृतार्थमकरोत् । पारणकदिने श्रीत्रिनुवनपाखविहारस्नात्रावसरे Mस मिलितसाधर्मिकैः सार्ध नुक्ते । जोजनावसरे सदापि च दीन:स्थितज्ञातदुधा दीनां दयादानप्र
वर्तनाय पटहवादनेनान्नदानपूर्व नुक्के । अनेकसत्रागारानमंडयत् । यतः
JainEducation International 2010
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
खच.११
"घयकूरमुग्गमग-जाणवघाश्कयंचमकारं । सक्कारपुवगं सावयाण, सो निच्च लोयणं दे" ॥१॥ "वत्थाई पसत्याई, कुटुंबनित्यारणत्यमत्वं तु । एवं सत्तागार-कयं नरिंदेण जिणधम्मे" ॥२॥
॥१४६॥
इत्थं व्रते पादशमे वितन्वन् , समग्रसार्मिकनक्तिमुच्चैः। सु(स)संप्रतिश्रीजरतादिजूपान् , संस्मारयामास कुमारजूपः ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्ती
घादशस्तजे शतोत्तरैकोनसप्ततितम व्याख्यानम् ॥ १६ए ।
॥ शताधिकसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७ ॥ श्रथ साधर्मिकसेवाफसमाहसाधर्मिवत्सले पुण्यं, यन्नवेत्तचोऽतिगम् । धन्यास्ते गृहिणोऽवश्य, तत्कृत्वाऽश्नति प्रत्यहं ॥१॥
तपासट्यं चैवं-स्वपुत्रादिजन्मोत्सवे विवाहेऽन्यस्मिन्नपि प्रस्तावे साधर्मिकाणां निमंत्रणं विशिष्ट जोजनतांबूलादिदानं, पापन्निमनानां च स्वधनव्ययेनाप्युधरणं, यतः
॥१६॥
2012
For Private & Personal use only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
"न कयं दीणुजरणं, न कयं साहम्मियाणवबझं।
हिययंमि वीयराजे, न धारिले हारि जम्मो" ॥१॥ धर्मे च विषीदतां तेषां तेन प्रकारेण धर्मे स्थैर्यारोपणं, प्रमाद्यतां च स्मारणं वारणं चोयणं ( चोदनं ) प्रतिचोयणा ( चोदना ) दिकरणं, यतः"पमत्ते सारणा वृत्ता, श्रणायारस वारणा । चुक्काणं चोषणा नुजो, निरं पमिचोअणा" ॥१॥ तथा पंचविधस्वाध्यायादिषु यथायोगं विनियोजनं विशिष्टधर्मानुष्ठानकरणार्थ साधारणपौषधशालादेः करणं, तथा श्रावकवचाविकास्वपि वात्सत्यं कार्य पुण्यवता गृहस्थेन । अंतरायदोषात् यीभूतवि-| जवाः श्राघाः पुनर्धनाढ्याः कार्याः, श्रूयते हि-विरादवासी श्रीश्रीमालिधाजूः संघपतिः पश्यधिकत्रिशतसाधर्मिकान् स्वतुड्यांश्चक्रे । यतः
"किं तेन हेमगिरिणा रजतामिणा वा, ये चाश्रिता हि तरवस्तरवस्त एव ।
मन्यामहे मलयपर्वतमेकमेव, यत्राम्रनिंबकुटजा अपि चंदनानि" ॥१॥ तथा श्रीसंनवजिनेन प्राक्तृतीयत्नवे धातकीख ऐरावतक्षेत्रे क्षेमापुर्या विमतवाहननृपत्वेन महाउ-18 निक्षे सकतसाधर्मिकाणां लोजनादिप्रदानेन जिनकर्म बझ, ततः प्रव्रज्ययाऽऽनतकहपे सुरीजूय संजवजिनोऽजनि । तस्य चावतरणे फागुनशक्काष्टम्यां जाते महानिदेऽपि तहिन एव सर्वतोऽप्यागतसम
2010_05
For Private & Personal use only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा. स्तधान्यानां संभवोऽजूदिति संनवनाम प्रतिष्ठितमित्यादिना साधर्मिकवात्सध्यपुण्यं वचोऽतिगं मत्त्वा || स्तंन.१२
तत्कृत्वा प्रत्यहं येऽवश्यमश्नंति, ते गृहिणो धन्याः। ॥१४॥
अत्रार्थे जरतान्वये त्रिखंकाधिपदमवीर्यदृष्टांतो यथा-'साधर्मिकनोजनपूर्वमेव सर्वदा जुंजानं त परीक्षितुमन्यदेषः पूर्वानंतरवर्णितरूपाश्राधान् कोटिमितांस्तीर्थागतान् दर्शयामास । तांश्च सजक्ति 8 निमंत्र्य लोजयत एव नूनुजो जास्करोऽस्तंगतः, एवं राज्ञ उपवासाष्टकजवने जक्तिनावो न निष्ठां गतः प्रत्युताधिकतरोऽनवत् । ततस्तुष्टः शक्रस्तस्मै दिव्यधनुःशररथहारकुंम्लयुगखदानपूर्व शजययात्रार्थ || तीर्थोशारार्थ चादिदेश । सोऽपि तथा चक्रे । अत्र विशेषवक्तव्यता शजयमाहात्म्यतो ज्ञेयेति । अन्यदपि ज्ञातं लिख्यते यथा| श्रीशुभंकरश्रेष्ठी स्वजन्ममध्ये खदं ज्ञातिनोजनं, खदकन्यादानं, सक्षगोदानं, सक्षधिजानामशनं | चेति चतुष्कलदं विधाय मृत्वा च स्वगृहमिनिधाने सर्पत्वं प्राप, नित्यं पुत्रादीन् लापयति । तद्गृहपार्श्वे धर्मदासाह्वः श्रायः तथाविधषव्याजावादेकस्मै मुनये, एकस्यै साध्व्यै, एकस्मै श्रावकाय, एकस्यै । श्राविकायै वर्षमध्ये सकृद् जावेन दानं प्रयन्नति, तेनावधिज्ञानं स प्राप । अन्येयुः शुभंकरपुत्रैः सर्पनापनवृत्तं श्राधस्य प्रोक्तं, श्रावस्तत्प्राग्जवं प्राह-'पूर्वमनेन सदज्ञातिनोजनदानेन षट्कायारंजः कृतः, usn अनेकपत्रावलीनामुत्करा उलिष्टस्थले कारिताः, तत्रानेकपीडियादिजीवानां विराधना कृता, एवं खाचतुष्कदानेऽपि महत्पापं स्वयमन्यूह्य, तेनात्र सर्पो जातः, मधर्मनिंदाऽपि अनेन कृताऽस्ति । पुर्खन-2
2010
For Private Personal Use Only
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
बोधिरस्ति, मृत्वा नरके गमिष्यति' इति श्रुत्वा तत्पुत्राः प्रबुद्धाः श्राया जाताः, धर्मदासस्तु तस्मिन्नेव । नवे मुक्ति प्रापेति।
श्रीसंनवः प्राप्त(पूर्व)जवे तृतीये, श्रीदेवीर्यः स च धर्मदासः। साधर्मिकाणां प्रतिपत्तितश्च, प्राप्ता श्मे सर्वसुखैकधाम ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ शताधिक
सप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७ ॥
-olaror
॥ शतोत्तरकसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ ११ ॥ अथ पौषधशालाकरणफलमाहपुण्याय कुर्वते धर्म-शाखादि ये जनाः सदा । तेषां स्यादिपुलं पुण्य-माव(म)जूमिपतेरिव ॥१॥
स्पष्टः। संबंधस्त्वयंबायथा गोपगिरौ बप्पजसूरिप्रतिबोधितेन श्रीश्राम(म)नृपेण सहस्रस्तंचमयी साधुश्रावकसुगमप्रवेश
निर्गमप्रवरघारत्रयममिता दूरतरपट्टशालोपविष्टसाधूनां प्रतिखेखनास्वाध्यायादिसप्तममलीवेशाज्ञापकम
2011
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
ध्यस्तम्नवधमहाघण्टाटंकारवकारिणी पौषधशाला कारिता । तस्या व्याख्यानममपत्रिवप्रव्येण ज्योती-18 न. १५ 18| रूपमणिशिलाउन्नश्चंकांतमणिकुट्टिमो घादशसूर्यवन्निशायां सर्वतमोपहा, पुस्तकादरवाचनसूक्ष्मबादरजी- ॥१४॥ वाविराधनार्थ महातेजोयुक्तमुपाश्रयमकारयदिति । अत्रार्थेऽन्यदपि ज्ञातमिदं
8 एकदा श्रीपत्तने जयसिंहपसर्वव्यापाराध्यक्षः पंचसहस्रतुरंगमाधिपः श्रीश्रीमाखिज्ञातीयमंत्री सांतुः
श्रीवादिदेवसूरिगुरुजक्तः चतुरशीतिसहस्रटंककव्ययेनापूर्व राजधवलगृहसमानगृहं कारितवान् । खोका , विलोकयितुमायांति । श्रीगुरोरेकदा तददीदृशत् , परं गुरुणा तन्न श्लाघितं । मंत्रिणा कारणं पृष्टं ।। तदा सौलाग्यनिधानटुझेनोक्तं| "खंझनी पेषणी चूल्ही, जलकुंजः प्रमार्जनी । पंचैते यत्र विद्यते, तेन नो वर्ण्यते गृहम्" ॥१॥
अन्यच्च| "सुघरीकाकचव्यादि-पक्षिणोऽपि हि नैकशः। कुर्वते स्वगृहं यत्ना-न पुण्यं तत्र जायते" ॥ १॥
मंत्रिन् ! यद्येवंविधा पौषधशाला स्यात्तदा वरं धर्महेतुत्वात् , अन्यत्तु पापहेतुत्वाद् गुरुचिर्न व्याख्यायते । हे मंत्रिन् ! सौधं सरोवरं च विवाहादिप्रकरणं युछ सारंलजातं सर्वं न वर्णनीय' । इति || BI श्रुत्वा मंत्री दध्यौ–'साधूनां वसतिदानमपि महापुण्यं स्यात् । पूर्वमपि जयंतीश्राविकावंकचूलावंति-16|॥१०॥
सुकुमाखादय आश्रयदानतः स्वेप्सितं स्थानं जेजुः । तथा मेघकुमारः कुत्रजीवं प्रति स्थानकदानतो || | महत्सौख्यं प्राप, तर्हि श्मे तु सर्वजीवेष्वनयं वितन्वंति, तेषां प्रदानं तु महाफलदं स्यात् , तथा ये मुनी-13
2011
For Private & Personal use only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
नामाश्रयं न ददति, ते नमुचिप्रधानवदुःखं सनंते । इति ध्यात्वा स तु तदेव गृहं प्रासुकं धर्मनिमित्तम-2 करोत् । शषिनिमित्तं कृता वसतिस्तु मुनीनां न कटप्या आधाकर्मिकाहारवत् । अत्र तु न कोऽपि दोषः। एवमन्यामपि धर्मशाला व्यधात् ।
यस्तनोति वरपौषधशाला, सर्वसिजिललनावरमालाम् ।
सर्वदेव बजते सुविशाला, बोधिबीजविमलां कमलां सः॥१॥ ॥ इत्यव्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ
घादशस्तंने शतोत्तरकसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७१ ॥
॥ शताधिकठिसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७ ॥ अथ साधूनामकटप्यं दानं न देयमित्याहत्यक्तुं योग्यं विमिश्र, कुत्सितं जदयवर्जितम् । क्रोधकैतवऽर्मत्या, दत्तं दानमनर्थदम् ॥ १॥
स्पष्टः । अत्रार्थे नागश्रीसंबंधः, स चायंRI चंपापुर्या सोमदेवसोमजूतिसोमदत्ता इमे त्रयः सहोदरा अजूवन् । तेषां क्रमेणेमा नागश्रीयशश्रीजू
तश्रिय इति तिम्रः प्रिया आसन् । तेषां त्रयाणामित्थं गृहव्यवस्थितिरासीत्-'एकैकदिने क्रमेण सर्वैर-|
2011
For Private & Personal use only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
" ॥१४॥
亭六孝太太公冷冷水亭六***
प्येकसद्मनि नोक्तव्यं । एकदा नागश्रिया स्ववारकदिने कटुतुंबीव्यंजनमजानत्या तया हिंग्यादिनिर्धव्यः ।
संज. १५ संस्कृतं पक्कीकृतं च, तन्मध्यात्तया किंचित्स्वादितं, कटुकं ज्ञात्वा धनव्ययं स्मृत्वा च क्वापि नाजनेऽ-3) स्थापयत् । ततोऽन्यलोजनादीन् जोजयामास । ततस्तद्गृहे धर्मघोषसूरिशिष्यो धर्मरुचिर्मासक्षप
पारणे आययौ । तया तद्व्यंजनं 'धनव्ययो विफलो मा जूत्' इति ध्यात्वा दत्तं । मुनिस्तु तद्गृहीत्वा । गुवैतिकं प्राप । अहो ! अस्याः स्त्रियो बुद्धिं धिर धिग्, यस्या गृहे तपस्तेजसा सुरगिरिसमा मुनय 3 आगता अनयोत्करतुट्या गणिताः, तथा कट्पवृक्षसूर्यकामघटपुण्योदधिसन्निना अनयाऽर्कतरुराहुकुलाघटगोष्पदतुट्या निश्चिताः'। अथ धर्मरुचिस्तदाहारं गुरोरदर्शयत् । गुरुणा तदयोग्यं चतुर्निर्हानात्वा । प्रोक्तं-'हे शिष्य! इदं शुधस्थले परिष्ठापय' । इममादेशमासाद्य स वनमगात् । हस्तक(ग)तपात्रतः कथं-18 चित्स्थंमिले एकविंशुः पपात । विंऽस्वादाकृष्टाः पिपीलिका एत्य सहस्रशो त्रियमाणा दृष्टाः । तदा मुनिर्दध्यो-'यदेकविधरित्यं प्राणघातकस्तर्हि समग्रमिदं कति जीवान् जस्मसात्कर्ता । तधात्राहं अन्य-2 जीवानां सौख्यं करोमि किं वा मम जिह्वां प्रति सौख्यं ददामि । यदि जीवानामजयं तनोमि, तदा जवांतः स्यात् , अन्यथा च नववृधिः । तथा जिनाज्ञां पाखयामि किं वा मजीवं ? अहो जिनाझैवाहा॑ । तथा मद्गुरोरपि आज्ञाऽस्ति 'शुपस्थंमिले गत्वा परिष्ठापय' । मत्कोष्ठकसदृशं सुस्थलं वापि नास्ति । ॥१४ए। अरे जीव ! पूर्व त्वयाऽनेकजीवाकुखा थाहारा व्यतोऽतिमिष्टा अनेकशः कृताः । अयं तु नामतो उष्टः परिणामे तु जीवदयारसरूप एव विशिष्टः, अतो हे जीव ! त्वमेवेमं पिब' इत्यादि विमृश्य सर्पो
For Private
2016!
Personal Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
मबिलप्रवेशमिवादानमनसा स तमाहारमुदरांतःप्रावेशयत् । ततोऽनशनं गत्वा सर्वार्थसिद्धिविमाने ययौ ।।
ततः सूरिणा सा वार्ता कानादिना विज्ञाय लोकसमदं सा नागश्रीः नि देता । ततः समस्तस्वजनैहानिष्कासिता । सर्वत्र व्रमंती क्वापि वने दवानलेन मृता षष्ठी पृथ्वी प्राप्ता । समस्तनरकेषु निर्षिरतमत् । अनंतकावं त्रांत्वा क्रमेण प्रौपदी जातेति । विशेषेण ज्ञातासूत्रतो केयमिति ।
दत्त्वा च साधोरत्यजनीयनोजनं, सा स्त्री हि संसारमनंतमन्त्रमत् । क्रोधादिदोषान् प्रविहाय श्रावकैस्त्यागो विधेयः सततं सुपात्रके ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहित पदेश संग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्ती
कादशस्तंने शतोतरतिसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७ ॥
॥ शताधिकत्रिसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७३ ॥ श्रथ दानमनुमोदकस्यापि फसतीत्याह
फलं यचति दातृन्यो, दानं नाबास्ति संशयः। फलं तुल्यं ददात्येत-दाश्चर्य त्वनुमोदके ॥१॥
20101
1
For Private & Personal use only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥ १५०॥
स्पष्टः । अत्रार्थे ज्ञातं -
रैवतोद्याने समवसृतं नेमिजिनं श्रुत्वा पुंकरीकाक्षो बंधुना सह वंदनायागात् । नत्वा जिनं वैराग्य| देशनां निशम्य विष्णुस्तं पप्रष्ठ - 'अस्यां पुर्या स्वर्गसंनिनायां किं जावि ?' । विश्वगुरुर्जगाद — 'वारु
मदांध कुमाराच्यां सकोपीकृतद्वैपायनतो विनाशोऽस्या जविष्यति, अपरं च जराकुमारमुक्त बाणेन वामपादे विधः संस्त्वं कालं कृत्वा तृतीयपृथिव्यां नारकत्वेनोत्पत्स्यसे' इति स्वामिवचनं श्रुत्वा जराकुमारो 'माऽहं भ्रातृनो मूवम्' इति मत्त्वा वनेचरो बभूव । ततः श्रीकृष्णोऽहं नरके गमिष्यामि इत्यार्त्त - ध्यानं ध्यायंस्तस्थौ । तदा जगवानाह - ' श्रागामिन्यामुत्सर्पिण्यां द्वादशोऽममनामा तीर्थनाथो नविप्यसि' तछ्रुत्वा सहर्षेण स्वपुरीं प्राप । ततः सपदि नगरमध्यगतामखिलां मदिरां निरकाशयत् । श्रथान्यदा शां प्रद्युम्नकुमारौ श्री मायै वने बहु दूरं गतौ । तदा रैवतगुहासु निक्षिप्तमदिरागंध श्रागतः । सुचिरेणातिलुब्धा यदोः कुमारास्तां पपुः, मदेन विकला यथेचं प्रेमुः । अत्रांतरे द्वैपायनतपस्विनं दृष्ट्वा गाढप्रहारेणाकुट्टयत् । तदा स मुनिर्निदानमकरोत् - 'मदीयं तपः प्रमाणं चेत्तदाऽहं पुरीदाहकरो न| वेयं । तत एतद्वृत्तं कुमारा रामविष्णुच्यामाहुः । तनुत्वा तौ द्वैपायनांतिके समागत्याहतुः - 'जो मुने ! कृपां कृत्वा निदानं विफली कुरु' । स स्माह - 'इदं वृथा न जवेत् परं युवां विना कंचन नैव मोक्ष्ये, तो बहुधा न वाच्यं । श्रथ नगरे नृपः पटहद्मवादयत् – 'जो जनाः ! मन्युना द्वैपायनेन पुरीप्रलयः प्रपन्नोऽस्ति, ततो यूयं जिनधर्मैकचित्ता जवत । तथा चक्रुः केचित् । अन्येतु
स्तंच १२
॥१५॥
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
RRIERS
"संध्याघ्ररागगजकर्णकुशाग्रबिंकल्लोलवासवधनुस्तरलं समग्रम् । सांसारिक अविण्यौवनराजसौख्यं, नेमिस्तदा त्रिजगतीप्रनुराह वस्तु' ॥१॥
इति नेमिदेशनां श्रुत्वा दीदां स्वीचक्रुः । M अथ वैपायनर्षिर्मृत्वा वह्निकुमारमध्ये त्रिदशो जझें । स प्राच्यरोषान्नगरे उपवायागात् , परं जना । *आचाम्लादितपः कुर्वति, तेन पराजवितुं न दमः । एवं पादश वर्षाणि गतानि । अन्येद्युः सकलोऽपि
लोकः पर्वदिने धर्मे प्रमाद्यनवत् । ततः स पुरात्माऽवसरं प्राप्य संवर्तकसमीरेण तृणकाष्ठादिकं नगरे । प्रक्षेप्य जज्वाल, अन्यदेशादिगतान् लोकानपि तन्मध्येऽपातयत् । तदा संत्रांतौ कृष्णरामौ रोहिणी-1 देवक्यौ वसुदेवं चैतांस्त्रीन रथारूढान् कृत्वा गोपुरानिमुखं समाययतुः, तावप्रथतुरगौ पदमपि गंतुं नाशक्नुतां । ततस्तौ स्वयं रथं समाक्रष्टुं लग्नौ तावत्तेन देवेनोक्तं-'नो रामकृष्णौ ! युवां मुधा प्रयास कुरुथः, युवां विना कमपि न मोहये' इत्युक्त्वा ज्वलत्प्रतोली पातिता तेन त्रयोऽपि जिनध्यानैकलीना
देवजूयं गताः। श्रथ तौ नगरान्निर्गतौ कस्मिंश्चिगिरिशिखरे स्थित्वा तां नगरी पएमासान् यावक्ष्यलो-15 ४कयतां । ततः पांकुपुत्रनगरगमनोत्सुकौ क्रमेण कौशांबीकानने गतौ । तत्रैकवटस्याधः शिलापट्टके नि-19 पिण्णौ । तृषाक्रांतेन हरिणा बंधुपार्श्वे जलं मार्गितं । ततो रामो जलाश्रये तं मुक्त्वा गतः । सोऽच्युतः ।
पीतांबरावृतः कृतस्वजानूपरिपादपद्मो द्रुमस्याधः सुप्तो निशां प्राप । इतश्च स जराकुमारो दूरात्स्वर्ण-|
उ.२६
JainEducation International 2010
For Private & Personal use only
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१५॥
सामगध्रांत्या तीदप षु मुक्तवान् , तेम वामपादतले विधे जागरित एवं प्राइ-'अहो। केन फुरात्मनेदं संज.१५
कृतं ?" तत्वा जराकुमार श्रात्मानं निंदन साश्रुनेत्रो बंधोश्चरणे निपतितः। हरिणोक्त-'किं रुदनेन । जगवता यमुक्तं तजातं, किमत्र शोचनं । जो बांधव ! ममेदं कौस्तुजर परिवेन्यो दत्त्वा नगरदाहादिवृत्तांतं निवेदयेः, अनिशानं दृष्ट्वा निश्चयो नविष्यति, यदि त्वमितो न यास्यसि तदा बखजप्रस्त्वां हनि-13/ पति' । तन्वृत्वा स मथुरां प्रति चखितः । ततः स हरिरचिंतयत्-'अहो ! धन्यास्ते गजसुकुमालढंढपाद्याः, ये मोहं वशीकृत्य परमानंदं प्रापुः । ततः प्राणांते नरकयोग्यवेश्या समुत्पन्ना-'अहो मम वैरिणा पुरी दग्धा, पापिनं कथमपि पश्यामि तर्हि तं हत्वा यमातिभिं करोमि' इति ध्यायंस्तृतीयनरके गतः। अथ स मुशली कमलदखेषु जवं संगृह्य वटे समागात्, तेन संजाषितः-'नो बंधो ! शीतसं जवं गृहाण पिब' एवमुक्तोऽपि न प्रत्युत्तरं ददाति।ततो वस्त्रमपावृत्य शरेण विश्वं दृष्ट्वा विललाप । तत्कपशरीर स्कंधे कृत्वा मोहत इतस्ततः परमासान यावद् ब्रांतः। अथ बलदेवबंधुः सिद्धार्थनामा सुरतं ४ बोधयितुं समागात् । कर्षकाकारं कृत्वा तत्पुरः शिखाग्रे पंकजानि श्रारोपयत् । तद् दृष्ट्वा रामोऽप्यवक्-'नो अहेश्वर ! अत्र शिलापट्टेऽब्जानि कथं लावानि ?' । स प्राह-'नोः तवांसगतशवं जी-12 विष्यति तदैव' । तपचनमवगणय्य मोहेनाग्रे गन् रौहिणेयो दग्धमहीरुहं सिंचंतमेकं नरमवेक्ष्य तं | ॥११॥ प्रत्याह-'नो मूढ! दग्धशाखी सिक्तः कदा पचविता ? सुरः प्राह-'कुणपमिदं यदा सजीवं जावि
१ मूर्ख.
ॐॐॐॐॐॐSCREE
20
For Private & Personal use only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
4eveD
तदा' । एवं समोक्तिं निशम्य दध्यौ-'नूनं मे बंधुभ्रतो निश्चेष्टत्वेन' । ततः सुरो जगौ-'जो बंधो । मां मित्रं सिद्धार्थमवेहि, त्वबोधाय सर्वमिदं मया रचितं, कृष्णस्तु जराकुमारेण हतः' । पूर्ववृत्तांत सर्व स सुरोऽकथयत् । बखनमोऽपि मोहं मुक्त्वा बंधुदेहसंस्कारं चक्रे । इतश्च बलं दीदोत्सुकं विज्ञाय 2 नेमिना चारणर्षिः प्रेषितः । स संयममग्रहीत् । तदनु तुंगिकागिरौ तीव्र तपस्तेपे । अन्येद्युः श्रीरामषिः मासस्य पारणे क्वापि पुरेऽविशत् , तदा सार्जकया कूपकंवस्थया मुनिरूपमोहितया तत्रन्यस्तनेत्रया . स्त्रिया कुंजस्य स्थाने मिंजस्य गले रज्जुरबध्यत । अनुचितपरां तां वीक्ष्य मुनिना सावधानीकृता । ततो | मुनिर्दध्यौ-धिर धिग् मे रूपमनर्थकं, अतो नगरादिषु शिक्षार्थ न गंतव्यं, वने एव काष्ठहारादिन्यो | |ऽशनं ग्राह्यं' । अन्यदा काष्ठवाहकैः स्वस्वजूपानां प्रोक्तं-'कश्चिन्नरो महत्तपश्चरति' । ते श्रुत्वैवं दध्युः'नूनमेष नरस्तपः कृत्वाऽस्माज्यानि ग्रहीष्यति' । ततस्ते ससैन्यास्तं हेतुं मुनेः समीपमेयुः । तदा स | सिधार्थसुरो वैयावृत्त्यार्थ सहस्रशः सिंहान् विचक्रे । तेच्यो जीता नृपास्तं नत्वा स्वस्वस्थानमगुः । ततः॥४॥ प्रति नृसिंह इति ख्यातिर्जाता । श्रथ तस्य मुनेः स्वाध्यायं शृएवंतो व्याघ्रव्यालसिंहादयो दर्शनं । श्रामत्वं च प्रापुः । तत्रैको मृगो मुनेः प्रागनवमित्रत्वाजातिस्मरणतश्च समीपाश्रयी सार्थादियोगे सति अशनादिना वैयावृत्यं करोति, संज्ञां कृत्वा ज्ञापयति । एवं शतवर्षाणि यावद् बहु तपस्तप्तं । यथा
"सळि मासा सहि परका, चत्वारि चउमासिन । जेणाणसणेन विहिया, बबनदरिसिं नमसामि ॥१॥
KONNNNN
20101
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदशप्रा.
एकदा काधार्थिनस्तधने वृक्षाननेदितान् मुक्त्वा मध्याहे जोजनं कर्तुं सजा जाताः। स मृग
तान् वीक्ष्य गुरुमज्ञापयत् । ततः स साधुर्मासरूपणे कुरंगदर्शितमार्गेण तत्रागात् । सूत्रकारस्तं मुनि | ॥१५शवीय जावशुख्या दानं दत्त्वा दध्यौ-'धन्योऽहं कृतपुण्योऽहं' । तदानीं स सारंग ऊनिनो राम रथत चालोक्य दध्यौ-'अहमधन्यो यस्तिर्यग्रनवेन दूषितः । यतः
"न दीक्षाग्रहणे साधो-निक्षादाने न च प्रनुः ।
एकोऽहं मंदनाग्योऽस्मि, धिग्मां पशुतया हतम्" ॥१॥ तावत्तेषां त्रयाणामुपरि वातोमिप्रेरितोऽनिन्नः पादपः पतितः तेन त्रयोऽपि मृत्वा ब्रह्मलोके देवत्वेनोत्पन्नाः, मुनिना संयमं वर्षशतं यावद् धृतमिति । श्रथ मुनिर्देवयं गतोऽवधिना स्वबंधुस्नेहं । | स्मरंस्तन्मिसनोत्सुकोऽभवत् । परं पूर्व पुस्तकलिखितमवश्यदेवकृत्यं पंचसजाई कुर्वतस्तस्य स्वशीतिसइनवर्षाणि गतानि । ततः शीघं तृतीये श्वने एत्य कृष्णमकर्षयत् । कृष्णः प्राह-'हे बंधो ! मामत्रैव रक्ष रक्ष, स्वत्स्पर्शनातिनुःखमवाप्नोमि, परं लोके श्रावयोर्यशः सुरनरा गायंति तथा कुरु । ततो बससु. रेण तत्रैव पूर्ववद्यादवादिपूर्णा पारिका निष्पादिता । लोकानां समाहितं पूरयति । पुनर्जवधिपूरेण सा है।
लापूरण सा ॥१५॥ प्साविता । एवं सप्तवारं कृत्वा प्लाविता च । इत्थं सत्यं जगत्सु महिमा प्रसृतः । विजागमे तु ही
शतानि वोणि जातानि । तदपीत्यं सत्यं । जैनागमे तु 110०० वर्षाणिxi जातानि इति वृशाः।
-%A4%ACACA-CA
2012
For Private & Personal use only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
दानं प्रयचंत्यनुमोदयंति, कुर्वति शंसां शुत्नचित्ततो वा । दात्रा समं लाजमवाप्नुवंति सारंगवत्तत्त्वविदो वदंति ॥१॥ ॥ इत्यव्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्ती
छादशस्तंने शताधिकत्रिसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १५३ ॥
॥ शतोत्तरचतुःसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १४ ॥
अथ दानसमये विधादिदोपास्त्याच्या इत्यादघृतादिवस्तुनो विधु-मौ क्षरति नो यथा । तथा दानं प्रदातव्यं, साधूनां तच्च कट्पते ॥१॥
स्पष्टः । अत्रार्थे ज्ञातमिदंचंपायां धर्मघोषमंत्री । तस्य स्त्रियः सुजातश्रेष्ठिस्वरूपादिकं वीक्ष्य मोहिताः। तपं विधायैका स्त्री वयस्यानिः सहाक्रीमत् । तदृष्ट्वा मंत्री अपरमार्थज्ञः सुजातोपरि षं वहन् कूटलेखमलिखत् । यथा"सुजातेन लिखितं विक्रमनृपं प्रति श्यं विज्ञप्तिः-युष्मानिराशु समागंतव्यं । अस्मत्पुरेशं प्रपंचेन हित्वा राज्यं दापयिष्ये' इत्यादि लिखित्वा स्वनृपाय दर्शितं । नृपस्तस्य हननार्थ कंचिन्मियं कृत्वा चंड
___ 2011
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा. ध्वजम्पपा औषयत् खेखेन सह सुजातं श्रेष्ठिनं । पन्धध्वजः तत्पत्रं वाचयित्वा सुजातश्रेष्ठिन निष्क- स्तंच.१५
संकं ज्ञात्वा दथ्यौ-'अहो चंपापतिना कथमादिष्टमनई कार्य ।। अयं तु निःस्पृहोऽस्ति' इति निश्चयं 2 ॥१३॥
कत्वा स्वसतां तस्मै ददौ । नवोदामुग्धासंयोगेन श्रेष्ठी सामयो जातः। तदा पनी स्वात्मानं निनिंद पुनः पुनः । तदाकर्ण्य श्रेष्ठी प्राह-हेखि ! कर्मण एव दोषः । ततः सा वैराग्यं प्राप्ता । दीक्षानशनान्यां मृत्वा देवीत्वं प्राप्य पुनस्तत्रैत्य सुजातमुवाच-त्वमवोऽगीकृत्याहमीदृशं पदं प्राप्ता, अथ किंचित्कार्य समादिश' । श्रेष्ठिनोक्तं-'मत्कसंकमुत्तारय' । ततः सुरी तं विमाने संस्थाप्य चंपावने मु-13 मोच । शिक्षां विकुळ नापितश्चंपेश एत्य श्रेष्ठिनं ननाम । देव्या पूर्व यथावृत्तं निवेदितं । नृपः क्रोधेन . तं सचिवं देशानिरवासयत् । सुजातस्तु महोत्सवेन गृहमानीतः क्रमेण दीक्षां लखौ । अथ धर्मघोषः। |सुसाधुसंयोगात्प्राप्तचारुचारित्रः पृथ्वीपुरे वरदत्तमंत्रिगृहे जिदार्थ प्रविष्टवान् । वरदत्तस्तु हृष्टः पंचामृ-8 तदानं दातुमुद्यतः, तन्मध्याद् घृतदीरबिंपुरेकादिमौ पपात । तदा मुनिरकहप्यमाहारं मत्त्वा व्या-14 घुट्यान्यत्र गतः । वरदत्तः पश्चात्तापमकरोत् । इतश्च तद्विकोपरि मक्षिका स्थिता, तनक्षणाय गृह-2
गोधा समेता, तननार्थ काकिमकः समेतः, तबधार्थ मार्जारश्च समेतः, तहिंसाथै गृहसत्कः श्वा Mसमायातः, तबधार्थ रथ्यासत्कःकुर्कुरः समागतः, तदा गृहस्वामिना रथ्यासारमेयो हतः, रथ्यागत- ॥१३॥
जनैरन्यः प्रति मारितः, परस्परं खङ्गाखनिमुष्टामुष्टिप्रमुखं युइं जातं, तीदय वरदत्तो दध्यो 'नूनममु-12 मन ज्ञात्वा तेन शषिणाऽशनं नातं, अहो प्रशस्यं धन्यं तस्य ज्ञान ध्यानं च' इति ध्यात्वा वैराग्येण
JainEducation International 2010-05
For Private Personal use only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
*%%A4%
स्वयंबुयो जातः । जातिस्मृत्या पूर्वजवाधीतसूत्रं सर्व संस्मृतं । देवदत्तमुनिवेषं गृहीत्वा पृथ्वी पुनाति स्मेति । विशेषवक्तव्यता उपदेशमाखाकर्णिकातो ज्ञेयेति ।
मुग्धाज्यशाकादिरसस्य विंडुर्यथा न जूमौ पतति प्रमादात् ।
श्राधेन देयं स्वशनादिकं च, धार्य मुनिन्नि ( नीन् ) वरदत्तवत्तत् ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ पादशसंने
शतोत्तरचतुःसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७ ॥
CK
॥ शताधिकपंचसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १५ ॥
अथाटपमपि दत्तं दानं महाफलदं स्यादित्याहअस्पमपि हितौ क्षिप्तं, वटबीजं प्रवर्धते । जखयोगात्तथा दानात् , पुण्यवृक्षोऽपि वर्धते ॥१॥ स्पष्टः । अस्पं सूक्ष्मं तिलत्रिनागमात्रत्वात् , यथा न्यग्रोधबीजं जलयोगात् वर्धते तथा दानतः पुण्यतरुर पि इति । अत्रार्थे मूखदेवप्रबंधः, स चायं| कोशक्षायां धनदेवधनश्रीपुत्रो मूखदेवः । कलापात्रोऽपि व्यसनदोषित्वात् पित्रा निर्नर्सितः अनेकदेशेषु पर्यटन् एकस्मिन् पुरासन्ने देवकुखे एकेन कार्पटिकेन सह सुष्वाप । रात्रौ योरपि संपूर्णचंधमं
___Jain Education international 2010-15
For Private
Personal use only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा.हामसपानस्वप्न जात । प्रत्यूषे जरटकेन तवृत्तं स्वगुरोः पुरः प्रोक्तं, तेन फर्ख गदितं-शिष्य अद्य तव 8
घृतगुमपूर्णमंझकमेकं कोऽपि दास्यति । यतः॥१५॥
"सा सा संपद्यते बुद्धिः, सा मतिः सा च जावना ।
सहायास्तादृशा शेया, यादृशी जवितव्यता" ॥१॥ मूखदेवस्तस्य गुरुमझं मत्वा स्वमपाठकपाद्ये गत्वा विनयेन तत्फलं पृष्टवान् । तेन स्वमफलं-'तव सप्तमे दिने राज्यं नावि' इत्थं प्रोच्य स्वसुता दत्ता । मूखदेवः स्माह-राज्ये जाते एनां प्रहीष्ये ।। ततो मूलदेवः पुरे परिघ्रमन् कस्यचिद् गृहे कुल्माषान् खब्ध्वाऽरण्ये एत्य जोजनाय स्थितः, तावत्को-18
sपि मासोपवासिसाधुः समेतः, तं प्रति हर्पजरेण ददौ कुटमाषान् । तन्महिना दिव्यगीर्जाता-श्लोPकार्धमध्ये यपदसि तत्त्वं प्राप्स्यसि । तेन
"गणियं च देवदत्तं, दतिसहस्सं च रजच" | इति याचितं । ततः सप्तमे दिने मृत्युप्राप्तापुत्रनृपनृत्यविरचितपंचदिव्यै राज्यं प्राप । तदा कार्पटिकस्तनृपपदप्राप्तिं श्रुत्वा पुनः पुनस्तत्र स्थखे स्वप्मकृते स्वपिति, तत्पुनः क्व । मूखदेवनृपो दानादिधर्म वि/धाय स्वात्मधर्ममसाधयत् इति । अथवा प्रस्तुतश्लोकलावार्थे नयसारज्ञातं चंदनवालावृत्तं तथा चा-18|॥१४॥ स्यामवसर्पिण्यां प्रथमदानधर्मदर्शकश्रेयांसकुमारावदातश्चेत्यादयो दानकुसकतोऽवधार्याः । अत्राहननु दानं पंचधा-सुपात्रदान १ मजयदानं २ मातृपितृस्नुषानृत्यपादीनां दानमुचितं ३ याचकादीनां
___ JainEducation international 2010
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
है कीर्तिदानं ४ दीनदुःखितानां दानमनुकंपाख्यं ५ इति पंचसु सुपात्रदानमेकं पुनः पुनः श्रेष्ठत्वेन कथं २
उच्यते-'एषु मध्ये आये मोक्षदे, तत्रानयदानं तु सर्वव्रतप्रारम्ने प्रोक्तं, सुपात्रं तु सर्वव्रतांते प्रोक्तं ।। अन्य त्रीणि सांसारिकसौख्यदानि । अथवाद्यचरमजिनौ सुपात्रदानेनैव सुखिनौ बजूवतुः, अतः | श्रेष्ठमिति स्थितं ।
श्रीमूलराज्ञा नयसारचंदनाश्रेयांसनानेयजिनादिनिर्महत् । अस्पस्य दानस्य माहात्म्यतः फलं, प्राप्तं ततः स्वीकुरुतांतिमव्रतम् ॥ १॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्ती पादशस्तंने शताधिकपञ्चसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७५ ॥
॥ शताधिकषट्सप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १६ ॥
श्रौतदादशवतानि निश्चयव्यवहारान्यां लिख्यतेएकैकं तमप्येषु, विविनेदेन साधितम् । तविज्ञाय सुधीश्राद्ध, रुचिः कार्या व्रतादरे ॥१॥
स्पष्टः । नवरं एषु पादशवतेषु मध्ये एकैकमपि व्रतं प्रथमादिकं विविप्रकारेण निश्चयव्यवहाराख्येन गदितं । तथाहि
___JainEducation international 2017
For Private Personal use only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा. ॥१५५॥
20
यः परजीवं स्वजीवतुल्यं दृश्यमानसुधा दिवेदनया विज्ञाय न हिनस्ति इति व्यवहारनयापेयाद्यं व्रतं । १ ।
'छायं स्वात्माऽन्यजीवहिंसाबन्धकर्मनिर्दुःखं प्राप्नोति, तत्स्वात्मनः कर्मादिन्यो वियोगप्रापणं, अनेकगुणात्मको जीवः, हिंसाकर्मादिग्रहणं नास्य धर्मः' इत्यादिज्ञानबुद्ध्या स्वात्मगुणहिंसात्यागरूपनिश्चयनयापेक्षयाद्यत्रतं । २ ।
खोकतिाली कापण निवृत्तिरिति व्यवहारतो द्वितीयं ॥ १ ॥ मौनीं नापितं जीवाजी वस्वरूपस्याज्ञानेन वितथकथनं, परवस्तुपुद्गलादिकं प्रति अस्मदीयमितिभाषणमिति निश्चयमृषावादा विरमणं, तद्वतं निश्चयतो द्वितीयं । २ । एतद्द्व्रतं विहायान्यत्रतानि येन विराधितानि, तस्य चारित्रं गतं, परं शानदर्शने स्थिते, येन निश्चयमृषावाद विरमणव्रतं विराधितं तस्य ज्ञानादित्रयमपि गतं । तथाssगमेऽपीत्यमुक्तं - 'एकेन साधुना मैथुनविरमणव्रतं जनं, एकेन च द्वितीयं तत्राद्य आलोचनादिना शु यति, अपरस्तु स्याघादार्थयुंपक आलोचनादिना न शुद्धिमेति' ।
तथा योदत्तपरवस्तुधनादिकं प्रत्याख्याति, तस्य तद्व्यवहारतो व्रतं तृतीयं । १ । यो ऽव्यतोऽदत्तं न गृह्णाति परं अंतःकरणे ४२ जेदपुण्यकर्मवांचादिना धर्मकार्य करोति, तथा पंचेंद्रियत्रयोविंशतिविषयाष्टकर्मवर्गणादिपरवस्तुग्रहणेच्छातो नियमं करोति तन्निश्चयतोऽदत्तादान विरमणव्रतं । २ ।
श्रानां स्वदार संतोषः परस्त्री त्यागः, साधूनां सर्वस्वी त्याग इति व्यवहारतश्चतुर्थी व्रतं । १ । विषया
स्तंच. १२
॥१५॥
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
जिलापममत्वतृष्णात्यागरूपमेव जावतचतुर्थप्रतं ।। बाह्यतः स्त्रीत्यागेऽप्यंतरंगखौलुप्यं येन न प्रत्याख्यातं, तस्य विषयसंबंधिकर्मबंधो नवत्येवेति । | श्राघानां नवविधपरिग्रहपरिमाणादिकवतं, मुनीनां सर्वपरिग्रहत्यागरूपमिति व्यवहारतः पंचमं व्रतं |
१। निश्चयतश्च जावकर्म रागपाशानं, अव्यकर्म अष्टकर्मदेहेंजियरूपं तत्परित्यागरूपमेव कर्मादिपर-| वस्तुमू त्यागेनैवैतगतं लावतः स्यात् । यतः-'मुला परिगहो वुत्तो' इत्यादिवचनात् ।। । | षड्दिक्परिमाणरूपं व्यवहारतः षष्ठं व्रतं । १ । नारकादिगतिकर्मगुणान् विज्ञाय तेन्य उदासीनत्वं । सिद्धावस्थासूपादेयत्वं तन्निश्चयतः षष्ठं ।।
पूर्वोदितनोगोपनोगे वस्तुपरिमाणं तब्यवहारतः सप्तमं । १ । तथा व्यवहारनयमतेन कर्मणां कर्ता , जोक्ता च जीव एवास्ति । निश्चयमाश्रित्य कर्मणां कर्तृत्वं कर्मण्येवास्ति, यतः-मनोवाकाययोगा एव कर्तारः कर्मणां संति, जोक्तृत्वमपि योगेष्वेवास्ति । अज्ञानेन जीवस्योपयोगो मिलति, परमार्थवृत्त्या तु जीवः कर्मपुद्गखेन्यो जिन्न एव, ज्ञानादिगुणानां कर्ता जोक्ता च । जमचलतुबाः, 'अनेकजगजीव-2 रनेकशः परिजुज्य परिनुज्योबिष्टलोजनमिव जुक्तमुक्ताः पुद्गलाः सन्ति तेषां लोगोपनोगत्वेन ग्रहणं न । तव जीवस्य धर्मः' इत्यादि चिंतनं तन्निश्चयतः सप्तमं व्रतं । । प्रयोजनं विना पापारंजणं, तस्य विरतिस्तदनर्थदमविरमणवतं व्यवहारमाश्रित्य । १ । मिथ्यात्वादि ।
2010
For Private & Personal use only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
॥१५६॥
५७ कर्मबंधहेतु निः कर्मबंधो जवति, तबंध स्वात्मीयत्नावेन जानाति, ततो विरमणं तन्निश्चयतोऽनर्थ- स्तंच१३ दमविरमणव्रतं । । | आरंजकार्य मुक्त्वा यत्सामायिककरणं तद्व्यवहारतः सामायिकं ज्ञेयं । १ । ज्ञानादिमूखसत्ताधमः । सर्वजीवास्तुट्यान् विज्ञाय सर्वेषु समतापरिणामस्तन्निश्चयतो नवमं व्रतं । ।
नियमितक्षेत्रे स्थितिस्तद्व्यवहारतो देशावका शिकं । १ । यच्च श्रुतज्ञानेन षड्प्रव्याएयुपलक्ष्य पंचभव्येषु हेयबुद्धिनिमयजीवस्य ध्यानं च तन्निश्चयतो देशावकाशिकं व्रतं । ५।
अहोरात्रं सावद्यव्यापार मुक्त्वा स्वाध्यायध्याने प्रवर्तनं तद्व्यवहारतः पौषधवतं । । स्वात्मनो कानध्यानादिनिः स्वगुणैः पोषणं पुष्टिकरणं तन्निश्चयतः पौषधवतं । ५।
पौषधपारणेऽथवाऽजनं साधुश्रावकाणामतिथिसंविनागं कृत्वा जोजनं तद्व्यवहारतोऽतिथिसंविलागवतं ।। आत्मनः परेषां च ज्ञानादिदानं पठनपाउनश्रवणश्रावणादिकं तन्निश्चयतो बादशं व्रतं ।। । इत्थमिमानि व्रतानि निश्चयव्यवहाराच्यां सहितानि मोक्षदानि पंचमगुणस्थानवर्तिश्राघानां नवंति, | तथा निश्चयं विना व्यवहारस्तु स्वर्गसौख्यकृदेव न मोददः । यतः-व्यवहारचारित्रं साधुश्राव्रतं चाजव्यानामपि समेति, तेन न निर्जरा स्यात् तस्मानिश्चयेन सह तत्पासनीयं । यतः
"निचयनयमग्गो मुरको, ववहारो पुन्नकारणो वुत्तो। पढमो संवररूवो, श्रासवहेऊ बिउ नणि" ॥१॥
॥१५६॥
2010
For Private & Personal use only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
निश्चयनयस्तु मोक्षमार्गः ज्ञानसत्तारूपः, व्यवहारस्तु पुण्यहेतुः शुनाशुलकर्माश्रवः स्यात् , अशुजव्यवहारात्पापाशवश्चेति । अत्राह परः-'ननु व्यवहार आश्रवहेतुरनंतरगाथोक्तः, तर्हि वयं न ग्रही-14 प्यामः' । उच्यते-'जोः शिष्याः ! विना व्यवहारं निश्चयज्ञानं न स्यात् , अथवा जिनाज्ञानंगश्च । यतः-11
"जइ जिणमयं पवजह तो माववहारनिवए मुयह । इक्केण विणा तित्थं, निकर अन्नेण उच्चत्तं" ॥१॥ व्यवहारत्यजनेन निमित्तकारणं सर्व निष्फलं स्यात् , तत उपादानकारणस्यापि कथं सिद्धिः स्यात् ।।
अतो घावेव प्रमाणं, निश्चयेन सहापरः प्रमाणं । सुवर्णालङ्कारसमो निश्चयः, व्यवहारस्तु उपधानकालBणादिसमः, अथवा किणजोतिकलाक्षादिव्यतुल्यः । अत्रोपनयस्तु स्वयं कार्यः। | इत्यमेकैकं व्रतं धान्यां धान्या प्रकारान्यां ज्ञात्वा श्राधैर्ऋतग्रहणे रुचिः कार्येति तत्त्वमागमसार थाउद्धृत्य लिखितमस्ति ॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ घादशस्तंने
शताधिकषट्सप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १६ ॥
॥ शताधिकसप्तसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७ ॥ अमानि व्रतानि बलादपि देयानीत्याहप्रसह्येनाप्यसौ धर्मः श्रावकाणां प्रदीयते । यथा पोटिखदेवेन, बोधितस्तेतखेः सुतः ॥१॥
कर-
करमरक
201
For Private & Personal use only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
उपदेशप्रा.
॥१७॥
ॐ
स्पष्टः। संबंधस्त्वयं
संज. १३ त्रिवसीपुरे कनकरयो नूपः, तस्य तेतलिसुतः सचिवः । तन्नगरे श्रेष्ठिपुत्र्यां मोहितः, तां पोटिलाख्यां| स व्युवाह । अथ राजा राज्यलुब्धो जातं जातं तनूनवं हंति । ततः कमलावती राही साधाना आप्तदास्यास्येन सचिवं जगौ-'ममैकं पुत्रं कथंचनापि रद, यथापदि सहायो जायते' । तपाक्यं धीसखः । प्रतिपेदे । कियति काले गते पोटिलाकमलावत्यौ समं पुत्रीपुत्रौ विधिनियोगतः सुषुवाते । मंत्री श्राप्तया । प्रेष्यया तयोः परावर्त व्यधापयत् । ततो राज्ञा पृष्टाः परिजनाः सुतां जगुः । धीसखः कुमारस्य कनकध्वज इति नाम चक्रे । क्रमान्नृपे मृते सचिवेन देव्या च स राज्येऽनिषिक्तः । कृतज्ञत्वाद् राज्यकार्येषु सर्वत्र सचिवमेव न्ययोजयत् । श्रथ पत्युः केनापि हेतुनाऽनिष्टा पोटिला जले। सा साध्वीन्यो वशी-15 करणं पान्छ । तानिधर्मदेशनया वोधमापिता । दीक्षार्थिनी स्वपतिमापप्रच्छे । सोऽपि जगाद तां-'यदि बोधं ददासि मामौत्य व्रतेन स्वर्गता चेत्' सा तत्प्रतिपद्य दीक्षामादाय दिवमासदत् । ततो ज्ञानेन3/ ज्ञात्वा स्वप्रतिज्ञां सत्यां कर्तुं स सुरा सचिव प्रेरयामास व्रते । स विषयलोलुपो धर्मघयमध्ये एकमपि । नेवति । 'व्यसनसंपातं विना नायं बोधमवाप्स्यति' इति ध्यात्वा सोऽन्यदा जूपं तस्मै कुपितमदर्शयत् । यदा नृपं नंतुं गतस्तदा नृपस्तं प्रति मुखं न दर्शयामास । स खेदपरो नगरान्निर्गत्य ताखपुटं दवेमन-18॥१५॥ इयत् , तत्पीयूषमजूत् । ततो जखज्वलनप्रवेशो रझुग्रहो गिरिपादपशीर्षतः पतनं शस्त्रघातादि सर्वमरणप्रकारा निरर्थका वजूवुः । गतस्तस्य पृष्ठतो मत्तेनो धावितः, न्याकुखचित्तः सचिवो गर्तायामपत
2018
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
2011
न्मूर्द्धा च प्राप । खब्धचैतन्यः प्राह — 'हा पोटिले ! व गष्ठामि शरणं १' । ततः कृपया पोटिलसुरः प्रकटी जुयोवाच- 'नोः तेतलिसुत ! बोधितोऽपि न बुध्यसे, तेन मया इदं निर्ममे । मंत्री प्राह-- ' अज्ञानतो मया न ज्ञातं श्रतः परं स्तोककालं श्रावकधर्मे प्रपास्य श्रमणत्वं चरिष्यामि, परं जूपासं तोषय' । तेन तथा कृतं । तुष्टोऽथ नृपतिस्तत्रैत्य मंत्रिणं क्षमयामास स्वागसं । ततो घीसखः स्वगृहे एत्य दानादिधर्मं कृत्वा द्वादशव्रतानि सम्यक् प्रपास्यैकदा गुरुं नत्वा प्राग्नवं पप्रष्ठ । गुरुराद- 'महा विदेहे पुंरी किएयां पुर्या महापद्मनृपोऽभवत् । तत्र गुरुदेशनया प्रबुद्धः स चरणमग्रहीत् । पूर्वधरो मुनिर्मा - सानशनतो महाशुक्रे सुरोऽभवत् । ततश्युत्वा तेतसिमंत्रिणः पुत्रस्तेत खिसुताख्यस्त्वं जातः' । इति श्रुत्वा जातिस्मृत्या प्रापठितपूर्वाणि स्मरजू शुद्धचारित्रमंगीचकार । क्रमेण केवलं प्राप्यान्ययपदं प्राप ।
अनेकयुक्तिन्य उपासकानां, प्रबोधयंति प्रवरा मुनींशाः । लाया जगत्यां ननु पोटिलावत् तन्वंति ते शं रविकांतिवघा ॥ १ ॥
104
॥ इत्यन्द दिनपरिमित हितोपदेश संग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादथस्य वृत्तौ द्वादशस्तं शताधिकसप्तसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १३७ ॥
cccccc
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा.
॥१५॥
॥ शताधिकाष्टसप्ततितम व्याख्यानम् ॥ १७ ॥
अथ प्राप्तनृलवानां शिदोपदेशमाहयथाऽन्यायपुरे रत्नचूमो न मुह्य ( मूढ ) तां गतः । मोहादिबंधने तघद्, धर्मधीनिर्न बुज्यते ॥१॥
स्पष्टः । जावार्थस्तु ज्ञातेन गम्यः, तच्चेदंइह नरतक्षेत्रे ताम्रलिप्त्यां रत्नाकरश्रेष्ठी । तस्य पत्नी सरस्वती । तयोः पुत्रो रत्नचूमो नगरोपवनादिषु स्वैरं विहरति स्म । अन्यदा हट्टमार्गे गलता तेनानिमुखागता सौभाग्यमंजरी वेश्या स्वस्कंधादिना कथंचन दूना, सा तं प्राह- 'यस्त्वं विपुखेऽपि चतुष्पथे स्वाजिमुखमागवंती मां न पश्यसि, परं तव धनमदः कर्तुं न युज्यते, यतः
"पित्रोपार्जितवित्तेन, विलासं कुरुते न कः । स श्लाघ्यो यः स्वयं लक्ष्मीमुपायं विलसत्यहो" ॥१॥
एवमुक्त्वा गणिका स्वस्थानं ययौ । तबृत्वा रत्नचूमो मनस्येवमचिंतयत्–'अस्या वचः सत्यं, ननु । मया करणीय' इति स विषादमनसा गेहं प्राप्तः । तथाविधं तं दृष्ट्वा जनकोऽवदत्-'वत्स ! तव किम| संपूर्ण, येन विचायमुखो दृश्यसे ? तद् ब्रूहि त्वदीप्सितं हेलया पूरयिष्यामि' । सोऽयाख्यत्-'तात ! अर्थोपार्जनहेतवे स्वदोया स्ववलेन च त्वदनुझया देशांतरे गंतुमिष्ठामि' । 'वत्स ! नवनीतस्पर्शस्पर्शेजियस्त्वं देशांतरे गत्वा किं करिष्यसि । यतः
MAGE-C-
॥१५॥
CTROSAX
2009
For Private & Personal use only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
“इंद्रियाणि वशे यस्य, स्त्री निर्यो न विदुज्यते । वक्तुं यश्च विजानाति, याति देशांतराणि सः ॥ १ ॥ या मयोपार्जिता लक्ष्मीः सा त्वत्सत्कैव' । एवमुक्तोप्यसौ तमाग्रहं न मुमोच । ततः पित्राप्यनुज्ञातः । बहुप्रवहणेषु नानाविधबहुमूल्यक्रयाणकं निक्षिप्य प्रगुणीबभूव । ततस्तस्मै श्रेष्ठी शिक्षां ददौ'वत्स ! त्वयाऽनीतिपुरे न गंतव्यं, तत्रान्यायप्रियो नूपः, श्रविचारकोऽमात्यः, गृहीतक्षकः श्रेष्ठी, यमघंटा गणिका, द्यूतकारचौरपारदारिकाद्या अनेकशः संति । अविज्ञातस्वरूपो यस्तत्र याति, तस्य सर्वस्वं तलोकैर्गृह्यते, तत्पुरं मुक्त्वाऽन्यत्र यदृच्छया त्वं गच्छेः' इत्यादितद्दत्तां शिक्षां प्रतिपद्य शुभेऽह्नि कृतमंगलोपचारो यानपात्रे समारूढश्चलितः । अनेकग्रामनगरछीपेषु पर्यटन् जवितव्यता नियोगेन यत्रानीतिपुरं तत्राजगाम । तन्निवासिनो धूर्त्तास्तं पोतमायातं दृष्ट्वा दृष्टास्तस्यानिमुखमाजग्मुः । तान् वीक्ष्य शंकितो रत्नचूको वेलाकूलमुपागतं कंचिन्नरं पृच्छति स्म - 'न ! अस्य दीपस्य किं नाम ?' । सोऽवदत् - 'चित्रकूटाख्योऽयं घीपः, अनीतिपुरमेतत्' इति तेन पुंसा निवेदिते श्रेष्ठिसुतो दध्यौ - 'दैवात् पित्रा निषिद्धस्थलेऽहमागतः, नहि सुंदरं संजातं, परं मे वांटितो लाजोऽत्र जविष्यति, यतः -
" प्रशस्तशकुना यत्रानुकूलपवनस्तथा । उत्साहो मनसश्चैतत् सर्वं वाजस्य सूचकम्” ॥ १ ॥ ततः श्रेष्ठितो यानात्समुत्तीर्य वेलाकूले निवासमकरोत् । नगरतस्तत्र चत्वारो वणिज आययुः, स्वागतप्रश्नपूर्वकं तमित्यूचुः - ' वयं तावकीनं ऋयाणकं ग्रहीष्यामः अस्य हि मूल्यं यत्तत् त्वयोदितैर्वस्तुनिर्निजं नगरं गछतस्तव तं पूरयिष्यामः' | 'एवमस्तु' इति तेनोके तस्य क्रयाएकं सर्व विभज्य तैर्धूतैः
ते
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशमा स्वस्वगृहेषु निन्ये । ततः सपरिकरो वस्त्राद्यामंबरांचितः सोऽनीतिपुरं प्रष्टुं चचाल । अत्रांतरे कश्चि त्कारुः स्वर्णरूप्यादिमं मितमुपानद्युगलं तस्योपढौकयामास । तस्मै तांबूलं दापयित्वा श्रेष्ठिपुत्रोऽवदत्॥ १५॥ 'त्वामहं हर्षयुक्तं करिष्यामि' इत्युक्त्वाऽग्रेऽगमत् । ततः कश्चिदेकाक्षः कितवस्त मित्युवाच - 'नोः श्रेष्ठिसुत ! मया सहस्रेण प्रव्येण स्वनेत्रं ग्रहण के त्वत्पितुः पार्श्वे मुक्तं, तत्त्वत्तोऽहं ग्रहीष्यामि, परं तपनं त्वं गृहाण' । श्रेष्ठिपुत्रो दध्यौ - 'अहो ! घटमानं वदति, तथाप्युपस्थितं वित्तं स्वायत्तं करोमि, पश्चाद्यथोचितमुत्तरं दास्यामि' एवं विचिंत्य तकनं गृहीत्वा तमजापत - ' त्वया ममावासे गंतव्यं । ततः पुरतायतं श्रेष्ठिनंदनं दृष्ट्वा चत्वारो वंचका नरा एवमन्योऽन्यं जजङपुः- तत्रैकः स्माह - 'समुद्रस्य नीरमानं गंगायाः सिकतामानं ज्ञानिनो जानन्ति पुनः स्त्रियो हृदयं न जानंति केऽपि ' । द्वितीयोऽवोचत् - 'बहवः स्त्रीहृदयस्य वेत्तारः संति, परं तविशारदः कोऽपि नास्ति ' । तृतीयः स्माह - 'पूर्वाचार्यैर्नापितं नासत्यं परं कैश्चित्सर्वज्ञैरपि विज्ञायते । अथ चतुर्थेन प्रोक्तं- 'एष श्रेष्ठितः सर्वमेत विजानाति' । ततश्चान्ये ऊचुः - 'सुरापगा दूरे वर्त्तते, त्वं रत्नाकरजलस्य मानं श्रेष्ठितपार्श्वे कारय' एवं हवात्तेन प्रोत्साहितः श्रेष्ठिसुतोऽपि तमर्थमंगीकृतवान्, तदा तैरमुना सह कराहतिर्विदधे - 'यदि त्वमेवं कर्त्तासि तदा नो लक्ष्मीस्तवायत्ता, अन्यथा वयं चत्वारोऽपि तव श्रियं ग्रहीष्यामः' श्रोमित्युक्त्वा सोऽपि पुर - तश्चचाल । स एवं चिंतयति - 'एतेषां कार्याणां निर्वाहः कथं जविष्यति ?, तस्मादनेकनर चित्तरंजनकर्मठाया वारांगनाया गृहे याम्यहं । तत्र गतस्थास्यान्युत्थानाच्यं गोवर्त्तनस्नानभोजनादिक्रिया विदधे
स्तंज. ११
॥१५॥
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
का तया, ततः संध्यासमये वासगेहे शयनीये मनोहरे तया सह निषसाद । यावत्सा विषामुचितां गोष्ठी
प्रकर्तुमारेजे, तावत्तेन स्वीया वार्ता ख्याता-'अयि ! त्वं स्वपुरचेष्टितं वेल्सि, एतेषां विवादानां ममोत्तिरं वद, निर्वाहितायां चिंतायां हे सुभु ! त्वया सहाहं रंगवाती करिष्यामि' । सा तं प्रत्यूचे-'नोः
त्वं शृणु-दैवादिह यः कश्चिदिन्यः समायाति तस्य सर्वस्वमेतैर्धूर्तजनैर्गृह्यते । तत एको व्यस्यांशो महीपतेर्दीयते, द्वितीयः सचिवस्य, तृतीयः श्रेष्ठिनः, तुर्याशस्तक्षारक्षकस्य, पंचमांशः पुरोधसश्च, मन्मा
तुर्यमघंटायाः षष्ठांशो दीयते । सर्वेप्यनाचारप्रियाः, तदने किं क्रियते ? तथापि मन्मातुः समीपे त्वां * नेष्यामि । तत्रोपविष्टेन त्वया प्रश्नोत्तरं श्रोतव्यं' इत्याख्याय सा तस्य स्त्रीवेषं पर्यधापयत् । ततोऽकायाः ।
समीपमागत्य प्रणम्यासीना। ततः कुट्टिनी जगाद-'वत्से ! कस्येयं सुता ?" । साख्यत्-रूपवती
नाम्नी श्रीदत्तश्रेष्ठिनः पुत्री मम मिलनायागात्' । अत्रांतरेऽकाया अंतिके यै रत्नचूमस्य सकलं क्रया-II कणकं जगृहे, ते वणिजः समायाताः । तैः स्वीकृतवृत्तांते कथिते कुट्टिन्युवाच-'नवतां व्यर्थमनोरथैर्हा
निर्जविष्यति न पुनः कश्चिमानो दृश्यते, तदिष्टवस्तुना कथं यानं पूर्यते ? इला त्वनेकविधा स्यात् , यदि नवनिरसौ मशकास्थिनिर्यानं पूर्ण कारयति, तदा यूयं किं कुरुथ ? । ते जजटपुः-'तस्येदृग धीप्रपंचः कुतो जविष्यति ? वालकत्वात् प्राग्वयस्त्वाच्च । कुहिनी जगाद-वालोऽपि कश्चित्स्यात्सुधीः । कश्चिद् वृशोऽपि अपमितः' इति श्रुत्वा ते स्वौकसि ययुः । अथ विकसन्मुखः कारुरक्वामित्यूचे'अस्मिन् पुरे कश्चिबेष्ठिपुत्रः समागतः, तस्योपानबुग्मं वयं मयोपढौकितं, अमुना 'खां दृष्टं करिष्यामि'
2010
For Private Personal use only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा-
स्यतोऽस्मि, ततस्तस्य सर्वस्वे गृहीते मम प्रहृष्टता जाविनी' । अकाऽवोचत्-रे कारो! यदाऽसौ ते 8 खेस. १५ इत्युक्ताल
नरेंजस्य तनयोत्पत्तिं निवेद्य हृष्टो न वेति कथयति तदा तव का गतिः । सोऽपि श्रुत्वा ययौ । ततः । ॥१६॥ एकदृग्तकार एत्यात्मधूर्तजावार्थ कुट्टिन्यग्रे न्यवेदयत् । तदा यमघंटा विहस्योचे–'यत्त्वया स्वधन।
हातस्य दत्तं तत्साधु न कृतं' । सोऽब्रवीत् 'कथं ? । नूयोऽकाऽज्यधात्-'कस्याप्यन्यस्य देहिनोऽति सायदाऽयं तवाग्रे ढौकयिष्यति, तदा नवान् ‘मामकीनं नेत्रं नेदं' इति कथयिष्यति, तन्नत्वा सोऽपि
त्वामेवं वदिष्यति–'मपितुः पार्थे त्वया न्यासीकृतं त्वत्सत्कमेकं नेत्रं, वितीयं तव पॉर्वेऽस्ति, श्मे | हैाउने अपि तुलायामारोप्येते, तुट्ये जाते त्वया ग्राह्ये नान्यथा' तदा त्वं किं करिष्यसि ? । कितवो |
जगाद-'तवेदृशं बुद्धिकौशलं, कुतस्तस्य ?, ततस्तस्य सर्वस्वं खलु मम करगतं ज्ञेयं' इत्युक्त्वा सोऽपि प्रययौ । ततस्ते वंचका नरा एत्य तस्याः स्वां कथां कथयामासुः । साऽवोचत्-'नवतामपि अस्मिन् || प्रपंचे लानं न कञ्चित् पश्यामि, कुतः ? स एवं वदिष्यति–'मया समुज्नीरस्य मानं सर्वथा कार्य, युष्मानिनिम्नगातोयं पृथक्कार्य ततस्तवचनं कर्तुमशक्का हीनवादिनो यूयं गृहसर्वस्वहरणं खप्स्यध्वे । तेऽपि म्यानमुखाः स्वस्थानं ययुः । श्रेष्ठिनंदनस्तयोक्तप्रत्युत्तराञ् श्रुत्वा चित्ते बजार । ततस्तत्स्थानात् || समुत्थाय रणघंटया समं तद्गृहमाययौ, तां चानुज्ञाप्य निजाश्रयेऽगात् । ततश्चाक्कोक्तोपायेन सर्वका- ॥१६॥ योणि साधयामास, लांमग्राहिवणिजां पार्थाच, वायबुमानकारिन्योऽपि बसाच्चतुर्खदधनमग्रहीत् ।। तेन व्यतिकरेणेखापतिरप्यवोचत्–'अहो ! अस्य पुंसोऽद्भुतं माहात्म्यं, येनामधूर्त्तनगरस्यापि वित्तं 5/
C
20
X
For Private & Personal use only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
%
%
%
खोकाऽपादA' । विस्मितो नृपतिस्तमाकार्य जगाद-'नो जप ! तुष्टोऽस्म्यहं, तव किं करोमि समीनिहितं ?' । सोऽपि नृपात्तां गणिकां ययाचे । राज्ञा समादिष्टा सा तस्य गेहिनी जज्ञे । ततः प्राप्तलाजो
|ऽसौ क्रयाणकेन यानं संपूर्य निजां नगरीमगात् । रत्नचूमः पित्रोश्चरणयं प्राणमत् । ततः पित्रे स्ववृ-14 त्तांतं न्यवेदयत् , तन्नृत्वा श्रेष्ठी हृदयेऽधिकं प्रमोदं बजार । ततः सा सौजाग्यमंजरी वेश्या तं ऽष्टुमा-1 गता, तेनैवं प्रजटिपता-'न ! त्वऽपदेशेन देशांतरे गत्वा मयेयं कमलोपार्जिता । नूयो राज्ञोऽनुज्ञया । साप्यस्य गेहिनी जज्ञे । ततोऽन्यान्यपि कलत्राणि परिणीय स भव्याधिक्येन त्यागनोगौ चकार । चिरं 8 जोगश्रियं जुक्त्वा निजपुत्रेषु गृहजारमारोप्य सद्गुरोः पार्थेऽहिंसामूलं जिनधर्म श्रुत्वा वैराग्येण प्रवबजे, प्रव्रज्यां च पालयित्वा समाधिनांते विपद्य स्वर्ग गतः, क्रमान्महानंदपदं ययौ । अत्रायमुपनयः|'जव्यजीवो वणिक्सुतः, तस्य जनको धर्मदायको गुरुः, साधर्मिका वेश्यावचःसमाः, तेल्यो जनितो-18 त्साहत्वेन पुण्यलदम्या उपचयं कर्तुं सोद्यमी जवेत् , गुरुणा मूलप्रव्यं चरणमर्पित, अनीतिपुरनिषेधश्चानीतिनिषेधः, संयम यानपात्रं, तेन नवोदधिस्तरणीयः, नवितव्यतानियोगात्प्रमादाच्चानीतिपुरगमनं कुप्रवृत्तिसंचरणं, अन्यायपो मोहः, जामग्राहिवणिक्तुट्याश्चत्वारः कषायाः, विषयतृष्णा च ||
सा वेश्या, जंतोः सुमतिदायिनी पूर्वकृतकर्मपरिणतिः साऽक्का, तत्प्रजावेण देहन्नृत् सर्वमशुजमुझंध्य धर्म-18 पदमार्गे जन्मक्षिताविव पुनरानीयते' इत्यादियथायोग्यं मनीषिभिरुपनयः करणीयः।
ॐ00%20%2-%4-%
2010
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
चपदराप्रा.
स्तर
॥१६॥
एतत्प्रबंधोपनयं विचार्य, अज्ञानतो जातविकारजावम् । थानीयते धर्मनि (वि) धौ पुनः स, तेनैव यातीत्यनघं नृजन्म ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ घादशस्तंने शताधिकाप्टसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७० ।।
***ॐॐॐॐॐॐ
॥ शताधिकनवसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७ ॥ अग्रेमान्य पकालं धृतान्यपि सौख्यदानीत्याहअटपकाखं धृतान्येतद्ब्रतानि सौख्यदानि हि । अतः प्रदेशिवद् ग्राह्याएयेतानि तत्त्ववेत्तृभिः ॥ १॥
स्पष्टः । संबंधस्त्वयंश्रामलकटपोद्याने समवस्तं श्रीवीरं नत्वा नवोत्पन्नः स्वर्गादेत्य सूर्यानो व्यजिज्ञपत्–'गौतमादीनां नवनाव्यविधिदर्शनाय ममानुज्ञां ददातु' इति तेन त्रिवारं विज्ञप्तः स्वामी मौनमवसंवयत् , तत्सुरेणानिषेधयन्ननुतिपर'ऽबोधि । तत ऐशानी दिशमाश्रित्य देवो निजनुजघ्यादष्टशतं देवान् देवीश्च विकृत्य ? घात्रिंशविध व्यं दर्शयित्वा महर्षिकः सूर्याजो विद्युइंग श्वोत्प्लुत्य पुनः स्वर्ग ययौ। अथान्यज्ञोकबोधविधित्सुणैतमो वीर पाठ-'कोऽयं देवः? इयती श्रीश्च कथं ? । ज्ञातसुतः प्राह-हे गौतम ! श्वेतम्ब्यां नास्तिकः
॥१६॥
___JainEducation International 20
For Plate & Personal use only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
201
प्रदेशी जूपः, सूर्यकांता तनार्याऽस्ति, सूर्यकांतो नंदनश्च । तन्नृपस्य चित्रनामामात्यः सोऽन्यदा राजकार्येण जितशत्रुनृपांतिके श्रावस्त्यां ययौ, तत्र केशिनं गणेशं प्राणमत् । स चतुर्ज्ञानिपार्श्वाद् गृहित्रतानि | प्रपद्य श्वेतम्ब्यां च विहाराय तमन्यर्थ्य गृहं ययौ । अथ विहतः केशिसूरयः क्रमाचेतम्न्युद्यानेऽवात्सुः । उद्यानपालकात्तदागमनं विज्ञाय मंत्री दध्यौ - ' मयि सचिवे सति मत्स्वामी नरकं गंता, तन्नाई, अतोSद्य केन चिन्मिषेण गुरोर्गिरं श्रावयामि नृपप्रसादानामनृणो जवामि च' इति ध्यात्वा वाहवादनदजेन | चित्रमंत्रिराट् प्रदेशिनं तं प्रदेशं निन्ये । श्रांतस्तरोश्याया विश्रांतो दूरतस्तद्देशनां श्रुत्वोगं वहन् मुख- ॐ मर्कटिकां कुर्वन् मंत्रिणं बजावे - ' किमसौ रारटीति श्रार्त्तवत् ?' । 'राजंस्तदंतिकगमनान्निश्चयो जावी इति तेनेत्थं निकटं नीतः । इति देशनां स शुश्राव -
"मूढास्तत्त्वमजानाना, नानायुक्तत्यर्थ पेशलम् । श्रसासनया जन्म, हारयंति मुधा हहा " ॥ १ ॥ इत्यादि श्रुत्वा मुनीशं प्रति वदति - 'जो मुनीश ! परलोकः पापं पुण्यं जीवश्च नास्ति । कथं ? यतो मदीयः पिता महापापी पापं कृत्वा नरके गतोऽभूत् ( जावी), तस्य पितुः पुत्रोऽहं वञ्जनः, कथमि| हागत्य न कथयति मम दुःखं ? ' पुत्र ! त्वया पापं न विधेयं' इति हेतोः परलोको न पापं च न १ । मम माता दयापरा स्वर्गे गताऽभूत् (नविष्यति ) स्वर्गस्य सौख्यं कथमागत्य न कथयति ? ' हे पुत्र पुण्यं विधेयं इति परलोको न, पुण्यं च न २ । स्थगितकुंजिकाप्रक्षिप्तचौरो मृतः, विलोकिता कुंजिका, परं नि न तर्हि जीवः कथं निःसृतः ३ । शरीरे कृमिजीवा दृष्टाः परं प्रवेश बिन, तर्हि प्रवेशको जीवो न
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
संत्र. ११
उपदेशपा सर्वे जीवास्तुष्ट्या न, केषांचिठरो दूरे याति केषांचिदासन्ने पतति, कथं सदृशा एव ? ५। जो
श्राचार्य ! एकश्चौरो जीवन मृतश्च तुखारूढः सदृशः, स जीवन कथं न गुरुः, मृतश्च कथं न सघुः । ॥१६॥ इति हेतोर्जीवचिंता वृथा ६ । पुनरपि जो श्राचार्य ! एकश्चौरः खंगीकृतो विलोकितः, परं कस्मि-12
नपि शरीरप्रदेशे जीवो न दृष्टः, इति । जोः! यथा प्रत्यक्षण घटादिपदार्था दृश्यते तथा जीवो न||
जोः ! कुंथूनां हस्तिनां च देहे तुझ्यो जीवः कथं ? कुंथुशरीर लघुतरं करिशरीरं च गरीयः ए। नोः! कुलक्रमायातं नास्तिकमतं कथं मुच्यते ? १० इति प्रदेशिनृपप्रश्नाः । श्रश्र गुरुः प्रत्युत्तरं ददा-12
ति-'नो राजन् ! त्वदीया प्रिया परनरसंगिनी दृष्टा, स नरस्त्वया धृतो वयो मारणाय तक्षारक्षकाPणामर्पितः, सोऽपि कथयति-'जो राजन् ! स्वगृहे स्वपुत्रमिलनाय मुंच' त्वया तवचः क्रियते ? । 'हे ।
श्राचार्य ! सापराधिवचः कथं क्रियते ?' तर्हि परमाधार्मिकैस्तव मिलनाय त्वत्पिता कथं मुच्यते ? १॥ संचारके स्थितोत्यजः सन्नास्थितं पुष्पार्चितं नर्तकीमगीतगानकसितं त्वामाकारयति, हे नृप ! त्वयां| त्यजसमीपे गम्यते ?' । 'हे मुनीश ! कथं तत्र गम्यते ? तर्हि सन्नासदृशः स्वर्गलोकः, तत्र स्थिता त्वदीया माता प्रबलसौख्यकखिता कथं संचारकसमे नरखोके तव बोधाय मिलनाय वा समेति ? २।।
जूमिगृहे वादितशंखस्य नादो बहिः श्रूयते परं किं न दृश्यते, तथा कुंजिकाजीवस्वरूपं ३ । खोहगो-1 इसकोऽग्नौ मुच्यते तदाग्निमयो नवति परमग्निप्रवेशविकं न दृश्यते, तथा ऋमिप्रवेशविकं न ।। सुको-IA
मखो बासः, कठिनो वृक्षः, तान्यां क्रमेण मोचितशर श्रासन्ने दूरे च याति, तर्हि सुकोमलकठिनदे
॥१६॥
2010
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
हयोर्विशेषः ५। वायुपूरितो तिर्न गुरुः, वायुरहितश्च न लघुः, तथा तुलारूढश्चौरजीवो देहश्च ६।४। नो नृप ! अरणिदारुणि अग्निर्विद्यते परं खंमीकृत्य विलोक्यते तदा न दृश्यते, तथा तनौ ||
जीवोऽस्ति, सर्व दृश्यते ७ । यथा वायुना पत्रं चलति परं प्रत्योण वायुर्न दृश्यते, तथा जीवप्रदेशयो-| ४ागेन शरीरचलनं नवति परं प्रत्यक्षेण जीवो न विलोक्यते । यथा प्रदीपो महागृहं प्रकटयति,81 स्थाहयां मुक्तः स्थाट्युद्योतकः, एवं जीवोऽपि लघु बृहन्दरीरं प्राप्येति ए। हे नृप ! परंपरागताधर्ममत्य-I!
जन् पुमान् विपदां पदं स्यात् , लोहनारवाहिवत् । यथाRI 'केचिच्चत्वारः सुहृदो लानार्थिनो देशांतरे गवंतः क्वचिसोहाकरं प्राप्य लोहं जगृहुः । ततोऽग्रे चलंतो |
रूप्याकरं दृष्ट्वा त्रयस्तु खोहं विक्रीय रूप्यं जगृहुः, चतुर्थस्तु कदाग्रहित्वाखोहं नामुंचत् । क्रमेणैवमग्रे । तारं विक्रीय स्वर्णाकरतः स्वर्ण लात्वा चलंतस्त्रयस्तु रत्नाकराजत्नानि कनकं विक्रीय जगृहुः, ते सुखि-||
नो जाताः, चतुर्थस्तु आजन्म दुःखितामवाप । एवं लोहनारवाहकवत् परंपरागतमिथ्यात्वमत्यजन् | है :खी स्यात् । इमान्युत्तराणि अश्वारूढः स श्रुत्वा धर्म प्राप । ततो विनयेन नत्वोवाच-'प्रनो !
प्रत्यूषेऽहं युष्मान्नत्वाऽविनयं दामयिष्ये' । ततः प्रनाते कोणिकवन् महामहेन गुरुं ननाम, बादशवतानि जग्राह । गुरुः प्राह-हे नृप ! पुष्पितफलितवनारामवत् पूर्वमन्येषां दाता त्वमजूः, अधुना धर्म प्राप्य तेपामदात्रा न जाव्यं, शुष्कवनवदरमणीयत्वमनुचितं, अस्माकमंत-|| रायो धर्मापनाजना च स्यात्' । नृपः प्राह-'स्वामिन् ! सप्तसहस्रनामाणां चतुरो जागान् करिष्येऽहं।।
Jain Education Internation
3
.
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशपा.
॥१६॥
एकेन सैन्यवाहनसंतोषः, वितीयेनांतःपुरपोषः, तृतीयेन कोष्ठागारपुष्टिः, चतुर्थेन दानशालादिधर्मकरणं' इत्यं धर्म स्वीकृत्य गुरु नत्वा गृहमाजगाम, श्रमणोपासको बभूव । कामनोगेष्वनासक्तं तंग विज्ञाय सूर्यकांता नार्या नृपहननोपायं चिंतयंती सूर्यकांतपुत्रमाह-त्वत्पिता देशराष्ट्रादिचिंतारहितः । श्रावकीय विचरति, अतस्त्वं शस्त्रमंत्रविषाग्निप्रयोगेण हत्वा राज्यं कुरु, क्वचितपत्रस्य निष्कासनं | न्याग्य' श्रुत्वेति स मौनं बजार । ततः सा दध्यौ-'नूनमयं पुत्रो मंत्रनेदं करिष्यति' इति ध्यात्वा|ऽशनेषु बलं खब्ध्वा विषं प्रक्षेप्य नोजनमकारयत् । तेन वेदना प्रावृता । स्त्रीकृत्यं ज्ञात्वाऽपि न ४
चुकोप । ततः पौषधागारे दर्जसंस्तारके आरुह्य पूर्वा निमुखः शक्रस्तवमुक्त्वा मनसि स्वधर्माचार्य स्मृत्वा ||६|| यावजी सर्वतः पापस्थानानि व्युत्सृज्य समाधिना कालं प्राप्य प्रथमस्वर्गे सूर्याजविमाने चतुःपट्यायुदेवोऽभूत् । एकोनचत्वारिंशदिनानि यावद् व्रतानि धृत्वा साकादशलदयोजनायामविस्तृते विमाने से महर्डिको देवो जातः । त्रयोदशषष्ठतपश्चरितानंतरं त्रयोदशे पारणके संस्तारके संस्तारः कृतस्तेन ।
स एष मत्वाऽवधिना स्वबोधि, सूर्याजनामा नुवमन्युपेतः।।
मुक्त्वा ततः पट्यचतुष्कमायु-श्युतो विदेहेषु शिवं समेता ॥१॥ ॥ इत्यब्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्तौ
॥१३॥ बादशस्तंने शताधिकनवसप्ततितमं व्याख्यानम् ॥ १७ए॥
204
For Private & Personal use only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
201
॥ शताधिकाशीतितमं व्याख्यानम् ॥ १८० ॥
अथोपासकवर्णनमाह
पवन् कश्चित् श्रावको निःस्पृहायणीः । कूर्मापुत्र इवामोति, केवलज्ञानमुज्ज्वलम् ॥ १ ॥ स्पष्टः । ज्ञातमिदं -
दुर्गमपुरे
नृपः, तस्य द्रुमादेवी दयिता, तयोर्लनकुमारसुतोऽभूत् । स राज्ययौवनमदेन बहूनन्यकुमारान् कंडुकमिव व्योम्नि उलालयन् सदा रमते । अन्यदा तत्पुरोद्याने केवली समवसृतः । तं प्रति तघनयक्षिणी जमुखी प्राग्नवपतिगतिं पप्रछ । ज्ञानी प्राह - ' त्वत्प्राग्नवस्वामी एतत्पुरनृपस्य सुतो जातोऽस्ति' तछ्रुत्वा प्राग्जवरूपेण प्रयोज्य कुमारं संहृत्य देवी स्वनुवने गता । देव्युक्तप्राग्जवं श्रुत्वा जातिस्मृत्या मिश्र: प्रेमनरोऽभूत् । देवी स्वशक्त्या तद्देहं सुगंधं स्वजोगयोग्यं चकार । तत्त्पतरौ तु गुरुज्ञानतस्तबुद्धिं लब्ध्वा क्रमेण दीक्षां जगृहतुः । अथ यक्षिणी श्रवधिना पत्यायुः स्तोकं मत्वा तत्रैव वने केवलिपार्श्वे मुमोच । तत्र
"जद निंबसमुप्पन्नो, कीको कपि मन्नए मदुरं । तह सिद्धिहरुक, संसारे दुइ सुदं विंति ॥ १ ॥
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपदेशप्रा.
स्तन. १३
॥१६॥
इत्यादिदेशनां श्रुत्वा सजास्थनिजपित्रोः कंठे विक्षग्य विलपन् गुरुन्निर्बोधितः__“जो नविन मणुअनवं, सहिलं धम्म पमायमायरई।
सो लचं चिंतामणि-रयणं रयणायरे गमई" ॥१॥ इत्यादिदेशनया देव्या सम्यक्त्वं कुमारेण च चारित्रं प्रतिपन्नं । क्रमेण कुमारस्तत्पितरौ च महाशुक्र-3 स्वर्ग प्रापुः । यक्षिणी तु मरनृपस्य वेशालिकाख्या नार्या जाता । तत्र दंपती धर्मिष्ठौ शुक्रस्वर्गे जग्मतुः। ततश्चयुत्वा कुमारो राजगृहे महीनृपनार्याकूर्मादेवीकुदौ अवतीर्णः, शुजवासरखग्ने प्रसवोऽजूत् ।।
धर्मदेव इति नाम दोहदानुसारेण धृतं । प्राग्जवे बालानां पोट्टलं बवा कंबुकं कृत्वाऽरमत, तेन वामनो | पादिहस्ततनुरजनि । लोके कूर्मापुत्र इति नाम जातं । तारुण्ये बढयस्तरुण्यस्तं समीहंते, परं स्वयं मनसि ।
विरक्तः । एकदा गण्यमानं श्रुतं मुनिमुखान्मृत्वा जातिस्मरणं सली, तेन ध्यानानसेन कर्मेधनं दग्ध्वा । | केवलज्ञान प्राप । 'यदि तावदहं चारित्रं गृह्णामि, तदा शोकेन पित्रोमरणं स्यात्' अतस्तयोः प्रतिवो | धनकृते अज्ञातवृत्त्या गृहावासेऽस्थात् ।
यतः"कूम्मापुत्तो अन्नो, को धन्नो जो समायतायाणं ।
बोधत्थं नाणि (णी) वि हु, घरे ठिो नायवित्ति (ती) ए" ॥१॥ शत्रांतरे स्वर्गाच्चत्वारोऽपि च्युत्वा वैताढ्ये खेचरा जाताः । नुक्तजोगाश्चारणमुन्यंतिके प्रवबजुः, ते ||
Jain Education international 20
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
है महाविदेहे जिनं नंतुं गताः, देशनां ददतं प्रतुं नत्वा स्थिताः । तत्र चक्रवर्ती वैताब्यादागतान् तान् प्रमुखाविज्ञाय पप्रच-स्वामिन् ! उत्कृष्टा विहरतो जिनाः कतिधा नवंति ?' हे चक्रिन् !
"इह मणुअखित्तमज्के, महाविदेहा हवंति पंचेव ।
इक्विक्कमि विदेहे विजया वत्तीस वत्तीस"॥१॥ "बत्तीस पंचगुणिया, विजया सयं हविक सन्जुियं ।
जरहेरवय ( दस ) खेवे, सत्तरिसयं होई खित्ताणि" ॥२॥ IMI एतेषु १७० क्षेत्रेषु १७० जिना विहरतो खन्यते' । पुनः पप्रच-'नगवन् ! संप्रति जरते चक्री | | केवली वा कोऽपि विद्यते न वा ? । प्रनुः प्राह-'चक्रिन् ! जरते कूर्मापुत्रो गृहवासे केवसी अस्ति, 18
मातापितृवोधनार्थ गृहे एव स्थितोऽस्ति' । ततस्ते चारणाः पात्रुः–'नगवन् ! अस्माकं केवलं कथं से IPावि ? जिन उवाच-'युष्माकं कूर्मापुत्रसमीपे केवलं नविष्यति' इति श्रुत्वा ते चत्वारोऽपि तत्रैयुः,
मौनेन तस्थुश्च । तदा तेनोक्ताः-'यूयं श्रीजिनवचनादत्रागताः परं पूर्वनवस्वरूपं युप्मानिरित्यं समनु-14 जूतं' । ते प्राग्जवाञ् श्रुत्वा जातिस्मृत्या दपकश्रेणिं ययुः, केवलं प्राप्य च तत्र जिनांतिके श्राययुः, केवखित्वाऊिनमवंदित्वा तस्थुः । तदा इंजेण पृष्टः प्रनुः प्राह-'इमे चत्वारः कूर्मापुत्रमुखात् स्वानुनूतं नवस्वरूपं श्रुत्वा केवलिनो बनूवुः । पुनरिंजः ग्राह-जगवन् ! कदा स दीक्षा ग्रहीप्यति ?' । प्रनुणोक्तं-'इतः सप्तमदिने अव्येण संयमं ग्रहीष्यति' । ततः कूर्मापुत्रो मातरं पितरं च प्रबोध्य केश
_ 2010_05
For Private Personal use only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ *** उपदेशमा-मालोचं चकार / देवैः स्वर्णपद्मं रचितं, धर्मवाण्याऽनेकान् प्रबोध्य शिवं साधयामास / जघन्यतो दिहस्त॥१६॥|| देहो नरः उत्कृष्टतस्तु पंचशतधनुर्मितदेहः सिद्धिं प्राप्नोतीति श्रुतौ / स्वर्णरूप्यमणिरत्नसंकुले, नृत्यगीततरुणीसमन्विते / यस्य मानसमवाप लुब्धता, नेदृशेऽपि जुवने हि तं स्तुमः // 1 // KI इत्युपदेशप्रासाद-टीका लदम्यादिसूरिणा / श्रीमविजयसौलाग्य-सूरिशिष्येण संस्तुता // 1 // पंचदशनिरश्राजिः, स्तंनोहादशमः स्मृतः / अब्दाहर्मितझातेषु, अशी त्यग्रं शतं मतं // 2 // प्रेमविजयादिनामा य-स्तस्य हि देशनाकृते / लिखितोऽयं प्रयत्नेना-चंजार्क च चिरं जीयात् // 1 // // इत्यन्ददिनपरिमितहितोपदेशसंग्रहाख्यायामुपदेशप्रासादग्रंथस्य वृत्ती कादशस्तंने शताधिकाशीतितमं व्याख्यानम् // 10 // Pareanarastassassafrastraa समाप्तोऽयं द्वादशः स्तंजः॥ cascasas SPASDASDASDASH * Hotekos 2011 For Private & Personal use only