Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
તબક શ્રીરસિકલાલ છગનલાલ શૈઠ B.Com.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭e.
(
75
લેખક:શ્રી રસિકલાલ છગનલાલ શેઠ B.Com.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથમાળા–માતુશ્રી ડાહીબાઈ ગ્રંથમાળા ૫૫–૧૨ પ્રકાશક : નટવરલાલ છગનલાલ શેઠ
છગનલાલ ચતુરભાઈ શેઠ પરિવાર વતી.
અંબિકા નિવાસ, કરણસી હજી રોડ, રાજકેટ–૧ (૨) વીરવાણું પ્રકાશન કેન્દ્ર
C. નંદલાલ તારાચંદ વેરા B–૪૫૪૬, શાંતિનગર, ચોથા માળે. ૯૮, નેપીયન સી. રેડ, વાલકેશ્વર,
મુંબઈ–૬. (૪૦૦૦૦૬). ફેન નં. ૮૨૨ ૮૨૯૨. પહેલી આવૃત્તિ : પ્રત ૫૦૦૦ પ્રકાશન તિથિ : વિ. સં. ૨૦૪૬, બળેવ. તા. ૬-૮–૧૯૯૦ પ્રાપ્તિસ્થાન : (૧) નિરંજન રસિકલાલ શેઠ
૩૬, સુધનલક્ષમી જૈન સેસાયટી નં. ૫ સુભાનપુરા, વડોદરા-૭ (૩૯૦૦૦૭). નંદલાલ તારાચંદ વોરા(ઉપર પ્રમાણે) રમણલાલ છગનલાલ શેઠ, વણિક નિવાસ, કામાગલી,
ઘાટકોપર, મુંબઈ (૪૦૦૦૮૬). (૪) શાહ ધીરજલાલ વૃજલાલ
૨૩, રિદ્ધિધર સેસાયટી,
નવા વાડજ, અમદાવાદ-૧૩.(૩૮૦૦૧૩) મૂલ્ય : રૂા. ૨૦-૦૦ મુદ્રક : જક્ષણ પ્રિન્ટર્સ એન્ડ ટ્રેડર્સ ટે.નં. ૪૮૧૦૬૫
ખાસ વિનતિ : આ ગ્રંથ જૈનધર્મશાસ્ત્રો વિષેને છે. તેની કોઈપણ પ્રકારે આશાતના કરશે નહિ કે થવા દેશે નહિ. આ ગ્રંથના સવ હક્ક લેખકને સ્વાધીન છે.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૦૦૯=૦૦૦=
૦૦==૦૦=૦—૦૦=૦=૦૦=૦૦=૦૦=૦૦e=SO૦e=:-૦૦૯
૦= ૦૦નું
૦૦૯
SE૦૦=
૯ U સ્વર્ગવાસ સંવત : ૨૦૧૭
સુદ તા. ૧-૪-૧૯૭૧ || ચૈત્ર
=૦૦
૦.૦૦=૦ ૧૦૦=
૦૦ ૧=૦૦૯ 5૦==૦૦ ૧૦૦= ધર્માનુરાગી પિતાશ્રી સ્વ. છગનલાલ ચતુરભાઈ શેઠ
૦૦es SGE O૦=
સમર્પણ
૦૦=
જન્મ િસંવત : ૧૯૪૨
વૈશાખ સુદ ૭
ઈ. સ. ૧૮૮૬ ||
૦૦===૦૦===૦૦=1
=૦૦= =૦૦=
૦૦===૦૦ ૧=૦૦=૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦=૦-૦૦===૦૦૯ ૦=૦૦=
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
--૦૦=
S૦=
૦
૦૦૯ ૨૦ ૨૦=૦૦= ૦૦ ૧=૦૬૯૦૦૪
વાત્સલ્યમૂતિ માતુશ્રી સ્વ. ડાહીબાઈ છગનલાલ શેડ
૦
૧૦૦=
૬૦૦=૦=૦૦== ૦=૦૦૦
ES૦= =
= =
= =
=
= =
= =
ટે)૦=૦૦=૦૦૦= = =. જે૦૦૯ SC= 500CG SOG PEOS
= =
= =
= =)=
જન્મ
સ્વર્ગવાસ સંવત : ૧૯૪૭
સંવત : ૨૦૨૨ કારતક સુદ ૧૫
માહ વદ ૧૪ (કાર્તકી પૂનમ) સમર્પણ (મહાશિવરાત્રી) છે S૦૯૬ ૦=૦૦૦ ૦૦૬ ૦૦૬ ૦૦૬ ૦૦==૦૦=૦=૦૦૯
9૦૯
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
)
S>
G --) { SOG
]=૦૦ ૧=૦૦=
== =૦૦=>૦=૦=૦૦=૦=૦૦
૦૦e=>DGE 2
સ્વર્ગવાસ તા. ૧૩–૧–૧૯૯૦
શ૦૦૦==૦૦૦y૦= Eye=+=૦ ૦ ૦૦૪ઇ૦= =૦૦=
નિસ્પૃહ સેવાભાવી સ્વ. રમણલાલ છગનલાલ શેઠ
જેને ઈ. સ. ૩-૨-૧૯૨૧
DGDGDGDCGDGDGDG2G: SG 90€ DGDG DG
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ૦૯= ૧૦૦
=
9 ૦
=c
= Se= ૬૦૦=
SE)૦૭૯=
ધર્માનુરાગી સ્વ. નિરજના મનહરલાલ શેઠ
૦૦=૦૦૯:૦=૦૦=
మండపముండనందం అనందండాండునందకుండా
૦૦=૯૦૦=
જ-મ ઈ. સ. ૩૦-૯-૧૯૩૦
સ્વર્ગવાસ તા. ૨-૨–૧૯૯૦ વિ. સં. ૨૦૪૬
મહા સુદ-૭
૦૦=૦૦esp=003-00G - 203 હું 2૦= = ૦eઇ
వండ
૨૦૬ ૬૦૦= SCE S૦૦=૦૦
૦૦=
-
-
-
ક
-
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Экокт >00 -00<><>000C0Kca
સમર્પણ
પરમાર્થથી પરમ કલ્યાણકારી મેક્ષદાયી આગમવાણીના અનુપમ પ્રરૂપક
અનંત ઉપકારી સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી જિનેશ્વર ભગવંતોને
Reીએ
વ્યવહારથી અમને સહુને સારા સંસ્કાર આપનારા ધર્માનુરાગી પૂ. પિતાશ્રી છગનલાલ ચતુરભાઈ શેઠને
વાત્સલ્ય મૂર્તિ પૂ. માતુશ્રી ડાહીબાઈ છગનલાલ શેઠને
આપનું યત્કિંચિત ઋણ ચુકવવા નમ્રભાવે સમર્પણ કરીએ છીએ
આપનો પરિવાર પુત્રો પુત્રવધુઓ પૌત્રો પૌત્રીઓ નટવરલાલ વ્રજકુંવર ડે. ભરત, ડો.દિપક અનસૂયા સ્વ. જયંતિલાલ લીલાવતી રજનીકાંત સ્વ. પુષ્પા છે. રસિકલાલ સ્વ. મુક્તાગૌરી ચંદ્રકાંત ડો. કુસુમ હૈં સ્વ. રમણલાલ સુશીલા નિરંજન, નરેન્દ્ર વીણું ડો. મનહરલાલ સ્વ. નિરંજના અશે, નીતિન ભારતી હેમતલાલ કુમુદ
દિનેશ, શૈલેષ રેણુકા,સુરેખારે
શરદ, મનીષ વિનંદિની ! કમળા
રાજુ, કેતન ઉષ્મા ૦૦૦ -૦૦ > > > > > >> > > >
છીએ04
પુત્રી
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઋણ સ્વીકાર આગમસારનું સંપૂર્ણ સંકલન પૂજ્ય સાધુ સાધ્વીજીએ સાથે કરેલા સ્વાધ્યાયને આભારી છે, પ.પૂ. ગુરૂણીમૈયા તારાબાઈ મહાસતીજી લીલાવતી બાઈ મહાસતીજી(સ્વામીબા), કુસુમબાઈ મહાસતીજી આદિ મહાસતીજીઓ સાથે સ્વાધ્યાય કરવાને જે સતત લાભ મળતું, અને તેના લીધે શાસ્ત્રોની અવગાહના કરવાનું જે થયું, તેની નોંધ મારી ડાયરીઓમાં કરતો ગયે, તે આજે આગમસાર રૂપે પરિપકવ થઈને. ફળીભૂત થયું છે, જે આપ પૂજ્ય સંત સતીજીના ચરણ. કમળમાં યત્કિંચિત ઋણ વાળવા રૂપે ધરૂં છું.
આગમસારના ભાવ જેમ જેમ લખાતા ગયા તેમ તેમ ઘણું સાધુ, સાદવજીના વાંચવામાં આવતા ગયા, તેમણે સહુએ આપણું બત્રીસ સૂત્રોને સાર આ પ્રમાણે એક જ ગ્રંથમાં હજી સુધી સંકલીત થયેલ ન હેઈ, સ્વાધ્યાય અને પર્યટણ માટે ખૂબ જ ઉપયોગી આ ગ્રંથ નીવડશે, એ. અભિપ્રાય આપેલ. તે મુજબ આ ગ્રંથ ઉપાગી નીવડશે. મારો આ પ્રયાસ સાર્થક થશે.
બરવાળા સંપ્રદાયના વર્તમાન આચાર્યશ્રી પૂ. સરદાર મુનિએ પત્ર લખીને નીચે પ્રમાણે શુભ કામના પાઠવી છે. તે બદલ તેમને ઘણું જ ઋણી છું:
નમે ગુર શ્રીમાન ધર્મપ્રેમી સુલેખક શ્રી રસિકભાઈ શેઠ
મુ. વડોદરા પરમ પૂજ્ય ગુરૂદેવની કૃપાથી અમે સર્વ ઠાણું આનદમાં છીએ, આગમસાર ના પાના મળ્યા. વાંચી ખૂબજ આનંદ થયે, તમારા પ્રયાસ પ્રશસનીય છે. વિદ્વાન સાધુ સાવી તેમજ શ્રાવક શ્રાવિકાઓ પાસે આ લખાણ પ્રમાણ કરાવ્યું તેથી લખાણ વિશ્વસનીય બને છે.
ભાવનગર
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ] - આગમસાર વાંચીને ભવ્ય જીવે આત્મકલ્યાણના માર્ગે આગળ વધે એ જ અંતરની શુભ કામના,
સરદાર સુનિ. છેલ્લા પંદરેક વર્ષ માં ઘણા શાસ્ત્રો તથા આધ્યાત્મિક ગ્રંથને સ્વાધ્યાય કરવાને લાભ મળે છે, તે બધા શાસ્ત્રો અને ગ્રંથના વિદ્વાન લેખકને પણ ખૂબ ખૂબ ઋણી છું; અને તેમને સહુને આભાર માનું છું. વડોદરા.
રસિકલાલ છગનલાલ શેઠ
બે બેલ આ ગ્રંથમાં મંગલાચરણ પછી જે પૂર્વભૂમિકા દ્વાદશાંગી આદિ જિનવાણી બાબત લખી છે, તે પ્રસ્તાવના રૂપે હોઈ જુદી પ્રસ્તાવના લખી નથી. ગ્રંથને બધો સાર તેમાં આવી જાય છે.
આગમસારના ભાવ આલેખવામાં જે કાંઈ સારું જણાય તેનું સઘળું શ્રેય જિનવાણુને જ છે, જેને સ્વાધ્યાય વર્ષો સુધી સંત સતીજી સાથે કરીને આ ભાવ લખ્યા છે, અને કાંઈ વિપરિત લખાયું હોય તે મારી મતિમંદતાના લીધે છે, એમ સમજી જિનેશ્વર ભગવંતેની અંતરના સાચા -ભાવથી ક્ષમા ચાચું છું, અને અનંતા સિદ્ધ ભગવંતની સાબે મિચ્છામિ દુકકુડમ લઉં છું. કેઈ ભાવ યથાર્થ ન લખાયા હોય તે તે લખી જણાવવા સુજ્ઞ વાંચકોને વિનંતી કરું છું. વડેદરા,
રસિકલાલ છગનલાલ શેઠ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભારદર્શન જિનવાણીરૂપ આ અનુપમ કલ્યાણકારી ગ્રંથને શ્રી સંઘે તથા ભાવિકે તરફથી એજ અનુપમ સહયોગ મળે છે. આ વખતની વિશેષતા એ છે કે મેટાભાગના ભાવિકે ઉદાસ્તાપૂર્વક કમ મેકલાવીને પ–૧૦ ગ્રંથ. મેકલવાનું જ લખ્યું છે. એ આ મહાનુભાવની આગમ પ્રત્યેની ભક્તિ બતાવે છે. આવા ઉદારદિલ દાતાઓના નામ નીચે પ્રમાણે છે તે સહુને ખૂબ આભાર માનું છું.
લેખક શ્રી રસિકલાલ છગનલાલ શેઠની પ્રેરણાથી - રૂા. ૨૦૦૦૦ શ્રી છગનલાલ ચતુરભાઈ શેઠ પરિવાર તરફથી.
તેમના પિતાશ્રી અને માતુશ્રીના સ્મરણાર્થે ૨૫૦૦ ” સુશીલાબેન હરીભાઈ કેઠારીમદ્રાસ, ૧૫૦૦ ” મધુકરભાઈ મહેતા -બેંગલોર, ૧૫૦૦ ” કાંતીલાલ જાદવજી ગાંધી હસ્તે-જમશેદપુર ૫૦૦ શ્રી દશાશ્રીમાળી સ્થા. જૈન સંઘ ૫૦૦ ” પ્રફુલ્લભાઈ કામાણી
૦૦ ” કાંતીલાલ જાદવજી ગાંધી ૧૦૦૦ ” કાંતીલાલ સુખલાલ શાહ -મુંબઈ
૦૦ ” પુષ્કરભાઈ એમ. શાહ -વડોદરા ૧૦૦૦ ” હીંમતભાઈ સામળદાસ શાહ-અમદાવાદ ૧૦૦૦ સ્વ. જયાબેન મંગળદાસ શાહ–સુરેન્દ્રનગર ૧૦૦૦ શ્રી હર્ષકાંતભાઈ એસ. મહેતા -મદ્રાસ ૫૦૦ ” સ્થાનકવાસી જૈન સંઘ –બેંગલોર ૫૦૦ ” બળવંતભાઈ માવાણી -મદ્રાસ ૨૫૧ પી. એ. શાહ
–વડોદરા. ૨૧૦ ” શરદ મહિલા મંડળ હ. સવિતાબેન ખંભાત, ૧૫૧ ” ઘોરેન્દ્ર પી. શાહ
–વડેદરા
=
૦
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭ ]. આગમસાર માટે ઉપરોક્ત રકમ મળવા ઉપરાંત જિનવાણીના પ્રસાર માટે નીચે પ્રમાણે રકમ મળી છે, તે બદલ આ મહાનુભાને પણ આભાર માનું છું. ૨૦૦૦ શ્રી. સજજન ભણશાલી
એન્ટવર્પ ૧૦૦૦ શ્રી. શશીકાંતભાઈ કીરચંદ મહેતા રાજકોટ ૧૦૦૦ સ્વ. શ્રી. મેહનલાલ પ્રાગજી કે ઠારીના
સ્મરણાર્થે હ. કુમુદચંદ્ર મેહનલાલ કોઠારી–રાજકોટ ૫૦૦ સ્વ. શ્રી. રમણલાલ છગનલાલ શેઠના સ્મરણાર્થે
હ. અશાક રમણલાલ શેઠ ઘાટકેપર-મુંબઈ.
શ્રી નંદલાલ તારાચંદ વોરા હસ્તક અગાઉથી સેંધાયેલા ભાવિક ગ્રાહકો –
પુસ્તક ભાવિકેના શુભ નામ ૨૫૦ એ ભાનુભાઈ કે. ભણસાળી, વાલકેશ્વર, મુંબઈ ૧૫૦ , વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ-માટુંગા , ૧૦૧ ,, પ્રાણ મહિલામંડળ હા. પ્રીતીબેન બાવીસી આકેલા ૧૨૫ , વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ, સાયન મુંબઈ
૧૦૦ વાડીલાલ મેહનલાલ શાહ
૨૫ શાંતિલાલ દેવજી નંદુ શ્રી નંદલાલ તારાચંદ વોરા – વાલકેશ્વર ૦ , “જયજીને દ્ર” હા. શ્રી જસુભાઈ વિરા ૦૦ , જસવંતલાલ શાંતિલાલ શાહ, સાયન ૧ ૦૦ , ઝવેરબેન ડુંગરસી વોરા (અમર સન્સ) , ૧૦૦ ઇ વર્ધમાન થા. જૈન શ્રાવક સંઘ-વાલકેશ્વર ,
૦. ૦
-
૦ ૦
-
-
-
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
૧૦૦
૧૦૦
૫૦
,,
૫૦
૫૦
૫૦
૫૦
૫૦
99
99
99
99
,,
""
99
૧૦૦
૧૦૦
સીક દ્રાબાદ કાંદાવાડી મુંબઈ
૧૦૦
૭૫
શેઠ નાનજી ડુંગરશી સ્થા. જૈન સંઘ લીબડી
૭૫ કેાચીન સ્થાનકવાસી જૈન સંઘ
કાચીન
""
૫૧ શ્રી ધીરેન્દ્ર પ્રેમજી સાંગેાઈ C. A. માટુંગા મુંબઈ ૫૦ શાંતાબેન જયંતિલાલ ચંદુલાલ મહેતા વરસીતપ પારણાના શુભ પ્રસંગે ઘાટકેાપર સ્થા. જૈન શ્રાવક સ ધ હીંગવાલા લેન મુંબઈ વમાન ,, આચારાડ,ઘાટ કાપર(વેસ્ટ) મુબઈ
૫૦
૧૦
૫૦ વધુ માન
૫૦
વધમાન
99 ,, ,,
૫૦
એક સગૃહસ્થ વાડીભાઈ માસલીયા,વાલકેશ્વર,,
99
માહનલાલ ધનજીભાઈ શાહ,,
કચનબહેન શાંતિલાલ શાહ
લલીતભાઈ ધાનેરાવાળા
99
હસમુખભાઈ શેઠ લાલવાળા,, તારાબહેન કાળીદાસ મહેતા, પાલનપુરવાળા ?? રતીલાલ એધવજી ગાહિલ, ઘાટકાપર
,,
(પૂજ્ય શ્રી ભાવચંદ્રજી મ. સાહેમની પ્રેરણાથી)
99
99
""
99
""
99
99
99
99
99
[ ૮ ]
સાવરકું ડલા જૈન વિદ્યાથી
મંડળ–વાલકેશ્વર હા. કાન્તીભાઈ નવનીતભાઈ ચુનીલાલ પટેલ પાર્શ્વનાથ કારારેશન
99
નારણપુરા સ્થા. જૈન સઘ પ્રત : ૫૦ બળદેવભાઈ પટેલ.
૫૦
,,
ચ'પકનગર સ્થા. જૈન સઘ નવા વાડજ
ચંદ્રકાંત રતીલાલ ખેર
વધમાન સ્થા. જૈન સંઘ
99
99
99
99
વીલેપાર્લા
કાંદીવલી
,,
મુંબઈ
અમદાવાદ
99
99
99
""
""
99
99
,,
99
99
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯].
મુંબઈ
૫૦ , ગીરજાશંકર ખીમચંદ શેઠ ૫૦ , મણીભાઈ શામજી વીરાણ, વાલકેશ્વર ) ૫૦ શ્રી કાંતીલાલ લક્ષ્મીચંદ વેરા, વાલકેશ્વર મુંબઈ
સ્વ. શ્રી. લક્ષમીચંદ ચતુરભાઈ વેરાના ૫૦ , પ્રવીણભાઈ પ્રાણલાલ મહેતા ૫૦ ,, ધનવંતભાઈ અજમેરા ૫૦ ” વૃજલાલ નંદલાલ કુંભાણી જેતપુરવાળા, માટુંગા ૫૦ ” મંગળાબેન અમુલખ શાહ ૭૦ શ્રી નાગપુર સંઘના ભાઈ-બહેનો
હા. પાનાચંદ પોપટલાલ ગેસળીયા નાગપુર ૫૦ ” વલ્લભદાસ ડાઘા (સુધર્મા પ્રચાર મંડળ) જોધપુર ૨૫” પ્રતાપભાઈનાનાલાલ ટેળીયા ઘાટકોપર મુંબઈ ૨૫” ભવાનજી વેલસી શાહ (કચ્છ-ગુંદાળા)મલાડ મુંબઈ ૨૫ » એસ. કે ગાંધી ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ
હા. વૃજલાલ કપુરચંદ ગાંધી ઘાટકે પર ૨૫ ” હરખચંદભાઈ છેડા
વાલકેશ્વર ૨૫ કે. કે. સંઘવી ૨૫ શ્રીમતિ સુશીલાબેન ચંદ્રકાંત મહેતા વાલકેશ્વર, ૨૫ , વસુબેન સુરેશચંદ્ર ભણશાલી પાલનપુરવાળા ૨૫ ” મધુબેન ઈદુલાલ ખાટડીયા વાલકેશ્વર - ૨૫ ” ઉમાબેન ભૂપેન્દ્રભાઈ મહેતા ) ૨૫ ” પૂર્ણિમાબેન અમેદભાઈ મહેતા » ૨૫ ” ઇંદીરાબેન અમીભાઈ ૨૫ ” ગાંગબાઈ માવજી (કચ્છ–બીદડાવાળા) ૨૫ સ્વ. લાભકુંવબેન મગનલાલ સુંદરજી વેરાના
સ્મરણાર્થે તેમના પરિવાર તરફથી અમરાવતી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંબઈ
[ ૧૦ ] ૨૫ એક સથ્રહસ્થ–સ્વ. શ્રી નગીનભાઈ
બખાઈના સ્મરણાર્થે હ. કાંતીભાઈ મુંબઈ ૨૫ ” વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ ૨૫ શ્રી કાંદાવાડી ઉપાશ્રયના ભાઈબહેને
હા. રમણીકલાલ તલસાણીયા ૨૫ સ્વ. શાંતાબેન વસંતલાલ પારેખના સ્મરણાર્થે ” તેમના પરિવાર વરફથી
મુલુંદ ૨૫ શ્રી પ્રીતમલાલ મેહનલાલ દફતરી ૨૫ » રવીચંદભાઈ સુખલાલ શાહ દાદર » ૨૫ ” પ્રેમજી હીરજી ગાલા (કરછ કેડાગરા) ” ૧૦ ” ઈન્ડીયન નેશનલ સ્ટાર્સ હ. પ્રાગજીભાઈ માટુંગા
મુંબઈ ૧૦ ” નેમજી કરમસી ગંગર
દહીંસર ૫ ” ધીરજલાલ એલ. કોઠારી એડવોકેટ રાજકેટ ૬૦ સ્વ. શીવજી માણેક બેદી, કચ્છ
બેરાજાવાળાના સ્મરણાર્થે હા. ઉમરશીભાઈ
ધનાણી–વડાલા ૫૦ શ્રી, ડો. અમુભાઈ ચુનીભાઈ મહેતા
જુનાગઢ નિવાસી સ્વ. ઠે. ચુનીભાઈ વાલજીભાઈ મહેતા તથા સ્વ. લીલાવતીબેન ચુનીભાઈ મહેતાના સ્મરણાર્થે હા. અ.સૌ. પ્રજ્ઞાબેન મહેતા તથા ડે. અમુભાઈ મહેતા જુનાગઢ
શ્રી કલાવતી બહેન શાંતિલાલ મહેતા હસ્તક :૩૫૦ સ્વ. ભાણજીભાઈ ગેલાભાઈ ગામ કારાઘોઘા-કચ્છ. ૧૫૦ , રવજી ગેલાભાઈ , ૨૦૦ , પાનબાઈ શામજી છેડા, 5, ભુજપુર ) ૨૫૦ ) પાલણ મુરજી
બેરાજા છે
મુંબઈ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમદ્દાવાદ.
[૧૧ ] ૨૫ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ આંબાવાડી ૨૫ , વર્ધમાન સ્થા. જૈન સંઘ વાસણું ૨૫ , ઘનકુમારભાઈ ભોગીલાલ શાહ પાલડી ,
આ ગ્રંથનું સંપૂર્ણ લખાણ તપાસી જઈને સુચને કરવા બદલ શાસ્ત્રજ્ઞ શ્રી હીરાલાલ મેહનલાલ તુરખીયાને ખાસ આભાર માનું છું. - દરેક ગ્રંથની જેમ આ ગ્રંથના પ્રકાશનમાં શ્રી નંદલાલ તારાચંદ વોરા, મુંબઈતથા શ્રી ધીરજલાલ વૃજલાલ શાહ, પ્રમુખ શ્રી ચંપકનગર સ્થા. જૈનસંઘ, નવા વાડજ, અમદાવાદ, તન, મન, ધનથી ઘણે સહકાર આપીને આગમભક્તિ બતાવી છે. તે બદલ તેમનો આભાર માનું તેટલો ઓછો છે.
ગ્રંથનું પ્રકાશન ઝડપી અને સુઘડ થાય તે હેતુથી શ્રી ધીરૂભાઈ દર વખતે અમદાવાદ તેડાવીને, સાધર્મિકભક્તિને લાભ લે છે, અને તેમના શ્રીમતિ લકવાની બીમારીથી વર્ષોથી પથારીવશ હોવા છતાં ખૂબ વાત્સલ્યભાવથી સંભાળ રાખે છે, અને તેમની સુપુત્રી ચિ. કોકિલા ઘર કરતાં પણ વિશેષ સગવડ સાચવે છે, તે બદલ તેમને સહુને આભાર માનું છું.
આ ગ્રંથનું પ્રકાશન ખૂબ ઝડપથી, છતાં અતિ, સુઘડતાથી કરી દેવા બદલ શ્રી જગદીશભાઈ શાહને તથા જક્ષણ પ્રિન્ટર્સ એન્ડ ટ્રેડર્સના સર્વ ભાઈઓને પણ ખૂબ આભાર માનું છું.
તદુપરાંત જેમણે પણ આ મહાકલ્યાણકારી ગ્રંથના પ્રકાશનમાં જે કંઈ પણ રીતે સહકાર આપ્યો હોય તે સર્વને આભાર માનું છું. વડેદરા,
રસિકલાલ છગનલાલ શેઠ.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસારની અનુક્રમણિકા
વિષય
کی
سم
له
»
نعم
૧૫
ગ્રંથનું નામ–આગમસાર માતુશ્રી ડાહીબાઈ ગ્રંથમાળા-ગ્રંથ ૧૨ મે - સમર્પણ–પૂ.પિતાશ્રી તથા માતુશ્રીને ઋણ સ્વીકાર લેખકના બે–બલ–પ્રસ્તાવના આભાર દર્શન - અનુક્રમણિકા લેખકના અન્ય પુસ્તકો શુદ્ધિપત્રક અનુક્રમણિકા મંગલાચરણ આગમસાર–પૂર્વભૂમિકા
–વીતરાગ સાચા છે. –સાચી છે જિનવાણું –આગમની વ્યુત્પત્તિ -આગમના વિભાગ–નામ
આગમનો હેતુ–જીવદયા –આગમની ભાષા–અર્ધમાગધિ -જ્ઞાનને અક્ષયનિધિ–વિષય -જિનવાણીનું માહાત્મ્ય – જિનવાણીનું ફળ -શ્રુતપુરૂષ–દ્વાદશાંગી
૨૩
૨૫
૩૦
૩૧.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૩ ]
વિષય
પૃષ્ઠ
૩૪
૩૪
૩ ૬
O
3
૪૨.
0
૧૦૫.
-કાલિક–ઉત્કાલિક સૂત્રેના નામ -સ્વાધ્યાય કાળ –સ્વાધ્યાય માટેની તપસ્યા
અધ્યાત્મ જ્ઞાન દ્વાદશાંગી-બાર અંગસૂત્ર (૧) શ્રી આચારાંગ સૂત્ર–પહેલે શ્રુતસ્કંધ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર–બીજે શ્રુતસ્કંધ (૨) શ્રી સુયગડાંગ (સૂત્રકૃતાંગ) સૂત્ર
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર-બીજે શ્રતસ્કંધ (૩) શ્રી ઠાણાંગ (સ્થાનાંગ) સૂત્ર (૪) શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર (૫) શ્રી વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ–શ્રી ભગવતી સૂત્ર (૬) શ્રી જ્ઞાતાધર્મકથાગ સૂત્ર (૭) શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્ર (૮) શ્રી અંતગડદશાંગ–અંતગડદશાઓ (૯) શ્રી અનુત્તરોવવાઈ (૧૦) શ્રી પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્ર (૧૧) શ્રી વિપાકસૂત્ર (૧૨) શ્રી દષ્ટિવાદ સૂત્ર-વિચ્છેદ ગયું છે. બાર ઉપાંગ સૂત્ર (૧૨) શ્રી ઉવવાઈ સૂત્ર (૧૩) શ્રી રાયપાસેણિય સૂત્ર (૧૪) શ્રી જીવાભિગમ સૂત્ર (૧૫) શ્રી પન્નવણું સૂત્ર
૧૧૭૦ ૧૨૬, ૧૩૫. ૧૮૦ ૧૯૬. ૨૦૭: ૨૧૩ ૨૧૬ ૨૩૧.
૨૩૩.
૨૩૭ ૨૪૨. ૨૪૩ ૨૫૫.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪]
વિષય
પૃષ્ઠ
૨૯૪ ૩૦૨
૩૦૮
૩૧૦
૩૧૧
૩૧૫
૩૧૫
૩૧૬
(૧૬) શ્રી જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ (૧૭–૧૮) શ્રી સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ અને ચંદ્ર પ્રજ્ઞપ્તિ (૧૯) શ્રી નિરયાવલિકા સૂત્ર (૨૦) શ્રી કષ્પવડિસિયા સૂત્ર (૨૧) શ્રી પુફિયા સૂત્ર (૨૨) શ્રી પુષ્કચુલીયા સૂત્ર (૨૩) શ્રી વણિદશા સૂત્ર ચાર મૂળસૂત્ર (૨૪) શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર (૨૫) શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર (૨૬) શ્રી નંદીસૂત્ર સૂત્ર (૨૭) શ્રી અનુયાગ દ્વાર સૂત્ર ચાર છેદસૂત્ર (૨૮) શ્રી નિશીથસૂત્ર (૨૯) શ્રી વ્યવહાર સૂત્ર (૩૦) શ્રી બૃહત્કલ્પ સૂત્ર (૩૧) શ્રી દશાશ્રુતસ્કંધ સૂત્ર (૩૨) શ્રી આવશ્યક સૂત્ર
શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્ર
૩૨૬
३४७
૩પ૬
૩૬૧
૩૬૫ ३७६ ૩૮૨ ૩૬ ૪૦૭
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલભ્ય
૦
પ-૦
૦
માતુશ્રી ડાહીબાઈ ગ્રંથમાળા
લેખકના અન્ય પુસ્તકો (૧) શ્રી ભક્તામર સ્તોત્ર પંચાગી વિવરણ રૂા. પ-૦૦ (૨) , કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્ર ” ” , ૨પ૦ (૩) ” પુરિસ્સ ણ » 2
અલભ્ય ” સુબેધ વચનામૃત ” નમસ્કાર મહામંત્ર
૫-૦૦ ” મેટી સાધુવંદણ (બીજી આવૃત્તિ) (૭) 7 સવાસે ગાથા વિવરણ
૭-૦૦ (૮) >> ભાવના ભવનાશિની
૭-૦ આચાર એ જ પરમ ધર્મ
૫-૦૦ શ્રી સામયિક ચિંતનિકા (૧૧) સમ્યગદર્શન યાને મોક્ષનું દ્વાર
૨૦-૦૦ હવે પછી પ્રકાશન કરવાની ભાવના છે – (૧) જનધર્મના જે પારિભાષિક શબ્દો છે, તેને સંક્ષિપ્ત જ્ઞાનકોષ અને (૨) આવશ્યક ચિંતનિકા સામાયિક ચિંતનિકાની જેમ પ્રતિક્રમણના દરેક આવશ્યકના ભાવો આમાં આલેખવાના ભાવ છે. સુજ્ઞ વાંચક શ્રી. - આજના અતિવિલાસી ટી. વી. યુગમાં ઉગતી પ્રજાના સંસ્કારો જાળવી રાખવા પરિવારમાં સગ્રંથનું વાંચન થાય તે ખાસ જરૂરી છે. તે હેતુ લક્ષ્યમાં રાખી આ ગ્રંથમાળા ચાલુ કરી છે. સંસ્કાર જાળવણીના આ શુભ કાર્યમાં આપ આપને સહગ આપશે એજ વિજ્ઞપ્તિ.
-રસિકલાલ છગનલાલ શેઠ ૩૬, સુધનલક્ષમી જૈન સેસાયટી નં. ૫ સુભાનપુરા, વડોદરા-૭ (૩૯૦૦૦૭)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક
પાનુ લીટી અશુદ્
૧૩ ૧૬
અનુયાગી
૩૬
વર્તમાનમાં પછી ૮
૪૨ २०
હવાઈ
નિવવર્ણ –અવખાહ... ભવિત
૪૩
૬૪ ૨૫
૮૦
૪
૮૬ ૧૮
૧૭૩
૨૩
૧૭૭
૧૨
મહાસત્ત્વના
૧૮૧ ૧૮ મહાસવત્તા ૧૯૮ ના કોઠામાં પાંચમાં ચૂલીશતક શ્રાવકને દેવે તેના ત્રણ પુત્રાની ઘાત કર્યા પછી, બધી, સપત્તિ લઈ જવાની ધમકી આપી છે, પુત્રઘાતથી ન ડગેલેા શ્રાવક, પરિગ્રહના માહને કારણે આ ધમકી સહન કરી શકયો હું, તેથી તે પુરૂષને પકડી લેવા દોડયો, પરંતુ દેવ તા. આકાશમાં ઉડી ગયા, તેથી તેના હાથમાં થાંભલા આવ્યા. કાલાહલ સાંભળી તેની પત્ની બહુલા જાગી ગઇ. શ્રાવક પાસે આવી ભેાલી; કે કશુ બન્યુ નથી, પુત્રો પણ જીવિત. છે, તમને ઉપસગ દેવા કાઈ દેવ આવ્યા હશે. તેમાં તમે તમારા વ્રતના ભંગ કર્યું માટે તેની આલેાચના કરી, શુદ્ધ થાવ, શ્રાવકે ત્યાં ને ત્યાં આલેાચના કરી, પ્રાયશ્ચિત લીધુ, અત્રે પુત્રથી પણ પરિગ્રહ વધુ વહાલા હેાવાનુ` બતાવી તે પરિગ્રહની મમતાને છેાડવાનુ' પરમાથ થી કહ્યું છે.
આશાતાં
અધિદાન
शुद्ध અનુયાગ
લખવુ.
હવઈ નિવ્વાણું-અવ્યાખાહુ”
ભગવંત
અશાતા
અલિદાન
સ્નાતક
૧૨ અવાંતર
સ્નાનતક
અવાંતર
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ણુમે સુયદેવીએ ભગવતીએ
આગમાર. જિન-આગમ યાને વસિદ્ધાંત
નમો અરિહંતાણું નમો સિદ્વાણું નમો આયરિયાણું ન ઉવજઝાયાણું નમો લોએ સવ્વસાહૂણું
| મંગલાચરણું (આગમસ્તુતિ–મંદાક્રાન્તા કતમાં), ઓધાગાધ સુપદ-પદવી-નીર–પૂરાભિરામ, જીવહિંસા વિરલલહરી–સંગમાગાહ દેહમાં ચૂલા–વેલ ગુરુગમ-સૂણી–સંકુલ દૂરપારે, સાર વીરાગમ–જલનિધેિ સાદર- સાધુ સેવા
શબ્દાથ : જિનાગમરૂપી આ આગમસાગર (અપાર) જ્ઞાન વડે ગંભીર છે; –સુંદર પદની રથનારૂપ જિવાણીના જળના સમૂહ વડે મનોહર છે, અહિંસામય જીવદયાના સિદ્ધાંતની અવિરલ એટલે કે સતત વહેતી લહરીઓના સંગમ વડે અતિ ગહન છે; ચુલિકારૂપ વેલ અર્થાત્ ભરતી સભર છે, ઉત્તમ આલાપકરૂપી રત્નથી ભરપૂર છે; અને જેને સંપૂર્ણ પાર પામવો ઘણે મુકેલ છે, તેવા શ્રેષ્ઠ સારરૂપ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨]
[ આગમસાર
શ્રી વીરપ્રભુના—વર્તમાન શાસનપતિ પ્રભુ મહાવીર સ્વામીના આગમરૂપી મહાસાગરને” હુ· આદર ને અહાભાવપૂર્વક રૂડી રીતે સેવું છું.
પાથ – જેમ મહાસાગર અપાર જળરાશીના કારણે ગંભીર હાય છે, કદાપિ માઝા મૂક્તા નથી, અને અગાધ એટલે કે જેનું માપ પણ નીકળી ન શકે તેવા અગાધ હાય છે, તેમ જ જિનાગમ અર્થાત્ સર્વાંગતી કર ભગવંતેાના જીવાત્માને મહાકલ્યાણકારી એવા વચન પણુ અપરિમિત જ્ઞાનયુક્ત હાવાના કારણે અગાધ, ગભીર અને આત્માને કલ્યાણકારી એવા ગૂઢ રહસ્યમય છે. જેમ અગાધ જળરાશીના કારણે સમુદ્ર મનેાહર લાગે છે, સેાહામણેા દેખાય છે, તેમ અસંખ્ય લલિત પદોની રચનાના કારણે, જિનવાણીરૂપ આગમશાઓ પણ અભિરામ કહેતાં ચિત્તાકર્ષ`ક લાગે છે. સતત ઉછળતા માજા લહરીઓ–ના સંગમના લીધે સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરવા જેમ કઠીન છે, તેમ જ અહિંસા અર્થાત કાયની જીવદયા વિષયક સૂક્ષ્મ વિચારણાથી પરિપૂર્ણ હાવાના કારણે આગમમાં પ્રવેશ કરવા પણ અત્યંત કઠીન છે. જેમ મહાસાગરને મોટા મોટા કીનારા હાય છે, તેમ આગમ-સાગરને માટી મેાટી સુલિકાઓ અર્થાત્ પરશિષ્ટો, વૃક્ષને શાભાવતી વેલડીએ સરખી હાય છે. જેવી રીતે મહાસાગરમાં સાચા મેાતી, મણિ, રત્નાદિ અતિ કિંમતી વસ્તુઓ હાય છે, તેવી જ રીતે આગમરૂપી જ્ઞાનસાગરમાં પ્રેમ અસભર ગમા, પવ, આલાપક આદિ હાય છે, જિનવાણી એટલી બધી તા સમુદ્ર જેવી ગભીર અને અગાધ હાય છે, કે સર કથિત અકેક સૂત્રના અનંતગમ ‘અને પવ થતા હૈાય છે, જેના ભાવ ચૌદ પૂર્વધર એવા શ્રુત
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૩ કેવળી પણ પૂરેપૂરા કહી શકે નહિ. તથા સમુદ્રને સામે કીનારી જેમ બહુ જ દુરવતી રહે છે, તેથી જેમ તેને પાર પામ અતિ મુશ્કેલ છે, તે જ પ્રમાણે આગમ સાગરને પણ પાર પામ અર્થાત્ પૂર્ણ રીતીએ તેને મર્મ સમજ બહુ દૂર એટલે કે અત્યંત મુકેલ છે. કેઈ વીરલાજ તેને પાર પામી શકે એવા ગૂઢ અને વિશાળ આગમ છે. એવા આગમ સાગરની હું અહોભાવ, આદર ને વિધિપૂર્વક સેવા કરું છું,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમેન્થ શું સમણુસ ભગવએ મહાવીરસ્ય. (શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીને
વંદન-નમસ્કાર હો)
ગમસર. સાચા છે વીતરાગ, સાચી છે જિનવાણી; આધાર છે જિનઆજ્ઞા, બાકી બધું ધૂળધાણી.
સર્વજ્ઞ જિનેશ્વર પ્રણત આગમ અનુસાર પ્રવર્તમાન અવસર્પિણિકાળના ચરમ તીર્થકરુ ભગવંત વીતરાગ પ્રભુ મહાવીર સ્વામીને કોટી કોટી વંદના કરીને, તેઓશ્રીના. શ્રીમુખે “ત્રિપદિ સાંભળીને ગણધર ભગવંતોએ ગુંથેલા. આગમના સારરૂપી ભાવ કહેવાની શરૂઆત કરું છું.
ઉપરોક્ત દેહરામાં કેઈ અનામી આર્ષદૃષ્ટા કવિએ. યથાર્થ કહ્યું છે કે “વીતરાગ સાચા છે,” અર્થાત્ આત્મકલ્યાણના અભિલાષી એવા મુમુક્ષુઓ માટે વીતરાગે પ્રરૂપેલ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તારૂપીમક્ષ માગ જ જીવને શિવપદ સુધી અર્થાત્ મેક્ષે પહોંચાડનારે છે. કવિએ અત્રે “વીતરાગને જ સાચા કહ્યા. કઈ વ્યક્તિને નહિ. જેનદર્શનની–સર્વપ્રણીત વીતરાગ ધર્મની. જ આ આગવી વિશિષ્ટતા છે. કારણ કે જેનદર્શનમાં ગુણને જ મહત્ત્વ આપ્યું છે. કેઈ વ્યક્તિ વિશેષને નહીં. તે માટે વીતરાગની વ્યાખ્યા સમજવી પડશે. વીતરાગની સરળ વ્યાખ્યા છે જેમણે પોતાના રાગ અને દ્વેષને સંપૂર્ણપણે ક્ષય કર્યો છે તેમને વીતરાગ કહ્યા છે.
વીતરાગ જ સાચા કેમ? વીતરાગ થાય ? શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર અધ્ય. ૩૨માં પ્રભુ કહે છેઃ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૫ રાગ અને દ્વેષને સર્વથા ક્ષય કરવાથી, અને અજ્ઞાન અને મેહનો સર્વથા ત્યાગ કરવાથી જ પૂર્ણ જ્ઞાન અર્થાત્ કેવળજ્ઞાનને પ્રકાશ અંતરમાં પ્રગટે છે, જેના વડે જીવાત્મા એકાંત સુખરૂપ એવા મેક્ષને રૂડી રીતે પામે છે. (૨)
જેવી રીતે ઇંડાની ઉત્પત્તિ પક્ષીથી અને પક્ષીની ઉત્પત્તિ ઈડાથી થાય છે, તેમ મેહથી તૃષ્ણાની અને તૃષ્ણાથી મેહ ઉત્પન્ન થાય છે. (૬)
રાગ અને દ્વેષ એ એ કમબીજ છે, કમાત્ર હથી (મોહનીય કમથી જ) પેદા થાય છે, અને કમ જ જન્મ-મરણરૂપી સંસારનું મૂળ છે, અને જન્મ-મરણ જ દુ:ખ છે. | શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર એ પ્રભુ મહાવીર સ્વામીએ જગતું જીવાના કલ્યાણ અથે સંસારચકના અંતિમ સમયે છઠ્ઠ (બે દિવસના ઉપવાસ કરવા) તપ કરીને નિસ્પૃહભાવે ફરમાવેલી દેશના (સદ્ધ ) છે. પ્રભુ કહે છે કે રાગ અને દ્વષ જ જન્મ-મરણરૂપી સંસારચકનું એકમાત્ર કારણ છે. જેમના રાગ અને દ્વેષ સવથા ટળ્યા અતિ નિમૂળ શયા, તે વીતરાગ પરમાત્માના જન્મ-મરણના ફેરા પણ ટળી જાય છે; કાળ અર્થાત્ મૃત્યુ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરીને તે જીવાત્મા નિર્વાણ પામી શાશ્વતા મેક્ષસુખને પામે છે.
જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપી રત્નત્રયીની ઉત્કૃષ્ટ ભાવે આરાધના કરીને તીર્થકર ભગવત, સર્વ પ્રથમ પતે મેહનીય કર્મને સર્વથા ખપાવીને રાગ અને દ્વેષને નિમ્ન કરે છે, ત્યારે તીર્થકર ભગવંત વીતરાગતાને પ્રાપ્ત કરે છે,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આગમસાર વીતરાગ અરિહંત બને છે. કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન, પ્રગટાવે છે. આ રીતે સંપૂર્ણ જ્ઞાન અંતરમાં પ્રગટાવીનેઆ સત્ય બધા ધર્મો અને હવે તે આજનું વિજ્ઞાન પણ સ્વીકારે છે, આતમજ્ઞાન તે અંતરમાં જ પડ્યું છે. એ કાંઈ આજની કેલેજેમાંથી મેળવાતું નથી–પોતે જે મોક્ષપદને પામવાના છે. તે અન્ય જીવો પણ પામે તેવી નિષ્કરણ કરૂણું અંતરમાં લાવીને, તે વીતરાગ પ્રભુ કેવળજ્ઞાનને સંપૂર્ણ અર્કરૂપ–સંપૂર્ણ સારરૂપ માત્ર ત્રણ જ દિવાળી “ત્રિપદિ*_. ઉપને ઈ વા, વિગમે ઈવા, ધુવે ઈ વા, ગણધર ભગવાને તેમના તત્વ શું છે તેવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પિતાના શ્રીમુખે સંભળાવે છે. ત્રિપદિના આ ત્રણ પદોને જૈનદર્શનમાં “અર્થ એ કે “વચન કહ્યા છે. અનાદિકાળથી તીર્થકર ભગવંતની અનંત ચેવિસી (પ્રત્યેક ઉત્સર્પિણી અથવા અવસર્પિણમાં ૨૪–ચવીસ જ તીર્થંકરો થાય તેથી ચોવીસી કહી છે). થઈ છે, અને આગામી કાળમાં થશે, તે દરેક તીર્થકર સર્વપ્રથમ કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવી આ ત્રિપદિ પોતાના ગણધરને પોતાના શ્રીમુખે ફરમાવે છે, જે સાંભળતાં વંત સંપૂર્ણ શાસ્ત્રજ્ઞાનને ઉઘાડ ગણધર ભગવંતેના અંતરમાં થાય છે, અને દરેક ગણધર ભગવત, પ્રભુનાવીતરાગના અર્થરૂપ વચનને દ્વાદશાંગરૂપ અર્થાત્ બાર અંગ. સૂત્રોરૂપ સિદ્ધાંતની ગુંથણ કરે છે કહ્યું છે ને - “અત્થ ભાસઈ અરહા,
સુત્ત ગળ્યુનિત ગણહરા નિ9ણું સાસણસ હિયઠ્ઠાએ, તએ સુત્ત પવઈ
આવશ્યક નિર્યુક્તિ ગાથા ૧૨. –ધવલા ભાગ-૧ એ ૬૪ તથા ૭૨..
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૭
શબ્દાર્થ :- અરિહંત અર્થ એટલે કે ત્રિપદ્મિરૂપ વચન ભાખે, (જે સાંભળીને) ગણુધરા કલ્યાણકારી સૂત્રસિદ્ધાંતની ગુથણી અર્થાત્ રચના કરે, ત્યારબાદ તે સૂત્રેા શાસનના હિતાર્થે પ્રવર્તાવે.”—જેના આધાર લઈ અનેક ભવ્ય જીવા મેાક્ષમાર્ગની આરાધના કરે.
(ત્રિપદિ સાંભળવાથી સપૂર્ણ શાસ્ત્રજ્ઞાન કેવી રીતે થાય તે માટે જુએ લેખકનુ` સમ્યગ્દ ́ન ગ્રંથનું સ ંક્ષેપ રુચિ પ્રકરણ.)
પ્રથમ તીર્થંકર ભગવંત ઋષભદેવની સ્તુતિ કરતાં શ્રી માનતુંગાચાર્યે તેમના પરમ પ્રભાવિક ભક્તામર સ્તાત્ર ગાથા–૨૩માં તેથી જ કહ્યું છેઃ
“ામેવ સમ્યગુપલભ્ય જયંતિ મૃત્યુમ્ । નાન્ય: શિવ: શિવપદસ્ય મુનીન્દ્ર પન્થા ારા
શબ્દા :– મુનિવરોના પણ ઇંદ્ર એવા હૈ જિનેશ્વર ! તમને જ સમ્યક્ પ્રકારે મેળવીને અર્થાત્ તમારા મેાક્ષમા ની જ રૂડા પ્રકારે આરાધના કરીને મૃત્યુને જીતી શકાય છે. એટલે કે સંસારચક્રના જન્મ-મરણના ફેરાથી જીવને મુક્તિ મળે છે, શિવપદને અર્થાત્ મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરાવનારે આના સિવાય અન્ય કાઈ કલ્યાણકારી માર્ગ નથી.
આ રીતે તીથ કરી માત્ર અરૂપ વચન કહે છે, જે સાંભળીને ગણધરા તેને સૂત્રબદ્ધ કરે છે,જેને ‘સૂત્ર સિદ્ધાંત’ કહેવાય છે, તેથી જૈન સૂત્રેાને તીથ કર પ્રણીત કહ્યા છે. તેના ઉલ્લેખ સૂત્રેામાં ઠેકઠેકાણે “તસ્સ ણ' અયમ પણ્તે” અર્થાત્ આ અમાં પ્રભુએ પ્રરૂપ્યું છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ ]
[ આગમસાર
તીથંકર પ્રણીત કહ્યા એટલે એનુ મહત્વ કેમ વધારે ? કેમ સાચા ? તે બતાવતાં શાસ્ત્રકાર કહે છે :તીથંકર ભગવંતાને જ પૂર્વ ભવના પ્રખળ પુણ્યાયે જન્મતાં જ ત્રણ જ્ઞાન (૧) મતિ (ર) શ્રુત અને (૩) અવધિજ્ઞાન હોય છે, પૂર્વના ત્રીજા ભવે “જગતના સ જીવાને કરૂ શાસનેં રસી,” એવી ભાવના ઉત્કૃષ્ટ ભાવે ભાવી હાય છે. તેના કારણે તીર્થકર નામ ગાત્ર બંધાયું હોય છે, જેના પ્રભાવે દરેક તીથંકર ભગવત ઉપરાત ત્રણ જ્ઞાન સાથે લઇને જ જન્મ પામે છે, તેમ છતાં તેઓ સપૂર્ણ જ્ઞાન અંતરમાં પ્રગટે નહિ ત્યાં સુધી ધર્મોપદેશ કરતાં નથી, સંપૂર્ણ જ્ઞાન અર્થાત્ લેાકાલેાક પ્રકાશક આત્મિક જ્ઞાન જેને જૈનદર્શનમાં “કેવળજ્ઞાન” કહ્યું છે, તે પ્રગટાવવા માટે સર્વ પ્રથમ અવસર આવ્યે સિદ્ધ ભગવાને વઢણા-નમસ્કાર કરીને સંયમ એટલે કે દીક્ષાને અંગીકાર કરે છે, નિગ્રંથ મુનિ અને છે, પછી રત્નત્રયીરૂપ જ્ઞાન, દર્શીનને ચારિત્રની ઉત્કૃષ્ટ ભાવે આરાધના કરીને રાગ-દ્વેષના જનક એવા મેાહનીય કુને સવ થા ખપાવે છે. મેાહનીય કૅમ નષ્ટ થતાં, બાકીના ત્રણે ઘાતી કર્મો (૧) જ્ઞાનાવરણીય, (૨) દર્શનાવરણીય અને (૩) અંતરાયને એક સાથે જ ખપાવે છે. આમ ચારે ઘાતી કર્માને ખાળી, પ્રજાળી, રાગ-દ્વેષના મૂળ કારણને નિમૂ ળ કરી વીતરાગ પરમાત્મા અને છે કે તરત જ અંતરમાં કેવળજ્ઞાન અને કેવળદનને પ્રગટાવે છે; એટલે વ્યવહારનયથી સર્વાંગ અને સદશી પ્રથમ પાતે ખને છે, ત્યાર પછી જ જીવાત્માના પરમાથ કે જે મેાક્ષ છે તે જેનાથી સધાય તેવા અ પૂણ વચના તેમની પાસે
એ જ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગામસાર ]
[ ૯ આવેલા ગણધર ભગવંતોને પોતાના શ્રીમુખે સર્વપ્રથમ કહે છે, વીતરાગ બનેલા સવા ભગવંતે તે વચને નિસ્પૃહભાવે જગત્ જીના એકાંત હિત માટે કહેલા હેવાથી, તેમાં રાગ કે દ્વેષને અંશમાત્ર પણ હોતો નથી, તેથી તેમાં કોઈપણ દેની કે પૂર્વાપર વિરોધની સંભાવના પણ રહેતી નથી, અને સર્વજ્ઞ થયા પછી કહેલા હોવાથી તેમના અર્થપૂર્ણ વચનામાં ત્રણે કાળમાં પણ ફેરફાર થતો નથી તેથી જ તેમના અર્થગંભીર વચનો પરથી જે સૂત્રો ગણધર ભગવંતે ગુથે છે, તેને “સિદ્ધાંત કહેવામાં આવે છે, સિદ્ધાંત એટલે ત્રણે કાળે સિદ્ધ થયેલા વચનો, આ રીતે સૂત્ર સિદ્ધાંતને તીર્થંકર પ્રણીત કહેવાનો મહિમા છે, તેથી જ “સાચા છે વીતરાગ, સાચી છે જિનવાણું –એમ કહ્યું,
જિનેશ્વર તીર્થકર ભગવંત અને તેમણે પ્રરૂપેલી જિનવાણી એ જ સાચી છે. એમ જ્યારે સિદ્ધ થયું, ત્યારે હવે જે કઈ જીવાત્માને પોતાનું આતમકલ્યાણ સાધવું હોય, તેમના માટે તેમને જ આધાર લે, એટલે કે તેમની આજ્ઞાને–જિનાજ્ઞાને અનુસરીને ચાલવું તે જ એકાંતે કલ્યાણકારી છે, તે જ જમ-મરણના ફેરા ટળીને માનવ જીવાત્મા પરમાત્મા બની શકે, એટલે
આધાર છે જિન-આજ્ઞા છું, અને માનવભવ પામ્યા પછી પણ જીવાત્મા જે તેમને ન અનુસરે તે તેને દુર્લભ એ માનવભવ જે અનેક ભાવોના દુઃખો વેઠી વેઠીને પ્રાપ્ત થયેલી પુણ્યાશીના પ્રભાવે મળે છે, તે બધી પુણ્યરાશીને
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ ]
[ આગમસાર ધૂળધાણી કરી નાખવા સમાન નિષ્ફળ છે એમ તે આર્ષદેષ્ટા કવિ આપણું હિતાર્થે યથાર્થ કહે છે.
તીથકરે ભાખેલા અને ગણધરેએ ગુ થેલા. આ સૂત્રોને આગમ કહ્યા છે, તેનો મહિમા અપાર છે. આનાથી ચડિયાતો જીવમાત્રનું રક્ષણ ને કલ્યાણ કરનારી વાણી જગતભરના ધર્મશાસ્ત્રોમાં બીજી કઈ નથી; એ તેની વિશેષતા છે.
આ વચને તીર્થકર ભગવતે ગણધર ભગવંતને કહી સંભળાવે છે, તેથી સૂત્ર-સિદ્ધાંતના બધા જ્ઞાનને શાસ્ત્રમાં “શ્રુત (સાંભળેલું) જ્ઞાન’ કહ્યું છે. | શ્રી નંદી સૂત્રમાં જ્ઞાનના મૂખ્ય પાંચ ભેદ, ભેદાનભેદ દરેકની વ્યાખ્યા,સ્વરૂપ આદિ સંપૂર્ણ વિવેચન કરવામાં આવેલ છે, તેમાં જ્ઞાનના પાંચ મૂખ્ય ભેદ અનુક્રમે નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે – (૧) મતિજ્ઞાન (૨) શ્રુતજ્ઞાન, (૩) અવધિજ્ઞાન, (૪) મન ૫ર્યવજ્ઞાન અને (૫) કેવળજ્ઞાન. હવે જૈનદર્શનમાં અનુક્રમનું ખૂબ જ મહત્વ કહ્યું છે, કેઈક્કસ હેતુ વગર કાને, માત્રા, મીંડી, અક્ષર આદિને પણ જિનવાણીમાં ફેરફાર નહિ કરવાનું ફરમાન કર્યું છે, તેમ કરવાથી જિનવાણુની એટલે કે શ્રુતજ્ઞાનની અને તેના પ્રરૂપક તીર્થકર ભગવતની મહા આશાતના થાય, તેથી મહાદોષ લાગે તેમ કહ્યું છે, તેમ છતાં શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૨૮મા મોક્ષમાર્ગ અધ્યયન ગાથા ચોથીમાં વીરપ્રભુએ હેતુપૂર્વક શ્રુતજ્ઞાનને પાંચ જ્ઞાનમાં પ્રથમ સ્થાન આપ્યું છે - તત્વ પંચવિહુ નાણુ, સૂર્ય આભિણિબોહિયા ઓહિનાણું તુ તયં, મણનાણું ચ કેવલં છે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૧૧. શબ્દાર્થ :- તેમાં જ્ઞાન પાંચ પ્રકારનું છે - (૧) શ્રુતજ્ઞાન, (૨) મતિજ્ઞાન, (૩) અવધિજ્ઞાન, (૪) મનઃ પર્યાય જ્ઞાન અને (૫) કેવળજ્ઞાન,
અનુકમ બદલવાને આમાં હેતુ એ છે કે પાંચે જ્ઞાનમાં. આ એક જ જ્ઞાન બલકું, અર્થાત્ બીજાને કહી સંભળાવાય તેવું બલકું છે, બીજા ચારે જ્ઞાન મુંગા છે, તે બધા જ્ઞાનને જીવને અનુભવ થાય પણ તે જ્ઞાન વડે જે જાણ્યું, અનુભવ્યું, તે કહેવા માટે કે લખવા માટે વાણી કે અક્ષરજ્ઞાનને જ ઉપયોગ કરવો પડે, એટલે તેનું નિરૂપણ શ્રુતજ્ઞાન વડે જ થઈ શકે. તીર્થકર ભગવત પણ કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવ્યા પછી, વીતરાગ કેમ થઈ શકાય, કેવળજ્ઞાન કેમ પ્રગટાવી શકાય. અને તેની આરાધના કેવી રીતે થઈ શકે તે બધુ શ્રુતજ્ઞાન વડે જ કહી શકે, તેથી પાંચ જ્ઞાનમાં મોક્ષદાતા જ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન કહ્યું છે; અને ઉપરોકત ૨૮મું અધ્યયન એ મોક્ષમાર્ગનું અધ્યયન છે, તેથી મેક્ષદાતા. એવા શ્રુતજ્ઞાનને પાંચે જ્ઞાનમાં મોખરાનું પ્રથમ સ્થાન હેતુપૂર્વક આપ્યું છે.
વળી આ જ્ઞાન અનાદિકાળથી ગુરૂગમથી જ બહુધા મેળવાય છે. જે કે શ્રી અનુગદ્વાર સૂત્રમાં કહ્યું છે કે પુસ્તક આકારે લખાયેલું છે તે દ્રવ્યશ્રત છે. તેથી ધર્મ શાસ્ત્રો ઋષભદેવ ભગવાનના સમયથી છે, તે પણ પ્રભુ મહાવીર સ્વામીના સમયની વાત લઈએ તે પ્રભુ મહાવીરે. જે વચને “ત્રિપદિ” રૂપે કહ્યા, તે ગણધરેએ અંતરમાં અવધાર્યા, ને બાર અંગસૂત્રની ગૂંથણી (રચના) પણ પિતાના અંતરમાં જ કરી અને જે શિષ્ય તે જ્ઞાનના અધિકારી જણાયા, તેમને તે જ્ઞાન સૂત્રસિદ્વાંતરૂપે પણ કંઠસ્થ જ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ ]
[ આગમસાર કરાવ્યું. પછી ગ્રંથસ્થ થયું એવી માન્યતા છે. જેનદર્શનની બીજી આગવી વિશેષતા એ છે કે શિષ્ય સુપાત્ર અને અધીકારી લાગે તો જ ગુરૂ જ્ઞાન આપે. નહિતર જ્ઞાન ભલે વિચ્છેદ જાય અર્થાત્ નાશ પામે પણ કુપાત્રને ન અપાય, આથી હજાર વર્ષ દરમ્યાન તે દષ્ટિવાદ નામનું બારમું મૂખ્ય અંગ સૂત્ર, ચાદપૂર્વનું જ્ઞાન, તથા બીજા અગીઆરે અંગ સૂત્રોના ઘણા બધા અધ્યયન વિરછેદ ગયા, તે જોઈ અને હવે પછી ધારણું શક્તિ (યાદશક્તિ) દિવસે દિવસ ઘટતી જાય છે. તે જાણી, દેવર્ધિગણું ક્ષમાશ્રમણ નામના આચાર્યો સૌરાષ્ટ્રના વલ્લભીપુર (વળા–હાલનું) નગરે સાધુસાડવીઓનું સંમેલન ભર્યું, અને જેમને જે જે યાદ હતું તે બધું લખાવીને કંઠસ્થમાંથી આ જ્ઞાનને ગ્રંથસ્થ કર્યું, જેના પરિભાષામાં આ સંમેલનને “વાંચણી' કહેવામાં આવે છે, વલ્લભીપુર ની વાંચણી પહેલાં આ પ્રકારે ચાર વાંચણ જુદા જુદા સમયે જુદા જુદા સ્થળે થયેલી. તેમ છતાં ત્યાં સુધી એક બીજાએ સાથે વાંચણ કરીને કંઠસ્થ જ્ઞાન મેળવેલ. ગ્રંથસ્થ તો છેવટ બધુ જ્ઞાન સંપૂર્ણ વિચ્છેદ જશે તેવું લાગ્યું ત્યારે જ દેવધિગણું ક્ષમાશ્રમણે ગ્રંથસ્થ કરાવ્યું. ગ્રંથસ્થ થયેલું આ શાસ્ત્રજ્ઞાન પૂર્વાચાર્યો કહે છે સાગરમાં બિંદુ સમાન માત્ર બચ્યું છે, તેમ છતાં, જે કંઈ જ્ઞાન આજે જૈન આગમોમાં ઉપલબ્ધ છે; તે પશ્ચિમના મહાવિદ્વાનેની નજર સમક્ષ આવતાં, જગતની સર્વ વિદ્યાપીઠમાં પ્રાપ્ત થતાં જ્ઞાનની સરખામણીએ સમુદ્ર જેટલું વિશાળ આ આગમજ્ઞાન લાગ્યું છે, એટલું જ નહિ પણ ઉપલબ્ધ શાસ્ત્રો ઝીણવટથી ભાષાજ્ઞાનની દષ્ટિએ તપાસતાં, આ બધું જ્ઞાન એક જ વ્યક્તિનું કહેલું છે, તેમપણ તેમને જણાતાં આ વિદ્વાને એ રીતે ચક્તિ થઈ ગયા
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૧૩
છે કે એક જ વ્યક્તિ એક જ જીંદગીમાં આટલું વિશાળ જ્ઞાન ભણી કે ભણાવી શકે જ નહિ, એ સંભવિત જ નથી. માટે આ વ્યક્તિને સજ્ઞ અર્થાત્ સંપૂર્ણ જ્ઞાની માનીએ તા જ આનું સમાધાન થાય. આ લેાજીક--ત શાસ્ત્ર વડે તીર્થંકર ભગવંતની સન્નતાના પશ્ચિમના વિદ્વાના—સ્વીક ૨: કરવા લાગ્યા છે. છતાં આપણા પૂર્વાચાર્યો નંદીસૂત્ર આદિ શાસ્ત્રોના આધારે કહે છે કે દરેક અંગ સૂત્રમાં પદ્મ વગેરેની જે સખ્યા બતાવી છે. તેમાંના અંશ માત્ર પદે જ અત્યારે ઉપલબ્ધ છે. તેા પછી વીરપ્રભુના સમયનું જિનાગમ, કે શ્રુતજ્ઞાન તે। મહાસાગર જેટલુ. કેટલું બધું વિશાળ અને અગાધ હશે તેની અંતરમાં શ્રદ્ધા કરી તે જ્ઞાન આપણા હૈયામાં પણ અવરાઈને પડેલું છે, તેની રૂડી પ્રકારે આરાધના કરીને તેને આવરણ મુક્ત કરીને પ્રગટાવી શકીએ એવી શક્તિ આપણને પશુ પ્રાપ્ત થાય તેવી ભાવના ભાવીએ. તેના પુરૂષા કરીએ.
આ શ્રુતજ્ઞાનના પર્યાયવાચક શબ્દો શ્રી અનુયાગી દ્વાર ૪માં નીચે પ્રમાણે નવ નામ કહ્યા છેઃ- (૧) સૂત્ર, (ર) ગ્રંથ, (૩) સિદ્ધાંત, (૪) પ્રવચન, (૫) આજ્ઞા, (૬) વચન, (૭)ઉપદેશ, (૮) પ્રજ્ઞાપન (૯) આગમ [(૧૦) આપ્તવચન, (૧૧) ઐતિહ્ય, (૧૨) આમ્નાય, (૧૩) જિનવચન, અને (૧૪) શ્રુત. આ પાંચ નામ પછી અપાયાં છે.]
ઉપરાક્ત દરેક પર્યાયવાચી શબ્દની તેને અનુરૂપ વ્યાખ્યા સાથેની સમજણ પૂર્વાચાર્યા એ આપી છે જે ગુરૂગમથી જાણવી. તેમાંના “આગમ” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ આ ગ્રંથનુ' પ્રયોજન લક્ષમાં રાખી હવે આપીશુ.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૪ ]
[ આગમસાર આગમ' ની વ્યુત્પત્તિ આગમ” શબ્દ “આ ઉપસર્ગ અને ગમm ધાતુનો બનેલો છે. “આને અર્થ છે “પૂર્ણ” અને “ગમૂ” ને અર્થ છે “ગતિ કે પ્રાપ્તિ એટલે “જેના વડે વસ્તુતત્ત્વનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન થાય અર્થાત્ પદાર્થના રહસ્યનું પરિપૂર્ણ જ્ઞાન થાય તે આગમ છે. પૂર્વાચાર્યોએ સંસ્કૃત ભાષામાં તેની વ્યુત્પત્તિ નીચે પ્રમાણે કરી છે -
(૧) “આ=સમનતાદ્દ (એટલે “ચતરફથી અર્થાત્ - બધી બાજુથી),ગમ્મતે વસ્તુતત્ત્વ-ભનેત્યાગમ7 | અર્થાત્ વસ્તુ તત્ત્વની–પદાર્થના રહસ્યની બધી બાજુથી પ્રાપ્તિ એટલે કે જ્ઞાન કરાવે તે આગમ છે.
(૨) શ્રી સિદ્ધસેન ગણકૃત ભાષ્યાનુસારિણી ટીકા પૃ. ૮૭ કહ્યું છે -
આ છત્યાચાય પરસ્પરયા વાચનાદ્વારેણે- ત્યાગમ:
જે જ્ઞાન આચાર્ય પરંપરાથી વાંચના દ્વારા આવે છે તે . “આગમ” છે,” . (૩) સ્યાદવાદ મંજરી શ્લેક ૩૮ની ટીકામાં કહ્યું છે –
આપ્તવચનાદાવિભૂતમ સંવેદનમાગમ : આપ્તવચનથી ઉત્પન અથ (પદાર્થ) નું જ્ઞાન થાય તે
આગમ છે.
જેમણે, રાગ-દ્વેષ સંપૂર્ણ જીતી કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવી સર્વજ્ઞ બની અર્થ રૂપી વચન કહ્યા છે, તેમને આપ્તપુરૂષ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર |
[ ૧૫
અને તેમના વચનને આપ્તવચન કહ્યા છે. શબ્દા વડે પહેલી ને ત્રીજી વ્યાખ્યા તીથંકર ભગવ ંત!ને અનુલક્ષીને પૂર્વાચાર્યાએ આપી હાય તેમ જણાય છે, જ્યારે ખીજી વ્યાખ્યાથી ગુરૂ પર પરાનું બહુમાન કર્યું છે. આ જરૂરી પણ છે, કારણકે તીર્થંકર ભગવતના વચન સાંભળીને દ્વાદશાંગી અર્થાત્ ખાર અંગ સૂત્રોની જ રચના ગણધર ભગવડતા કરે છે; જેમાંનું બારમું મૂખ્ય દૃષ્ટિવાદ નામનુ અંગસૂત્ર કે જેમાં ચૌદપૂર્વની વિદ્યા રહેલી છે. તે તા નિયમા સૌથી પ્રથમ વિચ્છેદ જાય છે પછી બીજા નવા નવા શાસ્ત્રો પણ આચાર્ય ભગવંતા રચે છે. તે બધા શાસ્ત્રાને પણ ખીજી વ્યાખ્યાથી આગમ” કહ્યા છે.
શ્રી સમવાયાંગ અને અનુયાગઢાર સૂત્રોમાં તે માત્ર દ્વાદશાંગીનું જ નિરૂપણ છે, પરંતુ નદીસૂત્રમાં શાસ્ત્રોના
અગ પ્રષ્ટિક અને અંગમાહ્ય” એમ બે ભેદ તા સ્પષ્ટ કહેલા જ છે, એટલુ જ નહિ પણ અંગ ખાદ્યના પણ (૧) આવશ્યક (૨) આવશ્યક અતિરિક્ત (૩) કાલિક અને (૪) ઉત્કાલિક રૂપે સંપૂર્ણ ભેદાનુભેદ બતાવ્યા છે (જે વાત નંદીમાં આપી છે તેજ વાત ઠાણાંગ સૂત્ર તા-૨-૭-૧માં આપેલ છે.)
“અ’ગ પ્રવિષ્ટ' એટલે દ્વાદશાંગીરૂપ મૂળ ખાર અંગસૂત્રેા જે ગણધર ભગવતા તી કરપ્રભુના શ્રીમુખે ત્રિપદ્ઘિ સાંભળીને ગૂંથે છે, અને “અંગબાહ્ય” એટલે અગસૂત્રોના આધાર લઇ આચાર્યાદિ ભગવ’તાએ રચેલા શાસ્ત્રો, તે બધા શાસ્રો શરૂઆતમાં ૮૪ હતા તેમ કહેવાય છે, જે જ્ઞાન વિચ્છેદ જતાં જતાં
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ ]
[ આગમસાર શ્રી નંદી સૂત્રમાં ૭૩ સૂત્રોના નામ છે. (કાલિક. ૩૧ ઉલ્કાલિક-૨૯ અંગપ્રવિષ્ટ–૧૨ આવશ્યક, ૧=૭૩) હાલ ૩૨ (બત્રીસ) રહ્યા છે, તેમ સ્થાનકવાસી અને તેરાપંથી પરંપરા માને છે, જ્યારે મૂર્તિપૂજક દેરાવાસી પરંપરા તે. ૩૨ ઉપરાંત બીજા તેર મળી કુલ ૪૫ આગમને માને છે. દિગંબર પરંપરા ભગવાનના સમયનું જ્ઞાન સંપૂર્ણપણે વિચ્છેદ (નાશ) પામ્યાનું માને છે; તેથી પ્રભુ મહાવીર
સ્વામી નિર્વાણ પામ્યા પછી આશરે છ વર્ષ પછી થયેલા કુંદકુંદાચાર્ય પ્રમુખ અન્ય દિગબર આચાર્યોએ ચેલા સમયસાર આદિ શાસ્ત્રોને માને છે.
આ પ્રમાણે દ્વાદશાંગીની રચના થયા પછી બીજા પણ શાસ્ત્રો ગણધરે અને સ્થવિરો અર્થાત બીજા આચાર્યોએ રચ્યા. તેથી દેવર્ધિગણુ ક્ષમાશ્રમણે તેમનું વગીકરણ દ્વાદશાંગીનું–બાર મૂખ્ય અંગસૂત્રોનું “અંગપ્રવિષ્ટ” અને બીજા સૂત્રોને “અંગ બાહ્ય” કહીને કર્યું.
ત્યારબાદ આચાર્ય આર્ય રક્ષિતે સૌ પ્રથમ અનુગ. અનુસાર વિષયની દૃષ્ટિથી બધા સૂત્રોને ચાર વિભાગોમાં નીચે પ્રમાણે વિભક્ત કર્યા – (૧) દ્રવ્યાનુયોગ-દ્રવ્ય અર્થાત્ આત્માને લગતા. દષ્ટિવાદ (છ એ દ્રવ્યનું વર્ણન) વિ. (૨) ચરણકરણનુયોગ- સાધુઓના આચારધર્મને લગતા કાલિક સૂત્ર, મહાકલ્પ, છેદસૂત્રો. (૩) ગણિતાનુ-ભૂગેળ, ખગોળ, ગણિતશાસ્ત્ર ને લગતા સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ, ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિવિ. (૪) ધર્મકથાનુયોગ-ધર્મકથાકહીને તત્ત્વના સ્વરૂપને જેમાં સમજાવવામાં આવ્યું છે તેવા શ્રી–ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર વિ.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૧૭ અનુગ –સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવતેએ ફરમાવેલા અર્થ (વચન) ને અનુરૂપ જે કથન ગણધર ભગવંતે વિસ્તારથી કહે છે તેને “અનુગ” કહેવામાં આવે છે.
ઉપરોક્ત વગીકરણ માત્ર સ્થળરૂપનું છે, કેમકે તે વગીકરણના અનુગ અનુસાર જ તે તે સૂત્રોમાં કથન છે. તેવું નથી, પણ થોડા જ સૂત્રો જેવા કે સૂર્ય ને ચદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ છેડીને બાકીના શાસ્ત્રોમાં ચારે અનુગોનું કથન છે. પરંતુ તેમાં જે વિષય મૂખ્ય હોય તે ધ્યાનમાં લઈને ચારે અનુગોનું વર્ગીકરણ કરેલું છે. માટે તેમાં મૂખ્યતાએ તે વર્ગને અનુગ અને ગૌણતાએ બાકીના ત્રણે અનુયાગ રહેલા છે તેમ સમજવું.
આગમાનુ છેલ્લું વગીકરણ વિ.સં. ૧૩૩૪માં રચાયેલ “પ્રભાવક ચરિત્ર માં સર્વપ્રથમ જોવા મળે છે જે નીચે પ્રમાણે છે :
(૧) અંગ, (૨) ઉપાંગ, (૩) મૂળને (૪) છે, આ વગીકરણને ઉપાધ્યાય સમયસુંદર ગણુએ પોતાના સમાચારી શતક પત્ર ૭૬માં ઉલ્લેખ કરેલ છે, અને પછીના આજલગીના આચાર્યોએ તેને માન્ય રાખેલ છે. આ વર્ગીકરણમાં દરેક અંગનું અકેક ઉપાંગ છે. અંગસૂત્રમાં ઘણેજ ગુઢાર્થ રહેલો છે. તેથી તેના સંપૂર્ણ ભાવ સમજવા ખૂબ મુશ્કેલ લાગતા હતા. તેથી તેના ભાવ વધારે સ્પષ્ટ સમજાવવા ઉપાંગોની રચના કરવામાં આવી તેમ ઔપપાતિક ટીકામાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે - અંગાથટબોધવિધાયકાનાં ઉપાંગાની” | ક્યાં અંગને યે ઉપાંગ છે તે નીચે પ્રમાણે છે –
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ ]
સૂર્ય » ચંદ્ર”
[ આગમસાર અગસૂત્ર
ઉપાંગ ૧ આચારાંગ
પપાતિક ૨ સૂત્રકૃતાંગ
રાજપ્રનીય ૩ સ્થાનોગ
જીવાભિગમ જ સમવાયાંગ
પ્રજ્ઞાપના ૫ ભગવતીજી.
જંબુદ્વિપપ્રજ્ઞપ્તિ ૬ જ્ઞાતાધર્મકથાગ ૭ ઉપાસકદશાંગ ૮ અ તકૃતદશાંગ
નિરયાવલિકા ૯ અનુત્તરોવવાઈ
કપાવતસિકા ૧૦ પ્રશ્નવ્યાકરણ
પુપિકા ૧૧ વિપાક
પુષ્પગુલિકા ૧૨ દૃષ્ટિવાદ
વૃણિદશા. બાકીના સૂત્રોમાંથી અમુકને “મૂળ અને અમુકને છેદ' સૂત્રો કહ્યા. જે સૂત્રો સંયમના પાલનમાં મૂળભૂત સહાયરૂપ થતા હતા અને તેથી નવદીક્ષિતને જેને સૌપ્રથમ સ્વાધ્યાય કરાવવામાં આવતું હતું તેને “મૂળસૂત્રો " કહ્યા. તેમાં સાધુના આચાર સંબંધી–મૂળ ગુણ અને ઉત્તર ગુણ સંબંધી, અને પાંચ સમિતિ અને ત્રણે ગુપ્તિનું કથન છે, તે મૂળ સૂત્રો ચાર માન્યા છે:- (૧) દશવૈકાલિક, (૨) ઉત્તરાધ્યયન, (૩) અનુગદ્વાર અને (૪) નંદીસૂત્ર.
છેદસૂત્રો :- ચારિત્ર પાલનમાં સાધુ-સાધ્વીજીને કંઈ અતિચાર (દેષ) લાગી જાય, તે તેના નિવારણ અંગે જે જે પ્રાયશ્ચિત અપાય તેનું વિધાન અને વિધિ જેમાં છે તેને
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૧૯ છેદસૂત્રોએ કહ્યા. તે પણ ચાર છે, :(૧) નિશીથ, (૨) વ્યવહાર, (૩) બૃહત્ક૯૫ અને (૪) દશાશ્રુત ધિ ,
ઉપરના બાર અંગસૂત્રોમાંથી બારમું “દૃષ્ટિવાદ” વિ છેદ ગયું છે. તેથી ૧૧ અંગ + ૧૨ ઉપાંગ+ ૪ મૂળ અને ૪ છેદસૂત્રો મળી કુલ ૩૧ સૂત્રો થયા અને બત્રીસમું શ્રી આવશ્યક સૂત્ર છે, આ પ્રમાણે ૩૨ સૂત્રોને શ્રીસ્થાનકવાસી અને તે શાપથી સંપ્રદાયે તેમના સંપ્રદાયની શરૂઆતથી માન્ય રાખે છે, જેના ભાવ અનુકમે પાછળ કહીશું.
શ્રી શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સમાજ ઉપરોક્ત ૩૨ સૂત્રેમાં નીચે પ્રમાણે ૧૩ સૂત્રો ઉમેરીને કુલ ૪૫ સૂત્રને માને છે. અંગ ને ઉપાંગ સૂત્રોને એમ જ માને છે. મૂળસૂત્રોમાં આવશ્યક સૂત્રને ગણે છે, અને તદુપરાંત “પિંડ નિર્યુક્તિ અને ઘનિયુક્તિ ને ઉમેરી છે મૂળસૂત્રે અને છેદસૂત્રોમાં પણ બીજા બે (૧) મહાનિશીથ અને (૨) પંચકલ્પ ને ઉમેરી છને માને છે અને ૧૦ પઈના અર્થાત્ પ્રકરણ ગંને ઉમેરીને કુલ ૪૫ આગમ માને છે, દશ પ્રકરણ સૂત્રોના નામ આ પ્રમાણે છે :-(૧) આતુર પ્રત્યાખ્યાન, (૨) ભક્ત પરિણા (૩) તન્દુલ વૈચારિક (૪) ચંદ્રદયક, (૫) દેવેન્દ્રસ્તવ, (૬) ગણિવિદ્યા, (૭) મહાપ્રત્યાખ્યાન, (૮) ચતુઃ શરણ, (૯) વીરસ્તવ અને (૧૦) સંસ્તારક
શ્રી દિગંબર મત મૂખ્યત્વે (૧) સમયસાર (૨) પ્રવચનસાર (૩) મૂલાચાર, આદિશાસ્ત્રો તેમના આચાર્યોએ રચ્યા છે. તેમને માને છે. - ઉપરોક્ત સૂત્રો ઉપરાંત આચાર્યશ્રી ઉમાસ્વાતિજ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ ]
[ આગમસાર રચિત “તત્વાર્થ સૂત્ર છે. જે જૈનદર્શનના સંક્ષિપ્ત સારરૂપ છે, તેની વિશેષતા એ છે કે બધા ફીરકાઓ તેને માન્ય રાખે છે.
ઉપરોક્ત સૂત્રોની રચના બે પ્રકારે થઈ છે. (૧) કૃત અને (ર) ઉદ્ધત, જે આગમેનું નિર્માણ સ્વતંત્રપણે થયું છે જેવા કે અંગ અને ઉપાંગ તે કૃતસૂત્રો છે, અને જેની રચના કૃતસૂત્રો કે તેના અધ્યયનમાંથી ઉદ્દધરીને કરવામાં આવી છે તેને ઉદ્દધૃત સૂત્રો કહ્યા છે. નીચે પ્રમાણે માન્યા છેઃ
(૧) આચાર ચૂલા (૨) દશવૈકાલિક, (૩) નિશીથ (૪) દશાશ્રુતસ્કંધ, (૫) બૃહત્ક૯૫, (૬) વ્યવહાર
(૧) આચાર ચૂલા :- શ્રી આચારાંગ સૂત્રના ગંભીર અર્થને સ્પષ્ટ કરવા માટે ચૌદપૂવી પહેલાં ભદ્રબાહુ સ્વામીએ “આચાર ચૂલા રચી.-આચારાંગ નિયુક્તિ ગાથા ૨૮૮થી૨૯૧
(૨) દશવૈકાલિક સૂત્ર – ચૌદપૂર્વધર શ્રી શય્યભવાચા જુદા જુદા પૂર્વોમાંથી “દશવૈકાલિક” ની રચના. કરી જેમકે ચોથું અધ્યયન આમપ્રવાદ પૂર્વથી, કમપ્રવાદ પૂર્વથી પાંચમું અધ્યયન, સત્યવાદપૂર્વથી સાતમું અધ્યયન, અને બાકીના બધા સાતે અધ્યયને પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વની તૃતીય. (ત્રીજી) વસ્તુથી ઉદ્દધૃત કર્યા-દશવૈકાલિક નિર્યુક્તિ ૧૬/૧૭,
બીજા મત પ્રમાણે તે જ આચાર્યો તેમના પૂત્ર-શિષ્ય મનક ઋષિના આત્મશ્રેયાર્થે દ્વાદશાંગીમાંથી ઉદ્દધૃત કર્યાનું કહે છે,દશવૈકાલિક નિર્યુક્તિ ગાથા-૧૮, જે નીચે પ્રમાણે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૨૧ બીએડવિ અ આખે, - ગણિપિડગાએ દુવાલસંગાઓ એઅ કિર જિજૂઢ મણુગલ્સ
અણગહઠ્ઠાએ ૧૮ ૩થી ૬ :- ચૌદપૂવ પહેલા ભદ્રબાહુ સ્વામીએ પ્રત્યાખ્યાન' નામના નવમા પૂર્વની ત્રીજી વસ્તુ કે જે આચાર છે તેના વીસમા પ્રાભત છેઢથી (૩)“નિશીથ' સૂત્ર, અને સંપૂર્ણપ્રત્યાખ્યાનપૂર્વમાંથી(૪) દશાશ્રુતસ્કંધ, (૫) બહત્પ૯પ, અને (૬) વ્યવહાર સૂત્ર ઉદ્ધત કર્યા છે.
આ સિવાય આગમ સિવાયના અન્ય ગ્રંથે–વિશેષ કરીને છ કર્મચંને ઘણે મેટોભાગ આ કર્મપ્રવાદ પૂર્વમાંથી ઉદ્ધત કરેલ માનવામાં આવે છે.
અર્થરૂપી વચન પ્રકાશવાન પરમ હેતુ :
શ્રી પ્રવ્યાકરણસૂત્રના સંવરદ્વારમાં આ હેતુ બતાવતાં મહર્ષિઓએ કહ્યું છે :
સશ્વ જગજીવ રખણ દયહૂયાએ પાવયણ ભગવયા સુકહિયે
સવ તીર્થકર ભગવંતે ચારે ઘાતકર્મ ખપાવી સર્વજ્ઞ– સર્વદશી બને. એટલે પોતે તો કૃષ્કૃત્ય બની જાય છે. આયુષ્ય પૂર્ણ થયે નિર્વાણ પામી અવશ્ય મેક્ષે પધારવાના છે. તેમ છતાં નિષ્કારણ કરૂણાભાવે જે પોતે પામ્યા છે, તે અન્ય જી પણ પામે તે ઉદ્દાત હેતુથી પોતે વચન ભાખીને મેક્ષમાર્ગના પથપ્રદશક બને છે. તેમ પ્રશ્નવ્યાકરણસૂત્ર આ શબ્દોથી કહે છે ઃ- “સર્વ જગજાના કલ્યાણઅર્થે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ ]
[ આગમસાર સવની રક્ષા કરવા રૂપ અહિંસામય દયાધમની પરૂપણુ કરતા (નિગ્રંથ) પ્રવચન રૂડાભાવે કહ્યા.” આજ કારણથી સૂફમજીની દયા પાળવારૂપ સૂક્ષ્મ અને વ્યાપક અહિંસાધર્મનું અને તેને અનુરૂપ આત્મસાધનાનું જે શ્રેણીબદ્ધ સ્વરૂપ આગમમાં કહેવામાં આવ્યું છે, તેવું વૈજ્ઞાનિક અને ક્રમબદ્ધ કથન અન્ય કોઈપણ ધર્મમાં કે ઈતર સાહિત્યમાં જોવા મળતું નથી. જૈન સૂત્ર-સિદ્ધાંતમાં વિચાર-વાણી અને વર્તનને, વૃત્તિ, પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિને, ભાવના અને કર્તવ્યને જે સુમેળ જોવા મળે છે તે અન્ય કેઈ દર્શનમાં જોવા મળતો નથી. તેનું મૂખ્ય કારણ જીવ સંબંધી માન્યતાનું અધુરાપણું જણાય છે. કારણ કે અન્ય ધર્મો અહિંસાને જીવદયાને માનવા છતાં વનસ્પતિ, પાણ. વગેરેમાં આપણું જીવ જે જ જીવ છે તેમ માનતા જ ન હતા. અનાદિકાળથી અનંત તીર્થકર ભગવંતોએ પાંચે એકેદ્રિય (૧) પૃથ્વી, (૨) પાણી, (૩) અગ્નિ, (૪) વાયુ અને (૫) વનસ્પતિમાં જીવ છે તેમ કહીને તેમની પણ દયા પાળવાનું કહ્યું છે. તે વાતને આજનું વિજ્ઞાન પણ સમર્થન આપે છે. તેથી તીર્થકરોની વાત કેટલી સાચી હતી, અને યંત્રોની સહાય વગર જીવેનું આવું સૂક્ષમ સ્વરૂપ કેવી રીતે જાણ્યું હશે? તે વિચારતાં થયા છે અને તેમના આ વિશાળ આત્મજ્ઞાનને સર્વજ્ઞતા ન કહેવાય તે બીજું શું નામ આપી શકાય તેમ પણ વિચારતાં થયા છે. તીર્થકરેના સર્વજ્ઞસવદશીપણુની આ અનન્ય સાબિતિ છે. તેથી જ તેમના વચનરૂપી આગમને અનન્ય, અદ્દભૂત, અને આત્મકલ્યાણ કરનારા શાસ્ત્રોમાં અણમેલ કહ્યા છે. તેથી જ મહાગી આનંદધનજી મહારાજ કહે છે –
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૨૩ “જિનવરમાં સઘળા દશન છે, - દશને જિનવર ભજના રે.”
અર્થાત્ જેનદશન એવું તે સંપૂર્ણ છે કે બીજા સર્વ દશમાં જે કાંઈ ધર્મસ્વરૂપ કહ્યું છે, તે બધું જૈનધર્મમાં સમાઈ જાય છે, પણ જૈનધર્મમાં તત્વ અને સત્ય અર્થાત્ આત્માનું જ સ્વરૂપ કહ્યું છે, તે અન્ય દશામાં હોય પણ ખરું અને ન પણ હોય. આગમની–સૂત્રસિધાંતની મૂળ ભાષા:
શ્રી સમવાયાંગ અને પપાતિક (ઉવવાઈ) સૂત્ર અનુસાર બધા તીર્થંકર ભગવંતો સદાકાળ માટે અર્ધમાગોધ ભાષામાં જ વચન ભાખે છે, દેશના (બોધ) પ્રકાશે છે:–(૧) “ભગવ ચ | અર્ધમાગહીએ ભાસાએ ધમાઈબિઈ સમવાયાંગ સૂત્ર. અર્થાત્ તીર્થકર ભગવંત અર્ધમાગધ ભાષામાં ધર્મ કહે છે, (૨) ત ણ સમણ ભગવ મહાવીરે...................... અધમાગધીએ ભાસાએ ભાસઈ” ઉવવાઈ સૂત્ર. અર્થાત્ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ, ત્યારબાદ અર્ધમાગધિ ભાષામાં બોધ આપ્યો.
તીર્થકર ભગવતે વચન અર્ધમાગધિ ભાષામાં કહી સંભળાવે તેથી ગણધર ભગવતે પણ સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીની રચના અર્ધમાગધ ભાષામાં જ કરે છે. આ અનાદિકાળને નિયમ છે, પરપરા છે.
વળી આ ભાષા દેવભાષા છે. શ્રી ભગવતીજી સૂત્રમાં ગૌતમસ્વામી મહાવીર સ્વામીને પ્રશ્ન પૂછે છે –પ્રભુ! દે કઈ ભાષામાં બોલે? તેનો જવાબ આપતા પ્રભુ ફરમાવે
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ ]
[ આગમસાર છે –ગાયમા! દેવાણ અધમાગહીએ ભાસાએ ભાસંતિ પ-૪ અર્થાત્ ગતમ! દે અર્ધમાગધિ ભાષામાં બોલે છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રની વૃત્તિમાં હરિભદ્રાચાર્યે આ ભાષામાં જ સૂત્ર-સિદ્ધાંત રચવાને હેતુ સમજાવતાં કહ્યું છે“બાલીમંદમૂર્ખણું નૃણું ચારિત્રકાંક્ષિણામા અનુગ્રહાથ સવ: સિધાંત પ્રાકૃત કૃત:
અથ:- ચારિત્રધર્મની આરાધના ને સાધના કરનાર બાળક, સ્ત્રી, મંદબુદ્ધિવાળા કે ભૂખ લેકે ઉપર કૃપા કરીને સર્વજ્ઞ ભગવાન સિદ્ધાંતની પ્રરૂપણું પાકૃત ભાષામાં જ કરે છે. પરમાર્થ એ છે કે ભાષા બે પ્રકારની હાય (1) પંડિતની અર્થાત્ વિદ્વાની અને (૨) પ્રાકૃત અર્થાત્ ગ્રામ્ય લેકેની. પંડિતેની ભાષા “સંસ્કૃત છે, જે સામાન્ય જનસમુદાય માટે સમજવી ને બોલાવી કઠીન છે, અને સામાન્યજન અર્થાતું, બાળક, સ્ત્રી, મંદબુદ્ધિવાળા અને મૂખ લોકો પણ સમજી શકે તેવી સરળ પ્રાકૃત અર્થાત્ અધમાગધ ભાષા છે. તેથી તેવા લોકો ઉપર અનુગ્રહ અર્થાત્ કૃપા કરીને સર્વજ્ઞ તીર્થકરે અર્ધમાગધિભાષામાં બેધ આપે છે. જેની ગુંથણ કરીને ગણધર ભગવંતે પણ તે જ ભાષામાં શાસ્ત્રો રચે છે, જેથી કરીને તેવા લેકે પણ ચારિત્રધર્મનું રૂડા ભાવથી પાલન કરીને માસતુષ મુનિવરની જેમ પોતાનું આત્મકલ્યાણ વહેલા વહેલા સાધી શકે. સર્વજ્ઞ તીર્થકરને કેટલે ઉદ્દાત હેતુ છે.
અધમાગધ ભાષામાં માગધિ અને દેશી ભાષાના શબ્દોનું મિશ્રણ છે. તેથી અર્ધમાગધ ભાષા કહેવાય છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ રપ આગમ-જ્ઞાનને અક્ષયનિધિ:- જિનાગમ જ્ઞાનને અખૂટ ખજાને છે. અધ્યાત્મજ્ઞાનને અનુપમ કેષ છે. તેમાં જીવાજીવ સંબંધી તત્ત્વચિંતન, આત્મધર્મને કલ્યાણકારી બેધ, તે અનુપમ છે જ, તદુપરાંત છ શાશ્વતા દ્રવ્ય, લોકાલેકનું સ્વરૂપ, જીવશાસ્ત્ર, પરમાણુ પુદ્ગલ શાસ્ત્ર, ચૌદ રાજલકનું ભૌગોલિક વિવરણ, ખગોળશાસ્ત્ર, ગણિતની અનન્ય વિસ્તૃત છણાવટ ઈતિહાસ, કર્મસ્વરૂપની વિશદ્ છણાવટ, ચાર ગતિ અને ચોરાસી લાખ છવાયોનિનું સ્વરૂપ, કર્મની નિર્જરા રૂપ છે બાહ્ય અને છ આત્યંત તપનું સ્વરૂપ, છ લેશ્યાનું સ્વરૂપ, રાવી અને પ્રત્યાખ્યાનનું હિતકારી સ્વરૂપ, ઉપરાંત ભૌતિક વિજ્ઞાન, આયુર્વેદ, સંગીત, નાટક, સમાજશાસ્ત્ર, વગેરે વગેરે વગેરે સાહિત્યના પ્રત્યેક અંગની ઉત્તમ કૃતિઓ અને ટુંકમાં જીવનના પ્રત્યેક પાસાને સ્પર્શનારા દરેક વિભાગનું સંપૂર્ણ વિવરણ તેમાં હતું. તેમાંનું આ કાળ ઉતરતો હોવાથી, ઘણું જ્ઞાન વિચ્છેદ ગયું. તેમ છતાં હાલમાં જે કાંઈ પ્રાપ્ત છે, તે પણ અ-ચ દશનેની અપેક્ષાએ સાગર સમાન વિશાળ ગણાય છે, તે જ જિનામની મહત્તા છે.
શ્રી તીર્થકર ભગવંત પ્રરૂપિત દરેક સૂત્ર અનંતગમ અને અનંત પર્યાયોથી યુક્ત હોય છે. તેથી સર્વજ્ઞ કેવળી ભગવંત સિવાય તેના સંપૂર્ણ ભાવભેદને અન્ય કોઈ કહી શકે નહિ. કેવળી ભગવંત પણ જેટલું જાણે, અનુભવે તેટલું બધું કહી શકે નહિ. કારણ કે કહેવાનું માધ્યમ ભાષા અર્થાત્ શબ્દો છે. જે જડપુદ્ગલની બનેલી છે. તેથી ચૈતન્ય સ્વરૂપ આમા પોતાના જ્ઞાનમાં જેટલું જાગે, અનુભૂતિ કરે તેટલું કહેવાનું સામર્થ્ય જડ પુદ્ગલની બનેલી ભાષાનું ન
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ ]
[ આગમસાર, હોવાથી શબ્દોથી કહી શકાય નહિ. વળી ભગવંતનું આયુષ્ય મર્યાદિત છે ને કહેવાની વસ્તુ ને ભાવ અનંત છે, તેથી પણ સંપૂર્ણ કહી શકે નહિ. તત્ત્વ કેવળીગમ્ય સમજવું. તે અનુભૂતિ, શબ્દાતીત છે, માત્ર અનુભવગમ્ય છે. એટલે જ પરમાત્માનું સ્વરૂપ અચિંત્ય, અવર્ણનીય, અગમ્ય છે એમ. હિંદુધર્મના ધર્મશાસ્ત્ર વેદોએ પણ કહીને એને “નેતિ નેતિન ઇતિ અર્થાત્ આત્માનું સ્વરૂપ આવું છે? તો. કે ને! આવું તે નથી, તે આવું છે? ફરી કહે ના! આવું પણ નથી. આમ વેદ એ નિષેધાત્મક રીતે અવર્ણનીય. શબ્દાતીત કહ્યું.
વળી સર્વજ્ઞ ભગવંતે જેટલું શબ્દ-સૂત્રોથી કહે છે. તેટલું ગણધર ભગવંતે પણ સંપૂર્ણ યથાતથ્ય ભાવ ભેદ, સહિત ગ્રહણ કરી શકે નહિ, જેટલું ગ્રહણ કરે તેટલું શબ્દ વડે કથન કરી શકે નહિ. એ પ્રમાણે ગુરૂ-શિષ્ય પરંપરાથી સમજવુ. આવું પાર ન પામી શકાય તેવું અફાટ મહાસાગર જેવું સર્વજ્ઞ પ્રરૂપિત આ શ્રુતજ્ઞાન છે. તેથી જ તેને પરમ મહિમા શાસ્ત્રકારોએ ઠેર ઠેર બતાવ્યા છે.
ગામ કે ગમા એટલે સૂત્રમાં રહેલા “અર્થને જાણવાનો માર્ગ.” સૂત્રમાં જે કાંઈ અર્થબોધ રહેલો છે, તેને સ્પષ્ટ કરવામાં જે પ્રજનભૂત માર્ગો રહેલા છે, તે બધા ગમાગમ કહેવાય છે. અર્થબોધની જે શાબ્દિક શક્તિ તે ગમ, તે કથન કે લેખન બંને સ્વરૂપે હોય. એકેક સૂત્રના સાત નય આશ્રિત, અસ્તિ-નાસ્તિ આદિ સપ્તભંગ આશ્રિત ગતિ–ઇદ્રિય ઉદ્દેશ, સ્વામિત્વ આદિ માગણ દ્વારોથી
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ર૭ એક જ સૂત્રના અનંત ગમ બની શકે છે જેના સંપૂર્ણ ભાવભેદ કેવળજ્ઞાની ચૌદ પૂર્વધર ગ્રુતકેવળી જ યથાર્થ કહી શકે.
તે જ પ્રમાણે પ્રત્યેક સૂત્રના પર્યાય પણ અનંતા છે, પર્યાય એટલે અવસ્થા તેના બે ભેદ છેઃ (૧) અનુવૃત્તિ પર્યાય અને (૨) વ્યાવૃત્તિ પર્યાય એટલે કે (૧) વિધેચાત્મક કે “હકારાતમક પર્યાય તે અનુવૃત્તિ અને (૨) નિષેધાત્મક કે “નકારાત્મક પર્યાય તે વ્યાવૃત્તિ.
અનવૃત્તિ પર્યાય એટલે વસ્તુના સ્વરૂપમાં જે તદ્દરૂપ છે તે જેમકે માટીને ઘડે, તેમાં માટીપણું ઘડાનાં સ્વરૂપની સાથે તદરૂપ છે. હીરામાં ચમક સ્વાભાવિક તદરૂપ છે. તે અનુવૃત્તિ પર્યાય કહેવાય.
બીજી વ્યાવૃત્તિ પર્યાય જે નકારાત્મક છે. જેમકે ઘડો સુતરને નથી. સુતર તે વસ્ત્રની અનુવૃત્તિ છે; પણ માટીના ઘડાની નથી. તેવી નકારાત્મક પર્યાય તે “વ્યાવૃત્તિ પર્યાય' કહેવાય છે.
શકા :- માટીપણું એ ઘડાને પર્યાય સમજી શકાય, પણ સૂતરપણું ઘડાના પર્યાય કેમ વિચારી શકાય ?
સમાધાન :- વસ્તુના સ્વરૂપને દરેક પાસાથી યથાર્થ સમજવાની આ અનન્ય પદ્ધતિ છે, જેનદર્શનની જ આ આગવી વિશેષતા છે. જે પ્રકારે માટીપણાનું વિધાન ઘડા માટે થાય છે. તે પ્રકારે સૂતરપણાને નિષેધ પણ ઘડાને. બરાબર લાગુ પડે છે. જેમકે માટીને શું ? તે જવાબ મળે કે “ઘડે”. તે જ પ્રમાણે સુતરનું શું નહિ?તો કે માટીનો.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ ]
[ આગમસાર ઘડો”. આ જવાબ “માટીના ઘડા” માટે બરાબર ઘટે છે, આ પ્રમાણે ઘડાની બે અવસ્થા (૧) માટીમય વિધેયાત્મક અને (૨) સૂતરમય નિષેધાત્મક. આ બંને ઘડાની પર્યાય અર્થાત્ અવસ્થા કહેવાય. આમ એક પદાર્થના અનંત પર્યાય ઘટાવી શકાય; એટલે પર્યાય અનંત કહ્યા.
આ પ્રમાણે પ્રત્યેક સૂત્રનું એટલે કે જિનકથીત “અર્થ” કે “વચન”નું વિવરણ સર્વ પ્રકારના ગમ અને પર્યાય વડે થાય, ત્યારે તે સૂત્રનું સંપૂર્ણ વિવરણ થયું ગણાય. તેવું વિવરણ અનંતજ્ઞાની સિવાય કશું કરી શકે?
આવા અત્યંત આત્મકલ્યાણકારી એકાંતે ઉપકારી આગમનું જ્ઞાન મેળવીને જે મુમુક્ષુ જીવાત્મા “હેય-ય અને ઉપાદેય? બુદ્ધિથી તત્ત્વને ગ્રહણ કરે છે, તેને જ વિવેકી સમ્યગૃષ્ટિ સમજવા, જીવાજીવાદિ તત્તને યથાર્થ જાણવા તે “યજીની આરાધના છે, યથાર્થ જાણીને જીવની અત્યંત વિશુદ્ધ દશા તે પરમાત્મદશાને પ્રાપ્ત કરવામાં, રાગ-દ્વેષ, વિષય-કષાયે આદિ જે બાધક તો છે, તેને સંપૂર્ણપણે છોડવાને પુરૂષાર્થ કરવો તે “હેયની આરાધના છે, અને આત્મસાધનામાં જે ઉપકારી તત્ત્વ છે તેવા સંવર અને નિજર અને મોક્ષ તત્ત્વની અર્થાત્ સમભાવ કેળવવા માટે સામાચિકાદિ કિયા અનુષ્ઠાનની, -જેથી નવા અશુભ કર્મના બંધ અટકે, અને પૂર્વસંચિત કર્મ ભસ્મીભૂત કરવા માટે અણસણ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાનાદિ તપ, સંયમ અનુષ્ઠાનની આરાધના કરવી તે “ઉપાદેયની અર્થાત્ આચરવા ગ્ય કર્તવ્યની આરાધના છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૨૯આવા અનુપમ અર્થગંભીર આગમની સ્તુતિ કરૂં છું –
જિનવાણીનું માહાસ્ય (સધશ છંદ) જે શ્રી તીર્થકરોના, અનુપમ અતિશયે,
નીકળી કંઠ દ્વારા, સૌમ્યા સંપૂર્ણ સત્યા, વદન વિવરની,
પુકરાવત ધારા, શેભે સ્વાવાદ રૂપે, મધુર અદ્ધ અતિ,
ભવ્યને તારનારી, એવી વાણી જિનેની, પરમહિતકારી,
વિશ્વ- આહૂલાકારી...૧. આજે દુ:ખા આરે, વિષમ સમયમાં,
એક આધારે તારે, બાકી કલ્પિત ભાખે, નિમતિ વચને,
એ જ રસ્તો નઠારે, તારી સુશાંત વાણી, સકલ ભય હરે,
એ જ મૂર્ખ ઉથાપે, તારી આજ્ઞા અમને, અતુલ સુખ કરે,
સઘ સંસાર કાપે..૨ . (૨) સંસારસાગર તારવા “જિનવાણ છે નૌકાભલી, જ્ઞાની સુકાની મળ્યા વિના, એ નાવ પણ તારે નહિ આ કાળમાં શુદ્ધ આત્મજ્ઞાની,
સુકાની બહુ બહુ દેથલા, મુજ પુણ્યરાશી ફળે,
અહો ! સદ્ગુરુ સમ નાવિક મળ્યા...
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ ]
[ આગમસાર
શ્રી શિવકેટી આચાર્ય ભગવતી આરાધનામાં કહે છે – ઉિલ વિઉલ સુધ્ધ,
_ણિકાચિદમણુત્તર સ સવહિદ જિવણું કલુસહર,
અહે વ રત્તિ પડિદડ્યું ૧૦૧ છે હે આત્મન ! જિનવચન પ્રમાણને અનુકુળ પદાર્થોને કહેનારા છે તેથી “નિપુણ છે, તથા બહુ “વિપુલ અર્થાત્ વિસ્તારવાળા જેના અર્થ છે. તેવા છે, પૂર્વાપર વિરોધ રહિત તથા દેષરહિત હોવાથી “શુદ્ધ” છે, અત્યંત “દ છે, “અનુત્તર છે, અર્થાત્ એના જેવા અન્ય કોઈ વચન નથી, સર્વ પ્રાણી માત્રને હીતકારી છે, અને રાગાદિ મેલનેહરનારા છે, માટે જિનવાણી રાત્રિદિવસ સ્વાધ્યાય કરવા ગ્ય છે. (૧૦૧) આદહિદપરિણાણુભાવસંવરેણવણુ ય સંગે સિંપદા તભાવણું ય પરદેસિગતં ચ ૧૦રા
જિનવાણીને ભણવાથી આમહિતનું જ્ઞાન થાય છે, સમ્યક્ત્વ આદિ ભાવસંવરની દઢતા થાય છે, મેક્ષાભિલાષીરૂપી સંવેગ આવે છે, ધર્મમાં નિશ્ચળતા થાય છે, તપ કરવાની ભાવના થાય છે, અને પરને ઉપદેશ દેવાની ચેગ્યતા આવે છે. (૧૨)
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર અ. ૩દાર ૬૧માં ફળ બતાવે છે – જિવણું અણુરત્તા,
જિણવયણ જે કરતિ ભાવેણ અમલા અસંકિલિકા,
તે હુતિ પત્તિસંસારી ર૬૧
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૩૧ જિનવચનને જે અનુશાગી છે, અને જે ભાવપૂર્વક જિનવેચનની અર્થાત્ જિનેશ્વરે કહેલા માર્ગની ભાવપૂર્વક આરાધના કરે છે, તે કર્મમળ રહિત થઈ નિર્મળ થાય છે, રાગ-દ્વેષાદિ–સંકલેશોથી મુક્ત બને છે, અને મર્યાદિત સંસારવાળા થાય છે. અર્થાત્ ટૂંક સમયમાં મેક્ષ પામે છે.
શ્રુતપુરૂષ દ્વાદશાંગીને “અંગ” સૂત્રો હેતુપૂર્વક કહ્યા છે. ચૌદ રાજલોકની જેમ જ દ્વાદશાંગીની પણ એક “તપુરૂષ હોવાની કલ્પના કરી છે; અને પુરૂષના શરીરમાં જેમ મુખ્ય બાર અંગ હોય છે—બે પગ, બે જાંઘ, બે સાથાળ, બે ગાત્રાર્થ (પેટ અને વાંસે), બે હાથ, ગળુ કે કંઠ, અને મસ્તક, તેવી જ રીતે શ્રુતજ્ઞાનના પણ બાર શાસ્ત્ર રચીને જાણે શ્રત પુરૂષના બાર અંગ કેમ ન હોય. તેમ ગણીને “અગ નામ આપ્યા છે. તે નીચે પ્રમાણે છે. ઉપરાંત કયુ અંગ કયા સૂત્રનું છે તે પણ કહ્યું છે -
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ અંગ પુરૂષની
૧ જમણા પગ ૨ ડાબા પગ
૩ જમણી જા`ધ
૪ ડાખી જાધ
૫ જમણા સાથળ
૬ ડાખા સાથળ
૭ પેટ
૮ પીઠ (વાંસા)
૯ જમણેા હાથ
૧૦ ડાબા હાથ
૧૧ ગ્રીવા—ગળું
૧૨ મસ્તક—માથુ
મૂળ પ્રાકૃતમાં
આયા
સૂયગડાંગ
ઠાણાંગ
સમવાઓ
૧૨ અંગ શ્રુતના
સૌંસ્કૃતમાં
વિવાહપણત્તિ
છાયાધમ્મકહા
વાસદસા
અંતગડ
અણુત્તરાવવાઇય
પહાવાગરણાઇ વિવાગસું
દિšિવાઓ
આચારાંગ
સૂત્રકૃતાંગ
સ્થાનાંગ
સમવાયાંગ
ભગવતી
જ્ઞાતાધમ કથા
ઉપાસકર્દેશાંગ
અંતઃકૃતદશાંગ અનુત્તરાપપાતિક
પ્રશ્નવ્યાકરણ
વિપાકસૂત્ર દૃષ્ટિવાદ (વિચ્છેદ છે.)
૧૨ ઉપાંગ
ઉવવાઈ
રાયપસેણિ જીવાભિગમ
પન્નવણા
જ બુઢીપ પન્નતિ
ચંદ્ર પન્નતિ
સૂ નિરિયાવલિકા
કલ્પવડિસિયા
""
પુષ્ક્રિયા પુપ્ફચુલીઆ વિનદશા
૩૨ ]
[ આગમસાર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૩૩
ઉપરાષ્ઠત મૂળ બાર આંગ સૂત્રાને દ્વાદશ” અર્થાત્ ખાર (૧૨) અને “અંગ” અર્થાત્ અંગસૂત્ર એમ સમાસ બનાવીને જૈનદર્શનમાં દ્વાદશાંગી” કહી છે. તેમાં પ્રરૂપેલા ભાવ ત્રણે કાળમાં એક સરખા જ હેાય છે. દયામય અહિ‘સાધના જ હેાય છે. તેથી દ્વાદશાંગીને શ્રી સમવાયાંગ સમવાય ૧૪૮માં નીચે પ્રમાણે શાશ્ર્વતી કહી છે:
“દુવાલસંગે ણું ગણિપિતંગે ણુ કયાવિત્થિ, ણુ કયાઇ ણાસિ ણુ કયાઈ ણુ વિસઇ, ભુવિય, ભવતિ ય ભવિસતિ ય, અચલે બ્વે, ણિતિએ, સાસએ, અખ઼એ, અવએ, અટ્ટુએ, ણિચ્ચે.” અર્થાત્ દ્વાદશાંગી રૂપ આ ગણિપિટક, કયારેય પણ હતું નહિં, કયારેય પણ છે નહિ, અને કયારેય પણ હશે નહ એમ ખનતું નથી, અર્થાત્ ભૂતકાળમાં હતું, વત માનમાં છે, અને ભવિષ્યમાં પણ સદાકાળ રહેવાનુ છે, તેથી તે અચળ ધ્રુવ, શાશ્વત, અક્ષય, અવ્યય, અવસ્થિત અને નિત્ય છે.”
એ દ્વાદશાંગીને બીજી રીતે “પિટક" પણ શાસ્ત્રમાં કહી છે. તે એ રીતે કે દ્વાદશાંગીમાં મુખ્યત્વે સાધુ સાધ્વીજીઓના આચાર કેવા હેાય, અને તે આચારધર્મ ને કેવા ઉપચેગપૂર્ણાંક પાળવા તેનુ જ મુખ્યત્વે કથન છે, કે જેથી અનંતા તીથ કરાએ ઉપદેશેલા દયામય અહિંસા ધમ જતનાપૂર્વક પળાય. હવે તે આચારધમ જે પેાતે પાળે અને બીજા સાધુએ પાસે પળાવે તેને “ણિ” કહેતાં આચાર્ય કહ્યા છે; અને તેમના આચારપાલનના નિયમે જેમાં રહેલાં છે તેવી પિટક” કહેતાં પેટી'
3
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ ]
[ આગમસાર રૂપ તે દ્વાદશાંગી છે. જેમ વસ્ત્રો પેટીમાં ભાશય તેમ સંયમીઓના વ્રત નિયમ પ્રત્યાખ્યાનરૂપી વસ્ત્રો ભરવાની દ્વાદશાંગી જાણે પેટી કેમ ન હોય તેમ ગણીને તેને “ગણિપિટક? પણ કહ્યું છે, એટલે કે આચાર્યની આચાર પાળવાની અને પળાવવાની પેટી.
કાલિક સૂત્રો ર૩ છે:- શ્રી આચારાંગથી વિપાકસૂત્ર સુધીના (૧૧) અંગસૂત્રો (૧૨) ઉત્તરાધ્યયન, (૧૩) દશાશ્રુત (૧૪) વ્યવહાર, (૧૫) નિશીથ, (૧૬) જંબુદ્વીપ પન્નતિ, (૧૭) ચંદ્રપનતિ (૧૮ થી ૨૨) નિરિવલિયા, કા૫વડિસિયા, પુઠ્યિા , પુષ્ફલિયા અને વહિનદશા–(૨૩) બૃહત્કલ્પ એ બધા મળી કુલ ૨૩.
ઉત્કાલિક સૂત્રો ૯ છે – (૧) દશવૈકાલિક (૨) ઉવવાઈ, (૩) રાયપાસેણી, (૪) જીવાભિગમ, (૫) પન્નવણ, (૬) નદીસૂત્ર, (૭) અનુયાગદ્વાર, (૮) સૂર્ય પન્નતિ અને (૯) દૃષ્ટિવાદ. આમાં દષ્ટિવાદ વિરછેદ ગયું છે. સ્વાધ્યાય કાળ :
૩૨ પ્રકારની નીચેની અસબૂઝાય ટાળીને કર – (૧) નજીકમાં હાડકું (૫) નજીક સ્મશાનમાં પડયું હોય.
મડદુબળતું હોય. (૨) નજીકમાં માંસ પડ્યું
(૬) ચંદ્રગ્રહણ હેય. (૩) નજીકમાં લેહ પડ્યું
(૭) સૂર્યગ્રહણ (૪) નજીકમાં વિષ્ટા પડી
(૮) મેટા માણસનું મૃત્યુ
થયું હોય.
હેય.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૩૫
(૯) લડાઈ આદિનું વિદન
હાય. (૧૦) નજીકમાં પંચંદ્રિનું
શબ હોય. (૧૧) તારા કર્યા હોય. (૧૨) દશે દિશાઓ રાતી
બની હોય. (૧૩) અકાળે ગાજવીજ
થતી હાય. (૧૪) અકાળે વીજળી થતી
હોય. (૧૫) અકાળે કડાકા થતા
હોય. (૧૬) બીજના ચંદ્રને
રોજ ચાર ઘડી. (૧૭) આકાશમાં ચક્ષના
ચિહ્ન થતાં હેય. (૧૮) ધુમસ પડતી હોય.
(૧૯) ઠાર તથા ઝાકળ
પડતા હોય. (૨૦) વાવાઝોડું વાતું
હોય. (૨૧) અષાડ સુદ ૧૫ (૨૨) અષાડ વદ ૧ (૨૩) કારતક સુદ ૧૫ (૨૪) કારતક વદ ૧ (૨૫) ચૈત્ર સુદ ૧૫ (૨૬) ચૈત્ર વદ ૧ (૨૭) ભાદરવા સુદ ૧૫ (૨૮) ભાદરવા વદ ૧ (૨૯) સૂર્યોદય પહેલા
અને પછી બે ઘડી (૩૦) મધ્યાહ્ન પહેલા અને
પછી બે ઘડી (૩૧) સૂર્યાસ્ત પછી અને
પહેલા બે ઘડી સુધી (૩૨) મધરાતે બે ઘડી
સુધી.
નોંધ:- બે ઘડી આગળની ૧ ઘડી ને પાછળની ૧ ઘડી જેમકે બપોરે ૧૨ વાગે બે ઘડી એટલે ૧૨ વાગ્યા પહેલાની એક ને પછીની એક એમ બે ઘડી ગણવી. કલિક અને ઉત્કાલિક સોને સ્વાધ્યાય કાળ –
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન આદિ કાલિક સૂત્રને સ્વાધ્યાય કાળ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ ]
[ આગમસાર દિવસ અને રાત્રિને પહેલે અને પ્રહર કહ્યો છે. ઉકાલિક સૂત્રોને સ્વાધ્યાય કાળ ત્રણ સંધ્યાના કાળ સિવાય અન્ય સર્વ સમયે કરી શકાય. સંધ્યા સવારે ને સાંજે સૂર્યોદય, સૂર્યાસ્ત અને મધ્યાહ્નને સમય જાણો.
કાલિક સૂત્રો ઉપર મુજબ ૨૩ છે અને ઉત્કાલીક સૂત્ર. વર્તમાનમાં મળી કુલ ૩૧ માન્ય સૂત્રે હાલ છે જેને સ્વાધ્યાય ૩૨ પ્રકારની અસઝઝાય ટાળીને કાલ પ્રમાણે કર, ૩૨માં આવશ્યક સૂત્રને આ દોષ લાગતા ન હોવાથી ગમે ત્યારે ભણી શકાય છે. સ્વાધ્યાય શરૂ કરતાં પહેલાં તપસ્યા:
સૂત્ર સિદ્ધાંતના સ્વાધ્યાય શરૂ કરતી વખતે દરેક સૂત્ર. માટે જુદા જુદા જોગ અર્થાત્ તપસ્યા કરવાનું ફરમાન. કરવામાં આવેલ છે. તે માટે બહુશ્રુત પ. પૂ. સમર્થમલજી મહારાજશ્રીએ તેમનાં “સમર્થ સમાધાન” નામના ગ્રંથંમાં. પ્રશ્ન ૧૦૩૭માં જણાવ્યું છે કે –
સૂત્ર ભણતાં જે આયંબીલ તપ કરાવવામાં આવે છે, તેને “ઉપધાન તપ કહે છે. પ્રવચન સારોદ્ધારની. ટીકામાં “ઉપધાન ની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે કરી છે,
ઉપn=સમીપે ધીયતે ક્રિયતે સૂત્રાદિક ચેન તવસા. તદુપધાનમૂ” અર્થાત્ જે તપ વડે સૂત્ર-સિદ્ધાંતની વાંચણી. સ્વાધ્યાય, આદિની શરૂઆત કરવામાં આવે છે. તેને ઉપધાન તપ કહેવામાં આવે છે.
તે આયંબિલ તપ ક્યા કયા સૂત્રો માટે કેટલું કેટલું કરવાનું છે તેની ધારણું નીચે પ્રમાણે છે – આંગ સૂત્રો૧૧, (૧) આચારાંગ સૂત્ર–૫૦ (૨) સૂયગડાંગ–૩૦,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૩૭ (૩) ઠાણુગ-૧૮, (૪) સમવાયાંગ-૩, (૫) ભગવતી સૂત્ર૧૮૬, (૬) જ્ઞાતાધર્મકથા-૩૩, (૭) ઉપાસદશાંગ–૧૪, (૮) અંતગડ સૂત્ર–૧૨, (૯) અનુત્તરોવાઈ–૬, (૧૦) પ્રશ્નવ્યાકદણ–૧૪, (૧૧) વિપાક સૂત્ર-૨૪, કુલ આયંબિલ૩૯૧.
ઉપાંગ સૂત્રો-૧૨ :– (૧૨) ઉવવાઈ—૩. (૧૩) રાયપસેણિય-૩, (૧૪) જીવાભિગમ-૩, (૧૫) પનવણજી -૩, (૧૬) જંબુદ્વિપ પન્નતિ–૧૦, (૧૭) ચંદ્ર પુનતિ-૩, (૧૮) સૂર્ય પન્નતિ-૩ અને (૧૯થી ૨૩) નિરાવલિકાદિ પાંચ સૂત્ર-૭ કુલ ૩પ આયંબિલ.
મૂળ સૂત્રો ૪:-(૨૪) નંદીસૂત્ર-3,(૨૫) અનુગ દ્વાર-૮, (૨૬) ઉત્તરાધ્યયન-૨૯ (૨૭) દશવૈકાલિક સૂત્ર૧૫, કુલ આયંબિલ ૫૫,
છેદ સૂત્રો ૪:- (૨૮) નિશીથ-૧૦, (૨૯) વ્યવહાર(૩૦) બૃહત્ક૯૫, અને (૩૧) દશાશ્રુત સ્કંધ –એ ત્રણે સૂત્રની મળીને-૨૦, કુલ ૩૦, બધી મળીને કુલ ૫૧૧ આયંબિલ.
આમ ૩૧ સૂત્રો માટે કુલ ૫૧૧ આયંબિલ તપ કરવાનું વિધાન છે, તે તપ સૂત્ર ભણતી વખતે કરવાનું છે. જ્ઞાનના ૧૪ અતિચારોમાં એક અતિચાર “જોગહી છે, જેને અર્થ “જોગ” કહેતાં “ઉપધાન તપ કર્યો છે; અને “જગહીણું” કહેતાં ઉપધાન તપ કર્યા વિના સૂત્ર સિદ્ધાંત ભણાયા હોય એમ પણ થાય છે; અને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર અધ્યયન ૧૧માં વસે ગુરૂકુલે નિર્ચા, જેગવં ઉવહાણવ' અર્થાત્ ઉપધાન તપ કરત સદા ગુરૂકુળમાં વસે કહીને ત્યાં પણ ઉપધાન તપ કરવાનું કહેલ છે. તે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ ]
[ આગમસાર્
જેમની છતી શક્તિ હાય તે સાધુ-સાધ્વીજીએ એ સૂત્રાભ્યાસ શરૂ કરતાં પહેલાં આવશ્યક તપ અવશ્ય કરવુ જોઈએ. આગમનું જ્ઞાન એ જ અધ્યાત્મ જ્ઞાન છે.
અધ્યાત્મ જ્ઞાન એટલે આત્માના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરીને આત્માના સ્વરૂપને ઓળખાવનારૂં જ્ઞાન, “અધ્યાત્મ” શબ્દ એ સંસ્કૃતભાષાના સમાસ છે. અધિ” એટલે જાણું,” અને “આત્મ” એટલે “આત્મા,” તેથી “અધ્યાત્મના અથ થયા” “આત્માને જાણવા” તે “અધ્યાત્મ,” અર્થાત્ આત્માના સ્વરૂપને જણાવનારૂ જે જ્ઞાન તે અધ્યાત્મ જ્ઞાન, અને તેને લગતા શાસ્ત્રો તે અધ્યાતમ શાસ્ત્રો અર્થાત્ આગમ. સર્વ આસ્તિક ધર્મમાં આ જ વાત છે. હિંદુધર્મ કહે છે, “આત્માન વિદ્ધિ” ખ્રિસ્તીધર્મ કહે છે:-Know Thyself”—આ બધા વાકયેાના એક જ અથ છે. આત્માને જાણા.' જૈન આગમની વિશેષતા માત્ર એટલી જ છે કે તેમાં આત્માના ત્રણે સ્વરૂપની (૧) બહિરામદશા, (૨) અતરાત્મા અને (૩) શુદ્ધ પરમાત્મદશાની બહુ જ ઝીણવટની સાથે જ અત્યંત વિસ્તારથી–જીવાત્માના ઉદ્દગમસ્થાન નિગેાદ અવસ્થાથી માંડીને અત્યંત વિશુદ્ધ પરમાત્માદશા એવી સિદ્ધદશા સુધીની છણાવટ કરી છે. આછણાવટ કરીને એમ પ્રતિપાદન યુ` છે કે સાચુ' સુખ, સાચી શાંતિ, સાચી સમાધિઆત્માની પેાતાના આત્મામાં જ રહેલી છે. ખાદ્ય ભૌતિક પદાર્થોમાંથી સુખશાંતિ કદાપિ જીવાત્માને મળતા નથી. આ રીતે જૈનદર્શનના પ્રાણ જ અધ્યાત્મ જ્ઞાન છે. શરીરમાં જેવુ સ્થાન હરપળે ધબકતા હૃદયનું છે, તેવું જ સ્થાન આત્માર્થી સાધકના જીવનમાં અધ્યાત્મજ્ઞાનનું” રહેલું છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૩૯ અધ્યાત્મજ્ઞાનનો મહિમા ગાતા કહે છે :દમસમ સમમિત્તી–સંવેય વિવેય તિવ્યનિબૅયા એએય ગૂઢ અપાવ, બેહબીયલ્સ અંકુરા
અર્થ :- “દમ” અર્થાત્ પાંચ ઇન્દ્રિયને દમ તે, સમ” એટલે કે ધમાનાદિ ચાર કષાયથી નિવૃત્તિ, “સમત્ત” એટલે સમભાવ, “મિત્તી” એટલે સર્વ જીવો પ્રત્યે મૈત્રીભાવ,–“આત્મવત્ સર્વભૂતેષુ પ્રાણીમાત્રને પોતાના આત્મા સમાન ગણીને તેમને પીડા ન પહોંચાડવી તે “ત્રીભાવ” છે. “સંગ” એટલે મોક્ષની અભિલાષા, વિવેક એટલે શરીર તે “હું” અર્થાત્ “આત્મા” નથી, અને “આમ” તે શરીરથી સાવ નિરાળો છે, એવું જે ભેદ વિજ્ઞાન થાય તે “વિવેક” છે, અને તીવ્ર નિવેદ અર્થાત્ ગાઢો વૈરાગ્યભાવ, એટલે સંસાર અને સંસારીભાવને અત્યંત કંટાળો–આ બધા આત્માના ગુણ એ “બોધિબીજ" ના અર્થાત સમ્યગ દશનના અંકુરા છે. સમક્તિરૂપી બીજના આ બધા ફણગા અર્થાત્ ગુણ છે; અને સમ્યગદર્શન જ પ્રથમ આવવાથી જીવાત્મા અજ્ઞાનરૂપી અનાદિના અંધકારમાંથી નીકળીને સમ્યકજ્ઞાનને અર્થાત આત્મહિતકારી અધ્યાત્મજ્ઞાનને પામે છે; એટલે અધ્યાત્મજ્ઞાનના પણ એ બધા અંકુરા છે, જે વિકાસ પામીને મેક્ષરૂપી ફળને પામે છે.
તેથી જ શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર અધ્ય, ૪/૧૦માં પ્રભુએ ફરમાવ્યું છે –“પઢમં નાણું તઓ દયા! અર્થાત્ પ્રથમ અવાજીવાદિ તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરે, પછી જ જીવની યથાર્થ દયા પાળી શકાશે, બીજા સૂત્રથી “જ્ઞાન
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦ ]
[ આગમસાર કિયાાં મેક્ષ મે કહ્યું, અર્થાત્ જ્ઞાન અને ક્રિયા બંનેને સમન્વય થાય ત્યારે જ મેક્ષની પ્રાપ્તિ થાય તેમ કહ્યું. “આ રીતે અધ્યાત્મ શાસ્ત્રો બાહ્ય ધાર્મિક ક્રિયા અને અનુષ્ઠાને જ્ઞાનપૂર્વક એટલે કે શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વક કરવાથી જ જીવને મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે તેમ સ્પષ્ટ કહે છે. અધ્યામજ્ઞાન આ પ્રમાણે કિયા–અનુષ્ઠાને આમલશે અને શુદ્ધ ઉપગપૂર્વક કરવાનું કહે છે, જેથી કિયા-અનુષ્ઠાન વડે આત્માના પરિણામોની વિશુદ્ધિ થાય; અને સાધક ગુણ શ્રેણીએ ચડીને કષાય પ્રકૃતિઓને ખપાવતે થકે રાગ-દ્વેષના પરિણામેથી સર્વથા વિમુક્ત બની પોતાની શુદ્ધ વીતરાગતાને પ્રગટાવે, અધ્યાત્મજ્ઞાનનું પ્રયોજન અને કાર્ય જ આ છે. એથી જ્ઞાની સાધકના અંતરમાં “સશ્વ ભૂ૫ ભૂયન્સ સમ્મ ભૂયાઈ પાસા' અર્થાત્ જીવમાત્રને પોતાના આત્મા સમાન જ જુએ, પરિણામે પોતાના જીવની જેમ જ અન્ય જીવે પર દયા અને વાત્સલ્યભાવ રાખી શકાય છે.
અધ્યાત્મજ્ઞાનથી આત્માની નિત્યતા, શરીરાદિ જડ પદગલિક પદાર્થોની નશ્વરતા, જન્મ-મરણરૂપી સંસારચકની ચાર ગતિરૂપ પરિભ્રમણનું કારણ અને તેના નિવારણના હેતુરૂપ જ્ઞાન દર્શન, ચારિત્ર અને તારૂપી ચાર કારણવાળા મેક્ષ માર્ગનું સ્વરૂપ, કર્મ બંધના હેતુરૂપ (૧) મિથ્યાત્વ (૨) અવિરતિ, (૩) પ્રમાદ, (૪) કષાય અને (૫) અશુભ રોગનું સ્વરૂપ, અને કર્મબંધથી છુટવા રૂપ સંવર અને નિર્જરા તત્વનું સ્વરૂપ અને સર્વ કર્મ મુક્ત એવી પરમ ઉપાદેય મેક્ષ અવસ્થાનું સ્વરૂપ સમજાય છે. આ પ્રમાણે આત્મ સ્વરૂપનું પ્રથમ યથાર્થ જ્ઞાન થવાથી, સાધકના આત્મામાં અનેક પરિષહ અને ઉપસર્ગો (કષ્ટો) સહન કરીને પણ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસાર ]
[ ૪૧
તપ સંમની આરાધના કરવા ચેાગ્ય શક્તિ પ્રગટ થાય છે, અને પછી આત્માના અત્યંત વિશુદ્ધ સ્વરૂપને-પરમાત્મ સ્વરૂપને પ્રગટાવવા માટે કટીબદ્ધ થઈને ઘ્યાનાદિ તપમાં મગ્ન બનીને સર્વથા રાગ–દ્વેષ રહિત એવી પરમ વિશુદ્ધ અસંગ દશાને ભજે છે, અને ભમરી કીટકના ન્યાયે, જીવ જે સ્વરૂપને એકાગ્રપણે આરાધે છે, તે સ્વરૂપને તે જીવ અવશ્ય પામે છે, તે જેમકે ઈયળ ભમરીનું સતત ચિંતન કરવાથી, યિળ જેમ ભમરી બની જાય છે, તેમજ જીવાત્મા એકાગ્રપણે અરિહંત સ્વરૂપનું ચિત ન કરવાથી, પાતે મેનિયાદિ ચારે ઘાતી કર્મોને તત્ક્ષણે પ્રસન્નચંદ્ર રાજાની જેમ ખપાવીને પેાતે જ અખંડ, અપ્રતિપાતિ એવુ કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવી, કેવળીભગવત અવશ્ય બની જાય છે. આવે! મહાન ઉપકાર અધ્યાત્મજ્ઞાન અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાનના આગમના જીવા પર રહેલા છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વાદશાંગી અર્થાત્ બાર અંગસૂત્ર (૧) શ્રી આચારાંગ સૂત્ર શ્રી આચરાગ સૂત્ર દ્વાદશાંગીનું પ્રથમ અંગસૂત્ર છે.. તેમાં બે શ્રુતસ્કંધ છે, અને કુલ ૨૫ અધ્યયને છે.
પ્રથમ શ્રુતસ્કંધમાં ૯ અને બીજામાં ૧૬. અધ્યયને છે, તેમાં ૮૫ ઉદ્દેશન કાળ, અને તેટલાંજ સમુદેશન કાળ છે, ૧૮૦૦૦ પદ એમ સમવાયાંગ અને નંદીસૂત્રમાં કહ્યું છે.
અનાદિ કાળથી અનંતા તીર્થકર ભગવંતો કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવીને સર્વ કેવળી ભગવંત બન્યા પછી પોતાના ગણધરેને પોતાના શ્રીમુખે અર્થરૂપી ત્રિપદિ સૌ પ્રથમ સંભળાવે છે, જેના પ્રભાવથી ગણધર ભગવંતને સકળ અધ્યાત્મ શાસ્ત્રનું જ્ઞાન થાય છે અને મુમુક્ષુ જનના હિતાર્થે દ્વાદશાંગીરૂપ બાર અંગસૂત્રની રચના કરે છે. તેમાં સૌથી પ્રથમ અગસૂત્ર શ્રી આચારાંગ સૂત્ર નિયમ હોય છે. તેનું કારણ શું ?
આચારાંગ નિયુક્તિકાર નિર્યુક્તિની ગાથા ૧૬માં પ્રશ્ન ઉઠાવીને પોતે જ તેનો જવાબ નીચે પ્રમાણે આપે છે -
અંગાણાય કિં સારો ? ? સવ અંગસૂત્રોમાં સારભૂત સૂત્ર કયુ ? તસ્ય કિં હવાઈ સારે? તે કેમ સારભૂત છે? અણુઉગ સારા તસવિય પ્રરૂવણુસાર .
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૪૩ સારં પણવણાએ ચરણ ! તસ્સ વિ હોઈ નિવવર્ણ | નિવાસય સાર અવબાહું જિણુવિતિ |
આચારાંગ એવી રીતે સારભૂત છે કે તેમાં જિનેશ્વરે ચરણકરણનુગનું અર્થાત્ સાધુના આચારધર્મનું ને ચારિત્રધર્મનું નિરૂપણ કર્યું છે, તેમાં સર્વજ્ઞ ભગવંતની પ્રરૂપણ એ સારભૂત છે, તેથી સૌથી પ્રથમ ચરણ કરણનુયોગ અર્થાત્ સંયમીના ક્રિયા અને આચારનું પ્રતિપાદન કરવું એ જ સારભૂત છે, કારણ કે કહેવત છે કે ? અન્ન તે ઓડકાર ? તેમ જેવા વિચાર, તેવું તે આચરણનું ફળ. મન, વચન, અને કાયાના વિશુદ્ધ આચરણ વગર, મોક્ષરૂપી ફળની, સંપૂર્ણ વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ કદાપિ થતી નથી. આચારની વિશુદ્ધિથી નવા અશુભ કર્મ બંધાતા અટકે છે, અને પૂર્વસંચિત બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે, એટલે સર્વથા કર્મક્ષય થવાથી નિર્વાણપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. નિર્વાણપદની પ્રાપ્તિથી જીવાત્મા પરમાત્મા બને છે અને મોક્ષના અવ્યાબાધ શાશ્વતા સુખને પ્રાપ્ત કરે છે, એમ જિનેશ્વવરાએ કહ્યું છે. તેથી નિરાબાધ સુખના અભિલાષી જીએ સૌથી પ્રથમ પિતાના આચાર અર્થાત્ વતનમાં સુધારો કરવાની પરમ આવશ્યકતા જાણી. તીર્થકર ભગવતેએ દ્વાદશાંગીમાં “ આચારાંગ ને પ્રથમ સ્થાન આપ્યું છે.
આચારાંગ એ સાધુ–સાદવીજીના સંયમ જીવનને પાયે છે. એના ઉપર જ ચારિત્રપાલનનો સઘળો આધાર છે. પાયા વગરની ઈમારત પવનને સહેજ ઝપાટો આવતા.
જેમ ઢળી પડે છે, તેમ જ આચારાંગના ભાવને અંતરમાં - દઢ કર્યા વગરના સંયમજીવન આધુનીતાને સહેજ વાયરો
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪ ]
[ આગમસાર વાતાં જ જગતને સુધારવાને બહાને જમીનદોસ્ત થઈ જાય છે. તેથી જ પ્રભુ મહાવીર સ્વામીના સમયથી નવ દીક્ષિતોને આચારાંગસૂત્રનું અધ્યયન સર્વપ્રથમ કરાવવામાં આવતું હતું. આ બાબત શ્રી નિશીથસૂત્રની ચૂર્ણિમાં આ પ્રમાણે કહી છે – જે અંગે જહા અત્યારે તે અવારા સૂયગડંગ વાતિ અર્થાત્ અંગસૂત્રોમાં આચારાંગનું અધ્યયન કરીને સુયગડાંગ આદિ સૂત્રોનું અધ્યયન કરવામાં આવે છે, વળી તે જ ચૂર્ણિમાં કહે છે – “અહવા બંભરાદિ આયાર અવારા જખ્ખાણું ગં ઈસિસિયાદિ વાતિ” “અથવા પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના” બ્રહ્મચર્યાદિ અધ્યયનનું અધ્યયન કર્યા પછી જ ધર્મકથા નુગ, ગણિતાનુગ અને દ્રવ્યાનુયેગનું અશ્યન કરવું...” આ પ્રમાણે પ્રથમ આચારાંગસૂત્રની વાંચણી લીધા વગર જે કોઈ અન્ય સૂત્રોનું અધ્યયન કરે, તે તેને ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત લાગે એવું વિધાન પણ આ નિશીથસૂત્રમાં આ રીતે કરવામાં આવેલ છે :- જે ભિકખુ વ બંભરાઈ અવારા ઉત્તમ સુરં વાઈ, વાત વા સાતિજજતિ છે અર્થાત્ જે કઈ સાધુ બ્રહ્મચર્યાદિ નવ અધ્યયનની વાંચણી લીધા વગર અન્ય ઉત્તમ સૂત્રો ભણ્યા છે કે ભણે છે, તેને ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત લાગે છે. - વ્યવહારભાસ્ટમાં કહ્યું છે – “આચારાંગ અધ્યયનથી જ શ્રમણ (સાધુ) પિંડપી અર્થાત્ ભિક્ષા લાવવા
ગ્ય બનતો હતો, અને આચારાંગના શસ્ત્રપરિજ્ઞા અધ્યયનથી જ નવદીક્ષિત સાધુની ઉપસ્થાપના કરવામાં આવતી હતી.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રની રચના શ્રી શય્યભવાચાર્યો કર્યા પછીથી, તેનું અધ્યયન સૌથી પ્રથમ નવદીક્ષિતેને કરાવવામાં આવે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૪૫. સમવાયાંગના સમવાય સૂત્ર ૮૯ અને નંદીસૂત્ર –૮૦. માં આચારાંગનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે :- 7
* આચરવું તે આચાર છે, અને જ્ઞાનાદિક આસેવનવિધિનું જે સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે “ આચારાંગ છે.*
આચારાંગ સૂત્રમાં સાધુના આચાર, જ્ઞાનાદિ ગોચરભિક્ષાગ્રહણવિધિ, વિનય, સ્થાન અર્થાત્ ઉપાશ્રય, ગમન, વિહાર, ચક્રમણ અર્થાત્ અન્ય ઉપાશ્રયે જવું તે, આહારપાણ ઉપકરણ વસ્ત્રાદિનું પ્રમાણ, શૈયા, ઉપધિ, સમિતિ, ગુપ્તિ, યોગ, ઉદ્દગમન આદિના ૧૬ દોષ, ઉત્પાત આદિના ૧૬ દેશ અને એષણના ૧૦ દોષ મળી કુલ ૪૨ દેષરહિત આહારપાણી લેવાનું કથન, ઉત્સર્ગ અને અપવાદ એમ બંને. માર્ગનું કથન, વ્રત એટલે મૂળ ગુણ, નિયમ એટલે કે ઉત્તર ગુણ, તપ, ઉપધાન તપ અર્થાત્ શાસ્ત્રવાંચન કરતાં અગાઉ કરવું પડે તે તપ, વગેરે વગેરે સાધુ–સાદવજીના આચારનું જેમાં કથન છે તે આચારાંગ સૂત્ર.
સંક્ષેપમાં સાધુના આચારના પાંચ ભેદ કહ્યા છે – (૧) શ્રુતજ્ઞાન વિષે અધ્યયન કાળ આદિનું કથન તે “જ્ઞાના.
ચાર', (૨) નિકાદિ આઠ પ્રકારની દઢ શ્રદ્ધા તે “દશનાચાર” (૩) પ્રવચનમાતાનું ઉપગપૂર્વક પાલન તે “ચારિત્રાચાર (૪) બાર પ્રકારનું કેઈ તપ કરવું તે “તપાચાર અને (૫) ઉપરના ચારે આચારમાં વીર્ય ગોપવવું નહિ તે.
વીચાર?
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬ ]
[ આગમસાર
આ આચારપાલન સાધનાના પ્રાણ છે મુક્તિના માગ છે.
આચારાંગ સૂત્રમાં એ શ્રુતસ્કંધ છે,
પહેલા શ્રુતસ્કધમાં અભ્યંતર શુદ્ધિ કેમ કરાચ તેના નવ અધ્યયન છે. તેથી તેને નવ બ્રહ્મચર્ય અધ્યયન પણ કહેવામાં આવે છે. બીજા શ્રુતસ્ક ંધમાં ૧૬ અધ્યયન છે. ઉપરોક્ત ૨૫ અŁયનના ૮૫ ઉદ્દેશા કહ્યા છે, દરેક સૂત્રમાં જેટલા ઉદ્દેશન કાળ હાય, તેટલાજ સમુદ્દેશન કાળ સમજવા તેમાં ૧૮૦૦૦ પદ, સંખ્યાતા અક્ષર, અનંતગમા(અર્થાત્ અ પરિચ્છેદ) અનંત પર્યાવ, પરિતા ત્રસ અને અનંતા સ્થાવરના ભેદ કહ્યા છે.
(નોંધ :–ઉદ્દેશાપદ વગેરે જે દરેક સૂત્રના આપ્યા છે તે ભગવાનના સમયમાં જે મૂળ સૂત્રપાઠ હતા તેના છે. તેમાંથી ઘણુ ખરૂં જ્ઞાન હાલમાં વિચ્છેદ ગયું છે, તેથી વર્તમાનમાં જે સૂત્રેા ગ્રંથસ્થ થયા છે, તેમાં બહુજ અલ્પ જ્ઞાન ખચ્ચુ છે. દરક સૂત્ર માટે આ સમજવું.)
૨૫ અધ્યયનના નામ તથા તેના સ`ક્ષિપ્ત વિષય જે પ્રશમરતિ પ્રકરણમાં આપેલ છે તે નીચે પ્રમાણે છેઃ
પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ :અધ્યયનનું નામ
૧. શસ્ત્ર પરિજ્ઞા
૨. લાવિજય
૩. શીતાણીય
સ‘ક્ષિપ્ત વિષય
ષડજીવનિકાયની
યતના
સંસાર સબંધી મમતાના ત્યાગ.
ઠંડી-ગરમી (અનુકુળપ્રતિકુલ,) વગેરે પરિષùા પર વિજય.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૪૭ ૪. સમ્યક્ત્વ
તીર્થકરના વચનમાં અચળ
દઢ શ્રદ્ધા. ૫. લેક સાર સંસારથી ઉદ્ગ–વૈરાગ્યભાવ, ૬. ધૂતાખ્યું કને ક્ષીણ કરવાના ઉપાય. ૭. મહાપરિજ્ઞા (વિરછેદ) વૈયાવૃત્ય (સેવા)ને પ્રયત્ન ૮. વિમોક્ષ
તપની વિધિ. ૯. ઉપધાન શ્રત સ્ત્રીસંગનો ત્યાગ,(જ્ઞાન ભણતા)
તપ. બીજે શ્રુતસ્કંધ ૧૦. પિંડેષણ વિધિપૂર્વક ભક્ષા ગ્રહણ. ૧૧. શય.
સ્ત્રી, પશુ, વગેરે રહિત ઉપા
શ્રયાદિ સ્થાનનું સેવન. ૧૨. ઈર્યાખ્યા ગતિ શુદ્ધિ એટલે આવવા જવાની
શુદ્ધિ. ૧૩. ભાષાસમિતિ ભાષા શુદ્ધિ. ૧૪. વષણું વસ્ત્રની એષણા–વસ્ત્ર લેવાની વિધિ ૧૫. પાષણ પાત્રની એષણુ–પાત્ર ૧૬. અવગ્રહ
અવગ્રહ શુદ્ધિ-આજ્ઞા “ ” ૧૭. ચેપ્ટિકા
સ્થાન શુદ્ધિ-ઉભા રહેવાને વિધિ ૧૮. નિસાહે નિષદ્યા શુદ્ધિ–બેસવાની “ ૧૯. ઉચાર પાસવણ વ્યુત્સર્ગ શુદ્ધિ-લધુ નેવડીનીતની ૨૦. શબ્દ
શબ્દાસક્તિ પરિત્યાગ. ૨૧. રૂપાખ્યા
રૂપાસક્તિ પરિત્યાગ.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮]
[ આગમસાર ૨૨. પ્રક્રિયા
પરકિયા વર્જન. ૨૩. અન્ય કિયાખ્યા અન્ય ક્રિયાવર્જન. ૨૪. ભાવનાખ્યા મહાવ્રતની દઢતા-૨૫ ભાવનાનું
કથન છે. ૨૫. વિમુક્ત સર્વસંગથી વિમુક્ત–સાધુની
ઉપમા આપી છે. પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ભાવ સ્પષ્ટ કરવા બીજા શ્રુતસ્કંધની રચના કરવામાં આવી છે. આચારાંગ નિર્યુક્તિમાં બીજા શ્રુતસ્કંધને આચારચુલા કે આચારાગ્રા કહેલ છે, આચા-- રચૂલા પાંચ કહી છે. આચારાંગના ૯ અધ્યયનનો વિસ્તાર જ આચારચૂલામાં છે, પ્રવર્તમાન આચારાંગ ૨૫૦૦ ગાથા. પ્રમાણ છે.
પદ - ઉપર જે ૧૮૦૦૦ પદ પ્રમાણ મૂળ આચારાંગ સૂત્ર હતું તેમ કહ્યું તે પદનું પ્રમાણ દીગંબર મતની ભગવતી આરાધનામાં” બતાવતાં કહે છે :- ૩૨ અક્ષર પ્રમાણે એક ગાથા (શ્લેક) થાય. તેવી ૧૫૦૮૮૬૮૪૦ ગાથાનું એક “પદી થાય, એમ શાસ્ત્રકાર કહે છે. આચારાંગના ભાવ કેવા છે?
શાસ્ત્રકાર કહે છે કે આચારાંગના ભાવ દ્રવ્યનયથી શાશ્વતા અને પર્યાયનયથી અશાધતા ભાવ સૂત્રમાં ગૂંચ્યા છે, અને હેતુ તથા ઉદાહરણથી સ્પષ્ટ બતાવ્યા છે.. સર્વ જિનેશ્વરોએ પ્રરૂપેલા એ ભાવને સામાન્યપણે કહેવા, વિશેષપણે કહેવા, ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારથી પ્રરૂપવા, ઉપમા. આપી સ્પષ્ટ કરવા, ઉપનય અને નૈગમાદિ સાતે નયોથી ઉપદેશવા-આ પ્રમાણે આચારાંગને જ્ઞાતા, વિજ્ઞાતા, સાધુના ચરણ-કરણને પ્રરૂપક હાય–તે આચારાંગના ભાવ કહ્યા.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
૯
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
(બીજા દરેક સૂત્રના ભાવ પણ આ પ્રમાણે જ કહેવા. તેથી દરેક સૂત્રમાં ફરી ફરી લખ્યા નથી.)
તેથી આચારાંગમાં ચાર અનુગની દૃષ્ટિએ “ચરણુકરણનુગ'નું નિરૂપણ છે. તેમાં સવ તીર્થકરોએ એકજ ભાવ કહ્યા છે કે “છકાય જીની હિંસા કરવાથી કમબંધ થાય છે, અને તેનાથી વિરમવાથી અર્થાત્ અહિંસામય દયાધર્મ પાળવાથી કમબંધ અટકે છે, ને સંપૂર્ણ દયા પાળવાથી, સંસારના ફેરા ટળે છે." પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ૯ અધ્યયનના ભાવ શ્રી આચારાંગ એ આગમનું પહેલું અંગસૂત્ર છે.
આગમ એ સવજ્ઞા–સર્વદશી તીર્થકર ભગવંતોના સ્વાનુભવસિદ્ધ વચને સાંભળીને ગણધર ભગવંતેએ શું ઘેલું અધ્યાત્મ જ્ઞાન છે.
અધ્યાત્મ જ્ઞાન એ અનાદિ કાળથી અજ્ઞાન અહંભાવ અને મિથ્યાત્વથી ઘેરાયેલા જીવાત્માને તેમાંથી બહાર કાઢી પિતાના જ આત્મસ્વરૂપની થથાર્થ ઓળખ કરાવી મુક્તિ મંઝિલને અનન્ય માર્ગ દેખાડનારૂં અનુપમ જ્ઞાન છે.
એવું એકાંતે કલ્યાણકારી જ્ઞાન ગણઘર ભગવંતે એ સર્વજ્ઞ તીર્થંકરના શ્રીમુખે સાંભળીને અધ્યાત્મશાસ્ત્રમાં ગુંથેલું જ્ઞાન હોવાથી તેને “શ્રુતજ્ઞાન કહ્યું છે. - શ્રુતજ્ઞાનની આ સાથકતા સિદ્ધ કરવા માટે દ્વાદશાંગીના આ પ્રથમ અંગસૂત્ર શ્રી આચારાંગસૂત્રના પ્રથમ શસ્ત્ર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦ ]
[ આગમસાર પરિણા નામે અધ્યયનના પ્રથમ સૂત્રની શરૂઆત સૂત્રકાર ગણધર ભગવંત સુધર્માસ્વામીએ “સુર્યમે આઉસં!તેણું ભગવયા એવમકખાય છે અર્થાત્ તે ભગવાને, એટલે કે આપણું શાસનપતિ ચરમ તીર્થકર ભગવંત મહાવીર સ્વામીએ, એમ કહેલ છે જે હે આયુષ્યમાન! (પ્રિય શિષ્ય જંબુ!) મે તેમના શ્રીમુખે કહેતા સાંભળેલ છે, તે હવે કહ્યું છે જે એકાગ્ર ચિત્તે સાંભળ!)” એમ હેતુપૂર્વક કહીને શુભ શરૂઆત કરી છે.
શ્રી નંદીસૂત્રમાં પાંચ જ્ઞાન કહ્યા છેઃ (૧) મતિજ્ઞાન (૨) શ્રુતજ્ઞાન (૩) અવધિજ્ઞાન (૪) મનપર્યવજ્ઞાન અને (૫) કેવળજ્ઞાન. આ પાંચે જ્ઞાનમાં શ્રુતજ્ઞાન સિવાયના બાકીના ચારે જ્ઞાન સ્વ-લક્ષી છે. માત્ર શ્રુતજ્ઞાન જ સ્વપરલક્ષી અર્થાત્ કહેનાર ને સાંભળનાર એમ બે વર્ગની અપેક્ષા રાખે છે. તેથી જ જ્ઞાનીઓએ શ્રુતજ્ઞાનને જ બલકું અને તેથી ઉપકારી કહ્યું છે. બાકીના ચારે જ્ઞાન મુંગા છે. સવનું હિત સાધે, પણ પર પ્રત્યે ઉપકાર ન કરી શકે. દા, ત. કેવળી ભગવંત કેવળજ્ઞાન વડે કાલકના પદાર્થોના ભાવ જાણે, અનુભવે પણ તે ભાવે પરના શ્રેયાથે ફરમાવે ત્યારે તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય.
પાંચ જ્ઞાનમાં શ્રુતજ્ઞાન જ ઉપકારી કેમ?
શ્રુતજ્ઞાન જ પાંચે જ્ઞાનમાં સ્વ પર પ્રકાશક હોવાથી. તીર્થકર ભગવતેએ જે માગની પિતે પ્રથમ આરાધના કરીને ચારે ઘાતકર્મોને સર્વથા ખપાવી સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી બની આમાનું પમ લક્ષ્ય એવા પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ કરી. તે મેક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ તીર્થકર ભગવંત જગતજેના કલ્યાણ અર્થે શ્રુતજ્ઞાન વડે જ કરી શકે છે
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૫૧
તેથી તેને ઉપકારી કહ્યુ` છે. તેથી જ શ્રી ઉત્તરાયન સૂત્રના ૨૮મા મેાક્ષ માર્ગ અધ્યયનમાં ભવ્ય જીવાત્માને મેાક્ષપુરીએ પહાંચાડવામાં સહાયભૂત એવા આ ઉપકારી જ્ઞાનને પાંચે જ્ઞાનમાં સૌથી પ્રથમ સ્થાન તેની ચાથી ગાથામાં પ્રભુએ હેતુપૂર્ણાંક આપ્યું છે અને એ જ ભાવ ગણઘર ભગવંત પેાતાના શિષ્ય જખુ સ્વામીને ઉપલક્ષણે આપણને સહુને “સુયં મે” કહીને કહેવા માગે છે.
આપણે અગાઉ જોઈ ગયા કે તીર્થંકર ભગવ ́તના વચનની ગુંથણી કરનારા ગણધર ભગવતા છે. જે ગણઘર તીર્થંકર ભગવાન નિર્વાણ પામ્યા પછી તેમની પાર્ટ ખીરાજે છે, તેમણે રચેલી દ્વાદશાંગી અર્થાત્ અધ્યાત્મ શાસ્ત્રો તે તે તી કરના શાસનકાળ દરમ્યાન પ્રવર્તે છે. વમાન સમયમાં પ્રભુ મહાવીર સ્વામીની પાટે પાંચમાં ગણધર ભગવંત શ્રી સુધર્માસ્વામી બીરાજ્યા હતા તેથી તેમણે રચેલી દ્વાદશાંગી આ પાંચમા આરા (યુગ)ના ૨૧૦૦૦ વર્ષ સુધી પ્રવત વાની છે.
હવે જે ગણધર ભગવંત પાતે ચાર, ચાર જ્ઞાન (કેવળ જ્ઞાન સિવાયના બાકીના ચારે ચાર)ના ધણી છે. વળી પેાતે જ જે આગમના રચિયતા છે, અને જેમના રચેલા આગમા એકવીસ એકવીસ હજાર વર્ષ સુધી પ્રવર્તાવાના છે તેવા પ્રખર પ્રજ્ઞાવંત શાસ્ત્રકાર શિષ્યને સિદ્ધાંતજ્ઞાન આપવાની શરૂઆત “ સુયં મે ” કહીને કરે છે. એ તેઓશ્રીની પ્રભુ પ્રત્યેની કેવી અગાધ વિનવતા” દર્શાવે છે. “સુય· મે” કહીને પાતાની જાતને સ ́પૂર્ણ પણે ગેાપવી નાખી પ્રભુ પ્રત્યે અપાર ભક્તિભાવ દર્શાવવા ઉપરાંત શિષ્યને ઉપલક્ષણે તમામ સાધક વને માક્ષમાર્ગની સાધના કરવામાં જે મુખ્ય ખાધક તત્ત્વ છે, તે ખાધક તત્ત્વને પહેલે ધડાકે જ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર ]
[ આગમસાર દૂર કરવાનું સૂચવતો “ગુરૂને પરમ પવિત્ર પરમાર્થ હેતુ “સુર્ય મે” માં રહેલા છે
એ પરમાર્થ હેતુવડે ગણધર ભગવંત એ કહેવા માગે છે કે “હે શિષ્ય ! નરકુ તિર્યચ, મનુષ્ય અને દેવગતી એમ ચાર ગતિ અને ૮૪ લાખ જીવાનિરૂપ સંસારચકના. પરિભ્રમણમાં મનુષ્યભવ પામેલો જીવાત્મા જ મેક્ષ માર્ગની રૂડી સાધના કરીને પંચમ મોક્ષગતિને પામીને જન્મમરણના. ફેરાને ટાળી શકે છે. તેથી ૮૪ લાખ છવાયોનિમાં માનવ ભવને સૌથી શ્રેષ્ટ કહ્યો છે, સંસાર સાગરને પાર. ઉતારના કાંઠે કહ્યો છે. અને અનંતકાળના સંસારચકના પરિભ્રમણ પછી પરાધીનપણે અનંત દુ:ખ વેઠી વેઠીને એકઠી કરેલી પુણ્યાઇના પ્રભાવે પ્રાપ્ત થાય તે દુલભ શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ત્રીજા અધ્યયનમાં પ્રભુએ બતાવ્યો છે.
એ દુર્લભ મનુષ્યભવ પ્રાપ્ત કર્યા પછી પણ મનુષ્ય. બહુધા મેક્ષ માર્ગની આરાધના કરતે જોવામાં આવતું. નથી તેનું કારણ ઉપરોક્ત “સુર્ય મે” સૂત્ર પુરૂ કરતાં સધર્માસ્વામી કહે છે”—ઈહિમેગેસિં ણે સગુણુભવઈમા. અર્થાત્ (૧) આ (સંસારમાં મનુષ્યપણે જન્મ પામ્યા પછી, પણ) (૨) કેટલાંકને (એગેસિ;) (૩) જ્ઞાન (સણું) હતું નથી (૪–૫) “અર્થાત્ પિતાના જ આત્માના સાચા સ્વરૂપનું ઘણાખરા અને જ્ઞાન અને ભાન હોતું નથી. આત્મ સ્વરૂપનું આ અજ્ઞાન એજ જીવાત્માના. સંસારચકના પરિભ્રમણનું મુખ્યતયા કારણું છે.
આ અજ્ઞાન દશા જીવને અનાદિકાળથી વળગેલી છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૫૩ કારણ કે જીવ માનવભવ પામતાં પહેલાં અનંત કાળ એકેદ્રિાદિ નિઓમાં ગાળે છે. જ્યાં તેને સાંભળવાની ઇદ્રિય અર્થાત્ કાન જ હોતા નથી. પંચંદ્રિયપણું પામ્યા પછી પણ નારકી, અસંજ્ઞી, સંમુઈિમ આદિ પચેદ્રિયને જિનવચન સાંભળવાને લાભ મળતું નથી. મનુષ્યાદિ જે જીવોને જિનવચન સાંભળવાને લાભ મળે છે, તેને પણ સાંભળ્યા પછી તેમાં શ્રદ્ધા બેસતી નથી. પછી જીવનું અજ્ઞાન ટળે કેમ? જ્ઞાની કહે છે અજ્ઞાનદશા દૂર કરવામાં આ શ્રધા ગુણ જરૂરી છે. જીવમાં જ્યાં સુધી આ શ્રદ્ધા ગુણ આવતો નથી ત્યાં સુધી તેની અજ્ઞાન દશા જતી નથી. અજ્ઞાન દશા ટળે નહિ ત્યાં સુધી જીવના
હતા અને મમતા દૂર થતા નથી. અને અહ તા ને મમતા દુર ન થાય ત્યાં સુધી જીવ મેક્ષમાર્ગની સાધના કરી શકતો નથી. અને મેક્ષ માર્ગની સાધના ન કરી શકે ત્યાં સુધી તેના જન્મ-મરણના ફેરા રૂપી સંસાર ટળતો નથી. આ રીતે અજ્ઞાનદશાને કારણે જીવાત્માનું સંસારનું વિષચક ચાલ્યા કરે છે. તે વિષચકને તોડવાની વાત પરમાર્થ ભાવથી શ્રી સુધર્મા સ્વામી આપણને સહુને
સુય મે..” થી કહેવા માગે છે કે “હે ! હે જી ! જે તમારે તમારા જ આત્માનું કલ્યાણ કરવું હોય, આમ હિત સાધવું હોય તે, અનાદિ કાળથી વળગેલી આ અજ્ઞાન દશા કે જે તમને તમારા પોતાના જ આત્મ સ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન અને ભાન થવા દેતી નથી તેને દૂર કરો. તે દૂર કરવા માટે સૌથી પ્રથમ વિનમ્ર બને અર્થાત્ વિનયગુણને અંતરમાં પ્રગટાવે, વિનયગુણ પ્રગટાવ્યા વગર જીવના અહંતા અર્થાત્ અહંભાવ હુંપદ કે માન
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ ]
[ આગમસાર કષાય, અને મમતા અર્થાત સંસાર રવજન, ધન વૈભવાદિને મમત્વ ભાવ જતા નથી. મોક્ષ માર્ગની આત્મકલ્યાણની સાધનામાં આ અહંભાવ જ મુખ્ય
ત્વે માનવીને બાધા રૂપ છે. તેથી તેને સંદતર, દૂર કરવાની પાયાની મુખ્ય વાત જ પરમાર્થ ભાવે “સૂર્ય મે... થી કહી.
પરમાર્થ તત્ત્વ સમજાવવાની જેનદર્શન અને જેના દાર્શનિકોની આ આગવી વિશિષ્ઠ પદ્ધતિ છે. જે વિષયનું નિરૂપણ કરવાનું હોય, તેનું સંપૂર્ણ સારમય તત્વ પહેલા જ સૂત્રમાં એવી તે અદ્દભૂત રીતે કહી દેવું અને પછી તેને વિસ્તાર કરવો તે વિશિષ્ઠ પદ્ધતિ અનુસાર જ મૃત જ્ઞાનની આચારાંગ સૂત્રની શરૂઆત જ વિનયભાવ કેળવી, અજ્ઞાનદશાને ટાળવા માટે આમ સ્વરૂપ અર્થાત્ જીવતવ જે જૈન તત્ત્વ જ્ઞાનના સારરૂપ નવ તત્ત્વનું પ્રથમ તવ છે, તેના સત્ સ્વરૂપની પૃચ્છાથી કરી છે.
જીવાત્માના અજ્ઞાનની હદ તે જુઓ! પછીના સૂત્રમાં કહે છે કે અહમસિ કે વા ઈએ શુઓ હ પેચા ભવિરસામિ? . ૩અર્થાત્ “હું” કેણ હતો ? અહીંથી મૃત્યુ પામી પરાકમાં હું ક્યાં જઈશ? એટલે કે પૂર્વભવમાં હું કેણ હતો? ક્યાંથી આવીને અહીં મારે જન્મ થયે છે? માનવ જન્મ પામીને મારે કરવાનું શું છે? અને કરી રહ્યો છું શું? અને મૃત્યુ પામીને ફરી કયાં જઈશ અર્થાત્ કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થઈશ. મારૂં ખરું સ્વરૂપ શું છે? શરીર તે જ હું–આતમા છું? કે આત્મા ને દેહ તે સાવ નિરાળા છે? આની કઈ સમજ જીવ જ્યાં સુધી અજ્ઞાનદશામાં હોય ત્યાં સુધી તેને થતી નથી.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૫૫ અધ્યાત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિથી આ અજ્ઞાનદશા ટળે છે. અને જીવાત્માને પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું જ્ઞાન અને ભાન થાય છે. શ્રુતજ્ઞાનનો અર્થાત્ જિનવચન આપણું ઉપર આ મહદ્ ઉપકાર છે.
ટુંકમાં સૂત્રકારે શરૂઆત બે “હુ થી કરી; પહેલા હુને અર્થાત “હુપદ ને ઓગાળ, વિનયભાવને અંતરમાં પ્રગટાવે, તો જ બીજા “હું”નું અર્થાત “આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ્ઞાન અને ભાન અર્થાત્ પ્રતિતિ તમને થશે. સંપૂર્ણ આગમજ્ઞાનનું મંડાણ જ આ બે “હું” પર છે. “હુપદને ઓગાળવું એટલે “માનષાય? ઉપલક્ષણે કપાચેને નિમૂળ કરવા. પાચ નિમૂળ થાય, એટલે જીવના રાગ અને દ્વેષ સર્વથા જાય, અને જે જીવના રાગ દ્વેષ સર્વથા ક્ષય પામે, તે જીવાત્મા વીતરાગ પરમાત્મા બને. આ રીતે વિનય ગુણ જીવાત્માને મૃગાવતી રાણીના ટાંતે પરમાત્માપદે પહોંચાડે. તેથી જ આત્માનું પરમ ધ્યેય “મોક્ષ? તે સાધવા માટે સૌથી પ્રથમ વિનયના પાઠ “સુંય મેથી સુધર્મા સ્વામી આપણને ભણાવવા માગે છે.
જૈનદશને સમ્યગદર્શનને મેક્ષનું દ્વાર કહેલ છે. જિનવચનમાં એટલે કે તીર્થકર ભગવંતે પ્રરૂપેલા જીવાદિ નવતત્ત્વમાં અતૂટ શ્રદ્ધા રાખવી તેને વ્યવહાર સમ્યગૃદશન કહ્યું છે. વ્યવહારમાં તેને “દેવ-ગુરૂ–ધમની શ્રદ્ધા પણ કહેવાય છે; અને આત્માને આમા વડે આત્માના સ્વરૂપમાં શ્રદ્ધા થવી તેને “નિશ્ચય સમ્યગ્ગદશન કર્યું છે. “હુપદ” દૂર કરવાની પહેલા “હુની” વાતથી વ્યવહાર
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ ]
[ આગમસાર સમ્યગુદર્શનની અને આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપના જ્ઞાન અને પ્રતિતિરૂપી બીજા “હું”ની વાતથી નિશ્ચય સમ્યગદર્શનની સિદ્ધિ થાય છે.
આ રીતે “સુર્ય મેથી શરૂઆત કરીને ગણધર ભગવંતે અધ્યાત્મજ્ઞાનના સંપૂર્ણ સારને સમાવેશ કરી દીધો છે. આત્માના ત્રણે સ્વરૂપ (૧) બહિરાત્મદશા, અર્થાત્ અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વની દશા, (૨) અંતરાત્મદશા અર્થાત્ સમ્યગદકિટની દશા, અને (૩) પરમાત્મ દશા અર્થાત્ સર્વજ્ઞસવદશીની સંપૂણ વીતરાગતાની દશાની વાત માત્ર એક જ સૂત્રથી કહી દીધી છે. પછીનું કથન તો તેને વિસ્તારમાત્ર છે, જે હવે આપણે વિગતથી અનુક્રમે જોશું.
શસ્ત્ર પરિજ્ઞા નામથી પ્રથમ અધ્યયનની શરૂઆત કરી છે તેને શબ્દાર્થ છે – શસ્ત્ર = શસ્ત્ર, પરિ = ચેતરફ અર્થાત્ બધી બાજુ અને જ્ઞા = જાણવું; એટલે શસ્ત્રપરિજ્ઞાને અર્થ થયો કે આત્માને પરમાત્મા બનવામાં જે શસ્ત્ર અર્થાત બાધારૂપ છે તેને સંપૂર્ણ જાણવું; અને તેનો પરમાથ એ છે કે “” પરિણાથી આ શસ્ત્રોની ભયંકરતાબાધતા જાણને, “પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે તે શસ્ત્રોને સર્વથા દૂર કરવા, ત્યારે જ આત્માનું પરમ ધ્યેય મેક્ષ તે સંધાય.
આ અધ્યયનના સાત ઉદ્દેશા છે. તેમાં પ્રથમ ઉદ્દેશામાં જ કે અહમસિ?? ઈત્યાદિથી શરૂઆત કરીને જે આત્મસ્વરૂપની પૃચ્છા કરી છે, તેને પરમાર્થ આત્માનું અસ્તિત્વ અને નિત્યત્વ સિદ્ધ કરવાને છે. તેની સિદ્ધિ સૂચના
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[૫૭ અંતમાં “સેતું' અર્થાત્ ત્રણે કાળમાં દિશાવિદિશામાં રામનાગમન કરનારે જે છે તે જ હું (આત્મા) છું ? એમ સ્પષ્ટ જવાબ આપીને સુત્રકારે કરેલ છે. તેને પરમાર્થ એ છે કે દ્રવ્યથી “આત્મા નિત્ય છે, ધ્રુવ છે. પણ પર્યાયથી એક યોનિમાંથી બીજી યોનિમાં ગમનાગમન કરનારો હેવાથી “અનિત્ય છે. આ પ્રમાણે આત્માના નિત્યાનિત્ય સ્વરૂપને જે જાણે અને તેની શ્રદ્ધા દઢપણે કરે તેને સૂત્રકારે “આયાવાઈ' અર્થાત્ આમવાદી કહ્યા. આમા છે અને તેની ગતિ આગતિ પણ છે એવું જે માને તેને જીવના નિવાસરૂપ લોકને માનવો જ પડે તેથી તેને “લોયાવાઈ : અર્થાત્ લોકવાદી કહ્યા, અને લેકવાદી જે છે તેને લેકમાં • ગતિઆગતિના કારણરૂપ કર્મબંધને જ માન પડે તેથી
તેને “કશ્માવાઈ' અર્થાત્ કર્મવાદી કહા; અનેક મંવાદીને - બંધ અને મેક્ષના કારણરૂપ કિયા એટલે કે સંવર-નિર્જરા રૂપી તપાદિ વ્રત અનુષ્ઠાને સ્વીકાર કરવો જ પડે તેથી “કરિયાવાઈ' અર્થાત્ ક્રિયાવાદી કહ્યા.
આમના જે છ સ્થાન સર્વ કહ્યા છે (૧) અસ્તિત્વ અર્થાત્ આત્મા છે, (૨) નિત્યત્વ અર્થાત્ જુદી જુદી ગતિમાં ઉપજનારો આતમા પર્યાયથી જુદે ભાસવા છતાં ત્રિકાળી, નિત્ય–ધ્રુવ છે, (૩) કર્તૃવ-પોતાના કર્મને કર્તા પોતે જ છે. અર્થાત્ કર્મ કરવામાં તે સ્વાધીન છે. (ન્ને ભકતત્વકર્યા કર્મના ફળ ભેગવનારો પણ પોતે જ છે, અર્થાત્ ફળ અવશ્ય ભેગવવા પડે છે. તેમાં પરાધીન છે (૫) અમૃતત્વ અર્થાત્ મોક્ષ છે (૬) મોક્ષ ધર્મથી મળે છે. આમાના આ.છ સ્થાનની જેને શ્રદ્ધા હોય તેને આમવાદિ અત્રે કહેલ
છે, જેને આપણે વષવહાર નથી “સમકિતી? “સખ્ય- ફસ્વી” કહીએ છીએ.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ ]
[ આગમસાર
“સે આયાવાઈ, લાયાવાઈ, કમ્માવાઈ, કિરિયાવાઇ” (૫) સૂત્ર કહીને ગણધર ભગવંતે સક્ષેપમાં સમગ્ર જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના ભાવ હી દીધા છે, જે આ પ્રમાણેઃ— “આત્માનું” અર્થાત્ જીવનું' ચથા સ્વરૂપ જે જાણે, તેણે “અજીવ”નુ સ્વરૂપ પણ જાણવુ' જ પડે, (ર) લાનું સ્વરૂપ જાણે, એટલે જિનેશ્વરે જેના વડે લેાકસ્વરૂપની વ્યાખ્યા કરી છે. તે છ શાશ્વતા દ્રવ્ય (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય, (૩) આકાશ, (૪)કાળ, (૫) પુદ્દગલ અને (૬) જીવનુ સ્વરૂપ પણ જાણવુ' પડે, (૩) કર્મ'નુ' સ્વરૂપ જાણે એટલે આઠે કમ પ્રકૃતિએ (૧) જ્ઞાનાવરણીય (૨) દનાવરણીય, (૩) વેદનીય, (૪) મેાહનીય, (૫) આયુષ્ય, (૬) નામ, (૭) ગેાત્ર અને (૮) અંતરાય અને તે બધાની કુલ ૧૪૮ પ્રકૃતિનુ, (૧) અંધ, (૨) ઉદય (૩) ઉદીરણા અને (૪) સત્તાના સ્વરૂપથી બધા ભાવ જાણવા પડે અને (૪) ખંધ અને મેાક્ષરૂપી ક્રિયાનું સ્વરૂપ પુણ્ય-પાપ-આશ્રવ–સવ-નિર્જરા-મધ અને મેાક્ષ એમ સાતે પર્યાય . તત્ત્વનું સ્વરૂપ જાણવુ પડે, એટલે કે તે આત્મવાદી જીવ-અજીવાદિ નવતત્વનું, છદ્રવ્ય રૂપી લેાકનું, શુભાશુભ કે બધથી જીવને મળતી ચતુવિધ ગતી અને ૮૪ લાખ જીવાયેાનિનું, અને સંસારની આ ચતુવિધ ગતિના કારણરૂપ સાંપરાયિક ક્રિયાનુ ને તેમાંથી છુટવાના કારણ રૂપ અર્થાત્ જન્મમરણના ફેરા ટાળી, મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરવારૂપ બાર પ્રકારના તપરૂપે નિજ રાનુ અને વ્રત પ્રત્યાખ્યાનરૂપ સવરક્રિયાનું સ્વરૂપ જાણવુ પડે; અર્થાત્ સમગ્ર જૈનતત્ત્વજ્ઞાનને જાણે,-એમ પહેલા અયનના
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ].
[ ૫૯ પહેલા ઉદ્દેશાના ભાવ શરૂમાં કહ્યા.
આ પ્રમાણે આત્માદિનું સ્વરૂપ જાણુને, પ્રથમ ઉદેશાના. ઉત્તર ભાગમાં કહે છે કે આ અજ્ઞાનદશાને લીધે જીવો. માનવ ભવ પામીને પણ પોતાની જીંદગી સુખચેનમાં ટકાવી. રાખવા માટે, તથા માન, પ્રતિષ્ઠા વગેરે માટે પાપમય ક્રિયા. અનુષ્ઠાન કરી આરંભ અને પરિગ્રહના પાપને સેવતા હોય છે; તેનાથી સંસાર સાગરને છેક કાંઠે આવીને જીવ ફરી સંસાર પરિભ્રમણ રૂપ દુઃખની વૃદ્ધિ કરીને દુર્ગતિમાં જાય છે, માટે આત્માથી જીએ ભગવંતના વચન પર શ્રદ્ધા રાખી પાવમય સાવદ્ય–ક્રિયા અનુષ્ઠાને તજી, જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર ને તપરૂપ મેક્ષમાર્ગની આરાધના કરવી એ જ મનુષ્યભવ માટે કર્તવ્યરૂપ છે. સાધુ વર્ગો આરંભ પરિગ્રહથી સર્વથા દૂર રહેવું અને ગૃહસ્થીએ અપાર ભી અને અ૫. પરિગ્રહી બનવું તે જ મનુષ્ય ભવની સાર્થકતા થાય, હિંસા, અધર્મરૂપ છે, કર્મબંધ કરાવનારી છે, અહિંસા ધર્મરૂપ છે, કર્મબંધ રોકનારી છે, તે જ મોક્ષપ્રાપ્તિને ઉપાય છે, એવી શ્રદ્ધા અને વિવેક રાખી જીવહિંસા ન કરવી તેમ અંતભાગમાં ફરમાવ્યું છે. - ત્યાર પછીના છ ઉદ્દેશામાં અનુક્રમે છ કાયના જીવો (૧) પૃથ્વી (૨) પાણી, (૩) અગ્નિ, (૪) વનસ્પતિ, (૫) ત્રસકાય–આમાં બેઈદ્રિય; તેઈદ્રિય ચૌરેનિદ્રય અને પંચેદ્રિય જીવોનો સમાવેશ થાય છે, અને (૬) વાયુકાયના જીવોનું સ્વરૂપ બતાવીને શાસ્ત્રકાર સાધક આત્માને એવું જ્ઞાન કરાવે. છે કે હે મુની! હે સાધક! આ છકાય છની જે કુલ ૮૪ લાખ જીવાનિ સવશે કહી છે, તે પ્રત્યેકમાં તું એકવાર નહિ પણ અનેક વાર ઉપજીને આ મનુષ્યભવમાં આવ્યા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦ ]
[ આગમસાર છું. “આ ન્યાયે જીવમાત્ર તારા પિતાના સ્વજનો જ છે, તારા પિતીકા છે, કેઇ પરાયા નથી; માટે પ્રાણી માત્રને તારા આત્મા સમાન જ ગણુ” શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રમાં એથી જ પ્રભુ બેલ્યા છે “સબ્ધ ભૂયય ભૂયસ્ત, સમ્મ ભૂયાઈ પાસ” ! (૪૯) તેથી જ હિંદુધમે પણ ગીતાજીમાં “આત્મવત્ સર્વ ભૂતેષુ–નો ઉપદેશ આપ્યો. | સર્વ જી પિતાના આતમા સમાન જ છે તેમ જાણીને વિવેકી સંયમી સાધક આરંભના સ્વરૂપને “” પરિણાથી જાણું, “પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા થી હિંસાને ત્યાગ કરી સ્વયં હિંસા કરે નહિ, અન્ય પાસે હિંસા કરાવે નહિ, હિંસાના કરનારાને અનુમોદન આપે નહિ, અને કેઈપણ પ્રકારનું પાપમય કર્મ કરે નહિ, આરંભથી આત્માનું પતન થાય છે, અનારંભથી–અહિંસાથી આત્માનું ઉત્થાન થાય છે. ધર્મરૂચિ અણગારે કીડીઓના જીવને પિતાના આત્મા સમાન ગણી રક્ષા કરી તો તેમનો આત્મા પરમાત્મપદને પામી ગયો. આમ સમજી જિનવચનમાં શ્રદ્ધા રાખી વિવેકી જન દયામય અહિંસાધર્મનું પાલન કરી છકાયના જીની હિંસા કે વિરાધના ન કરે, તેને જ તીર્થ - કરોએ સંયમ કહ્યો છે.
કિયાએ કર્મ, પરિણામે બંધ અને ઉપગે ધમ કહ્યો છે. માટે કિયા-અનુષ્ઠાન મનના પરિણામ શુદ્ધ રાખી ઉપગ અર્થાત્ કોઈપણ પ્રકારની જીવહિંસા કે વિરાધના ન થાય તેવી • જતના રાખી કરે, તે જ કમભારથી હળવા થતાં
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૬૧.
થતાં મેાક્ષ પ્રાપ્તિ થઇ શકે, તેથી જ “જ્ઞાનક્રિયાભ્યાં મેાક્ષ:” કહ્યુ છે. જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયા કરવાથી જ મેાક્ષ પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, એમ દૃઢ શ્રદ્દા રાખી આર‘ભ સમારભના કાર્યા ન કરે ને દયામય અહિસા ધમ પાળે એમ શસ્ત્ર પરિના નામે પ્રથમ અધ્યયનના અતે પ્રભુએ ફરમાવ્યું છે.
અધ્યયન બીજું ‘લાકવિજય” છ ઉદ્દેશા છે.
પહેલા અધ્યયનમાં છકાય જીવાની ‘દયા પાળવાનુ ” કહ્યું, જે છકાચ વાની યથાર્થ દયા પાળે, તે જ સાચા “લાક વિજેતા” અર્થાત્ છકાય જીવાના નાથ બની શકે,”
–આ પ્રમાણે તેના બીજા અધ્યયન સાથે સખધ રહેલે છે.
“લાક” એ પ્રકારે કહ્યો છે (૧) દ્રવ્ય લેાક (૨) ભાવ લેાક. મનુષ્ય, પશુ, પક્ષી વગેરે તિ"ચ જે ક્ષેત્રમાં રહે છે તે મનુષ્યક્ષેત્ર અર્થાત્ તિર્થાં લેાકને દ્રવ્ય લેાક” કહ્યો છે, અને ક્રોધમાનાદિ જે કષાયભાવા છે તેને ભાવલેક કહ્યો છે, જો કે અત્રે “ લેાક ” શબ્દને ચતુતિરૂપ “ સંસાર ’ ના અમાં પ્રયેાજેલ છે. તેથી પહેલા ઉદ્દેશાના પહેલા જ સૂત્રમાં કહે છે ઃ
“ જે ગુણે સે મૂલઠ્ઠાણે જે મૂલઠ્ઠાણે સે ગુણે ”!
અર્થાત્ “ જે શબ્દાદિ વિષયેા છે, એ જ સ’સારનુ મૂળભૂત કારણ છે, અને સંસાર છે તે જ શખ્વાદિ વિષય છે.” એટલે કે પાંચ ઇંદ્રિયાના વિષયારૂપી જે શબ્દાદિ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આગમસાર કામગુણો – કામ ભાગો છે, તેમાં આસક્ત બની ભોગવવા. તે જ નરક તિર્યંચાદિ સંસાર પરિભ્રમણનું કારણ છે, અર્થાત્ મેહનીયાદિ આઠે કર્મો બંધાવાનું કારણ છે, અને સંસાર વધવાનું છે કારણ છે. તે જ કામ ગુણે છે. માટે સ્ત્રીપુત્રાદિ સ્વજને કે ધન વૈભવાદિમાં આસકત ન થવાનું પરમાર્થથી અત્રે કહ્યું છે.
પિતાના જે કુટુંબ પરિવાર કે શરીરના સુખ સગવડ માટે પિતે અવળો પુરુષાર્થ કરી જે અશુભ કર્મો બાંધત હોય છે, તે ભોગવવાને જ્યારે વારો આવે છે, ત્યારે કેાઈ સ્વજન તેમાં ભાગ પડાવવા આવતા નથી તે વાલિયા ભીલ (વામિકી ઋષિ)ના પ્રસિદ્ધ દષ્ટાંતે. તે કર્મો ઉદયમાં આવે ત્યારે તેના કડવા દુઃખો પોતાને એકલાએ જ ભોગવવા પડે છે. કેઈ કેઈને શરણભૂત થતું નથી. તેમજ “હું” જ આ બધાને આધારભૂત છું. હું ન હોઉં તે બધાનું ન નભે, દુઃખી થાય તેવું વ્યર્થ અભિમાન પણ જીવે કરવું નહિ. કારણ કે દરેક જીવ જન્મતાં જ પૂર્વે આ ભવના આયુષ્યને બંધ પડે ત્યારે જ છ બેલ (૧) ગતિ, (૨) જાતિ, (૩) સ્થિતિ–આયુષ્ય કેટલું ભેગવવાનું છે તે, (૪) અવગાહના અર્થાત્ શરીરના રૂપ, રંગ, આકૃતિ વગેરે, (૫) પ્રદેશ–આ ભવમાં ક્યા કયા કેટલા કર્મ ભોગવવાના છે તે અને (૬) અનુભાગ અર્થાત્ સંસાર, જેમાં (૧) સંપત્તિ, (૨) સંતતિ, (૩) સુખ, (૪) દુઃખ, (૫) સંયોગ અને (૬) વિયેગને સમાવેશ થાય છે કે ભગવાને છે તે સાથે લઈને આવેલ હોય છે. ત્યારે હવે જરા વિચારો તો ખરા કે તમે અન્યનું શું કરી શકવાના હતા? છતાં અજ્ઞાની જીવ મેહદશાના . લીધે મારૂં, મારૂં, કરીને મમત્વ ભાવથી કર્મોના શેઠ બાંધે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૬૩ છે, જે ઉદયમાં આવતાં ભેગવવા દોહ્યલા થઈ પડે છે ત્યારે સમતા રાખવાને બદલે વલોપાત કરીને નવા અશુભ કર્મ બાંધીને સંસારચક વધારે છે. તેથી સારાયે સંસારને અશરણરૂપ જાણ જે “ધીર પુરૂષ' છે, તે એક ક્ષણનો પણું પ્રમાદ ધમકરણ કરવામાં ન કરે – ધીરે મુહુત્તમવિ | પમાયએ ૭વા કારણ કે “વઓ અચેઈજેશ્વણું” યુવાની (અને આયુષ્ય) દરેક ક્ષણે વીતતું જાય છે. માટે હજી જ્યાં સુધી શરીરની શક્તિ ઘટી નથી, ત્યાં સુધી પ્રત્યેક પળને અણુમેલ જાણું જે વ્રત, તપ, જપ આદિ ધર્મ અનુષ્ઠાનમાં જ ગાળે છે.તે જ ખરે પંડિત છે અર્થાત્ સાચે સાધુ છે.
આમ આ પ્રથમ ઉદ્દેશામાં સંસારનું સાચું સ્વાથમય સ્વરૂપ જાણી, અશરણ અને સંસાર ભાવના ભાવીને, એક ક્ષણ માત્રને પણ વિવેકી જીવે પ્રમાદન કરવાનું અને હરક્ષણ ધમ ક્રિયામાં ગાળવાનું પરમાર્થથી કહ્યું.
પ્રમાદ:- ધર્મકરણી સિવાયની દરેક પ્રવૃત્તિને તીથકર ભગવંતે પ્રમાદ કહેલ છે.
આ ભવમાં પ્રમાદન કરવાથી જ આવતા ભવના છ બોલ સારા બંધાય છે અને જીવને સુગતિ, સમાધિ, અને છેવટે શાશ્વતા સુખરૂપ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
બીજા ઉદ્દશાની શરૂઆત જ “અરઈ આઉઠે સે મેહાવી, ખ|સિ મુકે છે ૭૭ અર્થાત્ જે પ્રજ્ઞાવંત, મેધાવી, સંચમ લઈને પછી ઉપસર્ગ કે પરિષહ આવતાં
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪ ]
[આગમસાર સંયમમાં અરતિ નથી લાવતે, પણ દઢ રહે છે, તે ક્ષણ વારમાં મોક્ષને પ્રાપ્ત કરી લે છે. તેમ કરી.
ભગવાનની આ સત્ય વાતને પ્રાતઃ સ્મરણીય ગજસુકુમાર, અર્જુનમાળી આદિ મુનિવરોએ સિદ્ધ કરી બતાવી છે, તેમને અનુસરી આપણે પણ ભવને અંત કરીએ.
જે આઠે પ્રકારના મદને નિગ્રહ–કાબુ કરે છે, તે જ સંયમમાં દઢ રહી શકે છે તેમ જાણી, (૧) જાતિમદ, (૨) કુળમદ, (૩) બળમંદ, (૪) રૂપમદ, (૫) તપમદ, (૬) જ્ઞાનમદ (૭) લાભમદ અને (૮) ઐશ્વર્યમ–આ આઠે પ્રકારના મદ તજી સંયમમાં દઢ રહે એમ ત્રીજા ઉદ્દેશાની શરૂમાં કહી, પછી કહ્યું કે જે પરિગ્રહ ઓછો કરે છે, તેજ મદને નિગ્રહ કરી શકે છે, માટે રાગ-દ્વેષ-કષાયાદિ અત્યંતર પરિગ્રહ અને માલ મિલ્કત, દાસ-દાસી આદિ બાહ્ય પરિગ્રહ તજવાનું ભગવંતે ફરમાવ્યું. કારણ કે “સબ્ધ પાણું પિયાઉયા, સુહસાયા દુખપડિક્લા અપિયવહા પિયજીવિણે જીવિઉકામા સલૅસિં જીવિયં પિય છે ૯૦ અર્થાત્ સર્વ જીવોને જીદગી પ્રિય છે, સુખના કામી છે, દુઃખ કેઈને ગમતું નથી, સર્વને જીવવું પ્રિય છે, મૃત્યુ અપ્રિય છે, એમ જાણું કેઈપણ દાસ-દાસી, પશુ પક્ષી આદિને પરિગ્રહ ન કરે, તેમજ તેને દુઃખ ન દે, વધ ન કરે, તેમના પ્રાણ લુંટી પોતાના સુખસગવડ ભેગવવાની ઈચ્છા ન રાખે, પરંતુ સર્વજીને પોતાના આત્મા સમાન ગણી દુઃખ ન દે એ જ પિતાના આત્માને સુખ, શાંતિ અને સમાધિ આપવાને એક માત્ર ઉપાય છે. આ શ્રી ભગવિતને ઉપદેશ છે, તેને શ્રદ્ધાપૂર્વક માની કેઈને પીડા ન પહોંચાડે તેમાં જ મનુષ્યભવની સાથકતા છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ પ
ચેાથા ઉદ્દેશા :- મદથી ભાગવેલા ભેાગા અતે રાગાદિ દુઃખામાં જ પરીણમે છે એમ કહી દુઃખનુ સ્વરૂપ ખતાવ્યું છે. રાગ આવે ત્યારે સ્વજના તેનું રક્ષણ કરી શક્તા નથી, અને કેાઈવાર-હાલના વિષમકાળમાં તે ઘણીવાર તેને તજી પણ દે છે, એવું સંસારનું દુઃખમય સ્વરૂપ જાણી, આ બધા રાગેા પૂર્વ ભવે કરેલા કાઈ વેદનીયાદિ કનુ ફળ છે માટે સમતા રાખી ભાગવે. તેમાં હ કે શાક ન રાખે અને કર્મ નિજ રા કરે, સંયમમાં દૃઢ બને તે જ સાચા નિગ્રંથ મુની છે.
આ સૂત્ર સાધુના આચારધનુ છે, તેથી સાધુને સબાધીન ભગવંતના ઉપદેશ છે પણ ગૃહસ્થને પણ તેટલુ` જ લાગુ પડે છે તેમ સમજી વિવેકી જન તે પાળે.
ભાગેાથી નહિ પણ વિષયેાના ત્યાગથીજ સાચુ સુખ મળે છે તેમ કહીને જે ૪૨ દ્વેષ રહિત નિર્દોષ સુઝતા આહાર પાણીજ સયમના નિભાવ અર્થ –દેહના લાલનપાલન માટે નહિ, ભગવે છે તેજ સાચા મુની છે એમ પાંચમાં ઉદ્દેશામાં ફરમાવીને, સાધુએ સ`સારીના સંગથી અલ માલસ સંગેણુ' ! વિરમવાનુ અને અસંગદશા કેળવવાનું ફરમાવ્યું, અને દેહને અશ્િચમય જાણી તેની બહુ સુશ્રુષા ન કરવાનું કે “કરાવવાનુ” કહ્યુ..
છઠ્ઠા ને છેલ્લા ઉદ્દેશામાં દેહાદિની સારવાર કરાવવાના ઉપદેશ પણ હિંસાનું અને દેહાદિના મમત્વભાવનું કારણ છે, એમ માની નિગ્રંથ મુની તે દેહાદિના સમસ્ત મમત્વભાવનો ત્યાગ કરે ને કરાવે, ને તેમ કરીને કાઈ પણ
૫
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આગમસાર પ્રકારનું પાપમયકમ પોતે કરે નહિ કે અન્ય પાસે કરાવે નહિ, તે દઢ સંયમી મુની શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરતે થકો આ ઔદારિક શરીરને અનાસક્ત ભાવે તજે, કર્મરાજને ખંખેરે, નિરસ લુખાસુકા આહારાદિનું કામંદીના ધન્ના અણગારની જેમ સેવન કરે તે જ સાચે સમકિતી છે, અને તેવા શુદ્ધ આચારવાળે મુની જ આ દુત્તર એવા સંસારસાગરને તરી જાય છે, અને મુક્તાત્મા બને છે, તે લકવિજેતા બને છે.
સંક્ષેપમાં બીજા અધ્યયનનો મુખ્ય સાર એ છે કે વૈરાગ્યભાવની અભિવૃદ્ધિ કરવી, સંચમસાધનામાં દઢપણે આગળ વધવું, સર્વ પ્રકારના મદને દૂર કરવા, મેંગેની આસક્તિ છેડવી, ભોજનાદિ નિમિત્તે થતાં આરંભ-સમારંભ ત્યાગ કરવો, રોગના ઉપદ્રવમાં પણ દેહાદિની મમતા છોડીને સમતાભાવે સંયમપાલનમાં અડગ રહેવું, અને વિષય-કષાયોને જીતી લોકવિજેતા નિગ્રંથ મની અનાથી મુની જેમ બનવું,
અધ્યયન ત્રીજું “શીતોષ્ણીય સંબંધ :–જે લેકવિજેતા બને તે મુની શીત” એટલે “સાનુકુળ” અને “ઉષ્ણ” એટલે “પ્રતિકુળm પરિષહો અને ઉપસર્ગોને દૈયપૂર્વક સમભાવે ખમે, અને કદાપિ પ્રાણાંતક કષ્ટ આવે તો પણ સંયમપાલનમાં અચળ રહે તેવો સંબંધ બીજા સાથે છે. | શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર અધ્યયન બીજામાં ૨૨ પરિષહ કહ્યા છે. જેમાંના બે (૧) સ્ત્રી અને (૨) સત્કાર પરિષહ સાનુકુળ કહ્યા છે, બાકીના ૨૦ મુનીને પ્રતિકુળ કહ્યા છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ] .
[ ૬૭ હવે સંયમપાલનમાં સદા જાગૃત રહીને જે સમભાવે સહન કરે તે જ સાચે મુનિ છે. તેમ “સુત્તા અમુણી સયા, મુણિણે સયા જાગરતિ’ ૧૩પા અર્થાત્ અજ્ઞાની અસંયમી જીવ દ્રવ્યથી જાગતા અર્થાત્ આંખે ઉઘાડી હોવા છતાં, મેહ અને મિથ્યાત્વથી સદા ઘેરાયેલા હેવાથી સદાકાળ ભાવ મેહનિદ્રામાં સૂતેલા કહ્યા. જ્યારે સંયમી સાધુ દ્રવ્યથી સૂતા હોય છતાં ભાવથી આમાથી હોવાથી સદા જાગૃત કહ્યા.
બીજા ઉદેશામાં “સમ્મત્તદસી ન કરેઈ પાવે ૧૪૩ અર્થાત્ તત્ત્વજ્ઞ સમ્યગૃષ્ટિ સાધક પ્રાણીમાત્રને પિતાના આત્મા સમાન ગણ પોતાના સંયમપાલનમાં સદા ઉપગવંત રહે, જેથી પાપકર્મ ન બંધાય તેમ ભગવતે કહ્યું, ઉપરાંત સંસારી જીવો સાથે નેહસંબંધ ન બાંધે તેમજ હાસ્યવિનોદથી વિરમે, અને ક્રોધાદિ કષાયથી નરકાદિ અધમગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે એમ જાણી કષાને તજે, અને જ્ઞાન–દશન–ચારિત્ર અને તારૂપી મોક્ષમાર્ગની સાધનામાં સતત ઉપગ રાખી સંયમજીવન સાર્થક બનાવે. આ સમ્યવી સાધક પાપકર્મ બાંધો નથી માટે સદા જાગૃત–સાવધાન રહે. - પાપકર્મનું ફળ દુર્ગતિ જ છે તેમ જાણ તેનાથી નિવૃત્ત થવાનું કહીને હવે ત્રીજા ઉદેશામાં-“જે મુની ગતિ–આગતિના અર્થાત્ જન્મ-મરણના ફેરાના કારણરૂપ રાગ-દ્વેષ છે તેમ જાણીને તે બંનેને તજત થકે સમભાવમાં વિચરે છે, તેવા આત્માનું અહિત કરવા ત્રણે લોકમાં કઈ સમર્થ નથી, તેમ કહીને એક અતિ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮ ]
[ આગમસાર હિતકારી બોધવચન કહે છે. “પુરિસા! તુમમેવ તુમ મિત્ત કિ બહિયા મિરસિછમિ?v૧૫૮
“હે પુરૂષ! (છવામા!) તું પોતે જ તારો મિત્ર છે, (પછી) બહારના મિત્રને શા માટે ઈચ્છે છે?” પરમાર્થ એ છે કે જીવાત્મા પોતે જ પાપમય વિચારે કે કાર્યો કરીને. પિતાના જ આત્માને દુર્ગતિમાં ધકેલીને તેને શત્રુ બને. છે, અને સારા ભાવો અને સત્કાર્યો કરીને, ધમકરણ કરીને પોતાના જ આત્માને મિત્ર એ રીતે બને છે, કે મિત્રની જેમ એ સદ્દભાવ ને સત્કાર્યો અને સુગતિ પમાડીને પરં-- પરાએ શાવતા મેક્ષિસુખ અપાવે છે. આવા હિતકારી જિન વચનની શ્રદ્ધા કરી સાધક સદા સદભાવનાઓ ભાવે એમ પરમાર્થથી કહ્યું,
ચેથાને છેલ્લા ઉદેશામાં કષાયને તજીને સંયમની. આરાધનામાં જ લાગી જવું તેજ આત્માથી મુની માટે. શ્રેયકારી છે એમ ભારપૂર્વક કહીને બે હીતીક્ષા આવે છે - “ જે એ જાણુઈસે સવં જાણુઈ જે સવં જાણુઈ એ એ જાણુઇ ૧૬૩ છે અર્થાતુ” જે કઈ સાધક પોતાના એક આત્માને જાણે છે, તે જગતના સર્વ જીવોને તથા અજીવ–જડ પદાર્થોને અને તેની ભૂત–વર્તમાન અને ભાવી પર્યાયને પણ જાણે છે, અને જે સર્વ જીવ–અજીવોને તેની ત્રિકાળવતી પર્યાયસહિત જાણે છે, તે એક આત્માનાસ્વરૂપને જાણે છે. કારણ કે પ્રત્યેક ભવ્ય જીવ પાસે આત્માના સ્વરૂપને તથા સર્વ જડ પદાર્થોની ત્રણે કાળની પર્યાયને જાણવાની શક્તિ નિશ્ચયનયની અપેક્ષાઓ રહેલી છે, પરંતુ વર્તમાનકાળે જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોના આવરણના લીધે તે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૬૯ શક્તિ આપણે પ્રગટાવી શક્તા નથી, પરંતુ જ્ઞાની પુરૂષોના સમાગમથી તે શક્તિ ગણધર ભગવતેની જેમ પ્રગટી શકે છે. ગણધર ભગવતે સર્વજ્ઞ તીર્થકર ભગવંતના શ્રીમુખે એક માત્ર ત્રિપદિ “ ઉ૫ને ઈ વા, વિગમે ઈ વા, ધુવેઈ વા છે?' સાંભળે છે, અને ઉપરોકત જિનવચન સાંભળી તેમના અંતરમાં સમસ્ત જડચેતન પદાર્થોનું જ્ઞાન પ્રગટે છે અને દ્વાદશાંગીની રચના કરે છે.
(૨) જ્ઞાનીને સમાગમ આવો ઉપકારી છે એમ જાણું સાધક હંમેશા અપ્રમત્ત રહે, તેથી ભગવંતે કહ્યું – “સહ્ય પમરસ અતિ ભયં, સવ્ય અપમરસ્સ નOિ ભયં ? મે ૧૬૪ છે અર્થાત્ પ્રમાદીને સવ બાજુથી ભય છે, અપ્રમાદને કેઈને ભય નથી, કારણ કે પ્રમાદી જીવ પાપમય જીદગી જીવીને ઘણુ જી સાથે વેર બાંધે છે, તેથી જયારે તે અશુભ કર્મોને ઉદય થાય છે. ત્યારે તે જીવ તેનાથી ભયભીત થાય છે, પણ અપ્રમત્ત સાધક સંયમજીવન જતનપૂર્વક ગાળી દેહાદિ મમત્વ રહિત રહી, જીવોની હિંસા કરતાં નથી, તેથી વેરના બંધ પડતા નથી એટલે નિર્ભય રહે છે,
આ પ્રમાણે આમસ્વરૂપને જાણુ અપ્રમત્તભાવે જે સંયમજીવન ગાળે છે, તે સાધક મેહનીય કર્મને જીતે છે, અને જે એક મેહનીય કર્મને જીતે છે, તે સર્વ કર્મોને જીતીને સર્વથા કર્મભૂત બને છે તેમ ? જે એગ નામે એ બહુ નામે ? અર્થાત્ જે એક મેહનીય કર્મને નમાવે છે, તે બધા કર્મોને નમાવે છે અર્થાત્ નાશ કરે છે. કહ્યું, કારણ કે મેહનીય કર્મ બે ભેદે છે (૧) દશન મેહનોય જેની મિથ્યાત્વ, મિશ્ર અને સમતિ મેહનીય
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦ ]
[ આગમસાર, નામની ૩ પ્રકૃતિ છે. જે સમક્તિને રેકે છે, અને (૨) ચારિત્ર મોહનીય તેની કોધાદિ કષાની ૧૬ અને હાસ્ય, રતી, અરતી આદિનેકષાની ૯ મળી કુલ ૨૫ પ્રકૃતિ છે, જેનાથી રાગ-દ્વેષ થતા હોવાથી વીતરાગતાને રેકે છે. કષ એટલે સંસાર ” અને “આયલાભ ? જેનાથી સંસારને લાભ અર્થાત વૃદ્ધિ થાય તે કષાય. એક મેહનીય કર્મને જીતવાથી મિથ્યાત્વ નાશ પામે છે, તેથી સમક્તિ આવે છે, અને કષાય નાશ પામવાથી વીતરાગતા આવે છે તેથી સંસારનો અંત આવે છે. અધ્યયન ચોથું “સમ્યકત્વ'—ચાર ઉદ્દેશ છે
સંબંધ –ત્રીજામાં પરીષહ ખમીને પણ નિતિચાર સંયમ પાળવાનું કહ્યું. તે સંયમ તે જે “સમ્યક્ત્વી હોય. તે જ પાળી શકે. તેથી સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ અત્રે કહે છે.
સમ્યક્ત્વ, સમ્યગદર્શન કે સમક્તિ તે પર્યાયવાચી શબ્દ છે.
મેહનીય કર્મની દર્શન મેહનીચની ત્રણ અને ચારિત્ર. મેહનીયના અનંતાનુબંધી–કષાની ચાર પ્રકૃતિ એમ સાત પ્રકૃતિને ઉપશમ, પશમ કે ક્ષય થવાથી (૧) ઉપશમાં સમક્તિ, (૨) પશમ સમક્તિ અને (૩) ક્ષાયિક સમક્તિ અનુક્રમે આવે છે. (વિસ્તૃત સમજણ માટે જુઓ લેખકનું “સમ્યગુદર્શન” નામે પુસ્તક”) સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ બતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે –
જે તીર્થકરે અતીતકાળમાં થઈ ગયા છે, વર્તમાનમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં બીરાજે છે, અને આગામી કાળમાં થવાના
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[02
છે, તે સઘળા ભગવંતા એક જ દયામય અહિંસાધની પ્રરૂપણા કરીને કહે છે...સબ્વે જીવા ન હું તખ્વા... અર્થાત્ કાઈપણ જીવની હિ‘સા ન કરો, પીડા પણ ન ઉપજાવા. સંપૂર્ણ દયા પાળેા. તીર્થંકરના આ શાશ્ર્વતા વચનમાં દૃઢ શ્રદ્દા રાખવી તેને “સમ્યક્ત્વ” કહ્યું છે.”
સમ્યક્ત્વનું માહાત્મ્ય એવું છે કે અનાદિકાળની જીવનયાત્રામાં જીવને તે એકજવાર સ્પશી જાય, તે પણ તે જીવ તદ્દભવે કે વધુમાં વધુ અધ પુદ્દગલ-પરાવનકાળમાં અવશ્ય મેક્ષે જાય. આમ સમક્તિ એ મેાક્ષનુ· દ્વાર છે.
જિનેશ્વરના ઉપદેશેલા આવા દયામય ધર્મ જ શુદ્ધ છે, નિત્ય છે, ધ્રુવ છે, શાશ્વત છે. જગજીવાના કલ્યાણ અર્થ તીથ કરેાએ આ ઉપદેશ આપેલ છે.
પહેલા ઉદ્દેશામાં અહિ‘સાધ'ની સ્થાપના કરી, ખીજામાં જે હિંસાના ઉપદેશ આપે છે, અને જીવહિંસામાં પાપ નથી તેમ કહે છે તેમને અનાય કહ્યા છે, અને જે પ્રાણી વધ ન કરવાના ઉપદેશ આપે તેમને આય કહ્યા છે. કારણ કે શુભ ભાવાથી આશ્રવના સ્થાનાને પણ નમિ રાજિષના દૃષ્ટાંતે નિર્જરાના સ્થાન બનાવી શકાય છે, અને અશુભ અયવસાયાથી નિર્જરાના (કમ ખપાવવાના) સ્થાનાને પણ કંડરીક મુનીની જેમ આશ્રવ (ક`બંધ)ના સ્થાન બનાવી દે છે. માટે ઉપયાગવંત રહેવુ.
ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પેાતાના આત્મા આ સંસારમાં એકલા જ આવે છે, અને શુભાશુભ કમ બાંધીને એકલા જ વિદાય લે છે, તેના વિચાર કરીને આત્માને નિળ કરવા તપસ્યાદિથી શરીરને કૃશ કરે, કાયાની મમતા ઘટાડી કષાયાને પાતળા પાડે, એમ કહીને તપનું માહાત્મ્ય બતાવ્યુ છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨ ]
[ આગમસાર ચોથા ને છેલા ઉદેશામાં સાધક મુનીએ પોતાની શક્તિ અનુસાર તપાદિની આરાધના કરી, અથવા લુખાસુકા આહાર કરી કામવાસનાને નાશ કરે અને વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળી મક્ષ સમુખ બની. પિતાના આત્માનું કલ્યાણ કરવું એમ ફરમાવ્યું. પાંચમું અધ્યયન-“લોકસાર”માં છ ઉદ્દેશ છે.
આ અધ્યયનના આદિને મધ્યમાં “આવતી” શબ્દને ઉપયોગ થયો હોવાથી તેનું બીજું નામ “આવંતી” અધ્યયન પણ છે.
પ્રથમ ઉદ્દેશામાં સમગ્ર લેકમાં સારભૂત તત્ત્વ ધર્મ બતાવેલ છે. ધમનો સાર જ્ઞાન છે; જ્ઞાનને સાર સંયમ છે; કહ્યું છે ને “જ્ઞાનસ્ય ફલં વિરતિ"; અને સંયમને સાર મોક્ષ છે એમ સિદ્ધ કર્યું છે. હિંદુધર્મો પણ કહ્યું છે ને સા વિદ્યા યા વિમુક્તયે” હવે જે સમ્યકવી હોય તે જ સર્વજ્ઞ કથીત “સંયમધમનું નિરતિચાર પાલન કરીને સર્વથા કર્મ ખપાવી શુદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત થઈ જાય એમ છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં પ્રતિપાદન કર્યું છે. તે રીતે આને ચોથા અધ્યયન સાથે સંબંધ છે.
પ્રથમ ઉદેશામાં ભવભ્રમણનું મૂળ કારણ દુર કર્મો છે, એમ કહી જ્ઞાનીએ દેહને નાશવંત જાણી, દેહાભિલાષા અને દેહાભિમાનથી વિરક્ત રહીને પિતાના મન-વચનકાયાના પેગોને આમચાથે જ પ્રવર્તાવે અને આત્મકલ્યાણ આ માનવભવમાં જ સાધી લે તેમ કહ્યું. પણ અજ્ઞાની જેને જૈન પરિભાષામાં “બાળજી” કહ્યા છે, તે તે પિતાના દેહના અને પરિવારના સુખાથે મેહથી ઘેરાઈને અનેક
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૭૩ પ્રકારના આરંભસમારંભ કરી અનેક જીવોની હિંસા કરે છે, અનેકને પીડા ઉપજાવે છે, તે કુરા કર્મોથી વળી નવા અશુભ કર્મો બાંધે છે, અને સમકિત ન પામે ત્યાં સુધી જન્મમરણરૂપી સંસારચકમાં ભમે છે; એમ જાણું આત્માથી જીવે આરંભથી દૂર રહેવું.
બીજા ઉદેશામાં જે પાપમય પ્રવૃત્તિથી અટક્યા છે તે જ સાચા સાધુ છે, અને તેવા સાધક પ્રત્યેક જીવને સુખ પ્રિય છે, તેમ જાણી બ્રહ્મચર્યાદિ પાંચ મહાવ્રતનું ઉત્કૃષ્ટ ભાવે પાલન કરી જીવહિંસા ન કરે, વળી તે મુની બીમારી આવ્યું આ રેગ મારા જ કેાઈ પૂર્વભવના અશુભ કર્મનું ફળ છે એમ માની, શરીરની નશ્વરતા સમજી સનકુમાર મુનીની જેમ દઈના દુઃખને સમભાવે સહન કરે, અને કેવળ રત્નત્રયીની આરાધનામાં જ મગ્ન રહે; સઘળા પરિગ્રહને કર્મબંધનું કારણ જાણું તજે અને બ્રહ્મચર્ય વિશુદ્ધ પાળી સંયમમાં પરાક્રમ ફેરવે,
ત્રીજા ઉદેશાના ભાવે છે કે જે સાધક જિતેન્દ્રિય છે, તેણે વિષય ને પરિગ્રહને દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બંને પ્રકારથી સર્વથા ત્યાગી પોતાના વિકાર પર વિજય મેળવી, તેની ઈચ્છામીત્ર પણ ન કરે, કેમકે વિષય-કષાય-
તૃદિ અત્યંતર શત્રુઓ સાથે યુદ્ધ કરવું તે જ આત્મા માટે શ્રેયકારી છે. બહારના બીજા યુદ્ધોથી અશુભ કમબંધ સિવાય શું વળવાનું છે? તે પ્રસન્નચંદ્ર રાજષિના દષ્ટાંત. અંતરના તે શત્રુઓ સામે યુદ્ધ કરવા જ આ જે “દારીક અર્થાત્ ઉદાર શરીર–માનવદેહી’ મળેલ છે. તેને પૂરો લાભ લે. કારણ કે તે માનવ દેહ (ભાવ) એકવાર હાથમાંથી ગયા પછી ફરીથી મળ બહુજ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪ ]
[ આગમસાર દુર્લભ છે, એમ જાણી ધીર, વીર, ને સમકિતી મુન. ઉત્કૃષ્ટ સંયમપાલન કરી કર્મ શરીરને સર્વથા ક્ષય કરે અને સંસારસાગરને તરી જાય છે. ચોથા ઉદેશામાં સ્વછંદતાના દેશે બતાવી સાચે સાધુ ગુરૂની નિશ્રામાંજ રહે, એકલો ન વિચરે એમ ફરમાવ્યું.
એનો પરમાર્થ હેતુ એ છે કે વય અને જ્ઞાનની દૃષ્ટિએ જે હજી અપરીપકવ છે, અથવા પરીષહને ખમવાની હજી પૂરી સહનશકતી ને સમતા જેનામાં આવી નથી, તેવા સાધુ માટે એકલાવિચરવું તે મુકેલી કે પતનનું કારણ બને છે. તે સુકુમાલિકા આર્યાજીના દષ્ટાંતે.
પણ જે વિશિષ્ઠ જ્ઞાની છે અને દઢચારિત્રી છે, કેઈપણ પરિષહથી ડગે તેમ નથી તેવા ધીર, વીર ને સમકિતી પૂર્વ ધારી મુની માટે એકલ વિહારીપણું પણ નિર્જરાનું કારણ બને છે, તેમ પ્રભુએ કહ્યું.
અંતભાગમાં સ્ત્રીસંગથી દૂર રહેવા સાધુ માટે ફરમાવ્યું. કારણકે તેથી નરકાદિ દુર્ગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે સાધકે વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળવું તે જ હિતકારી છે.
પાંચમાં ઉદેશામાં આચાર્યાદિ જે સાધકે નિરતિચાર વિશુદ્ધ આચાર પાળે છે. તેમને નિર્મળા જળાશય સમાન કહ્યા છે. નિર્મળ જળથી ભરપુર જળાશય જેમ સદા શુદ્ધ રહીને બધા જળચર જીવેનું જતન કરે છે, તેજ રીતે આચાર્યાદિ સાધકે પણ જ્ઞાન અને સદ્ગુણરૂપી જળથી પરિપૂર્ણ થઈ, કષાયને ઉપશાંત કરી, તપસ્યા દ્વારા કર્મની નિર્જરા કરી, અન્ય જીવોને કમરહિત થવાને સદુપદેશ આપે છે અને સ્વ–પરનું કલ્યાણ કરે છે, તે અવય. સમાધિસુખને પામે છે,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૭૫. શંકાશીલ આત્મા સમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી, પરંતું જિનવચનમાં શ્રદ્ધા રાખવાથી કેટલાક ભવી જી તીર્થકર કે આચાર્યાદિ ગુરૂની વાણું સાંભળી ઉપદેશ સાંભળી ગૃહસ્થાવાસમાં સમક્તિ પામે છે, તે શ્રેણિક રાજાના દૃષ્ટાંતે, તે કેટલાક સંયમ અંગીકાર કરીને જ બુસ્વામીની જેમ સાધુપણે સમક્તિ પામે છે. (પણ જે કઈ સમક્તિ પામે છે. તે તે પછી “તમેવ સર્ચ ણીસંકે જ જિPહિં પવેઈર્યા છે અર્થાત્ જિનેશ્વર ભગવતે જે પ્રરૂપ્યું છે–જીવાદિ તત્તનું સ્વરૂપ કહ્યું છે, તે જ સત્ય છે, શંકા વગરનું નિઃશંક છે, એવી દઢ શ્રદ્ધા જિનવચનમાં રાખે છે,)
કેઈ સાધક મુની પૂવકમના ઉદયે તત્ત્વજ્ઞ ગુરૂ પાસે રહેતાં છતાં, અને તેમના સમજાવવા છતાં તત્ત્વને ન સમજી શકે તે શું ખેદ ન થાય ?
અવશ્ય થાય, પણ તેવા પ્રસંગે આમાથી સાધકે ખેદ ન કરતાં, જિનેશ્વર દેવે જે કહ્યું છે, તે જ “તમેવ સચણાંક જ જિર્ણહિં પવેઈયં ? અર્થાત્ જિનેશ્વરે જે પ્રરૂપ્યું છે તે જ સત્ય છે, શંકા વગરનું નિઃશંક છે એવી દઢ શ્રદ્ધા જિનવચનમાં રાખી ઉપશાંત ભાવે માસતુષ મુનિવરની જેમ પાંચ સમિતિ ને. ત્રણ ગુપ્તિરૂપ પ્રવચનમાતામાં ઉપગ રાખી સંયમનું પાલન સમ્યક પ્રકારે કરતે રહે, આઠ પ્રવચનમાતાનું શ્રદ્ધાપૂર્વક સેવન કરનાર પણ આરાધક બનીને. માસતુષ મુનિવરની જેમ કેવળ પ્રગટાવી ભવને. અંત કરી શકે છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬ ]
[ આગમસાર તીર્થકર ભગવંત સર્વજ્ઞ બનીને વીતરાગ થયા હેવાથી કદાપિ અસત્ય વચન બોલતા નથી. વળી જે પ્રકારે અન્ય જીવોને પીડા પહોંચાડશે, તે જ પ્રકારે પીડા ભોગવવાનો વારો તમારા જ આમાને આવશે, તેમ નિશ્ચયથી માની સાધક જીિએ કોઈપણ જીવને દુ:ખ થાય તેવા કાર્યો તેમજ વિચાર સુદ્ધા કરવા નહિ; તે જ સાચે પ્રેમ છે,
અંતમાં “જે આયા સે વિન્નાયા જે વિન્નાયા સે આયા” અર્થાત્ જે આતમા છે, તે જ વિજ્ઞાતા અર્થાત્ જાણનાર છે, અને જે જાણનાર છે તે જ આત્મા છે, કહીને જ્ઞાન એ આત્માનો ગુણ છે, અને એ જ્ઞાન આશ્રયી જ આત્માની પ્રતીતિ થાય છે. જે કેઈ સાધક આત્મા અને જ્ઞાનના આ અભેદ સંબંધને જાણે છે એ જ આત્મવાદી છે, અને આવા જાણકાર સાધકના સંયમ અનુષ્ઠાને જ સમ્યક કહ્યા છે.
છઠ્ઠા અને છેલ્લા ઉદેશામાં “પ્રજ્ઞાવંત સાધક ગુરૂકુલવાસમાં રહી જિનમાર્ગને યથાર્થ જાણી, ગ્રહણ કરી, સર્વાની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન ન કરે, જિન આજ્ઞા અને ગુરૂની આજ્ઞામાં રહી ઉત્કૃષ્ટ ભાવે જિનપ્રણીત અહિંસામય સંયમ ધર્મનું પાલન કરે, સર્વજ્ઞ પ્રણત શાસ્ત્રોનું જ અવલંબન લઈ સદા સંયમમાં પરાકમ ફેરવે અને સાધુ સમાચારી મુજબ ઉપગ રાખી સદા વિચરે. જે ઉત્કૃષ્ટભાવે સંયમ ધર્મ પાળે છે, તે કર્મને નાશ સર્વથા કરે છે, અને જે સર્વ કમ મુક્ત બને છે, તે પોતે જ સવજ્ઞ વીતરાગ પરમાત્મા બને અને શુદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૭૭ સિદધ પરમાત્મા થઈ જાય; અને શાશ્વતા સુખે. પ્રાપ્ત કરી સિધક્ષેત્રમાં બીરાજે છે,
સિદ્ધ પરમાત્માનું તે સ્વરૂપ એવું અગમ્ય છે કે શબ્દો. વડે તે વર્ણવી શકાતું નથી, તર્ક થઈ શક્તો નથી, બુદ્ધિ, ત્યાં પહોંચતી નથી, સર્વથા કર્મમળ રહિત કેવળ વિશુદ્ધ,
તિર્મય તે સ્વરૂપ છે, કેવળ જ્ઞાનમય અને દર્શનમય, દશામાં કાલેકના સર્વ પદાર્થો તથા જીવ–અજવાદિની ત્રણે કાળની પર્યાના જાણનાર ને દેખનાર છે, અને અનંતા શાશ્વતા સુખમય લોકના અગ્રભાગે અલોકને અડીને સિદ્ધક્ષેત્રમાં બીરાજે છે. તે અરૂપી, અજર અને અમર છે. તેથી, તેમનું વર્ણન કરવા માટે આ જગતમાં ઉપમા આપી શકાય તેવા કોઈ પદાર્થ નથી, માટે અનુપમ, અચિંત્ય, અવાચ્ય, શબ્દાતીત એવું એ સ્વરૂપ છે. તેથી સિધ. દશા માત્ર અનુભવ ગમ્ય જ છે. ' છઠું અધ્યયન ““ધૂતાખ્ય'. –પાંચ ઉદ્દેશા છે.
“ધૂત એટલે ધેયેલું” કેઈપણ મેલી વસ્તુના મેલને ધોઈ તેને ચેકખી ચટ સ્વરછ કરવી તે“ધૂત. તેથી આ. અધ્યયનમાં આત્મા પર લાગેલા અનાદિકાળના કર્મમળને કેમ, ધોઈ નાખવે અને તેના શુદ્ધ સ્વરૂપને કેમ પ્રગટાવવું તે. પ્રક્રિયા બતાવેલ છે તેથી ધૂત” ક.
સંબંધ :- પાંચમાં અધ્યયનમાં સંયમથી સર્વ કર્મોને ક્ષય થાય છે તેમ કહ્યું, તે કેવી ક્રિયાથી કમળ, ધોવાઈ જાય તે હવે આમાં કહે છે, તેમ તેને સંબંધ છે.
સંસારની ચારે ગતિના કર્મવિપાકના લીધે ભેગવવા. પડતાં દુઃખનું સ્વરૂપ વર્ણવી, તે કર્મોને ક્ષય કરવા વર્ત
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
"૭૮ ]
[ આગમસાર માનકાળે મનુષ્યભવરૂપી અવસર પ્રાપ્ત થયેલ છે, અને કર્મોનો સર્વથા ક્ષય મનુષ્યભવમાંજ કરી શકાય છે, અન્ય ગતિમાં તેની સામગ્રી મળતી નથી એમ વિચારી આત્મહિતાર્થે અહિંસાદિ ધર્મની આરાધના કરી લેવા આત્માથીઓએ સદા જાગૃત ને ખંતીલા રહેવું. એમ તીર્થકર દે સર્વજ્ઞ બની સંસારના સ્વરૂપને યથાર્થ જાણ્યા પછી ઉપદેશ આપે છે. પછી કેાઈ જીવ ધર્મગુરૂને ચોગ થતાં ધર્મકથા સાંભળી, બેધ પામી, વૈરાગ્યવાસિત બને છે, અને સંસાર તજી સંયમ અંગીકાર કરે છે, પછી બાહ્ય અને આત્યંતર પરિગ્રહને અને આરંભ–સમારંભના કાર્યોને સર્વથા તજી, જ્ઞાનવૃદ્ધિ કરી ચારિત્રનું ઉત્કૃષ્ટ ભાવથી વિશુદ્ધપણે પાલન કરે છે. વિશુદ્ધ ચારિત્ર સાથે તપનું આરાધન કરી અષ્ટકમને ક્ષચ કરવા ઉદ્યમવત બને છે, અને અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનને પ્રાપ્ત કરી મુક્તિપદને રોગ્ય બને છે, પછી સર્વ કર્મક્ષય કરી નિર્વાણ પામી સિદ્ધપદને પ્રાપ્ત કરી મોક્ષના શાશ્વતા અનંતા સુખને પ્રાપ્ત કરે છે. સર્વજ્ઞના આ સદુપદેશને ગ્રહણ કરી આત્માથી જીવે ભવને અંત કરવા સંત બનવું અર્થાત્ દીક્ષા લઈને મનુષ્યભવને સાર્થક કરવો એવો બોધ છે,
પરાક્રમી સાધક સંયમ લેવા તૈયાર થાય ત્યારે તેના માતાપિતાદિ સ્વજને તેને રોકે છે, આજ્ઞા દેતાં નથી, અને ઘણીવાર દીક્ષા લીધા પછી પણ પાછા ફરવા વિનંતિ કરે છે પણ તેવા સમયે સ્વજનો પ્રત્યે મહાસક્ત બનવું નહિ. અને અડગ રહી સંયમ લે ને પાળવે એ પ્રભુનો હિતેપદેશ છે, એમ સુધર્માસ્વામી પ્રથમ ઉદેશામાં શિષ્ય જંબુસ્વામીને કહે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૭૯ બીજા ઉદેશામાં દીક્ષા લીધા પછી, સંયમમાર્ગમાં પરિષહ કે ઉપસર્ગો આવે તે પણ સંયમમાર્ગ છોડયા વગર જે સમભાવે સહન કરે છે. તે ગજસુકુમાર મુનીવરની જેમ નિર્વાણ પદને પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ જે કાયર બનીને પરાભવ પામી સંચમ છેડી દે છે ને પાછો સંસારમાં આવે છે તે કંડરીકની જેમ સંસારમાં લાંબો સમય ભમે છે, એમ જાણું સંચમનું ઉત્કૃષ્ટ ભાવે પાલન કરે. વળી સંસારના સર્વ સંબધે મેક્ષમાર્ગની સાધનામાં બંધનરૂપ છે એમ ચીતવી સંસારીને સંગ તજે, અને અસંગપણને ભજી એકત્વ ભાવના ચિંતવતે થકે કર્મક્ષયની એકમાત્ર સાધનામાંજ ઉદ્યમી થાય તેમ કહ્યું.
ત્રીજા ઉદેશામાં સંયમના પાલન અને નિભાવ અથે પોતાને જે દેહ તથા અન્ય ઉપકરણે રહેલાં છે તેમાં સંયમી સાધુ મમત્વ ભાવ ન રાખે. તે એમ ન ચીત કે આ કાયા કૃશ બની ગઈ છે તો તેને પુષ્ટ કરું, પણ દરેક અવસ્થામાં સમભાવી રહે, કારણ કે જે સમભાવી રહે છે તે વહેલો મુકિત પામે છે.
ચેથા ઉદેશામાં એમ બોધ આવ્યો કે જે સંયમ લીધા પછી ગુરૂ પાસેથી જ્ઞાન મેળવી જ્ઞાનમદ કરી ગુરૂને જ કઠોર શબ્દો કહે છે, ગુરૂ શીખામણ આપે તે ન માનતાં શાતાશીલીયા બની શિથીલાચારનું સેવન કરે છે, અને જ્ઞાન ને કિયા બંનેથી ભ્રષ્ટ બને છે, તે અર્ધગતિને કામી છે તેમ માની ખા સાધકે ગુરૂને વિનય કરી ત્રણેગારવ (૧) શાતા (૨) રસ અને (૩) દ્ધિનો ત્યાગ કરી જ્ઞાન ને ક્રિયા દ્વારા ઉપગપૂર્વક સાધના કરવી.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦ ]
[ આગમસાર પાંચમાં ઉદેશામાં નિગ્રંથ મુની ઉપસર્ગોદિને સમભાવે સહન કરી શ્રુતજ્ઞાનમાં પારંગત થઈ રંક કે રાજા, ઉંચ કે નીચ સર્વને સમાનભાવે ધર્મોપદેશ આપે.. ઉપદેશ આપતી વખતે અન્યને કે પોતાને આશાતાં ન ઉપજે તેમ ઉપદેશ આપે, અને એમ ધર્મોપદેશ કરતાં પણ વિચરતાં વિચરતાં જ્યારે કાયા જીર્ણ-શીર્ણ થઈ ગયેલી લાગે ત્યારે કાળને અવસર સમીપ આવ્યો જાણી, સર્વ દેહાસક્તિ તજી સંયમસાધનામાં પ્રબળ પરાક્રમ ફેરવે. દેહ ને આત્માને જડ અને ચૈતન્યને ભિન્ન જાણી પાપગમના આદિ સંથારો પચખી આત્મા દેહથી જુદો ન થઈ જાય અર્થાત્ મૃત્યુપર્યત સમભાવથી આત્મસ્વરૂપની જ ચિતવણું. કરતે થક, વેદનાના લીધે મૃત્યુ જલદી આવે તેવું ન ઈચ્છો થકે શુરવીરપણે દેહને તજી દે ને માનવભવને સાર્થક કરે તેમ હું કહું છું. સાતમું અધ્યયન-મહાપરિજ્ઞા” કે “મહાપરિન્ના
આ અધ્યયન વિચ્છેદ ગયું છે. પણ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ તેના પર લખેલી નિર્યુક્તિ આજ પણ ઉપલબ્ધ હોવાથી તેનું સ્વરૂપ જાણવા મળે છે, કે તેમાં સાત ઉદ્દેશ હતા.
આમાં અનેક ચમત્કારિક મંત્રો અને વિશિષ્ટ લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરાવે તેવી વિદ્યાઓનું કથન હતું. તેથી, ઉત્તરોત્તર હણ કાળ આવતે જોઈ અનધિકારીને આ વિદ્યા પ્રાપ્ત ન થાય તે ઉમદા હેતુથી પૂર્વાચાર્યોએ આની વાંચણી આપવી. બંધ કરી તેથી વિચ્છેદ ગયું એમ મનાય છે.
મહાપરિજ્ઞાના “મહા” અને પરિણા નામના બે પદે વિશ્લેષણ કરીને નિર્યુક્તિકારે પરિઝાના ભેદ સમજાવ્યા છે, સાથે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૮૧ એમ પણ કહ્યું કે સાધકે દેવી, મનુષ્યણ (સ્ત્રી) અને તિયચીણી (માદા પશુ) ને મન-વચન-કાયાએ કરીને ત્યાગ કરવો જોઈએ. સ્ત્રીસંગનો આવે ત્યાગ એ જ મહાપરિજ્ઞા છે. નિર્યુક્તિકારના શબ્દોમાં આ અધ્યયનને વિષય છે મેહજન્ય પરિષહ કે ઉપસર્ગ. આના ઉપર શ્રી શીલાંકાચાર્યે તેમની વૃત્તિમાં લખ્યું છે કે સંયમી શ્રમણે સાધનામાં વિદન કરનારા મેહજન્ય પરિષહે ને ઉપસર્ગોને સમભાવે સહન કરવા જોઈએ. સ્ત્રીને સંસર્ગ પણ મેહજન્ય પરિષહ છે. તેનાથી સાધકે દૂર રહેવું જોઈએ.
આઠમું અધ્યયન–“વિમોક્ષ કે વિમેહ” ૮ ઉદ્દેશા છે. બંને નામને ભાવ સરખો છે“
વિક્ષ” એટલે બધા પ્રકારના સંગથી–આસક્તિથી મુક્ત થવું અને “વિમેહ એટલે મેહથી સર્વથા રહિત થવું. સર્વથા મેહરિહત થાય તે વિમેક્ષ અર્થાત્ મુક્તિ-અસંગદશાજ પામે. એ રીતે આ બંને નામ સમસ્ત ભૌતિક પદાર્થો કે સંસર્ગોના ત્યાગના ભાવમાં લીધા છે. તેથી સમાન ભાવવાળા છે.
સાતમ ઉદ્દેશો વિરછેદ ગયે છે તેથી સંબંધકર્યો નથી.
પહેલા ઉદ્દેશામાં હિંસા-પરિગ્રહાદિ અનાચાર છેડવાનું કહીને સાધુની સામાચારી અર્થાત્ આચાધર્મનું પાલન કહ્યું છે. પોતાનાથી ભિન્ન આચારવાળા ને ધર્મવાળા સાધુઓ સાથે આહારપાણી ન કરે, ધર્મને ઉપકરણનું આદાન પ્રદાન ન કરે, તેમને ભેજનાદિનું નિમંત્રણ ન આપે. તેઓ સામે ચડીને નિમંત્રણ આપે કે કઈ ચીજવસ્તુ કે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨ ]
[ આગમસાર આહાશદિ આપે તે ન સ્વીકારે કે કોઈ પણ જાતને આરંભ -સમારંભ ન કરે.
જેન સાધુ માટે એ કપ–આચાર છે કે તે સાધમિક મુની સાથેજ આહારપાણ કરી શકે; કે કે કરાવી શકે. તે સિવાયના સાથે કરે કે કરાવે તે પ્રાયશ્ચિત લાગે. - બીજ ઉદેશામાં જેમણે અનાચાર છાંડયા છે તે મુની કેઈપણ સંજોગોમાં અસુઝતા આહારાદિ ન લે. કઈ પરાણે આપે તે પણ અમને ન કપે એમ કહીને ન લે. આથી કદાચ કઈ ગુસ્સે થઈ જાય ને માર પણ મારે કે બળાત્કાર આપવા ઈચ્છે તો પણ મુની તે મારકુટ આદિ સમભાવથી સહન કરે ને પ્રાણ જાય તો પણ અકલ્પનીય ન લે અથવા પિતાને આચાર શાંતિથી સમજાવે, તેમ છતાં ન સમજે તે મૌન રહીને સમભાવે સહન કરે.
ત્રીજા ઉદેશામાં દેહ સશકત હોય ત્યાંસુધીમાં જ ધમઆરાધના કરી લેવાનું ફરમાવે છે. રોગી કે વૃદ્ધ વ્યક્તિ જ્ઞાનધ્યાનતપાદિ નિરોગી યુવાન જેમ ફરી શક્તા નથી તેમ કહીને કઈ વખતે અતિ ઠંડીના લીધે શરીર ધ્રુજવા લાગે ત્યારે કેઈ દયાળુ ગ્રહસ્થ પુછે. “તમે કેમ ધ્રુજે છે? શું તમને કામેરોજના થઈ છે?” ત્યારે મુનીએ તેની શંકાનું નિવારણ કરતાં કહેવું જોઈએ, કે હે ભદ્ર ! મને વિષયની પીડા નથી. પણ મારો દેહ આ ઠંડી સહન ન થવાથી ધ્રુજે છે. તે વારે ગૃહસ્થ તાપણું કરવા સુચવે તે અમને કલ્પ નહિ તેમ કહે ત્યારે ગૃહસ્થ પિતે તાપણું કરી આપવા કહે તેપણ મુની એમજ કહે કે અમને ન કપે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૮૩ અમારો ધર્મતે જે કંઈ પરિષહ (તકલીફ) પડે તે સમભાવે સહન કરવાનો જ છે માટે અમારા નિમિરો કેઈ આરંભ-સમારંભ ન કરશે એમ કહી દે.
ચેથા ઉદેશામાં સાધુના વસ્ત્રપાત્રાદિની મર્યાદા બતાવી મુની ૩ વસ્ત્ર ને ચોથું પાત્ર રાખે તેમ કહ્યું. વળી કદાપિ ધુવે નહિ, રંગે નહિ ને ગ્રામાંતરે જતી વખતે વસ્ત્રોને ધારણ કરે એમ જે કહ્યું છે, તે તે સમયના જિનકલપી મુનીની અપેક્ષાએ કહ્યું છે. ત્યારપછી વર્તમાન સમયમાં કાળ પ્રમાણે ઘણે ફેરફાર થયો છે.
કદાચિત સ્ત્રીને અનુકુળ પરિષહ આવી જાય અને વિષયસુખને ભેગવવાની ઈચ્છા થાય ત્યારે પ્રભુ ફરમાવે છે કે “હે સાધુ! સ્ત્રીને પશ સુદ્ધા તારા માટે વજ્ય છે, એમ જાણીને વિષયસુખને ભેળવવાની ઈચ્છાને નિર્મૂળ કરજે. ત૫ કરજે. તપથી નિમૂળ ન થાય શરીરને વધુ કટ આપવા આતાપના લેજે; તેમ કરવાથી પણ ન શમે, તે છેવટ વિષાદિના પ્રયોગથી શરીરને અંત આણજે, પણ વતભંગ કરીશ નહિ.'
પાંચ મહાવ્રતમાં આવી કડક આજ્ઞા બીજા કેઈપણ વ્રતના ભંગ કરતાં બ્રહ્મચર્યવ્રત રૂપી ચોથા મહાવ્રતના ભંગ માટે જ ફરમાવી છે. તેને પરમાર્થ હેતુ સાધુના સંયમજીવનમાં બ્રહ્મચર્યવ્રતનું અત્યંત મહત્ત્વ રહેલું છે. તે બતાવવાનું છે. કારણકે આ એક જ મહાવ્રતના પાલનથી પાંચ મહાવ્રતનું પરમાર્થ પાલન થાય છે, અને આ એકના
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪ ]
[ આગમસાર ભંગથી પાંચ મહાવ્રત નાશ પામે છે. (કેમ? તે ગુરૂગમથી સમજવું.)
સામાન્યપણે વિષ વગેરેના પ્રયોગથી આપઘાત કરે. તેને અશુભ કર્મને હેતુ માનેલ છે, અને તેથી દુર્ગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે. પરંતુ શીલવ્રતના સંરક્ષણ માટે જ્યારે સાધક તેને પ્રયોગ કરે છે, તે તેને “અશુભ કમબંધ થતો નથી પણ આગામી ભવમાં પુણ્ય સાથે લઈ જનારૂ તેથી સદ્ગતિ દેનારૂં તેમજ મોક્ષના અધિકારી બનવામાં સહાયરૂપ જાણવું એમ હું (પ્રભુ) કહું છું. કારણ કે ચારિત્રના રક્ષણ માટે કરેલ આવા અપમૃત્યુને મુનીઓના માટે અતિસમયના સંલેખના (સંથારા) મૃત્યુ સમાન કહેલ છે, કર્મોને અંત કરનાર કહેલ છે, વ્રતના રક્ષણ કાજે શરીરનો મેહ તજીને શરીરને અંત આણે છે તેથી નિર્મોહી કહેલ છે, મોહને નાશ કરનાર હોવાથી મોક્ષના હેતુરૂપ કહેલ છે, એટલે જ આ અધ્યયનના વિક્ષ” અને “વિમેહ* બંને નામ સાથક
ટુંકમાં પોતાના પ્રાણેનું પણ બલિદાન આપીને બ્રહ્મચર્યવ્રતનું રક્ષણ કરવાનું ફરમાવ્યું છે. એમ ફરમાવીને સાધુના જીવનમાં બ્રહ્મચર્યવ્રતનું અત્યંત માહાતમ્ય સ્થાપ્યું છે. સાધુ બ્રહ્મચારી જ હોય, અર્થાત બ્રહ્મ કહેતાં પરમાત્માની સમીપે જ વિચરનારો હોય, પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ સિવાય તેનું બીજું લક્ષ્ય જ ન હોય, અને તે પદની અર્થાત
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૮૫ મોક્ષ પ્રાપ્તિ બ્રહ્મચર્યવ્રતનું વિશુદ્ધ પાલન જ કરાવી શકે તે તેને મહિમા જાણું પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના આ નવે અધ્યયનોને પરમાર્થથી બ્રહ્મચર્ય—અધ્યયનો કહ્યા છે.
પાંચમા ઉદેશામાં બે વસ્ત્ર અને એક પાત્ર, છઠ્ઠામાં એક વસ્ત્ર અને એક પાત્ર અને સાતમા માં અચેલક અર્થાત્ દિગંબર મુની જે લજા પરિષહ સહન ન કરી શકે તે માત્ર કટી વસ (લગેટી)ને અભિગ્રહ કરનારા મુનીનું કથન છે, જેમણે જે પ્રકારને અભિગ્રહ લીધે હોય, તેમણે પ્રાણ તક પરિષહ આવે તો પણ સમભાવે સહન કરીને પોતાના અભિગ્રહોનું યથાતથ્ય પાલન કરવાનું ફરમાવ્યું છે.
આ પ્રમાણે દઢ આચાર પાલન કરતાં યથાસમયે શરીર અશક્ત થાય, ગોચરી કરવા પણ સમર્થ ન રહે, ત્યારે સંલેખના (સંથારો) કરીને જીર્ણ થયેલા શરીરને સમાધિપૂર્વક અંત લાવે. જે તેમ કરે તે મેક્ષમાગને સાધક છે, અને પુણ્યને સાથે લઈ જવાવાળું તેનું મૃત્યુ થાય છે. પાંચમાંમાં (૧) ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન, (૨) છઠ્ઠામાં ઇંગિત અને (૩) સાતમામાં પાપગમન સંથારો કરવાનું કહ્યું છે.
આઠમા ઉદ્દેશામાં ત્રણે સંથારાને વિધિ કહ્યો છે –
(૧) ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન–ભક્ત એટલે ટંક, અને પ્રત્યાખ્યાન એટલે પચ્ચખાણ અર્થાત્ ભેજન ન કરવાની બાધા; તેથી આ સંથારામાં ચારે પ્રકારના આહારપાણના જાવજજીવ સુધી પચ્ચકખાણ કરવાના હોય છે. પણ હરવા ફરવાની ને અન્યની સેવા લેવાની છૂટ હોય છે. ' (૨) બીજા ઇતિમાં અન્યની સેવા ન લેવાય, પણ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આગમસાર જાતે પડખુ ફરવાની છુટ છે, કે મર્યાદા રાખી હોય તેટલી ભૂમિમાં હરી ફરી શકે, પણ ભાવથી ચળે નહિ..
(૩) ત્રીજા પાદપગમન સંથારામાં તે કાષ્ટની. જેમ નિશ્ચળ પડી રહેવાનું હોય છે. જે સ્થિતિમાં સંથારો પચો હોય, તે જ સ્થિતિમાં બીલકુલ હાથચાલ્યા વગર લાકડાના ડું ઠાની જેમ મન, વચન અને કાયાના વેગથી, દેહને પ્રાણ (જીવ) ભિન્ન ન થાય અર્થાત્ મૃત્યુ ન આવે
ત્યાં સુધી આત્મસ્વરૂપની ચિંતવણા કરતાં પડી રહેવાનું હેય છે.
આમ ત્રણે સંથારાની ઉત્તરોત્તર ચડીયાતી ને વિશુદ્ધ દશા છે, જીવન અને મરણમાં અનાસક્ત રહેવાનું છે. અંતમાં કહે છે -જીવિયં ણભિક ખેજા, મરણ ણે પિ પત્થએ” અર્થાત્ (માન-સન્માન પામવા) વધુ જીવવાની ઈચ્છા ન કરે, કે (વેદના હવે સહન થતી નથી માટે) મૃત્યુ જલદી થાય તેમ પણ ન ઈ છે, પણ બંનેમાં સમભાવી રહે તે વહેલ મેક્ષ પામે.
નવમું અધ્યયન-“ઉપધાન-મૃત”-૪ ઉદ્દેશા છે
સંબંધ:-પોતાના પ્રાણનું પણ બધિદાન આપીને બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળવાનું આઠમામાં કહ્યું. | સર્વ તીર્થકર ભગવંતે પ્રથમ પોતે જ પાંચ મહાવ્રત અંગીકાર કરીને વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળે છે, અને પછી જ તે પાળવાને ઉપદેશ આપે છે, તેના દષ્ટાંત રૂપે ચરમ તીર્થંકર આપણા શાસનપતિ પ્રભુ મહાવીરસ્વામીનું ચરિત્ર આમાં ગાથામાં કહ્યું છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૭
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
ઉપધાન એ તપ છે. જેવી રીતે મેલું વસ્ત્ર શુદ્ધ જળવડે ધેવાથી સ્વચ્છ થાય છે, તેવી જ રીતે તપથી મલિન આત્મા કર્મરૂપી મળ દૂર થવાથી વિશુદ્ધ થાય છે; નિર્મળ થાય છે, સર્વથા કર્મની નિર્જરા કરી કર્મ મુક્ત બની મેક્ષ પામે છે. મહાવીર સ્વામીએ દીક્ષા પહેલા ગૃહસ્થાવાસમાં બે વર્ષ અને દીક્ષા પછી, સંયમ અને તપની કેવી કઠોર આરાધના કરી સર્વ કર્મ ખપાવી સિદ્ધગતિના શાશ્વતા સુખને પ્રાપ્ત કર્યા તેનું રૂડું કથન આ ચારે ઉદ્દેશામાં છે.
પહેલા ઉદેશામાં સુધર્માસ્વામી કહે છે – હે જંબુ! પ્રભુનું ચરિત્ર જેમ સાંભળ્યું છે તેમજ કહીશ. પ્રભુએ દીક્ષા લેતા પહેલાં બે વર્ષ ગૃહસ્થાવાસમાં રહીને પણ સચેત વસ્તુને ત્યાગ કરીને સાધુમય જીવન ગાળ્યું હતું. પછી ત્રીસમા વર્ષે મેટાભાઈ નંદીવર્ધનની આજ્ઞા લઈ કુટુંબ પરીવાર, ધનવૈભવાદિ તજી હેમંત ઋતુમાં માગસર સુદ ૧૦ના દીવસે સિદ્ધભગવંતને વંદન નમસ્કાર કરી, સ્વયં સંયમ એકાકીપણે અંગીકાર કર્યો, કરપાત્રી બની અલકપણે વિહાર કર્યો.
તીર્થકર ભગવંતને જન્મતાં જ ત્રણ જ્ઞાન (૧) મતીજ્ઞાન, (૨) શ્રુતજ્ઞાન, અને (૩) અવધિજ્ઞાન હોય છે, અને સંયમ લેતાં ચોથું મનઃ પર્યવજ્ઞાન નિયમ પ્રગટે છે; તે મુજબ ચોથું જ્ઞાન પ્રગટયું.
અલકપણે વિહાર કર્યો ત્યારે ઈ દેવદુષ્ય વસ્ત્ર ઓઢાડયું; તેને ભગવંતે ડાંસ આદિના પરિષહથી બચવા નહિ, પણ પૂર્વ તીર્થકરોની પરંપરા જાળવી રાખવા માટે જ નિર્મમવભાવે ધારણ કર્યું, ને તે પણ તેર માસ પછી
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ ]
[ આગમસાર જ્યારે કાંટાળા વૃક્ષમાં ભેરવાઈ ગયું, ત્યારે તેની સામું જોયા પણ વગર તજી દીધું, અને વસ્ત્રરહિત પણે જીવન પર્યત વિચર્યા હતા.
તે પ્રભુ અનુકુળ અને પ્રતિકુળ પરિષહોને સમભાવે સહન કરતા હતા. નિર્દોષ આહાર–પાણી અને તે પણ માત્ર સંયમના નિભાવ અર્થે જ અમુક જ માત્રામાં પારણા વખતે લેતા હતા. પરવસ્ત્રનું સેવન ન કરતા કે પરપાત્રમાં આહાર ન લેતાં, ભીક્ષા લેવા જવામાં લજજા ન રાખતા, શરીરના અંગોને ન ખંજવાળતા, દેહાસક્તિ રહીતપણે અપ્રતિબંધપણે ધસરા (સાડા ત્રણ હાથ) પ્રમાણ ભૂમિ જોતાં થકાં મૌનપણે વિચરતા હતા, ઠંડીમાં પણ બંને હાથ પસારીને ખુલ્લામાં ધ્યાન ધરતા, નિરતિચારપણે સંયમનું પાલન કરતા હતા.
બીજા ઉદેશામાં જંબુસ્વામીના પૂછવાથી સુધર્મ સ્વામીએ કહ્યું – અનુકુળ શાતાઠારી સ્થાનની ભગવાન ગવેષણા કરતા નહિ, પણ વિચરતાં જ્યાં ચરમ પીરસીને સમય થાય, ત્યાં જ રાત્રી ગાળતા. તે કઈ વખત ખંડેરમાં, ચેરામાં, પાણીની પરબમાં, દુકાનમાં, લુહારની કેડમાં, ઘાસની બનાવેલી ઝુંપડીમાં, મુસાફરખાનામાં, ઉદ્યાનમાં નગરમાં, સ્મશાનમાં કે સૂના ઘરમાં, તે કઈ વખત માત્ર વૃક્ષની નીચે પણ વસતા હતા. તે સમાધિવંત રહી અપ્રમત્તપણે કાઉસગ્ગ ધ્યાનમાં જ લીન રહેતા હતા, તેથી નિદ્રા પણ લેતાં ન હતા. સાડાબાર વર્ષ અને એક પખવાડીયાની છસ્થ અવસ્થાની અંતિમ રાત્રિમાં મુહૂર્તમાત્ર ઝોકું આવી ગયેલ, જેમાં ભગવંતે દશ સ્વપ્ન દીઠાં હતાં. કયારેક આંખ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૮૯ ઘેરાતી તે તુરત જ બેઠા હોય તે ઊભા થઈ જતાં, ઉભા હોય તો પરિભ્રમણ કરવા લાગતા, એમ કરીને નિદ્રાને દૂર કરતાં, ને આમ પોતાના આત્માને સદા જાગૃત રાખતા.
આ પ્રમાણે છકાય જીવના રક્ષક એવા વીર મહાવીર સ્વામીએ કેઈપણ પ્રકારની ભૌતિક સુખસગવડની ઈચ્છા માત્ર કર્યા વગર કેવળ મેક્ષાભિલાષી બની સર્વ કઠીન આચારોનું પોતે સ્વેચ્છાપણે પાલન કર્યું. અને મોક્ષાભિલાથી સાધકના આચારધામની સ્થાપના કરી; કે જેથી તે માગ અનુસરીને ભવી જીવે પોતાનું આત્મકલ્યાણ સાધી શકે.
ત્રીજા ઉદેશામાં પ્રભુએ લાઢ દેશમાં વિચરી આકરા ઉપસર્ગો સહન કર્યાનું કથન છે, ત્યાં અનાર્ય લોકે વસતા હોવાથી કોઈ કુતરાં કરડાવતાં, કેઈ બટકા ભરતાં, લાઠી, ભાલા વિ. મારતાં, કેઈ ભગાડી દેતાં તેવા સમયે જંગલમાં જ રહેવું પડતું, કેઈ શરીરમાંથી માંસ કાપી જતાં, કેઈ ધકકો મારી પાડી દેતા, કોઈ ધૂળ ઉડાડતાં, કઈ વાળ ખેંચતાં. વગેરે સર્વ ઉપસર્ગો પ્રભુ સમભાવે સહન કરતાં, તેમનું અનુસરણ મુમુક્ષુ જીવોએ કરવું એમ કહું છું. ચોથા ઉદેશામાં વીર પ્રભુની સામાચારીનું ને ઉગ્ર તપશ્ચર્યાનું કથન છે.
પ્રભુ રાગના અભાવમાં પણ સદા ““ઉણાદરી તપ કરતાં. માત્ર અમુક દ્રવ્યો ને અમુક માત્રામાં જ આહાર– પાણી લેતાં. અતિ ઠંડીમાં છાયામાં ખુલ્લા ઉભા રહી ધર્મ અને શુકલધ્યાન ધરતાં. ઉનાળામાં તડકામાં ઉભા રહી આતાપના લેતાં, આસનો કરતાં. ઘી, તેલ, દહીં આદિ વિનય
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦ ]
[ આગમસાર રહીત, નિરસ, લુખાસુકા આહાર દેતા. લાઢ દેશમાં સતત આઠ માસ ચોખા, બેરને ભૂકે તથા અડદને બાકુળાઆ ત્રણ જ દ્રવ્ય આહારમાં લીધા. કેટલીયે વખત અર્ધમાસ પૂર્ણમાસ, બેમાસ, ચાર માસ અથવા છમાસ પણ ચેવિહાર (નિર્જળા) ઉપવાસનું તપ કરતાં. આહારપાણી ઠંડા જ મળતાં કેમકે પ્રભુ એક જ વાર ત્રીજા પ્રહરમાં ગોચરીએ જતા. છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ, ચાર, પાંચ, આદિ ઉપવાસ કરીને પારણું કોઈવાર કરતાં. એ પ્રમાણે તપસ્યા કરતાં ભગવાનને ઇશ્વસ્થ અવસ્થાના સાડાબાર વર્ષ અને એક પખવાડીયામાં માત્ર ૩૪૯ દિવસ પારણના આવ્યા હતા તેમાં છેલ્લે છઠ્ઠ (બે ઉપવાસ) ભગવાને કરેલ અને તેના પારણા પહેલાં જ વૈશાખ સુદ ૧૦ના રોજ ઋજુવાલિકા નદીના મધ્યભાગમાં, જભક નામના ગામની બહાર, શામક નામના એક ગૃહસ્થના ખેતરમાં શાલવૃક્ષની નીચે ગદહાસને બેઠા થકાં, કાઉસગ્ગ ધ્યાનમાં ચારે ઘાતકર્મોને એકસાથે ક્ષચ કરી સ્વ–પર પ્રકાશક એવું કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન પ્રગટાવ્યું. સવજ્ઞ અને સર્વદશી બન્યા; તીથકર નામગાત્ર સાર્થક ક્યુ. તપનું આ ફળ છે, પછી સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપ તીથની અર્થાત્ ચતુવિધ શ્રી સંઘની સ્થાપના કરી ૩૦ વર્ષ સુધી કેવળી ભગવંત તરીકે વિચરી પ્રભુ કરમા વર્ષે અંતિમ છઠ તપ કરી અપાપાપુરી. (હાલનું પાવાપુરી) મધ્યે નિર્વાણ પામ્યા. સિધ, બુધ અને મુક્ત થયા, મેક્ષે સીધાવ્યા.
| તીર્થકર ભગવંતનું આવું સ્વ–પર કલ્યાણુક સંયમજીવનચરિત્ર, વાંચી, સાંભળી લક્ષ્યમાં રાખી
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ]
[ ૯૧. મોક્ષાભિલાષી એ આરંભ અને પરિગ્રહને જ કમના બીજ એવા રાગ-દ્વેષના જનક જાણી, અશુભ કમબંધાવનારા અને ફળસ્વરૂપે અનંતકાળની દુર્ગતિના દેનારા જાણું, તેનાથી દૂર રહી આ મનુષ્યભવમાંજ આત્મસાધના કરી લેવી. દુર્લભ અને અમૂલ્ય એવા માનવભવને સાર્થક બનાવવા આ ભવમાં જ ઉપગપૂર્વક દયામય અહિંસા, સંયમ અને પરૂપી ઉત્કૃષ્ટ ધર્મની આરાધના કરી લેવી એ જ ભગવંત મહાવીર સ્વામીને પરમાથથી નિસ્પૃહભાવે ઉપદેશ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર–બીજો શ્રુતસ્કંધ
આચારચુલા શ્રી આચારાંગનાં પહેલા શ્રુતસ્કંધમાં સાધુના જે આચાર કહ્યા છે તેનું વિસ્તૃત કથન, અને જે નથી કહ્યા તેનું વિશેષ કથન આ બીજા શ્રુતસ્કંધમાં કરેલ છે. આમાં ચુલિકા હોવાથી તેને “આચારચુલા કે આચારાગ્ર પણ કહેવામાં આવે છે; અને સાધુના દયામય નિર્દોષ આચારનું કથન હોવાથી “સદાચાર' પણ કહ્યું છે.
આમાં ૧૬ અધ્યયન અનુક્રમે નીચે પ્રમાણે છે – (૧) પિંડેષણું-નિર્દોષ આહારપાણી કેમ ગષવા, અને વાપરવા વગેરેનું આમાં કથન છે. (ર) શા –અર્થાત્ રહેવાનું સ્થળ. સ્થાનકમાં ઉતરવા કરવા આદિનો વિધિ છે. (૩) ઇર્યાખ્યા –તેમાં “ઇરિયા અર્થાત્ ગમનાગમન.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આગમસાર વિહાર આદિને વિધિ છે. (૪) ભાષા સમિતિકેવું બોલવું, કયારે બોલવું, ક્યારે ન બોલવું વગેરેનું કથન છે, (૫) વીષણું-વસ્ત્ર લેવાની વિધિ વગેરેનું (૬) પાટષણ–પાત્રા ગ્રહણ કરવા આદિનું, (૭) અવગ્રહઆજ્ઞા લેવાની વિધિનું (૮) ચેષ્ટિકા–ઉભા રહેવાની વિધિનું, (૯) નિસીહા–બેસવાની વિધિનું, (૧૦) ઉચ્ચારપાસવણ–લઘુનીત–વડીનીત, (ઝાડો-પેશાબ) પરઠવાની વિધિનું, (૧૧) શબ્દ-શબ્દ સાંભળવાના વિધિનું, (૧૨) રૂપાખ્યા-રૂપ જેવા વિધિનું, (૧૩) પ્રક્રિયા-ગૃહસ્થી પાસે કામ કરાવવાની વિધિનું, (૧૪) અન્યોકિયાખ્યાપરસ્પર કિયા કરવાની વિધિનું (૧૫) ભાવના ખ્યા–પ્રભુ મહાવીર સ્વામીના ચારિત્રનું તથા મહાવ્રતની ૨૫ ભાવનાનું કથન છે અને (૧૬) વિમુક્ત અધ્યયનમાં સાધુની ઉપમાઓનું વર્ણન છે.
નોંધ:- વર્તમાન સમયમાં શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર જે પણ સાધુના આચારધર્મનું છે તે પ્રમાણે આચારધર્મ પળાય છે. તેથી આચારધર્મના ભાવ તેમાં વિસ્તારથી કહેશું.
ર–શ્રી સુયગડાંગ (સૂત્રકૃતાંગ) સૂત્ર
આ બીજું અંગસૂત્ર છે. તેમાં મૂળ બે શ્રુતસ્કંધ, ૩૩ ઉદ્દેશા ને ૩૩ સમુદેશ કાળ હ્યાં છે, ૩૬૦૦૦ પદ હતા, હાલ પહેલા શ્રુતસ્કંધમાં ૧૬ અને બીજામાં ૭ મળી કુલ ૨૩ અધ્યયને, ૩૨ ઉદ્દેશા અને ૨૧૦૦ શ્લેક પ્રમાણ છે.
નામની સાર્થકતા :- જે સૂચવે છે એટલે કે જેમાં સૂચના કરાય છે તે “સૂત્ર” કહેવાય છે. આમાં સૂચનાત્મક
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર] તવની સુખ્યતા છે, કહ્યું છે કે “સુચનાત ઇતિ સૂત્રમ્ એ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે આનું નામ “સૂત્રકૃત” રાખવામાં આવ્યું છે. વળી કહ્યું છે. “સ્વપરસમયાથસૂચન સૂચા સાડમિતકૃતિ એતાનિ ચાસ્ય ગુણ નિષ્પન્માનિ નામાનિ સૂચકૃતમિતિ છે અર્થાત્
સ્વ એટલે જિનપ્રણિત મત અર્થાત્ જેનદર્શન, અને પરમ” એટલે બૌદ્ધ, સાંખ્ય, ચાર્વાકાદિ અન્ય દર્શન (ધર્મો)–જેના સ્વરૂપની જેમાં સૂચના અર્થાત્ નિરૂપણ છે તે “સૂત્રકૃત” સૂત્ર, એવા જેના ગુણનિષ્પન્ન નામે છે તે “સૂત્રકૃતાંગ' સૂત્ર છે. આમાં મૂખ્ય ભાર “જ્ઞાનસહિત કિયા કરવા પર મૂક્યો છે.” એકલું કે જ્ઞાન કિયા અર્થાત્ સંચમ–તપ રૂપી ચારિત્ર વગરનું કેરૂં જ્ઞાન, કે જ્ઞાન અર્થાત્ શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વકની સમજણ વિનાની કરાતી ક્રિયાથી મેક્ષ પ્રાપ્તિ થતી નથી, એમ પરમાર્થથી કહીને મોક્ષ પ્રાપ્તિ માટે જ્ઞાન અને યિા બંનેની, આવશ્યકતા છે, એમ ફરમાવ્યું છે. તેથી જ “જ્ઞાનક્રિયાભ્યાં મોક્ષ :” કહેલ છે. કારણકે સમ્યફ જ્ઞાન મેળવવાથી અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વ રૂપી અનાદિને અંધકાર ટળી આત્મામાં અંતરાત્મામાં પ્રકાશ થાય છે, તેથી હેય-ઉપાદેય? રૂપી, આશ્રવ-સંવર રૂપી ક્રિયા મને–ચારિત્રધમનો આત્મામાં વિવેક જાગે છે. વિવેક પ્રગટ ચારિત્રધર્મ અંગીકાર કરી સંવરયાથી આશ્રવમાગને રૂંધી નવો કમબંધ અટકાવી, અને પૂર્વસંચિત કર્મોને તપ દ્વારા બાળી ભસ્મીભૂત કરી સાધક જીવ કમથી સર્વથા મુક્ત થઈ નિર્વાણપદ પામે છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪]
[ આગમસાર આચારાંગ સાથે સંબંધ:
આચારાંગમાં સાધુના આચાર ઘર્મનું અર્થાત્ “ચરણ કરણનુયેગી” રૂપી પ્રથમ અનુગનું નિરૂપણ છે. તેમાં કહ્યું છે :–“જીવો છક્કાય પરૂવણાય જેસિ વહેણ બંધતિ” અર્થાત્ સર્વસે છકાય રૂપી જીવનું સ્વરૂપ કહ્યું છે, જેને વધ કરવાથી કર્મબંધ થાય છે અને તેનાથી વિરમવાથી કર્મબંધ અટકે છે. જ્યારે
સુગડાંગ' માં “ દ્રવ્યાનુગ”નું નિરૂપણ છે. તેની પહેલી જ ગાથામાં પ્રભુએ કહ્યું – “બુઝિજતિ તિઉટિટજા બંધણું પરિજાણિયા” અર્થાત્ છકાય જીનું સ્વરૂપ જાણુને અને કર્મબંધના (કારણ, જાણીને તેને તેડો. કમબંધના કારણુ જીવોની હિંસા અને વિરાધના છે તેમ આચારાંગમાં કહ્યું. તે હિંસા ન કરીને જીવોને અભયદાન દેવું એ જ કમબંધ રોકવાને ઉપાય છે તેમ સૂયગડાંગના પહેલાં જ પદમાં કહ્યું. આ તેનો આચારાંગ સાથેનો સંબંધ છે.
સુયગડાંગ સૂત્રના ભાવ સમવાયાંગ સૂત્રમાં નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે:
“સયગડાંગ” માં સ્વસમય તે જિનમતની સૂચના, પરસમય તે ૩૬૩ અન્યમની સૂચના, જીવ, અજીવ, જીવાજીવ, નવતત્વ, લોક, અલક, કાલેકનું કથન છે. તે જેમકે ચેતનાલક્ષણ “જીવ, જડ લક્ષણ “અજીવ, શુભ કર્મ પુદ્ગલ તે “પુણ્ય, અશુભ કર્મ પુદ્ગલ તે “પાપ, કર્મસંચય તે “આશ્રવ, કર્મનિરોધ તે “સંવર, દેશથી (અંશે અર્થાત
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર]
[ ~ ડા) કર્મ દૂર કરવા તે “નિર્જરા, નવા કર્મો બાંધવા તે બંધ” અને કર્મોને સર્વથા ક્ષય કરવો તે “મોક્ષ, એમ નવતનું તેમાં નિરૂપણ કરેલું છે, | નવદીક્ષિત, કુશાસ્ત્રના શ્રવણથી જેની મતિ મૂઢતાને પામી છે, અને જિનમત માટે જેમના મનમાં સંદેહ ઉપજ છે, તેવા સાધુની પાપમય મતિની વિશુદ્ધિ માટે સ્વસમયની અર્થાત્ જિનમતની સ્થાપના કરી છે, અને ૩૬૩ જૈનેતર મતને વિવિધ દષ્ટાંત આપીને નિસાર અર્થાત્ સાર વગરના બતાવીને સ્વમતની અર્થાત્ જિનમતની
આપી
છે, અને એ
થાપના કરી બતાવીને
જીવાદિ નવતત્વના વિસ્તાર તે વિસ્તારોનગમ અને વસ્તુના સ્વરૂપને સત્યપણે–યથાર્થ પણે કહેવું તે
પરમ સદ્દભાવ” તે બંને ગુણ વિશિષ્ઠપણે સુયગડાંગ સૂત્રમાં છે. ઉપરાંત મેક્ષનું દેનારૂ એવા રૂડા “સમ્યગૂદશન માં ભવ્ય જીવોને પ્રવર્તાવનારૂં છે, અજ્ઞાનરૂપ અંધકારથી દુઃસાધ્ય એવા મોક્ષમાગને બતાવનાર દિપક સમાન છે, સિદ્ધગતિરૂપ મંદિરે ચડવામાં સોપાન (નીસરણ) સમાન છે; તેમજ નવદીક્ષિત સાધુઓ માટે અનુપમ હિતશીક્ષાઓના ઉપદેશ ભંડાર સમાન છે.”
પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના ૧૬ અધ્યયનોના ભાવ :(૧) “સ્વસમય પરસમય અધ્યયન :
અત્રે “સમય” “મતના અર્થમાં પ્રયોજ્યો છે. “સ્વસમય એટલે “સ્વમત” અર્થાત્ જિનમત કે જનદર્શન, અને પરસમય એટલે “પરમત” અર્થાત્ અન્ય મતને માનનારા દર્શન કે ધર્મો, જે જનશાસ્ત્રોમાં કુલ ૩૬૩
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આગ મસાર, નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે– (૧) કિયાવાદીના ૧૮૦ (૨) અક્રિયાવાદીના ૮૪ (૩) અજ્ઞાનવાદીના ૬૭, અને (૪) વિનયવાદીના ૩ર છે. તે સિવાય પણ બીજા મતો છે. તે બધા મતે એકાંતવાદી છે, તેથી તે બધા મતોનું અધ્યાત્મદષ્ટિએ યુક્તિપૂર્વક ખંડન કરી, જિનમત કે જે “અનેકાંવાદી” છે, તેની સ્થાપના કરી છે, તેના ચાર ઉદ્દેશા છે -
(૧) પહેલા ઉદ્દેશામાં “આરંભ અને પરિગ્રહ એ બે કર્મબંધના મૂખ્ય હેતુ છે તે કહીને કર્મબંધને કેમ તેડવા તે બતાવ્યું છે. પછી પંચમહાભૂતવાદી સર્વગતવાદી, તજજીવતચશરીરવાદી, અકિયાવાદી, આત્માવાદી, અને ક્ષણિકવાદીનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન છે. બીજા ઉદેશામાં નિયતિવાદી, અજ્ઞાનવાદી, અને કિયાવાદીના મતનું અને તેના ખંડનનું કથન છે. ત્રીજામાં આધાકમી આહારના, દેષનું કથન કરી તે આહાર સાધુને ન કહપે તેમ કહ્યું છે, પછી ઈશ્વરવાદી, દેવવાદી, વિવાદી ઇંડામાંથી લેકની ઉત્પત્તિ, ગૌરાશિક, અને કતવાદીના મતનું સ્વરૂપ કહીને તેનું ખંડન કર્યું છે. અને ચોથા ઉદ્દેશામાં સાધુ-કુસાધુનું સ્વરૂપ કહીને સાધુના કર્તવ્ય કહ્યા છે અને સાત સમુદ્રનું કથન છે છેલ્લે દયામય અહિંસા ધર્મની પુષ્ટિ, એવ ખુ ણાણિણે સાર જે ન હિંસઈ કિચણુ અર્થાત્ કઈ પણું જીવની હિંસા ન કરવી એ જ સવજ્ઞાનીઓના-ઉપદેશનો સાર છે.' એમ કહીને કરી છે. સાધુજીવન માટે ભીક્ષાચર્યાને ઉત્તમ કહી છે.
(૨) વેતાલીય :- પહેલામાં “સ્વસમયના ગુણ અને પરસમયના દેષ” બતાવીને, આ બીજા અધ્યયનમાં.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સૂયગડાંગ સૂત્ર]
[૯૭ આરંભ કરવાથી અટકીને કર્મને તેડવાને બે આ છે. તેના ત્રણ ઉદેશા છે. પહેલામાં મોટાભાઈ ભરત ચકવતીથી પીડા પામીને ભગવાન ઋષભદેવ પાસે ફરીયાદ કરવા આવેલા ૯૮ પુત્રોને સમ્યક્ત્વ પામીને સંયમ લઈને આ ભવમાં જ આત્મકલ્યાણ સાધી લઈને મળેલા દુર્લભ માનવભવને સાર્થક કરી લેવાને રૂડો બાધ છે. (પ્રભુના રૂડા બેધને માથે ચડાવી સંયમ લીધે તે ભારતની પીડા તો ટળી, પણ ચકવતી વંદન કરવા લાગ્યા, અને ઉત્કૃષ્ટ ભાવે સંયમ પાળે તે તે જ ભવે મોક્ષ પામી ગયા.) બીજા ઉદેશામાં આઠ મદ અને વિશ્વના ત્યાગને તથા ઉપસર્ગ સહન કરવાને બેધ છે, અને ત્રીજામાં ધર્મનું માહાભ્ય બતાવીને રાત્રીજન ન કરવાથી કર્મક્ષય થાય છે તેમ કહ્યું છે. વળી સંસારમાં મૃત્યુ સમયે સ્ત્રી પુત્રાદિ સ્વજને કે ધનવૈભવાદિ શરણભૂત થશે એવી અજ્ઞાનીની માન્યતા ખોટી છે, તેમ કહીને બોધિબીજ અર્થાત સમકિતનું મહત્વ બતાવ્યું છે.
સૂર્યાસ્ત પછી વિહાર કરવાની સાધના માટે નિષેધ કર્યો છે; અને સંયમ જીવનમાં આત્મભાવમાં જ રમણતા કરવા પર ભાર મૂકયો છે.
(૩) ઉપસર્ગ પરિણા–ચાર ઉશા છે :
કર્મો તેડવામાં જે સમર્થ હોય, તે ઉપસર્ગ–પરિષહને સહન કરવા શક્તિમાન હોય જ તેમ બીજા સાથે સંબંધ છે,
પહેલાં ઉદ્દેશામાં શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવના અને શિશુપાળના દષ્ટાંતે અનુક્રમે વીરતા અને કાયરતાનું દષ્ટાંત આપીને ઠંડી
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ ]
[ આગમસાર
ગરમી આદિ પ્રતિકુળ પરિષહાનુ સ્વરૂપ બતાવીને, તેમાં સમભાવી રહેા. ખીજામાં સ્વજનાના અનુકુળ પિરષહા મહા આશ્રવરૂપ જાણી સાધુ અડગ રહે અને સંયમપાલનમાં વીરા ફારવું. પ્રતિકુળ પરિષહા કરતાં સાનુકુળ પરિષડા છેતરામણા. હાવાથી વધારે ભયકર છે, અને તેથી વધુ જાગૃતિ માગે છે. ત્રીજામાં સાધુ આત્મવિષાદ ન કરે તેમજ પરમતવાળાના કંઠાર વચ્ચેના સાંભળીને પણ જરાય ખેદ ન કરે, અને ચાથા ઉદ્દેશામાં નિમ રાષ આદિ મહાપુરૂષોના દૃષ્ટાંતે ઉપસર્ગામાં અડગ રહે, સમિતિગુપ્તિરૂપ સચમધ નું... પ્રભુ મહાવીરે કહ્યુ છે તેમ પાલન કરે.
(૪) સ્રી રિજ્ઞા :– એ ઉદ્દેશા છે :--
જે સાધુ ઉપસર્ગ સહન કરવામાં પરાક્રમી હાય, તે પોતાના શીલવ્રતનુ” યથાર્થ પાલન કરે, તેથી પહેલા ઉદ્દેશામાં સ્ત્રીસ`ગ તજવાનું કહે છે. કારણ કે સ્ત્રીના સાનુકુળ પરિષહ થવાથી સયમ નાશનું કારણ બને છે. શ્રીના માયાવી ચરિત્રનુ વર્ણન છે. લાખના ઘડા માટે અગ્નિના સ`ગ વિનાશકારી છે; તેમ સાધુના માટે સ્ત્રીસંગ સયમના નાશનું. કારણ અને છે. એમ કહી બીજા ઉદ્દેશામાં સ્ત્રીની આસક્તિથી કે તેની માયાજાળમાં ફસાવાથી સાધુને પડતાં દુઃખાનું, થતી વિડંબનાઓનું વર્ણન છે. અંતે મન–વચન-કાયાથી સ્ત્રી સ`ગ વજે' તેમ ફરમાવ્યું છે, (૫) નરક વિભકિત (ણય વિભત્તી)–એ ઉદ્દેશા છેઃ
પ`ચમહાવ્રતધારી સાધુ બન્યા પછી પણ જે શ્રી સ`ગાદિ અનાચાર સેવે તે નિશ્ચયથી નરકે જ જાય, તેથી પહેલા ઉદ્દેશામાં નરકની વેદના-દુઃખાનુ સ્વરૂપ કહ્યુ છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર ]
[ ૯૯
નારકીને પરમાધામી દેવા કેવા કેવા દુઃખે આપે છે તેનુ કથન છે. બીજામાં પણ નરકની ઘેાર વેદના અને નારકેાને ભાગવવા પડતાં અસહ્ય શારીરિક દુઃખોનું વર્ણન કરીને, જેમને નરકના દુ:ખાન ભાગવવા હાય તેવા જીવાએ હિંસા ન કરવી, દયામય અહિંસા ધર્મનું જ સદા પાલન કરવુ એમ એતાણિ સાચ્ચા નગાણિ ધીરે, ન હિસતે કડચણ સવ્વલેએ” ।।૨૪ા કહીને પ્રભુએ ફરમાવ્યુ છે,
(૬) વીરસ્તવાખ્યમ્ (મહાવીરન્થવા) :
આપણા શાસનપતિ ચરમ તીર્થંકર ભગવંત મહાવીર સ્વામીના ગુણાનુ વિવિધ હૃદયસ્પર્શી થા ઉપમાએ આપીને ગણધર ભગવંત સુધર્માસ્વામીએ રચેલ સ્તવન છે. આ કાળમાં પ્રભુના ગુણ્ણાની રચાયેલી આ સ્તુતિ સૌથી પ્રાચીન છે, તેથી આ સ્તુતિનું પઠન-પાઠન સાધુ-સાધ્વીજીઆ વિશેષે કરતા હોય છે. “પુચ્છિસુ ાં” શબ્દથી પ્રભુના ગુણે! જાણવાની જ ખુસ્વામીએ પૃચ્છા કરી હેાવાથી, વ્યવહારમાં આ સ્તુતિ પણ “પુસ્ટિંસુ ણુ” નામથી ઓળખાય છે. તેના વિસ્તૃત ભાવા માટે જુએ લેખકનું “પુચ્છિસુ ણું વિવરણ”
(૭) કુસીલ પરિભાસિય
છઠ્ઠા અધ્યયનમાં પ્રભુના ગુણની સ્તુતિ કરીને પ્રભુને “સુશીલ” કહ્યા, તેથી આ અધ્યયનમાં તેના પ્રતિપક્ષરૂપે “કુશીલ” ના આચારનું વણુ ન છે,
શરૂઆતમાં જ (૧) પૃથ્વી (૨) પાણી, (૩) અગ્નિ, (૪) વાયુ, (૫) વનસ્પતિ, અને (૬) એઇન્દ્રિયથી પચેન્દ્રિય
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ ]
[ આગમસા
સુધીના ત્રસકાયના જીવાની જે હિંસા, વિરાધના કરે છે તે કુશીલ આચરણ છે, તેના વિપાક બહુ કડવા અર્થાત્ નરકાદિ ગતિ જેવા દુ:ખદ છે, અને તેવા હિ‘સક કાર્યો જેમકે પશુનું બલિદાન દેવુ વગેરેને ધમ' કહેનારા કુશીલ ધર્મ છે, જિનમતથી વિપરિત છે, તેમ કહી જે જિનેશ્વર પ્રરૂપિત સંપૂર્ણ દયામય અહિંસા ધનું જ પાલન કરે છે તે સુશીલ-સાધુ અવશ્ય મેાક્ષ પામે છે તેમ અંતમાં કહ્યુ છે. (૮) વીર્યાખ્ય (વીરિય) :
સુશીલ અને કુશીલના આચાર “વીર્યાંતર કેમ”ના ઉદયથી થાય છે. તેથી આમાં બાલવીય અને પડિતવીનુ સ્થન છે. તેમાં વીના “સક અને અકક એવા બે સ્થાનક કહ્યા છે. તીથ કર દેવે પ્રમાદને” “ક” અને “અપ્રમાદને” “અમ હ્યુ છે. પ્રમાદયુક્ત કર્યું જે કરે તે આલવીય ” અને પ્રસાદરહિત ધમક્રિયા કરવાવાળાને પડિતવીય વાળા” કહ્યા છે.
નાંધઃ- ધન, સંપત્તિ, સત્તા આદિ મેળવવા જે તનતોડ પ્રયત્ના આપણે સંસારમાં કરીએ છીએ તે બધુ ખાળવી છે. શુદ્ધભાવે દયાધમ પાળી ધર્મક્રિયા કરીએ તે પડિતવીય છે, અને જીવાત્માને તેજ કલ્યાણકારી છે. માળવી દુર્ગાતિ ને દુઃખા દેનારૂં છે, તેથી કહ્યુ છે ઃ
જે ય મુદ્દા મહાભાગા, વીરા સમ્મત્ત દરમિણે સુદ્ધ તેસિ પરફ્કત, અફલ' હોતિ સવ્વસા ॥
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૦૧
ભાવાથ :- જે પડિત મહાભાગ્યશાળી વી૨ સમ્યગ્ દૃષ્ટિ હોય છે. તેનું પરાક્રમ (પરક્ક ́ત')–વીય શુદ્ધ હેાય છે, તેથી સ થા કર્મફળ રહિત હોય છે, અર્થાત્ ક ખ ધ થતા નથી.
ક્રમ વીચ માં આર‘ભ સમાર ભાદિ હિ‘સાની પ્રધાનતા હાય છે, અકમ વીર્ય માં સંયમની પ્રધાનતા છે.
(૯) ધમ (ધમે) :
જે પંડિતવી વાળા સભ્યષ્ટિ સુસાધુ હાય તે જ કેવળી પ્રરૂપિત કયામય ધનુ યથાતથ્ય પાલન કરે, તેથી આમાં તે દયામય ધર્માનું સ્વરૂપ બતાવી તેનું નિરતિચાર અર્થાત્ સ થા દાષરહિત પાલન કરવા ફરમાવ્યું છે. અહિંસાદિ પાંચે મહાવ્રત રૂપી મૂળગુણ અને પાંચે સમિતિના પાલનરૂપ ઉત્તરગુણાનુ કથન કરી તે ગુણેામાં દોષ ન લગાડવાનું ફરમાવ્યું છે. શ્રમણ્ધના કેટલાક દુષણા જેવા કે છકાયજીવાની હિંસા કરવી, આરંભ– પરિગ્રહ કરવા, જુઠું ખેલવું, અદત્ત લેવુ', માયા કપટ કરવું, ક્રાય, માન ને લાભનું સેવન કરવું, નહાવુ ધાવુ', મનાર જન કરવું, દાતણ કરવું, સાધુને ઉદ્દેશીને બનાવેલુ કે ખરીદેલુ લેવુ, ઝાડા પેશાખ લીલેાતરીવાળી જગ્યાએ પરઠવવા, પૂજા—સત્કાર કરાવવા વગેરે દાષાનુ સેવન ન કરે, ભાષાના વિવેક રાખે; ગૃહસ્થના સ ́સવ અને ઉત્કૃષ્ટ ભાવે નિતિચાર સયમ પાળે. કાઈ હણે કે મારે તો કીધ ન કરે અને સમભાવે સહન કરે તે જ ખરા સાધુ છે, અને તે નિશ્ચયથી નિર્વાણપદ પામે છે. (૧૦) સમાધિ (સમાહી) :
કામ સમાધિ વિના પાળી શકાતા નથી,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ ]
[ આગમસાર તેથી હવે સમાધિનું સ્વરૂપ કહે છે, તેમાં “અંજ સમાહિ* કહીને “જ્યાં સરળતા છે, ત્યાં જ સમાધિ છે” એમ ભગવાને કહ્યું. જે સાધુ પાંચ ઇન્દ્રિયને કાબુમાં રાખીને છકાય જીવોની હિંસા કરતું નથી, આશ્રવરહિત સંયમ પાળે છે, તેને “સમાવિંત' કહ્યો છે. જે સાધુ નિયાણું રહિત છે. એટલે કે તપના ભૌતિક ફળની ઈચ્છા નથી કરતે, પરિગ્રહ રહિત છે, સાનુકુળ કે પ્રતિકુળ સંગોમાં રતિ–અરતિ કરતા નથી, પણ નિમમત્વી અને સમભાવી રહે છે, તે સમાધિવત છે. તેવો અનાસક્ત અને અપરિગ્રહી વેરના અનુબંધ અન્ય જી સાથે બાંધતો નથી, તેથી સમાધિવત રહે છે, પછી તે સમાધિવંત સાધુ પોતાની કાયાને પણ સીરાવીને જીવન કે મરણ પત્યે સમાનદષ્ટિ રાખી અપ્રતિબદ્ધપણે વિચરે છે; અને જ્ઞાન– દર્શન–ચારિત્રની આરાધનામાં લીન રહી આત્મસમાધિ પામે છે.
(૧૧) મેક્ષમાર્ગ (મ):
જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રરૂપ આત્મસમાધિનું જે યથાર્થ પાલન કરે છે, તે ભાવસમાધિ પામીને મેક્ષ પામે છે, તે મેક્ષમાર્ગનું આમાં કથન છે. સર્વ દુઃખાને અંત કરાવનાર તે અનુત્તર માર્ગ અહિંસા ધર્મનું પાલન છે એમ નીચેની ગાથાથી કહે છે - એવ ખુ |ણિણે સાર, જન હિંસઈ કચણું અહિંસા સમયે ચેવ, એતાવંતં વિજાણિયા ૧૦.
શબ્દાર્થ :- “કેઈપણ જીવની હિંસા ન કરે એ જ ખરેખર સર્વ જ્ઞાનીઓના બેધને સાર છે, એવા
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૦૩ અહિંસામય દયાધર્મ અને સમાધમને જાણીને દયા ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરે.” તે ફળ સ્વરૂપે અનંતકાળનું ભવભ્રમણ ટળે અને મોક્ષ મળે,
તદુપરાંત સાધુના એષણસમિતિ, ભાષાસમિતિરૂપ આચારધર્મનું, જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયીનું, અને અજ્ઞાની મિથ્યાદષ્ટિ સાધુ જે ઉન્માર્ગે ચાલીને દુ:ખ પામે છે તેનું કથન છે. પણ જે વીર પ્રભુએ ફરમાવેલા ધર્મમાગે વિચરે છે, તે મહાઘેર અને દુસ્તર એવા સંસારસાગરને તરી જાય છે. ને મોક્ષ પામે છે તેમ અંતમાં કહ્યું છે.
(૧૨) સમવસરણ (સમેસરણું):
તીર્થકર ભગવંતને કેવળજ્ઞાન પ્રગટયા પછી દેવો જે સમેસરણની રચના કરે છે તેની અરો વાત નથી, પરંતુ મતની અરો વાત છે. હવે જે “કુમત” ને તજે તે જ મોક્ષને પામે માટે ચાર સમોસરણ (૧) અજ્ઞાનવાદ. (૨) વિનયવાદ, (૩) અક્રિયાવાદ અને (૪) ક્રિયાવાદ એમ પ્રચલિત એવા ચાર મૂખ્ય અન્ય ધર્મોના સ્વરૂપનું કથન છે. આ ચારેના કુલ ૩૬૩ ભેદ કહ્યા છે, તે બધા એકાંતવાદી હોવાથી તેમનું ખંડન કર્યું છે, અને આ બધા કુમતને જાણીને જે તેને તજે છે અને સંવરધર્મનું યથાર્થ પાલન કરે છે, તે પ્રજ્ઞાવંત સાધુ પાપ કરતો નથી, અને ભવને અંત કરી મુક્ત થાય છે. તેમ અત્રે પ્રભુએ કહ્યું છે.
(૧૩) યથાતથ્ય નામકમ્ (આહરહિય) –
ઉપરોક્ત ચારે મત દોષિત માન્યતાવાળા છે. તેથી - હવે યથાર્થ સમ્યજ્ઞાનનું સ્વરૂપ આમાં કહે છે. એકલી
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪]
[ આગમસાર ક્રિયા કે એકલા જ્ઞાનથી મુક્તિ કહી નથી, પણ બંનેની સમ્યફ આરાધનાથી જ મુક્તિ માની છે. તેથી જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્રનું યથાતથ્ય કથન છે. સ્વચ્છંદાચારી અવિનીતના લક્ષણ ને શુદ્ધાચારી ધર્મોપદેશકના લક્ષણ કહ્યા છે. ક્રોધાદિના દુષ્પરિણામ જાણું શિષ્ય પાપભીરૂ, સરળ, ને આજ્ઞાંક્તિ થવાનું કથન છે અને સર્વ મદરહિત સાધના કરનાર જ અને પૂજા પ્રશંસાની કામનારહિત જ મેક્ષ પામે છે તેમ કહ્યું.
(૧૪) ગ્રંથાખ્યમ્ (ગ) –
અરો “ગ્રંથને અર્થ “ગાંઠે ગરથ” અર્થાત્ પરિગ્રહ છે. “યથાતથ્ય ધમ” એટલે કે વીરપ્રભુએ જે પ્રમાણે ધર્મ ફરમાવ્યો છે, તે જ પ્રમાણે પાળવો તે આંતર બાહ્ય પરિગ્રહ છોડયા વગર પાળવો સંભવિત નથી, તેથી તેને પરિત્યાગ કરવાનું આમાં કથન છે. પરિગ્રહ સર્વથા છોડીને વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળવાનું અને સમિતિગુપ્તિયુક્ત આચાર ધર્મ પાળવાનું કહ્યું છે.
ધર્મકથા કરવાની રીત બતાવી છે. ધર્મોપદેશક પિતે સૂત્રાર્થમાં જરાપણ શંકા રાખે નહિ અને સ્યાદવાદ ધર્મની પ્રરૂપણ કરે, સાવદ્ય (પાપમય) ભાષા બોલે નહિ, આશીર્વાદ આપે નહિ; શજા કે રંકને સમાન ભાવે ઉપદેશ આપે.
સાધક માટે અપરિગ્રહ, બ્રહ્મચર્ય, આજ્ઞાપાલન, અને અપ્રમાદ એ સાધનાના મૂખ્ય સાધન છે. તેનું યથાર્થ સેવન કરે તે આત્મ સમાધિ પામે; અને જે યથાર્થ સૂત્રાર્થ જાણે છે, તે જ સમાધિ ધર્મ કહેવાને ગ્ય છે તેમ કહ્યું છે.
(૧૫) આદાનીયાખ્યમ્ (જમતીત) .
જે ગ્રંથીરહિત છે, તે જ ચારિત્રધર્મનું યથાર્થ પાલન કરી શકે છે, તેથી આમાં સંયમ ધર્મના મુખ્ય સાધને શ્રદ્ધા,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર]
[૧૦૫ દયા, ધર્મમાં દઢતા, વીરત્વ, શુદ્ધભાવના, બ્રહ્મચર્ય, પાંચે ઇન્દ્રિયોનું દમન અને કષાયભાવેનું ઉપશમન આદિનું કથન કરી વીરપ્રભુએ કહેલા ધર્મનું શ્રદ્ધા અને દઢતાપૂર્વક પાલન કરવા ફરમાવ્યું છે. કારણ કે જ્ઞાની ભગવંતે સદા એમ પ્રરૂપે છે, ઉપદેશ છે કે મનુષ્ય જ સર્વ દુ:ખનો અંત કરી મોક્ષ પામી શકે છે. બીજી કઈ ગતિમાં મોક્ષ નથી. મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ “દલ્લભેય સમુસએ દલભ છે, એમ કહી આ ભવમાં જ વીરતાપૂર્વક ધમપાલન કરવા ફરમાવ્યું
(૧૬) ગાહા (ગાથા):
મનુષ્યભવ અત્યંત દુર્લભ છે, તેથી માનવભવ પામી જે દઢતાથી ધર્મ પાળે છે. તે જ સાધુ કહેવાય. તે સાધુ શબ્દના આ અધ્યયનમાં (૧) માહણ, (૨) શ્રમણ. (૩) ભિક્ષુ અને (૪) નિન્યના ભાવાર્થ સ્વરૂપ કહ્યા છે.
ગાથાને અર્થ નિયુક્તિ કરે એવો ર્યો છે કે જેનું મધુરતાથી ગાન થઈ શકે-“ગીયતે ઈતિ ગાથા તે ગાથા છે કે જેમાં શબ્દ છેડા હોય પણ અથ અત્યંત વિશાળ હોય, અને છંદ વડે જેની રચના કરવામાં આવી હોય તે ગાથા છે. સૂયગડાંગ સૂત્ર-બીજે શ્રુતસ્કંધ, અધ્ય. ૧૭થીર૩. (૧૭) પિડરીએ પુંડરીક નામ પહેલું અધ્યયન :
આમાં પુષ્કરિણી અર્થાત્ તળાવડીનું રૂપક-બેધરૂપી દૃષ્ટાંત કથા કહીને મોક્ષ પ્રાપ્તિનો માર્ગ બતાવ્યું છે. મનુષ્યલેકને પુષ્કરિણી સમાન કહ્યો છે. કર્મોને જળ સમાન કહ્યા છે. સંસારના કામોને તળાવડીના કાદવ સમાન
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ ]
[ આગમસાર કહ્યા છે. કાદવ કીચડમાંથી જ જેમ કમળની ઉત્પત્તિ થાય છે. તેમ કામોમાંથી જ ભવભ્રમણ કરાવનાર કર્મોની ઉત્પત્તિ થાય છે. તળાવડીના નાના નાના કમળને જનપદના સામાન્ય મનુષ્ય કહેલ છે, વચમાં રહેલ સૌથી મોટા
તકમળને રાજા સમાન કહેલ છે, તે ત કમળને લેવા. ચાર દિશામાંથી ચાર અન્યમતવાદીઓ તળાવડીમાં પ્રવેશ. કરતાં કાદવમાં ફસાઈ જાય છે. કારણકે અગાઉ જોયું તેમ અન્યમતવાદીઓ સધર્મને પામ્યા નથી તેથી સંસારની આસક્તિથી અલિપ્ત નથી. ધર્મના નામે પણ આરંભસમારંભ કરતા હોય છે તેથી તક મળરૂપી મોક્ષ પામતા નથી, પણ સંસાર ચક વધારે છે. એ ચારે પુરૂષે પોતે જ જ્યારે કાદવમાં–આરંભાદિમાં ફસાઈ જાય છે, અર્થાત્ પોતે જ પોતાની જાતને અર્થાત્ પિતાના આત્માને ઉધાર કરી શકતા નથી, તે અન્યને ઉધાર તે કેવી રીતે કરી શકે? પછી પાંચમે પુરૂષ
એક સાધુ આવે છે. સંસારના સ્વજનો અને વિષયભેગો તજીને તે સાધુ થયો છે. આ સાધુ સમાન સધર્મ છે. તળાવડીના ચાર કાંઠાને ચાર તીર્થ-(૧) સાધુ (૨) સાદવી (૩) શ્રાવક અને (૪) શ્રાવિકા રૂપ તીર્થ કહ્યા છે. તે સાધુ જળથી અલિપ્ત રહી અર્થાત્ સંસારરસથી સર્વથા નિલેપ રહી, કાંઠે ઉભું રહી અર્થાત્ જિનાજ્ઞા મુજબ પંચ મહાવ્રતનું ચુસ્ત પાલન કરી, તકમળને બોલાવે છે કે “આવ ! મારા હાથમાં આવી અને શ્વેત કમળ તળાવડીમાંથી બહાર કાંઠે આવીને તેના હાથમાં આવી જાય છે. એને. પરમાર્થ એ છે કે તીર્થકર પ્રરૂપિત ધમની જે જિનાજ્ઞા મુજબ આરાધના કરે છે તે પુષ્કરિણરૂપ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૦૭ સ'સારસાગરને તરી જાય છે અર્થાત્ શ્વેતકમળરૂપી મેાક્ષ તેના હાથમાં સામેથી આવે છે. અત્રે શ્રી ભકતામરસ્તાત્રના છેલ્લા ચરણનુ સ્મરણ કરીએ:
તં માનતુંગમવશા સમુપૈતિ લક્ષ્મી
અર્થાત્ તે ભક્તને સાધુને મેાક્ષરૂપી લક્ષ્મી અવશપણે વરમાળા પહેરાવે છે. આ રૂપકના સાર એ છે કે કામભેાગામાં આસક્ત પુરૂષ સંસારરૂપી કીચડમાં ફસાઈ મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી, પર ંતુ કામલેાગાથી વિરક્ત પુરૂષો જ મેાક્ષ આપેાઆપ પામે છે એમ જાણી, જિનવચનમાં શ્રધ્ધા કરી આત્માથી જીવા કામભોગાને દુ:ખને દુર્ગાતિના હેતુ સમજી તેના ત્યાગ કરે અને ધર્મોરાધના કરી આત્માનુ' શ્રેય કરે એ જ માનવભવનુ સાચુ બ્ય છે એમ સમજે, (૧૮)ક્રિયાસ્થાનાખ્યમ્-ક્રિયાસ્થાનક
નામનુ બીજુ
અધ્યયન.
સત્તમાં અઘ્યમાં અન્ય તીર્થી કોને કમળના દૃષ્ટાંતે કર્મ બંધ કરવાવાળા અને રત્નત્રયીના આરાધક સાધુને કર્મ થી મુક્ત થવાવાળા કહ્યા, તે કર્મા ખાર પ્રકારના ક્રિયા સ્થાનમાં અધાય છે અને તેરમા ક્રિયાસ્થાનમાં છૂટે છે તેના ભાવ આમાં કથા છે.
આ સૌંસારમાં મુખ્ય બે સ્થાનક છેઃ- (૧) ધ (૨) અધમ અથવા (૧) ઉપશાંત અને (ર) અનુપશાંત. કોઈપણ ક્રિયાવંત જીવા આ બે સ્થાનથી રહિત હાતા નથી. જેને પૂષ્કૃત શુભકમના ઉદય હાય છે. તે થસ્થાનમાં વર્તમાને પ્રવર્તે છે. અને અશુભ અર્થાત્
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ ]
[ આગમસાર પાપકર્મના ઉદયવાળે જીવ અધર્મસ્થાનમાં અનુશાંત પણે રહે છે.
તીર્થકર ભગવાન પ્રરૂપે છે કે “આ લોક ચારે ગતિના સંસારી જીવોથી ભરેલું છે, અને તે દરેક જીવ શાતાઅશાતારૂપી વેદના અનુભવે છે, તે તે વેદનારૂપ અનુભવનું કિંઈક કારણું તો હોવું જ જોઈએ. તેનું કારણ ભગવાન ૧૩ પ્રકારની ક્રિયા જીવ કરે છે તે છે, એમ કહે છે. તે પ્રકારની ક્રિયા આ પ્રમાણે છેઃ- (૧) અર્થદંડ–એટલે કંઈક હેતુ માટે, પાકિયા કરે, (૨) અનર્થદંડ–વિના જન પાપક્રિયા કરી પોતાના જ આત્માને દંડે, (૩) હિંસા દંડ–પ્રાણી વધ કરવા વગેરે, (૪) અકસમાત દડ-અપરાધીના બદલે બીજાની આકસ્મિક ઘાત કે પીડા થઈ જાય, (૫) દૃષ્ટિ વિપર્યાસ દડ–દષ્ટિ દેષથી નિરાપરાધીની ઘાત થઈ જાય; (૬) મૃષાવાદ દંડજહુ બેલીને દંડે, (૭) અદત્તાદાન દડ–વગર દીધે લેવું તે, (૮) અધ્યાત્મિક દડ–મનથી ખરાબ વિચારવું તે, (૯) માનપત્યયિક દંડ-માનમાં લેવાઈ જવું તે, (૧૦) મિત્રદોષ દંડ–મિત્રને દ્રોહ કર, (૧૧) માયા પ્રત્યયિક દંડ-માયાકપટ કરવા, (૧૨) લોભપ્રત્યયિક દંડ–આ બાર પ્રકારની ક્રિયા અશુભ અર્થાત્ પાપ કમ બંધક છે, અને (૧૩) ઈર્યાપથિકકિયા જે કેવળી ભગવંતને હેાય તે પહેલા સમયે કર્મબંધ થાય, તેને બીજા સમયે વેદે અને ત્રીજા સમયે તે કેવળી ભગવંત ખપાવી નાખે, તેથી અલ્પબંધક કે અબંધક જેવી ક્રિયા કહી છે. તે શુભ ક્રિયા છે. પ્રથમ બાર કિયા સંસારચકને દેનારી હોવાથી સાંપરાયિક ક્રિયાઓ કહી છે. કષાયમુક્ત બનેલા વીત
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૦૯રાગ ભગવંતે તેરમી ક્રિયાનું સેવન કરી મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
તદુપરાંત અન્ય પાપસ્થાનકે પછી નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે – (૧) સ્વપ્ન, લક્ષણ આદિનું ફળ બતાવવું (૨) પાપ. શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરવું, (૩) મંત્રતંત્રાદિ આસુરી વિદ્યાઓ શીખવા-શીખવવી વગેરે. આ “અધમ પક્ષ છે. પછી જુદા જુદા પ્રકારના પાપમય કાર્યો સંસારી લેકે કરે છે તેનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. તેવા પાપમય કાર્ય કરનારાઓ નકાદિ દુર્ગતિને જ પામે; તેથી પછી નરકના દુઃખોનું વર્ણન છે.
અધર્મપક્ષથી મિશ્રિત જે ધર્મપક્ષ છે તે જેમકે તાપસ વગેરે વનવાસી કંદમૂળ ખાઈને તપ કરે તે “મિશ્રપક્ષ તેવી ક્રિયાથી પણ મેક્ષ નથી, પણ હલકી ગતિના દેવ થાય.
સવ કષાચોને ઉપશમાવીને અને સર્વ પાપને ત્યાગીને જે ધર્મસાધના કરે તે ધર્મપક્ષ છે. તે સ્થાનક આયપુરુષનું કહ્યું છે. તેમાં કેવળજ્ઞાન ઉપજે અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય. આ એકાંત જિનકથીત સાધુમાગ છે. તે તેરમું “ઇર્યાપથિક* કિયાસ્થાનક છે. (૧૯) “આહાર-પરિજ્ઞા” નામનું ત્રીજું અધ્યયન
અધમ અર્થાત્ પાપમય કિયાથી દુઃખ અને ધર્મથી સુખ પ્રાપ્તિ કહીને “કિયા”ને અધિકાર કહી, કિયાવત જીવ પણ આહાર વગર રહી શકે નહિ, તેથી આમાં નકાદિ ચારે ગતિના અને એકેદ્રિયથી પંચેદ્રિય જાતિના સર્વ જીવોની ઉત્પત્તિ અને તેમના આહારનું કથન છે. વનસ્પતિ આદિ એકેદ્રિય જીવો પણ કેવી રીતે આહાર લે છે તેનું
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦ ]
[ આગામસાર વિસ્તારથી અદ્દભૂત વર્ણન છે, જેનું હવે આધુનીક વિજ્ઞાન પણ સમર્થન કરે છે તે પ્રભુના સર્વજ્ઞપણાની સિદ્ધિ કરે છે.
આહાર બે પ્રકારે હેય છે:- (૧) આભેગકૃત અને (૨) અનાગત. અનાજોગ આહાર જીવમાત્ર સમયે સમયે લે છે; પરંતુ આભેગ આહાર ગતિ આશ્રી જુદા જુદા સમયે હોય છે; સવ ગતિ આશ્રી એ કેદ્રિયાદિમાં જઘન્ય અંતમુહૂર્ત અને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનના દેવ આશ્રી ઉત્કૃષ્ટ ૩૩ હજાર વર્ષ જીવ આહાર ગ્રહણ કરે છે.
નારકીના જીવોને એકાંત અશુભ પુગલોને દુઃખમય આહાર હોય છે, તો દેને એકાંત સુખમય આહાર છે. આહાર ત્રણ પ્રકાર છે (૧) ઓજ (૨) રામ અને (૩) વલ, ક્ષુધાવેદનીય કામના ઉદયથી જ આહાર કરે છે. ત્વચા (ચામડી)થી આહાર ગ્રહણ કરે તે “રેમ? આહાર કહેવાય, પરલોક ઉત્પન્ન થતી વખતે તેજસ્ અને કામણ શરીર દ્વારા જે આહાર લે તે “ઓજ આહાર કહેવાય, અને મુખ વડે કેળિયા ભરીને જે આહાર લે તે - “કવલ આહાર કહેવાય છે. નારકી, દેવો અને એકેદ્રિય જીને એજ અને રેમ આહાર હોય છે. મનુષ્ય અને તિર્યંચ પંચેદ્રિયાને ત્રણ પ્રકારના આહાર હોય છે.
સામાન્યરૂપથી છે જ્યાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યાં જ તે પ્રકારને આહાર લે છે, અને સાવદ્ય (પાપમય) આહારનું સેવન કરી વળી અશુભ કર્મ બાંધી સંસારચકમાં ભમે છે, એમ જાણી સાધક, વિવેકી પુરૂષે સદા શુદ્ધ આહાર લેવાના નિયમો પાળવા જોઈએ. એષણાદિ સવસમિતિઓમાં ઉપયેગવંત રહી જિનાજ્ઞાપૂર્વકના
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
5 આહ૩ જેથી . ૧૧૧
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર ) સંયમધર્મનું પાલન કરવું જેથી અનાદિ કાળની આહાર સંજ્ઞા તુટે. આહારપાણ પણું પરૂપ બની જઈ કમની નિર્જરા કરાવે અને મેક્ષ પ્રાપ્તિનું સાધન બને. જીના ઉત્પત્તિ સ્થાન :
પાંચ એકેંદ્રિય તે (૧) પૃથ્વીકાયના જીવો પૃથ્વીકાયમાં, (૨) અપ (પાણું) કાય, અપકાયમાં, (૩) તેલ (અગ્નિ) કાયના તેઉકાયમાં (૪) વાયુકાય વાયુકાયમાં અને (૫) વનપતિકાયના જીવો વનસ્પતિકાયમાં વારંવાર ઉપજે છે. વળી આ પાંચે મનુષ્ય અને તિર્યંચ પંચંદ્રિયના સચિત્ત અને અચિત્ત શરીરમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે.
ત્રસ જીવોની ઉત્પત્તિ પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ આશ્રયી પણ થાય છે. ગર્ભજ તિર્યો અને ગર્ભજ મનુષ્ય માતાની કુંખથી ઉપજે છે, અને સમુઈિમ તિર્ય, પૃથ્વી પાણી આદિ એકેદ્રિને આશ્રયે પણ ઉત્પન્ન થાય છે. સમુઈિમ મનુષ્ય મનુષ્ય થકી થયેલ અશુચિ સ્થાનોમાં પેદા થાય છે. દેવ દેવશય્યામાં, અને નારકીઓ કુંભમાં ઉત્પન્ન થાય છે. (૨૦) “પ્રત્યાખ્યાન કિયા” નામે થું અધ્યયન -
ત્રીજામાં આહાર લેવાથી જીવને કર્મબંધ થાય તેમ કહ્યું. તે કર્મબંધ પ્રત્યાખ્યાન અર્થાત્ પચ્ચખાણ કરવાથી તુટે છે, તેથી આમાં પ્રત્યાખ્યાન સંબંધી કથન છે.
ભગવંતે છ જવનિકાય કહેલ છે. એ છકાય જીવોને નહિ હણવાના વ્રત, પચ્ચખાણ કરીને જે જીવ પોતાના આત્માને પાપકર્મોથી નિવૃત કરતું નથી, તેને અઢારે પાપસ્થાનકના પાપ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ ]
[ આગમસાર
સમયે સમયે લાગે છે; પછી તે જીવ ચાહે એકેન્દ્રિય હાય, વિગલેન્દ્રિય કે પ`ચે દ્રિય હાય, કારણ કે પાપકર્મ બંધાવાના કારણભૂત મિથ્યાત્વ, અવ્રત, પ્રમાદ, કષાય તથા યાગથી અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયાના દોષના ક`બંધ સદા થયા કરે છે. જીવા અવિરતિ (પચ્ચક્ખાણ કર્યા વગરના) આશ્રી, અવિરતિ ભાવથી અષ્ટપણે પણ સદા પાપકમ બાંધે છે તેમ ભગવંતે નિશ્ચયથી કહેલ છે. એકેન્દ્રિય અને અસની જીવા મનવચન-કાયાના વ્યાપાર રહિત હૈાય છે, કારણકે મન જ નથી, છતાં તેમને પણ અવ્યક્તપણે વહિ ંસાના પરિણામ હાય છે તેથી વ્રતના અભાવથી અશુભ કર્મોથી બંધાય છે. એકે - દ્રિય જીવાને અવ્યક્તપણે અન્ય જીવાને પીડા આપવારૂપ આહારાદિ આશ્રી તથા બીજા જીવાને દબાવવા આશ્રી ભાવ. હાય છે તેથી કેમ બંધ થાય છે. ફળસ્વરૂપે આવા અપ્રત્યાખ્યાની સસાર પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે, અને તેને નહિ હવાના પ્રત્યાખ્યાન કરનારને મેાક્ષનુ કારણ કહેલ છે, આમ જાણી કાઈ જીવને મારવા નહિ, દુ:ખ આપવુ નહિ, ખેદ પમાડવા નહિ એ જ ધર્મ સત્ય છે, એમ ભગવાન મહાવીરે
હ્યુ છે. તે જાણી સાધુ દાતણ કરે નહિ, આંખ આંજે નહિ, ઔષધ લઈ વમન કરે નહિ, સ્નાન કરે નહિ આદિ સચમને બાધક સાવદ્ય ક્રિયા કરે નહિ, અને ઉત્કૃષ્ટ ભાવે સયમનું પાલન કરે, એવા સાધુએ સદાચારી કહેવાય છે. અપ્રત્યાખ્યાની જીવા અનાચારી કહેવાય છે.
સન્ની મનુષ્ય અને કાઇક સ'ની પ'ચે'દ્રિય તિયચ સિવાય બીજા કોઈપણ જીવ, દેવા પણ વ્રત પ્રત્યાખ્યાન કરી શકતા નથી. તેથી જ ભગવાને મનુષ્યભવને દુ ́ભ કહ્યો છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર ]
[૧૧૩ (૨૧) અનાચાર ધ્રુવાખ્યમ્ નામનું પાંચમું અધ્યયન આને “આચાર શ્રત? કે “અણગાર શ્રત પણ નિયુક્તિમાં કહ્યું છે, કારણ કે આમાં સાધુના અનાચારનું વર્ણન કરીને તેને ન સેવવા એમ કહી કે આચારધર્મ પાળવે તે પણ ઉપલક્ષણે કહ્યું છે? આથી બંને નામ પણ સાર્થક છે.
જે પ્રત્યાખ્યાન કરતાં નથી તે અનાચારી છે તેમ કહ્યું, તેથી આમાં અનાચારોનું કથન કર્યું છે; નિષેધ કર્યો છે. એકાંત નિશ્ચયાત્મક વચન (ભાષા) સાવદ્ય હોવાથી તેને “અનાચાર' કહેલ છે, અને સાધુએ તેવી ભાષા ન બોલવી તેમ ભગવંતે ફરમાવ્યું છે, તેથી સાધુના આચારઅનાચારના જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી, અનાચારને તજે અને આચારને પાળે, જેથી સર્વ દુઃખરહિત એવા મોક્ષસ્થાનને સાધક પામે. એકાંત વચન એટલે આત્મા નિત્ય છે એમ નિશ્ચયથી ન બેલિવું, પણ દ્રવ્યથી નિત્ય છે અને પર્યાયથી
અનિત્ય છે એમ અનેકાંત વચન બોલવું. (૨૨) “આદ્રકીય’ નામનું છઠું અધ્યયન :
અનાચાર તજીને શુદ્ધ આચાર તે આદ્રકુમાર જેવા મુની પાળી શકે તેથી દૃષ્ટાંતરૂપે હવે આદ્રકુમાર મુનીને અધિકાર કહે છે.
આદ્રકુમાર (હાલના અરબસ્તાનના) આદ્રકપુર નામના નગરના આદ્રરાજાના પુત્ર હતા. એકદા આદ્રક રાજાએ મગધ દેશની રાજગૃહી નગરીના રાજા શ્રેણિકને તેના વેપારીઓ મારફત ઉત્તમ પ્રકારની ભેટ મેકલતાં, આદ્રકુમારે પણ શ્રેણિક રાજાના પુત્ર અભયકુમાર સાથે મૈત્રીસંબંધ બાંધવા
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪]
[ આગમસાર બહુ કિંમતી પદાર્થોની પેટી ભેટરૂપે મોકલી. તેથી વેપારીઓ પાસેથી આદ્રકુમારનો જીવનવૃત્તાંત જાણી, તેના ગુણાનુવાદ સાંભળી, અભયકુમારને લાગ્યું કે આ કેઈ રૂડો જીવ છે, ભલો આત્મા છે, તેથી વળતી ભેટ તરીકે મુહપતી, ગુર છો આદિ ધાર્મિક ઉપકરણો એક પેટીમાં વ્યવસ્થિત ગોઠવી, પેટીને સીલ કરી, રાજકુમારને હાથોહાથ આપવાની તથા એકાંત સ્થળે જઈ પોતે એકલા જ તે પેટી લે તેવી ભલામણ સાથે પેટી મેકલાવી. આદ્રકુમાર તે પેટી લઈને એકલા અરિસાભુવનમાં ગયા, પેટી ખોલી અને વિચિત્ર વસ્તુઓ જોઈ પ્રથમ આશ્ચર્ય પામ્યા. પણ અભયકુમાર જેવા મહાબુદ્ધિશાળી હેતુ વગર આવી ભેટ મોકલે નહિ તેવી શ્રદ્ધા કરી. મુહપતિને શરીરના જુદા જુદા ભાગો પર લગાડી જોઈ, પણ ક્યાંય બંધબેસતી ન થતાં છેવટ મુખપર બાંધી ને પછી અરિસામાં જોતા તેમને એવો અધ્યવસાય મનમાં ઉપજે કે આવું રૂપ મેં અગાઉ ક્યાંક અનુભવ્યું છે. તેથી તેને ઉહાપોહ (ચિંતન) કરતાં શુદ્ધ ભાવની શ્રેણીએ (વિચારની ધારાએ) ચડયા; ફળસ્વરૂપે ત્યાંને ત્યાં જ તેમને જાતિસ્મરણજ્ઞાન ઉપર્યું, અને પોતાના પૂર્વભવ જા કે હ વસંતપુર નગરમાં શ્રેષ્ટી હતા, અને ધર્મ ઘેાષ અણગાર પાસે બેધ સાંભળી પત્નીસહ દીક્ષા લીધી હતી. પછી ચારિત્ર મેહનીય કર્મના ઉદયે સાદવી પત્નીને જોઈ તેના ઉપર મને રાગભાવ ઉપ. તેની આલોચના ગુરૂ સમક્ષ કર્યા વગર સંથારો કરી કાળધર્મ પામ્ય. સંયમના ફળરૂપે દેવપણે ઉપજ. ત્યાંથી ચવીને ચારિત્રદોષના કારણે આર્યક્ષેત્રરૂપી ભરતદેશમાં જન્મ ન પામતાં અત્રે આદ્રકપુરમાં જન્મ થયો છે, તેથી હવે મારા માટે ભરતદેશ જઈ સંયમ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર]
[ ૧૧૫ અંગીકાર કરવો જ યોગ્ય છે એમ નિર્ણય કરી પોતાને દેશ છેડી આયે દેશમાં અભયકુમાર પાસે આવે છે. સ્વયં દીક્ષા અંગીકાર કરીને ભગવાન મહાવીર સ્વામીના દર્શને જવા નીકળે છે. માર્ગમાં આજીવક મતના સ્થાપક ગોશાલક, બૌદ્ધમતના ભિક્ષુ, બ્રાહ્મણ, સાંખ્યમતી તથા હસ્તિતાપસ સાથે દાર્શનિક (ધર્મ સંબંધી) ચર્ચા થાય છે, તે બધી ચર્ચાનું સુંદર નિરૂપણ છે. તે બધા મતોની માન્યતા આત્માર્થ માટે કેવી અહિતકારી છે તે સિદ્ધ કરી જિનમતની સ્થાપના કરી છે. આ રીતે અન્ય મતવાળાઓને પ્રતિબોધ આપી, પ્રભુ મહાવીરસ્વામી સન્મુખ આવી, પ્રભુના દર્શન કરી, તેમની આજ્ઞાના આરાધક થઈ આત્મકલ્યાણ કર્યું. તે પ્રમાણે અન્ય સાધકે પણ રત્નત્રયીની આરાધના કરતાં થકાં અન્ય જીને પ્રતિબોધ આપી મોક્ષમાર્ગ પ્રગટ કરે. (ર૩) ઉદકે પેઢાલપુત્ર-નાલંદીય નામે સાતમું અધ્યયન.
૨૨ અધ્યયને સુધી સાધુના આચારનું કથન હતું. આમાં હવે શ્રાવકના આચારનું કથન નાલંદાપાડામાં વસતા લેપ નામના શ્રમણોપાસકના દષ્ટાંતે કરેલ છે, કે (૧) તે શ્રાવક જીવાજીવઆદિ નવતત્ત્વને જાણકાર હતા. (૨) જિનપ્રણિત સૂત્ર સિદ્ધાંતમાં તથા નિગ્રંથ પ્રવચનમાં શંકારહિત હતો. (૩) પરમતની વાંછારહિત હતે. (૪) સૂત્રોને સ્વાધ્યાય કરતાં શંકા થાય તો તે બાબત જ્ઞાનીને પૂછીને અર્થને ધારણ કરનારો હતા. (૫) હાડહાડની મીજાએ કેવળી પ્રરૂપિત ધર્મથી રંગાયેલ હતો અને ધર્મને અનુરાગી હતે. (૬) કેઈ સાથે ચર્ચામાં જિનપ્રવચન જ નિઃશંક અને સત્ય છે, એજ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬ ]
[ આગમસાર અર્થ છે, એજ પરમાર્થ છે, અન્ય સર્વ અનર્થ છે, એમ દઢપણે કહેનાર હતે. (૭) હૃદય સ્ફટીકરન સમાન નિર્મળ હતું (૮) દાન આપવા માટે ઘરને દ્વાર ખુલ્લા રાખનાર હતા. (૯) રાજાના અંતઃપુરમાં પણ જવાની છુટ હતી એવો દઢ ચારિત્ર્યવંત હતા. (૧૦) ચૌદશ, આઠમ, અમાસ તથા પુર્ણિમા આદિ પર્વ તિથિઓમાં પ્રતિપૂર્ણ પૌષધ ઉપવાસ કરતા હતા. (૧૧) શ્રમણબ્રાહ્મણોને શુદ્ધ નિર્દોષ આહારાદિ વહેરાવીને સંતોષ. પમાડતો હતે. (૧૨) પાંચ અણુવ્રત, ચાર શિક્ષાત્રત, ત્રણ ગુણવ્રત મળી બાર ત્રત ધારણ કરી વ્રત, પચ્ચખાણ ઉપવાસાદિ કરતા થકે ધર્મધ્યાનમાં મગ્ન રહી “અપાયું ભાવે માણે એવ ચ શું વિહરઈ' કે ૩ પિતાના. આત્માને ભાવતે થકો વિચરતા હતે.
લેપ શ્રાવકનું કથન કરીને, શ્રાવકે આવા ગુણધારી અને વ્રતધારી હેાય એમ સૂત્રકાર પરમાર્થથી કહેવા માગે છે, તેવા વધારીને જ શ્રમણોપાસક' કહેવાય.
આ લેપ ગાથાપતિએ નાલંદાપાડાની ઈશાન દિશામાં એક જલશાળા અને બગીચો બનાવેલ હતા. તે બગીચામાં ભગવાન ગૌતમસ્વામી બીરાજતા હતા. તે સમયે ભગવાન પાર્શ્વનાથની પરંપરાના ઉદક પઢાલપુત્ર નામના મુની થોડાક પ્રશ્નો પૂછવા તેમની પાસે આવ્યા. પ્રત્યાખ્યાન કરાવવાની બાબતમાં કહ્યું કે સાધુ તો શ્રાવકને છકાયજીવની દયા પાળવાનો ઉપદેશ આપે છે, પરંતુ શ્રાવક એકેદ્રિય સ્થાવરની દયા ન પાળી શકે તે પણ જેટલા અંશે ત્રસકાયની દયા પાળે તેટલા અંશે તેને લાભ જ છે અને તેવા પ્રત્યાખ્યાન કરાવવામાં સાધુને દોષ નથી. આરાધક-વિરાધકનું સ્વરૂપ બતાવતાં
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સુયગડાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૧૭ પેઢાલપુત્રને કહ્યું કે સમ્યજ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રના ધારણહાર (સાધુ) શ્રમણ પણ કેઈની નિંદા કરે છે તે પરલકને અને સંયમને વિરાધક બને, અને નિંદા ન કરે તે આરાધક બને, એમ જાણીને નિંદાનો ત્યાગ કરવો ને શુદ્ધ સંયમને પાછળ. આ સાંભળી પેઢાલપુત્ર જવા લાગે ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું- અહો ઉદક ! તથા ભૂત સાધુ કે શ્રાવક પાસેથી આર્યધર્મને સાંભળીને, હૈયામાં ધારીને સમજે કે આની પાસેથી મને રૂડા ધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ છે, જેનાથી મારો આત્મા મોક્ષગામી બની શકશે, તે પુરૂષને ઉપકારી ગુરૂ સમજી આદર કર, હાથ જોડી વંદન કરવા તેમની સેવાભક્તિ કરવી.” આ સાંભળી ઉદક મુનિએ ગૌતમસ્વામીને વંદન કર્યા પછી તેમની સાથે પ્રભુ મહાવીર પાસે જઈ પંચમહાવ્રતરૂપી ધર્મ અંગીકાર કરી વિચારવા લાગ્યા અને જિનપ્રણિત ધર્મ પાળવા લાગ્યા.
ઈતિ સૂયગડાંગ સૂત્ર સમાપ્ત
(૩) શ્રી ઠાણુગ (સ્થાનાંગ) સૂત્ર-ત્રીજુ અંગસૂત્ર
એક શ્રુતસ્કંધમાં દશ સ્થાનના દશ અધ્યયન છે; જેના ૨૧ ઉદ્દેશા અને ૨૧ સમુદેશા છે. ૭૨૦૦૦ પદ હતા. હાલ ૩૭૭૦ ગાથા છે. (૧૦૮૯ સૂત્ર છે)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્રમાં આના ભાવ બતાવતાં કહે છે -
જીવાદિક પદાર્થોનું અનુક્રમે સ્થાપવું તેને “સ્થાનાંગ' કહે છે. આમાં સ્વસમય સ્થાપના, પરસમય સ્થાપના, સ્વસમય–પરસમય (ઉભય) સ્થાપના, જીવનું જીવપણે સ્થાપવું, અજીરનું અજીવપણે સ્થાપવું, લેક,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ ]
[ આગમસાર અલક સ્થાપના ઠાણાંગમાં કહી છે. ઠાણાંગમાં દ્રવ્ય, ગુણ ક્ષેત્ર, કાળ, પર્યાય, પદાર્થ, પર્વત, નદી, સમુદ્ર, સુરભવન, વિમાન, સુવર્ણાદિના આગર (નિધિ), નિધિ, પુરૂષ, જાત ગોત્ર, જ્યોતિષ, વગેરેનું એક ભેદથી માંડીને દશ ભેદ સુધી વર્ણન કર્યું છે. તે ઉપરાંત ઠાણુગમાં જીવ, પુદગલ અને લેઓસ્થાયી (ધર્માસ્તિકાયાદિ છ દ્રવ્ય)ની પ્રરૂપણ કરી છે. પદાર્થનું દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-પર્યાય (ભાવ)ની દૃષ્ટિએ ચિંતન કરવામાં આવ્યું છે. અને સંખ્યાકમ-એકથી દશ સુધીની દષ્ટિએ એકથી દશ સ્થાનની સ્થાપના કરવામાં આવી છે તેથી આ સૂત્રને ઠાણુગ અર્થાત્ સ્થાનાંગ. કહ્યું છે.” “ઠાણને અર્થ “સ્થાન છે.
ટૂંકમાં આમાં આ લેકમાં કોણ કોણ છે તેની એકબે–ત્રણ આદિ સ્થાન–પ્રમાણે સુંદર કમબદ્ધ ગઠવણું છે. જેથી કોઈપણ વિષયમાં જાણવું હોય તો ડીક્ષનેરીની જેમ તે સ્થાનમાંથી તેની વિગત તુરત મળી જાય. દ્વિભંગી, ત્રિભંગી, ભંગી, સપ્તભંગી ઉપરાંત સૂક્ષમ બાદર અનેક વિષાનું જ્ઞાન છે, તથા સાધુ-શ્રાવકના આચાર-વિચારનું કથન છે. આ ઠાણાની ગણતરી કરતાં શાસ્ત્રજ્ઞ વિદ્વાને જ્યારે ચિભંગીના ભાવ કહે છે, ત્યારે જ્ઞાનરસની અદ્દભૂત જમાવટ અને પ્રભાવના થાય છે.
ઠાણાંગ અને સમવાયાંગમાં વિષયને પ્રધાનતા આપવામાં આવી નથી, પરંતુ સંખ્યાને પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે. જીવ, અજીવ આદિનું તત્ત્વાર્થથી વિશ્લેષણ નહિ કરતાં સંખ્યાની દૃષ્ટિએ સંકલન કરવામાં આવ્યું છે. આ બંને સૂત્ર શબ્દકોષ–ડીક્ષનેરી)ની પદ્ધતિએ રચાયા છે, તેથી કંઠસ્થ (યાદ) રાખવાની દષ્ટિએ બહુ ઉપયોગી છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઠાણુગ સૂત્ર ]
[ ૧૧૯ જેનશાસ્ત્રોમાં ત્રણ પ્રકારના સ્થવીર (સાધુ) કહ્યા છે. તેમાં શ્રત વીર માટે “કાસમવાયધરે' અર્થાત્ ઠાણુગ અને સમવાયાંગ સૂત્રોના જે ધારણહાર હોય તે “શ્રુત સ્થવર” એટલે કે શ્રુતજ્ઞાનના પારંગત કે વિશારદ કહેવાય. આથી સૂત્રસદ્ધાંતમાં ઠાગ અને સમવાયાંગનું કેટલું બધુ મહત્વ છે તે સહેજે સમજી શકાશે. કારણ કે સમસ્ત શ્રતજ્ઞાનને ખજાને તેમાં સમાવી દેવામાં આવેલ છે.
ઠાણાંગ અને સમવાયાંગ આ બંને સૂત્રની શરૂઆત એગે આયા” અર્થાત્ “આત્મા એક છે'થી કરી છે, કારણકે સર્વ અધ્યાત્મ શાસ્ત્રોનું મંડાણ જ આ પદ પર છે. માત્ર એક આત્માને જાણવાથી સવજ્ઞાનને આવિર્ભાવ થાય છે, સર્વ પદાર્થ સ્વરૂપના દ્રવ્ય-ગુણ–પર્યાયનું જ્ઞાન થાય છે. તેની પૂર્વસંબંધ શ્રી આચારાંગ સૂત્રના “જે એગ જાણઈ તે સવં જાણુઈઓ સાથે, અને તેથી “ત્રિપદિ સાથે, સમગ્ર શ્રુતજ્ઞાનના સારરૂપે રહેલું છે. એથી આ બંને સૂત્રની શરૂઆત જ “એગે આયાથી કરી છે.
દશ સ્થાનના સંક્ષિપ્ત ભાવ :(૧) પ્રથમ સ્થાનમાં સામાન્ય અપેક્ષાએ જે પદાર્થો એક છે, તેનું, અને ગુણ—ધર્મ અને સ્વભાવની સમાનતાના લીધે અનેક જુદા જુદા ગુણવાળા પદાર્થોને પણ એક કહ્યા છે. તેમાં ‘એગે આયા' અર્થાત્ આત્મા એક છે' થી શરૂઆત કરીને આમા, (અનામી), દંડ, કિયા, લેક, અલક, ધર્મ, અધર્મ, બંધ, મેક્ષ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, વેદના, નિર્જરા ઈત્યાદિથી માંડીને ૭૯માં
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ ]
[ આગમસાર બેલમાં એક પ્રદેશ અવગાહીને રહેલા મુદ્દગલ ઈત્યાદિ એક રૂક્ષ ગુણવાળા પુદગલે અનંત છે તેમ કહ્યું છે.
(૨) બીજા સ્થાનમાં લોકમાં જે પદાર્થો છે તે બધા બે પ્રકારે છે તે જેમ કે (૧) જીવ–અજીવ, જીવના (૧) બસસ્થાવર, (૨) સંસારી તે ચારે ગતિના જીવો-અસંસારી તે સિદ્ધ પરમાત્મા વગેરે, ધર્મનાઆગાર અને અણગાર ધર્મ, (૨) શ્રત અને ચારિત્ર ધર્મ. બંધના–રાગ અને દ્વેષ, વીતરાગના-ઉપશાંત કષાયી અને ક્ષીણકષાયી, કાળના–અવસર્પિણ અને ઉત્સપિણ. ક્રિયાના–જીવકિયા-અજીવકિયા ઈત્યાદિ ઘણું ભેદ કહ્યા છે, દશનના-સમ્યગદર્શન ને મિથ્યાદર્શન, ઈત્યાદિ ૮૦ થી ૧૬૨ સુધી સૂત્ર કહ્યા છે.
(૩) ત્રીજા સ્થાનમાં પહેલા બે સ્થાનોની અપેક્ષાએ સ્થૂળ દષ્ટિએ ચિંતન કરવામાં આવ્યું છે, તે જેમકે વેગ ૩ મનગ, વચનગને કાગ, ૩ ગુપ્તિ–મનગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિ, ૩ વેદ–સ્ત્રીવેદ, પુરૂષદ અને નપુંસક વેદ, ૩ પ્રકારે જીવ લાંબા સમયનું અશુભ આયુષ્ય બાંધે – (૧) જીવહિંસાથી, (૨) જુઠું બોલવાથી અને (૩) તથા રૂપના સાધુની નિંદા, અપમાન આદિ કરવાથી, અને ૩ પ્રકારે દીધ શુભ આયુષ્ય બાંધે (૧) હિંસા ન કરવાથી, (૨) જુહુ ન બેસવાથી અને (૩) સાધુની નિંદા આદિ ન કરીને ભાવપૂર્વક વંદન કરવાથી અને આહાર પાણી ઔષદાદિ આપવાથી. ૩ પ્રકારે લેકમાં પ્રકાશ થાયઃ- (૧) તીર્થકરના જન્મ (૨) દીક્ષા અને (૩) કેવળજ્ઞાન પ્રગટતી વખતે. ત્રણ સુગતિ (૧) સિદ્ધ ગતિ, (૨) દેવગતિ અને (૩) મનુષ્યગતિ. ત્રણ દુર્ગતિ (૧) નક્કગતિ, (૨) તિર્યંચગતિ અને
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઠાણુગ સૂત્ર ]
[ ૧૨૧ મનુષ્યગતિ–૩ આરાધના (૧) જ્ઞાન, (૨) દર્શન અને (૩) ' ચારિત્ર આરાધના. ૩ પ્રકારે શ્રાવકને મહાનિર્જરા થાય (૧) કયારે હું અ૫ કે સર્વ પ્રકારનો પરિગ્રહ છેડીશ? (૨) જ્યારે હું દીક્ષા લઈ સાધુ બનીશ? અને (૩) જ્યારે હું કાળને અવસર આવ્યો જાણે સંલેખના સંથારાથી મારા આત્માને ભાવિત કરી, અંત સમયે સંથારો કરીશ—એ પ્રકારે ૩ મનોરથ ચિતવવાથી શ્રાવકને મહાનિર્જરા થાય, સાધુને ૩ મનોરથ ચીતવવાથી મહાનિર્જરા થાય (૧) કયારે હું અલ્પ કે બહુશ્રુત જ્ઞાન ભણીશ? (૨) કયારે હું એકલચારીની ડિમા ગ્રહણ કરીને વિચરીશ? અને (૩) કયારે હું સંલેખના સંથારા વડે મારા આત્માને ભૂષિત કરીને, આહારપાણ પચ્ચખીને, મૃત્યુ પર્યત પાપગમન સંથારે કરીશ? ઈત્યાદિ ત્રીજા સ્થાનમાં ૧૬૩ થી ૨૯૩ સુધીના સૂત્રો કહ્યા છે.
(૪) ચોથા સ્થાનમાં અનેક બોધદાયી ચિભંગીઓ કહી છે. સાધુ-શ્રાવક આદિનું ઉપમાઓ દ્વારા હુબહુ સ્વાભાવિક ચિત્રણ કર્યું છે, તે જેમકે – ચાર પ્રકારની અંતકિયા અર્થાત્ ભવને અત કરી મેક્ષ પામે
(૧) અપ વેદના–દીર્ઘપર્યાય–ભરત મહારાજા (૨) અ૫ વેદના–અલ્પપર્યાય-મરૂદેવી માતા (૩) મહા વેદના-દીર્ઘપર્યાય-સનતકુમાર ચકવતી
(૪) મહા વેદના–અલ્પપર્યાય-ગજસુકુમાર મુનિવર ચાર પ્રકારના આચાર્ય ભગવંત કે શ્રાવક હોય:(૧) ખજુર જેવા–ઉપરથી મૃદુ, અંદરથી (ઠળીયે) કઠણુ, (૨) બદામ જેવા–ઉપરથી (કેચલ) કઠણ, અંદર (બીજ)
કમળ,
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨ ]
[ આગમસાર
(૩) સેાપારી જેવા–ઉપર અને અંદર અને પ્રકારે
કહેણું. અને (૪) દ્રાક્ષ જેવા-અંદર અને બહાર બને પ્રકારે કામળ. આમાં બીજો ભાંગા ઠીક ને ચાથે! શ્રેષ્ટ છે, ચાર પ્રકારે પુરૂષ કહ્યા છે:
(૧) રૂપવ ત પણ ગુણહીન, (ર) ગુણવાન પણ રૂપહીન, (૩) રૂપહીન અને ગુણહીન અને (૪) રૂપ અને ગુણ સપન્ન આમાં પણ બીજો ને ચેાથેા ભાંગા સારા છે.
આવી ઘણી બેાધદાયી ચાભંગીએ આમાં કહી છે. જિજ્ઞાસુએ ગુરૂગમથી જાણવી.
૪ પ્રકારના ધ્યાન :- (૧) આત, (૨) રૌદ્ર, (૩) ધર્મ ને (૪) શુકલ ધ્યાન. કામ ધ્યાનની ૪ પ્રકારની અનુપ્રેક્ષા (૧) એકત્વ, (૨) અનિત્ય, (૩) અશરણુ ને (૪) સ’સાર.
૪ મહાવિગય તજવા જેવા (૧) મધ, (૨) માંસ, (૩) મદીરા ને (૪) માખણ.
૪ સંજ્ઞા તેાડવા જેવી :- (૧) આહારસંજ્ઞા, (૨) ભયસંજ્ઞા, (૩) મૈથુનસ ́જ્ઞા ને (૪) પરિગ્રહસ’જ્ઞા
૪ ધર્માંદ્નાર :- (૧) ખત્તી=ક્ષમા, (૨) નિર્વાભતા, (૩) સરળતા, ને (૪) મા વતા અનુક્રમે ક્રોધ, લેાભ, માયા અને માન કષાયાને દૂર કરે છે. તેથી ધના દ્વાર કહ્યા છે.
૪ કારણે “નરકનું આયુષ્ય' બંધાય-(૧) મહા આરંભ, (૨) મહાપરિગ્રહ, (૩) ૫ ચેન્દ્રિય વધ અને (૪) માંસાહાર કરવાથી, ૪ કારણે તિયચનુ આયુષ્ય :(૧) માયા કરવાથી (૨) ગાઢીમાયા–અલીકથી (૩) જુઠુ,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઠાણુગ સૂત્ર ]
[ ૧૨૩ બલવાથી અને (૪) બેટા તેલમાપ રાખી છેતરવાથી, ૪ કારણે મનુષ્યનું આયુષ્ય બંધાય (૧) સરળતાથી, (ભદ્રિતા) (૨) વિનયભાવથી, (૩) અનુકંપા કરવાથી અને (૪) ઈર્ષા ન કરવાથી અને ૪ કારણે “દેવનું આયુષ્ય બંધાય :- (૧) સાગ સંયમથી, (૨) સંયમસંયમ અર્થાત્ શ્રાવક ધર્મથી, (૩) બાળતાથી અને (૪) અકામ નિર્જરાથી અર્થાત પરાધીનપણે પણ દુઃખ વેઠી કર્મક્ષય, કરવાથી. આ ચોથાસ્થાનના ૪ ઉદ્દેશા છે. સૂત્ર ૨૯૪ થી. ૪૮૩ સુધી છે.
પાંચમુ સ્થાન-૩ ઉદ્દેશ છે:- સાધુના પાંચ મહાવ્રત, શ્રાવકના પાંચ અણુવ્રત, પાંચ ઇદ્રિના પાંચ કામગુણ. તે શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ અનુક્રમે કાન, આંખ, નાઠ, જીભ અને ચામડીના છે, પાંચ પ્રકારે સાધુ મહાનિર્જરા કરે–આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સ્થવિર, તપસ્વી અને ગ્લાન (બીમાર) સાધુની સેવા ભાવપૂર્વક કરવાથી. પાંચ આશ્રદ્વાર તે મિથ્યાત્વ, અવ્રત, પ્રમાદ, કષાય અને અશુભ જેગ, પાંચ સંવર દ્વાર તે સમક્તિ, વિરતિ અર્થાત્ વ્રત લેવા, અપ્રમાદ, અકષાય અને શુભ જેગ. પાંચ પ્રકારે સમતિ ન પામેઅરિહંત, જિનધર્મ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને ચતુર્વિધ, સંઘની નિંદા કરવાથી, તેમના ગુણાનુવાદ કરવાથી સુલભ બોધિ બને, પાંચ સમિતિ, સ્વાધ્યાય પાંચ પ્રકારે, પાંચ પ્રતિકમણ, પાંચ ભેદે જીવ અને પાંચ ભેદે અજીવ, પાંચ અસ્તિકાય ઈત્યાદિનું, સૂત્ર ૪૮૪ થી ૫૪૩. સુધી કથન છે.
છઠ્ઠા સ્થાનમાં છ જીવનિકાય, છ આરા, છ સંઘયણ, છે સંઠાણ, છ લેશ્યા છે કારણે સાધુ આહારાદિ લે, છ પ્રકા--
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ ]
[ આગમસાર
રનું બાહ્ય અને છ પ્રકારનું અભ્ય ંતર તપ, છ ભેદે અવધિજ્ઞાન, ઇત્યાદિ ૫૪૪ થી ૬૫૭ સુધી ખેલ છે.
સાતમા સ્થાનમાં વિભગજ્ઞાનના સાત ભેદ, જીવને ઉપજવાની ૭ પ્રકારની ચેાનિ, ૭ નરકના નામ અને ગાત્ર, ૭ભય, ૭ નય, ૭ પ્રકારે આયુષ્ય તુટે, ૭ પ્રકારના વિનય, નિદ્ભવ ૭ પ્રભુ મહાવીરના શાસનમાં થયા, ઈત્યાદિ ૬૫૮ થી ૭૫૪ મેાલ સુધી છે.
આમા સ્થાનમાં ૮ ક પ્રકૃતિના નામ, આઠે સમિતિ (૩ ગુપ્તિને પણ અત્રે સમિતિ ઠંડી છે.), ૮ મદ, જાતિ, કુળ, બળ, રૂપ, તપ, સૂત્ર (જ્ઞાન), લાભ અને ઐશ્વર્ય ના મઠ, ૮ સમયની કેવળી સમુદ્ઘાત, આત્માના ૮ ભેદ ઈત્યાદિ ૭૫૫ થી ૮૬૧ સુધીના બેાલ છે.
નવમા સ્થાનમાં બ્રહ્મચર્યની ૯ વાર્ડ, નવતત્ત્વના નામ, ૯ પ્રકારના દર્શનાવરણીય કર્મ, ચક્રવર્તી ના નવિનિધ, ૯ પ્રકારેનુ પુણ્ય અન્ન, પાણી, વસ, લચન, શયન—સુવાના સાધન આપવા, મન, વચન, કાયાથી ભલુ ચિંતવવું, ભલુ ખેલવું, ભલુ કરવું; અને નમસ્કાર કરવા એમ ૯ પ્રકારે પુણ્ય ખંધાય, આગામી ચાવીસીના મહાપદ્મ તી કરનું ચિત્ર છે. નવ નાકષાય, ઈત્યાદિ ૮૬૨ થી ૯૩૦ સુધીના ખેલ છે.
દસમા સ્થાનમાં દશ પ્રકારના યતિધર્મ, વૈયાવચ્ચ, જીવપરિણામ, અજીવપરિણામ, દશ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ, દશ પ્રકારે સરાગ સમ્યગ્દન અર્થાત્ નિસર્ગાદિ દેશ રુચિ, દશ સંજ્ઞા, ઉત્સર્પિણી અને અવર્પિણીના કાળ ૧૦ ક્રોડા ક્રેડી સાગરાપમ, દશ અચ્છેરા ઇત્યાદિ ૯૩૧ થી ૧૪૮૯ ખેલ સુધીનુ' કથન છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઠાણાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૨૫
આ પ્રમાણે આ આગમમાં સ્વસમય, પરસમય અને સ્વ-પરસમય એ ત્રણેની સ્થાપના કરેલી છે. સ‘ગ્રહનયની દૃષ્ટિએ જીવમાં જ્યાં એકપણાનુ” પ્રતિપાદન કર્યું છે, ત્યાં વ્યવહારનયની દૃષ્ટિએ તેનું “જુદાપણું” પણ બતાવ્યું છે. સંગ્રહનયની અનુસાર ચૈતન્યગુણની અપેક્ષાએ જીવ “એક” છે, તેા વ્યવહાર નયની અપેક્ષાએ પ્રત્યેક જીવ “જુદા જુદા” છે; તે જેમકે જ્ઞાન અને દનની અપેક્ષાએ જીવાના બે ભેદ કહી શકાય, ઉત્પાદન્યય-ધ્રૌવ્યની દૃષ્ટિએ ત્રણ, ચાર ગતિની અપેક્ષાએ ચાર પ્રકારના, પારિામિક આદિ પાંચ ભાવાની અપેક્ષાએ પાંચ, સંસાર ચક્રની ગતિઅગતિની અપેક્ષાએ છ એ દિશામાં ગમન કરતા હેાવાથી છ ભેદે, સપ્તભંગીની અપેક્ષાએ સાત ભેટ્ટે, આઠે કર્મની અપેક્ષાએ આઠ ભેદે, નવતત્વમાં પરિણમન કરવાની ક્ષમતાની દૃષ્ટિએ નવ ભેદે, અને પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, પ્રત્યેક વનસ્પતિ, અને સાધારણ વનસ્પતિ, એઇન્દ્રિય, તૈઇન્દ્રિય, ચૌરંદ્રિય અને પચે દ્રિયની અપેક્ષાએ દશ ભેદે કહી શકાય,. અથવા પાંચ એકેદ્રિય, ત્રણ વિગલે દ્રિય, અને અસ'ની ને સ'ની પચે દ્રિય એમ દશ ભેદ પણ જીવના કહી શકાય. આ રીતે એક જ જીવ”ની સ્થાપના દશ પ્રકારે કરી શકાય. એ જ રીતે પુદ્ગલ વગેરે અજીવ દ્રવ્યેાની પણ એકત્વ થી લઇને દશ સુધીની પર્યાયાનું કથન છે. પર્યાયાની? અપેક્ષાએ એક જ પદાર્થ અનંતભાગેામાં વિભક્ત થઈ શકે છે, અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અનંત ભાગ એક જ તત્ત્વમાં સમાઈ શકે છે, એવી અભેદ અને ભેદની આગવી વ્યાખ્યા આ ઠાણાંગમાં અને ચોથા અંગસૂત્ર સમવાયાંગમાં હુબહુ કહી છે, તેથી જ આ બને.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬ ]
[ આગમસાર
આગમાની એક અનેાખી આગવી વિશિષ્ટતા છે. (6) સમવાયાંગ સૂત્ર–ચેાથુ અંગસૂત્ર
આ સૂત્રમાં એક જ અધ્યયન, એક જ ઉદ્દેશન કાળ ને એકજ સમુદ્દેશન કાળ છે.
૪૦૦૦ પદે હતા, હાલ ૧૬૬૭ શ્લાક પ્રમાણ છે,
વ્યાખ્યા :– જે શાસ્ત્રમાં સમસ્ત પદાર્થોનુંસમ્યક્ પ્રકારનું જ્ઞાન હૈાય તે સમવાય” કહેવાય છે. આ આગમમાં સર્વ જીવ–અજીવાદિ પદાર્થોનું દ્રવ્ય ક્ષેત્ર-કાળ ને ભાવથી એકથી માંડી ફાટાનુકાટી સંખ્યા સુધી ક્રમવાર વિશ્લેષણ કર્યું છે. તેથી આ સૂત્રને સમવાયાંગ' કહ્યુ છે, તેમાં સર્વ પદાર્થોના પરિચ્છેદ, અથવા સમાવતાર છે, આને “સમવાઓ” પણ હ્યુ છે.
વિષય-સૂચિ :– સમવાયાંગમાં સમવાયેની સૂચિ આ પ્રમાણે છેઃ- (૧) સ્વસમય, પરસમય, જીવ–અજીવ ચાવત્ લાક–અલાક સુધીનું સમ્યક્ કથન, (૨) એગે આયા. અર્થાત્ “આત્મા એક છે” એમ “એક” સંખ્યાવાળા પદાર્થથી શરૂ કરી, બે, ત્રણથી સા સુધીની સંખ્યાવાળા, પછી હજાર, લાખથી ક્રોડાક્રેાડ સમવાય (મેલ) સ'સારમાં કયાં કયાં લાલે તેનું અનુક્રમે સંખ્યાના ક્રમથી કથન છે, (૩) દ્વાદશાંગી ગણિપિટક-આચારાંગાદિ ખારે અંગ સૂત્રના નામ અને તેના ભાવા જે સત્તતી કર ભગવડતાએ જગતજીવાના હિતાર્થે પ્રરૂપ્યા છે, તેનું સ’ક્ષિપ્ત થન છે, (૪) ત્યાર પછી વિધવિધ પ્રકારે જીવ–અજીવનુ વિસ્તૃત કથન છે, તદુપરાંત બહુ રીતે વિશેષ પ્રકારે નરકાદિ
:
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમવાયાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૨૭ ચારે ગતિના જીનું સ્વરૂપ, સંસારની ચારે ગતિના પ૬૩ ભેદ, તેમના આહાર, શ્વાસછવાસ, વેશ્યા, આવાસ, સ્થિતિ (આયુષ્ય), ઉપપાત, ચ્યવન, શરીર–ઔદારિકાદિ પાંચશરીરની અવગાહના, અવધિજ્ઞાન, વેદના, વિધાન, ઉપયોગ, યોગ, ઈદ્રિય, કષાય, વિવિધ પ્રકારની જીવાનિ, નું કથન છે. અને છેલ્લે ત્રણે કાળના કુલકરના નામ વિ. તીર્થકર, ગણધર, તીર્થકરોના માતાજી, ગણધર, ચક્રવતી, વાસુદેવ, બળદેવ, આદિ શલાકા પુરૂષોના નામ સહિત અધિકારો છે, તેમના માતા પિતાના પૂર્વભવના નામ, તીર્થકરોના પૂર્વભવના નામ, ઈરવતક્ષેત્રની ચોવીસીના નામ કહ્યા છે. અને ૧૫ કર્મભૂમી ૩૦ અકર્મભૂમીનું વર્ણન છે. આમ સમવાયાગમાં ૧ થી ૧૦૦ સુધી એકત્તરિક વૃદ્ધિ (અકેક સંખ્યા વધે તે) અને પછી અનેકેન્નરિકા વૃદ્ધિ અર્થાત્ મોટી સંખ્યા જેમકે એથી હજાર વિ.વધે તે એમ બંને વૃદ્ધિ છે. સમવાયના ભાવે :
પહેલા સમવાયમાં જીવ–અજીવ આદિ તરનું કથન કરતાં કહ્યું કે આત્મા, અનાત્મા, લોક, અલેક, ધર્મ, અધર્મ, પુણ્ય, પાપ, બંધ, મેક્ષ, વિ. વિ. અકેક છે. પછી એક લાખ જનની લંબાઈ પહોળાઈવાળા જ બુદ્વીપ, સાતમી નરકનું અપ્રતિષ્ઠાન નરકાવાસ, પાલિત વિમાન, અને પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં વચમાં આવેલું “સર્વાથ સિદ્ધ મહાવિમાન, પછી ૧ સાગરોપમ ને ૧ “
પપમની સ્થિતિ (આયુ.) વાળા નારકી તથા દેવોનું કથન વિ. છે; ને એક પાપમની સ્થિતિવાળા તિયાને મનુષ્યનું કથન છે.
બીજામાં બે પ્રકારની વસ્તુઓ–બે દંડ, અર્થદંડ– અનર્થ દંડ, બે બંધ-રાગ બંધ-દ્વેષબંધ વિ. છે. ત્રીજામાં
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ ]
[ આગમસાસ ૩ પ્રકારનું– ૩ દંડ-મન, વચન ને કાયા, ૩ શલ્ય, ૩. ગારવ, ૩ વિરાધના આદિનું કથન છે. ચેથામાં ૪ કષાય, ૪ ધ્યાન, ૪ વિકથા, ૪ સંજ્ઞા, ૪ કર્મબંધ, ૪ પાપમ ને ૪ સાગરોપમની સ્થિતિવાળા નારકી ને દેવ વિ. વિ.નું કથન છે.
પાંચમામાં, ૫ કિયા, ૫ મહાવ્રત, શબ્દાદિ ૫ કામગુણ, ૫ આશ્રવ ને ૫ સંવર દ્વાર, ૫ સમિતિ, ૫ અસ્તિકાય, પાંચ-પાંચ તારા રેહિણ વિ. નક્ષત્રના છે, ૫ પલ્યો. ને ૫ સાગરની સ્થિતિવાળા નારકી દેવ વિ.નું કથન છે.
છઠ્ઠામાં છ લેશ્યા, છ કાયના જીવો, છ,છ બાહ્યને આભ્યતર તપ, છદ્મસ્થ જીવની છ સમુદ્દઘાત, છ અર્થાવગ્રહ, છ પલ્ય ને સાગરની સ્થિતિવાળા નારકીને દેવ, ઘેષ–સુષાદિ ૨૦ વિમાનના દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છ સાગરોપમની, વિ.. કથન છે.
નેધ – જેટલા સાગરોપમની સ્થિતિવાળા દેવ હોય, તે તેટલા માસના અંતરે બાહ્ય અને આત્યંતર શ્વાસોચ્છવાસ લે અને તેટલા હજાર વર્ષ વીત્યે આહાર લેવાની ઈચ્છા થાય.
સાતમામાં ૭ પ્રકારના ભયસ્થાન,૭ સમુદઘાત, વિ. તથા ભ. મહાવીરનું દેહ પ્રમાણુ ૭ હાથનું હતુ, જબુદ્વીપના ૭ પર્વતને ૭ ભરતાદિ ક્ષેત્રોનાં નામ, ૭ તારા વિનું કથન છે.
નોંધ - તારાના નામને ૧ પલ્ય ને ૧ સાગરની સમવાયના ક્રમ પ્રમાણેની સ્થિતિવાળા નારકી ને દેવેનું બહુધા દરેક સમવાયમાં કથન છે તેથી દરેક સમયમાં હવે જુદુ બતાવ્યું નથી, અને દરેક સમવાયને અંતે સમવાય કમ પ્રમાણે કેટલાક જીવે ૧, ૨, ૩, આદિ ભાવે સિદ્ધ, બુદ્ધ ને મુક્ત થાય છે, તેવું સામાન્ય કથન છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમવાયાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૨૯ આઠમામાં ૮ મદસ્થાન, ૮ પ્રવચન માતા, ૮ સમયમાં કેવળી સમુદ્રઘાત થાય, ભ. પારસનાથના ૮ ગણ ને ૮ ગણધરના નામ, વિ. છે, નવમામાં ૯ બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિ, આચારાંગના પહેલા શ્રુતસ્કંધના ૯ અધ્યયનના નામ, ભ. પારસનાથનું દેહ પ્રમાણ ૯ હાથનું, દશનાવરણીય કર્મની ૯ પ્રકૃતિના નામ, વિ. છે, અને દશમામાં ખંતી-મુત્તી વિ. ૧૦ પ્રકારના શ્રમણધર્મ, ૧૦ ચિત્ત સમાધિસ્થાન, જ્ઞાન વૃદ્ધિ માટેના ૧૦ નક્ષત્રના નામ-મૃગશીર, આદ્રા, પુષ્ય, પૂર્વાફાલ્ગની, પૂર્વાષાઢા, પૂર્વાભાદ્રપદ, મૂળ, આશ્લેષા, હસ્ત અને ચિત્રા, જુત્રલિયાના દશ કલ્પવૃક્ષના નામ વિ. નું કથન છે.
૧૧ માં ૧૧ ઉપાસક પડિમા, ભ. મહાવીરના ૧૧ ગણધર, વિ. નું કથન છે, ૧૨ માં ૧૨ ભિક્ષુપડિમા, સિદ્ધશીલાના ૧૨ નામ, વિ. કથન છે. ૧૦માં ૧૩ કિયાસ્થાન ૧૩ પ્રકારના ચિકિત્સાસ્થાન વિ. નું કથન છે. ૧૪માં ૧૪ પ્રકારના ભૂતગ્રામ અર્થાત્ જીવો, ૧૪ પૂર્વ, ભ.મહાવીરના ૧૪ હજાર સાધુ, ૧૪ પ્રકારના જીવસ્થાન (ગુણઠાણા) ચક્રવતીના ૧૪ રત્નના નામ, વિ. નું કથન છે. ૧૫માં ૧૫ પરમાધામીનાનામ, મનુષ્યના ૧૫ પ્રકારના પ્રયેશ વિ.નું કથન છે. ૧૬માં સુયગડાંગ સૂત્રના ૧૬ અધ્યયન, ૧૬ કષાય, આત્મપ્રવાદ પૂર્વની ૧૬ વસ્તુનું, ૧૭ માં ૧૭ પ્રકારના અસંયમ, સંયમ, મરણ વિ.નું. ૧૮માં સાધુના ૧૮ પ્રકારના બ્રહ્મચર્ય સ્થાનેનું, ભ. મહાવીરે સાધુ માટે ફરમાવેલા ૧૮ પ્રકારના ધર્મસ્થાન–છ વ્રતનું પાલન, છકાય જીવોની દયા પાળવી, છ વસ્તુ ન કરવી તે ગૃહસ્થના વાસણમાં ભજન, પલંગ વિ. પર બેસવું, ને શય્યા–ગાદી–ગાદલા વિ.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ ]
[ આગમસાર પર સુવું, સ્નાન કરવું ને શરીર શેભા કરવી વિ. ૧૯માં ૧૯ તીર્થકરેએ ગૃહવાસ ભોગવીને પછી દીક્ષા લીધાનું વિ. અને ૨૦માં ૨૦ અસમાધિ સ્થાનેનું ને પ્રત્યાખ્યાનપૂર્વની ૨૦ વસ્તુ હતી વિ.નું નિરૂપણ છે.
૨૧માં ૨૧ સબળ દેષ વિ.નું, રરમાં ૨૨ પરિષહ, ૨૨ પ્રકારના પુદ્ગલ પરિણામ વિ.નું, ર૩માં, ભ. અજીતનાથથી ભ.મહાવીર સુધીના ૨૩ તીર્થંકર પૂર્વભવમાં ૧૧ આ અંગધર ને માંડલિક રાજા હતા, ને ભ. ઋષભદેવ પૂર્વભવે ૧૪ પૂવીને ચકવતી હતા વિ. નું, ર૪માં ઋષભાદિ ૨૪ તીર્થકરોને દેવાધિદેવ કહ્યા વિ. નું, ર૫માં પાંચ મહાવ્રતની ૨૫ ભાવનાઓ વિ.નું, રદમાં અભવી જીવને મોહનીય કર્મની મિશ્રને સમક્તિ દર્શન મેહનીચ નામની બે પ્રકૃતિ સિવાય ૨૬ પ્રકૃતિ સત્તામાં હોય વિ. નં. ર૭માં સાધુના - ૨૭ ગુણનું, ૨૭ નક્ષત્રો વિ. નું, ર૮માં મેહનીય કર્મની ૨૮ પ્રકૃતિ ને મતિજ્ઞાનના ૨૮ ભેદનું, દેવગતીમાં જનારને નામકર્મની ર૮ શુભ પ્રકૃતિ ને નરકમાં જનારને ૨૮ અશુભ પ્રકૃતિ વિ.નું કથન છે.
ર૯માં ૨૯ પાપશાસ્ત્ર જેષ જેવા–વિ નું, ને અષાઢ, ભાદર, કારતક, પોષ, ફાગણ ને વૈશાખ માસમાં ૨૯ દિવસે હાય વિ.નું અને ૩૦માં સમવાયમાં મહામહનીય કર્મ બાંધવાના ૩૦ સ્થાનનું, એક દિવસરાત્રીના ૩૦ મુહૂર્તના નામ વિ.નું નિરૂપણ છે.
૩૧માં સિદ્ધ ભગવંતના ૩૧ ગુણ વિ.નું, ૩રમાં ૩૨ યોગસંગ્રહ વિ.નું ૩૩માં ૩૩ પ્રકારની આશાતના વિ.નું, ૩૪માં જિનેશ્વરના ૩૪ અતિશ વિનું, ૩૫માં તીર્થકરની સત્યવાણીના ૩૫ ગુણ વિ.નું ૩૬માં ઉત્તરાધ્યયન
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમવાયાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૩૧ સૂત્રના ૩૬ અધ્યયને વિ. નુ, ભ.મહાવીરની ૩૬ હજાર સાવી હતી. વિ.નું ૩૭માં ભ. કુંથુનાથના ૩૭ ગણ ને ૩૭ ગણધરોનું, ૩૮માં ભ.પાર્શ્વનાથની ૩૮ હજાર સાદવીઓ હતી વિ.નું, ૩૯માં ભ.નમિનાથના ૩૯૦૦ અવધિજ્ઞાનીઓ વિ. અને ૪૦માં સમવાયમાં ભ. અરિષ્ટનેમિની ૪૦ હજાર સાધ્વીજી હતી વિ.નું કથન છે.
૪૧માં સમવાયમાં ભ. નમિનાથની ૪૧ હજાર સાદવજી, કરમાં નામકર્મના ૪૨ ભેદ ને ભ. મહાવીરે ૪૨ વર્ષ અધિક સંયમ પાળી નિર્વાણ પામ્યા વિનું, ૪૩માં કવિપાકના ૪૩ અશ્યને વિ.નું, ૪૪માં ઋષિભાષિતના ૪૪ અધ્યયને વિ.નું, ૪૫માં ૪૫ જન વિસ્તારવાળા ૪ ક્ષેત્ર (૧) અદી દ્વીપરૂપી મનુષ્યક્ષેત્ર, (૨) સીમંતક નરકાવાસ, (૩) ૯૬ વિમાન. અને (૪) સિદ્ધશીલા વિ.નું ૪૬માં બ્રાહ્મીલિપિના ૪૬ માતૃકાક્ષર વિ.નું, ૪૭માં સ્થાવર અગ્નિભૂતિ ૪૭ વર્ષ ગૃહસ્થવાસમાં રહી દીક્ષા લીધી વિ.નું, ૪૮માં ભ. ધર્મનાથના ૪૮ ગણને ૪૮ ગણધર વિ.નું, ૪૯માં તેઈદ્રિય જીવોની ૪૯ દિવસની સ્થિતિ વિ. નું ને પ૦માં ભ. મુનિસુવ્રતની ૫૦ હજાર સાધ્વીઓ હતી વિ.નું કથન છે.
પ૧માં સમવાયમાં ૯ બ્રહ્મચર્ય અધ્યયન (આચારાંગ સૂત્રોના ૫૧ ઉદેસણકાળ વિ.નું, પરમાં મેહનીય કર્મના પર નામે વિ.નું, પ૩માં ભ.મહાવીરના ૫૩ સાધુ ૧ વર્ષની દીક્ષા પાળી અનુત્તર વિમાનમાં ઉપજ્યા વિ.નું, ૫૪માં ભરત ને ઈરવત્ ક્ષેત્રમાં અનુકમે ૫૪–૫૪ ઉત્તમ (શલાકા) (પુરૂષ) થયા., ભ. અરિષ્ટનેમિ ૫૪ રાત્રિ સુધી છવસ્થ રહ્યા, પછી કેવળી થયા, તથા ભ.અનંતનાથને ૫૪ ગણ તથા ૫૪
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર ]
[ આગમસાર ગણધર હતા, વિ.નું, પપમાં ભગવતી મલ્લીનાથ ૫૫ હજાર, વર્ષનું આયુ પૂર્ણ કરી સિદ્ધ થયા, ભ. મહાવીર અંતિમ રાત્રિએ ૫૫–૫૫ અધ્યયન સુખ ને દુઃખ વિપાકના ફરમાવી સિદ્ધ થયા. વિનું, પદમાં ભ. વિમલનાથના પ૬ ગણ તથા ગણધરો હતા, પ૭માં. ભ. મલ્લીનાથના પ૭૦૦ મન પર્યાવજ્ઞાની હતા. વિ.નું, ૫૮માં જ્ઞાનાવરણીય, વેદનીય, આયુષ્ય, નામ ને અંતરાય, આ પાંચ કર્મની ૫૮ ઉત્તર પ્રકૃતિઓ કહી છે વિ.નું ૫૯માં ચંદ્રવર્ષની ૧ ઋતુ પ૯ અહોરાતની હોય છે વિ.નું અને ૬૦માં સમવાયમાં સૂર્ય એક મંડળમાં ૬૦ મુહુર્ત રહે છે વિ.નું કથન છે.
૬૧માં સમવાયમાં, એક યુગના ૬૧ ઋતુમાસ કહ્યા વિ.નું, દરમાં ભગવાસુપૂજ્યના ૬૨ ગણ ને ૬૨ ગણધર વિ.નું, ૬૩માં ભાઋષભદેવે ૬૩ લાખ પૂર્વ રાજ કરી દીક્ષા લીધી વિ.નું, ૬૪માં ભિક્ષુપડિમા ૬૪ દિવસ–રાત્રિની વિ.નું ૬૫માં ગણધર મૌર્યપુત્રે ૬૫ વર્ષ ગૃહવાસમાં રહી. દીક્ષા લીધી વિ.નું, ૬૬માં ભ. શ્રેયાંસનાથના ૬૬ ગણને ગણધર હતા, તથા મતિજ્ઞાનની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૬૬ સાગરોપમ ઝાઝેરી વિ.નુ. ૬૭માં એક યુગમાં ૬૭ નક્ષત્ર માસ કહ્યા. છે વિ.નું ૬૮માં ધાતકીખંડમાં ઉત્કૃષ્ટા ૬૮ તીર્થકર. ચકવત, વાસુદેવને બળદેવ થાય વિ.નું ૬૯માં મેહનીય સિવાયના ૭ કર્મોની ૬૯ ઉત્તર પ્રવૃતિઓ છે, વિ.નું અને ૭૦માં સમવાયમાં અષાડી પુર્ણિમાથી ૧ માસને ૨૦ રાત પૂરી થતાં વર્ષાવાસ કર્યો વિ.નું કથન છે.
૭૧માં સમવાયમાં ભ.અજીતનાથ અને સાગર ચકવર્તીએ ૭૧ લાખ પૂર્વ ગૃહવાસમાં રહી પછી દીક્ષા લીધી વિ. ૭રમાં ભ. મહાવીર ને ગણધર અચલભ્રાતાનું આયુ.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમવાયાંગ સૂત્ર ]
[ ૧૩૩ ૭૨ વર્ષનું ને ૭૨ કલા વિ. ૭૩માં વિજય નામે બલદેવ ૭૩ લાખ પૂર્વનું ને ૭૪માં ગણધર અગ્નિભૂતિ ૭૪ વર્ષનું આયુ. પૂર્ણ કરી સિદ્ધ થયાનું ને ૭પમાં ભ.સુવિધિનાથના ૭૫૦૦ કેવળી હતા ને.ભ. શીતલનાથ ને શાંતિનાથ ૭૫ હજાર વર્ષ ગ્રહવાસમાં રહી દીક્ષા લીધી, ૭૬માં વિદ્યુતકુમાર આદિ ભવનપતિના ૭૬–૭૬ ભવનો છે, ૭૭માં ભરત ચક્રવતી ૭૭ લાખ પૂર્વ સુધી કુમારપણે રહ્યા પછી રાજ્યાભિષેક થયે, ૭૮માં ગણધર અકપિત ૭૮ વર્ષ પૂર્ણ કરી સિદ્ધ થયા, ૭૯માં છઠ્ઠી નરકના મધ્યભાગથી છ૩ ઘનોદધિની નીચે સુધીનું અંતર ૭૯ હજાર જન છે અને ૮૦માં સમવાયમાં ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવે ૮૦ લાખ વર્ષ રાજ ભોગવ્યું વિ.નું કથન છે. '
૮૧માં સમવાયમાં ભાકુંથુનાથના ૮૧૦૦ મનઃ પર્યાવજ્ઞાની હતા, ૮૨માં ૮૨ રાત્રિ વીવે ભ.મહાવીરને ગર્ભ ત્રિશલા માતાની કુક્ષીમાં સ્થાપ્યાનું, ૮૩માં ભ.શીતલનાથના ૮૩ ગણને ૮૩ ગણધરનું, ૮૪માં ભ.ઋષભદેવનું ૮૪ લાખ પૂર્વનું ને ભ.શ્રેયાંસનાથનું ૮૪ લાખ વર્ષનું આયુ. હોવાનું, ને ભઋષભદેવના ૮૪ ગણ, ૮૪ ગણધરને ૮૪ હજાર સાધુ હોવાનું, ૮પમાં આચારાંગના ૮૫ ઉદ્દેશા છે. ૮૬માં ભા.સુવિધિનાથના ૮૬ ગણ ને ૬ ગણધરનું, ૮૭માં જ્ઞાનવરણીય ને અંતરાય કમ છેડીને બાકીના છ કર્મની ૮૭ ઉત્તર પ્રકૃતિનું, ૮૮માં દરેક સૂર્ય–ચંદ્રના ૮૮-૮૮ મહાગ્રહો હોવાનું, ૮૯માં ત્રીજા આરાના ૮૯ પખવાડીયા બાકી રહેતા ભાષભદેવ મેક્ષે પધાર્યાનું, ને ભ.શાંતિનાથને ૮૯ હજાર સાધ્વી હોવાનું, અને ૯૦માંસમવાયમાં ભ.અજીતનાથને ભ. શાંતિનાથને ૯૦-૯૦ ગણને ૯૦-૯૦ ગણધરે હતા વિ.નું કથન છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ ]
[ આગમસારે
૯૧માં સમવાયમાં ભાકુંથુનાથના ૯૧ હજાર અવિધ જ્ઞાની સાધુ હેાવાનું, ૯૨માં ગૌતમસ્વામી ૯૨ વર્ષોંનું આયુ. પૂર્ણ કરી સિદ્ધ થયાનું, ૯૩માં ભ. ચંદ્રપ્રભના ૯૩ ગણને ૯૩ ગણુધર, ને શાંતિનાથના ૯૩૦૦ પૂર્વધર હેાવાનુ ૯૪માં ભ.અજીતનાથના ૯૪૦૦ અવધિજ્ઞાની સાધુનું, ૯૫માં પારસનાથના ૯૫ ગણને ૯૫ ગણધર, ને કુંથુનાથનુ ૯૫ હજાર વર્ષ આયુ. હાવાનુ, ૯૬માં દરેક ચક્રવતી'ને ૯૬ કરોડ ગામ હાવાનું, ૯૭માં ૮ કર્મોની ૯૭ ઉત્તર પ્રકૃતિઓ હાવાનુ., ૯૮માં રેવતીથી જયેષ્ડા સુધીના ૧૯ નક્ષત્રાના ૯૮ તારાનુ', ૯૯માં મેરૂ પર્વાંત પૃથ્વીના પટથી ૯૯ હજાર યેાજન ઊંચા હેાવાનુ, અને ૧૦૦માં સમવાયમાં ગણધર સુધર્મા સ્વામીનું આયુ ૧૦૦ વર્ષ હાવાનું વિ. વિ. થન છે.
સેામાં સમવાયની સંખ્યા પછી અનુક્રમે ૧૫૦-૨૦૦ એમ ૫૦-૫૦ વધારી હજાર સુધીની સંખ્યાની, પછી ૧૧૦૦થી ૨૦૦૦, પછી ૧૦૦૦૦થી ૧ લાખ, ૧ લાખથી ૮ લાખ, અને કરે।ડ સખ્યાવાળાને ને પછી કાટાકેાટીવાળા જુદાજુદા પદાર્થોનું સંખ્યા અનુસારના સમવાયામાં કથન કહેલું છે; તે જેમકે કાટાકાટી સમવાયમાં ભાઋષભદેવથી ભામહાવીર સ્વામી વચ્ચેનું અંતર ૧ કાટાકાટી સાગરોપમ બતાવ્યું છે.
સમવાયા પૂરા થયા પછી, દ્વાદશાંગીના ભાવાનું, સમવસરણ, જબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રના ઉત્સર્પિણી અવસર્પિણીના કુલકરાનું, વર્તમાન અવસર્પિણીના કુલકર, તેમની પત્નીઓ, તથા ૨૪ તીર્થંકરાનું, તેમના માતાપિતાનુ તેમના પૂર્વભવાના નામ, જન્મસ્થાન, દીક્ષા વિ. નું. તેમજ તેમના પ્રથમ શિષ્ય ને શિષ્યાઓનું, ચક્રવતી, ખલદેવ,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૩૫
વાસુદેવાનુ સક્ષિપ્ત કથન છે. પ્રતિ વાસુદેવાના નામ આપ્યા છે. તે પ્રમાણે ઈરવત ક્ષેત્રના તીથ કરાદિનુ પછી કથન છે, ને સૂત્રના અંતમાં આ સૂત્રની સક્ષિપ્ત વિષયસુચિ આપવામાં આવી છે એમ આ સિદ્ધાંત ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ મહત્વપૂર્ણ છે.
ઇતિ-સમવાયાંગ સૂત્ર સમાપ્તમ્ ॥
(૫) વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ-શ્રી ભગવતી સૂત્ર
પાંચમુ` અંગસૂત્ર છે. આમાં ૧ શ્રુતસ્કંધ, ૪૧ શતક ૧૦૧ અધ્યયન, ૧૦ હજાર ઉદ્દેશા ૧૦ હજાર સમુદ્દેશા, ૩૬૦૦૦ પ્રશ્નોત્તર, ૨૮૮૦૦૦ પદ અને સખ્યાત અક્ષર હતા. આના વિવરણમાં અનંતગમા, અનંત પર્યાય, પરિમિત ત્રસ જીવેા અને અનંત સ્થાવર કાય આવે છે. વમાનમાં આના ૧ શ્રુતસ્કંધ, ૪૧ શતકને ૧૦૦૦ ઉદ્દેશક છે. ૪૧ શતકમાં પ્રથમ ૩૨ શતકપૂર્ણ સ્વતંત્ર છે. ૩૩થી ૩૯ સુધીના ૬ શતક ૧૨-૧૨ શતકાના સમૂહ છે,૪૦મું શતક ર૧ અવાંતર શતકાનો સમૂહ છે. ૪૧મું શતક સ્વતંત્ર છે. આમ કુલ ૧૩૮ શતક થાય છે, આમાં ૪૧ મુખ્ય ને ખાકીના અવાંતર શતક છે. અને માત્ર ૧૫૭૫ર શ્લાક પ્રમાણ મૂળ પાઠ રહ્યો છે. ૩૬૦૦૦ પ્રશ્નોત્તર છે.
ભગવતીના ભાવ બતાવતાં સમવાયાંગ સૂત્રમાં પ્રભુએ કહ્યું છેઃ “ભગવતીમાં સ્વસમય, પરસમય, સ્વસમય—પરસમય જીવ–અજીવ, જીવાજીવ, લેાક, અલેાક, લેાકાલાકનુ સ્વરૂપે કહ્યું છે. આમાં અનેક પ્રકારે દેવ, નરેડદ્ર, અને રાજર્ષિ નુ વર્ણન છે. જુદા જુદા પ્રકારના સંશયેાના તથા પૂછેલા પ્રશ્નોના વીર
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ ]
[ આગમસાર પ્રભુએ આપેલા જવાબ વિસ્તારથી કહ્યા છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ છ દ્રવ્ય, જ્ઞાનદર્શનાદિ ગુણે, સમયાદિ કાળ, સ્વરભેદ તે પર્યવ, પ્રદેશ, પરિણામ, યથાતથ્ય ભાવ, અનુગમ, નિક્ષેપન અને પ્રમાણના વિવિધ પ્રકારના અતિસૂક્ષમ પ્રશ્નો પ્રકાશ્યા છે. તે પ્રશ્ન કેવા છે? તે પ્રશ્નો લેકાલકને પ્રકાશ કરવાવાળા, અતિરૂદ્ર ચતુર્ગતિ રૂપ સંસાર સમુદ્રને તારવામાં સમર્થ, ઇંદ્રનાં પૂજ્ય, ભવ્ય જીવોના જીવને આનંદ પમાડનારા, અંધકારરૂપ કર્મ રજને નાશ કરવાવાળા, સમ્યક્ પ્રકારથી નિર્ણય કરવામાં દીપક સમાન પ્રકાશિત કરવાવાળા ૩૬૦૦૦ પ્રશ્નો ખામીરહિત છે, શિષ્યનું બહુપ્રકારે હિત કરવાવાળા છે” આ રીતે આ સૂત્ર બધા સૂત્રોમાં મહાસાગર સમાન અતિ ગહન. ગંભીરને ગુઢાર્થવાળું છે. આમાં વિશ્વવિદ્યાની એવી કઈ વાત બાકી રહેતી નથી કે જેની પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષરૂપથી ચર્ચા કરવામાં આવી ન હોય.
આનું પ્રાકૃત ભાષાનું નામ “વિવાહ પણતિ? છે. તેને અર્થ વૃત્તિકાર અભયદેવે આ પ્રમાણે કર્યો છે– ગીતમાદિશિષ્યોને તેમના પ્રશ્નોના ઉત્તરમાં ભ. મહાવીર સ્વામીએ અત્યુત્તમ પદ્ધતિથી વિવિધ વિષયેનું જે વિવરણ કર્યું છે તે સુધર્માસ્વામી દ્વારા પિતાના શિષ્ય જબુને કહેવામાં આવ્યું હતું. તે વિશદ વિવરણ જે સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે તે “વિવાહ પણુતિ” (વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ) છે.
આ આખું આગમ પ્રશ્નોત્તર શૈલીમાં હોવાથી પણ આને વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ કહ્યું છે.
મંગલાચરણ:-સર્વ પ્રથમ મંગલાચરણરૂપે “નમ:કાર મહામંત્રના પંચ પરમેષ્ટીના પાંચ પદ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૩૭ જ દંતાળ (આમાં પાઠાંતરે બદતા પદ પણ મળે છે.) આદિ છે. પંચ પરમેષ્ટી મેક્ષ માર્ગ ના દાતાર, અને આત્મકલ્યાણના રાહબર હોવાથી પરમ ઉપકારી છે. તેથી સૌ પ્રથમ તેમને નમસ્કાર કર્યા છે. આ પદેને “” જોડેલ નથી. ત્યાર પછી
મે “બંભીએ લિવિએ ! અર્થાત્ બ્રાહ્મી લિપિને નમસ્કાર હે! તેમજ “મે સુસ્સ” ! અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાનને નમસ્કાર હો! એમ વિનયપૂર્વક નમસ્કાર કરીને મંગલાચરણ કર્યું છે. ત્યારપછી ૧૫, ૧૭, ૨૩ અને ૨૬માં શતકના પ્રારંભમાં પણ “મે સુયદેવયાએ ભગવઈ એ ! અર્થાત્ મૃતદેવતા ભગવતીજીને નમસ્કાર હોજો ! –આ પદ દ્વારા મંગલાચરણ કરવામાં આવ્યું છે. આ પ્રમાણે છ સ્થળે મંગલાચરણ છે. જ્યારે બીજા આગમમાં કયાંય મંગલાચરણ નથી. ઉપસંહારમાં અંતિમ મંગલાચરણ કરતાં કહ્યું છે કે આ અંગસૂત્રમાં પ્રધાનભાવ પ્રવર કેવળજ્ઞાન ને કેવળદર્શન ના ધારણહારે અર્થાત્ તીર્થકર ભગવંતે જે અનંતા ભાવા ભાવ પોતાના જ્ઞાન દર્શનમાં જોયા છે તે જ પ્રકારે યથાતથ્ય કહ્યા છે. પછી અંત્ય મંગલમાં શ્રી સંઘને સાગરની ઉપમા આપીને સ્તવે છે કે બાર પ્રકારના તપ, અભિગ્રહ પ્રમુખ નિયમ અને ઊઠીને ગુરૂને સામા લેવા જવા આદિ પ્રકારનો વિનય, સંદેવ જ્ઞાનરૂપી વિશાળ જળવાળા, અર્થ સાધવાના સેંકડો હેતુરૂપ રૂડા વેગવાળા, અપાર ગુણવાળા સંઘરૂપ સમુદ્રને વિજય થાઓ છે ગૌતમાદિ ગણધરોને નમસ્કાર હોજો, ભગવતી વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિને નમસ્કાર હોજો, દ્વાદશાંગીના પાઠક ગણિવર આચાર્યજીને નમસ્કાર હો.
પ્રથમ શતકા–ચલન આદિ ૧૦ ઉદ્દેશા છે. ઉદ્દેશામાં
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮]
[ આગમસાર પહેલા નવકાર મહામંત્ર, બ્રાહ્મી લિપિ, તથા શ્રુતજ્ઞાનને નમસ્કાર કર્યા છે. નમેન્થયું છે. ભગવાન મહાવીર અને ગણઘર ગૌતમસ્વામીનો ટુંક પરિચય આપ્યો છે. પછી ૯ પ્રશ્નોત્તર, ૨૪ દંડકના જીના આહારના ૬૩ ભાંગા, સ્થિતિ, શ્વાસોચ્છવાસ, કાળનો વિચાર, સંવૃત્ત અને અસંવૃત્ત સાધુ અને અવિરતિના દેવગતીનું કારણ તથા ભવનપતિ, સ્થાવર, વિકલેન્દ્રિય આત્મારંભી પરારંભી–ઉભયારંભી અનારંભી અને વ્યંતર દેવના સુખનું નિરૂપણ છે.
અનાદિ, અનંતકાળથી સર્વજ્ઞ તીર્થકરોએ સમસ્ત જીવસૃષ્ટિના છ નિકાય કહ્યા છે. તેમાં કીડીમકડાથી મનુષ્ય સુધીના ત્રસનિકાયના જીવોના સુખ દુઃખ તો આપણે પ્રત્યક્ષ જોઈએ છે. વનસ્પતિકાયમાં મનુષ્ય જેવા જ સુખ દુઃખના સંવેદન અને આહારદિ ૧૦ સંજ્ઞાઓ હોવાનું ભારતિય વૈજ્ઞાનિક શ્રી જગદીશચંદ્ર બોઝે સાબિત કરી બતાવી સર્વજ્ઞના કથનને સમર્થન આપ્યું. જમીનમાં ચૂનાના પથરા આદિની ખાણ અને સમુદ્રમાં પરવાળાના ખડકે વધતા જતા હોવાનું પણ વૈજ્ઞાનિકે એ સિદ્ધ કર્યું. તેમાં ચૈતન્યરૂપી જીવ હોય તે જ વધે, જડ કદાપિ વધી શકે નહિ તેથી પૃથ્વીકાયમાં જીવ હેવાનું પણ સિદ્ધ થયું. આ પ્રમાણે પાણી, અગ્નિ ન વાયુકાર્યમાં જીવ હોવાની વાત વિજ્ઞાન હજી સુધી સિદ્ધ કરી શકયું નથી, છતાં સર્વજ્ઞ તીર્થકરોની વાતને શ્રદ્ધાપૂર્વક માની તે બધા જીવોની દયા પાળવી એજ એક માત્ર આત્મકલ્યાણને અને મેક્ષને માર્ગ છે, એમ જિનવાણીને, આગમને સાર છે.
પૃથ્વીકાયાદિ પાંચે સ્થાવરમાં માત્ર જીવ જ છે એટલું જ કહ્યું નથી. પણ તે બધાના આહાર, શ્વાસ, વિકાસ,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૩૯ આયુષ્ય, સંજ્ઞા, વિ. વિ. વિષયા પર વિજ્ઞાનની પણ પકડમાં ન આવે તેવા અદ્ભૂત પ્રકાશ પાડયા છે, જે તેમની સરતા પૂરવાર કરવા પૂરતું છે. દા. ત. વનસ્પતિ વિષે ભ. મહાવીરે કહેલું કે વૃક્ષ વિ. વનસ્પતિ મનુષ્ય કરતાંય વિશેષ સ્પષ્ટપણે પેાતાની પાસે આવનાર વ્યક્તિના ઈરાદા જાણી જાય છે અને તેના યેાગ્ય પ્રતિભાવ પણ આપે છે; તે જેમકે કાઈ વ્યક્તિ તેની સાથે સ્નેહપૂર્ણ વ્યવહાર કરવાના ઈરાદાથી બગીચામાં પ્રવેશ કરે તે વનસ્પતિના જીવ હ પામીને ખીલી ઊઠે છે, અને કેાઈ તેને કાપી નાખવાના, અગર ફળફૂલ આદિ તાડવાના. ઇરાદાથી જાય તે તે જીવ મુરઝાઈ જાય છે. કરમાવા લાગે છે. વિજ્ઞાને આ વાત ૨૫૦૦ વર્ષો પછી સાબિત કરી બતાવી, ત્યારે જગતે સ`ગની વાત સ્વીકારી. પ્રભુએ ટુંકમાં એક જ વાત કહી જે અનંતા તીર્થકર અનત કાળથી કહી ગયાં છે, “ જીવમાત્રને જીવવુ ગમે છે. કોઈપણ જીવને મરવુ ગમતું નથી, ” માટે કાઈ પણ જીવને ભલે પછી તે એકેન્દ્રિયના સૂક્ષ્મ જીવા કેમ ન હેાય ? નજરે ન દેખાતા જીવા કેમ ન હેાય ? છતાં કેાઈ જીવની પણ હિંસા કરા નહિ, ઘાત કરે નહિ, મારા નહિ, તેમનું છેદન—ભેદન કરો નિહ, અરે મનથી પણ તેમને દુભવવાના વિચાર સુદ્ધા કરા નહિ. વિ.વિ’ તેમાં તે જીવા કરતાંય વધુ તમારા પેાતાના આત્માનું જ કલ્યાણ છે. ભગવતી સૂત્રના, સ આગમના આ સાર છે. આ પ્રમાણે આ આગમમાં આવા સેંકડા વિષયે કે જેને સામાન્ય કે વિશદ્ બુદ્ધિ પણ જાણી કે સમજી શકતી નથી, તેના ઉપર સર્વ પાસાથી વિસ્તૃત પ્રકાશ પાડયા છે. જે સિદ્ધાંતાનુ પ્રતિપાદન આજનુ વિજ્ઞાન.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૪૦ ]
[ આગમસાર પણ જેમ જેમ વિકસતું જાય છે. તેમ, તેમ કરતું જાય છે. છતાં બુદ્ધિશક્તિની મર્યાદાના કારણે વિજ્ઞાન કેઈપણ કાળે અતીતમાં સર્વપ્નના સત્ય સુધી પહોંચી શકયું નથી, વર્તમાનમાં પણ પહોંચી શકવાનું નથી અને ભવિષ્યમાં પણ કદાપિ પહોંચી શકશે નહિ, તેથી જ સર્વજ્ઞના સિદ્ધાંતોને માનવા તે શ્રદ્ધાનો વિષય છે, બુદ્ધિ કે તર્કને વિષય નથી. એમ અનુભવ સિદ્ધજ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે. એટલે તેમની વાતને, સિદ્ધાંતને શ્રદ્ધાપૂર્વક માનીને આદરે તેમાં જ જીવનું સર્વ કલ્યાણ છે.
બીજા ઉદેશામાં નારકીની લશ્યાને સંચિઠ્ઠન કાળ કહ્યો છે. એક ભવથી બીજા ભવમાં રહેવાને કાળ તે સંચિલ્ડ્રન કાળ છે. બાર પ્રકારના જીવ દેવલોકમાં જાય, તથા અસંજ્ઞીના આયુષ્યનું કથન છે. ત્રીજા ઉદેશામાં કાંક્ષામહનીય કર્મને આરાધકના લક્ષણ બતાવ્યા છે. આયુષ્ય કર્મ મેહનીય કર્મથી બંધાય તેમ કહ્યું છે. ઉદીરણા કયા કમની થાય તે કહ્યું છે. ચેાથામાં કર્મપ્રકૃતિ, અપકમણ, ર્યા કમ ભેગવ્યા વિના જીવનો મોક્ષ નહિ, પુદગલ, જવ, છદ્મસ્થા અને કેવળીનું નિરૂપણ છે, પરમાવધિજ્ઞાની અવશ્ય કેવળી બને તેમ કહ્યું છે. પાંચમા માં નરક, ભવનપતિ, પૃથ્વી,
તિષી ને વૈમાનિક દેવનું કથન છે, તથા કષાયના ભાંગા, અને ૨૪ દંડકના આવાસ, સ્થિતિ વિ.નું ને નારકીમાં કૈધની, તિર્યચમાં માયાની, મનુષ્યને માનની ને દેવને લાભની પ્રબળતા હોય તેનું કથન છે. છઠ્ઠામાં સૂર્યલક, સૂર્ય દષ્ટિ, કાલેક, કિયા, રોહા અણગારના પ્રશ્નોને પ્રભુના ઉત્તર, મશકનું રૂપક આપી લોકસ્થિતિનું સ્વરૂપ તથા આધાર જીવ અને પુદગલના સંબંધમાં છિદ્રવાળી નૌકાનું રૂપક, અને સૂક્ષમ વરસાદ વિ. નું કથન છે. સાતમા માં નાકીની
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ].
[ ૧૪૧. અને દેવની, ઉત્પત્તિ, વિગ્રહગતિ, અવિકાર ગતિ, દેવની દુગંછા, ગર્ભની ઉત્પત્તિ, માતાપિતા દ્વારા થતી અંગ (અવય) પ્રાપ્તિ, અને ગર્ભને જીવ નરક કે સ્વર્ગમાં જાય વિ. નું કથન છે. આઠમામાં એકાંત બાલને પંડિતનું આયુષ્ય, મૃગને વધ કરનારને લાગતી ક્રિયા, અગ્નિ સળગાવનારને લાગતી ક્રિયા, જય પરાજ્યનું કારણ અને સવર્ય– અવીર્યનું કથન છે. નવમામાં જીવાદિના ગુરૂત્વ ને લઘુત્વ વિષે પ્રશ્નોત્તર, સામાયિક આદિ પદોના અર્થ છે. સુસાધુના લક્ષણ, એક સમયમાં આયુબંધ, પ્રાશુક (સુઝતા) આહારને અસ્થિર પદાર્થનું કથન છે. દશમાં ઊંદેશામાં અન્યતીથીઓનું તથા એક સમયમાં બે કિયા ન થઈ શકે તેનું કથન છે.
બીજા શતકમાં ૧૦ ઉદ્દેશા છે – પહેલામાં શ્વાસછવાસનું, પ્રાશુકજી સાધુનું, બંધક (સ્કંધક) પરિવ્રાજકના લોક અને મૃત્યુ સંબંધી પ્રશ્ન અને પ્રભુ મહાવીર દ્વારા તેમનું સમાધાન અને તેથી પ્રભાવિત બની પ્રભુ પાસે દીક્ષા. લેવી, સાંત (અંત પામવા વાળા) અનંત જીનું, સિદ્ધ ભગવતેનું, બાલપડિત મરણનું સ્વરૂપ, ભિક્ષુની ડિમાનું, તથા ગુણરતન સવંત્સર તપનું નિરૂપણ છે, બીજા ઉ.માં. સમુદ્રઘાતનું, ત્રીજામાં ૭ પ્રથ્વીનું, ચોથામાં ઇદ્રિનું, પાંચમાંમાં ગર્ભસ્થિતિનું, ઉદકગર્ભનું, તિર્યકમાનુષી ગર્ભનું મનુષ્યના બીજનું, એક જીવના પિતાપુત્રનું, મૈથુનમાં હિંસાનું, તંગિયા નગરીના શ્રાવકે દ્વારા ભ. પાર્શ્વનાથન અપ (સાધુ) સાથેના પ્રશ્નોત્તરનું, અને દ્રહના ગરમ પાણું સંબંધી કથન છે, છઠ્ઠામાં હારિણી (નિશ્ચયાત્મક કે અવધારિણી) ભાષાનું કથન છે. સાધુથી આવી ભાષા ન
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
"૧૪ર ]
[ આગમસાર બોલાય એમ કહ્યું છે. સાતમા માં દેવોનો અધિકાર છે, આઠમામાં અસુરેદ્રની સભાનું વર્ણન છે, નવમામાં અઢીદ્વિીપનું અને દશમા ઉદ્દેશામાં આકાશાસ્તિકાય તથા ઉત્થાનાદિના ગુણનું કથન છે.
ત્રીજા શતકમાં ૯ ઉદ્દેશા છે. પહેલામાં ઇદ્રોની ઋદ્ધિનું, તિષ્યગુપ્ત અણગારનું, કુરૂદત્ત અણગારનું, સનતકુમારેદ્રના પૂર્વભવનું, તામલી તાપસની ઉત્કૃષ્ટ સાધનાનું બીજામાં ચમરેદ્રના પૂર્વભવનું,–જેમાં તે પૂરણ નામે તાપસ હતો, તપસ્યાને લીધે અમરેન્દ્ર થયો, પણ ઉપર નજર કરતાં સૌધર્મેન્દ્રના પગ તેના માથા પર રહેલા ઊંચે જોયા તેથી ગુસ્સે ભરાઈને સૌધર્મ દેવલોક પર ચડાઈ કરી, પણ સૌધર્મેન્ટે તેનું વજી છેડતાં ત્યાંથી નાસીને જીવ બચાવવા પ્રભુ મહાવીર સ્વામી જે કાઉસ ધ્યાનમાં હતા તેમના પગ નીચે આવી છુપાઈ ગયે. પ્રભુને જોઈ સૌધર્મેન્દ્ર વા પાછું ખેંચી લઈ તેને જીવતદાન આપ્યું; તથા વજની ગતિનું વર્ણન છે, ત્રીજામાં મંડિપુત્રના પ્રશ્નોત્તર, અંતકિયાનું અને સમુદ્રની ભરતીનું કથન છે, ચેથામાં; સાધુના અને દેવના જ્ઞાનનાભાંગા,વાયુકાયના વૈકિચનું વાદળાના વિચિત્ર રૂપનું ને પરભવની લેનું કથન છે, પાંચમાંમાં સાધુનું વૈક્રિય રૂપ બનાવવાનું, છઠ્ઠામાં વિર્ભાગજ્ઞાનનું, સાતમામાં ચાર લેકપાલનું, આઠમામાં ૧૦ પ્રકારના દેવેનું નવમામાં ઇંદ્રોની પરિષદનું કથન છે.
ચેથા શતકમાં ઈશાનેદ્રના ૪ લોકપાલનું, તેમની રાજધાનીઓનું, નારકીના ઉપપાત વિ.નું, અને પરસ્પર લેશ્યા, પદ, વિ.નું કથન છે. છ લેગ્યામાં પહેલી ત્રણ અશુભ છે, છેલ્લી ત્રણ શુભ છે તેમ કહ્યું છે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૪૩ પાંચમા શતકમાં ૧૦ ઉદ્દેશ છે. પહેલામાં ચારે દિશામાં સૂર્યોદયનું,દિવસ-રાતના પરિમાણ, ઋતુ પરિણમન અને અઢીદ્વીપમાં સૂર્યોદયનું કથન છે, બીજામાં વાયુકાયનું ધાન્ય-ધાતુ આદિનું, અને લવણ સમુદ્રનું પ્રમાણ છે, ત્રીજામાં આયુષ્યનું કથન છે, ચોથામાં છદ્મસ્થ ને કેવળીનું, હસવાથી તથા નિદ્રાથી થતાં કર્મબંધનું, હરિણગમેષી દેવ અને ગર્ભ હરણનું-ઇંદ્રની આજ્ઞાથી હરિણગમેલી દેવ એક માતાની કુખમાંથી ગર્ભને ઉપાડી બીજી માતાની કુક્ષીમાં સ્થાપી શકે દા.ત. પ્રભુ મહાવીરના ગર્ભને દેવાનંદી બ્રાહ્મણની કુક્ષીમાંથી ૮૩ મી રાત્રે લઈને ત્રિશલા માતાની કુક્ષીમાં સ્થાપેલ, ઐવતાકુમારે નાની ઉંમરે પ્રભુ પાસે દીક્ષા લીધેલી. વડા મુનિઓ સાથે સ્થડિલ ગયા પછી પાણીમાં પાતરૂં તરાવેલું, તેથી વડિલ સાધુએ આ બાળ ચેષ્ટા જોઈ પ્રભુ પાસે આવીને પુછયું કે ઐવતા કુમાર કેટલા ભવ કરી સિદ્ધ થશે? ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું કે કેવળીની આશાતના કરો નહિ. આ ભવેજ, મેક્ષ જવાના છે. પાણીમાં પાતરૂંન તરાવાય એ બધ પ્રભુ પાસેથી જાણ ખૂબ ભાવપૂર્વક ઈરિયાવહિને કાઉસગ્ગ કરી પાણીના જીવોને ખમાવતાં ચારે ઘાતી કર્મ ખપાવી કેવળી ગવંત બની ગયા. વડિલ સાધુઓએ તેમને ખમાવ્યા વિ. અધિકાર છે, શુક દેવલોકના દેવનું, દેવ નિયમ અસંયતિ હોય, દેવની ભાષા અર્ધમાગથી હાય, પ્રત્યક્ષાદિ ચાર પ્રમાણનું, અનુત્તર વિમાનવાસી દે ત્યાં રહીને જ કેવળી પ્રભુને કરતાં પ્રશ્નોતરનું, કેવળી નેઇદ્રિય છે, અને પૂર્વ ધારી સાધુની શક્તિનું વર્ણન છે. પાંચમામાં છદ્મસ્થ જીવ સિદ્ધ ન થાય તેનું કથન છે, અને ભરત ક્ષેત્રના ૧૫ કુલકરના નામ છે, છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં અપાયુ-દીર્ધાયુંનું
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ ]
[ આગમસાર અને શુભ આયુ ને અશુભ આયુ કેમ બંધાય તેનું, ચોરીના માલનું, વસ્તુ લેવા–વેંચવા વાળાની આરંભિકી આદિ. કિયાનું, અગ્નિ સળગાવનાર કરતાં બુઝાવનારને ઓછું પાપ લાગે તેનું, ધનુષ્યનું બાણ મારવાથી પચે કિયા લાગવાનું, નારકી જ ૪૦૦-૫૦૦ એજન ઊંચા ઉછળે છે તેનું, સદોષ સ્થાનક સેવવાનું, આચાર્યાદિના સન્માનથી મેક્ષ પ્રાપ્તિનું, અને કલંકને બદલે કલંકથી મળવાનું કથન છે. સાતમામાં પરમાણું પુદ્ગલનું, અને પાંચ હેતુનું કથન છે, આઠમામાં નારદપુત્રને નિર્ગથ (સાધુ)ની ચર્ચા, જીવની ઘટ–વધ ને અવસ્થિતતા ઉપર અને સાવચયા (વૃદ્ધિ)–સોવ-- ચયા (હાની), (૩), સાવચયા-સોવીયા (વૃદ્ધિ-હાની) અને (૪) નિરવચયા–નિરવચયા (હાની નહિ કે વૃદ્ધિ, નહિ) ઉપર ચભંગી છે.
નવમામાં રાજગૃહી નગરીનું, ઉદ્યોત (પ્રકાશ) તથા અધંકારનું, અઢીદ્વિપના મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં જ અદ્ધાકાળ (દિવસ રાત રૂપી કાળ) હોવાનું, અસંખ્ય લેકનું, અને અનંત. અહેરાત્રિનું કથન છે. અને દશમાં ઉદ્દેશામાં ચંદ્રમાના નિવાસસ્થાનનું કથન છે.
- છઠ્ઠા શતકના ૧૦ ઉદ્દેશા છે. પહેલામાં વેદના ને, નિર્જરાની દષ્ટાંત સહિત ચભંગી છે, તે આ પ્રમાણે -
(૧) મહાવેદનાને મહાનિર્જરા તે ડિમાધારી સાધુ જેમકે ગજસુકુમારાદિ તપસ્વી મુનિ. | (૨) મહાવેદના ને અલ્પનિરા તે છઠ્ઠી ને સાતમીના નારકી. | (૩) અલ્પવેદના ને મહાનિર્જરા તે ૧૪માં ગુણઠાણે. સ્થિત કેવળી
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૪૫ . (૪) અલ્પવેદના ને અલ્પનિર્જરા તે અનુત્તર વિમાનના દે.
મહાવેદનાવંત હોય કે અ૮૫ વેદનાવંત, પણ કર્મની નિર્જરા તો ભાવની પ્રશસ્તતા કે અપ્રશસ્તતા પ્રમાણે જ થાય છે. ભાવની પ્રશસ્તતા તપસ્વી કે ધ્યાનસ્થ મુનિવરને ગજસુકુમાર કે પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ કે સતી મૃગાવતીની જેમ મહાનિર્જરા થઈ ચારે ઘાતકર્મ નાશ પમાડી કેવળી પ્રભુ બનાવી દે છે, જ્યારે નારકોને મહાવેદના ભગવતાં થકાય કે ધાદ અશુભ ભાવ હોય છે તેથી અલ્પનિર્જરા થાય.
પછી કરણ વેદના અને કર્મની નિર્જરાનું કથન છે. તાપી ગયેલી તવી ઉપર પાણીનું ટીપું જેમ પળવારમાં નાશ પામે છે, તેમ જ્ઞાની, યાની કે તપસ્વી સંયમી સાધુના કર્મો સંયમની નિરતિચારને શુદ્ધ ભાવે કરેલી સાધના વડે, તથા અનાસક્ત ભાવે કરેલા તારૂપી અગ્નિથી બળીને ભસ્મીભૂત થઈ જાય છે. કરણ ૪ છે - મનકરણ, વચનકરણ, કાયકરણ, કર્મકરણ.
બીજા ઉદ્દેશામાં આહારને અધિકાર છે. તે માટે પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર જેવાનું કહ્યું છે. ત્રીજામાં કર્મ નિર્જરા માટે કમરાગ ન એજનરાગ વસ્ત્રોના દષ્ટાંતનું તથા કર્મના ૧૬ દ્વારનું કથન છે. તથા જીવની ચભંગી નીચે પ્રમાણે છે –
જીવની ભંગી (૧) સાદિ–સાન્ત તે સમ્યક્ત્વથી પડિવાઈ આશ્રી, સમક્તિથી પતિત થયે તે “આદિ,” અને ફરી સમક્તિ પામી ભવને અંત કરશે તે “સાન્ત,” બીજી રીતે ચારે ગતિને જીવ આશ્રી–જીવ જન્મે તે તેની
૧૦.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ ]
[ આગમસાર આદિ,” અને “મૃત્યુ પામે” તે “સંત” તેમ પણ કહ્યું છે. (૨) સાદિ-અનંત તે સિધ આશ્રી–સિદ્ધપદ પામે તે આદિ, હવે ચવવું (મૃત્યુ) નથી તે “અનંત, (૩)અનાદિ-સાન્ત તે ભવસિદિધકની લબ્ધિ આશ્રીભવ્ય જીવને આ લબ્ધિ અનાદિકાળથી સ્વભાવથી જ હોય છે, તેથી “અનાદિ,” અને તે ભવ્ય જીવને સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ થતાં જ આ લબ્ધિને અંત આવે છે તેથી “સાત” અને (૪) અનાદિ-અનંત તે અભવસિધિક આશ્રી કારણ કે અભવી જીવન. રાંસારની આદિ કઈ જાણી શકતા નથી તે “અનાદિ અને તે કદાપિ સંસારચકને અંત પામનાર નથી તેથી “અનંત.”
ચેથા ઉદ્દેશામાં પછી એક મુહૂર્તના શ્વાસોચ્છવાસ, તથા આવલિકાથી ઉત્સર્પિણું–અવસર્પિણનું કાળનું માન બતાવ્યું છે. સપ્રદેશ–અપ્રદેશનું તથા ૨૪ દંડકમાં પ્રત્યા
ખ્યાન અને આયુષ્ય બાંધવાનું કથન છે. ચાર ગતિમાં મનુષ્ય જ પ્રત્યાખ્યાન કરી શકે છે. બીજા નહિ. પ્રત્યાખ્યાની શુભ ગતિનું ને અપ્રત્યાખ્યાની બહુધા અશુભ ગતિનું બાંધે છે. - પાંચમાં ઉદ્દેશામાં તમસ્કાયનું, કૃષ્ણારાજનું, તથા લેકાંતિક દેવનું, છઠ્ઠામાં નારી, ને દેવોના આવાસનું, અને મારણાંતિક સમુદઘાતનું નિરૂપણ છે. સામામાં ધાન્યની ચેનિનું (બી કેટલા સમય સુધી વાવણી ગ્ય રહે તેનું) કાળ પ્રમાણ છે તથા પહેલા આરાનું વર્ણન છે,
આઠમામાં નરકનું, ગતિ નિબદધ આદિ છ પ્રકારના આયુર્બધનું કથન છે અર્થાત્ આગામી ભવનું આયુબંધાતી વખતે છ બેલ તે (૧) ગતિ, (૨) જાતિ, (૩) સ્થિતિ, (૪) અવગાહના (આકૃતિ–દેહમાન)પ્રદેશ (તેટલાઆયુષ્યમાં
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૪૭ કેટલા કર્માં ઉદયમાં આવશે તે, ) અને અનુભાગ (સંસારના રસ, તેના વળી છ ભેદ છે (૧) સુખ (૨) દુઃખ, (૩) સ'પત્તિ (૪) સંતતિ, (૫) સૉંચાગ ને (૬) વિયેાગ) ના ખધ પણ સાથે જ પડે છે. (નોંધ આ જાણી સુજ્ઞ જને તેા એ વિચારવાનું છે કે આ છ એ ખેલમાં સ‘પૂણ જી ંદગી આવી જાય છે, અને તે બધાની પ્રાપ્તિ કે દુ ભતા પૂર્વ ભવના જ શુભા શુભ કમ આશ્રિત છે, તે પછી આ ભવમાં આ બધું મેં કર્યું. મે કર્યુ” વિ. મે મે કારા કરવા–અહંકાર કરવા કેટલા બધા અજ્ઞાનજનક છે, નિરથ ક છે. આ અહુ ભાવ જ જીવને સંસારની ચાર ગતિમાં ભમાવે છે, અને કેવળી પ્રરૂપિત ધર્મ જ જીવાત્માને તેમાંથી ઘેાડાવી શકે છે. માટે ધર્મ સમજો ને આદરે. )પછી લવણ સમુદ્રના પાણીનુ સ્વરૂપ કહ્યુ છે અને શ્રીપ–સમુદ્રોના નામ છે.
નવમા ઉદ્દેશામાં એક કર્મીની સાથે અન્ય કર્મો બંધાવાનુ, દેવોના વૈક્રિય સ્વરૂપનું', ને શુધ્ધા શુધ્ધ લેશ્યા એનું, અને દશમામાં સુખ-દુ:ખના પુદ્દગલનું, જીવ અને ચૈતન્ય એક હાવાનું, જીવ અને પ્રાણ જુદા હાવાનુ, ભવ્ય અભવ્યના સ્વરૂપનું, જીવાના સુખ દુઃખાનું, આહારના ક્ષેત્રનું અને કેવળી નાંઇન્દ્રિયનું નિરૂપણ છે.
સાતમા શતકના ૧૦ ઉદ્દેશા છે : પહેલા ઉદ્દેશામાં આહારક-આ અણુાહારકનુ”, લોકના સ ́સ્થાનનુ', શ્રાવકની સામાવિશ્વનુ, પૃથ્વી ખેાઢતાં ત્રસકાયના ઘાતક નહીં હોવાનું, 4 શુદ્ધ ને નિર્દોષ આહારાદિ દેનારા સાધુના સયમ પાલનમાં સહાયક બની મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરે તેનુ ” કેટલી બધી અલ્પ વસ્તુ દેવાની ને કેવડા મોટા, મહાન લાભ, ભવના પાર આવી જાય, કર્માંની ગતિનું
•
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ ]
[ આગમસાર
સાધુને લાગતા પાપનું, અને ઈગાલ, ધૂમ, ક્ષેત્રાતિકાંત (અતિકાંત–ઉલ્લંઘન કરવું, બહારનું) કાલાતિકાંત. માર્ગીતિકાંત, શાસ્ત્રાતિત (જિનાજ્ઞા વિરૂધની) એષણીય (સૂઝતી) ગવેષણ, સામુદાણુ આહારના અર્થનું નિરૂપણ છે. બીજામાં સુપ્રત્યાખ્યાન દુપ્રત્યાખ્યાનનું, અને જીવના શાશ્વત. અશાશ્વત સ્વરૂપનું કથન છે. ત્રીજામાં વનસ્પતિકાયની અનંતકાયનું કથન છે. તે ડુંગળી બટાટા વિ. વિ. કંદમૂળ સોયની અણી ઉપર રહે તેટલા કંદમૂળમાં અસંખ્યાતી શ્રેણી છે, અકેકી શ્રેણીમાં અસંખ્યાતા પ્રતર છે, અકેકા પ્રતરમાં અસંખ્યાતા ગેળા છે, અકેકા ગાળામાં અસંખ્યાતા શરીર, છે, અને અકેકા શરીરમાં અનંતા જીવ છે, એને “સાધારણ વનસ્પતિ” કહેવાય છે. તેના ભેદ જાણી તેની દયા પાળીએ. તે આ ભવ અને પરભવ નિરાબાધ પરમ સુખ પામીએ, આને બાદર નિગેદ કહી છે. તેનું જઘન્ય ને ઉત્કૃષ્ટ, આયુષ્ય અંતમુહૂર્તનું કહ્યું છે. એક અંતમુહૂર્તમાં સાધારણ વનસ્પતિ ૬૫૫૩૬ વાર ચેવે ને ઉપજે, વેશ્યાનુસાર કર્મ સંચયનું, વેદના નિર્જરાનું અને નારકીની શાતા–અશાતાનું કથન છે. ચેથામાં સંસારી જીવનું પાંચમામાં ખેચર (પક્ષી) ની ૩ ચેનિનું, છઠ્ઠામાં “અહીં આયુષ્ય બાંધે, ત્યાં ભેગવે, અહીં અ૯૫વેદના ત્યાં મહાવેદનાનું, આભેગી અણભેગીનું, ૧૮ પાપથી બંધાતા કઠેર કમબંધનું જીવ દયા રાખવાથી શાતા પ્રાપ્ત કરવાનું, દુઃખ દેવાથી દુઃખ પ્રાપ્ત કરવાનું, અને છઠ્ઠા આરાનું વર્ણન છે. સામામાં સંવૃત સાધુની ક્રિયાનું કામનું, અવધિજ્ઞાન ને પરમાવધિ જ્ઞાનનું, પરમાવધિ જ્ઞાની તે જ ભવે કેવળજ્ઞાન પામી મોક્ષ જાય, અને અસંસીની અકામ વેદનાનું કથન છે. આઠમામાં
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
CAL
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૪૯ હાથી ને કંથવાના જીવ સરખા હેવાનું, ઉપલક્ષણે જીવમાત્રને આત્મા એક સરખો છે, ૧૦ પ્રકારની સંજ્ઞા તે આહાર, ભય, મિથુન, પરિગ્રહ, કેધ, માન, માયા, લોભ, લેક અને ઓઘ સંજ્ઞાનું અને નરકનું વર્ણન છે. નવમામાં સાધુના વૈકિયનું, કેણિક અને ચેડા રાજા વચ્ચે થયેલા મહાશિલાકંટક અને રથમૂસલ સંગ્રામનું, વરુણનાગના અભિગ્રહનું અને સંગ્રામમાં મરે તેની દેવગતિ આદિનું વર્ણન છે. અને દશમા ઉદેશામાં અન્ય તીથીનું, પાપપુણ્ય બંધાવાનું, અગ્નિ સળગાવનાર કરતાં બુઝાવનાર ઓછા કર્મ બાંધે. અચિત્ત પુદગલ પ્રકાશવાનું અને તેજલેશ્યાનું કથન છે.
આઠમા શતકના ૧૦ ઉદેશ છે. પહેલામાં પ્રગસા, મિશ્રા અને વિસ્ત્રસા પુદ્ગલેનું, “બીજામાં સાપ, વીછી અને મનુષ્યના વિષનું, છદ્મસ્થ ૧૦ વાત સર્વ ભાવથી ન જાણે “ન દેખે તે (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્મા– સ્તિકાય, (૩) આકાશાસ્તિકાય, (૪) શરીરથી અબદ્ધ જીવ અર્થાત્ શુદ્ધ સ્વરૂપી આત્મા, (૫) પરમાણુ પુદ્ગલ, (૬) શબ્દ, (૭) ગંધ, (૮) વાયુ, (૯) આ (વ્યક્તિ) જિન થશે કે નહિ, અને (૧૦) આ જીવ સિદ્ધ પરમાત્મા થશે કે નહિ તેનું તથા પાંચ જ્ઞાન ને ૩ અજ્ઞાનનું અને લબ્ધિ ૧૦નું નિરૂપણ છે. ત્રીજામાં વૃક્ષોના પ્રકારનું, શરીરના ટુકડામાં પ્રદેશનું, અને પૃથ્વીનાચરમાચરમનું કથન છે. ચેાથામાં પાંચ કિયા (૧) કાયિકી (૨) અધિકરણી (૩) પાસિઆ (૪) પારિતાવણીઆ (૫) પ્રાણાતિપાતિનું કથન છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં રરમા પદમાં (૧) આરંભિકી, (૨) પારિચાહિકી, (૩)અપ્રત્યાખ્યાની, (૪) માયા પ્રત્યયિકી અને (૫) મિથ્યા
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ ]
[ આગમસા
દનિકી ક્રિયાઓનું તેના માલિક સાથેનુ' અલ્પ મહત્વ સહિતનુ” કથન છે.
પાંચમામાં સામાયિકમાં ચારી કેાની ? તે સામાયિકમાં વગર આજ્ઞાએ કાઈ પણ વસ્તુને ગ્રહણ કરવી તે ચારી કહી છે, પણ સામાયિક કરતાં ઉતારેલા વસાધિ તેના પેાતાના જ રહે છે, તે બીજાના બની જતા નથી. ગતકાળના પ્રતિક્રમણાદિનુ અને ગેાશાલકના આજીવક મતના શ્રાવકાનું ને ભ. મહાવીરના શ્રાવકે સાથે તેની તુલનાનુ, કથન છે, છઠ્ઠામાં સાધુને શુદ્ધ આહાર આપવાથી એકાંત નિર્જરાનુ, અશુદ્ધ આપવાથી અલ્પ પાપ ને બહુ નિરાનું, તથારૂપના અસ યતીને દેવાથી પાપનું, અને જે સાધુને માટે આહાર આણ્યા હાય તેને જ આપવાનું વિધાન છે. ગુર્વાદ પાસે આલાચના કરતાં કે કરવા જતાં અધવચ્ચે કાળધર્મ પામે તા પણ તે સાધુ આરાધક ગણાય, દીપકનું અને શરીરની કાયિકી આદિ પાંચ ક્રિયાનું વિ. કથન છે. સાતમામાં સ્થવિર અને અન્ય તીથી ના પરસ્પર ત્રિવિધ ત્રિવિધ અસયમ બતાવી તેની ચર્ચા ચાલી અ`તે ભગવતે વિરના સચમને ત્રિવિધે સયમી કહેલી છે. અન્ય તીથીને અસંયમી કહેલ છે. આઠમામાં ગુરૂ પુદગલાની ગતિનું, પાંચ વ્યવહારનું, ઇરિયાપથીકને સાંપરાયિક ક્રિયાના ભાંગાનું, કયા, કયા કર્માંના ઉદયથી ૨૨ પરિષહ સાધુને પડે, અહીદ્વીપની અંદર ને બહાર સૂર્યના તાપનું, અને જ્યાતિષી દેવાનુ નિરૂપણ છે.
૪ બંધની ચાભ‘ગી છે. (૧) સાદિ–સાંત તે પડિવાઇ થયેલા ઉપશાંત માહનીય સમકિતી બાંધે તે સાંપરાચિક કમ, (૨) અનાદિ–સાંત તે ક્ષીણમેાહનીય કેવળી ભગવ ́ત હવે નવા સાંપયિક કમ ન ખાંધે તેથી અનાદિ “ સાંત ”
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ વિજ્ઞપ્તિ ].
[ ૧૫૧ (૩) અનાદિ-અનંત તે અભવ્ય આશ્રી તેના સાંપરાયિક કર્મને કદાપિ અન્તન આવે તેથી અને (૪) સાદિ-અનંત આ ભાંગ જીવને કદાપિ હાય નહિ, કારણ કે જીવમાત્ર શરૂથી અનાદિ કાળથી અનાદિ નિગોદના થાળામાં પહેલા ગુણઠાણે મિથ્યાત્વના ઘરમાં જ હોય, અને જેના કર્મબંધને કદાપિ અંત આવવાને નથી, “અનંત” કર્મબંધ છે તે અભવી જ હોય. એટલે તે “સાન્ત” કદાપિ સંભવે જ નહિ, માટે આ ભાંગી ન હોય. | નવમાં ઉદેશામાં કર્મબંધનું ને રર પરિષહેનું વિસ્તૃત નિરૂપણ છે, અને દશમાંમાં જ્ઞાન–ક્રિયાની ભેગી છે, તે આ પ્રમાણે કઈ શીલવંત છે. પણ જ્ઞાનવંત નથી તે
દેશ આરાધક', કઈ જ્ઞાનવંત છે, પણ શીલવંત નથી તે “દેશ વિરાધક. કેઈ શીલવંત છે ને જ્ઞાનવંત પણ છે તે “સવ આરાધકે કઈ શીલવંત નથી ને જ્ઞાનવંત પણું નથી તે “સર્વવિરાધક.
જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રાદિ ત્રણે આરાધનાને અધિકાર છે. પુદ્ગલ પરિણમ, કર્મ, જીવ પુદંગલ–પુદ્ગલનું રવરૂપ બતાવ્યું છે. નવમા શતકના ૩૪ ઉદ્દેશા છે. પહેલામાં જ બુદ્વીપનું વર્ણન છે; બીજામાં જોતિષી દેવેની સંખ્યા છે. ત્રીજાથી ત્રીશ ઉદ્દેશા સુધી દક્ષિણ દિશાના ૨૮ અંતરદ્ધનું અને ૩૧મામાં અગ્યા કેવળીનું વર્ણન છે. ૩રમાં ગાંગેય અણગારના ભાંગા અને ૩૩માં ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણને દેવાનંદા બ્રાહ્મણી ને જમાલિના અધિકાર છે. ૩૪માં ઉદ્દેશામાં ઘેડાની હત્યા, ઋષિને મારનાર અનંતજીવનો ઘાતક ગણાય એકને મારતાં અનેકથી વૈર બંધાય, અને સ્થાવરના ધારછવાસનું નિરૂપણ છે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર ]
[ આગમસાર દશમા શતકના છ ઉદેશા છે. પહેલામાં દિશા તથા પાંચ શરીરનું કથન છે. બીજામાં સંવૃત્ત સાધુનું, ચેનિનું, વેદનાનું અને આલોચનાથી થતી આરાધનાનું, ત્રીજામાં દેવેની આત્મઋદ્ધિનું, અલ્પઋદ્ધિવંત અને મહદ્ધિક દેવાનું, અશ્વના શબ્દનું ને ૧૨ પ્રકારની પ્રજ્ઞાપની ભાષાનું કથન છે, ચેથામાં ત્રાયત્રિશક દેવનું, પાંચમામાં ઈદ્રોની અગ્રમહિષી દેવીઓનું, છઠ્ઠામાં સૌધર્મસભાનું તથા ઉત્તરદશાના ૨૮ અંતરદ્વીપનું વર્ણન છે.
૧૧મા શતકના બાર ઉદેશ છે. પહેલા ઉદ્દેશામાં અનુક્રમે ઉત્પલનાં સાલુનાં પલાસનાં કુંભીનાં નાલિકનાં પપત્રના, કર્ણિકાના અને નલિનીના જીવનનું ૩૩ દ્વારથી વર્ણન છે. નવમામાં શિવરાજષિનું, દશમામાં લોકાલકનું પ્રમાણ, અગીયારમામાં સુદર્શન શેઠનું અને તેમના પૂર્વભવ મહાબલકુમારનું અને સિદ્ધપદ પામ્યાનું અને બારમાં ઉદ્દેશામાં આલંભિકા નગરીના ઈસીભદ્રપુત્ર નામે શ્રાવકનું અને પુગલ પરિવ્રાજકનું વર્ણન છે.
૧૨મા શતકના ૧૦ ઉશા છે. પહેલામાં શ્રાવસ્તીના શંખ તથા પિકખલિ આદિ શ્રાવકે સામુહિકરૂપે ભેજનાદિ કરીને પાક્ષિક પોષધ કરતાં. પણ એક વેળા શંખે ઉપવાસ બ્રહ્મચર્યાદિ વ્રતે લઈને પોષધશાળામાં પિષધ કર્યો, જ્યારે ખિલિજી વિ, શ્રાવકે એ ખાઈપીને પૌષધ કર્યા. બીજા દિવસે પ્રભુના દર્શને જતાં પ્રભુએ પોતાના શ્રીમુખે શંખ શ્રાવકના પૌષધને વખાણ્યો અને તેમની નિંદા ન કરવા અન્ય શ્રાવકોને કહ્યું વિ, અધિકાર છે, ત્રણ જાગરિકા (૧) બુદ્ધ જાગરિકા તે કેવળી ભગવંતેને હોય, તેમાં
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૫૩ પ્રમાદ અને નિદ્રાને સર્વથા અભાવ હોય છે, (૨) અબુદ્ધ જાગરિકા તે પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિયુક્ત છસ્થ મુનિવરોને હોય, અને (૩) સુદખ જાગરિકા તે જીવાજીવાદિ તોને જાણનારા સમક્તિ શ્રાવકને હોય, પછી કેધાદિ કષાય કરવાથી જીવ આયુષ્ય કર્મ સિવાયના બાકીના સાતે કર્મોને ગાઢ કરે છે અને અનંત સંસારી બને છે તેમ કહ્યું છે.
બીજા ઉદ્દેશામાં જયંતી શ્રવિકાના પ્રશ્નોત્તર છે (૧) જયંતી શ્રાવિકા – પ્રભુ ! જીવ ભારે શાથી બને છે?
ભ. મહાવીર – ૧૮ પાપસ્થાનકના સેવનથી, (૨) જીવને ભવસિદ્ધિપણું સ્વાભાવિક છે કે પાણિમિક?
પ્રભુ :- મોક્ષની યેગ્યતા સ્વભાવથી હોય છે પરિણા
મથી નહિ, (૩) કયારે પણ સંસાર જીવોથી ખાલી થઈ જશે?
પ્રભુ ? કદાપિ નહિ, કારણ છે અનંતાનંત છે. ત્રણે કાળના સમય કરતાં પણ જીવરાશિ અનંતાનંત
ગુણ વધારે હોવાથી સંસાર ક્યારેય ખાલી થવાનું નથી. (૪) સંસારને સર્જક કોણ?
પ્રભુ – વૃષ્ટિના સર્જક કેઈ નથી કારણકે તે અનાદિ
કાળથી છે અને અનંતકાળ સુધી રહેવાની છે. (૫) જયંતી :- પ્રમ! જીવ સૂતો ભલે કે જાગતો ભલે?
પ્રભુ – જે અધમી ને પાપમય પ્રવૃત્તિવાળા છે તે સૂતાં સારા છે જેથી અન્ય છ પીડાથી બચે, અને પોતે પાપથી બચે, જે ધાર્મિક છે તેમનું જાગવું સારું
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ ]
[ આગમસાર છે, કારણકે ધર્મપ્રવૃતિ કરી આત્મકલ્યાણ સાધે છે, તે પ્રમાણે અધમી નિર્બળ સારા ને ધમીસબળ સારા. (૬) છ દક્ષ હોય તે સારું કે પ્રમાદી હોય તે સારૂં?
પ્રભુ – ઉપર પ્રમાણે ધમ દક્ષ સારા ને અધમી
આળસુ સા. (૭) છેલ્લે પૂછયું તેદ્રિયને વશ પડેલો જીવ કેવા કર્મ બાંધે
પ્રભુ - ઈદ્રિયને વશ પડેલા જીવ કષાની જેમ જ ગાઢા પાપકર્મ બાંધે,
પ્રભુના જવાબ સાંભળી જયંતી શ્રાવિકા રાજી થઈ દેવાનંદા માતાની જેમ દીક્ષા લઈ સર્વકમ ખપાવી મેસે. પધાર્યા.
ત્રીજા ઉદેશામાં સાતે પૃથ્વી (નરક)ના નામ-ગોત્ર કહ્યા છે, ચેથામાં પરમાણુપુદ્ગલનું ને પુદ્ગલ પરાવર્તન કાળનું પાંચમામાં કોધાદિ ચારે કષાયની પર્યાનું અને તેમાં રહેલા પાંચ વર્ણ, પાંચ રસ, બે ગંધ ને ચાર સ્પર્શનું : વિરતૃત કથન છે. રૂપી પુગલમાં વર્ણાદિ હોય છે, આત્માદિ
અરૂપીમાં વર્ણાદિ હોતા નથી. છઠ્ઠામાં ચંદ્ર ને સૂર્યને ગ્રહણ કરનાર રાહુનું કથન છે. સાતમામાં જીવે સર્વજીવે. સાથે સર્વ પ્રકારના સંબંધ આ લાકમાં જોડયાનું કથન છે. કારણકે આવડા મોટા લાકમાં એકપણ પ્રદેશ એ નથી કે
જ્યાં જીવાત્મા જમ્યો ન હોય કે મર્યો ન હોય અને માતાપિતાદિ સર્વ પ્રકારના સંબંધથી જોડાયો ન હોય. આઠમામાં મોક્ષગામી દેવ હવે દેવલથી ચવી, નાગ હાથી કે મણિમાં ઉત્પન્ન થઈ લેકથી પૂજાવાનું, પછી મનુષ્ય જન્મ પામી. મેક્ષે જવાનું અને હિંસક પશુ નરકાદિ દુર્ગતિમાં
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૫૫. જવાનું કથન છે. નવમામાં બીજી અપેક્ષાએ દેના પાંચ ભેદ (૧) ભવ્ય દ્રવ્યદેવ જે આવતા ભવમાં દેવ થવાના છે. તે (૨) નરદેવ તે છ ખંડના ધણ એવા ચક્રવતી (૩) ધર્મદેવ તે આરાધક મુનિવરે (૪) દેવાધિદેવ તે તીર્થકર ભગવંતે અને (૫) ભારદેવ તે વર્તમાનમાં દેવપણે ઉપજ્યા છે તે અને તેમાં કેણ ઉપજે, તેમની સ્થિતિ આદિનું કથન છે ને અપબહત્વ છે, ને દશમા ઉદેશામાં આઠ આત્મા તે (૧) દ્રવ્યાત્મા, (૨) કષાયામા, (૩) વેગાત્મા. (૪) ઉપયોગાત્મા (૫) જ્ઞાનામા (૬) દશનામ (૭) ચારિત્રામા, અને (૮) વીર્યાભાના પરસ્પર સંબંધનું વિસ્તૃત કથન છે. અને પછી આત્માનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. નારકીને સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિના ત્રણ કારણે (૧) જાતિ
સ્મરણજ્ઞાન, (૨) ધર્મશ્રવણ-પૂર્વભવના સ્નેહના લીધે મિત્રદેવ નરકમાં આવીને ઉપદેશ આપે તેથી, અને (૩) વેદના અનુભવને લીધે પૂર્વભવમાં કરેલા પાપોને પશ્ચાતાપ થાય તેથી સમકિત પામે વિ. કથન છે.
તેરમા શતકના ૧૦ ઉદ્દેશ છે. પહેલામાં નારકીને નરકાવાસનું તેમાં નારકીની ઉત્પત્તિનું ઉદ્વર્તનનું (મૃત્યુનું, બહાર નીકળવાનું), લેયાનું કથન છે. કાપો તનલ અને કૃષ્ણ લેશ્યામાં મૃત્યુ પામનારા નરકમાં જાય છે. તેને પદ્મ ને શુકલ લેશ્યાવાળા દેવાદિ સદગતિ પામે છે. બીજામાં ચાર પ્રકારના દેવે (૧) ભવનપતિ, (૨) વ્યંતર, (૩)
જ્યોતિષી અને (૪) વૈમાનિકનું, તેમના આવાસો ને ભવન. ને વિમાનનું ને વેશ્યાનું કથન છે. દેવલોક પુણ્યશાળી જીવો માટે ભોગભૂમિ હોવાથી અહીં પુરૂષદ ને સ્ત્રીવેદના. સ્વામીએ જ જન્મે છે. નપુંસક વેઢ દેવામાં હેત નથી..
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ ]
[ આગમસાર
અસુરકુમારોથી લઈને બીજા દેવલેક સુધીના દેવે જે મોટાભાગે ભોગોમાં આસકત બની પુણ્યથી પરવારી જાય છે, તે ત્યાંથી ચ્યવીને પૃથ્વીકાયાદિમાં ઉત્પન્ન થાય છે,
જ્યાંથી તીર્થકર ભગવંતની કેટલીયે વીસીઓ પૂર્ણ થવા છતાં પણ બહાર નીકળી શકતા નથી. ત્રીજામાં દેવની પચિારણાનું, ચેાથામાં સાતમી નરકમાં પુરૂષદવાળા મનુષ્ય ને માછલા જ જે મહાભારેકમી છે તે તાંદુલીયામચ્છ જેવા શરીર ચેખાના દાણા જેવડું પણ ઘણું કુર અવ્યવસાયવાળા હોવાથી સાતમીમાં ઉપજે, નીચે નીચેની નરકમાં વધુ દુઃખ ને વધારે વેદના છે ને આયુષ્ય પણ વધુ છે. જે નસ્કાવાસે છે તેની આસપાસ જે અપકાયિક તેજસકાયિક વાયુકાયિક ને વનસ્પતિકાયિક જીવો છે તે પણ મહાકર્મ, મહાકિયા, મહાઆશ્રવ અને મહાવેદનાવાળા હોય છે, તેથી ત્યાં ઉપજીને પણ પાછા પાપકર્મોના બાંધનાર હોય છે. પછી ત્રણે લોકના મધ્યભાગો કયાં આવ્યા છે તેનું પાંચે અસ્તિકાયનું અને ત્રણે લોકના સંસ્થાનનું નિરૂપણ છે. પાંચમામાં નારક તેમજ અસુરકુમાર કેવળ અચિત્તાહારી છે તેમ કહ્યું છે, છઠ્ઠામાં નિરંતર ને સાતર ઉત્પત્તિનું– એક સમયે એકજીવ જન્મે ને તે જ સમયે બીજો જીવ પણ જમે તે નિરંતર ઉત્પત્તિ અને એના જન્મ વચ્ચે અન્તર પડે તે સાન્તર કહેવાય, અથવા એક ભવમાંથી બીજા- ભવમાં જતાં જે અંતર પડે તે સાન્તર અને તેથી વિપરિત નિરતર. નારકને દેવે બંને પ્રકારે ઉપજે છે, અસુરેન્દ્ર ચમરની ચમચંચા રાજધાનીનું અને સિંધસૌવીર દેશની રાજધાની વિતભયનગરનાં ઉદાયન રાજર્ષિના અધિકાર છે. તે રાજાએ પિતાના પુત્ર અભિચીકુમારનું આત્મહિત લક્ષ્યમાં
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૫૭ રાખી દીક્ષા લેતી વખતે તેને રાજગાદી ન આપતાં ભાણેજ કેશીકુમારને આપી. તેથી સંતાપ પામી અભિચકુમાર તેના. માસીયાઈ ભાઈ કેણિક રાજાને આશ્રયે ચંપાપુરીમાં વસેલ. ઘણા વર્ષો શ્રાવકધર્મની આરાધના કરી અંત સમયે ૧૫ દિવસન સંથારો કરી મૃત્યુ પામે છતાં પિતા સાથે બંધાચેલ વેર ન છોડયું. તેની આલોચના પ્રતિકમણદિ અંતસમય સુધી ન કર્યા તેથી અગ્નિકુમારનામે અસુરકુમાર દેવ. થયે છે, ત્યાંથી ચાવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મી ક્ષે જશે. ઉદયન રાજષિ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્ર પાળી તેજ ભવે મેક્ષે સધાવ્યા. સાર એ છે શ્રાવકધમ જીવનભર પાળવા છતાં વેર–વિરોધની આલોચના ન કરવાથી માનિક દેવગતી પામવાને બદલે હલકી ગતિના ભવનપતિમાં ઉપજવું પડયું. માટે કઈ સાથે વેર વિરોધ કરવા જ નહિ અને કદાચિત થઈ જાય તો. તેજ ભાવે આલોચનાદિ કરી આત્માની વિશુધિ કરી. લેવી.
સાતમા માં ભાષાનું, મન અને શરીર અને આત્માના. સ્વરૂપનું, પાંચ પ્રકારના મૃત્યુનું, આઠમામાં કર્મપ્રકૃતિના સ્વરૂપનું નવમામાં સાધુની વૈકિય લબ્ધિનું અને દશમામાં છદ્મસ્થ જીના સમુદ્દઘાતનું કથન છે. તે છ સમુદ્રઘાત. (૧) વેદના, (૨) કષાય, (૩) મારણાંતિક, (૪) વૈશ્યિ, (૫) આહાશ્ક ને (૬) તૈજસ સમુઘાત કહેવાય છે.
ચૌદમા શતકમાં ૧૦ ઉદ્દેશ છે. પહેલા ઉદેશામાં, મુત્યુ પછી મુનિના દેવગતિના ઉત્પાત સબંધી કહ્યું કે અંતસમયે જે દેવ–વિમાનને યોગ્ય લેગ્યા આવી હશે તે વિમાનમાં તેનો ઉત્પાદ થશે, અને જે દ્રવ્ય લેગ્યામાં મૃત્યુ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ ]
[ આગમસાર
પામે છે, તે દ્રવ્ય લેશ્યા દેવગતિમાં પણ કાયમ રહેશે, પછી એક ભવમાંથી ખીજા ભવમાં જવા માટે સમશ્રેણીમાં ઋજીગતિથી એજ સમયમાં, અને વિષમ-શ્રેણીમાં વિગ્રહ– ગતિથી એ, કે ત્રણ સમયમાં જીવ આવતા ભવના ઉત્ત્પત્તિસ્થાને પહોંચે છે. એ સમયમાં એક વિગ્રહ, ત્રણ સમયમાં એ વિગ્રહ થાય છે. ઋજુગતિથી જવાવાળા અન તરાપપન્ન કહેવાય છે અને વિગ્રહગતિથી જવાવાળા પર પરાપન્નક કહેવાય છે. વિગ્રહ નિયમા કાટખુણે થાય છે. ત્રીજામાં આત્માનું પતન કરનાર ઉન્માદ બે પ્રકારે થાય છે (૧) ચક્ષથી (૨) મેાહથી. અને તેના દશ ભેદનું, ઈંદ્ર વરસાદ વરસાવે અને ઇંદ્રની આજ્ઞાથી દેવા રતિક્રીડા કરવા આદિ ૪ કારણે તમસ્કાય (અંધકાર) કરે તેનુ કથન છે, ત્રીજામાં મિથ્યા દૃષ્ટિ દેવ મુનિને વંદન ન કરે અને સમકિતી દેવ કરે, ૨૪ દડકના જીવામાં વિનયનું અને નારકીના પુદ્ગલ-પરિણામ અમનાજ્ઞ હાવાનુ` કથન છે, ચેાથામાં પુદ્દગલ પરમાણુનુ, જીવાના સુખદુ:ખનું, અને ૧૦ પ્રકારના જીવ પરિણામ તે (૧) નરકાદિ ગતિ, (૨) દ્રા, (૩) કષાય, (૪) લેશ્યા, (૫) ચેાગ (૬) ઉપયેાગ (૭) જ્ઞાન, (૮) દન, (૯) ચારિત્ર ને (૧૦) વેદ પ્રમાણે જીવને થાય, અને ૧૦ અજીવ પરિણામ તે મધ, ગતિ, સંસ્થાન, ભેદ, વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શી, અગુરુલઘુ અને શબ્દ પરિણામ છે. પાંચમામાં ૨૪ દંડકના જીવા અગ્નિ વચ્ચેથી નીકળી શકે કે કેમ તેનું, નારકી ૧૦ અનિષ્ટ સ્થાન ભાગવે તે અનિષ્ટ શબ્દો, રૂપા, ગધ, રસ, ગતિ, સ્પર્શ, સ્થિતિ, લાવણ્ય, અપયશ, ને ઉત્થાન, દેવાને આ દશે સ્થાન સારા હોય વિ. નું કથન છે. છઠ્ઠામાં જીવાના આહારાદિનું, અને ઇંદ્રોના ભાગાનુ' કથન છે. સાત
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૫૯ મામાં ગૌતમ સ્વામીના બોધેલા કેવળી બની જતાં. છતાં પિતે કેવળ ન પામતાં થયેલા વિષાદનું, તેથી પ્રભુએ કરેલ સમાધાનનું. ભવાંતરના સંબંધનું–પ્રભુના ૧૮મા ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવના ભવમાં ગૌતમસ્વામીને જીવ પ્રભુને સારથી હતું, ત્યારથી પ્રભુના દેહ પ્રત્યે તેને ઘણો સ્નેહરાગ હતું, જે હજી આ ભવમાં પણ ચાલુ છે. પણ તે આ ભવમાં જ તુટશે ને તું પણ મારી જેમ કેવળી થઈ આ ભવે જ મોક્ષ પામીશ, વિ. કહ્યું. છ પ્રકારની તુલ્યતાનું તે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભવ, ભાવ ને સંસ્થાન તુલ્યતા, લવસસમ દેવોનું કથન છે. સંયમી તપસ્વી સાધુને એક છઠ્ઠ જેટલી તપસ્યા કરવાની બાકી રહી જાય અને જેને સાત લવનું આયુષ્ય ઓછું હોય ને તેથી મોક્ષના બદલે સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ઉપજવું પડે તેને લવસપ્તમ દેવ કહ્યા છે. આઠમામાં પહેલી રતનપ્રભા નરકથી વૈમાનિક દેવલોક સુધીના અંતર, સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાનથી સિદ્ધશીલા માત્ર ૧૨ જોજન દૂર છે. ત્યાંથી એક જોજન દર લોક પૂરો થઈ અલેક આવે છે, શાલ વૃક્ષને જીવ ફરી સાલ વૃક્ષ થશે, લેકે વડે પૂજાશે, પછી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય થઈ મેલે જશે, અબડ સંન્યાસીને તેના ૭૦૦ શિષ્યનો અધિકાર કહી નિયમપાલનનું માહાત્મ્ય કહ્યું છે. દેના સુખ અને શક્તિનું ને જાંભક દેવાની કાર્યવાહીનું કથન છે. નવમામાં સાધુ પોતાના કર્મને વેશ્યાના પુદ્ગલે સૂક્ષમ હાવાથી જાણી કે દેખી શક્તા નથી. પણ તેના લીધે સુખદુઃખાદિ મેળવનાર પોતાના આત્મા ને શરીરને જાણે છે, પછી નારકીને દુઃખદ પુદ્ગલ હેય ને દેવોને સુખપ્રદ હોય તેનું, સૂર્યપ્રભાનું અને સંયમી સાધુને પ્રગટતી તેજે– લેશ્યા દેવની તેજે લેશ્યા કરતા વધુ શક્તિવાળી હોય તેનું
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦ ]
[ આગમસાર કોષ્ટક છે, ટુંકમાં વધુ મહિનાના દીક્ષિતને વધુ શક્તિશાળી તે લેશ્યા પ્રગટે. ૧૨ માસના દીક્ષિતને અનુત્તર વિમાનના. દેવો કરતાં પણ વધુ શક્તિશાળી તેજલેશ્યા હોય છે અને દશમા ઉદેશામાં ભવસ્થ કેવળી સિદ્ધને જાણે ને બધા જીવોને દેખે, અને પ્રશ્ન પૂછ્યું કે વિના પૂછયે પણ જવાબ આપે, જ્યારે સિદ્ધ ભગવંત અશરીરી હોવાથી અભાષી છે, બેલતા નથી.
૧૫મા શતકમાં એક જ ઉદેશે ગોશાલક વિષે છે. પ્રારંભમાં “નમે સુયદેવયાએ ભગવઈએ?” અર્થાત્ “ભગવતી શ્રુતદેવતાને નમસ્કાર કરૂં છું” એમ કહ્યું છે. ગશાળ ભ. મહાવીર પાસે બીજા ચાતુર્માસમાં આવે છે અને છ વર્ષ પ્રભુ સાથે વિચરી તેજેશ્યા પ્રાપ્ત કરવાની વિધિ પ્રભુ પાસે જાણ તેજલેશ્યા લબ્ધિ મેળવે છે, પછી પ્રભુથી જુદું પડી પિતાને જિન કહેવરાવી આજીવક મતની સ્થાપના કરે છે. શું તે જિન છે? એવા ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે કે ના, તે જિન નથી. પણ મેખલીપુત્ર છે. આ સાંભળી શાળે ગુસ્સે થયા છે, પ્રભુના સસરણમાં જઈ પ્રભુના અવર્ણવાદ બોલે છે. તેને વારનાર સર્વાનુભૂતિ અને સુનક્ષત્ર અણગારને તેજલેશ્યાથી. બાળીને ભસ્મ કરી દે છે. પછી ભ. મહાવીર પર તેજલેશ્યા છોડે છે. પણ તે લેગ્યા કદાપિ તીર્થકરને બાળી શકે નહિ, તેથી પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી, ગોશાળાના શરીરમાં પાછી સમાઈ જાય છે, જેના તાપથી તેના શરીરે દાહ બળે છે, ત્યારે પ્રભુ કહે છે :- શાલક ! તારી તેતેશ્યાથી મારૂં મત્યુ થવાનું નથી. હું હજી ૧૬ વર્ષ સુધી વિચારીશ, પણ તું સાત રાત્રિ પૂરી થયે મરીશ.” અંત સમયે તેને સાચું
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ] ભાન થાય છે કે હું જિન નથી. તેથી પિતાના અનુયાયીઓને તેમ કહીને કબુલાત કરે છે કે મેં તમને સૌને છેતર્યા છે, ને સાધુઓની હત્યા કરી છે, માટે મૃત્યુ પછી મને ઘસડીને લઈ જજો ને લોકોને આ વાત જણાવજે, આને લીધે તેને સંસાર અનંતગણ ઘટી જશે. છતાં સાતમી નરકથી માંડીને દરેક નિમાં બબ્બેવાર જન્મ પામી છેવટે દઢપ્રતિજ્ઞ કેવળી થઈ ક્ષે જશે. તેલેશ્યાથી પ્રભુને લેહીના ઝાડા થયા, જે રેવતી ગાથાપતિએ વોરાવેલા કેળા પાકથી મટી ગયા. પ્રભુ શાતા પામ્યા.
૧૬ શતકમાં ૧૪ ઉદ્દશા છે - પહેલામાં જીવ અવિરતિના કારણે અધિકરણ ને સ્વયં અધિકરણરૂપ છે. શરીર ને ઇન્દ્રિય આંતર અધિકરણ ને શસ્ત્રાદિ બાહ્ય અધિકરણ છે. જે ભાગ્યશાળીઓ પાપથી વિરમી સંયમી બન્યા છે તેના શરીરાદિ અધિકરણ મટી ધર્મસાધનાના ઉપકરણ બની જાય છે. બીજામાં જા–વૃદ્ધાવસ્થાને શેક તે માનસિક સંકલેશનું, પાંચ અવગ્રહ–દેવેન્દ્રનો, રાજાને, ગાથાપતિને, શય્યાતરને છે. સાધમિક-નું કથન છે. શકે પ્રભુને ને, સાધુઓને અવગ્રહની આજ્ઞા આપી છે. ઈદ્રો ઉઘાડા મેઢે બેલે તે સાવદ્ય (પાપમય) ભાષા, અને મોટું ઢાંકીને બેલે તો નિરવદ્ય ભાષા કહેવાય. જીવ પોતે પોતાના કર્મોને બાંધનાર છે તેમ કહ્યું છે. ત્રીજામાં કર્મપ્રકૃતિના બંધ અને કેઈપણ સાધુને વાઢકાપ આદિ ક્રિયા નિસ્પૃહભાવે કરવામાં આવે તે સર્જન આદિને કોઈપણ ક્રિયા લાગતી નથી તેમ કહ્યું છે. ચોથામાં સાધુ તપ વડે જેટલી નિર્જરા કરી શકે તેટલી નારકીને જીવ કેટી વર્ષના દુઃખ ભોગવવા ૧૧
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧દર ]
[ આગમસાર છતાં ન કરી શકે તેના ઉપર વૃદ્ધ જનનું દૃષ્ટાંત છે, પાંચમામાં ગંગદત્ત દેવના પૂર્વભવનું, છઠ્ઠામાં સ્વપ્નનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. અર્ધજાગૃતને સ્વપ્ના આવે. તીર્થકરની માતા ૧૪ મહાસ્વપ્ન ચેકખા જુએ, ચકવતીની માતા તે ૧૪ ઝાંખા જુએ, વાસુદેવની માતા ૭, બલદેવની માતા ૪ અને માંડલિક રાજાની માતા ૧ સ્વપ્ન જુએ. ભ. મહાવીરે જોયેલા ૧૦ સ્વપ્ન અને તેના ભાવ કહ્યા છે અને મુક્તિદાયક ૧૬ વિશિષ્ટ, સ્વપ્નાઓના ફળ જેમકે પાસરોવર, કે રત્નોના ભવન કે સમુદ્રને જુએ કે તેમાં પ્રવેશ કર્યાનું જુએ તો ભવસાગરથી મુક્ત બને. વિ. નું કથન છે. સામામાં ઉપયોગના બે ભેદ (૧) સાકાર તે જ્ઞાન ઉપયોગને (૨) નિરાકાર તે દર્શન ઉપગના ભેદ કહ્યા છે, આઠમામાં લેકનું સ્વરૂપ, એક સમયમાં પરમાણુ લેકના અંત સુધી જવાની શક્તિ ધરાવે છે તેનું, અને વરસાદમાં હાથ લંબાવતાં પાપકિયા લાગે તેનું કથન છે. નવમામાં બલી ઈનિંદ્રની સભાનું, દશમામાં અવધિજ્ઞાનનું ૧૧મામાં દ્વીપકુમારનું અને ૧૨, ૧૩ ને ૧૪માં ઉદ્દેશામાં અનુક્રમે ઉદધિકુમારનું, દિકુમાર ને સ્વનિતકુમારનું કથન છે. સત્તરમા શતકના ૧૭ ઉદ્દેશા છે. પહેલામાં ઉદાયન અને ભૂતાનંદ હાથી ત્રીજા ભવે મોક્ષે જશે તેનું, જ્યાં રાગ-દ્વેષ છે ત્યાં ક્રિયા લાગે ને કમ બંધાય તેનું ને છ પ્રકારના ભાવ (૧) ઔદયિક, (૨) ઔપશમિક, (૩) ક્ષાચિક, (૪) ક્ષાપશમિક, (૫) પરિણામિક ને (૬) સાન્નિપાતિકનું કથન છે, બીજામાં ધમી_અધમી, પંડિત–બાલ, ને વતી–અવ્રતીનું (બાલ પંડિત)ને કર્મબંધનું કથન છે, ત્રીજામાં શૈલેષી સાધુ કંપે નહિ, સદા સ્થિર રહે, પાંચ શરીરના પાંચ પ્રકારની હલનચલનનું, તથા ૨૮
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[૧૬૩ પ્રકારની સંવેગાદિ ધર્મ આરાધના અને તેના મેક્ષ ફળનું કથન છે, ચોથામાં પ્રાણાતિપાતાદિ ૧૮ પાપક્રિયાનું ને જીવમાત્ર સ્વયં કરેલા કર્મના ફળ ભેગવે છે, પરકૃતના -નહિ તેનું કથન છે, પાંચમામાં ઈશાનંદ્રની સભાનું,
છઠ્ઠાથી બારમા સુધીમાં પાંચે સ્થાવરની ત્રણે લેકમાં ઉત્પત્તિનું, અને ૧૩ થી ૧૭ સુધીમાં નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર, વિદ્યુતકુમાર, વાયુ ને અગ્નિકુમારોના આહાર, ઋદ્ધિ આદિનું કથન છે. ૧૮મા શતકના ૧૦ ઉદ્દેશ છે. પહેલામાં પ્રથમ-અપ્રથમનું–સંસારી જો સ્વભાવથી અપ્રથમ છે અને સિદ્ધના જેવો પ્રથમ છે, ચરમ–અચરમનું, બીજામાં કાર્તિક શેઠને અધિકાર છે. તે શેઠે પિતાના ૧૦૦૮ મુનિમે સાથે ૨૦મા મુનિસુવ્રત તીર્થંકર પાસે દીક્ષા લીધાનું અને શકેન્દ્ર તરીકે સૌધર્મ વિમાનમાં ઉપજયાનું કથન છે. ત્રીજામાં માર્કદીપુત્ર અણગારના પ્રશ્નના જવાબમાં પ્રભુએ કહ્યું કે પૃથ્વી, પાણીને વનસ્પતિકાયના જીવો કાપત કે કૃષ્ણ લેશ્યામાં રહ્યા છતાં ત્યાંથી સીધા મનુષ્ય જન્મ પામી, સમક્તિ પામી, ચારે ઘાતી કર્મોને ક્ષય કરી, કેવળી બની મેક્ષ મેળવી શકે છે, “ચરમ” કર્મનું તે કેવળી ભગવંત આયુષ્યના છેલ્લા સમયમાં જે કર્મ વેદીને નિર્જરે તે ચરમ કહેવાય. કર્મના દ્રવ્ય ને ભાવબંધનું ને પાપકર્મોના ભેદનું ને નારકીના આહારનું કથન છે. ચોથામાં જીવના પરિભેગમાં શું આવે તેના જવાબમાં પ્રભુએ કહ્યું કે પ્રાણાતિપાત યાવત મિથ્યાત્વ શલ્ય વિરમણરૂપી ૧૮ ધર્મસ્થાને, ધર્માસ્તિકાયાદિથી આકાશાસ્તિકાય સુધી ૩ દ્રવ્ય સર્વથા અરૂપી હોવાથી, તથા શૈલેશિ પ્રાપ્ત અણુગાર ને સિદ્ધભગવંત કેઈને -ઉપદેશ આપતા ન હોવાથી ને પુદગલ પરમાણુ અતિ સૂક્ષમ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪ ]
[ આગમસાર હવાથી જીવના પરિભેગમાં આવતા નથી, જ્યારે ૧૮ પાપસ્થાનકેનું જ્યારે જીવ સેવન કરે છે, ત્યારે તે જીવને ચારિત્ર મેહનીય કર્મને ઉદય વતે છે તેથી તેના પરિભોગમાં આવે છે. તથા પાંચે સ્થાવર છે કે તેમના કલેવર પરિગમાં, આવે છે. પછી ચારે કષાયેની નિર્જરાનું ચાર યુગ્મ (સંખ્યા) કૃતયુગ્મ, જ, દ્વાપર યુગ્મ અને કપાસનું કથન ૨૪ દંડકની અપેક્ષાએ કર્યું છે. પાંચમાંમાં અમાયી સમ્યગૂદષ્ટિ, તથા માથી મિથ્યાદિષ્ટી દેવો તથા નારકે હોય છે. પહેલા શેભનીય ને પુણ્ય બાંધનારા હોય છે ને મિથ્યાદિષ્ટી, દેવો અશોભનીય ને પાપકર્મ બાંધે છે. પહેલા પ્રકારના. નારક અલ્પકમી ને અલ્પવેદનાવાળા ને બીજા મહામીને મહાવેદનાવાળા હોય છે. છઠ્ઠામાં ગોળ વિ. પદાર્થો અને ભ્રમર વિ. જીવનમાં નિશ્ચયનયથી ૫ વર્ણ, ૨ ગંધ, ૫ રસ, ને ૮ સ્પર્શ હેય, છતાં વ્યવહારનયથી ગોળ મીઠે ને ભમર કાળે કહેવાય, ને પરમાણુમાં ૧ વર્ણ, ૧ ગંધ, ૧ રસને ૪ સ્પર્શ હોય તેમ કહ્યું, સાતમા માં કેવળી સત્ય જ બોલે, ૩ પ્રકારની ઉપાધિ (૧) કર્મોપધિ, (૨) શરીર પધિ, અને (૩) બાઘોધિ છે. નારકે ને એકેદ્રિયને બાહ્ય ઉપધિ હોતી નથી. બાકી બધા જીવોને ત્રણે હોય, પ્રણિધાન (એકાગ્રતા)બે પ્રકારનું સુપ્રણિધાનને દુપ્રણિધાન છે.મન-વચન-કાયાને યોગ રૂપે ૩ પ્રકારના પ્રણિધાન છે. સુપ્રણિધાન માત્ર મનુષ્યને હોય, બીજા છ અવિરતિ હોવાથી ન હોય, દુપ્રણિધાન બધા ને હોય. મંડુક શ્રાવકે પવન વિ. દષ્ટાંત આપીને કહ્યું કે હવા ન દેખાતી હોવા છતાં પાંદડા હાલવાથી તેના અસ્તિત્વને આપણે માનીએ છીએ. તેમ ધર્માસ્તિકાયાદિ આપણે ન જોઈ શકતા હોવા છતાં, તેના લક્ષણથી સર્વજ્ઞા
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૬૫ તેના અસ્તિત્વને કહે છે તે આપણે માનવું જોઈએ. આમ સમજાવીને અન્ય તીથીઓને નિરૂત્તર કર્યાનું ને પ્રભુએ તેમની પ્રશંસા કર્યાનું કથન છે. દેવો વિકુવણા કરી હજારો રૂપ ધરી શકે તેનું, દેવાસુર યુદ્ધ કેઈક વખતે થાય પણ ખરૂં તેનું કથન છે અને દેવાની કર્મનિર્જરાનું કથન છે. આઠમામાં સમિતિવંત સાધુના પગ તળે કદાચિત કઈ જીવ કચરાઈ જાય, પણ તેમને સાંપરાયિક ક્રિયા ન લાગે પણ ઈર્યાપથિક કિયા લાગે, કારણકે રાગ–ષ વિનાના જીવને અલ્પકર્મબંધ થાય છે, પાપના દ્વાર જેમણે મહાવ્રત લઈ બંધ કર્યા છે તેવા જૈન મુનિવરો પંડિત છે, તમે તેવા નથી માટે હજી બાળ છે એમ કહી ગૌતમસ્વામીએ અન્ય તીથી એને નિરૂત્તર કર્યાનું અને છદ્મસ્થ પરમાણુ ન દેખે તેનું કથન છે. નવમાંમાં ભવ્ય દ્રવ્ય નારક અર્થાત્ જે જીવ મરીને પછી નરકમાં જવાને છે–તેનું કથન છે; તે તિર્યંચ અને મનુષ્યો છે અને દશમાં ઉદેશામાં લબ્ધિસંપન્ન સાધુ શસ્ત્રથી છેઠાય નહિ, પરમાણુ પુદ્ગલ અતિ સૂક્ષમ હોવાથી વાયુકાયથી સંસ્કૃષ્ટ થાય છે, પણ વાયુકાય મોટો હોવાથી પરમાણુથી વ્યાપ્ત થતો નથી, અને અંતે સૌમિલ બ્રાહ્મણ પ્રભુને પ્રશ્નો પછી સામધાન પામી પ્રભુ પાસે શ્રાવક ધર્મ અંગીકાર કરે છે તેનું વિસ્તૃત કથન છે.
શતક ૧૯ ના ૧૦ ઉદ્દેશ છે – પહેલા બે ઉદ્દેશામાં લેશ્યાનું નિરૂપણ છે, ત્રીજામાં પૃથ્વીકાયાદિ પાંચે સ્થાવરના જીનું ૧૨ દ્વારે-(૧) ચાતુ, (૨) લેયા, (૩) દષ્ટિ, (૪) જ્ઞાન, (૫) યોગ, (૬) ઉપયોગ, (૭) આહાર, (૮) પ્રાણાતિપાત, (૯) ઉત્પાત, (૧૦) સ્થિતિ (૧૧) સમુદ્દઘાત અને(૧૨) ઉદ્દવર્તના–કાશ નિરૂપણ છે, પાંચે સ્થાવરમાં કોણ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આગમસાર કેનાથી સૂક્ષમ છે તે કહ્યું છે, સૂકમ–બાદરને અપબહુવ તેની અવગાહના, વેદના સ્પર્શ આદિનું કથન છે.
થામાં (૧) આસવ, (૨) ક્રિયા, (૩) વેદના અને (૪) નિર્જ રારૂપી ૪ બેલના નારકાદિ ની અપેક્ષાએ “મહા” અને “અપ” ની અપેક્ષાએ ૧૬ ભાંગાનું નિરૂપણ છે. પાંચમામાં ચરમ અર્થાત્ અલ્પાયુષી ને પરમ એટલે દીર્ધાયુષીનું નાચ્છાદિ ૨૪ દંડકના ઉપર ચોથા ઉદ્દેશાના ૪ બેલની અપેક્ષાએ નિરૂપણ છે, છઠ્ઠામાં દ્વીપસમુદ્રના પરિમાણનું, સાતમામાં દેવોના આવાસનું, આઠમામાં એકેદ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના પાંચ જાતિના જાની નિવૃત્તિનું, જાતિ પ્રમાણે શરીરનું બાંધવું તે “નિવૃત્તિ કહેવાય છે–દરેક જીવ પોતપોતાના જાતિ નામ કર્મ પ્રમાણે શરીરની નિવૃત્તિ કરે છે. તે પ્રમાણે, કમ નિવૃત્તિ, શરીર નિવૃત્તિ, ઈદ્રિય નિવૃત્તિ, ભાષા, કષાય, વર્ણ, સંસ્થાન, સંજ્ઞા, લેશ્યા, દૃષ્ટિ, જ્ઞાન, અજ્ઞાન, રોગ અને ઉપગ નિવૃત્તિનુંકુલ ૮૨ પ્રકારથી નિરૂપણ છે. નવમામાં કરણના પ૮ બેલ છે, જેના વડે કાર્ય થાય તે “કરણ” કહેવાય છે, જેમકે કુહાડી વડે લાકડુ કપાયું તે કુહાડી દ્રવ્યકરણ છે, જે ક્રિયા ચાલુ છે તે કરણ છે, અને કાર્યની પૂર્ણાહુતિ “નિવૃત્તિ” છે, કરણના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભવને ભાવકરણ, અકેક ભેદે છે, શરીકરણ પાંચ ભેદે, ઇંદ્રિયકરણ પાંચ ભેદે, ભાષાકરણ ૪ ભેદે, પુદ્ગલકરણ વર્ણાદિ ૫ ભેદ, મન કષાય, ને સંજ્ઞાકરણ ચચ્ચાર ભેદે, સમુદઘાતકરણ ૭ ભેદે, લેશ્યાકરણ છ ભેદ, વેદકરણ ૩ ભેદે ને પ્રાણાતિપાત કરણ એકેઢિયાદિ પાંચ જાતિના પાંચ ભેદે, એમ કુલ ૫૮ ભેદે છે અને દશમામાં વ્યંતર દે સમાહારવાળા, સમાન
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૬૭
શરીરવાળા ને સમાન શ્વાસેાચ્છવાસ વાળા નથી તેમ કહ્યું. શતકર૦ ના ૧૦ ઉદ્દેશા છેઃ–પહેલામાં એઇ દ્રિયાદિત્રણ વિગલે દ્રિય જીવા જુદા જુદા રહી આહાર કરે, પરિણમન કરે અને પોતપોતાના સ્વત ંત્ર શરીર માંધે, કૃષ્ણ, નીલને કાપેાત લેશ્યાવાળા હાય, કોઈ સમ્યગ્દષ્ટિ ને કોઈ મિથ્યાદ્રષ્ટિ હાય, પણ મિશ્ર દૃષ્ટિ ન હોય, મતિ ને શ્રુતજ્ઞાન ને કાયને વચનચેગ હાય, ત્રણેનુ જઘન્ય આયુ. અંતર્મુહૂનું ને ઉત્કૃષ્ટ બેઇંદ્રિયનુ ૧૨ વર્ષીનું, તેઈંદ્રિયનુ ૪૯ દિવસનુ' ને ચોરે - દ્રિયનુ` છ માસનુ' હાય છે, ને પ ́ચે ક્રિયનુ* જ. અંતમુહુત ને ઉત્કૃષ્ટ ૩૩ સાગરોપમ દેવ ને નારીની અપેક્ષાએ છે. ખીજામાં લેાકાકાશને અલેાકાકાશન, ધર્માદિ પાંચે દ્રવ્યાના પર્યાય નામેાનું, ત્રીજામાં આત્મધર્મનું, પ્રાણાતિપાતાદિ ૧૮ સ્થાનકા વિ. ૪૩ ભાવાનું જે માત્ર જીવમાં હાય છે. પણ જડમાં હાતા નથી. “જીવે પૂર્વભવામાં જે જે શરીરે ધારણ કર્યા હાય, તેને જો વાસરાવી દઈએ નહિ, તે તે શરીરના ક્લેવર કે સપત્તિ વડે જે જે પાપણ થાય તેનું પાપ આપણાને સતત લાગ્યા કરે છે, દા. ત. લેાઢામાં કોઈ વખતે આપણા જીવ હાય ને પછી તેમાંથી ચવી જાય ને જડ લટ્ટુ ધાતુરૂપે રહે તેમાંથી જે કાંઈ શસ્ત્રો અને વડે જે હિંસક્ર કાર્યો થાય તેના પાપકમ તે લેાઢાના શરીરને જ્યાં સુધી આપણે વાસીરાવીએ નહિ ત્યાં સુધી આપણને લાગ્યા કરે. તે પ્રમાણે મકાનખ‘ગલા વિ. ખાંધ્યા હાય, કે સ્કુટર-કાર વિ. લીધા હેાય, ને આપણે મૃત્યુ પામીએ પછી પણ તેના કારણે જે પાપકમ થાય તેના પાપકમ આપણે ગમે તે ભવમાં ગયા હાઇએ ત્યાં પણ લાગે. આને “રાવી” આવે તેમ કહ્યુ છે.” પછી
ને તેના
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ ]
[ આગમસાર ગમાં આવેલા જીવને ૫ વર્ણ, ૫ રસ, ૨ ગંધ, ને ૮
સ્પર્શ હોય તેમ કહ્યું છે. ચેથામાં પાંચ ઇન્દ્રિયેના ઉપચય (વૃદ્ધિ) ૫ પ્રકાર છે ને ઇદ્રિય ગ્ય પુદગલેથી તેની વૃદ્ધિ થાય છે, પાંચમામાં પરમાણુના વર્ણાદિનું કથન છે અને તેના ૪ ભેદ–દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ ને ભાવ પરમાણુના બતાવ્યા છે. છઠ્ઠામાં પૃથ્વીકાયાદિ પાંચે એકે દ્રિય છે જે હાલ નરકની પૃથ્વીમાં ઉપજ્યા છે તે યવને દેવલોકની ભૂમિમાં પણ કેદ્રિયપણે ઉપજે, તથા ઉત્પત્તિ પૂ આહાર ગ્રહણ કરે અને પછી ઉપજે અને કોઈ જીવ પહેલા ઉપજે અને પછી આહાર ગ્રહણ કરે, સાતમા માં ૩ પ્રકારના કર્મબંધ (૧) જીવપ્રયોગ બંધ-કમ દલિકોને આત્મા સાથે બંધ થાય તે, (૨) અનંતર બંધ-કર્મબંધ થયા પછીના પહેલા સમયે જે બંધ થાય છે, અને (૩) પરંપર બંધદ્વિતીયાદિ સમયે જે બંધ થાય છે. આ ત્રણે બધે ચોવીસે કંડકના જીવને થાય. વિ. કથન છે.
આઠમા ઉદ્દેશામાં–અઢીદ્વીપના માનવક્ષેત્રમાં પાંચ ભરત, ૫ અરવત ને ૫ મહાવિદેહ ક્ષેત્રરૂપી ૧૫ કર્મભૂમિ કહી છે. જ્યાં “અસિ (શસ્ત્રાદિ), મસિ (લેખનાદિ) ને કસિ (કૃષી–ખેતીવાડી,) સંબંધી કર્મો થાય તે કર્મભૂમિ કહેવાય છે. આ ક્ષેત્રોમાં જન્મેલા માનવોને રાગ-દ્વેષ થાય છે, તેથી કર્મોને બાંધે છે, અને સંસારથી કંટાળી વૈરાગ્યવાસિત બની સંયમ લઈ કર્મોને ક્ષય પણ કરી શકે છે ને મોક્ષપ્રાપ્તિ મનુષ્યભવ પામી આ ક્ષેત્રોમાંથી જ થાય છે. તેથી જ તીર્થકર વિ. ૬૩ શલાકા પુરુષો દરેક અવસર્પિણ ને ઉત્સર્ષિણીકાળમાં ભરત ને એરવત ક્ષેત્રોમાં નિયમા થાય છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સદા ચોથો આરો પ્રવર્તે છે. તેથી સદા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૬૯
તીર્થંકરા હાય છે. જ્યાં ઉપરોક્ત પ્રકારના ત્રણ કમ નથી, તેવા હેમવત, હિરણ્યવત, હરિવ, રમ્યક, દેવકુરૂ તથા 'ઉત્તરકુરૂ નામના આ છ ક્ષેત્રો પણ અઢીદ્વીપમાં પાંચ, પાંચની સંખ્યામાં છે. તેને અષ્ટમભૂમિ કહી છે. તેની કુલ સખ્યા ૩૦ છે. ત્યાં યુગલિયા જ જન્મે છે. પુણ્યની પ્રચુરતાને લીધે દશ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષ તેમની બધી જરૂરીયાતા પૂરી પાડે છે. તેથી કષાયભાવા મઢ હાય છે એટલે નિયમા દેવગતીમાં જાય છે.
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સદા અને ભરત અને અરવત ક્ષેત્રોમાં વચલા ૨૨ તીથંકરા ચતુર્થાંમ–ચાર મહાવ્રતરૂપી ધના ઉપદેશ કરે છે અને દ્વેષ લાગે તેા જ ત્યારે પ્રતિક્રમણ કરવાનુ` હેાય છે. અને પહેલા ને છેલ્લા તીથંકરના વારામાં પ‘ચયામ અર્થાત્ પાંચ મહાવ્રતરૂપી ધર્મ હાય છે અને સવાર–સાંજ પ્રતિક્રમણ અવશ્ય કરવાનું હેાય છે.
જબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીકાળમાં ઋષભદેવથી મહાવીર સ્વામી સુધી ૨૪ તીર્થકર થયા છે. તેમાં ૨૩ આંતરા જાણવા. તેએમાં પ્રથમના આઠ ને અંતિમ આઠ તીથકરાના આંતશમાં કાલિકશ્રુતના વિચ્છેદ થતા નથી. પરંતુ મધ્યના ૮ તીથંકરાના ૭ અંતરકાળમાં કાલિક શ્રુતના વિચ્છેદ થયા અને દૃષ્ટિવાદના વિચ્છેદ્યતા બધા જિનાન્તરામાં થયા છે.
મહાવીર સ્વામીનું પૂગત શ્રુત ૧૦૦૦ વર્ષ સુધી રહેશે, અને તેમનું શાસન ૨૧ હજાર વર્ષ સુધી પ્રવતશે, આવતી ઉત્સર્પિણીના છેલ્લા તીર્થંકરનું શાસન પહેલા ભ, ઋષભદેવના શાસન માફ્ક હજાર વર્ષ ઉણું (એછું) એક
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ ]
[ આગમસાર લાખ પૂર્વનું જાણવું, એ પ્રમાણે બાકીના બધા તીર્થકરના. શાસનકાળ અવસર્પિણના તીર્થકરોથી ઉલટા અનુક્રમે જાણવા. તે પહેલા પદ્મનાભ તીર્થકરને શાસનકાળ છેલ્લા મહાવીર સ્વામીના ર૧૦૦૦ વર્ષના શાસનકાળ પ્રમાણે, જાણ.
તીર્થકર નિયમા તીર્થ નથી પણ તીર્થની સ્થાપના. 'કરનારા છે. સાધુ, સાધવી, શ્રાવક, અને શ્રાવિકા રૂપ ચતુર્વિધ.
શ્રી સંઘને જૈનશાસનમાં તીર્થ કહ્યું છે. તીર્થકરો નિયમાં પ્રવચની (ઉપદેશક) હોય છે, જ્યારે આચારાંગાદિ સૂત્રો પ્રવચન છે.
નવમામાં વિદ્યાચારણને જ ઘાચારણની શીવ્ર ગતિનું નિરૂપણ છે. પોતાની લબ્ધિથી આકાશમાગે ગમન કરનાર મુનિવરને “ચારણ મુનિ કહેવાય છે.નિરંતર છઠ છઠની તપસ્યા વડે લબ્ધિ મેળવે તે “વિદ્યાચારણ અને નિરંતર અઠ્ઠમ તપ વડે લબ્ધિ મેળવે તે જ ઘાચારણ કહેવાય છે, અને દશમાં ઉદ્દેશામાં સેપકમ અને નિરૂપકમ. આયુષ્યના પ્રકારે કહ્યા છે, દેવ, નારક, અસંખ્યાત વર્ષના. આયુષ્યવાળા જુગલિયાંતિ અને મનુષ્ય, ૬૩ શલાકાદિ ઉત્તમ પુરૂષ અને ચરમ શરીરી (મક્ષગામી) નિયમો. નિરૂપકમી (આયુષ્ય વચમાં તુટે નહિ તેવા) આયુષ્યવાળા. જ હોય છે, જ્યારે બાકીના બધા જ બને પ્રકારના જાણવા. પછી “કતિ સંચિત” અર્થાત્ એક સમયે સંખ્યાતા જીવ ઉત્પન્ન થાય તે, “અતિ સંચિત એટલે અસંખ્યાતા ઉત્પન્ન થાય અને અવ્યક્ત સંચિત એટલે એક જ જીવ એક સમયે ઉપજે તેનું કથન છે. નારકીઓ ત્રણે પ્રકારે
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
| [ ૧૭૧. ઉપજે છે. જ્યારે એકે દ્રિય અતિ સંચિત છે, અને સિદ્ધ • અકતિ સંચિત નથી, પણ બાકીના બે પ્રકારે ઉપજે છે, કેમકે એક સમયમાં એકથી લઈ ૧૦૮ સુધી ઉપજે છે.
ર૧, રર અને ર૩ મું શતક :– દરેકમાં અનુક્રમે ૮, ૬ અને ૫ વર્ગ છે, તે દરેક વર્ગને વિષય સમાન હોવાથી સાથે લીધા છે, પ્રત્યેક વર્ગના, મૂળ, કંદ, સ્કંધ, ત્વચા (છાલ) શાખા, પ્રવાલ, પાંદડા, કુલ, ફળ, અને બીજ નામના દશ, દશ, ઉદ્દેશ છે. ૨૧ મા શતકમાં ચોખા, ઘઉ, વિ. ધાન્ય સંબંધમાં, રર માં તાડ, કેળા આદિ વૃક્ષે માં ને લતાઓમાં અને ૨૩માં બટાટા વિ. સાધારણ વનસ્પતિ અર્થાત્ અનંતકાયી કંદમૂળમાં, ઉપરના મૂળ આદિ ૧૦ દ્વારોમાં જીવની ઉત્પત્તિ, અવગાહના, સ્થિતિ, કર્મબંધ, સંજ્ઞા, વેશ્યા, દષ્ટિ, કષાય, વેદ આદિ ૩૩ પ્રકારે વિચારણા કરવામાં આવી છે. નારકી સિવાયના બધા જીવોની ઉત્પત્તિ આ. બધામાં સંભવે છે.
૨૪માં શતકમાં ૨૪ દંડકનાં જીવને અનુક્રમે ૨૪ ઉદ્દેશામાં નીચેના ૨૦ દ્વારથી નિરૂપણ કર્યું છે, (૧) ઉપપાત (જન્મ), (૨) પરિમાણ (સંખ્યા) (૩), સહનન (સંઘયણ), (૪), ઉંચાઈ (૫) સંસ્થાન, (૬) લેશ્યા, (૭) દૃષ્ટિ, (૮) જ્ઞાન, (૯) અજ્ઞાન, (૧૦) યોગ, (૧૧) ઉપગ, (૧૨) સંજ્ઞા, (૧૩) કષાય, (૧૪) ઇંદ્રિય, (૧૫) સમુદ્દઘાત, (૧૬) વેદના, (૧૭) વેદ (૧૮) આયુષ્ય, (૧૯) અધ્યવસાય (ભાવ) અને (૨૦) અનુબંધ (પર્યાનું સાતત્ય) અને કાયસંબંધ (એક કાયાથી બીજી કાયામાં. જઈ પાછું આવવું.)
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨ ]
[ આગમસાર
ચારે ગતિમાં ભમનારા જીવાની ગતિ-આગતિનું સ્વરૂપ અકેક ઉદ્દેશામાં અકેક દંડકનું કર્યુ. છે. એક જીવને બીજા જીવા સાથે માત્ર રાગાત્મક કે દ્વેષાત્મક સંબધા હાય છે, જેને ઋણાનુબંધ કે લેણદેણના સખા કહેવામાં આવે છે. તેથી જ રાગ અને દ્વેષને કર્માંના ખીજ કહ્યા છે. તે સ’બધા પૂરા ન થાય ત્યાં સુધી જીવ સંસારચક્રમાં ભમે છે, પણ ભવ્ય જીવ કેાઈ વેળા વૈરાગ્યવાસિત બની જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્રની આરાધના માનવભવમાં કરી રાગ-દ્વેષને સવ થા દૂર કરે છે, ત્યારે તે ભવ્યાત્મા વીતરાગ પરમાત્મા બની મેાક્ષ પામે છે.
ઋણાનુખ ધ કેમ ભાગવાય છે તેનું એક દૃષ્ટાંત લઈએ. આંબાના ઝાડના જીવાએ કાઈ સમયે અન્ય જીવા સાથે વેરના ખંધ બાંધ્યા હાય, તે તે જીવા તેની ખાજુમાં જ બાવળના ઝાડ તરીકે અનાયાસે ઊગે, અને બાવળાના કાંટાની શુળા પવનના હિસાબે આંબાના પાંદડામાં ભેાંકાય અને આ રીતે પૂર્વભવના વેરના બદલા વળે. આ પ્રમાણે સ'સારની દરેક ગતિના જીવા કયાંય આકસ્મિક જન્મતા નથી. પણ પૂર્વ ભવાના લેણદેણુના સબધા પૂરા કરવા એક ભવમાં મળે છે અને લેણદેણ ચૂકવાઈ જતાં પાતપેાતાના માગે પડે છે. જેને આપણે મૃત્યુ પામ્યા કહીએ છીએ. મૃત્યુકાળના આ પંજામાંથી છુટકારા મેળવવા હાય તા માનવભવ પામી જે કાંઈ શુભાશુભ ઉદયમાં આવે તે સમભાવે ભાગવવાથી જુના વેર પુરા થાય છે અને નવા બંધાતા નથી તેથી જીવ વીતરાગતાને પામે છે. પણ જુના ભેાગવતા જે નવા રાગ-દ્વેષ કરે છે તેના ભવભ્રમણ વધી જાય છે. માટે “સમતાભાવ કેળવવા એ આ શતકના સાર છે.’’
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૭૩. ર૫ મું શતક:-૯ ઉશા છે. પહેલામાં છ લશ્યાનું, પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્ત અપેક્ષાએ જેના ૧૪ ભેદ–(૨) સૂક્ષ્મ અને બાદર એકેન્દ્રિય (૩૫) બે. ત્રણ અને ચાર ઇંદ્રિયવાળા. અને (૬૭) અસંજ્ઞી અને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયના પર્યાપ્ત. અને અપર્યાપ્તા મળી કુલ ૧૪ ભેદનું અને તેના અલ્પ બહત્વનું અને મને૪. વચનગ ૪ અને કાયાગ ૭ પ્રકારે મળી ૧૫ યોગ અને તેના અલ્પ બહુત્વનું કથન છે..
બીજ ઉદેશામાં જીવ–અજીવ દ્રવ્યને તેના ભેદનું અને અજીવ દ્રવ્યો જેના પરિભેગમાં શીધ્ર આવે તેનું કથન છે. ત્રીજામાં ગોળાકાર વિ.૫ પ્રકારના સંસ્થાનનું, ૭ પ્રકારની આકાશ શ્રેણીનું, દ્વાદશાંગીરૂપ ગણિપિટકનું ને. જનું અ૫ બહુ છે. બધા જેમાં મનુષ્ય સૌથી. ઓછા, નાટકી તેનાથી અસંખ્ય ગુણ, દેવે તેનાથી પણ અસંખ્યાત ગુણા, સિદ્ધ ભગવંતે તેનાથી અનત ગુણ, અને વનસ્પતિ અને નિગોદની અપેક્ષાએ તિર્યંચના જી. તેમનાથી પણ અનંત ગુણ વધારે છે. ચેથામાં ચાર યુગ્મની અપેક્ષાએ છ દ્રવ્યનું અને તેના અલ્પ બહુત્વનું કથન છે. પાંચમામાં જીવ–અજીવની પર્યાનું. તે માટે પનવણા. પદ ૫ જોવાનું કહ્યું છે. પછી ૧ સમયથી શીર્ષપ્રહેલિકા સુધીના કાળના પરિમાણનું કોષ્ટક છે. પછી નિગદ બે ભેદે. (૧) સૂમ, (૨) બાદરનું કથન છે. છઠ્ઠામાં ૫ પ્રકારના નિગ્રંથ (૧) પુલાક,(૨) બકુશ, (૩)કુશીલ, (૪)નિગ્રંથ અને (૫) સ્નાનતકનું વિસ્તૃત નિરૂપણ છે. સાતમા માં ૫ પ્રકાર ના સંયત (સંયમી સાધુ) નું ૩૬ દ્વારથી સામાયિકાદિ પાંચ પ્રકારના ચારિત્રની અપેક્ષાએ વિસ્તૃત નિરૂપણ છે. પછી ૧૦ પ્રકારની પ્રતિસેવન (સંયમની વિરાધના) તે, દર્પ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪]
[ આગમસાર (અભિમાન), પ્રમાદ, અનાભોગ (અજ્ઞાન) આતુર (બીમારી કે અશકિતના લીધે), આપત્તિ આવતાં “આપત પ્રતિસેવા, સંકીર્ણતા (સંકડાશ કે સંકુચીતતા) આકરિમક, ભય, ક્રોધ અને વિમર્શ પ્રતિસેવના શિષ્યની પરીક્ષા કરવા જતાં ગુરૂથી થાય તે, આલેચના વખતે સેવાતા ૧૦ દેષ, આલેચના આપનારની યેગ્યતાના ૮ ગુણ, ૧૦ સમાચારી, ૧૦ -પ્રાયશ્ચિત અને ૧૨ પ્રકારના તપનું વિસ્તૃત નિરૂપણ છે,
આઠમામાં નારકીની ઉત્પત્તિ અને પરભવમાં જવાની ગતિનું કથન છે, એકેન્દ્રિય જીવની ઉત્કૃષ્ટ ૪ સમયની અને બીજા બધા જીવની ઉત્કૃષ્ટ ૩ સમયની વિગ્રહગતી કહી છે, નવમા (કેઈ૯ થી ૭૨ કહે છે) ઉદ્દેશામાં ભવસિદ્ધિ, અભવસિદ્ધિક, સમ્યગદષ્ટિ અને મિથ્યાદષ્ટિ જીવોની - નરકમાં ઉત્પત્તિ વિનું અનુક્રમે નિરૂપણ છે.
ર૬મું શતક-૧૧ ઉદ્દેશ છે. ત્રણે કાળના કર્મબંધનું ૨૪ દંડકની અપેક્ષાએ ૧૧ દ્વારથી જીવે, લેશ્યા, શુકલ અને કૃષ્ણપાક્ષિક,દષ્ટિ, અજ્ઞાન, જ્ઞાન,સંજ્ઞા, વેદ, કષાય, રોગ અને ઉપગવડે વિચારણું પહેલા ઉદ્દેશામાં કરી છે (૧) ત્રણે કાળમાં પાપકર્મ બાંધે તે “અભવ્ય આશ્રી, (૨) ભૂતકાળમાં બાંધ્યા છે, વર્તમાનમાં બાંધે છે પણ ભવિષ્યમાં બાંધશે નહિ, તે ક્ષાપક શ્રેણે આશ્રી, (૩) ભૂતમાં બાંધ્યા છે, વર્તમાનમાં બાંધતે નથી, પણ ભવિષ્યમાં બાંધશે તે
ઉપશમ શ્રેણ આશ્રી અને ભૂતમાં બાંધ્યા છે, પણ વર્તમાનને ભવિષ્યમાં બાંધશે નહિ તે ક્ષીણમેહ અયોગી કેવળી આશ્રી બીજાથી ૧૧મા ઉદ્દેશામાં આ ચાર ભાંગ આશ્રી અનુક્રમે, (૨) અનંતરોપનક એનું (૩) પરંપરા ૫નક જીવેનું (૪–૫) અનંતરાવગાઢ અને પરંપરાવગાઢ
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૭૫
જીવેાનું, (૬) અનંતર આહારકનું (૭) પર પરઆહારક જીવાનું, (૮) અન તરપર્યાપ્તઢ ને (૯) પર પરપર્યાપ્તકનું, (૧૦) ચમ અને (૧૧) અચરમ જીવા માટેનું કથન છે.
૨૭સુરૂં શતક-૨૬મા શતકની જેમ ૧૧ દ્વારના ૧૧ ઉદ્દેશામાંજ ૪ ભાંગાથી પાપકમ કેમ ખાંધે છે તેનું કથન છે.
૨૮' શતક-૧૧ ઉદ્દેશામાં ચારેગતિના બધા જીવાએ ભૂતકાળમાં પાપકર્મો બાંધ્યા હતા તેનું કથન છે.
રલ્યુ' શતક-૧૧ ઉદ્દેશામાં પાપકમેર્યા વેઢવા ખાખતનું નિરૂપણ છે. જુદા જુદા ક્ષેત્રમાં અને ગતિમાં રહેલા જીવાને કરેલા કર્મોના ભોગવટા કરવા અનિવાય છે. તેથી કર્મોના વિપાક શરૂ થયા પછી જ તે કર્મા શુભાશુભ ફળ દેવા સમર્થ બને છે, તેને કમના ઉય” કહ્યો છે. અને તે કમ ઉદયમાં આવીને વેઢાયા (ભોગવ્યા) પછી જ તેના નાશ થાય છે અર્થાત્ આત્મપ્રદેશાથી નિર્જરી (ખરી) જાય છે. આમ જુના કમ ખપે છે, પણ વેઢતી વખતે જીવ વળી રાગ દ્વેષના નવા પિરણામ કર્યા કરે છે, તેથી નવા કમ અંધાય છે, આ કારણે કના પ્રવાહ વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી ચાલુ રહે છે. તે અપેક્ષાએ કર્માને અનાદિકાળના કહ્યા છે.
૩૦મ્' શતક-૧૧ ૬. છે. આ સંપૂર્ણ શતકમાં ચાર સમવસરણ (૧) ક્રિયાવાદી, (૨) અક્રિયાવાદી, (૩) અજ્ઞાનવાદી અને (૪) વિનયવાદીનું વિસ્તૃત નિરૂપણ છે, ક્રિયાવાદી ક્રિયાને જ પ્રધાન માને છે અને જીવાદિ નવતત્ત્વાને માને છે, તેથી નિયમા દેવ કે મનુષ્યગતિમાં જાય છે, અને ભવસિદ્ધિક છે, અર્થાત્ પર પરાએ મેાક્ષ પામે છે. જ્યારે બાકીના
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ ]
[ આગમસાર ત્રણે ચારે ગતિમાં જાય છે, અને ભવસિદ્ધિક પણ હોય અને અભવસિદ્ધક (અભવ્ય) પણ હોય. ચારે એકાંતવાદી છે.
ક્રિયાવાદીના ૧૮૦, અકિયાવાદીના ૮૪, અજ્ઞાનવાદીના. ૬૭, અને વિનયવાદીના ૬૨ મળી કુલ ૩૬૩ એકાંત મત ભ. મહાવીરના સમયમાં હતા. જીવાદિ તને નહિ માનનારા એવા અકિયાવાદી અને અજ્ઞાનવાદીઓના પ્રચારના લીધે લોકોમાં માંસાહાર, શરાબપાન, પરસ્ત્રીગમન, વેશ્યાગમન, શિકાર, હિંસક્યો, કસાઈખાના આદિ વ્યાપ્યા હતા. આવી પરિસ્થિતિમાં ભ. મહાવીરે અહિંસા, અનેકાંતવાદ, અને અપરિગ્રહનું સ્વરૂપ સમજાવી રાજાઓને પ્રજાને સન્માર્ગે વાળ્યા અને આત્મકલ્યાણના પંથે લાવી મૂક્યા, જેથી ઉદાયન આદિ ૧૮ રાજા સહિત કેટલાયે ભવ્ય છે. મેક્ષ કે સદ્દગતિ પામ્યા. એકાંત માન્યતાઓના દૂષણ બતાવી, આત્મા એકાંતે નિત્ય નથી, કે અનિત્ય પણ નથી, પણ દ્રવ્યથી નિત્ય અને પર્યાયથી અનિત્ય છે એમ નિત્યઅનિત્ય સ્વરૂપ સમજાવ્યું. દ્રવ્ય માત્ર સ્વઅપેક્ષાએ સત છે અને પર અપેક્ષાએ અસત્ છે, અને ચૈતન્યલક્ષણ હેવાના કારણે આતમા જડ શરીરથી ભિન્ન છે, અને કર્મબંધના કારણે શરીરથી અભિન (સંગ સંબંધથી જોડાયેલા) પણ છે એમ આત્માનું ભિન્ન–અભિન્ન સ્વરૂપ સ્થાપ્યું. આ પ્રમાણે જીવન ઉત્પાદ, વ્યય, અને ધ્રુવપણાની સ્થાપના કરી આમાનું સત્ય સ્વરૂપ બતાવ્યું. આ પ્રમાણેની સચોટ અને સરળ પ્રરૂપણાને લીધે સમવસરણમાં આવેલા ઘણા માનાએ ધર્મની યથાર્થતા સમજી, પિતાના એકાંત મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાનાદિને તજીને જેમત સ્વીકારી ધન્ય બન્યા.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૭૭ શતક ૩૧મું :-૨૮ ઉદ્દેશામાં ચાર મુદ્રયુગ્મથી નારકીની ઉત્પત્તિનું કથન છે. અહીં યુગ્મ અર્થ સંખ્યાવાચક છે. જે સંખ્યાને ૪થી ભાંગતા શેષ ૪ (ખરેખર તે શેષ ૦ રહે) રહે, તે ૪, ૮, ૧૨ વિ. સંખ્યા તે કૃતયુગ્મ કહેવાય, શેષ ૩ રહે તે જ સંખ્યા, શેષ ર રહે તે દ્વાપર સંખ્યા, અને શેષ ૧ રહે તે કપો જ સંખ્યા કહેવાય છે અને શુદ્રથી નાની સંખ્યા સમજવાની છે.
૨૪ દંડકમાં ગભંજ તિર્યંચને મનુષ્ય જ નરકગતિ પામે છે. બીજા ૨૨ દંડકના જીવ પામતા નથી. - શતક ૩ર :-૨૮ ઉદ્દેશામાં ૩૧માં શતક જે જ વિષય છે.
શતક ૩૩ :-તેમાં અવાંતર શતક છે ને પહેલા ૮ શતકના ૧૧-૧૧ ઉ. છે અને છેલ્લા ૪ ના ૯-૯ ઉ. મળી તેમાં કુલ ૧૨૪ ઉદ્દેશ છે, પહેલા ઉ.માં પાંચ એકેન્દ્રિયના ભેદ અને પેટા ભેદ બતાવ્યા છે. તે જ પ્રતિસમયે ૧૪ પ્રકારના કર્મોને (૧-૮) જ્ઞાનાવરણયથી અંતરાય સુધીના ૮ કર્મોને, અને (૯ થી ૧૨) કાન, આંખ, નાક અને જીભ ન હોવાથી તે દરેક ઇદ્રિયના આવરણરૂપી કર્મ જેમકે શ્રેત્રેન્દ્રિયાવરણીય કર્મ વિગેરે અને (૧૩–૧૪) માત્ર નપુંસક હેવાથી, સ્ત્રીવેદ અને પુરૂષદ આવરણય કર્મોને ભોગવે છે. પછી ૨ થી ૧૧ ઉ. માં ૨૬મા શતકની જેમ અનંતરે પપન્નકથી અચરમ તેમના ઉપપાત, કર્મબંધન, વેદન આદિનું નિરૂપણ કર્યું છે.
અવાંતર શતક ૨ થી ૮માં અનુક્રમે અકેક શતકમાં કૃષ્ણલેશી, નીલેશી કાપતલેશી ભવસિદ્ધિક, કૃષ્ણલેશી
૧૨
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ ]
[આગમસાર
ભવસિદ્ધિક, કાપેાતલેશી ભવસિદ્ધિક અનેં નીલલેશી ભવ– સિદ્ધિકનુ અને શતક ૯ થી ૧૨માં અકેક શતકમાં અનુક્રમે અભવસિદ્ધિક એકેન્દ્રિય, કૃષ્ણલેશી, નીલલેશી અને કાપાતલેશી અભવસિદ્ધિકાનું–પ્રત્યેક શતકના ઉપર પ્રમાણે કથન છે.
૧૧-૧૧ ઉ. માં
શતકે ૩૪ :-૩૩મા શતકની જેમ ૧૨ અ. શતકને તેના ૧૨૪૩. છે અને તેમાં ૩૩મા શતકની જેમ જ એકેન્દ્રિય જીવા ગતિ, આગતિ, ક બંધ, ક !ગવટા તથા સ્થળાંતર વિ.નુ. એકેન્દ્રિયનું શ્રેણી સ્વરૂપ કહ્યું છે.
શતકે ૩૫ : અાંતર શતક ૧૨ ને ૭. ૧૨૪ શતક ૩૩ પ્રમાણે છે. ૩૪મા શતકમાં એકેન્દ્રિય જીવાનુ' શ્રેણીના ક્રમે વર્ણન છે, જ્યારે આમાં કૃતમ્રુગ્માદિ રાશિકમથી વર્ણીન કરવામાં આવ્યું. પ્રથમ એકેન્દ્રિય મહાયુગ્મ અ. શતકના પહેલા ઉ.માં મહાયુગ્મના ૧૬ ભેદ, તેમના હેતુ, કૃતયુગ્મ રાશિરૂપ એકેન્દ્રિયના ઉત્પાત, એક સમયના ઉપપાત જીવાની સંખ્યા, મૃતયુગ્મ શશિરૂપ એકેન્દ્રિયાના ૮ કર્મોના બંધ, વેદન, શાતા અશાતાવેદન, લેશ્યા, શરીરના વર્ણ અનુભ'ધ કાળ, અને બધા જીવાના આ રાશિમાં ઉત્પાતાદિ ૨૦ સ્થાનનુ
કથન છે.
શતકે ૩૬ :-૩૩મા શતકની જેમ જ અ. શતક ૧૨ને ૬. ૧૨૪ છે. આ શતકેામાં બેઇન્દ્રિય મહાયુગ્મના ઉપપાત આદિનું કથન છે. તેથી આ શતકાના નામ એઇન્દ્રિય મહાયુગ્મ રાખ્યા છે. ૩૫માં શતકની જેમ મૃતયુગ્મ બેઇન્દ્રિચેાના ઉત્પાત (જન્મ) કર્મના અનુમધ, અને લેશ્યાઓનુ અનુક્રમે કથન છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિ ]
[ ૧૭૯ શતક ૩૭ :-૧૨ અ. શતક ને ૧૨૫ ઉ. છે. આમાં કૃતયુગ્મ તેઇદ્રિય જીવેમાં ઉત્પાત આદિનું રૂપમા શતકની જેમ કથન છે.
બીજા ઉદેશામાં પ્રથમ સમાપન કૃતયુગ્મકૃતયુગ્મ એકેન્દ્રિય જીના ઉત્પાત તથા અનુબંધનું નિરૂપણ છે. અપ્રથમ સત્પન્ન કૃતયુગ્મ-કૃતયુગ્મ પ્રમાણ એકેન્દ્રિય જીવાના ઉપપાતને ચરમસમય, અચમસમય, પ્રથમસમય, અપ્રથમ સમય, પ્રથમ ચરમ સમય,પ્રથમ અચરમસમય, ચરમ અચરમસમય, ચરમ ચરમ સમય, અને કૃતયુગ્મ-કૃતયુગ્મ પ્રમાણે એકેદ્રિય જીવોના ઉપપાતનું કથન છે. એ જ પ્રમાણે બીજાથી બારમા અ. શતકમાં અનુક્રમે કૃષ્ણલેશી, નીલલેશી, કાપતલેરી, ભવસિદ્ધિક, કૃષ્ણલેશી ભવસિદ્ધિક, નીલેશી ભવસિદ્ધિક, કાપતલેશી ભવસિદ્ધિક, અભવસિદ્ધિ, કૃષ્ણ-નીલ અને કાતિલેશી અભવસિદ્ધિક, અને અભવસિદ્ધિક કૃતયુગ્મ પ્રમાણ એકેન્દ્રિયેના ઉપપાતનું પહેલા અવાન્તર શતકની જેમ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
શતક ૩૮ :–ઉપરની જેમ ૧૨ અ. શતક ને ૧૨૪ ઉ. છે. ૩૩મા શતકની જેમ કૃતયુગ્મ-કૃતયુગ્મ ચૌરેન્દ્રિય જીનું ઉત્પાતાદિનું કથન છે.
શાક ૩૯ :-૧૨ અ. શતકને ૧૨૪ ઉ. છે અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયેના ઉત્પાતાદિનું કથન છે.
શક ૪૦ :-૨૧ અ. શતક છે અને દરેકના ૧૧–૧૧ ઉ. છે. સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મહાયુમેના ઉત્પાદિનું કથન છે.
શતક ૪૧ :–૧૬ ઉદ્દેશ છે. પહેલા ઉદ્દેશામાં કૃતયુગ્મ આદિ રશિયુગ્મના ૪ ભેદ કહ્યા છે અને દરેક
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦ ]
[ આગમસાર રાશિયુગ્મ પ્રમાણ ૨૪ દંડકના જીવના ઉત્પાત, વેશ્યા. આશ્રી બતાવ્યા છે. ઉપપાતની પદ્ધતિ, હેતુ, અને આત્માના.
અસંયમનું કથન છે. ( આ પ્રમાણે સાંપ્રતકાળમાં આ સૂત્ર સૌથી મોટું અને
જેને તત્ત્વજ્ઞાનનું વિશદ નિરૂપણ કરનારું અને ઘણા મહાત્માઓના અધિકારવાળું મુમુક્ષુ જીવને મહાઉપકારી છે.
(૬) “જ્ઞાતાધર્મકથાંગ’–છઠ્ઠ–અંગસૂત્ર
બે શ્રુતસ્કંધ છે. પહેલામાં ૧૯ અધ્યયને છે. ધર્મકથાના બે ભેદ છે, (૧) ચારિત્રકથારૂપ, અને (૨) રૂપકઅર્થાત્ દષ્ટાંતકથા રૂપ છે. બીજા શ્રુતસ્કંધમાં વર્ગ અને અધ્યયને છે. ર૯ ઉદ્દેશ ને ૨૯ સમુદ્શા છે. મૂળ સૂત્રમાં પપ,પ૬,૦૦૦ પદમાં સાડાત્રણ કરોડ ધર્મકથા હતી. હાલ ૫૫૦૦ ગાથા છે,
પહેલા શ્રુતસ્કંધના ૧૯ અધ્યયનમાં ૧૯ ધર્મકથા. કહીને પછી તેને ન્યાય–પરમાર્થ સાધુના આચાર. અને વ્યવહાર પર ઉતાર્યો છે. બીજા શ્રુતસ્કંધનું નામ ધર્મસ્થા છે. તેમાં પાર્શ્વનાથ પ્રભુની આ બધી. શ્રાવિકાઓ કે જે દીક્ષા લઈને આર્યા (સાદવી) થઈ હતી અને દીક્ષા લીધી પછી સંયમમાં શિથિલ બની તેથી દેવીઓ. પણે ઉપજી તેનું કથન છે. તે બધી દેવીઓ મહાવીર સ્વામીના દર્શન કરવા આવે છે, ત્યારે પ્રભુને ૩૨ જાતના નાટક બતાવે છે ને પછી પોતાની વૈક્રિય શક્તિ સમેટી લે છે, તેથી દરેક વખતે ગૌતમસ્વામી પ્રભુને પૂછે છેકે દેવીઓની આ રિદ્ધિ ક્યાં ગઈ? પ્રભુ જવાબમાં કહે છે,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજ્ઞાતાધર્મસ્થાંગ’ –અંગસૂત્ર ] [ ૧૮૧ કે તેમનાજ અંગમાં સમાઈ ગઈ. આ શક્તિ કેવી રીતે મળી તેમ ફરી પૂછતાં પ્રભુ તે દરેકના પૂર્વભવ કહે છે. તેમાં તેમના નામ, નગરના નામ વગેરે જુદા જુદા છે બાકીનું વર્ણન એકસરખું છે, તે બધી જુદી જુદી સ્થિતિના આયુધ્યપણે હાલ ઉપજી છે, પણ દેવીનું આયુષ્ય પુરૂ થતાં દેવલકમાંથી ચવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈ સિદ્ધ બુદ્ધ અને મુક્ત થશે. આ બીજા શ્રુતસ્કંધમાં ભગવાન પાર્શ્વનાથના સમયમાં જે સામાજીક રીતરીવાજો હતા, જવ્યવસ્થા હતી ધાર્મિક મતમતાંતર હતા વગેરેનું કથન છે.
સમવાયાંગ સમયાંય ૯૪માં આના ભાવ બતાવતાં કહે છે. “જ્ઞાતા એટલે ઉદાહરણ પ્રધાન જે કથા તે “જ્ઞાતાધમકથાંગ. તેમાં નગર, ઉદ્યાન, રાજા યાવત અંતક્રિયા આદિનું વર્ણન “ઉપાસકદશાંગ” જેમ જાણવું. તદુપરાંત દીક્ષિત સાધુને વિનય કરવામાં, સંયમ પાળવાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ કરવામાં મતિ અને વ્યવહારથી દુર્બળ, કઠીન તપ નિયમ પાળવામાં ભગ્નચિત્ત, પરિષહ ખમવામાં હારેલા એવા જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રની વિરાધના કરનારના ભાવ આમાં કહ્યા છે. જ્યારે બીજી બાજુએ બૈર્યવાન, મહાસના ધારક પરિષહ અને કષાયરૂપ સેનાને જીતવાવાળાને પ્રબંધ પણ આમાં કહ્યું છે, જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રની આરાધના કરનાર, નિ:શલ્ય, વતી, મિથ્યાત્વ અને અતિચાર રહિત જે છે ને જે મોક્ષમાર્ગની સન્મુખ છે તેવા મુનિઓને દેવભવમાં કેવુ સુખ મળે છે, તે કહી. ત્યાંથી ત્ર્યવી માનવભવ પામી સિદ્ધગતિ પામશે તે કહ્યું છે. તેવા સાધુની અંતકિયા આમાં કહી છે. કેઈ કર્મવશ ભ્રષ્ટ થાય છે તેમને દેવતા મનુષ્ય સંબંધી દષ્ટાંત દઈને સ્થિર કરવાનું પણ બતાવ્યું છે જેમકે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨ ]
[ આગમસાર મેઘકુમારને હાથીના ભવનું દષ્ટાંત આપી સ્થિર કર્યા. તેવા બીજા દષ્ટાંતે પણ આમાં કહ્યા છે. જ્ઞાતામાં ચરણસત્તરી, શ્રમણધર્મ, કરણપીડવિશુદ્ધિ આદિની પ્રરૂપણ કરી છે.
પહેલા મેઘકુમારના અધિકારમાં ૭૨ સ્વને કહ્યા છે. તેમાં ૩૦ મહાસ્વપ્ન ઉત્તમ ફળદાયી છે, તેમાંથી ૧૪ સ્વપ્ન તીર્થકરની માતાને સ્પષ્ટ અને ચકવતની માતાને ઝાંખા આવે. તેના નામ (૧) હાથી (૨) વૃષભ (૩) સિંહ (૪) લકમી, (૫) બે પુપમાળા, (૬) ચંદ્ર (૭) સૂર્ય (૮) ધજા (૯) કુંભ (૧૦) પદ્મસરેવર (૧૧) સમુદ્ર, (૧૨) વિમાન, (૧૩) રતનની રાશી, (૧૪) અગ્નિશી ખા. આ ચૌદમાંથી વાસુદેવની માતાને ૭, બળદેવની માતાને ૪ અને માંડલિક રાજાની માતાને એક સ્વપ્ન આવે.
પહેલા શ્રતસ્કંધની ૧૯ ધર્મકથાનો પરમાર્થ
(૧) મેઘકુમાર :–દીક્ષા લીધા પછી બીજા દિવસે સંયમ છોડી દેવા પ્રભુ પાસે ગયા ત્યારે વિરપ્રભુએ મેઘકુમાર મુનિને કહ્યું કે હાથીના (તિર્યંચ પશુના) ભવમાં પણ ચોથે પગ અઢી દિવસ ઊંચો રાખી સસલાની દયા પાળી, પ્રાણાંતક કષ્ટ સમભાવે સહન કર્યું અને મહાધૈર્ય બતાવ્યું તે આ ભવ રાજકુમારને મળ્યો અને દયા પાળી હતી તેથી દુર્લભ એવો દયામય સંયમ ધર્મ મળ્યો, તેવો સંયમી સાધુ સંથારા (પથારી)ની આવી મામુલી અડચણથી સંયમ છેડી. દેવા તૈયાર થાય ખરો? કયાં પશુના ભવની ધીરજ, અને કયાં સાધુજીવનનું અર્ધય? પ્રભુની આ વાત સાંભળતાં જ - જાતિસ્મરણશાન થયું. હાથીને ભવ દીઠા, લજજા પામ્યા.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
“જ્ઞાતાધમ કથાંગ” –અંગસૂત્ર ]
[ ૧૮૩ અને સયમમાં સ્થિર થઈ ગયા. પ્રભુને વંદન નમસ્કાર કરી સ્વસ્થાને પાછા ગયા. ઉત્કૃષ્ટ ભાવે સયમ પાળી આત્મકલ્યાણુ કરી ગયા. (કથા માટે જુએ લેખકની મેાટી સાધુવા).
આ ધર્માંકથાને! સાર એ છે કે ચારિત્ર માહનીય ક્રમના ઉદયના કારણે સંયમ લીધા પછી કાઈ સચમ પાળવામાં નિ ળતા બતાવે તેા, પ્રભુએ મેઘકુમારને જેમ સંયમમાં સ્થિર કર્યા, તેમ તેવા ઢીલાને સમજાવી બુઝાવીને ફરી સચમમાં સ્થિર કરવા.
(૨) ધના સાથે વાહ અને વિજય ચાર :
ધન્ના સા વાહ નામે રાજગૃહી નગરીના એક શ્રેષ્ટી છે. તેને એક પુત્ર છે. પુત્રને રમાડવા વિજય નામે એક નાકર રાખ્યા છે. કાઈ તહેવારે માએ પુત્રને ખૂબ અલંકાર પહેરાવીને પુત્રને ફેરવવા વિજયને મેકલ્યા. દાગીના જોઈ વિજયની દાનત બગડી. એક બગીચામાં નિર્જન સ્થળે પુત્રને મારી નાખી ઢાગીના લઈ નાસી ગયા. કેાટવાળે પકડી હેડમાં બાંધ્યા. તે સમયે શેઠ પણ રાજાના કેાઈ ગુનામાં પકડાયા, અને જોગાનુજોગ વિજયવાળા હેડના જ ખીજા ભાગમાં બધાયા. શેઠને શેઠાણી એ ભાજન મેકલ્યું. વિજયે માગ્યું પણ પુત્રના ઘાતકને શેઠે ન આપ્યુ. હાજત લાગતાં શેઠે જવા કહ્યું. પણ વિજયે સાથે આવવાની ના પાડી. બહુ લાગતા શેઠે ફરી કહ્યું ત્યારે ભાજન ખવરાવવાની શરતે વિજય સાથે ગયા. આમ શરીરની આવશ્યક ક્રિયાના નિવારણ અર્થ અનિચ્છાએ પુત્રના ઘાતકને લેાજન આપવુ' પડયું. તેના પરમાથ એ છે કે રાજગૃહ નગરી તે મનુષ્ય ક્ષેત્ર છે. ધન્ના શેઠ તે સંયમી સાધુ છે. વિજય ચોર તે આપણું
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ ]
[ આગમસાર
પેાતાનું શરીર છે, ઘરેણાં તે પાંચ ઇન્દ્રિયાના શમ્હાર્દિ વિષયા છે. આ શબ્દાદ્વિ વિષયામાં શરીરૂપી ચોરની પ્રવૃત્તિ થાય છે, ત્યારે સાધુના સયમધમ ની ઘાત થાય છે અને ત્યારે સ`ચમી સાધુ-આત્મારૂપી શેઠ પણ દંડાય છે; અને જંજીરમાં જડાઈ ને શરીરરૂપી ચોરની સાથે કમની હેડમાં પુરાય છે. કેમકે રાજા તે ક`રાજા છે. મળમૂત્ર પરઠવવું તે તે પ્રતિલેખનાદિ સ*ચમક્રિયાઓ છે. પ્રતિલેખન, પ્રતિક્રમણ, આઢિ સ યમક્રિયાઓના નિર્વાહ અથે જ સંચમી સાધુ શરીરને આહારપાણી દે, સ્વાદ માટે ન દે. ધન્ના સાથે વાહે જેમ ન છુટકે શરીરની આવશ્યક ક્રિયાના નિવારણ માટે વિજય ચારને અન્ન આદિ આપ્યું, તેમજ સંચમી સાધુ સંયમધ ને નિભાવવા માટે અને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ અર્થે જ પેાતાના શરીરને આહારપાણી આપી નિભાવે શબ્દાદિ વિષચાના સુખ મેળવવા કે ભાગવવા શરીર નિભાવે નહિ.
(૩) મયુરીના એ ઇંડા :
જિનદત્ત અને સાગરદત્ત એ મિત્રો હતા, એકદા ફરવા જતાં તેમને મારના બે ઇંડા મળ્યા, બંને મિત્રોએ અકેક ઇંડુ લઇ રમવા માટે મેાર મળશે એમ સમજી સેવવા મૂકયા. જિનદત્તને શ્રદ્ધા હતી કે ઈંડુ સેવાઈને મેર નીકળશે તેથી ધીરજથી રાહ જોવા લાગ્યા. તેના મિત્રને આવી શ્રદ્ધા ન હતી તેથી રાજ સાંજે ઈંડાને લઈ અધીરાઈથી હલાવવા લાગ્યા. આમ રાજ કરવાથી તેના ઈંડાનેા ગર્ભ ગળી ગયેા અને માર રમવા મળ્યા નહિ, જ્યારે જિનદત્તના ઇંડામાંથી સમય થયે માર પેદા થયા અને તેને માર રમવા મળ્યા, આ પ્રમાણે જે જિનવચનમાં શ્રદ્દા નથી રાખતા,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજ્ઞાતાધમકક્યાંગ’ – અંગસૂત્ર ] [ ૧૮૫ સંદેહ કરે છે, તેને મેક્ષ રૂપી મયુરની પ્રાપ્તિ થતી નથી અને સંસારચક્રમાં ભમ્યા કરે છે, પરંતુ જેને જિનવચનમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા હોય છે, તે શ્રદ્ધાના બળે શ્રેણિક રાજાની જેમ સમ્યગદર્શન પામી મોક્ષરૂપી મયુરને અવશ્ય પામે છે.
જૈનદર્શનમાં શ્રદ્ધાહીનને “મિથ્યાત્વી કે મિથ્યાષ્ટિ” કહ્યું છે, અને શ્રદ્ધાવંતને સમક્તિી કે સમ્યગદષ્ટિ પામેલે કહ્યો છે.
(૪) બે કાચબા (અને બે પાપી શિયાળ):
આ રૂપકને સાર એ છે કે “જેમ એક કાચબાએ શિયાળને જોઈ પિતાની સર્વ ઈદ્રિ અને ચારે પગ ઢાલની અંદર સંતાડી દીધા અને પિતાની જાતને સુરક્ષિત કરી દીધી તે શિયાળ એને મારી શક્યું નહિ અને થાકીને ચાલ્યું ગયું, તે પ્રમાણે જે સાધુ પોતાની પાંચે ઈદ્રિયને સંયમરૂપી ઢાલ નીચે પડી દે છે. અર્થાત્ પાંચે ઈદ્રિાના શબ્દાદિ વિષયેને તજીને જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રની આરાધનામાં લીન રહે છે, તેને મહારાજા મારી શકતા નથી, પણ થાકીને ભાગી જાય છે અર્થાત્ તેવા સંયમીને હવે રાગ-દ્વેષ સ્પર્શતા પણ નથી, તેથી મેહનીયાદિ કર્મો ખપાવી, સર્વથા રાગદ્વેષ રહિત બની અર્થાત્ વીતરાગ બની મોક્ષ પામે છે પણ જે કાચબે મક્કમ ન રહી પોતાના પગ આદિ અંગઉપાંગોને ઢાલ બહાર કાઢે છે, તેના અંગઉપાંગેને એક એક કરીને શિયાળ ખાઈ જાય છે અને કષ્ટ પામતા કરૂણ મૃત્યુને પામે છે, તેમ જે સાધક જિનાજ્ઞારૂપી ઢાલ નીચે પિતાના સંયમ જીવનને સુરક્ષિત ન રાખતા, જિનવચનમાં
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ ]
[ આગમસાર સંદેહ લાવી, આરંભ–પરિગ્રહાદિ કાર્યોમાં પ્રવૃતિ કરે છે, પાંચે ઈદ્રિયોના શબ્દાદિ વિષયને પડ્યું છે, ધર્મ પ્રચારના બહાને પાદવિહાર તજીને કાર, ટ્રેન, વિમાનાદિ સાધનને ઉપયોગ કરે છે, કે માઈક આદિ વિજળીક સાધનોનો ઉપયોગ કરે છે, તે સંયમભ્રષ્ટ થાય છે, ફળસ્વરૂપે સંયમ ગ્રહણનું જે દયેય કમ મુક્તિ અને મોક્ષપ્રાપ્તિ તેને જ ગ્રહણ લાગી જાય છે, અને દીર્ઘકાળ પર્યત સંસારની દુઃખમય દુર્ગતિઓમાં ભમ્યા કરે છે, ઠેઠ કાંઠે આવીને ડુબે છે. કેવી કરૂણ મેહદશા ! તેના મોક્ષદાતા સંયમને પાપરૂપી શિયાળ ખાઈ જાય છે.
(૫) થાવસ્થા પુત્ર:
દ્વારિકા નગરીમાં થાવરચા ગાથાપતિનીને એકને એક પુત્ર હતો. ભગવાન નેમનાથની ધર્મદેશના સાંભળી વૈરાગ્ય પામ્યો. દ્વારિકાના રાજા શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવ પાસે માતા મુગટ લેવા જતાં, શ્રીકૃષ્ણ જ તેમને દીક્ષા મહોત્સવ ઉજવ્યા. એક હજાર પુરૂષો સાથે દીક્ષા લઈ નેમ પ્રભુના સાધુ બન્યા. એકદા શેલગ રાજાએ તેમને બોધ સાંભળી પંથક મંત્રી પ્રમુખ ૫૦૦ પુરૂષો સાથે શ્રાવકના બારવ્રત અંગીકાર કર્યા. તે સમયે સુદર્શન નામે એક શેઠ હતા, તેણે શુક સંન્યાસી પાસે “શુચિસુલ” ધમ અર્થાત્ પાણીથી સ્નાન કરીને શરીરને પવિત્ર માનવું—સાંભળીને અંગીકાર કરેલ, તેણે પછી એકદા થાવચ્ચા પુત્ર અણગાર પાસે “વિનયમૂલો” ધમ કે જે પાંચ મહાવ્રત રૂપી અણુગાર ધર્મ અને પાંચ અણુવ્રત, ૩ ગુણવ્રત અને ૪ શીક્ષાવ્રત રૂપી આગારધમ અર્થાત્ શ્રાવધ છે, તે સાંભળી શ્રાવક-- ધર્મ અંગીકાર કર્યો. શુક સંન્યાસીને ખબર પડતાં શેઠને
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતાધમથાંગ –અંગસૂત્ર ] [ ૧૮૭ સમજાવવા આવ્યે, ત્યારે સુદર્શન શેઠે થાવરચા અણગારને સમજાવવા કહ્યું. તેથી સુદર્શન શેઠ સાથે થાવસ્થા મુની પાસે આવ્યો, ચર્ચા કરીને તેમની પાસે પ્રતિબોધ પામે. પોતાના હજાર પરિવ્રાજક સાથે તેમની પાસે દીક્ષા લીધી. પછી થાવાપુત્ર અણગારે પુંડરીક પર્વત પર સંલેખના સંથારો કર્યો. નિર્વાણ પામી સિદ્ધ, બુદ્ધ ને મુક્ત થયા.
વિચરતાં વિચરતાં શુક અણગાર એકદા શેલગ રાજાના નગરમાં પધાર્યા. ધર્મ સાંભળી શેલગ રાજાએ પંથક મંત્રી પ્રમુખ પ૦૦ શ્રાવકો સાથે દીક્ષા લીધી, પછી શુક અણગાર પણ પુંડરીક પર્વત પર સંથારો કરી સિદ્ધ થયા.
સંયમધર્મ પાળતાં એકવાર શેલગ રાજર્ષિ બીમાર પડયા. પિતાના નગરમાં પધાર્યા, ત્યાં મંડુક રાજાએ તેમની દવા કરાવી ખૂબ સેવા કરી, સાજા થઈ ગયા, પણ પછી કર્મોદયના કારણે ખાવાપીવામાં ખૂબ આસક્ત થઈ જવાથી કલ્પ પૂરો થવાં છતાં વિહાર ન કર્યો. તેથી ૪૯ શિષ્ય તેમને છોડીને વિહાર કરી ગયા. માત્ર પંથક મુની તેમની સેવામાં રહ્યા. માસી પાખીનું પ્રતિક્રમણ કરી પંથકમુની ગુરૂને વંદન કરવા જતાં પગને અડી જવાથી ગુરૂ જાગી ગયા. ગુસ્સે થઈ ગયા ત્યારે શિષ્ય સવિનય કહ્યું કે આપને વંદણું કરવા જવાથી અડી જવાયું છે; માટે ક્ષમા કરે, જાણી બુઝીને જગાડયા નથી, શિખ્ય પંથકજીના વિનયભર્યા વચન સાંભળી ગુરૂ શેલગરાજર્ષિ મેહનિદ્રામાંથી પણ જાગી ગયા, પંથકને ખમાવ્યા. આલોચના કરી પ્રાયશ્ચિત લઈ બીજા જ દિવસે વિહાર કરી ગયા, તે જાણી ૪૯ શિષ્ય પણ ગુરૂ પાસે પાછા ફર્યા, ને બધા સિદ્ધ, બુદ્ધ ને મુક્ત થયા.
આ ચરિત્રસ્થાને પરમાર્થ એ છે કે મહદયે
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮]
[ આગમસાર
દાચિત્ સયમમાં ચલિત બની ગયા પછી પણ ફરી સયમપાલનમાં ઉદ્યમી થાય તે તે સાધક પણ મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે,
(?) તુંબડુ (અને માટીને લેપ):– માટીના ઉપરા ઉપરી આઠ લેપ લગાવેલુ તુંબડું જેમ પાણી ઉપર તરવાના સ્વભાવ હેાવા છતાં પણ, પાણીના તળિયે બેસી જાય છે, તે જ ન્યાયે આત્મા (જીવ) સ્વભાવથી તા સિદ્ધસમ હૈાવા છતાં, આર’ભ–પરિગ્રહ આદિ હિ'સામય
પ્રવૃત્તિએ કરી વિભાવદશાના કારણે મેાહનીયાદિ આઠે કર્માથી લેપાઈને ભારે મનીને સંસાર સાગરમાં ડુબી જાય છે, અર્થાત્ સંસારની ચતુતિમાં ભમ્યા કરે છે, પરંતુ Àપના પડ સથા ધાવાઈ જવાથી તુંબડુ પાણી ઉપર તરવા લાગે છે, તેમજ, સર્વથા કમ ભારથી મુક્ત થવાથી જીવાત્મા લેાકાગ્રે મેાક્ષમાં સીધાવે છે. સ`સાર સાગરને તરી જાય છે. સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુતાત્મા બને છે.
પણ
(૭) રાહિણી:– ધન્ના સાથે વાહને ચાર પુત્રવધુ (૧) ઉજિતા, (૨) ભાગવતી, (૩) રક્ષિતા અને (૪) રાહિણી નામે હતી. તે ચારેને સસરાજીએ પાંચ પાંચ દાણા ડાંગરના આપીને કહ્યું કે જ્યારે પણ હું પાછા માંગુ ત્યારે પાછા આપજો. તે દાણા લઈ પહેલી ઉજિતાએ ફેકી દીધાં, ખીજીભાગવતી ખાઈ ગઈ, ત્રીજી રક્ષિતાએ એક ડબીમાં ભરીને સુરક્ષતિ રાખ્યા પણ ચેાથી રાહિણીએ તે તે દાણા તેના પીયર મેાકલીને વર્ષોવર્ષ ઉગાડતા જઈને ખૂબ વૃદ્ધિ કરી. જેથી સસરાએ થાડા વર્ષ પછી પાછા માગતાં ગાડાની હલેા ભરીને પીયરથી મંગાવી આપ્યા. સસરાએ આ બધુ... જાણી ઉજ્જિતાને ઘરના વાશીદાનું, ભાગવતીને રસાઇનુ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતાધર્મકથાગ –અંગસૂત્ર] [૧૮૯ રક્ષિતાને કે ઠારનું અને રોહિણને રત્નની તિજોરી સાચવવાનું કાર્ય વહેંચી દીધું. રોહિણું આ રીતે ઘરની માલિ-- કણ બની ગઈ અને બધે માનપાન, પામી, તેમ જે સાધુ. સંયમમાં દીનરાત નિરતિચાર અભિવૃદ્ધિ કરે છે. તે આ લાકમાં વંદનીય બની આચાર્યપદ પામે છે અને ભવ્ય. જીવોને બોધ આપી તારે છે અને પરભવમાં પોતાના આત્માને, અર્થાત્ લેકને માલિક બની શાશ્વતા મેક્ષ સુખને પામે છે. પરંતુ જે દીક્ષા લઈ ઉજિઝતાની જેમ ફેંકી દે છે. અર્થાત્ મહાવ્રતને ફેંકી દે છે એટલે કે ભાંગે છે તે ઉજિઝતાની જેમ આ ભવમાં ધિક્કાર અને પરભવમાં દુર્ગતિ પામે છે, (૨) જે સાધુ ભગવતીની જેમ મહાવ્રત ખાઈ જાય છે. અર્થાત્ આહારાદિ ઇંદ્રિયેના રસમાં લુબ્ધ બનીને ઈદ્રિયોના. વિષને ભોગવે છે. તેવા સાધુ વેષના કારણે આ લેકમાં વંદનાદિ પામે પણ પરલોકમાં નિયમા સુખ પામે નહિ, દેવ કે મનુષ્ય થાય તોપણ હલકા કિલવષી આદિ દેવ થાય, અને મનુષ્યમાં પણ હલકા કુળમાં ઉપજે અને (૩) મહાવ્રતના રક્ષણ કરનારા રક્ષિતાની જેમ આ લોકમાં જશ પામે અને પરભવમાં સદ્દગતિ અને સુખશાતા પામે અને. સુબાહુકુમાર આદિની જેમ થેડા ભવમાં મેક્ષ સુખ પામે..
(૮) મલ્લીનાથજી:- ૧લ્માં તીર્થકર ભગવંત મલ્લી ભગવતીજીનું ચરિત્ર પ્રસિદ્ધ છે. તેમણે પૂર્વના મહાબળ, રાજાના ભવમાં તપ જેવા મોક્ષદાયી અનુષ્ઠાનેમાં પણ માયા. કરી મિત્રોને છેતર્યા, તે તીર્થકર નામ ગેત્ર બાંધવા સાથે. સ્ત્રીવેદ પણ બાંધ્યું, અને મલ્લી ભગવતી તરીકે તીર્થકર થયા. તેને સાર એ છે કે મેક્ષને માટે ઉત્કૃષ્ટ ભાવે સાધના કરનારે પણ ધમની આરાધના અનુષ્ઠાને
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦ ]
[ આગમસાર
માં રજમાત્ર-મનથી પણ માયા કપટ ન કરવા કારણકે માનમાયાદિ કષાયેા સાધક માટે ભારે અનથ કારી છે. આ કથાનકમાં તીર્થંકર નામગેાત્રના ૨૦ સ્થાનકનુ` સ્વરૂપ કહ્યું છે. અ`નક શ્રાવકની કથા છે.
અર્જુનક શ્રાવકઃ- મલ્લીનાથ ભગવાનના સમયમાં આ શ્રાવક થઇ ગયા. તે દૃઢ ધમી હતા. એકદા તે નાવમાં બેસી નદી પાર કરી રહ્યો હતા, ત્યારે મઝધારમાં આવતા તેની ધર્મ શ્રદ્ધાની કસેાટી કરવા એક દેવે અંતરીક્ષમાં રહી તેને ધમકી આપી કે તારા ધને છેડી ટ્રુ નહિતર તારી નાવને ડુબાડી દઈશ. આ સાંભળી અર્જુન્તકે જરા પણ ભયભીત થયા વગર કહ્યું કે હે દેવ ! ધર્મીને હું કેવી રીતે છેાડી શકુ? તે તા મારા સ્વભાવ છે. મારા પ્રાણ છે. છેડવા ધારૂ' તે પણ છુટી શકે તેમ નથી. શું પાણી તેની શીતળતા છેાડી શકે? તેમ ધમ પણ સ્વાભાવિક હાવાથી છેાડી શકાય તેવા નથી. માટે તારે મને મારવા હાય તા માર, ડુબાડવા હાય તા ડુબાડને જીવાડવા હાય તા જીવાડ. શ્રાવકના આવા નિર્ભિક વચના સાંભળી, તેની ધર્મ સંબંધી દઢતા જોઈ, દેવ પ્રસન્ન થયા તેની સમક્ષ પ્રગટ થયેા અને તેને ધન્યવાદ આપી સ્વસ્થાને ગયા. કસાટી વખતે અડગ રહેવું તે આ સ્થાના સાર છે.
(૯) જિનરક્ષ-જિનપાલઃ- બંને ભાઈઓ સાથે વાહ હતા. ખારમી વાર દૂરના બંદરે જતાં તેમનું વહાણ ભાંગ્યુ. પણ ભાગ્યયેાગે એકપાટીયુ હાથમાં આવી જતાં રત્નદ્વીપ પહેાંચ્યા. ત્યાંની દેવી રત્નાદેવી બહુ દુષ્ટ હતી. તેના દ્વીપમાં જે કાઈ આવતાં તેમની સાથે પહેલા ભેગ ભાગવી. પછી શુળીએ ચડાવી દેતી. આ બંને ભાઈને તેની
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરાતાધમકથાંગ –અંગસૂત્ર ] [ ૧૯૧ ખબર પડતાં યક્ષની મદદ લઈ તેના ખભે બેસી ભાગ્યા. યક્ષે ચેતવેલા કે દેવી પાછળ પડશે પણ સામું ન જોતા, છતાં દેવીના મહિત વચનમાં જિનરક્ષ લેભાય તેથી યક્ષે ફેંકી દીધો એટલે દેવીએ અધર ઝીલી લઈ મારી નાખે. જિનપાલે દેવી સામું પણ ન જોયું તે યક્ષે સહિસલામત ઘરે પહોંચાડી દીધા. તે પ્રમાણે સાર એ છે કે સંયમ લીધા પછી જે સાધુ શબ્દાદિ કામગોમાં લુબ્ધ થાય છે, તેને સંસાર વધી જાય છે અને લુધ થતા નથી તે નિરતિચાર સંયમ પાળી મેક્ષ પામે છે.
(૧૦) ચંદ્રમા :-કૃષ્ણપક્ષના ચંદ્રની જેમ જે સાધુ ક્ષમાદિ ગુણેમાં હીનતર બની છેવટ અમાસની સંપૂર્ણ અંધકારમય હીનતમ દશાને અર્થાત્ સર્વથા ગુણહીન દશાને પામી સંચમમાં પ્રમાદી બને છે, તેનું ચારિત્ર નાશ પામે છે અને દુર્ગતિના દુઃખને પામી અનંત સંસાર વધારી દે છે, પણ જે સાધુ કદાચિત શરૂમાં થોડા ગુણવાળા હોય, પણ સદગુરૂના સંગથી સંયમમાં ઉદ્યમી બને છે. શુકલપક્ષના ચંદ્રની જેમ ગુણ અને સંયમમાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે, તે સુગતિ ને પરંપરાએ મોક્ષગતિને પામે છે.
(૧૧) દાવદ્રવ વૃક્ષ :- સમુદ્રકાંઠે રહેલા વૃક્ષની જેમ જે સાધુ સર્વ પ્રકારની ધર્મક્રિયાઓ કરતાં થકા શબ્દાદિ પ્રતિકુળતાઓને સમભાવથી સહન કરે છે તે
આરાધક છે ને સુગતિ પામે છે, પણ જે સમભાવી નથી રહેતા તે “વિરાધક છે, અને દુર્ગતિ પામે છે.
(૧૨) સુબુદ્ધિ પ્રધાન: સુબુદ્ધિ પ્રધાને ખાઈના ગંદા પાણીને પણ પ્રયાગ કરી અતિ સુગંધીત અને સુપાચ્ચ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨ ]
[ આગમસાર
બનાવી જિતશત્રુ રાજાને ધમ પમાડી મેાક્ષ પમાડયા. તેને સાર એ છે કે મિથ્યાત્વથી ઘેરાયેલા પાપી લેાકેા પણ ગુણહીન. હાવા છતાં સદ્ગુરૂ કે સત્સંગના પ્રભાવથી ખાઈના પાણીની જેમ દુ ધમય મટી ગુણવાળા અને છે, અને ફળસ્વરૂપે સતિ પામે છે. માટે સ`સારની કાઈપણ વ્યક્તિ કે પદ્મા એકાંતે સારા (શુભ) ખરામ (અશુભ) નથી એમ. જાણી રાગ-દ્વેષ ન કરવા.
(૧૩) નંદ મણીયાર :–નંદ મણીયારે વીરપ્રભુ પાસે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શીક્ષાવ્રત સ્વીકાર્યો પછી સંતસમાગમ ન રહેતાં મીથ્યાત્વી અની ગયા, તેથી જે વાવ તેણે જનહિતાર્થે બનાવેલી તેમાં તેની આસક્તિ અતસમયે. રહી જવાથી તેજ વાવમાં દેડકાપણે તે ઉપજ્ગ્યા, અને દેડકાના ભવમાં પેાતાના પૂર્વભવ યાદ આવતાં ફરી ખાર વ્રત મનમાં ધાર્યા ને પ્રભુના દર્શને જતાં ઘેાડાનાં પગ નીચે ચગદાઈને મૃત્યુ પામી નરક દેવ થયા, અને પ્રભુના દઈને આવ્યા. તે ચિરત્ર કથાના સાર એ છે કે અંતઃકાળે કેાઈ વસ્તુ કે વ્યક્તિમાં આસક્તિ ન રાખવી, નહિતર પ્રીતિ ત્યાં ઉત્પત્તિ એ શાસ્ત્રવચનાનુસાર તે યાનિમાં ઉપજવું પડે. બીજ એધ એ છે કે સંતસમાગમ પામ્યા પછી કદાપિ છે।ડવા નહિ,. કારણ કે સ ંતસમાગમ ચાલુ ન રાખવાથી જીવ ગુણહીન. અને છે, પામેલા ગુણેા પણ નાશ પામે છે; અને ત્રીજો સાર એ છે કે તીથંકર પ્રભુને ભાવથી પણ દૂર રહીને પણ વંદન. કરવાથી, તેમના ગુણગ્રામ ગાવાથી, દેવગતિ પ્રાપ્ત થાય છે..
(૧૪) તેતલીપુત્ર : તેતલીપુત્ર પ્રધાનની જેમ જ્યાં સુધી જીવને સંસારમાં દુઃખ, અપમાન, પ્રિયના વિચાગ, અનિષ્ટને સચેાગ, તીરસ્કાર આદિ પ્રાપ્ત થતા નથી, ત્યાંસુધી જીવ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતાધર્મકથાગ –અંગસૂત્ર ] [ ૧૯૩ ધર્મ કરવા તૈયાર થતું નથી, સંસારની આસક્તિ તુટતી નથી, અને બીજે બેધ એ છે કે ભયભીત મનુષ્યને એકમાત્ર ધર્મ જ શરણભૂત છે.
(૧૫) નંદીફળ વૃક્ષ :-નંદીફળ જેવામાં સુંદર, ખાવામાં મધુર પણ એક મહાદેષ તે અતિ ઝેરી, જીભને સ્વાદ પમાડે પણ અંતે પ્રાણ હરી લે. તેના વૃક્ષની છાયા પણ તેવી ઝેરી–દેખીતે વિસામે દે પણ જીવ લે. જેમણે ચંપાનગરીમાં આની ઉદ્દઘાષણ સાંભળી નંદીફળ ન ખાધા તે ધન્ના સાર્થવાહના સાથમાં અહિછત્ર નગરીએ સુખશાતાથી પહોંચી ગયા, પણ જેમણે અશ્રદ્ધા રાખી નંદીફળ ખાધા તે બધા અકાળે મૃત્યુ પામ્યા. અહીં ચંપાનગરી તે મનુષ્યગતિ, ધન્ના સાર્થવાહ તે જિનપ્રરૂપિત અનુપમ ધર્મ, અહિછત્ર નગરી તે મોક્ષધામ, નગરમાં ઢઢરો તે પ્રભુની દેશના, જેમણે નંદીફળ ન ખાવા તેવી શ્રદ્ધા રાખી તે મોક્ષાભિલાષિ સમકિતી ભવી છે, અને શ્રદ્ધા ન રાખી તે સંસારસુખના કામી વિષયાભિલાષ મિથ્યાત્વી અજ્ઞાન છે. સાર:જિનવચનમાં જે પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખે છે તે ધર્મના સહારે મેક્ષપુરીને સુખે સુખે પામે છે.
(૧૬) દ્રૌપદી :-પૂર્વના નાગેશ્રીના ભાવમાં ધર્મરચી અણગારને અશુભભાવથી કડવા તુંબાનું શાક વેરાવેલું તેથી ઘરમાં અનાદર પામી ભીખારણ થઈ. મૃત્યુ પામી છઠ્ઠી નરકે, પછી મત્સ્ય બની સાતમી નરકે એમ સંસાર નીઓમાં ભમીને અંતે ભદ્રાશેઠાણીને ત્યાં સુકુમાલિકા પુત્રીપણે જન્મી. બે વાર લગ્ન કરવા છતાં ભિખારી પતી પણ તેને છેડી જતાં અંતે સાદી થઈ. ગુરૂણીની ના છતાં ઉદ્યાનમાં ૧૩
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪ ]
[ આગમસાર આતાપના લેવા ગઈ. ત્યાં ગણિકાને પાંચ પુરૂષો સાથે કીડા કરતાં નિયાણું બાંધ્યું કે મને પણ આવા ભેગે મળે. સંયમના પ્રભાવે દેવી થઈને પછી કુપદ રાજાને ત્યાં પુત્રીપણે જન્મી, અને પાંચ પાંડવોને પતિ તરીકે પામી.
ધર્મરચી અણગાર ગુરૂઆજ્ઞાએ શાક પરડવા જતાં કીડીઓને મરતાં જોઈ, બધુ શાક ખાઈ ગયા, કીડીઓની દયા પાળી તેના પ્રભાવે સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ઉપજ્યા છે, અને ત્યાંથી ચ્યવી એક ભવ કરી મેક્ષે સીધાવશે.
આ કથાનો સાર એ છે (૧) અપ્રિય વસ્તુ ભારહીતપણે સાધુને ન વેરાવવી, (૨) સંયમ લઈ માત્ર કર્મની નિર્જરા અર્થે તપ કરવું, તપ કરી કદાપિ નિયાણું (તેનું ફળ) ન બાંધવું. (૩) સંયમી સાધુએ સૂક્ષમ છાની પણ પ્રાણતિક કષ્ટ દયા પાળવી.
(૧૭) કલિક દ્વીપના અધો :-જે અશ્વો શબ્દાદિ વિષયમાં લુબ્ધ થયા, તે બધા પકડાયા અને દોરડાથી બંધાયા અને રાજાની સેવામાં રહેવું પડ્યું ને દુઃખી દુઃખી થઈગયા, પણ જે અધો લુબ્ધ ન થયા તે કાલિક દ્વીપમાં જ સુખે સુખે સ્વતંત્ર રહ્યા. આ ન્યાયે જે સાધુ શબ્દાદિ વિષમાં આસક્ત થાય છે, તેને દુર્ગતિમાં જઈ પરાધિનપણે નરકતિર્યંચાદિ ના દુઃખે ભેગવવા પડે છે. પણ જે સાધુ તેમાં અનાસક્ત રહી નિરતિચાર સંયમ પાળે છે તે કર્મપાશમાં બંધાતા નથી, અને સુગતિ અને પરંપરાએ મોક્ષ પામે છે.
(૧૮) સુષમા દારિકા :–રાજગૃહી નગરીમાં ધના સાર્થવાહને ૫ દીકરા, સુષમા નામે એક પુત્રી અને ચિલાત
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતાધમથાંગ –અંગસૂત્ર] [ ૧૫ નામને દાસ હતા. ચિલાતની ઘણું રાવ આવતાં શેઠે ઘરમાંથી કાઢી મુકે. તેથી મેટ ચોર થયે. એકવાર પિતાની ટળી સાથે શેઠના ઘરે ધાડ પાડીને ધન ને સુષમાને લઈ નાઠે. શેઠ ને પાંચ પુત્રો પાછળ પડયા. સુષમાને ઊંચકીને ભાગવું મુશ્કેલ લાગવાથી સુષમાનું માથું કાપી લઈ ભાગ્યે. નિર્જન જાલમાં રખડી રઝળી મૃત્યુ પામ્યા. તે ન્યાયે જે
જી વિષય સુખમાં આસક્ત બની ચિલાતની જેમ પાપકર્મો કરે છે, તે જ બહુ દુઃખવાળી ભવાટવીમાં રખડી રઝળી ભમે છે. માટે સાધકે મનથી પણ પાપકર્મો ન ચિંતવવા.
આ બાજુ ઘન સાર્થવાહ અને પાંચ પુત્રો દડધામથી બહ ભુખ્યા થયા. જંગલમાં કશું ન મળવાથી અંતે સુષમાના લેહી માંસને આહાર કરી ધન લઈ ઘરે ગયા. આ કથાને સાર એ છે કે ઘન્ના સાર્થવાહ સમાન ગુરૂ, પાંચ પુત્રો સમાન શિષ્ય, ભવરૂપ અટવી, સુષમાના લોહી માંસ સમાન આહારપાળું અને રાજગૃહી સમાન મેક્ષપુરી સમજવી. જેમ અટવીને પાર કરવા તે લોકોએ સુષમાપુત્રીના લેહી માંસને આહાર કર્યો, તેમ ભવરૂપી અટવી પસાર કરવા, માત્ર મેક્ષના હેતુથી ગુરૂની આજ્ઞાથી સાધુ માત્ર સંયમના નિર્વાહ માટે જ, જીભના રસ માટે નહિ, સંપૂર્ણ અનાસક્તભાવે આહારપાણ કરે.
(૧૯) પુંડરીક-કંડરીક :-મહાપદ્મ રાજાના બંને પુત્રો હતા. પુંડરીકને ગાદીએ બેસાડી રાજાએ દીક્ષા લીધી. મહાપદ્મ મુની એકદા પુંડરકિણી નગરીમાં પધારતાં બંધ પામી કંડરીકે પણ દીક્ષા લીધી. એક હજાર વર્ષ રૂડું ચારિત્ર પાળ્યું. પછી બીમાર પડતાં પાછા નગરીમાં પધાર્યા. રાજા
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬ ]
[ આગમસાર પુંડરીકે ઔષધોપચાર કરાવ્યા. સારા થઈ ગયા છતાં વિહાર ન કરતાં રાજાએ તેમની દીક્ષા લીધાની ખૂબ પ્રશંસા કરી કે તમે ખુબ પુણ્યવંત છે જેથી સંયમ લઈ રૂડું ચારિત્ર પાળો છે. હું પુણ્યહીન છું જેથી સંયમ લઈ શકતા નથી. છતાં મુની ન સમજ્યા ને વિહાર તો કર્યો, પણ પાછા આવ્યા. દાસી મારફત રાજાને જાણ થઈ કે તેમને રાજભોગની ઈચ્છા છે. તેથી તેમને રાજગાદીએ બેસાડી, તેમને વેશ પતે ધારણ કરી વિહાર કરતાં પોણું ત્રણ દિવસે. ગુરૂ પાસે પહોંચ્યા. ગુરૂદશનને અભિગ્રહ પૂરો થતાં ગુરૂ આજ્ઞાથી આહારપાણી કર્યો, પણ સાધુના લુખાસુકા આહારપાણી ન સદતાં કાળધર્મ પામી સર્વાર્થસિદ્ધ. વિમાનમાં એકાવતારી દેવ થયા છે ને એકભવ કરી મોક્ષે. જશે. કંડરીકને પણ રાજભોગ ન સદતાં ને વિષયથી ક્ષીણ થતાં તે જ રાત્રિએ મૃત્યુ પામીને સાતમી નરકે ગયે. સારા એ છે કે સંયમ લીધા પછી ભેગોની આસક્તિ ન રાખવી. ને ગુરૂઆજ્ઞામાં વિચરવું.
(૭) શ્રી ઉપાસદશાંગ–સાતમું અંગસૂત્ર
એક શ્રુતસ્કંધ અને ૧૦ અધ્યયન છે. ૧૧,૭૦,૦૦૦ પદ હતા. હાલ માત્ર ૮૧૨ સૂત્રાદિ છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્રમાં આના ભાવ કહ્યા છે
“ઉપાસક એટલે ધર્મની ઉપાસના કરનાર તે શ્રાવક, તેની ધર્મકરણીના જે દશ અધ્યયને પ્રભુએ કહ્યા છે તે “ઉપાસકદશાંગ.”
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉપાસકદશાંગ-સાતમું અંગસૂત્ર ] [ ૧૯૭
આ સૂત્રમાં શ્રાવકન—દેશવિરતિના ઉત્કૃષ્ટ આચારનું કથન છે. આમાં શ્રાવકની અદ્ધિ, નગર, ઉદ્યાન, માતાપિતા, રાજા સમોસરણ,ધર્માચાર્ય, ધર્મકથા, ધર્મશ્રવણ, ધિલાભ, અભિગમન, વિશુદ્ધ સમ્યત્વ, ધર્મમાં સ્થિરતાં, મૂળગુણ અને ઉત્તર ગુણના અતિચાર આદિનું કથન, શ્રાવકપણાના કાળની મર્યાદા, શ્રાવકની ૧૧ પડિમા, અભિગ્રહ વગેરે બહુ પ્રકારે લેવા, ઉપસર્ગ સહન કરવા, શીલાચાર, વ્રત, અણુવ્રતાદિ વિરતિ, પ્રત્યાખ્યાન, પોષધવ્રત, મરણત સંખના, શ્રતશ્રવણ, તપ કરવું, સંથારે કર, અંતસમયે આત્માને કર્મથી હળવે કરે, ઉત્તમ દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થવું, દેવલોકના ઉત્તમ સુખ ભેગવવા, દેવનું આયુ પુરૂ કરી ફરી સારા મનુષ્યકુળમાં જન્મ લે. જૈનધર્મનું સાંભળવું, બિધિબીજની પ્રાપ્તિ થવી, સમકિતી થઈ સંયમ લે, ઉત્તમ પ્રકારે ચારિત્ર પાળવું, વળી સંલેખના સંથારા આદિના તપ કરી સર્વ દુઃખને ક્ષય કરી સર્વ કર્મોને ખપાવી, આગામીકાળમાં “મેક્ષ ગતિને પામશે” ઈત્યાદિ ભાવ ઉપાસક દશાંગ”માં પ્રરૂપ્યા છે.”
શ્રી ઠાણાંગ સૂત્રમાં આ દશ શ્રાવકોના નામ આ પ્રમાણે છે-આનંદ, કામદેવ, ચુલણિપિતા, સુરાદેવ ચુલશતક, કુંડકેલિક, સકડાલપુત્ર, મહાશતક, નંદિનીપિતા, સાલતિયાપિયા. આ સૂત્રમાં પાંચમાંનું–નામ ચુલણિશતક અને દશમાંનું નામ સાલિહિપિયા આપ્યું છે, બીજા બધા નામ સરખા છે.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮ ]
I
!
ધના
નં. નામ |
| | નગર પત્ની | ઉપગ દેનાર-પ્રકાર | આનંદ | વાણિજ્યગ્રામ શિવાનંદ | અવધિજ્ઞાનમાં શંકાને કામદેવ | ચંપાનગરી ભદ્રા દેવ-પિશાચનું રૂપ લઈને ચૂલણી પિતા વારાણસી શામાં દેવ-ભદ્રામાતાને મારવાનો સુરદેવ
| દેવ-૧૬ રોગ પેદા કરવાને ચૂલણશતક આલંભિક બહુલા | દેવ–પુત્ર ઘાતનો કુંડકાલિક કંપીલપુર પુસા | દેવ-જિન ધર્મ છોડી દેવાનો સકડૂલિપુત્ર પલાસપુર અગ્નિમિત્રા | દેવ–સ્ત્રીને મારી નાખવાનો મહાશતક
રાજગૃહિ
રેવતી વિ.૧૩ રેવતીને પિષધવ્રતમાં ભોગનો નંદિની પિતા શ્રાવસ્તી | અશ્વિની | ઉપસર્ગ નથી | ૧૦ | સાલિદીપિતા | શ્રાવસ્તી ફાલ્ગની | ઉપસર્ગ નથી
ધ:- નં. પનું શુદ્રશતક અને નં.૭નું સદાલપુત્ર નામ પણ મળે છે.
[ આગમસાર
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉપાસકદશાંગસાતમું અંગસૂત્ર] [૧૯
તેમના સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર નીચે પ્રમાણે છે :(૧) આનંદ શ્રાવક – વાણિજ્યગ્રામ નગરમાં આનંદ નામે એક ધનાઢય શ્રાવક તેની પત્ની શિવાનંદા સાથે અપાર સુખ ભગવતે રહેતે હતે. ભ. મહાવીર એકદા તે નગરમાં પધાર્યાનું જાણી આનંદ ઘણો જ પ્રસન્ન થયો, અને પ્રભુના દર્શને ગયે. પ્રભુને ઉપદેશ સાંભળી તેણે કહ્યું –ભગવન્! નિગ્રંથ પ્રવચનમાં હું શ્રદ્ધા રાખું છું. તેમાં મારી રુચિ છે.” આપે જે ફરમાવ્યું તે જ સંપૂર્ણ સત્ય છે. હિતકારી છે. આપની પાસે ઘણુ રાજા, શેઠ, સેનાપતિ વિ.એ દીક્ષા લઈ ચારિત્રધર્મ સ્વીકાર્યો છે. પરંતુ સંયમધર્મની કઠેર ચર્યા પાળવા હું હજી સમર્થ નથી. તેથી શ્રાવક ધર્મના ૧૨ વ્રત આપની પાસે લેવા ઈચ્છું છું
પ્રભુએ કહ્યું- દેવાનુપ્રિય! તમને જેમ સુખ ઉપજે તેમ કરો. પ્રમાદ નહી કરે.
આનંદ શ્રાવકે પ્રભુ પાસે ૧૨ વ્રત ગ્રહણ કર્યા. તેની પ્રેરણાથી તેની ભાર્યા શિવાનંદાએ પણ પ્રભુ પાસે જઈ ૧૨ વ્રત લીધા. આ ૧૨ વ્રતમાં પહેલા પાંચ અણુવ્રત છે, પછીના ૩ ગુણવ્રત છે અને છેલ્લા ૪ શિક્ષાત્રત છે. તેના નામ :પહેલું સ્થળ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત અર્થાત્ સ્કૂલ અહિંસાવ્રત, (૨) સ્થળ મૃષાવાદ વિરમણવ્રત અર્થાત્ મોટું જુઠું ન બોલવું (૩) સ્થળ અદત્તાદાન વિરમણવ્રત, અર્થાત્ મોટી ચોરી લૂંટ વિન કરવા, કે પડેલી કિંમતી વસ્તુની માલીકી ન કરવી કે ચૌર્ય બુદ્ધિથી ન લેવી, (૪)
સ્વદાર સંતોષવ્રત, પરસ્ત્રીગમન આદિ ન કરવા, અને (૫) સ્થળ પરિગ્રહ પરિમાણ વ્રત–પરિગ્રહની મર્યાદા બાંધવી આ પાંચ વ્રત સાધુઓએ જીવનપર્યત સર્વશે. પાળવાના
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ ]
[ આગમસાર હોય છે તેથી તેને “સાધુના પાંચ મહાવ્રત કહ્યા છે. શ્રાવકે અમુક અંશે મર્યાદા રાખી પાળવાના હોય છે તેથી તેને “શ્રાવકના પાંચ અણુવ્રત કહ્યા છે. (૬) દિશા પરિમાણવ્રત–દીશામાં જવાની અંતરની મર્યાદા બાંધવી તે, (૭) ઉવભાગ–પરિભાગ પરિમાણવ્રત ભેજનાદિ એક વખત ભોગવવાની વસ્તુ ને વસ્ત્રાદિ વારંવાર ભેગવવાની વસ્તુઓની મર્યાદા કરવી. (૮) અનર્થદંડ વિરમણ વ્રતઆજીવિકા મેળવવા માટે અનિવાર્ય પ્રવૃત્તિ સિવાયની બીજી લેવાદેવા વગરની કરાતી પ્રવૃત્તિ જેમકે નિંદા, કુથલી, પટલાઈ વિ. થી બચવું–આ ૩ વ્રત આગલા પાંચ અણુવ્રતને ગુણ કરે છે તેથી ગુણવ્રત કહ્યા છે, (૯) સામાયિક વ્રત (૧૦) દેશાવકાશિત વ્રત–છઠ્ઠા દિશીવ્રતમાં દીશાની મર્યાદા જીવનભરની બાંધવાની હોય છે, જ્યારે આમાં ૧ કે થોડા વધુ દિવસે માટે હોય છે. (૧૧) પૌષધવ્રત અને (૧૨) અતિથિસંવિભાગ વ્રત–સાધુને “અતિથિ” અત્રે કહ્યા છે. તેમને આહાર-ઔષધાદિ ૧૪ પ્રકારની સૂઝતી વસ્તુ ભાવપૂર્વક વેરાવી લાભ લે તે.
આનંદ શ્રાવકે આ ૧૨ વ્રત ૧૪ વર્ષ સુધી ગૃહસ્થવાસમાં રહી ભાવપૂર્વક પાળ્યા. પછી મેટા પુત્રને ઘરને બધો કારભાર સેંપી પૌષધશાળામાં પાા વર્ષ રહી પાળ્યા અને અંતે આ શરીર ધર્મસાધના માટે હવે કામ આપતું નથી તેમ જાણું મૃત્યુપર્યતન સંથારે કર્યો. મનના વિશુદ્ધ પરિણામના લીધે અંતસમયે વિશાળ અવધિજ્ઞાન તેમને થયું, ને ઊર્ધ્વદીશામાં સૌધર્મ નામે પ્રથમ દેવલોકના વિમાન - અને નીચે નરકના પાથડા જેવા લાગ્યા. ગોચરીએ પધારેલા ગૌતમસ્વામીએ લોકો પાસેથી આ વાત જાણે તેમને દર્શન
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉપાસકદશાંગ-સાતમું અંગસૂત્ર ] [ ર૦૧ દેવા તેમની પિષધશાળાએ ગયા. ત્યારે ગુરૂના દર્શનથી ભાવવિભેર થઈ તપસ્યાથી કૃશ શરીરના કારણે બેઠા હતા ત્યાંજ રહી વંદણું કરી આવડું મે અવધિજ્ઞાન થયાની વાત કરી. તેથી ગૌતમસ્વામીને સંદેહ ઉપજે કે આવડું મોટું અવધિજ્ઞાન શ્રાવકને થાય નહિ, તેથી અંત સમયને આ મિશ્યા પ્રલાપ છે એમ માની આનંદ શ્રાવકને મિથ્યા વચનની આલોચના લેવા કહ્યું. ત્યારે આનંદ શ્રાવકે દઢતા પૂર્વક કહ્યું કે વીતરાગમાર્ગમાં શું સત્યવાણીનું પણ પ્રાયશ્ચિત કહ્યું છે? આનંદ શ્રાવકની આવી દઢતા જોઈ ગૌતમ સ્વામી સીધા પ્રભુ પાસે ગયા અને પૂછયું કે શું શ્રાવકને આવડું મોટું અવધિજ્ઞાન થાય ખરૂં? પ્રભુએ કહ્યું હા ! સંભવે. આનંદને તેટલું મેટું થયું છે, માટે તમે ગૌચરી વાપર્યા વગર તેમની પાસે જઈ આનંદને ખમા અને પ્રાયશ્ચિત લો. ગૌતમસ્વામી પટ્ટગણધર અને ગુરૂ હોવા છતાં તુરત આનંદ શ્રાવક પાસે ગયા, તેમને ખમાવ્યા અને પ્રાયશ્ચિત લીધું. પછી જ ગોચરી વાપરી. તે સમયના જીની કેવી અદ્દભૂત સરળતા? - આનંદશ્રાવકને આ રીતે અવધિજ્ઞાનમાં શકા ઉત્પન્ન કરવારૂપ ઉપસર્ગ આવ્યો. પછી કાળના અવસરે સમાધિભાવે દેહ તજી પહેલાં દેવલેકે અરૂણ વિમાનમાં ઉપજ્યા છે.
ધ - ૧૨ વ્રતની વિસ્તૃત સમજ માટે જુઓ લેખકનું આચામ–આનંદ શ્રાવકનો અધિકાર.
(૨) કામદેવ શ્રાવક :- પ્રભુ પાસે આનંદ શ્રાવકની જેમ શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કરી પૌષધશાળામાં પોતાની ધર્મ આરાધના રૂડા ભાવથી કરતા હતા. પૌષધ લઈ એક રાત્રિએ ધર્મ જાગરણ કરી રહ્યો હતો ત્યારે તેની કસોટી કરવા એક માયાવી દેવ પિશાચનું રૂપ ધારણ કરી ખુલ્લી
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ ]
[ આગમસાર
તરવાર સાથે આવી એલ્યેા હૈ કામદેવ ! મેાક્ષની મૃગતૃષ્ણામાં તું તારા જીવનને નકામુ વેડફી રહ્યો છે. માટે કહું છું કે ધને છેડી દે, નહિતર આ તરવાર વડે તારા કટકે કટકા કરી નાખીશ. આ ધમકીના કામદેવે સ્વીકાર ન કર્યો અને દેવના ક્રુર પ્રહારે। છતાં ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર રહ્યો. તેથી ધ્રુવે ધે ભરાઈ હાથી ને સપનુ. રૂપ બનાવી ભયકર પીડા ઉપજાવી છતાં કામદેવ ડગ્યા નહિ. તેથી દેવે પેાતાનુ અસલ રૂપ ધારણ કરી તેની પ્રશંસા કરી ને ખમાવીને સ્વસ્થાને જતા રહ્યો. પછી તે કામદેવે પઢિમા પારી વિચાર્યુ” કે પહેલાં પ્રભુના દર્શન કરી પછી પાષધ પારૂ, પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યમાં બીરાજતાં પ્રભુ પાસે જઈ વંદણા નમસ્કાર કરતાં પ્રભુએ ભર ષિદમાં રાત્રિએ દેવના ઉપસર્ગ થયાનું ને તેમાં દૃઢ રહ્યાનું પૂછતાં તેણે હા કહી. તેથી પ્રભુએ અન્ય સાધુ-સાધ્વીઓને બોધ આપવા કહ્યું હું આર્યા! ઘરમાં રહેનારા ગૃહસ્થ શ્રાવક ધ્રુવ મનુષ્ય અને હિંસક પશુના ઉપસર્ગાને સમ્યક્ પ્રકારે સહન કરે છે ને ડગતા નથી, તા. તે તમે તા પિટકના ધારક પંચમહાવ્રતધારી છે. તેથી તમારે બધાએ તેવા ઉપસર્ગાને સહન કરવા સદા તત્પર રહેવુ જોઇએ.”
અંતિમ સમયે ૬૦ ભક્તના સથારા કરી પહેલા દેવલાકે અરુણનાભ વિમાનમાં ઉપયા છે.
(૩,૪,૫) : ત્રીજા અધ્યયનમાં ચુલણી પિતાને, ચેાથામાં સુરાદેવના અને પાંચમાં અધ્યયનમાં ચુલણીશતક શ્રાવકના અધિકાર છે, ત્રણેને કાઠામાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે દેવાના ઉપસર્ગો થવા છતાં શ્રાવકધમ માં અડગ રહ્યા છે, અને આનંદ શ્રાવકની જેમ ૨૦ વર્ષે શ્રાવકધમ પાળી, અ ંતિમ સમયે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ક) કુંવર પાસે
તે અને નજીક
શ્રી ઉપાસકદશાંગ-સાતમું અંગસૂત્ર] [ ૩. સંથારો કરી સમાધિમરણે દેહ તજી પહેલા દેવલોકના. અરૂણભ, અરૂણકાન્ત, અને અરૂણસિદ્ધ નામના જુદા જુદા. વિમાનમાં અનુક્રમે ઉપજ્યા છે. (૬) કુડકલિક શ્રાવક :- આનંદ શ્રાવકની જેમ તેણે પણ ભ. મહાવીર પાસે શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કર્યો હતે.
એક સમયે બાર વેળાએ તે અશોકવાટિકામાં બેસી. ધર્મચિંતન કરતું હતું. ત્યારે એક દેવે તેની નજીક આવી. કહ્યું – હે કુંડકૌલિક! શ્રમણ ભ. મહાવીર પ્રરૂપિત ધર્મ યથાર્થ નથી કારણ કે તે ઉત્થાન, ને પરાક્રમ પર ભાર મૂકે છે, જ્યારે આ જગતમાં બધું નિયતિ (ભાગ્ય)ના આધારે જ ચાલે છે, તેથી ગોશાલકની ધર્મપ્રરૂપણું જ યુક્તિયુક્ત છે,કારણ કે તેમાં ઉત્થાન, કર્મ, બળ, વીર્ય, અને પરાક્રમ જેવું કંઈ પણ નથી. જે કંઈ છે તે માત્ર નિયતિ જ છે,. માટે મહાવીરને ધર્મ છોડીને ગોશાલકની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને. સ્વીકાર કર. કુંડકૌલિકે તેને પૂછ્યું –અરે દેવ! તારી આ દિવ્ય ઋદ્ધિ તને શું પુરૂષાર્થ વગર મળી છે? દેવે કહ્યું – હા. તેથી કુંડકૌલિકે ફરી પૂછ્યું, તે પછી બધા પુરૂષાર્થ હીન લેકે પણ તારી જેમ દેવ થવા જોઈતા હતા, પણ તેવું બનતું દેખાતું નથી. તે તેનું કારણ શું તે બતાવ? આ સાંભળી દેવ નિરૂત્તર થઈ ગયે અને તેને વંદન કરી. ક્ષમા માંગી, કેવળી પ્રરૂપિત ધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાને અડગતાની પ્રશંસા કરતે સ્વસ્થાને ગયે. પ્રભુના દર્શને જતાં ભ. મહાવીરે. ભર પરિષદમાં કામદેવ શ્રાવકની જેમ તેની શ્રદ્ધા ને દઢતાની પ્રશંસા કરી. શ્રાવકધર્મ ૨૦ વર્ષ પાળી અંતે ૬૦ ભક્તને. સંલેખના સંથારો કરી કાળના અવસરે કાળ પામી પહેલા દેવલોકના અરૂણુવજ વિમાનમાં ઉપજ્યા છે. આ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪ ]
[ આગમસાર (૭) સકલાલ પુત્ર-તે મેટો કુંભાર હતો. મેટી કુંભશાળા ને ૫૦૦ દુકાન હતી. ગોશાલકને અનુયાયી હતો. એક દિવસે એક દેવે તેની પાસે પ્રગટીને કહ્યું કે આવતીકાલે બધા દેથી રહિત એવા મહામાહણ પધારશે. હું તેમને સત્કાર કરજે ને ઉપકરણે આપજે.
બીજા દિવસે ભ. મહાવીર પધાર્યાનું જાણી, તેમના દર્શને ગયે, ત્યારે ભ. મહાવીરે દેવ પ્રગટયા વિ. બધી વાત કરી પૂછયું “આ બરાબર છે?” સકડાલે કહ્યું હતું ભગવાન! ત્યારે પ્રભુએ પ્રકાશ પાડયે કે દેવે ગોશાલક સંબંધી નહિ પણ મારા માટે કહ્યું હતું. આ જાણ સકડાલને થયું કે આજ સર્વજ્ઞ છે. તેથી તેમને કુંભશાળામાં પધારવા વિનંતિ કરી. તેની પ્રાર્થનાને સ્વીકારી પ્રભુ કુંભશાળામાં પધાર્યા, અને ઘડા બનાવવાની પ્રક્રિયા તેની પાસેથી જાણે પૂછયું કે ઘડા પુરૂષાર્થથી બન્યા કે નિયતીથી સિકડાલે કહ્યું કે નિયતિથી. ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું કેઈ તારા ઘડા ફાડી નાખે કે તારી સ્ત્રી સાથે કુચેષ્ટા કરે તો તેને દંડ આપે કે નહિ?
સકલાલ - આપુ.
પ્રભુ - તારા મતાનુસાર તે બધું નિયતિ અનુસાર બને છે. તેથી અપરાધનો દંડ આપ યંગ્ય નથી. અને દંડ આપે તે તારી નિયતિવાદની માન્યતા બરાબર નથી. તમે તેને મારવા માટે તૈયાર થાઓ, તે જ તારે પુરૂષાર્થ છે.
પ્રભુની આ યથાર્થ વાત સાંભળી સકડાલને પ્રતિબંધ થયે ને પ્રભુને વંદણ કરી, તેમની પાસે ધર્મસ્વરૂપ સમજ્યો -અને શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કરી, આનંદની જેમ વિચારવા લાગ્યા.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉપાસકદશાંગ-સાતમું અંગસૂત્ર ] [ ર૦૫
આ વાત જાણી ગોશાલક તેની પાસે આવ્યા, પણ. સકડાલે તેને આદર સત્કાર કર્યો નહિ, તેથી ભ. મહાવીરની વિધવિધ ઉપમાઓથી રસ્તુતિ કરવા લાગ્યો અને તેને પોતાના મતમાં ખેંચવા પ્રયાસ કર્યો, પણ તેમાં તેને સફળતા મળી નહિ, તેથી નિરાશ થઈને ચાલ્યા ગયા. પછી એકદા પોષધવ્રત કરીને પિષધશાળામાં રહ્યા હતા ત્યારે એક દેવે તેને ઉપસર્ગ કરી તેના પુત્રના તેની નજર સામે ૯ ટુકડા કરી. મારી નાખે, છતાં તે ન ડગે, તેથી તેની પત્ની અગ્નિ મિત્રાને પકડી લાવીને મારી નાખીશ એવી ધમકી ત્રણ વાર, આપતાં તે દેવને પકડી લેવા ઉઠયે પણ દેવ તે અદશ્ય થઈ ગયો, પછી પિષધવ્રતમાં દેવને પકડવા ઊઠે તેને દોષ. લાગ્યો તેથી તેની આલોચના-પ્રતિકમણ ર્યા ને પ્રાયશ્ચિત લીધું. પછી અંતિમ સમયે સંલેખના સંથારો કરી કાળના. અવસરે કાળ પામી અરૂણભૂત વિમાનમાં દેવપણે ઉપજ્યા છે. ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉપજી સંયમ લઈ સિદ્ધ થશે.
(૮) મહાશતક - આઠમું અધ્યયન છે. આનંદ. શ્રાવકની જેમ જ પ્રભુ પાસે શ્રાવકધર્મ અંગીકાર કરી શુદ્ધ, ભાવે પાળવા લાગ્યા. ફરક એટલો જ છે કે તેને રેવતી. પ્રમુખ ૧૩ પની હતી. રેવતી બહુ જ કામપિપાસુ ને માંસ. લાલપી હતી. તેથી શેકે તેને કાંટારૂપ લાગતી એટલે છને વિષપ્રાગથી અને છ ને શસ્ત્રોથી મારી નાખી, પોતે સ્વચ્છેદપણે મહાશતક સાથે કામગ ભેગવવા લાગી.
એક વેળા મહાશતક પિષધશાળામાં ધર્મધ્યાનમાં લીન હતા, ત્યારે તેની પાસે જઈ નશામાં ચકચૂર બની નિર્લજજ-- પણે કામયાચના કરવા લાગી, પણ મહાશતક મૌન રહેતા.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ ]
[ આગમસાર
તે ચાલી ગઈ. પછી મહાશતક શ્રાવકની પહેલી પડિમા અંગીકાર કરી વિચરવા લાગ્યા, તેથી તે અતિ દુર્બળ થઈ ગ્યા ને નસેનસ દેખાવા લાગી, એટલે શરીર હવે ધર્મસાધના માટે સમર્થ નથી તેમ સમજી સલેખના સથારા કરી વિચરવા લાગ્યા. પછી શુભ અધ્યવસાયથી તેને હજાર ચાજન ક્ષેત્ર દેખાય તેટલુ અવધિજ્ઞાન ઉપજ્યું, ત્યારમાદ ફ્રી ઉન્મત્ત થઈ રેવતી તેની પાસે આવી કામ ભાગની માગણી કરવા લાગી. તેથી શ્રાવકજીને ક્રોધ આવી ગયા, ને જ્ઞાનના ઉપયોગ લગાવી રેવતીને કહ્યું કે હું અનિષ્ટને ચાહનારી રેવતી ! તું ૭ રાત્રીની અંદર કોલેરાથી મૃત્યુ પામીશ; અને પહેલી નરકમાં ઉપજીશ. આથી રેવતી ભય પામી પેાતાને ઘેર આવી ને આ ધ્યાન કરતી કહ્યા પ્રમાણે મૃત્યુ પામી, પહેલી નરકમાં ઉપજી છે.
એ સમયે પ્રભુ તે રાજગૃહી નગરીમાં પધાર્યા, પ્રભુ તેા મનમનની વાત જાણે છે, તેથી શ્રાવકના હિતાર્થ ગૌતમ સ્વામીને મહાશતક પાસે એમ કહેવા મેાકલ્યા કે સલેખના વ્રતમાં અન્યજીવને દુ:ખદાયી થાય તેવું વચન ખેલવુ કલ્પતું નથી; માટે તેની આલાચના કરી પ્રાયશ્ચિત લા. ગૌતમસ્વામીએ પ્રભુની આજ્ઞા સ્વીકારી મહાશતક પાસે જઈ પ્રાયશ્ચિત લેવરાવ્યુ. અને અંતે કાળને અવસર આવતાં સમાધિમરણે કાળ પામી સૌધર્મી કલ્પના અરુણાવત સક વિમાનમાં દેવપણ પણે ઉપજ્યા છે. ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે.
(૯) ન‘દિનિપિતા ને (૧૦) સાલિહિપિતા :
આ બ'ને શ્રાવકના અધ્યયના પૂર્વવત જાણવા, ફરક
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ`તગહેદસા–૮ ]
[ ૨૦૭
એટલે કે તે તેને કોઇ ઉપસર્ગ નહ્યા નથી, અનુક્રમે અરૂણગય ને અરૂણુકાલ વિમાનમાં ઉપજ્યા છે.
આ પ્રમાણે આન‘દાદિ દશે શ્રાવકા પ્રભુ પાસે શ્રાવકધમ અંગીકાર કરી ૧૪ વર્ષ ગૃહવાસમાં ને ખા વર્ષ પૌષધશાળામાં એમ કુલ ૨૦ વર્ષ વાળી અંતિમ સમયે ૬૦ ભક્તની સ‘લેખના એક માસના સથારા કરી કાળના અવસરે કાળધર્મ પામી પહેલા દેવલાકના જુદા જુદા વિમાનામાં ૪ પત્યેાપમના આયુષ્યવાળા દેવપણે ઉપજ્યા છે અને ત્યાંથી વી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યપણે ઉપજી, બધા સિદ્ધ, યુદ્ધ ને મુક્ત થશે.
ભ. મહાવીર ઉપાસકેાની સાધના પ્રત્યે કેવું રૂડુ ધ્યાન રાખતા તેનું ભાવવાહી નિરૂપણ આ આગમમાં જોવા મળે છે, સમય પ્રમાણે તેમને પ્રાત્સાહન ભરપરિષદમાં આપતા અને કંઈ દોષ લગાડે ત્યારે સાવધાન કરી પ્રાયશ્ચિત લેવરાવી દેાષની નિવૃત્તિ પણ કરાવતાં, પ્રભુની આ જ વિશેષતા છે; તેવા પ્રભનું શરણુ· અગીકાર કરીને આપણે પણ આપણા માનવભવને સાર્થક કરીએ તે જ આ આગમસારનું લેખન સાક નીવડે.
(૮) અંતગડદસામ–અતગડદસાંગ−૮ મું અંગસૂત્ર
એક શ્રુતસ્કંધ, ૧૦ ઉદ્દેશા અને ૧૦ સમુદ્રેશા છે, મૂળ ૨૩૨૮૦૦૦ પટ્ટા હતા, હાલ ૯૦૦ છે, ૮ વર્ગ અને ૯૦ અધ્યયના છે.
સાતમા ઉપાસકદશાંગમાં ભગવાને શ્રમણેાપાસકના ચરિત્રવર્ણન કરીને અગાર-શ્રાવકધમ ના પ્રતિબેાધ કર્યો.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ ]
[ આગમસાર, હવે આમાં અણગાર (સાધુ) ધર્મ ને સ્વીકારી જે મહાત્માઓ તદ્દભવે જ (તે જ ભવમાં) મોક્ષે જવાના છે, તથા જેમણે અંતકાળે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી ધર્મદેશના દીધા વિનાજ મુક્તિ મેળવી એમના ચારિત્રનું વર્ણન છે. અંતકાળે કેવળ. પ્રગયું તેથી અંતગડ કેવળી કહેવાયા.
સમવાયાંગમાં તેના ભાવ આ પ્રમાણે કહ્યા છે –
અંતગડદશાંગમાં સંસારને તેજ ભવે અંત કરનાર જીવોના નગર, ઉદ્યાન, વ્યંતર, ચૈત્ય, વનખંડ, રાજા, માતા, પિતા, સમેસરણ, ધર્માચાર્ય, ધર્મકથા, આ લોક અને પરલેકની રિદ્ધિ સિદ્ધિ, ભગ–પરિત્યાગ, પ્રવજ્યા (દીક્ષા), શ્રુતજ્ઞાનનું મેળવવું, તપ, ઉપધાન, પડિમા, બહુપ્રકારે ક્ષમા, સરળતા, મૃદુતા, શૌચ, સત્ય, સત્તર પ્રકારના સંયમ, ને ઉત્કૃષ્ટ બ્રહ્મચર્યનું પાલન, અકિંચનપણું, તપ, કિયા, સમિતિ, ગુપ્તિ, અપ્રમાદ, યોગ, સ્વાધ્યાય, દયાન ઈત્યાદિના લક્ષણ આમાં કહ્યા છે, પછી ઉત્તમ સંયમ પાળવાવાળા, પરિષહ જીતવાવાળા, ચાર ઘનઘાતી કર્મો ક્ષય કરી કેવળ-- જ્ઞાન કેવળદર્શન પ્રાપ્ત કરનારા, જેટલા વર્ષોની સંયમ પર્યાય હતી તે ઉત્તમ પ્રકારે પાળીને અંતે અંતકાળ જાણું પાપગમન સંથારો કરી, ભક્ત પ્રત્યાખ્યાનાદિ કરી જેમણે સંસારને છેદી નાખે તેવા અંતગડ (અંતકૃત) મુનીવરનું કે જેમણે અંધકારરૂપી કર્મરજથી મુક્ત થઈ અનુત્તર પ્રધાન મેક્ષ સુખને પ્રાપ્ત કર્યા તેમના અધિકાર આમાં કહ્યા છે.”
પ્રથમ વર્ગના દશ અધ્યયન (૧) ગૌતમ, (૨) સમુદ્ર, (૩) સાગર (૪) ગંભીર, (૫) સ્થિતિ (૬) અચળ, (૭) કંપિત, (૮) અક્ષોભ, (૯) પ્રસેનજીત અને (૧૦) વિષ્ણુકુમારના છે.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતગડદસાએ-૮ ]
[ ર૦૯ બીજા વર્ગના આઠ અધ્યયન (૧) અક્ષોભ, (૨) સાગર, (૩) સમુદ્ર, (૪) હિમવાન,(૫) અચળ (૬) ધરણ (૭) પૂરણ અને (૮) અભિચંદ્રના છે.
આ અવસર્પિણી કાળના ચેથા આરામાં ૨૨માં તીર્થકર ભગવંત નેમનાથના સમયમાં શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવ દ્વારકાનગરીમાં રાજ કરતા હતા, ત્યારે ઉપરોક્ત અઢારે કુમારોએ નેમનાથ ભગવાનની દેશના સાંભળી, વૈરાગ્યવાસિત બની તેમની પાસે દીક્ષા લીધી હતી. તે બધાએ એક માસની ભિક્ષુ પડિમાનું અને ગુણરતન તપનું પ્રભુની આજ્ઞા લઈ સમ્યક્ આરાધન કર્યું હતું. પ્રથમ વર્ગના દશે ૧૨ વર્ષ દીક્ષા પર્યાય પાળી અને બીજા વર્ગના આઠે મુનિઓએ ૧૬ વર્ષ દીક્ષા પાળી નેમ પ્રભુની આજ્ઞા લઈ શત્રુંજય પર્વત પર એક માસને સંલેખન સંથારો કરી સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત થયા. પરિનિર્વાણને પામ્યા.
આ અઢારે કુમારે અંધકવિષ્ણુ રાજા અને ધારિણી રાણના પુત્ર હતા.
ત્રીજા વર્ગના ૧૩ અધ્યયને (૧) અણીયસેન, (૨) અનંત સેન, (૩) અજિતસેન, (૪) અનિહતરિપુ, (૫) દેવસેન અને (૬) શત્રુસેન–આ છએ ભાઈ વસુદેવ શા અને દેવકીજીના પુત્રો હતા. મથુરાના રાજા મામા કંસની જેલમાં જન્મ્યા હતા અને ભક્િલપુરની સુલસા ગાથાપતિને ત્યાં ઉછર્યા હતા. (૭) સારણ, (૮) ગજસુકુમાલ, (૯) સુમુખ, (૧.૦) દુમુખ, (૧૧) કૃપક, (૧૨) દારૂક અને (૧૩) અનાદષ્ટિ કુમારના છે.
- ૧૪
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦ ]
[ આગમસાર ગજસુકુમાલ પણ વસુદેવ અને દેવકીજીના પુત્ર હતા. બાકીના છમાં દારૂ અને અનાદષ્ટિ વસુદેવની ધારિણીરાણી ના પુત્ર હતા, અને સુમુખ, દુમુખ અને કૃપદારક એ ત્રણ બળદેવ ને ધારિણીરાણીના પુત્રો હતા. આ બધા નેમનાથ ભગવાન પાસે દીક્ષા લઈ, સિદ્ધ બુદ્ધ અને મુક્ત થયા છે.
વગ ચેાથે અધ્યયન ૧૦ (૧) જાલિ, (૨) માલિ, (૩) ઉવાયાલી, (૪) પુરુષસેન, (૫) વારિસેન, (૬) પ્રદુન, (૭) સાંગકુમાર, (૮) અનિરૂદ્ધ. (૯) સત્યનેમિ અને (૧૦) દેઢમી કુમારના છે.
પહેલા પાંચ વસુદેવ અને ધારિણીના, પ્રદ્યુમ્ન શ્રીકૃષ્ણ અને રુકિમણના, સાંબ શ્રીકૃષ્ણ અને જાંબવતીના, અનિરૂદ્ધ પ્રદ્યુમ્ન અને વૈદુભીના પુત્રો હતા, અને સત્યનેમિ અને દેઢનેમિ સમુદ્રવિજય અને શિવાદેવીના પુત્રો એટલે કે નેમનાથ ભગવાનના નાના ભાઈઓ હતા.
આ બધાયે પણ દીક્ષા લઈ ૧૬ વર્ષ પાળી એક માસનો સંથારો કરી શત્રુંજય પર સિદ્ધ થયા.
વગ પાંચમ ૧૦ અધ્યયને (૧) પદ્માવતી (૨) ગેરી, (૩) ગાંધારી, (૪) લક્ષમણ (૫) સુસીમા, (૬) જાંબવતી, (૭) સત્યભામા, (૮) રૂફિમણી–આ આઠે શ્રીકૃષ્ણની પટરાણુઓ હતી, અને (૯) મૂળશ્રી અને (૧૦) મૂળદત્તા - આ બે શ્રીકૃષ્ણના પુત્ર સાંબકુમારની પત્ની હતી.
આ વર્ગમાં શ્રી કૃષ્ણ પ્રશ્નો પૂછતાં પ્રભુએ કહ્યું કે દ્વારિકાને નાશ, દારૂ, અગ્નિ અને દ્વૈપાયન ઋષિના કેપના કારણે થશે. માત્ર તમે અને બળદેવ અગ્નિકાંડમાંથી બચશે,
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતગડદસાએ-૮ ]
[ ૨૧૧ પણ પાંડવો પાસે જતાં અધવચાળે વનમાં જરાકુમારના બાણથી તમારું મૃત્યુ થશે અને ત્રીજી નરકમાં જશે. ત્યાંથી નીકળી આવતી ચોવીસીમાં બારમા અમમ તીર્થંકર થશે. આ સાંભળી શ્રીકૃષ્ણ દ્વારિકામાં ઘેષણ કરાવી કે જેને સંયમ લેવો હોય તે લે. તેથી ઉપરોક્ત આઠ પટરાણી તથા બે પુત્રવધુઓ સંયમ લઈ, સંથારે કરી સિદ્ધપદને પામી.
વર્ગ છઠ્ઠો ૧૬ અધ્યયને (૧) મકાઈ, (૨) ક્રિકમ (વિકમ ગાથાપતિ)(૩) મુગરપાણું ચક્ષ – અર્જુન માળીનું ચરિત્ર છે, (૪) કાશ્યપ, (૫) ક્ષેમ, (૬) ધતિધર, (૭) કૈલાસ , (૮) હરિશ્ચંદ્ર, (૯) વિરક્ત, (૧૦) સુદર્શન, (૧૧) પૂર્ણભદ્ર, (૧૨) સુમનભદ્ર (૧૩) સુપ્રતિષ્ઠ, (૧૪) મેઘ, (૧૫) અતિમુક્તકુમાર, અને (૧૬) અલક્ષ , ( અલખેરાજા) ના છે. આ બધા ભગવાન મહાવીર સ્વામીને બોધ સાંભળી, તેમની પાસે સંયમ લઈ, અંતે સંથારો કરી વિપુલગીરી પર્વત પર સિદ્ધ થયા છે.
વગ સાતમે ૧૩ અધ્યયને (૧) નંદા, (૨) નંદવતી, (૩) નંદરા, (૪) નંદશ્રેણિકા, (૫) મરૂતા, (૬) સુમરૂતા, (૭) મહારૂતા, (૮) મરૂદેવા, (૯) ભદ્રા, (૧૦) સુભદ્રા, (૧૧) સુજાતા, (૧૨) સુમનાતિકા, (સુમતિ), અને (૧૩) ભૂતદીનાના છે. આ બધી શ્રેણિક રાજાની રાણીઓ હતી. મહાવીર પ્રભુની ધર્મકથા સાંભળી દીક્ષા લઈ ૨૦ વર્ષ પાળી બધી સિદ્ધપદ પામી.
વગ આઠમે ૧૦ અધ્યયને (૧) કાલી, (૨) સુકાલી, (૩) મહાકાલી, (૪) કૃષ્ણ, (૫) સુકૃષ્ણ,
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨ ]
[ આગમસાર
(૬) મહાકૃષ્ણા, (૭) વીરકૃષ્ણા, (૮) રામકૃષ્ણા, (૯) પિતૃસેનકૃષ્ણા અને (૧૦) મહાસેન કૃષ્ણા – ના છે.
આ બધી પણ શ્રેણિક રાજાની રાણીએ છે. તે દરશે. રાણીના પુત્રો કાણિક રાજા સાથે ચેડારાજા સામે યુદ્ધમાં ગયા છે. તેથી મહાવીરસ્વામી પાસે જઈ તે બધા હેમખેમ પાછા આવશે કે કેમ તે પૂછતાં પાછા નહિ ફરે એમ જાણી વૈરાગ્ય પામી પ્રભુ પાસે દીક્ષા લઈ, દરેકે રત્નાવલી આદિ જુદા જુદા દીર્ઘ કઠીન તપની આરાધના કરી. જિજ્ઞાસુએ ગુરૂગમથી જાણવું. અંતે એકમાસના સંથારા કરી જે હેતુ માટે સંયમ લીધા હતા તે હેતુ અર્થાત્ મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરી સિધ્ધ બુદ્ધ અને મુકત થઈ છે.
આ સુત્ર તપપ્રધાન છે. અનંતા ભવના પાપકર્મો તપ વિના ખપાવી શકાતા નથી. તે પૂર્વસ`ચિત કર્મ બળીને ભસ્મીભૂત ન થાય ત્યાં સુધી જીવાત્મા મુક્તાા, સિદ્ધ પરમાત્મા ખની શકતા જ નથી. તેથી સ ંયમ લઈને મેાક્ષમાની સાધનામાં ચારિત્ર અને તપને ખાસ પ્રધાનતા આપી. છે. મેાક્ષમા ભગવાને જ્ઞાન-દન-ચારિત્ર-તપરૂપી કહ્યો છે. તેમાં જ્ઞાન-દર્શન મેાક્ષસ્વરૂપને જાણવાની અને દેખવા (શ્રદ્ધા કરવા)ની બે આંખ સમાન છે. તે ચારિત્ર અને તપ ત્યાં પહેાંચવાની પાંખા કહી છે. ચારેના સમન્વય સધાય એટલે મુક્તિ પણ સધાય એ પરમા આ બધા મહાન આત્માઆના ચિરત્રમાંથી આપણને મળે છે. આ સૂત્રના સ્વાધ્યાયથી આપણને પણ મેાક્ષમાર્ગ આરાધવાની પ્રેરણા અને શક્તિ મળે એ જ જિનેશ્વર પ્રત્યે અન્યના.
આગમેામાં અંતગઢ સૂત્રનુ ઊચ્ચસ્થાન છે. ઉત્તર ભારતમાં આ સૂત્ર પર્યુષણ પર્વના માંગલિક
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુત્તવવાદસાઓ-અનુત્તરે ] [ ર૧૩ દિવસમાં વાંચવામાં આવે છે. તેના ૮ વર્ગ છે, તે પર્યુષણના આઠ દિવસમાં જ પૂરા કરવામાં આવે છે.
આ સૂત્રના બધા અયનેનું વિસ્તૃત કથન લેખકની મટી સાધુ વંદણા પુસ્તકમાં કરવામાં આવેલ છે. જિજ્ઞાસુએ તેમાંથી જેવું. (૯) અણુત્તરોવવાઈથદસાઓ–અનુત્તર
પપાતિકદસાંગ એક શ્રુતસ્કંધ, દશ અધ્યયન, ત્રણવર્ગ, દશઉદ્દેશા, દશ સમુદ્શા, સમવાયાંગમાં કહ્યા છે.
પહેલા ૯૪,૦૪,૦૦૦ પદે હતા. હાલ ર૯૨ ગાથા પ્રમાણ છે. ૩ વર્ગમાં ૩૩ અધ્યયન છે.
વ્યાખ્યા:-અત્તર અનુત્તર અર્થાત્ જેનાથી ચડિયાતા બીજા કેઈ નથી તેવા, ઉવવા ઈચ=ઉપપાતિક અર્થાત્ દેવના જન્મને ઉપપાત જન્મ કહે છે. કારણ કે તે મનુષ્યની જેમ માતાની કુખે જન્મતા નથી, પણ યુવાનપણે દેવશય્યામાં ઉપજે છે. તે ઉપપાત જન્મ પણ જેના અનુત્તર વિમાનમાં થાય છે તે અનુત્તરપપાતિક. તે દેવલોકો–વિમાને પાંચ છે. (૧) વિજય. (૨) વૈજયંત. ૩) જયંત. (૪) અપરાજિત અને (૫) સર્વાર્થસિદ્ધ. આ પાંચેય વિમાન દેવલોકના અગ્રભાગે રહેલા છે. સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન તે મુક્તિશીલાથી બાર જ જોજન દૂર છે. સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ઉપજેલા નિયમો એક અવતાર કરી અવશ્ય મેક્ષે જાય છે. તેવા એકાવતારી મહાત્માઓનો આમાં અધિકાર છે, તેથી અનુત્તરોપપાતિકદસાંગ સૂત્ર કહેવાય છે.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪ ]
[ આગમસાર સમવાયાંગમાં આના ભાવ આ પ્રમાણે કહ્યા છે :
- “આ અનુત્તર વિમાનમાં ઉપજેલા જીવોના નગર, ઉદ્યાન, માતાપિતાદિનું વર્ણન.” “ઉપાસકદશાંગની જેમ જાણવું. તે ઉપરાંત તીર્થકરના સસરણ, અતિશય, શી કે જે જાતિકુળ આદિથી ઉત્તમ, તપસ્વી, વિશિષ્ઠ જ્ઞાનયુક્ત, જિનશાસનના હીતકારી, જિનેશ્વરની જેમ મનુષ્યાદિને ધર્મોપદેશ દેવાવાળા, વિષથી વિરકત, સર્વવિરતિરૂપ ઉદાર દયાધમને અંગીકાર કરવાવાળા, ઘણા વર્ષો ગુર્વાદિની સેવા કરી રત્નત્રયીની આરાધના કરવાવાળા, જિનવચન અનુસાર બોલવાવાળા જિનવચનોને હૃદયમાં ધારણ કરવાવાળા, સમાધિવંત ઉત્તમ ધ્યાનયુક્ત એવા જે પ્રભુના મુનીવર શિષ્યો જે અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈ, ત્યાંના કામ ઉત્તમ પ્રકારે ભેગવી, ત્યાંથી વીને અનુકમથી જે અંતકિયા અર્થાત્ ભવને અંત કરશે, તેમના અધિકાર આમાં કહ્યાં છે,”
પ્રત્યેક તીર્થકરોના સમયમાં દસ, દસ અનુરોપપાતિક શ્રમણનું ચરિત્ર કથન થાય છે.
આ સૂત્ર ત્રણ દિવસમાં કહેવાનું છે.
પ્રથમ વર્ગના દશ અધ્યયન (૧) જાલી, (૨) માલી, (૩) ઉપજાલી, (૪) પુરૂષસેન, (૫) વારિસેન, (૬) દીર્ઘદંત (૭) લષ્ઠદંત, (૮) વિહલ્લ (૯) વિહાંસ (વૈયાહસ) અને (૧૦) અભયકુમાર–આ બધાના પિતા શ્રેણિક રાજા, અને પહેલા સાતની માતા ધારિણી, વિહલ્લ અને વિહાંસ ચેલણ રાણીના અને અભયકુમાર નંદારાણીના પુત્રો હતા.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણવવાઈદસાઓ–અનુત્તરે ] [ ર૧૫
બીજા વર્ગના ૧૩ અધ્યયન (૧) દીઘુસેન, (૨) મહાસેન, (૩) લચ્છેદંત, (૪) ગૂઢદંત, (૫) શુદ્ધદંત (૬) હલ્લ, (૭) કુમ, (૮) કુમસેન, (૯) મહાસેન, (૧૦) સિંહ, (૧૧) સિંહસેન, (૧૨) મહાસિંહસેન અને (૧૩) પુણ્યસેનઆ તેરેય કુમારના પિતા શ્રેણિક રાજા માતા ધારિણીરાણી, તથા દીક્ષા પર્યાય ૧૬ વર્ષની હતી.
ઉપરોક્ત બંને વર્ગના ત્રેવીશે રાજકુમારોએ ભગવાન મહાવીર પાસે મેઘકુમારની જેમ દીક્ષા ગ્રહણ કરેલ. બહુ વર્ષે ઉત્તમ નિરતિચાર ચારિત્ર પાળ્યું, કઠીન તપસ્યાઓ કરી, અંતસમયે અકેક માસને સંલેખના સંથારો કરી, પિતાના શરીરને નિમમત્વભાવે ત્યાગ કરી અનુત્તર વિમાનેમાં ઉપયા છે, ત્યાંથી ચાવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યપણે ઉપજી, સંયમ લઈ, નિરતિચાર પાળી સર્વ દુઃખને અંત કરશે. સિદ્ધ, બુદ્ધ, અને મુક્ત થશે.
ત્રીજા વર્ગમાં દશ અધ્યયન (૧) કાકદીના ધનાકુમાર, (૨) સુનક્ષત્ર, (૩) ઋપિદાસ, (૪) પેલ્લકપુત્ર, (૫) રામપુત્ર, (૬) ચંદ્રકુમાર, (૭) પિષ્ટિકપુત્ર, (૮) પેઢાલપુત્ર, (૯) પિટિલ અને (૧૦) વિહલ્લકુમારના છે.
આ વર્ગના બધા સાર્થવાહ (વેપારી)ના પુત્રો છે, અને વિશેષતા એ છે કે બધાની માતા જુદી જુદી હોવા છતાં તે બધી માતાનું નામ “ભદ્રા” હતું. અને પ્રથમના નવ કુમારોને તેમની માતાએ દીક્ષા અપાવેલ જ્યારે દેશમાં વિહલકુમારને તેમના પિતાએ અપાવેલ. “પ્રભુ મહાવીર પાસે દીક્ષા લઈ ધનાકુમારે ધન્ના અણગાર બની દીક્ષા વખતે એ વ ચ હિ હ કારણ કહો કે જવ જવ અને પારણે છઠ્ઠ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬ ]
[ આગમસાર કરે, અને પારણામાં લુખાસુકા આહારવાળું આયંબિલ તપ કરવું. આ રીતે તપ કરતાં ૯ માસમાં તે કાયાને સુકવી નાખી. ચાલતાં હાડકા ખડખડ અવાજ કરવા લાગ્યા. ખુદ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ તેમના સર્વ સાધુઓમાં તેમના તપને શ્રેષ્ઠ કહ્યું. પછી પ્રભુની આજ્ઞા લઈ વિપુલગીરી ઉપર એક માસને સંથારે કરી સર્વાર્થસિદ્ધિ વિમાનમાં ઉપજ્યા છે. ત્યાંથી ચ્યવી રાજકુમારોની જેમ નિર્વાણપદને પામશે.
બીજા નવે કુમારને અધિકાર ધન્ના અણગાર જેમ જાણ. આ બધાના અધિકાર પણ મટી સાધુવંતણામાં આપેલ છે.
(૧૦) પ્રશ્નવ્યાકરણ-પહાવાગરણ ૧૦ મું
અંગસૂત્ર એક શ્રુતસ્કંધ, દશ અધ્યયન, ૪૫ ઉદ્દેશા અને ૪૫ સમુદ્શા છે. પહેલા ૯,૩૧,૧૬૦૦૦ પદ હતા હાલ– ૧૨૫૦ છે. પહેલા ૪૫ અધ્યયને હતા તેમ નન્દી સૂત્રમાં છે.
વ્યાખ્યા-વ્યાકિય તે પ્રશ્નાતરમુત્તરતયાભિધીયતે નિર્ણાયકવેન યત્તત્તથા વ્યાકરણમ સંધી છુટી પાડવાથી
વ્યાકિયતે પ્રશ્નાતરમ ઉત્તરતયા અભિધીયતે નિર્ણાયકન યદ્દ તદ તથા વ્યાકરણમ છે અર્થાત” પુછાયેલા પ્રશ્નોના નિર્ણાયાભકરૂપે જવાબ જેમાં હોય તે વ્યાકરણ” કહેવાય છે અને તેવા પ્રશ્નોત્તરવાળું સૂત્ર તે “પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્ર” સમવાયાંગમાં આના ભાવ આ પ્રમાણે કહ્યા છે:
પ્રશ્નને ઉત્તર કહે તે પ્રશ્નવ્યાકરણ. આમાં ૧૦૮
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નવ્યાકરણ–પહાવાગરણ-૧૦ ] [ ર૧૭ અને ૧૦૮ અપ્રશ્ન અને ૧૦૮ પ્રશ્નાપ્રશ્ન, ઑભિની - આદિ વિદ્યાઓ, અને નાગ, સુવર્ણકુમારાદિની સાથેના તાવિક સંવાદનું વર્ણન છે. (આ પ્ર -મંત્રવિદ્યાઓ ગુઢ હતા. હાલ બધુ વિચછેદ ગયું છે.)
મૂળ પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્રમાં “પ્રશ્ન” ને અર્થ “સવાલ પૂછો તે નથી, પણ મંત્ર, જતિષ, આદિ ગૂઢ અને ચમત્કારીકુ વિદ્યાઓ સંબંધિત વિષયચર્ચારૂપે હતો તેમ નંદીસૂત્ર આદિ આગમેથી જાણવા મળે છે. નંદી, સંમવાયાંગ, સ્થાનાંગ આદિની વૃત્તિ અનુસાર ચમત્કારીક પ્રશ્નોનું વ્યાકરણ જે સૂત્રમાં કહ્યું હોય તે “પ્રશ્નવ્યાકરણ છે.
મૂળ સૂત્રમાં જે ચમત્કારીક મંત્ર, તંત્રાદિ વિદ્યાઓ હતી, તેને દુરૂપયેગ કેઈ ન કરે તે માટે તેને વિચ્છેદ કરી, ગીતાર્થ સ્થવિર ભગવંતોએ પાંચ આશ્રવના દ્વાર રૂપી અધર્મનું, અને પાંચ સંવરના દ્વાર રૂપી ધર્મનું નિરૂપણ વર્તમાન સૂત્રમાં ૧૦ અધ્યયનમાં નીચે પ્રમાણે કરેલ છે, તેવી ધારણા છે. આ ધારણાને આચાર્ય અભયદેવ અને જ્ઞાનવિમલનું સમર્થન છે.
પાંચ આસ્રવ યાને અધર્મને પાંચ દ્વાર :– (૧) પહેલા અધ્યયનના પહેલા અધમ દ્વારમાં
જીવહિંસાનું સ્થાન છે. હિંસા મહાપાપ છે. તેનું ફળ -નરકાદિ દુર્ગતિ છે. હિંસક કાર્યોથી કદાપિ મેક્ષપ્રાપ્તિ થતી નથી. અર્થ અને કામગ માટે કરાતી હિંસા દુર્ગતિદાયક જ છે, પણ ધર્મના નામે કરાતી હિંસા પણ તેવી જ દુર્ગતિના ખે દેનારી છે. કાયાથી કઈપણ જીવને મારીએ કે પીડા
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮ ]
[ આગમસાર ઉપજાવીએ તે તે હિંસા છે જ. પણ મન અને વચનથી કેઈને દુભવીએ તે પણ હિંસા છે. તેથીજ અનંતા તીર્થકરેએ મન, વચન, કાયાથી કઈપણ જીવની હિંસા ન કરવાનું પ્રથમ અંગસૂત્ર શ્રી આચારાંગ સૂત્રના પ્રથમ અધ્યયનમાં જ ફરમાવ્યું છે. આમાં પ્રાણીવધ આદિ હિંસાના. ૩૦ પર્યાયવાચી નામે બતાવ્યા છે. - જીવહિંસા કરનારને તે પાપ લાગે જ છે. પણ તેની. અનુમોદના કરનારને પણ પાપકર્મ બંધાય છે. તે પ્રમાણે બાકીના ચારે આસ્રવદ્વારમાં પણ સમજવું. (ર) બીજા અધ્યયનમાં મૃષાવાદ અર્થાત્ અસત્યનું નિરૂપણ છે. તેના પણ ૩૦ નામ કહ્યા છે. અસત્યવાદીને આ લેકમાં પણ કઈ વિશ્વાસ કરતું નથી, અને પરલોકમાં તેને તિર્યંચ-નરકાદિ દુર્ગતિના દુખો ભેગવવા પડે છે. જે વચન બોલવાથી અને પીડા પહોંચે તે વચન હકીકતે સત્ય હોવા છતાં પરમાર્થથી “અસત્ય કહ્યું છે અને મેક્ષમાર્ગમાં બાધક કહ્યું છે. | મૃષાવાદિઓની ગણતરીમાં જુગારી, ગીરો રાખનાર વેપારી, ઓછું જોખનાર; નકલી સિક્કા પાડનાર, ચાડી ખાનાર, લોભી, સ્વાથી વગેરેના નામો બતાવ્યા છે. ઉપરાંત, નાસ્તિક મતવાળા, એકાંતવાદી અને કુદર્શનીઓને પણ, મૃષાભાષી કહ્યા છે. (૩) ત્રીજા અધ્યયનમાં અદત્તાદાનનું સ્વરૂપ કહ્યું છે કેઈના દીધા વગર વસ્તુ લેવી તેને તીર્થકરેએ “અદત્તાદાન” કહ્યું છે. પંચમહાવ્રતધારી સાધુ તે દાંત ખોતરવાની સળી. પણ દીધા વગર લઈ શકે નહિ. એટલે “અદત્ત” એ ચોરી કરતાં પણ વિશેષ કડક ભાવવાળું છે. ચોરીને ચિંતા અને
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નવ્યાકરણ–પહાવાગરણ-૧૦ ] [ ૨૧૯ ભયની જનની કહી છે, બીજાનું ધન કે ચીજ લઈ લેવા. તે તો ચેરી છે જ, પણ બીજાના અધિકાર, વિચાર કે ભાવ છીનવી લેવાને પણ ચેરી કહી છે. મહાવીર સ્વામીએ કહ્યું છે - અતિ તૃષ્ણાવાળા, પરધન અને પારકી ભૂમિ, પશુ વગેરેની આસક્તિ રાખનારા, અન્ય દેશ પર આક્રમણ કરનારા, દાણચોર, વગેરેને પણ ચાર કહ્યા છે. ચિર સદા, ભયાકુળ રહે છે તેથી જ તે આ લેકમાં તેને શાંતિ મળે છે, ન તે પરલેકની સગતિ. આના ૩૦ નામ કહ્યા છે. (૪) ચોથું અધ્યયન અબ્રહ્મ :- મૈથુન સેવનને અધર્મનું મૂળ, આત્માનું પતન કરનાર, મહાદેનું ઉત્પત્તિ સ્થાન અને વૃદ્ધિ કરનાર, મોક્ષમાર્ગનું બાધક કહ્યું છે. જરામરણ, રાગ-દ્વેષ, શેક તથા મેહને ઉપજાવી વધારનારું કહ્યું છે, આના “અબ્રહ્મા” આદિ ૩૦ નામે સિદ્ધ કર્યા છે. ધી સીંચવાથી જેમ અગ્નિ વધુ ને વધુ પ્રજવલિત થાય છે, તેજ પ્રમાણે કામ ભોગવવાથી વાસનાની તૃપ્તિ થતી નથી. પણ કામાગ્નિ વધુ ને વધુ ભડકે છે. બ્રહ્મચર્યના વિશુદ્ધ પાલનથી અગર તે તેની મર્યાદા બાંધતા જવાથી જ કામાગ્નિ શાંત થાય છે, અને કમે કમે નિર્મૂળ થાય છે. તે સિવાય બીજો કેઈજ માર્ગ નથી,
અબ્રહ્મની ઈચ્છાને લીધે સીતા, દ્રૌપદી, આદિના દષ્ટાંતે કેવા ભયાનક યુદ્ધો ખેલાયા તેનું કથન કરેલ છે. તેનું ફળ આ ભવમાં અશાંતિ ને પ્રાણતક દુઃખે, અને પરભવમાં દુર્ગતિ ને ભારે અશાતા વેદનીય કર્મના ઉદય કહ્યા છે. અબ્રા સેવનથી મળતા દારૂણ દુઃખનું નિરૂપણ કરીને પ્રભુએ મન અને ઈદ્રિ પર સંયમ રાખવા. ફરમાવ્યું છે.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર૦ ]
[ આગમસાર (૫) પાંચમું આશ્રયદ્વાર “પરિગ્રહ કહ્યું છે.
મૈથુન સેવન માટે ખાનપાન, વસ્ત્ર, મકાન, અલંકારાદિની આવશ્યક્તા પડે છે તેથી અબ્રા પછી અનુક્રમે પાંચમું ને છેલ્લું અધર્મ દ્વારા “પરિગ્રહ કહ્યું છે.
જે ગ્રહણ કરાય અને જેના પ્રત્યે મમત્વભાવ જાગે તેને “ “પરિગ્રહ” કહેવાય છે. તે દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે પ્રકારે છે. દ્રવ્ય કે બાહ્ય પરિગ્રહમાં, મકાન, ખેતર, સેનુંરૂપુ, દાસ, દાસી, ઢોરઢાંખર, પુત્ર પરિવાર ઈત્યાદિ ૯ પ્રકારનો છે અને ભાવ કે આત્યંતર પરિગ્રહ (૧) મિથ્યાત્વ ચાર કષાય અને નવ નોકષાય મળી ૧૪ પ્રકારનો છે.
આ પરિગ્રહ કર્મજન્ય છે અને કર્મજનક પણ છે, અર્થાત્ પૂર્વે કરેલા કર્મના ફળ (વિપાક) રૂપે આ બધું મળે છે અને તેના ભેગવટાથી વળી નવા કર્મો બંધાવનાર પણ છે. પરિગ્રહની મમતા જ જન્મ-મરણરૂપી સંસારચકને પેદા કરે છે. તેથી જ તીર્થકર ભગવંતએ પરિગ્રહની મૂર્છા (મમતા) તેડવા પર ખૂબ જ ભાર મૂક્યો છે.
આના સંચયથી આસક્તિ, અસંતોષ સુધીના ૩૦ પર્યાયવાચી નામ કહ્યા છે. આમાં વૃક્ષના દષ્ટાંતે પરિગ્રહનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે.
પરિગ્રહના માલિક તરીકે શરીરની સત્તામાં નિગદવતી જીથી લઈ ઈદ્ર સુધીના જીવ અર્થાત્ સંસારી જીવમાત્ર બતાવ્યા છે, કારણ કે દેવ મનુષ્યાદિ પચંદ્રિય જીવોને પરિગ્રહ તો સ્પષ્ટરૂપે દેખાય છે, પણ સૂક્ષ્મ નિગેદવતી જીવોને પણ સૂફમનામ કર્મના ઉદયના લીધે સંજ્ઞારૂપે પરિગ્રહ હોય છે. તેથી તેમને પણ આઠે પ્રકારના કર્મો જે - બંધાય છે. તે આ આહારાદિ સંજ્ઞાઓના કારણે છે.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નવ્યાકરણ–પહાવાગરણ-૧૦ ] [ રર૧.
પરિગ્રહના કારણે જ પહેલા ચારે આશ્રવ (૧) હિંસા (૨) જૂઠ, (૩) અદત્તગ્રહણ અને (૪) અબ્રહ્મસેવન થાય છે તેથી પરિગ્રહનું પાપ અપેક્ષાએ સૌથી મોટું, બધા પાપોનું જનક કહ્યું છે, અને આ પરિગ્રહનું મૂળ કારણ લાભ છે, તેથીજ શાસ્ત્રોમાં લોભને પાપને બાપ કહ્યો છે. પરિગ્રહી આ ભવમાં પણ દુઃખી અને પરભવમાં પણ દુર્ગતિને દુખો ભેગવનારો કહ્યો છે. આમ પરિગ્રહનું ફળ. એકાંતે દુઃખમય બતાવ્યું છે.
પરિગ્રહની પ્રાપ્તિ અને વૃદ્ધિ માટે જ માનવીઓ. વિવિધ પ્રકારનું શિક્ષણ લે છે, અને વિવિધ પ્રકારના અનેક ધંધા વ્યાપારાદિ કરે છે. તેનું વિસ્તૃત કથન કર્યું છે.
આ પ્રમાણે ઉપરોક્ત પાંચે આશ્રદ્વાર જેને પાંચ અધર્મદ્વાર કહ્યા છે તે દરેક દુઃખ અને દુર્ગતિના દેનારા છે. તેને નિર્મૂળ કરી ભવસાગર તરવા માટે પાંચ સંવર, દ્વાર અર્થાત્ પાંચ ધામ દ્વારા (૧) અહિંસા (પ્રાણતિપાત વિરમણુ) (૨) સત્ય (મૃષાવાદ વિરમણ) (૩)
અદત્ત (અદત્તાદાન વિરમણ) (૪) બ્રહ્મચર્ય (અબ્રહ્મ વિરમણ) અને (૫) અપરિગ્રહનું પછીના પાંચ અધ્યયનમાં નિરૂપણ કર્યું છે
(૧) અહિંસા:-વનસ્પતિ આદિ પચે એકેદ્રિય, જીથી લઈને પશુ-પક્ષી કીડી-મકોડા, ઈત્યાદિ મનુષ્ય સુધીના જીની હત્યા ન કરવી, પીડા ન ઉપજાવવી મનથી. પણ દુભવવા નહિ કે તે પ્રમાણે જે કરતાં હોય તેની અનુમેદના સુદ્ધા કરવી નહિ તેને “અહિંસા” કહી છે.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર ]
[ આગમસાર અહિંસાના નિર્વાણ, નિવૃત્તિ, દયા, અભય, આદિ ૬૦ નામ કહ્યા છે,
છકાય જીની દયા પાળવા માટે પંચમહાવ્રતધારી સાધુએ કેવી રીતે આહારપાણ આદિની ગવેષણા કરવી તેની વિધિ આમાં બતાવી છે. જે આહાર પિતાના માટે બનાવેલ ન હોય, પોતાના માટે ખરીદેલો ન હોય, ઉદ્દગમ, ઉત્પાત, તથા એષણે દેથી દુષિત ન હોય પરંતુ સૂઝતે અને નિર્દોષ હોય તેવા આહારપાણીજ લેવા ક૯પે તેમ કહ્યું છે, જોતિષ, નિમિત્તાદિ બતાવી લેવામાં આવેલ આહાર લે કલ્પતો નથી, તેમ કહ્યું છે.
અહિંસાવ્રતની રક્ષા માટે પાંચ ભાવનાઓ સમિતિગુણિરૂપ કહી છે. પહેલી ભાવનામાં જીવમાત્રની રક્ષા માટે જોઈને ચાલવું તેને “ઈર્યાસમિતિ” કહી છે. બીજી ભાવનામાં
મને ગતિ” છે, તેમાં અશુભ વિચારમાત્ર ન કરવાનું કહ્યું છે. ત્રીજી ભાવના “ભાષાસમિતિની છે. જેમાં સાવદ્ય અર્થાત પાપમય ભાષા ન બોલવાનું કહ્યું છે, ચોથી ભાવના “એષણા સમિતિની છે. જેમાં ગોચરી લેવાની ને વાપરવાની વિધિ કહી છે કે અનેક ઘરમાંથી થોડી થોડી સૂઝતી ભિક્ષા લે, લાવીને ગુરૂને બતાવે અને પછી બધા સાધુઓને નિમંત્રણ આપી અનાસક્તભાવે માત્ર સંચમના નિભાવ અર્થે વાપરે પાંચમી આદાન નિક્ષેપણ સમિતિમાં વસ્ત્ર, પાત્ર, આસનાદિ ઉપકરણ જતનાપૂર્વક લે અને મૂકે. જે સાધક આ પ્રમાણે જિનાજ્ઞા મુજબ સમિતિ ગુપ્તિનું પાલન કરે તેને • આરાધક કહ્યો છે.
(૨)સત્ય:-પદાર્થનું યથાર્થ સ્વરૂપ કહેનાર, પરજીનું ક્ષણ કરનાર અથવા કોઈને પણ અશાંતિ કે પીડા ન ઉપજાવે
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નવ્યાકરણ–પહાવાગરણ-૧૦ ] [ રર૩ તેવું વચન તે સત્ય વચન છે. સત્યવાદી જ અહિંસા ધર્મને યથાર્થ પાળી શકે છે, તેથી તેને અહિંસા પછી બીજા ક્રમે મુક્યું છે. સાચું કહેવા જતાં તે વચનથી જે કઈ પણ પ્રાણીને પીડા ઉપજતી હોય, તો તેવું વચન સત્ય નથી માટે તેવા પ્રસંગે મૌન રહેવા ભગવંતે ફરમાવ્યું છે. જેમકે શિકારી શિકાર પછવાડે પડ હોય ને મુનિ પાસેથી તે પશુ પસાર થાય, ને શિકારી આવીને પૂછે તે વારે મુનિએ દિશા ન બતાવતાં મૌન રહેવું તે સત્ય છે.
સત્યની આરાધનાથી જ તપ, જપ, વ્રતાદિ, ફળે છે, આકાશગામિની આદિ વિદ્યાઓ અને લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, સમયત્વ, કેવળજ્ઞાન અને અવસરે મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
સત્ય ધમની રક્ષા માટે નીચેની પાંચ ભાવના કહી છે –
(૧) અનુવિચિંત્ય સમિતિ :-સદગુરૂ પાસેથી મૃષાવાદ વિરમણનું યથાર્થજ્ઞાન મેળવી, તેના મર્મને જાણી, સંશયયુક્ત અને કડવા વચન ન બેલે, ઉતાવળા થઈ ન બોલે, ચંચળતાથી ન લે પરંતુ ખૂબ સમજી વિચારીને વિવેકપૂર્વક હિત-મિત અને પ્રિય વાણી બેલે.
(૨) બીજી ક્રોધનિગ્રહ ભાવના શાંતિરૂપ છે:સંયમી સાધુએ ક્રોધ કરી બેલિવું નહિ. તેથી વૈર–વિરોધ થાય છે, સત્ય-શીલ–સદાચારને નાશ થાય છે, કારણ કે કોબીની વાણી કઠેર હોય છે, માટે સાધુજને ક્ષમાભાવ રાખી સત્ય વચન બોલવા, તેથી સદા ચિત્ત પ્રસન્નતા રહે છે.
(૩) લેભવિજયરૂપ નિર્લોભ ભાવના :-ક્રોધ ષવૃત્તિથી થાય છે, તે લેભ રાગવૃત્તિથી, તેથી વિવેકબુદ્ધિ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪ ]
[ આગમસાર
નાશ પામે છે, એટલે મનગમતા આહારાદિ, વસ્ત્ર-પાત્રાદિ, યશ, કીતિ વગેરે મેળવવા આતુર બનેલા સાધકને જૂઠું. ખેલ્યા વગર કેમ ચાલશે ? તેવી રીતે પેાતાના પક્ષના સાધુ-સાધ્વીઓ, ભક્તો કે ભક્તાણીએ પ્રત્યે રાગી બનેલા સાધક જૂહુ બાલશે. આ બધી વાર્તાના ખ્યાલ રાખીને જ ભાવદયાળુ તીથંકર ભગવંતાએ સત્યવાદી બનવા સાધ માટે લાભના ત્યાગ અવશ્ય કહ્યો છે, જેથી સંયમ જીવનમાં નિસ્પૃહતા આવશે અને સંયમના સ્થાને શુદ્ધ બનશે.
(૪) ભયત્યાગરૂપ અભયભાવના” :–ભયભીત માનવીને જૂઠુ ખેલતાં વાર લાગતી નથી. માટે સાધકે હંમેશાં ભયરહિત થઈ વિચરવુ'; અને ભય પેદા થાય તેવા અકાર્યો જેવા કે અબ્રહ્મનું સેવન, પરિગ્રહના પથારા, જીભના સ્વાદ આદિ કરવા નહિ; પણ સદા એમ ચિંતવવુ' કે રત્નત્રય-જ્ઞાન, દર્શીન ને ચારિત્રરૂપ-ત્રણ અમૂલ્ય રત્ના મારી પાસે છે, નિરંતર રક્ષણરૂપ શ્રીનમસ્કાર મહામંત્ર મારી રક્ષા કરી રહ્યો છે, પછી મારે ડર શી વાતનેા ? આમ શ્રદ્ધાપૂર્વક ચિંતન-મનન કરવાથી નિયતાના સંસ્કાર દૃઢ થશે, મનેાખળ દૃઢ થશે, ફળસ્વરૂપે ભયની આશંકા કે દુષ્ટ માનવી કે હિંસક પશુના આવેલા ઉપસર્ગ પણ દૂર થશે;. માટે સાચા સાધક “અભયભાવના” દ્વારા પેાતાના આત્માને ભાવિત કરી નિર્ભયપણે વિચરે.
(૫) હાસ્યનિગ્રહ :-હાસ્ય એ સત્યના શત્રુ છે, તેથી કહેવત બની છે ને “હસવામાંથી હાણુ થાય.” હાસ્ય એ પહેલું “નાકષાય” છે. કષાયાને પેદા કરે કે ભડકાવે તેને નાકષાય” કહ્યા છે, જે વીતરાગતાના ખાધક છે, માટે સંયમી સાધક તેને દૂરથી તજે; અને સદા ગંભીર અને સંસ્કારી
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નવ્યાકરણ–પહાવાગરણ–૧૦ ] [ રરપ વાણી વદે, વળી હાંસી–મશ્કરી કરવાથી સામી વ્યક્તિના હૃદયને ચોટ લાગે છે, મન દુભાય છે. તેથી પહેલા અહિંસા વ્રતને ભંગ થાય છે, માટે હાસ્યને તજવું એ સાધક માટે કલ્યાણકારી કહ્યું છે.
(૩) અદત્તાદાન વિરમણરૂપ ત્રીજુ સંવરદ્વાર :
આને “દત્તાનુજ્ઞાત” એટલે કે દાતા દ્વારા દીધેલા આહારપાણે વસ્ત્રાદિ તે “દત્ત” અને અનુજ્ઞાત” એટલે પાટ–પાટલા આદિની આજ્ઞા દેવામાં આવે તે “દત્તાનુજ્ઞાતી” નામે ત્રીજુ સંવરદ્વાર સુધર્માસ્વામીએ જ બુસ્વામીને ફરમાવ્યું છે, જે લીધેલા બધા વ્રતની આરાધનામાં ઉપકારી હેવાથી “ગુણવત” પણ કહેવાય છે.
જીવને પરદ્રવ્યાદિની તૃષ્ણ અનાદિકાળથી પડેલી છે. તેને મર્યાદામાં લાવવાનું આ સંવરદ્વાર છે. બાહ્ય તથા આત્યંતર પરિગ્રહની અનાદિકાળની ગ્રંથિઓને તેડાવી દેનાર આ વ્રતને “નિગ્રંથ ધર્મ” કહ્યો છે, સર્વ પાપના દ્વાર બંધ કરાવનાર આ ધર્મ છે, અહિંસા અને સત્યને અદત્તની સાથે ગાઢ સંબંધ છે; તે બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ વ્રત પાળવાનું પણ તેનાથી સુગમ બને છે. લેભ કષાય જે દશમાં સૂમસંપાય ગુણઠાણે નષ્ટ થાય છે, તેને નાશ કરનારું આ વ્રત છે. લેભકષાય નાશ પામતાં જ સાધક મેહનીય કર્મને સર્વથા ક્ષય કરી વીતરાગતા પ્રગટાવે છે, તેથી આ વ્રતનું પાલન ખૂબ પ્રભાવિક છે, આના સંરક્ષણ અને પુષ્ટિ માટે પાંચ ભાવના નીચે પ્રમાણે કહી છે –
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૬ ]
[ આગમસાર . (૧) વિવિકતવસતિવાસ ભાવના :- જે સ્થાન ગૃહસ્થના નિમિત્ત બનેલ હય, જ્યાં સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસકેને વાસ ન હોય, કેઈને પીડાકારી ન હોય, જ્યાં રહેવાથી સાધુના આચારમાં કઈ સ્કૂલન થવાનો સંભવ ન હોય, એવા પવિત્ર સ્થાનમાં સાધુને રહેવાનું ફરમાન છે, (૨) અનુજ્ઞાત સંસ્તારક ગ્રહણુરૂપ અવગ્રહસમિતિ:
ઉપાશ્રયની આજ્ઞા માગવા સાથે જ પાટ–પાટલા આદિ સેજા (શયા) સંથારાને (સંસ્તારકની) અવગ્રહ (આગ્રા) માગી લેવો જોઈએ. સેજા–સંથારો કદાચિત અનુકુળ ન મળે તે મનમાં પણ ખેદ ન કરે, પણ જે મળ્યું તે સારું છે. એમ વિચારી સમાધિ રાખે. (૩) શય્યા સસ્તારક પરિકમ વજન ભાવના -
આ ભાવના પહેલી બે ભાવનાનું સમ્મિલિત રૂપ છે. ઉપાશ્રયનું સ્થાન કે પાટ–પાટલાદિ કદાચિત ભાંગ્યા તુટયા હોય, તે પણ તેની મરામત કરાવવાને વિચાર સુદ્ધા ન કરે, પણ પોતાના સમાધિભાવમાં સ્થિર રહે, અને જે વસ્તુ જેવી મળી હોય તેને જ ઉપયોગ કરે. (૪) અનુજ્ઞાત ભજન પાછું ભાવના :
આવાસ અને શય્યા પછી ભેજન-આહાર આવે છે, તેને લેવાની ને વાપરવાની વિધિ બતાવી છે. ગરીબ, મધ્યમ ને શ્રીમંતના ઘરે સરખા ભાવથી આહાર-વસ્ત્રાદિની યાચના કરે. જે કંઈ મળે તેને એકલે ભેગવવાની ઈચ્છા ન કરે. પણ સંવિભાગ કરી એટલે કે બીજા સાધુઓને સરખુ આપી પછી પિતે વાપરે, અસંવિભાગ શ્રમણને પાપભ્રમણ કહ્યો છે,
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નવ્યાકરણ–પહાવાગરણ–૧૦ ]
[ ૨૨૭
તેને મુક્તિ મળતી નથી. કારણ કે તેથી સ`ઘ (સંઘાડે!) અને આચારની ચારી થાય છે. (૫) વિનય ભાવના :
પેાતાનાથી દીક્ષાપર્યાયમાં મોટા હોય, તેમના હાભાવપૂર્વક વિનય કરવા, નાના ને બીમાર (ગ્લાન) સાધુઓને આહારાદિ પહેલાં આપવા, તપસ્વીના પારણાનું ધ્યાન રાખવું, સ્વાધ્યાય કે ગુરૂના આગમન કે જતી વખતે ગુરૂના વિનય જાળવવા. સૂત્રની વાંચના કે પટણા પ્રવચન વખતે ગુરૂ કે વિડલાના વંદન–વ્યવહારરૂપ વિનય કરવા તે આ ભાવના છે. (૪) બ્રહ્મચર્ય :- બ્રહ્મણિ ચરતીતિ બ્રહ્મચય...!”
અર્થાત્ બ્રહ્મ એટલે કે પરમાત્મામાં જે વાસ કરાવે છે, તે બ્રહ્મચર્ય છે. તેથી અધા ધર્માએ તેના મહિમાગાયા છે, જૈનધર્મ વિશેષ, તેથી જ બધા તીર્થંકરા તથા તેમના માગે વિચરતાં સાધુ– સાધ્વીજીએ તેનુ' શ્રદ્ધાપૂર્વક પાલન કરીને જ મેાક્ષમાની આરાધના કરતાં હાય છે, પાંચ મહાવ્રતામાં તેનું સ્થાન સ શ્રેષ્ઠ કહ્યું છે. કારણુ કે તેના નિરતિચાર પાલનથી બધાં મહાવ્રતાનું પાલન સુગમતાથી થાય છે, અને તેના એકના ભંગથી, બધા મહાવ્રતા ભાંગે છે. તેથી તે તેના પાલનમાં બીલકુલ અપવાદ રાખેલ નથી. જ્યારે બાકીના ચારેત્રતામાં અપવાદ રાખેલ છે, બ્રહ્મચર્યની સાધના સિવાય મેાક્ષની આરાધના થઈ શકતી નથી, તેથી જ ભગવાને ઉત્તમ ખભ” અર્થાત્ બ્રહ્મચર્ય ઉત્તમ છે, તેમ શાસ્ત્રમાં કહ્યુ છે. આ બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિ અને બ્રહ્મચર્યની નવ વાડથી સુરક્ષિત છે, તેની સુરક્ષા માટે પાંચ ભાવના કહી છેઃ- -
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮ ]
[ આગમસાર
(૧) સ્રીસ સક્તાશ્રય વર્જન :- સ્ત્રીના વસવાટવાળું સ્થાન સાધુ માટે વજય ધુ છે, કારણ કે તેનું સ્થાન મનમાં ચંચળતા લાવે છે, તેથી તેવા માહમયસ્થાને સાધકે ન રહેવુ..
(૨) સ્ત્રી થા વિરતિ-ત્યાગ :- સાધુએ સ્રીકથા ન કરવી કે ન સાંભળવી.
(૩) સ્ત્રીરૂપ નિરીક્ષણુ વિરતિ :– સાધક સ્ત્રીના સૌ ય કે અ`ગેાપાંગ પ્રત્યે રાગભાવથી ષ્ટિ ન કરે, તે ચેલણા રાણી ને શ્રેણિક રાજાને જોતાં સાધુ-સાધ્વીઓએ મહાવીર પ્રભુના સમવસરણમાં નિયાણાં કર્યા ને પછી પ્રભુના ઉપદેશથી આલેાચના કરી શુદ્ધ થયા તે દૃષ્ટાંતે. (૪) પૂરત–પૂર્વક્રીડિત સ્મરણુ વિરતિરૂપ ચેાથી
ભાવના :
દીક્ષા લીધા પહેલાં ગૃહસ્થ જીવનમાં કરેલી વિલાસી ક્રીડાઓ કે વાર્તાલાપા, ચેષ્ટાઓ વિગેરેનું સ્મરણ ન કરવું. તેમ કરવાથી સ્મરણેા તાજા થશે ને મનમાં વિકાર પેઢા. થશે, તેથી પૂર્વ સેવેલા કામણેાગેાને સર્વથા ભૂલી જઈ,. સાધકે આત્માનંદમાં જ લીન રહેવુ.
(૫) પ્રણીત આહાર વિરતિ સમિતિ :
ઘી, તેલ, કુલ, દહીંમાંથી બનાવેલા મીઠા ભારે પદાર્થો લેવા તથા સાદુ ભેાજન પણ વધુ પ્રમાણમાં કરવું–આ બંને ખાખતના સમાવેશ પ્રણીત આહારમાં થાય છે. આ ખૂને ખાખત બ્રહ્મચર્યના પાલન માટે ઘાતક છે; કારણ કે ઘી-દુધમસાલાવાળા આહારથી વિકાર પેદા થાય છે, વૃદ્ધિ પામે
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નવ્યાકરણ–પહાવાગરણ-૧૦ ] [ રર૯ છે, અને વધુ પડતાં ભેજનથી પ્રમાદ વધે છે–આ બંને સંસારવૃદ્ધિના હેતુરૂપ છે. માટે સાધક માટે વર્જવા રોગ્ય કા.
ગોચરી લેતાં કે વાપરવા વખતે સાધકે એમ ચિંતવવું કે “આહાર શરીરની પુષ્ટિ માટે નહિ પણ સંયમના યથાર્થ પાલન માટે જ લેવાને છે, તેથી સ્વાદની આસક્તિ તુટસે ને સંયમમાં દઢતા આવશે.”
ચોથા સંવરદ્વારને ઉપસંહાર કરતા સુધર્માસ્વામીએ કહ્યું –“હે જબ્બ ! જે ભાગ્યશાળી આ વ્રતને મન, વચન, કાયાથી નિરતિચાર પાળશે, તેનું જીવન સ્વસ્થ થશે, તેના પાપોના દ્વાર બંધ થશે, અસમાધિ દૂર થશે. કારણકે તીર્થકર ભગવતેએ પોતે પોતાના જીવનમાં આ વ્રતનું નિષ્ઠાપૂર્વક પાલન કર્યા પછી જ, જગતના જીના કલ્યાણ અથે આની પ્રરૂપણા કરી છે, તેથી જે કઈ આ વ્રતને સમ્યફ પ્રકારે આરાધશે, તે તીર્થકર ભગવંતની આજ્ઞાના પાળવાવાળા બનશે, આરાધક ગણશે, એમ પ્રભુ મહાવીરે કહ્યું છે તે હું તને કહું છું. (૫) પાંચમું સંવરદ્વાર “અપરિગ્રહ:
“પરિગ્રહ’ શબ્દમાં પરિ=સમગ્રપણે અને ગ્રહ= ગ્રહણ કરવું, અર્થાત્ કઈ પણ વસ્તુને સમગ્રતયા મમત્વભાવથી ગ્રહણ કરવી તે “પરિગ્રહ છે; પરંતુ તેમાં મમત્વ -ભાવ ન રાખે તેને જૈનદર્શને “અપરિગ્રહ” કહેલ છે. તેના સંરક્ષણ માટે પાંચે ઈદ્રિયોના સંવરરૂપ પાંચ ભાવના નીચે પ્રમાણે કહી છે –
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૦]
[ આગમસાર (૧) શ્રોત્રેન્દ્રિય સંવરરૂપ શબ્દ ભાવના :
પ્રશંસા કે નિંદામાં, મીઠાં કે કડવાં વચનોમાં સાધક રાગ-દ્વેષ ન કરે, સંગીતાદિ મધુર સ્વર સાંભળવા મેહ ન રાખે, તેમ કર્કશ શબ્દની ઘણું ન કરે પણ સમભાવમાં રહે.
(૨) ચક્ષુરિન્દ્રિય સંવર :- રૂપાળા કે કદરૂપા માણસે પ્રત્યે કે સુંદર કે બેડોળ વસ્તુ નજરે પડે ત્યારે તેમાં માધ્યસ્થ ભાવ રાખે; સુંદરની પ્રશંસા કે બેડોળની ઘણા ન કરે, આ ચક્ષુને સંવર છે.
(૩) ધ્રાણેન્દ્રિય સંવર:– સુંગધ પ્રત્યે રાગ કે દુર્ગધ પ્રત્યે દ્વેષ ન કરે, પણ પુદ્ગલ પરિવર્તનને આ સ્વભાવ છે એમ ચિંતવે તે સુબુદ્ધિ પ્રધાન નેજિતશત્રુ રાજાના દષ્ટાંતે.
(૪) રસનેન્દ્રિય સંવર :- જેનાથી વસ્તુમાત્રને આસ્વાદ લેવાય તે રસના કહેતાં જીભ છે, બીજી બધી ઇંદ્રિયનું અકેક કાર્ય છે, પણ જીભના બે કાર્ય છે-(૧) ચાખવું–સ્વાદ કરે અને (૨) બલવું. સરસ કે નીરસ આહારાદિ મળે, પણ અનાસક્તપણે વાપરે; સત્ય બેલે
(૫) સ્પર્શેન્દ્રિય સંવર:-ચામડીને સ્પર્શેન્દ્રિય કહેવાય છે. મનાંશ કે અમનેઝ સ્પર્શમાં સાધક સમભાવી રહે, સર્વ પ્રકારની વાસનાને નિર્મૂળ કરે તે સ્પશેન્દ્રિય સંવર છે.
આ પ્રમાણે આ આગમમાં પાંચ સંવરદ્વારમાં ચારિત્રની ૨૫ ભાવનાઓ બતાવી છે. આ ભાવનાઓના ચિંતન અને મનનથી સાધકને ત્યાગ ને તમય સંયમજીવન માત્ર બે મેક્ષના હેતુ માટે જીવવાની શિક્ષાને તાલિમ મળે છે, અને
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવાગસૂર્ય –વિપાકસૂત્ર-૧૧ ]
[ ૨૩૧
સચમના રાજપથ ઉપર સદ્ પ્રકારે ચાલવામાં સરળતા થાય છે.
શ્રી સુધર્માસ્વામી સમાપ્તિ કરતાં કહે છે –“ આ પ્રશ્નવ્યાકરણ્ અતિ ઉત્તમ આગમ હેાવાથી ખૂબ જ શ્રદ્ધા, ઉપયેગ અને ભાવપૂર્વક તપશ્ચર્યા સહિત તેની આરાધના (વાંચણી) કરવી, જેથી કલ્યાણમાળા પ્રાપ્ત થાય છે, (૧૧) વિવાગસૂય-વિપાકસૂત્ર-૧૧. અંગસૂત્ર
એ શ્રુતસ્ક’ધ, ૨૦ અધ્યયન, ૨૦ ઉદ્દેશા, ૨૦ સમુદ્દેશા, ૧૨૧૬ ગાથા પ્રમાણુ હાલ છે. પહેલા ૧૧૦ અધ્યયન, ૧,૨૪,૦૦૦૦૦ પદે હતા.
સંબંધઃ- દશમાં પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્રમાં આસ્રવ અને સંવસ્તુનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. આશ્રવનું ફળ દુઃખ, અને સંવરનું ફળ સુખ હાય છે, તેથી દુઃખ અને સુખના કારણ કહી તેની દૃષ્ટાંત કથાઓ કહી છે.
સમવાયાંગમાં વિપાકના ભાવ તાવતાં કહે છેઃ“શુભાશુભ કર્માંના પરિણામનું પ્રતિપાદન કરે તે વિપાકસૂત્ર, આમાં શુભાશુભ કર્મના ફળ વિપાક કહ્યા છે. તેનાં સક્ષેપથી એ ભેદ કહ્યા છે (૧) દુ:ખ વિપાક અને (૨) સુખ વિપાક. તેમાં પ્રથમ શ્રુતસ્કંધમાં દશ અધ્યયનમાં દુઃખ વિપાકના ભાવ કહ્યા છે. તેમાં દુઃખી જીવાના નગર યાવત ધર્મ કથાનું ઉપાસકદશાંગ જેમ વર્ણન છે. ભગવંત ગૌતમસ્વામીનું ભીક્ષાર્થે નગરપ્રવેશનું, સંસાર પ્રબંધનુ વિસ્તૃત કથન, દુઃખની શ્રેણી વગેરેના ભાવનું કથન છે. હિંસાદિ પાંચે અત્રત સેવવાથી તથા મહાતીવ્ર ક્રોધાદિ કષાય, પ્રમાદ,
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩ર ]
[ આગમસાર અશુભ ભાવે વિગેરેથી પાપરૂપ અશુભ કર્મની ઉપાર્જના જીવને કેમ થાય છે તે કહી છે, પછી તેના ફળસ્વરૂપે નરકને તિર્યંચ ગતિના દુઃખનું વર્ણન છે. તેમાં ક્ષેત્રવેદના, પરમાધામી તરફથી અપાતા દુઃખ ને તિર્યંચગતિના પ્રત્યક્ષ દેખાતાં અને પરવશપણે ભેગવાતાં દુઃખોનું વર્ણન છે, એવા પ્રકારના દુખો ત્યાં નિરંતર ભેગવવા પડે છે. તેવા દુઃખદાયી ફળ જીવને ઘણું કાળ સુધી નિરંતર ભેગવવા પડે છે, તો શું તે દુઃખમાંથી કદાપિ મુક્ત ન થવાય?” સૂત્રકાર કહે છે કે થવાય; અને ઘણું જ તપ કરી સમભાવે, પૈર્યપૂર્વક દુઃખો ભેગવી ચિત્તની સમાધિ રાખી વિચારે છે કે આ તે પૂર્વે કરેલા મારા જ અશુભકર્મનું ફળ છે. તેથી દુ:ખ સમતાભાવે જોગવી લેવાથી મારું તે અશુભ કમ ખપી જશે અને સમભાવને લીધે નવા કમ નહિ બંધાય.” આ પ્રમાણે દુઃખ સમભાવે સહે તે કર્મથી મુક્ત થતે જીવ શુભગતિ પામે.
બીજા શ્રુતસ્કંધમાં સુખવિપાકનું ફળ બતાવ્યું છે. તેમાં પણ નગર, માતાપિતા યાવત્ અંતકાળે સંથારો કરી મેક્ષગતિ પામે તે અંતગડદશાંગ માફક વર્ણન છે. ઉપરાંત શીલ, સંયમ, નિયમ, તપ, શ્રુત–અધ્યયનના ધારણ કરવાવાળા દયાળુ મુનીવર અને નિર્દોષ આહારપાણી દેવાની બુદ્ધિવાળા, જેમના અધ્યવસાય (ભાવ) નિત્ય કલ્યાણમય ને શુદ્ધ રહેલા છે તેવા નિશ્ચયવાદીનું કથન છે. આહારપાણી કેવા દેવા તેનું કથન છે. શુદ્ધ, નિર્દોષ અને સંશયરહિત આહારપાણ દેવાનું વિધાન કર્યું છે. જેથી પરંપરાએ જીવને મોક્ષનું કારણ બને. અને સંસારસાગરથી - તરે. પછી સંસારની નરકાદિ ચારે ગતિનું વર્ણન છે. આમાં
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
દૃષ્ટિવાદ–૧૨ ]
[ ૨૩૩
સંવેગ કારણના અથ, સંવેગના હેતુ, ભાવ વગેરેનું વિસ્તૃત વર્ણન શ્રીભગવંતે કર્યું છે. આ વિપાક સૂત્રના ભાવ કહ્યા છે.
પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ દુ:ખવિપાકના દશ અધ્યયન૧. મૃગાલાઢીયા, ૨. ઉજ્જિતકુમાર, ૩. અભ’ગસેન ચાર, ૪. શકુમાર, પ. બૃહસ્પતિદત્ત, ૬. નદીસેનકુમાર, ૭. ઉમ્બરદત્ત, ૮. શૌદત્ત મચ્છી, ૯. દેવદત્તા રાણી, અને ૧૦. અ’જુરાણી.આ દશે જણે પાપાચરણ કર્યાં., તા ફળ સ્વરૂપે ધાર દુઃખે। અને દુતિ પામ્યા અને હજી પામશે. આ રીતે અનેક ભવભ્રમણ કરી, અંતે મનુષ્ય થઈ સંચમ લઈ માહ્ને જશે.
બીજા શ્રુતસ્કંધ સુખવિપાકના દશ અધ્યયન૧. સુબાહુકુમાર, ૨. ભદ્રનદી, ૩. સુજાત, ૪. સુખાસમ, ૫. જિનદાસ, ૬. ધનપતિ, ૭. મહાખલ, ૮. ભદ્રનદી, ૯. મહાચંદ્ર અને ૧૦મા વરકુમારના છે. આ દશેએ તપસ્વી સાધુઓને ભાવપૂર્વક નિર્દોષ દાન આપ્યા તા સુતિ અને મહાસુખ પામ્યા. વળી આગામી ભવામાં તપસ યમની આરાધના કરી ૭ ભવ દેવના અને ૮ ભવ મનુષ્યના કરી સુખે સુખે મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરશે.
(૧૨) દૃષ્ટિવાદ–બારમું અંગસૂત્ર
એક શ્રુતસ્કંધ, ૧૪ પૂર્વ, સ`ખ્યાતિ (૨૨૫) વસ્તુ, સંખ્યાતિ (૩૪) ચૂલવસ્તુ, સંખ્યાતા લાખપદ, અન’તાગમાં, અનંતા પવ વગેરે આચારાંગ સૂત્ર જેમ કહેવુ.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪ ]
[ આગમસાર સમવાયાંગમાં આ સૂત્રના આ પ્રમાણે ભાવ કહ્યા છે –“દર્શન”નું કહેવું તે “દૃષ્ટિવાદ.” સર્વ ભાવોની સઘળા નયથી પરૂપણ આમાં કરી છે. સંક્ષેપમાં તે પાંચ પ્રકારે છે (૧) પરિક્રમ, (૨) સૂત્ર (૩) પૂર્વગત, (૪) અનુ
ગ અને (૫) ચૂલિકા. - (૧) પરિકમ – આમાં લિપિ, વિજ્ઞાન અને સંપૂર્ણ ગણિત વિદ્યાનું કથન હતું. તેના ૭ પ્રકાર છે. (૧) સિદ્ધ શ્રેણી, (૨) મનુષ્ય શ્રેણ, (૩) પુષ્ટનિકા, (૪) અવગાહના. શ્રેણી, (૫) ઉપસંપદા શ્રેણી, (૬) વિજયહિત શ્રેણી અને (૭) ચુતાગ્રુત શ્રેણી.
સિદ્ધશ્રેણિ ૧૪ પ્રકારે છે– (૧) માઉગાડયાઈ, (૨) એગપ્રિયપાઇ. ૩) પાદેટુપયાણિ (૪) આગાસાયણિક (૫) કેઉભૂય, (૬) રાસબધું, (૭) એગગુણે, (૮) દુગુણે, (૯) તિગુણ, (૧૦) કેઉભૂયં, (૧૧) પડિગ્નહો, (૧૨) સંસાર પડિગ્ગહે, (૧૩) નંદાવર્ત અને (૧૪) સિદ્ધબ. | મનુષ્ય શ્રેણિપણુ ઉપર પ્રમાણે ૧૪ પ્રકારે છે. તેમાં ૧૪મો પ્રકાર “મણુસ્તબદ્ધ”—મનુષ્યબદ્ધ લે. બાકીની પાંચે શ્રેણિ ૧૧, ૧૧ પ્રકારની છે. તેમાં પ્રથમ દશ પ્રકાર દરેકમાં ચોથા આગસપયાણિથી ૧૩મા નંદાવત્ત સુધી સરખા લેવા અને ૧૧માં પ્રકારમાં તે તે શ્રેણિનું નામ જેમકે પુષ્ટ-- નિકા વગેરે મૂકવું.
(૨) સૂત્રના ૮૮ પ્રકાર છે – (૧) ઋજુસૂત્ર, (૨) પરિણતાપ હીન, (૩) બહુભંગી, (૪) વિદ્યાચાર (૫) અનન્તર, (૬) પરંપર, (૭) સામાન્ય, (૮) સંયુક્ત, (૯) સંભિન્ન, (૧૦) યથાતથ્ય, (૧૧) શ્રાવસ્તીવત (૧૨) નંદા
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
દષ્ટિવાદ-૧૨ ]
[ ર૩૫. વર્ત, (૧૩) બહુત, (૧૪) પુષ્ટપુષ્ટ, (૧૫) વિયાવત્ત, (૧૬) એવભૂત, (૧૭) દુયાવત્ત, (૧૮) વર્તમાનપદ, (૧૯) સમભિરૂઢ (૨૦) સવતોભદ્ર, (૨૧) પણામ (પન્નાસ-નંદીસૂત્રમાં), અને (૨૨) દ્વિમતી સાહી.
ઉપરોક્ત ૨૨ પ્રકારના સૂત્રને (૧) સંગ્રહ, (૨) વ્યવહાર, (૩) જુસૂત્ર અને (૪) શબ્દ, આ ચાર નથી ગુણીએ ત્યારે ૮૮ સૂત્ર થાય છે.
આ બીજા વિભાગમાં છિન્ન છેદનય, અછિન્ન છેદનય, ત્રિકનય, ચતુર્નયની પરિપાટીઓનું કથન હતું. (૩) પૂર્વગત-૧૪ પૂર્વેનું વિસ્તૃત કથન છે.
(૧) ઉત્પાદ પૂર્વ–છએ દ્રવ્યોની પર્યાય પેદા થવાનું કથન છે. ૧૦ વસ્તુ ૪ ચુલવસ્તુ અને ૧ ક્રોડ પદ હતા.. (૨) અગ્રાયણીય પૂર્વ—દ્રવ્ય-ગુણ–પર્યાયનું વર્ણન હતું. ૧૪ વસ્તુ, ૧૨ ચુલવસ્તુ અને ૬ લાખ પદ હતા. (૩) વીય પ્રવાદ પૂર્વસર્વ જીવોના બળ, વીર્ય, પુરુષાકાર પરાક્રમ વિષે વર્ણન હતુ. ૮ વસ્તુ, ૮ ચુલવસ્તુ અને ૭૦ લાખ પદ હતા. (૪) અસ્તિ -નાસ્તિપ્રવાદ પૂર્વ—દરેક દ્રવ્યનું સ્વ સ્વરૂપથી અસ્તિત્વ અને પરસ્વરૂપથી નાસ્તિત્વનું કથન હતું. ૧૮ વસ્તુ અને ૧૦ ચુલવસ્તુ અને ૬૦ લાખ પદ હતા. (૫) જ્ઞાનપ્રવાદ પૂર્વ–પાંચ જ્ઞાનનું વર્ણન હતું. ૧૨ વસ્તુ અને ૧ ક્રોડમાં ૧ પદ ઓછું હતું. (૬) સત્ય પ્રવાદ પૂર્વ-દશ પ્રકારના સત્ય વચનનું અને તેના પ્રતિપક્ષનું કથન હતું. ૨ વસ્તુ અને ૧ કોડ પદ હતા.. (૭) આમપ્રવાદ પૂર્વ૮ પ્રકારના આમાનું કથન. હતુ. ૧૬ વસ્તુ અને ૨૬ કોડ પદ હતા. (૮) કર્મપ્રવાદ.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૬ ]
[ આગમસાર પૂર્વ—૮ કર્મોનું સંપૂર્ણ કથન હતું. ૩૦ વસ્તુ અને ૧ કોડ -૮૦ હજાર પદ હતા. (૯) પ્રત્યાખ્યાન પ્રવાદ પૂર્વ-૧૦ પચ્ચખાણનાં ભેદનું વર્ણન હતું. ૨૦ વસ્તુ અને ૮૪ લાખ પદ હતા. (૧૦) વિદ્યાનુવાદ પૂર્વ–ચમત્કારી વિદ્યાઓ, મંત્રે, અને તેની સાધનાનું કથન હતું. ૧૫ વસ્તુ અને ૧ કોડ ૧૦ લાખ પદ હતા. (૧૧) અવધ્યપ્રવાદ પૂર્વ–કલ્યાણવાદ પૂર્વ પણ કહે છે- આમાનું કલ્યાણ તપ સંચમાદિથી કેમ થાય અને સુકૃત્યનું ફળ સારૂં જ મળે છે વિગેરેનું કથન હતું. ૧૨ વસ્તુ અને ૨૬ કોડ પદ હતા. (કઈ ૧૩ વસ્તુ બતાવે છે.) (૧૨) પ્રાણુયુપ્રવાદ પૂર્વ–ચારથી દશ પ્રાણવાળા જીનું અને તેના આયુષ્યનું કથન હતું. ૧૩ વસ્તુ અને ૧ ક્રોડ ૫૬ લાખ પદ હતા. (૧૩) ક્રિયાવિશાલ પૂર્વસાધુ અને શ્રાવકના આચારનું, ૨૫ કિયાઓનું, પુરૂષની ૭૨ અને સ્ત્રીની ૬૪ કળાનું અને શિલ્પ વિજ્ઞાન આદિનું કથન હતું. ૩૦ વસ્તુ અને ૯ કરોડ પદ હતા. અને (૧૪) લોકબિંદુસાર પૂર્વ—સવ અક્ષરોના ઉત્પત્તિ, સંયેગનું, ત્રણે લોકના સર્વ સારભૂત પદાર્થો તથા વિદ્યાઓનું વર્ણન હતુ તેથી આ પૂર્વને ત્રિલેકબિંદુસાર પણ કહ્યું છે. - ૨૫ વસ્તુ અને સાડાબાર કોડ પદ હતા.
(૪) ચેાથે વિભાગ “અનગ–બે ભેદે (૧) મૂળ પ્રથમાનુયોગ અને (૨) ચંડિકાનુગ, પહેલામાં અરિહંત ભગવંતના પૂર્વભવ, પંચકલ્યાણક, તીર્થની સ્થાપના, શિષ્ય, ગણે, ગણધર, આર્યા, કેવળી, મનપર્યવજ્ઞાની અવધિજ્ઞાની, વાદી, અંતગડકેવળી, ઉત્તમ મુનીવર જે સંથારો કરી મેક્ષને પામ્યા, વગેરેનું ચરિત્રકથન હતું.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું ઉપાંગસુત્ર-ઉવવાઈ સૂત્ર] [ ર૩૭ બીજા ગંડિકાનુગમાં ચક્રવતી, વાસુદેવ, ગણધર, તપસ્વી મુનીવરો આદિનું કથન હતું.
(૫) પાંચમો વિભાગ “ચૂલિકા*__ચાર પૂર્વોમાં. ચુલિકા હતી. બાકીના ૧૦ પૂર્વો ચુલિકા વગરના હતા.
આ પાંચે વિભાગમાં કરોડે પદ હતા. જે બધુ જ્ઞાન વિચ્છેદ જતાં સિદ્ધાંતજ્ઞાન અલ્પ રહ્યું, તેમ છતાં વર્તમાન. જગતના અન્ય જ્ઞાનની અપેક્ષાએ મહાસાગર સમાન વિશાળ છે.
આ સૂત્રની વાંચણી ૨૦ વર્ષના દીક્ષા પર્યાયવાળાને જ આપવાનું શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. છેલ્લા ચૌદપૂવી પહેલા ભદ્રબાહુસ્વામી હતા.
આ પ્રમાણે દ્વાદશાંગીના ભાવ સમવાયાંગ અને નદીસૂત્રમાં કહ્યા છે. આ દ્વાદશાંગી ધ્રુવ, નિત્ય, શાશ્વત,. અક્ષય, અવ્યય, અવસ્થિત કહી છે. તેની આરાધના કરીને ભૂતકાળમાં અનંતા જી મેક્ષે ગયા છે. વર્તમાનકાળે સંખ્યાતા જી જાય છે, અને ભવિષ્યકાળમાં અનંતા જી. જશે, એવી મહાઉપકારી, મહાકલ્યાણકારી, મેક્ષદાતા આ દ્વાદશાંગી છે.
બાર ઉપાંગસુત્ર (૧) ઉવવાઈસૂત્ર-પહેલું ઉપાંગ છે અને આચારાંગનું ઉપાંગ કહ્યું છે. આની વિશેષતા એ છે કે આમાં નગર, ઉદ્યાન, રાજા, આદિના વર્ણન શરૂઆતમાં બહુ વિસ્તૃત અને વાસ્તવિક આપવામાં આવ્યા છે. જેથી અન્ય સૂત્રોમાં જ્યાં જ્યાં આવા વર્ણન કરવાની જરૂરીયાત સૂત્રકારને લાગી છે,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૮ ]
[ આગમસાર ત્યાં ત્યાં તેનું સંપૂર્ણ વર્ણન ન કરતાં “જહાઉવવાઈએ” અર્થાત્ ઉવવાઈ સૂત્ર પ્રમાણે વર્ણન સમજવું એમ કહીને આ સૂત્રને આધાર આપવામાં આવ્યો છે, તે બાબત આ - સૂત્ર આગમશાસ્ત્રમાં બહુ પ્રમાણિત છે, એમ સિદ્ધ કરે છે.
- વ્યાખ્યા:-“ઉવવાઈને અર્થ છે “ઉપપાત” અર્થાત્ જન્મ. દેવ અને નારકીના જન્મને ઉપપાત જન્મ કહેવામાં આવે છે. દેવે યૌવનપણે દેવશય્યામાં અને નારકી કુંભમાં ઉપજે છે. આના ઉત્તરાર્ધમાં કેવી કેવી કરણીથી જીવો દેવપણે કે નરકમાં ઉપજે છે તેનું કથન છે. તેથી આનું
ઉવવાઈઝ નામ સાર્થક છે. આમાં ત્રણ અધિકાર છે – - (૧) સમવસરણ, (૨) ઔપપાતિક અને (૩) સિદ્ધ.
(૧) સમવસરણું :-આમાં ચંપાનગરી, પૂર્ણભદ્ર યક્ષ અને ઉદ્યાન, કેણિક રાજા અને તેની ધારિણી આદિ રાણીઓની પ્રભુ મહાવીર સ્વામીને વાંદવા જવાની ભાવના ને ઉલ્લાસ, વંદન કરવાની વિધિ, પ્રભુના ગુણ, શરીર, ૩૪ અતિશય, વાણીના ૩૫ ગુણ, ધર્મોપદેશ, ૧૨ પ્રકારના તપના ૩૫૪ ભેદ, સાધુજીના ૨૭ ગુણ, સમવસરણની રચના ઈત્યાદિ અધિકાર છે.
પ્રભુ કેવા નિર્મમત્વભાવે વિચરતાં તે ૧૯માં સૂત્રમાં કહ્યું છે –નથી તેસિણુ ભગવંતાણું કWય પડિબંધ, સેય પડિબધે ચઉવહે પતે જહાદવઓ, ખેતઓ, કાલ, ભાવ ૧લ અર્થાત્ તે ભગવાન મહાવીર સ્વામીને કઈ પણ પ્રકારને પ્રતિબંધ અર્થાત્ “મમત્વભાવ” હતું નહિ. તે પ્રતિબંધ ચાર પ્રકારનો
હ્યો છે (૧) દ્રવ્યથી, (૨) ક્ષેત્રથી, (૩) કાળથી અને (૪) ભાવથી. (૧) દ્રવ્ય પ્રતિબંધ ત્રણ પ્રકારે છે (૧)
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું ઉપાંગ-ઉવવાઈઝ ] [ ૨૩૯ સચેત તે શિષ્યાદિન, (૨) અચેત” તે વસ્ત્રાપાત્રાદિનો, અને (૩) “મિશ્ર” તે વસ્ત્રાદિયુક્ત શિષ્યાદિને, (૨) ક્ષેત્રથી તે ગામ, નગર, સ્મશાન, ઉદ્યાન, જંગલ, ખંડેર, વૃક્ષ આદિ. જે સ્થળે સૂર્યાસ્ત થતો ત્યાં સૂર્યોદય સુધી પ્રભુ દયાનાવસ્થામાં રહેતા, (૩) કાળ તે સમય, આવલિકારૂપ, (રાત-દિવસરૂપ) અલ્પ કે દીર્ઘકાળ, કે ઠંડી–ગરમીરૂપ ઋતુ-સખત ઠંડીમાં ખુલ્લા મેદાનમાં બંને હાથ પહોળા રાખી ધ્યાન ધરતા અને પ્રખર તાપમાં સૂર્યની આતાપના લેતા અને (૪) ભાવથી તે ક્રોધાદિ ચારે કષાયો અને હાસ્ય રતિ, અરતિ આદિ નાકષાયો સર્વથા તજીને પ્રભુ વિચરતા. આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારનો પ્રતિબંધ પ્રભુ મહાવીરસ્વામીને હતે નહિ અને સંપૂર્ણ અપ્રતિબંધ પણે અર્થાત્ અનાસક્તભાવે વિચરતા.
દરેક તીર્થકર ભગવંત આ ચારે પ્રતિબંધરહિતપણે અનાદિકાળથી વિચરતા હોય છે. તેથી તેમને “અપ્રતિબદ્ધ વિહારી અર્થાત્ પવનની જેમ કયાંય પણ બંધાયા વગર વિચરનાર કહ્યા છે.
વળી પ્રભુને કઈ ચંદનને લેપ કરે, કે વાંસલાથી શિરીરને છેદે, તે બંને પર પ્રભુ સરખે સમભાવ રાખતા, કંચન અને કાંકરાને, સુખ ને દુઃખને સમાન માની ભવસાગરને તરી જવામાં ઉદ્યમી પ્રભુ અપ્રમાદપણે વિચરતા.
પછી પટ્ટ ગણધર ગૌતમસ્વામીને શારિરીક તેમ જ આધ્યાત્મિક પરિચય આપ્યું છે. અંબડ પરિવ્રાજક અને તેના ૭૦૦ શિષ્યને કોઈની આજ્ઞા વગર કશું ન લેવાની પ્રતિજ્ઞા હતી, તેથી ભરપૂર વહેતી નદીના કાંઠે હેવા છતાં
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦ ]
[ આગમસાર
આજ્ઞા આપનાર કોઈ ન મળવાથી બધા સંથારો કરી કાળ. પામી. દેવલાક ગયા છે, અને પરપરાએ સિદ્ધ થશે, તે અધિકાર છે.
આ પહેલા અધિકારના સારસયમ લઈ નિમ મત્વભાવે વિચરવુ' અને પ્રાણાંતક દ્ર્ષ્ટ પડે તે પણ પ્રતિજ્ઞાપાલનમાં અડગ રહેવુ. તે જ આત્મહિતકારી છે તેમ માનવુ' તે છે.
(૨)ઔપપાતિક અધિકાર :—આમાં જીવ શુભાશુભ કરણીના શુભાશુભ ફળ-શુભ ફળ તે દેવતિ અને અશુભફળ તે નરકતિ અવશ્ય પામે છે, તેમ પ્રભુએ ગૌતમસ્વામીને કહ્યુ છે. માટે જિનવચનમાં સ ંદેહ ન કરવા, પણ તેમાં શ્રદ્ધા રાખી અશુભ નરકતિ મળે તેવું મન, વચન, કાયાથી ન કરવું, તે સાર છે, કરણીના ફળ ૧૬ પ્રકારે જીવને કેવા મળે છે. તેનું વિસ્તૃત કથન લેખકના “સમ્યગદર્શન” પુસ્તકના વિિિકત્સા મેલ”માં આપેલ છે. તે ટુ કમાં (૧) પરાધીનપણે જીવ દુઃખ વેઠે, દા.ત. અન્ન-જળ ન મળવાથી ભુખતરસ વેઠે, સ્ત્રી ન મળવાથી બ્રહ્મચર્ય મનવગરનું પાળે, વિધવા કે પતિવિચાગે શ્રી વિષય ન સેવે, છાપરૂ' ન હેાય ને ઠંડી–ગરમી, મચ્છરના ડંખ આદિ સહન કરે, કેદી,. અજ્ઞાન તપ કરનારા જેમકે પતની શીલા પરથી પડીને મૃત્યુ પામે, જે સ્ત્રી પાતાના પતિ સિવાય બીજાને ન સેવે, જમવામાં એ થી ૧૧ દ્રવ્ય સુધી વાપરવાની મર્યાદા માંધનારા, જમીન પર સુનારા, માત્ર ફળફળાદિ ખાનારા કે એક જ વસ્ત્ર ધારણ કરનારા, સદા ઉભા રહેનારા, સદા રામ–રામ કે કૃષ્ણ—કૃષ્ણાદિ પેાતાના ઇષ્ટમંત્ર જપનારા, વાયુભક્ષી, સેવાળભક્ષી, ધુણી ધખનારા, તિયંચ પશુ-પક્ષી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું ઉપાંગસૂત્ર – ઉવવાઈ સૂત્ર ] [ ર૪૧ વડે પૂર્વભવ જાણી પશ્ચાતાપ કરનારા, આ બધા વાણવ્યંત- થી માંડી તિષી દેવ સુધી થાય. તાપસ, સંન્યાસી વગેરે, જૈન દીક્ષા લઈ બીજા સાધુની નિંદા કરનારા પ્રત્યેનીક સાધુ, તિર્યંચ શ્રાવક , ગોશાલકના મતવાળા, પાંચમાંથી બારમા દેવલોક સુધી જાય, જમાલિ જેવા નિતનવ, ઉત્કૃષ્ણા નવ વૈવેયક સુધી જાય, અને જિન આજ્ઞાન આરાધક શ્રાવક ઉત્કૃષ્ટા ૧૨મા દેવલોક અને સાધુ નિરતિચાર સંયમ પામી ઉત્કૃષ્ટા તે જ ભાવે અનુત્તર વિમાનમાં ઉપજે કે ભવને અંત કરી મોક્ષની પ્રાપ્તિ પણ કરે અને હિંસાદિ, પરિગ્રહાદિ અશુભ પરિણામે સેવી કે કાર્યો કરી જીવ નરકમાં ઉપજે તેને આ અધિકાર છે. ચારે ગતિમાં જવાના કારણે કહ્યા છે.
(૩) સિદ્ધ અધિકાર –આમાં “કેવળી સમુદ્રઘાતને અધિકાર છે.
કેવળી ભગવંતને પણ ૪ અઘાતી કર્મ, વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને ગેત્ર વેદવાના બાકી રહે છે. આ ચારે કર્મની સ્થિતિ જે એકસરખી હોય તો આયુષ્યકર્મની સાથે જ બીજા ત્રણે કર્મની સ્થિતિ પણ પૂરી થઈ જતાં કેવળી ભગવત એક જ સમયમાં સર્વથા કર્મ મુક્ત બની સિદ્ધ પરમાત્મા બની જાય છે, પણ જે કઈ એકબહુધા વેદનીયકર્મની સ્થિતિ આયુષ્યકર્મ કરતાં લાંબી હોય તે તેની સ્થિતિ આયુકમ જેટલી કરવા તે કેવળી ભગવંત આઠ સમયની કેવળી સમુદ્દઘાત કરે છે તેનું સ્વરૂપ આમાં બતાવ્યું છે. આ ઉદયમાં ન આવેલા કર્મોને ઉદયમાં લાવીને આત્માના પ્રદેશોથી ખંખેરી નાખી કર્મમુક્ત થવાની પ્રક્રિયા
૧૬
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨ ]
[ આગમસાર
છે. આ પ્રક્રિયા કેવળી થયા પછી છ માસથી ઓછા આયુષ્યવાળા કેવળી ભગવડત કે જેમના અઘાતી ક્રમની સ્થિતિ વિષમ હોય તે જ કરે છે. બીજાને હેાતી નથી. કેવળ સમુઘાત કરનારા કે ન કરનારા, સવ કેવળી ભગવંત, પ્રથમ “આાજી” કરે છે, તેનું સ્વરૂપ કહ્યું છે, પછી સમુદ્ઘાત કરનારા, કરીને, ને ન કરનારા એમજ, મન, વચન, કાયાને રૂંધીને સિદ્ધપદ પામે છે.
(૨) રાયપસેણિય સુત્ર—બીજા સુયગડાંગનું ઉપાંગ છે.
૨૦૭૮ ગાથા છે. સૂયગડાંગ સૂત્રમાં ૩૬૩ અન્યમતાના એકાંતવાદનું ખંડન કરીને જૈનમતના અનેકાંતવાદનું સ્થાપન કર્યુ છે. તે ૩૬૩ મત પૈકી “અક્રિયાવાદી નાસ્તિકમતવાળા પ્રદેશી રાજા શ્વેતાંખિકા નગરીના રાજા હતા. તેના નાસ્તિક મતનું ભગવાન પ્રાર્શ્વનાથના સ`તાનિયા (શિષ્યના શિષ્ય) શ્રી કેશીસ્વામી કેવી કેવી રૂડી ચુક્તિએ વડે સમ્યક્ પ્રકારે ખંડન કરી, તેને દૃઢ સમતાભાવી જૈનધર્મી બનાવી સૂ સમાન તેજસ્વી એવી સૂર્યાભદેવની વૈમાનિકદેવની દેવગતીએ પહેાંચાડયા અને એક ભવ કરી તે અધમી કુર રાજા ભવભ્રમણના અંત કરી સિદ્ધપદને પામશે તેના અધિકાર આમાં છે. જૈનધમી બનતાં પહેલા કેશીશ્રમણ સાથે કરેલ વિસ્તૃત સવાદનું. આમાં થન છે, (લેખકના ‘સમ્યગ્દ્રુન’માં પાના—૨૩૩ પર આ કથા આપી છે.) તેથી આ સૂત્રનું નામ રાયપસેણિય અર્થાત્ રાજપ્રશ્નીય–રાજાના પ્રશ્નો ને ઉત્તરા–એમ ચથા આપવામાં આવ્યું છે.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજુ ઉપાંગસૂત્ર-રાયપસેણિય સૂત્ર] [ ૨૪૩
આમાં ત્રણ અધિકાર છેઃ- (૧) સૂર્યોભદેવના, (૨) પ્રદેશીરાજાને, (૩) દૃઢપ્રતિજ્ઞ કેવળીના. આ ત્રણે અધિકાર એક જ જીવ (આત્મા)ના છે, તેના સાર” એ નીકળે છે કે ગમે તેવા અત્યંત ક્રુર અને ઘાતકી જીવાત્માઅત્રે પ્રદેશી નામે રાજા–પણ જો સાચા ભાવથી સંતસમાગમ કરી જિનપ્રરૂપિત સદ્ધર્મને પામે છે, તા તેવા નિશ્ચયથી નરકગતિમાં જવાના કાલિકા માંધનારા અધમી જીવ પણ અંતસમયે પેાતાનીજ રાણીએ આપેલા કાતિલ વિષના પ્રાણાંતક ઉપસ (કષ્ટ)માં પણ છતી શક્તિએ ધર્મના પ્રભાવે સમભાવમાં ટકી રહી સ થારા કરી પ્રાણીમાત્રની સાથે રાણીને પણ ખમાવી દેહની મમતા તજી સમાધિભાવે મૃત્યુને સ્વીકાર્યું, તે નરકગામી એવા એ ઘાતકી રાજા સૂર્ય જેવા તેજસ્વી એવા સૂર્યાભદેવ તરીકે સૂર્યભ નામના દેવ વિમાનમાં ઉપયેા. ત્યાંથી ચવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યપણે ઉપજી, સયમ લઈ. ઉત્કૃષ્ટભાવે પાળી ચારે ધનધાતી કર્મો ખપાવી દૃઢપ્રતિજ્ઞ કેવળી ભગવત થશે, અને આયુષ્ય પુરૂ થતાં સવ થા કે મુતિ અની સ’સારસાગરને પાર કરી સિદ્ધ બુદ્ધ અને મુત થશે,
સતસમાગમને આ કેવે! મહાન ઉપકાર, અનંત સ સારના નિસ્તાર કરી દેવલાકના સુખા અપાવી, એક જ ભવમાં પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત કરાવી દીધું.
(૩) છવાભિગમ સુત્ર-ત્રીજા ઠાણાંગસૂત્રનુ ઉપાંગ
ઠાણાંગ સૂત્રની કેટલીક ગહન ખાખતાના ખુલાસા આમાં કરવામાં આવ્યા છે, તેથી ઠાણાંગસૂત્રના ઉપાંગ તરીકે એની સાકતા છે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪ ]
[ આગમસા
આમાં એક અધ્યયન, ૧૮ ઉદ્દેશા, ૪૭પ૦ ગાથા પ્રમાણ હાલ પાઠ છે. ૨૭૨ ગદ્યસૂત્ર અને ૮૧ પદ્ય અર્થાત્ ગાથા છે. મંગલાચરણુમાં શ્રી નવકારમંત્ર છે.
ભગવાન મહાવીરસ્વામીને ગોતમ સ્વામીએ પૂછેલા પ્રશ્નોના ઉત્તરરૂપે જીવ અને અજીવના ભેદ–પ્રભેદનુ અને રૂપી-અરૂપી જીવનું આમાં કથન છે, તેમા સંસારી જીવાની હું પ્રતિપત્તિ અર્થાત્ પ્રકરણ નીચે પ્રમાણે છેઃ(૧)પહેલી પ્રતિપત્તિ :-જીવાજીવાભિગમ પ્રતિપ્રતિ છે. આમાં સ’સારી જીવના બે ભેદ (૧) સ્થાવર અને (૨) ત્રસ કહ્યા છે. સ્થાવરના ત્રણ ભેદ છે (૧) પૃથ્વીકાય,. (૨) અપકાય અને (૩) વનસ્પતિકાય અને ત્રસના ત્રણ ભેદ છે (૧) તેઉકાય, (૨) વાઉકાય અને (૩) ઉદાર ત્રસકાય. અર્થાત્ ઔદારિક શરીરવાળા ત્રસ કાય. તેના વળી ૪ ભેદ. છે (૧) એઈન્દ્રિય, (૨) તે દ્રિય, (૩) ચોરેંદ્રિય અને (૪) પંચે દ્રિય.
પંચદ્રિયના અસંજ્ઞી (મનરહિત) અને સ ંજ્ઞી (મનસહિત) એમ બે ભેદ, ગતિની અપેક્ષાએ ચાર ભેદ છે (૧) નારકી, (૨) તિય``ચ, (૩) મનુષ્ય, અને (૪) દેવ. નારકીના રત્નપ્રભાદિ સાતે નરકની અપેક્ષાએ ૭ ભેદ, તિય 'ચ પંચેન્દ્રિયના (૧) જળચર, (૨) સ્થળચર અને (૩) ખેચર એમ ૩ ભેદ અને પછી તેના પેટાભેદ કહ્યા છે, મનુષ્યના સમૂમિ અને ગજ એમ બે ભેદ હ્યા છે, અને દેવના ચાર ભેદ (૧) ભવનપતિ, (૨) વાણવ્યંતર, (૩) જ્યાતિષી અને (૪) વૈમાનિક કહ્યા છે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજુ ઉપાંગસૂત્ર-જીવાભિગમ સૂત્ર] [ ર૪૫
અસંજ્ઞી જ્યારે નારકીપણે ઉપજે ત્યારે પ્રથમ અપર્યાપ્ત દશામાં બે અજ્ઞાન–મતિ અને શ્રતઅજ્ઞાન હેય, પર્યાપ્ત થયા પછી ત્રીજુ વિર્ભાગજ્ઞાન થાય.
(૨) બીજી પ્રતિપત્તિમાં ૩ વેદની અપેક્ષાએ ૩ ભેદે જીવ કહ્યા છે. તેમાં સ્ત્રીવેદ, પુરૂષવેદ અને નપુંસક વેદની સ્થિતિ, અંતર, અ૫–બહત્વ અને વિષયના ભેદ છે.
પુરૂષને પુરૂષપણે રહેવાને કાળ જઘન્ય અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રત્યેક સો એટલે કે બસોથી નવસે સાગરેપમ સુધીનું છે. ત્યારબાદ વેદને પલટે અવશ્ય થાય.
પુરૂષદ ફરી મળવાનું “અંતર” જઘન્ય એક સમય, ઉત્કૃષ્ટ વનસ્પતિઆશ્રી અનંતકાળ, સ્ત્રીવેદનું અંતર જઘન્ય અંતમુહૂર્ત ઉત્કૃષ્ટ વનસ્પતિ આશ્રી અનંતકાળ.
સ્ત્રીવેદ કર્મબંધની સ્થિતિ જઘન્ય બે સાગરોપમ અને એક સાગરોપમના સાતમા ભાગમાં પલ્યોપમને અસંખ્યાતમો ભાગ ઉણે (ઓ) અને ઉત્કૃષ્ટ ૧૫ ક્રેડાકેડ સાગરોપમ, અબાધાકાળ પંદરહજાર વર્ષને.
દેવ ચ્યવીને દેવ થવાનું અંતર ભવનપતિથી, બીજા ઈશાનદેવલોક સુધી જઘન્ય અંતમુહૂર્ત, ત્રીજા સનસ્કુમારથી સહસ્ત્રાર (આઠમ) દેવલાક સુધી ૯ દિવસનું, નવમા આણતથી બારમા અચુત દેવલેક સુધી ૯ મહિનાનું અને હું ઝવેયકથી સર્વાર્થસિદ્ધ સિવાયના ૪ અનુત્તર વિમાન સુધીનું ૯ વર્ષનું પુરૂષદનું કહ્યું. સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનના દેવો નિયમ એકાવનારી છે. તેથી અંતર કહ્યું નથી. દરેકનું ઉત્કૃષ્ટ અંતર જુદુ જુદુ છે.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૬ ]
[ આગમસારુ કર્મભૂમિના મનુષ્ય ગર્ભાવાસના ૯ માસ પૂર્ણ કરીને જ ૯માથી ૧૨મા દેવલોક સુધી ફરી ઉપજવાના અધ્યવસાય કરી શકે તે આશ્રી અને જઘન્ય ૯ વર્ષની ઉંમરે દીક્ષા લઈને અનુત્તર વિમાનમાં ઉપજવા જેવી કરણ કરી શકે તે આશ્રી ૯ વર્ષ કહ્યા છે. પુરૂષ વેદ કર્મબંધની સ્થિતિ જઘન્ય ૮ વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટ ૧૦ ક્રોડાકોડી સાગરોપમ એાછા. ૧ હજાર વર્ષ અબાધાકાળના–છે.
નપુંસકવેદન જઘન્ય અંતરકાળ ૧ સમય, અને ઉત્કૃષ્ટ અનંતકાલ વનસ્પતિ આશ્રી. વનસ્પતિ આશ્રી. નપુંસકવેદનેમહાનગરીબળતી હોય તેના જે ઉગ્ર દાહકારી કહ્યો છે.
સ્ત્રી ૩ ભેદે છે, તિર્યચીણી, મનષ્યણ, અને દેવી. પુરૂષ ૩ ભેદે છેઃ તિર્યંચ, મનુષ્ય, અને દેવ. નપુંસક ૩ ભેદે છે – નારક, તિર્યચ, અને મનુષ્ય.
નારકી બધા નપુંસક હોય, દેવ નપુંસક ન હોય. ત્રીજી પ્રતિપત્તિ :- ચાર પ્રકારે જીવનું કથન છે, તે સંસારની ૪ ગતિ, નક, તિર્યચ, મનુષ્ય અને દેવગતિ આશ્રી કહ્યું છે.'
પહેલા ત્રણ ઉદ્દેશામાં સાતે નરકનું, નાટકીઓનું– જાડાઈ, નરકાવાસા, ક્ષેત્રવેદના વગેરેનું વર્ણન છે. કયા જીવ કઈ નરકમાં ઉપજી શકે તેનું અન્ય કેઈધર્મમાં ન બતાવેલું કથન છે, તે આ રીતે–અસંજ્ઞી પંચેંદ્રિય વધુમાં વધુ પહેલી, નરકમાં, સરિસર્ષથી ગોધા, નેળિયા આદિ બીજી નરક સુધી. પક્ષી ત્રીજી નરક સુધી, સિંહ-વાઘ આદિ હિંસક ચારપગ વાળા ચોથી નરક સુધી, ઉપરિસપ–પેટે ચાલનારા સ૫, અજગર વગેરે પાંચમી નરક સુધી, સ્ત્રી છઠ્ઠી નરક સુધી
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું ઉપાંગ-જીવાભિગમ સત્ર ] [ ર૪૭ ચક્રવર્તીનું સ્ત્રીરત્ન અતિભોગવિલાસના કારણે ૧થી છઠ્ઠી નરકે જાય, અને માત્ર પુરૂષ કે અન્ય સાતમી નરક સુધી જઈ શકે. આને અર્થ એ છે કે અસંજ્ઞીથી સ્ત્રી સુધીના ધારે તેપણ કહી છે તેનાથી ઉપરની નરકમાં જઈ શકે નહિ. કારણકે તેથી ઉપલી નરકમાં ઉપજવા જેવા ભારે અશુભ કર્મ તે તે છે બાંધી શકે નહિ.
બધી નરકમાં એક હંડ સંસ્થાન હોય છે. સંઘયણ નથી હોતું કારણકે વૈકીય શરીર છે તેથી હાડચામ આદિ નથી, પરમકૃષ્ણ વર્ણ, પરમદુર્ગધમય શરીર, સ્પર્શ વગેરે, ૩ દૃષ્ટિ, ૩ જ્ઞાન, ૩ યેગ, ૨ ઉપગ ૪ સમુદ્દઘાત તે વેદના, મારણાંતિક, કષાય ને વૈકિય, ને અતિભૂખ ને તરસ હોય છે. નારકીને આહાર અશુભ પુદગલને ને વિક્ર્વણા પણ અશુભાય છે. કુંભમાં અશાતાથી ઉપજે છે, અને આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં અશાતાથી ચવે છે. ટૂંકમાં પ્રત્યેક પળ અતિ દુખમય હોય છે. સાત નરકનું સ્થાન છે :
આયુષ્ય સાગરોપમમાં પદાથથી નામ ગોત્રજઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ વ્યાપ્ત (૧) ઘમા રતનપ્રભા ૧૦૦૦૦ વર્ષ ૧ રત્ન (૨) વંસા શર્મશપ્રભા ૧ ૩ તીક્ષણ કાંકરા (૩) સીલા વાલુપ્રભા ૩ ૭ રેતી (૪) અંજના પંકપ્રભા ૭
કાદવ (૫) રિટ્રા ધૂમ્રપ્રભા ૧૦ ૧૭ ધુમાડો (૬) મઘા તમપ્રભા ૧૭
અંધકાર (૭) માઘવતી તમતમપ્રભા ૨૨ ૩૩ ઘેરઅંધકાર
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮ ]
[ આગમસાર
પહેલી નરકનુ દેહમાન ણા ધનુષ્ય અને ૬ આંગળ છે, પછી ઉત્તરાત્તર ખમણું થતાં સાતમીનું દેહમાન ૫૦૦ ધનુષ્યનુ છે.
વેદના :– સાતે નરકમાં ૧૦ પ્રકારની ક્ષેત્રવેદના :(૧) અનંતક્ષુધા, (૨) અનંતતૃષા, (૩) અનંતૂ ટાઢ, (૪) અનંત તાપ, (૫) અનંત મહાજવર, (૬) અન ંત ખુજલી, (૭) અનંત રાગ, (૮) અનંત આશ્રયહીનતા, (૯) અનત શાક અને (૧૦) અનંતભય. આ ઉપરાંત પહેલી ૩ નરક સુધી પરમાધમી દેવા જીવ જેવા પાપકર્મા કરીને આવ્યા હાય, તે પ્રમાણે ભયંકર પીડા પમાડતા હાય છે, અને ચેાથીથી સાતમી નરક સુધી “ અન્યાન્ય કૃત ” અર્થાત્ નારકા એકબીજાને કુતરાની જેમ વેદના પહેાંચાડતા હૈાય છે
9
“ સમ્યગદૃષ્ટિ નારકા વેદના સમભાવે સહન કરે છે અને અન્યને પીડા ઉપજાવતા નથી, તેથી પેાતાના અશુભક ખપાવી મનુષ્યગતિમાં જઇપર પરાએ મેાક્ષ પામે છે, જયારે મિથ્યાષ્ટિ નારકા હાયવાય કરી વેદના ભેાગવે છે અને પરસ્પર કલેશ કરે છે. તેથી વળી નવા અશુભકર્મ આંધી હિં'સક પશુ પક્ષી, ઇત્યાદિ દુર્ગતિમાં જાય છે ને સંસારચક્ર ખૂબ વધારી દે છે,
"
એ ઉદ્દેશામાં તિય ચ ' નુ કથન છે.
તિય`ચમાં એકેન્દ્રિયથી ૫'ચે'દ્રિય સુધીના જીવ કહ્યા છે. આમાં પહેલા ચાર એકેન્દ્રિય (૧) પૃથ્વી, (૨) પાણી, (૩) તેઉ (અગ્નિ) અને (૪) વાયુકાયના દરેકના સૂક્ષ્મ અને માદર એમ બે ભેદ છે, અને તે આઠે ભેદના પર્યાપ્તા
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાર ઉપાંગસૂત્ર ]
[ ૨૪૯ અને અપર્યાપ્તા મળી ૧૬ ભેદ છે. વનસ્પતિકાયના (૧) સૂમ, (૨) પ્રત્યેક અને (૩) સાધારણ એમ ૩ ભેદ છે. તેના પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા મળી કુલ છ ભેદ છે. અને આમ પાંચે એકેદ્રિયના કુલ ૨૨ ભેદ છે. સૂક્ષમ એકેદ્રિય તે આખા લેકમાં ઠાંસીઠાંસીને ભર્યા છે. બાદર જીવ લેકના અંશભાગમાં છે. તિર્યચનિના જીનું લેશ્યા, દષ્ટિ, જ્ઞાન, અજ્ઞાન, યોગ, ઉપગ, ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ (આયુષ્ય), મરણ, સમુદ્દઘાટુ , ઉદ્વર્તન , કુતકોટી એમ ૧૧ દ્વારો વડે વિસ્તૃત કથન છે.
સંસારી જીવના છ ભેદ પાંચ સ્થાવર ને છઠા ત્રસ કહ્યા છે.
જીવ જીવપણે કેટલે કાળ રહે ?
જીવજીવપણે સદાકાળ રહે છે. તે જ પ્રમાણે પૃથ્વીકાય પૃથ્વીકાયપણેથી લઈને ત્રસજીવ ત્રસકાય પણે–એમ છએ કાયના જી લોકમાં સંદૈવ રહે. એક સમયમાં એક જીવ એક જ ક્રિયા કરે. સમ્યક કે મિથ્યાક્રિયા એક જ કરે.
દેવેના વિમાનને નક્કની કુંભીઓ પૃથ્વીકાયની હોય છે. પછી મનુષ્યક્ષેત્ર અને મનુષ્યને વેદનું કથન છે.
મનુષ્ય ક્ષેત્ર:- લેકના મધ્યભાગમાં તીર્થોલેક કે મધ્યલોક આવેલો છે. તે અસંખ્યાત દ્વીપ – સમુદ્રોને બનેલો છે. તેમાં કેન્દ્રસ્થાને જબુદ્વીપ છે. તેના ફરતે લવણસમુદ્ર છે. પછી ધાતકી ખંડ છે. તેના ફરતે કાલેદધિ સમુદ્ર છે. પછી પુષ્કરખંડ છે. તેની અધવચ્ચે માનુષેત્તર પર્વત છે. તે પર્વત સુધી મનુષ્યક્ષેત્ર છે. આમ જબુદ્વીપ,
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦ ]
[ આગમસાર ધાતકીખંડ અને પુષ્કરાઈ (અર્ધા પુષ્કર) ખંડ મળી અઢી દ્વીપમાં મનુષ્યક્ષેત્ર છે. ત્યારપછીના તિર્થો લોકમાં મસ્યાદિ, જળચર છે પણ મનુષ્ય નથી.
મનુષ્યના ભેદ – મનુષ્યના સંમરિષ્ઠમ અને ગર્ભજ એમ બે ભેદ કહ્યા છે. સંમૂર્ણિમ એટલે માતાપિતાના સંગ વિના જે ઉપજે છે. તે ગર્ભજ મનુષ્યના મળ, મૂત્ર, શ્લેષ્મ, બળખા આદિ ૧૪ પ્રકારના અશુચિસ્થાનમાં ઉપજે છે. તેનું આયુષ્ય એક અંતરમુહૂર્તનું હોય છે. મનુષ્યની દષ્ટિથી દેખાતા નથી. ગર્ભજ એટલે માતાની કુખે જમે તે, તેના ૩ ભેદ કહ્યા છે (૧) કર્મભૂમિના ,(૨)અકર્મભૂમિના અને (૩) અન્તરદ્વીપના છે. કર્મભૂમિના ૧૫ પ્રકારે, અકર્મભૂમિના ૩૦ પ્રકારે અને અન્તરદ્વીપના પ૬ પ્રકારના મળી કુલ ૧૦૧ભેદ મનુષ્યના કહ્યા છે. અકર્મભૂમિ અને અન્તરદ્વીપના મનુષ્યો જુગલિયા કે જુગલિક (જેડા) કહેવાય છે. કારણ કે જુગલિકની સ્ત્રીને નિયમા એક પુત્ર અને એક પુત્રીનું જોડું જ જન્મે છે, જે નિયમા પતી-પત્ની તરીકે સંસાર માંડે છે. તે અકર્મભૂમિના તેમજ અન્તરદ્વીપાના સ્થાન આયામ, વિષ્કભ, પરિધિ આદિનું, અનેક પ્રકારના વૃક્ષે, લતાઓ આદિનું અને ૧૦ પ્રકારના ક૫વૃક્ષનું વિસ્તૃત વર્ણન છે, તેમજ ત્યાંના મનુષ્યનું સર્વાગીણ વર્ણન કરતાં તેમની ઊંચાઈ, પાંસળીઓ, આહાર લેવાને કાળ, આયુષ્ય તેમના ઉપભોગમાં આવતા. પદાર્થોનું, જોડીયા બાળકના ઉછેરનું, ત્યાંની પૃથ્વી તેમજ તેમાં નીપજતાં ફળના સ્વાદ વગેરેનું વિસ્તૃત વર્ણન છે, તેની સાથેસાથ, ગ્રામ, નગર, ઘર, અસિ. (શસ્ત્રક્રિ), મસિ (વેપાર-વણજ), અને કૃષિ (ખેતીવાડી,
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર-જીવાભિગમસૂત્ર ] [ ૨૫૧ પશુપાલન વગેરે) આદિ વ્યવસાય, સોનું, ચાંદી, હું વિ. ધાતુઓ, રાજા આદિ સામાજીક વ્યવસ્થા, દાસ-દાસીની પ્રથા, શત્રુ-મિત્રાદિ ભાવ, ગીત-નૃત્યાદિ, વાહન, ડાંસ, મચ્છરાદિ જ, યુદ્ધ, રોગ, અતિવૃષ્ટિ, ખરીદ-વેચાણાદિ કય–વિકયર્ન પ્રથા વગેરે જે કર્મભૂમિમાં જ હોય છે, તે બધું જુગલિક ક્ષેત્રમાં નથી હોતું, કારણકે તેમની બધી જરૂરીયાત દસ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષે પૂરી પાડતા હોય છે, આ બધાનું વિસ્તારથી વર્ણન છે. દેવના પ્રકાર ને ભેદ :
ચાર નિકાયના દેવ કહ્યા છે – (૧) ભવનપતિ તેમાં ૧૫ પ્રકારના પરમાધામી અને ૧૦ પ્રકારના અસુરકુમારાદિ દેવો મળી કુલ ૨૫ પ્રકારના અધેલકમાં છે, (૨) પિશાચ, ભૂત, યક્ષ આદિ ૧૬ પ્રકારના વ્યંતર દેવ અને ૧૦ જાતિના જાભિકા મળી ૨૬ પ્રકારના વાણવ્યતંર દેવ, તિર્જીકમાં વસે છે, (૩) તિષી દે તે ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, અને તારા એ પાંચ અઢીદ્વીપના મનુષ્યક્ષેત્રમાં ચર (ફરતાં) અને અઢીદ્વીપ બહાર સ્થિર છે, તે કુલ ૧૦ પ્રકારના તિર્થોલેકમાં છે, અને (૪) વૈમાનિક અર્થાત્ ઉદર્વલોકમાં જે વિમાને છે તેમાં વસે છે. તે ૩ કિટિવષી, ૧૨ દેવલોકના ૧૨, ૮ લોકાંતિક, ૯ પ્રિયક, અને પાંચ અનુત્તર વિમાનના મળી કુલ ૩૮ પ્રકારના છે. તે ચારે નિકાયના મળી ૨૫+ ૨૬+૧૦+૩૮ કુલ ૯૯ પ્રકારના દેવો કહ્યા છે.
ઉપરોક્ત દેના ભવનોના સ્થાનનું વર્ણન, ૩પરિષદ, અને તેની ભિન્નતાના કારણ, તેમાં દેવ-દેવીની સંખ્યા, સ્થિતિ (આયુષ્ય), તેમના ઈન આદિનું વર્ણન છે.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨ ]
[ આગમસાર ત્યાર પછી દ્વીપસમુદ્રોના સ્થાન, સંખ્યા, સંસ્થાન આદિનું વર્ણન છે,
પછી જબુદ્વીપના ગળાકારની અને સંસ્થાનની 'ઉપમાઓ, આયામ, વિધ્વંભ, પરિધિ આદિનું, તેની જગતિનું વનખંડનું, વિજયદ્વાર અને વિજયા રાજધાનીનું, તેના પ્રાસાદેનું, સુધર્માસભાનું, ઉત્પાત સભાનું, દ્વારેનું, ઉત્તર કુરનું, યમક પર્વ ને યમક દેવનું, નિલવંત દ્રહનું, કંચનગ પર્વતે અને કંચનગ દેવનું, જંબુવૃક્ષ કે જેના પરથી જ બુદ્વીપનું નામ પડ્યું છે, અને તેમાં ફરતાં ચંદ્ર સૂર્યાદિ પાંચે ચર દેવેનું, વિસ્તારથી વર્ણન છે.
પછી લવણ સમુદ્રનું, સંસ્થાન આદિનું, તેના લવણ ધિપ દેવનું, તેના મરછ-કચ્છ આદિનું વર્ણન છે. - પછી ધાતકી ખંડના, કાલેદધિ સમુદ્રના, ને પુષ્ઠરવર દ્વીપના, સંસ્થાન, વિષ્કભ, પરિધિ આદિના અને તે દરેકના ચંદ્રસૂર્યાદિના વર્ણન છે. અંતમાં સ્વયંભૂરમણ દ્વિીપને સમુદ્રનું, અને સમુદ્રોના મત્સ્યની કુલકેટી, અવગાહના આદિનું વર્ણન છે.
પછી દેવોની દિવ્ય ગતિ, બાહ્ય પુદ્ગલેના ગ્રહણથી જ થતી વિદુર્વાણ, તેમના વૈકિય શરીરને છદ્મસ્થ મનુષ્ય જોઈ શકે નહિ, તેમના સામર્થ્ય વગેરેનું વર્ણન છે, ચંદ્ર સૂર્યાદિ જ્યોતિષી દેના અંતર, વિષ્કભ, પરિધિ, ગતિ, વિંકુર્વણા અને તેમની અગ્રમહિષીઓનું વર્ણન છે, નવ
વેયક અને પાંચ અનુત્તર વિમાનવાસી દેવે બધા અહમે કહેવાય છે, તેમનામાં વિક્રિયા કરવાની શક્તિ હોવા છતાં વિકિયા કરતા નથી. બધા દેવોને સંઘયણ નથી, તેમને
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર-જીવાભિગમસૂત્ર ] [ ર૫૩ પુદ્ગલેનું માત્ર શુભ પરિણમન હોય છે; સમચતુરસ્ત્ર. સંસ્થાન હોય છે.
અંતમાં નારકી, તિર્યચ, મનુષ્યને દેવાની જઘન્ય ને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, અંતરકાળ, જઘન્ય સંસ્થિતિકાળ અને તેમના અલપ બહુત્વનું વર્ણન છે, આ વર્ણન ત્રીજી પ્રતિપત્તિથી નવમી પ્રતિ પ્રતિ સુધી દરેકમાં કરવામાં આવ્યું છે.
પહેલાથી આઠમા સહસાર દેવલાક સુધી ગર્ભ જ તિર્યંચ કે મનુષ્ય જ દેવપણે ઉપજે અને નવમે દેવકે ને તેની ઉપરના દેવલેકમાં માત્ર મનુષ્ય જ દેવપણે ઉપજે. આઠમા દેવલાક સુધીના દેવાની ગતિ મનુષ્ય ને તિર્યંચની કહી છે, તેથી ઉપરના દેવેની ગતિ માત્ર મનુષ્યની જ કહી છે,
અંતર – નારકી, મનુષ્યને દેવોનું જઘન્ય અંતર એક અંતમુહૂર્તનું, ઉત્કૃષ્ટ અંતર વનસ્પતિકાળ અર્થાત્ અનંતકાળ, તિર્યંચનું જઘન્ય અંતમુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ સો સાગરોપમથી થાડુ અધિક.
ચારે પ્રકારના સંસારી જીવોમાં સર્વથી થોડા મનુષ્ય, તેનાથી નારકી અસંખ્યાત ગણ, તેથી દેવ અસંખ્યાત ગણા, અને તેથી તિર્યંચ અનંતગણો, કારણકે તિર્યંચમાં વનસ્પતિને. નિગોદના જીવને સમાવેશ થાય છે જે અનંતા છે.
નિગદના જીવ એક સાથે ઉપજે છે, એક સાથે શ્વાસચ્છવાસ લે છે ને એક સાથે મરે છે -
ચેથી પંચવિધ જીવ પ્રતિપત્તિમાં એકેંદ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના પાંચ પ્રકારના જીનું કથન છે. જીવ બે પ્રકારના છે (૧) સૂમ ને (૨) બાદર. તેમની જઘન્યને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, સંસ્થિતિકાળ તથા અલ્પબદુત્વનું વર્ણન છે.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪ ]
[ આગમસાર પાંચમી પવિધ જીવ પ્રતિપ્રત્તિમાં સંસારી જીવેના છ ભેદ-પાંચ એકેદ્રિય ને છઠ્ઠા ત્રસ કહ્યા છે. નિગેદના જીવોનું કથન છે. દ્રવ્ય આશ્રી નિગોદ અસંખ્યાત કહી છે ને જીવ આશ્રી અનંત કહી છે. તે બધા જીના સૂક્ષમ ને બાદર એમ બે ભેદ કહીને, તે બંને ભેદના (૧) પર્યાપ્ત અને (૨) અપર્યાપ્ત એમ બે ભેદ બતાવ્યા છે. - છઠ્ઠી સપ્તવિધ જીવ પ્રતિપત્તિમાં (૧) નારકી, (૨) તિર્યંચ, (૩) તિર્થ ચિણી, (૪) મનુષ્ય, (૫) મનુષ્યણી, (૬) દેવ ને (૭) દેવી એમ સાત પ્રકારે સંસારી જીવ કહ્યા છે.
સાતમી અષ્ટવિધ જીવ પ્રતિપત્તિમાં નરકાદિ ચારે ગતિના જીવના (૧) પ્રથમ સમયના ને (૨) અપ્રથમ સમયના મળી કુલ ૮ ભેદ કહ્યા છે,
જીવમાં સૌથી નાને ભુલ્લક ભવ ૨૫૬ આવલિકાને કહ્યો છે. - આઠમી નવવિધ જીવ પ્રતિપાત્તમાં સંસારીજીવના ૯ ભેદ કહ્યા તે પાંચ એકેદ્રિય (સ્થાવર), બે, ત્રણ ને ચાર ઇંદ્રિયવાળા ૩ વિગતેંદ્રિય ને પંચેંદ્રિય મળી કુલ -નવ ભેદ છે.
નવમી દશવિધ જીવપ્રતિપત્તિમાં સંસારી જીવોના દશ પ્રકાર તે એકેદ્રિયથી લઈ પંચેન્દ્રિય સુધીના જીના (૧) પ્રથમ સમયના ને (૨) અપ્રથમ સમયના મળી દશ ભેદ કહ્યા છે.
ત્રીજી પ્રતિપત્તિથી નવમી પ્રતિપત્તિ સુધીની દરેક જીવ પ્રતિપત્તિમાં જીની જઘન્યને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, સંસ્થિતિકાળ, અંતરકાળ તથા અલ્પબહુવનું કથન કરેલ છે.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર-જીવાભિગમસૂત્ર ] [ ર૫૫
વળી નવમીમાં જીના સિદ્ધ, અસિદ્ધ, સેન્દ્રિય, અનિદ્રિય, જ્ઞાની, અજ્ઞાની, આહારક, અનાહારક, ભાષક, અભાષક, સમ્યગદષ્ટિ, મિથ્યાષ્ટિ, પરિત્ત, અપરિપ્ત, પર્યાપ્ત, અપર્યાપ્ત, સૂક્ષમ–બાદર, સંજ્ઞી–અસંજ્ઞી, ભવસિદ્ધિક અને અભવસિદ્ધિકના ભેદે કહ્યા છે, તથા વેગ, વેદ, દર્શન, સયત, અસંયત, કષાય, જ્ઞાન, શરીર, કાય, વેશ્યા, નિ, ઈદ્રિય વિગેરે દ્વારા વડે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
અંતમાં સમુચ્ચય જેનું બેથી દશ પ્રકારના ભેદરૂપે વર્ણન છે. પર્યવસિત ને અપર્યવસિત્તના ભેદ કહ્યા છે. પર્યવસિત એટલે જેને અંત હોય તેવા “સાન્ત'? અપર્યવસિત એટલે અંતરહિત “અનંત” એના ૩ ભેદ છે :(૧) અનાદિ અપર્યવસિત તે “અભવ્ય” આશ્રી કે જેના સંસારચકને કદાપિ અંત થવાનો નથી,(૨) અનાદિ સપર્યવસિત તે “ભવ્ય આશ્રી જે અનાદિના છે, પણ ભવભ્રમણને અંત કરવાવાળા છે; અને (૩) સાદિ સપર્યવસિત તે
પડિવાઈ” અર્થાત્ સમક્તિ પામીને જે ફરી મિથ્યાત્વ પામ્યા છે તે આશ્રી, તેની સ્થિતિ જઘન્ય અંતમુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અનંતકાળ, અર્થાત્ અર્ધ પુદગલ પરાવર્ત કાળ.
આમ આ સૂત્રમાં બે વિભાગ છે –(૧) પ્રથમ વિભાગમાં અજીવ અને સંસારી જીવના ભેદનું નિરૂપણ છે અને (૨) બીજામાં સમુચ્ચય જીવન એટલે કે સંસારી ને સિદ્ધના જનું નિરૂપણ છે. આ સૂત્ર અંગબાહ્ય છે. (૪) પન્નવણ (પ્રજ્ઞાપના) સૂત્ર સમવાયાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે.
આ સૂત્રમાં એક અધ્યયન છે અને ૩૬ પદ છે. મૂળ
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬ ]
[ આગમસાર પાઠ ૭૭૮૭ ગાથા પ્રમાણ છે. આમાં ૨૩૨ ગાથા છે. શેષ પદ્યમાં છે. આ સૂત્રની રચના પ્રશ્નોત્તરરૂપે થઈ છે. આના પ્રત્યેક પદના અને “પણુવણુએ ભગવઈએ પાઠ આવે છે. તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે અંગસૂત્રોમાં જે સ્થાન શ્રી ભગવતી સૂત્રનું છે. તેવું જ વિશિષ્ઠ સ્થાન ઉપાંગ. સૂત્રોમાં શ્રી પનવણું સૂત્રનું છે. આ સૂત્રમાંથી ઘણા કડા નીકળે છે. તેથી આ આગમ જ્ઞાનને ગહન ભંડાર છે. તેથી આને પણ “ભગવતી” કહ્યું છે.
વ્યાખ્યા :–પન્નવણાનું સંસ્કૃત ભાષામાં “પ્રજ્ઞાપના થાય છે. જેને અર્થ પ્ર=પ્રકર્ષથી, જ્ઞા=જાણવું, પના=પદાર્થો, અર્થાત્ જેના વડે પદાર્થોનું પ્રકર્ષથી અર્થાત્ વિશિષ્ઠ રીતે. જ્ઞાન થાય તે “પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર. જીવ ને અજીવ સંબંધી જે વિશિષ્ઠ નિરૂપણ છે તે “પ્રજ્ઞાપના” છે. આ ગામમાં “પ્રજ્ઞાપતિ” કે “પ્રરૂપયતિ” એમ ક્રિયાપદ છે; તેથી એમ. સ્પષ્ટ થાય છે કે તીર્થકર ભગવંતને ઉપદેશ એ પ્રજ્ઞાપના. અથવા પ્રરૂપણ છે. તે ઉપદેશનો આધાર લઈ પ્રસ્તુત સુત્રની. રચના શ્યામાચાયે કરેલી છે. તેથી પણ “પ્રજ્ઞાપના” નામ. સાર્થક રીતે શ્યામાચાયે આપ્યું જણાય છે.
પદની વ્યાખ્યા કરતાં આચાર્ય મલયગીરી લખે છે. કે પદ પ્રકરણમર્થાધિકાર: ઈતિ પર્યાયા: અર્થાત પદના પર્યાયવાચી શબ્દ પ્રકરણ કે અર્થાધિકાર છે. તેથી પદ, એટલે પ્રકરણ એમ આ આગમમાં અર્થ કરવાને છે.
પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧, ૨, ૫, ૬, ૧૧, ૧૫, ૧૭, ને. ૨૪ થી ૨૭ સુધીના પદને હવાલો શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં આપવામાં આવ્યો છે. પણ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કોઈપણ સૂત્ર હવાલો આપવામાં આવ્યું નથી, કારણ કે તેમાં જે જે
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવણુસૂત્ર ] [ ર૫૭ વિષયોનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, તેમાં તે વિષયનું સંપૂર્ણ કથન છે.
મંગલાચરણ :- “નમે સિદ્ધાણું” પદથી કરેલ છે. અને પછી શાસનપતિ ભગવંત મહાવીરને નમસ્કાર છે.
જીવાજીવાદિ તત્ત્વ નિરૂપણને સંબંધ આચાર્ય મલયગિરીએ આના પદે સાથે નીચે પ્રમાણે જેડ છે - તવ
પ્રજ્ઞાપનાના પદો ૧-૨ જીવ અને અજીવ, પદ-૧૩, ૫,૧૦ ને ૧૩ ૩ આસવ
” ૧૬, ૨૨, ૪ બધ
* ૨૩ ૫ થી ૭ સંવર, નિર્જરા, મેક્ષ ” ૩૬
બધા તને સમાવેશ સવાએ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવમાં કરેલ છે, તેથી મલયગિરીએ પણ દ્રવ્ય અર્થાત્ જીવ તત્ત્વને સમાવેશ પ્રથમ પદમાં, ક્ષેત્ર અર્થાત્ જીના નિવાસસ્થાનને બીજા પદમાં, કાળને અર્થાત્ જીના આયુષ્ય ને સ્થિતિનો) ચોથા પદમાં, અને ભાવને સમાવેશ બધા પદમાં કર્યો છે.
૩૬ પદના વિષયોનું નિરૂપણ :(૧) પહેલા પ્રજ્ઞા પદમાં જીવના બે ભેદ–“સંસારી ને સિદ્ધ” બતાવ્યા છે. સંસારી જીના ૫૬૩ ભેદ અને સિદ્ધના ૧૫ ભેદનું કથન છે. સંસારી જીના ભેદ ઈદ્રિયેના અનુક્રમે -પાંચ સ્થાવર (એકેન્દ્રિય), ૩ વિકેન્દ્રિય (બે, ત્રણ ને ચાર ઈદ્રિવાળા), પંચેનિદ્રય તીર્થંચ, મનુષ્યના ભેદ ૧૭
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮ ]
[ આગમસાર
તથા ૧૯૮ પ્રકારના દેવાનું વર્ણન છે. અશાલીયાની ઉત્પત્તિ, કુલકાડીની સંખ્યા, અનાય ને રા ય દેશેાના નામ, આર્યાની નીતિ, કર્મ, ભાષા તથા લિપિ, અને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રના ભેદ બતાવ્યા છે, પછી અજીવના ભેદે કહ્યા છે.
(૨) સસ્થાન પદ :-આમાં એકેન્દ્રિય થી પાઁચે દ્રિય સુધીના ૨૪ દંડકના જીવેાના નિવાસસ્થાનાનુ` વિસ્તૃત વર્ણન છે. સિદ્ધશિલા અને સિદ્ધભગવાનનું કથન છે.
(૩) બહુ વકતવ્ય પદ :–આ ત્રીજા પદથી માંડીને ૧૩, ૧૮ ને ૨૧મા પદ્મ સિવાયના બાકીના બધા પદોમાં જીવાનું વિભાજન (૧) ગતિ, (૨) ઇન્દ્રિય (૩) કાયા, (૪) જોગ, ચેાગ–મન, વચન, કાયાને યાગ કહ્યા છે. (૫) ૩ વેદ (૬) ૪ કષાય, (૭) ૬ લેશ્યા, (૮) દૃષ્ટિ, (૯) જ્ઞાન; (૧૦) દેશન, (૧૧) સ’તિ, (૧૨) ઉપયાગ, (૧૩) આહારક, (૧૪) ભાષક, (૧૫) પરિત્ત, (૧૬) પર્યાપ્ત, (૧૭) સૂક્ષ્મ, (૧૮) સંજ્ઞી, (૧૯) ભવ્ય, (૨૦) અસ્તિકાય, (૨૧) ચરમ, (૨૨) ક્ષેત્ર, (૨૩) ખંધ અને (૨૪) પુદગલ આ ૨૪ દ્વારા ઉપર જીવના ૧૪ ભેદ, ૧૪ ગુણસ્થાન, ૧૫ ચેાગ, ૧૨ ઉપચેાગ, ૬ લેશ્યા, અને અલ્પબહુત્વ એમ ૬૨ ખાલ ઉતાર્યા છે. જીવના ૨૫૬ ઢગલા અને ૯૮ બેલના અલ્પમહુત્વ દ્વાર અંતે આપ્યા છે. અભિવ કરતાં ભવી જીવા વધુ છે તેમ કહ્યું છે.
(૪) સ્થિતિપદ :–૨૪ દંડકના જીવાના અપર્યાપ્ત અને પર્યાપ્તની, તથા તીર્થંકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, ખળદેવ, જીગલિયા વગેરેની સ્થિતિ (આયુષ્ય) બતાવેલ છે. સિદ્ધ ભગવંતા માક્ષના શાશ્વતા સુખ ભાગવતા હેાવાથી તેમના વિચાર અત્રે કરેલ નથી.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથું ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવણાસૂત્ર ]
[ ૨૫૯
(૫) પર્યાય પદ :–આમાં જીવ અને અજીવ દ્રવ્યાની પર્યાયા (અવસ્થાએ)નું કથન છે. પ્રથમ પ્રજ્ઞાપદમાં જીવ ને અજીવના ભેદેનું નિરૂપણ તે। હતું જ, પરંતુ આમાં પ્રત્યેક ભેદની અન ́ત પર્યાયેા હાય છે, તે બતાવી છે. આમાં નારકી આદિ ૨૪ દંડકના જીવા અને ૨૫મા સિદ્ધ ભગવતાની સંખ્યા અને પર્યાયાનું કથન છે. દા.ત. મનુષ્યની પર્યાયાના ભેદ બતાવતાં કહ્યું છે કે દ્રવ્ય દૃષ્ટિ” એ મનુષ્ય સખ્યાતા છે, “પ્રદેશÈષ્ટિ” એ પ્રત્યેક જીવના અસ`ખ્યાત પ્રદેશ હાવાથી અસ`ખ્યાતા છે, અને વધુ ગંધરસાદ, તથા જ્ઞાનદન; અવગાહના, સ્થિતિ આદિ દૃષ્ટિથી તેમની પર્યાયે અનત છે, આ રીતે બીજા દડકા ને સિદ્ધની પર્યાયે કહી છે. દ્રવ્યદૃષ્ટિએ વનસ્પતિ સિવાયના ૨૩ દડકના જીવો અસ'પ્ય છે, વનસ્પતિના અનંત છે, પર્યાયની દૃષ્ટિએ બધા ચાવીસે દંડકના જીવા અનંત છે. સિદ્ધ ભગવંતે તે દ્રવ્યદૃષ્ટિએ પણ અન ત છે.
આચાય મલયિગિરએ ઉપરાક્ત દૃષ્ટિઓના સમાવેશ દ્રવ્ય—ક્ષેત્ર–કાળ ને ભાવમાં આ રીતે કરેલ છે, દ્રવ્યમાં દ્રવ્યાશ્વેતા અને પ્રદેશાતાના, ક્ષેત્રમાં અવગાહનાના, કાળમાં સ્થિતિને અને ભાવમાં વર્ણાદિ જ્ઞાનાદિના, સમાવેશ કરેલ છે.
પુદ્ગલના અહીં પરમાણુ ને સ્કંધ એમ બે ભેદ કર્યા છે. તે બ તેની પર્યાયેા અનંત છે; સ્થિતિની અપેક્ષાએ એક સમયથી માંડી અસંખ્યાતકાળની સ્થિતિવાળા છે; એક પરમાણુ બીજા પરમાણુની સ્થિતિની અપેક્ષાએ હીન, તુલ્ય કે અધિક હાઈ શકે છે. અવગાહનાની દૃષ્ટિએ એ પ્રદેશથી માંડીને અનંત પ્રદેશી (પરમાણુએ)ના સ્કંધ આકાશના એક પ્રદેશથી લઈને અસંખ્યાત પ્રદેશ સુધીના ક્ષેત્રને અવગાહી શકે છે,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૦ ]
[ આગમસાર પરંતુ અનંત પ્રદેશના ક્ષેત્રને રકત નથી, કારણ કે પુદગલદ્રવ્ય લોકાકાશમાં જ છે અને લોકાકાશના પ્રદેશ અસંખ્યાતા જ છે, અલકાકાશ અનંતપ્રદેશ છે, પણ ત્યાં આકાશ સિવાય બીજા કેઈ દ્રવ્ય હેતા નથી.
પરમાણુવાદી ન્યાયવૈશેષિક પરમાણુને નિત્ય માને છે, પરંતુ તેમના પરિણમનને અર્થાત્ પર્યાયને માનતા નથી.
જ્યારે સર્વજ્ઞ તીર્થકરોએ પરમાણુને પણ પરિણામી નિત્ય કહ્યો છે, કારણ કે પરમાણુ સ્કંધરૂપે અને સ્કંધ પરમાણુરૂપે પરિણમે છે. પરમાણુ સ્વતંત્ર હોવા છતાં તેની પર્યા. પલટાયા કરે છે.
(૬) વિરહ (અંતર) પદ -નરકાદિ ચારે ગતિમાં. એક જીવ આવીને ઉપજે, તે પછી બીજો જીવ ત્યાં આવીને ઉપજે તે બંને વચ્ચે કાળનું જે અંતર પડે તેને “વિરહ કહે છે. તે રીતે ચવવામાં જાણવું.
ચારે ગતિઓમાં ઉપજવા (ઉપપાત)નું તથા ચ્યવવા. (ઉદ્દવર્તના)નું અંતર પડે તો જઘન્ય એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટ બાર મુહૂર્તનું પડે. સિદ્ધગતિમાં અંતર પડે તે જઘન્ય એક સમય ઉત્કૃષ્ટ છ માસનું પડે. શાશ્વતા છે તેથી ચવવાનું નથી. પછી દરેક ગતિ આશ્રી વિરહકાળ બતાવેલ છે.
પછી જીવની ગતિ–આગતિનું, તથા પરભવના આયુષ્ય-- બંધનું કથન છે, જીવે જેવા પ્રકારનું આયુષ્ય બાંધ્યું હોય, તેવી ગતિમાં જ ન જન્મ પામે છે.
આયુષ્યના સંપર્કમ (તુટી શકે તેવું અને નિરૂપકમ એમ બે ભેદ છે. દેવો, નારકી, અને અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા તિર્યંચ અને મનુષ્ય (બંનેના જુગલિયા) ને
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથું ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવાસૂત્ર ]
[ ૨૬૧ નિયમા નિરૂપક્રમીક આયુષ્ય જ હાય છે, કારણ કે તેમનું આકસ્મિક મૃત્યુ દાપિ થતુ‘ નથી; અને આયુષ્યના છ માસ બાકી રહે ત્યારે જ આગામી ભવનુ આયુષ્ય બાંધે છે. એકેન્દ્રિયથી ચૌરંદ્રિય સુધીના જીવામાં અંને પ્રકારનું આયુષ્ય હાય છે. નિરૂપકમી હોય તે આયુષ્યના ત્રીજો ભાગ ખાકી રહેતાં પરભવનું આયુષ્ય બાંધે છે; અને સેપક્રમી હાય તા આયુષ્યના ત્રીજો ભાગ બાકી રહેતાં બાંધે, અને ત્યારે ન બાંધે તા તેના ત્રીજા ભાગે, વળી તેના ત્રીજા ભાગે એમ કરતાં છેવટ અંતમુહૂત આયુષ્ય બાકી રહે ત્યારે તે અવશ્ય માંધે. સેાપકમી તિય “ચને મનુષ્યનુ એકેન્દ્રિય પ્રમાણે જાણવું.
પરભવનું આયુષ્ય બાંધતી વખતે જીવ નિયમા નીચેના છ બેલ પણ નિવ્રુત કરે (બાંધે) છેઃ-(૧) જાતિ–એ કે દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીની જાતિ કહેવાય છે, (૨) ગતિ તે નરકાઢિ ૪ ગતિમાંથી કઈ ગતિમાં જાશે તે, (૩) સ્થિતિ, (૪) અવગાહના (આકૃતિ), (૫) પ્રદેશ—તે આયુષ્યકાળમાં જેટલા ૪ ઉદયમાં આવવાના છે તે, અને (૬) અનુભાગ. આમાં વળી ૬ પેટાભેદ છે. (૧) સુખ, (૨) દુઃખ, (૩) સ ́યેાગ, (૪) વિયોગ, (૫) સંપત્તિ અને (૬) સંતિ. આમાં એક ભવની જીંદગીમાં જે બનવાનું છે તે સોંપૂર્ણ પણે આવી જાય છે. જે કાંઈ બનવાનું છે, મળવાનુ છે તે પૂષ્કૃત શુભાશુભ કમ્ પ્રમાણે જ નિયમા થવાનુ છે. છતાં અજ્ઞાની જીવ પેાતાને તેને કર્તા માની રાગદ્વેષના નવા નવા પરિણામે કરી વળી નવા કર્મ બાંધીને માત્ર પેાતાનું જ ભવભ્રમણ વધારે છે.
(૭) શ્વાસેાચ્છવાસ ૫૬ :–૨૪૪ડકના જીવાના શ્વાસેાચ્છવાસનું માન બતાવ્યુ છે. દેવામાં જેટલા સાગરાપમનું આયુષ્ય તેટલા પખવાડીએ શ્વાસ લે છે.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
રદર ]
[આગમસાર (૮) સંજ્ઞાપદ :- સંજ્ઞા ૧૦ પ્રકારની છે – આહાર, ભય, મિથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, લેક અને
ઘ, ચોવીસે દંડકમાં આ દશે સંજ્ઞાઓ કેટલી લાભે અને ક્યા કર્મથી થાય છે તે કહ્યું છે. સંજ્ઞાવાળા છાનો અ૫બહત્વ છે. નારકીમાં ભય સંજ્ઞા, તિર્યંચમાં આહાર સંજ્ઞા, મનુષ્યમાં મૈથુન સંજ્ઞા અને દેવમાં પરિગ્રહ સંજ્ઞા વધુ હોય છે.
(૯) યોનિપદ :- નિ એટલે જીવનું નવા જન્મનું ઉત્પત્તિ સ્થાન, બાર પ્રકારના શીત, ઉષ્ણ, શીતાણ, સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર, સંવૃત્ત (ઢાંકેલી), વિવૃત્ત (ઉઘાડી), સંવૃત વિવૃત, સંખા, કચ્છ અને વંશપતા યોનિ સ્થાનનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. અને તેને અ૯પ બહુત્વ છે.
(૧૦) ચરમ પદ :- ચરમ એટલે છેલ્લા જેમ કે મહાવીર સ્વામી આ યુગના ચરમ તીર્થકર છે. અચરમ એટલે તેથી પહેલાના, ચરમ અને અચરમ બીજા કેઈની અપેક્ષા એ જ કહી શકાય, આ પદમાં સાતે નરકનું લોકાલોકનું, પરમાણુથી માંડીને અનંત પ્રદેશ સ્કંધ સુધીનું, તથા સ્થિતિ, ભાવ, ભાષાદિના ચરમાં ચરમનું ને અલ્પ બહત્વનું કથન છે.
(૧૧)ભાષાપદ :- ભાષા સંબંધી વિચારણું છે. ભાષાનું આદિ કારણ જીવ છે, ઉપાદાન કારણ પુદગલ છે. સ્થિર રહેલા ભાષાના પુદ્ગલેને છ કાગ વડે ગ્રહણ, કરી ભાષારૂપે પરિણાવી વચન ગ રૂપે બહાર કાઢે (બેલે) છે, ત્યારે આ પુદગલ સંપૂર્ણ લોકમાં ફેલાઈ જઈ, તેને અંત લાકાતમાં થાય છે. તેને કાળ બે સમયને છે. પ્રથમ સમયે ગ્રહણ કરે છે, બીજા સમયે બહાર કાઢે છે. લેાક વજાકાર હોવાથી ભાષાને અકાર પણ વજાકાર કહ્યો છે. દ્રવ્યથી અનંત
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર-૫-નવણુસૂત્ર ] [ ર૬૩ પ્રદેશી ઢંધ જ ભાષાના ગ્રહણ માટે ઉપયોગી થાય છે; ક્ષેત્રથી અસંખ્યાત પ્રદેશના અવગાહનું, કાળથી એક સમયથી લઈને અસંખ્યાત સમયની સ્થિતિવાળા સ્કંધનું, અને ભાવથી પાંચ વર્ણાદિ અનંત પ્રદેશી ચાર સ્પર્શવાળા પુદ્ગલનું જ ગ્રહણ થાય છે. આકાશના જેટલા પ્રદેશનું અવગાહન કરીને આત્મા રહે છે. તેટલા જ પ્રદેશમાં રહેલા ભાષાના પુદ્ગલેને તે ગ્રહણ કરે છે.
ભાષાના બે ભેદ છે – (૧) પર્યાપ્ત અર્થાત્ સાંભળવાને સમજવા માટે જે ભાષા પૂર્ણ હોય તે બે પ્રકારે (૧) સત્ય અને (૨) અસત્ય ભાષા છે. (૨) અપર્યાપ્ત અર્થાત્ અપૂર્ણ ભાષા તે (૧) મિશ્ર અને (૨) વ્યવહાર ભાષા છે. આમ કુલ ૪ પ્રકારની ભાષા છે. આ ચાર પ્રકારની ભાષા શુભ આશયથી બેલનાર આરાધક થઈ શકે છે. આ ચાર ભાષાના વળી ૪૨ પ્રભેદ કહ્યા છે. તેના અલ્પબહુવ કહ્યા છે.
ભાષક–અભાષકનું કથન છે. સિદ્ધ ભગવંત તથા ૫ એકેદ્રિય અભાષક છે.
(૧૨) શરીર પદ :- શરીર પાંચ પ્રકારના છે. (૧) દારિક, (૨) વૈકિય, (૩) આહારક, (૪) તેજસ અને (૫) કાર્મણ. ૨૪ દંડકમાં કેને કેટલા શરીર લાભે તે કહ્યું છે. નારકી ને દેવને વૈશ્યિ, તેજસ અને કામણ એમ ત્રણ શરીર, ૩ વિકેલેંદ્રિય અને વાયુકાય સિવાયના ચાર એકે દ્રિયને ઔદારીક, તેજસ ને કામણ શરીર હોય, વાયુકાય અને ગર્ભજ તિર્યંચને આહારક સિવાયના ૪ શરીર ને મનુષ્યને પાંચે શરીર લાભે. સિદ્ધ ભગવંત અશરીરી છે.
દરેક શરીર ઉત્તરોત્તર વધુ ને વધુ સૂક્ષમ છે.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪ ]
[ આગમસાર બંધે લગા અને મુકે લગા શરીરનું કથન છે.
અઢીદ્વિીપના મનુષ્યોની સંખ્યા ૨૯ અંક સુધીની કહીને તેની ગણતરીની રીત બતાવી છે.
(૧૩) પરિણામ પદ :- પરિણામ એટલે ભાવનું પરિણમન. તે બે પ્રકારે છે (૧) જીવ પરિણામ અને (૨) અજીવ પરિણામ. પહેલા જીવ પરિણામના ૧૦ ભેદના ૫૦ બેલ ૨૪ દંડક પર ઉતાર્યા છે. અજીવ પરિણામના ૧૦ ભેદ છે. (૧) બંધન. (૨) ગતિ, (૩) સંસ્થાન, (૪) ભેદ, (૫) વર્ણ, (૬) ગંધ, (૭) રસ, (૮) સ્પર્શ, (૯) અગુરૂલઘુ અને (૧૦) શબ્દ આશ્રી ૩૬ પેટા ભેદ કહ્યા છે. જીવ પરિણામના ૧૦ ભેદના ૫૦ બેલ–૧. ગતિ ચાર. ૨. ઇંદ્રિય પાંચ, ૩. કષાય ચાર, ૪. વેશ્યા છે, પગ ત્રણ ૬. ઉપગ એ, ૭. જ્ઞાન આઠ, ૮. દર્શનના ત્રણ, ૯. ચારિત્રના સાત, ૧૦. વેદના ત્રણ મળી ૪પ છે. એમાં સિધ્ધના અનેન્દ્રિય, અકષાયી, અલેશી, અગી, ને અવેદી મળી કુલ ૫૦ બેલ છે.
(૧૪) કષાયપદ :- કેધ, માન, માયા ને લેભ આ ચારે કષાય ૨૪ દંડકમાં બતાવ્યા છે. સંસારી જીવોમાં કષાયની ઉત્પત્તિ ક્ષેત્ર, વસ્તુ, શરીર, અને ઉપધિને લીધે થાય છે. કષાયના અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખાની અને સંજવલનના એમ ચાર ભેદ બતાવી આગ નિવર્તિત, અનાગ નિવર્તિત, ઉપશાંત અને અનુશાંત એમ ભેદ કહ્યા છે. ગમે તે કારણે પેદા થાય તે આભગ નિવર્તિત અને વિના કારણે થાય તે અનાગ નિવર્તિત કષાય કહેવાય છે, ઉદય નહિ પામેલે તે ઉપશાંત, અને ઉદય અવસ્થાને પ્રાપ્ત થયેલ તે અનુપશાંત કષાય છે.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથું ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવણાસૂત્ર ]
[ ૨૬૫
કષાયના અર્થ છે ષ કહેતાં સંસાર અને આય કહેતા લાભ, અર્થાત્ જેના વડે સંસારના લાભ ચાય અર્થાત્ ભવભ્રમણ વધે તે કષાય. કારણ કે કે બંધનનુ મુખ્ય કારણ જ કષાય રૂપી મેાહનીય કમ છે. તેના લીધે જ આઠે કમપ્રકૃતિએ બંધાય છે. તદુપરાંત ચયન ઉપચયન, બંધ, ઉદ્દીરા વેદના અને નિર્જરામાં ચારેકષાય એ જ મુખ્યતાએ કારણરૂપ છે એમ બતાવ્યું છે.
ચારે કષાયના કુલ પ૦૦ ભાંગા બતાવ્યા છે. તે ક્રોધાદિ દરેક કષાયના સમુચ્ચય જીવ અને ૨૪ દડક મળી ૨૫૪૧૬-૪૦૦ ને ચયન આદિ ૬× ૩ ઢાળ × ૨ ( એક જીવ આશ્રી ને બહુ જીવ આશ્રી) × ૨૫ (સમુચ્ચય જીવને ૨૪ દંડકના ) = ૯૦૦ મળી કુલ ૧૩૦૦ × ૪ કષાય=૫૨૦૦ થાય.
(૧૫) ઈન્દ્રિયપદ :– તેના બે ઉદ્દેશા છે, પહેલામાં પાંચ ઇંદ્રિયાના ૨૪ દ્વારા ૨૪૪ડક પર ઉતાર્યા છે, જીવાનાં ઇન્દ્રિયા વડે અવગ્રહણ, (પરિચ્છેદ), અવાય, ઈંડા, અને અવગ્રહ-અર્થ અને વ્યંજન અને પ્રકારે ૨૪ ૪ ડકમાં નિરૂપણ કરેલ છે, ચક્ષુ સિવાય ચારે ઇંદ્રિયાના વ્યંજનાવગ્રહ થાય છે, અર્થાવગ્રહ છ પ્રકારના છે, કારણકે તે પાંચે ઈન્દ્રિયા તેમજ છઠ્ઠા મનથી પણ થાય છે.
ઈન્દ્રિયાના બે ભેદ કર્યા છે. (૧) દ્રવ્યેન્દ્રિય અને (૨) ભાવેન્દ્રિય, ઇ‘ક્રિયાપચય, ઈંદ્રિય નિવર્તન, ઇન્દ્રિયલબ્ધિ આદિ દ્વારા વડે દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિયની ૨૪ દંડક સંબંધી વિચારણા કરવામાં આવી છે.
અરીસાના પ્રશ્નોત્તર છે, આકાશ પ્રદેશ અને અવગાહનાનુ` કથન છે, ૪૦ દ્વીપ–સમુદ્રના નામ છે, અલાકના આકાશનું કથન છે,
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આગમસાર બીજા ઉદેશામાં પાંચે ઈદ્રિના ૧૩ દ્વારા ૨૪ દંડક પર ઉતાર્યા છે, એક જીવને અનેક જીવની જુદી જુદી અને. પરસ્પર ભાવેદ્રિય કેટલી હોય તે બતાવી છે,
(૧૬) પ્રોગપદ :- મન, વચન, કાયાના વ્યાપારને જેનદર્શનમાં ગ” કહેલ છે. તે ભેગનું કથન અત્રે “પ્રાગ” શબ્દથી કરેલ છે. ગ ૧૫ છે, તેમાંના કેટલા સામાન્ય જીવને અને વિશેષરૂપથી ૨૪ દંડકમાં હોય તે ઘટાવ્યું છે, આ આજનમાં અમુક પ્રયોગ વખતે તેની સાથે બીજા કેટલા પ્રાગ સંભવે તેનું વિસ્તૃત કથન છે. જે કિયાથી બીજા જોડે સંબંધ બંધાય તેને પ્રયોગ કહ્યા છે..
પછી ૫ શરીરના ભાગા તથા ૫ પ્રકારની ગતિ કહી છે,
(૧૭) લેશ્યાપદ - આના છ ઉદેશા છે. પ્રથમ ઉદ્દેશામાં લેશ્યાના ૯ દ્વાર (૧) આહાર, (૨) શરીર, (૩) શ્વાસે છવાસ, (૪) કર્મ, (૫) વર્ણ, (૬) વેશ્યા, (૭) વેદના, (૮) ક્રિયા ને (૯) આયુષ્ય–૨૪ દંડકના જીવ પર ઉતાર્યા છે. બીજા ઉદ્દેશામાં છે વેશ્યાના નામ (૧) કૃષ્ણ, (૨) નીલ, (૩) કાપત, (૪) તેજલેશ્યા, (૫) પદ્મ અને (૬) શુકલ વેશ્યા, કહી ૨૪ દંડકમાં કોને કેટલી લેશ્યા લાભ તેનું કથન છે. આ છ અલગ લેશ્યા ઉપરાંત, છએ લેશ્યાવાળા તે સલેશી અને એકપણ લેશ્યા ન હોય તે “અલેશી” તે સિદ્ધ ભગવંત એમ આઠ બેલનું અ૫ બહત્વ કહ્યું છે; અને ૨૪ દંડકના જીનું વેશ્યાની અપેક્ષાએ અલ્પ બહુવ કહ્યું છે, ત્રીજા ઉદેશામાં જન્મ-મરણ વખતે જે વેશ્યા હોય. તેનું કથન છે. મૃત્યુ સમયે આગામી ભવની લેગ્યા મૃત્યુ સમય પહેલાના અંતમુહૂર્તમાં અવશ્ય આવે છે, અને તે જ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવણુસૂત્ર ] [ ર૬૭ લેશ્યા આવતા ભવના જન્મ સમયે એક અંતમુહૂર્ત હોય. છે, અર્થાત્ જીવ જે લેગ્યામાં મરણ પામે છે, તે જ લેગ્યામાં આવતા ભવે જન્મે છે, વેશ્યાવાળા જીને કેટલું જ્ઞાન હોય છે. અને અવધિજ્ઞાનની મર્યાદા વિ.નું કથન છે. ચોથા ઉદ્દેશામાં એક વેશ્યાનું બીજી લે શ્યામાં પરિણમન થતાં તેના તેના વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શનું વિવેચન છે, પાંચમાં ઉદેશમાં છ લેશ્યાના પરસ્પર પરિણામ છે. દેવ અને નારકીમાં એક વેશ્યાનું બીજી લેગ્યામાં પણમન થતું નથી. તે બંને જે લેગ્યામાં ઉપજે છે, તે જ લેગ્યામાં અંદગીભર રહે છે અને તેમાં જ વે છે. (મરે છે.) છઠા ઉદેશામાં મનુષ્ય સંબંધી લેશ્યા પરિણામ કહ્યા છે. મનુષ્યને તિર્યંચના છએ લેશ્યાના પરિણામ એક બીજામાં મનના ભાવ પ્રમાણે પલટાયા કરે છે. પહેલી જ નરકના નારકીઓની દ્રવ્ય અને ભાવ વેશ્યા પલટાતી નથી, પરંતુ સાતમી નારકીમાં મિથ્યાદષ્ટિ જીવ જાય અને ત્યાં ગયા પછી સમકિતી બને તે ભાવ લેશ્યા પલટાણું ગણાય પણ દ્રવ્યથી વેશ્યા પલટાતી નથી.
કષાયવાળી પ્રવૃત્તિને વેશ્યા કહી છે, આ વ્યાખ્યા છદ્મસ્થ જી સંબંધી છે, શુકલ લેગ્યા કેવળી ભગવંતને પણ હોય છે ને કેવળી ભગવંત તે કષાય મુક્ત છે. છતાં, યેગ પ્રવૃતિ હોય છે, તેથી તેમની વેગ પ્રવૃત્તિ એ જાણે લેશ્યા એમ કહ્યું છે, વિગલે દ્રિય, નારકીને તેઉને વાયુકાયને પહેલી ૩, પૃથ્વી, પાણી, વનસ્પતિ ને દેવીને પહેલી ૪, ગર્ભ જ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય, મનુષ્યને દેવને છસંમૂછિમને ત્રણ લેશ્યાને સિદ્ધ ભગવંતે અલેશી હેય.
(૧૮) કાયસ્થિતિ:- સ્થિતિ બે પ્રકારની છે. (૧) ભવસ્થિતિ અર્થાત્ એક જ ભવનું આયુષ્ય, અને (૨)
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૮ ]
[ આગમસાર - કાયસ્થિતિ અર્થાત્ એક જ કાયામાં જીવ વારંવાર જન્મ મરણ કરતા રહે અને બીજી કાયામાં જ્યાં સુધી ન ઉપજે ત્યાં સુધીનો કાળ તે કાયસ્થિતિ. ચોથું સ્થિતિ પદ ભવસ્થિતિનું છે, જ્યારે આ પદમાં જીવ, ગતિ, ઈદ્રિય, વેગ, વેદ, કષાય, વેશ્યા, સભ્યત્વ, જ્ઞાન, દર્શન, સંયત, ઉપયોગ, આહાર, ભાષક, પરિત્ત, પર્યાપ્ત, સૂક્ષમ, સંજ્ઞી, ભવસિદ્ધિક, અસ્તિકાય અને ચરમની અપેક્ષાએ કાયસ્થિતિ બતાવી છે.
વનસ્પતિના વ્યવહાર રાશિ અને અવ્યવહાર રાશિ એમ બે ભેદ બતાવ્યા છે, તેમજ નિગોદના જીવોનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. માતા મરૂદેવીને જીવ અનાદિકાળથી વનસ્પતિમાં હતો તે ઉલ્લેખ પ્રજ્ઞાપનાની ટીકામાં કરેલ છે.
(૧૯) દષ્ટિપદ:– દષ્ટિ ૩ છે. (૧) સમ્યગ દષ્ટિ, (૨) મિથ્યાદષ્ટિ, અને (૩) મિશ્ર અર્થાત્ સમમિથ્યાષ્ટિ અનારકી, દેવના ૧૩ દંડક તથા ગર્ભજ તિર્યંચ અને મનુષ્યમાં ત્રણે દષ્ટિ હોય, પાંચે એકેન્દ્રિય મિથ્યાષ્ટિ છે, ૩ વિકલેનિદ્રયને સમ્યગૃષ્ટિ અને મિથ્યાદષ્ટિ એમ બે દષ્ટિ હોય, પાંચ અનુત્તર વિમાનના દેવો નિયમા સમ્યગૃષ્ટિ જ હોય. અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય (સંમૂર્ણિમ તિર્યંચ અને મનુષ્ય)મિથ્યાષ્ટિ છે.
(ર૦) અનક્રિયા પદ – ભવનો અંત કરનારી કિયા અન્તકિયા” કહેવાય છે. આ કિયા અત્રે બે અર્થમાં ચેઝ છેઃ (૧) નો ભવ અર્થાત્ મરણ અને (૨) મોક્ષ. અતકિયાને વિચાર નારકાદિ ૨૪ દંડકમાં કરેલ છે, મેક્ષ રૂપી અન્તકિયા માત્ર મનુષ્ય જ કરી શકે છે. મનુષ્ય સિવાય બીજા જીવમાં અન્તકિયા મૃત્યુના અર્થવાળી છે.
નવ ઉત્તમ પદવી (૧) તીર્થકર, (૨) ચક્રવતી (૩)
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર-પનવણુસૂત્ર] [ રદ૯. (૩) વાસુદેવ, (૪) બળદેવ, (૫) માંડલિક રાજા (૬) કેવળી, (૭) સાધુ, (૮) શ્રાવક અને (૯) સમકિતીની. પદવી કહી છે.
ચકવતીના ૭ એકેદ્રિય અને ૭ પંચેન્દ્રિય રત્નના નામ, તેમના કાર્ય, કયાં જનમે કે ઉપજે તે સ્થળના નામ અને અવગાહનાનું કથન છે. આમ કુલ ૨૩ પદવી બતાવી છે.
કઈ ગતિમાંથી નીકળી જીવ કઈને કેટલી પદવી પામે તેના ૧૫ બોલ કહ્યા છે અને કઈ કઈ પદવીવાળે નરકાદિ કઈ ગતિમાં જાય તેનું ૯ દ્વાર-દ્વારા કથન છે અને તેનું અ૯પબહુર્વે કહ્યું છે.
સિદ્ધદ્વારમાં ગતિ, લીગ, વેદ, ક્ષેત્ર, અવગાહના, આરા. અને કાળની અપેક્ષાએ એક સમયમાં કેટલા સિદ્ધ થાય તે બતાવ્યું છે.
(૨૧) શરીર કે “ અવગાહના સંસ્થાન પદ, શરીર પાંચ ભેદે છે (૧) દારિક (૨) વૈકિય (૩) આહારક (૪) તેજસ અને (૫) કામણ. તેને (૧) નામ, (૨) અર્થ (૩) સંસ્થાન (૪) સ્વામી, (૫) અવગાહના (૬) પુદ્ગલ ચયન (આહાર કેટલી દિશાને લે તે), (૭) સંજન (૮) દ્રવ્યાર્થક (૯) પ્રદેશાર્થક (૧૦) દ્રવ્યાર્થક પ્રદેશાર્થક (૧૧) સૂકમ (૧૨) અવગાહના અલ્પબદુત્વ, (૧૩) પ્રજન, ૧૪ વિષય (શક્તિ) (૧૫) સ્થિતિ અને (૧૬) અંતર એમ ૧૬ દ્વારોથી વિચાર કર્યો છે.
મારણાંતિક સમુદઘાત નારકી અને દેવ કરે તે ક્યાં સુધીની કરે તેનું વર્ણન છે. ઔદારિક શરીરનું પ્રયોજન મેક્ષની સાધના કરવાનું કહ્યું છે.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦ ]
[ આગમસાર
(૨૨) ક્રિયાપદ: ક્રિયા પાંચ પ્રકારની છે (૧) કાયિકી (૨) આધિકરણીકી—શસ્રાદિથી થાય તે (૩) પ્રાદેષિકી દ્વેષ કરવાથી લાગે તે (૪) પાશ્તિાપનિકી–પરિતાપ-પીડા ઉપજાવવાથી લાગે તે અને (૫) પ્રાણિતિપાતિકી—હિંસાથી લાગે તે. અહિંસા અને હિ ંસાને કેન્દ્રસ્થાને રાખી ૧૮ પાપ સ્થાનકની અપેક્ષાએ પાંચે ક્રિયાના ૧૪ દ્વારથી વિચાર કર્યો છે.
સંબંધ –જે જીવને કાયિકી ક્રિયા થાય છે, તેને નિયમાઆધિકરણિકી ક્રિયા થાય છે. તેમ અરસપરસ સમજવું કારણુ કે ખ'ને વચ્ચે નૈમિત્તિક કે ભાવ સંબંધ છે. આજ પ્રમાણે કાચિકીને પ્રાદ્ધેષિકી ક્રિયા માટે સમજવું. એ પ્રમાણે પહેલી ૩ ક્રિયાએના અવિનાભાવી સંબંધ છે. કારણ કે કાયા પાતે -પણ અધિકરણ છે; તેથી કાયિકી ક્રિયા થતાં જ અધિકરણુકી પણ થાય અને વિશિષ્ઠ પ્રકારની કાયિકી ક્રિયા પ્રદ્વેષના અભાવમાં અસવિત છે.
હવે શરૂની કાયિકી આદિ ૩ ક્રિયા લાગતાં છેલ્લી એ ક્રિયા પારિતાપનીકી અને પ્રાણાતિપાતિકી લાગે પણ ખરી અને ન પણ લાગે, પણ જેને આ બે છેલ્લી ક્રિયા થાય છે તેને શરૂની ૩ ક્રિયાએ અવશ્ય થાય છે. તે જેમ કે હરણા ને મારવા ખાણ છેાડયુ તેા શરૂની ૩ ક્રિયા લાગી, પણ ખાણુ નિષ્ફળ જાય તેા અ ંતની બે ક્રિયા ન થઈને માણુ લાગે તા અંતની એ ક્રિયા પણ થાય એ રીતે બધા ભેદ વિચારવા.
કાયિકી આદિ ક્રિયાએ ૭ કે ૮ ક`બંધનું કારણ થાય છે અને સંસાર વધવાનું કારણ બને છે, તેથી જ સાધકને આ ક્રિયાએ ન કરવાનું પ્રભુએ ફરમાવ્યું છે અને તે માટે પાંચ મહાવ્રત ગ્રહણ કરવા કહ્યુ છે.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિથું ઉપાંગસૂત્ર-પત્નવણુસૂત્ર ] [ ૨૭૧
કાઈપણ ક્રિયા ધમ બુદ્ધિથી નિસ્વાર્થ પણે કરૂણાભાવથી કરવામાં આવે તે તેને એ કેય ક્રિયા લાગતી નથી તેમ પ્રભુએ ભગવતી શતક ૧૬ ઉ. ત્રીજામાં કહ્યું તે દા. ત. સર્જન સાધુનું ઓપરેશન કરે છતાં કિયા ન લાગે પણ સાધુને ધર્માન્તરાય કિયા લાગે.
લોચ જેવી કઠણ ક્રિયા કરવા છતાં કરનારને કરનારને કશી ક્રિયા લાગતી નથી, કારણકે બંનેના ભાવ અહિસંકે અને ધર્મ બુદ્ધિવાળા છે.
બીજા પ્રકારે ગુણસ્થાનની અપેક્ષાએ પાંચ ક્રિયા કહી છે (૧) આરંભિયા (૨) પરિપ્શહિયા, (૩) માયાવત્તિયા, (૪) અપચ્ચખાણવત્તિયા અને (૫) મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયા. (૧) આરંભિયા-છઠ્ઠા ગુણઠાણાવાળા પ્રમત સંયતિને લાગે કારણ હજી પ્રમાદ છે, (૨) પરિગ્દહિયા–પાંચમાં ગુણઠાણા વાળા શ્રાવકને લાગે કારણ કે પરિગ્રહને હજી ધારક છે (૩) માયાવત્તિયા–સાતમાં અપ્રમત્ત ગુણઠાણાવાળા સંયતિને લાગે કેમકે હજી સંજવલનના કષાય છે. (૪) અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા કેઈપણ વ્રત પચ્ચખાણ ન કરનારને લાગે તે અવિરત (અતિ) સમ્યગદકિટ ચેથા ગુણઠાણે હોય અને (૫) મિથ્યાદષ્ટિ ક્રિયા જે પહેલા ગુણઠાણે હોય તેને લાગે છે. ઉપરાંત ત્રીજા મિશ્ર ગુણઠાણવાળાને પણ લાગે.
આ બધી ક્રિયામાં જે ગુણઠાણું આપ્યું છે, તેના નીચેના બધા ગુણઠાણુવાળાને પણ તે તે કિયા લાગે તેમ સમજવું. મનુષ્ય સંબંધમાં ઉપરોક્ત ક્રિયાઓનું જે કથન કર્યું. તે સર્વ જીવ આશ્રી તેમજ સમજવું.
૨૪ દંડકના જીવમાં કેને કેટલી ક્રિયા લાગે, તેમાંથી
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨ ]
[ આગમસાર
કેમ નિવતી શકાય તથા તેના અલ્પમહત્વ વગેરે ૧૪ દ્વારથી કહેલ છે.
(૨૩ થી ૨૭) :–આ પાંચે પદામાં અનુક્રમે ક પ્રકૃતિના ભે, ૨૪માં કબંધ ૨૫માં ક`ખધવેદ અર્થાત્ * બાંધતી વખતે કેટલા વેઢે, ૨૬માં કમ વેદખ'ધ અર્થાત્ ક્રમ વેદતી વખતે કેટલા ખાંધે અને ૨૭માં કમ વેદ વેદક અર્થાત્ ક વેદતી વખતે કેટલા વેદે તેના ભાગાં ૨૪ કડક પર ઉતારીને આપ્યા છે.
૨૩માં પદમાં કમ પ્રકૃતિના મૂળ ૮ ભેદના નામ (૧) જ્ઞાનાવરણીય. (ર) દર્શોનાવરણીય, (૩) વેદનીય (૪) મેાહનીય, (૫) આયુષ્ય, (૬) નામ, (૭) ગાત્ર અને (૮) અંતરાય,
૮ કર્મના લક્ષણ અને આત્માના કયા ગુણને આવરે ?
(૧) જ્ઞાનાવરણીય ક્રમ સૂર્યપ્રકાશને ઢાંકતાં વાદળ સમાન છે, આત્માના અન તજ્ઞાન ગુણને એટલે કેવળજ્ઞાનને આવરે છે.
(૨) દનાવરણીય કૈં રાજા પાસે જતાં રોકતાં દ્વારપાળ (પટાવાળા) સમાન છે. રાજાના દર્શીન થવા ન દે તેમ આત્માના અનંતદન ગુણને આવરે છે.
(૩) વેદનીય કમ બે પ્રકારે છે. (૧) શાતાવેદની. મધથી ખરડેલી તરવારની ધાર સમાન છે. તે ચાટે તા ગળી લાગે. પણ જીભ કપાય, તેમ શાતાવેની આસક્તિથી ભોગવે તે તેના સુખ મીઠાતા લાગે પણ નવા અશુભ ક ખ‘ધાય. (૨) અશાતાવેદની અફીણ ખરડેલી તરવાર સમાન છે, અફીણ ચાટવાથી જીભ જેમ કડવી થાય, તેમ
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર-પનવણું સૂત્ર ] [ ર૭૩ અશાતા ભગવતી વખતે જીવ દુઃખ પામે. તે આત્માના અવ્યાબાધ અનંત સુખને રોકે છે.
(૪) મેહનીય કર્મ દારૂના કેફ સમાન છે. દારૂને નશે જેમ ખાનદાની ભૂલાવી મતિને મૂઢ બનાવી દે છે, તેમ આ કર્મ આત્માને તેના ક્ષમાદિ સ્વભાવને ભૂલાવી, ક્રોધાદિ કષા અને પાંચે ઈદ્રિયોના વિષયમાં મર્યાદાને વિવેક રહિત પ્રવૃત્તિ કરાવી સંસારમાં ભમાવે છે. જીવને મોહમાયાથી મુંઝવીને આઠે કર્મને બંધાવનારૂં છે તેથી આને રાજાકમાં કહ્યું છે. આત્માના ક્ષાયિક સમ્યફત્વને પ્રગટતા રોકે છે.
(૫) આયુષ્ય કર્મ તે રાજાની જેલની સજાની જોડી સમાન છે, જેટલા સમયની જેલ મળી હોય તે પૂરી થયા સિવાય કેદી છુટી શકે નહિ, તેમ જેટલું આયુષ્ય હોય, તેટલું ભોગવ્યા સિવાય જીવ શરીરથી છુટે નહિ, શરીર એ આત્મા માટે કારાગૃહ સમાન છે. અક્ષય સ્થિતિને રેકે છે.
(૬) નામકર્મ ચિતારા સમાન છે. ચિતારો જેમ વિવિધ રૂપના ચિત્રો દોરે છે, તેમ આ કર્મ અરૂપી એવા આત્માને જુદા જુદા રૂપ (દેહ) ધારણ કરાવે છે. અમૂર્ત ગુણને રોકે છે.
(૭) ગાત્રક, કુંભારને ચાક જેમ માટીના પિંડને ફેરવે છે, તેમ જીવાત્માને સંસારની ચાર ગતિ ને ૮૪ લાખ યોનિમાં ઉંચા ને નીચા ગેત્રમાં ભમાવે છે. આત્માના અગુરુલઘુ ગુણને રોકે છે.
(૮) અંતરાય કર્મ - જેમ રાજભંડારી રાજલક્ષમીને ૧૮
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪ ]
[ આગમસાર યથેચ્છ ઉપયોગ કરવામાં વિન નાખે છે, તેમ આત્માની અનંતવીર્ય શક્તિને પ્રગટતાં આ કમ રોકે છે. આ અંતરાય પાંચ પ્રકારની છે (૧) દાનાંતરાય, (૨) લાભાંતરાય. (૩) ભેગાંતરાય (૪) ઉપભેગાંતરાય અને (૫) વીર્યંતરાય. કમની પ્રકૃતિ, કેટલા પ્રકારે બાંધે,ભોગવે ને સ્થિતિ આઠે કર્મને મૂળ પ્રકૃતિ ને તેના ભેદને ઉત્તર પ્રકૃતિ કહી છે.
(૧) જ્ઞાનાવરણીય કર્મની ૫ પ્રકૃતિ :- (૧) મતિજ્ઞાનાવરણીય, (૨) શ્રુતજ્ઞાના. (૩) અવધિજ્ઞાના. (૪) મન પર્યાવજ્ઞાના. અને (૫) કેવળ જ્ઞાનાવરણીય.
છ પ્રકારે બાંધે તે (૧) જ્ઞાન ને જ્ઞાનીના અવર્ણવાદ(વાંકા) બોલવાથી (૨) જ્ઞાન દેનારને ઉપકાર એળવવાથી. (૩) જ્ઞાનની અંતરાય પાડવાથી (૪) જ્ઞાન ને જ્ઞાની પર દ્વેષ કરવાથી-(૫) આશાતના કરવાથી અને (૬) જ્ઞાની સાથે બોટે વિવાદ કરવાથી, બંધાય; અને દસ પ્રકારે ભગવે તે કાન, આંખ, નાક, જીભ કે ચામડી (સ્પશેન્દ્રિય) એમ પાંચે ઈદ્રિયોમાંથી એક કે વધુ કે બધી ન મળે અર્થાત્ પંચેન્દ્રિય સંજ્ઞી મનુષ્યમાંથી ચૌરેન્દ્રિયથી માંડી નિગદના ઘર સુધી તે જીવ પહોંચી જાય, અગર તો તે તે ઈદ્રિય મળે, છતાં તેનું વિજ્ઞાન અર્થાત્ શક્તિ ન મળે જેમકે કાન મળે પણ સાંભળી ન શકે બહેરે થાય. તે પ્રમાણે બધી ઈદ્રિયનું સમજવું.
(૨) દશનાવરણીય કમની ૯ પ્રકૃતિઃ (૧) નિદ્રા તે સુખે ઊંઘે સુખે જાગે, (૨) નિદ્રા નિદ્રા તે દુખે ઊંધે. દુખે જાગે, (૩) પ્રચલા તે બેઠાં બેઠાં ઉંઘ, (૪) પ્રચલા પ્રચલા તે બેલતાં બોલતાં ખાતાં ખાતાં ઊંઘ અને (૫) થીણુદ્ધિ
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપાંગસુત્ર-પન્નવણું સૂત્ર ] [ ર૭પ (સ્તન્યાધિ-તેનચોર-ચોર જેવી) ઊંઘમાં અર્ધ વાસુદેવનું બળ આવે ને અતિભારે મહેનતનું કામ કરી આવે તે જેમકે ઘરને પટારો ઉઘાડી ઘરેણાને દાબડે લઈ પાદરમાં હજારમણની શીલા ઊંચે કરી દાટી આવે વિ. છતાં સવારે ઊઠે ત્યારે ખબર ન હોય. આવી નિદ્રા ફરી છ મહિને આવે ને ત્યારે દાટેલા દાબડો પાછો લઈ આવે ને પટાશમાં મૂકી દે ને ઊંઘી જાય, તે પણ ઊઠે ત્યારે ખબર ન હોય. ત્યાર પછી કાળ કરે. આવી નિદ્રાવાળો નિયમ નરકે જાય. (૬) ચક્ષુ શિનાવરણીય, (૭) અચક્ષુ દર્શનાવરણીય, (૮) અવધિદર્શનાવરણય ને (૯) કેવળ દર્શનાવરણીય,
જ્ઞાન અને દર્શન સહચારી ગુણે છે. તેથી જ્ઞાનવરણીય કર્મની જેમ આ કર્મ પણ દર્શન ને દશનીનું વાંકુ બોલવાથી, ઉપકાર એળવવાથી, અંતરાય પાડવાથી, દ્વેષ કરવાથી, આશાતના કે ખાટા વિવાદ કરવાથી છ પ્રકારે બંધાય અને ઉપર કહી તે પ્રમાણે નવ પ્રકારની પ્રકૃતિના ઉદય વડે ભગવાય.
જ્ઞાનાવરણીય ને દર્શનાવરણય-તે બંને કર્મની જઘન્ય સ્થિતિ અંતમુહૂર્તની અને ઉત્કૃષ્ટ સિસ્થતિ ૩૦ ક્રોડાકોડી સાગરોપમની છે. (૩) વેદનીયના બે ભેદ (૧)શાતા વેદની (ર) અશાતા
વેદની
શાતવેદની ૧૦ પ્રકારે બંધાય તે પ્રાણી (કીડી વિ.૩ વિગતંદ્રિય) ભૂત (વનસ્પતી), જીવ (પશુ-મનુષ્યાદિ પંચુંદ્રિય) ને સર્વ (પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ ને વાયુ કાયના જી) ની દયા પાળવાથી (૫) તે બધા ને દુઃખ ન આપવાથી
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૬ ]
[ આગમસાર (૬ થી ૧૦) શોક, ગુરણ, આંસુ પાડવા, પીટવું ને પરિ તાપના નહિ કરવાથી.
અશાતા વેદની ૧૨ પ્રકારે બાંધે તે બીજાને (૧) દુઃખ આપવું, (૨) શેક કરાવ, (૩) ગુરાવવા, (૪) રડાવવા, (૫) મારવા, (૬) પીડા આપવી, (૭) બધા પ્રાણી, ભૂત, જીવ, સને દુઃખ આપવા, અને (૮ થી ૧૨) જાતે શેક, ઝરણા, રડવું, પીટવુંને પરિતાપના કરવાથી.
શાતા વેદની ૮ પ્રકારે ભગવે તે (૧થી૫) શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ ને સ્પર્શ મનગમતા પામે અને (૬ થી ૮) મન, વચન ને કાયાનું સુખ પામે. સ્થિતિ જઘન્ય બે સમય, ઉત્કૃષ્ટ ૧૫ ક્રોડાકોડી સાગરોપમ.
અશાતા વેદની ૮ પ્રકારે ભગવે તે (૧થી૫) શબ્દાદિ અણગમતા પામે અને (૬૮) મન, વચન, કાયાનું દુઃખ પામે. સ્થિતિ જઘન્ય એક સાગરોપમના ૭ ભાગ કરીએ તે મહિના ૩ ભાગ ને ૧ પાલ્યને અસંખ્યાતમેં ભાગ ઊણી. (એ છી) ઉત્કૃષ્ટ ૩૦ ક્રોડાકોડી સાગરોપમની.
(૪) મેહનીય કર્મના બે ભેદ દર્શન મેહનીય, ચારિત્ર મેહનીય
દર્શન મેહનીયની ૩ પ્રકૃતિ (૧) સમ્યકત્વ મેહનીય. (૨) મિથ્યાત્વ મોહનીય ને (૩) સમમિથ્યાત્વ કે મિશ્ર– મેહનીય.
ચારિત્ર મેહનીયના બે ભેદ(૧)કષાય ચારિત્ર મેહનીય, તે ક્રોધાદિ ચારે કષાય તેના વળી અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાની, ને સંજવલનના એમ ચચ્ચારભેદ મળી,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપ્રાંગસૂત્ર-પન્નવણું સૂત્ર ] [ ર૭૭ કુલ ૧૬ પ્રકૃતિ, અને (૨) નકષાય ચારિત્ર મેહનીયની હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શેક, દુર્ગછા, સ્ત્રીવેદ, પુરૂષદ ને નપુંસક વેદ મળી ૯ પ્રકૃતિ, કુલ ૨૫ પ્રકૃતિ આમ મેહનીય કર્મની ૩ + ૨૫ મળી કુલ ૨૮ પ્રકૃતિ છે.
છ પ્રકારે બંધાય તે તીવ્ર ક્રોધ, તીવ્ર માન, તીવ્ર માયા તીવ્ર લેભ, તીવ્ર દર્શન મેહનીય ને તીવ્ર ચારિત્ર મેહનીય કરવાથી અને પાંચ પ્રકારે ભેગવાય તે સમ્યફવ મેહનીય, મિથ્યાત્વ મેહનીય, મિશ્ર મેહનીય, કષાયચારિત્ર મેહનીય ને નોકષાય ચારિત્ર મેહનીયને ઉદય થાય.
સ્થિતિ જ. અંતમુહૂર્તની, ઉ. ૭૦ ક્રોડાકોડી સાગરોપમ._
ગતિ -આયુષ્યને બંધ જે અનંતાનુબંધી કષાયમાં પડે તે નરકની, અપ્રત્યાખ્યાની માં પડે તે તિર્યંચની, પ્રત્યાખ્યાનીમાં પડે તો મનુષ્યની ને સંજવલનમાં પડે તે દેવની થાય.
(૫) આયુષ્ય કર્મની ૪ પ્રકૃતિ તે નાટકનું આયુષ્ય, તિર્યંચનું આયું, મનુષ્યનું આયું, અને દેવનું આયુષ્ય.
આયુષ્ય કર્મ ૧૬ પ્રકારે બંધાય તે (૧) નારકીનું આયુષ્ય ચાર કારણે. મહા આરંભ, મહાપરિગ્રહ, માંસાહાર ને પંચેનિદ્રય વધ કરવાથી બંધાય, (૨) તિર્યંચનું ૪ કારણે માયાસહિત જુઠું (અલિક) બેલવાથી, ગાઢા માયા અલિક, જહું બેલવાથી, ને બેટા તેલ માપ રાખવાથી બંધાય, (૩) મનુષ્યનું ૪ કારણે ભદ્ર પ્રકૃતિથી, વિનયપ્રકૃતિથી. શુભ અધ્યવસાયથી ને અમત્સર અર્થાત્ દ્વેષ ન કરવાથી બંધાય અને (૪) દેવનું આયું. ૪ કારણે–સરાગ સંયમથી, સંયમસંયમથી, બાળતા ને અકામ નિર્જરાથી બંધાય.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૮ ]
[ આગમસાર ચાર પ્રકારે ભગવે તે નારકી, નારકીનું, તિર્યંચ, તિર્યંચનું, મનુષ્ય, મનુષ્યનું અને દેવ, દેવનું ભગવે.
સ્થિતિ :- નારકી તથા દેવની જઘન્ય દશ હજાર વર્ષને અંતમુહૂર્ત અધિકી, અને ઉત્કૃષ્ટ ૩૩ સાગરેપમ. ને પૂર્વ કેડીને ત્રીજો ભાગ ઝાઝેરી, મનુષ્ય ને તિર્યંચની. જ. અંતમુહૂર્ત, ઉ. ત્રણ પત્ય ને પૂર્વ કેડીને ત્રીજો ભાગ. અધિક.
(૬) નામ કમ બે ભેદ (૧) શુભ નામ, (૨) અશુભ નામ.
નામ કર્મની ૯૩ પ્રકૃતિ છે. તેના ૪ર થાક (સંગ્રહ) –
૧. ગતિ નામ ચાર, ૨ જાતિનામ પાંચ, ૩ શરીરનામા પાંચ, ૪ શરીર અંગોપાંગ નામ ત્રણ, ૫ શરીરબંધનનામ પાંચ, ૬ શરીરસંઘાતકરણ નામ પાંચ,૭ સંહનન (સંઘયણ) નામ છે, ૮ સંસ્થાન નામ છે, ૯ વર્ણનામ ૫, ૧૦ ગંધનામ બે, ૧૧ રસ–પાંચ, ૧૨ સ્પર્શ આઠ, ૧૩ અગુરુલઘુનામ ૧૪ ઉપઘાત નામ, ૧૫ પરાઘાત નામ, ૧૬ આનુપૂવી નામ ચાર, ૧૭ ઉચ્છવાસ નામ ૧૮ ઉદ્યોત નામ, ૧૯ આતાપ નામ, ૨૦ વિહાયગતિ નામ બે, ૨૧ ત્રસ નામ, ૨૨ સ્થાવર નામ, ૨૩ સૂમ નામ, ૨૪ બાદર નામ, ૨૫ પર્યાપ્ત નામ, ૨૬ અપર્યાપ્ત નામ, ૨૭ પ્રત્યેક નામ, ૨૮ સાધારણ નામ, ૨૯ સ્થિર નામ, ૩૦ અસ્થિર નામ, ૩૧ શુભનામ, ૩ર અશુભ નામ, ૩૩ સૌભાગ્ય નામ, ૩૪ દુર્ભાગ્ય નામ, ૩૫ સુસ્વરનામ, ૩૬ દુઃસ્વર નામ, ૩૭ આદેય નામ, ૩૮ અનાદેય નામ, ૩૯ શેકીતિ નામ, ૪૦ અયશકીર્તિ નામ ૪૧ તીર્થકર નામ અને ૪ર નિર્માણ નામ. એ ૪૨ થકની કુલ ૯૩ પ્રકૃતિ.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
વચન ભાષાની, ભાવની
કાયા, ભાયા કાથી, અને
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવણું સૂત્ર ] [ ર૭૯ | શુભ નામ ૪ પ્રકારે બાંધે તે કાયાની, ભાષાની, ભાવની સરળતા રાખવાથી અને તન, વચન, ને મનના યોગ સારા પ્રવર્તાવવાથી, અને અશુભ નામ ૪ પ્રકારે બાંધે તે કાયા, ભાષા, ને ભાવની વકતાથી અને કલેશકારી પ્રવર્તનથી.
શુભ નામ ચૌદ પ્રકારે ભેગવે તે શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, ગતિ, સ્થિતિ, લાવણ્ય, યશકીર્તિ ને ઉત્થાન કર્મ બલવીર્ય પુરૂષાકાર પરાક્રમ એ દશ ઈષ્ટ મળે અને (૧૧) ઈષ્ટ સ્વર, (૧૨) કાંત સ્વર, (૧૩) પ્રિયસ્વર ને (૧૪) મજ્ઞ સ્વર મળે.
અશુભનામ ચૌદ પ્રકારે ભોગવે તે શબ્દાદિ દશ અનિકષ્ટ પ્રકારના મળે અને (૧૧) હીન સ્વર, (૧૨) દીન સ્વર, (૧૩) અનિષ્ટ સ્વર અને (૧૪) અકાન્ત સ્વર મળે.
સ્થિતિ જઘન્ય ૮ મુહૂર્તની, ઉ. ૨૦ ક્રોડાકોડી સાગરની (૭) ગેત્રમના બે ભેદ (૧) ઉચ ગેત્ર, (૨) નીચ
ગે.
ગેત્રને બંધ મદ સાથે સંકળાયેલો છે. મદ ૮ પ્રકારના કહ્યા છે તે ૧ જાતિમદ, ૨ કુળમદ, ૩ બળમદ, ૪ રૂપમદ, ૫ તપમદ, ૬ સૂત્ર (જ્ઞાન) મદ, ૭ લાભમદ, ને ૮ ઐશ્વર્યમદ, આ મદ ન કરવાથી ઉંચ નેત્ર બંધાય ને ભેગ; ને મદ કરવાથી જેવા પ્રકારનો મદ કર્યો હોય તેવા પ્રકારનું નીચ ત્ર બંધાય ને ભેગવે.
સ્થિતિ જઘન્ય ૮ મુહૂર્તની, ઉ.૨૦ ક્રોડાકોડી સાગરની.
(૮) અંતરાય કમની ૫ પ્રકૃતિ (૧) દાનાંતરાય, (૨) લાભાંતરય (૩) ભેગાંતરાય, (૪) ઉપભેગાંતરાય અને
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦ ]
[ આગમસાર (૫) વીયાંતરાય, દાનાદિમાં જે પ્રકારની અંતરાય આપી હોય તે પ્રકારનું અંતરાય કર્મ બંધાય, અને ભગવાય પણ તે જ પ્રમાણે.
સ્થિતિ જઘન્ય અંતમુહૂર્તની, ઉ. ૩૦ કોડાકોડી સાગરની.
આ પ્રમાણે આઠે કર્મની કુલ ઉત્તર પ્રકૃતિ પ+૯+૨+૨૮+૪+૯૩+૨+૫=૧૪૮ છે. ર૩મું પદ ઉદેશે બીજે-“અબાધકાળ' 1 અબાધાકાળને સંબંધ કર્મની સ્થિતિ સાથે છે. અબાધાકાળ એટલે કર્મ બંધાયા પછી તે સમય કે જેમાં કર્મના ઉદય દ્વારા તે કર્મ જીવાત્માને કેઈપણ જાતની “બાપા” પહોંચાડી શકતું નથી. કારણકે તેના કર્મદલિકને નિષેક (ઉદયાવલિમાં પ્રવેશ) જ હજી નથી થતું. ત્યાર પછીના અમુક કાળ પછી જ તે તે કર્મના દળિયા (ઇલિક) ઉદયાવલિમાં પ્રવેશી તે તે પ્રકારનું ફળ આપવા શક્તિશાળી થાય છે. તેથી આ કાળ દરમ્યાન જીવાત્મા જાગૃત થઈને જે પિતાની ભૂલ કબૂલે પ્રતિક્રમણ કરે, ગુર્વાદિ પાસે કે સિદ્ધભગવંતની સાક્ષીએ આલેચના, પશ્ચાતાપાદિ કરે, તે તે બંધાયેલા કર્મને પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષની જેમ સંપૂર્ણપણે દૂર કરી શકે છે. પણ તે કાળ વીતી ગયા પછી કર્મના દલિક અનુભાગ (ફળ) દેવાની શક્તિવાળા અવશ્ય થાય છે અને જેટલી સ્થિતિનું કર્મ બંધાયું હોય તે પૂર્ણ થયે અવશ્ય ઉદયમાં આવીને તેનું ફળ દે છે જે જીવાત્માને ભેગવવું પડે છે, અને ભગવ્યા પછી જ તે કર્મ નાશ પામે છે. આ કાળને અબાધાકાળ કહેવાય છે, અને તે જેટલા કડાકડી
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવણું સૂત્ર ] [ ર૮૧ વર્ષ પ્રમાણનું કર્મ બંધાયું હોય, તેના દર કડાકડી 'સ્થિતિના સો વર્ષ પ્રમાણ છે. દા.ત. મેહનીય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૭૦ કેડાડી સાગરોપમની કહી છે, તે અબાધાકાળ ૭૦૪૧૦૦= ૭૦૦૦ વર્ષને થાય. તે પ્રમાણે દરેક કર્મને અબાધાકાળ ગણીને સમજે. માત્ર આયુષ્ય કર્મ એક ભવ પૂરતું જ બંધાય છે. તેને અબાધાકાળ જેટલા વર્ષનું આયુષ્ય બંધાયું હોય તેના ૨/૩ ભાગ સમજવો. આયુષ્યના ૨/૩ ભાગ પૂરા થયા સિવાય, આવતા ભવના આયુષ્યને બંધ પડતું નથી તેથી તેટલે અબાધાકાળ કહ્યો છે.
નિષેક કાળ :- કમની સંપૂર્ણ સ્થિતિમાંથી અબાધાકાળ બાદ કરવાથી જે બાકીનો સમય રહે તે તેની અનુભવ રોગ્ય કર્મસ્થિતિને સમય છે. તેને કમને નિષેક કાળ કહેવાય છે. આ કાળ દરજ્યાન પણ શુભ ભાવ, જપ તપાદિથી મંદ રસ ને ઓછી સ્થિતિના કરી શકાય છે. ર૪મું પદ કમબંધ – | સર્વ સંસારી જીવો રાગ-દ્વેષની પરિણતીના કારણે કર્મ બાંધે છે. જીવના પરિણામો (અધ્યવસાયે કે ભા)ના કારણે આકાશશ્રેણીમાં રહેલી કર્મવર્ગણાના પુદ્ગલ કમરૂપમાં પરિણત થઈ આમપ્રદેશને ચેટે છે. તેને કર્મબંધ કહે છે. તે ચાર પ્રકાર છે. (૧) પ્રકૃત્તિ બંધ તે કર્મને સ્વભાવ. આત્માના સ્વાભાવિક ગુણને ઢાંકે તે પ્રકૃતિબંધ.(ર) સ્થિતિબંધ તે કાળનું માન. કર્મ બંધાયા પછી કેટલા કાળે ઉદય થશે તે સ્થિતિ. (૩) અનુભાગ બંધ તે શુભાશુભ રસ (ફળ)નું તીવ્ર કે મંદપણું. કેવા પ્રકારે ભેગવવું પડશે તે, અને (૪) પ્રદેશ બંધ તે કર્મના દલિકનું માન (સંખ્યા).
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨]
[ આગમસાર કેટલા જથ્થામાં આત્મા સાથે બંધાયા તે સુંઠના લાડુના, દૃષ્ટાંતે-વાયું હરે તે તેનો સ્વભાવ, (૨) મહિને બગડે નહિ તે તેની સ્થિતિ, (૩) જરા તી હોય તે તેને રસ કે અનુભાગ ને (૪) નાનો કે મેટે દળમાં હોય તે તેના પ્રદેશ. આઠે કમને ઉપન્યાસક્રમ -
આત્માને મુખ્ય ગુણ “જ્ઞાનગુણ” છે. તે ગુણ અવરાયા એટલે જીવાત્મા પોતાના સાચા સ્વરૂપને ભૂલે યથાર્થ ન જાણે. આ મુખ્ય ગુણ કે સ્વભાવને આવરે તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ. આત્માનો સ્વભાવ જ જ્ઞાન હોવાથી તેને પ્રથમ સ્થાન આપ્યું છે. જ્ઞાન અને દર્શન સહચારી છે તેથી બીજું સ્થાન “દર્શનાવરણીયને આપ્યું. એ બે આવરણીય કર્મો પોતપોતાને વિપાક દેખાડતાં શુભાશુભ કર્મબંધથી જીવને સુખદુઃખ ભેગવવાનું થાય. તે શાતા–અશાતા રૂપે વેદાય. તેથી ત્રીજે “વેદનીય કર્મ કર્યું. શાતા-અશાતારૂપ વેદનીચના ઉદયે જીવને અવશ્ય રાગ-દ્વેષને કષા ઉપજે. તેથી તે પછી મેહનીય કર્મ કહ્યું. મેહનીય કર્મના ઉદયે મુંઝાયેલો જીવ બહુ આરંભ-પરિગ્રહાદિ કરીને નરક તિર્યંચાદિ ગતિનું આયુષ્ય બાંધે તેથી તે પછી આયુષ્ય કમ કહ્યું. આયુના ઉદયે ગતિ જાત્યાદિ નામ કમને ઉદય થાય તેથી પછી નામકર્મ કર્યું. નામ કર્મના ઉદયે ઊંચનીચ ગોત્રને ઉદય અવશ્ય હેય તેથી પછી ગોત્રકર્મ કર્યું અને ઊંચનીચ ગોત્રકર્મના ઉદયે અનુકમે દાન, લાભાદિકને કેગ કે વિયોગ થાય તેથી છેલ્લું અંતરાય કમ મૂકહ્યું. સંસારી જવ માત્ર આ રીતે કર્મ બાંધે છે.
કમને બંધ ચાર પ્રકારે થાય છે:- (૧) સ્પષ્ટ, (૨) બદ્ધ, (૩) નિદ્ધત અને (૪) નિકાચિત.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર–પન્નવણું સૂત્ર] [ ર૮૩.
(૧) સ્પષ્ટ કમ એટલે કર્મના દલિકે આત્મપ્રદેશને. સ્પશીને તુરત ખરી જાય તે સાયના દષ્ટાંતે. એક લોખંડના ટુકડા પર સોયને ઉભી રાખે ને છોડી દો તે સેય તરત. જ પડી જશે. એવું પૃષ્ટ કર્મ છે. આત્માને એક સમયે કર્મદલિકે સ્પશે, બીજા સમયે વેદાય ને ત્રીજા સમયે તો ખરી પડે ને નાશ પામે, તે કેવળી ભગવંતના કર્મ.
(૨) બદ્ધ કર્મ તે સેયને દેશથી લેઢાના ટુકડા સાથે બાંધી દીધા જેવું છે. જ્યાં સુધી દોરો બાંધે છે. ત્યાં સુધી સેય બંધાયેલી રહે છે. પણ દેરો છોડતાં જ સેય જુદી. થઈ પડી જાય છે, એમ કર્મ પણ આસક્તિ કે મમતાની દેરી વડે બંધાયેલ છે, ત્યાં સુધી જ આત્મા સાથે રહે છે, પણ સંતસમાગમે મમતા દૂર થવાથી, કર્મ પણ દૂર થઈ જાય છે. તે બદ્ધકર્મ, | (૩) નિદ્ધત કમ—લખંડને સોયને અગ્નિમાં તપાવીને લાલચોળ કરીએ તે એકબીજા સાથે વધુ ગાઢપણે જોડાશે, પછી સહેલાઈથી છુટા નહિ પડે, તેમ છતાં તે બંનેને ઠંડા પાડીને બીજા સાધન વડે જુદા પાડી શકાય છે, તેમ કેધાદિ કષાયના અગ્નિથી તપીને ગાઢ કર્મ બંધાય છે, છતાં વિશેષ પ્રકારે તપ, જપ આદિ કરીને તેવા ગાઢ કમને પણ ઉદયમાં આવ્યા પહેલાં ખપાવી શકાય છે, કે તેના સ્થિતિ ને રસ મંદ કરી શકાય છે તેને નિદ્ધત કર્મ કહ્યા છે.
(૪) નિકાચિત કેમ તે લેખંડને સોયને તપાવીને એકરસ કરી દીધા પછી સેય કેઈ હિસાબે જુદા પાડી શકાતી નથી. તે પ્રમાણે જે કર્મ અત્યંત તીવ્ર કષાય પરીણામે બંધાઈને આત્મપ્રદેશે સાથે એકરસ થઈ ગયા છે, તેથી હવે ભગવ્યા વગર દૂર થઈ શક્તા નથી તેને નિકાચિત
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪ ]
[ આગમસાર
કૅમ કહ્યા છે. તે જેમકે સ્મુધક મુનિના જીવે પૂર્વ કાઈ ભવમાં કાઠી માની છાલ એકધારી ઉતારીને પેાતાની આવડતની તીવ્રરસે અનુમેાદના કરી તેા મુનિના ભવમાં આખા શરીરની ચામડી જીવત્તી ઉતરાવવી પડી. આવી એક ધારણા છે. બીજી ધારણા એવી છે કે આવા નિકાચિતકમ પણ જો કે જપતપાદિથી સ`પૂર્ણ પણે ખપાવી શકાતા નથી તેપણુ, તેને મદરસના કરી શકાય છે. તે પ્રભુ મહાવીરના અઢારમા ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવના ભવમાં શય્યાપાલકના કાનમાં ધગધગતુ સીસુ રેડાવી મૃત્યુ પમાડયા, છતાં ૨૭માં મહાવીરસ્વામીના ભવમાં તેવું ગાઢ ક્રમ પણ શૂળની વેદના કાનમાં સહન કરીને ખપી ગયું. કારણ કે ૨૫માં ન દૈનમુનિના ભવમાં ખૂબ તપસ્યા કરવાથી તેવું નિકાચિત બંધાયેલુ કમ પણ મદ રસનું બની ગયું. આમ નિકાચિત કર્માં ખાખત એ માન્યતા પ્રવર્તે છે. તત્ત્વ કેવળીગમ્ય સમજવુ, કારણકે કોઇ આચાય આને નિવ્રુતના ભાંગામાં મૂકે છે.
કેશી સ્વામી કહે છે કે જીવના જેવા મન પરિણામ તેવા શુભાશુભ કર્મને! બંધ પડે, અને તે ક્રમ પ્રમાણે ૮૪ લાખ જીવાયાનીમાં તે જીવ ભમે. કમ રાગ-દ્વેષના પરિણામથી બંધાય છે ને તેના સાધન, મન, વચન ને કાયા (તન) છે, એકેન્દ્રિય પાસે માત્ર કાયા છે, બીજા બે સાધન નથી તે માત્ર એક સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનુ ં જ કમ બાંધી શકે છે. બેઇન્દ્રિય ૨૫ સાગરનું,તેદ્રિ ૫૦ ને ચૌ દ્રિ સેા સાગરનું, અસ ́જ્ઞી પચે દ્રિ૧ હજાર સાગરનુ ઉત્કૃષ્ટ ખાંધી શકે છે, પરંતુ સંજ્ઞી (મનવાળા) પચેન્દ્રિય તેા ઉત્કૃષ્ટ ૭૦ ક્રોડાકોડી સાગરોપમનુ કર્મ બાંધે છે, તેથી સિદ્ધ થાય છે, કે પુણ્યાઈ ચાગે જેને કાયા ઉપરાંત વચન ને મનના સાધના મળ્યા
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું ઉપાંગસૂત્ર-પનવણું સૂત્ર ] [ ર૮૫. છે. તે જે અવળા પ્રવર્તાવે તે વધુ ગાઢા ને લાંબી સ્થિતિ વાળા કર્મો બાંધે, પણ જે સવળા પ્રવર્તાવે તો તેજ સાધન વડે ભવકટ કરી દેવાદિ સદગતિ કે મેક્ષ પણ પામે, તેથી જ મનુષ્યના મનને જ બંધ કે મેક્ષનું કારણ જ્ઞાનીઓએ યથાર્થ કહ્યું છે.
જ્ઞાનાવરણીયાદિ પહેલા ચાર કર્મ કે જે આત્માના જ્ઞાનદર્શનાદિ ગુણાની ઘાત કરે છે, તેને ઘાતિ કર્મ કહ્યા છે. અને પછીના આયુષ્યાદિ ચાર જે શરીર સંબંધી છે, તેને અઘાતિ કર્મ કહ્યા છે.
પછી ૨૪મા પદમાં કર્મબંધના, ૨૫મા પદમાં કર્મ બાંધતી વખતે કેટલા વેદ, ૨૬મા પદમાં કર્મવેદતા નવા. કેટલા બાંધે ને ર૭મા પદમાં કર્મવેદતી વખતે કેટલા વેદે. તેના ભાંગ ૨૪ દંડક પર ઉતારીને આપ્યા છે.
(૨૮) આહારપદ :–બે ઉદ્દેશામાં જીવના આહારની વિચારણા છે. આહાર ૩ પ્રકારના છે (૧) સચેત, (૨) અચેત ને (૩) મિશ્ર.
પહેલા ઉદ્દેશામાં (૧) કણ કે આહાર લે? (૨) આહારની ઈચ્છાવાળા કોણ?(૩) કેટલાકળે કેને આહારની ઈચ્છા થાય? (૪) કયા પુગલોને આહાર કરે, (૫) કેટલા. આત્મપ્રદેશથી આહાર કરે, (૬) કેટલા ભાગ આહાર ગ્રહણ કરે? (૭) બધા પુગલોને આહાર કરે કે નહિ? (૮) આહાર કેવા રૂપે પરિણમે ? (૯) એકેન્દ્રિય જાવ પંચેનિદ્રય શરીરને આહાર ભે? (૧૦) રોમ આહારી છે કે કેવળ આહારી? (૧૧) એજ આહારી છે કે મનોભક્ષી?–એમ - ૧૧ પ્રશ્ન દ્વારા આહારની વિચારણું છે.
બીજા ઉદ્દેશામાં ૧૩ દ્વાર (૧) આહાર, (૨) ભવ્ય,
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬ ]
[ આગમસાર (૩) સંસી, (૪) લેગ્યા, (૫) દષ્ટિ, (૬) સંયત, (૭) કષાય, (૮) જ્ઞાન, (૯) ગ, (૧૦) ઉપગ, (૧૧) વેદ, (૧૨) શરીર, અને (૧૩) પર્યાપ્તિ આશ્રી આહાશ્ક-અનાહારકની વિચારણા છે. એ જ પ્રમાણે રોમ (લેમ) આહાર, (૨) પ્રક્ષેપ (કવળ–કળિયા) આહાર, અને (૩) આજ આહાર કા કયા ને હોય તેનું વિસ્તૃત કથન છે.
આહાર બે પ્રકાર છે –(૧) આભગ નિવર્તિત : અર્થાત ઈચ્છા થાય ત્યારે આહાર લે, અને (૨) અનાગ નિવર્તિત અર્થાત્ ઈચ્છા વિના આહાર લેવો તે આહાર લેવાની ઈચ્છાની જુદી જુદી કાળ મર્યાદા બતાવી છે. ઈચ્છા વિના આહાર તે નિરંતર ગ્રહણ થાય છે.
વર્ણ, રસ, ગંધ, આદિથી યુક્ત અનંતપ્રદેશી ઢંધવાળો અને અસંખ્યાત પ્રદેશી ક્ષેત્રાવગાઢ અને આત્મપ્રદેશો વડે સ્પર્શાવેલા મુદ્દગલો જ આહાર માટે ઉપયેગી થાય છે.
મોઢેથી જે કેળિયા લે તે પ્રક્ષેપ કે કવળાહારી, રૂંવાડાથી લે તે રેમ કે લેમ આહારી, જન્મ સમયે સર્વ આત્મપ્રદેશથી આહાર લે તે ઓજાહારી, અને મનની ઈરછાથી જે તૃપ્ત થઈ જાય તે મનેભક્ષી કહેવાય છે. એકેદ્રિય જીવોને મુખ નથી તેથી કવલાહારને અભાવ છે. પણ માહારી છે. તેવી રીતે વૈક્રિય શરીરવાળા નારકી ને દે પણ માહારી, એજાહારી, છે. વળી દેવો મને ભક્ષી પણ છે. ૩ વિકલે દ્રિય, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ ને મનુષ્યને ઓજ, રોમ અને કવલાહાર છે. નારકી ને દેવે અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં જાહારીજ હોય છે. ર૯ને ૩૦, પદ ઉપગ ને પશ્યતાપદ છે :
ઉપયોગ એ જીવ–આમાને ગુણ કે લક્ષણ છે. આમા
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથુ ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવા સૂત્ર ]
[ ૨૮૭
જ પદાર્થ ના જ્ઞાતાને દૃષ્ટા છે. જે એધમાં માત્ર વત માનકાળાને આધ થાય છે તે ઉપયોગ” છે અને જેમાં ત્રણે કાળના ખાધ થાય છે તે “પશ્યતા” છે. આ બંને પદમાં અનુક્રમે ઉપચાગ ને પશ્યતાના ખચ્ચે ભેદ કર્યા છેઃ-(૧) સાકાર ઉપયેગ તે જ્ઞાન અને (૨) અનાકાર ઉપયાગ તે “દર્શોન” તે રીતે સાકાર ને અનાકાર પશ્યતા. ઉપયાગ ને પશ્યતાની પ્રરૂપણા ૨૪ દડકમાં કરવામાં આવી છે. (૧) સાકાર ઉપયાગ ૮ પ્રકારના છે તે મતિ આદિ પ જ્ઞાન ને ૩ અજ્ઞાન. (૨) નિરાકાર ઉપયાગ ૪ પ્રકારના છે તે ચક્ષુઅચક્ષુ-અવધ ને કેવળદર્શીન કુલ ૧૨ ઉપયાગ છે.
આકાર પશ્યતા છ પ્રકારની તે શ્રુત, અવધિ, મનપ વ ને કેવળજ્ઞાન એમ ૪ જ્ઞાનની અને શ્રુતઅજ્ઞાન ને વિભ'ગજ્ઞાન મળી બે અજ્ઞાનની છે. અનાકાર પશ્યતા ત્રણ દર્શીન-ચક્ષુદન, અવધિદર્શન ને કેવાદર્શનની છે. પશ્યતામાં મતિજ્ઞાન, મતિઅજ્ઞાન, ને અચક્ષુદનને ઉપયોગની જેમ લીધા નથી તેટલા કુક છે.
૨૪ દંડકના જીવામાં કેાને કેટલા ઉપયેગ ને પશ્યતા હાય તે કહ્યુ છે.
સામાન્ય પ્રકારે જોવું તે દર્શીન, ને પછી વિશેષ પ્રકારે જાણવું તેને જ્ઞાન કહ્યું છે. જેમકે કોઈ સ્ત્રીને આવતાં જેવી તે દર્શન અને નજીક આવતાં જાણવી કે આ તા તારા સાકી છે તે જ્ઞાન.
જીવન જ્ઞાન કે એધરૂપી ચેતના વ્યાપારને ઉપયેગ
હ્યો છે.
૨૪ ૪'ડકના જીવાને ૧૨ ઉપયોગમાં કેટલા લાલે તે નીચે પ્રમાણે છે ઃ
-
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮ ]
દડક
ક્રમાંક
૨૪ સમુચ્ચય જીવમાં
૧. નારકી
૧૩ દેવ
૫ એકેન્દ્રિય
નામ
૧ એઇન્દ્રિય ૧ તૈઇન્દ્રિય ૧ ચૌરેન્દ્રિય ૧ તિય ચ પચે'દ્રિય
૧ મનુષ્ય
૨૪
સાકાર
.
[ આગમસાર
અનાકાર કુલ
૪
૩
3
૧
૧
૧
3
૧૨.
*
૩
પ
૫
૧૨
કાળની અપેક્ષાએ છદ્મસ્થ જીવાના ઉપયોગ અ ંત હત સુધી રહે છે અને સર્વાંગ કેવળી ભગવતના એક સમય સુધી જ રહે છે.
(૩૧) સ‘જ્ઞીપદ :– જેમને મન હોય તે સન્ની કહેવાય છે. મન વગરનાને અસની અને મન હેાવા છતાં જે મનથી વિષય ગ્રહણ કરતા નથી તે કેવળીભગવ'તા ને સિદ્ધ ભગવંતા ના સંસી–ના અસંજ્ઞી કહેવાય છે. કેવળી સિવાયના અન્ય મનુષ્યા, નારકી, ભવનપતિ, ને વાણુવ્ય‘તર ઢવાને પચે દ્રિય તિય ચ સ ́જ્ઞી ને અસની બંને પ્રકારના હાય છે. જ્યાતિષી અને વૈમાનિક ધ્રુવે માત્ર સજ્ઞી જ હાય છે, પાંચ એકેન્દ્રિય ને ૩ વિલે'દ્રિય ને સ’મૂર્ણિમ મનુષ્યા ને તિય ́ચ અસંજ્ઞી જ હાય છે. ગČજ તિય ંચ ને
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર-પનવણું સૂત્ર ] [ ર૮૯ મનુષ્ય સંજ્ઞી હોય છે. સિદ્ધ ભગવતેને અશરીરી હેવાથી દ્રવ્ય મન હોતું નથી તેથી સંજ્ઞી છે, અને સર્વજ્ઞ હેવાથી અસંજ્ઞી છે. કેવળી ભગતેને દ્રવ્ય મન હોવા છતાં હવે મનને વ્યાપાર નથી. કેવળજ્ઞાનથી બધુ જાણે છે અને કેવળદર્શનથી દેખે છે તેથી સંસી નેઅસંજ્ઞી કહ્યા છે.
(૩૨) સંયત પદ :- આ પદમાં (૧) સંયત તે સર્વવિરતિ પંચમહાવ્રતધારી સાધુ, (૨) અસંયત તે અતિ (૩) સંયતાસંયત તે દેશવિરતિ શ્રાવક અને (૪) સંયત, ને અસંયત, સંયતા સંયત તે સિદ્ધ ભગવંત એમ સંયતના ૪ પ્રકારે જ વિષે પ્રરૂપણા છે.
નારકી, એકેન્દ્રિયથી લઈને રેન્દ્રિય સુધીના છે, સંમૂર્ણિમ તિર્યંચ ને મનુષ્ય, જુગલિયા, ભવનપતિ, વાણવ્યંતર, જોતિષી અને વૈમાનિક એમ બધા દે અસંયત હોય છે. પંચેદ્રિય તિર્યંચ અસંયત અને સંયતાસંયત હેય. છે, અને મનુષ્યમાં પ્રથમના ત્રણ પ્રકાર હોય છે. | (૩૩) અવધિ પદ :- પાંચ ઇંદ્રિય અને મનની સહાયતા વિના રૂપ પદાર્થોનું જે જ્ઞાન થાય છે તેને
અવધિજ્ઞાન” કહે છે. તેના બે ભેદ છે (૧) ભવ પ્રત્યાયિક કે ઔપપાતિક જે દે ને નારકીને ઉપપાત (જન્મ) થતાં જ નિયમો હોય છે, અને (૨) ક્ષાયોપથમિક જે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમ વડે પંચંદ્રિય ગર્ભજ મનુષ્ય અને તિર્યંચને લબ્ધિરૂપે થાય છે. તેનું ૧૦ દ્વાર (૧) ભેદ, (૨) વિષય, (૩) સંઠાણ (સંસ્થાન) (૪) આત્યંતર અને
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦].
[ આગમસાર બાહ્ય (૫) દેશ થકી અને સર્વ થકી (૬) અનુગામી, (૭) હાયમાન (ઘટવું) ને વર્ધમાન (વધવું), (૮) અવસ્થિત, (૯) પ્રતિપાતી ને (૧૦) અપ્રતિપાતિ આવ્યા પછી ન જાય તે. એમ દશ પ્રકારે વિસ્તૃત નિરૂપણ છે–
તીર્થકરેને નિયમા જન્મથી જ અવધિજ્ઞાન હોય છે.
થયા પછી જીવનપર્યત રહે તે અવસ્થિત (સ્થિર ) ને અપ્રતિપાતિ તે દેવને નાણકીને હોય, ને છેડો કાળ રહે તે અનવસ્થિત ને આવ્યા પછી ચાલ્યું જાય તે પ્રતિપાતિ, મનુષ્ય ને તિર્યંચને અવસ્થિત-અનવસ્થિત. પ્રતિપાતિ ને અપ્રતિપાતિ એમ દરેક પ્રકારનું હોય.
(૩૪) પ્રવિચારણું (પરિચારણું) પદ:- આને અર્થ કામભેગે છે. તેને દ્વારથી (૧) અનંતર આહાર દ્વાર, (૨) આભેગ–અનાભોગ આહાર, (૩) આહારના પુદ્ગલેને જાણતા-દેખતાં, ન જાણતા-ન દેખતા ગ્રહણ કરવાને દ્વાર, (૪) અધ્યવસાય દ્વાર, (૫) સમ્યકત્વ અભિગમ દ્વાર, (૬) પરિચારનું દ્વાર અને (૭) પરિચારણાને અલ્પ બહુવ એમ ૨૪ દંડક આશ્રી વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. મુખ્યત્વે પરિચારણા કને, ક્યારે, કેવા પ્રકારે હોય તેને ૨૪ દંડક આશ્રી વિચાર છે.
આહાર બે પ્રકારના (૧) આભગ નિવર્તિત અને (૨) અનાભોગ નિવર્તિત. પાંચ એકેન્દ્રિયમાં અનાગ નિવર્તિત અને બાકીના ૧૯ દંડકમાં બંને પ્રકારને હેય.
અધ્યવસાય બે પ્રકારના (૧) પ્રશસ્ત ને (૨) અપ્રશસ્ત – બધા સંસારી જીવોમાં બંને પ્રકારના હોય. પાંચ સ્થાવર
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવણુ સત્ર ] [ ર૯૧ મિથ્યાત્વી ને ત્રણ વિકેન્દ્રિય સમકિતિ અને મિથ્યાત્વી હોય અને બાકીના ૧૬ દંડકના જીનાં સમ્યકત્વ, મિથ્યાત્વ અને મિશ્ર એમ ત્રણે પ્રકાર હોય, પછી દેવેની પરિચારણાનું કથન ને અબદુત્વ છે.
(૩૫) વેદના પદ - ૨૪ દંડકના જી અનેક પ્રકારની વેદના ભગવે છે. તેના છ પ્રકાર કહ્યા છે – (૧) ઠંડી, ગરમી, ને શીતાણ કહેતા ઠંડીગરમી, કે ટાઢતડકે, (૨) દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી, (૩) શારીરીક, માનસિક, ને ઉભયથી, (૪) શાતા, અશાતા, અને શાતા અશાતાથી ભેગવે, (૫) સુખ, દુઃખ, અને સુખદુઃખ ભગવે, અને (૬) ઉદીરણીજન્ય (આભુપગમિકી) તે લોચ, તપ, પાદવિહાર આદિ સ્વરછાએ કરીને, સ્વાધીનપણે ભોગવે, અને (૨) ઉદયજન્ય (પકૃમિકી) તે બીમારી આવવાથી કર્મના ઉદયના લીધે ભગવતી પડે તે પરાધીનતાથી ભોગવે, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને મનુષ્યમાં આ બંને પ્રકારની વેદના હોય અને બાકીના દેવ નારકાદિ ૨૨ દંડકમાં એક માત્ર ઉદયજન્ય વેદના જ હોય. કારણ કે તે જ સ્વાધીનપણે જપતપાદિ કે વ્રત પચ્ચકખાણ કરી શકતા નથી. (૭) વેદના બે પ્રકારે (૧) નિદા ને (૨) અનિદા, સંજ્ઞી નિદા દે, અને અસંસી અનિદા વેદના વેદે, વળી અમારી સમ્યષ્ટિ નિદા વેદના વેદે છે અર્થાત્ વિવેકપૂર્વક સમભાવે વેદે, અને માયી મિથ્યાદષ્ટિ અનિદા વેદના વેદ અર્થાત્ વિવેકહીન પણે વેદે. સંજ્ઞી પૂવે કરેલા કર્મોનો પશ્ચાતાપ કરે ને તેના લીધે આ વેદના આવી છે તેમ સમજે એટલે વિવેકી, અને અસંસી માયી મિથ્યાષ્ટિ હોવાથી તે પશ્ચાતાપ ન કરે એટલે વિવેકહીન.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨ ]
[ આગમસર
=.
નાકીઓને નિરતર ક્ષેત્રાદિ ૧૦ પ્રકારની વેદના છે, પણ તીથંકરના પાંચે કલ્યાણક વખતે સાતા ભાગવે છે, ઉપરાંત પૂર્વ ભવના સંબંધી દેવ મળવા આવે ત્યારે તેના વચનાથી તેમજ તેના સ્પર્શથી શાતા અનુભવે છે. દેવાને સામાન્યપણે શાતા હૈાય છે, પણ ચવન કાળે અશાતા વેઢે છે, અને પેાતાની ઋદ્ધિનુ સુખ ભાગવતાં અન્યની ઋદ્ધિ જોઈ મળે છે તેથી અશાતા વેદે, એટલે શાતા—અશાતા સાથે ભેગવે. (૩૬) સમુદ્દાત પદ :– આ શબ્દ સમ્ + ઉદ્ + ઘાત એમ ૩ શબ્દોના અનેલ છે. સમગ્ર એકસાથે, ઉદ્ પ્રબળતાથી, અને ઘાત = હવું અર્થાત્ ક પુગળાને ખેરવી નાખવા, એટલે કે નિર્જરા કરવી, તે “ સમુધ્ધાત’ છે. જ્યારે આત્માના ઐકયભાવ બીજા ભાવાને છેાડીને એકમાત્ર વેદનીયમાંજ તીવ્રપણે એકાગ્ર થાય છે, ત્યારે કર્મ પુદ્દગલાની પ્રબળપણે ઘાત – નિર્જરા થાય તે વેદનાદિ સમુદ્દાતામાં પરિણમે છે, તે બહુ વેદનીયાદિ કર્મ જે કાળાંતરે ઉદયમાં આવવા ચાગ્ય હતા, અર્થાત્ જેની સ્થિતિ હજી પાકી નથી, તેવા કર્મીની ઉદીરણા કરીને, આક્ખીને ઉદયમાં લાવી, આત્મપ્રદેશે વળગાડી, ભેાગવી લઈ નિરા કરી નાખે – એકસાથે ખખેરી નાખે તેને સમુદ્દાત કહી છે. તે ક્રિયા સાત પ્રકારની છેઃ- (૧) વેદના, (૨) કષાય, (૩) મરણુ અથવા મારણાન્તિક, (૪) વૈક્રિય, (૫) તેજસ, (૬) આહારક અને (૭) કેવલ સમુદ્દાત. તેની ગાથા :“ વેયણ કસાય મરણે, વેન્વિય તેયએ ય આહારે કેવીલએ ચેવ ભવે, જીવ મણુસ્સાણ સરો વાઙા
-
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું ઉપાંગસુત્ર-પનવણું સૂત્ર ] [ ર૯૩ પૂર્વસંચિત કર્મોનું આત્મપ્રદેશથી ખરી જવું તેને નિરા” કહી છે, કઈ સમુદ્રઘાતથી ક્યા કર્મની નિર્જરા થાય છે તે કહ્યું છે - (૧) વેદના સમુદ્દઘાતથી વેદનીય કર્મની, (૨) કષાય સમુદ્રઘાતથી કષાય ચારિત્ર મોહનીય કર્મની, (૩) મારણાંતિક સમુદ્દઘાતથી, અંતમુહૂર્ત માત્ર શેષ આયુષ્ય કર્મની, (૪) વૈકિય સમુદઘાત વૈકિય નામકર્મની, (૫) તેજસ સમુદ્રઘાત્ તેજસ શરીર નામ કર્મની, (૬) આહારક સમુદ્રઘાત આહારક શરીર નામકર્મની અને કેવલિ સમુદ્દઘાત શાતા – અશાતા વેદનીયકર્મની, શુભાશુભ ન મ કર્મની, અને ઊચ્ચ – નીચ ગોત્રકર્મની નિર્જરા કરે છે, આ ત્રણે અઘાતિ કર્મોની સ્થિતિ આયુષ્ય કર્મની સ્થિતિ કરતાં વધુ હોય, ત્યારે આયુષ્યકર્મની સ્થિતિની બરાબર કરવા કેવલિભગવંત આ સમુદઘાત કરે છે. જેથી આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં સર્વથા કર્મમુક્ત બની સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત પરમાતમાં થઈ શકે. આને સમય માત્ર આઠ સમયને કહ્યો છે અને એક જ વાર થશે. જે કેવલિભગવંતના આયુષ્ય કર્મ સિવાયના બાકીના ૩ ઘાતિકર્મોની સ્થિતિ આયુષકર્મ બરાબર હોય છે, તેમને આ સમુદ્દઘાત કરવી પડતી નથી.
નારકીમાં પ્રથમની , તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય અને દેવામાં પહેલી ૫, વાયુકાય સિવાયના ૪ એ કેદ્રિયથી ચારેદ્રિય જ માં પહેલી ૩, વાયુકામાં પહેલી ૪ અને મનુષ્યમાં સાતે સમુદ્રઘાત હોય છે.
કઈ સમુદઘાત કયા જીવો કેટલીવાર કરશે અને તેને અલ્પબહુ કહ્યો છે.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪ ]
[ આગમસાર (૫) જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ-પાંચમુ ઉપાંગસૂત્ર
પાંચમા અંગસૂત્ર શ્રી ભગવતી સૂત્રનું આ ઉપાંગ છે. આમાં એક અધ્યયન, ૭ વક્ષસ્કાર તથા ૪૧૪૬ મૂળપાઠનું ગાથા પ્રમાણ હાલ છે, ૧૭૮ ગદ્યસૂત્ર અને પર પદ્યસૂત્ર છે. શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં દ્વીપ સમુદ્રાદિનું સંક્ષેપ કથન છે. તેની યથાર્થ સમજ પડે તે માટે આ ઉપાંગની રચના કરવામાં આવી છે. વક્ષસ્કાર એટલે પ્રકરણ સમજવું. ' પ્રથમ વક્ષસ્કાર :- મંગલાચરણમાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર છે. પછી જબુદ્વીપનું અને જબુદ્વીપમાં આવેલા ભરતાદિ ક્ષેત્રે વૈતાઢયાદિ પર્વતે, પદ્મવરદિકાઓનું, તમિસ્ત્ર ગુફાનું, વિદ્યાધર શ્રેણિયાનું, ભરતકુટ અને ઋષભકુટ આદિનું વર્ણન છે,
બીજો વક્ષસ્કાર :- કાળનું નિરૂપણ છે, કાળચકના અવસર્પિણ અને ઉત્સર્પિણ એમ બે ભેદ કહ્યા છે, અવસર્પિણીના છ આર (૧) સુષમાસુષમા જેમાં એકાંતે અતિ સુખ હોય તે ૪ ક્રોડાકોડી સાગરોપમને છે, (૨) સુષમાં જેમાં સુખ હોય તે ૩ ક્રોડાકોડી સાગરોપમનો છે. (૩) સુષમા દુષમાં જેમાં સુખ ઘણુ ને દુઃખ અપ તે ૨ કોડાકેડી સાગરોપમનો છે, (૪) દુષમા સુષમા જેમાં દુઃખ વધુ ને સુખ થેડું તે ૧ ક્રોડાકેડી સાગરોપમ ઉણુ (ઓછા) ૪૨૦૦૦ વર્ષને છે, (૫) દુષમા જેમાં દુઃખ હોય અને (૬) દુષમા. દુષમા જેમાં અતિ દુઃખ હોય તે દરેક ૨૧, ૨૧ હજાર વર્ષના છે, આમ કુલ ૧૦ ક્રેડાડી સાગરોપમનું અર્ધકાળચકે થાય છે, ઉત્સર્પિણના પણ છ આરા તેથી ઉલટા. સમજવા, કાળના માપ નીચે પ્રમાણે બતાવ્યા છે :
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું ઉપાંગસૂત્ર-જબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ] [ રેલ્પ
૧ સમય=કાળનો અવિભાજ્ય અંશ જશે. અસંખ્યાત સમય= આવલિકા ૨૫૬ આવલિકા=૧ કુલ્લક ભવ ૧ કુ. ભવ=૧ શ્વાસોચ્છવાસ.
૧ શ્વાસોચ્છવાસ=૭ પ્રાણુ ૭ પ્રાણ =૧ સ્તક ૭ ઑક =૧ લવ ૩૮ લવ =૧ ઘડી ૨ ઘડી =૩૭૭૩ પ્રાણ
=૬૫૫૩૬ સુ. ભવ =૧ ૬૭,૭૭૨૧૬ આવલિકા ૨ ઘડી=૧ મુહૂર્ત=૪૮ મિનિટ, ૩૦ મુહૂર્ત=૧ અહેરાત્રી ૧૫ અહોરાત્રી૧ પક્ષ (પખવાડીઉ) ૩૦ ) =૧ માસ ૨ માસ =૧ ઋતુ ૩ ઋતુ –૧ અયન ૨ અયન =૧ વર્ષ=૧૨ માસ ૮૪ લાખ વર્ષ=૧ પૂર્વાગ ૮૪ લાખ પૂર્વાગ=૧ પૂર્વ ૮૪ લાખ પૂર્વ=૧ ત્રુટિતાંગ ૮૪ લાખ ત્રુટિતાંગ=૧ ત્રુટિત
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ ]
[ આગમસાર આ પ્રમાણે અડાંગ, અડ, અવવાંગ, અવવ, હહકાંગ, હહૂક, ઉત્પલાંગ, ઉત્પલથી લઈને શીર્ષપ્રહેલિકાંગ, શીર્ષ પ્રહેલિકા જે છેલ્લી ૧૯૪ અંકની સંખ્યા છે, ત્યાં સુધી ઉત્તરોત્તર ૮૪ લાખ ગણું સમજવું આ ૧૯૪ અંક સુધીની સંખ્યાને “સંખ્યાત” કાળ કહેલ છે. તેનાથી એક વધે એટલે અસંખ્યાત કાળ કહેવાય જેની ગણના પાપમને સાગરોપમ ના માપથી થાય છે. પછી જે અંતરહિત કાળરાશી છે તેને “અનંત કાળ” કહેવાય છે,
કાળચક રથના પૈડા સમાન અને હાલના ઘડીયાળના ડાયલ સમાન છે. તેમાં ૧૨ થી ૬ વાગ્યા સુધીને જે ઉતરતે ભાગ છે, તેને અવસર્પિણી કાળ અને ૬ થી ૧૨ સુધીને ચડતે ભાગ ઉત્સર્પિણી કાળ કહ્યો છે. અવસર્પિણી કાળમાં દરેક આરે પર્યાયે આયુષ્ય, દેહમાન, આદિ ઘટતા જાય તે પહેલા આરામાં આયુષ્ય ૩ પાઁપમનું, દેહમાન ૩ ગાઉનું, બીજા આરામાં ૨ પલ્ય, ને ૨ ગાઉના, ત્રીજા આશમાં ૧ પલ્ય ને ૧ ગાઉ અને ઉતરતાં ત્રીજા આરે આયુષ્ય કેડપૂર્વ પૂર્વનું ને દેહમાન ૫૦૦ ધનુષ્યનું. ચોથા આરામાં ક્રેડ પૂર્વનું ને ઉતરતા આરે બસે વર્ષમાં ઉણુ ને દેહમાન સાત હાથનું. પાંચમાં આરામાં ઉત્કૃષ્ટ સે વર્ષથી અધિકને જઘન્ય ૧ અંતમુહૂર્તનું આયુષ્ય અને દેહમાન ૭ હાથનું ને છઠ્ઠા આરામાં આયુષ્ય ૨૦ વર્ષનું ને ઉતરતા આરે ૧૬ વર્ષનું અને દેહમાન ૨ હાથનું અને ઉતરતા આરે મૂઢા હાથનું કહ્યું છે. ભાવમાં પણ હીનતા વધતી જાય. તેથી ઉલટુ ઉત્સર્પિણીમાં સમજવું. અવ. ના પહેલા ૩ આરા. ને ઉ. ના છેલ્લા ૩ આરામાં જુÍલયા જ હોય. તેની બધી જરૂરીયાત દશ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષ પુરી પાડે.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું ઉપાંગસૂત્ર-જબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ] [ ર૯૭ તે સમયના જુગલિક પુરૂષ, સ્ત્રીઓ, તેમના આહાર, જીવન આદિનું કથન છે. ત્રીજા આરાના અંતભાગમાં ૧૫ કુલકર થયા, તેમના નામ, નીતિ, આદિનું કથન છે. છેલ્લા નાભિ કુલકરની પત્ની મરૂદેવીના કુખે ભગવાન ઋષભદેવપ્રથમ તીર્થકરને જન્મ થયે તેમનું ચરિત્ર છે. તેમજ ભરત ચકવતી થયા. ચોથા આરામાં બીજા ૨૩ તીર્થકર, ૧૧ ચક્રવતી ૯ બળદેવ અને ૯ વાસુદેવ થયા તેમના નામ આદિનું કથન છે.
જુગલિયા નિયમ આયુષ્યના અંતભાગે એક પુત્ર ને પુત્રીના જોડાને જન્મ દે છે ને પછી થોડા દિવસે મૃત્યુ પામે છે, તે જેડી વળી જુગલિક તરીકે પતી-પત્ની રૂપે રહે છે, તે કેટલામે દિવસે પ્રસવ પછી મૃત્યુ પામે, કેવી રીતે મૃત્યુ પામે-મૃત્યુ વખતે એકને બગાસુ આવે ને બીજાને છીંક આવે ને તરત મૃત્યુ પામે – નિયમા તેમનું જેટલું આયુષ્ય હોય તેટલું અથવા તેનાથી થોડા આયુષ્યવાળા દેવ થાય વિ. કથન છે.
આ સૂત્રોમાં પ્રભુ ઋષભદેવના દૃષ્ટાંતે ને ઉવવાઈ સૂરામાં ચરમ તીર્થકર મહાવીર સ્વામીના દષ્ટાંતે કહ્યું છે કે તીર્થકર ભગવાને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળને ભાવથી કેઈપણ પ્રકારને પ્રતિબંધ (મમત્વ કે રાગભાવ) હોતો નથી, તેથી જ તીર્થકર વીતરાગ” કહેવાય છે. આ વિશિષ્ઠ બીરૂદ સર્વ ધર્મસંસ્થાપકમાં માત્ર તીર્થકરોને જ આપવામાં આવ્યું છે. વીતરાગ ભગવાન એટલે જૈન તીર્થકર ભગવંત એમ લેક વ્યવહાર તેથી થઈ ગયા છે.
ત્રીજા વક્ષસ્કારમાં ભરત ચક્રવતીનું વિસ્તૃત ચરિત્ર છે. તેમના ચકરનની આયુધશાળામાં ઉપત્તિનું, છ ખંડ
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૯૮ ]
[ આગમસાર કેવી રીતે જીત્યા તેનું , તમિસ્ત્ર ગુફાના દ્વારનું, તેના અંધકારનું ને તેને કેવી રીતે પાર કરી તેનું ઋષભકુટ પર્વતની ભીંત પર ચકવતીના અનેક નામનું, ને અગાઉનાચકવતીનું નામ ભૂંસીને પોતાનું નામ લખવું પડયું તેથી ભારતનું આ યુગના પહેલા થકવતી થવાનું અભિમાન ગળી જવાનું, છ ખંડ સાધીને વિનીતા રાજધાનીમાં પાછા ફર્યાનું, રાજ્યાભિષેકનું, અરિસાભુવનમાં અલંકારોથી વિભુષિત થતી વખતે હાથની આંગળીમાંથી વીંટી સરી પડતા, આંગળી અડવી લાગી. તેથી શણગારની ને શરીર શોભાની અનિત્યતા સમજાતાં “અનિત્ય ભાવના ભાવતાં થયેલા કેવળજ્ઞાનનું, તેજ વખતે સર્વ અલંકારો તજી પંચમુષ્ટિ લેચનું, અને અંતે અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર નિર્વાણ પામ્યા તેનું કથન છે.
ચેથા વક્ષસ્કારમાં –ગુલ્લ હિમવંત, વૈતાઢય આદિ પર્વતેનું, પવસરોવરનું, ગંગા, સિંધુ આદિ નદીઓનું, હેમવંત યાવત્ ઐરાવત આદિ (ક્ષેત્રનું, જંબુવૃક્ષનું મહાપાદિ સરોવરનું, વિસ્તૃત કથન છે.
જંબુદ્વીપના મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ૩૨, ધાતકીખંડને પુરાધના બબ્બે મહાવિદેહ ક્ષેત્રોના ૬૪, ૬૪, મળી કુલ ૧૬. વિજય છે, ને પાંચ ભરત ને પાંચ ઈરવત ક્ષેત્ર મળી કુલ ૧૭૦ ક્ષેત્ર થાય છે. આ દરેક ક્ષેત્રમાં તીર્થકર ભગવાન જન્મ ધારણ કરે છે. ૫ મહાવિદેહ, ૫ ભરત ને ૫ ઈરવત મળી કુલ ૧૫ કર્મભૂમિ છે, તેના આ ૧૭૦ ક્ષેત્ર છે. તે અપેક્ષાએ એકીસમયે જે દરેક ક્ષેત્રમાં તીર્થકર થાય તે ઉત્કૃષ્ટા ૧૭૦ થાય જે બીજા તીર્થકર અજીતનાથ ભગવાનના સમયમાં થયા હતા. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સદાકાળ ચોથા
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું ઉપાંગસૂત્ર-જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ] [ ર૯આના ભાવ છે; તેથી સદાકાળ તીર્થકર હોય, પણ ભરત ને ઈરવત ક્ષેત્રોમાં છ આરા છે ને અવસર્પિણીને ત્રીજા ચોથા આરા સિવાય તીર્થકર ન થાય તે અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટા ૧૬૦ તીર્થકર થાય. ને જઘન્ય ૨૦ તીર્થકર તો સદાકાળ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં હોય જ. જંબુદ્વીપમાં એક સમયે ઉત્કૃષ્ટા ૩૪ – મહાવિદેહ ક્ષેત્રની ૩૨ વિજય ને ૧ ભરત ને ૧રવત ક્ષેત્રમાં મળી ૩૪ તીર્થકર હાય વગેરે કથન છે.
પાંચમા વક્ષસ્કારમાં :–જિનેશ્વરના જન્માભિષેકનું વર્ણન છે. તીર્થકરને જન્મત્સવ-જન્મકલ્યાણક મનાવવા. દિશા–વિદિશામાંથી ૫૬ દિ (દિશા) કુમારીકાઓ આવે છે, અને પ્રસુતિ સમયે નાભિનાળ કાપે છે, તેલચોળી સ્નાન કરાવે છે, રક્ષાપોટલી બાંધીને ઢોલ વગાડે છે, પછી આશિવચન આપી મધુરા ગીતે ગાઈ નૃત્ય કરે છે. પછી શકેન્દ્ર સપરિવાર આવે છે, અને બાળ પ્રભુને અભિષેક માટે મેરૂપર્વતના પાંડુક વનમાં આવેલી અભિષેક શીલા પર લઈ જાય છે, પછી ઈશાનેદ્રાદિ બધા કુલ ૬૪–ઇદ્રો આવે છે ને તીર્થોદકથી અભિષેક કરીને પછી તીર્થકરની માતા પાસે પાછા મુકી જાય છે ત્યારે દિવ્ય વસ્ત્રની જોડી અને કુંડલ જોડી આપીને હિરણ્ય (ચાંદી) સુવર્ણ રત્નાદિથી શકેન્દ્રના આદેશથી વૈશ્રમણ દેવ તેમના નિવાસસ્થાનને ભરી દે છે. જન્મ સમયે શકેન્દ્ર “નમેન્થર્ણ”ને પાઠ ભણી પ્રભુની સ્તુતિ કરે છે, નમસ્કાર કરે છે. પહેલા ને બીજા નત્થણેને આ પાઠ સૂત્રમાં આપ્યો છે. તેથી નમેલ્થણુંના પાઠને “શકસ્તવ” કહે છે.
છઠ્ઠી વક્ષસ્કારમાં :- જબુદ્વીપના પ્રદેશના લવણ સમુદ્ર સાથેના સ્પર્શનું, જીના જન્મનું, ભરત, ઈ વત,
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦ ]
[ આગમસાર હેમવત, હિરણ્યવત, હરિવાસ, રમ્યાસ અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રાનુ', તેમના પ્રમાણુનું, વર્ષધર, વક્ષસ્કાર, વૈતાઢયાદિ પવ તાનું, માગધ, વરદામ ને પ્રભાસ તીર્થોનું, વિદ્યાધરની શ્રેણિઓનું, ચક્રવતી ના વિજય, રાજધાનીએ, તમિરુગુફા, ખંડપ્રપાત ગુફા ને નદી-મહાનદીઓનું વિસ્તારથી વર્ણન છે.
સાતમા વક્ષસ્કારમાં :–જ્યાતિષી દેવાનું વર્ણન છે. એ ચંદ્ર, એ સૂર્ય, ૫૬ નક્ષત્ર, ૧૭૬ મહાગ્રહી, જ‘બુઢીપમાં પ્રકાશ કરે છે. ચંદ્ર ને સૂના માંડલાની સંખ્યાનું, ગતિનું, દિવસ અને રાત્રિના માનનું, પૃથ્વીથી દૂરપણાનું, સૂના આતાપના ક્ષેત્રનુ’, નક્ષત્રમંડલનું, વૈકિય શક્તિનું, સ્થિતિનુ, તેમના વિમાનને વહન કરનાર દેવાનુ, પાંચ પ્રકારના સંવ
સરે તે નક્ષત્ર, યુગ, પ્રમાણ, લક્ષણ તથા શનૈશ્વરનું, તેના ભેદાનુ વર્ણન છે. પ્રત્યેક સંવત્સર (વ)ના ૧૨ મહિના હાય છે. તેના લૌકિક ને લેાકેાત્તર નામ આપ્યા છે. એક મહિનાના બે પક્ષ (પખવાડીઉ), એક પક્ષના ૧૫ દિવસ, તથા ૧પ રાત્રિ, તથા આ પંદર તિથિયાના નામ, માસ, પક્ષ, કરણ, ચાંગ, નક્ષત્ર, પારસી પ્રમાણ આઢિનુ કથન છે. વિસ્તાર માટે સૂર્ય ને ચ'દ્ર પ્રજ્ઞપ્તિ ને ભગવતીસૂત્ર જોવાનુ કહ્યુ છે.
જબૂદ્રીપમાં જઘન્ય-ઉત્કૃષ્ટ તીથંકર, ચક્રવતી, બળદેવ, વાસુદેવ, તેમના નિધિ, નિધિઓના પરિભાગ, પંચદ્રિયરત્ના, તેના પરિભાગ, એકેન્દ્રિય ૭ રત્ના, જબુદ્વીપના આયામ, વિષ્ઠ'ભ, પરિધિ, ઊંચાઈ, પૂર્ણ પરિમાણુ, શાશ્વત—અશાશ્વત કથનની અપેક્ષાએ જ બુદ્વીપમાં પાંચ એકેન્દ્રિયમાં અનંતવાર ઉપજવું, જંબુદ્રીપના નામનું કારણુ વિ.નું વિસ્તૃત નિરૂપણ છે.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમું ઉપાંગસૂત્ર-જબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ] [ ૩૦૧. - જંબુદ્વીપ એક લાખ જનને લબે પહેળે થાળી જેમ ગોળાકારમાં છે. ૩૧૬૨૨૭ એજન, ૩ ગાઉ, ૧૨૮ ધનુષ ને ૧ આંગળ પરિધિ (વ્યાસ)વાળે છે. અગામિની સલીલાવતી વિજય આશ્રી ૧૦૦૦ એજન ઊંડો છે, ને મેરૂપર્વત પણ ૧૦૦૦ જન જમીનમાં ઊડે છે તે આશ્રી, ને ૯૯ હજાર ને થોડા (૪૦) વધુ યોજન ઊચો છે તે મેરૂપર્વતની ઊંચાઈ આશ્રી, ને તેની ઉપર ૪૦ જનની ગુલિકા છે તે આશ્રી દ્રય અપેક્ષાએ શાશ્વત છે. વદિ અપેક્ષાએ અશાશ્વત છે ને પૃથ્વીમય છે, પાણીમય છે, જીવમય છે અને પુદગલમય પણ છે. તેમાં જમ્મુ (જાંબુડા)ના વૃક્ષે ઘણું છે ને જખુસુદન નામના રોના વૃક્ષે છે. તેથી તેને જંબુદ્વિીપ કહ્યો છે. તેનો માલિક અનાધૃત નામે મહાઋદ્ધિવત દેવ છે, એમ પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ મિથિલા નગરીની સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકાની પરિષદમાં પિતાના. શ્રીમુખે ફરમાવ્યું છે.
સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન તથા સાતમી નરકની પાંચે કુબમાં વચમાં આવેલી “પરમાવતુંસક” કુંભી, તે બંનેનું ક્ષેત્રફળ પણ એક લાખ યેાજન લાંબુ પહોળું જબુદ્વીપની. જેમ છે. તેથી એમ સિદ્ધ થયું કે પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં જે વચમાં છે તે ઊર્વ (દેવ)લોકનું સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાન, તિરછલોકની મધ્યમાં રહેલ જંબુદ્વીપ ને અધોલકની સાતમી નરકની પાંચ કુંભમાં વચમાં રહેલી પરમાવતુંસક કુંભી એકસરખા ક્ષેત્રવાળા છે.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨ ]
[ આગમસાર (૬-૭) સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ અને ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ : - સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ અને ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ અનુક્રમે ૬ઠું અને ૭મું ઉપાંગ છે, તે બંને જ્ઞાતાસૂત્રના ઉપાંગ છે. તે બંનેમાં અકેક અધ્યયન, ૨૦, ૨૦ પ્રાભૃત અને પ્રાપ્ત મૂળ પાઠ ૨૨૦૦ ગાથા પ્રમાણ છે. ગદ્યસૂત્ર ૧૦૮ અને પદ્યગાથા ૧૦૩ છે. ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિમાં તિષ્ક ચક્રનું વર્ણન અને મંગલાચરણરૂપે જે ૧૮ ગાથા આપી છે તે વધુ છે, બાકી - બંને પ્રાયઃ સમાન છે.
- જર્મન વિદ્વાને અને બીજા પાશ્ચાત્ય વિચારકે આ બંને સૂત્રોને તેમાં આપેલા ગણિત, તિષ્ક વિજ્ઞાન, - ભૂગોળ તથા ખગોળને બહુ મહત્વપૂર્ણ માને છે. ડો. શુબ્રિગે
જર્મનીની હેમબર્ગ યુનિવર્સિટીમાં ભાષણ કરતાં કહ્યું છે કે .“ He who has a thourough Knowledge of the structure of the world cannot but admire the inward logic and harmony of jain ideas. Hand in hand with the refined cosmographical ideas goes a high standard of astronomy and mathematics. A history of Indian astronomy is inconcevable without the famous “ Surya Pragnapti " 24.91c જેન વિચારકે એ જે તર્કયુક્ત સુસખ્ખત સિદઘાંતોને રજુ ર્યા છે તે અર્વાચીન વૈજ્ઞાનિકોની દષ્ટિથી પણ અમૂલ્ય અને મહત્વપૂર્ણ પૂરવાર થયા છે. વિશ્વરચનાના સિધ્ધાંતની સાથે સાથે તેમાં ઉચ્ચકોટીનું ગણિત અને જ્યોતિષ્ક વિજ્ઞાન પણ છે. સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિમાં આ બંને વિષયો પર ખૂબ ઊંડાણથી વિચાર્યું છે, તેથી ભારતીય જ્યોતિષ શાસ્ત્રને ઈતિહાસ -સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિને ઉલેખ કર્યા વિના અધૂરો ગણાશે.”
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬-૭) સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ અને ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ ] [ ૩૦૩ | બેવરે ઈ. સ. ૧૮૬૮માં સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ પર નિબંધ લખેલ છે અને ડે. વિન્ટર અને ડે. થિબોને પણ આ શાસ્ત્રોને બહુ મહત્વના માન્યા છે. પહેલો પ્રાભત : આના ૮ પ્રતિપ્રાભત છે. તેમાં પહેલાને આઠમામાં મંડલના પ્રમાણે બતાવ્યા છે, બીજા અને સાતમા માં મંડલના સંસ્થાન, ત્રીજામાં મંડલના ક્ષેત્ર, ચોથામાં સૂર્યચંદ્રાદિ તિષીના અંતર, પાંચમામાં દ્વીપાદિમાં
તિષીની ગતિ ને અંતર, છઠ્ઠામાં રાતદિવસને ક્ષેત્રસ્પર્શ કહ્યો છે.
ગૌતમસ્વામીએ પ્રશ્ન પૂછતાં પ્રભુ મહાવીરે કહ્યું કે “દિવસ અને રાત્રિના થઈને કુલ ૩૦ મુહૂર્ત હોય છે. મુહૂર્ત બે ઘડી અર્થાત્ ૪૮ મીનિટને થાય છે. નક્ષત્રમાસ, સૂર્યમાસ, ચંદ્રમાસ અને ઋતુમાસના મુહૂર્તોમાં વધઘટ થવાનું કારણ બતાવ્યું છે. પહેલાથી છેલ્લા અને છેલલાથી પહેલા મંડલ સુધીની સૂર્યની ગતિને સમય બતાવતાં સિધ્ધ કર્યું કે અંતિમ મંડલમાં સૂર્યની એકવાર અને બાકીના મંડલેમાં બે વાર ગતિ થાય છે.
બીજા પ્રાભૂતના ૩ પ્રતિપ્રાભત છે. તેમાં પહેલામાં તિછી ગતિનું પ્રમાણ છે, બીજામાં સૂર્યનું મંડલ સંક્રમણ કેવી રીતે થાય છે તે કહ્યું છે, અને ત્રીજામાં ૧ મુહૂર્તમાં ગતિનું પ્રમાણ છે.
સૂર્યના ઉદય અને અસ્તનું વર્ણન છે. અન્ય લકે પૃથ્વીને દડા જેવી ગોળ માને છે, તેવી માન્યતા જેની નથી. જેનમતાનુસાર પૃથ્વી થાળી જેવી ગેળ છે. આમ આ પ્રાભૂતમાં અન્ય મતાને ઉલ્લેખ કરીને સ્વમતનું પ્રતિપાદન
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪ ]
[ આગમસાર
ત્રીજા પ્રાભૂતમાં ક્ષેત્ર પ્રમાણ છે. ચંદ્ર સૂર્ય દ્વારા પ્રકાશિત થતા દ્વીપ સમુદ્રોનુ' વર્ણન છે.
ચેાથા પ્રાલતમાં તાપક્ષેત્રનું પ્રમાણ છે, અંધકારના ક્ષેત્રનુ નિરૂપણ છે. ચંદ્ર-સૂર્યના સસ્થાન બે પ્રકારે (૧) વિમાન સંસ્થાન ને (૨) પ્રકાશિત ક્ષેત્રનુ` સંસ્થાન બતાવ્યા છે. સંસ્થાન સબંધમાં અન્ય ૧૬ મતાન્તરાના ઉલ્લે ખ કર્યો છે.
પાંચમા પ્રાભૂતમાં સૂર્ય'ની લેશ્યાઓનુ, છઠ્ઠામાં સૂર્યના પ્રકાશ ( આજ ) નું પ્રમાણુ હ્યા છે. જ બુદ્વીપમાં પ્રતિવર્ષ કેવળ ૩૦ મુહૂત સુધી સૂર્યના પ્રકાશ જૈનમતે અવસ્થિત રહે છે. બાકીના સમયમાં અનવસ્થિત રહે છે, કારણકે પ્રત્યેક મડળ પર એક સૂર્ય ૩૦ મુહૂત સુધી રહે છે. આમાં જે જે મંડલ પર રહે છે તે ષ્ટિએ તે. અવસ્થિત છે, અને બીજા મડલની અપેક્ષાએ અનવસ્થિત છે..
સાતમા પ્રાભૂતમાં સૂર્ય પોતાના પ્રકાશથી મેરૂ પર્યંત ને બીજા પ્રદેશાને પ્રકાશિત કરે છે તે કહ્યું.
આઠમામાં ઉદય-અસ્તનું પ્રમાણ છે. જમુદ્દીપના મેરૂ પર્વતથી પૂર્વ-પશ્ચિમમાં જે વખતે દિવસ હોય છે. તે સમયે દક્ષિણ-ઉત્તરમાં રાત્રિ હોય છે. લવણ સમુદ્રની ઉત્તર-દક્ષિણમાં જે વખતે દિવસ હાય છે, તે સમયે પૂર્વ – પશ્ચિમમાં રાત હેાય છે, પછી જુદા જુદા ક્ષેત્રાની અપેક્ષાએ. ઉત્સિ`ણી ને અવસિર્પણી કાળનું કથન યું છે.
નવમા પ્રાકૃતમાં પુરૂષ છાયાનું પ્રમાણ છે. સૂર્યના. ઉદય ને અસ્ત વખતે ૫૯ પુરૂષ પ્રમાણ છાયા હૈાય છે.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬–૭) સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ અને ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ ] [ ૩૦૫
દશમા પ્રાભૂતમાં ૨૧ પ્રતિપ્રાભૂત છે. પહેલા પ્રતિપ્રાભૂતમાં નક્ષત્રને ચંદ્ર સાથે યોગ છે. બીજામાં નક્ષત્રની મુહને ગતિનું પ્રમાણ, ત્રીજામાં નક્ષત્રની દીશા, ચોથામાં યુગની આદિના નક્ષત્રો, પાંચમામાં કુલ, ઉપકુલ અને કુલપકુલ નક્ષત્ર છઠામાં પુનમ-અમાસે નક્ષત્રને યોગ, તથા પર્વતિય, ને નક્ષત્ર ગણવાની વિધિ બતાવ્યા છે. સાતમા માં નક્ષત્રના સન્નિપાત, આઠમામાં નક્ષત્રનાં સંસ્થાન, નવમા માં નહાત્રના તારાની સંખ્યા, દશમામાં અહોરાત્રી પૂરી કરવાવાળા નક્ષત્રો કહ્યા છે. ૧૧માં ચંદ્ર સાથે નક્ષત્ર ના માર્ગ, ૧રમાં નક્ષત્રના અધિષ્ઠિત દેવોના નામ, ૧૩માં, ૩૦ મુહૂર્તના નામ, ૧૪માં તિથિના નામ, ૧૫માં તિથિ શોધવાની વિધિ, ૧૬માં નક્ષત્રના ક્ષેત્રો, ૧૭માં ૨૭ નક્ષત્રના સુખપ્રદ ભેજન, ૧૮માં ચંદ્ર સૂર્યની ગતિનું પ્રમાણ, ૧૯માં ૧૨ માસના નામ, ૨૦માં પાંચ સંવત્સરનું વર્ણન, ૨૧માં ચારે દિશાના નામ તથા બાવીસમાં પ્રતિપ્રાભતમાં નક્ષત્રોના યેવ બતાવ્યા છે.
૧૧માં પ્રાભૂતમાં સંવત્સરના આદિ–અંતનું સ્વરૂપ છે.
૧રમાં પ્રાભતમાં પાંચ સંવત્સર (૧) નક્ષત્ર, (૨) ચંદ્ર, (૩) તુ, (૪) આદિત્ય (સૂર્ય) અને (૫) અભિવધિત નું વર્ણન છે, છ ઋતુઓનું પ્રમાણ, છ ક્ષયતિથિઓ, છ અધિકતિવિઓ, એક યુગમાં ચંદ્રને સૂર્યની આવૃત્તિઓ અને તે સમયે નક્ષત્રોને યેગ, અને યોગકાળ આદિનું નિરૂપણ છે.
૨૦
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૬ ]
[ આગમસાર
૧૩મા પાલતમાં કૃષ્ણ અને શુક્લપક્ષમાં ચંદ્રની હાનીવૃદ્ધિ બતાવી છે. ૬૨ પુર્ણિમા અને દર અમાસમાં ચંદ્રને સૂર્યની સાથે રાહુના યાગનું ને દરેક અયનમાં ચંદ્રગતિનું કથન છે.
૧૪મા પ્રાભૂતમાં કૃષ્ણ ને શુકલ પક્ષનું કારણ ને પ્રમાણ છે.
૧૫મા પ્રાભૂતમાં ચંદ્રાદિ જ્યેાતિષીની શીઘ્ર ને મંદગતિ, ૧૬માં ચંદ્રિકા, આતપ (તડકા) અને અંધકારાદિ લક્ષણા કહ્યા છે અને ૧૭માં ચંદ્ર-સૂર્યના વ્યવન ઉપપાત આદિના સંબધમાં બીજા ૨૫ મતાન્તરાના ઉલ્લેખ કરી સ્વમતની સ્થાપના કરી છે.
૧૮મા પ્રાભતમાં જ્યાતિષીની ઉંચાઈ કહી છે. તારાના વિમાન ચંદ્ર-સૂર્યના વિમાનની ઉપર-નીચે અને સમવિભાગમાં છે, ૧ ચંદ્રના ગ્રહ, નક્ષત્રને તારાના પરિવાર, મેરૂપ તથી ાતિષ્ઠ ચક્રનું અંતર, જબુદ્વીપમાં સ બાહ્ય અભ્યંતર, ઉપર–નીચે ચાલનારા નક્ષત્રો, જ્યાતિષીના સસ્થાન, આયામ, વિષ્ણુભ અને પરિધિ, તેમને વહન કરનારા દેવાની સંખ્યા, રૂપ, શીઘ્રને મંદગતિ, અપબહુત્વ આદિનુ નિરૂપણ છે, ચંદ્ર-સૂર્યની અગ્ર મહિષી પરિવાર વિણા, શક્તિ, દેવ દેવીઓની જધન્ય ને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ આદિનું નિરૂપણ છે.
૧૯માં પ્રાકૃતમાં ચદ્ર-સૂર્યની સખ્યા અને લોકના કેટલામાં ભાગમાં પ્રકાશ કરે છે, તેનું કથન છે. લવણુ સમુદ્ર અને કાળેાધિ સમુદ્રના આયામ, વિષ્ટ‘ભ, ચંદ્રસૂર્ય —તારા—નક્ષત્ર આદિનું, અને પુષ્કરા ક્ષેત્ર અને મનુષ્યક્ષેત્ર આદિનુ નિરૂપણ છે, ઈન્દ્રના અભાવમાં દેવલાકના
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬–૭) સૂર્ય પ્રગતિ અને ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ ] [ ૩૦૭ વિમાનની વ્યવસ્થા, ઇંદ્રનો જઘન્ય ને ઉત્કૃષ્ટ વિરહાકાળ, મનુષ્યક્ષેત્રની બહાર ચંદ્રની ઉત્પત્તિ અને ગતિ, અને અંતમાં સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર સુધીના દ્વીપ સમુદ્રોના આયામ વિ.નું કથન છે.
રમા પ્રા મનમાં ચંદ્ર-સૂર્યના અનુભવ, જાતિપીન ભેગોની ખતાના દષ્ટાંત, અને ૮૮ ગ્રહોના નામ છે. રાહુનું વર્ણન છે. ચંદ્રને શશી ને સૂર્યને આદિત્ય કહેવાનું કારણ એ છે કે તિષી દેના ઇદ્ર ચંદ્રને મૃગશશી (સસ ) ના ચિહ્નવાળુ મૃગાંક નામનું વિમાન છે, તેથી તેને “શશી કહે છે. અને સૂર્ય સમય, આવલિકાથી લઈને અવસર્પિણ ઉત્સર્પિણી કાળને આદિ કરનાર હોવાથી તેને “આદિત્ય' કહે છે. ચંદ્રને સૂર્યની અમહિષીઓ તથા તેમના કામભેગે ની માનવીય કામગો સાથે તુલના કરી છે.
સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ. અને ચંદ્રપ્રકૃતિમાં મૂળ પાઠ પ્રાયઃ સમાન હોવા છતાં ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિની કેટલીક વિશેષતાઓ નીચે પ્રમાણે છે – (૧) ચંદ્રની રાજની ગતિનું કથન છે, (૨) ઉત્તરાયણ અને દક્ષિણાયનની તિથિને જુદે જુદે વિસ્તાર બતાવી સૂર્યને ચંદ્રની ગતિને નિર્ણય કર્યો છે, (૩) તિથિમાં રાંદ્રમાના સમચતુરઢ વિ. વિભિન્ન આકારનું ખંડન કરી, સચ્ચતુરસ્ત્ર ગોળાકારનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. (૪) જંબુદ્વીપને પ્રથમસૂર્ય શ્રાવણ વદી એકમના દિવસે પૂર્વ—દક્ષિણ દિશાના આગ્નેય ખુણામાંથી, અને બીજો સૂર્ય વાયવ્ય ખુણામાંથી ચાલ્યા. એજ પ્રમાણે પ્રથમ ચંદ્રમા ઈશાન ખુણામાંથી, અને બીજે ચંદ્રમા નૈરૂત્ય ખુણામાંથી ચાલ્યો તેનું કથન છે. (૫) છાયા સાધન અને છાયા પ્રમાણ ઉપરથી દિનમાનનું મહત્ત્વપૂર્ણ વર્ણન છે. આ સાધન
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮ ]
[ આગમસાર
પ્રક્રિયા પ્રતિભાગણિતનું મૂળ છે, જેથી તેના વિકાસ થયે છે. (૬) છાયાસાધનમાં ખીલછાયાનું વર્ણન છે. આ જ ખીલછાયાથી શંકુછાયાના વિકાસ થયા છે. અને શગણિતના પણ તેથી વિકાસ થયા છે તેવી માન્યતા વિદ્વાનાની છે. (૭) પુરૂષછાયાનું વિસ્તૃત વિવેચન છે. (૮) ગાળ, ત્રિકાણુ, ચતુષ્કાણુ વસ્તુઓની છાયાનુ વર્ણન છે. આથી પછી જન્મ્યાતિષ સંબંધી ગણિતના વિકાસ થયા છે. (૯) ચંદ્રમાને સ્વતઃ પ્રકાશમાન બતાવ્યા છે. તેના ઘટ–વધનુ કારણુ રાહુ છે. તેવુ કથન છે.
આ રીતે આ બંને આગમ જ્ગ્યાતિષ શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ. ઘણા મહત્ત્વના છે.
ઉપાંગ ૮ થી ૧૨
(૮ થી ૧૨)નિરયાવલિયા યાને નિરયાવલિકા શ્રુતસ્ક ધમાં પાંચ ઉપાંગને સમાવી લેવામાં આવ્યા છે:- (૧) નિશ્ર્ચાવલિકા અથવા કપ્પિયા (કલ્પિકા), (૨) કલ્પવડ સિયા (કલ્પાવત સિકા) (૩) શ્રી પુષ્ક્રિયા (પુષ્પિતા) (૪) શ્રી પુચુલિકા (પુષ્યચલિકા) અને (૫) વૃદ્ઘિશા (વૃષ્ણુિદશા) આમ ૫ વ`ના કુલ પર અધ્યયન છે, એક શ્રુતસ્ક ધ છે. મૂળપાઠ ૧૧૦૯ ગાથા પ્રમાણ છે.
(૮) નિરયાવલિકા :-શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્રનુ ઉપાંગ છે. આ વર્ગના ૧૦ અધ્યયન છે. જેમાં શ્રેણિક રાજાના પુત્રા (૧) કાલ, (ર) સુકાલ, (૩) મહાકાલ, (૪) કૃષ્ણ, (૫) સુકૃષ્ણ. (૬) મહાકૃષ્ણ (૭) વીરકૃષ્ણ (૮) રામકૃષ્ણ (૯) પ્રિયસેનકૃષ્ણ, અને (૧૦) મહાસેનકૃષ્ણના અધિકાર છે. જેમાં નરકગતિમાં જનારા જીવાનુ` ક્રમબદ્ધ
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું ઉપાંગસૂત્ર-નિરયાવલિકા ] [ ૩૦૯ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે આગમ “નિરયાવલિકા” કહેવાય છે.
ઉપરોક્ત દસેકુમારે શ્રેણિકરાજાની કાલી, સુકાલી, આદી જુદી જુદી રાણીઓના લાડકવાયા પુત્રો હતા. શ્રેણિકની ચિલ્લણ રાણીનો પુત્ર કેણિક આ ભાઈઓની મદદથી શ્રેણિકને જેલમાં પુરી ગાદીએ બેસે છે. પછી કેણિકને પિતૃહત્યાથી બચાવવા શ્રેણિક આત્મહત્યા કરી લે છે. કેણિક તેના સગા નાના ભાઈ વેહલ્લકુમાર પાસેથી તેનાપિતાએ આવેલા દિવ્ય હાર અને સેચનક હાથીની માગણી કરે છે. તેથી ભય પામી હલ અને વેહલ્લ પિતાના નાના ચેડારાજાના શરણે જઈ વૈશાલી નગરમાં રહે છે. કેણિક તેમને સોંપી દેવા દુત મારફત કહેવરાવે છે. પણ હારહાથીના બદલે નાના ભાઈઓને તેના ભાગને રાજયને હિસ્સો આપે તો જ હાર–હાથી આપી શકાય તેમ જવાબ વાળે છે. આથી કોધે ભરાઈ કેણિક પિતાના ઉપરોક્ત દસે ભાઇઓ અને સેના સાથે ચડાઈ કરે છે ઘેર યુદ્ધ થાય છે. ચેડારાજા પ્રભુ મહાવીરના પરમ ઉપાસક હતા. તેમણે શ્રાવકના ૧૨ વ્રત લીધા હતા. ઉપરાંત એક નિયમ કરેલો કે એક દિવસમાં એકથી વધુ બાણ ન મારવું. તે પોતે અમોધ બાણાવળી હતા તેથી તેમનું બાણ કદાપિ નિષ્ફળ ન જતું. કેણિકે ઉપરોક્ત દશે ભાઈઓને અનુક્રમે રોજ સેનાપતિ બનાવ્યા. પણ ચેડા રાજાના અમોઘ બાણથી દશે કુમાર માર્યા ગયા અને નર્કમાં ઉત્પન્ન થયા. આમ કમવાર ૧૦ અધ્યયનમાં ૧૦ કુમારનું વર્ણન છે.
પ્રભુ મહાવીર ત્યારે કેણિકની રાજધાની ચંપાનગરીમાં બીરાજે છે. દશેની માતાએ ચિંતાતુર બની પ્રભુ મહાવીરના
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦ ]
[ આગમસાર દર્શને જઈ તેમના ભાવી માટે પુછે છે. પ્રભુ કહે છે કે તે બધા પાછા નહિ આવે, યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામી નરકમાં ઉપજશે. પરંતુ ત્યાંથી નીકળી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યજન્મ પામી વૈરાગ્યવાસિત બની, દીક્ષા લઈ ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રધર્મ પાળશે. અને નિર્વાણ પામી સિદ્ધ, બુદ્ધ, અને મુકત થશે.
કેણિક ગર્ભમાં આવતાં ચેલ્લણ શાણીને રાજાના કાળજાનું માંસ ખાવાને દેહદ થયે તેથી જન્મતાં જ કેણિકને ઉકરડામાં ફેંકી દીધે, રાજાને ખબર પડતાં પાછો લઈ આવી રાણીને ઍપ વિ. પૂર્વવૃતાંત કેણિકને તેના પુત્ર નિમિત્તે કહી પિતા પ્રત્યે કે પ્રેમ જગાડ તેનું કથન છે.
(૯) ક૫વડિસિયા :– શ્રી અંતગડદશાંગ સૂગનું ઉપાંગ છે. ૧૦ અધ્યયન છે, એના નામ પદ્મ, મહાપ, ભદ્ર, સુભદ્ર, પદ્મભદ્ર, પદ્યસેન, પદ્મગુમ, નલિની ગુમ, આનંદ અને નંદન છે. આ દશે અનકમે શ્રેણિક રાજાના કાલ, સુકાલ આદિ જે પુત્રો નિરયાવલિકા સૂત્રમાં છે, તેમના જ પુત્રો છે, એટલે કે શ્રેણિક રાજાના પત્રો છે. આ બધાએ પ્રભુ મહાવીરને ઉપદેશ સાંભળી વૈરાગ્યવાસિત બની, દીક્ષા લઈ૧૧ અંગસૂત્રોનું અધ્યયન કરી ઉત્કૃષ્ટ તપસંયમ પાળી અંતે અનસન સંથારો કરી, સૌધર્મ દેવલોકમાં દેવપણે ઉપજ્યા છે. ત્યાંથી ચાવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં તેમના પિતાની જેમ જન્મ પામી, સંયમ લઈમેક્ષે જશે.
આ પ્રમાણે આ વર્ગમાં તપ-સંયમની આરાધનાનું રૂડુ ફળ બતાવ્યું છે. પહેલા વર્ગમાં કાલકુમાર આદિ દશે પિતાએ કષાયને વશ થઈ નરકમાં જાય છે, ત્યારે દરેકના પુત્ર કષાયોને જીતી સદ્દગતિ પામે છે, તેથી સિદ્ધ થાય છે
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯–૧૦) કાવડિસિયા-પુફિયા ] [ ૩૧૧ કે આત્માની ઉન્નતિ કે પતનની બધી જવાબદારી માનવીના પિતાના જ કાર્યો પર અવલંબે છે. માનવી આરાધના દ્વારા પરમાત્મા બની શકે છે, અને જિનાજ્ઞાની વિરાધના દ્વારા દુર્ગતિ પણ પામે છે. 1 કપ એટલે કલ્પ અને વડિસિયા અર્થાત્ વસવું તે એટલે કે જે છે તપ-સંયમની આરાધના કે સુકૃત કરી ક૯પ દેવલોકમાં ઉપજે છે તેમના અધિકાર જે આગમમાં છે તે “કમ્યવડિસિયા” સૂત્ર, પહેલા દેવલોકથી બારમા દેવલોક સુધીના ક૫ દેવલેક કહેવાય છે, જ્યાં દેવને પણ દેવલોકના અમુક કલ્પ કહેતાં આચાર કે નિયમ પાળવાનું બંધન છે, અને તેનાથી ઉપરના જે નવ રૈવેયક અને પાંચ અનુત્તર વિમાને છે, તેને કલ્પાતીત દેવલોક કહ્યા છે. ત્યાંના દેવે વચ્ચે કોઈ ભેદ હતા નથી, નિયમ રૂપી કઈ બંધન નથી ને બધા સરખા અહેમેન્દ્ર છે.
(૧૦) શ્રી પુફિયા :-શ્રી અનુત્તરવવાઈ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. ચંદ્ર, સૂર્ય, શુક બહુપુત્રિકા, પૂર્ણ, માનભદ્ર, દત્ત, શિવ, વલેપક અને અનાદ– નામે ૧૦ અધ્યયને છે. આમાં બહપુત્રિકા દેવી છે. બાકીના નવે દેવ છે તે બધા મહાવીરસ્વામીના સમવસરણમાં પ્રભુના દર્શને આવે છે. નાટયવિધિ આદિ કરી પોતાને ભક્તિભાવ બતાવે છે, તે વારે ગૌતમસ્વામી પ્રભુને જિજ્ઞાસાથી તેમને આવી ઋદ્ધિ કેમ પ્રાપ્ત થઈ વગેરે પ્રશ્ન પૂછે છે. ત્યારે પ્રભુ તેમના પૂર્વ ભવેનું કથન કરે છે, આમ દરેક અધ્યયનમાં ભગવાનના સસરણમાં દેવવિમાન સહિત દરેક દેવ દેવીનું આગમન, નાટયવિધિ, અને પૂર્વભવ વગેરેનું રૂડું નિરૂપણ છે. આ બધા દેવલોકમાંથી યુવી, મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં માનવભવમાં ઉપજી, દીક્ષા લઈ,
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨ ]
[ આગમસાર
પદ્માદિકુમારોની જેમ સિદ્ધ, બુદ્ધ, અને મુકત થશે. ૧૨મા થી આમાં સંસારની માહ મમતાનું તાદ્દશ ચિત્રણ છે અને પુનર્જન્મ અને કૅસિધ્ધાંતનું સચોટ નિરૂપણ છે.
આમાંના એક અધ્યયનના ભાવ જોઇએ.
ચેાથા અધ્યયનમાં બહુપુત્રિકા દેવીનુ કથન છે. ભ. મહાવીર રાજગૃહનગરના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા છે. તે સમયે અહુપુત્રિકા નામની દેવી સમવસરણમાં પ્રભુના દર્શને આવે છે. દેશના સાંભળ્યા પછી પેાતાના જમણા હાથમાંથી ૧૦૮ દેવકુમાર અને ડાબા હાથમાંથી ૧૦૮ દેવકુમારિકાએ ને, અને બીજા ઘણા બાળક–બાલિકાઓને પેાતાની વૈક્રિય શક્તિથી વિષુવી ભક્તિભાવથી પ્રભુ પાસે નાટક ભજવી, પુરૂ થતાં તે બધાને પેાતાના શરીરમાં સમાવી દે છે, અને પ્રભુને વદૃણા– નમસ્કાર કરી સ્વસ્થાને જાય છે.
દેવીના પ્રયાણ પછી ગૌતમસ્વામી પ્રભુને જિજ્ઞાસાપૂર્વક પૂછે છે :– પ્રભુ ! કુમાર-કુમારિકાએ ની દિવ્ય ઋદ્ધિ ક્યાંથી નીકળી અને પાછી કયાં સમાઈ ગઈ ?
પ્રભુએ કહ્યુ :- એક ભવ્ય ભવનમાંથી જેમ હજારો વ્યક્તિ બહાર નીકળે છે, અને ફ્રી પાછા તે મહાલયમાં ચાલ્યા જાય છે, તે જ પ્રમાણે બહુપુત્રિકા દેવીએ પાતાની વૈક્રિય શક્તિથી આ બધી રચના કરીને પેાતાના શરીરમાં જ સમાવી દીધી.
ગૌતમસ્વામીએ ફરી પૂછ્યુ કે પૂર્વ ભવમાં તે કાણું હતી ? પ્રભુએ કહ્યુ :- ગૌતમ! પૂર્વ ભદ્ર નામે સાવાહ વારાણશી (કાશી ) નગરીમાં રહેતે હતા. તેને સુભદ્રા નામે પત્ની હતી. તેને મ:ળક ન થવાથી સદાદુઃખી રહેતી અને
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) શ્રી પુલ્ફિયા ]
[ ૩૧૩
વિચારતી કે તે માતાએ ધન્ય છે, જેમણે પુત્રાને જન્મ આપી ધવરાવી, નવરાવી, પેાતાની ગેાદમાં બેસાડી રમાડયા છે, ઉછેરીને મેાટા કર્યા છે, અને તેમની કાલીઘેલી નિર્દોષ વાણી સાંભળી ખૂબ રાજી થઇ છે. પણ મારા ભાગ્યમાં તેવું સુખ નથી. તે સમયે સુત્રતા નામના આર્યજી જે પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી યુક્ત હતા, તે પેાતાની શિષ્યાએ સાથે તે નગરીમાં પધાર્યાં. તેમની શિષ્યાએ જોગાનુજોગ ભદ્ર સા વાહને ઘરે ભિક્ષાચરી માટે ગઇ, સુભદ્રાએ તેમને ઘણી ચીજો વારાીને પછી સાધ્વીજીએ પાસે સ તાના થાય તેવા મત્ર, ઔષધાદિની યાચના કરી. આ સાંભળી સાધ્વીઓએ કહ્યું કે અમે તા નિગ્રન્થ પ્રવચનના જ ઉપદેશ આપીએ. આવી વાત સાંભળવી પણ અમને કલ્યે નહિ, તા મંત્રાદિ બતાવવાની વાત જ કયાં રહી. તેથી દ્વેષ લાગે. આવે સદુપદેશ સાંભળી સુભદ્રા સાચી સમજણ પામી, શ્રાવિકા થઈ, અને ઘેાડા કિવસેા પછી સુત્રતા આર્યો પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી સચમ પાળવા લાગી. પરરંતુ બાળકો પ્રત્યેના અતિરાગના લીધે સાધ્વી જીવનમાં પણ બાળકને રમાડતી, પીઠી ચાળતી, માલિશ કરતી, શણગાર સજાવતી અને ભેજનાદિ કરાવતી. ગુરૂણી સુવ્રત આર્યજી આવુ બધુ આપણને પે નહિ તેમ સòાય આપી વારતા. તેથી તેમની આજ્ઞાની ઉપેક્ષા કરીને જુદા ઉપાશ્રયે એકલી રહેવા લાગી અને બાળકો સાથે પૂ વત્ત આચરણ હવે વિના રોકટોકે કરવા લાગી. આ પ્રમાણે ઘણા વર્ષો દાષિત સયમ પાળી. અંતે અ માસિક સ‘લેખના કરી, જે દ્વેષો લાગ્યા હતા, તેની આલેચના-પ્રતિક્રમણ કર્યા વગર કાળધર્મ પામી સૌધર્મ દેવલે કમાં બહુપુત્રિકા નામે દૈવી થઈ છે. તે દૈવી થયા છતાં ઇંદ્રની પાસે જ્યારે
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪ ]
[ આગમસાર ઇંદ્રસભામાં જાય છે, ત્યારે પણ ઘણા બાળક–બાલિકાઓને વિકુવી સભાનું મનોરંજન કરે છે. તેથી તેને બહપુત્રી દેવી. બધા કહે છે. – પૂર્વભવની વાસના જે સમજણપૂર્ણક જીવાત્મા દૂર ન કરે, તે આગામી ભવમાં તે કે પ્રભાવ બતાવે છે તેનું આ સચોટ દૃષ્ટાંત છે.
આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં દેવલોકથી રચવી તે દેવી બિભેલ સનિવેશમાં એક બ્રાહ્મણને ઘરે પુત્રીપણે જન્મ પામશે. તે સમયે તેનું નામ સામા પાડવામાં આવશે. યુવાન થતાં તેના લગ્ન તેની ફાઈના પુત્ર વેરે થશે. તેને ઘણા પુત્ર-પુત્રીઓ થશે. તે બધાની સાર સંભાળ રાખવાથી ખૂબ કંટાળી જશે. તે વખતે સુત્રતા આર્યા ત્યાં પધારશે. આહાર પાણી થવી પિતાની વ્યથા કહેશે કે ધન્ય છે તે માતા જેને બાળકે નથી, વાંઝણું છે, હું તે આ બધાથી ખૂબ થાકી જઈ દુઃખી દુઃખી થઈ ગઈ છું. એક ધુળમાં રમતુ હોય તે, બીજુ અશુચિમાં આળોટતું હોય, એક ખાવા માટે રોતું હોય તો, બીજા મારામારી કરતા હોય. બધાને કેવી રીતે સંભાળવા? એક. મીનીટની શાંતિ મળતી નથી. આ સાંભળી આર્યાજી નિગ્રંથ પ્રવચનનો સદુપદેશ આપશે. પછી તે શ્રાવિકા બનશે. બીજી વખત આર્યાજીઓ પધાતાં ધર્મ સાંભળી, પતિની આજ્ઞા લઈ દીક્ષા અંગીકાર કરશે. ૧૧ અંગસૂત્રો ભણશે. ઉત્કૃષ્ટ ભાવે તપ-સંયમ ઘણું વર્ષો પાળશે. પછી અંત સમય આવ્યે જાણે એક માસની સંકે ખણું સંથારો કરી બધા પાપોની આચના પ્રતિક્રમણ કરી સમાધિભાવે કાળધર્મ પામી દેવ થશે. દેવભવનું આયુષ્ય પૂર્ણ થયે ત્યાંથી ચવી. પત્રાદિકુમારની જેમ મનુષ્યપણે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉપજી સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત થશે.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) શ્રી પુફલિઆ ]
[ ૩૧૫. આ દટાંતથી માનવીના મનની ચંચળતા બતાવી છે. એક સમયે જેની ખૂબ ઈચ્છા કરી હોય, તે પૂરી થતાં બીજા સમયે તે જ અકારા થઈ પડે છે, તેમ બતાવી, કોઇપણ પ્રકારની ઈચ્છા ન કરવી તે પરમાર્થ કહ્યો છે. ઈરછા જ સંસાર વધવાનું કારણ છે, અને ઇચ્છાને નિરોધ ભવકટીનું કારણ છે. તેથી આચાર્ય ઉમાસ્વાતિએ તત્ત્વાર્થ સૂત્રમાં “ઈચ્છા નિરોધઃ તાઃ” અર્થાત્ ઈચ્છાનિરોધને તપ કર્યું છે.
(૧૧) શ્રી પુફિચુલીઆ :-શ્રી પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. તેના પણ ૧૦ અધ્યયને છે. તેના નામ, શ્રી, હ્રી, ધતિ, કીતિ, બુદ્ધિ, લક્ષ્મી, ઈલાદેવી, સુરાદેવી, રસદેવી ને ગંધદેવી. આ દશે દેવી પૂર્વભવમાં ૨૩માં તીર્થકર ભગવાન પાર્શ્વનાથની સાદવીઓ હતી. પણ દીક્ષા લીધા પછી વારંવાર હાથ, પગ, મેટું ધાયા કરતી, રાતદિવસ શરીરની સંભાળ બહુ રાખતી. ગુરૂણીએ તેમને આ ન કપે તેવું કહેવા છતાં તેમની અવગણના કરી, તેમની આજ્ઞા લીધા વગર જુદા સ્થળે રહેવા લાગી અને આલોચના કર્યા વગર કાળધર્મ પામી આ દેવીઓ થઈ છે, ત્યાંથી વી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મી મોક્ષ પામશે વિ. બહુપુત્રિકા જેમ સમજવું.
(૧૨) શ્રી વહિદશા નામે પાંચમે વગ છે. શ્રી વિપાકસુત્રનું ઉપાંગ છે. તેના ૧૨ અધ્યયને છે. તેના નામ–નિષધ, માયની, વહ, વેધ, પ્રગતિ, જાતિ, દશરથ, દરથ, મહાધન, સપ્તધનુ, દશધનું અને શતધનું છે. આ બારે કુમાર બળદેવ બળભદ્રજીના પુત્રો છે. એક સમયે રરમાં તીર્થકર ભગવંત અરિષ્ટનેમિ (નેમનાથ) દ્વારકામાં પધાર્યા છે. તેમનું આગમન સાંભળી દ્વારકાધીશ શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવે
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬ ].
[આગમસાર નગરમાં ઢંઢેરો પીટાવી પ્રભુના આગમનની ઘોષણું કરાવી. સપરિવાર અને સેના સહિત પ્રભુના દર્શને ગયા. નિષધકુમારાદિ બધા કુમારે પણ પ્રભુના દર્શને ગયા. ધર્મદેશના સાંભળી વૈરાગ્ય પામ્યા. પ્રભુ પાસે સંયમ અંગીકાર કરી, ‘ઉત્કૃષ્ટ ભાવે પાળી, કાળના અવસરે સંલેખના સંથારો કરી કાળધર્મ પાધી સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ઉપજશે. ત્યાંથી ચ્યવી પદ્માદિકુમારની જેમ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મી, સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત થશે.
આ કુમારો આવું રૂપ અને આવી ઋદ્ધિ કેમ પામ્યા તેવા પ્રશ્નના જવાબમાં નેમનાથ પ્રભુએ તે દરેકના પૂર્વભવનું કથન કર્યું છે. યદુવંશી રાજાઓનો ઈતિહાસ કહ્યો છે. આ આગમમાં ભગવાન અરિષ્ટનેમિને મહિમા વિવિધ પ્રકારે સિદ્ધ કર્યો છે.
ઈતિ નિરિયાવલિકા સૂત્રના પાંચે વર્ગ સમાપ્ત . બારે ઉપાંગસૂત્રોના સારનું વિવરણ સમાપ્ત છે
ચાર મૂળસૂત્ર દશવૈકાલિક, ઉત્તરાધ્યયન, નંદીસૂત્ર ને અનુગ દ્વાર -એ ચાર મૂળસૂત્ર છે. આના સ્વાધ્યાયથી સમ્યકત્વનું મૂળ દઢ થાય છે. તેથી “મૂળસૂત્ર” કહ્યા છે.
(૧) દશવૈકાલિક સૂત્ર :-૧૦ અધ્યયન અને ૨ ચૂલિકા છે. કુલ ગાથા ૪૮૪ અને બે ચૂલિકાની ૩૪ છે. ગદ્ય સૂત્ર ચોથા અધ્યયનમાં ૧૭ ને નવમા અદયયનમાં ૫ છે અને પ્રથમ ચૂલિકામાં ૧ સૂત્ર છે. પરંપરાથી ૭૦૦ ગાથા પ્રમાણ પણ બધુ થઈને કહેવાય છે.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર ]
આ
[ ૩૧૭, સૂત્રને મહિમા ઘણા છે. કારણ કે ચારે અનુયાગામાં તે સાધુઓના ચરણકરણાનુયાગ પ્રધાન સૂત્ર છે. નદીસૂત્રમાં આવશ્યક વ્યતિરેક (સિવાયના) સૂત્રેાના બે ભેદ પાડયા છે. (૧) કાલિક અને (૨) ઉત્કાલિક તેમાં ઉત્કાલિકમાં આ સૂત્ર પ્રથમ છે. અસજઝાય કાળ સિવાયના બધા પ્રહ૨માં જે ભણી શકાય તેને “ઉત્કાલિક” સૂત્ર કહ્યા છે. આમાં સાધુ-સાધ્વીજીના આચાર અને ગોચરની વિધિનું નિરૂપણુ છે. તેથી આની રચના પહેલા સાધુપણાના આચારધર્મ માટે આચારાંગનું જ્ઞાન સર્વ પ્રથમ અપાતુ પરંતુ આની રચના પછી સૌપ્રથમ દશવૈકાલિક સૂત્રનું અધ્યયન કરાવવાનું શરૂ થયું, જે હજી ચાલુ છે. તદુપરાંત પહેલા આચારાંગ સૂત્રના શસ્ત્રપરિજ્ઞા નામે અધ્યયનના અર્થ શીખ્યા વગર નવદીક્ષિત. સાધુસાધ્વીને વડીદીક્ષા અપાતી ન હતી. પરંતુ આની રચના પછી દશવૈકાલિકના ચાથા ષજીવનિકાય નામના અધ્યયનને ગુરૂના શ્રીમુખે સાંભળી દીક્ષાથી પાસે પાઠ બેલાવીને વડીદીક્ષા આપવાનું શરૂ થયું. આ સૂત્ર પ્રવત માન પાંચમાં આરાના અંતભાગ સુધી ટકવાનું છે. જેના આધાર લઈ ચાર જીવા આરા પૂરા થવાના સમયે પણ એકાવતારી થવાના છે. આમ આ સૂત્રના પૂર્વાચાર્યાએ ઘણા મહિમા ખતાવ્યા છે. તેથી પ્રાયઃ બધા સાધુ-સાધ્વીજીઓને આ કંઠસ્થ હાય છે, એટલું જ નહિ પણ ઘણા વૈરાગી ભાઈ એના દીક્ષા લેતાં પહેલાં પણ આ સૂત્ર કંઠસ્થ કરી લે છે. કારણ કે આ સૂત્ર અહિંસા-સયમ તામય ઉત્કૃષ્ટ અહિંસા થને યથાર્થ પાળવાની વિધિ બતાવનારૂં છે; જેના રૂડાં પાલનથી સાધક ભવકટી કરી પરમપદ પામે છે.
પ્રભુ મહાવીરસ્વામીની ચેાથી પાટે ખીરાજતા શય્યભ-
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮ ]
[ આગમસાર
વાચાર્ય આ સૂત્રની રચના પેાતાના સ`સારી પુત્ર અને શિષ્ય ખાળમુનિ મનક ઋષિનું દીક્ષા પછી માત્ર છ માસનું આયુષ્ય જાણતાં તેના આત્મશ્રેયાર્થ ચૌદપૂવ માંથી ૧૦ અધ્યયના ઉધ્ધરી વિકાલ (સમી સાંજ) સમયે રચના કરી તેથી આનું નામ દશવૈકાલિક સૂત્ર એમ રાખવામાં આવ્યું.
(આની વિસ્તૃત રચના કથા માટે જુએ લેખકનુ’ સવાસેા ગાથા વિવરણ”).
“દુસ પુષ્ક્રિયા” નામે પહેલા અધ્યયનમાં પહેલી જ ગાથામાં અહિંસા, સંયમ ને તામય ધર્મ જ પરમ હિતકારી ધમ છે, એમ કહી, એ દયામય અહિંસા ધર્મના રૂડા પાલન માટે સાધુએ કેવી રીતે આહારાદિ લેવા તેની વિધિ મધુર (ભમા) ના દૃષ્ટાંતે બતાવી છે. ભમરા જેમ દરેક કુલમાંથી થાડા થાડા રસ તે ફુલને પીડા પહોંચાડયા વિના લે છે, તે જ પ્રમાણે સાધુએ પણ જુદા જુદા ગૃહસ્થાના ઘરેથી તેમને બાધા પહોંચાડયા વગર સૂઝતા નિર્દોષ આહાર-પાણી થેાડા થાડા લેવા જેથી ગૃહસ્થને પછી ખે’ચ ન પડે, અને ગૃહસ્થની દાનવૃત્તિ નાશ ન પામે. આથી જ આવી ભીક્ષાવૃત્તિને ભ્રમરભીક્ષા કહી છે, જે આ પ્રમાણે નિ મત્વભાવે સયમના નિભાવ અર્થે જ ગોચરી ગ્રહણ કરે છે અને પાંચે ક્રિયા અને મનને દમનારા છે, તેને જ સાચા સાધુ કહેવાય, અને તેવા સાધુ તદ્ભવે કે ભવપરપરાએ મેાક્ષ જ પામે તેથી જ મેાક્ષ પમાડનારા તેવા અહિંસા ધર્માંને ઉત્કૃષ્ટ માંગલમય ધર્મ કહ્યો.
બીજા અધ્યયનમાં દીક્ષા લીધા પછી વિષયવાસના અને કામનાઓને જડમૂળથી નિવારી સતી રાજેમતી અને રહનેમીના દૃષ્ટાંતે ઉત્કૃષ્ટ ભાવે ચારિત્રધમ અને બ્રહ્મચર્યનું
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર ]
[ ૩૧૯ પાલન કરવા ફરમાવ્યું, અને તેવા દૃઢ સંયમી સાધુ-સાધ્વી પરમાત્મપદને અવશ્ય પ્રાપ્ત કરશે તેમ તેનું રૂડું ફળ બતાવ્યુ છે. ભય અને મૈથુનસ ના તાડવાના પરમાથ છે.
ત્રીજા અધ્યયનમાં ચારિત્રધમની દૃઢતા તેા જ જળવાય, જો સાધુ પર પ્રકારના અનાચી ન સેવે, જે વ્યવહાર જિનાજ્ઞા મુજબ અને શાસ્ત્રસંમત હાય, અને જેમાં દયાધની પ્રમુખતા હોય, તેને જ જૈનધર્મી માં સર્વજ્ઞાએ આાર કહ્યો છે. ખાકી ખધેા અનાચાર છે, જેનાથી સંયમ લુંટાઈ જાય છે, અને દુર્ગતિ મળે છે; તેથી ખાવન અનાચાર બતાવ્યા છે. અને તેનું કદાપિ સેવન ન કરવા ફરમાવ્યું છે. (આના વિસ્તૃત વર્ણન માટે જુએ લેખકનું આચ!ર એજ પરમ ધ.”)
આ અનાચારોમાં મુખ્યત્વે, સાધુ-સાધ્વીને ઉદ્દેશીને બનાવેલું, ખરીદેલું, આમત્રણ આપીને ઘરે મેલાવીને પેલું. ઉપાશ્રયે જઈને કે સામેથી જઈને આપેલા આહારાદિ લેવા તે અનાચાર છે. રાત્રિભાજન, સ્નાન, વિલેપન, પંખાથી હવા ખાવી, રાજપીડ, ગૃહસ્થના વાસણમાં ભેાજ લેવુ કે કરવું, દૈવિભૂષા, દાતણ કરવુ વગેરે છે. પરમાથ થી પરિગ્રહસ`જ્ઞા તાડવાનું કથન છે.
ચેાથા અ ધ્યયનમાં જતના ધર્મનું, છ કાયના જીવાની રક્ષા કરવાનું, તેમની વિરાધના ન કરવાનુ, દરેક ક્રિયા– ચાલવું, બેસવુ', ઊભું થવું, સુવું, ખાવું, પીવુ, અને બેલવુંજતનાપૂર્વક કરવાનું ફરમાવ્યું છે, તે માટે પ્રથમ જીવઅજીવાદિનું જ્ઞાન ખૂબ જરૂરી છે. કારણકે જીવાદિ તત્વોનું જ્ઞાન હેાય તેા જ તેની દયા યથાથ પળાય, તેથી “પદ્ધમ નાણુ તઓ દયા”-પ્રથમ જીવાદિનું જ્ઞાનને પછી તેની દયા
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦ ]
[ આગમસાર
તેમ ફરમાવ્યુ. જે જીવાને પણ જાણતા નથી અને અજીવાને પણ જાણતા નથી તે સચમને કેવી રીતે જાણશે ને કેવી રીતે પાળશે ? એમ કહી સાધુ-સાધ્વીજીએ સતત જાગૃત રહી છકાયના જીવોની વિરાધનાથી બચવા ફરમાવ્યુ છે. પછીની ગાથાઓમાં જીવથી મેાક્ષતત્ત્વ સુધીના નવે તત્ત્વોનું રૂડુ નિરૂપણ છે.
પાંચમા પિડેષણા” અધ્યયનમાં આહારપાણી આદિ ચારે પ્રકારના આહારાદિના ગવેષણાની વિધિ ખતાવી છે. ગેાચરી માટે જતાં જતના રાખી ચાલવું, જેથી લીલી વનસ્પતિ, બીયાં, કીડીમાડાદિ જીવજંતુઓ કચરાય નહિ, સચેત રજથી ખરડાયેલા પગ કાલસા, રાખ કે છાણાદિના ઢગલા પર પડી ન જાય; વરસાદ આવતા હાય, ઝાકળ પડતી હાય, પવન ફુંકાતા હેાય, અને રસ્તામાં તીડ વગેરે જીવો છવાયેલા હાય, વેશ્યાના ઘરે; કુતરા, વીયાએલી ગાય, મદમાતા બળદ, હાથી, ઘેાડા હાય, બાળકને રમવાના. સ્થળ હાય, કજીયા, કંકાસ કે યુદ્ધ થતુ. હાય, તેવા માગે ભીક્ષા માટે ન જવું. ઉતાવળે પગલે, વાતા કરતાં, કે હસતાં હસતાં ન જવું, ઘેટા, કુતરાં, વાછડા, ભીખારી વગેરેને ઓળંગીને ગૃહસ્થના ઘરે પ્રવેશ ન કરવા, (તેથી તે જીવોને અંતરાય પડે), કસાઇ વગેરે નિષિદ્ધ કુળમાં અને અપ્રીતિકારી કુળામાં ગાચરી માટે ન જવુ, એજીવા કે ખાળકને ધવરાવતી સ્ત્રીના હાથે ગોચરી ન લે; સચેત પાણી કે વસ્તુથી ખરડાયેલા હાય હાય ને ભીક્ષા આપે તે ન લે, સૂતા હૈાવાની શંકા પડે તા ન લે; આ પ્રમાણે ૧૦૦ ગાથામાં વિસ્તૃત વર્ણન કરીને નિર્દોષ પ્રારુક આહારપાણી જ લેવા ૨ે તેમ પહેલા ઉદ્દેશામાં ફરમાવ્યું છે.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર ]
[ ૩ર૧ બીજા ઉદેશમાં ગામ, નગર આદિમાં ગોચરીના સમયે જ ગોચરી માટે જાય, અને સમય પર પાછા સ્થાનકે આવી જાય, જેથી ગામલોકેની નિંદા ન થાય ને પિતાને નિર્દોષ આહાર પણ મળી રહે, ગૃહસ્થના ઘરે બેસે નહિ કે ઊભા ઊભા કથા ન કરે, સચેત વસ્તુના સ્પર્શવાળા આહારાદિ ન લે, શ્રીમંત કે ગરીબ લોકોના ઘરે સરખા ભાવથી ભીક્ષા માટે જાય, ગોચરીએ જતાં રસ્તામાં ઊભા ઊભા વાત ન કરે, આહારાદિ ન મળે કે નિરસ મળે તો ખેદ કે નિંદા ન કરે. ગોચરી લાવીને ગુરૂને બતાવીને સંવિભાગ કરી વાપરે, સરસ બહાર ગોપવે નહિ કે એકલો ખાઈ જાય નહિ, વગેરે ૫૦ ગાથામાં વિસ્તારથી કહ્યું છે. આચારશુદ્ધિ આહારશુદ્ધિ વિના આવતી જ નથી, તેથી જ આ અધ્યયનમાં સાધુને શું કપે અને શું ન ક૯પે તેનું એટલું બધું વિશદ વર્ણન ભગવાને કર્યું છે કે આખા સૂત્રની ત્રીજા ભાગથી વધુ ગાથા માત્ર આ એક અધ્યયનમાં જ છે. જેનું યથાર્થ પાલન કરવાથી સાધક મેક્ષ સમુખ શીવ્ર થાય છે તે ઢંઢણ મુનિવરના દષ્ટાંતે.
છઠ્ઠા “મહાચાર કથા : અધ્યયનમાં સાધુઓના ૧૮ સ્થાનકરૂપ (૧ થી ૬) પંચમહાવ્રત ને છઠ્ઠી ત્રિભોજન વ્રતનું યથાર્થ પાલન, (૭ થી ૧૨) છકાયના જીની સંપૂર્ણ રક્ષા (૧૩) અકય વસ્તુને ત્યાગ, (૧૪) ગૃહસ્થના વાસણનો ઉપયોગ ન કરવો, (૧૫–૧૬) ગૃહસ્થના પલંગ કે આસન પર ન બેસવું, (૧૭) સ્નાનને ત્યાગ, અને (૧૮) શરીરની શોભાને ત્યાગ – આચારધર્મ કહ્યો છે. તેમાં સૌથી પ્રથમ સ્થાન જીવદયામય અહિંસાધર્મનું નીચે પ્રમાણે ફરમાવ્યું છે :૨૧
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩રર ]
[ આગમસાર “તથિમ પઢમં ઠાણું, મહાવીરે દેસિયે અહિંસા નિઉણું દિઢા, સવભૂએસ સંજમે છે ૯ છે
અર્થ -આ ૧૮ સ્થાનકમાં સૌથી પ્રથમ સ્થાન ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ દયામય અહિંસાનું ફરમાવ્યું છે. આ અહિંસા આધાકર્માદિ દોષોના ત્યાગ કરી સૂક્ષમ રીતે ધર્મના સાધનરૂપે પોતે દીઠી છે, તેથી સંચમાથી સાધુએ સવજી પર દયા કરવી. (કારણકે)
“સર્વે જીવાવિ ઈચ્છતિ, વિઉં ન મરિજિજઉં તન્હા પાણવડું ઘોર, નિગ્રંથા વજજયંતિ શું છે ૧૧
અર્થ – કારણકે સર્વે જી જીવવાની ઈચ્છા કરે છે, મરવાનું કોઈપણ જીવને ગમતું નથી, આ કારણથી નિર્ગથે (સાધુ – સાદવીઓ) ઘેર પ્રાણવધને ત્યાગ કરે છે.
આ પ્રમાણે અઢારે સ્થાનકનું સ્વરૂપ બતાવી જે સાધક તેનું યથાર્થ પાલન કરે છે, તે તદ્દભવે મેસે જાય છે, અને હજી ભવ બાકી હોય તે વૈમાનિક દેવલોકને પામે છે એમ અંતમાં કહ્યું. તેથી આને “મહાચાર” એવું સાર્થક નામ આપ્યું છે.
આમાં સંયમના નિભાવ અર્થે વસ્ત્ર, પારાદિ, રાખવા પડે તેને પરિગ્રહ નથી કર્યો, પણ તેની મૂરછ અર્થાત આસક્તિભાવને ભગવાને પરિગ્રહ કહ્યો છે અને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, દાળ અને ભાવથી તે મમત્વભાવને છેડી અપ્રતિબંધ પણે વિચરવાનું ફરમાવ્યું છે. કારણ કે “અહંતા” ને “મમતા » જ જીવાતમાને સંસારચક્રમાં ભમાવે છે.
સાતમા વાકયશુદ્ધિ ?? નામે અધ્યયનમાં અસત્ય અને સત્યાસત્ય ભાષા ન બોલવાનું ફરમાવ્યું છે.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશકાલિક સૂત્ર ]
[ ૩ર૩ કારણકે ભાષાના આ બંને પ્રકાર સાવદ્ય કહેતાં પાપમય છે. પરંતુ અસત્યામૃષા અર્થાત્ વ્યવહાર ભાષા બેલવાનું સાધુને કહ્યું છે વળી ઓહારિણી અર્થાત્ નિશ્ચયાત્મક ભાષા ન બેસવાનું કહ્યું છે. કારણ કે તે પ્રમાણે કદાચિત કાર્ય ન કરી શકાય તે બીજા મહાવ્રતના ભંગને દોષ લાગે. કડવી ભાષા જેમ કે કાંણાને કણે એમ સત્ય હોવા છતાં ન
કે, ગૃહરને આવે, જાઓ બેસે વગેરે ન કહે. પણ દયા પાળો એમ કહે. ટૂંકમાં જે ભાષાથી પાપ લાગવાને સંભવ હોય, સર છતાં બીજાને દુભવે તેવી હોય, પીડાકારી ઘાય તેવી હોય, તેવી ભાષા સાધુએ કદાપિ બલવી નહિ તેમ કહ્યું છે.
આઠમા આચારણિપ્રિ” અધ્યયનમાં :ચારપાલન એ સાધુ માટે પ્રકુટ નિધિ અર્થાત્ ખજાના નાન છે, જેનું ભાવપૂર્વક પાલન કરવાથી સાધક ભવના કરા ટાળી પરમાત્મપદ પામે છે. છકાયના જીવોની રક્ષા ન, સચિત્ત ભૂમિ કે આસન પર બેસવું નહિ, અચેત જિમમાં પણ તેના ધાણાની આજ્ઞા લઈ પ્રમાઈને બેસવું, સત પાણીને પર્શ ન કરવા, અગ્નિ જલાવ કે બુઝાદેવા નહિ, પંપ નાખ નહિ લીલી વનસ્પતિ છેડવી દિવી નહિ, સેવાળ લીલકુગ વિ. પર ઊભા રહેવું નહિ, છી–મકડાદિ રસ જવાને મન, વચન, કાયાથી હણવા કે દુભવવા નહિ, કરા, કુંથવા, ફૂલ વિ. સૂમ જીવોની રક્ષા કરવી, વશ્વાદિ, ભૂમિ, આસનાદિનું યથાર્થ પડિલેહણ કરવું, ભૂમિને પડિલેહીને પછી ઝાડે, પેશાબ આદિ પરઠવા, સાંભળેલું કે “યેલું હોવા છતાં અહિતકારી વચન સત્ય હો છતાં ન બોલવું, ભૂખ–તરસ, ટાઢ-તાપ આદિ પરિષહે
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪ ]
[ આગમસાર અદીનપણે સમભાવે સહેવા, કારણકે ભગવાને “દેહદુખ મહાલં” કહ્યું છે. કોઈને તિરસ્કાર ન કરો, પોતાના રૂપ, તપ, જ્ઞાનાદિને મદ ન કર, આચાર્ય કે ગુર્નાદિનું વચન ઉથાપવું નહિ, દેષ થઈ ગયો હોય તે છુપાવે નહિ પણ ગુરૂ પાસે પ્રગટ કરી, આલેચના લઈ શુદ્ધ થવું,
જ્યાં સુધી ઘડપણ કે બીમારી આવ્યા નથી અને શક્તિ છે ત્યાં સુધી ધર્મારાધના જરાપણ પ્રમાદ કર્યા વગર કરી. લેવી, ક્રોધાદિ કષાયોને તજવા, ગીતાર્થની સેવા કરી જ્ઞાનાદિ. પ્રાપ્ત કરવા, ગુરૂને યથાવિધિ વિનય જાળવવો, તિષ, ઔષધાદિ ગૃહસ્થને ન કહેવા, વિભુષા કે સ્ત્રીને પરિચય ન કરવા, સારી કે ખરાબ વસ્તુ પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ ન કરવા, તપ અને સ્વાધ્યાયમાં મગ્ન રહેવું, આ આચારનિધિના પાલનથી પૂર્વ સંચિત પાપ બળી જાય છે અને કેવળજ્ઞાન-- રૂપી જ્યોત પ્રગટે છે.
નવમા વિનય સમાધિ અધ્યયનના ૪ ઉદેશા છે. પહેલા ઉદ્દેશામાં ગુરૂને નિરંતર વિનય કરવા ફરમાવ્યું છે. ગુરૂ કદાચિત્ પતાથી નાની ઉંમરના અને અલ્પજ્ઞાનવાળા હોય તો પણ તેમની હીલના ઘણું ન કરવા, તેમ કરવાથી તેમની મહાઆશાતના થાય છે. ફળસ્વરૂપે બેઇદ્રિયાદિ દુર્ગતિ મળે છે. પણ ગુરૂ કે આચાર્ય પ્રસન્ન થાય તેમ વર્તવું, અને અપ્રમત્તપણે તેમની સેવા કરવી. તેમ કરવાથી જ્ઞાનાદિ ગુણોની આરાધના થાય છે અને અનુક્રમે મોક્ષગતિને પામે છે.
બીજા ઉદેશામાં અવિનય અને વિનયનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. ધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષનું મૂળ વિનય છે, તેનાથી જ મોક્ષ કે સદ્દગતિ મળે છે, અને અવિનયનું ફળ ચતુર્ગતિરૂપ
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશકાલિક સૂત્ર ]
[ ૩૨૫ સંસારનું પરિભ્રમણ બતાવ્યું છે, કારણ કે અવિનીતના જ્ઞાનાદિ ગુણે નાશ પામે છે અને વિનીતને જ્ઞાનાદિ ગુણેની પ્રાપ્તિ અને વૃદ્ધિ થાય છે.
ત્રીજા ઉદેશામાં કે “પૂજ્ય બને છે તેનું કથન છે. જે ગુરૂના ઈશારાને સમજી વર્તન કરે છે, આજ્ઞાનું પાલન કરે છે, ઉંમરમાં નાના હોય છતાં શ્રુતજ્ઞાનથી કે દીક્ષા પર્યાયથી મેટા હોય તેમને મૃગાવતીજી જેમ વિનય કરે છે, જે આહારાદિ કે ઉપકરણોમાં મમત્વભાવ નથી રાખત, કઠેર વચનાદિને સમભાવે સહન કરે છે, કેઈ પણની નિંદા કે હીલના કરતો નથી, ગુરૂને આવતા દેખી ઊભા થઈ સામે જાય છે, તે “પૂજ્ય બને છે, અને સર્વ કર્મ ખપાવી ઉત્તમ સિદ્ધગતિને પામે છે,
ચોથા ઉદ્દેશામાં (૧) વિનય (૨) શ્રુત, (૩) તપ અને (૪) આચારસમાધિનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. આ દરેકના ચાર-ચાર ભેદ બતાવ્યા છે, જે સાધક આ ચારેમાં પોતાના આત્માને નિરંતર જોડે છે, તે જિતેંદ્રિય બને છે અને મેક્ષ કે દેવગતિ પામે છે.
દશમા ભિક્ષુ અધ્યયનમાં સાચા સાધુના લક્ષણ કહ્યા છે. તેમાં આગળના નવે અધ્યયનમાં ફરમાવ્યા પ્રમાણે જે આચારધર્મને ઉત્કૃષ્ટ ભાવે પાળીને, આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહ સંજ્ઞાઓને સર્વથા તોડે છે, તે અણહારી એવું સિદ્ધપદ શીધ્ર પામે છે, એમ સમાપન કરતાં કહ્યું છે. આ સૂત્રના પ્રથમ ૪ અધ્યયન અનુક્રમે આ સંજ્ઞાઓને તેડવાના જ છે. તેની મહત્તાને સ્વીકારી સૂત્રકારે ફરી તેને અત્રે ઉપસંહાર કર્યો છે. આ
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૬ ]
[ આગમસાર ચાર સંજ્ઞાજ જીવને અનાદિ કાળથી સંસારચકમાં ભમાવે છે, તેને તોડતાંની સાથે જ જીવાત્મા પરમાત્મા બની જાય છે.
પહેલી “રતિવાક્યા ચુલિકામાં સંયમ છેડવાની ઈરછાવાળા સાધુને સંયમમાં સ્થિર થવા ૧૮ સ્થાનકે જેવા કે પાંચમાં દુઃખમય આરામાં ગૃહસ્થાશ્રમ દુર્ગતિના હેતુરૂપ છે, કામગ અસાર અને દુર્ગતિને દેનારા છે,. આ કાળમાં માયાની પ્રબળતા છે, સ્ત્રીપુત્રાદિના મેહના લીધે ઘરે જઈ ધર્મની આરાધના કરવી કઠણ છે, ગૃહસ્થાશ્રમ મહાકલેશવાળો છે, ડગલે પગલે પાપકર્મ બંધાય તેવો છે. ચાર વિ. ના ભયવાળે છે, પરિવાર માટે કરેલા પાપોના ફળ પિતાને એકલાને જ ભેગવવા પડશે, આયુષ્ય ક્ષણભંગુર છે, તપથી કમ ખપાવવાથી જ મેક્ષ છે વિ. વિ.નું ચિંતન કરી ફરી સંયમમાં સ્થિર થવા ફરમાવ્યું છે.
બીજી “વિવિચર્યાચૂલિકામાં સાધુના નવકલ્પ વિહારનું ફરમાન છે, શેષકાળમાં સાધુએ એક સ્થળે માસક૯પ અને સાધ્વીએ બે માસક૫થી વધુ ન રહેવું, ઉપાધિ ડી. રાખવી, કલેશને ત્યાગ કર, કાઉસગ્ગ અને સ્વાધ્યાયમાં લીન રહેવું, ટૂંકમાં વિષયકષાયાદિથી આત્માની રક્ષા કરવી.. જેથી સર્વ દુઃખોથી મુક્ત બની સિદ્ધપદ પામશે. સમગ્ર દશવૈકાલિક સૂત્રને આજ સાર છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર :- બીજુ મૂળસૂત્ર છે. ૩૬ અધ્યયન છે. મેક્ષ પધારતી વખતે ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ છઙ્ગ તપ કરી ૧૮ દેશના રાજા સહિતની પરિષદને પાવાપુરીમાં આ સૂત્ર પિતાના શ્રીમુખે સંભળાવ્યું છે. ઉપલબ્ધ મૂળ પાઠ ૨૧૦૦ શ્લેકપ્રમાણ છે. ૧૬૫૬ પદ્યસૂત્ર અને ૮૯ ગદ્યસૂર છે.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ]
[ ૩ર૭ (૧) વિનય અધ્યયન :- સર્વજ્ઞોએ ધર્મનું મૂળ વિનય કહેલ દે. તેથી સૌથી પ્રથમ સ્થાન “વિનય અને આપ્યું છે. જે ગુરૂની આજ્ઞાનું પાલન કરતે હોય, ગુરૂના સમિપે અર્થાત્ અંતરમાં વસતો હોય, ગુરૂના મનભાવ અને ઈશારાને સમજીને તેમના કાર્ય કરતો હોય, તેને વિનીત શિષ્ય કહ્યું છે. તે આ લોક અને પરલોકમાં સુખી થાય છે. ગુરૂ કદાચિત કે ધે ભરાય, તે બે હાથ જોડી વંદી તેમના કેપને શાંત પાડો અને ફરીથી આ પ્રમાણે નહિ કરું એમ કહી એમને પ્રસન્ન કરી લેવા જોઈએ. આથી શિષ્યને ગુરૂને જ્ઞાનભંડાર પ્રાપ્ત થાય છે, ચારિત્ર વિકાસ પામે છે, તેથી મેક્ષ કે દેવગત મળે છે. ઊઠવા, બેસવા, બલવા, ચાલવામાં ગુરૂ પ્રત્યે કે વિનય રાખવે તેના પ્રકાર કહ્યા છે.
(૨) પરિસહ અધ્યયનમાં ૨૨ પ્રકારના પરિસહસુધા, પિપાસા (તરસ), શીત, ઉષ્ણ, દંશમશક, અચેલ (વસ્ત્રરહિતપણુ), અરતિ, સ્ત્રી, ચર્યા (વિહાર), નિષદ્યા (બેસવું), શયા, આકાશ, (કઠોર વચન), વધ, યાચના, અલાભ, રોગ, તૃણસ્પર્શ, જલ (મેલ), સત્કાર સમાન, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન અને દર્શન પરિષહ આવે તો સાધુ સમભાવે સહન કરે.
સંયમજીવનમાં જે અણધાર્યા કષ્ટ આવે છે તેને પરિષહ કહ્યા છે. તેવા પ્રસંગે સમભાવ રાખી સહન કરી લેવાથી કર્મ નાશ પામે છે, અને ચાત્રિ દઢ થાય છે. કારણકે ૮૪ લાખ જીવાયોનિમાં માનવી સર્વ શ્રેષ્ઠ છે, અને માનવીના ગુણોમાં ચારિબ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. તે દુર્લભ ચારિ દઢ થવાથી સાધક મેક્ષ સન્મુખ થાય છે.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૮ ]
[ આગમસાર આ ૨૨માં સ્ત્રી અને સત્કાર પરિષહ સાનુકુળ છે, બીજા બધા પ્રતિકુળ છે.
(૩) ચતુરગીય અધ્યયનમાં સંસારના અનંત કાળના પરિભ્રમણ પછી ભવ્ય જીવાત્માને પ્રાપ્ત થતાં ચાર દુલભ અંગોનું (૧) મનુષ્યત્વ (માનવતા સાથે માનવભવ) (૨) ધર્મશ્રવણ, (૩) કેવળી પ્રરૂપિત ધર્મમાર્ગની શ્રધ્ધા અને (૪) સંયમમાં વીર્ય ફેરવવું અર્થાત્ સંયમ (દીક્ષા) લેવામાં અને પછી તપ કરવામાં પુરૂષાર્થ કરવા તેનું નિરૂપણ છે. ભવસાગર તરવાને આ ચાર અંગ સર્વોત્તમ સાધનો છે. કારણ કે ચારે ગતિના જીવમાં મનુષ્ય ભવમાં જ મેક્ષની સાધના માનવી સંયમ લઈને નવા કર્મબંધ રોકીને અને તપ વડે પૂર્વ સંચિત સર્વ કર્મો ખપાવીને કરી શકે છે, અને સર્વ કર્મ મુક્ત બની મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. આ ચારે બેલમાં શ્રદ્ધાને વળી પરમ દુર્લભ કહી છે.
મનુષ્યત્વના ચાર લક્ષણ છે :- (૧) સરળતા, (૨) કોમળતા, (૩) નમ્રતા અને (૪) અનુકંપા.
(૪) “અસંખય અધ્યયનમાં પ્રભુ ફરમાવે છે. જીવનદોર તુટ્યા પછી કદાપિ સંધાતું નથી. માટે ધર્મારાધના કરવામાં પ્રમાદ ન કર.”
ત્રીજા અધ્યયનમાં મનુષ્યભવની દુર્લભતા કહી. તે અમૂલ્ય ભવ પણ ક્ષણભંગુર છે, માટે ઘડપણની રાહ ન જોતાં વહેલામાં વહેલી ધર્મારાધના કરી આત્મકલ્યાણ કરી લેવું તેમ સંબંધ છે. સ્ત્રીપુત્રાદિ અન્ય જન માટે જે પાપના પિટલા બાંધે છે, તેને એક્લાને જ તે કર્મોના વિપાકેદયના, દુઃખો વેઠવા પડે છે. માટે કર્મ બાંધતી વખતે ચેતા તેમ પ્રભુએ કહ્યું છે.
(૫) અકામ મરણીય અધ્યયન-આયુષ્ય ક્ષણ
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ]
[ ૩ર૯ ભંગુર છે એમ કહી ધર્યવંત વિવેકી જને સકામ મરણે અર્થાત્ સમાવિ કે પંડિતમરણે મૃત્યુ પામવું, એ જ ઉત્તમ છે, મરણ બે પ્રકારના છે (૨) અકામ મરણ જે સંસાર વધારે છે. તે અજ્ઞાની અને હોય છે, અને (૨) સકામ મરણ જે સમકિતી સાધકને હોય છે અને જેના લીધે સાધક મેક્ષ પામે છે.
અંતકાળ એ સમગ્ર જીંદગીને સરવાળે છે. જેવું જીવશે તેવું જ મૃત્યુ પામશે. ત્યારે જીવનભર કરેલા શુભાશુભ કાર્યાદિ ટી. વી.ના દોની જેમ નજરે દેખાય છે. પાપકાર્યો કરેલો જીવ ભયભીત થઈ અસમાધિ ભેગવે છે, દુર્ગતિમાં જવાના ડરના કારણે શરીરને વળગી રહે છે, જ્યારે ધર્માત્મા સહજ સમાધિભાવે શરીરને તજી દે છે. - ત્યાગ અને તપ એ જ મોક્ષના સાધન છે, બે ઘડીનું સામાયિક શુદ્ધ ભાવે કરવાથી સમ્યગદર્શન અપાવી, મેક્ષ પ્રાપ્ત કરાવે તેવી ઉત્તમ ક્રિયા છે એમ આમાં પરમાર્થ થી કહ્યું છે.
(૬) ભુલક નિગ્રંથીય :- સમાધિ મૃત્યુ સંયમમાગ યથાર્થ વાળનારને જ મળે, તે માટે પૂર્વ પરિચિત માતાપિતાદિ સ્વજને મને શરણભૂત નથી એમ વિચારી સાધુ એમના સ્નેહભાવને તોડે, એમને સંસર્ગ સંસારભાવે ન કરે, આમ બાહ્ય અને રાગ-દ્વેષરૂપી અત્યંતર ગ્રંથીઓ (ગાંઠ) ને છેદી નિર્દોષ સૂઝતા આહારાદિ ગ્રહણ કરી જિનાજ્ઞાનુસાર સંયમ પાળે અને સાધુના ગુણ પામે, એમ કહ્યું છે. ટુંકમાં દીક્ષા લીધા પછી સંસારભાવને નિર્મૂળ કરવા, માથું મુંડાવ્યા પછી, મનને સંપૂર્ણ મુંડવા પરમા
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦ ]
[ આગમસાર થથી કહ્યું છે, કારણ કે અવિદ્યા (અજ્ઞાન)ને આસક્તિ એ જ સંસાર દુઃખના મૂળ છે.
(૭) એલય (બકરો) :- ગુણ પામેલો સાધક રસને. ગૃદ્ધિ થઈ માત્ર શરીર ને વધારે તેમ કરવાથી બકરાની જેમ અતિ દુઃખ અંતે પામે, પણ રત્નત્રયીની ઉત્કૃષ્ટ ભાવે આરાધના કરે. પછી કેડી (કામ ) માટે, સોનામહોરોની થેલી (મેક્ષસુખ) ગુમાવે, વૈદે (જ્ઞાની સંતેએ) કહેલું પથ્ય ન પાળી, રાજા ભનો સ્વાદે મૃત્યુ પામી રાજસુખ ગુમાવે તેમ સાધુ રસને ગૃદ્ધિ બની સસાર વધારી મૂક્ષસુખ ગુમાવે, વિ. દષ્ટાંતે કહી ચારિત્રની મહત્તા કહી છે.
(૮) કેપિલિય :- આહારની આસક્તિ નિર્લોભી. હોય તે જ છોડી શકે, તેથી આમાં કપિલકેવળીના દષ્ટાંતે સાધકને નિર્લોભી થવા ફરમાવ્યું છે. લાભપ્રકૃતિ જતાં જ સાધક મેહનીય કર્મની સર્વ –૨૮– પ્રકૃતિએ અપાવી એક જ ક્ષણમાં કેવળી ભગવંત બને તે કપિલ મુનીવરના દૃષ્ટાંતે. લાભથી લાભ વધે છે. તે બે માસા સોના માટે ગયેલ કપલને રાજાએ ઈચ્છા પ્રમાણે માગી લેવાનું કહ્યું ત્યારે તેનું રાજપાટ માગી લેવાની ઈચ્છા પહેલા થઈ, પણ ઉપકારીનું બધુ લઈ લેવાય? તેમ લેભથી પાછા વળતાં બે માસા સોનુંય શા માટે ? સ્ત્રીને સંગ કર્યો તે આ યાચના. કરવી પડી ને? માટે સ્ત્રીસંગ જ ભુંડો છે, એમ ચીતવી કંચન અને કામિની બંને છોડવાનું ચિંતવતા જ કેવળી ભગવત બગીચામાં જ બની ગયા.
આ સૂત્રના અધ્યયન ૮-કપિલ કેવળી, ૯-નમિ રાજર્ષિ, ૧૨–હરિકે શી મુનિવર, ૧૩-ચિત્ત-સંભૂતિ, ૧૪-ઈપુકાર
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ]
[ ૩૩૧ રાજાદિ છે જીવા, ૧૮–સંયતિ રાજષિ, ભરતાદિ ૧૦ ચક્રવતી, અચલ વગેરે ૮ ખળદેવ, ખળભદ્ર મુનિવર, દશા ભદ્ર રાજા, ચાર પ્રત્યેક ઇદ્ધ, (૧) નિમ રાષિ, (૨) કરકડુ, (૩) દુમુખ અને (૪) નિન્ગઇ, ૧૯–મૃગાપુત્ર, ૨૦ અનાથી મુનિવર ૨૧-સમુદ્રપાલ મુનિ, ૨૨-૨ાજેમતી રહનેમી, ૨૩-કેશીગૌતમ, ૨૫-જઘાષ-વિજયઘાષ અને ૨૭–શ્રીગર્ગાચાર્યના અધિકાર માટી સાધુ વઢણામાં આપ્યા છે, તે જિજ્ઞાસુએ લેખકના તે પુસ્તકમાંથી જોવા. અધ્ય, ૩ ને ૪ અર્થ સાથે લેખકના ‘સવાસો ગાથા વિવરણ”માં આપેલા છે.
(૯) નચિપ્રવજ્યા :- જે નિાભી હોય તે દેવાના પણ પૂજય બને તે પ્રત્યેક યુદ્ધ નમિરાજ ના દૃષ્ટાંતે, બ્રાહ્મણના વેશમાં આવેલ ઈંદ્ર સાથેના તેમના વાર્તાલાપ મનનીય છે. જ્યાં બે છે, ત્યાં જ ઘાંઘાટ (સ`સાય) છે,” પણ જે એક (આત્મા)માં જ છે, ત્યાં શાશ્વતી શાંતિ અને સુખ (મેક્ષ) છે, એવી એકત્વ માવના” ભાવી નિમ રાજિષ મેાલે પધાર્યા.
મિથિલા બળવાથી મારૂ કશું ખળતું નથી, એમ કહી સાધકને માત્ર તાના જ આત્મામાં રમણતા કરવાનું કહ્યું છે, બધી પર દસ્તુ–શરીર પણ પર વસ્તુ છે—ને પરભાવે! છોડવા કહ્યું છે. જેને મેાક્ષની અભિલાષા હાય, તેવા સાધક સસારના ઘરના ખધન શા માટે સ્વય' ઊભા કરે ? હજારા સગ્રામ જીતવા કરતાં, એક માત્ર પેાતાના આત્માને જીતનારા શ્રેષ્ટ દે, દર મહિને લાખા ગાયાનું દાન દેનારા કરતાં, કશું ન દેનારા પંચમહાવ્રતધારી સાધુ શ્રેષ્ટ છે, આમ કહી દાન કરતાં સંયમની શ્રેષ્ટતા ખતાવી છે. આવા ઘણા ચિંતનીય સૂત્રેા આમાં છે; તે વિચારવા.
જેને “આધિ” અર્થાત્ “સમ્યગ્દષ્ટિ” પ્રાપ્ત થઇ હોય,
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૩૩ર ]
[ આગમસાર તેવા મુનિવરો ૩ પ્રકારના છે – (૧) જે સ્વયં બધિ પ્રાપ્ત કરે છે, તે “વયં બુદ્ધ,”(૨) કેઈ ઘટના કેનિમિત્તથી બધ પામી સંયમ લે છે. તે “પ્રત્યેક બુદ્ધ અને (૩) જે અન્યના બધથી બેધ પામી દિક્ષા લે છે તેને “બુદ્ધબોધિત કહ્યા છે, તે સંયતિ રાજર્ષિ (અ.૧૮) કપિલાદિ સ્વયં બુદ્ધ છે. (અ.૮), અને નમિ રાજર્ષિ દાહજવરના નિમિત્તે બધા પામ્યા તેથી પ્રત્યેક બુદ્ધ કહેવાયા. ( (૧૦) કુમપત્રક (દુમ-પત્તય) :–નવમા અધ્યચનને વિષે એકત્વ ભાવના ભાવનાનું કહ્યું. હવે જે એકત્વ ભાવનાને ભાવે, તે પાંચે પ્રમાદને અવશ્ય છડે, તેથી આમાં ગૌતમસ્વામીને ઉદેશીને–ઉપલક્ષણે આપણને બધાને પણ જંદગી, પાકી ગયેલા પીળા પાંદડા જેવી, કે ઝાકળના બીડું જેવી ક્ષણભંગુર હોવાથી, ધર્મારાધના કરવામાં એક પળને પણ પ્રમાદ ન કરવા કહ્યું છે.
કાયસ્થિતિ:- પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ ને વાયુકાયની અસંખ્યાતા કાળની, વનસ્પતિ કાયની અનંત કાળની, ૩ વિકલેન્દ્રિયની સંખ્યાતા કાળની, ગર્ભજ મનુષ્ય અને તિર્યંચ પંચેદ્રિયની ૭ કે ૮ ભવની, અને દેવ અને નારકીની એકજ ભવની હોય છે. તેમાં મનુષ્યભવ પામ બહુદુર્લભ છે. એમ કહીને સમય માત્રને પ્રમાદ ન કરવા કહ્યું.
(૧૧) બહુસ્મય (બહુશ્રત) પુજજ – જે અપ્રમાદિ ને વિનયી હોય તે બહુસુત્રજ્ઞાન મેળવે, અને પૂજ્ય થાય. ઘણું સૂત્રો જાણતા હોય, પરંતુ વિનીત ન હોય, તે તેને બહુશ્રુત અત્રેનથી કર્યો. વિનય જ કૃતને સાર્થક અર્થાત્ મેક્ષદાયી બનાવે છે. શ્રુતજ્ઞાન મેળવવામાં પાંચ-(૧) અહંકાર, (૨) ક્રોધ, (૩) પ્રમાદ, (૪) રોગ અને (૫)
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ]
[૩૩૩ આળસ-વિદનકર્તા છે. પછી અવિનીતના ૧૪ અને વિનીતના ૧૫ લક્ષણ બતાવ્યા છે અને બહુસૂત્રીની ૧૬ ઉપમા. આપી છે.
(૧૨) હરિકેશી સુની - બહુશ્રુત હોય તે હરિકેશી મુનિની જેમ દેવોને પણ પૂજ્ય બને. જાતિ અને કુળથી નહિ પણ તપ અને ગુણથી મહાન થવાય અને વંદનીય બનાય, એ આ અધ્યયનને સાર છે. બ્રહ્મચારી અને અપરિગ્રહી જે છે, તે ભક્ષા મેળવવાનો અધિકારી છે એમ પ્રતિપાદન કર્યું છે. ત્યાગ અને તપનો મહિમાં બતાવ્યા છે.
(૧૩) ચિત્ત-સંભૂત:-તપને મહિમા બતાવીને તપસ્વીએ કદાપિ તપનું નિયાણું (ફી માગવું તે)નહિ કરવું જોઈએ એમ બે સગાભાઈ ચિત્ત અને સંભૂતિ મુનિને દષ્ટાંતે અત્રે કહ્યું છે. તેમના છ ભવનું વર્ણન છે. સંભૂતિ મુનિએ સનતકુમાર ચકવતીની સ્ત્રીરતન જોઈને તેવું સ્ત્રીરત્ન ભેગવવાનું નિયાણ કર્યું તેથી બ્રહ્મદત્ત ચકવતી તો થયા. પણ ભોગો ભેગવીને સાતમી નરકે ગયા, જ્યારે ચિત્ત મુનિએ નિર્દોષ ચારિત્ર પાળ્યું તે અંતે મોક્ષે ગયા.
નિયાણું કરીને જન્મેલા જ ઊચ્ચ પદવી ને અતિ સુખ તે પામે પણ વ્રત પચ્ચકખાણ કદાપિ કરી શકે નહિ, અને કામભોગો અતિ આસકિતથી ભોગવે, જેથી નરકાદિ. દુર્ગતિમાં અંતે જાય.
(૧૪) પુકારિય:-છ મોક્ષગામી છ-ભૂગપુરોહિત, તેની સ્ત્રી, તેમના બે પુત્ર, તથા ઈષકાર રાજા અને કમલાવતી રાણી, એકબીજાના નિમિત્ત કેવી રીતે વૈરાગ્ય પામ્યા, સંયમ અંગીકાર કર્યો અને ઉત્કૃષ્ટ ભાવે સંયમ પાળી, છએ ધર્મા
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪ ]
[ આગમસાર તમા મેક્ષે સીધાવ્યા તેનું હૃદયસ્પર્શી ભાવવાહી વર્ણન છે. એક એક ગાથા મનનીય છે. તેમાંય કમલાવતી રાણીને રાજાને બોધ તે અતિ અદભૂત છે. સાચી ધર્મપત્ની કેવી હોય તેનું અનુપમ દષ્ટાંત છે. જુઓ સમ્યગદર્શન.
નિયાણુ નિયમ છેવટે દુર્ગતિ પમાડનારૂં છે, પરંતુ સત્સંગ નિયાણના ભાવને રોકનાર છે, અને કદાચિત થઈ ગયું હોય તે પણ સંતસમાગમથી તે ભૂલ સમજાય છે અને પછી આલોચના કરીને તેને દૂર કરી શકાય છે. તે ભ. મહાવીર ને તેમના સાધુ – સાદવીઓ જેમણે શ્રેણિક રાજા અને ચિલ્લણ રાણીના લાવણ્ય અને સૌદર્ય જોઈ તેવા થવાનું નિયાણું કરેલ અને પ્રભુના સમાગમે આલોચના કરી દર કરેલ, તે સંતસમાગમને અપાર મહિમા આમાં પરમાર્થ થી બતાવેલ છે.
(૧૫) સભિક્ષુ :- સત્સંગથી સંસારને મેહ દૂર થઈ જીવાત્મા સંયમી સાધુ બને છે. તેવા સાધુના સુલક્ષણનું આમાં નિરૂપણ કરેલ છે. તેવા સાધુ સવજીને પોતાના આત્મા સમાન ગણી દુભવતા નથી, કેઈપણ પર-પદાર્થમાં આસક્ત થતી નથી, સત્કાર, પૂજા, વદનને પણ ઈચ્છતો નથી, લુખાસુકા આહારને લેનાર છે, પરિષહાદિ સહન કરે છે, પ્રતિકુળ સંજોગોમાં પણ સમતા રાખે છે, સિદ્ધાંતને જાણકાર છે, જિતેન્દ્રિય છે, વિ. તે ભિક્ષુ છે.
(૧૬) બ્રહ્મચર્ય સમાધિસ્થાન :- ભિક્ષુ – સાધુના ગુણ બતાવીને, તેવા ગુણે તે બ્રહ્મચારીને જ હોય, તેથી આમાં બ્રહ્મચર્યના ૧૦ રૂડા સમાધિસ્થાનનું નિરૂપણ છે, તે આ પ્રમાણે છે:- (૧) સ્ત્રીપશુ નપુંસકરહિત સ્થાન ભોગવે, (૨) ઝીકથા ન કરે, ન સાંભળે, (૩), સ્ત્રી સાથે એક
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર 1
[ ૩૩૫ આસને ન બેસે, (૪), સ્ત્રીના અંગોપાંગ વિકારી દૃષ્ટિથી ન નીરખે. (૫) પડદા કે ભીતની આડશથી સ્ત્રીના શબ્દ, ફકન. ગીત, હાસ્ય, પ્રેમાલાપ, વિલાપાદિ ન સાંભળે, (૬). પૂર્વકુડા દ ન કરે, (૭) પ્રણીત આહાર ન કરે, (૮) અતિમાત્રામાં આહાર ન કરે, (૯) વિભૂષા ન કરે અને (૧૦) મનગમતા શબ્દ રૂપ, રસ, ગંધ કે સ્પશનું સેવન ન કરે, તેથી બ્રહ્મચર્યન. રક્ષા થાય છે.
(૧૭) પાપશ્રમણીય :- સાધુ થયા પછી સાધકે રત્નત્રીની સાધનામાં જ સંયમજીવન ગાળવું જોઈએ, જે તેમ નથી કરતે તેને પાપભ્રમણ કહ્યો છે. તેના લક્ષ (૧) સૂત્ર ન ભણતો હોય, ૨) ઊંઘણશી હોય, (૩) આચાર્ય, ગુર્નાદિની નિંદા કરનાર હોય, સેવા ન કરનાર હાય. (૪) સચેત વસ્તુને પગે કચરતા હોય, (૫) પાટ, સંથાદિ પ્રમાર્જન કર્યા વિના વાપરતો હોય, (૬) ઈર્યાદિ પાંચે સમિતિના પાલનમાં જતના ન રાખતો હોય, (૭) પ્રમાદી હોય, (૮) એકાગ્રચિત્તો પડિલેહણ ન કરતા હોય, (૯) દૂધ, દહીં આદિ વિગોનું વિનાકારણ કે વારંવાર સેવન કરતો હોય, (૧૦) તપની અપ્રતિ હોય, ૧૧) વારંવાર ખાતો હોય. (૧૨) ગુદિને અનાદર કરતો હોય, રસ લેપી હોય. (૧૩) સામુદાનિકી ભિક્ષાચરી ન કરતાં પૂર્વના સગાસંબંધીના ઘરેથી ભીક્ષા લેતા હોય, (૧૪) ગૃહસ્થના શય્યા, પલંગાદિ પર બેસતો હોટ વિ. વિ.ને પાપભ્રમણ કહ્યો છે.
(૧૮) સંઘતીય :-સંયતિ (સંજય) રાજર્ષિનો અધિકાર છે. વનમાં શિકારે જતાં એક હરણને તીરથી વીંદયું. હરણ દેડીને દંભાલી મુનિ પાસે પડ્યું. મૃગનો પીછો કરતાં રાજાએ ધ્યાનસ્થ મુનિને જોયા, મૃગલે મુનિને હશે
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬ ]
[ આગમસાર
:
,,
એમ ધારી મુનિના શ્રાપથી રાજા ડરી ગયા અને મુનિ પાસે ક્ષમાયાચના વારંવાર કરવા લાગ્યા. મુનિએ ધ્યાન પાળીને બધી બીના જાણી કહ્યું “હે રાજન્ ! મારા તરફથી તને અભય છે, પરંતુ તું પણ ખીજાને અભયદાન દેનારા થા. મુનિના ઉપદેશથી રાજા તેમના શિષ્ય થયા. એકદા વિહાર કરતાં ક્ષત્રિય રાજિષના સમાગમ થયેા. બંને વચ્ચે સવાદ થયા, જિનશાસનમાં રહી સયમધર્માનું યથા પાલન કરવાથી ખુદ્ધ (કેવળીભગવંત ) ખની શકાય છે. તેવા જવાખ આપી ક્ષત્રિય રાષિએ તેના સમર્થાનમાં ભરતાદિ ૧૦ ચક્રવતી, નિમ રાષિપ્રમુખ ચાર પ્રત્યેક બુદ્ધ, તથા દશા ભદ્ર, ઉદાયન, આદિ રાજાએ સયમની સાધના કરી મેાક્ષે સીધાવ્યા તેનું વર્ણ ન કર્યું... છે.
(૧૯) મૃગાપુત્રીય :-મહેલના ગાખમાં બેઠેલા મૃગાપુત્રે એક સતને જોઈ પાતે પણ આવુ' સાધુપણું" પાળ્યું છે, તેવુ જાતિસ્મરણજ્ઞાનથી જાણી, તે અધુરી સાધના પૂરી કરવા દીક્ષા લેવા માતાપિતાની આજ્ઞા માગી. સંયમજીવનની દુષ્ટતા ખતાવી ના પાડતા મૃગાપુત્રે નરકાદિ ગતિઓમાં પેાતે ભાગવેલા દુ:ખાનું વર્ણન કરી, તેવા દુઃખા ફરી ભાગવવા નથી એમ દૃઢતાપૂર્વક સમજાવી આજ્ઞા મેળવી સયમ લઈ, ઉત્કૃષ્ટભાવે પાળી સિદ્ધગતિ પ્રાપ્ત કરી, એમ કહી તપપ્રધાન ચારિત્રધમ જ ત્રણે લેાકમાં પ્રસિદ્ધ એવી મેાક્ષગતિના હેતુભૂત છે. માટે માનવભવ પામી સંસારનું મમત્વ તજી, જ્ઞાનદશનાદિ રત્નત્રયીનું ઉત્કૃષ્ટભાવે પાલન કરી ધના પુરૂષાથ કરી લેવા જોઈ એ તેમ સમાપન કરતાં કહ્યું છે.
(૨૦) મહાનિગ્રથીય :–આમાં અનાથી મુનિવરે શ્રેણિક રાજાને અનાથ–સનાથના ભેદ સમજાવી સધના માર્ગે વાળ્યા છે. ધમ સાંભળી શ્રેણિક મહારાજા પેાતાના
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ]
[ ૩૩૭
સમગ્ર પરિવાર સહિંત ધના રાગી બની ગયે। તેનુ રોચક વન છે.
દીક્ષા લીધા પછી જે સંયમી છકાયના જીવેાની સંપૂર્ણ દયા નથી પાળતે તેને પણ આમાં “અનાથ” કહ્યો છે. ધર્મ નથી કરતાં . મધાને પરમાથી અનાથ” કહ્યા છે.
(૨૧) સમુદ્રપાલીય :-સમુદ્રની સફર કરતાં વહાણમાં પુત્ર-જન્મ થવાથી પાલિત વણિકે તેનું નામ સમુદ્રપાલ પાડ્યુ.. એકદા હવેલીના ગેાખમાં બેસી શ્વેતાં એક અપરાધીને ફાંસીએ ચડાવવા લઈ જવાતા જોઈ, કમફળની ગહનતા વિચારવા લાગ્યા કે ખરાબ કાર્યાનું ફળ અવશ્ય ખરામ મળે છે અને સારાનું સારૂ ફળ મળે છે; મારે આના જેવું દુઃખ કદાપિ ભગવવુ નથી તેમ વિચારી વૈરાગ્યવાસિત અની દીક્ષા લઈ સયમ પાળી સિદ્ધ પદ પામ્યા.
સાધુના નિમિત્તે તેા જીવ વૈરાગ્ય પામે, પણ ચારના નિમિત્તો વૈરાગ્ય પામવા એ આ અધ્યયનની વિશેષતા છે. પરિષહાને સમભાવે સહે એમ અંતમાં હ્યુ છે.
(૨૨) રહ (થ)નેસિય :–પેાતાના લગ્ન ર્નાિમો પશુઓના વધ થશે એમ જાણી ભ. નેમનાથે રથ પાછે વાળી રાજેમતી. સંયમમાગે -મૈાક્ષમાર્ગે વાળી નવ, નવ ભવની પ્રીત અદ કરી તેનું, સાવી સતી રાજેમતીએ સાધુ રહનેમિને અસયમી જીવન કરતાં તે મૃત્યુ શ્રેષ્ઠ તેવા કડક શબ્દો કહી ફરી સયમમાં સ્થિર કર્યાનું, હૃદયસ્પશી વન છે. આમાં ચારિયના પ્રભાવનું અનન્ય અસરકારક માહાત્મ્ય ખતાવ્યું છે. ત્રણે મેક્ષે પધાર્યા છે. ભાભવના ઋણાનુબંધ
૨૨
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮ ]
[ આગમસાર તીર્થકર સહિત ભલભલાને દવા પડે છે, પણ ચારિત્ર ધર્મમાં દઢ રહેવાથી ઉદય આવેલાં કર્મો નાશ પામે છે અને જીવાત્મા પરમાતમા બની જાય છે તે પરમાર્થ છે.
(૨૩) કેશી ગૌતમય :–આમાં ભ. પાર્શ્વનાથની પરંપરાના કેશીસ્વામી, અને ભ. મહાવીરના પટ્ટ ગણધર ગૌતમસ્વામી વચ્ચે ચાર મહાવ્રત ને પાંચમહાવ્રત, રંગીનવસ્ત્ર, સફેદ વસ્ત્ર આદિ જે ભેદ પરંપરા જોવામાં આવે છે તેની મનનીય ચર્ચા છે. જવાબ આપતાં ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે બધી પરંપરાનું મૂળ લક્ષ્ય તો મોક્ષસાધનાનું જ છે, તેથી રત્નત્રયીની આરાધનારૂપ સાધુના મૂળ ગુણે સદાસર્વદા એકસરખા જ હોય છે. ઉત્તરગુણેમાં દ્રવ્ય–ક્ષેત્રકાળ ને ભાવ આશ્રિત ભેદ થાય છે. પણ તેથી મૂળ ગુણની સાધનાનું લક્ષ્ય ચુકાતું નથી. આથી સંતોષ પામી કેશીસ્વામી શિ સહિત પંચયામ ધર્મ અંગીકાર કરી પંચમહાવ્રત વિશુદ્ધભાવે પાળી આત્મકલ્યાણ કરે છે.
ગૌતમસ્વામી જ્ઞાન અને પદવીમાં ચડિયાતા હોવા છતાં કેશીસ્વામીને વડિલ કુળના માની સામેથી મળવા ગયા. આમ વિનયધર્મની મહત્તા સ્થાપી છે.
(૨૪)સમિતીય:-પાંચ સમિતિને ત્રણ ગુપ્તિનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. જેમ માતા બાળકનું ક્ષેમકુશળ કરનારી છે. તેમ સાધુના સંયમને રૂડ નિર્વાહ આ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તરૂપ આઠ આચારના પાલનથી થાય છે અને આયુષ્યપૂર્ણ થતાં મેક્ષના શાશ્વતા નિરાબાધ સુખ અપાવે છે, તેથી જ સર્વજ્ઞ તીર્થકરેએ આ આઠ આચારને સાધુની
આઠ પ્રવચનમાતા કહી છે. આ અષ્ટ પ્રવચન માતા ચારિત્રરૂપ છે અને ચારિત્ર, જ્ઞાન-દર્શન વિના ન હોય,
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર
[ ૩૩૯
અને ચારિત્રથી વેગા દ્વાદશાંગીરૂપ શાસ્ત્રો ન હાય, તેથી કાઢશાંગીરૂપ સઘળા શાસ્ત્રો અષ્ટપ્રવચન માતા વિષે સમાયા એમ તીર્થંકર ભગવ તા કહે છે. પરડવાના ૧૦ મેટલ કહ્યા છે.
સમિતિ પ્રવૃતિને નિર્દોષ ખનાવવારૂપ છે અને ગુપ્તિ સર્વ પ્રકારના મન—ચન-કાયાના અશુભ વ્યાપારાથી નિવૃત્તિ કરાવવારૂપ છે. જે આ અષ્ટપ્રવચનમાતાનું શુદ્ધ ભાવથી પાલન કરે છે તે શીવ્ર મેક્ષગતિને પ્રાપ્ત કરે છે.
(૨૫) યજ્ઞીય :– જāાષ મુનિ તેમના સ`સારી ભાઇ વિજયઘાષ જે યજ્ઞ કરી રહ્યો છે, તેને સાચા યજ્ઞનું સ્વરૂપ સમજાવતાં કહે છે કે તમે જે કરી રહ્યા છે! તે સાચા યજ્ઞ નથી, પણ વિષય-કષાય અને વાસનાએને જ્ઞાનાગ્નિથી માળી નાખવા તે જ સાથેા કલ્યાણકારી યજ્ઞ છે. સમતા ભાવ ધારણ કરવાથી જ સાચા શ્રમણ (જૈન સાધુ) કહેવાય અને બ્રહ્મચર્ય પાળવાથી જ સાચા બ્રાહ્મણ બને, જ્ઞાનની આરા ધના કરે તે જ સિન કહેવાય ને તપ જે કરે તે તાપસ કહેવાય. અહિંસાકિ વ્રત પાળવાથી જ મનુષ્ય ક્રમશ : સ દાતી ક ખપાવી કેવળી ભગવંત ની સર્વથા કર્મ મુક્ત અની જાય છે તેને અમે બ્રાહ્મણ કહીએ છીએ. આમ બ્રાહ્મહ્યુની પહુ સુંદર વ્યાખ્યાએ વિજūાષને સમજાવી છે. આથી મેધપામી વિજયઘેાષ પણ સૌયમ લે છે ને પછી અને મુનિવરા ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્ર પાળી મેક્ષે સિધાવે છે.
(૨૬) સમાચારી : –સાધુની ૧૦ સમાચારી–સમ્ય પ્રકારે આચાર પાળવાની વિધિ–કહી છે. તે (૧) આવશ્યકી, (૨) નૈષધિકી, (૩) આપુછણા, (૪) પદ્મિપુઋણા, (પ) છ’દણા, (૬) ઈચ્છાકાર, (૭) મિથ્યાકાર, (૮) તહટકાર, (તથાકાર) (૯) અભ્યુત્થાન અને (૧૦) ઉવસ`પદા નામની છે. પછી
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૦ ]
[ આગામસાર દિવસ અને રાત્રિના ચચ્ચાર પ્રહરની સાધુની કાળચર્યા કેવી. હોય તેનું વિધાન છે. દિવસ અને રાત્રિના પહેલા અને ચેથા પ્રહરમાં સ્વાધ્યાય, બીજા પ્રહરમાં ધ્યાન અને ત્રીજામાં. દિવસમાં ભીક્ષાચરી કરે, અને રાત્રિના નિદ્રા લે. પિરિષીનું માપ અને પ્રતિકમણની વિધિ આપ્યા છે. પાડલેહણને સમય અને વિધિ બતાવ્યા છે. સમાચારીનું પાલન કરીને ઘણા જીવે તર્યા છે. તરે છે અને તરશે.
(ર૭) ખલુંકિય :- ખલું યિને અર્થ છે મારકણે. દુષ્ટ બળદ. ખલકિય જેવા અવિનીત, દુષ્ટ, અને કષ્ટ આપનારા શિષ્ય ભાગ્યયોગે મળ્યા હોય તે, આચાર્યો તેમને તજી દેવા અને પોતે તેને જરાપણ રંજ ન કર, અને સંયમસાધના અને સવાધ્યાયાદિમાં મગ્ન રહેવું તે બોધ પ્રભુએ ગર્ગાચાર્ય અને ગળિયા બળદ જેવા તેમના શિષ્યના દષ્ટાંતે આમાં આપેલ છે.
(૨૮) મેખમગગઈ:-શિષ્યાદિને મેહ છોડી જે સ્વાધ્યાયાદિ સંયમ સાધનામાં લીન બને છે, તે અવશ્ય અવસર આવ્યે મેક્ષ પામે છે. મેક્ષમાર્ગની તે સાધના ચાર કારણ જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર અને તપવાળી છે, અને તેની શુદ્ધભાવે યથાર્થ સાધના કરવાથી જેમાં જ્ઞાન અને દર્શન. એ બે જ લક્ષણ છે, તેવી પંચમ ગતિ–મોક્ષગતિ તે સાધક નિશ્ચયથી પામે છે એમ ભગવાને આમાં ફરમાવ્યું છે. જીવાદિ. નવ તનું યથાર્થ જાણપણું તે જ્ઞાન છે, તેની પ્રતિતી કરવી, શ્રદ્ધા કરવી તે દર્શન છે, રાગ-દ્વેષાદિ અને કોધાદિ કષાયને નિર્મૂળ કરવા કે નિગ્રહ કરવારૂપ ચારિત્ર છે, અને પૂર્વ સંચિત કર્મોની નિર્જરા કરવારૂપ ૧૨ પ્રકારનું તપ છે. જ્ઞાનના પ, દર્શનના ૧૦, ચારિત્રના ૫ અને તપના
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ]
[ ૩૪૧ ૧૨ ભેદ, અને દર્શનના ૮ આચાર કહ્યા છે. અનંતકાળના સંસારચકના પરિભ્રમણમાં જીવાત્માને પ્રથમ દર્શન અથવા શ્રદ્વા આવે, જેના પ્રભાવથી અનાદિકાળનું સ્વરૂપનું અજ્ઞાન ટળીને સમ્યકજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય, સમકિતી જ્ઞાની પછી ચારિત્ર (સંયમ) લે, અને પછી તપ કરી પૂર્વસંચિત સર્વકર્મની નિર્ભર કરી, સર્વથા કમમુકત બની મેક્ષ પામે આમ ક્રમ સર્વ બતાવ્યો છે. સમાપન કરતાં કહ્યું કે જ્ઞાનથી જીવાદિ સર્વદ્રવ્ય સ્વરૂપને યથાર્થ જાણે, નિશ્ચયથી પોતાના જ આત્મસ્વરૂપને યથાર્થ જાણે, દર્શનથી તે સ્વરૂપ તે જ પ્રમાણે છે તેવી શ્રદ્ધા કરે, વ્યવહારથી દેવ-ગુરુધર્મની શ્રદ્ધા કરે, ચારિત્રથી પાંચે ઈદ્રિય તથા કષાયભાવને નિગ્રહ કરી આવતા કર્મોને રોકે અર્થાત્ સંવર તત્ત્વની આરાધના કરે, અને તપથી પૂર્વકૃત કર્મોને સર્વથા ક્ષય કરી, પિતાના આત્માને વિશુદ્ધ કરે ફળ સ્વરૂપે સાધક સર્વ કમ ખપાવી મેક્ષ પામે. અર્થાત્ સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત બને. | (આના વિશ? ભાવ લેખકના “
સદર્શન યાને મોક્ષનું દ્વાર” નામના પુસ્તકમાં દષ્ટાંતો સહિત ખૂબ વિસ્તારથી આપ્યા છે, . જેવું.)
(૨૯) સમ્યકત્વ-પરામ :-મેક્ષને પુરુષાર્થ કરવો તે સમ્યવીનું પાકમ છે. આ પરાક્રમ સમકિતી ભવ્ય જીવ જ કરી શકે, અભાવી કે મિથ્યાત્વી કરી શકતા નથી. તેથી જ આને સખ્યા પરાક્રમ કહ્યું છે, ને ૭૩ બેલોમાં “સંવેગ,” ને પ્રથમ સ્થાન આપ્યું છે, ને પછી તરત જ નિદ” અને “ધર્મશ્રદ્ધા” ને લીધા છે. “સંગ અને નિવેદ એ સમકતના લક્ષણ છે. સંગ એટલે મેક્ષાભિલાષ, સંવેગ વગર કદાપિ કાળે મોક્ષની પ્રાપ્તિ નથી. પછીના
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ર ]
[ આગમસાર બધા બેલ પણ સંવેગીને જ થાય. તે દરેક બેલનું ફળ જીવને શું મળે તેનું સચોટ નિરૂપણ પ્રભુએ કર્યું છે. દરેક બેલની આરાધનાનું ફળ તદ્દભવે કે પરંપરાએ મેક્ષ કે સદગતિરૂપ વૈમાનિક દેવાદિ ગતિ બતાવી છે.
આના પહેલાં જ સૂત્રમાં “પઈ એથી ૨૮ ના જ્ઞાન સાથે, (૨) સહિતાથી દર્શન સાથે, અણુએ અણુપાલઈત્તાથી ચારિત્ર સાથે અને પરિનિવાયન્તિથી તપ સાથે સંબંધ કેમસર જોડેલ છે, અને જ્ઞાનાદિચાર કારણયુક્ત મોક્ષમાર્ગની આરાધના સંવેગીજ કરી શકે, તેથી સંવેગને પ્રથમ સ્થાન ૭૩ બેલમાં યથાર્થ રીતે આપ્યું છે.
(૩૦) તપમાગ:-સભ્યત્વ પરાક્રમી સંચિત કર્મો બાળવા તપ અવશ્ય કરે જ, તેથી હવે તપનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. તપના બે ભેદ છેઃ (૧) બાહ્ય, (૨) આત્યંતર, તે દરેક છ પ્રકારે છે. બાહ્ય – (૧) અનશન, (૨) ઉણેદરી, (૩) ભિક્ષાચર્યા, (૪) રસપરિત્યાગ, (૫) કાયકલેશ અને (૬) પ્રતિસંલીનતા. આત્યંતર – (૧) પ્રાયશ્ચિત, (૨) વિનય, (૩) વૈયાવચ્ચ, (સેવા કરવી), (૪) સ્વાધ્યાય, (૫) ધ્યાન અને (૬) કાઉસગ્ન તે દરેકના પ્રકાર બતાવ્યા છે.
અનંતકાળથી પરિભ્રમણ કરતાં જીવાત્માને આઠે કર્મોના અનંત દળિયા વળગેલા હોય છે. તે તપ કર્યા સિવાય નાશ પામતા નથી. શરીરને તપાવ્યા સિવાય સુવર્ણની જેમ આત્માની પણ વિશુદ્ધિ થતી નથી કે શરીરની મમતા તુટતી નથી. તેથી કાયા ને આત્માનું જે તાદામ્યપણું ભ્રાંતિથી સ્થપાયું છે. તે તપથી જ તુટે છે, ને આત્મા વિશુદ્ધ બની કર્મમુક્ત પરમાત્મા બને છે.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ]
[ ૩૪૩ (૩૧) ચરણવિધિ –તપ તે ચારિત્રવંત હોય તે કરે તેથી હવે ચારિત્રવંત સંયમી માટે વિધિનિષેધરૂપ ચરણવિધિના ૩૧ બેલ બતાવ્યા છે. તેમાંના કેટલાંક આદરવા ચગ્ય છે અને કેટલાય ડિવા યોગ્ય છે. ટૂંકમાં અસંયમમાં નિવૃત્તિ અને સંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરવાનું ફરમાવ્યું છે, જેથી રાગ-દ્વેષ જે કર્મબંધ અને સંસારચક્રનું મૂખ્ય કારણ છે. તે દૂર થાય અને સાધક ભવસાગર તરી જાય. સ્ત્રી આદિની ૪ વિકથા, કોધાદિ ૪ કષાય, આહારાદિ ૪ સંજ્ઞા ને આત અને રૌદ્રધ્યાન, ૩ દંડ, ૩ ગારવ અને ૩ શલ્ય જે જે તે સંસારમાં ન ભમે, અને જે છકાય જીવોની રક્ષા કરવારૂપ દયામય અહિંસાધર્મનું વિશુદ્ધ પાલન કરે તે પણ સંસારમાં ન ભમે, આ પ્રમાણે ૩૧ સ્થાનેનું નિરૂપણ છે.
(૩૨) પમાયઠ્ઠાણું–પ્રમાદના સ્થાને –અપ્રમાદિ જ ચરણવિધિનું યથાર્થ પાલન કરે. તેથી હવે પ્રમાદના સ્થાને જે સાધનામાં બાધારૂપ છે તેનું સ્વરૂપ બતાવી તે તજી દેવાનું આમાં ફરમાવ્યું છે. કર્મબંધના મૂખ્ય કારણ રાગ અને દ્વેષ છે, જે મેહથી પેદા થાય છે. આ મેહનીય કર્મ જ જન્મમરણરૂપી સંસારચકનું મૂળ છે, કારણ કે આ મોહજ પોતાને અર્થાત્ મેહનીયમને અને બીજા સાતે કર્મોને બંધાવનારું છે. માટે મેહને દૂર કરવાનું ખાસ કહ્યું છે. પાંચે ઈદ્રિયો ના વિષયનું વિસ્તૃત વર્ણન કરી તેને જીતી જીતેન્દ્રિય બનવાનું ફરમાવ્યું છે, જેથી ભવરોગ મટે.
ધર્માધિના સિવાયની બધી પ્રવૃતિને સર્વજ્ઞ તીર્થકરે પ્રમાદ કહેલ છે.
(૩૩) કમ્મપયડી-કમપ્રકૃતિ –પ્રમાદિહોય તેજ
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪ ]
[ આગમસાર અશુભ કર્મો બાંધે અને ફળ સ્વરૂપે સંસારમાં ભમે, તેથી આમાં મૂખ્ય ૮ કર્મ (૧)જ્ઞાનાવરણીય, (૨) દર્શનાવરણીય, (૩) વેદનીય, (૪) મેહનીય, (૫) આયુષ્ય, (૬) નામ (૭) ગેત્ર અને (૮) અંતરાય કર્મ અને તે દરેકના પેટાભેદ, અર્થાત્ ઉત્તર પ્રવૃતિઓ કુલ ૧૪૮ બતાવી છે. તે કર્મોનું દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી સ્વરૂપ કહ્યું છે. જેને જાણીને જે સાધક સંવર વડે નવા બંધાતા કમને રોકે, અને તપ વડે સંચિત કર્મ બાળે તે મોક્ષે જાય.
આત્મસ્વરૂપની દષ્ટિએ સર્વ જીવ એક સરખા છે તેમ જિનદર્શન કહે છે. પરંતુ કર્મબંધના લીધે તેમાં અનેક ભેદ થાય છે. સ્વભાવને છોડી જ્યારે આત્મા રાગ-દ્વેષાદિ વિભાવ પરિણતિમાં જાય છે, ત્યારે જીવાત્માને તેવા પ્રકારના કર્મના બંધ પડે છે, જેનું મૂળ કારણ સ્વરૂપ દશાનું અજ્ઞાન અને મિથ્યાદષ્ટિ છે. આમાના સાચા સ્વરૂપને જે ઓળખવા ન દે તેને જ્ઞાનવરણીય કર્મ કહ્યું છે. (૧) પદાર્થના સામાન્ય બોધને ન થવા દે તેને “દર્શનાવરણીય કર્મ” કહ્યું છે. (૨) શાતા–અશાતાને જે હેતુભૂત છે તે “વેદનીય કર્મ” છે. (૩) મદીરાના કેફની જેમ જે કર્મ મતિને મૂઢ બનાવી દે છે તે મોહનીચ” કર્મ છે. (૪) એક ભવનું આયુષ્ય જે નક્કી કરે છે તે આયુષ્ય કર્મ છે. (૫) જીવને ગતિ, જાતિ, શરીર, આકૃતિ, રૂપ આદિ આપનાર જે કર્મ છે તે “નામકર્મ” છે. (૬) ઊંચ અને નીચ ગોત્રના કારણભૂત જે કર્મ છે તે “ગોત્રકમ” કહેવાય છે. (૭) અને આત્માના વીર્ય (શક્તિ)ને રોકનારૂં જે કર્મ છે તે “અંતરાય કમ” છે. (૮) જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય વેદનીય અને અંતરાય કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૦ કોડાડી સાગરોપમની, મેહ
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ]
[ ૩૪૫ નીચની ૭૦ કોડાકોડી સાગરોપમની અને આયુષ્ય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ સાગરોપમની છે. આ છએ કર્મની જઘન્ય સ્થિતિ એક અંતમુહૂર્તની છે. નામ અને ત્રકર્મની જઘન્ય ૮ મુહૂર્તની ને ઉત્કૃષ્ટ ૨૦ ક્રોડાકોડી સાગરોપમની છે. (વિસ્તૃત વિવેચન માટે જુઓ પન્નવણુસૂત્ર પ૮ ૨૩ થી ૨૭).
(૩૪) લેશ્યા :- સામાન્યપણે જીવાત્માના અધ્યવસાય કે મનપરિણામને અને વિશેષરૂપે કષાય અનુરજિત મનપરિણામોને “લેશ્યા” કહી છે, તે છ છે – કૃષ્ણ, નીલ, કાપત, તેજલેશ્યા, પત્ર અને શુકલ લેશ્યા, તેમાં પહેલી ત્રણ અપ્રશસ્ત છે ને છેલ્લી ત્રણ પ્રશસ્ત છે. તેનું ૧૧ દ્વારઃ નામ, વર્ણ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ, પરિણામ, લક્ષણ, સ્થાન સ્થિતિ, ગતિ અને આયુષ્ય દ્વારા આમાં વર્ણન કર્યું છે. આને કમલેશ્યા એટલા માટે કહી છે કે તે કર્મની સ્થિતિ ઉત્પન્ન કરે છે. જેવા રસ જીવે કર્મ બાંધ્યા હોય, તેવી લેશ્યા આયુષ્ય બે ઘડીનું બાકી રહે ત્યારે આવે છે. આને રચવન” કહે છે. તેનાથી જીવ કઈ ગતિમાં જવાને છે તેની ખબર પડે છે. જેવી તેયા તેવા પ્રકારના કર્મ બંધાય છે. વેશ્યાના સ્વરૂપને જાણ અપ્રશસ્ત લેશ્યા છડી પ્રશસ્ત લેશ્યાને ધારણ કરવાનું સમાપન કરતાં પ્રભુએ ફરમાવ્યું છે.
(૩૫) અણગાર (સાધુ) :- સાધુના લક્ષણ કહ્યા છે. અહિંસાદિ પંચમહાવ્રત યથાર્થ પાળે, સુઝતા નિર્દોષ આહારાદિ લે અને વિધિપૂર્વક વાપરે, બાવન અનાચારમાં એકપણ ન સેવે, કાયાની મમતા છોડી આત્મધ્યાનમાં લીન રહે, સેનું અને માટીને એકસરખા માને, કય-વિકયથી વિરમે ઈત્યાદિ ફરમાવ્યું છે.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬ ]
[ આગમસાર (૩૬) જીવાજીવવિભરી: અણગારનો માર્ગ ૩૫ માં કહીને સાચું સાધુપણું તે જીવાજીવના ભેદના જાણપણાથી જ આવે તેથી આમાં જવા-જવના ભેદ વિસ્તારથી બતાવ્યા છે. જીવાજીવના ભેદવિજ્ઞાનને જાણ જીવાદ તોની પરમ શ્રદ્ધા તે જ “સમ્યગદર્શન” છે, અને સમ્યગ્ગદર્શન જ મોક્ષનું દ્વાર છે.
ટુંકમાં “અજીવના બે ભેદ રૂપી અને અરૂપી છે. રૂપી પુગલ (અજીવ)ના, સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ ને પરમાણુ એમ. ૪ ભેદ છે, અને અરૂપીના ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશ એ ત્રણેના સ્કંધ, દેશ અને પ્રદેશ મળી કુલ ૯ ભેદ અને કાળ (અદધા સમય)ને એક ભેદ ભેળવતા કુલ ૧૦ ભેદ છે. તે બધા મળી અજીવના કુલ ૧૪ ભેદનું વર્ણન છે.
જીવન સંસારી અને સિદ્ધ એમ બે ભેદ કહ્યા છે. સંસારી જીવના બે ભેદ (૧) ત્રસ ને (૨) સ્થાવર છે,
સ્થાવરનાં (૧) પૃથ્વીકાય (૨) અપકાય ને (૩) વનસ્પતિકાય અને ત્રસના (૧) અગ્નિકાય, (૨) વાયુકાય ને (૩) ત્રસકાય એમ ત્રણ, ત્રણ ભેદ કહ્યા છે. તે બધાના અવાંતર ભેદ બતાવ્યા છે. પંચેન્દ્રિય જીના ૪ ભેદ (૧) નારકી (૨) તિર્યય પશુ-પક્ષી વિ. (૩) મનુષ્ય અને (૪) દેવ કહ્યા છે. અને તે દરેકના અવાંતર ભેદ બતાવ્યા છે. તે બધા ભેદો જણ જે સાધક બધા જીવની યથાર્થ દયા પાળે છે તે સમાધિમરણ પામે છે તેમ અંતભાગમાં કહ્યું છે.
શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં મુખ્યત્વે વિનયમૂલા સાધુધર્મનું નિરૂપણ કરીને સંસારની અસારતા, ઘણુ મોક્ષગામી ભવ્યાતમાઓના ચરિત્ર દૃષ્ટાંતરૂપે આપીને બતાવેલ
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
નદીસૂત્ર ]
[ ૩૪૭. છે. આ અસારતા જાણી, જિનવચનમાં શ્રદ્ધા રાખી જે દયામય અહિંસાધર્મનું પાલન કરશે તે અવશ્ય આમકલ્યાણ કરશે તે પરમાર્થને સાર આ અણમોલ સૂત્રને છે.
છે ઈતિ શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર સમાપ્ત છે (૩) નંદીસૂત્ર - ત્રીજું મૂળસૂત્ર છે. આખું સૂત્ર સળંગ છે. અધ્યયને નથી. ૭૦૦ શ્લેક પ્રમાણ મૂળપાઠ છે.
મંગલાચરણરૂપે ભ. મહાવીર સ્વામીની સ્તુતિ કરીને નમસ્કાર કર્યા છે. પછી સંઘ, ૨૪ તીર્થકર ભગવંતે, ૧૧ ગણધર, જિનપ્રવચન, તથા સુધર્મા સ્વામીથી દુષ્યગણી સુધીના ૩૧ સ્થવિરેની સ્તુતિ કરીને નમસ્કાર કર્યા છે. પછી ૧૪ પ્રકારના શ્રેતાઓ અને ત્રણ પ્રકારની પરિષદનું વર્ણન છે.
નંદીસૂત્ર ઉકાલિક અંગબાહ્ય આગમ છે. તેમાં મુખ્યત્વે (૧) આભિનિધિક કે મતિ (૨) શ્રત, (૩) અવધિ (૪) મન :પર્યવ અને (૫) કેવળજ્ઞાન એમ પાંચ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી બતાવ્યું છે. આ પાંચ જ્ઞાનમાં પહેલા બે-મતિ ને શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ જ્ઞાન” અર્થાત્ ઈદ્રિયની સહાયતાથી થાય તેવા જ્ઞાન છે, અને પછીના ત્રણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન” અર્થાત્ ઇંદ્રિયોની સહાયતા વગર થાય તેવા. લબ્ધિવાળા જ્ઞાન છે. આથી આ ભેદને “ઇંદ્રિય પ્રત્યક્ષ” અને “ઈદ્રિય પ્રત્યક્ષ” પણ કહ્યા છે. ઇંદ્રિયપ્રત્યક્ષના (૧) શ્રોત્રેદ્રિય, (૨) ચક્ષુદ્રિય, (૩) ધ્રાણેન્દ્રિય (૪) રસનેન્દ્રિય અને (૫) સ્પશેન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ એમ પાંચ ભેદ
ર્યા છે અને નેઈદ્રિય પ્રત્યક્ષ” ના (૧) અવધિ (૨) મનપર્યવ અને (૩) કેવળજ્ઞાન એમ ત્રણ ભેદ કહ્યા છે.
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૮ ]
[ આગમસાર પછી ત્રણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ પહેલા કહ્યું છે.
(૧) અવધિજ્ઞાન -: જે જ્ઞાનની સીમા હોય અને માત્ર રૂપી પદાર્થોને જ જાણે છે તે અવધિજ્ઞાન છે. તેને વિષય રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શયુક્ત પદાર્થો જ છે. અરૂપી પદાર્થો જેવા કે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ, કાળ ને જીવ (આત્મા)ને જાણી શકતું નથી. માત્ર પુદ્દગલ દ્રવ્યને જ છ દ્રવ્યમાં જાણે છે.
તે બે પ્રકારનું છે (૧) ભવ પ્રત્યયિક જે જન્મથી જ હોય છે. તે દે ને નારકીનું અને (૨) ક્ષાપશમિક એટલે કે અવધિજ્ઞાનને રોકનાર કર્મોમાંથી જેને ઉદય થયો હોય, તેમનો ક્ષય થાય છે અને જે હજી ઉદયમાં નથી આવ્યા, તે ઉપશમ પામે છે તે ક્ષાપશમિક કહેવાય છે. જે ગર્ભ જ મનુષ્ય અને તિયાને તપસમયમાદિની આરાધનાથી પ્રગટે છે, જો કે તીર્થકર ભગવાને જન્મથી જ નિયમાં ત્રણ જ્ઞાન મતિ, શ્રુત અને અવધિજ્ઞાન હોય છે. તેને ગુણપ્રત્યય પણ કહે છે.
ક્ષાપશમિક અવધિજ્ઞાનના છ પ્રકાર છે(૧) અનુગામી –જે સ્થળે જીવને અવધિજ્ઞાન ઉપજે છે,
ત્યાંથી બીજા સ્થળે જાય તો પણ સાથે જાય તે. (૨) અનુગામી – ઉત્પત્તિક્ષેત્ર સિવાય બીજે જતાં જતું
રહે તે. (૩) વર્ધમાન – ઉપજયા પછી અનુક્રમે વધતું જાય. (૪) હીયમાન–ઉપજ્યા પછી અનુક્રમે ઘટતું જાય. (૫) પ્રતિપાતી –ઉપજ્યા પછી વળી ચાલ્યું જાય, નાશ પામે.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંદીસૂત્ર ]
[ ૩૯. (૬) અપ્રતિપાતી –ઉપજયા પછી સદા ટકી રહે. - આ છએ પ્રકારના ભેદાનું ભેદ કહ્યા છે.
ટુંકમાં અવધિજ્ઞાની નીચે પ્રમાણે જાણે દેખે છે.
(૧) દ્રવ્યથી-જઘન્ય અનંત રૂપી દ્રવ્યોને અને ઉત્કૃષ્ટ બધા રૂપી દ્રવ્યોને જાણે છે ને દેખે છે.
(૨) ક્ષેત્રથી– જઘન્ય આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગને અને ઉત્કૃષ્ટા અલાકમાં લોકપ્રમાણ અસંખ્યાત ખંડેને. જાણે છે અને દેખે છે.
(૩) કાળથી–જઘન્ય આવલિકાના અસંખ્યાતા ભાગને અને ઉત્કૃષ્ટા ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીના અતીત અને અનાગત (ભવિષ્ય) કાળને જાણે ને જુએ છે.
(૪) ભાવથી– જઘન્યથી જઘન્ય અનંત પર્યાયે ને તથા ઉત્કૃષ્ટ પણ ઉત્કૃષ્ટ અનંત પર્યાને જાણે તથા દેખે છે. (“અનંત” અનંત પ્રકાર હોય છે. તેથી જઘન્યને. ઉત્કૃષ્ટ અનંતમાં કોઈ વિરોધાભાસ નથી. શાસ્ત્રમાં ૯ પ્રકારના અનંત કહ્યા છે.) અને સર્વભાવના અનંતમાં ભાગને જાણે છે અને દેખે છે.
() મન:પર્યાવજ્ઞાનઃ-માત્ર અપ્રમત્ત, સમ્યગૂદષ્ટિ, પર્યાપ્તા, સંખ્યાતા વર્ષના આયુવાળા કર્મભૂમિના સંયમી, સાધુને જ થાય છે. તેનાથી સામી વ્યક્તિના મનભાવને જાણી શકાય છે.
માનવીનું મન એક પૌગલિક જડ દ્રવ્ય છે. માનવી જ્યારે વિચાર કરે છે ત્યારે તેના મનની પર્યાયો (અવસ્થા ધારા) વિચાર પ્રમાણે પલટાયા કરે છે. મન પર્યવજ્ઞાની મનની
તે વિવિધ જડ પર્યાયને પિતાના આત્મા દ્વારા સાક્ષાત્કાર ન કરી પ્રત્યક્ષ કરીને તેના મનભાવને જાણી લે છે. તે મનઃ
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦ ]
[ આગમસાર પર્યવ જ્ઞાન છે. આમાં જ્ઞાતા સાક્ષાત આત્મા છે અને જાણ વાને વિષય મન છે.
તે બે પ્રકારનું છે (૧) ઋજુમતિ (૨) વિપુલમતિ
ઋજુમતિ કરતાં વિપુલમતિ વધુ વિશુદ્ધ હોય છે, અને મનના સૂકમ પરિણમેને પણ જાણી શકે છે. ઋજુમતિ પ્રતિપાતી અર્થાત્ થયા પછી નાશ પણ પામે છે. પરંતુ વિપુલમતિ અપ્રતિપાતી છે. કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સુધી ટકી રહે છે.
બંને પ્રકારનું ચાર પ્રકારે સ્વરૂપ કહ્યું છે –
(૧) દ્રવ્યથી–ઋજુમતિ અનંતપ્રદેશી અનંત સ્કંધને જાણે અને દેખે છે. જ્યારે વિપુલમતિ તેનાથી વધુ વધારે સ્પષ્ટ, વિશુદ્ધ અને વિપુલ જાણે–દેખે છે.
(૨) ક્ષેત્રથી–ઋજુમતિ ઓછામાં ઓછા આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગને, અને વધુમાં વધુ નીચે રત્નપ્રભા પૃથ્વી (નરક)ના છેલ્લા પ્રતર સુધી અને ઉપર તિષી વિમાનના ઉપરિતલ પર્યત અને તીરછલાકમાં અઢીદ્વિીપના સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તા જીવોના મનગત ભાવોને જાણે–દેખે અને વિપુલમતિ તેજ ક્ષેત્રને અઢી આંગળ અધિક, વિપુલ વિશુદ્ધ તથા સ્પષ્ટ જાણે–દેખે છે.
(૩) કાળથી-ઋજુમતિ પાપમના અસંખ્યાતમા ભાગે ભૂત તથા ભવિષ્યને જાણે–દેખે, વિપુલમતિ તેથી કંઈક વધારે અને, વિશુદ્ધ, અને સ્પષ્ટ જાણે-ખે.
(૪) ભાવથી–જુમતિ અનંત ભાવને, અને સર્વભાવના અનંતમા ભાગને જાણે–દેખે, વિપુલમતિ કંઈક વધુ, વધારે વિશુદ્ધ ને સ્પષ્ટ જાણે–દેખે.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંદીસૂત્ર )
[૩૫૧ (૩) કેવળજ્ઞાન :- જ્ઞાનાવરણીયાદિ ચાર ઘાતી કર્મો નાશ પામવાથી, જે એક અખંડ, અપ્રતિપાતી, આમજ્ઞાન અંતરમાં પ્રગટે છે, તેને “કેવળજ્ઞાન” કહ્યું છે. તેના વડે કેવળી ભગવંત દ્રવ્યથી સર્વ પદાર્થો અને તેની પર્યાને, ક્ષેત્રથી, સર્વક્ષેત્ર અર્થાત્ કાલકને, કાળથી, ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન એમ સર્વ કાળને, અને ભાવથી સર્વ ભાવોને જાણે છે ને દેખે છે. તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે. મન અને ઈદ્રિ
ની સહાયતાની પછી જરૂર પડતી નથી. તેમાં બધા જ્ઞાન સમાય છે.
અપેક્ષા દષ્ટિએ તેના અવાંતર ભેદ બતાવ્યા છે. પરોક્ષજ્ઞાન : (૧) આભિનિબૌધિક કે મતિજ્ઞાન ને (૨) શ્રુતજ્ઞાન :(૧) મતિજ્ઞાન – મતિ વડે જાણે તે મતિજ્ઞાન. (૨) શ્રુતજ્ઞાન – સાંભળવાથી થયેલું જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન.
તે બંનેને બબ્બે ભેદ છે (૧) સામાન્ય, (૨) વિશેષ. સામાન્ય પ્રકારે થાય તે “મતિ” ને “શ્રત” કહીએ. વિશેષ પ્રકારે થાય તે (૧) મતિજ્ઞાન ને (૨) મતિ અજ્ઞાન અને (૧) શ્રુતજ્ઞાન અને (૨) શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. સમ્યગદષ્ટિના મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. મિથ્યાષ્ટિના મતિ અજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન કહેવાય. .
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે જ્ઞાન સહચારી છે. બંને સાથે હોય ત્યારે મતિજ્ઞાન પહેલા હોય અને શ્રતજ્ઞાન પછી હોય છે, પહેલા મતિ વડે શ્રુત ગ્રહણ કરે અને પછી ફરી કહી સંભળાવે ત્યારે કહેનારનું મતિને સાંભળનારનું શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. આમ મતિજ્ઞાન પહેલું હોય અને શ્રુત પછી થાય.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫ર ]
[ આગમસાર મતિજ્ઞાનને સિદ્ધાંતમાં “આભિનિબેધિક જ્ઞાન કહ્યું છે, ઈદ્રિ અને મન વડે જે બેધ (જ્ઞાન) થાય છે. તે “આભિનિબોધિક જ્ઞાન” છે. મતિજ્ઞાનના બે ભેદ –(૧) શ્રુત નિશ્રીત (૨) અશ્રુત નિશ્રીત. (૧) શ્રત નિશ્રીત – તે સાંભળ્યા વચનને અનુસારે મતિ
વિસ્તારે. (૨) અમૃત નિશ્રીત –તે નહિ સાંભળ્યું, નહિ જોયું હોય.
તે પણ તેમાં મતિ વિસ્તરે, તેના ચાર ભેદ છે –(૧) ઉત્પાતિકા, (૨) વનચિકા, (૩) કામિકા અને (૪).
પરિણામિકા. આ ચારે બુદ્ધિ” કહેવાય છે. (૧) ત્પાતિકી બુદ્ધિ - પૂર્વે નહિ જોયેલું કે નહિ
સાંભળેલું હોય છતાં બુદ્ધિ ઉપજે તે. (૨) વૈનાયિકી બુદ્ધિ - ગુર્વાદિની વિનય ભક્તિ કરવાથી
બુદ્ધિ ઉપજે અને શાસ્ત્રોના અર્થ રહસ્યાદિ સમજાય તે
કે કુશળતા. (૩) કામિકા બુદ્ધિ :-અભ્યાસ વડે જે બુદ્ધિ કે કુશળતા.
આવે તે. (૪) પારિણામિકા બુદ્ધિ - જે અનુમાન, હેતુ અને
દષ્ટાંતથી વિષયને સિદ્ધ કરે તે બુદ્ધિ. વય વધવાની સાથે પરિપકવ થાય અને આ લેકમાં ઉન્નતિ અને પરલોકમાં જે મેક્ષ અપાવનારી છે. આ ચારે બુદ્ધિના દૃષ્ટાંત આપ્યા છે.
શ્રી અભયકુમાર આ ચારે બુદ્ધિના ધણી હતા. શ્રતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ૪ ભેદ (૧) અવગ્રહ, (૨) ઈહા(૩) અવાય અને (૪) ધારણા છે.
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
નદીસૂત્ર ]
[૩૫૩ અવગ્રહના ૨ ભેદ (૧) અર્થાવગ્રહ અને (૨) વ્યંજનાવગ્રહ છે. વ્યંજનાવગ્રહ એટલે શબ્દાદિ જે પુદગલો ત્રાદિ ઇદ્રિયને વિષે સામા આવીને તેમાં પડે અને ઇંદ્રિયે તે પુદગલોને ગ્રહે તેને “વ્યંજનાવગ્રહ” કહેવાય. ચક્ષુ ઇદ્રિય અને મન એ બેને વ્યંજનાવગ્રહ નથી કારણકે તે બંને પુદગલાની સામાં જઈને તેમને ગ્રહણ કરે છે. રૂપના પુદ્ગલ સામા આવીને તેમાં પડતા નથી, તેથી બાકીની ચાર ઇંદ્રિયને વ્યંજનાવગ્રહ છે. તે આ રીતે શ્રોત્રંદ્રિય કાને કરી શબ્દના પુદ્ગલેને, ઘ્રાણેન્દ્રિય નાક વડે ગંધના, રસેંદ્રિય જીભ વડે રસના, અને સ્પર્શેન્દ્રિય ચામડી વડે સ્પર્શના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. ' અર્થાવગ્રહના છ ભેદ છે – (૧) શ્રેતેદ્રિય અર્થાવગ્રહ તે કાને કરી શબ્દના અર્થને, (૨) ચક્ષુઈદ્રિય અર્થાવગ્રહ તે આંખે કરી રૂપના અર્થને, (૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ તે નાકે કરી ગંધના અર્થને, (૪) રસેંદ્રિય અર્થાવગ્રહ તે જીભ વડે રસના અર્થ (સ્વાદ) ને (૫) સ્પર્શેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ તે શરીર (ચામડી) વડે સ્પર્શના અર્થને અને નેઇદ્રિય અર્થાવગ્રહ તે મન વડે દરેક પદાર્થના અને ગહણ કરે છે.
આમ અવગ્રહના કુલ ૧૦ ભેદ છે. અર્થાવગ્રહ પ્રમાણે “હા, અવાય, ને ધારણાના પણ છ, છ ભેદો થાય છે. આ પ્રમાણે મતિજ્ઞાનના કુલ ૨૮ ભેદ થાય છે.
અવગ્રહને કાળ એક સમય પૂરો છે, તે અસંખ્યાતા સમયથી પ્રવેશતા પુદ્ગલેને છેલ્લા સમયે જાણે, જે મને કેઈક બેલાવે છે, પછી “ઈહા” મતિજ્ઞાનમાં પ્રવેશ કરે તેને કાળ અંત:મુહૂતને છે, તે સમય દરમ્યાન વિચાર ચાલ્યા
. ૨૩
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪ ].
[ આગમસાર કરે કે જે મને બોલાવે છે, તે આ હશે કે બીજા, પણ હજી નિશ્ચય થાય નહિં, પછી “અવાય” આવે ને નિશ્ચય થાય કે મને ફલાણું જ બોલાવે છે. તેને કાળ પણ અંતમુહૂર્તને જ છે. પછી “ધારણું” થાય કે આ અમુક ભાઈ ને જ શબ્દ છે, કે અમુક ગંધાદિ છે. તેને કાળ સંખ્યાતા કે અસંખ્યાતા વર્ષ સુધીને છે, કે અમુક વેળાએ અમુક ભાઈના શબ્દો સાંભળ્યા હતા. આમ ધારી યાદ રાખવું તે “ધારણા” છે.
મતિજ્ઞાન સમુચરૂપે ૪ પ્રકારનું છે –(૧) દ્રવ્યથી, (૨) ક્ષેત્રથી, (૩) કાળથી અને (૪) ભાવથી. દ્રવ્યથી મતીજ્ઞાની સર્વ પદાર્થોને સામાન્યથી ઉપદેશ કરી જાણે પણ દેખે નહિ, ક્ષેત્રથી સર્વ ક્ષેત્રની વાત, કાળથી સર્વકાળની વાત, ભાવથી સર્વભાવની વાત, સામાન્યપણે ઉપદેશે કરી જાણે પણ દેખે નહિ. ઈતિ મતિજ્ઞાન સંપૂર્ણ.
શ્રત (સૂત્ર) જ્ઞાન :-૧૪ ભેદ છેઃ-(૧) અક્ષરભુત, (૨) અક્ષર, (૩) સંસી, (૪) અસંસી, (૫) સમ્યક (૬) મિથ્યા, (૭) સાદિક, (૮) અનાદિક (૯) સપર્યવસિત, (૧૦) અપર્યવસિત, (૧૧) ગમિક, (૧૨) અગમિક, (૧૩) અંગપ્રવિષ્ટ અને (૧૪) અનંગપ્રવિષ્ટ કે અંગ બાહ્ય શ્રત.
અક્ષરદ્યુતના (૧) સંજ્ઞાક્ષર, (૨) વ્યંજનાક્ષર અને (૩) લબ્ધિ અક્ષર આમ ૩ ભેદ છે.
સંજ્ઞાક્ષર તે ક, ખ, આદિકકા જ્ઞાન, વ્યંજન અક્ષરકૃત તે કાને, માત્રાદિની સંજનાએ કરી બેસવું. અર્થાત્ બારાખડી વડે શબ્દ કે વાક્યો બેલવા તે, અને લબ્ધિ અક્ષરગ્રુત તે શ્રાદ્રિય આદિ પાંચ ઈદ્રિયો અને મનની લબ્ધિથી અક્ષરજ્ઞાન થાય તે છ ભેદે છે.
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંદીસૂત્ર ]
[ ૩૫૫ અનક્ષર કૃત અનેક પ્રકારે છે. તે અક્ષરના ઉચ્ચારણ કર્યા વિના છીંક, ખાંસી, બગાસા, ઢોલ, નગારા, આદિને શબ્દ (અવાજ). અનક્ષરવાણી છે, માટે અનક્ષરગ્રુત કહેવાય.
સંગ્રી શ્રુતના ૩ ભેદ (૧) સંજ્ઞી કાલિકપદેશ, (૨) સંજ્ઞી હેતુપ્રદેશ ને (૩) સંસી દષ્ટિવાદેપદેશ. કાલિકેપદેશ એટલે શ્રુત સાંભળીને વિચારે, નિર્ણય કરે, અર્થને ગષે, પરમાર્થને ગરે, ચિંતન કરે અને નિશ્ચય કરી ફરી વિચારે તે છ ભેદે સંજ્ઞી જીવને હોય તે. (૨) હેતુપદેશ અર્થાત્ તેને સંજ્ઞી ધારી રાખે, અને (૩) દષ્ટિવાદોપદેશ એટલે ક્ષપશમભાવે સાંભળે, હેતુ કે અર્થ સહિત ભણે, ભણાવે, તે. આનાથી વિપરીત (ઉલટા) ભેદવાળું અસંજ્ઞીશ્રુત છે. તે સાંભળે પણ વિચારે નહિ, (૨) ધારી રાખે નહિ, (૩) ક્ષપશમભાવે ભણે ભણવે નહિ કારણ કે જીવ અસંજ્ઞી (મન વગરનો) છે, એટલે અજ્ઞી શ્રુત.
(૫) સભ્ય શ્રુત-તે સર્વજ્ઞ સર્વદશી તીર્થંકર પ્રણીત તથા ગણધર શું થાત તે દ્વાદશાંગીરૂપ આગમ. સમ્યુષ્ટિ માટે સ્વશ્રુત અને પરહ્યુત પણ સમ્યગદ્ભુત છે. કારણ કે પરબ્રુતમાંથી પણ જિનવચનથી વિપરિત ન હોય તેવા બોધ લે છે ને આપે છે જ્યારે મિથ્યાદષ્ટિને સ્વશ્રત પણ મિચ્છારૂપે પરિણમે છે, કારણ કે માન્યતા જ જિનવચનથી વિપરીત છે, સમ્યક્ શ્રુત સિવાયના જે શાસ્ત્રો કે ગ્રન્થ છે તે મિથ્યાશ્રુત છે તે જોતિષ વિ. વિ. (૭–૧૦) આ ચારેને ભાવાર્થ સાથે છે. પૂર્વોક્ત દ્વાદશાંગી જ્યારે આંતરામાં ભરતાદિ ક્ષેત્રોમાં વિચ્છેદ જાય તે અપેક્ષાએ આદિ-સપર્યવસિત (સાંત) છે, અને મહાવિદેહાદિ ક્ષેત્રોમાં સદાકાળ છે તે અપેક્ષાએ અનાદિ અપર્યવસિત, અગર પર્યાયાર્થિક
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬ ]
[ આગમસાર
=
નયની અપેક્ષાએ સાક્રિ– સાંત, અને દ્રવ્યાર્થિ નયની અપેક્ષાએ અનાદિ-અપ વસિત (અનંત) છે. (૧૧–૧૨) જે સૂત્રમાં ઘણા સરખા પાઠા હાય તે “મિકશ્રુત” કહેવાય જેમકે દૃષ્ટિવાદ, તેથી ઉલટા જેમાં વિવિધ પાઠ હાય તે આમિક શ્રત જેમકે આચારાંગાદિ ૧૧ અંગસૂત્રો. (૧૩–૧૪) અ`ગપ્રવિષ્ટ તે દ્વાદશાંગીરૂપ ખાર અગસૂત્રેા, અને અંગખાદ્ય તે ઉપાંગાઢિ બાકીના સૂત્રો જેનુ વિસ્તૃત વર્ણન આગળ આપ્યુ છે.
શ્રુતજ્ઞાન સમુચ્ચય ૪ પ્રકારે છે. (૧) દ્રવ્યથી, (૨) ક્ષેત્રથી, (૩) કાળથી, અને (૪) ભાવથી, તે દ્રવ્યથી ઉપયાગે કરી સવ દ્રવ્યને, ક્ષેત્રથી સવ ક્ષેત્રને, કાળથી સ કાળની વાતને અને ભાવથી સવ ભાવ જાણે અને દેખે.
જ્ઞાન મેળવવાની વિધિ :-પ્રથમ ભણતી વખતે ગુરૂ કહે તે એકાગ્ર ચિત્તે સાંભળવું, પછી સંશય થાય કે ન સમજાય તે ગુરૂને પૂછી સમજવું, પછી તેના પર ચિંતન કરવું. આ વિધિથી સૂત્રા ના પારગામી બનીને ઉત્તર ગુણેાની પ્રાપ્તિ કરે. પછી શ્રેાતાઓને સૂત્રાર્થ આદિ પ્રકાશે.
(૪) અનુયાગદ્વાર સૂત્ર ચેાથુ મૂળસૂત્ર છે. એક શ્રુતસ્કંધ છે. ૪ દ્વાર છે. ૧૮૯૯ શ્લાકૅપ્રમાણ મૂળ પાઠ છે. ૧૫૨ ગદ્યસૂત્ર અને ૧૪૩ પદ્યસૂત્ર છે.
વ્યાખ્યા :–અનુયાગ અનુયાગ એમ બે શબ્દના સમાસ છે. અનુ=સૂત્રની કે શબ્દની સાથે, “યાગ”=અના સબંધ કરવા અર્થાત્ શબ્દના અર્થની સાથે સબંધ જોડવા એટલે કે સૂત્રના અર્થ જેનાથી સમજાય તે “અનુયાગ” તે ચાર પ્રકારે છે. (૧) દ્રવ્યાનુયાગ, (૨) ગણિતા
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુગદ્વાર સૂત્ર ]
[ ૩૫૭ નુયોગ, (૩) ચરણકરણાનુગ, અને (૪) ધર્મસ્થાનુયોગ.
અથવા તીર્થંકર પ્રથમ “અર્થરૂપી ત્રિપદીરૂપ વચન બેલે જે સાંભળી ગણધર ભગવંતે દ્વાદશાંગીરૂપ સૂત્રોની રચના કરે, તેથી “સૂત્ર” શબ્દ “અર્થ”ની પછી આવે છે. તેથી સૂત્ર “અન” કહેવાય છે. આ “અનુ” શબ્દને
અર્થ”ની સાથે યોગ કરવો તે “અનુગ” છે, ટુંકમાં શબ્દની વ્યાખ્યા કે વિવરણ કરવું તે “અનુયોગ છે.
અનુયોગ એટલે જીવાદિ તત્તનું તત્ત્વજ્ઞાન, અને તત્વજ્ઞાન એ. સર્વાગી સંપૂર્ણ જ્ઞાન છે, જ્યારે વિજ્ઞાન એ તત્ત્વજ્ઞાનને પામવાને પાયે છે, જીવ અને અજીવ, એટલે કે ચેતન અને જડનું વિજ્ઞાન જિનદર્શનમાં તત્વજ્ઞાનરૂપ છે. જીવનું સ્વરૂપ અને તેને થતાં અજીવ પુદ્ગલરૂપી કર્મબંધને અનુલક્ષી અજીવરૂપ અન્ય દ્રવ્યોનું જે જ્ઞાન-વિજ્ઞાન તે દ્રવ્યાનુયેગમાં રહેલું છે, તે છ દ્રવ્ય (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય, (૩) આકાશાસ્તિકાય, (૪) કાળ, (૫) પુદ્ગલાસ્તિકાય, અને (૬) જીવાસ્તિકાય–જે ત્રણે કાળ જેમાં વિદ્યમાન છે તેને લોક કહેવાય છે. છએ દ્રવ્ય અને લેકની પરિમાણયુક્ત ગણના જેમાં કરી છે તે “ગણિતાનુગ” છે. તે છ દ્રવ્યના સ્વરૂપને યથાર્થ જાણ આમા (જીવ)નું શુદ્ધ સ્વરૂપ પામવાની જે વિધિ કહી છે તે “ચરણકરણનુગ” છે, અને તે પામનારાના દષ્ટાંતો જેમાં કહ્યા છે તે “ધર્મકથાનુગ” છે.
આ ચાર અનુયોગમાં સમગ્ર જેનસૂત્રોનું વિભાજન થયું છે.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮ ]
[ આગમસાર
આગમસૂત્રોમાં નંદીસૂત્ર પછી અનુયાગદ્વાર આવે છે.
તેનુ કારણ એ છે કે જેમ પાંચ જ્ઞાનરૂપી “નંદી ” મંગળસ્વરૂપ છે, તેવી જ રીતે અનુયોગદ્વાર સૂત્ર પણ બધા આગમાને અને એની વ્યાખ્યાએને સમજવાં માટે ચાવીરૂપ છે, આમ આ ખંને સૂત્ર એક બીજાના પૂરક છે. સૂત્રાના વગી કરણમાં આ બંને સૂત્રનુ સ્થાન “ચુલિકા વર્ગ માં ” રાખવામાં આવેલ છે. જેવી રીતે મંદીર ધજાથી શાભે છે તેવી રીતે આગમ મંદીર પણ નન્દી ને અનુચેાગ દ્વારરૂપ ચલિકાથી દીપે છે
મંગલાચરણ મતિ આદિ પાંચ જ્ઞાનના નામ આપીને કરેલ છે. (૧) “આભિનિબાધિક કે મતિજ્ઞાન” સન્મુખ આવેલા પદાર્થ ને મર્યાદાપૂર્વક જાણે કે વિષયને સાંભળે(૨) સાંભળીને પદાર્થનું સ્વરૂપ જાણે તે “ શ્રુતજ્ઞાન ’”. આ બંને જ્ઞાન ઈંદ્રિયા અને મનની સહાયતાથી જ થાય તેથી “ પરાક્ષ ” કહ્યા છે. (૩)અવધિજ્ઞાન ક્ષેત્ર ને કાળની મર્યાદાપૂર્વક રૂપી પાર્થાને જાણે દેખે (૪) મનઃ પવ કે મન:પર્યાય જ્ઞાન મનમાં ચિંતવેલા પ્રદા (વિચાર)ને જાણે અને(પ) સ’પૂર્ણ લેાકાલેાકના સર્વ પદાર્થોને સ` પર્યાયાને ભાવાથી જાણે દેખે તે કેવળજ્ઞાન.
,,
66
99
66
,,
પાંચ જ્ઞાનના નામ આપીને પરમ ઉપકારી શ્રુતજ્ઞાનનુ વિસ્તારથી નિરૂપણ કર્યું છે. કારણ કે શ્રુતજ્ઞાનના જ “ ઉદ્દેશ (ભણવાની આજ્ઞા) સમુદ્દેશ ” (શિષ્યાદિના ભણતરનુ સ્થિરીકરણ કરવું) “ અનુજ્ઞા” (બીજાને ભણાવવાની આજ્ઞા કરવી) અને “અનુયાગ” (વિસ્તારથી સૂત્રાની વ્યાખ્યા કરવી) થાય છે. જ્યારે બાકીના ચારે જ્ઞાનના આ ઉદ્દેશાદિ થતાં નથી. તેથી સ્વહિતકારી હાવા છતાં પરને ઉપકારી
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુગદ્વાર સૂત્ર ]
[ ૩પ૯ નીવડતા નથી. કેવળજ્ઞાની પણ શ્રુતજ્ઞાન વડે જ અન્યને બોધ આપી શકે છે.
પછી આવશ્યક સૂત્રનું દૃષ્ટાંત આપી વ્યાખ્યા પદ્ધતિ કેવી હોવી જોઈએ તે કહ્યું છે. તેમાં આવશ્યક સૂત્ર એક શ્રુતસ્કંધ છે. તેના છ અધ્યયન છે. તેના નામ અને આવશ્યક શબ્દની વ્યાખ્યા આપી છે. પણ આવશ્યક સૂત્રના પદ કે અર્થ આપ્યા નથી. આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે અનુ
ગદ્વાર સૂત્ર મુખ્યતાઓ અનુયાગની વ્યાખ્યાઓના દ્વારેનું નિરૂપણ કરનાર સૂત્ર છે. પણ અન્ય સૂત્રોના પદ ને અર્થ આપનાર શાસ્ત્ર નથી. આજ પદ્ધતિ બધા આગમેની વ્યાખ્યા કવામાં પણ અપનાવેલી છે.
પછી “આવશ્યકને (૧) નામ, (૨) સ્થાપના (૩) દ્રવ્ય અને (૪) ભાવ નિક્ષેપ પર ઉતારી તેનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. આ પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાનનો મહિમા અને દ્રવ્ય અને ભાવ આવશ્યકનું સ્વરૂપ બતાવીને પછી ઉપકમ અર્થાત્ સૂત્રમાં આવેલ વિષયને કમરૂપથી અનુકમથી નિક્ષેપ કરવા તે છે ભેદે (૧) નામ (૨) સ્થાપના (૩) દ્રય, (૪) ક્ષેત્ર (૫) કાળ ને (૬) ભાપકમથી બતાવેલ છે. આનુપૂવ દશ ભેદે કહી છે. પછી સમાવતાર અનુગમ એટલે કે આનુપૂવી વિ. જે દ્વાર છે તેના વડે વિચારણ કરી સામાયિક વગેરે છ અધ્યયનની યોજના કરવી, પછી નામાનુપૂવીમાં નામના એક બે, યાવત્ દશ નામ બતાવ્યા છે. પછી ઔદયિક આદિ છ ભાવ, ૭ સ્વર, ૮ વિભકિત, ૯ રન પ્રમાણ, ૩ પ્રકારના અંગુલ, પલ્યોપમ અને સાગરોપમનું માપ ઔદારિક આદિપ શરીર, ગર્ભજ મનુષ્યની સંખ્યા, પ્રમાણ, નય, સંખ્યાત, અસંખ્યાત અનંત, સાધુની ૮૪ ઉપમા,
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૦ ]
[ આગમસાર સામાયિકના દ્રવ્ય ને ભાવ સામાયિકના ભેદ, સામાયિકના પ્રશ્નોતર, સાધુના લક્ષણ ઈત્યાદિનું કથન છે.
સામાયિક - પછી દ્રવ્ય અને ભાવ સામાયિકનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. ઉપયોગ રહિત અને ચંચળચિરને સામાયિકના પાઠ બેલી જઈ કરે તે “ દ્રવ્ય સામાયિક” કહેવાય (પ્રતિકમણનું પણ તેમજ સમજવું). ભાવ સામાયિક બે પ્રકારે (૧) આગમ ભાવ સામાયિક ને (૨) ને આગમ ભાવ સામાયિક છે. સામાયિકના સૂત્રાર્થને જાણકાર ઉપયોગ સહિત વિધિપૂર્વક સામાયિક કરે તે આગમથી ભાવ સામાયિક છે અને (૨) જે સામાયિકને વિધિપૂર્વક કરીને કે સામાયિક બાંધ્યા વગર પણ પોતાના આત્માને સંયમ, નિયમ ને તપમાં સર્વ સાવદ્ય ચાગ ભાવથી તને, સ્થાપે તેને કૈવળી ભગવંતે સામાયિક કહી છે અને તેવી સામાયિકને શાસ્ત્રમાં “આગમ ભાવ સામાયિક” કહી છે. (૨) જે જીવાતમા ત્રસ સ્થાવર આદિ સર્વ જીવો પ્રત્યે સમભાવ ધારણ કરે છે, તેને “સામાયિક જ છે. તેમ કેવળી ભગંવત કહે છે.
અનુગના ચાર દ્વાર (૧) ઉપક્રમ, (૨) નિક્ષેપ, (૩) અનુગમ અને (૪) નય છે. આ ચારમાં ઉપકમની ચર્ચા વિસ્તારથી કરવામાં આવી છે. બાકીના ત્રણ દ્વારનું કથન સંક્ષેપમાં કર્યું છે. આ પ્રમાણે આ સૂત્રમાં મહત્વના જેન પારિભાષિક શબ્દની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. તેથી જિનાગમના રહસ્યને પામવા માટે આ શાસ્ત્ર ઘણું ઉપયોગી છે.
“ઈતિ અનુગદ્વાર સૂત્ર સમાપ્ત
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિશીથસૂત્ર ]
[ ૩૬૧ ચાર છેદસૂત્ર નામ:- (૧) નિશીથ (૨) વ્યવહાર (૩) બૃહતક૯૫ ને (૪) દશાશ્રુતસ્કંધ વ્યાખ્યા–નિશીથભાષ્યમાં છેદસૂવોને ઉત્તમ કહ્યા છે કારણકે તેમાં પ્રાયશ્ચિત વિધિનું નિરૂપણ છે, તેનાથી ચારિત્રની–આચારધર્મની વિશુદ્ધિ થાય છે. જિનાજ્ઞાની વિરાધનાથી બચી જવાય છે. સાધુ સંયમને સાચે આરાધક બને છે, જે વડે સાધુ યથાર્થ આરાધના કરી, ઉત્કૃષ્ટ ભાવે સંયમ ચારિત્ર પાળી મોક્ષ સન્મુખ બને છે, તેથી ટુંકમાં છેદસૂત્રો સાધુ-સાધ્વીજી માટે જેન આચારધર્મની ચાવી સમાન છે, દિવાદાંડી સમાન મોક્ષમાર્ગ પ્રદશક છે, અને જેના વિચારને એટલે કે જિનાજ્ઞાને અનુપમ ભંડાર છે.
જેન સંસ્કૃતિનો સાર શ્રમણ (સાધુ) ધર્મ છે. સાધુધર્મની સિદ્ધિ માટે આચારધર્મની નિરતિચાર વિશુદ્ધ સાધના અનિવાર્ય છે. આચારધર્મની વિશુદ્ધ આરાધના માટે છેદસૂત્રોનું અધ્યયન (જ્ઞાન) અને જિનાજ્ઞાનું ઉત્કૃષ્ટ ભાવે પાલન અતિ આવશ્યક છે. કારણકે તેના વડેજ સાધક પરમપદને પામી કરી શકે છે. તેથી જ સામાયિક ચારિત્ર અંગીકાર ર્યા પછી “દો પસ્થાપનીય” ચારિત્રનવદીક્ષિતને આપવામાં આવે છે જે જીવનપર્યતનું હોય છે,
જ્યારે સામાયિક ચારિત્ર ઈવરીક અર્થાત્ થોડા કાળનું હોય છે. (૧) નિશીથ સૂત્ર :
આના ૨૦ ઉદ્દેશ છે. તેમાં પ્રથમ ૧૯ ઉદ્દેશામાં કેવા કેવા અકાર્યો કરવાથી ક્યા ક્યા પ્રાયશ્ચિત આવે તેની
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૨ ]
[ આગમસાર ૧૫૯૦ કલમે (કાન) બતાવી છે અને ૨૦ માં ઉદ્દેશામાં પ્રાયશ્ચિત આવવાની વિધિ બતાવી છે. મૂળ ૮૧૫ ગાથા છે.
વ્યાખ્યા :- નિશીથભાષ્ય ગાથા ૬૯ માં “નિશીથ” ને અર્થ “અપ્રકાશ” કરેલ છે. “અપ્રકાશ” એટલે “કાળથી” રાત્રિના સમય, અને “ક્ષેત્રથી” જનસમુદાયથી અલિપ્ત એવું “એકાંત નિર્જન સ્થાન.” સાધકના વિશુદ્ધ આચાર-- પાલનમાં જિનાજ્ઞાનું અતિક્રમણ કરવાથી જે પ્રાયશ્ચિત આવે તેનું વિધાન આ સૂત્રમાં કરેલ હોવાથી, આનું અધ્યયન અનધિકારીને કે જાહેરસભામાં કરાવવામાં આવતું નહિ, પણ ૩ વર્ષના દીક્ષિત અને ગાંભીર્ય આદિ ગુણાવાળા ૧૬ વર્ષ થી વધુ વયવાળા સુપાત્ર અધિકારી સાધુને જ રાત્રિના સમયે, એકાંતમાં કરાવવામાં આવતું તેથી “નિશીથ” સૂત્ર એવું સાર્થક નામ આપેલ છે. જે અનધિકારી છે તેને જે સૂત્ર ભણાવવાને નિષેઘ છે, તેમજ જનસમુદાયવાળા સ્થાનમાં પણ ભણવાનો નિષેધ છે, અને ફકત સ્વાધ્યાય ભૂમિમાં જ જે પઠનીય છે તેને “નિશીથ' સૂત્ર સાર્થક રીતે કહેલ છે.
પર્યાયવાચી નામો નિશીથના પર્યાયવાચી નામે “આચાર” “અ” “લિકા” “પ્રક૫” વિગેરે કહ્યા છે. પ્રાયશ્ચિતને સંબંધ આચારધર્મ સાથે છે. તેથી આનું નામ “આચાર” કહ્યું છે, આચારાંગ સૂત્રના પાંચ અગ્ર છે–ચાર આચારચૂલાઓ અને પાંચમું “નિશીથ તેથી આને “અગ્ર” કે “ચુલિકા કહ્યું છે, નિશીથની રચના નવમાપૂર્વ આચાર પ્રાભૂતમાંથી કરવામાં આવી છે. તેથી આનુ નામ “પ્રકલ્પ” છે, અગ્ર અને ચૂલા કે ચૂલિકાને અર્થ “અગ્રભાગ” અર્થાત્ “શીખર છે. જે બંનેમાં સમાન છે.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિશીથસૂત્ર ]
[૩૬૩ પ્રાયશ્ચિત –આમાં ચાર પ્રકારના પ્રાયશ્ચિતનું કથન છે. પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં (૧) ગુરૂમાસિક પ્રાયશ્ચિતનું, બીજાથી પાંચમાં ઉદ્દેશામાં (૨) લઘુમાસિક પ્રાયશ્ચિતનું, ૬ થી ૧૧માં ઉદ્દેશા સુધીમાં ગુરૂચીમાસિક પ્રાયશ્ચિતનું અને ૧૨ થી ૧માં ઉદ્દેશા સુધીમાં લઘુચી માસિક પ્રાયશ્ચિતનું કથન છે, અને ૨માં ઉદેશામાં આલોચનાઓ અને પ્રાયશ્ચિત કરતી વખતે વળી જે દેશે લાગે છે તેનું કથન કરી પ્રાયશ્ચિત આપવાની વિધિ કહી છે.
પ્રાયશ્ચિત મુખ્યત્વે બે પ્રકારનું છે -(૧) માસિક અને (૨) ચૌમાસિક. દ્વિમાસિક, પંચમાસિક, છમાસિક પ્રાયશ્ચિત આરોપણાથી અપાય છે. ૨૦માં ઉદ્દેશકને મુખ્ય વિષય. “આપણા” છે. શ્રી ઠાગ સૂત્ર ૪૩૩માં આરોપણના પ પ્રકાર કહ્યા છે અને શ્રી સમવાયાંગ સૂત્રના સમવાય ૨૮માં ૨૮ પ્રકાર બતાવ્યા છે. જે જે તીર્થકરના વારામાં, જેટલા જેટલા સમયની ઉત્કૃષ્ટ તપસ્યા કહી છે, તેટલે તેટલો સમય પ્રાયશ્ચિતને શ્રી નિશીથ ચૂર્ણિ ભા. ૪ પૃષ્ટ–૩૦૭માં બતાવ્યા છે. આપણા શાસનપતિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના શાસનમાં છ માસથી વધારે તપસ્યાનું વિધાન નથી, તેથી આરોપણ દ્વારા જે પ્રાયશ્ચિતનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે, તે પણ છ માસથી વધારેનું નથી.
આ સૂત્ર અત્યંત ગોપનીય અને અપવાદ બહૂલ છે, અને અનધિકારીને જણાવવા યોગ્ય નથી. તેથી તેના વિસ્તૃતભાવ અત્રે બતાવ્યા નથી. તેમાં સંક્ષેપથી ચારિત્રની વિશુદ્ધિનું નિરૂપણ છે, જેથી સાધક નિરતિચાર વિશુદ્ધ સંયમ પાળી પિતાના સંયમજીવનને સાર્થક કરી આ ભવે કે પરભવે પરમપદને પામે, તેથી તેમાં પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સમિતિ,
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૪ ]
[ આગમસાર ને ત્રણ ગુપ્તિરૂપ અષ્ટપ્રવચનમાતામાં તથા બીજા જે દેષો લાગવાની સંયમી જીવનમાં સંભાવના છે, તેના શુદ્ધિકરણના ઉપાય ને વિધિ તેમાં કહ્યા છે, આમ છેદસૂત્રોમાં આ સૂત્રની પ્રધાનતા છે. આ સૂત્રના યથાર્થ જ્ઞાતા બન્યા વગર (૧) કેઈપણ સાધુ-સાધ્વીજી પોતાના સંસારી સગાસંબંધીને ત્યાં ભિક્ષા માટે જઈ શક્તા નથી, (૨) ઉપાધ્યાય વગેરે પદવીઓ માટે યોગ્ય ગણવામાં આવતા નથી, (૩) પિતાના સમુદાયને અગ્રેસર થઈને વિહાર કરી શકતા નથી, કારણ કે તેના જાણપણું વિના કઈ પણ સાધુ પ્રાયશ્ચિત આપવાને અધિકારી બની શકતો નથી એમ વ્યવહાર સૂત્રમાં ફરમાવવામાં આવ્યું છે. (૧–વ્યવહાર સૂત્ર ઉ. ૬. સૂત્ર ૨/૩, (૨) ઉ. ૩, સૂત્ર ૩ અને (૩) ઉ. ૩ સૂત્ર ૧.).
દેના પ્રકાર – દેશોમાં મુખ્યત્વે સચેત આહારપાણીન, આહારાદિ વાપરવાના, ઉપગ રહિત પાઠવાને, પરઠવાના સ્થાનેના, પગ વિ. દબાવવાના, શરીર સુશ્રુષાના, રોગોમાં ઉપચાર કરાવવાના, વાળ, નખ, આદિ કાપવા કે કપાવવાના, ચોમાસાના સ્થાનક યાચવાના, પાટપાટલા આદિ ચાચવાના, કુશીલ સાધુ પાસેથી વસ્ત્ર પાત્રાદિ ગ્રહણ કરવાના, રોજ એક જ ઘરે ગોચરીએ જવાના, દાંત સાફ કરાવવાના, આંખ, કાન વિ.ના મેલ કાઢવાના, વસ્ત્રાદિને તડકે નાખવાના, -બી કે ઠળીયાવાળા ફળ ખાવાના, શેરડી આદિ જેમાં ખાવાનું છે અને ફેંકી દેવાનું ઝાઝુ તેવા પદાર્થો ખાવાના, અકાળે સજઝાય કરવાના, ચાર મહાપ્રતિપદા તે રૌત્ર, અષાડ, ભાદરવા ને કારતક વદ ૧ના સ્વાધ્યાય કરવાના, સ્વાધ્યાયના કાળે સ્વાધ્યાય ન કરવાના વિ. વિ. દેષ ૧ થી ૧૯ ઉદ્દેશામાં કહ્યા છે.
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યવહારસૂત્ર ]
[ ૩૬૫ પ્રાયશ્ચિતની તપસ્યા :-ગુરૂમાસિક પ્રાયશ્ચિત જઘન્ય ૪, મધ્યમ ૧૫ ને ઉત્કૃષ્ટા ૩૦ ઉપવાસ કહ્યા છે. લઘુમાસિક પ્રાયશ્ચિત તેટલા એકાસણું કરવાનું છે.
લઘુ ચી માસિક પ્રાયશ્ચિત :- ચોમાસુ કરવા અંગે કે ઈ. દેષ પરવશપણે થાય તે જઘન્ય ૪ આયંબિલ, મધ્યમ ૬૦ નિવી, અને આતુરતાથી ઉપગ સહિત (જાણીબુઝીને) દેષ લગાડ હોય તે જધન્ય ૪ ઉપવાસ ને મધ્યમ ૬ છઠ્ઠ ને મૂચ્છભાવથી (મેહવશ) દેષ લગાડયો હોય તે જઘન્ય ૪ છઠ્ઠ, મધ્યમ ૪ અઠ્ઠમ ને દરેકમાં ઉત્કૃષ્ટ ૧૦૮ ઉપવાસ કહ્યા છે.
ગુરૂચૌમાસિક પ્રાયશ્ચિત :- પરવશપણે દેષ થયો. હોય તો જઘન્ય ૪ ઉપવાસ, મધ્યમ ૪ છઠ્ઠ, સ્વેચ્છાએ દેષ લગાડયો હોય તે જઘન્ય ૪ છઠ્ઠ તથા ૪ દિવસના ચારિત્રને છેદ, મધ્યમ ૪ અઠ્ઠમ ને છ દિવસના ચારિત્રને છે, અને મૂરછભાવે દેષ લગાડયો હોય તે જઘન્ય ૪ અઠ્ઠમ તથા છ દિવસને છેદ, મધ્યમ ૧૫ અઠ્ઠમ તથા ૬૦ દિવસને છેદ ને દરેકમાં ઉત્કૃષ્ટ ૧૨૦ દિવસના ઉપવાસ તથા પરવશપણમાં છેદ નહિ, છાએ ઉપગ સહિતમાં ૧૦૮ દિવસને છે, અને મૂચ્છભાવમાં ૧૨૦ દિવસને છેદ કહ્યો છે. - (ર) વ્યવહાર સૂત્ર :- બીજું છેદ સૂત્ર છે. ૧૦ ઉદ્દેશા છે. ૬૦૦ શ્લોક પ્રમાણ મૂળ પાઠ છે.
પ્રથમઉદેશ :- આમાં કહ્યું છે કે માસિક પ્રાયશ્ચિત. આવે તેવા દો લગાડે પણ તેની આચાર્ય-ગુર્વાદિક પાસે જે નિષ્કપટ ભાવે સરળતાથી આલોચના (કબુલાત) કરે તે તેને એક માસનું પ્રાયશ્ચિત આવે, જ્યારે કપટભાવે આલેચના.
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૬ ]
[ આગમસાર કરનારને બે માસનું આવે, તે જ પ્રમાણે બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ને છ માસના પ્રાયશ્ચિતનું ફરમાન છે. જેણે અનેક દોષોનું સેવન કર્યું હોય, તેણે અનુક્રમે આલોચના કરવી જોઈએ, અને પછી બધા દોષેનું એક સાથે જ પ્રાયશ્ચિત લેવું તેમ કહ્યું છે. પ્રાયશ્ચિત કરવા છતાં ફરીવાર દોષ લાગી જાય તો તેનું ફરી ફરી પ્રાયશ્ચિત લેવું જોઈએ.
પ્રાયશ્ચિત લેનાર સાધુએ આચાર્યાદિની આજ્ઞા લઈને જ બીજા સાધુઓ સાથે ઉઠવું બેસવું જોઈએ. આજ્ઞા વગર કે તેની અવગણના કરીને જે ઊઠે–બેસે તે તેટલા દિવસની તેની દીક્ષાપર્યાયમાં કાપ મુકાય છે જેને “છેદ કહેવામાં આવેલ છે.
પરિહારકલ્પમાં રહેલો (પ્રાયશ્ચિત કરનારો) સાધુ પિતાના આચાર્યની આજ્ઞા લઈને પરિહાર ક૯પને વચમાં જ ત્યાગ કરી બીજા સાધુની સેવા માટે અન્ય સ્થળે જઈ શકે છે.
કેઈ સાધુ સંઘાડાને તજી એકલે વિચરતો હોય અને તેથી શુદ્ધ આચાર ન પાળી શકતો હોય. તે તેને આલેચના કરાવી છેદ આપવી જોઈએ, અગર તો સંપૂર્ણ છેદ આપી નવી દીક્ષા આપવી જોઈએ. જે નિયમ સામાન્યપણે એકલવિહારી સાધુ માટે છે, તે જ નિયમ એકલવિહારી ગણાવરછેદક આચાર્ય તથા શિથિલાચારી સાધુ માટે પણ છે.
આલેચના :– આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, ગુર્વાદિ પાસે આલોચના કરી પ્રાયશ્ચિત લઈ શુદ્ધ થવું જોઈએ. જે તેમની હાજરી ન હોય તે પિતાના સંજોગી, સાધર્મિક, બહુશ્રત વિગેરેની પાસે આલોચનાદિ કરવા. તે કોઈ પણ જે પાસે ન હોય તે અન્ય સમુદાયના સંભેગી, બહુશ્રુતાદિ હોય તેમની
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યવહારસૂત્ર ]
[ ૩૬૭
પાસે જઈ આલેચનાદિ કરવા, અને તે પણ ન હોય તે દેોષી પણ બહુશ્રુત સાધુ પાસે જઇને, તે પણ ન હોય તો બહુશ્રુત શ્રમણાપાસક ( શ્રાવક ) પાસે, અને તે પણ ન હોય તા સમિતી ગૃહસ્થ પાસે જઈ આલેાચના કરી પ્રાયશ્રિત લેવુ જોઈએ. આ બધાનો પણ કદાચિત અભાવ હોય તેા ગામ કે નગરની બહાર જઈ પૂર્વ તથા ઉત્તર દિશાની સન્મુખ ઉભા રહી અને હાથ જોડી સિદ્ધ ભગવંતની સાક્ષીએ પેાતાના દોષની આલેાચનાદિ કરે.
નેોંધ :- ચારિત્રની વિશુદ્ધિ જ સાધુજીવનના પ્રાણ છે. તેથી કદાચિત દોષ લાગી જાય તો તેની આલોચનાદિ કરી વિશુદ્ધિ વિના વિલ`બે પ્રાપ્ત કરવાના પહેલા ઉદ્દેશાને અને છેદસૂત્રોના હેતુ છે. જે જૈનધની વિશિષ્ઠતા છે.
બીજો ઉદ્દેશ : એકસરખી સમાચારીવાળા એ સાધર્મિક સાથે હાય અને એકે દોષ લગાડયા હાય તા તેણે બીજા પાસે પ્રાયશ્ચિત લેવું, ત્યારે પ્રાયશ્ચિત કરનારની સેવા વિ. કરવાની જવાખદારી બીજા સાધુ પર રહે છે. જો બંનેએ દોષ લગાડયા હાય તેા અરસપરસ આલેાચનાદ કરી પ્રાયશ્રિત લઈ સેવા કરવી જોઈએ. ઘણા સાધુમાં કાઈ એકે દોષ સેવ્યા હોય, તે તેનેજ પ્રાયશ્ચિત આપવુ' અને બધાએ દોષ સેવ્યા હાય તા એક સિવાય બીજા બધાએ તેની પાસે પ્રાયશ્ચિત લઈ શુદ્ધ થઈ જવુ' અને પછી તેને પ્રાયશ્ચિત આપી શુદ્ધ કરવા જોઈએ.
કોઈપણ પ્રકારનું પ્રાયશ્ચિત કરનાર સાધુ કદાચિત ખીમાર થઈ જાય. તે તેને ગચ્છ (સંઘાડા)થી બહાર મુકવા કલ્પતુ
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ આગમસાર નથી, પણ તે સાજો થઈ જાય ત્યાં સુધી તેની વૈયાવચ્ચ કરાવવાનું આચાર્યાદિનું કર્તવ્ય છે. સાજો થયા પછી તેણે સદોષ અવસ્થામાં સેવા કરાવી, તેથી વળી તેનું પ્રાયશ્ચિત લેવું જોઈએ. તે પ્રમાણે જેનું મગજ ફરી ગયું હોય, તેનું ચિત્ત. સ્થિર ન થાય ત્યાં સુધી તેને સંઘાડા બહાર મુક કલ્પતું નથી, અને ચિત્ત સ્થિર થતાં નામમાત્રનું પ્રાયશ્ચિત આપવું જોઈએ. એજ પ્રમાણે પ્તિચિત્ત, (અભિમાનથી જેનું ચિત્ત અસ્વસ્થ થયું હોય), ઉન્માદ પ્રાપ્ત (ગાંડે), અને ઉપસર્ગ પ્રાપ્તવાળાનું પણ સમજવું.
નવમા અનવસ્થાપ્ય અને દશમાં પારંચિત પ્રાયશ્ચિતવાળા. સાધુને ગૃહસ્થને વેશ પહેરાવ્યા પછી જ ફરી સંઘાડામાં લેવા જોઈએ. જોકે પ્રાયશ્ચિત દેનારની પાસે એ અધિકાર હોય છે કે ગૃહસ્થના કપડા નહિ પહેરાવતાં બીજો વેષ પણ પહેરાવી શકે.
મૈથુન સેવ્યાનું આળ દેનાર સાધુ માટે પ્રાયશ્ચિત કહ્યું છે. ગચ્છવતી સાધુઓ આચાર્ય કે ઉપાધ્યાય કાળધર્મ પામે તે યેાગ્ય પુરૂષ ન મળે ત્યાં સુધી થડા કાળ માટે કઈ પણ. સાધુને તે પદે સ્થાપ કલ્પે અને પછી ગુણવંત મળે તેને જાવજીવ સ્થાપ કલ્પ, પ્રાયશ્ચિત ન કરનાર સાધુઓ સાથે. પ્રાયશ્ચિત કરનાર સાધુઓએ આહારાદિ કરવા કલ્પતા નથી, તેમ કહ્યું છે. - ત્રીજે ઉદેશ :- કેઈ સાધુ પિતાને સ્વતંત્ર ગરછ બનાવી વિચારવાની ઈચ્છાવાળો થાય, પણ જે તે આચારાં-- ગાદિ શાસ્ત્રોને જાણકાર નથી, તે શિષ્યાદિ પરિવારવાળે હોવા છતાં પણ જુદું વિચારવું યેગ્ય નથી. વિચરનારને સ્વછંદી.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યવહાર સૂત્ર ]
[ ૩૬૯ કહ્યો છે. પણ તે આચારાંગાદિને જ્ઞાતા હોય, તે સ્થવિરાદિની આજ્ઞા લઈને વિચરી શકે છે. પણ આજ્ઞા વગર જેટલા દિવસે વિચર્યો હોય, તેટલા દિવસને છેદ કે પારહારિક પ્રાયશ્ચિતને તે ભાગી બને છે.
ઉપાધ્યાયની ગ્યતા - ઓછામાં ઓછી ૩ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવા, નિગ્રંથ પ્રવચનમાં કુશળ, નિરતિચાર સંયમ પાળનાર, આચારાંગાદિ શાસ્ત્રોને પારગામી, પ્રાયશ્ચિત આપવામાં સમર્થ તથા સંઘાડા માટે ક્ષેત્રાદિને નિર્ણય કરવામાં પટુ હોય તેને જ ઉપાધ્યાય બનાવી શકાય.
આચાર્યની યોગ્યતા – ઓછામાં ઓછો ૫ વર્ષને દીક્ષિત હોય, સાધુના આચાર પાળવા ને પળાવવામાં કુશળ ને સમર્થ હોય, નિગ્રંથ પ્રવચનમાં પટુ, દશાશ્રુતસ્કંધ, બૃહતક૯પ તથા વ્યવહાર સૂત્રને જે જ્ઞાતા હોય તેને આચાર્યની પદવી આપી શકાય.
અપવાદમાગમાં એક દિવસની દીક્ષાવાળાને પણ ઉપાધ્યાય, આચાર્યાદિ પદવી આપી શકાય છે. પણ તે માટે ઉપરોકત ગુણો આવશ્યક કહ્યા છે.
અબ્રહ્મનું સેવન કરનારને, માયા સહિત અસત્ય બોલનારને, ઉસૂત્ર ભાખનારને ઉપરોક્ત પદવીઓ માટે અગ્ય ગણેલ છે. પદવી આપ્યા પછી જે અબ્રહ્મનું સેવન કરે તે તેની પદવી પાછી લઈ શકાય છે.
પદવી છે કહી છે. તેમાંની કેઈપણ પદવી ઉપરોક્ત ગુણ વાળા ૮ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળાને આપવી કલપે. ( નવદિક્ષિત અને તરૂણ સાધુએ આચાર્ય ઉપાધ્યાય વિના રહેવું ક૯પે નહિ. २४
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૦ ]
[ આગમનસાર ચેાથે ઉદેશે – શિયાળા અને ઉનાળામાં આચાર્ય –ઉપાધ્યાયની સાથે ઓછામાં ઓછા એક અને ગણાવી છેકની સાથે બે સાધુ હોવા જોઈએ. ચાતુર્માસમાં બે તથા ત્રણ હોવા આવશ્યક છે. ગણાયછેદક એટલે ગણના અધિપતિ.
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય જે વધારે બીમાર હોય અને વધુ નહિ આવે તેવું લાગતું હોય તે બીજા બધા સાધુઓને બેલાવી, મારૂં આયુષ્ય પુરૂ થયા પછી અમુક સાધુને અમુક પદવી આપવાની ભલામણ કરી શકે છે, અને તે પ્રમાણે પદવી આપવી જોઈએ. પણ જે તે સાધુ તે પદને ચેપગ્ય ન હોય તે બીજાને પણ તે પદ આપી શકાય છે. કદાચિત સંઘાડામાં કઈ પણ સાધુ આચારાંગાદિ શાસ્ત્રોને જ્ઞાતા ન હોય, તે આચાર્યાદિની સંમતિથી કોઈપણ સાધુને કેઈપણ પદ આપી શકાય છે. પણ પછી કેઈ સાધુ આરોગાદિમાં પારંગત બને તે તે પદવીધારીએ પોતાનું પદ છોડી દઈ તેને પદ પર સ્થાપિત કરવો જોઈએ. જો તેમ ન કરે તે પ્રાયશ્ચિતને ભાગી બને છે. પછી નવદીક્ષિતને વડી દીક્ષા આપવાના સમયનું કથન છે.
બે સાધુ સાથે વિચરતા હોય, તો તેમણે ગ્યતાનુસાર નાનામોટા થઈને રહેવું અને એકબીજાને વંદનાદિ વિનય કરવો જોઈએ. આચાર્યને ઉપાધ્યાયે પણ તેમજ કરવું. ઘણા સાધુ આચાર્યાદિ સાથે રહેતા હોય ત્યારે તેમાંના એકને ગુરૂપદે સ્થાપીને વંદનાદિ વ્યવહાર કર્યા વિના સાથે રહેવું કપે નહિ. જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે સ્થવિરની આજ્ઞા વિના બીજા ગચ્છમાં જવું ન કલ્પે. તેમ કરે તે પ્રાયશ્ચિત આવે. શિષ્ય ગુરૂની સેવા વૈયાવચ્ચ વિનયપૂર્વક કરવાનું કથન છે.
પાંચમો ઉદેશે – પ્રવર્તિની (ગુરૂણી)એ ઓછામાં
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યવહાર સૂત્ર ]
[ ૩૭૧ ઓછી બીજી બે લાદવીઓ સાથે શીતષ્ણ કાળમાં વિચરવું જોઈએ, અને ગણાવચ્છેદિકા (ગુરૂણ સિવાયની અન્ય વડી સાવી) સાથે બીજી ત્રણ સાવી હોવી જોઈએ. ચોમાસામાં પ્રવર્તિની સાથે ત્રણ અને ગણવિર છેદિકાની સાથે બીજી ચાર સાધ્વીઓ લેવી જોઈએ. ગુરૂણીના કાળધર્મ સમયે પદાધિકારીની નિયુકિત સંબંધમાં સાધુ માટે જે ફરમાવ્યું તે પ્રમાણે જ સમજવું. વૈયાવચ્ચ માટે સામાન્ય વિધાન એવું છે કે સાધુ સાધ્વી પાસે, અને સાવી સાધુ પાસે વૈયાવચ્ચે ન કરાવે, પણ અપવાદરૂપે પરસ્પર સેવાશુશ્રુષા કરી શકે છે. સર્પદંશ વિ. વિષમ પરિસ્થિતિમાં સાધુ-સાધ્વી પાસે ન હોય ત્યારે ગૃહસ્થ પાસે પણ સેવા કરાવી શકાય છે. આ વિધાન સ્થવિરકપીઓ માટે છે. જિનકલ્પી માટે સેવા લેવાનું વિધાન નથી. જે તેઓ સેવા કરાવે તે પારિહાસિક તપરૂપ પ્રાયશ્ચિત કરવું પડે છે.
પ્રમાદના કારણે આચારાંગાદિ સૂત્ર ભૂલી જાય તે પદવી દેવી કે ધારવી કપે નહિ. પણ રોગાદિના કારણે ભૂલી જવાય ને ફરી સંભારે તે ક૯પે. પછી બાર પ્રકારના સંગ (આહારપાણી) આશ્રી દેષ લાગે તે આવવાની વિધિ કહી છે.
છઠ્ઠો ઉદેશ – પિતાના સંસારી સ્વજનોને ત્યાં વિરેની રજા વગર જવું નહીં. જે સાધુ–સાધ્વી હજી અ૯પશ્રતવાળા કે અપારંભી પણ હોય, તેમણે પોતાના સંબંધીને ત્યાં એકલા ન જવું. જે જવું પડે તે બહુશ્રુત સાધુ-સાધ્વી સાથે જવું જોઈએ. સાધુ–સાદથી ગોચરી માટે પહોંચે તે પહેલાં જે વસ્તુ બની ગઈ હોય તે લેવી કપે છે. પણ જે હજી બની નથી તે લેવી કલ્પતી નથી.
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭ર ]
[ આગમસાર, આચાર્ય ઉપાધ્યાય જે બહારથી ઉપાશ્રયે આવે તે તેમના પગ લૂછીને સાફ કરવા જોઈએ. તેમના લઘુનીત વિ. ને ભૂમિ ઉપર જનતાપૂર્વક પરઠવા જોઈએ, યથાશક્તિ તેમની સેવા કરવી જોઈએ. ઉપાશ્રયમાં તેમની સાથે, અને બહાર જાય ત્યારે સાથે જવું જોઈએ. તે પ્રમાણે ગણવછેદક માટે પણ સમજવું. - સાધુ–સાદેવીએ આચારાંગ ઠાણાંગ સમવાયાંગ આદિ સૂત્રોના જાણકાર સાધુ સાધ્વી સાથે રહેવું જોઈએ. એકલા, રહેવું ન કપે અને જાણકાર વગરનાની સાથે રહે તો પણ પ્રાયશ્ચિતના ભાગી બને છે. કોઈ ખાસ કારણે અન્ય સંઘાડામાંથી છુટા પડેલા સાધુ સાધ્વીજી જે નિર્દોષ હોય, આચારનિષ્ટ હોય, સબળ દેષ રહિત હયક્રોધાદિ કવાથી રહિત હોય, પિતાના દોષોની આલોચનાદિ કરી લેતા હોય, તે તેમની સાથે સમાનતાને વ્યવહાર કપે છે. અન્યથા વ્યવહાર કરે કલ્પ નથી. કેવા ગામમાં રહેવું તે કહ્યું છે.
સબળા દેષ સેવનાર સાથે આલેચના કરી શુદ્ધ ન બને ત્યાં સુધી આહારાદિ કોઈ વ્યવહાર કરવો કલ્પત નથી.
સાતમે ઉદ્દેશ :- સાધુએ સ્ત્રીને અને સાધ્વીએ. પુરૂષને દીક્ષા ન આપવાનું વિધાન છે. પરંતુ એવા સ્થળે કદાચિત સાવીને વેગ ન હોય તો તે સાધુ એવી શરતે દિક્ષા આપે કે સાદવને ગ થતાં જ તેને સોંપી દેશે. એવી જ રીતે સાધવી પણ પુરૂષને દીક્ષા આપી શકે છે. સંઘાડામાં કઈ સાધુ ન રહ્યા હોય તે પણ ઉપર પ્રમાણે દીક્ષા આપી શકે. સાધ્વીને વિકટ દિશામાં વિહાર કરવા કહ્યું નહિ. પણ સાધુને કપે.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યવહાર સૂત્ર ]
[ ૩૭૩
કાઈ સાધુ સાથે વેરવષ થઈ ગયા હોય તા સાધુ પેાતાના સ્થાને રહીને ક્ષમાયાચના ન કરી, શકે પણ તેની પાસે જઇને ક્ષમા માગવી જોઈએ, જ્યારે સાધ્વી સ્વસ્થાને રહીને કરી શકે. સાધુ સાધ્વીને અકાળે સજ્ઝાય કરવાના ઉપદેશ કરવા નિહ અને પેાતે પણ સજ્ઝાય કરવી નહિ.
સાધુ સાધ્વીએ આચાર્યાદ્રિની આજ્ઞા વિના સ્વચ્છ દે વિચરવું કલ્પતું નથી. સાધુ-સાધ્વીના શમને પરડવાની વિધિ કહી છે. શાંતરના ઘરના આહાર લેવા ન ક૨ે તેમ કહ્યું છે. સ્થાનકમાં ઉતરવા માટે આજ્ઞા માગવાની વિધિ વિગેરે કહ્યા છે.
આઠમા ઉદ્દેશે : ચોમાસા માટે પાટ, પાટલા, શય્યા, આદિ યાચવાની વિધિ બતાવી છે. સાધુ વસ્ર, પાત્ર આદિ ઉપકરણા રાખી શકે તેમ કહ્યું છે.
કોઈ સાધુ કોઈ ગૃહસ્થને ત્યાં કાઈ ઉપકરણ ભૂલી જાય ને બીજો સાધુ તેને ત્યાં જાય અને ઉપકરણને જુએ ત્યારે ગૃહસ્થ આપે તે. તે સાધુ ઉપકરણ લઈ સ્વસ્થાને આવી જેનું હોય તેને આપી દે; પણ જો તે ઉપકરણ કેાઈ સાધુનું નહાય, તે પાત તેના ઉપયાગ ન કરે, તેમજ બીજાને તેના ઉપયાગ કરવા ન દે પણ નિર્દોષ સ્થાને પરાવી દે. જે સાધુ વિહાર કરી ગયા હાય તા તેની શેાધ કરી તેની પાસે જઈ આપી કે, પણ જો ન મળે તેા પરઠવી દે, તે જ પ્રમાણે સ્થ’ડીલ ભૂમિના કે વિહારભૂમિના ઉપકરણ માટે કરે.
આહાર ખાખતમાં ૩૨ ગ્રાસ ( કાળિયા ) આહાર સાધુ માટે પ્રમાણસર આહાર ગણ્યા છે. તેનાથી જેટલા કેાળિયા આછે. આહાર લે, તેટલા પ્રમાણમાં તેને ઉ©ાદરી તપ કર્યાનું
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૪ ]
[ આગમસાર
કહ્યુ છે. ઓછામાં ઓછા ૮ ગ્રાસ લેનારને અલ્પાહારી તપસ્વી કહ્યો છે. શ્રાવકને માટે પણ આમ સમજવું.
નવમે ઉદ્દેશ –શય્યાતર અર્થાત્ જેના મકાનમાં સાધુ સાધ્વીજી તેની આજ્ઞા લઈને ઉતર્યા હાય તેના ઘરના આહાર લેવા તેમને પતા નથી, તથા ભિક્ષુ પડિમાનું વર્ણન છે, જેનું વિસ્તૃત વર્ણન દશાશ્રુતક ધમાં છે. પછી ત્રણ પ્રકારના અભિગ્રહ કહ્યા છે.
દશમા ઉદ્દેશે। :– આમાં જવમધ્ય ને વા મધ્ય પડિમાની વિધિ કહી છે. પછી વ્યવહારના પાંચ પ્રકાર (૧) આગમ, (૨) શ્રુત, (૩) આજ્ઞા, (૪) ધારણા, અને (૫) જીત વ્યવહારનું વિસ્તૃત નિરૂપણ કર્યુ છે. આમાં આ પંચમ આરા ( કાળ ) માં કેવળજ્ઞાની અને પૂર્વ ધરા આદિ જ્ઞાનીઓના અભાવ હાવાથી આગમ વ્યવહારના આધાર આપણને રહ્યો નથી, તેથી ભગવાને પ્રરૂપેલા શ્રુત વ્યવહાર જ એકમાત્ર આધાર રહ્યો છે, તેમ સમજી શ્રુતવ્યવહારનું યથા પાલન કવું' તે સાધક જીવાનુ` કતવ્ય છે. તે માટે શ્રુતજ્ઞાન સંપૂર્ણ મેળવવું તે આવશ્યક છે. પછી ચાર જાતના પુરૂષની, આચાર્યની અને શિષ્યની અને ધર્માચાર્ય ની ચાભ‘ગી કહી છે.
સ્થવિરના જાતિ સ્થવિર, સૂત્રસ્થવિર અને પ્રવજ્યા સ્થવિર આમ ૩ ભેદ છે. (૧) ૬૦ વર્ષની ઉમરવાળે સાધુ જાતિસ્થવિર કે વયસ્થવિર, (૨)ઠાણાંગ ને સમવાયાંગ સૂત્રાના જ્ઞાતા સૂત્રસ્થવિર, અને (૩) ૨૦ વર્ષ કે તેથી વધુ દીક્ષા પર્યાયવાળાને પ્રવજ્યાસ્થવિર કહ્યા છે.
દીક્ષા અને સ્વાધ્યાય વય :- આઠ વર્ષથી ઓછી ઉમરવાળાને દીક્ષા દેવી કલ્પતી નથી. કારણ કે નાની ઉંમર
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યવહાર સૂત્ર ]
[ ૩૭૫ વાળા આચારાં. સૂત્ર ભણવાના અધિકારી નથી. ઓછામાં ઓછી ૩ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળાને આચારાંગ ભણાવવું કપે છે, ૪ વર્ષની દીક્ષાવાળાને સૂયગડાંગ, ૫ વર્ષવાળાને દશાશ્રુત સ્કંધ, બ્રહતકધ અને વ્યવહાર સૂત્ર, ૮ વર્ષવાળાને ઠાણુંગ ને સમવાયાંગ, ૧૦ વર્ષવાળાને ભગવતી સૂત્ર, ૧૧ વર્ષવાળાને લઘુવિમાન પ્રવિભક્તિ, મહાવિમાન પ્રવિભક્તિ, અંગચૂલિકા, વંગચૂલિકા, અને વિવાહ ચૂલિકા, ૧૨ વર્ષ વાળાને અરણે વેવાઈ, ગરૂલવવાઈ, ધરણાવવાઈ, વૈશ્રમણવવાઈ અને વેલધરાવવાઈ, ૧૩ વર્ષવાળાને ઉપસ્થાનકૃત, દેવેન્દ્રોવેવાઈ, અને નાગપરિયાપનિકા. ૧૪ વર્ષ વાળાને સ્વપ્નભાવના, ૧૫ વર્ષવાળાને ચારણ ભાવના, ૧૬ વર્ષવાળાને વેદની શતક, ૧૭ વર્ષવાળા આશીવિષભાવના, ૧૮ વર્ષવાળાને દષ્ટિવિષભાવના, ૧૯ વર્ષ વાળાને દષ્ટિવાદ, અને ૨૦ વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળાને બધા પ્રકારના શાસ્ત્રો ભણાવવા કલ્પે છે.
થયાવચ્ચ (સેવા) :- ૧૦ પ્રકારની કહી છે (૧) આચાર્યની, (૨) ઉપાધ્યાયની, (૩) સ્થવિરની, (૪) તપસ્વીની, (૫) ક્ષ-નવદીક્ષિતની, (૬) ગ્લાન–બીમારની, (૭) સાધર્મિક સાધુની, (૮) કુલની, (૯) ગણની અને (૧૦) સંઘની વૈયાવચ્ચ. આ સેવા કરવાથી કર્મની મહાનિર્જરા થાય છે.
વડી દીક્ષા (શિક્ષભૂમી) આપવાને સમય ૩ પ્રકારને કહ્યું છે (૧) જઘન્ય ૭ રાત્રિ દિવસ (૨) મધ્યમ ૪ માસ ને (૩) ઉત્કૃષ્ટ છ માસ. ૩ વરસની પર્યાય અને આચારાંગ નીશીથના ભણેલાને ઉપાધ્યાય પદવી, પાંચ વરસની પર્યાય અને દશાશ્રત સ્કંધ, બહતુક૯૫ અને વ્યવહારના ભણેલાને આચાર્ય પદવી આપવી કપે છે.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬ ]
[ આગમસાર
ચારિત્રધમ રૂડી રીતે પાળવા માટે આચારાંગ ને નિશીથ સૂત્રનું જ્ઞાન આવશ્યક કહ્યુ છે. જે આચારાંગ, સુયગડાંગ, નિશીથ, દશાશ્રુતસ્કંધ, બૃહત્કલ્પ,વ્યવહાર, ઠાણાંગ ને સમવાયાંગ—આ ૮ સૂત્રેાના સોંપૂર્ણ જ્ઞાતા હોય તેને તેમજ આઠ વરસની જેમની પર્યાય હાય તેને આચાય કે ઉપાધ્યાયની તેમજ ગણાવચ્છેદકની પદવી દેવી કલ્પે છે.
ન
દોષ લાગ્યા પછી જે સાધુ આલેાચના ન કરે કે ન કરી શકે ને કાળધર્મ પામી જાય તે તે આરાધક મટી વિરાધક ગણાય, તે જ. જ. ભવનપતિ ઉ. પ્રથમ દેવલાક સુધી જાય.
વ્યવહારની શુદ્ધ સાધનાથી જ સાધક નિશ્ચયને અર્થાત્ આત્માના પરમપદને સિધ્ધપદને પામી શકે છે. તેથી આ સૂત્રની ઘણી મહત્તા છે. જે કાઈ સાધક પાતાના આચાર ધનુ જિનાજ્ઞાનુસાર વિશુદ્ધ પાલન કરી આત્મકલ્યાણ કરવા ઈચ્છતા હાય તેણે આ સૂત્રના ચથા જ્ઞાતા બનવું આવશ્યક છે.
(૩) બૃહત્કલ્પ–ત્રીજું' છેદ સૂત્ર છે, છ ઉદ્દેશા છે. ૪૭૩ શ્લોક પ્રમાણ છે. આમાં સાધના આચારકલ્પ કહ્યો છે. આ કલ્પ જિનેશ્વરપ્રણીત છે, તેથી જિન-આજ્ઞાના આરાધક મુનિઓએ આ કલ્પાનુસાર ચારિત્ર પાળવુ જોઇએ.
પહેલા ઉદ્દેશા :– સાધુ-સાધ્વીજીને શું ન ક૨ે તે કહ્યું છે (૧) શસ્રપરિણત હાય તેવા ટુકડા કર્યા વગરના કેળા આદિ આખા ફળ લેવા કલ્પતા નથી. (૨) ચામાસા સિવાયના ૮ સાસમાં એક જ સ્થળે સાધુ માટે એક માસથી વધુ ને સાધ્વી માટે બે માસથી વધુ રહેવુ. કલ્પે નહિ (3) જે ઉપાશ્રયની ચારે બાજુ અનેક દુકાન અને અનેક બારણા
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
બૃહતકપસૂત્ર ]
[ ૩૭૭ હોય ત્યાં સાધ્વીને રહેવું ન કલ્પ, સાધુ જતના રાખી રહી શકે. જે સ્થાન ચારે બાજુ ખુલ્લું હોય અને એકપણ દ્વાર ન હોય ત્યાં સાવીને રહેવું ક૯પે નહિ. કદાચિત્ સ્થાન ન મળે તે અપવાદરૂપે પડદા લગાવી રહી શકાય. સાધુને ખુલ્લા સ્થળે પણ શહેવું કપે છે. વિકારોત્પાદક ચિત્રો દોરેલા સ્થાનક, ગૃહસ્થ રહેતા હોય તે સ્થાનક, અને આજ્ઞા લીધા વગરના સ્થાનક ન કપે. (૪) જળાશયની પાસે ઉભા રહેવું, બેસવું, ખાવું, પીવું, સ્વાધ્યાય વિ. ન કહપે. (૫) ચોમાસામાં વિહાર કરે ન કપે, (૬) બી કે ઠળીયાવાળા ફળ અને કુચાવાળા ફોરડી આદિ લેવા ન ક૯પે, (૭) ગુરૂની આજ્ઞા લઈને જે વરતુ લેવા નીકળેલ હોય તે જ વસ્તુ લેવી કલ્પ, બીજી કોઈ વસ્તુ લેવીન કપે, જેમ કે આહારપાણ લેવા નીકળેલને, કે શૌચાદિ માટે બહાર ગયા હોય ને કઈ વસ્ત્રપાત્રાદિ લેવા વિનંતિ કરે તે પણ લેવા ન કપે પણ ગુરૂની આજ્ઞા લઈ બીજી વાર જઈ લેવા કપે (૮) રાત્રિના સમયે આહારાદિ લેવા કે વાપરવા ન કલ્પ, વસ્ત્ર પાત્રાદિ લેવા ન કહપે, વિહાર કરવો સ્થાનકની બહાર જવું નકપે.કદાચિત શૌચાદિ માટે અપવાદ રૂપે જવું પડે તે એકલા ન જાય પણ બીજા સાધુને લઈને જવાનું ક૯પે, સાવીને બે સાધ્વી સાથે જવું ક૯પે.
બીજો ઉદેશે :- જે સ્થાનકમાં દાણું વેરાયેલા હોય ત્યાં રહેવું ન ક૯પે, પણ એક ખુણામાં ઢગલારૂપે પડયા હોય તો ચોમાસા સિવાયના આઠ માસમાં રહેવું કપે.(૨) દારૂ, કાંજી વિ. મિષ્ટાન્ન રાખેલા હોય તેવું સ્થળ ન ક૯પે, એવી રીતે દીવાબત્તીવાળા ઉપાશ્રય પણ ન કપે. (૩) શય્યાતરના ઘરના આહારપાણી લેવા ન કપે. - ત્રીજો ઉદ્દેશ :-(૧) સાધુના ઉપાશ્રયમાં સાચવીને
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮ ]
[ આગમસાર ને સાવજના ઉપાશ્રયમાં સાધુને રહેવું ન કપ. (૨) રંગીન. વસ્ત્રો ન કપે, સફેદ કપે, અખંડ વસ્ત્ર (તાકો) લેવું ન કપે, તાકામાંથી ફાડેલું કપે, પણ નવદીક્ષિત સાધુને દીક્ષા લેતી વખતે (૧) રજોહરણ, (૨) ત્રણ પાત્રા, ને (૩) ૨૪ હાથને “એક તાકે એવા ત્રણ અખંડ કાપડના તાકા (થાન) લેવા કપે, અને સાધ્વીજીને ચાર અખંડ તાકા લેવા કપે, પછી પહેલા ચોમાસામાં કશું લેવું ક૯પે નહિ. (૩) સાધુને લંગોટ, જાંગિયા આદિ પહેરવા ન કપે, સાદવજીને કપે, (૪) ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું, સુવું, પ્રતિકમણ કરવું કે પ્રશ્નોત્તરી કરવી આદિ ન કપે, જરૂર પડ્યે એક જ પ્રશ્નને ઉત્તર કે અધીર ગાથાનો અર્થ કહે કપે, અને તે પણ ઊભા ઊભા જ કહે કલ્પ, બેસીને નહિ. (૫) પાટપાટલા વાસણ આદિ જે વસ્તુ ગૃહસ્થના ઘરેથી લાવ્યા હોય, તે બધી તેને પાછી આપ્યા વગર વિહાર કર ન કપે. (૬) સેનાને પડાવ હોય ત્યાં રહેવું ન કપે. (૭) આજ્ઞા પાછી આપ્યા વગર વિહાર કરવો નકલપે.
ચેથા ઉદેશામાં :-(૧) અબ્રહ્મસેવન તથા રાત્રિભોજન વિ. મહાવ્રતાના સંબંધમાં દેષ લાગ્યા હોય તે પ્રાયશ્ચિતનું વિધાન છે, કારણ કે આમ કરવું ન કલ્પ, (૨) પંડક નપુસક તથા વાતિક (વાથી પીડાતા) દીક્ષા માટે અયોગ્ય ગણ્યા છે, કારણ કે તેમની સાથે આહારપાણી કરવાને નિષેધ કર્યો છે. (૩) અવિનીત, રસલુપી તથા કેદીને શાસ્ત્ર, ભણાવવા ન કલ્પ, (૪) પહેલી પોરિસી (પહોર)ને લાવેલ આહાર ચોથા પ્રહર સુધી રાખવે કહપતે નથી. કદાચ ભૂલથી રહી જાય તો પરઠવી દે; પણ જે ઉપયોગ કરે તે પ્રાયશ્ચિત લેવું પડે. જે ભૂલથી સૂતા
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
બૃહત્કલ્પસૂત્ર ]
[ ૩૭૯
આહાર આવી જાય, તા ગુરૂની આજ્ઞા લઈ પરઢવી દેવાનુ વિધાન છે. આહારપાણી બે ગાઉ ઉપરાંત લઈ જઈને વાપરવા ન ૫ે. (૫) સુત્રજ્ઞાન મેળવવા કે વૈયાવચ્ચ કરવા અન્ય સ`પ્રદાયના સાધુ પાસે જવાનું પેાતાના ગુર્વાદિની આજ્ઞા વગર ન ક૨ે, તે જ પ્રમાણે અન્ય સ`પ્રદાયના સાધુને આહારપાણી આદિના નિમત્રણ દેવાનું પણ ગુરૂની આજ્ઞા વગર ન કલ્પે. (૬) સાધુ કે સાધ્વીજીને કાઈ સાથે કલેશ થઈ ગયા હાય તા તેને ખમાવ્યા વિના આહારપાણી લેવા કે શૌચાદિ માટે જવાનું પણ ન કલ્પે, કારણ કે શ્રમણધના સાર જ ઉપશમ” છે, કહ્યું છે ને ઉપસમસાર' સામષ્ણુ'' ।
..
કોઈ સાધુ–સાવી સધ્યા સમયે કે રાત્રિના કાળધમ પામી જાય, તે બીજા સાધુ-સાધ્વીઓએ તે મૃત શરીરની આખી રાત સાવધાનીપૂર્વક સભાળ રાખવી જોઈએ અને સવાર થતાં શ્રાવકાને મૃતશરીર સોંપી દેવુ' જોઇએ. પછી પરિહારવિશુદ્ધ ચારિત્ર ગ્રહણ કરવાની ઇચ્છાવાળા સાધુને તેની વિધિ સમજાવવા માટે પારણાના દિવસે આચાર્ય કે ઉપાધ્યાય જાતે તેમની પાસે જઈને આહારાદિ અપાવેઅ સ્વસ્થાનકે આવી પરિહારવિશુદ્ધ ચારિત્રનું પાલન કેમ કરવુ' તેની વિધિ ખતાવવાનું કહ્યુ` છે, પછી ગંગા, યમુના, સરયું, કાશી, ને મહી નામની પાંચ મહાનદીએમાંથી મહિનામાં એકથી વધુ વખત નાવ મારફત પાર ન કરવી. નેનાની છીછરી નદી બે ત્રણ વખત પાર કરી શકાય.. ને ઘાસની ઝુંપડીમાં રહેવાની વિધિ અંતમાં કહી છે, પાંચમા ઉદ્દેશ :– જો કેાઇ દેવ સ્ત્રીનું વૈક્રિય રૂપ બનાવી સાધુના હાથ પકડે અને તે સાધુ તેના કામળ સ્પર્શીને
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦ ]
[ આગમસાર સુખરૂપ માને તે તેને ચેથા મહાવ્રતના ભંગ જેટલે દોષ લાગે અને ગુરૂચૌમાસીક (૧૨૦ ઉપવાસ) પ્રાયશ્ચિત આવે. તે પ્રમાણે સાદવી પુરૂષના સ્પર્શને સુખદ માને તે તે પ્રાયશ્ચિત આવે.
કેાઈ સાધુ પોતાના સમુદાયમાં કલેશ કરીને, ખમાવ્યા વગર અન્ય સંઘાડામાં જઈને મળી જાય અને તે સંઘાડાના આચાર્યને પછી ખબર પડે કે આ સાધુ તો કલેશ શમાવ્યા વગર આવેલ છે તો તેને પાંચ રાત્રિ-દિવસને ચારિત્રને છેદ આપ જોઈએ અને તેને સમજાવી તેના પિતાના સંઘાડામાં પાછો મોકલવો જોઈએ.
કઈ સાધુ સૂર્યોદય થઈ ગયો છે કે સૂર્યાસ્ત હજી થયે નથી તેમ માની આહારાદિ કરે ને પછી એમ ખબર પડે કે હજી સૂર્યોદય થ નથી કે અસ્ત થઈ ગયે છે તે તેણે તરક્ષણ આહારાદિ તજી દેવા જોઈએ. આમ કરે તે રાત્રિભોજનને દેષ લાગતો નથી, પણ સૂર્યોદય કે સૂર્યાસ્ત પ્રત્યે શંકાશીલ હોય છતાં આહારાદિ કરે તે રાત્રિભોજનને દેષ લાગે છે. રાત્રે ઓડકાર ઘચરકા વિ. ને કારણે મોઢામાં અન્ન વિ. આવી જાય, તે તરત જ ઘૂંકી નાખવું જોઈએ.
જે આહારદિમાં બેઈદ્રિયાદિ જીવ પડી જાય તે જતનાપૂર્વક કાઢીને આહારદિ વાપરવા જોઈએ. અને જે નીકળી શકે તેમ ન હોય તે નિર્દોષ સ્થાનમાં પરઠવી દેવું જોઈએ. આહારાદિ લેતી વખતે કદાચ સચેત પાણીના ટીપાં તેમાં પડી જાય અને જે આહારાદિ ગરમ હોય તે
જરાપણ દોષ તે ખાવામાં લાગતું નથી. કારણકે સચેત ટીપાં ગરમીના લીધે અચેત થઈ જાય છે, પણ જે આહા
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
બહકપસૂત્ર ]
[ ૩૮૧. રાદિ ઠંડા થઈ ગયા હોય તે, નિર્દોષ સ્થાને પરઠવી દે. જોઈએ. ખાવા કે ખવરાવવાથી દેષ લાગે.
સાદવીએ એકલા રહેવું, અચલ રહેવું, પાત્રારહિત રહેવું, ગ્રામાદિની બહાર એકલા આતાપના લેવી, ઉત્કટાસન, દંડાસન આદિ આસને બેસી કાઉસગ્ગ કર, વિ. કલ્પતા નથી - સાધુ-સાધ્વીજીએ એકબીજાના મેક (પેશાબ)નું પીવું અકલપ્ય છે, પણ રોગાદી કારણે લઈ શકાય છે. સુગંધી દ્રવ્ય શરીરે લગાવવા ક૫તા નથી અને રસપ્રણીત આહાર કરીને તરત તપ કરવાનું કહ્યું છે.
પરિહારકલ્પમાં રહેલા સાધુએ સ્થવિર વિ. ના. આદેશથી બીજે જવું પડે તે તરતજ જવું જોઈએ અને. ચી ધેલું કાર્ય પુરૂ કરીને તુરત સ્થાનકે પાછા આવી જવું જોઈએ, અને જે ચારિત્રમાં કંઈ દોષ લાગી જાય તે પ્રાયશ્ચિત લઈને શુદ્ધિ કરી લેવી જોઈએ. છઠ્ઠો ઉદ્દેશો :- સાધુ સાધ્વીને છ પ્રકારના વચને (૧) જુઠા, (૨) નિંદાના, (૩) તિરસ્કારના, (૪) કઠેર, (૫) ગૃહસ્થના વચન, અને (૬) શાંત પડેલા કલેશ ને ફરી જગાવે તેવા વચન બોલવા ક૫તા નથી. સંસારી માતાપિતા પુત્રાદિને તે તેનામથી બોલાવવા તે ગૃહસ્થવચન છે.
છ પ્રકારના આળ ચડાવવાથી. (૧) પ્રાણાતિપાત, (૨) મૃષાવાદ, (3) અદત્તાદાન, (૪) અવિરતિ-અબ્રહ્મ (૫) નપુંસક, અને (૬) દાસ વિ. આળ ચડાવનારને પ્રાયશ્ચિત આવે છે.
સાધુને કાંટો વાગ્યે હોય અને પોતે કાઢી શકે તેમ ન હોય તે અપવાદરૂપે સાવી કાઢી શકે. તે પ્રમાણે નદી
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૩૮૨ ]
[ આગમસાર વિ. માં ડુબવા, પડી જવા. લપસી જવા, આદિ પ્રસંગે પણ સાધુ સાવીને હાથ પકડીને બચાવી શકે. તે જ પ્રમાણે ગાંડપણમાં પણ સાધુ-સાધ્વી એકબીજાને હાથ પકડીને ઉપાશ્રયે પહોંચાડી શકે. આ બધા કાર્યોમાં દોષ લાગતું નથી.
સંયમના છ ક૯૫ કહ્યા છે -(૧) સામાયિક સંયતક૯પસ્થિતિ, (૨) છેદેપસ્થાનીય સંયતકાસ્થિતિ, (૩) નિર્વિશમાન કલ્પસ્થિતિ, (૪) નિર્વિષ્ટકાયિક કપસ્થિતિ, (૫) જિનકલ્પસ્થિતિ, અને (૬) સ્થવિર કલ્પસ્થિતિ. સાધુના આચારધર્મને કલ્પ કહ્યો છે.
વ્યવહાર સૂત્ર અને બહતકલ્પમાં સાધુ સાધ્વીના આચારધર્મનું સૂમ નિરૂપણ કર્યું છે, જેથી નિરતિચાર 'વિશુદ્ધ ચારિત્ર પાળી શકાય. આ રીતે બંને એકબીજાના પૂરક છે. - સંયમના છ પલિમંથું (ઘાતક) કહ્યા છે – (૧) કૌન્દુ-કુતુહલ-સંચમનું ઘાતક છે, (૨) મૌખર્ય (વાચાળતા) સત્ય વચનનું ઘાતક છે, (૩) તિતિક –એષણ સમિતિનું -ઘાતક છે, (૪) ચક્ષુની લોલુપતા ઈસમિતિનું ઘાતક છે; (૫) ઇચ્છાની લાલસા મુકિતમાર્ગ (અપરિગ્રહ)નું ઘાતક છે અને (૬) મિથ્યાનિદાનકરણ મોક્ષમાર્ગ–સમ્યગદર્શનનું ઘાતક છે. (૪) દશાશ્રુતસ્કંધ :
ચિયું છેદસૂત્ર છે, ઠાણુગ સૂત્રમાં તેનું બીજુ નામ આચાદશા કહ્યું છે. દશ દશા અધ્યયને છે, તેથી તેનું નામ “દશાશ્રુતસ્કંધ” છે. ૧૮૩૦ શ્લેકપ્રમાણ છે.
પ્રથમ દશામાં સાધક માટે ૨૦ અસમાધિસ્થાન
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશાશ્રુતસ્કંધ ]
[ ૩૮૩ કહ્યા છે. ચિત્તમાં સંકલેશ પેદા કરે કે અશાંતિ ઉપજાવે કે જેથી જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રની યથાર્થ આરાધના ન થઈ શકે તેને “અસમાધિ સ્થાન” કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે. (૧) ઉતાવળે-ઉતાવળ ચાલે આથી ઈસમિતિ ન જળવાય. આ પ્રમાણે ભાષા આદિ પાંચે સમિતિનું સમજવું. (૨) પ્રમાર્જન ન કરે, (૩) આમતેમ જોતાં જોતાં ઉપગ સહિત પ્રમાર્જન કરે તે પ્રમાર્જિત ચારી, (૪) માપ અને સંખ્યાથી વધુ પડતા શગ્યા અને આસન રાખે. પડિલેહણ બરાબર ન થાય તેથી, (૫) રત્નાધિક (દીક્ષા પર્યાય કે જ્ઞાનમાં મેટા) ની સામે બોલે, અપમાન કે અવગણના કરે વિ. (૬)
વિરની ઘાત (હત્યા) કરે કે કરવાનો વિચાર કરે. (૭) પૃથ્વીકાયાદિ જીવોની ઘાત કરે (૮) બળ્યા કરે (૯) ક્રોધ કરે, (૧૦) પીઠ પાછળ નિંદા કરે, (૧૧) વારંવાર એહારાણ (નિશ્ચયાત્મક) ભાષા બેલે (૧૨) નવા નવા ઝઘડા સંઘમાં પેદા કરે, (૧૩) શાંત પડેલા કલેશને ફરી જગાડે, (૧૪) અકાળમાં સ્વાધ્યાય કરે (૧૫) સચેત રજથી ખરડાયેલા હાથ-પગવાળા પાસે ભીક્ષા લે, (૧૬) જરૂર વગર બોલે, (૧૭) સંઘમાં ભેદ થાય તેવા વચન બેલે, (૧૮) ઝગડા કરે, (૧૯) આ દિવસ ખા ખા કરે અને (૨૦) અસુઝતા આહારપાણ કરે. આ સ્થાને વર્જવા.
બીજી દશામાં ૨૧ સબળ દેષ કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે :- (૧) હસ્તદોષ સેવા, (૨) મિથુન સેવવું, (૩) રાત્રિભોજન કરવું, (૪) આધાકમી આહાર લેવો, (૫) રાજપીંડ ખાવું (૬) સાધુને ઉદ્દેશીને બનાવેલું તે દે. શિક, સાધુ માટે પૈસા આપીને ખરીદેલું, ઉધાર લાવેલું, કે કઈ પાસેથી ઝુંટવી લીધેલું કે આજ્ઞા લીધા વગર લાવેલું
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪ ]
[ આગમસાર કે સાધુના સ્થાન પર સામે જઈને આપેલા આહારાદિ, વાપરવા તે સબળ દેષ છે, (૭) વારંવાર પચ્ચકખાણ (બાધા) કરેલી વસ્તુ ખાવી (૮) છ માસની અંદર એક સંઘાડે છોડી બીજા ગણમાં જવું, (૯) ૧ મહિનામાં ૩ વાર નદી ઉતરવી, (૧૦) ૧ માસમાં ૩ વાર માયાસ્થાન સેવવા અર્થાત્ છળકપટ કરવું (૧૧) શય્યાતરના આહારાદિ ખાવા, જાણીબુઝીને (૧૨)જીવહિંસા કરવી, (૧૩)જુઠું બોલવું (૧૪) અદત્ત લેવું (૧૫) સચેત પૃથ્વી પર કાયેત્સર્ગ, સંથારે, સ્વાધ્યાયાદિ કરવા. (૧૬) ૧૫ પ્રમાણે કાદવકીચડ કે ધુળવાળી ભુમિ પર સ્વાધ્યાયાદિ કરવા (૧૭) તે પ્રમાણે સચેત શિલા પર પત્થરના ઢગલાપર, જીવાત વાળા લાકડા પર, બેઇંદ્રિયાદિ જીવવાળી, બીજવાળી, લીલાઘાસવાળી, ઝાકળવાળી, ભીની, કીડી વિ. ના દરવાળી, શેવાળવાળી માટી પર, કાળીયાના જાળાવાળી–ટુંકમાં જ્યાં પણ જીવવિરાધના થવાની સંભાવના હોય તેવા સ્થાન પર કાઉસગ્ગ, આસન, શયન કે સ્વાધ્યાય કરવા તે (૧૮) જાણીબુઝીને કંદમૂળ, વૃક્ષની, શાખા, છાલ, કુણા પાન, નાગરવેલના પાન સચેત ચણ વિ.ધાન્ય તથા લીલી ધ્રો આદિનું ભેજન કરવું. (૧૯) એક વર્ષમાં ૧૦ વાર પાણીને લેપ કરો (૨૦) એક વર્ષમાં ૧૦ વાર માયાસ્થાન સેવે અને (૨૧) જાણીબુઝીને ઠંડા પાણીથી ભીંજાયેલા હાથ, પાત્ર, કડછી વડે કે વાસણમાંથી ચારે પ્રકારના આહાર પાણી આદિ ગ્રહણ કરે–તે બધાને શબલ દોષ કહ્યા છે. સાધુ આ શબલ દેષ ન સેવે.
ત્રીજી દશામાં આચાર્યાદિ રત્નાધિકની થતી ૩૩ પ્રકારની આશાતના કહી છે શિષ્ય તે કોઈપણ આશાતના ન સેવે તે આ પ્રમાણે છે :- (૧થી૯)
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશાશ્રુતસ્કંધ ]
[ ૩૮૫
શિષ્ય રત્નાષિકથી આગળ ચાલે, ખરાખર સાથે ચાલે, અતિ નજીક ચાલે, પહેલા ઉભા થાય, સાથે ઉભા થાય, સાવ પાસે ઉભો રહે, આગળ બેસે, ખરાબર પાસે બેસે, કે સાવ પાસે એસે, (૧૦) શૌચ વખતે સાથે ગયા હોય તા પહેલા શુદ્ધિ કરી લે (૧૧) શૌચભૂમિ કે સ્વાધ્યાય સ્થાને પહેલા આલાચના કરે ૧૨) ગુરૂ પાસે કાઈ આવેલ હાય ને પાતે પહેલા વાતચીત કરે (૧૩) રાત્રે જાગતા હાય છતાં પૂછે તેના જવાબ ન દે, (૧૪ થી ૧૮) ગોચરી લાવીને સૌ પહેલા રત્નાષિક પાસે આલેચના ન કરે, ન દેખાડે, આમત્રિત ન કરે, રત્નાધિકને પૂછ્યા વિના ખીજાને પહેલા આપે. બધા સાથે આહાર કરતી વખતે મીષ્ટાન વિ. સપ્રચુર કે ભાવતા આહાર પેાતે વધુ ખાઈ લે (૧૯–૨૧) ખેલાવવા છતાં જવાબ ન દે પેાતાના સ્થાને બેઠા બેઠા જવાખ દે કે શ' કહેા છે! તેમ પૂછે (૨૨) તુ કારે ખેલાવે, (૨૩) ઘણેા પ્રલાપ કરે, (૨૪) સામું ખેલે (૨૫થી૩૦) રત્નાધિક કથા કરતાં હોય ત્યારે (૧) “આમ કહે!”, (૨) આપ ભૂલેા છે તેમ કહે, (૩)દુર્ભાવ રાખે, (૪) પરિષદ વિખેરી નાખવાને આગ્રહ કરે. (૫) કથામાં ખાધા નાખે, અગર (૬) તે કથા પાતે ફરીથી કરતા આશાતના થાય, (૩૧) રત્નાધિકના શય્યા સથારાદિને સ્પર્શ થઈ જાય ખમાવ્યા વિના ચાલ્યે જાય, (૩૨) તેમના શય્યાદિ પર ઉભા રહે, એસે, કે સૂવે અગર તેા (૩૩) તેમનાથી ઊંચા આસન પર ઉભો રહે કે સુવે તે આશાના લાગે.
',
ચોથી દશામાં ૮ પ્રકારની ગણિસ‘પદા કહી છે:(૧) આચાર સ`પદા ૪ પ્રકારે : (૧) સ‘યમની
૨૫
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૬ ]
[ આગમસાર
આરાધનામાં સદા લીન રહેવું, (૨) અહંકાર રહિત રહેવુ, (૩) એક સ્થળે સ્થિર રહેવું ને (૪) વૃદ્ધોની જેમ ગભીર સ્વભાવવાળા થવું.
(ર) શ્રુત સ’પદા : (૧) બહુશ્રુત થવું (૨) સૂત્રા જાણવા, (૩) પેાતાના અને અન્યના શાસ્ત્રો જાણવા અને (૪) ઉચ્ચારશુદ્ધિ તે શ્રુત સંપદા છે.
(૩) શરીર સ`પદા :–૪ પ્રકારની (૧) ચેાગ્ય લખાઈ પહેાળાઈ, (૨) સુઢાળ શરીર, (૩) દૃઢ ખાંધા અને (૪) પાંચ ઇન્દ્રિય પરીપૂર્ણ .
(૪) વચન સ‘પદા –(૧) આઠેય વચન, (૨) મધુર, (૩) રાગ-દ્વેષ રહિત ને (૪) અ’સદિગ્ધ વચન.
(૫) વાચના સ`પદા ઃ-(૧) શિષ્યની ચેાગ્યતા પ્રમાણે વિષય લેવા, (૨) વિચારીને સ્વાધ્યાય કરાવવા. (૩) ઉપયાગી વિષયનું જ વિવેચન કરવું અને (૪) અનુ યથા નિરૂપણુ કરવું.
(૬) મતિ સ`પદા :–૪ પ્રકારે (૧) અવગ્રહ, (૨) ઈહા, (૩) અવાય અને (૪) ધારણા. આ ચારે હાય.
(૭) પ્રયાગમતિ સપદા :-૪ પ્રકારે (૧) પેાતાની શક્તિ પ્રમાણે વાદવિવાદ કરવા, (૨) પરિષદને જોઈ, (૩) કાળને જોઈ, અને (૪) ક્ષેત્રને જોઈ વાવિવાદ કરવા.
(૮)સ'ગ્રહપરિજ્ઞા સ*પદા :–૪ પ્રકારે (૧) ચામાસા માટે બધા સાધુને ચેાગ્ય સ્થાનના નિર્ણય કરવા. (૨) પાટ, પાટલા, શય્યા વિ.ની વ્યવસ્થા કરવી, (૩) યથાકાળે ચથાચિત કાર્ય કરવા અને કરાવવા અને (૪) ગુર્વાદિ વડિલ સાધુઓના યથાર્થ સત્કાર-સન્માન કરવા.
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશાશ્રુતસ્ક ધ ]
[ ૩૮૭ પછી શિષ્યોને ૪ પ્રકારના વિનય (૧) આચાર વિનય, (૨) શ્રતવિનય, (૩) નિક્ષેપણું વિનય અને (૪) દેષ નિર્ધાત વિનય શીખવી ઋણમુક્ત થવા કહ્યું છે.
પાંચમી દશામાં ૧૦ પ્રકારની ચિત્તસમાધિ કહી છે. તે દશ પ્રકારે પૂર્વે કદી ન થઈ થયા હોય એવી (૧) ધર્મ ભાવના થવાથી, (૨) એવા રૂડા સ્વપ્ન દર્શનથી, (૩) એવા જાતિસ્મરણ જ્ઞાનથી, (૪) એવા ઋદ્ધિવંત દેવના દશનથી, (૫) એવા અવધિજ્ઞાનથી, (૬) એવા અવધિ દર્શનથી, (૭) એવા મનઃ પર્યાવજ્ઞાનથી, (૮) એવા કેવળજ્ઞાન ને (૯) કેવળદર્શન પ્રગટવાથી, અને (૧૦) કેવળ મરણ અર્થાત્ નિર્વાણ પામવાથી ચિત્તસમાધિ થાય છે. આ બધી સમાધિ મેહનીય કામના પશમ કે સર્વથા ક્ષયથી થાય છે. કારણકે મેહનીય કર્મને ક્ષય થતાં જ બાકીના બધા કર્મ નાશ પામે છે, અને સાધક આત્મા ક્ષપક શ્રેણી પર આરૂઢ થઈ મોક્ષ પામે છે. છઠ્ઠી દશામાં ૧૧ પ્રકારની ઉપાસક પડિમાઓ
જ્યાં સુધી જીવને સમક્તિરૂપ બધિની પ્રાપ્તિ થતી નથી, ત્યાંસુધી અનાદિ અનંત કાળપર્યત જીવ પહેલા ગુણઠાણે મિથ્યાષ્ટિમાં જ હોય છે, ત્યારે તેને જીવ-અજીવ, પુણ્ય-પાપ. આલોક-પરલોક વિ. વિ.ની શ્રદ્ધા હોતી નથી. આવા અજ્ઞાની જીવને મિથ્યાષ્ટિ, નાસ્તિક કે અકિયાવાદી વિ. નામે શાસ્ત્રમાં આપ્યા છે. તેના દુષ્ટ સ્વભાવ જેવા કે અન્યાયી દંડ કરે, સંપત્તિ લુંટી લે, બંધનમાં બાંધે, દાવાનલ સળગાવે, હાથપગાદિ અવયવનું છેદન ભેદન કરે, અન્નપાણી આપવા ન દેવિ. વિ. વિસ્તારથી બતાવીને પછી સમ્યગૃષ્ટિ
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૮ ]
[ આગમસા
ઉપાસક જે ૧૧ ડિમાની સાધના કરે છે. તેનુ વિસ્તૃત નિરૂપણ છે. તે સંક્ષેપમાં નીચે પ્રમાણે છે; દરેક પડિમા [પ્રતિમા] ધારવાના સમય ૧ માસના અનુક્રમે છેઃ
(૧) દન ડિમાઃ–પહેલે મહિને શુદ્ધ સમક્તિ પાળે, (૨) વ્રત પડિમા :–સમક્તિ પામ્યા પછી (શ્રાવક) ઉપાસક વ્રતની આરાધના કરતા થાય છે. પાંચ અણુવ્રત વિ. ત્રતાને નિષ્ઠાપૂર્વક પાળે છે. પણ હજી સામાયિક વ્રતનુ' યથાસમય સમ્યક્ પાલન કરી શકતા નથી. આ ડિમા ર માસની હેાય છે.
(૩) સામાયિક પડિમા :–રાજ સવાર-સાંજ નિરતિચાર શુદ્ધ સામાયિકત્રતની આરાધના કરે છે જેથી સાધકના સમતા ભાવ દૃઢ અને છે. પરંતુ હજી પતીથિયામાં પૌષધવ્રતનુ સમ્યક્ પાલન કરી શક્તે નથી. આ પિડમા ૩ માસની છે.
(૪) પૌષધ ડિમા :-પવ તીથિયામાં, આહાર, શરીર સુશ્રુષા, અબ્રહ્મ અને વ્યાપારાદિ તજી પરીપૂર્ણ પૌષધવ્રત કરે છે. આ ડિમા ૪ માસની હાય છે.
(૫) નિયમ પડિમા :–ઉપરોક્ત બધા વ્રતાના સમ્યક્ પાલન સાથે આ ડિમામાં નીચેના નિયમા ધારવાના હોય છેઃ (૧) સ્નાન ન કરવું, (ર) રાત્રિમાં આહારપાણીન ત્યાગ (૩) દિવસે સૂર્યાસ્ત પહેલાં જમી લેવુ'. (૪) ધેાતિયાની કાછડી ન વાળવી, (૫) દિવસે સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય પાળે અને રાત્રીના મર્યાદા કરે, (૬) પૌષધમાં રાગે મૈથુનના ત્યાગ કરે ને કાઉસગ્ગ કરે. આ ડિમા જઘન્ય ૧ દિવસની ને ઉત્કૃષ્ટ પ મહિનાની હોય છે.
(૬) બ્રહ્મચર્ય પઢિમા :-વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય વ્રતનુ` પાલન
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશાશ્રુતસ્કંધ ].
[ ૩૮૯ કરે. આને સમય જઘન્ય એક રાત્રીને અને ઉત્કૃષ્ટ છ માસનો છે.
(૭) સચિત્તત્યાગ પડિમા –સચેત આહારાદિને સર્વથા ત્યાગ કરો, જઘન્ય ૧ રાત્રી ને ઉત્કૃષ્ટા ૭ માસને સમય છે.
(૮) આર ભ ત્યાગ પડિમા –પોતે આરંભ કરે નહિ, છકાય જીવોની દયા પાળે. કાળ મર્યાદા જઘન્ય. ૧, ૨ કે ૩ દિવસની ને ઉત્કૃષ્ટ ૮ માસની છે. | (૯) પ્રખ્યત્યાગ પડિમ – આમાં પિતે આરંભ કરે નહિ ને બીજા પાસે પણ કરાવે નહિ, પણ અનુમોદનાને હજી ત્યાગ હો નથી. જઘન્ય ૧,૨,૩ દિવસ, ઉત્કૃષ્ટ ૯ માસને કાળ છે.
(૧૦) ઉદિષ્ટ ભક્ત (ભોજન) ત્યાગ પડિમા –પોતાના માટે બનાવેલા આહારપાણને આમાં ત્યાગ છે. સાથે સાવ મુંડન કરાવવાનું કે માત્ર ૧ ચોટલી રાખવાની હોય છે. ઘર સંબંધી કોઈ વાત પૂછે તે જાણતા હોય તે જાણું છું ને ન જાણતો હોય તે નથી જાણતો એટલું માત્ર કહે. સમય જઘન્ય તે રાત્રીને અને ઉત્કૃષ્ટ ૧૦ માસને છે.
(૧૧) શ્રમણભૂત (જેવી) પડિમા –આમાં ઉપાસક સાધુ ન હોવા છતાં સાધુ જેવો બને છે. સાધુને વેશ ધારણ કરીને ભિક્ષા માટે પાત્રા લઈ જાય છે અને નિર્દોષ ગોચરી લાવી પડિમાની આરાધના કરે છે. શક્તિ હોય તો લેચ કરે છે, નહિતર અસ્તરાથી માથું મુંડે છે. સમય જઘન્ય ૧ રાત્રિદિવસ, અને ઉત્કૃષ્ટ ૧૧ માસ હોય છે.
કાર્તિક શેઠ આવા પડિમાધારી શ્રાવક હતા એમ શાસ્ત્રમાં છે.
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૦ ]
[ આગમસાર
સાતમી દશામાં સાધુની ૧૨ પડિમાનુ વિસ્તૃત કથન છે, જે જિજ્ઞાસુએ ગુરૂગમથી જાણવું. આઠમી દશામાં પર્યુષણા કલ્પનું નિરૂપણ છે.
પર્યુષણ શબ્દ ‘પરિ’ ઉપસર્ગ પૂર્ણાંક “વસ” ધાતુને “અન” પ્રત્યય લગાડવાથી બનેલ છે. આને અર્થ થાય “ આત્માની સમિપે વસવું ”, પરભાવથી ખસી સ્વભાવમાં આત્મરમણતા કરવી. બીજો અર્થ છે એક જ સ્થાન પર નિવાસ કરવા.
છે
વ માનકાળે જે કલ્પસૂત્ર છે તે મૂળ તે આ આઠમી દશા છે. પાછળથી તેમાં પૂર્વાચાર્યાએ વધારે કરેલ જણાય છે, જે કેવળીગમ્ય છે.
આમાં સાધુની ૨૬ પ્રકારની-ચામાસાના સ્થળ, ભિક્ષાચરી, લેાચ વિ.વિ. સંબંધી–સમાચારીનુ વિસ્તૃત નિરૂપણ કરી ૨૮મી સમાચારીમાં તેનું ફળ બતાવ્યું છે કે આ સમાચારીનુ ́ ઉત્કૃષ્ટ ભાવથી પાલન કરનાર જઘન્ય તદ્ભવે અને ઉત્કૃષ્ટ ૭/૮ ભવે અવશ્ય મેક્ષે જાય.
નવમી દશામાં મહામેાહનીયના ૩૦ સ્થાના કહ્યા છે.
પ્રભુ મહાવીર સ્વામી કાણિક રાજાની ચંપાનગરીમાં સમેાસર્યા છે. ત્યારે પ્રભુએ સાધુ-સાધ્વીઓને આ પ્રકારે કહ્યું ઃ- “જે સ્ત્રી કે પુરૂષ! આ ૩૦ મેાહનીય સ્થાનાનુ લુષિત ભાવાથી વાર વાર આચરણ કરે છે, તે મેાહનીય ક્રમ ના ઉત્કૃષ્ટ કાળના કર્મ બંધ બાંધે છે.”
જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠે કર્માને બંધાવનારૂ માહનીય ક્રમ જ છે. તેના લીધે જ સ'સારની નરાદિ ચારે ગતિનુ પરિભ્રમણ જીવ અનાદિ અનંત કાળથી કર્યા કરે છે. તેની
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશાશ્રુતસ્કંધ ]
[ ૩૯૧ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ (ઉદયમાં આવવાની કાળમર્યાદા) ૭૦ કોડાક્રેડી સાગરોપમની કહી છે, જે નીચેના કેઈપણ મહામહનયના સ્થાનનું સેવન કરવાથી બંધાય છે – (૧) જે ત્રસ જીવેને પાણીમાં ડુબાડી મારે છે, (૨) જીવોને મેટું નાક વિ. રૂંધીને જે મારે છે, (૩) અનેક પ્રાણુઓને એક સ્થળે પૂરો અગ્નિના ધુમાડા (હાલમાં ગેસ વિ.) થી મારે છે, (૪) માથું કાપીને મારે છે, (૫) તીવ્ર અશુભ પરિણામો કરી માથે ભીના ચામડાને બંધને બાંધે છે. (૬) દગાબાજીથી કઈ પ્રાણીને ભાલા વિ.થી મારીને હસે છે. (૭) જે પોતાને માયાચાર છુપાવે છે, અસત્ય બોલે છે, (૮) મિથ્યા આળ ચડાવે છે, (૯) જાણીબુઝીને ભરી સભામાં જે મિશ્ર – સાચી વાતમાં જુઠી વાત ભેળવી – ભાષા બોલે છે, (૧૦) જે મંત્રી રાજાને રાજબહાર મોકલી તેની રાજલક્ષમી, રાણીઓ ભેગવે છે ને વિરોધ કરનારની ઘણા કરે છે, (૧૧) જે બાળબ્રહ્મચારી ન હોવા છતાં તેવા કહેવરાવે છે (૧૨) જે બ્રહ્મચારી ન હોવા છતાં બ્રહ્મચારી કહેવરાવે છે, (૧૩) જેના આશ્રયે પોતાની આજીવિકા ચલાવે છે કે જેના યશ કે સેવાને લીધે પિતે સમુદ્ધ થયે છે, તેની જ સર્વ સંપતિ લુંટી લે છે, (૧૪) જેના લીધે પિતે સમુદ્ધ થયે હોય, તેની જ ઈર્ષા કરી પછી અંતરાય નાખે છે. (૧૫) નાગણું પોતાના જ બચ્ચાને ખાઈ જાય છે તેમ જે સ્ત્રી પોતાના પતિને, મંત્ર–રાજાને, સૈન્ય-સેનાપતિને, મારી નાખે છે, (૧૬) જે રાષ્ટ્રના નાયકને, ગામ વિ. ના નેતાને, તથા લેટ પ્રિય છેઠીને મારે છે, (૧૭) દેહનેતા કે કેના રક્ષકને મારે છે. (૧૮) દક્ષાથી કે સંયમી સાધુને ધર્મથી શ્વાટ કરે છે (૧૯) સવજ્ઞ કેવળી ભગવંતના અવર્ણવાદ
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૨ ]
[ આગમસાર (નિંદા વિ.) બેલે છે, (૨૦) જિનેશ્વર પ્રણીત ન્યાયમાર્ગથી ભ્રષ્ટ કરે છે કે દ્વેષથી ન્યાયમાર્ગને નિંદે છે, (૨૧) જે આચાર્યાદિ પાસેથી વ્રત અને વિનયધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ છે, તેમની જ અવહેલના કરે છે, (૨૨) જે અહંકારી આચાર્યઉપાધ્યાયની સમ્યક્ પ્રકારે સેવા કે આદર સત્કાર નથી કરતે, (૨૩) જે બહુશ્રુત ન હોવા છતાં પોતાને બહુશ્રુત કે શાસ્ત્રોનો જ્ઞાતા કહેવરાવે છે, (૨૪) તપસ્વી ન હોવા છતાં તપસ્વી કહેવરાવે છે, તેને જગતને સૌથી મટે ચર અત્રે કહ્યો છે, (૨૫) જે શરીરે સમર્થ હોવા છતાં બીમારની સેવાનું મહાન કાર્ય નથી કરતો, (૨૬) ચતુવિધ સંઘમાં કલેશ કે મતભેદ પેદા થાય તેવા અનેક પ્રસંગ ઉભા કરે છે, (૨૭) વશીકરણ પ્રોગ, દેરા ધાગા વિ. કરે છે, (૨૮) મનુષ્ય કે દેવોના ભાગોની વારંવાર ઈચ્છા કરે છે, (૨૯) જે ઋદ્ધિવંત દેવોના અવર્ણવાદ બેલે છે; અને (૩૦) જે પૂજાવા માટે દેવ-ચક્ષ વિ.ને દેખતે ન હોવા છતાં દેખું છું એવું ખોટું બોલે – તે બધા મહામહનીય કર્મને બંધ કરે છે.
મહામહનીયના આ ત્રીસે સ્થાન સૌથી વધુ ગાઢ અશુભ કર્મફળ દેનારા, ને ચિત્તને મેલ કરનારા કહ્યા છે માટે ભિક્ષુ (સાધુ) તેને વજે અને આત્મમણુતામાં જ વિચરે.
જે સાધુ પંચાચારનું વિશુદ્ધ પાલન કરે છે, સંયમ પાળવામાં દઢ પરાક્રમી છે, તે આ સર્વમેડસ્થાનને જ્ઞાતા બની તેને સર્વથા તજે છે. તે પોતાના જન્મમરણના ફેરા ટાળી દે છે અર્થાત્ સિદ્ધ બુદ્ધ અને મુક્ત બની જાય છે, એમ અંતે કહ્યું.
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશાશ્રુતસ્કંધ ]
[ ૩૯૩ દશમી આયતિસ્થાન દશા :-તપસ્વી સાધક કે ઈપણ નિમિત્તે પિતાની મેક્ષદાયક તપસ્યાનું દઢ સંકલ્પ કરીને ભૌતિક ઈચ્છા માટે ફળ માગી લે છે તેને જેનદર્શનમાં નિદાન અથવા નિયાણું કર્યું કહેવાય છે. તેનાથી આવતા ભવોમાં તેની ઈચ્છાપૂ તિ તે થાય છે, પણ તેનાથી મેક્ષ કે જે સાવ સમિપ આવેલો તે દૂર થઈ જઈ ભવભ્રમણ અતિ વધી જાય છે, તેથી તેને “આયતિસ્થાન” અત્રે કહેલ છે. “આયતિ” શબ્દ “આયEલાભ અને “તિ”ને બનેલ છે. “તિને કશે અર્થ નથી. જેનાથી સંસારની ચતુગતિરૂપ જન્મમરણને લાભ થાય તેને “આયતિ” કહ્યું છે. નિયાણું એ પુનર્જન્મનું કારણ છે તેથી તેને “આયતિસ્થાન” જન પરિભાષામાં કહ્યું છે. તપસ્વી સાધક જે મેક્ષ સમુખ થયો છે, તેના માટે નિયાણુના ફળ છેવટે દુર્ગતિરૂપ દુઃખના દેના બની રહે છે તેથી પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ તેના કડવા ફળ પોતાના શ્રીમુખે સાધુ-સાધ્વીઓને કહેલા છે, જેની શ્રદ્ધા કરી સાધક માત્ર નિયાણાથી દૂર રહે.
તે સમયે મગધદેશ (હાલનું બિહાર)માં મહાપરાક્રમી શ્રેણિક નામે મહારાજા રાજ કરી રહ્યો હતો. તેને ચેલ્લણ નામે પટરાણી હતી. તેની રાજધાની રાજગૃહી નામે નગરી હતી. એકદા પ્રભુ મહાવીર વિચરતાં વિચરતા સમુદાય સહિત ત્યાં પધાર્યા અને નગર બહાર ગુણશીલ નામના ઉદ્યાનમાં બીરાજ્યા. રાજા-રાણે પ્રભુના દઢ ભક્ત હોવાથી પરિવાર સહિત પ્રભુના દર્શને ગયા. રાજાના અનુપમ લાવણ્ય ને સમૃદ્ધિને જોઈ પથિષદમાં બીરાજેલા સાધુઓએ નિયાણું કર્યું કે અમારા તપ-સંયમનું કાંઈ ફળ હોય અમે આવતા ભવમાં આના જેવા સુખ સમૃદ્ધિના ભોગવનારા
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૪ ]
[ આગમસાર થઈએ, તેજ પ્રમાણે મહારાણી ચેલ્લણાના અનુપમ સૌંદર્યને ઐશ્વર્યાને જોઈ સાદવીઓએ નિયાણું કર્યા. મન, મનની અને ઘટ-ઘટની વાત જાણનાર સર્વજ્ઞ પ્રભુ મહાવીરે આ સંક મનથી જાણ તે બધાના આમહિતની રક્ષા કાજે તેમને બધાને પોતાની પાસે બોલાવ્યા અને પૂછ્યું કે શું તમારા મનમાં આવા પ્રકારના સંક૯૫ થયા છે? તે બધાએ કબુલાત કરી કે “હા, પ્રભુ! આપની વાત સાવ સાચી છે. આ સાંભળી પ્રભુએ ધર્મબોધ આપ્યો કે “હે નિગ્રન્થ-નિગ્રન્થણીઓ ! નિગ્રન્થ પ્રવચન જ સર્વોત્તમ છે, પરિપૂર્ણ છે, સાધકના સર્વ કર્મો ક્ષય કરનારૂં છે, મેક્ષદાતા છે, તેમ છતાં જે શ્રમણ-શ્રમણ (સાધુ-સાદી) કઈ રાજા, મહારાજાદિના અનુપમ દેવતુલ્ય કામભેગે જોઈ, તેની કામના કરે અને તપ-સંયમના ફળરૂપે માંગી લે, અને પછી તેના આલોચના-પ્રતિકમણ કર્યા વગર કાળધર્મ પામી જાય, તે તપના ફળસ્વરૂપે કોઈ ઊંચા દેવલોકમાં અત્યંત ઋદ્ધિવંત અને લાંબી આયુષ્યવાળા દેવ તરીકે ઉપજે, અને ત્યાંથી એવી સમૃદ્ધિવંત ઊચચ કુળમાં માનવ તરીકે ઉપજે અને નિયાણામાં કરેલી ઈચછાની પૂર્તિ પણ કરે, પરંતુ નિયાણુના કારણે તેમને કેવળિ પ્રરૂપિત ધર્મની પ્રાપ્તિ થતી નથી, અને કામભોગના અતિ ભગવટા અને લાલસાના કારણે મૃત્યુ પછી નરકની દુર્ગતિમાં જાય છે, અને ભવિષ્યમાં તેને
બાધિ” અર્થાત્ “સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થતી નથી. દુર્લભબેધિ બની જાય છે.”
નિયાણાના સ્વરૂપ અને ફળ વિષે પ્રભુને બાધ સાંભળી જેમણે નિયાણું કર્યા હતા તે સર્વ સાધુ-સાવીએ પ્રભુ પાસે આલેચના પ્રતિક્રમણ કરી પોતાના આત્માને વિશુદ્ધ અને
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશાશ્રુતસ્કંધ ]
[ ૩૯૫.
દોષમુક્ત બનાવ્યા, અને ફ્રી પ્રભુને વંદણા નમસ્કાર કરી સ્વસ્થાને ગયા.
“સર તીર્થકર ભગવત મહાવીર સ્વામીના ધર્મએધના સાર એ છે કે કોઇ પણ સાધકે કોઈ પણ પ્રકારનું નિયાણું નહિ કરવું જોઈએ, કારણ કે નિગ્રન્થ પ્રવચન જ અર્થાત્ જ્ઞાન-દર્શન અને ચારિત્રરૂપી રત્નત્રયીની આરાધના જ સવ કર્માથી મુક્તિ અપાવનારૂ એક માત્ર સાધન છે, તેમ છતાં નિ ળતાવશ કદાચિત થઈ ગયુ. હાય તા આલાચના-પ્રતિક્રમણ-પ્રાયશ્ચિત કરીને નિયાણાને નિષ્ફળ બનાવવુ' જોઈ એ, જેથી સાધક પેાતાના પરમપદ સિદ્ધપદને અવશ્ય પામે.” આજ ભાવ શ્રી માનતુ ંગાચાર્યે પરમપ્રભાવિક શ્રી ભક્તામરસ્તાત્રની ૨૩મી ગાથામાં આ પ્રમાણે કહ્યા છેઃ
“ામેવ સમ્યગુપલભ્ય જયન્તિ મૃત્યુમ્ નાન્ય: શિવ: શિવપદસ્ય મુનીન્દ્ર પન્થા: નારા અર્થ :- હે નાથ ! આદિનાથ ભગવાન ! આપને જ સમ્યક઼ પ્રકારે પામીને અર્થાત્ આપના નિગ્રન્થ પ્રવચનની રૂડી આરાધના કરીને જ મૃત્યુને જીતી શકાય છે. એટલે કે જન્મમરણના ફેરા ટાળી શાશ્વતા એવા મેાક્ષસુખને પામી શકાય છે, હે મુનિન્દ્ર! (જગતમાં અથવા સર્વ ધર્મમાં) શિવપદ અર્થાત્ મુક્તિને પામવાના અન્ય કાઈ કલ્યાણકારી માર્ગ વિદ્યમાન નથી.” જિનેન્દ્રપ્રણીત ધર્મની જ આ વિશેષતા છે.
ત્યાર બાદ પ્રભુએ નવ પ્રકારના નિયાણાનું નિરૂપણ કરીને, અંતમાં જે સાધક નિયાણા રહિત તપસ્યા કરે છે, અર્થાત્ નિષ્કામ કે નિસ્પૃહભાવે તપસ્યા કરે છે. એટલે કે
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૬ ]
[ આગમસાર સાધના કરતી વખતે કામ, રાગભાવ, સંગ કે સ્નેહથી સર્વથા વિરત બની જાય છે અને જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર-તપરૂપ મોક્ષમાર્ગની ઉત્કૃષ્ટ આરાધના કરે છે, તેને અનંત, સર્વથી પ્રધાન, બાધા અને આવરણ વિનાનું, સંપૂર્ણ પરિપૂર્ણ કેવળજ્ઞાન-કેવળદર્શન સમ્યક પ્રકારે ઉપજે છે. તે સમયે તે અરિહંત ભગવંત જિન, કેવલિ, સર્વજ્ઞ, સવદશી બની જાય છે, અને અનેક વર્ષે કેવલિ-પર્યાય પાળી આયુષ્યના અંત સમયે ભક્ત–પ્રત્યાખ્યાન (આહારાદિ ન લેવાના પચ્ચખાણ) કરી અંતિમ શ્વાસોશ્વાસ લેતા થકી સિદ્ધપદને પામે છે.
આ પ્રમાણે છેદસૂત્રના ને ઉપલક્ષણે સિદ્ધાંતતત્ત્વના આ અંતિમ આગમની–અંતિમ દશામાં પ્રભુએ પરમાર્થથી ઉત્કૃષ્ટ મંગલમય ધર્મને સાર કહી દીધો છે. જેની રૂડી આરાધના કરી ભવ્ય જીવ વીતરાગ માગે ચાલી પોતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપે પામે એ જ અભ્યર્થના.
| ઇતિ છેદસૂત્ર સમાપ્તમ છે ૩૨ મું આવયક સૂત્ર
આના છ અધ્યયન છે; જેને છ આવશ્યક અર્થાત્ રોજ ઉભચકાળ-સવારે સૂર્યોદ્રય પહેલા અને સાંજે સૂર્યાસ્ત પછી તરત જ પોતાના આત્માને રાત્રિ ને દિવસના ભાગમાં જાણે કે અજાણે લાગેલા કર્મોને–દોષને દૂર કરવા માટે એટલે કે આત્મશુદ્ધિ કરવા માટે જે ક્રિયા “અવશ્ય કરવાની છે તેને આવશ્યક કહ્યું છે. મૂળ પાઠ ૧૦૦ શ્લોક પ્રમાણ છે.
જેને વ્રતધર્મની હજી પ્રાપ્તિ થઈ નથી, તેને વ્રતધર્મ પ્રાપ્ત કરવા માટે અને જેને વ્રતધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ છે
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યક સૂત્ર ]
[ ૩૯૭ તેવા સંચમીને ચારિત્રધર્મની વિશુદ્ધિ અને રક્ષણ માટે રોજ સવારે ને સંધ્યાકાળે જે કરણું અવશ્ય કરવાની સર્વજ્ઞોએ. ફરમાવી છે, તેનું નામ “આવશ્યક સૂત્રમાં કહ્યું છે. વ્યવહારભાષામાં તેને “પ્રતિકમણ કે પડિકમણું ? કહેવાય છે.
સાધના વગર ધર્મની આરાધના થતી નથી, અને સાધનાને હેતુ જ આત્માની વિશુદ્ધિ અને ઉનતિ છે જે વિશુદ્ધિ જીવને સતત લાગતા દેની નિવૃત્તિ વગર સાધક - સાધી શકતો નથી. આવશ્યક કરણી એ દેષ નિવૃત્તિની ક્રિયા છે જેને આશ્રય લઈ અનેક જીવ સદ્દગતિ ને મોક્ષને પામ્યા છે, અને આ આરાના અંતભાગમાં પણ ચાર જ આવશ્યક તેમજ અન્ય ત્રણ સૂત્રોના આધારે એકાવતારી થવાના છે. એવી એક માન્યતા છે, તેથી “આવશ્યક’ને જ્ઞાનીઓએ જીવનવિશુદ્ધિ, સંયમ વિશુદિની ક્યિા કહી. સાધનાને પ્રાણુ ગણેલ છે. આ રીતે બત્રીસે આગમની આધારશીલા એક અપેક્ષાએ “આવશ્યક સૂત્ર છે. નિનામાને કર્મમળથી સતત દૂર રાખવા માટે આવશ્યક જેવી અનન્ય બીજી કોઈ કિયા નથી. એ તેનું વિશિષ્ઠ માહાતમ્ય છે, જે પૂર્વાચાર્યોએ નીચેની ગાથામાં બતાવ્યું છે? “આવસ્મયમુભયકાલં, સહમિહ જે કુણંતિ ઉજજુત્તા જિર્ણવિજજ કહિય વિહિણ, અકમ્મ ગાય તે હું તિ
અર્થ - જિનેશ્વરે ફરમાવેલી વિધિ પ્રમાણે શુદ્ધ ભાવે જે કઈ બંને કાળનું આવશ્યક કરે છે, તે ઔષધ જેમ રોગને મટાડે છે, તેમ જીવન ભવરોગ મટાડી જીવાત્માને
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૮ ]
[ આગમસાર સર્વકર્મમુક્ત કરી મેક્ષ પમાડે છે, પરમાતમા બનાવી દે છે, સિદ્ધ, બુદ્ધિ ને મુક્ત બનાવે છે.
જૈનધર્મના દરેક ક્રિયા અનુષ્ઠાન બે પ્રકારે થતાં દેખાય છે – (૧) દ્રવ્યથી ને (૨) ભાવથી. બાહ્યરુષ્ટિવાળા દ્રવ્ય પ્રધાન હોય છે, જ્યારે અંતર્દષ્ટિવાળા ભાવપ્રધાન હોય છે. દ્રવ્યક્રિયા પણ અંતે તો ભાવકિયાએ પહોંચવા માટે જ હોય છે, અને તે જ તે સાર્થક બને છે, નહિતર તે નિરર્થક થાય છે. આવશ્યકના પણ બે પ્રકાર છે (૧) દ્રવ્ય અને (૨) ભાવ. દ્રવ્ય આવશ્યક તેને કહ્યું છે કે જેમાં અંતરના ભાવ. વગર માત્ર મુખપાઠ બોલીને કિયા કરવામાં આવે છે, આમાં મન ભટકતું હોય છે તેથી એકાગ્રતા સધાતી નથી.
જ્યારે ભાવ આવશ્યકમાં મનવચન-કાયાના ચેપગેને સ્થિર રાખીને હૈયાના ભાવપૂર્વક કિયા કરવામાં આવે છે જેથી લાગેલા દેષનું નિવારણ થાય છે, અને કોઈપણ દેષ ન લાગ્યો હોય તે પણ આત્માની દિનપ્રતિદિન વધુ ને વધુ વિશુદ્ધિ થતી જાય છે.
આવશ્યક છ કહ્યા છે – (૧) સામાયિક, (૨) ચઉવિસંથ (ચતુર્વિશતિ સ્તવ), (૪) ગુરૂવંદણ, (૪) પ્રતિકમણ, (૫) કાઉસગ્ગ અને (૬) પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચકખાણ). આ છ ભેદ એ જ છ અધ્યયન છે.
(૧) સામાયિક :- આ પ્રતિજ્ઞા સૂત્ર છે. પ્રતિક્રમણનો પાયો છે, સામાયિકને અથ “સમતાઓ કે “સમભાવ' છે. આત્માને સમતાભાવમાં સ્થાપિત કર્યા વગર એટલે કે કલુષિત વિષમ ભાવોથી નિવૃત્ત થઈ મનને એકાગ્રપણે કિયા-અનુષ્ઠાનમાં જોડયા વગર કેઈપણ કિયા–અનુષ્ઠાન, જપ-તપ આદિ સાર્થક નીવડતાં નથી,
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યક સૂત્ર ]
[ ૩૯ કર્મ–નિર્જરા જે કઈપણ સાધના કરવાને મુખ્ય હેતુ છે, તે સધાતી નથી. તેથી જ આવશ્યક સૂત્રમાં સામાયિકને પ્રથમ સ્થાન હેતુપૂર્વક આપવામાં આવ્યું છે; અને જેટલા પણ તીર્થકર ભગવંત થઈ ગયા છે, વર્તમાનમાં વિહરે છે, અને હવે પછી થવાના છે, તે સર્વપ્રથમ આ મંગળ પાઠને ઉચ્ચરીને સિદ્ધ ભગવંતને વંદના-નમસ્કાર કરીને સર્વ પ્રથમ સામાચિકચારિત્રને ગ્રહણ કરીને સંયમની સાધનાની શરૂઆત કરીને પછી તપ–સંયમ વડે મેહની યાદિ ચારે ઘાતિકર્મ ખપાવીને યથાખ્યાતચારિત્ર પામી વીતરાગ કેવળી ભગવંત બને છે, અને પછી ચતુવિધા સંઘરૂપી તીર્થની સ્થાપના કરે છે. આ પ્રમાણે સર્વ ધમસાધનાનો આધાર સામાયિક છે, તેથી જિનભદ્રગણું ક્ષમાશ્રમણે સામાયિકને ૧૪ પૂવને સાર
સામાયિકની સાધના એ મહા આત્મસાધના છે. તેથી સામાયિકમાં સાવદ્યાગને (પાપમય વિચારોનો) ત્યાગ કરી સ્વરૂપમાં રમણતા કરવી જોઈએ, જ્ઞાન અને ધ્યાનમાં જ મગ્ન રહેવું જોઈએ, પણ નિંદા, કુથલી કે વિકથા ન કરવા જોઈએ. તેથી જ હિન્દુ ધર્મમાં પણ ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ “સમત્વ રોગમુચ્યતે” અર્થાત્ સમતાને વેગ (સાધના) કહ્યો છે.
(સામાયિકના વિસ્તૃત સ્વરૂપ માટે જુઓ લેખકનું સામાયિક ચિંતનિકા”.) - (૨)ચઉવિસંથોઃ-આ આવશ્યક વર્તમાન ચોવીસીના તીર્થકરોના નામકર્તન રૂપ છે, સ્તુતિ છે. તીર્થકરોની
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૦ ]
[ આગમસા ભાવપૂર્વક સ્તુતિ કરવાથી તેમનામાં જે ગુણો પ્રગટયા છે, તે આપણામાં પણ આવે છે. નામકીર્તન કર્યા પછી બે યાચના કરવામાં આવી છે – (૧) ભાવ આરોગ્ય, બોધિલાભ અર્થાત્ સમક્તિ, અને ઉત્તમ પ્રકારની ચિત્ત સમાધિ મને આપ, અને (૨) સિદ્ધા સિદ્ધિ મમ દિસંત અર્થાત્ હે સિદ્ધ ભગવંત! (સર્વ તીર્થકરોએ સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કર્યું છે) અને સિદ્ધપદ આપે. સાધક (ભક્ત) જ્યારે હદયના ખરા ભાવથી ભક્તિ કરીને ભગવાન પાસે જેની નિષ્કામ ભાવથી પ્રાર્થના કરે છે, તેને તેની અવશ્ય પ્રાપ્તિ થાય. છે. અત્રે તીર્થકર ભગવંતેનું નામ કીર્તન કરીને સાધક તેમની સ્તુતિ કરતાં યાચે છે કે, “હે તીર્થકર ! મારા. નામસ્મરણથી આપ પ્રસન્ન થાઓ, અને મારા ઉપર કૃપા કરીને મને બેધિલાભ અને સિદ્ધપદ આપો.”
હવે યાચક યાચના કેની પાસે કરે ?
જે વસ્તુ જોઈએ છે તે તેમની પાસે છે અને વળી દાતા ઉદાર છે એવી શ્રદ્ધા જેનામાં હોય તેમની પાસે જ લકે વ્યવહારથી યાચના કરવા જાય છે. વસ્તુ ન હોય કે
જાસ હોય તેમની પાસે કઈ જતું નથી. તીર્થકર ભગવંતએ સર્વ કરજ અને મળ ખપાવી જન્મમરણના ફેરા ટાળી સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ કરી છે, તેથી તે બંને વસ્તુ
બાધિ” અને “સિદ્ધપદના માલિક છે અને જે વિશુદ્ધ ભાવે માગે તેમને આપવા જેટલા ઉદાર પણ છે, આવી શ્રદ્ધા જિનેશ્વરોમાં સાધકને હોય, ત્યારે જ આવી પ્રકૃષ્ટ માગણી તેમની પાસે કરે. જિનેશ્વરમાં આ અનુપમ શ્રદ્ધા એ જ “સમ્યકૃત્વ કે બધિ” છે, અને બાધિ”માં જ સિદ્ધપદ સમાયેલું છે, કારણ કે એક વખત પણ જેને
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યક સૂત્ર ]
[ ૪૦૧ સમ્યક્ત્વ માત્ર સ્પર્શી જાય છે, તે જીવ ભવભવાંતરે પણ અવશ્ય મેક્ષે જાય છે એમ સર્વજ્ઞ ભગવતેએ કહ્યું છે. ટુંકમાં શુદ્ધભાવથી કરેલ તીર્થકર ભગવંતની સ્તુતિ, એ જ સમક્તિ છે, અને સમકિતી અવશ્ય સિદ્ધપદ પામે એમ સિદ્ધ થયું. તદુપરાંત આ સ્તુતિપાઠથી સાધકનું લક્ષ્ય પરમાર્થથી સિદ્ધપદ પર કેન્દ્રિત કર્યું છે. પ્રતિક્રમણ કરવાને એક માત્ર હેતુ સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ માટે છે એમ પરમાર્થથી અત્રે સાધકના મનમાં ઠસાવવા માંગે છે. આથી જ આવશ્યકમાં બીજા ક્રમે ચૌવિસંથાને યથાર્થ રીતે મૂકયું છે.
(૩) ગુરૂવંદણ :– બીજા આવશ્યકમાં તીર્થકરોનું– અરિહતેનું ઉદકીર્તન છે, તે તેમને ઓળખાવનાર, તેમના માગે વિચરી તેમની વીતરાગવાણીનું રસપાન કરાવી, આત્માનું પરમ કલ્યાણ કરાવનારા ગુરૂ ભગવંતે છે. ગુરૂભગવંતે ન હોત તો પરમહિતકારી, ભવતારિણી જિનવાણુને સદુપદેશ કોણ આપત? દરેક ધર્મમાં ગુરૂનું અત્યંત માહાભ્ય બતાવ્યું છે. સંત કબીરે કહ્યું છે - ગુરૂ–ોવિંદ દેનુ ખડે, કિસકુ લાગુ પાય? બલિહરી ગુરૂ દેવકી, જિસને ગેવિંદદી બતાય.
ભાવાર્થ:- સાધનાથી પ્રસન્ન થઈ ગુરૂ અને ગોવિંદ અર્થાત્ પરમાત્મા બંને એક સાથે સાધક પાસે આવીને ઊભા રહ્યા, ત્યારે સાધકને મુંઝવણ થઈ પહેલા કોને વંદન કરૂં? એની મુંઝવણ પારખી ગોવિંદે કહ્યું – અરે ભોળિયા! પહેલા ગુરૂને પગે પડ. ગુરૂનું માર્ગદર્શન ન હોત તો તું મને પામત જ કઈ રીતે! તેથી અત્રે ગુરૂવંદનાને યથાર્થ રીતે ત્રીજા ક્રમે રાખી છે.
૨૬
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૨ ]
[ આગમસાર
જૈનદર્શનમાં દેવ-ગુરૂ-ધર્મની શ્રદ્ધને વ્યવહાર સમકિત કર્યું છે. અરિહંતને દેવ માન્યા છે, તેથી પહેલા સામાયિક આવશ્યકમાં આત્માને સમભાવમાં સ્થાપ્યા પછી બીજા ચાવિસ થા આવશ્યકમાં અરિહ દેવાનુ ઉદ્દકી ન યુ... અને પછી ત્રીજા ગુરૂવંદના આવશ્યકમાં ગુરૂને ઉત્કૃષ્ટ ભાવે વના કરવાની છે. વળી જૈનધર્મ ગુરૂના મહિમા અધિક એ રીતે બતાવ્યા છે કે આ ગુરૂવંદનાને ઉત્કૃષ્ટી વંદના કહી છે અને તે આ પાઠ બે વાર બેસીને એ વાર કરવાનુ... ફરમાવ્યું છે. ચૌવિસ થા અર્થાત્ દેવની સ્તુતિ એક જ વાર અને ગુરૂવ†દના ગુરૂભકિતના પાઠ બે વાર– આ જૈન ધર્મની આગવી વિશેષતા છે. આમ કરવાથી જીવને સંસારચક્રમાં ભમાવનાર “અહંભાવ” માનાય દુર થાય છે અને વિનચંધની સાધના થાય છે. ત્રણ આવશ્યક કરીને પછી જ ચેાથા “પ્રતિક્રમણ” અર્થાત્ પાપદોષ નિવ્રુતિરૂપ આવશ્યક, પાંચમાં “કાઉસગ્ગ” અર્થાત્ કાયાની મમતા તજી આત્મચિંતનમાં એકાગ્ર થવા રૂપ આવશ્યક, અને ઇંઠા ‘પ્રત્યાખ્યાન” અર્થાત્ પદાર્થોની મમતાને દ્રવ્ય અને ભાવથી તજી ગુણધારણ કરવા રૂપ આવશ્યક કરવાના છે, જે ત્રણે “ધ રૂપ” છે. તેથી છ એ આવશ્યકમાં દેવ-ગુરૂ-ધર્મોને યથા ક્રમે સમાવેશ થાય છે એમ પ્રતિપાદન થયું; અને સમકિત એ જ એકમાત્ર દ્વાર મેાક્ષનુ છે. તેથી આ છ આવશ્યક ભાવપૂર્વક કરવાથી જીવાત્માના ભવભ્રમણના ફેરા અવશ્ય ટળી જાય એવુ' પરમ ઉપકારી આ અ ંતિમ સૂત્ર છે, જે વળી પ્રભુ મહાવીરના શાસનનાં અંતસમય સુધી – ખીજું ઘણું જ્ઞાન વિચ્છેદ જવા છતાં ટકવાનું છે.
(૪) પ્રતિક્રમણ :–“પાપથી પાછા વળવુ” તે પ્રતિ
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યકસૂત્ર ]
[ ૪૦૩
ક્રમણના અર્થ છે, ભૂતકાળ ( અતીત ) માં લાગેલા અતિચાર (દોષી)થી નિવૃત થવા પ્રતિક્રમણ કરવાનું છે. પાપદોષ લાગવાના પાંચ કારણ (૧) મિથ્યાત્વ, (૨) અવિરતિ, (૩) પ્રમાદ, (૪) કષાય અને (૫) અશુભયેાગ એટલે કે રન-વચન-કાયાની અશુભ પ્રવૃતિ – સર્વાંગે કહ્યા છે. અધ્યાત્મ સાધનામાં આ પાંચને આત્મવિશુદ્ધિના ઘાતક ને બાધક કહ્યા છે. તેથી સાધકે પાંચે પ્રકારના આ દોષોનું પ્રતિદિન ઉભયકાળ પ્રતિક્રમણ કરવુ જોઇએ; અને આ પાંચે પ્રકારના દોષો ન લાગે તે માટે જાગૃત રહેવુ જોઈ એ.
કાળની .પેક્ષાએ પણ પ્રતિક્રમણ પાંચ કાળે કરવાનુ કહ્યું છેઃ-(૧) દેવસિય–દિવસ સંબંધીના લાગેલા દોષોનુ સાંજે કરવાનું (૨) રાઈ સિ–રાત્રિના દોષોનુ સવારે કરવાનુ (૩) પાખી કે પાક્ષિક – દર પાખીએ સાંજે (પુનમ કે અમાસના) કરવાનું, (૪) ચામાસિક પાખીએ – દર ચાર માસે – કારતકૅ સુદી પુનમ, ફાગણ સુદી પુનમ, અષાડસુદી ૧૫ સાંજે કરવાનું, અને સૌથી મહત્વનુ (૫) સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ – દર વર્ષે ભાદરવા શુદ પ ની સાંજે કરવાનું દહ્યું છે. સ'વત્સરી પ્રતિક્રમણ પૂર્યુ ષ પ ના આઠમા દિવસે સાંજે સમુહમાં કરાય છે. દરેક કાળના પ્રતિક્રમણ વખતે લાગેલા દોષોનુ પ્રતિક્રમણ કરવા ઉપરાંત સર્વ જીવા સાથે વેરિવરોધ મટાડી ખમતખામણી કરવામાં આવે છે. જેથી સર્વ જીવા સાથે “ મૈત્રીભાવ સધાય છે”
-
(૫) કાઉસગ્ગ [કાર્યાત્સગ કાર્યાત્સગ એ શબ્દોના ઢાય ’=કાયા અને ઉત્સર્ગ =મમતા તજવી—ખનેલ છે. તેથી તેના અથ થયે શરીરની મમતાના ત્યાગ કરી આત્મા નિરી
66
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૪ ]
[ આગમસાર ક્ષણ કરવું. આમસાધનામાં કાયાની મમતા એ સૌથી મોટું વિદન છે. નડતર છે. તેથી તેની મમતા દૂર કરવા ઉપચંતા કાયા તે “હું” નથી, હું તે અજર અમર, અવિનાશી. ચૈતન્ય સ્વરૂપ આમા છું, એ આત્મભાવ દઢ કરવા માટે કાર્યોત્સર્ગ કરવાને છે. તેનાથી આત્મભાવના દઢ થાય છે.
અને આતમ ભાવના ભાવતાં જીવ લહે કેવળજ્ઞાન રે” –અર્થાત્ આત્મભાવના ભાવતાં સાધક જીવાત્મા કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સુધી પહોંચી શકે છે, તેમ પરમાર્થથી કહ્યું. પ્રતિ ક્રમણથી વિશુદ્ધ થયેલ જીવ જ યથાર્થ કાઉસગ્ગ કરી શકે છે. તેથી કાઉસગ્ગને પાંચમાં સ્થાને યથાર્થ રીતે મૂકેલ છે.
(૬) પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચક્ખાણુ):-- પ્રત્યાખ્યાન કરવા એટલે પદાર્થ, ભોગો, કે અશુભ ભાવેને ત્યાગ કરવાના નિયમ કે વ્રત પચ્ચખાણ કરવા. જગતમાં અનેક પદાર્થો છે. જે સઘળાને જીવ ધારે તે પણ ભોગવી શકતા નથી, અને વ્રત નિયમ લઈ જ્યાં સુધી તેને ત્યાગ કે મર્યાદા કરતો. નથી, ત્યાં સુધી અશાંતિની આગમાં સતત બળ્યા કરે છે. અને વળી ઈચછા ખુલ્લી રહેવાથી દર સમયે અશુભકર્મની રાવી આવ્યા કરે છે. પરંતુ વ્રત નિયમ લેવાથી આ રાવી. આવતી અટકે છે એટલે અશુભ કર્મના ગંજથી આત્મા બચે છે, અને તેના ગુણોમાં વૃદ્ધિ થાય છે. આથી અનુગદ્વાર સૂત્રમાં પ્રત્યાખ્યાનનું બીજુ નામ “ગુણધારણ” સાર્થકપણે કહ્યું છે. તેનો અર્થ છે “ત્રતરૂપી ગુણોને ધારણ કરવા” કારણકે પ્રત્યાખ્યાન કરીને જીવાત્મા મન વચન, કાયાની અશુભ પ્રવૃત્તિઓને રોકીને શુભ પ્રવૃતિઓમાં જોડાય છે. અને ઈચ્છા નિરોધ ને તૃષ્ણા ત્યાગ દ્વારા સદગુણેની પ્રાપ્તિ.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવશ્યક સૂત્ર ]
[૪૦૫ પ્રત્યાખ્યાનનો મુખ્ય હેતુ અત્યાગ” છે. અને ત્યાગ વગર જીવાત્માની ઉન્નતિ કે મુક્તિ કદાપિ થતી નથી,
પ્રત્યાખ્યાનના બે ભેદ છે (૧) દ્રવ્ય પ્રત્યાખ્યાન તે કોઈપણ પદાર્થને ત્યાગ કે મર્યાદા કરાવી અને (૨) ભાવ પ્રત્યાખ્યાન તે કેહમાનાદિ કષાય ભાવને ત્યાગ કરવો. દ્રવ્ય પ્રત્યાખ્યાન કરનારે છેવટે ભાવ પ્રત્યાખ્યાને પહોંચવાનું છે.
પ્રત્યાખ્યાનના ગુણની અપેક્ષાએ પણ બે ભેદ છે (૧) મૂળગુણ પ્રત્યાખ્યાન તે જીવનપર્યતા હોય છે અને (૨) ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાન જે થોડા સમયના હોય છે. તે બંનેના સર્વથી અને દેશ (અંશ)થી એમ વળી બે ભેદ છે. સાધુના પાંચ મહાવ્રત સર્વથી મૂળગુણ પ્રત્યાખ્યાન છે. અને શ્રાવક ના પ અણુવ્રત દેશથી મૂળગુણ પ્રત્યાખ્યાન છે અને ૩ ગુણવ્રત અને ૪ શિક્ષાવ્રત એ દેશથી ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાન છે.
પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી ગૃહસ્થી માટે ત્યાગની ભૂમિકા રચાય છે, અને ત્યાગી સાધુ માટે તેના વૈરાગ્યભાવની દઢતા થાય છે. તેથી જ તીર્થકર ભગવતે જન્મથી જ ત્રણ જ્ઞાન સાથે જમ્યા હોય છે અને તે જ ભાવે નિશ્ચયથી મોક્ષે સીધાવવાના છે. છતાં સિદ્ધ ભગવંતને વંદણું કરી, તેમની સાક્ષીએ જ પ્રથમ પ્રત્યાખ્યાન રૂપી પાંચ મહાવ્રતે અને છ ડુ રાત્રિભૂજન નિષેધ વ્રત અંગીકાર કરીને મેક્ષ સાધનાની કેડી કંડારે છે અને મુક્તિ પામવાને તે જ એકમાત્ર સાચે માર્ગ છે એવી અનુભવસિદ્ધ પ્રેરણા અન્ય ભવ્ય જીવને આપે છે, જેને શ્રદ્ધી, આચરી, અનેક ભવ્ય જીવે તેમના શાસનમાં ભવસાગરને તરી જાય છે.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૬ ]
[આગમસાર
આ પ્રમાણે દરેક આવશ્યકનું આત્મ હિતકારી આગવું માહાત્મ્ય છે, જે બધા ભાવપૂર્વક કરવાથી ભવ્યજવ તી - કર નામગાત્ર સુદ્ધાં બાંધી શકે છે એમ શ્રી જ્ઞાતાજી સૂત્ર માં કહ્યું છે.
ત્રતામાં લાગેલા અતિચારા (દેાષા)ની આલાચના કરવા ઉપરાંત નીચેના ચાર કારણેા માટે પ્રતિક્રમણ કરવાનું કહ્યું છે−: (૧) નહિ કરવા યાગ્ય દ્વષિત કાર્ય કર્યુ હાય (૨) કરવા ચેાગ્ય કાર્ય ન કર્યુ. હાય (૩) વીર વચન પર શ્રદ્ધા ન રાખી હાય, અને (૪) સૂત્રથી વરિત પ્રરૂપણા કરી હોય તે પ્રતિક્રમણ કરી આત્મવિશુદ્ધિ કરવી જોઈએ. આના ઉપર હરભદ્રાચાર્યે હરિભદ્રીયાવશ્યકમાં પ્રતિક્રમણ અધ્યયનમાં એક વૈદનું દૃષ્ટાંત આપ્યુ છે.
“ એક હતા રાજા. તેને એક જ કુંવર હતા, જે રાજાને બહુ વહાલા હતા. તેથી પુત્રને કોઈ જાતના રોગ ન થાય તેવા પ્રખધ કરવાનું. રાજાએ વિચાયુ.. પ્રસિદ્ધ વૈદ્યને એાલાવી ઉપાય પૂછ્યા. એક વૈદે કહ્યું મારી દત્રા એવી ગુણકારી છે શરીરમાં કયાંય પણ રાગ હશે તે મટાડી દેશે. પણ જો રાગ નિહ હાય તો શરીરને જીણુશી કરી મૃત્યુ પમાડશે, ખીજા વૈદે કહ્યું કે મારી દવા રોગ હશે તેા મટાડશે, અને રેગ નહિ હાય તો થ્રુ નુકશાન નહિ કરે. ત્રીજા વૈદે કહ્યું કે મારી ઔષધિથી રાગ હશે તે તે! મટી જ જશે. અને નહિ હાય તે પણ શરીરની કાંતિ, તતંદુરસ્તી વિ. વધારશે અને ભવિષ્યમાં કાઈ જાતનેા રાગ થવા દેશે નહિ.”
હવે તમે જ વિચારા રાજા કયા વૈદ્યનીઢવા રાજકુમાર માટે લેશે ? સહુ કહેશે કે ત્રીજા જ વૈદ્યની. બસ ! આ ત્રીજા વૈદની ઔષધિરૂપ જ આત્માના ભવરોગ મટાડનારૂં મહા
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તસ્વાર્થ સૂત્ર ].
[ ૪૦૭ મંગલમય આવશ્યક (પ્રતિક્રમણ) સૂત્ર છે. આત્માને જે દેષ લાગ્યો હશે. તે પ્રતિક્રમણ દ્વારા વિશુદ્ધિ થશે અને કશે પણ દોષ લાગે નહિ હોય તે પણ શુદ્ધ ભાવે પ્રતિકમણુદિ કરવાથી ચારિત્રની ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધિ એવી તો થતી જશે કે જે સાધકને સામાયિક ચારિત્રથી યથાખ્યાત ચારિત્રે પહોંચાડી સર્વજ્ઞ સર્વદશી કેવળી ભગવંત બનાવી દેશે માટે ભાવપૂર્વક પ્રતિકમણ કરવું.
ઈતિ આવશ્યક સૂત્ર સમાપ્તમ્ ! ઈતિ આગમસાર સમાપ્તમ્ !
શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્ર આ સૂત્ર આચાર્ય કૃત અને સંસ્કૃત ભાષામાં છે. દશ અધ્યયન છે. ને ગદ્ય સૂત્ર કુલ ૩૪૪ છે, ગાથા નથી.
જીવાજીવાદિ સાત (નવ) તત્ત્વનું નિરૂપણ કર્યું છે તેથી “તત્વાર્થ સૂત્ર” નામ સાર્થક થાય છે. તેના રચયિતા આચાર્યશ્રી ઉમાસ્વામી (બીજુ નામ ઉમાસ્વાતિ) છે. વિક્રમસંવતના પહેલા સૈકામાં આની રચના થઈ છે. આથી વિશેષ માહિતિ મળતી નથી.
વિશેષતા :–જેન તત્ત્વજ્ઞાનની એક પણ વાત રહી ન જાય અને દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુયોગ ને ચરણકરણનગના ભાવો સંક્ષેપથી–અતિસંક્ષેપથી છતાં પણ સંપૂર્ણપણે આવી જાય તેવી રૂડી ૨ચના આચાર્યશ્રીએ લગભગ બે હજાર વર્ષ પહેલાં કરી છે, તેથી આ સૂત્ર શ્વેતાંબર, દિગંબર આદિ સવ ફિરકાઓને આજ સુધી માન્ય રહેલ છે. તેની પ્રશસ્તિ કરતાં શ્રી. ઉમાસ્વાતિ મહારાજે પોતે જ તત્વાર્થાધિગમ
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૮ ]
[ આગમસાર
સૂત્રના અંતે કહ્યુ છેઃ “ઉમાસ્વાતિ વાચકે ગુરૂપર પરાથી પ્રાપ્ત થયેલ શ્રેષ્ટ આ ત ઉપદેશને (જિનાગમને) ખરાખર ધારણ કરી દુઃખિત લેાકેાને જોઈને જીવાની અનુક પાથી પ્રેરાઈને આ સ્પષ્ટતાવાળુ તત્ત્વાર્થાધિગમ” નામનું શાસ્ત્ર વિહાર કરતાં કરતાં કુસુમપુર-પાટલીપુત્ર-નામના મહાનગરમાં રચ્યું. જે આ શાને ભણશે અને તેમાં “જે કઈ કહેલ છે તેને આચરણમાં મુકશે તે વીતરાગભાવની પારમાર્થિંક ભૂમિકાને શીઘ્ર પામશે.” તેથી અન્ય સતા અને વિદ્વાને એ પણ પરમાથી કહ્યું છે કે જૈનમતના-જિનવાણીના સમગ્ર એધ જે જિજ્ઞાસુએ મેળવવા હાય, તેણે આ એકજ શાસ્ત્ર ભણવું, વાંચવું, સમજવુ, અને પછી જે આચરણમાં મૂકે તે નિશ્ચયથી આત્મકલ્યાણ સાધે તેવુ· અનન્ય હિતકારી આ સૂત્ર છે. કારણ કે તેમાં જીવાત્માની પેાતાની મહિાત્મદશાથી લઈને પરમાત્મદશા સુધીની વાત અંતરાત્મદશાથી શરૂઆત કરીને છેલ્લા મેાક્ષ અધ્યયન સુધીમાં અતિ સ ંક્ષેપથી બતાવી દીધી છે. આમ મેાક્ષમાના પથપ્રદર્શક બની દીવાદાંડીના દીવડા પ્રગટાવી સંસારસાગરને તરવાના માર્ગ સરળ અને સુગમ રીતે આચાર્યશ્રીએ આપણા હિતાર્થે બતાવી તેા દીધા છે, પછી તે શાશ્વતા સુખના માગે આપણી જીવનનૌકાને દીવાદાંડીના તેજે ચલાવવી કે કેમ તે આપણી પોતાની મુન્સફીની વાત છે. સૌ મેાક્ષમા માં પ્રવૃત્ત મનેા એજ અભ્ય ના તેથી જ આગમસારના સારરૂપ આ સૂત્રને ૩૨ આગમમાં ન હોવા છતાં પરિશિષ્ટરૂપે મુકેલ છે.”
શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્રના સક્ષિપ્ત ભાવ આ સૂત્રમાં વિષયરૂપથી આચાર્ય શ્રીએ “જ્ઞાન, તૈય
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્ર ]
[ ૪૦૯ અને ચારિત્ર’–આ ત્રણ મીમાંસાનુ જૈનટષ્ટિએ નિરૂપણુ યુ છે. તેના દશ અધ્યયનામાં પહેલા અધ્યયનમાં “જ્ઞાનની,” બીજાથી પાંચમાં અધ્યયનમાં “જ્ઞેયની” અને છઠ્ઠાથી દસમાં અધ્યયનમાં “ચારિત્રની” મીમાંસા કરી છે. તત્ત્વ પ્રમાણે પહેલા ચારમાં જીવતત્ત્વની, પાંચમામાં અજીવતત્ત્વની, છઠ્ઠામાં આસવની, સાતમામાં ૧૨ અણુવ્રત ને પ મહાવ્રતરૂપી ધર્મની, આઠમામાં અન્ધતત્ત્વની, નવમામાં સવર ને નિર્જ રાતત્ત્વની ને દશમામાં મેાક્ષતત્ત્વની વાત છે. જે નીચે પ્રમાણે છેઃ
પહેલુ. અધ્યયન :-તત્ત્વાર્થ સૂત્રને મૂખ્ય પ્રતિપાદ્ય વિષય મેક્ષ છે; અને ચારે ગતિના જીવામાં મનુષ્ય જ મેાક્ષની આરાધના અને પ્રાપ્તિ કરી શકે છે, તેમ પરમાથ થી બતાવવા પ્રથમ અધ્યયનના પ્રથમ સૂત્રમાં જ “સમ્યગ્ઇનજ્ઞાન ચારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ગ :” ॥૧॥ અર્થાત્ સમ્યગદર્શીન જ્ઞાન ચારિત્રરૂપ મેાક્ષમાર્ગ છે તેમ કહ્યું. આ ત્રણેમાં “સમ્યગ્દર્શનને પ્રાધાન્ય-પ્રથમ સ્થાન આપવાનું પરમા કારણ એ છે કે સમ્યગ્દર્શનની અર્થાત્ વ્યવહારથી દેત્રગુરુ-ધર્મ'ની શ્રદ્ધા થયા પછી જ જીવાત્માનું અજ્ઞાન ટળી સભ્યજ્ઞાન થાય છે, અને ચારિત્ર સચ્ચારિત્ર અને છે. જે ખ'નેની–જ્ઞાન ને ચારિત્રની પછી આરાધના કરી જીવાત્મા સિદ્ધ પરમાત્મા બને છે અર્થાત્ મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. પછી સમ્યગ્દનની વ્યાખ્યા કરતાં કહ્યું કે જીવાઢિ સાતતāાની કે જેનું વિવરણ આ સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યું છે તેની શ્રદ્ધા કરવી, એટલે કે શ્રી જિનેશ્વરદેવે જીવાદિ તત્ત્વાનુ જે નિરૂપણ પરમાથ હેતુએ કર્યું છે, તે જ યથાર્થ છે તેમ માનવું તેને સમ્યગૂદન ખીજા સૂત્રથી કહ્યું, તે શ્રદ્ધા
..
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦ ]
[ આગમસાર નૈસર્ગિક રીતે અર્થાત્ પૂર્વના પુણ્યાયે જીવના પોતાના મનપરિણામથી અથવા તીથ"કર, ગણુધાદિના ઉપદેશથી એમ બે પ્રકારે થાય છે તેમ ત્રીજા સૂત્રમાં કહીને સાત તત્ત્વના નામ (૧) જીવ, (ર) અજીવ, (૩) આસ્રવ (પુણ્ય ને પાપ તત્ત્વાના. આમાં સમાવેશ કરી દીધા છે તેથી નવતત્ત્વના મદલે સાત કહ્યા છે), (૪) બન્ધ, (૫) સવર, (૬) નિર્જરા અને (૭) મોક્ષ, કહ્યા છે.
પછી જ્ઞાન સંબંધી મૂખ્ય આઠે વાત કહી છે: (૧) પ્રમાણે અને નયાથી જ્ઞાન થાય છે; ને તેના
૧૪ દ્વાર.
(૨) પાંચ જ્ઞાનના નામ ૧. મતિ, ૨. શ્રુત, ૩. અવધિ, ૪. મન:પર્યાય અને કેળવજ્ઞાન, અને પહેલા બેને પરાક્ષ અને પછીના ત્રણને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કહ્યા છે.
(૩) મતિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ, તેના ૪ ભેઃ ૧. અવગ્રહ, ૨. ઇહા, ૩. અવાય ને ૪. ધારણા તેના પેટાભેદ, તેના સાધન, પાંચે ઇન્દ્રિયા ને છઠ્ઠું મન, અને તેના ઉત્પત્તિક્રમ.
(૪) શ્રુતજ્ઞાન મતિપૂર્વક થાય છે, તેના પ્રભેદ કહ્યા છે. (૫) અવધિ વિ. ૩ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનના ભેદ પ્રભેદને તફાવત. (૬) આ પાંચે જ્ઞાનના તારતમ્ય બતાવતા વિષયાના નિર્દેશ અને તેની એકસાથ હાવાની સંભવિતતા અને તેની પ્રવૃત્તિ કયા દ્રવ્યામાં હોય તે કહ્યું છે.
(૭) મતિ, શ્રુતને અવિધ એ ત્રણ અજ્ઞાનરૂપ પણ છે. (૮) નય પાંચ નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર અને શબ્દ કહ્યા છે. નય સાત છે. પણ અત્રે શબ્દ નયમાં; સમભિરૂઢ અને વભૂિત નયાના સમાવેશ કર્યા છે.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્ર ]
[ ૪૧૧ શેય મીમાંસામાં જગતના મૂળભૂત જીવ તથા અજીવ એ બે તત્ત્વનું નિરૂપણ છે. જીવની બીજાથી ચોથા અધ્યયનમાં ને અજીવની પાંચમાં અધ્યયનમાં ચર્ચા કરી છે.
(૨) બીજું અધ્યયન જીવના પાંચ ભાનું તેના ભેદનું, જીવનું લક્ષણ ઉપગ ને તેના ભેદનું. જીવના બે ભેદ (૧) સંસારી અને (૨) મુક્તાત્મા સિદ્ધનું, બીજી રીતે (૧) ત્રસ અને (૨) સ્થાવર ભેદનું, પાંચ ઇંદ્રિયો અને તેના શબ્દાદિ વિષનું, સંજ્ઞી (મન)નું, સંમુઈિમ, ગર્ભજ અને ઉપપાતરૂપી પ્રકારના જન્મનું, ૯ પ્રકારની જીવને ઉપજવાની નિઓનું, પાંચ શરીરનું, નારક અને સંમૂછિમ જીવે નપુંસઠ જ હોય અને દેવ નપુસંક ન હોય અને અનપવર્તનીય યુવાળા નારક દેવાદિ હાય વિ. કથન પર સૂત્રમાં છે.
(૩) ત્રીજુ અધ્યયન-નારક અને સાત નરકભૂમિનું તેમની તેયા, વેદના (દુઃખ), સ્થિતિનું વર્ણન છે. પછી મનુષ્યક્ષેત્ર, ૧૫ કર્મભૂમિનું, તેમાં વસતાં મનુષ્ય અને ગર્ભ જ તિય (પશુ-પક્ષી)નું અને તેમની સ્થિતિ–આયુષ્યનું કથન ૧૮ સૂવે માં છે.
(૪) ચોથું અધ્યયન પ૩ સૂત્રોમાં દેવલોકેનું, દેવાનું, તેમની જ નિકાનું, તેમના ભેદનું, દેના નિવાસ સ્થાનેનું વિમાનનું, લશ્યા, પ્રભાવ, સમૃદ્ધિ સુખ સ્થિતિ આદિનું કથન છે.
(૫) પાંચમું અધ્યયન- ૪૪ સૂત્રોમાં જીવ ઉપરાંતના જે ચાર અજીવ દ્રવ્યો (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય (૩) આકાશાસ્તિકાય અને (૪) પુદગલાસ્તિકાયનું વિસ્તૃત કથન છે. પ્રત્યેક દ્રવ્યના ગુણધર્મ કહીને તેના
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૨ ]
[ આગમસાર સાધમ્ય ને વૈધમ્ય સ્વરૂપની ચર્ચા કરી છે. પછી કાળ દ્રવ્યનું કથન છે. આ પ્રમાણે લેકમાં જીવ અને પાંચ અજીવ મળી કુલ છ દ્રવ્ય શાશ્વતા છે.
ટુકમાં ય મીમાંસામાં મુખ્ય ૧૬ બાલ નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) જીવતત્ત્વનું સ્વરૂપ (૨) સંસારી જીવના ભેદ, (૩) પાંચે ઈદ્રિના નામ, તેના ભેદ-પ્રભેદ, વિષય. અને ઇંદ્રિય પ્રમાણે જીવરાશિમાં જેનું વિભાજન, (૪) મૃત્યુ અને જન્મના વચગાળાની સ્થિતિ, (૫) જન્મના ૩ પ્રકાર અને ઉપજવાની ચેનિના ૯ પ્રકાર અને તેના નામ અને વ્યાખ્યા (૬)શરીરના પાંચ પ્રકાર તેનું તારતમ્ય, તેના સ્વામી, અને એક સાથેની સંભવિતતા (૭) પાંચ જાતિના લીંગ, વિભાગ અને નિરૂપકમી (વચમાં તુટે નહિ તેવું) આયુષ્યવાળાના નામ બીજા અધ્યયનમાં કહ્યા છે. ત્રીજા અને ચોથા અધ્યયનમાં (૮) અલકના વિભાગ, તેની સાત નરકભૂમિમાં રહેતા નારકેની દશા, વેદના, મિથતિ વિગેરેનું કથન છે. (૯) દ્વીપ સમુદ્ર પર્વત, ક્ષેત્રાદિ આશ્રી તિર્થીલોકનું કથન તથા તેમાં વસતા મનુષ્ય પશુ પક્ષી વિગેરેની સ્થિતિ (૧૦) દેના પ્રકાર, તેના પરિવાર, ભેગ, નિવાસ સ્થાન, સૌધર્માદિ દેવલોકોના નામ, રિદ્ધિ-સિદ્ધિ, સ્થિતિ
તિષ મંડલ દ્વારા ખગળનું જતિષી દેવોનું વર્ણન (૧૧) દ્રવ્યના ભેદ, તેના પરસ્પર સાધમ્ય–વૈધમ્ય સ્વરૂપ, તેની સ્થિતિ, ક્ષેત્ર તથા દરેકનું કાર્ય (૧૨) પુદ્ગલનું સ્વરૂપ, તેના ભેદ અને તેની ઉત્પત્તિનું કારણ (૧૩) સત્ અથવા નિત્યનું સહેતુક સ્વરૂપ, (૧૪) પૌદ્દગલિક બંધની ચેગ્યતા અગ્યતા (૧૫) દ્રવ્યના લક્ષણ, કાળને દ્રવ્ય માનવાવાળાનું
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તસ્વાર્થ સૂત્ર ]
[૪૧૩ મતાંતર અને તેમની દૃષ્ટિએ કાળનું સ્વરૂપ અને (૧૬) ગુણ અને પરિણામના લક્ષણ અને પરિણામના ભેદનું વિવરણ રેય મીમાસામાં આપ્યું છે. દથી ૧૦ અધ્યામાં ચારિત્ર મીમાંસામાં ૧૧ બેલ છે. (૬) છઠું અધ્યયન (૧) આસવનું સ્વરૂપ હેતુ શુભ યોગપુણ્યનું અને અશુભયોગ પાપનું કારણ છે, પ ઈદ્રિય, ૪ કષાય, ૫ અગ્રત અને ૨૫ કિયા તે સાંપરાયિક આશ્રયના ભેદ છે. જીવ અને અજીવ બંને તેના અધિકારણ છે, જીવ અધિકરણના ૧૦૮ ભેદ અને અજીવ અધિ.ના ૪ ભેદ કહ્યા છે. તથા કયા કયા પ્રકારના આશ્રવ સેવનથી, કયા ક્યા કર્મ બંધાય છે, તેનું વિસ્તૃત કથન છે. ૨૬ સૂત્ર છે.
(૭) સાતમું અધ્યયન (૨) પાંચ અણુવ્રત ને પાંચમહાવ્રતનું સ્વરૂપ, તે દરેક વ્રત દઢ કરવા, તેની પાંચ પાંચ ભાવનાઓનું સ્વરૂપ, તેના અધિકારી તે અણુવ્રતના ગૃહસ્થી, અને મહાવ્રતના મુનિ કહ્યા. શ્રાવકના ૩ ગુણવ્રત અને ૪ શિક્ષાત્રત, ગૃહસ્થને સંલ્લેખના સંથારો અને શ્રાવકના બારે વ્રતના પાંચ પાંચ અતિચારો (૩) હિંસા આદિ દેનું સ્વરૂપ (૪) વ્રતમાં સંભવિત દે, (૫) અને દાનનું સ્વરૂપ તે સ્વ-પ૨ કલ્યાણ અર્થે જે દ્રવ્ય દેવાય છે તેને દાન કહે છે, અને દાનની વિશેષતા, તેની દેવાની વિધિ–નમ્રતાથી, દાનની વસ્તુ નિર્દોષ, દાતા–ખૂબ ઉલ્લાસપૂર્વક અને વિલંબ વગર અને દાન લેવાવાળા નિરતિચાર સંયમ પાળવાવાળા કે તપસ્વી મુનિ, અગર તે સુપાત્ર ગૃહસ્થ–બતાવી છે, આમ ૩૪ સૂત્રોમાં વ્રતધર્મનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. ધર્મ જ નિશ્ચયથી મેક્ષદાતા છે તેમ બતાવ્યું છે.
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૪ ]
[ આગમસાર
(૮) આઠમુ`. અધ્યયન (૬) કર્મ બંધના હેતુ અને તેના ભેદ કહ્યા છે. હેતુ પાંચ છે (૧) મિથ્યાત્વ (૨) અત્રત (૩) પ્રમાદ (૪) કષાયઅને (૫) ચેાગ. બંધની વ્યાખ્યા કહી કે “ જીવ કાયયુકત થવાના કારણે કર્માને યાગ્ય પુદ્ગલા ગ્રહણ કરે છે. જે તેના આત્મપ્રદેશે ચાંટે છે. તેના ૪ ભે (૧) પ્રકૃતિબ ંધ, (૨) સ્થિતિબ`ધ (૩) અનુભાગ બંધ અને (૪) પ્રદેશ બંધ. ૮ કર્મીના નામ, તેની ઉત્તર પ્રકૃત્તિએ રૂપી ભેદ, સ્થિતિ, વિપાક અને નિર્જરાનું કથન છે.
પરમા એ છે કે મન વચન, કાયાની શુભાશુભ પ્રવૃત્તિ વડે શુભાશુભ કર્માંના બંધ પડે છે, તે તે ચે.ગામાં જેટલી આસક્તિ– તીવ્રતા કે મંદતા તે પ્રમાણે કમ બધાય, પણ જો કેવળી ભગવંત જેમ સાવ અનાસક્તપણે યોગ પ્રવર્તે તેા સાવ અલ્પ બંધ પડે તેમજ આ ત્રણે યાગમાં વચન અને તન (કાયા) કરતાં મનની પ્રવૃત્તિ (પરિણામ) ૫૨ કખ ધને આધાર કે કર્મનિર્જરા વિશેષ રહે છે તે રાજવિ પ્રસન્નચંદ્ર અને તાંદુલીય મચ્છુના દૃષ્ટાંતે, માટે જ જ્ઞાનીઓએ મનને શુદ્ધ અને પવિત્ર રાખવા કહ્યું છે. જેથી જીવાત્મા પ્રસન્નચરૢ રાષિની જેમ અવશ્ય મેાક્ષગતિને પામે.
(૯) નવસુ· અધ્યયન (૭)સ`વર અને (૮)નિ - રાનુ સ્વરૂપ તેના ભેદ પ્રભેદ કહ્યા છે, સ`વર--૩ ગુપ્તિ, ૫ સમિતિ, ૧૦ પ્રકારના ધર્મ,૧૨ અનુપ્રેક્ષા (ભાવના) ભાવવી પરીષહજય ને ચારિત્ર સયમ પાલનથી થાય છે. તપથી સવર અને નિર્જેશ ખને થાય છે. તે બધ.ના ભેદ અને લક્ષણ કહ્યા છે. (૯) જુદા જુદા અધિકારવાળા સાધક અને તેની મર્યાદાનુ તારતમ્ય કહ્યું છે.
(૧૦) દસમુ* અધ્યયન :- (૧૦) કેવળજ્ઞાનના
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તત્વાર્થ ચૂત્ર ].
[૪૧૫ હેતુ તે મેહનીયાદિ ૪ ઘાતિકર્મોને ક્ષય અને મેક્ષનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. અને (૧૧) મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવાવાળા મહાત્માની કઈ રીતે – ઋજુગતિ વડે એક સમયમાં કાગ્રે રહેલી સિદ્ધશીલાએ પહોંચે છે – ને ક્યાં ગતિ થાય છે તે કહ્યું છે. આમ ૧૧ મુખ્ય બોલ છે.
શુદ્ધ આત્માને સ્વભાવ ઉર્ધ્વગતિને જ છે તે ચાર દૃષ્ટાંત આપી સિદ્ધ કર્યું છે (૧) પૂર્વ પ્રોગના કારણે તે કુંભારને ચોક, હાથથી ચાકડો ઘુમાવવાનું બંધ કરી દીધા પછી પણ ઘુમ્યા કરે છે, તેમ કર્મબંધથી મુક્ત થયેલો આત્મા પૂર્વના સંસ્કારના લીધે ઊંચે ગતિ કરે છે, (૨) “અસંગત્વા” – તે તુંબડાના દષ્ટાંતે, તુંબડા પર માટીના ૮ થર (૮ કર્મ આત્મા પર ચેટયા છે તેમ) લગાવવાથી તે તુંબડુ પાણીમાં ડુબી જાય છે. પણ જેમ જેમ ઘર ઉખડતા જાય છે, તેમ તેમ પાણી ઉપર આવે છે તે પ્રમાણે. (૩) બધેકેદાત્ તે એરંડના બીજના દષ્ટાંતે, એરંડનું બી તેની ફળીમાં બંધાયેલું છે ત્યાં સુધી ફળીમાં રહે છે. પણ જેવી ફળી સુકાય છે ને ફાટે છે કે બી ઉછળીને બંધનમુક્ત બની બહાર આવે છે, તેમ સંસારની આસક્તિ (રસ)થી બંધાયેલો આત્મા સંસારના બંધનમાં રહે છે, પણ સંસારરસ જેવા સુકાઈ જાય છે કે તરત જ સંસારથી છુટીને સિદ્ધશીલાએ – મુક્તિધામે પહોંચી જાય છે અને (૪) તથાગતિપરિણામથી- અર્થાત્ તેના ઉર્ધ્વગમનના સહજ સ્વભાવના કારણે – દીવાની ચેતના દષ્ટાંતે– ઉપર જાય છે. મીણબત્તીને ઊંધી રાખે તો પણ તેની તિ તે ઉપર જ જશે તે રીતે. પરમાત્મા લેકાગ્રે સ્થિર રહેવાનું કારણ ગતિસહાયક એવું ધર્માસ્તિકાય અલકમાં નથી તેથી આગળ જતે નથી તેમ બતાવ્યું છે.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૬ ]
[ આગમસાર પછી બાર દ્વાર દ્વારા સિદ્ધ પરમાત્માના ૧૨ ભેદ કહ્યા છે.. નવતામાં ય, હેય ને ઉપાય
નવતમાં આમ તે નવે નવતત્ત્વ જાણવા જેવા એટલે ય છે. પરંતુ જેના સ્વરૂપને માત્ર જાણી શકાય પણ તેને છોડવા કે આદરવાનું સંભવે નહિ તેને જ અત્રે “ય” કહ્યા છે. આ દષ્ટિએ જીવ અને અજીવ એ બે ય તો છે, પાપ, અશુભ આશ્રવ ને બંધ એ ત્રણ તો આત્મગુણનું આચ્છાદન કરનાર હોવાથી એકાંતે “હેય” છે, પુણ્ય તત્ત્વને એકાંતે હેય ગણ્યું નથી. તેથી પ્રાપ્ત થતી સામગ્રીઓને ઉપગ જે ધર્મારાધના, દાનાદિધર્મ, બીમારીની સારવાર આદિમાં થતી હોય તે ઉપાદેય છે, પણ જે પાંચે ઈદ્રિના ભેગવ.. ટામાં થતો હોય તે હેય છે, અને સંવર, નિર્જને મેક્ષ – એ ત્રણ તને આત્મગુણેને પ્રગટ કરનારા હોવાથી એકાંતે. ઉપાદેય અર્થાત્ આદરવા ચોગ્ય કહ્યા છે.
ઈતિ તત્ત્વાર્થ સૂત્ર સમાપ્તમ છે ઈતિ આગમસાર સમાપ્તમ્ છે
eિllellu||||
|િ|||ચેથિ|િ_|
સમાપ્ત
l|ll||||||||
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
_