________________
ચોથું ઉપાંગસૂત્ર-૫-નવણુસૂત્ર ] [ ર૬૩ પ્રદેશી ઢંધ જ ભાષાના ગ્રહણ માટે ઉપયોગી થાય છે; ક્ષેત્રથી અસંખ્યાત પ્રદેશના અવગાહનું, કાળથી એક સમયથી લઈને અસંખ્યાત સમયની સ્થિતિવાળા સ્કંધનું, અને ભાવથી પાંચ વર્ણાદિ અનંત પ્રદેશી ચાર સ્પર્શવાળા પુદ્ગલનું જ ગ્રહણ થાય છે. આકાશના જેટલા પ્રદેશનું અવગાહન કરીને આત્મા રહે છે. તેટલા જ પ્રદેશમાં રહેલા ભાષાના પુદ્ગલેને તે ગ્રહણ કરે છે.
ભાષાના બે ભેદ છે – (૧) પર્યાપ્ત અર્થાત્ સાંભળવાને સમજવા માટે જે ભાષા પૂર્ણ હોય તે બે પ્રકારે (૧) સત્ય અને (૨) અસત્ય ભાષા છે. (૨) અપર્યાપ્ત અર્થાત્ અપૂર્ણ ભાષા તે (૧) મિશ્ર અને (૨) વ્યવહાર ભાષા છે. આમ કુલ ૪ પ્રકારની ભાષા છે. આ ચાર પ્રકારની ભાષા શુભ આશયથી બેલનાર આરાધક થઈ શકે છે. આ ચાર ભાષાના વળી ૪૨ પ્રભેદ કહ્યા છે. તેના અલ્પબહુવ કહ્યા છે.
ભાષક–અભાષકનું કથન છે. સિદ્ધ ભગવંત તથા ૫ એકેદ્રિય અભાષક છે.
(૧૨) શરીર પદ :- શરીર પાંચ પ્રકારના છે. (૧) દારિક, (૨) વૈકિય, (૩) આહારક, (૪) તેજસ અને (૫) કાર્મણ. ૨૪ દંડકમાં કેને કેટલા શરીર લાભે તે કહ્યું છે. નારકી ને દેવને વૈશ્યિ, તેજસ અને કામણ એમ ત્રણ શરીર, ૩ વિકેલેંદ્રિય અને વાયુકાય સિવાયના ચાર એકે દ્રિયને ઔદારીક, તેજસ ને કામણ શરીર હોય, વાયુકાય અને ગર્ભજ તિર્યંચને આહારક સિવાયના ૪ શરીર ને મનુષ્યને પાંચે શરીર લાભે. સિદ્ધ ભગવંત અશરીરી છે.
દરેક શરીર ઉત્તરોત્તર વધુ ને વધુ સૂક્ષમ છે.