________________
૧૧૮ ]
[ આગમસાર અલક સ્થાપના ઠાણાંગમાં કહી છે. ઠાણાંગમાં દ્રવ્ય, ગુણ ક્ષેત્ર, કાળ, પર્યાય, પદાર્થ, પર્વત, નદી, સમુદ્ર, સુરભવન, વિમાન, સુવર્ણાદિના આગર (નિધિ), નિધિ, પુરૂષ, જાત ગોત્ર, જ્યોતિષ, વગેરેનું એક ભેદથી માંડીને દશ ભેદ સુધી વર્ણન કર્યું છે. તે ઉપરાંત ઠાણુગમાં જીવ, પુદગલ અને લેઓસ્થાયી (ધર્માસ્તિકાયાદિ છ દ્રવ્ય)ની પ્રરૂપણ કરી છે. પદાર્થનું દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-પર્યાય (ભાવ)ની દૃષ્ટિએ ચિંતન કરવામાં આવ્યું છે. અને સંખ્યાકમ-એકથી દશ સુધીની દષ્ટિએ એકથી દશ સ્થાનની સ્થાપના કરવામાં આવી છે તેથી આ સૂત્રને ઠાણુગ અર્થાત્ સ્થાનાંગ. કહ્યું છે.” “ઠાણને અર્થ “સ્થાન છે.
ટૂંકમાં આમાં આ લેકમાં કોણ કોણ છે તેની એકબે–ત્રણ આદિ સ્થાન–પ્રમાણે સુંદર કમબદ્ધ ગઠવણું છે. જેથી કોઈપણ વિષયમાં જાણવું હોય તો ડીક્ષનેરીની જેમ તે સ્થાનમાંથી તેની વિગત તુરત મળી જાય. દ્વિભંગી, ત્રિભંગી, ભંગી, સપ્તભંગી ઉપરાંત સૂક્ષમ બાદર અનેક વિષાનું જ્ઞાન છે, તથા સાધુ-શ્રાવકના આચાર-વિચારનું કથન છે. આ ઠાણાની ગણતરી કરતાં શાસ્ત્રજ્ઞ વિદ્વાને જ્યારે ચિભંગીના ભાવ કહે છે, ત્યારે જ્ઞાનરસની અદ્દભૂત જમાવટ અને પ્રભાવના થાય છે.
ઠાણાંગ અને સમવાયાંગમાં વિષયને પ્રધાનતા આપવામાં આવી નથી, પરંતુ સંખ્યાને પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે. જીવ, અજીવ આદિનું તત્ત્વાર્થથી વિશ્લેષણ નહિ કરતાં સંખ્યાની દૃષ્ટિએ સંકલન કરવામાં આવ્યું છે. આ બંને સૂત્ર શબ્દકોષ–ડીક્ષનેરી)ની પદ્ધતિએ રચાયા છે, તેથી કંઠસ્થ (યાદ) રાખવાની દષ્ટિએ બહુ ઉપયોગી છે.
