________________
નિશીથસૂત્ર ]
[૩૬૩ પ્રાયશ્ચિત –આમાં ચાર પ્રકારના પ્રાયશ્ચિતનું કથન છે. પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં (૧) ગુરૂમાસિક પ્રાયશ્ચિતનું, બીજાથી પાંચમાં ઉદ્દેશામાં (૨) લઘુમાસિક પ્રાયશ્ચિતનું, ૬ થી ૧૧માં ઉદ્દેશા સુધીમાં ગુરૂચીમાસિક પ્રાયશ્ચિતનું અને ૧૨ થી ૧માં ઉદ્દેશા સુધીમાં લઘુચી માસિક પ્રાયશ્ચિતનું કથન છે, અને ૨માં ઉદેશામાં આલોચનાઓ અને પ્રાયશ્ચિત કરતી વખતે વળી જે દેશે લાગે છે તેનું કથન કરી પ્રાયશ્ચિત આપવાની વિધિ કહી છે.
પ્રાયશ્ચિત મુખ્યત્વે બે પ્રકારનું છે -(૧) માસિક અને (૨) ચૌમાસિક. દ્વિમાસિક, પંચમાસિક, છમાસિક પ્રાયશ્ચિત આરોપણાથી અપાય છે. ૨૦માં ઉદ્દેશકને મુખ્ય વિષય. “આપણા” છે. શ્રી ઠાગ સૂત્ર ૪૩૩માં આરોપણના પ પ્રકાર કહ્યા છે અને શ્રી સમવાયાંગ સૂત્રના સમવાય ૨૮માં ૨૮ પ્રકાર બતાવ્યા છે. જે જે તીર્થકરના વારામાં, જેટલા જેટલા સમયની ઉત્કૃષ્ટ તપસ્યા કહી છે, તેટલે તેટલો સમય પ્રાયશ્ચિતને શ્રી નિશીથ ચૂર્ણિ ભા. ૪ પૃષ્ટ–૩૦૭માં બતાવ્યા છે. આપણા શાસનપતિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના શાસનમાં છ માસથી વધારે તપસ્યાનું વિધાન નથી, તેથી આરોપણ દ્વારા જે પ્રાયશ્ચિતનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે, તે પણ છ માસથી વધારેનું નથી.
આ સૂત્ર અત્યંત ગોપનીય અને અપવાદ બહૂલ છે, અને અનધિકારીને જણાવવા યોગ્ય નથી. તેથી તેના વિસ્તૃતભાવ અત્રે બતાવ્યા નથી. તેમાં સંક્ષેપથી ચારિત્રની વિશુદ્ધિનું નિરૂપણ છે, જેથી સાધક નિરતિચાર વિશુદ્ધ સંયમ પાળી પિતાના સંયમજીવનને સાર્થક કરી આ ભવે કે પરભવે પરમપદને પામે, તેથી તેમાં પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સમિતિ,