________________
(૬–૭) સૂર્ય પ્રગતિ અને ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ ] [ ૩૦૭ વિમાનની વ્યવસ્થા, ઇંદ્રનો જઘન્ય ને ઉત્કૃષ્ટ વિરહાકાળ, મનુષ્યક્ષેત્રની બહાર ચંદ્રની ઉત્પત્તિ અને ગતિ, અને અંતમાં સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર સુધીના દ્વીપ સમુદ્રોના આયામ વિ.નું કથન છે.
રમા પ્રા મનમાં ચંદ્ર-સૂર્યના અનુભવ, જાતિપીન ભેગોની ખતાના દષ્ટાંત, અને ૮૮ ગ્રહોના નામ છે. રાહુનું વર્ણન છે. ચંદ્રને શશી ને સૂર્યને આદિત્ય કહેવાનું કારણ એ છે કે તિષી દેના ઇદ્ર ચંદ્રને મૃગશશી (સસ ) ના ચિહ્નવાળુ મૃગાંક નામનું વિમાન છે, તેથી તેને “શશી કહે છે. અને સૂર્ય સમય, આવલિકાથી લઈને અવસર્પિણ ઉત્સર્પિણી કાળને આદિ કરનાર હોવાથી તેને “આદિત્ય' કહે છે. ચંદ્રને સૂર્યની અમહિષીઓ તથા તેમના કામભેગે ની માનવીય કામગો સાથે તુલના કરી છે.
સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ. અને ચંદ્રપ્રકૃતિમાં મૂળ પાઠ પ્રાયઃ સમાન હોવા છતાં ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિની કેટલીક વિશેષતાઓ નીચે પ્રમાણે છે – (૧) ચંદ્રની રાજની ગતિનું કથન છે, (૨) ઉત્તરાયણ અને દક્ષિણાયનની તિથિને જુદે જુદે વિસ્તાર બતાવી સૂર્યને ચંદ્રની ગતિને નિર્ણય કર્યો છે, (૩) તિથિમાં રાંદ્રમાના સમચતુરઢ વિ. વિભિન્ન આકારનું ખંડન કરી, સચ્ચતુરસ્ત્ર ગોળાકારનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. (૪) જંબુદ્વીપને પ્રથમસૂર્ય શ્રાવણ વદી એકમના દિવસે પૂર્વ—દક્ષિણ દિશાના આગ્નેય ખુણામાંથી, અને બીજો સૂર્ય વાયવ્ય ખુણામાંથી ચાલ્યા. એજ પ્રમાણે પ્રથમ ચંદ્રમા ઈશાન ખુણામાંથી, અને બીજે ચંદ્રમા નૈરૂત્ય ખુણામાંથી ચાલ્યો તેનું કથન છે. (૫) છાયા સાધન અને છાયા પ્રમાણ ઉપરથી દિનમાનનું મહત્ત્વપૂર્ણ વર્ણન છે. આ સાધન
