________________
૪૦ ]
[ આગમસાર કિયાાં મેક્ષ મે કહ્યું, અર્થાત્ જ્ઞાન અને ક્રિયા બંનેને સમન્વય થાય ત્યારે જ મેક્ષની પ્રાપ્તિ થાય તેમ કહ્યું. “આ રીતે અધ્યાત્મ શાસ્ત્રો બાહ્ય ધાર્મિક ક્રિયા અને અનુષ્ઠાને જ્ઞાનપૂર્વક એટલે કે શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વક કરવાથી જ જીવને મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે તેમ સ્પષ્ટ કહે છે. અધ્યામજ્ઞાન આ પ્રમાણે કિયા–અનુષ્ઠાને આમલશે અને શુદ્ધ ઉપગપૂર્વક કરવાનું કહે છે, જેથી કિયા-અનુષ્ઠાન વડે આત્માના પરિણામોની વિશુદ્ધિ થાય; અને સાધક ગુણ શ્રેણીએ ચડીને કષાય પ્રકૃતિઓને ખપાવતે થકે રાગ-દ્વેષના પરિણામેથી સર્વથા વિમુક્ત બની પોતાની શુદ્ધ વીતરાગતાને પ્રગટાવે, અધ્યાત્મજ્ઞાનનું પ્રયોજન અને કાર્ય જ આ છે. એથી જ્ઞાની સાધકના અંતરમાં “સશ્વ ભૂ૫ ભૂયન્સ સમ્મ ભૂયાઈ પાસા' અર્થાત્ જીવમાત્રને પોતાના આત્મા સમાન જ જુએ, પરિણામે પોતાના જીવની જેમ જ અન્ય જીવે પર દયા અને વાત્સલ્યભાવ રાખી શકાય છે.
અધ્યાત્મજ્ઞાનથી આત્માની નિત્યતા, શરીરાદિ જડ પદગલિક પદાર્થોની નશ્વરતા, જન્મ-મરણરૂપી સંસારચકની ચાર ગતિરૂપ પરિભ્રમણનું કારણ અને તેના નિવારણના હેતુરૂપ જ્ઞાન દર્શન, ચારિત્ર અને તારૂપી ચાર કારણવાળા મેક્ષ માર્ગનું સ્વરૂપ, કર્મ બંધના હેતુરૂપ (૧) મિથ્યાત્વ (૨) અવિરતિ, (૩) પ્રમાદ, (૪) કષાય અને (૫) અશુભ રોગનું સ્વરૂપ, અને કર્મબંધથી છુટવા રૂપ સંવર અને નિર્જરા તત્વનું સ્વરૂપ અને સર્વ કર્મ મુક્ત એવી પરમ ઉપાદેય મેક્ષ અવસ્થાનું સ્વરૂપ સમજાય છે. આ પ્રમાણે આત્મ સ્વરૂપનું પ્રથમ યથાર્થ જ્ઞાન થવાથી, સાધકના આત્મામાં અનેક પરિષહ અને ઉપસર્ગો (કષ્ટો) સહન કરીને પણ