________________
૩૫૦ ]
[ આગમસાર પર્યવ જ્ઞાન છે. આમાં જ્ઞાતા સાક્ષાત આત્મા છે અને જાણ વાને વિષય મન છે.
તે બે પ્રકારનું છે (૧) ઋજુમતિ (૨) વિપુલમતિ
ઋજુમતિ કરતાં વિપુલમતિ વધુ વિશુદ્ધ હોય છે, અને મનના સૂકમ પરિણમેને પણ જાણી શકે છે. ઋજુમતિ પ્રતિપાતી અર્થાત્ થયા પછી નાશ પણ પામે છે. પરંતુ વિપુલમતિ અપ્રતિપાતી છે. કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સુધી ટકી રહે છે.
બંને પ્રકારનું ચાર પ્રકારે સ્વરૂપ કહ્યું છે –
(૧) દ્રવ્યથી–ઋજુમતિ અનંતપ્રદેશી અનંત સ્કંધને જાણે અને દેખે છે. જ્યારે વિપુલમતિ તેનાથી વધુ વધારે સ્પષ્ટ, વિશુદ્ધ અને વિપુલ જાણે–દેખે છે.
(૨) ક્ષેત્રથી–ઋજુમતિ ઓછામાં ઓછા આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગને, અને વધુમાં વધુ નીચે રત્નપ્રભા પૃથ્વી (નરક)ના છેલ્લા પ્રતર સુધી અને ઉપર તિષી વિમાનના ઉપરિતલ પર્યત અને તીરછલાકમાં અઢીદ્વિીપના સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તા જીવોના મનગત ભાવોને જાણે–દેખે અને વિપુલમતિ તેજ ક્ષેત્રને અઢી આંગળ અધિક, વિપુલ વિશુદ્ધ તથા સ્પષ્ટ જાણે–દેખે છે.
(૩) કાળથી-ઋજુમતિ પાપમના અસંખ્યાતમા ભાગે ભૂત તથા ભવિષ્યને જાણે–દેખે, વિપુલમતિ તેથી કંઈક વધારે અને, વિશુદ્ધ, અને સ્પષ્ટ જાણે-ખે.
(૪) ભાવથી–જુમતિ અનંત ભાવને, અને સર્વભાવના અનંતમા ભાગને જાણે–દેખે, વિપુલમતિ કંઈક વધુ, વધારે વિશુદ્ધ ને સ્પષ્ટ જાણે–દેખે.
