________________
નંદીસૂત્ર )
[૩૫૧ (૩) કેવળજ્ઞાન :- જ્ઞાનાવરણીયાદિ ચાર ઘાતી કર્મો નાશ પામવાથી, જે એક અખંડ, અપ્રતિપાતી, આમજ્ઞાન અંતરમાં પ્રગટે છે, તેને “કેવળજ્ઞાન” કહ્યું છે. તેના વડે કેવળી ભગવંત દ્રવ્યથી સર્વ પદાર્થો અને તેની પર્યાને, ક્ષેત્રથી, સર્વક્ષેત્ર અર્થાત્ કાલકને, કાળથી, ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન એમ સર્વ કાળને, અને ભાવથી સર્વ ભાવોને જાણે છે ને દેખે છે. તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે. મન અને ઈદ્રિ
ની સહાયતાની પછી જરૂર પડતી નથી. તેમાં બધા જ્ઞાન સમાય છે.
અપેક્ષા દષ્ટિએ તેના અવાંતર ભેદ બતાવ્યા છે. પરોક્ષજ્ઞાન : (૧) આભિનિબૌધિક કે મતિજ્ઞાન ને (૨) શ્રુતજ્ઞાન :(૧) મતિજ્ઞાન – મતિ વડે જાણે તે મતિજ્ઞાન. (૨) શ્રુતજ્ઞાન – સાંભળવાથી થયેલું જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન.
તે બંનેને બબ્બે ભેદ છે (૧) સામાન્ય, (૨) વિશેષ. સામાન્ય પ્રકારે થાય તે “મતિ” ને “શ્રત” કહીએ. વિશેષ પ્રકારે થાય તે (૧) મતિજ્ઞાન ને (૨) મતિ અજ્ઞાન અને (૧) શ્રુતજ્ઞાન અને (૨) શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. સમ્યગદષ્ટિના મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. મિથ્યાષ્ટિના મતિ અજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન કહેવાય. .
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન એ બે જ્ઞાન સહચારી છે. બંને સાથે હોય ત્યારે મતિજ્ઞાન પહેલા હોય અને શ્રતજ્ઞાન પછી હોય છે, પહેલા મતિ વડે શ્રુત ગ્રહણ કરે અને પછી ફરી કહી સંભળાવે ત્યારે કહેનારનું મતિને સાંભળનારનું શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય. આમ મતિજ્ઞાન પહેલું હોય અને શ્રુત પછી થાય.
