________________
૩૫ર ]
[ આગમસાર મતિજ્ઞાનને સિદ્ધાંતમાં “આભિનિબેધિક જ્ઞાન કહ્યું છે, ઈદ્રિ અને મન વડે જે બેધ (જ્ઞાન) થાય છે. તે “આભિનિબોધિક જ્ઞાન” છે. મતિજ્ઞાનના બે ભેદ –(૧) શ્રુત નિશ્રીત (૨) અશ્રુત નિશ્રીત. (૧) શ્રત નિશ્રીત – તે સાંભળ્યા વચનને અનુસારે મતિ
વિસ્તારે. (૨) અમૃત નિશ્રીત –તે નહિ સાંભળ્યું, નહિ જોયું હોય.
તે પણ તેમાં મતિ વિસ્તરે, તેના ચાર ભેદ છે –(૧) ઉત્પાતિકા, (૨) વનચિકા, (૩) કામિકા અને (૪).
પરિણામિકા. આ ચારે બુદ્ધિ” કહેવાય છે. (૧) ત્પાતિકી બુદ્ધિ - પૂર્વે નહિ જોયેલું કે નહિ
સાંભળેલું હોય છતાં બુદ્ધિ ઉપજે તે. (૨) વૈનાયિકી બુદ્ધિ - ગુર્વાદિની વિનય ભક્તિ કરવાથી
બુદ્ધિ ઉપજે અને શાસ્ત્રોના અર્થ રહસ્યાદિ સમજાય તે
કે કુશળતા. (૩) કામિકા બુદ્ધિ :-અભ્યાસ વડે જે બુદ્ધિ કે કુશળતા.
આવે તે. (૪) પારિણામિકા બુદ્ધિ - જે અનુમાન, હેતુ અને
દષ્ટાંતથી વિષયને સિદ્ધ કરે તે બુદ્ધિ. વય વધવાની સાથે પરિપકવ થાય અને આ લેકમાં ઉન્નતિ અને પરલોકમાં જે મેક્ષ અપાવનારી છે. આ ચારે બુદ્ધિના દૃષ્ટાંત આપ્યા છે.
શ્રી અભયકુમાર આ ચારે બુદ્ધિના ધણી હતા. શ્રતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનના ૪ ભેદ (૧) અવગ્રહ, (૨) ઈહા(૩) અવાય અને (૪) ધારણા છે.
