________________
નદીસૂત્ર ]
[૩૫૩ અવગ્રહના ૨ ભેદ (૧) અર્થાવગ્રહ અને (૨) વ્યંજનાવગ્રહ છે. વ્યંજનાવગ્રહ એટલે શબ્દાદિ જે પુદગલો ત્રાદિ ઇદ્રિયને વિષે સામા આવીને તેમાં પડે અને ઇંદ્રિયે તે પુદગલોને ગ્રહે તેને “વ્યંજનાવગ્રહ” કહેવાય. ચક્ષુ ઇદ્રિય અને મન એ બેને વ્યંજનાવગ્રહ નથી કારણકે તે બંને પુદગલાની સામાં જઈને તેમને ગ્રહણ કરે છે. રૂપના પુદ્ગલ સામા આવીને તેમાં પડતા નથી, તેથી બાકીની ચાર ઇંદ્રિયને વ્યંજનાવગ્રહ છે. તે આ રીતે શ્રોત્રંદ્રિય કાને કરી શબ્દના પુદ્ગલેને, ઘ્રાણેન્દ્રિય નાક વડે ગંધના, રસેંદ્રિય જીભ વડે રસના, અને સ્પર્શેન્દ્રિય ચામડી વડે સ્પર્શના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. ' અર્થાવગ્રહના છ ભેદ છે – (૧) શ્રેતેદ્રિય અર્થાવગ્રહ તે કાને કરી શબ્દના અર્થને, (૨) ચક્ષુઈદ્રિય અર્થાવગ્રહ તે આંખે કરી રૂપના અર્થને, (૩) ઘ્રાણેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ તે નાકે કરી ગંધના અર્થને, (૪) રસેંદ્રિય અર્થાવગ્રહ તે જીભ વડે રસના અર્થ (સ્વાદ) ને (૫) સ્પર્શેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ તે શરીર (ચામડી) વડે સ્પર્શના અર્થને અને નેઇદ્રિય અર્થાવગ્રહ તે મન વડે દરેક પદાર્થના અને ગહણ કરે છે.
આમ અવગ્રહના કુલ ૧૦ ભેદ છે. અર્થાવગ્રહ પ્રમાણે “હા, અવાય, ને ધારણાના પણ છ, છ ભેદો થાય છે. આ પ્રમાણે મતિજ્ઞાનના કુલ ૨૮ ભેદ થાય છે.
અવગ્રહને કાળ એક સમય પૂરો છે, તે અસંખ્યાતા સમયથી પ્રવેશતા પુદ્ગલેને છેલ્લા સમયે જાણે, જે મને કેઈક બેલાવે છે, પછી “ઈહા” મતિજ્ઞાનમાં પ્રવેશ કરે તેને કાળ અંત:મુહૂતને છે, તે સમય દરમ્યાન વિચાર ચાલ્યા
. ૨૩
