________________
અનુગદ્વાર સૂત્ર ]
[ ૩૫૭ નુયોગ, (૩) ચરણકરણાનુગ, અને (૪) ધર્મસ્થાનુયોગ.
અથવા તીર્થંકર પ્રથમ “અર્થરૂપી ત્રિપદીરૂપ વચન બેલે જે સાંભળી ગણધર ભગવંતે દ્વાદશાંગીરૂપ સૂત્રોની રચના કરે, તેથી “સૂત્ર” શબ્દ “અર્થ”ની પછી આવે છે. તેથી સૂત્ર “અન” કહેવાય છે. આ “અનુ” શબ્દને
અર્થ”ની સાથે યોગ કરવો તે “અનુગ” છે, ટુંકમાં શબ્દની વ્યાખ્યા કે વિવરણ કરવું તે “અનુયોગ છે.
અનુયોગ એટલે જીવાદિ તત્તનું તત્ત્વજ્ઞાન, અને તત્વજ્ઞાન એ. સર્વાગી સંપૂર્ણ જ્ઞાન છે, જ્યારે વિજ્ઞાન એ તત્ત્વજ્ઞાનને પામવાને પાયે છે, જીવ અને અજીવ, એટલે કે ચેતન અને જડનું વિજ્ઞાન જિનદર્શનમાં તત્વજ્ઞાનરૂપ છે. જીવનું સ્વરૂપ અને તેને થતાં અજીવ પુદ્ગલરૂપી કર્મબંધને અનુલક્ષી અજીવરૂપ અન્ય દ્રવ્યોનું જે જ્ઞાન-વિજ્ઞાન તે દ્રવ્યાનુયેગમાં રહેલું છે, તે છ દ્રવ્ય (૧) ધર્માસ્તિકાય, (૨) અધર્માસ્તિકાય, (૩) આકાશાસ્તિકાય, (૪) કાળ, (૫) પુદ્ગલાસ્તિકાય, અને (૬) જીવાસ્તિકાય–જે ત્રણે કાળ જેમાં વિદ્યમાન છે તેને લોક કહેવાય છે. છએ દ્રવ્ય અને લેકની પરિમાણયુક્ત ગણના જેમાં કરી છે તે “ગણિતાનુગ” છે. તે છ દ્રવ્યના સ્વરૂપને યથાર્થ જાણ આમા (જીવ)નું શુદ્ધ સ્વરૂપ પામવાની જે વિધિ કહી છે તે “ચરણકરણનુગ” છે, અને તે પામનારાના દષ્ટાંતો જેમાં કહ્યા છે તે “ધર્મકથાનુગ” છે.
આ ચાર અનુયોગમાં સમગ્ર જેનસૂત્રોનું વિભાજન થયું છે.
