________________
આગમસાર ]
[ ર૭ એક જ સૂત્રના અનંત ગમ બની શકે છે જેના સંપૂર્ણ ભાવભેદ કેવળજ્ઞાની ચૌદ પૂર્વધર ગ્રુતકેવળી જ યથાર્થ કહી શકે.
તે જ પ્રમાણે પ્રત્યેક સૂત્રના પર્યાય પણ અનંતા છે, પર્યાય એટલે અવસ્થા તેના બે ભેદ છેઃ (૧) અનુવૃત્તિ પર્યાય અને (૨) વ્યાવૃત્તિ પર્યાય એટલે કે (૧) વિધેચાત્મક કે “હકારાતમક પર્યાય તે અનુવૃત્તિ અને (૨) નિષેધાત્મક કે “નકારાત્મક પર્યાય તે વ્યાવૃત્તિ.
અનવૃત્તિ પર્યાય એટલે વસ્તુના સ્વરૂપમાં જે તદ્દરૂપ છે તે જેમકે માટીને ઘડે, તેમાં માટીપણું ઘડાનાં સ્વરૂપની સાથે તદરૂપ છે. હીરામાં ચમક સ્વાભાવિક તદરૂપ છે. તે અનુવૃત્તિ પર્યાય કહેવાય.
બીજી વ્યાવૃત્તિ પર્યાય જે નકારાત્મક છે. જેમકે ઘડો સુતરને નથી. સુતર તે વસ્ત્રની અનુવૃત્તિ છે; પણ માટીના ઘડાની નથી. તેવી નકારાત્મક પર્યાય તે “વ્યાવૃત્તિ પર્યાય' કહેવાય છે.
શકા :- માટીપણું એ ઘડાને પર્યાય સમજી શકાય, પણ સૂતરપણું ઘડાના પર્યાય કેમ વિચારી શકાય ?
સમાધાન :- વસ્તુના સ્વરૂપને દરેક પાસાથી યથાર્થ સમજવાની આ અનન્ય પદ્ધતિ છે, જેનદર્શનની જ આ આગવી વિશેષતા છે. જે પ્રકારે માટીપણાનું વિધાન ઘડા માટે થાય છે. તે પ્રકારે સૂતરપણાને નિષેધ પણ ઘડાને. બરાબર લાગુ પડે છે. જેમકે માટીને શું ? તે જવાબ મળે કે “ઘડે”. તે જ પ્રમાણે સુતરનું શું નહિ?તો કે માટીનો.