________________
૨૫૦ ]
[ આગમસાર ધાતકીખંડ અને પુષ્કરાઈ (અર્ધા પુષ્કર) ખંડ મળી અઢી દ્વીપમાં મનુષ્યક્ષેત્ર છે. ત્યારપછીના તિર્થો લોકમાં મસ્યાદિ, જળચર છે પણ મનુષ્ય નથી.
મનુષ્યના ભેદ – મનુષ્યના સંમરિષ્ઠમ અને ગર્ભજ એમ બે ભેદ કહ્યા છે. સંમૂર્ણિમ એટલે માતાપિતાના સંગ વિના જે ઉપજે છે. તે ગર્ભજ મનુષ્યના મળ, મૂત્ર, શ્લેષ્મ, બળખા આદિ ૧૪ પ્રકારના અશુચિસ્થાનમાં ઉપજે છે. તેનું આયુષ્ય એક અંતરમુહૂર્તનું હોય છે. મનુષ્યની દષ્ટિથી દેખાતા નથી. ગર્ભજ એટલે માતાની કુખે જમે તે, તેના ૩ ભેદ કહ્યા છે (૧) કર્મભૂમિના ,(૨)અકર્મભૂમિના અને (૩) અન્તરદ્વીપના છે. કર્મભૂમિના ૧૫ પ્રકારે, અકર્મભૂમિના ૩૦ પ્રકારે અને અન્તરદ્વીપના પ૬ પ્રકારના મળી કુલ ૧૦૧ભેદ મનુષ્યના કહ્યા છે. અકર્મભૂમિ અને અન્તરદ્વીપના મનુષ્યો જુગલિયા કે જુગલિક (જેડા) કહેવાય છે. કારણ કે જુગલિકની સ્ત્રીને નિયમા એક પુત્ર અને એક પુત્રીનું જોડું જ જન્મે છે, જે નિયમા પતી-પત્ની તરીકે સંસાર માંડે છે. તે અકર્મભૂમિના તેમજ અન્તરદ્વીપાના સ્થાન આયામ, વિષ્કભ, પરિધિ આદિનું, અનેક પ્રકારના વૃક્ષે, લતાઓ આદિનું અને ૧૦ પ્રકારના ક૫વૃક્ષનું વિસ્તૃત વર્ણન છે, તેમજ ત્યાંના મનુષ્યનું સર્વાગીણ વર્ણન કરતાં તેમની ઊંચાઈ, પાંસળીઓ, આહાર લેવાને કાળ, આયુષ્ય તેમના ઉપભોગમાં આવતા. પદાર્થોનું, જોડીયા બાળકના ઉછેરનું, ત્યાંની પૃથ્વી તેમજ તેમાં નીપજતાં ફળના સ્વાદ વગેરેનું વિસ્તૃત વર્ણન છે, તેની સાથેસાથ, ગ્રામ, નગર, ઘર, અસિ. (શસ્ત્રક્રિ), મસિ (વેપાર-વણજ), અને કૃષિ (ખેતીવાડી,
