________________
ચેાથું ઉપાંગસૂત્ર-પન્નવણાસૂત્ર ]
[ ૨૫૯
(૫) પર્યાય પદ :–આમાં જીવ અને અજીવ દ્રવ્યાની પર્યાયા (અવસ્થાએ)નું કથન છે. પ્રથમ પ્રજ્ઞાપદમાં જીવ ને અજીવના ભેદેનું નિરૂપણ તે। હતું જ, પરંતુ આમાં પ્રત્યેક ભેદની અન ́ત પર્યાયેા હાય છે, તે બતાવી છે. આમાં નારકી આદિ ૨૪ દંડકના જીવા અને ૨૫મા સિદ્ધ ભગવતાની સંખ્યા અને પર્યાયાનું કથન છે. દા.ત. મનુષ્યની પર્યાયાના ભેદ બતાવતાં કહ્યું છે કે દ્રવ્ય દૃષ્ટિ” એ મનુષ્ય સખ્યાતા છે, “પ્રદેશÈષ્ટિ” એ પ્રત્યેક જીવના અસ`ખ્યાત પ્રદેશ હાવાથી અસ`ખ્યાતા છે, અને વધુ ગંધરસાદ, તથા જ્ઞાનદન; અવગાહના, સ્થિતિ આદિ દૃષ્ટિથી તેમની પર્યાયે અનત છે, આ રીતે બીજા દડકા ને સિદ્ધની પર્યાયે કહી છે. દ્રવ્યદૃષ્ટિએ વનસ્પતિ સિવાયના ૨૩ દડકના જીવો અસ'પ્ય છે, વનસ્પતિના અનંત છે, પર્યાયની દૃષ્ટિએ બધા ચાવીસે દંડકના જીવા અનંત છે. સિદ્ધ ભગવંતે તે દ્રવ્યદૃષ્ટિએ પણ અન ત છે.
આચાય મલયિગિરએ ઉપરાક્ત દૃષ્ટિઓના સમાવેશ દ્રવ્ય—ક્ષેત્ર–કાળ ને ભાવમાં આ રીતે કરેલ છે, દ્રવ્યમાં દ્રવ્યાશ્વેતા અને પ્રદેશાતાના, ક્ષેત્રમાં અવગાહનાના, કાળમાં સ્થિતિને અને ભાવમાં વર્ણાદિ જ્ઞાનાદિના, સમાવેશ કરેલ છે.
પુદ્ગલના અહીં પરમાણુ ને સ્કંધ એમ બે ભેદ કર્યા છે. તે બ તેની પર્યાયેા અનંત છે; સ્થિતિની અપેક્ષાએ એક સમયથી માંડી અસંખ્યાતકાળની સ્થિતિવાળા છે; એક પરમાણુ બીજા પરમાણુની સ્થિતિની અપેક્ષાએ હીન, તુલ્ય કે અધિક હાઈ શકે છે. અવગાહનાની દૃષ્ટિએ એ પ્રદેશથી માંડીને અનંત પ્રદેશી (પરમાણુએ)ના સ્કંધ આકાશના એક પ્રદેશથી લઈને અસંખ્યાત પ્રદેશ સુધીના ક્ષેત્રને અવગાહી શકે છે,
