________________
આવશ્યક સૂત્ર ]
[૪૦૫ પ્રત્યાખ્યાનનો મુખ્ય હેતુ અત્યાગ” છે. અને ત્યાગ વગર જીવાત્માની ઉન્નતિ કે મુક્તિ કદાપિ થતી નથી,
પ્રત્યાખ્યાનના બે ભેદ છે (૧) દ્રવ્ય પ્રત્યાખ્યાન તે કોઈપણ પદાર્થને ત્યાગ કે મર્યાદા કરાવી અને (૨) ભાવ પ્રત્યાખ્યાન તે કેહમાનાદિ કષાય ભાવને ત્યાગ કરવો. દ્રવ્ય પ્રત્યાખ્યાન કરનારે છેવટે ભાવ પ્રત્યાખ્યાને પહોંચવાનું છે.
પ્રત્યાખ્યાનના ગુણની અપેક્ષાએ પણ બે ભેદ છે (૧) મૂળગુણ પ્રત્યાખ્યાન તે જીવનપર્યતા હોય છે અને (૨) ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાન જે થોડા સમયના હોય છે. તે બંનેના સર્વથી અને દેશ (અંશ)થી એમ વળી બે ભેદ છે. સાધુના પાંચ મહાવ્રત સર્વથી મૂળગુણ પ્રત્યાખ્યાન છે. અને શ્રાવક ના પ અણુવ્રત દેશથી મૂળગુણ પ્રત્યાખ્યાન છે અને ૩ ગુણવ્રત અને ૪ શિક્ષાવ્રત એ દેશથી ઉત્તરગુણ પ્રત્યાખ્યાન છે.
પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી ગૃહસ્થી માટે ત્યાગની ભૂમિકા રચાય છે, અને ત્યાગી સાધુ માટે તેના વૈરાગ્યભાવની દઢતા થાય છે. તેથી જ તીર્થકર ભગવતે જન્મથી જ ત્રણ જ્ઞાન સાથે જમ્યા હોય છે અને તે જ ભાવે નિશ્ચયથી મોક્ષે સીધાવવાના છે. છતાં સિદ્ધ ભગવંતને વંદણું કરી, તેમની સાક્ષીએ જ પ્રથમ પ્રત્યાખ્યાન રૂપી પાંચ મહાવ્રતે અને છ ડુ રાત્રિભૂજન નિષેધ વ્રત અંગીકાર કરીને મેક્ષ સાધનાની કેડી કંડારે છે અને મુક્તિ પામવાને તે જ એકમાત્ર સાચે માર્ગ છે એવી અનુભવસિદ્ધ પ્રેરણા અન્ય ભવ્ય જીવને આપે છે, જેને શ્રદ્ધી, આચરી, અનેક ભવ્ય જીવે તેમના શાસનમાં ભવસાગરને તરી જાય છે.
