________________
૩૪૮ ]
[ આગમસાર પછી ત્રણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ પહેલા કહ્યું છે.
(૧) અવધિજ્ઞાન -: જે જ્ઞાનની સીમા હોય અને માત્ર રૂપી પદાર્થોને જ જાણે છે તે અવધિજ્ઞાન છે. તેને વિષય રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શયુક્ત પદાર્થો જ છે. અરૂપી પદાર્થો જેવા કે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ, કાળ ને જીવ (આત્મા)ને જાણી શકતું નથી. માત્ર પુદ્દગલ દ્રવ્યને જ છ દ્રવ્યમાં જાણે છે.
તે બે પ્રકારનું છે (૧) ભવ પ્રત્યયિક જે જન્મથી જ હોય છે. તે દે ને નારકીનું અને (૨) ક્ષાપશમિક એટલે કે અવધિજ્ઞાનને રોકનાર કર્મોમાંથી જેને ઉદય થયો હોય, તેમનો ક્ષય થાય છે અને જે હજી ઉદયમાં નથી આવ્યા, તે ઉપશમ પામે છે તે ક્ષાપશમિક કહેવાય છે. જે ગર્ભ જ મનુષ્ય અને તિયાને તપસમયમાદિની આરાધનાથી પ્રગટે છે, જો કે તીર્થકર ભગવાને જન્મથી જ નિયમાં ત્રણ જ્ઞાન મતિ, શ્રુત અને અવધિજ્ઞાન હોય છે. તેને ગુણપ્રત્યય પણ કહે છે.
ક્ષાપશમિક અવધિજ્ઞાનના છ પ્રકાર છે(૧) અનુગામી –જે સ્થળે જીવને અવધિજ્ઞાન ઉપજે છે,
ત્યાંથી બીજા સ્થળે જાય તો પણ સાથે જાય તે. (૨) અનુગામી – ઉત્પત્તિક્ષેત્ર સિવાય બીજે જતાં જતું
રહે તે. (૩) વર્ધમાન – ઉપજયા પછી અનુક્રમે વધતું જાય. (૪) હીયમાન–ઉપજ્યા પછી અનુક્રમે ઘટતું જાય. (૫) પ્રતિપાતી –ઉપજ્યા પછી વળી ચાલ્યું જાય, નાશ પામે.
