Book Title: Adhyatma Yog Sadhna
Author(s): Amarmuni
Publisher: Padma Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002471/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma yoga sAdhanA jaina yoga bauddha yoga pAtaMjala yoga bhAratIyetara yoga pAzcAtya yoga gItokta yoga bhakti yoga jJAna yoga karma yoga dhyAna yoga samAdhi yoga haTha yoga tantra yoga mantra yoga japa yoga tapa yoga bhAvanA yoga gRhastha yoga zramaNa yoga. pratimA yoga jayaNA yoga parimArjana yoga graMthi bheda yoga titikSA yoga yoga janya labdhiyA~ zrI Baggag la dhyAna yoga sAdhanA prekSA dhyAna sAdhanA lekhyA dhyAna sAdhanA 3 (c) Go Go Go Go prANa zakti sAdhanA maMtra zakti sAdhanA navakAra maMtra sAdhanA To Po Po Go Go - sAhitya samrATa zrutAcArya pravartaka zrI amara muni jI mahArAja Lp To Go Go OM kI sAdhanA ahaM kI sAdhanA so'haM kI sAdhanA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma yoga sAdhanA nitti5 tirukku ttuttu 88889 haag 75888 zrImuni jI vartamAna yuga kA mAnava zArIrika svAsthya ke lie yoga kI ora AkarSita ho rahA hai| bar3e-bar3e nagaroM se lekara gA~voM taka meM yoga kakSAoM kA pracalana prArambha ho gayA hai| isase svAsthya ke kSetra meM mAnava ne kAphI kucha saphalatAe~ prApta kI haiN| meDizana ke vizvAsI buddhijIvI, vidvAna aura vaijJAnika bhI meDiTezana ke prabhAvI pariNAmoM se camatkRta haiN| bhAratIya prAcIna yoga ke lie yaha zubha saMketa hai / Aja nahIM to kala avazya hI vizva meghA isa dizA meM gambhIratA se anveSaNa karegI aura vilupta prAyaH yoga kI vidhiyA~ punarjIvita hoMgI / prastuta pustaka 'adhyAtma yoga sAdhanA' yoga kA samagra saiddhAntika svarUpa prakaTa karane vAlI pustaka hai| maiMne jaina aura jainetara sabhI yoga prakriyAoM aura sAdhanA vidhiyoM para prakAza DAlane kA prayAsa kiyA hai| maiM socatA hU~ ki jaina sAhitya meM yoga ke bAre meM jitanI carcAe~ evaM cintana huA hai use saMkSepa meM sparza karane kA prayAsa kiyA hai| maiM kahA~ taka saphala ho pAyA hU~, isakA nirNaya sudhi pAThakoM ke nirNaya para chor3atA hU~ / - pravarttaka amara muni Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DO zrI 'Atma' // // zrI vardhamAnAya namaH / / / / 90 zrI purave namaH zrI AnaMda gurave namaH 'padma gara ve namaH zrI amara gurave namaH rASTra santa uttara bhAratIya pravartaka anaMta upakArI gurUdeva bhaNDArI pa. pU. zrI padma candra jI ma.sA. kI puNya smRti meM sAhitya samrATa zrutAcArya pUjya pravartaka vANI bhUSaNa gurUdeva pa. pU. zrI amara muni jI ma.sA. dvArA saMpAdita evaM padma prakAzana dvArA vizva meM prathama bAra prakAzita (sacitra, mUla, hindI-iMgaliza anuvAda sahita) jainAgama sAdara saprema bheMTa | bheMTakarttA : zrutasevA lAbhArthI saubhAgyazAlI parivAra zrImatI mirAbAI ramezalAlajI luNiyA ( samasta parivAra) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja kRta adhyAtma yoga sAdhanA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sAhitya samrATa zrutAcArya bhagavan pUnya pravartaka gurudeva zrI amara muni jI ma. sA. kI hIraka janma jayantI varSa 2010-11 ke pAvana prasaMga para sAdara prakAzita) adhyAtma yoga sAdhanA ('jainAgamoM meM aSTAMga yoga' kA pariSkRta va parivarddhita saMskaraNa) pradhAna sampAdaka : . -- uttara bhAratIya pravartaka muni zrI padmacanda jI mahArAja 'bhaMDArI' ke suziSya zrutAcArya pUjya pravartaka zrI amara muni jI ma. sA. prastuti : lalita lekhaka zrI varuNa muni jI ma. 'amara ziSya' (Dabala ema.e.) prakAzaka : padma prakAzana, padma dhAma narelA maNDI, dillI-40 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adhyAtma yoga sAdhanA ( 'jainAgamoM meM aSTAMga yoga' kA pariSkRta va parivarddhita saMskaraNa) sahayogI sampAdaka : vinoda zarmA prathama saMskaraNa : vIra nirvANa saMvat 2509 vi. saM. 2040 zrAvaNa I. san 1983 agasta dvitIya saMskaraNa : vIra nirvANa saMvat 2537-38 vi. saM. 2068 I. san 2011, mArca prakAzaka evaM prApti sthAna : padma prakAzana, padma dhAma narelA maNDI, dillI-40 mudraka : komala prakAzana, dillI mo : 09210480385 mUlya : rupaye 200/- mAtra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Published at the auspicious occasion of the Shrutacharya Pravartak Sri Amar Muni Ji Maharaj Heerak Janam Jayanti Year : 2010-11 ADHYATMA YOGA PRACTICE {Thoroughly revised and enlarged edition of 'Jain Agamo me Astang Yoga'} Writer: Jain Dharm Divakar, Jain Agam Ratnakar Rev. Acharya Samrat Sri Atmaramji Maharaj Chief Editor : Shrutacharya Pravartak Sri Amar Muni Ji Maharaj (The disciple of Uttar Bharatiya Pravartak Muni Sri Padma Chandji Maharaj 'Bhandari") Editor : Sulalit Lekhak Sri Varun Muni Ji Maharaj 'Amar-Shisya' (Double M.A.) Publisher Padma Publication, Padma Dham Narela Mandi Delhi-40 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ADHYATMA YOGA PRACTICE {A Thoroughly revised and enlarged edition of Jain Agamo me Astang Yoga'} Sub Editor Vinod Sharma First Edition : Vir Nirvana Samvata 2509 Vikram Samvat 2040 Sravana August, 1983 Second Edition : Vir Nirvana Samvata 2537-38 Vikram Samvat 2068 March, 2011 Publisher : Padma Prakashan Padma Dham, Narela Mandi Delhi-40 Printing and designing supervision : Komal Prakashan, Delhi (Mob.) 09210480385 Price : Rs. 200/- only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa - lekhaka : -: sampAdaka : jinake vANI, vicAra aura vyavahAra meM adhyAtma yoga ke sArvabhauma siddhAnta sAkAra hue una jainAgama ratnAkara AcArya samrATa pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja kI 50vIM puNyatithi evaM adhyAtma ke amara udgAtA zrutAcArya pUjya pravartaka gurudeva zrI amara muni jI mahArAja kI hIraka janma jayantI ke pAvana prasaMga para -: prastotA :ArAdhyadvaya ke amRta-niSTha pANi pallavoM meM ananta AsthAoM ke sAtha sAdara samarpita! tvadIyaM vastu tubhyameva samarpaye! (C- varuNa muni 'amara ziSya' Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta sevA meM sahayogI udAramanA gurubhakta parivAra zrI amaranAtha jI goyala evaM zrImatI rakSAdevI jI goyala (mAnasA nivAsI) zrI paramindara goyala evaM zrImatI kAminI goyala zrI anila goyala evaM zrImatI supriyA goyala Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta sevA meM samarpita parama gurubhakta parivAra zrI dharmapAla jI jaina evaM zrImatI snehalatA jI jaina (mAnasA nivAsI) zrI arihanta jaina Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha ke preraNA srota SOCODEO o saMskRta prAkRta vizArada paNDitaratna pUjya zrI hemacanda jI ma. MOSN rASTrasaMta uttara bhAratIya pravartaka pUjya bhaNDArI zrI padma canda jI ma. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [guru-ziSya paramparA paMjAba prAntIya pUjya AcArya zrI amarasiMha jI mahArAja mahAna jJAnayogI paM. zrI motIrAma jI mahArAja gaNAvacchedaka zrI gaNapatarAya jI mahArAja gaNAvacchedaka bAbA zrI jayarAmadAsa jI mahArAja pravartaka zrI zAligarAma jI mahArAja * jainadharma divAkara AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja zruta vizArada paM. zrI hemacandra jI mahArAja uttarabhAratIya pravartaka bhaMDArI zrI padmacanda jI mahArAja zrutAcArya pUjya pravartaka gurudeva zrI amara muni jI mahArAja (1) yuvAprajJa upa. pra. DaoN. zrI suvrata muni jI zAstrI (Dabala ema.e.), (2) sevAratna zrI suyogya muni jI, (3) parama sevAbhAvI zrI paMkaja muni jI, (4) tapasvI zrI punIta muni jI, (5) sevAprajJa zrI harSa muni jI, (6) pravacana prabhAvaka zrI vikasita muni jI, (7) yuvAmanISI zrI varuNa muni jI (Dabala ema.e.) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya paramArAdhya uttara bhAratIya pravarttaka zraddheya zrI amara muni jI mahArAja dvArA racita aura saMpAdita sAhitya Aja jaina jagata meM sarvAdhika par3hA aura par3hAyA jAne vAlA sAhitya pUjya zrI saralatA aura spaSTatA se nirdhArita viSayoM ko jisa tArkikatA aura prAmANikatA prastuta karate haiM vaisI prastuti anyatra kama hI dekhane ko milatI hai| vigata kaI varSoM se pUjya pravartaka zrI hindI aura iMgliza meM anudita sacitra Agama sAhitya ke prakAzana meM sAdhanAzIla haiN| AgamoM ke isa svarUpa ne jahA~ ajJa-vijJa sahita samasta pAThaka varga ko AkarSita kiyA hai vahIM videzI pAThakoM ke lie bhI AgamoM ke svAdhyAya kA mArga prazasta kiyA hai| Aja pUjya pravartaka zrI ke hajAroM pAThaka videzoM meM rahate haiN| saMbhavata: pUjya pravarttaka zrI jI prathama jaina zramaNa haiM jinakA sAhitya amerIkA, briTena, kanADA aura jarmanI jaise pAzcAtya dezoM meM par3hA aura par3hAyA jaina dharma divAkara AcArya samrAT zrI AtmArAma jI ma. dvArA racita evaM pUjya pravartaka zrI jI dvArA sampAdita-saMvarddhita 'adhyAtma yoga sAdhanA' eka kAlajayI grantha hai jisameM jaina evaM jainetara yoga kA sarvAMgINa citrAMkana huA hai| lagabhaga aTThAIsa varSa pUrva isa grantha kA prakAzana huA thA / yoga ke jijJAsuoM dvArA yaha grantha bahuta hI cAva se par3hA gyaa| vigata kaI varSoM se yaha grantha anupalabdha prAyaH thA / pAThakoM kI niraMtara mAMga isa grantha ke lie banI huI thI / pAThakoM kI isI mAMga ko dhyAna meM rakhate hue ArAdhya pravarttaka zrI jI ke ziSya sattama zrI varuNa muni jI ma. ne navIna svarUpa ke sAtha isa grantha ko prastuta kiyA hai / sAja-sajjA meM pUrva saMskaraNa se bhI AkarSaka yaha grantha pAThakoM ke lie AdhyAtmika pAtheya siddha hogA aisI AzA hai| mAnasA nivAsI zrI amaranAtha jI goyala parivAra evaM zrI dharmapAla jI jaina parivAra ne zruta sevA ke isa mahAyajJa meM apanA samarpita sahayoga pradAna kiyA hai| ina donoM parivAroM ke hama hRdaya se AbhArI haiN| OOO 8 - adhyakSa padma prakAzana, padma dhAma narelA maMDI dillI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prathama saMskaraNa saMpAdakIya bhautika vidyA ke kSetra meM vaijJAnikoM ne aNu kA vikhaNDana karake adbhuta aura asIma zakti kA srota prApta kara liyA / aNu kA vikhaNDana karake hI paramANu bama aura udjana bama jaise zaktizAlI bamoM kA nirmANa huA aura jeTa evaM rAkeTa jaise tIvra gati vAle yAna saMbhava hue| Atma-vidyA ke kSetra meM jJAniyoM ne AtmA kA vikhaNDana nahIM, kintu jAgaraNa karake isase bhI ananta gunI adbhuta aura AzcaryakArI zakti kA srota prApta kiyA hai| aNu pudgala hai, jar3a hai| AtmA cetana hai| jar3a se cetana meM ananta gunI zakti hai| aNu kI asIma zakti kA patA lagAne vAle vaijJAnika mAnava ke mastiSka kI zakti kA bhI abhI taka pUrNa rahasya nahIM jAna ske| isakA matalaba yahI huA ki aNu se bhI AtmA meM ananta zakti kA rahasya chipA hai| manuSya jyoM-jyoM sAdhanA va prayatna karake Atma-zaktiyoM kI jAnakArI prApta kara rahA hai tyoM-tyoM usake sAmane AzcaryoM aura ajIbo-garIba kissoM kA saMsAra prakaTa hotA jA rahA hai| AtmA kI isa asIma gupta zakti ko jAnane / prApta karane kA mArga kyA hai? yoga ! mana, vacana, karma kA AtmA ke sAtha mila jAnA aura AtmA ke anukUla calanA yoga hai| manuSya kI bhautika UrjA jaba AdhyAtmika UrjA ke sAtha mila jAtI hai to ananta zakti kA rahasya khulane lagatA hai| yaha milana hI yoga hai| vijJAna prayoga meM vizvAsa karatA hai; adhyAtma 'yoga' meN| vijJAna zakti kI khoja karatA hai, adhyAtma zAnti kI / asIma zakti prApta karake bhI Aja manuSya azAnta hai, dukhI hai, aura bhayAkrAnta hai / isaliye zakti kI khoja chor3akara vaha zAnti kI khoja karanA cAhatA hai| yoga, zAnti kI khoja hai| mana kI durbhAvanAe~, bhaya, AzaMkA, lAlasA, tanAva, cintA ina sabase manuSya Aja pIr3ita hai, dukhI hai, aura chaTapaTA rahA hai ki inase chuTakArA mile, zAnti mile| isaliye vaha zAnti kI khoja kara rahA hai| 1 vAstava meM yogavidyA, jise jaina Agama adhyAtmayoga (ajjhappayoga ) kahate haiM aura gItA ise 'adhyAtmavidyA' kahatI hai| apane se apane ko jAnane / jagAne kI vidyA 9 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| yaha saMsAra kI prAcInatama vidyA hai aura isakI zodha evaM sAdhanA kA sampUrNa zreya hamArI AryabhUmi bhArata ko hI hai| bhArata meM agaNita varSoM pUrva yogavidyA kA vikAsa hI nahIM, kintu yoga kI sampUrNa sAdhanA kA mArga bhI prazasta ho cukA thaa| Aja to usa vidyA kA bU~dabhara jJAna hI hamAre pAsa rahA hai| aura hama usako bahuta kucha samajha rahe haiM....! astu.... 'yoga' jaina, bauddha yA vaidika nahIM hai, na hindU, na muslima hai, na pAzcAtya-paurvAtya hai, yoga to yoga hai, AtmavidyA hai, kintu phira bhI 'yoga' ke sAtha sampradAya yA paramparA kA nAma prAyaH jur3A huA hai| jaina yoga, bauddha yoga, vaidika yoga Adi nAma pracalita haiN| isakA kAraNa yoga-sAdhanA kI pracalita mAnyatAe~ tathA anubhUta vidhiyAM haiN| yoga kA lakSya prAyaH samAna hote huye bhI sAdhanAkrama evaM vidhi meM kAphI antara rahatA hai| pAtaMjala Adi hindU granthoM meM 'yoga' sAdhanA meM haThayoga, prANAyAma Adi antara para jahA~ bahuta bala diyA hai, vahA~ jaina granthoM meM-tapoyoga, bhAvanAyoga tathA dhyAna-sAdhanA para hI yoga kI nIMva khar3I huI hai| bauddhagranthoM meM bhI 'dhyAna' sAdhanA para hI yoga kA vizeSa bala hai| zramaNa paramparA bAhya-zuddhi kI apekSA antaHzuddhi para adhika bala detI hai, isaliye 'yogamArga' bhI yahA~ antarmukhI-sAdhanA kA hI eka paryAya bana gayA hai| yoga sambandhI ina dhAraNAoM aura paramparAoM ke kAraNa hI 'yoga' zabda ke sAtha 'jaina yoga' vizeSaNa jor3A gayA hai, jisake pIche eka vizAla saiddhAntika pRSThabhUmi hai| maiM AzA karatA hU~, pAThaka isa pRSThabhUmi ko samajha leMge to unake mana meM vizeSaNa ke prati kisI prakAra kI bhrAnti nahIM hogii| Aja se lagabhaga 50 varSa pUrva jaina paramparA ke bahuzruta vidvAna, gaMbhIra vicAraka zraddheya AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja ne 'yoga' para eka viziSTa cintana-paraka grantha taiyAra kiyA thaa| usa samaya Ama logoM meM yaha eka bhrAnta dhAraNA banI huI thI ki 'yogavidyA' hindU yA vaidika dharma kI hI mukhya zAkhA hai, jaina dharma ko 'yoga' nAma se kucha lenA-denA nahIM hai| isa bhrAnti kA kAraNa sAmpradAyika pUrvAgraha yA ajJAna hI mAnA jA sakatA hai| zraddheya AcArya zrI ne isa jana-bhrAnti ko tor3ane kA eka aitihAsika prayAsa kiyA 'jainAgamoM meM aSTAMga yoga' nAmaka kRti rckr| AcArya zrI ne isa choTI-sI pustaka meM jaina Agama, unake paravartI TIkA grantha tathA haribhadra sUri ke yoga sambandhI cAra mahAna grantha, AcArya zubhacandra kA jJAnArNava, AcArya hemacandra kRta yogazAstra tathA upAdhyAya yazovijaya jI kRta yoga darzana kI vyAkhyAe~ Adi ke sandarbha dekara pAtaMjala yoga ke sAtha jaina paramparA sammata yoga kA tulanAtmaka vivecana prastuta kiyA hai| isa gahana zramasAdhya aura zodhapUrNa pustaka meM AcArya zrI ne bar3I udAra tathA vyApaka dRSTi se yoga ke AThoM-aMgoM kA samanvaya-pradhAna vivecana- vizleSaNa karake yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki yoga sambandhI jo siddhAnta pAtaMjala yogadarzana meM vihita haiM ve sabhI siddhAnta kucha zabdAntara aura kucha * 10 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAntara ke sAtha jaina Agama aura unake uttaravartI granthoM meM vidyamAna haiN| isa prakAra 'yogavidyA' para kisI eka sampradAya kI mudrA aMkita karane kA dussAhasa vyartha tathA asaMgata hai| usa yuga meM isa kRti kA vyApaka prasAra huA aura yoga sambandhI dhAraNAoM meM samanvaya setu taiyAra huaa| Aja 50 varSa ke antarAla meM paristhitiyA~ kAphI badala giiN| saMpradAyagata abhiniveza kama hue haiM, logoM meM samanvaya va vyApaka dRSTi se socane kI Adata banI hai| phira naI vaijJAnika khojoM ne bhI yoga kI aneka sAdhanAoM ko vijJAna-sammata siddha kara diyA hai, aura zarIra tathA mana kI, AtmA kI asIma zakti ke viSaya meM aneka prayoga karake use prApta karane kA mArga prazasta kiyA hai| . prastuta pustaka vAstava meM AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja kI 'jainAgamoM meM aSTAMga yoga' pustaka kA hI pariSkRta svarUpa hai| hAlAMki usameM bahuta saMkSepa meM yogavidyA sambandhI sUtra diye haiM, maiMne unako vistAra ke sAtha, sarala aura vyApaka dRSTi se prastuta kara diyA hai| sAtha hI isa arddha zatAbdI meM huI jJAna-vijJAna kI pragati ko dhyAna meM rakhakara yoga sambandhI naye prayoga, vivecana aura anusandhAna ko bhI isa pustaka meM sthAna diyA hai| phira bhI isakA mUla AdhAra vahI kRti hai, aura merA vicAra naI kRti taiyAra na karake use hI nayA svarUpa pradAna karane kA thA, tAki pAThaka saralatA ke sAtha yogavidyA ko samajha sakeM, grahaNa kara sakeM aura jIvana meM Ananda tathA zAnti kI prApti kara skeN| - zarIravijJAna, manovijJAna, parA manovijJAna tathA vijJAna kI anya zAkhAoM para hue naye-naye prayogoM kI carcA se maiMne isa pustaka ko Ama AdamI ke lie upayogI svarUpa pradAna karane kI ceSTA kI hai, maiM kitanA saphala huA hU~ yaha pAThaka btaayeNge| ___mere isa prayAsa ke preraNAsrota to upapravartaka navayuga sudhAraka mere zraddheya gurudeva zrI padmacandra jI mahArAja hI haiN| unakI preraNA se hI maiM isa kSetra meM kucha kara sakA huuN| jo kucha hU~, vaha unhIM kA upakAra mAnatA huuN| sAtha hI sevAbhAvI zrI suvrata muni jI, zrI suyogya muni jI evaM zrI paMkaja muni jI kI sevA aura sAhacarya ko bhI smaraNa karatA hU~ jinake kAraNa maiM Atma-samAdhi kA anubhava kara rahA huuN| mere prastuta kArya meM prasiddha vidvAna zrIcanda jI surAnA evaM. DaoN. bRjamohanajI jaina sahayogI rahe haiM ataH maiM unake sahayoga ko AtmIya rUpa pradAna karatA huA aupacArikatA se dUra rahakara kRtajJa bhAva se letA huuN| mujhe vizvAsa hai parama zraddheya AcArya samrATa kI janma zatAbdI varSa ke prasaMga para unakI yaha kRti hamArI zraddhA-bhakti kA pratIka bhI hogI aura pAThakoM ko AcArya zrI kI smRti karAtI rhegii| jaina sthAnaka -amara muni azoka vihAra, dehalI-52 * 11* Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya saMskaraNa vartamAna yuga ke mAnava ke lie svastha rahanA sabase bar3I cunautI hai| paryAvaraNIya viSamatAoM aura jaTila jIvana-zailI meM vyakti ke lie svayaM ko svastha rakha pAnA sarala kArya nahIM hai| vikAsa kI aMdhI daur3a meM mAnava ne prakRti kA isa nirmamatA se dohana kiyA hai ki prakRti kA svarUpa vikRta ho gayA hai| nita nUtana Adhunika AviSkAroM ne jahA~ mAnava ko kaI suvidhAe~ dI haiM vahIM diyA hai vikiraNoM se bharA huA eka aisA vAyumaNDala jahA~ mAnava ko zuddha vAyu meM sAMsa lenA bhI kaThina ho gayA hai| Ae dina naI-naI bImAriyA~ mAnavIya svAsthya ko AkrAMta kara rahI haiN| cikitsA ke purAne sAdhana kunda ho gae haiN| meDizana ke kSetra meM hone vAle nae-nae zodha bhI bahuta samaya taka kAragara siddha nahIM ho pAte haiN| phira mAnava svastha kaise rahe? ukta viSama vAtAvaraNa meM yoga eka svarNima kiraNa hai jo mAnava ko svAsthya kA sudRr3ha saMbala pradAna karatI hai| yaha saca hai ki yoga sahasroM varSoM se bhAratIya AdhyAtmika paramparAoM kA priya viSaya rahA hai| parantu Adhunika yuga meM yoga kA jo bahupracAra aura bahupracalana samagra vizva kA dhyAna AkarSita kara rahA hai usake mUla meM vyakti kI svAsthya kI cAha hI mUla hetu hai| bhAratIya RSiyoM-muniyoM ke samakSa zArIrika svAsthya kA prazna gauNa aura mAnasika va AdhyAtmika svAsthya kA prazna pramukha thaa| unhoMne yoga vidyA dvArA Atma-zaktiyoM ko jAgRta kara zAnti aura saralatA ke aise rahasyoM ko anAvRtta kiyA thA ki unake lie kucha bhI azakya zeSa nahIM rahA thaa| ___ yadi samyak vidhi se yoga ko samajhA jAe aura samyak rUpa se usakI ArAdhanA kI jAe to mAnava ke lie koI bhI aisA zikhara nahIM hai jise vaha sparza na kara paae| AdhyAtmika jagat meM siddha zilA sarvocca zikhara hai, yoga dvArA usa sarvocca zikhara kA sparza bhI sambhava hai| tIrthaMkaroM kI sAdhanA vidhi ko yadi hama ThIka se adhyayana kara pAe~, to yaha samajhane meM kicit bhI asamaMjasa na hogA ki unakI pUrI kI pUrI sAdhanA yoga se anuprANita thii| punaH kahanA cAhU~gA ki yogI ke lie kucha bhI alabhya nahIM hai| * 12. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna yuga kA mAnava zArIrika svAsthya ke lie yoga kI ora AkarSita ho rahA hai| bar3e-bar3e nagaroM se lekara gA~voM taka meM yoga kakSAoM kA pracalana prArambha ho gayA hai| isase svAsthya ke kSetra meM mAnava ne kAphI kucha saphalatAe~ prApta kI haiN| meDizana ke vizvAsI buddhijIvI, vidvAna aura vaijJAnika bhI meDiTezana ke prabhAvI pariNAmoM se camatkRta haiN| bhAratIya prAcIna yoga ke lie yaha zubha saMketa hai| Aja nahIM to kala avazya hI vizva medhA isa dizA meM gambhIratA se anveSaNa karegI aura vilupta prAyaH yoga kI vidhiyA~ punarjIvita hoNgii| prastuta pustaka 'adhyAtma yoga sAdhanA' yoga kA samagra saiddhAMtika svarUpa prakaTa karane vAlI pustaka hai| maiMne jaina aura jainetara sabhI yoga prakriyAoM aura sAdhanA vidhiyoM para prakAza DAlane kA prayAsa kiyA hai| maiM socatA hU~ ki jaina sAhitya meM yoga ke bAre meM jitanI carcAe~ evaM cintana huA hai use maiMne saMkSepa meM sparza karane kA prayAsa kiyA hai| maiM kahA~ taka saphala ho pAyA hU~, isakA nirNaya sudhi pAThakoM ke nirNaya para chor3atA huuN| yoga ke viSaya meM yaha jo kucha bhI maiM likha pAyA hU~ - isake mUla meM merI AsthA ke AyAma AcArya samrAT zrI AtmArAma jI mahArAja kA AzIrvAda hI hai| unakI kAlajayI kRti 'jainAgamoM meM aSTAMga yoga' yoga vidyA kI eka sUtrAtmaka kRti hai / usI kRti ke AdhAra para maiMne prastuta pustaka kA lekhana-sampAdana kiyA hai| isa hetu usa mahApuruSa kA maiM ciraraRNI rhuuNgaa| mere bAbA gurudeva bahuzruta paNDita ratna zrI hemacandra jI mahArAja evaM mere zraddheya gurudeva pravarttaka bhaNDArI zrI padmacanda jI ma. kA adRSTa AzISa bhI maiM sadaiva apane aMga-saMga pAtA huuN| pahalI bAra isa kRti kA prakAzana inhIM mahApuruSoM kI AzIrvAdAtmaka upasthiti meM huA thaa| Aja ye mahApuruSa sadeha hamAre madhya maujUda nahIM haiM, parantu inakA adRSTa AzISa sadaiva mere sAtha hai| prastuta saMskaraNa meM navInatA to vizeSa nahIM hai| hA~, prathama saMskaraNa meM jo azuddhiyA~ raha gaI thIM, unheM dUra kara diyA gayA hai| isa kArya meM mere sahayogI rahe haiM mere antevAsI muni varuNa jI / inakI sAhitya ruci, guru bhakti aura samarpaNa vRtti eka guru ke hRdaya ko mudita karane vAlI hai| inake svarNima bhaviSya hetu mere sahasrAzISa / sAtha hI zrIyuta vinoda zarmA ne isa saMskaraNa ke prakAzana evaM zuddhikaraNa meM apanA mUlyavAna sahayoga dekara apanI zruta niSThA kA sundara paricaya diyA hai| jaina - jainetara pAThakoM meM yaha pustaka yoga kI abhiruci ko vardhamAna karegI, aisI AzA hai| - amara muni Atma smAraka sAhanevAla, ludhiyAnA (paMjAba) ( uttara bhAratIya pravarttaka) 13 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastotA kI kalama se lagabhaga aTThAIsa varSa pahale ArAdhya gurudeva pUjya pravartaka zrI amara muni jI mahArAja kI yoga viSaya para amara kRti - " jaina yoga siddhAMta aura sAdhanA" kA prakAzana huA thaa| usI kRti kA yaha punarsaMskaraNa hai navIna nAma aura saMkSipta nAmAvalI ke saath| isa kRti kA nAma 'adhyAtma yoga sAdhanA' rakhA gayA hai| isa kRti meM bhAratIya evaM bhAratIyetara yoga vidhiyoM kA yathAvidhi aMkana huA hai| ArAdhya gurudeva kA yaha viziSTa atizaya hai ki ve bahuta thor3e meM bahuta kucha bayAM kara dete haiN| isa kRti meM bhI yahI huA hai| ArAdhya gurudeva ne yoga jaise virATa vizada viSaya ko thor3e se zabdoM meM arthAt svayaMbhUramaNa ko aMjuriyoM meM sameTa liyA hai| ArAdhya gurudeva ananta AyAmI vyaktitva ke svAmI haiM / SaDadazakIya sAdhanA kAla meM gurudeva ne apanI jAduI dharma dezanAoM se jinazAsana kI jo prabhAvanA kI hai vaha adbhuta aura vilakSaNa hai| pravacana sabhA ke madhya maMca para AsIna hokara gurudeva jaba apanI pIyUSa pAvanI vAgmitA ko pravAhita karate haiM to samaya ThiThaka kara Thahara jAtA hai| aga-jaga kI sudha vismRta kara zrotA bhakti aura bhAva ke atala meM gotA lagAne lagate haiN| gurudeva kI prabuddha preraNAoM se aneka dhArmika, sAMskRtika aura sAmAjika saMsthAnoM kI sthApanA huI hai| ye saMsthAe~ sevA, zikSA, cikitsA aura dhArmika upakramoM ke rUpa meM jana sevA meM samarpita haiN| vAgmitA ke samAna hI sAhitya sAdhanA ke kSetra meM bhI ArAdhya gurudeva ne nae itihAsa kA nirmANa kiyA hai| Apa dvArA sRjita aura sampAdita kaI kAlajayI grantha dharma aura darzana ke insAiklopIDiyA kA gaurava prApta kara cuke haiN| isa kSetra meM hindI - iMgliza anuvAda sahita sacitra Agama battIsI kA prakAzana Apake saMkalpa kA eka aisA prakalpa hai jo kalpoM taka ApakI yazaH patAkA ko digdigantoM meM phaharAtA rhegaa| amara gurudeva ke amara avadAna ananta haiM jinheM kalama kI paridhi meM sameTa pAnA kadApi saMbhava nahIM hai| agaNita saubhAgyazAliyoM kI zrRMkhalA meM mujhe bhI vaha sthAna prApta huA hai jisa para amara gurudeva kA kRpA varSaNa huA hai| yaha merA parama saubhAgya hai, merI ananta puNyarAzi kA amara suphala hai| * 14. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArAdhya amara gurudeva dvArA 29 varSa pUrva racita yoga vidyA kI zreSTha kRti "jaina yoga siddhAnta aura sAdhanA" ko 'adhyAtma yoga sAdhanA' ke navIna nAma ke sAtha prastuta karane kA mujhe saubhAgya prApta huA hai| ArAdhya gurudeva kI sAhitya sAdhanA meM eka laghu se sahayogI ke rUpa meM jur3akara maiM svayaM ko kRtakRtya mAnatA huuN| __isa pustaka ke mUla lekhaka pUjya AcArya zrI AtmArAma jI ma. kI 50vIM puNyatithi evaM ArAdhya amara gurudeva kI 75vIM (hIraka) janma jayaMtI ke pAvana prasaMga para-ArAdhya dvaya ke ArAdhakoM ko yaha upahAra arpita karate hue AMtarika AhlAda kI anubhUti kara rahA huuN| merI isa prastuti meM mere abhinna hRdaya zrI vinoda zarmA kA samarpita sahayoga mujhe pratyeka kadama para prApta huA hai| inakI samarpita zruta sevA Aja saMgha meM vizruta hai| inake maMgala bhaviSya kI maMgala kAmanAe~ karatA huuN| AzA hai pUrva saMskaraNa kI bhAMti prastuta saMskaraNa bhI yoga ke adhyetAoM ko antastoSa degaa| -varuNa muni 'amara ziSya' * 15. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJA-puruSa AcArya samrATa zrI AtmArAma jI mahArAja parama zraddheya AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja eka yugapuruSa the| sampUrNa jaina samAja meM ve vizAla hRdaya ke prajJA / medhA ke prajvalita dIpa kI bhAMti prakAzakara the| unake jIvana meM jaina dharma, darzana, saMskRti aura sabhyatA sAkAra hue the| aisA lagatA thA ki unakA aNu-aNu, roma-roma jJAnamaya thaa| ___ bAtacIta meM ve bahuta hI paTu, sAtha hI vinodapriya the| anuzAsana meM dRr3ha va dakSa bhI the, sAtha hI svayaM anuzAsana kA pAlana karane ke kaThora pakSadhara the| AcAra vyavahAra meM sAtvika ati sahaja hote hue bhI ve apanI maryAdA evaM niyamoM ke prati bar3e jAgarUka va ati dRr3ha the| saMskRta-prAkRta-pAli jaisI prAcIna bhASAoM para ApakA asAdhAraNa adhikAra thaa| jaina AgamoM para sarala hindI meM uccastarIya TIkAe~ likhakara Apane prAcIna Agama-jJAna ko yuga kI bhASA pradAna kii| ApakA janma vi.saM. 1939 bhAdrapada zuklA dvAdazI ko jAlandhara jilA ke rAhoM grAma meM huA thaa| kSatriya kula (copar3AvaMza) ke seTha manasArAma jI Apake pitA evaM zrI paramezvarI devI mAtA thii| bacapana meM mAtA-pitA kA sAyA uTha gyaa| saMgharSa evaM kaThinAiyoM meM bacapana biitaa| ludhiyAnA meM jainAcArya zrI motIrAma jI mahArAja ke caraNoM meM pahuMca ge| basa, pArasa se bheMTa ho gaI to sonA banate kyA dera! vairAgya evaM viveka ke saMskAra jage aura jaina zramaNa banane kA sudRr3ha saMkalpa jaga gyaa| vi.saM. 1951 ASAr3ha zuklA 5 chatabanUr3a (paTiyAlA) meM zraddheya zrI sAligarAma jI mahArAja ke sAnnidhya meM zramaNa dIkSA grahaNa kii| isa prakAra dIkSA-guru bane zrI sAligarAma jI mahArAja tathA vidyAguru bane AcArya zrI motIrAma jI mhaaraaj| prakhara pratibhA, tIvra smaraNa zakti aura dRr3ha adhyavasAya ke bala para saMskRta-prAkRta bhASA para adhikAra prApta kiyaa| 216 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina Agama, TIkA, bhASya tathA veda, upaniSada, mahAbhArata, gItA, smRti Adi dharmagranthoM kA gahana tulanAtmaka adhyayana kara pragADha pANDitya prApta kiyaa| vi.saM. 1969 meM paMjAba prAnta ke upAdhyAya bne| vi.saM. 2003 meM paMjAba saMgha ke AcArya aura phira apanI bahumukhI yogyatA evaM lokapriyatA ke kAraNa vi.saM. 2009 akSaya tRtIyA ko zrI vardhamAna sthAnakavAsI zramaNasaMgha ke prathama AcArya pada para pratiSThita hue| _ vi.saM. 2018 (I. saM. 1961) meM zArIrika asvasthatA ne jora pakar3A aura 31 janavarI 1961 ko samatA evaM samAdhi pUrvaka nazvara zarIra kA tyAga kiyaa| ApazrI kI sAdhanA bar3I uccakoTi kI va camatkArI thii| jJAna to usase bhI adhika camatkArI thaa| zatAbdiyoM meM hI aisA koI mahAn AcArya paidA hotA hai, jo dharma evaM samAja, rASTra evaM vizva sabhI kA AdhyAtmika utkarSa karane meM samartha hotA hai| usa yugapuruSa mahAna AcArya ko zata-zata namana! -vijaya muni zAstrI *170 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sevAmUrti rASTrasaMta uttara bhAratIya pravarttaka bhaNDArI zrI padmacaMda jI mahArAja kucha loga apane mAtA-pitA tathA guru ke nAma se prasiddha hote haiM, to kucha loga apane jJAna va adhyayana - DigrI Adi ke kaarnn| kiMtu kucha loga aise bhI haiM jo apanI sevA aura udAratA ke kAraNa hI prasiddhi prApta karate haiN| hamAre pUjya gurudeva pravartaka zrI padmacaMda jI mahArAja apanI udAratA, sevAbhAvanA ke kAraNa samAja meM prAraMbha se hI 'bhaMDArI jI' ke nAma se prasiddha hue| AcArya samrATa zrI AtmArAma jI mahArAja ne hI ApakI sevA aura saba ke lie, saba kucha samarpaNa kI bhAvanA ko dekhakara bhaMDArI nAma kA pyArA va sArthaka sambodhana diyA thaa| AcArya zrI ke pramukha ziSya prakANDa paMDita aura zAntamUrti paMDita zrI hemacandra jI mahArAja Apake dIkSAguru the| prAraMbha se hI Apa gurudeva tathA dAdAguru AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja kI sevA meM rhe| sAdhu-saMtoM kI sevA, unake lie hara samaya eka sipAhI kI taraha sevA meM taiyAra rahate the| AcArya zrI kI antima avasthA meM to Apane unakI abhUtapUrva sevA kI jisake kAraNa unheM parama zAnti va samAdhi anubhava huii| gurudeva zrI bhaMDArI jI mahArAja ne rASTrasaMta AcArya zrI AtmArAma jI ma., rASTrasaMta zrI amaramuni jI, paM. gurudeva sva. zrI hemacandra jI mahArAja Adi mahAna santoM kI bar3I zraddhA va samarpaNa vRtti se sevA kii| ApakI samanvaya mUlaka pravRtti, anuzAsana priyatA evaM dharmaprabhAvanA ke mahanIya anuSThAnoM ko dRSTipatha meM rakhate hue jaina dharma divAkara AcArya samrAT pUjya zrI Ananda RSi jI mahArAja ne Apako " uttarabhAratIya pravartaka" ke garimAmayI pada para niyukta kiyaa| Apake kuzala nirdezana meM uttarabhAratIya zramaNasaMgha ne paryApta pragati kI / *18 * Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya pravartaka zrI jI svabhAva se bahuta hI sarala, niSpRha, nAma kI kAmanA se dUra rahate hue AjIvana dharma kA pracAra karate hai| Apake sadupadeza tathA preraNA se ApazrI ke suyogya ziSya zrI amaramuni jI mahArAja ke mArgadarzana se paMjAba evaM hariyANA meM sthAna-sthAna para dharmasthAnaka, jaina haoNla, vidyAlaya Adi kA nirmANa haA hai| ApazrI jI kI preraNA va prayatna se paTiyAlA yUnIvarsiTI meM 'jaina ceyara' kI sthApanA haI jahA~ jaina dharma, darzana va sAhitya para vizeSa zodha-adhyayana cala rahA hai| jaina zAsana evaM zramaNa saMgha kI unnati-abhyudaya meM apanA mahAna yogadAna dene vAle pUjya pravartaka zrI bhaNDArI jI mahArAja ne dinAMka 1 maI 2001 meM samAdhipUrvaka apanI jIvana yAtrA sampanna kii| pUjya pravartaka zrI jI ke mahanIya upakAra jaina jagata meM sadaiva smaraNa kiye jAte rheNge| prastuta grantha ke sampAdana-prakAzana meM mUla preraNA srota bhI pUjya pravartaka zrI jI hI the| 000 *19. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrutAcArya pUjya pravartaka zrI amara muni jI mahArAja vaktA vAgdevatA kA pratinidhi hai| vaktA kI vANI murdo meM prANa phUMka detI hai tathA pApiyoM ko puNyAtmA banA detI hai| pUjya pravartaka zrI amara muni jI eka ucca koTi ke santa-vaktA haiN| ve kavi bhI haiM, bhakti kI dhArA meM DubakiyA~ lagAne vAle santa haiM, aura U~ce vicAraka vidvAna tathA lekhaka bhI haiN| hRdaya se bar3e sarala, sabakA bhalA cAhane vAle, atyanta mRdubhASI. aura vaha bhI alpabhASI, deva-guru-dharma ke prati aTala zraddhA-bhakti rakhane vAle, prasannamukha aura AkarSaka vyaktitva ke dhanI aise santa haiM jinake nikaTa eka bAra Ane vAlA, bAra-bAra unase milanA cAhatA hai, bolanA cAhatA hai, sunanA cAhatA hai aura pAnA cAhatA hai unakA aashiirvaad| vi.saM. 1993, bhAdavA sudI 5 tadanusAra I. san 1936 sitambara meM kveTA (balUcistAna) ke sampanna malhotrA parivAra meM ApakA janma huaa| Apake pitA zrI dIvAnacanda jI aura mAtA zrI basantIdevI bar3e hI udAra aura prabhubhakta the| . pUrvajanma ke saMskAra kahie yA puNyoM kA prabala udaya, Apa 11 varSa kI laghu vaya meM AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja ke caraNoM meM pahu~ca gaye aura vairAgya saMskAra jAgRta ho utthe| AcArya zrI ne apanI divya dRSTi se Apa meM kucha vilakSaNatA dekhI aura jaba ApakI bhAvanA jAnI to apane priya sevAbhAvI praziSya bhaMDArI zrI padmacanda jI mahArAja ko kahA-"bhaMDArI! ise tuma saMbhAlo, yaha tumhArI sevA karegA aura nAma rozana kregaa|" 11 varSa kI Ayu se hI Apane hindI, saMskRta aura jaina dharma kA adhyayana prAraMbha kara diyaa| 15 varSa kI Ayu meM vi.saM. 2008 bhAdavA sudI 5 ko sonIpata maMDI meM jaina zramaNa dIkSA grahaNa kara lii| AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja ke snehAzIrvAda evaM gurudeva zrI bhaMDArI jI mahArAja kI dekha-rekha meM Apane jainadharma, darzana, prAkRta, saMskRta, gItA, rAmAyaNa, veda .20. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA bhAratIya darzanoM va dharmoM kA gaharA adhyayana kiyaa| Apa eka yogya vidvAna, kavi aura lekhaka ke rUpa meM prasiddha hue| ApakI vANI, svara kI madhuratA aura ojasvitA to adbhuta haiM hI, pravacana zailI bhI bar3I hI rocaka, jJAnaprada aura saba dharmoM kI samanvayAtmaka hai| hajAroM jaina-jainetara bhakta ApakI pravacana sabhA meM pratidina upasthita rahate haiN| Apa samAja kI zikSA evaM cikitsA Adi pravRttiyoM para jyAdA dhyAna dete haiN| jagaha-jagaha vidyAlaya, garlsa hAIskUla, vAcanAlaya, cikitsAlaya aura sArvajanika sevA kendra tathA dharmasthAnakoM kA nirmANa ApakI vizeSa ruci va preraNA kA viSaya rahA hai| paMjAba va hariyANA meM gA~va-gA~va meM Apake bhakta aura premI sajjana Apake Agamana kI pratIkSA karate rahate haiN| ___pUjya gurudeva pravartaka zrI bhaNDArI jI mahArAja ke svargArohaNa ke pazcAt parama pUjya zivAcArya zrI ne Apako uttarabhAratIya pravartaka pada para niyukta kiyaa| isa pada para Apa jaise sarvathA samartha zramaNa kI niyukti kA sakala jaina jagata ne svAgata kiyaa| Apa zrI ke kuzala netRtva meM zramaNa saMgha vikAsa ke patha para agrasara hai| _' sUtrakRtA~ga jaise dArzanika Agama ko do bhAgoM meM sampAdana-vivecana kiyA, bhagavatI sUtra jaise vizAla sUtra kA (4 bhAga) sampAdana vivecana kiyA hai jo Agama prakAzana samiti byAvara se prakAzita ho rahe haiN| AcArya zrI kI amarakRti "jaina tattva kalikA" vikAsa ko bhI Adhunika zailI meM sundara rUpa meM saMpAdita kiyA hai| aura 'jainAgamoM meM aSTAMga yoga' kA bhI bahuta hI sundara va Adhunika DhaMga kA yaha pariSkRta-parivardhita saMskaraNa 'adhyAtma yoga sAdhanA' ke rUpa meM taiyAra kiyA hai| uparokta sAhitya sevA ke atirikta Apa zrI ke kuzala saMpAdakatva meM 'sacitra Agama (hindI-aMgrejI anuvAda sahita) zrRMkhalA kA aitihAsika kArya lagabhaga saMpannatA ke zikhara para pahuMca cukA hai| Apake isa kArya ko rASTrIya aura antarrASTrIya stara para paryApta suyaza prApta huA hai| ___ ApakI dharmaprabhAvanA, pravacana paTutA, RjutA, mRdutA Adi sadguNoM se prabhAvita hokara jaina jagata ne Apako pravacana bhUSaNa, zrutavAridhi, hariyANAkesarI Adi padoM se sammAnita kiyA hai| Apa dharma kI yazaH patAkA niraMtara phaharAte raheM yahI zubha kAmanA hai| * 000 21. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta maMgala saMdeza jaina darzana meM mUla tattva hai aatmaa| AtmA se paramAtmA banane ke lie mana, vacana, kAyA ke yogoM ko saMyama meM sthApita karate hue unako sAdhana banAkara apane sAdhya taka phuNcaanaa| yoga se ayoga kI ora bar3hanA, zarIra aura AtmA kI bhinnatA kA ahasAsa karate hue hara zvAsa vItarAgatA meM bitAnA aura vItarAgatA meM jIte hue eka dina pUrNa vItarAga avasthA ko prApta ho jAnA, yahI jaina yoga sAdhanA kA lakSya hai| zarIra ko nAva kI taraha ThIka rakhate hue saMsAra sAgara se pAra hokara paramAtma avasthA ko, siddha avasthA ko prApta krnaa| AtmA ko apane ghara siddhAlaya phuNcaanaa| isa hetu jo puruSArtha kiyA jAtA hai vaha samyak puruSArtha hai| AcArya samrAT pUjya zrI AtmArAma jI ma.sA. mahAna ucca koTi ke AtmArthI saMtaratna the| unhoMne jaina AgamoM meM aSTAMgayoga grantha kI racanA kara hama sabake samakSa eka adhyAtma kI rUparekhA rkhii| usI kar3I meM uttara bhAratIya pravartaka, vANI bhUSaNa, sAhitya samrATa zrI amara muni jI ma.sA. ne jaina yoga sAdhanA ke Upara jo pustaka likhI thI usI kA navIna saMskaraNa prakAzita hone jA rahA hai| yaha pustaka sujJa pAThakoM ko adhyAtma kI ora abhimukha kare aura ve gurugama se Atma-dhyAna sAdhanA kA prazikSaNa prApta kara yoga se ayoga kI ora pahu~ceM, apane lakSya ko prApta kareM, yahI hArdika maMgala kaamnaa| sahamaMgala maitrI -AcArya zivamuni zrI mahAvideha tIrtha kSetram, dillI-41 *22* Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalamaya saMdeza vartamAna yuga meM svastha jIvana kI mA~ga vizeSa rUpa se adhika hai| manuSya ke zArIrika, mAnasika aura Atmika svAsthya ko milane vAlI cunautiyA~ pahale se adhika prabala huI haiN| yahI kAraNa hai ki yoga vartamAna kA eka carcita evaM prAsaMgika viSaya hai| aneka graMtha isa viSaya para prakAzita ho rahe haiN| bAz2Ara meM isa viSaya kI pustakeM pracura mAtrA meM upalabdha haiN| yoga ke prati niraMtara bar3hatA yaha AkarSaNa Aja jaina paramparA meM bhI hai| isakA mUla kAraNa hai jaina sAdhanA kA dhyAna para AdhArita honaa| ___dhyAna ko bhagavAn mahAvIra ne tapa kA eka rUpa batalAyA hai| aneka jaina saMta dhyAna ke viziSTa sAdhaka hone ke kAraNa itihAsa meM vikhyAta rahe haiN| kucha samaya pUrva dhyAna-sAdhanA kI yaha prakriyA kucha maMda par3a gaI thI paraMtu vartamAna meM isa viSaya ke lie punaH pracura jAgRti kA prasAra ho rahA hai| nissaMdeha yaha jAgRti mahatvapUrNa evaM upAdeya hai| isalie bhI ki jAgRti se hI pratyeka upAdeya sAdhanA kA maMgala prAraMbha huA karatA hai| Atmika harSa kA viSaya hai ki yoga ke bAre meM 'adhyAtma yoga-sAdhanA' nAmaka viziSTa kRti kA prakAzana ho rahA hai| isake lekhaka haiM-sAhitya-samrATa Agama-ratnAkara uttara bhAratIya pravartaka zrI amara muni jI mhaaraaj| vartamAna ke jaina sAhityakAroM meM zrI amara muni jI mahArAja kI pahacAna viziSTa hai| yaha pahacAna amiTa akSaroM meM samaya ke pRSTha para aMkita hai| Agama-sAhitya ke kSetra meM pravartaka zrI ne jo kArya saMpanna kiyA hai, usakA mahatva kisI krAMti se kama nahIM hai| pravartakapravara kI viziSTa racanA hai-'adhyAtma yog-saadhnaa'| viziSTatA kA kAraNa yaha ki isa kRti meM yoga ke itihAsa se lekara isake siddhAMta evaM prayoga taka ke sabhI viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| yoga ke vibhinna *23* Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSoM ko manorama DhaMga se ujAgara karate hue tathA dhyAna kI vidhi ko vaijJAnika DhaMga se prastuta karate hue pravartaka zrI jI mahArAja ne vartamAna jijJAsuoM para mahAn upakAra kiyA hai| ___ maiM pUjya pravartaka zrI jI mahArAja ko aisI viziSTa kRti kI racanA karane ke lie bahuta-bahuta badhAI detA hU~ aura yaha maMgala kAmanA karatA hU~ ki 'adhyAtma yoga-sAdhanA' nAmaka viziSTa graMtha adhika se adhika pracArita-prasArita hote hue jana-jana ko saMpUrNa svAsthya kI ora agrasara kare! -AcArya subhadra muni .24. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virAsata zAzvata satkRti yaha pUrNataH pragaTa hai ki jaina yoga se sandarbhita jo bhI sAhitya hai, vaha sutarAM virAT evaM nitarAM vyApaka hai| yaha vaha vAGmaya hai, jise jidhara se bhI dekhiye, jahA~ bhI dekhiye aura jaba bhI dekhiye, sahasra - sahasra, lakSa-lakSa, koTi-koTi, asaMkhya - ananta prakAza kiraNeM vikIrNa hotI dikheMgI / ArAdhyadeva AcArya zrI AtmArAma jI ma.sA. yathArtha artha meM jaina yoga ke zAbdika hI nahIM, apitu Arthika anveSTA aura prayoktA the| unhIM ke dvArA praNIta 'jainAgamoM meM aSTAMga yoga' grantha Atmika smRtiyoM kI granthi bA~dhane ke sAtha hI AgrahoM kI granthi se vimukta hone kA mArga prazasta kara detA hai| isI grantha ke AdhAra para AcArya zrI ke pautra ziSya pravarttaka zrI amara muni jI mahArAja ne prastuta bRhad grantha 'adhyAtma yoga sAdhanA' kA praNayana kiyA hai| yaha kAlajayI grantharAja yuga-yuga taka adhyAtma kA Aloka-stambha bana kara patha-pradarzaka banA rahegA, aisA vizvAsa hai| " upAdhyAya rameza muni " zAstrI ' (upAdhyAya gurudeva zrI puSkara muni jI ma.sA. ke ziSya) 25 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra hArdika sadbhAvanAeM / bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM eka se eka mahAna vidvAna sAdhaka evaM santa hue haiN| tapasvI evaM dharma prabhAvaka AcArya hue haiN| hara kAla hara samaya meM mahAnatama AtmAyeM avatarita hotI rahI haiN| jina-jina mahApuruSoM kI jaisI-jaisI sAmarthya thI usI ke anurUpa jinazAsana kI sevA meM apane mana-vacana-kAya kA upayoga kiyaa| bahuta-se loga to Azcaryajanaka preraNAyeM dekara gae haiM jo hamezA-hamezA lAkhoM-karor3oM logoM ke lie AdarzabhUta haiN| jina mahApuruSoM ne sAhitya jagata meM anavarata kArya karake bhagavAna ke zAsana ko dIpAyA hai una mahApuruSoM meM pravacana prabhAvaka pravartaka zrI amara muni jI ma.sA. kA nAma kabhI bhulAyA nahIM jA sakatA hai| pUjya pravartaka zrI ne pravacana evaM bhajanoM ke mAdhyama se lAkhoM logoM ko jagAyA evaM dharma se jor3A hai| usI taraha se Agama sevA evaM jaina sAhitya sevA ke kSetra meM bhI avismaraNIya kArya sampanna kara cuke haiN| yaha kevala dharma parivAra ke lie hI nahIM, pUre jaina samAja ke lie bar3e gaurava kA viSaya hai| Apa jaina dharma zAsana ke avismaraNIya samAdaraNIya vyaktitva haiN| ___ prastuta kRti kI apanI alaga hI vizeSatA hai| unhoMne lekhana meM jisa manoyoga se kArya kiyA hai mujhe pUrA vizvAsa hai ki yaha yoga grantha sabhI logoM ke lie atyanta lAbhakArI evaM upayogI siddha hogaa| ___ ArAdhya gurudeva zramaNa saMghIya salAhakAra bhISma pitAmaha rAjarSi zrI sumati prakAza jI mahArAja sAhaba ne prastuta grattha ratna ke sambandha meM hArdika-hArdika sadbhAva prastuta kiyA hai aura mahArAja zrI jI ko badhAiyA~ dI haiN| hama guru nihAla parivAra ke sabhI sAdhu-sAdhviyoM kI ora se isa sundara prakAzana ke lie hArdika-hArdika maMgala kAmanAyeM evaM sadabhAvanAe~ dete haiN| Apa dvArA kI gaI jaina sAhitya kI isa prazaMsanIya sevA ke lie hArdika-hArdika sadbhAva prakaTa karate haiN| zubhAkAMkSI -DaoN. vizAla muni (jaina nagara meraTha) *26. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo'tthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa . upodghAta yoga kA mahattva yogaH kalpataruH zreSTho yogazcintAmaNiH prH| yogaH pradhAnaM dharmANAM yogaH siddheH svayaM grahaH // 37 // kuNThIbhavanti tIkSNAni manmathAstrANi srvthaa| . yogavarmAvRte citte tapazchidra karANyapi // 39 // akSara - dvayamapyetacchayamANaM vidhaantH| gItaM pApakSayAyoccairyoga - siddhairmahAtmabhiH // 40 // -yogabindu, haribhadrasUri ' bhArata ke labdhapratiSTha jaina, bauddha aura vaidika-ina tInoM prAcIna dharmoM kA samAna rUpa se yaha sunizcita siddhAnta hai ki mAnava-jIvana kA antima sAdhya usake AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA aura usase prApta hone vAlA prajJAprakarSajanya pUrNabodha aura svarUpapratiSThA-dUsare zabdoM meM-paramakaivalya aura nirvANapada hai| usakI prApti ke jitane bhI upAya ukta tInoM dharmoM meM batalAye gaye haiM unameM anyatama viziSTa upAya 'yoga' hai| yoga, yaha prAcIna AryajAti kI anupama AdhyAtmika vibhUti hai| isake dvArA atItakAla meM AryajAti ne AdhyAtmika kSetra meM jo prakarSa prApta kiyA usakA anyatra dRSTAnta milanA yadi asambhava nahIM to durlabha avazya hai| bhArata ke parama medhAvI RSi-muniyoM ne svAtmAnubhUti ke lie apekSita prajJAprakarSa athavA antardRSTi ke sarvatobhAvI unmeSa ke vikAsa ke liye apekSita bala kA isI yoga-sAdhanA ke dvArA upArjana kiyA thaa| yoga kA hI dUsarA nAma adhyAtma-mArga yA adhyAtma-vidyA hai| __ bhagavadgItA meM isa adhyAtmavidyA ko hI sarvazreSTha batalAyA hai| ataH yoga, yaha mokSa-prApti kA nikaTatama upAya hone se mumukSu, AtmAoM ke lie nitAnta upAdeya hai| 1. 'adhyAtmavidyA hi vidyaanaam'| -a. 10, zloka 32 *27* Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI dRSTi ko sanmukha rakhakara bhAratIya dhArmika mahApuruSoM ne isakI upayogitA ko svIkAra karate hue apane-apane dRSTikoNa se isakA paryApta mAtrA meM varNana kiyA hai| isake pramANa - sabUta meM jaina-dharma ke AgamAdi, bauddha dharma ke tripiTakAdi aura vaidika dharma ke upaniSadAdi granthoM ke zatazaH vAkya upasthita kiye jA sakate haiN| parantu yahA~ para to kevala jaina-dharma ke dRSTikoNa se yoga aura usake suprasiddha yama-niyamAdi aMgoM kA samanvaya - dRSTi se vivecana karanA hI abhiSTa hai| isaliye prastuta viSaya meM jaina-dharma ke prANabhUta prAmANika jaina AgamoM kA hI adhika mAtrA meM upayoga karanA samucita hai| jaina-dharma tyAga athavA nivRttipradhAna dharma hai| usameM Arambha se lekara anta taka nivRtti yA tyAga mArga kA hI upadeza diyA gayA hai| usakI - dharma kI - ( ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa') vyAkhyA meM yoga aura usake sampUrNa aMgoM kA samAveza ho jAtA hai tathA usameM sAvadya-sapApa-pravRtti kA tyAga aura niravadya-niSpApa pravRtti kA vidhAna hone se tadanumodita-jaina-dharmAnumodita - pravRtti bhI nivRttimUlaka hI hai| ataH AtmA - anAtmA ke viveka se zUnya aura rAtriMdivA sAMsArika viSaya-bhogoM meM hI Asakta rahane vAle bahirmukha AtmAoM (jIvoM) ke liye isa nivRttipradhAna prazasta yogarUpa nirgrantha-dharma meM koI sthAna nhiiN| usameM adhikAra to unhIM AtmAoM ko prApta hai jo sAMsArika viSayabhogoM meM anAsakta, kaSAyavijayI, taponiSTha aura saMyamazIla haiM evaM jinhoMne jIvana ke parama sAdhya mokSa-dvAra taka pahu~cane ke lie apekSita AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA ke sAdhanoM kA saMgraha karanA prArambha kara diyA jo ki anyatra yoga athavA yogAMgoM ke nAma se vikhyAta haiM aura jinakA jainAgamoM meM bar3I hI sundaratA se vivecana kiyA gayA hai ( usakA digdarzana anyatra isI grantha meM karAyA jAvegA ) / evaM isa 1. 'dhammo maMgalamukkiTTha, ahiMsA saMjamo tvo'| - dazavaikAlikasUtra 1/1 2. mana, vacana aura zarIra se hiMsaka pravRtti kA tyAga (ahiMsA), ahiMsAdi pA~ca yamoM kA yathAvidhi pAlana, cakSu Adi pA~coM indriyoM kI vazyatA, krodhAdi cAra kaSAyoM kA jaya, mana, vacana aura kAyA ke yoga-vyApAra-niyamana- usa para aMkuzatA (saMyama), 6 prakAra kA bAhya aura 6 prakAra kA Abhyantara tapa kA anuSThAna (tapa) ; isa prakAra ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa dharma meM yoga ke samasta aMga saniviSTa haiN| isake atirikta tapa aura saMyama kI ArAdhanA se rAga-dveSa aura tajjanya karma- bandhanoM kA chedana karake yaha AtmA sarvajJa aura sarvadarzI banatA huA kaivalya pada ko prApta kara letA hai / 'palicchidiyA NaM nikkammadaMsI" - tapaH saMyamAbhyAM rAgAdIni bandhanAni tatkAryANi vA karmANi chitvA niSkarmadarzI bhavati niSkarmANamAtmAnaM pazyati tacchIlazca niSkarmatvAdvA apagatAvaraNaH sarvadarzI sarvajJAnI ca bhavati / 44 ( AcAraMga a. 3, u. 2, sU. 4) isa prakAra tapa aura saMyama ko, sAkSAt va paramparA se mokSa kA sAdhaka hone se nAmAntara se yoga hI kahanA va mAnanA yuktiyukta hai| isa viSaya kA savistAra varNana Age kiyA jaavegaa| 28 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAga-pradhAna jaina-dharma ke pracAraka-bhagavAn RSabhadeva se lekara mahAvIrasvAmI paryanta tIrthaMkara nAma se prasiddha jitane bhI mahApuruSa hue haiM ve saba parama tyAgI, paramatapasvI, parama nirmohI, parama jJAnI ataeva parama yogI the| yoga kI utkRSTa sAdhanA dvArA hI unhoMne AdhyAtmika vikAsa kI parAkASThArUpa kaivalya-vibhUti aura svarUpa-pratiSThA kA sampAdana kiyaa| gRha-tyAga ke pazcAt bAraha varSa se kucha adhika samaya taka dhyAna-samAdhirUpa isa yogAnuSThAna-se hI carama tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrasvAmI arhad-jagatpUjya, jina-rAgadveSa-vijetA, kevalI-sarvajJa-sarvadarzI aura tIrthaMkara-dharmapravartaka bne| AcArya zrI haribhadrasUri' ke vacanoM meM yoga, sarvazreSTha kalpa-vRkSa, cintAmaNi-ratna, sarva dharmoM meM pradhAna aura siddhirUpa mokSa kA sRdRr3ha sopAna hai| vAstava meM yoga hI bhayaMkara bhavaroga ke samUlaghAta kI rAmabANa auSadhi hai| yoga-zabdArtha __ zabda-zAstra ke niyamAnusAra yuj dhAtu se ghaJ pratyaya ke dvArA yoga zabda niSpanna hotA hai| yuj nAma ke do dhAtu haiM-eka samAdhyarthaka' dUsarA saMyogArthaka', ataH yoga zabda ke vyutpattilabhya-(yuktiH, yojanaM, yujyate iti vA yogaH) samAdhi aura saMyoga ye do artha phalita hote haiN| ina donoM hI arthoM meM yoga zabda prayukta kiyA dekhA jAtA hai| samAdhi artha meM vaha sAdhyarUpa se nirdiSTa hai aura saMyoga artha meM usakA sAdhanarUpa se paricaya milatA hai| kAraNa ki samAdhi arthAt AtmA kI vikSeparahita samabhAva-pariNatirUpa samAhita avasthA meM citta kI viziSTa prakAra kI ekAgratA apekSita hai, jo ki dhyAna-sAdhya hai aura dhyAna-saMyoga ke binA durghaTa hai| tAtparya ki samAdhi ke liye apekSita mAnasika sthiratA kI prApti prazasta-dhyAna ke binA nahIM ho sakatI hai aura dhyAna meM dhyeya vastu ke sAtha dhyAtA ke mana kA sambandha bhI anivArya hai, isaliye samAdhi ke sAdhanabhUta prazasta-dhyAna ke sampAdanArtha dhyeya aura dhyAtA kA paraspara meM . saMyukta honA-sambaddha honA-saMyogarUpa yoga se hI ho sakatA hai| 1. 'yogaH kalpataruH zreSTho, yogazcintAmaNiH prH| yogaH pradhAnaM dharmANaM, yogaH siddheH svayaM grhH'|| (yogabindu, zlo. 37) 2. yuja smaadhauH| 3. yujioNge| 4. (ka) yogaH samAdhiH, so'syAsti iti yogvaan| (uttarAdhyayana sUtra bRhadvRtti 11/14) (kha) yujyate vA'nena kevalajJAnAdinA Atmeti yogaH (dhyAnazataka kI vRtti meM zrI haribhadrasUri) *29. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga ke vyutpAdana meM usake dhyAna aura samAdhi ye do artha phalita hote haiN| inakA nirdeza dhyAna-yoga aura samAdhi-yoga ke nAma se kiyA jA sakatA hai| dhyAna-yoga meM praNidhAnarUpa manaHsamiti se citta kI ekAgratA kA sampAdana hotA hai aura samAdhi-yoga meM manogupti ke dvArA usakI sthiratA sampanna hotI hai-citta kA nirodha sampanna hotA hai; tAtparya hai ki mAnasika ekAgratA hI vyakta hotI hai| saMkSepa meM kaheM to citta kI ekAgratA pariNati-dhyAna aura sthiratA pariNAma-samAdhi hai| isa prakAra ina donoM kA sAdhya-sAdhanabhAva kalpita hotA hai| parantu inake svarUpa ke viSaya meM kucha adhika parAmarza kiyA jAye to inakI-dhyAna-samAdhi kI-sAdhya-sAdhanabheda. se vibheda-kalpanA kucha vAstavika pratIta nahIM hotii| vAstava meM to samAdhi, yaha dhyAna kI paripakkatA athaca dhyAnAbhyAsa se prApta hone vAlA cittavRtti kA aspandanamAtra hI hai| jainasaMketAnusAra to zukla-dhyAna ke pAdacatuSTya meM hI samAdhi kA tirodhAna ho jAtA hai ataH samAdhi, yaha dhyAna kI avasthAvizeSa hI hai| sArAMza ki samAdhyarthaka yuj dhAtu se niSpanna yogArtha meM samAdhi aura dhyAna ye donoM hI garbhita ho jAte haiN| aba rahA saMyogArthaka yoga zabda, so usameM yoga ke ve samasta sAdhana nirdiSTa haiM, jinakI sAdhaka ko apane andara dhyAna athavA samAdhi kI yogyatA prApta karane ke lie AvazyakatA hotI hai| ye sabhI AdhyAtmika zAstra kI yoga-praNAlI meM saba sAdhana-yoga yA kriyA-yoga ke nAma se abhihita kiye gaye haiN| isa prakriyA ke anusAra sAdhya-sAdhanarUpa meM yoga ke samAdhi aura yoga saMyoga ye hI do artha phalita hote haiN| inameM samAdhi sAdhya aura yoga sAdhana hai| isa prakAra yoga aura samAdhi kA pArasparika sAdhya-sAdhanabhAva saMkalita hotA hai| yahA~ para itanA dhyAna rahe ki samAdhi meM jo sAdhyatva kA nirdeza hai vaha sApekSa-apekSAjanya hai, arthAt samAdhi ke upAyabhUta yama-niyamAdi kI apekSA se usako sAdhya kahA hai aura paramasAdhya mokSa kI dRSTi se to vaha bhI mokSa kA antaraMga sAdhana hone se sAdhana-koTi meM hI parigaNita hai| isa paristhati meM saMyoga aura samAdhi ina donoM arthoM meM pratibimbita hone vAle yoga zabda kA nimnalikhita artha niSpanna hotA hai-jisake dvArA AtmA apane vAstavika svarUpa ko prApta kara sake aura jo AtmA ko usake parama sAdhya ke sAtha saMyukta karake jor3a de, usakA nAma yoga hai| yoga ke ina donoM maulika arthoM meM nisargataH mokSa-sAdhaka dharmAnuSThAna kA hI nirdeza prApta hotA 1. tadetad dhyAnameva cAbhyasyamAnaM kAlakrameNa paripAkadazApannaM samAdhirityabhidhIyate-'dhyAnAdaspandanaM buddheH samAdhirabhidhIyate' iti skndhaacaaryoktiH| (pAtaJjalayogadarzana kI TippaNI meM svAmI baalkraam)| *30. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| ataH mokSa-prApaka samiti - gupti' Adi sAdhAraNa jo AtmA kA dharma vyApAra hai vahI isI prakRta yogArtha meM bhAsita hotA hai| isake atirikta yoga ke vyutpattilabhya samAdhi aura saMyoga ina donoM arthoM kA kucha sUkSma dRSTi se avalokana kiyA jAye to inameM bheda aura abheda donoM kA AbhAsa dRSTigocara hogA / bheda aura abheda rUpa do virodhI tattvoM kA AbhAsa aura unakA samanvaya ye donoM dRSTigocara hoNge| ina donoM bAtoM kA vicAra karane se yoga kA zabdArtha adhika spaSTa ho jAtA hai| samAdhi aura saMyoga ye donoM yogarUpa eka hI vastu ke vibhinna do svarUpa haiN| eka meM samAdhAna pradhAna hai, dUsare meM saMyojana mukhya hai| samAdhAna AtmA kI samAhita avasthA samabhAva - pariNati kA paricAyaka hai, aura saMyoga yaha sAdhaka kA apane sAdhya se milanA hai| evaM samAdhAna - samatA - meM abheda - dRSTi kA hI prAdhAnya hai jaba ki saMyoga meM bheda - pradhAna vicAroM kA anusaraNa hai| isa prakAra vyutpatti-bheda ke AdhAra para artha-bheda kI kalpanA karane kI jo dRSTi hai usake anusAra samAdhi aura saMyoga meM bhI ukta artha-bheda kI kalpanA se vibhinnatA pramANita hotI hai parantu isakI yaha vibhinnatA cirakAlabhAvinI nahIM, kyoMki apane mUlasrotaudgama-sthAna-yogarUpa vastu ke samIpa Ate hI usake vyApaka svarUpa meM samanvita ho jAtI hai| aisI paristhiti meM yoga zabda kI artha- vicAraNA meM jo mArga lakSita hotA hai usake anusAra yoga zabda kA adholikhita artha phalita hotA hai: . mokSa - prApti ke mukhya aura gauNa, antaraMga yA bahiraMga, jJAna- dRSTi aura AcAra - dRSTi se jitane bhI adhyAtmazAstra - nirdiSTa sAdhana haiM (jo sAkSAt yA paramparA se mokSa ke upAya haiM) unakA yathAvidhi samyag anuSThAna aura usase prApta hone vAlI AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA kA hI nAma yoga hai| yoga kA yaha maulika aura avisaMvAdi lakSaNa pratIta hotA hai| isa prakAra saMyoga aura samAdhi ina do rUpoM meM avibhaktarUpa se abhivyakta hone vAlI yoga-vastu ke AtmIya svarUpa-nirNaya meM kisI prakAra kI bhI truTi nahIM AtI / pratyuta saMyoga aura samAdhi ke bhedAbheda meM udbhava hone vAlI virodha - bhAvanA ko apane garbha meM laya karake apanI vyApakatA kA paricaya diyA hai| yahA~ para isa bAta kA ullekha kara denA bhI anucita na hogA ki yoga zabda ke saMyoga aura samAdhi ina donoM maulika arthoM ko hI sanmukha rakhakara katipaya vaidika 1. 'samitiguptisAdhAraNadharmavyApAratvameva yogtvm'| (pAtaMjala yogadarzana, sUtra 1/2 kI vRtti, upAdhyAya yazovijayajI ) / 31 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAnoM ne unakI jo sundara aura sArarbhita vyAkhyA kI hai usase bhI hamAre pUrvokta kathana kA pUrNarUpa se samarthana hotA hai| isa prakAra yoga zabda kI maulika vyAkhyA meM AtmasamAdhi aura usakA sAdhaka vrata-niyamAdirUpa dharmAnuSThAna ye donoM hI yoga zabda se saMgRhIta kiye gaye haiN| Agama kathita yogArtha yahA~ para itanA avazya smaraNa rakhanA cAhiye ki mUla jainAgamoM meM yoga zabda kA prayoga prAyaH mana, vacana aura kAyA ke vyApAra artha meM hI kiyA gayA? hai ataH mAnasika, vAcika aura kAyika kriyA hI yoga hai| vaha karmabandha meM hetubhUta hone se Asrava bhI kahalAtA hai| inameM aprazasta pApa-bandha kA aura prazasta puNya-bandha kA kAraNa hai| jaina-siddhAnta meM AsravadvAra-karmabandha kA hetu-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga-mana-vacana-kAyA kA vyApAra, ye pA~ca mAne haiN| prAyaH' ina do (yoga evaM kaSAya) para hI puNya athavA pApa rUpa zubhAzubha karma-bandha kI taratamatA avalambita hai| jaina-saMketAnusAra karma-yogya pudgaloM arthAt karmarUpa se pariNata hone vAle aNuoM kA Atma-pradezoM ke sAtha sambandha honA hI bandha hai aura usameM mana, vacana aura kAyA ke yoga-sambandha-kI nitAnta AvazyakatA rahatI hai| kAraNa ki AtmA kI zubhAzubha pratyeka pravRtti meM inhIM tInoM-mana, vANI aura zarIra kA kisI na kisI prakAra se sambandha rahatA hai| isa prakAra mAnasika, vAcika aura kAyika vyApAra ke artha meM 1. samAdhimeva ca maharSayo yogaM vyapadizanti-yadAhuH yogiyAjJavalkyAH , 'samAdhiH samatAvasthA, jiivaatmprmaatmnoH| saMyogo yoga ityuktaH, jIvAtmaparamAtmanoH' iti| ata eva skandhAdiSu'yatsamatvaMdvayoratra jIvAtmaparamAtmanoH, samaSTasarvasaMkalpaH smaadhirbhidhiiyte'|| 'paramAtmAtmanoryo'yamavibhAgaH parantapa! sa eva tu paro yogaH samAsAt kthitstv'|| ityAdiSu vAkyeSu yogasamAdhyoH samAnalakSaNatvena nirdezaH sNgcchte| (yogabhASyabhUmikA svAmi baalkraamkRt)| 2. 'tivihe joe paNNatte taMjahA-maNajoe vaijoe kaayjoe'| chA.-trividhaH yogaH prajJaptaH tadyathA-manoyogaH vAgyogaH kaayaayogH| __(ThANAMga sU. sthAna 3) 3. 'paca AsavadArA paNNattA taMjahA-micchattaM aviraI pamAyA kasAyA jogaa'| (samavAyAMga sama. 5) chA.-paJca AsravadvArANi prajJaptAni tadyathA-mithyAtvamaviratiH pramAdAH kaSAyAH yogaaH| 4. jogabandhe kasAyabandhe (samavA. sama. 5) tAtparya ki karma kA bandha yoga se-mana, vacana, kAyA ke vyApAra se aura kaSAya-krodha, mAna, mAyA aura lobha se hotA hai| 6324 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga zabda AgamoM meM prayukta huA hai| aura prastuta yoga ke artha meM AgamoM meM bahudhA dhyAna yA samAdhi zabda kA ullekha kiyA gayA hai jisakA varNana Age milegaa| yoga kI pAtaJjala vyAkhyA vaidika sampradAya ke yogaviSayaka sarvamAnya pAtaJjala darzana meM yoga kA samAdhi artha batalAkara usako-yoga ko - samAdhirUpa mAnA hai' aura cittavRtti nirodha usakA lakSaNa kiyA hai| tAtparya ki citta kI jisa avasthAvizeSa meM pramANa viparyayAdi vRttiyoM kA nirodha hotA hai usa avasthAvizeSa kA nAma yoga hai / isa viSaya kA khulAsA isa prakAra hai: 'yogazcittavRttinirodhaH ' isa sUtra meM ullikhita citta zabda se anta:karaNa abhipreta hai| sAMkhyayoga mata ke anusAra sArA vizva triguNAtmaka prakRti kA pariNAma hone para citta bhI triguNAtmaka sattvarajastamorUpa hai| parantu itanA smaraNa rahe ki - anya prakRti-pariNAmoM kI apekSA citta meM sattva guNa kA adhika udaya hotA hai| isa prakAra sattvAdi guNoM kI nyUnatA - adhikatA se citta kI uccAvacca aneka avasthAe~ hotI haiN| jinheM bhUmikAoM ke nAma se nirdiSTa kiyA gayA hai / citta kI aisI bhUmikAe~ pA~ca mAnI haiM - (1) kSipta, (2) mUr3ha, (3) vikSipta, ( 4 ) ekAgra aura (5) niruddha / kSipta-avasthA meM rajoguNa ke prAdhAnya se citta sadA caMcala - asthira aura 1. nava (9) AgamoM meM prayukta hone vAle yoga, prayoga aura karaNa - ye tInoM zabda eka hI artha meM grahaNa kiye gaye haiM aisI vyAkhyAkAroM kI sammati hai (ka) yoga : - yujyate jIvaH karmabhiryena - 'kammaM joganimittaM vajjhaiti vacanAt yukte vA prayuGkteyaM paryyAyaM sa yogo vIryAntarAyakSayopazamaH janito jIvapariNAmavizeSa iti |...mnsaa karaNena yuktasya jIvasya yogo - vIryaparyAyo durbalasya yaSTikA dravyavadupaSTambhakaromanoyoga iti|...mnso vA yogaH karaNakAraNAnumatirUpI vyApAro manoyogaH / (kha) prayogaH - manaHprabhRtInAM vyApriyamANAnAM jIvena hetukartRbhUtena yadvyApAraNaM prayojanaM sa prayogo manasaH prayogo manaHprayogaH / (ga) karaNam - kriyate yena tatkaraNaM mananAdikriyAsu pravarttamAnasyAtmanaH upakaraNabhUtaH tathA pariNAmavat pudgalasaMghAta iti bhAvaH / tatra manasaH eva karaNaM manaHkaraNamiti / athavA yogaprayogakaraNazabdAnAM manaHprabhRtikamabhidheyatayA yogaprayogakaraNasUtreSvabhihitamiti nArthabhedo'nveSaNIyaH, trayANAmeSAmekArthatayA Agame bahuzaH pravRttidarzanAt ' / (sthAnAMga sUtra 3 sthA. kI vRtti) / 2. 'yogaH samAdhiH sa ca sArvabhaumazcittasya dharmaH / 3. ' yogazcittavRttinirodhaH ' / 4. 'nirudhyante yasmin pramANAdivRttayo'vasthAvizeSe cittasya so'vasthAvizeSo yogH'| (vAcaspatimizra) * 33 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bahirmukha banA rahatA hai, ataH sAMsArika viSaya-bhogoM kI ora hI usakI adhikAdhika pravRtti hotI hai| mUr3ha avasthA meM tamoguNa kI pradhAnatA ke kAraNa citta sadA viveka - zUnya rahatA hai| heyopAdeya athavA kartavyAkartavya kA bhAna na hone se vaha kabhI-kabhI nahIM karane yogya kAryoM meM bhI pravRtta ho jAtA hai| tIsarI vikSipta avasthA hai| isameM sattvaguNa kI adhikatA se raja: pradhAna kSipta avasthA kI apekSA cit kabhI-kabhI sthiratA ko dhAraNa karatA hai sarvathA nahIM, yahI isameM vizeSatA hai ' / citta kI ye tInoM hI avasthAe~ yoga- samAdhi ke liye anupayogI hone se upAdeya nahIM haiM, isaliye citta kI ekAgra aura niruddha ye do antima avasthAe~ hI yogAdhikAra meM pravRtta hone vAle mumukSu puruSa ke liye upAdeya mAnI gaI haiM, kAraNa ki inhIM do bhUmikAoM meM samAdhi kI prApti ho sakatI hai| jisa samaya citta bAhya vRttiyoM ke ruka jAne para eka hI viSaya meM ekAkAra vRtti ko dhAraNa karatA hai taba usako ekAgra kahate haiM parantu isa avasthA meM kucha antaraMga sAttvika vRttiyA~ rahatI haiN| una saba vRttiyoM aura tajjanya saMskAroM kA bhI jisa avasthA meM laya ho jAtA hai vaha citta kI niruddha avasthA hai| sArAMza ki ekAgracitta meM bAhya vRttiyoM kA tirodhAna hotA hai aura niruddhacitta meM sabhI vRttiyA~ vilIna ho jAtI haiM 2 | jaise ki Upara batalAyA gayA hai, citta kI ina pA~ca bhUmikAoM meM pahale kI kSipta aura mUr3ha ye do to samAdhi ke liye sarvathA anupayogI haiN| tIsarI vikSipta - bhUmi kucha-kucha upayogI hai aura anta kI do sarvathA upAdeya haiN| inhIM donoM bhUmiyoM meM samAdhi kA udaya hotA hai / tathAca - ina bhUmikAoM ke anurUpa pahalI do maiM vyutthAna (bahirmukhatA), tIsarI meM samAdhi kA Arambha, cauthI meM ekAgratA aura pA~cavIM meM nirodha, isa prakAra citta ke cAra pariNAma sambhava hote haiN| inameM sattva ke utkarSa se citta kI ekAgratA lakSaNa pariNata hone para sAdhaka AtmA sadbhUta artha kA prakAza karatI hai- paramArthabhUta dhyeya vastu kA sAkSAtkAra karatI hai, cittagata klezoM ko dUra karatI hai, karmabandhanoM ko zithila aura nirodha ko abhimukha karatI hai, isI kA nAma saMprajJAta- yoga hai| aura vaha vitarkAnugata, vicArAnugata, AnandAnugata aura asmitAnugata 'vikSiptaM-kSiptAdviziSTaM, vizeSo'sthemabahulasya kAdAcitkaH sthemA / ' (tattva- vaizA. TI. vAcaspati mizra 1-1 ) 2. 'ekAgre bahivRrttinirodhaH / niruddhe ca sarvAsAM vRttInAM saMskAraNAM ca ityanayoreva bhUmyoryogasya sambhava: / ' ( 1-2 bhojavRtti:) 3. 'samyak prajJAyate kriyate dhyeyaM yasminnirodhavizeSe saH saMprajJAtaH' arthAt jisameM sAdhaka ko apane dhyeya kA bhalIbhAMti sAkSAtkAra hotA hai usakA nAma saMprajJAta hai / ( 1-1 ttippnnbaalkraamsvaamii)| 1. 34 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheda se cAra prakAra kA hai| sarvaprakAra kI cittavRttiyoM kA sarvathA nirodha asaMprajJAtayoga isa prakAra yoga ko samAdhirUpa mAnakara usake saMprajJAta, aprasaMjJAta ye do bheda batalAye haiN| inhIM ko kramazaH sabIja aura nirbIja samAdhi kahA hai| citta kI ekAgra-dazA meM dhyeya vastu kA jJAna banA rahatA hai aura mana ko samAhita rakhane ke lie kisI na kisI Alambana yA bIja kI AvazyakatA bhI avazya rahatI hai, isaliye saMprajJAta samAdhi ko sAlambana yA sabIja samAdhi kahate haiN| parantu jaba citta kI samasta vRttiyA~ pUrNarUpa se niruddha ho jAtI haiM taba asaMprajJAta samAdhi kA AvirbhAva hotA hai| usameM dhyAtA-dhyAna-dhyeyarUpa tripuTi kA vibhinna rUpa se jJAna nahIM hotA aura isameM kisI bhI vastu kA Alambana na rahane se use nirAlambana. yA nirbIja samAdhi kahA gayA hai| asaMprajJAta-yoga ke bhI bhava-pratyaya aura upAyapratyaya ye do prakAra batalAye haiN| inameM upAya-pratyaya samAdhi hI vAstavika samAdhi hai| usakI prApti zraddhA, vIrya, smRti, samAdhi aura prajJA ke lAbha se hotI hai| yaha kathana yogasUtra aura usake vyAsabhASya ke anusAra kiyA gayA hai| yahA~ para itanA avazya smaraNa rahe ki 'yogazcittavRttinirodhaH' isa pAtaMjala sUtra meM sUtrakAra ko vRttinirodha se klezAdikoM kA nAza karane vAlA nirodha hI abhISTa hai| anyathA yatkicit vRttinirodha to kSiptAdi bhUmikAoM meM bhI hotA hai parantu usako inakI yogarUpatA kathamapi abhISTa nhiiN| taba ukta sUtra kA phalitArtha yaha huA ki-kleza-karma vAsanA kA samUlanAzaka jo vRttinirodha hai, usakA nAma yoga hai| anyathA yoM kaho ki-cittagataklezAdirUpa vRttiyoM kA jo nirodha usako yoga kahate haiN| isa bhA~ti pAtaMjala yogadarzana meM yoga ko samAdhirUpa mAnakara usakI uparyukta vyAkhyA kI hai jo sAdhyarUpa yoga ke svarUpa ko samajhane meM adhika upayogI pratIta hotI hai| 1. (ka) 'kSiptaM mUDhaM vikSiptamekAgraM niruddhamiti cittbhuumyH| tatra vikSipte cetasi vikSepopasarjanIbhUtaH samAdhina yogapakSe vrtte| yastvekAgre cetasi sadbhUtamarthaM pradyotayati-kSiNoti ca klezAn karmabandhanAni zlathayati-nirodhAbhimukhaM karoti sa samprajJAto yogaH ityaakhyaayte| sa ca vitarkAnugato vicArAnugataH AnandAnugato'smitAnugata ityuprissttaatprvedissyaamH| sarvavRttinirodha ityasaMprajJAtaH smaadhiH'| (1-1) (kha) 'zraddhAvIryyasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itressaam'| (1/20) 'tathA ca yadyapi yogaH samAdhiH sa eva ca cittavRttinirodhaH sa ca sArvabhaumaH sarvAsu kSiptAdibhUmiSu bhavaH, evaM ca kSiptAdiSvatiprasaMgaH tatrApi hi yatkiJcivRttinirodhasattvAt, tathApi yo nirodhaH klezAn kSiNoti sa eva yogaH, sa ca saMprajJAtAsaMprajJAtabhedena dvividhaH iti nAtiprasaMga ityarthaH' (yo. 1-1 ke TippaNa meM svA. baalkraam)| *35 . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogavyAkhyA kA AgamAnusAritva jainAgamoM meM do prakAra kA dharma batalAyA hai - 1. zruta - dharma, 2. cAritra - dharma' | zruta-dharma meM vaha sampUrNa tattvajJAna samAviSTa hai jisake manana se sAdhyarUpa vastu-tattva ke yathArtha svarUpa kA nizcaya hotA hai aura cAritra - dharma ke samyak anuSThAna se usa sAdhyarUpa vastu-tattva kI upalabdhi hotI hai| cAritra - dharma meM dvAdazavidha tapa aura bhAvanA, 17 prakAra kA vratAdirUpa saMyama, kSamA-mArdavAdi dazavidha yati-dharma aura samiti - guptirUpa ATha pravacana mAtAe~ ityAdi AcaraNIya dhArmika kriyAe~ garbhita haiN| inameM sabhI prakAra ke yoga aura usake aMgoM kA samAveza ho jAtA hai| tathA Asrava nirodharUpa saMvara meM yoga kA ukta lakSaNa bhalI-bhA~ti gatArtha ho jAtA hai| mana, vacana aura kAyA ke vyApAra ko yoga kahate haiN| usI kI Asrava saMjJA hai, kyoMki vaha karma bA~dhane meM nimittabhUta hai 2 | jaina paribhASA meM vIryAntarAya karma ke kSayopazama se hone vAlA AtmapariNAmavizeSa- AtmapradezoM kA parispandana - kampana vyApAra-yoga kahalAtA hai| vaha mana, vacana aura kAyA ke Azrita hone se tIna prakAra kA hai- manoyoga, vacanayoga, aura kaayaayog| isa yogarUpa Asrava kA nirodha hI saMvara hai jise pataJjali muni ne apanI paribhASA meM cittavRttinirodharUpa yoga- lakSaNa se vyakta kiyA hai| jisa prakAra citta kI ekAgra dazA meM sattva ke utkarSa se bAhya vRttiyoM kA nirodha, klezoM kA kSaya, karmabandhanoM kI zithilatA, nirodhAbhimukhatA aura prajJAprakarSa - janita sadbhUtArtha- prakAza ke dvArA dharmamedha- samAdhi kI prApti hotI hai, usI prakAra jIvana ke AdhyAtmika vikAsa-krama meM uttarottara prakarSa kI prApti kA ekamAtra sAdhana AsravoM kA nirodha hai / yaha jitane - jitane aMza meM bar3hegA utane - utane hI aMza meM Atmagata zaktiyA~ vikasita hoNgii| anta meM Asrava athavA yoganirodharUpa isI saMvara-tattva ke utkarSa se dhyAnAdi dvArA Atmagata mala - vikSepa aura AvaraNa kA Atyantika vinAza hokara kaivalya jyoti kA udaya hotA hai| jaina zAstroM meM samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura taparUpa saMvara-tattva ke samyak anuSThAna se niSkaSAya- kaSAya-mala se rahita AtmA meM mohanIya karma ke sarvathA kSaya ho jAne se sAtha hI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya 1. 'duvihe dhamme pannatte taMjahA - suyadhamme ceva cArittadhamme ceva' (sthAnAMga sUtra, sthAna 2 udde. 1, sU. 72) 2. 'kammaM joganimittaM vajjhai jogabaMdhe, ksaaybNdhe| ' 3. 'vIryAntarAya kSayopazamajanito jIvapariNAmavizeSaH / / ' 36 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma kA bhI samUla ghAta hone para kaivalya-jyoti kA udaya honA' mAnA hai jisako kevala-upayoga kahate haiN| aisI AtmA sarvajJa aura sarvadarzI kahalAtI hai| usake isa nirAvaraNa jJAna meM sAmAnya aura vizeSa rUpa se vizva ke sampUrNa padArtha karAmalakavat bhAsamAna hote haiN| ___ yahA~ para itanA aura bhI dhyAna rahe ki pataMjali ke cittavRttinirodharUpa yogalakSaNa se citta ke viSaya meM usakI-(1) satpravRtti, (2) ekAgratA aura (3) nirodha, ye tIna bAteM dhvanita hotI haiN| isakA abhiprAya yaha hai ki yoga meM adhikAra prApta karane vAle sAdhaka ke lie citta kI ekAgratA ke sampAdanArtha yama-niyamAdirUpa satkAryoM meM pravRtta honA parama Avazyaka hai aura citta kI ekAgratA se prApta hone vAle saMprajJAta-yoga meM kucha vRttiyoM kA nirodha to ho jAtA hai parantu sarva vRttiyoM kA sarvathA nirodha-kSaya nahIM hotA, ataH sarvavRttinirodharUpa asaMprajJAta yoga ke lAbhArtha nirodharUpa pariNAma kI AvazyakatA hai| jaina-prakriyA ke anusAra yaha viSaya manaHsamiti aura manogupti ke svarUpa meM gatArtha ho jAtA hai| AgamoM meM manaHsamiti aura manogupti ke svarUpa kA vivecana karate hue samiti-(saM-samyak, iti-pravRtti) se mana kI satpravRtti aura gupti se mana kI ekAgratA aura manonirodha artha kA grahaNa kiyA hai| ataH samiti-gupti ke isa nirvacana se mana ke-pravRtti, sthiratA aura nirodha, ye tIna 1. 'mohakSayAd jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevlm|' (tattvArtha 10/1) 2. (ka) 'yaH sarvajJaH sa srvviditi|' (kha) -khINamohassa NaM arahao tatto kammaMsA jugavaM khijati taM jahA-nANAvaraNijja dasaNAvaraNijjaM aMtarAtiyA' (sthAnAMga sthA. 3, u. 4) chA.-kSINamohasyArhataH tataH karmAzA yugapat kSapayanti, tadyathA-jJAnAvaraNIya drshnaavrnniiymaantraayikm| 3. (ka) 'maNeNa pAvaeNaM pAvakaM ahammiyaM dAruNaM nissaMsaM vahabaMdhaparikilesabahulaM maraNabhayaparikilesasakiliTTha na kayAvi maNeNa pAvateNaM pAvagaM kiMcikjhiAyavvaM evaM maNasamitiyogeNa bhAvito NaM bhavati antrppaa|' (praznavyA. 1 saMvaradvAra) chA.-manasA pApakana pApakamadhArmikaM dAruNaM nRzaMsaM vadhabandhanapariklezabahulaM maraNabhayapariklezasaMzliSTaM na kadApi manasA pApakena pApakaM kiMcidapi dhyAtavyamevaM manaH samitiyogena bhAvito bhvtyntraatmaa| (kha) 'maNaguttayAe NaM bhaMte! jIve ki jaNayai? bha.-jIve egaggaM jnnyi| egaggacitteNaM jIve maNagutte saMjamArAhae bhvi'| (uttarAdhyayana sUtra 29/53) chA.-manoguptatayA nu bhagavan! jIvaH kiM jnyti| manoguptatayA jIvaH aikAgryaM jnyti| ekAgracitto nu jIvaH manoguptaH saMyamArAdhako bhvti| (tatra manonirodhasya pradhAnatvAd-vyAkhyAkAraH) tAtparya ki manogupti se mana kI ekAgratA aura ekAgratA se mana kA nirodha hotA hai| *37* Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAma-vibhAga ho jAte haiN| prathama vibhAga meM samAdhi kA AraMbha, dUsare meM samAdhi kI prApti aura tIsare meM samAdhi ke phalarUpa mokSa kI upalabdhi hotI hai| isaliye yoga kI 'cittavRttinirodha' rUpa pAtaMjala vyAkhyA samiti-guptirUpa Agama-sammata saMvara-yoga se vastutaH pRthak nahIM hai| haribhadrasUri kI yoga-vyAkhyA jaina AcArya haribhadrasUri ne AgamoM ke AdhAra para yoga kI jo vyAkhyA aura viSaya-vibhAga tathA usameM jisa viziSTa paddhati kA anusaraNa kiyA hai vaha dArzanika jagat meM bilkula naI vastu hai| yogaviSayaka AgamoM kI prAcIna varNana-zailI ko tatkAlIna paristhiti ke anusAra dArzanikarUpa meM parivartita-badalakara yoga kA jo sundara svarUpa yogAbhilASiNI janatA ke samakSa upasthita kiyA hai vaha ukta AcArya kI lokottara pratibhA kA hI AbhArI hai| AcArya haribhadrasUri ne sacamuca hI yogaviSayaka apanI udAtta kalpanA se jaina vAGmaya meM eka navIna yuga upasthita kara diyA hai| isake pramANa meM unake yogadRSTisamuccaya, yogabindu, yogaviMzikA Adi aneka grantharatna upasthita kiye jA sakate haiN| yogadRSTisamuccaya meM AcArya ne mitrA, tArA, balA, dIprA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA ina dRSTiyoM meM yoga ke sampUrNa pratipAdya viSaya ko vibhakta karake yoga ke prasiddha yamAdi ATha aMgoM kA (pratyeka dRSTi meM pratyeka aMga kA) bahuta hI sundara evaM sAragarbhita vivecana kiyA hai| isake atirikta yogabindu meM mokSa-prApti ke antaraMga sAdhaka dharmavyApAra ko yoga batalAkara usake-(1) adhyAtma, (2) bhAvanA, (3) dhyAna, (4) samatA aura (5) vRttisaMkSaya, aise pA~ca bheda kiye haiN| pAtaMjala darzana ke saMprajJAta aura asaMprajJAta nAma ke dvividha yoga ko inhIM pA~ca bhedoM se antarbhukta kara diyA hai| AcArya ke ina pA~ca yogabhedoM kA saMkSipta varNana nIce diyA jAtA hai: ___ 1. adhyAtmayoga-jainAgamoM meM mokSAbhilASI AtmA ko adhyAtmayogI-adhyAtmayoga se yukta hone kI bAra-bAra cetAvanI dI hai kyoMki cAritra-zuddhi ke liye adhyAtmayoga ke anuSThAna kI mumukSu AtmA ko nitAnta AvazyakatA hai| isI hetu se AcArya ne 1. 'adhyAtma bhAvanA dhyAnaM, samatA vRttisNkssyH| mokSeNa yojanAdyogaH, eSa zreSTho ythottrm'|| (31) (yogabindu-haribhadrasUri) 2. (ka) ajjhappajjhANajutte-(adhyAtmadhyAnayuktaH) (praznavyA. 3. saM. dvA.) 'adhyAtmani AtmAnamadhikRtya AtmAlambanaM dhyAnaM cittanirodhastena yuktaH' iti vyaakhyaakaarH| (kha) 'ajjhappajogasuddhAdANe uvadiTThie tthiappaa'| chA.-(adhyAtmayogazuddhAdAna upasthitaH sthitAtmA) (sUtrakRtAMga, adhyayana 16, sUtra 3) / *38* Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabase prathama adhyAtmayoga kA nirdeza kiyA hai| ucita pravRtti se aNuvrata-mahAvrata' se yukta hokara maitrI Adi cAra bhAvanApUrvaka ziSTavacanAnusAra-AgamAnusAra-jo tattvacintana karanA hai usako adhyAtmayoga kahate haiN| ___ yahA~ itanA smaraNa rahe ki adhyAtmayoga kI yaha ukta vyAkhyA dezavirati nAma ke pA~caveM guNasthAna ko-pA~cavIM bhUmikA ko prApta hue sAdhaka ko lakSya meM rakhakara kI gaI hai| kAraNa ki aucityapUrvaka-samyagbodhapUrvaka vrata-niyamAdi ke dhAraNa karane kI yogyatA isa pA~caveM guNasthAna meM hI prApta hotI hai| yahA~ para adhyAtmayoga ke tattvacintanarUpa lakSaNa meM diye gaye aucitya, vRttasamavetatva, AgamAnusAritva aura maitrI Adi bhAvanAsaMyuktatva, ye cAra vizeSaNa bar3e hI mahatva ke haiN| ina para vicAra karane se adhyAtmayoga kA vAstavika rahasya bhalIbhA~ti samajha meM A jAtA hai| maitrI Adi cAra-(maitrI, karuNA, muditA aura upekSA) bhAvanAoM (jinakA varNana Age kiyA jAne vAlA hai) se bhAvita hone vAlA sAdhaka puruSa-(1) maitrIbhAva se-sukhI jIvoM ke prati hone vAlI IrSyA kA tyAga karatA hai; (2) karuNA se-dIna duHkhI jIvoM ke prati upekSA nahIM karatA hai; (3) muditA se-usakA puNyazAlI jIvoM para se dveSa haTa jAtA hai; aura (4) upekSAbhAvanA se-vaha pApI jIvoM para se rAga-dveSa donoM ko haTA letA hai| tAtparya ki ina ukta cAra bhAvanAoM ke anuzIlana se sAdhaka AtmA meM IrSyA kA nAza, dayA kA saMcAra aura rAga-dveSa kI nivRtti sampanna hotI hai| isa prakAra adhyAtmayoga ke svarUpa ko samajhakara use AtmasAt karane para pApoM kA nAza, vIrya kA utkarSa, citta kI prasannatA, vastutattva kA bodha aura anubhava kA udaya hotA hai| yaha adhyAtmayoga kI phalazruti. hai| isake atirikta adhyAtmayoga kI eka aura vyAkhyA nItivAkyAmRta nAma ke grantha meM upalabdha hotI hai jo ki uparyukta vyAkhyA se sarvathA vilakSaNa hai| 1. 'aucityAvRttayuktasya, vcnaattttvcintnm| ___maitryAdibhAvasaMyuktamadhyAtmaM tadvido viduH' / / 357 / / (yogabinduH) 2. (ka) . 'sukhIyA dukhitopekSAM punnydvessmdhrmissu| rAgadveSau tyajennetA labdhvA'dhyAtma samAcaret / / 7 / / (kha) 'ataH pApakSayaH sattvaM zIlaM jJAnaM ca shaashvtm| tathAnubhavasaMsiddhamamRtaM hyada eva nu' // 8 // (yogabhedadvAtrizikA-30 yazovijayajI) (ga) 'maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanA - tshcittprsaadnm'| (pAtaM. yo. 1/36) / 39. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA'-'AtmamanomaruttattvasamatAyogalakSaNo hyadhyAtmayogaH' arthAt AtmA-mana-zarIrastha vAyu aura pRthivyAdi tattva inakI samatA-samAna pariNAma-ko adhyAtmayoga kahate haiN| isa prakAra kA adhyAtmayoga svarodaya jJAna meM adhika upayogI ho sakatA hai, prakRtayoga meM yaha kama upayogI hai| 2. bhAvanAyoga-adhyAtmayoga ke anantara aba bhAvanAyoga kA varNana prApta hotA hai jisakA svarUpa nirvacana isa prakAra hai:-prApta hue adhyAtma-tattva kA buddhisaMgatavicArapUrvaka nirantara bAra-bAra abhyAsa-cintana karane kA nAma bhAvanAyoga hai| AgamoM meM bhAvanAyoga kI bar3I mahimA varNana kI hai| sUtrakRtAMgasUtra meM likhA hai ki bhAvanAyoga se jisakI AtmA zuddha ho gaI hai vaha sAdhaka, jala meM naukA ke samAna hai aura jisa prakAra kinAre lagane para naukA ko vizrAma milatA hai, usI prakAra sAdhaka ko bhI sarva prakAra ke duHkhoM se chuTakArA milakara parama zAMti kA lAbha hotA hai| jisa prakAra satata abhyAsa aura nirantara cintana se hI samajhA huA padArtha citta meM sthira raha sakatA hai, usI prakAra adhyAtmatattva ko hRdaya-maMdira meM sthira rakhane ke liye usakA dIrgha kAla taka satkArapUrvaka satata cintana karanA bhI parama Avazyaka hai| isa prakAra ke cintana kA nAma hI bhAvanA hai| isaliye adhyAtmayoga kA bahuta kucha tattva bhAvanAyoga para hI nirbhara hai| yahA~ para buddhisaMgata cintanarUpa bhAvanA ke svarUpa meM cintana ke sAtha jo dIrghakAla Adi tIna vizeSaNa lagAye gaye haiM, ve bar3e mahatva ke haiN| anAdikAla se yaha AtmA vaibhAvika saMskAroM-karmajanya upAdhiyoM-se otaprota ho rahI hai| ina vaibhAvika saMskAroM kA vilaya AtmA ke svAbhAvika guNoM ke udaya se hI ho sakatA hai, aura AtmaguNoM kA udaya adhyAtmayoga kI apekSA rakhatA hai| ataH usakA dIrghakAla taka nirantara aura satkArapUrvaka cintana karanA parama Avazyaka ThaharatA hai, jisase ki adhyAtmayoga ke prabhAva se laya ko prApta hone vAle vaibhAvika saMskAroM kA phira se prAdurbhAva na hone paave| aura isameM to kucha sandeha hI nahIM ki zraddhApUrvaka lagana se kiyA jAne vAlA kArya hI phalaprada hotA hai| yahI bAta maharSi pataJjali ne samAdhi-prApti ke 1. TIkA-AtmA cidrUpaH, manaH prasiddha, marutaH zarIrasthA vAyavaH, tattvaM pRthivyAdi, teSAM samamekahelayA samatAlakSaNaH sa hi sphuTamadhyAtmayogaH kthyte| 2. 'abhyAsobuddhimAnasya, bhAvanA buddhisNgtH|' 9 (yo. bhe. dvA.) 3. 'bhAvaNAjogasuddhappA, jale NAvA va aahiyaa| nAvA va tIrasaMpannA, savvadukkhA tiutttti'|| (15-5) chA.-bhAvanAyogazuddhAtmA, jale naurivaahitH| nauriva tIrasaMpannaH, sarvaduHkhAt truttyti|| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie sAdhana rUpa se upAdeya abhyAsa ke viSaya meM kahI hai| adhyAtmayogI ke lie jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vairAgya, ye pA~ca viSaya bhAvanA ke haiN| inakI bhAvanA se vaibhAvika saMskAroM kA vilaya, adhyAtmatattva kI sthiratA aura AtmaguNoM kA udaya hotA hai| isake atirikta bhAvanAyoga ke prasaMga meM yadyapi (1) anitya, (2) azaraNa, (3) saMsAra, (4) ekatva, (5) anyatva, (6) azuci, (7) Asrava, (8) saMvara, (9) nirjarA, (10) loka, (11) bodhidurlabha aura (12) dharma, ina bAraha bhAvanAoM kA varNana bhI prasaMgataH prApta ho jAtA hai, parantu vistArabhaya se usakA varNana yahA~ sthagita kara diyA gayA hai| ___3. dhyAnayoga-aba tIsare dhyAnayoga kA kucha svarUpa varNana kiyA jAtA hai: (ka) sthira dIpazikSA ke samAna nizcala aura anya viSaya ke saMcAra se rahita kevala eka hI viSaya kA dhArAvAhI prazasta sUkSma bodha jisameM ho usako dhyAna kahate rA (kha) antarmuhUrta paryanta eka hI viSaya para citta kI sarvathA ekAgratA arthAt dhyeya viSaya meM ekAkAravRtti kA pravAhita honA, usakA nAma dhyAna hai| . zIlAMkAcArya ne 'jjhANajogaM samAhaTu'' isa gAthA kI vyAkhyA karate hue cittanirodhalakSaNa dharmadhyAnAdi meM mana, vacana, kAyA ke viziSTa vyApAra ko hI dhyAnayoga kahA hai| (dhyAnam-cittanirodhalakSaNaM dharmadhyAnAdikaM tatra yogo viziSTamanovAkkAyavyApArastaM dhyaanyogm)| isa sAdhanayoga meM dhyeyavastuviSayaka ekAgratA itanI bar3ha jAtI hai ki sAdhaka ko usa samaya dhyeya ke atirikta anya kA AMzika vicAra bhI udbhava nahIM hotaa| yaha dhyAnarUpa yogAgni jisa AtmA meM prajvalita hotI hai usakA karmarUpa mala (jo AtmA 1. 'sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRddhbhuumiH'| (pAtaM. yoga 1-14) 'bahukAlanairantaryeNa AdarAtizayena ca sevyamAno dRddhbhuumiH-sthiriibhvti'| (bhojvRttiH)| 2. isakA adhika bivecana 'bhAvanAyoga' nAmaka pustaka meM dekhanA caahiye| 3. 'nivAyasaraNappadIpajjhANamiva nippkNpe'| (praznavyA. saMvaradvAra 5) 4. yaha samagra gAthA isa prakAra hai 'jjhANajogaM samAhaTu, kAyaM viusejja svvso| titikkhaM paramaM naccA, AmokkhAe privejjaas'| (sUyagaDaMga a. 8, gA. 26) chA.-dhyAnayogaM samAhRtya, kAyaM vyutsRjet srvshH| titikSAM paramAM jJAtvA, AmokSAya privrjet|| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sAtha cirakAla se cipakA huA hai) bhasma ho jAtA hai tathA usake prakAza se rAgAdi andhakAra dUra ho jAtA hai; citta sarvathA nirmala ho jAtA hai aura mokSamandira kA dvAra sAmane dikhAI dene lagatA hai| adhika kyA kaheM dhyAnayoga, yaha AtmA ko usake vAstavika svarUpa meM pratiSThita karane kA prabalatama sAdhana hai| tathA AtmasvAtantrya, pariNAmoM kI nizcalatA aura janmAntara ke Arambhaka karmoM kA viccheda, ye tIna dhyAnayoga ke sucAru phala haiN| dhyAna ke bhedoM aura unake svarUpoM kA varNana anyatra kiyA jaavegaa| 4. samatAyoga-dhyAna meM atyantopayogI cauthA samatAyoga hai| avidyAkalpita iSTAniSTa padArthoM meM vivekapUrvaka tattvanirNaya-buddhi se rAga-dveSa rahita honA arthAt padArthoM meM kI jAne vAlI iSTatva-aniSTatva-kalpanA ko kevala avidyAprabhAva samajhakara unameM upekSA dhAraNa karanA, samatA kahalAtI hai| usameM niviSTa mana, vacana, kAyA ke vyApAra kA nAma samatAyoga hai| avidyA athavA moha ke vazIbhUta huA yaha jIva amuka vastu ko iSTa aura amuka ko aniSTa mAnakara iSTa vastu meM rAga aura aniSTa meM dveSa karane lagatA hai| saubhAgyavaza jaba usameM viveka-jJAna kA udraya hotA hai taba vaha iSTa aura aniSTa ke marma ko samajha pAtA hai| viveka-cakSu ke khulate hI vaha dekhatA hai ki kala jisa vastu ko usane aniSTa-apriya-jAnakara tiraskRta kiyA thA 'sajjhAyasujjhANarayasya tAiNo, apAvabhAvassa tave ryss| visujjhai jaMsi malaM pure kaDaM, samIriyaM ruppamalaM va joinnaa'|| (dazavaikAlika adhya. 8 gA. 63) chA.-svAdhyAyasudhyAnaratasya trAyiNaH, apApabhAvasya tapasi rtsy| __vizudhyatyasya malaM purAkRtaM, samIritaM rUpamalamiva jyotissaa|| 2. 'avidyAkalpiteSUccairiSTAniSTeSu vstussu|| saMjJAnAttavyudAsena samatA smtocyte||363|| isIliye sAdhu ko zAstroM meM Adeza diyA gayA hai ki vaha jagat ke samasta prANiyoM ko samabhAva se dekhe aura rAga-dveSa ke vazIbhUta hokara kisI prANI kA bhI priya athavA apriya na kre| yathAH(ka) 'savvaM jagaM tu samayANupehI piyamappiyaM kassai No krejjaa'| chA.-sarvaM jagattu samatAnuprekSI priyamapriyaM kasyacinna kuryaat| __ (suyagaDaMga-a. 10/7) (kha) 'paNNasamatte sayA jae, samatAdhammamudAhare munnii|' chA.-prajJAsamAptaH sadA jayet, smtaadhrmmudaahrenmuniH| arthAt buddhimAn sAdhu kaSAyoM ko jIte aura samabhAvapUrvaka dharma kA upadeza kre| (sUyagaDaMga adhyayana 2, u. 2, gA. 6) *424 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja usI ko iSTa-priya-samajhakara apanA rahA hai, isaliye vAstava meM koI bhI vastu svayaM iSTa kiMvA aniSTa rUpa nhiiN| vastu meM iSTAniSTatva kI bhAvanA to avivekaprabhava-avidyA- kalpita hai| isa avidyA ke samparka se hI AtmA meM padArthoM ke iSTAniSTatva kI kalpanA dvArA harSa-zokarUpa vibhAva-saMskAroM kA udaya hotA hai jisase vaha AtmA apane ko sukhI yA duHkhI mAnatI hai| vastutaH ye saMskAra na to AtmA ke guNa haiM aura na hI inakA usase koI vAstavika sambandha hai; AtmA kA vAstavika rUpa to sat, cit, Ananda, darzana, jJAna aura cAritra hai (sat-darzana, cit-jJAna aura Ananda-cAritra hai)| isa prakAra ke viveka-jJAna ke udaya se AtmA meM vicAravaiSamya kA laya aura samabhAva kA pariNamana hone lagatA hai| isa sat pariNAma dvArA kiye jAne vAle tattvacintana ko hI samatAyoga kahate haiN| __samatA, yaha AtmA kA nijI guNa hai| isake vikAsa se AtmA bahuta U~cI bhUmikA para car3ha jAtI hai| yahA~ itanA aura bhI samajha lenA cAhiye ki dhyAna aura samatA ye donoM sApekSa arthAt eka-dUsare kI apekSA rakhate haiN| samatA ke binA dhyAna aura dhyAna ke binA samatA kI pUrNatA nahIM hotii| ye donoM eka-dUsare ke sahakAra meM hI vikAsa ko prApta hote haiM, isaliye dhyAnayoga ke sAdhaka ko samatA-yoga kI vizeSa AvazyakatA hai| kAraNa ki dhyAnayoga meM prApta ekAgratA kI sthiratA samatAyoga ke anuSThAna para hI adhika nirbhara hai| samatAyogI kI AgamoM meM bar3I prazaMsA kI hai| usako saMsAra kA pUjya kahA hai; kyoMki vaha rAga-dveSa kI viSama bhUmikA kA ullaMghana karake vItarAgatA kI samabhUmikA para ArUr3ha hone kA parama saubhAgya prApta kara letA hai| isake atirikta samatA-yoganiSpanna sAdhaka ko aneka prakAra kI labdhiyA~-siddhiyA~-prApta huI hotI haiM, jinakA ki vaha apanI icchA ke anusAra jaba cAhe prayoga kara sakatA hai| parantu samatA kA sAdhaka yogI ina prApta siddhiyoM ke pralobhana meM nahIM phaMsatA, vaha inakI vAstavikatA ko samajhatA hai| ye labdhiyA~ bhI kaivalya-prApti meM vighnarUpa hI haiN| isalie vaha inakA upayoga nahIM krtaa| tathA samatAyoga ke sUkSmakarmoM kA arthAt viziSTacAritra-yathAkhyAtacAritra aura kevala-upayoga ko AvRta karane vAle jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura moharUpa karmoM kA kSaya aura apekSAtantu (AzArUpa Dora) kA viccheda hotA hai| apekSAtantu ke viccheda kA tAtparya hai ki samatAniSpanna yogI ko saMsAra meM kisI prakAra ke sukha ko prApta karane kI abhilASA 1. 'viANiA appagamappaeNaM, jo rAgadosehiM samo sa pujjo'| chA.-vijJAyAtmAnamAtmanA yo rAgadveSayoH samaH sa puujyH| (dazavai. a. 9/11) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa nahIM rahatI / isa prakAra - 1. labdhiyoM meM apravRtti 2. sUkSmakarmoM-jJAna, darzana aura cAritra ke pratibandhaka jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura moharUpa karmoM kA kSaya tathA 3. apekSAtantu kA viccheda, ye tIna samatAyoga ke viziSTa phala haiM, jinake AsvAdana se amRtatva kI prApti hotI hai| 5. vRttisaMkSaya - yoga - pUrvokta cAra yogoM ke bAda aba pA~caveM vRtti-saMkSayayoga kA varNana prApta hotA hai, jisakA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai:- AtmA meM mana aura zarIra ke sambandha se utpanna hone vAlI vikalparUpa tathA ceSTArUpa vRttiyoM kA apunarbhAvarUpa se jo nirodha - Atyantika kSaya - samUlanAza honA usakA nAma vRttisaMkSayayoga hai'| yaha AtmA svabhAva se hI nistaraMga mahAn samudra ke samAna nizcala hai| jaise vAyu ke samparka se usameM taraMgeM uThane lagatI haiM, isI prakAra mana aura zarIra ke saMyogarUpa vAyu se usameM - AtmA meM - saMkalpa - vikalpa aura parispandana - ceSTArUpa nAnA prakAra kI vRttirUpa taraMgeM uThane lagatI haiN| inameM vikalparUpa vRttiyoM kA udaya manodravyasaMyoga se hotA hai aura ceSTArUpa vRttiyA~ zarIrasambandha se utpanna hotI haiN| ina vikalpa aura ceSTA rUpa vRttiyoM kA samUlanAza hI vRttisaMkSaya hai| yaha vRttisaMkSaya nAmaka yoga kaivalya- kevalajJAna kI prApti ke samaya aura nirvANa prApti ke samaya sAdhaka ko upalabdha hotA hai| yadyapi vRttinirodha anya dhyAnAdi yogoM meM bhI hotA hai, parantu sampUrNa vRttiyoM kA sarvathA nirodha to isI yoga meM saMbhava hai| isameM itanA viveka hai ki-sayogakevali - avasthA meM terahaveM guNasthAna meM to vikalparUpa vRttiyoM kA samUla nAza hotA hai aura caudahaveM guNasthAna meM - ayogakevali-dazA meM avazeSa rahI huI ceSTArUpa vRttiyA~ bhI samUla naSTa ho jAtI haiN| ataH vikalparUpa vRttiyoM ke sarvathA nirodha se prApta hone vAlA vRttisaMkSayayoga, AtmA kI kaivalya prApti kA phalarUpa sarvajJatva, sarvadarzitva aura jIvanamukta dazA kA bodhaka hai| tathA avaziSTa ceSTArUpa vRttiyoM ke samUlaghAta se 1. (ka) 'anyasaMyogavRttInAM, yo nirodhastathA tathA / apunarbhAvarUpeNa sa tu tatsaMkSayo mataH ' / / ( yogabindu, 366 ) vRtti - ' iha svabhAvata eva nistaraMgamahodadhikalpasyAtmano vikalparUpAH parispandanarUpAzca vRttayaH sarvA anyasaMyoganimittA eva / tatra vikalparUpAstathAvidhamano- dravya saMyogAt, parispandanarUpAzca zarIrAditi / tato'nyasaMyoge yA vRttayaH tAsAM yo nirodhaH tathA tathA kevalajJAnalAbhakAle'yogikevalikAle c| apunarbhAvarUpeNa - punarbhavanaparihArasvarUpeNa / sa tu sa punaH tatsaMkSayo vRttisaMkSayo mata iti / ' (pR.63) (kha) 'vikalpaspandarUpANAM vRttInAmanyajanmanAm / apunarbhAvato rodhaH, procyate vRttisaMkSayaH / - 44 ( yogabheda dvA. 25 u. yazovijayajI) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna hone vAlA vRttisaMkSaya, usakI AtmA kI - nirvANa - prAptirUpa hai jise anya paribhASA meM videhamukti kahate haiN| isa prakAra vRttisaMkSayayoga ke - 1. kaivalya - prApti, 2. zailezIkaraNa' aura 3. mokSalAbha, ye tIna phala haiM, jinameM mAnava-jIvana ke AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA pUrNarUpa se niSpanna hotI hai| tathA prathama ke cAra yogoM meM AdhyAtmika utkrAnti uttarottara adhikAdhika hotI calI jAtI hai parantu usakI parAkASThA to isa vRttisaMkSaya nAmaka pAMcaveM yoga meM hI upalabdha hotI hai| isa prakAra AcArya haribhadrasUri ne mokSa prApakara (mokSa kI prApti karAne vAlA) dharmavyApAra ko yoga kA lakSaNa mAnakara usake pUrvokta pA~ca bheda batalAye haiM aura usakA pUrvasevA se Arambha karake vRttisaMkSaya meM paryavasAna kiyA hai| sArAMza ki pUrvasevA se adhyAtma, adhyAtma se bhAvanA, bhAvanA se dhyAna aura samatA evaM dhyAna aura samatA se vRttisaMkSaya aura vRttisaMkSaya se mokSa kI prApti kahI; ataH vRttisaMkSaya hI mukhya yoga hai aura pUrvasevA se lekara samatA paryanta ke sabhI dharmavyApAra sAkSAt kiMvA paramparA se yoga ke upAyabhUta hone se yoga kahalAte haiN| taba isakA phalitArtha yaha huA ki jaina - saMketa ke anusAra vRttisaMkSaya aura pAtaJjala darzana ke siddhAntAnusAra asaMprajJAta hI mukhya yoga hai| kAraNa ki isI ko hI - vRttisaMkSaya kiMvA asaMprajJAta ko hI mokSa ke prati sAkSAt - avyavahita-kAraNatA pramANita hotI hai| isaliye sAkSAt mokSasAdhaka dharmavyApAra isa jain2ayoga lakSaNa se kiMvA 'cittavRttinirodha' rUpa pAtaJjala yoga lakSaNa se lakSita hone vAlA vAstavika yoga vRttisaMkSaya yA asaMprajJAta hI hai| isI yoga meM AdhyAtmika vikAsa ko parAkASThA prApta hotI hai / parantu isa avasthA taka pahu~cane ke lie sAdhaka ko prathama aura kaI prakAra ke sAdhanoM kA anuSThAna karanA par3atA hai| ye sAdhana bhI mukhya yoga ke sAdhaka hone se yoga nAma se abhihita kiye jAte haiN| prakRta meM ye pUrvokta adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ye cAra haiN| maharSi pataJjali ke yogalakSaNa kA antarbhAva prathama jo yaha kahA gayA hai ki AcArya haribhadrasUri ne yoga ke ina adhyAtmAdi pA~ca bhedoM meM hI maharSi pataJjali ke saMprajJAta aura asaMprajJAta yoga ko antarbhukta karA diyA hai, usakA sArAMza isa prakAra hai: adhyAtma, bhAvanA, dhyAna aura samatA, ina cAra yogoM meM to saMprajJAta nAmaka yoga - 1. yogoM - mana, vacana, kAyA ke vyApAroM ke nirodha se meru ke samAna prApta hone vAlI pUrNa sthiratA kA nAma zailezIkaraNa hai (zailezo merustasyeva sthiratA sampAdyAvasthA sA zailezI' aupapAtika sU. siddhAdhikAra pRSTha-113 abhayadevasUriH) / 2. 'mukkheNa joyaNAo jogo savvo vi dhammavAvAro' (mokSeNa yojanAd yogaH sarvo'pi dharmavyApAraH) / *45* Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA antarbhAva hotA hai aura vRttisaMkSaya nAma ke pA~caveM yogabheda meM asaMprajJAta-yoga kA samAveza hotA hai| tAtparya ki saMprajJAta dhyAna aura samatA rUpa' hai tathA asaMprajJAta vRttisaMkSayarUpa hai / saMprajJAta -samAdhi meM rAjasa tAmasa vRttiyoM kA sarvathA nirodha hokara kevala sattvapradhAna prajJAprakarSarUpa vRtti kA udaya hotA hai aura asaMprajJAta -samAdhi meM sampUrNa vRttiyoM kA kSaya hokara zuddha samAdhi se AtmasvarUpa kA anubhava hotA hai / jainasaMketAnusAra yaha asaMprajJAta samAdhi do prakAra kI hai - sayogakevalikAlabhAva aura ayogakevalikAlabhAvI / inameM prathama to vikalpa aura jJAna rUpa manovRttiyoM aura unake kAraNabhUta jJAnAvaraNAdi karmoM ke nirodha -kSaya - se utpanna hotI hai aura dUsarI sampUrNa zArIrika ceSTArUpa vRttiyoM aura unake kAraNabhUta audArikAdi zarIroM ke kSaya se prApta hotI hai| pahalI meM kaivalya aura dUsarI meM nirvANapada kI prApti hotI hai / isa prakAra pataJjali ke saMprajJAta aura asaMprajJAta kA ukta adhyAtmAdi yogapaJcaka meM antarbhAva niSpanna ho jAtA hai| isake atirikta upAdhyAya yazovijayajI ne to akele vRttisaMkSayayoga meM hI ina donoM saMprajJAta aura asaMprajJAta yogoM kA antarbhAva kara diyA hai / 1 / unake vicArAnusAra AtmA kI jo sthUla sUkSma ceSTAe~ haiM ve hI vRttiyA~ haiM aura unakA kAraNa karma- saMyoga kI yogyatA hai, ataH AtmA kI sthUla sUkSma ceSTAe~ aura unake hetubhUta karma- saMyoga 1. 'saMprajJAto'vatarati dhyAnabhede'tra tattvata:' / ( 15, yogAvatAra dvA. ) 2. 'asaMprajJAtanAmA tu saMmato vRttisakSaya:' ( 21 yo. dvA. ) 3. 'iha ca dvidhA'saMprajJAtasamAdhiH, sayogakevalikAlabhAvI ayogakevalikAlabhAvI ca / tatrAdyo manovRttInAM vikalpajJAnarUpANAM tadbIjasya jJAnAvaraNAdyudayarUpasya nirodhAdutpadyate / dvitIyastu sakalAzeSakAyAdivRttInAM tadbIjAnAmaudArikAdizarIra - rUpANAmatyantocchedAt sampadyate ' / ( yo. vi. vyA. zloka. 431 ) dhyAna dvividho'pyayamadhyAtmabhAvanA samatA vRttikSayabhedena paJcadhoktasya yogasya paJcabhede'vatarati / vRttikSayo hi AtmanaH karmasaMyogayogyatApagamaH, sthUlasUkSmA hyAtmanazceSTAvRttayaH tAsAM mUlahetuH karmasaMyogayogyatA, sA cAkaraNaniyamena granthibhede utkRSTamohanIyabandhavyavacchedena tattadguNasthAne tattatprakRtyAtyAnIkabandhavyavacchedasya hetunA kramazoH nivartate / tatra pRthaktvavitarkasavicAraikatva-vitarkAvicArAkhyazukladhyAnabhedadvaye saMprajJAtaH samAdhiH vRttyarthAnAM samyag jJAnAt..... nirvitarkavicArAnandAsmitAnirbhAsastu paryyAyavinirmuktaH zuddhadravyadhyAnAbhiprAyena vyaakhyeyH|..... kSapaka zreNiparisamAptau kevalajJAnalAbhastvasaMprajJAtaH samAdhiH, bhAvamanovRttInAM grAhyagrahaNAkArazAlinInAmavagrahAdikrameNa tatra samyak parijJAnAbhAvAt / ata eva bhAvamanasA saMjJAbhAvAt dravyamanasAM ca tatsadbhAvAt kevalI nosaMjJItyucyate / saMskArazeSatvaM cAtra bhavopagrAhikarmAMzarUpasaMskArApekSayA vyAkhyeyam / matijJAnabhedasya saMskArasya tadA mUlata eva vinAzAt / ityasmanmataniSkarSa iti dik' / (pAtaJjala yo. sU. vRtti 1/15 ) 4. - - 46 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI yogyatA ke apagama arthAt hrAsa-kramazaH hAni-ko vRtti saMkSaya kahate haiN| yaha vRttisaMkSaya granthibheda se Arambha hokara ayogakevalI nAma ke caudahaveM guNasthAna meM sampUrNa hotA hai| isameM AThaveM (apramatta) se bArahaveM (kSINamoha) guNasthAna taka meM prApta hone vAle zukladhyAna ke prathama ke do bhedoM-pRthaktvavitarka-savicAra tathA ekatvavitarkaavicAra meM saMprajJAta-yoga kA antarbhAva ho jAtA hai| kAraNa ki-saMprajJAtayoga, nirvitarkavicArAnandAsmitAnirbhAsarUpa hI hai, ataH vaha paryAyarahita zuddhadravyaviSayaka zukladhyAna meM arthAt ekatvavitarkAvicAra meM antarmukta ho jAtA hai| aura asaMprajJAta-yoga kevalajJAna kI prApti se lekara nirvANa-prApti taka meM A jAtA hai| arthAt terahaveM (sayogI) aura caudahaveM (ayogI) guNasthAna meM asaMprajJAta-yoga kA antarbhAva ho jAtA hai| ina donoM guNasthAnoM meM jJAnAvaraNAdiM cAroM ghAti-karmoM kA sarvathA kSaya ho jAne se utpanna kaivalya-kevalajJAnadazA-meM karma-saMyoga kI yogyatA hai aura usase utpanna hone vAlI ceSTArUpa vRttiyoM kA samUla nAza ho jAtA hai| yahI sarvavRttinirodharUpa asaMprajJAta-yoga hai| evaM usako jo saMskArazeSa kahA gayA hai| vaha bhavopagrAhI karma ke sambandhamAtra kI apekSA se samajhanA caahiye| sArAMza ki terahaveM guNasthAna meM bhavopagrAhI arthAt aghAtI karma kA sambandhamAtra zeSa raha jAtA hai| yahI saMskAra hai| usI kI apekSA se asaMprajJAta-yoga ko saMskArazeSa kahA hai, yaha samajhanA caahiye| kyoMki isa avasthA meM matijJAna ke bhedarUpa saMskAra kA mUla se nAza ho jAtA hai| arthAt vahA~ vRttirUpa bhAva mana nahIM rhtaa| athavA yoM kaho ki kevalajJAna kiMvA asaMprajJAta-samAdhi ke upalabdha hone para vRttirUpa bhAva mana kI AvazyakatA hI nahIM rahatI, mana ke dvArA vicAra to kevala mati aura zruta jJAna meM hI kiyA jAtA hai| bAkI ke tIna-avadhi, manaHparyava aura kevala-jJAnoM meM usakI-mana kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| ina tIna jJAnoM meM to AtmA ko svayameva hI-mana kI sahAyatA ke binA-vastutattva ke svarUpa kA yathArtha bhAna hone lagatA hai aura caudahaveM-ayoga-kevaliguNasthAna meM mana, vacana, kAyA ke sthUla-sUkSma samasta yogoM-vyApAroM-ke niruddha ho jAne para zailezIbhAva se nirvANapada kI prApti hotI hai| yahI sarvavRttinirodharUpa asaMprajJAta-samAdhi kI prApti ke anantara pataJjaliprokta puruSArthazUnya guNoM kA pratiprasava kiMvA svarUpapratiSThArUpa kaivalya-mokSa 1. 'virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH' (yo. 1/18) arthAt sarvavRttinirodha ke kAraNa paravairAgya ke abhyAsa se saMskArazeSarUpa citta kI sthiratA kA nAma asaMprajJAta-yoga hai-tAtparya ki asaMprajJAta-samAdhi meM niruddhacitta kI samasta vRttiyoM kA laya ho jAne se saMskAra zeSa raha jAtA hai| 'sarvavRttipratyastasamaye saMskArazeSo nirodhazcittasya smaadhirsNprjnyaatH|' (vyaasbhaassy)| 47 . Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra vRttisaMkSaya kI isa vyApaka vyAkhyA meM yoga ke samasta prakAroM ko samanvita kiyA gayA hai| vAstava meM vicAra kiyA jAye to maharSi pataJjali ke cittavRttinirodharUpa aura haribhadrasUri ke vRttisaMkSayarUpa yogalakSaNa meM kevala varNana aura saMketa zailI kI vibhinnatA ke atirikta tAttvika bheda kucha bhI nahIM hai| ukta yogapaJcaka kA Agamasammata saMvarapaJcaka meM antarbhAva tathA adhyAtma se lekara vRttisaMkSayaparyanta yoga ke ukta pA~ca bhedoM kA samavAyAMga sUtra meM batalAye gaye saMvara ke 1. samyaktva', 2. virati 3. apramattatA, 4. akaSAyatA, aura 5. ayogitva, ina pA~coM bhedoM meM hI antarbhAva ho jAtA hai| yathA - samyaktva aura virati meM adhyAtma aura bhAvanA kA, apramatta aura akaSAya bhAva meM dhyAna aura samatA kA evaM ayogitva meM vRttisaMkSaya kA samAveza ho jAtA hai| isaliye yaha Agamasammata yoga kA hI viziSTa. svarUpa hai| samitiguptisvarUpa- vicAraNA jaise ki prathama bhI kahA gayA hai-yoga ke svarUpa ke yoga-nirNaya meM mana kI samiti aura gupti ko saba se adhika vizeSatA prApta hai| usake yoga ke - cittavRtti - nirodha-lakSaNa meM jo ar3acana prApta hotI hai| usakA nirAkaraNa bhI samiti - gupti ke yathArtha svarUpa ko samajha lene para hI ho sakatA hai| samiti manaH samiti meM mana kI zubha-pravRtti pradhAna hai aura gupti - manogupti meM mana kI ekAgratA aura nirodha mukhya hai| isa prakAra mana ke viSaya meM samiti - gupti dvArA satpravRtti, ekAgratA aura nirodha ye tIna vibhAga prApta hote haiN| 2 inameM adhyAtma aura bhAvanArUpa prathama ke do yogoM meM to satpravRttirUpa manaH samiti kA prAdhAnya rahatA hai aura dhyAna tathA samatA yoga meM ekAgratArUpa manogupti kI mukhyatA hai / evaM vRttisaMkSaya nAma ke pA~caveM yoga meM samyaknirodharUpa manogupti prApta hotI hai| isa avasthA meM nirodharUpa gupti ko nimnalikhita tIna bhAva prApta hote haiM: 1. 'paMca saMvaradArA paNNattA taMjahA sammattaM viraI, appamAyA, akasAyA, ayogayA / ' (5 samavAya, sUtra 10 ) 2. 'pravRttisthiratAbhyAM hi manoguptidvaye kila / bhedAzcatvAro dRzyante tatrAntyAyAM tathAntimaH ' / / ( 28 yo. bhe. dvA.) upAdhyAya yazovijayajI ne manogupti ke hI zubhapravRtti aura ekAgratA ye do vibhAga karake adhyAtma aura bhAvanA meM zubhapravRttirUpa dhyAna aura samatAyoga meM ekAgratArUpa manogupti mAnakara vRttisaMkSaya meM usakA - mana kA - sarvathA nirodha svIkAra kiyA hai parantu isakI apekSA mana kA Agamasammata samiti - gupti dvArA ukta vibhAga adhika saMgata pratIta hotA hai| 48 - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. kalpanAjAla' se vimukta; 2. samabhAva meM supratiSThita aura 3. svarUpa meM pratibaddha honA / manogupti ke ye tInoM hI bhAva sayoga- kevalI aura ayoga- kevalI nAma ke terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM caritArtha hote haiN| isI prakAra yogArambha meM satpravRttirUpa manaHsamiti aura saMprajJAta meM ekAgratA aura asaMprajJAta meM nirodharUpa manogupti prApta hotI hai| evaM nirodharUpa saMskArazeSa asaMprajJAta meM kalpanA - jAla se nivRtti aura samabhAva meM pratiSThA prApta hotI hai aura guNapratiprasava athavA svarUpa- pratiSThArUpa kaivalya - mokSa - dazA meM use manogupti ke nirodhalakSaNa pariNAma kA svarUpa pratibaddhatA kA lAbha hotA hai| ataH yoga ke svarUpanirNaya meM samiti aura gupti ko saba se adhika vaiziSTya prApta hai| aura vAstava meM dekhA jAye to samiti gupti yaha yoga kA hI dUsarA nAma hai| isake svarUpa meM yoga ke sabhI prakAra ke lakSaNa samanvita ho jAte haiN| yoga kA adhikAra isa prakAra yoga kA vivecana karane ke anantara aba usake adhikArI ke viSaya meM bhI kucha vicAra kara lenA Avazyaka pratIta hotA hai| zraddhA-yogaviSayaka adhikAra prApta karane vAle sAdhaka meM saba se prathama zraddhA kA honA parama Avazyaka hai| yogamArga ke pathika ke liye zraddhA se bar3hakara aura koI uttama pAtheya nahIM hai| zraddhA, yaha sAre sadguNoM kI jananI hai| isakA Azraya lene vAle sAdhaka meM cittaprasAda, vIrya, utsAha, smRti, ekAgratA, samAdhi aura prajJAprakarSAdi sAdhana, uttarottara apane Apa hI prApta hote cale jAte haiN| mAtA ke samAna kalyANa karane vAlI yaha zraddhA sAdhaka kI rakSA putra kI taraha karatI hai ('sA hi jananIva kalyANI yoginaM pAti' vyA. bhA. 1 - 20 ) / ' anta:karaNa meM vivekapUrvaka vastutattva, jJeyapadArtha ke yathArtha svarUpa kA jJAna prApta karane kI jo abhiruci - tIvra abhilASA - usakA nAma zraddhA hai| jaina- paribhASA meM isako samyagdRSTi kiMvA samyagdarzana ke nAma se sambodhita * kiyA gayA hai' ('tattvArthazraddhAnaM samyak - darzanam' - tatvArtha. 1/2 ) isa samyagdRSTisvarUpa zraddhAguNa kI prApti, kisI sAdhaka ko to svataH arthAt janmAntarIya uttama saMskAroM ke prabhAva se apane Apa hI ho jAtI hai aura kisI ko sat-zAstroM ke abhyAsa athavA yogya gurujanoM yA uttama puruSoM ke sahavAsa se hotI hai| astu, sAdhaka kI AtmA meM satyadRSTi ke udaya hote hI zama, 1. 'vimuktakalpanAjAlaM samatve suprtisstthitm| AtmArAmaM manazceti manoguptistridhoditA / / (30 yo. bhe. dvA.) 49 saMvega, nirveda, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukampA aura Astikya, ye pA~ca sadguNa' usameM apane Apa hI A upasthita hote haiN| tAtparya ki ye pA~coM, zuddha zraddhA kiMvA samyagdarzana ke paricAyaka haiN| jahA~ para ye hoMge vahA~ para samyagdarzana avazya hogA arthAt sAdhaka ke hRdaya kI zuddha zraddhA ko parakhane ke lie ye pA~coM sadguNa kasauTI kA kAma dete haiN| jahA~ para ye nahIM, vahA~ para zraddhA nahIM kintu zraddhAbhAsa hai, samyagdarzana nahIM apitu usakA DhoMga hai| (1) sama-udaya hue krodha, mAna, mAyA Adi tIvra kaSAyoM kA tyAga zama kahalAtA hai| (2) saMvega-mokSa viSayaka tIvra abhilASA kA nAma saMvega hai| (3) nirveda-sAMsArika viSaya-bhogoM meM virakti arthAt unako heya samajhakara unameM anAdaravRtti rakhanA nirveda hai| (4) anukampA - duHkhI jIvoM para dayA karanA arthAt kisI prakAra kA svArtha na rakhate hue du:khI prANiyoM ke duHkha ko dUra karane kI icchA aura tadanukUla prayatna karane ko anukampA kahate haiN| (5) Astikya - sarvajJa - kathita padArthoM meM zaMkArahita honA arthAt pUrNa vizvAsa karanA Astikya hai / ina pA~ca kAraNoM se Atmagata samyaktva kI pahacAna hotI hai. arthAt usake astitva kA bodha hotA hai| 1 noTa- AgamoM meM spaSTa likhA hai ki saMzayAtmA ko samAdhi kI prApti nahIM hotI / yathA - 'vitigiMcha samAvaNNeNa appANeNaM No labhati samAdhiM ' ( AcArAMga a. 5, u. 5 ) - (chA.) vicikitsAM samApannenA''tmanA no labhyate samAdhiH ) / tyAga - zraddhA ke atirikta dUsarA guNa tyAga hai| yoga mArga meM prayANa karane vAle sAdhaka meM zraddhA kI bhAMti tyAga vRtti kA honA bhI parama Avazyaka hai| jaba taka hRdaya meM tyAga - vRtti kI bhAvanA jAgRta nahIM hotI, taba taka yoga meM adhikAra prApta honA durghaTa hai| tyAga-vRtti meM eSaNAoM kA tyAga hI pradhAna' hai| lokeSaNA, putreSaNA aura dhanAdi kI eSaNA, ye tInoM hI eSaNAe~ - icchAe~ yoga - prApti meM jIvana ke AdhyAtmika vikAsa meM 1. 'kRpaaprshmsNvegnirvedaastikylkssnnaaH| guNA bhavantu yaccitte sa syAt samyaktvabhUSitaH / ' 2. zrIsarvajJapraNItasamasta bhaavaanaamstitvnishcycintnmaastikym| 3. 'No logassesaNaM care' / 50 ( guNasthAna kramAroha zloka 21 ) (guNasthAna kramAroha zloka 21 kI vRtti) - ( AcA. a. 4, u. 1, sU. 226 ) / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtibndhk-vighnruup-haiN| isase yogavighAtaka viSaya-kaSAyoM ko adhika poSaNa milatA hai| ataH yoga ke adhikArI ko ina eSaNAoM kA parityAga avazya kara denA caahiye| inake parityAga se sAMsArika viSayabhogoM ke upabhoga kI lAlasA ke kSINa ho jAne para sAdhaka ko yogaviSayaka adhikAra svayameva prApta ho jAtA hai| bhAvazuddhi-yoga-prApti kA saba se adhika Avazyaka upAya bhAvazuddhi hai| isake binA sAdhaka kI koI bhI yogakriyA sampanna aura phalaprada nahIM ho sktii| kriyA aura bhAva kA zarIra aura AtmA jaisA sambandha hai| kriyA zarIra aura bhAva AtmA hai| AtmA ke binA zarIra jaise ceSTAzUnya hokara kisI kAma kA nahIM rahatA hai, usI prakAra bhAvazUnya kriyA bhI nirarthaka athaca icchita phala ko dene vAlI nahIM ho sakatI hai| antaraMga Azaya kA hI dUsarA nAma bhAva hai| usakI nirmalatA hI bhAvazuddhi hai| zubha adhyavasAya bhI isI kA nAmAntara hai| isa prakAra zuddha zraddhA, tyAgavRtti aura bhAvazuddhi, ina sadguNoM ke upArjana se sAdhaka-jIva ko yogAdhikAra samprApta hotA hai| arthAt vaha yogasAdhana kA adhikArI bana jAtA hai| . yogaprApti athavA AdhyAtmika vikAsa kA AraMbha kAla - avidyA yA moha ke prabhAva se janma-maraNa kI paramparArUpa saMsAra-cakra meM ghaTikA-yantra kI bhA~ti bhramaNa karate hue isa jIvAtmA ko kalpanAtIta samaya vyatIta ho cukA hai jo ki zAstrIya paribhASA meM anAdi zabda se vyakta kiyA gayA hai| isa karmasaMyogajanya anAdipravAhapatita AtmA para se saubhAgyavaza jaba avidyA athavA moha kA prabhAva kama honA Arambha hotA hai tabhI se yogaprApti athavA AdhyAtmika vikAsa ke Arambha kA bIjAropaNa ho jAtA hai| aura vaha carama-antima-pudgala-parAvarta jitanA samaya zeSa rahane para hotA hai| isase prathama samaya-(jisameM yaha AtmA sadA avikasita avasthA meM hI rahatI hai) acaramapudgala-parAvarta kahalAtA hai| isakA tAtparya yaha hai ki AtmA kI isa janma-maraNa-paramparA ke samApta hone meM jaba antima pudgalaparAvarta jitanA samaya bAkI raha jAtA hai taba usameM yogaprApti yA AdhyAtmika vikAsa ke krama kA Arambha hotA hai jo kramazaH uttarottara vRddhi ko prApta hotA huA paripUrNatA ko prApta hotA hai| yahI yoga-prApti kA Arambhika kAla hai| yoga-prApti kI isa Arambhika dazA meM hI AtmA ke jJAnAdi svAbhAvika guNoM meM vikAsonmukhatA kA prArambha ho jAtA hai jisake kAraNa moha se prabhAvita hone ke sthAna meM vaha usake Upara apanA prabhAva jamAnA Arambha kara detI hai| ataeva usakI pratyeka pravRtti prAzastya aura Upara darzAye gaye yogAdhikArI ke guNoM se otaprota hotI hai| .51. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoganiSNAta guru kI AvazyakatA aba yoga ke viSaya meM saba se adhika mahattvapUrNa aura vicAraNIya jo bAta hai usakI ora bhI pAThakoM kA dhyAna AkarSita kiyA jAtA hai| vaha hai sadguru kI praapti| yoM to vyAvahArika aura pAramArthika pratyeka viSaya kA yathArthAnubhava prApta karane ke lie yogya anubhavI guru kI AvazyakatA rahatI hI hai, parantu yoga ke viSaya meM to yoganiSNAta guru kI asAdhAraNarUpa meM AvazyakatA hai| kAraNa ki yoga-sAdhanA kA viSaya vyAvahArika anubhavarUpa hai jo mArgadarzaka yoganiSNAta gurujanoM ke sAhacarya ke binA kathamapi upalabdha nahIM ho sktaa| yoga aura usake aMgoM meM prApta hone vAle Asana, prANAyAma, dhyAna aura samAdhi ke vyAvahArika svarUpa kA anubhava taba taka nahIM ho sakatA jaba taka ki guru usake tattva kA vyAvahArika prayogAtmaka zikSaNa na de ske| isake atirikta sadguru ke binA kiye jAne vAle yogAnuSThAna meM lAbha kI apekSA hAni kI adhika saMbhAvanA rahatI hai| Asana aura mudrA kA jJAna to asAdhAraNarUpa se gurujanoM ke vyAvahArika zikSaNa kI apekSA rakhatA hai| isaliye yoga kI abhyAsI AtmA ko yoga niSNAta gurujanoM kA sAhacarya saba se adhika upAdeya ho upasaMhAra yoga-viSaya meM praveza karane ke lie jina upayogI viSayoM kA prathama jJAna honA Avazyaka hai unakA yaha saMkSipta varNana upodghAta ke nAma se pAThakoM ke samakSa upasthita kara diyA hai| isa viSaya meM itanA aura smaraNa rakhanA cAhiye ki samAhita arthAt ekAgracitta vAle sAdhaka ko to samAdhiyoga-dhyAnayoga hI anuSTheya hai aura vyutthAnacitta-vikSiptacitta ko prathama citta ke malavikSepa ko dUra karane ke liye kriyAyoga kA anuSThAna karanA par3atA hai| ataH samAdhi aura kriyArUpa se lakSita hone vAle dvividha yoga meM samAhita aura vikSipta donoM prakAra ke sAdhakoM ko maryAdita adhikAra samprApta hai| AzA hai ki yogaviSayaka saMkSeparUpa se kiye gaye isa upodghAta se yoga-viSaya meM praveza karane ke lie pAThakoM ko kucha na kucha suvidhA avazya prApta hogii| -jainamuni AtmArAma (AcArya samrATa) 000 .52 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 1-102 1. yoga kI saiddhAntika vivecanA 1. mAnava zarIra aura yoga 1-11 mAnava-zarIra asIma zakti kA srota 1, mastiSka kI racanA aura adbhuta kSamatA 2, pazuoM meM bhI atIndriya kSamatA 3, tvacA kI sAmarthya aura mahattva 4, tvacA kI adbhuta sAmarthya ke udAharaNa 4, zarIra kI anya adbhuta vizeSatAe~ : cakrasthAna aura marmasthAna 5, cakrasthAna, glaiNDsa aura jUDo kyUsosa kI tulanAtmaka tAlikA 7, pAMca koSa athavA AvaraNa 7, ( 1 ) annamaya koSa 8, ( 2 ) prANamaya koSa 8, (3) manomaya koSa 8, ( 4 ) vijJAnamaya koSa 9, ( 5 ) Anandamaya koSa 9, AdhyAtmika sAdhanA kA lakSya 9, yoga kI upayogitA 11, yoga kI AvazyakatA 11 / 2. yoga kI paribhASA aura paramparA 12-21 yoga zabda kI yAtrA 12, vaidika sAhitya meM yoga zabda 13, bauddha darzana meM yoga 15, jainadarzana meM yoga 16, jaina darzana kA yoga sambandhI svatantra cintana 17 / 3. yoga kA prArambha 22-29 yoga ke prAraMbha kartA 23, pataMjali kA mahatva evaM kArya 25, pAtaMjala yogadarzana kA dArzanika AdhAra 26, bauddhadarzana - kA pAtaMjala yogadarzana para prabhAva 26, pAtaMjala yogadarzana * para anya darzanoM kA prabhAva 26, pAtaMjala yoga para jaina darzana kA prabhAva 27, jaina yoga kI vizeSatAe~ 28 | 4. yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati 30-55 gItoktayoga 30, samAdhiyoga 31, zaraNAgatiyoga 31, rAjayoga 32, haThayoga 32, nAthayoga 33, bhaktiyoga 34, jJAnayoga 36, karmayoga 36, layayoga 36, asparzayoga 37, siddhayoga 38, tantrayoga 38, vAma kaula taMtra yoga ( vAmamArga ) 38, tArakayoga 41, Rjuyoga 41, japayoga 41, japayoga ke prakAra 42, mantrayoga 44, maMtrayoga ke 16 aMga 45, dhyAnayoga 47, dhyAnayoga ke prakAra 47, bheda dhyAnayoga ke uttarabheda 47, abheda dhyAna 47, suratazabdayoga 48, aravinda kA pUrNayoga 49, yoga - mArga : pipIlikAmArga aura vihaMgamamArga 53 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49, bauddha-yoga 50, yoga-viyoga-ayoga 51, bhAratIyetara darzanoM meM yoga 53, pAzcAtya yoga-mesmerijma tathA hipnoTijma 53 / 5. jaina yoga kA svarUpa 56-92 yoga kA lakSaNa 56, mana kI acaMcalatA Avazyaka 60, mana ke prakAra 61, citta kI bhUmikAeM 61, yoga saMgraha 62, guru kA mahatva 64, yogAdhikArI ke bheda 64, (1) caramAvartI sAdhaka 64, (2) acaramAvartI sAdhaka 64, Atma-vikAsa ke krama meM jIva kI sthitiyA~ 65, (1) apuna-baMdhaka 65, (2) samyagdRSTi 65, (3) dezavirata 65, (4) sarvavirati 65, citta-zuddhi ke prakAra 67, yoga ke anuSThAna 68, yoga ke pA~ca bheda 69, anya apekSA se yoga ke tIna prakAra 69, yogadRSTiyA~ 70, (1) mitrA dRSTi 71, (2) tArAdRSTi 71, (3) balAdRSTi 72, (4) dIprAdRSTi 72, (5) sthirAdRSTi 73, sthirAdRSTi ke do prakAra 73, (6) kAntAdRSTi 74, (7) prabhAdRSTi 75, (8) parAdRSTi 75, yogiyoM ke bheda. 76, (1) kulayogI 76, (2) gotrayogI 77, (3) pravRttacakrayogI 77, pravRttacakrayogI ke guNa 77, tIna yogAvaMcaka 78, (4) niSpanna yogI 78, jaina yoga aura kuNDalinI 78, AdhyAtmika dRSTi se jaina yoga ke bheda 81, (1) adhyAtmayoga 82, (2) bhAvanAyoga 83, bAraha vairAgya bhAvanAeM 84, (3) dhyAnayoga 86, (4) samatAyoga 87, (5) vRttisaMkSayayoga 88, yoga kA mahattva 90 / yogajanya labdhiyA~ 93-102 __vaidika yoga meM labdhiyAM 94, yogadarzanasammata labdhiyAM 94, bauddhadarzana meM labdhiyAM 95, jainayoga aura labdhiyAM 96, pravacanasAroddhAra meM nirUpita 28 labdhiyoM kA paricaya'97, labdhiyoM ke tIna varga 100 / (2) adhyAtma yoga sAdhanA 103-314 1. yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) 103-127 (gRhasthayogI ke sAdhanA-sopAna) zraddhA kA mahattva 103, 'samyagdarzana' zabda kA artha 103, samyagdarzana : svarUpa aura mahattva 104, samyagdRSTi ke pA~ca bAhya viziSTa lakSaNa 105, samyagdarzana ke paccIsa mala-doSa 106, tyAgavRtti 107, bhAvazuddhi 108, samyakjJAna 108, samyakjJAna ke doSa 108, samyakcAritra 109, samyakcAritra ke do bheda 109, AgAra-cAritra 110, AgAra cAritra ke do bheda 118, mArgAnusArI ke paiMtIsa guNa 110, gRhastha kA vizeSa dharma 112, vratoM kA cAra prakAra kA atikramaNa 112, aNuvrata 113, (1) sthUla prANAtipAtaviramaNa 113, bhAvahiMsA aura dravyahiMsA 113, cAra prakAra kI hiMsA 114, isa vrata ke pA~ca aticAra 114, (2) sthUla mRSAvAdaviramaNa 115, pA~ca prakAra ke mahAna asatya 115, isa vrata ke pA~ca 3544 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aticAra 115, (3) sthUla adattAdAnaviramaNa 115, pA~ca aticAra 116, (4) svadArasantoSa vrata 116, pA~ca aticAra 116, ( 5 ) icchAparimANa vrata 116, pA~ca aticAra 117, tIna guNavrata 117, ( 1 ) dikparimANa vrata 117, pA~ca aticAra 118, (2) upabhoga - paribhogaparimANa vrata 118, upabhoga-paribhoga sambandhI chabbIsa vastue~ 118, caudaha niyama 119, pandraha karmAdAna 119, pA~ca aticAra 120, ( 3 ) anarthadaNDaviramaNa vrata 120, anarthadaNDa ke cAra rUpa 120, pA~ca aticAra 121, zikSAvrata 121, ( 1 ) sAmAyika vrata 121, pAMca aticAra 122, cAra prakAra kI zuddhi 122, (2) dezAvakAzika vrata 123, pA~ca aticAra 123, ( 3 ) pauSadhopavAsa vrata 123, pauSadha meM cAra prakAra kA tyAga 123, pA~ca aticAra 124, (4) atithi saMvibhAga vrata 124, pA~ca aticAra 125, antima samaya kI sAdhanA : saMlekhanA 125, gRhastha kI yoga sAdhanA 126, gRhasthayogI kI viziSTa sAdhanA : pratimA 126 | 2. yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (2) 128-140 (gRhatyAgI zramaNa kA yogAcAra) zramaNa : sampUrNa yoga kA ArAdhaka 128, sAdhu ke mUla aura uttara guNa 128, sAdhu ke sattAIsa mUla guNa 129, pAMca mahAvrata 130, ( 1 ) ahiMsA mahAvrata : samatva sAdhanA 130, isa mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ 131, (2) satya mahAvrata : yoga kA AdhAra 132, bhAvanAe~ 132, (3) acaurya mahAvrata : anAsaktiyoga kA prArambha 133, pA~ca bhAvanAe~ 133, (4) brahmacarya mahAvrata : cetanA kA UrdhvArohaNa 134, pA~ca bhAvanAe~ 135, ( 5 ) aparigraha mahAvrata : nispRha yoga 135, pA~ca bhAvanAe~ 136, zramaNa ke anya Avazyaka guNa 137, zramaNa- guNa banAma yoga-mArga 140 | 3. viziSTa yoga bhUmikA- pratimAyoga sAdhanA 141-153 pratimA kA Azaya 141, ( 1 ) zrAvaka pratimA 141, (gRhasthayogI kI viziSTa sAdhanA bhUmikAe~) 141, (1) darzana pratimA (zuddha, avicala evaM pragAr3ha zraddhA) 142, (2) vrata pratimA (virati kI ora bar3hate caraNa) 143, ( 3 ) sAmAyika pratimA ( yoga-sAdhanA kA prArambha) 143, (4) pauSadha pratimA (ahorAtra kI Atma-sAdhanA) 144, ( 5 ) niyama pratimA (vividha niyamoM kI sAdhanA ) 144, (6) brahmacarya pratimA ( cetanA kA UrdhvArohaNa) 145, (7) sacittatyAga pratimA (AhAra - saMyama) 145, (8) Arambha tyAga pratimA (ahiMsA yama kI sAdhanA) 146, (9) preSya parityAga pratimA ( saMvarayoga tathA sUkSma ahiMsA yama kI sAdhanA ) 146, (10) uddiSTabhakta-tyAga pratimA ( saMvara yoga kI sAdhanA ) 147, ( 11 ) zramaNabhUta pratimA (gRhastha - yogasAdhanA kA antima sopAna ) 147, pratimAoM kI vizeSa bAteM 148, (2) bhikSu pratimA (gRha - tyAgI zramaNa kI viziSTa sAdhanA bhUmikAe~ ) 149, (1) prathama pratimA evaM isakA svarUpa 149, dUsarI, tIsarI, cauthI, pAMcavIM, chaThI aura sAtavIM pratimAe~ 55 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151, Age kI pratimAe~ : tapa ke sAtha Asana- jaya 151, AThavIM, navIM, dasavIM, gyArahavIM pratimA kA svarUpa 151, bArahavIM pratimA kA svarUpa 152, samyagnanupAlanatA ke tIna duSpariNAma 152, samyaganupAlanatA ke tIna kalyANakArI pariNAma 153, pratimAyoga kA mahatva 153 | 4. jayaNAyoga sAdhanA (mAtRyoga ) 154-161 jayaNAyoga kyA hai? 154, yatanA kA abhiprAya 154, aSTa pravacana mAtA (tIna gupti aura pA~ca samiti) 155, guptiyA~ 155, gupti kA lakSaNa 155, gupti ke bheda 156, (1) manogupti 156, (2) vacanagupti 156, kAyagupti 157, manaH samiti 157, vacana aura kAya samiti 158, samiti 158, samiti kA lakSaNa 158, samiti ke bheda 158, IryAsamiti 158, isakA cAra prakAra se pAlana 158, ( 2 ) bhASA samiti 159, isakA cAra prakAra se pAlana 159, (3) eSaNA samiti 159, isakA cAra prakAra se pAlana 160, ( 4 ) AdAna-nikSepaNA samiti 160, isake pAlana ke cAra prakAra 160, (5) pariSThApanikA samiti 160, sthaMDila bhUmi ke cAra prakAra 160, isa samiti ke pAlana ke cAra prakAra 161 | 5. parimArjanayoga-sAdhanA ( SaDAvazyaka ) 162-176 parimArjana kI AvazyakatA 162, parimArjana kI vidhi, Avazyaka 162, Avazyaka, jainayoga kA anivArya aMga 163, Avazyaka sAdhanA ke chaha aMga 164, sAdhanA kA vaijJAnika krama 164, samatAyoga banAma sAmAyika kI sAdhanA 166, cAra prakAra kI zuddhi 167, dravyazuddhi 167, kSetrazuddhi 167, kAlazuddhi 167, bhAvazuddhi 168, (ka) manaH zuddhi 168, (kha) vacanazuddhi 168, vacana ke do bheda antarjalpa aura bahirjalpa (sUkSma evaM sthUla vacana yoga) 168, (ga) kAyazuddhi 169, ( 2 ) caturviMzatistava : bhaktiyoga kA prakarSa 169, (3) vandanA : samarpaNaMyoga 170, ( 4 ) pratikramaNa : Atma-zuddhi kA prayoga 170, ( 5 ) kAyotsarga : deha meM videha sAdhanA 170, kAyotsarga kI vidhi 171, kAyotsarga ke lAbha 171, (1) dehajADya zuddhi 171, ( 2 ) matijADyazuddhi 172, ( 3 ) sukha-duHkha titikSA 172, (4) anuprekSA 172, ( 5 ) dhyAna 172, zArIrika dRSTi se kAyotsarga ke lAbha 172, (6) pratyAkhyAna : guNadhAraNa kI prakriyA 173, pratyAkhyAna ke ATha viziSTa niyama 174, SaDAvazyaka : sampUrNa adhyAtmayoga 175 | 6. granthibhedayoga-sAdhanA 177-188 granthi kA abhiprAya 177, mAnasika granthiyA~ 177, Atmika guNoM kI apekSA se granthiyoM kA do bhAgoM meM vargIkaraNa 177, granthi aura zalya 178, jaina manovijJAna ke anusAra do prakAra kI granthiyA~ 178, (vaidika paramparA dvArA mAnya tIna hRdaya granthiyA~ - (1) 56 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgAmI karma (2) saMcita karma (3) prArabdha karma athavA brahmagranthi, viSNugranthi aura rudragranthi tathA ina granthiyoM ke bhedana kI prakriyA aura pariNAma 178 - 180 ) granthiyAM kaise nirmita hotI haiM ? 179, granthiyoM kI avasthiti 181, Adhunika sabhyatA kA upahAra : vibhinna granthiyAM 182, granthiyAM kAraNa haiM- dohare vyaktitva kI 183, granthiyoM ke mUla kAraNa aura AdhAra 184, granthi - bhedayoga kI sAdhanA 184, granthibheda kI prakriyA evaM krama 186, granthibheda sAdhanA ke pariNAma 188 / 7. titikSAyoga-sAdhanA 189-199 titikSA kA abhiprAya 189, parISahajaya: samatva kI sAdhanA 189, upasarga vijaya 193, upasarga aura parISaha : zramaNa kI titikSA kI kasauTI 193, gRhastha sAdhaka ke jIvana meM titikSAyoga 194, titikSAyoga sAdhanA kA utkarSa : daza zramaNa dharma 195, dasa zramaNa dharma aura titikSAyoga 196, titikSAyoga kI niSpattiyA~ 199 / 8. prekSAdhyAnayoga-sAdhanA 200-211 prekSAdhyAna-yoga 200, prekSAdhyAna kyA hai ? 200, prekSAdhyAna kA sUtra 201, prekSAdhyAna kI vidhi evaM prakAra 203, ( 1 ) kAya - prekSA 203, ( 2 ) zvAsa- prekSA 205, ( 3 ) mAnasika saMkalpa-vikalpoM kI prekSA 207, (4) kaSAya- prekSA 207, ( 5 ) animeSa - pudgala dravya kI prekSA 208, (6) vartamAna kSaNa kI prekSA 209, prekSAdhyAna se sAdhaka ko lAbha 210 | 9. bhAvanAyoga sAdhanA 212-230 anuprekSA kA Azaya 212, bAraha vairAgya bhAvanAe~ 213, dhyAna kI apekSA se bhAvanAoM kA vargIkaraNa 213, (1) anitya anuprekSAyoga - zarIrAsakti - tyAga sAdhanA 214, anitya bhAvanA kI sAdhanA ke cAra sUtra 214, (2) azaraNa anuprekSA - para - padArthoM se virakti kI sAdhanA 215, (3) saMsAra anuprekSA : vairAgya kI ora bar3hate kadama 216, (4) ekatva . anuprekSA : saMyogoM se virakti 217, ( 5 ) anyatva bhAvanA : bhedavijJAna kI sAdhanA 218, (6) azuci bhAvanA : pAvanatA kI ora prayANa 218, ( 7 ) Asrava bhAvanA : antar bhAvoM kA nirIkSaNa 219, (8) saMvara bhAvanA : mukti kI ora caraNanyAsa 220, (9) nirjarA bhAvanA : Atmazuddhi kI sAdhanA 221, ( 10 ) dharma bhAvanA : Atmonnati kI sAdhanA 221, (11) loka bhAvanAH AsthA kI zuddhi 222, ( 12 ) bodhidurlabha bhAvanA : antarjAgaraNa kI preraNA 222, jJAna kI jugAlI 223, vairAgya bhAvanAe~ 223, anuprekSAoM ke cintana se lAbha 224, yoga bhAvanAe~ 225, yoga bhAvanAe~ dhyAna ko puSTa karane vAlI 226, ( 1 ) maitrI bhAvanA : Atmaupamya bhAva kI sAdhanA 227, (2) pramoda bhAvanA : guNa- grahaNa kI sAdhanA 228, (3) kAruNya bhAvanAH abhaya kI sAdhanA 228, ( 4 ) mAdhyastha bhAvanA viparItatA meM : 57 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatva (rAga-dveSavijaya kI sAdhanA) 229, yoga-bhAvanAoM kI phalazruti 230 / 10. (tapoyoga sAdhanA 1.) bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA 231-257 ___ 'tapa' kA abhiprAya 231, tapa ke lakSaNa 232, tapa kA mahattva 233, tapa ke vibhinna prakAra 233, tapa ke do pramukha bheda : bAhya tapa aura AbhyaMtara tapa 234, vibhAjana ke kAraNa 234, bAhya tapa bhI nirarthaka nahIM 235, bAhya tapa ke lAbha 235, bAhya tapa 236, (1) anazana tapa : Atma-AvaraNoM kA zodhana 236, anazana tapa ke zArIrika aura mAnasika lAbha 237, anazana tapa ke bheda-prabheda 238, (2) UnodarI tapa : icchA niyamana sAdhanA 239, UnodarI tapa ke prakAra 239, (3) bhikSAcarI tapa : vRtti-saMkucana kI sAdhanA 241, yoga kI apekSA vRttisaMkSepa nAma adhika upayukta 242, (4) rasa-parityAga tapa : asvAda vRtti kI sAdhanA 242, rasa-parityAga tapa kI do bhUmikAe~ 243, (5) kAyakleza tapa : kAya-yoga kI sAdhanA 244, pramukha AsanoM kA varNana 244, do prakAra ke kaSTa sahana 245, taijas zarIra kI sAdhanA 246, bhAva prANAyAma 247, kArya-kleza tapa ke kucha pramukha lAbha 247, (6) pratisaMlInatA tapa : antarmukhI banane kI sAdhanA 247, pratisaMlInatA tapa ke vibhinna nAma 248, pratisaMlInatA tapa ke cAra bheda 248, indriya pratisaMlInatA tapa kI sAdhanA 248, indriya pratisaMlInatA tapa kI sAdhanA ke do prakAra 249, kaSAya pratisaMlInatA tapa 250, kaSAya pratisaMlInatA tapa ke cAra bheda 250, krodha ke Avega kI upazAMti ke vyAvahArika upAya 251, mAna, mAyA, lobha kI upazAMti ke vyAvahArika upAya 251, yogapratisaMlInatA tapa 252, yoga pratisaMlInatA tapa kI bhUmikAe~ 252, manoyoga kI sAdhanA 252, vacanayoga kI sAdhanA 253, kAyayoga kI sAdhanA 253, viviktazayanAsana sevanA 253, viviktazayanAsanasevanA kA vaijJAnika AdhAra 254, bAhya tapoM se tapoyogI sAdhaka ko lAbha 2561. 11. (tapayoga sAdhanA-2) 258-270 Abhyantara tapa : Atmazuddhi kI sahaja sAdhanA Abhyantara tapa sAdhanA kA uddezya 258, (1) prAyazcitta tapa : pApa-zodhana kI sAdhanA 258, prAyazcitta ke bheda 260, micchAmi dukkaDaM kA rahasya 260, prAyazcitta kA lakSya 260, (2) vinaya tapa : ahaM visarjana kI sAdhanA 261, vinaya ke sAta bheda 261, jJAna vinaya 261, darzana vinaya 262, cAritra vinaya 262, manovinaya 262, vacanavinaya 262, kAyavinaya 262, lokopacAravinaya 263, (3) vaiyAvRtya tapa : samarpaNa kI sAdhanA 263, (4) svAdhyAya tapa : svAtmasaMvedana jJAna kI sAdhanA 264, svAdhyAya ke vibhinna artha 264, svAdhyAya ke bheda athavA aMga 265, svAdhyAya tapa kI phalazruti 266, (5) dhyAna tapa : mukti kI sAkSAt sAdhanA 267, (6) vyutsarga tapa : mamatva-visarjana kI sAdhanA 267, * 58* Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyutsarga tapa ke bheda 268, gaNa vyutsarga 268, zarIra vyutsarga 268, kAyotsarga kI sAdhanA 269, upadhi vyutsarga 269, bhaktapAna vyutsarga 269, kaSAya vyutsarga 270, saMsAra vyutsarga 270, karma vyutsarga 270 1 12. (tapoyoga sAdhanA 3 ) dhyAnayoga sAdhanA 271-295 mana kI do avasthAeM 271, dhyAna kA lakSaNa 271, dhyAna-sAdhanA ke prayojana evaM upalabdhiyA~ 272, mana kI caMcalatA ke kAraNa 274, dhyAna kA kAla-mAna 275, dhyAna kI pUrvapIThikA: dhAraNA 276, Alambana kI apekSA se dharmadhyAna ke tIna bheda 277, dhAraNA aura dhyAna meM antara 278, dhyAna kA mahattva 278, dhyAna ke bheda-prabheda 279, ArttadhyAna 279, ArtadhyAna ke cAra bheda 279, raudradhyAna 281, raudradhyAna ke cAra bheda 281, dharmadhyAna : mukti-sAdhanA kA prathama sopAna 282, dhyAna ke ATha aMga 283, dharmadhyAna ke Agamokta cAra bheda 284, AjJAvicaya dharmadhyAna 285, apAyavicaya dharmadhyAna 285, vipAkavi dharmadhyAna 285, saMsthAnavicaya dharmadhyAna 285, dharmadhyAna ke Alambana 286, dharma dhyAna kI cAra anuprekSAe~ 286, dhyeya kI apekSA se dhyAna ke bheda 287, yoga kI apekSA se dharmadh ke bheda 287, pArthivI dhAraNA 288, AgneyI dhAraNA 288, vAyavI dhAraNA 289, vAruNI dhAraNA 289, tatvarUpavatI dhAraNA 289, dhyAna-sAdhanA kI apekSA dharmadhyAna ke bheda 290, piNDastha dhyAna 290, padastha dhyAna 290, rUpastha dhyAna 291, rUpAtIta dhyAna 291, dharmadhyAna kI phalazruti 291, mahAprANadhyAna sAdhanA 291, zrutakevalI AcArya bhadrabAhu kA dRSTAMta 293, AcArya puSyamitra kA dRSTAnta 293 | 13. zukladhyAna evaM samAdhiyoga 296-314 zukladhyAna : mukti kI sAkSAt sAdhanA 296, zukladhyAna kA adhikArI 296, zukladhyAnI ke liMga 297, zukladhyAna ke Alambana 298, zukladhyAna kI anuprekSAe~ 299, karmagraMthoM kI apekSA zukla dhyAna ke adhikArI 299, zukladhyAna ke bheda 300, ( 1 ) pRthaktvavitarka savicAra zukladhyAna 301, ( 2 ) ekatva - vitarka avicAra zukladhyAna 302, (3) sUkSmakriyA apratipAtI zukladhyAna 303, ( 4 ) samucchinnakriyAnivRtti zukladhyAna 303, zukladhyAna aura samAdhi 304, zukladhyAna aura samAdhi kI tulanA 305, jaina darzana ke anusAra mukti sAdhanA kA krama 312 | (3) prANa sAdhanA 1. prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ 315-395 315-331 sRSTi meM sarvatra vyApta prANazakti 315, prANa ke zAstrokta daza bheda 316, yoga kI apekSA prANazakti eka hI hai 316, prANa-zakti pravAha kA kendra 317, prANavAyu aura prANa kA sambandha 317, Asana-zuddhi 318, vibhinna AsanoM ke lakSaNa 319, nAr3I zuddhi 320, 59 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svara-vijJAna dvArA zArIrika rogoM kA upacAra 321, prANAyAma 322, yaugika prANAyAma meM suSumnA kA mahattva 323, kuNDalinI zakti kA UrdhvArohaNa aura cakrabhedana 325, kuNDalinI zakti kI avasthiti 326, kuNDalinI zakti kA jAgaraNa haThayoga aura bhAvanAyoga se 327, kuNDalinI jAgaraNa ke Asana 327, kuNDalinI zakti kA varNa evaM dRzyatA 328, cakroM (kamaloM) ke anuprANana se upalabdha viziSTa zaktiyA~ 329, prANAyAma kA zarIra para prabhAva 3301 2. lezyA-dhyAna sAdhanA 332-347 ___ bhAvanA tathA raMga cikitsA siddhAnta 332, lezyA hai-bhAvadhArA (kaSAya dhArA) 333, AbhAmaMDala 334, lezyAdhyAna : prANa zarIra-zuddhi kI prakriyA 336, lezyAoM kA vargIkaraNa 337, lezyAdhyAna aura raMga cikitsA praNAlI 338, kRSNalezyA aura kAlA raMga 339, nIla lezyAdhyAna aura nIle raMga kI sAdhanA 340, kApota lezyAdhyAna aura halke nIle raMga kI sAdhanA 341, tejolezyA dhyAna aura lAla (aruNa) raMga 342, padmalezyA dhyAna aura pIta (sunaharA) varNa 343, zuklalezyA dhyAna aura zveta varNa 344, jaina sAhitya meM lezyAoM kA dRSTAnta 3451 3. prANazakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika-mAnasika svasthatA 348-363 mAnava-zarIra meM vyApta prANazakti 348, prANazakti kI camatkArI kSamatA 349, vicAra saMpreSaNa 349, zaktipAta 350, prANazakti aura mAnasika evaM zArIrika svasthatA 351, mAnasika evaM zArIrika roga : kAraNa aura upacAra 354, mana kA svarUpa evaM lakSaNa 354, projIriyA : samayapUrva vRddhAvasthA 356, tanAva 357, tanAvamukti ke yaugika upAya 359, zArIrika vyAdhiyA~ 360, zArIrika vyAdhiyoM ke upacAra ke dRSTAnta 360, prANazakti kA mahatva aura kAryakSamatA 361 / 4. maMtrazakti-jAgaraNa 364-372 dhvani-prakaMpanoM kI vyApakatA 364, zabda ke uccAraNa ke prakAra 365, mantra aura mahAmantra 366, navakAra mantra kA mahAmantratva 368, mahAmantra kA sAkSAtkAra evaM siddhi 369, maMtrasiddhi ke lakSaNa 370, maMtrasiddhi ke AdhyAtmika lakSaNa 370, mAnasika lakSaNa 371, zArIrika lakSaNa 371, maMtrasiddhi kA abhiprAya 371, maMtrazakti kA rahasya 372 / 5. navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA ___373-395 __ adbhuta vaijJAnika saMyojana 373, mahAmaMtra ke padoM ke varNa saMyojana , varNa-vinyAsa aura tattvoM kI vizeSatA 373, Namo arihaMtANaM pada kA varNa-vinyAsa aura vizeSatAe~ 374, Namo siddhANaM pada kA varNa vinyAsa aura vizeSatAeM 375, Namo AyariyANaM pada kA varNa vinyAsa .60. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vizeSatAeM 376, Namo uvajjhAyANaM pada kA varNa vinyAsa aura vizeSatAeM 376, Namo savvasAhUNaM pada kA varNa vinyAsa aura vizeSatAeM 377, sAdhanA kI vidhi 377, Namo arihaMtANaM pada kI sAdhanA 377, Namo siddhANaM pada kI sAdhanA 379, Namo AyariyANaM pada kI sAdhanA 380, Namo uvajjhAyANaM pada kI sAdhanA 381, Namo loe savvasAhUNaM pada kI sAdhanA 382, ina pA~ca padoM kI sAdhanA se sAdhaka ko lAbha 382, sAdhanA kI eka aura vidhi 383, 'nava pada' kI sAdhanA 384, 'nava pada' ke pada (do mata) 384, antarAtmA meM siddhacakra dhyAna-sAdhanA 388, kAyotsargAsana dvArA 388, padmAsana dvArA 388, hRdayakamala para dhyAna 389, cakroM para navapada kA dhyAna 389, OM kI sAdhanA 389, OM kA nirvacana 390, 'so'haM' kI sAdhanA 391, aha~ kI sAdhanA 392, 'ahaM' kA pada vinyAsa 393, arha kI sAdhanA vidhi 393, aha~ ke japa dhyAna se sAdhaka ko lAbha 395 / pariziSTa 397-430 * sandarbha grantha sUci 397 viziSTa vyakti nAma sUci 401 viziSTa zabda sUci 403 * abhimata/prazasti patra AcArya samrAT zrI Ananda RSi jI ma., 422, marudhara kesarI zramaNa sUrya pravartaka zrI mizrImala jI ma. 422, yuvAcArya zrI madhukara muni jI ma. 423, upAdhyAya zrI amara muni jI ma. 425, upAdhyAya zrI puSkara muni jI ma. 429, AcArya samrAT, zrI devendra muni jI ma. 430, pravartaka zrI rameza muni jI mahArAja 431 / 61* Page #70 -------------------------------------------------------------------------- Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma yoga sAdhanA yoga kI saiddhAntika vivecanA 1. mAnava zarIra aura yoga 2. yoga kI paribhASA aura paramparA 3. yoga kA prArambha 4. yoga ke vibhinna rUpa aura sAdhanA paddhati 5. jaina yoga kA svarUpa 6. yogajanya labdhiyA~ Page #72 -------------------------------------------------------------------------- Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 mAnava zarIra aura yoga mAnava-zarIra asIma zakti kA srota mAnava kA zarIra, yaha chaha phuTa U~cI kAyA, aneka vicitratAoM aura vilakSaNatAoM kA bhaNDAra hai / zakti kA ajastra aura asIma srota isameM vidyamAna hai| yaha saMsAra kA sabase vilakSaNa zakti kendra ( pAvara hAUsa) hai| jarUrata hai isa zakti ko pahacAnane aura isakA ucita rUpa se prayoga karane kI / prasiddha vaijJAnika AinsTIna ne jo zakti-siddhAnta pratipAdita kiyA hai usake anusAra eka pudgala paramANu se 3, 45, 960 kailorI (UrjA) zakti utpanna ho sakatI hai| vastutaH vijJAna abhI taka nizcita rUpa se yaha nahIM samajha pAyA hai ki eka paramANu ke andara yathArthataH kitanI zakti hai / phira bhI ukta sandarbha se Apa yaha anumAna kara sakate haiM ki ananta pudgala paramANuoM se nirmita isa zarIra meM kitanI zakti ho sakatI hai| eka anya vaijJAnika anumAna ke anusAra 450 grAma pudgala dravya ko yadi pUrNa rUpa se zakti meM parivartita kiyA jA sake to usase utanI hI zakti (UrjA) utpanna hogI jitanI 14 lAkha Tana koyalA jalAne para prApta hotI hai| hamArA zarIra bhI to pudgala dravya (Matter) se nirmita hai| kalpanA karie 60 kilogrAma bhAra 'vAle isa zarIra se kitanI zakti utpanna ho sakatI hai| isI zakti ke kAraNa vedoM meM isa zarIra ko 'jyotiSAM - jyotiH' kahA gayA hai| yadi ApakA mana isa sArI zakti kA upayoga kara sake to sociye vaha kyA camatkAra nahIM kara sktaa| mAnava zarIra kozikAoM kA eka mahAsAgara hI hai| isameM 6 nIla (6,00, 00, 00, 00, 00, 000) kozikAe~ haiN| zarIra ke vibhinna aMgoM kI kozikAe~, eka-dUsarI se kAphI bhinna haiN| ye itane sUkSma AkAra kI hotI haiM ki eka Alapina kI noMka para lagabhaga dasa lAkha kozikAe~ avasthita raha sakatI haiM; lekina bar3I kozikAoM kA AkAra zuturmurga ke aNDe ke barAbara bhI hotA hai| * mAnava zarIra aura yoga 1 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mastiSka kI racanA aura adbhuta kSamatA yadyapi mAnava khopar3I kA bhAra 12 kilogrAma se adhika nahIM hotA; lekina isameM hI 14 karor3a kozikA tantra hote haiM tathA 14 araba 5 lAkha jJAna tantu mAnava mastiSka meM avasthita hote haiN| isakA kSetraphala lagabhaga 26 varga iMca hotA hai / mastiSka meM do raMga ke dravya hote haiM - ( 1 ) dhUsara ( pIle se kucha gaharA raMga ) raMga kA, yaha smRti tathA buddhi ko niyantrita karatA hai / jisa vyakti ke mastiSka kA yaha dravya acchA hotA hai, usakI buddhi bhI acchI hotI hai| aura (2) dUsarA dravya hai sapheda raMga kA yaha kriyA kA niyantraNa karatA hai| mastiSka ke tIna bhAga haiM-eka, samasta kriyA-prakriyAoM kA saMcAlaka hai; dUsarA, mAMsa-peziyoM kA niyantraka hai aura tIsarA svacAlita prakriyAoM-sA~sa lenA, bhojana pacAnA Adi kriyAoM kA niyantraka hai| - aba jarA isa mastiSka kI kAryakSamatA kA anumAna lgaaiye| A~kheM hI ausatana 50 lAkha citra pratidina utAratI haiN| isake atirikta dhvaniyoM, gandhoM, sparzoM, svAdoM kA mahAsAgara hara samaya manuSya ke cAroM ora laharAtA rahatA hai| yaha sArA tUphAna mastiSka se hI to TakarAtA hai aura mastiSka ina sabako samajhatA hai, jAnatA hai aura nirNaya karatA hai| ina sabake alAvA naI-purAnI smRtiyA~, arjita kiyA huA jJAna, isa janma aura pichale janmoM ke saMskAra, sukhada - duHkhada anubhUtiyA~ Adi sabhI mastiSka meM hI saMcita rahatI haiM / yaha sArA kArya kitanA zramasAdhya aura ulajhanabharA hai ? kintu ina saba kAryoM ko apane 14 araba 5 lAkha jJAna tantuoM kI sahAyatA se mastiSka sucAru rUpa se niyamita sampanna karatA rahatA hai| samasta atIndriya-kSamatAe~ bhI mastiSka meM hI bharI hotI haiM; dUsare zabdoM meM mastiSka hI atIndriya kSamatAoM kA srota hai| sunA hai Apane (1 ) niyezana nAma kI eka mahilA kisI bhI ajJAta vyakti kI koI vastu chUkara usa vyakti kA bhUta, vartamAna aura bhaviSya batA detI hai, jo pUrNarUpa se satya hotA hai| (2) kumArI eDama, dUravartI vastuoM ko isa prakAra batA detI hai mAno vaha sAmane khulI huI pustaka ko par3ha rahI ho / (3) kanADA ke manaHtatva vizeSajJa DaoN. Dablyu. jI. penaphIlDa ne aise vidyudagra (Electrode) kI khoja kara lI hai jisakA zarIra ke kisI viziSTa sthAna kI 2 adhyAtma yoga sAdhanA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI viziSTa kozikA ke sAtha sambandha jor3a dene para manuSya apane bhUtakAla kI ghaTanAoM ko apanI A~khoM ke sAmane citrapaTa kI bhA~ti pratyakSa dekha sakatA hai| (4) rUsI vaijJAnika pro. enAkhIna ne emInojAina (Eminozine) nAma kI aisI auSadha kA AviSkAra kara liyA hai jo vyakti ko zArIrika pIr3A se chuTakArA dilA detI hai| (5) eka lyUthiniyana lar3akA viziSTa atIndriya kSamatA kA dhanI hai| vaha kisI bhI naI-purAnI, jIvita - mRta bhASA yathA - iMgaliza, phreMca, leTina, grIka Adi ke zabdoM ko uccAraNakartA ke sAtha-sAtha isa prakAra bolatA jAtA hai mAno vaha una bhASAoM kA vidvAna ho aura use pahale se hI yaha jJAta ho ki uccAraNakartA Age kaunasA zabda bolane vAlA hai| yaha to huI mAnava mastiSka kI bAta, jisake bAre meM kahA jA sakatA hai ki manuSya to saMsAra kA sarvazreSTha prANI hai aura usakA mastiSka atyanta hI vikasita tathA uccakoTi kA hai; lekina aisI hI atIndriya kSamatAe~ cUhe-billI Adi saMjJI paMcendriya prANiyoM meM bhI pAI jAtI haiN| 'bAMsa meM phala- phUla nahIM dekhe jAte, inakI jar3eM hI bAMsoM kI vRddhi karatI haiN| lekina 50 varSa bAda bAMsa meM phUla Ate haiM aura unameM phala bhI nikalate haiN| 50 varSa meM cUhe kI bhI 50 pIr3hiyA~ gujara jAtI haiM; lekina cUhe apanI sugandha vizleSaNa kSamatA aura sUkSmabuddhi se una phala-phUloM kI vizeSatA pahacAna jAte haiM, ki inake upabhoga se unakI prajanana kSamatA kaI gunA bar3ha jAyegI, ataH ve ina phala-phUloM ko bar3e cAva se khAte haiN| yaha jJAna unheM kisa prakAra prApta hotA hai, isa gutthI ko jIvazAstrI nahIM sulajhA sake haiN| isI prakAra kI kSamatA billI meM bhI hotI hai, use bhI Age ghaTita hone vAlI ghaTanAoM kA pUrvAbhAsa ho jAtA hai| kutte kI gandha kSamatA se to sabhI paricita haiN| vaha cora dvArA sparza kI huI bhUmi, kisI vastu athavA vastra ko hI sU~ghakara cora kA patA lagA letA hai, cAhe cora mIloM dUra calA gayA ho athavA corI kI ghaTanA ko mahInoM gujara gaye hoN| ina pazuoM meM aisI atIndriya kSamatA kahA~ se utpanna huI? ina saba bAtoM kA eka hI uttara hai ki mastiSka kI racanA aura jJAna tantu aise adbhuta haiM ki unameM aneka prakAra kI vilakSaNa kSamatAe~ aura zaktiyA~ bharI par3I haiM, jo manuSya ko camatkRta kara detI haiN| kintu svayaM manuSya inase anajAna - aparicita rahatA hai| * mAnava zarIra aura yoga 3 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tvacA kI sAmarthya aura mahattva mastiSka to aneka kSamatAoM aura camatkArI zaktiyoM kA puJja hai hI; kintu tvacA kI sAmarthya aura zakti bhI kama nahIM hai| isakA mahatva bhI atyadhika ___ mAnava zarIra kI camar3I kA kSetraphala lagabhaga 250 varga phuTa hotA hai aura vajana 6 pauNDa (lagabhaga 2 kilo, 750 graam)| isakI sabase patalI taha A~khoM para hotI hai-lagabhaga 5 milImITara aura sabase moTI taha paira ke talavoM meM hotI hai-6 miliimiittr| sAdhAraNatayA isakI moTAI 3 se 3 milImITara hotI hai| isameM agaNita cheda hote haiN| prAcIna dharma-zAstroM ke anusAra tvacA meM sAr3he tIna karor3a roma hote haiN| tvacA zarIra ke lie eyara kaNDIzanara kA kAma karatI hai, arthAt jAr3oM meM yaha zarIra ko garma rakhatI hai aura garmiyoM meM tthnnddaa| isakI chaha parateM hotI haiM, jo vibhinna kArya karatI haiN| tvacA meM itanI adbhuta kSamatAe~ bharI par3I haiM ki yadi unheM vikasita kara liyA jAye to vaha anya indriyoM kA kAma bhI kara sakatI hai| tvacA ke dvArA dekhA jA sakatA hai, sUMghA jA sakatA hai, sunA jA sakatA hai, svAda liyA jA sakatA hai aura sparza to usakA pramukha kArya hai hii| (1) mAsko meM 22 varSIyA kumArI rojA kulezovA ne apane dAhine hAtha kI tIsarI va cauthI aMgulI meM dRSTi zakti kI vidyamAnatA kA paricaya diyA hai| usane apanI A~khoM para paTTI ba~dhavAkara vaijJAnikoM ke sAmane apanI ina do aMguliyoM dvArA samAcAra-patra kA eka pUrA lekha par3hakara sunAyA aura phoTo citroM ko phcaanaa| (2) eka 9 varSIya lar3akI meM yaha zakti aura bhI bar3hI-car3hI hai| yaha lar3akI khAUba kI zrImatI olagA blijanovA kI putrI hai| usane A~khoM para paTTI ba~dhI hone para hAtha se chUkara zataraMja kI kAlI sapheda goToM ko alaga-alaga kara diyA, raMgInaM kAgajoM kI katarana kI raMga ke anusAra alaga-alaga DherI banA dI, raMgIna kitAboM ko par3ha diyaa| usane bA~ha, kandhA, pITha, paira Adi zarIra ke anya avayavoM se chUkara bhI vaise hI pariNAma prastuta kiye| itanA hI nahIM, vaha dasa senTImITara dUra rakhI vastuoM ke raMga Adi usI prakAra batA detI hai, jaise hama loga khulI A~khoM se batAte haiN| ___ ina parIkSaNoM se manovijJAna zAkhA ke variSTha zodhakartA pro. konsTATina plAtonova isa niSkarSa para pahu~ce haiM ki-mAnavIya cetanA-vidyuta kI vyApakatA ko dekhate hue isa prakAra kI anubhUtiyA~ apratyAzita nahIM hai| netroM meM jo zakti kAma karatI hai, vahI anyatra jJAnatantuoM meM kAma karatI hai, use vikasita karane *4. adhyAtma yoga sAdhanA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para mastiSka ko vaisI hI jAnakArI mila sakatI hai, jaisI netroM se milatI hai| bAta bhI yahI hai, jainadarzana ke anusAra bhI AtmA kI caitanyadhArA sampUrNa zarIra meM vyApta hai, kSayopazama bhI sampUrNa AtmapradezoM meM hai, sirpha nivRtti ke upakaraNa, jinheM indriyA~ kahA jAtA hai, zarIra ke vibhinna sthAnoM para kendrita haiM, isIliye AtmA usa indriya - vizeSa se tajjanya jJAna prApta kara pAtA hai| yadi tvacA ko adhika saMvedanazIla banAyA jA sake to AtmA tvacA se hI anya sabhI indriyoM kA jJAna prApta karane meM sakSama ho jAyegA / uparyukta udAharaNoM se yaha spaSTa hotA hai ki mAnava ke bhItara asIma va agaNita kSamatAe~ haiM, zaktiyA~ haiM; AvazyakatA hai sirpha unheM pahacAnane va vikasita karane kI / zarIra se mana kI zakti asIma hai aura mana se AtmA kI zakti ananta hai / ina zaktiyoM ko pahacAnane va vikasita karane kA sAdhana hai, yoga / yoga dvArA zarIra, mana evaM AtmA kI supta zaktiyoM kA jJAna evaM unakA vikAsa kiyA jA sakatA hai / isIlie yoga-sAdhanA zakti jAgaraNa kA mArga hai| zarIra kI anya adbhuta vizeSatAe~ : cakrasthAna aura marmasthAna mAMsa, majjA, asthi, rakta Adi ke atirikta zarIra meM kucha anya adbhuta vizeSatAe~ bhI haiN| hamAre zarIra meM aneka marmasthAna haiM, cakra haiN| marmasthAna sAta sau haiM aura cakra sAta haiN| marmasthAnoM kA cikitsA zAstra meM vizeSa upayoga huA hai, jApAna kI ekyUpancara cikitsA praNAlI kA AdhAra ye marmasthAna hI haiN| cakroM kA mahatva yaugika prakriyAoM meM hai / marmasthAnoM para jJAnatantu adhika ekatrita aura saghana hote haiN| ye sthAna paraspara ' sambandhita bhI hote haiN| yahI kAraNa hai ki zarIra meM kisI eka sthAna para suI cubhone se dUsare sthAna kA darda banda ho jAtA hai| hamAre yahA~ pahale kAnoM ko chedane kI prathA thI / usakA cikitsAzAstrIya kAraNa yaha thA ki kAnoM ko chedane se manuSya kI mAnasika uttejanA kama ho jAtI thI, kyoMki kAnoM kA nicalA hissA (kAna kI lau, jahA~ striyA~ Iyara - riMga Adi pahanatI haiM) marmasthAna hai aura usakA mastiSka ke uttejanAdAyaka tantuoM se sIdhA sambandha hai| cakrasthAna ve hote haiM jahA~ jJAna tantu ulajhe hote haiN| cakrasthAna, sUkSma zarIra (taijasazarIra) meM haiM (ise koI-koI bhAvanAzarIra bhI kahatA hai) kintu inakA AkAra banatA hai sthUla zarIra ( audArika zarIra) meN| * mAnava zarIra aura yoga 5 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa sthiti ko eka dRSTAnta se smjhiye| jaise koI vastu darpaNa ke sAmane rakhI hai aura usakA AkAra (pratibimba) usa darpaNa meM bana rahA hai| kintu vastu to vahA~ hai hI nhiiN| aisI dazA meM vaijJAnikoM ke sAmane kaThinAI yaha hai ki ve una cakrasthAnoM se prayogoM dvArA vaise hI pariNAma prApta karanA cAha rahe haiM, jaise yaugika granthoM meM cakra jAgaraNa se batAye gaye haiN| lekina vaise pariNAma unheM prApta nahIM ho pA rahe haiN| sthiti bilkula vaisI hI hai jaise ki eka nadI ke taTa para khar3e vRkSa para eka maNijaTita mUlyavAna hAra Ta~gA thA, usakI parachAIM jala meM par3a rahI thI, maNiyoM kI dIpti se nadI kA vaha sthAna jagamagA rahA thaa| usa camaka se vimohita hokara koI vyakti pAnI meM hAtha-paira mAra kara usa hAra ko pAne kA prayatna kare, to kyA vaha saphala ho sakatA hai? ___ cakrasthAnoM kA, yogazAstroM meM 'kamala' nAma diyA hai-jaise hRdaya-kamala, nAbhi-kamala Adi; jUDo (Judo) meM kyUsosa (Kyushos); aura zarIrazAstrI inheM glaiNDsa (Glands) kahate haiN| glaiMDsa (Ductless Glands) ve antaHsrAvI granthiyA~ haiM jinakA srAva zarIra se bAhara nahIM nikalatA, hAramona ke rUpa meM zarIra ke andara hI rakta Adi meM mila jAtA hai| yaha eka Azcaryajanaka tathya hai ki cakroM ke jo sthAna aura AkAra yogAcAryoM ne batAye haiM, Aja ke zarIrazAstriyoM ne jo sthAna aura AkAra glaiNDsa ke mAne haiM aura jUDo paddhati meM jo sthAna evaM AkAra kyUsosa ke svIkAra kiye gaye haiM-ve tInoM samAna haiN| tInoM kI dhAraNA samAna hai, usameM koI vizeSa antara nahIM hai| pRSTha 7 kI tAlikA se yaha bAta pUrNataH spaSTa ho jAegI sAta cakroM ke sthAna ye haiM(1) mUlAdhAra kA suSumnA kA nicalA sirA, (2) svAdhiSThAna kA mUlAdhAra se cAra aMgula Upara, (3) maNipUra kA nAbhi, (4) anAhata kA hRdaya, (5) vizuddhi kA kaMTha, (6) AjJA kA bhrUmadhya aura (7) sahasrAra kA mastiSka (kapAla) meM sthita tAlu athavA brhmrndhr| *6 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama yogacakra ___ glaiNDsa / jUDo kyUsosa / sakhyA mUlAdhAra cakra | pelvika phleksasa svAdhiSThAna cakra eDrInala glaiNDa maNipUra cakra solAra phleksasa anAhata cakra thAimasa glaiNDa vizuddhi cakra thAirAiDa glaiNDa AjJA cakra piTyUTarI glaiNDa 7. | sahasrAra cakra | piniala glaiNDa | suragine (Tsurigane) mAiojo (Myojo) suigeTsu (Suigetsu) kyoToTsu (Kyototsu) hicu (Hichu) Uto (Uto) Zust (Tendo) zarIra-vaijJAnika evaM manovaijJAnika itanA to patA lagA cuke haiM ki ina granthiyoM ke srAva vibhinna prakAra ke AvegoM ke kAraNa hote haiN| inhIM se manuSya kA vyaktitva banatA hai tathA vyaktitva meM santulana AtA hai| dUsare zabdoM meM kisI manuSya ke svabhAva-nirmANa meM ina granthiyoM (Glands) aura inake srAvoM kA mahattvapUrNa yoga hotA hai; kintu ina granthiyoM kA zakti srota kahA~ hai, isakA patA lagAne meM ve abhI taka saphala nahIM ho sake haiN| ___yadyapi Aja ke vijJAna ne kAphI prayoga kiye haiM, khojeM kI haiM, zarIra ke pratyeka avayava kA vizleSaNa bhI kara liyA hai, aura apane anusandhAnoM se saMsAra ko camatkRta bhI kara diyA hai| phira bhI unakI sArI khojeM aura sAre prayAsa bhautika dharAtala taka hI sImita haiM, AdhyAtmika dRSTi se unase koI vizeSa lAbha nahIM huaa| isa dRSTi se Aja ke vijJAna ke sabhI prayAsa aura prayoga dizAzUnya haiM, na ve manuSya kI AtmA ko sukha kA mArga hI dikhA sakate haiM aura na zAnti hI de sakate haiM; Aja bhI mAnava kI AtmA sukha aura zAnti ke lie vyAkula hai, chaTapaTA rahI hai| isa chaTapaTAhaTa ko miTAkara manuSya ko Atmika zAnti adhyAtma-yoga hI de sakatA hai| vijJAna kI sImA yaha hai ki vaha kevala bhautika zarIra taka hI sImita hai, lekina bhautika zarIra ke bhI sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama rUpoM taka usakI paha~ca nahIM hai| zarIra kI samasta kriyAoM kA saMcAlaka kauna hai, vahA~ taka usakI dRSTi abhI nahIM pahu~ca sakI hai| zarIra ke saMcAlaka mana, buddhi, prANa Adi haiM aura AtmA to saba kA rAjA hai hii| isIliye bhAratIya vaidika manISiyoM ne pA~ca prakAra ke zarIra athavA AtmA para pA~ca prakAra ke AvaraNa mAne haiN| * mAnava zarIra aura yoga *7* Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) annamaya koSa yaha sthUla bhautika zarIra hai; aura AtmA kA sabase bAharI aavrnn| ise annamaya koSa isaliye kahA jAtA hai ki isakI vRddhi aura sthiratA bhojana para hI nirbhara hai| isI meM mAMsa, asthi, vasA Adi hote haiN| yaha pUraNa-galana svabhAva vAlA hai| jainadarzana meM ise audArika zarIra kahA gayA hai| (2) prANamaya koSa yaha AtmA kA dUsarA bAharI AvaraNa hai| isI ke dvArA sthUla bhautika zarIra kI kriyAe~ sampanna hotI haiN| prANamaya koSa athavA zarIra ke abhAva meM sthUla zarIra zithila evaM nirjIva ho jAtA hai| sthUla zarIra para isakA niyantraNa hotA hai| samasta indriyA~ (sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra) zakti rUpa se isameM rahatI haiM, sthUla zarIra meM to unakI abhivyakti mAtra hotI hai| . sAtoM cakroM kA sthAna bhI mUlata: yahI zarIra hai| isakA AdhAra vAyu (prANavAyu) hai| zvAsocchavAsa isakI pratyakSa kriyAe~ haiN| yogI apanI yogasAdhanA se isa zarIra ko hI tejasvI banAtA hai| jitane bhI camatkAra yogiyoM dvArA dikhAye jAte haiM, ve saba isI zarIra ke phalasvarUpa hote haiN| Adhunika yogI athavA bhagavAna kahalAne vAle jo zaktipAta karate haiM, vaha bhI isI zarIra ke camatkAra haiN| sArAMza meM yaha zarIra jIvanI zakti kA AdhAra evaM pramANa hai| jaina darzana meM ise taijas zarIra kahA gayA hai| (3) manomaya koSa . manomaya koSa mana kA sthAna hai| isameM mana, buddhi, citta aura ahaMkAra kI avasthiti hotI hai| isa koSa athavA zarIra kA prANamaya koSa tathA annamaya koSa donoM para niyantraNa rahatA hai| dUsare zabdoM meM ye donoM hI zarIra manomaya koSa se saMcAlita hote haiN| __ manovijJAna kI bhASA meM kahA jAye to manomaya koSa cetana aura avacetana-donoM prakAra ke mana kA AdhAra hai| rAga-dveSa, priya-apriya, IrSyA-droha Adi ke saMvega isI manomaya koSa meM saMcita rahate haiM aura yahIM se udbhUta hote haiN| buddhi kI malinatA aura nirmalatA bhI isI manomaya koSa para nirbhara rahatI hai| __ yahA~ yaha samajha lenA Avazyaka hai ki buddhi kI tIvratA aura mandatA, prakharatA aura tIkSNatA to prANamaya koSa para nirbhara rahatI hai, yAnI jisakA prANamaya koSa *8 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jitanA tejasvI hogA usakI buddhi bhI utanI hI tIvra hogI lekina vaha buddhi paropakAra, nirmANa Adi zubha kAryoM meM pravRtta hogI athavA azubha kAryoM meM pravRtta hokara para-pIr3aka bana jAyegI-yaha manomaya koSa para nirbhara hai| jisa vyakti kA manomaya koSa jitanA nirmala hogA usakI pravRttiyA~ bhI utanI hI zubha hoNgii| (4) vijJAnamaya koSa vijJAnamaya koSa AtmA para cauthA AvaraNa hai| yaha aura bhI sUkSma hotA hai| sUkSmatA kI dRSTi se yaha uparyukta tInoM koSoM se adhika sUkSma hotA hai| vijJAnamaya koSa meM avasthita buddhi sAragrAhI bana jAtI hai| vijJAnamaya koSa meM saMkalpa-vikalpa aura saMvegoM kI avasthiti nahIM hotI, kyoMki ve saba mana ke kArya haiN| (5) Anandamaya koSa yaha AtmA kA antima AvaraNa hai aura AtmA ke nikaTatama samparka meM hai| yaha AtmA ke Anandamaya svarUpa ko DhakatA hai| yadyapi yaha paudgalika hai, kintu itanA sUkSma hai ki Atmika Ananda ko pUrI taraha AvRta nahIM kara pAtA ye pA~coM prakAra ke koSa athavA AtmA ke AvaraNa paudgalika hote hue bhI uttarottara sUkSma haiN| AtmA ina sabase alaga cetana dravya hai, vahI ina sabakA niyaMtA hai| isa AtmA ko pahacAnane va anubhava karane ke lie yoga-sAdhanA hI eka mArga hai| yoga dvArA AtmA kA darzana, svasaMvedana, AtmAnubhUti, AtmA kA jJAna aura AtmA kA jAgaraNa sambhava hotA hai| AdhyAtmika sAdhanA kA lakSya ... yoga sAdhanA ko hI AdhyAtmika sAdhanA kahA jAtA hai| AdhyAtmika sAdhanA kA lakSya hai-zarIra aura mana kI zakti ko jAgRta krnaa| jaina AgamoM kA spaSTa AghoSa hai ki tapa-sAdhanA vahI ucita hai, jisameM indriyoM, zarIra aura mana kI zakti kSINa na ho aura citta meM AkulatA na utpanna ho, mana sahaja rUpa se dhyeya kI ora unmukha ho aura samAdhi kI prApti ho| ___Atmika sAdhanA ke nAma para zarIra aura indriyoM ko atyadhika kuza karake unheM akSama banA denA upayukta nahIM hai| yaha nizcita hai ki zarIra ke binA AdhyAtmika sAdhanA nahIM ho sakatI aura durbala zarIra se bhI sAdhanA honA sambhava nahIM hai| isIliye kahA gayA hai-'zarIramAdyaM khaludharma saadhnm'| ataH zarIra (taijasazarIra) kI zakti ko jAgRta kara UrdhvagAmI banAnA AdhyAtmika sAdhanA kA prathama lakSya hai| * mAnava zarIra aura yoga.9. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika sAdhanA kA dUsarA lakSya hai-mana kI zakti ko jAgrata krnaa| mana asIma zakti kA bhaNDAra hai| jisa prakAra pAvara hAusa meM vidyuta saMcita rahatI hai, vahIM usakA utpAdana hotA hai aura vahIM se vaha zakti tAroM dvArA sampUrNa nagara meM phailatI hai, nagara ke aNu-aNu ko prakAzita karatI hai| usI prakAra zarIra meM mana eka pAvara hAusa hai| samasta zakti mana meM-avacetana aura cetana mana meM saMcita rahatI hai, vahIM usakA utpAdana hotA hai aura sampUrNa zarIra meM sthita jJAnatantuoM-kozikA samUha dvArA vaha sampUrNa zarIra meM phailatI hai, zarIra ko UrjA, sphUrti aura kriyAzakti se sampanna karatI hai| jisa manuSya ke mana kI zakti jitanI jAgrata hotI hai vaha utanA hI UrjasvI, tejasvI aura kriyAzakti se sampanna hotA hai| Adhunika manovaijJAnikoM kA mata hai ki mAnava-mana meM zakti kA akSaya koSa bharA par3A hai| manovaijJAnikoM ke matAnusAra sampUrNa mana kA 90 pratizata bhAga cetanA kI atala gaharAiyoM meM DUbA rahatA hai, yaha mAnava kA avacetana mana hai jo avyakta rahatA hai aura 10 pratizata hI cetana mana hai| yaha cetana mana bhI atyadhika zaktizAlI hai| isakI zakti kA anumAna isI bAta se lagAyA jA sakatA hai ki yaha samasta brahmANDa ko jAnane kI kSamatA rakhatA hai| isa cetana mana kA 7 pratizata hI mAnava abhI taka upayoga kara pAyA hai aura itanI zakti se hI tamAma vaijJAnika camatkAra sambhava ho sake haiM; to jaba cetana mana hI pUrNa rUpa se sakriya ho jAegA, taba to usakI kSamatA aura zakti kA anumAna lagAnA bhI kaThina ho jaaegaa| ataH AdhyAtmika sAdhanA kA lakSya isa cetana tathA avacetana mana ko jAgRta karake usakI kSamatAoM aura zaktiyoM kA vikAsa karanA hai| lekina mana aura zarIra (indriyoM sahita, kyoMki indriyA~ bhI to zarIra meM hI avasthita haiM) anAdikAlIna saMskAroM ke prabhAva se saMsArAbhimukhI haiM, inakI paMcendriya-viSayoM meM sahaja abhiruci hai, yaha svAbhAvika rUpa se viSayavAsanAoM kI ora daur3ate haiM, AtmA kI ora inakA rujhAna kama hai| ataH sAdhaka AdhyAtmika sAdhanA dvArA zarIra aura mana kI zaktiyoM ko jAgRta to karatA hai, kintu una para AtmA kA niyantraNa rakhatA hai| vaha mana rUpI azva aura zarIra rUpI ratha ko balavAna aura sudRr3ha to rakhatA hai kintu be-lagAma nahIM chor3atA; kuzala rathI ke samAna vaha lagAma apane (AtmA ke) hAthoM meM rakhatA hai; cetanA kA niyantraNa ina donoM para sthApita karatA hai| AdhyAtmika sAdhanA kA lakSya hai-zarIra aura mana kI zaktiyoM ko jAgRta karanA aura una para AtmA kA / cetanA kA niyantraNa rkhnaa| * 10 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kI upayogitA zarIra aura mana kI zaktiyoM ko jAgRta karane ke lie yoga eka sarvAdhika upayogI sAdhana hai athavA dUsare zabdoM meM yoM bhI kahA jA sakatA hai ki yoga ke binA una zaktiyoM ko jAgRta kiyA hI nahIM jA sakatA, una zaktiyoM kA jAgaraNa asambhava hai| isakI upayogitA Atmika to hai hI, zArIrika bhI atyadhika hai| yoga- AsanoM evaM prANAyAma se zarIra sambandhI vibhinna prakAra ke roga ThIka hote haiM, bala-vIrya bar3hatA hai aura zarIra meM custI evaM phurtI AtI hai| sAtha hI mAnasika zaktiyA~ bhI vikasita hotI haiM, smRti-zakti pracaNDa hotI hai, bauddhika zakti aura kSamatA meM vRddhi hotI hai| yoga kI AvazyakatA mAnava jIvana meM yoga kI AvazyakatA sadA-sadA se rahI hai; kintu Aja aura bhI jyAdA hai| Aja kA mAnava tanAvoM meM jI rahA hai| vaha andara se TUTa rahA hai| yaha dazA nirdhanoM kI hI nahIM, aizvaryazAliyoM kI bhI hai| aneka prakAra kI cintAe~ aura bhrAntiyA~ mAnava ko khokhalA kara rahI haiM, kacoTa rahI haiN| vaijJAnika anusandhAnoM dvArA upalabdha zaktiyoM aura sAdhanoM kA upabhoga karate hue bhI mAnava andara hI andara trasta hai, bhayabhIta hai; usakI AtmA chaTapaTA rahI hai| vaha becaina hai; kyoMki usakI zAnti china cukI hai, sukha vilIna ho cukA hai| isIlie vaha yoga aura dhyAna ziviroM meM jAtA hai ki usake becaina mana aura akulAtI huI AtmA ko zAnti prApta ho / Aja yoga kI kitanI AvazyakatA hai, yaha yoga aura dhyAna ziviroM se jAnI jA sakatI hai, jahA~ saikar3oM vyakti zithilIkaraNa kI mudrA meM aura dhyAna mudrA meM dikhAI dete haiN| ataH bhUtakAla meM yoga jitanA upayogI aura Avazyaka thA, usase kahIM adhika Aja hai aura Ane vAle kala ke lie yaha Aja se bhI adhika upayogI hogaa| aMtaH Aiye, zarIra evaM mana kI zaktiyoM ko jAgRta karane vAlI kriyA kA anusandhAna kareM, mana ko tanAvoM se mukta kara zAnti aura prasannatA se bhara dene vAlI camatkArI zAnti kI sAdhanA kreN| * mAnava zarIra aura yoga 11 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 yoga kI paribhASA aura paramparA 1. yoga zabda kI yAtrA 'yoga' zabda saMskRta kI 'yuj' dhAtu se 'ghaJ' pratyaya dvArA nirmita huA hai| saMskRta vyAkaraNa meM 'yuj' nAma kI do dhAtu haiN| unameM se eka kA artha 'jor3anA " hai aura dUsarI kA manaH samAdhi' athavA mana kI sthiratA hai| yadi sarala zabdoM meM kahA jAye to yoga zabda kA artha sambandha sthApita karanA tathA mAnasika, vAcika evaM zArIrika sthiratA prApta karanA- donoM hI haiN| isa prakAra sAdhana aura sAdhya - donoM hI rUpa meM 'yoga' zabda arthavAna hai| bhAratIya darzanoM meM isa zabda kA prayoga ina donoM hI rUpoM meM milatA hai| 'yoga' zabda kA sambandha 'yuga' se bhI hai jisakA jyotiSazAstra kI dRSTi se prayoga kAlamAna se hai| 'yuga' kA dUsarA artha 'jotanA' bhI hai aura isa artha meM isakA prayoga vaidika sAhitya meM kaI sthaloM para huA hai| gaNita zAstra meM 'yoga' kA artha 'jor3a' hai| bhASAzAstra kI dRSTi se vicAra kiyA jAye to 'yoga' prAcIna bhAratIya Arya bhASAoM (Indo-Aryan languages) ke parivAra kA hai| yaha jarmana bhASA (German language) ke joka (Jock), aiMglo seksana (Anglo-Saxon) ke geoka (Geoc), iuka (luc), ioka (loc), grIka (Greek ) ke jugona (Zugon), tathA laiTina (Latin ) ke iugama (lugum) ke samakakSa tathA samAnArthaka hai | 1. 2. 3. 4. yupI yoge / yujaM ca samAdhau / darzana aura cintana, prathama khaNDa, pR. 230 Yoga Philosophy, p. 43. * 12 * adhyAtma yoga sAdhanA - hemacandra dhAtumAlA, gaNa 7. - hemacandra dhAtumAlA, gaNa 4. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika sAhitya meM yoga zabda prAcIna sAhitya meM sarvaprathama Rgveda meM 'yoga' zabda milatA hai, yahA~ isakA artha 'jor3anA' mAtra hai|' IsA pUrva 700-800 taka nirmita sAhitya meM 'yoga' zabda 'indriyoM ko pravRtta karanA' isa artha meM prayukta huA hai tathA I. pU. 500-600 taka racita sAhitya meM 'indriyoM para niyantraNa rakhanA' isa artha meM 'yoga' zabda kA prayoga huA hai| upaniSad sAhitya meM 'yoga' pUrNataH AdhyAtmika artha meM prayukta huA milatA hai| kucha upaniSadoM meM yoga aura yoga-sAdhanA kA vistRta varNana prApta hotA hai| maitreyI aura zvetAzvatara upaniSadoM meM to yoga kI vikasita bhUmikA prastuta kI gaI hai| yahA~ taka ki yoga, yogocita sthAna, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna, kuNDalinI vividha prakAra ke mantra, japa aura japa kI vidhi Adi kA vistRta vivaraNa ina upaniSadoM meM prApta hotA hai| isa prakAra Rgveda meM 'jor3ane' ke artha meM prayukta zabda 'yoga' upaniSad 1. (ka) sa ghA no yoga A bhuvt| -Rgveda, 1/5/3 (kha) sa dhInAM yogminvti| -vahI, 1/18/7 (ga) kadA yogo vAjino raasbhsy| -vahI, 1/34/9 (gha) vAjayanniva nU rathAn yogAM agneruupstuhi| -vahI, 2/8/1 ityAdi 2 Philosophical Essays, p. 179. 3. (ka) adhyAtmayogAdhigamena devaM matvA dhIro harSa-zokau jhaati| -kaThopaniSad 1/2/12 (kha) tAM yogamitimanyante sthiraamindriydhaarnnaam| __ apramattastadA bhavati yogo hi prbhvaapyyau|| -vahI, 2/3/11 (ga) taittirIyopaniSad 2/14 (1) yogarAjopaniSad, (2) advayatArakopaniSad, (3) amRtanAdopaniSad, (4) trizikha brAhmaNopaniSad, (5) darzanopaniSad, (6) dhyAnabindu upaniSad, (7) haMsa, (8) brahmavidyA, (9) zANDilya, (10) vArAha, (11) yogazikha, (12) yogatatva, (13) yoga cUr3AmaNi, (14) mahAvAkya, (15) yogakuNDalI, (16) maNDala brAhmaNa, (17) pAzupata brAhmaNa, (18) nAdabindu, (19) tejobindu, (20) amRtabindu, (21) muktikopaniSad-ina 21 upaniSadoM meM yoga kA hI varNana huA hai| * yoga kI paribhASA aura paramparA * 13 * Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla taka Ate-Ate zarIra. indriya evaM mana ko sthira karane kI sAdhanA ke artha meM bhI prayoga kiyA jAne lgaa| mahAbhArata' meM yoga ke vibhinna aMgoM kA vivecana prApta hotA hai| skandapurANa meM kaI sthAnoM para yoga kI carcA hai| bhAgavatapurANa meM yoga kI carcA ke sAtha-sAtha aSTAMga yoga kI vyAkhyA, mahimA tathA yoga se prApta hone vAlI aneka labdhiyoM kA varNana kiyA gayA hai| yogavAziSTha' ke chaha prakaraNoM meM yoga ke vibhinna sandarbho kI vyAkhyA AkhyAnakoM ke mAdhyama se huI hai aura inase yoga sambandhI vicAroM kI puSTi kI gaI hai| 'yoga' zabda isa samaya taka Ate-Ate itanA vyApaka aura pracalita ho gayA ki gItA ke aThAraha adhyAyoM ke nAma hI yoga para rakhe gaye haiM, pratyeka adhyAya ke anta meM 'yoga' zabda AyA hai, jaise-"OM tatsaditi zrImada bhagavatgItAsUpaniSatsu brahmavidyAyAM yogazAstre zrIkRSNArjuna saMvAde'rjuna-viSAdayoge nAma prthmo'dhyaayH|" isI prakAra aThAraha adhyAyoM ke nAma diye gaye haiN| gItA meM aThAraha prakAra ke yogoM kA varNana huA hai| yaha 'yoga' zabda kI lokapriyatA evaM vyApaka prasAra kA pramANa hai| maharSi pataMjali racita grantha to 'yogadarzana' hai hI; kintu nyAya darzana 1. mahAbhArata ke zAntiparva, anuzAsana parva evaM bhISma parva draSTavya haiN| skandapurANa, bhAga 1, adhyAya 55 bhAgavatapurANa 3/28; 11/15; 19-20. draSTavya-yogavAziSTha ke vairAgya, mumukSu vyavahAra, utpatti, sthiti, upazama aura nirvANa prkrnn| 5. . (1) jJAnayoga 3/3; 13/24; (2) bhaktiyoga 14/26; (3) Atmayoga 10/98, 11/47; (4) buddhiyoga 10/10, 18/57; (5) sAtatyayoga 10/9, 12/1; (6) zaraNAgatiyoga 9/32-34, 18/64-66; (7) nityayoga 9/22; (8) aizvarIyayoga 9/5, 11/4,9; (9) abhyAsayoga 8/8, 12/9; (10) dhyAnayoga :12/52; (11) duHkha saMyoga-viyogayoga 6/23, (12) saMnyAsayoga 6/2, 9/28; (13) brahmayoga 5/21; (14) yajJayoga 4/28%; (15) Atma-saMyamayoga 4/27; (16) daivayoga 4/25; (17) karmayoga 3/3, 5/2, 13/24; (18) samatvayoga 2/48, 6/29, 33-ina aThAraha prakAra ke yogoM kA ullekha evaM varNana gItA meM huA hai| isIliye zrImadbhagavadgItA kA dUsarA nAma 'yoga zAstra' bhI hai| 6. (ka) smaadhivishessaabhyaasaat| -nyAyadarzana 4/2/36 ..) (kha) araNyaguhApulinadiSu yogaabhyaasopdeshH| -vahI 4/2/40 (ga) tadartha yamaniyamAbhyAsAtmasaMskAro yogaaccaatmvidhyupaayaiH| -vahI 4/2/46 * 14 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bhI yoga ko ucita sthAna prApta huA hai| vaizeSika darzana' ke praNetA kaNAda ne bhI yama-niyama Adi para kAphI jora diyA hai| brahmasUtra' ke tIsare adhyAya meM Asana, dhyAna Adi yoga ke aMgoM kA varNana hai, ataH isakA nAma hI sAdhanapAda hai| sAMkhyadarzana' meM bhI yoga viSayaka aneka sUtra haiN| tantrayoga ke antargata AdinAtha ne haThayoga siddhAnta kI sthApanA kii| isakA uddezya yaugika kriyAoM dvArA zarIra ke aMga-pratyaMga para prabhutva tathA mana kI sthiratA prApti hai| mahAnirvANa tantra aura SaTcakra nirUpaNa granthoM meM yoga sAdhanA kA vistArapUrvaka varNana huA hai| yaha to vaidika paramparA meM yoga zabda tathA usake vibhinna arthoM, sandarbhoM aura yoga-sAdhanA-sambandhI - yoga zabda kI yAtrA kA saMkSipta vivaraNa hai| isake sAtha hI bauddhadarzana meM yoga kI kyA sthiti rahI, yaha bhI samajhanA Avazyaka hai| bauddha darzana prAcIna zramaNa saMskRti kI hI eka dhArA hai| isaliye yaha nivRttipradhAna hai| yadyapi bauddha cetanA athavA AtmA ko kSaNika mAnate haiM, phira bhI unhoMne dhyAna, samAdhi Adi kA varNana kiyA hai| bauddha yoga sAdhanA kA varNana 'visuddhimaggo', 'samAdhirAja', 'aMguttaranikAya', dIghanikAya, zAkyoddeza TIkA Adi granthoM meM hai| vahA~ AhAra ( khAna-pAna ), zIla, prajJA, dhyAna Adi ke rUpa meM yoga sAdhanA kA varNana huA hai| bauddhoM dvArA prayukta vipazyanA dhyAna kI paddhati Adhunika yuga meM adhika pracalita huI hai| bodhitva prApta karane se pUrva tathAgata buddha ne bhI zvAsocchvAsanirodha karane kA prayAsa kiyA thA; dUsare zabdoM meM prANAyAma - sAdhanA kI thii| unhoMne svayaM apane ziSya aggivesana se eka bAra kahA - maiM zvAsocchvAsa kA nirodha karanA cAhatA thA, isaliye maiM mukha, nAka evaM kAna (karNa) meM se nikalate hue sA~sa ko rokane kA prayatna karatA rahA, usake nirodha kA prayatna karatA rhaa| 1. 2. 3. 4. 5. abhiSecanopavAsa-brahmacarya - gurukulavAsa- vAnaprastha-yajJadAna - prokSaNa - diGnakSatra-mantrakAla-niyamAzcAdRSTAya | - vaizeSika darzana 6/2/2, 6/2/8 brahmasUtra 4/1/7-11 sAMkhyasUtra 3/30-34 mahAnirvANa tantra adhyAya 3; tathA Tantrik Texts meM prakAzita SaTcakranirUpaNa pRSTha 60, 61, 82, 90 aura 114 aMguttaranikAya63. yoga kI paribhASA aura paramparA 15 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathAgata buddha ne apane aSTAMgika mArga meM samAdhi ko vizeSa mahattva diyaa| sahI zabdoM meM, samAdhi taka pahu~cane ke lie hI bauddhadarzanasammata aSTAMga mArga meM zeSa sAta aMgoM kA varNana huA hai| samAdhi ko prApta karane ke lie vahA~ dhyAna' Avazyaka mAnA hai| jainadarzana meM yoga bhAratIya darzanazAstroM meM jainadarzana kA apanA eka viziSTa sthAna rahA hai| jaisA ki hama Age batAyeMge - yogavidyA ke prathama praNetA Adi tIrthaMkara RSabhadeva (hiraNyagarbha) haiM, ataH jaina darzana meM bhI yoga kA mahattva atyanta prAcIna kAla se mAnya rahA hai| jaina darzana meM 'yoga' zabda kaI sandarbhoM meM prayukta huA hai; yathA-saMyama, nirjarA, saMvara Adi ke artha meM; tathA eka- dUsare artha meM bhI isakA prayoga milatA hai, yathA--mana, vacana, kAya kA vyApAra arthAt manoyoga, vacanayoga aura kaayyog| uttarAdhyayana sUtra, jo bhagavAna mahAvIra kI antima vANI hai, usameM yoga zabda kA kaI bAra prayoga milatA hai| jogava uvahANa - yogavAna / tathA usI sUtra meM yaha gAthA milatI hai arthAt - vAhana ko vahana karate hue bhI baila jaise araNya ko lAMgha jAtA hai usI prakAra yoga ko vahana karate hue muni saMsAra rUpI araNya ko pAra kara jAtA hai| vahaNe vahamANassa, kaMtAraM aivattaI / joe vahamANassa, saMsAro aivattaI // yahA~ 'yoga' zabda saMyama sAdhanA ke artha meM prayukta huA hai| 14 sUtrakRtAMga meM bhI 'jogavaM " zabda AyA hai| yahA~ bhI yaha saMyama artha meM hI prayukta huA hai aura TIkAkAra ne isakA artha samAdhi kiyA hai| 1. 2. 3. 4. majjhimanikAya; dIghanikAya, sAmaJJaphala sutta, buddhalIlAsAra saMgraha, pRSTha 128; samAdhimArga (dharmAnanda kausAmbI), pRSTha 15. uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 11. uttarAdhyayana sUtra, 27/2. jayayaM viharAhi jogavaM, aNupANA paMthA duruttarA ! aNusAsaNameva pakkamme, vIrehiM sammaM pavediyaM / / - sUtrakRtAMga, prathama zrutaskandha adhyayana 2, uddezaka 1, gA. 11 * 16 adhyAtma yoga sAdhanA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAMga sUtra meM 'jogavAhI" zabda samAdhi meM sthira anAsakta puruSa ke lie prayukta huA hai| __isa prakAra jaina AgamoM meM 'yoga' zabda aneka sthAnoM para saMyama aura samAdhi artha meM milatA hai| kintu isakA dUsarA sandarbha bhI hai-mana, vacana, kAya kA vyApAra; isa artha meM bhI isakA prayoga uttarAdhyayana sUtra, tattvArtha sUtra Adi granthoM meM upalabdha hai; kintu vahA~ mana-vacana-kAya ke vyApAra ko rokane kI preraNA dI gaI hai| vahA~ yaha nirdezita hai ki yogoM ke vyApAra se Asrava hotA hai aura unake nirodha se saMvara, jo mukti ke lie Avazyaka sopAna hai| ___ isa prakAra prAcIna jaina sAhitya meM 'yoga' zabda jahA~ saMyama, dhyAna evaM tapa ke artha meM prayukta huA hai vahA~ mana-vacana-kAya kI pravRtti ke artha meM bhii| - maharSi pataMjali ne yoga ko cittavRttiyoM kA nirodha' batAyA hai jise jaina paribhASA meM 'mana:saMvara' kahA jA sakatA hai| AcArAMga sUtra, jo sabase prAcIna jaina Agama hai, usameM sAdhu (yogI) ke lie dhUta-avadhUta zabdoM kA prayoga huA hai, vaidika evaM bauddha sAhitya meM spaSTataH ye zabda yogI ke lie prayukta hote rahe haiN| isa prakAra jainadarzana meM yoga zabda tapa, dhyAna, saMvara Adi ke lie prayukta hotA rahA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne samiti aura gupti kI sAdhanA ko bhI yoga kA aMga mAnA hai| (dekheM pA. yo. 1/2 kI vRtti) jaina darzana kA yoga sambandhI svatantra cintana sAmAnyataH sabhI jijJAsuoM, vidvAnoM aura yahA~ taka ki jaina vidvAnoM ke mastiSka meM prazna gUMjate rahate haiM ki jaina darzana meM 'yoga' mAnya hai yA nahIM? 1. sthAnAMgasUtra, sthAna 10 2. (ka) jogapaccakkhANeNaM ajogattaM jnnyi| ajogINaM jIve navaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM nijjrei|| -uttarAdhyayana 29/38 (kha) jogasaccaM jogaM visohei| -uttarAdhyayana 29/53 (ga) maNasamAharaNAe NaM egaggaM jnnyi| -uttarAdhyayana 29/58 3. tatvArtha sUtra 6/1-2; 9/1 4. yogshcittvRttinirodhH| -pAtaMjala yogadarzana 1/2 5. AcArAMga 1/6/1811 * yoga kI paribhASA aura paramparA - 17 * Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra kI yoga sambandhI racanAoM se pahale jaina dharma sAhitya meM yoga kI kyA sthiti thI? kyA yoga sambandhI jaina manISiyoM tathA cintakoM kA koI svatantra cintana thA? ina praznoM ke sahI samAdhAna ko samajhane ke lie aitihAsika pRSThabhUmi ko jAnane kI AvazyakatA hai| vastutaH yoga hai kyA? yoga eka sAdhanA paddhati kA nAma hai| bhArata meM prAcIna kAla meM do dhArmika paramparAe~ thIM- zramaNa aura vaidika / zramaNa paramparA kI hI eka zAkhA bauddha paramparA thI aura mukhya dhArA thI jaina / inake atirikta aura bhI avAntara paramparAe~ thiiN| ina sabhI kA uddezya athavA carama lakSya mokSa prApti thA aura isa lakSya kI prApti ke lie sabhI kI apanI-apanI sAdhanA paddhatiyA~ thIM aura una sAdhanA-paddhatiyoM ke alaga-alaga nAma the| bauddha paramparA kI sAdhanA-paddhati kA nAma aSTAMgamArga thA / vaidika darzanoM meM kisI ne bhakti ko to kisI ne jJAna ko; aura kisI ne yajJayAga tathA karmakANDa ko mukti kA sAdhana btaayaa| gItA ne phalAkAMkSA rahita anAsakta karmayoga ko mukti kA patha svIkAra kiyaa| sAMkhyadarzana kI sAdhanA paddhati aSTAMga yoga hai, jisakA sampUrNa aura vistRta vivecana yoga-darzana ke nAma se prasiddha hai| isa dRSTi se vicAra kiyA jAye to jaina paramparA kI sAdhanA-paddhati kA nAma 'ratnatraya' hai, ise mokSa mArga bhI kahA gayA hai| ye tIna ratna haiM- samyakdarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra / ' cAritra kA hI eka avAntara bheda hai tapa aura tapa kA eka bheda hai dhyaan| sAtha hI karmAsravoM ko rokane kI prakriyA ko 'saMvara' dvArA vyakta kiyA gayA hai| isa prakAra jaina yoga ke do mukhya aura mahatvapUrNa sUtra haiM - saMvarayoga aura tpoyog| tapa ko puSTa karane aura usameM gaharAI lAne ke lie bAraha bhAvanAoM - anuprekSAoM kA vidhAna hai, ataH bhAvanAyoga' bhI jaina yoga kA eka pramukha aMga hai| 1. 2. samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / bhAvaNAjoga suddhappA, jale nAvA va AhiyA / nAvA va tIra sampannA, savvadukkhA tiuTTati / / * 18 adhyAtma yoga sAdhanA - tatvArtha sUtra 1/1 - sUtrakRtAMga, prathama zrutaskandha adhyayana 15 gAthA 5 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara pA~ca haiM-(1) samyaktva, (2) vrata, (3) apramAda, (4) akaSAya aura (5) ayog| ye pA~ca hI sAdhanA kI bhUmikAe~ haiN| sAdhaka uttarottara una bhUmikAoM para pahu~catA hai aura jyoM-jyoM vaha eka ke bAda eka U~cI bhUmikA ko sparza karatA hai, vaha apane lakSya mokSa ke najadIka pahu~catA jAtA hai aura ayoga avasthA ke bAda vaha apane lakSya ko prApta kara letA hai| jaina sAdhanA paddhati meM tapa ke bAraha bheda batAye gaye haiM-chaha bAhya aura chaha antrNg| antaraMga tapoM meM dhyAna eka viziSTa aura mahatvapUrNa tapa hai| dhyAna hI sAdhaka kI sAdhanA kA Adi, madhya aura anta hai| isa prakAra jaina sAdhanA kA krama banatA hai-dhyAnayoga, tapoyoga, saMvarayoga evaM bhaavnaayog| yadyapi jaina AgamoM meM, yogadarzana kI bhA~ti pratyAhAra, dhAraNA Adi zabdoM kA ullekha nahIM huA hai; kintu sAdhanA paddhati kA spaSTa vyavasthita tathA sUkSma vivecana avazya prApta hotA hai| usakA kAraNa yaha hai ki jaina dharma kI sAdhanA paddhati svatantra hai, vaha yogadarzana athavA kisI anya darzana se prabhAvita nahIM hai, usakI apanI svatantra cintana praNAlI evaM sAdhanA vidhi hai, isaliye isakI vyavasthA bhinna hai| AcArAMga satra jaina dharma kA sabase prAcIna grantha hai| usameM jaina sAdhanA paddhati kA bahuta hI mArmika aura sUkSma pratipAdana hai| sUtrakRtAMga sUtra, bhagavatI sUtra aura ThANAMga (sthAnAMga) sUtra Adi AgamoM meM yatra-tatra Asana', dhyAna Adi kA varNana milatA hai| aupapAtika sUtra meM to tapoyoga kA bahuta hI vyavasthita varNana huA hai| Agama sAhitya meM jaina sAdhanA vidhi ke bIja bikhare hue prApta hote haiN| bhagavAna mahAvIra ne 12 varSa evaM chaha mahIne taka vividha Asana, dhyAna Adi 1. vibhinna prakAra ke AsanoM ke varNana hetu dekhie-ThANAMga, sUtra 396, 490; bRhatkalpa sUtra; jIvAbhiMgama 3, 406; bhagavatI 1/11; praznavyAkaraNa 161; AcArAMga 312; vipAka 49; kalpasUtra; sUtrakRtAMga 2, 2; jJAtA. 1/1; uttarAdhyayana 30/27; aupapAtika sUtra, dazAzrutaskaMdha aadi| ina AgamoM meM vIrAsana, utkaTika Asana, daNDAsana, padmAsana, godohikA Asana, haMsAsana, paryaMkAsana, arddhaparyaMkAsana, lagaMDAsana Adi aneka AsanoM kA ullekha prApta hotA hai| * yoga kI paribhASA aura paramparA * 19 * Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI kaThora aura dIrghakAlIna sAdhanA kI thii| durbhAgya se Aja vaha vidhi prApta nahIM hai, AsanoM ke nAmamAtra kA ullekha milatA hai| granthoM meM ullekha hai ki zrutakevalI bhadrabAhu svAmI ne bAraha varSa kI 'mahAprANa dhyAna-sAdhanA' kI thii| anya muniyoM ke bAre meM bhI aise ullekha prApta hote haiN| 'sarva saMvara yoga dhyAna sAdhanA' kA ullekha anya kaI AcAryoM ke bAre meM milatA hai| kintu AgamoM meM ullikhita ina dhyAnayoga sAdhanAoM kA sampUrNa vidhi-vidhAna evaM prakriyA Aja upalabdha nahIM hai| niryukti sAhitya meM jainasAdhanA kI prakriyAoM kA vistArapUrvaka nirUpaNa huA hai| AcArya bhadrabAhuracita Avazyakaniryukti meM kAyotsarga nAma kA eka adhyayana hai, isameM sAdhanA prakriyA kA sAMgopAMga varNana hai| 'kAyotsarga' yoga kI eka uccakoTi kI bhUmikA hai| kAyotsarga ke uparAnta mAnasika ekAgratA kI dUsarI bhUmikA dhyAna hai| dhyAna kA vizada vivecana jinabhadragaNIracita dhyAna zataka meM prApta hotA hai| devanandi pUjyapAdaracita samAdhi zataka aura iSTopadeza AdhyAtmika anubhUtiyoM se bhare zAstra haiN| bRhatkalpabhASya, vyavahArabhASya Adi granthoM meM bhI prasaMgAnusAra Asana, dhyAna Adi kI carcA huI hai| - vikrama kI AThavIM zatAbdI meM jaina yoga meM eka naye adhyAya kA sUtrapAta huaa| isake prArambhakartA haiM zrI haribhadrasUri / inake mukhya grantha haiM-yogadRSTisamuccaya, yogabindu, yogazataka aura yogaviMzikA / inhoMne yoga kI pracalita paddhatiyoM aura paribhASAoM ke sAtha samanvaya sthApita kiyA aura jaina yoga ko eka naI dizA pradAna kii| unakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki unakA yoga-vargIkaraNa maulika hai| isa rUpa meM vaha na to jaina AgamoM meM milatA hai aura na anya yoga- paramparAoM se unhoMne udhAra hI liyA hai| unhoMne yoga ke pA~ca prakAra batAye haiM- ( 1 ) adhyAtma, (2) bhAvanA, (3) dhyAna, (4) samatA aura (5) vRttisaMkSaya / ina pA~ca aMgoM meM yoga ke ATha aMgoM kA samAveza ho jAtA hai| jaise- adhyAtma aura bhAvanA meM- yama-niyama - Asana-prANAyAma, pratyAhAra kA, dhyAna meM-dhAraNA va dhyAna kA, samatA va vRttisaMkSaya meM samAdhi 1. adhyAtma bhAvanA dhyAnaM, samatA vRttisaMkSayaH / mokSeNa yojanAd yogaH, eSa zreSTho yathottaram / / * 20 adhyAtma yoga sAdhanA * - yogabindu 31 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaa| vaise prathama cAra prakAra - saMprajJAtayoga meM tathA vRttisaMkSaya asaMprajJAtayoga (nirbIja samAdhi) meM samAviSTa ho jAte haiN| isake atirikta unhoMne yoga kI ATha dRSTiyoM kA varNana bhI kiyA hai jo sarvathA maulika aura sarvagrAhI haiN| yahA~ taka, jaina yoga sambandhI vicAradhArA pUrNatayA svatantra rahI, isa para na haThayoga kA prabhAva par3A aura na yogadarzana kA prabhAva hI parilakSita hotA hai| isake uparAnta yoga sambandhI pramukha grantha hemacandrAcArya kA yogazAstra tathA zubhacandrAcArya kA jJAnArNava haiN| ina donoM hI granthoM para haThayoga kA prabhAva spaSTa dikhAI detA hai| aSTAMga yoga aura tantrazAstra kA prabhAva bhI ina para lakSita hotA hai| Agamayuga kA dharmadhyAna ( saMsthAnavicaya dharmadhyAna) aba piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ina cAra bhAgoM meM vibhakta ho gyaa| kuNDalinI dhyAna cakra Adi kI carcA bhI sammilita kara lI gaI aura pArthivI Adi dhAraNAoM ko bhI sthAna prApta ho gayA / `isake uparAnta jaina muniyoM ne anya bhI aneka yoga sambandhI grantha likhe haiN| inameM upAdhyAya vinayavijayajI kA zAntasudhArasa - bhAvanAyoga kI sundara kRti hai| upAdhyAya yazovijayajI ne bhI adhyAtmopaniSad, adhyAtmasAra, yogAvatAra dvAtriMzikA Adi yoga viSayaka granthoM kI racanA kii| isa vivecana se spaSTa hai ki jaina yoga kI dhArA yoga sambandhI anya dhArAoM se maulika aura svatantra hai| jaina darzanasammata dhyAnayoga, tapoyoga, saMvarayoga, saMyamayoga, adhyAtmayoga, bhAvanAyoga Adi aise yoga haiM jinakI carcA yogadarzana tathA anya yoga paramparAoM meM yA to prApta hI nahIM hotI aura yadi prApta hotI bhI hai to bahuta hI km| samiti aura gupti yoga tathA bhAvanAyoga aura isI prakAra saMvarayoga to vizeSa rUpa se jainadharma kI hI dena haiN| OOO * yoga kI paribhASA aura paramparA 21 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 yoga kA prArambha yoga kA prArambha zAnti kI khoja se huA / zakti, sattA aura dhana ke bhAra meM dabA mAnava jaba bhItara se eka akulAhaTa, atRpti aura pratidvandvI ke bhaya kI anubhUti se becaina hokara kabhI zAnta, ekAnta sthAna meM baiThA hogA, bAhya cintAe~ chUTa gaI hoMgI, mana sthira huA, apane Apa para kendrita huA, aura bhItara meM chupe hue zAnti srota se AplAvita ho sahasA kucha zItalatA, nirbhayatA aura paritRpti kA anubhava karane lagA to vaha cakita raha gayA hogA, Aja taka jo tRpti aura zAnti nahIM milI, vaha kucha hI kSaNoM meM sthira aura zAnta hokara baiThane se anubhava huI to isa rahasya kI khoja meM vaha Age bddh'aa| bAhara se bhItara meM praviSTa huaa| zarIra evaM mana ke kendroM ko TaTolane lagA, pahacAnane lagA to usake sAmane rahasyoM kA saMsAra khulane lagA, zAnti kA eka ajastra srota - sA umar3ane lagA aura use lagA - zAnti to mere bhItara hI hai| bAhara meM azAnti hai, bhItara meM zAnti hai| vaha bAhara se haTA, bhItara meM mur3A; bhoga se haTA, yoga meM juTA / basa, yaha zAnti kI khoja hI manuSya ko yoga kI tarapha le gii| 'yoga' zAnti kA mArga aura Antarika zaktiyoM ko jAnane, jagAne kA phArmUlA bana gyaa| yoga kA prArambha kaba huA ? isakA uttara kaThina bhI hai, sarala bhii| yoga ke prArambha kA nizcita kAla va tithi Aja taka koI nahIM khoja sakA, kintu yaha bahuta hI sarala va spaSTa bAta hai ki jaba se manuSya ne zAnti kI khoja prArambha kI tabhI se yogavidyA kA prArambha huA / Aja ke upalabdha sAhitya, paramparA aura sAkSyoM ke AdhAra para bhagavAna RSabhadeva yogavidyA ke Adi pravartaka mAne jAte haiN| jaina Agama granthoM ke anusAra isa avasarpiNI yuga ke ve prathama yogI va yogavidyA ke prathama upadeSTA the| unhoMne sAMsArika (bhautika) vAsanAoM se vyAkula, dhana- sattA aura zakti 22 adhyAtma yoga sAdhanA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI pratispardhA meM akulAte apane putroM ko sarvaprathama 'sambodhi" (jJAnapUrNa samAdhi) kA mArga batAyA, jise Aja kI bhASA meM 'yoga mArga' kaha sakate haiN| zrImadbhAgavata meM prathama yogIzvara ke rUpa meM bhagavAna RSabhadeva kA smaraNa kiyA gayA hai| vahA~ batAyA hai-bhagavAn RSabhadeva svayaM nAnA prakAra kI yogacaryAoM kA AcaraNa karate the| mahAbhAratakAra ne yogavidyA ke prArambhakartA hiraNyagarbha ko mAnA hai| sAtha hI yaha bhI kahA hai ki yogavidyA se purAtana koI vidyA tathA darzana nahIM hai aura hiraNyagarbha hI sabase prAcIna haiN| Rgveda meM bhI hiraNyagarbha kI prAcInatA pramANita kI gaI hai, tathA unakI purAtanatA ko svIkAra karate hue Rgveda ke RSi ne unake stuti mantra gAye hiraNyagarbhaH samavartatAgre, bhUtasya jAtaH patireka aasiit| sa dAdhAra pRthivIM dyAmutemAM, kasmai devAya haviSAM vidhem|| __-Rgveda 10/121/1 . arthAt-hiraNyagarbha hI pahale utpanna hue the| ve samasta bhUtoM ke svAmI the| unhIM ne isa pRthvI aura svargaloka ko dhAraNa kiyaa| una anirvacanIya deva kI hama arcanA karate haiN| zrImadbhAgavata (5/9/13), adbhuta rAmAyaNa (15/6), vAyupurANa (4/78) Adi meM bhI isI prakAra ke ullekha prApta hote haiM ki hiraNyagarbha hI sabase purAtana haiM aura unhoMne hI yogavidyA kA prArambha kiyA thaa| ___zrI nIlakaNTha ne 'mahAniti ca yogeSu' sUtra kI TIkA karate hue spaSTa kahA yogeSu eSa mahAniti prathamaM kaarym| arthAt- una hiraNyagarbha mahArAja kI yahI 'mahAn iti' hai ki unhoMne vedoM se bhI pahale yogavidyA athavA parAvidyA kA prAdurbhAva kiyA thaa| 1. sUtrakRtAMga 1/2/1/1 2. (ka) bhagavAn RSabhadevo yogeshvrH| (kha) nAnAyogazcaryAcaraNe bhagavAna kaivlyptirRssbhH| 3. hiraNyagarbho yogasya vaktA nAnyaH puraatnH| -zrImadbhAgavata 5/4/3 -zrImadbhAgavata 5/2/25 -mahAbhArata 12/349/65 * yoga kA prArambha *23* Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra zramaNa (jaina) paramparA ke anusAra bhagavAna RSabhadeva yoga-vidyA ke prArambhakartA the aura vaidika paramparA ke anusAra hiraNyagarbha; kintu vastutaH ye do mahApuruSa na hokara eka hI the; kyoMki RSabhadeva ke anya nAmoM meM eka nAma hiraNyagarbha bhI thA; jaisA ki mahApurANakAra ne kahA hai saiSA hiraNmayI vRSTiH dhanezena nipaatitaa| vibhorhiraNyagarbhatvamiva bodhayituM jgt|| -mahApurANa 12/95 arthAt-jaba bhagavAna RSabhadeva garbha meM Aye to dhanapati kubera ne mAtA-pitA kA bhavana hiraNya kI vRSTi karake bhara diyA ataH ve (RSabhadeva) jagat meM hiraNyagarbha ke nAma se prakhyAta hue| ataH jaina aura vaidika donoM hI paramparAoM kI mAnyatA ke anusAra bhagavAna RSabhadeva apara nAma hiraNyagarbha yogavidyA ke AdipraNetA haiN| bhagavAna RSabhadeva dvArA pradatta yaha yogavidyA sudIrgha kAla taka calatI rhii| isa bIca asaMkhya loga yoga sAdhanA karate rahe aura saMsAra se mukti prApta karate rhe| yogiyoM kI paramparA kA pramANa hameM mohanajodar3o kI khudAI se prApta mudrAoM meM milatA hai| vahA~ kAyotsarga mudrA meM eka dhyAnAvasthita yogI kI mohara (seal)' prApta huI hai| sva. rASTrakavi rAmadhArIsiMha dinakara ne ise jaina tIrthaMkara kI mUrti mAnA hai| ve likhate haiM-"mohanajodar3o kI khudAI meM prApta moharoM meM se eka meM yoga ke pramANa mile haiN| eka mohara meM eka ora vRSabha tathA dUsarI ora dhyAnastha yogI haiM, jo jaina dharma ke Adi tIrthaMkara RSabhadeva haiN| unake sAtha bhI yoga kI paramparA lipaTI huI hai| 2 isake atirikta paTanA ke nikaTa lohAnIpura se prApta nagna kAyotsarga sthita mUrti se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai| isa prakAra yoga, yogI aura yoga-prakriyAe~ sudIrghakAla taka calatI rhiiN| kintu eka vizeSa bAta yaha huI ki kAla pravAha se 'yoga' aneka prakAra kI vidyAoM, vizeSakara AdhyAtmika vidyAoM aura mokSaprApti ke upAyoM meM prayukta hone lgaa| aneka prakAra ke yoga pracalita ho gaye; yathA-Izvarabhaktiyoga, tantrayoga, rAjayoga, jJAnayoga aadi-aadi| 1. 2. 3. Moderm Review,August 1932, pp. 155-156 Ajakala, mArca 1962, pR. 8 jaina sAhitya kA itihAsa, pUrvapIThikA, prAkkathana, pRSTha 10. * 24 adhyAtma yoga sAdhanA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pataMjali kA mahatva evaM kArya ___ Aja likhita rUpa meM yoga sambandhI sabase prasiddha, prAcIna aura vyavasthita grantha pataMjali kA yogasUtra athavA yogazAstra hai| pataMjali ne apanA yogasUtra 'atha yogAnuzAsanam' sUtra se prArambha kiyA hai| yaha unake darzana kA prathama sUtra hai| na to svayaM pataMjali hI apane ko yogavidyA kA prathama praNetA mAnate haiM aura na unake yogasUtra ke bhASyakAra evaM TIkAkAra hI aisA dAvA karate haiN| __svayaM pAtaMjala yogasUtra ke bhASyakAra rAmAnuja, vRttikAra mahAdeva, vRndAvana zukla, zivazaMkara, sadAziva, maNiprabhA ke racayitA rAmAnanda, pAtaMjala rahasyakAra rAghavAnanda, pAtaMjala rahasya prakAza ke racayitA rAdhAnanda, yogasUtra ke vaidika vRttikAra svAmI hariprasAda prabhRti manISI vidvAnoM ne eka svara se spaSTa svIkAra kiyA hai ki maharSi pataMjali yogadarzana ke AdipraNetA nahIM haiN| ina sabakA spaSTa abhimata hai ki yogadarzana kA vikAsa hairaNyagarbha-zAstra (hiraNyagarbha apara nAma RSabhadeva dvArA praNIta yogavidyA) se huA hai| mahAmahopAdhyAya DaoN. brahmamitra avasthI ne isa viSaya para apanA niSkarSa ina zabdoM meM pragaTa kiyA hai-"pataMjali ne cittanirodha-sAdhanA ke kSetra meM apane samaya meM pracalita samasta mAnyatAoM athavA upAyoM kA saMkalana mAtra kara diyA hai, svIkRta sampradAyoM kI sUcanA mAtra de dI hai| prAcIna kAla (mahAbhAratakAla) meM AdhyAtmika sAdhanA ke kSetra meM jitane bhI upAya pracalita the, unheM yoga ke nAma se abhihita kiyA jAtA thaa|...." DaoN. rAjArAma zAstrI, kulapati kAzI vidyApITha, vArANasI, ne apane vicAra isa prakAra pragaTa kiye haiM-"...yahA~ yaha prazna uThatA hai ki pataMjali-varNita ye upAya paraspara bhinna haiM yA abhinna? yadi bhinna haiM to pataMjali kA pakSa kyA hai?....(pataMjali ko) vividha yoga paddhatiyoM kA dArzanika samIkSaka (yoga-mArga kA pravartaka) nahIM mAnA hai| arthAt pataMjali se pUrva yoga sAdhanA ke kSetra meM aneka paddhatiyA~ pracalita thiiN| Izvarabhaktiyoga (Izvara-praNidhAna), haThayoga (prANAyAma), tantrayoga (viSayavatI pravRtti), paMcazikha kA sAMkhyayoga (vizokA pravRtti), jainoM kA vairAgya (vItarAga viSayatA), bauddhoM kA dhyAnayoga (svapna Adi kA Alambana) tathA bhaktiyoga ke anya prakArAntara jo Aja 1. mahAmahopAdhyAya DaoN. brahmamitra avasthI : pAtaMjala yogazAstra : eka adhyayana, pR. 293, prakAzaka-indu prakAzana, dillI 7 2 vahI, prastAvanA, pRSTha 6. * yoga kA prArambha * 25 * Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI na kisI rUpa meM prApta hote haiM, pataMjali se pUrvavartI haiN| pataMjali ne ina sabhI ko saMkalita kiyA hai aura unakI paddhatiyoM ke vizleSaNa meM na par3akara unakI dArzanika samIkSA kI hai, yoga sAdhanA ke darzana ko prastuta kiyA hai / ' kintu saMkalanakartA hone se pataMjali kA mahatva kama nahIM ho jaataa| unakA kArya mahAna hai| unhoMne idhara-udhara bikhare hue yoga sambandhI vicAroM, mAnyatAoM, siddhAntoM, prakriyAoM tathA unase prApta viziSTa zaktiyoM - labdhiyoM ko saMkalita kiyA aura suvyavasthita r3haMga se sajAkara eka darzana kA rUpa de diyA, sarvajanopayogI banA diyA / isa dRSTi se unheM yogadarzanakAra svIkAra kiyA hI jAnA caahie| bAda ke manISiyoM ne yogadarzanakAra ke gauravapUrNa pada se unheM ucita hI sammAnita kiyA hai| pAtaMjala yogadarzana kA dArzanika AdhAra jisa prakAra bhakti yoga kA AdhAra zrImadbhAgavata hai usI prakAra jJAna yoga kA AdhAra kapilamuni kA sAMkhyadarzana hai| dArzanika AdhAra athavA pRSThabhUmi ke rUpa meM sAMkhyadarzana kAphI prabhAvazAlI rahA hai| zrImadbhagavad gItA kA dArzanika AdhAra bhI sAMkhyadarzana hai| kintu yogadarzana kA to dArzanika merudaNDa hI sAMkhyadarzana hai| yahI kAraNa hai ki yogadarzana ke sAtha 'sAMkhya' zabda jur3a hI gayA aura vidvat samAja meM tathA dArzanika jagat meM 'sAMkhya- yoga' ke rUpa meM prasiddha huA / AtmA, paramAtmA Adi sambandhI yogadarzana kI sabhI mAnyatAe~ sAMkhyasammata hI haiN| pAtaMjala yogadarzana para anya darzanoM kA prabhAva jaisA ki svAbhAvika hai, eka deza meM panapane vAlI vicAradhArAe~ paraspara eka-dUsare se prabhAvita hotI hI haiM, phira yogadarzana to tatkAlIna adhyAtma sAdhanAoM ke yoga sambandhI vicAroM kA saMkalana hai| ataH isa para to anya darzanoM kA prabhAva honA sAmAnya sI bAta hai / IzvarapraNidhAna Adi bAteM vedAnta kI bhaktimArgIya zAkhA kA spaSTa prabhAva hai| isI prakAra anya darzanoM kA bhI prabhAva parilakSita hotA hai| mahAmahopAdhyAya DaoN. brahmamitra avasthI yogadarzana para bauddhadarzana kA prabhAva adhika mAnate haiN| apanI mAnyatA ke pramANasvarUpa unhoMne 'viparyaya', 'vikalpa', 'pratyaya', 'karmAzaya', 'karmavipAka' Adi zabdoM kA ullekha kiyA hai jo donoM hI darzanoM meM sAmAnya rUpa se prayukta haiN| yaha koI Azcarya kI. bAta nahIM hai| thor3A-bahuta prabhAva bauddhadharma kA yogazAstra para ho sakatA hai| * 26 adhyAtma yoga sAdhanA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yoga para jaina darzana kA prabhAva jainadharma-darzana kA yogazAstra-pAtaMjala yoga para atyadhika prabhAva dikhAI detA hai| yogadarzana meM aneka aise zabda prayukta hue haiM jo anya kisI bhI bhAratIya darzana meM nahIM pAye jaate| isa prabhAva ko samajhane ke lie tIna vargoM meM vibhAjita karanA ucita hai-(1) zabda-sAmya, (2) viSaya-sAmya aura (3) prkriyaa-saamy| (1) zabda-sAmya-kucha aise zabda haiM, jinakA prayoga vizeSa rUpa se jaina AgamoM aura jaina-darzana meM huA, anya jainetara darzanoM meM nahIM; tathA ve zabda yogasUtra tathA usake bhASya meM jyoM ke tyoM prayukta hue haiN| unameM se kucha zabda udAharaNasvarUpa nimna haiM bhavapratyaya', savitarka-savicAra-nirvicAra, mahAvrata, kRta-kAritaanumodita', sopakrama-nirupakrama', vajrasaMhanana , kevalI', jJAnAvaraNIya karma, caramadeha', aadi| 1. (ka) nandI sUtra 7; sthAnAMga sUtra 2/1/71; tatvArthasUtra 1/22 (kha) pAtaMjala yogasUtra 1/19 2 (ka) sthAnAMga sUtra vRtti 4/1/247; tattvArthasUtra 9/43-44 (kha) pAtaMjala yogasUtra 1/42, 44 3. (ka) sthAnAMga 5/1/389; tattvArthasUtra 7/2 (kha) pAtaMjala yogasUtra 2/31 4. (ka) dazavaikAlika, adhyayana 4; tattvArthasUtra 6/9; (kha) pAtaMjala yogasUtra 2/31 5. (ka) sthAnAMga sUtra (vRtti) 2/3/85; tattvArthasUtra (bhASya) 2/52 .. (kha) pAtaMjala yogasUtra 3/22 6. (ka) prajJApanA sUtra; tattvArthasUtra (bhASya) 8/12 (kha) pAtaMjala yogasUtra 3/46 7. (ka) tattvArtha sUtra 6/14 (kha) pAtaMjala yogasUtra (bhASya) 2/27 & (ka) uttarAdhyayanasUtra, adhyayana 33, gAthA 2; Avazyakaniyukti, gAthA 893; tattvArthasUtra 8/5, 10/1 (kha) pAtaMjala yogasUtra (bhASya) 2/51 9. (ka) sthAnAMga sUtra (vRtti) 2/3/85; tattvArthasUtra 2/52 (kha) pAtaMjala yogasUtra (bhASya) 2/4 * yoga kA prArambha * 27. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) viSaya-sAmya-jainadarzana aura yogasUtra meM viSaya-nirUpaNa meM bhI kAphI sAmya parilakSita hotA hai| jaise pA~ca yamoM kA varNana', sopakrama-nirupakrama karma kA svarUpa, Adi-Adi (3) prakriyA-sAmya-donoM darzanoM meM prakriyA-sAmya bhI hai| dharma-dharmI kA svarUpa-vivecana triguNAtmaka (utpAda-vyaya-dhrauvya) lagabhaga eka-sA batAyA gayA hai| sAMkhyadarzana kI dArzanika pRSThabhUmi se prabhAvita hokara yogadarzana ne vastu ko kUTasthanitya mAnA hai| jabaki jainadarzana pariNAmI-nitya mAnatA hai| sirpha itanA-sA hI antara hai, bAkI saba prakriyA samAna hai|' isa vivecana aura uddharaNoM se spaSTa hai ki yogadarzana sarvAdhika prabhAvita jainadarzana se hI huA hai| dArzanika pRSThabhUmi ko alaga rakha deM (kyoMki yaha sAMkhyadarzana ke AdhAra para hai) to yama, yogavibhUti, prakriyA, yoga se prApta hone vAlI labdhiyA~ Adi bAtoM meM jainadarzana kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai| jaina yoga kI vizeSatAe~ . jaina yoga kA kendrabindu sva-svarUpopalabdhi hai| jahA~ yoga evaM anya darzanoM ne jIva kA brahma meM lIna ho jAnA, yoga kA dhyeya nizcita kiyA hai, vahA~ jaina darzana sva-AtmA kI pUrNa svatantratA aura pUrNa vizuddhi yoga kA dhyeya nizcita karatA hai| jaina dRSTi ke anusAra yoga kA abhiprAya sirpha cetanA kA jAgaraNa hI nahIM hai, varan cetanA kA UrdhvArohaNa hai| isakA kAraNa yaha hai ki jainadarzana ne AtmA ko svabhAvataH Urdhvagamana-svabhAvI mAnA hai| __ jainadarzana pratyeka vastu evaM vidyA ko dravya aura bhAva donoM dRSTiyoM se dekhatA hai| parIkSA karatA hai| isIliye prANAyAma meM yaha zvAsa-niyamana evaM niyantraNa para hI bala nahIM detA, varan bhAva prANAyAma bhI batalAtA hai| isameM 1. (ka) dazavaikAlika sUtra, adhyayana 4 (kha) pAtaMjala yogasUtra 2/31 2. (ka) Avazyakaniyukti 956, vizeSAvazyakabhASya 3061, tattvArthasUtra (bhASya) 2/52 (kha) pAtaMjala yogasUtra (bhASya) evaM vyAsa bhASya 3/22, 3. (ka) tattvArthasUtra 5/29 (kha) pAtaMjala yogasUtra 3/13-14 *28 adhyAtma yoga sAdhanA* Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka ko saMketa karatA hai ki vaha pApa-kaSAya Adi bhAvoM kA recana kare, zuddha bhAvoM kA kumbhaka kare aura sadguNoM kA pUraNa kre| . saMvarayoga aura nirjarAyoga isakI aisI viziSTa avadhAraNAe~ haiM jo anyatra prApta nahIM hotii| mana-vacana-kAya kI ekAgratA sAdhaka ko AtmA ke sanmukha kara detI hai aura sAdhaka Atmika Ananda meM DUba jAtA hai| jaina yoga Alambana meM vyakta ke sAtha avyakta ko dekhane kI preraNA detA hai| yadi yoga ke prakAroM kI dRSTi se dekheM to ise rAjayoga kaha sakate haiM; kyoMki isameM bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga kA sundara, ucita aura santulita samanvaya hai| 000 * yoga kA prArambha *29* Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga ke vividha rupa aura sAdhanA paddhati - - - prAcIna kAla se hI 'yoga' ke prati janatA kA Adara evaM AkarSaNa rahA hai| isakA eka kAraNa yaha bhI thA ki 'yogavidyA' eka rahasyamayI gupta vidyA mAnI jAtI thI aura yogI ko loga bahuta bar3A tapasvI, camatkArI aura pahu~ce hue sAdhaka kI dRSTi se dekhate the| yoga sAmAnya AdamI ke lie kaThora mArga thA, isaliye zraddhA kA viSaya bana gyaa| isa loka-zraddhA kA lAbha uThAkara vividha dharma sampradAya apane ko yoga se jor3ane meM laga gye| apanI vicAradhArA evaM AcAra paramparA ko 'yoga mArga' kI saMjJA dekara gaurava anubhava karane lge| isakA pariNAma yaha huA ki jitane sampradAya the, utane hI yoga mArga bana gaye aura pratyeka sampradAya kA netA svayaM apane ko, yogI, yogezvara athavA yogirAja kahalAne meM gaurava anubhava krtaa| unakI sAdhanA vidhi, vicAra saraNi eka svatantra yoga mArga bana gii| __ prastuta prasaMga meM hama ina vibhinna sAdhanA vidhiyoM, vicAra saraNiyoM kA eka saMkSipta paricaya prastuta kara rahe haiM, jo 'yoga' saMjJA se prasiddha hue aura vividha prakAra kI yoga vidhiyoM kI prastAvanA kara ske| gItoktayoga ___yoM to gItA yogazAstra ke nAma se bhI prasiddha hai kintu usameM vaise jJAnayoga, karmayoga aura bhaktiyoga kA bhI sundara samanvaya milatA hai| inake atirikta isameM samatvayoga aura dhyAnayoga kA bhI varNana hai| ina yogoM ke tIna mukhya uddezya mAne gaye haiM-(1) jIvAtmA kA sAkSAtkAra, (2) vizvAtmA kA sAkSAtkAra aura (3) Izvara kA saakssaatkaar| ___ gItA ke pratyeka adhyAya ke anta meM 'OM tatsaditi zrImadbhagavatgItAsUpaniSatsu brahmavidyAyAM yogazAstre zrIkRSNArjuna samvAde.... .... .... ... / ' yaha 1. kalyANa, sAdhanAMka, varSa 15, aMka 1, pRSTha 575 / * 30 * adhyAtma yoga sAdhanA . Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkya diyA gayA hai| isa vAkya kA abhipreta gItA ko yoga grantha pramANita karanA hI hai| yoga viSayaka aneka vicAra gItA meM saMgrahIta aura samanvita haiN| gItA meM 18 adhyAya haiM, pratyeka adhyAya ke viSaya ko eka svatantra 'yoga' kI saMjJA kI gaI hai| ataH 18 prakAra ke yoga usameM batAye gaye haiN| unake nAma haiM-(1) samatvayoga, (2) jJAnayoga, (3) karmayoga, (4) daivayoga, (5) AtmasaMyamayoga, (6) yajJayoga, (7) brahmayoga, (8) saMnyAsayoga, (9) dhyAnayoga, (10) duHkha saMyoga-viyogayoga, (11) abhyAsayoga, (12) aizvarIyayoga, (13) nityayoga, (14) zaraNAgatiyoga, (15) sAtatyayoga, (16) buddhiyoga, (17) Atmayoga aura (18) shktiyog| - ina sabhI yogoM ke lakSaNa va varNana bhI inake nAma ke anusAra vahA~ diye gaye haiN| anya vividha granthoM meM yoga ke vibhinna bheda evaM prakAra isa taraha prApta hote haiM: samAdhiyoga ___yaha yoga maharSi pataMjali ke aSTAMgayoga ke antima aMga 'samAdhi' para AdhArita hai| samAdhiyoga ke antargata sabIja aura nirbIja-do prakAra kI samAdhi mAnI gaI hai, ise 'savikalpa' aura 'nirvikalpa samAdhi' bhI kahA gayA hai| tejobindu upaniSad meM jIvAtmA kA paramAtmA meM lIna ho jAnA samAdhi kahA gayA hai| ___isI ko pAtaMjala yogasUtra meM asaMprajJAta yoga, nirbIja samAdhi, kaivalya, citi zakti, svarUpa pratiSThA' Adi nAmoM se kahA gayA hai| zaraNAgatiyoga yaha gItAkAra dvArA pratipAdita hai| isakA abhiprAya yaha hai ki jo vyakti ananyabhAva se bhagavAna kI zaraNa grahaNa kara letA hai, use ve (bhagavAna) sabhI pApoM se mukta kara dete haiM ahaM tvAM sarvapApebhyo mokSayiSyAmi mA shucH| (-gItA) vAstava meM yaha bhaktiyoga kA hI eka prakAra hai| isameM bhakta apane Apako apane sabhI kAryoM ko apane bhagavAna ke prati arpita kara detA hai| 1. puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citishktiriti| -pAtaMjala yogasUtra 4/34 - * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati * 31* Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa yoga kA mUla lakSya sAdhaka ko abhimAna - arthAt maiM kisI kArya ko karatA hU~-isa ahaM - kartRtva bhAva se mukta karanA hai| rAjayoga rAjayoga kA abhiprAya hai - sAdhaka dvArA apanI samasta bAhya evaM Antarika pravRttiyoM ko anuzAsita krnaa| isake sambandha meM gItA kA yaha zloka pracalita hai yuktAhAravihArasya yuktaceSTasya karmasu / . yuktasvapnAvabodhasya yogobhavati duHkhahA // - yukta - ucita athavA anuzAsita AhAra, vihAra, ceSTA, karma, nidrA evaM jAgaraNa - isa prakAra kA yoga sabhI duHkhoM kA anta karane vAlA hai| isa prakAra isa yoga meM sAdhaka apanI indriyoM aura mana ko anuzAsita karake paramAtma tattva meM lagAtA hai| haThayoga haThayoga kA uddezya zArIrika tathA mAnasika unnati hai| isakI mAnyatA hai ki sudRr3ha aura svastha zArIrika avasthA ho tabhI icchAoM para niyantraNa kiyA jA sakatA hai aura mana zAnta ho sakatA hai, jo ki yoga sAdhanA ke lie ati Avazyaka hai| haThayoga siddhAnta kI carcA yogatattvopaniSad tathA zAMDilyopaniSad meM prApta hotI hai| haThayoga ke Adipravartaka ziva mAne jAte haiN| ' haThayoga kA abhiprAya hai - sUrya - candra, Ir3A - piMgalA, prANa- apAna kA miln| 'ha' kA abhiprAya hai- sUrya aura 'Tha' se abhiprAya candra hai| isa prakAra 'haTha' kA artha haThayoga meM sUrya-candra saMyoga' mAnA gayA hai| SaTkarma, prANAyAma, Asana, mudrA, pratyAhAra, dhyAna aura samAdhi - ye haThayoga ke sAta aMga haiM / kintu inameM se haThayoga kI prakriyAoM meM Asana, mudrA aura prANAyAma kA vizeSa mahatva dikhAI detA hai| 1. 2. 3. 4. haThayoga pradIpikA 1/1. haThayoga pradIpikA 1/1; 3/5. haThayoga pradIpikA 2/22. gheraNDa saMhitA 1 / 10-11 . * 32 adhyAtma yoga sAdhanA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThayoga pradIpikA ke anusAra-isakA (haThayoga kA) uddezya Antarika zarIra kI zuddhi karake rAjayoga kI ora gamana karanA hai| vahA~ yaha bhI kahA gayA hai ki haThayoga ke binA rAjayoga aura rAjayoga ke binA haThayoga sambhava nahIM hai| haThayoga kI mAnyatA hai ki nAr3I zuddhi hone ke uparAnta kuNDalinI zakti jAgrata hotI hai tathA yaha SaT cakroM kA bhedana karatI huI sahasrAra cakra meM pahu~catI hai| isa dazA meM sAdhaka kA citta nirAlamba aura mRtyu ke bhaya se rahita ho jAtA hai| yaha yogAbhyAsa kA mUla hai| isI dazA ko kailAza bhI kahA jAtA hai| vAstavika sthiti yaha hai ki nAr3I zuddhi ke pazcAt jaba mana sthira hone lagatA hai, nirodhAvasthA meM pahu~ca jAtA hai, taba rAjayoga kI sImA prArambha hotI .. haThayoga meM AcAra-vicAra kI zaddhi para bhI adhika bala diyA gayA hai| vahA~ aneka yama-niyamoM ke pAlana kA vidhAna hai|' haThayoga kA sAdhaka yama-niyamoM kA pAlana karatA huA apane zarIra kI Antarika zuddhi, nAr3I zuddhi, prANAyAma Adi ke dvArA karatA hai aura phira apanI zakti ko antarmukhI banAkara sUkSma zarIra ko vaza meM karatA hai, taba - citta nirodha karatA hai aura taduparAnta Izvara kA sAkSAtkAra karatA hai| yaha sampUrNa paddhati aura prakriyA hI haThayoga hai| nAthayoga nAthayoga kA prArambha gorakhanAtha (10vIM zatAbdI) ne kiyA hai| isa sampradAya kI aisI mAnyatA hai ki ziva ne matsyendranAtha ko yoga kI dIkSA dI thI aura matsyendranAtha ne gorakhanAtha ko| 1. haThayoga pradIpikA 275. 2. bhAratIya saMskRti aura sAdhanA, bhAga 2, pRSTha 397. 3. zivasaMhitA 5. 4. haThayoga pradIpikA 17-18. 5. (ka) Siddha Siddhant Paddhati and other Works of Nath Yogis, pp.7 and 10 (a) Gorakhnath and Kanfata Yogis, pp. 235-36. * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati * 33* Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAthapaMthIya paramparA meM mukhyataH 9 nAtha' mAne jAte haiM, vaise 84 nAtha bhI mAne jAte haiN| isa paMtha ke anya kaI nAma bhI pracalita haiM, jaise siddhamata, yoga sampradAya, yoga-mArga, avadhUta mata, avadhUta sampradAya aadi-aadi|' yadyapi nAthayoga kI yaugika prakriyAe~ haThayoga se milatI-julatI haiM; kintu inake antima sAdhya meM bahuta antara hai| nAthayoga kA antima sAdhya zAzvata AtmA kI anubhUti prApta karanA hai| ataH yaha AtmA kA amaratva, nAdamadhu kA Ananda, zivabhakti ke sAtha samarasatA utpanna karatA hai| nAthayoga sampradAya meM guru kA mahattva atyadhika hai| guru kI kRpA se hI sAdhaka saMsAra-bandhana ko tor3akara ziva kI prApti kara sakatA hai / " nAtha - siddhAntayoga dvaitAdvaita vilakSaNI mAnA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ziva na dvaita haiM aura na hI advaita; ve to avAcya aura nirupAdhi haiM / ve dvaita-advaita, sAkArara- nirAkAra se pare haiN| isa sampradAya meM bhI kuNDalinI zakti ko vizeSa mahattva diyA gayA hai| yaha zakti sarpAkAra vRtti meM soI huI rahatI hai tathA Atma-saMyama dvArA jAgrata hotI hai| jAgane ke bAda yaha SaTcakroM kA bhedana karatI huI sahasrAra cakra meM jAkara ziva ke sAtha eka rUpa ho jAtI hai| yaha milana jIvAtmA kA paramAtmA ke sAtha milana evaM ekarUpa tathA lIna hone kA pratIka hai|' isa nAthayoga sampradAya kA dhyeya hI ziva aura zakti kA milana hai / " bhaktiyoga bhaktiyoga kA abhiprAya Izvara ke prati ananya zraddhA aura vizvAsa hai| isameM bhakta athavA, sAdhaka apane iSTadeva ke prati pUrNatayA samarpita hotA hai| 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. gosvAmI, prathama khaNDa, varSa 24, aM. 12, 196, pR. 92 kabIra kI vicAradhArA, pR. 153 jJAnezvarI (marAThI), prastAvanA, pR. 43 (ka) evaM vidhaguroH zabdAt sarvacintA vivarjitaH / sthitvA manohare deze yogameva samabhyaset / / - amanaskayoga 15 (kha) Siddha Siddhant Paddhati and other Works of Nath Yogis, pp. 54-80 amanaskayoga 25. santamata kA sarabhaMga sampradAya, pR. 49. zivasyAbhyantare zaktiH zakterabhyantaraH shivH| antaraM naiva jAnIyAccaMdracandrikayoriva / / * 34 adhyAtma yoga sAdhanA -siddha siddhAnta paddhati 4/26. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhvAcArya' ne sudRr3ha sneha ko bhakti batAyA hai| brahmasUtrabhASya meM kahA gayA hai ki mahat buddhi bhakti hai, jo sneha se paripUrita hotI hai, tathA yahI jIva ko sukha dene vAlI hai| zrI jayatIrtha munIndra ne bhakti kA lakSaNa batAte huye kahA hai ki-aparimita anavadya kalyANa guNoM ke jJAna se utpanna hue apane samasta sambandhI janoM tathA padArthoM se hI kyA, prANoM se bhI kaI gunA adhika, hajAroM vighna Ane para bhI na TUTane vAle, atyadhika sudRr3ha gaMgA pravAha ke samAna akhaNDa prema ke pravAha ko bhakti kahate haiN| bhakti ke nau prakAra mAne gaye haiM-(1) zravaNa, (2) kIrtana, (3) smaraNa, (4) pAdasevA, (5) arcana, (6) vandana, (7) dAsya, (8) sakhya aura (9) aatmnivedn| isa nau prakAra kI bhakti dvArA sAdhaka apane iSTadeva kI arcanA karatA hai| bhaktiyoga meM sAdhaka kI yogyatA tathA iSTa meM lInatA ke AdhAra para do zreNI ho jAtI haiM-pakva bhakti tathA apakva bhkti| bhakti dvArA mokSa prApti ke upAyoM ke rUpa meM bhaktiyoga meM cAra sopAnoM kI carcA kI gaI hai| prArambha meM sAdhaka athavA bhakta kI bhakti apakva dazA meM hotI hai| usameM Astikya buddhi hotI hai, vaha guru ke pAsa bhI jAtA hai, guru sevA-bhakti bhI karatA hai, guru-mukha se sAmAnyatayA tatvoM kA zravaNa-manana bhI karatA hai, kintu isa dazA meM usakI bhakti ananya nahIM hotii| dUsare sopAna meM tatvoM ke prati usakI ruci bar3hatI hai, vaha tatvoM kA nizcaya bhI karatA hai; kintu bhakti kI ananyatA meM kamI raha jAtI hai| tIsare sopAna para paga rakhate hI usakI bhakti ananya ho jAtI hai, vaha iSTadeva kA dhyAna karane lagatA hai aura use apane iSTadeva kA sAkSAtkAra bhI ho jAtA hai| cauthe sopAna meM usakI ananyatA parAkASThA ko pahu~ca jAtI hai aura bhagavakRpA se use mukti athavA bhagavAna kA dhAma prApta ho jAtA hai| 1. mAhAtmyajJAnapUrvastu sudRDhaH srvto'dhikH| sneho bhaktiriti proktaH tayA muktirna caanythaa|| -zrImanmahAbhArata tAtparya nirNaya 2 mahattvabuddhirbhaktistu snehpuurvaabhidhiiyte| tathaiva vyajyate samyag jIvarUpaM sukhaadikm|| -brahmasUtrabhASya 3. tatra bhaktirnAma niravidhakAnantonavadyakalyANaguNatvajJAnapUrvakaH svasvAtmAtmIya samasta vastubhyo'nekaguNAdhiko'ntarAya sahasreNApya pratibaddho nirantara prema prvaahH| -zrImanyAyasudhA * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati *35* Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra bhaktiyoga meM yoga ke kevala eka hI aMga dhyAna ke Azraya se mukti mAnI gaI hai| jJAnayoga yaha vizeSa rUpa se sAMkhyadarzana dvArA pratipAdita hai| sAMkhyadarzana kI mAnyatA yaha hai ki puruSa sadaiva zuddha hai, yaha saMsAra prakRti kA khela hai| puruSa prakRti ke isa khela meM rasa le rahA hai, isIlie vaha apane ko bandhanagrasta samajhatA hai| yadi vaha rasa lenA chor3a de to mukta ho jaaye| isake lie use apane aura prakRti ke svabhAva kA jJAna karanA caahiye| jJAna prApta hote hI vaha prakRti ke khela meM rasa lenA banda kara degA aura mukta ho jaayegaa| isIlie sAMkhyakArika mATharavRtti meM kahA gayA hai paMcaviMzatitattvajJo, yatra kutrAzrame rtH| jaTI muNDI zikhI vA'pi mucyate nAtra sNshyH|| jJAnayoga yoga ke anya kisI aMga para jora nahIM detaa| isakA abhiprAya to sirpha 'AtmAnaM viddhi' hI hai| isI se jJAnayogI AtmA kI mukti mAnatA jJAnayoga tIvra buddhi dvArA avidyA kA nAza karanA Avazyaka mAnatA hai aura kahatA hai ki avidyA ke nAza hone para AtmA kA svarUpa parilakSita ho jAtA hai| karmayoga karmayoga kA abhiprAya gItA ke anusAra karma karane kA kauzala hai-'yogaH karmasa kaushlN'| yahA~ karma kI kuzalatA kA abhiprAya IzvarArpaNa buddhi se apanA kartavya kiye jAnA hai| IzvarArpaNa buddhi ke kAraNa manuSya meM karma karane kA arthAt-'maiMne yaha kArya kiyA hai', 'maiMne saphalatA prApta kI hai', yA 'maiM viphala ho gayA hU~' aisA harSa-viSAda tathA ahaMkAra nahIM hotA, phalasvarUpa karma karate hue bhI manuSya samatva bhAva meM rahatA hai aura isa samatva ke kAraNa vaha mukta ho jAtA hai| layayoga layayoga kI carcA nAdabindu, brahmabindu, dhyAnabindu, tejobindu Adi upaniSadoM meM prApta hotI hai| vahA~ isakA kAphI mahatva dikhAyA gayA hai| layayoga kA abhiprAya yaha hai ki manobindu, prANabindu, ahaMbindu Adi bindu mAtra kA aura bindu ke bIjaka rUpa sthUla, sUkSma aura ati sthUla zabda mAtra * 36 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA svarUpAnusandhAnapUrvaka saMhAra kara arthAt nAdamaya sArI bhUmikAoM ko tyAga kara svarUpa meM sthitikara usI meM lIna ho jaanaa| yaha mArga haThayoga kI apekSA sahaja aura sarala hai| nAda kA abhiprAya zabda hai| aisA mAnA jAtA hai ki sUkSma zarIra ke andara sthita anAhata cakra meM atyanta madhura dhvani taraMgeM satata uThatI rahatI haiM, usa dhvani ko anahada nAda kahA jAtA hai| yogI siddhAsana se baiThakara aura A~khoM ko ardhonmIlita karake dRSTi ko antarmukhI rakhe tathA dAyeM kAna se sadaiva antargata nAda ko sune| layayoga kA mUlAdhAra praNava athavA OM hai| OM zabda kI racanA 'a, u, m' ina tIna akSaroM se huI hai| 'a' manobindu kA sUcaka hai, 'u' prANabindu kA aura 'm' ahaMbindu kaa| yogI kramazaH ina tInoM prakAra ke binduoM ko gopana karake tathA nAda sunate-sunate apane svarUpa meM avasthita aura laya ho jAtA hai, yahI layayoga hai| isa avasthA meM use atIndriya aura anirvacanIya sukha kA anubhava hotA . asparzayoga asparzayoga kA abhiprAya hai-pApa-puNya, karma-akarma Adi sabhI sAMsArika pravRttiyoM se alipta rhnaa| Anandagiri ne asparzayoga ko vizuddha advaita batAyA hai| asparzayoga kI carcA gaur3apAda ne kI hai| ve hI isa yoga ke AviSkartA mAne jA sakate haiN| __ asparzayoga bahuta kucha aMzoM meM gItAkAra dvArA pratipAdita anAsakti yoga hI hai| anAsaktiyoga meM bhI karma aura usake phala ke prati Asakti nahIM rakhI jaatii| Asakti ke abhAva meM AzA-tRSNA kA kSaya ho jAtA hai aura phira mukti sulabha ho jAtI hai| kintu svayaM gaur3apAda ke zabdoM meM hI asparzayoga yogiyoM ke lie bhI durdarza haiasparzayogo vai nAma, durdarzaH srvyogibhiH| -gaur3apAdIya kArikA 39 isa durdarzatA kA kAraNa yaha hai ki anAdikAlIna avidyA, moha tathA AzA-tRSNA ke saMskAra bar3I kaThinAI se chUTate haiN| * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati * 37* Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asparzayoga vastutaH mana kA sAMsArika pravRttiyoM meM nirlipta hone kA nAma hai| sAdhaka sAMsArika pravRttiyA~ to karatA hai kintu unameM lipta nahIM hotA; unake prati usakI tanika bhI Asakti nahIM hotii| siddhayoga siddhayoga, haThayoga se milatA-julatA hai| isa yoga meM kuNDalinI ko vizeSa mahattva prApta hai| kuNDalinI ke pAsa hI mUlAdhAra cakra ke samIpa zakti sarpiNI ke rUpa meM suSupti avasthA meM hai| sAdhaka ise prANAyAma dvArA jAgrata karatA hai| jAgrata hokara yaha Upara ko car3hatI hai| aura brahmarandhaM meM sthita ziva ke sAtha mila jAtI hai| sAdhaka siddha ho jAtA hai| isameM Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna-yoga ke ina aMgoM ko viziSTa mahattva pradAna kiyA gayA hai| sampUrNa sAdhanA inhIM aMgoM para AdhArita hai|. jana anuzruti ke anusAra isa sampradAya ke lUhiyA Adi 84 siddha hue haiN| tantrayoga tantrayoga kAphI prAcIna hai| yogadarzana jisa samaya maharSi pataMjali dvArA saMkalita, saMgrahIta aura lipibaddha huA thA usa samaya bhI tantrayoga kI prakriyAe~ yogiyoM meM pracalita thiiN| tantrayoga meM yoga-sAdhanA ke ATha aMga mAne jAte haiN| ve hI aMga pataMjali dvArA aSTAMgayoga rUpa meM pracalita hue haiN| ve aMga haiM-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura smaadhi| tantrayoga meM yama 10 mAne gaye haiM-(1) ahiMsA, (2) satya, (3) asteya, (4) brahmacarya, (5) kRpA, (6) Arjava, (7) kSamA, (8) dhRti, (9) mitAhAra aura (10.) shauc| isI prakAra niyama bhI 10 haiM-(1) tapa, (2). santoSa, (3) Astikya, (4) dAna, (5) deva pUjA, (6) siddhAnta zravaNa (7) hrI, (8) mati, (9) japa aura (10) hom| yahA~ hrI kA abhiprAya kutsita AcaraNa se mana meM hone vAlA kaSTa hai| ina yama-niyamoM ke pAlana se pahale sAdhaka ko kAma, krodha, lobha, moha, mada aura matsara-ina chaH zatruoM ko vaza meM karanA anivArya hai| zeSa chaha aMga vahI haiM, jo pataMjali dvArA pratipAdita haiN| madhya yuga taka Ate-Ate aura vizeSa rUpa se baMgAla prAnta meM, isa tantra meM 'vAma' aura 'kaula' zabda aura jur3a gye| vAmamArga cU~ki guru-paramparA se *38* adhyAtma yoga sAdhanA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gupta rakhA gayA' ataH janatA meM vAma - kaula tantrayoga ke bAre meM bhA~ti-bhA~ti ke bhrama phaila gaye; kintu satya sthiti aisI nahIM hai| isake lie pahale 'vAma' aura 'kaula' zabdoM kA artha samajha lenA upayukta hogA ki ye zabda vahA~ kisa rUpa meM prayukta kiye jAte haiM aura inakA abhiprAya kyA hai? 'vAma' zabda kA Azaya batAte hue durgAcArya ne kahA haiya eva hi prajJAvantasta eva hi prazasyA bhavanti / - jo prajJAvAna (buddhimAna ) haiM ve hI prazasya haiN| prazasya zabda kA artha hai prajJAvAna / prajJAvAna prazasya yogI kA nAma hI 'vAma' hai| 'kaula' zabda kA abhiprAya svacchanda zAstra meM isa zloka dvArA sUcita kiyA gayA hai kulaM zaktiriti proktamakulaM ziva ucyate / kulAkulasya sambandhaH kaulamityabhidhIyate // 'kula' zabda zakti kA vAcaka hai aura 'akula' zabda ziva kA; tathA aura akula ke sambandha ko kaula kahA jAtA hai| kula vAmamArga para calane kA adhikAra pratyeka manuSya ko prApta nahIM, isake lie sAdhaka meM kucha viziSTa guNoM kA honA Avazyaka mAnA hai| paradravyeSu yo'ndhazca parastrISu napuMsakaH / parApavAde yo mUkaH sarvadA vijitendriyaH // tasyaiva brAhmaNasyAtra vAme syAdadhikAritA / - merutantra - jo para dravya ke lie andhA hai, parastrI ke lie napuMsaka hai, dUsaroM kI nindA ke lie mUka yAnI gU~gA hai aura indriyoM ko apane vaza meM rakhatA hai - aisA brAhmaNa vAmamArga kA adhikArI hotA hai| tantrayoga meM mukhya sAdhana do mAne gaye haiM - bhAvanA aura kula yA kuNDalinI kA Urdhva sNcaaln| 1. prakAzAt siddhahAniH syAd vAmAcAragatau priye / ato vAma pathaM devi, gopAyet mAtRjAravat // - vizvasAra arthAt- he devi! vAmAcAra meM sAdhana ko prakAzita karane se siddhi kI hAni hotI hai ataH vAmamArga ko mAtA ke jAra ke samAna gupta rakhanA caahie| * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati 39 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA kA mahattva pradarzita karate hue kahA gayA hai bhAvena labhate sarvaM bhAvena devadarzanaM / bhAvena paramaM jJAnaM, tasmAd bhAvAvalambanaM // bahu jApAt tathA homAt kAyaklezAdivistaraiH / na bhAvena vinA devo yantramantraphalapradaH // - rudrayAmala - bhAva cUr3AmaNi -bhAva se saba kucha prApta hotA hai, bhAva se hI devadarzana hotA hai aura bhAva se hI zreSTha jJAna prApta hotA hai, isalie bhAva kA Alambana lenA caahie| - kitanA hI japa kiyA jAye, homa kiye jAyeM aura zarIra ko kitanA hI kaSTa diyA jAye; kintu bhAva ke binA deva - yantra-mantra phala nahIM dete| ataH isa bhAva siddhAnta ke anusAra hI tamoguNI ke lie pazu - bhAva kI, rajoguNI ke lie vIra-bhAva kI tathA satoguNI sAdhaka ke lie divya-bhAva kI sAdhanA tantrayoga ( vAmamArga) meM batAI gaI hai| tantrayoga (vAmamArga) kA dUsarA sAdhana hai - kuNDalinI / kuNDalinI kyA hai, batAte hue zrI jaoNna vuDarafa ne kahA hai Shortly stated Energy (Shakti) polarises itself into two forms, viz., Static or Potential (Kundalini) and Dynamic (Prana) the working forces of the body. -Sir John Woodraffe-Shakti & Shakta arthAt-saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki zakti do rUpoM meM prakaTa hotI hai; yathA - (1) sthira rUpa meM kuNDalinI aura (2) cala athavA gatyAtmaka rUpa meM prANa ( zvAsocchvAsa ) / zrI Arthara evalana ke zabdoM meM Kundalini is the static shakti. It is the individual bodily representive of the great Cosmic Power, which creates and sustains the universe. -Arthur Avalon-The Serpent Power arthAt - kuNDalinI sthira zakti hai| yaha usa mahAna vizvavyApinI zakti kA vyaSTi zarIrasthita rUpa hai, jo vizva kI racanA karatI hai aura use dhAraNa karatI hai| *40* adhyAtma yoga sAdhanA * Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Age tantrayoga (vAmamArga) kI sAdhanA haThayoga ke samAna hI hai| vAmamArga bhI yahI mAnatA hai ki sarpiNI ke AkAra kI zakti mUlAdhAra cakra meM soI par3I hai aura jaba sAdhaka vibhinna yaugika prakriyAoM dvArA ise jAgrata kara detA hai to yaha Urdhva dizA kI ora gati karatI huI brahmarandhra sthita sahasrAra cakra sthita ziva se milana kara letI hai| yahI sAdhaka kI siddhi hai| __yama-niyama Adi isa sampradAya ke vahI haiM jo tantrayoga aura haThayoga ke haiN| hA~, vAmamArga ne eka vizeSa bAta yaha kahI hai ki AdhI rAta kA samaya dhyAna aura japa ke lie zreSTha hotA hai| tArakayoga tArakayoga kA pracAra nijAnanda sampradAya (praNAmI dharma) ke Adi-saMsthApaka zrI devacandrajI tathA prANanAtha ne kiyA hai| tArakayoga eka mantravizeSa dvArA prApta jJAna ko kahA gayA hai jisameM brahmasAkSAtkAra kA bheda batAyA gayA hai| isakA mukhya AdhAra prema hai| jahA~ taka saccA prema utpanna nahIM hotA vahA~ taka tArakayoga siddha nahIM hotaa| isa sampradAya kI mAnyatA hai ki sacce prema se hI manuSya bandhana-mukta ho jAtA hai| Rjuyoga Rjuyoga bhaktiyoga ke antargata hI hai| isameM (Rjuyoga meM) mRdutA evaM saralatA ati Avazyaka hai| Rjuyoga ke cAra aMga haiM-(1) satsaMga, (2) bhagavat kathAzravaNa, (3) kIrtana aura (4) jp| Rjuyoga kI mAnyatA hai ki ina cAroM aMgoM athavA inameM se kisI bhI eka aMga kA sacce hRdaya se pAlana karane se hI nirvANa prApta kiyA jA sakatA hai| vastutaH Rjuyoga sarala mArga hai| isa para jJAnI-ajJAnI sabhI cala sakate haiM, durbala zarIra vAloM ko bhI isa patha para calane meM kaThinAI nahIM hotii| haThayoga evaM tantrayoga ke samAna isameM koI jaTila yaugika prakriyA tathA vidhi-vidhAna nahIM hai| japayoga japayoga eka atyanta hI sarala aura siddhiprada vidyA hai| isake bAre meM yaha ukti sarvatra pracalita hai - yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati *41* Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ japAtsiddhiH japAtsiddhiH japAtsiddhiH na saMzayaH / isIliye gItAkAra ne gItA ( 10/25 ) meM japa (yajJa) ko apanI vibhUti batAyA hai| vaidika yuga meM RSigaNa vedamantroM kA bAra-bAra - aneka bAra uccAraNa karate rahate the, unakI isa kriyA ko japa kI saMjJA dI jA sakatI hai| vedokta gAyatrI mantra kA prAtaH, saMdhyA aura madhyAnha ke samaya japa kiyA hI jAtA thaa| ataH kahA jA sakatA hai ki vaidika yuga meM bhI japa pracalita thaa| upaniSada, smRti aura purANa yuga meM japa athavA japayoga ke aneka pramANa milate haiN| vibhinna prakAra ke mantroM kA japa kiyA jAtA thA / japa kA mahatva pradarzita karate hue manusmRti meM kahA gayA haividhiyajJAjjapayajJo viziSTo dazabhirguNaiH / upAMzu syAyacchataguNaH sAhasro mAnasaH smRtAH / ye pAkayajJAzcatvAro vidhiyajJasamanvitAH / sarve te japayajJasya kalAM nArhanti SoDazIm - manusmRti 2/85-86 arthAt-dazapaurNamAsarUpa karmayajJoM kI apekSA japa yajJa dasa gunA zreSTha hai; upAMzujapa sau gunA aura mAnasajapa sahasragunA zreSTha hai| karmayajJa (daza - paurNamAsa) ye jo cAra pAkayajJa haiM - vaizvadeva, balikarma, nitya zrAddha aura atithi satkAra- ye japayajJa kI solahavIM kalA (aMza) ke barAbara bhI nahIM haiN| yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki nAmasmaraNa aura japa yoga meM bahuta bar3A antara hai| nAmasmaraNa meM to kevala apane iSTadeva ke nAma kA raTanamAtra hI hotA hai kintu japayoga meM kisI mantra kA vidhipUrvaka tallInatA ke sAtha japa kiyA jAtA hai| japayoga meM Asanazuddhi, manazuddhi, vacanazuddhi, sthAnazuddhi Adi kaI prakAra kI zuddhiyA~ karane ke bAda sthira Asana aura sthira mana se japa kiyA jAtA hai| japa ke kaI prakAra haiN| (1) nityajapa - yaha japa kA vaha prakAra hai jo pratidina kiyA jAtA hai| prAtaH athavA sandhyA yA madhyAnha athavA tInoM samaya kisI iSTa mantra kA japa, binA kisI prakAra kI icchA yA kAmanA ke kiyA jAtA hai| japa-yogI kI yaha dainika caryA kA eka aMga hI hotA hai| *42 adhyAtma yoga sAdhanA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) naimittikajapa - yaha japa kisI deva ko prasanna karane ke lie athavA kisI prakAra kI kAmanApUrti ke lie kiyA jAtA hai| isI prakAra se ( kAmyajapa) bhI kiyA jAtA hai| (3) prAyazcittajapa - pramAdavaza yA anajAne meM koI pApa - doSa ho jAye to usakI zuddhi athavA doSa parihAra ke lie kiyA jAne vAlA japa prAyazcitta japa kahalAtA hai| ( 4 ) acalajapa - yaha eka Asana para baiThakara sthira mana evaM sthira kAya se kiyA jAtA hai, isameM saMkhyA bhI nizcita hotI hai jisakA atikramaNa nahIM kiyA jAtA; sAtha hI vaha japa-sAdhanA nizcita samaya meM kI jAtI hai| (5) calajapa - vAmana paNDita ke anusAra - Ate-jAte, uThate-baiThate, khAte-pIte, karate - dharate, sote-jAgate jo mantra - japa kiyA jAtA hai, vaha calajapa kahalAtA hai| yaha japa koI bhI vyakti kara sakatA hai| isameM koI niyama athavA bandhana nahIM hai| aise japa se manuSya kA jIvana saphala ho jAtA hai aura use Urdhva gati kI prApti hotI hai| ( 6 ) vAcikajapa - isa japa meM mantra kA uccAraNa sasvara kiyA jAtA hai, svara itanA ucca hotA hai ki dUsare bhI suna sakeM / japayogI ke lie prArambhika avasthA meM yahI japa sugama hotA hai| Age ke japa zramasAdhya aura abhyAsasAdhya haiN| mAnava ke sUkSma zarIra meM SaTcakra avasthita haiM, unameM sasvara - japa se dhvaniyantroM kI TakarAhaTa dvArA varNabIja zaktiyA~ jAgRta ho uThatI haiN| isase japayogI ko vAsiddhi bhI prApta ho sakatI hai| vAkzakti saMsAra kI samUcI zakti kA tIsarA bhAga hai| isase bar3e - bar3e kAma ho sakate haiN| (7) upAMzujapa-ise bhramara-japa bhI kahA jAtA hai| bhramara ke samAna guMjArava karate hue yaha japa hotA hai| isIlie kucha loga ise bhramara - japa kahate haiN| upAMzu japa meM jIbha evaM hoTha nahIM clte| A~kheM jhapI huI rakhate hue japayogI zvAsocchvAsa ke prANavAyu ke saMcAra ke sahAre mantra kI AvRtti karatA rahatA hai| isase prANa- gati dhImI hone lagatI hai, dIrghazvAsa kA abhyAsa ho 'jAtA hai| prANa sUkSma ho jAtA hai aura svAbhAvika kumbhaka hone lagatA hai, pUraka jaldI hotA hai aura recaka dhIre-dhIre hotA hai| kucha kAla ke abhyAsa ke bAda sAdhaka ko pUraka ke sAtha hI vaMzI kI-sI dhvani sunAI par3ane lagatI hai, yahI anahada nAda hai| yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati 43 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAMzujapa ke dvArA mUlAdhAra cakra se lekara bhUmadhya sthita AjJA cakra ke sabhI cakra svayameva jAgrata ho uThate haiN| isakA pariNAma AjJA cakra para vizeSa rUpa se dikhAI detA hai| mastiSka meM bhArIpana nahIM rhtaa| smaraNa zakti bar3hatI hai| citta praphullita rahatA hai| taijas zarIra evaM taijas paramANu zaktizAlI ho jAte haiN| Antarika teja bar3hatA hai| sAMsArika kAmanAoM aura icchAoM kA vinAza ho jAtA hai| deva darzana hotA hai aura divya jagata pratyakSa hone lagatA upAMzu-japa japayoga meM atyadhika mahatvapUrNa hai| . (8) mAnasajapa-yaha japayoga kA prANa hI hai| japayoga meM isakA sarvAdhika mahatva hai| jisa prakAra upAMzu-japa prANa (zvAsocchvAsa) ke sahAre kiyA jAtA hai usI prakAra mAnasa japa mana ke sahAre hotA hai| sthUla aura sUkSma zarIra to kyA japayogI isa japa meM prANa kA Azraya bhI chor3a detA hai, vaha mana ke dvArA hI japa karatA hai| isa kriyA se mana Anandamaya ho jAtA hai| sAdhaka ko anirvacanIya Ananda kI prApti hotI hai| japayoga meM mAnasa-japa sarvazreSTha hai| inake atirikta bhI japa ke aneka bheda haiM, yathA-akhaNDajapa-ise sAdhaka nirantara karatA rahatA hai| ajapAjapa, yaha sahaja japa hai| zvAsocchvAsa ke sAtha hI yaha japa hotA rahatA hai| isakA eka udAharaNa 'so'haM' kA japa hai| zvAsa lete samaya 'so' kI AvRtti hotI hai aura choDate samaya ''haM' kii| isa rIti se dina-rAta meM hajAroM kI saMkhyA meM japa ho jAtA hai| japayoga eka sarala yoga hai, jise sabhI prakAra ke sAdhaka kara sakate haiM, isameM kisI bhI prakAra kI bAdhA nahIM hai aura na koI kriyAkANDa hI karanA par3atA hai| yoga kI vizeSa kriyAoM aura vidhiyoM ke jJAna tathA abhyAsa kI bhI koI vizeSa AvazyakatA nahIM hotii| ataH yaha sarvajanasulabha hai| mantrayoga ___saMsAra ke sabhI sAhityoM meM mantroM kI bahuta mahimA batAI gaI hai| Adima kabIloM se lekara sabhyatA ke carama zikhara para pahu~ce hue mAnava bhI mantra-zakti se prabhAvita haiN| jana sAmAnya se lekara vaijJAnikoM aura manovaijJAnikoM tathA parAmanovaijJAnikoM ne bhI mantra zakti kA lohA mAnA hai| manovaijJAnika mantra ko AUTO SUGGESTION kahate haiN| tathA ve bhI yaha mAnate haiM ki isase *44 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya ko atIva zakti prApta hotI hai| jana-sAdhAraNa meM to yaha dhAraNA vyApta hI hai ki mantroM meM guhya zakti hotI hai aura isa zakti se asambhava ko bhI sambhava banAyA jA sakatA hai| yadyapi yaha satya hai ki mantroM meM bahuta zakti hotI hai kintu usa zakti ko prApta karane ke lie mantroM kI vidhi tathA unake aMgoM kA jJAna ati Avazyaka hai| mantrayoga ke 16 aMga haiN| (1) bhakti-yaha mantrayoga kA prathama aMga hai| isameM mantra ke prati sAdhaka kI pUrNa bhakti honI caahiye| bhakti ke do bheda haiM-(1) vaidhI aura (2) raagaatmikaa| vaidhI bhakti vaha hotI hai jisakI vidhipUrvaka sAdhanA kI jAtI hai| isake nau bheda haiM, jise navadhA bhakti' kahA jAtA hai| rAgAtmikA bhakti rasa kA anubhava karAne vAlI tathA Ananda aura zAnti dene vAlI hotI hai| aisI bhakti karane vAlA sAdhaka loka-lAja Adi se nirapekSa ho jAtA hai| mIrA kI bhakti aisI thii| (2) zuddhi-mantrayoga kA dUsarA aMga zuddhi hai| zuddhi do prakAra kI hotI hai-(i) bAhya zuddhi aura (2) Antarika shuddhi| bAhya zaddhi meM sAdhaka zarIra. sthAna aura dizA-ina tIna vastuoM kI zuddhi karatA hai| zarIra kI zuddhi snAna se, bhUmi kI zuddhi bhUmi ko jhAr3a-pauMchakara sApha karane se aura dizA kI zuddhi dina meM pUrva yA uttara dizA meM mukha karake baiThane tathA rAtri ko uttara-mukha baiThakara pUjA-arcanA karane se hotI hai| Antarika zuddhi kA abhiprAya mana kI zuddhi se hai| mana meM se krodha, mAna, mAyA, lobha Adi vikAroM ko nikAlakara use zuddha kiyA jAtA hai tathA usameM bhagavad bhakti Adi zubha bhAva grahaNa kiye jAte haiN| (3) Asana-yaha mantrayoga kA tIsarA aMga hai| padamAsana, siddhAsana, paryaMkAsana kisI bhI Asana se sAdhaka baiThe; kintu Avazyaka yaha hai ki Asana sthira aura aisA honA cAhiye jisase adhika dera taka nirAkulatApUrvaka baiThA jA ske| 1. navadhA bhakti ke nau bhedoM kA varNana bhaktiyoga meM kiyA jA cukA hai| -sampAdaka * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati * 45* Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) paMcAMga sevana-mantrayoga kA yaha cauthA aMga hai| pratyeka mantra ke pA~ca aMga hote haiN| (1) bIja-isameM sampUrNa mantra kA sAra nihita hotA hai kintu yaha sasvara uccAraNIya nahIM hotaa| (2) mantra-mantra ke akSara-yaha sasvara uccAraNIya hotA hai| (3) Rddhi-yaha mantra kA hArda hotA hai| (4) yantra-aMka-akSara samanvita jyAmitIya rekhAmaya aalekhn| (5) kavaca-ina cAroM aMgoM ko samanvita karate hue stotra, stava aadi| ina pA~coM aMgoM kA mantrayogI sAdhaka ko vidhivat sevana karanA caahiye| (5) AcAra-mantrayogI sAdhaka ko apanA sampUrNa AcAra aura sAtha hI vicAra bhI zuddha aura sAtvika rakhane caahiye| (6) dhAraNA (Concentration)-yaha do prakAra kI hotI hai-(1) bahirdhAraNA aura (2) Antar dhaarnnaa| bAharI padArthoM jaise-mRttikA piNDa, citra Adi meM dhAraNA karanA, bahirdhAraNA kahalAtA hai| antarjagat athavA manomaya jagat meM dhAraNA karane ko Antar dhAraNA kahate haiN| pArthivI, AgneyI, vAruNI, vAyavI Adi dhAraNAe~ Antar dhAraNA ke hI antargata mAnI jAtI haiN| (7) divya deza sevana-dhAraNA kI siddhi hone para sAdhaka kA citta ekAgratA kI ora unmukha hone lagatA hai, cittavRttiyA~ zuddha hone lagatI haiN| (8) prANakriyA-isa aMga meM mantrayogI prANa (kumbhaka, pUraka, recaka) ke sahAre mantra jApa karatA hai| (9) mudrA-yaha dhyeya hai| isameM sAdhaka apane iSTadeva athavA gurudeva kA kalpanA meM citra banAkara inakA dhyAna karatA hai| (10) tarpaNa-isa aMga meM mantrayogI sAdhaka kalpanA citra rUpa iSTadeva athavA guru ko zraddhAbhaktipUrvaka kalpanA meM hI vandana karatA hai| (11) havana-isameM mantrayogI sAdhaka apanI duSpravRttiyoM-kAma, krodha, IrSyA-dveSa Adi kI Ahuti detA hai| (12) bali-mantrayogI sAdhaka apane vikAroM kA visarjana karake unakI bali detA hai| (13) yAga-yAga kA abhiprAya mAnasika arcA-pUjA hai| (14) japa-yaha tIna prakAra kA hai-(1), vAcika, (2) upAMza aura (3) maansik| ye tInoM prakAra ke japa uttarottara adhika prabhAvazAlI haiN| japa *46 * adhyAtma yoga sAdhanA. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara-mAlA athavA navakaravAlI ( mAlA) donoM se kiyA jA sakatA hai| mAlA tulasI, rudrAkSa, sUta athavA maNiyoM kI ho sakatI hai| kara mAlA japa ke bhI hrIM Avarta, OM Avarta Adi aneka prakAra haiM / (15) dhyAna-yaha mantra yoga kA pandrahavA~ aMga hai| isameM sAdhaka apane iSTadeva kA dhyAna karatA hai| deva kA rUpa usake dRSTi paTala para pratyakSa ho jAtA hai| mana ko ekAgra karane kA ekamAtra upAya dhyAna hI hai| dhyAna hI mokSa-karmabandhana se mukti kA kAraNa hai| ( 16 ) samAdhi - yaha mantra yoga kA solahavA~ tathA antima aMga hai| jaba sAdhaka ko apane mana, japa mantra tathA iSTadeva kA svatantra bodha nahIM rahatA arthAt mana pUrNa rUpa se japa tathA iSTadeva meM laya ho jAtA hai, dhyAtA, dhyeya aura dhyAna eka rUpa ho jAtA hai, isa avasthA kA nAma samAdhi hai| samAdhi mantra yoga kI uccatama sthiti hai| samAdhi prApta mantrayogI sAdhaka kRtakRtya ho jAtA hai| isa prakAra mantrayoga ke ina solaha aMgoM kI pUrNatA se sAdhaka mukti prApta kara letA hai| dhyAnayoga yogamArga meM dhyAna kA mahatva sarvavidita hai| aisA koI bhI yoga kA mArga nahIM jisameM dhyAna kI carcA aura vaha bhI vizeSa rUpa se na ho| lekina dhyAnayoga meM sirpha dhyAna kA hI varNana huA hai aura isI se mukti mAnI gaI hai| dhyAnayoga ke anusAra dhyAna ke do prakAra haiM- ( 1 ) bheda dhyAna aura (2) abheda dhyAna / * bheda dhyAna ke uttarabheda aneka haiN| (1) iSTadeva kA dhyAna - isa prakAra ke dhyAna meM sAdhaka apane mAne hue iSTadeva athavA guru kI mudrA kA dhyAna karatA hai| (2) sthUla dhyAna - isa dhyAna meM bhI sAdhaka apane iSTa ke sthUla rUpa kA dhyAna karatA hai| (3) jyotirdhyAna - bhRkuTi ke madhya meM aura mana ke Urdhva bhAga meM (arthAt somacakra meM) jo jyoti virAjamAna hai usa jyoti athavA teja kA dhyAna krnaa| isa dhyAna se yogasiddhi aura Atma- pratyakSatA kI zakti prApta hotI hai| * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati 47 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) sUkSmadhyAna-yaha dhyAna zAmbhavI mudrA dvArA kiyA jAtA hai| zAmbhavI mudrA meM dhyAnayogI bhRkuTi ke madhya dRSTi ko sthira karake ekAgra citta se paramAtmA ke darzana karatA hai| sUkSma dhyAna meM yogI kI cittavRttiyA~ apane dhyeya para sthira ho jAtI haiN| abheda dhyAna- isa dhyAna meM sAdhaka kisI prakAra kA bAhya AlaMbana nahIM letaa| arddhanimIlita A~kheM rakhakara vaha dRSTi nAsAgra para jamAtA hai tathA apanI cittavRttiyoM ko niSpakSa rUpa se draSTA mAtra hokara dekhatA hai, dUsare zabdoM meM prekSAdhyAna karatA hai| isa samaya citta meM jo bhI kAma, krodha, IrSyA Adi ke vikAra tathA anya kisI prakAra ke vibhAva dRSTigocara hoM, unheM haTAtA jAtA hai| isa prakriyA ke bAda jo kucha bhI bacatA hai, vaha AtmA kA zuddha bhAva hai, usI para yogI apanA dhyAna kendrita karatA hai| prArambha meM usake dhyAna meM kucha caMcalatA rahatI hai, kintu dRr3ha abhyAsa se vaha caMcalatA bhI miTa jAtI hai, sthira ho jAtA hai, mana aura AtmA kA abheda sthApita ho jAtA hai aura yaha abheda sthApita hote hI abheda dhyAna siddha ho jAtA hai tathA yogI kRtakRtya ho jAtA hai| mana suratazabdayoga 'suratazabdayoga' rAdhAsvAmI sampradAya meM pracalita yoga sAdhanA kA pAribhASika nAma hai| yahA~ surata zabda AtmA kA pratIka hai| rAdhAsvAmI mata kA aisA mantavya hai ki AtmA kI jo dhArA pravAhita hotI hai, usameM zabda bhI hotA hai, usa zabda kA Ananda lene kA nAma hI suratazabdayoga hai| isa sampradAya meM zabda do prakAra ke mAne gaye haiM- ( 1 ) Ahata - - jo do arthAt vyAghAta se utpanna hote haiM; svataH hI utpanna hote haiN| anAhata surata - zabda - yoga kahA jAtA hai| vastuoM kI TakarAhaTa se utpanna hote haiM, aura (2) anAhata-jo binA vyAghAta ke zabdoM meM surata arthAt dhyAna jor3ane ko hI haThayoga ke samAna hI isa sampradAya meM bhI mAnava zarIra ke andara SaT cakra mAne jAte haiN| sAtha hI kamala aura padmoM kI bhI mAnyatA hai / surata-zabda-yoga dvArA ina cakroM, padmoM aura kamaloM ko jAgrata kiyA jAtA hai / isake lie ve sumirana aura dhyAna ko Avazyaka mAnate haiN| sumirana se abhiprAya eka vizeSa bIjamantra kA antar meM japa yA uccAraNa hai aura dhyAna se abhiprAya antar meM cetana svarUpa kA cintana hai| inakI sAdhanA karate-karate sAdhaka zanai: zanai: rAdhAsvAmI dayAla ke sthAna ko prApta kara letA hai, dUsare zabdoM meM kRtakRtya ho jAtA hai| * 48 adhyAtma yoga sAdhanA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aravinda kA pUrNayoga zrI aravinda ghoSa vartamAna zatAbdI ke pratiSThita yogI the| unake 'pUrNa yoga' kA sAra yaha hai ki manuSya jAti meM hI bhagavAna ko pAnA aura pragaTa karanA hai|' yahI aravinda kI dRSTi meM yoga dvArA mAnava jAti kI sevA hai| isake lie sAdhaka ko kucha vizeSa nahIM karanA hai-sirpha use mauna aura zAnta rahakara bhagavat prApti ke lie utkaMTha honA, bhagavAna kI ora unmukha honA, bhagavadanukUla honA aura bhagavAna kI dayA ko grahaNa karanA hai| bhagavAna hI mArgadarzaka haiM aura ve hI saba kucha karate haiN| ___ aravinda ke anusAra mAnava ko apane mAnasa (Mind) ko zuddha aura vikasita karake atimAnasa (Super mind) banAnA cAhiye jisase vaha bhagavatdayA ko acchI taraha. grahaNa kara ske| aravinda ke yoga aura prAcIna yogoM meM mUla antara yaha hai ki prAcIna yoga to manuSya kI AtmA ko zuddha banAkara Izvara meM laya hone kI preraNA dete the| dUsare zabdoM meM ve vyaktivAdI the; jabaki aravinda samaSTivAdI haiN| unakA yoga divya. jIvana (Divine Life) kA yoga hai| inake pUrNayoga ke anusAra mAnavajAti vikAsa karake bhagavad avataraNa ke prabhAva se zreSThatara aura zreSThatama bne| pUrNayoga dvArA mAnava jAti kI yahI sevA unakA lakSya hai| - zrI aravinda kA yoga, isaliye yoga-mArga kI lIka se haTakara, bhagavad-prApti-sahI zabdoM meM bhagavad-kRpA prApti kA yoga hai| pUrNa yoga se unakA abhiprAya atimAnasa (Super mind) dazA ko prApta karanA hai| eka zabda meM kahA jAye to aravinda kA pUrNayoga prAcIna bhaktiyoga kA hI AdhunikIkaraNa hai-Adhunika manovijJAna aura vijJAna ke pariprekSya meM naye zabdoM meM saMsAra ke samakSa rakhA gayA AdhyAtmika yoga aura bhaktiyoga kA sammizraNa hai| yoga-mArga : pipIlikAmArga aura vihaMgamamArga sAdhanA jagat meM sAdhaka ko mukti prApta karAne vAle do yoga mArga mAnya haiM-(1) pipIlikAmArga aura vihNgmmaarg| pipIlikA mArga ke upadeSTA haiM-vAmadeva; aura vihaMgamamArga kA upadeza diyA hai zukadeva ne| zrImadbhAgavat ke anusAra zukadeva jI mahAjJAnI aura virAgI mahApuruSa the| ataH unhoMne jJAnamArga kA upadeza diyaa| unake jJAnamArga kA anusaraNa karane vAlA sAdhaka sAMkhyayoga samAdhi dvArA hRdaya kamala ke raktadala meM * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati * 49 * Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotiSmAn svarUpa ko jAnakara anAyAsa hI cira sukha zAntimaya brahmAnanda sukharUpa mokSa ko prApta kara letA hai| eka zabda meM zukadeva dvArA upadiSTa vihaMgama mArga jJAnamArga hai| vAmadeva mahAna yogI the| ataH unhoMne yogamArga kA upadeza diyaa| yama-niyama-prANAyAma Adi aSTAMga yogamArga btaayaa| unake mArga ke anusAra nirvikalpa samAdhi dazA prApta karake sAdhaka mukta hotA hai| vedAnta vijJoM ke matAnusAra yogamArga kI apekSA jJAnamArga zreSTha hai; kyoMki isameM patana hone kI sambhAvanA nahIM hai; jabaki yogI ke patita hone kI sambhAvanAe~ haiN| dUsarI vizeSatA yaha hai ki jJAnamArga dvArA mukti zIghra prApta ho sakatI hai; jabaki yogamArga dvArA aneka janma bhI laga sakate haiN| tIsarI vizeSatA yaha hai ki jJAnamArga sarala hai aura yogamArga kaThina; kyoMki yaugika prakriyAe~ kAphI pecIdI haiN| ina saba kAraNoM se yogamArga kI apekSA jJAnamArga zreSTha mAnA jAtA hai| bauddha-yoga yoga kI paramparA aura AkarSaNa se bauddhadharma-darzana bhI achUtA nahIM rahA / isa darzana ke bhI anekoM granthoM meM yoga sambandhI varNana milatA hai| svayaM tathAgata buddha ne bhI dhyAna kiyA thaa| ve jJAna prApti ke lie vaidika saMnyAsiyoM ke Azrama meM rahe aura unhoMne tIrthaMkara pArzva kI paramparA kA anusaraNa karate hue dhyAna sAdhanA kI / dhyAnayoga dvArA hI unheM bodhivRkSa ke nIce jJAna prApta huA thaa| bauddhagrantha 'brahmajAla sutta' tathA 'ATAnaTIya sutta' meM bhI isa viSaya kA kucha varNana hai| inake atirikta 'maJjuzrI mUlakalpa', 'guhya samAjatantra', 'sAdhanamAlA', 'zrIcakrasaMvara', 'saddharma puNDarIka', 'sukhAvatIvyUhasUtra', 'zamathayAna' arthAt 'samAdhi' Adi aneka granthoM meM yoga aura yaugika kriyAoM kA varNana huA hai| ina granthoM meM 'guhyasamAja' yaugika varNana kI dRSTi se adhika mahattvapUrNa hai| isa grantha ke aThArahaveM adhyAya meM bauddhadharma meM pracalita yoga sAdhanAoM tathA unake uddezya aura prayojana kA vAstavika paricaya diyA gayA hai| sAtha hI isI adhyAya meM bauddha tantra ke pAribhASika zabdoM kI vyAkhyA bhI kI gaI hai, jo bauddhatantra meM sarvAdhika pracalita haiN| 'upAya' zabda kI vyAkhyA karate hue usake cAra bheda batAye gaye haiM(1) sevA, (2) upasAdhana, (3) sAdhana aura (4) mhaasaadhn| *50 adhyAtma yoga sAdhanA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM sevA ke do avAntara bheda haiM-(1) sAmAnya sevA aura (2) uttama sevaa| sAmAnya sevA kA dUsarA nAma 'vajracatuSTya' diyA gayA hai aura uttama sevA ko 'jJAna-sudhA' kahA gayA hai| vajra catuSTya kisI devatA ke sAkSAtkAra kI prakriyA hai| isake cAra sopAna haiM-(1) zUnyatA pratyaya, (2) zUnyatA kA bIjamantra ke rUpa se pariNAma, (3) bIjamantra kA devatA ke AkAra kA bana jAnA aura (4) devatA kA vigraha rUpa meM prakaTa honaa| 'uttama sevA' meM siddhi prApta karane ke lie SaDaMgayoga kA sAdhana kiyA jAtA hai| ina chaha aMgoM ke nAma haiM-(1) pratyAhAra, (2) dhyAna, (3) prANAyAma, (4) dhAraNA, (5) anusmRti aura (6) smaadhi| spaSTa hI yaha aSTAMga yoga meM ullikhita zabda haiM, sirpha anusmRti hI nayA hai tathA yama, niyama, Asana-aSTAMga yoga ke ye tIna aMga chor3a diye gaye haiN| .. pratyAhAra dvArA indriyoM kA nigraha kiyA jAtA hai| - rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra aura vijJAna para citta ko ekAgra karanA dhyAna hai| prANAyAma kA svarUpa bauddha yoga meM bhI lagabhaga vaisA hI hai jaisA aSTAMga yoga meM batAyA gayA hai-arthAt prANavAyu kA nirodha evaM niymn| dhAraNA meM sAdhaka apane iSTa mantra kA hRdaya kamala para japa karatA hai| dhAraNA ke sthira hone para sAdhaka ko nirabhra AkAza ke sadRza sthira prakAza kA cihna dikhAI detA hai| __anusmRti usa padArtha ke anavacchinna dhyAna ko kahA jAtA hai, jisake nimitta yoga sAdhanA kA prArambha kiyA gayA hai| isakA cirakAla taka abhyAsa hone ke bAda pratibhAsa (revelation) hone lagatA hai arthAt sRSTi meM sthita samasta padArtha eka piMDa ke rUpa meM dikhAI dene lagate haiN| usa piMDa ke samasta bAhya prapaMcoM para dhyAna karane se samAdhi rUpa alaukika jJAna kI prApti zIghra ho jAtI hai| ___ sabase vicitra bAta yaha hai ki sAdhaka ke lie yoga sAdhanA karate hue bhI kisI prakAra kA khAna-pAna sambandhI bandhana nahIM batAyA gayA hai| yoga-viyoga-ayoga yoga aura yogamArga kA eka anya apekSA se bhI vargIkaraNa kiyA gayA hai, vaha hai-yog-viyog-ayog| * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati * 51* Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga aura viyoga (viveka) - mArga meM yadyapi pAramArthika dRSTi se koI antara nahIM hai; phira bhI vyAvahArika bhUmikA meM ina donoM meM bheda hai aura usa bheda ke anusAra siddhi meM bhI antara A jAtA hai| anAdikAla se jIva saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai| isa saMsArI dazA meM usameM sthUla aura sUkSmabhAva paraspara eka-dUsare se nIra-kSIra ke samAna mile rahate haiM; athavA yoM kaheM ki tiloM meM tela rahatA hai usI prakAra sthUla bhAvoM ke andara sUkSma bhAva bhI nihita rahate haiN| ina sUkSmabhAvoM ko sthUla bhAvoM se pRthak karane ke lie kriyA vizeSa kI AvazyakatA hotI haiN| isa pRthakkaraNa kriyA kA nAma hI viyoga hai| viyoga kA artha viveka hotA hai| sAMkhyadarzana dvArA anumodita sAdhana praNAlI isI viyoga athavA viveka kI ora saMketa karatI hai| vedAnta meM jo paMcakoSa (annamaya, prANamaya, manomaya, vijJAnamaya, Anandamaya koSa) viveka hai vaha bhI yaha viyoga mArga hI hai| . sAMkhyadarzana ke anusAra yoga kA lakSya hai 'puruSa' kA prakRti se viyoga hokara zuddha rUpa meM sthira honA aura jaina darzana ke anusAra vibhAva ( vikAroM) se mukta hokara svabhAva meM sthira honaa| yahI yoga se viyoga kI ora gamana hai| sAdhaka isa viyoga mArga kA avalambana letA huA, sUkSma kI ora unmukha hotA hai aura sUkSmatara, sUkSmatama sthiti meM pahu~ca jAtA hai| yogI ko jo sthUla zarIra ko chor3akara sUkSma zarIra dvArA idhara-udhara bhramaNa kI zakti prApta hotI hai, vaha isa viyoga ke avalambana ke phalasvarUpa hI hotI hai| jaba yogI sUkSmatama sthiti meM bhI aura gaharAI meM pahu~ca jAtA hai to vaha ayoga avasthA meM pahu~ca jAtA hai| vahA~ vaha Atmamaya ho jAtA hai, sthUla aura sUkSma zarIra se bhI atIta ho jAtA hai| isa avasthA ko dehAtIta avasthA kahate haiN| isakA abhiprAya yaha nahIM hai ki yogI ke deha rahatI hI nahIM hai, varan isakA abhiprAya yaha hai ki sthUla aura sUkSma zarIra se jo usakI sambaddhatA thI, vaha saMyoga mAtra raha jAtA hai| vaha deha ke prati nirmama (moha rahita) ho jAtA hai| yahI ayoga dazA hai| aisA yogI pUrNa rUpa se nirlipta aura jIvanmukta hotA hai| jaina darzana ke anusAra yoga sAdhaka kI yaha antima sthiti hai aura mukti se pUrva kI / catudarza guNasthAnoM meM antima guNasthAna ' ayoga guNasthAna hai'| 52 adhyAtma yoga sAdhanA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIyetara darzanoM meM yoga ___ isI prakAra yoga ke saMketa jarathusta aura IsAI dharma meM bhI prApta hote haiM, yadyapi ina dharmoM ke granthoM meM spaSTa rUpa se yoga aura yaugika kriyAoM kA varNana nahIM huA kintu bhagavatbhakti, AtmasvarUpa kA jJAna karane aura sevA Adi kI preraNA to dI hI gaI hai aura isa rUpa meM yaha mAnanA ucita hogA ki jJAnamArga, karmamArga aura bhaktimArga ke saMketa ina dharmoM meM bhI haiN| yaha satya hai ki vaidika, bauddha aura anya darzanoM meM yoga kA abhiprAya AtmA kA paramAtmA se milana athavA sAhacarya hI hai| yoga zabda bhArata meM to itanA adhika pracalita huA ki AdhyAtmika evaM bhautika unnati kI sabhI sAdhanAe~ evaM kriyAe~ yoga nAma se abhihita kI giiN| pratyeka mata-sampradAya ne apane nAma athavA kriyAoM ke sAtha yoga zabda jor3a diyaa| yahI kAraNa hai ki yoga ke aneka bheda-prabheda ho gaye aura sabhI ne apanI mAnyatA ke anusAra yoga kI paribhASAe~ aura lakSaNa banA liye| yoga kA utsa sahasra dhArAoM meM baha niklaa| yaha sthiti Aja bhI samApta nahIM * Adhunika pAzcAtya jagata meM yoga ke prati bahuta dilacaspI hai| pAzcAtya bhautikatA-pradhAna saMskRti ke phalasvarUpa utpanna hue tanAvoM, cintAoM aura mAnasika AvegoM se trasta, saMtapta pazcimI jagata yoga se zAnti pAne kA prayAsa kara rahA hai| yahI kAraNa hai ki sAre saMsAra meM yoga zivira khula rahe haiM aura vahA~ kA mAnava inakA samucita Adara kara rahA hai, dilacaspI le rahA hai| yaha mAnanA bhUla hI hogA ki isa bIsavIM zatAbdI se pahale pAzcAtya jagata yoga se pUrNatayA anabhijJa hI thaa| bhArata ke aneka dharma pracAraka prAcIna kAla meM bAhara jAte rahe the aura vahA~ ke loga bhI yahA~ Ate rahe the| barniyara, Trevarniyara Adi yAtrI 16vIM zatAbdI meM bhArata Aye aura yahA~ ke yogiyoM se unakA samparka bhI huA tathA svayaM unhoMne apanI A~khoM se yogiyoM ke camatkAra dekhe| unhoMne apane yAtrA saMsmaraNa bhI likhe aura logoM ko jAkara sunAye bhii| una varNanoM ko sunakara yUropavAsiyoM ke hRdaya meM yoga ke prati dilacaspI honA svAbhAvika thaa| pAzcAtya yoga-mesmerijma tathA hipnoTijma mesmara nAma kA eka vyakti cikitsAzAstra meM bahuta nipuNa thaa| vaha AsTriyA (yUropa) ke viyanA (Vienna) nagara kA nivAsI thaa| eka bAra vaha * yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati - 53* Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI vyakti kA upacAra kara rahA thaa| acAnaka usa rogI ke aMga se rakta nikalane lgaa| usa samaya mesmara ke pAsa khUna rokane kA koI sAdhana na thaa| usane usa vyakti ke aMga para hAtha phirAyA to usakA rakta banda ho gyaa| isase mesmara ne yaha siddhAnta khoja nikAlA ki a~guliyoM ke agrabhAga se vidyuta pravAha-adRzya zakti nikalatI hai jo rogI meM praviSTa hokara roga ko dUra karatI hai| isa adRzya zakti kA nAma usane Animal Magnetism (vidyuta pravAha) rkhaa| mesmara ke nAma para hI isa siddhAnta kA nAma mesmerijma par3a gyaa| isake bAda san 1841 meM mainacesTara ke DAkTara breDa ne yaha anubhava kiyA ki kisI ko prabhAvita karanA yA kRtrima nidrA meM lAnA, sUcanA zakti (Suggestion) para nirbhara hai| unhoMne isa kRtrima nidrA ko Hypnosis nAma diyaa| isI ke AdhAra para isa vidyA kA nAma- Hypnotism par3a gyaa| ina donoM vidhiyoM se aneka rogoM ke saphala upacAra hue| phrAnsa ke prasiddha manovijJAnazAstrI phrAyaDa (Freud) ne to hipnoTijma ke prayoga se aneka vikSiptoM kA upacAra kara diyaa| yadyapi ye donoM vidyAe~ usa artha meM yoga nahIM kahI jA sakatI jisa artha meM yoga zabda kA prayoga bhArata meM huA hai| kintu ina donoM vidyAoM kA sambandha sUkSma athavA taijas zarIra se hai tathA ina zaktiyoM ke vikAsa ke lie citta kI ekAgratA AdhArabhUta hai, isaliye inheM AdhyAtmika yoga meM nahIM to bhautika yoga meM to parigaNita kiyA hI jA sakatA hai| mesmerijma aura hipnoTijma donoM meM hI prayogakartA ko apanI AkarSaNa zakti bar3hAnI Avazyaka hai| AkarSaNa zakti bar3hAne kI sAdhanA ekAnta kamare meM kI jAtI hai| vahA~ kisI bindu para TakaTakI lagAkara dRSTi sAdhanA kI jAtI hai| usa samaya sAdhaka mana meM dRr3hatApUrvaka yaha bhAvanA karatA hai ki 'merI A~khoM ke jJAna-tantu balavAna ho rahe haiN| mere netra AkarSaka aura prabhAvazAlI ho rahe haiN| maiM nirbhaya huuN| sira U~cA karake sabake sAmane dekha sakatA huuN| merI manaHzakti prabala hai|' isa prakAra kI sAdhanA kA abhyAsa 15 minaTa se lekara AdhA ghaNTe taka kiyA jAtA hai| phira kisI rogI kA upacAra karane ke lie use mArjana (Pass) diyA jAtA hai| isake lie hAtha kI aMguliyoM ke agrabhAva se nikalane vAle vidyuta *54 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravAha ko tIvra kiyA jAtA hai| vaha bhI mana kI dRr3hatA, ekAgratA tathA 'merI a~guliyoM ke agra bhAgoM se tIvra vidyuta pravAha bAhara nikala rahA hai' isa bhAvanA se hotA hai| ise Ajakala ke yogiyoM kI bhASA meM zaktipAta bhI kahA jAtA hai| ataH spaSTa hai ki hipnoTijma aura mesmerijma meM pravINa hone ke lie prayoktA ko lagabhaga usI prakAra kI sAdhanA karanI par3atI hai, jaisI ki yogiyoM ko| hA~, yaha bAta avazya hai ki hipnoTijma aura mesmerijma kA uddezya na Atmika zuddhi hai, na AdhyAtmika unnati; isakA lakSya kevala bhautikatA hai, zArIrika evaM mAnasika svasthatA hai| isaliye ise 'yoga' mAnane meM Apatti ho sakatI hai| isa prakAra yoga ke anaginata prakAra haiM aura vibhinna rUpoM meM yaha sarvatra pracalita hai| yogamArga kI ina vividha sAdhanA paddhatiyoM para dRSTipAta karane se eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki jaba taka mAniva apane antaHkaraNa meM supta zaktiyoM ko pahacAnatA nahIM hai taba taka vaha yogamArga meM gati nahIM kara sktaa| yoga sAdhanA kI pRSThabhUmi tabhI banatI hai jaba saMkalpa bala sudRr3ha hotA hai, mAnasika ekAgratA bar3hatI hai aura manuSya eka lakSya va dhyeya ke prati samarpita ho jAtA hai| 000 yoga ke vividha rUpa aura sAdhanA paddhati 55 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 jaina yoga kA svarUpa jaina manISiyoM ne yoga para bahuta hI gaharAI aura vizada dRSTikoNa se cintana kiyA hai| na unhoMne yoga ko vAma - kaula tantra kI taraha guhya banAyA aura na haThayoga ke samAna deha - daNDa evaM prANAyAma ko hI atyadhika mahatva diyA varan yoga ko eka sahaja svabhAva pariNati kI kriyA ke rUpa meM svIkArA hai| jaina dharma mUlataH nivRttipradhAna dharma hai, mukti usakA lakSya hai aura mukti - prApti ke lie dhyAna ko Avazyaka kriyA mAnatA hai| binA dharmadhyAna tathA zukladhyAna ke mukti sambhava hI nahIM hai| aura dhyAna meM citta kI ekAgratA tathA zarIra kI sthiratA Avazyaka hI hai| isIliye dhyAna kI vivecanA karate hue yoga para bhI vicAra kiyA gyaa| dUsare zabdoM meM yoga ko dhyAna ke antargata mAnA gayA hai tathA ise AdhyAtmika vikAsa ke lie Avazyaka svIkAra kiyA gayA hai| jaina dharma meM yoga kI paramparA ati prAcIna hai| isake pramANa veda' aura upaniSadoM meM bhI milate haiN| anya aitihAsika tathA purAtAtvika zodhoM se bhI isa tathya kI puSTi hotI hai| yoga kA lakSaNa yogadarzanakAra paMtajali ne sirpha cittavRttiyoM ke nirodha' ko hI yoga kI saMjJA dI hai; jabaki jaina manISiyoM ne yoga kI vividha dRSTiyoM se vyAkhyA kI Rgveda 10/136/2 bRhadAraNyaka upaniSad 4/3/22 (ka) Modern Review, August 1932, pp. 155-56 (kha) jaina sAhitya kA itihAsa, pUrvapIThikA, prAkkathana, pR. 10 pAtaMjala yoga sUtra 1/2 * 56 adhyAtma yoga sAdhanA 1. 2. 3. 4. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| paMcasaMgraha' meM kahA gayA hai-samAdhi, tapa, dhyAna Adi zabdoM kA upayoga 'yoga' ke samAna artha meM huA hai aura vIrya, sthAna, utsAha, parAkrama, ceSTA, zakti evaM sAmarthya zabda prakArAntara se yoga ke paryAyavAcI athavA yoga ke artha ko vyaMjita karane vAle haiN| bhagavatI ArAdhanA' meM yoga ko vIrya guNa kI paryAya mAnA gayA hai| vahA~ usakA Azaya yahI hai ki vIryAntarAya karma ke kSayopazama se hone vAlA Atma-pariNAmavizeSa yoga hai| arthAt saMsArI dazA meM AtmA ke utsAha Adi yoga haiN| Atma-pradezoM kI caMcalatA tathA unake saMkoca - vistAra ko bhI yoga kahA hai| jaina pAribhASika zabda 'saMvara" yoga ke samakakSa AtA hai, kyoMki yoga meM bhI cittavRttiyoM kA nirodha hotA hai aura 'saMvara' AtmA meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya Adi AsravoM kA nirodha hai arthAt ina Asrava rUpa Atma- pariNatiyoM ke rokane ko saMvara kahA hai| yoga kA samAdhi aura dhyAna ke artha meM prayoga to jaina-granthoM meM aneka sthaloM para huA hai| niyamasAra, sarvArthasiddhi', rAjavArtika' Adi digambara granthoM meM to samAdhi aura dhyAna ke artha meM yoga kA vyavahAra huA hI hai; 1. jogo viriyaM yAmo ucchAha parakkamo tahA ceTThA / sati sAmatthaM ciya jogassa havanti pajjAyA / / 2. yogasya vIrya prinnaamsy....| 3. 4. 5. - paMcasaMgraha, bhAga 2,4 - bhagavatI ArAdhanA, 1178 / 1187,4 (ka) vizeSAvazyaka bhASya 358 (kha) jIva padesANaM pariphando saMkoca vikocbbhmnnsruuvo| jhANasaMvara joge y| - abhidhAna rAjendra koza, vivarIyAbhiNivesaM paricattA joha kahiya taccesu / jo juMjadi appANaM NiyabhAvo so have jogI / / - dhavalA 10/42,4, 175/437/7 bhAga 4, pR. 1650 - niyamasAra, gAthA 139 (viparIta abhiniveza kA tyAga karake jo jinakathita tattvoM meM AtmA ko lagAtA hai, usakA vaha nijabhAva, yoga hai| ) 6. sarvArthasiddhi 6/12/331/3 tathA gommaTasAra karmakANDa 801 / 980/13 7. niravadyasya kriyAvizeSasyAnuSThAnaM yogaH samAdhiH samyakpraNidhAnamityarthaH / - tattvArtha rAjavArtika 6/12/8/522/31 * jaina yoga kA svarUpa 57 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu prAcInatama jaina AgamoM sUtrakRtAMga', uttarAdhyayana, samavAyAMga, ThANAMga' Adi aMga-Agama granthoM meM bhI aise hI ullekha pAye jAte haiN| sAtha hI jainAcAryoM ne yoga kA niruktiparaka artha 'yujir yoge' bhI svIkAra karate hue kahA hai ki jo AtmA ko kevalajJAna Adi parama sAttvika tathA jJAna cetanA ke sAtha joDatA hai, vaha yoga hai| AcArya haribhadra ne kahA hai ki yoga AtmA ko mokSa se jor3atA hai, arthAt mokSa taka pahu~cAtA hai aura yogI ke sabhI dharma vyApAra yoga ke antargata haiN| isI lakSaNa ko aura vistRta karate hue upAdhyAya yazovijayajI ne kahA haisamitiguptidhAraNaM dharmavyApAratvameva yojnm| _ -yogadarzanavRtti tathA isIliye ve samiti-guptirUpa yoga ko uttama mAnate haiMyataH samitiguptinAM prapaMcau yoga uttmH| -yogabheda dvAtriMzikA, 30 kyoMki samiti-gupti se saMyama kI vRddhi aura cetanA kI zuddhi hotI hai aura yoga bhI AtmA ko usakI zuddha dazA ko prApta karAne vAlA mArga hai| ataH samiti-guptirUpa yoga se AtmA ko siddhAvasthA prApta hotI hai| vastusthiti yaha hai ki jahA~ yoga samAdhi ke artha meM prayukta huA hai, vahA~ vaha sAdhyarUpa se nirdiSTa hai; aura jahA~ yojana, saMyojana athavA saMyoga artha meM yoga kA prayoga kiyA gayA hai, vahA~ vaha sAdhana rUpa nirdiSTa kiyA gayA hai| yaha tathya sarvavidita hai ki binA sAdhana ke sAdhya kI prApti nahIM hotii| 1. sUtrakRtAMga 1/2/1/11. uttarAdhyayana 11/14; 27/2 tathA dekhie uttarA. 11/14 kI bRhad vRtti-yoga : samAdhiH, so'syAsti iti yogvaan| 3. sthAnAMga, 10. 4. yujyate vA'nena kevalajJAnAdinA Atmeti yogH| -haribhadrasUrikRta-dhyAna zataka kI vRtti 5. mokkheNa joyaNAo jogo savvo vi dhmmvaavaaro| -yogaviMzikA 1 tadetad dhyAnameva cAbhyasyamAnaM kAlakrameNa paripAkadaMzApannaM samAdhirityabhidhIyate'dhyAnAdaspandanaM buddheH samAdhirabhidhIyate' iti skndhaacaaryoktiH| -pAtaMjala yogadarzana kI TippaNI-svAmI bAlakarAma * 58 * adhyAtma yoga sAdhanA . Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi AtmA kI vikSeparahita samabhAva pariNati rUpa samAhita avasthA hai, jisameM citta kI eka viziSTa prakAra kI ekAgratA apekSita hotI hai aura yaha citta kI ekAgratA dhyAna-sAdhya hai, dhyAna ke binA sambhava hI nahIM hai| isIlie jaina AcAryoM ne yoga ko mukhyataH dhyAna ke antargata hI parigaNita kiyA hai| dhyAna - yoga meM praNidhAna rUpa manaHsamiti se citta kI ekAgratA kA sampAdana hotA hai aura samAdhiyoga meM manogupti dvArA usakI sthiratA sampanna hotI hai| vAstava meM, dhyAna kI paripakvatA aura dhyAnAbhyAsa se prApta hone vAlA cittavRtti kA aspandana mAtra hI samAdhi hai| yadi yoga zabda ke vyutpattilabhya samAdhi aura saMyoga- donoM arthoM para sUkSma dRSTi se gaharAIpUrvaka vicAra kiyA jAye to isameM abheda aura bheda donoM hI dRSTigocara hote haiN| kintu ina donoM virodhI tattvoM bheda aura abheda ke samyak samanvaya se yoga kA artha aura bhI spaSTa ho jAyegA / samAdhi aura saMyoga- ye donoM hI yoga rUpa eka hI vastu ke do pahalU haiN| samAdhi meM samAdhAna pradhAna hai; aura saMyoga meM saMyojana mukhya hai| samAdhAna AtmA kI samAhita avasthA - samabhAva pariNati kA paricAyaka hai; aura saMyoga-sAdhaka ko apane sAdhya se milAtA hai| samAdhAna athavA samatA meM abheda dRSTi kA hI prAdhAnya hai jabaki saMyoga meM bhedapradhAna vicAroM kA anusaraNa hai| kintu saMyogarUpa bheda avasthA na zAzvata hai aura na cirasthAyI; jyoM-jyoM sAdhaka apane lakSya athavA siddhi ke samIpa pahu~catA jAtA hai, . tyoM-tyoM bheda bhI samApta hotA jAtA hai; aura lakSya prApti hone para to pUrNatayA samApta ho hI jAtA hai| isa bheda aura abheda-saMyoga aura samAdhi - yoga ke ina donoM arthoM kA samanvaya karate hue jaina AcAryoM ne yoga kI paribhASA athavA lakSaNa nizcita karate hue kahA hai "mokSa prApti ke mukhya aura gauNa, antaraMga tathA bahiraMga, jJAnadRSTi aura AcAra dRSTi se jitane bhI adhyAtmanirdiSTa sAdhana haiM (jo sAkSAt yA paramparA se mokSa ke upAya haiM) unakA yathAvidhi samyag anuSThAna aura usase prApta hone vAlI AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA kA nAma yoga hai / " jaina yoga kA svarUpa 59 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika vidvAnoM ne bhI yoga ke saMyoga aura samAdhi donoM arthoM kA samanvaya karate hue jo sAragarbhita vyAkhyA kI hai, usase bhI isI tathya kA samarthana hotA hai| mokSa ke sAdhana ke rUpa meM jaina dharma-darzana ne ratnatraya ko hI sarvottama upAya (yoga) svIkAra kiyA hai| yaha ratna samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritrarUpa hai| yaha yoga (upAya) athavA sAdhana zAstroM kA upaniSad hai, mokSa ko dene vAlA hai, tathA samasta vighna-bAdhAoM kA upazamana karane vAlA hai, ataH kalyANakArI hai| yaha (yoga) icchita vastuoM kI prApti karAne vAlA kalpavRkSa evaM cintAmaNi hai| dharmoM meM pradhAna yaha yoga siddhi-jIvana kI carama saphalatA-mukti kA ananya hetu hai| isa prakAra jaina AcAryoM ne yoga ke lakSaNa meM sAdhya arthAt samAdhi aura usa samAdhi ko prApta karAne vAle sAdhana-donoM kA samanvayaM kiyA hai| mana kI acaMcalatA Avazyaka yogasiddhi ke liye yaha Avazyaka hai ki mana sthira rahe, ekAgra ho, caMcala na rahe, usakI caMcalatA miTa jaaye| ataH sarvaprathama mana ko niyantraNa meM karanA Avazyaka hai| mana ke kAraNa hI indriyA~ caMcala hotI haiN| isa prakAra mana aura indriyoM kI caMcalatA ekonmukhatA ke mArga meM bhaTakAva utpanna karatI haiM aura AtmA ke apane svarUpa kI upalabdhi meM bAdhaka banatI hai isaliye caMcala mana ko sthira karanA yoga kI pahalI zarta hai| 1. samAdhimeva ca maharSayo yogaM vyapadizanti-yadAhuH yogiyAjJavalkyA:-'samAdhiH samatAvasthA, jIvAtma-paramAtmano : / saMyogo yoga ityuktaH, jIvAtma-paramAtmanoH' iti| ataeva skndhaadissu-'ytsmtvNdvyortr,jiivaatmprmaatmnoH,smssttsrv-sNklp:smaadhirbhidhiiyte|' 'paramAtmAtmAnoryo'yamavibhAgaH parantapa! sa eva tu paro yogaHsamAsAt kthitstv|' ityAdiSu vAkyeSuyogasamAdhyo:samAnalakSaNatvena nirdesh:sNgcchte|-svaami bAlakarAmakRta-yogabhASya bhUmikA 2. -tatvArtha sUtra 1/1 -yogapradIpa 113 (ka) samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH| (kha) jnyaandrshncaaritrruuprtntryaatmkH| yogomuktipadaprAptAnupAyaH prikiirtitH|| zAstrasyopanipadyogo yogo mokSasya vrtniiH|| apAyazamano yogo, yogklyaannkaarkm|| yogaH kalpataruH zreSTho yogazcintAmaNiH prH| yogaH pradhAnaM dharmANAM yogaH siddheH svyNgrhH|| -yogamAhAtmya dvAtriMzikA, 1 -yogabindu 37 * 60 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana ke bAre meM adhyAtma kalpadruma meM kahA gayA hai-mana kI samAdhi yoga kA hetu tathA tapa kA nidAna hai, aura mana ko kendrita karane ke lie tapa Avazyaka hai, ataH tapa zivazarma kA-mokSa kA mUla kAraNa hai|' mana ke prakAra jaina AcArya hemacandra ne mana ke cAra prakAra batAye haiM-(1) vikSipta mana (2) yAtAyAta mana (3) zliSTa mana aura (4) sulIna mn| isI prakAra pAtaMjala yoga ke bhASyakAra ne bhI citta kI pA~ca bhUmikAe~ svIkAra kI haiM-(1) kSipta, (2) mUr3ha, (3) vikSipta, (4) ekAgra aura (5) niruddh| ye bhUmikAe~ citta kI avasthAe~ hI haiN| _ vikSipta mana to caMcala hotA hI hai kintu yAtAyAta mana vikSipta mana kI apekSA kama caMcala hotA hai| kyoMki caMcalatA yoga meM vighna rUpa hotI hai, isalie yogI ko ina donoM prakAra ke mana para niyantraNa sthApita karanA caahiye| zliSTa nAma kA tIsarA mana sthiratAyukta aura Anandamaya hotA hai tathA jaba yaha mana sthira ho jAtA hai to cauthA sulIna mana hotA hai|' isI prakAra kA varNana citta kI bhUmikAoM kA kiyA gayA hai| kSipta mana rajoguNa pradhAna aura caMcala hotA hai| mUr3ha citta tamoguNapradhAna aura AlasI tathA vivekazUnya hotA hai| vikSipta mana kabhI-kabhI sthira bhI ho jAtA hai| ye tInoM avasthAe~ yoga-samAdhi ke lie anupayogI haiN| ekAgracitta meM sthira hone kA guNa vikasita ho jAtA hai aura niruddha mana meM sabhI bAhya vRttiyoM kA abhAva ho jAtA hai| isalie antima do avasthAe~ yoga sAdhanA ke lie anukUla haiN| 1. yogasya heturmanasaH samAdhiH paraM nidAnaM tapasazca yogH| tapazca mUlaM zivazarma AhuH manaH samAdhiM bhaja ttkcit|| -adhyAtma kalpadruma 9/15 2. iha vikSiptaM yAtAyAtaM zliSTaM tathA sulInaM c| cetazcatuHprakAraM tajjJa-camatkAri bhvet|| -yogAzAstra 12/2 3. kSiptaM mUDhaM vikSiptaM ekAgraM niruddhaM cittasya bhUmayaH cittasya avasthA vishessaaH| / - bhojavRtti 1/2 tathA yogabhASya 4. yogazAstra (hemacandra) 12/3 5. vahI 12/4 6. tatva vaizA. TIkA-vAcaspati mizra 1/1 7. bhojavRtti 1/2 * jaina yoga kA svarUpa 61 * Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra bhAgavata' meM bhI mana kI cAra avasthAe~ mAnI gaI haiN| praznopaniSad meM bhI ina avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai| yoga saMgraha cAritra-vikAsa ke lie tathA yoga sAdhanA hetu sAdhakoM ke lie kucha Avazyaka niyama-upaniyama tathA kriyAoM ko karane kA vidhAna hai, inheM jaina pAribhASika zabdAvalI meM yoga saMgraha kahA gayA hai| inakA ullekha samavAyAMga' sUtra meM milatA hai| ye yoga saMgraha battIsa haiN| (1) AlocanA - guru ke samakSa apane doSoM ko svIkAra karanA / (2) nirapalApa-ziSya ke doSa dUsaroM ke sAmane pragaTa nahIM karanA / (3) vratoM meM sthiratA - aMgIkRta vrata - niyamoM kA ApattikAla meM bhI parityAga nahIM karanA / (4) anirapekSa tapopadhAna - anya kisI kI sahAyatA kI apekSA na karake tapa karanA / (5) zikSA - zAstroM kA paThana-pAThana karanA / (6) niSpratikarmatA - zarIra kI sajAvaTa tathA zrRMgAra na karanA / (7) ajJAtatA - apane dvArA kie gaye tapa ko gupta rakhanA / (8) alobhatA - lobha na rkhnaa| (9) titikSA - parISahoM ko samabhAvapUrvaka sahanA / (10) RjubhAva - bhAvoM meM saralatA rkhnaa| ( 11 ) zuci - satya tathA saMyama meM vRddhi karate rahanA / (12) samyagdRSTi - samyagdRSTi honA / (13) samAdhi - citta kI ekAgratA tathA samatAbhAva / (14) AcAra-AcAra para dRr3ha rhnaa| 1. zrImadbhAgavata 11/13/27 2. praznopaniSad 5/6 3. samavAyAMga sUtra, 32vA~ samavAya 62 adhyAtma yoga sAdhanA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) vinaya - Atma- pariNAmoM meM vinamratA rkhnaa| ( 16 ) dhRtimati-dhairyapUrNa mati / ( 17 ) saMvega - mokSa viSayaka tIvra abhilASA / (18) praNidhi - mAyA athavA kapaTa rahitatA / ( 19 ) suvidhi - sadanuSThAna / (20) saMvara - karmoM ke Agamana ko rokanA / (21) AtmadoSopasaMhAra - apane doSoM kA nirodha karanA / (22) sarvakAmavirati - sabhI prakAra kI icchAoM se virati rakhanA / ( 23 ) mUlaguNasambandhI pratyAkhyAna / (24) uttaraguNasambandhI pratyAkhyAna / (25) vyutsarga-tyAga / (26) apramAda - pramAda na karanA / ( pramAda 15 prakAra kA hai, una saba * prakAra ke pramAdoM kA tyAga karanA / ) (27) lavAlava-kSaNa-pratikSaNa apane svIkRta AcAra kA pAlana karanA / (28) dhyAna - saMvara yoga tathA dharma aura zukla dhyAna arthAt zubha dhyAna karanA / (29) mAraNAMtika udaya - mAraNAMtika parISaha Ane para bhI duHkha evaM kSobha nahIM karanA / (30) saMga - tyAga - mana meM asaMga bhAva rkhnaa| ( 31 ) prAyazcitta krnaa| (32) mAraNAMtika ArAdhanA - jIvana ke antima samaya kI sAdhanA - kAya aura kaSAya ko kama karate hue samabhAva se nirbhaya hokara mRtyu kA varaNa karanA / ye yoga-saMgraha ke battIsa sUtra jaina yoga kI AdhAra- bhUmi mAne gaye haiN| inake pAlana aura sudRr3hatApUrvaka saphala banAne kA upadeza zramaNa aura zrAvaka donoM ko diyA gayA hai| ina AdhAra - bhUmikAoM ke sthira ho jAne ke uparAnta zrAvaka bhI zramaNa ke samAna sAdhanA kara sakatA hai| * jaina yoga kA svarUpa 63 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga-saMgraha ko hI prakArAntara se AcArya haribhadra ne yogabindu meM pUrvasevA, yoga dRSTisamuccaya meM yoga bIja aura yogazataka meM laukika dharma pAlana kahA hai tathA spaSTa zabdoM meM inakA pAlana sAdhaka ke lie Avazyaka batAyA hai| guru kA mahatva ___ sAdhaka ke lie Avazyaka hai ki vaha pUrvasevA Adi prArambhika kriyAoM ke sAtha-sAtha guru kA satsaMga bhI kre| yogamArga meM guru kA mahatva sarvAdhika hai| kyoMki sadguru ke abhAva meM viSaya tathA kaSAyoM meM vRddhi hotI hai| guru dvArA hI sAdhaka ko tattvajJAna kI prApti tathA zAstroM kA marma hRdayaMgama hotA hai| isase usakA AtmavikAsa hotA hai| ataH saMyama ke pAlana tathA usameM uttarottara unnati ke lie tathA tattva : jJAna kI prApti hetu guru kI samIpatA ati Avazyaka hai| unhIM ke upadeza aura preraNA se yoga sAdhanA meM saphalatA prApta hotI hai| guru sevA Adi kRtyoM se lokottara tattva kI prApti hotI hai| yahA~ taka ki guru bhakti mokSa kA amogha sAdhana hai| ataH guru kA mahatva evaM sthAna jaina yoga meM ati ucca mAnA gayA hai| yogAdhikArI ke bheda AcArya haribhadra ne yogabinda meM yoga ke adhikArI sAdhakoM kI do koTiyA~ batAI haiM-(1) acaramAvartI aura (2) crmaavrtii| ___ inameM se acaramAvartI sAdhaka para to moha kA gahana paradA chAyA rahatA hai| usakI pravRtti saMsArAbhimukhI rahatI hai| vaha dharma-kriyAe~ bhI laukika-sukha evaM yaza kI kAmanA se karatA hai| isIlie vaha lokapaMktikRtAdara kahA 1. 2 yogabindu 109-117 yogadRSTisamuccaya 22-23, 27-28 yogazataka 25-26 tAvad guruvacaH zAstraM tAvat tAvacca bhaavnaaH| kaSAyaviSayairyAvad na manastaralI bhvet|| evaM gurusevAdi ca kAle sdyogvighnvrjnyaa| ityAdikRtyakaraNaM lokottara tttvsmpraaptiH|| gurubhakti prabhAvena tIrthakRddazanaM mtm| samApattyAdibhedena nirvaannaiknibndhnm|| -yogasAra 119 -SoDazaka 5/16 -yogadRSTisamuccaya 64 *64 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| aisA vyakti kSudravRtti vAlA, bhayabhIta, IrSyAlu aura kapaTI hotA hai| aise loga cAhe yama-niyama Adi kA pAlana bhI kareM; kintu aMtaHzuddhi ke abhAva meM ve yogI nahIM ho skte| jo loga laukika hetu athavA AkarSaNa ke bhAva se yoga sAdhanA evaM dhArmika anuSThAna karate haiM, ve adhyAtmayogI kabhI nahIM ho skte| dasarI koTi ke sAdhaka caramAvartI haiN| vastutaH yoga-sAdhanA athavA yogadRSTi kA prArambha yahIM se hotA hai| caramAvartI jIva svabhAva se mRdu, zuddha tathA nirmala hote haiN| carama kA artha hai-antima aura Avarta kA artha hai-pudglaavrt| pudgalAvarta eka jaina pAribhASika zabda hai jo samaya kI gaNanA ke kAma AtA hai; arthAt pudgalAvarta samaya kA eka vizeSa parimANa hai| ___ caramAvartI jIvoM para moha kA gAr3hA pardA nahIM hotaa| mithyAtva kI malinatA bhI atyalpa rahatI hai| ve zuklapAkSika hote haiM, unakA granthibheda bhI ho cukA hotA hai| unakA bindu mAtra saMsAra avaziSTa rahatA hai| caramAvartI jIva sampUrNa Antarika bhAvoM se parizuddha hokara jina dhArmika kriyAoM ko karatA hai, una sAdhanoM ko jaina dRSTi se yoga mAnA gayA hai| . Atma-vikAsa ke krama meM jIva kI sthitiyA~ caramAvartI jIva Atmonnati ke mArga para bar3hate hue jina sthitiyoM se gujaratA hai, ve cAra haiM-(1) apunarbandhaka, (2) samyagdRSTi, (3) dezavirati aura (4) srvvirti|' 1. dekhie-yogabindu 73, 86-87-88, 93 tathA yogasAra prAbhRta 8/18-21 2. AtmasvarUpa vicAra 173-74 3. navanItAvikalpastaccaramAvarta issyte| atraiva vimalau bhAvau gopendro'pi ydbhydyaat|| -yogalakSaNa dvAtriMzikA, 18 yogabindu 72, 99 5. caramAvartino jantoH siddharAsannatA dhruvm| bhUyAMso'mI vyatikrAntAsteSveko bindurmbudhau|| -muktyadveSaprAdhAnya dvAtriMzikA 28 6. yogalakSaNadvAtriMzikA, 22 7. yogazataka 13-16; yogabindu 102, 177-78, 253, 351-52 *jaina yoga kA svarUpa * 65* Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apunarbandhaka sthiti meM mithyAtva dazA meM rahate hue bhI sAdhaka vinaya, dayA, vairAgya Adi sadguNoM kI prApti ke lie prayatnazIla rahatA hai| isa sthiti meM vaha granthi-bheda karane meM sakSama hotA hai| yaha granthi mithyAtva kI hotI hai, jisakA vaha bhedana karatA hai| granthi-bheda ke anantara samyagdRSTi kI sthiti prArambha hotI hai| isameM sAdhaka sAMsArika prapaMcoM meM rahatA huA bhI mokSAbhimukha hotA hai| dUsare zabdoM meM vaha jIva saMsAra meM rahate hue bhI antaraMga se mukti ke upAyoM ke viSaya meM vicAra kiyA karatA hai| yathArtha tattvoM aura deva-guru-dharma ke prati usakI zraddhA nizcala hotI hai, usakI dRSTi zuddha aura yathArthagrAhinI hotI hai| isIliye use bhAvayogI bhI kahA jAtA hai| jaba vaha samyagdRSTi jIva athavA bhAvayogI ahiMsA, satya, acaurya, svadArasantoSa aura parigrahaparimANa rUpa aNuvrata; dizA-parimANa, upabhoga-paribhogaparimANa aura anarthadaNDavirata rUpa guNavata; tathA sAmAyika, dezAvakAzika, proSadhopavAsa aura atithi-saMvibhAga rUpa zikSAvrata grahaNa kara letA hai taba usakI sthiti dezavirati kI ho jAtI hai, vaha mokSa mArga kI ora eka kadama aura Age bar3hA detA hai| isake uparAnta vaha aura Age baDhakara sarvavirati kI bhUmikA para pahu~catA hai| vahA~ vaha hiMsA Adi sabhI pApoM kA pUrNa rUpa se tyAga kara detA hai aura AtmA meM lIna rahatA hai| Atma-sAdhanA karate hue vaha karmoM kI nirjarA karake sarvajJa-sarvadarzI bana jAtA hai| yahA~ usakI yoga sAdhanA pUrNa ho jAtI hai| Age ayoga avasthA prApta kara vaha siddha-buddha-mukta ho jAtA hai| -yogabindu 178 1. bhavAbhinandi doSANAM prtipkssgunnairyutH| varddhamAna guNaprAyo, hyapunarbandhako mtH|| 2. bhinnagranthestu yat prAyo mokSe cittaM bhave tnu| tasya tatsarva eveha yogo yogo hi bhaavtH|| na ceha granthibhedena pazyato bhaavmuttmm| itareNAkulasyApi tatra cittaM na jaayte|| 3. yogabindu 352-355 4. yogapradIpa 51-52 *66 * adhyAtma yoga sAdhanA * -yogabindu 203, 205 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citta-zuddhi ke prakAra jaina yoga ke antargata dharma-vyApAra ke rUpa meM aSTAMga yoga' kA varNana bhI huA hai| isake krama meM pA~ca prakAra kI citta-zuddhi kA vivaraNa bhI diyA gayA hai| isase kriyA-zuddhi hotI hai aura inakA sahI DhaMga se pAlana karane se sAdhaka kI pravRtti dhArmika anuSThAnoM kI ora ho jAtI hai| citta-zuddhi ke pA~ca prakAra haiM (1) praNidhAna, (2) pravRtti, (3) vighnajaya, (4) siddhi aura (5) viniyog| (1) praNidhAna-apane AcAra-vicAra meM avicalita rahate hue sabhI jIvoM ke prati rAga-dveSa na rakhanA, praNidhAna nAmaka citta-zuddhi hai| svArthI, dambhI, durAgrahI logoM ke prati bhI sAdhaka ko durbhAvanA nahIM rakhanI caahie| (2) pravRtti-isameM sAdhaka nirdiSTa yoga sAdhanAoM meM mana ko pravRtta karatA hai| dUsare zabdoM meM vaha vihita athavA gRhIta vrata-niyamoM tathA anuSThAnoM kA samyaktayA. pAlana karatA hai| . (3) vighnajaya-vrata-niyamoM kA pAlana karate samaya athavA yoga sAdhanA ke daurAna Ane vAle vighnoM, kaThinAiyoM para vijaya prApta karanA vighnajaya kriyA zuddhi kahalAtA hai| ___ (4) siddhi-samyagdarzana prApta hone ke sAtha hI sAdhaka ko AtmAnubhava hone lagatA hai| samatAbhAva A jAne se sAdhaka kA citta candana ke samAna zItala ho jAtA hai, kaSAyajanya caMcalatA alpa raha jAtI hai| isI ko siddhi rUpa citta-zuddhi ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| __(5) viniyoga-siddhi ke uparAnta sAdhaka kA uttarottara Atma-vikAsa hotA jAtA hai, usakI dhArmika vRttiyoM meM dRr3hatA, kSamatA, oja aura teja A jAtA hai, usakI sAdhanA UrjasvI ho jAtI hai| dhArmika vRttiyoM meM citta kA laganA hI viniyoga citta-zuddhi kahA jAtA hai| kalyANa bhAvanAoM kI vRddhi kA prayatna hI viniyoga hai| 1. praNidhipravRttivighnajayasiddhiviniyoga bhedataH praayH| dharmajJairAkhyAtaH shubhaashyH| paMcadhA'tra vidho|| 2 SoDazaka 3/7-11 -SoDazaka 3/6 * jaina yoga kA svarUpa *67* Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga ke anuSThAna yoga-sAdhanA kI siddhi ke lie anuSThAna (kriyAe~) Avazyaka haiM, kyoMki kriyA ke binA siddhi kI prApti sambhava hI nahIM hai| anuSThAna ke pA~ca' prakAra haiM-(1) viSAnuSThAna, (2) garAnuSThAna, (3) ananuSThAna, (4) taddhetu anuSThAna, (5) amRtaanusstthaan| ___ inameM se prathama tIna anuSThAna rAga, moha Adi bhAvoM se yukta hone ke kAraNa laukika haiM, ataH mokSamArga kI apekSA asadanuSThAna haiN| antima do anuSThAnoM meM rAgAdi bhAvoM kA alpa-aMza hotA hai tathA ina anuSThAnoM meM sAdhaka kI icchA saMsAra-sukhoM kI prApti kI nahIM hotI, ataH inheM sadanuSThAna kahA jAtA hai| (1) viSa-anuSThAna-isa anuSThAna ko karate samaya sAdhaka kI icchA sAMsArika sukhoM ko prApta karane kI hotI hai| yaza, kIrti, indriya-sukha, dhana Adi kI prApti usakA lakSya hotA hai| rAga Adi bhAvoM kI adhikatA ke kAraNa yaha anuSThAna viSa-anuSThAna hai; kyoMki sAMsArika sukhoM kI icchA mokSa-prApti meM viSatulya mAnI gaI hai| ___ (2) garAnuSThAna-'gara' zanaiH-zanaiH mArane vAlA viSa hotA hai| jaba sAdhaka ke hRdaya meM svarga-sukhoM kI abhilASA rahatI hai, to usake dvArA kiyA jAne vAlA anuSThAna garAnuSThAna kahalAtA hai; kyoMki svarga-suqhoM kI icchA bhI svarga-sukha bhogane ke bAda nimna gatiyoM kA kAraNa banatI hai| (3) ananuSThAna-jo dhArmika kriyAe~ athavA anuSThAna binA upayoga ke, vivekahIna hokara gatAnugatika rUpa meM, loka paramparA kA pAlana karate hue, logoM kI dekhA-dekhI kI jAtI haiM, ve ananuSThAna haiN| dUsare zabdoM meM inheM bhAvazUnya dravya anuSThAna bhI kahA jA sakatA hai __ (4) taddhetu anuSThAna-mokSa prApti kI abhilASA se jo zubha kriyAe~-dhArmika vrata-niyama Adi kI jAtI haiM, ve taddhetu anuSThAna kahalAtI haiN| yadyapi rAga kA aMza yahA~ bhI vidyamAna rahatA hai; kintu prazasta rAga hone se vaha paramparA se mokSa kA kAraNa hai; isaliye yaha anuSThAna sadanuSThAna hai| 1. viSaM garo'nanuSThAnaM taddheturamRtaM prm| gurvaadipuujaanusstthaanmpekssaadividhaantH|| -yogabindu 155 - 'gadhyAtma yoga sAdhanA * Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) amRtAnuSThAna-sAdhaka kI jo kriyAe~ Atma-bhAvapUrita aura vairAgya bhAva se kI jAtI haiM, ve amRtAnuSThAna haiN| isa anuSThAna meM sAdhaka kI vRtti-pravRtti mokSonmukhI hotI hai|' yoga ke pA~ca bheda __ jaina yoga meM yoga sAdhanA ke lie pA~ca sAdhana svIkAra kiye gaye haiM-(1) sthAna, (2) UrNa, (3) artha, (4) Alambana aura (5) anaalmbn| ina sAdhanoM ke AdhAra para yoga ke bhI pA~ca bheda ho jAte haiN| (1) sthAna-sthAna kA abhiprAya Asana hai| AsanoM ke viSaya meM jaina AcAryoM kA koI vizeSa Agraha nahIM rahA hai| basa, itanA hI hai ki jisa kisI bhI Asana se sAdhaka adhika dera taka dhyAnastha raha sake, citta aura zarIra ko sthira rakha sake, vahI Asana usake lie ucita hai| vaha koI bhI Asana ho sakatA hai, yathA-padmAsana, sukhAsana, siddhAsana, khaDgAsana aadi-aadi| (2) UrNa-yoga-sAdhanA ke daurAna sUtra-saMkSipta zabda samavAya kA pATha kiyA jAtA hai tathA unake svara, mAtrA, akSara, hrasva, dIrgha, pluta Adi kA dhyAna rakhakara jo upayogapUrvaka uccAraNa kiyA jAtA hai, use UrNa kahA jAtA hai| isa sAdhana ko varNa yoga bhI kaha sakate haiN| ___(3) artha-sUtroM ke artha ko samajhanA tathA unakA zuddha uccAraNa krnaa| (4) Alambana-mana kI ekAgratA ke lie bAhya pratIkoM kA Alambana lenaa| (5) anAvalambana-jaba sAdhaka bAhya AlambanoM ko chor3akara sirpha Atmacintana meM lIna ho jAtA hai, taba anAlambana yoga kahalAtA hai| isa sthiti meM sAdhaka kA mana ekAgra ho jAtA hai aura use AtmasvarUpa kI pratIti hone lagatI hai| anAvalambana yoga kI caramAvasthA meM yoga kI prakriyA sampUrNatA ko prApta ho jAtI hai| anya apekSA se yoga ke tIna prakAra AcArya haribhadrasUri ne anya apekSA se yoga ke tIna prakAra batAye haiM-(1) icchAyoga, (2) zAstrayoga tathA (3) saamrthyyog|' 1. yogabindu 156-160 2. yogavizikA 2 3. yogadRSTisamuccaya,2 * jaina yoga kA svarUpa * 69 * Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) icchAyoga-isa yoga meM sAdhaka kI icchA to anuSThAna (dhArmika kriyAe~) karane kI jAgrata ho jAtI hai, kintu pramAda (Alasa) ke kAraNa vaha una dhArmika kriyAoM ko kara nahIM paataa| isaliye ise vikala-asampUrNa dharmayoga-icchAyoga kahA jAtA hai|' (2)zAstrayoga-yathAzakti,pramAdarahita, tIvra bodhayukta puruSa ke Agama-vacana, zAstrajJAna ke kAraNa avikala-(akhaNDa-kAla Adi kI avikalatA-akhaNDatA ke kAraNa avikala) sampUrNayoga zAstrayoga kahA jAtA hai| (3) sAmarthya yoga-isa yoga kA viSaya zAstrajJAna kI maryAdA se Upara uThA huA hotA hai| yaha yoga prAtibhajJAna (asAdhAraNa pratibhA) athavA asAdhAraNa Atma-jyoti se utpanna jJAna-AtmAnubhava yA svasaMvedana ke adbhuta prakAza-ananya Atmacintana evaM tattvacintana se utpanna hotA hai| yaha yoga Atma-dIpti se yukta hotA hai ataH yaha sarvajJatA kA sAkSAt kAraNa hai| isIlie sAmarthyayoga ko uttama yoga kahA gayA hai| sAmarthyayoga do prakAra kA hai-(!) dharmasaMnyAsayoga aura (2) yogsNnyaasyog| dharmasaMnyAsayoga meM kSamA Adi kSayopazamajanita bhAva hote haiM aura sAdhaka ke mana meM atyalpa rAgabhAva bhI rahatA hai| isameM Atma-pariNAmoM meM yatkiMcit caMcalatA bhI rahatI hai| dharmasaMnyAsayogI Atmonnati karate-karate yogasaMnyAsayoga taka pahu~catA hai| vahA~ vaha kAyayoga kA bhI pUrNarUpa se nirodha karake zailezI avasthA ko prApta ho jAtA hai| isI kA dUsarA nAma ayoga avasthA athavA sarvasaMnyAsayoga avasthA hai| isI ko vRttisaMkSayayoga bhI kahA hai| isI avasthA meM AtmA mukti prApta karatI hai, AtmA ke sivAya saba kucha chUTa jAtA hai| ataH yaha avasthA hI sarvottama yoga hai| yogadRSTiyA~ ina tInoM yogoM-icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga kA sIdhA AdhAra 1. 2 3. 4. yoga dRSTisamuccaya 3 vahI,4 vahI, 8 vahI,9 vahI, 10 vahI, 11 (atastvayogo yogAnAM yogaH para udAhRtaH) tathA adhyAtmatavAloka 7/12 * 70 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liye binA, kintu unhIM se vizeSa rUpa se niHsRta, usI bhAvadhArA se udbhUta dRSTiyA~-yogadRSTiyA~ haiN| ye sAmAnyataH ATha haiM-(1) mitrA, (2) tArA, (3) balA, (4) dIprA, (5) sthirA, (6) kAMtA, (7) prabhA aura (8) praa|' __ saMsArapatita dRSTi-sAmAnya dRSTi athavA oghadRSTi se Upara uThakara sAdhaka ina yogadRSTiyoM meM pahu~catA hai| (1) mitrAdRSTi'-yaha prathama yogadRSTi hai| isa dRSTi ke phalasvarUpa sAdhaka ke hRdaya meM prANimAtra ke prati maitrI bhAva bar3hane lagatA hai| vaha dhArmika kriyAoM ko karatA to hai kintu prathA ke rUpa meM karatA hai| ahiMsA Adi kA pAlana vaha citta kI malinatA kama karane kI dRSTi se nahIM; varan zubha karmoM kI dRSTi se karatA hai| usakI vicAradhArA yaha hotI hai ki ahiMsA Adi ke pAlana se puNyopArjana to hogA hii| __ isameM rAga-dveSa halke hote haiN| du:khI prANiyoM ke prati dayA va maitrI ke bhAva jagate haiN| isameM jo bodha hotA hai vaha cinagArI ke samAna kSaNika hotA hai| vaha iSTa-aniSTa aura heya-upAdeya kA nirNaya nahIM kara paataa| mitrAdRSTi meM sthita sAdhaka pAtaMjala yogasUtra meM nirdiSTa yoga ke prathama aMga yama ke prArambhika abhyAsa-icchAdi yama (yama ke abhyAsagata bheda-icchAyama, pravRttiyama, sthirayama aura siddhiyama) ko prApta kara letA hai| ataH isa dRSTi kI tulanA pAtaMjala yoga ke prathama aMga 'yama' se kI jA sakatI hai| sAdhaka devakArya, gurukArya, dharmakArya meM akheda bhAva se lagA rahatA hai| usake kheda nAma kA doSa Tala jAtA hai| jo loga devakArya Adi nahIM karate, unake prati use matsara-dveSa nahIM hotaa| (2) tArAdRSTi'-tArAdRSTi meM mitrAdRSTi kI apekSA bodha kucha adhika spaSTa hotA hai| - yahA~ pAtaMjala yoga dvArA nirdiSTa yoga kA dvitIya aMga niyama sadhatA hai-arthAt zauca, tapa, santoSa, svAdhyAya tathA paramAtma-cintana jIvana meM phalita hote haiN| ataH isa dRSTi kI tulanA aSTAMga yoga ke dUsare aMga 'niyama' se kI jA sakatI hai| 1. yogadRSTisamuccaya, 12-13 2. vahI, 21-40 3. ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA ymH| 4. yogadRSTisamuccaya, 41-48 5. zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niymaaH| -pAtaMjala yogasUtra 2/30 -pAtaMjala yogasUtra 2/32 * jaina yoga kA svarUpa * 71* Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa dRSTi meM sthita sAdhaka ke hRdaya meM Atmahitakara pravRtti meM anudvega, utsAha tathA tattvonmukhI jijJAsA utpanna hotI hai| __ (3) balAdRSTi'-balAdRSTi meM sukhAsanayukta dRr3ha darzana-sadbodha prApta hotA hai, parama tattva-zravaNa karane kI tIvra icchA. utpanna hotI hai tathA yoga sAdhanA meM citta-vikSepa-doSa samApta ho jAtA hai| yahA~ pAtaMjala aSTAMga yoga kA tIsarA aMga 'Asana sadhatA hai| sukhAsana kA abhiprAya usa Asana se hai, jisameM yogI sukhapUrvaka zAnti se, baiTha sake, usake dhyAna meM vikSepa na ho aura dhyAna meM citta sthira rhe| balAdRSTi ke A jAne para sAdhaka kI tRSNA kama ho jAtI hai| usake jIvana meM utAvalApana kama hokara sthiratA bar3ha jAtI hai| vaha apane zubha samArambhamaya upakrama meM kuzalatA prApta karatA jAtA hai; apane antara hRdaya meM ullAsa anubhava karane lagatA hai aura tattvajijJAsA prabala hotI hai phalataH vaha mahAna AtmA abhyudaya meM saMlagna hotA hai| (4) dIprAdRSTi'-yahA~ prANAyAma' sadhatA hai| yahA~ antatama meM aise 1. yogadRSTisamuccaya, 49-56 2. sthirsukhmaasnm| -pAtaMjala yogasUtra 2/46 3... yogadRSTisamuccaya, 57-58 tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH praannaayaamH| -pAtaMjala yogasUtra 2/49 vizeSa-pAtaMjala yogasUtra ke samAna jaina AcAryoM ne prANAyAma ko kevala zvAsa-prazvAsa-niyamana taka hI sImita nahIM rakhA hai, varan usa para gaharAI se cintana kiyA hai| zvAsa-prazvAsanirodha yA niyamana to prANAyAma kA kevala bhautika rUpa hai, kevala mAtra baahrii| jaina AcAryoM ne prANAyAma ko kevala recaka (zvAsa ko bAhara nikAlanA), pUraka (bhItara khIMcanA) aura kumbhaka (andara roke rakhanA)-itanA nahIM mAnA, varan isakA adhyAtmaparaka rUpa bhI batAyA hai| recaka (bAhyabhAva Atma-virodhI yA parabhAvoM ko bAhara nikAlanA), pUraka (antarAtmabhAva-AtmasvarUpAnupratyaya ko bhItara bharanA) tathA kumbhaka (antartama ko Atmacintana, AtmaguNoM se ApUrNa karanA tathA una bhAvoM ko sthira kiye rahanA)-yaha bhAva-prANAyAma hai| isa adhyAtmaparaka bhAva prANAyAma kA mokSamArga meM atyadhika mahatva hai| isa bhAva prANAyAma ke binA mukti prApta nahIM ho sktii| zvAsaprANAyAma se zarIra evaM citta kI sthiratA bar3hatI hai aura isa bhAva-prANAyAma se mana kI nirmalatA tathA viziSTa AtmAnubhUti hotI hai| *72 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazAMta rasa kA sahaja pravAha bahatA rahatA hai ki sAdhaka kA citta usI meM nimagna ho jAtA hai, vaha yoga se haTatA nahIM, anyatra jAtA nhiiN| dIprAdRSTi meM sthita sAdhaka kevala kAnoM se sunatA hI nahIM, varan hRdayaMgama bhI karatA rahatA hai| usake andara antargrAhakatA kA bhAva udita ho jAtA hai; kintu sUkSma bodha adhigata karanA abhI zeSa raha jAtA hai| vaha sAdhaka dharma ko apane prANoM se bhI adhika mAnatA hai| vaha sadAcAra ke prati niSThA hI nahIM rakhatA, varan usako AcaraNa meM bhI lAtA hai| usake citta kI zAMti bar3hane lagatI hai| dIprAdRSTi meM sthita sAdhaka ko saMsAra ke bhoga khAre pAnI ke samAna apriya lagate haiM aura tattvazravaNa amRta ke smaan| (5) sthirAdRSTi'-sthirAdRSTi meM darzana (samyagdarzana) nahIM girane vAlA arthAt apratipAtI ho jAtA hai| isameM pratyAhAra sadhatA hai arthAt sva-sva viSayoM ke sambandha se virata hokara indriyA~ cittasvarUpAkAra ho jAtI haiM tathA sAdhaka jo bhI kriyA-kalApa karatA hai, vaha bhrAntirahita, nirdoSa evaM sUkSma bodhayukta hote haiN| * isa dRSTi meM sthita sAdhaka kI mithyAtva graMthi kA bhedana ho jAtA hai, usako samyagdarzana kI prApti ho jAtI hai| pariNAmasvarUpa use saMsAra ke sabhI sukha-bhoga kSaNabhaMgura mAlUma hote haiM aura vaha AtmA ko hI upAdeya, ajara-amara mAnatA hai| sthirAdRSTi ratnaprabhA ke tulya (sadA eka samAna jyoti) dedIpyamAna rahatI hai| sthirAdRSTi do prakAra kI hotI hai-(1) sAticAra aura (2) nirticaar| niraticAra dRSTi meM aticAra, doSa aura vighna nahIM hote| usameM hone vAlA darzana (samyagdarzana) nitya eka-sA avasthita rahatA hai| jisa prakAra nirmala ratnaprabhA sadA eka samAna hI dIptimayI rahatI hai, vaisI hI sthiti isa niraticAra sthirAdRSTi kI hotI hai| karmagraMtha kI bhASA meM ise kSAyika samyagdarzana kahA jAtA hai| sAticAra sthirAdRSTi meM hone vAlA darzana (samyagdarzana) aticAra sahita 1. yogadRSTi samuccaya 154-161 2. svaviSayAsamprayoge cittasvarUpAnukAra ivendriyANAM prtyaahaarH| -pAtaMjala yogasUtra 2/54 * jaina yoga kA svarUpa * 73 * Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai, vaha eka-sA avasthita nahIM rahatA, nyUnAdhika bhI hotA rahatA hai| sAticAra sthirAdRSTi kI sthiti malasahita ratnaprabhA ke samAna hotI hai| jisa prakAra mala ke kAraNa ratna kI prabhA kama-adhika hotI rahatI hai kintu miTatI nahIM; usI prakAra sthirAdRSTi meM bhI choTe-moTe doSa lagate rahate haiM; kintu isakI darzana sambandhI sthiratA kA nAza nahIM hotaa| karmagraMtha kI bhASA meM yaha kSAyopazamika samyagdarzana hai, jisameM cala-mala-agAr3ha doSa to lagate rahate haiM; kintu samyaktva chUTatA nhiiN| samyagdarzana kA prArambha isI pA~cavIM dRSTi se hotA hai| jIva bhedavijJAnI hokara AtmA ke svabhAva aura para-bhAvoM ko, zarIra, dhana-sampatti, putra-putrI Adi ko svayaM se bhinna mAnane lagatA hai| (6) kAntAdRSTi'-kAntAdRSTi meM sAdhaka ko avicchinna samyaka darzana rahatA hai| jisa prakAra kAntA (pativratA strI) ghara ke anya sabhI kAma karate hue, usakA hRdaya sadaiva apane pati meM lagA rahatA hai, usI prakAra kAntAdRSTi vAlA yogI saMsAra ke anya sabhI kArya karatA hai kintu usakA hRdaya sadaiva apanI AtmA meM lagA rahatA hai, vaha AtmAnubhava karatA rahatA hai| isa satata AtmAnubhava kA pariNAma yaha hotA hai ki usa yogI kI AtmabhAvanA atyanta dRr3ha ho jAtI hai, vaha sahajarUpa se satata AtmabhAva meM ramA rahatA hai| vaha sAMsArika bhoga-upabhogoM ko anAsakta bhAva se bhogatA hai, isaliye usake bhoga Age bandhana tathA bhavabhramaNa ke hetu nahIM hote, unase pragAr3ha karmabandhana nahIM hotaa| usake rAga-dveSa atyalpa hote haiM, hRdaya hima ke samAna zItala ho jAtA hai, vRttiyA~ bahuta kucha upazAnta ho jAtI haiN| upazama bhAva se usake vyaktitva meM aisI. viziSTatA utpanna ho jAtI hai ki usake samyagdarzana-jJAna-cAritra, sadAcAra kA prabhAva anya logoM para bhI par3atA hai, usake vyaktitva kI utkRSTatA anya logoM ke lie bhI prItikara hotI hai, ve loga usake prati dveSa-bhAva na rakhakara prema rakhate haiN| kAntAdRSTiyukta yogI ke aSTAMga yoga kA chaThA aMga 'dhAraNA sadhatA hai| dhAraNAniSTha ho jAne para vaha Atmatattva ke atirikta anya viSayoM meM rasa nahIM letaa| 1. yogadRSTisamuccaya 162-169 2. dezabandhazcittasya dhaarnnaa| -pAtaMjala yogasUtra 3/1 -74* adhyAtma yoga sAdhanA * Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSma bodha use sthirAdRSTi meM prApta ho hI jAtA hai, ataH vaha isa sthiti meM (kAntAdRSTi meM) AtmatattvaviSayaka cintana, manana, nididhyAsanamUlaka mImAMsA karatA hai, AtmavicAraNA aura sadguNavicAraNA meM tallIna rahatA hai| isake phalasvarUpa usakI AtmA utkarSa ko prApta hotI hai| usakA Atmahita-zreyas uttarottara sadhatA jAtA hai| ___(7) prabhAdRSTi'-prabhAdRSTi meM prAyazaH dhyAna kI pramukhatA hai| isa dRSTi se sampanna yogI prAyaH dhyAnanirata rahatA hai arthAt isameM aSTAMga yoga kA sAtavA~ aMga dhyAna-dhyeya meM ekatAnatA-cittavRtti kA ekAgra bhAva saphala hotA hai| dhyAna-sopAnasthita yogI yahA~ aisI sthiti prApta kara letA hai ki rAga, dveSa, moharUpa-tridoSajanya bhAvaroga yahA~ usake lie bAdhaka nahIM bana paate| vaha tattvAnubhUti kA gaharA rasa-anubhava prApta kara letA hai aura satpravRttiyoM kI ora usakA sahaja hI jhukAva ho jAtA hai| . isa dRSTi meM sthita sAdhaka asaMgAnuSThAna (sabhI prakAra ke saMga-Asakti yA saMsparzarahita vizuddha AtmAnucaraNa) ko zIghra sAdha letA hai| yaha dRSTi parama vItarAga bhAva rUpa sthiti ko prApta karAne vAlI hai| isa dRSTi vAle yogI kI antarvRttiyA~ prazAntarasavAhI ho jAtI haiN| ____(8) parAdRSTi'-yaha yoga kI AThavIM aura antima dRSTi hai| yaha parA nAma kI yogadRSTi samAdhiniSTha hotI hai| yahA~ aSTAMga yoga kA AThavA~ aMga 'samAdhi'4 (citta kA dhyeyAkAra rUpa meM pariNamana) sadha jAtA hai| isameM AsaMga doSa (kisI eka hI yogakriyA meM Asakti) nahIM rhtaa| ___ isa dRSTi meM saMsthita yogI zuddha Atmatattva, AtmasvarUpa jisa prakAra anubhUti meM Ae vaisI pravRtti yA AcaraNa meM sahaja rUpa se gatimAna rahatA hai| usake citta meM kisI bhI prakAra kI pravRtti karane kI icchA, kAmanA yA vAsanA nahIM rahatI hai| usakA citta pravRtti se Upara uThA huA hotA hai| isa dRSTi meM sthita sAdhaka AcAra athavA kalpa maryAdA se bhI Upara uThA huA hotA hai| kisI bhI prakAra ke paramparAgata AcaraNa ke anusaraNa kA vahA~ prayojana bhI nahIM rhtaa| -pAtaMjala yogasUtra 3/2 1. yogadRSTisamuccaya 170, 171, 177 2. tatra pratyayaikatAnatA dhyaanm| 3. yogadRSTisamuccaya 178-186 4 tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva smaadhiH| -pAtaMjala yogasUtra 3/3 *jaina yoga kA svarUpa * 75* Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha mahAn yogI dharmasaMnyAsa - zuddha dRSTi se tAttvika AcaraNamUlaka, naizcayika zuddha vyavahAramaya viziSTa yoga - yogasaMnyAsa dvArA apane ko kRta-kRtya kara letA hai| isake uparAnta vaha yogI ayoga avasthA prApta karake mukta ho jAtA hai, mokSa sthAna meM jA virAjatA hai| ina ATha yogadRSTiyoM ke vivecana se spaSTa hai ki pAtaMjala yoga varNita samasta aSTAMgayoga (yoga ke AThoM aMga) ina yogadRSTiyoM meM samAhita ho jAte haiN| jaina yoga kI dRSTi se AcArya haribhadra dvArA nirUpita ye yogadRSTiyA~ bahuta hI mahatvapUrNa haiN| inameM jaina mokSamArga - samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kA sAra nihita hai| vistRta adhyayana ke jijJAsu unake granthoM kA parizIlana kreN| yogiyoM ke bheda AcArya haribhadra ne cAra prakAra ke yogI batAye haiM- (1) kulayogI, (2) gotrayogI, ( 3 ) pravRttacakrayogI aura ( 4 ) niSpannayogI / ' (1) kulayogI - jo yogiyoM ke kula meM janme haiM, jo prakRti se yogadharmA haiM - yogamArga kA anusaraNa karane vAle haiM, ve kulayogI kahalAte haiN| ve kulayogI kisI se bhI dveSa nahIM rakhate, deva-guru- dharma unheM svabhAva se hI priya hote haiM tathA ye dayAlu, vinamra, prabuddha aura jitendriya hote haiN| 1. yogadRSTisamuccaya 208 2. 3. yogadRSTisamuccaya 217, 211 vastutaH kulayogI zabda viziSTa artha liye hue hai| sAdhAraNatayA aisA dekhane meM nahIM AtA ki yogI kA putra bhI yogI ho athavA kisI kI kula paramparA hI yogiyoM kI rahI ho / ataH kulayogI zabda kA sAdhanAniSTha, yogaparAyaNa puruSoM kI paramparA se sambaddha mAnA jAnA caahie| aise sAdhaka janma, vaMzAnugati, vaMza paramparA se bhinna-bhinna bhI ho sakate haiN| kulayogI zabda se guru-ziSya paramparA kA Azaya bhI liyA jA sakatA hai ki yogI guru kA ziSya bhI yogI hotA hai| loka meM guru ko pitA kahA jA sakatA hai| yadyapi guru ziSya kA janaka (janma dene vAlA pitA) nahIM hotA kintu ziSya ke jIvana kA nirmANa karane vAlA, use susaMskArI banAne vAlA guru hI hotA hai / isa apekSA se bhI kulayogI zabda kA Azaya samajhA jA sakatA hai| * 76 adhyAtma yoga sAdhanA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) gotrayogI'-AryakSetra ke antargata bhArata bhUmi meM janma lene vAle manuSya bhUmi bhavya kahe jAte haiM, inheM gotrayogI bhI kahA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki bhArata bhUmi meM yoga sAdhanA ke anukUla sAdhana, nimitta Adi sahaja. hI upalabdha hote rahe haiN| kintu kevala bhUmi kI bhavyatA aura sAdhanoM kI sulabhatA se hI yoga sAdhanA nahIM sadhatI, vaha to sAdhaka kI apanI bhavyatA, yogyatA aura supAtratA se hI siddha hotI hai| gotrayogI meM aisI supAtratA nahIM hotii| sAdhana sahaja hI prApta hone para bhI vaha yama-niyama kA pAlana nahIM karatA, usakI pravRtti saMsArAbhimukhI hotI hai| ataH aise manuSya ko yoga ko adhikArI nahIM mAnA gayA hai| (3) pravRtacakrayogI-jisa prakAra cakra ke kisI bhAga para DaMDA saTA kara ghumA dene se vaha pUrA kA pUrA ghUmane lagatA hai, usI prakAra jina manuSyoM ke kisI bhI aMga se yoga cakra kA sparza hote hI, ve yoga meM pravRtta ho jAte haiM, unheM pravRttacakrayogI kahA jAtA hai| ve yama ke cAra bhedoM meM se icchAyama aura pravRttiyama ko sAdha cuke hote haiM tathA sthirayama aura siddhiyama ko sAdhane meM prayatnazIla rahate haiN| - pravRttacakrayogI ATha guNoM se yukta hotA hai| ATha guNa ye haiM (1) zuzrUSA-sat tattva sunane kI tIvra utkNtthaa| (2) zravaNa-artha kA manana-anusaMdhAna karate hue sAvadhAnIpUrvaka tattva sunnaa| (3) adhigrahaNa-sune hue ko grahaNa karanA-adhigRhIta krnaa| (4) dhAraNA-grahaNa kiye hue kA saMskAra citta meM jmaanaa| (5) vijJAna-avadhAraNa karane ke uparAnta usakA viziSTa jJAna (vijJAna) karanA; prApta bodha kA dRr3ha saMskAra jmaanaa| (6) IhA-cintana, vimarza, tarka-vitarka, zaMkA-samAdhAna krnaa| (7) apoha-tarka-vitarka, zaMkA-samAdhAna tathA cintana manana ke uparAnta bAdhaka aMza kA nirAkaraNa krnaa| 1. yogadRSTi samuccaya 210 2 yogadRSTisamuccaya 212 3. yamAzcaturvidhA icchaaprvRttisthairysiddhyH| -yogabheda dvAtriMzikA 25 * jaina yoga kA svarUpa *77* Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) tattvAbhiniveza - anta:karaNa meM tattva kA nirdhAraNa karanA / pravRttacakrayogI ko tInoM avaMcaka' svayaM prApta ho jAte haiN| tIna avaMcaka ye haiM - (1) yogAvaMcaka, (2) kriyA'vaMcaka aura (3) phalAvaMcaka / jisake darzana se kalyANa evaM puNya kI prApti hotI hai, aise sadguruoM kA suyoga yogAvaMcaka hai| unakA vaMdana - satkAra - sevA Adi kriyA'vaMcaka hai| ina samasta zubha kriyAoM kA phala jo amogha hotA hai, usakI prApti phalAvaMcaka hai|2 ina tInoM avaMcakoM meM sarvaprathama pravRtta yogI yogAvaMcaka prApta karatA hai aura phira use zeSa donoM avaMcaka bhI prApta ho jAte haiN| pravRttacakrayogI apanI AtmA kI unnati ke lie yama-niyamoM kA pAlana karatA hai tathA rAga-dveSa para vijaya prApti ke sopAnoM ko eka ke bAda eka pAra karatA jAtA hai| (4) niSpannayogI- jisakA yoga niSpanna ho cukA hotA hai arthAt pUrNa ho gayA hotA hai, vaha niSpannayogI kahalAtA hai| aisA yogI siddhi ke ati nikaTa hotA hai, isaliye use dharma-vyApAra kI bhI koI jarUrata nahIM rahatI / usakI pravRtti sahaja rUpa meM dharmamaya hI rahatI hai| jaina yoga aura kuNDalinI 1 jahA~ taka kuNDalinI (The Primal Power or Serpent Power) kA saMbaMdha hai, isakA ullekha prAcIna jaina zAstroM meM nahIM miltaa| AgamoM meM to isakI carcA hai hI nahIM, AcArya haribhadra sUri ke yoga granthoM meM bhI isakA ullekha nahIM hai, jaba ki haThayoga aura taMtrayoga kA yaha mukhya viSaya rahA hai| AcArya hemacandra ke yogazAstra aura zubhacandrAcArya ke jJAnArNava meM kucha aisI yaugika kriyAoM aura sAdhanAoM kA varNana avazya prApta hotA hai jinakA sambandha kuNDalinI se hai| 1. 2. 3. avaMcaka kA abhiprAya saralatA ( vaMcakatArahitatA) hai| jo kabhI vaMcanA - pravaMcanA na kare, ulaTA tirachA na jAye, kabhI na cUke, bANa kI taraha sIdhA apane lakSya para pahu~ce, use avaMcaka kahA gayA hai| yogadRSTisamuccaya 34. AdyAvaMcakayogAptyA tadanyadvayalAbhinaH / sakAriNo yogaprayogasyeti tadvidaH / / 78 adhyAtma yoga sAdhanA - yogadRSTisamuccaya 213 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI kA sarvaprathama ullekha maMtrarAjarahasya' nAmaka graMtha meM milatA hai| namaskAra svAdhyAya meM kuNDalinI ke navacakra 2 batAye gaye haiM- ( 1 ) gudA ke madhyabhAga meM AdhAra cakra, (2) liMga mUla ke pAsa svAdhiSThAna cakra, (3) nAbhi ke pAsa maNipUra cakra, (4) hRdaya ke pAsa anAhata cakra, (5) kaNTha ke pAsa vizuddhi cakra, (6) ghaNTikA ke pAsa lalanA cakra, (7) bhrUcakra ke madhya sthita AjJA cakra, (8) mUrdhvA - tAlu raMdhra meM sthita sahasrAra cakra, (9) brahmaraMdhra athavA Urdhva bhAga meM sthita suSumnA cakra / yadyapi ina cakroM kA tathA kuNDalinI kA ullekha paravartI jaina zAstroM meM milatA avazya hai kintu aisA mAlUma hotA hai ki kuNDalinI kA jaina yoga meM koI vizeSa mahattva nahIM rhaa| usakA kAraNa yaha hai ki jaina yoga kA lakSya sAdhanA meM camatkAra yA prabhAva paidA karanA nahIM hokara karma- muktadazA ko prApta karanA hai / yahA~ sAdhanA kI carama pariNati mokSa hai| prAcIna jaina yoga prakriyA kA anuzIlana karane para yaha spaSTa kaha sakate haiM ki 'kuNDalinI yoga', jaina yoga meM 'tejolezyA " ke nAma se vyavahRta huA hai| kyoMki jaisA svarUpa jaina AgamoM meM tejolezyA kA batAyA gayA hai, vaisA hI svarUpa kuNDalinI zakti kA haThayoga ke granthoM meM hai| jaina AgamoM meM bhagavAna mahAvIra ke jIvana kA eka prasaMga varNita hai| gozAlaka ne bhagavAna mahAvIra se pUchA - bhagavan ! tejolezyA kI upalabdhi kaise ho sakatI hai? bhagavAna mahAvIra ne batAyA - jo sAdhaka nirantara do-do upavAsa karatA hai, pAraNe ke dina muTThI bhara ur3ada khAtA hai aura cullU bhara jala pItA hai tathA bhujA Upara uThAkara sUrya kI AtApanA letA hai, use chaha mahIne meM tejolezyA kI prApti ho jAtI hai / ' 1. 2. 3. 4. yaha graMtha vi.saM. 1333 meM racA gayA hai / - dekhie - jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, pRSTha 310 gudamadhya liMgamUle nAbhau hRdi kaNThaghaTikA bhAle / mUrdhanyamUrdhve navaSaTaka (cakra) ThAntA paMca bhAle yutAH / / - namaskAra svAdhyAya (saMskRta) pR. 121 -sampAdaka tejolezyA kA abhiprAya yahA~ tejolabdhi hai| bhagavatI sUtra, zataka 15, sUtra 76 (aMgasuttANi) / jaina yoga kA svarUpa 79 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejolezyA kI prApti ke do sAdhana haiM-(1) jala aura anna kI ati sImita mAtrA lekara tapasyA karanA tathA (2) sUrya kI AtApanA lenA-sUrya se zakti grahaNa krnaa| vastutaH tejolezyA kA sthAna taijas zarIra hai| haThayoga vizAradoM ne bhI kuNDalinI kA sthAna sUkSma zarIra (Etheric body) mAnA hai| jisa prakAra tejolezyA-siddha yogI meM anugraha aura nigraha kI zakti hotI hai, zApa aura varadAna kI asIma sAmarthya hotI hai vaisI kuNDalinI-siddha yogI meM bhI hotI hai| tejolezyA bhI pracaNDazakti hai aura kuNDalinI-zakti bhI aisI hI hai| tejolezyA yogI ke zarIra se nikalatI hai to sUrya kA sA tIvra prakAza aura agni-sI dAha utpanna karatI hai, vaisA hI prabhAva kuNDalinI zakti kA hai-yogI koTi sUryaprabhA ke samAna prakAza dekhatA hai| tejolezyA kA eka dUsarA rUpa bhI hai, vaha hai shiitl-leshyaa| jaina paramparA ke anusAra vaha usI yogI ko prApta hotI hai jisakI vAsanAe~ (kaSAya) kSINa ho cukI haiN| isakA prabhAva zItalatAdAyaka hotA hai| haThayoga ke granthoM ke anusAra bhI jaba vAsanA-mukta (passion proof) yogI kI kuNDalinI zakti jAgrata hokara sahasrAra cakra meM pahu~catI hai aura ziva se usakA milana hotA hai to vahA~ sthita candra (zivajI ke mastaka para tathA somacakra meM candramA sthita mAnA gayA hai) se amRta pAkara yogI ko anirvacanIya zItalatA aura Ananda kI prApti hotI hai| isa vivecana ke AdhAra para kahA jA sakatA hai jaina yoga meM varNita tejolezyA haThayoga-tantrayoga Adi meM kuNDalinI zakti ke nAma se varNita huI hai| kuNDalinI kA haThayoga meM sarvAdhika mahattvapUrNa sthAna hai| ise upaniSadoM meM 'naciketa agni' kahA gayA hai| cainika yoga dIpikA meM ise zrI I lohin dvArA spirit fire (Atmika agni) kahA gayA hai| maiDama bleveTskI ne isakI gati 345000 mIla prati saikiNDa batAI hai| isake bAre meM haThayoga ke granthoM meM aneka prakAra kI sAvadhAniyA~ rakhane kA nirdeza hai, unameM pramukha hai ki jaba taka sAdhaka kI vAsanA kA kSaya na ho jAye, vaha passion-proof na ho jAye taba taka kuNDalinI ko jagAne kA prayatna use nahIM karanA cAhiye, anyathA kuNDalinI zakti nIce kI ora pravAhita hokara vAsanAoM aura kaSAyoM ke Avega ko atyadhika bar3hA sakatI hai| yahI bAta yogavidyA (haThayoga) vizArada zrI haDasana (Hudson) ne apanI pustaka Science of Seership meM kahI hai* 80 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Note that the actual arising of the tremendous force of Kundalini may only be safely attempted under the expert guidance of a Master of occult science-otherwise Kundalini may act downwards and intensify both the desire-nature and activity of sexual organs. yahI kAraNa hai ki prAcIna jaina yoga ( Agama sAhitya tathA IsA kI dazavIM zatAbdI taka race gaye jaina sAhitya) meM kuNDalinI kI koI carcA prApta nahIM hotii| vAstava meM jaina yogiyoM ne kuNDalinI jAgaraNa ko apanA lakSya kabhI nahIM bnaayaa| isakA kAraNa yaha hai ki kuNDalinI zakti kI jAgaraNA adhikAMza yogI bhautika zaktiyoM ke pradarzana, yaza Adi kI prApti ke lie karate haiM, jaisA ki gozAlaka ne kiyA thaa| yaha bhI sarvavidita hai ki haThayoga, vAmakaula tantrayoga ke kAraNa hI baMgAla meM kitanA vyabhicAra aura bhraSTAcAra phailA thA / taba dUradarzI aura bhUta-bhaviSya ke jJAtA jaina yogI, cintaka tathA manISI kuNDalinI jAgaraNa jaisI duSpariNAmakArI ( duSpariNAmakArI isaliye ki jina sAdhakoM kI vAsanAe~ kSaya nahIM huI haiM, ve isa mahAzakti kA durupayoga apanI vAsanA tRpti aura svArtha siddhi ke lie karate haiM ) zakti ko prApta karane kA prayatna kaise karate ? yadyapi unheM tejolezyA zakti ke rUpa meM kuNDalinI yoga pUrNatayA jJAta thA / AdhyAtmika dRSTi se jaina yoga ke bheda AdhyAtmika dRSTi se yoga ke bIja tathA vicAra prAcIna jaina AgamoM meM yatra-tatra prApta hote haiN| AcArya haribhadra sUri ne apane grantha yogabindu meM * AdhyAtmika yoga kA bahuta hI sundara tarIke se kramabaddha varNana prastuta kiyA hai| vahA~ unhoMne mokSa-prApti ke antaraMga sAdhana ko dharma - vyApAra kahA hai tathA usa dharma - vyApAra ko yoga batalA kara usake pA~ca bheda kiye haiM- (1) adhyAtma, (2) bhAvanA, (3) dhyAna, ( 4 ) samatA aura (5) vRttisaMkSaya / ' pAtaMjalayoga ke saMprajJAta aura asaMprajJAta nAma ke do yoga inhIM pA~ca bhedoM ke antargata A jAte haiN| 1. adhyAtmaM bhAvanA dhyAnaM', 'samatA vRttisaMkSayaH / mokSeNa yojanAd yogaH, eSa zreSTho yathottaram / / - yogabindu 31 * jaina yoga kA svarUpa 81 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) adhyAtmayoga jaina AgamoM meM mokSAbhilASI AtmA ko adhyAtmayogI banane kI - yoga se yukta hone kI preraNA bAra-bAra dI gaI hai| isakA kAraNa yaha hai ki cAritra - zuddhi ke lie mumukSu AtmA ko adhyAtmayoga anuSThAna kI nitAnta AvazyakatA hotI hai| yahI kAraNa hai ki AcArya ne sarvaprathama adhyAtmayoga kA nirdeza mumukSu sAdhaka ko diyA hai| adhyAtmayoga kA lakSaNa batAte hue AcArya ne kahA hai ucita pravRtti se aNuvrata - mahAvrata se yukta hokara cAritra kA pAlana karane ke sAtha-sAtha maitrI Adi bhAvanApUrvaka Agama vacanoM ke anusAra tattvacintana karanA, adhyAtmayoga hai| 2 yahA~ adhyAtmayoga ke tattvacintanarUpa lakSaNa meM diye gaye cAra vizeSaNa - ( 1 ) aucitya (samyagbodhapUrvaka), (2) vRtasamavetatvaM, (3) AgamAnusAritva aura (4) maitrI Adi bhAvanA saMyuktatva, bahuta hI mahattvapUrNa haiN| ina para vicAra karane se adhyAtma kA vAstavika rahasya bhalIbhA~ti spaSTa ho jAtA hai| maitrI Adi cAra bhAvanAoM se bhAvita puruSa adhyAtmayoga kI bhAvanA ko aura bhI adhika dRr3ha karatA hai| (1) maitrI bhAvanA dvArA vaha apane se adhika sukhI vyaktiyoM ke prati IrSyA bhAva kA tyAga karatA hai| (2) karuNA bhAvanA se vaha dIna-duHkhI prANiyoM ke prati upekSA nahIM karatA, varan unako yathAzakti sahayoga dekara unake kaSTa ko miTAne kA prayAsa karatA hai, unake sAtha sahAnubhUti rakhatA hai| (3) muditA athavA pramoda bhAvanA se usakA puNyazAlI jIvoM se dveSa haTa jAtA hai tathA guNiyoM ke prati usake prazaMsA bhAva jAgate haiM, vaha guNAnurAgI banatA hai, guNa grahaNa karatA hai| 1. (ka) ajjhappajogasuddhAdANe uvadiTThie ThiappA / (kha) ajjhappajjhANajutte (adhyAtmadhyAna yuktaM ) vyAkhyAkAra ne isa sUtra kI vyAkhyA kI hai adhyAtmani AtmAnamadhikRtya AtmAlaMbanaM dhyAnaM cittanirodhastena yuktaH / - yogabindu 358 2. aucityAdvRttayuktasya, vacanAt tttvcintnm| maitryAdibhAvasaMyuktamadhyAtmaM tadvido viduH / / 82 adhyAtma yoga sAdhanA - sUtrakRtAMga 1/16/3 - pranavyAkaraNa 3, saMvaradvAra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) upekSA athavA mAdhyasthya bhAvanA dvArA vaha pApI, duSTa, durAgrahI jIvoM para se rAga-dveSa haTA letA hai| ina cAra bhAvanAoM ke anuzIlana se adhyAtmayogI sAdhaka kI AtmA meM IrSyA kA nAza, dayA kA saMcAra, guNAnurAga tathA rAga-dveSa kI nivRtti sampanna hotI hai aura vaha adhyAtmayoga kA samyak prakAra se AcaraNa karane meM sakSama banatA hai| isa prakAra adhyAtmayoga ke svarUpa ko samajhakara jo vyakti use AtmasAt kara letA hai, usake pApoM kA nAza, vIrya kA utkarSa, citta kI prasannatA, vastutattva kA bodha tathA AtmAnubhavarUpa amRta kI prApti hotI hai| 2 `yaha adhyAtmayoga kI phalazruti hai| (2) bhAvanAyoga vaha bhAvanA yoga kA mAhAtmya AgamoM meM bhI batAyA gayA hai / sUtrakRtAMga sUtra meM kahA gayA hai - jisa sAdhaka kI AtmA bhAvanAyoga se zuddha ho gaI hai, sAdhaka jala meM naukA (nAva) ke samAna hai; aura jisa prakAra nAva ko taTa para vizrAma prApta hotA hai usI prakAra usa sAdhaka ko bhI sabhI prakAra ke duHkhoM evaM kaSToM se chuTakArA prApta ho jAtA hai tathA use parama zAnti kA lAbha hotA hai| bhAvanAyoga kA lakSaNa batAte hue kahA gayA hai - prApta hue adhyAtmayoga kA buddhisaMgata ( vicArapUrvaka) bAra-bAra abhyAsa karanA, cintana karanA - 1 - bhAvanAyoga hai|" 1. 2. 3. 4. (ka) sukhIrSyA dukhitopekSAM puNyadveSamadharmiSu / rAgadveSau tyajennetA labdhvA'dhyAtmaM smaacret||7|| -yogabhedadvAtriMzikA (kha) maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAMbhAvanAtazcitta prasAdanaM / -pAtaMjala yogasUtra 1/36 ataH pApakSayaH satvaM zIlaM jJAnaM ca shaashvtm| tathAnubhavasaMsiddhamamRtaM hyadi eva tu / / -yogabindu 359; tathA yogabhedadvAtriMzikA 8 bhAvaNAjoga suddhappA, jale NAvA va aahiyaa| NAvA va tIra sampannA, savvadukkhA tiuTTaI / / abhyAso buddhimAnasya, bhAvanA buddhisaMgataH / - sUtrakRtAMga 1/15/5 - yogabhedadvAtriMzikA 9 * jaina yoga kA svarUpa 83 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha nizcita hai ki samajhe hue padArtha kA jaba bAra-bAra cintana kiyA jAtA hai tabhI vaha mana-mastiSka meM sthira raha sakatA hai| isI prakAra adhyAtmatattva ko bhI hRdaya meM sthira rakhane ke lie bhAvanAoM kA cintana ati Avazyaka hai| vastutaH adhyAtmayoga kA bahuta kucha tattva bhAvanAyoga para hI nirbhara hai| jaina AgamoM meM mokSa-prApti ke cAra mArga batAye gaye haiM-dAna, zIla, tapa aura bhaav| ina saba meM bhI bhAva hI atyadhika mahattvapUrNa hai| bhAva ke binA dAna, zIla aura tapa bhI kAryakArI nahIM ho paate| saba kriyAe~ phalahIna raha jAtI haiN| pataMjali ne bhI samAdhi-prApti ke sAdhana rUpa upAdeya abhyAsa' ke bAre meM bhI yahI bAta kahI hai| bhAvanA ke lie AgamoM meM aNuvekkhA (anuprekSA) zabda bhI vyavahRta huA hai, jisakA artha hai bAra-bAra dekhanA-cintana-manana aura abhyAsa krnaa| adhyAtmayogI ke lie jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vairAgya-ye pA~ca viSaya bhAvanA ke haiN| ina viSayoM kI bhAvanA karane se vaibhAvika saMskAroM (karmajanya upAdhiyoM) kA vilaya, adhyAtma, tattva kI sthiratA aura AtmaguNoM kA utkarSa hotA hai| bhAvanAyoga ke sandarbha meM bAraha bhAvanAoM kA bhI varNana jaina zAstroM meM prApta hotA hai| ve bAraha bhAvanA haiM (1) anitya bhAvanA-isameM jIvana kI kSaNabhaMguratA-anityatA kA cintana kiyA jAtA hai| (2) azaraNa bhAvanA-isa bhAvanA meM sAdhaka yaha cintana karatA hai ki saMsAra meM dharma ke sivAya anya koI bhI vyakti yA vastu prANI ke lie zaraNabhUta nahIM hai| (3) saMsAra bhAvanA-isameM saMsAra kI sthiti aura usake duHkhamaya svarUpa kA cintana sAdhaka karatA hai| (4) ekatva bhAvanA-isa bhAvanA dvArA sAdhaka yaha cintana karatA hai ki vaha akelA hI janma grahaNa karatA hai aura akelA hI maratA hai, usakA koI sAthI nahIM hai| 1. sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRddhbhuumiH| -pAtaMjala yogasUtra 1/14 *84 * adhyAtma yoga sAdhanA. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa bhAvanA kA AdhAra hai - tumameva tumaM mittaM, kiM bahiyA mittamicchasi ! he Atman! tumhIM tumhAre mitra ho, bAhara ke kisa mitra kI icchA karate ho, arthAt kisI bhI mitra yA sAthI kI icchA mata karo / (5) anyatva bhAvanA - yaha bhAvanA sAdhaka ke hRdaya meM bheda - vijJAna jagAne vAlI hai| sAdhaka yaha cintana karatA hai ki vaha sabase alaga hai, jahA~ zarIra bhI apanA nahIM, vahA~ anya parijana strI- putra -dhana Adi apane kaise ho sakate haiN| (6) azuci bhAvanA - isa bhAvanA meM sAdhaka zarIra kI azucitA kA cintana karatA hai| isake pariNAmasvarUpa usakA apane zarIra para se mamatvabhAva chUTa jAtA hai| (7) Asrava bhAvanA - isa bhAvanA dvArA sAdhaka karmoM ke Asrava kA cintana karatA hai, phalasvarUpa vaha karmAsrava ko rokane ke lie prayatnazIla hotA hai| ( 8 ) saMvara bhAvanA - isa bhAvanA dvArA sAdhaka karmoM ke Asrava ko rokatA hai| (1) nirjarA bhAvanA-sAdhaka isa bhAvanA dvArA apane pUrva saMcita karmoM kI nirjarA karatA hai, unakA kSaya athavA nAza karatA hai| (10) loka bhAvanA - isa bhAvanA dvArA sAdhaka cintana karatA hai ki merA AtmA anAdi kAla se isa loka meM bhramaNa kara rahA hai, aba mujhe aisA prayAsa karanA cAhiye jisase merA bhavabhramaNa samApta ho jaaye| vaha apanI AtmA ke bhavabhramaNa ko rokane ke lie prayatnazIla hotA hai| ( 11 ) bodhidurlabha bhAvanA - isa bhAvanA kA hArda samyakjJAna, AtmajJAna . kI pratiSThA karanA hai| sAdhaka yathArtha jJAna kA bAra-bAra anucintana karatA hai / (12) dharma bhAvanA - isa bhAvanA dvArA sAdhaka dharma ke svarUpa, usake phala tathA mAhAtmya Adi ke bAre meM cintana karake dharma para dRr3ha hotA hai| ina bhAvanAoM ke bAra - bAra cintana-manana aura abhyAsa se sAdhaka kA adhyAtmayoga dRr3ha se dRr3hatara ho jAtA hai / ' 1. bhAvanAoM ke vistRta varNana ke lie 'bhAvanA yoga' (AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja kRta) pustaka dekheN| jaina yoga kA svarUpa 85 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina bAraha bhAvanAoM meM se anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva aura loka-ye pA~ca bhAvanAe~ dharmadhyAna meM parigaNita kI gaI haiM tathA anyatva, azuci, Asrava, saMvara nirjarA, bodhidurlabha aura dharma-ye sAta bhAvanAe~ zukladhyAna ke antargata parigaNita kI gaI haiN| ina bhAvanAoM ke satata cintana se sAdhaka ko dharmadhyAna-zukladhyAna kI prApti hotI hai| (3) dhyAnayoga dhyAna kA varNana jaina AgamoM meM aneka sthaloM para huA hai| praznavyAkaraNa sUtra meM dhyAna kA lakSaNa dete hue kahA hai sthira dIpazikhA ke samAna nizcala-niSkampa tathA anya viSaya ke saMcAra se rahita kevala eka hI viSaya kA dhArAvAhI prazasta sUkSma bodha jisameM ho, use dhyAna kahate haiN|' ___isI kA anusaraNa karate hue AcArya haribhadrasUri ne kahA hai zubha pratIkoM ke Alambana para citta kA sthirIkaraNa-dhyAna kahA jAtA hai| vaha dhyAna dIpaka kI lau ke samAna jyotirmAna tathA sUkSma aura antaHpraviSTa cintana se samAyukta hotA hai| zrI zIlAMkAcArya ne 'jjhANajogaM samAharTsa" isa gAthA kI TIkA karate hue cittanirodha lakSaNa dharmadhyAnAdi meM mana-vacana-kAyA ke viziSTa vyApAra ko hI dhyAna yoga kahA hai| tattvArtha sUtra meM batAyA gayA hai-antarmuhUrta paryanta eka hI viSaya para citta kI sarvathA ekAgratA arthAt dhyeya viSaya meM ekAkAra vRtti kA pravAhita honA dhyAna hai| 2. 1. nivvAyasa rayaNappadIpajjhANamiva nippkmpe| -praznavyAkaraNa, saMvara dvAra 5 zubhaikAlambanaM cittaM dhyaanmaahurmniissinnH| . sthira pradIpasadRzaM suukssmaabhogsmnvitm|| -yogabindu 362 3. 'jjhANajogaM samAharTsa' kI pUrI gAthA isa prakAra hai jjhANajogaM samAhaTu kAyaM viusejja svvso| titikkhaM paramaM naccA AmokkhAe privejjaasi|| -sUyagaDaMga 1/8/26 4. dhyAnam-cittanirodha lakSaNaM dharmadhyAnAdikaM tatra yogoviziSTamanovAkkAyavyApArastaM dhyaanyogm| 5. ....ekAgracintAnirodho dhyaanm| -tatvArthasUtra 9/27 *86 adhyAtma yoga sAdhanA * Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI bAta pataMjali ne apane yogasUtra meM kahI hai-jahA~ citta ko lagAyA jAye, usI meM vRtti kA eka tAra calanA dhyAna hai| vastutaH dhyeya meM citta kA ekAkAra ho jAnA hI dhyAna hai| isa dhyAnayoga meM sAdhaka kI dhyeyavastugata ekAgratA itanI bar3ha jAtI hai ki usako (sAdhaka ko) usa samaya dhyeya ke atirikta anya kisI bhI vastu kA vicAra bhI nahIM aataa| jisa AtmA meM yaha dhyAnarUpa yogAgni prajvalita hotI hai aura usakA karmarUpa mala (jo anAdikAla se AtmA ke sAtha cipakA huA hai) bhasma ho jAtA hai| usake prakAza se rAgAdi kA andhakAra vinaSTa ho jAtA hai, citta sarvathA nirmala ho jAtA hai tathA mokSa mandira kA dvAra dikhAI dene lagatA hai| . dhyAnayoga AtmA ko usake vAstavika svarUpa meM pratiSThita karane kA prabalatama sAdhana hai tathA Atma-svAtantrya, pariNAmoM kI nizcalatA aura janmAntara se AtmA ke sAtha sambaddha karmoM kA viccheda-yaha tInoM dhyAnayoga ke phala haiN| . (4) samatAyoga samatAyoga dhyAna meM atyadhika upayogI hotA hai| avidyA (moha-mUr3hatA dvArA kalpita iSTa-aniSTa padArthoM meM vivekapUrvaka tattva nirNaya-buddhi se rAga-dveSa rahita honA arthAt padArthoM meM kI jAne vAlI iSTa-aniSTa kI kalpanA ko kevala avidyA kA prabhAva samajhakara unameM upekSA dhAraNa karanA samatA hai| usameM niviSTa mana-vacana-kAyA ke vyApAra kA nAma samatA-yoga hai| 1. tatra .pratyayaikatAnatA dhyaanm| -pAtaMjala yogasUtra 3/2 2. sajjhAyasujjhANarayassa tAiNo, apAvabhAvassa tave ryss| visujjhai jaMsi malaM pure kaDaM, samIriyaM ruppamalaM va joinnaa|| -dazavaikAlika, 8/63 3. avidyAkalpiteSUccairiSTAniSTeSu vstussu|| saMjJAnAt tadvyudAMsena samatA smtocyte|| -yogabindu 364 __isIlie AgamoM meM sAdhu ko Adeza diyA gayA hai ki vaha jagat ke samasta prANiyoM ko samabhAva se dekhe aura rAga-dveSa ke vazIbhUta hokara kisI bhI prANI kA priya athavA apriya na kre| yathA(ka) savvaM jagaM tu samayANupehI piyamappiyaM kassavi No krejjaa| tathA -sUyagaDaMga 1/10/7 (kha) paNNasamatte sayA jaye, samatAdhammamudAhare munnii| -sUyagaDaMga 1/2/2/6 arthAt-buddhimAna sAdhu (kaSAyoM ko) sadA jIte aura samatAdharma kA upadeza de| * jaina yoga kA svarUpa * 87 * Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH saMsAra kA koI bhI padArtha na iSTarUpa hai aura aniSTarUpa, yaha saMsAra to aheyopAdeya-na grahaNa karane yogya aura na chor3ane yogya hai| isameM aura isake sabhI padArthoM meM jo jIva ko harSa-zoka Adi kI anubhUti hotI hai, vaha saba moha kA prabhAva hai, vibhAva saMskAra haiN| ye saMskAra na to AtmA ke guNa haiM aura na hI AtmA kA inake sAtha koI vAstavika sambandha hI hai| AtmA kA vAstavika svarUpa to darzana-jJAna-cAritramaya hai| isa prakAra ke viveka-jJAna se AtmA meM vicAra-vaiSamya kA nAza aura samabhAva kA pariNamana hone lagatA hai| isa sat pariNAma dvArA kiye jAne vAle tattva-cintana kA nAma hI samatAyoga hai| samatva (rAga-dveSarahitatA) AtmA kA nija guNa hai| dhyAna aura samatA paraspara sApekSa haiN| dhyAna ke binA samatA kI prApti . nahIM ho sakatI aura samatAbhAva kA prAdurbhAva hue binA dhyAna kI siddhi nahIM ho sktii| dhyAnayoga ke sAdhaka ko samatAyoga anivArya hai aura samatAyoga ke sAdhaka ko dhyAnayoga kI AvazyakatA hotI hai| kyoMki dhyAna meM prApta citta kI ekAgratA samatAyoga ke abhAva meM sthira nahIM raha sktii| samatAyoga se sUkSma karmoM kA arthAt viziSTa cAritra-yathAkhyAta cAritra aura kevala upayoga (kevalajJAna-darzana) ko AvRta karane vAle jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura mohanIya karmoM kA nAza tathA apekSA-tantu kA cheda ho jAtA hai| apekSA-tantu (AzA-Dora) kA viccheda ho jAne kA tAtparya yaha hai ki samatAyogI ko kisI bhI prakAra ke sAMsArika sukhoM kI apekSA-icchA nahIM rhtii| isIlie vaha prApta labdhiyoM kA upayoga bhI nahIM karatA, kyoMki use yaza-kAmanA bhI nahIM rhtii| (1) labdhiyoM meM apravRtti, (2) sUkSma karmoM (jJAna-darzana-cAritra ke pratibandhaka jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya Adi karma) kA kSaya aura (3) apekSAtantu kA viccheda-ye tIna samatAyoga ke viziSTa phala haiM, jinake AsvAdana se AtmA ko amRtatva kI prApti hotI hai| (5) vRttisaMkSayayoga vRttisaMkSayayoga AdhyAtmika yoga kA antima sopAna hai| isakA svarUpa batAte hue kahA gayA hai AtmA meM mana aura zarIra ke sambandha se utpanna hone vAlI vikalparUpa 688 * adhyAtma yoga sAdhanA. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA ceSTArUpa vRttiyoM kA apunarbhAvarUpa se jo nirodha-Atyantika kSaya-samUla nAza hotA hai, usakA nAma vRttisaMkSayayoga hai|' AtmA svabhAva se nistaraMga sAgara ke samAna nizcala hai| jaise vAyu ke samparka se usameM taraMgeM uThatI haiM. usI prakAra AtmA meM bhI mana aura zarIra ke saMyoga se saMkalpa-vikalpa tathA aneka prakAra kI ceSTArUpa vRttiyA~ uThatI rahatI haiN| inameM vikalparUpa vRttiyA~ manodravya ke saMyoga se utpanna hotI haiM aura ceSTArUpa vRttiyA~ zarIra-sambandha se utpanna hotI haiN| ina vikalpa aura ceSTArUpa vRttiyoM kA samUla nAza hI vRttisaMkSayayoga hai| yaha vRttisaMkSaya nAma kA yoga AtmA ko kaivalya (kevalajJAna-darzana) kI prApti ke samaya tathA nirvANa prApti ke samaya prApta hotA hai| yadyapi vRtti-nirodha anya dhyAna Adi kI avasthA meM bhI AtmA prApta karatA hai, kintu vaha AMzika hotA hai; sampUrNa vRtti-kSaya isI yoga meM prApta hotA hai| kaivalya avasthA meM bhI terahaveM guNasthAna (sayogakevalI dazA) meM vikalparUpa vRttiyoM kA samUla nAza ho jAtA hai aura caudahaveM guNasthAna (ayogakevalI dazA) meM ceSTArUpa vRttiyoM kA Atyantika kSaya hotA hai| isa prakAra vRttisaMkSayayoga ke kaivalya prApti, zailezIkaraNa aura mokSa lAbha-ye tIna phala haiN| __ maharSi pataMjali dvArA varNita samprajJAtayoga-jisameM rAjasa evaM tAmasa vRttiyoM kA sarvathA nirodha hokara kevala sattvapradhAna prajJA-prakarSarUpa vRtti kA udaya hotA hai, ina cAra bhedoM (adhyAtma, bhAvanA, dhyAna aura samatA) meM 1. (ka) anyasaMyogavRttIMnA, yo nirodhastathA tthaa| apunarbhAvarUpeNa sa tu tatsaMkSayo mtH|| -yogabindu 366 (kha) vikalpaspandarUpANAM, vRttiinaamnyjnmnaam| apunarbhAvato rodhaH procyate vRttisNkssyH|| -upAdhyAya yazovijayakRta yogabhedadvAtriMzikA 25 2 yogabindu vyAkhyA zloka 431 / 3. . zailezo merustasyeva sthiratA sampAdyAvasthA sA shaileshii| -abhayadevasUri-aupapAtika sUtra siddhAdhikAra arthAt-yogoM-mana-vacana-kAyA ke vyApAroM ke nirodha se meru ke samAna prApta hone vAlI pUrNa sthiratA, zailezIkaraNa hai| * jaina yoga kA svarUpa * 89 * Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannihita hai tathA asaMprajJAtayoga samAdhi-jisameM sampUrNa vRttiyoM kA kSaya hone para AtmAnubhavarUpa samAdhi prApta hotI hai-vRttisaMkSayayoga ke antargata A jAtI hai| isa prakAra AdhyAtmika yoga dvArA sAdhaka zainaH-zainaH AtmotkrAnti karatA huA mokSa athavA nirvANa pada ko prApta kara letA hai, carama lakSya use prApta ho jAtA hai| AdhyAtmika yoga ke atirikta jainadharma-darzana meM 'tapoyoga" kA bhI viziSTa sthAna hai| sAdhaka apanI kaSAyoM (krodha, mAna, mAyA, lobha Adi), vAsanAoM aura karmoM ko kSaya karane ke lie tathA mana evaM indriyoM ko vaza meM rakhane ke lie vibhinna prakAra ke tapa karatA hai| jaina dharma meM tapa kA uddezya Atma-zuddhi hai| vibhinna prakAra ke tapoM se . karmoM kA kSaya hokara AtmA kI nirmalatA uttarottara bar3hatI jAtI hai aura dhIre-dhIre pUrNa nirmalatA kI sthiti prApta ho jAtI hai| jaina dharma meM yoga ke bIja prAcInatama AgamoM meM prApta hote haiN| yadyapi kahA jA sakatA hai ki vahA~ yoga kA vizad vivecana nahIM hai| yaha kucha aMzoM meM satya bhI hai| kintu yoga ke svarUpa kA nirdhAraNa to bIja rUpa meM vahA~ ho hI cukA thaa| jaisA ki pichale pRSThoM ke vivecana se spaSTa hai ki pAtaMjala yogasUtra bhI jaina AgamoM meM ullikhita yoga sambandhI varNana se kAphI sAmya rakhatA hai| ina yoga-bIjoM ko hI bAda ke jaina AcAryoM ne pallavita aura vikasita kiyA hai| jaina yoga ke spaSTa svarUpa nirdhAraNa kA zreya AcArya haribhadra sUri ko hai| inhoMne apane yogaviSayaka granthoM meM yoga dRSTiyoM, AdhyAtmikayoga, icchAyoga, sAmarthyayoga, zAstrayoga Adi yoga ke aneka prakAroM kA vistRta aura sAragarbhita vivecana karake jaina yoga ko, anya pracalita yogoM se viziSTatA pradAna kii| yoga kA mahattva ___ yoga kA mahattva jisa prakAra yogadarzana tathA bhArata ke anya darzanoM-yathA vedAnta Adi tathA gItA, upaniSad, purANa Adi sAhitya meM svIkArA gayA hai, usI prakAra jaina AcAryoM ne bhI yoga kA mahattva svIkAra kiyA hai| ise laukika aura pAralaukika tathA zArIrika aura Atmika unnati kA prabala hetu mAnA hai| mana aura indriyoM kI caMcalatA ko miTAne tathA unheM vaMza meM rakhane ke lie bhI 1. tapoyoga kA vizada varNana 'tapoyoga' nAmaka adhyAya meM kiyA gayA hai| -sampAdaka * 90 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kI upayogitA svIkAra kI gaI hai| vastutaH yoga se citta kI ekAgratA sadhatI hai aura usase dhyeya athavA lakSya meM saphalatA prApta hotI hai| ___yoga mAnava-jIvana ke lie atyanta hI upakArI hai| isIlie AcArya haribhadra ne isakI prazaMsA kI hai tathA isakA mahattva ina zabdoM meM batAyA hai sogaH kalpataruH zreSTho yogazcintAmaNiH prH| yogaH pradhAnaM dharmANAM yogaH siddhe svayaM grhH||37|| kuNThIbhavanti tIkSNAni manmathAstrANi srvthaa| yogarvAvRte citte tapazchidra kraannypi||38|| akSaradvayamapyetat . zrUyamANaM vidhaantH| gItaM paapkssyaayoccairyogsiddhairmhaatmbhiH||4|| -yogabindu arthAt-yoga uttama kalpavRkSa hai, utkRSTa cintAmaNi ratna hai-yaha kalpavRkSa tathA cintAmaNi ke samAna sAdhaka kI samasta icchAoM ko pUrNa karatA hai| yoga sabhI dharmoM meM pramukha hai tathA-siddhi-jIvana kI carama saphalatA-mukti kA ananya hetu hai| yogarUpI kavaca se jaba citta (hRdaya) AvRta (acchI prakAra se sabhI ora se DhakA huA) hotA hai to kAma (kAmadeva) ke jo tIkSNa zastra tapa ko bhI chinna-bhinna kara dete haiM, ve yogarUpI kavaca se TakarAkara zaktizUnya tathA niSprabhAvI ho jAte haiN| bhAva yaha hai ki yogI kAmavijetA bana jAtA hai| yathAvidhi sune hue-AtmasAt kiye hue 'yoga' rUpa do akSara bhI sunane vAle ke pApoM kA nAza kara dete haiN| yoga kA mahattva ina zabdoM se bhalI-bhA~ti pragaTa ho jAtA hai| mokSa athavA nirvANa prApti ke jitane bhI sAdhana athavA upAya bhArata ke sabhI mokSavAdI darzanoM ne prastuta kiye haiM, unameM yoga sabase sarala aura prabala sAdhana hai| yaha kahanA bhI atyukti nahIM hogI ki cAhe jJAnamArga ho yA bhaktimArga athavA karmamArga-jIva ko mokSa-prApti ke lie yoga kI atIva AvazyakatA hotI hai, mukti ke lie yoga eka prakAra se anivArya hai| isIlie bhaktiyoga, jJAnayoga, karmayoga Adi zabdoM kA pracalana ho gyaa| ___ bhArata ke parama medhAvI RSi-muniyoM ne svAtmAnubhUti ke lie apekSita prajJAprakarSa athavA antardRSTi ke sarvatobhAvI unmeSa ke vikAsa ke lie apekSita bala kA isI yoga-sAdhanA ke dvArA upArjana kiyA thaa| * jaina yoga kA svarUpa * 91 * Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH yoga kA hI dUsarA nAma adhyAtma-mArga athavA adhyAtma-vidyA hai| adhyAtma-vidyA hI jaina dharma meM AdhyAtmika yoga ke nAma se abhihita huI; aura isa yoga ko mukti-prApti kA saphala upAya batAyA gyaa| yoga kA mahattva isI bAta se parilakSita hotA hai ki sabhI darzanoM ne apane nAma ke sAtha yoga zabda jor3a liyaa| isakA mahattva evaM upayogitA asaMdigdha hai| jaina yoga kA svarUpa bhI isakI upayogitA para AdhArita hai| isI dRSTi se aneka prakAra ke yoga AgamoM meM varNita kiye gaye haiM, jinameM prathama mana-vacana-kAya ke vyApAra ke artha meM tathA dUsare saMyama ke artha meM 'yoga' zabda kA upayoga pramukha hai| mana-vacana-kAya ke vyApAra kA nirodha tathA saMyama kA pAlana yahI jaina yoga kA saMkSepa meM svarUpa hai| isI ko vibhinna prakAra ke yogoM ke nAma se kahA gayA hai| 000 satya ahiMsA cinha Mith Kum paraspara - sahayoga * 92 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 yogajanya labdhiyA~ yogI sAdhaka, yama, niyama, Asana, prANAyAma, dhyAna, dhAraNA, tapa Adi kI sAdhanA dvArA yoga kI siddhi karatA hai, mokSa prApti kA upakrama karatA hai| isa sAdhanA dvArA vaha cirakAla ke saMcita karmoM kA kSaya kara detA hai| yahI usakA abhISTa lakSya hotA hai| . kintu isa karma-kSaya kI Antarika sAdhanA ke prabhAva bAhya bhI hote haiN| yogI meM aneka viziSTa zaktiyA~ jAgrata ho jAtI haiN| ye viziSTa zaktiyA~ sAmAnya jana ke lie durlabha hotI haiM isaliye camatkArI pratIta hotI haiN| ataH jana-sAdhAraNa inakI ora saralatA se AkRSTa aura prabhAvita ho jAtA hai| .. ina viziSTa zaktiyoM ko jaina Agama (zvetAmbara granthoM) meM labdhi kahA gayA hai aura digambara granthoM meM Rddhi| pAtaMjala yogadarzana meM inhIM ko vibhUti' kahA gayA hai aura vaidika purANoM meM siddhi| ____ ye labdhiyA~ alaukika (mAnasika) zaktiyoM se sampanna aura sAmAnya mAnavoM ko cakita karane vAlI hotI haiN| sAdhaka ina labdhiyoM dvArA asambhava kAryoM ko bhI sahaja rUpa se karane meM sakSama ho jAtA hai| ye sabhI labdhiyA~ sAdhaka ko yoga sAdhanA ke kAraNa prApta hotI haiM aura yoga sAdhanA bhArata kI tInoM paramparAoM-jaina, vaidika aura bauddha meM mAnya hai| ataH yaugika labdhiyoM kA varNana jaina, bauddha, vaidika tInoM paramparAoM meM prApta hotA hai| 1. kSiNoti yogaH pApAni, cirkaalaarjitaanyti| pracitAni yathaidhAMsi, kssnnaadevaashushukssnniH|| 2. guNapratyayo hi sAmarthyavizeSo lbdhiH| 3. pAtaMjala yogasUtra, vibhUtipAda, sUtra 3 4. zrImadbhAgavat purANa 11/15/1 --yogazAstra 1/7 -Ava. mala. 1 a. * yogajanya labdhiyA~ * 93 * Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika yoga meM labdhiyAM vaidika dharma paramparA meM AdhyAtmika jJAna aura adhyAtma sAdhanA meM upaniSadoM kA mahattva sarvopAre hai| zvetAzvatara upaniSada meM ullekha hai ki labdhiyoM se nIrogatA, jarA-maraNa kA abhAva, zarIra kA halkApana, Arogya, viSaya-nivRtti, zarIra-kAnti, svara-mAdhurya, mala-mUtra kI alpatA Adi yoga-pravRtti se upalabdha hotI hai|' zrImadbhagavad gItA meM to gItAkAra ne eka pUre adhyAya meM hI vibhUtiyoM kA varNana kiyA hai| haThayoga ke granthoM meM bhI aneka prakAra kI siddhiyoM kA varNana hai| paurANika sAhitya meM siddhiyoM ke 18 prakAra batAye haiN| inameM se (1) aNimA, (2) mahimA, (3) laghimA-ye tIna zArIrika siddhiyA~ haiN| indriya siddhi ko 'prApti' kahA gayA hai| 'prAkAmya' nAmaka siddhi se sAdhaka zruta aura dRSTa padArthoM ko icchAnusAra anubhava kara letA hai| 'ISitA' siddhi se sAdhaka mAyA ke kAryoM ko prerita karatA hai| 'vazitA' siddhi kA dhAraka sAdhaka prApta bhogoM meM Asakta nahIM hotaa| 'kAmAvasAyitA' siddhi dvArA sAdhaka apanI icchAnusAra sukha kI upalabdhi karane meM sakSama ho jAtA hai| inake atirikta (1) trikAlajJatva, (2) advandvatva (zIta-uSNa, sukha-du:kha Adi dvandvoM se parAjita na honA), (3) paracitta abhijJAna, (4) pratiSTambha (agni, sUrya, jala, viSa Adi kI zakti ko stambhita kara denA, (5) aparAbhava-ye pA~ca siddhiyA~ aura haiN| __ye sabhI siddhiyA~ yogiyoM ko prApta hotI haiN| yogadarzanasammata labdhiyAM ___ yogadarzana meM jo yama, niyama, Asana, prANAyAma Adi yoga ke ATha aMga batAye gaye haiM, unake bAre meM kahA gayA hai ki inakI sAdhanA se Abhyantara aura bAhya donoM prakAra kI siddhiyA~ (labdhiyA~) yogI ko prApta hotI haiN| 1. zvetAzvatara upaniSad 2/12-13 2. zrImadbhagavadgItA, dazavA~ adhyAya 3. zrImadbhAgavata mahApurANa skandha 11, a. 15, zloka 3-4 4. vahI " " zloka 6-7 5. vahI zloka 8 *94 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMha aSTAMga yoga ke prathama aMga yama se prApta labdhiyoM ke bAre meM ullekha hai ki ahiMsAvrata kA pAlana karane vAle yogI ke sAnnidhya meM vyAghra, Adi hiMsaka pazu bhI apanI krUra evaM hiMsaka vRtti vaira bhAva ko tyAga dete haiN| satyavratI kA vacana sadaiva satya hotA hai, vaha varadAna athavA abhizApa jo mu~ha se kaha detA hai, satya hotA hai| asteya vrata kI pratiSThA se yogI ke samakSa nidhAna pragaTa ho jAte haiM arthAt bhUmi ke andara tathA gupta sthAnoM ke nidhAna bhI pragaTa ho jAte haiN| aparigraha vrata kI sAdhanA se yogI ko pUrvajanmoM kA jJAna ho jAtA hai|" isI prakAra anya aneka labdhiyA~ niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, Adi yogAMgoM kI sAdhanA se prApta ho jAtI haiN| yahA~ taka ki sarvajJatA bhI prApta ho jAtI hai| 2 yogadarzana ke vibhUtipAda meM aneka vibhUtiyoM - labdhiyoM kA varNana huA hai| unameM kucha jJAna vibhUtiyAM haiM jinakA sambandha jJAna se hai tathA kucha zArIrika vibhUtiyA~ zarIra sambandhI haiN| unameM se pramukha ye haiM - atItAnAgata jJAna, sarvabhUta-rutajJAna, paracitta jJAna, pUrvajAti jJAna, bhuvana jJAna, tArA vyUha jJAna, kAyavyUhe jJAna, uparAnta jJAna aura siddhadarzana Adi jJAna - vibhUtiyA~ haiM tathA antardhAna, parakAya praveza, AkAzagamana, hastibala, rUpalAvaNya, kAyasampata, kSutpipAsAnivRtti aura aNimA, mahimA Adi kA prAdurbhAva zArIrika vibhUtiyA~ haiN| ina vibhUtiyoM ke pA~ca prakAra batAye haiM- ( 1 ) janma se hone vAlI, (2) auSadhi se hone vAlI, (3) maMtra se hone vAlI, (4) tapa se hone vAlI aura (5) samAdhi se prApta hone vAlI | bauddhadarzana meM labdhiyAM bauddha paramparA meM labdhiyoM ko 'abhijJA' kahA gayA hai| abhijJA (labdhiyoM) ke vahA~ do bheda kiye gaye haiM- (1) laukika aura (2) lokottara / ' 1. pAtaMjala yogasUtra 2/35-39 2. pAtaMjala yogasUtra 2/40-46, 49, 53, 54, 3/5, 16, 17, 18 Adi 3. pAtaMjala yogasUtra, vibhUtipAda 4. pAtaMjala yogasUtra, 4/1 5. visuddhimaggo, magga 1 * yogajanya labdhiyA~ 95 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA~ varNana hai ki samAhita AtmA se dasa prakAra ke iddhi-vidha yogya citta utpanna hotA hai, usase arhatmArga kI siddhi hotI hai| ise prAtihArya bhI kahA gayA hai aura atizaya evaM upAya-sampadA bhii| ye daza bheda isa prakAra haiM-(1) adhiSThAna-aneka rUpa banAne kI kSamatA, (2) vikurvaNa-vividha prakAra kI senAoM kI nirmANa kSamatA, (3) manomayA-anya ke mana meM uThane vAle bhAvoM kA jJAna,(4) jJAna visphAra-anitya bhAvanA, (5) samAdhi visphAra-dhyAna se vighnoM kA nAza, (6) Arya Rddhi-pratikUla meM anukUla saMjJA, (7) karma vipAkajA-AkAzaMgAminI, (8) puNyavatI Rddhi-cakravartI, vAsudeva Adi kI Rddhi, (9) vidyAmayA Rddhi-vidyAdharoM kA AkAza gamana kA rUpa darzana, (10) ijjhanaThena Rddhi-saMprayoga vidhi, zilpa kArya Adi meM kushltaa| inake atirikta anya abhijJAoM kA bhI ullekha prApta hotA hai| 'divyA sota' se sabhI prakAra ke zabdoM, pazu-pakSiyoM kI bolI Adi kA parijJAna; 'paracitta vijJAnana' se dUsare ke mana kA bodha; 'divva cakkhu' se divya dRSTi kI prApti; adhika 'saMyama' se lAghavatA aura AkAzagAminI zakti kI prApti; tathA 'puvvanivAsAnussatI' se pUrva janmoM kA jJAna prApta ho jAtA hai| jainayoga aura labdhiyAM jaina yoga meM labdhiyoM kA vistArapUrvaka varNana huA hai| aMga graMthoM se lekara yogazAstra aura jJAnArNava taka ina labdhiyoM ke varNana kI eka sudIrgha paraMparA calI AI hai tathA aneka prakAra kI labdhiyoM kA varNana huA hai| vibhinna granthoM meM inakI saMkhyA bhI bhinna-bhinna hai| __bhagavatI sUtra meM aneka sthaloM para labdhiyoM kA varNana huA hai| sthAnAMga, aupapAtika, prajJApanA meM bhI labdhiyoM kA varNana hai| inameM zArIrika, mAnasika aura Atmika sabhI prakAra kI labdhiyA~ samAviSTa haiN| 1. 2. draSTavya-visuddhimaggo kA iddhividha niddeso, pRSTha 261 se 265 bhagavatI 8/2; 5/4/189; 14/7/521-522; 5/4/196; 2/10/120; 3/4/160; 3/5/161; 13/9/498 sthAnAMga 2/2 aupapAtika sUtra 24 prajJApanA pada 6, sUtra 144 3. 4. 5. *96 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ labdhiyoM kI saMkhyA tiloyapaNNatti' meM 64, Avazyaka niyukti meM 28, SaTkhaNDAgama meM 44, vidyAnuzAsana meM 48, mantrarAjarahasya' meM 50, pravacana-sAroddhAra meM 28 aura vizeSAvazyakabhASya meM 28 hai| inake vargIkaraNa meM bhI bhinnatA hai| inake atirikta hemacandra ke yogazAstra' aura zubhacandra racita jJAnArNava meM aneka labdhiyoM kA varNana hai aura unakA vivecana bhI vistAra se huA hai| ina donoM granthoM meM labdhiyoM kA varNana camatkArika zaktiyoM ke rUpa meM huA hai; jaise janma-mRtyu kA jJAna, zubha-azubha zakunoM se bhaviSya kA jJAna athavA hone vAlI ghaTanAoM ko jAna lenA, kAla jJAna, parakAya-praveza aadi-aadi| pravacanasAroddhAra meM nirUpita 28 labdhiyoM kA saMkSipta paricaya isa prakAra . (1) Amosahi-isa labdhi ke prabhAva se yogI ke zarIra-sparza mAtra se rogI vyakti svastha ho jAtA hai| tapasviyoM aura yogiyoM ke caraNa-sparza kI paramparA ke pIche yaha bhI eka kAraNa ho sakatA hai| (2) vipposahi-yogI ke mala-mUtra meM auSadhi kI zakti A jaanaa| * (3) khelosahi-yogI kI zleSmA meM sugandhi tathA roga nivAraNa kssmtaa| 1. tiloyapaNNatti, bhAga 1/4/1067-91 2. Avazyakaniyukti 69-70 3. SaTkhaNDAgama, khaNDa 4, 1/9 4. zramaNa, varSa 1965, aMka 1-2, pRSTha 73 pravacanasAroddhAra 270/1492-1508 / Amosahi vipposahi khelosahi jallosahi cev| savvosahi saMbhinne ohi riu viulamai lddhii||1506|| cAraNa AsIvisa kevaliyagaNahAriNo ya puvvdhraa| arahaMta cakkavaTTI baladevA vAsudevA y||1507|| khIramahusappi Asava, koTThaya buddhi payANusArI y| taha bIyabuddhi teyaga AhAraga sIyalesA ya / / 1508 / / veuvvadehaladdhI akkhINa mahANasI pulAyA y| pariNAma tavavaseNa emAI huti lddhiio||1509|| -vizeSAvazyakabhASya 7. yogazAstra, prakAza 5 aura 6 8. jJAnArNava, prakaraNa 26 * yogajanya labdhiyA~ - 97* Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) jallosahi-yogI ke kAna, mukha, nAka Adi ke maila kA auSadhi rUpa meM pariNamita ho jaanaa| (5) savvosahi-yogI ke mala-mUtra, nakha-keza Adi sabhI aMgoM meM sugandhi aura roga upazamana kI shkti| __(6) saMbhinnazrota-sampUrNa zarIra se sunane kI kSamatA tathA sabhI indriyoM dvArA eka-dUsarI indriya kA kArya karane kA saamrthy| __(7) avadhilabdhi-avadhijJAna-rUpI (sparza, rasa, gandha, varNa vAle) padArthoM ke bhUta-bhaviSya aura vartamAna tInoM kAloM kI paryAyoM ko jAnane kI kssmtaa| (8) Rjumatilabdhi-dUsare ke manogata vicAroM ko sAmAnya rUpa se jAnane kI yogytaa| yaha labdhi manaHparyavajJAnI ko prApta hotI hai| __(9) vipulamatilabdhi-yaha labdhi bhI manaHparyavajJAnI ko prApta hotI hai| isa labdhi dvArA yogI sAdhaka dUsaroM ke manogata sUkSma bhAvoM ko bhI jAna letA hai| (10) cAraNalabdhi-isa labdhi ke do bheda haiM-(1) jaMghA-cAraNa aura (2) vidyaacaarnn| isa labdhi vAle yogI ko AkAza meM gamanAgamana karane kI zakti prApta ho jAtI hai| (11) AzIviSalabdhi-isa labdhidhArI yogI ko zApa dene tathA anugraha karane kI zakti prApta ho jAtI hai| (12) kevalalabdhi-yaha sarvotkRSTa labdhi hai| yaha yogI ko cAra ghAtiyA karmoM (darzanAvaraNa, jJAnAvaraNa, mohanIya aura antarAya) ke sarvathA kSaya se prApta hotI hai| isa labdhi kA dhAraka manuSya sarvajJa, sarvadarzI, vItarAga ho jAtA hai| vaha tInoM lokoM aura tInoM kAloM kI saba bAteM jAnatA hai| lokAloka ke sampUrNa dravya-padArtha-tattva usako hastAmalakavat ho jAte haiN| vaha anantavIrya kA dhAraka ho jAtA hai aura ananta sukha meM ramaNa karatA hai| (13) gaNadharalabdhi-isa labdhi ke dhAraka yogI ko tIrthaMkara ke pradhAna ziSya gaNadhara pada kI prApti hotI hai| (14) pUrvadharalabdhi-isa labdhi kA dhAraka sAdhaka caudaha pUrvo kA jJAna antarmuhUrta (48 minaTa se kama samaya) meM prApta kara letA hai| (15) arhatlabdhi-isa labdhi dvArA sAdhaka ko arhat pada kI prApti hotI hai| *98 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) cakravartI labdhi-isa labdhi dvArA manuSya ko cakravartI pada kI prApti hotI hai| caudaha ratna, nava nidhAna aura chaha khaNDa pRthvI ke svAmI ko cakravartI kahA jAtA hai| __(17) baladevalabdhi-baladeva labdhi ke dvArA baladeva pada kI prApti hotI hai| (18) vAsudevalabdhi-isa labdhi dvArA vAsudeva pada kI prApti hotI hai| vAsudeva arddhacakrI hote haiN| unakA rAjya tIna khaNDa pRthvI para hotA hai| ___(19) kSIra-madhu-sarpirAsravalabdhi-kSIra kA artha hai dUdha, madhu kA zahada aura sarpi kA ghii| isa labdhi ke dhAraka yogI ke vacana dUdha ke samAna madhura, madhu ke samAna mIThe aura ghI ke samAna snigdha ho jAte haiM; arthAt sunane vAloM ko bahuta hI priya lagate haiN| (20) koSThakalabdhi-jisa prakAra koSThAgAra meM bharA anAja surakSita rahatA hai usI prakAra isa labdhi ke dhAraka sAdhaka kI smRti meM gurumukha se nikale vacana saMcita evaM surakSita rahate haiM, vaha una vacanoM ko dIrghakAla meM bhI nahIM bhuultaa| . (21) padAnusAriNIlabdhi-isa labdhi se sampanna yogI zloka kA eka hI pada sunakara usake Age yA pIche ke padoM ko arthAt sampUrNa zloka ko jAna letA hai| __ (22) bIjabuddhilabdhi-isa labdhi kA dhAraka sAdhaka kisI bhI grantha (zAstra), mantra Adi kA bIjAkSara mAtra sunakara azruta padoM evaM arthoM ko bhI jAna letA hai| (23) tejolabdhi-tejolabdhisampanna sAdhaka kA taijasa zarIra itanA tIvra aura balazAlI hotA hai ki vaha apane zarIra se tejolezyA nikAla sakatA hai| tejolezyA ke pudgala atyadhika prakAzayukta aura jvalanazIla hote haiN| ve jisa sthAna para prakSipta hote (girate) haiM, use bhasma kara dete haiN| utkRSTa tejolezyAlabdhisampanna sAdhaka 16 dezoM (lagabhaga Adhe se adhika bhArata deza) ko bhasma kara sakatA hai| (24) AhArakalabdhi-yaha labdhi pUrvadhara sAdhakoM ko prApta hotI hai| jaba unheM kisI tattva ke viSaya meM zaMkA ho jAtI hai aura samIpa hI unake guru, zrutakevalI athavA tIrthaMkara nahIM hote, taba ve isa labdhi kA prayoga karate * yogajanya labdhiyA~ - 99* Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa labdhi ke prayoga se sAdhaka AhAraka samudghAta karake apane zarIra ke dAyeM kandhe se eka hAbha lambA putalA nikAlate haiN| vaha putalA tIrthaMkara bhagavAna ke pAsa jAtA hai| tIrthaMkara ke darzana karake lauTa AtA hai aura punaH sAdhaka ke zarIra meM samA jAtA hai| isa kriyA se sAdhaka kI zaMkA kA samAdhAna ho jAtA hai| (25) zItalalezyAlabdhi-yaha labdhi tejolabdhi se viparIta svabhAva kI hotI hai| tejolabdhi jvalanazIla aura bhasmaka hotI hai; jabaki yaha zItalatAdAyaka isa labdhi se sampanna sAdhaka kisI ArtaprANI athavA tejolezyA ke kAraNa jalate hue prANiyoM ke prati karuNAzIla hokara, isa labdhi kA prayoga karatA hai, bhasma hone se unakI rakSA karatA hai| yaha labdhi bhI taijsa zarIra se hI utpanna hotI hai| kintu isake paramANu gozIrSa candana athavA hima ke samAna zItalatAdAyaka aura prANiyoM ke lie sukhadAyI hote haiN| (26) vaikriyalabdhi-isa labdhi ke prabhAva se sAdhaka apane aneka rUpa banA sakatA hai, tathA eka hI samaya para vibhinna sthAnoM para dikhAI de sakatA hai, evaM anya logoM ko vibhinna prakAra ke dRzya bhI dikhA sakatA hai| (27) akSINamahAnasalabdhi-isa labdhi ke prabhAva se sAdhaka saikar3oM-hajAroM vyaktiyoM ko eka hI pAtra se bhojana karAke unakI kSudhA-tRpti kara sakatA hai| phira bhI usa pAtra meM bhojana utanA kA utanA hI rahatA hai; vaha bhojana tabhI samApta hotA hai, jaba sAdhaka svayaM bhojana karake tRpta ho jAtA hai| (28) pulAkalabdhi-isa labdhi se sampanna sAdhaka cakravartI kI senA ko bhI parAjita karane meM sakSama hotA hai| labdhiyA~ aneka haiM aura unake vibhinna rUpa-svarUpa tathA zakti-sAmarthya haiN| ye 28 labdhiyA~ to labdhiyoM kA saMkSipta digdarzana mAtra haiN| vargIkaraNa kI dRSTi se ina labdhiyoM ke tIna varga kiye jA sakate haiM-(1) jJAnalabdhiyA~, (2) zarIralabdhiyA~ tathA (3) pdlbdhiyaaN| inameM kramaza:-7, 8, 9, 12, 20, 21, 22 ye jJAnalabdhiyA~ haiN| zarIralabdhiyA~ haiM-1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 11, 19, 23, 24, 25, 26, 27, 281 padalabdhiyA~ haiM-13, 14, 15, 16, 17, 18 / * 100 * adhyAtma yoga sAdhanA* Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu itanA satya hai ki ye sabhI labdhiyA~ sAdhaka ko saMyama aura tapaH sAdhanA se prApta hotI haiN| labdhiyoM kI zaktirUpa avasthiti sAdhaka yogI ke taijas zarIra meM hotI hai aura inakI abhivyakti bAhara hotI hai| vaha abhivyakti hI anya logoM ko dikhAI detI hai| jaba bhI yogI ina labdhiyoM kA prayoga karatA hai tabhI logoM ko una labdhiyoM aura yogI kI labdhisampannatA kA jJAna ho pAtA hai| lekina labdhiyoM ke prayoga ke bAre meM sAdhaka ko jaina zAstroM kA spaSTa Adeza hai ki vaha ina labdhiyoM kA prayoga na kre| yadi kabhI vivazatAvaza, anya prANiyoM ke kaSTa nivAraNa hetu athavA saMgha-rakSA ke lie labdhi kA prayoga karanA hI par3e to labdhi-prayoga ke bAda prAyazcita grahaNa karanA Avazyaka hai, anyathA sAdhaka virAdhaka bana jAtA hai| vastusthiti yaha hai ki yadyapi sAdhaka mokSa sAdhanA ke lie saMyama-tapa kI ArAdhanA karatA hai aura aisA hI Adeza use zAstroM meM diyA gayA hai ki tapaHkarma kI sAdhanA kevala karmanirjarA ke lie karanI cAhiye, kisI bhI laukika kAmanA se nahIM; phira bhI tapa:sAdhanA ke laukika phalasvarUpa sAdhaka ko ye labdhiyA~ prApta ho hI jAtI haiN| jaina darzana ke anusAra sAdhaka ko labdhi prApta karane ke lie kucha bhI karane kI AvazyakatA nahIM, ve to prAsaMgika phala ke rUpa meM svataH prApta ho jAtI haiN| kintu ina AnuSaMgika phaloM-labdhiyoM kA vyAmoha sAdhaka kI mokSa sAdhanA meM bAdhaka hI banatA hai| ataH sAdhaka ko isa vyAmoha se dUra rahakara karmanirjarA evaM mokSa sAdhanA meM hI lIna rahanA caahiye| yahI mata maharSi pataMjali kA bhI hai, ve bhI labdhiyoM ko mokSa sAdhanA meM vyavadhAna mAnate haiN| vastutaH labdhiyA~ yoga sAdhanA kA bAhya aMga haiM aura jaina yoga ke anusAra samasta bAhya bhAva mokSa ke-Atma-zuddhi ke bAdhaka haiM, ataH labdhiyA~ bhI mokSa sAdhanA meM bAdhaka hI haiM, sAdhaka nhiiN| isaliye na to inakI prApti ke lie sAdhanA karanI cAhiye aura na hI inakA pryog| 000 1. dazavaikAlika sUtra 9/4 ' 2 yogazataka, gAthA 83-85 3. pAtaMjala yogasUtra 3/38-te samAdhAvupasargAH vyutthaanesiddhyH| * yogajanya labdhiyA~ * 101 * Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asaMyatAtmA yogo, duSprApya iti me matiH / vazyAtmanA tu yatatA, zakyo'vAptumupAyataH / / -mana ko vaza meM na karane vAle puruSa ko yoga kI prApti honA bahuta kaThina hai| upAya se AtmA ko vaza meM karane vAlA (sAdhaka) yoga ko prApta ho sakatA hai / * 102 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 1. 2. 3. : yoga kI AdhAra bhUmi zraddhA aura zIla ( 2 ) (gRha tyAgI yogI kA AcAra) viziSTa yoga bhUmikA : pratimAyoga sAdhanA jayaNAyoga sAdhanA (mAtRyoga ) parimArjanayoga sAdhanA ( SaDAvazyaka ) granthi - bhedayoga sAdhanA titikSAyoga sAdhanA 8. prekSAdhyAnayoga sAdhanA bhAvanAyoga 4. 5. 6. 7. 9. lni adhyAtma yoga sAdhanA 12. yoga kI AdhAra bhUmi : zraddhA aura zIla (1) ( gRhastha yogI ke sAdhanA sopAna ) 10. bAhyaMtapa : bAhya AvaraNa zuddhi sAdhanA 11. Abhyantara tapa : Atma zuddhi sahaja sAdhanA dhyAna yoga sAdhanA 13. zukladhyAna aura samAdhiyoga Page #176 -------------------------------------------------------------------------- Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) 1 ( gRhasthayogI ke sAdhanA - sopAna ) zraddhA kA mahattva bhavyabhavana ke lie jitanA mahattva nIMva kA hotA hai, utanA hI mahattva kArya meM saphalatA prApti ke lie zraddhA ( apane lakSya ke lie Adarayukta AtmavizvAsa) kA hotA hai| yadi kisI bhavya aura uttuMga bhavana meM uccakoTi kI kalAkArI kI gaI ho, usakA kaMgUrA svarNanirmita ho, usameM ratna jar3e hoM kintu usakI nIMva kamajora ho, khokhalI ho to vaha AkarSaka to bahuta hogA kintu sthAyI na raha skegaa| isI prakAra zraddhAvihIna AcAra jana-jana ko AkarSita to kara sakatA hai kintu hogA andara se khokhalA / vaha sthira nahIM raha sakegA, sAdhaka ko apane lakSya taka nahIM pahu~cA sakegA, dhyeya para pahu~cane se pahale hI sAdhaka bhaTaka jAyegA, patita ho jAyegA / vyAvahArika jIvana meM jo sthiti AtmavizvAsa kI hai, AdhyAtmika jIvana meM vahI zraddhA kI hai| zraddhA kA abhiprAya apane dhyeya ke prati avicala niSThA hai| zraddhA ko hI jainadarzana meM samyakdarzana kahA gayA hai 'samyagdarzana' zabda kA artha 'darzana' zabda jaina AgamoM meM do arthoM meM prayukta huA hai| isakA eka artha hai-'dekhanA' arthAt anAkAra jJAna'; aura dUsarA artha hai - zraddhA' | 1. 2. sAkAraM jJAnaM anAkAraM darzanaM / uttarAdhyayana sUtra 28 / 15; (kha) tattvArthasUtra (umAsvAti ) 1 / 2; (ga) sthAnAMga vRtti (abhayadeva sUri) sthAna 1; (gha) niyamasAra - tAtparyavRtti 31 - tattvArtha rAjavArtika, pRSTha 86 * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) 103 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala zraddhA hI kAryakArI nahIM hotI; kyoMki yaha mithyA bhI ho sakatI hai| zraddhA samyak honI caahie| arthAt samyagdarzana hI dhArmika kSetra meM apekSita hai| samyak zabda lagate hI 'darzana' meM eka vizeSa prakAra kI camaka-eka jyoti A jAtI hai, jisake Aloka meM sAdhaka apane patha para nirbAdha gati se bar3hatA jAtA hai, na kahIM ulajhatA hai aura na kahIM bhaTakatA hai| zraddhA-yukta darzana divyadarzana bana jAtA hai| vyAkaraNa kI dRSTi se samyak zabda ke tIna pramukha artha haiM-prazasta, saMgata aura shuddh| prazasta vizvAsa hI samyagdarzana hai| prazasta kA eka artha mokSa bhI hai| ataH mokSalakSyI darzana hI samyagdarzana hai| samyagdarzana : svarUpa aura mahattva samyagdarzana-tattvasAkSAtkAra, Atma-sAkSAtkAra, antarbodhi, dRSTikoNa, zraddhA, bhakti Adi lakSaNAtmaka yA svAbhAvika arthoM ko apane Apa meM sameTe hue hai| ___yoM samyagdarzana ke aneka lakSaNa vibhinna AcAryoM ne batAye haiM; kintu unameM se pramukha haiM prathama-yathArtha tttvshrddhaa| dvitIya-deva-guru-dharma para dRddh'shrddhaa| tRtIya-sva-para kA bheda darzana (bhedvijnyaan)| caturtha-zuddha AtmA kI ruci-zuddha AtmA kA anubhv| ve sabhI lakSaNa paraspara bhinna nahIM, apitu vibhinna apekSAe~ lie hue haiM, eka hI samyagdarzana ko vibhinna apekSAoM se dekhA gayA hai| ye paraspara eka-dUsare se sambandhita haiN| jise yathArtha tattvazraddhA hogI, use sva-para kA bheda-vijJAna ho hI jAyegA aura phira use zuddha AtmA kI ruci jagegI to use AtmAnubhava hogA hI, tathA AtmA kA anubhava jaba use aMtaraMga meM hogA to bAhyarUpa se usakI zraddhA sacce deva-dharma-guru para svayameva hI jama jaayegii| athavA yoM bhI kaha sakate haiM ki jo tattvoM kA yathArtha jJAna prApta kara legA, use svayaM hI deva-guru-dharma para vizvAsa jama jAyegA, phira use sva-para kA bheda-vijJAna hokara Atma-anubhava bhI hogaa| ina donoM kathanoM meM koI bhinnatA nahIM, sirpha apekSAbheda hai| lekina Atmika unnati ke lie AtmAnubhavarUpa samyagdarzana se bar3hakara anya koI uttama pAtheya nahIM hai| AtmazraddhA; apane nija ke svarUpa para aTala * 104 * adhyAtma yoga sAdhanA . Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvAsa hai| yaha vizvAsa, zraddhA athavA samyagdarzana yoga ke sAdhaka ke lie sarvottama sAdhana hai| samyagdarzana (zraddhA) samasta guNoM kA bIja hai| isa zraddhA kA Azraya lene vAle sAdhaka ko cittaprasAda, vIrya, utsAha, smRti, ekAgratA, samAdhi aura prajJAprakarSa Adi sAdhana apane Apa hI prApta hote cale jAte haiN| isakA mahattva batAte hue jainAgama AcArAMga sUtra meM to yahA~ taka kahA hai gayA samyagdarzI sAdhaka pApoM kA baMdha nahIM karatA / ' yogasUtra ke vyAsa bhASya meM ise mAtA ke samAna rakSikA batAte hue kahA mAtA ke samAna kalyANa karane vAlI yaha zraddhA sAdhaka kI rakSA putra ke samAna karatI hai', arthAt jisa taraha mAtA apane putra kI rakSA karatI hai, usI taraha zraddhA bhI sAdhaka kI rakSA karatI hai| yaha zraddhA antaHkaraNa meM vivekapUrvaka vastu tattva, jJeya padArtha ke yathArtha svarUpa kA jJAna karane kI tIvra ruci - tIvra abhilASA rUpa hotI hai| samyagdarzana kisI AtmA ko svataH (janmAntarIya uttama saMskAroM ke prabhAva se apane Apa hI ) ho jAtA hai aura kisI ko parata: ( satzAstroM ke svAdhyAya tathA sadguruoM kI satsaMgati se ) prApta hotA hai| samyagdarzana kA aMkuraNa hote hI vyakti meM Antarika aura bAhya viziSTa lakSaNoM kA prAdurbhAva ho jAtA hai| antaraMga meM usakI ruci tathA jhukAva AtmA kI ora ho jAtA hai, pariNAmasvarUpa use bhautika sukha-sAdhana phIke va tuccha lagane lagate haiM; tathA bAhya rUpa meM usameM pA~ca lakSaNa pragaTa ho jAte haiM - (1) sama, (2) saMvega, (3) nirveda, (4) anukampA aura (5) Astikya' 1. 2. 3 (1) sama ( zama) - udaya meM Aye krodha, mAna, mAyA, kaSAyabhAvoM kI upazAMta / zamana karanA zama hai| (2) saMvega - mokSaviSayaka tIvra abhilASA utpanna ho jAtI hai| samattadaMsI Na karei pAvaM / - AcAraMga 1/3/2 sA hi jananIva kalyANI yoginaM pAti / lobha rUpa lakSaNAH / kRpA-prazama-saMveganirvedAstikya guNA bhavantu yaccitte sa syAt samyaktvabhUSitaH / / - yogasUtra, vyAsa bhASya 1 / 20 - guNasthAna kramAroha, zloka 21 * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) 105 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) nirveda - sAMsArika viSaya-bhogoM ke prati virakti arthAt unako heya samajhakara unameM upekSA kA bhAva jaganA / (4) anukampA - duHkhI jIvoM para dayA, niHsvArtha bhAva se unake duHkha dUra karane kI icchA aura tadanusAra prayAsa karanA / (5) Astikya - sarvajJakathita tattvoM meM kiMcit mAtra zaMkA na karake pUrNa vizvAsa rakhanA - aTala AsthA; athavA AtmA evaM loka sattA meM pUrNa vizvAsa karanA / Astikya guNa kA dhArI puruSa AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI aura kriyAvAdI hotA hai' - arthAt ina sabhI viSayoM ke bAre meM jaisA sarvajJa ne kahA hai, vaisA hI yathAtathya vizvAsa karatA hai| ina pA~ca lakSaNoM se Atmagata samyaktva kI pahacAna hotI hai arthAt ye . pA~coM lakSaNa samyagdarzana ke paricAyaka haiN| ye lakSaNa vyakti ke lie apane samyaktva ko parakhane kI kasauTI bhI haiN| isa kasauTI para kasakara sAdhaka svayaM apanI pahacAna bhI kara sakatA hai ki vaha samyaktvI hai bhI yA nhiiN| vizuddha samyagdarzana ke lie usake 25 mala- doSoM kA tyAganA Avazyaka hai| ye paccIsa doSa haiM mUDhatrayaM madazcASTau, tathA anAyatAni SaT / aSTau zaMkAdayazceti dRgdoSAH paMcaviMzatiH // -upAsakAdhyayana 21/241 arthAt-tIna mUr3hatAe~, ATha mada, chaha anAyatana aura ATha zaMkA Adi doSa- ye samyagdarzana ke 25 mala athavA doSa haiM jo samyaktva ko malina karate haiN| (1 ) tIna mUr3hatAe~--(ka) devamUr3hatA - rAgI - dveSI devoM kI pUjA-upAsanA karanA / (kha) gurumUr3hatA - nindya AcaraNa vAle tathAkathita DhoMgI sAdhuoM, jinameM parigraha Adi aneka doSa hoM, unheM guru mAnanA / (ga) zAstramUr3hatA - kAma-krodha Adi kaSAya bar3hAne vAle zAstroM ko sat-zAstra maannaa| isakA dUsarA nAma lokamUr3hatA bhI hai, isakA Azaya hai ki logoM kI dekhA-dekhI galata paramparAoM kA anukaraNa karanA / 1. se AyAvAI, loyAvAI, kammAvAI, kiriyAvAI | -- AcArAMga 2/1/5 isa viSaya ke vistRta vivecana ke lie dekhie - zrI jaina tatva kalikA, (AcArya zrI AtmArAmajI mahArAja), chaThI kalikA, pRSTha 105-202 * 106 adhyAtma yoga sAdhanA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) mada ATha haiM-(1) jAtimada, (2) kulamada, (3) balamada, (4) lAbhamada, (5) jJAnamada, (6) tapamada, (7) rUpamada, (8) aizvaryamada yA prabhutva md| ina madoM ko karanA samyaktva meM doSa lagAnA hai| (3) chaha anAyatana-(1) mithyAdarzana, (2) mithyAjJAna, (3) mithyAcAritra, (4) mithyAdRSTi, (5) mithyAjJAnI, (6) mithyAcAritrI-ye chaha anAyatana kahalAte haiN| inako tyAga denA caahie| (4) ATha doSa haiM-(1) zaMkA, (2) kAMkSA, (3) vicikitsA, (4) mUDhadRSTitva, (5) anupagUhana, (6) asthirIkaraNa, (7) avAtsalya aura (8) aprbhaavnaa| ina doSoM se samyaktva ko mukta rakhanA Avazyaka hai| ina doSoM ke viparIta samyaktva ke ATha guNa haiM-(1) niHzaMkitva, (2) niSkAMkSitva, (3) nirvicikitsA, (4) amUDhadRSTitva, (5) upabRMhaNa yA upagRhana, (6) sthirIkaraNa, (7) vAtsalya aura (8) prbhaavnaa| ina guNoM se samyaktva kI camaka aura bar3ha jAtI hai| kisI bhI kArya meM saphalatA prApti meM zaMkA bahuta bar3I bAdhA hai| isase vyakti kA manobala kSINa ho jAtA hai aura usakA patana ho jAtA hai, isIlie AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai.. vitigiMchA samAvaNNeNa appANeNaM No labhati smaadhi| -AcArAMga a. 5, uddezaka 5 -arthAt-saMzayagrasta AtmA ko samAdhi prApta nahIM hotii| isalie samyagdarzana ko zuddha evaM dRr3ha banAye rakhane ke hetu isake 25 mala-doSoM ko TAlanA aura guNoM ko apanAnA ati Avazyaka hai| tyAga-yoga ke sAdhaka ke lie. zuddha zraddhA (samyagdarzana) ke atirikta dUsarA Avazyaka guNa tyAga hai| jaba taka sAdhaka meM tyAgavRtti kA udaya nahIM hotA vaha yoga ke mArga para Age nahIM bar3ha sktaa| tyAgavRtti-zraddhA kA kriyAtmaka rUpa hai| tyAgavRtti meM eSaNAoM kA tyAga hI pradhAna hai| eSaNAe~ tIna haiM-(1) lokaiSaNA, (2) putraiSaNA aura (3) dhanAdi kI essnnaa| ina tInoM hI eSaNAoM kA tyAga Avazyaka hai kyoMki inase yogavighAtaka viSaya-kaSAyoM ko poSaNa milatA hai| 1. eSaNA kA artha icchA, abhilASA hai| 2 No logassesaNaM cre| -AcArAMga a. 4, u. 1, sUtra 226 * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) * 107 * Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvazuddhi-bhAva zuddhi ke binA sAdhaka kI koI bhI kriyA saphala nahIM ho sktii| isIlie yoga prApti ke lie bhAvazuddhi Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| kriyA zarIra hai aura bhAva aatmaa| jisa prakAra AtmA ke abhAva meM zarIra nirjIva aura jar3avat raha jAtA hai usI prakAra bhAvahIna kriyA bhI zUnya aura niSphala rahatI hai| antaraMga Azaya kA nAma hI bhAva hai aura isI aMtaraMga Azaya kI zuddhi evaM nirmalatA hI bhAvazuddhi hai| isI ko zubha aura zuddha adhyavasAya bhI kahate haiN| isa prakAra zuddha zraddhA, tyAgavRtti aura bhAvazaddhi-ve sadaguNa haiM, jinake upArjana se vyakti yoga-mArga para calane kA adhikArI (pAtra) bana jAtA hai| zuddha zraddhA athavA samyagdarzana jaina yoga kA sarvaprathama aura mahattvapUrNa AdhAra hai, nIMva hai, jisa para jaina yoga kA samUcA mahala khar3A hai| sampUrNa AcAra, yogAcAra isI mUlabhitti para AdhArita hai| isalie isakA pAlana aticAra rahita karanA caahie| samyagdarzana ke pA~ca aticAra ye haiM-(1) zaMkA, (2) kAMkSA, (3) vicikitsA, (4) mithyAtviyoM kI prazaMsA aura (5) mithyAtviyoM se adhika samparka athavA mithyAdRSTiyoM kA sNstv|' samyajJAna samyagdarzana ke lie jina tattvoM para zraddhAna/ vizvAsa karanA apekSita hai, unako vidhivat sahI DhaMga se jAnanA hI samyagjJAna hai| dUsare zabdoM meM aneka dharmayukta 'sva' tathA 'para' padArthoM ko jAnanA hI samyagjJAna hai| samyagdarzana ke binA samyagjJAna kA honA asambhava hai|' AtmasvarUpa ko jAnanA hI samyagjJAna hai| samyagjJAna ke tIna doSa haiM-(1) saMzaya, (2) viparyaya tathA (3) andhyvsaay| ataH ina tInoM doSoM ko dUra karake 'sva' aura 'para' padArthoM ko jAnanA caahiye| 1. 2. -premayaratnamAlA 1 yogazAstra 2/17 uttarAdhyayana sUtra 28/35-nANeNa jANai bhaave| svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM prmaannm| samyagjJAnaM kAryaM samyaktvaM kAraNaM vadanti jinaaH| jJAnArAdhanamiSTaM samyaktvAnantaraM tsmaat|| kAraNakAryavidhAnaM samakAlaM jAyanorapi hi| dIpaprakAzayoriva samyaktvajJAnayoH sughttm|| -puruSArthasiddhayupAya 33, 34 * 108 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga-mArga ke sAdhaka ke lie jitanA samyagdarzana Avazyaka hai, utanA samyagjJAna bhI hai| jaba taka vaha tattvoM kA yathArtha svarUpa nahIM jAnegA taba taka usakI zraddhA zuddha kaise ho sakatI hai| aura jaba taka zraddhA tathA jJAna zuddha nahIM hoMge taba taka usakA cAritra (AcaraNa) bhI kaise zuddha ho sakatA hai| isIlie sAdhaka ko preraNA dI gaI hai ki pahale jJAna se tattvoM ko jAne, phira una para zraddhA kare aura taba AcaraNa kare aura tapa se AtmA ko parizuddha-nirmala kre|' samyakcAritra samyagdarzana-jJAna ke anantara yaha (samyakcAritra) jaina yoga kA dUsarA AdhAra hai| samyaktva (samyagdarzana) kI upalabdhi aura samyagjJAna kI ArAdhanA ke anantara sAdhaka kA cAritra samyakcAritra ho jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki usakI dRSTi parizuddha aura yathArthagrAhiNI bana jAtI hai| usakA jJAna yathArtha vastutattva aura usake vAstavika svarUpa ko jAna letA hai| taba sAdhaka jitanI bhI yoga-kriyAe~ karatA hai, ve saba samyagcAritra bana jAtI haiN| cAritra kA lakSaNa batAte hue kahA gayA hai asuhAdo viNivitti suhe pAvitti ya jANa caaritt| arthAt-azubha se nivRtti aura zubha yA zuddha meM pravRtti karanA, cAritra hai| jJAna ko AcaraNa meM lAnA, yahI cAritradharma hai tathA isI kA dUsarA nAma samyakcAritra hai| samyakcAritra ke do bheda AgamoM meM zramaNa aura zrAvaka kI apekSA cAritradharma athavA samyakcAritra ke do bheda kiye gaye haiM-(1) anagAradharma aura (2) aagaardhrm| anagAradharma zramaNa athavA sAdhu kA cAritra hai aura AgAradharma gRhastha kaa| 1. - nANeNa jANai bhAve, daMsaNeNa ya sddhe| cAritteNa nigiNhAi, taveNa prisujjhii|| -uttarAdhyayana 28/35 2 carittadhamme duvihe paNNatte, taM jahA-aNagAracarittadhamme, agAracarittadhamme cev| -sthAnAMga, sthAna 2 * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) * 109 * Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgAra-cAritra AgAra-cAritra ke bhI gRhastha kI bhUmikA kI apekSA se do bheda haiM-(1) sAmAnya gRhasthadharma aura (2) vizeSa gRhsthdhrm| vizeSa gRhasthadharma kI pUrva pIThikA sAmAnya gRhasthadharma hai| jisa prakAra vizAla bhavana banAne se pahale bhUmi samatala kI jAtI hai aura gaharI nIMva khodI jAtI hai usI prakAra vizeSa gRhasthadharma grahaNa karane se pahale sAmAnya gRhasthadharma kA pAlana karanA Avazyaka hai| sAmAnya gRhasthadharma ke pAlana se vyakti mArgAnusArI (dharma tathA yoga ke mArga ko anusaraNa karane yogya) banatA hai| mArgAnusArI ke 35 guNa zAstroM meM batAye gaye haiN| ve ye haiM (1) nyAyanIti se dhana kA upArjana karane vAlA ho| (2) ziSTa puruSoM ke AcAra kI prazaMsA karane vAlA ho| (3) apane kula aura zIla meM samAna; kintu bhinna gotra meM vivAha sambandha karane vaalaa| (4) pApoM se Darane vAlA-pApabhIru ho| (5) prasiddha dezAcAra kA pAlana karane vAlA ho| (6) nindaka na ho-kisI bhI aura vizeSa rUpa se rAjA tathA rAjyakarmacAriyoM kI nindA na kre| . (7) ekadama khule sthAna para athavA bilkula hI gupta sthAna para ghara na banAne vaalaa| (8) ghara se bAhara nikalane ke aneka dvAra na rkhnaa| (9) sadAcArI puruSoM kI saMgati krnaa| (10) mAtA-pitA kI sevA-bhakti krnaa| (11) citta meM kSobha utpanna karane vAle arthAt jhagar3e-TaMTe ke sthAna se dUra rhnaa| (12) koI bhI nindanIya kArya na krnaa| (13) Aya ke anusAra hI vyaya krnaa| 1. (ka) AcArya haribhadra-dharmabindu, prakaraNa 1 (kha) AcArya hemacandra-yogazAstra 1/47-56 *110* adhyAtma yoga sAdhanA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) apanI Arthika sthiti ke anukUla vastra pahananA; Azaya yaha hai ki vizeSa tar3aka-bhar3aka ke vastra na pahane, sAmAnya kintu sApha vastra pahane, veza aisA ho ki gaMbhIratA kI chApa pdd'e| (15) buddhi ke ATha guNoM se yukta hokara dharma zravaNa karanA / (16) ajIrNa hone para bhojana na karanA / (17) niyata samaya para prasannacitta hokara bhojana karanA / (18) dharma se maryAdita hokara artha aura kAma puruSArtha kA sevana kare arthAt arthArjana evaM kAma- sevana meM dharma kI maryAdA kA dhyAna rkhe| (19) dIna, asahAya, atithi aura sAdhujanoM kA yathAyoga satkAra krnaa| (20) kabhI durAgraha ke vaza meM na ho arthAt durAgrahI na bne| (21) guNagrAhI ho, jahA~ se bhI guNa mileM, unheM grahaNa kare / (22) deza-kAla ke pratikUla AcaraNa na kare / ( 23 ) apanI zakti aura sAmarthya ko samajhe, zakti hone para hI kisI kAma meM hAtha DAle / (24) sadAcArI tathA apane se adhika jJAnavAna vyaktiyoM kI vinaya evaM bhakti kare / (25) kartavyaparAyaNa ho arthAt jinake pAlana-poSaNa kA bhAra usake Upara ho, unakA yathAvidhi pAlana-poSaNa kre| (26) dIrghadarzI ho arthAt Age-pIche kA vicAra karake kArya kare / (27) apane hita-ahita evaM bhalAI - burAI ko samajhe / (28) lokapriya ho, arthAt apane sadAcAra aura sevAkArya dvArA janatA kA prema saMpAdana kare / (29) kRtajJa ho-apane prati kiye gaye upakAra ko namratApUrvaka svIkAra kre| (30) lajjAzIla ho - anucita kArya karane meM lajjA kA anubhava kare / (31) dayAvAna ho / ( 32 ) saumya ho - cehare para zAMti aura saumyatA jhalakatI ho / * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) *111* Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (33) paropakAra karane meM udyata rhe| dUsaroM para upakAra karane kA avasara Ane para pIche na htte| (34) kAma, krodha, lobha, moha, mada, mAtsarya-ina chaha Antarika zatruoM para vijaya prApta karane vAlA ho| (35) indriyoM ko apane vaza meM rkhe| yadyapi inameM se kucha guNa aise bhI haiM, jo sirpha loka-jIvana se hI sambandhita haiM, pratyakSa rUpa se inakA dharma va yogamArga se koI sambandha nahIM dikhAI detA kintu vizeSa zrAvaka-dharma kI sudRr3ha pRSThabhUmi ke lie inakA pAlana karanA bhI Avazyaka hai| isakA kAraNa yaha hai ki jIvana eka akhaNDa vastu hai| dharmasthAnaka meM kucha aura ghara tathA vyApArika saMsthAna meM kucha-isa prakAra kA doharA AcaraNa to DhoMga aura pAkhaNDa kA sevana ho jaayegaa| pariNAmasvarUpa usakA samagra AcaraNa patita ho jAyegA aura patita AcaraNa vAlA manuSya kabhI bhI AdhyAtmika dRSTi se ucca zreNI para nahIM car3ha sktaa| ataH zrAvaka banane ke lie, vizeSa gRhasthadharma kI bhUmikA taka pahu~cane ke lie ina mArgAnusArI ke 35 guNoM ko dhAraNa karanA Avazyaka hai| tabhI yogamArga para calane kI kSamatA A sakatI hai| gRhastha kA vizeSa dharma sAmAnya gRhasthadharma kA pAlana karane ke sAtha-sAtha sadgRhastha ko Atmika sukha kI prApti ke lie vizeSa gRhasthadharma kI ora unmukha ho jAnA caahiye| yaha vizeSa gRhasthadharma hI yoga kI AdhArabhUmi hai| vizeSa gRhasthadharma zrAvaka ke bAraha vrata rUpa hai| use ina vratoM kA pAlana niraticAra rUpa se karanA caahiye| unakA (vratoM kA) atikramaNa nahIM karanA caahiye| jaina AgamoM meM cAra prakAra kA atikramaNa batAyA gayA hai (1) atikrama-vrata ko ullaMghana karane kA mana meM jJAta yA ajJAta rUpa se vicAra krnaa| (2) vyatikrama-vrata kA ullaMghana karane ke lie pravRtti krnaa| (3) aticAra-AMzika rUpa se vrata kA ullaMghana krnaa| (4) anAcAra-vrata kA pUrNarUpa se chUTa jaanaa| * 112 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inameM atikrama, vyatikrama aura aticAra to vratoM ke doSa haiN| anAcAra to vrata kA sarvathA ullaMghana hI hai; yaha to zrAvaka karatA hI nahIM; kintu use apane svIkRta vratoM meM tanika bhI doSa nahIM lagAnA cAhie, nirdoSa rUpa se vratoM kA pAlana karanA cAhiye / zrAvaka ke bAraha vrata ye haiM- (1) pA~ca aNuvrata, (2) tIna guNavrata aura ( 3 ) cAra shikssaavrt| zrAvaka ina sabhI vratoM ko do karaNa aura tIna yoga se grahaNa karatA hai / ye yoga tIna haiM - mana, vacana aura kAyA tathA karaNa bhI tIna haiM-kRta, kArita, anumodanA / inameM zrAvaka anumodanA kA tyAgI nahIM ho pAtA / ' aNuvrata zrAvaka ke aNuvrata pA~ca haiM - ( 1 ) sthUla prANAtipAtaviramaNa, (2) sthUla mRSAvAdaviramaNa, (3) sthUla adattAdAnaviramaNa, (4) svadAra - santoSa vrata, (5) sthUla parigrahaparimANa vrata athavA icchA parimANa vrt| (1) sthUla prANAtipAtaviramaNa isakA dUsarA nAma ahiMsANuvrata hai| isameM zrAvaka sthUla athavA trasa jIvoM kI hiMsA kA tyAga karatA hai| saMsAra meM sthAvara aura trasa athavA sUkSma aura sthUla do prakAra ke jIva haiN| pRthvIkAya, jalakAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya - ye pA~coM prakAra ke jIva sthAvara kahalAte haiN| gRhastha zrAvaka ina sthAvarakAya ke jIvoM kI hiMsA kA tyAga nahIM kara pAtA, kyoMki gArhasthika tathA sAmAjika jIvana sucAru rUpa se bitAne ke lie vaha ina jIvoM kI hiMsA se baca nahIM sakatA hai; phira bhI vaha inakI hiMsA bhI kama se kama arthAt maryAdita rUpa se hI karatA hai| zrAvaka trasa jIvoM kI hiMsA kA tyAgI hotA hai| usameM bhI vaha niraparAdhI trasa jIvoM kI hiMsA kA hI tyAga kara pAtA hai, aparAdhI jIvoM kI hiMsA kA tyAga nahIM kara pAtA / hiMsA ke pramukha rUpa se do bheda haiM- ( 1 ) bhAva - hiMsA aura (2) drvy-hiNsaa| mana-vacana-kAya meM rAga-dveSa Adi kaSAyoM kI vRtti bhAva - hiMsA 1. zrAvakadharma ke vizeSa adhyayana hetu par3heM- jaina tattva kalikA : aSTama kalikA (AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja ) / * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) * 113 * Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura kaSAyoM kI tIvratA ke Aveza meM bahakara apane ko athavA dUsare ko kaSTa denA, pIr3ita karanA dravyahiMsA hai| zrAvaka ina donoM prakAra kI hiMsAoM kA yathA-zakti tyAga karatA hai| zrAvakAcAra kI apekSA se hiMsA ke cAra bheda kiye gaye haiM-(1) ArambhI, (2) udyogI, (3) virodhI aura (4) sNklpii| ___ gRhastha dvArA ghara-gRhasthI ke Arambha meM jo hiMsA ho jAtI hai, vaha ArambhI hiMsA hai, tathA udyoga, vyApAra-dhandhe meM hone vAlI hiMsA-udyogI hai| kisI virodhI yA aparAdhI jIva ko bhI daNDa denA gRhastha ke lie jarUrI hai, yaha virodhI hiMsA hai; kintu daNDa bhI badale kI bhAvanA se nahIM denA cAhiye, sudhAra kI bhAvanA rakhanI caahiye| ye tIna prakAra kI hiMsAe~ gRhastha ke lie majabUrI haiM, karanI hI par3atI haiM, isalie vaha ina tIna prakAra kI hiMsAoM kA tyAga nahIM kara sakatA, sirpha saMkalpI hiMsA kA tyAga karatA hai| saMkalpI hiMsA kA Azaya hai-kisI bhI niraparAdhI trasa jIva (dvIndriya, tIna indriya, cAra indriya aura pA~ca indriya vAle jIva) kI saMkalpapUrvaka, jAnabUjhakara rAga-dveSa-kaSAyoM ke Aveza meM Akara hiMsA krnaa| aisI hiMsA kA tyAga zrAvaka kara detA hai| yadyapi zrAvaka apane ahiMsANuvrata kA pAlana yathAzakti zuddha rUpa se karane kA prayAsa karatA hai, phira bhI kucha doSa athavA aticAra lagane kI saMbhAvanA to rahatI hI hai| ataH una doSoM-aticAroM se bacanA caahiye| ahiMsANuvrata ke pA~ca aticAra' ye haiM (1) bandha-isakA artha bandhana hai| kisI prANI ko rassI Adi se bA~dhanA, use usake abhISTa sthAna para jAne se rokanA, apane adhInastha karmacArI ko nirdiSTa samaya ke bAda bhI roke rakhanA aadi| zArIrika, Arthika, sAmAjika Adi sabhI prakAra ke anucita aura dabAvapUrNa bandhana isa aticAra meM parigaNita hote haiN| (2) vadha-vadha kA artha yahA~ prANaghAta nahIM hai, kyoMki ahiMsANavatI zrAvaka kisI ko jAna se to mAra hI nahIM sktaa| vadha kA abhiprAya hai kisI trasa prANI ko cAbuka, DaMDe Adi se pITanA, usa para anAvazyaka Arthika bhAra DAlanA, kisI kI lAcArI kA anucita lAbha uThAnA, anaitika DhaMga se zoSaNa karanA aadi| aisI sabhI pravRttiyA~ jinase pratyakSa yA parokSa rUpa 1. upAsakadazAMga, adhyayana 1 * 114 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se trasa prANiyoM kA dila dukhatA ho, unakI hiMsA hotI ho, vaha vadha nAma kA aticAra hai| (3) chaviccheda- kisI bhI trasa prANI kA aMga- upAMga kATa denA, AjIvikA kA saMpUrNa rUpa se athavA AMzika rUpa se nAza kara denA, dhandhA, rojagAra banda karA denA, ucita pArizramika se kama denA - sabhI chaviccheda nAma ke aticAra haiN| (4) atibhArAropaNa - baila, ghor3A, U~Ta Adi pazuoM tathA kulI Adi para unakI zakti se adhika bhAra lAdanA, unakI zakti se adhika kAma lenA atibhArAropaNa hai| (5) bhaktapAnaviccheda- apane adhInasthoM ko samaya para bhojana - pAnI na denA, samaya para vetana na denA Adi; jisase abhAvoM ke kAraNa unheM kaSTa ho / (2) sthUla mRSAvAdaviramaNa isakA dUsarA nAma satyANuvrata hai / satya bAta ko apane svArtha yA dveSavaza badala denA, kucha kA kucha kaha denA, aisI bAta kahanA jisase kisI kA dila dukhe, usakI hAni ho - yaha saba asatya hai / aisA asatya satyANuvratI zrAvaka nahIM bolatA | isa vrata meM zrAvaka pA~ca mahAna asatyoM kA tyAga kara detA hai - ( kanyAlIka - kanyA arthAt manuSyoM ke sambandha meM jhUTha bolanA, (2) gavAlIka- pazuoM ke bAre meM jhUTha bolanA, ( 3 ) bhUmyAlIka - bhUmi, kheta, makAna Adi ke bAre meM jhUTha bolanA, ( 4 ) nyAsApahAra - kisI kI rakhI huI dharohara ko jhUTha bolakara har3apa jAnA, (5) kUTa sAkSI jhUThI gavAhI denA / " isa vrata ke pA~ca aticAra haiM - (1) sahasAbhyAkhyAna - binA acchI taraha jAne-samajhe tathA soce- vicAre kisI para jhUThA doSa lagA denA, ( 2 ) rahasyAkhyAna - kisI kI gupta bAta pragaTa kara denA, (3) svadAramaMtrabheda - apanI strI kI gupta bAta prakaTa kara denA, (4) mRSopadeza - kisI ko anAcAra tathA jhUTha bolane kI zikSA denA, galata salAha denA, (5) kUTasAkSI - jhUThI gavAhI denA / (3) sthUla adattAdAnaviramaNa ise acauryANuvrata bhI kahA jAtA hai| zrAvaka isameM sthUla corI kA tyAga karatA hai| sthUla corI ke aneka bheda haiM, yathA - seMdha lagAnA, gA~Tha kATanA, ThagI, rAhajanI aadi| jisa kriyA meM anucita upAyoM se dUsare kA dhana, jamIna Adi * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) 115 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA apaharaNa kiyA jAtA hai, vaha saba sthUla corI hai| taskarI Adi corI ke hI rUpa haiN| isake pA~ca aticAra haiM-(1) stenAhRta-corI kA mAla kharIdanA yA rakhanA, (2) taskara prayoga-coroM ko corI karane ke lie ukasAnA, unheM corI ke naye-naye tarIke batAnA, (3) viruddha rAjyAtikrama-rAjya ke niyamoM kA ullaMghana karanA, jaise-kara-corI, cuMgI-corI Adi, (4) kUTatulA kUTamAna-tola-mApa ke jhUThe paimAne rakhanA, kama tolanA, kama nApanA Adi, (5) tatpratirUpaka vyavahAra-acchI vastu meM burI vastu kI athavA adhika kImata vAlI vastu meM kama kImata kI vastu milA denaa| (4) svadArasantoSa vrata isa vrata meM zrAvaka apanI vivAhitA strI ke atirikta anya sabhI striyoM ke sAtha maithuna (abrahmacarya) kA tyAga kara detA hai| ___ isa vrata ke pA~ca aticAra haiM-(1) itvarikAparigrahItAgamana-kAma-sevana ke abhiprAya se kisI anya strI (vezyA, vidhavA, Society giri, Call girl, rakhaila (Kept) Adi-jinakA koI svAmI athavA pati na ho) ko lobha denA, (2) aparigrahItAgamana-kisI avivAhitA athavA kumArI kanyA ko kAmabuddhi se pralobhita karanA Adi, (3) anaMgakrIr3A-kAma-sevana ke aMgoM ke alAvA anya aMgoM se kAma-tRpti karanA, yathA-hastamaithuna, gudAmaithuna Adi; (4) paravivAhakaraNa-apane putra-putriyoM aura AzritoM kA vivAha karanA to zrAvaka kA sAmAjika dAyitva mAnA jAtA hai, isaliye karanA hI par3atA hai kintu zrAvaka ko anya logoM ke vivAha ke cakkara meM nahIM par3anA cAhiye, yaha aticAra hai, (5) kAma-bhogatIvrAbhilASA-kAma-bhoga kI adhika lAlasA rkhnaa| . (5) icchAparimANa vrata parigraha kA sarvathA tyAga gRhastha ke lie sambhava nahIM hai, kyoMki use apane tathA apane parivAra ke bharaNa-poSaNa ke lie, baccoM kI zikSA ke lie tathA samAja meM apanI mAna-maryAdA banAye rakhane ke lie aura atithiyoM ke 1. itvarikAparigrahItAgamana aura aparigRhItAgamana-ye donoM sAdhana juTAne taka hI aticAra rahate haiM, yadi vyakti unake sAtha kAma-sevana kara letA hai, taba to anAcAra ho jAtA hai aura vrata bhaMga ho jAtA hai| kAma-bhoga se abhiprAya pA~coM indriyoM ke bhoga se hai| 2 *116 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satkAra tathA sAdhuoM ko dAna dene ke lie Avazyaka sAdhana, dhana tathA sAmagrI juTAnI par3atI hai| isaliye vaha apanI maryAdA tathA sthiti ke anusAra icchAoM ko sImita karatA hai aura tadanusAra bAhya parigraha kA parimANa karatA hai| icchA ko bhAva-parigraha kahA gayA hai| aura dhana-sAdhana Adi ko drvy-prigrh| zrAvaka ina donoM kA hI parimANa karatA hai| parigrahaparimANavrata ke pA~ca aticAra haiM-(1) kSetravAstu parimANAtikrama-kSetra (khulI jamIna, yathA-kheta, bagIce, bhUmi Adi) aura vAstu (Covered area-makAna, dukAna Adi) inakA jitanA parimANa kiyA ho, use bar3hA lenA-adhika kara lenA, (2) hiraNya-suvarNa parimANAtikrama-sone-cA~dI (bane hue jevara, AbhUSaNa, bartana, va anya upakaraNa Adi) kA jitanA parimANa kiyA ho, use bar3hA lenA, (3) dhana-dhAnya parimANAtikrama-dhana (rupayA, paisA, karainsI, noTa, zeyara, baiMka meM jamA rAzi Adi) dhAnya (anAja, dAla Adi) ke parimANa ko bar3hA lenA, (4) dvipada-catuSpada parimANAtikramadvipada (dAsa-dAsI; do paira vAle tathA pakSI-totA-mainA-mora Adi), catuSpada (gAya, baila, ghor3A, hAthI Adi; isI meM Adhunika yuga meM moTara, sAikila, skUTara Adi kI gaNanA kI jAtI hai) ke parimANa kA atikramaNa karanA; (5) kupya parimANAtikrama-ghara athavA vyApAra meM upayoga meM Ane vAle pharnIcara, bartana, palaMga, meja, kursI, alamArI Adi kI jitanI maryAdA nizcita kI ho, use bar3hA lenaa| tIna guNavrata guNavrata unheM kahA jAtA hai jo pA~coM aNuvratoM kI rakSA karate haiM, unameM . svIkRta kI huI maryAdAoM ko aura bhI saMkucita karate haiM tathA aNuvratoM ke guNoM meM vRddhi karate haiN| ye saMkhyA meM tIna haiN| (1) dikparimANa vrata pA~caveM aNuvrata-parigraha parimANavrata meM dhana-sampatti kI maryAdA kI jAtI hai aura isa dizA parimANa vrata meM gamanAgamana kI maryAdA nizcita kI jAtI hai| ___ yaha madhyaloka to asaMkhyAta yojana vistRta hai hI; kintu yaha jAnA huA vizva bhI kAphI bar3A hai aura manuSya isameM svArthamUlaka pravRttiyA~ karatA hI rahatA hai| Ajakala vaijJAnika sAdhanoM ke upalabdha hone se kabhI AsamAna kI U~cAiyoM ko chUtA hai to kabhI samudra kI gaharAiyoM ko nApatA hai, usake * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) * 117 * Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gamanAgamana kI koI sImA hI nahIM rhii| isa vrata meM suzrAvaka gamanAgamana kI sImA nizcita karatA hai aura apanI nizcita sImA se bAhara kisI bhI prakAra kI svArthamUlaka pravRtti nahIM krtaa| vaha dazoM dizAoM meM apane gamanAgamana kI sImA nizcita kara letA hai| isa guNavrata kA mahattva itanA adhika hai ki nizcita kie hue kSetra se bAhara ke lie vaha trasa aura sthAvara - donoM prakAra ke jIvoM kI ghAta se virata ho jAtA hai; usake ahiMsANuvrata meM guNAtmaka vRddhi ho jAtI hai / isake pA~ca aticAra haiM - ( 1 ) UrdhvadizA meM maryAdA kA atikramaNa, ( 2 ) adhodizA meM maryAdA kA atikramaNa, (3) tirachI dizA (cAroM dizAoM aura cAroM vidizAoM) meM maryAdA kA atikramaNa, (4) kSetra vRddhi - asAvadhAnI yA bhUla se maryAdA ko bar3hA lenA athavA kisI eka dizA ke parimANa ko kama karake dUsarI dizA meM maryAdA bar3hA lenA, ( 5 ) smRti antardhAna- kisI dizA meM zrAvaka gamana kara rahA ho, kintu nizcita kI huI maryAdA ko bhUla jAye, bhrama meM par3a jAye; phira bhI Age bar3hatA rahe to yaha smRti antardhAna nAma kA aticAra hotA hai| (2) upabhoga - paribhogaparimANa vrata jo vastu eka bAra hI upayoga meM Ave, jaise- bhojana, pAnI, Adi vaha upabhoga kahalAtI hai aura jisakA bAra-bAra upayoga kiyA jA sake, jaise - vastra, AbhUSaNa, pharnIcara, makAna, kAra, skUTara Adi vaha paribhoga kahalAtI hai| zrAvaka ina upabhoga - paribhoga kI vastuoM ko maryAdita karatA hai| yadyapi parigrahaparimANa aNuvrata meM zrAvaka ina vastuoM kI maryAdA kara letA hai, kintu isa vrata meM vaha usa maryAdA ko aura bhI saMkucita karatA hai / isase usake jIvana meM saralatA aura sAdagI kA saMcAra hotA hai tathA mahAraMbha, mahAparigraha aura mahAtRSNA se vaha mukta ho jAtA hai| Agama' meM upabhoga - paribhoga sambandhI 26 vastuoM ke nAma nirdeza kiye gaye haiM (1) zarIra Adi poMchane kA aMgochA Adi, (2) dA~ta sApha karane kA maMjana, TUthapesTa Adi, (3) phala, (4) mAliza ke lie tela Adi, (5) ubaTana ke lie lepa Adi, (6) snAna ke lie jala, (7) pahanane ke vastra, (8) vilepana ke lie candana, (9) phUla, ( 10 ) AbharaNa, ( 11 ) dhUpa-dIpa, upAsaka dazAMga sUtra, adhyayana 1 * 118 adhyAtma yoga sAdhanA ** 1. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) peya, (13) pakvAnna, ( 14 ) odana, (15) sUpa - dAla, ( 16 ) ghRta Adi vigaya, (17) zAka, ( 18 ) mAdhuraka (mevA), (19) jemana - bhojana ke padArtha, (20) pIne kA pAnI, (21) mukhavAsa, (22) vAhana, (23) upAnata ( jUte Adi), (24) zayyAsana, ( 25 ) sacitta vastu, (26) khAne ke anya padArtha / ina 26 padArthoM kI maryAdA zrAvaka jIvana bhara ke lie karatA hai| isake atirikta vaha pratidina apanI maryAdA ko aura saMkucita karatA hai| isake lie vaha pratidina 14 niyamoM kA cintavana karake apanI zakti ke anusAra unheM grahaNa karatA hai| caudaha niyama - (1) sacitta - pRthvIkAya, vanaspatikAya Adi ke sevana kI maryAdA, (2) dravya - khAdya padArthoM kI saMkhyA nizcita karanA, (3) vigaya- ghI, dUdha, dahI, tela, gur3a - ye padArtha vigaya haiM, inameM se kucha athavA sabhI padArthoM kA tyAga karanA, (4) upAnaha - jUte-moje Adi pahanane kI maryAdA, (5) tAmbUla - pAna-supArI - ilAyacI Adi kI maryAdA, ( 6 ) vastra-vastra pahanane kI maryAdA, (7) kusuma - puSpa, itra, sugandhita padArthoM kI sImA, ( 8 ) vAhana - savArI Adi kI maryAdA, ( 9 ) zayana- zayyA evaM sthAna kI maryAdA, ( 10 ) vilepana - kesara, candana Adi zarIra para vilepana kI jAne vAlI vastuoM kI maryAdA, ( 11 ) brahmacarya niyama - brahmacarya pAlana kA niyama lenA, (12) dizA parimANa - dasoM dizAoM meM gamanAgamana kA niyama, ( 13 ) snAna - niyama- snAna kA tyAga athavA snAna hetu jala kA parimANa, ( 14 ) bhakta- AhAra- pAnI tathA anya khAdya padArthoM kA vajana nizcita karanA / ye caudaha niyama zrAvaka eka ahorAtra ( 24 ghaNTe ) ke lie letA hai - arthAt eka sUryodaya se dUsare sUryodaya tk| zrAvaka ko upabhoga - paribhoga padArthoM ko prApta karane ke lie koI na koI dhandhA yA rojagAra karanA hI par3atA hai; kintu suzrAvaka aisA vyApAra athavA AjIvikA kA sAdhana apanAtA hai, jisameM kama se kama hiMsA ho / kucha dhandhe aise haiM jinameM mahArambha - mahAparigraha hotA hai| unase adhika gAr3he aura cikane karmoM kA ba~dha hotA hai| aise rojagAroM ko karmAdAna kahA gayA hai| suzrAvaka ina karmAdAnoM ko AjIvikA hetu nahIM apanAtA / karmAdAna pandraha haiN| 15 karmAdAna - (1) aMgAra karma - lakar3I se koyale banAkara becane kA vyavasAya, (2) vana karma - jaMgaloM ko Theke para lekara vRkSoM ko kATane kA * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla ( 1 ) 119 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavasAya, ( 3 ) zakaTa karma-aneka prakAra ke gAr3I, gAr3e, moTara, Traka, relave ke injana, Dibbe, skUTara Adi vAhana banAkara becanA (4) bhATaka karma - pazu tathA vAhana Adi kirAye para denA tathA bar3e-bar3e makAna Adi banavAkara kirAye para denA, ( 5 ) sphoTakarma - suraMga Adi kA nirmANa karane kA vyavasAya, ( 6 ) dantavANijya - hAthI dA~ta, pazuoM ke nakha, rosa, sIMga Adi kA vyApAra, (7) lAkSA vANijya - lAkha kA vyApAra ( lAkha aneka trasa jIvoM kI utpatti kA kAraNa hai, ataH isa vyavasAya meM ananta trasa jIvoM kA ghAta hotA hai ), (8) rasa vANijya-madirA, sirakA Adi nazIlI vastue~ banAnA aura becanA, (9) viSa vANijya - viSa, viSailI vastue~, zastrAstra kA nirmANa aura vikraya, (10) keza vANijya -bAla va bAla vAle prANiyoM kA vyApAra, ( 11 ) yantra - pIr3ana karma-bar3e-bar3e yantroM - mazInoM ko calAne kA dhandhA, ( 12 ) nirlAcchana karma-prANiyoM ke avayavoM ko chedane aura kATane kA kArya, (13) dAvAgnidApana karma - vanoM meM Aga lagAne kA dhandhA, ( 14 ) sarohradatar3AgazoSaNatA karma - sarovara, jhIla, tAlAba Adi ko sukhAne kA kArya, ( 15 ) asatIjanapoSaNatA karma - kulaTA striyoM-puruSoM kA poSaNa, hiMsaka prANiyoM (billI, kuttA Adi ) kA pAlana aura samAja-virodhI tattvoM ko saMrakSaNa denA Adi kArya / " inase milate-julate anya aise vyavasAya jinameM mahArambha - mahAparigraha hotA hai, unheM bhI suzrAvaka nahIM krtaa| isa vrata ke pA~ca aticAra haiM - ( 1 ) sacittAhAra - sacitt vastuoM kI maryAdA kA ullaMghana karanA, (2) sacitta pratibaddhAhAra - jisa sacitta vastu kA tyAga kara rakhA hai, usase sparza kI huI anya sacitta vastu kA AhAra, (3) apakvAhAra - binA pake phala Adi, kacce zAka ityAdi khA lenA, ( 4 ) duSpakvAhAra - jo vastu AdhI pakI ho athavA adhika paka gaI ho usako khA lenA, ( 5 ) tucchauSadhibhakSaNa - jina vastuoM meM khAne kA aMza kama ho aura phaiMkane kA adhika, una vastuoM kA AhAra karanA / (3) anarthadaNDaviramaNa vrata zrAvaka kI apekSA se pApa karma ke do bheda kiye gaye haiM- (1) arthadaNDa aura (2) anarthadaNDa / arthadaNDa to prayojanavaza kiyA jAtA hai| svayaM ke athavA parivAra ke pAlana-poSaNa ke lie jo sAvadya pravRttiyA~ (pApa pravRttiyA~) kI jAtI haiM, ve arthadaNDa haiN| kintu inake atirikta aisI pApa-pravRttiyA~ jinase lAbha to kucha nahIM hotA aura vyartha kA pApa ba~dhatA hai, * 120 adhyAtma yoga sAdhanA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unheM anarthadaNDa kahate haiN| isameM zrAvaka una bekAra kI pApa - pravRttiyoM kA tyAga karatA hai| anarthadaNDa - niSprayojana hiMsA athavA pApa ke cAra rUpa haiM - (1) apadhyAnAcarita - cintA aura krUra : vicAroM se hone vAlI hiMsA / cintA ArtadhyAna hai aura krUra vicAra raudradhyAna / ina vicAroM se vyartha kI hiMsA hotI hai| (2) pramAdAcarita - zubha kAryoM meM Alasya karanA, asAvadhAnIpUrvaka vibhinna prakAra kI pravRtti karanA aura azubha kAryoM ko karanA / ( 3 ) hiMstrapradAna- aise upakaraNa kisI ko denA jina se hiMsA kI jA ske| (4) pApakarmopadeza - hiMsA, jhUTha, corI Adi pApoM kA logoM ko upadeza denA, naye-naye upAya sujhAnA, preraNA denA / anarthadaNDaviramaNa vrata meM sAdhaka ina cAroM prakAra ke pApa karmoM kA tyAga kara detA hai| " anarthadaNDaviramaNa vrata ke pA~ca aticAra haiM - ( 1 ) kandarpa - vikAra bar3hAne vAle vacana bolanA, sunanA yA vaisI ceSTAe~ karanA / ( 2 ) kautkucya - bhAMDoM ke samAna hAtha-paira phaiMkanA, nAka- mu~ha - A~kha Adi maTakAnA, vikRta ceSTAe~ krnaa| (3) maukharya-vAcAlatA bar3hA-car3hAkara bAteM karanA, apanI zekhI bghaarnaa| (4) saMyuktAdhikaraNa - binA AvazyakatA ke hI hiMsaka hathiyAroM kA saMgraha karanA, bandUka aura kAratUsa tathA tIra aura kamAna Adi ko saMyukta karake rkhnaa| (5) upabhoga - paribhogAtireka - upabhoga - paribhoga kI vastuoM aura sAmagrI kA AvazyakatA se adhika saMgraha karanA / zikSAvrata zikSA kA abhiprAya abhyAsa hai| jisa prakAra vidyA kA bAra-bAra - abhyAsa kiyA jAtA hai, usI prakAra jina vratoM kA punaH punaH abhyAsa kiyA jAtA hai ve zikSAvrata kahalAte haiN| zikSAvratoM kI vizeSatA yaha hai ki ve bAra-bAra grahaNa kiye jAte haiM aura punaH-punaH unakA abhyAsa kiyA jAtA hai| inakI kAla maryAdA jIvana bhara kI nahIM hotii| zikSAvrata cAra haiN| (1) sAmAyika vrata sAmAyika zabda 'sama + Aya + ika' ina tIna zabdoM ke yoga se banA hai| 'sama' kA artha samatA hai aura 'Aya' kA artha lAbha hai| jisa kriyAvizeSa * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) *121* Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se samatAbhAva kI upalabdhi hotI hai, AtmA meM zAnti tathA kaSAyoM ke AvegoM kA upazamana hotA hai, use sAmAyika kahate haiN| sAmAyika vrata kA dhArI sAdhaka sabhI jIvoM (trasa aura sthAvara) para samabhAva rakhatA hai| jaba taka vaha sAmAyika karatA hai, sabhI prakAra kI sAvadha (pApamaya) pravRttiyoM kA tyAga kara detA hai aura nisvadya (zubha) pravRtti karatA hai| isa vrata kA abhyAsa karate-karate zrAvaka kA sampUrNa jIvana samatAmaya ho jAtA hai| isa vrata kA kAla eka bAra meM eka muhUrta (48 minaTa) hai| sAdhaka apanI suvidhA aura kSamatA ke anusAra eka dina meM apanI icchA ke mutAbika kitanI bhI sAmAyikeM kara sakatA hai| sAmAyika vrata ke pA~ca aticAra haiM-(1) manoduSpraNidhAna-mana meM bure yA azubha vicAra aanaa| (2) vacana duSpraNidhAna-vacana kA durupayoga karanA, kaThora athavA asatya bhASaNa krnaa| (3) kAya duSpraNidhAna-zarIra se sAvadha pravRtti karanA, kAyA ko sthira na rkhnaa| (4) smRtyakaraNa-sAmAyika kI smRti na rakhanA, samaya para na krnaa| (5) anavasthitatA-sAmAyika ko asthira hokara karanA, athavA zIghratA se karanA, nizcita vidhi ke anusAra na krnaa| nirdoSa sAmAyika ke lie cAra prakAra kI zuddhi Avazyaka hai| ina zuddhiyoM kA sAdhaka vizeSa rUpa se dhyAna rakhatA hai| (1) dravya-zaddhi-sAmAyika ke upakaraNa, sAdhaka kA apanA zarIra, vastra Adi sApha aura zuddha hoN| zveta raMga nirmalatA aura sAttvikatA kA pratIka hai, isakA prabhAva mana para bhI par3atA hai, usameM bhI nirmala bhAva Ate haiM, ataH zveta vastra dhAraNa karake hI sAmAyika karanI caahiye| (2) kSetra-zuddhi-sAmAyika kA sthAna sApha ho, vahA~ gandagI Adi na ho, DAMsa-macchara Adi kI bAdhA na ho, kolAhala na ho| dUsare zabdoM meM zAMta, ekAnta evaM svaccha sthAna meM sAmAyika karanI caahie| ___(3) kAla-zuddhi-dina aura rAta ke kisI bhI samaya sAmAyika kI jA sakatI hai| samaya ke lie koI vizeSa niyama nahIM hai| phira bhI sAdhaka ko cAhiye ki sAmAyika ke lie aisA samaya cune, jisameM ghara-gRhasthI tathA vyApAra sambandhI kisI kAma se bAdhA na par3e, mana sthira raha ske| isaliye prAtaHkAla kA samaya sAmAyika ke lie adhika upayukta rahatA hai| * 122 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) bhAva-zuddhi-sAmAyika sAdhanA meM bhAvazuddhi ati Avazyaka aura mahattvapUrNa hai| bhAva ke binA koI bhI kriyA phaladAyI nahIM hotii| sAmAyika bhI laukika icchA, kAmanA se nahIM karanI cAhiye; isakA dhyeya sAdhaka ko Atmazuddhi rakhanA caahiye| ina cAra prakAra kI zuddhiyoM se sAmAyika kI sAdhanA meM tejasvitA AtI hai| (2) dezAvakAzika vrata yaha dUsarA zikSAvrata hai| isameM chaThe dizA parimANa vrata meM grahaNa kI huI maryAdAoM ko aura bhI saMkucita kiyA jAtA hai| udAharaNasvarUpa, kisI ne pUrva dizA meM jAne kI jIvana bhara kI sImA 100 kilomITara rakhI; kintu itanI dUra vaha pratidina jAtA nhiiN| ataH isa vrata meM vaha isa sImA ko aura kama, yathA-2, 4, 5 kilomITara taka ghaTA sakatA hai| . . isa vrata ke pA~ca aticAra haiM-(1) Anayana prayoga-maryAdita kSetra se bAhara kI vastue~ mNgvaanaa| (2) preSya prayoga-maryAdita kSetra se bAhara kisI vastu ko bhejnaa| (3) zabdAnupAta-maryAdita kSetra se bAhara svayaM to na jAnA kintu zabda-saMketa dvArA kAma nikAla lenaa| (4) rUpAnupAta-apanA rUpa dikhA kara maryAdA se bAhara kSetra meM koI kAma krvaanaa| (5) pudgala prakSepa-maryAdita kSetra se bAhara kaMkara Adi pheMkakara apanA abhiprAya pragaTa karake kArya krvaanaa| (3) pauSadhopavAsa vrata pauSadha kA artha hai-apanI AtmA ko poSanA-kharAka denA, yaha poSanA dharmAcArya ke samIpa dharmasthAnaka meM hI sambhava hotA hai; aura upavAsa kA artha hai-bhojana kA tyaag| upavAsapUrvaka dharmasthAna meM rahakara Atmacintana, dharmadhyAna karanA pauSadhopavAsa hai| yaha eka ahorAtri (24 ghaNTe-pahale dina ke sUryodaya se dUsare dina ke sUryodaya taka) kA hotA hai| yaha dUja, paMcamI, aSTamI, ekAdazI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA-parva-tithiyoM ke dina kiyA jAtA hai| do aSTamI aura do caturdazI (zukla pakSa kI aura kRSNa pakSa kI) tathA eka amAvasyA aura eka pUrNimA-isa prakAra eka mAsa meM chaha pauSadha karane kA zAstroM meM vidhAna milatA hai| pauSadha meM zrAvaka cAra prakAra kA tyAga karatA hai-(1) zRMgAra-vilepana, snAna Adi (2) abrahmacarya, (3) AhAra Adi (4) ghara tathA vyApAra sambandhI sabhI sAMsArika kaary| * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) * 123 * Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSadha vrata meM gRhastha sAdhaka niyamita kAla maryAdA taka dravya aura bhAva se Atma-sAdhanA, svAdhyAya, dhyAna Adi dhArmika kriyAe~ karatA hai| isase usake dravya - roga (zarIra sambandhI roga) tathA bhAva - rogoM (karmoM) kA nAza hotA hai| sAdhaka kI AtmA nirmala hotI hai, Atma-zakti bar3hatI hai, dhyAna (dharmadhyAna) kI yogyatA AtI hai aura parISaha * ( akasmAt Ane vAle zArIrika evaM mAnasika kaSTa) sahane kI kSamatA bar3hatI hai| isa vrata ke pA~ca aticAra haiM - (1) apratyavekSita duSpratyavekSita zayyA saMstAraka - baiThane ke sthAna ko bhalI-bhA~ti na dekhanA / (2) apratyavekSita duSpratyavekSita uccAra - prassravaNa bhUmi - mala-mUtra tyAga karane kI bhUmi ko bhalI-bhA~ti na dekhnaa| (3) apramArjita duSpramArjita zayyA - saMstAraka - baiThane ke sthAna kI bhalI-bhA~ti pramArjanA (saphAI svacchatA) na karanA / ( 4 ) apramArjita duSpramArjita uccara - prasravaNa bhUmi - mala-mUtra tyAga karane ke sthAna kI bhalI-bhA~ti pramArjanA na krnaa| ( 5 ) samyak ananupAlanatA - pauSadhopavAsa kA bhalI-bhA~ti pAlana na karanA, AtmadhyAna, svAdhyAya Adi ke bajAya sAMsArika bAtoM kA cintana karanA, saMkalpa - vikalpa aura rAga-dveSa karanA / (4) atithi saMvibhAga vrata naitikatApUrNa tarIkoM se upArjita dhana se upalabdha sAmagrI meM se atithi ke lie samucita vibhAga karanA atithi saMvibhAga hai| sadgRhastha kA yaha bArahavA~ aura antima vrata hai| atithi vaha hotA hai, jisake Ane kI koI nizcita tithi na ho| aise atithi utkRSTa to nirgrantha zramaNa - sAdhvI hote haiM aura madhyama vratadhArI tathA samyaktvI zrAvaka hote haiN| inake atirikta anya dIna-hIna- apaMga abhAvagrasta vyakti bhI hote haiM, jinakI AvazyakatApUrti bhI sadgRhastha apanA sahayoga dekara karatA hai| nirgrantha sAdhu-sAdhviyoM ko vaha bhaktibhAvapUrvaka auSadha, pathya, AhAra-vastra Adi kA dAna detA hai aura zrAvaka-zrAvikAoM kA svAgata-satkAra vaha sAdharmika bandhu mAnakara karatA hai tathA unakI AvazyakatAnusAra apanI zakti sAmarthya ke mutAbika sahayoga detA hai| inake atirikta vaha sabhI prANiyoM ko anukampA bhAva se dAna detA hai / isa prakAra sadgRhastha dAna kI gaMgA bahAtA hai| sAmAjika dRSTi se to yaha vrata mahattvapUrNa hai hI; kintu AdhyAtmika dRSTi se bhI isakA mahattva kama nahIM hai; kyoMki isake dvArA manuSya meM tyAgavRtti AtI hai, usakI dhana-sAdhana-sAmagrI Adi apane adhikAra kI * 124 adhyAtma yoga sAdhanA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastuoM meM moha-mamatA kama hotI hai, Asakti chUTatI hai| isase dharma- mArga nirbAdha rUpa se calatA hai| zramaNa- zramaNI kI anivArya AvazyakatAe~ sadgRhastha dvArA pUrI ho jAne se ve apanI saMyama yAtrA nizcintatApUrvaka pUrI karate haiN| isa vrata ke pA~ca aticAra haiM - (1) sacitta nikSepa - acitta AhAra ko sacitta vastu meM DAlakara rakhanA ( 2 ) sacitta pidhAna-sacitta vastu se Dhakakara rkhnaa| (3) kAlAtikrama-samaya para dAna na denA, asamaya ke lie kahanA / (4) paravyapadeza-dAna na dene kI bhAvanA se apanI vastu ko parAI kaha denA / (5) matsaratA - IrSyA va ahaMkAra kI bhAvanA se dAna denA / ye zrAvaka ke bAraha vrata haiN| antima samaya kI sAdhanA : saMlekhanA gRhastha sAdhaka jIvanabhara vratoM kI ArAdhanA - sAdhanA karatA hai; kintu usakI sAdhanA kitanI saphala huI hai, usake antarmana meM kitanA samatAbhAva AyA hai, isakI kasauTI yaha antima sAdhanA - sallekhanA hai| jisa prakAra vidyArthI ke varSa bhara ke adhyayana kI kasauTI usakI vArSika parIkSA hai, vaisI hI sthiti sAdhaka ke jIvana meM saMllekhanA kI hai| saMllekhanA mRtyu kA sAhasapUrvaka eka mitra kI bhA~ti svAgata karane ke samAna hai| jaba gRhastha sAdhaka ko yaha vizvAsa ho jAtA hai ki usakA antima samaya nikaTa A gayA hai, use paraloka ke lie prayANa karanA hai to vaha kAya aura kaSAya ko kama karatA hai| kAya ko kRSa karane kA artha hai-kAyA se. mamatvabhAva ko dUra karanA / inake lie vaha AhAra Adi kA zanaiH-zanaiH tyAga karatA jAtA hai aura kaSAya ko vaha apane hRdayasthita samatAbhAva dvArA kama karatA rahatA hai| isa prakAra vaha apane Apako paraloka-gamana ke lie taiyAra kara letA hai| isa sAdhanA se zubha pariNAmoM meM usakI mRtyu hotI hai aura vaha uccagati pAtA hai| isa vrata ke pA~ca aticAra haiM - ( 1 ) ihalokAzaMsA - prayoga - isa loka meM rAjA, seTha Adi banakara ( marane ke bAda agale janma meM) sukha bhoguuN| (2) paralokAzaMsA prayoga - mRtyu ke uparAnta AgAmI bhava meM svarga ke sukha bhogane kI icchaa| ( 3 ) jIvitAzaMsA prayoga - yaza-kIrti Adi kI prApti ke lobha meM adhika samaya taka jIvita rahane kI icchaa| (4) maraNAzaMsA prayoga - anazana Adi athavA zArIrika kaSToM se ghabar3Akara mRtyu kI icchA krnaa| (5) kAmabhogAzaMsA prayoga-AgAmI janma meM kAmabhoga (sAMsArika sukha) pAne kI tIvra abhilASA / * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla ( 1 ) * 125 * Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha kI yoga sAdhanA gRhastha sAdhaka ke pA~ca aNuvrata mUlaguNa kahalAte haiM aura sAta uttara guNa ( 3 guNavrata aura 4 zikSAvrata ) haiN| mUlaguNoM ke rUpa meM vaha yoga ke prathama aMga - yama kI sAdhanA karatA hai aura uttaraguNoM ke rUpa meM aSTAMgayoga ke dvitIya aMga niyama kii| sAmAyika aura pauSadhopacAsa vratoM meM vaha Asana, prANAyAma, dhyAna Adi yoga ke anya aMgoM kI bhI sAdhanA karatA hai tathA una sopAnoM para bhI apane kadama rakhatA hai| sAmAyika ke antargata vaha chaha Avazyaka-(1) samatAbhAva, (2) caturviMzatistava, (3) guruvandana, (4) pratikramaNa, (5) kAyotsarga aura (6) pratyAkhyAna karatA hai| inameM kAyotsarga to dhyAna hI hai, kyoMki isameM dhyAna kI ArAdhanA - sAdhanA kI jAtI hai| aura samatAbhAva - yahI to yoga kA lakSya hai; yoga, vizeSa rUpa se adhyAtmayoga kA lakSya hI samatAbhAva kI pUrNarUpeNa prApti hai| isI prakAra pauSadha meM bhI sAdhaka tapa-dhyAna-Atmacintana Adi sthira Asana se karatA hai| vaha svAdhyAya Adi ke rUpa meM tapa kI sAdhanA karatA hai| ina sabhI (bAraha) vratoM kA vAstavika uddezya to mana-vacanaM kAya kI vRttiyoM ko sImita karanA - nirodha karanA hai aura cittavRtti kA nirodha hI to yoga sAdhanA kA eka mAtra lakSya aura kendrabindu hai| isIlie gRhastha sAdhaka ko bhI bhArata kI sabhI paramparAoM meM gRhasthayogI kahA gayA hai| - gRhasthayogI sAdhaka jaba apane grahaNa kiye hue yama-niyamoM (bAraha vrata ) kI sAdhanA meM paripakva ho jAtA hai, unakA niraticAra nirdoSa pAlana karane lagatA hai aura vaha dekhatA hai ki usakA bala-vIrya - utthAna Adi abhI ucita parimANa meM haiM taba vaha viziSTa sAdhanA kI ora unmukha hotA hai| gRhasthayogI kI viziSTa sAdhanA : pratimA zrAvaka kI yaha viziSTa sAdhanA jaina AgamoM tathA zAstroM meM pratimA ke nAma se kahI gaI hai| pratimA kA Azaya - pratijJAvizeSa, vratavizeSa, tapavizeSa athavA abhigrahavizeSa hai| sAdhaka apanA gRhastha tathA samAja - sambandhI samasta dAyitva chor3akara (putrAdi ko dekara ) dharma - sthAnaka meM jAkara, tathA saMsAra se yathAzakti nirlepa hokara ina pratimAoM kI sAdhanA-ArAdhanA karatA hai| gRhasthayogI kI pratimAe~ gyAraha haiM 126 adhyAtma yoga sAdhanA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) darzana, (2) vrata, (3) sAmAyika, (4) pauSadha, (5) niyama, (6) brahmacarya, (7) sacittatyAga, (8) ArambhatyAga, (9) preSya parityAga athavA parigraha parityAga, (10) uddiSTabhaktatyAga tathA (11) shrmnnbhuut| ina pratimAoM kI sAdhanA' karate samaya gRhastha sAdhaka yogI ke samAna ho jAtA hai, usake AcAra-vicAra aura vyavahAra meM viziSTatA A jAtI hai, usakI Atmagati UrjasvI ho jAtI hai, utkRSTa bhAvoM se ArAdhanA karane para uttama sAdhaka ko viziSTa labdhiyA~ bhI prApta ho jAtI haiM, jaise ki Ananda zrAvaka ko avadhijJAna (clairvoyance) prApta huA thaa| ataH gRhastha sAdhaka vastutaH gRhasthayogI hI hotA hai| 000 1. ina pratimAoM kI sAdhanAvidhi Adi kA vizeSa varNana pratimAyoga pRSTha 141-153 meM kiyA gayA hai| isa saMpUrNa adhyAya meM varNita zrAvakAcAra ke AdhAra graMtha ye haiM-(1) upAsakadazAMga sUtra (gaNadhara sudharmA praNIta-dvAdazAMga vANI kA saptama aMga), (2) sthAnAMgasUtra (tRtIya aMgasUtra), (3) dharmabindu (haribhadrasUri),(4) yogazAstra (AcArya hemacandra), (5) nItivAkyAmRta (somadeva sUri), (6) Avazyaka sUtra, (7) tattvArtha sUtra (umAsvAti), (8) yogazataka, (9) upAsakAdhyayana, (10) samIcIna dharmazAstra, (11) puruSArthasiddhayupAya, (12) ratnakaraMDa zrAvakAcAra, (13) vasunandi zrAvakAcAra, (14) cAritrasAra, (15) sAgAra dharmAmRta, (16) amitagati zrAvakAcAra aadi-aadi| * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (1) * 127 * Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kI AdhArabhUmi: zraddhA aura zIla (2) 2 (gRhatyAgI zramaNa kA yogAcAra) jaba gRhasthayogI (zrAvaka) apane vratoM kA samucita pAlana karane kA abhyasta ho jAtA hai taba usakI vairAgya bhAvanA aura bhI dRr3ha ho jAtI hai, yaha saMsAra aura sAMsArika sambandha use bhArabhUta aura bandhana pratIta hone lagate haiM, vaha gRhasthayogI kI bhUmikA se Upara uThakara saMsAratyAgI zramaNa bana jAtA hai| ahiMsA Adi jina vratoM aura niyamoM kA vaha AMzika rUpa se pAlana karatA thA, zramaNa banakara vaha una ahiMsAdi vratoM kA pUrNa rUpa se pAlana karane lagatA hai| zramaNa : sampUrNa yoga kA ArAdhaka zramaNa (sAdhu) adhyAtmapradhAna jaina saMskRti kA mUla AdhAra aura kendra-bindu hai| usI ke nAma para jaina saMskRti tathA nirgrantha dharma, zramaNa saMskRti aura zramaNa dharma kahA jAtA hai| usakA sampUrNa AcAra-vicAra aura vyavahAra yogamaya hotA hai / usake saMyama kA dUsarA nAma yoga hI hai| yaha yoga zramaNa ke jIvana kA mUla mantra hai / saMsAratyAgI aura Atmacintaka hone ke kAraNa vaha yoga ke sabhI mArgoM kA samyak rUpa se pAlana karane meM sakSama hotA hai| yogasiddhi ke lie zramaNa caryA sahAyaka aura AdhArabhUta hai| usake bAhya aura Antarika sampUrNa jIvana meM yoga sAkAra hotA hai| zramaNa kI sampUrNa caryA, usake guNoM, vratoM Adi saba meM yoga kI jhalaka spaSTa dRSTigocara hotI hai| sAdhu ke mUla aura uttara guNa sAdhu meM kucha viziSTa guNa hone Avazyaka haiM; sirpha veSa, liMga, jAti Adi ke AdhAra para koI sAdhu nahIM kahalA sakatA hai| sAdhu guNoM ke kAraNa hotA hai' aura usakI pratIti kA AdhAra bhI guNa hI haiN| guNoM ko dhAraNa karane 1. (ka) nANadaMsaNasampannaM, saMjame ya tave rayaM / evaM guNa samAuttaM, saMjayaM sAhumAlave / / (kha) guNehi sAhU aguNehi asAhU / * 128 adhyAtma yoga sAdhanA - dazavai. a. 7, gA. 49 - dazavai. a. 9, u. 3, gA. 11 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se hI zramaNa chaha kAyA ke pratipAlaka hote haiM aura apanI AtmA kA uddhAra karate haiN| AgamoM meM sAdhu ke sattAIsa guNa' batAye gaye haiM, sattara haiN| 2 tathA unake uttaraguNa sAdhuoM ke sattAIsa (27) guNa ye haiM (1-5) pA~ca mahAvratoM [ ( 1 ) sarva prANAtipAtaviramaNa, (2) sarva mRSAvAda-viramaNa, (3) sarva adattAdAnaviramaNa, ( 4 ) sarva maithunaviramaNa aura (5) sarva parigrahaviramaNa ] kA pAlana / (6-10) paMcendriyanigraha ( zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA aura sparzana) - ina pA~ca indriyoM ko viSayAbhimukha na hone denA / (11-14) caturvidha kaSAya- viveka ( krodha, mAna, mAyA, lobha) - ina cAra kaSAyoM para vijaya prApta karanA / (15) bhAvasatya, (16) karaNasatya, ( 17 ) yogasatya, ( 18 ) kSamA, ( 19 ) virAgatA, ( 20 ) mana- samAharaNatA, ( 21 ) vAk- samAharaNatA, (22) kAya-samAharaNatA, (23) jJAnasampannatA, ( 24 ) darzanasampannatA, ( 25 ) cAritra - sampannatA, (26) vedanA samAdhyAsanA, ( 27 ) mAraNAntika samAdhyAsanA / kucha prakaraNa granthoM meM dUsarI apekSA se bhI sAdhu ke 27 guNa batAye haiN| ve isa prakAra haiM (1-5) pA~ca mahAvrata, (6-11) jIvakAyasaMyama (pRthvIkAya, jalakAya, vAyukAya, tejaskAya, vanaspatikAya aura trasakAya kA saMyama ) ( 12-16) paMcendriyanigraha, ( 17 ) lobhanigraha, ( 18 ) kSamA, (19) bhAvavizuddhi, (20) * pratilekhanA vizuddhi, (21-22 ) saMyama - yogayukti, (23) kuzalamana - udIraNA, akuzalamana-nirodha, (24) kuzala vacana udIraNA, akuzala vacana nirodha, 1. (ka) sattAvIsa aNagAra guNA paNNattA / (kha) paMca mahavvaya jutto paMcendiyasaMvaraNo, caDaviha kasAya mukko tao samAdhAraNIyA / tisaccasampanna tio khaMti saMvegarao, veyaNamaccubhayagaMyaM sAhu guNa sattAvIsaM / / 2. piNDavisohI samiI bhAvaNA paDimA ya indiyaniroho / paDilehaNa guttIo abhiggahA ceva karaNaM tu / / - samavAyAMga, 27vA~ samavAya - oghaniryukti bhASya, pR. 6 * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla ( 2 ) * 129* Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) kuzala kAya udIraNA, akuzala kAya nirodha, ( 26 ) zItAdi pIr3A sahana, (27) mAraNAntika upasarga sahana / kintu ina 27 guNoM kA antarbhAva samavAyAMgasUtra kathita 27 guNoM meM ho jAtA hai| pA~ca mahAvrata sAdhu ke sarvaprathama aura ati Avazyaka vrata - pA~ca mahAvrata haiN| zramaNa sarvavirata hotA hai, vaha tIna karaNa (kRta, kArita, anumodanA) aura tIna yoga (mana-vacana-kAyA) se vrata letA hai| isIlie usake ahiMsA Adi vrata mahAvrata kahalAte haiN| mahAvrata pA~ca haiM - (1) ahiMsA mahAvrata, (2) satya mahAvrata, (3) adattAdAna mahAvrata, ( 4 ) brahmacarya mahAvrata, (5) aparigraha mahAvrata / ye zramaNa ke mUlavrata haiM, aura aSTAMgayoga kI bhASA meM inheM 'yama' kahA jAtA hai| maharSi pataMjali ke anusAra mahAvrata jAti - deza, kAla (veSa, sampradAya nimitta) Adi kI sImAoM se mukta eka sArvabhauma sAdhanA hai| 2(1) ahiMsA mahAvrata : samatva sAdhanA isakA Agamokta nAma 'sarvaprANAtipAtaviramaNa' hai| hiMsA kA lakSaNa dete hue tattvArthasUtrakAra ne kahA haipramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA - pramAda se apane yA dUsaroM ke prANoM ko ghAta karanA hiMsA hai| zramaNa isa hiMsA kA tyAga tIna karaNa aura tIna yoga kara detA hai, vaha ahiMsA kA pUrNa rUpa se pAlana karatA hai| yadyapi bhASA kI dRSTi se ahiMsA niSedhAtmaka zabda hai kintu isakA vidheyAtmaka rUpa bhI hai aura vaha hai - prANi-rakSA, jIva- dayA, abhayadAna, sevA, kSamA, maitrI, Atmaupamya bhAva Adi / zramaNa niSedhAtmaka rUpa se kisI bhI prANI kI hiMsA kisI bhI prakAra se na karatA hai, na karAtA hai aura na anumodanA karatA hai - mana se, vacana se, kAyA se| sAtha hI vaha ahiMsA ke vidheyAtmaka rUpa kA bhI pAlana karatA hai - jIva- dayA, vizvakalyANa bhAvanA tathA apane upadezoM aura ujjvala cAritra se preraNA dekara logoM ko dharma kI 1. 2. uttarAdhyayana sUtra 21/12 jAti-deza-kAla-samayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam / * 130 adhyAtma yoga sAdhanA -yogadarzana 2/31 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ora unmukha karake / ahiMsA mahAvrata kA sAdhaka jIva mAtra ke prati karuNAzIla evaM nirvaira ho jAtA hai / " ahiMsA ke svarUpa ko samajhane ke lie prANoM ko jAnanA Avazyaka hai; kyoMki prANoM ko hAni pahu~cAnA hI hiMsA hai aura prANarakSA hI ahiMsA hai| prANa dasa prakAra ke haiM (1) zrotrendriya prANa, (2) cakSurindriya prANa, (3) ghrANindriya prANa, (4) rasanendriya prANa (5) sparzendriya prANa, ( 6 ) manobala prANa, (7) vacana-bala prANa, (8) kAyabala prANa, (9) zvAsocchvAsa prANa, ( 10 ) Ayu praann| ina prANoM ko dhAraNa karane vAle jIva ko prANI kahate haiN| prANI ke kisI bhI eka athavA sabhI prANoM kA ghAta karanA hiMsA hai| zramaNa AjIvana dravya - kSetra - kAla - bhAva se saMpUrNa hiMsA kA tyAga kara detA hai| yahI usakA ahiMsA mahAvrata hai| aSTAMgayoga meM ' ahiMsA' yama kA pahalA bheda hai, isa prakAra zramaNa ahiMsA mahAvrata kA pAlana karake yoga mArga para Age bar3hatA hai| vastutaH ahiMsA yoga kA AdhAra hai, aura isa mahAvrata kA pAlana karake zramaNayogI yoga kI AdhArabhUmi ko hI majabUta banAtA hai| ahiMsA mahAvrata kI sthiratA ke lie zramaNa-yogI pA~ca bhAvanAoM kA anupAlana karatA hai| ye bhAvanAe~ haiM (1) IryAsamiti bhAvanA - svayaM ko yA anya kisI bhI prANI ko tanika bhI kaSTa yA pIr3A na ho, isalie jIvoM kI rakSA karate hue dekha-bhAlakara yA pU~jI se pU~jakara mArga para calanA / (2) manogupti bhAvanA - mana ko sadA zubha aura zuddha dhyAna meM lagAye rakhanA; guNI aura jJAnI janoM ke prati pramoda bhAva aura adharmI- pApI janoM ke prati dayA bhAva - kalyANa bhAva rkhnaa| ( 3 ) eSaNA samiti bhAvanA - vastra, pAtra, AhAra, sthAna Adi vastuoM kI gaveSaNA, grahaNaiSaNA, paribhogaiSaNA - ina tIna eSaNAoM meM doSa na lagane denA, nirdoSa vastu ke upayoga kA dhyAna rakhanA / -yogadarzana 2/35 * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (2) 131 1. ahiMsApratiSThAyAM tat sannidhau vairatyAgaH / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) AdAna nikSepaNA samiti bhAvanA - vastra, pAtra, zAstra, AhAra, pAnI Adi kisI vastu ko uThAte, rakhate yA chor3ate samaya pramANopeta dRSTi se pratilekhanA - pramArjana - pUrvaka grahaNa karanA, rakhanA, chor3anA / (5) Alokita pAna - bhojana bhAvanA - bhojana-pAna kI vastu ko bhalI-bhA~ti dekhakara lenA tathA sadaiva dekha-bhAlakara, svAdhyAya Adi karake, guru- AjJA prApta karake, saMyamavRddhi ke lie zAMta evaM samatva bhAva se stoka mAtra AhAra grahaNa karanA / ' (2) satya mahAvrata : yoga kA AdhAra isakA Agamokta nAma 'sarvamRSAvAdaviramaNa' hai| satya, yoga kA prakAzadIpa hai| zramaNayogI kI sampUrNa caryA, sAdhanA aura upAsanA yahA~ taka ki usake jIvana ke aNu - aNu meM prakAza evaM tejasvitA satya hI detA hai| zramaNayogI hRdaya meM satya kA dIpaka sadaiva prajvalita rakhatA hai| zramaNayogI bilkula bhI asatyAcaraNa nahIM karatA / satya tathya ko pragaTa karatA hai aura sadA hita- mita-priya vacana bolatA hai| isa prakAra vaha vacana yoga kI sAdhanA karatA hai tathA aSTAMgayoga ke prathama aMga yama ke dvitIya bheda satya kI trikaraNa - triyoga se sAdhanA karatA hai aura satya meM hI sthira rahatA hai| satya mahAvrata meM sthira rahane kI pA~ca bhAvanAe~ 2 haiM (1) anuvIci bhASaNa - 1 - nirdoSa, madhura aura hitakara vacana bolanA, kaTu satya na bolanA tathA zIghratA aura capalatA se binA vicAra kiye na bolanA / . ( 2 ) krodhavaza bhASaNa varjana-krodha ke Aveza meM na bolnaa| kyoMki krodha kI tIvratA meM mu~ha se kaThora vacana nikala jAte haiM, jisase sunane vAle kA dila duHkhI hotA hai| (3) lobhavaza bhASaNa varjana- lobha ke vazIbhUta hokara bhI jhUTha bolA jAtA hai, ataH lobha ke udaya meM sAdhu ko bhASaNa karanA - bolanA nahIM caahie| " ( 4 ) bhayavaza bhASaNa varjana- mithyAbhASaNa kA bhaya bhI eka pramukha kAraNa hai, ataH sAdhu ke sAmane jaba bhaya kA kAraNa upasthita ho taba use bhASaNa kA tyAga karake mauna dhAraNa kara lenA caahiye| AcArAMga dvitIya zrutaskandha adhyayana 15, sUtra 778 vahI, sUtra 780-81-82 * 132 adhyAtma yoga sAdhanA : 1. 2. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) hAsyavaza bhASaNa varjana-ha~sI-majAka meM bhI mu~ha se jhUThe vacana nikala jAne kI sambhAvanA rahatI hai| ataH sAdhu ko hAsya nokaSAya ke udaya meM bhASaNa kA tyAga karake mauna dhAraNa karanA caahiye| __ina bhAvanAoM dvArA zramaNayogI vizeSa sthitiyoM meM mauna dhAraNa karake yoga ke mauna aMga (bhASaNa varjanatA) kI sAdhanA karatA hai| maharSi pataMjali ne kahA hai-satya meM dRr3ha sthiti ho jAne para sAdhaka kI vANI satya kriyA-arthAt zApa, varadAna, AzIrvAda dene meM pUrNa sakSama ho jAtI hai| (3) acaurya mahAvrata : anAsaktiyoga kA prArambha isakA Agamokta nAma 'savvAo adinnAdANAo viramaNaM"-'sarva adattAdAna viramaNa' hai| 'binA diye huye kisI bhI anivArya AvazyakatA kI vastu ko na lenA' yaha isa mahAvrata kA niSedhAtmaka rUpa hai; isakA vidheyAtmaka rUpa phalita hotA hai ki zramaNayogI ko apane lie AhAra-pAnI Adi sabhI anivArya AvazyakatA kI vastue~ una vastuoM ke svAmI dvArA saharSa diye jAne para hI grahaNa karanI caahiye| ___ isa mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ ye haiM, jo isako (acaurya mahAvrata ko) sthiratA pradAna karatI haiN| ___ (1) soca-samajhakara vastu-sthAna Adi kI yAcanA-sAdhu ko bhalI-bhA~ti vicAra karake hI vastu yA sthAna ke svAmI se Avazyaka vastuoM kI yAcanA karanI caahiye| - (2) guru-AjJA se AhAra-zramaNayogI vidhi-pUrvaka lAye hue AhAra ko bhI pahale guru ko dikhAye aura phira unakI anumati prApta hone para bhojana kre| isake atirikta guru, vRddha, rogI, tapasvI, jJAnI aura navadIkSita mani kI vaiyAvRtya na karanA, sevA se jI curAnA bhI corI hai| ataH zramaNayogI sevA kA avasara Ane para pIche na haTe, jI na curaave| -yogadarzana 2/36 1. satyapratiSThAyAM kriyaaphlaashrytvm| 2 AcArAMga, dvitIya zrutaskandha, adhyayana 15, sUtra 784 * yoga kI AdhArabhUmi H zraddhA aura zIla (2) * 133 * Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) parimita padArtha grahaNa karanA - zramaNa ko sthAna, AhAra, upakaraNa Adi grahaNa karate samaya apanI maryAdA kA dhyAna rakhanA caahie| dUsare zabdoM meM maryAdA se adhika padArthoM ko grahaNa na kre| (4) bAra-bAra padArthoM kI maryAdA grahaNa karanA - zramaNa ko apane svIkRta abhigraha kI maryAdA ko bAra-bAra grahaNa karake aura bhI saMkucita karate rahanA cAhie / (5) sAdharmika avagraha yAcanA - sAMbhogika sAdhuoM se AvazyakatA hone para pAtra, upakaraNa, vasati Adi kI yAcanA karanI cAhie / ' ina bhAvanAoM se zramaNayogI apanI vRttiyoM ko aura bhI saMkucita karatA hai| yAcanA se usameM vinamratA aura nirabhimAnatA AtI hai, tathA vastuoM ke prati Asakti bhAva kama hotA hai| sAdhaka kA mana jaba vastumAtra ke prati anAsakta ho jAtA hai to jagat kA samasta vaibhava, gupta khajAne usake lie miTTI tulya ho jAte haiM tathA isa anAsakti yoga kI carama sthiti meM pRthvI ke samasta ratna usake samakSa prakaTa ho jAte haiN| 2 (4) brahmacarya mahAvrata : cetanA kA UrdhvArohaNa brahmacarya kI sAdhanA yoga ke lie AdhAra - bindu hai, binA brahmacarya kI sAdhanA kiye yoga-mArga para eka bhI kadama Age rakhanA asaMbhava hai| jaba taka yogI brahmacarya kI sAdhanA nahIM karatA, vaha UrdhvaretA nahIM bana sktaa| usakI sAdhanA kA tejobindu brahmacarya hI hai, isI se usakI tapa:sAdhanA meM teja bar3hatA hai aura taijas zarIra balavAna banatA hai, usameM camaka aura prakAza kI kiraNeM prasphuTita hotI haiN| sarvavirata zramaNayogI navakoTi aura navabAr3a sahita pUrNa brahmacarya kA pAlana karatA hai| usake triyoga ( mana-vacana-kAyA) brahmacarya meM hI sthita rahate haiM, abrahma sambandhI vicAra bhI usake antarmAnasa meM nahIM utthte| vaha sarvatobhAvena brahmacarya meM lIna rahatA hai aura usakI rakSA ke lie sadaiva sannaddha rahatA hai| AvazyakacUrNi meM ina pA~ca bhAvanAoM kA krama dUsarI prakAra se diyA gayA hai| - dekhie - AvazyakacUrNi pratikramaNAdhyayana, 143-147 asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam / -yogadarzana 2/37 yogadarzana 2/38 * 134 adhyAtma yoga sAdhanA 1. 2. 3. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya mahAvrata kI sthiratA ke lie pA~ca bhAvanAe~ haiN| (1) rAgapUrNa strI-kathA tyAga-zramaNayogI strI sambandhI kathA yA vArtA nahIM karatA aura na sunatA hI hai| (2) manohara aMgoM ke avalokana kA tyAga-zramaNayogI striyoM ke kAmavardhaka aura manohara aMgoM kI ora dRSTi-nikSepa bhI nahIM krtaa| (3) pUrva rati-smaraNa tyAga-zramaNa ne apane gRhastha jIvana meM (dIkSA grahaNa karane se pUrva) jo strI-sambandhI sukha bhoge hoM, unakA use smaraNa nahIM karanA caahiye| (4) praNIta rasa bhojana varjana-zramaNa kA kartavya hai ki vaha kAmavardhaka, rasIle, svAdiSTa aura gariSTha AhAra kA tyAga kre| kyoMki aise AhAra se citta caMcala ho jAtA hai| sAtha hI AhAra kI mAtrA bhI kama rakhe, adhika AhAra bhI vikAravarddhaka hotA hai| ... (5) zayanAsana varjana-strI-pazu-naMpusaka Adi ke dvArA sparzita Asana zayyA Adi kA sAdhu upayoga na kre| yadi usa Asana-zayyA Adi kA upayoga karanA vivazatA hI ho to unake uThane ke eka muhUrta bAda usakA upayoga kara sakatA hai| kintu sAmAnyataH upayoga nahIM karanA caahiye| (5) aparigraha mahAvrata : nispRha yoga parigraha kA Azaya yahA~ bhAva aura dravya parigraha donoM se hai| sAdhaka zramaNa ko nigraMtha kahate haiM aura graMtha kA abhiprAya parigraha hai| nigraMtha aparigrahI hotA hai| usake antarmana meM nirmamatva hotA hai| bAhya dhArmika upakaraNoM meM to usakA mamatva hotA hI nahIM; kintu vaha apane zarIra ke prati bhI moha-mamatva nahIM rkhtaa| ____ parigraha athavA mamatva bhAva azAMti kA kAraNa hotA hai aura azAMta citta kabhI ekAgra nahIM ho sakatA aura jisa sAdhaka kA citta ekAgra na ho sake vaha yoga sAdhanA kaise kara sakatA hai| ataH aparigraha yoga sAdhanA meM sahAyaka hotA hai| pAtaMjala darzana ke vyAkhyAkAra maharSi vyAsa kA kathana hai ki aparigraha kI bhAvanA sudRr3ha hone para sAdhaka ke citta kI caMcalatA evaM kaluSatA dhula jAtI hai, mana nirmala jala pravAha kI bhAMti zAnta ho jAtA hai aura zAnta citta meM pUrvajanmoM kI smRti ubharane lagatI hai| aparigraha bhAva se bhAvita mana pUrvajanma-jAtismaraNa bodha ko prApta hotA hai| 1. AcArAMga, dvitIya zrutaskaMdha, adhyayana 15, sUtra 786-87 2. yogadarzana, bhASya 2/39 * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (2) * 135 * Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM meM bhI vairAgya yA nirveda meM lIna hone para aneka bhavyoM ko jAtismaraNa jJAna kI utpatti ke udAharaNa milate haiN| zramaNa bhI yoga sAdhanA ke lie dIkSA letA hai| vaha apanI yoga sAdhanA aparigraha mahAvrata kA pAlana karake Age bar3hAtA hai| isa mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ haiN| (1) zrotrendriya rAgoparati-priya-apriya, komala-kaThora zabdoM ko sunakara zramaNa usameM rAga-dveSa na kre| (2) cakSuindriya rAgoparati-sundara-asundara, surUpa-kurUpa Adi cakSu indriyoM se dekhe jAne vAle vibhinna prakAra ke rUpoM meM sAdhu ko rAga-dveSa nahIM karanA caahiye| ___(3) ghrANendriya rAgoparati-sugandha-durgandha Adi meM sAdhu rAga-dveSa na kre| (4) rasanendriya rAgoparati-sAdhu ko vibhinna prakAra ke rasoM meM rAga-dveSa na karake unase udAsIna rahanA caahiye| (5) sparzanendriya rAgoparati-sAdhu ko apane jIvana meM zIta-uSNa, halkA-bhArI Adi aneka prakAra ke sparza kA anubhava hotA hai; kintu use unameM rAga-dveSa na karake mana meM zAnti banAye rakhanI caahiye| isa prakAra zramaNayogI pA~ca mahAvratoM kA pAlana ina paccIsa (25) bhAvanAoM (pratyeka mahAvrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAe~) ke sAtha karatA hai aura pariNAmasvarUpa apane citta meM zAnti (rAga-dveSa na karane ke kAraNa) banAye rakhatA hai| ina pA~ca yamoM kA mahattva usake jIvana meM atyadhika hai, ye usake mUla guNa haiM aura yoga ke prathama sopAna haiN| zramaNa apane svIkRta mahAvratoM dvArA yoga kI sAdhanA karatA hai aura AtmazAnti kI dizA meM Age bar3hatA hai| zramaNAcAra kI apekSA pAMca mahAvrata zramaNa ke mUlavrata haiM tathA zeSa bAIsa guNa usake anya guNa haiN| yoga kI apekSA pA~ca mahAvratoM ko 'yama' kI saMjJA dI jAtI hai aura zeSa 22 guNoM ko 'niyama' (yoga ke dUsare aMga) kI koTi meM parigaNita kiyA jA sakatA hai| 1. AcArAMga, dvitIya zrutaskandha, adhyayana 15, sUtra 788-791 * 136 * adhyAtma yoga sAdhanA - Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa ke anya Avazyaka guNa ye haiM (6-10) paMcendriyanigraha (indriya-pratyAhAra)-zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA aura sparzana-ye pA~ca indriyA~ haiN| ye apane-apane viSayoM kI aura daur3atI haiN| inheM inake viSayoM se haTAkara AtmA meM lagAnA hI indriyanigraha hai| (11-14) caturvidha kaSAya viveka (zAnti yoga)-kaSAya cAra haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobh| ina kaSAyoM ke Avega meM bahakara hI manuSya bhA~ti-bhA~ti ke pApa aura akaraNIya kArya karatA hai| zramaNatva grahaNa kiyA huA yogI, ina kaSAyoM ke Avega kA damana nahIM, parimArjana karatA hai, jisase usakI cittavizuddhi hotI hai, AtmA para se rAga-dveSa kA mala dUra hotA hai, Atmajyoti pragaTa hotI hai| (15) bhAvasatya-apane antaHkaraNa se AsravoM (hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha) ko dUra karake, dharmadhyAna-zukladhyAna dvArA zuddha Atmika bhAvoM kA anuprekSaNa karake, AtmabhAvoM meM satya kI sphuraNA karanA, bhAva satya kahalAtA hai| zramaNayogI bhAvasatya dvArA apanI antarAtmA kI tathA citta kI vizuddhi karatA hai| . . (16) karaNasatya-karaNa kA Azaya hai-jisa avasara para jo kriyA karane yogya ho, use usI avasara para krnaa| saMpUrNa dhArmika kriyAoM ko satya rUpa meM aura avasara ke anukUla karanA caahiye| karaNasatya bhAva-satya meM sahAyaka hai| karaNa ke sattara' prakAra haiN| inheM yathAvidhi karanA hI karaNasatya hai| karaNa ke sattara bheda ye haiM-azana Adi 4 prakAra kI piMDavizuddhi, 5 samiti, 12 bhAvanA, 12 bhikSu pratimA, 5 indriya-nirodha, 25 prakAra kA pratilekhana, 3 guptiyA~, 4 prakAra kA abhigrh| (17) yogasatya-mana-vacana-kAyA-ina tInoM yogoM ko zramaNayogI zama, dama, upazama aura Atma-sAdhanA meM lagAtA hai, yahI usakA yogasatya hai| isa prakAra ina tInoM yogoM meM saralatA aura satya ota-prota ho jAtA hai, aura yogI apanI AdhyAtmika sAdhanA meM saphalatA kI ora bar3hatA hai| 1. piMDavisohI, samiI, bhAvaNA, paDimAya iNdiyniroho| paDilehaNaM guttIo abhiggahA ceva karaNaM tu|| 2. 12 bhikSu pratimAoM kA varNana 'pratimA yoga' meM dekhie| -oghaniyuktibhASya -sampAdaka * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (2) * 137* Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) kSamA-yaha yogI kA viziSTa lakSaNa hai| kaisI bhI krodha utpanna karane vAlI sthiti-paristhiti ho, kintu vaha kSamA rakhatA hai, krodha nahIM karatA; kyoMki krodha Atma-sAdhanA ke mArga meM bahuta bar3I bAdhA hai| (19) virAgatA-AdhyAtmika yoga-mArga meM Age bar3hane ke lie virAgatA-sAMsArika bhogoM se vairAgya ati Avazyaka hai| vairAgya ke binA vaha yoga-mArga para eka kadama bhI nahIM rakha sakatA, usakI ruci hI yoga kI ora na hogii| (20) manaHsamAharaNatA-mana kI akuzala pravRtti ko rokakara use kuzala pravRtti (zubha-bhAvoM) meM lagAnA manaHsamAharaNatA hai| samAharaNa kA abhiprAya mana ko anya vRttiyoM se rokakara kisI eka vRtti para sthira karanA hai| yaha mana kA pratyAhAra hai, jo yoga kA eka Avazyaka aMga hai| zramaNayogI mana:samAharaNa dvArA manaHpratyAhAra kI sAdhanA karatA hai| (21) vAksamAharaNatA-yaha vacana kA pratyAhAra hai| vAk ko svAdhyAya Adi meM lagAnA, athavA mauna rahanA vAksamAharaNatA hai| (22) kAyasamAharaNatA-zarIra ko sthira evaM acaMcala rakhanA, kAyasamAharaNatA hai| isa guNa se yogI ko Asana-siddhi meM sahAyatA prApta hotI hai| (23) jJAnasampannatA-zramaNa ko jitanA bhI adhika sambhava ho sake, jJAna kA upArjana karake jJAnasampannatA kA guNa arjita karanA caahiye| (24) darzanasampannatA-apane samyagdarzana ko dRr3ha rakhanA, usakI surakSA karanA zramaNa kA darzanasampannatA nAma kA guNa hai| (25) cAritrasampannatA (sampUrNa yoga kI sAdhanA)-cAritra kA lakSaNa batAte huye kahA gayA hai ki jisake dvArA karmoM kA caya (saMcaya) rikta ho, use cAritra kahate haiN| cAritra ke pA~ca bheda haiM-(1) sAmAyika, (2) chedopasthApanA, (3) parihAra-vizuddhi, (4) sUkSma-saMparAya, (5) yathAkhyAtA' (ka) sAmAyika cAritra-jisase sAvadhayoga se nivRtti ho, rAga-dveSa kI upazAnti ho, jJAna-darzana-cAritra rUpa samatva kI upalabdhi ho, use sAmAyika cAritra kahA jAtA hai| 1. uttarAdhyayana sUtra 28/32-33 * 138* adhyAtma yoga sAdhanA. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa cAritra dvArA zramaNa samatvayoga kI bhUmikA para ArUr3ha ho jAtA hai| (kha) chedopasthApanIya cAritra-nava-dIkSita sAdhu-sAdhvI sarvaprathama sAmAyika cAritra grahaNa karatA hai| use grahaNa karane ke jaghanya (kama se kama) 7 dina, madhyama 3 mAsa aura utkRSTa 6 mAsa ke pazcAt jaba vaha pratikramaNa bhalI-bhA~ti sIkha jAtA hai, taba gurudeva dvArA pA~ca mahAvratAropaNa rUpa jo cAritra diyA jAtA hai, vaha chedopasthApanIya cAritra kahalAtA hai| isameM pUrvaparyAya kA vyavaccheda karake uttaraparyAya kA sthApana-mahAvratoM kA AropaNa kiyA jAtA hai, isaliye isa cAritra ko chedopasthApanIya cAritra kahate haiN| (vartamAna yuga meM ise bar3I dIkSA kahA jAtA hai|) (ga) parihAravizaddhi cAritra-doSa laga jAne para athavA binA hI doSa lage, karmamala ko dUra karane ke lie tathA AtmA kI zuddhi ke lie jo viziSTa sAdhanA kI jAtI hai, use parihAravizuddhi cAritra kahA jAtA hai| (gha) sUkSmasamparAya cAritra-isa cAritra meM lobha kaSAya ko sUkSma kiyA jAtA hai| (Ga) yathAkhyAta cAritra-isa cAritra meM kaSAyoM kA pUrNa nAza ho jAtA hai, tathA. AtmA ke svAbhAvika guNa pragaTa ho jAte haiN| yaha cAritra zramaNa ke cAritrasampannatA kI pUrNatA aura utkRSTa sthiti hai| isa prakAra zramaNayogI sAmAyika cAritra athavA samatA kI sAdhanA se prArambha karake zanaiH-zanaiH Upara kI ora car3hatA huA samatAbhAva kI pUrNatA athavA yathAkhyAta cAritra prApta kara letA hai, arihanta bana jAtA hai, jIvana-mukta ho jAtA hai aura yoga-mArga ke uccatama bindu para pahu~ca jAtA hai| - (26) vedanA samAdhyAsanA-zramaNayogI kisI bhI prakAra kI pIr3A, kaSTa, vedanA Adi ko samabhApUrvaka sahatA hai, rAga-dveSa Adi kaSAya bhAva nahIM krtaa| vastutaH vedanA samAdhyAsanA zramaNa kI titikSA kI parIkSA hai| ina kaSToM ko zAstrIya bhASA meM parISaha kahA gayA hai| ina parISahoM para zramaNayogI samatAbhAva se vijaya prApta karatA hai| zAstroM meM ina parISahoM kI saMkhyA 22 batAI gaI hai (1) kSudhA, (2) pipAsA, (3) zIta, (4) uSNa, (5) daMzamazaka, (6) acela, (7) arati, (8) strI, (9) caryA, (10) niSadyA, (11) zayyA, (12) Akroza, (13) vadha, (14) yAcanA, (15) alAbha, (16) * yoga kI AdhArabhUmi : zraddhA aura zIla (2) * 139 * Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ roga, (17) tRNa-sparza, (18) jalla (pasInA), (19) satkAra-puraskAra, (20) prajJA, (21) ajJAna, (22) adrshn|' (27) mAraNAntika samAdhyAsana-mAraNAntika vedanA, kaSTa evaM upasarga-parISaha ko bhI samabhAva se sahana karanA, mAraNAntika samAdhyAsanA kahalAtA hai| zramaNayogI mRtyutulya kaSTa ko bhI pUrNa zAnti aura AtmabhAva meM ramaNa karate hue sahatA hai| ye zramaNa ke 27 guNa haiM jinakA pAlana zramaNa ke lie anivArya hai| zramaNa-guNa banAma yoga-mArga __ yadi gaharAI se vicAra kiyA jAye to sampUrNa zramaNAcAra yoga-mArga hI hai| ahiMsA mahAvrata dvArA vaha samatvayoga kI sAdhanA karatA hai| satya to yoga kA AdhAra hai hii| brahmacarya dvArA vaha apanI cetanA kA UrdhvArohaNa karatA hai tathA aparigraha mahAvrata kI sAdhanA to nispRha yoga kI sAdhanA hI hai| isI prakAra pA~coM indriyoM kA nigraha-indriyoM kA pratyAhAra hai tathA kaSAyoM ke Avega ko rokanA zAnti yoga hai-jo adhyAtmayoga kA eka Avazyaka pahalU hai| yogasatya dvArA zramaNa apane mana-vacana-kAya tInoM yogoM ko vaza meM karatA hai| vedanA samAdhyAsanA dvArA vaha titikSA bhAva kI vRddhi 'karake 'layayoga' kI uccatama sImA taka pahu~catA hai to cAritra sampannatA dvArA arhanta athavA jIvana-mukta kI sthiti prApta karatA hai| isa prakAra zramaNayogI apane zramaNAcAra (mahAvrata yAnI mUlavrata aura uttaravratoM kI sAdhanA) dvArA sampUrNayoga kI sAdhanA karatA hai| 1. uttarAdhyayana sUtra-parISaha vibhakti, dUsarA adhyyn| * 140 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 viziSTa yoga-bhUmikA : pratimA-yogasAdhanA pratimA kA Azaya __ jaba sAdhaka apane dvArA svIkRta evaM aMgIkRta vrata-niyamoM, mUlavrata, uttaravrata, yama-niyamoM kA pAlana bhalI-bhAMti karane lagatA hai aura unake pAlana meM paripakva ho jAtA hai to vaha Age apane caraNa viziSTa sAdhanA kI ora bar3hAtA hai| isa viziSTa sAdhanA meM vaha dRr3hatApUrvaka vizeSa niyama grahaNa karatA hai aura unakA samyak paripAlana karatA hai, kisI bhI bhayaMkara se bhayaMkara aura viparIta sthiti meM vaha apane svIkRta niyama se vicalita nahIM hotaa| aise viziSTa niyama gRhastha sAdhaka bhI grahaNa karatA hai aura saMsAra-tyAgI zramaNa-sAdhaka bhii| donoM hI apanI-apanI maryAdA ke anusAra pratijJA grahaNa karate haiN| maryAdA evaM vrata tathA yogyatA, kSamatA ke AdhAra para donoM ke hI niyama aura pratijJAe~ alaga-alaga hotI haiN| ina viziSTa niyamoM aura sAdhanA paddhati kA nAma hI 'pratimA yoga' hai| pratimA kA abhiprAya hai-pratijJA-vizeSa, vrata vizeSa, tapa-vizeSa; vizeSa sAdhanA paddhati evaM koI dRr3ha kaThora sNklp| - pratimAoM ke do bheda haiM-(1) zrAvaka-pratimA aura (2) zramaNa prtimaa| (1) zrAvaka pratimA (gRhasthayogI kI viziSTa sAdhanA bhUmikAe~) jisa prakAra kisI gyAraha (11) maMjila ke bhavana kI sabase U~cI maMjila para pahu~cane ke lie sopAnoM ko pAra kiyA jAtA hai, usI prakAra gRhasthayogI bhI apane zrAvakadharma ke carama zikhara taka pahu~cane ke lie 11 1. (ka) pratimApatipattiH pratijJeti yaavt| -sthAnAMga vRtti, patra 61 (kha) pratimA-pratijJA abhigrhH| ___ -vahI, patra 184 * viziSTa yoga-bhUmikA : pratimA-yogasAdhanA * 141 * Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimAoM kI sAdhanA karatA hai| ye 11 pratimAe~ usakI sAdhanA kI bhUmikAe~ haiM, jo uttarottara usakA Atmika vikAsa karatI haiM, usakI AtmA kA yoga - saMyoga Atmika guNoM se karAtI haiN| ye gRhastha sAdhaka ke Atmika vikAsa ke sopAna haiM aura haiM viziSTa sAdhanA bhuumikaaeN| ina sAdhanA bhUmikAoM kI sAdhanA karate hue usameM Atma- guNoM ke viSaya meM atyadhika zraddhA aura dRr3hatA jAgrata hotI hai| ye sAdhanA bhUmikAe~ - pratimAe~ kramazaH 11 haiM - ( 1 ) darzana, (2) vrata, (3) sAmAyika, (4) pauSadha, ( 5 ) niyama, (6) brahmacarya, (7) sacittatyAga, (8) ArambhatyAga, (9) preSya- parityAga athavA Arambha parityAga, (10) uddiSTabhaktatyAga aura ( 11 ) zramaNabhUta / (1) darzana pratimA (zuddha, avicala evaM pragAr3ha zraddhA) isa pratimA kI nIMva zuddha, avicala, nirmala aura pragAr3ha samyagdarzana hai| isakI ArAdhanA avirata samyagdRSTi karatA hai| isake lie kisI bhI vrata ko dhAraNa karanA Avazyaka nahIM hai| sirpha nirdoSa' samyagdarzana honA anivArya hai| yaha pratimA gRhasthayogI kI yoga- mArga para Age bar3hane kI prathama aura AdhArabhUta bhUmikA hai| isameM vaha apane nija dharma (Arhata dharma aura nirgrantha pravacana) tathA deva-guru-dharma para dRr3ha zraddhA rakhatA hai| yaha samyag zraddhA hI yoga kI prathama bhUmikA hai| kintu isa pratimAyoga kA dhArI kisI bhI prakAra ke vrata - niyamoM kA pAlana karane kI sthiti meM nahIM hotA / isa pratimA kA lakSaNa batAte hue kahA gayA hai - jo gRhasthayogI saMsAra va zarIra ke bhogoM se virakta ho, jisakA samyagdarzana zuddha ho, jisako kevala paMca parameSThI hI zaraNa ho, tathA satya mArga kA grahaNa karane vAlA ho, vaha darzana pratimA kA dhArI dArzanika yogI hotA hai| samyagdarzana ke mala athavA doSa 25 haiM - (1) zaMkA Adi ATha doSa, (2) ATha mada, (3) chaha anAyatana aura (4) tIna mUr3hatA / savvadhammarui yAvi bhavati / tassa NaM bahUiM sIlavaya guNavaya paccakkhANa posahovavAsAI no sammapaTThavittAiM bhavanti / - AyAradasA 6/17, pR. 54 ratnakaraNDa zrAvakAcAra 137 * 142 adhyAtma yoga sAdhanA 1. 2. 3. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa bhUmikA para avasthita gRhasthayogI kI zraddhA itanI pragAr3ha aura nirmala hotI hai ki deva-dAnava-mAnava Adi koI bhI use usakI zraddhA se vicalita nahIM kara sakate; kitanI bhI pratikUla evaM kaSTamaya paristhitiyA~ sAmane A jAyeM kintu vaha apanI zraddhA ko nahIM chor3atA; prANoM kI bAjI lagAkara bhI apanI zraddhA para aTala rahatA hai| bhaya evaM pralobhana use vicalita nahIM kara skte| (2) vrata pratimA (virati kI ora bar3hate caraNa) isa pratimA meM gRhasthayogI zrAvaka vratoM kA pAlana karatA hai| yoga-mArga kI dRSTi se yaha pratimA 'yama' ke antargata hai| gRhasthayogI isa pratimA ko dhAraNa karane para mUla vratoM (ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha) kA pAlana samyak prakAra se karatA hai| uttara-vratoM (niyamoM-guNavrata aura zikSAvratoM) kI bhI sAdhanA karatA hai| isa pratimA ko dhAraNa karane vAlA zrAvaka yoga-mArga para apane sudRr3ha caraNa bar3hA detA hai| (3) sAmAyika pratimA (yoga-sAdhanA kA prArambha) isa pratimA kA dhArI gRhasthayogI, yoga-sAdhanA prArambha kara detA hai| vaha apane sampUrNa bala, vIrya, utsAha aura ullAsa ke sAtha do ghar3I (48 minaTa) taka sAmAyika-samatAbhAva kI sAdhanA karatA hai| sAmAyika karate samaya vaha sAmAyika ke chaha aMgoM-(1) samatAbhAva, .(2) caturviMzatistava, (3) guruvandana, (4) pratyAkhyAna, (5) kAyotsarga aura (6) pratikramaNa kI samyag ArAdhanA karatA hai| samatAbhAva dvArA vaha rAga-dveSa para vijaya prApta karane kA prayAsa karatA hai, tathA apanI AtmA kA anubhava karatA hai| caturviMzatistava aura guruvandana to bhaktiyoga haiM hii| kAyotsarga dvArA deha se mamatva tyAga karake dhyAna karatA hai| pratyAkhyAna dvArA vaha apanI sAMsArika bhogecchAoM ko sImita karatA 1. (ka) AyAradasA; chaThI dazA, sUtra 18, pRSTha 55 (kha) viMzatikA 10/5 (ga) ratnakaraNDa zrAvakAcAra 138 * viziSTa yoga-bhUmikA : pratimA-yogasAdhanA - 143 * Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-jo viratiyoga kI sAdhanA hai aura pratikramaNa meM vaha apane doSoM kI AlocanA karake unako punaH na lagane dene kA dRr3ha nizcaya karatA hai| __ isa prakAra zrAvaka kI sAmAyika-pratimA pUrNa rUpa se yoga ke antargata AtI hai, kyoMki sAmAyika sAdhanA hI AtmasAdhanA hai aura AtmasAdhanA hI yoga kA lakSya hai, Adi hai aura anta hai| yahI kAraNa hai ki sAmAyika pratimA kA mahattva gRhasthayogI zrAvaka ke jIvana meM atyadhika hai| isa pratimA kA svarUpa aura lakSaNa tathA mAhAtmya aneka graMthoM meM batAyA gayA hai| (4) pauSadha pratimA (ahorAtri kI Atma-sAdhanA) jaba gRhasthayogI meM virakti bhAva aura Atma-sAdhanA kI ruci vizeSa prabala ho jAtI hai to vaha do ghar3I samaya se bar3hAkara eka rAtri-dina (24 ghaMTe) taka Atma-sAdhanA aura dharmadhyAna karane lagatA hai| lekina cU~ki gRhastha ko pArivArika aura sAmAjika dAyitva bhI nibhAne par3ate haiM, isalie vaha aSTamI, caturdazI, pUrNimA aura amAvasyA-ina chaha parva dinoM meM avazya dharmasthAna meM jAkara, anna-pAna Adi sabhI prakAra ke AhAra kA tyAga karake tathA samasta pArivArika, sAmAjika gatividhiyoM ko chor3a, guru ke sAnnidhya meM, yadi ve sthAnaka meM upasthita hoM, 24 ghaNTe taka dharma-jAgaraNA karatA hai, Atma-cintana-manana, svAdhyAya, dharmadhyAna Adi meM samaya vyatIta karatA hai, yaha pauSadha pratimA hai| __isa pratimA kA dhArI gRhasthayogI aura bhI yoganiSTha ho jAtA hai| (5) niyama pratimA (vividha niyamoM kI sAdhanA) isa pratimA ko dhAraNa karake gRhasthayogI vibhinna prakAra ke niyamoM ko grahaNa karatA hai, unakI paripAlanA samyak rUpa se karatA hai| isa pratimA ke 1. 2. (ka) AyAradasA, chaThI dazA, sUtra 19 (kha) ratnakaraMDa zrAvakAcAra, 139 (ka) AyAradasA, chaThI dazA, sUtra 20 (kha) ratnakaraMDa zrAvakAcAra 140 (ga) zrAvakAcAra saMgraha, bhAga 4, prastAvanA, pR. 83 (gha) dharmaratnAkara, zloka 32-33, pR. 336 *144 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca niyama mukhya haiM-(1) snAna nahIM karanA (2) rAtri meM cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga athavA sUrya ke prakAza meM hI cAroM prakAra kA AhAra grahaNa karanA, (3) mukulIkRta rahanA arthAt dhotI ko lAMga nahIM lagAnA, (4) dina meM pUrNa rUpa se brahmacarya kA pAlana karanA, tathA rAtri meM bhI abrahma-sevana kI maryAdA karanA aura (5) eka rAtri kI pratimA kA bhalI-bhA~ti pAlana krnaa|' jIva-rakSA kI bhAvanA se prastuta pratimAdhArI gRhastha sacitta jala kA upayoga bilkula bhI nahIM krtaa| isa prakAra sAdhaka, isa pratimA dvArA yoga-sAdhanA ke mArga para calatA huA, saMsAra se aura bhI virakta hotA hai| (6) brahmacarya pratimA (cetanA kA UrdhvArohaNa) brahmacarya kI sAdhanA yoga ke lie ati Avazyaka hai; kyoMki nirvIrya athavA bhoga dvArA vIrya ko nAza kara dene vAlA vyakti yoga kI sAdhanA meM camaka nahIM lA sktaa| vIrya kI zakti ke dvArA hI to kuNDalinI zakti suSumnA nAr3I meM hokara Urdhva gati karatI hai, cetanA kA UrdhvArohaNa hotA hai| yogI kI sAdhanA UrjasvI aura tejasvI banatI hai| gRhasthayogI isa pratimA kI sAdhanA dvArA apanI cetanA athavA jIvanI zakti kA UvIkaraNa karake yoga-sAdhanA karatA hai| isa pratimA meM sAdhaka mana-vacana-kAyA, ina tInoM yogoM se pUrNa brahmacarya kA pAlana karatA hai, yahA~ taka ki aisA hAsya-vinoda bhI nahIM karatA jisake kAraNa brahmacarya meM dUSaNa lagane kI bhI sambhAvanA ho| (7) sacittatyAga pratimA (AhAra-saMyama) AhAra kA saMyama yoga kA eka Avazyaka aMga hai| AhAra jitanA hI adhika nirdoSa (hiMsA Adi doSoM se rahita) aura sAtvika hogA, sAdhaka kA mana utanA hI adhika Atma-sAdhanA meM ramaNa kara skegaa| 1. 2. AyAradasA, chaThI dazA, sUtra 21, pRSTha 58 (ka) AyAradasA, chaThI dazA, sUtra 22, pRSTha 59-60 (kha) viMzatikA, 10/9-11 * viziSTa yoga-bhUmikA : pratimA-yogasAdhanA - 145 * Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pratimA meM gRhastha sAdhaka sabhI prakAra ke sacitta AhAra - jala Adi sabhI prakAra ke bhojya padArthoM kA tyAga kara detA hai|' isa prakAra vaha AhAra sambandhI saMyamana aura niyamana karake apanI icchAoM kA nirodha karatA hai tathA ahiMsA kI sAdhanA meM Age bar3hatA hai| ( 8 ) Arambha tyAga pratimA (ahiMsA yama kI sAdhanA ) Arambha zabda jaina dharma kA eka pAribhASika zabda hai| isakA abhiprAya hai - hiMsAtmaka kriyA-kalApa / mana se kisI prANI ko duHkha pahu~cAne athavA hanana karane kA vicAra mAnasika Arambha hai| jisase kisI kA hRdaya tilamilA uThe, pIr3ita ho jAye, . aise vacana bolanA vAcika Arambha hai| zArIrika kriyAoM, lakar3I, zastra Adi se kisI prANI ko pIr3ita karanA, DarAnA, dhamakAnA Adi zArIrika Arambha hai| hiMsAtmaka hone ke kAraNa vaha ghara evaM vyApAra sambandhI kArya athavA Arambha nahIM karatA / isa pratimA kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka ina ArambhoM ko svayaM nahIM karatA; kintu putra Adi tathA sevaka varga se Arambha karAne kA tyAgI nahIM hotA / 2. sAdhaka svayaM sthUla prANiyoM kI hiMsA na karake ahiMsA yama kI sAdhanA-ArAdhanA karatA hai| ( 9 ) preSya parityAga pratimA (saMvarayoga tathA sUkSma ahiMsA yama kI sAdhanA ) prastuta pratimA meM sAdhaka ahiMsA yama kI aura bhI sUkSma ArAdhanA karatA hai| vaha ghara evaM vyApAra sambandhI kArya kisI anya ( putra, sevaka Adi) se bhI nahIM karavAtA hai| yahA~ taka ki vaha vAyuyAna, jalayAna, sthalayAna (moTara, 1. 2. 3. AyAradasA, chaThI dazA, sUtra 23, pRSTha 60 (ka) AyAradasA, chaThI dazA, sUtra 24, pRSTha 61 (kha) viMzatikA 10/14 (ga) AcArya sakalakIrti ne isa AThavIM pratimA meM hI vAhanoM kA prayoga karane tathA karAne kA tyAga mAnA hai| - dekhie praznottara zrAvakAcAra, zloka 107 AyAradasA, chaThI dazA, sUtra 25, pRSTha 61 * 146 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAra, skUTara, Trena, rikzA, bailagAr3I Adi ) kisI bhI prakAra ke vAhana kA prayoga svayaM nahIM karatA aura dUsaroM se bhI nahIM karAtA / vAhanoM kA prayoga karane - karAne kA tyAga vaha isaliye karatA hai ki vAhanoM se sthUla evaM sUkSma prANiyoM kI adhika hiMsA hotI hai| vaha sAvadhAnIpUrvaka pUrNa padayAtrI rahatA hai| isa prakAra vaha aura bhI gaharAI se tathA sUkSmadRSTipUrvaka ahiMsA yama kI sAdhanA karatA hai tathA apanA adhikAMza samaya saMvarayoga meM vyatIta karatA hai| isa pratimA ke sAdhaka ke jIvana meM saMvarayoga (nivRtti) pramukha ho jAtA hai| (10) uddiSTabhakta - tyAga pratimA ( saMvara yoga kI sAdhanA ) isa pratimA meM gRhasthayogI sAdhaka hiMsA se aura bhI virata ho jAtA hai, vaha nirantara svAdhyAya aura dhyAna meM lIna rahatA hai| vaha apane nimitta bane AhAra ko bhI nahIM khAtA, isakA kAraNa yaha hai ki bhojana banAne meM jala, agni, vAyu, vanaspati kAya ke jIvoM kI hiMsA to hotI hI hai, aura vaha apane lie kiMcit bhI hiMsA karAnA nahIM caahtaa| isa prakAra vaha sUkSmahiMsA kA tyAga karane meM bhI prayatnazIla rahatA hai tathA ahiMsA yama kI adhika se adhika sAdhanA karatA hai|' vaha apane bAloM kA chure se muNDana karAtA hai| coTI sirpha isalie rakhatA hai ki vaha gRhastha kA cinha hai aura abhI vaha sAdhaka gRhastha hI hai, gRhatyAgI nahIM banA hai| sAtha hI vaha vacanayoga kA saMvara bhI karatA hai| bhASA kA pUrNa viveka rakhatA hai| koI prazna pUche jAne para yadi vaha jAnatA hai to kahatA hai 'maiM jAnatA hU~' aura yadi nahIM jAnatA hai to kahatA hai - 'maiM nahIM jAnatA / ' isa prakAra vaha mana-vacana-kAya - tInoM yogoM ko vaza meM karake saMvara yoga tathA dhyAna - svAdhyAya Adi ke dvArA dhyAnayoga evaM tapoyoga kI sAdhanA meM dattacitta rahatA hai| (11) zramaNabhUta pratimA (gRhastha - yogasAdhanA kA antima sopAna ) prastuta pratimA gRhastha sAdhaka kI yoga-sAdhanA kA antima sopAna hai| 1. AyAradasA, chaThI dazA, sUtra 26, pRSTha 62 * viziSTa yoga- bhUmikA pratimA-yogasAdhanA * 147 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pratimA ko dhAraNa karake vaha ghara se nikala jAtA hai aura dharmasthAnaka meM athavA santa-zramaNoM ke sAtha rahatA hai| __ vaha bhikSA dvArA prApta bhojana karatA hai| keza-loca karatA hai aura yadi zakti na ho to chure (ustare se) muNDana bhI karA sakatA hai| usakA veSa aura AcAra zramaNa jaisA hotA hai, isIlie isa pratimA kA nAma zramaNabhUta pratimA hai| isa pratimA ke bAda vaha zramaNa bana jAtA hai| ___ isa pratimA ko dhAraNa karane vAlA sAdhaka yama-niyamoM kA pAlana karatA huA svAdhyAya, dhyAna, samAdhi Adi yoga-kriyA-prakriyAoM kI sAdhanA karatA hai| usakA jIvana pUrNa yogI kA jIvana hotA hai| pratimAoM kI vizeSa bAteM gRhastha pratimAoM kI sAdhanA kramazaH hotI hai| sAdhaka pahalI, dUsarI, tIsarI tathA isI prakAra kramazaH gyArahavIM pratimA taka zanaiH-zanaiH unnati karatA hai| ye gRhastha sAdhaka kI sAdhanA kI bhUmikAe~ athavA sopAna haiN| jisa prakAra sIr3hI car3hane ke lie pahalI sIr3hI para paira rakhA jAtA hai, phira dUsarI para; usI prakAra ina pratimAoM kI bhI sAdhanA kI jAtI hai| sAdhaka pahalI pratimA kI sAdhanA meM paripakva hone ke bAda hI dUsarI pratimA dhAraNa karatA hai| uttarottara pratimAoM kI sAdhanA karate samaya vaha pichalI pratimAoM meM kiye gaye abhyAsa ko chor3a nahIM detA, varan sudRr3hatApUrvaka karatA rahatA hai| ina pratimAoM meM se prathama pratimA kA kAlamAna yA sAdhanA kAla 1 mAsa kA, dUsarI pratimA kA- 2 mAsa kA, tIsarI pratimA kA 3 mAsa kA, cauthI pratimA kA 4 mAsa kA, pA~cavIM pratimA kA 5 mAsa kA, chaThI pratimA kA 6 mAsa kA, sAtavIM pratimA kA 7 mAsa kA, AThavI pratimA kA 8 mAsa kA, navI pratimA kA 9 mAsa kA, dasavIM pratimA kA 10 mAsa kA, aura gyArahavIM pratimA kA 11 mAsa kA hai| pratimAoM kI sAdhanA karate hue gRhastha sAdhaka yoganiSTha hotA jAtA hai aura antima pratimA meM to vaha yogI hI bana jAtA hai| isIlie pratimAoM kI sAdhanA ko yoga sAdhanA tathA pratimAyoga mAnA jAtA hai| 1. AyAradasA, chaThI dazA, sUtra 27, pRSTha 63 *148 adhyAtma yoga sAdhanA * Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) bhikSu pratimA (gRha- tyAgI zramaNa kI viziSTa sAdhanA bhUmikAe~) jisa prakAra gRhastha sAdhaka kI 11 sAdhanA bhUmikAe~ haiM, usI prakAra saMsAra-tyAgI zramaNa kI bhI 12 sAdhanA bhUmikAe~ athavA pratimAe~ haiN| zramaNa-yogI viziSTa sAdhanA karane ke lie ina pratimAoM ko grahaNa karatA hai| ina pratimAoM kI sAdhanA meM vaha viziSTa abhigraha aura niyama grahaNa karatA hai tathA unakA yathAvidhi dRr3hatApUrvaka pAlana karatA hai| ina pratimAoM athavA pratimAyoga kI sAdhanA meM vaha AhAra-niyamana, zarIra-niyamana, vAk evaM mana vazIkaraNa tathA Asana Adi yoga ke lagabhaga sabhI aMgoM kI sAdhanA karatA hai| mana-vacana-kAya-tInoM yogoM ko vaza meM rakhatA hai| . ataH yoga kI dRSTi se ye pratimAe~ zramaNa-jIvana meM ati mahattvapUrNa haiN| 1. prathama pratimA zramaNayogI kI prathama pratimA 1 mAsa kI hai| isa pratimA ke ArAdhana kAla meM zramaNa zArIrika saMskAra aura zarIra ke mamatva bhAva se rahita hotA hai, vaha zarIra ke prati udAsIna ho jAtA hai| vaha deva, manuSya aura tiryaMca (pazu-pakSI) sambandhI jitane bhI upasarga, kaSTa evaM pIr3A Ate haiM, unheM samyaka prakAra se sahana karatA hai, upasarga karane vAle ke prati mana meM tanika bhI dveSa nahIM lAtA varan use upakArI hI mAnatA hai ki vaha karma-nirjarA meM sahAyaka bana rahA hai| vaha apane mana meM tanika bhI dainya bhAva nahIM lAtA apitu vIratApUrvaka samatAbhAva se una kaSToM ko jhelatA hai| . vaha AhAra ke viSaya meM itanA santoSI ho jAtA hai ki eka datti (eka aMkhaNDa dhArA se jitanA bhI AhAra tathA pAnI sAdhu ke pAtra meM zrAvaka yA dAtA de) anna kI aura eka datti pAnI kI letA hai; aura usI meM santoSa kara letA hai| bhikSA ke lie vaha dina meM eka hI bAra jAtA hai aura vaha bhI viziSTa niyamoM evaM vidhi ke saath| vaha eka gA~va meM do rAtri se adhika nivAsa nahIM krtaa| . bhASA tathA vANI kA vaha itanA saMyama kara letA hai ki vaha-(1) yAcanI (dUsare se vastra pAtra Adi mA~ganA), (2) pRcchanI (zaMkA samAdhAna ke lie gurudeva se prazna pUchanA athavA kisI se mArga pUchanA), (3) anujJApinI (guru se gocarI Adi kI AjJA lenA athavA zayyAtara-gRhasvAmI se sthAna kI * viziSTa yoga-bhUmikA : pratimA-yogasAdhanA - 149 * Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjJA lenA) aura (4) pRSTha vyAkaraNI (kisI vyakti dvArA kiye gaye prazna kA uttara denA) - ina cAra prakAra kI bhASAoM ko bolane ke atirikta sarvathA vacanAlApa kA tyAga kara detA hai| vaha vRkSa mUla meM, cAroM ora se khule sthAna meM athavA udyAna meM bane latAmaNDapa meM, zilA athavA kASTa (lakar3I kA pArTa) para hI rAta bitA detA hai| vaha zarIra ke prati itanA virakta ho jAtA hai ki jisa upAzraya - dharma - sthAnaka athavA sthAna para vaha ThaharA ho, usameM kisI prakAra Aga Adi kA upadrava ho jAye to vahA~ se bAhara nahIM nikltaa| yadi gamana karate samaya usake paira meM kA~TA, kA~ca Adi cubha jAye to use nikAlatA nahIM, usI dazA meM iryAsamitipUrvaka gamana karatA hai| isI prakAra A~kha meM gire kaMkar3a, tinake Adi ko nahIM nikAlatA / jahA~ bhI sUryAsta ho jAye - dina kA cauthA - prahara samApta ho jAye, vahIM vaha pUrI rAta ke lie Thahara jAtA hai, cAhe vaha sthAna bhayAnaka vana ho, parvata ho yA nagara - grAma kA bAhya bhAga ho / cAhe zItakAla meM vahA~ barphIlI havAe~ cala rahI hoM athavA hiMsaka pazuoM kI garjanAe~ ho rahI hoM / vaha sacitta pRthvI para na calatA hai, na baiThatA hai aura na nIMda letA hai| yadi mArga meM gamana karate samaya siMha Adi koI hiMsaka pazu sAmane A jAye to vaha eka kadama bhI pIche nahIM haTatA, itanA nirbhaya hotA hai vaha / kintu sAtha hI itanA dayAlu bhI hotA hai ki gAya Adi sAmane A jAye to use mArga dene ke lie cAra kadama pIche haTa jAtA hai| yAnI apanI prANa-rakSA ke nimitta vaha eka kadama bhI pIche nahIM rakhatA kintu dUsaroM kI suvidhA ke lie pIche haTa jAtA hai| vaha zarIra ke mamatva aura dehAdhyAsa se itanA dUra hotA hai ki zIta - nivAraNa ke lie dhUpa meM athavA grISma Rtu meM dhUpa se bacane ke lie chAyA meM jAne kI icchA bhI nahIM karatA / isa prakAra kaThora niyamoM kA pAlana karate hue vaha prathama pratimA kI sAdhanA karatA hai|' isa sampUrNa pratimA meM vaha mana-vacana-kAya - tInoM yogoM ko vaza meM rakhakara saMvara evaM dhyAnayoga kI sAdhanA meM rata rahatA hai| AyAradasA, sAvatIM dazA, sUtra 1-25, pR. 67-79 1. * 150 adhyAtma yoga sAdhanA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarI pratimA meM vaha do datti anna kI aura do datti pAnI kI grahaNa karatA hai tathA prathama pratimA ke sabhI niyamoM kA yathArIti pAlana karatA hai| isakA kAlamAna do mAsa kA hai| tIsarI pratimA kA kAla tIna mAsa kA hai| prathama pratimA ke sabhI niyamoM kA pAlana karate hue vaha tIna datti anna kI aura tIna datti pAnI kI letA hai| cauthI pA~cavIM, chaThI aura sAtavIM pratimAoM kA kAlamAna kramazaH cAra, pA~ca, chaha aura sAta mAsa hai tathA datti-saMkhyA bhI kramazaH cAra, pA~ca, chaha aura sAta hai| ina sAtoM pratimAoM meM saMsAratyAgI zramaNa yoga kI vibhinna kriyA-prakriyAoM kI aura vizeSa rUpa se samatvayoga kI sAdhanA karatA hai| vaha sabhI prakAra ke mAnasika-zArIrika tathA Adhidaivika, Adhibhautika kaSToM ko samabhAva se sahatA huA Atma-sAdhanA meM lIna rahatA hai| Age kI pratimAe~ : tapa ke sAtha Asana-jaya AThavIM pratimA meM saMsAratyAgI zramaNa sAdhaka eka dina kA nirjala upavAsa (caturtha bhakta) grahaNa karake grAma athavA nagara ke bAhara uttAnAsana, pAzrvAsana athavA niSadyAsana dvArA kAyotsarga meM sthira rahatA hai| mala-mUtra kI bAdhA yadi ho to pratilekhita bhUmi para mala-mUtra tyAga kara punaH apane sthAna para Akara kAyotsarga meM lIna ho jAtA hai| usa samaya usa para kaisA bhI upasarga Ave kintu vaha apane dhyAna se vicalita nahIM hotaa| isa pratimA kA kAla eka saptAha kA hai| ___ nauvIM pratimA bhI sAta dina-rAta athavA eka saptAha kI hai| isa pratimA ke ArAdhana kAla meM sAdhaka daNDAsana, lakuTAsana yA utkaTukAsana se kAyotsarga evaM dhyAna-sAdhanA meM lIna rahatA hai| dasavIM pratimA bhI sAta dina-rAta kI hai| isake ArAdhanA kAla meM sAdhaka godohanikAsana, vIrAsana aura AmrakubjAsana se kAyotsarga tathA Atma-dhyAna karatA hai| gyArahavIM pratimA eka ahorAtri (24 ghaNTe-prathama dina ke sUryodaya se lekara dUsare dina ke sUryodaya taka) kI hai| isa pratimA ke ArAdhanA kAla meM sAdhaka do dina kA nirjala upavAsa (SaSTha bhakta-belA) karatA hai| grAma 1. AyAradasA, sAtavIM dazA, sUtra 26-31, pRSTha 79-80 * viziSTa yoga-bhUmikA : pratimA-yogasAdhanA * 151 * Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA nagara ke bAhya bhAga meM donoM pairoM ko saMkucita kara tathA donoM bhujAoM ko jAnu paryanta lambI karake (khaDgAsana) kAyotsarga karatA hai| ina sabhI pratimAoM (AThavIM se lekara gyAravIM taka) meM sAdhaka saMvara aura dhyAnayoga tathA tapoyoga (anazana tapa kI apekSA se) kI sAdhanA karatA huA Asana-jaya bhI karatA hai| bArahavIM pratimA bhikSu kI, yadyapi eka rAtri kI hai; kintu hai bar3I kaThina tathA sAtha hI bahuta hI mahattvapUrNa bhI hai| isakI samyak sAdhanA sAdhaka ko Atmonnati ke carama zikhara taka pahu~cA detI hai to thor3I sI bhI asAvadhAnI Atmika, mAnasika evaM zArIrika rUpa se ati bhayaMkara duSpariNAma bhI lAtI hai, sAdhaka ko patana ke garta meM bhI girA detI hai| isa pratimA kI sAdhanA, sAdhaka aSTama bhakta (tIna dina taka cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga-telA) kI tapasyA dvArA karatA hai| vaha grAma yA nagara ke bAhya bhAga meM jAkara donoM pairoM ko saMkucita kara tathA bhujAoM ko jAnu paryanta (jaMghA taka) lambI karake kAyotsarga meM sthira hotA hai| usa samaya zarIra ko thor3A-sA Age jhukAkara, eka pudgala para dRSTi rakhate hue netroM ko animeSa rakhatA hai tathA sampUrNa indriyoM ko gupta rakhatA hai| dUsare zabdoM meM usakA sampUrNa zarIra, indriyA~ evaM mana dhyeya meM lIna ho jAte haiM, dhyAtA aura 'dhyeya ekAkAra ho jAte haiN| vaha sampUrNa rAtri isI prakAra sAdhanA karate hue vyatIta karatA hai| isa eka rAtri kI pratimA ko samyak prakAra se na pAlana karane vAle zramaNayogI ko ahitakara, azubha, asvAsthyakara, dukhada bhaviSya vAle aura akalyANakara-ye tIna pariNAma bhogane par3ate haiM. (1) mAnasika unmAda athavA pAgalapana, (2) atidIrgha samaya taka bhoge jAne vAle roga aura AtaMka, tathA (3) kevalIprajJapta dharma se bhraSTa ho jaanaa| isa prakAra vaha sAdhaka AdhyAtmika, mAnasika aura zArIrika-tInoM prakAra se patita ho jAtA hai tathA kaSTa evaM pIr3A meM apanA jIvana vyatIta karatA hai| kevalIprajJapta dharma se patita hone kA pariNAma to use aneka janmoM taka durgatiyoM aura duryoniyoM meM utpanna hokara bhoganA par3atA hai, usakA saMsAra atidIrgha ho jAtA hai, athavA yoM samajhiye ki vaha sAgara ke taTa para Akara punaH bhaMvara meM par3akara DUba jAtA hai| * 152 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake viparIta yadi zramaNayogI isa pratimA kA samyak rUpa se pAlana karane meM saphala hotA hai to isakA pariNAma usake lie atIva hitakara, zubha, sAmarthyakara, kalyANakara evaM sukhada hotA hai| use tIna prakAra kI mahAna aura advitIya viziSTa upalabdhiyA~ prApta hotI haiM (1) avadhijJAna kI upalabdhi, (2) mana:paryavajJAna kI prApti; aura (3) kevalajJAna kI praapti| sAdhaka ko jaba kevalajJAna kI upalabdhi ho jAtI hai to phira bAkI hI kyA rahatA hai, use apane dhyeya kI prApti hI ho jAtI hai, yogamArga kI yahA~ sArthakatA hI ho jAtI hai| jisa lakSya ko lekara sAdhaka yoga kI sAdhanA kA prArambha karatA hai, vaha lakSya use hastagata ho jAtA hai| ___ pratimAyoga kI sAdhanA gRhastha sAdhaka sudRDha zraddhA (satyatathya ke prati pragAr3ha vizvAsa) ke sAtha prArambha karatA hai| zraddhAyoga ke sAtha jJAnamArga kA sambala lekara vaha dRr3hatApUrvaka kriyAyoga para kadama bar3hAtA hai tathA yama-niyamoM kI sAdhanA karatA huA vaha kriyA-yoga kA avalambana letA huA zramaNa-gRhatyAgI evaM saMsAratyAgI zramaNa kI bhUmikA taka pahu~catA hai, usakA lakSya zramaNa banakara jJAna, saMyama aura cAritra kI sAdhanA meM pUrNa rUpa se lIna ho jAnA hotA hai| zramaNa kA lakSya hotA hai kaivalya prApta karake siddha, baddha aura mukta ho jaanaa| vaha apanI pratimAoM kA prArambha zarIra aura indriyoM ko saMyamita karate hue tapoyoga tathA dhyAnayoga kI sAdhanA-ArAdhanA karatA hai; Asana-jaya karake zarIra kI kSamatAoM ko bar3hAtA hai tathA parISaha-upasarga sahana karake samatAbhAva evaM titikSA kI sAdhanA karatA hai, antima pratimA meM to vaha sampUrNa yoga kA avalambana letA hai, mana evaM indriyoM ko dhyeya meM sthira karake svayaM dhyeyAkAra banatA hai aura apane lakSya-kaivalya ko prApta kara letA hai| isa prakAra ina pratimAoM kI sAdhanA 'pratimAyoga' hai; kyoMki isa sAdhanA meM prArambha se anta taka yoga ke vibhinna aMgoM kI sAdhanA svayameva hI ho jAtI hai| vibhinna prakAra ke yama-niyama to gRhastha aura saMsAra-tyAgI zramaNa kI prArambhika pratimAoM meM hI sAdhita kiye jAte haiN| zrAvaka sAmAyika pratimA meM yoga ke sabhI aMgoM, jaise-Asana, dhyAna Adi kI sAdhanA karatA hai; tathA zramaNa to apanI antima pratimA meM nirvikalpa samAdhi taka pahu~ca jAtA hai, tabhI to use kaivalya kI prApti hotI hai| 000 * viziSTa yoga-bhUmikA : pratimA-yogasAdhanA * 153 * Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jayaNAyoga sAdhanA (mAtRyoga) jayaNAyoga, jainayoga kA eka viziSTa yoga hai| isameM na prANAyAma kI viziSTa kriyAoM kI AvazyakatA hotI hai aura na Asanasiddhi para hI adhika bala pradAna kiyA jAtA hai| sAdhaka isa yoga kI pravRtti aura nivRtti donoM hI avasthAoM meM sAdhanA kara sakatA hai| isa sAdhanA meM satata jAgarUkatA apekSita hai| sAdhaka asad pravRttiyoM se svayaM ko bacAtA huA yatanAzIla yA sAvadhAna rahe, sahaja samAdhipUrvaka jIvana-yAtrA sampanna kare, isIlie ise jayaNAyoga athavA sahajayoga kI saMjJA se abhihita kiyA gayA hai| sahajayoga meM mana-vacana-kAya-ina tInoM yogoM ko vaza meM karake inheM zubha evaM zuddha pravRttiyoM meM lagAyA jAtA hai, tathA sAdhaka hara samaya-pravRtti karate samaya bhI sAvadhAna rahatA hai| vaha apanI sampUrNa kriyAe~ yatanApUrvaka karatA hai| pravRtti karate samaya usakA mUla mantra hotA hai jayaM care, jayaM ciTThe, jayamAse, jayaM sye| jayaM bhuMjato bhAsanto, pAvakammaM na bNdhii|| yatanApUrvaka calane, baiThane, sone, khAne Adi sabhI kriyAe~ karate hue sAdhaka ko pApa karma kA baMdha nahIM hotA hai| yatanA kA hI dUsarA nAma samiti hai aura mana-vacana-kAya ko vaza meM rakhanA gupti hai, ataH sahajayoga samiti-gupti-aSTa pravacana mAtA rUpa hotA yadyapi ina aSTa pravacana mAtAoM kI pUrNa rUpa se saphala sAdhanA to zramaNa sAdhaka hI kara pAtA hai| kintu gRhastha sAdhaka bhI apanI yogyatA, kSamatA aura paristhiti ke anusAra inakA pAlana karane kA prayatna karatA hai| aSTa pravacana mAtA meM tIna gupti (manogupti, vacanagupti aura kAyagupti) tathA pA~ca samiti (IryA samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna-nikSepaNa samiti aura pariSThApanikA samiti) kA samAveza hotA hai| * 154 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samiti-guptiyoM kI sAdhanA karate hue sahaja hI-svAbhAvika rUpa se, binA vizeSa prayatna kiye hI yoga ke sabhI aMgoM kI sAdhanA ho jAtI hai tathA sAdhaka apane lakSya-siddhi ko prApta kara letA hai| aSTa pravacana mAtA (tIna gupti aura pA~ca samiti) mana kI athavA citta kI vizuddhi Atmika vikAsa meM atIva sahAyaka hai| vizuddhatA se hI mana ekAgra hotA hai aura AtmA apane lakSya-mokSa taka pahu~catA hai| kintu mana kI vizuddhi ke lie azubha pravRttiyoM kA zamana tathA zubha evaM zuddha pravRttiyoM kA AcaraNa anivArya hai| zubha aura zuddha pravRttiyoM ke AcaraNa evaM azubha pravRttiyoM ke upazamana ke lie samitiyoM tathA guptiyoM kA vidhAna kiyA gayA hai| . guptiyA~ mana-vacana-kAya kI azubha pravRttiyoM ko rokatI haiM aura samitiyA~ zubha cAritra kI pravRtti ke lie haiN|' - guptiyoM se mana-vacana-kAya kI sthiratA-ekAgratA prApta hotI hai aura samitiyoM dvArA zubha pravRttiyoM kI ora unmukha hone-zubhAcaraNa kA pAlana karane kA abhyAsa prabala hotA hai| ataH ina donoM kA saMyukta nAma aSTa pravacana mAtA hai| __ ye aSTa pravacana mAtA (gupti aura samiti) zramaNayogI kA vaha yoga hai, jo use mokSa mahala taka pahu~cAne meM samartha hai| zramaNAcAra kI apekSA to inakA mahattva hai hI; kintu yoga-mArga kI dRSTi se bhI inakA mahattva atyadhika hai| ___ inakI paripAlanA zramaNayogI ke lie Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| kyoMki ye zramaNa ke mahAvratoM kA mAtA kI taraha rakSaNa evaM poSaNa karatI haiN| guptiyA~ gupti kA lakSaNa-samyagdarzana aura samyagjJAna pUrvaka triyoga (mana-vacana -uttarAdhyayana 25/23 1. eyAo paMca samiio, caraNassa ya pvttnne| guttI niyattaNe vuttA, asubhatthesu svvso|| 2. (ka) aTTha payaNamAyAo, samiI guttI taheva yA paMceva ya samiIo, tao guttIo aahiyaa| (kha) etAzcAritragAtrasya, jnnaatpripaalnaat| saMzodhanAcca sAdhUnAM, mAtarauSTau prkiirtitaa|| -uttarAdhyayana 24/1 -yogazAstra 1/45 * jayaNAyoga sAdhanA (mAtRyoga) - 155 * Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAya) kA nirodha karake apane-apane mArga meM (Atma-bhAva athavA AdhyAtmika bhAva meM) sthApita karanA gupti' hai| sAmAnyataH mana-vacana-kAya kI pravRtti saMsArAbhimukhI aura rAga-dveSa Adi kaSAyoM kI ora rahatI hai| guptiyoM dvArA zramaNayogI kaSAyarUpI vAsanAoM se apanI AtmA kI rakSA (gopana) karatA hai| ____ gupti ke bheda-gupti ke tIna prakAra haiM-(1) manogupti, (2) vacana-gupti aura (3) kaaygupti| (1) manogupti-rAga-dveSa Adi kaSAyoM kI ora pravRtta mana ko rokanA manogupti hai| ise aura spaSTa karane ke lie kaha sakate haiM ki saMrambha, samArambha aura Arambha kI pravRttiyoM kI ora jAte hue mana ko manogupti dvArA rokA jAtA hai| mana ko asad evaM azubhacintana se bacAnA manogupti hai| (2) vacanagupti-vacanagupti kA sAdhaka zramaNayogI yA to mauna kA avalambana letA hai athavA bolatA bhI hai to satya-vacana hI usake mukha se nikalate haiN| asatya na bolanA tathA mauna rahanA vacana gupti hai| sAdhaka aise satya vacana bhI nahIM bolatA jinase sunane vAle ko du:kha aura pIr3A ho, kyoMki aise vacana satya hote hue bhI hiMsAkArI hone se tyAjya haiN| isaliye kahA gayA hai-asatya, kaThora, AtmazlAghI vacana bolane se sunane vAloM ke mana ko coTa pahu~catI hai, unheM pIr3A kA anubhava hotA hai, isaliye vAcanA, pRcchanA, praznottara Adi meM bhI viveka rakhanA (sImita aura nape-tule zabda bolanA) tathA anyatra bhASA kA nirodha karanA-mauna rahanA, na bolanA 1. 2. (ka) samyagdarzanajJAnapUrvaka trividhayogasya zAstrokta vidhinAsvAdhIna-mArga vyavasthApanarUpatvaM gupti sAmAnyasya lkssnnm| -Arhatdarzana dIpikA 5/642 (kha) vaakkaaycittjaa'neksaavdhprtissedhk| triyogarodhakaM vA sAdyattadguptitrayaM mtm|| -jJAnArNava 18/4 saddhaM nagaraM kiccA, tvsNvrmgglN| khaMtiM niuNapAgAraM, tiguttaM duppdhNsyN|| -uttarAdhyayana 9/20 jA rAgAdiNiyattI maNassa jANAhi taM mnnogutti| -mUlArAdhanA 6/1187 saMjJAdiparihAreNa ynmaunsyaavlmbnN| vAgvRttai saMvRttirvA yA sA vaagguptirihocyte|| -yogazAstra 1/42 3. * 156 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacanagupti hai| dUsare zabdoM meM vANI - viveka, vANI- saMyama aura vANI - nirodha hI vacana - - gupti hai| (3) kAyagupti - saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta kAyayoga kA nirodha karanA kAyagupti hai, sAtha hI sote-jAgate, uThate-baiThate, khar3e hote tathA laMghana-pralaMghana karate samaya tathA indriyoM ke vyApAra meM kAyayoga kA nirodha gupta hai| 2 AgamoM meM manogupti ke sAtha-sAtha manaHsamiti kA varNana bhI kiyA gayA hai| vahA~ samiti zabda kA nirvacana isa prakAra kiyA gayA hai - ' saM- samyak, iti-pravRtti' arthAt samyak pravRtti hI samiti hai| mana kI satpravRtti ko manaHsamiti mAnA gayA hai aura manogupti se mana kA nirodha dyotita kiyA gayA hai| jisa prakAra manaH samiti kA varNana AgamoM meM prApta hotA hai, usI kA 1. 2. 3. vAcan pRcchan praznavyAkaraNAdiSvapi sarvathA vAGnirodharUpatvaM sarvathA bhASAnirodharUpatvaM vA vAggupterlakSaNaM / - Arhatdarzana dIpikA 5/644 ThANe nisIyaNe ceva, taheva ya tuyaTTaNe / ullaMghaNapallaMghaNe, indayANa ya juJjaNe / / saMrambhasamArambhe, Arambhammi taheva y| kAyaM pavattamANaM tu, niyattejja jayaM jaI || - uttarAdhyayana sUtra 24/24-25 (ka) maNeNa pAvaeNaM pAvakaM ahammiyaM dAruNaM nissaMsaM vahabaMdhaparikilesabahulaM maraNabhayaparikilesasaMkiliTTha ta kayAvi maNeNa pAvateNaM pAvagaM kiMcivijjhAyavvaM maNasamiti yogeNa bhAvito NaM bhavati antarappA | - praznavyAkaraNa sUtra, saMvaradvAra (kha) maNaguttIe NaM bhaMte! jIve kiM jaNaya ? maNaguttIe NaM jIve egaggaM jaNayai / egaggaM citte NaM jIve maNagutte - u.sU. 29/53 saMjamArAhae bhavai / (tatra manonirodhasya prdhaantvaad-vyaakhyaakaarH|) tAtparya yaha hai ki manogupti se mana kI ekAgratA aura ekAgratA se mana kA nirodha hotA hai| tathA mana se kisI bhI prakAra ke pApa kA cintavana na karanA, manaHsamiti hai| phalita yaha hai ki mana kA nirodha nivRtti hai aura pApa kA cintana na karake zubha-zuddha kA cintana pravRtti hai| ina donoM ke hI avalambana se yogamArga kI pUrNatA hotI haiN| * jayaNAyoga sAdhanA (mAtRyoga) 157 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusaraNa karate hue vacana-samiti aura kAya-samiti kA abhiprAya sAdhaka yogI samajha letA hai| ___ isa prakAra mana-vacana-kAya-yoga nivRtti hI nahIM; apitu satpravRtti bhI yogamArga meM apekSita hai| zramaNayogI citta ko ekAgra karake sirpha usakA nirodha hI nahIM karatA, apitu use dharmadhyAna aura zukladhyAna meM pravRtta bhI karatA hai, kyoMki mana kabhI khAlI nahIM rahatA, kucha-na-kucha pravRtti karate rahanA usakA svabhAva hai| ataH zramaNayogI ke yoga meM nivRtti aura pravRtti kA ucita sAmaMjasya rahatA hai| vaha ina gupti aura samitiyoM (mana-vacana-kAya ko dhyAnayoga kI apekSA se) ko azubha se haTAkara zubha aura zuddha meM pravRtta karake unakA yoga (saMyoga) Atma-pariNAmoM ke sAtha karatA hai| yahI mana-vacana-kAya-samiti-gupti kI yogI ke yoga-mArga aura sAdhaka jIvana meM upayogitA tathA mahattva hai| isa yoga-mArga kA anusaraNa karake vaha apane jIvana ke carama lakSya kI ora bar3hatA hai aura use prApta kara letA hai| samiti samiti kA lakSaNa-samiti dvArA zramaNayogI apanI pratyeka pravRtti samyak rUpa se karatA hai tathA apane dvArA svIkRta cAritra kA bhalI-bhA~ti pAlana karatA hai| ___ samiti ke bheda-samitiyA~ pA~ca haiM-(1) IryA samiti, (2) bhASA 'samiti, (3) eSaNA samiti, (4) AdAna-nikSepaNa samiti aura (5) pariSThApanikA smiti| (1) IryA samiti-IryA samiti vizeSa rUpa se kAyA se sambandhita hai| gamanAgamana sambandhI jitanI kriyAe~ haiM, sabhI IryA samiti ke antargata parigaNita kI jAtI haiN| yatanApUrvaka sAvadhAnI se gamana-Agamana sambandhI kriyAe~ karanA IryA samiti hai|' ___IryA samiti kA pAlana 4 prakAra se hotA hai-(1) Alambana-sAdhaka ke lie ratnatraya (samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra) hI avalambana hai| 1. (ka) maggujjodupaogAlambaNa suddhIhi iriyado munninno| suttANuvIci bhaNidA iriyA samidi pvnnmmi|| -mUlArAdhanA 6/1191 (kha) uttarAdhyayana 24/4; (ga) jJAnArNava 18/5-7 2. uttarAdhyayana 24/5-8 * 158 adhyAtma yoga sAdhanA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) kAla-dina meM arthAt sUrya ke prakAza meM dekhakara calanA, rAtri meM laghunIti yA bar3I nIti ke lie pU~jaNI (yA rajoharaNa) se pU~jakara gamana karanA tathA rAtri ko vihAra na karanA, (3) mArga-unmArga meM gamana na karanA kyoMki unmArga meM jIvoM kI adhika virAdhanA kI AzaMkA rahatI hai, (4) yatanA-yaha cAra prakAra se kI jAtI hai-(ka) dravya se-bhUmi ko dekhakara calanA, (kha) kSetra se-gAr3I kI dhUsarI pramANa athavA apane zarIra pramANa yA 3% hAtha pramANa bhUmi ko dekhakara calanA, (ga) kAla se dina meM dekhakara aura rAtri meM pU~jaNI se pU~jakara calanA, (gha) bhAva se-gamana karate samaya sirpha gamana meM hI upayoga rakhe, na svAdhyAya kare, na kisI se vArtAlApa kare aura na mArga meM hone vAle zabdoM Adi kI ora hI dhyAna de| mana ko gamana kriyA meM ekAgra karake cle| (2) bhASA samiti-krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, bhaya, mukharatA, vikathA Adi ATha doSoM se rahita yathAsamaya, parimita aura nirdoSa bhASA bolanA, zramaNayogI kI bhASA samiti hai|' - isakA pAlana bhI cAra prakAra se kiyA jAtA hai-(1) dravya se-solaha (16) prakAra kI bhASA na bolanA-(1) karkaza, (2) kaThora, (3) hiMsAkArI, (4) chedaka, (5) bhedaka, (6) pIr3AkArI, (7) sAvadha, (8) mizra, (9) krodhakAraka, (10) mAnakAraka, (11) mAyAkAraka, (12) lobhakAraka, (13-14) rAga-dveSakAraka, (15) mukha-kathA (avizvasanIya-sunI-sunAI bAta) aura (16) cAra prakAra kI vikthaa| (2) kSetra se-mArga meM calate samaya bAta-cIta na krnaa| (3) kAla se-eka prahara rAtri vyatIta ho jAne ke bAda ucca svara se na bolanA (4) bhAva se-rAga-dveSa rahita anukUla, satya, tathya, zuddha evaM nirdoSa vacana bolnaa|' (3) eSaNA samiti-AhAra Adi kI gaveSaNA, grahaNaiSaNA tathA paribhogaiSaNA meM AhAra Adi ke sabhI doSoM kA nivAraNa karanA eSaNA samiti hai| isake pAlana ke cAra prakAra haiM-(1) dravya se-47 doSoM (42 AhAra 1. 2. (ka) uttarAdhyayana 24/9-10 (kha) yogazAstra 1/37 (ka) uttarAdhyayana 24/11 (kha) jJAnArNava 18/11. uttarAdhyayana 24/12 3. * jayaNAyoga sAdhanA (mAtRyoga) * 159 * Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke aura 5 maNDala ke) athavA inake sahita 96 doSoM se rahita AhAra Adi kA sevana krnaa| (2) kSetra se-2 kosa (4 mIla athavA 6 kilomITara) se Age (adhika dUra taka) le jAkara AhAra-pAnI kA sevana na karanA, (3) kAla se-dina ke prathama prahara meM lAyA huA AhAra usI dina ke antima prahara meM sevana na krnaa| (4) bhAva se-saMyojanA Adi maNDala doSoM se dUra rahakara AhAra Adi kA upabhoga krnaa| (4) AdAna-nikSepaNa samiti-AdAna kA artha lenA athavA uThAnA hai aura nikSepaNa kA artha rakhanA hai| sAmAnya aura vizeSa donoM prakAra ke upakaraNoM ko A~khoM se pratilekhanA karake tathA pramArjana karake lenA aura rakhanA AdAna-nikSepaNa samiti hai|' sAdhu ke dhArmika upakaraNa do prakAra ke hote haiM-(1) avagrahika-sadA upayoga meM Ane vAle jaise-rajoharaNa Adi aura (2) prayojanavaza upayoga meM Ane vaale| inameM se prathama prakAra ke upakaraNoM ko sAmAnya aura dvitIya prakAra ke upakaraNoM ko vizeSa kahA jAtA hai| ___isa samiti kA pAlana bhI cAra prakAra se kiyA jAtA hai| (1) dravya se-bhAMDa-upakaraNa Adi yatanApUrvaka grahaNa kare aura rakhe, unheM jora-jora se Upara se na pttke| (2) kSetra se-kisI gRhastha ke ghara meM rakhakara anyatra vihAra na kare; kyoMki aisA karane se upakaraNoM kI pratilekhanA nahIM ho paatii| (3) kAla se-prAtaH aura sandhyA-donoM prakAra ke upakaraNoM kI vidhipUrvaka pratilekhanA kre| (4) bhAva se-upakaraNoM ko apanI dharmayAtrA meM sirpha sahAyaka mAne, una para mamatva aura mUrchA na kre| (5) pariSThApanikA samiti-jIva-jantu (trasa aura sthAvara) rahita prAsuka bhUmi para mala-mUtra, zleSma, kapha Adi kA visarjana karanA, pariSThApanikA yA vyutsarga samiti hai| yaha visarjana sthaMDila bhUmi meM kiyA jAtA hai| sthaMDila bhUmi cAra prakAra kI hotI hai-(1) anApAta asaMloka, (2) anApAta saMloka, (3) ApAta asaMloka aura (4) ApAta sNlok|' 1. 2 yogazAstra 1/39 (ka) uttarAdhyayana 24/15 (kha) jJAnArNava 18/14 uttarAdhyayana 35/16 3. * 160 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa samiti kA pAlana bhI cAra prakAra se kiyA jAtA hai-(1) dravya se-viSama, dagdha, bila, gaDDhA, aprakAzita sthAna meM na prtthe| (2) kSetra se-pariSThApana kSetra ke svAmI kI aura yadi usa sthAna kA koI svAmI na ho to zakrendra kI AjJA lekara ukta vastuoM ko prtthe| (3) kAla se-dina meM acchI taraha dekhakara aura rAtri meM pU~jaNI se pU~jakara prtthe| (4) bhAva se-zubha-zuddha upayogapUrvaka prtthe| paraThane jAte samaya 'Avassahi-Avassahi' kahe aura paraThane ke bAda 'vosire-vosire' kahe tathA vahA~ se lauTakara 'iriyAvahiyA' kA pratikramaNa kre| isa prakAra samitiyoM dvArA zramaNayogI apanI sampUrNa pravRttiyoM ko sAvadhAnI tathA vivekapUrvaka karatA hai| ina pravRttiyoM ke samaya bhI vaha zubha bhAvoM meM ramaNa karatA hai aura yoga-mArga kA avalambana karatA hai| usakI yaha pravRttiyA~ bhI mokSa-mArga meM sAdhaka hI hotI haiN| * jayaNAyoga sAdhanA (mAtRyoga) * 161 * Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - parimArjanayogasAdhanA (SaDAvazyaka) parimArjana athavA pariSkAra zramasAdhya sAdhanA hai| Apa kisI sthAna athavA vastu ko liijie| yadi sAvadhAnI se usakA parimArjana na kiyA jAye to usa para maila kI parateM jama jAyeMgI, usa vastu kI svacchatA to samApta hogI hI, vaha vastu hI vinaSTa ho jaayegii| Apane hIrA (Diamond) to dekhA hI hogA? kitanI camaka hotI hai usameM! kintu yadi usako bhI sAvadhAnIpUrvaka pauMchA na jAye, usakA ucita rIti se parimArjana na kiyA jAye to maila ke kAraNa, dhUla, miTTI jamane se usakI camaka kama ho jaayegii| hamArI AtmA bhI vizuddha hIre ke samAna hai, isake nija guNoM kI camaka, usakA prakAza bhI adbhuta hai kintu usa para hamAre hI kiye (pravRttiyoM) karmoM kA, doSoM kA AvaraNa par3A hai, maila jama gayA hai aura vaha maila nityaprati, hara ghar3I aura yahA~ taka ki pratikSaNa jamatA hI jAyegA; yadi usakA parimArjana na kiyA gayA to| bAhya evaM bhautika vastuoM kA to parimArjana sarala hai, usameM na itanI sUkSma dRSTi kI AvazyakatA hotI hai aura na itane viveka kii| vastu lI aura kisI kapar3e yA DasTara (Duster) se sApha kara dI; kintu AtmA to atyanta sUkSma padArtha hai, itanA sUkSma ki indriyoM aura mana kI pakar3a meM hI nahIM AtA; aura usameM lagane vAle doSa tathA karma bhI sUkSma hI haiN| ataH Atma-parimArjana vyakti ke lie eka sAdhanA bana jAtA hai| yaha sAdhanA hai to bahuta hI sUkSma kintu sAtha hI hai bahuta aavshyk| sAdhaka cAhe gRhastha zrAvaka ho athavA gRhatyAgI zramaNa; jo mukti ko prApta karanA cAhatA hai aura apane lakSya kI ora gatizIla hai, use apanI jIvana-zuddhi aura doSa-parimArjana avazya aura nitya-prati karanA caahie| isa doSa-parimArjana aura jIvana-zuddhi ko hI Avazyaka kahA gayA hai| *162 adhyAtma yoga sAdhanA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina yoga sAdhanA kA pramukha aura anivArya aMga Avazyaka hai| yaha avazya hI kiyA jAnA caahiye|' yaha AtmA ko durguNoM se haTAkara sadguNoM ke adhIna karatA hai, sadguNoM ko AtmA meM sthApita karatA hai| yaha guNoM se zUnya AtmA ko guNoM se yukta karatA hai| yaha guNoM kI AdhAra bhUmi-ApAzraya (AdhyAtmika samatA, vinaya Adi aneka guNoM kA AdhAra) hai| yoga-mArga se sAdhaka ko antardRSTisampanna honA anivArya hai aura antardRSTisampanna sAdhaka kA lakSya AtmA kA parimArjana aura pariSkAra hotA hai, isI doSa-parimArjana kI prakriyA se hI to vaha apane lakSya mukti kI prApti karatA hai| isIliye gRhastha sAdhaka tathA gRhatyAgI sAdhaka-donoM hI prakAra ke sAdhaka apanI-apanI yogyatA, kSamatA, zakti aura bhUmikA ke anusAra Avazyaka kI sAdhanA karate haiN|' _ Avazyaka kI sAdhanA usake chaha aMgoM kI sAdhanA dvArA kI jAtI hai| dUsare zabdoM meM, Avazyaka ke chaha aMga haiM; isIlie ise SaDAvazyaka kahA jAtA hai| Avazyaka sAdhanA ke chaha aMga' ye haiM 1. avazyaM krtvymaavshykm| zramaNAdibhiravazyam ubhayakAlaM kriyate iti bhaavH| -Avazyaka malayagirivRtti 2. guNAnAMvazyamAtmAnaM karotIti jJAnAdiguNAnAm AsamantAd vazyA indriya kaSAyAdirbhAva-zatravo yasmAt tat aavshykm| , -Avazyaka malayagiri vRtti 3. jJAnAdiguNa-kadambakaM mokSo vA AsamantAdavazyaM kriyate'nena ityaavshykm| -Avazyaka malayagiri vRtti 4. ApAzrayo vA idaM guNAnAm prAkRtazailyA aavssyN| 5. samaNeNa sAvaNeNa ya, avassa kAyavvayaM havai jmhaa| anno aho-nisassa ya, tamhA AvassayaM naam|| -Avazyaka vRtti, gA. 2 anuyogadvAra sUtra meM inake nAma ye haiM-(1) sAvadhayoga virati (sAmAyika) (2) utkIrtana (caturviMzatistava) (3) guNavat pratipatti (guru upAsanA athavA vandanA) (4) skhalita nindanA (pratikramaNa-pichale pApoM kI AlocanA) (5) vraNacikitsA (kAyotsarga-dhyAna-zarIra se mamatva tyAga) aura (6) guNadhAraNa (pratyAkhyAna-bhaviSya ke lie vibhinna prakAra ke tyAga tathA niyama grahaNa karanA aadi)| * parimArjanayoga sAdhanA (SaDAvazyaka) - 163 * Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) sAmAyika - samabhAva kI sAdhanA / (2) caturviMzatistava - tIrthaMkara deva kI stuti / (3) vandana - sadguruoM ko namana- - namaskAra / " ( 4 ) pratikramaNa - doSoM kI AlocanA / (5) kAyotsarga - zarIra ke prati mamatva tyAga evaM dhyAna / (6) pratyAkhyAna - AhAra tathA kaSAya ( krodha Adi) kA tyaag| sAdhanA kA vaijJAnika krama SaDAvazyaka ke ina sabhI aMgoM kA krama bahuta hI soca-vicArakara vaijJAnika DhaMga se rakhA gayA hai| isa krama se sAdhanA karane para sAdhaka uttarottara unnati karatA jAtA hai| sAtha hI apane doSoM kA parimArjana karake Atmazuddhi ke sopAna pAra karatA hai| sarvaprathama vaha sAmAyika meM samatvabhAva kI sAdhanA karatA hai| mamatva bhAva Ane para vaha viSama bhAvoM kA visarjana karatA hai| viSama bhAvoM ke visarjana se usakI cittavRtti svaccha ho jAtI hai| taba vaha apane hRdayAsana para vItarAga tIrthaMkara devoM ko virAjamAna karatA hai, unakI stuti dvArA unake guNoM ko apane jIvana meM utArane kA prayAsa karatA hai, guNoM meM lIna hotA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai- dhammo suddhassa ciTThai - dharme zuddha hRdaya meM hI sthita ho sakatA hai, ataH vaha sAmAyika kI sAdhanA dvArA hRdaya bhUmi ko svaccha banAtA hai aura caturviMzatistava dvArA vItarAga ke guNoM ko dhAraNa karatA hai, tatpazcAt guNI sAdhakoM kI vandanA karatA hai, unake prati bhakti se vibhora ho jAtA hai| isa prakAra vaha bhaktiyoga kI sAdhanA karatA hai| bhakti se usake hRdaya meM namratA tathA saralatA AtI hai| saralatA Ane para vaha apane kRta doSoM, jo jAne-anajAne athavA vivazatA ke kAraNa ho gaye hoM, unakI AlocanA karatA hai| kyoMki yaha sarvajJAta tathya hai ki sarala vyakti apane doSoM ko pahacAna sakatA hai aura sacce hRdaya se unakI AlocanA kara sakatA hai| apanI bhUloM ko jAnane aura unakI AlocanA karake apane antar meM svacchatA aura zuddhatA lAne kI prakriyA hI pratikramaNa hai| 164 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUloM ko pahacAnane aura unakI AlocanA karake svaccha hone ke uparAnta antazuddhi meM sthira rahanA Avazyaka hai, anyathA pratikramaNa kI prakriyA gaja-snAna ke samAna hI raha jAyegI, ki eka kSaNa pahale snAna kiyA aura dUsare hI kSaNa zarIra para dhUla DAla lii| ataH antazuddhi meM sthira rahane ke lie sAdhaka kAyotsarga kI sAdhanA karatA hai| kAyotsarga meM sAdhaka apane tana-mana ko sthira karatA hai, deha ke mamatva aura dehAdhyAsa kA tyAga karatA hai, dehAtIta bhAvanA meM ramaNa karate hue sthiravRtti kA abhyAsa karatA hai aura dhyAna kI sAdhanA karatA hai| ___ataH kAyotsarga meM sthita sAdhaka Asana, dhyAna Adi yogAMgoM kI sAdhanA karatA huA sthirayoga meM AtA hai| sthiravRtti kI sAdhanA ke uparAnta vaha tapoyoga para apane caraNa rakhatA hai| anazana (AhAra tyAga), kaSAya-nokaSAya, aThAraH pApasthAnakoM kA tyAga karake tapoyoga kI sAdhanA karatA hai; kyoMki icchAA kA nirodha karanA hI to tapa hai (icchAnirodhastapaH) aura vaha pratyAkhyAna dvArA apanI zArIrika, bhautika aura sAMsArika icchAoM para hI to aMkuza lagAtA hai, unheM yathAzakti kama karatA hai| SaDAvazyaka kI sampUrNa sAdhanA meM vaha saMvarayoga meM hI lIna rahatA hai; kyoMki isa kAla meM vaha mana-vacana-kAyA tathA kRta-kArita-anumodana (triyoga-trikaraNa) se kicit bhI AsravoM kA sevana nahIM krtaa| SaDAvazyaka kA yaha krama sAdhanA kI dRSTi se itanA vaijJAnika aura 1. zrAvaka (gRhasthayogI) kI sAmAyika do karaNa (kRta aura kArita) tathA tIna yoga (mana-vacana-kAya) se hotI hai| gRhastha hone ke kAraNa vaha anumati kA tyAga nahIM kara paataa| mAna lIjie, vaha sAmAyika meM baiThA hai, usa samaya bhI usake putra tathA sevaka Adi kArakhAnA athavA vyApAra calA rahe haiM, ghara meM patnI putra-vadhue~ Adi gRha kArya kara rahI haiN| ye vyApAra aura ghara sambandhI kArya sAvadha kArya haiM aura unameM usakI (gRhastha sAdhaka kI) saMvAsAnumati (automatically understood accordance) hotI hI hai, isIlie vaha anumati-tyAgI nahIM ho paataa| isake atirikta usakI sAmAyika kA samaya 48 minaTa hotA hai, zakti aura zArIrika evaM paristhiti kI anukUlatA ke anusAra vaha adhika samaya taka bhI sAmAyika kara sakatA hai| kintu sAdhu kI sAmAyika jIvanabhara ke lie hotI hai| * parimArjanayoga sAdhanA (SaDAvazyaka)* 165 * Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya-kAraNa kI zRMkhalA para avasthita hai ki sAdhaka uttarottara pragati karatA huA apane lakSya kI ora agrasara hotA jAtA hai| pratyeka sAdhanA ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha bhAvapUrvaka ho, sAdhaka usameM tanmaya ho jAye, tabhI sAdhanA phalavatI hotI hai, sAdhaka ke jIvana meM camaka AtI hai| sAtha hI yaha bhI jarUrI hai ki vaha vidhipUrvaka kI jAye, avidhi se nhiiN| yaha bAta SaDAvazyaka kI sAdhanA ke bAre meM bhI satya hai| SaDAvazyaka ke sabhI aMgoM kI sAdhanA sAdhaka kisa prakAra karake apanI AtmA ko unnati kI ora agrasara kara sakatA hai, isakA jJAna sAdhaka ko Avazyaka hai| ataH inakI vidhi, lagane vAle sambhAvita doSoM Adi kA saMkSipta vivecana yahA~ diyA jA rahA hai| samatAyoga banAma sAmAyika kI sAdhanA . sAmAyika kI sAdhanA pApa kAryoM se sarvathA nivRtti kI sAdhanA hai| yaha eka vizuddha sAdhanA hai| isameM sAdhaka kI cittavRttiyA~ taraMga rahita sarovara ke samAna pUrNa zAnta rahatI haiN| vaha apane zuddhAtmasvarUpa meM avasthita rahatA hai| cittavRttiyoM ke zAnta rahane se usake saMvarayoga sadhatA hai aura AtmabhAva meM sthita hone se nirjraayog| saMvara aura nirjarAyoga kI yadi pUrNa aura utkRSTa sAdhanA ho jAye to sAdhaka mokSa bhI prApta kara letA hai|' zuddha sAmAyika meM lIna sAdhaka karor3oM janmoM ke karmoM ko naSTa kara letA hai| . aise uttama phaladAyaka sAmAyika kI sAdhanA bhI zuddha rUpa meM kI jAnI caahiye| zuddha sAmAyika ke lie sAdhaka ko sabhI prANiyoM para samabhAva rakhanA 1. sAmAyika vizuddhAtmA sarvathA ghaatikrmnnH| . kSayAt kevalamApnoti lokaalokprkaashkm|| -haribhadra : aSTaka prakaraNa 30/1 2. tivvatavaM tavamANe jaM navi nivvai jmmkoddiihiN| taM samabhAviAcitto, khavei kamma khnnddhenn|| (ka) jo samo savvabhUesu tasesu thAvaresu y| tassa sAmAiyaM hoi, ii kevli-bhaasiy|| -Avazyakaniyukti, gAthA 799 (kha) anuyogadvAra 128 (ga) niyamasAra, gAthA 126 5. * 166* adhyAtma yoga sAdhanA * Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka hai| sAdhaka ko apanI AtmA ko tapa, saMyama aura niyama meM rakhanA caahiye| __zuddhi ke lie zAstroM meM bhI vivecana kiyA gayA, vahA~ (1) dravya-zuddhi (2) kSetra zuddhi, (3) kAla-zuddhi tathA (4) bhAva zuddhi-zuddhi ke ye cAra prakAra batAye gaye haiN| (1) dravya-zaddhi se abhiprAya Asana Adi kI zuddhi hai| jisa Asana para avasthita hokara sAdhaka sAmAyika kI sAdhanA karatA hai, usakA use bhalI-bhA~ti pramArjana kara lenA Avazyaka hai, usake dharmopakaraNa bhI zuddha, sAde aura svaccha hoM, usake vastra Adi bhI svaccha aura zveta hone anivArya haiN| zveta raMga zAMti, sadbhAvanA aura sAtvikatA kA paricAyaka hai, isake saMyoga se sAdhaka ke manobhAvoM meM bhI zuddhatA AtI hai| . ataH dravyazuddhi sAmAyika sAdhanA kI pahalI aura prAthamika zuddhi hai| (2) kSetra-zuddhi-sAdhaka ko apanI sAmAyika sAdhanA ke lie sarvathA ekAnta, nirupadrava sthAna cunanA caahiye| sthAna aisA ho, jahA~ DAMsa-macchara Adi kI bAdhA na ho, kolAhala aura bhIr3a kA zora na ho, dhyAna meM vighna par3e; aise kAraNa vahA~ na hoN| aisA sthAna upAzraya, dharmasthAnaka, nagara aura grAma ke bAhya bhAga tathA vana meM kahIM bhI ho sakatA hai| ___(3) kAla-zuddhi-sAmAyika sAdhanA ke lie sAdhaka ko kAla kA dhyAna rakhanA caahiye| samaya aisA honA cAhie jaba ki jyAdA kolAhala na ho| aisA samaya prAtaH aura sandhyA kA hotA hai| prAtaHkAla manuSya kA tana-mana praphullita rahatA hai, na tana meM Alasya rahatA hai aura na mana meM jdd'taa| usa samaya mana zAMta rahatA hai, usameM saMkalpa-vikalpoM ke tUphAna nahIM umdd'te| phira bhI sAdhaka apanI yogyatA aura kSamatA ke anusAra yaha nirNaya kara sakatA hai ki vaha kaba sAmAyika kI sAdhanA kare, jisase citta caMcala na ho aura vaha saralatA se zAntipUrvaka samatva kI sAdhanA kara ske| 1. (ka) jassa sAmANio appA saMjame niyame tve| tassa sAmAyi hoi, ii kevali bhaasiy|| Avazyakaniyukti, gAthA 798 (kha) anuyogadvAra 127, (ga) niyamasAra, gAthA 127 * parimArjanayoga sAdhanA (SaDAvazyaka) * 167* Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) bhAvazuddhi-bhAvazuddhi se abhiprAya hai-mana-vacana-kAya kI zuddhi tathA ekAgratA evaM nishcltaa| mana-vacana-kAya-triyoga kI apekSA se bhAva zuddhi tIna prakAra se kI jAtI hai| (ka) manaHzuddhi-mana:zuddhi kA Azaya hai-mana meM azubha vicAroM kA na aanaa| mana bar3A caMcala hai, isakI zakti bhI atyadhika hai| gati bhI AzAtIta hai| Adhunika vaijJAnika anusaMdhAnoM ke anusAra hI vicAroM kI gati (mana kA vega) 22,65,120, mIla prati sekaNDa hai; jaba ki anya kisI bhI bhautika padArtha kI gati itanI tIvra nahIM hai| yaha mana sadA hI saMkalpa-vikalpoM aura tarka-vitarkoM ke jAla meM ulajhA rahatA hai, taraha-taraha kI udher3a-buna kiyA karatA hai, kabhI nizcala baiThatA hI nhiiN| isakI gati ko aura saMkalpa-vikalpoM ke jAla ko rokanA bahuta kaThina hai| yahA~ sAdhaka ke lie nirdeza hai ki vaha mana kI zuddhi kare, use mArane kA prayAsa na kre| kyoMki mana to kabhI maratA hI nahIM, usakA to AtmA meM, Atma-pariNAmoM meM laya hotA hai, vaha (bhAva-mana) AtmA kI athAha aura anaMta sattA meM vilIna ho jAtA hai| sAmAyika sAdhaka manaHzuddhi dvArA mana ko AtmabhAva meM lIna karatA hai, azubha-bhAvoM kI ora jAte hue mana ko zuddha aura zubha bhAvoM kI ora mor3atA hai, yahI usakI manaHzuddhi hai| (kha) vacana-zuddhi-vacana ke do bheda haiM-(1) antarjalpa aura (2) bhirjlp| bahirjalpa to taba hotA hai jaba vacana athavA dhvani prANI ke zarIra ke dhvaniyantroM se TakarAtI huI jihvA, kaMTha, tAlu, danta, mUrdhA Adi ke saMsparza evaM saMyoga se zabda athavA dhvani rUpa meM bAhara nikalatI hai| aisI hI dhvani manuSya ko svayaM athavA dUsaroM ko sunAI detI hai| kintu antarjalpa sirpha andara hI raha jAtA hai, dhvaniyantroM kA saMyoga karate hue bAhara nahIM nikltaa| isakI dhvani na sAdhaka ko svayaM sunAI detI hai, na anya logoM ko| antarjalpa manovicAroM ke bAda kI sthiti, unakI apekSA kucha sthUla hotI hai| sAdhAraNa zabdoM meM antarjalpa ko sUkSma vacanayoga aura bahirjalpa ko sthUla vacanayoga kahA jA sakatA hai| sthUla vacanayoga kI zuddhi to sAmAyika meM sAdhaka karatA hI hai, vaha apriya, kaThora, karkaza zabda nahIM bolatA; kintu vAstavika rUpa meM usakI vacana-zuddhi tabhI hotI hai jaba vaha antarjalpa athavA sUkSma vacanayoga kI zuddhi kara letA hai| * 168 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka sthUla aura sUkSma donoM prakAra ke vacanayoga kI zuddhi ke lie prayatnazIla rahatA hai| isa prakAra kI vacana zuddhi se vaha zuddha sAmAyika kI sAdhanA-ArAdhanA karatA hai| (ga) kAya zuddhi-kAya-zuddhi kA abhiprAya kAya-saMyama hai| sAmAyika kA sAdhaka kisI bhI eka Asana se sthira hokara baiThatA hai| vAstavikatA yaha hai ki kAya-zarIra ke asthira hone se vacanayoga bhI asthira ho jAtA hai aura isake pariNAmasvarUpa manoyoga bhI caMcala ho jAtA hai| sAtha hI kAya-zuddhi dvArA sAdhaka Asana-jaya bhI karatA hai| ina sabhI prakAra kI zuddhiyoM ke sAtha-sAtha vaha mana-vacana-kAya-yoga kI sthiratA, acaMcalatA aura ekAgratA kI siddhi karake sAmAyika kI zuddha sAdhanA karatA hai| sAmAyika sAdhanA kA sabase mahattvapUrNa pariNAma sAdhaka ke jIvana meM yaha hotA hai ki usakA saMpUrNa jIvana aura vyavahAra samatAmaya ho jAtA hai, usakI rAga-dveSa kI vRttiyA~ upazAnta ho jAtI haiM, use Antarika prasannatA kA anubhava hotA hai| __ (2) caturviMzatistava : bhaktiyoga kA prakarSa yaha SaDAvazyaka kA dUsarA aMga hai| SaDAvazyaka ke prathama aMga sAmAyika meM sAdhaka samasta sAvadha yogoM kA tyAga kara detA hai; kintu mana bar3A caMcala hai, use kisI na kisI Alambana kI AvazyakatA par3atI hI hai; use kisI zreSTha dhyeya meM lagAnA Avazyaka hai; anyathA vaha indriya-viSayoM kI ora-azubha bhAvoM kI ora daur3a lagAne lagatA hai| sAtha hI yaha bhI eka tathya hai ki jaba taka sAdhaka sAdhakAvasthA meM hai, usakI sAdhanA pUrNa nahIM huI hai taba taka use Alambana Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| ___ Atma-sAdhaka ke lie vItarAga deva hI sarvazreSTha Alambana haiM; kyoMki usakA dhyeya bhI to vItarAgatA prApta karanA hai, vaha svayaM vItarAga hI to bananA cAhatA hai, usakI sAdhanA kA Adi-madhya-anta saba kucha vItarAgatA hI to hai aura tIrthaMkara deva vItarAgatA ke caramotkarSa haiN| ataH sAdhaka unakA Alambana letA hai, unakI stuti karatA hai aura unake guNoM ko bAra-bAra smaraNa karake unheM apane mana-mastiSka meM dhAraNa karatA hai, unakA ujjvala Adarza sadaiva apane samakSa rakhakara una jaisA vItarAga banane kA prayatna karatA hai| . * parimArjanayoga sAdhanA (SaDAvazyaka) * 169 * Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga devoM (tIrthaMkaroM) kI stuti karane se sAdhaka ko aneka prakAra ke lAbha hote haiN| usakI zraddhA parimArjita hotI hai aura samyaktva zuddha hotA hai| vItarAga-stuti se sAdhaka Alambanayoga aura bhaktiyoga kI sAdhanA meM paripakva hotA hai| (3) vandanA : samarpaNayoga deva ke uparAnta dUsarA sthAna guru kA hotA hai| guru ke nirdezana meM hI sAdhaka apanI sAdhanA ko samyak rUpa meM paripUrNa kara pAtA hai| ataH guru kA usake jIvana-nirmANa meM mahattvapUrNa hAtha hotA hai tathA usake Upara unakA mahAn upakAra hotA hai, guru ke upadeza hI usake sAdhaka - jIvana kI preraNA aura sambala hote haiN| ataH sAdhaka sarvAtmanA guru ke prati samarpita hotA hai tathA bhakti-bhAvapUrvaka unakI vandanA karatA hai| unheM maMgala aura kalyANa rUpa samajhatA hai| isa prakAra sAdhaka guru-vandana evaM guru bhakti dvArA bhaktiyoga kI sAdhanA to karatA hI hai sAtha hI samarpaNayoga kI bhI sAdhanA karatA hai| isase vaha apane ahaMkAra kA visarjana kara detA hai; tathA usakA hRdaya - mAnasa - bhUmi, sarala aura zuddha ho jAtI hai| (4) pratikramaNa : Atma ma-zuddhi kA prayoga yadyapi sAdhaka apanI sAdhanA meM sadA jAgarUka aura sAvadhAna rahane kA prayatna karatA hai; phira bhI anAdikAlIna lage hue rAga-dveSoM, viSaya- kaSAyoM ke AvegoM ke kAraNa doSa lagane kI sambhAvanA rahatI hI hai| ina doSoM kI AlocanA karake Atma-zuddhi karanA hI pratikramaNa hai| dUsare zabdoM meM pratikramaNa Atma zuddhi kI sAdhanA hai, azubha se lauTane kI sAdhanA hai, jIvana ko mA~jane kI kalA hai| - zubha meM isIlie AtmadRSTi se jAgarUka sAdhaka dina meM do bAra - prAtaH kAla evaM sAyaMkAla pratikramaNa karatA hai| apanI asAvadhAnI se lage doSoM kI AlocanA karake, Atma-zuddhi kA prayAsa karatA hai| isa prakAra pratikramaNa Atma-zuddhi tathA jIvana - zodhana kI zreSTha prakriyA hai| (5) kAyotsarga : deha meM videha sAdhanA kAyotsarga meM sAdhaka apane zarIra ke mamatva kA tyAga karatA hai| vaha * 170 adhyAtma yoga sAdhanA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra se AtmA ko pRthak mAnatA huA bhedavijJAna kI sAdhanA meM Age bar3hatA hai| bhedavijJAna kI sAdhanA dRr3ha ho jAne para usameM kaSTa aura parISaha sahana karane kI kSamatA bar3ha jAtI hai, kyoMki usakI dhAraNA bana jAtI hai ki ye kaSTa aura pIr3Ae~ zarIra ko ho rahe haiM; mujhe yAnI merI AtmA ko nahIM; aura yaha zarIra to vinazvara hai hii| isa prakAra deha meM videha avasthA siddha hotI hai| sAdhaka ko kAyotsarga kI sAdhanA dvArA AtmA ke zAzvata svabhAva aura amaratva kA pUrNa vizvAsa ho jAtA hai; aura yaha vizvAsa hI dehAdhyAsa tyAga ke rUpa meM pragaTa hotA hai| kAyotsarga meM sAdhaka sarvaprathama deha kA zithilIkaraNa karatA hai| tanAvoM se mukta hokara sampUrNa snAyumaNDala ko DhIlA karatA hai| sAtha hI vaha mudrA athavA Asana kA bhI abhyAsa karatA hai| vaha yA to khaDgAsana se kAyotsarga karatA hai athavA sukhAsana, padmAsana aura arddha padmAsana se karatA hai| tInoM hI dazAoM meM usakA Asana tathA Asanasthita zarIra nizcala rahatA hai| isake uparAnta vaha dIrghazvAsa dvArA layabaddha zvAsa kA abhyAsa karatA hai| dIrghazvAsa se zarIra aura zarIra ke avayava zIghra hI zithila ho jAte haiN| dIrghazvAsa ke sAtha dhIme zvAsa kA abhyAsa sAdhaka karatA hai| dUsare zabdoM meM, vaha zvAsa ko sUkSma karatA hai| sUkSma zvAsa mana kI ekAgratA meM sahAyaka hotA hai aura usase sAdhaka tana-mana meM zAnti va zItalatA anubhava karatA hai| taduparAnta vaha zvAsa kI gati ke sAtha 'logassa' yA 'navakAra mantra' kI sAdhanA prArambha karatA hai| eka 'logassa' kA dhyAna 25 zvAsocchavAsa meM tathA 9 bAra navakAra maMtra kA dhyAna 27 zvAsocchvAsa meM kiyA jAtA hai| isa prakriyA dvArA vaha dhyAnayoga kI sAdhanA karatA hai| ___ kAyotsarga meM Asana, prANAyAma aura dhyAna-yoga ke ina tIna aMgoM kI sAdhanA eka sAtha siddha hotI hai| ___ AcArya bhadrabAhu ne kAyotsarga se hone vAle aneka lAbha batAye haiM, unameM se pramukha ye haiM (1) dehajADya zuddhi-kAyotsarga se zarIra meM zleSma Adi doSa dUra hote haiM aura ye zArIrika doSa hI deha kI jar3atA ke kAraNa haiN| ataH kAyotsarga kI sAdhanA dvArA deha kI jar3atA dUra hotI hai| zarIra meM sphUrti A jAtI hai| * parimArjanayoga sAdhanA (SaDAvazyaka)* 171 * Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) matijADya zuddhi - kAyotsarga meM mana kI pravRtti kendrita ho jAtI hai, citta ekAgra hotA hai, usase buddhi kI jar3atA samApta ho jAtI hai| medhA meM prakharatA AtI hai| ( 3 ) sukha - duHkha titikSA - kAyotsarga meM sAdhaka ko deha aura AtmA kI pRthaktA kA pUrNa vizvAsa ho jAtA hai, ataH usakA deha ke prati mamatvabhAva kama hone lagatA hai| isalie usameM sukha - duHkha sahana karane kI kSamatA bar3ha jAtI hai| (4) anuprekSA - kAyotsarga meM sthita sAdhaka anuprekSAoM kA abhyAsa sthiratApUrvaka karatA hai| isase mana kendrita hotA hai / ( 5 ) dhyAna - kAyotsarga meM zubhadhyAna kA sahaja hI abhyAsa ho jAtA hai|' yadi zarIrazAstra kI dRSTi se vicAra kiyA jAye to bhI kAyotsarga zArIrika svAsthya ke lie bahuta lAbhadAyaka hai / bAta yaha hai ki mAnasika evaM zArIrika tanAva ke kAraNa hI aneka zArIrika tathA mAnasika vyAdhiyA~ samutpanna hotI haiN| kyoMki tanAva ke kAraNa zarIra meM kucha vizeSa rAsAyanika parivartana ho jAte haiN| (1) snAyuoM kI zarkarA esiDa meM parivartita ho jAtI hai, pariNAmataH snAyuoM meM zarkarA kama ho jAtI hai| isase cakkara Ane lagate haiN| (2) laikTika esiDa snAyuoM meM ikaTThI ho jAtI hai| isase pAcana kriyA bigar3atI hai| (3) laikTika esiDa bar3ha jAne se zarIra meM garmI bar3ha jAtI hai| (4) snAyutaMtra meM thakAna mahasUsa hone lagatI hai / (5) rakta meM prANavAyu kI mAtrA kama ho jAtI hai| isase durbalatA yA ghuTana anubhava hotI hai| kAyotsarga meM sAdhaka jo apane zarIra kA zithilIkaraNa karatA hai aura 1. (ka) dehamai jaDasuddhI suhadukkha titikkhiyA aNuppehA / jhAyai suhaM jhANaM egaggo kAusagammi / / - kAyotsarga zataka, gAthA 13 (kha) maNaso eggattaM jaNayai, dehassa haNai jaDuttaM / kAusaggaguNA khalu suhaduhamajjhatthayA ceva / / - vyavahArabhASya pIThikA, gAthA 125 (ga) prayatna vizeSataH prmlaaghvsNbhvaat| -vahI vRtti * 172 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha hI dIrgha tathA layabaddha zvAsocchvAsa kI kriyA karatA hai evaM zubha bhAvoM kA dhyAna karatA hai, usase use tanAva se mukti mila jAtI hai, usake kAraNa usake zarIra meM nimna rAsAyanika parivartana hote haiM (1) snAyuoM kI esiDa punaH zarkarA meM parivartita ho jAtI hai| (2) snAyuoM meM laikTika esiDa kA jamAva bahuta kama ho jAtA hai| ___ (3) laikTika esiDa ke kama hone se zarIra kI garmI bhI kama ho jAtI hai, pariNAmasvarUpa zAnti kA anubhava hotA hai| (4) snAyu-taMtra kI thakAna miTa jAtI hai aura sAdhaka ko tAjagI kA anubhava hotA hai, usakI dehajADya zuddhi aura matijADya zuddhi hotI hai| zarIra meM sphUrti aura mana-mastiSka meM tAjagI AtI hai tathA mana-mastiSka ke adhika sakSama hone se buddhi meM tIvratA AtI hai| __(5) rakta meM prANavAyu (oNksIjana) kI mAtrA bar3ha jAtI hai| ___isa prakAra kAyotsarga kI sAdhanA sAdhaka ke lie mAnasika evaM zArIrika-donoM hI rUpa meM upayogI aura lAbhaprada hotI hai| AdhyAtmika sAdhaka ke lie isakI sabase mahattvapUrNa upalabdhi krodha Adi kaSAyoM kI upazAnti hai, kaSAyoM kI upazAnti se usakI cittavRtti adhika vizuddha banatI hai| (6) pratyAkhyAna : guNadhAraNa kI prakriyA sAdhaka dvArA avazya karaNIya SaDAvazyaka kA antima aMga pratyAkhyAna hai| isameM sAdhaka azubha yogoM se nivRtti aura zubha yogoM meM pravRtti karatA hai, vaha vrata-nimaya Adi guNoM ko dhAraNa karatA hai| vrata rUpI sadguNoM ke.dhAraNa se saMyama sadhatA hai, saMyama se naye karmoM kA Agamana (Asrava) kA nirodha ho jAtA hai aura Asravanirodha se tRSNA kA 1. Adhunika yuga meM deza-videza meM jo vibhinna yogiyoM dvArA dhyAna zivira lagAye jAte haiM, unameM kAyotsarga ke eka hI aMga sirpha zithilIkaraNa kI sAdhanA kI jAtI hai| Aja kA tanAvagrasta aura tanAvoM meM jIne vAlA mAnava bhI una ziviroM kI ora AkarSita sirpha isIlie hotA hai ki use kucha samaya ke lie tanAvoM se mukti mila jAtI hai, zAnti kA anubhava hotA hai| kintu SaDAvazyaka ke anya aMgoM ke abhAva tathA nizcita dhyeya-Atmonnati kI ora lakSya na hone se ye dhyAna zivira AdhyAtmika yoga kI dRSTi se vizeSa upayogI siddha nahIM hote| -sampAdaka * parimArjanayoga sAdhanA (SaDAvazyaka)* 173 * Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anta ho jAtA hai| tRSNA ke anta se anupama upazama bhAva utpanna hotA hai aura usase pratyAkhyAna vizuddha hotA hai| pratyAkhyAna kI vizuddhi aura upazama bhAva kI upalabdhi se cAritradharma kI ArAdhanA hotI hai| apUrvakaraNa hone se kevalajJAna-kevaladarzana pragaTa ho jAte haiM aura phira sAdhaka mukta ho jAtA hai, use zAzvata sukha kI prApti ho jAtI hai|' isa prakAra yaha pratyAkhyAna kramazaH vRttisaMkSayayoga kI ora bar3hane vAlI sAdhanA bana jAtA hai| pratyAkhyAna meM sAdhaka vibhinna prakAra ke vrata-niyamoM ko grahaNa karatA hai| ina niyamoM ke kucha vizeSa prakAra yaha haiM-2 (1) saMbhoga pratyAkhyAna-sammilita rUpa se bhojana kA tyaag| isase sAdhaka svAvalambI aura yathAlAbhasaMtoSI banatA hai| (2) upadhi-tyAga-vastra Adi upakaraNoM kA tyaag| isase sAdhaka ko dhyAna meM nirvighnatA kI upalabdhi hotI hai| usakI icchA aura AkAMkSAoM meM kamI AtI hai| (3) AhAra pratyAkhyAna-isameM sAdhaka AhAra kA tyAga karatA hai| isa prakAra vaha anazana, UnodarI, bhikSAcarI Adi tapoM kI sAdhanA meM samartha hotA (4) yoga pratyAkhyAna-isameM sAdhaka apanI kSamatA, zakti yogyatA aura pada ke anusAra mana-vacana-kAya-tInoM yogoM ke nirodha kI sAdhanA karatA hai| yadyapi tInoM yogoM kA pUrNa rUpa se nirodha to sAdhanA kI uccatama bhUmikA (caudahavAM guNasthAna) meM hotA hai; kintu sAdhaka apanI kSamatA ke anusAra yogoM ke nirodha kI sAdhanA karatA hai| paccakkhANaMmi kae, AsavadArAI huMti pihiyaaiN| Asava vuccheeNaM, taNhA-vuccheyaNaM hoi|| taNhA vocchedeNa ya, aulovasamo bhave mnnussaannN| aulovasameNa puNo, paccakkhANaM havai suddh| tatto carittadhammo, kammavivego tao apuvvaM tu| tatto kevalanANaM, tao yA mukkho sayA sukkho|| -Avazyakaniyukti, gAthA 1594-1596 2. uttarAdhyayana sUtra 29/33-41 * 174 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) sadbhAva pratyAkhyAna - isameM sAdhaka sabhI pravRttiyoM ko tyAgakara vItarAga banane kI sAdhanA karatA hai| (6) zarIra - pratyAkhyAna - zarIra se mamatva bhAva ko httaanaa| yaha sAdhaka kI azarIrI- dehAtIta (siddha) banane kI sAdhanA hai| (7) sahAya pratyAkhyAna - kisI anya kA sahayoga athavA sahAyatA lene kA tyaag| isase sAdhaka ekatvabhAva ko prApta ho jAtA hai| ekatva bhAva ko prApta hone se vaha alpa zabda vAlA, alpa kalaha vAlA aura saMyamabahula tathA samAdhibahula ho jAtA hai| (8) kaSAya-pratyAkhyAna - isameM sAdhaka krodha Adi kaSAyoM kA visarjana karatA hai, pariNAmasvarUpa vaha rAga-dveSavijetA, paramazAntacetA, vItarAga bana jAtA hai| isa prakAra pratyAkhyAna kI sAdhanA dvArA sAdhaka uttarottara apanI AdhyAtmika unnati karatA huA apane carama lakSya ko pA letA hai| SaDAvazyaka : sampUrNa adhyAtmayoga sAdhanA krama kI dRSTi se vicAra kiyA jAye to SaDAvazyaka kI sAdhanA, saMpUrNa adhyAtmayoga kI sAdhanA hai| isake dvArA saMpUrNa adhyAtmayoga sadha jAtA hai| jaina yoga ke marmajJa AcArya haribhadrasUri ne adhyAtma yoga ke 5 sopAna batAye haiM- (1) adhyAtma, (2) bhAvanA, (3) dhyAna, (4) samatA aura (5) vRttisaMkSaya / SaDAvazyaka meM ina pAMcoM aMgoM kA abhyAsa hotA hai| SaDAvazyaka ke pahale aMga sAvadyayogavirati ( sAmAyika) meM samatA kI sAdhanA hotI hai| caturviMzatistava aura guruvaMdana (utkIrtana tathA guNavat pratipatti) meM sAdhaka adhyAtma kI sAdhanA karatA hai| pratikramaNa dvArA vaha apane doSoM kA parimArjana karatA hai| kAyotsarga meM bhAvanA aura dhyAna kI sAdhanA hotI hai aura pratyAkhyAna dvArA vRttisaMkSayayoga kI sAdhanA hotI hai| isa prakAra sAdhaka SaDAvazyaka dvArA sampUrNa adhyAtmayoga kI sAdhanA meM ramaNa kara sakatA hai| pAtaMjala aSTAMgayoga kI dRSTi se vicAra karane para SaDAvazyaka dvArA yoga ke AThoM aMgoM kI sAdhanA ho jAtI hai| pratyAkhyAna dvArA yama-niyama tathA kAyotsarga dvArA Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA ( dhyAna kI pUrva pIThikA ke rUpa meM) dhyAna aura samAdhi - ina AThoM aMgoM kI sAdhanA pUrNa ho jAtI hai| * parimArjanayoga sAdhanA (SaDAvazyaka ) 175 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahI kAraNa hai ki jaina sAdhaka ko, cAhe vaha gRhastha sAdhaka ho athavA gRhatyAgI zramaNa sAdhaka ho, SaDAvazyaka kI sAdhanA pratidina karane kA jaina AgamoM aura granthoM meM nirdeza diyA gayA hai| SaDAvazyaka kI sAdhanA dvArA vaha sampUrNa adhyAtmayoga aura aSTAMgayoga kI sAdhanA satata karatA hai| hA~, itanA avazya hai ki paristhiti, padavI, yogyatA aura kSamatA ke anusAra gRhastha sAdhaka aura gRhatyAgI sAdhaka kI SaDAvazyaka sAdhanA meM antara A jAtA hai; aura yaha svAbhAvika bhI hai| phira bhI donoM kA dhyeya eka hI hai aura vaha hai mokss| zramaNa apane dhyeya kI ora zIghra gati se agrasara hotA hai, jabaki gRhastha sAdhaka kI gati manda hotI hai| para donoM hI apane lakSya mokSa-prApti kI ora bar3hate rahate haiN| * 176 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 granthibheda - yoga sAdhanA granthi kahate haiM gA~Tha ko / ise aMgrejI meM knot athavA tie bhI kahate haiN| jisa prakAra kapar3e meM gA~Tha lagAI jAtI hai, rezama kI DorI meM gA~Tha lagAI jAtI hai| jaisI vastra va DorI meM gA~Tha hotI hai, vaisI gA~Tha mana meM bhI hotI hai| antara itanA hai ki kapar3e aura rezama kI gA~Tha sthUla hotI hai; tathA mana kI gA~Tha sUkSma hotI hai| jisa prakAra sUtI kapar3e se rezama mahIna hotA hai aura mahIna hone ke kAraNa hI usakI gA~Tha bahuta majabUta hotI hai, saralatA se nahIM khulatI, bahuta prayAsa karanA par3atA hai; usI prakAra mana to aura bhI sUkSma hai, use A~kheM dekha nahIM sakatI; kAna suna nahIM sakate, na vaha sU~ghA jA sakatA hai, na cakhA jA sakatA hai aura na hI usakA sparza kiyA jA sakatA hai, bahuta hI sUkSma hai vaha, to usakI gA~Tha bhI atyadhika majabUta hotI hai, use kholane ke lie sAdhaka ko bahuta-bahuta prayatna karanA par3atA hai| mana meM aneka prakAra kI gA~TheM hotI haiM- ajJAna kI granthi, mithyAtva kI granthi, vastu ke kisI eka hI pakSa ko pUrNa satya mAnane kI ( Agraha ) ekAnta kI granthi, saMzaya kI granthi, krodha athavA vaira kI gA~Tha, ahaMkAra aura mamakAra kI granthi, jhUTha-kapaTa kI, lobha-lAlaca kI granthi; Adi-Adi aneka prakAra kI granthiyA~ hotI haiM mana meN| ye saba manogranthiyA~ haiM jo bahuta hI sUkSma haiM isalie kholane meM atyanta kaThina haiN| ye sabhI prakAra kI granthiyA~ sAdhaka kI Atmonnati meM bAdhaka hotI haiM, ina granthiyoM ko khole binA athavA naSTa kiye binA sAdhaka mokSa-mArga meM unnati - gati - pragati nahIM kara paataa| ina sabhI granthiyoM ko Atmika guNoM kI apekSA do bhAgoM meM vargIkRta kiyA jA sakatA hai- prathama, zraddhA athavA samyagdarzana kI prApti meM rukAvaTa * granthibheda - yoga sAdhanA * 177 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAlane vAlI granthiyA~ aura dvitIya, AtmA ke cAritra guNa ke vikAsa meM bAdhaka banane vAlI grnthiyaaN| ajJAna, viparIta jJAna, saMzaya, ekAnta Agraha Adi kI granthiyA~ AtmA ke darzana guNa (samyagdarzana-zuddha zraddhA) ko prabhAvita karatI haiM aura usakA dRSTikoNa samyak sarvagrAhI nahIM hone detiiN| krodha, mAna, rAga-dveSa, mAyA, kapaTa, lobha, kAma, ahaMkAra-mamakAra Adi kI granthiyA~ AtmA ke cAritra guNa ko prabhAvita karatI haiM, prANI ko mokSa-mArga meM gati nahIM karane detIM, yama-niyama Adi kI sAdhanA meM bAdhaka banatI haiM aura cAritrika vikAsa ko avaruddha karatI haiN| unake kAraNa AtmA zrAvakAcAra athavA zramaNAcAra kA pAlana nahIM kara paataa| mokSa athavA nirvANa evaM zAMti-usase bahuta dUra rahatI hai| prAcIna AgamoM meM tathA tattvArthasatrakAra ne granthi ke lie 'zalya' zabda kA prayoga kiyA hai| jisa prakAra zalya (kA~TA) hara samaya vyakti ke mana meM cubhatA rahatA hai, usI prakAra granthi bhI sAdhaka ko vyathita kiye rahatI hai| kisI vyakti ne ApakA apamAna kara diyA, Apa usa samaya usakA badalA nahIM le pAye, lekina vaha apamAna Apako khaTaka gayA, aba vaha vaira kI gA~Tha (granthi) bana gayA, jaba taka Apa usase badalA nahIM cukA leMge vaha graMthi zalya ke samAna khaTakatI rahegI, cubhatI rhegii| yaha vaira kI granthi hai, jo lambe samaya taka calane vAle krodha kA pariNAma hotI hai| jaina manovijJAna ke anusAra manogranthiyA~ do' prakAra kI hotI haiM-(1) AtmA ke darzana guNa 1. vaidika paramparA meM tIna prakAra kI hRdaya granthiyA~ mAnI gaI haiM-(1) AgAmI karma (2) saMcita karma aura (3) prArabdha krm| (1) AgAmI karmoM ko upaniSad meM brahmagranthi, caMDI meM madhukaiTabha aura taMtra meM kula-kuNDalinI kahA gayA hai| isakA sthAna manomaya koSa mAnA gayA hai tathA svAmI brahmA ko| yahA~ mana ke do mukha mAne gaye haiM-eka nIce kI ora tathA dUsarA Upara kI or| nIce kA mukha pravRtti kI ora pravAhita rahatA hai arthAt mana sahaja rUpa se sAMsArika viSayoM kI ora daur3atA rahatA hai| isake viparIta Upara kA mu~ha sadguru kA satsaMga tathA unakI kRpA prApta hone para khulatA hai aura nivRtti kI ora pravAhita hone lagatA hai| sAra yaha hai ki mana kI sahaja pravRtti saMsArAbhimukha hotI hai; kintu satsaMga tathA gurukRpA se usakA pravAha nivRtti kI ora hone lagatA hai| isa granthi ke bhedana ke lie Atma-sAkSAtkAra Avazyaka hai, binA Atmadarzana * 178 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko prabhAvita karane vAlI aura (2) AtmA ke cAritra guNa ko prabhAvita karane vaalii| granthiyAM kaise nirmita hotI haiM ? kisI gA~va meM eka tAlAba thaa| usameM eka kachuA rahatA thaa| tAlAba ke kinAre para gA~va ke manuSya AyA jAyA karate the| unakI parachAIM jala meM par3atI thii| parachAIM to jala meM ulTI hI par3atI hai-paira Upara kI ora sira nIce kI or| ina parachAiyoM ko dekhakara kachue ne dhAraNA banA lI ki manuSya ke isa granthi kA yathArtha bhedana nahIM hotaa| ___AtmasAkSAtkAra athavA Atma-darzana ke lie sAdhaka apane mana ko saMsArAbhimukhI hone se rokatA hai| taba usakI buddhi (tarkaNA-hitAhita nirNAyikA zakti) kA vikAsa hotA hai| buddhimaya kSetra hI medhas kA Azraya sthAna hai, Azraya hai aura yahI brahmajJAna kA toraNadvAra hai| suSumnA pravAha prakAzita hone para sAdhaka vahA~ pahu~ca sakatA hai| tantrayoga meM isI ko kula-kuNDalinI jAgaraNa kahA jAtA hai| isakA sAkSAtkAra hote hI jIva kI brahmagranthi zithila ho jAtI hai| SaTcakroM ke anusAra brahmagranthi tathA usake svAmI brahmA kA sthAna nAbhicakra hai| brahmagranthi-bheda satya kI pratiSThA hai| brahmagranthi-bheda hone para sAdhaka kI AgAmI karmoM (kiye jAne vAle karma) ke prati Asakti kA nAza ho jAtA hai| sAdhaka hAni-lAbha, yaza-apayaza meM anAsakta ho jAtA hai, usakI phalAsakti chUTa jAtI hai| (2) saMcita karma athavA viSNugranthi kA nivAsa hRdayacakra meM hai| viSNugranthi-bheda se prANa pratiSThA hotI hai| viSNu granthi kA sthAna prANamaya koSa hai| prANayama koSa meM jIva ke aneka janmoM ke saMskAra saMcita rahate haiN| inhIM ko saMcita karma kahA gayA prANamaya koSa sUkSma zarIra hai| sUkSma zarIra meM hI saMskAra saMcita rahate haiN| saMskAra hI prANI ke lie yathArtha baMdhana haiN| .sAdhanA kSetra meM prANa kA nAma viSNu hai| viSNugranthi ke bheda ke lie jIva bhavabIjIya saMskAroM kA visarjana karatA hai, apane ahaM kA tyAga karatA hai aura zaraNAgatiyoga kI sAdhanA karatA hai, bhagavAna tathA sadguru kI zaraNa grahaNa karatA hai| isa zaraNAgatiyoga se usake bhavabIjIya saMskAra naSTa ho jAte haiM aura viSNugranthi kA bhedana ho jAtA hai, gAMTha khula jAtI hai| isa granthi-bheda ke phalasvarUpa AtmA kI kAmanAoM tathA vAsanAoM kA vinAza ho jAtA hai, use cittavizuddhi prApta ho jAtI hai| * granthibheda-yoga sAdhanA * 179 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha hotA hai jisakA sira nIce bhUmi kI ora tathA paira AkAza kI ora hote haiN| yaha viparIta jJAna kI granthi usake mana-mAnasa meM itanI gaharI baiTha gaI ki jaba usane pAnI se nikalakara aura kinAre para Akara sAkSAt manuSya ko apane sAmane khar3e dekhA to use vizvAsa hI nahIM huA kyoMki usakI to haThayoga kI bhASA meM usakA hRdaya cakra jAgRta ho jAtA hai, anAhata nAda sunAI * dene lagatA hai aura sAdhaka ko Ananda rasa kI anubhUti hone lagatI hai| (3) prArabdha karmoM ko hI rudragranthi kahA jAtA hai| rudra kA eka artha ziva bhI hai| zivajI kA nivAsa mAnava ke lalATa meM mAnA jAtA hai, ataH isa granthi kA sthAna bhI lalATa hai| haThayoga kI bhASA meM AjJA cakra hai| isa granthi ko kAraNa zarIra-vijJAnamaya koSa meM avasthita mAnA gayA hai| isa granthi ke bheda ke lie sAdhaka nimna prayAsa karatA hai (1) jIvo brahmaiva nApara : (jIva hI brahma hai, brahma jIva se bhinna anya nahIM) sUtra para dRr3ha vishvaas| (2) buddhi tattva meM avasthAna kara svayaM prakAzita citizakti kI ora bAra-bAra lakSya karane kA abhyaas| (3) dRzya padArthoM meM vyAvahArika sattA hai, pAramArthika sattA nahIM hai, yukti se isa tathya para dRr3ha vishvaas| (4) zAstrIya pramANoM kI sahAyatA se 'tattvamasi' 'ekamevAdvitIyam' 'neha nAnAsti kiMcana' ityAdi vAkyoM ko pramANa mAnate hue advaya rUpa parigraha karane kA pryaas| __ ina prayAsoM se jIva ko kAraNa-zarIra kA bhI ahaMkAra samApta ho jAtA hai aura rudragranthi kA bhedana ho jAtA hai| isa granthi ke khulate hI sAdhaka ko vizuddha jJAna kI prApti ho jAtI hai| aura phira gItA kI bhASA meM-'jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute' jJAna kI agni sabhI karmoM ko bhasma kara detI hai| saMkSepa meM rudragranthi ke bhedana se sAdhaka ko vizuddhi bodha svarUpa (AtmajJAna) kI prApti ho jAtI hai, vaha usa jJAna jyoti meM ramaNa karatA hai aura usake samasta karma kSaya ho jAte haiM tathA vaha mokSa kI prApti kara letA hai| haThayoga kI bhASA meM kaheM to kuNDalinI zakti kA milApa ziva (zuddha jyoti svarUpa jJAna sattA) se ho jAtA hai| yahI vaidika paramparA meM granthibhedayoga sAdhanA hai| -paramArtha patha (gItA presa, caNDIgar3ha) meM prakAzita 'granthi bheda' kA saMkSipta sAra : pRSTha 256-267 * 180 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraNA thI ki manuSya vaha hotA hai jisakA sira jamIna kI ora aura paira AsamAna kI ora hote haiN| isI prakAra jisa manuSya kA citta dolAyamAna hotA hai, dIvAla ghar3I ke ghaMTe ke samAna eka kSaNa meM idhara jAtA hai to dUsare hI kSaNa udhr| aisI hI sthiti saMzayazIla manuSya kI hotI hai, jaba yaha sthiti adhika dinoM taka calatI hai to vaha granthi bana jAtI hai| isI prakAra adhika samaya taka calane vAlI rAga-dveSa, abhimAna, vaira Adi kI dhArAe~ mana meM itanI gaharI jama jAtI haiM ki granthiyoM kA rUpa le letI haiN| amoniyA para yadi jala kI dhArA bahAI jAye to vaha barpha bana jAtI hai, pAnI jamakara barpha bana jAtA hai, basa yahI dazA manogranthiyoM kI hai, vibhinna prakAra ke AvegoM-saMvegoM, dhAraNAoM kA pravAha bhI graMthiyoM kA rUpa le letA hai, mana meM gAMTha par3a jAtI haiN| granthiyoM kI avasthiti granthiyoM kI avasthiti hotI hai avacetana mana meM / manovijJAna ke anusAra mana ke tIna stara mAne gaye haiM - ( 1 ) acetana mana ( unconscious mind), (2) avacetana mana (sub-conscious mind) aura (3) cetana mana (conscious mind). ise agara cetanA kI dRSTi se kahanA cAheM to kaha sakate haiM - ( 1 ) gupta cetanA (2) aprakaTa cetanA aura (3) prakaTa cetanA / jisa prakAra mana ke tIna vibhAjana haiM, usI prakAra mAnava zarIra ke bhI tIna prakAra haiN| prathama audArika athavA sthUla zarIra; dvitIya taijas yA sUkSma zarIra aura tIsarA kArmaNa zarIra / mana, cetanA aura zarIra ke ye tInoM stara uttarottara sUkSma hote haiN| granthiyoM kI avasthiti hotI hai taijas zarIra meM aura unake mUla kAraNa rAga-dveSa kI avasthiti hotI hai kArmaNa zarIra meM (karma rUpa meN)| inameM kAraNa-kArya bhAva hotA hai, arthAt kArmaNa zarIra uttejita karatA hai. taijas zarIra ko aura taijas zarIra se uttejanA milatI hai audArika zarIra ko aura audArika zarIra se granthiyoM kA prakaTIkaraNa ho jAtA hai| yahI sthiti mana kI hai / acetana mana se avacetana mana uttejanA prApta * granthibheda - yoga sAdhanA 181 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai aura avacetana mana se cetana mn| jisa prakAra audArika zarIra manovegoM aura granthiyoM ke pragaTIkaraNa kA mAdhyama hai usI prakAra cetana mana bhI mAdhyama hai| avacetana mana meM rahI huI granthiyA~ koI bhI nimitta pAkara athavA avakAza ke kSaNoM meM cetana mana para ubhara AtI haiN| ApakA kisI ne apamAna kara diyaa| usa samaya kisI vivazatA ke kAraNa Apako vaha apamAna kar3ave ghU~Ta ke samAna pInA par3A; kintu badale kI bhAvanA mana meM ghara kara gii| cetana mana se avacetana mana meM calI gii| aba Apako hara samaya usakI yAda nahIM aatii| vaha granthi bana gaI hai| aura avacetana mana kI gaharAI meM utara gaI hai to yAda kaise aaye| kyoMki Apa kAma to cetana mana se karate haiN| apane vyApAra-dhandhe meM lage rahate haiM, Aphisa jAte haiM, dUkAna calAte haiM, mila calAte haiN| lekina jaba kabhI bAtacIta ke daurAna usa vyakti kI carcA cala par3atI hai, athavA vaha dikhAI de jAtA hai to ApakI vaha badale kI bhAvanA- badale kI manogranthi ubhara kara cetana mana meM A jAtI hai aura Apa tilamilA uThate haiN| kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki Apa avakAza ke kSaNoM meM baiThe haiM, kAma koI hai nhiiN| Apa nizcala baiThe haiM, yA palaMga para leTe haiM lekina ApakA mana na to kabhI nizcala baiThatA hai aura na leTatA hI hai, vaha to hamezA caMcala rahatA hai, bhA~ti-bhA~ti ke vicAra usameM daur3ate rahate haiM, usa vicAra pravAha meM yadi vaha ghaTanA smRti paTala para taira gaI - avacetana mana se cetana mana ke pravAha meM A gaI to bhI Apa tilamilA uTheMge, badale kI Aga meM jala uttheNge| to niSkarSa yaha hai ki manogranthiyA~ avacetana mana meM rahatI haiM aura koI nimitta pAkara yA avakAza ke kSaNoM meM cetana mana meM ubhara AtI haiN| Adhunika sabhyatA kA upahAra : vibhinna granthiyAM Adhunika yuga meM mAnava sabhya to huA hai, vaijJAnika AviSkAroM ke kAraNa use vibhinna prakAra kI sukha-suvidhAoM ke sAdhana bhI prApta hue haiM, vaha zikSita bhI huA hai; kintu isa sabhyatA ke upahArasvarUpa milI haiM use vibhinna prakAra kI manogranthiyA~ | yadi manovijJAna kI bhASA meM kahA jAye to Adhunika yuga kA mAnava aneka prakAra kI granthiyA~ apane antarmAnasa meM pAle hue hai| hInabhAvanA, 182 adhyAtma yoga sAdhanA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uccatA kI bhAvanA, abhimAna evaM vastuoM ke pradarzana kI bhAvanA Adi vibhinna prakAra kI granthiyoM se vaha pIr3ita hai| sabase bar3I bAta yaha hai ki Aja zarAphata kA yuga hai| pratyeka vyakti apanI zarAphata kA pradarzana karatA hai| jisake prati vaha mana meM badale kI bhAvanA rakhe hue hai, use dhokhA denA cAhatA hai, usakI samRddhi aura unnati ke prati IrSyA aura jalana rakhatA hai, use girAne kI yojanAe~ banAtA hai, SaDyantra racatA hai; kintu usI vyakti se jaba vaha milatA hai to aisA pragaTa karatA hai mAno usakA sabase bar3A mitra aura hitaiSI vahI hai| __sAmAjika hI nahIM rAjanItika, pArivArika Adi sabhI kSetroM meM aura yahA~ taka ki dhArmika kSetra meM bhI ye granthiyA~ apanA prabhAva dikhAtI haiN| inake pariNAmasvarUpa manuSya kA vyaktitva khaNDita yA vibhakta ho jAtA hai, usakA AcaraNa doharA-do prakAra kA ho jAtA hai, andara kucha aura bAhara kucha aura hii| granthiyAM kAraNa haiM-dohare vyaktitva kI granthiyoM ke kAraNa manuSya kA vyaktitva doharA ho jAtA hai| vaha Upara se sajjana-sAdhu aura mana se durjana tathA pApI bana jAtA hai, dUsare zabdoM meM DhoMgI aura pAkhaMDI (Hypocrate) ho jAtA hai| dharmasthAnaka meM jAkara sadupadeza sunatA hai| vAsanA evaM bhogoM ke tyAga ke sadupadeza bhI sunatA hai| usa samaya sunane meM use ye bAteM acchI bhI lagatI haiM; kintu jyoMhI ghara yA vyApArika saMsthAna meM AtA hai, usakA vyavahAra badala jAtA hai| granthiyoM ke kAraNa hI manuSya dharma aura dhArmika bAtoM ko apane antar meM ramA nahIM pAtA, usakA dharmAcaraNa bAharI athavA UparI hI raha jAtA hai| vAstavikatA yaha hai ki dharma acetana tathA avacetana manojagata kI vastu hai; kintu vahA~ to rAga-dveSa aura vibhinna prakAra kI granthiyA~ jar3a jamAe haiM taba dharma vahA~ kaise sthAna pA sakatA hai, cetanA kI UparI sataha taka hI raha jAtA hai| dhArmika siddhAntoM kA kevala doharAnA mAtra hotA hai| antar meM rAga-dveSa aura taraha-taraha kI granthiyA~ tathA Upara se sajjanatA isI se manuSya khaNDita mana (Divided mind)' bhagnAMza (frustrated mind) tathA vibhAjita vyaktitva (Divided personatity) vAlA ho jAtA hai| na vaha vyAvahArika jagata meM saphala ho pAtA hai aura na AdhyAtmika kSetra meM; vaha * granthibheda-yoga sAdhanA * 183 * Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghuTanabharA asantuSTa jIvana jItA hai| vaha kabhI uccatA (superiority complex) kA pradarzana karatA hai to kabhI hInatA (inferiority complex) kaa| nirbaloM para jhallAnA, una para nArAja honA tathA sabaloM kI khuzAmada karanA-yahI usakA jIvana vyavahAra bana jAtA hai| use svayaM apane Upara vizvAsa to rahatA hI nahIM, usakA AtmavizvAsa samAptaprAya ho jAtA hai, kabhI ativizvAsa (over-confidence) kA zikAra bana jAtA hai to kabhI alpavizvAsa (under confidence) kaa| vibhinna prakAra ke paraspara virodhI vicAroM ke vAtyAcakroM meM ghUmatA-bhaTakatA rahatA hai| ___ ataH granthiyoM ke mUla kAraNoM aura AdhAroM ko samajhanA sAdhaka ke lie Avazyaka hai jisase vaha apanI sAdhanA samucita rUpa se kara ske| granthiyoM ke mUla kAraNa aura AdhAra ___granthiyoM ke mUla kAraNa haiM-rAga-dveSa aura AdhAra hai-pksspaat| pakSa do hote haiM-eka apanA aura dUsarA praayaa| apane ke prati kabhI rAga bhI hotA hai aura rAgajanya krodha bhii| krodha isa prakAra ki apane putra Adi, jisa para apanatva bhAva hai usane koI bAta na mAnI to usa para krodha A gyaa| lekina parAyA to parAyA hai, usake prati apanatva bhAva to hai hI nahIM; usake prati dveSa kI graMthi hI banatI hai| isa apane-parAye kA pakSapAta aura ahaMkAra-mamakAra, rAga-dveSa rUpa AdhAra ko samApta kiye binA graMthi-bheda nahIM ho paataa| granthi-bhedayoga kI sAdhanA graMthi-bheda kA abhiprAya zvAnavRtti ko tyAgakara siMhavRtti apanAnA hai, zvAna se siMha bananA hai| zvAna kI do pramukha vRttiyA~ haiM-eka, nirbaloM para jhapaTanA, una para gurrAnA, unako noMcanA, khasoTanA, nAjAyaja rUpa se dabAnA; tathA balavAnoM ke Age daba jAnA, dA~ta dikhAnA, pU~cha hilAnA aura unakI khuzAmada karanA; aura dUsarI vRtti hai nimitta para jhapaTanA, nimitta ko hI doSI mAnanA; jaise koI vyakti kutte ko lakar3I se mAre to vaha lakar3I para jhapaTatA hai, usa vyakti para nahIM; zvAna kI yaha dUsarI vRtti nimitta Azrita hotI hai| . isI prakAra jo graMthigrasta manuSya hote haiM ve bhI zvAnavRtti ke samAna AcaraNa karate haiN| * 184 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake viparIta siMha svAbhimAnI hotA hai, vaha nirbala ko satAtA nahIM aura zaktizAlI ke sAmane dabatA nahIM varan usase saMgharSa karatA hai| sAtha hI vaha bandUka para nahIM apitu bandUka calAne vAle para jhapaTatA hai, usakI dRSTi nimitta se Age bar3hakara upAdAna taka pahu~catI hai| granthi-mukta manuSya siMhavRtti vAle hote haiM, unameM AtmavizvAsa hotA hai, ve apane viveka se kAraNoM kI taha taka pahu~ca jAte haiN| granthibheda kA abhiprAya hai zvAnavRtti kA palAyana aura siMhavRtti kA aavirbhaav| AdhyAtmika zabdoM meM granthibheda kI sAdhanA svayaM kA svayaM se saMgharSa hai| sAdhaka apanI hI hInavRttiyoM se, durvRttiyoM se, granthiyoM se svayaM hI apane antara meM saMgharSa karatA hai| yaha sampUrNa saMgharSa Antarika hai, bAhara isa saMgharSa kA koI bhI cinha nahIM dikhAI detA, sirpha pariNAma hI jhalakatA hai| __Antarika hone ke kAraNa yaha saMgharSa bahuta hI zramasAdhya hai| - karmayogI zrIkRSNa ke jIvana kA eka prasaMga hai| eka bAra unhoMne bhagavAna ariSTanemi ke sabhI zramaNoM kI savidhi vandanA kii| vandanA karate-karate ve atyadhika thaka gye| sabhI zramaNoM kI savidhi vandanA samApta karane ke bAda unhoMne bhagavAna ariSTanemi se pUchA "bhante! maiMne jIvana meM bahuta-se yuddha kiye haiM, lAkhoM yoddhAoM se akelA hI jUjhA huuN| phira bhI mujhe kabhI itanI thakAna nahIM AI, jitanI Aja zramaNoM kI vandanA se A gaI hai| isakA kyA kAraNa hai?" bhagavAna ariSTanemi ne kahA "kRSNa! vaha bAhya yuddha the| unameM tumane bAharI zatruoM se saMgharSa kiyA thaa| kintu zramaNa-vandanA karate samaya tuma Antarika zatruoM se jUjha rahe the, karmoM kI granthiyoM ko tor3a rahe the| Antarika saMgharSa adhika kaThina hotA hai, isIlie tumheM thakAna kA anubhava ho rahA hai|" sAra yaha hai ki Antarika saMgharSa meM adhika Atmika UrjA kI AvazyakatA hotI hai; aura granthibheda sAdhanA meM Antarika saMgharSa hI sAdhaka ko karanA hotA hai| . granthiyoM ke bheda aura prakAra kitane bhI hoM, unake kitane bhI nAma diye * granthibheda-yoga sAdhanA * 185 * Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAyeM kintu sabakI saba eka hI vRtti meM samAhita ho jAtI haiM aura mana kI isa vRtti kA nAma hai 'moha' / sabase pahale sAdhaka ko dhyAna rakhanA cAhiye ki vaha granthi kA bhedana kara rahA hai, chedana nhiiN| use kATane (kartana karane) athavA tor3ane kA prayAsa na kare; apitu use sulajhAe, zithila kare, usakA bandhana DhIlA karake use khole / kucha sAdhaka Aveza evaM utsAha meM bharakara granthiyoM ko tor3ane kA prayAsa karate haiM, kintu unakI yaha kriyA mUlataH viparIta aura hAnikAraka hai| isake pariNAma bar3e bhayaMkara hote haiM, gA~Tha to khaira khulatI hI nahIM, graMthi bhI nahIM TUTatI varan mAnasika vikRti aura utpanna ho jAtI hai| dhAgA eka sthUla vastu hai, vaha TUTa sakatA hai, usake do Tukar3e ho sakate haiM kintu cetanA eka akhaMDa dhArA hai, isake khaNDa nahIM ho sakate, yadi usa akhaMDa cetanA ke pravAha ko graMthibheda karate samaya tor3ane kA prayAsa kiyA jAyegA to vahI sthiti banegI jaisI ki nadI ke pravAha ko acAnaka rokane se hotI hai, nadI kA jala taToM ko tor3akara sarvanAza kA - pralaya kA dRzya upasthita kara degaa| usI prakAra cetanA ke sahaja pravAha ko rokane kA pariNAma bhI sAdhaka ke lie atibhayaMkara hotA hai| ataH graMthibhedayoga kI sAdhanA ke lie kramapUrvaka calanA hitakara hai| granthibheda kI prakriyA evaM krama suyogya sAdhaka graMthibheda kramapUrvaka aura bar3I jAgarUkatA ke sAtha karatA hai| graMthibheda karate samaya niraMtara utsAha, lagana, dRr3haniSThA aura ullAsa kA banA rahanA Avazyaka hai; kyoMki isa AMtarika saMgharSa meM thor3I-sI bhI asAvadhAnI sAdhaka ke sAre prayatnoM ko viphala kara detI hai| sAdhaka apane sAdhanA kAla meM do bAra graMthi - bhedana karatA hai; prathama, jaba vaha apanI mithyA zraddhA ko samyak rUpa meM pariNata karatA hai aura dUsarI bAra jaba vaha kaivalya - prApti ke lie zreNI kA ArohaNa karatA hai| donoM bAra kA sAdhanAkrama eka-sA hai| sAdhaka apane sAdhanA krama meM sarvaprathama apane vizvAsa ko samyak banAtA hai, usa samaya usakI Atmika cetanA kA saMgharSa darzana (zraddhA) ko viparIta karane vAlI graMthiyoM se hotA hai| isa samaya cetanA kA pratipakSI hotA * 186 adhyAtma yoga sAdhanA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-moh| moha vahA~ rAga aura dveSa-do rUpoM meM apane ko pragaTa karatA hai| sAdhaka ko apanI purAnI mAnyatAoM aura dhAraNAoM tathA kadAgraha kA rAga satAtA hai, kabhI saMpradAya kA rAga sAmane A jAtA hai to kabhI purAne saMskAroM kA; isI prakAra dveSa bhI vibhinna rUpa rakhakara sAmane AtA hai; kabhI ahaMkAra kI A~dhI sAdhaka ke cetanA pravAha ko ur3A le jAne kA prayatna karatI hai to kabhI mamakAra kA aMdhar3a calatA hai; kabhI ajJAna kA andhakAra ghaTATopa ho jAtA hai to kabhI saMzaya sAmane Akara use dolAyamAna karane lagatA hai, kabhI usakI ekAnta mAnyatAe~ anya pakSoM kI mAnyatAoM ke prati Akroza rUpa meM Akara upasthita ho jAtI haiN| usa samaya sAdhaka kA dRSTikoNa vyApaka honA cAhiye, use anekAnta kA jJAna honA cAhiye tathA usa para yakIna bhI; tabhI vaha ina saba rAga-dveSa kI senA para vijaya prApta karake apanI zraddhA ko samyak banA sakatA hai| ____ graMthibheda kI sAdhanA meM tIna sthitiyA~ hotI haiM, jinheM karmagraMthoM kI bhASA meM karaNa kahate haiM-(1) yathApUrvakaraNa (2) apUrvakaraNa aura (3) anivRttikrnn| - prathama karaNa kI sthiti meM sAdhaka mithyAtva kI granthi taka pahu~catA hai, kintu usakI bhISaNatA dekhakara vApisa lauTa jAtA hai, usake Atma-pariNAma binA saMgharSa kiye hI mithyAtva se punaH grasta ho jAte haiN| .. dvitIya karaNa kI sthiti meM sAdhaka rAga-dveSa-moha Adi manovikAroM aura granthiyoM se saMgharSa karatA hai| kintu usake Atma-pariNAma itane balazAlI nahIM hote ki vaha una para vijaya prApta kara sake, vaha una AvegoM-saMvegoM ke pravAha meM baha jAtA hai| tIsare karaNa kI sthiti meM sAdhaka ke Atma-pariNAma AvegoM-saMvegoM kI tulanA meM adhika zaktizAlI hote haiM, vaha unheM parAjita kara detA hai tathA graMthi-bheda karake samyaktva kI prApti kara letA hai| yahI prakriyA cAritramoha kI graMthiyoM ke bhedana kI hai| usameM bhI ye tInoM karaNa sAdhaka karatA hai aura antima karaNa vAlA sAdhaka hI vijayI hokara granthibheda meM saphala hotA hai| isake lie graMthoM meM eka udAharaNa diyA haitIna vyakti paradeza jAne ke lie apane gA~va se cle| rAste meM vikaTa * granthibheda-yoga sAdhanA * 187* Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vana par3atA thaa| tInoM vyakti vana meM hokara jA rahe the ki sAmane se acAnaka cAra DAkU A gye| pahalA vyakti to itanA Darapoka nikalA ki DAkuoM ko dekhakara hI ulTe pA~voM lauTa gyaa| dUsare vyakti ne saMgharSa kiyA kintu una DAkuoM se parAsta ho gayA, unake bandhana meM baMdha gyaa| tIsarA vyakti itanA sAhasI thA ki usa akele ne hI una cAroM DAkuoM ko parAjita kara diyA aura apane gantavya sthala-lakSya para pahu~ca gyaa| __yaha tIsarA vyakti hI graMthibheda karake samyakdarzana kI prApti evaM zreNI ArohaNa karane meM sakSama hotA hai| granthibheda sAdhanA ke pariNAma granthibheda sAdhanA ke pariNAma sAdhaka ke lie bahuta hitakara, kalyANakara aura sukhada hote haiN| sabase bar3A lAbha sAdhaka ko graMthibheda se yaha hotA hai ki usakI cetanA kA pravAha sahaja ho jAtA hai, graMthi na rahane se unake pravAha meM kisI bhI prakAra kI rukAvaTa nahIM AtI, usake vyaktitva meM doharApana nahIM rahatA, usakA antara aura bAhya eka samAna rahatA hai| isake pariNAmasvarUpa usakI sArI duvidhAe~ miTa jAtI haiM, usameM saralatA aura RjutA A jAtI hai tathA citta kI bhUmi vizuddha ho jAtI hai| vizuddha cittabhUmi hone se vaha dharma kA AcaraNa karatA hai, dharma ko dhAraNa karatA hai, apanI bhAvanAe~ vizuddha rakhatA hai, apane Atma-pariNAmoM kI prekSA karatA hai aura zreNI ArohaNa karake kaivalya prApta kara letA hai| kaivalya kI upalabdhi ke uparAnta to use mukti prApta ho hI jAtI hai| isa prakAra graMthibhedayoga sAdhanA mukti kI sahaja sAdhanA hai| yogamArga ke abhyAsiyoM ke lie Avazyaka sAdhanA hai| 000 * 188 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ titikSAyogasAdhanA titikSA kA abhiprAya titikSA kA artha hai-sahanazIlatA, samabhAva aura shaanti| inheM aMgrejI meM vyakta karanA cAheM to Endurance, Tolerance aura Peace kaha sakate haiN| sahanazIlatA aura sahiSNutA lagabhaga eka hI artha ko vyakta karate haiM, vaha hai smbhaav| isIlie gA~dhIjI ne aMgrejI ke zabda tolerance kA hindI paryAya 'samabhAva' kiyaa| titikSA zabda kA abhipreta huA samabhAva (tolerance) aura zAnti (peace) / titikSAyoga kI sAdhanA meM sAdhaka ina donoM kI sAdhanA karatA hai| vaha tana ko aura mana ko bhI sAdhatA hai, unheM sahanazIla hone kI TreniMga detA hai, bardAzta karane kI kSamatA bar3hAtA hai, kaThina se kaThina paristhiti meM bhI tana-mana ko saMtulita banAye rakhane kI Adata DAlatA hai| sAdhaka samabhAva kI bhI sAdhanA karatA hai aura zAnti kI bhI sAdhanA karatA hai| samabhAva kA artha hai-anukUla aura pratikUla-donoM hI paristhitiyoM meM udvelita na honA, rAga-dveSa rahita hokara taTastha rhnaa| ___ zAnti kA abhiprAya hai-mAnasika saMkalpoM-vikalpoM, AvegoM-saMvegoM meM na ulajhanA, Atmika bhAvoM meM sthira rahanA, tanAvamukta rhnaa| samabhAva kI sAdhanA, sAdhaka parISahoM para vijaya prApta karake karatA hai| vaha parISahoM ko samabhAva se sahana karatA hai, vaha na usa avasara para ghabar3AtA hai aura na hI dIna banatA hai; apitu nirbhIka yoddhA ke samAna unakA mukAbalA karatA hai aura una para vijaya prApta karatA hai, phira bhI usake mana meM rAga-dveSa kA saMcAra nahIM hotaa| parISahajaya : samatva kI sAdhanA jaina AgamoM meM bAIsa prakAra ke parISaha batAye haiM jo isa prakAra haiM-(1) kSudhA parISaha (2) pipAsA parISaha (3) zIta parISaha (4) uSNa * titikSAyoga sAdhanA * 189* Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parISaha (5) daMza-mazaka parISaha (6), acela parISaha (7) arati parISaha (8) strI parISaha (9) caryA parISaha (10) niSadyA parISaha (11) zayyA parISaha (12) Akroza parISaha (13) vadha parISaha (14) yAcanA parISaha (15) alAbha parISaha (16) roga parISaha (17) tRNa-sparza parISaha (18) jalla parISaha (19) satkAra-puraskAra parISaha (20) prajJA parISaha (21) ajJAna parISaha aura (22) darzana priissh| yoM to prANImAtra kA jIvana saMgharSoM kI kahAnI hai, sukha-duHkha kA citrapaTa hai kintu mAnava-jIvana to saMgharSoM meM hI palatA hai, usameM bhI sAdhaka, aura vizeSa rUpa se gRhatyAgI sAdhaka-zramaNa kA jIvana bahuta hI vighna-bAdhAoM se bharA hotA hai| paga-paga para usake samakSa kaThinAiyA~ AtI haiN| una kaThinAiyoM ko vaha ha~sate-musakarAte samabhAvapUrvaka sahana karatA hai| isIlie to zramaNacaryA khAMDe kI dhAra para calane ke samAna hai| sAdhaka (zramaNa) kSudhA' zAnti ke lie na to vRkSa se phala Adi tor3atA aura tur3avAtA hai tathA na bhojana pakAtA hai aura na apane lie pakavAtA hI hai; jaba taka zuddha-prAsuka-eSaNIya AhAra use nahIM mila jAtA taba taka vaha kSudhA parISaha ko samabhAva se sahatA hai| isI prakAra vaha kaMTha meM prANa Ane para bhI sacitta jala grahaNa nahIM krtaa| samabhAva se pyAsa ko sahatA hai| sanasanAtI zIta meM bhI vaha zarIra ko garma karane kI icchA nahIM karatA aura na hI bhISma grISma meM snAna, vyajana (paMkhe se havA karanA) Adi zItalatAdAyaka upAyoM kI hI icchA karatA hai| vaha samabhAvapUrvaka zIta aura garmI kI pIr3A ko sahana karatA hai| sAdhaka aTavI meM, vRkSa mUla meM athavA kandarA meM dhyAnastha hotA hai to vahA~ use daMza-mazaka pIr3A pahu~cAte haiM, vajramukhI cIMTiyA~ usake zarIra ko chalanI kara detI haiN| phira bhI vaha unake prati tanika bhI dveSa bhAva nahIM laataa| yahA~ taka ki vaha unheM ur3AtA bhI nhiiN| unake dvArA dI gaI pIr3A ko vaha samabhAva se sahatA hai| yadi sAdhaka ke vastra jIrNa-zIrNa ho jAyeM to bhI vaha naye vastroM kI 1. kSudhA para vijaya prApta karane ke lie sAdhaka anazana, UnodarI Adi vibhinna prakAra ke tapa bhI karatA hai; jinakA varNana 'tapoyoga' meM kiyA jaayegaa| -sampAdaka * 190 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ icchA nahIM krtaa| yadi use alpa mUlya vAle vastra mileM to kheda nahIM karatA aura adhika mUlya vAle vastroM kI prApti meM harSa tathA garva nahIM karatA, donoM hI sthitiyoM meM sama rahatA hai| arati kA abhiprAya saMyama ke prati adhairya athavA anAdara bhAva hai| zramaNacaryA aura saMyama ke prati mana meM bhI aruci utpanna nahIM hone detaa| yadi kabhI mana meM aise bhAva A jAyeM to vaha unheM turanta nikAla pheMkatA hai| apane samatva bhAva ko bhaMga nahIM hone detaa| striyoM se sAdhaka vizeSa rUpa se sAvadhAna rahatA hai| vaha unheM apanI brahmacarya sAdhanA meM vizeSa rUpa se bAdhaka mAnatA hai| isIlie vaha unase adhika paricaya bhI nahIM rkhtaa| strI ke zRMgAra kAma-vardhaka hote haiN| ataH vaha apanI indriyoM ko, manovRttiyoM ko kachue ke samAna saMkucita kara letA hai| yahA~ strI zabda kAmavAsanA kA upalakSaNa hai| ataH zramaNa kAmavAsanA kA nirodha karatA huA pUrNa brahmacarya pAlana karatA hai| vAsanAjanya tathA vAsanA se sambandhita AvegoM-saMvegoM-vAsanAgata kuNThAoM se apane mana-mAnasa ko udvelita na hone denA, tathA samatva kI sAdhanA meM lIna rahanA yahI 'strI parISaha jaya' hai| -- zramaNa apane kalpa ke anusAra mArga ke kaSToM ko sahatA huA grAmAnugrAma vicaraNa karatA hai| una kaSToM se vaha Akula-vyAkula nahIM hotaa| isa prakAra vaha 'caryA parISaha' para vijaya prApta karatA hai| caryA parISaha jaya meM sAdhaka mamatA se Upara uThakara samatA kI sAdhanA karatA hai| isI prakAra sAdhaka (zramaNa) zmazAna Adi zUnya sthAnoM meM jaba dhyAnastha hotA hai to vaha niyata kAla ke lie vIrAsana, padmAsana Adi AsanoM se avasthita hotA hai| usa samaya vaha devakRta, manuSyakRta, tiryaMcakRta sabhI upasargoM ko samabhAvapUrvaka sahana karatA hai, mantra Adi se bhI unakA pratikAra nahIM krtaa| isa prakAra apanI titikSA ke bala para una upasargoM ko sahatA sAdhaka zramaNa ko jaisI bhI zaiyyA mila jAye, usI para vaha vizrAma kara letA hai, acchI zaiyyA para anurAga nahIM karatA aura kaMkarIlI-patharIlI zaiyyA para dveSa nahIM krtaa| donoM meM hI samabhAva rakhatA hai| zramaNa ko koI gAlI de aura yahA~ taka ki koI usakA vadha bhI kare, usake aMgoM kA chedana-bhedana bhI kare to vaha prazAnta banA rahatA hai, usakI * titikSAyoga sAdhanA * 191 * Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upekSA hI karatA hai, gAlI dene aura prahAra karane vAle para roSa yA Akroza nahIM karatA, apitu unheM apanI karmanirjarA meM sahAyaka samajhakara upakArI hI mAnatA hai| isa prakAra vaha pratikUla paristhitiyoM meM bhI zAnta rahatA hai| yAcanA parISaha para vijaya prApta karanA vinamratA aura ahaMkAra bhAva ke visarjana kI sAdhanA hai| zramaNa ko sabhI vastue~ yAcanA se hI prApta ho pAtI haiN| ataH jIvanopayogI vastuoM ke lie use sadgRhastha se yAcanA karanI hI par3atI hai| aura yAcanA abhimAna - tyAga tathA hRdaya kI RjutA evaM saralatA ke abhAva meM ho nahIM paatii| ataH ' yAcanA parISaha jaya' kA Azaya hI zramaNa kI RjutA hai| yAcanA karane para bhI yaha sambhava hai ki Avazyaka vastu mile aura na bhI mile| lAbha aura alAbha donoM hI sthitiyoM meM zramaNa sama rahatA hai, harSa - zoka nahIM krtaa| yoM to zramaNa kI dinacaryA tathA taposAdhanA aisI hai ki sAdhAraNatayA use koI roga nahIM ho pAtA, phira bhI pUrvakRta karma - doSa ke kAraNa athavA pathya-apathya AhAra ke kAraNa yadi kabhI koI roga ho jAya to pIr3A - cintA karake ArtadhyAna nahIM karatA, vaha sAvadya ( sadoSa) cikitsA kA abhinandana bhI nahIM karatA, anAkula bhAva se sahaja zAnta banA rahatA hai| zayana karate samaya athavA mArga meM calate samaya zramaNa ko tRNa-sparza ho jAye, kA~Te, zUla Adi cubha jAyeM to vaha usa tRNa kI tIkhI cubhana se vyAkula nahIM hotA, apitu samabhAva meM rahatA hai| zramaNa snAna nahIM karatA / garamiyoM meM pasInA AtA hai, usa para maila jama jAtA hai, dhUla Adi ur3akara bhI jama jAtI hai, kintu zramaNa usa maila kI pIr3A se vyathita nahIM hotA / vastutaH deha ke prati zramaNa kA nirmamatva hotA hai| usakI dRSTi Atmakendrita hotI hai, zarIra - kendrita nahIM / isI prakAra sAdhaka ghora tapa karake bhI yaha socakara vyathita nahIM hotA ki mujhe divyajJAna kyoM nahIM prApta ho rahA hai| na vaha apanI zraddhA se hI DagamagAtA hai| yadi use viziSTa jJAna ho, usakI tarkaNA zakti prabala ho to usakA ahaMkAra nahIM karatA / 192 adhyAtma yoga sAdhanA Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . upasarga vijaya parISahoM ke sAtha upasargoM kA colI-dAmana kA-sA sAtha hai| jisa prakAra zramaNa parISahoM para vijaya prApta karatA hai usI prakAra vaha upasargoM ko bhI nirbhayatApUrvaka jItatA hai| usa samaya vaha na mana meM dInatA kA bhAva lAtA hai aura na una upasargoM ko apanI mantra zakti athavA viziSTa labdhiyoM ke bala para dUra karane kA hI prayAsa karatA hai, varan apanI Atma-zakti se titikSApUrvaka una para vijaya prApta karatA hai| upasarga tIna prakAra ke hote haiM-devakRta, manuSyakRta aura tiryNckRt| deva kaI kAraNoM se zramaNa para upasarga karate haiM-(1) pUrvabhava ke vaira vipAka se, (2) zramaNa kI parIkSA lene ke uddezya se, (3) kabhI hAsya (kautuka) se bhI deva upasarga karate haiM, (4) kabhI pUrva rAga ke kAraNa bhI deva zramaNa ko anukUla upasarga karate haiN| manuSyakRta upasarga bhI inhIM kAraNoM se hote haiN| tiryaMcakRta upasarga-bhaya se, dveSa se, AhAra ke lie tathA apanI santAna-rakSA ke kAraNa hote haiN| ina tInoM ke atirikta Atma-saMvedana rUpa upasarga aura hote haiN| ve cAra prakAra ke haiM-(1) aMgoM ko paraspara ragar3ane se, (2) aMguli Adi aMgopAMgoM ke cipaka jAne yA kaTa jAne se, (3) rakta saMcAra ke ruka jAne se athavA Upara se gira jAne se tathA (2) vAta-pitta-kapha ke prakupita ho jAne se| isa taraha aneka prakAra ke upasargoM ko zramaNa apane Atma-bala ke dvArA jItatA hai| upasarga aura parISaha : zramaNa kI titikSA kI kasauTI upasarga tathA parISaha kaise bhI kyoM na hoM, sabake saba zramaNa kI titikSA kI-sahanazIlatA aura samabhAva kI kasauTI haiN| yadi zramaNa inheM samabhAvapUrvaka jIta letA hai to vaha vijayI ho jAtA hai aura yadi kahIM Akula-vyAkula ho gayA. mastiSka meM IrSyA-dveSa ke saMskAra udabuddha ho gaye to vaha apanI sAdhanA se, apane gauravapUrNa pada se vicalita ho jAtA hai| zramaNa dvArA parISaha aura upasargoM kI vijaya usakI titikSAyoga kI sAdhanA hai| yaha sAdhanA jitanI hI balavatI hotI hai zramaNa utanI hI saralatA aura sahajatA se upasarga-parISahoM para vijayI ho jAtA hai, usakI sAdhanA camaka uThatI hai| * titikSAyoga sAdhanA * 193 * Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa prakAra kasauTI para kharA utarA sonA sarvajana-AdaraNIya ho jAtA hai usI prakAra titikSAyoga meM niSNAta sAdhaka bhI pUjanIya ho jAtA hai| gRhastha sAdhaka ke jIvana meM titikSAyoga . titikSAyoga kI sAdhanA sirpha gRhatyAgI sAdhaka yogI ke lie hI nahIM hai, kintu gRhasthayogI ke lie bhI isakA bahuta mahattva tathA upayoga hai| manuSya ke jIvana meM kaThinAiyA~, saMgharSa aura pratikUla paristhitiyA~ kadama-kadama para mu~ha bAe khar3I haiN| yadi ina viparIta sthitiyoM se ghabar3Akara vyakti palAyana karane lage to eka dina kA jIvana bhI nahIM cala sktaa| yaza ke badale apayaza, lAbha ke sthAna para hAni, asaphalatA, apamAna, bar3oM se avahelanA, Adi kA kSaNa-kSaNa meM hameM anubhava hotA hai, saphara meM paise kharca karake bhI AdamI kitanI takalIpha uThAtA hai, vyApAra meM paise phaMsAkara, bhArI jokhima uThAkara aura rAta-dina mehanata karake bhI kabhI-kabhI bhArI hAni uThAnI par3atI hai, Aphisa meM apane adhikArI yA baoNsa kI jI-hajUrI karake aura apanA kArya pUrA karake bhI kabhI-kabhI DA~Ta va apamAna kI kar3avI chUTa pInI par3atI hai| vidyArthI ko jI-tor3a parizrama karane para bhI kisI kAraNa phela yA tharDa DivIjana milatA hai| isa prakAra kI saikar3oM viparIta sthitiyA~, anacAhI musIbateM jIvana meM nirAzA, anutsAha aura AkulatA kA viSa gholatI rahatI haiN| ina sthitiyoM meM jhuMjhalAkara kisI ko kosanA; sarakAra yA vibhAga ko gAliyA~ denA, athavA dUsaroM ko jimmedAra ThaharAnA-eka prakAra kI asahiSNutA va AkulatA hai, isase hamArI pIr3A kama nahIM hotI, balki mAnasika tanAva, saMtrAsa aura adhika bar3hatA hai, tathA kabhI-kabhI to samasyA adhika ulajha jAtI hai| titikSAyoga ina viparIta sthitiyoM meM bhI 'ha~sate-ha~sate jIne kI kalA' sikhAtA hai| tana kI pIr3A ko mana taka pahu~cane se roka detA hai| eka prakAra se titikSAyoga mana ko phAyara prUpha banA detA hai, tAki abhAva va pIr3AoM kI Aga se mana saMtapta na ho| AI huI kaThinAI va bigar3I huI paristhitiyoM meM hama sahanazIla raheM, use baradAzta kareM aura zAnta citta se usake kAraNoM para vicAra kara usakA pratikAra kareM-yaha zakti titikSAyoga kI sAdhanA se prApta hotI hai| ataH titikSAyoga kI sAdhanA gRhastha sAdhaka ke jIvana meM bhI anivArya hai, upayogI hai| yaha paristhiti se dhairyapUrvaka nipaTanA sikhAtA hai| * 194 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ titikSAyoga sAdhanA kA utkarSa : daza zramaNa dharma titikSAyoga kI sAdhanA, zramaNa ko sahanazIla, sahiSNu, samatAbhAvI aura abhaya to banAtI hI hai kintu sAtha hI sAtha usakI Atmika aura cAritrika unnati bhI karatI hai, zramaNa ke cAritrika vikAsa kA sAdhana bhI banatI hai| yaha zramaNa ke AdhyAtmika zAMti aura pragati kA mArga (The way of spiritual peace and progress) hai| . zramaNa jo saMyama kI sAdhanA karatA hai, usakA hArda hai-dasa zramaNa dhrm| ina dasa dharmoM se zramaNa kI sAdhanA ko cAra cA~da lagate haiM, usakI sAdhanA ratnarAzi ke samAna jagamagAne lagatI hai| AgamoM aura paravartI jaina graMthoM meM dasa vidha zramaNadharmoM' kA ullekha huA hai| yadyapi kahIM-kahIM inake krama meM bheda milatA hai; kintu unakA svarUpa eka hI hai, usameM samAnatA hai, bheda nahIM hai- . sthAnAMga sUtra meM unake nAma isa prakAra diye gaye haiM (1) zAMti, (2) mukti, (3) Arjava, (4) mArdava, (5) lAghava, (6) satya, (7) saMyama, (8) tapa, (9) tyAga, (10) brhmcry| 1. (ka) khaMtI, muttI, ajjave, maddave, lAghave, sacce, saMjame, tave, ciyAe, bNbhcervaase| -sthAnAMga 10/712 (kha) khantI ya maddava'jjava muttI tava saMjame ya boddhvve| saccaM soyaM AkiMcaNa ca baMbhaM ca jidhmmo|| __-sthAnAMgavRtti patra, 283 (ga) samavAyAMga, samavAya 10 (gha) khantI muttI ajjava maddava taha lAghave tave cev| ___ saMjama ciyAgiM'karaNa, boddhavve baMbhacere y|| ___ -AcArya haribhadra dvArA uddhRta prAcIna gAthA (ca) uttama khamA, maddavaM, ajjavaM, muttI, soyaM, sacco, saMjamo, tavo, akiMcaNattaNaM bNbhceremiti| -AvazyakacUrNi (cha) uttamaH kSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi dhrmH| -tatvArthasUtra 9/6 (ja) SaTprAbhRta-dvAdazAnuprekSA, zloka 71-81 * titikSAyoga sAdhanA - 195 * Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakacUrNi aura tattvArthasUtra meM ina dharmoM se pahale 'uttama' vizeSaNa lagAyA gayA hai| isa vizeSaNa kA abhiprAya yaha hai ki kSamA Adi tabhI dharma ho sakate haiM jaba inakA AcaraNa utkRSTa bhAvoM se kiyA jaaye| dasa zramaNa dharma aura titikSAyoga (1) kSAMti athavA uttama kSamA dharma kA abhiprAya hai krodha kA nigraha, krodha ke nimitta prApta hone para bhI mana meM kaluSatA na lAnA, zubha pariNAmoM dvArA krodha kI nivRtti krnaa| krodhavijaya kA vidheyAtmaka rUpa kSAnti hai| pratikUla paristhitiyoM meM bhI zAMti rakhanA, mana meM krodha kaSAya ke Avega ko na uThane denA hI kSamA hai| yahI titikSAyoga kI sAdhanA hai| mAnava kA mastiSka ati saMvedanazIla aMga hai, thor3I bhI viparIta bAta se usameM uthala-puthala maca jAtI hai, vikSobha paidA ho jAtA hai| zramaNa titikSA kI sAdhanA se mana ko itanA apane vaza meM kara letA hai ki pratikUla sthiti meM bhI vaha bhar3akatA nahIM, udvelita nahIM hotA, zAnta banA rahatA hai| (2) mukti kA abhiprAya hai-lobha kA, lAlaca kA nigraha krnaa| sUtrakRtAMga sUtra meM eka zabda AyA hai 'savvappagaM" jisakA artha hai lobha; aura ise sarvavyApaka batAyA hai| Adhunika yuga ke manovaijJAnika maikagala ne bhI lobha kA mUla saMvega svAgraha bhAva mAnA hai| zramaNa svAgraha bhAva ke saMvega kA vinAza karatA hai| svAgraha bhAva ke saMvega se apanI Atmika zAnti meM vikSepa nahIM hone detaa| (3) Arjava-Arjava kA abhiprAya hai-mana-vacana-kAya kI RjutA, srltaa| Arjava dharma ke paripAlana se sAdhaka mAyA-kapaTa tathA yogoM kI visaMvAditA (dogalApana) kA parimArjana karatA hai, usakA antar aura bAhya eka samAna hotA hai| vaha jo mana meM vicAra karatA hai, vahI kahatA hai aura vaisA hI karatA bhI hai| yogoM kI visaMvAditA ke parimArjana se usakI Atmika zAnti sthira rahatI hai aura Atmika zAnti ke kAraNa yoga-visaMvAditA kA parimArjana hotA hai| paraspara inameM kArya-kAraNa bhAva hai| 1. sUtrakRtAMga 1/39 * 1964 adhyAtma yoga sAdhanA * Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa kArya-kAraNa bhAva ko zramaNa apanI titikSA kI sAdhanA se sthira rakhatA hai| jitanI hI usakI titikSAyoga kI sAdhanA gaharI hogI utanI hI usameM saralatA evaM RjutA hogI aura Arjava dharma kA paripAlana vaha uttama bhAvoM se kara skegaa| isIlie bhagavAna mahAvIra ne kahA hai-sohI ujjuyabhUyassa dhammo suddhassa ciTThai-Rju athavA sarala vyakti meM dharma sthira hotA hai| (4) mArdava-mArdava dharma kA paripAlana karane vAlA zramaNa mAna kaSAya kA parimArjana karatA hai| ___mAna ke lie sUtrakRtAMga sUtra (1/39) meM zabda diyA gayA hai-viukkasaMvyutkarSa; aura Adhunika manovijJAnazAstrI maikDUgala ne bhI mAna kA saMvega vyutkarSa mAnA hai| vyutkarSa kA abhiprAya hai apane ko ucca smjhnaa| jaba koI vyakti svayaM apane ko ucca samajhegA to anya usakI dRSTi meM nIce ho hI jaayeNge| uccatA kA abhimAna yA darpa mAna kA mukhya kAraNa hai| zramaNa isa U~ca-nIca kI bhAvanA kA parimArjana apane samarasIbhAva-sAmyatA kI bhAvanA-titikSAyoga kI sAdhanA se karatA hai| vaha saMsAra ke sabhI prANiyoM kI AtmA ko apanI AtmA ke samAna samajhatA hai, sabake prati Atmaupamya bhAva rakhatA hai| (5) lAghava-isa dharma kA paripAlana karatA huA zramaNa Rddhi, rasa aura sAtA-ina tInoM gAravoM kA pUrNataH parityAga kara detA hai, upakaraNa bhI alpa rakhatA hai| gAravoM ke tyAga aura upakaraNoM kI alpatA se usakI titikSA aura bhI bar3hatI hai, gaharI hotI hai| (6) satya-satya kA zramaNa ke jIvana meM atyadhika mahattva hai| yaha dUsarA mahAvrata hai, bhASA samiti hai, vacana gupti hai, vacana samiti hai aura dharma bhI hai| ___vastutaH satya ke vidheyAtmaka (Positive) aura niSedhAtmaka (Negative) donoM pahaluoM ko zramaNa ke jIvana meM mahattva diyA gayA hai, svIkArA gayA hai| bhASA samiti meM usakA vidheyAtmaka rUpa hai aura vacanagupti meM niSedhAtmaka ruup| satya AtmA kA dharma hai, yaha vItarAga bhAva kI sAdhanA hai, zAnti kA * titikSAyoga sAdhanA * 197* Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla hai| satya dharma kI sAdhanA zAnti kI sAdhanA hai| jisake mana-vacana-kAyA aNu-aNu aura raga-raga meM satya pratiSThita hogA vahI zAnti kI sAdhanA kara sakatA hai aura jisakA mana-mAnasa zAnta hogA vahI satyadharma kA pAlana uttama bhAvoM se kara sakatA hai| (7) saMyama-saMyama kA abhiprAya hai-vivekapUrvaka apanI icchAoM kA niyamana, mana aura indriyoM ke pravAha ko antarmukhI banAnA tathA Antarika vRttiyoM kA parimArjana karake unheM pavitra banAnA, unheM zAnta-upazAnta krnaa| saMyama, mana aura indriyoM ke bAhya pravAha ke lie taTabandha hai| ___mana aura indriyA~ apane-apane viSayoM kI ora daur3ate hue caMcala bane rahate haiM, unakI caMcalatA tabhI samApta hotI hai jaba unakI pravRtti antarmukhI ho jAtI hai, cetanA ke sahaja-sarala pravAha kA samparka pAte hI mana aura indriyA~ zAnta ho jAtI haiN| yaha zAnti hI titikSAyoga hai| (8) tapa-tapa hai zarIra para mana kA niyantraNa karane evaM vItarAga banane kI saadhnaa| jaba yaha sAdhanA zramaNa kA sahaja svabhAva bana jAtI hai taba vaha tapa dharma bana jAtI hai| uttama bhAvoM se tapa kA AcaraNa, tapadharma hai| isa tapadharma ke AcaraNa meM karmanirjarA tIvra gati se hotI hai, AtmazAnti kI prApti hotI hai aura mukti nikaTa AtI hai| tapa kA hArda vItarAga bhAva kI vRddhi aura phala Atma-svarUpa kI prApti hai| svarUpa sthita AtmA zAnta-prazAnta hotA hai| (9) tyAga-sukha aura zAnti kA sAdhana tyAga hai| yaha tyAga Antarika parigraha-kaSAya Adi tathA bAhya parigraha-donoM prakAra ke parigrahoM kA kiyA jAtA hai| . zramaNa jitanA-jitanA tyAga karatA hai, utanA-utanA vaha zAnta aura sukhI hotA jAtA hai| tyAgadharma ke dvArA vaha titikSAyoga kI sAdhanA karatA hai| ... (10) brahmacarya-brahmacarya kA abhiprAya hai-(brahma arthAt zuddha AtmabhAva tathA carya kA artha hai-ramaNa karanA)-zuddha AtmabhAva meM ramaNa krnaa| isakA bAhya rUpa athavA sthUla rUpa kAma-bhoga virati hai| kAma-bhogoM kI icchA, citta kI caMcalatA kA kAraNa banatI hai, mana meM 1. tapa kA vistRta varNana 'tapoyoga' nAmaka adhyAya meM kiyA gayA hai| *198 - adhyAtma yoga sAdhanA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhinna prakAra ke Avega-saMvega aura saMkalpa-vikalpa uThate haiM, bhogopabhogoM kI sAmagrI prApta karane ko vyakti becaina ho uThatA hai aura na milane para Akula-vyAkula ho jAtA hai| zramaNa kAma-bhogoM se pUrNataH virata hokara sabhI prakAra kI mAnasika AkulatAoM se rahita ho jAtA hai, usakA mana-mAnasa zAnta ho jAtA hai| mana ko Avega-saMvegoM se kSubdha na hone denA titikSAyoga kI sAdhanA hai| dharma kA mUla lakSya eka hI hai-Atmika zAnti kI praapti| zAnti ke lie hI dharma kA AcaraNa kiyA jAtA hai| isIlie dharma mAnava ke AcAra-vicAra ko zuddha aura nirmala banAne vAlA mukhya tattva hai| ___ isa dRSTi se vicAra kiyA jAye to ye sabhI (daza zramaNa dharma) dharma, titikSAyoga kI sAdhanA haiN| kyoMki titikSAyoga bhI to zAnti kI sAdhanA hI titikSAyoga kA sAdhaka sAmyabhAva kI sAdhanA karatA hai, vaha anukUla-paristhitiyoM meM bhI sama banA rahatA hai, unameM rAga-dveSa nahIM karatA hai| titikSAyogI upasargoM aura parISahoM ko bhI samatAbhAva se jItatA hai| usakA samatva kisI bhI sthiti-paristhiti meM khaNDita nahIM hotA hai| titikSAyoga kI tIna niSpattiyA~ haiM-sahanazIlatA, samatAbhAva aura shaanti| vaha zAnti meM, samatAbhAva meM sthira rahatA hai| isa sthiratA ke kAraNa tathA pariNAmoM meM saMkalpa-vikalpa, rAga-dveSa na hone ke kAraNa vaha mukti ke samIpa pahu~catA jAtA hai| 000 *titikSAyoga sAdhanA - 199* Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 prekSAdhyAna- yoga sAdhanA bhagavAna mahAvIra ne sAdhanA kSetra meM bar3hane vAle sAdhaka ko eka anubhUta sUtra diyA - iha ANAkaMkhI paMDie aNihe egamappANaM saMpehAe dhuNe sarIraM kasehi appANaM, jarehi appANaM / - AcArAMga 4 / 460 arthAt - jJAnI puruSa ekamAtra AtmA kI saMprekSA kare; vaha zarIra ko prakaMpita kare (dhune-jisa prakAra ruI dhunane vAlA dhuniyA ruI ko dhunatA hai, usa prakAra dhune arthAt jarjarita kare ), kaSAya - AtmA ko kRza kare aura use jIrNa kre| bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA apramAda kI sAdhanA thI aura apramAda kA sarvaprathama sUtra hai - Atma-darzana, AtmA ko dekhnaa| bhagavAna ne sAdhaka ke lie kahA saMpikkhae appagamappaeNaM / arthAt-AtmA ko AtmA se dekho / prekSAdhyAna-yoga prekSAdhyAna kyA hai ? bhagavAna ne Atma-darzana ko utsuka sAdhaka ke lie zabda diyA 'sNpehaae'| saMpehAe zabda kA artha hai gaharAI se dekhanA, dhyAnapUrvaka dekhanA, yA dekhane meM hI tallIna ho jAnA; usa samaya sirpha dekhanA hI ho, vicAra na ho, nirvicAra kI sthiti A jAye / do zabda haiM- prekSA aura saMprekSA (saMpehA ) / prekSA sAmAnya jana kI bhASA meM sirpha dekhane taka hI sImita hai, yadyapi isameM bhI gaharAI se dekhA jAtA hai kintu nirvicAratA kI sthiti nahIM A paatii| lekina dhyAnayoga kI sAdhanA meM 200 adhyAtma yoga sAdhanA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prekSA zabda kA prayoga saMprekSA ke artha meM kiyA jAtA hai| jo abhiprAya saMprekSA zabda se apekSita hai, vahI prekSA zabda se liyA jAtA hai| dUsare zabdoM meM saMprekSAdhyAna-yoga' hI prekSAdhyAna-yoga hai| cetanA athavA AtmA kA mUla lakSaNa upayoga hai| upayoga ke do rUpa haiM- (1) darzanopayoga aura (2) jJAnopayoga / darzana yAnI dekhanA aura jJAna yAnI jaannaa| ataH dekhanA aura jAnanA AtmA kA svabhAva hai| kintu karmoM se AvRta hone ke kAraNa AtmA kI yaha dekhane-jAnane kI kSamatA meM kSINatA A jAtI hai| ataH usa kSamatA ko AtmA ke svabhAva ko vikasita karane ke lie bhagavAna ne sAdhaka ko sUtra diyA - dekho aura jAno / AtmA ko, AtmA se, Atmamaya dekho| sthUla cetanA se sUkSma cetanA ko dekho| sthUla mana se sUkSma mana ko dekho; isake prakaMpanoM ko dekho| sthUla zarIra ko dekho, usameM hote hue prakaMpanoM-parivartanoM ko dekho| taijasa zarIra aura usake prakaMpanoM ko dekho, zakti - kendroM, marmasthAnoM aura cakrasthAnoM ko dekho| kaSAyoM ke AvegoM-saMvegoM ko dekho| Adi.....Adi....... dekhanA mUla tattva hai| isIlie ise prekSAdhyAna ( saMprekSAdhyAna) kahA gayA hai| prekSAdhyAna AgamavarNita dharmadhyAna ke bheda-vicayadhyAna kA hI eka prakAra hai| prekSAdhyAna kA sUtra prekSAdhyAna kA pramukha sUtra hai - sirpha dekhnaa| dekhanA, sirpha dekhanA ho / usa samaya mana meM na kisI prakAra ke vicAra AveM aura na saMkalpa-vikalpa hI uttheN| na rAga-dveSa kA aMza ho, na kisI prakAra kI AzA - abhilASA / dekhane meM AtmA tallIna ho jaaye| jisa samaya AtmA sirpha dekhatA hai, usa samaya vaha vicAra nahIM kara 1. 2 (ka) saMprekSA athavA prekSAdhyAna hI bauddha darzana kA vipazyanA dhyAna hai| usakI kriyA-prakriyA bhI prekSA dhyAna ke samAna hI hai| (kha) draSTurdRgAtmatA muktirdRzyaikAtmyaM bhvbhrmH| upayogo lakSaNaM / - adhyAtmopaniSad, jJAnayoga; zloka 5 - tattvArthasUtra 218 * prekSAdhyAna-yoga sAdhanA 201 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sktaa| saMkalpa vikalpa, rAga-dveSa Adi koI bhI pravRtti nahIM hotI aura yadi kisI bhI prakAra kI mana kI pravRtti hotI hai to prekSA nahIM hogI, dekhane kA krama TUTa jaayegaa| dekhanA, vicAroM ke krama aura silasile ko tor3ane kA - nirvicAra sthiti lAne kA acUka aura amogha sAdhana hai| yaha kalpanA ke jAla ko, bhUta kAla ke bhoge hue bhogoM kI smRti ko aura bhaviSya kI AzAoM-AkAMkSAoM ko tor3ane kA prabala sAdhana hai| sAdhaka jaba kisI bAhya vastu ko animeSa dRSTi se dekhatA hai to usake vikalpa samApta ho jAte haiM, vicArazUnyatA kI sthiti A jAtI hai| sAdhaka pahale apane sthUla zarIra ko dekhatA hai, usameM hone vAle prakaMpanoM ko dekhatA hai aura phira taijas aura sUkSma zarIra tathA vahA~ hone vAlI halacaloM ko dekhatA hai, isa prakAra usakI prekSA gahana se gahanatara hotI calI jAtI hai| prekSA meM sirpha caitanya - sattA athavA cetanA hI sakriya honI cAhiye / yadi usameM rAga-dveSa, rati- arati, priyatA - apriyatA kA bhAva A jAe. to vaha dekhanA nahIM rhtaa| jaise darzana ke pazcAt jJAna kA krama hai| yahI dekhane-jAnane kA krama hai| darzanapUrvaka hI jJAna hotA hai| jyoM-jyoM sAdhaka dekhatA jAtA hai tyoM-tyoM vaha jAnatA bhI jAtA hai| mana aura indriyoM ke saMvedana se pare sirpha cetanA dvArA hI. dekhanA aura jAnanA - caitanya kA upayoga hai aura yaha sAdhaka kA carama lakSya hai; kyoMki kevalI bhagavAna bhI sirpha caitanya upayoga ke dvArA hI dekhate aura jAnate haiN| granthoM meM dekhane aura jAnane ke lie netroM kA udAharaNa diyA gayA hai| chadmastha prANI netroM se hI dekhatA - jAnatA hai / cakSu indriya sAmane Ane vAle vibhinna prakAra ke dRzyoM ko dekhatI hai, jAnatI hai; kintu darpaNa ke samAna usa para koI saMskAra nahIM pdd'te| na vaha una dRzyoM kA nirmANa karatI hai, na rAga-dveSa karatI hai aura isIlie vaha unakA phala bhoga bhI nahIM krtii| ataH cakSu akAraka aura avedaka hai| isI prakAra jJAnI sAdhaka jaba prekSAdhyAna meM gaharA utaratA hai, kisI vastu ko dekhatA hai to vaha bhI akAraka hotA hai, vaha na karmoM kA Asrava karatA hai, na usako karmabaMdha hotA hai, na vipAka prApta karmoM ke phala kA vedana hI vaha karatA hai aura na una karmoM se usakA tAdAtmya hI sthApita hotA hai| * 202 adhyAtma yoga sAdhanA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka jaba dekhane-jAnane-prekSAdhyAna kA abhyasta ho jAtA hai to vyAdhi, kaSTa Adi ko vaha dekha aura jAna to letA hai, kintu unake sAtha tAdAtmya kA anubhava nahIM karatA ataH usako vedanA kI prekSA se kaSTa kI anubhUti yA to hotI nahIM athavA atyalpa mAtrA meM hotI hai| to, prekSAdhyAna kA sAdhaka ke lie mahattvapUrNa sUtra hai-dekhanA, sirpha dekhanA hI ho, mAtra jAnanA hI ho; usameM priyatA-apriyatA, vicAra, saMkalpa-vikalpa Adi na judd'eN| prekSAdhyAna kI vidhi evaM prakAra sAdhanA aura sAdhaka kI suvidhA kI dRSTi se prekSAdhyAna ke aneka bheda athavA prakAra bhI kiye jA sakate haiM; ve haiM-(1) kAya-prekSA, (2) zvAsa-prekSA, (3) mana ke saMkalpa-vikalpoM kI prekSA, (4) kaSAya-Avega-saMvegoM kI prekSA, (5) animeSa-pudgala dravya kI prekSA aura (6) vartamAna kSaNa kI prekssaa| (1) kAya-prekSA mAnava-zarIra ke tIna bheda haiM, athavA mAnava AtmA para tIna prakAra ke zarIroM kA AvaraNa hai-(1) kArmaNa zarIra-ati sUkSma karma-vargaNAoM dvArA nirmita shriir| (2) taijas zarIra-taijas pudgala paramANuoM dvArA nirmita zarIra, ise sUkSma zarIra bhI kahA jAtA hai aura Adhunika vaijJAnikoM kI zabdAvalI meM yaha Etheric body hai| (3) audArika zarIra-urAla-sthUla pudgaloM se nirmita zarIra, yaha sthUla zarIra hai aura yahI hameM apane carma-cakSuoM se dikhAI detA hai| inameM se kArmaNa zarIra catuHsparzI pudgaloM se nirmita ati sUkSma zarIra hai ataH chadmastha sAdhaka ise dekhane meM sakSama nahIM ho paataa| sAdhaka audArika evaM taijas zarIra athavA sthUla aura sUkSma zarIra kI prekSA karatA hai| zarIra AtmA kA nivAsa sthAna hai| isI ke mAdhyama se caitanya kI abhivyakti hotI hai| ataH sAdhanA kI dRSTi se zarIra kA kAphI mahattva hai| kyoMki yaha AtmA para par3e karmoM ke AvaraNa ko dUra karane kA zaktizAlI mAdhyama hai| sAdhaka isI kI sahAyatA evaM samyak upayoga se AtmA ke sAtha saMzliSTa karmoM ko haTAtA hai, unakA kSaya karatA hai| bhagavAna mahAvIra ne sAdhaka ko eka sAdhanA-sUtra diyA hai * prekSAdhyAna-yoga sAdhanA 203 * Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyatacakkhU loga-vipassI logassa ahobhAgaM jANai, uDDhaM bhAgaM jANai, tiriyaM bhAgaM jaanni| -AcArAMga 2/2/302 -arthAt-dIrghadarzI manuSya lokadarzI hotA hai| vaha loka ke adhobhAga ko jAnatA hai, Urdhva bhAga ko jAnatA hai, tirache bhAga ko jAnatA hai| yaha sUtra kAma anAsakti ke sandarbha meM hai| isa sUtra kA abhiprAya hai ki lokadarzana, kAmavAsanA se mukta hone kA pahalA Alambana hai| yahA~ loka kA abhipreta artha bhogya vastu athavA viSaya hai| zarIra bhogya vastu yA viSaya hai| usake tIna bhAga haiM (1) adhobhAga-nAbhi ke nIce kA bhaag|, (2) UrdhvabhAga-nAbhi se Upara kA bhaag| (3) tiryag bhAga-nAbhi sthaan| dUsarI apekSA se zarIra ke tIna bhAga ye mAne jAte haiM (1) adhobhAga-A~kha kA gaDDhA, mukha ke bIca kA bhAga, gale kA gaDDhA / (2) Urdhva bhAga athavA ubhare hue bhAga-ghuTanA, vakSasthala, lelATa aadi| (3) tiryag athavA tirachA bhAga-zarIra kA samatala bhaag| sAdhaka prekSA kare ki ina tInoM bhAgoM meM srota haiN| sAdhaka zarIra kI prekSA do rUpoM meM karatA hai(1) saMpUrNa zarIra kI prekSA .. (2) zarIra ke marmasthAnoM, kendrasthAnoM aura cakrasthAnoM kI prekssaa| jisa samaya sAdhaka zarIra (sthala yA audArika zarIra) kI prekSA karatA hai aura sthUla zarIra ke prakaMpanoM ko taTastha dRSTi se dekhatA hai to akele mastiSka meM hI use lAkhoM-karor3oM kozikAe~ tathA jJAnavAhI tantu dikhAI dete haiN| pratipala-pratikSaNa hajAroM-lAkhoM kozikAe~ maratI haiM aura jIvita hotI haiN| janma-maraNa rUpa loka use vahA~ dikhAI detA hai| isI prakAra kI sthiti use sampUrNa zarIra meM dikhAI detI hai| *204 - adhyAtma yoga sAdhanA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthala zarIra kI prekSA kA abhyasta hone para sAdhaka sUkSma yA taijasa zarIra kI prekSA karatA hai, use dekhane laga jAtA hai, vahA~ use prakampana aura bhI tIvra gati se hote dikhAI dete haiM, taijas zarIra kA prakAza bhI usake dRSTi-paTala para nAcane lagatA hai, use jyoti ke darzana hote haiN| marmasthAnoM aura cakrasthAnoM para use aisA lagatA hai jaise tIvra prakAza ho| vAstava meM hai bhI taijasa zarIra prakAza puJja hii| usI meM mAnavIya vidyuta dhArA kA pravAha pravAhita hotA hai, usI kI sphUrti se sthUla zarIra saMcAlita hotA hai| zarIra-prekSA kA pariNAma apramAda aura satata jAgarUkatA hotA hai| vaha pratipala hone vAle prakampanoM ko dekhatA hai| vaha kSaNoM ko dekhane lagatA hai| taTastha draSTA hone ke kAraNa vaha sukhAtmaka kSaNa meM rAga nahIM karatA hai aura dukhAtmaka kSaNa meM dveSa nahIM krtaa| vaha unheM kevala dekhatA aura jAnatA hai| vaha sukha-duHkhAtIta ho jAtA hai| vastutaH zarIra-prekSA kI sampUrNa sAdhanA apramattatA aura jAgarUkatA kI sAdhanA hai| AcArAMga meM eka sUtra AyA hai-sattesa jAgaramANe-sote hue bhI jAgRta rahane vAlA tathA dUsarA sUtra hai sAdhaka ke lie-suttesu yAvi paDibuddhajIvI-sAdhaka sotA huA bhI pratibuddha hokara jiie| ye donoM sUtra prekSAdhyAna kI apekSA se haiM, kyoMki zarIra-prekSA kA abhyasta sAdhaka hI sote hue bhI pratibaddha rahatA hai, nidrita avasthA meM bhI apramatta rahatA hai| isI apekSA se bhagavAna mahAvIra ke viSaya meM kahA gayA hai NiiMmi No pagAmAe, sevai bhagavaM utttthaae| jaggAvatI ya appANaM, IsiM sAyI yAsI apddinne|| arthAt-bhagavAna vizeSa nIMda nahIM lete the| ve bahuta bAra khar3e-khar3e dhyAna karate the taba bhI apane Apa ko jAgRta rakhate the| ve samUce sAdhanA kAla meM bahuta kama soye| sAr3he bAraha varSa ke sAdhanA kAla meM muhUrta bhara bhI nahIM soye| vAstavikatA yaha hai ki zarIra-prekSA karane vAlA sAdhaka jAgarUka ho jAtA hai, vaha satata apramatta rahatA hai| (2) zvAsa-prekSA zvAsa ko sAmAnyatayA jIvana kA paryAyavAcI mAnA jAtA hai| jaba taka zvAsa calatA hai taba taka manuSya ko jIvita mAnA jAtA hai, dUsare zabdoM meM * prekSAdhyAna-yoga sAdhanA * 205 * Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvAsa hI jIvana hai| zvAsa ko prANa kahA jAtA hai| prANa kA zarIra, mana aura nAr3I saMsthAna ke sAtha gaharA saMbaMdha hai| caitanya-zakti ke dvArA prANa-zakti kA saMcAlana hotA hai| prANa-zakti ke dvArA mana, nAr3I saMsthAna aura saMpUrNa sUkSma tathA sthUla zarIra kA saMcAlana hotA hai| dUsare zabdoM meM ise yoM bhI kaha sakate haiM ki bAhya dRSTi se zvAsa dvArA nAr3I saMsthAna, sUkSma zarIra aura prANa-zakti taka sAdhaka pahu~catA hai| vastutaH zvAsa zarIra kI hI kriyA hai| zarIra ke vibhinna avayava, zvAsa praNAlI (Respiratory systam), zvAsa lete aura chor3ate samaya-zvAsocchvAsa ke samaya gatizIla hote haiN| ina avayavoM meM vikRti A jAne se manuSya ko zvAsa lene meM kaThinAI ho jAtI hai| prANAyAma kI sAdhanA meM haThayogI zvAsa kA nirodha bhI kara lete haiN| kintu prekSAdhyAna kA sAdhaka zvAsa kA nirodha nahIM karatA, apitu usako dekhatA hai taTastha draSTA ke smaan| ___ zvAsa-prekSA dvArA sAdhaka prANazakti aura taijas zarIra ke spandanoM ko dekhatA hai| sAdhaka zvAsocchvAsa kriyA do prakAra se kara sakatA hai (1) sahaja-prAkRtika rUpa se jisa prakAra zvAsocchvAsa kriyA hotI hai| aura (2) prayatna dvaaraa| prayatna dvArA zvAsocchvAsa kriyA sAdhaka do prakAra se kara sakatA hai(1) dIrghazvAsa (lambe sA~sa lenaa)| (2) layabaddha zvAsa (praannaayaam)| sarvaprathama sAdhaka dIrghazvAsa kA abhyAsa karatA hai aura jaba dIrghazvAsa meM abhyasta ho jAtA hai to vaha layabaddha zvAsocchvAsa kA abhyAsa karatA hai| layabaddha zvAsocchvAsa meM pUraka, kumbhaka aura recaka-prANAyAma ke tInoM aMgoM kI sAdhanA karatA hai| pUraka, kumbhaka aura recaka meM 1:4:2 kA anupAta rakhatA hai| mAna lIjiye, usane 10 saikiNDa meM pUraka kiyA to 40 saikiNDa taka kumbhaka karegA aura 20 saikiNDa meM reck| jaba sAdhaka ina kriyAoM meM niSNAta ho jAtA hai, use pUrA abhyAsa ho * 206 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA hai to vaha zvAsa-prekSA karatA hai| zvAsocchvAsa ko Ate-jAte sirpha dekhatA hai| zvAsa kI gati para mana ko kendrita kara detA hai| dIrghazvAsa zArIrika aura mAnasika rUpa se sAdhaka ke lie bahuta lAbhakArI hai| isase sAdhaka ko prANavAyu (oxygen) adhika milatA hai| pariNAmasvarUpa usake rakta ko, phephar3oM ko, zarIra ke anya saMsthAnoM ko adhika bala milatA hai, rakta kA zodhana hotA hai, mAnasika zakti bar3hatI hai, phephar3oM (lungs) kI sahaja mAlisa athavA suSThu vyAyAma hotA hai aura sAdhaka mAnasika tathA zArIrika rUpa se svastha rahatA hai| taijas zarIra para isakA adhika prabhAva par3atA hai| isase suSumnA nAr3I aura nAr3I saMsthAna prabhAvita hotA hai, nAr3I zuddhi hotI hai, taijas zarIra zaktizAlI banatA hai aura zakti - kendra tathA cakrasthAna jAgRta hote haiN| yaha saMvegoM para niyantraNa karane meM bhI sahAyaka hotA hai| layabaddha zvAsa se jJAnazakti vikasita hotI haiM, atIndriya jJAna kI upalabdhi kI sambhAvanAe~ prabala hotI haiM aura Avega saMvegoM kI upazAnti hotI hai| zvAsa- prekSA, sAdhaka kI mAnasika ekAgratA ke lie eka pramukha Alambana hai| mAnasika ekAgratA se use zAnti kA anubhava hotA hai, kaSAyoM ke Avega upazAnta ho jAte haiM, saMkalpa - vikalpa sAdhaka ko udvelita nahIM kara paate| (3) mAnasika saMkalpa-vikalpoM kI prekSA zvAsa- prekSA meM abhyasta huA sAdhaka aura bhI sUkSma draSTA bana jAtA hai| aba sthUla aura sUkSma zarIra se bhI gaharAI meM utarakara apane mana ke cetana aura avacetana tathA acetana stara para pahu~catA hai, vahA~ uThane vAle saMkalpoM-vikalpoM kI prekSA karatA hai, taTastha darzaka ke samAna unheM dekhatA hai; kintu unase apane ko jor3atA nahIM, alaga hI rahatA hai| saMkalpa-vikalpa-prekSA se sAdhaka kI rAga-dveSa kI vRtti kama ho jAtI hai; sAtha hI una saMkalpa - vikalpoM kA bala bhI kSINa ho jAtA hai, ve dhIre-dhIre samAptaprAya hone lagate haiN| (4) kaSAya- prekSA kaSAyoM kA mUla sthAna to kArmaNa zarIra hai; kintu unake AvegoM-saMvegoM * prekSAdhyAna- yoga sAdhanA 207 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI dhArA avacetana mana, cetana mana, taijas zarIra se gujaratI huI sthUla zarIra dvArA abhivyakta hotI hai| jaise-krodha Ane se A~kheM lAla ho jAtI haiM, ahaMkAra kI sthiti meM zarIra sahaja hI akar3a jAtA hai| kabhI-kabhI sthUla zarIra se abhivyakti nahIM bhI ho pAtI to vaha taijas zarIra taka hI raha jAtI hai| kaSAyoM ke Avega-saMvega mAnava mastiSka aura taijas zarIra meM halacala utpanna kara dete haiM aura yadi unakI prabalatA tIvra huI to uthala-puthala hI macA dete haiN| mAnasika saMkalpa-vikalpa prekSA meM abhyasta hone ke uparAnta sAdhaka kaSAyoM ke AvegoM-saMvegoM kI prekSA karatA hai| vaha apane avacetana mana kI prekSA karatA hai, use taTastha draSTA banakara dekhatA hai to cakita raha jAtA hai, kaSAyoM kA kitanA bhayaMkara aMdhar3a cala rahA hai usake avacetana mana meN| yadyapi usakA Asana sthira hai, vANI bhI mauna hai, mana meM bhI saMkalpa-vikalpa ati nyUna haiM, upazAnta haiM, mana-vacana-kAya ke yoga bhI zAnta jaise dikhAI dete haiM, dekhane vAle bhI kahate haiM-sAdhaka jI! zAntarasa meM nimagna haiM; aura kaSAya-prekSA se pahale sAdhaka bhI apane mana ko zAnta samajhatA hai; kintu kaSAya-prekSA dvArA hI vaha azAnti ke mUla rAga-dveSa aura kaSAyoM taka pahu~catA hai aura Atmika azAnti ke yathArtha kAraNoM ko samajhatA hai| kaSAya-prekSA ke prabhAva se sAdhaka ke kaSAya-janita Avega-saMvega upazAnta hote haiM, sAdhaka saccI Atmika zAnti kI ora bar3hatA hai| (5) animeSa-pudgala dravya kI prekSA bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA ke varNana ke saMdarbha meM AgamoM meM eka sUtra AyA hai egpogglnivitttthditttthii'| arthAt-eka pudgala-niviSTa dRSTi-yAnI eka pudgala para dRSTi ko sthira krnaa| kisI eka pudgala para, bhitti para athavA nAsAgra para sthiratApUrvaka dRSTi jamAkara apalaka dekhate rahanA animeSa-prekSA hai| animeSa-prekSA, sAdhaka ke lie, AgamoM meM bArahavIM bhikSu pratimA meM tihiva kI gaI hai| isa prekSA ke pariNAma bahuta hI mahattvapUrNa hote haiN| 1. (ka) bhagavatI sUtra za. 3, u. 2 (kha) egapoggalaThittIe diTThIe-eka pudgalasthitayA dRssttyaa| -dazAzrutaskandha, AyAradasA, sAtavIM dazA, bArahavIM bhikSupratimA * 208 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava kA mastiSka jJAna koSoM kA bhaMDAra hai| usameM lAkhoM-karor3oM kI saMkhyA meM choTe-choTe jJAna koSa haiN| una jJAna koSoM meM atIndriya jJAna kI kSamatA prasupta avasthA meM par3I rahatI hai| sAdhAraNatayA ve jAgRta aura sakriya nahIM hote| animeSa prekSA una jJAna koSoM ko tathA jJAna taMtuoM ko jAgRta karane kA eka prabhAvazAlI sAdhana hai| sAdhaka, yadi eka rAtri taka animeSa-prekSA kI sAdhanA kara le to use kevalajJAna kI bhI prApti ho sakatI hai| kintu sAdhAraNa sAdhaka yadi isakI niyamita rUpa se kucha minaTa pratidina hI sAdhanA kare to usako bhI atIndriya jJAna kI prApti ho sakatI hai| animeSa prekSA jJAna ke kapAToM kA udghATana karatI hai| (6) vartamAna kSaNa kI prekSA __ yaha kAla kI apekSA se yogoM (mana-vacana-kAya) meM hone vAle prakaMpanoM kI prekSA hai| prakaMpana karmAsrava ke nimitta banate haiM aura pratipala pratikSaNa hote rahate haiN| vartamAna kSaNa kI prekSA karane vAlA sAdhaka vartamAna meM hI jItA hai, usI ko dekhatA-jAnatA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahAkhaNaM jANAhi pNddie| -(AcArAMga sUtra) arthAt-kSaNa ko jAnane vAlA hI jJAnI hotA hai| jJAnI sAdhaka na atIta kAla ke saMskAroM kI smRti karatA hai aura na bhaviSya kI kalpanAe~ hI saMjotA hai| vartamAna kSaNa kI prekSA karane vAlA jJAnI sAdhaka ina donoM se hI baca jAtA hai| . bhUtakAla kI smRti aura bhaviSya kAla saMbaMdhI kalpanAe~, rAga-dveSa kA pramukha kAraNa haiN| vartamAna kSaNa kI prekSA karane vAlA sAdhaka ina se to baca hI jAtA hai, sAtha hI vartamAna kSaNa kI rAga-dveSarahita sirpha prekSA karane se-dekhane-jAnane se vaha vartamAna kSaNa meM rAga-dveSarahita ho jAtA hai; aura rAga-dveSarahita honA hI saMvara hai, Asrava kA nirodha hai aura sAtha hI karmabaMdha kA bhI abhAva hai| ___vartamAna meM jInA hI bhAvakriyA hai aura bhAvakriyA svayaM hI sAdhanA hai tathA svayaM hI dhyAna hai; kyoMki 'bhAvakriyA kA abhiprAya hI yaha hai ki hRdaya usa kriyA kI bhAvanA se bhAvita ho, mana usa kriyA meM rama jAye-use chor3akara anyatra kahIM bhI na jAye, indriyA~ usa kriyA ke prati samarpita ho jaayeN| *prekSAdhyAna-yoga sAdhanA 209. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba vyakti apanI kriyamANa kriyA meM itanA tallIna aura tanmaya ho jAtA hai tabhI usakI kriyA bhAvakriyA banatI hai aura yaha sthiti sadA vartamAna kSaNa meM hI AtI hai, isIlie vartamAna kSaNa kI prekSA rAga-dveSavijaya kI sAdhanA hai| prekSAdhyAna se sAdhaka ko lAbha prekSAdhyAna se sAdhaka ko aneka prakAra ke lAbha hote haiN| unameM se kucha pramukha lAbha haiM (1) apramattatA-prekSAdhyAna-sAdhanA se sAdhaka kA pramattabhAva samApta ho jAtA hai aura apramattabhAva A jAtA hai| __ (2) mana kI ekAgratA-prekSAdhyAna-sAdhaka ke mana kI ekAgratA sadha jAtI hai, usakA citta caMcala nahIM hotA hai| (3) saMyama kI sAdhanA sukara-prekSAdhyAna se sAdhaka kI saMyama-sAdhanA sarala aura sahaja ho jAtI hai| saMyama ke upasarga aura parISaha use adhika pIr3ita nahIM kara paate| ___ jisa prakAra kumbhaka zvAsa kA nirodha hai, usI prakAra saMyama icchAoM kA nirodha hai| prekSAdhyAna kA sAdhaka mana kI icchAoM, saMkalpa-vikalpoM ko dekhatA aura jAnatA hI hai; kintu na una icchAoM meM rAga-dveSa hI karatA hai aura na AcaraNa hii| ataH prekSA svayaM saMyama hai, AtmabhAvoM kA kumbhaka hai| (4) AtmA aura zarIra kA bhedavijJAna-prekSAdhyAna ke sAdhaka ko AtmA aura zarIra kI pRthaktA kA pratyakSa anubhava hotA hai| vaha spaSTa dekha letA hai ki AtmA pRthak hai aura mana-zarIra-indriyA~ Adi pRthak haiN| use sva-para ke bhedavijJAna kA pratyakSa anubhava ho jAtA hai| . (5) caitanya kendroM kA jAgRta honA-prekSAdhyAna kI sAdhanA se taijas zarIrasthita caitanya kendra, cakrasthAna sakriya ho jAte haiN| (6) jJAtA-draSTAbhAva kA vikAsa-prekSAdhyAna meM sAdhaka taTastha jJAtAdraSTA banA rahatA hai, ataH usameM jJAtA-draSTAbhAva kA vikAsa ho jAtA hai aura yahI bhAva AtmA kA svabhAva hai| (7) vastu ke svarUpa ko jAnane kI kSamatA kA vikAsa-prekSAdhyAna-sAdhanA meM jaba sAdhaka kisI eka pudgala para, apane zarIra Adi para dRr3hatA-pUrvaka dRSTi nikSepa karatA hai to use usa padArtha kI vAstavikatA kA vAstavika svarUpa kA jJAna ho jAtA hai| *210* adhyAtma yoga sAdhanA * Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) mana se dekhane-jAnane kA abhyAsa - zarIra ke andara, zvAsa, saMkalpa-vikalpa, Avega - saMvega itane sUkSma haiM ki unheM carmacakSuoM se dekhanA sambhava hI nahIM hai, ve to mana kI A~khoM se - viveka netroM aura jJAna cakSuoM se hI dekhe jAne jA sakate haiN| ataH indriyoM kI parAdhInatA samApta ho jAtI hai aura jJAna - cakSu khula jAte haiM, sAdhaka jJAna cakSuoM se kisI bhI vastu ko dekhane-jAnane kA abhyasta ho jAtA hai| isa prakAra prekSAdhyAna kI sAdhanA, sAdhaka ke lie bahuta hI lAbhakArI hai| isase usakI rAga-dveSa kI vRtti kA saMkSaya hotA hai, jJAtA - draSTAbhAva kA vikAsa hotA hai aura yadi eka rAta vaha animeSa - apalaka prekSA karane meM sakSama ho sake to use kaivalya kI prApti taka ho sakatI hai| vastutaH prekSAdhyAna vicayadhyAna (dharmadhyAna) kA hI eka rUpa hai| ise anta mAnanA sAdhaka ke lie ucita nahIM hai, yaha to Adi-bindu hI hai| kintu yaha vistRtatA kI pravRtti rakhatA hai / jisa prakAra pAnI para tela kI bU~da phaila jAtI hai usI prakAra yaha prekSAdhyAna bhI zarIra se AtmA taka phailAva kara letA hai, vistRta ho jAtA hai| yaha isakA sarvAdhika mahattva hai| 000 * prekSAdhyAna-yoga sAdhanA 211 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 anuprekSA kA Azaya eka zabda hai prekSA; usakA Azaya hai dekhanA, gaharAI se dekhanA, taTasthatApUrvaka dekhanA, sirpha dekhanA, usameM koI cintana-manana na ho, mAtra prekSA hI ho; aura dUsarA zabda hai anuprekSA; 'anu' upasarga lagate hI prekSA zabda kA Azaya badala gayA, abhiprAya parivartita ho gayA, usameM cintana-manana kA samAveza ho gayA, isa prakAra anuprekSA zabda kA Azaya hai - bAra-bAra dekhanA, gaharAI se dekhanA, cintana-mananapUrvaka dekhanA, manana karanA, cintana karanA aura mana, citta tathA caitanya ko usa viSaya meM ramAnA, una saMskAroM ko dRr3hIbhUta karanA / ' bhAvanAyoga sAdhanA anuprekSA, saccAI ko dekhanA hai, saccAI para cintana karanA hai| apanI , jo pUrvadhAraNAe~ haiM, unheM nikAlakara pUrva-saMskAroM ko haTAkara jo satya hai, 'yathArtha hai, vAstavikatA hai usakA cintana karanA anuprekSA hai| 1. anuprekSA kA abhipreta hai - satyaM prati prekSA, anuprekSA / satya ke prati ekaniSTha buddhi se dekhanA anuprekSA hai| anuprekSA kA siddhAnta, vAstavikatA meM, satya-darzana kA siddhAnta hai, satya ke prati ekaniSTha samarpaNa kA siddhAnta hai, apanI sabhI pUrvadhAraNAoM aura saMskAroM ko nakAra kara satya ko / saccAI ko grahaNa karane kA, use dhAraNa karane kA siddhAnta hai| (ka) aNuppehA NAma jo maNasA pariyaTTei No vAyAe / - dazavai. cUrNi, pRSTha 29 - paThita va zruta artha kA mana se ( vANI se nahIM) cintana karanA anuprekSA hai / (kha) zarIrAdInAM svabhAvAnucintanamanuprekSA / - sarvArthasiddhi 9/2/409 - zarIra Adi ke svabhAva kA punaH punaH cintana karanA anuprekSA hai| (ga) parijJAtArthasya ekAgreNa manasA yatpunaH punaH abhyasanaM anuzIlanaM sAnuprekSA / - kArtikeyAnuprekSATIkA 466 - jAne hue viSaya kA ekAgracitta se bAra-bAra cintana- anuzIlana karanA anuprekSA hai| * 212 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSAyoga kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka apane pUrvasaMskAroM aura dhAraNAoM tathA rAga-dveSamaya mAnyatAoM/ mUr3hatAoM se pare haTakara, satya ke prati samarpita ho jAtA hai aura satya ko hI apane mana meM, aNu-aNu meM ramAtA hai| isa satya ko apane mana-mastiSka meM ramAne ke lie vaha bAraha anuprekSAoM kA bAra-bAra cintavana karatA hai| bAraha anuprekSAoM ke nAma ye (1) anitya anuprekSA __(7) Asrava anuprekSA (2) azaraNa anuprekSA __(8) saMvara anuprekSA (3) saMsAra anuprekSA (9) nirjarA anuprekSA (4) ekatva anuprekSA (10) loka anuprekSA (5) anyatva anuprekSA (11) bodhidurlabha anuprekSA (6) azuci anuprekSA (12) dharma anuprekSA ina bAraha anuprekSAoM kA bAra-bAra cintana-manana karake sAdhaka ina saMskAroM se apanI AtmA ko bhAvita karatA hai, ataH inheM bhAvanA bhI kahA jAtA hai| anuprekSA aura bhAvanA donoM zabda ekArthavAcI haiN| - prAcIna AcAryoM ke kathanAnusAra bhAvanA va anuprekSA meM vANI-prayoga nahIM hotA, sirpha mana hI usa viSaya meM gatizIla rahatA hai ataH maunapUrvaka gaMbhIra cintana-manana ko anuprekSA yA bhAvanA kahA gayA hai| ina anuprekSAoM kI sAdhanA hI yoga kI dRSTi se anuprekSAyoga sAdhanA kahalAtI hai| dhyAna kI apekSA se bhAvanAoM kA vargIkaraNa inameM se anitya, azaraNa, saMsAra aura ekatva ye cAra anuprekSAe~ dharmadhyAna kI bhAvanAe~ mAnI jAtI haiM arthAt dharmadhyAna kI sAdhanA meM ye bhAvanAe~ sahAyaka hotI haiN| 1. dhammassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAo paNNattAo taM jahAegANuppehA, aNiccANuppehA, asaraNANuppehA, sNsaaraannuppehaa| -ThANAMga 4/1/247 (dharmadhyAna kI cAra anuprekSAe~ kahI haiM, yathA-ekatvAnuprekSA, anityAnuprekSA, azaraNAnuprekSA aura saMsArAnuprekSA / ) * bhAvanAyoga sAdhanA * 13 * Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) anitya anuprekSAyoga-zarIrAsakti-tyAga sAdhanA bhagavAna mahAvIra ne anitya bhAvanA ke sAdhaka ko eka sAdhanA sUtra diyAse puvvaM peyaM, pacchA peyaM bheuradhamma, viddhaMsaNa-dhamma, adhuvaM, aNitiyaM, asAsayaM, cayAvacaiyaM, vipariNAmadhamma, pAsaha evaM ruuvN| __-AcArAMga 5/2/509 arthAt-he sAdhaka! tuma apane isa zarIra ko dekho| yaha pahale athavA pIche eka dina avazya hI chUTa jaayegaa| isakA svabhAva hI vinAza aura vidhvaMsana hai| yaha zarIra adhruva, anitya aura azAzvata hai| isakA upacaya-apacaya hotA hai| isakI vividha avasthAe~ hotI haiN| zarIra ke isa rUpa ko dekho| zarIra kI anityatA aura mRtyu kI anivAryatA ke bAre meM dUsarA sAdhanA sUtra sAdhaka ko diyANatthi kAlassa nnaagmo| __-AcArAMga 2/2/239 zarIra maraNadharmA hai, yaha kSaNa-pratikSaNa mRtyu kI ora jA rahA hai, isa tathya ko sabhI jAnate haiM; kintu unakA AcaraNa isake anukUla nahIM hotaa| mAtA putra utpanna hote hI bhaviSya kI AzAe~-AkAMkSAe~ saMjone lagatI hai; kintu isa tathya ko najaraandAja kara jAtI hai mAta kahe suta bAr3he mero| _ kAla kahe dina Ave mero|| kintu anityabhAvanA kA sAdhaka isa loka paramparA aura loka dhAraNA se alaga haTa jAtA hai, vaha zarIra ke yathArtha aura vAstavika svarUpa kA cintana karatA hai| zarIra ke satya ko dekhatA hai, kalpanA, vyAmoha aura rAga ke AvaraNoM ko tor3akara satya kA sAkSAtkAra karatA hai| ___ anitya bhAvanA kA sAdhaka kucha sUtroM ke anusAra apanI sAdhanA karatA hai| usakA pahalA sUtra hotA hai-'imaM sarIraM aNiccaM' yaha zarIra anitya hai| dUsarA sUtra hai-'imaM sarIraM cayAvacayadhammayaM'-yaha zarIra caya-apacaya svabhAva vAlA hai| kabhI yaha puSTa hotA hai to kabhI kRza ho jAtA hai| tIsarA sUtra hai-'imaM sarIraM vipariNAmadhammayaM'-vibhinna prakAra ke pariNamana isa zarIra meM hote rahate haiN| kabhI bhojana-pAnI se isa zarIra meM parivartana hotA hai to kabhI *214 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sardI-garmI-barasAta ke mausama se| kabhI dUsare ke saMtApI padagaloM se parivartana hotA hai to kabhI manuSya kI apanI hI bhAvanAoM, AvegoM-saMvegoM se parivartana hotA hai| isa prakAra anekoM prakAra ke parivartana isa zarIra meM hote rahate haiN| kAla (samaya) kRta parivartana to hote hI rahate haiN| cauthA sUtra hai-'imaM sarIraM jarAmaraNadhammayaM'-vRddhAvasthA aura mRtyu isa zarIra kA svAbhAvika aura anivArya pariNAma hai| samaya pAkara isameM vRddhAvasthA bhI AyegI aura isakI mRtyu bhI hogI, AtmA ise chor3akara anyatra-anya kisI gati-yoni meM jAyegA bhii| isa prakAra sAdhaka anitya bhAvanA kI sAdhanA ina cAra sUtroM ke AdhAra para karatA hai| prekSAdhyAna meM jaba vaha apane audArika zarIra kI prekSA karatA hai to vahA~ use zarIra meM avasthita lAkhoM-karor3oM kozikAe~ pratipala jIvanazUnya hotI huI, maratI huI dikhAI detI haiN| aura phira vaha anitya anuprekSA ke cintavana se isa tathya ko ki zarIra anitya hai apane mana-mastiSka meM dRDhIbhUta kara letA hai| . isa bhAvanA ke cintavana se usakA apane zarIra ke prati mamatva bhAva vinaSTa ho jAtA hai| (2) azaraNa anuprekSA-para-padArthoM se virakti kI sAdhanA azaraNatA-merA koI rakSaka nahIM, koI zaraNa nahIM, koI merA nAtha nahIM-isa anuprekSA ke sAtha mana-mastiSka ko jor3anA, yoga karanA, azaraNa anuprekSAyoga sAdhanA hai| bhagavAna ne sAdhaka ko azaraNa anuprekSA kA sUtra diyA NAlaM te tava tANAe vA, saraNAe vaa| tumaMpi tesiMNAlaM tANAe vA, saraNAe vaa|| -AcArAMga 2/194 ____ arthAt-he sAdhaka! ve svajana tumhe trANa dene meM zaraNa dene meM samartha nahIM haiM; aura tuma bhI unheM trANa dene meM, zaraNa dene meM samartha nahIM ho| __sAmAnya manuSya bhI pratidina apane sAmane gujarate hue saMsAra aura saMsArI janoM kI pravRttiyoM ko dekhatA hai ki eka-dUsare ke du:kha, pIDA, kaSTa ko koI bAMTa nahIM sakatA, mRtyu ke mu~ha meM jAne vAle ko koI bacA nahIM sakatA, koI bhI eka-dUsare ko zaraNa nahIM de sakatA; dhana-vaibhava, sampatti, svajana-parijana, mitra, bandhu-bAndhava, vividha prakAra ke vaijJAnika upakaraNa, auSadhiyA~ Adi koI * bhAvanAyoga sAdhanA *15* Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI kisI ko zaraNa dene meM samartha nahIM haiN| yaha sampUrNa dRzya pratyakSa dekhakara bhI sAmAnya mAnava inameM rAga karatA hai, inake moha meM mUcchita rahatA hai| kintu azaraNa anuprekSA kA sAdhaka ina saba sAdhanoM kI nazvaratA aura kSaNa-kSaNa badalate rUpa ko dekhakara inake prati rAga bhAvanA kA tyAga kara detA hai, inake moha meM mUcchita nahIM hotaa| vaha dharma kI zaraNa ko hI vAstavika zaraNa mAnatA hai aura 'appANaM zaraNaM gacchAmi'- maiM AtmA kI zaraNa meM jAtA hU~, isa sUtra ko hRdayaMgama karatA hai, apanI AtmA ko isa sUtra se bhAvita karatA hai aura svayaM ko hI samartha banAtA hai| vastutaH azaraNa anuprekSA kI sAdhanA saMsAra aura samasta sAMsArika sambandhoM tathA sAdhanoM se rAga-tyAga kI sAdhanA hai / isa bhAvanA dvArA vaha samasta saMyogaja sambandhoM aura vikalpoM se mukta hone kA prayAsa karatA hai / unake prati kalpita AkarSaNa se dUra haTakara vAstavikatA ko samajhatA hai| yadi sAdhaka gRhasthayogI hai, pArivArika aura sAmAjika uttaradAyitva usake kandhe para haiM to sirpha kartavya bhAvanA se apanI jimmedAriyoM ko pUrA karatA hai, unameM rAga-dveSa nahIM karatA, yadi rAga-dveSa hote bhI haiM to atyalpa mAtrA meM hote haiN| vaha putra-putriyoM tathA anya kisI bhI paravastu se koI AzA-akAMkSA-apekSA nahIM krtaa| vaha anAsakta bhAva se karma karatA hai, sirpha kartavya-buddhi se| gRhatyAgI sAdhaka to pUrNatayA anAsakta karma karatA hai, kyoMki vaha phalAzA ko pUrNatayA chor3a cukA hotA hai| azaraNa bhAvanA, isa apekSA se, anAsakta yoga kI sAdhanA hai| (3) saMsAra anuprekSA : vairAgya kI ora bar3hate kadama saMsAra kA abhiprAya hai- janma-maraNa kA cakra / yaha bhramaNa naraka, tiryaMca, manuSya aura deva - ina cAra gatiyoM meM hotA hai| jo AtmA ina cAra gatiyoM meM bhramaNa karatA hai, vahI saMsArI AtmA kahA jAtA hai| isIlie vizeSAvazyakabhASya meM saMsAra kA lakSaNa batAyA gayA hai saMsaraNaM sNsaarH| bhavAd bhavagamanaM narakAdiSu punarbhramaNaM vA / arthAt-eka bhava (janma) se dUsare bhava meM, eka gati se dUsarI gati meM bhramaNa karate rahanA hI saMsAra hai| saMsAra bhAvanA (anuprekSA) kA anucintana karatA huA sAdhaka saMsAra ke * 216 adhyAtma yoga sAdhanA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhoM, janma- jarA - maraNa kI pIr3AoM, cAroM gatiyoM ke kaSToM para vicAra karatA hai aura socatA hai - 'etadukkhaM jarie va loyaM" ki sampUrNa saMsAra aura saMsAra ke prANI ekAnta duHkha se dukhI haiM, kahIM bhI sukha kA leza nahIM hai| vaha bhagavAna mahAvIra ke zabdoM meM 'pAsa loe mahabbhayaM 2 saMsAra ko mahAbhayAnaka dekhatA hai| isa prakAra ke anucintana se sAdhaka ke mana meM saMsAra aura sAMsArika kAma-bhogoM ke prati virakti ho jAtI hai, usameM vairAgya bhAva dRr3ha ho jAtA hai aura saMsAra - bandhanoM se mukta hone kI prabala abhilASA jAga uThatI hai / isa bhAvanA se sAdhaka saMsAra ke prati nirAzA yA bhaya kI bhAvanA se vyAkula nahIM hotA, kintu saMsAra meM jo duHkha pIr3Ae~, mRtyu Adi avazyaMbhAvI ghaTanAe~ haiM, unako samajhakara anudvigna aura titikSu rahatA hai| (4) ekatva anuprekSA : saMyogoM se virakti ekatva anuprekSA kA anucintana karane vAle sAdhaka kI dRSTi Atmakendrita ho jAtI hai, vaha saMsAra ke sabhI padArthoM aura sambandhoM ko kevala saMyogajanita mAnatA hai aura unase virakti dhAraNa karake apanI AtmA ko hI apanA mAnatA hai| vaha AtmA ko bahuta hI iSTa, kAnta, priya aura manojJa dekhane, jAnane aura samajhane lagatA hai| usakI dRr3ha mAnyatA ho jAtI hai ego me sAsao appA, naanndNsnnsNjuo| sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjoga lakkhaNA / arthAt-jJAna (viveka) aura darzana ( zraddhA, athavA dekhanA aura jAnanA) guNa se saMyukta merI AtmA hI zAzvata hai, usake atirikta ye saba to bAhya bhAva haiM, jinakA merI AtmA ke sAtha saMyoga mAtra hai| jo vastue~ bAharI haiM, unase to sAdhaka ke citta meM virakti ho hI jAtI hai, kintu vaha apane manobhAvoM ko bhI apanA nahIM mAnatA; sirpha apane Atmika guNoM ko hI apanA mAnatA hai; apanI AtmA ke guNoM athavA AtmA meM usakI ruci itanI dRr3ha ho jAtI hai ki vaha usI meM magna rahatA hai| vaha isa prakAra ke ekatva kA Azraya letA hai| 1. 2. 3. 4. sUtrakRtAMga 17/11 AcArAMga 6/1 majjhavi AyA ege bhaMDe, iTThe, kaMte, piye, maNunne / AturapratyAkhyAnaprakIrNaka 26 - bhagavatI sUtra 2/1 * bhAvanAyoga sAdhanA 217 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekina isa ekatva kA abhiprAya yaha nahIM hai ki vaha apane ko asamartha samajhane lagatA hai| asamarthatA kI bhAvanA to kAyaratA hai, jo samyaktva ke prathama sparza meM hI chUTa jAtI hai| isa ekatva bhAvanA ke anuciMtana se to sAdhaka meM prabala puruSArtha jAgatA hai| vaha itanA puruSArthI ho jAtA hai ki akelA hI apanI sAdhanA ke patha para bar3hane kA prayAsa karatA hai| isase para-sahAyanirapekSatA ke saMskAra dRr3ha hote haiN| ___ ekatva kI bhAvanA ke anucintana se sAdhaka sarvasaMyogoM se virakta hokara Atmika cintana meM apanA puruSArtha pragaTa karatA hai| ekatva bhAva ke sAtha dharma kI sAdhanA-upAsanA karatA hai| bhagavAna ke zabdoM meM-"egaM carejja dhammo"-akele hI dharma kA AcaraNa karo-yahI usakI vRtti-pravRtti ho jAtI hai| (5) anyatva bhAvanA : bhedavijJAna kI sAdhanA ___anyatva bhAvanA ke anucintana se sAdhaka bhedavijJAna kI sAdhanA karatA hai| bhedavijJAna kA artha hai-hasaviveka-nIra-kSIra nyaay| vaha isa bhAvanA dvArA Atma aura anAtma donoM ko pRthaka samajhatA hai| Atmika guNoM aura bhAvoM ke atirikta anya sabhI bhAvoM-yathA krodha, mAna Adi kaSAyoM ke bhAva aura rAga-dveSoM ke tathA kAma-bhoga ke sAdhana aura inako prApta karane kI icchAoM, AzAoM ko anya mAnatA hai| isa anyatva bhAvanA ke bAra-bAra anuciMtana tathA abhyAsa se sAdhaka kA bhedavijJAna sudRr3ha ho jAtA hai, anya vastuoM ko prApta karane kI usakI icchA kSINa hotI hai, indriyoM ke viSayoM kI ora ruci kama ho jAtI hai, mamatvabhAva kama hokara samatvabhAva prAdurbhUta ho jAtA hai| sAdhaka kA dRr3ha vizvAsa ho jAtA hai ki mamatva hI duHkha, cintAoM aura mAnasika udvegoM kA kAraNa hai, ataH vaha mamatva ko chor3akara samatva meM lIna hotA hai| ina saba se apanI AtmA ko bhinna samajhatA hai| isa prakAra usakA anyatva bhAva sudRr3ha hotA hai| (6) azuci bhAvanA : pAvanatA kI ora prayANa azucibhAvanA kA anuciMtana karatA huA sAdhaka apane zarIra kI azuci ko dekhatA hai| yaha zarIra jaisA bAhara hai, vaisA hI bhItara hai; aura jaisA bhItara hai vaisA hI bAhara hai| 1. sUtrakRtAMga 2/1/13 * 218 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka isa azuci zarIra ko andara se andara dekhatA hai aura jharate hue vividha srotoM ko bhI dekhatA hai|' zarIra kI azucitA ko dekhane se sAdhaka ke mana meM isa zarIra ke prati rAgAsakti miTa jAtI hai aura vaha pAvanatA tathA pavitratA kI ora mur3atA hai| pavitratA use dikhAI detI hai AtmA meM, Atmika guNoM meN| usakA zarIra - saundarya ke prati moha miTa jAtA hai aura pavitrAtmA ke anubhava kI ora vaha mur3a jAtA / vaha apanI AtmA para apanA dhyAna kendrita karane lagatA hai| hai| azuci bhAvanA, isa prakAra sAdhaka ke lie zucitA kI ora, pavitratA kI ora jAne kA mArga prazasta karatI hai aura use Atma- dhyAna kI ora abhimukha karatI hai| (7) Asrava bhAvanA : antar bhAvoM kA nirIkSaNa aba taka kI 6 bhAvanAe~ bAhya jagata se sambandhita thiiN| unake anucintana dvArA sAdhaka bAhya jagata, zarIra Adi ke prati mamatva evaM Asakti kA visarjana karatA thA, unake prati moha ko tor3atA thA kintu isa Asrava bhAvanA dvArA vaha apane Antarika jagata kA nirIkSaNa karatA hai| vaha dekhatA hai ki mana-vacana-kAya - ina tInoM yogoM kI pravRtti ke kAraNa karmoM kA Agamana ho rahA hai| karmoM kA Agamana hI Asrava hai| yaha Asrava pA~ca prakAra kA hotA hai - (1) mithyAtva (2) avirati, (3) pramAda, (4) kaSAya aura ( 5 ) yoga / inameM se mithyAtva kA nAza to vaha pahale hI kara cukA hotA hai; zeSa cAra prakAra ke Asrava hI usako zeSa hote haiN| unakA nirIkSaNa karake sAdhaka unheM na hone dene kA prayAsa karatA hai| Asrava bhAvanA kI sAdhanA dvArA sAdhaka ko karmabandha ke hetuoM kA parijJAna ho jAtA hai, ataH usameM unase virati kI bhAvanA AtI hai aura vaha Asrava ke kAraNoM ko anAsrava ke kAraNa' banAne kI ora gatizIla hotA hai| Asrava vAstava meM AtmA ke chidra haiN| nAva meM jisa prakAra chidroM se pAnI bharatA hai aura pAnI bharane se nAva ko DUbane kA khatarA paidA hotA hai, usI 1. jahA aMto tahA bAhiM, jahA bAhiM tahA aMto / aMto aMto dehantarANi pAsati puDho vi savaMtAI / AcArAMga 1/4/2/441 2. - AcArAMga 2/5/92 * bhAvanAyoga sAdhanA 219 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra Asrava ke rUpa meM AtmA meM karmajala bharatA hai aura vaha saMsAra samudra meM DUbatA hai| Asrava bhAvanA se anubhAvita sAdhaka apane manazchidroM ko svayaM dekhatA hai, samajhatA hai, pahacAnatA hai, una para dhyAna kendrita karatA hai, una srotoM se Ate-jAte karma-rUpa-jala ko samajhane kA prayatna karatA hai| isa prakAra sAdhaka apanI durbalatA aura bhUla ko pahacAnatA aura pakar3atA hai| bhUla ko pakar3a lenA bahuta bar3I saphalatA hai, kSamatA hai| vaha Age calakara unako banda bhI kara detA hai aura samasta durbalatAoM para vijaya bhI pA letA hai| ataH Asrava bhAvanA se sAdhaka karmAsravoM ko jAnane pahacAnane meM nipuNa hotA hai| phira unheM rokane kA prayatna bhI karatA hai jise Age 'saMvara bhAvanA' meM batAyA gayA hai| (8) saMvara bhAvanA : mukti kI ora caraNanyAsa saMvarayoga, jaina yoga kA eka bahuta hI mahattvapUrNa yoga hai| sAdhaka isa saMvara bhAvanA ke anuciMtana dvArA saMvarayoga kI hI sAdhanA karatA hai| vaha AsravoM ko-karmoM ke Agamana ko rokatA hai| Asrava se viparIta pravRtti karake vaha saMvara karatA hai| saMvara' ke lie vaha samyaktva, virati, apramAda, akaSAya aura ayoga kI sAdhanA karatA hai| 1. 2. saMvara kI paribhASA karate hue zrI devasenAcArya ne kahA hairundhi chidda sahasse jala jANe jaha jalaM tu NAsavadi / micchattAi abhAve taha jIve saMvaro ho / - bRhad nayacakra 156 jisa prakAra nAva ke chidra ruka jAne se usameM jala praveza nahIM karatA, usI prakAra mithyAtvAdi kA abhAva ho jAne para jIva meM karmoM kA saMvara hotA hai| saMvara ke mukhya 5 bheda haiM- (1) samyaktva, (2) virati, (3) apramAda, (4) akaSAya, (5) yognigrh| 1.- sthAnAMga 5/2/418 tathA samavAyAMga 5 kintu isake 20 aura 57 bheda bhI mAne jAte haiN| (ka) pA~ca samiti, tIna gupti, dasa dharma, bAraha anuprekSA, bAIsa parISahajaya, aura pA~ca cAritra - ye saMvara ke 57 bheda haiN| - sthAnAMgavRtti, sthAna 1 (tattvArtha sUtra 9/2) (kha) samyaktva, virati, apramAda, akaSAya, Ayoga, prANAtipAtaviramaNa, mRSAvAda - viramaNa, adattAdAnaviramaNa, abrahmacaryaviramaNa, parigrahaviramaNa, zrotrendriya saMvara, cakSurindriyasaMvara, ghrANendriyasaMvara, rasanendriyasaMvara, sparzanendriyasaMvara, manasaMvara, vacanasaMvara, kAyasaMvara, upakaraNasaMvara, sUcIkuzAgrasaMvara- ye 20 bheda saMvara ke hote haiN| - praznavyAkaraNa, saMvara dvAra tathA sthAnAMga 10/709 220 adhyAtma yoga sAdhanA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara kI sAdhanA vaha do rUpoM meM karatA hai / dravyarUpa se vaha yogoM ko (mana-vacana-kAya ko), kaSAya Adi ko sthira rakhatA hai aura bhAvarUpa se vaha mana ke saMkalpoM - vikalpoM, AvegoM-saMvegoM ko rokatA hai| isa prakAra sAdhaka anAsrava athavA saMvara kI sAdhanA karake karmabandha ko rokatA hai, antazchidroM ko DhAMkatA hai aura mukti kI ora agrasara hotA hai| (9) nirjarA bhAvanA : Atmazuddhi kI sAdhanA nirjarA, Atmazuddhi kI prakriyA hai| AtmA ke sAtha jo karma ba~dhe hue haiM, unako AtmA se dUra karanA, jhAr3anA, bandhanamukta karanA nirjarA hai| vaha nirjarA tapa ke dvArA kI jAtI hai| isa bhAvanA ke anuciMtana meM sAdhaka nirjarA ke lakSaNa, svarUpa aura sAdhanoM ke bAre meM bAra-bAra cintana-manana karatA hai| isa cintana se sAdhaka kI AtmA meM tapa, dAna, zIla ke prati AkarSaNa bar3hatA hai| tapa karane kI hRdaya meM bhAvanA jagatI hai tathA utsAha evaM sAhasa bhI utpanna hotA hai| isa, Atmika sAhasa, utsAha aura bhAvanA se bhI karmoM kI nirjarA hotI hai aura jaba vaha tapa ke mArga para cala par3atA hai, tapa karane lagatA hai, to vaha sabhI karmoM se mukta hokara zuddha bana jAtA hai| taba isa prakAra nirjarA bhAvanA Atma zuddhi kA sAdhana bana jAtI hai aura sAdhaka isa bhAvanA ke dvArA apanI AtmA kI zuddhi kA prayAsa karatA hai| sAdhaka meM adamya sAhasa va titikSA vRtti jAgRta hotI hai| (10) dharma bhAvanA : Atmonnati kI sAdhanA dharma, AtmA kI unnati kA sAdhana hai| dharma se hI AtmA ko zreyas kI prApti hotI hai| dharma hI prANI ko saMsAra ke duHkhoM se bacAkara mukti ke uttama sukha meM pahu~cAtA hai|' vaha dharma, ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa hai aura vahI sarvottama maMgala hai | 1. 2. - 3. tapa kA varNana 'tapoyoga' nAmaka adhyAya meM kiyA gayA hai| dharmaM karmanivarhaNaM saMsAraduHkhataH sattvAnyo dharatyuttame sukhe / dhammo maMgalamukkiTTha, ahiMsA saMjamo tvo| - ratnakaraMDa zrAvakAcAra, zloka 2 - dazavaikAlika 1/1 * bhAvanAyoga sAdhanA 221 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmabhAvanA ke anuciMtana meM sAdhaka dharma (kevaliprajJapta dharma) ke vividha pahaluoM kA cintana karatA hai tathA usase AtmA ko bhAvita karatA hai| zrutadharma tathA cAritradharma ke bheda-prabheda aura lakSaNoM tathA ahiMsA, saMyama aura tapa Adi kA cintana karatA hai| isa cintana se sAdhaka kI AtmA meM, usake raga-raga meM, AcAra-vicAravyavahAra meM sarvatra dharma rama jAtA hai, usakI AtmA dharma se bhAvita ho jAtI hai aura usakA sampUrNa jIvana hI dharmamaya bana jAtA hai| vAstavika artha meM vaha dharmAtmA (dharmamaya AtmA) bana jAtA hai| dharma bhAvanA se sAdhaka dharma ke sUkSma se sUkSma rahasya ko hRdayaMgama kara letA hai| usake isa dharmamaya AcaraNa se usake jIvana meM sukha-zAnti kA sAgara laharAne lagatA hai aura usakI Atmika unnati hotI hai| (11) loka bhAvanA : AsthA kI zuddhi sAdhaka loka bhAvanA kA anucintana karate hue SaDdravyAtmaka loka kA vicAra karatA hai| jIva, ajIva, dharma, adharma, AkAza, kAla-ina chaha dravyoM tathA unake guNoM aura paryAyoM para vicAra karatA hai| loka kI zAzvatatA, azAzvatatA, isake racayitA athavA svayaM nirmita, usake saMsthAna Adi bAtoM para vicAra karatA hai aura phira isa loka meM apanI sthiti para cintana karatA hai| isa saMpUrNa cintana se sAdhaka kI AsthA zuddha ho jAtI hai, vaha loka ke vAstavika svarUpa ko samajha jAtA hai| usakI jinavacanoM ke prati zraddhA pragAr3ha ho jAtI hai| ___lokAnuprekSA dvArA sAdhaka ko apanI (AtmA kI) anAdikAlIna loka yAtrA kA anta pAne kI kuJjI prApta ho jAtI hai, usakA Astikya bhAva zuddha aura dRDha ho jAtA hai| vaha loka ke svIkAra ke sAtha-sAtha apanI tathA anya jIvoM aura dravyoM kI sthiti bhI svIkAra karatA hai| anya jIvoM ke prati usameM sahiSNutA aura kalyANabhAvanA jAgRta hotI hai| yaha kalyANabhAvanA svayaM usake kalyANa kA bhI sAdhana banatI hai| (12) bodhidurlabha bhAvanA : antarjAgaraNa kI preraNA bodhi kA abhiprAya hai-samyagdarzana-jJAna-cAritra kI uplbdhi| isakI upalabdhi bahuta hI kaThina hai| isa bhAvanA kA anuciMtana karate hue sAdhaka, jIva kI kramika unnati *222 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para vicAra karatA hai| vaha socatA hai - merA jIva anAdi kAla se bhava-bhramaNa kara rahA hai| pahale kabhI avyavahAra rAzi meM thA, phira vyavahAra rAzi meM AyA, ananta kAla nigoda meM hI gujara gayA, phira naraka, tiryaMca kI vedanAe~ sahIM, asaMkhyAta kAla taka ekendriya rahA, phira saMkhyAta kAla dvIndriya, trIndriya, caturindriya meM gujara gayA, paMcendriya banA to manarahita rahA, manasahita bhI huA to pazu-pakSI bana gayA, naraka kI vedanA bhI sahI / manuSya banA to Arya-kSetra, uttama kula na milA, mila bhI gayA to dharma kI ora ruci na huI, saMyama meM parAkrama na kiyaa| bhAgyayoga athavA puNyabala se aba mujhe ye saba saMyoga prApta ho gaye haiM to aba mujhe mukti kI sAdhanA meM apanA saMpUrNa bala- vIrya-parAkrama lagA denA caahiye| isa prakAra ke cintana se sAdhaka ko antar jAgaraNa kI preraNA prApta hotI hai, usakA antar hRdaya jAgrata ho jAtA hai aura vaha mukti-mArga para cala par3atA hai, mukta hone ke lie pUrNa puruSArtha karatA hai| vaha bodhi aura saMbodhi ko prApta karatA hai| isa prakAra ina bAraha anuprekSAoM ( bhAvanAoM) ke cintana-manana dvArA sAdhaka apanI vairAgya bhAvanA dRr3ha karatA hai| jJAna kI jugAlI eka apekSA se anuprekSAoM ke cintavana ko jJAna kI jugAlI bhI kaha sakate haiN| jisa prakAra gAya Adi pazu pahale to ghAsa Adi ko udarastha kara lete haiM aura phira usa ghAsa ko zIghratA se aura bhalI-bhA~ti hajama karane ke lie ekAnta-zAnta sthAna para baiThakara avakAza ke samaya jugAlI karate haiM, isase vaha ghAsa acchI taraha paca jAtI hai| usI prakAra sAdhaka bhI dharmagraMthoM ke svAdhyAya tathA guru-upadeza se prApta jJAna ko pahale to zravaNa aura cakSu indriyoM ke mAdhyama se grahaNa kara letA hai aura phira zAMta - ekAnta kSaNoM meM usa para cintana-manana karatA hai, smRti paTala para lAkara usa para gaharAI se vicAra karatA hai| isa prakriyA se guru upadiSTa tathA svAdhyAya se prApta jJAna use hRdayaMgama ho jAtA hai| ataH anuprekSAoM ko jJAna jugAlI bhI kaha sakate haiN| vairAgya bhAvanAe~ bhAvanAoM ke vargIkaraNa meM dvAdaza anuprekSAoM ko vairAgya bhAvanA kahA gayA hai / vairAgya bhAvanA kahane kA kAraNa yaha hai ki inake cintana se sAdhaka kA vairAgya, bhAva tIkSNa, nirmala evaM dRr3ha hotA hai| * bhAvanAyoga sAdhanA 223 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga sAdhanA ke lie vairAgya sarvaprathama aura Avazyaka tattva hai| binA vairAgya ke adhyAtmayoga meM sAdhaka gati hI nahIM kara sktaa| usakI sampUrNa gati-pragati vairAgya kI dRr3hatA aura prakarSatA para hI nirbhara hotI hai / vairAgyahIna yoga to binA prANa kA zarIra - zava mAtra hI hotA hai| usa yogavidyA ke mAdhyama se sAdhaka camatkArI siddhiyA~ bhale hI prApta kara le; kintu mokSamArga kI ora usakI gati ho hI nahIM sakatI / sahI zabdoM meM aisA sAdhaka apanI AtmA ko patana kI ora hI le jAtA hai| adhyAtmayoga ke sAdhaka ke lie vairAgya ati Avazyaka aura AdhArabhUta hai / isIlie bhAvanAyoga ke nAma se adhyAtmayoga sAdhanA kA eka aMga bhI nirdhArita kiyA hai, jisameM dvAdaza anuprekSAoM kA cintana karake sAdhaka apane vairAgya ko aura bhI sudRr3ha karatA hai| anuprekSAoM ke cintana se lAbha anuprekSAoM ke cintana se vairAgya bhAva ke dRr3ha hone ke atirikta sAdhaka ko aura bhI kaI lAbha hote haiN| unameM se kucha pramukha ye haiM (1) yathArthatA kI anubhUti- ina dvAdaza anuprekSAoM ke cintana se sAdhaka ko yathArthatA kI spaSTa anubhUti hotI hai| vaha zarIra ke - loka ke. yathArtha svarUpa kA jJAna prApta kara letA hai| azaraNa bhAvanA se use vizvAsa ho jAtA hai ki dharma ke atirikta saMsAra meM koI bhI zaraNa nahIM hai| (2) mUrcchA aura maloM kI saphAI kA avasara - anAdikAlIna mithyA - saMskAroM aura karma-maloM ke lage rahane se AtmA kA jJAna - darzana - cAritra saMsArAbhimukhI aura malina hotA hai| usa mala aura mithyA saMskAroM ko parimArjana karane kA avasara sAdhaka ko ina anuprekSAoM ke cintana dvArA prApta hotA hai| saMsAra-sambandhI usakI moha - mUrcchA kA nAza hotA hai| azuci bhAvanA se usakA dehAdhyAsa chUTa jAtA hai, saMsAra bhAvanA se use saMsAra duHkhamaya dikhAI dene lagatA hai| isI prakAra anya bhAvanAoM ke cintana se usakI mUrcchA kA nAza hotA hai| (3) mana kI nirmalatA - mithyA - saMskAra, moha-mUrcchA kA nAza hone kA pariNAma yaha hotA hai ki sAdhaka ke mana meM jo kaluSatA thI usakA bhI nAza ho jAtA hai, mana meM uThane vAle Avega saMvegoM ke bhAva aura saMkalpa-vikalpa upazAnta ho jAte haiN| isakA pariNAma mana kI nirmalatA hotA hai| * 224 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka kA mana jyoM-jyoM nirmala hotA hai, usameM vairAgya bhAva bar3hatA jAtA hai, usakI AdhyAtmika unnati hotI hai, usakI Atma-cetanA kI dhArA unnati ke sopAnoM para car3hatI jAtI hai| isa prakAra dvAdaza anuprekSAoM ke cintana-manana se sAdhaka ko aparimita lAbha hotA hai| yahI kAraNa hai ki gRhastha aura gRhatyAgI-donoM prakAra ke sAdhaka anuprekSAoM kA cintana karake Atmika unnati ke prati sajaga rahate haiN| dvAdaza anuprekSAoM ke cintana-manana-anuzIlana-anucintana se sAdhaka ke hRdaya meM nivRtti-nirveda aura parama zAnti kA saMcAra hone lagatA hai, evaM usakA vairAgya dRr3ha se dRr3hatara ho jAtA hai, isIlie ina bAraha anuprekSAoM ko vairAgya bhAvanA kahA gayA hai| yoga bhAvanAe~ __inake atirikta AgamoM meM cAra bhAvanAoM kA aura ullekha prApta hotA hai| ve haiM___. (1) maitrI bhAvanA', (2) pramoda bhAvanA', (3) kAruNya bhAvanA' aura (4) mAdhyastha bhaavnaa| AgamoM ke uparAnta inakA sarvaprathama ullekha tattvArthasUtra meM AcArya umAsvAti ne kiyA haimaitrI pramodakAruNyamAdhyasthAni satvaguNAdhika klishymaanaa'vinyessu| -tatvArtha sUtra 7/6 arthAt-prANImAtra para maitrIbhAva, guNAdhikoM para pramodabhAva, duHkhitoM para 1. (ka) mittI me savvabhUesu / -Avazyaka sUtra 4 (kha) mettiM bhUesu kppe| - -uttarA. 6/2 (ga) na virujjhejja keNai / -sUtrakRtAMga 1/15/13 2 susmUsamANo uvAsejjA suppannaM sutavassiyaM / -sUtrakRtAMga 1/9/33 3. savvesiM jIviyaM piyaM nAivAejja kaMcaNaM / -AcArAMga 1/2/3 4. (ka) uveha eNaM bahiyA ya logoM se savva logammi je kei viNNU / -AcArAMga 1/4/3 (kha) aNukkase appalINe majheNa muNi jaave| -sUtrakRtAMga 1/1/4/2 * bhAvanAyoga sAdhanA * 225* Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNAbhAva evaM avinIta janoM para mAdhyasthabhAva rakhanA caahiye| ina cAroM bhAvanAoM kA pAtaMjala yogasUtra' meM bhI vizada varNana huA hai| AcArya amitagati kA ina bhAvanAoM ke bAre meM prasiddha zloka haisatveSu maitrIM guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpaaprtvm| mAdhyasthyabhAvaM viparItavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva ! // arthAt-samasta sattva (jIva, prANI, bhUta) para maitrI ho; guNIjanoM ke prati pramoda bhAva ho - unake guNoM ke prati anurAga aura sanmAna kI bhAvanA rhe| duHkhI jIvoM ke prati karuNA kI bhAvanA rahe aura jo mujhase virodha rakhate haiM unake prati upekSA yA mAdhyasthya bhAvanA rahe; athavA pratikUla prasaMgoM meM bhI rAga-dveSa se dUra taTastha rahU~; merI AtmA sadaiva isa prakAra cintana kare / AcArya hemacandra ne ina bhAvanAoM ko dhyAna ko puSTa karane vAlI batAyA hai--maitrI - pramoda - kAruNya- mAdhyasthAni niyojayet / dharmadhyAnamupaskartuM taddhi tasya rasAyanam // - yogazAstra 4/11 arthAt-maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha bhAvanA ke sAtha AtmA kI yojanA karanI cAhiye - AtmA ke sAtha inakA yoga (saMyoga) karanA cAhiye / ye bhAvanAe~ rasAyana ke samAna dharmadhyAna ( dhyAna ) ko paripuSTa banAtI haiN| AcArya hemacandra ne ina bhAvanAoM kA varNana bhI dhyAna ke antargata kiyA hai| AcArya haribhadra ne jo ATha yogadRSTiyA~ batAI haiM, unameM bhI prathama dRSTi kA nAma unhoMne mitrA' diyA hai| ina saba pramANoM ke AdhAra para maiMtrI Adi cAroM bhAvanAe~ yoga se maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkha puNyApuNya viSayANAM bhaavnaatshcittprsaadnm| - pAtaMjala yogasUtra, samAdhipAda, sUtra 33 arthAt - maitrI, karuNA, muditA (pramoda), upekSA (mAdhyastha) ina bhAvanAoM ke AdhAra para sukha, duHkha, puNya, apuNya (pApa) Adi viSayoM kA cintana karane se citta meM prasannatA va AlhAda kI utpatti hotI hai- citta svaccha ho jAtA hai arthAt citta kI zuddhi hotI hai / mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA parA / nAmAni yogadRSTInAM lakSaNaM ca nibodhata // -yogadRSTisamuccaya, 13 * 226 adhyAtma yoga sAdhanA * 1. 2. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandhita haiM, usakA kAraNa yaha hai ki ina bhAvanAoM kI sAdhanA sAdhaka ko samatvayoga kI sAdhanA ke nikaTa pahu~cA detI hai| mAdhyastha bhAvanA to spaSTa hI samatvayoga kI sAdhanA hai| isI prakAra anya tInoM bhAvanA bhI AtmotkarSa aura adhyAtmayoga meM sahAyaka banatI haiN| isI kAraNa ye cAroM bhAvanAe~, yogabhAvanA ke rUpa meM vargIkRta kI gaI haiN| (1) maitrI bhAvanA : Atmaupamya bhAva kI sAdhanA maitrI bhAvanA kA sAdhaka sabhI jIvoM kI AtmA ko apanI AtmA ke samAna samajhatA hai| isa bhAvanA ke dRr3ha abhyAsa se usake hRdayagata IrSyA, dveSa, zatrutA Adi ke saMskAroM kA parimArjana hokara usameM vizva-maitrI kI bhAvanA kA saMcAra ho jAtA hai| usakA ahiMsAbhAva paripuSTa hotA hai, kisI ke bhI prati vaira-virodha kI bhAvanA mana meM zeSa nahIM rhtii| vaha sabhI prANiyoM kI hita / kalyANa-kAmanA karatA hai| sabhI kI kalyANa-kAmanA kI maMgala bhAvanA se sAdhaka kA svayaM apanA kalyANa hotA hai, usake hRdaya meM prANimAtra ke prati bandhubhAva tathA samatva bhAvanA kA vikAsa hotA hai aura vaha samatAyogI bana jAtA hai| .. maitrI bhAvanA kA anucintana karatA huA sAdhaka vicAra karatA hai-saMsAra ke sabhI prANI mere apane haiM, sabhI ke sAtha mere (kisI na kisI pUrvajanma meM) sambandha bane haiM, inhoMne mujha para upakAra kiye haiM, ataH ye sabhI mere upakArI haiN| vartamAna meM kaSTa dene vAloM ke bAre meM bhI vaha aisI bhAvanA rakhatA hai, socatA hai-yaha vyakti mere pUrvakRta azubha karmoM kI nirjarA meM sahAyaka bana rahA hai, ataH yaha merA upakArI hai| isa prakAra kI bhAvanA se usakA maitrIbhAva aura bhI paripuSTa bana jAtA hai| isakA prabhAva anya prANiyoM para bhI par3atA hai, unameM bhI zatrubhAva kA abhAva ho jAtA hai| bar3e-bar3e sAdhakoM ke samIpa Akara jo sarpa-nakula, mRga-siMha Adi pazu bhI apanA janmajAta vaira bhUla jAte haiM, unakI zatrutA upazAnta ho jAtI hai, usakA kAraNa sAdhaka kA utkRSTa maitrIbhAva hI hai| ataH maitrI bhAvanA sAdhaka kI, svayaM kI aura usake saMparka meM Ane vAle anya sabhI prANiyoM kI durvRttiyoM kA parimArjana karake suvRttiyoM ko * bhAvanAyoga sAdhanA * 227* Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthApita karatI hai tathA Atmaupamya bhAva ko vikasita karatI hai| (2) pramoda bhAvanA : guNa-grahaNa kI sAdhanA AdhyAtmika unnati aura adhyAtmayoga kI sAdhanA hetu sAdhaka ke lie Avazyaka hai ki vaha guNa grahaNa kre| sAdhaka guNa tabhI grahaNa kara sakatA hai, jaba vaha guNI janoM ke prati anurAga rakhe, unake prati prazaMsA aura sanmAna ke bhAva rkhe| pramoda bhAvanA kI sAdhanA dvArA sAdhaka apanI guNa-grahaNa kI kSamatA ko vikasita karatA hai| guNiyoM ke prati anurAga aura unake prati Adara-sanmAna ke kAraNa usake hRdaya meM bhI ve guNa A jAte haiN| isa bhAvanA kA anuciMtana karatA huA sAdhaka bAra-bAra una guNoM kA smaraNa karatA hai, guNIjanoM-gurujanoM ke prati vinaya evaM bhakti kA bhAva rakhatA hai| isa vinamratApUrNa bhakti kI bhAvanA se usameM aneka sadguNoM kA vikAsa ho jAtA hai tathA usakI cAritrika evaM AdhyAtmika unnati hotI hai| isIlie pramoda bhAvanA ko samatAyoga kA netra kahA gayA hai| jaise netra sundara-asundara sabhI vastuoM ko dekhate haiM, kintu AkarSita sundara ke prati hI hote haiM; isI prakAra guNadRSTi vAlA sAdhaka guNoM ke prati hI AkarSita hotA hai, guNoM ko hI grahaNa karatA hai| yaha guNa-grahaNa hI pramoda bhAvanA hai| (3) kAruNya bhAvanA : abhaya kI sAdhanA sAdhaka na to svayaM kabhI bhayabhIta hotA hai aura na kisI anya ko hI bhayabhIta karatA hai; varan vaha anya bhayatrasta, kaSTa se pIr3ita, duHkhI, Arta prANiyoM ke prati anukampA rakhatA hai, unakI hitacintA karatA hai tathA cAhatA hai ki sabhI prANI duHkha se mukta hoM, sukhI rheN|' ___ kAruNya bhAvanA kA bAra-bAra abhyAsa karane se sAdhaka kA hRdaya dayA kI bhAvanA se paripUrNa ho jAtA hai, usake hRdaya meM vAtsalya kA sAgara umar3ane lagatA hai| vaha sva-dayA aura para-dayA-donoM prakAra kI dayA kA pAlana karane lagatA hai| 1. sarve bhavantu sukhinaH sarve santu niraamyaa| sarve bhadrANi pazyantu, mA kazcid duHkha bhAg bhvet|| *228 * adhyAtma yoga sAdhanA* Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para-dayA meM vaha kisI anya prANI ko kaSTa nahIM detA, pIr3ita nahIM karatA, aise vacana bhI nahIM bolatA jo kisI ke hRdaya ko vedha deM tathA sva-dayA meM Arta-raudradhyAna karake apanI AtmA ko pIr3ita nahIM karatA, viSaya-kaSAyoM kI jvAlA meM nahIM jltaa| isa prakAra vaha svayaM bhI abhaya rahatA hai aura dUsaroM ko bhI abhaya detA hai, sabhI ke sukha kI kAmanA karatA hai aura duHkhI evaM pIr3itoM ke prati anukampAbhAva rakhatA hai| samatAyoga kI dRSTi se vicAra kiyA jAye to yaha bhAvanA samatAyoga kA hRdaya hai| zarIra meM jo sthAna hRdaya kA hotA hai, vahI kAruNya bhAvanA kA samatAyoga meM hai| samatAyoga kI sAdhanA vahI sAdhaka kara sakatA hai jisakA hRdaya komala ho, jo paraduHkhakAtara ho, dUsare kA duHkha dekhakara pasIja jaaye| isake viparIta kaThora hRdaya vAlA samatAyoga kI sAdhanA kara hI nahIM sktaa| tIrthaMkara se bar3A samatAyogI kauna hogA? ve bhI saMsAra ke sabhI jIvoM ke prati dayA bhAva rakhate haiM, aura isIlie ve pravacana pharamAte haiN|' ataH kAruNya bhAvanA ke dRr3ha abhyAsa se sAdhaka AdhyAtmika utkarSa prApta karatA hai, jo adhyAtmayoga kA lakSya hai| (4) mAdhyastha bhAvanA : viparItatA meM samatva (rAga-dveSavijaya kI sAdhanA) mAdhyastha bhAvanA kA dUsarA nAma upekSAvRtti hai| upekSA kA Azaya hai-rAga-dveSa na karanA, anukUla evaM pratikUla sthitiyoM meM sama rahanA; anukUla meM rAga na karanA aura pratikUla ke prati dveSa na rkhnaa| sadaiva upekSAvRtti tathA 'mAdhyastha bhAvanA meM ramaNa krnaa| mAdhyastha bhAvanA dvimukhI hai-yaha rAga para bhI vijaya prApta karatI hai aura dveSa ko bhI nirmUla karatI hai| isa prakAra donoM ora se zodhana evaM parimArjana karake AtmA ko zuddha evaM nirmala banAtI hai| sAdhaka mAdhyastha bhAvanA kA anucintana karatA hai ki ye anukUla evaM pratikUla donoM hI prakAra kI sthitiyA~ saMyogajanya haiM aura ye saMyoga bhI mere pUrvakRta zubha-azubha karmoM ke pariNAma haiN| inameM harSa athavA zoka kyoM karanA; 1. savvajIvarakkhaNadayaTThayAe pAvayaNaM bhagavayA sukhiye| -praznavyAkaraNa sUtra, saMvara dvAra * bhAvanAyoga sAdhanA * 229 * Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki harSa aura zoka donoM hI anta meM duHkha ke - karmabandha ke kAraNa banate haiM; aura vAstava meM harSa tathA zoka donoM hI bhAva eka hI sikke ke do pahalU haiN| vaha bhagavAna mahAvIra ke ina zabdoM para apanI vicAradhArA aura AsthA kendrita kara detA hai egantaratteruiraMsi bhAve, atAlise so kuNai paosaM / dukkhassa saMpIlamuvei bAle, na lippar3a teNa muNI virAgo // -uttarAdhyayana-32/91 arthAt-jo manuSya manojJa ( mana ke anukUla ) bhAvoM meM Asakta hotA hai, vaha mana ke pratikUla bhAva milane para unameM dveSa bhI karane lagatA hai| isa prakAra vaha ajJAnI puruSa kabhI rAga se pIr3ita hotA hai to kabhI dveSa se ; donoM hI sthitiyoM meM vaha dukhI hotA hai / kintu anukUla aura pratikUla sthitiyoM meM sama rahane vAle - virAgI sAdhaka ( muni) sadA sukhI rahate haiN| phira vaha vicAra karatA hai ki anukUla aura pratikUla paristhitiyA~ na zAzvata haiM, na sthira; ye to kSaNa-kSaNa parivartanazIla haiM, phira inameM harSa - zoka kyoM karanA ? isa prakAra ke anucintana se mAdhyastha bhAvanA kA sAdhaka harSa - zoka, sukha - duHkha Adi dvandvAtmaka bhAvoM se pare ho jAtA hai, Upara uTha jAtA hai aura samatva/samabhAva kI sthiti meM pahu~ca jAtA hai| vahA~ na indriya tathA indriya-viSayoM kI khaTapaTa rahatI hai, na kaSAyoM kI jvAlA jalatI hai, na rAga-dveSa kI tUphAnI havAe~ calatI haiM, na mAnasika AtApa - santApa satAte haiN| vahA~ saba kucha zAnta - prazAnta hotA hai, sukha kA kSIra sAgara laharAtA hai| ataH mAdhyastha bhAvanA kI sAdhanA rAga-dveSAtIta hone kI sAdhanA hai, yoga aura samatvayoga kI antima pariNati hai, lakSya bindu hai, jahA~ pahu~ca kara sAdhaka kRtakRtya ho jAtA hai| yoga-bhAvanAoM kI phalazruti isa prakAra maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyastha - ina cAroM yogabhAvanAoM kI phalazruti vItarAgatA kI prApti hai| ina yoga - bhAvanAoM dvArA sAdhaka vItarAgatA kI sAdhanA karatA hai aura zanaiH-zanaiH Atmika bhAvoM kI unnati karate hue, pragati karatA hai tathA eka dina Atmonnati ke zikhara para pahu~ca jAtA hai, kRtakRtya ho jAtA hai, mAnava-jIvana kA carama lakSya pA letA hai / 000 230 adhyAtma yoga sAdhanA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapoyoga sAdhanA - 1 10 bAhya tapa: bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA 'tapa' kA abhiprAya 'tapa' do laghu akSaroM se nirmita eka choTA-sA zabda hai; kintu hai bar3A shktishaalii| jaba 'tapa' kA yoga AtmA se ho jAtA hai aura yaha tapoyoga bana jAtA hai taba asImita zakti ko prasphuTita karatA hai| jisa prakAra vaijJAnika aNu kA vikhaMDana vidyuta taraMgoM ke mAdhyama se karake asImita UrjA tathA zakti prApta karate haiM, usI prakAra mAnava apane vidyuta zarIra meM bahane vAlI vidyuta dhArA kA tapa ke sAtha saMyoga karake, tapa ko tapoyoga meM pariNata karake asIma zakti prApta kara sakatA hai| eka vaijJAnika aNuzakti ke prayoga dvArA apane sthAna para baiThA huA hI, sirpha eka svica dabAkara, jApAna jaise eka deza ko janapada ko jIvana-rahita kara sakatA hai to tapozakti (tejolezyA) ke prayoga se eka tapasvI 16/2 janapadoM kA vinAza karane kI pracaNDa kSamatA rakhe to yaha Azcarya kI bAta nahIM / yaha to sirpha eka udAharaNa hai, tapozakti kA sirpha vyAvahArika sthUla rUpa hai; kintu isakA sUkSma rUpa ananta aura asImita zaktizAlI hai| usakA kAraNa yaha hai ki taijas zarIra kA svAmI evaM saMcAlaka AtmA bhI to anaMta zaktizAlI hai| tapoyoga dvArA AtmA kI vahI zakti, jo AvRta dazA meM hotI hai, pragaTa ho jAtI hai| tapo-sAdhanA, jisa prakAra sUrya tathA agni ke tApa se bAhya mala jalakara vastu zuddha ho jAtI hai, apane nirmala aura vAstavika rUpa meM A jAtI hai; usI prakAra tapa ke tApa se AtmA para lage karmamala, karmagranthiyA~, rAga-dveSa Adi Atma-zakti ke pragaTIkaraNa kI prakriyA aura sAdhana hai tapa, tapoyoga saadhnaa| * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA 231 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Antarika doSa jala jAte haiM, pariNAmasvarUpa karmadalika (AvaraNa) jhar3a jAte haiM aura AtmA kA vAstavika svarUpa, usake samasta divya guNa, ananta zakti pragaTa ho jAtI hai, vaha apane nijasvarUpa meM avasthita ho jAtI hai, koTi-koTi sUryaprabhA ke samAna bhAsvara ho uThatI hai aura karor3oM candramAoM kI jyotsnA ke samAna amRtarUpa zAMti meM sthira ho jAtI hai, ananta aura avyAbAdha sukha meM ramaNa karatI hai| AtmA apanI svAbhAvika dazA prApta karatA hai-tapoyoga kI sAdhanA dvaaraa| tapa ke lakSaNa vyAkaraNazAstra kI dRSTi se 'tapa' zabda kI racanA 'tap' nAmaka dhAtu se huI hai| 'tap' dhAtu kA artha hai tpnaa| ataH AcArya abhayadeva ne nirukta kI dRSTi se tapa kA lakSaNa batAyA rasa - rudhira - mAMsa - medAsthi - majjA - zakrANyanena tapyante karmANi vA'zubhAnItyatastapo nAma niruktH| -sthAnAMgavRtti 5/1, patra 283 arthAta-jisa sAdhanA ke dvArA zarIra ke rasa, rakta, mAMsa, meda (carbI), asthi (haDDI), majjA aura zukra tapa jAte haiM, zuSka ho jAte haiM athavA azubha karma jala jAte haiM, unakA kSaya ho jAtA hai, usa sAdhanA ko tapa kahate haiN| AvazyakasUtra ke TIkAkAra malayagiri ne tapa kA yaha lakSaNa batAyA tApayati aSTa prakAraM karma iti tpH| -Avazyaka malayagiri, khaNDa 2, adhyayana 1 arthAt-jo ATha prakAra ke karmoM ko tapAtA hai, vaha tapa hai| dazavaikAlika ke cUrNikAra jinadAsagaNI mahattara kA bhI yahI abhimata tavo NAma tAvayati aTThavihaM kammagaMThi, nAsetitavuttaM bhvi| -dazavaikAlika sUtra-jinadAsa cUrNi arthAt-tapa usa sAdhanA ko kahA jAtA hai jisake dvArA ATha prakAra ke karmoM kI granthiyoM ko tapAyA jAtA hai, nAza kiyA jAtA hai| karmagranthiyoM ko tapAnA, nAza karanA aura AtmA kA zodhana karanA-ye donoM bAteM eka hI haiN| jaba karma naSTa ho jAyeMge to AtmA zuddha ho hI jaayegii| ina donoM meM sirpha apekSAbheda hai| karma kI apekSA se karmoM ko kSaya karanA tapa *232 adhyAtma yoga sAdhanA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura AtmA kI apekSA se tapa kA kArya evaM lakSya Atma-zodhana athavA Atma-zuddhi hai| tapa kA mahattva Atma-zuddhi ko hI bauddhoM ne cittazuddhi kahA hai aura cittazuddhi ke lie tapazcaraNa karane kI vyavasthA kI hai| mahAmaMgalasutta meM varNita cAra uttama maMgaloM meM tapa ko prathama sthAna diyA hai| tathAgata buddha ne kahA hai ki tapa karane se kisI ke kuzala dharma baDhate haiM aura akuzala dharma kama hote haiM to use tapa avazya karanA caahiye| isI prakAra vaidika paramparA meM bhI tapa ko bahuta ucca sthAna diyA gayA hai| ise AtmA ko tejasvI banAne kI sAdhanA mAnA gayA hai| jaina dharma meM bhI tapa kA bahuta mahattva hai| ise Atma-zuddhi aura mukti kA pratyakSa kAraNa mAnA gayA hai| tapoyoga kI sAdhanA se sAdhaka apane pUrvabaddha karmoM kI nirjarA karake AtmA ko zuddha banAtA hai| isIlie jaina zramaNoM ke lie Agama granthoM meM vibhinna prakAra ke vizeSaNa prayukta hue haiM, jo unheM 'tapa:zUra'' athavA tapoyoga ke utkRSTa sAdhaka ke rUpa meM pratiSThita karate haiN| tapa ke vibhinna prakAra tapoyoga kA jaina AgamoM aura granthoM meM vistata vivecana milatA hai| bhagavAna mahAvIra ne tapoyoga ko vistRta aura vyApaka saMdarbha pradAna kiyA hai| bhagavAna mahAvIra svayaM eka mahAna tapoyogI the| 1. aMguttaranikAya-diTThivajja sutt| 2. (ka) ajo bhAgastapasA taM tpsv| -Rgveda 10/16/14 (kha) zreSTho ha vedstpso'dhijaatH| -gopatha brAhmaNa 1/1/9 (ga) tapasA cIyate brhmH| -muNDakopaniSada 1/1/8 (gha) RtaM tapaH satyaM tapaH zrutaM tapaH zAMtaM tapo dAnaM tpH| -taittirIya AraNyaka 10/8 3. tapasA nirjarA c| -tatvArtha sUtra 9/3 4. uggatave, dittatave, tattatave, mahAtave, orAle ghore ghoraguNe ghora tvssii| -bhagavatI zataka 1, uddezaka 3 5. tavesUrA anngaaraa| . -Avazyakaniyukti, gA. 450 6 dekhie-aupapAtika sUtra, AcArAMga, uttarAdhyayana sUtra Adi grNth| . * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA - 233 * Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM ke anusAra, anAhAra bhI tapasyA hai aura kama khAnA bhI tapasyA hai; kAyotsarga bhI tapa hai aura dhyAna bhI tapa hai; indriya-saMyama bhI tapa hai aura Asana bhI tapa hai| antaHkaraNa athavA cittazodhana kI kriyA bhI tapa hai aura svAdhyAya tathA vinaya kI antaraMga vRtti bhI tapa hai| sevA bhI tapa hai| isa prakAra tapa kA AyAma, jaina AgamoM ke anusAra bahuta hI vyApaka hai| ina tapoM meM anAhAra athavA anazana, tapa kA pahalA prakAra hai aura vyutsarga antim| dUsare zabdoM meM, tapa kA prArambha AhAra ke visarjana se hotA hai aura anta deha athavA zarIra ke prati ahaMtA tathA kaSAya, saMsAra evaM karma ke visarjana meM hotA hai| tapa ke bheda-prabhedoM kA vistRta varNana uttarAdhyayana sUtra' meM kiyA gayA hai| tapa ke pramukha bheda do haiM-(1) bAhya tapa aura (2) Abhyantara tp| bAhya tapa chaha prakAra kA hai-(1) anazana, (2) UnodarI (avamaudarya), (3) bhikSAcarI (vRttiparisaMkhyAna), (4) rasa-parityAga, (5) kAyakleza aura (6) vivikta zayanAsana (prtisNliintaa)| / Abhyantara tapa chaha prakAra kA hai-(1) prAyazcita, (2) vinaya, (3) vaiyAvRtya, (4) svAdhyAya, (5) dhyAna aura (6) vyutsargI' vibhAjana ke kAraNa yadyapi tapa to eka hI hai aura usakA lakSya hai-Atma-zodhana, kintu prakriyAoM ke AdhAra para ye bAraha bheda kiye gaye haiN| sAtha hI bhAva binA tapa kA AdhyAtmika dRSTi se koI mUlya nahIM hai, sirpha kAyAkaSTa athavA dikhAvA mAtra hai, inase zArIrika athavA mAnasika lAbha to ho sakatA haiM kintu Atmika lAbha nahIM hotA aura bhAva kA abhipreta Atmika bhAva haiM jo antar jagata kI hI vastu haiM; phira bhI tapa ke Abhyantara aura bAhya do bheda kiye gaye haiN| isa vibhAjana ke samucita kAraNa haiN| anazana Adi chaha tapoM kI parigaNanA bAhya tapoM meM kI gayI hai, usake kAraNa haiM (1) bAhya tapa kA prabhAva zarIra para adhika par3atA hai| 1. uttarAdhyayana sUtra 30/7-36 2. anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezAbAhyaM tpH| -tattvArtha sUtra 9/19 3. praayshcittvinyvaiyaavRtysvaadhyaayvyutsrgdhyaanaanyuttrm| -tattvArtha sUtra 9/20 *234 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) ye tapa bAhara dikhAI dete haiN| (3) inakA sambandha azana, pAna, Asana, Adi bAharI dravyoM se hotA hai| (4) sAdhAraNa vyakti bAhya tapa ko tapa ke rUpa meM svIkAra karatA hai| (5) ye bAhya tapa mukti ke bahiraMga kAraNa bana sakate haiN| bAhya tapa bhI nirarthaka nahIM yaha satya hai ki jaina tapoyoga kI AdhArabhUmi AdhyAtmika hai| bAhya tapoM kA pramukha sambandha bAharI dravyoM se hotA hai, ve bAhara dikhAI dete haiM; kintu isakA yaha artha samajhanA bhUla hogI ki AdhyAtmika vikAsa meM inakA koI sthAna hI nahIM hai| sAdhaka ke jIvana meM inakA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| koI vyakti ghI ko pighalAnA cAhatA hai, to vaha kisI bartana meM rakha kara hI ghI ko pighalA sakatA hai| yadi vaha sIdhA Aga meM ghI ko DAla degA to ghI jala jAyegA, Aga bhI laga sakatI hai| ghI ko zuddha karane meM, pighalAne meM, usake maila ko dUra karane meM jo mahattva bartana kA hai, bartana ko garama karane kA hai; vahI mahattva sAdhaka kI Atmazuddhi meM bAhya tapa kA hai| jisa prakAra mukti kI sAdhanA audArika athavA sthUla zarIra se hI kI jA sakatI hai, usI prakAra Abhyantara tapoM kI sAdhanA bhI bAhya tapoM kI sAdhanA se kI jA sakatI hai| bAhya tapa, Abhyantara tapoM meM sahAyaka haiM, AdhArabhUmikA haiN| ataH AdhyAtmika sAdhanA meM inakA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| sAtha hI yaha bhI satya hai ki bAhya taposAdhanA se sAdhaka ko aneka prakAra ke zArIrika evaM mAnasika lAbha hote haiN| bAhya tapa ke lAbha AcArya zivakoTi ne mUlArAdhanA' meM bAhya tapa ke kaI lAbha batAye haiM, unameM se pramukha haiM (1) kAya kI saMlekhanA hotI hai| (2) AtmA meM saMvega jAgatA hai| (3) indriyoM kA damana hotA hai| (4) viSayoM ke prati Asakti ghaTatI hai| (5) samyagdarzana - jJAna - cAritra meM sthiratA AtI hai| (6) tRSNA kA kSaya hotA hai| 1. mUlArAdhanA 3/237-244 * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA 235 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) Atma-zakti bar3hatI hai| (8) kaSTasahiSNutA kA abhyAsa hotA hai| (9) deha, padArtha aura sAMsArika sukhoM ke prati ( bhedavijJAna dvArA ) Asakti kSINa hotI hai| (10) krodha Adi kaSAyoM kA nigraha hotA hai| (11) nidrA vijaya hotI hai| (12) pramAda aura Alasya para vijaya prApta hotI hai| (13) mAnasika aura zArIrika lAghava ( halkApana ) siddha hotA hai| (14) santoSa kA bhAva hRdaya meM dRr3ha hotA hai| (15) samatva kI sAdhanA hotI hai| (16) samAdhiyoga kA sparza hotA hai !.... Adi ....Adi isa prakAra bAhya tapoM kA zarIra, mana aura vRttiyoM para anukUla prabhAva par3atA hai| zarIra svastha evaM nIroga rahatA hai, usameM custI tathA phurtI AtI hai, mAnasika zaktiyoM meM bhI vRddhi hotI hai| yoga ke prasaMga meM tapa kA varNana isalie prAsaMgika hI nahIM atyAvazyaka hai ki 'tapa' yoga kI hI vyavasthita, kramika aura adhyAtmamUlaka prakriyA hai| tapasvI evaM yogI kI bhUmikA lagabhaga samAna hai| 'tapa' sadhane para hI yoga kI yogyatA prApta hotI hai| bAhya tapa (1) anazana tapa: Atma-AvaraNoM kA zodhana anazana, tapoyoga kI sAdhanA kA prathama caraNa hai| azana kahate haiM AhAra ko aura anazana kA abhiprAya hai AhAra kA tyAga, AhAra kA visarjana / tapoyogI sarvaprathama, sAdhanA ke prathama caraNa meM AhAra kA tyAga karatA hai| anAhAra kA dUsarA nAma hai upvaas| upavAsa kA adhyAtmaparaka abhiprAya hai - AtmA ke samIpa rahanA / tapoyogI sAdhaka AhAra kA tyAga karake, bhojana sambandhI kriyAoM ko chor3akara sArA samaya Atma-cintana-manana meM vyatIta karatA hai| upavAsa se sAdhaka ko zArIrika evaM mAnasika dRSTi se bhI bahuta lAbha hote haiN| * 236 adhyAtma yoga sAdhanA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda meM upavAsa ko laMghana kahA gayA hai, aura laMghana ko paramauSadhi'laMghanaM paramauSadham' batAyA gayA hai| anazana tapa se zarIra kI zuddhi hotI hai, rakta saMcAra ThIka hotA hai aura pAcana kriyA tez2a hotI hai| pariNAmasvarUpa udara sambandhI rogoM kA upazamana hotA hai| gaisa, agnimandatA, Adi roga nahIM ho paate| upavAsa se pAcana tantra ko avakAza milatA hai, isa avakAza meM vaha pichale apace hue anna ko pacA letA hai, ataH kabja nahIM ho pAtA hai aura peTa meM jamA purAnA mala bhI sApha ho jAtA hai| prAkRtika cikitsA kA to mUla AdhAra hI upavAsa hai| zarIra aura vizeSa rUpa se udara kA Antarika bhAga rabar3a jaisA lacIlA hai| bhojana se udara kI AMteM Adi phaila jAtI haiM aura upavAsa se ve apanI svAbhAvika dazA meM A jAtI haiN| upavAsa se phor3A-phunsI Adi jaldI ThIka hote haiM; kyoMki upavAsa-kAla meM zarIra dUSita padArthoM ko bAhara nikAla detA hai| upavAsa dvArA rakta ke lAla kaNa (Red Corpsules) bar3ha jAte haiM, ataH raktAlpatA nahIM ho paatii| zarIra kI amlatA (acidity) ko samApta karane meM bhI upavAsa lAbhaprada hotA hai| ___ ataH DaoNkTara pheliksa ela. AsavAlDa ke zabdoM meM zarIra kI Antarika saphAI kA sarvottama tarIkA upavAsa hai| zArIrika lAbhoM ke atirikta upavAsa se mAnasika lAbha bhI bahuta hote haiN| sira-darda, dimAga kA bhArIpana Adi miTa jAte haiN| mastiSka adhika sakriya hotA hai aura usakI vicAra-zakti bar3ha jAtI hai, naI-naI sphuraNAe~ 'utpanna hotI haiN| ina saba bAtoM kA pariNAma yaha hotA hai ki tapoyogI sAdhaka, anazana tapa ke phalasvarUpa mAnasika aura zArIrika rUpa se yoga sAdhanA ke lie adhika sakSama ho jAtA hai, vaha Age ke tapoM kI sAdhanA saralatA se kara sakatA hai| kyoMki anazana tapa ke AcaraNa se usameM 'kSudhAvijaya' bhUkha ko sahane kI adbhuta kSamatA A jAtI hai| bhUkha ko jItane vAlA saba ko hI jIta sakatA hai aura usase tapaHsAdhanA kI AdhArabhUmi taiyAra ho jAtI hai| ataH anazana tapa, tapoyoga kI AdhAra-bhUmi hai| .* bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA * 237* Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazana tapa ke bheda-prabheda AgamoM' meM kAla kI dRSTi se anazana tapa ke do bheda kiye gaye haiM (1) itvarika-eka nizcita kAla sImA taka AhAra kA tyAga, yaha eka dina ke upavAsa se lekara chaha mAsa taka kA ho sakatA hai| (2) yAvatkathika-jIvana bhara ke lie AhAra kA tyaag| uttarAdhyayana satra meM itvarika tapa ko sAvakAMkSa aura yAvatkathika tapa ko niravakAMkSa kahA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki itvarika, tapa meM sAdhaka ko kAla kI nizcita sImA ke uparAnta AhAra kI AkAMkSA icchA rahatI hai aura yAvatkathika meM bhojana kI icchA kA hI nAza ho jAtA hai| itvarika tapa ke saMkSepa meM chaha prakAra haiM-(1) zreNI tapa, (2) pratara tapa, (3) ghana tapa, (4) varga tapa, (5) varga-varga tapa aura (6) prakIrNaka tp| zreNI tapa-caturthabhakta (upavAsa), SaSTha tapa (belA), aSTa tapa (telA), caulA, paMcolA, isa prakAra bar3hate-bar3hate aSTAnhikA, pakSopavAsa, mAsopavAsa, do mAsa kA upavAsa, tIna mAsa kA upavAsa yAvat chaha mAsa kA upavAsa-isa prakAra kA tapa zreNI tapa kahalAtA hai| pratara tapa-kramazaH 1, 2, 3, 4, 2, 3, 4, 1, 3, 4, 1, 2, 4, 1, 2, 3; ityAdi aMkoM ke anusAra tapa karanA, pratara tapa hai| ghana tapa-kisI bhI ghana ke koSThoM, yathA 8x8 = 64.koSThakoM meM Ane vAle aMkoM ke anusAra tapa karanA, ghana tapa hai| varga tapa-64x64 = 4096 koSThakoM meM Ane vAle aMkoM ke anusAra tapa karanA varga tapa hai| __varga-varga tapa-4096 x 4096 = 1677216 koSThakoM meM Ane vAle aMkoM ke anusAra tapa karanA varga-varga tapa hai| prakIrNaka tapa-isake aneka bheda haiM, yathA-kanakAvalI, muktAvalI, ekAvalI, bRhatsiMha krIr3ita, laghusiMha krIr3ita, guNaratna saMvatsara, vajramadhya pratimA, yavamadhya pratimA, sarvatobhadra pratimA, mahAbhadra pratimA, bhadra pratimA, AyaMbila varddhamAna ityAdi tapa prakIrNaka tapa kahalAte haiN| 1. 2. bhagavatI 25/7 uttarAdhyayana 30/9 * 238 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaise prakIrNaka tapa ke antargata-(1) navakArasI, (2) paurasI, (3) pUrvArddha, (4) ekAsana, (5) eka sthAna (ekalaThANA), (6) AyaMbila, (7) divasa carima, (8) rAtri bhojana tyAga, (9) abhigraha, (10) caturthabhakta upavAsa-ina dasa tapoM kI gaNanA pramukha rUpa se hotI hai| anazana tapa kA dvitIya bheda yAvatkathika hai| isa tapa meM jIvana bhara ke lie AhAra kA tyAga karake saMthArA kiyA jAtA hai| isameM dhIre-dhIre kAyA ko kSINa kiyA jAtA hai aura sAtha hI sAtha kaSAyoM ko bhI kSINa kiyA jAtA hai| yaha antima samaya kI sAdhanA hai| isake bAda phira koI sAdhanA zeSa nahIM rhtii| ___tapoyogI sAdhaka anazana tapa ke dvArA zarIra aura mana kI zuddhi karatA hai tathA AhAra ke viSaya meM apanI Asakti kama karatA hai| vaha AhAra ke tyAga ke sAtha hI sAtha apanI vRttiyoM ko antarmukhI karatA hai| - isa prakAra anazana tapa tapoyogI sAdhaka ke lie sAdhanA kI AdhAra-bhUmi taiyAra karatA hai| (2) UnodarI tapa : icchA niyamana sAdhanA - . UnodarI kA artha (Una kama, udara-peTa) bhUkha se kama khAnA hotA hai| Agama sAhitya meM UnodarI ke 'avamaudarikA' evaM 'avamaudarya' ye do nAma aura milate haiN| zabdabheda hone para bhI inake artha meM koI antara nahIM hai| sthAnAMga' sUtra meM UnodarI tapa ke tIna prakAra batAye haiM-(1) upakaraNa avamaudarikA, (2) bhakta-pAna avamaudarikA aura (3) bhAva (kaSAya-tyAga) avmaudrikaa| bhagavatI' meM dravya UnodarI aura bhAva UnodarI-ye do bheda kiye gaye haiN| uttarAdhyayana meM UnodarI ke pA~ca prakAra batAye gaye haiM-(1) dravya UnodarI-AhAra kI mAtrA bhUkha se kama lenA, isI prakAra vastra Adi bhI AvazyakatA se kama lenaa| (2) kSetra UnodarI-bhikSA ke lie sthAna nizcita karake vahIM se bhikSA lenaa| (3) kAla UnodarI-bhikSA ke lie samaya nizcita karake usI samaya bhikSA grahaNa krnaa| (4) bhAva UnodarI-abhigraha 1. 2. 3. sthAnAMga 3/3/182 . omoyariyA duvihA-davvamoyariyA ya bhaavmoyriyaa| -bhagavatI sUtra uttarAdhyayana 30/10-11 * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA * 239 * Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekara bhikSA ke lie jaanaa| (5) paryAya UnodarI-ukta cAroM prakAra kI UnodarI ko kriyA rUpa meM pariNata krnaa| uttarAdhyayana meM varNita UnodarI ke ye pA~coM bheda zramaNa kI apekSA se haiN| vaise tapoyoga kI apekSA se UnodarI ke pramukha bheda do hI haiM-(1) dravya UnodarI aura (2) bhAva uunodrii| dravya UnodarI meM tapoyogI sAdhaka AhAra-vastra-upakaraNa (sAmagrI) Adi ko kama karatA hai aura bhAva UnodarI meM kaSAya, rAga-dveSa, yogoM kI capalatA Adi ko kama karatA hai, vacana kI bhI UnodarI karatA hai yAnI kama bolatA hai| alpabhojana kI taraha alpabhASaNa bhI UnodarI tapa hai| tapoyoga kI dRSTi se UnodarI, anazana kI apekSA kaThina tapa hai| ise . vahI sAdhaka kara sakatA hai jisakA apane mana aura indriyoM para niyaMtraNa ho| bhUkhA raha jAnA to sarala hai; kintu jisa samaya SaTrasa vyaMjanoM kA thAla sAmane rakhA ho, peTa meM bhUkha bhI ho, manuSya khA bhI rahA ho, 'aura lIjie' 'aura lIjie' kI manuhAra bhI ho rahI ho; aisI sthiti meM bhUkha se kama khAnA-UnodarI karanA usI vyakti ke lie saMbhava hai, jisakA apane mana aura icchAoM para niyaMtraNa ho| yahI sthiti vastra Adi ke bAre meM hai| kaSAyoM aura rAga-dveSa ke vega ko kama karanA to aura bhI kaThina hai| andara se krodha ubalane ko phaTA par3a rahA hai, bAhara krodha ko bhar3akAne vAle nimitta bhI hoM phira bhI usa Avega ko dabAnA, kama karanA bahuta hI kaThina kArya hai| isase bhI kaThina kArya hai lobha ko kama karanA, sone-cA~dI ke ambAra lage hoM, lAbha kA acchA cAMsa ho phira bhI apanI AvazyakatA se kama lenA, kitanA kaThina hai| anazana meM to sirpha peTa kI bhUkha para hI kAbU kiyA jAtA hai; kintu UnodarI meM mana ke aura kaSAyoM ke vega para bhI niyaMtraNa kA abhyAsa kiyA jAtA hai, unheM kama kiyA jAtA hai| ___tapoyogI sAdhaka apanI sAdhanA ke bala para isa kaThina kArya ko bhI sarala banA letA hai aura saphalatApUrvaka UnodarI tapa kI sAdhanA karatA hai| dravya-bhAva UnodarI tapa kI sAdhanA se tapoyogI sAdhaka kA pramAda kama ho jAtA hai, usakA Alasya miTa jAtA hai tathA smRti, dhRti, buddhi, sahiSNutA, dhairya Adi mAnasika zaktiyA~ bar3hatI haiN| * 240 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) bhikSAcarI tapa : vRtti-saMkucana kI sAdhanA zramaNa ke lie bhikSA eka tapa hai aura sAmAnya bhikSuka ke lie apanI AvazyakatAoM kI pUrti kA saadhn| bhikSA aura bhikSAcarI tapa meM mahAna antara hai| ___sAmAnya bhikSuka dInavRtti se bhikSA mA~gatA hai, na milane para ruSTa hotA hai, dAtA ko kaTuvacana bhI kaha detA hai, citta meM kheda karatA hai aura yadi acche padArtha mila jAyeM to harSita hotA hai, dAtA kI prazaMsA karatA hai, usako duAe~ detA hai| usakI bhikSA pauruSaghnI (puruSArtha kA nAza karake akarmaNya aura AlasI banAne vAlI) hotI hai| jabaki zramaNa adInabhAva se apanI maryAdA aura abhigraha ke anukUla bhikSA grahaNa karatA hai, asvAdiSTa padArtha milane para ruSTa nahIM hotA hai aura acche padArtha milane para tuSTa nahIM hotA, na milane para kheda nahIM karatA aura mila jAne para harSita nahIM hotA-donoM hI sthitiyoM meM samabhAva rakhatA hai| isIlie zramaNa kA bhikSA grahaNa karanA tapa hai aura usakI bhikSA 'sarvasampatkarI' hai| vaha dAtA ke lie bhI kalyANakArI hai aura zramaNa, bhI apane zarIra ko bhojana ke rUpa meM bhAr3A dekara apanA kalyANa karatA hai| zramaNa kI bhikSAcaryA ko AcArAMga, uttarAdhyayana Adi AgamoM meM 'goyaragga' (gocarAgra-gocarI) bhI kahA gayA hai| gocarI kA abhiprAya hai ki jisa prakAra go (gAya) ghAsa ko jar3a se nahIM ukhAr3atI hai, eka hI sthAna ko ghAsa se bilkula sApha nahIM karatI, apitu caratI huI kheta ke eka sire se dUsare sire taka pahuMca jAtI hai, aura isa prakAra apanI kSudhA-tRpti kara letI hai usI prakAra zramaNa bhI aneka gharoM se thor3I-thor3I bhikSA grahaNa karatA hai, kisI eka gRhastha para bojha nahIM bntaa| __dazavakAlika sUtra meM bhikSAcarI ko mAdhakarI vatti bhI kahA gayA hai| usakA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra madhukara (bhauMrA) aneka phUloM se thor3A-thor3A rasa letA hai, usI prakAra zramaNa bhI thor3I-thor3I bhikSA aneka gharoM se grahaNa karatA hai tathA jisa prakAra bhaure ke rasa grahaNa karane se puSpa aura bhI mahakate haiM (kyoMki bhramara puSpa ke atirikta rasa ko hI cUsatA hai) usI 1. 2 3. AcArAMga 2/1 uttarAdhyayana 30/25 dazavakAlika sUtra 1/5-mahukAra samA buddhaa| * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA * 241 * Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra sAdhu ke bhikSA grahaNa karane se dAtA ko laukika aura pAralaukika lAbha milate haiN| tattvArthasUtra' Adi kaI granthoM meM bhikSAcarI ke lie vRttiparisaMkhyAna athavA vRttisaMkSepa zabda bhI prApta hotA hai| yadyapi bhikSAcarI, gocarI, mAdhukarI vRtti aura vRtti-saMkSepa-ina sabhI kA bhAva samAna hai kintu yoga kI apekSA se vRttisaMkSepa zabda adhika upayukta hai| kyoMki vRttisaMkSepa zabda kI mUla dhvani hai-vRttiyoM kA, mana-vacana-kAya aura citta kI vRttiyoM tathA kaSAya Adi vibhAvoM kA saMkSepIkaraNa, unakA jo phailAva hai, vistAra hai use sameTanA, kama karanA, sImita dAyare meM le AnA, unakA saMkucana krnaa| yaha saMkucana gRhatyAgI zramaNa bhikSAcarI (apanI anivArya AvazyakatAoM ke sAdhanoM ko gRhastha zrAvaka se prApta karate samaya) dvArA apanI maryAdA aura aneka prakAra ke abhigrahoM se karatA hai tathA gRhastha sAdhaka (yogI) caudaha niyamoM ko pratidina grahaNa karake karatA hai| donoM hI apanI-apanI maryAdA, sImA, yogyatA, kSamatA aura pada ke anukUla apanI vRttiyoM kA saMkSepIkaraNa athavA saMkucana karate haiN| ___ tapoyoga kI sAdhanA meM vRttiyoM ke saMkSepIkaraNa kA bahuta mahattva hai| isase sAdhaka apanI asImita icchAoM tathA vRttiyoM aura anivArya AvazyakatAoM ' ko sImita kara letA hai| mana-vacana-kAya kI vRtti-pravRttiyA~ sImita hone se usakA sindhu ke samAna sAvadhayoga (pApa) bindu ke samAna raha jAtA hai| isa prakAra vRttisaMkSepa tapa kI sAdhanA karake tapoyogI tyAga kI dRr3ha bhUmikA apane mana-mAnasa meM taiyAra karatA hai| (4) rasa-parityAga tapa : asvAdavRtti kI sAdhanA kisI bhI indriya ke viSaya kI ora mana ke rAga bhAva kA na jor3anA tapa hai| tapoyogI rasa-parityAga tapa kA AcaraNa karatA huA jihvA athavA rasanA indriya ke rasa-svAda ke prati anAsakta bhAva rakhatA hai, sarasa-svAdiSTa bhojana kI prApti kI icchA bhI nahIM krtaa| jahA~ taka sambhava ho sakatA hai vaha aisA AhAra grahaNa nahIM krtaa| 1. 2. tattvArthasUtra 9/19 uvAsagadasAo, paDhamaM ajjhayaNa * 242 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasa dIptikAraka arthAt mana meM uttejanA utpanna karane vAle', vikRti bar3hAne vAle hote haiM, ataH sarasa AhAra ko vikRti bhI kahA gayA hai| zAstroM meM 9 vikRtiyA~ batAI gaI haiM-(1) dUdha, (2) dahI, (3) navanIta, (4) ghRta, (5) tela, (6) gur3a, (7) madhu, (8) madya aura (9) maaNs| inameM se antima tIna to mahAvikRtiyA~ haiM, jinheM sAdhaka grahaNa karatA hI nhiiN| zeSa chaha vikRtiyoM kA prayoga bhI bar3I sAvadhAnI se karatA hai| rasanA indriya kA sIdhA sambandha brahmacarya kI sAdhanA se hai| rasa-lolupI kabhI bhI brahmacarya kI sAdhanA kara hI nahIM sakatA, yahA~ taka ki vaha anya sabhI indriyoM ko bhI vaza meM nahIM rakha sktaa| isIlie rasa-parityAga ko tapoM meM sthAna diyA gayA hai aura isase sarvendriya saMyama apekSita hai| tapoyogI sAdhaka rasa-parityAga dvArA apanI sabhI indriyoM aura mana ko vaza meM rakhane kI sAdhanA karatA hai, vaha apane mana meM vikArI bhAvanA nahIM Ane detaa| bhagavAna mahAvIra ne rasa-parityAga tapa kI do bhUmikAe~ batAI haiM-(1) rasa ko grahaNa hI na karanA aura (2) gRhIta rasa para rAga-bhAva na krnaa| . vastutaH sAdhaka kI rasoM ke prati gRddhi aura lolupatA usakI sAdhanA meM vighna bana jAtI hai, vaha dhyAna aura svAdhyAya meM apanA citta sthira nahIM kara paataa| rasa kI ora usakA citta daur3atA rahatA hai, rasapUrNa AhAra prApta hone para use harSa tathA rUkSa AhAra milane para kheda hotA hai ataH usakA samatAbhAva khaNDita ho jAtA hai| indriya-viSayoM ke prati usakA mamatva-bhAva ho jAtA hai| rasa-parityAga tapa kI sAdhanA kA lakSya bhojana meM asvAda vRtti evaM anAsakta bhAva hai| isa sAdhanA se sAdhaka ko vairAgya kI dRr3hatA, santoSa kI bhAvanA aura brahmacarya kI ArAdhanA-ye tIna upalabdhiyA~ hotI haiN| isIlie rasa-parityAga kI sAdhanA karane vAlA tapoyogI sAdhaka AhAra karatA huA bhI asvAdavRtti kI sAdhanA karatA hai| 1. pAyaM rasA dittikarA nraannN| / -uttarAdhyayana sUtra 32/10 2 sthAnAMga 9/674 3. jibbhindiya visayappayAra niroho vA, jibbhindiya visayapattesu aDhesu rAga-dosaniggaho vaa| -aupapAtika sUtra, samavasaraNa prakaraNa * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA * 243 * Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) kAyakleza tapa : kAya-yoga kI sAdhanA / yadyapi 'kAyakleza' zabda kA zAbdika artha kAyA (zarIra) ko kaSTa denA yA zarIra se kaSTa sahanA hai kintu tapoyoga kI apekSA se isakA artha hai deha kA mamatva tyAga denA, nirmamatva bhAva rakhanA tathA Asana Adi ke abhyAsa dvArA zarIra ko sAdha lenaa| vibhinna prakAra ke AsanoM ke abhyAsa se tapoyogI apane zarIra ko itanA sAdha letA hai ki vaha sardI-garmI ke dvandvoM ko sahane meM sakSama bana jAtA hai' tathA zArIrika sukhoM ke prati usameM AkAMkSA nahIM rhtii| jaina AgamoM meM tathA AcArya hemacandra ke yogazAstra' meM kAya-kleza tapa ke antargata aneka AsanoM kA varNana kiyA gayA hai jinake dvArA tapoyogI sAdhaka apane zarIra ko caMcalatArahita, sthira aura nizcala banAtA hai| unameM se pramukha haiM-(1) kAyotsargAsana, (2) utkaTikAsana, (3) padmAsana, (4) vIrAsana, (5) daNDAsana, (6) laguDAsana, (7) godohikAsana, (8) paryaMkAsana, (9) vajrAsana aadi-aadi| (1) kAyotsargAsana-sIdhA tanakara donoM er3iyoM ko paraspara milAkara athavA cAra aMgula kA antara rakhakara khar3A honaa| isakA dUsarA nAma khaDgAsana bhI hai| (2) utkaTikAsana-isa prakAra baiThanA jisameM donoM pairoM kI er3iyA~ nitamboM se lagI rheN| yahA~ pAtaMjala yogasUtra varNita aSTAMga yoga ke tRtIya aMga 'Asana' kA samAveza ho jAtA hai| dekhiesthira sukhmaasnm| tato dvndvaanbhighaatH| -yogasUtra 2/46, 47 nizcalatApUrvaka baiThanA Asana hai| Asana kI siddhi se sardI-garmI Adi dvandvoM kA AghAta nahIM lgtaa| sAra yaha hai ki kAyakleza tapa ke antargata 'Asana-jaya' kI sAdhanA pUrNa ho jAtI zarIraduHkhasahanArthaM zarIrasukhAnabhivAMchArtha -tattvArthasUtra 9/19 zrutasAgarIyA vRtti vibhinna AsanoM ke Agamika sandarbha ke lie isI pustaka ke siddhAnta khaNDa meM 'jaina yoga kA svarUpa' nAmaka adhyAya kA 'jaina AgamoM meM Asana' zIrSaka dekhie|' 4. hemacandrAcArya-yogazAstra 4/124-134 *244 adhyAtma yoga sAdhanA * Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) padmAsana-bAIM jA~gha para dAyA~ paira aura dAIM jA~gha para bAyA~ paira rakhakara aura hatheliyoM ko eka-dUsarI para rakhakara nAbhi ke nIce rkhnaa| (4) vIrAsana-isake do prakAra haiM-(1) bAyA~ paira dAhinI jA~gha para aura dAyA~ paira bAIM jA~gha para rakhakara baiThanA; aura (2) koI vyakti jamIna para paira rakhakara siMhAsana para baiThA ho aura usake nIce se siMhAsana nikAla liyA jAya taba jo usakI mudrA banatI hai, vaha vIrAsana hai| (5) daNDAsana-jamIna para sIdhe isa prakAra leTanA jisase a~guliyA~, ghuTane aura pA~va jamIna se lage rheN| (6) laguDAsana-vakra kASTha ke samAna bhUmi para lettnaa| (7) godohikAsana-gAya duhane kI sthiti meM baitthnaa| (8) paryaMkAsana-donoM jaMghAoM ke nicale bhAga pairoM ke Upara rakhane para tathA dAhinA aura bAyA~ hAtha nAbhi ke pAsa Upara dakSiNa aura uttara rakhane se paryaMkAsana hotA hai| - (9) vajrAsana-vajra kI AkRti ke samAna donoM hAtha pIche rakhakara, donoM hAthoM se pairoM ke aMgUThe pakar3ane para jo AkRti banatI hai vaha vajrAsana vibhinna AsanoM ke atirikta aupapAtika sUtra meM mAsika pratimAe~ Adi svIkAra karanA, sUrya Adi kI AtApanA lenA, deha ko kapar3e Adi se na DhaMkanA, khujalI calane para bhI deha ko na khujalAnA, thUka Ane para bhI nahIM thUkanA, deha ke sabhI saMskAra, sajjA, vibhUSA Adi na karanA bhI kAyakleza tapa ke prakAroM meM ginAye gaye haiN|' __isa prakAra vibhinna prakAra ke AsanoM tathA zArIrika sAdhanAoM dvArA tapoyogI apane sthUla zarIra ko sAdhatA hai| kAyakleza tapa meM tapoyogI do prakAra ke kaSTa sahana karatA hai-(1) prAkRtika; aura (2) svecchA se grahaNa kiye hue| sardI-garmI Adi ke kaSTa to prAkRtika haiM, aura Asana, kezaloca, AtApanA Adi ke kaSTa svecchA se svIkRta haiN| 1. aupapAtika sUtra, tapo'dhikAra, sUtra 30 * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA *245 * Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye donoM prakAra ke kaSTa sAmAnya manuSya ko to kaSTakara aura duHsaha pratIta hote haiM kintu tapoyogI sAdhaka apane zarIra ko itanA sAdha letA hai ki ye kaSTa use pIr3ita nahIM krte| usakI kSamatA itanI vikasita ho jAtI hai ki vaha ina kaSToM se prabhAvita bhI nahIM hotA, na usako zArIrika aura mAnasika tanAva hI AtA hai aura na pIr3A kI anubhUti hI hotI hai| lekina vicAraNIya tathya yaha hai ki kyA sthUla (audArika) zarIra ko sAdhane se hI tapoyogI sAdhaka kI kSamatA vikasita ho jAtI hai ki use kaSToM kI, pIr3A kI anubhUti hI na ho; kyoMki anubhUti to sthUla zarIra ko hotI hI nahIM, yaha to mAdhyama hai; anubhUti to taijas aura prANamaya zarIra ke mAdhyama se AtmA hI karatA hai| ataH yaha mAnanA adhika ucita hogA ki tapoyogI sAdhaka sthUla zarIra ke sAtha-sAtha taijas zarIra ko bhI sAdhatA hai| aura taijas athavA prANamaya zarIra ko sAdhane kA mAdhyama haiM praann| vaha prANAyAma kI sAdhanA dvArA hI taijas zarIra ko sAdhatA hai, use kaSTasahiSNu banAtA hai; jisase ki vaha (taijas zarIra) kaSTa kI anubhUtiyoM se prabhAvita na ho aura una kaSTaprada anubhUtiyoM ko AtmA taka na pahu~cAve / isIlie tapoyogI sAdhaka prANAyAma kI sAdhanA karatA hai| AcArya hemacandra' ne prANAyAma ko manovijaya kA sAdhana aura AcArya zubhacandra ne ise dhyAna kI siddhi tathA mana ko ekAgra karane ke lie Avazyaka batAyA hai tathA isakI phalazruti meM kahA gayA hai yaha zarIra (sthUla aura sUkSma donoM zarIra) kI zuddhi karatA hai / prANa zvAsa-prazvAsa kI gati, usakA AyAma- viccheda- avarodha karanA prANAyAma hai|' prANa, apAna, udAna, samAna aura vyAna - ina pA~ca prakAra kI vAyuoM para vijaya prApta karanA, yaha prANAyAma hai| prANAyAma ke recaka, pUraka aura kumbhaka ye tIna bheda haiM- nAbhi pradeza meM sthita vAyu ko nAsikArandhra se yogazAstra 5/1 jJAnArNava 29/1-2 yogazAstra 5/32-35 (ka) tasmin sati zvAsaprazvAsayorgativicchedaH prANAyAmaH / (kha) yogazAstra 5/4 yogazAstra 5 / 13-41 *246 adhyAtma yoga sAdhanA 1. 2. 3. 4. 5. - pAtaMjala yogasUtra 2/49 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhara nikAlanA recaka; bAhara ke vAyu ko balapUrvaka nAsArandhra se bhItara khIMcanA pUraka; aura AkRSTa vAyu ko balapUrvaka zarIra ke andara kisI bhI viziSTa sthAna para rokanA kumbhaka hai / ' jaina vicAraNA meM pratyeka kriyA para dravya aura bhAva donoM dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai aura dravya kI apekSA bhAva ko adhika mahattva diyA hai; tathA adhyAtmamUlaka tapoyoga meM bhAva kA sthAna bhI vizeSa hai| bhAva yA adhyAtmaparaka dRSTi se bAhya bhAva kA tyAga - recaka, antarbhAva kI pUrNatA - pUraka ; aura samabhAva meM sthiratA - kumbhaka hai| isa prakAra Asana aura prANAyAma ke abhyAsa se tapoyogI sAdhaka apane zarIra (sthUla aura sUkSma) ko sAdha letA hai| isa tapa kI sAdhanA se sAdhaka ko vibhinna prakAra ke lAbha hote haiN| unameM se kucha pramukha lAbha haiM (1) zArIrika tAjagI aura mAnasika zAnti prApta hotI hai / (2) kaSTasahiSNutA aura sahanazakti bar3hatI hai| (3), mAMsapeziyoM meM lacIlApana AtA hai| 1. (4) rakta saMcAlana yathocita sImA meM rahatA hai; na kama, na jyaadaa| (5) haDDiyoM meM lacIlApana rahatA hai| ( 6 ) thakAna kI anubhUti kama hotI hai| (7) ( 8 ) zarIra kI gandagI sApha ho jAtI hai| (9) zvAsa kriyA para niyaMtraNa sthApita ho jAtA hai| Adi-Adi ... saMkSepa meM tapoyogI kAyakleza tapa kI sAdhanA se kAyayoga para apanA niyaMtraNa sthApita kara letA hai| zArIrika aura mAnasika kSamatA meM vRddhi hotI hai| (6) pratisaMlInatA tapa: antarmukhI banane kI sAdhanA saMlInatA kA artha hai - pUrNa rUpa se lIna honA aura prati - kisI kA vAcya zabda hai| kisake prati saMlInatA ? AtmA ke prati saMlInatA / prati-saMlInatA zabda kA nirvacana isa prakAra bhI kiyA jA sakatA hai-prati- viparIta, saMlInatA - bhalI prakAra * lIna honA arthAt aba taka jo indriya, yoga bAhya yahA~ kAyakleza tapa meM hI aSTAMga yoga ke cauthe aMga prANAyAma kA samAveza ho jAtA hai| * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA 247 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravRttiyoM meM lIna the, unakI vRtti ko viparIta karake mor3akara antarmukha banAnA, AtmAbhimukha karanA, AtmA meM lagAnA / yoMgadarzana meM jo Azaya 'pratyAhAra' se vyakta kiyA gayA hai, vahI abhiprAya pratisaMlInatA se prakaTa hotA hai| ataH pratisaMlInatA tapa kA vAcyArtha huA - Atma-ramaNatA, AtmAbhimukha honA, antarmukhI bananA, AtmA meM pUrNa rUpa se lIna honA / tapoyogI sAdhaka isa tapa kI sAdhanA dvArA apanI vRtti pravRttiyoM ko antarmukhI banAkara AtmAbhimukha hotA hai| bhagavatI' aura aupapAtika sUtra meM ise pratisaMlInatA kahA hai tathA uttarAdhyayana+- aura tatvArthasUtra' meM ise viviktazayyAsana kahA gayA hai| aneka granthoM meM isakA nAma saMlInatA, pratisaMlInatA aura vivikta zayyA - vivikta zayyAsana milatA hai| kintu ye sabhI nAma ekArthavAcI haiM, eka hI bhAva ko prakaTa karate haiN| bhagavatI' meM pratisaMlInatA tapa ke cAra bheda batAye haiM (1) indriya- pratisaMlInatA', (2) kaSAya- pratisaMlInatA, (3) yoga - pratisaMlInatA, (4) vivikta - zayanAsana sevanA / indriya pratisaMlInatA tapa kI sAdhanA indriyA~ 5 haiM aura unake viSaya 23 haiN| zrotrendriya kA viSaya zabda hai| cakSu - indriya kA viSaya hai rUpa - yaha rUpavAna dRzya aura padArthoM ko dekhatI hai| ghrANa indriya sugandha - durgandha ko grahaNa karatI hai| rasanA indriya rasoM kA AsvAdana karatI hai| sparza indriya zIta-uSNa, mRdu-kaThora Adi vibhinna prakAra ke sparzoM kA jJAna karatI hai| 1. bhagavatI 25/802 2. uttarAdhyayana 30/28 3. tattvArtha sUtra 9/19 4. (ka) bhagavatI 25/7 (kha) aupapAtika sUtra, tapo'dhikAra, sUtra 30 5. aupapAtika sUtra, tapo'dhikAra, sUtra 30 *248 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdikAlIna saMskAroM ke kAraNa ye indriyA~ saMsArAbhimukhI hokara apane-apane viSayoM kI ora daur3a rahI haiN| inakI pramukha pravRtti bAhyAbhimukhI hai, viSayoM meM sukha lene kI hai| indriya-pratisaMlInatA tapa kI ArAdhanA karatA huA tapoyogI sAdhaka inheM inake viSayoM kI ora jAne se rokakara bAhyAbhimukhI se antarmukhI banAtA hai, AtmA kI ora mor3atA hai| aisA vaha do prakAra se kara sakatA hai (1) indriyoM dvArA grahaNa kiye hue viSayoM meM rAga-dveSa na kare, unameM mana ko na jodd'e| (2) indriya-viSayoM ko grahaNaM hI na kre| inameM se prathama bhUmikA pravRtti kI hai aura dvitIya bhUmikA nivRtti kI hai| jisa samaya tapoyogI sAdhaka pravRtti karatA hai, usa samaya yaha sambhava hI nahIM ki use karNakaTu aura karNapriya zabda sunAI hI na par3eM, sundara-asundara dRzya dikhAI hI na deM, sugandha yA durgandha kA anubhava hI na ho, athavA zItalatA-kaThoratA kA sparza hI na ho| saMkSepa meM sabhI indriyA~ apane-apane viSayoM ko grahaNa karatI hI haiN| kintu tapoyogI sAdhaka unameM harSa-viSAda nahIM karatA, rAga-dveSAtmaka vRttiyoM ko nahIM jor3atA, ina dvandvAtmaka sthitiyoM meM-indriya-viSayoM meM sama aura udAsIna rahatA hai| ___dUsarI sthiti nivRtti kI hai, citta kI ekAgratA kI hai| yaha U~cI sthiti hai| jaba sAdhaka kA citta ekAgra ho jAtA hai to vaha indriya-viSayoM ko grahaNa hI nahIM krtaa| vaha sunakara bhI nahIM sunatA, dekhakara bhI nahIM dekhatA, isI prakAra pA~coM indriyoM ke viSayoM ko grahaNa hI nahIM krtaa| isa sthiti meM sAdhaka abhyAsa ke uparAnta pahu~catA hai, athavA satata abhyAsa se sAdhaka ko yaha sthiti prApta hotI hai| isa sthiti meM usakI indriyA~ apane sambandhoM se asaMyukta hokara sAdhaka ke citta ke svarUpa meM tadAkAra ho jAtI haiM aura phira usa yogI kI indriyA~ usake vaza meM ho jAtI haiN| 1. 'pratisalInatA tapa' ke prathama vibhAga 'indriya-pratisaMlInatA tapa' meM aSTAMga yoga ke pA~caveM aMga pratyAhAra' kA antarbhAva ho jAtA hai jaisA ki pAtaMjala yogasUtra ke nimna sUtroM se pragaTa hotA haisvaviSayAsaMprayoge cittasvarUpAnukAra ivendriyANAM prtyaahaarH| tataH prmaavshytendriyaannaaN| -pAtaMjala yogasUtra 2/54/55 * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA * 249 * Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba tapoyogI sAdhaka isa sthiti meM pahu~ca jAtA hai, isa sthiti ko prApta kara letA hai to usakI indriya- pratisaMlInatA tapa kI ArAdhanA pUrNa ho jAtI hai| kaSAya pratisaMlInatA tapa kaSAya cAra haiM- (1) krodha, (2) mAna, (3) mAyA, (4) lobha / kaSAya hI janma-mRtyu rUpa saMsAra - paribhramaNa kA mukhya kAraNa haiN|' dezonakoTi pUrva taka mahAna sAdhanA karake jo phala prApta kiyA jAtA hai, vaha saMpUrNa upalabdha phala antarmuhUrta kI kaSAya dvArA hI bhasma ho jAtA hai | 2 kaSAya antar kI jvAlA hai, bhISaNa agni hai, AdhyAtmika doSa hai| yaha agni ThaMDI bhI hai aura garama bhI hai| mAyA aura lobha kI kaSAyAgni ThaMDI hai tathA krodha aura mAna kI agni garama hai, dhadhakatI jvAlA hai| lekina ThaMDI aura garama donoM hI prakAra kI Aga AtmA ko paritapta karatI hai| isIlie tapoyogI sAdhaka kaSAya pratisaMlInatA tapa kI ArAdhanA dvArA kaSAyoM para vijaya prApta karatA hai| kaSAyoM ko vijaya karane athavA kaSAya- pratisaMlInatA tapa kI ArAdhanA ke do prakAra haiM (1) kaSAyoM ke udaya ( Ate hue Avega ) kA nirodha karanA; tathA (2) udaya meM Aye hue kaSAyoM ko viphala ( vyartha - asaphala ) . kara denA / 1. 2. 3. 4. kaSAya- pratisaMlInatA tapa ke kaSAyoM ke AdhAra para cAra bheda haiM (1) krodha- kaSAya pratisaMlInatA tapa, (2) mAna - kaSAya pratisaMlInatA tapa, (3) mAyA- kaSAya pratisaMlInatA tapa, (4) lobha - kaSAya pratisaMlInatA tapa / AcArAMga niryukti 189 jaM ajjiyaM carittaM desuNNa vi puvvakoDI | taM pi kasAyametto nAsei naro muhutte / / kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM, lobhaM cautthaM ajjhatthadosA / - sUtrakRtAMga sUtra, prathama zrutaskaMdha, vIrastava chaThA adhyayana, gAthA 26 aupapAtika sUtra, tapo'dhikAra, sUtra 30 - nizIthabhASya 2793 * 250 adhyAtma yoga sAdhanA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapoyogI sAdhaka krodha kaSAya para upazama bhAva se, mAna para mRdutA se, mAyA para RjutA se aura lobha kaSAya para saMtoSa bhAva se vijaya prApta karatA hai|' ina saiddhAntika upAyoM ke sAtha-sAtha tapoyogI sAdhaka kaSAyoM para vijaya prApta karane ke kucha vyAvahArika sAdhana bhI apanAtA hai| . udAharaNArtha-jaba krodha kA vega mana meM AtA hai to vaha turanta antarmukhI banakara usa vega ko taTastha draSTA ke rUpa meM dekhatA hai, usakI prekSA karatA hai; kintu usameM apane Apa ko saMyojita nahIM krtaa| isa prakAra krodha kA vega nirbala hokara upazAMta ho jAtA hai| dUsarA upAya sAdhaka yaha karatA hai ki krodha ke svarUpa tathA usake kaTu pariNAmoM para cintana karane lagatA hai| isase bhI krodha upazAnta ho jAtA hai| . mAna kaSAya para vijaya prApta karane ke icchuka tapoyogI ko anitya aura azaraNa bhAvanA kA cintana lAbhakArI hai| sAtha hI apane ahaM athavA mAna kaSAya ke Avega ke upazamana ke lie apane se jJAna, cAritra Adi meM ucca vyaktiyoM kA, jaise paMca parameSThI kA ciMtana karatA hai| isake atirikta vaha choTe-bar3e kA bheda bhAva hRdaya se dUra karake sabako samAna mAnatA hai, samatva bhAva kA vicAra karatA hai| isa prakAra vaha mAna ke vega-mAna kaSAya para vijaya prApta karatA hai| mAyA kaSAya kI vijaya ke lie tapoyogI RjutA / Rjuyoga kI sAdhanA karatA hai| hRdaya kI saralatA, niSkapaTatA, nizchalatA se hI mAyA kaSAya para sAdhaka vijaya prApta karatA hai| lobha kaSAya kI vijaya ke lie sAdhaka ke pAsa sarvottama upAya icchAoM kA saMyama aura yathAlAbha saMtoSa bhAva hai| ___ina upAyoM se tapoyogI sAdhaka kaSAyoM ke Avega ko roka kara tathA una AvegoM ko viphala karake kaSAya pratisaMlInatA tapa kI ArAdhanA karatA hai aura Antarika doSoM se mukta hokara mAnasika tathA zArIrika zAnti prApta karatA hai| 1. uvasameNa haNe kohaM, mANaM maddavayA jinne| mAyaM ca'jjavabhAveNa; lobhaM saMtosio jinne|| -dazavaikAlika sUtra 8/38 2. ina bhAvanAoM para vizada cintana isI pustaka ke bhAvanA yoga sAdhanA' nAmaka adhyAya meM kiyA jA cukA hai| -saMpAdaka * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA * 251 * Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogapratisaMlInatA tapa mana, vacana aura kAyA-ye tInoM pravRtti ke nimitta haiM ataH yoga kahe gaye haiN| akuzala mana tathA vANI kA nirodha karanA, mana aura vacana kI kuzala pravRtti; evaM kAya tathA zarIra ke vibhinna avayavoM kI kuceSTA tathA vyartha ceSTA kA nirodha aura hAtha-paira Adi sabhI aMga-upAMgoM ko susthira kara, kachue ke samAna apanI sabhI indriyoM ko gupta karake susamAhita honA, nizcala honA, yoga pratisaMlInatA hai|' tapoyogI sAdhaka ke lie yoga pratisaMlInatA tapa kI kucha bhUmikAe~ haiN| manoyoga pratisaMlInatA tapa kI-(1) akuzala mana kA nirodha, (2) kuzala mana kI pravRtti aura (3) mana kI ekAgratA-ye tIna bhUmikAe~ haiN| isI prakAra vacanayoga pratisaMlInatA tapa kI bhI tIna bhUmikAe~ hai-(1). akuzala vacana kA nirodha, (2) kuzala vacana kI pravRtti aura (3) vacana kI ekAgratA athavA maun| kAyayoga pratisaMlInatA tapa kI bhI tIna bhUmikAe~ haiM-(1). kAya kI aprazasta pravRtti kA nirodha, (2) prazasta pravRtti karanA aura (3) kAya kI sthirtaa| yoga pratisaMlInatA tapa kI ArAdhanA karatA huA sAdhaka mana-vacana-kAyaina tInoM yogoM ko susamAhita karatA hai| __ manoyoga kI sAdhanA-mana sAmAnyataH caMcala rahatA hai, vaha sthira to sirpha ekAgra hone para hI hotA hai; anyathA sAdhAraNatayA to vaha vibhinna prakAra ke saMkalpa-vikalpoM meM hI ulajhA rahatA hai| yahA~ taka ki jaba manuSya nidrA le rahA hotA hai taba bhI vaha kalpanA loka ke, duniyA bhara ke saira-sapATe kara rahA hotA hai jisakA pratibimba svapna ke rUpa meM pragaTa hotA hai| saMsArAbhimukha aura viSaya-kaSAyoM meM anAdikAla se pravRtta hone ke kAraNa mana kI pravRtti sAmAnyatayA aprazasta rahatI hai; zubha yA prazasta pravRtti to bahuta hI kama yadA-kadA hotI hai| 1. (ka) aupapApika sUtra, tapo'dhikAra, sUtra 30 (kha) bhagavatI sUtra (25/7) meM mana-vacana-yoga pratisaMlInatA tapa meM do bAteM aura batAI maNassa vA egattIbhAvakaraNaM-vaie vA egttiibhaavkrnn| * 252 * adhyAtma yoga sAdhanA. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapoyogI sAdhaka sarvaprathama mana kI akuzala pravRtti kA nirodha karatA hai, kintu mana binA kisI Alambana ke TikatA nahIM, pravRtti karanA usakA svabhAva hai, isalie sAdhaka use kuzala pravRtti meM lagAtA hai aura phira kuzala pravRtti se haTAkara use kisI eka dhyeya athavA AlaMbana para sthira karatA hai, ekAgra karatA hai| . sadpravRtti ke abhyAsa se zikSita hue mana ko hI ekAgra kiyA jA sakatA hai| jaise jaMgala se pakar3e hue bandara ko zikSita karane ke bAda hI madArI usase apanI icchAnusAra kAma karavA sakatA hai, usI prakAra tapoyogI sAdhaka bhI zikSita mana ko kisI eka Alambana para TikA sakatA hai, sthira kara sakatA hai| yaha Alambana koI bhI ho sakatA hai, yathA-pudgala skandha, zarIra kA koI avayava, koI rUpa athavA shvaas-prshvaasprekssaa| kisI bhI vastu ko taTastha draSTA ke rUpa meM satata dekhane ke abhyAsa se mana sthira ho jAtA hai| . isI prakAra tapoyogI sAdhaka vacanayoga kI sAdhanA karatA hai| sarvaprathama vaha aniSTakArI, marmavedhI, kaThora, niSThura, hiMsAkArI bhASA se bacane kA abhyAsa karatA hai aura prayatnapUrvaka miSTa, sarvasAtAkArI, hitakArI bhASA bolatA hai| isa prakAra akuzala vacanayoga ke nirodha tathA kuzala vacana ke prayoga meM zikSita aura abhyasta hokara sAdhaka mauna kA avalambana letA hai| isa prakAra vaha vacanayoga kA saMyama karatA hai| __ mauna ke avalambana se pUrva sAdhaka prazasta manoyoga meM pUrNatayA abhyasta ho jAtA hai anyathA mauna kAla meM durvicAra mana meM Ane kI saMbhAvanA rahatI hai| tapoyogI sAdhaka isa viSaya meM vizeSa sAvadhAna aura jAgarUka rahatA hai| ___ kAyayoga kI sAdhanA meM sAdhaka apane saMpUrNa zarIra ko sthira karane kA abhyAsa karatA hai| vaha zarIra kI vyartha ceSTAe~ nahIM karatA tathA sAtha hI indriyoM ko bhI gupta karatA hai| yogoM ko sAvadha yoga meM pravRtti karate hI samasta aMga-upAMgoM ko kUrma ke sadRza saMkucita kara letA hai| isa prakAra tapoyogI sAdhaka yoga pratisaMlInatA tapa kI ArAdhanA dvArA tInoM yogoM ko apane vaza meM kara letA hai| viviktazayanAsana sevanA tapoyogI sAdhaka ke lie Avazyaka hai ki vaha ekAnta zAnta sthAna kA sevana karatA rhe| sthAna aisA ho jahA~ strI, pazu, napuMsaka na hoM sAtha hI vaha sthAna . * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA * 253 * Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjIva ho' yAnI ghAsa Adi ekendriya, kIr3e-makor3e Adi trasa jIvoM se saMkulita na ho| sAdhu yAnI gRhatyAgI zramaNa sAdhaka to aniketa hotA hai, vaha apane AvAsa-nivAsa ke lie vivekapUrvaka sthAna kI talAza karatA hai; kintu gRhastha yogI sAdhaka ko bhI vivikta zayanAsana kA sevana karanA caahie| vivikta zayanAsanasevanA ke viSaya meM dhyAnazataka meM eka gAthA prApta hotI hai niccaM ciya juvai pasu napuMsaka kusIla vanniyaM jinno| ThANaM viyaNaM bhaNiyaM visesao jhaannkaalmmi|| -dhyAnazataka 35 arthAt-sAdhaka sadA yuvatI, pazu, napuMsaka tathA kuzIla (duHzIla) vyaktiyoM se rahita vijana (jana-rahita) sthAna meM rahe, vizeSataH dhyAna kAla meM to vijana sthAna meM hI rhe| vivikta zayanAsanasevanA kA bahuta bar3A vaijJAnika AdhAra hai| yahA~ sAdhaka ko strI, pazu, napuMsaka aura kuzIla vyaktiyoM se rahita, ekAMta, zAMta sthAna meM nivAsa aura dhyAna kA jo Adeza diyA gayA hai, vaha sarvathA ucita aura vijJAnasammata hai| zAstrIya (jaina granthoM kI) bhASA meM yaha sampUrNa saMsAra pariNamana kA saMsAra hai; yahA~ pratyeka dravya pariNamana kara rahA hai; aura Adhunika vijJAna kI bhASA meM yaha sampUrNa jagata vikIraNoM, prakampanoM aura taraMgoM kA saMsAra hai| yahA~ prakAza kI taraMgeM haiM, vidyuta taraMgeM haiM, dhvani taraMgeM haiM, reDiyodharmI taraMgeM haiM aura bhI aneka prakAra kI taraMgeM haiN| ye taraMgeM sampUrNa sRSTi meM phailI huI haiN| acetana dravya (pudgala) kI bhI taraMgeM haiM aura cetana dravya kI bhI taraMgeM haiN| cetana dravya (pazu-pakSI, manuSya) ke manobhAvoM-manovikAroM-sadasadbhAvanAoM kI taraMgeM, ina sabhI prakAra kI taraMgoM meM sarvAdhika zaktizAlI haiN| isIlie ve prakampana (Vibration) bhI adhika utpanna karatI haiM aura vAtAvaraNa ko tathA dUsare vyaktiyoM ko bhI zIghra prabhAvita karatI haiN| - 1. egatamaNAvAe, itthI pasu vivjje| sayaNAsaNa sevaNayA, vivikta synnaasnnN|| -uttarAdhyayana 30/28 *254 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaijJAnika zodhoM se yaha siddha ho gayA hai ki sAmAnya manuSya ke vidyuta-zarIra (Electric body) (taijas zarIra) se vikIrNa hone vAlI mAnavIya vidyuta taraMgeM (Man Electric Waves) usake sthUla zarIra se 6 iMca bAhara taka nikalatI rahatI haiN| ataH jisa sthAna para manuSya baiThatA hai, usako bhI ye taraMgeM prabhAvita karatI haiM aura vahA~ sthita pudgala skandhoM meM bhI tIvra prakampana hotA hai, una prakampanoM se sampUrNa vAtAvaraNa prabhAvita ho jAtA hai| yadi vyakti pUrNa svastha ho aura usakI manobhAvanAoM kA Avega tIvra ho to usakI mAnavIya vidyuta taraMgoM kA vikiraNa 27 va 3 (DhAI-tIna phITa) taka ho sakatA hai aura utanI hI adhika mAtrA meM vAtAvaraNa bhI prabhAvita hotA hai| ___ cU~ki strI se strI hAramonsa (Female harmones) nisRta hote haiM aura ve puruSa hAramonsa (Male harmones) ko adhika mAtrA meM AkarSita / prabhAvita karate haiM, isalie sAdhaka ko strI-saMpRkta sthAna meM rahane kA AgamoM meM niSedha kiyA gayA hai| itanA vizeSa hai ki yuvatI strI meM strI hAramonsa adhika mAtrA meM banate haiM aura vRddhA strI meM inakI mAtrA kama ho jAtI hai, isalie dhyAnazataka tathA AgamoM kI (uttarAdhyayana sUtra Adi kI TIkA) TIkA meM strI kA artha prAyaH yuvatI kiyA gayA hai| phira bhI strI zabda meM nArI mAtra kA samAveza hai| napuMsaka kI kAma vAsanA kA dRSTAnta to AgamoM meM nagara-dAha se diyA gayA hai, usakI kAma vAsanA bhI ati tIvra hotI hai, usakI vicAra taraMgeM prAyaH vAsanApradhAna rahatI haiM ataH usase saMpRkta sthAna meM to tapoyogI ko bilkula bhI nahIM baiThanA caahie| pazuoM meM rAjasika aura tAmasika taraMgeM hotI haiM, sAtvika taraMgeM nahIM hotI, isalie tapoyogI kA sthAna unase bhI rahita honA caahie| ____ Asana Adi ke prayoga ke bAre meM jo sAdhu ke lie yaha vidhAna hai ki "jisa Asana para strI baiThI ho, vivazatA hone para bhI sAdhu eka muhUrta ke bAda hI usakA upayoga kare' usakA kAraNa bhI yahI hai ki strI ke vidyut zarIra se jo taraMgeM nikalakara usa Asana ke paramANuoM ko prakampita karatI haiM, usake Asana chor3ane ke eka muhUrta meM ve paramANu zAnta ho jAte haiM, una para huA vidyut taraMgoM kA prabhAva samApta ho jAtA hai| 1. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 5, pR. 250 * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA - 255 * Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla vyakti kI durbhAvanAoM se bhI vAtAvaraNa dUSita aura malina ho jAtA hai, isIlie sAdhaka ko usase rahita sthAna para rahanA caahie| yadyapi gRhatyAgI zramaNa tapoyogI to jIvana bhara ke lie vivikta zayanAsana sevana karatA hai, kintu jo gRhastha tapoyogI sAdhaka pratisaMlInatA tapa kI ArAdhanA karatA hai, vaha bhI apane ArAdhana aura dhyAna kAla meM vivikta zayanAsana sevana kare, yaha apekSita hai| ___ isIlie gRhastha sAdhakoM ke lie dharmasthAna, upAsanA gRha, caitya tathA pauSadhazAlAe~ aura upAzraya Adi meM jAkara dharmasAdhanA evaM tapaH-sAdhanA kI paramparA rahI hai| bAhya toM se tapoyogI ko lAbha anazana, avamaudarikA, vRttiparisaMkhyAna, rasa-parityAga, kAya-kleza aura pratisaMlInatA-ina chaha bAhya tapoM kI ArAdhanA-sAdhanA se tapoyogI sAdhaka ko aneka lAbha hote haiM (1) zarIra-sukha kI bhAvanA kA vinAza hotA hai| (2) indriyoM kA damana hotA hai aura una para niyantraNa sthApita karane kI kSamatA-sAmarthya prApta hotI hai| (3) vIrya zakti kA sadupayoga hotA hai| (4) tRSNA kA nirodha hotA hai| (5) kaSAyoM kA nigraha hotA hai| (6) kAma-bhogoM ke prati virakti hotI hai| (7) lAbha-alAbha, saphalatA-viphalatA, prApti-aprApti meM harSa-zoka kI bhAvanA meM kamI AtI hai| (8) samatva bhAva dRr3ha hotA hai| (9) pramAda aura Alasya meM kamI AtI hai| (10) zarIra meM sphUrti AtI hai| (11) mAnasika zaktiyA~ aura kSamatAe~ vikasita hotI haiN| (12) buddhi meM naI-naI sphuraNAe~ utpanna hotI haiN| (13) zvAsa kriyA para niyantraNa hotA hai| * 256 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) Asana siddhi hotI hai| (15) rAga-dveSa kA upazamana hotA hai| (16) sthUla aura sUkSma zarIra kA zodhana hotA hai| (17) taijas zarIra balazAlI hotA hai| usakA prabhAva bar3hatA hai| (18) antaraMga tapoM kI sAdhanA ke lie AdhAra bhUmi taiyAra hotI hai| (19) citta-zuddhi hotI hai| (20) mana ke saMkalpa-vikalpa aura Avega-saMvegoM kA upazamana hotA isa prakAra tapoyogI sAdhaka bAhya tapoM kI ArAdhanA-sAdhanA se bAhya zuddhi karake Antarika zuddhi kI ora-Abhyantara tapoM kI ora kadama bar3hAtA hai| dUsare zabdoM meM, bAhya tapa, Abhyantara tapoM kI AdhAra-bhUmi prastuta karate haiN| tapomArga para gati karane vAle sAdhaka ke lie bAhya tapoM kI sAdhanA Avazyaka hai| bAhya tapoM se bAhya AvaraNa-zuddhi ke bAda hI sAdhaka Atma-zuddhi ke sopAna para bar3ha pAtA hai| 000 * bAhya tapa : bAhya AvaraNa-zuddhi sAdhanA * 257* Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapoyoga sAdhanA-2 Abhyantara tapa: Atma-zuddhi kI sahajasAdhanA jisa prakAra bAhya tapa Atma-AvaraNoM-taijasa aura audArika (sUkSma evaM sthUla-Electric and Material Body) zarIra kI zuddhi kI prakriyA hai, sAdhanA hai; usI prakAra AbhyaMtara tapa Atmazodhana, sAtha hI sAtha AtmA ke sAtha saMpRkta, baddha kArmaNa zarIra ke zodhana kI, use nirjIrNa karane kI sAdhanA ' hai| Atma-zodhana kA abhiprAya hI kArmaNa zarIra-karmagraMthiyoM kA kSaya karanA (Annihilation) hai, kyoMki AtmA kI zaddhi hI kArmaNa zarIra ke vinAza se hotI hai| kArmaNa zarIra meM rAga-dveSa-Abhyantarika doSa-krodha, mAna, mAyA, lobha, Adi kI avasthiti hotI hai| moha ke kAraNa hI AtmA azuddha ho rahA hai, usakI jJAna, darzana, cAritramaya svAbhAvika dazA vibhAvarUpa meM pariNata ho rahI hai, zuddha jJAyaka bhAva vikRta ho rahA hai| AbhyaMtara tapoyogI sAdhaka ina AbhyaMtara tapoM kI sAdhanA, ArAdhanA dvArA isa kArmaNa zarIra-rAga-dveSa-moha kA vinAza karake, kSaya. karake AtmA kI zuddha svAbhAvika dazA prApta kara letA hai, zuddha-buddha-siddha ho jAtA hai aura ananta-akSaya-avyAbAdha sukha meM ramaNa karane lagatA hai, trailokya aura trikAla kA jJAtA-draSTA bana jAtA hai| AbhyaMtara tapoM kI sAdhanA meM nirata sAdhaka apanI sAdhanA-yAtrA prAyazcitta-pApoM ke zodhana-Antarika pApoM ke zodhana se zurU karatA hai aura deha visarjana-vyutsarga para samApta karatA hai| dUsare zabdoM meM, yoga (mana-vacanakAyA-tInoM yoga) zuddhi se prArambha karake yoga-nirundhana para samApta karatA hai, yoga kI parAkASThA karake yogAtIta ho jAtA hai| (1) prAyazcitta tapaH pApa-zodhana kI sAdhanA AbhyaMtara chaha tapoM meM prAyazcitta prathama tapa hai| prAyazcitta hai bhUla-zodhanapApa zodhana kI saadhnaa'| 1. prAyaH pApaM vinirdiSTaM cittaM tasya vishodhnm| -dharmasaMgraha 3, adhikAra *258 * adhyAtma yoga sAdhanA . Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcitta kA lakSaNa rAjavArtika meM isa prakAra diyA gayA hai-'prAyaH' zabda kA artha-aparAdha hai aura 'citta' zabda kA abhiprAya vizodhana hai; arthAt jisa prakriyA athavA sAdhanA se aparAdha kI vizuddhi hotI hai, vaha prAyazcitta hai|' prAkRta bhASA meM prAyazcitta ke lie 'pAyacchitta' kA prayoga haA hai| vahA~ bhI 'pAya' kA artha pApa aura usako chedana karane kI prakriyA ko 'cchitta' batAyA gayA hai| jo pApa kA chedana karatA hai, use naSTa karatA hai, vaha 'pAyacchitta' hai| yadyapi tapoyogI sAdhaka bAhya tapoM-vizeSa rUpa se pratisaMlInatA tapa kI sAdhanA-ArAdhanA meM indriyoM ko vaza meM karatA hai, krodha-mAna Adi kaSAyoM para vijaya prApta karane kA prayAsa karatA hai, mana-vacana-kAya ke yogoM kI azubha pravRtti kA nirodha karatA hai, phira bhI sAdhaka kI AtmA anAdikAla se avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yoga se grasita hai, saMsArAbhimukhI hai; rokate-rokate bhI mana rUpI sArathI kAyA rUpI ratha ko azubha mArga kI ora daur3Ane kI pravRtti kara baiThatA hai; sAdhaka jarA bhI asAvadhAna huA, thor3A bhI pramAda AyA, lagAma r3hIlI huI ki duSTa azva kI bhA~ti mana kumArga kI ora daudd'aa| yadyapi sAdhaka pUrNa rUpa se sAvadhAna rahatA hai phira bhI pramAda ke kAraNa kahIM na kahIM bhUla ho hI jAtI hai, skhalanA ho jAtI hai| ____ tapoyoga meM nirata sAdhaka apanI bhUloM ko pahacAnatA hai, unheM samajhatA hai, jAnatA hai aura unakI zuddhi kA prayAsa karatA hai tathA bhaviSya meM una bhUloM ko na karane kA dRr3ha saMkalpa karatA hai| bhUla athavA pApa-zodhana kI saMpUrNa prakriyA prAyazcitta hai| tapoyogI sAdhaka isa prakriyA dvArA prAyazcitta tapa kI sAdhanA-ArAdhanA karatA hai| prAyazcitta tapa kI ArAdhanA ke lie Avazyaka hai ki sAdhaka kA antarmAnasa sarala ho, pApa ke prati usake mana meM ghRNA va bhaya ho, aura usake antarhRdaya meM pApa-vizuddhi kI, apanI Atma-zuddhi kI tIvra aura utkaTa bhAvanA ho, vahI sAdhaka prAyazcitta kara sakatA hai| vahI guru ke samakSa 1. aparAdhau vA prAyaH cittshuddhiH| prAyas cittN-praayshcittN-apraadh-vishuddhiH| . -akalaMkadevakRta tattvArtha rAjavArtika 9/22/1 2. pAvaM chiMdaI jamhA pAyacchittaM tti bhaNNai tenn| -paMcAzaka saTIka vivaraNa * Abhyantara tapa : Atma-zuddhi kI sahaja sAdhanA * 259 * Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkapaTa hRdaya se apane doSoM ko prakaTa karake, unakI zuddhi ke lie prArthanA kara sakatA hai| prAyazcitta tapArAdhanA ke lie sAdhaka kA hRdaya sarala honA anivArya hai| sarala hue binA prAyazcitta nahIM ho sktaa| prAyazcitta ke bheda jaina AgamoM meM prAyazcitta tapa ke sambandha meM bahuta vyApaka dRSTi se vicAra kiyA gayA hai| sAdhaka kI sUkSma se sUkSma manaHsthiti ko pakar3akara prAyazcitta ke dasa bheda va aneka upabheda batAye gaye haiN| AlocanArha, pratikramaNArha, micchAmi dukkaDa' Adi prAyazcitta ke vividha prakAra haiN| prAyazcitta kA prathama bheda AlocanArha aura antima bheda pArAMcikAI hai| AlocanArha se lekara pArAMcikArha taka ke sabhI prAyazcittoM kA uddezya sAdhaka ko daMDa denA nahIM, apitu usakI doSa - vizuddhi kA lakSya hai| sAtha hI yaha bhI hai ki doSa kitanA bhI choTA yA bar3A ho, usakI zuddhi ho sakatI hai, koI bhI doSa aisA nahIM hai jisakI zuddhi na ho ske| 1. 'micchAmi dukkaDaM', jaina sAdhanA meM prayukta yaha zabda bahuta hI guru gaMbhIra rahasya ko liye hue hai| tapoyogI sAdhaka ke lie isa zabda ke rahasya ko jAnanA ati Avazyaka hai| zrI bhadrabAhu svAmI ne Avazyakaniryukti meM isa zabda kA nirvacana karake isake rahasya ko isa prakAra spaSTa kiyA hai 'mi' tti miumaddavatte, 'cha' tti dosANa chAdane hoi| 'mi' tti a merAi Thio 'du' ti dugaMchAmi appANaM / / 'ka' tti kaDaM me pAvaM 'Da' tti Davemi taM uvasameNaM / eso micchA dukkaDa payakkharattho samAseNaM / / arthAt - 'mi' kAra mRdutA se sAdhaka apane antarmAnasa ko komala tathA ahaMkAra rahita banAtA hai, tathA 'chakAra' se sAdhaka doSoM kA tyAga karatA hai, 'mi' kAra se vaha apanI saMyama maryAdA ko dRr3ha karatA hai, 'du' kAra se vaha apanI pApa karane vAlI AtmA kI nindA karatA hai, 'ka' kAra dvArA vaha apane kRta doSoM ko svIkAra karatA hai aura 'Da' kAra dvArA vaha una doSoM kA upazamana karatA hai, unheM naSTa karatA hai| isa prakAra tapoyogI sAdhaka 'micchAmi dukkaDaM' ke uccAraNa ke sAtha hRdaya meM doSoM kI svIkRti, AlocanA, evaM nindA karake prAyazcitta tapa kI sAdhanA karatA hai| 260 adhyAtma yoga sAdhanA Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) vinaya tapa : ahaM visarjana kI sAdhanA Abhyantara tapa kA dUsarA aMga hai vinaya / vinaya se ahaMkAra vigalita hokara hRdaya komala bana jAtA hai gurujanoM eva apane se choTe-bar3oM ke prati Adara bahumAna tathA sammAna bhAva tabhI pradarzita kiyA jA sakatA hai jaba mana meM samarpaNa evaM bhakti kA aMkura prasphuTita huA ho| jaina AgamoM meM vinaya ke sAta bheda' batAye gaye haiM, yathA (1) jJAna vinaya, (2) darzana vinaya, (3) cAritra vinaya, (4) mano vinaya, (5) vacana vinaya, (6) kAya vinaya aura (7) lokopacAra vinaya / (1) jJAnavinaya - tapoyogI sAdhaka jJAna aura jJAnI donoM kI vinaya karatA hai| jJAnavinaya se usakA jJAna nirmala hotA hai aura jJAna prApti kI ora usakA AkarSaNa bar3hatA hai| isIlie jJAnavinaya ke antargata vaha matijJAnI; zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaH paryavajJAnI aura kevalajJAnI kI vinaya karatA hai| 1. (ka) aupapAtika sUtra, tapo'dhikAra, sUtra 30 (kha) bhagavatI 25/7 (ga) sthAnAMga sUtra 7/585 (gha) tatvArtha sUtra meM vinaya ke cAra prakAra hI batAye haiM jJAnadarzanacAritropacArAH / -tattvArtha sUtra 9/23 (ca) vinaya ke vizeSAvazyakabhASya meM 5 prakAra batAye haiM (1 ) lokopacAra vinaya- mAtA-pitA, adhyApaka Adi gurujanoM kA vinaya / (2) artha - vinaya-dhana ke lie seTha Adi dhanavAnoM, rAjA, netA, Adi kA vinaya / ( 3 ) kAmavinaya-kAma-bhogoM kI icchApUrti ke lie strI Adi kA vinaya / ( 4 ) bhayavinaya - prANarakSA athavA aparAdha ho jAne para usakA daNDa na bhoganA pdd'e| isa uddezya se rAjyAdhikAriyoM tathA samAja- pramukhoM evaM asAmAjika tattvoM kA vinaya / ( 5 ) mokSavinaya - AtmakalyANa hetu sadguruoM kI vinaya karanA / inameM se prathama vinaya loka vyavahAra tathA ziSTAcAra hai, vaha zubha karmoM kA hetu hai| dUsarI, tIsarI, cauthI vinaya, vinaya na hokara cApalUsI hai, azubha karmabandha kA hetu hai / pA~cavIM vinaya hI vAstavika vinaya hai, vahI tapa hai kyoMki karmanirjarA kA kAraNa hai| - saMpAdaka * Abhyantara tapa : Atma zuddhi kI sahaja sAdhanA 261 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) darzanavinaya - darzanavinaya meM sAdhaka samyagdRSTi ke prati vizvAsa tathA samyag dRSTi sampanna vyaktiyoM ke prati AdarabhAva pragaTa karatA hai| yaha vinaya vaha do rUpoM meM karatA hai - ( 1 ) zuzrUSA (sevA) vinaya ke rUpa meM aura (2) anAzAtanA vinaya ke rUpa meN| (1) arihanta, ( 2 ) arihanta prarUpita dharma, (3) AcArya, (4) upAdhyAya, (5) sthavira, (6) kula, (7) gaNa, (8) saMgha, (9) kriyAvanta, (10) sama AcAra vAle, (11-15) pA~ca jJAna ke dhAraka - ina pandraha kI AzAtanA na karanA, bahumAna karanA aura stuti karanA, isa prakAra anAzAtanA vinaya ke ( 15 x 2 ) 45 bheda hote haiN| darzanavinaya tapa kI ArAdhanA karane vAlA sAdhaka 45 prakAra kI anAzAtanA vinaya karatA hai| ( 3 ) cAritravinaya - sAmAyika cAritra, Adi jo 5 prakAra ke cAritra haiM, una cAritroM ke dhAraka cAritraniSTha jo cAritrAtmA haiM, unake prati sAdhaka vinaya karatA hai, vaha cAritravinaya hai| ( 4 ) manovinaya - mana ko akuzala vRtti se haTAkara pavitra bhAvoM meM lgaanaa| sAdhaka apane mana ko sadA pavitra bhAvoM meM lagAtA hai, manovinaya se vaha mana:zuddhi karatA hai / isa prakAra ( 5 ) vacanavinaya - vacana vinaya tapa kI sAdhanA dvArA sAdhaka aprazasta vacana kA prayoga na karake prazasta vacana kA prayoga karatA hai| isa tapa kI sAdhanA ke prabhAva se sAdhaka ke vacanayoga kI zuddhi hotI hai| (6) kAya vinaya - ThaharanA, calanA, baiThanA, sonA Adi jitanI bhI kAyika kriyAe~ sAdhaka karatA hai, unameM usakI vinamratA aura saralatA hI pragaTa hotI hai, akar3a athavA abhimAna nahIM / sAdhaka ke manovinaya kA spaSTa rUpa usakI vacanavinaya aura kAya-vinaya meM pragaTa hotA hai| tathya yaha hai ki manovinaya kI abhivyakti vacana aura kAya meM hotI hai| mana, vacana aura kAya kI vinaya sAdhaka kI tejasvitA ko bar3hAtI hai, tInoM yogoM kI saralatA aura RjutA ke kAraNa usakI AdhyAtmika aura cAritrika unnati hotI hai, bar3I sahajatA se vaha Atmika pragati ke patha para bar3hatA hai| * 262 adhyAtma yoga sAdhanA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) lokopacAra vinaya-mAtA-pitA, guru-bandhu, mitra, svajana Adi ke sAtha unakI maryAdAnukUla AcaraNa sadvyavahAra tathA ziSTAcAra Adi ko lokopacAra vinaya kahate haiN| isa ke sAta bheda haiM-(1) abhyAsavartita (guru Adi ke sannikaTa rahanA), (2) parachandAnuvartI (guru janoM Adi variSTha janoM kI icchAnusAra kArya karanA), (3) kArya hetu (guru janoM ke kAryoM meM sahAyoga denA), (4) kRta pratikRtya (guru Adi variSTha vyaktiyoM ke upakAroM kA smaraNa karake unake prati kRtajJa rahanA), (5) ArtagaveSaNA (rogI evaM azakta zramaNoM ke lie AhAra Adi kI gaveSaNA karanA), (6) deza kAla jJAtA (deza aura samaya ke anusAra vyavahAra karanA), (7) sarvatra apratilomatA (kisI ke viruddha AcaraNa na krnaa)| __ bhagavAna mahAvIra ne vinaya ko dharma kA mUla batAyA hai| dharma kA mUla AdhAra hone se vinaya tapa hai, nirjarA kA hetu hai| sAdhaka ina sAtoM prakAra ke vinaya dvArA apane AcaraNa ko, yogoM ko zuddha karatA hai| usakI Antarika aura bAhya donoM prakAra kI zuddhi hotI hai| lokopacAra vinaya se usakI svayaM kI prazaMsA to jagata meM hotI hI hai, sAtha hI dharmasaMgha kI bhI prabhAvanA hotI hai| anya para-dharmI vyakti bhI dharma kI ora abhimukha hokara Atma-kalyANa meM tatpara hote haiN| (3) vaiyAvRtya tapa : samarpaNa kI sAdhanA vaiyAvRtya kA abhiprAya hai-pUrNatayA smrpnn| sevA aura vaiyAvRtya meM bahuta bar3A antara hai| niHsvArtha sevA karate hue bhI vyakti meM itanA vicAra to rahatA hI hai ki 'maiM amuka kI sevA kara rahA hU~, yA 'mujhe amuka kI sevA karanI cAhie;' athavA 'sevA karanA merA kartavya hai|' kintu sevA vaiyAvRtya taba banatI hai jaba usake ye vicAra tirohita ho jAte haiM, vaha sevA meM tanmaya ho jAtA hai, use apane Apa kA bhI bhAna nahIM rhtaa| aisI sevA hI tapa kI koTi meM AtI hai, vaiyAvRtya tapa kahalAtI hai aura karma-nirjarA kA hetu banatI hai| tapoyogI sAdhaka vaiyAvRtya tapa kI sAdhanA usameM tallIna aura tanmaya hokara karatA hai| aura jaba use utkRSTa tanmayatA (rasAyana) A jAtI hai, vaiyAvRtya karate samaya bAhya bhAvoM se virata hokara, sukha kI anubhUti karane lagatA hai taba use tIrkhakara nAma karma kA baMdha bhI ho sakatA hai| 1. dhammassa viNao muulN| -dazavaikAlika 9/2/2 * Abhyantara tapa : Atma-zuddhi kI sahaja sAdhanA * 263 * Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAyAdhammakahAo' meM tIrthaMkara gotra bandha ke jo 20 kAraNa batAye haiM, unameM se ATha vaiyAvRtya se saMbaMdhita haiM-arihaMta, siddha, pravacana, guru, sthavira, jJAnI, tapasvI kI bhakti aura saMgha ko samAdhi phuNcaanaa| tapoyoga kI dRSTi se yahA~ 'bhakti' yA 'vallabhatA' zabda kA artha tallInatA hai| bhaktiyoga kI sAdhanA meM bhI bhakta apane iSTadeva ke prati tanmaya ho jAtA hai, apanA svayaM kA bhAna bhUla jAtA hai| yahI bAta vaiyAvRtya tapa ke bAre meM lAgU hotI hai| tapoyogI sAdhaka vaiyAvRtya karate samaya usI meM tallIna aura tanmaya ho jAtA hai| __sthAnAMga, bhagavatI, aupapAtika' Adi AgamoM meM vaiyAvRtya tapa ke dasa bheda batAe haiM-(1) AcArya, (2) upAdhyAya, (3) sthavira, (4) tapasvI, (5) rogI, (6) navadIkSita muni, (7) kula, (8) gaNa, (9) saMgha, (10) . sAdharmika kI sevA, bhakti evaM vaiyAvRtya krnaa| . tapoyogI sAdhaka ina sabakI vaiyAvRtya karake mahAna karma nirjarA karatA hai| (4) svAdhyAya tapa : svAtmasaMvedana jJAna kI sAdhanA ___ AcArya abhayadeva ne svAdhyAya zabda kA nirvacana karate hue isakA lakSaNa diyA hai- 'su'-suSThu, bhalIbhA~ti, 'AG'-maryAdA ke sAtha adhyayana ko svAdhyAya kahA jAtA hai| AvazyakasUtra meM zreSTha adhyayana ko svAdhyAya' kahA hai| . kucha vidvAnoM ne svAdhyAya kA lakSaNa isa prakAra bhI diyA hai- 'svayamadhyayanaM svAdhyAyaH' anya kisI kI sahAyatA binA adhyayana karanA aura adhyayana kiye hue viSaya kA manana evaM nididhyAsana krnaa| svasyAtmano'dhyayanam-apanI AtmA kA adhyayana krnaa| svena svasya adhyayanaM-svAdhyAyaH-svayaM dvArA svayaM kA adhyayana krnaa|' 1. NAyAdhammakahAo, ajjhayaNa 8, sutta 14 2. sthAnAMga, sthAna 10 3. bhagavatI, 25/7 4. aupapAtika sUtra, tapo'dhikAra, sUtra 30 5. sthAnAMga 2/230 6. adhyayana adhyAyaH zobhano adhyAyaH svaadhyaayH| 7. jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa, pRSTha 585 -Avazyaka sUtra 4 a. * 264 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapoyogI sAdhaka zreSTha tathA Atma-kalyANa ke mArgadarzaka graMthoM kA bhI svAdhyAya karatA hai aura ekAnta-zAMta sthAna para baiThakara adhyayana kiye hue viSaya kA cintana, manana tathA nididhyAsana bhI karatA hai| sAtha hI apanI AtmA ke viSaya meM vicAra karatA hai, svAtmA ko jAnane kA prayAsa karatA hai guru se athavA graMthoM se sIkhe jJAna ko svAtmasaMvedana jJAna ke rUpa meM pariNata karatA hai, AtmA ke jJAyaka svabhAva tathA jJAna-darzana-cAritra-sukha-vIrya rUpa Atmika guNoM kA svasaMvedana karatA hai| svAdhyAya tapa taba saphala hotA hai, jaba tapoyogI sAdhaka samasta vikAroM aura vibhAgoM se dUra hokara AtmA ke jJAna guNa meM svAda lene lagatA hai, usameM use sukha kI anubhUti hone lagatI hai| svAdhyAya tapa kI sAdhanA meM nirata sAdhaka isa sthiti meM pahu~cakara mana-buddhi-citta aura indriyoM se pare ho jAtA hai, apanI AtmA ke jJAnamaya svarUpa kA Ananda lene lagatA hai| - vaidika paramparA meM isa sthiti kA nAma hI vijJAnamaya koSa meM sAdhaka kI avasthiti hai| svAdhyAya ke bheda athavA aMga zAstroM meM svAdhyAya ke 5 bheda athavA aMga batAye gaye haiM, jo isa prakAra (1) vAcanA-tapoyogI sAdhaka sadgurudeva se sUtra pATha kI vAcanA letA hai tathA unake uccAraNa ke samAna hI uccAraNa karatA hai| vaha hInAkSara, atyakSara, ghoSahIna, padahIna Adi doSoM se bacatA hai| svayaM bhI jaba sUtra-pAThoM tathA dharmagranthoM kA abhyAsa aura svAdhyAya karatA hai taba bhI uccAraNa Adi ke doSa nahIM lagAtA, pATha ko samajhate hue vAcanA karatA hai| (2) pRcchanA-jaba sAdhaka svAdhyAya karatA hai to usake mana meM vibhinna prakAra ke prazna uThate haiN| una praznoM kA samAdhAna vaha gurudeva se karatA hai, aura viSaya ko hRdayaMgama karatA hai| (3) parivartanA-sIkhe hue jJAna kI parivartanA Avazyaka hai, anyathA vaha jJAna vismRti ke garbha meM samA jAtA hai| ataH sAdhaka apane sIkhe hue jJAna ko bAra-bAra duharAtA hai| isase usakA jJAna sadA tAjA banA rahatA hai| (4) anuprekSA-anuprekSA kA artha hai cintn-mnn| sAdhaka apane gRhIta jJAna para bAra-bAra cintana-manana karatA hai, gaharAI se usakA anuzIlana karatA hai| isase usakA jJAna talasparzI bana jAtA hai| * Abhyantara tapa : Atma-zuddhi kI sahaja sAdhanA * 265 * Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) dharmakathA-jJAna ke paripakva hone para sAdhaka svayaM to usase lAbhAnvita hotA hI hai, anyoM ko bhI pratibuddha karatA hai| svAdhyAya tapa kI pUrNatA ina pA~coM aMgoM ke samanvaya se hotI hai| svAdhyAya tapa kI phalazruti svAdhyAya tapa kI ArAdhanA se tapoyogI sAdhaka ko aneka prakAra ke lAbha prApta hote haiM (1) zruta kA saMgraha hotA hai| (2) ziSya zrutajJAna se upakRta hotA hai, vaha prema se zruta kI sevA karatA hai| (3) svAdhyAya se jJAna ke pratibandhaka karma nirjarita hote haiN| (4) abhyasta zruta vizeSa rUpa se sthira hotA hai| (5) nirantara svAdhyAya karane se sUtra vicchinna nahIM hote| Agama sAhitya ke cintana-manana-adhyayana se anekAneka sadguNoM kA vikAsa hotA hai| jJAna kI vRddhi, samyagdarzana kI zuddhi, cAritra kI saMvRddhi hotI hai aura mithyAtva naSTa hokara satya tathya ko prApta karane kI jijJAsA vRtti jAgRta hotI hai| (6) buddhi nirmala hotI hai| (7) prazasta adhyavasAya kI prApti hotI hai| (8) zAsana kI rakSA hotI hai| (9) saMzaya kI nivRtti hotI hai| (10) paravAdiyoM ke AkSepoM ke nirasana kI zakti prApta hotI hai| (11) tapa-tyAga kI vRddhi hotI hai| (12) aticAroM kI zuddhi hotI hai| (13) caMcala mana sthira hotA hai| (14) mana kI ekAgratA bar3hatI hai| (15) nirvikAratA AtI hai| (16) saMyama meM mana sthira hotA hai| 1. sthAnAMga 5 2. tattvArtharAjavArtika-akalaMkadeva * 266 * adhyAtma yoga sAdhanA . Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) acche vicAra aura susaMskAroM kA nirmANa hotA hai| (18) mastiSka meM naI-naI sphuraNAe~ AtI haiN|. ( 19 ) AtmAnubhUti hotI hai| (20) Atmika sukha kI prApti hotI hai| tapAyogI sAdhaka ke lie svAdhyAya jIvana - rasa ke samAna hai| isa tapa kI sAdhanA-ArAdhanA se sAdhaka apane bahuta se janmoM ke saMcita karmoM ko kSaNa mAtra meM naSTa kara detA hai|' isIlie manasvI AcAryoM ne svAdhyAya tapa ke samAna kisI bhI japa-tapa ko nahIM maanaa| bhagavAna mahAvIra ne svayaM apane zrImukha se svAdhyAya tapa ko sabhI dukhoM kA anta karane vAlA batAyA hai| svAdhyAya tapa kI mahimA sabhI dharmoM, panthoM aura sampradAyoM ne svIkAra kI hai| vastutaH svAdhyAya tapa tapoyogI sAdhaka ke lie cintAmaNi ratna ke samAna hai| jisa prakAra cintAmaNi ratna se vyakti kI sabhI laukika icchAe~ pUrI ho jAtI haiM usI prakAra svAdhyAya tapa se tapoyogI sAdhaka apane jIvana kA carama lakSya prApta karane meM sakSama ho jAtA hai, usakI AtmA Atma-bhAva meM sthira ho jAtI hai| ( 5 ) dhyAna tapa: mukti kI sAkSAt sAdhanA dhyAna (dharmadhyAna aura zukladhyAna ) tapa mukti kI sAkSAt sAdhanA hai| isa tapa ke prabhAva se manuSya jIvana-maraNa rUpa saMsAra-cakra se mukta ho jAtA hai | ( 6 ) vyutsarga tapa : mamatva - visarjana kI sAdhanA vyutsarga kA zAbdika artha hai - vizeSa prakAra ke utsarga karanA, (vi + utsarga), tyAganA, chor3anA / AcArya akalaMkadeva ne vyutsarga tapa kA lakSaNa isa prakAra diyA hai 1. bahubhave saMciyaM khalu sajjhAeNaM khaNe khavai / 2. 3. 4. - candraprajJapti 91 na vi atthi na vi a hoI sajjhAya samaM tavokammaM / - candraprajJapti 89, tathA bRhatkalpa bhASya 1169 sajjhAe vA niutteNa savvadukkhavimokkhaNe / - uttarajjhayaNANi 26/10 dhyAna tapa kA vistRta vivecana 'dhyAnayoga sAdhanA' nAmaka adhyAya meM kiyA gayA hai| - sampAdaka * Abhyantara tapa : Atma-zuddhi kI sahaja sAdhanA 267 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHsaMgatA, anAsakti, nirbhayatA aura jIvana kI AzA (lAlasA) kA tyaag|' ___vyutsarga tapa kI ArAdhanA karatA huA tapoyogI sAdhaka mamatva-visarjana kI sAdhanA karatA hai| vyutsarga tapa ke bheda vyutsarga tapa ke pramukha do bheda haiM-(1) dravya vyutsarga aura (2) bhAva vyutsrg| dravya vyutsarga ke uttara bheda cAra haiM-(1) gaNa vyutsarga, (2) zarIra vyutsarga, (3) upadhi vyutsarga aura (4) bhaktapAna vyutsrg| (1) gaNa vyutsarga-tapoyogI sAdhaka kI sAdhanA ke lie gaNa (saMgha) eka Alambana hotA hai| vahA~ usakI sAdhanA sucAru rUpa se calatI hai| kinta sAtha hI yaha bhI satya-tathya hai ki sAdhaka ko AtmAbhimukhI sAdhanA ke lie zAnta-ekAnta sthAna atyAvazyaka hai| gaNa vyutsarga tapa kA Azaya yaha hai ki sAdhaka gaNa meM rahatA huA bhI gaNa ke prati ni:saMga rahe, jaise jala meM kml| kintu yadi kisI kAraNavaza gaNa meM usakI sAdhanA sucAru rUpa se nahIM cala pAtI, usakI samAdhi bhaMga hotI hai to vaha gaNa kA vyutsarga bhI kara sakatA hai| tapoyogI sAdhaka ke lie sAdhanA aura samAdhi hI pramukha hai; lekina jaba gaNa usI meM bAdhaka banane lage to phira usake pAsa asamAdhikAraka gaNa ko chor3ane ke alAvA cArA hI kyA hai| lekina gaNa chor3ane kA abhiprAya sAdhaka kA svecchAcArI ho jAnA nahIM hai, vaha viziSTa sAdhanA ke lie gurujanoM kI anumati se hI gaNa chor3atA hai aura unakI anumati se vApisa gaNa meM sammilita bhI ho jAtA hai| (2) zarIra vyutsarga-isa tapa kA abhiprAya hai-zarIra ke prati mamatva kA tyaag| isakA apara nAma kAyotsarga bhI hai| tapoyogI sAdhaka ekAnta-zAnta sthAna meM zarIra se nispRha hokara khambhe kI taraha sIdhA khar3A ho jAtA hai, usa samaya vaha zarIra ko na akar3Akara 1. ni:saMganirbhayatvaM jIvitAzAvyudAzAdyartho vyutsrgH| -tatvArtharAjavArtika 9/26/10 *268 * adhyAtma yoga sAdhanA* Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhatA hai aura na jhukAkara hii| donoM bAhoM ko ghuTanoM kI ora lambA karake prazasta-dhyAna meM nimagna ho jAtA hai tathA upasargoM aura parISahoM ko sahana karatA hai| yaha kAyotsarga kI sAdhanA hai| kAyotsarga kI sAdhanA leTakara aura baiThakara bhI kI jA sakatI hai| yaha zithilIkaraNa kI prakriyA hai| isameM mana-vacana-kAya tInoM yogoM ko zithila karake sama avasthA meM lAyA jAtA hai, inake tanAvoM ko dUra kiyA jAtA hai jisase kAyotsarga kI sthiti meM sahaja rUpa se AyA jA ske| kAyotsarga kI sAdhanA meM sAdhaka dhIre-dhIre apane zvAsa ko sUkSma karatA calA jAtA hai| zvAsa ko sthUla se sUkSma karane kI kriyA yaugika prakriyA hai| isa prakriyA dvArA jaba zvAsa sUkSma ho jAtA hai to sAdhaka ko zArIrika evaM mAnasika zAnti prApta hotI hai, usake tanAva anubandha zithila jAte haiN| ___ kAyotsarga dvArA tapoyogI sAdhaka mana-vacana-kAya kI pravRttiyoM ko sthira karatA hai| isa sthirIkaraNa se usakA apane sthUla aura sUkSma zarIra (audArika aura taijas) ke prati mamatva bhAva TUTatA hai, mamatva graMthiyA~ TUTatI haiM, kAyA aura AtmA kI abhinnatA kI bhrAnti miTatI hai| usakI AtmA meM halkApana AtA hai| AtmA kI anubhUti hotI hai| __isa prakAra kAyotsarga yA zarIra vyutsarga tapa se sAdhaka kA dehAtma-bhAva samApta ho jAtA hai| (3) upadhi vyutsarga-jaba sAdhaka apane zarIra ko hI apanA nahIM mAnatA, usake prati hI usakA mamatva TUTa jAtA hai to upadhi (dhArmika upakaraNa) ko apanA kaise mAnegA ? tapoyogI sAdhaka upadhi ke prati bhI moha nahIM rkhtaa| (4) bhaktapAna vyutsarga-AhAra-pAnI ke prati anaaskti| AhAra Adi sthUla zarIra ko calAne ke sAdhana haiN| jaba sAdhaka ko deha se hI mamatva nahIM rahatA to AhAra Adi ke prati mamatva kA prazna hI kahA~ hai ? isa sthiti meM sAdhaka AhAra karatA hai to usI prakAra jaise bila meM sarpa praveza karatA hai, arthAt usakA bhojana ke prati anAsakta bhAva ho jAtA hai| 1. mUlArAdhanA 2/116 vijayodayA TIkA * Abhyantara tapa : Atma-zuddhi kI sahaja sAdhanA * 269 * Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva vyutsarga ke tIna prakAra haiM (1) kaSAya vyutsarga-krodha, mAna, mAyA, lobha-ina cAroM kaSAyoM kI avasthiti kArmaNa zarIra meM hai| kaSAya-vyutsarga tapa kI sAdhanA meM nirata sAdhaka apane kArmaNa zarIra ke zodhana kA prayAsa karatA hai| vaha jAnatA hai ki kaSAya zuddhopayoga meM malinatA utpanna karate haiN|' aura sAdhaka apane caraNa zuddhopayoga kI ora bar3hAtA hai, isa kArya hetu vaha kaSAyoM kA parimArjana karatA hai, unakA visarjana karatA hai, jisase usake caitanyopayoga meM vikSobha na ho, cetanA kI akhaMDa dhArA, usakA zuddhopayoga nirAbAdha gati se bahatA rhe| (2) saMsAra vyutsarga-sAdhaka caturgatirUpa saMsAra meM paribhramaNa ke heta AsravoM kA visarjana karatA hai| kAmanA-vAsanArUpI bhAva-saMsAra ko naSTa karatA hai| bhAva saMsAra ke naSTa hote hI dravya saMsAra kA svayameva hI nAza ho jAtA hai| (3) karma vyutsarga-isa tapa kI sAdhanA meM sAdhaka karma-baMdhana ke hetaoM kA tyAga kara detA hai| karmabandhana ke hetuoM ke tyAga se usakI AtmA vizuddha se vizuddhatara hotI jAtI hai| mokSa kSaNa-pratikSaNa usake samIpa AtA jAtA hai| ___ jaina tapoyoga meM tapa kI sAdhanA anazana (sthUla zarIra ko puSTa karane vAle bhojana kA tyAga) tapa se zurU hokara vyutsarga tapa para samApta hotI hai| prathama sopAna anazana tapa meM sAdhaka deha kI puSTi ke sAdhanoM kA tyAga karatA hai aura antima tapa meM deha ke prati mamatva kA visrjn| .. sAdhaka ke lie bAhya aura Abhyantara donoM hI prakAra ke tapa Avazyaka haiN| bAhya tapa kriyAyoga ke pratIka haiM aura Abhyantara tapa jJAnayoga ke| aura jJAna tathA kriyA ke samanvaya se hI mokSa kI prApti hotI hai-jJAna kriyAbhyAM mokssH| 000 1. 2. 3. prajJApanA pada 13 bAhyAbhyaMtaraM cetthaM tapaH kuryAt mhaamuniH| vijjAe ceva, caraNeNa cev| -jJAnasAra, tapa aSTaka 6 -sthAnAMga 2/63 * 270 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapoyoga sAdhanA-3 12 dhyAna yoga-sAdhanA gaNadhara gautama ne bhagavAna mahAvIra se pUchA bhaMte ! eka AlaMbana para mana ko sanniveza (sthira) karane se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? bhagavAna ne batAyA-gautama ! eka AlaMbana para mana ko sanniveza karane se citta kA nirodha hotA hai|' cittanirodha kA Azaya hai-mana kI caMcalatA kA nigraha, mana kI sthiratA athavA eka viSaya para kendriikrnn| ___mana kI do avasthAe~ haiM-caMcala aura sthir| inameM se sthira avasthA dhyAna hai| dhyAna kA lakSaNa vyAkaraNazAstra kI dRSTi se dhyAna zabda kI niSpatti 'dhya cintAyAm'-isa dhAtu se huI hai| vyutpatti kI dRSTi se 'dhyAna' kA artha cintana hai| kintu yogamArga kI apekSA se 'dhyAna' kA Azaya kucha bhinna hai| yahA~ citta ko kisI eka Alambana para sthira karanA 'dhyAna' mAnA gayA hai| umAsvAti ne ekAgracintA, tathA zarIra, vANI aura mana ke nirodha ko dhyAna kahA hai| pataMjali ne dhyAna kA sambandha kevala mana se mAnA hai| unakA abhimata -dhyAnazataka 2 1. 2. 3. 4. uttarAdhyayana 29/26 jaM thiramajjhavasANaM jhANaM jaM calaM tayaM cittN| Avazyakaniyukti, gAthA 1463 tattvArtha sUtra 9/27 * dhyAna yoga-sAdhanA * 271 * Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai-jahA~ citta ko lagAyA jAya usI meM vRtti kI ekatAnatA dhyAna hai| visuddhimaggo meM bhI dhyAna ko mAnasika hI mAnA hai| kintu jaina yoga sAdhanA meM dhyAna ko mAnasika, vAcika aura kAyika-tInoM prakAra kA mAnA hai| dhyAnayogI sAdhaka jaba 'merA zarIra akaMpita ho' isa taraha sthira-kAya banatA hai, vaha usakA kAyika dhyAna hai| isI taraha jaba vaha saMkalpapUrvaka vacanayoga ko sthira karatA hai taba use vAcika dhyAna hotA hai aura jaba vaha mana ko ekAgra karatA hai tathA vANI aura zarIra ko bhI usI lakSya para kendrita karatA hai taba usako kAyika, vAcika tathA mAnasika-tInoM dhyAna eka sAtha ho jAte haiN| yahI pUrNa dhyAna hai tathA isI meM ekAgratA evaM akhaMDatA hotI hai aura ekAgratA ghanIbhUta hotI hai| vastutaH dhyAna vaha avasthA hai, jisameM sAdhaka ke citta kI apane AlaMbana meM pUrNa ekAgratA hotI hai, mana cetanA ke virATa sAgara meM lIna ho jAtA hai, vacana aura kAya bhI usI meM tallIna ho jAte haiM, tInoM yogoM kI caMcala avasthA, sthira rUpa meM pariNata ho jAtI hai| isIlie jaina yoga kI dRSTi se tInoM yogoM kA nirodha tathA sthiratA hI dhyAna hai| kyoMki jaba taka tInoM yogoM kA nirodha nahIM ho jAtA, taba taka saMvarayoga kI sAdhanA nahIM ho sktii| Asrava kA nirodha hI to saMvara hai aura mana-vacana-kAya yoga kI pravRtti hI Asrava hai| isakA phalita yaha hai ki dhyAna kI pUrNatA ke lie tInoM yogoM kA nirodha Avazyaka hai aura tabhI karmoM kI nirjarA hotI hai jo dhyAnayoga kA pramukha lakSya hai| dhyAna-sAdhanA ke prayojana evaM upalabdhiyA~ tapoyogI sAdhaka dhyAna tapa kI sAdhanA eka hI lakSya ko lekara karatA hai, aura vaha hai-mukti, karma-bandhanoM se mukti, janma-maraNarUpa cAturgatika saMsAra se mukti| isa sAdhanA ko yadi saMsAra kI apekSA se dekhA jAya to yaha 1. 2. 3. pAtaMjala yoga sUtra 3/2 visuddhimaggo, pRSTha 141-151 Avazyakaniyukti, gAthA 1474, 1476-78 * 272 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aprayatna hai, apravRtti hai, nivRtti hai aura hai nivRtti kI sAdhanA, mana-vacana-kAya kI pravRtti ko rokakara unheM sthira karanA, eka dhyeya para lagAnA, dRr3hIbhUta krnaa| dhyAna kI sAdhanA tapoyogI sAdhaka satya kI khoja ke lie karatA hai| satya kI khoja ke do mArga haiM- bhautika aura AdhyAtmika, pravRttiparaka aura nivRttiparaka / satya kI jitanI bhI khoja vaijJAnika karatA hai, vaha saba pravRttiparaka hai; kyoMki usakA kSetra saMsAra hai, jar3a padArtha hai, pudgala hai| kintu tapoyogI kA kSetra adhyAtma hai, ataH usakI khoja kA mArga bhI nivRttiparaka hai, vaha dhyAna tapa kI sAdhanA dvArA citta ko ekAgra karake cetanA kI atala gaharAiyoM meM utaratA hai aura AdhyAtmika satya ko khojakara usakI svataMtra sattA kA, AtmA ke zuddha svarUpa kA anubhava karatA hai| aba taka jo use kaSAyAtmA Adi kA anubhava ho rahA thA, usake sthAna para vaha zuddhAtmA kA anubhava karatA hai tathA apane jJAyaka bhAva ko pratiSThita karatA hai| sAtha hI apanI cetanA kI dhArA ko vyApaka banAtA hai| adhyAtmayogI sAdhaka yoga kI sAdhanA dvArA padArthoM ke prati pratibaddhatA ko tor3atA hai, isakA pratiphalana duHkha-mukti ke rUpa meM hotA hai| duHkha - mukti ke sAtha hI usakA mana (citta), antarmukhI, nirmala aura sazakta banatA hai| mAnava ke mana kI sthiti zarIra meM vahI hai jo nagara meM pAvara hAusa kI hotI hai| pAvara hAusa se vidyuta kI dhArA jaba nagara meM phaila jAtI hai to pAvara hAusa rikta ho jAtA hai, usakI UrjA, zakti aura kSamatA kSINa ho jAtI hai, yahI sthiti mana (mastiSka) kI hai| pAvara hAusa ko punaH zaktizAlI naI vidyuta ke utpAdana evaM saMcayana se kiyA jAtA hai aura mana ( mastiSka) ko zaktizAlI dhyAna se banAyA jAtA hai| smRti, vizleSaNa, cayana Adi kArya mAnava zarIra meM laghumastiSka (Cerebellum) dvArA kiye jAte haiM aura dhyAna dvArA ina zaktiyoM kA vikAsa hotA hai| AdhyAtmika bhASA meM pravRtti se zakti kSINa hotI hai aura nivRtti se zakti kA saMcaya hotA hai| vyakti calane se thakatA hai, bolane se thakatA hai aura mana ke saMkalpoM -vikalpoM, kaSAyoM ke AvegoM-saMvegoM se thakatA hai| ye saba kAyika, vAcika aura mAnasika pravRtti hI to haiM aura ina tInoM yogoM kI sthiratA, pravRtti kA abhAva athavA nivRtti tathA ekAgratA - ekaniSThatA hI dhyAna hai| isIlie dhyAna se asIma zakti kA saMcayana hotA hai| dhyAna ke bAda sAdhaka ko sphUrti kA anubhava hotA hai| * dhyAna yoga-sAdhanA 273 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUrya kI kiraNoM meM Aga lagAne kI zakti maujUda hai kintu jaba taka ve kiraNeM bikharI rahatI haiM, Aga nahIM lagA sakatI; kintu AtizI zIze ke mAdhyama se una kiraNoM ko jaba ghanIbhUta kara liyA jAtA hai, kendrita karake kisI eka sthAna para prakSipta kara diyA jAtA hai to nagara bhI bhasma kiyA jA sakatA hai| sUryakiraNoM (saura UrjA) dvArA jalAye jAne vAle cUlhe (Sun stoves) tathA anya upayoga isI bAta ke pramANa haiN| isI prakAra Atmazakti jaba dhyAna-tapa ke mAdhyama se ekIbhUta aura ghanIbhUta ho jAtI hai to vaha dhyAnAgni kA rUpa dhAraNa kara letI hai aura karmamala ko jalAkara AtmA ko usI prakAra zuddha kara detI hai, jisa prakAra bhautika agni svarNa meM mile maila ko jalAkara use kundana (pUrNatayA zuddha svarNa) banA detI hai| jisa taraha kisAna gehU~ ki lie hI khetI karatA hai kintu use bhUsA svayameva hI prApta ho jAtA hai, usI prakAra adhyAtmayogI sAdhaka kI antardRSTi svayameva hI jAgRta ho jAtI hai, usakI lezyA rUpAntarika ho jAtI hai aura AbhAmaMDala svaccha ho jAtA hai, sAtha hI zaktizAlI bhI banatA hai tathA sAdhaka ko atIndriya jJAna bhI prApta ho jAtA hai aura usake cakrasthAna (caitanya kendra) bhI jAgRta ho jAte haiN| sAdhaka ko ye saba upalabdhiyA~ mana kI caMcalatA ko rokane se, use sthira karane se prApta hotI haiN| mana kI caMcalatA ko rokanA hI dhyAna-tapa kA prayojana hai| mana kI caMcalatA ke kAraNa ___mana kI caMcalatA kA pramukha hetu vRttiyA~ haiM aura vAtAvaraNa una bAhya vRttiyoM kI uttejanA tathA sakriyatA meM sahAyaka hotA hai| vRttiyoM kA dAyarA jitanA vistRta hogA, jitanI unakI uttejanA adhika hogI; mana utanA hI adhika caMcala hogaa| isake viparIta vRttiyA~ jitanI kSINa hoMgI, unakA dAyarA jitanA sImita aura saMkucita hogA; mana bhI utanA hI kama caMcala hogaa| vartamAna kAla kI pravRtti alpakAlIna athavA kSaNika hotI hai| kintu una vRtti-pravRttiyoM kI smRti mastiSka meM raha jAtI hai aura gaharI vRttiyoM ke saMskAra bana jAte haiN| bhaviSyakAla sambandhI vRtti kalpanA tathA-saMkalpa vikalpa, AzA-nirAzA, saphalatA-asaphalatA, vibhinna prakAra kI cintA-duzcintA ke rUpa meM hotI hai| *274 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra vRttiyoM ke tIna rUpa ho jAte haiM, vartamAna kAla sambandhI, bhUtakAla sambandhI smRti aura saMskAra, tathA bhaviSya kAla sambandhI saMkalpa-vikalpAtmaka kalpanAe~ aura cintaaeN| inameM se bhUta-bhaviSya sambandhI vRttiyA~ dhyAnayogI sAdhaka kI dhyAna sAdhanA meM adhika vikSepa utpanna karatI haiN| jaba sAdhaka citta ko ekAgra karatA hai, eka dhyeyaniSTha karatA hai to usakA avacetana mana jAgRta ho jAtA hai, usameM aneka varSoM pUrva ke hI nahIM; pUrvajanmoM ke saMskAra bhI aMgar3AI lekara uTha khar3e hote haiM aura sAdhaka ke smRti paTala para Akara usake mAnasa ko vikSubdha kara dete haiN| sAdhaka cakita raha jAtA hai, socatA hai - aisA vicAra to maiMne isa jIvana meM kabhI kiyA hI nahIM thA / usakA yaha socanA sahI bhI hotA hai| lekina ina saMskAroM ko nirjIrNa to karanA hI hotA hai; kyoMki binA saMskAroM (pUrva janmoM taka ke saMskAra) ke naSTa hue citta-zuddhi niSpanna hI nahIM ho sakatI / ataH sAdhaka ina saMskAroM athavA bhUta-bhaviSyatkAlIna vRtti pravRttiyoM kI sirpha prekSA karatA hai, apane dhyeya se idhara-udhara DagamagAtA nahIM, usa para dRr3ha rahatA hai aura una vRtti - pravRttiyoM meM rAga-dveSa nahIM karatA / anukUla vRtti rAga kA kAraNa banatI hai aura pratikUla vRtti dveSa kA / ina donoM ke kAraNa hI mana kA sAgara prakaMpita rahatA hai, udvelita rahatA hai, caMcala banA rahatA hai aura dhyAnayoga kI dRr3hatA se jaba caMcala mana sthira ho jAtA hai tabhI sAdhaka ko Atma-darzana hotA hai; tathA mana ke prasAra ko roka dene para AtmA paramAtmA bana jAtI hai| 2 isIlie AcArAMga sUtra meM bhagavAna mahAvIra ne sAdhaka ko sAdhanA kA sUtra diyA hai - ' vartamAna kSaNa ko jaano| tathA vartamAna kampana ke prekSaka bno| ' ina sUtroM ko hRdayaMgama kara dhyAna karane vAlA sAdhaka satata jAgarUka aura apramatta rahatA hai| dhyAna kA kAla - mAna yadyapi adhyAtmayogI sAdhaka kI prabala bhAvanA hotI hai ki vaha dIrgha kAla taka dhyAna karatA rahe, kintu anAdi kAla se mana aura indriyoM kA 1. maNasalile thirabhUe dIsai appA tahA vimle| 2. niggahie maNapasare appA paramappA havai / 3. imassa viggahassa ayaM khaNetti annesI / - tatvasAra 41 - ArAdhanAsAra 20 - AcArAMga 1/5/501 ENAT QIT-ANEFIT 275 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravAha bahirmukhI hone ke kAraNa dhyAna kA pravAha lambe samaya taka nahIM cala paataa| sAdhaka apane mana ko antarmukhI banAne kA, eka dhyeya para TikAne kA prayAsa karatA hai; kintu mana duSTa azva kI bhA~ti bAhara kI ora daur3atA hai| yadyapi bAra-bAra ke abhyAsa aura vairAgya kI bhAvanA se mana sthira hone lagatA hai| phira bhI ananta paryAyAtmaka dravya kI kisI eka paryAya para sAdhaka kA citta antarmuhUrta (48 minaTa se kama samaya) taka hI sthira raha sakatA hai| hA~, aneka paryAyoM kA Alambana lene para, dhyeya badala jAne para dhyAna kA pravAha lambe samaya taka bhI cala sakatA hai| dhyAna kI pUrvapIThikA : dhAraNA sAdhaka apane citta ko eka dhyeya para nizcala rUpa se TikAne athavA ekAgra karane kA pUrNa prayAsa karatA hai| phira bhI mana caMcala markaTa ke samAna eka dhyeya para TikatA nahIM, idhara-udhara daur3a lagAtA rahatA hai| ataH sAdhaka dhyAna kI siddhi se pahale dhyAna kI pUrvapIThikA ke rUpa meM dhAraNA kA abhyAsa karatA hai| citta ko ekAgra karane ke lie usako kisI eka-deza-sthAnavizeSa para lagA denA-jor3a denA dhAraNA hai|' yahA~ 'deza-sthAnavizeSa' zabda nAbhi, hRdaya, nAsikA kA agrabhAga, kapAla, bhRkuTi, tAlu, A~kha, mukha, kAna, mastaka, jihvA ko agrabhAga Adi sthAnoM kA vAcaka hai| sAdhaka inameM se kisI eka athavA kramazaH sabhI para citta ko lagAtA hai| ina sthAnoM ke atirikta tAntrika aura haThayoga ke granthoM meM AdhAra cakra, svAdhiSThAna cakra, maNipUra cakra, anAhata cakra, vizuddhi cakra, AjJA cakra aura ajarAmara cakra-ina sAta cakroM para bhI citta ko jor3ane athavA lagAne kA ullekha hai| haThayogI sAdhaka ina cakra-sthAnoM para mana aura pavana (prANa-zvAsa) 1. 2. tatvArtha sUtra 9/27 tathA isa sUtra kA bhASya dhyAnazataka, 4 dezabandhazcittasya dhaarnnaa| -pAtaMjala yogasUtra 3/1 nAbhicakrehRdayapuNDarIke mUrdhni jyotiSi nAsikAgre jihvAgre-ityevamAdiSu dezeSu bAhye vA viSaye cittasya vRttimAtreNa bandha iti dhaarnnaa| -vyAsa bhASya *276* adhyAtma yoga sAdhanA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko rokatA hai, sthira karatA hai tathA mana evaM pavana ko bhramara ke samAna guJjArava karatA huA ghumAtA hai| jaina yoga-sambandhI granthoM meM aura vizeSa rUpa se Agama granthoM tathA vikrama kI AThavIM zatAbdI se pUrva racita granthoM meM dhAraNA ko dharmadhyAna ke eka bheda Alambana dhyAna meM samAhita kiyA gayA hai| Alambana kI apekSA se dharmadhyAna ke tIna bheda kiye gaye haiM- (1) parAvalambana, (2) svAvalambana aura (3) niravalambana / svAvalambana dhyAna meM svazarIragata kisI eka sthAna athavA aneka sthAnoM para citta lagAyA jAtA hai| rAjayoga meM dhAraNA ke sthAna para 'trATaka' zabda kA prayoga huA hai| yoga- pradIpa nAmaka grantha meM trATaka ke tIna bheda batAye gaye haiM - ( 1 ) AMtara trATaka (2) madhya trATaka aura (3) bAhya traattk| AMtara trATaka meM sAdhaka apane bhrUmadhya, nAsAgra, nAbhi Adi sthAnoM para cittavRtti ko lagAtA hai| dhAtu athavA patthara - nirmita vastu, kAlI syAhI Adi ke dhabbe para TakaTakI lagAkara dekhate rahanA madhya trATaka hai| dIpaka, candra, nakSatra, prAta:kAlIna sUrya Adi dUravartI padArthoM para dRSTi sthira karanA bAhya trATaka hai|" jaina yoga meM jo 'egapoggalaniviTTha diTThI' aura 'egapoggalaThitIe diTThIe' zabdoM kA prayoga huA hai, usake antargata hI yoga kA dhAraNA aura trATaka aMga samAhita ho jAtA hai| vastutaH dhAraNA, dhyAna kI pUrvabhUmikA hai| anAdi kAla se caMcala mana acAnaka hI eka dhyeya para ekAgra nahIM ho jAtA / dhAraNA ke abhyAsa meM sAdhaka mana kI caMcalatA ko sImita karatA hai, asaMkhya bhAvoM, vicAroM aura vastuoM para daur3ate hue mana ko sAta - pA~ca - tIna- do sthAnoM para daur3AtA hai aura phira eka sthAna para use rokane kA prayAsa karatA hai| jaba mana eka sthAna para rukane kA abhyasta ho jAtA hai taba dhyAna kI sthiti AtI hai| sAdhaka dhyAna - yogI banatA hai| 1. 2. yoga kI prathama kiraNa, pRSTha 131 dhAraNA zabda piNDastha Adi dhAraNAoM ke lie bhI prayukta huA hai, usakA varNana isI adhyAya meM Age kiyA gayA hai| -sampAdaka * dhyAna yoga - sAdhanA 277 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraNA kA viSaya pahale to sthUla hotA hai aura phira sUkSma tathA sUkSmatara hotA calA jAtA hai| jyoM-jyoM sAdhaka sUkSma dhyeya para citta ko sthira karatA jAtA hai, tyoM-tyoM vaha pragati karatA jAtA hai aura cetana svarUpa ko dhyeya banAkara usakA sAkSAtkAra karane meM sakSama ho jAtA hai| yaha usa sAdhaka kI dhyAnAvasthA hai| isa prakAra dhAraNA, dhyAna kI pUrvapIThikA aura citta ko ekAgra evaM sthira banAne meM sahAyaka hotI hai| dhAraNA aura dhyAna meM antara dhAraNA aura dhyAna meM itanA antara hai ki dhAraNA meM dhyeya ke eka deza meM sAdhaka apanI cittavRtti ko sthApita karatA hai aura dhyAna meM usakI (cittavRtti kI) ekAgratA niSpanna hotI hai| isIlie yogasUtrakAra maharSi pataMjali ne dezavizeSa meM dhyeya vastu ke jJAna kI ekatAnatA ko dhyAna kahA dUsare zabdoM meM, jisa dezavizeSa para sAdhaka dhAraNA kA abhyAsa karate hue apane citta ko sthApita karatA hai, usameM dhyeya vastu kA jJAna anya kisI vastu ke jJAna se anabhibhUta hokara jaba ekAkAra hotA hai taba usa sAdhaka kA dhyAna niSpanna hotA hai| dhyAna meM citta kI ekAgratA atyanta apekSita hotI hai| dhyAna kA mahattva dhyAna citta kI ekAgratA hai| isIlie dhyAna, yoga kA sarvasva hai, prANa hai aura aSTAMga yoga ke anya sabhI aMgoM se sarvAdhika mahatvapUrNa hai| yaha sampUrNa yoga kI AtmA hai| dhyAna se karmoM kA kSaya bar3I tIvratA se hotA hai| karma-rAzi ko bhasma karane ke lie dhyAna jAjvalyamAna agni ke samAna hai| isake prakAza meM rAga-dveSa-moha kA andhakAra bar3I zIghratA se vinaSTa hotA hai| dhyAna se niSpanna hone vAlI ekAgratA se AdhyAtmika vikAsa aura Atmika vizuddhi meM abhUta-pUrva pragati hotI hai| yahI kAraNa hai ki jaina AgamoM meM dhyAna kA savistRta varNana to huA 1. pAtaMjala yogasUtra 3/2 *278adhyAtma yoga sAdhanA* Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI hai sAtha hI sAtha Atma- kaivalya aura AtmanirvANa ke sAtha usakI nikaTatA bhI pradarzita kI gaI hai| dhyAna ke bheda-prabheda jaina AgamoM tathA granthoM meM dhyAna ke cAra bheda batAye gaye haiM- (1) ArtadhyAna, (2) raudradhyAna, (3) dharmadhyAna, ( 4 ) zukladhyAna / inameM se prathama do-Arta aura raudradhyAna aprazasta haiM aura bAda ke do-dharmadhyAna tathA zukladhyAna prazasta haiN| aprazasta hone ke kAraNa prathama do dhyAna saMsAra ke kAraNa haiM, karmabandhana ke hetu haiM aura bAda ke do dhyAna saMsAra se mukti aura karmakSaya ke kAraNa haiN| prathama do dhyAnoM kI saMjJA durdhyAna aura antima do dhyAnoM kI saMjJA sudhyAna bhI hai| saMsAra bandhana ke kAraNa hone kI vajaha se prathama do dhyAnoM ko tapa ke antargata nahIM mAnA gayA aura na hI inheM yoga meM ginA gayA hai| tapa ke antargata sirpha dharmadhyAna aura zukladhyAna hI Ate haiN| ataH tapoyogI sAdhaka ke lie dharmadhyAna, zukladhyAna hI grAhya aura upAdeya haiM tathA Arta- raudradhyAna sarvathA tyAjya evaM heya haiN| phira bhI jaise doSa ko jAne binA doSa kA parimArjana nahIM kiyA jA sakatA usI prakAra Arta - raudradhyAna ko jAnanA aura jAnakara unheM chor3anA dhyAnayogI sAdhaka ke lie anivArya hai| isI hetu se dhyAna ke antargata Arta- raudradhyAna kA vivecana huA hai| 1. 2. ArtadhyAna ArtadhyAna ke uttara bheda cAra haiM - (1) iSTaviyoga, (2) aniSTa-saMyoga, (ka) bhagavatI 25/7; sthAnAMga sthAna 4; aupapAtika sUtra tapo'dhikAra sUtra 30 (kha) jJAnArNava 3/28-31, meM AcArya zubhacandra ne dhyAna ke (1) azubha, (2) zubha aura (3) zuddha-ye tIna bheda batAye haiM / kintu ina tInoM kA Agamokta cAra dhyAnoM meM samAveza ho jAtA hai| (ga) namaskAra svAdhyAya pRSTha 275 meM dhyAna ke 28 bheda bhI batAye haiN| (gha) tattvArtha sUtra 9/29-30 (ka) bhagavatI 25/7; (kha) aupapAtika sUtra, tapo'dhikAra, sUtra 30 (ga) sthAnAMga, sthAna 4 (gha) tattvArtha sUtra, 9/31-34 * dhyAna yoga-sAdhanA 279 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) pratikUla vedanA athavA pIr3A cintavana aura (4) kAma-bhogoM kI lAlasA athavA nidaan| (1) iSTaviyoga ArtadhyAna-dhana-aizvarya, strI-putra Adi sAMsArika kAma-bhoga ke padArtha tathA yaza-pratiSThA Adi kA viyoga na ho jAya, isa prakAra kI cintA karate rahanA tathA viyoga hone para unake lie hAya-hAya karate rahanA, jhurate rahanA, udAsa aura gamagIna bane rahanA iSTaviyoga Arta-dhyAna (2) aniSTasaMyoga ArtadhyAna-aniSTa aura apriya vastuoM, yathA-koI merA zatru na bana jAye, koI mujhe hAni na pahu~cA de, mujhe hAni na ho jAya Adi aisI aniSTa vastuoM ke saMyoga kI sambhAvanA se cintita, dukhI aura udAsa rahanA tathA aniSTa saMyoga ho jAne para Akula-vyAkula ho jAnA aura satata yaha cintA karate rahanA ki isa Apatti se kaba chuTakArA milegA, yaha saba aniSTasaMyoga ArtadhyAna hai| (3) pratikUla vedanA ArtadhyAna-zArIrika evaM mAnasika Adhi-vyAdhiyoM se grasta jIva unase chuTakArA pAne kA jo rAta-dina cintana kiyA karatA hai, vaha pratikUla vedanA ArtadhyAna hai| sAtha hI bhaviSya meM koI roga na ho jAya, isa bAta kI cintA karate rahanA, roga hone para satata roga aura pIr3A meM hI cittavRtti lagAye rakhanA athavA bhUtakAla meM hue roga jo upazamita ho cuke haiM, unakI smRti karake du:khI hote rahanA-yaha saba pratikUla vedanA yA pIr3A cintavana ArtadhyAna hai| (4) nidAna ArtadhyAna-jo kAma-bhoga isa jIvana meM prApta na ho sake hoM, unheM agale jIvana meM prApta karane kI tIvra abhilASA aura lAlasA rakhanA, apane prabala zatru se agale janma meM badalA lene kI prabala icchA rakhanA, Adi nidAna ArtadhyAna hai| nidAna kI vizeSatA yaha hai ki kisI bhI prakAra kI vivazatA (zArIrika, mAnasika, pArivArika, sAmAjika, dhArmika, rAjanItika Adi) ke kAraNa jina kAma-bhogoM, vaira-bandha Adi ko vyakti isa janma meM pUrA nahIM kara pAtA aura usake hRdaya meM unake prati uddAma lAlasA hotI hai, to unheM agale janmoM meM pUrA karane kA vaha dRr3ha saMkalpa kara letA hai| yahI nidAna hai| saMsAra ke adhikAMza prANI isa ArtadhyAna meM hI nimagna rahate haiN| kahIM iSTaviyoga kA duHkha hai to kahIM aniSTasaMyoga kI pIr3A hai, kahIM roga kI cintA hai to kahIM kAma-bhogoM kI uddAma lAlasA prANiyoM ko jalA rahI hai| * 280 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAra yaha ki deva-durlabha mAnava-jIvana isa durdhyAna-ArtadhyAna meM bhasmIbhUta ho rahA hai| isa durdhyAna se dhyAna yogI sAdhaka ko vizeSa rUpa se sAvadhAna rahane tathA bacane kI AvazyakatA hai| raudradhyAna krUra, kaThora evaM hiMsaka vyakti ko rudra kahA jAtA hai| ina atizaya krUra bhAvanAoM tathA pravRttiyoM se saMzliSTa dhyAna raudradhyAna hai| krUratA aura kaThoratA kA mUla kAraNa hiMsA, jhUTha, steya aura viSaya-saMrakSaNa kI pravRtti hai| ina pravRttiyoM ke AdhAra para raudradhyAna ke bhI cAra prakAra haiM-(1) hiMsAnubandhI, (2) mRSAnubandhI, (3) steyAnubandhI aura (4) vissy-sNrkssnnaanubndhii| (1) hiMsAnubandhI raudradhyAna-raudra dhyAna ke isa prathama prakAra kA AdhAra krodha kaSAya hai| krodha kaSAya se saMzliSTa cintana hI hiMsAnubandhI raudradhyAna hai| aisA vyakti bahuta hI krUra aura kaThora hotA hai| isameM krodha kA viSa adhika hotA hai| isakA svabhAva nirdaya aura buddhi pApamayI hotI hai| dUsare prANiyoM ko dukhI aura pIr3ita dekhakara yaha harSita evaM Anandita hotA hai| yaha svayaM bhI prANiyoM ko mArane meM tanika bhI nahIM hickicaataa| yaha pApa kAryoM meM kuzala, dUsaroM ko pApa kA upadeza dene vAlA tathA pApI jIvoM kI saMgati karane vAlA hotA hai| aise vyakti ke pramukha lakSaNa-hiMsA ke sAdhanoM ko ekatra karanA, hiMsaka prANiyoM kA poSaNa karanA, vyartha kI hiMsA karanA aura dayAlu puruSoM se dveSa karanA, unakI mAnahAni, arthahAni kI yojanAoM meM sadA tallIna rahanA, Adi inakI lezyA (kaSAyaraMjita pariNAma) atyadhika saMkliSTa aura duSprabhAva vAlI hotI hai| dhyAnayogI sAdhaka isa dhyAna ko kabhI nahIM karatA, isase dUra hI rahatA 1. (ka) bhagavatI 25/7 (kha) aupapAtika tapo'dhikAra sUtra 30 (ga) sthAnAMga, sthAna 4 (gha) tattvArtha sUtra 9/36 * dhyAna yoga-sAdhanA * 281 * Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) mRSAnubandhI raudradhyAna-isa dhyAna vAle manuSya kA citta sadA jhUTha-phareba, chala-kapaTa Adi meM lagA rahatA hai| phalasvarUpa, vaha sapheda jhUTha bolatA hai aura apanA jhUTha pakar3e jAne para bhI DhITha banA rahatA hai| ThagI, vizvAsaghAta, dhUrtatA Adi usake svabhAva meM hote haiN| vaha dUsare ke sAtha ThagI, kapaTa Adi karake prasanna hotA hai| (3) steyAnubandhI raudradhyAna-aisA vyakti corI, taskarI Adi ke viSaya meM hI cintana karatA hai| pariNAmasvarUpa vaha sabhI prakAra kI coriyA~ bhI karatA hai aura apanI corI kI kalA para prasanna hotA hai, garva karatA hai, iThalAtA hai aura zekhI baghAratA hai| (4) viSaya saMrakSaNAnubandhI raudradhyAna-kAma-bhoga ke sAdhana evaM dhana Adi ke saMrakSaNa, unheM aura adhika bar3hAne kI lAlasA, vyApAra Adi tathA dhanopArjana ke sAdhanoM kI, lAbhavRddhi kI abhilASA Adi sabhI viSaya saMrakSaNAnubandhI cintana raudradhyAna haiN| aisA manuSya kAma-bhoga ke sAdhana, dhana Adi sAMsArika vaibhava ke saMcaya aura saMrakSaNa meM satata vyasta rahatA hai, unhIM ke bAre meM usakA cintana calatA rahatA hai| Arta aura raudra donoM hI dhyAna AtmA kI adhogati ke kAraNa haiN| inake mUla kAraNa rAga-dveSa-moha aura krodha Adi kaSAya haiN| isIlie ye bhava-bhramaNa aura saMsAravRddhi ke hetu haiN| ataH inakI gaNanA tapoyoga ke antargata nahIM kI gaI hai| tapoyoga ke antargata na hone para bhI dhyAnayogI sAdhaka ke lie Arta-raudradhyAna ko jAnanA jarUrI hai| sAdhanA meM saphalatA prApta karane ke lie sAdhaka ko inakA jJAna honA anivArya hai| anyathA vaha ina donoM dhyAnoM se bacegA kaise ? jo mahattva svarNazodhaka (Refiner) ke lie svarNa meM mile maila ko jAnane kA hai, vahI mahattva tapoyogI sAdhaka ko ina Arta-raudradhyAna ko jAnane kA hai| ina donoM dhyAnoM ko jAnakara inheM chor3anA, yahI dhyAnayogI ke lie iSTa hai| ina donoM dhyAnoM kA visarjana yoga-mArga meM sahAyaka banatA hai, yahI inako jAnane kI upayogitA hai| dharmadhyAna : mukti-sAdhanA kA prathama sopAna sAdhaka ke ve saba kriyA-kalApa evaM vicAraNA, jinameM dharma kI pramukhatA ho aura Arta-raudra pariNAma na hoM, dharma-kriyAoM meM parigaNita hotI haiM, * 282 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyatayA unheM dharma-dhyAna kahA jAtA hai| kintu yoga kI dRSTi se dharmadhyAna kA abhiprAya kucha adhika gaharA hai| sAmAnyatayA dhArmika anucintana aura tattva-vicAraNA ko dharmadhyAna kahA jAtA hai, aura hai bhI; lekina sAdhaka-tapoyogI sAdhaka kA dharmadhyAna tattva-vicAraNA aura tattva-cintana se aura bhI gaharA hokara tattva-sAkSAtkAra taka pahu~catA hai| dhyAnayogI apane nirmala adhyavasAya kI prabalatA se tattvoM ke sAkSAtkAra meM prayatnazIla rahatA hai| vastu ananta paryAyAtmaka hai, ananta dharmAtmaka hai| dhyAnayogI sAdhaka apane dhyAna ke lie kisI bhI eka athavA aneka gaNoM, dharmoM tathA paryAyoM ko dhyeya banAkara, unakA Alambana lekara apane citta ko una dhyeyoM athavA AlambanoM para ekAgra karatA hai; taba usakI dhyAnayoga sAdhanA sadhatI hai| dharmadhyAna kI sAdhanA mokSa kA paramparA kAraNa hai, prathama sopAna hai| tapoyogI sAdhaka mukti-prApti ke lie viziSTa sAdhanA karatA hai| sAdhanA kI viziSTatA, dhyAtA kI yogyatA, dhyAna ke avalambana Adi ke AdhAra para dhyAna ke ATha aMga mAne gaye haiN| . (1) dhyAtA-dhyAna karane vAlA saadhk| sAdhaka ke cAra lakSaNa athavA guNa zAstroM meM batAye gaye haiM-(ka) AjJAruci-yahA~ ruci kA artha dRr3ha vizvAsa-gaharI niSThA hai| sAdhaka ko jinezvara deva kI AjJA, Arhat pravacana aura sadguruoM para pUrNa niSThA honI caahie| (kha) nisargaruci-Arhat dharma, sarvajJa aura sadguruoM kI ora usakI svAbhAvika ruci honI caahie| usameM kisI prakAra kI laukika kAmanA, dabAva athavA eSaNA nahIM honI caahie| aisI svAbhAvika ruci kI upalabdhi sAdhaka ko usake darzana-mohanIya karma ke kSaya athavA kSayopazama se hotI hai| (ga) sUtraruci-sUtra arthAt AIt-pravacana ko sunane, samajhane aura hRdayaMgama karane kI sAdhaka meM tIvra ruci honA Avazyaka hai; (gha) avagAr3ha ruci-sAdhaka kI ruci atyanta gaharI honI caahie| yadi usakI zraddhA, vizvAsa Adi Dhulamula hoMge to vaha dhyAna-sAdhanA meM kabhI bhI saphala nahIM ho sktaa| inake atirikta sAdhaka ke mana-mastiSka meM apane svarUpa ko jAnane kI tathA saMsAra se mukta hone kI prabala icchA Avazyaka hai| sAtha hI mana ko niyantrita karane, indriyoM ko vaza meM rakhane aura AtmA ko saMvRta rakhane kI kSamatA bhI jarUrI hai| * dhyAna yoga-sAdhanA * 283* Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina guNoM aura kSamatAoM kA dhAraka sAdhaka hI dhyAna kA adhikArI hotA (2) dhyeya-dhyAna karane yogya padArtha, vastu aura Alambana jisakA dhyAna kiyA jA sake, jisa para mana ko TikAyA jA sake, ekAgra kiyA jA ske| (3) dhyAna-kisI eka viSaya para mana ko kendrita krnaa| (4) dhyAna kA phala-yaha karmanirjarA hai| isase citta kI pavitratA aura antarmukhI vRtti kA vikAsa hotA hai| (5) svAmI-dhyAna kA svAmI to apramatta muni hai; kintu saMyama kI dizA meM bar3hatA huA sAdhaka bhI dhyAna kA svAmI hotA hai| (6) kSetra-vaha sthAna jahA~ avasthita hokara dhyAna kiyA jA ske| vaha sthAna jana-kolAhala tathA DAMsa-macchara Adi kI bAdhA se rahita honA caahie| sthAna kI zucitA bhI zubha-dhyAna kI sthiratA meM sahAyaka hotI hai| sAdhaka ko dhyAna ke lie aisA sthAna cunanA cAhie jahA~ rAga-dveSa ke nimittoM kI alpatA ho| (7) kAla-dhyAna kA sarvottama samaya brahma muhUrta hai| usa samaya mana praphullita rahatA hai tathA zarIra meM taajgii| aise samaya meM citta saralatA. se ekAgra ho jAtA hai| ___(8) yogamudrA-ise Asana bhI kahate haiN| jisa Asana se bhI sAdhaka kA citta saralatA se ekAgra ho sake aura sAdhaka adhika samaya taka sukhapUrvaka sthira raha sake, vahI Asana sAdhaka ke lie ucita hai| dhyAna sAdhanA kI prArambhika avasthA meM sAdhaka ke lie ina AThoM aMgoM kI anukUlatA apekSita hotI hai, kintu jyoM-jyoM usakA abhyAsa dRr3ha hotA jAtA hai, ina aMgoM kI anukUlatA na hone para bhI vaha dhyAna meM lIna ho sakatA hai| dharmadhyAna ke Agamokta cAra bhed| bhagavatI, sthAnAMga, aupapAtika Adi AgamoM tathA tattvArthasUtra meM dharmadhyAna ke cAra bheda batAye gaye haiM-(1) AjJAvicaya, (2) apAyavicaya, 1. (ka) bhagavatI 25/7 (kha) sthAnAMga 4/1 (ga) aupapAtika, sUtra 30 (gha) tattvArthasUtra 9/37 *284 adhyAtma yoga sAdhanA Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) vipAkavicaya, (4) sNsthaanvicy| dharmadhyAna ke ye cAroM bheda Agamokta haiN| (1) AjJAvicaya dharmadhyAna- AjJA kA abhiprAya hai- kisI viSaya ko bhalI prakAra jAnakara usakA AcaraNa karanA - ( AsamantAt jJAyate Acarati ) / yoga - mArga meM isakA abhiprAya arihaMta bhagavAna kI AjJA, unake dvArA praNIta dharma se hai, tathA vicaya kA artha hai vicAra; usa para citta ko ekAgra karanA dharmadhyAna hai| - jAnakara usakA sarvajJa vItarAga tIrthaMkara deva ne vastu ko pratyakSa dekha - upadeza diyA hai| usa upadeza ko jAna-sunakara sAdhaka una zabdoM ke artha ko samajhatA hai aura phira una sabhI tattvoM kA Alambana lekara sAdhaka unakA sAkSAtkAra karane kA prayatna karatA hai| sAdhaka dvArA tattva - sAkSAtkAra karane kA yaha prayatna, AjJAvicaya dharmadhyAna kI sAdhanA hai| isI sAdhanA ko 'ANAe tavo, ANAe saMjamo' tathA 'ANAe mAmagaM dhammaM " sUtra vAkyoM se pragaTa kiyA gayA hai| (2) apAyavicaya dharmadhyAna- apAya kA artha doSa athavA durguNa hai| rAga-dveSa, krodhAdi kaSAya tathA mithyAtva, avirati, pramAda Adi doSa haiN| una doSoM kI vizuddhi ke bAre meM ekaniSTha hokara cintana karanA, apAyavicaya dharmadhyAna hai| sAdhaka isa dhyAna meM doSoM ko jAnatA - samajhatA va dekhatA hai aura unase bacane ke upAyoM kA cintana karatA hai| ( 3 ) vipAkavicaya dharmadhyAna- vipAka kA abhiprAya hai karmaphala / karmaphala zubha aura azubha donoM prakAra kA hotA hai| dhyAnayogI sAdhaka ina donoM prakAra ke vipAkoM ko jAnakara karmabandha kI prakriyA se chuTakArA pAne ke prayAsoM kA cintana karatA hai| vipAkoM ko dhyeya banAkara unheM apane nija - svabhAva se pRthak samajhane kI sAdhanA karatA hai| sAtha hI sAdhaka guNasthAnoM ke Aroha krama se ina karmoM se AtmA ke sambandha viccheda ke viSaya meM cintana karatA hai| (4) saMsthAnavicaya dharmadhyAna-saMsthAna kA artha AkAra hai| dhyAnayogI sAdhakaM isa dharmadhyAna meM loka ke svarUpa, chaha dravyoM ke guNa- paryAya, 1. 2. sambodhasattara 32 AcArAMga 3/2 * dhyAna yoga-sAdhanA 285 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAturgatika saMsAra, dravyoM ke utpAda-vyaya-dhrauvya, loka kI zAzvatatA-azAzvatatA, dravya kI pariNAminityatvatA, deva-manuSya-nAraka-tiryaMca caturgati aura loka ke Urdhva, adho evaM tiryag bhAga Adi kA cintana karatA hai| ukta viSayoM para dhyAna kendrita karatA hai tathA isa prakAra Atma-vizuddhi karatA hai|' dharmadhyAna ke Alambana __ apane nizcita dhyeya taka pahu~cane ke lie pratyeka vyakti ko Alambana kI AvazyakatA par3atI hai| dharmadhyAna ke sAdhaka ko bhI isI prakAra Alambana Avazyaka hai| dharmadhyAna ke Alambana cAra haiM-(1) vAcanA, (2) pRcchanA, (3) parivartanA aura (4) dhrmkthaa| ye cAroM svAdhyAya tapa ke bhI bheda haiM kintu svAdhyAya se dhyAna meM itanI vizeSatA hai ki inameM gaharAI adhika hotI hai aura ekaniSThatA kA bhI samAveza ho jAtA hai| svAdhyAya tapa meM to ye svAdhyAya ke aMga haiM aura dhyAna tapa meM ye Alambana haiN| ina AlambanoM ke sahAre dhyAnayogI dhyAna meM praveza aura pragati karatA hai| dharma dhyAna kI cAra anuprekSAe~ anuprekSA kA artha hai-gaharAIpUrvaka cintana karanA aura usa cintana meM tallIna ho jaanaa| dharmadhyAna kI cAra anuprekSAe~ haiM-(1) ekatvAnuprekSA, (2) anityAnuprekSA, (3) azaraNAnuprekSA aura (4) sNsaaraanuprekssaa| ina anuprekSAoM kA dhyAnayoga ke sandarbha meM vizeSa mahattva hai| anuprekSAyoga kI sAdhanA meM to sAdhaka cintana-manana taka hI sImita rahatA hai| kintu 1. bhagavAna mahAvIra kI dhyAnacaryA kA varNana karate hue batAyA gayA hai avijhAi se mahAvIre, AsaNatthe akukkue jhaannN| uDDhaM ahe tiriyaM ca, pehamANe smaahipddinne|| -AcArAMga a. 9, u. 4, sUtra 108 bhagavAna mahAvIra dhyAna ke yogya Asana para nizcalarUpa se sthara hokara Urdhva, adhaH aura tiryak lokagata jIvAjIva padArthoM kA dravya-paryAyarUpa se cintana karate aura Atmazuddhi kA nirIkSaNa karate the| anuprekSAoM kA vistRta vivecana isI pustaka ke 'bhAvanA yoga sAdhanA' nAmaka adhyAya meM kiyA gayA hai| -sampAdaka 2 * 286 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnayoga kI bhUmikA meM ina anuprekSAoM para apanA dhyAna kendrita karatA hai| ekatva bhAvanA ke dhyAna meM sAdhaka svayaM ko eka dekhatA hai arthAt rAga-dveSa-kaSAya Adi se apanI AtmA ko vimukta dekhatA hai| paryAya dRSTi se anitya anubhava karatA hai| azaraNa anuprekSA dvArA zuddha bhAvoM ko hI eka mAtra zaraNa aura trAtA anubhava karatA hai / saMsArAnuprekSA meM vaha mamatva visarjana kI sAdhanA karatA hai / ' dhyeya kI apekSA se dhyAna ke bheda dhyeya kI apekSA se bhI AcAryoM ne dhyAna ke bheda kiye haiN| isa apekSA se dhyAna ke tIna bheda haiM- (1) parAvalambana dhyAna, (2) svAvalambana dhyAna, ( 2 ) niravalambana dhyAna / (1) parAvalambana dhyAna - yaha dhyAna bAharI avalambanoM kA AdhAra lekara kiyA jAtA hai| sAdhaka isa prakAra ke dhyAna meM bAhya vastuoM athavA padArthoM kA avalambana letA hai| dazAzrutaskaMdha meM bArahavIM bhikSu pratimA meM jo 'eka pudgala para dRSTi nikSepa' dhyAna kA varNana huA hai, vaha isI dhyAna ke antargata hai| (2) svAvalambana dhyAna- isameM sAdhaka bAharI padArthoM kA avalambana nahIM letA; apane vicAroM evaM kalpanAoM dvArA nirmita bhAvoM kalpanA-1 nA-citroM para citta ko ekAgra karatA hai| ( 3 ) niravalambana dhyAna - isa dhyAna meM sAdhaka na bAharI avalambanoM kA Azraya letA hai aura na Antarika avalambanoM kaa| vaha sthiti pUrNatayA vicAra aura vikalpazUnya hotI hai| isa sAdhanA meM sAdhakra kA dhyAna sthUla se sUkSma aura sUkSmatara hotA calA jAtA hai| sUkSma hone para sAdhaka kA citta sthira aura saMkalpa-vikalpa rahita ho jAtA hai, usakI dharmadhyAna kI sAdhanA pUrNa ho jAtI hai| yoga kI apekSA se dharmadhyAna ke bheda triyoga kA nirodha aura nizcalatA yoga hai| yoga sAdhanA kA dhyeya tInoM yogoM aura vizeSarUpa se manoyoga ko - cittavRtti ko sthira karanA, eka dhyeya para lagAnA hai| citta kI sthiratA ke lie AcArya hemacandra tathA zubhacandra ne pA~ca dhAraNAe~ batAI haiM - (1) pArthivI dhAraNA, (2) AgneyI dhAraNA, (3) 1. dhyAnazataka 31 * dhyAna yoga-sAdhanA 287 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyavI dhAraNA, (4) vAruNI dhAraNA aura (5) tattvarUpavatI dhaarnnaa| inakA svarUpa isa prakAra hai (1) pArthivI dhAraNA-kisI bhI Asana se baiThakara sAdhaka merudaNDa ko sIdhA rakhatA hai aura phira nAsAgra para dRSTi ko jamAkara athavA A~kheM banda karake kalpanA dvArA isa citra ko spaSTa sAmane lAtA hai-madhyaloka ke samAna vizAla aura gola AkRti kA eka kSIra sAgara hai, jisameM dUdha ke samAna sapheda jala bharA hai| sAgara meM halkI -halkI sahaja taraMgeM uTha rahI haiN| usake madhya meM svarNa ke samAna pIle raMga kA camakatA huA hajAra paMkhur3iyoM kA eka kamala hai| kamala kI karNikA meru parvata ke samAna uttuMga hai| usake sarvocca zikhara para arddhacandrAkAra pAMDukazilA para dhavala zveta varNa kA siMhAsana hai| usa siMhAsana para merA AtmA (maiM svayaM) AsIna hai| kamala kI karNikA aura . paMkhur3iyoM se padmarAga (pIlA raMga) bikhara kara cAroM ora phaila rahA hai aura usane samasta dizA-vidizAoM ko pIlA kara diyA hai| yaha sampUrNa kalpanA calacitra ke citroM ke samAna sAdhaka ke dRSTi-patha para sAkAra hotI hai aura vaha pRthvI ke bIja 'haM' 'so'haM kA japa-dhyAna karatA rahatA hai| isa prakAra kI dhAraNA se sAdhaka kA mana dhyeya meM ba~dha jAtA hai, sthira ho jAtA hai| yaha pArthivI dhAraNA kA svarUpa hai| (2) AgneyI dhAraNA-pArthivI dhAraNA ke pazcAt sAdhaka AgneyI dhAraNA kI sAdhanA karatA hai| sAdhaka pAMDukazilA sthita siMhAsana para virAjamAna apane AtmA kA cintana karane ke bAda, apane nAbhi-sthAna meM solaha paMkhur3iyoM vAle eka kamala kI racanA karatA hai, una solaha paMkhur3iyoM para solaha mAtRkA varNa (a, A, i, I, u, U, R, R, lu, lu, e, ai, o, au, aM, aH) kI sthApanA karatA hai tathA madhya karNikA para dedIpyamAna agni ke samAna 'hUM' yA 'arha' akSara kI sthApanA karatA hai| taduparAnta hRdaya sthAna para dhUmra varNa ke eka ulTe laTake (adhomukha) aSTa dala kamala kI kalpanA karatA hai, jisakI AThoM paMkhur3iyoM para aSTa karma (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya) kI sthApanA karatA hai| taduparAnta aisA cintana 1. hemacandrAcArya-yogazAstra 7/9 *288 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karatA hai ki 'arhaM' yA 'haiM' akSara kI repha se dhuA~ nikala rahA hai aura phira dhuA~ dhagadhagAtI jAjvalyamAna agni meM parivartita ho gayA hai| usa agni ne aSTakarmoM sahita aSTa dala kamala ko bhI bhasma kara diyA hai tathA vaha jvAlA mastaka (kapAla) taka pahu~ca gaI hai| vahA~ se agni kI eka lakIra bAIM ora nIce kI tarapha tathA dUsarI dAIM ora nIce kI tarapha usake Asana taka A pahu~cI hai tathA Asana ke AdhAra se calakara eka-dUsarI se mila gaI haiN| isa prakAra eka trikoNa kI AkRti bana gaI hai, jisakA AdhAra usakA Asana hai aura zIrSa usakA kapAla / usakA sampUrNa zarIra agnimaya ho gayA hai tathA agni kA bIjAkSara 'ra' sphurita ho rahA hai tathA trikoNa ke tInoM koNoM aura sAdhaka ke donoM skandhoM para agnimaya svastika nirmita ho gaye haiN| isake uparAnta sAdhaka kalpanA karatA hai ki aba jalAne ko kucha bhI nahIM bacA ataH jvAlAe~ zAnta ho gaI haiN| yaha AgneyI dhAraNA kA svarUpa hai| (3) vAyavI dhAraNA - isa dhAraNA meM sAdhaka kalpanA karatA hai ki tIvragati vAlA cakrAkAra pavana cala rahA hai aura usane samasta bhasma ko ur3A diyA hai, sAtha hI vAyu ke bIjAkSara 'so'yaM' kA japa dhyAna bhI karatA jAtA hai| yaha vAyavI dhAraNA kA svarUpa hai| ( 4 ) vAruNI dhAraNA - aba sAdhaka kalpanA karatA hai ki umar3a-ghumar3a kara ghaTAe~ ghira AI haiM aura bijalI kauMdha rahI hai tathA sahasradhArA jala varSA ho rahI hai, cAroM ora jala hI jala ho gayA hai tathA vaha sAdhaka bhI ApAda-mastaka usameM DUba gayA hai| jo kucha bhI raja (karma - raja) avazeSa raha gaI thI vaha isa jala se sApha ho gaI hai aura usakI AtmA svaccha tathA nirmala ho gaI hai| . isa sampUrNa kalpanA meM sAdhaka japa ke bIjAkSara 'so'daM' kA japa - dhyAna bhI karatA rahatA hai| koI-koI sAdhaka jala ke paryAyavAcI 'pAnI' zabda ke AdhAra para 'pa' ko bhI bIjAkSara mAnate haiN| yaha vAruNI dhAraNA kA svarUpa hai| (5) tattvarUpavatI dhAraNA - isa dhAraNA meM sAdhaka apanI AtmA ko svaccha, zuddha karmamala se rahita - nirmala dekhatA aura anubhava karatA hai| vaha apanI AtmA ko ananta jJAna - darzana - sukha - zaktisampanna anubhava karatA hai / * dhyAna yoga-sAdhanA 289 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina pA~ca dhAraNAoM ke siddha ko jAne para sAdhaka kI Atma-zaktiyA~ jAgRta ho jAtI haiM, vaha bAharI virodhI zaktiyoM se aparAjeya ho jAtA hai| dhyAna-sAdhanA kI apekSA dharmadhyAna ke bheda dhyAna sAdhanA athavA dhyAna Alambana kI apekSA se dharmadhyAna ke cAra bheda batAye gaye haiM-(1) piNDastha, (2) padastha, (3) rUpastha aura (4) ruupaatiit| hemacandrAcArya ne inheM Alambana rUpa dhyeya kahA hai| (1) piNDastha dhyAna-piNDa kA artha zarIra hai aura usameM avasthita rahane vAlA AtmA hai| piNDa yAnI zarIra sahita AtmA kA dhyAna piNDastha dhyAna hai| Upara jo pArthivI Adi dhAraNAoM kA varNana kiyA gayA hai vaha saba piNDastha dhyAna ke antargata hai| ina pA~coM dhAraNAoM ko siddha karake Atma-zaktiyoM ko jAgRta karanA, cittavRtti ko eka dhyeya para sthira karanA piNDastha dhyAna hai| (2) padastha dhyAna-yaha akSarAtmaka hotA hai| isameM ekAkSarI mantra, jaise 'OM' 'ha' Adi kA; do akSarI mantra, jaise 'arha' kA tathA isI prakAra paiMtIsa akSara vAle navakAra mantra tathA navapada kA bhI dhyAna kiyA jAtA hai| japa aura japa-dhyAna meM antara yaha hai ki japa meM to mantra kI punarAvRtti mAtra hotI hai aura japa-dhyAna meM mantra kA usake raMga Adi ke sAtha sAkSAtkAra bhI kiyA jAtA hai; arthAt mantra ke akSara, unake nirdhArita raMgoM aura tattvoM Adi ke sAtha sAdhaka ke jJAna cakSuoM ke samakSa spaSTa pratibhAsita hote haiN| 1. AcArya hemacandra : yogazAstra 7/9-28 2. padastha mantravAkyasthaM, pinnddsth-svaatmcintnm| rUpasthasarvacidrUpaM, ruupaatiitnirNjn|| -yogIndudevakRta paramAtmaprakAza kI TIkAgata zloka 3. piNDastha, padastha, rUpastha, rUpAtIta dhyAna ke vistRta varNana ke lie draSTavya haiM yogazAstra ke prakAza saMkhyA 7, 8, 9 aura dasaveM prakAza ke chaThe zloka tk| navakAra-navapada Adi mahatvapUrNa mantroM kI sAdhanA kA vistRta sAMgopAMga varNana isI pustaka ke antima adhyAya meM kiyA gayA hai| -sampAdaka *290 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hA padastha dhyAna meM sAdhaka apanI icchAnusAra vibhinna mantroM kA japa-dhyAna karake cittavRttiyoM ko sthira karatA hai| (3) rUpastha dhyAna-rUpayukta tIrthaMkara Adi iSTadeva kA dhyAna karanA rUpastha dhyAna hai| isameM sAdhaka arihaMta bhagavAna kA samavasaraNa-sthita rUpa meM dhyAna karatA hai aura svayaM ko usameM tallIna banA letA hai| (4) rUpAtIta dhyAna-isameM sAdhaka niraMjana, nirvikAra, siddha svarUpa kA athavA apanI zuddhAtmA kA dhyAna karatA hai| yaha dhyAna niravalambana hai| isameM na kisI prakAra kA mantra-japa hotA hai, na koI avalambana; sAdhaka apanI zuddhAtmA ke svarUpa ko sthira hokara jAnatA hai, dekhatA hai aura usI meM tallIna hotA hai, AtmA ke jJAna-darzana-cAritrasukha Adi guNoM meM apanI cittavRtti ko sthira kara letA hai| dharmadhyAna kI phalazruti dharmadhyAna kI sAdhanA se lezyAoM kI zuddhi, vairAgya kI prApti aura zukladhyAna kI yogyatA prApta hotI hai| dharmadhyAna, zukladhyAna kA upAya-bhUta dhyAna hai| yaha mokSa mandira meM pahu~cane kI prathama sIr3hI hai aura isake bAda kI antima sIr3hI zukladhyAna hai| __ ataH yoga-mArga meM pravRtta sAdhaka ke lie tInoM yogoM (mana, vacana, kAyA) kI sthiratA aura mAnasika zAnti tathA AdhyAtmika jAgRti evaM unnati ke lie dharmadhyAna bahuta hI upayogI hai| sAtha hI yaha mukti prApti kI parampara sAdhanA hai| parampara sAdhanA isa apekSA se ki isake bAda sAdhaka zukladhyAna kI sAdhanA karatA hai jo ki mukti kA sAkSAt kAraNa hai, aura zukladhyAna kI sAdhanA se vaha mukti prApta karatA hai| mahAprANadhyAna sAdhanA jaina yoga aura jaina yogiyoM kI viziSTa dhyAna sAdhanA paddhati mahA-prANadhyAna sAdhanA hai| yaha sAdhanA jaina paramparA ke yogiyoM aura sAdhakoM meM hI pracalita thI, anya yoga sampradAyoM meM isa sAdhanA paddhati kA koI ullekha nahIM miltaa| ataH yaha niHsaMkoca kahA jA sakatA hai ki mahAprANa-dhyAna sAdhanA, jaina yoga kI eka viziSTa sAdhanA paddhati hai| dhyAna yoga-sAdhanA-291* Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprANadhyAnayoga meM sAdhaka apane tInoM yogoM ko nizceSTa karane kI sAdhanA karatA hai| isa sAdhanA ke lie vaha apane prANoM ko sthUla se sUkSma karatA hai| prANa se yahA~ abhiprAya hai shvaasocchvaas|| sAdhaka zvAsocchvAsa kI gati dhImI karatA jAtA hai| dhIre-dhIre satata abhyAsa se gati itanI sUkSma ho jAtI hai ki sAdhaka kA zarIra nizceSTa zava ke samAna par3A rahatA hai, sirpha brahmarandhra meM hI prANa kA saMcAra hotA rahatA hai| isa dhyAna-sAdhanA se mastiSkIya zaktiyA~ atyadhika vikasita ho jAtI haiM, dvAdazAMga zruta kI vizAla rAzi kA pArAyaNa sAdhaka eka antarmuhUrta (48 minaTa se kama samaya) meM hI karane meM sakSama ho jAtA hai, usakI atIndriya jJAna kI kSamatAe~ bhI bahuta vikasita ho jAtI haiM, vaha bhUta-bhaviSya kI bAteM bhI jAnane lagatA hai| ___ asAdhAraNa sAdhaka to itanI ucca zreNI para avasthita ho jAtA hai ki vaha apane prANoM ko brahmarandhra taka hI sImita rakhatA hai| aiseM yogI zAnta, ekAnta, nirjana vana, kandarAoM meM dhyAnastha rahate the| sAdhAraNa sAdhaka brahmarandhra ke sAtha paira ke aMgUThe meM bhI prANadhArA ko pravAhita rakhate the ataH paira ke a~gUThe ko dabAne se unakI samAdhi khula sakatI thI, prANoM kA pravAha pUre zarIra meM hone lagatA thaa| isa viziSTa sAdhanA kA dhyeya saMvara aura nirjarAyoga kI utkRSTa sAdhanA thaa| tInoM yogoM ke sthira hone se saMvarayoga sadhatA thA tathA purAne saMcita aura AtmA se lipta karma nirjIrNa hote cale jAte the| sAdhaka kI karma-nirjarA tIvra gati se hotI thii| sAdhaka dIrghakAla taka-mahInoM taka samAdhi meM lIna raha sakatA thaa| sAdhAraNatayA mahAprANadhyAna kI sAdhanA pUrvajJAna ke dhAraka utkRSTa yogI kiyA karate the| isase unakA jJAna nirmala rahatA thA aura vismRta nahIM ho pAtA thaa| pUrvajJAna kI vilupti aura dRSTivAda aMga kI vilupti ke sAtha yaha dhyAna sAdhanA bhI vilupta ho gii| aba to isa dhyAna sAdhanA aura sAdhakoM kA ullekha mAtra hI zAstroM meM prApta hotA hai| isa mahAprANadhyAna sAdhanA ke sAdhakoM ke do nAma prAcIna graMthoM meM vizeSa rUpa meM prApta hote haiN| unameM se eka sAdhaka haiM-aMtima zrutakevalI AcArya bhadrabAhu aura dUsare haiM-AcArya pussymitr| - 295 . adhyAtma yoga sAdhanA * Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya bhadrabAhu mahAsAdhaka the| inhoMne mahAprANadhyAna kI sAdhanA nepAla kI ekAnta, zAnta, nirjana guphA meM kI thii| inake sAtha koI uttara - sAdhaka hone kA ullekha nahIM milatA, arthAt inhoMne akele hI sAdhanA kI thii| akele sAdhanA karane vAle sAdhaka kA manobala bahuta U~cA hotA hai, vaha svayaM hI mahAprANadhyAna sAdhanA se pahale kAla - mAna nizcita kara letA hai ki 'amuka samaya taka maiM samAdhistha rahU~gA' aura phira apane prANoM ko sUkSma atisUkSma kara letA hai| usa samaya usakA Asana 'paryaMkAsana' athavA 'zavAsana' hotA hai| sUkSmatama prANa usake brahmaraMdhra meM hI gatizIla rahatA hai| aisI ucca koTi kI mahAprANadhyAna sAdhanA zrutakevalI AcArya bhadrabAhu ne kI thii| dUsare sAdhaka the AcArya puSyamitra / ye bhI mahAprANadhyAna sAdhanA karanA cAhate the| prANoM ko sUkSma karane kI vidhi to inheM jJAMta thI kintu inheM eka kuzala uttarasAdhaka kI AvazyakatA thI / AcArya puSyamitra kA eka ziSya thA / thA to vaha atyanta kuzala, medhAvI aura sajaga-sAvadhAna; kintu AcArya zrI se kisI bAta para thor3A-sA matabheda ho jAne ke kAraNa vaha anyatra calA gayA thaa| AcAryazrI ne use yogya uttarasAdhaka samajhakara apane pAsa bulAyA aura mahAprANa dhyAna sAdhanA karane kI apanI icchA pragaTa kI tathA use uttarasAdhaka banane ko khaa| ziSya ne uttarasAdhaka banane kA gurutara kArya svIkRta kara liyaa| AcAryazrI dharmasthAnaka ke bhItarI kakSa meM jAkara mahAprANadhyAna sAdhanA meM lIna ho gaye aura ziSya ne uttarasAdhaka kA bhAra sa~bhAla liyaa| uttarasAdhaka kA kArya bahuta hI mahattvapUrNa hotA hai| usa para jimmedArI bhI atyadhika hotI hai| sAdhaka ke zarIra kI surakSA, samAdhi ke bAhya vighnoM Adi se surakSA kA bhAra usI para hotA hai| sAdhaka to samAdhi meM lIna hokara nizceSTa ho jAtA hai; kintu bAharI sabhI vyavadhAnoM aura bAdhAoM kA nirAkaraNa karane kA bhAra uttarasAdhaka para A jAtA hai| kabhI-kabhI aisI bhI sthiti A jAtI hai, 'ajJAnI evaM samAdhi kI isa ucca bhUmikA se anabhijJa loga vAtAvaraNa ko itanA dUSita kara dete haiM, ki uttarasAdhaka usa viparIta paristhiti ko sa~bhAla nahIM pAtA aura use sAdhaka kI samAdhi asamaya hI bhaMga * dhyAna yoga-sAdhanA 293 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanI par3atI hai| vaha sAdhaka ke dAe~ paira ke aMgUThe ko dabAkara usakI UrdhvagatizIla cetanA dhArA ko nIce lAtA hai| pariNAmasvarUpa sAdhaka ke saMpUrNa zarIra meM prANoM kA saMcAra ho jAtA hai, usakI samAdhi bhaMga ho jAtI hai| aisI hI sthiti AcArya puSyamitra ke ziSya uttarasAdhaka ke sAmane upasthita ho gaI, use bhI apane gurudeva kI samAdhi bhaMga karanI pdd'ii| ghaTanA yoM huI AcArya puSyamitra to kakSa meM jAkara 'zavAsana' (zarIra kA zava ke samAna nizcala, nizceSTa aura niSkriya ho jAnA-zArIrika halana-calana kA pUrNa abhAva honA) se leTa gaye aura prANa ko atisUkSma karake mahAprANa-dhyAna sAdhanA meM lIna ho gye| unakA uttarasAdhaka vaha ziSya sAvadhAnI se caukasI karane lagA ki koI bhI vyakti unake pAsa jAkara unakI samAdhi bhaMga na kara AcAryazrI ke aura bhI ziSya the| unhoMne dekhA ki AcArya zrI bAhara nahIM A rahe haiM to ve do-tIna dina to cupa rahe, phira unhoMne AcArya zrI ke pAsa jAne kA Agraha kiyaa| usa ziSya ne unheM rokaa| isa para inheM uttara-sAdhaka para zaka ho gayA ki 'isane gurudeva ko mAra diyA hai, anyathA unake darzanoM se rokane kA dUsarA kyA kAraNa ho sakatA hai|' 'aba to unakA Agraha adhika ugra ho gyaa| uttarasAdhaka ne khir3akI se una ziSyoM ko gurudeva ke darzana karA diye| ziSyoM ne gurudeva ko nizceSTa zava ke samAna sthira dekhA to unakA zaka vizvAsa meM badala gyaa| unhoMne turanta yaha samAcAra zrAvaka saMgha taka pahu~cA diyA aura zrAvaka saMgha ne rAjA ko kaha sunaayaa| rAjA bhI AcArya zrI kA parama bhakta thaa| turanta rAjA sahita zrAvaka saMgha aura nagara ke nara-nArI ikaTThe ho gaye aura usa uttarasAdhaka ko burA-bhalA kahane lge| bhISaNa saMkaTa upasthita ho gyaa| isa saMkaTa se ubarane kA uttarasAdhaka ke pAsa eka hI upAya thA, aura vaha thA gurudeva kI samAdhi ko bhaMga krnaa| usane aisA hI kiyaa| gurudeva ke dAhine paira kA aMgUThA dbaayaa| gurudeva kI prANadhArA jo brahmaraMdhra meM hI baha rahI thI, adhomukhI huI, saMpUrNa zarIra meM prANoM kA saMcAra huaa| gurudeva uTha baiThe, * 294 * adhyAtma yoga sAdhanA . Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A~kheM kholakara uttarasAdhaka se kahA- vatsa ! itanI jaldI tumane merI samAdhi kyoM bhaMga kara dI ? maiM to lambe samaya taka samAdhistha rahanA cAhatA thaa| uttarasAdhaka ne apanI vivazatA batAI - gurudeva ! bAhara dekhie, kyA ho rahA hai ? aise saMkaTa ke samaya maiM aura kyA karatA ? mere pAsa aura upAya hI kyA thA ? jaisI aghaTa ghaTanA AcArya puSyamitra ke sAtha ghaTita huI, vaisI, saMbhava anya sAdhakoM ke sAtha bhI ghaTita huI ho| aisI ghaTanAe~ bhI mahAprANa - dhyAna sAdhanA kI vilupti kA kAraNa banI hoNgii| yadyapi mahAprANadhyAna sAdhanA vilupta ho gaI phira bhI jaina zAstroM meM sAdhaka ko preraNA dI gaI ki vaha sUkSma prANAyAma ke sAtha dharma aura zukladhyAna kI sAdhanA kare / ' isa prakAra mahAprANadhyAna sAdhanA ke vilupta hone para bhI saMvarayoga ke rUpa meM sUkSmaprANa sAdhanA jaina sAdhakoM meM calatI rhii| 1. tAvasuhumANupANU, dhammaM sukkaM ca jhAijjA / 000 - Avazyaka niryukti 1514; - Avazyaka niyukti avacUrNi, pR. 221 * dhyAna yoga-sAdhanA 295 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 zukladhyAna evaM samAdhiyoga zukladhyAna : mukti kI sAkSAt sAdhanA zukladhyAna, dhyAnayoga kI sarvotkRSTa dazA hai| isameM cittavRtti kI ekAgratA tathA nirodha pUrNa rUpa se sampanna hotA hai| vItarAgatA kI sAdhanA isI dazA meM pUrNatva ko prApta hotI hai| sAdhaka jisa lakSya ko lekara yogamArga para pravRtti karatA hai, isa dhyAna kI dazA meM usa lakSya ko prApta kara letA hai| dhyAnazataka kI TIkA meM haribhadrasUri ne zukladhyAna kA vyutpattilabhya artha-'zokanivartaka aura ekAgracitta nirodha' kiyA hai; arthAt jisase Atmagata zoka kI sarvathA nivRtti ho jAya aisA ekAgracittanirodha zukla - dhyAna hai|' zukladhyAnI sAdhaka ke mana kI sabhI viSaya-vAsanAe~ aura kaSAya naSTa ho jAte haiM, pariNAmasvarUpa usakI cittavRtti nirmala ho jAtI hai| isIlie zukladhyAna kA varNa zaMkha ke samAna zveta mAnA gayA hai| nirmala cittavRtti hone se usake dhyAna meM sthiratA AtI hai, mana vibhAvoM aura bAhya bhAvoM meM nahIM daur3atA tathA zuddha AtmasvarUpa aura Atmika guNoM para ekAgra ho jAtA hai| citta ko nirmalatA aura dhyAna kI ekAgratA se sAdhaka kI karma - nirjarA tIvra gati se hotI hai| vaha guNasthAnoM kA ArohaNa karatA huA, aneka janmoM ke saMcita aura saMzliSTa karmoM ko muhUrta mAtra (48 minaTa) meM hI kSaya karane meM samartha ho jAtA hai| zukladhyAna kA adhikArI aisI mahAn sAmarthya aura kSamatA pratyeka tathA sAdhAraNa sAdhaka prApta nahIM 1. zuklamayatIti zuklaM - zokaM glapayatItyarthaH / * 296 adhyAtma yoga sAdhanA - dhyAnazataka, zloka 1 kI TIkA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara paataa| isake lie sAdhaka meM viziSTa mAnasika tathA zArIrika zakti apekSita hai| jisa prakAra baccoM ke paTAkhoM meM prayukta hone vAle sAdhAraNa koTi ke bArUda se pahAr3a nahIM ur3Aye jA sakate, usake lie viziSTa zaktizAlI bArUda kI AvazyakatA hotI hai aura usa bArUda ko surakSita rakhane ke lie atyanta majabUta lohe ke siliNDara kI bhI AvazyakatA hotI hai; sAtha hI bahuta hI U~ce darje kI (16000 volTa kI) vidyuta dhArA bhI Avazyaka hotI hai - ina tInoM sAdhanoM ke abhAva meM pahAr3a nahIM ur3Aye jA skte| yahI sthiti saghana, sacikkaNa, atyanta pragAr3ha rUpa se AtmA ke sAtha saMzliSTa anantAnanta paudgalika karmavargaNAoM ke samUha ko naSTa karane ke bAre meM hai| zukladhyAnI sAdhaka kA zarIra itanA baliSTha honA cAhie ki vaha sabhI prakAra ke upasargoM aura parISahoM ko samabhAva se sahana kara sake, sAtha hI svastha ho jisase sAdhanA meM vighna rUpa na hokara sahAyaka bane / usakA vairAgya bhAva itanA prabala ho ki indra kA aizvarya dekhakara bhI na Dige aura zakti evaM Atmika UrjA itanI utkRSTa ho ki vaha dhyAnAgni dvArA karma samUha ko bhasma kara sake / inhIM zaktiyoM kI apekSA se zukladhyAna kI yogyatA uttama saMhananadhAriyoM' ko batAI hai| isIlie sthAnAMga Adi AgamoM meM zukladhyAnI ke liMga, Alambana aura anuprekSAoM kA varNana kiyA gayA hai| zukladhyAnI ke liMga liMga kA abhiprAya cinha athavA lakSaNa hai| zukladhyAnI ke cAra lakSaNa hote haiM (1) avyatha- zukladhyAnI sAdhaka mAnava, deva, tiryaMca kRta upasargoM aura sabhI prakAra ke parISahoM ko samabhAva se sahane meM sakSama hotA hai| vaha na to bhayabhIta hotA hai, na unakA pratIkAra karatA hai aura na hI apane mana ko 1. tattvArthasUtra 9/27, vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca aura nArAca - ye tIna uttama saMhanana haiN| 2. sthAnAMga, sthAna 4, uddezaka 1, sUtra 247 * zukladhyAna evaM samAdhiyoga 297 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicalita hI karatA hai; apitu unako samabhAvapUrvaka sahatA huA apanI sAdhanA meM nirata rahatA hai| (2) asammoha-zukladhyAnI sAdhaka kI zraddhA acala hotI hai| deva-dAnava-gandharva-rAkSasa-manuSya koI bhI use usakI zraddhA se nahIM DigA sktaa| indra Adi bhI apanI vikurvaNA se use vicalita nahIM kara skte| (3) viveka-zukladhyAnI sAdhaka kA tattva-viSayaka viveka bahuta gaharA hotA hai| vaha jIva ko jIva aura ajIva ko ajIva mAnatA hai| AtmA aura zarIra kI pRthaktA kA use pUrNa vizvAsa hotA hai| (4) vyutsarga-vaha sabhI prakAra kI AsaktiyoM se vimukta hotA hai| usameM bhogecchA aura yazecchA kiMcit mAtra bhI nahIM hotii| indra kI vibhUti aura aizvarya ko bhI tRNavat mAnatA hai, usakI ora A~kha uThAkara bhI nahIM dekhatA tathA nirantara apane vItarAga bhAva meM nirata rahatA hai aura use bar3hAtA jAtA hai| ina lakSaNoM se zukladhyAnI yogI kI pahacAna kI jA sakatI hai| zukladhyAna ke Alambana dhyAna ke sandarbha meM Alambana sAdhaka ke lie sahAyaka rUpa meM hote haiM jinake sahAre se sAdhaka Atmika pragati ke sopAnoM para car3hatA hai aura zikhara para pahu~catA hai| ye Alambana' cAra haiM (1) kSamA-zukladhyAnI sAdhaka krodhavijetA hotA hai| usameM uttama kSamA sAkAra hotI hai| kaisA bhI krodha kA prasaMga sAmane upasthita ho, kintu usake mAnasa meM kabhI krodha nahIM aataa| (2) mArdava-zukladhyAnI sAdhaka mAna (kaSAya) para vijaya prApta kara letA hai, usake mana-mastiSka meM mAna sambandhI vicAra bhI nahIM aate| (3) Ajarva-zukladhyAnI sAdhaka kA citta atyanta sarala hotA hai, vaha mAyA (kapaTa) kA pUrNa rUpa se parityAga kara cukA hotA hai| (4) mukti-zukladhyAnI sAdhaka lobha se pUrNatayA mukta hotA hai| kSamA, mArdava, Arjava aura mukti (nirlobhatA)-ina cAra AlambanoM dvArA zukladhyAnI sAdhaka apanI sAdhanA meM pragati karatA hai| zukladhyAna meM ArUr3ha hotA hai| - 1. dhyAnazataka 69 *298 adhyAtma yoga sAdhanA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAna kI anuprekSAe~ caMcala mana ko sthira karane ke lie zukladhyAnI sAdhaka cAra anuprekSAoM kA cintana karatA hai| (1) anantavartitAnuprekSA-isa anuprekSA meM sAdhaka saMsAra kA athavA anaMta bhava paramparA kA cintana-manana karatA hai| . (2) vipariNAmAnuprekSA-isa anuprekSA meM sAdhaka vastuoM ke pariNamanazIla svabhAva para cintana karatA hai| vaha vicAra karatA hai ki sabhI vastue~ pratipala-pratikSaNa parivartita hotI rahatI haiM, zubha azubha meM badalatI haiM aura azubha zubha meN| ataH sabhI vastue~ aheyopAdeya (na grahaNa karane yogya aura na chor3ane yogya) haiN| isa anuprekSA ke cintana se sAdhaka kI vastuoM, yahA~ taka ki apane zarIra kI bhI Asakti chUTa jAtI hai| __ (3) azubhAnuprekSA-isa anuprekSA meM sAdhaka saMsAra ke azubha rUpa kA gaharAI se cintana karatA hai| phalasvarUpa usakA nirveda bhAva prabala ho jAtA (4) apAyAnuprekSA-apAya kA artha hai doss| sAdhaka isa anaprekSA meM Asrava Adi doSoM para gaharAI se cintana karatA hai| isase vaha AsravoM se virakta ho jAtA hai| ___ina bhAvanAoM ke cintana-manana-anuzIlana se sAdhaka kI bahirmukhatA naSTa ho jAtI hai, usakA citta vairAgya meM aura dhyAna sAdhanA meM dRr3ha ho jAtA hai| karma-graMthoM kI apekSA se vicAra kiyA jAya to zukladhyAna ke adhikArI do prakAra ke sAdhaka hI ho sakate haiM-(1) kSINakaSAyI, jinake darzana-mohanIya karma aura anantAnubandhI (ananta saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle) krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAya pUrNatayA naSTa ho gaye hoM; aura (2) upazAnta kaSAyI, jinake ye kaSAya upazamita-zAnta ho gaye hoN| zukladhyAna kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka zreNI kA ArohaNa karatA hai tathA zreNI ArohaNa ke lie anantAnubandhI kaSAyoM kA abhAva atyAvazyaka hai; ina kaSAyoM ke sadabhAva meM zreNI ArohaNa ho hI nahIM sktaa| isIlie zukladhyAnI sAdhaka ina kaSAyoM se dUra hI rahatA hai, ina kaSAyoM ko upazamita evaM kSaya karatA hai| kaSAya kA kiMcit bhI sadbhAva zukladhyAna kA sabase bar3A vighna hai| isIlie zukladhyAna ke cAra AlaMbana batAye gaye haiM, jinameM kaSAyavijaya spaSTatayA sannihita hai| *zukladhyAna evaM samAdhiyoga * 299 * Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAna ke bheda zukladhyAna ke cAra bheda batAye haiM - (1) pRthaktvavitarka savicAra ( 2 ) ekatvavitarka avicAra (3) sUkSmakriyA apratipAtI aura (4) vyuparatakriyA nivRtti | ina meM se prathama do dhyAna ( pRthaktvavitarka savicAra aura ekatvavitarka avicAra) AThaveM se bArahaveM guNasthAna arthAt chadmastha yogI ko hote haiM aura zeSa do dhyAna sarvajJa kevalajJAnI ko hote haiN| inameM se bhI caturtha dhyAna kevalI ko bhI Ayu ke antima bhAga meM hotA hai| prathama do bhedoM meM bAhya avalaMbana kI AvazyakatA to bilkula nahIM rahatI kintu zrutajJAna aura yoga kA avalaMbana rahatA hai tathA antima do dhyAnoM meM kisI bhI prakAra kA avalambana nahIM rahatA / isa apekSA se zukladhyAna ke prathama do bheda sAvalaMbana aura antima do bheda niravalambana hote haiN| yadyapi terahaveM guNasthAnavartI kevalajJAnI paramAtmA sayogI hote haiM, arthAt unake mana-vacana-kAyA tInoM yoga hote haiM aura ina tInoM yogoM kA vyApAra bhI hotA hai-arthAt ve dharmopadeza bhI dete haiM aura gamanAgamana kriyA bhI karate haiM kintu unakA zukladhyAna (sUkSmakriyA apratipAtI) ina yogoM ke Azrita nahIM hotA; yoga vahA~ dravya rUpa se upasthita rahate haiM, bhAvarUpa se nahIM / ataH isa apekSA se, arthAt yogoM kI apekSA se (1) pRthaktvavitarka savicAra zukladhyAna- tInoM yoga vAle ko, mana-vacana-kAyA-ina' tInoM yoga vAloM ko; (2) ekatvavitarka avicAra zukladhyAna- tInoM meM se kisI eka yoga vAle ko; (3) sUkSma kriyA apratipAtI zukladhyAna- kevala kAya yoga vAloM ko; (4) samucchinna kriyA nivRtti zukladhyAna - sarvayogarahita ayogI ko hotA hai| jJAna kI apekSA zukladhyAna ke prathama donoM bhedoM meM utkRSTa zrutajJAna hotA hai tathA antima donoM bhedoM meM sirpha kevalajJAna | tryekyogkaayyogaayogaanaam| * 300 adhyAtma yoga sAdhanA 1. -tattvArtha sUtra 9/42 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama donoM zukladhyAnoM kA Azraya eka hai-shrutjnyaan| AgamoM aura zAstroM meM batAyA gayA hai ki prathama do zukladhyAnoM ke adhikArI zruta-kevalI, caudaha pUrvadhara Adi viziSTa zrutajJAnI hote haiN| pUrvajJAna ke Azraya se hI sAdhaka zukladhyAna kA prAraMbha karatA hai| ye donoM hI savitarka arthAt zrutajJAna sahita hai| ___ inameM se pahalA zukladhyAna-pRthaktvavitarka savicAra, bhedapradhAna hai| pRthaktva kA artha hai bheda; vitarka kA abhiprAya zrutajJAna aura vicAra kA abhiprAya artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa hai| dUsarA zukladhyAna abheda arthAt ekatva-pradhAna hai, isameM artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa nahIM hotaa| - ina pAribhASika zabdoM kA abhiprAya samajha lene ke bAda yaha hRdayaMgama karanA sarala hogA ki sAdhaka zukladhyAna kI sAdhanA kisa prakAra karatA hai| (1) pRthaktvavitarka savicAra zukladhyAna isa zukladhyAna meM sAdhaka zrutajJAna ke AdhAra para jIvAjIva padArthoM kA dravya-bhAva Adi vividha nayoM aura dRSTiyoM ke AlaMbana sahita dhyAnAvasthita hotA hai| usakA dhyAna bheda-pradhAna hotA hai| isa dhyAna meM vaha zabda se artha para, artha se zabda para, eka padArtha se dUsare padArtha para, eka paryAya se dUsarI paryAya 1. (ka) zukle cAdye puurvvidH| -tattvArtha sUtra 9/39 vizeSa-marudevI mAtA, mASatuSa muni Adi ke dRSTAnta aise haiM ki unhoMne vizeSa jJAna, pUrva Adi ke jJAna ke binA hI kaivalya prApta kiyA hai| itanA to nizcita hai ki kSapaka zreNI ArohaNa aura zukladhyAna ke binA kaivalya nahIM prApta ho sktaa| ataH yaha samajhanA ucita hogA ki sAmAnyataH to zukladhyAna ke lie pUrvajJAna apekSita hai; kintu utkRSTa bhAvanA vAle sAdhaka, pUrvajJAna ke abhAva meM bhI zreNI ArohaNa aura zukladhyAna karake kaivalya prApta kara sakate haiN| -saMpAdaka 2. vitarkaH shrutm| ' -vahI 9/45 3. vicAro'rthavyaMjanayoga sNkraantiH| -vahI 9/46 * zukladhyAna evaM samAdhiyoga * 301 * Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para, manoyoga se vacanayoga para, vacanayoga se kAyayoga para-isa prakAra artha, vyaMjana aura yoga para usakA dhyAna saMkramita hotA rahatA hai| isa saMkramaNa kA artha sAdhaka ke dhyAna meM vikSepa nahIM hai apitu sirpha AlaMbana kA hI parivartana hai aura yaha AlaMbana bhI Antarika hotA hai, bAhya nahIM hotA tathA sahaja hI hotA rahatA hai, isameM prayatna apekSita nahIM hai| dhyAna kI isa pRthakatva aura saMkramaNazIla sthiti ke kAraNa hI yaha zukladhyAna pRthaktvavitarka savicAra kahA jAtA hai| (2) ekatva-vitarka avicAra zukladhyAna prastuta zukladhyAna meM sAdhaka, zrutajJAna kA Azraya lete hue bhI abheda-pradhAna dhyAna meM lIna hotA hai| na usakA dhyAna artha Adi para saMkramaNa karatA hai aura na yogoM para hii| usakA dhyAna nirvAta sthAna para dIpazikhA ke samAna acaMcala aura niSkaMpa hotA hai, usameM kisI bhI prakAra kI caMcalatA nahIM rahatI, usakA dhyAna sthira ho jAtA hai| sAdhaka isa dhyAna kI dazA meM nirvicAra hotA hai, mana saMkalpa-vikalpoM se zUnya ho jAtA hai| usake samasta saMkalpa-vikalpa, Avega-saMvega samApta ho jAte haiN| avacetana, arddhacetana aura cetana mana saMkalpoM se sarvathA rahita hokara svaccha darpaNa ke samAna ho jAte haiN| manolaya arthAt-AtmajJAna meM mana ke vilaya kI sthiti A jAtI hai| __ isa dhyAna kI pUrNatA-antima sthiti meM bhAva-mana Atma-sattA meM lIna ho jAtA hai| isa zukladhyAna kI sAdhanA se sAdhaka ko eka vizeSa prakAra ke udAtta anubhava kI prApti hotI hai| aba taka sAdhaka ko Atma-sattA kI jA parokSa anubhUti hotI thI, vaha anubhUti pratyakSa ho jAtI hai __isake prabhAva se AtmA ko sarvapadArthabodhaka jJAna, darzana kI prApti ho jAtI hai aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya karmoM ke karmAvaraNoM kA Atyantika kSaya ho jAtA hai| pariNAmasvarUpa AtmA kI zaktiyoM kA paripUrNa vikAsa ho jAtA hai aura sAdhaka kI AtmA madhyAnha ke sUrya ke samAna camakane lagatI hai, AbhAsita hone lagatI hai| sAdhaka ko kaivalya (kevalajJAna-kevaladarzana) kI prApti ho jAtI hai| vaha sAdhaka kI zreNI se Upara uThakara sarvajJa, sarvadarzI, sarvazaktisampanna, sarvasukhasampanna, * 302 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara aura jIvanmukta bana jAtA hai| dUsare zabdoM meM, isa dhyAna ke phalasvarUpa sAdhaka apane lakSya ko prApta kara letA hai| (3) sUkSmakriyA apratipAtI zukladhyAna isa zukladhyAna kA abhiprAya hai kAyayoga ko sUkSma karanA tathA apratipAtI vizeSaNa isa bAta ko pragaTa karatA hai ki isa zukladhyAna meM praveza karane ke bAda sAdhaka vApasa nahIM lautttaa| terahaveM guNasthAnavaH kevalI bhagavAna kA AyuSya jaba eka antarmuhUrta zeSa rahatA hai, taba una vItarAga bhagavAna meM yoga-nirodha kI prakriyA AraMbha hotI hai| sarvaprathama ve bhagavAna sthUla kAyayoga ke sahAre se sthUla manoyoga ko sUkSma karate haiN| phira sUkSma kAyayoga ke avalambana se sUkSma mana aura vacanayoga kA bhI nirodha karate haiN| taba kevala sUkSma kAyayoga arthAt zvAsocchvAsa kI sUkSma kriyA zeSa rahatI hai| (4) samucchinnakriyAnivRtti zukladhyAna yaha zakladhyAna caudahaveM guNasthAna meM prApta hotA hai| jisa samaya zvAsa-prazvAsa Adi sUkSma kriyAoM kA bhI nirodha ho jAtA hai aura Atma-pradezoM meM kisI bhI prakAra kA kaMpana nahIM hotA, taba vaha dhyAna samucchinna kriyAnivRtti kahalAtA hai| isa samaya AtmA meM kisI bhI prakAra ke sthUla, sUkSma, mAnasika, vAcika, kAyika vyApAra nahIM hote| Atma-pradeza pUrNa rUpa se niSkaMpa bana jAte haiN| AtmA ke bhavopagrAhI Ayu-nAma-gotra-vedanIya karmoM ke baMndhana bhI niHzeSa ho jAte haiN| AtmA ayogI bana jAtA hai| isa dazA ko zailezI dazA kahA jAtA hai| AtmA pUrNa rUpa se niSkalaMka evaM niSprakampa bana jAtA hai| tatkSaNa hI AtmA nirmala, zAMta, nirAmaya, aruja, anaMta jJAna-darzana-vIrya-sukha Adi Atmika bhAvoM meM lIna ziva pada meM jA virAjatA hai, usakI yaha dazA ananta kAla taka rahatI hai| usakA bhavabhramaNa kA cakkara sadA-sadA ke lie chUTa jAtA hai| AtmA kI mukti kA hetu hai dhyaan| dharmadhyAna upAya hai zukladhyAna kA, ataH yaha paramparA se mokSa kA sAdhana hai aura zukladhyAna sAkSAt mukti kA sAdhana hai| mukti-sthAna loka ke agrabhAga para hai, jahA~ muktAtmA apane siddha, buddha, mukta svabhAva aura saccidAnanda svarUpa meM ramaNa karatI huI ananta kAla taka virAjamAna rahatI hai| yahI siddhi pada athavA nirvANa hai| * zukladhyAna evaM samAdhiyoga * 303 * Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka samyakdarzana se jisa yogamArga para caraNa rakhatA hai, zIla aura zruta kI sevanA se apane kadama Age bar3hAtA hai, bhAvanA, anuprekSA, prekSA, pratimA yoga Adi vibhinna yogoM kI sAdhanA karatA hai, una sabakI carama pariNati dhyAna meM hotI hai, zubha aura zuddha athavA dharma aura zukladhyAna kI sAdhanA se vaha mukti prApta kara la~tA hai| jisa lakSya kA prAApta ka lie vaha vibhinna prakAra ke upasarga-parISaha sahatA hai, tapoM kI sAdhanA-ArAdhanA karatA hai, vaha lakSya ise dhyAnayoga (dharmadhyAna evaM zukladhyAna) kI sAdhanA se prApta ho jAtA hai| ataH dhyAnayoga sAdhanA, mukti kI sahaja evaM sAkSAt sAdhanA hai| zukladhyAna aura samAdhi . pAtaMjala aSTAMga yoga kA antima aMga samAdhi hai| sAdhaka jo yama. niyama Adi sAta aMgoM kI sAdhanA karatA hai, usakI carama pariNati samAdhi hai| samAdhi hI sAdhaka kA lakSya hai| yogadarzana meM samAdhi ke do bheda mAne gaye haiN| inameM se prathama hai-sabIja samAdhi aura dUsarI hai nirbIja smaadhi| inhIM ko kramazaH saMprajJAta aura asaMprajJAta tathA savikalpa aura nirvikalpa evaM savitarka aura nirvitarka athavA savicAra aura nirvicAra samAdhi bhI kahA gayA hai| saMprajJAtayoga (samAdhi) ke viSaya meM batAyA gayA hai ki vitarka, vicAra, Ananda aura asmitA-ina cAroM ke sambandha se yukta cittavRtti kA samAdhAna saMprajJAta yoga hai| saMprajJAtayoga ke dhyeya padArtha tIna haiM-(1) grAhya-indriyoM ke sthUla aura sUkSma viSaya (2) grahaNa-indriyA~ aura anta:karaNa (3) grahItA-buddhi ke sAtha ekarUpa huA puruSa athavA aatmaa| jaba sAdhaka padArthoM ke sthUla rUpa meM samAdhi karatA hai, samAdhi meM sthira hotA hai aura usa samAdhi meM zabda, artha tathA jJAna kA vikalpa rahatA hai, taba taka usakI samAdhi savitarka samAdhi hotI hai aura jaba inakA vikalpa nahIM rahatA to vahI samAdhi nirvitarka ho jAtI hai| 1. pAtaMjala yoga sUtra 1/17-vitrkvicaaraanndaasmitaanugmaatsNprjnyaatH| *994 * adhyAtma yoga sAdhanA . Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- isI prakAra jaba sAdhaka ( grahItA - AtmA athavA puruSa ) grAhya aura grahaNa ke sUkSma rUpa meM samAdhi karatA hai, samAdhi sthita hotA hai aura jaba taka usa samAdhi meM zabda, artha tathA jJAna kA vikalpa rahatA hai, taba taka vaha samAdhi savicAra hotI haiM aura inakA vikalpa na hone para nirvicAra ho jAtI hai| nirvicAra samAdhi meM vicAra to nahIM hotA kintu ahaMkAra kA sambandha rahatA hai aura dhyAtA ( sAdhaka) ko Ananda kA anubhava hotA hai| jaba taka AnandAnubhUti vidyamAna rahatI hai taba taka usakI samAdhi AnandAnugata rahatI hai aura jaba sAdhaka ko Ananda kI anubhUti bhI nahIM rahatI, yaha pratIti bhI vilupta ho jAtI hai tabhI vaha samAdhi asmitAnugata ho jAtI hai / yahI nirvicAra samAdhi kI nirmalatA hai / ' isa (samprajJAta yoga) meM sattva ke utkarSa hone se citta kI ekAgratA lakSaNa pariNata hone para sAdhaka AtmA sadbhUta artha kA prakAza karatI hai - paramArthabhUta dhyeya vastu kA sAkSAtkAra karatI hai, cittagata klezoM ko dUra karatI hai, karmabandhanoM ko zithila aura nirodha ko abhimukha karatI hai| yahI samprajJAtayoga hai| 2 samprajJAtayoga samAdhi meM dhyAna, dhyAtA, dhyeya - tInoM kA AtmA ko AbhAsa rahatA hai tathA dhyeya Alambana rUpa meM hotA hai, isIlie isakA nAma sabIja samAdhi hai| isameM jJAtA, jJAna, jJeya Adi kA vikalpa banA rahatA hai| cittavRtti kA avasthAna AtmA meM nahIM ho pAtA / aMsamprajJAta samAdhi meM sabhI vikalpoM kA laya ho jAtA hai, isameM jJAna Adi kA koI vikalpa nahIM rahatA / jisa prakAra lavaNa pAnI meM ghulakara pAnI rUpa ho jAtA hai, isI prakAra isa samAdhi avasthA meM citta bhI AtmA meM laya ho jAtA hai, mana kI pRthak sattA nahIM rahatI / isa samAdhi meM koI Alambana nahIM rahatA, dhyAtA-dhyAna- dhyeya ekAkAra ho jAte haiN| isameM sabhI vRttiyoM kA nirodha ho jAtA hai| 1. 2. 3. pAtaMjala yogasUtra 1/17 kI bhASya evaM TIkA / samyak prajJAyate kriyate dhyeyaM yasminnirodhavizeSe saH samprajJAtaH / arthAt-jisameM sAdhaka ko apane dhyeya kA bhalI prakAra sAkSAtkAra hotA hai, vaha samprajJAta hai| - yogasUtra 1/1 TippaNa meM bAlakarAma svAmI (ka) kSiptaM mUDhaM vikSiptamekAgre niruddhamiti cittabhUmayaH / tatra vikSipte cetasi vikSepopasarjanIbhUtaH samAdhirna yogapakSe vartate / yastvekAgre cetasi sadbhUtamarthaM pradyotayati zukladhyAna evaM samAdhiyoga 305 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asamprajJAta samAdhi ke bhI do bheda batAye gaye haiM- bhavapratyaya aura upaayprtyy| upAyapratyaya samAdhi hI vAstavika samAdhi hai| isakI utpatti zraddhA, vIrya, smRti, samAdhi aura prajJA se hotI hai| vastutaH yogasUtrakAra maharSi pataMjali ko vRttinirodha se klezAdikoM ko naSTa karane vAlA yoga hI iSTa hai / yadyapi yatkiMcit vRttinirodha to kSiptAdi bhUmikAoM meM bhI hotA hai, kintu usako yogarUpa nahIM mAnA gayA, apitu klezakarma vAsanA kA samUlanAzaka jo vRttinirodha hai, usI ko yoga mAnA gayA hai / ' isa prakAra pAtaMjala yogadarzana meM yoga ko samAdhirUpa mAnakara vyAkhyA kI gaI hai| dUsare zabdoM meM, samAdhi cittagata klezAdi - rUpa vRttiyoM ke nirodha se sampanna hotI hai| jainadarzana ke anusAra AtmA svabhAva se hI nistaraMga mahAsamudra ke samAna nizcala hai| jaise vAyu ke samparka se usameM taraMgeM uThane lagatI haiM, usI prakAra mana aura zarIra ke saMyoga se usameM (AtmA meM) saMkalpa - vikalpa aura parispandana-ceSTArUpa nAnA prakAra kI vRttirUpa taraMgeM uThane lagatI haiN| inameM vikalparUpa vRttiyoM kA udaya manodravya-saMyoga se hotA hai aura ceSTArUpa vRttiyA~ zarIra sambandha se utpanna hotI haiN| ina vikalpa aura ceSTArUpa vRttiyoM kA samUla nAza hI vRttisaMkSaya hai | 2 1. 2. kSiNoti ca klezAn karmabandhanAni zlathayati - nirodhAbhimukhaM karoti sa samprajJAto yogaH ityaakhyaayte| sa ca vitarkAnugato, vicArAnugataH AnandAnugato'smitAnugata ityuprissttaatprvedissyaamH| sarva-vRttinirodha ityasaMprajJAtaH samAdhiH / --pAtaMjala yogasUtra 1/1 (kha) zraddhAvIryyasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm / - pAtaMjala yogasUtra 1/20 tathA ca yadyapi yogaH samAdhiH sa eva ca cittavRttinirodhaH sa ca sArvabhaumaH sarvAsu kSiptAdibhUmiSu bhavaH, evaM ca kSiptAdiSvatiprasaMga: tathApi hi yatkiMcit-vRttinirodhasatvAt, tathApi yo nirodhaH klezAn kSiNoti sa iva yogaH, sa ca samprajJAtAsamprajJAtabhedena dvividhaH iti nAtiprasaMga : ityarthaH / - pAtaMjala yogasUtra 1/1 ke TippaNa meM svAmi bAlakarAma (ka) anyasaMyogavRttInAM, yo nirodhastathA tathA / apunarbhAvarUpeNa sa tu tatsaMkSayo mataH / / * 306 adhyAtma yoga sAdhanA -- yogabindu, 366 - Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha vRttisaMkSayarUpa yoga kaivalya-kevalajJAna kI prApti ke samaya aura nirvANa-prApti ke samaya sAdhaka ko upalabdha hotA hai| arthAt sayoga-kevalI avasthA (terahaveM guNasthAna) meM to vikalparUpa vRttiyoM kA samUla nAza ho jAtA hai aura ayogakevalI avasthA (caudahaveM guNasthAna) meM ceSTArUpa vRttiyA~ bhI samUla naSTa ho jAtI haiN| __ ina sabakA phalita yaha hai ki samprajJAtasamAdhi to dhyAna aura samatA rUpa' hai tathA asamprajJAta samAdhi vRttisaMkSayarUpa hai| kyoMki samprajJAta samAdhi meM samasta rAjasa aura tAmasa vRttiyoM kA nirodha ho jAtA hai tathA sattvaguNapradhAna prajJAprakarSarUpa vRttiyoM kA AvirbhAva hotA hai evaM asamprajJAta samAdhi meM sampUrNa vRttiyoM kA kSaya ho jAtA hai aura zuddha samAdhi kI samprApti hotI hai tathA isa samAdhi dazA meM sAkSAt AtmasvarUpa kA anubhava hotA hai| yaha zuddhAtmA kA anubhava hI asamprajJAta samAdhi hai| ___jaina yoga kI apekSA isa asamprajJAta samAdhi ke do rUpa hote haiM-(1) sayogakevalibhAvI aura (2) ayogkevlibhaavii| inameM se prathama to vikalpa aura jJAnarUpa manovRttiyoM tathA unake kAraNabhUta jJAnAvaraNIya, mohanIya Adi karmoM ke kSaya se AvirbhUta hotI hai evaM dUsarI zArIrika ceSTArUpa vRttiyoM aura unake kAraNabhUta audArika Adi zarIroM-nokarmoM tathA bhavopagrAhI karmoM ke kSaya se prApta hotI hai| prathama arthAt samprajJAta samAdhi aura jaina darzana ke anusAra ekatvavitarka avicAra zukladhyAna kI phalazruti kaivalya aura dUsarI vRtti-iha svabhAvata eva nistaraMgamahodadhikalpasyAtmano vikalparUpAH parispandanarUpAzca vRttayaH sarvA anyasaMyoganimittA ev| tatra vikalparUpAstathAvidhamanodravyasaMyogAt parispandanarUpAzca shriiraaditi| tato'nyasaMyoge vA vRttayaH tAsAM yo nirodhaH tathAkevalajJAnalAbhakAle'yogakevalikAle c| apunarbhAvarUpeNa - punrbhvnprihaarsvruupenn| sa tu sa punaH tatsaMkSayo vRttisaMkSayo mata iti| (kha) vikalpaspaMdarUpANAM, vRttiinaamnyjnmnaam| apunarbhAvato rodhaH, procyate vRttisNkssyH|| -yogabheda dvAtriMzikA, 25 (upA. yazovijayajI) samprajJAto'vatarati dhyAnabhede'tra ttvtH| -yogAvatAra dvAtriMzikA 15 asamprajJAtanAmA tu sammato vRttisNkssyH| -yoga dvAtriMzikA 21 1. 2. *zukladhyAna evaM samAdhiyoga - 307 * Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asamprajJAta samAdhi aura jaina darzana ke anusAra zukladhyAna ke tRtIya - caturtha bhedoM kI phalazruti nirvANa hai / ' dUsare zabdoM meM, jaina darzana meM varNita terahaveM, caudahaveM guNasthAna meM pAtaMjalayogasammata samAdhi (samprajJAta aura asamprajJAta -samAdhi ke donoM bhedoM) kA antarbhAva ho jAtA hai| jaina darzana meM varNita mukti ke sopAna-rUpa jo caudaha guNasthAna batAye gaye haiM, unakI apekSA se yadi vicAra kiyA jAya to samAdhi kA prArambha AThaveM apramatta guNasthAna' se ho jAtA hai aura usakI pUrNatA caudahaveM ayoga-kevalI guNasthAna meM hotI hai| AtmA kI jo sthUla-sUkSma ceSTAe~ haiM, ve hI usakI vRttiyA~ haiM aura una vRttiyoM kA kAraNa karmasaMyoga yogyatA hai; aura ina sthUla sUkSma ceSTAoM tathA unake kAraNa karma- saMyoga yogyatA kA apagama-kSaya- hrAsa athavA hAni vRttisaMkSaya hai| ina vRttiyoM kA kSaya acAnaka hI nahIM ho jAtA, apitu kramika hotA hai| yaha kramika kSaya athavA ina vRttiyoM kI kSaya kI paramparA hI guNasthAna kramAroha kI saMjJA se jaina zAstroM meM abhihita kI gaI hai| vRttiyoM kA kSaya sAdhaka AThaveM guNasthAna apramattavirata se prArambha karatA hai| isa guNasthAna meM sAdhaka kSapaka zreNI para ArohaNa karatA hai| isI 1. 2. mada (abhimAna), paMcendriyaviSaya, cAra kaSAya, cAra vikathA, aura nidrA - ye pramAda haiN| jisa sAdhaka meM ina pramAdoM kA abhAva ho jAtA hai, vaha apramatta kahalAtA hai aura usakA sAdhanA sopAna- guNasthAna apramattavirata ke nAma se abhihita hotA hai| AdhyAtmika utthAna kI do zreNI haiM- (1) kSapaka aura (2) upazama / kSapaka zreNI para ArohaNa karane vAlA sAdhaka anantAnubandhI catuSka- krodha, mAna, mAyA, lobha aura darzanatrika - mithyAtva, samyakmithyAtva, samyakprakRtimithyAtva - ina sAtoM karma - prakRtiyoM kA samUla kSaya kara detA hai aura upazama zreNI para ArohaNa karane vAlA sAdhaka inhIM sAtoM karmaprakRtiyoM kA upazamana karatA hai| kSapaka zreNI mokSa kA sAkSAt karatA hai| * 308 adhyAtma yoga sAdhanA iha ca dvidhA'samprajJAtasamAdhiH, sayogakevalikAlabhAvI ayogakevalikAlabhAvI ca / tatrAdyo manovRttInAM vikalpajJAnarUpANAM tadbIjasya jJAnAvaraNAdyudayarUpasya nirodhAdutpadyate / dvitIyastu sakalAzeSakAyadivRttInAM tadbIjAnAmaudArikAdi - zarIrarUpANAmatyantocchedAt smpdyte| - yo. vi. vyA. zloka 431 3. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna meM sAdhaka granthibheda karatA hai aura vaha zukladhyAna ke prathama bheda pRthaktvavitarka savicAra dhyAna kI sAdhanA meM praviSTa hotA hai| ___ granthibheda ke pazcAt vRttiyoM kA saMkSaya karatA huA sAdhaka guNasthAna kramAroha karake bArahaveM kSINakaSAya guNasthAna meM pahu~catA hai| vahA~ vaha zukladhyAna ke dUsare bheda ekatvavitarka avicAra dhyAna kI sAdhanA meM tallIna rahatA hai| usakI cittavRttiyA~ itanI nizcala aura dhyAna itanA sthira ho jAtA hai ki vaha eka dhyeya para hI nirvAta dIpazikhA ke samAna niSkaMpa-sthira rahatA isa prakAra zukladhyAna ke prathama do bhedoM (pRthaktvavitarka savicAra aura ekatvavitarka avicAra) meM pAtaMjalayoga varNita samprajJAta samAdhi kA samAveza ho jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki samprajJAta yoga-samAdhi savitarka-vicAra-AnandaasmitA-nirbhAsa rUpa hI haiM, ataH vaha paryAyAntara rahita zuddha dravya viSayaka zukladhyAna meM arthAt zukladhyAna ke dUsare bheda ekatvavitarka avicAra dhyAna meM samAviSTa ho jAtI hai| isake uparAnta asamprajJAta samAdhi ke prathama bheda kA samAveza sayoga-kevalI avasthA meM ho jAtA hai| maharSi pataMjali ne jo asamprajJAta samAdhi ko saMskArazeSa' kahA hai; use jaina darzana kI dRSTi se bhavopagrAhI karmoM kI apekSA se samajhanA caahie| 1. virAmapratyayAbhyAsapUrvaH sNskaarshesso'nyH| -pAtaMjala yogasUtra 1/18 sarvavRttipratyastasamaye saMskArazeSo nirodhazcittasya smaadhirsmprjnyaatH| -vyAsa bhASya arthAt sarvavRttinirodha ke kAraNa para-vairAgya ke abhyAsa se saMskArazeSa citta kI sthiratA kA nAma asamprajJAta samAdhi hai-tAtparya yaha hai ki asamprajJAta samAdhi meM niruddhacitta kI samasta vRttiyoM kA laya ho jAne se mAtra saMskAra zeSa raha jAtA hai| Ayu, nAma, gotra, vedanIya-ye cAra karma bhavopagrAhI kahalAte haiM; kyoMki ye AtmA ko usI zarIra meM athavA usI janma meM TikAye rakhate haiN| inake nAza hone para hI kaivalya-prApta AtmA ko nirvANa kI prApti hotI hai| * zukladhyAna evaM samAdhiyoga * 309 * Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki sayoga evaM ayoga kevalI dazA meM bhI bhavopagrAhI karmoM kA sambandha to AtmA ke sAtha rahatA hI hai aura yahI kaivalya dazA meM saMskAra hai| . kaivalya dazA athavA asaMprajJAta samAdhi kI avasthA meM bhAva-mana to rahatA hI nahIM aura mati-zruta-avadhi-manaHparyava jJAna ke bheda rUpa saMskAroM kA bhI samUla nAza ho jAtA hai| dUsare zabdoM meM, isa dazA meM vRttirUpa mana rahatA hI nahIM athavA yoM bhI kaha sakate haiM ki kaivalya dazA meM AtmA ko kisI bhI padArtha ko jAnane ke lie mana kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| phira mati aura zrutajJAna hI to mana' kI apekSA rakhate haiN| zeSa tIna jJAna-avadhi, manaHparyava aura kevalajJAna meM to mana kI AvazyakatA hI nahIM hotii| ina tIna jJAnoM se to AtmA ko svayameva hI-mana kI sahAyatA ke binA-vastu tattva ke yathArtha svarUpa kA jJAna hotA hai| ataH vRttirUpa mana athavA bhAva mana ke saMskAroM kA to kaivalya dazA meM prazna hI nahIM hai; hAM, bhavopagrahI karmoM ke sambandha se hone vAle saMskAra avazya zeSa rahate haiN| ye saMskAra bhI caudahaveM ayoga-kevalI guNasthAna meM mana-vacana-kAyA ke sthUla-sUkSma samasta yogoM ke niruddha ho jAne se niHzeSa ho jAte haiM aura zailezIbhAva se nirvANa pada kI prApti ho jAtI hai| . nirvANa-prApti kA yahI krama pAtaMjala yogadarzana meM bhI svIkAra kiyA gayA hai-sAdhaka ko jaba para-vairAgya kI prApti ho jAtI hai, taba svabhAva se hI citta saMsAra ke padArthoM kI ora nahIM jAtA, vaha unase svayameva hI uparata ho jAtA hai| usa uparata avasthA kI pratIti hI virAma-pratyaya hai| isa uparati kI pratIti kA bhI abhyAsa krama jaba banda ho jAtA hai, taba citta kI vattiyoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| usa samaya sirpha antima uparata avasthA ke saMskAroM se yukta citta rahatA hai| una saMskAroM ke kAraNa usa citta kI 1. tattvArtha sUtra 1/24 2. pAtaMjala yogadarzana 1/18 kA bhASya 3. tajjaH sNskaaro'nysNskaarprtibndhii| tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirbIjaH smaadhiH| -pAtaMjala yogasUtra 1/50-51 4. pAtaMjala yogasUtra 1/20 * 310 * adhyAtma yoga sAdhanA Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazAntavAhitA sthiti hotI hai| prazAntavAhitA kA abhiprAya hai-nirodha saMskAra dhaaraa|' phira nirodha saMskAroM ke krama kI bhI samApti ho jAtI hai| taduparAnta vaha AtmA kRtakRtya hokara apane nija svarUpa meM, citizakti athavA caitanya sattA meM pratiSThita ho jAtI hai| arthAt puruSArtha-zUnya guNoM kA pratiprasava kiMvA svapratiSThArUpa mokSa (nirvANa) prApta kara letI hai|' isa prakAra spaSTa hai ki maharSi pataMjalivarNita aSTAMgayoga kA AThavAM aura aMtima aMga samAdhi (saMprajJAta aura asaMprajJAta donoM prakAra kI samAdhi) kA jaina darzanasammata zukladhyAna meM antarbhAva ho jAtA hai| ise yoM bhI kahA jA sakatA hai ki zukladhyAna kA hI dUsarA nAma pataMjaliprokta samAdhi hai|' pataMjali ne dhyAna aura samAdhi ko alaga-alaga mAnakara inheM yoga ke do aMga batAyA hai| kintu jaina darzana ne dhyAna ke hI do bheda-dharmadhyAna aura zukladhyAna svIkAra kiye haiN| yadi yathArtha dRSTi se vicAra kiyA jAye to pataMjaliprokta samAdhi bhI dhyAna hI to hai; sAdhaka jo-jo aura jaisI sAdhanAe~ zukladhyAna meM karatA hai unakA jo krama Adi hai vaisA hI samAdhi meM hai| ataH zukladhyAna aura pataMjalivarNita samAdhi meM nAma ke antara ke sivAya anya koI bheda pratIta nahIM hotaa| jaina darzana kI mUla mAnyatA (dvAdazAMga vANI aura AgamayugIna mAnyatA) meM 'yoga' kA antarbhAva dhyAna meM hI kiyA gayA hai| vahA~ dhyAna ko pramukhatA dI gaI hai| aura dhyAna kI utkRSTatA tathA carama sthiti zukladhyAna hai| ataH jaina darzana meM dhyAna ke atirikta samAdhi kA koI sthAna nahIM hai, yaha dhyAna kI avasthAvizeSa hI hai| 1. tasya prazAntavAhitA sNskaaraat| -pAtaMjala yogasUtra 3/10 2. tataH kRtArthAnAM prinnaamkrmsmaaptirgunnaanaaN| -pAtaMjala yogasUtra 4/32 3. puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citishktiriti| -pAtaMjala yogasUtra 4/34 4. (ka) samAdhiriti ca zukladhyAnasya evaM nAmAntaraM paraiH pribhaassitm...| (kha) atra caturvidho'pi samprajJAtasamAdhiH zukladhyAnasyAdyapadadvayaM prAyo naatishete...| (ga) atazcaramazukladhyAnAMzasthAnIyo'samprajJAta smaadhi...ityaadi| ___ -zAstravArtAsamuccaya kI vRtti 'syAdvAda kalpalatA' meM upAdhyAya yazovijaya jI *zukladhyAna evaM samAdhiyoga * 311 . Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi AgamoM meM 'samAdhi' zabda kA ullekha paryApta mAtrA meM huA hai| sAtha hI samAdhi ke lie upayukta sthAnoM kA varNana bhI yatra-tatra milatA hai| kintu samAdhi zabda se bhI vahA~ dhyAna - 1 - vizeSa yA citta kI nirmalatA evaM sthiratA hI gRhIta huA hai| sUtroM meM darzana -samAdhi, jJAna-samAdhi, cAritrasamAdhi, zruta-samAdhi, vinayasamAdhi Adi kA varNana AyA hai; kintu kahIM para 'samAdhi' zabda dharmadhyAna ke artha meM prayukta hai to kahIM jJAna - darzana - cAritra kI ArAdhanA ke rUpa meN| lekina jisa rUpa meM 'samAdhi' zabda kA prayoga pAtaMjala yogadarzana meM huA hai, vaisA jaina AgamoM meM nahIM huaa| cU~ki vaha samAdhi zukladhyAna kI pariNatisvarUpa hI hai| sAtha hI 'dhAraNA' zabda bhI jaina AgamoM meM usa rUpa meM nahIM milatA, jisa rUpa meM isakA prayoga aSTAMgayoga meM huA hai| jaina AgamoM meM bhAvanA athavA anuprekSA zabda kA prayoga huA hai| darzana bhAvanA, jJAna bhAvanA, cAritra bhAvanA, vairAgya bhAvanA, yoga bhAvanA ( maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyasthya), mahAvratoM kI bhAvanA, bAraha bhAvanA Adi kaI prakAra kI bhAvanAoM kA varNana huA hai| AdhyAtmika evaM mukti - prApti ke patha ke rUpa meM bhAvanAoM kA mahattva dhAraNA kI apekSA atyadhika hai kyoMki dhAraNA to cittavRtti ko kisI eka sthAna para lagAnA mAtra hI hai; jabaki bhAvanA, sAdhaka kI Atmonnati evaM Atma-pratIti meM sahAyaka banatI hai| dhAraNA jala pravAha kA kisI eka sthAna para kendrita honA hai to bhAvanA eka hI dhArA meM pravahamAna sthiti ekatAnatA hai| ataH jainadarzana ke anusAra mukti - sAdhanA kA krama yoM banatA hai - bhAvanA, dharmadhyAna, shukldhyaan|' ye tInoM hI dhyeya viSayaka cintanarUpa dhyAna kI vizuddha, vizuddhatara aura vizuddhatama avasthAe~ haiN| ataH mokSa kA upAyabhUta dharmavyApAra jo ki 'yoga' ke nAma se vikhyAta hai, vaha mukhya rUpa se zukladhyAna hI hai kyoMki zukladhyAna hI mokSa kA sAkSAt kAraNa hai| isake atirikta vrata, niyama, svAdhyAya, Adi tapa evaM 1. aSTAMgayoga kA mukti sAdhanA krama yoM hai- dhAraNA, dhyAna, samAdhi / * 312 adhyAtma yoga sAdhanA * Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama Adi jitane bhI dharmAnuSThAna, dhArmika kriyA-kalApa, bhAvanAoM kA cintana-manana ityAdi haiM, ve sabhI zukladhyAna taka pahu~cane ke sopAna haiN| ina sopAnoM para car3hatA huA sAdhaka zukladhyAna taka pahu~catA hai| ___ zukladhyAna meM hI citta kA nirodha pUrNa rUpa se hotA hai, citta kI vRttiyA~ pUrNatayA zAMta hotI haiM, karmoM kA kSaya hotA hai aura mana kA (bhAva-mana kA) AtmA kI ananta sattA meM vilaya hotA hai| kaivalya (kevalajJAna-darzana) aura sAtha hI ananta sukha aura vIrya kA kAraNa bhI zukladhyAna hai aura yahI nirvANa kA hetu hai| zukladhyAna hI Atmika azuddhiyoM ko dUra kara use pUrNa rUpa se zuddha banAtA hai| sAdhaka zukladhyAna kI sAdhanA se siddha-buddha-mukta hokara apane svarUpa (AtmA ke nija zuddha svarUpa) meM avasthita hotA hai| ataH zukladhyAna hI sarvotkRSTa tapa hai, samasta dhArmika kriyAoM kI carama pariNati hai| sAdhaka isI kI sAdhanA se apanA carama lakSya-mokSa prApta kara letA hai| yahI jaina yoga dvArA prastAvita adhyAtmayoga (tapoyoga) kA carama bindu evaM phalazruti hai| 000 * zukladhyAna evaM samAdhiyoga * 313 * Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mano yasya vaze tasya, bhavetsarvaM jgdvshe| manasastu vaze yo'sti sa sarvajagato vaze // - jisa sAdhaka kA mana usake vaza meM hotA hai, usake vaza maiM sArA saMsAra ho jAtA hai| isake viparIta jo mana ke vaza meM hotA hai, vaha sAre saMsAra ke vaza meM ho jAtA hai| *** mana ke sadhane se khuleM, zakti ke saba dvAra / hai sukha - icchuka ke lie, uttama yaha upacAra // * 314 adhyAtma yoga sAdhanA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. adhyAtma yoga sAdhanA prANa- sAdhanA prANa zakti svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ 2. prANa zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika-mAnasika svasthatA lezyA dhyAna-sAdhanA 4. maMtra zakti - jAgaraNa evaM arhatyoga navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA 3. 5. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ 1 yaha sampUrNa saMsAra, calAcala jagat, akhila sRSTi prANamaya hai| prANamaya hai, isalie jIvita hai| prANa eka dhArA hai zakti kI; yaha zakti kA pravAha hai| yaha caitanya athavA Atmazakti kA vaha rUpa hai jo taijas zarIra se Atma-pradezoM ke saMpRkta hone para nirmita hotA hai, utpanna hotA hai aura usI (taijas zarIra) meM pravAhita hotA hai, audArika (sthUla) zarIra ko saMcAlita karatA hai| vaha taijas aura audArika donoM prakAra ke samUce zarIra meM pravAhita ho rahA hai| -zakti kA saMcAra hI jIvana kA lakSaNa hai / jIvana aura maraNa kA dyotaka prANa hI hai| jaba taka prANoM kA saMcAlana zarIra meM hotA rahatA hai taba taka manuSya athavA pazu jIvita mAnA jAtA hai aura prANa ke abhAva meM use mRta ghoSita kara diyA jAtA hai| prANa jaba taka vijJAna kI pahu~ca sthUla zarIra taka hI sImita rahI taba taka hRdaya gati ko hI jIvana kA AdhAra mAnA jAtA rahA, hRdaya gati rukate hI manuSya ko mRta ghoSita kara diyA jAtA thA; kintu aba vijJAna mastiSkIya kozikAoM aura tantuoM taka pahu~ca cukA hai, jaba kozikAe~ niSkriya ho jAtI haiM, unakA halana calana pUrNa rUpa se banda ho jAtA hai taba vyakti ko mRta ghoSita kiyA jAtA hai| ina sUkSma kozikAoM kA saMcAlana prANa-zakti kI dhArA se hotA hai| ataH prANa hI jIvana kA lakSaNa hai| - jIva prANadhArI hote haiM, isIlie ve prANI kahalAte haiN| ve prANI amIbA (amaeba) tathA phaphU~dI meM pAye jAne vAle prANiyoM ke samAna itane sUkSma bhI hote haiM ki eka Alapina kI noMka para saikar3oM-hajAroM prANadhArI jIva avasthita raha sakate haiM aura hvale machalI ke samAna dIrghakAya bhii| * prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ 315 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha sampUrNa loka sUkSma jIvoM-prANadhAriyoM se ThasAThasa bharA hai, isI kAraNa to saMsAra ko prANamaya kahA gayA hai| prANI kahA~ nahIM haiM? jala meM asaMkhya prANI haiM; vAyu meM prANI haiM; vanaspati meM, agni meM sarvatra prANI haiN| manuSya, pazu to spaSTa hI prANI dikhAI dete haiN| ataH prANa kA lakSaNa hI yaha hai ki jinake dvArA jIva jItA hai. jIvita rahatA hai, unheM prANa kahate haiN| prANa ke zAstrokta daza bheda jaina zAstroM meM prANa' daza prakAra ke batAye gaye haiM(1) sparzanendriya bala prANa (7) vacana bala prANa (2) rasanendriya bala prANa. (8) kAya bala prANa (3) ghrANendriya bala prANa (9) AnapAna (zvAsocchvAsa) (4) cakSurindriya bala prANa bala prANa (5) zrotrendriya bala prANa (10) Ayu bala prANa (6) mano-bala prANa ekendriya se paMcendriya taka sabhI jIva prANadhArI hote haiM, unameM prANa-dhArA athavA prANa-zakti pravAhita rahatI hai| hA~, yaha bAta avazya hai ki ekendriya Adi kSudra evaM sUkSma prANiyoM meM prANa-zakti kA pravAha sUkSma tathA avyakta rahatA hai aura saMjJI paMcendriya prANiyoM meM vykt| manuSya meM to vaha pravAha aura bhI adhika vyakta hotA hai| yadyapi ye daza prANa jaina zAstroM meM batAye gaye haiM, aura inake mAdhyama se prANa-zakti ke pravAha ko abhivyakti milatI hai, kintu yoga kI dRSTi se prANadhArA eka hI hai, ye daza prakAra ke prANa to abhivyakti ke mAdhyama haiN| jo prANadhArA A~khoM meM pravAhita hai, vaha hAtha kI aMguliyoM meM hai aura vahI sampUrNa zarIra-tvacA meM bhI hai tabhI to a~guliyoM se A~kha kI saMvedanA ke udAharaNa milate haiN| 1. paMcaya indiyapANA maNavacakAyA du tiNNi blpaannaa| ANappANappANA AugapANeNa hoMti dspaannaa|| dekhie, isI pustaka kA pRSTha 6 -mUlAcAra, gAthA 1191 2 * 316 adhyAtma yoga sAdhanA * Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivyakti ke mAdhyamoM kI apekSA, kyoMki ye mAdhyama vibhinna prakAra kI kSamatAe~ pradarzita karate haiM, isalie zAstroM meM daza prANa batAye gaye haiM; anyathA prANadhArA to eka hI prakAra kI hai, daza prakAra kI nahIM / prANa-zakti pravAha kA kendra manovaijJAnika, zarIra-vaijJAnika ( cikitsAzAstra) kI dRSTi se prANazakti kA kendra hai-mstissk| isa dRSTibindu ke anusAra mastiSka prANazakti kA utpAdana sthala hai, vahIM isa zakti kA nirmANa hotA hai aura vahIM se yaha zarIra ke anya avayavoM meM- saMpUrNa zarIra meM pravAhita hotI hai| kintu yoga-mArga kA dRSTikoNa isa bAre meM bhinna hai| yoga kI apekSA se prANazakti kA kendra hai| kuNDalinI kA nicalA antima bhAga, jahA~ kuNDalinI zakti (serpent power ) adhomukhI hokara avasthita - soI huI hai| isake adhomukhI hone kA prabhAva yaha hai ki manuSya ke jIvana kI samasta pravRttiyA~ bAhara kI ora, saMsArAbhimukhI ho rahI haiM, manuSya viSaya- kaSAyoM aura kAma-bhogoM meM pravRtti kara rahA hai| yogI sAdhaka prANazakti ke isa adhomukhI saMsArAbhimukhI pravAha ko mor3atA hai, use UrdhvagAmI banAtA hai aura yogazAstroM meM varNita sAtoM cakroM meM pravAhita karatA huA yoga kI siddhi karatA hai| yahI prANazakti kA UrdhvArohaNa hai, aura yahI prANazakti kI sAdhanA hai| yogI sAdhaka kisa prakAra isa UrdhvArohaNa ko sampanna karatA hai, isa bAta ko samajha lenA Avazyaka hai| prANazakti ke UrdhvAsehaNa ke sopAna haiM- Asana-zuddhi, nAr3I -zuddhi, `prANAyAma aura prtyaahaar| ina sopAnoM ko kuzalatApUrvaka pAra karane ke lie tathA prANazakti ko adhikAdhika UrjasvI, tejasvI tathA sakSama banAne ke lie prANavAyu kI anivArya AvazyakatA hai| prANavAyu aura prANa kA sambandha sAdhaka prANavAyu aura prANa ko eka samajhane kI bhUla nahIM krtaa| vaha jAnatA hai ki ye do bhinna vastue~ haiN| kArya karatI hai jo agni ko (oxygen gas) karatI hai| jisa * prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ 317 prANavAyu prANazakti ke lie vahI prajvalita karane aura rakhane ke lie vAyu Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra vAyu (oxygen gas) ke abhAva meM agni prajvalita nahIM ho sakatI aura jalatI agni bhI bujha jAtI hai| usI prakAra prANazakti ke pravAha ke lie bhI prANavAyu Avazyaka hai, prANavAyu ke abhAva meM prANazakti bhI bujha jAtI hai| jisa prakAra vAyu ke vega se agni prajvalita rahatI hai, jyoM-jyoM vAyu kA vega bar3hatA hai tyoM-tyoM agni kI lapaTeM bhI tIvra se tIvratara hotI jAtI haiM aura vAyu kA vega maMda hone para agni manda se mandatara hotI jAtI hai; usI prakAra vyakti zvAsa dvArA jitanI adhika prANavAyu zarIra ke andara grahaNa karatA hai utanI hI prANa-zakti bhI tIvra hotI hai| prANavAyu, prANazakti ko uttejita karatI hai| manuSya jisa samaya prANavAyu ko grahaNa karatA hai to prANoM ko grahaNa nahIM karatA; kyoMki prANa to usake zarIra meM pahale hI maujUda haiN| isI taraha ucchvAsa athavA prANavAyu ko bAhara nikAlanA, prANa chor3anA nahIM hai| prANAyAma kI kriyA bhI prANoM kA AyAma nahIM hai, prANavAyu kA AyAma hai| kumbhaka meM prANazakti athavA prANadhArA ko nahIM rokA jAtA, prANavAyu ko rokA jAtA hai| yahI bAta pUraka aura recaka ke bAre meM bhI hai| isa taraha prANavAyu aura prANazakti eka nahIM haiM, inameM paraspara sambandha mAtra hai| prANazakti, Atmazakti dvArA saMcAlita hai| Atmazakti taijas zarIra se jur3I huI hai| AtmacetanA kI dhArA taijasa zarIra se jur3atI hai taba prANazakti kA udgama hotA hai| isa prakAra prANa kA sambandha to Atma-zakti se jur3A huA hai| kintu prANavAyu kA sambandha AtmacetanA se nahIM jur3atA, isakA sambandha jur3atA hai prANazakti se-prANazakti kI dhArA aura pravAha se| isIlie prANazakti kI sAdhanA se sAdhaka ko bAhya lAbha to hote haiM, aneka prakAra kI Rddhi aura labdhi bhI prApta ho jAtI haiM, mAnasika aura zArIrika zAnti evaM svasthatA bhI prApta ho jAtI hai| kintu AdhyAtmika dRSTi se koI vizeSa lAbha nahIM hotaa| Asana-zuddhi prANa-zakti ko tIvra karane kA yaha prathama sopAna hai| sarvaprathama sAdhaka Asana-zuddhi karatA hai| Asanazuddhi kA abhiprAya hai Asana kI sthirtaa| * 318 - adhyAtma yoga sAdhanA * Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoM to haThayoga tathA anya yaugika graMthoM meM 84 prakAra ke Asana batAye gaye haiM, aura vaise dekhA jAe to AsanoM ke anaginata prakAra haiM; kintu yoga sAdhanA meM sahakArI kucha hI Asana haiN| unameM se pramukha Asana ye haiM-(1) paryaMkAsana, (2) vIrAsana, (3) vajrAsana, (4) padmAsana, (5) bhadrAsana (6) daMDAsana, (7) utkaTikAsana, (8) godohikAsana, (9) kaayotsrgaasn|' (1) paryaMkAsana-donoM jaMghAoM ke nicale bhAga pairoM ke Upara rakhane para tathA dAhinA aura bA~yA hAtha nAbhi ke pAsa dakSiNa-uttara meM rakhane se paryaMkAsana hotA hai| ___ (2) vIrAsana-bAyAM paira dAhinI jA~gha para aura dAhinA paira bAyIM jAMgha para jisa Asana meM rakhA jAtA hai, vaha vIrAsana hai| vIrAsana kA dUsarA prakAra yaha hai-koI puruSa siMhAsana para baiThA ho aura usake pIche se siMhAsana haTA liyA jAya taba usakI jo AkRti banatI hai, vaha vIrAsana hai| __. (3) vajrAsana-vIrAsana karane ke uparAnta vajra kI AkRti ke samAna donoM hAtha pIche rakhakara, donoM hAthoM se paira ke aMgUThe pakar3ane para jo AkRti banatI hai, vaha vajrAsana hai| kucha AcArya ise betAlAsana bhI kahate haiN| (4) padmAsana-eka jA~gha ke sAtha dUsarI jA~gha ko madhya bhAga meM milAkara rakhanA padmAsana hai| (5) bhadrAsana-donoM pairoM ke talabhAga vRSaNa pradeza meM-aMDakoSoM kI jagaha ekatra karake, usake Upara donoM hAthoM kI aMguliyA~ eka-dUsarI aMgulI meM DAlakara rakhanA, bhadrAsana hai| (6) daNDAsana-bhUmi para baiThakara isa prakAra paira phailAnA ki aMguliyA~, gulpha aura jA~ghe jamIna se lagI raheM, daNDAsana hai| ___(7) utkaTikAsana-bhUmi se lagI huI er3iyoM ke sAtha jaba donoM nitamba milate haiM taba utkaTikAsana hotA hai| (8) godohikAsana-jaba er3iyA~ jamIna se lagI huI nahIM hotI aura nitaMba eDiyoM se milate haiM taba godohikAsana hotA hai| 1. ina AsanoM kA varNana yogazAstra, prakAza 4, zloka 124-134 meM hai| * prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ * 319 * Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) kAyotsargAsana-kAyika mamatva kA tyAga karake. donoM bhajAoM ko laTakAkara zarIra aura mana se sthira honA, kAyotsarga Asana hai|' inameM se kisI eka Asana athavA eka se adhika Asana aura anya bhI koI Asana, yathA siddhAsana Adi jisa Asana se bhI sAdhaka sukhapUrvaka adhika dera taka sthira raha sake, mana ko acaMcala dazA meM rakha sake-usI Asana kA prayoga sAdhaka karatA hai| __AsanoM se sAdhaka ko zArIrika evaM mAnasika lAbha bhI hotA hai, jaise kAyotsargAsana se mAnasika tanAvoM se mukti milatI hai, sAdhaka kA tana-mana tanAva-mukta hokara halkA aura tarotAjA ho jAtA hai, usake andara utphullatA aura utsAha utpanna hote haiN| ____Asana-jaya athavA Asana-zuddhi ke dvArA sAdhaka apane sthUla (audArika) zarIra ko sthira karane kA abhyAsa karatA hai| zarIra ke sthira hone para, jo prANa-zakti kI dhArA zarIra kI halana-calana Adi kriyAoM meM kharca ho jAtI thI, vaha nahIM ho pAtI; pariNAmasvarUpa prANazakti kA pravAha taijasa aura audArika zarIra ko adhika prabhAvI banAtA hai| sAtha hI audArika zarIra ke sthira hote hI taijas zarIra bhI sthira ho jAtA hai; ataH prANadhArA kA akhaNDa pravAha sahaja gati se zarIra ke andara hI saMcArita hotA rahatA hai| isase bhI taijas zarIra ko bala milatA hai| isa prakAra Asana-zuddhi kI phalazruti sAdhaka ke taijas aura audArika zarIra kI svasthatA, prabhAvazAlI bananA tathA mAnasika sthiratA hai| ye tInoM lAbha sAdhaka Asanazuddhi se prApta karatA hai| - nAr3I zuddhi prANa-zakti ko tIvra, UrjasvI aura UrdhvamukhI banAne kA yaha dvitIya sopAna hai| Asana-zuddhi ke bAda sAdhaka 'nAr3I-zuddhi kI ora abhimukha hotA hai| nAr3I-zuddhi kA abhiprAya hai svara niyantraNa athavA svr-niymn| ___manuSya ke dAe~ aura bAe~ nathune se jo vAyu bAhara nikalatA rahatA hai, vaha yoga kI bhASA meM 'svara' kahalAtA hai| dAe~ nathune se jaba vAyu nikalatA 1. ye Asana mukti-prApti meM bhI sahAyaka haiN| adhikAMza sAdhakoM ko inhIM AsanoM meM avasthita rahakara kaivalya aura mokSa kI prApti huI hai| -sampAdaka *320adhyAtma yoga sAdhanA * Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai to dAhinA athavA dAyA~ svara; aura bAe~ nathune se nikalate samaya ke vAyu ko bAyA~ svara kahate haiN| ye sUrya svara aura candra svara bhI kahalAte haiN| inake atirikta, jaba donoM hI nathunoM se vAyu niHsRta hotA hai to use suSumnA svara kahate haiN| svaroM ke ina nAmoM kA AdhAra nAr3iyA~ haiN| gudA mUla se garadana ke pichale bhAga taka jo lambI haDDI hotI hai, vaha merudaNDa kahalAtA hai aura vaha merudaNDa aneka zirAoM tathA dhamaniyoM ke mAdhyama se mastiSka se jur3A hotA hai| isa merudaNDa meM tIna nAr3iyA~ hotI haiM-bAyIM Ir3A, dAyIM piMgalA aura madhya kI sussumnaa| inhIM ko candra nAr3I, sUrya nAr3I aura suSumnA nAr3I bhI kahate haiN| candra-nAr3I meM hotA huA vAyu bAe~ nathune se nikalatA hai, sUrya-nAr3I meM ghUmatA huA dAyeM nathune se aura suSumnA kA vAyu donoM nathunoM se niHsRta hotA hai| vAyu kA nathunoM dvArA andara khIMcanA, (inhaling) aura bAhara nikAlanA (exhaling) to sAmAnya zvAsa-prazvAsa kriyA hai jo jIvana kA lakSaNa hai; kintu yaha sAmAnya kriyA vijJAna-svara-vijJAna taba banatI hai, jaba sAdhaka ina tInoM prakAra ke svaroM ko niyantrita karatA hai, apanI icchAnusAra calAtA hai tathA isa prakAra apanI nAr3iyoM kI zuddhi karatA hai| yaha nAr3I-zuddhi yoga kA aMga aura prANAyAma kI Avazyaka pUrva-pIThikA hai| binA nADI-zuddhi ke prANAyAma kI sAdhanA sahI DhaMga se nahIM sadha pAtI, usase kisI prakAra kI bAhya labdhi, camatkAra utpanna karane kI zakti tathA mAnasika evaM zArIrika kSamatA tathA svasthatA kI prApti nahIM ho paatii| prAcIna yuga meM yogI aura sAdhaka grAma-nagaroM se bAhara, bhayAnaka vanoM meM sAdhanA karate the| sardI-garmI Adi ke prAkRtika prakopoM kA zarIra para prabhAva par3atA hI thA, zarIra asvastha bhI ho jAtA thA, mAnasika evaM zArIrika svasthatA bhaMga ho jAtI thI, usakA upacAra yogI svara-vijJAna se kara lete the| ___ zIta ke prakopoM, ajIrNa Adi kA upacAra yogI dAyA~ svara calAkara kara letA hai; aura garmI ke prakopa, dAha jvara Adi kA upacAra vaha apanA bAyA~ svara calAkara kara letA hai| bhojana karate samaya tathA usake 12 ghanTe bAda taka vaha apanA dAyA~ svara calAtA hai, jisase bhojana zIghra paca jAtA hai, ajIrNa nahIM ho pAtA aura pariNAmasvarUpa kabja se hone vAlI bImAriyA~ bhI * prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ - 321 * Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM ho paatiiN| yadi kabhI yogI ko apane zarIra ke kisI bhI aMga meM snAyavika vedanA mAlUma hotI hai to vaha zarIra meM jisa ora - dAyIM yA bAyIM tarapha snAyavika yA kisI bhI prakAra kI pIr3A hotI hai, udhara kA hI svara roka detA hai, usakI pIr3A zAnta ho jAtI hai|, sAdhaka jukAma aura yahA~ taka ki zvAsa roga kA upazamana bhI svara ke mAdhyama se kara letA hai| jaba dame kA daurA uThatA hai, usa samaya jisa nAsikA se svara cala rahA ho use roka kara dUsarI nAsikA se calA detA hai, isase do cAra minaTa meM hI dame kA daurA zAnta ho jAtA hai| pratidina isa kriyA ko karane se thor3e dinoM meM dame kI pIr3A zAnta ho jAtI hai| jukAma ke roga meM to svara - vijJAna athavA svara - 1 ra-niyamana kriyA ko pazcimI vaijJAnika aura cikitsaka bhI upayogI mAnate haiN| Chronic cough, cold catarrah aesthma meM ve rogI ko breathing exercise kI salAha dete haiM / yogI nAr3I-zuddhi dvArA zArIrika aura mAnasika svasthatA prApta karatA hai| vaha viparIta vAtAvaraNa meM bhI svastha tathA nIroga rahatA hai aura svastha citta se yoga sAdhanA - prANa sAdhanA karatA hai| itanA to nizcita hai ki svastha tana-mana ke abhAva meM kisI bhI prakAra kI sAdhanA nahIM kI jA sakatI aura na usameM saphalatA hI prApta kI jA sakatI hai, ataH svastha zarIra aura svastha mana kA honA Avazyaka hai| nAr3I -zuddhi kA yoga sAdhaka ke lie yahI upayoga hai aura isIlie vaha svara-niyamana karatA hai, jisase ki sucAru rUpa se prANAyAma kI sAdhanA karake prANa-zakti ko zaktizAlI banA ske| prANAyAma prANAyAma, prANa-sAdhanA kA antima sopAna hai| prANAyAma ko aMgrejI meM breathing exercise kahate haiM / prANAyAma kI sAdhanA se sAdhaka ko aneka prakAra ke zArIrika aura mAnasika lAbha hote haiM, camatkArika siddhiyA~ tathA labdhiyA~ prApta hotI haiM, usakA manobala, vacanabala tathA kAyabala bar3hatA hai, vacanasiddhi prApta hotI hai, apane vicAroM se dUsaroM ko prabhAvita karane kI kSamatA AtI hai, usake vyaktitva meM cumbakIya zakti kA vikAsa hotA hai, taijas zarIra kA AbhAmaMDala zaktizAlI banatA hai, yahA~ taka ki usakI antardRSTi kA vikAsa ho jAtA hai aura vaha itanA sakSama ho jAtA hai ki * 322 adhyAtma yoga sAdhanA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane jJAna-netra (ise yoga kI bhASA meM 'tIsarA netra'-third eye kahA jAtA hai) se dUsaroM ke sUkSma zarIra ko dekha sakatA hai, unake vicAroM ko jAna sakatA hai aura bhUta-bhaviSya kI jAnakArI bhI use ho jAtI hai| vastutaH prANAyAma hI prANa-sAdhanA hai| prANAyAma ke tIna bheda haiM-pUraka, kumbhaka, reck| pUraka meM sAdhaka vAyu ko andara khIMcatA (inhale) hai, kumbhaka meM vAyu ko andara kisI eka sthAna para yathA nAbhisthAna, hRdayasthAna Adi para rokatA hai aura recaka meM vAyu ko bAhara nikAla (exhale) detA hai, ina tInoM ke samaya kA anupAta 1:4:2 hotA sAmAnya prANAyAma, jise aMgrejI meM breathing exercise kahA jAtA hai, vaha to sirpha itanA hI hai; kintu yoga-mArga kA prANAyAma isakI apekSA bahuta gaharA hai yadyapi usameM bhI kriyAe~ to recaka, pUraka, kumbhaka-yahI tIna kI jAtI haiM; kintu inakI gaharAI aura samaya-sImA adhika hotI hai| sAmAnya prANAyAma meM to prANavAyu kA saMcAra recaka, kumbhaka aura pUraka zarIra ke agrabhAga; yathA-nAbhi, hRdaya, phephar3e, mastiSka meM hI hotA hai kintu yaugika. prANAyAma merudaNDa athavA rIr3harajju (medulla oblangata) meM hokara kiyA jAtA hai arthAt sAdhaka vAyu kA saMcAra rIDharajju meM hokara karatA hai| usakA krama yaha hai-rIr3ha rajju ke antima nicale bhAga, mUlAdhAra cakra se vAyu ko UrdhvagAmI banAtA huA sAdhaka UparI sire-garadana ke pRSTha bhAga taka pahu~cAtA hai aura phira vahA~ se lalATa meM vAyu ko le jAkara kapAla ke UrdhvabhAga taka pahu~cAtA hai, phira nIce utAratA huA nathunoM se bAhara nikAla detA hai| yaugika prANAyAma meM suSumnA kA mahattva cikitsA zAstra meM jise merudaNDa (back-bone) athavA rIr3harajju kahA jAtA hai usI ko yoga meM 'suSumnA nAr3I' kahA gayA hai| suSumnA nAr3I, yoga kI dRSTi se, zakti kA pAvara hAusa hI hai| isameM aisI-aisI zaktiyA~ bharI par3I haiM ki jinheM jagAne para yogI sAdhaka asambhava kAryoM ko bhI sambhava kara dikhAtA hai, vaha mahInoM taka samAdhi le letA hai, zvAsa-prazvAsa kriyA ko banda kara detA hai, hRdayagati aura nAr3iyA~ bhI banda ho jAtI haiM, sAdhAraNa bhASA meM jIvana kA koI cinha zeSa nahIM rahatA; phira bhI samAdhistha hokara vaha jIvita rahatA hai, samAdhi khulane para harSotphulla * prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ * 323 * Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikhAI detA hai aura darzakoM ko cakita kara detA hai| isa prakAra sAdhaka asAdhAraNa sAmarthya kA svAmI bana jAtA hai| kintu isa asAdhAraNa sAmarthya ko pAne ke lie use puruSArtha bhI asAdhAraNa hI karanA par3atA hai| __ merudaNDa athavA suSumnA nAr3I andara se polI hai| manuSya kA yaha polA merudaNDa 33 choTe-choTe asthi-khaMDoM se milakara nirmita huA hai| yaha zarIra kI AdhArazilA hai aura yahI yaugika zaktiyoM kA bhaNDAra bhI hai| zarIra-vijJAna ke anusAra merudaNDa meM anekoM nAr3iyA~ haiM jo zarIra ke vibhinna avayavoM meM pahu~cakara vibhinna prakAra ke zArIrika kArya sampanna karatI haiN| kintu yogavidyA ke anusAra isameM tIna pramukha nAr3iyA~ haiM-IDA, piMgalA aura sussumnaa| ye nAr3iyA~ sUkSma audArika pUdgaloM se nirmita haiM aura sUkSma audArika zarIra se sambandhita haiM, isalie inheM carmacakSuoM se nahIM dekhA jA sakatA; merudaNDa ko cIrane para ye nAr3iyA~ dikhAI detIM bhI nhiiN| ina tInoM nAr3iyoM kI tulanA vidyuta pravAha se kI jA sakatI hai| vidyuta kI do dhArAe~ hotI haiM-eka, dhana (positive) vidyuta aura dUsarI RNa (negative) vidyut| donoM prakAra kI dhArAe~ alaga-alaga tAroM (wires) ke mAdhyama se calatI haiM, una tAroM meM pravAhita hotI haiN| ye dhArAe~ alaga-alaga cAhe jitane samaya taka aura cAhe jitanI dUra taka calI jAyeM, koI zakti utpanna nahIM hotI, na balba jalate haiM, na paMkhe calate haiM, aura jaise hI ye dhArAe~ mila jAtI haiM inakA circuit complete ho jAtA hai, zakti kA srota umar3a par3atA hai, niyona lAiTa jala uThatI haiM, vAtAvaraNa prakAza meM nahA jAtA hai, paMkhe ghUmane lagate haiM, moTareM gatimAna ho jAtI haiM, miloM aura kArakhAnoM kI mazIneM dhar3adhar3Ane lagatI haiM, hajAroM TanoM bhArI pattharoM aura lohe ke sAmAnoM ko krena idhara se udhara uThAkara rakha detI hai, reDiyo para gAne Ane lagate haiM aura TelIvijana para dUra-dUra ke dRzya dikhAI dene lagate haiN| vidyut zakti se asambhava lagane vAle kArya bhI sambhava ho jAte haiN| yahI sthiti ina nAr3iyoM ke bAre meM hai| IDA (candranAr3I) ko RNa vidyuta dhArA (Negative) aura piMgalA (sUrya nAr3I) ko dhana vidyuta dhArA (Positive) kaha sakate haiM tathA jahA~ ye donoM milatI haiM, vahIM suSumnA nAr3I hai| jaba ye mila jAtI haiM tabhI yaugika zaktiyoM kA srota baha nikalatA hai| isa prakAra suSumnA nAr3I eka tIsarI zakti hai| * 324 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kI aura sUkSma gaharAI meM jAne para, suSumnA ke andara eka aura trivarga hai jo pahale trivarga se bhI sUkSma hai / vahA~ bhI tIna nAMr3iyA~ haiM - (1) vajrA, (2) citraNI aura (3) brahma naadd'ii| basa, brahmanAr3I hI yaugika zaktiyoM kA mUla aura kendra hai| yahI nAr3I mastiSka meM, zirAoM Adi ke rUpa meM jAkara hajAroM bhAgoM meM phaila jAtI hai| yaha nAr3I (brahma nAr3I) taijas paramANuoM se nirmita aura taijas zarIra meM avasthita hai| yogazAstroM meM kahe gaye sapta kamala (athavA cakra) bhI isI nAr3I meM sthita haiN| yogI prANavAyu dvArA isI nAr3I ko zaktimAn, sphUrtivAn banAtA hai aura aneka camatkArI zaktiyA~ prApta karatA hai| isa sthiti meM mastiSka eriyala kA kAma karatA hai, vahI sthUla aura sUkSma bhautika taraMgoM ko pakar3atA hai| dhvani taraMgoM ko, vicAra - taraMgoM ko, vidyuta taraMgoM ko, reDiyodharmI taraMgoM ko sabhI prakAra kI taraMgoM ko pakar3atA hai aura sAdhaka bhUta-bhaviSya kA jAnakAra, cumbakIya zakti vAlA tathA antardRSTisampanna evaM aneka prakAra kI zaktiyoM kA svAmI bana jAtA hai| merudaNDa ke nicale antima bhAga meM suSumnA ke andara rahane vAlI brahma nAr3I eka kAle varNa ke SaTkoNa skandha (cakrajAla) se ba~dhakara lipaTa jAtI hai| purANoM meM isI ko kUrma kahA gayA hai aura yaugika graMthoM meM kuNDalinI / yaha gunthana kuNDalAkAra hai, isIliye isakA nAma kuNDalinI par3A / kuNDalinI zakti kA UrdhvArohaNa aura cakrabhedana yoga aura vizeSa rUpa se haThayoga meM kuNDalinI kI mahimA kA bahuta guNagAna kiyA gayA hai| zvetAzvatara upaniSad meM ise 'nAciketa' agni kahA gayA hai aura batAyA gayA hai ki jo sAdhaka 'tri - nAciketa' bana jAte haiM, ve janma aura mRtyu se pAra pahu~ca jAte haiM - tarati janmamRtyu unakA zarIra yogAgnimaya ho jAtA hai aura ve jarA, vyAdhi tathA mRtyu se pAra ho jAte haiMna tasya rogo na jarA na mRtyuH prAptasya yogAgnimayaM zarIram / - zvetAzvatara upaniSad cainika yoga dIpikA meM ise Atmika agni (spirit fire) kahA gayA hai-- Only after the completed work of a hundred days will the Light be real, there will it become spirit fire. the heart is the fire; the fire is the Elixir. -I'lohin * prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ 325 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogavidyA ke pAzcAtya vidvAna ise sarpavatvalayAnvitA agni (serpent fire) kahate haiM aura maiDama blaiveTaskI (Madame Blavetsky) - ye thiyosophIkala sosAiTI Theosophical Society kI janmadAtA thIM) ise vizvavyApI vidyuta zakti (Cosmic Eletricity) kahatI thiiN| isakI gati ke viSaya meM batAte hue unhoMne kahA hai ki prakAza 1,85,000 mIla prati saikiNDa kI gati se calatA hai, jabaki kuNDalinI zakti kI gati 3,45,000 mIla prati saikiNDa hai| (Light travels at the rate of 1, 85, 000 miles per second, Kundalini at 3, 45, 000 miles a second.)1 - yaha kuNDalinI zakti sAdhAraNatayA mAnava zarIra meM soyI par3I rahatI hai, suSupti avasthA meM rahatI hai| kintu jaba yogI prANAyAma dvArA prANazakti ko isameM saMcArita karatA hai, sahI zabdoM meM Thokara detA haiM prANazakti kI; prANazakti ko usa para kendrita karake Upara kI ora dhakkA lagAtA hai, ise Upara kI ora car3hane ko prerita karatA hai; taba isakI suSupti dazA TUTatI hai aura yaha UrdhvArohaNa karatI hai; UrdhvArohaNa ke krama meM yaha cakroM kA bhedana karatI hai| 2 1. 2. maiDama bleveTsakI ke kathana meM kucha apUrNatA hai| vAstava meM, prakAza kI gati 186,000 mIla prati saikiNDa hai, vidyuta kI gati 2, 88,000 mIla prati saikiNDa aura vicAroM kI gati 22, 65, 120 mIla prati saikiNDa hai| - sampAdaka cakroM kI saMkhyA ke bAre meM kaI vicAradhArAe~ prAcIna manISiyoM kI prApta hotI haiN| sAdhAraNatayA cakra sAta mAne jAte haiM - ( 1 ) mUlAdhArasuSumnA ke antima nicale sire meM, (2) svAdhiSThAnamUlAdhAra se cAra aMgula Upara peDU meM, (3) maNipUra - nAbhi sthAna meM, (4) anAhatahRdaya meM, (5) vizuddhi-kaMTha meM, (6) AjJA - bhrUmadhya meM, (7) sahasrAra - brahmaraMdhra meM / (dekhie citra ) * 326 adhyAtma yoga sAdhanA : sahastrAra cakra AjJA cakra vizuddhi cakra anAhata cakra maNipUra cakra svAdhiSThAna cakra mUlAdhAra cakra Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakra ke lie yoga graMthoM meM 'kamala' zabda diyA gayA hai| yaha zabda adhika upayukta hai| jisa taraha kamala kA phUla khilatA aura banda hotA hai, usakA saMkoca-vistAra hotA hai, vahI sthiti ina cakroM kI hai| jisa samaya suSumnA mArga meM saMcArita hotI huI prANa-zakti ina cakroM se TakarAtI hai athavA kuNDalinI zakti inako Thokara mAratI hai, yogI ina cakroM ko prANavAyu ke saMsarga se anuprANita karatA hai to banda hue athavA saMkucita avasthA meM rahe hue kamala khila jAte haiM, aura vikasita-vistRta ho jAte haiN| yahI cakra-vedha athavA cakroM kA unmukulana yA anuprANana hai| ___cakroM athavA kamaloM kA unmukulana athavA anuprANana kuNDalinI zakti ke jAgaraNa se hotA hai aura kuNDalinI zakti jAgrata hotI hai yA to haThayoga se athavA bhAvanAyoga se| sAdhaka apanI ruci, kSamatA tathA yogyatA ke anusAra haThayoga kI prakriyAoM athavA bhAvanAyoga kI sAdhanA se kuNDalinI zakti ko jAgRta karatA hai| sAtha hI yaha zakti sirpha siddhAsana, padmAsana, paryaMkAsana se hI jAgRta hotI hai| zvAsana, daMDAsana, laguMDAsana Adi AsanoM se nahIM ho sktii| ina AsanoM se kuNDalinI zakti kA UrdhvArohaNa saMbhava hI nahIM hai| ___ kucha AcAryoM ne AjJA aura sahasrAracakra ke madhya meM do cakroM kI avasthiti aura mAnI hai-(1) manaHcakra aura (2) somckr| manaHcakra kA sthAna lalATa hai, yaha AjJAcakra se lagabhaga 2 aMgula Upara hotA hai, usI meM vicAra utpanna hote haiM tathA indriyaviSayoM (zravaNa, netra, ghrANa, jihvA, sparza indriyoM ke viSaya) kA sthAna bhI vahI hai, yahIM se AjJAvahA nAr3I nikalatI hai| yaha mUrdhAsthAna se Upara avasthita __ manazcakra se Upara aura sahasrAra cakra se nIce somacakra hai| yahI nirAlambapurI turIyAtIta avasthA meM rahane kA sthAna hai| isa sthAna (cakra) meM yogIjana tejomaya brahma kA darzana aura anubhava karate haiM, AtmasvarUpa kA anubhava evaM sAkSAtkAra karate haiN| zakti sammohana taMtra meM bhI nava cakroM kA varNana hai, kintu unake nAma bhinna haiM, dala Adi kA bhI vivaraNa nahIM diyA gayA hai| .. ina cakroM ke atirikta haThayoga meM trikUTa, zrIhATa, gollATa aura pITha evaM bhramara gumphA nAma ke pA~ca cakra aura batAye gaye haiN| -paramArtha patha, pR. 387-403; paM. zrI tryambaka zAstrI khare ke 'zrI kuNDalinIzakti yoga' nibandha ke AdhAra pr| * prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ - 327 * Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha kuNDalinI zakti prANamaya koza athavA taijas zarIra (Etheric Body) meM avasthita hai aura prANamaya zarIra prakAza rUpa hai, ataH kuNDalinI zakti bhI prakAza rUpa hai; kintu atyanta sUkSma pudgala paramANuoM se nirmita hone ke kAraNa isa zarIra ko sAdhAraNa carma - cakSuoM se nahIM dekhA jA sktaa| isake lie viziSTa sAdhanoM kI AvazyakatA hotI hai| ye sAdhana AdhyAtmika bhI ho sakate haiM aura bhautika bhii| yogI AdhyAtmika unnati, haTha yoga kI kriyAoM tathA bhAvanAyoga dvArA apane antar meM bIja rUpa meM upasthita divya dRSTi ko vikasita karatA hai aura vaijJAnika bAhya sAdhanoM dvArA bhIM prakAzamaya prANamaya zarIra ko dekha letA hai|' 1. (ka) DaoN. kilanara ne prANamaya koSa (Etheric boby) ko dekhane ke lie oNro-speka (Aurospec) nAma kA cazmA (Goggles ) khoja nikAlA hai| isa cazme se divya dRSTi prApta hotI hai arthAt isa cazme dvArA mAnava kisI bhI dUsare vyakti ke prANamaya zarIra ko dekha sakatA hai / parantu yaha jo prANamaya zarIra prakAzarUpa dikhAI detA hai so prakAzAtmaka kuNDalinI zakti ke sAre zarIra meM vyApta hone ke kAraNa se dikhAI detA hai| manomaya zarIra meM UrmiyoM ke utpanna hone para annamaya zarIra meM unakI kriyA hone kA sAdhana prANamaya zarIra hI hai / arthAt prANamaya zarIra kA prakAza rUpa apane anubhava se tathA DaoN. kilanara ke oNrospeka se pratyakSa hotA hai| - zrI kuNDalinI yoga - zakti - le. paM. zrI tryambaka bhAskara zAstrI khare (paramArtha patha, pR. 398) (kha) aisI divya dRSTi prApta karane kI dUsarI bAhya vidhi bAharI sAdhanoM se mastiSka ke viziSTa aMga ko uttejita karanA hai| yaha tibbata ke lAmAoM meM pracalita hai| ve loga vizeSa prakAra kI jar3I-bUTiyoM tathA maMtroM se abhimaMtrita karane ke bAda usa abhimantrita ArI jaise dA~tedAra aujAra ko garma karate haiM aura usa tapatI huI ArI se lalATa kI haDDI ko kATate haiM; phira usake dvArA hue cheda meM eka jar3I-bUTiyoM tathA maMtroM se pavitra kI huI zlAkA ko DAla dete haiN| vaha zlAkA itanI kuzalatA se DAlI jAtI hai ki mastiSka ke eka vizeSa bhAga se TakarAkara use uttejita kara detI hai| isa prakAra manuSya kI tIsarI A~kha bana jAtI hai aura use divya dRSTi prApta ho jAtI hai, vaha dUsaroM ke prANamaya zarIra (Etheric or Electric body) ko dekha sakatA hai| byaurA aisI ghaTanA lobasaMga nAma ke lAmA ke jIvana meM ghaTI hai| usane isakA pUrA The Third Eye 'tIsarI A~kha' nAmaka pustaka meM diyA hai| - pUrNa vivaraNa ke lie draSTavya - tIsarI A~kha (rahasyoM ke ghere meM, pR. 89 ) 328 adhyAtma yoga sAdhanA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prANamaya zarIra meM avasthita kuNDalinI zakti ko jAgRta kara cakroM athavA kamaloM ko anuprANita karane se yogI ko viziSTa labdhiyA~ aura camatkArI zaktiyA~ prApta hotI haiN| (1) mUlAdhAra ko anuprANita karane se adhyAtma vidyA meM pravRtti aura nIrogatA; (2) svAdhiSThAna se vAsanA kSaya aura ojasvitA (3) maNipUra se Arogya, Atma-sAkSAtkAra, aizvarya; (4) anAhata se yaugika upalabdhiyA~ evaM AtmasthatA, (5) vizuddhi cakra se kAmanA - vijaya, (6) AjJAcakra se antarjJAna aura vAksiddhi, (7) manaHcakra se atIndriya jJAna tathA indriya aura manovijaya; (8) somacakra se sarvasiddhi, Ananda kI prApti aura AtmA ke tejomaya svarUpa kA anubhava; (9) sahasrAra se mukti / arthAt ina cakroM (kamaloM) ke unmukulita hone para sAdhaka ko ye viziSTa upalabdhiyA~ prApta hotI haiN| ina Atmika evaM yaugika upalabdhiyoM ke atirikta prANAyAma kA sAdhaka ke zarIra para bhI bahuta hI anukUla prabhAva par3atA hai| vastutaH prANamaya zarIra AtmA ke sAtha lagA rahane vAlA sUkSma (taijas) zarIra hai| Adhunika vijJAna ke anusAra sUkSma zarIra kI racanA nyUTrino nAmaka kaNoM se hotI hai| nyUTrino kaNa adRzya (sAdhAraNa carmacakSuoM se adRzya), Aveza rahita aura itane halke hote haiM ki inameM mAtrA aura bhAra lagabhaga nahIM ke barAbara hotA hai| ye sthira nahIM raha sakate aura prakAza kI tIvra gati se sadA calate rahate haiN| vaijJAnikoM ne prayoga karake dekhA hai ki yadi nyUTrino kaNoM ko kisI dIvAra kI ora chor3A jAya to ve dIvAra ko pAra karake antarikSa meM vilina ho jAte haiN| koI bhI bhautika vastu inheM roka nahIM sktii| ina nyUTrino kaNoM ko punaH bhautika vastu ke rUpa meM bhI parivartita kiyA jA sakatA hai| parAmanovijJAna ke anusAra yaha sUkSma zarIra kisI bhI sthAna para, kisI bhI dUrI aura parimANa meM apane ko prakaTa aura laya kara sakatA - rahasyoM ke ghere meM, pRSTha 37 isa vaijJAnika vivaraNa se spaSTa hai ki yaha prANamaya athavA sUkSma (taijas) zarIra paudgalika hai aura isI kAraNa yaha vaijJAnika yantroM, oNrospeka (Aurospec) Adi se bhI dekhA jA sakatA hai| - sampAdaka prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ : 329 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAyAma kA zarIra para prabhAva Adhunika zarIra-vijJAna ke anusAra mAnava-zarIra ke andara kAma karane vAle pradhAna aMga samUha haiM-(1) snAyu jAla (Nervous system)], (2) granthi samUha (glandular system), (3) zvAsopayogI praNAlI (respiratory system), (4) raktavAhinI praNAlI (circulatory system), (5) pAcana saMsthAna (digestive system) / __ prANAyAma se ina sabhI aMga samUhoM ko lAbha hotA hai| prANAyAma meM pUraka ke samaya jo lambI gaharI sA~sa lI jAtI hai, usase rakta adhika zuddha hotA hai aura zuddha rakta sampUrNa zarIra meM phailakara sphUrti aura custI detA hai| mastiSka se lekara pairoM taka ke sabhI aMga balazAlI banate haiN| sAmAnya sA~sa lene meM phephar3oM ke kucha hI aMza kriyAzIla hote haiM aura zeSa aMza niSkriya par3e rahate haiN| kintu prANAyAma (gaharI sA~sa lene) se phephaDoM ke sabhI aMga sakriya ho jAte haiN| pariNAmasvarUpa rAjayakSmA (tapaidika T.B) nahIM ho pAtI aura yadi prArambhika avasthA (Primary stage) meM ho to ThIka bhI ho jAtI hai| isI prakAra phephar3oM sambandhI anya roga jaise Plurisy Adi bhI ThIka ho jAte haiN| zuddha rakta milane se granthi samUha ThIka taraha se kAma karane lagegA, zIghra hI buDhApe ke lakSaNa pragaTa nahIM hoMge (kyoMki bur3hApA Thyroid granthi kI niSkriyatA se AtA hai aura prANAyAma se yaha granthi sakriya banI rahatI hai), zarIra phUrtIlA banA rahegA aura kAryakSamatA bhI bddh'egii| ___ vyAyAma pAcana saMsthAna ke lie bhI bahuta sahAyaka hai| recaka, pUraka aura kumbhaka-tInoM dazAoM meM udara kI nAr3iyA~ sikur3atI aura phailatI hai| isa prakAra unakA vyAyAma ho jAtA hai aura ve svastha banI rahatI haiN| isa prakAra prANAyAma se zarIra svastha banA rahatA hai| mAMsapeziyA~ (muscles) lacIlI aura sudRr3ha banI rahatI haiM, gurde (kidney), yakRta (Liver), plIhA Adi sabhI aMga sucAru rUpa se kAma karate haiM, phephar3oM meM lacIlApana banA rahatA hai aura zvAsa-kAsa Adi roga nahIM ho paate| prANAyAma zArIrika dRSTi se roga-nivAraka aura roga-pratirodhaka' hai, 1. vibhinna prakAra ke roganivAraNa aura upalabdhiyoM ke lie draSTavya hemacandrAcAryakRta yogazAstra, pA~cavAM prakAza aura zubhacandrAcAryapraNIta jnyaanaarnnv| *330 adhyAtma yoga sAdhanA * Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH yaha zarIra ko nIroga rakhatA hai| zarIra kI nIrogatA ke sAtha-sAtha manaHsvAsthya aura mana:samAdhi meM bhI sahayogI banatA hai| isa prakAra sAdhaka prANa-sAdhanA meM kramazaH Asana-zuddhi, nAr3I-zuddhi aura pavana-sAdhanA karatA hai, prANoM yAnI sUkSma zarIra ko tIvra karatA hai aura aneka viziSTa zaktiyoM kI upalabdhi karatA hai| kintu jaba taka ye upalabdhiyA~ bahirmukhI rahatI haiM, antarmukhI nahIM ho pAtI taba taka ye AdhyAtmika upalabdhiyA~, adhyAtma-sAdhanA nahIM bana paatiiN| phira bhI inase sAdhaka ko aneka prakAra ke mAnasika evaM zArIrika lAbha prApta hote haiN| - prArambha meM jo daza prANa batAye gaye haiM, ve prANAyAma kI sAdhanA se balazAlI banate haiM, unakI kAryakSamatA bar3hatI hai, indriya aura mana sUkSmagrAhI banate haiN| yahI prANa sAdhanA kI phalazruti hai| 000 * prANa-zakti : svarUpa, sAdhanA, vikAsa aura upalabdhiyA~ - 331* Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 lezyA-dhyAna sAdhanA bhAvanA tathA raMga cikitsA siddhAnta lezyA-dhyAna-sAdhanA nayA nAma hai, kintu prakriyA aura anubhUtiyA~ naI nahIM haiN| isa viSaya ko eka-eka zabda para calakara samajhane kA prayatna kiijie| lezyA hai karmoM se lipta Atma-pradezoM kA parispandana' aura sAtha hI usa parispandana se AkarSita hue karma-paramANuoM kA spndn| yaha kaSAyoM se anuraMjita yogoM kI pravRtti hai| aura lezyA-dhyAna sAdhanA hai bhAvoM (kaSAya-anuraMjita Atma-pariNAmoM tathA aprazasta pudgala paramANuoM) ko zuddha karane kI prakriyA, AdhyAtmika mUrchA ko miTAne kI vidhi, mAnasika evaM zArIrika zAnti va svasthatA pAne kI vidhi aura hai jAgaraNa, vizeSa rUpa se antarjAgaraNa kI prkriyaa| ___ mAnava ke antarjagata meM do prakAra ke spandana satata hote rahate haiM, do prakAra kI dhArAe~ sAtha-sAtha bahatI rahatI haiN| eka hai vicAroM kI dhArA aura dUsarI hai bhAvoM kI dhaaraa| vicAroM kI dhArA jJAna se sambandhita hotI hai, usameM bAhya paristhitiyA~ aura vyAvahArika jagata bhI sahakArI hotA hai| manuSya vAtAvaraNa se, samAja se, 1. (ka) limpatIti leshyaa...krmbhiraatmaanmitydhyaahaaraapekssitvaat| -dhavalA 1/1,1,4/149/6 2. (ka) gommaTasAra, jIvakANDa, mUla 536/931 mohodayakhaovasamovasamakhayajajIvaphaMdaNaM bhaavo| -mohanIya karma ke udaya, kSayopazama, upazama athavA kSaya se utpanna huA jIva kA spndn| (kha) kaSAyodayAraMjitA yogprvRttiriti| -sarvArthasiddhi 2/6/159/11 * 332 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru se, pustakoM se jo kucha bhI jJAna arjita karatA hai, usI ke anukUla usake antarjagata meM eka dhArA bana jAtI hai, vaise hI usake vicAra bana jAte haiM, socane-samajhane kA eka dAyarA bana jAtA hai, yahI usakI vicAroM kI dhArA mAnava, cintana-mananazIla prANI hai, vaha soce-vicAre binA raha hI nahIM sakatA; hamezA koI na koI vicAra usake mana-mastiSka meM bahatA hI rahatA hai, yaha bahate hue vicAra hI eka dhArA kA rUpa le lete haiM aura yahI AtmA kI vicAroM kI dhArA hai, vicAroM kA spandana hai| ___eka dUsarI dhArA bhI mAnava ke (aura vizAla dRSTi se dekhA jAya to prANI mAtra ke) antarjagata meM satata gatimAna rahatI hai, vaha hai bhAvoM kI dhaaraa| bhAvadhArA kA abhiprAya hai-kaSAyoM kI dhaaraa| krodha kI, mAna kI, mAyA kI, lobha kI, hAsya-rati-arati-bhaya-jugupsA strI-puruSa-napuMsaka veda kI (kAma bhAvanA kI) dhArA-yaha dhArA bhI mAnava ke antarjagata meM-sUkSma athavA taijas zarIra meM satata bahatI rahatI hai| yaha dhArA prazasta bhI hotI hai aura aprazasta bhI; zubha bhI hotI hai aura azubha bhI tathA saMkliSTa aura asaMkliSTa bhI; andhakAra ke raMga-kAle-nIle-hare raMga kI bhI hotI hai aura prakAza ke raMga-pIle, lAla aura zveta raMga kI bhii| ise saMkSepa meM rAga-dveSa athavA moha kI dhArA bhI kaha sakate haiN| ___jaba. saMkliSTa vicAroM kI dhArA pravAhita hotI hai to manuSya ke mana meM bure bhAva (vicAra) Ate haiM, kabhI ghRNA ke to kabhI dveSa ke, kabhI kapaTa ke to kabhI bhaya evaM vAsanA ke| jaba manuSya mUrcchita hotA hai, para-padArthoM, viSayoM, ghaTanAoM ke prati saMvedanazIla hotA hai, unake prati pratibandhita hotA hai taba yaha saMkliSTa vicAroM kI dhArA athavA dveSa kI dhArA calatI hai| lekina dveSa kI dhArA bhI sthAyI nahIM hotI, asaMkliSTa dhArA bhI manuSya kI antazcetanA meM calatI hai taba usameM acche bhAva, acche vicAra, prema, karuNA, ekatA, vizvAsa Adi ke Avega umar3ate haiM, vaha acche kAma karane ko pravRtta hotA hai| lekina saMkliSTa aura asaMkliSTa ye donoM hI prakAra kI bhAvadhArA mohajanya hai, ataH isameM mUrchA bhAva rahatA hai| yoga kI bhASA meM kaheM to manuSya kI antazcetanA moha-mUrcchita rahatI hai| * lezyA-dhyAna sAdhanA * 333 * Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha mUrcchita dazA manuSya ke taijas athavA prANa zarIra meM rahatI hai| kArmaNa zarIra meM avasthita kaSAyoM kI dhArA prANa zarIra meM bahatI hai aura usakI abhivyakti audArika (sthUla) zarIra meM hotI hai| manuSya kA prANajagata, manojagata aura AtmA bhI isase prabhAvita hotA hai| isIlie aisI AtmA ko jainAgamoM meM kaSAyAtmA kahA gayA hai| lezyAdhyAna dvArA sAdhaka isa kaSAya-anuraMjita bhAvadhArA ko nirmala aura svaccha banAne kI sAdhanA karatA hai| AbhAmaMDala jaina darzana ke anusAra lezyA ke do bheda haiM-(1) bhAva lezyA aura (2) dravya leshyaa| yoga ke anusAra bhAvalezyA to kaSAya-AtmA ke pradezoM kA parispandana haiM, bhAvadhArA hai aura dravyalezyA, AtmA ke una parispandanoM se AkarSita pudgala vargaNAe~-taijas pudgala vargaNAe~ haiM, ina taijas pudgala vargaNAoM se hI taijas athavA prANa zarIra kI sRSTi hotI hai aura usI meM dravya lezyAoM kI avasthiti hotI hai| taijas athavA prANa zarIra paudgalika hone ke kAraNa dRzya hotA hai. usameM rUpa hotA hai, ataH lezyA (dravya lezyA) bhI rUpaguNa yukta hotI hai| usameM vividha varNa hote haiN| ina vargoM ke AdhAra para lezyA chaha prakAra kI mAnI gaI hai| ___ AgamoM meM lezyA ko ANavika AbhA, kAnti, prabhA aura chAyA rUpa batAyA gayA hai| Adhunika vijJAna ne bhI sUkSma (prANa) zarIra ko nyUTrino pudgaloM se nirmita prakAza rUpa mAnA hai| unhoMne isake phoTo bhI liye haiN| ve yaha bhI mAnate haiM ki zubha vicAroM ke samaya yaha prANa zarIra pIlA, lAla aura zveta raMga kA ho jAtA hai aura kutsita vicAroM ke samaya harA, nIlA tathA kAle raMga kaa| isa prANa zarIra se eka prakAra kI vidyuta dhArA nikalatI hai| isa vidyutadhArA kA nirmANa taijas paramANuoM (nyUTrino kaNoM) kI tIvratama gati ke 1. lezayati-zleSayatIvAtmani jananayanAnIti lezyA-atIva cakSurApekSikA snigdhadIpta rUpA chaayaa| -uttarAdhyayana bRhadvRtti, patra 650 * 334 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa hotA hai| vaijJAnika ise mAnava vidyuta (Human Electricity) kahate haiN| yaha vidyuta bhI prANamaya zarIrarUpa hotI hai| isa prakAra prANa zarIra vidyuta rUpa meM mAnava ke sthUla zarIra se ar3hAI - tIna phuTa bAhara taka pravAhita rahatA hai| isI ko AbhAmaMDala kahA jAtA hai| manuSya hI nahIM, yaha AbhAmaMDala' prANI mAtra ke sthUla zarIra ke cAroM ora vikIrNa hotA hai; kintu sUkSma pudgaloM dvArA nirmita hone ke kAraNa 1. AbhAmaMDala (aura) aura prabhAmaMDala (Halo) meM bahuta antara hai| AbhAmaMDala to prANazarIra se vikIrNa hone vAlI vidyut taraMgoM se banatA hai| isameM raMga bhI hote haiM aura ve raMga bhAvanAoM tathA Avega saMvega ke anusAra badalate bhI rahate haiN| yaha AbhAmaMDala saMpUrNa zarIra ke AkAra kA tathA mAnava zarIra se 21/1/2 -3 phuTa taka bAhara niHsRta hotA rahatA hai| mAnava hI nahIM, prANImAtra, yahA~ taka vRkSoM aura phUla-pattiyoM meM bhI AbhAmaMDala hotA hai| kintu prabhAmaMDala kevala pavitrAtmAoM meM hI banatA hai / yaha sirpha sira ke pIche kI ora golAkAra rUpa meM hotA hai| isakA varNa svarNa ke samAna camakIlA hotA hai tathA yaha varNa sthAyI hotA hai, kabhI badalatA nhiiN| sAtha hI yaha varNa itanA spaSTa hotA hai| ki carmacakSuoM se bhI dekhA jA sakatA hai| bhagavAna mahAvIra, rAma, kRSNa, buddha, IsA Adi ke siroM ke pIche jo prakAzavalaya tasvIroM Adi meM dikhAyA jAtA hai, vaha prabhAmaMDala hI hai, jise sAdhAraNa bhASA meM 'bhAmaMDala' bhI bola diyA jAtA hai| prabhAmaNDala kI utpatti unhIM pavitrAtmAoM ke hotI hai jo AdhyAtmika unnati kI carama sthiti para pahu~ca jAte haiN| yoga kI dRSTi se jisa yogI kA antima yAnI sahastrAra cakra anuprANita ho jAtA hai usI ke yaha prabhAmaNDala banatA hai / yogI sAdhaka AjJA cakra jAgRta karane ke uparAnta apanI zakti kA pravAha jaba aura U~cA car3hAtA hai taba vaha zakti UrdhvamukhI gati se manazcakra ko jAgrata karatI hai aura Age bar3hakara somacakra ko anuprANita karatI hai| isa somacakra ke jAgRta hote hI sAdhaka ko koTisUryasama Atmika teja dikhAI dene lagatA hai| yaha asAdhAraNa prakAza hI puMjIbhUta hokara prabhAmaNDala kA nirmANa karatA hai aura jaba sAdhaka kA brahmarandhra sthita sahasrAra cakra anuprANita ho jAtA hai to vaha ati AnandadAyaka aura prabhAvazAlI prakAza sahasra - sahasra razmiyoM ke rUpa meM bAhara kI ora baha nikalatA hai| sahasrAra cakra (kamala) meM hajAra dala (paMkhur3iyA~) haiM aura ina sabhI se prakAza prasphuTita hotA hai| yahI prakAza yogI ke sira ke pIche vRttAkAra rUpa meM dikhAI detA hai, jise prabhAmaNDala kahate haiN| * lezyA - dhyAna sAdhanA 335 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carma-cakSuoM se isakA dRSTigocara ho pAnA kaThina hai| vaijJAnikoM ne atyanta saMvedanazIla kaimaroM se isake citra liye haiM tathA DAkTara kilanara dvArA AviSkRta oNrospeka cazmA (aurospec goggles) dvArA ise dekhA jA sakatA hai aura jisa yogI kA AjJA cakra jAgRta ho gayA hai tathA use divya dRSTi (sUkSma pudgala paramANuoM ko dekhane kI zakti) prApta ho gaI ho, vaha to use dekha hI sakatA hai| lezyAdhyAna : prANa zarIra-zuddhi kI prakriyA lezyAdhyAna kA sAdhaka isa AbhAmaNDala sahita sampUrNa prANa zarIra kI zuddhi karatA hai| yaha zuddhi vaha do prakAra se karatA hai-(1) bhAvanA dvArA aura (2) raMgoM ke dhyAna dvaaraa| bhAvanA Antarika hai ata: yaha Antarika zuddhi kA mAdhyama hai| bhAvanA kA abhiprAya yahA~ zubha aura zuddha bhAvanA hai| sAdhaka apane mana-mastiSka ko sarvaprathama burI aura kutsita bhAvanAoM se rikta karatA hai; IrSyA-dveSa, ghRNA, krodha, mAna, mAyA, lobha, Adi vikArI bhAvanAoM ko dUra karatA hai aura inake sthAna para dayA, kSamA, paropakAra, Atma-bhAva Adi kI zubha-zuddha bhAvanAoM se mana-mastiSka ko saMvAsita karane kA prayatna karatA hai| jyoM-jyoM bhAvanAe~ zubha-zuddha hotI jAtI haiM, lezyAe~ bhI zubha se zubhatara-zubhatama hotI jAtI haiN| sAtha hI sAtha prANa zarIra bhI ojasvI-tejasvI hotA jAtA hai| jala se jisa prakAra vastra yA zarIra dhulakara ujalA hotA hai, usI prakAra bhAvanA se dhulatA huA taijas zarIra ujjvala ujjvalatara hone lagatA hai taba prANamaya zarIra se vikIrNa hone vAlI vidyuta taraMgeM bhI prabhAvazAlI va prakAzamayI hotI jAtI haiN| pariNAmasvarUpa cAroM ora kA-dUra-dUra taka kA vAtAvaraNa bhI prabhAvita hotA hai| ___mahAn yogiyoM aura pavitrAtmAoM, uccakoTi ke sAdhuoM ke sAnnidhya meM jo pazu-pakSI apanA janmajAta vaira bhAva bhI bhUlakara zAntipUrvaka baiTha jAte haiM, usakA kAraNa lezyA-zuddhi kA prabhAva hI hai| kisI ucca bhAvanA vAle yA prakhara manobala vAle vyakti ke saMsarga kA prabhAva hamAre mana-mastiSka para par3atA hai, usakA kAraNa bhI usakI prabala lezyAe~ hI haiN| lezyA-zodhana kI dUsarI prakriyA raMgoM kA dhyAna hai| yaha bAhya sAdhanA hai| * 336 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakI gati athavA pahu~ca prANa zarIra taka hI hai| isake dvArA sAdhaka ko zAnti kA anubhava to hotA hai, kintu vaha sthAyI nahIM hotaa| sAdhaka vibhinna prakAra ke raMgoM ke dhyAna dvArA vibhinna prakAra ke AvegoM ke upazamana kA anubhava karatA hai| ve Avega kucha kAla ke lie upazAnta bhI ho jAte haiN| yaha sthiti aisI hI hai, jaise nirmalI DAlane se pAnI kI gandagI nIce baiTha jAtI hai aura jala zuddha dikhAI dene lagatA hai| hA~, yadi isameM zubha bhAvanAoM kA bhI yoga mila jAye to AvegoM kA sthAyI upazamana aura dUsare zabdoM meM kSaya bhI ho jAtA hai| raMga ke sAtha bhAvanA kA yoga milane se prabhAva meM sthAyitva AtA hai| yadi bAhya dRSTi se vicAra kiyA jAya to lezyAdhyAna raMgoM kA dhyAna hai; kyoMki lezyAoM ke bhI raMga hote haiN| lezyAoM kA vargIkaraNa zuddhi-azuddhi aura asaMkliSTatA tathA saMkliSTatA ke AdhAra para lezyAoM ke chaha vargIkaraNa kiye gaye haiM(1) kRSNa lezyA azuddhatama kliSTatama (2) nIla lezyA azuddhatara kliSTatara (3) kApota lezyA azuddha kliSTa (4) teja lezyA zuddha akliSTa (5) padma lezyA zuddhatara akliSTatara (6) zukla lezyA zuddhatama akliSTatama nAmoM ke anusAra inake raMga bhI haiM-kRSNa lezyA kA raMga kAlA, (aparA baiMganI se baiMganI taka), nIla lezyA kA raMga nIlA, kApota lezyA kA raMga harA (kapota ke raMga jaisA-AkAza sadRza nIlA), tejolezyA kA lAla (aruNa-bAla sUrya ke samAna), padmalezyA kA pIlA (ugate hue sUrya kI AbhA jaisA jisameM halkI sI lAlimA bhI hotI hai) aura zuklalezyA kA raMga zveta (zaMkha ke samAna) hotA hai| ye raMga ina lezyAoM ke pudgala paramANuoM ke hote haiN| jaina zAstroM meM varNa pA~ca batAye haiM-(1) kAlA, (2) pIlA, (3) nIlA, (4) lAla aura (5) sphed| Adhunika vijJAna sAta raMga mAnatA hai-(1) * lezyA-dhyAna sAdhanA * 337* Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baiMganI athavA jAmunI raMga, (2) nIlA (gaharA nIlA), (3) nIlA (AkAza jaisA nIlA), (4) harA, (5) pIlA, (6) nAraMgI aura (7) laal|' lezyAdhyAna aura raMga cikitsA praNAlI vastutaH jitane bhI sthUla sUkSma skaMdha haiM, ve sabhI raMgoM aura uparaMgoM vAle hote haiN| lekina raMga hameM 49veM kaMpana para dikhAI dete haiM, isa se kama kaMpana para nhiiN| mAnava kA zarIra aura mana bhI sthUla-sUkSma skaMdhoM se nirmita hotA hai| ataH yaha bAharI raMgoM se prabhAvita bhI hote haiN| inameM zubha raMgoM ke prabhAva se vyakti meM zubha bhAvanAoM kA prAdurbhAva hotA hai aura azubha raMgoM se azubha bhAvoM kaa| yadi eka apekSA se dekhA jAe to aprazasta raMga bhI sadaiva aprazasta hI nahIM hote| udAharaNa ke lie-navakAra maMtra ke antima pada 'namo loe savvasAhUNaM' kA dhyAna karate hue sAdhaka sAdhu pada kA kRSNa varNamayI dhyAna karatA hai kintu vahA~ yaha kRSNavarNa prazasta hai, zubha hai| yaha kRSNa (kAlA raMga) varNa avazoSaka hai, bAhara se AtI huI azubha bhAvoM kI taraMgoM ko rokatA hai, apane andara hI jajba kara letA hai, AtmA taka nahIM pahu~cane detaa| sAtha hI yaha prazasta kRSNa varNa kA dhyAna sAdhaka ke zarIra aura mana ko kaSTa-sahiSNa tathA upasarga-parISahoM ko samabhAva se sahana karane meM sakSama banA detA hai| isa prakAra sAdhu pada ke dhyAna meM sAdhaka dvArA dhyeya kRSNa varNa alaga hai aura kRSNa lezyA kA kRSNavarNa usase bilkula hI viparIta aprazasta aura azubha hai| sAdhu pada ke dhyAna ke samaya kA kRSNa varNa kastUrI jaisA camakIlA 1. Adhunika vijJAna Vibgyor ke siddhAnta ko mAnatA hai| isa zabda kA eka-eka akSara eka-eka raMga ke nAma prathama varNa hai, yathA-v-viloet (baiMganI), i=indigo (gaharA nIlA), b=blue (nIlA), g=green (harA), y=yellow (pIlA), o=orange-(nAraMgI), rared (laal)| vijJAna zveta raMga ko nahIM mAnatA, usakI mAnyatA hai ki ina raMgoM ke saMyoga se zveta raMga bana jAtA hai| __ sahI sthiti yaha hai ki sUrya kiraNeM, jo pAre ke samAna zveta hotI haiM, unameM ye sAtoM raMga prism dvArA dikhAI dete haiN| kintu ina sAta raMgoM ke saMyoga se zaMkha jaisA sapheda raMga nahIM bntaa| jabaki jaina darzanasammata zveta raMga zaMkha ke samAna sapheda hai aura vaha mUla (original) raMga hai, raMgoM kA mizraNa nahIM hai| -sampAdaka *338 adhyAtma yoga sAdhanA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| aura kRSNa lezyA kA kAlA raMga aMjana (kAjala) ke samAna hai, isameM camaka nahIM hotI, ghora aMdhakAra hI hotA hai| kRSNalezyA aura kAlA raMga kAlA raMga manuSya kI durbhAvanAoM kA pratIka hai| jisa manuSya ke bhAvoM meM hiMsA, krUratA Adi durbhAvoM kI taraMgeM pravAhita hotI hoM, usakA AbhAmaMDala kAlA hotA hai| aisA vyakti kRSNalezyA vAlA hotA hai| __ lezyAdhyAna kA sAdhaka kAle raMga kA dhyAna karatA hai, usa samaya vaha kAle raMga ko gaharA na karake usakA parimArjana evaM saMzodhana karatA hai| use halkA banAne kA prayAsa karatA hai| sAtha hI sAdhaka kAle raMga ke dhyAna se apane zarIra ko kaSTasahiSNu banAtA hai| cU~ki kAlA raMga avazoSaka hai, vaha bAhara ke bhAvoM, durguNoM ko andara nahIM Ane detA aura andara ke bhAvoM ko bAhara nahIM jAne detA, ataH sAdhaka kAle raMga ke isa guNa kA lAbha uThAkara bAhya durguNoM ko apane andara praveza nahIM karane detA, bAhya pratikUla paristhitiyoM se uttejita na hone kI tathA unheM samabhAvapUrvaka sahana karane kI kSamatA kA vikAsa kara letA hai| ___ dhyAna se parimArjita hotA huA kAlA raMga baiMganI raMga meM parivartita ho jAtA hai| isa sthiti meM yaha raMga sAdhaka ke svAdhiSThAna cakra ko saMyamita karatA hai| . svAdhiSThAna cakra ke saMyamana se sAdhaka ko mAnasika aura zArIrika svAsthya kI prApti hotI hai| sAdhaka atyadhika bhUkha para niyaMtraNa sthApita karane meM sakSama ho jAtA hai tathA hiMsAtmaka atyadhika krUratA (fanatic violence) jo pAgalapana kI sImA taka bar3hI huI hotI hai, usase chuTakArA pA letA hai| isase sAdhaka kI rakta zuddhi aura asthiyoM meM sudRr3hatA AtI hai; pariNAmasvarUpa use zArIrika nIrogatA kI upalabdhi hotI hai| jaba lezyAdhyAna sAdhanA ke bala para sAdhaka baiMganI raMga ko jAmunI raMga meM parivartita kara letA hai to isa raMga para dhyAna ke prabhAva se usakI mAMsa-peziyoM kI zakti bar3ha jAtI hai, pariNAmasvarUpa vaha zArIrika avayavoM ke darda (muscular pains and aches) ke prati saMjJAzUnya-sA ho jAtA hai, arthAt use darda ko anubhUti nahIM hotii| vastusthiti yaha hai ki isa raMga ke * lezyA-dhyAna sAdhanA * 339. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna se sAdhaka apanI cetanA ko itane U~ce prakaMpanoM para pahu~cA detA hai ki usa sthiti meM use apane zarIra kA bhI bhAna nahIM rahatA, vaha zarIra se eka prakAra se nispRha - sA ho jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki isa raMga kA dhyAna sAdhaka ke AdhyAtmika, bhautika aura bhAvanAtmaka stara ko prabhAvita karatA hai pariNAmasvarUpa sAdhaka kI zravaNa (sunane kI), gandha (sU~ghane) kI aura dRSTi ( dekhane kI ) zaktiyA~ bhI prabhAvita ho jAtI haiM, unakI dizA meM aisA parivartana A jAtA hai ki sAdhaka kI bahirmukhI pravRttiyA~ antarmukhI banane lagatI haiN| lezyAdhyAna kA sAdhaka kAle raMga kI sAdhanA duSpravRttiyoM ke zodhana ke lie karatA hai| Maa zyAdhyAna aura nIle raMga kI sAdhanA nIla lezyA vAlA vyakti, kRSNa lezyA vAle se kucha Upara uThA hotA hai, arthAt nIla lezyA vAlA vyakti, kRSNa lezyA vAle se kama krUra hotA hai / phira bhI usameM IrSyA, kadAgraha, avidyA, nirlajjatA, pradveSa, pramAda, rasa- lolupatA, prakRti kI kSudratA aura binA vicAre kArya karane kI pravRtti hotI hai| yadi use kisI kArya meM lAbha hotA ho to anya vyakti ko hAni pahu~cAne meM saMkoca nahIM krtaa| Adhunika bhASA meM aise vyakti ko svArthI (selfish) kaha sakate haiN| yoga kI apekSA se lezyAdhyAna kA sAdhaka kAle raMga kA parimArjana karatA huA, baiMganI aura jAmunI raMga para dhyAna kendrita karatA huA nIle raMga para pahu~catA hai| usa samaya usakI bhAva dhArA kucha vizuddha ho jAtI hai| sAdhaka, isa nIle dhyAna kI sAdhanA se mana kI zAnti prApta karatA hai| usakI pApavRttiyA~ zAnta hone lagatI haiM tathA svArthIpana kI bhAvadhArA kama ho jAtI hai| vaha cAroM ora ke vAtAvaraNa se anukUlana sthApita karane meM sakSama ho jAtA hai| zArIrika dRSTi se isa dhyAna kI sAdhanA dvArA sAdhaka ko sabase bar3A lAbha yaha hotA hai ki usake nAr3I saMsthAna ( nervous system) kI uttejanA kama ho jAtI hai| yaha rakta (blood) ke lie TaoNnika hai| U~ce raktacApa (high 1. uttarAdhyayana 34/22-24 340 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ blood pressure) ko sAmAnya (normal) karane ke lie isa nIle raMga kI sAdhanA adhika upayogI hotI hai| AdhyAtmika dRSTi se isa raMga kI sAdhanA dvArA sAdhaka meM satya ke prati jhukAva, guru ke prati vinaya, prAmANikatA, prAtibha jJAna tathA Antarika jJAna kI utpatti ke lakSaNa pragaTa hone lagate haiN| yogamArga kA sAdhaka, nIlalezyA athavA nIle raMga kI sAdhanA bhI parimArjana kI dRSTi se karatA hai| vaha sAdhanA aura dhyAna ke bala para gahare nIle raMga ko halakA karatA hai, usakA gaharApana kama karatA hai aura dhyAna ke prayoga se gaharA nIlA raMga, kApotI raMga athavA halke nIle raMga meM parivartita ho jAtA hai| kApota lezyAdhyAna aura halke nIle raMga kI sAdhanA kApota lezyA vAlA manuSya vakra svabhAvI hotA hai| usakI vANI aura AcaraNa meM kapaTa hotA hai| vaha apane durguNoM ko chipAkara sadguNoM ko prakaTa karatA hai|' vaha kabhI-kabhI duSTavacana bhI bolatA hai, phira bhI usakI bhAvadhArA nIlalezyA vAle puruSa kI bhAvanA kI apekSA zubha hotI hai| Adhunika vijJAna ne kApotI raMga ke sthAna para harA raMga mAnA hai| harA raMga zAntidAyaka hai| yaha AjJAcakra ko balazAlI banAtA hai| AjJA cakra ko zarIra vijJAna meM Pitutary gland kahA jAtA hai| ataH hare raMga ko dRSTipaTala evaM mAnasa paTala para lAne se, sAdhanA karane se sAdhaka ko mAnasika aura zArIrika zAnti prApta hotI hai| usakA raktacApa aura raktavAhinI nAr3iyoM (blood artileries) kA tanAva upazAMta hotA hai| phalataH usakI mAnasika aura zArIrika thakAna dUra hokara sphUrti kA saMcAra hotA hai| hare raMga kI sAdhanA se sAdhaka meM jIvanI zakti kA nirmANa hotA hai, yAnI usake zarIra kI mAMsapeziyoM aura UtakoM (muscles and tissues) kA nirmANa hotA hai tathA purAnI jarjarita mAMsapeziyoM aura UtakoM meM nava-jIvana kA saMcAra hotA hai| sAdhaka ke bhAvanA kSetra (AbhAmaNDala) para hare raMga kI sAdhanA kA bahuta hI anukUla prabhAva par3atA hai| usake antarjagata meM jo kAma, krodha, lobha, hiMsA, krUratA Adi durbhAvanAoM kI dhArA baha rahI hotI hai, vaha upazAnta ho 1. uttarAdhyayana 34/25-26 * lezyA - dhyAna sAdhanA 341 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtI hai| dUsare zabdoM meM kaSAyoM (AdhyAtmika doSoM), mAnasika tanAvoM, zArIrika rogoM tathA vikRta hAramonsa (Harmones) kI zuddhi hotI hai| tejolezyA dhyAna aura lAla (aruNa) raMga . tejolezyA vAle vyakti kA svabhAva namra aura acapala hotA hai| vaha jitendriya, tapasvI, pApabhIru aura mukti kI anveSaNA karane vAlA hotA hai|' usameM mahatvAkAMkSA nahIM rahatI tathA svArthasiddhi kI bhAvanA bhI atyalpa raha jAtI hai| yoga kI dRSTi se tejolezyA vAle vyakti ke AbhAmaNDala meM se kAlimA (kAlA, nIlA, kApotI tathA zyAma varNa ke sphere meM Ane vAle baiMganI. jAmanI Adi sabhI raMgoM kI AbhA-praticchAyA) niHzeSa ho jAtI hai aura usake AbhAmaNDala kA raMga aruNa (bAla sUrya ke samAna lAla) raMga ho jAtA hai| ___lAla raMga bhautika aura AdhyAtmika donoM hI dRSTiyoM se krAnti-ukrAnti kA pratIka hai| manovaijJAnika dRSTi se yaha varNa svAsthyaprada aura pratirodhAtmaka zakti se sampanna hotA hai| zArIrika dRSTi se yaha rogoM kA vinAzaka-svAsthyaprada, tathA mAnasika dRSTi se yaha durbhAvanAoM kA anta karane vAlA evaM AdhyAtmika dRSTi se yaha adharma se dharma kI ora unmukha karane vAlA hai| sAdhaka jisa samaya tejolezyA kA, aruNa raMga ke saMyogapUrvaka dhyAna karatA hai to usakA AbhAmaNDala aruNima hokara aruNAbha taraMgoM kA vikIrNa karane lagatA hai| usa vikIraNa ke prabhAva se usakI mAnasika durbhAvanAe~ to naSTa hotI hI haiN| sAtha hI usakA nAr3I maNDala aura rakta sakriya banatA hai| pariNAmasvarUpa usakI jJAnavAhI nADiyA~ aura jJAnatanta aura sakriya bana jAte haiN| isake phalasvarUpa usakI antazcetanA meM jJAna ke vividha AyAma khulane lagate haiN| sAdhaka kI pA~coM indriyA~ vizeSa rUpa se kAryakSama aura sakSama ho 1. 2. uttarAdhyayana 34/27-28 jaina AgamoM meM kRSNa, nIla, kApota-ina tInoM lezyAoM ko adharma lezyA kahA gayA hai tathA inakA phala durgati batAyA gayA hai| vastutaH lezyAdhyAna kI sAdhanA (Atmika unnati kI sAdhanA kI apekSA se) isa tejolezyA se hI prArambha hotI hai| yahIM se sAdhaka ke jIvana meM dharma kA praveza hotA hai| -sampAdaka * 342 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtI haiM, vaha bhautika jagata meM hone vAle sUkSma prakampanoM ko bhI pakar3ane meM asamartha ho jAtI haiN| tejolezyA ke dhyAna tathA usameM lAla raMga ke saMyoga se sAdhaka ke zarIra kA serebro - spAinala drava padArtha (liquid matter of Cerebro- spinal) utprerita ho jAtA hai| pariNAmasvarUpa mastiSka kA dAyA~ bhAga vizeSa rUpa se sakriya ho jAtA hai| antarjJAna aura atIndriya jJAna ke dvAra khulane lagate haiN| sAdhaka kI vRttiyoM meM abhUtapUrva parivartana A jAtA hai| sAdhaka ke AbhAmaNDala se vikIrNita hone vAlI ye lAla raMga kI kiraNeM tApotpAdaka aura zarIra meM zakti saMcAra karane vAlI hotI haiN| ye jigara (lever) aura mAMsapeziyoM ke lie vizeSa lAbhaprada hotI haiN| ye kSAra dravyoM (alkalines) kA AyonAijezana (ionisation) karatI haiM aura ye Ayonsa (ions) vidyuta cumbakIya zakti (electro-magnetic energy) ke vAhaka hote haiN| sIdhe zabdoM meM sAdhaka ke mana ke bhAvoM aura zarIra ke paramANuoM meM eka aisA AkarSaNa utpanna ho jAtA hai ki pratyeka prANI usakI ora AkarSita tathA usase prabhAvita hone lagatA hai| padmalezyA dhyAna aura pIta ( sunaharA ) varNa padmalezyA vAle sAdhaka ke jIvana meM krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoM kI alpatA hotI hai| usakA citta prazAnta hotA hai| vaha jitendriya aura alpabhASI hotA hai ataH vaha dhyAna sAdhanA sahaja rUpa se kara sakatA hai| yoga kI dRSTi se padmalezyA vAle sAdhaka kA AbhAmaNDala pIle (svarNa kAnti mizrita camakadAra sunahare pIle) raMga kA hotA hai| pIle raMga meM kisI prakAra kI uttejanA nahIM hotI ataH yaha raMga jJAna aura dhyAna kA pratIka hai| Adhunika manovaijJAnika aura zarIra - vaijJAnika dRSTi se pIle raMga meM dhana cumbakIya vidyuta (positive Magnetic Electric) hotI hai| isIlie yaha zarIra ke mRta sailoM (cells) ko sajIva banAkara unheM sakriya karatA hai| yaha kriyAvAhI nAr3iyoM aura mAMsapeziyoM ko bhI sakriya aura zaktizAlI banAtA 1. uttarAdhyayana 34/29-30 * lezyA - dhyAna sAdhanA 343 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| dhana cumbakIya vidyuta ke prabhAva se sAdhaka kA nAr3ImaMDala evaM mastiSka zaktizAlI tathA sakriya banate haiN| usakI mAnasika zaktiyA~ vikasita hotI haiN| padmalezyA kI dhyAna-sAdhanA se sAdhaka kA darzana kendra tathA Ananda kendra (vizuddhi cakra) anuprANita evaM jAgRta ho jAte haiM, pariNAmasvarUpa sAdhaka ko anirvacanIya Antarika prasannatA evaM Ananda kI upalabdhi hotI hai|' zuklalezyA dhyAna aura zveta varNa zuklalezyA vAle puruSa kA citta zAMta hotA hai| mana-vacana kAyA para usakA pUrNa niyantraNa sthApita ho jAtA hai tathA vaha jitendriya ho jAtA hai | 2 vastutaH zveta raMga samAdhi kA pratIka hai| jisa samaya sAdhaka zveta raMga kA dhyAna karatA hai to usakI antazcetanA meM se kaSAyoM, viSaya - vikAroM, para-padArthoM ke prati Asakti - ina saba kA nAza ho jAtA hai| isa raMga ke dhyAna dvArA yogI kA AjJAcakra, namaHcakra somacakra aura sahasrAra cakra anuprANita 1. 2. tejolezyA (lAla raMga) kI sAdhanA ke daurAna jaba sAdhaka apane pariNAmoM ko - bhAvadhArA ko uttarottara vizuddha banAtA huA padmalezyA ( pIle raMga ) kI sAdhanA bhUmikA meM pahu~catA hai to isa taratamatA ke madhyAntara meM usake dRSTipaTala evaM mAnasa paTala para nAraMgI (orange) raMga ubharatA hai| zArIrika aura manovaijJAnika dRSTikoNa se sAdhaka ke lie yaha nAraMgI raMga bhI mahatvapUrNa hai| isa raMga se sAdhaka ko aneka lAbha prApta hote haiN| vastutaH nAraMgI raMga lAla aura pIle raMga kA mizraNa hai| isameM lAla aura pIle donoM raMga samAna mAtrA meM hote hai| isase sAdhaka kI saMkalpa - zakti dRr3ha hotI hai tathA use aneka bhautika labdhiyoM kI prApti hotI hai| sAdhaka kI thAirAiDa granthi (Thyroid Gland) sakriya hotI hai, ataH bur3hApe ke lakSaNa pragaTa nahIM hote / tIrthaMkara jo sadA yuvA rahate haiM, usakA rahasya isI granthi kI sakriyatA meM nihita hai| yogI bhI bahuta adhika Ayu meM hI bUr3he hote haiN| isase yogI kI itharika baoNDI (Etheric Body) zaktizAlI banatI hai| use apanI bhAvanAoM para niyaMtraNa karane kI kSamatA prApta ho jAtI hai| painakriyAsa granthi (Pancreas gland) se, isa raMga dvArA zakti kA pravAha jArI ho jAtA hai, ata: sAdhaka meM vAtsalya (vizva kalyANa bhAvanA), Antarika prasannatA, bhAvanAoM kI sajIvatA tathA yoga-kSema kI bhAvanA vikasita ho jAtI hai| uttarAdhyayana 34/31-32 344 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hokara jAgRta ho jAte haiN| brahmarandhra sthita sahastrAra ( sahasradala vAlA kamala) cakra unmukulita ho jAtA hai| AjJAcakra ke anuprANana se yogI ko vizAla atIndriya jJAna kI upalabdhi hotI hai| use avadhijJAna mana: paryavajJAna aura yahA~ taka ki kevalajJAna taka kI prApti bhI ho jAtI hai| ina prazasta jJAnoM kI upalabdhi zuklalezyA ke sAdhaka ko hI hotI hai| manaHcakra ke anuprANita hone se sAdhaka kI sampUrNa vAsanAoM kA kSaya ho jAtA hai aura somacakra anuprANita hone para use anirvacanIya Ananda evaM Atma-sAkSAtkAra ho jAtA hai tathA sahasrAra cakra anuprANita hone para vaha svAtmasthita ho jAtA hai| samAdhi kI avasthA sAdhaka ko zuklalezyA meM hI prApta hotI hai| zuklalezyAyukta sAdhaka kA prabhAva Asa-pAsa ke vAtAvaraNa tathA prANiyoM para bhI atyadhika anukUla par3atA hai| sAdhaka ke AbhAmaMDala ke zveta paramANu itane zaktazAlI ho jAte haiM ki vaira aura krodha kI Aga meM jhulasate hue. prANI bhI usake sAnnidhya meM zAMti prApta karate haiM, unake kaSAyoM kI upazAMti ho jAtI hai| aise sAdhaka kA prabhAva itanA adhika ho jAtA hai ki usake nAmasmaraNa mAtra se hajAroM vyakti zAMti prApta karate haiM, unake hRdaya meM zubha aura kalyANakArI bhAvanAoM kA udreka ho jAtA hai| lezyAdhyAna kI sAdhanA kA caramabindu zuklalezyAdhyAna athavA zveta varNa kA dhyAna hai| aisA sAdhaka bhautika aura AdhyAtmika donoM hI dRSTiyoM se lAbhAnvita hotA hai, usakA zarIra svastha rahatA hai, tathA mAnasa ekadama zAMta / saMsAra kI aisI koI zakti athavA vastu nahIM rahatI jo usake lie labhya na ho| 1. jaina sAhitya meM lezyAoM kA dRSTAnta jaina sAhitya meM lezyAoM ke svarUpa ko samajhAne ke lie kaI rUpaka yahA~ tapolabdhijanya avadhijJAna kI hI apekSA hai aura vaha bhI apratipAtI, jo eka bAra upalabdha hokara chUTe nahIM, kevalajJAna hone taka sthAyI rhe| bhavapratyaya avadhijJAna to devoM ko janma ke sAtha hI ho jAtA hai, usakI yahA~ apekSA nahIM hai| -saMpAdaka * lezyA - dhyAna sAdhanA 345 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diye haiM, unameM se sabase sarala, subodha aura AsAnI se hRdayaMgama ho jAne vAlA rUpaka hai-- eka jAmuna ke vRkSa aura chaha vyaktiyoM kI mitra maMDalI kaa|' chaha puruSoM kI eka mitra maMDalI thii| unake mana meM vicAra AyA ki jAmuna kA mausama hai, samIpa ke hI jaMgala meM jAmuna ke kaI vizAla vRkSa haiN| vahA~ jAkara bharapeTa jAmuna khaayeN| jahA~ mitratA aura vicAra - ekyatA hotI hai, vahA~ mana ke vicAroM ko kArya rUpa meM pariNata karane meM samaya nahIM lgtaa| chahoM mitra vana meM pahu~ce gaye aura jAmunoM se lade eka vizAla vRkSa ke pAsa jA khar3e hue| jAmuna ke vRkSa ko dekhakara pahalA mitra bolA- yaha vRkSa jAmunoM se ladA hai aura phala bhI aise pake aura svAdiSTa dikhAI de rahe haiM ki mu~ha meM pAnI A rahA hai| isa para car3hakara phala tor3ane se to yahI acchA rahegA ki kulhAr3I dvArA isa vRkSa ko mUla se hI kATa diyA jaay| yaha vRkSa gira par3egA aura hama loga Ananda se jAmuna khAyeMge / dUsare mitra ne prativAda kiyA- pUre vRkSa ko mUla se hI kATane se kyA lAbha ? bar3I-bar3I zAkhAoM ko hI kATa leN| unhIM se apanA kAma cala jaayegaa| tIsare mitra ne apanA vicAra pragaTa kiyA - bar3I zAkhAoM ko bhI kATanA vyartha hai / choTI-choTI zAkhAoM ko kATane se hI hamArA kAma cala sakatA hai| cauthe mitra ne apanI rAya dI - choTI zAkhAoM ko bhI kATane kA parizrama vyartha hai| phala to gucchoM meM hI lage haiN| hameM phala hI to khAne haiN| basa, gucchoM ko tor3a leN| pA~cavA~ mitra kahane lagA-gucchoM meM to pake kacce donoM prakAra ke phala haiN| hameM sirpha pake phala hI khAne haiM, ataH gucchoM ko na tor3akara sirpha pake phala hI tor3ane caahieN| chaThe mitra ne apanI saMtoSa vRtti vyakta kI- bhAI ! pake phala tor3ane kA zrama bhI kyoM kiyA jAe aura kyoM isa vRkSa ko kaSTa diyA jAe ? yahA~ svayaM 1. Avazyaka hAribhadrIyAvRtti, pR. 245 *346 adhyAtma yoga sAdhanA * Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI TUTe hue hajAroM phala jamIna para par3e hue haiN| ye pake bhI haiM aura mIThe bhii| hama inheM hI khAkara apanA peTa bhara sakate haiN| ina chahoM mitroM ke pariNAma uttarottara zubha haiM, unake pariNAmoM meM uttarottara saMkleza kama hai| pahalA mitra kRSNalezyA vAlA, dUsarA nIlalezyA vAlA, tIsarA kApotalezyA vAlA, cauthA tejolezyA vAlA, pA~cavA~ padmalezyA vAlA aura chaThA zuklalezyA vAlA hai| jisa prakAra ina chahoM mitroM ke Atma-pariNAma uttarottara zubha haiM, usI prakAra lezyA-dhyAna kA sAdhaka apane saMkliSTa pariNAmoM ko, bhAvadhArA ko kaSAyoM ke Avega-saMvega ko kama karatA huA, inakA parimArjana karatA huA apanI bhAvadhArA ko zaddha banAtA hai, apane AbhAmaMDala ko svaccha aura nirmala karatA hai tathA AdhyAtmika, mAnasika evaM zArIrika svasthatA aura zAMti prApta karatA hai| 000 * lezyA-dhyAna sAdhanA * 347* Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa-zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika evaM mAnasika svasthatA prANImAtra ke jIvana kA AdhAra prANa-zakti hai, kintu manuSya meM yaha zakti bar3hI-car3hI hotI hai| isa vikasita huI zakti ke AdhAra para hI mAnava sRSTi kA sarvazreSTha prANI kahalAtA hai| use tIkSNa buddhi (Keenest intellect) isI zakti ke kAraNa prApta huI hai| isI zakti ke bala para mAnava AdhyAtmika aura bhautika donoM prakAra kI unnati ke carama zikhara para pahu~cane kI kSamatA rakhatA hai| mAnava kI prANazakti dudhArI talavAra hai| yaha rakSaka bhI hai aura bhakSaka , bhI; viSNu ke samAna pAlana karane vAlI hai to ziva ke samAna saMhAraka bhI; yaha prazasta bhI hai aura aprazasta bhii| vastutaH yaha eka zakti hai, aura yaha sAdhaka kI manovRtti para nirbhara hai ki isa zakti kA upayoga vaha sva-para-kalyANa ke lie kare athavA vinAza ke lie| prANazakti, yadi Adhunika vaijJAnika zabdAvalI meM kahA jAe to jaiva vidyuta (Biological Electric) hai| yaha jaiva vidyuta prANI meM taijasa zarIra meM utpanna hotI hai aura samUce audArika kAyatantra kA paricAlana karatI hai; mastiSka se lekara sampUrNa zarIra meM daur3atI hai| mastiSka se lekara hAtha kI a~guliyoM ke poruoM taka aura zarIra ke iMca-iMca bhAga ko ThaNDA aura garama rakhane ke lie-bAhya mausama se anukUlana karane ke lie nAr3iyoM kA jAla bichA huA hai| kintu anukUlana kA yaha saMpUrNa kArya prANazakti karatI hai DaoN. brAuna ke anusAra-zArIrika evaM mAnasika kAryoM ke saMcAlana ke lie mAnava ko itanI zakti kI AvazyakatA hotI hai, jitanI se eka bar3A mIla (Mill) calAyA jA sakatA hai tathA choTe bacce ke zarIra meM vyApta zakti se eka relave iMjana calAyA jA sakatA hai| * 348 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava ke pAsa sAdhAraNa rUpa se itanI zakti, prANazakti ke rUpa meM maujUda hai aura yadi vaha yaugika kriyAoM dvArA isa zakti ko bar3hA letA hai to vaha camatkArapUrNa kAryoM ko karane meM sakSama ho jAtA hai| . prANazakti kI camatkArI kSamatA ___ yaugika kriyAoM dvArA bar3hI huI prANazakti meM camatkArI kSamatA utpanna ho jAtI hai| prANazakti ke lie prANavAyu eka IMdhana hai aura prANavAyu mAnava grahaNa karatA hai zvAsa dvaaraa| zvAsocchvAsa ke niyamana se yogI apanI prANazakti ko bar3hA letA hai aura usa prANazakti ke bala para aisI asAmAnya ghaTanAe~ athavA bAteM pradarzita kara sakatA hai jo jana-sAmAnya ko camatkAra dikhAI detI haiN| prANazakti dvArA camatkArI prayoga ke lie manaHzakti kA saMyoga Avazyaka hai| isalie isa sandarbha meM manaHzakti kaise aura kyA kAma karatI hai, yaha samajha lenA jarUrI hai| reDiyo meM jo sthiti krisTala (Crystal) athavA eriyala (aerial) kI hai, AdhyAtmika aura prANazakti meM vahI sthiti mana kI hai| ___ Adhunika vijJAna yaha svIkAra kara cukA hai ki sampUrNa loka meM Ithara (Ether) nAmaka tattva vyApta hai jo vibhinna vastuoM, vicAroM aura taraMgoM kI gati meM sahAyaka hotA hai| yaha Ithara tattva gati kA mAdhyama hai| hama jo bolate haiM, una zabdoM meM bhI gati hotI hai, kintu hamAre zabdoM ko reDiyo isalie nahIM pakar3a pAtA ki hama zabdoM ko-dhvani taraMgoM ko vidyuta taraMgoM meM parivartita nahIM kara skte| reDiyo kA. siddhAnta yaha hai ki reDiyo sTezana meM bole jAne vAle zabdoM ko pahale vidyuta taraMgoM meM badalA jAtA hai aura una vidyuta taraMgoM ko reDiyo kA eriyala pakar3akara zabdoM meM badala detA hai aura hama reDiyo sTezana se prasArita kiye jAne vAle kAryakramoM ko apane ghara meM baiThe reDiyo para sunate haiN| basa, yahI siddhAnta vicAra saMpreSaNa (telepathy) Adi meM kAma karatA hai| vicAra saMpreSaNa (Telepathy) vicAra saMpreSaNa kA artha hai apane mana ke vicAroM ko dUrastha kisI vyakti taka phuNcaanaa| yaha kAma yogI apanI prANazakti aura mana:zakti se karatA hai| * prANa-zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika evaM mAnasika svasthatA - 349 * Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna ke anusAra vicAroM kI gati 22,65, 120 mIla prati sekiNDa hai| yAnI vidyuta taraMgoM se bhI vicAra - taraMgoM kI gati lagabhaga sAta gunI hai| vicAra eka kSaNa meM hI pRthvI kI lagabhaga 40 bAra parikramA lagA sakate haiM, ataH vicAra zIghra hI dUrastha vyakti taka pahu~ca jAte haiN| yogI apanI prANazakti tathA mastiSkIya vidyuta zakti ke sahayoga se apane vicAroM kI taraMgoM ko vidyuta taraMgoM meM parivartita kara sakatA hai, ve vidyuta taraMgeM AkAza meM calatI huI usa viziSTa vyakti taka pahu~catI haiM, usakA manarUpI eriyala una vidyuta taraMgoM ko pakar3atA hai aura punaH vicAroM meM parivartita kara detA hai arthAt vaha dUrastha vyakti yogI ke sandeza ko jAna letA hai| sAdhAraNa bhASA meM kahA jA sakatA hai ki jisa prakAra betAra ke tAra dvArA saMdeza prasArita kiyA jAtA hai, usI prakAra prANazakti dvArA yogI bhI apanA sandeza apane bhaktoM taka pahu~cA detA hai|, purANoM meM jo yaha varNana AtA hai ki guru apane ziSyoM ko dUra baiThe hI AzIrvAda de dete the aura ziSya use pAkara nihAla ho jAte the, isI prakAra ziSya dvArA praNAma, vandanA Adi ko dUra baiThe guru svIkAra kara lete the, vaha saba isa prANazakti dvArA vicAra saMpreSaNa kA hI prayoga kahA jA sakatA hai| zaktipAta (pass) Adhunika yuga meM zaktipAta zabda kAphI pracalita hai| yogI aura tathA-kathita bhagavAna apane bhaktoM ko zaktipAta dvArA prabhAvita karate haiN| zaktipAta karane vAlA yogI bhakta kI apekSA bar3hI huI prANazakti se sampanna to hotA hI hai| eka svastha manuSya kI hAtha kI aMguliyoM ke poruoM se sAdhAraNataH 6 iMca bAhara taka prANa zarIra kA vidyuta pravAha vikIrNa hotA rahatA hai| isa vidyuta pravAha ko yogI apanI dRr3ha manozakti se ghanIbhUta kara letA hai| aisA eka sAdhAraNa vyakti bhI dRr3ha manobala se kara sakatA hai, isameM yogI kI koI bahuta bar3I vizeSatA nahIM hai| zaktipAta dete samaya yogI mana hI mana dRr3hatApUrvaka Auto suggestion detA hai ki 'merI aMguliyoM se atyanta tIvra vidyuta zakti pravAhita ho rahI hai aura mere sAmane leTe athavA baiThe isa manuSya (the subject) ke zarIra meM praveza kara rahI hai| ' kucha to yogI kA prabhAva, kucha usakI vidyuta zakti kA saghana pravAha aura sarvAdhika bhakta kI yogI ke prati zraddhA evaM asIma Adara bhAva - ina * 350 adhyAtma yoga sAdhanA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM kA sammilita prabhAva yaha hotA hai ki bhakta ko bhI aisA lagatA hai jaise asIma zakti kA pravAha haDDiyoM ko cIratA huA usake andara praveza kara rahA hai| zaktipAta adhikatara eka kanapaTI se dUsarI kanapaTI taka lalATa para diyA jAtA hai| kanapaTI meM hI dhvanivAhinI nAr3iyA~ haiM aura lalATa ke andara hI dRSTivAhinI nAr3iyA~ (olfactory nerves) haiM tathA bhrUmadhya meM hI piTyUTarI granthi (pitutary gland) hai, jo svAmI granthi (master gland) kahalAtI hai tathA yaha granthi jJAna - vijJAna koSa hai| ataH kisI bhakta ko vibhinna prakAra kI vicitra-vicitra dhvaniyA~ sunAI dene lagatI haiM to kisI ko vibhinna prakAra ke raMga tathA dRzya dikhAyI dene lagate haiN| isI prakAra kisI ko vibhinna prakAra kI anubhUtiyA~ hone lagatI haiN| yadyapi yaha dhvanivAhinI nAr3iyoM, dRSTivAhinI nAr3iyoM aura piTyUTarI granthi ke uttejita hone se hotA hai kintu bholA bhakta yogI se atyadhika prabhAvita ho jAtA hai aura use viziSTa zakti - sampanna tathA bhagavAna taka mAnane lagatA hai| yaha zaktipAta kevala camatkAra - pradarzana aura bhaktoM ko prabhAvita evaM AkarSita karane ke lie hotA hai| isase bhakta prabhAvita bhI ho jAte haiM aura yogI kA yaza bhI phaila jAtA hai, kintu yogI svayaM bahuta ghATe meM rahatA hai| jisa prANazakti ko vaha apanI AdhyAtmika unnati aura Atmika pragati meM upayoga karake Atmika zuddhi kara sakatA hai, use isa camatkAra - pradarzana meM barabAda kara detA hai aura isa taraha jaba adhika zakti barabAda ho jAtI hai to vaha svayaM zaktihIna-sA ho jAtA hai| isIlie yaha dekhA jAtA hai ki kucha dinoM taka eka yogI kI tUtI bolatI hai, usakA khUba nAma aura yaza phaila 'jAtA hai, logoM kI jubAna para usakA nAma car3ha jAtA hai, kintu kucha dinoM bAda vaha nisteja ho jAtA hai| koI nayA yogI saMsAra ke raMgamaMca para camakane lagatA hai aura pahale yogI ko loga bhUla jAte haiN| kucha dina bAda isa naye yogI kI bhI yahI dazA hotI hai| yaha cakra calatA rahatA hai| prANazakti ke camatkAra dikhAne vAloM kA yahI hazra hotA hai| prANazakti aura mAnasika evaM zArIrika svasthatA sAmAnyataH zarIrazAstriyoM kI mAnyatA hai ki sAdhAraNataH manuSya ko svastha rahanA caahie| prakRti ne mAnava zarIra kI racanA isa prakAra kI hai ki manuSya 100 varSa kI Ayu taka svastha raha sakatA hai, yadi koI viziSTa * prANa-zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika evaM mAnasika svasthatA 351 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTanA na ghaTe aura mAnava prakRti ke niyamoM ke anukUla apanA jIvana yApana kare / kintu vivazatA yaha hai ki sAmAjika paristhitiyA~ aisI haiM ki mAnava prakRti ke anusAra apanA jIvana vyavahAra calA nahIM pAtA, use aneka prakAra kI pArivArika, sAmAjika vyavasthAe~ tathA paramparAe~ ghere rahatI haiM tathA vividha prakAra kI cintAe~ laga jAtI haiM, aura ina cintAoM ke kAraNa vaha apane svAsthya ko caupaTa kara letA hai| zarAbakhorI, jUA, vezyAgamana Adi vyasana use laga jAya~ to vaha andara se khokhalA hI ho jAtA hai, aneka roga use ghera lete haiN| tAtparya yaha hai ki Adhunika zarIrazAstrI aura prAcIna cikitsA vizeSajJa - sabhI ekamata se zArIrika aura mAnasika asvAsthya kA kAraNa cintA aura vyasana tathA prakRti ke sAtha ananukUlana ko mAnate haiN| adhyAtmazAstrI ina kAraNoM ko to svIkAra karatA hI hai kintu vaha mAnava ke asvAsthya kA mUla kAraNa - adhyAtma - doSoM ko mAnatA hai / adhyAtma - doSa haiM- rAga-dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha- kaSAyoM ke Avega, bhaya, kAma Adi ke sNveg| adhyAtmazAstrI yaha mAnatA hai ki zArIrika-mAnasika asvAsthya aura vibhinna rogoM kI utpatti sarvaprathama mAnava ke kArmaNa zarIra ( AtmA se baddha sUkSma zarIra) meM hotI hai, vahA~ se vaha taijas zarIra (sUkSma zarIra) meM AtI hai aura phira audArika (sthUla) zarIra meM vyakta ho jAtI hai / Adhunika parAmanovijJAna zAstrI bhI aisA hI mAnate haiM, unakI dRSTi abhI sUkSma zarIra (taijas zarIra) dvArA nirmita AbhAmaMDala taka hI pahu~cI hai, ataH ve roga kA mUla kAraNa taijas zarIra ko mAnate haiN| prophesara je.sI. TrasTa ne parAmanovijJAna ke kSetra meM kAphI kAma kiyA hai| vaijJAnika sAdhanoM kI sahAyatA se ve vyakti ke AbhAmaMDala ko dekhane meM sakSama haiN| ataH unhoMne aneka mAnasika rogiyoM kA saphala upacAra bhI kiyA hai| eka bAra unake pAsa eka mahilA aaii| usane apanI zikAyata batAI -'jaba bhI maiM girajAghara ( church) meM jAtI hU~ to mere sAre zarIra meM khujalI calane lagatI hai, aneka upacAra karAye haiM kintu koI lAbha nahIM huaa|' TrasTa ne dekhA to unheM usa mahilA ke AbhAmaMDala meM kAle raMga ke asaMkhya bindu tairate dikhAI die| TrasTa ne roga kI jar3a pakar3a lI ki yaha *352 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Antarika khAja (Internal Eczema) hai| bAtoM meM usa mahilA ne bhI svIkAra kiyA ki vaha eka Aphisa meM kaiziyara hai aura choTI-moTI rakamoM kI coriyA~ karatI rahI hai| TrasTa ne usa mahilA ko roga kA kAraNa aura upacAra batAte hue samajhAyA-'tumhAre mana meM chipI pApa bhAvanA pavitra sthAna kA vAtAvaraNa saha nahIM pAtI, vaha bAhara nikalane kI ceSTA karatI hai, isIlie tumhAre zarIra meM khujalI macane lagatI hai| aba tuma aisA karo ki tumane jitanI bhI coriyA~ kI haiM, ve saba apane mAlika (boss) ke sAmane spaSTa svIkAra kara lo| tuma isa roga se mukta ho jaaogii|' usa mahilA ne AzaMkA pragaTa kI-'Apake sujhAva ko mAnane se to merI naukarI (service) hI chUTa jaayegii| merA nirvAha kaise hogA ? maiM Arthika saMkaTa meM phaMsa jaauuNgii|' TrasTa ne AzvAsana diyA-'aisA kucha nahIM hogaa| merA to vizvAsa hai ki tumhArA mAlika tumhArI spaSTavAditA se prabhAvita hogA aura tumheM adhika vizvasanIya samajhegA, kSamA kara degaa| - TrasTa ke sujhAva ke anusAra mahilA ne apanI coriyA~ mAlika ke sAmane spaSTa svIkAra kara liiN| mAlika ne use kSamA kara diyaa| spaSTokti se vaha mahilA rogamukta ho gii| isa aura aisI aneka ghaTanAoM se parAmanovijJAna yaha svIkAra kara cukA hai ki rogoM kI utpatti pahale sUkSma zarIra meM hotI hai aura unakI abhivyakti hotI hai sthUla zarIra meM tathA una rogoM kA kAraNa hotA hai-pApa-hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra Adi tathA sAmAjika maryAdAoM kA ullaMghana, jinheM vyakti Aveza meM kara to letA hai, kintu unheM chipAnA cAhatA hai, vaha cAhatA hai ki anya koI bhI usake pApa ko na jAne, anya logoM kI nigAha meM vaha zarIpha banA rahe; tathA vibhinna prakAra ke kaSAyajanya Avega-saMvega, uttejanA, IrSyA, kur3hana, cintA, bhaya, damita kAmabhAvanAe~, kAmanAe~, icchAe~, yaza-prasiddhi, mAna-sammAna prApti kI abhilASAe~, AkAMkSAe~ bhautika aura sAMsArika sukha-bhogoM kI icchA, atRpti, mahattvAkAMkSA aadi| __ kyoMki sabhI mAnasika aura zArIrika rogoM kA mUla kAraNa prANa zarIra (kArmaNa zarIra sahita) hai ataH prANa-zakti athavA yaugika kriyAoM se inakA upacAra bhI sambhava hai| * prANa-zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika evaM mAnasika svasthatA * 353 * Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika evaM zArIrika roga : kAraNa aura upacAra vaise to sabhI rogoM kA kAraNa taijas athavA prANa zarIra hai, sabhI rogoM kA mUla sthAna vaha hai kintu cikitsAzAstra kI dRSTi se rogoM ke do bheda kiye jAte haiM-(1) mAnasika roga aura (2) zArIrika rogA zArIrika roga vizeSa rUpa se zarIra se sambandhita hote haiM, unake lakSaNa bhI zarIra meM dikhAI dete haiM aura zarIra para auSadhi prayoga se ThIka bhI ho jAte haiN| mAnasika roga mana athavA mastiSka se sambandhita hote haiM, inake upacAra kI praNAlI bhI alaga hai, inako ThIka karane ke lie vidyuta jhaTake (electric shocks) Adi paddhatiyA~ apanAI jAtI haiN| mAnasika rogoM meM hisTIriyA (Hysteria), pAgalapana, khaNDita vyaktitva (Frustrated personality) vibhAjita vyaktitva (Divided personality) Adi mukhya haiN| mana kA svarUpa evaM lakSaNa mAnasika rogoM ko samajhane ke lie pahale mana kA svarUpa, usakA lakSaNa, zarIra meM usakI sthiti Adi bAtoM kA jAnanA jarUrI hai| hama loga cetanA ke stara para jIte haiM, vicAroM ke stara para tairate haiM, Avega-saMvegoM se saMcAlita hote haiM, tarka ke AdhAra para nirNaya lete haiM aura bhAvanAoM ke anusAra kArya karate haiN| isalie 'mana' zabda se turanta 'mastiSka' kA abhiprAya lagA lete haiM-mastiSka vaha jo hamAre kapAla meM sthita hai aura mana kA bhI kevala sAta pratizata bhAgaM jisake dvArA hamAre Avega-saMvega aura kriyAe~ saMcAlita hotI haiN| isa mana ke 93 pratizata bhAga taka hamArI dRSTi hI nahIM jAtI kyoMki vaha hamAre anubhava meM pratyakSa nahIM hotaa| ___ mana sirpha mastiSka meM hI avasthita nahIM hai, varan vaha prANI ke saMpUrNa zarIra meM vyApta hai| Adhunika zarIravijJAna ke anusAra bhI jitane jIva koSa (cells) haiM, una sabakA alaga-alaga mana hai, unakI bhI apanI icchAe~ haiM, saMvega haiM, Avega haiM aura ve apane saMvegoM-AvegoM dvArA saMcAlita hote haiM tathA apanI icchA pUrI karanA cAhate haiN| aura kyoMki ye jIva koSa sampUrNa zarIra meM avasthita hote haiM, ataH mana bhI sampUrNa zarIra meM vyApta hai| kintu itanA avazya hai ki mana kA sarvAdhika zaktizAlI kendra mastiSka-sthita jIva koSa hI hai ataH mastiSka-sthita mana kI sthiti rAjA ke samAna hai aura * 354 * adhyAtma yoga sAdhanA . Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra - sthita sampUrNa jIva koSa ( aura unameM sthita mana ) isa mastiSka - sthita mana kI AjJA kA pAlana karate haiN| mastiSka - sthita mana ke zaktizAlI evaM rAjA banane kA eka pramukha kAraNa bhI hai, aura vaha yaha ki prANI ke zarIra meM jitanI bhI vidyuta utpanna hotI hai, usakA 20% yaha mana le letA hai, bAkI meM zarIra kI sampUrNa kriyAoM Adi kA saMcAlana hotA hai ataH zarIrasthita karor3oM jIva koSoM ko vidyuta kA bahuta hI alpa bhAga milatA hai, ataH ve mastiSkasthita mana ke samAna zaktizAlI aura sakSama nahIM bana pAte aura akSama evaM saMjJAzUnya se bane rahakara mastiSkIya mana ( master brain) kI AjJA kA pAlana karate rahate haiM; unakI cetanA aura saMjJA avyakta rahatI hai| yadi kisI prakAra ina jIva koSoM ko mastiSkIya mana jitanI vidyuta mila jAya to ye bhI usI ke samAna sampUrNa kriyAe~ kara sakate haiM - yathA prANI sampUrNa zarIra se athavA zarIra ke kisI bhI aMgopAMga se dekha sakatA hai, sU~gha sakatA hai, vicAra kara sakatA hai - yAnI vyakta mana jaisI sabhI kriyAe~ kara sakatA hai| phira bhI prANI ke zarIra sthita sabhI jIva koSa aura unameM avasthita mana, avyakta rUpa se hI sahI, Avega saMvega, pApa-puNya Adi sabhI prakAra kI kriyAe~ satata karate rahate haiN| jaba taka mastiSkIya mana aura saMpUrNa zarIrasthita asaMkhya mana meM samanvaya banA rahatA hai, ye mana mastiSkIya mana kI AjJApAlana karate rahate haiM taba taka manuSya kA manomaya koSa vyavasthita rahatA hai, manuSya mAnasika rUpa se svastha rahatA hai; aura jaba kabhI tathA kisI bhI kAraNa se isa vyavasthA 1. jaina AgamoM meM vyakta (mastiSkIya ) mana vAle prANiyoM ko saMjJI aura avyakta (jIvakoSIya) mana vAle prANiyoM ko asaMjJI batAyA hai| bhagavAna mahAvIra ne sabhI prANiyoM (yahA~ taka ki ekendriya jIva bhI jo halana calana Adi kriyAe~ nahIM karate; jaise vanaspatikAyika, pRthivIkAyika Adi jIvoM ko bhI ) ko aThAraha pApoM (hiMsA, jhUTha, corI Adi se mithyAdarzana zalya taka) kA sevana karane vAlA tathA pApa-baMdha karane vAlA batAyA hai| sAmAnya buddhi vAle aura ina jIva koSoM ke rahasya ko na samajhane vAle buddhijIvI bhI bhagavAna ke kathana para zaMkA karate haiM ki vanaspati bolatI nahIM to jhUTha kaise bolegI, isI taraha corI bhI nahIM kara sakatI tathA anya pApoM kA sevana bhI nahIM kara sakatI, pariNAmasvarUpa use karmabandha bhI nahIM honA caahie| aise logoM kA samAdhAna jIva koSoM ke uparokta paricaya se honA cAhie ki avyakta mana vAle prANI bhI sabhI prakAra ke pApoM kA bandha karate haiN| - sampAdaka prANa-zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika evaM mAnasika svasthatA 355 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM gar3abar3I ho jAtI hai tabhI vibhinna prakAra ke mAnasika roga uTha khar3e hote kalpanA kariye ki vAsanA kendra ke jIva koSa apanI icchA pUrI karanA cAhate haiM yAnI kAmasevana karanA cAhate haiM kintu mastiSkIya mana nahIM cAhatA, (isameM sAmAjika, pArivArika, AdhyAtmika, naitika aneka kAraNa ho sakate haiM) to ina donoM meM saMgharSa chir3a jAtA hai| isI prakAra kI sthiti anya kendroM ke jIva koSoM aura mastiSkIya mana ke madhya upasthita ho sakatI hai| Apane svayaM anubhava kiyA hogA ki ApakA eka mana kucha kahatA hai dUsarA usakA virodha karatA hai| aise kSaNa pratyeka mAnava ke jIvana meM Ate haiN| usa samaya mastiSkIya mana hI eka se do nahIM ho jAtA, vaha vibhakta nahIM hotA, vaha to avibhakta hI rahatA hai| saMgharSa to jIva koSIya mana athavA avyakta mana aura vyakta mana ke madhya hotA hai| yadi kisI prakAra avyakta mana prabhAvI ho jAtA hai to mAnava kA vyaktitva vizRMkhalita ho jAtA hai, usakA vyaktitva vikhaNDita ho jAtA hai aura aneka prakAra ke mAnasika roga use ghera lete haiM. vaha una rogoM ke kucakra meM phaMsa jAtA hai| kucha pramukha mAnasika vyAdhiyoM, unake kAraNa aura upacAra kA saMkSipta paricaya yahA~ de rahe haiM, jisake prayoga se binA auSadhi ke hI manuSya mAnasika rUpa se svastha raha sakatA hai| projIriyAH samayapUrva vRddhAvasthA ___ jaba mAnava kA mana viparIta paristhitiyoM se jUjhatA huA thaka jAtA hai to usameM nirAzA vyApta ho jAtI hai| nirAza mana vAle vyakti ko apane cAroM ora andhakAra hI dikhAI detA hai, vaha pratyeka ghaTanA aura vastu kA kAlA pakSa hI dekhatA hai| use asamaya meM hI bur3hApA ghera letA hai, Ayu se yuvA hote hue bhI vaha mana se vRddha ho jAtA hai| isa mAnasika vyAdhi ko Adhunika zarIrazAstrIya bhASA meM 'projIriyA' kahA jAtA hai| __ mana meM nirAzA kA bhAva Ane se thAirAiDa (Thyroid) granthi se nikalane vAle hAramonsa kama ho jAte haiM, pariNAmasvarUpa zarIra meM sphUrti aura custI kI bhI kamI ho jAtI hai| thAirAiDa graMthi gale kI ghaMTI ke pAsa hotI hai| isakA vajana sAmAnyatayA lagabhaga 25 grAma hotA hai| isI para mAnava kI kAryakSamatA nirbhara hotI hai| isa graMthi se nikalane vAle srAva athavA hAramonsa (Harmones) yadi adhika hoM *356* adhyAtma yoga sAdhanA * Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to mAnasika evaM zArIrika svAsthya ke lie uttama hai| isase vyakti meM kAryazIlatA aura prasannatA banI rahatI hai| ___ yadyapi zarIrazAstrI athavA cikitsaka isa graMthi ke hAramonsa kA iMjaikzana lagAkara ise uttejita kara dete haiM, kintu yogI isa kAma ko prANa-zakti dvArA bhI kara letA hai| kaMTha meM hI vizuddhi cakra hai, yogI prANAyAma dvArA prANavAyu ko kaMTha taka le jAtA hai, tathA vahA~ sthira kara detA hai yAnI kumbhaka kara letA hai| prANavAyu ke prabhAva se yaha graMthi uttejita ho jAtI hai, aura yogI ko bur3hApA nahIM A pAtA tathA usameM sphUrti aura prasannatA bhI banI rahatI hai| . tanAva (Tension) Adhunika sabhyatA ke yuga meM aneka prakAra ke mAnasika evaM zArIrika rogoM evaM vyAdhiyoM kI vRddhi huI hai| kintu unameM sabase bhayaMkara aura sabase adhika vyApaka vyAdhi hai tnaav| - Aja ke sabhya kahalAne vAle vyakti tanAva se grasta haiN| amIra-garIba, buddhimAna-mUrkha, par3he-likhe aura anapar3ha sabhI isa bImArI kI capeTa meM haiN| yaha sabhya saMsAravyApI vyAdhi hai| __tanAva ke aneka kAraNa haiM; jaise bhaya, asurakSA kI bhAvanA, pratikUla paristhitiyA~, Arthika-vyApArika-sAmAjika samasyAe~ Adi-Adi; kintu ina sabhI kAraNoM ko yadi eka zabda meM kahA jAya to vaha hai-vyakti meM anukUlana (adjustment) kA abhaav| jaba vyakti paristhitiyoM se anukUlana (samajhautA) nahIM kara pAtA, jIvana meM Ane vAlI samasyAoM ko nahIM sulajhA pAtA to usakA mana-mastiSka tanAvagrasta ho jAtA hai| adhyAtma kI bhASA meM tanAva kA mUla kAraNa hai-rAga-dveSa aura rati-arati kI bhaavnaa| tanAvagrasta vyakti kI adhivRkka graMthi (cortex) adhika sakriya ho jAtI hai, rakta se hAramonsa adhika sravita hone lagate haiM aura chAtI kI inDokrAina granthi (Indocrine gland or thymus gland) sikur3a jAtI hai| tanAva kI tIvratA aura mandatA ke anusAra ina graMthiyoM ke kAryoM meM bhI antara A jAtA hai| tanAva sirpha eka vyAdhi hI nahIM, aneka vyAdhiyoM kI jananI bhI hai| * prANa-zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika evaM mAnasika svasthatA * 357* Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdaya roga, kaiMsara, mAdaka dravyoM kA vyasana, asAmAjika gatividhiyA~, krUratA aura mAra-pITa kI pravRttiyA~, AtmahatyAe~, seksa sambandhI durbalatAe~, tathA anya bahuta-sI gupta aura rahasyamaya bImAriyA~ - sabhI tanAva ke pariNAma haiN| yahA~ taka ki Antarika vraNa ( ulcers) jo zarIra ke vibhinna bhAgoM meM yathA - peTa, plIhA, Adi sthAnoM meM ho jAte haiM, unakA kAraNa bhI tanAva hI / thakAna to tanAva kA avazyambhAvI pariNAma hI hai| hai| cikitsAzAstrIya dRSTikoNa se tanAva tathA mAnasika uttejanA dvArA samasta nAr3I maMDala gar3abar3A jAtA hai tathA jisa aMga yathA mastika meM jahA~ tanAva adhika hotA hai, zarIra kI anukUlana UrjA (adjustment energy) vahIM adhika sakriya ho jAtI hai| isakA pariNAma yaha hotA hai ki anya aMgoM ko yaha anukUlana UrjA bahuta hI kama mila pAtI hai aura vibhinna prakAra kI vyAdhiyA~ uTha khar3I hotI haiN| tanAva aura mAnasika uttejanA zarIra kI jIvanI zakti ko bahuta hI tIvra gati se naSTa karatI hai| pariNAmasvarUpa manuSya meM thakAna AtI hai| mAnasika thakAna se hRdaya ke peziyoM vAle bhAga 'mAyokArDiyama' meM snAyavika saMtulana bigar3a jAtA hai, isase jaiva rAsAyanika parivartana hote haiM aura rakta ke AvAgamana meM bAdhA pahu~catI hai| isase dila ghabar3AnA, mastiSka zUla Adi aneka roga ho jAte haiN| tanAva kA hI eka pariNAma anidrA hai| anidrA aura tanAva kA colI-dAmana kA sambandha hai / mAnasika tanAva se anidrA- nIMda nahIM AtI aura nIMda na Ane se tanAva aura bar3hatA hai, mAnasika udvignatA utpanna ho jAtI hai tathA mAnasika saMtulana bigar3a jAtA hai| mAnasika saMtulana bigar3ane se hisTIriyA Adi jaise roga ho jAte haiN| manovijJAna kI dRSTi se mAnasika tanAvagrasta vyakti 'nyUrosisa' tathA 'sAikosisa' ho jAtA hai| aisA vyakti eka taraha se jiddI ho jAtA hai, vaha apanI bhUla ko mAnatA hI nahIM, dUsaroM ke doSa hI dekhatA hai, apanI asaphalatAoM ke lie paristhitiyoM ko doSI ThaharAtA hai aura kabhI bhAgya ko kosatA hai| yaha sthiti tanAvajanya nirAzA kI hai| jaba yaha nirAzA aura bar3ha jAtI hai to usake vyaktitva meM jhuMjhalAhaTa praveza kara jAtI hai, usakA mana-mastiSka asthira athavA DA~vADola ho jAtA hai, saMkalpazakti kA abhAva ho jAtA hai| vaha pahale kSaNa jisa vastu ko acchI samajhatA hai, dUsare hI kSaNa 358 adhyAtma yoga sAdhanA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha vastu use apriya lagane lagatI hai| isa dogalI manovRtti ko manazcikitsAzAstra meM 'kaiTaTonika zijIphreniyA' kahA gayA hai| tanAvagrasta vyakti andara hI andara bhayabhIta rahate haiN| jaba vyakti meM tanAva Arthika hAni, priyajanoM ke bichoha, vizvAsaghAta, apamAna, apratyAzita AghAta, asaphalatA Adi ke kAraNa utpanna hotA hai to vaha hara samaya bhayabhIta rahane lagatA hai| isa bhaya kI bhAvanA ko manazcikitsA zAstra meM 'phegabiyA yA phobika nyUrosisa' kahA gayA hai| inakA vargIkaraNa kiyA gayA hai-1 mRtyu kA bhaya (mono phrIbiyA), pApa kA bhaya (thainiTo-phrIbiyA), kAma vikRti AtaMka (paikATophrIbiyA), roga kA bhaya (gAino phrIbiyA), vipatti kA bhaya (nojophrIbiyA), ajanabI kA bhaya (paiMtho phrIbiyA) aadi-aadi| tanAva kisI bhI prakAra kA ho-uttejanA se athavA bhaya se, hai yaha jIvana-zakti kA vinAzaka hii| ataH jitanA zIghra ho sake manuSya ko tanAva-mukta ho jAnA cAhie aura jahA~ taka saMbhava ho sake tanAvagrasta honA hI nahIM caahie| tanAva-mukti ke kucha upAya vaijJAnikoM ne sujhAye haiM, yathA__(1) udAratA kA dRSTikoNa rkhie| (2) manoraMjana ko jIvana meM ucita sthAna diijie| (3) ha~sane kI Adata ddaalie| (4)adhikAdhika vyasta rahane kA prayAsa karie, aadi-aadi| lekina tanAva-mukti ke ye sabhI upacAra asthAyI haiM, ThIka vaise hI jaise krodha yA bhaya kA Avega Ane para eka gilAsa ThaNDA pAnI pI lenaa| aise upAyoM se asthAyI zAnti to mila sakatI hai| kintu sthAyI zAnti nahIM prApta ho sktii| tanAvoM ke visarjana aura sthAyI zAnti ke lie yoga hI eka mAtra upAya hai| sAdhaka yaugika kriyAoM ke mAdhyama se svayaM ko tanAvamukta rakhatA hai| tulanA kariye, jaina zAstroM meM varNita sapta bhayoM se-(1) ihaloka bhaya, (2) paraloka bhaya, (3) AdAna bhaya yA atrANabhaya, (4) akasmAta bhaya, (5) AjIvikA bhaya yA vedanA bhaya, (6) apayaza bhaya yA azloka bhaya (7) maraNa bhy| -sthAnAMga, sthAna 7 * prANa-zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika evaM mAnasika svasthatA * 359 * Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIrgha zvAsa lene se eDrInala granthi sakriya ho jAtI hai, usase adhika hAramona nikalane lagate haiM aura bhaya kI bhAvanA palAyana kara jAtI hai| ___ tanAvoM se mukti pAne kA sarvazreSTha sAdhana hai-smtv-yog| anukUla aura pratikUla sthitiyoM meM sama rahanA hI samatA-yoga hai| samatvayogI sAdhaka ko tanAva satAte hI nahIM athavA yoM kaheM ki tanAva use sparza bhI nahIM karate to atizayokti nahIM hogii| ___ zavAsana aura zithilIkaraNa mudrA se bhI tanAva-visarjana ho jAtA hai| pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura kAyotsarga se mAnasika evaM zArIrika tanAva aura thakAna sahaja hI dUra ho jAte haiN| ye upacAra sthAyI haiN| yogI inhIM upacAroM se apane ko tanAva aura tanAvajanya sabhI vyAdhiyoM se mukta rakhatA hai| sAtha hI usakI prANa-zakti bhI balavatI banatI hai| zArIrika vyAdhiyA~ jahA~ taka zArIrika rogoM kA sambandha hai, prANa-zakti aura prANavAyu kI sAdhanA se sabhI vyAdhiyA~ zAnta ho jAtI haiN| udara kI vyAdhi, kapha, zarIra kI puSTi, sannipAta, jvara Adi aneka roga zAnta ho jAte haiM, ghAva jaldI bhara jAte haiM, TUTI huI haDDI bhI jur3a jAtI hai, jaTharAgni teja hotI hai, garmI-sardI Adi kA prabhAva nahIM par3atA arthAt zIta-tApa se hone vAle roga nahIM hote, darda-pIr3A Adi kA upazamana ho jAtA hai, zarIra sabhI prakAra se nIroga aura svastha rahatA hai tathA bala, kAnti Adi kI vRddhi hotI hai| zArIrika vyAdhiM na hone se sAdhaka mAnasika rUpa se bhI svastha rahatA hai, usako vyAdhijanya tanAva nahIM ho paataa| jaina zAstroM meM ullekha AtA hai ki muni sanatkumAra kuSTa kI vyAdhi se pIr3ita ho gaye the, unake roga-nivAraNa ke lie svarga se eka deva vaidya kA rUpa rakhakara AyA aura unake roga kA upacAra karane kI icchA pragaTa kii| isa para munizrI ne apanI hAtha kI aMgulI para thUka kara roga miTAkara dikhA diyaa| yaha ghaTanA to paurANika hai; kintu eka ghaTanA aitihAsika kAla kI bhI adhika prasiddha hai| vikrama kI lagabhaga 13vIM zatAbdI kI bAta hai| muni 1. yogazAstra, prakAza 5, zloka 10-24 * 360 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdIbhasiMha sUri kuSTa se grasita the| eka zrAvaka unakA bahuta bhakta thA, usa zrAvaka kA rAja-darabAra meM bhI kAphI sammAna thaa| kucha vidveSiyoM ne rAjA se kahA ki 'isa zrAvaka ke guru to kor3hI haiM' aura munizrI kI kAphI nindA kii| isa para zrAvaka uttejita ho gayA, usane kaha diyA- 'mere guru kor3hI nahIM haiN|' rAjA ne isa vivAda ko zAnta karane ke lie svayaM munizrI ke darzana karane kA nirNaya liyaa| yaha sampUrNa ghaTanA zrAvaka ne muni ko kaha sunAI / dUsare dina prAta:kAla jaba rAjA ne munizrI ke darzana kiye to unake zarIra para kor3ha kA cihna bhI nahIM thA / aisI eka ghaTanA vikrama kI aThArahavIM zatAbdI kI hai| mAlerakoTalA meM tapAvAloM ke sthAnaka meM AcArya zrI ratirAma jI mahArAja Thahare hue the / unako kor3ha kI vyAdhi ho gaI, vidveSiyoM ne navAba se zikAyata kI; lekina jaba navAba ne svayaM Akara dekhA to vahA~ na badabU thI aura na AcAryazrI ke zarIra para kor3ha hI thA / aisI ghaTanAoM ko janasAdhAraNa camatkAra samajha baiThate haiM; kintu tapasyA aura yoga meM camatkAra zabda hai hI nahIM; yaha saba prANa-zakti kI adbhuta kSamatA hai| uccakoTi ke sAdhaka kabhI camatkAra dikhAte bhI nhiiN| yaha bAta dUsarI hai ki prANa aura prANAyAma se prApta yogI kI adbhuta kSamatA ko jana-sAdhAraNa nahIM samajha pAte aura aisI ghaTanAoM ko camatkAra mAna lete haiN| mAnava sAdhAraNatayA tIna zaktiyoM se paricita rahatA hai - ( 1 ) mana kI zakti-manobala; (2) vacana kI zakti - vacanabala aura (3) kAya kI zakti - kAyabala; kintu ina tInoM zaktiyoM se adhika balazAlI aura prabhAvI zakti hai, usase sAdhAraNataH mAnava anabhijJa-sA hI rahatA hai, vaha zakti hai- hai - prANa-zakti-prANoM kI zakti-prANa - bala / prANazakti, jaba prANAyAma kI sAdhanA se uttejita evaM anuprANita ho jAtI hai, dUsare zabdoM meM isakI kSamatA vikasita ho jAtI hai to yaha mAnava-zarIra arthAt sAdhaka - zarIra ke reTikyUlara phaoNrmezana ko hI badala detI hai| yaha reTikyUlara phaoNrmezana mastiSka kI atyanta gaharAI meM aise saMsthAna haiM, jinameM aparimita zakti bharI hotI hai| yogI sAdhaka prANAyAma kI sAdhanA se isa reTikyUlara phaoNrmezana ko sakriya kara letA hai, jAgRta kara detA hai; phalasvarUpa usameM adbhuta kSamatAe~ vikasita ho jAtI haiN| vaha aise kArya kara sakatA hai, jo sAdhAraNa logoM ko * prANa-zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika evaM mAnasika svasthatA 361 * Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ camatkAra dikhAI dete haiN| yogI apane bhAvoM-vicAroM kI taraMgoM ko vidyuta taraMgoM meM parivartita karake dUrastha kisI bhI vyakti ke pAsa bhejakara use apanI icchAnusAra saMcAlita kara sakatA hai| yaha sthiti aisI hI hai jaisI ki apane kendra meM baiThe hue hI vaijJAnika loga AkAza meM choDe gaye spatanikoM ko saMcAlita karate rahate haiN| yahA~ se saMketa bhejate rahate haiM aura vahA~ ke prakampanoM ko pakar3akara sandeza prApta kara lete haiM, AkAzIya bhautika padArthoM meM ho rahe aura hone vAle parivartanoM ko jAna lete haiM; tathA jo parivartana ho cuke haiM unakA jJAna bhI prApta kara lete vaijJAnika jo bhI viziSTa upalabdhiyA~, yantroM, prayogazAlAoM, bAhya sAdhanoM dvArA prApta karate haiM, ve tathA unase bhI bahuta adhika upalabdhiyA~ yogI apanI prANazakti dvArA arjita kara letA hai| . isakA kAraNa yaha hai ki vaijJAnikoM kA kArya kSetra bhautika hai, padArtha hai, jo svayaM nirjIva hai tathA usakI zakti bhI sImita hai, aura yogI kA kArya kSetra cetanA hai, caitanya jagata hai jo svayaM hI ananta zakti kA bhaMDAra hai, yahI kAraNa hai ki yogI sAdhaka kI zaktiyA~ vaijJAnikoM se bar3hI-car3hI hotI haiM, unheM dekhakara vaijJAnika bhI hataprabha raha jAte haiN| jina rahasyoM ko samajhane aura sulajhAne meM vaijJAnikoM ko varSoM taka zrama karanA par3atA hai, una rahasyoM ko yogI kSaNa-mAtra meM hI apanI prANazakti dvArA samajha letA hai, sulajhA letA hai| vijJAna ne Aja taka jitane bhI AviSkAra kiye haiM, mAnava ke mAnasika aura zArIrika svasthatA ke sAdhana prastuta kiye haiM, auSadhiyoM aura vidyuta taraMgoM Adi se upacAra kI khoja kI hai, ve saba parAvalambI aura asthAyI haiM, unase kSaNika lAbha aura zAMti to prApta ho jAtI hai kintu sthAyI lAbha athavA zAnti prApta nahIM ho paatii| jaba ki prANazakti mAnava ko sthAyI sukha aura zAMti dene meM sakSama hai| yaha svAvalambI bhI hai| isakI sAdhanA ke lie sAdhaka ko kisI bhI prakAra ke bAhya sAdhanoM kI AvazyakatA nhiiN| yaha zakti to usake svayaM ke andara hI hai| lekina adhyAtma kI dRSTi se prANa zakti bhI bAhya hI hai| kyoMki isakI sImA prANa zarIra (taijasa zarIra) hai| yadi prANazakti bhAvoM-kaSAyoM kI dhArA kA parimArjana karake Atmika nirmalatA meM sahAyaka banatI hai taba to yaha * 362 * adhyAtma yoga sAdhanA . Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmika unnati aura zAzvata sukha kA sAdhana bana jAtI hai; aura yadi yaha prANa sAdhanA aura prANazakti ko hI tejasvI banAne meM lagI rahatI hai, vahIM apanI sImA aura lakSya nirdhArita kara letI hai to yaha mAnasika aura zArIrika zAMti, nIrogatA, svAsthya aura adbhuta kAryoM ke pradarzana meM to sakSama ho jAtI hai; kintu Atmika pragati meM yogadAna nahIM de paatii| ataH Atmika sukha ke lie prayatnazIla sAdhaka ko prANazakti kA upayoga AdhyAtmika unnati meM karanA caahie| usake lie prANazakti dvArA prApta viziSTa kSamatAoM evaM adbhuta zaktiyoM ke pradarzana ke lobha meM apanI zakti ko gaMvAnA ucita nahIM hai| 000 * prANa-zakti kI adbhuta kSamatA aura zArIrika evaM mAnasika svasthatA 363 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 maMtra-zakti-jAgaraNa dhvani prakampanoM kI vyApakatA yaha samUcA brahmAMDa (loka) dhvani prakampanoM se ApUrita hai| akSarAtmaka aura anakSarAtmaka dhvani kI taraMgoM se vyApta hai| bhASA athavA dhvani ke pudgala kSaNa-pratikSaNa nikalate rahate haiM aura vAtAvaraNa ko udvelita karate rahate __ jo hama bolate haiM, vaha zabda dhvanyAtmaka hote haiM; kintu jo hama socate haiM, cintana-manana karate haiM, vaha vicAra bhI zabdAtmaka hote haiN| mana kA cintana-bhUtakAla kI smRti, bhaviSya kI yojanA aura vartamAna ke vicAra, sabhI zabda-rUpa haiM, inase bhI zabda utpanna hotA hai; kintu vaha kAnoM se sunAI nahIM detaa| eka sAdhaka mauna hai, usake hoTha bhI nahIM hila rahe haiM, dhvani-utpAdaka kaNTha ke yaMtroM se dhvani bhI nahIM nikala rahI hai, pUrNatayA sahaja aura zAnta hai| phira bhI usake bhASA vargaNA ke pudagala vicAra taraMgoM ke mAdhyama se vAtAvaraNa meM prasArita ho rahe haiM, yaha eka tathya hai| dhvani athavA zabdoM ke karNagocara hone kI sthiti to taba AtI hai jaba hama kaNTha ke svaraM yaMtroM kA prayoga karate haiN| Adhunika vijJAna kI bhASA meM hamAre kAna kevala 32,740 prati saikiNDa kI gati ke kampanoM ko hI grahaNa kara sakate haiM, yAnI jaba kisI vastu meM itane kaMpana hoM taba hama dhvani ko suna sakate haiM tathA 40,000 kampana (athavA isase adhika hoM to vaha dhvani hamArI zravaNa zakti kI sImA se bAhara ho jAtI hai, hama use suna nahIM sakate, vaha hamAre lie ultrasonic athavA Supersonic ho jAtI hai| sAmAnya vArtAlApa meM hamAre zarIra meM sthita snAyu lagabhaga 130 bAra prati * 364 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saikiNDa kI gati se jhanajhanAte haiN| hamAre sAdhAraNa vArtAlApa ke zabdoM kI dhvani tareMgeM 10 phITa dUra taka jAtI haiM aura cintana karate samaya zarIra se lagabhaga 2 iMca dUra tk| yadyapi ina taraMgoM kI lambAI (Wave Length) kama hai, kintu ye zaktizAlI adhika hotI haiN| ina para AMdhI, varSA, tUphAna Adi zaktiyoM kA koI prabhAva nahIM hotA aura hajAroM-lAkhoM mIla taka nirbAdha rUpa se calI jAtI haiN| isIlie adhyAtmazAstroM meM zabdoM kI apekSA vicAroM ko adhika prabhAvazAlI mAnA gayA hai| yahI kAraNa hai ki iMgalaiMDa, amerikA Adi dUrastha dezoM se reDiyo para samAcAra Short Wave para prasArita kiye jAte haiN| zabda kA uccAraNa chaha prakAra se kiyA jAtA hai-(1) hrasva, (2) dIrgha, (3) pluta, (4) sUkSma, (5) sUkSmatara, (6) suukssmtm| 'mantra' svara-vijJAna-zabda, vijJAna, tathA dhvani-vijJAna kI dRSTi se pluta uccAraNa (teja svara) meM bolA jAne vAlA zabda hai| ise mantra-zAstra meM saMjalpa kahA gayA hai| hrasva dIrgha svara jalpa haiN| tIsarI sthiti AtI hai sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama zabda kii| ise antarjalpa kahA gayA hai| sUkSma zabda kI sthiti meM dhvani itanI sUkSma hotI hai ki manuSya yadi svara-prekSA (svara para dhyAna kendrita kare) to use hI apane svara yantroM kI dhvani sunAI detI hai, dUsarA usa dhvani ko nahIM suna paataa| sUkSmatara sthiti meM kSINa dhvani guJjArava (bhramara guJjana) ke samAna sAdhaka ko sunAI detI hai| isI ko haThayoga meM anAhata nAda aura japa yoga meM bhrAmarI japa kI sthati kahA gayA hai| sUkSmatama zabdoM kI dhvani sAdhaka ko svayaM bhI nahIM sunAI detii| yaha mana (mastiSka) meM hotI rahatI hai| zvAsocchvAsa se bhI isakA sambandha nahIM rhtaa| yaha mana ke zabdAtmaka cintana-manana ke rUpa meM hotI hai| yahI sthiti mantrazAstra kI dRSTi se mantra ke zabda aura artha kA ekAkAra ho jAnA hai| isa dazA meM sAdhaka ko vacanasiddhi ho jAtI hai, use zApa aura anugraha kI zakti prApta ho jAtI hai, usake mukha se jo bhI nikala jAtA hai, vaha satya hokara rahatA hai| yaha sUkSmatama zabda kI prathama sthiti hotI hai| prathama sthiti ke uparAnta kramazaH sUkSmatama zabda kI antima sthiti AtI hai| isa sthiti meM zabda jJAnAtmaka (Cognitive) ho jAtA hai| sAdhaka mantra ke gUr3hatama rahasya taka pahu~ca jAtA hai, usa rahasya meM usakA svarUpa-tAdAtmya sthApita ho jAtA hai tathA mantra kA sAkSAtkAra ho jAtA hai| mantra kA sAkSAtkAra * maMtra-zakti -jAgaraNa * 365 * Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hote hI zabda kI zakti dvArA sAdhaka kA taijas zarIra atyanta balazAlI ho jAtA hai| yahIM zabda kI zakti kA pUrNa rUpa se prasphuTana hotA hai| yogazAstroM meM jo batAyA gayA hai ki saMsAra meM vyApta zakti ( energy) kA tRtIya aMza zabda zakti hai, vaha yahI sthiti hai| isa zakti se sampanna sAdhaka kSaNa mAtra meM asambhava kArya kara sakatA hai| vastutaH isa sthiti meM pahu~ce hue sAdhaka ko kucha bhI karanA nahIM par3atA, karane kI jarUrata bhI nahIM rahatI / mana meM vicAra AyA, kriyA kA saMkalpa jagA ki kArya siddha / karuNA jAgI ki amuka vyakti kA roga dUra ho jAe; amuka kSetra meM akAla hai, kAla ho jAya; aura vaha vyakti roga mukta ho gayA, usa kSetra meM sukAla ho gayA / usake cintana kI taraMgoM se vyApta vAyu jitanI dUra taka saMcaraNa karatI hai, utane kSetra ke sabhI prANI sukhI ho jAte haiM, sukha kA anubhava karane lagate haiN| sUkSmatama zabda kI isa tIsarI avasthA ko kucha loga jJAnAtmaka bhI kahate haiM; use jJAnAvaraNa kA vilaya mAnate haiM; kintu jJAnAvaraNa kA vilaya taba hotA hai, jaba pahale kaSAyAvaraNa kA kSaya ho jAtA hai| kaSa'AyAvaraNa kA vilaya evaM kSaya prathama hotA hai aura jJAnAvaraNa kA vilaya taduparAnta / zabda kI isa sUkSmatama sthiti meM to yogI ko bhASA - zakti kA, vacanayoga kI pudgala vargaNAoM kA sAkSAtkAra hotA hai, manoyoga kI vargaNAoM se vacana - yoga kI vargaNAoM ke sAtha tAdAtmya ho jAtA hai aura zabda- zakti apane vikAsa kI uccatama sthiti taka pahu~ca jAtI hai| sAdhaka kI bhASA vargaNAe~ UrjasvI tejasvI bana jAtI haiN| bhASA kI ye vargaNAe~ paudgalika haiM, ataH inameM rUpa (raMga) bhI hai, rasa bhI hai, sparza bhI hai, gandha bhI hai aura inakA nizcita AkAra bhI hai| inake ye tattva mantrazAstra meM bahuta mahattvapUrNa haiN| mantra kI sAdhanA ina tattvoM ke AdhAra para kI jAtI hai| mantra kI siddhi aura sAkSAtkAra meM ye bahuta upayogI haiN| ataH inako samajhane se mantra - siddhi kA rahasya sahaja hI samajha meM A sakatA hai| mantra aura mahAmantra mantra zAstroM meM batAyA hai ki varNamAlA ke jitane bhI akSara haiM, ve sabhI mantra haiM - amantramakSaraM nAsti / hindI kI varNamAlA meM 'a' se 'ha' taka 64 akSara haiN| / ina akSaroM se aneka prakAra ke asaMkhya mantroM kI racanA hotI hai| unameM vazIkaraNa ke mantra bhI hote haiM, mAraNa - uccATana Adi ke bhI mantra hote *366 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| yoM mantrazAstra meM pramukha rUpa se ATha prakAra ke mantra batAye gaye haiM; kintu inake uttara bheda anaginata haiN| vastutaH 'mantra' akSaroM kA saMyoga yA piNDa hai| akSaroM meM kucha zodhana bIja hote haiM, kucha bIjAkSara hote haiM, aura kucha akSara vibhinna tattvoM se sambandhita hote haiN| inameM abhidhA, lakSaNA, vyaMjanA zakti bhI hotI hai| kucha akSara saMyukta aura mizrita bhI hote haiN| mantra racanA meM ina sabakA samAyojana karate hue akSaroM kA saMyojana isa prakAra kiyA jAtA hai ki jisa abhiprAya se mantra - racanA huI hai, usakA japa karane vAle sAdhaka kA vaha abhiprAya pUrA ho jaae| sAmAnyataH maMtra eka pratirodhAtmaka zakti hai, kavaca hai, cikitsA hai| yaha cikitsA hai-zArIrika aura mAnasika vikRtiyoM kI, vikAroM kI / zarIra aura mana meM jo vikAra utpanna hote haiM, ve una maMtroM dvArA upazamita ho jAte haiM, una vikAroM kA recana ho jAtA hai, ve samApta ho jAte haiN| * kavaca ke rUpa meM maMtra bahuta prabhAvI kArya karatA hai| pRthvI ke vAyumaMDala meM, cAroM ora ke vAtAvaraNa meM jo durbhAvoM kI, tIvra dhvani kI tathA vikAra-varddhaka vicAroM, saMgIta Adi kI taraMgeM baha rahI haiM, vyApta ho rahI haiM, ve maMtra japa dvArA nirmita bhAva kavaca ke kAraNa sAdhaka ke zarIra aura mana meM pravaSTi nahIM ho pAtIM, phalataH sAdhaka kA mana-mastiSka aura zarIra una virodhI aura vikArI taraMgoM se prabhAvita nahIM hote| isI prakAra jo roga ke kITANu vAyu Adi ke mAdhyama se sAmAnya vyakti ke zarIra meM hokara rakta meM praveza kara jAte haiM, maMtra - kavaca ke kAraNa praveza nahIM kara paate| maMtra japa se sAdhaka ke rakta, snAyumaMDala, nAr3ImaMDala, kriyAvAhI taMtrikA saMsthAna meM eka aisI pratirodhAtmaka zakti (vidyuta) utpanna ho jAtI hai ki vaha pratikriyA karane vAle, vibhinna vikAra aura rogoM ke jIvANuoM (Bacteria) kI zakti ko zUnyaprAya yA bhasmasAt kara detI hai / japayogI (maMtra jApa karane vAlA sAdhaka) kI mAnasika aura zArIrika svasthatA kA yahI rahasya hai| isake sAtha hI maMtra japa se sAdhaka kA taijas zarIra balazAlI bana jAtA hai| jisa bhAvanA ko hRdaya meM rakhakara sAdhaka maMtra kA jApa karatA hai, usake anurUpa tathA maMtrAkSaroM ke varNa, tattva, gaMdha, saMsthAna Adi ke prabhAva se sAdhaka ko apane lakSya kI prApti sulabha hotI hai| * maMtra - zakti - jAgaraNa 367 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa prakAra prati saikiNDa lAkhoM prakampana hone para dhvani taraMgeM vidyuta meM parivartita ho jAtI haiM vyakti ke bhAvoM ke anukUla pravAhita hone lagatI haiM, usI prakAra hajAroM-lAkhoM bAra maMtra kI AvRtti karane para, jApa karane para hI maMtra icchita phala pradAna karane meM sakSama hotA hai athavA sAdhaka kI manovAMchA pUrI hotI hai| yaha sAmAnya maMtra aura usase icchita phala prApti kI prakriyA evaM sAdhanA vidhi hai| lekina kucha mantra ina sAmAnya mantroM se kAphI U~ce hote haiM, unakI zakti bhI atyadhika hotI hai aura prabhAva bhI acintya hotA hai| unake bIjAkSaroM, zodhana bIjoM Adi kI saMyojanA kucha aisI hotI hai ki dekhane aura sAmAnya rUpa se par3hane meM to ve mantra sAdhAraNa se lagate haiM, kintu unameM atyanta guru- gambhIra rahasya bhare hote haiN| una mantroM ke vidhipUrvaka japa aura sAdhanA se sAdhaka ko aisI mahAn zakti aura UrjA kI prApti hotI hai, ki sAdhaka svayaM hI cakita raha jAtA hai| pratyeka dharma sampradAya aura paramparA meM apane - apane vizvAsa ke anusAra kucha mahAmantra hote haiN| vaidika paramparA kA mahAmantra 'gAyatrI' hai aura muslima paramparA apane mAnya mahAmantra ko 'kalamA' kahatI hai| isI prakAra anya sabhI paramparAoM ke apane mAne hue mahAmantra alaga-alaga haiN| jaina paramparA dvArA mAnya mahAmantra navakAra hai / lekina koI mantra mahAmantra hai athavA nahIM, isakI mantrazAstrasammata kasauTiyA~ haiM, niSpattiyA~ haiM, lakSaNa haiM, prabhAva haiM, zabda aura akSara saMyojanA hai| ina saba kasauTiyoM para kasane para navakAra mantra kharA utaratA hai, isIlie vaha mahAmantra mAnA gayA hai| navakAra mantra kA mahAmantratva mahAmantra vaha hai, jisakI sAdhanA se - (1) sAdhaka ke vikalpa zAnta hoM / (2) usakI mAnasika, Antarika evaM bAhya zaktiyoM kA jAgaraNa ho / (3) AtmA kA sAkSAtkAra ho / (4) Atmika evaM mAnasika UrjA meM vRddhi ho / 368 adhyAtma yoga sAdhanA Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) sAdhaka kI dRSTi bAhyAbhimukhI se antarmukhI ho / (6) kaSAyoM - AvegoM-saMvegoM kI tIvratA meM kamI ho; kaSAya kSINa hoM / (7) vItarAgatA tathA samatAbhAva kA vikAsa ho / ( 8 ) mAnava zarIra ke zakti kendroM, caitanya kendroM-cakroM meM prANa-zakti kI saghanatA hotI hai, vahIM se vIrya zakti prasphuTita hotI hai| mahAmantra vIryavAna mantra hotA hai| ataH usase vIrya-zakti prasphuTita ho jAtI hai / (9) sAdhaka kI saMkalpazakti dRr3ha hotI hai| (10) bAhya padArthoM ke prati sAdhaka kI mUrcchA TUTatI hai| (11) adhyAtma-doSoM-rAga-dveSa tathA AvaraNa, vikAra aura antarAya kA nAza hotA hai| sAtha hI mAnasika evaM zArIrika roga bhI upazAMta hokara sAdhaka zArIrika aura mAnasika rUpa se bhI svastha rahatA hai| - ina kasauTiyoM ke atirikta mahAmaMtra kI sAdhanA ke viziSTa phala athavA sAdhaka ko upalabdhiyA~ bhI hotI haiM (1) sAdhaka kI icchAoM kI tRpti nahIM, apitu unakA visarjana va samApana hotA hai| (2) sukha-duHkha kI pUrvakAlIna mAnyatAe~ parivartita ho jAtI haiM arthAt sukha-duHkha ke bAre meM usakA dRSTikoNa samIcIna banatA hai| (3) sAdhaka kI adhomukhI (saMsArAbhimukhI) vRttiyA~ UrdhvamukhI (AtmAbhimukhI) banatI haiN| (4) mArga (mokSa-mArga - Atma- mukti evaM Atma-sukha) kI upalabdhi hotI hai| sAtha hI sAdhaka ke antar meM usa mArga para Age bar3hane kI anta:sphuraNA jAgRta hotI hai| (5) sAdhaka kI Atma-zakti ( caitanya zakti), Ananda aura vIrya zakti kA samanvita evaM eka sAtha (simultaneous) vikAsa hotA hai| navakAra maMtra kI sAdhanA dvArA ye saba upalabdhiyA~ sAdhaka ko prApta hotI ataH navakAra maMtra nizcita hI mahAmaMtra hai| mahAmantra kA sAkSAtkAra evaM siddhi sAdhAraNa mAnava hI nahIM, sAdhakoM ke mana meM bhI yaha jijJAsA rahatI hai ki maMtra kA sAkSAtkAra kaba hogA, siddhi kaba prApta hogI, kaba maMtra siddha * maMtra - zakti - jAgaraNa 369 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hogA, jo phala navakAra maMtra ke japa ke batAye gaye haiM, maMtra-zAstroM meM kahe gaye haiM, ve kaba mileMge ? Amataura se loga kahate haiM-itane varSoM taka mAlA pherI, maMtra kA japa kiyA; kintu natIjA zUnya hI rhaa| na maMtra kA sAkSAtkAra huA, na koI camatkAra hI huA aura na mAnasika zAMti hI milii| kisI bhI samasyA kA nidAna na huaa| itanA samaya aura zrama akAratha hI calA gyaa| aura unakI zraddhA DagamagA jAtI hai, hRdaya caMcala ho uThatA hai, zaMkAzIla bana jAtA hai| ataH sAdhaka ke lie yaha jAnanA Avazyaka hai ki maMtra ke sAkSAtkAra kA artha kyA hai aura maMtrasiddhi kyA hai ? sAdhaka meM kauna-kauna se lakSaNa utpanna ho jAte haiM, jinase use maMtrasiddhi kA vizvAsa ho ske| maMtra sAkSAtkAra, maMtra-japa ke kaI sopAna pAra karane ke bAda hotA hai| prathama sopAna meM dhyAtA athavA sAdhaka aura maMtra ke zabdoM kA bheda saMbaMdha hotA hai, yAnI sAdhaka apane ko sAdhanA karane vAlA mAnatA hai aura maMtra ke padoM ko dhyeya; arthAt isa sopAna meM maMtra-pada aura sAdhaka ke madhya bhinnatA kI sthiti rahatI hai| isake uparAnta sAdhaka dUsare sopAna para caDhatA hai| vahA~ usakI antazcetanA kA maMtra ke akSaroM-padoM ke sAtha tAdAtmya (ekatva-sambandha) sthApita ho jAtA hai, abheda dazA kI prApti ho jAtI hai| . tIsare sopAna meM sthUla zabdoM (jalpa) kA japa bhI nahIM hotA, taba savikalpa avasthA prApta ho jAtI hai| cauthe sopAna meM maMtra ke artha aura gUr3ha rahasya kA sAkSAtkAra ho jAtA hai| yahA~ yaha dhyAna rakhanA cAhie ki tAttvika dRSTi se mahAmaMtra nirvikalpAtmaka hotA hai| ataH mana kI nirvikalpa sthiti para pahu~cane para hI maMtra kA sAkSAtkAra hotA hai| maMtrasiddhi ke lakSaNa jo sAdhaka meM pragaTa hote haiM ve AdhyAtmika, mAnasika aura zArIrika rUpa se tIna prakAra ke haiN| AdhyAtmika lakSaNa-(1) dhyeya ke prati tIvra niSThA utpanna hone para sAdhaka ke saMkalpa-vikalpa zAMta ho jAte haiN| (2) usake ahaM bhAva kA visarjana ho jAtA hai, 'ahaM' athavA 'arhat' bhAva vikasita hone lagatA hai| * 370* adhyAtma yoga sAdhanA * Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) kaSAyoM kI alpatA tathA taratama kSINatA hone se mamatvabhAva kA vyutsarga hotA hai aura usake sthAna para samatvabhAva pratiSThita hotA hai| mAnasika lakSaNa - (1) sAdhaka kI Antarika zaktiyA~ vikasita ho jAtI haiN| (2) sAdhaka ke citta meM sahaja Antarika prasannatA evaM praphullatA vyApta ho jAtI hai| yaha praphullatA citta kI nirmalatA kA pariNAma hotI hai| (3) sAdhaka meM saMtoSa bhAvanA sahajarUpa meM dRr3ha ho jAtI hai| icchita padArthoM kI upalabdhi na hone para bhI citta vikSeparahita tathA saMtuSTa rahatA hai| vastuta: yaha saMtuSTi athavA mAnasika toSa icchAoM ke abhAva kA pariNAma hotA hai| mana meM saMtoSa itanA vyApta ho jAtA hai ki sAdhaka kI cAha hI miTa jAtI hai| zArIrika lakSaNa - (1) jyotidarzana - sAdhaka ko mastaka aura lalATa meM tra - jApa ke samaya jyoti athavA prakAza dikhAI dene lagatA hai| maMtra - (2) taijas zarIra balazAlI hone se AbhAmaMDala vikasita ho jAtA hai, pariNAmasvarUpa sAdhaka kA sthUla zarIra bhI tejodIpta ho jAtA hai| zarIra, mastaka, lalATa para teja jhalakane lagatA hai| sAtha hI zarIra pulakita evaM praphullita rahatA hai| (3) sAdhaka kI icchA-zakti vikasita ho jAtI hai| yaha icchA-zakti athavA saMkalpa-zakti sabhI kAryoM meM saphalatA kI kuJjI hai| (4) sAdhaka ke lie sAre bhautika evaM paudgalika padArtha anukUla ho jAte haiN| ina lakSaNoM se sAdhaka svayaM anubhava kara sakatA hai ki use maMtra - siddhi huI athavA nhiiN| yahA~ yaha vizeSa rUpa se ullekhanIya hai ki maMtra-siddhi kA abhiprAya kisI camatkArI siddhi se nahIM hai, apitu maMtra kI saphalatA yA jo sAdhanA vaha kara rahA hai usameM paripakvatA se hai| maMtra kI saphalatA kA mUla sUtra hai ki sAdhaka maMtra ke akSaroM kI sAdhanA karatA huA, padoM para pahu~ce aura padoM se Age bar3hakara una padoM meM niyojita apanI caitanyadhArA ko sthUla zarIra kI sImA ko pArakara sUkSma athavA zarIra (prANa zarIra) meM pahu~cA de, prANa zarIra ko uddIpta kara de / * maMtra - zakti - jAgaraNa 371 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra meM niyojita sAdhaka kI caitanyadhArA jaba taijas zarIra taka pahu~ca jAtI hai, use uddIpta kara detI hai taba taijas zarIra se zaktizAlI prANadhArA bahane lagatI hai| usa prANadhArA se saMyukta hokara maMtra zaktizAlI bana jAtA hai| sahI zabdoM meM, sAdhaka kI jo caitanyadhArA maMtra ke zabdoM meM niyojita hotI hai, vaha zaktizAlI bana jAtI hai| pariNAmasvarUpa sAdhaka kA mana aura zarIra zaktizAlI bana jAte haiN| yaha sArA kAma sAdhaka apanI prabala sAdhanA dvArA saMpanna karatA hai| maMtrazakti kA rahasya maMtrazakti arthAta maMtra kI phala-pradAna zakti kA rahasya usake varNa saMyojana (svara aura vyaMjana donoM kA samanvita saMyojana) meM nihita hai| jisa prakAra dhAtu aura rAsAyanika padArthoM ke ucita aura vicArapUrNa saMyojana se vidyuta zakti utpanna hotI hai, usI prakAra maMtra ke akSaroM (varNa aura svaroM) ke saMyojana tathA sAdhaka kI usameM niyojita prANadhArA ke ucita aura vivekapUrNa saMyoga se maMtra ke zabdoM meM bhI vidyuta dhArA-mAnavIya vidyuta dhArA kA nirmANa hotA hai| yaha vidyuta dhArA jitanI hI adhika balavatI hogI, maMtra kI phalapradAna zakti utanI hI adhika ho jaaygii| aura vidyuta dhArA kA balavatI honA bahuta kucha maMtra meM prayukta varNa saMyojanA para nirbhara hai| varNa samUha aura sAdhaka kI dhvani taraMgoM ke sUkSma milana se maMtra meM camatkArika zakti utpanna ho jAtI hai| aura jaba sAdhaka ke anta:karaNa kI vicAra-zakti, bhAva-zakti, prANa-zakti, manaHzakti aura saMyama-zakti maMtra meM ghulamila jAtI hai to maMtra ke varNa anuprANita (sajIva) ho jAte haiM tathA maMtra-sAdhaka ko abhIpsita phala kI prApti hone lagatI hai| ina kSaNoM meM sAdhaka kA sUkSma zarIra saba kucha anubhava karatA hai, sAtha hI sthUla zarIra meM bhI usa anubhava kA prabhAva dRSTigocara hone lagatA hai| maMtrazakti kA yaha rahasya maMtrazAstroM meM to varNita hai hI; kintu Aja kA vijJAna bhI maMtra-zakti ke isa AdhArabhUta rahasya se paricita ho calA hai tathA aneka vaijJAnikoM ne ise svIkAra bhI kara liyA hai| 000 * 372 * adhyAtma yoga sAdhanA * Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA navakAra mantra mahAmantra hai| isakI zakti amogha hai aura prabhAva acintya / isakI sAdhanA se sAdhaka ko laukika aura pAralaukika sabhI prakAra kI upalabdhiyA~ prApta hotI haiN| zArIrika aura mAnasika svasthatA tathA zAnti prApta hotI hai aura AdhyAtmika utkarSa hotA hai| kaSAyoM kI kSINatA hotI hai| sAdhaka vItarAgatA kI ora bar3hatA hai| apane ahaM kA visarjana karake sAdhaka arhaM kI sthiti para pahu~cane ke lie prayatnazIla hotA hai| adbhuta vaijJAnika saMyojana navakAra mahAmantra ke varNoM ke saMyojana para vicAra kareM to yaha bar3A adbhuta hai, aura pUrNa vaijJAnika lagatA hai| jaina paramparA isa mantra ko anAdi (dravya dRSTi se) mAnatI hai; kintu yadi yaha mAna bhI liyA jAe ki isa mantra kA saMyojana kisI mahAmanISI ne kiyA to usakI adbhuta medhA ke sammukha natamastaka honA hI par3atA hai ki usane AdhyAtmika vijJAna kI dRSTi se to pUrNa saMyojana kiyA hI kintu bhautika vijJAna kI dRSTi se bhI yaha pUrNa hai, * kharA hai| isake bIjAkSaroM ko jaba Apa Adhunika zabda - vijJAna kI kasauTI para kaseMge to pAyeMge ki inameM vilakSaNa UrjA aura zakti kA bhaNDAra chipA hai| isa mantra meM 5 pada haiM, 35 akSara haiM aura 68 varNa haiN| ina sabhI meM se pratyeka kA apanA viziSTa artha hai, prayojana hai, viziSTa zakti hai, UrjA utpAdana kI kSamatA hai; jo AdhyAtmika aura bhautika donoM hI dRSTiyoM se bahuta mahatvapUrNa hai| 1. svara aura vyaMjana alaga-alaga varNa kahalAte haiN| koI bhI vyaMjana svara ke saMyoga se pUrNa hotA hai, anyathA adhUrA rahatA hai; jaise k +a = ka / isa apekSA se pratyeka vyaMjana meM do varNa hote haiM; kintu svara svayaM pUrNa hotA hai, use vyaMjana kI apekSA nahIM hotI, ataH svara jaise 'a' meM eka varNa mAnA jAtA hai| * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA 373 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa isa mahAmantra ke pahale pada ko lIjie! pahalA pada hai-Namo arihNtaannN| 'Namo arihaMtANa' meM 13 varNa, akSara 7, svara 7, vyaMjana 6, nAsikya vyaMjana 3, aura nAsikya svara 2 haiN| tattva kI dRSTi se 'i' (mAtRkA varNa ke rUpa meM) aura 'ra' agni bIja haiM, 'a' aura 'tA' vAya bIja haiM, 'ha', 'Namo' aura 'NaM' AkAza bIja haiN| yAnI isa pada meM agni, vAyu aura AkAza tInoM tattva maujUda haiN| agni tattva ke kAraNa azubha karmoM kI nirjarA adhika hotI hai, vAyu tattva nirjarita karma-raja ko ur3Akara sApha kara detA hai aura AkAza tattva bhautika dRSTi se sAdhaka ke cAroM ora eka kavaca nirmita karatA hai, sAdhakaM kI pratibandhaka zakti ko bar3hAtA hai jisase bAhara ke vikAra usakI AtmA, mana aura zarIra meM praveza na kara sakeM tathA AdhyAtmika dRSTi se sAdhaka ke Atma-guNoM ko ananta AkAza meM vyApta karatA hai, unheM AkAza-vyApI banAtA hai| AkAza hai hI anantatA (infinity) kA prtiik| ___aba jarA raMga saMyojana para aaiye| mantrazAstroM meM sAdhaka ko nirdeza diyA gayA hai ki 'Namo arihaMtANaM' pada kA dhyAna zveta raMga meM kre| Aja vijJAna kA sAdhAraNa vidyArthI bhI jAnatA hai ki baiMganI, gaharA nIlA, halkA nIlA, pIlA, harA, nAraMgI aura lAla ina raMgoM ke bindu kisI 'Namo arihaMtANaM' pada kA sapheda raMga, 'Namo siddhANaM pada kA lAla raMga, 'Namo AyariyANaM' pada kA pIlA raMga, Namo uvajjhAyANaM' pada kA nIlA raMga aura 'Namo loe savvasAhUNaM' kA kAlA raMga-ina padoM kI apekSA se mAnA gayA hai| ina padoM meM varNa saMyojana hI isa DhaMga se huA hai ki jaba sAdhaka apanI prANadhArA se ina padoM ko anuprANita karatA hai taba ye raMga svayaM hI pragaTa hote haiM aura apanI zakti tathA camatkAra dikhAte haiN| kintu arihaMta bhagavAna kA sapheda raMga, siddha bhagavAna kA lAla raMga, AcAryadeva kA pIlA raMga, upAdhyAyajI kA nIlA raMga aura sAdhujI kA kAlA raMga nahIM hai| siddha bhagavAna to avarNa hI haiM; zeSa cAroM parameSThI kA bhI sapheda, pIlA, nIlA, kAlA raMga nahIM hai| ataH jahA~ aisA ullekha hai ki 'sAdhaka ko amuka parameSThI kI ArAdhanA amuka raMga meM karanI cAhie' vahA~ usa parameSThI ke vAcaka pada kI sAdhanA samajhanI cAhie, na ki parameSThI kA rNg| * 374 - adhyAtma yoga sAdhanA * Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pleTa (spectrum) para banAkara usa pleTa ko tIvra gati se ghumA diyA jAe to ye sabhI raMga daba jAyeMge aura sapheda raMga kA dhabbA hI dikhAI degaa| ___Namo arihaMtANaM' pada meM bhI sAta akSara haiM, varNa aura bIja haiM, tattva haiM, unake apane-apane raMga haiM aura una raMgoM kA sammilita prabhAva bhI hai| aura vaha sammilita prabhAva zveta varNa rUpa hai| zveta varNa zAMti, samatA, zubhratA, sAtvikatA Adi kA pratIka hai| aba lIjie dUsarA pada-Namo siddhaannN| 'Namo siddhANaM' pada meM 11 varNa, 5 akSara, 5 svara, 6 vyaMjana, 3, nAsikya vyaMjana aura 2 nAsikya' svara haiN| tattvoM kI dRSTi se 'Namo' aura 'NaM' AkAza tattva, 'sa' aura 'da' jala tattva, 'dha' pRthvI tatva aura 'i' (mAtRkA varNa ke rUpa meM) agni tattva haiN| yAnI isa pada meM pRthvI, agni, jala aura AkAza ye sabhI tattva maujUda haiN| . aba jarA isa pada meM 'ddhA' varNa kA vizleSaNa krie| 'dha varNa dhAraNA zakti ko prabala karatA hai to 'd' vyutsarga (ahaMkAra-mamakAra kA vyutsarga-kyoMki 'd' damana (indriya damana), dAna Adi kI ora saMketa karatA hai, sAtha hI jala nAsikya yA anunAsika vargoM kA maMtrazAstra meM atyadhika mahatva hai| ina vargoM ke uccAraNa meM nAsikA taMtra kA vizeSa rUpa se prayoga hotA hai tathA inake upAMzu uccAraNa ke samaya dhvani taraMgeM sIdhI brahmaraMdhra tathA mastiSka ke jJAna-vAhI aura kriyAvAhI taMtuoM se TakarAtI haiM, ataH atyadhika UrjA utpanna hotI hai| bhASA-zAstra kI dRSTi se 'Ga''''Na' 'na' 'ma' ye anunAsika varNa haiN| inameM 'Na' aura anusvAra (') ye donoM viziSTa zakti utpanna karane vAle haiN| maMtrazAstra kI dRSTi se ye bIjAkSara haiM tathA ve maMtra adhika prabhAvazAlI hote haiM jinameM anunAsika vargoM kI pracuratA ho| hrIM, zrI, klIM, oM Adi sabhI bIjAkSara anta meM anunAsika haiN| navakAra mahAmaMtra kI yaha bahuta bar3I vizeSatA hai ki isake pratyeka pada kA Arambha tathA anta anunAsika vargoM se huA hai| pratyeka pada meM kama se kama cAra nAsikya varNa to haiM hI, kisI-kisI meM adhika bhI haiN| ina anunAsika vargoM ke kAraNa sAmAnya maMtroM kI apekSA zata-sahasra gunI UrjA isake jApa se sAdhaka ke mana-mastiSka meM utpanna hotI hai| bIjAkSara, tattva aura unake raMga Adi ke vistRta jJAna ke lie 'maMtrarAja rahasya', 'NamokAra maMtra graMtha' Adi draSTavya haiN| * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA * 375* Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva hone ke kAraNa yaha zItalatApradAyaka hai aura AdhyAtmika zAMti-zItalatA 'ahaM' aura 'mama' ke visarjana se hI prApta ho sakatI hai|) kI preraNA detA hai| dhvanivijJAna' ke anusAra jaba 'ddhA' varNa kA uccAraNa tAlu, jihvA ko sthira karake tathA hoThoM ko banda karake kevala kaMTha sthita svara yaMtra se kiyA jAtA hai to dhvani taraMgeM sIdhI mUrdhA, lalATa aura mastiSka se TakarAtI haiN| isIlie sAdhaka jaba upAMzu japa meM 'ddhA' kA uccAraNa karatA hai to use vilakSaNa UrjA (zakti va sphUrti) kA anubhava hotA hai| sAdhaka isa pada kI sAdhanA lAla raMga meM karatA hai| isa mahAmaMtra kA tIsarA pada hai-'Namo aayriyaannN'| 'Namo AyariyANaM' pada meM 12 varNa, 7 akSara, 7 svara, 5 vyaMjana, 5 nAsikya vyaMjana aura 5 nAsikya svara haiN| tattvoM kI dRSTi se 'Namo' aura 'NaM' AkAza tattva, 'A' 'ya' aura 'yA'. vAyu tattva, 'ri' agni tattva hai| yAnI isa pada meM vAyu, agni aura AkAza-ye tInoM tattva maujUda haiN| samaveta rUpa se pUre pada kA varNa pIlA hai| isIlie sAdhaka isa pada kI sAdhanA pIle raMga meM karatA hai| pIlA raMga sAdhaka ke jJAnavAhI taMtuoM ko adhika saMvedanazIla aura zaktizAlI banAtA hai| yaha raMga jJAnavAhI aura kriyAvAhI taMtuoM ke bIca setu kA kAma bhI karatA hai| cauthA pada hai-'Namo uvjjhaayaannN'| 'Namo uvajjhAyANaM' pada meM 14 varNa, 7 akSara, 7 svara, 7 vyaMjana, 5 nAsikya vyaMjana aura eka nAsika svara hai| tattvoM kI apekSA se 'Namo' aura 'NaM' AkAza tattva, 'u' aura 'j' pRthvI tattva, 'va' aura 'jhA' jala tattva tathA 'ya' vAyu tattva hai| isa prakAra isa pada meM pRthvI, jala, vAyu aura AkAza-ina cAroM tattvoM kA ucita samanvaya hai| isa pada kA samaveta raMga nirabhra AkAza ke samAna halkA nIlA hai| nIlA raMga zAMti-pradAyaka hai| isase sAdhaka meM kSamAzIlatA aura titikSA bhAva kA vikAsa hotA hai, vaha krodhavijayI banatA hai| vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki isa pada meM eka bhI agni tattva 1. varNoM, akSaroM, kI viziSTa dhvani ke lie draSTavya hai-Phoneticism by Sunit Kumar Chatterjee. * 376* adhyAtma yoga sAdhanA * Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA varNa nahIM hai| isIlie yaha pada sAdhaka ke lie zItalatA-pradAyaka hai aura usameM samatAbhAva kA vikAsa karane vAlA hai| pA~cavAM pada hai-Namo loe svvsaahuunnN| 'Namo loe savvasAhUNaM' pada meM 18 varNa, 9 akSara, 9 svara, 9 vyaMjana, anunAsika vyaMjana 3 aura anunAsika svara eka hai| tattvoM kI dRSTi se 'Namo' 'hU' aura 'NaM' AkAza tattva haiM, 'lo' pRthvI tattva hai, 'e' vAyu tattva hai, aura 'sa', 'vva', 'sA' jala tattva haiN| yAnI isa pada meM pRthvI, vAyu, jala aura AkAza-ye cAroM tattva haiN| inameM bhI AkAza tattva ke cAra akSara haiM, ataH isa pada meM AkAza tattva adhika hai; aura kyoMki AkAza tattva kA raMga gaharA nIlA yA kAlA mAnA gayA hai ataH isa pada kA raMga bhI kAlA hai; kintu pRthvI aura jala tattva kI vizeSa avasthiti hone ke kAraNa yaha kAlA varNa aMjana ke samAna kAlA na hokara kastUrI ke samAna camakadAra kAlA raMga hotA hai| isa pada kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka isa pada ko kastUrI jaise kAle camakadAra raMga se raMgA huA mAnakara sAdhanA karatA hai| sAdhanA kI vidhi sAdhanA ke lie sarvaprathama dravya-zuddhi, kAla-zuddhi aura bhAva-zuddhi karake kisI bhI Asana; yathA-padmAsana, kAyotsargAsana Adi se avasthita ho jaaiye| Asana apanI zakti aura zArIrika kSamatA ke anusAra aisA grahaNa kareM, jisameM sukhapUrvaka adhika samaya taka apane zarIra ko sthira rakha skeN| kyoMki zArIrika sthiratA para hI mAnasika sthiratA nirbhara karatI hai| itanI taiyArI karane ke bAda aba navakAra mantra kI sAdhanA prArambha krie| Namo arihaMtANaM / dhyAna kA sthAna-jJAna kendra (AjJAcakra-lalATa-bhrUmadhya) hai! apane mana ko jJAna kendra para ekAgra krie| sAtha hI zveta varNa ho| isa pada kI sAdhanA ke cAra sopAna haiM-(1) akSara dhyAna, (2) pada dhyAna, (3) pada ke artha kA dhyAna aura (4) arhat svarUpa kA dhyaan|| prathama sopAna-isameM isa prathama pada 'Namo arihaMtANaM' ke eka-eka akSara kA dhyAna kiyA jAtA hai| * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA * 377* Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAsAgra dRSTi rakhakara athavA palaka banda karake sarvaprathama 'Na' akSara kA dhyAna kreN| aisA mahasUsa ho jaise ananta AkAza meM zveta varNa kA - sphaTika ke samAna zveta varNa kA 'Na' akSara ubhara rahA hai| vaha akSara lagabhaga 1 mITara (tIna phITa) lambA hai| bahuta hI camakadAra hai / usameM se zveta raMga kI prakAza kiraNeM nikala rahI haiN| usakI jyoti cAroM ora vikIrNa ho rahI hai| usase samUcA AkAza hI sapheda raMga kA ho gayA hai| isake uparAnta usa akSara ke AkAra ko ghaTAte jAeM, kama karate jAeM aura bindu ke samAna ati sUkSma kara leM; kintu jyoM-jyoM akSara kA AkAra ghaTe usakI camaka bar3hatI jAnI caahie| isI prakAra isa pada ke zeSa akSaroM 'mo' 'a' 'ri' 'haM' 'tA' 'NaM' ko kalpanA se likheM aura unakA dhyAna kreN| dvitIya sopAna - aba sampUrNa 'Namo arihatANaM' pada kA dhyAna kreN| isa pUre pada ko sAkSAt ananta AkAza meM likhA dekheN| pahale isake sthUla rUpa, arthAt bar3e-bar3e akSaroM kA dhyAna kareM; phira samUce pada kA AkAra ghaTAte jAeM kintu camaka bar3hAte jAya~ aura ise bindu taka le aaveN| phira AkAra bar3hAveM aura samasta AkAza meM vyApta kara deM, taduparAnta AkAra ghaTAte hue bindu taka 'le aaveN| isa ghaTAne-bar3hAne ke krama se camaka bar3hatI rahanI cAhie aura sampUrNa AkAza sphaTika ke samAna zveta rahanA cAhie / isa prakAra isa pUre pada kA bAra-bAra dhyAna kareM aura abhyAsa itanA dRr3ha kara leM ki jaba bhI Apa icchA kareM aura palakeM banda kareM to yaha pUrA pada Apako zveta varNI dikhAI dene lge| - tRtIya sopAna - isa pada ko zveta varNa se likhA huA dekhane ke sAtha-sAtha isa pada ke artha kA cintana kreN| isa pada kA artha hai- arihaMtoM ko nmskaar| arihaMta ananta catuSTya ke dhanI hote haiN| ananta catuSTya haiM-ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukhaM aura ananta vIrya / arihaMta-aThAraha doSoM se rahita hote haiM, hita- mita- priya vacana bolate haiM, sarvajJa - sarvadarzI hote haiM, aadi-aadi...| arihaMtoM ke guNoM kA cintavana kreN| lekina cintavana meM aisA na ho ki isa pada ko jo Apa zveta raMga se likhA huA dekha rahe haiM, vaha ojhala ho jAya, athavA mana kA ekIkaraNa jJAna kendra se haTa jaay| pada kA sAkSAt dikhAI denA aura pada ke artha kA dhyAna donoM sAtha-sAtha calate rheN| isakA bhI dRr3ha abhyAsa kara leN| 378 adhyAtma yoga sAdhanA Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthA sopAna - aba arihaMta ke svarUpa kA dhyAna kreN| sphaTika ke samAna zvetavarNI, nirmala arihaMta kI puruSAkRti kA dhyAna jJAna kendra meM kreN| usake AkAra ko bar3hAte hue apane sampUrNa zarIra ke AkAra kA banA leM aura phira ghaTAte hue jJAnakendra meM ati sUkSma banA leN| kintu usa puruSAkRti kI camaka, jyoti bar3hatI rahanI caahie| isa prakAra bAra-bAra karake abhyAsa itanA dRr3ha kara leM ki palaka banda karate hI arihaMta kI AkRti pratyakSa dikhAI dene lge| zveta raMga, jJAna kendra aura ' Namo arihaMtANaM' pada se cetanA kA jAgaraNa hotA hai, jJAnazakti jAgRta hotI hai, mAnasika evaM zArIrika svasthatA prApta hotI hai tathA zuddha, zubha aura sAtvika bhAva jAgate haiN| yaha 'Namo arihaMtANaM' pada kI sAdhanA hai| Namo siddhANaM aba ' Namo siddhANaM' pada kI sAdhanA kreN| isake bhI cAra sopAna haiM - (1) akSara dhyAna, ( 2 pada dhyAna, ( 3 ) pada ke artha kA dhyAna, (4) siddha svarUpa kA dhyAna / ) ' Namo siddhANaM' pada ke dhyAna kA sthAna darzana kendra (sahasrAra - mastiSkabrahmarandhra) hai; arthAt cittavRtti ko darzana kendra para ekAgra krie| isa pada kA varNa bAlasUrya jaisA lAla (aruNa) hai| ata: isa pada kI sAdhanA lAla raMga meM kI jAtI hai| prathama sopAna - isameM bhI eka-eka akSara kI sAdhanA kI jAtI hai, eka - eka akSara ko pratyakSa kiyA jAtA hai| bAla sUrya ke aruNa raMga ke 'Na' 'mo' 'si' 'ddhA' 'NaM' kA alaga-alaga kramazaH sAdhaka dhyAna karatA hai| dvitIya sopAna meM aruNa raMga meM likhe hue saMpUrNa pada ' Namo siddhANaM' kA dhyAna kiyA jAtA hai| tIsare sopAna meM isa pada ke artha kA cintana kiyA jAtA hai, siddhoM ke guNoM para vicAra kiyA jAtA hai| jaise-siddha bhagavAna avinAzI haiM, avikArI haiM, ananta sukha meM lIna haiM, aruja haiM, apunarjanmA haiM, zAzvata haiM aadi-aadi| cauthe sopAna meM sAdhaka siddha ke svarUpa kA dhyAna karatA hai| apane * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA 379 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana kendra aura phira sampUrNa zarIra se bAla sUrya ke samAna nirmala jyoti ke prasphuTana aura vikIrNana ko sAkSAt dekhatA hai, jJAna netroM se dekhatA - jAnatA hai aura anubhava karatA hai| 1 isa sampUrNa prakiyA meM sAdhaka lAla raMgamayI sampUrNa sRSTi ko dekhatA hai| lAla raMga pramAda aura Alasya ko kama karatA hai, ataH sAdhaka meM ullAsa aura utsAha jAgatA hai, jar3atA kA nAza hokara sphUrti AtI hai| lAla varNa, darzana kendra aura ' Namo siddhANaM' pada-ina tInoM kA saMyoga Antarika dRSTi ko jAgRta evaM vikasita karane kA anupama sAdhana hai| akSaroM ko dIrgha aura sUkSma karane se yaha Antarika dRSTi aura bhI tIvratA se vikasita hotI hai| yaha 'Namo siddhANaM' pada kI sAdhanA hai| Namo AyariyANaM isa pada kA dhyAna vizuddhi kendra ( kaNThasthAna) para mana ko ekAgra karake kiyA jAtA hai| isa pada kI sAdhanA dIpa - zikhA ke samAna pIta varNa ( pIle raMga) meM kI jAtI hai| isakI sAdhanA bhI cAra sopAnoM meM kI jAtI hai| prathama sopAna meM sAdhaka pIta varNamayI 'Na' akSara kA dhyAna karatA hai| usa samaya vaha pratyakSa dekhatA hai ki isa akSara kI pIta prabhA se sampUrNa saMsAra sone ke samAna pIlA ho gayA hai| usake bAda 'mo' 'A' 'ya' 'ri' 'yA' 'NaM' ina sabhI varNoM kA kramazaH pIta raMga meM dhyAna karatA hai| akSaroM ko sUkSma aura vizAla karane kA krama yahA~ bhI calatA hai| dUsare sopAna meM sAdhaka isI prakAra sampUrNa pada ' Namo AyariyANaM' kA pIta raMga meM dhyAna karatA hai| pUre pada ko vizAla aura sUkSma banAkara apane dhyAna ko dRr3ha karatA hai| tIsare sopAna meM 'Namo AyariyANaM' pada meM artha kA cintana kreN| AcAryadeva ke guNoM kA cintavana kreN| * 380 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthe sopAna meM AcArya ke svarUpa kA dhyAna kreN| sva-para- prakAzaka dIpazikhA ke samAna pIta varNa kI sAdhanA kareM, dekheM aura apane zarIra ke kaNa-kaNa aura aNu-aNu se nikalatI pIle raMga kI prabhA ko dekheN| yogazAstroM meM vizuddhi kendra kA kAphI mahatva hai| isakA sthAna kaMTha hai| yaha prANI ke AvegoM-saMvegoM ko niyantrita karatA hai| vaijJAnika yahA~ thAirAiDa graMthi mAnate haiM aura use AvegoM kA niyAmaka svIkAra karate haiN| pIlA raMga jJAna vRddhi meM sahAyaka hotA hai, jJAna taMtuoM ko balazAlI banAtA hai| vizuddhi kendra, pIle raMga aura ' Namo AyariyANaM' pada - ina tInoM ke saMyojita dhyAna-sAdhanA se sAdhaka ke Avega - saMvegoM kA nAza hotA hai, usakI cittavRttiyA~ upazAMta hotI haiN| yaha navakAra maMtra ke tIsare pada ' Namo AyariyANaM' kI sAdhanA hai| Namo uvajjhAyANaM isa pada kA dhyAna Ananda kendra (hRdaya kamala) meM mana ko ekAgra karake kiMyA jAtA hai tathA isa pada kA varNa nirabhra AkAza jaisA nIla varNa hai| isa pada kI sAdhanA ke bhI cAra sopAna haiN| prathama sopAna meM sAdhaka akSaroM kA dhyAna karatA hai| dUsare sopAna meM pUre pada kA dhyAna karatA hai| tIsare sopAna meM isa pada ke artha kA tathA upAdhyAyajI ke guNoM kA cintana sAdhaka karatA hai| cauthe paMda meM vaha upAdhyAya jI ke svarUpa kA dhyAna karatA hai| yaha saMpUrNa dhyAna sAdhaka nirabhra AkAza ke samAna nIle raMga meM karatA hai| nIlA raMga zAMti- pradAyaka hai, tathA kaSAyoM aura unake Avega ko zAMta karatA hai| jaise - krodha ke Avega ke samaya yadi sAdhaka nIle raMga kA dhyAna kare to krodha upazAMta ho jaayegaa| yaha raMga AtmasAkSAtkAra meM bhI sahAyaka tathA samAdhi aura citta kI ekAgratA meM nimitta banatA hai| AnaMda kendra, nIle raMga aura ' Namo uvajjhAyANaM' pada - ina tInoM ke saMyoga se sAdhaka kI hRdayagata kaSAyadhArA upazAMta hotI hai, usakI cittavRtti ekAgra hotI hai tathA samAdhi meM sAdhaka avasthita hotA hai| yaha navakAra maMtra ke cauthe pada ' Namo uvajjhAyANaM' kI sAdhanA hai| * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA 381 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo loe savvasAhUNaM isa pada kI sAdhanA zakti kendra ( maNipUra cakra - nAbhi kamala - nAbhi-sthAna ) meM citta kI vRtti ko ekAgra karake kI jAtI hai, tathA isa pada kA varNa zyAma (kAlA) hai - kastUrI jaisA camakadAra kaalaa| isa pada kA dhyAna bhI cAra sopAnoM meM kiyA jAtA hai| sampUrNa sAdhanA vidhi uparyukta jaisI hI hai| vizeSa yaha hai ki isa pada kA dhyAna zyAma varNa meM kiyA jAtA hai| yadyapi sAdhAraNatayA loka pracalita mAnyatA ke anusAra zyAma varNa aprazasta hai; kintu yoga meM zyAma varNa kA atyadhika mahatva hai| camakadAra kAlA raMga avazoSaka hotA hai, vaha andara kI UrjA ko bAhara nahIM jAne detA hai aura bAhara ke kuprabhAva ko andara nahIM Ane detaa| kAle raMga kI sAdhanA se sAdhaka eka prakAra se outerproof ho jAtA hai| zakti kendra, zyAma varNa aura 'Namo loe savvasAhUNaM' ke saMyoga se sAdhaka kaSTa-sahiSNu, upasarga parISaha ko samabhAva se sahana karane meM sakSama ho jAtA hai| bAhya nimittoM se aprabhAvita rahane ke kAraNa vaha indriya aura manovijetA bana jAtA hai| manovijaya se usakI prANadhArA zuddha hotI hai aura vaha prANadhArA zakti kendra ko balazAlI banAtI hai, usakI zakti aura cetanA Urdhva gati kI ora saMcaraNa karane lagatI hai, cetanAdhArA kA UrdhvArohaNa hotA hai| " yaha navakAra mantra ke pA~caveM aura antima pada ' Namo loe savvasAhUNaM' kI sAdhanA hai| vizeSa- ina pA~coM padoM kI sAdhanA se kucha viziSTa lAbhoM kI prApti bhI sAdhaka ko hotI hai| ' Namo arihaMtANaM' pada kI sAdhanA se sAdhaka kA AvaraNa (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karma kA AvaraNa) aura antarAya karma kA kSaya hotA hai, usakI dhvaMsa zakti - burAiyoM kA vinAza karane kI zakti pracaNDa banatI hai tathA usakI divya zravaNa zakti kA vikAsa hotA hai| 'Namo siddhANaM' pada kI sAdhanA se zAzvata sukha kI anubhUti hotI hai, kArya sAdhikA zakti prakhara hotI hai, jJAna zakti kA vikAsa hotA hai, divya dRSTi prApta hotI hai| * 382 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'Namo AyariyANaM' pada kI sAdhanA se sAdhaka kI bauddhika zaktiyA~ aura kSamatAe~ vikasita hotI haiM, prAtibha aura atIndriya jJAna kI prApti hotI hai| zarIra se divya sugandhi prasRta hotI hai| AcAra zuddhi evaM anuzAsana zakti vikasita hotI hai| 'Namo uvajjhAyANaM' pada kI sAdhanA se sAdhaka ko mAnasika zAnti kI upalabdhi hotI hai, smaraNa zakti prakhara evaM dhAraNA zakti sudRr3ha hotI hai| vikaTa samasyAoM kA bhI anAyAsa samAdhAna ho jAtA hai, amRta ke samAna anupama rasa kI anubhUti hotI rahatI hai| 'Namo loe savvasAhUNaM' pada kI sAdhanA se sAdhaka kI kAma vAsanA, viSaya bhogoM aura kAma-bhogoM kI icchA samApta ho jAtI hai, usake lie bAhya karkaza evaM kaThora sparza bhI du:khadAyI nahIM rahate, du:khada anubhUtiyA~ sukhada ho jAtI haiN| sAdhanA kI eka aura vidhi . navakAra maMtra ke pA~coM padoM kI sAdhanA kI sAdhaka ke lie eka aura sarala vidhi hai| dravya, kSetra, kAla aura bhAva-zuddhi karake sAdhaka kisI bhI Asana meM avasthita hokara dhyAna karanA zurU kre| cintana kare ki vaha eka parvata zikhara para baiThA hai| parvata tathA saMpUrNa sRSTi aura yahA~ taka ki svayaM ko bhI sphaTika ke samAna zveta raMga kA dekhe, cintana kre| aisA dhyAna kare ki rAtri kA cauthA prahara hai| usake zubhracintana * se saMpUrNa dizA-vidizAe~ zveta ho gaI haiM tathA zubhra candra kI zubhra jyotsnA se saMpUrNa aga-jaga nahA rahA hai| atyanta camakIlA, kiraNeM bikheratA huA koTi candroM kI prabhA se bhI adhika prabhAvAna 'Namo arihaMtANaM' pada AkAza meM ubhara rahA hai aura adhikAdhika camakIlA hotA jA rahA hai| isa prakAra 'Namo arihaMtANaM' pada kI sAdhanA kre| phira aisA cintana kare ki prAta:kAlIna sUrya (bAla sUrya) kA udaya ho rahA hai, jisase sampUrNa dizA-vidizAyeM lAla ho gaI haiN| koTi sUryoM kI prabhA ko bhI lajjita karatA huA, aruNa varNa kI razmiyA~ bikheratA huA 'Namo siddhANaM' pada ubhara AyA hai| usane sAdhaka ko bhI aruNa kara diyA hai| * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA * 383 * Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa aruNa varNa ke ' Namo siddhANaM' pada ko sAdhaka usameM tallIna banA dekhatA rahe, tanmaya ho jAya / taduparAnta aisA cintana kare ki dopahara kI dhUpa- pIle raMga kI sUrya razmiyA~ phailI huI haiN| sampUrNa jagata sunaharI (svarNa ke samAna pIle raMga vAlA) ho gayA hai| usameM se atyadhika sphurAyamAna - koTi-koTi svarNa-razmiyA~ kiraNeM bikheratA huA 'Namo AyariyANaM' pada ubhara AyA hai| sAdhaka isa pada ke darzana meM (dekhane meM) tallIna ho jaay| phira yaha vicAre ki AsamAna bilkula hI sApha hai, na vahA~ sUrya kA prakAza hai aura na candra kA hI prakAza / AsamAna apane sahaja-svAbhAvika rUpa meM hai, usakA varNa halkA nIlA hai| usameM se atyadhika camakIlA 'Namo uvajjhAyANaM' pada ubhara AyA hai| usakI kiraNeM bahuta hI saumya aura zItalatAdAyaka haiN| sAdhaka kA apanA tana-mana aura cetanA - sabhI kucha anupama zItalatA kA anubhava karane lgeN| isa prakAra zItalatA kA anubhava karatA huA sAdhaka isa pada ke dhyAna meM tanmaya aura tallIna ho jAya / isake bAda sAdhaka cintana kare ki atyadhika camakIlA 'Namo loe savvasAhUNaM' pada ubhara rahA hai| usakI camaka bar3hatI hI jA rahI hai aura usake prabhAva se sampUrNa dizA - vidizAe~ zyAmavarNI ho gaI haiN| sAdhaka ke svayaM ke zarIra ke cAroM ora kAle raMga kA eka abhedya kavaca nirmita ho gayA hai aura vaha svayaM usa pada ke dhyAna meM tallIna hai| isa prakAra kI sAdhanA se sAdhaka kI cetanA kA UrdhvArohaNa aura Atmika vikAsa tIvra gati se hotA hai| 'navapada' kI sAdhanA nava pada meM nau pada hote haiM, jinameM se pA~ca pada to navakAra maMtra ke hI haiN| zeSa cAra pada haiM - ( 1 ) namo nANassa, (2) namo daMsaNassa, ( 3 ) namo carittassa, ( 4 ) namo tavassa / kinhIM AcAryoM ne 4 pada ye mAne haiM - ( 1 ) eso paMca NamokkAro (2) savva pAvappaNAsaNo, (3) maMgalANaM ca savvesiM, (4) paDhamaM havai maMgalaM / ina namo nANassa, namo daMsaNassa, namo carittassa, namo tavassa padoM kI sAdhanA kA krama vahI hai, jo navakAra maMtra ke pA~ca padoM kA hai| inameM se pratyeka pada kA dhyAna bhI cAra sopAnoM meM kiyA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki ina cAroM padoM kA dhyAna zveta varNa meM kiyA jAtA hai| * 384 adhyAtma yoga sAdhanA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo siddhANaM paDhama. Namo siddhANaM NamukkAro havaI maMgala Namo eso paMca Namo tavassa NANassa Namo loe savvasAhUrNa Namo arihaMtANaM AyariyANaM Namo Namoloe savvasAhUNa Namo arihaMtANaM AyariyANaM Namo ppaNAsaNo / savva pAva carittassA dasaNassa Namo Namo ca savvesiM maMgalANaM uvajjhAyANa * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA * 385 * (uvajjhAyANaM Namo Namo aSTadala kamala meM navapada siddhacakra Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navakAra maMtra ke pA~ca pada aura ye cAra pada milakara navapada kahalAte haiM tathA inhIM ko siddhacakra kahA jAtA hai| sAdhaka jaba taka ina sabhI (nau) padoM kA alaga-alaga dhyAna evaM japa karatA hai taba taka vaha navapada kA dhyAna - japa- sAdhanA kahalAtI hai aura jaba aSTadala kamala (hRdaya - kamala Adi) ke rUpa meM jApa karatA hai, dhyAna aura sAdhanA karatA hai, taba vaha siddhacakra kI dhyAna-sAdhanA kahalAtI hai| aMtara AtmAmAM siddhacakrarI mAMDaNI -namo siddhANaM namo uvajjhAyANaM namo loesavvasAhUNaM - namo AyariyANaM namo daMsaNassa namo NANassa namo carittassa namo vassa namo arihaMtANaM Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tritayabhedaMnA abheda mATe dhyAna +---namo siddhANaM ---namo arihaMtANaM -- namo AyariyANaM namo uvajjhAyANaM eso paMcanamukkAro savvapAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesiM J paDhamaM havaI maMgalaM namo sloesavvasAhUNaM / * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA * 387 * Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antar AtmA meM siddhacakra dhyAna-sAdhanA , siddhacakra kI dhyAna-sAdhanA ke AsanoM kI apekSA, do bheda haiN| jaba sAdhaka apanI antar AtmA meM hI siddhacakra kA dhyAna evaM sAdhanA karatA hai to vaha do AsanoM se avasthita hokara karatA hai - ( 1 ) kAyotsargAsana aura (2) pdmaasn| kAyotsargAsana meM avasthita sAdhaka 'namo arihaMtANaM' pada ko caraNa yugala meM sthApita karatA hai, 'namo siddhANaM' ko lalATa meM, 'namo AyariyANaM' ko nAsikAgra meM, 'namo uvajjhAyANaM' ko dAyIM A~kha meM, 'namo loe savva sAhUNaM' ko bAyIM A~kha meM, 'namo daMsaNassa' ko kaNTha (vizuddhi cakra) meM, 'namo nANassa' ko hRdaya kamala meM, 'namo carittassa' ko udara kamala meM, aura 'namo tavassa' ko nAbhi kamala meN| isa prakAra ina navapadoM ko sthApita karane ke bAda sAdhaka apanI cetanA kI dhArA ko caraNa yugaloM se UrdhvagAmI banAkara sIdhA lalATa para, phira nAsikAgra para, taba dAyIM A~kha para, bAyIM A~kha para, kaNTha meM, hRdaya kamala, udara kamala aura anta meM nAbhi kamala para pahu~cAtA hai tathA isa prakAra kramazaH navapadoM kI sAdhanA karatA hai / isa sAdhanA se sAdhaka kI pUrI cetanA dhArA (caraNoM se lekara lalATa-kapAla taka) sampUrNa zarIra meM jAgRta ho jAtI hai| padmAsana meM avasthita sAdhaka ' Namo arihaMtANaM' pada ko mukha para sthApita karatA hai, 'Namo siddhANaM' ko lalATa meM, ' Namo AyariyANaM' ko kaNTha meM, 'Namo uvajjhAyANaM' ko dAyeM hAtha meM, Namo loe savvasAhUNaM' ko bAe~ hAtha meM tathA 'eso paMca namukkAro', 'savva pAvappaNAsaNo', 'maMgalANaM ca savvesiM' aura 'paDhamaM havai maMgalaM' ye cAroM pada kramazaH suSumnA meM sthApita karatA hai / athavA 'namo daMsaNassa', 'namo nANassa', 'namo carittassa' aura 'namo tavassa' ina cAroM padoM ko kramazaH suSumnA meM sthApita karatA hai| sAdhanA krama vahI hai, arthAt sAdhaka apanI prANadhArA ko 'Namo arihaMtANaM' se prArambha karake 'paDhamaM havai maMgalaM' athavA 'namo tavassa' para samApta karatA hai tathA isa prakAra apane antarAtmA meM prANadhArA kA cakra hI nirmita kara letA hai| yaha cakrAkAra ghUmatI huI prANadhArA kuNDalinI zakti ko zIghra hI jAgRta kara detI hai aura sAdhaka UrdhvaretA bana jAtA hai| * 388 adhyAtma yoga sAdhanA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdaya kamala para dhyAna-kucha sAdhaka navapada kI sAdhanA hRdaya kamala para bhI karate haiN| isake lie sAdhaka apane hRdaya kamala para aSTadala kamala kI racanA karatA hai| usakI karNikA para 'Namo arihaMtANaM' pada likhatA hai, isake Upara uttara dizA meM 'Namo siddhANaM' dAyeM hAtha ke pUrva dizA meM kamala-patra para 'Namo AyariyANaM', 'Namo arihaMtANaM' ke ThIka nIce dakSiNa dizA meM 'Namo uvajjhAyANaM', aura bAe~ hAtha kI ora pazcima dizA meM Namo loe savvasAhUNaM' tathA zeSa cAra vidizAoM meM kramazaH 'namo NANassa', 'namo daMsaNassa', 'namo carittassa' aura 'namo tavassa' ye cAroM pada sthApita karatA hai| __vaha 'namo arihaMtANaM' se zurU karake 'namo tavassa' para apanI prANadhArA ko samApta karatA hai, arthAt usakI prANadhArA hRdaya kamala para hI cakrAkAra ghUmatI hai| isase hRdaya cakra jAgRta ho jAtA hai, kaSAyoM kI. upazAnti ho jAtI hai aura sAdhaka ko Antarika prasannatA kI anubhUti hotI hai| cakroM para navapada kA dhyAna-isameM sAdhaka apane AjJA cakra para 'Namo arihaMtANaM' pada ko sthApita karatA hai, sahasrAra cakra meM 'Namo siddhANaM' pada ko. dAyIM kanapaTI para 'Namo AyariyANaM', vizuddhi cakra para 'Namo uvajjhAyANaM', bAyIM kanapaTI para 'Namo loe savvasAhUNaM', pada ko tathA dAyIM A~kha para 'namo dasaNassa', cibuka ke dAyIM ora 'namo nANassa', bAyIM ora 'namo carittassa' aura bAyIM A~kha para 'namo tavassa' ko sthApita karatA hai| phira Namo arihaMtANaM' se prANadhArA ko zurU karake 'namo tavassa' para samApta karatA hai| isa prakAra bAra-bAra dhyAna karane se sAdhaka ke vizuddhi, AjJA aura sahasrAra tInoM cakra jAgRta ho jAte haiN| usakI vAsanAoM kA kSaya hotA hai, kaSAyoM ke Avega upazAnta ho jAte haiM, atIndriya jJAna kI upalabdhi ho jAtI hai, bhUta, bhaviSya aura vartamAna usake sAmane pratyakSa ho jAte haiM, Atma-jyoti ke darzana hote haiM aura sAdhaka ko Atma-sAkSAtkAra ke sAtha-sAtha AtmAnubhUtirUpa anirvacanIya Atmika sukha kI upalabdhi hotI hai| OM kI sAdhanA bhAratIya saMskRti meM 'OM' kA viziSTa sthAna hai| sabhI mokSavAdI paramparAe~ isakA mahatva svIkAra karatI haiN| vaidika paramparA kA to yaha prANa hI hai| pratyeka mantra meM isakA honA anivArya-sA hai| vaidika RSi to brahma * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA * 389 * Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko bhI OMkAra maya mAnate haiN| unake vicArAnusAra OM zabdabrahma hai| sArI sRSTi to OMmaya hai hii| OM kI zakti se sampUrNa saMsAra - sUrya, candra, tArA, jala, vAyu Adi sabhI zaktiyA~ paricAlita ho rahI haiN| OM kA paryAyavAcI praNava hai| 'praNava' kA abhiprAya prANa dene vAlA hotA hai| yogazAstroM ke anusAra OM manuSya kI prANazakti ko prajvalita karane vAlA hai| ataH vaijJAnika yuga meM jitanA bhautika UrjA kA mUlya hai usase bhI adhika mUlya mAnava kI Antarika vikAsa kI UrjA meM OM kA hai| vaidika paramparA ke anusAra OM zabda 'a', 'u', 'm' ina tIna akSaroM ke saMyoga se niSpanna huA hai| vahA: 'a' (brahmA), u (viSNu), m (maheza - ziva ) - ye tInoM zaktiyA~ isase jur3I huI haiN| jainAcAryoM ne OM ko paMca parameSThI kA vAcaka mAnA hai arihaMtA-asarIrA - Ayariya-uvajjhAya-muNiNo / paMcakkharanippaNNo oMkAro paMca paramiTThI // a (arihaMta) +a (azarIrI - siddha), + A (AcArya), +3 ( upAdhyAya), +m (muni)=a+a+A+u+m = OM / OM zabda paMca parameSThI ke prathamAkSaroM kI sandhi karane se niSpanna hotA hai| OM zabda dUsare prakAra se bhI niSpanna hotA hai AyayacakkhU logavipassI logassa ahobhAgaM jANai, uDDha bhAgaM jANai tiriyaM bhAgaM jANai || jo mahApuruSa ihaloka athavA paraloka meM hone vAle samasta kaSAyAdi ko pratyakSataH acchI taraha jAnatA hai, jisake jJAna meM koI padArtha vyavadhAna yA bAdhaka nahIM bana sakate; jo sAMsArika viSayoM se utpanna samasta sukhoM ko viSatulya samajhakara zamasukha ko prApta kara cukA hai, vahI AyatacakSu - dIrghadarzI-tInoM lokoM ko jAnane vAlA pUrNa jJAnI mahApuruSa hai| yahA~ ahobhAgaM, uDDha bhAgaM, tiriya bhAgaM (madhya bhAga) =a+u+m-ina tIna Adya akSaroM ko milane se bhI OM zabda niSpanna hotA hai| isI AdhAra para jaina AcAryoM ne OM kI niSpatti isa prakAra bhI kI hai - a - jJAna, u-darzana, m cAritra kA pratIka hai| ataH a+u+m=OM / *390 adhyAtma yoga sAdhanA : Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM kI sAdhanA vibhinna raMgoM ke sAtha kI jAtI hai| zveta varNI OM kI sAdhanA zAnti, puSTi aura mokSaprada hai| jJAna tantuoM ko sakriya banAne ke lie pIle raMga ke OM kA japa dhyAna kiyA jAtA hai| lAla varNI OM kA japa dhyAna UrjA vRddhi karatA hai| nIla varNI OM kI sAdhanA sAdhaka ke lie zAntiprada hotI hai| zyAmavarNI OM kI sAdhanA sAdhaka ko kaSTasahiSNu banAtI hai| OM kI sAdhanA kA mahattva isalie adhika hai ki yaha paMca parameSThI kA vAcaka ekAkSarI mantra hai| isakA japa bhI atyanta sarala hai| sAdhaka uThate-baiThate, calate-phirate kisI bhI sthiti meM isakA japa kara sakatA hai| isakA japa zvAsocchvAsa ke sAtha-sAtha svataH hI hotA rahatA hai| zvAsa lete samaya 'o' aura chor3ate samaya 'm' kI dhvani hotI hI rahatI hai| basa, sAdhaka ko isa ora thor3A upayoga lagAnA hI apekSita hai; phira to abhyAsa dRr3ha hone para OM zabda kI dina bhara meM svayameva hI hajAroM AvRttiyA~' ho jAtI haiN| sohaM sAdhanA 'so'haM' ko bhI ajapAjapa kahA jAtA hai| zvAsa lete samaya vyakti 'so' kI dhvani nikAlatA hai aura zvAsa chor3ate samaya ''haM' kii| isa prakAra eka zvAsocchvAsa meM anajAne hI vyakti 'so'haM' kA jApa kara letA hai, AvRtti kara letA hai| 'so'hUM' kA zAbdika artha hai - maiM vahI huuN| isI artha ko pragaTa karane vAle 'tadidaM', 'seyaM', 'so'yaM' Adi zabda bhI haiN| ina sabhI zabdoM ke viSayI jJAna meM tadaMza smRti aura idamaMza tathA * ahamaMza pratyakSa haiN| isa jJAna ko dArzanika pratyabhijJA kahate haiN| yadi ina jJAnoM ke avasthAdi bodhaka tadaMza ( maiM vahI) aura idamaMza ( maiM yaha) ko chor3a diyA jAya to zuddha abhinna padArtha hI jJAna kA viSaya banatA hai, kahIM-kahIM sadRza padArthoM kA bhI jJAna hotA hai| 1. eka dina meM ikkIsa hajAra chaha sau (21600 ) AvRttiyA~, kyoMki yogazAstra aura dharmazAstroM ke anusAra eka svastha manuSya 24 ghaNTe meM itane hI zvAsocchvAsa grahaNa karatA aura chor3atA hai| -sampAdaka * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA 391 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH avasthAvizeSa se sambandha na rakhane vAle zuddha caitanya kA bodha karAne ke lie 'so'haM' gata 'tattA' tathA ' ahaMtA' aMzoM kA tyAga Avazyaka hai| parantu sampUrNa 'saH' tathA 'aham' padoM kA lopa bhI nahIM kiyA jA sakatA kyoMki aisA karane se jIva kI usa zuddha avasthA kA bodhaka koI zabda hI nahIM raha jaayegaa| ataH 'tattA' tathA ' ahaMtA' ke bodhaka aMzoM kA hI tyAga ho sakatA hai| usa dazA meM 'sa' aura 'ahaM' kA tyAga karane para jIva ke zuddha svarUpa kA bodhaka zabda hotA hai - OM / sAdhaka bhI jaba taka bhedasthiti meM rahatA hai tabhI taka vaha 'so'haM' kA japa karatA hai aura jyoMhI japa meM taratamatA banI, sAdhaka kI cittavRtti dhyeya se ekAkAra huI, abheda sthiti AI, tyoMhI usake zvAsocchvAsa se svayaM hI. OM kI dhvani nikalane lagatI hai| ataH so'haM kA japa 'OM' ke japa dhyAna aura sAdhanA kI prArambhika avasthA hai| isakI (so'haM ) sAdhanA bhI sAdhaka apanI icchAnukUla raMgoM ke samanvaya ke sAtha karatA hai| arhaM kI sAdhanA 'ahaM' jaina dharma darzana kA viziSTa mantra hai| isakA yoga evaM Atmika unnati kI sAdhanA meM atyadhika mahattva hai| isakA prANa-zakti ko jagAne meM bahuta upayoga hai| isa mantra kI sAdhanA dvArA sAdhaka kI prANazakti zIghra hI jAgrata ho jAtI hai, usakA prANika zarIra (Electric body) zaktizAlI banatA hai aura AjJAcakra evaM mUlAdhAra cakra jAgrata ho jAte haiN| yaha karma-nirjarA meM bhI sahAyaka hai, ataH Atmika unnati evaM Atma zuddhi bhI isa mantra se hotI hai| isake atirikta sAdhaka ko mAnasika evaM zArIrika sphUrti prApta hotI hai, usakI medhA tIvra hotI hai, mAnasika sphuraNA hotI hai, atIndriya jJAna kI prApti hotI hai, citta kI caMcalatA samApta hokara ekAgratA AtI hai| ataH prANika zakti ke jAgaraNa aura citta kI ekAgratA ke lie yaha mantra 'so'haM' aura 'OM' se bhI adhika prabhAvI hai| jaina dharma darzana aura jaina mantra granthoM meM ise arihaMta parameSThI kA vAcaka batAyA gayA hai aura isakI kAphI mahimA gAI gaI hai| *392 adhyAtma yoga sAdhanA + Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ahaM' kA pada vinyAsa _ 'ahaM' kA yadi varNa aura akSaroM kI apekSA se vinyAsa kiyA jAya to isameM 'a, r, ha, m' ye cAra varNa haiN| inameM 'a' vAyu tatva, 'ra' agni tattva, 'ha' AkAza aura 'm' anusvAra tattva haiN| isa prakAra isameM agni, AkAza aura vAyu tInoM tattva haiN| agni tattva karma-nirjarA meM sahAyaka hai tathA prANa-zakti aura prANa-zarIra ko zaktizAlI banAtA hai, vAyu tatva sAdhaka ke manaH koSoM ko sabala aura sakSama banAkara medhAzakti ko bar3hAtA hai, tathA AkAza tatva sAdhaka meM aneka sadguNa, kaSTasahiSNutA, samabhAva tathA titikSA bhAva kI vRddhi karatA hai evaM bAhya avaguNoM tathA santApI taraMgoM ko usake AbhAmaNDala evaM taijas zarIra meM praviSTa nahIM hone detaa| . aha~ kI sAdhanA vidhi aha~ kI sAdhanA sAdhaka kaI rUpoM meM karatA hai| sarvaprathama vaha ise nAbhikamala meM sthApita karake isakI sAdhanA tejobIja ke rUpa meM karatA hai| 'ahaM' kI repha ko vaha raktavarNamaya agni ke rUpa meM dekhatA hai aura repha ke Urdhva bhAga se vaha agni kI cinagAriyA~ nikalate dekhatA hai tathA phira agni lapaToM se karma aura nokarmoM ko bhasma hote hue dekhatA hai| isa rUpa meM 'arha' karma-nirjarA meM sahAyaka banatA hai| dUsarI prakAra kI sAdhanA vidhi meM vaha 'arha' pada para dhyAna karatA hai| Atma-zuddhi hetu vaha isakA dhyAna zveta varNa meM cakSu lalATa meM (AjJAcakra meM) karatA hai| . AjJAcakra aura maNipUra cakra (jJAna kendra aura zakti kendra) kA sIdhA sambandha hai| sAdhaka 'arha' ko zakti kendra se uThatA huA tathA jJAna kendra para pahu~catA huA dekhatA hai| prANa (zvAsa) dvArA car3hatA huA aura ucchvAsa (nizvAsa) dvArA jJAna kendra se zakti kendra para AtA huA dekhatA hai| isa prakAra sAdhaka eka zvAsocchvAsa meM 'arha' pada kA zakti kendra se jJAna kendra taka tathA jJAna kendra se zakti kendra taka kA eka cakkara pUrA kara letA hai| isa prakAra ke asaMkhya cakra sAdhaka karatA hai, apanI prANadhArA ko pravAhita karatA hai| yoga kI apekSA se zakti kendra (nAbhikamala) atyadhika mahatvapUrNa hai|. yahIM se zakti kA jAgaraNa hotA hai, aura vaha UrdhvagAminI banatI hai| zakti * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA * 393 . Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kendra se jJAna kendra meM prANadhArA ke pravAhita hote samaya madhyavartI Ananda kendra, vizuddhi kendra bhI svayameva jAgrata ho jAte haiM; zakti kendra aura jJAna kendra to jAgrata hote hI haiN| jJAna kendra (AjJA cakra) para sAdhaka 'arha' ko sphurAyamAna hotA huA dekhatA hai| kabhI use caMcala aura kabhI sthira karatA hai| kabhI 'arha' pada ko AkAzavyApI dekhatA hai to kabhI use aNu ke samAna ati sUkSma rUpa meM dhyAna kA viSaya banAtA hai| aNurUpa aha~ atyanta zaktizAlI zveta kiraNoM kA vikIraNa karatA hai| isase sAdhaka kA samasta lalATa aura kapAla (manaHcakra, somacakra aura sahasrAra cakra) prakAzita ho jAtA hai| pariNAmataH ye tInoM cakra (samaSTi rUpa se eka cakra-sahasrAra) jAgrata ho jAte haiN| 'arha' pada ke japa-dhyAna se ye sampUrNa sAtoM (athavA 9) cakra zIghra hI jAgrata hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki dhvani zAstra kI dRSTi se hrasva (a) aura pluta (ha) donoM prakAra kI dhvaniyoM kA isameM samAyojana hai| 'ha' pluta dhvani mahAprANa dhvani hai| ataH sAdhaka jaba isakA uccAraNa karatA hai to use prANa zakti (OM athavA 'so'haM' ke uccAraNa kI apekSA) adhika lagAnI par3atI hai| dUsare zabdoM meM, 'ahaM' ke uccAraNa ke samaya prANazakti adhika UrjasvI hotI hai| upAMzu japa karate samaya jaba sAdhaka antarjalpa yA sUkSma vacanayoga dvArA isa mantra kA japa-dhyAna karatA hai to usakI dhvani taraMgeM-bhASA vargaNA ke sUkSma pudgala zakti kendra (nAbhikamala) se UrdhvagAmI banakara sIdhe AjJA cakra tathA sahasrAra cakra se TakarAte haiM, sampUrNa mastiSka aura usake jJAnavAhI tantu jhanajhanA uThate haiN| bhASA vargaNA kI sUkSma dhvani taraMgeM vidyuta taraMgoM meM parivartita ho jAtI haiN| pariNAmasvarUpa sAdhaka kA sampUrNa taijas zarIra uttejita ho jAtA hai-tIvra gati se parispandana karane lagatA hai| isakA prabhAva kArmaNa zarIra para bhI par3atA hai, usake prakampanoM kI gati bhI bar3ha jAtI hai| bhagavAna mahAvIra ne jo kahA hai ki sAdhaka apane zarIra ko dhune (dhuNe sarIraM) vaha sthiti A jAtI hai| pariNAma yaha hotA hai ki taijas zarIra sthita sabhI cakra jAgRta-anuprANita ho jAte haiM aura sabase bar3I bAta yaha hai ki karma nirjarA ati tIvra gati se hotI hai, phalataH Atma-zuddhi hotI hai tathA jJAna evaM zarIra sambandhI aneka viziSTa labdhiyoM kI prApti hotI hai| *394 adhyAtma yoga sAdhanA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka ko 'ahaM' pada ke japa-dhyAna se aneka prakAra ke lAbha prApta hote haiN| unameM se kucha ye haiM (1) usakI mastiSkIya zaktiyA~ ati prabala ho jAtI haiN| (2) Adhunika vijJAna ke anusAra Ara.ena.e. rasAyana (jo mastiSka kI samasta gatividhiyoM ko saMcAlita karatA hai) kI prANavattA aura sakriyatA bar3ha jAtI hai| pariNAmasvarUpa sAdhaka ke lie atIndriya jJAna ke mArga khula jAte haiM, jJAna tantuoM ke sajaga aura zaktizAlI banane se viziSTa jJAna kI prApti hotI hai| (3) sAdhaka kI vAsanA-kAmanA kSINa ho jAtI haiN| (4) kaSAyoM kA vega aura uttejanA samApta ho jAtI hai| (5) anirvacanIya sukha aura Ananda kI prApti hotI hai| (6) vacanasiddhi hotI hai| (7) zarIra meM sphUrti AtI hai| ___ (8) pramAda kA nAza hokara apramattatA AtI hai| isa prakAra 'ahaM' kI sAdhanA sAdhaka ke lie ati lAbhakArI aura zakti, sphUrti tathA zAnti dene vAlI hai| yaha dhyAna-sAdhanA karma-nirjarA aura Atma-zuddhi kA prabala sAdhana hai| ataH adhyAtmayogI sAdhaka ke lie avazya karaNIya hai| 000 * navakAra mahAmaMtra kI sAdhanA * 395 * Page #472 -------------------------------------------------------------------------- Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma yoga sAdhanA pariziSTa 1. sandarbha grantha sUci 2. viziSTa vyakti nAma sUci 3. viziSTa zabda sUci 4. abhimata / prazastipatra Page #474 -------------------------------------------------------------------------- Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 sandarbha grantha sUci AcArAMga sUtra (yuvAcArya madhukara munijI dvArA saMpAdita) sUtrakRtAMgasUtra sthAnAMga sUtra samavAyAMga sUtra bhagavatI sUtra (paM. hemacandajI ma.) upAsaka dazAMga (yuvAcArya madhukara muni) aupapAtika sUtra jJAtAdharmakathAMga AyAradasA (muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala') prajJApanA sUtra anuyogadvAra. Avazyaka sUtra Avazyakaniyukti AvazyakavRtti Avazyaka malayagirivRtti Avazyaka hAribhadrIyAvRtti AvazyakacUrNi vizeSAvazyaka bhASya vyavahArabhASya pIThikA vyavahArabhASya vRtti sthAnAMga vRtti oghaniyukti bhASya upAsakAdhyayana (somadeva sUri) bRhatkalpa sUtra nandIsUtra kalpasUtra nizItha bhASya candraprajJapti uttarAdhyayana sUtra uttarAdhyayana bRhadavRtti dazavaikAlika sUtra aNu aura AbhA (pro. je. sI. TrasTa) adbhuta rAmAyaNa adhyAtma kalpadruma adhyAtma tattvaloka adhyAtmasAra adhyAtmopaniSad (upAdhyAya yazovijayajI) abhidhAna rAjendra koSa amanaska yoga amitagati zrAvakAcAra aSTaka prakaraNa-haribhadra aMguttaranikAya AturapratyAkhyAna prakIrNaka ATAnaTIya sutta AtmasvarUpa vicAra AbhAmaMDala (yuvAcArya mahAprajJa) Arhatdarzana dIpikA iSTopadeza-pUjyapAda jainendra siddhAnta koSa (saMpAdaka, kSullaka jinendra varNI) * saMdarbha grantha sUci * 397* Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rgveda eso paMca namokkAro (yuvAcArya mahAprajJa) kaThopaniSad kabIra kI vicAradhArA kAyotsarga zataka kArtikeyAnuprekSA kArtikeyAnuprekSA TIkA kisane kahA mana caMcala hai? (yuvAcArya mahAprajJa) guNasthAna kramAroha guhya samAja tantra gopatha brAhmaNa gommaTasAra-AcArya nemicandra gaur3apAdIya kArikA gheraNDa saMhitA cAritrasAra cetanA kA UrdhvArohaNa (muni nathamala) cainika yoga dIpikA-AI. lohina jaina tattvakalikA (A. AtmArAmajI mahArAja) jaina yoga kA AlocanAtmaka adhyayana (DA. arhaddAsa dighe) jaina yoga kI paramparA (muni rAkezakumAra) jaina yoga-muni nathamala jaina mumukSuo ane vipazyanA (muni amarendravijaya jI) jaina sAdhanA paddhati meM tapoyoga (muni zrIcandra) jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (pA. vi. vArANasI) paMca saMgraha prameyaratnamAlA tattvArthasUtra bhASya umAsvAti tattvArthasUtra-zrutasAgarIyAvRtti tattvArtha rAjavArtika (akalaMkadeva) tattvArtha sarvArthasiddhi-pUjyapAda tatvavaizAradI TIkA tiloyapaNNatti tejobindu upaniSad taitirIya AraNyaka taitirIya upaniSad darzana aura cintana dIghanikAya , dharmabindu-haribhadrasUri dharmaratnAkara dhavalA dhyAnabindu upaniSad dhyAnazataka kI vRtti-haribhadrasUri dhyAnazataka jinabhadra vANI namaskAra svAdhyAya nAdabindu upaniSad niyamasAra-AcArya kundakunda nItivAkyAmRta-somadevasUri nyAyadarzana pAtaMjala yogasUtra-mUla (hindI vyAkhyAkAra harikRSNa goyanakA) pAtaMjala yogasUtra evaM vyAsa bhASya pAtaMjala yogasUtra kI bhojavRtti pAtaMjala yogadarzana kI TippaNI (svAmI bAlakarAma) pAtaMjala yogazAstra : eka adhyayana (mahAmahopAdhyAya DaoN. brahmamitra avasthI) puruSArthasiddhayupAya (amRtacandra sUri) muNDakopaniSad * 398 * pariziSTa . Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAroddhAra praznottara zrAvakAcAra praznopaniSad buddhalIlAsAra saMgraha bRhadnayacakra bRhadAraNyaka upaniSad brahmajAla sutta brahmabindu upaniSad brahmasUtra brahmasUtrabhASya bhagavatI ArAdhanA bhagavadgItA bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya (muni nathamala ) bhAgavata purANa bhAratIya saMskRti aura sAdhanA, bhAga 2 bhAva cUDAmaNi bhAvanAyoga ( AcArya samrATa Ananda RSi) majjhimanikAya manusmRti manonigraha ke do mArga (munizrI dhanarAjajI 'prathama') mastiSka : pratyakSa kalpavRkSa (zrIrAma zarmA AcArya) mahAnirvANa tantra mahApurANa mahAbhArata mAnava zarIra ke sAta tattva maiDama blaiveTaskI mAnavIya mastiSka vilakSaNa kampyUTara ( zrIrAma zarmA AcArya) muktyadveSaprAdhAnya dvAtriMzikA jJAnasAra * mUlAcAra vaizeSika darzana mUlArAdhanA merutantra maitreyI upaniSad maMjuzrI mUlakalpa maMtrarAja rahasya yoga kI prathama kiraNa- sAdhvI rAjImatI yogatattvopaniSad yogadarzana yogadRSTisamuccaya- haribhadrasUri yogasUtra - pataMjali yogapradIpa yogabindu - haribhadrasUri yogabhASya kI bhUmikA (svAmI bAlakarAma) yogabheda dvAtriMzikA yogamAhAtmya dvAtriMzikA yogalakSaNa dvAtriMzikA yogavAziSTa yogaviMzikA - haribhadrasUri yogazataka - haribhadrasUri yogazAstra - AcArya hemacandra yogasAra yogasAra prAbhRta yogAvatAra dvAtriMzikA ratnakaraMDa zrAvakAcAra - svAmI samaMtabhadra rahasyoM ke ghere meM rudrayAmala vasunandizrAvakAcAra vAyupurANa vidyAnuzAsana viMzatikA vizvasAra * sandarbha grantha sUci 399 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkyopadeza TIkA zAMDilyopaniSad zAMtasudhArasa-vinayavijayajI zivasaMhitA zvetAzvatara upaniSad zrAvakAcAra saMgraha zrIcakrasaMvara zrImannyAyasudhA zrImanmahAbhAratatattva nirNaya SaTcakra nirUpaNa SaTkhaNDAgama SaT prAbhRta-dvAdazAnuprekSA SoDazaka saddharma puNDarIka samathayAna samAdhimArga samAdhirAja samAdhi zataka-pUjyapAda samIcIna dharmazAstra sAgAra dharmAmRta-paM. AzAdhara sAdhanamAlA sAmaphala sutta sAmAyika pATha (amitagati dvAtriMzikA) siddha siddhAnta paddhati sukhAvatI vyUha sUtra saMtamata kA sarabhaMga saMpradAya sAMkhyakArikA mATharavRtti sAMkhyasUtra skanda purANa haThayoga pradIpikA hemacandra dhAtumAlA visuddhimaggo jJAnArNava-zubhacandra jJAnezvarI (marAThI) upAdhyAya puSkara muni abhinandana graMtha karmayogI kesarImala surAnA abhinaMdana grantha Modern Review, Aug, 1932 Aja kala, mArca 1962 kalyANa, sAdhanAMka gosvAmI, prathama khaNDa, varSa 24, aMka 2 paramArtha patha, aMka 1 aura 2 zramaNa, varSa 1965, aMka 1 aura 2 tIrthaMkara, NamokAra mantra vizeSAMka -prathama va dvitIya aMka Arogya, mAsika patra akhaNDa jyoti, janavarI 83 se.maI 83 taka ke aMka Gorakhnath and Kanfata yogis Philosophical Essays Phoneticigm -Sunit Kumar Chatterjee Science of Seership--Hudson The Serpent Power - Arthur Avalon Shakti and Shakta -John Woodraffe Siddha Siddhant Paddhati and other works of Nathyogis Story of Philosophy-- -Will Durant Tantrik Texts Yogs Philosophy The Vision of India - Sisir Kumar Mitra 000 * 400 * pariziSTa * Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 akalaMka deva 267 abhayadeva sUri 232, 264 amitagati 226 aravinda 49 ariSTanemi (tIrthaMkara) 185 AinsTIna 1 Anandagiri 37 viziSTa vyakti nAma sUci barniyara 53 buddha ( tathAgata) 15, 16, 50 brahmamitra avasthI 25, 26 bhadrabAhu AcArya 171, 292, 293 bhadrabAhu ( zrutakevalI ) 20, 290, 291 madhvAcArya 35 Ananda zrAvaka 127 umAsvAti 271 RSabhadeva (hiraNyagarbha ) tIrthaMkara 16, 22, 23, 24, 25 kaNAda 15 kilanara, DA. 328 gorakhanAtha 33 gaur3apAda 37 gautama gaNadhara 271 jayatIrtha munIndra 35 jinadAsa gaNI mahattara 232 Trevarniyara 53 TrasTa, je. sI. 352, 353 mahAdeva (yogasUtra ke vRttikAra ) 25 malayagiri 232 mahAvIra (tIrthaMkara) 16, 19, 79, 164, 200, 201, 203, 205, 208, 213, 217, 229, 233, 243, 263, 267, 271, 275,286 mesmara 53 maila 196 maiDama blaiveTaskI 325, 326 yazovijaya (upAdhyAya) 17, 21, 58 ratirAma jI mahArAja 361 nIlakaNTha 23 pataMjali 14, 25, 26, 31, 87, 101, 133, 271, 278, 306, 309, 311 puSyamitra AcArya 292, 293, 294, 295 pUjyapAda 20 paMcazikha 25 pheliksa, ela. AsavAlDa (DAkTara) 237 rAghavAnanda 25 rAjArAma zAstrI 25 rAdhAnanda 27 rAmadhArI siMha dinakara 24 rAmAnanda 25 rAmAnuja 25 lobasaMga 328 vAdIbhasiMha sUri 361 vAmadeva 49 vinayavijaya (upAdhyAya) 21 * viziSTa vyakti nAma sUci 401 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivakoTi (AcArya) 235 zivazaMkara 25 zIlAMkAcArya 86 zukadeva 49 zubhacandrAcArya 21, 78, 246, 287 zrIkRSNa 185 sadAziva 25 sanatkumAra muni 360 haDasana 80 hariprasAda svAmI 25 haribhadra sUri 18, 20, 58,69,76,78, 81, 86, 91, 175, 226, 296 hemacandra AcArya 21, 61, 78, 226, 244, - 246, 287 000 * 402 * pariziSTa . Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 3 _ viziSTa zabda sUci OM 290, 391, 394 OM-sAdhanA 389, 391 aha~ 289, 290, 370,373 arha-sAdhanA 392, 395 akaSAya 19, 220 akasmAtbhaya 359 akuzala dharma 233 akuzala mana 251, 252 akuzala vANI 251, 252 akhaNDa japa 44 acala z2apa 42 acaramAvartI 64, 65 acaurya mahAvrata 133 acaurya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ 133-34 acauryANuvrata 115 ajapAjapa 44, 391 ajarAmara cakra 276. ajIva (dravya) 222 aNimA (siddhi) 94,95 aNuvrata 113, 118, 125 atikrama 112 aticAra 112, 114, 115, 116, 117, 118, ___120, 121, 122, 123, 124, 125 atItAnAgata jJAna (vibhUti) 95 atithi saMvibhAga vrata 124 atibhArAropaNa (aticAra) 115 advandvatva (siddhi) 94 adharma (dravya) 222 adhiSThAna (abhijJA-labdhi) 96 adhyAtmayoga 20, 21, 82, 83, 84, 90, __175, 223, 224, 226, 227, 229, 313 adhyAtmavidyA 92 anagAra dharma 109 anadhyavasAya 108 ananuSThAna 68 anantAnubandhI 299 anantAnuvartitAnuprekSA 299 anarthadaNDaviramaNavrata 120 anavasthitatA 122 anazana 165, 174, 234, 236-240, 256, 270 annamaya koSa 8 anAcAra 112, 115, 116 anApAta asaMloka 161 anApAta saMloka 161 anAyatana (chaha) 106, 107 anAvalambana 69 anAzAtanA vinaya 262 anAsakta karmayoga 18 anAsakti yoga 37, 133, 134, 216 anAsrava 219 anAhata cakra 6, 36, 79, 276, 326, 329 anAhata nAda 365 * viziSTa zabda sUci * 403 * Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya bhAvanA (anuprekSA) 84, 86, 213, apUrvakaraNa 174, 187 214, 215, 251 apramattavirata guNasthAna 308 animeSa - pudgala dravya kI prekSA 203, 208, apramAda 19, 200, 205, 220 209 abhigraha 137 abhijJA (labdhi) 95 abhyAsa 84 abhyAsayoga 14, 31 abhyAsavartita 263 abhedadhyAna 48 nivRttikaraNa 187 aniSTa saMyoga 279, 280 anukampA 105, 106 anukUlana UrjA 358 anuprekSA 19, 84, 172, 212, 213, 215, 223, 224, 225, 265, 287, 304, 312 anuvIci bhASaNa 132 anusmRti 51 anujJApanI bhASA 149 anekAnta 187 antarjalpa 168, 394 antardhAna (vibhUti) 95 antarAyakarma 98 289, 302, 382 anyatva anuprekSA (bhAvanA) 85, 86, 213, 218 116 apakvAhAra 120 apayaza (azloka ) bhaya 359 apadhyAnAcarita 120 aparAbhava (siddhi) 94 aparigraha mahAvrata 135, 136, 140 aparigraha mahAvrata kI pAMca bhAvanAe~ 136 aparigrahavrata 95 aparigrahItAgamana 116 apAyavicaya (dharmadhyAna ) 284, 285 apAyAnuprekSA 299 66 apunarbhAvarUpa nirodha 89 * 404 pariziSTa amRtAnuSThAna 68 69 ayoga 19, 67, 70, 220 ayoga kevalI 307 ayoga guNasthAna 52 ayogI 303 artha 69 arthavinaya 261 arddha padmAsana 171 arhat 370 arhat labdhi 98 avagAr3ha ruci 283 avadhi labdhi 98 avadhijJAna 98, 127, 153 avadhUtamata 33 avadhUta saMpradAya 33 avamaudarikA tapa 239, 256 avamaudarya tapa 239 avirati 57, 219, 259 avyatha 297 avyavahAra rAzi 222 aSTadala kamala 386, 389 aSTAMga yoga 14, 21, 31, 51, 67, 126, 131, 132, 304 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAMgika mArga 16, 18 AjIvikA bhaya 359 aSTa pravacana mAtA 154, 155 Atmayoga 14, 31 azaraNa anuprekSA (bhAvanA) 84, 86, 213, AtmasaMyamayoga 14, 31 215, 216, 224, 251, 286 AdAna-nikSepaNa samiti 154, 158, 160 azuci anuprekSA (bhAvanA) 85, 86, 213, AdAna nikSepaNa samiti bhAvanA 131 218, 219, 224 AdAna-nikSepaNa samiti ke pAlana ke cAra azubhAnuprekSA 299 prakAra 160 asatIjana poSaNatA karma 120 AdAna (atrANa) bhaya 359 asaMgAnuSThAna 75 AdhAra cakra 276 asaMprajJAta (yoga samAdhi) 21, 31, 90, AdhyAtmika yoga 49,91, 93 304, 305, 306, 307, 308, 309, AdhyAtmika vijJAna 373 310,311 Ananda 304, 305 asammoha 298 Ananda kendra 381; 393 asteyavrata 93 Anandamaya koSa 9 asparzayoga 37 AnandAnugata 305 asvAdavRtti 243 AnapAna (zvAsocchvAsa) balaprANa 316 asmitA 304 Anayana prayoga (aticAra) 123 asmitAnugata 305 Antar dhAraNA 46 ahiMsA 221 AntarikavraNa (ulecrs) 358 ahiMsANuvrata 113, 114, 118 ApAta asaMloka 161 ahiMsA mahAvrata 130, 131, 140 ApAta saMloka 161 ahiMsA yama 146, 147 ApAzraya 163 ahiMsAvrata 94 AbhAmaNDala 274, 334,335, 336, 339, akSINamahAnasa labdhi 100 341, 342, 343, 345, 347, 352, ajJAna kI granthi 177 371,393 aMgAra karma 119 Abhyantara tapa 234,235,257, 258, 261, AkAza (dravya) 222 270 AkAzagamana (vibhUti) 95 Amosahi (labdhi) 97 AgamAnusAritva 83 AyatacakSu 390 AgAra cAritra 110 Ayu karma 288, 303 AgAra dharma 109 Ayubala prANa 316 AgneyI dhAraNA 287, 288, 289 AraMbha 146, 156 * viziSTa zabda sUci * 405 . Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArambhatyAga pratimA 142, 146 icchAyama 71 ArambhIhiMsA 114 icchAyoga 70, 71, 99 Arjava 195, 196, 298 ijjhanaThena Rddhi 96 Arta gaveSaNA 263 itvarika (anazana tapa) 238 ArtadhyAna 192, 279, 280, 281, 282 itvarikaparigrahItAgamana 116 Arya Rddhi 96 indriyadamana 376 Alambana 69 indriyanirodha 137 Alambana dhyAna 277 indriya pratisaMlInatA tapaM 248, 249 Alambana yoga 170 indriya pratyAhAra 137 Alokita pAna bhojana bhAvanA 132 indriya saMyama 234 AlocanArha 260 iSTaviyoga (ArtadhyAna) 279, 280 Avazyaka 162, 163 . ihaloka bhaya 359 AzIviSa labdhi 98 ihalokAzaMsA prayoga 125 Asana 15, 19, 20, 21, 32, 38, 93, 94, IDA nAr3I 320, 324 95, 126, 149, 153, 165, 171, 175, Ithara 349 234, 235, 244, 245, 247, 284, IryA samiti 154, 158 318-320,377,383 IryA samiti bhAvanA 131 Asana-zuddhi 317,318-320, 331 IryA samiti ke pAlana ke cAra prakAra 138, Astikya 105, 106, 222 159 Asrava 137, 173, 219, 220, 272 Izvara praNidhAna 26 . Asrava anuprekSA (bhAvanA) 85, 86, 213, Izvarabhaktiyoga 24, 25 219, 220 ISitA (siddhi) 94 AhAra-pratyAkhyAna 174 IsAI dharma 52 AhAra-saMyama 145, 146 utkaTikAsana 244,318,319 AhAraka labdhi 99 uttaravrata 143 AhAraka samudghAta 99 uddiSTabhaktatyAga pratimA 142, 147 AjJAcakra 6, 79, 276, 326, 329, 341, udyogI hiMsA 114 345, 377, 389, 393 upakaraNa avamaudarikA 239 AjJAruci 283 upadhityAga (pratyAkhyAna) 174 AjJAvicaya (dharmadhyAna) 284, 285 oNrospeka cazmA (aurospecgoggles) 328, upadhi vyutsarga 268, 269 upabhoga-paribhogaparimANa vrata 118 329, 336 upabhoga-paribhogAtireka 121 icchAparimANavrata 116 * 406 * pariziSTa * Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upabhoga-paribhoga saMbaMdhI 26 vastue~ 118-119 karmayoga 14, 29, 31,36, 92 uparAnta jJAna (vibhUti) 95 karmavipAkajA Rddhi 96 upavAsa (tapa) 236, 237, 238 karma vyutsarga 270 upazAnta kaSAyI 299 . karmAdAna 119 upasarga 149, 151, 153, 191, 192, 193, kalamA (muslima mahAmaMtra) 368 199,297,304,382 kaSAya (Asrava) 57, 219, 259 upAya 50 kaSAya-pratisaMlInatA tapa 248, 250, 251 upAyapratyaya 306 kaSAya-pratyAkhyAna 175 upAMzu japa 43, 376, 394 kaSAya-prekSA 203, 207, 208 upekSAvRtti 229 kaSAyaviveka 129, 137 UnodarI 174, 234, 239, 240 kaSAya-vyutsarga 270 UrNa 69 kaSAyAtmA 273, 334 Rjuyoga 41,251 kaSAyAvaraNa 366 Rjumati labdhi 98 kyUsosa (jUDo) 6,7 Rddhi 93, 95, 96 kAntAdRSTi 71, 74,75 ekatva anuprekSA (bhAvanA) 84, 85, 86, kApota lezyA 337, 341, 347 213, 217, 218, 286 kAmabhogatIvrAbhilASA 116 ekatva vitarka avicAra (zukladhyAna) 300, kAmabhogAzaMsAprayoga 125 302, 307, 309 kAmavinaya 161 eSaNA samiti 154, 158, 159 kAmAvasAyitA (siddhi) 94 eSaNA samiti bhAvanA 131 kAyakleza tapa 234,244, 245, 247,256 eSaNA samiti ke pAlana ke cAra prakAra 160 kAyagupti 154, 156, 157 aizvarIya yoga 14,31 kAya-prekSA (zarIra-prekSA) 203, 204, 205 aucitya (samyagbodhapUrvaka) 83 kAya duSpraNidhAna (aticAra) 122 kandarpa 121 kAyabala prANa 316 kanyAlIka 115 . kAyayoga 16 karaNa 130 kAyayoga kI sAdhanA 253 karaNa satya 129, 137 kAyavinaya 261, 262 karuNA bhAvanA 83 kAya-zuddhi 169 karmakANDa 18 kAyasamAharaNatA 129, 138 karmagraMthiyA~ 231, 232, 258 kAyasamiti 158 karmamoga 52, 92 kAya-saMyama 169 * viziSTa zabda sUci -407 * Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyavyUha jJAna (vibhUti) 95 kAya - sampata (vibhUti) 95 kAyika dhyAna 272 sarga 20, 126, 143, 151, 164, 165, 170-173, 175, 234, 269, 360 kAyotsarga mudrA 24 kAyotsargAsana 244, 319, 320, 377, 388 kAruNya bhAvanA 225 226, 228, 229, 230, 312 263 kAla - UnodarI 239 kAla dravya 222 -zuddhi 122, 167, 377, 383 kuSTa vyAdhi 360, 361 kuzala dharma 233 kuzala mana 252 kuzala vacana 252 kUTatulA kUTamAna (aticAra ) 116 kUTa sAkSI 115 kevala labdhi 98 krodhavaza bhASaNa varjana 132 khaDgAsana 171, 244 khelosahi (labdhi) 97 gaNadhara labdhi 98 268 kUTa sAkSI (aticAra) 115 kRta- kArita - anumodita 27 kRta - pratikRtya 263 kRSNa lezyA 337, 338, 339, 340, 347 * 408 pariziSTa garAnuSThAna 68 gavAlIka 115 . gAinophIbiyA 359 gAyatrI (vaidika mahAmaMtra) 368 gArava 197 gItokta yoga 30 kAlAtikrama 125 kriyA'vaMcaka 78 kriyAyoga 153, 270 guNasthAna kramAroha 308, 309 ausfait 13, 37, 79-82,317, 325-329 f 58, 137, 154, 155, 156, 158 kuNDalinI dhyAna cakra 21 gurumUr3hatA 106 kuNDalinI zakti 33, 34, 145, 388 guruvandanA 126, 143, 175 kupya- bhAMDaparimANAtikrama 117 gRhasthadharma (vizeSa) 110, 112 kula (kuNDalinI kA Urdhva saMcAlana ) 39 gRhasthadharma (sAmAnya) 110, 1.12 kulayogI 76 77 guNavrata 113, 117, 118, 125 guNasthAna 296, 300, 303, 307, 308, 309, 310 gocarI 241, 242 godohikAsana 224, 245, 318, 319 gotra karma 288, 303 gotrayogI 76, 77 fer 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188 granthibheda 309 granthibheda yoga 177, 180, 184, 185, 186, 187, 188 glaiNDsa 7 ghana tapa 238 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghrANendriya balaprANa 316 jIvakoSIya mana 355, 356 cakra 5, 274, 317, 324, 326, 327, 369, jIva (dravya) 222 jIvitAzaMsAprayoga 125 389, 394 jyotidarzana 371 cakravartI labdhi 99 caturviMzatistava 126, 143, 164, 169, 175 jyotirdhyAna 47 candra nAr3I 320 candrasvara 320 caramadeha 17 caramAvartI 64, 65 cala japa 43 cakSurindriya bala prANa 316 cAraNa labdhi 98 cAritra 84 cAritra dharma 211 cAritra bhAvanA 312 cAritravinaya 261,262 cAritra samAdhi 312 cAritra sampannatA 129 138 139 140 cittazuddhi 67, citraNI nAr3I 325 233 ceSTArUpa vRtti 89, 90, 306, 307 caitanya kendra 274, 369 caitanya dhArA 371 caudaha niyama 119 chaviccheda (aticAra) 115 chadmastha 300 chedopasthApanA cAritra 138 139 japayoga 41, 42, 43, 44, 365, 370 jayA yoga 154 jarathustra dharma (pArasI dharma) 52 jalpa 370 jallosahi (labdhi) 98 jaMghAcAraNa labdhi 98 tattvarUpavatI dhAraNA 288, 289 tatpratirUpaka vyavahAra ( aticAra ) 116 taddhetu anuSThAna 68 tanAva ( vyAdhi) 357, 358, 359, 360 tantrayoga 15, 24, 25, 38, 39, 40, 41, 81 tantrayoga (vAmamArga) 40 taMtrazAstra 21 17, 18, 56, 84, 90, 91, 93, 101, 167, 221, 231-249, 256-259, 304, 312 tapa ( zramaNadharma ) 195, 198 tapaH zUra 233 tapoyoga 18, 19, 20, 21, 90, 147, 152, 153, 165, 231, 232, 233, 235-237, 240, 242, 244, 247, 258, 259, 264, 270, 271, 282, 313 tapozakti 231 taskaraprayoga (aticAra ) 116 tAraka yoga 41 tArAdRSTi 71, 72 tArAvyUha jJAna (vibhUti) 95 fafaen 139, 153, 191, 193, 196, 197, 377,393 titikSAyoga 189, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199 tIrthaMkara 98,99 tIrthaMkara nAma karma 263 * viziSTa zabda sUci 409 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkara gotra baMdha 264 dIprAdRSTi 71,72 tIsarA netra 322 duHkha-saMyoga-viyogayoga 14,31 tucchauSadhibhakSaNa (aticAra) 120 duSpakvAhAra 120 tejolabdhi 99, 100 deva mUr3hatA 106 tejolezyA 80, 81, 99, 100, 337, 342, deza-kAlajJAtA 263 343, 347 dezavirati 66 tyAgavRtti 107, 124 dezAvakAzika vrata 123 tyAga (zramaNa dharma) 195, 198 dehajADyazuddhi 171, 173 trATaka 277 daivayoga 14,31 trikAlajJatva (siddhi) 94 dravya UnodarI 239, 240 thainiTophIbiyA 359 dravya vyutsarga 268 datti 149, 151 dravya-zuddhi 122, 167, 373, 383 darzana kendra 344,379, 280 dhana-dhAnya parimANAtikrama 117 darzanapratimA 142 dhanAdi kI eSaNA 107 darzanabhAvanA 312 dharma anuprekSA (bhAvanA) 85, 213, 221, 222 darzanavinaya 261, 262 dharma 221, 222 darzanasamAdhi 312 dharma (dravya) 222 darzanasaMpannatA 129, 138 dharmakathA 266, 286 darzanAvaraNa dharma 89,98, 288, 302 dharmadhyAna 56, 137, 144, 158, 213, 226, darzanopayoga 201 227,279-295,303,304,311,313 daMDAsana 244, 245,318, 219, 327 dharmadhyAna (saMsthAna vicaya) 21 dantavANijya 120 dharmavyApAra 312 dAna 84, 221, 376 dharmasaMnyAsayoga 70, 76 dArzanika pratyabhijJA 391 dharmAtmA 222 dArzanika yogI 142 dhAraNA 13, 19, 21, 38, 51,75,93, 175, dAvAgnidApana karma 120 276, 277, 287, 290,312, 360 dikparimANa vrata 117 dhUta-avadhUta 18 dikparimANavrata ke pA~ca aticAra 118 dhyAtA 152, 283,370 dizAparimANavrata 123 dhyAna 13, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 32, dvipada-catuSpada parimANAtikrama 117 38, 51, 56, 57, 59, 75, 87, 88, 90, 93, 123, 126, 143, 147, 148, divyAsota (abhijJA) 96 153, 165, 171, 172, 176, 209, divvacakkhu (abhijJA) 96 * 410 * pariziSTa . Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226, 234,243,271-295,303,304, nirjarA anuprekSA (bhAvanA) 85, 86, 213, 307,311,360 221 dhyAna (tapa) 234, 267 nirjarAyoga 29, 166 dhyAnamudrA 11 . nirbIja samAdhi 31, 304 dhyAnayoga 14, 19, 21, 25, 31, 47, 49, nirvikalpa samAdhi 31, 153, 304 82, 86, 87, 88, 147, 150, 152, nirvicAra samAdhi 304, 305 153, 158, 171, 175, 200,271-296, nirvitarka samAdhi 304 304 nirveda 106 dhyAnayoga sAdhanA 20 nirlocchana karma 120 dhyeya 152, 284,370 niSpannayogI 76, 69 dhvanivijJAna 376 nisargaruci 283 navakaravAlI 47 nispRha yoga 135 navakAra maMtra 171, 368,386 nIla lezyA 337,340,341, 347 navakAra maMtra kI sAdhanA 373-384 naimittika japa 43 navapada 384,386,389 nokarma 307, 393 navapada sAdhanA 384-389 nojophrIbiyA 359 nAciketa agni 81, 325 nyAyadarzana 15 nAr3I zuddhi 33, 317, 320-322, 331 nyAsApahAra 115 nAthayoga 33, 34 nyUTrino kaNa 329, 334 nAthasiddhAntayoga 34 nyUrosisa 358 nAda 36,37 pada-labdhiyA~ 100 nAbhikamala 6,382, 388, 393, 394 padastha dhyAna 21, 290, 291 nAma karma 288, 303 padAnusAriNI labdhi 99 nitya japa 42 padmalezyA 337, 343, 344, 347 nitya yoga 14,31 padmAsana 171, 191, 244,245,318,319, nidAna (ArtadhyAna) 280 327, 377, 388 niyama 21,38, 65, 72, parakAya praveza (vibhUti) 95 niyama (dasa) 38 paracitta abhijJAna (siddhi) 94 niyama pratimA 142, 144 paracitta jJAna (vibhUti) 95 niravakAMkSa (anazana tapa) 238 paracitta vijJAnan (abhijJA) 96 niravalambana dhyAna 277, 287 . parachandAnuvartI 263 nirjarA 16, 221 para-dayA 228 * viziSTa zabda sUci*411* Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraloka bhaya 359 pUrNayoga 49 paralokAzaMsA prayoga 125 pUrvajAti jJAna (vibhUti) 95 paravivAhakaraNa 116 pUrvadhara labdhi 98 paravyapadeza 125 pUrvasevA 64. parAdRSTi 71,76 pRcchanA 265,286 parAvalambana dhyAna 277, 288 pRcchanI bhASA 149 pariSThApanikAsamiti 154, 158, 160 pRthaktva vitarka savicAra (zukladhyAna) 300, pariSThApanikA samiti ke pAlana ke cAra 302, 309 prakAra 161 pRSTha vyAkaraNI bhASA 150 parimArjana yoga 162 paikATophrIbiyA 359 parivartanA 265, 286 paiMthophrIbiyA 359 parihAravizuddhi cAritra 138, 139 projIriyA 356 parISaha 139, 140, 153, 171, 189-90, pauruSaghnI bhikSA 241 199, 297, 304, 382 pauSadha pratimA 142, 144 paryAya UnodarI 240 pauSadhopavAsa 123, 127 paryaMkAsana 244, 245, 318, 319, 327 pauSadhopavAsavrata ke pA~ca aticAra 124 pApakarmopadeza (aticAra) 121 paMcendriya nigraha 129, 137 pAyacchitta 259 prakIrNaka tapa (anazana tapa) 238, 239 pArAMcikAI 260 praNava 390 pArthivI Adi dhAraNAe~ 21 praNidhAna (citta zuddhi) 67 pArthivI dhAraNA 287, 288 pratara-tapa (anazana tapa) 238 piMgalA nAr3I 320 pratikUla vedanA (ArtadhyAna) 280 piMDa vizuddhi 137 pratikramaNa 126, 139, 143, 164, 165, piNDastha (dhyAna) 21, 290 170, 175 pipIlikA mArga 49 pratikramaNArha 260 puNyavatI Rddhi 96 pratimA (gyAraha) 126, 127 putraiSaNA 107 pratimAyoga 141-153, 304 pudgala prakSepa 123 pratisaMlInatA 134,247-256, 259 pudgalAvarta 65 pratyAkhyAna 126, 143, 164, 165, 173, pulAka labdhi 100 174, 175 puvvanivAsAnussatI (abhijJA) 96 pratyAhAra 13, 19,21,32,38,51,73,95, pUrNa dhyAna 272 165,247,317,360 * 412 * pariziSTa * Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAdRSTi 71, 75 prabhAmaMDala 335 pramAda 57, 219, 259 pramAdAcarita 121 pramoda bhAvanA 83 225 226, 227 228, 230 pravRttacakrayogI 76 77, 78, 79 pravRttacakrayogI ke ATha guNa 78 pravRtti (cittazuddhi) 67 pravRttiyama 71 prazAntavAhitA 310 prajJA 306 prajJAprakarSa 307 prajJAprakarSarUpa vRtti 90 prAkAmya (siddhi) 94 prANa 131, 316, 331 prANabala 361 prANamaya koSa 8, 9, 327 prANavAyu 317, 318 prANa - zakti 306, 315-331, 348, 363 prANAyAma 21, 28, 32, 33, 37, 38, 52, 71, 93, 94, 95, 126 154, 171, 175, 206, 246, 247, 317, 321, 322, 331, 361 prAtiSTambha (siddhi) 94 prAyazcitta 234, 258, 259, 260 prAyazcittaM japa 43 preSya parityAga pratimA 142, 146 preSyaprayoga 123 prekSA 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 212, 215, 253, 275 prekSAdhyAna 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 210, 211, 215 prekSAyoga 304 phalAvaMcaka 78 phegabiyA phobika nyUrosisa 359 bandha (aticAra) 114 baladeva labdhi 99 dRSTi 71, 72 bahirjalpa 168 dhAraNA 46 brahma graMthi 178, 179 brahmacarya (zramaNadharma) 195, 198 brahmacarya pratimA 154 brahmacarya mahAvrata 134 brahmacarya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ 135 brahmanAr3I 325 brahmayoga 14, 31 brAhyatapa 234, 235, 236, 256, 257, 260 bIjabuddhi labdhi 99 buddhayoga 14 31 bodhidurlabha anuprekSA ( bhAvanA) 85, 213, 222 bauddha darzana 15, 26 bauddhayoga 50-51 bhaktapAna avamaudarikA 239 bhaktapAna viccheda ( aticAra ) 114 bhaktapAna vyutsarga 268, 269 bhaktimArga 52, 92 bhaktiyoga 14, 18, 25, 26, 29, 34, 35, 49, 92, 143, 164, 169, 170, 264 bhadrAsana 318, 319 bhavapratyaya 27, 306 bhavopagrAhI karma 303, 307, 309, 310 * viziSTa zabda sUci 413 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayavazabhASaNavarjana 131 bhayavinaya 261 bhATaka karma 119 bhAva 84, 221 bhAva avamaudarikA 239 bhAva UnodarI 240 bhAva kriyA 209, 210 bhAvoM kI dhArA (kaSAyadhArA) 332, 333, manogupti bhAvanA 131 334, 347 bhAvanA (anuprekSA) 90, 137, 213, 217, 218, 224, 226, 299, 304, 312 bhAva prANAyAma 29 bhAvayogI 66 bhAva vyutsarga 268, 270 bhAva zuddhi 123, 168, 377, 383 bhAva satya 129 137 bhASA samiti 154, 158, 159, 197 bhASA samiti ke pAlana ke cAra prakAra 159 manograMthi 177 178, 181, 182 manoduSpraNidhAna 122 manobalaprANa 316 bhAvanA yoga 19, 20, 21, 82, 83, 84, 85, manomaya koSa, 8, 9 175, 212, 224, 327, 328 manomayA (labdhi) 96 manovinaya 261,262 manoyoga 16, 302 manoyoga sAdhanA 252 jADyazuddhi 172 173 mana:cakra 326, 327, 329, 345, 394 manaH pratyAhAra 138 manaH zuddhi 168 manaH samAharaNatA 129 138 1 mana: samiti 59, 157, 158 matsaratA 125 mada (ATha) 106-107 mana-vacana-kAya (vyApAra) 17 manaH saMvara 17 bhrAmarI japa 365 bhikSAcarI 174, 223, 241, 242 bhikSu (zramaNa) pratimA 137, 141, 149-153 bhuvanajJAna (vibhUti) 95 bhUmyAlIka 115 bhedavijJAna 171 210, 218, 236 maMtra 365-372 maNipUra cakra 6, 79, 276, 326, 329, 382, maMtrayoga 44-46 393 * 414 pariziSTa f 59, 124, 156, 157 maraNabhaya 359 maraNAzaMsA prayoga 125 marmasthAna 5 mastiSkIya mana 354, 355, 356 mahAprANa dhyAna sAdhanA 20, 291, 295 mahAprANa dhvani 394 mahAvrata 155 mahAvrata (pA~ca) 129, 130, 136, 137 mahimA (siddhi) 94, 95 maMtrayoga ke solaha aMga 44-46 maMtra zakti 372 maMtra - sAkSAtkAra 370 maMtrasiddhi 370,371 mAdhukarI 241, 242 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyastha (upekSA) bhAvanA 83, 225, 227, yantrapIr3ana karma 120 229, 230, 312 yama 21, 28, 38, 65, 71, 93, 94, 126, mAna kaSAya pratisaMlInatA tapa 350 131, 132, 304 mAnasa japa 44. yama (dasa) 38 mAnasika dhyAna 272 yajJa yAga 18 mAnasika saMkalpa-vikalpoM kI prekSA 303, yajJayoga 14,31 307, 308 yAcanI bhASA 149 mAyA kaSAya pratisaMlInatA tapa 250 yAtAyAta mana 61, 62 mAraNAntika samAdhyAsanA 140 yAvatkathika (anazana tapa) 238, 239 mArjana (Pass) 54 yoga 130 mArdava 195, 197, 298 yoga (Asrava) 219 micchAmi dukkaDaM 260 yoga (vyutpatti, paribhASA, vibhinna artha, paramparA mitrAdRSTi 71, 226 Adi) 12-14, 59 mithyAtva 57, 65,319 yogacakra 7 mukti (nirlobhatA) 195, 196, 398 yogadarzana 15, 21, 25, 26, 28 mudrA 32 yoga dRSTi 70, 71,76,91, 226 mUDha mana 61 yoga pratisaMlInatA tapa 248, 252, 253 mUlavrata 143 yoga pratyAkhyAna 174 mUlAdhAra cakra 6,37,79, 323, 326, 329 yoga bIja 64 mRSAnubandhI (raudradhyAna) 281, 282 yoga bhAvanA 225, 226, 230, 312 mRSopadeza (aticAra) 115 yoga mArga 33, 49, 50 mesmerijma 53, 54 yoga mudrA 284 maitrI bhAvanA 83,215, 226, 227, 230,312 yoga vidyA 22, 23, 24 maitrI Adi bhAvanA saMyuktatva 83 yoga vibhUti 28 monophIbiyA 359 yoga-viyoga-ayoga 51-52 mohanajodar3o 24 yoga satya 129, 137, 140 mohanIya karma 89,98, 288, 302, 307 yoga saMgraha 62-64 mokSavinaya 261 yoga saMnyAsa (naizcayika zuddha vyavahAramaya maukharya 111 viziSTa yoga) 76 yatanA 154 yoga saMnyAsa yoga 70 yathAkhyAta cAritra 89, 138, 139 yoga saMpradAya 33 yathApUrvakaraNa 187 yogAvaMcaka 78 * viziSTa zabda sUci *415 * Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnatraya 18, 60 lobhavaza bhASaNa varjana 132 rasa-parityAga tapa 234, 242, 243, 256 lohAnIpura 24 rasa vANijya 120 vacana UnodarI 240 rasanendriya bala prANa 316 vacana gupti 154, 156, 197 rahasyAbhyAkhyAna (aticAra) 115 vacana duSpraNidhAna 122 rAgAtmikA bhakti 45 vacana bala prANa 316 rAjayoga 24, 29, 32, 33, 277 vacana yoga 16, 147, 168, 169, 262, 302, rudragraMthi 180 366 rUpa lAvaNya (vibhUti) 95 vacanayoga sAdhanA 253 rUpastha dhyAna 21, 290, 291 vacana vinaya 261, 262 rUpAtIta dhyAna 21, 290, 291 vacana zuddhi 128, 169 rUpAnupAta (aticAra) 123 vacana samiti 158, 197 reTikyUlara phaoNrmezana 361 vacana siddhi 395 raudradhyAna 279, 281, 282 vajra saMhanana 27 laguMDAsana 244, 245, 327 vajrA nAr3I 325 laghimA (siddhi) 94 vajrAsana 244,245,318,319 labdhi 28,93-101,318 vandana (Avazyaka) 164, 170 layayoga 36, 37, 140 vargatapa 238 lalanA cakra 79 varga-varga tapa 238 lAghava (Rddhi) 195, 197 vartamAna kSaNa kI prekSA 203, 209 lAkSAvANijya 120 vazitA (siddhi) 94 lezyA 274, 281, 332, 334, 336,337, vAksamAharaNatA 129, 138 338,339, 340, 341, 345 vAcanA 265, 286 lezyA dhyAna 332-347 vAcika japa 43 loka anuprekSA (bhAvanA) 213, 222 vAcika dhyAna 272 loka darzana 204 vAma-kaula 38, 39 lokaMpakti kRtAdAra 64 vAma-kaula tantra yoga 38, 56 loka bhAvanA 85 vAma mArga 38, 39, 40, 41 lokaiSaNA 107 vAyavI dhAraNA 288, 289 lokopacAra vinaya 261, 263 vAruNI dhAraNA 288, 289 logassa 171 vAsudeva labdhi 99 lobha kaSAya pratisaMlInatA tapa 250 vikalpa rUpa vRtti 89,90,306,307 * 416 * pariziSTa . Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikuvarNa (labdhi) 96 389,393 vikRti 243 viSa vANijya 120 vighnajaya (citta zuddhi) 67 viSaya saMrakSaNAnubandhI (raudradhyAna) 281, 282 vicaya dhyAna 200, 211 viSAnuSThAna 68 vicAra 304 viSNu graMthi 179 vicAra saMpreSaNa 349 vihaMgama mArga 49 vicAroM kI dhArA (jJAna dhArA) 332, 333 vikSipta mana 61, 62 vitarka 304 vijJAnamaya koSa 9, 265 vidyAcAraNa labdhi 98 vIrAsana 191, 244,245, 318, 319 vidyAmayA Rddhi 96 vIrya 306 vinaya 234, 261-63 vIryAntarAya karma (kSayopazama) 57 vinaya samAdhi 312 vRttiparisaMkhyAna 234, 242, 256 viniyoga (cittazuddhi) 67, 68 vRttasamavetatva 83 vipariNAmAnuprekSA 299 vRtti saMkSaya 306, 307, 308 viparyaya 108 . vRttisaMkSaya yoga 21, 70, 81, 88, 89,90, vipazyanA dhyAna 15 174, 175 vipAka vicaya (dharmadhyAna) 285 vRttisaMkSepa 242 vipulamati labdhi 98 vetAlAsana 319 vipposahi (labdhi) 97 vedanA bhaya 359 vibhUti 93, 94,95 vedanA samAdhyAsanA 129, 139, 140 viratiyoga 143 vedanIya karma 288,303 virati (saMvara) 220 vaikriya labdhi 100 virAgatA 129, 138 vaibhAvika saMskAra 84 virAma pratyaya 310 vaiyAvRtya 234, 263-264 viruddha rAjyAtikrama (aticAra) 116 vairAgya 84 virodhI hiMsA 114 vairAgya bhAvanA 223, 225, 312 vivikta zayanAsana 234, 248 vrata 19, 173, 312 vivikta zayanAsana sevanA 248, 253. 254, vrata pratimA 142, 143 255 vyatikrama 112 viveka 298 vyavahAra rAzi 222 vizuddhi cakra (kendra) 6, 79, 276, 326, vyutsarga (tapa) 234, 258, 267-270, 298 329, 344, 357, 380, 381, 388, vyuparata kriyA nivRtti 300, 303 * viziSTa zabda sUci *417 * Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma 120 zakti kendra 369, 382, 393, 394 zaktipAta 54, 350, 351 zaktiyoga 31 zabdAnupAta 123 zabda vijJAna 373 zaraNAgatiyoga 14 31 zarIra pratyAkhyAna 175 zarIra labdhiyA~ 100 zarIra vyutsarga 268,269 zalya 178 zavAsana 327, 360 zAnti yoga 137, 140 zArIrika vyAdhi 360 zAstra mUr3hatA 106 zAstrayoga 70, 71, 91 zithilIkaraNa mudrA 11, 360 zikSAvrata 113, 121, 125 zItala lezyA 80 zItala lezyA labdhi 100 zIla 84, 103, 128, 221, 303 zukladhyAna 56, 137, 158, 289, 313 zuklapakSa 65 zukla lezyA 337, 344, 347 zuzrUSA vinaya 262 zailezI 303,310 zailezI avasthA 70 zailezIkaraNa 90 103, 128, 170, 178, 186, 187, 217,306 zraddhAyoga 153 zramaNa dharma 195 *418 pariziSTa zramaNabhUta pratimA 142, 147, 148 zrAvaka pratimA 141-148 zrutakevalI 99 zrutadharma221 zruta samAdhi 312 zreNI 299 zreNItapa 238 zrotrendriyabalaprANa 316 zvanAvRtti 184, 185 zvAsaprekSA 203, 205206, 207 zliSTa mana 61 SaTkarma 32 SaTcakra 48 SaDdravyAtmaka loka 222 SaDAvazyaka 162, 164, 165, 166, 169, 173, 175, 176 sacitta tyAga pratimA 142, 145 sacittanikSepa 125 sacitta pidhAna 125 sacitta pratibaddhAhAra 120 sacittAhAra 120 satya 195, 197 satya mahAvrata 132 satyANuvrata 115 sadbhAva pratyAkhyAna 175 sabIja samAdhi 31, 304, 305 sama 105 samatA 88, 90, 307 samatAbhAva 126, 143, 377 samatAyoga 21, 82, 87, 88, 89, 166, 175, 227, 228, 229. samatvabhAva 164 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatvayoga 14, 31, 139, 140, 151, 226, sarvatra apratilomatA 263 230, 360 samarpaNayoga 170. samabhAva 393 samAdhi 15, 16, 17, 21, 32, 38, 51, 56, 58, 59, 76, 148, 176, 304-312, 344, 345, 381 samAdhiyoga 31, 59, 236 samAdhi visphAra (labdhi) 96 samAraMbha 156 samiti-gupti yoga 21 samiti 58, 137, 154, 155, 158, 161 samyakcAritra 18, 60, 75, 109, 222, 236 samyakdarzana 18, 60, 74, 75, 103 104, 109, 138, 142, 155, 178, 188, 222, 303, 303 samyakdarzana (ATha) guNa 107 samyakdarzana (ATha) doSa 106, 107 samyakadRSTi 66 samyakjJAna 18, 60, 75, 108, 155, 222, 236 sayoga kevalI 307, 309 sarohradatar3AgazoSaNatA karma 120 - sarva adattAdAna viramaNa 129, 133 sarvaparigraha viramaNa 129 sarvaprANAtipAta viramaNa 129 130 sarvabhUtaruta jJAna (vibhUti) 95 sarvamRSAvAda viramaNa 129, 132 sarvamaithuna viramaNa 129 sarvavirati 66 sarvasampatkarI bhikSA 241 sarvasaMnyAsa yoga 70 sarvasaMvarayoga dhyAna sAdhanA 20 savikalpa samAdhi 31, 304savicAra samAdhi 304, 305 savitarka samAdhi 304 savitarka - savicAra - nirvicAra 27 savvosahi (labdhi ) 98 sahajayoga 154 sahasAbhyAkhyAna (aticAra) 115 sahasrAra cakra 6, 33, 34, 79, 80, 326, 329, 345, 379, 389, 394 sahAya pratyAkhyAna 175 sAikosisa 358 sAtatyayoga 14, 31 sAmarthya yoga 69, 70, 91 sAmAyika 126, 164, 166, 167, 175 sAmAyika cAritra 138, 139, 262 sAmAyika pratimA 142, 143, 144, 153 sAmAyika vrata 121 . sAvakAMkSa ( anazana tapa) tapa 238 sAMkhya darzana 15, 26, 28 sAMkhyayoga 25 siddhacakra 386, 388 siddhacakra sAdhanA 386, 387, 388, 389 siddhamata 33 siddhayoga 37 siddhAsana 319,327 siddhi 93, 94 siddhi (cittazuddhi) 67 siddhiyama 71 siMhavRtti 184, 185 sukha-duHkha titikSA 172 sukhAsana 171 * viziSTa zabda sUci 419 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 surata zabda yoga 48 173, 191, 198, 221, 223, 312 sulIna mana 61 saMyama (zramaNadharma) 195, 197 suSumnA cakra 79 saMyuktAdhikaraNa 121 suSumnA nAr3I 320, 321, 323, 324, 388 saMrambha 156 suSumnA svara 320 saMlekhanA 1253 235 sUrya nAr3I 320 saMvara 16, 17, 57, 221, 272 sUrya svara 320 saMvara anuprekSA (bhAvanA) 85, 86, 213, 220 sUtraruci 283 saMvara yoga 18, 19, 21, 29, 146, 147, sUkSma kAyayoga 303 _150, 152, 165, 166, 220, 272, sUkSmakriyA apratipAtI (zukla dhyAna) 300, 295 saMvega 105 sUkSma dhyAna 48 saMsAra anuprekSA (bhAvanA) 85, 86, 213, . sUkSma saMparAya cAritra 138, 139 . 216, 224, 286 sevA (tapa) 234 saMsAra vyutsarga 270 sopakrama nirupakrama 27, 28 saMskAra 274, 275 soma cakra 81, 326,327,329,345.394 saMskArazeSa 309 so'haM 288, 391,394 saMsthAnavicaya 285 so'haM sAdhanA 391-392 saMhanana 297 saMkalpI hiMsA 114 stenAhata (aticAra) 116 saMjalpa 365 steyAnubandhI 281, 282 saMnyAsayoga 14,31 sthUla adattAdAna viramaNa 113, 115 saMpUrNa adhyAtmayoga 175 . sthUla kAyayoga 303 saMpUrNa yoga 140 sthUla dhyAna 47 saMpehA 200 sthUla parigraha parimANavata 113 saMprajJAta yoga 9.21.304.305.307.309. sthUla prANAtipAta viramaNa 113, 115 311 sthUla manoyoga 303 saMprekSA 200, 201 sthUla mRSAvAda viramaNa 113, 115 saMprekSA dhyAna yoga 201 sthaMDila bhUmi 160 saMbodhi 22 sparzanendriya balaprANa 316 saMbhinnazrota (labdhi) 98 sphoTa karma 120 saMbhoga pratyAkhyAna 174 smRtyakaraNa 122 saMyama 15, 17, 21, 92, 101, 128, 167, svara-prekSA 365 * 420 * pariziSTa Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadAramaMtra bheda ( aticAra ) 115 sva-dayA 228 svadArasaMtoSa vrata 113, 116 svAdhiSThAna cakra 6, 79, 276, 326, 329, kSAyopazamika samyagdarzana 74 339 anifa 195, 196 svAdhyAya 123, 138, 144, 147, 148, 234, kSipta mana 61 243, 312 svAdhyAya tapa 264-267 svAvalambana dhyAna 277, 287 sthirayama 71 sthira yoga 165 frerife 71, 73, 74, 75 haThayoga 15, 21, 25, 32, 33, 34, 36, 40, 41, 80, 81, 94, 276, 318, 325, 327, 328, 365 hastibala ( vibhUti) 95 hAsyavazabhASaNavarjana 133 kSapaka zreNI 308 kSamA 129 138, 298 kSAyika samyagdarzana 74 hipnoTijma 53,54 hiraNya - suvarNa parimANAtikrama 117 hisTIriyA 354 hiMsrapradAna 121 hiMsAnubandhI 281 hRdaya kamala (cakra) 6, 381, 386, 388, 389 hRdaya roga 358 hairaNyagarbhazAstra 25 haiM 289, 290 kSINakaSAyI 299 kSIra- madhu - sarpirAsrava labdhi 99 kSutpipAsAnivRtti (vibhUti) 95 kSetra 284 kSetra UnodarI 239 kSetravAstu parimANAtikrama 117 kSetra zuddhi 122, 167, 383 jJAna kendra 377, 379, 393 jJAna bhAvanA 312 jJAna mArga 49, 50, 52, 92 jJAnayoga 14, 18, 24, 29, 31, 36, 37, 92, 270 jJAna labdhiyA~ 100 jJAnavinaya 261 jJAna visphAra (labdhi ) 96 jJAna samAdhi 312 jJAna - saMpannatA 129, 138 jJAnAvaraNa karma 27, 89, 98, 288, 302, 307,366 jJAnopayoga 201 jJAyaka bhAva 273 * viziSTa zabda sUci 421 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 4 abhimata/prazasti patra prastuta pustaka lagabhaga 28 varSa pUrva (1983) meM "jaina yoga siddhAnta aura sAdhanA" ke nAma se prakAzita huI thii| usa samaya ke agragaNya mahAmahima munirAjoM ne isa zreSTha kRti ke prati apane jo vicAra vyakta kie the unheM pustaka meM sthAna diyA gayA thaa| dvitIya saMskaraNa meM yaha pustaka 'adhyAtma yoga sAdhanA' nAma se prakAzita kI jA rahI hai| pUrva saMskaraNa meM prakAzita mahAmahima munirAjoM ke tatkAlIna abhimatoM-sammatiyoM ko prastuta saMskaraNa meM bhI yathArUpa grahaNa kiyA jA rahA hai| -sampAdaka maMgala-bhAvanA ___ jaina dharma divAkara sva. AcArya samrATa zrI AtmArAma jI mahArAja jJAna evaM kriyA ke mUrtimanta svarUpa the| jaina AgamoM ke gambhIra jJAna ke sAtha hI bhAratIya vidyA-kSetra meM unakI gaharI paiTha thii| sAhitya ke vividha kSetroM meM unhoMne jo nava sarjana kara jJAna kA Aloka phailAyA, vaha yuga-yuga taka smaraNIya rhegaa| sva. AcArya zrI jI kI eka amara kRti hai "jainAgamoM meM aSTAMga yog"| isa laghu pustaka meM bar3I hI sundara va sArapUrNa zailI meM bhAratIya yoga vidyA para tulanAtmaka rUpa se jo cintana prastuta kiyA gayA hai vaha par3hane meM Aja bhI navIna aura mananIya lagatA hai-yahI unakI gaMbhIra vidvattA kI pratyakSa paricAyaka hai| vartamAna meM yoga kA viSaya kAphI vyApaka evaM jIvanasparzI ho gayA hai| pAThakoM meM yogavidyA ke prati ruci bar3hI hai| isa dRSTi ko dhyAna meM rakhakara bhaMDArI zrI padmacanda jI mahArAja ke suziSya zrI amara muni jI ne ukta pustaka kA jo navIna parivarddhita evaM pariSkRta saMskaraNa taiyAra kiyA hai, vaha vAstava meM hI sarvajanopayogI siddha hogA aura zraddheya AcArya zrI ke prati eka saccI zraddhAJjali mAnA jAyegA... paMcavaTI, nAsika .. -AcArya Ananda RSi .000 * 422 * pariziSTa . Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhAzaMsA bhAratIya sAdhanA-kSetra meM yoga kA mahatvapUrNa sthAna hai| yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna tathA samAdhi-yoga ke ye prasiddha ATha aMga haiM, jinameM daihika pariSkAra ke sAtha cittavRttiyoM kI pavitratA, ekAgratA evaM nirodha kA eka suvyavasthita abhyAsakrama hai| yoga ke ina ATha aMgoM meM aMtima cAra kA antarjIvana-cintana, manana, dhyAna, nididhyAsana Adi se sambandha hai| mUlataH yaha jIvana-zodhana kA mArga hai, asAmpradAyika evaM sArvajanika hai| yahI kAraNa hai, vaidika paramparA ke sAtha-sAtha jaina tathA bauddha paraMparA meM bhI jaina yoga evaM bauddha yoga ke rUpa meM una paramparAoM ke viziSTa cintana aura anubhUti-prasUta abhyAsakrama ke sAtha yaha vikasita huaa| yoga zabda jisa artha meM maharSi pataJjali dvArA gRhIta hai, prAcIna jaina vAGmaya meM, Agama-sAhitya meM usakA usa artha meM pracalana nahIM rhaa| jaina darzana meM yoga zabda kAyika, vAcika evaM mAnasika pravRttiyoM ke artha meM hai| jaba sAdhanA jagat meM citta vRttiyoM ke pariSkAra, antarjIvanaM ke sammArjana, saMzodhana, mana ke niyamana Adi arthoM meM yoga zabda kA prayoga bahuvyApta ho gayA, taba jaina AcAryoM ne bhI jainadarzana sammata adhyAtmasAdhanA krama ko jaina yoga ke rUpa meM eka nayA mor3a diyaa| anekAneka viSayoM ke mahAna vidvAn AcArya haribhadra jaina jagat ke prathama AcArya haiM, jinhoMne yoga zabda kI eka nUtana maulika vyAkhyA dii| 'yoga viMzikA' meM unhoMne "mokkheNa joyaNAo jogo savvo vi dhamma vAvAro" ke rUpa meM yoga kI paribhASA karate hue jo batAyA, usakA sAra yaha hai ki dharma-sAdhanA kA samagra upakrama yoga hai| jaina yoga para AcArya haribhadra, AcArya hemacandra, AcArya zubhacandra, upAdhyAya yazovijayajI Adi manISiyoM ne bar3A mahattvapUrNa sAhitya rcaa| aSTAMga yoga ke rUpa meM maharSi pataJjali ne jo vivecana kiyA hai, jaina AgamoM meM vikIrNa rUpa meM bhinna-bhinna sthAnoM para tapa, saMvara, dhyAna, pratisaMlInatA Adi ke sandarbha meM kahIM saMkSipta vistRta pratipAdana huA hai| hamAre vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke prathama paTTadhara, aneka zAstroM ke pAragAmI manISI AcArya samrATa, parama pUjya sva. zrI AtmArAma jI ma. sA. ne 'jainAgamoM meM aSTAMga yoga' nAmaka pustaka kI racanA kara isa sandarbha meM bar3A mahattvapUrNa kArya kiyaa| yoga ke AThoM aMga Agama-sAhitya meM kahA~-kahA~ kisa-kisa rUpa meM varNita, vivecita tathA vyAkhyAta hue haiM, isakA bahuta hI mArmika vizleSaNa unhoMne kiyA, no yoga ke tulanAtmaka, samIkSAtmaka adhyayana evaM anusandhAna meM rucizIla janoM ke lie bar3A upayogI hai| yaha pustaka vidvatsamAja meM bahuta samAdRta huii| jijJAsu vRnda isase lAbhAnvita hue| ise prakAzita hue kAphI samaya ho gayA hai| isa samaya yaha prApta bhI nahIM hai| * abhimata/prazasti patra * 423 * Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre zramaNa saMgha ke suyogya, parama sevAzIla, variSTha saMta bhaMDArI jI zrI padmacanda jI ma. ke vidvAn antevAsI, kuzala lekhaka zrI amara muni jI ma. ne uparyukta pustaka kA eka bRhat grantha ke rUpa meM pariSkRta, parivardhita saMskaraNa taiyAra kara bar3A uttama kArya kiyA hai| yoga ke tulanAtmaka adhyayana ke sAtha-sAtha idAnIntana yuga meM prayojya sAdhanA-paddhatiyoM para bhI unhoMne prakAza DAlA hai, jo zlAghanIya hai| aisA grantha jana-jana ke hAthoM meM pahu~ce, yaha bar3e harSa kA viSaya hai| isake lie maiM bhaMDArI zrI padmacanda jI ma. ko, jo zrI amara muni jI ke kRtitva ke preraNA-srota haiM tathA zrI amara muni jI kA, jo jIvana nirmANAtmaka sAhitya-sarjana meM tanmayatApUrvaka yatnazIla haiM, apanI uttamottama kRtiyoM dvArA bhAratI kA bhaMDAra bhara rahe haiM, hRdaya se vardhApita karatA huuN| zrI amara muni jI ke zlAghanIya prayatnoM se zramaNa saMgha kI garimA meM cAra cA~da lage haiM, maiM unake saMyama-saMpRkta zrutopAsanAmaya jIvana kI uttarottara samunnati kI satkAmanA karatA huuN| nemANI baMgalA, paMcavaTI, nAsika -yuvAcArya madhukara muni zrAvaNa-zuklA pratipadA, vi.saM. 2040 000 AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja apane yuga ke mahAn puruSa the| jaina AgamoM ke rahasya vettA aura vyAkhyAkAra the| ve samanvaya-mUlaka vicAroM ke pakSadhara the| ataH unakI jJAna razmiyAM sadA hI samatA evaM samanvaya kA Aloka phailAtI rhii| AcArya zrI jJAnayogI to the hI, sacce karmayogI bhI the| ve ucca stara ke sAdhaka the| yoga viSaya ke paMDita hI nahIM, kiMtu ve svayaM yogI the| isaliye unakI vANI tathA lekhanI meM AkarSaNa tathA jIvanasparzitA thii| AcArya zrI kA sAhitya Aja bhI utanA hI upayogI va rocaka lagatA hai| AcArya zrI kI eka sundara kRti hai-'jaina AgamoM meM assttaaNgyog'| ... paMjAba ke prasiddha santa tathA AcArya zrI ke prapautra ziSya upapravartaka bhaMDArI zrI padmacaMda jI mahArAja ne zrI amara muni jI ko prerita kara AcArya zrI kI ukta kRti kA navIna zailI meM jo pariSkRta-parivarddhita svarUpa taiyAra karavAyA hai, vaha jana-jana ke lie upayogI tathA mArgadarzaka banegA, aisA vizvAsa hai| zrI amara muni jI ne atyadhika zrama karake 'yoga' para jo itanA sundara lekhana kiyA hai, vaha sva. AcArya zrI kI garimA ke anurUpa hI hai| merI hArdika maMgala kAmanA ke sAtha bdhaaii| meDatA siTI - -muni mizrImala (zramaNasUrya pravartaka zrI marudhara kesarI jI mahArAja) 000 * 424 * pariziSTa * Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | abhinandanam mAnava vizva ke jIva-jagat kA sarvottama prANI hai| bhArata ke purAtana dharmazAstroM kI dRSTi meM vaha svarga ke daivI jIvana se bhI mahattara hai| deva bhI svargAnantara mAnava hone kI AkAMkSA rakhate haiN| mAnava bAhara meM dRzyamAna kevala eka mRtpiNDa nahIM hai| vaha ananta cicchakti kA srota hai| AdhyAtmika, mAnasika tathA zArIrika Adi anekAneka divya siddhiyoM kA amRta nirjhara hai vh| prazna hai-"yadi vastutaH sacamuca meM mAnava aisA hI hai, to phira vaha Aja kyoM vipanna sthiti meM se gujara rahA hai? kyoM vaha zrIhIna, dIna evaM hIna ho rahA hai? Aja kahAM lupta ho gayA hai usakA vaha devA'bhilaSita devAdhidevatva? Aja to vaha amRtanirjhara nahIM, viSanirjhara hI ho rahA hai|" . Aja ke mAnava kI divya cetanA sarvAdhika kSobha evaM Akroza meM, bhaya evaM pralobhana meM jI rahI hai| eka-se-eka naye pralayaMkara zastroM kI hor3a lagI hai, vijJAna kI nita nayI vinAzaka AsurI upalabdhiyoM kI khoja ho rahI hai| rAjanaitika dA~vapeca, chala-prapaMca, arAjakatA evaM avyavasthA Adi se sAmAjika jIvana saba ora caupaTa ho rahA hai| jAti, kula, vaMza, deza, prAnta, dharma evaM anya vibhedoM evaM kSudra svArthoM ke rUpa meM Aye dina hone vAle vaira, vidveSa, ghRNA, tiraskAra, hatyA, corI, DakaitI, bhraSTAcAra, mukta kAmukatA, balAtkAra Adi AsurI-rAkSasIvRtti ke sivA Aja ke mAnava ke pAsa kyA bacA hai devatva evaM manuSyatva jaisA klyaannm-mNglm| Aja mAnava ko na dina meM amana-caina hai, na rAta meN| na ghara meM sukha-zAnti hai, na bAhara meN| lagatA hai, eka dAvAnala jala rahA hai aura mAnava jAti usameM jhulasatI jA rahI hai| saba ora tanAva hai, dabAva hai| mana-mastiSka nAnAvidha kuNThAoM se AkrAnta hai| ukta sabhI dvandvoM evaM samasyAoM kA eka hI samAdhAna hai ki mAnava apane svarUpa ko bhUla gayA hai, ataH use punaH apane mUla svarUpa kI smRti honI caahiye| maiM kauna hU~ aura vaha kauna hai, jar3a-cetana se sambandhita ye kucha aise prazna haiM, jina ke yathArtha uttara meM hI manuSya kI mahattA kA samAdhAna hai| apane antar ke soye huye devatva ko jagAye binA anya koI gati nahIM hai| mAnavIya mUlyoM kA jisa tIvra gati se hrAsa ho rahA hai, use yadi rokanA hai aura dRr3ha stara para unako punaH pratiSThApita karanA hai, * abhimata/prazasti patra *425 * Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to bhautika vAsanAoM evaM AkAMkSAoM ke saghana tamas se cetanA ko mukta karanA hogaa| purAtana atIta meM bhI yathAprasaMga isa dizA meM prayatna hote rahe haiN| dharma paramparAoM ne kabhI bahuta acche nirdezana diye the, mAnava ko mAnava ke rUpa meM mAnavatA ke satpatha para gatizIla hone ke lie| para-loka se sambandhita naraka-svarga Adi ke uttejaka evaM preraNAprada upadeza, vrata, niyama, tapa, parvArAdhana Adi ke aise aneka dhArmika kriyAkANDa rahe haiM, jinhoMne mAnava jAti ko pApAcAra se bacAyA hai aura svapara-maMgala ke karma patha para calane ke lie prerita kiyA hai| kintu vigata kucha dazAbdiyoM meM vijJAnapradhAna yuga parivartana se mAnava ke cintana meM aisA kucha mor3a AyA hai ki ve purAne, dhArmika kriyAkalApa Aja kI mAnasika rugNatA ke nirAkaraNa meM kAragara upAya sAbita nahIM ho rahe haiN| Aja kA mAnava paraloka se haTakara ihaloka meM hI pratyakSatayA kucha mano'bhilaSita bhavya evaM zubha pA lenA cAhatA hai| yahI kAraNa hai ki Aja prAyaH saba ora yoga kA svara mukharita ho rahA hai| deza meM hI nahIM, sudUra videzoM taka meM yoga ke aneka kendra sthApita ho rahe haiM, jahA~ yogAsana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna aura samAdhi ke prayoga kiye jA rahe haiN| yoga kI prAktana zAstrIya vidhAoM ke sAtha aneka naI vidhAe~ bhI pracAra pA rahI haiN| yoga, jaisA ki kucha sAdhAraNa loga samajhate haiM, sAdhanA ke kSetra meM prastuta yuga kI koI naI vidyA nahIM hai| yoga bhAratIya sAdhanA meM anyatra kahIM kA navAgata atithi nahIM; cira purAtana hai| purAtana yuga meM tapa, japa, vrata niyamAdi ke sAtha yoga bhI sahayogI rahatA thaa| hara sAdhanA ko vikalpamukta evaM antarniSTha karane ke lie ekAgratA ke prati guru kA udbodhana nirantara cAlU rahatA thA, phalataH sAdhaka jaldI hI. abhISTa kI bhUmikA para pahu~ca jAtA thaa| parantu madhyayuga meM Ate-Ate sAdhaka vrata, niyama, tapa, japa Adi bAhara ke pradarzanapradhAna sthUla kriyAkANDoM meM hI ulajhakara raha gye| cintana kI sUkSmatA ke abhAva meM yoga se sambandhita sAdhanA kI sUkSmatA tirohita hotI gii| sAdhaka kA mana sAmpradAyika bana gayA aura usake phalasvarUpa kucha baMdhe-baMdhAye sAmpradAyika kriyAkANDoM kI pUrti meM hI vaha santuSTa hokara baiTha gyaa| __ ataH Aja ke yuga meM yoga sAdhanA kA koI nayA prayoga nahIM hai apitu vismRta hue yoga kA punarjAgaraNa hai| anAsthA ke isa bhayaMkara daura meM AsthA kI punaH pratiSThA ke lie yoga sarvAtmanA dvandvamukta eka sAtvika sAdhana hai| yoga antarAtmA meM paramAtmabhAva ko to jagAtA hI hai, rAga-dveSAdi vikalpoM ke kuhAse se AvRta cetanA ko to nirAvaraNa karatA hI hai, sAtha hI mAnava ke vaiyaktika, sAmAjika dAyitvoM ko bhI pariSkRta karatA hai| citta kA betukA dizAhIna bikharAva hI samagra dvandvoM kA mUla hai| yaha bikharAva vyakti ko kisI eka vicAra, nirNaya evaM karma ke kendra para sthira nahIM hone detaa| mAnava mana kI sthiti havA meM dizAhIna idhara-udhara ur3atI rahane vAlI * 426 * pariziSTa * Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaTI huI pataMga ke samAna ho jAtI hai| ataH isI sandarbha meM anuttarayogI vItarAga bhagavAna mahAvIra ne kahA thA- 'aNega citte khalu ayaM purise' - yaha manuSya anekacitta hai, use ekacitta honA caahiye| yaha ekacittatA yoga kA hI supariNAma hai| yoga sAdhanA vyakti ko yathAprasaMga zIghra evaM sahI nirNaya para pahu~cAtI hai| pUrvAgrahoM se mukta hokara sArvajanika nirNayoM ke samaya meM bhI prasannatA ke sAtha anekoM ko eka dizA detI hai| matabhinnatA meM bhI udvignatA, khinnatA evaM uttejanA kA udbhava nahIM hone detI hai, jisake phalasvarUpa vigraha, kalaha, vaira tathA tajjanya hiMsA Adi kI mAnasika vikRtiyA~ paraspara ke pArivArika evaM sAmAjika sambandhoM ko pradUSita nahIM kara pAtI haiN| yoga vastutaH vyakti ko deza evaM samAja kA eka acchA vivekazIla sabhya nAgarika banAtA hai, sAtha hI AdhyAtmika dizA meM bhI use vikAsa ke uccatama zikharoM para pahu~cAtA hai| prasannatA hai, mahAmahima vAgdevatAvatAra sva. AcAryadeva pUjya zrI AtmArAmajI . mahArAja kI yoga para, evaM yoga kI yuga-yugIna upayogitA evaM apekSA para bahuta pahale hI sUkSma dRSTi pahu~ca gaI thii| yoga ke sandarbha meM unakI mahattvapUrNa sukRti "jainAgamoM meM aSTAMga yoga " " usI maMgalamayI dRSTi kA suphala hai| sva. AcAryadeva kevala lekhana ke hI zAbdika yogI nahIM the, apitu antarAtmA kI gaharAI meM utare hue sahaja svayaMsiddha yogI the| lambe samaya taka grAmAnugrAma vihAra evaM cAturmAsa Adi meM AcAryazrI ke sarvAdhika nikaTa samparka kA suyoga mujhe milA hai| maiMne dekhA hai unheM dhyAnamudrA meM antarlIna samAdhibhAva meM kitanA svaccha, nirmala kSIra sAgara jaisA jIvana thA unkaa| unakA sAdhutva Upara se or3hA huA sAdhutva nahIM thaa| vaha thA antazcetanA meM samudbhUta huA svataH siddha sAdhutva / unake mana, vANI aura karma saba para yoga kI divya jyoti prajvalita rahatI thii| ataH yoga ke sambandha meM AcAryadeva kI prastuta racanA zAstrIya AdhAroM para to hai hI, sAtha hI anubhUti ke AdhAra para bhI hai| yahI kAraNa hai ki racanA kevala kAgajoM ko hI sparza karake na raha gaI, apitu usane binA kisI sAmpradAyika bheda-bhAvanA ke jana-jana ke jijJAsu mana ko sparza kiyA hai| yahI hetu hai ki prastuta racanA apane parivardhita, pariSkRta eka navIna sundara saMskaraNa ke rUpa meM yoga - jijJAsu janatA ke samutsuka nayana evaM mana ke samakSa punaH samupasthita hai| - AcAryazrI ke hI anya anekoM lekhoM ke vistRta cintana ke AdhAra para hI prAyaH prastuta saMskaraNa parivarddhita evaM pariSkRta huA hai| prastuta saMskaraNa ke sampAdana meM AcAryadeva ke hI pautra ziSya navayuga sudhAraka, jaina vibhUSaNa, upapravartaka zrI bhaNDArI padmacandrajI kI preraNA se unake apane hI yazasvI ziSyaratna pravacanabhUSaNa, zrutavAridhi zrI amaramunijI kA jo cirasmaraNIya mahattvapUrNa yogadAna hai, tadartha muni zrI zata-zata sAdhuvAdArha haiM / pUrvaja agrajanoM kA RNa vaise to kabhI mukta hotA nahIM hai; parantu janamaMgala ke lie unakI divya vANI ke pracAra-prasAra kA yadi kisI bhI aMza meM, * abhimata / prazasti patra 427 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha bhI prayatna kiyA jAe, to vaha RNa-mukti nahIM to RNamukti ke rUpa meM eka anukaraNIya Adarza zraddhAMjali to avazya hai hii| ataH maiM zrI amaramuni jI ke yazasvI bhaviSya ke lie maMgalamUrti prabhu mahAvIra ke zrIcaraNoM meM abhyarthanA kI priyamudrA meM huuN| sAtha hI sampAdana kalA ke marmajJa vizruta manISI zrIcandajI surAnA 'sarasa' kA yogadAna bhI prastuta saMskaraNa kA spRhaNIya alaMkaraNa hai| ataH ve bhI 'hRdaya se dhanyavAdAha haiN| pustaka tIna khaNDoM meM vibhakta hai, aura sAtha meM anya aneka jJAnavardhaka pariziSTa bhI haiN| eka prakAra se jaina-jainetara donoM hI paramparAoM ke yoga-sambandhI cintana kA yaha eka upAdeya saMkalana hai| yoga kA svarUpa, yoga kI purAtana aura nUtana prakriyAeM evaM vidhAeM, antaraMga tathA bahiraMga phalazrutiyA~-prAyaH yoga kA sAMgopAMga samagra vivecana isa eka hI pustaka meM upalabdha hai| isIliye maiM prastuta meM yoga-sambandhI vidhi-vidhAnoM ke vivecana meM avatarita nahIM huA huuN| jaba pustaka meM vaha saba vivecya viSaya upalabdha hai, taba alaga se vahI piSTapeSaNa karane se kyA lAbha hai? yoga se sambandhita jijJAsAoM kI pUrti prastuta pustaka se sahaja hI saMbhAvita hai| ataH maiM jijJAsu pAThakoM ko sAgraha nivedana karU~gA ki ve AcAryazrI kI vANI kA lAbha uThAe~, aura jIvana ko AdhyAtmika evaM sAmAjika sabhI pakSoM se pariSkRta evaM parimArjita kreN| devatva kA abhAva nahIM hai mAnava meN| apekSA hai kevala usa supta devatva ko jAgRta karane kii| aura vaha jAgaraNa AcAryazrI kI prastuta mahanIya kRti ke adhyayana, cintana, manana aura tadanurUpa samAcaraNa se nizcitarUpeNa sAdhya hai....| vIrAyatana, rAjagRha -upAdhyAya amara muni 14 agasta 1983 . 000 [apUrva bheMTa yoga Atma-sAkSAtkAra kI sarvottama vidyA hai| jIvana ko mA~jane aura saMvArane kI kalA hai| yaha AdhyAtmika sAdhanA kA merudaNDa hai jisake binA bhautika vijJAna kI pragati adhUrI hai| bhautika vijJAna jina praznoM ke sambandhoM meM mauna hai, yoga una sabhI jaTila praznoM kA samAdhAna karatA hai| vaha mAnava ko bahirmukhI se antarmukhI banAtA hai, mamatA ke sthAna para samatA samutpanna karatA hai, bhoga ke sthAna para tyAga kI bhAvanA ubuddha karatA hai, vaha AtmA se paramAtmA, nara se nArAyaNa banAtA hai, andhakAra se prakAza kI ora tathA asat se sat kI ora le jAtA hai| * 428 * pariziSTa . Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga svastha jIvana jIne kI paddhati hai| vaha tana aura mana para anuzAsana karatA hai jisase zArIrika aura mAnasika tanAva naSTa hote haiM aura jIvana meM sadvicAroM ke sugandhita sumana mahakane lagate haiN| parama AlhAda kA viSaya hai ki svargIya Agama ratnAkara AcArya pravara zrI AtmArAmajI mahArAja kA yoga viSayaka eka mahAna grantha prakAza meM A rahA hai| sampAdakadvaya ne apanI prakRSTa pratibhA se grantha kA sampAdana kara bhAratI bhaNDAra meM apUrva bheMTa dI hai, tadartha ve dhanyavAda ke pAtra haiN| madanagaMja, kizanagar3ha -upAdhyAya puSkara muni (adhyAtmayogI saMta) 000 eka avalokana - 'yoga' vartamAna vizva kA sarvAdhika upayogI viSaya hai| vijJAna ke dvArA nita naI upalabdhiyA~ prApta karane ke pazcAt bhI mAnava kA antarmAnasa vyathita hai| use yaha anubhava ho rahA hai ki jo use prApta honA cAhiye thA vaha use Aja taka prApta nahIM huA hai| bhautika sukha-suvidhAoM ke ambAra lagane para bhI mana meM zAnti nahIM hai| sAmAjika sundara aura ucca zaikSaNika yogyatA prApta karane ke bAvajUda bhI antar meM gaharI riktatA hai| Aja kA mAnava zAMti kA pipAsu hai, zAMti ke abhAva meM vaha svayaM TUTatA jA rahA hai| Aja jitane avikasita deza-nivAsI vyakti vyathita nahIM haiM unase kahIM adhika pIr3ita haiM sabhya aura vikasita, zikSita dezoM ke nivaasii| zArIrika dRSTi se nahIM apitu mAnasika dRSTi se ve saMtrasta haiM; unameM snAyavika tanAva itanA adhika hai ki nazIlI vastuoM kA upayoga karane para bhI nIMda kA abhAva hai| ve jIvana se hatAza-nirAza hokara aba yoga kI ora AkarSita hue haiM; unheM laga rahA hai ki bhoga se nahIM yoga se hI hameM saccI zAMti prApta hogii| sacamuca yoga jIvana kA vijJAna hai; vaha jIvana ke chipe hue rahasyoM ko khojatA hai| kholatA hai| svastha jIvana, saMtulita mana aura jAgRta AtmazaktiyoM ko adhikAdhika vikasita karatA hai| saMkSepa meM yoga sAdhanA kI vaha paddhati hai jisameM AcAra kI pavitratA, vicAroM kI nirmalatA, dhyAna kI divyatA aura tapa kI bhavyatA hai| yoga kA lakSya hai manovikAroM para vijaya-vaijayantI phaharA kara AdhyAtmika utkrAnti krnaa| bhale hI paramparA kI dRSTi se zabdoM meM bhinnatA rahI ho, bhASA aura paribhASA meM antara * abhimata/prazasti patra * 429 * Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahA ho, kintu jahA~ taka tathyoM kA prazna hai vahA~ koI antara nahIM hai| upaniSad sAhitya kA paryavekSaNa karane para sahaja hI jJAta hotA hai ki brahma ke sAtha sAkSAt karAne vAlI kriyA yoga hai, to zrImadgItAkAra ke anusAra karma karane kI kuzalatA yoga hai| AcArya pataJjali ke mantavyAnusAra cittavRttiyoM kA nirodha hI yoga hai| bauddhadRSTi se bodhisatva kI upalabdhi karAne vAlA yoga hai to jaina dRSTi se AtmA kI zuddhi karAne vAlI kriyA yoga hai| isa prakAra AtmA kA uttarottara vikAsa karane vAlI sAdhanA paddhati yoga ke rUpa meM vizruta rahI hai| citta kI vRttiyA~ mAnava ko bhaTakAtI haiM aura yoga cittavRttiyoM kI ucchRkhalatA ko niyaMtrita karatA hai| vaha una vRttiyoM ko pariSkRta aura parimArjita karatA hai| jaba yoga sadhatA hai taba viveka kA tRtIya netra samudghATita ho jAtA hai jisase vikAra aura vAsanAe~ naSTa ho jAtI haiN| usa sAdhaka kA jIvana pavitra bana jAtA hai| yaha smaraNa rakhanA hogA ki yoga vANI kA vilAsa nahIM hai aura na kamanIya kalpanA kI gaganacumbI ur3Ana hI hai aura na hI darzana kI pecIdI pahelI hai| yaha to jIvana jIne kA bhASya hai| yoga varNanAtmaka nahIM, prayogAtmaka hai| yoga sAhitya to Aja vipula mAtrA meM prakAzita ho rahA hai para yoga sAdhanA karane vAle sacce aura acche sAdhakoM kI kamI ho rahI hai| yoga ke nAma para kucha galata sAhitya bhI prakAza meM AyA hai jo sAdhakoM ko gumarAha karatA hai| yoga ke nAma para jisameM bhoga kI jvAlAe~ dhadhaka rahI haiN| du:kha hai, hamAre deza meM aisI jaghanya sthitiyA~ panapa rahI haiN| yoga kI vizuddha paramparA ke sAtha kitanA ghRNita khilavAr3a ho rahA hai| abhyAsa ke dvArA kucha adbhuta karizme dikhA denA yoga nahIM hai| peTa pAlane ke lie kucha naTa aura madArI bhI aisA prayAsa karate haiN| yoga to Atmika-sAmrAjya ko pAne kA pAvana patha hai| yoga ke sadhate hI antarvikAra aMdhakAra kI taraha nau-do-gyAraha ho jAte haiN| Antarika aMgoM ke sAtha Asana, prANAyAma prabhRti bAhya aMgoM kI bhI upAdeyatA hai| Aja AvazyakatA hai yogavidyA ko vikasita karane kii| anubhavI ke mArga-darzana ke binA yoga meM sahI pragati nahIM ho sakatI; binA guru ke yoga ke gura nahIM mila skte| mahAmahima AcArya pravara svargIya zrI AtmArAma jI mahArAja vAgdevatA ke varadaputra the| ve jisa kisI bhI viSaya ko sparza karate to usake talachaTa taka pahu~cate the jisase vaha viSaya mUrdhanya manISiyoM ko hI nahIM, sAmAnya jijJAsuoM ko bhI spaSTa ho jaataa| ve kevala zabdazilpI hI nahIM the, apitu karmazilpI evaM bhAvazilpI bhI the| "jainAgamoM meM aSTAMgayoga" AcArya pravara kI adbhuta kRti hai| unhoMne jo kucha bhI likhA hai, anubhUtiyoM ke Aloka meM likhA hai| yaha aisI amUlya kRti hai jo kabhI bhI purAnI aura anupayogI nahIM hogii| yoga ke aneka ajJAta / ajAne rahasya isameM * 430 * pariziSTa * Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udghATita hue haiM jo jijJAsu sAdhakoM ke lie upayogI hI nahIM paramopayogI haiN| isa mahAna kRti ko prakAza meM lAne kA zreya hai-amara muni jI ko, jo eka pratibhAsaMpanna, pravacana - kalA- pravINa muni haiN| jaba ve pravacana karate haiM to zrotA jhUma uThate haiN| yaha eka aisI aitihAsika dena hai jo yuga-yuga taka Aloka pradAna karatI rahegI / - devendra muni zAstrI jaina sthAnaka, madanagaMja-kizanagar3ha 5 sitambara 1983 000 anuzaMsA sva. jJAnamahodadhi AcArya pravara zrI AtmArAma jI ma. kI janma zatAbdI varSa ke sandarbha meM jaina yoga siddhAMta aura sAdhanA nAmaka graMtha kA prakAzana kiyA jA rahA hai| yaha atyaMta harSa kA viSaya hai| uparokta grantha se adhyAtma vidyA yoga ke premI nizcaya hI navInatama mArgadarzana prApta kreNge| 44 'jaina yoga siddhAMta aura sAdhanA" ke lekhaka to AdaraNIya haiM hI, sAtha hI sampreraka, sampAdaka evaM sahayogI sampAdaka kA parizrama bhI sammAnanIya hai| mujhe AzA hai isa graMtha ke mAdhyama se dhyAna evaM sAdhanA prakriyA meM sajaga rahane vAle mumukSu varga adhikAdhika saMkhyA meM lAbhAnvita hoNge| - pravarttaka rameza muni 000 * abhimata / prazasti patra 431 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI varuNa muni jI ma. jainAgama ratnAkara AcArya samrATa pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja dvArA racita evaM sAhitya samrATa zrutAcArya pravartaka gurudeva zrI amaramuni jI mahArAja dvArA vivecita - saMvarddhita 'adhyAtma yoga sAdhanA' nAmaka prastuta graMtha kI prastuti kA saubhAgya prApta kiyA hai - sulalita lekhaka zrI varuNa muni jI mahArAja ne| 'amara ziSya' upanAma se saMgha meM vizruta zrI varuNa muni jI eka yuvAmanISI saMta haiN| ye na kevala yuvA haiM balki yauvanIya utsAha aura umaMga se bhI inakA samagra vyaktitva ota-prota hai| apane ArAdhya gurudeva kI ekalavyayI niSThA ke sAtha naMdISeNayI sevA ArAdhanA ke sAtha-sAtha ye unakI zruta-sAdhanA meM bhI pUre manoyoga se apanI UrjAoM kA saMyojana kara rahe haiN| sevA, sarjanA aura sAdhanA kI saurabha se surabhita munivara kA vyaktitva yuvApIr3hI ke muniyoM ke lie eka Adarza hai| zramaNa saMgha AzAnvita hai, apane isI utsAha, umaMga aura udyama ke sAtha munivara sAdhanA aura sarjanA ke patha para bar3hate hue svarNima itihAsa kA eka svarNima adhyAya siddha hoNge| - vinoda zarmA Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRti AcArya zrI AtmArAma jI ma. pravartaka zrI amara muni jI ma. __ 'yoga' vartamAna yuga kA bahucarcita viSaya hai| vibhinna dharmaparamparAoM ke dharmaguruoM se lekara sAdhAraNa gRhasthoM taka meM yoga ke prati ruci aura AkarSaNa meM vRddhi huI hai| isake pIche yoga kI vaha camatkArI zakti hai jo vyakti ko zArIrika, mAnasika evaM Atmika svAsthya pradAna karatI hai| vijJAna jahA~ bhautika sukhasamRddhiyoM ke sAdhanoM ke anveSaNa kA sAdhana hai, vahIM yoga AtmA ke maulika guNadharma - anaMta Ananda, anaMta jJAna, anaMta darzana aura anaMta UrjAoM ko jAgRta karane kI sAdhanA hai| vijJAna kA avadAna paudgalika aura sImita hai| yoga kA avadAna aparimita, apAra aura anupama hai| __ Aja yoga aura yoga kI vidhiyoM kA darzana prastuta karane vAlA vizAla sAhitya upalabdha hai| parantu yoga ke aMtaHsvarupa aura aMtarrahasya ko yathArUpa vivecita karane vAle sAhitya kA prAyaH Aja bhI abhAva hai| usa abhAva kI pUrti prastuta grantha dvArA hogI, aisA vizvAsa hai| isa kRti ke sUtrAtmaka racayitA jainAgama ratnAkara AcArya samrATa pUjya zrI AtmArAma jI mahArAja haiN| pUjya AcArya zrI dvArA racita sUtrAtmaka kRti 'jainAgamoM meM aSTAMga yoga' ko zrutAcArya pravartaka gurudeva zrI amara muni jI mahArAja ne vivecita aura vyAkhyAyita kiyA hai| pUjya AcArya zrI jI evaM pUjya pravartaka gurudeva zrI jI ina ArAdhyadvaya mahApuruSoM kA samagra jIvana yoga se anuprANita rahA hai| inhoMne yogazAstroM ko na kevala par3hA, balki yoga ko svayaM jIkara usake aMtarrahasyoM se sAkSAtkAra bhI kiyaa| __ ArAdhya-dvaya kI anveSaNA aura ArAdhanA se AkAramAna yaha grantha eka aisA yoga grantha hai jo pAThakoM ko yoga ke saiddhAMtika svarUpa ke sAtha-sAtha usake anubhava gamya amRta kA bhI rasAsvAdana kraaegaa| - varuNa muni 'amara ziSya'