Book Title: Tarkbhasha Vartikam
Author(s): Ratnajyotvijay
Publisher: Ranjanvijayji Jain Pustakalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005881/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhavijayaNa praNItam tarkabhASA vArtikama gurjarabhASAnuvAdasamUham prakAzaka zrI raMjanavijayajI jaina pustakAlaya mAlavADA ji. vora (ja.) 343039 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. kezavamizra saMdaLyA (tarkabhASA) zubhavijayagaNi praNItam (tarkabhASA vArtikama) gurjarabhASAnuvAdasametam - * . zubhArzIvAda dAtA ja pa.pU. AcAryadevazrI rAjendrasUrIzvarajI ma.sA. ja preraka sva. AcArya vijayathI ratnazekhara sUrIzvarajI ma.sA.nA ||ziSyaratna pa.pU. AcAryadevathI ratnAkara sUrIzvarajI ma.sA. saMpAdaka + anuvAdaka ja munirAjathI 2najyota vijayajI ma.sA. ja prakAzaka ja zrI raMjanavijayajI jaina pustakAlaya mAlavADA - ji. jAlora (rAja.) 383039 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * graMthanuM nAma :- tarkabhASA vArtikam * kartA - zubhavijaya gaNi * saMpAdaka-anuvAdaka :- muni ratnajyota vijaya * prakAzaka :- zrI raMjana vijyajI jaina pustakAlaya-mAlavADA. . * prathama AvRtti :- 500 * kiMmata - 65-0 rUA. zruta bhakti jayauvIra saccauri maMDaNa zrI supArzvanAtha jaina saMgha-rAyapeThA madrAsa (cennaI) ke taraphase pustaka prakAzana ___ hetu zruta nidhi prApta huI ho.. (prAptisthAna) 1. zrI raMjana vijayajI jaina pustakAlaya mu.po. - mAlavADA, ji. jAlora (rAja.) 343839 - 2. zAradAbena cimanalAla ejyukezanalarisarca senTara 'darzanarANakapura sosAyaTI sAme, zAhIbAga - amadAvAda. phona - 9767939 mudraka :- zrI pArzva komyuTarsa, 33, janapatha sosA., ghoDAsara kAMsa upara, ghoDAsara, amadAvAda-50. phona :- 396246 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 (yakiMcat) nyAyadarzanayo divyadAkSiNyamayacatvare carcito'sti sammAnitaH sutarAM yAti 'ardhyatvena sudhInikAyAn camatkAroti zrI kaizavamizraH / ____ zrI kezave vaiduSyaM vizeSataH sAhacaryaniyamena phalitaM / tasmAt vijaya hIrasUrIzvaraMziSyeNa zrIzobhanIya zubhavijayena sAhityasevA samadhigatA / zrIkezavAya vAkyapuSpopahAreNa hArdam saharSaM zramaNatallajena zubhavijayena smrpitm| ___ mahAmatimAn munivaraH zrI ratnajyotavijayaH zanaiH zanaiH prameyakSetre prAmINikatAM pratanoti / vidyAvAgyutaH zrI ratnAkara sUrIzvaraH pratipalaM prayogaviniyoga vAGmayavyavahAre rociSNuM ratnajyotavijayaM saMskaroti / zrutasevA hi yazase brahmavarcasAya niHzreyaskarAya niveditA pUrvasUribhiH karmanirjarAya ca / ___ zrI ratnatrayavijayaH suhRdiva hitakArI bhUtvA yazomayIM sAdhanAM sevate sarvathA / - ataH pramudito'smi punaH punaH sarasvatI ca vidyA samRddhayarthaM staumi| ... devIM vAcamajanayanta devAstAM vizvarUpAH pazavo vadanti / sA mandreSamUrjaduhAnA dhenurvAgasmAnupasuSTutaitu / / mahAzivarAtri viduSAM-vidyAvratI 7-3-97 akiMcanaH paM. govindarAmaH vyAsaH -harajI-vAstavyaH Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya kezavamizra racita tarkabhASA upara jaina vidvAna muni viracita vArtika ane teno anuvAda prakAzita karatAM AnaMda anubhavIye chIye. - prastuta tarkabhASAvArtika nyAya ane vaizeSika darzanano prAraMbhika pAThaya graMtha che. A graMthamAM nyAyadarzananA prasiddha padArthonI suMdara sarala bhASAmAM paribhASAo ane lakSaNo ApelA che. te nyAyadarzanamAM praveza karavA IcchatA sahu koIne upayogI thaze ja. ane te dvArA paraMparAe jaina darzananAM sUkSma padAthomAM prajJA avirata paNe cAle ane mokSarUpI parama purUSArthanI samIpa pahoMce tevI zubhecchA thI A graMthanuM saMpAdana tathA anuvAda thayo che.. pa.pU. AcAryadevazrI ratnAkarasUri ma.sA. nI preraNA ane mArgadarzana dvArA pU. munirAja zrI ratnajyota vijayajI ma.sAhebe saMpAdana - anuvAda kArya karyuM che. AgraMtha amArI saMsthAne prakAzana karavA mATe prApta thayo che. te badala amo temanA AbhArI chIe. A graMthamAM pU. munIzrI ratnatraya vijyajI ma.sA. no sahayoga prApta thayo che. te badala temanA paNa amo AbhArI chIe. A graMthanA prakAzanathI jijJAsuone lAbha thaze tevI amane AzA che. graMtha kaMpojha tathA mudraNakArya zrI pArtha komyuTarsa (maNinagara)vALAe suMdara rIte karyuM che. te badala dhanyavAda. zrI raMjanavijayajI jaina pustakAlaya, mAlavADA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huM samarpaNa ) 1 vighAnA vizada sAgaramAM vilAsa karanArA ! vAtsalyanA kallolathI sahu koIne ullasita karanArA ! vANImAMthI vinaya vivekane karAvanArA ! je vividha vyAdhinA bRha sAthe AvI caDelA karmavyAdha upara samatAparathI vijaya meLavanArA ! ja saMyama sAgaramAM aDage rahI dIvAdAMDInI jema bhUlelAne mArga cidhanArA ! ja prANanI jema pothI ane (lekhanI) penane kyAre paNa vikhuTI nahi pADanArA ! mArA jevA abudhane bodhita karavA uSAnI kirANanI rAha joyA. vinA adhyApanamAM tatpara bananArA ! paramagurUdevazrI ratnazekharasUrIzvarajI nA divya karakamalamAM savinaya samarpita... caraNacaMcarika muni ratnajyota Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praNa svIkAra ja AcArya vijaya zrI municaMdra sUrIzvarajI ma.sA. ja gaNivarya zrI puNyaratna vijayajI ma.sA. ja gaNivarya zrI yazoratna vijayajI ma.sA. ja muni zrI bhavyadarzana vijayajI ma.sA. ja muni zrI ratnatraya vijyajI ma.sA. ja muni zrI muktivallabha vijayajI ma.sA. muni zrI udayavallabha vijayajI ma.sA. ja muni zrI rAjapadma vijayajI ma.sA. ' ja muni zrI rAjahaMsa vijayajI ma.sA. ja paMDitavaryazrI jitendrabhAI (ela.DI.DIrekaTara) DaoN. musalagAvakara prakAzita ane sarasvatI pustaka bhaMDAra . prakAzita tarkabhASAnA vivaraNavALA pustako ghaNA upayogI banyA. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA AryabhUmimAM janmela anekAneka mahAmanISIoe pUrvakALathI ja zAzvata sukhanI zodhane ja jIvananuM parama lakSya banAvyuM hatuM. A zAzvata sukhanI zodhamAM darzananI dhArAo prasphaTita thaI. darzana eTale mAtra sthaLa jagatanuM bAhya nirIkSaNa nahIM, paraMtu vastutattvane samajavA mATenI sUkSmadaSTi. A vicAradhArAnA mULamAM jIva, jagata ane paramatatva (Izvara) e traNa tattvo mukhya che. A traNeya tattvano samyak bodha thayA vagara mokSa sukhanI prApti zakaya nathI. A tattvonA sAcA rahasyane pAmavAthI ajJAna-avidyA-mohano nAza thAya che ane moha nAza mApe eTale duHkhano paNa aMta thAya che. jJAna prakAza phelAya che ane zAzvata sukhanI prApti thAya che. Ama zAzvata sukha pAmavA tattvono samyapha bodha Avazyaka mAnyo che. bhAratanI bhUmi upara mukhyatve traNa dhArAo praphuTita thayela che (1) vaidika dhArA (2) jainadhArA (3) bauddha dhArA. A traNeya dhArAnuM aMtima lakSya upara jaNAvyuM tema mokSa che ane mokSa prApti mATe tatvajJAnanI - AvazyakatA paNa svIkArI che. teoe svane ISTa evA tattvanuM nirUpaNa paNa karyuM che. A tattvono bodha thAya te mATe pramANazAstra sahuthI vadhu upayogI zAstra che. pramANazAstrano prAraMbha to Atmatattva ane paramatattvane pAmavA mATe thayelo, paraMtu dhIre dhIre zAstranI upayogItAne lIdhe te sarvazAstromAM pradhAna ane anyazAstranA rahasyane pAmavA mATenuM zAstra banI gayu, tethI teno abhyAsa paNa Avazyaka mAnyo che, kahyuM che ke.... pradIpaH sarvavidyAnAmupAyaH sarvakarmaNAm / - sAyaH sarvapamAM rASAnIkSiI matA | arthAt AnvIkSikI (nyAya) vidyA badhA ja zAstramAM dIpaka samAna, badhA ja kamano upAya ane badhA ja dhamanI AzrayabhUta vidyA che. AthI pramANazAstra ati prasiddhine pAmyuM. pramANazAstramAM jagatanA mULakAraNo ane yathArthatAnI mImAMsA karelI che. uparokta traNeya dhArAomAM thayela maharSioe svadarzana Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmata pramANazAstronI racanA karI che. ane te te darzanamAM prasiddha paNa che. paraMtu upalabdha sAhityamAM nyAyadarzananA nyAyasUtro prAcInatama che. teno upayoga yathAsaMbhava zAstramAM thayelo jovA maLe che. mATe nyAyadarzanano abhyAsa pAga Avazyaka manAya che. nyAyasUtro upara bhASya ane vRttionI racanA thayelI che. paraMtu te durgama hovAthI sahu mATe saraLa graMthanI AvazyakatA hatI. A AvazyatA pa. kezavamizranI tarkabhASAthI pUrNa thayelI che. A graMtha nyAyazAstramAM pravezavA mATeno sugama mArga hovAthI te khUba prasiddhine pAmyo che. ahIM graMtha ane tenA vArtika aMge Avazyaka mAhitI ApI rahyo chuM. .. tarkabhASAno paricaya dArzanika sAhityamAM takabhASA nAmanA traNa graMtho upalabdha thAya che. (1) . kezavamizrakRti tarkabhASA. (2) mokSAkaragumakRta tarkabhASA. (3) upAdhyAya yazovijayakRta tarkabhASA. A traNeya tarkabhASA anukrame nyAyavaizeSika, bauddha ane jainadarzanano abhyAsa karavA mATe prAraMbhika graMtha che. A traNeya tarkabhASAnI vizeSatA e che ke temAM sva darzana mAnya tattvone khUba ja saraLa bhASAmAM rajU karavAmAM AvyA che. tethI ja te te darzanamAM te te tarkabhASA pAThayagraMtha tarIke svIkAravAmAM Avela che. A traNeyamAM kezavamizra kRta tarkabhASA sahuthI prAcIna che. prastuta graMthamAM nyAyadarzana mAnya tattvonuM vistArathI ane vaizeSika darzana mAnya tattvono saMkSepamAM paricaya Apyo che. A graMthamAM tattvonuM bhASAga-kathana karavAmAM AvyuM hovAthI tarkabhASA e nAma yathArtha ja che. kema ke nyAyasUtramAM gautame tarkanI vyAkhyA karatA jaNAvyuM che ke - vijJAtataDaLe IRLapattistattvajJAnArthamUduMsta: | arthAt ajJAta tattvanA nirNaya mATe yuktipUrvaka vicAra karavo tenuM nAma tarka che. tarkathI vastu je rUpamAM pratiSThita thAya che te rUpa ja padArthanuM svarUpa bane che. Ama tarka dvArA vastunA tAttvika svarUpano nirNaya thAya che ane A graMthamAM tavanirNaya karavAmAM Avyo hovAthI tarkabhASA nAma yathArtha che. graMthanI racanA karavAno uddeza graMthakAre svayaM graMthanI AdimAM jaNAvela che. jema ke : bAlo'pi yo nyAyanaye pravezamalpena vAJchayatyalasaH zrutena / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSipta yuktyanvita tarkabhASA prakAzyate tasya kRte mayaiSA / arthAt je ALasu bALaka thoDA adhyayanathI ja nyAyazAstramAM praveza karavA Icche che, teo mATe huM (kezavamizra) saMkSipta yuktiothI A takabhASA graMthanI racanA karuM chuM. bALajIvone nyAyazAstrarUpI mahAnadImAM praveza karavA mATe racanA karuM chuM. bALajIvone nyAyazAstramAM praveza karavA mATe ghaNA nAnA nAnA graMthonI racanA thayelI che. paraMtu vartamAnakALe tarkasaMgraha ane tarkabhASA vadhu pracalita che. tarkasaMgraha pramANamAM nAno graMtha che. paraMtu temAM nyAyazAstranI tamAma paribhASAo ane tattvono samAveza thato nathI. jyAre tarkabhASAmAM nyAyadarzana saMmata 16 tatvo.(1) pramANa, (2) prameya, (3) saMzaya, (4) prayojana, (5) daSTAMta, (6) siddhAnA, (7), avayava, (8) tarka, (9) nirNaya, (10) vAda, (11) jalpa, (12). vitaMDA, (13) hevAbhASA, (14) chala, (15) jAti ane (16) nigrahasthAnanI vicAraNA karavAmAM AvI che. prathama pramANatattvanI vicAraNAmAM pramANa lakSaNa, karaNa ane kAraNanI carcA, kAraNonA bheda ane tenA lakSaNo, cAra pramANanI carcA (1) pratyakSanuM lakSaNa ane te bhedanI carcA (2) anumAnanuM lakSaNa tathA tenA bheda ane hetvAbhAsa AdinI vistAra pUrvaka carcA karI che. (3) upamAna pramANa (4) zabda pramANa ane prAsaMgika arthopatti ane abhAva pramANanI carcA karelI che. pramANanuM samApana karatA prAmANyavAdanI carcA karavAmAM AvI che. - bIjA tattva prameyanI pAga vistArathI vicAraNA karI che. nyAyadarzana saMmata - 12 prameya che. yathA AtmA, zarIra, Indriya, artha, buddhi, mana, pravRtti, doSa, pretyabhAva, phaLa, duHkha ane avavarga. A bAreya tattvonA lakSaNo ApI tenI carcA karI che. temaja cothA prameya arthanI aMtargata vaizeSika darzana mAnya dravya Adi che padArthono samAveza karyo che. ane A varNana paNa khUba ja saraLa ane subodha che. ane zeSa 14 tattvonA lakSaNo jaNAvavAmAM AvyA che. Ama nyAyadarzana, vaizeSika darzana bhaNavA IcchatA jijJAsu mATe A eka saraLa, subodha graMtha che. tarkasaMgraha karatA pramANamAM vistRta hovA chatAM saraLa che teja A graMthanI vizeSatA che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. tarkabhASAnA racayitA paM. kezavamizra - jIvana ane samaya anya bhAratIya sAhityakAra ane dArzanikomAM ItihAsa paratve jevI udAsInatA jovA maLe che, tevI ja udAsInatA paM. kezavamizramAM paNa jovA maLe che. temaNe potAnA vize kAMI vizeSa ullekha karyo nathI. eTaluM ja nahIM paNa potAnA samaya vize paNa ullekha karyo nathI mATe ja temano samaya nirdhArita karavA mATe anya graMthono AdhAra levo paDe che. tarkabhASAgraMtha nyAyadarzanano abhyAsa karavA mATeno prAraMbhika graMtha hovAthI tene prasiddhi khUba ja thaI ane tethI ja tenA upara aneka TIkAonI racanA thaI che. A TIkAomAM temanA jIvana ane samaya vize vizeSa mAhitI prApta thAya che. tenA AdhAre temanA jIvana ane samaya vize nizcita anumAna karI zakAya tema che. 17mI sadImAM thaI gayelA gaurIkAnta tarkabhASA bhAvArthadIpikAmAM balaMbhadra ane gorvadhana upara AkarA prahAro karyA che. govardhane tarkabhASA upara prakAzikA nAmanI vRtti lakhI che, eTale teo 16mI sadInI AsapAsanA gaNI zakAya. vaLI tarkabhASA upara TIkA racanAra cinnabhaTTa harihararAya ane bukkarAnA samayamAM vijayanagaramAM vasatA hatA. temano samaya Ara. jI. bhAMDarakare I.sa. 1350no siddha karelo che. tethI ApaNe anumAna karI zakIe ke paM. kezavamizra I.sa. 1350 pUrve thayA haze. bIjI bAju kezavamitra hetvAbhAsanI carcA karatA udayanAcAryano ullekha kare che. udayanAcAryano samaya I.sa.984 nirdhArita thayo. eTale kezavamitrano samaya 18mI ke 14mI sadInI vacce mUkI zakAya. paM. badrInAthazukala paM. kezavamizrano samaya 13mI sadIno tRtIyacaraNa svIkAre che. Ama kahI zakAya ke tarkabhASAnA kartA 5. kezavamizra I.sa. 1250 thI 1308mAM thaI gayA hovA joIe. surendragosvAmI tathA paM. badrInAtha zukala kezavamizrane mithilAnA rahevAsI mAne che. teoe racela takabhASAne AdhAre eTaluM to spaSTa paNe kahI zakAya ke te nyAya-vaizeSika darzananA prakAMDa vidvAna hatA. uparAMta potAnA samayamAM paNa temanI nAmanA khUba ja rahI haze. takabhASA graMthanI racanA saraLa hovA chatAMya Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya-vaizeSika darzananA tamAma padAthone AvarI levAmAM AvyA hovAthI prastuta graMtha upara kALakrame vadhune vadhu TIkAo racAtI gaI che. jenI noMdha nIce ApavAmAM AvI che. A uparAMta graMthakAre anya koI graMthanI racanA karI hoya tema jANavA maLatuM nathI. takabhASA upara racAyela sAhitya kama TIkAnuM nAma TIkAkAranuM nAma (1) ujjavalA gopInAtha kRta (2) takabhASAbhAva romavilva veMkaTabuddha kRta (3) nyAyasaMgraha rAmaliMga kRta (4) sAramaMjarI mAdhavadeva kRta (5). paribhASAdarpaNa bhAskarabhaTTa kRta tarkabhASA prakAzikA bAlacaMdra kRta yukita mukatAvalI nAgezabhaTTa kRta (8) tarkabhANA prakAzikA cinnabhaTTa kRta (9) tattvaprabodhinI gaNezadIkSita kRta (10) tarkabhASA prakAzikAM kaunDinyadIkSita kRta . (11). tarkadIpikA kezavabhaTTa kRta . (12) tarkabhASA prakAzikA gauvardhanamizra kRta (13) tarkabhASA prakAzikA gaurIkAnta sArvabhauma kRta (14) nyAyapradIpa vizvakarma kRta (15), tarkabhASAvArtika zubhavijaya kRta . (16) tarkabhASA TIkA siddhicaMdragaNi - A uparAMta takabhASAnA gujarAtI, hindI ane aMgrejI bhASAmAM anuvAda (7) yukti mAhI thayA che. ajainadArzanika kRtio upara jaina vidvAnonI TIkAo jainadarzana anekAntavAdI darzana che. anekAntavAda vastunA koI eka ja - pakSane satya ane anya pakSone asatya Theravato nathI, paraMtu vastunA tamAma pakSone Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 svIkArI te vivakSA kare che. bhinna bhinna paraspara virodhI jaNAtA dhamano sayuktika samanvaya kare che. A vizeSatAne kAraNe ja jaina darzana anya darzananA pakSane paNa svIkAra kare che. AthI jainAcAryo svasiddhAntanA graMthonI racanA karatI vakhate anya darzanonI carcA kare che. te te darzanone pUrvapakSa rUpe sthApita karI tenI vizeSatAo ane maryAdAonuM kathana kare che. A mATe anyadarzananA talasparzI abhyAsanI AvazyakatA ubhI thAya che. pUrvakALamAM AcAryo ane sAdhuo anyadarzanonAM graMthonuM gahana adhyayana karatA te paraMparA Ajeya cAlu che. keTalAM prasiddha graMtho upara to jainAcAryoe TIkAo paNa racelI che. ane temAMnI keTalIka TIkAo prakAzita thaI cUkI che. tenI sUci to ghaNI lAMbI thAya tevI che. paraMtu keTalI kRtio vizeno ullekha rasaprada hovAthI ahIM asthAne nahIM gaNAya. bauddhadarzananA suprasiddha dArzanika diganAganI nyAyapraveza nAmanI kRti upara AcArya haribhadrasUrie zilpahitA nAmanI TIkA racelI che ane pArSadeva nAmanA jaina munie paMjikA racelI che. eka anya bauddha nyAyanA pracalita graMtha nyAyabindunI dharmottarakRta TIkA upara malavAdI nAmanA jaina AcAryo TippaNa racela che. sAMkhyadarzananA bhaTTa narottamakRta lakSyasaMgraha upara ratnazekharasUrikRta TIkA hovAnA ullekha prApta thAya che. yogadarzananI suprasiddha kRti yogasUtra upara upAdhyAya yazovijyajI ma.sA.e laghu TIkA racelI che je prakAzita thayela che. vaizeSika darzananA padArthonI vivecanA karanAra zivAdityanI saptapadAthI nAmanI kRti upara jinavardhana sUrinI TIkA ane anya pAMca vivaraNo prApta thAya che. A uparAMta zrIdharakRta nyAyakaMdalI ane bhAsarvajJakRta. nAyabhUSaNa aparanAma nyAyasAra upara jainAcAryoe TIkAo racelI che. nyAyadarzananA prasiddha graMtha nyAyasUtra upara zrIkaMThanI vRtti che ane te upara abhayatilaka gaNi kRta paMcaprasthanyAyatarka vyAkhyA nAmanI TIkA racAyelI che. A uparAMta annabhaTTa kRta tarkasaMgraha upara karmacaMdra kRta padArthabodhinI, kSamAkalyANakRta phemikA, karmayatita TIkA tathA eka ajJAta kae TIkA upalabdha thAya che. tarka bhASA AgaLa jaNAvyuM tema kezavamizranI kRti che. tenA upara prastuta Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 prakAzita thaI rahela zubhavijayanuM vArtika tathA siddhicaMdragaNie 2600 zloka pramANa TIkA racI che. vaLI A tarkabhASA upara ajaina govardhana gaurIkAntanI takabhASA prakAzinI nAmanI TIkA che. te upara vinayasamudranA ziSya guNaratnamaNie tarkataraMgiNI nAmanI vRtti racI che. lagabhaga 700 zloka pramANa che. e navya nyAyathI paNa che. - A uparathI spaSTa thAya che ke jaina vidvAna munioe na kevaLa svadarzananA graMtho ane TIkA ke vivaraNanI ja racanA karI che, paraMtu ajaina darzananA graMtho upara paNa TIkAo ane vivaraNo racyA che. A TIkAo vidvajanamAnya che. eTaluM ja nahIM. je je darzananA graMthonI TIkAo ke vivaraNonI racanA karI che te badhAmAM kyAMka sAMpradAyika abhiniveza jovA maLato nathI. dareka darzananA graMthone saMpUrNa nyAya maLI rahe tevI rIte tenI vRttio lakhAI che. A dvArA jainonI samabhAvavRtti ane sarvagAmI vidvattAno bodha thAya che. ahIM paNa paM. zrI zubhavijayagaNie tarkabhASAvArtika graMthanI racanA karI potAnA pUrvajonI vizALa daSTikoNano je paricaya karAvyo che. vArtikkArathI zubhavijayagaNi A takabhASA vArtikanA kartA jaina munizrI zubhavijaya che. vArtikanI prazastimAM jaNAvyuM che ke teo mugala samrATa akabara bAdazAhane pratibodha pamADanAra suprasiddha jainAcArya zrI hIravijayasUrinA ziSya thAya. mogala samrATamAM paNa dharmanAM AcAro ane uMcA cAritra dvArA bAdazAhane prabhAvita karanAra tathA samagra bhAratavarSamAM ahiMsAnI jyotane prajavalita karanAra sUrIzvara hIravijayajI svayaM mahAna vidvAna hatA eTaluM ja nahIM paraMtu temanA ziSya parivAramAM aneka tejasvI ratno hatA. temAM keTalAka vaiyAkaraNa, sAhityazAstrI, dArzanika, svasiddhAntanA pAragAmI muni bhagavato hatA. temanI vacce graMthakartAnI pratibhA pAMgarI hatI. paM.zrI zubhavijayajI gaNie racela graMthonA AdhAre temanA jIvana vize upara jaNAvelI mAhitI ja prApta thAya che. A sivAya temanA janma, janmasthaLa, mAtA-pitA dIkSA, vidyAbhyAsa Adi vize vizeSa mAhitI prApta thatI nathI. vizeSamAM temaNe vijayasenasUrinA rAjyamAM temane (vijayasenasUrine) pUchAyelA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 praznonA uttaronA saMgraharUpe senaprazna nAmano graMtha saMkalita karela tenI prazastimAM paM.zrI zubhavijayagaNie svayaM racelA graMthonI yAdi ApelI ane te uparAMta prApta thatI mAhitIne AdhAre temaNe nIce mujabanA graMthonI racanA karIle che. (1) haimInAmamAlA (2) tarkabhASA vArSika (3) kAvyakalpalatAvRtti makaraMda (4) syAdvAda bhASA (5) kalpasUtraTIkA (6) senaprazna ukta kRtionA nAma jotAM ja khyAla AvI jAya che ke teo mAtra dArzanika ja na hatA paraMtu teo vaiyAkaraNa, sAhityakAra siddhAntazAstronA pAragAmI paNa hatA. prastuta vArtikagraMtha jotAM khyAla AvI zake tema che ke teo naiyAyika paNa hatA. teozrInI prajJA sva siddhAntanI jema para siddhAntanA graMthomAM pAragAmI hatI. vArtikkArano samaya vArtikane aMte paM.zrI zubhavijaye jaNAvyuM che ke vizivasamendramite (2660) varSe hU~na vimAtRvAt - samapUrvasUriIti,pramatApANigrAsAdho : zrImadilAdurgAkhye nagare gurupuSyasaJjJake yoge Azvayuje saptamyAM jAtaM sampUrNamiti / arthAt vikrama saMvat 1665nA Aso mahinAmAM IDara nagaramAM prastuta kRtinI samApti thaI. Ama temano sattA samaya sattaramI sadIno uttarArdha sunizcita che, mATe anya koI anumAna Adi karavAnI AvazyakatA rahetI nathI. anya kRtionA aMte Apela saMvatane AdhAre paNa uparokta saMvatamAM koI visaMvAda upasthita thato nathI. paM. zubhavijayagaNie AgaLa jaNAvela graMtho vi.saM. 1661thI 1671nA gALA daramyAna racelA che. gaNivarye vArSikamAM ghaNA upayogI lakSaNo darzAvyA che. jenI samajaNa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 15 bALajIvone nyAyano svAda cakhADavA mATe samartha che. prAcIna lakSaNomAM navA pado umerI te lakSaNone nirdaSTa banAvavAnuM suMdara kAma karyuM che. lakSaNonA padakRtyamAM karAmata karI lakSaNa, anumAna vagere nI samajaNa ane rahasyatA bahu ja sphaTa banI ane samajavAnuM ghaNuM saheluM banyuM che. tarkabhASA vArtikanuM saMpAdana kArya adyAvadhi aprakAzita prastuta kRtinuM saMpAdana traNa vibhinna hastalikhita pratane AdhAre karavAmAM AvyuM che, A traNa prati (1) eka liMbaDInA jJAnabhaMDAramAM tathA (2) eka prati lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya vidyAmaMdira amadAvAdamAM prApta thAya che. (3) eka prati vaDodarA AtmArAma jaina jJAnabhaMDAramAM che. A pratinA pATho melavI graMthane zuddha svarUpe mUkavAno prayAsa saMpAdaka munizrIe karela che. saMpAdana veLAe jyAM jyAM zaMkAo utpanna thaI te te sthaLonuM samAdhAna tajajJa vidvAno dvArA prApta karyuM che. tathA azuddha jaNAtA pAThonI zuddhi karavA nyAya ane vaizeSika darzananA mULagraMthonuM avalokana kareluM che. taduparAMta graMthamAM udbhUta pAThonA mULasthAno zodhI teno sthaLa saMketa karela che. Ama A graMthanuM saMpAdana yathAzakatha zuddha rUpe karela che. * AgaLa jaNAvyuM tema takabhASA graMtha nyAya ane vaizeSika darzanano abhyAsa karavA mATenAM prAraMbhika graMtha che, mATe tenuM vArtika abhyAsune upayogIto nIvaDe ja paraMtuM graMthano anuvAda prakAzita thAya to graMtha vadhu upAdeya bane tevI zubhabhAvanAthI anuvAda karela che. arthabahula ane arthagaMbhIra saMskRta bhASAnA rahasyane gujarAtImAM utAravuM te muzkela kArya che. temAMya nyAyazAstranA graMthano anuvAda te vadhu kaparo che. AvuM kaparuM kArya munizrI ratnajyota vijayajI ma.sA.e saphaLatA pUrvaka pAra pADela che. anuvAdamAM vRthA vistAra TALyo che paraMtu Avazyaka jaNAya tyAM spaSTatA khAtara samajUtI paNa ApI che. eTale mULagraMtha saraLa hovAthI ghaNu kahIne vArtikane sparzato anuvAda karavAmAM Avyo che. Ama teozrIe karela anuvAda abhyAsune grAhya banaze tevI AzA che. ane graMthanuM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 saMpAdana tathA anuvAda kArya karavA badala munizrI ratnajyota vijayajI ma.sAne khUba khUba abhinaMdana. bhaviSyamAM bIjA graMthonuM saMpAdana ane anuvAda sulabha bane tevI AzA sAthe viramuM che. zAradAbena cImanabhAI ejyukezanala risarca senTara rAjanagara (karNAvatI) mArca - 1997 jitendra bI. zAha , DirekaTara . saMketasUci ' ' L.D. - lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmaMdira . amadAvAda V. :- vaDodarA AtmArAmajI jainajJAna bhaMDAra N.K. nyAku :- nyAya kusumAMjali zlo.vA. :- zloka vArtika pA. - pANinI vyAkaraNa nyA.s. - nyAyasUtra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramayAgAdirAnanahAkaraMdarIzrIvijayadevanArayasyoan zrIpAyaarani rAnamaninoyanaklitAnapatetaInApAyAvAstikaMvAnaupaye vAlAsukhenazAnArthamAno kAni pAnijaladoSarahitAsayatetAnarutApevaparAsAdayAniyA-nayAmpasanavarI manivArako nApa taHpUrvatAnyeva yAvialaspelaNagamanatimAptiHlahakadezakalasyAvanimayAnAlascakAvinA grpaavteNnmsNnyH||pdaannaaoyaadhrraavtvNgondvipaagojkl harayAradiyA yAtIvyatiyAmirajeyagotvamityavagorakSAdhaleyAsako pratigAMvonayAtAyA kaikharAkadaMgotamityagolejhaNamekarakharAsvatAlagavipinayAtIyana tAtApanapadAphapAdayA niyAmanivAradozavArakAlinadeyuHsavayanivAromesApralayAnamArogavirekamanivArazcanatisabhAma votyoyathAsatidameghaTotpaziHasatpasanAdotirekoyathAdaMDAnAveghaTAnA: tApAdevasatvegAbhyAsanya nivAroyayAkAdaMbaryAdagiledetosatisAzarUpAyA:samAteramattAnvayamanivArasArmigalajanpAsa' mAditvAdityanAstikApareakarmasamAptosamAviveztosatigatajanya sAmyatevamaMgalAjana vimevasAdhyamasIsiyarekaganivAravininvesatialsanavimasAmarammatvaminpazavanaparza jomasAvatonAdIvavisminAcititvatahaviMdasimarAmAsaminAgosammAditayaTATyA stakSazitvaMdirArzivAyathAzakSisAstrAdimaaalaakanyalesatitanyasanakonAMnAvAna Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samadhikaMzanaraMktamasapAsamAsikAMtaspetamAsAnumAyApinakamAparyavasAnasA natAni yAtAdekayAparyavasAnamezataNAppavayavAMtaspUnatAmAMnata samirakopayogorevakabAksA nikamiskhayogyAsayogamalemaNAlimA evaSyAkhyAtA: ekvagopAlAmaspaSavAmAziyovanyAsAnAularUpa vAvakAraspAcAraNemasAyaniyAviSayatigItamatozAmpativavAmina mizievizanislavanadAkSiNAyAma-kanikAjakamatakAlayakAmanAkAra kabarapatiyovini vismAtA tapAdanamAtimanadhinayogAnavijaya vivivAzikaramazikharasamajavivarSapavikamAIpAsamavarakA sAyotivikAyamAnahAnijanA mAmalesvayasakaraNe:mprAdhinayaseksure pahodayaH zrIviSyagaMdeSamariradezAwiswasusArasapata:zrIvanapayAsAgara midamastiyAalaiyata: kimAvavinayaMgopacamasarozitanant HaraArikhanagaNarupasaMhakaigiAzvasanesaptampAjAsaniSRICE Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 pRSTa ne ....................... .... .......... ....... ? 15 . 23 15 paikathiI ................ ........ (viSaya-sUci) naM. viSaya 1. vArtikakAra maMgala ................. 2. AtivAmi vi.nA lakSaNa ............ 3. zloka avatArikA. 4. maMgala vicAraNA..... ........ 5. ziTanuM svarUpa.................. 6. alaukikanuM svarUpa.. 7. maMgala phaLa vicAraNA............. ......... 8. tarkanA prakAra ............... ******* 9. nyAyanI vicAraNA ........ 10. 16 padArtho.. ........ 11. mokSanuM svarUpa ....... . 34 12. tattvanuM lakSaNa ................................ ........ 35 13. pravartaka jJAnanuM lakSaNa .......................... 14. uddeza lakSaNa ane parIkSAno vicAra .... 15. pramANa lakSaNa ......... 16. mAM lakSaNa ...................................... .......... 17. karaNa lakSaNa ........ 18. pramANanI vyApyajAti .. .......... 18. pramANa lakSaNanuM padakRtya ......... ........... 20. kAraNanuM lakSaNa ....... ......... 21: anyathAsiddhi... 22. paramANunI vicAraNA .. ................ .......... 23. kAryanuM lakSaNa ... 24. samavAyikAraNa . *deg* samajAvakIraNa ................. 25. ayutasiddhanuM lakSaNa ............. ........... . 37 .. 41 *. 48 48 YO 61 *.. 64 ......... *********** Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ............ ............. ............. ............ .... ....................... 26. dravyanI vicAraNA ............... asamavAya kArANa. 28. traNe kAraNanA daSTAnta ............... 29. mImAMsakAbhimata pramANa lakSaNanuM khaMDana..................... 30. pramAnA kAraNa 31. pramANanA vibhAga ............. .................... (32. pratyakSa nirUpaNa. 33. cha saMnikarSa. ..................................... 34. jJAnotpattinI prakriyA ......................... 35. narasiMhAkAra jJAna jAtibAdhaka .......................... 36. traNa alaukika saMnikarSa.... 37. bAra prakAranAM vizeSaNavizeSya bhAva saMnikarSa ............ 38. abhAvanA saMnikarSa. 39. samavAyanA saMnikarSa. 40. bauddha abhimata pratyakSa carcA ... 41. anumAna nirUpaNa.................... . 114 42. liMga nirUpaNa........................... 43. vyAmi nirUpaNa ................ ........ 44. upAdhi lakSaNa................... .......... 45. upAdhinA prakAra........... .......... anumAna vibhAga . .................... ............ 47. parArthAnumAna ................... kevalavyatirekI nirUpaNa................... .......... 49. kevalAvathI nirUpaNa .... .................... ..... 136 50. anumAnanAM avayavanuM nirUpaNa. .... 138 51. pakSa-apakSa vipakSa nirUpaNa ......... para. hetvAbhAsa nirUpaNa . 53. upamAna nirUpaNa ..............14 ....... .... .................... ............. 115 ............. ... 124 46. .. 128 ................ 128 48. *.... 13ra. .......... .......... ...............' ............ 14) 21NI ............... ... 140 . . . . . . . . . . . . . Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ......... 185 ...... 54. zabda pramANa .. 15ra 55. AmanuM lakSaNa ........ 153 56. yogyatA vi.nI vyAkhyA ........................................ 154 53. vAkya pratItinI praddhati ....... 159 pa8, pramANanuM phaLa ....................................... ......... 164 59. arthApatti nirAkaraNa............... ............ 165 60. abhAva pramANa nirAkaraNa ..... 61. prAmANyavAda ............... .... 175 62. svataH prAmANya mImAMsakaH. 177 63. mImAMsaka mata nirAkaraNa. ......... 64. prameya kathana .......... 65. AtmAnirUpaNe ........... 186 66. zarIra nirUpaNa. *************... 194 67. Indriya nirUpaNa .. 68. dravyanirUpaNa sAthe pRthvI nirUpaNa ................ ......... 69. jala nirUpaNa .... 30. teja nirUpaNa ................... 71. vAyu nirUpaNa........... 285 72. utpattikema .......... 208 33. vinAza kema................... 210 74. . paramANu siddhi......... 35. AkAza nirUpaNa ................ 76. vizeSa guNanuM lakSaNa ............... 215 37. kAla nirUpaNa............. ....... - 78. dizA nirUpaNa....... ........ .......... 1/5 ra01 204 211 213 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 241 .......... 244 249 ......... 259 83. vibhAga, paratvAparatva, paratvAparatvano 7 prakAre vinAza .. 230 84. gurUtva, sneha......... **********************************. 233 85. zabda utpatti ane vinAza ............ 236 86. yogIsiddhi, buddhi vagerenuM nirUpaNa... .......................... 87. dharmAdhirma saMskAra nirUpaNa...... 88. karmanirUpaNa sAmAnya nirUpaNa ... vizeSa nirUpaNa....... ......... 248 90. samavAya nirUpaNa.. 91. abhAva nirUpaNa . .:: 250 92. buddhi nirUpaNa ..... .........255 93. vijJAnavAda nirUpaNa ..... ........... 256 94. manaH pravRtti vagerenuM nirUpaNa....... 95. duHkha apavarganuM nirUpaNa... .......... 261 96. saMzaya nirUpaNa ...... ............262 97. prayojana nirUpaNa.... ........... 264 98. daSTAna-siddhAnta nirUpaNa ................... 99. avayavanuM nirUpaNa ........... ... 267. 10. hetu vi.nuM nirUpaNa ........ ..... 101. tarkanuM nirUpaNa ............. 102. nirNayavAda vi.nuM nirUpaNa.. 103. hetvAbhAsanuM nirUpaNa.................. 104. vizeSaNasiddha vi.nuM nirUpaNa 105. chalanuM nirUpaNa .... . 288 106. jAtinuM nirUpaNa. 107. nigrahasthAnanuM nirUpaNa ........... ....... . 291 108. upasaMhAra............... 109. prazasti . 110. pariziSTa samavAya vicAraNA 111. jagatanI satyatA... .......... ...****** ........ ................ ........... .......... Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahaM ratnazekharasadgurubhyo namaH - je namaH | paramagurujI birAjamArapurA (6) , zrI vinayavasUrIzvarapuramyo namaH | zrI pArzvanAthapAdAbjamabhinonUya bhaktitaH / / tanyate tarkabhASAyA vArtikaM bAlabuddhaye / / 1 / / tatra bAlAnAM sukhena zAstrapravezanArthamAdau kAnicillakSaNAni lakSaNadoSarahitAnyucyante, tallakSaNe hi tAnyeva padAnyupAdeyAni yAni ativyAptyavyAptyasambhavadoSanivArakAni bhaveyurityukteH pUrvaM tAnyeva darzayAmi / ___ alakSye lakSaNagamanamativyAptiH, lakSyaikadeze lakSaNasyAvartanamavyAptiH, lakSye kApi lakSaNasyAvartanamAsambhavaH / / : vArtikAra kRta maMgalAcaraNa * zrI pArzvanAtha prabhunA caraNakamalane bhaktithI bharapUra haiyA dhArA vaMdana karIne bALa-buddhivALA/maMdamativALAnA upakAramATe mArA vaDe tarkabhASA upara vArtika racAya che. temAM bAlajIvono nyAyazAstramAM sukhapUrvaka praveza thaI zake, te mATe zarUAtamAM lakSaNadoSavagaranAM - keTalAka lakSaNo kahevAya che. lakSaNamAM tevA ja padono upayoga karavo joIe je ativyApti, avyApti ane asaMbhava doSane dUra karanArA hoya. A hakIkata hovAthI pahelAM ativyApti vagerenA svarUpane ja huM darzAvuM chuM. | (je lakSaNa lakSya padArthamAM vidyamAna hoya temaja) je padArtha ApaNA lakSaNanA lakSya tarIke nathI, temAM paNa ApaNe raceluM lakSaNa jatuM rahe to te lakSaNa ativyApti doSavALuM kahevAya. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 2 je padArtho lakSaNanA lakSya tarIke hoya chatAM temAthI amuka padArthamAM lakSaNa na ghaTe; te lakSaNa avyApti doSavALuM kahevAya. je padArtho ApaNA lakSya tarIke hovA chatAM temAMnA ekeya padArthamAM ApaNuM lakSaNa dhaTatuM na hoya; to te lakSaNa asaMbhava doSarUpI ajagarano koLiyo banI jAya che. ', udAharaNAni yathA - dvikhurAvattvaM gotvamityatra gorlakSaNaM dvikhurAvattvaM taccAlakSye mahiSyAdau yAtItyativyAptiH, zAbaleyatvaM gotvamityatra gorlakSaNaM zAbaleyatvaM, tacca lakSyaikadeze zvetagavAdau na yAtItyavyAptiH, ekakhurAvattvaM gotvamityatra gorlakSaNamekakhurAvattvaM tacca lakSye gavi kvApi na yAtItyasambhava iti / hetau tAnyeva padAnyupAdeyAni yAni vyabhicAradoSanivArakAni bhaveyuH / sa ca vyabhicAro dvedhA anvayavyabhicAro vyatirekavyabhicArazcaM, tatra sati sadbhAvo'nvayo yathA sati daNDe ghaTotpattiH asatyasadbhAvo vyatireMko yathA daNDAbhAve ghaTAbhAvaH, tAbhyAM = anvayavyatirekAbhyAM hetusattve sAdhyAsattvaM vyabhicAro / yathA kAdambaryAdau maGgale hetau sati sAMdhyarUpAyAH samApterasattvena anvayavyabhicAra iti, '"samAptirmaGgalajanyA samAptitvAdi" tyatra pramattanAstikAdyanuSThitakarmasamAptau samAptitve hetau saMti maGgalajanyatvaM sAdhyaM mRgyate paraM maGgalAjanyatvameva sAdhyamastIti vyatirekavyabhicAra iti / teonAM anukrame udAharaNa batAve che. be kharIvALI hoya te gAya. A gAyanuM lakSaNa karyuM paratuM A lakSaNa bheMsa vageremAM paNa ghaTe che, kAraNa ke bheMsane paNa be kharI hoya che. gAya kAbaracitarI che. A jo gAyanuM lakSaNa karIe to ApaNA lakSyamAM to dhoLI gAya paNa che, chatAM te kAbaracitarI na hovAthI temAM A lakSaNa ghaTatuM nathI. gAya eka kharIvALI che. A gAyanuM lakSaNa banAvIe to dareka gAyane be kharI hovAthI koI paNa gAyamAM lakSaNa na javAthI asaMbhava doSa lAge. A kAraNathI hetumAM tevAM padono upayoga karavo ke je vyabhicAra doSane Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam dUra karanArA hoya. te vyabhicAra be prakArano che. anvaya vyabhicAra ane vyatireka vyabhicAra. temAM kAraNanI hayAtImAM kAryanuM nIpajavuM te anvaya ane kAraNa hAjara na hoya tyAre kAryanI utpati na thAya te vyatireka. jema ke daMDanI hAjarI hoya to ghaDo bane ane daMDa na hoya to ghaDo na thAya. eTale kAraNanI hAjarImAM kAryanuM na thavuM anvayavyabhicAra, kAraNa vinA kAryanuM nIpajavuM te vyatireka vyabhicAra. ahIM banne rItano vyabhicAra maMgalarUpa kAraNa (sAdhana) ane samApti rUpa kArya(sAdhya)ne AzrayI batAvavAmAM Avyo che. jema ke kAdaMbarI granthamAM granthakAre maMgala to karyuM che, chatAM graMthakAra kAdaMbarIne adhUrI mUkIne ja mRtyu zayyAmAM poDhI gayAM. eTale maMgala rUpa hetu hovA chatAM samApti rUpa sAdhyakArya na rahevAthI anvayavyabhicAra thayo. have vyatireka vyabhicAra darzAvavA anumAna Ape che. 3 ''koI paNa kAryanI samApti maMgalathI thAya che, samApti rUpa hovAthI'' A anumAnamAM kAryasamApti pakSa che. samAptitva hetu che, ane 'maMgalajanyA' e sAdhya che, paNa pramAdanI pragADhanidrAmAM poDhelI vyaktie ane nAstike AcarelA kAryanI samApti to dekhAya che. paNa teoe maMgala to karela nathI. (pramAdathI bhUlI gayo hovAthI; nAstika to maMgalane Izvara namaskArAdine mAnato na hovAthI) eTale ke maMgalajanya sAdhya hovuM joIe, tenA badale ahIM to maMgala viMnAja samApti thaI hovAthI maMgala anya sAdhya che. eTale maMgala hetunA abhAvamAM samApti kArya thaI javAthI vyatireka vyabhicAra thayo. taMvartitve sati taditarAvartitvamasAdharaNadharmatvamityatra vartate ityevaMzIlo vartI, vartino bhAvo vartitvaM tasmingavi varttitvaM tasmin tadvartitve sati punastacchabdena gaustasmAditare ghaTAdayasteSvavartitve taditarAvarttitvam / yathA gaviM sAsnAdimattvamiti / tajjanyatve sati tajjanyajanako'vAntAravyApAraH ityatra tacchabdena daNDastena janyo bhramistajjanyastasyabhAvastajjanyatvaM tasmintajjanyatve sati punastacchabdena daNDastena janyo ghaTastasya janako bhramiH sa eva avAntaravyApAra iti / tadvati tatprakArakajJAnaM yathArthajJAnamityatra tacchabdena ghaTatvaM . Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam tadvidyate yasyAsau tadvAn ghaTastasmin tadvati ghaTatvavati ghaTe punastacchabdena ghaTatvaM tadeva prakAro yasmin jJAne tat, tatprakArakaM jJAnaM iti / je vivakSita padArthamAM vidyamAna hoya ane tenAthI anya padArthamAM jenI hayAtI na hoya te asAdhAraNadharma kahevAya. jemake gAyamAM sAsnAdimattva che ane tenAthI bIjA padArtha-ghaDA vigeremAM sAsnAdimattva nathI mATe gAyamAM rahelo sAsnAdimaE asAdhAraNa dharma thayo. avAntaravyApAra-asAdhAraNa kAraNathI utpanna thanAra ane asAdhAraNa kAraNathI thanAra kAryane utpanna karanAra hoya che. ahIM tat zabdathI asAdhAraNa kAraNarUpa daMDane levAno che, tenAthI bhrami (= cakrabhramaNa) UbhI thAya che ane daMDathI janya ghaDo che, tene bhrami utpanna kare che mATe bhrami e avAntara vyApAra thayo. 4 vivakSita dharmavALA padArthamAM te dharmanuM vizeSaNarUpe jJAna karavuM te yathArthajJAna. ahIM tat zabdathI vivakSita/abhISTa ghaTatva dharma laIe. te ghaTamAM rahela che ane tevA ghaTamAM 'ghaTatvavALo ghaTa che.' evuM ghaTatva vizeSaNavALuM jJAna te yathArtha jJAna thayuM. prakArakatvaM nAma bhAsamAnavaiziSTayapratiyogitvamiti / tadadhikaraNAdhikaraNatvaM samAnAdhikaraNakatvamityatra tacchabdena ghaTatvaM tasyAdhikaraNaM ghaTaH sa evAdhikaraNaM yasya dravyatvasya tattathA etAvatA ghaTatvaMdravyatvayoH sAmAnAdhikaraNyamityarthaH / tadadhikaraNAnadhikaraNakatvaM vyadhikaraNatvaM ityatra tacchabdena ghaTatvaM tasyAdhikaraNaM ghaTaH sa evAnadhikaraNaM yasya paTatvasya tattathA etAvatA ghaTatvapaTatvayo rvaiyadhikaraNyamityarthaH / sadvyAvartakaM vizeSaNaM yathA sad- vidyamAnaM vyAvartakaM ca yad bhavati tadvizeSaNaM = vIrapuruSo nIlotpalamityatra vIratvaM kAtarebhyo nIlatvaM zvetAdibhyo vyAvRttiM janayati na hi vIratvanIlatvAbhAve iti / asadvyAvartakamupalakSaNa mityatra asadavidyamAnaM vyAvarttakaM ca yadbhavati tadupalakSaNaM yathA rAjapuruSo daNDipuruSa ityatra rAjJi daNDe vA'satyavidyamAneSyanyapuruSebhyo- rAjA daNDazca vyA , Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam vRttiM janayatIti / je vaiziSTaya khullu pragaTa thatuM hoya teno pratiyogI je hoya te prakAra kahevAya. ahIM viziSTa jJAna hovAthI vaizistrasaMbaMdha pragaTa thAya/bhAse che ane saMbaMdha anuyogImAM jene kheMcI lAve te saMbaMdhano pratiyogI bane ane pratiyogIthI jene viziSTa banAve te anuyogI. ahI vaiziSTayasaMbaMdha dvArA ghaTatvathI ghaTane * viziSTa banAvAya che, eTale ghaTatvanA kAraNe ghaTamAM vaizisya dharma Avyo che, mATe te dharmaja ghaTatvane ghaTamAM rAkhavA mATe saMbaMdhanI garaja sAre che eTale ke ghaTatva pratiyogI banyo ane tethI te(ghaTatva) prakAra kahevAya. ghaTa viziSTa banato hovAthI aMyogI kahevAya. - vivakSita dharmanuM je adhikaraNa hoya te ja adhikaraNa jevuM hoya te ja te be padArthonuM sAmAnAdhikaraMNaya che. jema ke ghaTatvanuM adhikaraNa ghaDo che. ane te ja ghaDo dravyanuM paNa adhikaraNa che. mATe ghaTatva ane dravyatva vacce sAmAnAdhikaraNya thayuM. vivaNita dharmanuM je adhikaraNa hoya te padArtha, je dharmanuM adhikaraNa na banatuM hoya to tevA dharmo vacce vaiyadhikarAya hoya che. jema ke . * tanzabdathI ghaTava lIdhuM tenuM adhikaraNa ghaDo te paTatvanuM anadhikaraNa che.; mATe dhaTatva paTava vacce vaiyadhikaraNya kahevAya. - vivakSita padArthamAM jenI hayAtI hoya temaja te padArthane anyathI alaga tAravI Ape te vizeSaNa kahevAya. jema ke vIrapuruSa, nIlotpala, ahIM vIratva kAyara puruSothI te puruSane alaga pADe che. nIlatva dhoLA vi. varNavALA kamaLothI te kamaLane juduM pADe che. paNa vIratva, nIlatvano puruSa kamalamAM abhAva hoya to teo vyAvartana karI zakatA nathI. jenI padArthamAM hayAtI na hoya chatAM paNa te padArthaneM bIjAthI alaga pADI Ape te upalakSaNa kahevAya. jemake rAjapuruSa/. daMDI puruSa. emAM rAjAnI ane daMDanI hayAtI na hovA chatAM anya puruSothI te (rAjA/daMDa) vivakSita puruSone alaga pADI Ape che. anyUnAnatiriktavartidharmo'vacchedaka ityatra na nyUnA anyUnA na atiriktA anatiriktA anyUnAzcAnatiriktA zvAnyUnAnatiriktA gavAdipadArthAsteSu. vartata ityevaM zIlo'nyUnAnatiriktavartI sa cAsau dharmazcAnyUnAnatiriktavarti dharmo' Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikama vacchedako, yathA gavi gotvaM ghaTe ghaTatvamiti kaanicidupyogilkssnnaanyuktaani| ___ atha pUrvAcAryaitrividhaM maGgalaM proktamasti mAnasikaM vAcikaM kAyikaM ceti, tatheha zAstrAdau nopalabhyata ityAzaMkya praznayati... yathA nanu granthArambhe'bhi matagranthasamAptyarthaM maGgalAcaraNaM karttavyamiti ziSTokterayamapi kezavamizrazziSTo bhavati / ataH svasya ziSTatvasaMrakSaNArtha pramANaprayojanabanmaGgalaM karttavyaM tadiha na dRzyate / pramANaprayojanavaditi pramANaprayojanasahitaM, ko'rthaH ? maGgalakaraNe zrutiH pramANaM samApti phalaM cetyrthH| vivakSita padArthano je dharma ochAmAM ane vadhArAmAM na rahe te dharma te padArthano avacchedaka bane. anyUnAnatirita evA gavAdi padArtha temaja rahevAno jeno svabhAva hoya evo dharma te anyUnAnatirivarti dharma. jema gotva dharma dareka gAmamAM rahe che temaja gAyathI atirikatamAM nathI raheto mATe govadharma gAyano avacchedaka bane. eja rIte ghaTamAM raheluM ghaTatva paNa dareka ghaTamAM ja rahetuM hovAthI ghaTanuM ghaTatva avacchedaka bane che. e pramANe keTalAka upayogI lakSaNo kahyAM. - have pUrvAcAyoe mAnasika/vAcika/kAyika - manathI zubha kAmanA karavI vANIthI jinezvaranI stuti karavI/kAyathI vaMdanAdi karavAM.ema traNa prakAranAM maMgala kahyAM che. jyAre ahIM zAstranI zarUAtamAM to maMgala jovAmAM AvatuM nathI. AvI zaMkA upADIne prazna kare che.ke.. . zaMkA - "Icchita graMthanI samApti mATe graMthanI AdimAM maMgalAcaraNa karavuM joIe." kAraNa ke ziSTa purUSonAM AvAM vacano che. A kezavamitha paNa ziSTa purUSa che. mATe potAnuM ziSTapaNuM rakSavA sArU pramANa ane prayojana sahita maMgala karavuM joIe te to ahIM dekhAtuM nathI. pramANa prayojanavad Ano artha zuM che ? u. :- pramANa prayojanathI yukta evuM maMgala hovuM joIe. maMgala karavAmAM zruti pramANa che. ane AraMbha karela graMthAdi kAryanI pUrNAhuti thavI te phaLa (prayojana) che. atha ca zrotuH pravRttyartha viSayaprayojane darzanIye / yaduktaM - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAna tarkabhASA vArtika "jJAsAthaM jJAtasambandhaM, zrotuM zrotA pravartate, rANAvI tene vArtavyaH sandhaH savonaH zA" (2.6 jaoN-rti za/17) iti nyAyAttayoH pravRttyaGgatvaM lakSyate, iha ca tadabhAvAnnAdyapadyAvatAra ityAzakyAdyapadyAvatArikAmAracayati / prAripsitasya granthasya nirvighnaparisamAptyartha, alaukikAvigItaziSTAcArAnumitavedabodhitakartavyatAkaM maGgalAcaraNaM kRtaM hRdi eva; zrotuH pravRttyaGgabhUte viSayaprayojane nirdizati / bAlo'pi yA nyAyanaye pravezamalpena vAJchatyalasaH zrutena / saMkSiptayuktvananvitatarkabhASA prakAzyate tasya kRte mayaiSA // bAla iti / tarkabhASAviSayo bAlavyutpattiH prayojanamityarthaH / zrotAnI A graMthamAM pravRtti thAya te mATe viSaya prayojana darzAvavAM joIe. kahyuM che ke - jenuM prayojana ane saMbaMdha jAgyo hoya tene sAMbhaLavA zrotA pravarte che. tethI zAstranI AdimAM prayojana sahita saMbaMdha karavo (kahevo) hovo joIe. Avo nyAya hovAthI saMbaMdha ane prayojana pravRtinA kAraNa tarIke siddha thAya che. che paNa ahIM - graMthanI zarUAtamAM maMgala temaja viSaya prayojanano abhAva , che. mATe Adha padya - zlokano avatAra na thaI zake, prathama zlokamAM maMgala .. vagere hovuM joIe, tevuM to ahIM pahelA zlokamAM jovA maLatuM nathI, mATe teno Adya zloka tarIke avatAra na thaI zake. e pramANe zaMkA uThAvI samAdhAna 'karavA pUrvaka prathama zlokanI avatArikAne race che. * . samA :- zarUAta karavAne IcchAyela graMthanI nirvina samApti mATe - alaukika aniMdya ziSTAcArathI anumAna karAyela temaja vedathI jenI kartavyatA jaNAvavAmAM AvI che, evuM maMgalAcaraNa hRdayamAM karyuM ja che. zrotAnI pravRttinA aMgabhUta viSe prayojanane dazavi che. bAla Iti - tarkabhASA e viSaya che. bALaka - ajJAtane nyAyanI vyutpatti samajAya prayojana che.' .. nanu bho ! nirvighnasamAptyarthaM maGgalaM kartavyamiti vadatA (bhavatA) ca samApteH phalatvamuktamiti ca na sambhavati / anvayavyatirekAbhyAM vybhicaaraat| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam - - kRtepi maGgale kAdambaryAdau samAptyabhAvAdakRtepi maGgale pramattanAstikAnuSThitakarmasamAptibhAvAditi cenna, tatrApi janmAntarIyamaGgalasya vidyamAnatvAt / nanu janmAntarIyamaGgalasya kAraNatAvedakaM kiM pratyakSa vA // 1 / / anumAnaM vA / / 2 / / Agamo vA // 3 / / nAdyaH pakSazcaturacetasAM cetasi camatkArAviSkAraNatAM dhatte, tasya prApyakAritvaniyamena janmAntarIyamaGgalAvedakatvAbhAvAt, prApyakArIti prApya karotIti tatpuruSe Nin pratyaya ca prApyakAri vastu prApya prkaashytiityrthH| atha samAptirmaGgalajanyA samAptikatvAt kriyamANe maGgale janyamAnasamAptivadityanumAnaM, tatra nAstikAnuSThitakarmaNyanumAnamiti dvitIya pakSaH sopyanupapannaH, uktavyabhicArAt / na tRtIyaH anyonyAzrayApatteH kathamiti cet ucyate / zrutyA kAryakAraNabhAvagrahe yatra janmAntarIyamaGgalakalpanam / janmAntarIyamaGgalakalpane ca kAryakAraNabhAvagraha iti tasmAna samAptemaGgalaphalavattvamiti, na tAvatzrutirjanmAntarIyamaGgalAvedikA, kintu tarka ev| maMgalavicAraNA zaMkAkAra :- are nirvighna samApti mATe maMgala karavuM joIe, ema kahetAM samAptine phaLa tarIke darzAvAmAM AvI che, paNa anvaya vyatirekathI vyabhicAra Avato hovAthI A saMbhavatuM nathI. maMgala karavA chatAM kAdaMbarI vagerenI samApti thaI nathI ane maMgala na karavA chatAM pramatta ane nAstike Acarela kAryanI samApti hepAya che. samAdhAna - tyAM anya janmanuM maMgala rahelu hovAthI vyabhicAra Avato nathI. (ane vidananA pramANamAM maMgala thayeluM na hovAthI kAdaMbarI vageremAM vyamiyAra nathI.) zaMkAkAra - anya janmanuM maMgala samAminuM kAraNa che." evuM jaNAvanAra zuM pratyakSa pramANa che, anumAna pramANa che ke AgamapramANa che? temAM pahelo pakSa to catura mANasonA cittamAM camatkAra jagADanAra nathI, kAraNa ke pratyakSapramANa prApya padArthane ja jaNAvanAra hovAthI anya janmanA maMgalane jaNAvI na zake. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam prApta karoti prApta karIne kare e pramANe tapurUSa samAsa thatAM "ajAte zIle" (9/2/14 . .) Nina pratyaya lAgyo prApyakAri eTale ke IMdriya dhArA vastu prApta karIne prakAzita karanAra. - anumAna pramANa darzAve che - "samApti maMgalathI unna thanArI che, samAptirUpa hovAthI" jema (A lokamAM) maMgala karatA samApti thAya che.' tyAM nAstike Acarela karmamAM uparokta vyabhicAra Avato hovAthI bIje - anumAna pakSa paNa ayukta ja che. anyonyAzraya doSa Avato hovAthI trIjo pakSa paNa yukta nathI. anyonyAzrayadoSa kevI rIte Ave te darzAve che..... juo zrutithI (AgamathI). kAryakAraNa bhAvanuM jJAna thAya tyAre nAstika kRta graMthanI samAptimAM janmAntarIya maMgalanI kalpanA thAya ane janmAntarIya maMgalanI kalpanAthI kAryakAraNa bhAvanuM jJAna thAya; ema paraspara apekSA hovAthI anyonyAzraya doSa Ave. AvI paristhiti hovAthI samAptine maMgalanuM phaLa kahI zakAtuM nathI. samAdhAna - are bhAI ! ema hoya to bhale zruti janmAntarIya maMgalane jaNAvanArI na hoya, paraMtu tarka ja anyajanmanAM maMgalane jaNAvanAra che. * ko'sau tarka ? iyaM samAptirmaGgalasamavahitakAraNAjanyA syAt tadA'ja'nyaiva syAt, dRzyate ca janyA tasmAnmaGgalasamavahitakAraNajanyA syAditi vipa* ryayaparyavasAnAntatarkeNAbhAvamukhena sA paryavasAnamiti viparyayeNa paryavasAnaM vyavasthAnaM, viparyayaparyavasAnaM tadante yasya sa tathA sa cAsau tarkazca sa tathA . tenetyarthaH, janmAntarIyamaGgalAvedanAttatra zrutyA kAryakAraNabhAvo gRhyate iti nAnyonyAzrayatvaM saiva maGgale pramANamiti / / nanu sA zrutiH pratyakSA vA anumeyA vA ? nAdyaH, anupalambhAt / na dvitIyo liGgAbhAvAditi cet na, AcArAnumeyatvAt, tathAcAnumAnaM 'maGgalaM vedabodhitakartavyatAkaM, alaukikAvigItaziSTAcAraviSayatvAt', darzAdyAcAravaditi, tathA ca AcAraviSayatvAdityetAvatyukte (L.D.) bauddhAcAro caityavandanAdau Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam vyabhicAraH syAt, kathamiti cet zRNu, bauddhacaityavandanaM bauddhAcAraviSayo'sti, na tu vedabodhitakartavyatAkamato heturasti sAdhyaM nAstIti vyabhicArastadvAraNAya ziSTeti padamupAdIyate / zaMkA :- A tarka kayo che ? samAdhAna - te tarka dazAve che. "A samApti maMgala samavahita kAraNathI (maMgalarUpa kAraNe pAse raheluM hoya ane tenAthI) utpanna na thAya to pachI tenI utpatti ja na thAya paNa utpanna thayelI to dekhAya che. tethI samApti " maMgala samavahita kAraNathI janyA che. '' abhAvamukhathI AropanuM utthAna ane bhAvamukhathI vastu sattAno nizcaya jemAM hoya evA viparyaya paryavasAnAMta tarkathI ("jo maMgala na hoya to samApti paNa na thAya') (samAptinI utpattino) . abhAva darzAvI vyavasthA karavI te jenI aMte hoya evo tarka ahIM levAno che. AvI rIte tarkathI janmAktarIya maMgalanuM jJAna thaI jatuM hovAthI nAstike Acarela karmamAM zrutithI kAryakAraNa bhAvano graha-bodha thaI jAya che. mATe ahIM anyonyAzraya doSa lAgato nathI A zruti (Agama) ja maMgalamAM pramANa che. zaMkAkAra :- zuM A zruti pratyakSano viSaya che ke anumitino ? temAM prathama pakSa yukta nathI. kAraNa ke vedamAM AvA spaSTa zabdono ullekha nathI ke samApti maMgalathI prApta thAya che ane bIjo pakSa paNa yukta nathI. kema ke anumiti karavA mATenuM koI liMga jovAmAM AvatuM nathI. ' samAdhAna :- AvuM nathI, kAraNa ke AcAra nAmanA liMgathI anumAna karI zakAya che. A rahyuM te anumAna.... "maMgala, vedathI jaNAyelI kartavyatAvALuM che. alaukika, aniMdya temaja ziSTapurUSoe Acarela hovAthI jema (AmAvasyAnA divase karAyelA yajJa vizeSa) vagere AcAra. padakutya- vaLI hetu tarIke "AcAra viSayavAtuM' eTaluM ja kahIe to bauddhane AcArabhUta caityavaMdana vi. mAM vyabhicAra Ave. kAraNa ke bauddha caityavaMdana bauddhAcArano viSe to che paNa vedabodhita kartavyatAvALuM nathI. ethI karIne hetu to rahyo paNa sAdhya na rahevAthI vyabhicAra Ave che. tenA vAraNe mATe ziSTapadanuM upAdAna karavAmAM Avela che. nanu bho ! ziSTatvaM nAma kiM ? vedatvopAdhinA svAraMsikavedaprAmANyA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 tarkabhASA vArtikam bhyupagantRtvaM ziSTatvamityasya ko'rthaH ? vedatvapuraskAreNa svecchayA vedaprAmANyAjIkartRtvamityarthaH / asya padakRtyAni gantRtvaM ziSTatvAbhAvastannirAsAyopeti tAvatyukte gavA saha gacchati vatsAdAvativyAtistannirAsAyAbhIti abhyupagantRtvaM ziSTatvamityukte mlecchAdAvativyAptiH, kathaM ? tatrAGgIkartRtvamasti paraM ziSTatvaM nAstIti tanirAsAya prAmANyeti tAvatyukte nAstikAdAvativyAptiH, kathaM ? nAstikaH pratyakSaprAmANyamaGgIkaroti paraM ziSTo na bhavatIti tannirAsAya vedeti| tAvatyukte tADitabauddhe'tivyAptiH, kathaM ? tADito bauddho vedAH pramANaM vedAH pramANamiti- vakti, paraM ziSTo na bhavati, tannirAsAya svArasiketi tAvatyukte bhrAntabauddhe'tivyAptiH, kathaM ? bhrAnto bauddhaH svecchayA vedaprAmANyamaGgIkaroti paraM ziSTo na bhavati tannirAsAya vedatvopAdhineti vizeSaNam // ziSTanuM svarUpa are bhAI ! A ziSTatva kaI cIDiyAnuM nAma che ? zuM ziSTatva eTale vedane veda tarIke mAnI/samajI potAnI IcchAthI vedane pramANa tarIke svIkAravuM. AnuM padakutya kare che. "gannuvaM zikhavuM" eTaluM ja kahIe to gatimAna ghoDA(pazu) vi.mAM ativyApti Ave kAraNa ke ghoDA vi. cAlatA hovAthI temAM gatRtva to che paNa ziSTatvano abhAva che. kavie gAyuM che ke - "tiryaMca taNA bhava kIdhA ghaNerA viveka nahi ya lagAra.' tenA vAraNa mATe upa pada mUkIe to gAyanI sAthe cAlanAra vAcharaDA vi. mAM ativyApti thAya. - tenA nivAraNa mATe abhipada joDIe eTale 'abhyAgatRtva ziSyatve ema kahIe to svecchAdimAM ativyApti Ave kAraNa ke teo paNa strI vi. no svIkAra to kare che paNa teo ziSTa nathI. (gamyAgamyano viveka na hovAthI) tenAM nirAsa mATe prAmANyAbhyAgatRtva" ema kahIe. (pleccho koIpaNa jAtanA pramANano svIkAra karatA nathI. tathAvidha jJAnano abhAva hovAthI) chatAM nAstika vi.mAM ativyApti Ave, kAraNa ke teo pratyakSapramANane svIkAre che, paNa ziSTa nathI. tenA khaMDana mATe vedane pramANa tarIke svIkAre te ziSTa, ema kahIe to mAra mAravAthI/methIpAka cakhADavAthI bauddhanAstika) paNa vedo Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 12 pramANa che vedo pramANa che, ema kabUla maMjUra kare che paNa te ziSTa banI jato nathI. tenA nirAsa mATe svArasika" pada joDIe to paNa ativyAmi Ave, kAraNa bhramabhUtathI bhramita thayela bauddha potAnI IcchAthI vedane pramANa tarIke svIkAre che, paNa te ziSTa banato nathI. tenA nirasana mATe "vedatvopAdhinA" e vizeSaNa mUkIe eTale vedane veda tarIke jANIne tene pramANa rUpe svIkAranAra je hoya teno ja kaMTha zikhapurUSatvanI varamALAthI zobhI zake che. " ___ tathA ca ziSTAcAraviSayatvAdityukte vizvAmitrAdInAM trizaMkvAdyayAjyayAjane vyabhicAraH / kathaM ? trizaGkunAmA bhillastena kAritaM yAjanamayAjyayAjanaM viziSTaziSTakRtatvAt ziSTAcAraviSayo, na tu vedabodhitakarttavyatAkamato heturasti sAdhyaM nAstIti vyabhicArastadvAraNAya avigIteti padaM avigItatvaM nAma / dharmazAstraviruddhatvamanindamirtha: I , rAvAviruddhImatyu vatsArdhanarArtheDati , yaM ? mobhogaasnaadikN zAstrAviruddhaM paraM dharmazAstraviruddhamiti tannirAsAya, dharmeti, tAvatyukte ziSTabhojane vyabhicAraH / kathaM ? ziSTabhojanamanindyaM na ca vedabodhitakartavyatAkamato heturasti sAdhyaM nAstIti vyabhicArastadvAraNAya alaukiketi padamupAdIyate / ziSTAcArano je viSaya bane tenI kartavyatA vedathI jaNAvelI hoya che" ema kahIe tyAre vizvAmitra vagere RSioe trizaMku vi. ke jeo yajJa karAvavAne ayogya che chatAM temanI pAse yajJa karAvyo temAM vyabhicAra Ave kAraNa ke trizaMku bhilla hato (bhilla yajJane ayogya che.) tenI pAse yajJa karAvyo te ayAjyayAjana thayuM paNa vizvAmitra jevA viziSTa ziSTa purUSe karAvela hovAthI Avo yajJa ziSTAcArano viSaya to bane ja che, paraMtu tenI kartavyatA vedathI bodhita nathI (vedamAM bhilla, strI vi. ne yajJanA adhikArI kahyAM che.) ethI ahIM hetu to rahyo paNa sAdhya na rahevAthI vyabhicAra Avyo. tenA vAraNa mATe "avinIta' pada joDavAnuM. avigIta eTale dhUrmazAstra ne avirUddha - aniMdya evo ziSTa purUSono AcAra, tenI kartavyatA vedathI bodhita Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 tarkabhASA vArtikam hoya che. jo ahIM zAsrane avirUddha ATaluM ja kahIe to vAtsAyanakRta zAstramAM kahelA arthamAM ativyApti Ave, kAraNa ke bhoga, bhogAsanAdi temanAM zAstrane avirUddha che. paNa dharmazAstrane virUddha che. tenA nirasana mATe dharma pada paNa mUkyuM che. ema kahevA chatAM ziSTa bhojanamAM vyabhicAra Ave kema ke ziSTanuM bhojana aniMdya che. paNa kaMI vedamAM ema darzAvyuM nathI ke ziSTa purUSoe bhojana karavuM joIe. tethI hetu che paNa sAdhya nathI, mATe vyabhicAra Avyo. tenA vAraNa mATe alaukika pada mUkyuM che. alaukikatvaM nAma kiM ? zabdatadupajIvipramANAtiriktapramANabodhiteSTasAdhanatAkatvaM laukikatvam / asyArthaH zabdo vedastadupajIvIti taduddezenodubhAvitAni vaidikAnyanumAnapramANAni tebhyo'tiriktAni laukikapratyakSAnumAnAgamapramANAni, tairbodhitA jJApitAM iSTasAdhanatA yasya tattathA, iSTaM kSudhopazamanAdikaM tasya sAdhanaM bhojanAdikaM tasya bhAva iSTasAdhanatetyarthaH / asya padakRtyAni / sAdhanatA laukikatvamityukte aniSTasAdhane'hikaNTakAdAvativyAptiH, kathaM ? tatra lokAnAM pravRtterabhAvAt tannirAsAya iSTeti / tAvatyukte darzAdyAcAre'tiSyAptidarzAdyAcAra iSTasAdhanaM paramalaukikamiti tannirAsAyAtiriktapramANabodhiteti tAvatyukte Izvare'tivyAptiH / kathaM ? laukika pramANabodhiteSTasAdhanatAkatvaM laukikavamIzvarastvalaukika iti / - alaukikanuM svarUpa alaukika eTale zuM ? tene samajavA pahelA laukikanI olakhANa Ape che - zabdaupajIvIpramANathI atirikta pramANa dvArA jenI ISTasAdhanatA jaNAtI hoya te laukika, Ano artha Ama che ke - zabda eTale veda ane tenA uddezathI udbhavelAM je vaidika anumAna pramANo tenAthI atiriktaje laukika pratyakSa anumAna ane Agama pramANo tenA dvArA jenI ISTa sAdhanatA jaNAvavAmAM AvI hoya te laukika (ISTasAdhanatA). tathA bhUkha zAnta karavI vagere ISTa che ane tenuM sAdhana che bhojana karavuM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 takabhASA vArtikam vagere teno bhAva ISTa sAdhanatA. bhojanamAM ISTa sAdhanatA laukika pramANothI jANavA maLe che. AnuM padakRtya kare che. - sAdhanatA laukikatva ATaluM ja kahIe to aniSTa sAdhana evA kAMTA vi.mAM ativyApti thAya. kAraNa ke lokonI temAM te tarapha pravRtti thatI nathI. tenA nirAsa mATe ISTapada mUkavuM. Ama karatAM darzAdi AcAramAM ativyApti thAya. darzAdi AcAra ISTa sAdhana che paraMtu alaukika che. (svAbhAvika rIte sAmAnya lokonI temAM pravRtti thatI na hovAthI) tenA nirAsa mATe atirikta pramANathI bodhita ISTa sAdhanatA jemAM hoya te laukika darzAdinI ISTa sAdhanatA atirikta pramANathI bodhita nathI. paNa veda bodhita che. mATe ativyAmi nahi Ave paNa IzvaramAM ativyApti Ave kAraNa ke veda thI atirikta pramANa = vedajanya anumAna dvArA Izvarane ISTa-mokSa/svargAdisukhane sAdhana tarIke jANI zakAya che, eTale atirikta pramANa bodhita ISTa sAdhanatAvALo Izvara che paNa te alaukika che. * tannirAsAya zabdatadupajIvipramANeti tAktyukte laukikalakSaNaM sampanna tadabhAvo'laukikatvaM aihikagocarapramANAviSayatvam / bhojanaM tu pratyakSasiddhamiti na tatra vyabhicAro, viSayapadaM tvasiddhatAvAraNArthamiti na vyarthaM, kathaM ? "jJAnecchAprayatnAnAM saviSayatvAtkramabhAvitvAcetyukteH'' prayatnasyodyamasya sandhyAvandanAdiziSTAcAro viSayo bhavatIti vissypdmsiddhtaavaarnnaarthmityrthH| ziSTasyAcArastasya viSayaH / alaukika cAsau avigItazvAsau ziSTAcAraviSayazceti samAsAditi hetvarthaH / tathA ca vedena bodhitA kartavyatA yasya maGgalasya 'taccheSAdvibhASeti' kaci bedabodhitakartavyatAkamiti samAsena nirvighnasamAptikAmo maGgalamAcaredityAcArAnumitavedabodhitakartavyatAkamiti samAsena nirvighnamamAptikAma maGgalamAcaredityAcArAnumitavedabodhitakartavyatAkamiti samAsena nirvighnasamAptikAmo maGgalamAcaredityAcArAnumitavedabodhitakartavyatA bodhyate iti sAdhyArthaH, iti maGgale pramANamasUci / tenA nirAsa mATe zabda tadupajIvipramANa" eTaluM joDavuM. vaidika pramANathI atirikta laukika pramANathI ISTasAdhanatA bodhita bane che te laukika kahevAya. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 tarkabhASA vArtikam IzvaranI ISTa sAdhanatA tevA laukika pramANathI bodhita banatI nathI. paraMtu tevI ISTa sAdhanatAnI velaDIne phelAvA vedavRkSano/alaukika pramANano Azraya levA paDe che. "pRthvI vagere kArya che'', tevuM veda vAkaya sAMbhaLI tenA AdhAre pRthvI vagerenA kartA tarIke IzvaranuM anumAna thAya che. eTale ke Izvara niHzreyasarUpa ISTanI prApti karavA mATe mukhya hetuM che. evuM jJAna vedanA AdhAre thAya che. kAraNa ke bAhya AMkha vagerethI to tevuM jJAna ja thatuM nathI. A rIte laukikvanuM lakSaNa banyuM teno abhAva te alaukikatva. TUMkamAM A lokasaMbaMdhI = lokamAM najara AvatA pramANano je viSaya na hoya te alaukika. bhojana to najare dekhAya che, tethI temAM (ziSTa bhojanamAM) vyabhicAra Avato nathI. viSayapada asiddhatAnA vAraNa mATe hovAthI nakAmuM nathI, kAraNa ke 'jJAna, IcchA prayatna A traNe viSayavALA ane kramazaH utpanna thanArA hoya che' AvI ukti hovAthI saMdhyAvaMdanAdi ziSTAcAra ughamano viSya bane che. jo vidhyapada na mUkIe to AcAra = udyama ekalo saMbhavI zakato nathI, tethI hetu ja asiddha banI jAya. jema ke - AkAza puSpa hetu. 'ziSTapurUSanA AcArano viSaya', "alaukika aniMdya evo ziSTAcArano viSaya" A pramANe SaSThI tapurUSa samAsa ane karmadhAraya samAsa karavAthI hetu bane che. te ja vigrahAnusAra hetuno artha karavAno che. '. je maMgalanI kartavyatA vedathI bodhita hoya evo bahuvati samAsa karatAM "tazleSAdvibhASA" pANinI sUtrathI 'zeSA vA 9-3-175" hema sUtrathI che ke samAsAnta (pratyaya) lAgatAM udabodhitakartavyatAka" sAdhyanuM svarUpa thayuM. vidanarUpI aTavImAM aTavAyA vagara samApti meLavavAnI jhaMkhanAvALAe "maMgala AdaravuM.' A AcArathI anumAna karAyela vedabodhita kartavyatAnuM bhAna thAya che, A sAdhyArtha thayo. A rIte maMgalamAM pramANa darzAvavAmAM AvyuM. ___ atha tatphalamAha,... nanu maNikAramate maGgalasya vighnadhvaMsaM prati kAraNatvaM vighnadhvaMsasya samAptiM prati kAraNatvamiti / ziromaNimate maGgalasya vighnadhvaMsaM prati kAraNatvaM vighnadhvaMsasyAdRSTaM prati kAraNatvamadRSTasya samAptiM prati kAraNatvamiti; mAdhavasarasvatImate maGgalasya vighnadhvaMsaM prati kAraNatvaM vighnadhvaMsaH Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 tarkabhASA vArtikama kAryam / na cAtrAnvayavyatirekAbhyAM vyabhicAro yAvanmaGgalaM tAvad vighnadhvaMsAGgIkArAt, janmAntarIyamaGgalakalpanAcceti / samAptistu pratibandhakadUritadhvaMsasahakRtalokAvagatasvakAraNAdeva / ve, tenuM - bhaMgalanu 31 matAve cha... ... ... zaMkAkAra :- tatvaciMtAmaNikAra = gaMgezopAdhyAyanA mate to maMgalane vina nAzanuM kAraNa ane vinAzane samAminuM kAraNa kahyuM che. . . raghunAtha ziromaNinA mate maMgalane vidhdhadhvasanuM kAraNa, vinavvasane maTa- 121 // mane mahaTane samAtinuM // 21 // 4yuM che.. mAdhava sarasvatInA mate magaMla e vinavvasanuM kAraNa che ane vidhdhadhvaMsa - e kArya che. ahIM anvaya vyabhicAra ane vyatireka vyabhicAra Avato nathI. kAraNa ke jeTalA pramANamAM maMgala karyuM hoya teTalA pramANamAM vinano nAza thAya, evuM ame svIkArIe chIe. ane nAstika temaja pramatta AstikanA karmamAM janmAntarIya maMgalanI kalpanA karIe chIe. samApti to graMtha samAptimAM aDacaNa karanAra duSTakarmano nAza thavA sAthe lokathI jaNAyela samAptinA kAraNaprtimaa vigairethI 25 05 7. . . yathA kArIrIyAgenAvagrahadhvaMse vRSTistu kUjavAtAdisvakAraNAd bhavati tadvad / kacit samAptyabhAvo vighnabhUyastvAdanantarotpannavighnAntarAdreti keSAMcinmate vighnadhvaMsaM prati maGgalasya kAraNatvaM na samAptiM prati, tenane 'zvarAnuSThitAdau vyabhicAraH / katham ? izvarakRtagranthe maGgalAbhAvepi samApte rjAtatvAt / na ca nirvighnasamAptikAmo maGgalamAcarediti zrutau samAptereva kamipadasambandhAt kAmyatvamiti pratyakSabAdha iti vAcyaM / "savizeSaNe vidhiniSedhau sati vizeSyabAdhake vizeSaNamupasaMkrAmata'' iti nyAyAdvighnadhvaMsasyaiva maGgalakAryatvaM "vighno me kArye mA bhUyAsuriti" kAmanayaiva kriyamANatvAnmaGgalasyetyAdi matAnyavalokya granthakRtsamAptermaGgalaphalatvaM darzayati / 1. na ezvara0/na izvara0 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. tarkabhASA vArtikam dA.ta. kArIrIyAga karatAM varasAdanA vighna TaLI jAya che. varasAda to kUpavanAdi evA varasAdanA kAraNathI ja thAya che ( jenAthI vAdaLAM bane te pUjavAyu) tenI jema kyAMka samApti na thAya tyAM vinavAdaLa vadhAre hoya athavA to tarata ja navAM UbhAM thayelAM vinane kAraNe mAnavuM. keTalAka ema mAne che ke - maMgala vinavvasanuM kAraNa che, paraMtu samAminuM nahi. tethI Izvare Acarela kAryamAM vyabhicAra nahi Ave. kAraNa ke Izvare racela graMthamAM maMgalano abhAva hovA chatAM samApti to thaI che. maMgalanuM kArya vidhdhadhvasa mAnavAthI, maMgalarUpa hetunA abhAvanI sAthe vinavvasarUpa kAryano paNa abhAva che. (Izvarane graMtha banAvavAmAM koI vighna ja hotA nathI tethI) eTale tad asatve tad asatva evo vyatireka che. paNa vyatireka vyabhicAra nathI. upazaMkAkAra:- Ama vidhvadhvaMsane kArya mAnatA to samAptinI IcchAvALo maMgalanuM AcaraNa kare" AvI kRtimAM kayuM padano - kamudhAtuno samApti sAthe saMbaMdha hovAthI samApti ja IcchavAne yogya che. te vAtano pratyakSa bAdha thaze. A samAdhAna :- vizeSaNa yukta vizeSyamAM vidhi niSedha dazavila hoya tyAre je vizeSyamAM te vidhi niSedhano bAdha thato hoya to te banne vidhiniSedha vizeSaNane lAguM paDe che, A nyAya hovAthI vidanaplaeNsa viziSTa samAmi maMgala janya che. ahIM vizeSaNabhUta vidhvaMsa che. mATe vidanapradhvaMsa e ja maMgalanuM kArya mAnavuM yogya che. vaLI mArA kAryamAM vidana na Ave evI IcchAthI ja maMgala karAya che. A graMthakAra A badhA matonuM nirIkSaNa karI samApti maMgalanuM phaLa che, ema dazavi che.. .. nanu "nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSye udetIti" nyAyena vighnAbhAvasyaiva maGgalaphalatvamiti cenna / samApterbhAvarUpatayA lAghavena ca / taduktaM - - "kriyAparva patra naM pakSa yamade. prakiyAgauravaM yatra taM pakSaM na sahAmahe // 1 // " iti kamipadasambandhAdevamaGgalaphalatve'dhigate vighnAbhAvasyaiva pratibaMdhakAbhAvatvena kAraNatvaklRpte'vAntaravyApAratve na cAnyathAsiddheH, "nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiriti'nyAyasya samAptiphalatve'pi tulyatvAttasmAt samApte - * * Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikama maGgalaphalatvamiti / atha maGgalalakSaNamAha - pratyUhAnyatve sati prAripsitapratibandhakanivRtyasAdhAraNakAraNatvaM maGgalatvamiti / nanu maGgalaM kaH padArtho dravyo vA guNo vA rksa vA | zaMkAkAra :- "vizeSaNa jANyA vinA vizeSamAM buddhi jAgatI nathI" A nyAyanA anusAra vinAbhAva ja maMgalanuM phaLa che ne ? eTale vizeSaNa rUpa vinAbhAvanuM ja prathama jJAna thAya che. mATe tene ja maMgalanuM phaLa mAnavuM yogya che. samAdhAna :- A vAta barAbara nathI, kAraNa ke abhAvanuM jJAna karavA mATe prathama tenAM pratiyogInuM smaraNa jarUrI che. jyAre bhAva padArthamAM sIdhuM Indriya saMparkathI jJAna thatuM hovAthI abhAva padArtha karatA bhAva padArthanI. upasthiti jaldI thAya, mATe temAM lAghava che eTale samAmi bhAvarUpe che, ethI maMgalanA kAryane vinAbhAvarUpa mAnavA karatAM samAmirUpe mAnavAmAM(lAghava) Ave che. kahyuM che ke - jemAM prakriyAnuM lAghava hoya te pakSa amane sAro lAge che, paNa jemAM prakiyA gaurava hoya to te pakSa svIkAravA amAruM mana mAnatuM nathI.' eTale samAptino kama pada sAthe sAkSAt saMbaMdha hovAthI lAghavanAM kAraNe samApti maMgalanuM phaLa che" evuM bhAna thaI jAya che. tevuM jJAna thatAM vinAbhAvane pratibaMdhakAbhAva tarIke kAraNa mAnIe to athavA/vidhdhAbhAvamaMgala janya che ane maMgalajanya samAptino janaka che. mATe avAjora vyApArarUpe banavAthI anyathAsiddhi paNa thatI nathI. (eTale viddhAbhAva maMgalanuM kArya na gaNAya) ane "nAgRhIta...... buddhi" A nyAyane samApti phaLa tarIke mAnIe temAM paNa sarakhI rIte lAgu paDe che. (eTale ke samAptinuM jeNe jJAna na hoya athavA tamAruM A kArya pUrNa nahi thAya." ema joSI mahArAja kahI de to te kAryasamAptinI kAmanA jAgatI nathI. eTale kAmanA nA vizeSaNa tarIke samApti che.) mATe samAptine ja maMgaLanuM phaLa mAnavuM. have maMgalanuM lakSaNa kahe che. viddhathI bhinna hoya ane AraMbha karAyela kAryanA pratibaMdhakane dura karavAnuM asAdhAraNa kAraNa hoya te maMgala. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 tarkabhASA vArtikam kAkAra :- maMgala kyo padArtha che. zuM te dravya che ? guNa che ? ke karma che ? ____ atra brUmaH kacid dravyaM kacidguNaH kvacid karma ca tad yathA vinAyakadadhidUrvAdi dravyamaGgalam // 1 // vAcikamAnasikanamaskArau tu guNamaGgalaM, vAcikasya zabdarUpatvAt mAnasikasya dhyAnarUpatvAd guNatvaM / / 2 / / vinAyakAdinamanAdi karmamaGgalamiti / / 3 / / nanu namaskAramaGgalayoH kazcidbhedo'stIti cenna maGgalaikadezatvAnnamaskArasyeti; kiJca dravyamaGgalasya samavAyikAraNAdikaM prasiddhameva, guNamaGgalaM dvividhaM vAcikaM mAnasikaM ca / tatra vAcikasya samavAyikAraNaM gaganam / / 1 / / asamavAyikAraNaM gaganamanassaMyoglo / / 2 / / nimittakAraNaM tAlvoSThapuTasaMyogAdi; / / 3 / / mAnasikasya samavAyikAraNamAtmA // 1 / / asamavAyikaraNamAtmamanaHsaMyogo // 2 / / nimittakAraNaM kAlAdi / / 3 / / kAyikasya samavAyikAraNaM zarIram // 1 / / asamavAyikAraNaM zarIragaganasaMyogo // 2 // nimittakAraNaM kAlAdi vA // 3 // | samAdhAna - koIka ThekANe dravya che. koIka ThekANe guNa che.koIka ThekANe karma che. te A pramANe vinAyaka-zrI gaNeza, dahIM-durvA-dho vigere dravyamaMgala " che. vAcika ane mAnasika namaskAra te guNamaMgala che. kAraNa ke vAcika maMgala "zabdarUpa che (ane zabda to AkAzanA guNa tarIke prasiddha ja che. mAnasika maMgala dhAna rUpe che. dhyAna te jJAnano (eka dhAro) eka viSayano upayoga tarUpe hovAthI AtmaguNa che.) gaNeza vi. ne namana vaMdanAdi karavuM te hAtha vagerenA saMkoca vikAsarUpa hoI karmamaMgala che. . zaMkAkAra :- namaskAra ane maMgalamAM kaMI bheda che ? - samAdhAna :- kazo bheda nathI. namaskAra e maMgalano ja eka deza (prakAra) che. vaLI dravyamaMgalanA samavAyikAraNa vi. prasiddha ja che. (jema zrI gaNeza bimbanAM avayavo. dahIMnuM dUdha, dho-avayava bhUta aMkura eTale te te dravyanA samayAyikAraNa levA.) guNa maMgala be prakAranuM che. vAcika ane mAnasika, temAM 1. vAcikamaMgalanuM samavAya kAraNa AkAza che. 2. asamavAya kAraNa AkAza Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 20 mana saMyoga che. (kAraNa ke huM A zabda boluM evI vicAraNAmAM pariNatamana zarIrAvacchinna AkAza sAthe joDAya che tyAre mananA AdezathI tAla vageremAM zabda pedA karavAno prayatna ubho thAya che. AvI vicAraNA na jAge tyAM sudhI kazu bolAtuM nathI. athavA ' zabda AkAzamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che ane AkAzamana saMyoga paNa AkAzamAM samavAyasaMbaMdhathI rahe che mATe A saMyogane zasaMdarbhanuM asamavAyikAraNa manAya che. (vidvAno vizeSa vicAraNA karI zake che.) tAlu ane hoThano saMyoga vi. nimitta kAraNa che. mAnasika maMgalanuM samavAdhikAraNa AtmA, asamAyikAraNa Atma manano saMyoga che. samavAdhikAraNa AtmAmAM A saMyoga samavAya saMbaMdhathI rahe che ane dhyAnanuM kAraNa che mATe nimitta kAraNa kAla dizA vagere. athavA kAyika maMgalanuM samavAyi kAraNa zarIra che kAraNa ke kiyA (vaMdanAdi) zarIramAM samavAya saMbaMdha rahe che. asamAyikAraNa zarIragaganano saMyoga, (avayavonuM halana calana thatAM AkAza sAthe saMyoga thAya ja che. tyAre ja vaMdanAdi saMbhave.) ane A saMyoga zarIramAM samavAya saMbaMdhathI rahe che.' nimitta kAraNa kAlAdi...koI paNa kArya paNa kArya amuka kAlamAM ja thAya che. mATe te kAlAdipaNa kAraNa bane che. ' , nanu samAptiH kaH padArtho dravyaM vA guNo karma vA ? atra brUmaH, samAptiH kAryasiddhiH kAryasamAptiriti yAvat / kAryaM ca tridhA dravyarUpaM guNarUpaM karmarUpaM ca / tatra dravyANAM ghaTapaTAdInAM siddhidravyakAryasamAptiH // 1 // guNAnAM jJAnecchAprayatnazabdAdInAM siddhiH guNakAryasamAptiH // 2 // karmaNAM namanagamanAdInAM siddhiH karmakAryasamAptiH // 3 // zAstrasamAptistu zabdasandarbhasamAptiriti guNapadArthaH / samAptistu svAzrayAdbhinnA nAstIti svAzrayasya samavAyikAraNA'samavAyikaraNanimittakAraNAni tAnyevasamApterapItikRtvA zAstrasamApteH samavAyikAraNaM gaganaM / / 1 / / asamavAyikAraNaM gaganamanassaMyogAdi // 2 // nimittakAraNaM namaskArAdi // 3 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 1 takabhASA vArtikam sAdhakatamaM karaNamiti vacanAt / eteSAM trayANAM madhye kiM karaNaM ? namaskAraH karaNaM, tasyaiva sAdhakatamatvAt, ityarthaH / iti maGgalavAdaH / zaMkAkAra :- samAmi zuM cIja che? zuM te dravya che ? guNa che ? ke karma che? samAdhAna :- kAryanI siddhi, kAryanI pUrNAhuti te samApti kahevAya ane kArya dravyarUpe, guNarUpe ane karmarUpe ema traNa prakAre che. - temAM ghaDo, vastra vi. dravya che. tenI siddhi te dravya kArya samApti. jJAna, IcchA, prayatna, zabda vi. guNo che, tenI siddhi te guNakArya samApti. namana, gamana ni karma che, tenI siddhi te karmakArya samApti kahevAya. . . zAstranI samApti eTale zabda saMdarbha(suyukta zabda jattho) nI pUrNatA. ethI samApti e guNa padArtha che, te samApti potAnAM AzrayathI bhinna nathI mATe potAnA AzrayanAM je samavAya kAraNa, asamavAyikAraNa ane nimitta kAraNo hoya te ja samAptinAM paNa kAraNo kahevAya che. mATe zAstrasamAptinuM samavAyikAraNa AkAza, asamavAyikAraNa AkAzamanasaMyoga vigere ane nimittakAraNa namaskAra vi. jANavA. zAstra samAmino Azraya zabda che. koI pUche vaMdituM kyAre pUruM thAya? javAbamAM vaMdAmijiNe cauvIsa," A zabda Ave tyAre, ema graMthanA caramazabda/vargamAM samAptinI pratIti thatI hovAthI. mATe AkAza samayAyikAraNa, " have mAre A zabda sAthe graMthapUrNa karavo che" evI vicAraNAmAM mana pariNata bane tyAre ja graMtha pUrNAhutino chello varNasamUha bolAya che lakhAya che ane tevuM mana zarIrAvacchinna AkAza sAthe joDAyela che, - eTale ke AkAzamanano saMyoga thayela che, te saMyoga gaganamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che, mATe A saMyogane asamAyikAraNa kahevAya.. zaMkA - sAdhaktae karaNa" evuM vacana hovAthI A traNa kAraNomAM karaNa samAdhAna :- kiyAnuM je utkRSTa kAraNa hoya te karaNa kahevAya; mATe ahIM namaskAra e samAminuM utkRSTa kAraNa hovAthI kAraNa bane che. Iti e pramANe maMgala saMbaMdhI vAta pUrNa thaI. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 22 - athaiSA'kSarasaMyojanA yathA eSA buddhisthA tarkabhASA mayA prakAzyate prakaTIkriyate iti saNTaGkaH / nanu kriyata ityevaM kathaM noce ? svakapolakalpitAzaGkayA'nyeSAM pravRttyabhAvo mA bhUdityataH / kiJca prakaTanaM pradIpavat sato vastunaH karaNaM natvasata eveti / pUrvanAM zabdo sAthe saMbaMdha joDatAM kahe che ke - buddhirUpI tijorImAM rahelI A tarkabhASA mArA vaDe graMtharUpa cAvIthI ughADI karAya che/prakAzita karAya che. zaMkAkAra :- tarkabhASAnA kartA graMthakAra - kezavamizra pote che to pachI tarkabhASA mArA vaDe karAya che, e kema na kahyuM ? 66 sabhAdhAna :- A graMtha to potAnI buddhimAM phAve tema agaDuM bagaDe anaghaDa kalpanAthI graMthakAre racyo hoya, tenI ApaNe zI khabara paDe.'' AvI zaMkAnA lIdhe te bALaka graMthane bhaNavAnI pravRtti ja na kare. AvuM na thAya te mATe prakAzyate pada mUkyuM che. potAnI matikalpanAthI A graMtha racyo haze. ema mAnI anya jIvo A graMthamAM pravRtti na kare; te mATe prakAzyate lakhyuM che. vaLI dIvo vidyamAna vastune ja pragaTa kare che, avidyamAna vastune nahIM, tema graMthakAra paNa zAsrasiddha padArthane ja dIvA samAna graMtha dvArA pragaTa karavAnAM che. nahi ke asiddha - kapolakalpita vAtone. eSeti kA ityapekSAyAmAha / tarkabhASeti / nanvatra tarkazabdasya vAcyavRttyaGgIkAre pratibandi ||1|| anavasthA ||2|| cakraka || 3|| vyAghAta ||4|| AtmAzrayANAM / / 5 / / paJcanAM tarkANAM pratipAdanamitareSAmapratipAdanaM ca syAditi cenna / tarkazabdasyopalakSaNatvena tarkopalakSitAH SoDazapadArthAsteSAM bhASaNaM bhA SAsvarUpakathanaM lakSaNataH prakAzyata ityarthaH / nahi prayojanamantareNa mando'pi pravartata iti kimatraprayojanamityAzaGkyAha kRte prayojanAya kRte iti padaM kvikbantatvena caturthyantamavyayaM ceti kasya ? tasya, tasya kasya ? tasyetyapekSAyAM; yattadornityasambandhAd tacchabdamAha 1 bAlopIti / atrApi zabdena virodhAbhAsAlaGkArapratibhAsanaM tacaitalakSaNAddUrApAstam / tadyathA adhItavyAkaraNo'nadhItanyAyazAstrazAstrapravezavA - - - - Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 tarkabhASA vArtikam Jchako, bAla ityatra vAJchako / bAla ityukte stanandhayAdAvativyAptistannirAsAya pravezeti tAvatyukte nagarAdipravezArthipathikAdAvativyAptistannirAsAya zAstreti / A pragaTa karAya che, paNa 'A' 'T' upara thI zuM levuM ? ahIM AvI apekSA jAgatAM, graMthakAra apekSA zAnta karavA nAmapUrvaka ullekha kare che ke A tarkabhASA. pragaTa karAya che. zaMkAkAra :- ahIM tarka zabdano vAcyArtha sIdhe sIdho - zabda pramANe artha laIe to pratibaMdi, anavasthA, cakraka, vyAghAta ane AtmAzrayarUpa pAMca tarkonuM ja A graMthamAM pratipAdana thaI zakaze. paNa je padArtha tarkarUpe nathI tenuM pratipAdana thaI zakaze nahIM. tarkanA prakAra 1. pratibaMdi - vAdI prativAdInA samAna doSa hoya ane teno parihAra paNa samAna ja hoya. jema digambara AhAra nihAramAM jugupsA mAnI atizaya vizeSathI AMhAra vinA zarIra sthiti mAne. tyAre zvetAmbara kahe che ke AhAra nIhAra mAnIne atizaya vizeSathI jugupsAno parihAra karI zakAya che. A vAtanI rajuAta te pratibuMdI tarka kahevAya. 2. anavasthA - aMta nA Ave evI apramANika kalpanA ubhI thAya te. jema sAmAnyamAM jAti mAnazo to punaH te jAtimAM paNa jAti mAnavI paDaze. paramANune anitya mAnanAra prativAdIne sAme dalIla karavI ke to tamAre tenAM avayava mAnavA paDaze. A avayava dhArA cAlatI ja raheze. AvI dalIla te tarka. anavasthA 3. cakraka - svajJAnasApekSajJAnasApekSajJAnaviSayatve cam vastunA potAnAM jJAna mATe apekSaNIya je jJAna che te jJAnane apekSita jJAna mATe apekSaNIyajJAnano pote ja viSaya bane te. jema gAyanuM lakSaNa gotya karIe e gotva eTale sAsnA rahita padArthamAM nahi rahe nArI ane sAsnAyukta samasta padArthamAM rahenArI jAti ane sAsnA eTale gAyanA galAnI godaDI. ahIM go jJAna mATe gotvanuM jJAna ane gotvanA jJAna mATe sAsnA jJAna ane tenA mATe pharI go jJAna nI ja apekSA rahetI hovAthI cakraka doSa Ave. basa prativAdInApakSa - vAtamAM A Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tarkabhASA vArtikama doSa ubho thAya tevI vAtanI rajuAta karavI te 2 nAmano tarka kahevAya. 4. vyAghAta ... potAnI vAtathI pote karelI vAtano bAdha thavo te. prativAdIe karelI vAtano tenA dvArA kahevAyelI pUrva vAtathI bAdha thato jaNAvavo. prativAdI kahe zabdane nitya jANavo. tyAre kahevuM paDe tameja to pahelAM zabda kRtaka kahyo hato. mATe tamArI potAnI vAta sAthe bAdha Ave. - vyAdhAta thAya che. AvI rIte vAtanI rajuAta karavI te vyAghAta tarka. kahevAya. 5. AtmAzraya jJAnasApekSajJAnaviSayatvam mAtmAzraya: . - vastunA potAnAM jJAna mATe apekSaNIya je jJAna hoya teno viSaya khuda pote bane. jema gonuM lakSaNa "ominIvRttitve sati gomAtravRttinAtimavaM" karIe to gAyanA jJAna mATe apekSita A jo minI jJAnAntara che ane te ja jJAnano go viSaya bane che. A lakSaNamAM AtmAzraya doSa Ave. AvI rIte prativAdInI rajuAta karAtI vAtamAM AtmAzraya doSa ubho thAya, tenuM kathana karavuM te AtmAzraya tarka kahevAya. samAdhAna :- ahIM tarka zabda upalakSaNa tarIke levAno che. eTale upalakSita (te prasiddhi - siddha pAmatA) evA soLa padArtho, teonuM lakSaNanA AdhAre svarUpa kahevAnuM che. te ja tarkabhASA, bhASA eTale svarUpanuM kahevuM. prayojana vagara to mUrkha mANasa paNa pravRttimAM pagalAM mAMDato nathI. ahIM prayojana zuM che? evI zaMkA uThAvIne kahe che ke kRta - prayojana mATe kRdhAtunA vinaMta rUpanI cothI vibhakti che ane avyaya che. konA mATe tenA uttaramAM tasya pada che. "tenuM eTale konuM ?" evI (tenI) apekSA rahelI che. vaLI tu to nitya saMbaMdha hovAthI tat zabda rUpe zuM levAnuM te darzAve che. bAloDapi. ahIM "api" zabdathI virodhAbhAsAlakkArano pratibhAsa thAya che. bAlaka eTale ajJAnI che ane chatAM paNa nyAyazAstra bhAgavA besADavo te vAta paraspara virodhi lAge che. ajJAnanI hoya e sIdho nyAya zAstra bhaNavA bese emAM sahAnavasthAna virodha rahelo che. laMgaDo hovA chatAM pahADa upara caDavuM tenI jema virodhI vAta lAge che. te teno A kahevAtA bAlakanA lakSaNathI nirAza thaI jAya che, te A pramANe Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 . tarkabhASA vArtikam - jeNe vyAkaraNano abhyAsa karI lIdho hoya paNa hajI nyAyazAstra bhaNyo na hoya ane sAtho sAtha navA zAstrane bhaNavAnI jemAM jhaMkhanA rahI hoya tene ahIM bAlaka tarIke levAno. Avo bAlaka to nyAya bhaNavA mATe pUrepUro adhikArI che. mATe virodha Avato nathI. A lakSaNanuM padakRtya kare che. IcchA karanAro te bAla ATaluM ja lakSaNa kahIe to dhAvatuM bALaka paNa AvI jAya paNa ema karatA, ativyApti thAya. tenA vAraNa mATe praveza(vAMchaka) pada mUkyuM. gatino abhAva hovAthI nAnA dhAvatA chokarAmAM AvatI ativyApti nAmano ajagara A lakSaNano koLiyo karI zakato nathI. paNa nagarAdimAM pravezane jhaMkhatA vaTemArgamAM A lakSaNa jatAM pAchI ativyAtirUpI nAgaNa kuMphADA mAravA lAge che. tene zAnta karavA mATe "zAstrapada" rUpI vAMsaLI/ gArUDikamaMtra samartha che. * tAvatyukte adhItanyAyazAstrazAstrAntarapravezavAJchakapuruSe'tivyAptistannirAsAyAnadhItanyAyazAstreti, tAvatyukte anadhItavyAkaraNe'tivyAptistannirAsAyAdhIta vyAkaraNeti tAvatyukte lakSaNaM sampannam / .. sa, rUd vA pRtyane tu stanaMdha: | ajagara ane nAgaNanA sakaMjAmAMthI chaTakIne jatAM, jeNe nyAyazAstra bhaNI lIdhAM che ane je anya zAstra bhaNavAnI IcchA vALo hoya temAM lakSaNa javAthI ativyAtirUpI cittAnI tarApathI bacavuM muzkela banI jAya che. tene dUra bhagADavAM anadhItanyAyazAstra' A padathI bANavRSTinI jarUra paDe. Ama karavAthI citto to bhAgI gayo, paNa je vyAkaraNa ja bhaNyo nathI ane sIdho nyAya bhaNavA pATI pena laIne besI jAya temAM lakSaNa javAthI ativyApti punaH gaje garjanA karavA lAgI. tenI bolatI baMdha karavA adhIta vyAkaraNarUpI siMhanAda basa che. A pramANe A senAno sathavAro laI A lakSaNarAjA ekachatrI rAjya sthApita kare che. eTale ke badhI doSa jaMjAlathI mukta banI jAya che. mATe ahIM bAla zabdathI vyAkaraNa bhaNyo hoya ane nyAyazAstra na bhaNyo hoya tevA bALakane levo paNa dhAvaNo nahIM. etallakSaNo yo bAlassan vAJchati , vAJchatessakarmatvAt kiM vAJchati ? Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikama pravezaM, ketyAha nyAyanaye pakSadharmatvAdisamastarUpopetaliGgabodhakavAkyaM nyAyo, vAkyaM nyAya ityukta mUkavAkye'tivyAptistannirAsAya ko kati, tAvatyukte ghaTamAnayetyAdivAkye'tivyAptistannirAsAya 'liGgeti' / liGgabodhakavAkyaM nyAya ityukte __taptAyogolako vahnimAn dhUmAdi" tyAdi liGgabodhakaMvAkye'tivyAptirataH pakSadharmatvopeteti padamupAdIyate tadAtivyAptirdhvaMsitA, yataH taptAyogolake pakSadharmatvaM dhUmavattvaM nAsti, tAvatyukte "parvato'yaM dhUmavAn vaDhe' yathA. sapakSo mahAnasaM vipakSastaptAyogolaka ityAdAvativyAptiH, kathaM ? tatra vahnirheturvartate (iti) vyAvRtti mRgyate'to vipakSAd vyAvRttiritipadaM, tAvatyukte taptAyogolako dhUmavAn vahveryathA mahAnasamityAdAvativyAptistannirAsAyAbAdhitaviSayatvamiti taptAyogolake dhUmavattvaM viSayatvaM sAdhyaM pratyakSeNa bAdhitam / nyAyanI vicAraNA Avo bAlaka Icche che. ahIM vAcchati mAM vAcchu dhAtu sakarmaka hovAthI zuM Icche che ? evI zaMkA svAbhAvika thAya, enuM samAdhAna e che ke - te praveza Icche che... zemAM ? to kahe nyAyanayamAM, pakSadharmatA vigere sarva rUpathI yukata evA liMganuM bodha karAvanAra vAkyane nyAya kahevAya. vAkya te nyAya, eTaluM kahIe to mUkavAkayamAM ativyApti thAya, tenAM nirAsa mATe bodhaka pada mUkyuM. mUkavAkya koIne bodha karAvavA samartha nathI mATe temAM ativyApti nahi Ave. ''ghaDo lAva" vigere vAkyo bodha to karAvatAM hovAthI ativyApti Ave, tenAM nirAsa mATe 'lika pada mUkyuM che. ATaluM lakSaNa karatAM "AgathI dhamadhamato loDhAno goLo agnivALo che, dhUmADo dekhAto hovAthI." A vAkya dhUmarUpIliMgano bodha to karAve che, paNa hakIkatamAM A nyAyarUpa na hovAthI AmAM ativyApti Ave, tenA nirAsa mATe 'pakSadharmopeta pada grahaNa karavAmAM AvyuM che. ayogolakarUpI pakSamAM dhUmaliMganI hayAtI na hovAthI liMga pakSadharmatAyukta na banyuM. ATaluM lakSaNa karavA chatAM "parvata vahnivALo che, dhUma hovAthI" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta/bhASA vArtikam ahIM koIka ayogolakane daSTAnta banAvI de, to ativyApti thAya. kAraNa ke tenAthI to anvayavyAptino khyAla AvI zakato nathI. ulTo vyabhicAra dekhAya che. eTale pakSamatAvALA liMganuM jJAna karAvanAra vAkya" paNa nyAyarUpe ghoSita na karI zakAya mATe sAkSasarva pada umeryuM eTale je vAkaya liMga sapakSamAM rahelA che, evuM paNa jaNAve, te vAkya nyAya kahevAya. have ayogolaka dAkhalA tarIke nahIM laI zakAya paNa rasoDuM vi. ja levAze. ATalo vadhAro karavA chatAM A parvata dhUmavALo che, agni hovAthI; jema sapakSa evuM rasoDuM" tyAre ayogolakamAM ativyApti thaze. tIvavu naH rASTro nityadharmarahitatvarityAvaticAsika, caM? yathA nityadharmarahitatvAditi hetunA anityatvaM sAdhitaM tathA anityadharmarahitatvAditi hetunA nityatvamapi sAdhyate ato'satpratipakSatvam / ___ tathA ca pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM vipakSAd vyAvRttya'bAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvalakSaNapaJcarUpopetaliGgabodhakavAkyaM nyAyastatpradhAno nyAyanayaH / yadvA nIyate prApyate vivakSito'rtho'neneti nyAyo yuktisvarUpastatpradhAno nayaH zAstraM nyAyanayastasminnityarthaH / nanvanyepi cintAmaNyAdayo granthAssanti / tatra kiM pravezaM na vAJchatItyAzaGyAha - alpena zrutena - adhyanenetyarthaH, alpAdhyayanaM kuto ? yato'lasaH AlasyavAnityarthaH / kAraNa ke agnirUpa hetu tyAM che paNa dhUma to dekhAto nathI. tenA TALavA je hatuM vipakSamAM rahenAro na hoya eTaluM umeravuM. vahni hetu to dhUmAbhAvavALA (vipakSa) ayogolakamAM rahe che, mATe AvA liMganuM jJAna karAvanAra vAkya nyAyarUpe na kahevAya. "ayogolaka dhumADAvALo che Aga hovAthI" ahIM agnihetu pakSa ane sapakSamAM che tathA ayogolaka sivAyanAM evAM koI sthaLa nathI ke jyAM dhumADo raheto na hoya ane mAtra agni ja raheto hoya. eTale ahIM agni hetu vipakSathI vyAvRtta paNa thAya che, chatAM A anumAna to khoTuM che eTale nyAyarUpa nathI, mATe ativyApti Ave, tene dUra karavA abAdhita viSayaa - pratyakSAdi pramANathI jeno bAdha thato na hoya evuM je sAdhyanuM gamaka Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 28 te liMga, tenuM bodhaka vAkya nyAya, ahIM to AMkhathI (sAdhya) dhumADo dekhAto ja nathI, mATe ativyApti nathI AvatI. dhUmavattva viSayatva kahyuM che, chatAM "prakRtijanyabodhe prakArIbhUto bhAva pratyayArthaH'' dhUmavat prakRtithI bhAvamAM tva pratyaya lagADatAM prakRtinuM je vizeSaNa hoya teno bodha thAya che. (dhUmavat mAM dhUma vizeSaNa che) A nyAyathI ahIM dhumADo dekhAto nathI, ema kahyu che, ATaluM kahevA chatAM ''zabda anitya cheM. mitya dharma vinAno hovAthI'' A satpratipakSita anumAnamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke ''jema nityadharma vagarano hovAthI'' A hetu dvArA anitya siddha karo cho. tema 'anitya dharma vagarano hovAthI'' A hetu dvArA zabdane nitya paNa siddha karI zakAya che. tene dUra karavA asatpratipakSatyaM kahyuM, eTale ke sAdhyathI viparIta siddha kare tevo anya hetu pratipakSa kahevAya, evo pratipakSa je hetumAM asat na hoya te asatpratipakSa. jyAre ahIM to pratipakSa hetunI hayAtI che. mATe A vAkya nyAyarUpe na gaNI zakAya. Ano nicoDa e Avyo ke (1) pakSadharmatA (2) sapakSamAM hayAtI (3) vipakSathI vyAvRtti (4) bAdhano aviSaya (5) asatpratipakSatA A pAMca rUpathI yukta je liMga hoya, tenuM bodhakavAkya nyAya kahevAya. nyAya jemAM - nayamAM pradhAna-mukhyarUpe hoya te nyAyanaya athavA vivakSita artha jenA dvArA prApta karAya-jaNAya te nyAya. yuktisvarUpa nyAya che, tatpradhAnanayazAstra te nyAyanaya. temAM praveza karavA Icche che. zaMkAkAra :- are bhAI ! tattvacintAmaNi vi. ghaNAe nyAyapradhAna graMtho che, temAM bALaka praveza karavA kema Icchato nathI ? samAdhAna :- te bALaka ALasu hovAthI, thoDuM sAMbhaLIne ane thoDuM bhaNI nyAyanuM jJAna meLavavA Icche che mATe. nanvasyacirantanA-tivitata -gana-gambhIraprakaraNAnarhasyAtrApi vistaratvAt yaM pravezo mAtrItvata sAha- 'saMkSipta-vRtti kRti' hai anvita-suyuddhe ! saMkSiptayukti yathA syAt tatheti / tathA cAsya kriyAvizeSaNatvena kriyAnvayi pradhAnamiti nyAyAtprAdhAnyameva / nanu saMkSiptayuktyanvitA cAsau tarkabhASA ceti vigrahe ko doSa ? iti cet, ucyate / yuktInAM tarkabhASAvizeSaNatvena Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 tarkabhASA vArtikam sAkSAkriyAnvayitvAbhAvAdaprAdhAnyaM syAnnyAyazAstre ca yuktInAM prAdhAnyameva mRgyate / tathA cAvimRSTavidheyAMzadoSaH; saMkSiptA cAsau yuktyanvitatarkabhASA ceti vigrahe tu pUrvAparavirodho'pi syAt / kathaM ? catvAryeva pramANAni yuktilezoktipUrvakaM kezavo bAlabodhAya yathAzAstramavarNayat // 1 // ityatra saGkepo yuktInAM proce / atra ca tarkabhASAyA iti pUrvApara virodhaH / / zaMkAkAra :- A bALajIva prAcInakAlanAM, ativistRta, gahana ane gaMbhIra prakaraNane yogya nathI. to ahIM paNa vistAra to ghaNo che, to temAM AvA bALajIvano praveza kevI rIte thaze ? samAdhAnaH DarIza mA! A nyAyazAstra saMkSipta yuktivALuM che. saMkSiptayuktithI samajI zakAya te rIte AmAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. eTale saMkSiptayukti(thI) e kriyA vizeSaNa che ane jeno kriyA sAthe anvaya hoya te pradhAna kahevAya." A nyAya hovAthI saMkSima yukti je rIte pradhAnarUpe bane te rIte, he anvita! subuddhi - he vidvAn ! mArAvaDe tarkabhASA prakAzita karAI rahI che. ema zlokano artha karavo. zaMkAkAra - saMkSipta yuktithI anvita evI A tarkabhASA - Avo karmadhAraya samAsa karIe to zuM vAMdho ? samAdhAna :- yuktio tarkabhASAnA vizeSaNa tarIke hovAthI teono sAkSAt kriyA sAthe anvaya saMbhavato nathI, tethI te apradhAna banI jAya, jyAre nyAyazAstramAM yuktionI pradhAnatA darzAvavAnI hoya che. kAraNa ke yukti upara ja nyAyazAstra nabhe che. vaLI "avikRSTa vidheyAMza doSa lAge. vimRe = vicArAyeluM che vidheya aMza (pratipAgha-aMza) jeno evA tarka-nAyagrantho hovA ISTa che. yukitanuM pratipAdana nyAyazAstramAM hoya che paNa tevA graMthamAM 'yaktinI pradhAnatA jaLavAI rahevI joIe." A eka vidvAna purUSothI vicArelI vAta che, paNa yuktino kriyAmAM anvaya na thatAM apradhAna banI jAya, tethI (pachI) tarkabhASAprakAzana kiyAmAM yuktinI pradhAnatA na rahevAthI granthano vidheya aMzayuktinuM pradipAdana avikRSTa banI jAya. A ja ahIM avimRNa vidheyAMza doSa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam hovo jaNAya che. saMkSipta evI vyaktiyukta tarka bhASA Avo vigraha karIe, to pUrvApara virodha Ave. te A rIte-kezavamithe bALajIvane bodha pamADavA mATe yuktilezanA kathanapUrvaka zAstramujaba pramANa cAra ja che, ema varNana karyuM che. emAM yuktiono saMkSepa batAvyo che. jyAre uparokta vigrahamAM tarkabhASAno saMkSepa kahyo mATe temanA vacanamAM pUrvApara virodha Ave che. __ tathA ca saGkSiptA yuktayo yasyAM sA saGkSiptayuktiH / anvitAkAGkSAdidoSarahitA evaMvidhA cAsau tarkabhASA ceti vigrahe'nyapadaprAdhAnyAtpUrvadoSastadavastha eva tasmAt pUrvavyAkhyAnameva zreyaH / kasyacinmate saGkSipya yuktyanvitatarkabhASetyapi pAThakartavyastathA ca na kopi doSAvakAzo, yataH saGkSipyeti avyayena yuktyanvitena tarkabhASAvizeSaNena ca zabdasajhepasya yuktibAhulyasya ca darzanAdatra prakarSopi darzita ityavadheyaM / "ti prathamavRttArAnam !" " saMkSipta yuktio jemAM che te saMkSiptayukti. anvitA eTale AkAMkSAdi doSa vagaranI evI A tarkabhASA- e pramANe bahuvrIhi samAsa karatAM anyapadanuM prAdhAnya hovAthI pUrva doSa ubho ja rahe che, mATe pahelAMnuM vyAkhyAna ja barAbara che. saMkSipya (saMkSepa karIne) yuktithI anvita tarkabhASA evo pATha karavo joIe, tethI koI paNa doSa nahi Ave ema keTalAka mAne che. kAraNa ke saMkSipyA e avyava hovAthI ane yutithI anvita e takabhASAnuM vizeSaNa hovAthI temaja zabdano saMkSepa ane yuktinI bahulatA dekhAtI hovAthI ahIM prakarSa paNa jaNAI Ave che. ema manathI dhAravuM samajavuM joIe. eTale tarkabhASAmAM aneka yukitao to batAvI che. paNa yuktione lAMbIlaca nathI karI, Ama yuktionuM prAdhAnya paNa TakI rahe che. A pramANe pahelA zlokanuM vivecana karyuM. "pmAja-gva-saMsA-gyonana-STnta-siddhAnta-navayava-ta Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____31 takabhASA vArtikam nirNaya-vAda-jalpa-vitaNDA-hetvAbhAsa-cchala-jAti nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAniHzreyasAdhigama" iti nyAyasyAdimaM sUtram (nyA. sU. 1, 1.1 // asyArthaH / pramANAdiSoDazapadArthAnAM tattvajJAnAnmokSaprAptirbhavatIti // pramANaprameya.. ... tattvajJAnAniHzreyasAdhigama iti nyAyasyAdimaM suutrm| A pramANe graMthakAre gautama muninA nyAyasUtranA prathamasUtrathI graMthano AraMbha karyo che. "athaSoDazapadArthoddezamAha'' - pramANeti / pramANAni ca prameyaM ca saMzayAzca prayojane ca dRSTAntau ca siddhAntAzcAvayavAzca / tarkazca nirNayazca vAdazca jalpazca vitaNDA ca hetvAbhAsAzca chalAni ca jAtayazca nigrahasthAnAni ca tessaam| atra sUtre sarveSAM padArthAnAM prAdhAnyasya vivakSitatvAt dvandvasamAsaH, tatpuruSaparigrahe prAdhAnyAnupapatteH, dvigvavyayIbhAvayoretAdRzapAThAbhAvAt bahuvrIhikarmadhArayayorvirodhAcca / pramANeSu bahuvacanamanyonyanirapekSatvena pramAhetutvasya vivakSitatvAt; prameyeSu pratyekaM prameyatve'pi samudAyaparyavasAyinyeva prameyatvaM vivakSitamityekavacanaM, AtmanaH prAdhAnyakhyApanArthaM ca / arthanirdezamAdAya saMzaye'pi bahuvacanaM, teSAM nirapekSatayA nyAyapravRttyupayogitvAt / ' have soLa padArthanA uddezane kahe che. . 17 pArtho A soLe padArthanuM prAdhAnya vivakSita che, mATe vanda samAsa karyo che. jo tapurUSa samAsa karIe to darekamAM pradhAnatA na AvI zake. vigu ane avIbhAva samAsamAM to Avo pATha ja saMbhavI zakato nathI. ane bahuvrIhimAM anya padanI pradhAnatA hoya che. karmadhAraya samAsamAM eka vizeSaNa bane bIjuM pada vizeSya banatuM hovAthI badhAM padonI pradhAnatA TakI zakatI nathI. jyAre graMthakArane dekhAtI pradhAnatA ISTa che eTale tenI sAthe virodha sAve. pramANAni ema bahuvacana dareka pramANa ekabIjAnI apekSA rAkhyA vin| sAnA le ... .... .... ...... . . . . . Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam hovA chatAM samudAyanA aMta sudhI rahevAvALuM = AkhA samudAyamAM raheluM prameyatva ahIM vivakSita che eTale ke sarvaprameyanuM jJAna bheguM thAya tyAre te (jJAna) mokSano hetu bane ane soLa padArthamAM prameyanuM prAdhAnya jaNAvavA mATe ekavacanamAM ullekha karela che eTale jema darekanuM prAdhAnya batAvavA bahuvacana mukAya che; tema premaya padArthamAM mAtra eka AtmA ja mokhare che; ema jaNAvavA ekavacana mUkela che. bhinna bhinna padArthane AzrayI saMzayanA ghaNA bheda paDI zake che, eTale artha nirdezano Azraya laIne bahuvacana mUkela che, kAraNa ke saMzaya pote nirapekSa rUpe/svataMtra rIte nyAyapravRttimAM khAsa upayogI che. eTale jyAM saMzaya pedA thAya che. tenAM -saMzayanA lIdhe te padArthano nizcaya karavA vyApti vagerenuM jJAna karavAnI tamannA UbhI thAya che. prayojane vizeSalakSaNAnusAreNa dvivacanaM, dRSTAMnte'pi vizeSalakSaNAnusandhAne ca dvivacanaM tayorudAharaNe parasparanairapekSyAt / anvayavyatirekiNastasyaitayorekatra prayoga anucitatvAt tasyaikatra prayojanAbhAvAdanyathAdhikAnigrahApatteH, sidvAnte'pi svaprayojane nairapekSyameveti bahuvacanaM, avayavAnAM sambhUyaikArthapratipAdakatve'vAntarArthabhedasUcanAya bahuvacanaM, tarkanirNayayorekaikaprayojanatvAt ekavacanam / vAdajalpavitaNDAnAM tathaiva, hetvAbhAsAdiSu svavyApAre parasparanairapekSyAd bahuvacanam / ata eva 'nirdeze yathAvacanaM vigrahaH' iti bhASyaM tasyArtho yadeva nirdeze vacanabhedopAdAnaprayojanaM tadevAtrApIti dRSTavyamityAdi trisUtrItattvabodhAdau suprasi 32 n pratyeka pravRttimAM mukhya prayojana sukha prApti tathA duHkhAbhAva che. ema bheda pADIe to mukhya rIte be prakAranuM prayojana che. tenA anusAre prayojanane dvivacanamAM mUkyuM che. ema dRSTAnta paNa anvayavyAptinuM poSaka sAdharma dRSTAnta ane vyatireka vyAptinuM poSaka te vaidharma dRSTAnta ema dRSTAnta be prakAranAM che. te banne paraspara eka bIjAnI apekSA nathI rAkhatA anvayavyatirekImAMthI eka ThekANe banne prakAranAM dRSTAntano prayoga karavo ucita nathI, temaja eka ThekANe tenuM -anvayavyatirekanuM prayojana nathI chatAM jo be prakAranA dAkhalA tyAM mUkIe to adhikanigraharUpa doSa Apatti Ave. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam dArzanika ke bIjI badhI carcAono AdhAra siddhAnta che, jJAnarUpe hovA chatAM tarka-vicAraNAmAM siddhAMta svataMtra rIte upayogI hovAthI bahuvacana mUkyuM che. ghaNA avayavo bhegA thaI eka arthanuM pratipAdana kare. pratijJA, hetu, udAharaNa upanaya nigama A pAMce avayava bhegA thavAthI arthano nirNaya thAya che, paNa dareke dareka bhinna paNa che eTale temAM avAntara arthano bheda sUcavavA bahuvacana mUkyuM che. tarka mAtra eka satya zodhamAM upayogI hovAthI ekavacana mUkyuM che; tema nirNaya paNa nicoDarUpe avicalita satyajJAna karAvavuM e ja mAtra prayojana hovAthI ekavacana mUkela che. 33 vAda jalpa ane vitaMDA -e... traNa carcAnA svataMtra prakAra che. tathA hetvabhAsa vi. paNa eka bIjAnI apekSA rAkhyA vinA potAnuM kArya siddha karatA hovAthI bahuvacana mUkyuM che. mATe nirdezamAM yathAvacana vigraha karavo joIe e bhASya che. tethI nirdezamAM je vacana bheda karavAnuM prayojana che, te ahIM paNa samajI levuM, eTale ja nirdeza AvA bhinna bhinna vacanamAM vigraha karIne karavAmAM Ave che. trisUtrItattva bodha vagere graMthomAM Avo prayojananI vAto prasiddha che, eTale A manakalpita zilpa khaDuM karavAmAM nathI AvyuM. tattvajJAnAditi tattvaM jJAyate'naneti tattvajJAnaM zAstraM tasmAdityarthaH, tathA ca zAstratattvajJAnAbhyAM vyApArivyApArabhAvApannAbhyAM samAnAdhikaraNaduHkhasamAnaqAlInabhinnaduHkhadhvaMsalakSaNo mokSaH / dhvaMso mokSa ityukte dhaTadhvaMse'tivyAptiH, tannirAsAya duHkheti / tathApyasmadAdyadhikaraNaduHkhadhvaMse'tivyAtiH / kathaM ? asmadAdInAmapyatItakAlInaduHkhadhvaMsasya vidyamAnatvAt tannirAsAya duHkhasamAnakAlInabhineti, atra bhineti padaM duHkhadhvaMsavizeSaNatayopAttaM, kathaM ? duHkhena saha samAnakAlIno yo duHkhadhvaMsaH tasmAdbhinno vyatirikto yo duHkhadhvaMsa ityarthaH ; asmadAdiSu pratyutpannaduHkhasamAnakAlInAtItaduHkhadhvaMsasyaiva vidyamAnatvAttato na bhinnatvaM duHkhasyeti nAtivyAptiH tAvatyukte vyadhikaraNaduHkhamAdAyAsambhavaH, kathaM ? asmadAdiduHkhasamAnakA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam (34 lInasyaiva muktAnAM duHkhadhvaMsasya vidyamAnatvamityasambhavastannirAsAya duHkhavizeSaNatvena samAnAdhikaraNeti padaM / tatva jenAthI jaNAya te tattvajJAna eTale ke zAstra ane tattvajJAnathI mokSa thAya che. ahIM A banne vacce vyApArivyApAra bhAva che. tata- zAstra tenAthI janya tattvajJAna che. temaja zAstrajanya je mokSa tenuM janaka paNa che mATe tattvajJAna vyApArarUpe banyuM ane zAstra vyApAravALuM thayuM. mokSanuM svarUpa tyAM mokSa eTale - samAnAdhikaraNa - eka ja AtmAmAM rahela je duHkha tenuM samakAlIna je duHkhadhvaMsa che. tenAthI judI koTIno duHkhano nAza te mokSa. padakRtya kare che - dhvasa te mokSa ATaluM ja kahIe to ghaTaplaeNsamAM ativyApti Ave, tenA nirAsa mATe duHkhadhvasa ema kahyuM; chatAM ApaNAmAM rahela duHkhadhvaMsamAM ativyApti Ave, kAraNa ke - ApaNAmAM bhUtakAlano duHkhadhvasa rahelo che, paNa hajI saMsArasAgaranA AvartamAM ja aTavAIne rahelA chIe, tenA nirAsa mATe je duHkhadhvaMsa duHkhasamAnakAlIna na hoya tevo dukhadhvaMsa ahIM levAno che. jyAre ApaNAmAM bhUtakAlano duHkhadhvaMsa che kharo paNa te vakhate duHkha paNa raheluM che. jyAre mokSamAM to koI paNa jAtanuM duHkha hotu ja nathI. chatAM vyadhikaraNa duHkhane AzrayI asaMbhava doSano dhabbo lakSaNa upara lAgI jAya ema che. kAraNa ke atyAre mukatAtmAomAM duHkhadhvasa rahelo che. te vakhate ja ApaNane duHkha raheluM che, jethI karIne dareka jAtanAM duHkhadhvaMsa duHkhanA samAnakAlIna thatAM tenAthI bhinna duHkhadhvaMsa na maLavAthI A lakSaNa kayAMya ghaTI na zake, ethI asaMbhava doSa Ave tenA nirAsa mATe duHkhanA vizeSaNa tarIke samAnAdhikaraNa pada mUchyuM, ... asyArthaH- lakSyo lakSaNayogyo muktAtmagato duHkhadhvaMsastena samAnAdhikaraNaM yat duHkhaM tena samAnakAlIno yo duHkhadhvaMsaH saMsAryavasthAyAM; sa muktAtmagata eva, tasmAd bhinno yo duHkhadhvaMsaH sa tu muktAnAmeveti / tathA caitat sampannaM "lakSyaduHkhadhvaMsAdhikaraNaduHkhasamAnAdhikaraNakaduHkhasamAna Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 tarkabhASA vArtikam kAlInaduHkhadhvaMsabhinnaduHkhadhvaMsalakSaNo mokSaH" sAdhyata ityatra tAtparyam / ___ tatra tattvalakSaNamAha - svAzrayapratiyogikAnyonyAbhAvAsamAnAdhikaraNadharmavattvaM tattvam / asya padakRtyAni - dharmaH tattvamityucyamAne saMyuktasamavAyena jale vidyamAno gandhaH samavAyena tattvaM syAt, pUrvakAlAvacchedena ghaTe vidyamAnaM zyAmarUpaM raktakAlAvacchedena tattvaM syAt, tadubhayavAraNArthaM yatsambandhapuraskAreNa yadavacchedena yo yasya dharmastatsambandhapuraskAreNa tadavacchedena sa tasya tattvamiti bodhanArthaM dharmavattvaM tattvaM tAvatyukte ghaTavartiprameyatvavattvasyApi ghtttttvtaaprsNgH| ata uktamasamAnAdhikaraNeti / .. eTale lakSya mukatAtmAmAM rahela duHkhadhvaMsa, tenuM samAnAdhikaraNa je duHkha teno samAnekAlIna je duHkhadhvaMsa che; te saMsArI avasthAmAM hoya che ane muktAtmAmAM rahelo duHkhadhvaMsa ja tenAthI bhinna hoya che. te to mutAtmAone ja hoya eTale saMpUrNa zuddha lakSaNa A pramANe thayuM. lakSya duHkhadhvasanuM adhikaraNa ja jenuM adhikaraNa che, evuM te duHkha tene samAnakAlIna evA duHkhadhvasathI bhinna duHkhadhvasa te ja mokSa. AvA lakSaNavALo mokSa (tatvajJAnathI) sadhAya che. sAdhavAno che. e ahIM tAtparya che. - have tattvanuM lakSaNa kahe che - potAno Azraya jeno pratiyogI hoya evo je bheda tenA adhikarANamAM na rahenAro je dharma, te dharmavALu je hoya te tatva. - dA.ta. sva = dhaTatva dharma teno Azraya ghaTa ane ghaTa pratiyogika bheda 'ghaTo na' tenuM adhikaraNa to paTAdi bane, temAM ghaTava rahetu nathI, mATe tAdaza bhedanuM ghaTatva asamAnAdhikaraNa thayuM, evo ghaTava dharma tavAna ghaTatene bhAvamAM tva pratyaya lagADavAthI ghaTatva e tatva thayuM. - AnuM padakRtya - dharma te tattva ATaluM ja kahIe to saMyukta samavAyathI pANImAM gaMdha rahelI che. te samavAya saMbaMdhathI tatva banI jaze, kAraNa ke pANIthI 1. ahIM lakSya pada vadhArAnuM lAge che kAraNa ke mukta AtmAmAM rahela duHkha dhvasanuM adhikaraNa muktAtmA ja bane, te muktAtmA to duHkhanuM adhikaraNa ja banI zakato nathI eTale lakSaNa ahIM ja bhaMga/dUSita thaI jAya che. mAtra sAmAnya duHkhadhvasanuM samAnAdhikaraNa duHkha tenA samAnakAlIna duHkhadhvasa saMsArIomAM che. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam saMyukta pRthvI che, temAM samavAya saMbaMdhathI gaMdha rahela che. gaMdha paNa eka jAtano dharma che. ema pUrvakAlAvacchedana - (pUrvakAlane AzrayI) ghaTamAM kALo varNa rahela che. te rakatakAlAvacchedana (je kALe lAla ghaDo banI gayo che te kAlane AzrayI) kALuM rUpa tattva banI jaze. A banne ApattinA nirAsa mATe je saMbaMdhane AgaLa karI, je avacchedathI - je kALane AzrayI che jeno dharma hoya, te saMbaMdhane AgaLa karI, te avacchedathI- te kALane AzrayI te tenuM tattva kahevAya. evo bodha karAvavA dharmavavaM tattva' ema kahyuM. ATaluM kehavA chatAM ghaTamAM raheluM prameyatvavatta paNa ghaTanuM tattva banI jaze. mATe asamAnAdhikaraNa pada mUkyuM. prameyatvavatva bhUtalamAM che ane tyAM ghaTa paNa che eTale prameyatvavat samAnAdhikaraNa dharma banI gayo. tAvatyukte jalena sahAsamAnAdhikaraNaM yatpRthivItvaM tattvaM tadvattvasyApi ghaTatattvatA bhavedato'bhAveti, ghaTapratiyogikAtyantAbhAvamAdAyAsambhavaH svasminsvAvRtteriti nyAyAt, ghaTavartighaTapratiyogikAtyantAbhAvena saha ghaTatvasyAsAmAnadhikaraNyAbhAvAt / ato'nyonyeti tathApi ghaTavartighaTapratiyogikAnyonyAbhAvamAdAyAsambhavastena svAzrayeti / asyArthaH - svaM ghaTatvaM tasyAzrayo ghaTastatpratiyogikonyonyabhAvastenAsamAnAdhikaraNo dharmo dhaTatvaM tadvattvaM tttvmitra vistAro prasthAntaravi : - ATaluM kahevA chatAM pANI to ghaDA vageremAM rahe che paraMtu pRthvImAM rahetu nathI, jyAre pRthvItva mAtra pRthvImAMja rahe che, mATe pANI sAthe asamAnAdhikaraNa je pRthivIvaM taddhatva paNa ghaTanA svarUpe banI jaze, mATe abhAva pada mUkayuM. have pRthivItva jalAbhAvanAM adhikaraNa-pRthvImAM rahetu hovAthI abhAva samAnAdhikaraNa banI jAya che, tethI pRthvItva tatva nahi bane. chatAM paNa ghaTa pratiyogika je atyantAbhAva tene AzrayI asaMbhava doSa Avaze. kAraNa ke svamAM svanI vRtti hotI nathI" A nyAyathI ghaTamAM rahela je ghaTapratiyogika atyaMtAbhAva tenI sAthe ghaTatvanuM asamAnAdhikaraNa nathI. kemake ghaTAtyantAbhAva ane ghaTata banne ghaTamAM rahela che. ema svathI je lezo temAM svano abhAva maLaze. tyAM svatva raheluM ja hoya che, mATe asaMbhava doSa Ave. ethI anyonya pada mUkayuM. have ghaTamAM ghaTo na'' bheda maLato na hovAthI pUrvokta vAMdho nahi Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 tarkabhASA vArtikam '"paTo na'' laIne asaMbhava asamAnAdhikaraNa na maLyuM. ghaTatvano Azraya to ghaTa che. = = Ave; chatAM ghaTamAM rahela paTa pratiyogika bheda thaze. kAraNa keM teja ghaTamAM ghaTatva raheluM hovAthI tenA nivAraNa mATe svAzraya pada mUkyuM. sva svAzraya (ghaTa) pratiyogika bheda levAno hovAthI ghaTa pratiyogikabheda = ''ghaTo na" Abheda paTa vi.mAM maLaze tyAM ghaTatva rahetuM na hovAthI ghaTatva tAdaza bhedaasamAnAdhikaraNa banI jaze. have asaMbhavanI gaMdha paNa rahetI nathI. padakRtyano vistAra bIjA graMthothI jANI levo. atha pravartakajJAnalakSaNamAha kRtisAdhyatvagocarabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAgocarajJAnaM pravartakam / asya padakRtyAMni / jJAnaM pravartakamityukte ghaTArthini'tra prameyatvamiti jJAne'tivyAptiH, kathaM ? tatra pravartakatvAbhAvAt tannirAsAya sAdhanetipadaM, tAvatyukte tRSitajalArthinaH padArthatvaprakArakajalajJAne'tivyAptistannirAsAya bhAvavAcakatApratyayopAdAnaM, tathA ca jalatvena tRDupazAmakatvena jalajJAnaM pravartakaM, ato'tivyAptirnirastA, tAvatyukte sukhArthino duHkhasAdhanAhikaNTakajJAne'tivyAptistannirAsAya iSTeti padaM / have. pravartaka jJAnanuM lakSaNa kahe che... A prayatna sAdhya che, bhAre aniSTanaM kAraNa nathI temaja ISTasAdhanatAviSayavALuM (ISTa vastu meLavavA mATenuM sAdhana che.) AvuM jJAna pravartaka che. AnuM padakRtya kare che.. jJAna pravartaka che, eTaluM ja kahIe to dhaTa meLavavAnI jhaMkhanAvALAne ''ahIM prameyatva che,'' evuM jJAna thayuM paNa tenAthI pravRtti thatI nathI, mATe evA jJAnamAM ativyApti Avaze, tenA nirAsa mATe sAdhanapada che; prameyatva e ghaTa vi.nuM sAdhana na hovAthI ativyApti nathI. padArthatva prakAravALuM jalajJAna - 'A pANI eka padArtha che.'' AvuM jJAna, pANI e tarasa vi. chipAvAnuM sAdhana che mATe sAdhanazAna che, paNa mAtra tenA mATe (pANInuM) padArtha tarIke ja jJAna thayela hovAthI tarasyo mANasa je jaLano arthI che tenuM pravartaka na hovA chatAM temAM lakSaNa javAthI ativyApti Ave. tenAM nirAsa mATe bhAvavAcaka tao/tva pratye mUkvAmAM Avyo che. eTale ke '"je padArthasAdhana hoya teno bhAva Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 takabhASA vArtikam ja jemAM prakArarUpe banela hoya temaja te jenuM sAdhana hoya tene A (sAdhana) siddha karanAra che' te pravartaka bane. eTale pANInuM pANI tarIke temaja tarasane chipAvanAra che', e rUpe jJAna thAya tyAre jalAthane te tarapha pravRtti saMbhave. jyAre ahI padArtha tarIke jalajJAnamAM to tevA jJAnano abhAva hovAthI pravartaka na bane; to paNa ativyAti AvatI nathI. eTaluM kahevA chatAM sukhAthIne duHkhanA sAdhana sApa kAMTA vigerenuM jJAna thayuM. ahIM kAMTAnuM kAMTA tarIke temaja dukhanA sAdhana karIke jJAna thayela che eTale sAdhanatA jJAna to banyuM, paNa sukhArthI temAM pravRtti karato na hovAthI ativyAdhi Ave; tenAM nirAsa mATe ISTa pada bhUyu. are ! bhAI sukhArthI ne kAMTA ISTa nathI. eTale A ISTa sAdhanatA jJAna nathI mATe pravartaka na banavA chatAM ativyAti nathI. . . tAvatyukte "madhulipteyaM khaDgadhAreti' jJAne'tivyAptiH, kathaM ? madhvAsvAdajanyasukhArthinaH pravartakaM bhavena caitadajJAnaM pravartakaM, jihvAcheda-janyAniSTaduHkhasAdhanatAjJAnaviSayatvAt / tannirAsAya aniSTAnanubandhIti padamiSTasAdhanatAvizeSaNatayopAttaM, tathA cAniSTena sahAnanubandhi asambandhi yadiSTasAdhanaM tattAjJAnamidaM jJAnaM daNDAdirghaTAdeH sAdhanamityullekhenetyarthaH, tAvatyukte'smingirizikhare 'sukhAsvAdAdiguNopetapayaHpUrNasarostIti jJAne'vyAptiH, kathaM ? jalArthinastajjJAnaM pravartakaM na bhavedaniSTazramAnubandhISTasAdhanatAjJAnatvAt / tannirAsAya balavadityaniSTavizeSaNatayopAttaM, zramAdi tu balavaduniSTaM na bhavatIti nAvyAptiH, tAvatyukte sukhasAdhanaM sAgaramaNiriti jJAne'tivyAptiH / kathaM ? tatra pravartakatvAbhAvAttanirAsAya kRtisAdhyatvagocareti padaM jJAnavizeSaNatayopAttam / ___asyArthaH kRtyA prayatnena yatsAdhyatvaM tadeva gocaro viSayo yasya jJAnasya tatkRtisAdhyatvagocaraM, balavacca tadaniSTAnanubandhi ca balavadaniSTAnanubandhi, tacca tadiSTasAdhanatAgocarajJAnaM ca kRtisAdhyatvagocaraM ca tadbalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAgocarajJAnaM cetyarthaH / 1. susvAdA0 v. / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tarkabhASA vArtikam chatAM ''A talavAranI dhAra madhathI lepAyelI che.'' ahIM madhanA svAdathI sukha maLe te ISTa che paNa temAM sukhArthI pravRtti karato dekhAto nathI, kAraNa emAM jIbhanA chedanathI utpanna thatuM aniSTa duHkha enA khyAlamAM che. eTale ativyApti Ave. tenAM nirAsa mATe aniSTa ananubaMdhI -eTale je aniSTa sAthe joDanAra na hoya evI ISTa sAdhanatAnuM jJAna levuM. uparokta jJAnamAM to jIbha chedAvAthI aniSTa - duHkha thavAno bhaya rahelo che. tattAjJAna eTale "A daMDAdi ghaTAdinA sAdhana che,'' AvA ullekha pUrvakanuM jJAna. ATaluM kahevA chatAM ''A parvatanA zikhare sArA svAdavALA pANIthI chalochala bhareluM taLAva che.'' AvuM jJAna thatA pANIno arthI temAM pravRtti to kare che, jyAre parvata caDatAM aniSTa evo thAka lAge che. eTale A jJAna aniSTa anubaMdhi thavAthI pravartaka na banavuM joIe, chatAM pravartaka bane .to che mATe avyApti thaI. te avyAptinA nirasana mATe balavad pada aniSTanA vizeSaNa tarIke grahaNa karavAmAM AvyuM che. zrama vi. bhAre aniSTa na hovAthI A jJAna balavadaniSTAnanubaMdhISTasAdhanatAnA viSaya rUpe thayuM, tethI karIne A jJAna pravartaka banavA chatAM avyApti nathI. '"sAgaramaNi sukhanuM sArdhana che.'' A jJAnamAM ativyApti thaze; kAraNa ke A jJAna balavadanaTAnanubaMdhISTasAdhanatArUpe che, chatAM pravartaka banatuM nathI. tenA nirAsa mATe 'A vastu-kArya prayatnathI sAdhya che,'' evA viSayavALuM uparokta vizeSaNa yukta jJAna pravartaka bane. evamapi svakRtyasAdhyaparakRtisAdhyagocaratAdRzajJAnasyApi pravartakatvApattirataH svapadamadhyAhAryamevamapi balavadaniSTAnanubandhi yadiSTaM pareSAM nAtmanaH svAtmamaraNAdiH tasya sAdhanaM viSabhakSaNAdi svakRtisAdhyaM ca tattAgocarajJAnasyApi pravartakatvApattirato'trApi svapadamadhyAhAryaM tathA ca "svakRtisAdhyatvagocarabalavadaniSTAnanubandhi sveSTasAdhanatAgocarajJAnaM pravartakamiti" smpnnmiti / AvuM jJAna paNa potAnA prayatnathI sAdhya na hoya paNa bIjAnA prayatnathI sAdhya hoya AvA viSayavALuM hoya, chatAM pravartaka thavAnI Apatti Ave mATe svapadano adhyAhAra karavo. cAlo bhAI ! e jJAna svakRti sAdhyano viSaya hoya paNa e - Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 40 jJAnano viSaya svane ISTa na hoya ane parane ISTa hoya. dA.ta.- potAnA maraNa vi. nuM sAdhana jhera khAvu vi. potAnA prayatnathI sAdhya che. temaja (bIjAnI apekSAe) balavadaniSTAnanubaMdhISTa sAdhanatA viSayavALuM che, mATe pravartaka banavAnI Apatti Ave tenA vAraNa mATe ISTa sAdhanatAmAM paNa svapadano adhyAhAra karavo. potAnuM maraNa svane ISTa nathI mATe tAdazajJAnane pravartaka banavAnI Apatti nahi Ave. eTale potAnA prayatnathI sAdhya, bhAre aniSTanuM ananubaMdhI (je kArya karatAM bhArekhama aniSTa ubhuM na thAya) temaja je potAnA ISTanuM sAdhana hoya evA viSayavALuM jJAna te pravartaka. e rIte pUre pUruM lakSaNa taiyAra thayuM. tathA ca tattvaM jAnantIti tattvajJAH teSAM niHzreyasaprAptiriti / yadvA tattvajJAnAnmithyAjJAnApAyastadapAyAd doSApAyastadapAyAtpravRttyapAyastadaMpAyAt janmApAyastadapAyAdekaviMzatiprabhedaduH khocchedalakSaNo mokSaHsyAdityarthaH / nanu nitarAM zreyo niHzreyasamiti vyutpattyA niHzreyasaM sukhaM tasyAdhigamo jJAnaM prApti rvA tattvajJAnAdanupapannetyata Aha- asyArtha iti / tattvaM jJAyate'neneti vyutpattyA tattvajJAnaM zAstram / tathA tattvane jANe te tattvajJapurUSo. teone mokSanI prApti thAya che athavA tattvajJAnathI mitthAjJAna dUra haTe ane te dUra thavAthI doSo bhAgI jAya che. tethI pravRttithI nivRtti thAya che. tethI karIne janmano abhAva thAya che. tenA lIdhe ekavIsa prakAranAM duHkhono uccheda thavA svarUpa mokSa thAya che. zaMkAkAra :- uparokta graMtha pramANe to duHkhadhvaMsa svarUpa je mokSa che, tenI prApti paraMparAe tattvajJAnathI thAya che, eTale sadA mATe kalyANakArI te niHzreyasa, AvI vyutpattithI niHzreyasa evuM sukha, tenI prApti/tenuM jJAna tattvajJAnathI utpanna thavI thavuM yuktiyukta nathI. nitarAM sukhamAnya nathI, paNa duHkhadhvaMsa ISTa che. '', 1. jene tatvajJAna thAya tene ja duHkhadhvaMsa thAya che. anyane nahi, (veSAM tattvajJAnamutpanna ta eva duHkhadhvaMsasaMbandhavanto bhavanti, natvanyeSAM duHkhadhvaMsaprAptiriti bodhayitumadhigamopAdAnamiti tarjamApA TIjA.) evuM jaNAvAmATe adhigamapada mUkyuM che. eTale naiyAyikane mokSapadathI duHkhadhvaMsa ISTa che. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 tarkabhASA vArtikam samAdhAna :- mATe kahyu ke - Ano artha ema thayo ke - pramANAdi soLa padArthanuM yathArthajJAna thavAthI mokSa maLe che. tattva jenAthI jaNAya evI vyutpatithI tattvajJAna e zAstra thayuM. (2) (rAkSaLaparIkSAviSAra:) na ca pramANAdInAM tattvajJAnaM samyag jJAnaM tAvadbhavati yAvadeteSAmuddezalakSaNa - parIkSA na kriyante / yadAha bhASyakAra : 'trividhA cAsya zAstrasya pravRttiruddezo lakSaNaM parIkSA ceti' ( vA. bhA. 1.2) iSTasAdhanatAdilAbhAt pravRttirupAditA'nyathA tattvajJAnapadasya yathAzru - tArthaparatve zAstre iSTasAdhanatA'pratipAdanAt tatra pravezAyaitatprakaraNAnArambhaH syaaviti, na pottapranthavirodhaH, tasyAnyathAvatAyaMtvAviti triviyeti | - strasyA'cetanatve'pi tadviSayiNI puruSasya pravRttistrividhetyarthaH, 1 1 ane tattvajJAnathI mokSa - saMpUrNa duHkhadhvaMsa thAya che A pramANe vyutpatti/ artha karavAthI tattvajJAnaprarUpaka zAstra ISTasAdhana bane, eTale ke temAM ISTa-mokSanI sAdhanatAdino (tattvajJAnasvarUpazAstra mAre ISTa evA mokSanuM kAraNa che) lAbha thavAthI zAstramAM pravRtti yuktiyukta bane che. nahiM to tattvanuM jJAna evo sIdhe sIdho artha karIe to tattvajJAna e ISTa sAdhana bane paNa zAstra ISTa sAdhana tarIke na banI zake eTale zAstramAM to ISTa sAdhanatAdinuM pratipAdana na thavAthI temAM (zAstramAM) praveza mATe A prakaraNano AraMbha ja na thaI zakata. zaMkAkAra are bhAI ! Avo artha karI zAstrane tattvajJAna rUpe prasiddha karatAM AgaLanA graMtha sAthe ja virodha ubho thaze. kAraNa ke graMthakAre ja tattvajJAna eTale samyajJAna Avo artha karyo che ? : samAdhAna :- tamArI vAta sAcI che, paNa tenuM anyarUpe avataraNa karI zakAya che. eTale ahIM zAstramAM praveza karavAnI vAta cAlatI hoya tyAre tattvajJAnanuM vAcaka je zAstra temAM ISTasAdhanatA jJAnanuM pratipAdana karavuM te prayojana che ane praveza thayA pachI tattvajJAnanI jijJAsA jagADavA mATe vAcyamAM-tattvajJAnamAM ISTasAdhanatAnuM pratipAdana karavuM te prayojana paDakhe ubhuM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tarkabhASA vArtikam rahe che. ethI te vakhate tattvanuM jJAna" evo sIdho artha laI virodha maTAvI zakAya che. bhinna bhinna artha karavAmAM zAstrakAro virodha mAnatA nathI. pramANAdinuM tattvajJAna, jyAM sudhI temanA uddeza, lakSaNa ane parIkSA karavAmAM na Ave, tyAM sudhI yathArtha thaI zakatuM nathI." "nyAyazAstranI pravRtti traNa prakAranI che" ema zAMkara bhASyamAM vAtsyAyane paNa kahyuM che. zAstra jaDa hovAthI tenI pravRtti saMbhavI zakatI nathI. paNa tenAM (zAstranA) viSayavALI purUSanI pravRtti traNa prakAranI che, evo artha karavo.. . uddezastu nAmamAtreNa vastusaMkIrtanam / taccAsminneva sUtre kRtam / lakSaNaM tvasAdhAraNadharmavacanam / yathA goH sAsnAdimattvam / lakSitasyaitat . lakSaNamupapadyate na veti vicAraH parIkSA / tenaite lakSaNaparIkSe pramANAdInAM tattvajJAnArthamavAM jarnace che ' . ____yadvA pravRttipadamutpattiparaM zAstraM tasya vibhAgena sahitA caturkI pravRttiriti / nanu uddezo vibhAgo lakSaNaM parIkSA ceti pravRtti cAturvidhye vaktavye traividhyakathanamayuktamiticenmaivaM, vibhAgasya vizeSanAmamAtrasaMkIrtanenoddeza evAntarbhAvAdatasvaividhyakathanamevayuktaM iti / 'uddezastviti' asAdhAraNanAmamAtreNavastusaMkIrttanamuddezaH uddeza zAstramityarthaH; kIrtanamuddeza ityukte ghanAghanadhvanyAdAvatiprasaktistadartha samiti padaM tadA tAlvoSThapuTasaMyogajanyaM kIrtanaM-zabdakaraNaM saMkIrtanaM tAvatyukte kAkIyarave'tiprasaktistadarthaM nAmeti / athavA pravRttino artha pravRtti na karatA utpanna thanArUM zAstra karIe to tevA zAstranA vibhAgane umeratAM cAra prakAre pravRtti thAya eTale racAtA zAstranAM 4 aMga hoya che. zaMkAkAra :- uddeza, vibhAga, lakSaNa ane parIkSA-ema cAra prakAre pravRtti kahevAnI hoya to, traNa prakAranI pravRtti che, ema kahevuM ajugatuM thaze. samAdhAna - vizeSa nAmamAtranuM kahevuM tenuM ja nAma vibhAga che. A zAstra pratyakSAdi cAra pramANamAM vaheMcAyeluM che, eTale vibhAga darzAvatAM pratyakSa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 tarkabhASA vArtikam anumAna, upamAna zabda ema vizeSa nAma mAtranuM ja kathana hovAthI teno uddezamAM samAveMza thaI jato hovAthI traNa prakAra kahevA ja yogya che. = asAdhAraNa nAma mAtrathI vastunuM kathana karavuM te uddeza eTale ke uddeza zAstra - uddezavidhi che. ahIM jo 'kIrtana' uddeza eTaluM ja kahIe to vAdaLAnI garjanAmAM ativyApti Ave te mATe sampada mUkyuM. eTale tALavuM ane be hoThanA saMyogathI je zabda thAya te ja saMkIrtana kahevAya. tevuM vAdaLanI garjanAmAM na hovAthI ativyAmi nahIM Ave. chatAM kAgaDAnA avAjamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke tAlvAdinA saMyogathI ja kAM-kAM avAja utpanna thAya che. mATe nAma pada mUkyuM kAM-kAMmAM koI nAmano uccAra thato na hovAthI ativyApti TaLI jAya che. tatra nAma saMkIrttanaM tAvatyukte pramAkaraNaM pramANamityAdilakSaNavAkye'tiprasaktiH kathaM ? lakSyalakSaNavAkyaM lakSaNazAstraM bhavati, na tUddezazAstramato mAtreti kevalaM nAmamAtraM tAvatyukte DitthaDavitthAdizabde'tiprasaktistadvAraNAya vastupadaM tAvatyukte abhidheye'tiprasaktiH, kathamiticet, abhidheye nAmamAtreNa vastusaMkIrttanamasti paraM sarvatra vartanAtsAdhAraNaM, tarhi prameyamapi tathaiva bhaviSyatIti cenna, tasya dvAdazeSveva varttanAttadvAraNAyA'sAdhAraMNeti asAdhAraNanAmamAtrami - tyevAstu, saMkIrttanapadamadhikamityanuccArite'tiprasaktistadvAraNAya tasyopAdAnaM sphuTArthatvAt vA; tathA coddezalakSaNaM sampannam / paNa nAmanuM kathana karavuM te uddeza eTaluM kahIe to 'pramAnuM kAraNa pramANa kahevAya' emAM ativyApti Avaze, kAraNa ke tyAM nAmanuM kItarna-kathana to che ja, jyAre emAM lakSya ane lakSaNanuM vAkya hovAthI Ane lakSaNazAstra kahevAya che, paraMtu uddezazAstra kahevAtuM nathI. te mATe mAtra pada umeryu che. jemAM phakta nAmanuM kathana karAya te uddeza, jyAre uparokta kathanamAM lakSyavacana ane lakSaNavacana ema vibhAga pADIne kathana karela hovAthI nAma mAtranuM kathana na kahevAya, tethI temAM ativyApti nahi Ave. ATaluM kahevA chatAM Diltha DavityAdi zabdamAM ativyApti thAya, kAraNa ke Dintha ItyAdi nAmamAtranuM kIrttana che paNa te uddeza vAkya to kahevAtu nathI, mATe vastu pada mUkyuM; DityAdithI koI vastunuM kathana thatuM na hovAthI te zabdomAM ativyApti na thAya. * Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tarkabhASA vArtikam pUrvapakSa - Ama karatAM to abhidheyamAM ativyApti thaze kAraNa ke nAma mAtrathI vastunuM saMkIrtana karavuM te abhidheya che. paraMtu te sarva ThekANe rahetuM hovAthI sAdhAraNa che. eTale uddezarUpe na hovA chatAM lakSaNa ghaTavAthI ativyApti thAya. zaMkAkAra :- to pachI prameya paNa sarva ThekANe rahetuM hovAthI abhidheya nI jema sAdhAraNa banI jaze. pUrvapakSa :- bhAI ! ema nathI. kAraNa ke prameya te AtmA, zarIraIndriya ItyAdi bAra padArthamAM ja varte che. "gAtmarAndriArthavRddhimana:pravRttioSa pretyAmAvavI vastuprameyam' 1/2/1 "nyAyasUtra, emanAM samyajJAnathI mokSa ane mithyAjJAnathI saMsAra bane che. mATe A 12 ne ja prameya tarIke darzAvyA che. ethI dizA vi. ane sAmAnya vizeSa prameya tarIke kahyA nathI, paNa dizA vagere abhidheya to che ja. eTale prameya abhidheyanI jema sAdhAraNa nathI, ethI uparokata lakSaNanI abhidheyamAM ativyApti sunizcita che. uttarapakSa :- tenA vAraNa mATe asAdhAraNa pada mUkyuM. abhidheyamAM sarva sAmAnya padArthanuM kathana hoya che. pUrvapakSa :- to pachI asAdhAraNa nAma mAtra ATaluM ja rahevA do, kAraNa ke vAdaLAnI garjanA, kAgaDAnA kAkA avAjamAM nAma ja nathI. DityAdi asAdhAraNa (nAma) nathI. abhidheya paNa sAdhAraNa che eTale vastu saMkIrtana pada vadhAre paDatuM lAge che. . 'uttarapakSa - ATaluM ja kahIe, to nahi uccArelA asAdhAraNa padamAM ativyApti thaze. tenA vAraNa mATe athavA arthaphuTa thAya te mATe vastusaMkIrtana pada mUkavuM jarUrI che. e pramANe uddezanuM lakSaNa thayuM. __lakSaNAtmakaM zAstraM lakSayati 'lakSaNaM tviti' lakSaNamityatra lakSaNazAstraM lakSyaM, anyathA asambhavaH syAt, nahi piNDasthameva sAsnAdikaM gavAdeH lakSaNazAstraM bhavitumarhatIti / atha vacanaM lakSaNazAstramityukte gaurityAdi dharmivacane'tiprasaktistadvAraNAya dharmeti, tAvatyukte gorlakSaNaM dvikhurAvattvamiti vaakye1. AtmAthI mAMDI apavarga sudhInA 12 padArthono sAkSAtkAra sarva padArtha viSayaka mizrAjJAnanI nivRtti karAvI muktinuM kAraNa bane che, mATe 12 padArtho ja mumukSuo mATe pra-prakRSTameya che. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 tarkabhASA vArtikam 'tiprasaktiH, kathaM ? dvikhurAvattvaM sAdhAraNaM mahiSyAdau vartanAt / tadvAraNAya asAdhAraNeti / tathA ca asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNazAstramiti sampannam / asAdhAraNatvaM nAma tanmAtravarttitvaM, tanmAtravarttitvaM ca tadvartitve sati taditarAvartitvamiti / kecittu yadeva tattvaM tadeva lakSaNaM tattvaM ca nAkAzamapIti asAdhAraNadharmatvameva lakSaNatvalakSaNamityAhuH / na cA'trA'navasthA doSAya pramANikatvAt, kathaM ? ghaTe ghaTatvaM ghaTatve ghaTatAtvaM ghaTatAtve ghaTatAtvatvamityanayAdizAnavastheti, na cA'trAtmAzrayo'pi doSAya prAmANikatvAt bhinnavyaktikatvAcca / kathaM ? lakSaNasya lakSaNApekSatvena svasya svApekSaNamAtmAzraya ityukterAtmAzraya iti yathA lakSitasyeti / - - lakSaNa svarUpa zAstrane oLakhAve che. lakSaNaM tu - lakSaNa zabdathI ahIM lakSaNa zAstra lakSya tarIke levAnuM che. nahi to asaMbhava doSa thAya. "lakSaNa tvasAdhAraNadharmavacanam' atre lakSaNa eTale lakSaNazAstra = lakSaNavidhi (zAstrano artha vidhi thAya che.) prakRtamAM lakSaNanuM lakSaNa batAve che. eTale lakSaNa (= lakSaNazAstra) lakSya che, ane jo na mUko to asaMbhava doSa Avaze. kema ke asAdhAraNadharmavacanathI to gAyanA piMDamAM rahela sAsnA vagerenuM grahaNa thaze. te gAya vagerenA lakSaNa hovA chatAM lakSaNa vidhi banI zakatA nathI. (vyAtmaka gaLAnI godaDIM te lakSaNa nathI, paNa vacanAtmaka sAsnAno ullekha lakSaNa tarIke levAno che, tenA mATe ja lakSyamAM lakSaNano ullekha karela che.) eTale lakSaNanuM lakSaNa banAvavuM hoya temAM "asAdhAraNa dharmavacanam" ATaluM ja kahevAthI nahi cAle, paraMtu lakSaNa asAdhAraNadharmavacanam" ema lakSaNAtmaka lakSaNasvarUpa lakSyanA ullekhanI AvazyakatA che. have vacana te lakSaNa zAstra che, ema kahIe to gau.' vi. dharmI vacanamAM ativyApti thaze, kAraNa ke te paNa vacana to che ja, tenA vAraNa mATe dharmapada umerIe, tyAre gAyanuM lakSaNa vikhurAvavaeN (be kharIvALA hovuM) vAkyamAM ativyApti thAya, kAraNa ke vikhurAvasva dharmAtmaka vacana to che paNa alakSya bheMsa vi.mAM tenI hayAtI che. tenA vAraNa mATe asAdhAraNa pada mUkyuM che. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 46 krijhurAvasvaM gAya, bheMsa vi.mAM sAmAnyathI vartanAra hovAthI sAdhAraNa dharma che. eTale ''asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNazAstra'' e pramANe lakSaNanuM paripUrNa lakSaNa banyuM. asAdhAraNa eTale mAtra temAMja vartanAra eno matalaba ke te je dharmImAM rahe ane tethI anyadharmImAM je na rahe. keTalAMka kahe che je tattva che te ja lakSaNa che. AkAza paNa tattva che mATe asAdhAraNa dharmatva lakSaNatva e ja lakSaNa barAbara che. lakSaNanuM lakSaNa lakSaNatva che, te paNa lakSaNarUpe che. mATe tenuM paNa lakSaNa karavuM paDe eTale temAM paNa lakSaNatva raheze, ema anavasthA UbhI thaze. ahIM anavasthA doSarUpe banatI nathI, kAraNa ke A vAta prAmANika che. ghaTatvamAM ghaTatAtva che ane temAM ghaTatAtvatva e pramANe anavasthA che, paNa te doSa mATe nathI. kemake prAmANika hovAthI ISTa ja che. zaMkAkAra :- are ! lakSaNanuM jJAna karavA mATe ja lakSaNa(tva)nuM jJAna Avazyaka hovAthI AtmAzraya doSa Avaze. potAnA jJAna mATe potAnI ja jarUra hovI te AtmAzraya. samAdhAna :- A paNa prAmANika che. lakSaNamAM lakSaNatva rahe e hakIkata che. tethI lakSaNane oLakhavA tenA lakSaNanI jarUra paDe che te AtmAzraya paNa doSa mATe nathI. bIjI vAta ke je lakSaNanuM lakSaNa karavuM che, temAM lakSyabhUta lakSaNa ane tenuM lakSaNabhUta lakSaNa baMne bhinnabhinna che, tethI doSa nathI. atroddezalakSaNaparIkSAphalAnAM parIkSA yadi lakSyate, tadA zAstrastho vicAra: parIkSetyeva lakSaNaM, yadi lakSaNaparIkSaiva lakSyate tadA yathA lakSitasyetyAdi parIkSAlakSaNaM vicAraH / parIkSetyukte asadvicAre'tivyAptiH / yathA kAkasya kati dantAH syurmeSasyANDe kiyatpalaM / gardabhe kati romANi, eSA mUrkhavicAraNA ||1|| ahIM uddeza lakSaNa parIkSA ane phalanI jo parIkSA oLakhAvavI hoya to, zAstramAM rahelo vicAra e parIkSA, ATaluM ja lakSaNa thaze. jo lakSaNanI parIkSA ja oLakhAvavAnI hoya to ''lakSitasya etat lakSaNamupaghate na veMti vicAraH parIkSA'' e lakSaNa karyuM che. jo mAtra ''vicAra'' e parIkSAnuM lakSaNa karIe to Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 tarkabhASA vArtikam asad vastuno vicAra karIe temAM ativyApti Avaze. te paNa vicAra to che ja. dA.ta. - kAgaDAne keTalA dAMta hoya ? gheTAnA IMDAmAM keTaluM mAMsa hoya ? gadheDA upara keTalI rUMvATI hoya ? A badhI mUrkha mANasonI vicAraNA che. te paNa vicAra to che ja. ata uktaM lakSitasyaitallakSaNamupapadyate iti tAvatyukte siddhAnta vAkye'tivyAptiH / ata aktaM naveti tAvatyukte khaNDavAkye'tivyAptiraMta ubhayopAdAnaM evamapi " ghaTasya lakSaNaM sambhavati naveti vicAre " 'tivyAptiH / ata uktaM yatheti etAvatA. lakSaNaviSayo vicAro lakSaNaparIkSeti tadarthaH / evamuddezaviSayako vicAraH uddezaparIkSA / phalaviSayako vicAraH phalaparIkSA parIkSAviSayako vicAraH parIkSAparIkSetyAdyavagantavyam / na ca parIkSAyAmanavasthA yathAvipratipatti parIkSAkaraNAt tathAvipratipattIti vipratipattimanatikramya karotIti tathAvipratipatti teneti / asminneva sUtre uddezasyoktatvena lakSaNaparIkSe eva karttavye tyarthaH / / ethI kahyuM ke - jenuM lakSaNa karavAmAM AvyuM che, te lakSaNa tene upapanna baMdha beMsatuM che ? evo vicAra parIkSA kahevAya. AnAthI uparokta vicAra baMdha besatA na hovAthI teomAM ativyApti nahi thAya. paNa siddhAnta vAkyoya baMdha besatA to hoya che, paraMtu teone kaMI parIkSArUpe lekhavAmAM AvatA nathI. te ativyAptinA vAraNa mATe 'na veti' mUkyuM che. siddhAntavAkya to nizcita hoya che, mATe temAM ativyApti nahi thAya. paNa jo mAtra 'na veti' ema kahIe to khaMDa vAkyamAM ativyApti thaze. kAraNa ke - temAM vikalparUpe naveti ItyAdi vAkya hoya che. mATe baMnenuM grahaNa karyuM che. e pramANe karavA chatAM 'ghaTanuM lakSaNa saMbhave ke nahi' evA vicAramAM ativyApti thaze, mATe yathA pada mUkyuM. eTale ghaTanuM je lakSaNa banAvyuM hoya tenA viSayanI vicAraNA, jemake ''ghaTatva e ghaTanuM lakSaNa banI zake ke nahi.'' ATalo lakSaNa saMbaMdhI vicAra te lakSaNa parIkSA. e pramANe uddeza viSayaka vicAra te uddeza parIkSA. phaLanA viSayavALo vicAra phaLa parIkSA. parIkSAnA viSayavALo vicAra te parIkSAnI parIkSA; ItyAdi samajI levuM. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tarkabhASA vArtikam zaMkAkAra :- parIkSAnI parIkSA karatAM to anavasthA thaze ne ? . samAdhAna :- parIkSA yathAvipratipatti thAya che, eTale anavasthAne avakAza nathI. parIkSAtmaka pravRttimAM niyama nathI ke te thAya ja. padArthanuM lakSaNa karyA pachI virodhI matanA kAraNe tanizcaya na thAya to parIkSA thAya, anyamAM na thAya. eTale vipratipatti hoya to parIkSA thAya, nahIMtara nahi. mATe jyAre vipratipattinuM samAdhAna thaI jaze, navI vipratipatti nahIM Ave tyAre parIkSAnI AvazyakatA na hovAthI anavasthA nathI. e spaSTa darzAvavA mATe ja graMthakAre "yathAvipratipatti" sabhAsano vigraha zavyo cha. = vipratipattinuM baMdhana karyA vagara (parIkSA kare). A ja (graMthanI prAraMbhamAM Apela nyAya) sUtramAM uddeza kahevAyelo hovAthI lakSaNa ane parIkSA ja karavAnAM rahyAM.. (3) pramANalakSaNam tatrApi prathamamuddiSTasya pramANasyaM tAvallakSaNamucyate, pramAkaraNaM pramANam / atra ca pramANaM lakSyam / pramAkaraNaM lakSaNam / nanu pramAyAH karaNaM cet pramANaM tarhi tasya phalaM vaktavyaM, karaNasya phalavattvaniyamAt / satyam / pramaiva phalaM sAdhyamityarthaH / yathA chidAkaraNasya parazozchidaiva phalam // __ (4) pramAlakSaNam kA punaH pramA yasyAH karaNaM pramANam ? ucyate / yathArthAnubhavaH prmaa| yathArtha ityayathArthAnAM saMzayaviparyayatarkajJAnAnAM nirAsaH / anubhava iti smRternirAsaH / jJAtaviSayaM jJAnaM smRtiH / anubhavo nAma smRtivyatiriktaM jJAnam / tatreti itarapadArthAnAM pramANAdhInasiddhikatvena pramANasya garIyastvAt, pramANamevAdau lakSayati, pramAkaraNaM pramANamiti pramIyate parichidyate yA sA pramA, kriyate aneneti karaNamitikaraNavyutpattirAzrayaNIyA, na tu bhAva vyutpattiH pramAyAHkaraNaM pramAkaraNamiti / atra karaNaM pramANamityukte chidAkaraNe kuThAre'tiprasaktiH / tannirAsAya meti mAkaraNamityukte bhramajJAnakaraNe doSaduSTendri Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam ye'tivyAptistannirAsAya prameti / pramAnAma yathArthAnubhavo yathArthamityayathArthAnAM saMzayaviparyayatarkajJAnAnAM nirAsaH / tadvati tatprakArakaM jJAnaM yathArthajJAnaM smRtivyatiriktaM jJAnamanubhavaH / tatrApi - uddezamAM ullekhita padArthomAM pramANa sivAyanAM zeSa badhA padAthanI siddhi pramANane adhIna hovAthI pramANa badhA padArtho karatAM mokhare kahevAya mATe sau prathama pramANanuM lakSaNa kare che. pramAnuM kAraNa te pramANa, jANavuM te pramA, jenA vaDe karAya te karaNa. e pramANe karaNanI vyutpatino Azraya levAno che, paraMtu pramAnuM karavuM- karaNe te pramAkaraNa ema bhAvavyutpattino Azraya levAno nathI. ahIM kAraNa te pramANa eTaluM kahIe to cheda kriyAnuM karaNa = sAdhana je kuhADI che, temAM ativyApti thaze. tenA nirAsa mATe mAkaraNa kahIe to uparokta Apatti TaLI jAya che. kAraNa ke te kuhADI jJAnanuM karANa nathI paNa ema karatAM bhramajJAnanA karaNabhUta doSathI duSTa je Indriya che temAM ativyApti Avaze, tenA nirAsa mATe pramApada mUkyuM che. have bhramajJAnanA kAraNabhUta duSTa IndriyamAM ativyAmi nahi Ave. yathArtha anubhava te pramAM; eTale saMzaya viparyaya ane tarka svarUpa ayathArtha jJAnano nirAsa thayo. tadvAmAM taprakAravALuM jJAna yathArthajJAna. smRtithI atirikta jJAna te anubhava che. ___ atha praH pramANamityukte asambhavo nahi pratvaM kasmiMzcidapipramANe'stIti tannirAsAya meti / pramA pramANamityukte cakSurAdAvavyAptiranumityAdau cAtivyAptistannirAsAya karaNamiti padamupAdIyate / prakaraNaM pramANamityukte paramANAvativyAptiH kathamiti cet / dvayaNukaM prati paramANuH prakaraNaM prakRSTaM karaNamityarthaH tannirAsAya meti / tathA ca na kazcid doSa iti, pramAkaraNamityatra bhAvapradhAnatvAnnirdezasya pramAkaraNatvamiti jJeyaM; lakSaNasya hi lakSyaniSThatvaniyamAttadAha pramANamiti / have pra" te pramANa ema kahIe to asaMbhava doSa Ave. kAraNa ke koI 1. mIyate Iti mA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50. takabhASA vArtikam paNa pramANamAM pratva nathI. tenA nirAkaraNa mATe pramAM te pramANa, ema kahIe to cakSu vi.mAM avyAmi Avaze. kAraNa ke AMkha vi. pramANa (pramAnA kAraNa) che. paraMtu pramAM svarUpa to nathI temaja anumiti vi.mAM ativyApti Avaze, kAraNa ke te pramAM svarUpa to che paNa pramAnA kAraNa nathI. tenA nirAkaraNa mATe karaNapadanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. 'prakaraNa pramANa' ema kahIe to paramANumAM ativyApti Ave, kAraNa ke dayANukanI prati paramANu prakRSTa kAraNa che, tenA nirAsa mATe mA pada umeravAmAM AvyuM che. eTale paramANu dhaNukarUpa jJAnabhinnanuM kAraNa che mATe ativyApti vi. koI paNa doSa raheto nathI. pramAkaraNa ahIM bhAvapradhAna nirdeza hovAthI pramAkaraNatva ema samajavuM. lakSaNano lakSyamAM rahevAno niyama hovAthI kahe che. (atra ca) pramANe lakSya pramAkaraNa lakSaNa. (1) rAkSam kiM punaH karaNam ? sAdhakatamaM kAraNam / atizayitaM sAdhakaM sAdhakatamaM prakRSTaM kAraNamityarthaH / nanvatra karaNatvaM nAma kim ? avilambana kAryotpAdakatvaM vA vyApAravattvaM vA ? nAdyaH sannikarSe'tivyAptiH kathamAdhunikanaiyAyikAnAM cakSuSaH karaNatve sannikarSasyAvAntaravyApAratvena vyavahitakAraNatvAt, cakSurAdAvavyAptezca kathaM ? tasya sannikarSavyavahitakAraNatvenAvilambitakAryotpAdakasattvAbhAvAt, na cetarakAraNakalApasahitasya cakSuSo'vilambana kAryopAdakatvAnnAvyAptiriti vAcyaM, evaM hi ghaTAderapi tathAtvAdativyAptiH, na dvitIyo ghaTe'tivyApteH, na ca tatra ghaTe vyApArAbhAvAnnAtivyAptiriti vAcyaM / cakSurvyApArIbhUtasya ghaMTacakSusaMyogasyaiva tadvyApAratvAdata eva bhinnaM lakSaNaM / pUrvapakSa - paraMtu karaNa eTale zuM? vilabaM karyA vinA kAryane pedA karanAra te karaNa che, ke vyApAravALuM je hoya te karaNa? sannikarSamAM ativyAti AvatI hovAthI pahelo pakSa barAbara nathI. kAraNa ke Adhunika naiyAyiko AMkhane karaNI mAne che. eTale sannika avAMtara vyApAra tarIke banato hovAthI vyavahita kAraNa Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 tarkabhASA vArtikam kehavAya. chatAM sannikarSa thatAMnI sAthe tarata ja cAkSuSa pratyakSarUpa kArya to utpanna thAya che, mATe emAM lakSaNa javAthI Adhunika naiyAyikanA mate paNa sannikarSa ne karaNa thavAnI Apatti Ave eTale ke ativyApti thAya. ane AMkha vi. mAM avyApti Ave, kAraNa ke maitrAdi sannikarSathI vyavadhAna pAmI kAraNa banatAM hovAthI vilaMba vinA kArya utpAdaka nathI thatA. zaMkAkAra :- Itara kAraNa samUha sAthe hoya tyAre AMkha vilaMba vinA kArya pedA kare. eTale phakta AMkhane ame karaNa nathI mAnatA. mATe AvyAmi Avaze, nahIM. pUrvapakSa :- Ama na kahevuM, kAraNa ke ema mAnazo to AMkha/prakAza sannikarSa vi. kAraNa bhegA thAya tyAre ghaDo paNa pratyakSane tarata ja pedA kare che athavA Dola pANI/dorI vi. bhegA thAya to ghaDo pANIne dhAraNa karavA rUpa kArya pedA kare ja che. mATe ghaDA vi.ne karaNa mAnavAnI Apatti rUpa ativyApti Avaze. bIjo pakSa paNa barAbara nathI kAraNa ke ghaDAmAM ativyApti Ave che. zaMkAkAra :- are bhAI! ghaDAmAM to vyApArano ja abhAva che. to pachI ativyAmino savAla ja kayAM che ? pUrvapakSa :- AMkhanA vyApAra rUpe je (ghaTa cakSusaMyoga) che, te ja ghaDAno vyApAra che. netrajanya ghaTacakSusaMyoga che ane AMkhathI janya je ghaTacAkSuSa pratyakSa che teno ghaTacakSusaMyoga" janaka paNa che. mATe te vyApAra rUpe bane che. tema ghaTathI janya ghaTacakSusaMyoga che, te ghaTajanya ghaTacAkSuSapratyakSano janaka paNa che. ghaTa-viSaya sva pratyakSanuM kAraNa bane che. evo niyama hovAthI. 1 uttarapakSa :- A badhI bAdhAothI bahAra nIkaLavA navuM ja lakSaNa banAvIe chIe. yathA tanmAtraniSThakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakadharmazAlitvaM karaNatvamiti / asyArtha :- tanmAtre cAkSuSajJAnamAtre niSThA yA kAryatA tayA nirUpitA kAraNatA tasyA avacchedakadharmazcakSuSTvaM tena zAlitvaM karaNamiti lakSaNaM suvcnm| tathA ca pramANabhinnalakSaNaM tathA - yathArthajJAnakAraNatve sati vyApAravattve ca satyanubhavatvavyApyajAtya'vacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayatvaM pramANatvamiti Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para. takabhASA vArtikam lakSaNaM sampanna; vyApAravattvabhAgagrahaNaM cakSuHsannikarSAdAvativyAptivAraNAyAzrayatvAntabhAgagrahaNaM zarIrAdAvativyAptivAraNAya, kAryatAvacchedikAjAtizcAkSuSatvAdistad yathA - cakSurAdiSaDindriyAnumAnopamAnazabdakAryatAnAM krameNa cAkSuSatva zA rAsanata ArA prAyava ArA sthAnatva IIkA zrotratra vA. mAnasatva // 6 / / anumititvopamititva // 7-8 // zAbdatva // 9 // jAtibhiravacchedAdavacchedikAjAtiH etAvatI / cakSurAdinavapramANAnAM karaNabhUtAnAM kaaryruupaashcaazuSatvAHi nava nAto bhavantItyartha :. . . tanmAtra...zAlivU karaNa"eno artha tanmAtramAM-cAkSuSajJAna mAtramAM rahelI je kAryatA tenAthI nirUpita kAraNatA teno avacchedaka dharma caMkSaNa tena zAli = tenA svabhAvavALuM tenAthI yukta karaNatva che, A lakSaNa susaMgata che. ghaTava yukta ghaTa cAkSuSajJAnamAtranuM kAraNa nathI paNa sparzana vi. anyanuM paNa kAraNa che, mATe ghaTAdimAM ativyApti nathI. 'ghaTacakSusaMyoga''ghaTarUpacakSusaMyukta samavAya" ItyAdi sannikarSathI cAkSuSajJAna ja thAya che. paNa cAkSuSa jJAna to ghaNI jAtanAM che. temAM A ja saMnikarSa upayogI nathI banato paNa paTAdinA pratyakSamAM paTa cakSuno saMyoga vi. upayogI thAya che; eTale jyAM cAkSuSajJAna che tyAM tyAM A ja saMnikartha raheto na hovAthI nyUnadharma hovAthI ghaTacakSusaMyoga7/ghaTarUpacakSusaMyukta samavAya cAkSuSajJAnaniSThA kAryatA nirUpita kAraNatAnA avacchedaka na bane mATe tAdaza sannikarSamAM paNa ativyApti nathI AvatI. tathA pramANanuM paNa anya lakSaNa batAve che... yathArtha jJAnanuM kAraNa hoya ane vyApAravALuM hoya temaja anubhavanI vyApya jAti cAkSuSatvAdi tenAthI avacchinna kAryatA-cAkSuSAdi nika kAryatA tenAthI nirUpita kAraNatA teno Azraya hoya te pramANa, vyapAravattva bhAganuM grahaNa cakSutrikarSAdimAM AvatI ativyAminI vAraNa mATe che. eTale ke uparokata rIte caDyusannikarSAdi vyApArarUpe che, paNa vyApAravALA nathI, mATe A lakSaNa na ghaTavAthI ativyAmi nathI AvatI Azrayatva sudhInuM grahaNa zarIrAdimAM AvatI ativyAptinA vAraNa mATe Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 tarkabhASA vArtikam che, eTale ke jJAna paNa zarIravacchedana ja thatu hovAthI zarIra sAdhakatama kAraNa bane eTale karaNa banyuM ane gamanAdikarma vyApAra che. teno Azraya zarIra che (eTale ke zarIrathI janya gamanAdi karma chee hitAhitaprApti parihArArthI kriyAnA kAraNabhUta evA zarIrajanya je jJAnAdi che, tenuM janaka paNa gamanAdi karma che; derAsara gayA to mUrtino sAkSAtkAra thayo to pachI tene namavAnuM mana thayuM. eTale gamanAdi vinA AvuM jJAna saMbhavatuM nathI. eTale zarIrathI derAsara javAnuM karma pedA thayuM ane tenAthI mUrti pratyakSAtmaka jJAna thayuM eTale zarIrajanya jJAnanuM paNa gamanAdikarma janaka banyuM. mATe te vyApAra kahevAya, teno Azraya zarIra che. eTale zarIramAM ativyApti Ave. paNa kAryatAvacchedikA jAti cAkSuSatvAdi nava che. anubhavanI vyApya jAti cAkSuSatva vi. che tenAthI avacchinna mAtra cAkSuSa vi. navamAM rahelI kAryatA che. - zarIra janyajJAna pratye sAdhAraNa kAraNa che. paNa cakSu jyAM sudhI kAraNa na bane tyAM sudhI cAkSuSa pratyakSa na thAya mATe cAkSuSa niSTha kAryatA nirUpita kAraNatAno Azraya to cakSu ja bane mATe te ja cAkSuSanuM pramANa kahevAya zarIrAdi nahi-ema anyamAM samajI levuM. jyAre zarrAvacchinna janya IcchAdi anya kAryamAM rahelI kAryatA che temAthI nirUpati kAraNatA paNa zarIramAM che. eTale anubhavatva vyApya jAtithI avacchinne kAryatA nirUpita kAraNatA cakSu vi. navamAM ja che mATe te ja pramANa banaze pAga zarIra.nahi bane, kema ke atirikta Azraya zarIra banatuM hovAthI anubhavatvavyApyajAtyavacchinnakAryatAnirUpitAkaraNatAno Azraya zarIra na kahevAya. (anyUnAtirakti dharma ja avacchedaka bane che mATe) cAkSuSatva vagere nava jAtione AzrayI(avacchedaka thavAthI) avacchedikA jAti ATalI ja che. A eTale ke karaNabhUta cakSurAdi nava pramANonI kAryarUpa cAkSuSatvAdi navajAtio che. zabdAdino sAkSAt anubhava = jJAnamAM jema IndriyArtha saMnikarSa kAraNa che, tema mana-IndriyasaMnikarSa paNa kAraNa che. (nanana = nanaka arthamAM che "nandrAbhyioDanaH' (1/6/2) si.he. sUtrathI kartAmAM mana pratyaya che. athavA bhAva arthamAM ana) prathama AtmAno mana sAthe saMyoga pachI mananI Indriya sAthe, te pachI iMdriyano artha sAthe saMyoga thAya tyAre pratyakSa thAya che. A apekSAe mana-IMdriyasaMyoga paNa kAraNa kahevAya. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa4 tarkabhASA vArtikam zabdAdisAkSAtkArajanane zrotrasya zrotramanaH saMyogo vyApAraH / zabdAtyantAbhAvajJAne' ca sa eva vyApAraH, zabdasya zrotrazaSkulIsaMyogazca vyApAraH / savikalpake nirvikalpakamapidvAramiti / golakAdyadhiSThAne nAtivyAptiH; tasyendriyAdhiSThAnatvena kAraNatvAt / | zabdAdi sAkSAtkAra karavAmAM zrotrarUpakaraNano zrotramanaHsaMyoga vyApAra thayo. (zrotra = karaNa tenAthI janya zrotrama saMyoga che, ane karNa janya zabda sAkSAtkAra teno janaka paNa zrotramanasaMyoga che mATe) ane tevI ja rIte zabdAlaMtAbhAvanA pratyakSamAM paNa te ja vyApAra bane che. kAraNa ke je guNa je IndriyathI grAhya hoya tenI jAti/ temAM rahelI jAti ane teno abhAva paNa te Indriya grAhya bane che. ane zabdane karaNarUpe laIe tyAre karNa zakhulI (polANa) sAthekarNano saMyoga vyApAra bane. karNavivaramAM zabda samavAya saMbaMdhathI vicitaraMganyAyanA anusAra utpanna thAya che, tyAre karNa ane karNavivarano saMyoga thAya che, eTale A saMyoga zabdathIjanya thayo ane zabdanya zabdasAkSAtkArano kArNa-karNavivarasaMyoga janaka paNa che, mATe tAdazasaMyoga vyApArarUpa bane. Indriya vi.thI prathama nirvikalpaka jJAna utpanna thAya. tenAthI savikalpaka jJAna. eTale IndriyathI janya che. ane Indriya janya vikalpajJAnanuM nirvikalpaka jJAna janaka hovAthI vyApAra rUpa bane che. padArtha sAtheno saMnikarSa Indriya janya hovAthI golakAdithI janya koI vyApAra nathI. eTale ke cakSu vi. IndriyanuM adhiSThAna mAtra banatuM hovAthI gokalAdine kAraNa kahevAya. jema caka bhaprikriyAnuM adhiSThAna che - AdhAra che paNa bhUminuM janaka na hovAthI cakane kAraNa kahevAya paNa karaNa nahI. ethI karIne golakAdine karaNa mAnavAnI Apatti AvatI nathI. ____na cAlokAdAvativyAptiH, tAdRzakAryatApratiyogikAraNatvAbhAvAt tamoviSayakacAkSuSajJAne tadvyabhicArAt / asyArthaH- anubhavatvavyApyajAtya'vacchinnA maryAdIkRtA yA kAryatA tayA nirupitA kAraNatA tasyAH AzrayatvamityarthaH / 6. (jJAnananane L.D.) 2. taraMganI jema eka dizAmAM ja zabdonI utpatti thAya che, ema niyAyika mAne che. (vakatAnI sAmenI dizAmAM bhASAvargaNA loko sudhI jAya che. pachI anyabhASAvargaNAne vAsitakarIne traNa samayamAM 14 rAja lokamAM phelAya che. jaina :) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 . tarkabhASA vArtika aparetu anubhavatvasAkSAdvyApyajAtimadekajAtIyajanyasakalajJAnamAtravRttikAryatAnirUpatikAraNatAzrayatve sati tadyathArthakaraNatvaM pramANatvamityAhuH / asyArtha anubhavatvasya yA sAkSAvyApyajAtistadvat ekajAtIyaM sajjanyasakalajJAnamAtraM tadvRttikAryatA tayA nirupitA kAraNatA tasyA Azrayatve sati tadyathArthakaraNatvaM tAdRza yathArthajJAnakaraNamityarthaH / padakRtyAni tadyathArthakaraNatvaM pramANatvamityukte AtmAdAvativyAptiH, tannirAsAya jJAnetyArabhya satyantaM padaM deyaM tathA ca janyAtmavizeSaguNaniSThakAryatAnirupita kaarnntaashrytvaadtivyaaptirdhvstaa| zaMkAkAra :- AlIkAdi kAraNa bane tyAre cAkSuSa pratyakSa thatuM hovAthI AlokAdine karaNa mAnavAnI Apatti Avaze. . uttarapakSa :- (samAdhAna) aMdhakAranA cAkSuSa pratyakSa thavAmAM AlokAdinI jarUra nathI, mATe vyabhicAra Avato hovAthI enubhavatva vyApya jAtyavacchinna kAryatA nirUpita (pratiyogI ?) kAraNatAno AlokamAM abhAva che. tethI ativyAmi nathI. jyAre AMkhanI to badhA cAkSuSa pratyakSamAM jarUra paDe che. A lakSaNano artha ema thayo ke anubhavatva vyApyajAtithI avacchinna-maryAdita karAyelI (eTale tenA sivAyanI anyakAryatA ahIM levAnI nathI) je kAryatA tenAthI oLakhAyelI kAraNatA teno Azraya. bIjAo-anubhavatvanI sAkSAtavyApya pratyakSatva vi., tevI jAtivALuM je eka jAtIya=(cAkSuSatva) tenA saMbaMdhI janya badhuM (cAkSuSa) te jJAnamAM rahenArI kAryatA tenAthI oLakhAyelI kAraNatAno je Azraya hoya temaja tevAM yathArtha jJAnanuM kAraNa hoya te pramANa.tevI kAraNatA cakSumAM rahelI che mATe te karaNa banaze. padakRtya : tad yathArtha (jJAna) nuM karaNatva, eTaluM mUkyuM hoya to AtmAdimAM ativyApti Ave, kAraNa ke AtmA jJAna mATenuM sAdhakatama kAraNa che. tenA nirAsa mATe jJAnathI mAMDI "Azrayatve sati' sudhInuM pada mUkavAmAM AvyuM che. eTale AtmA to janya AtmavizeSaguNa buddhi sukha vigeremAM rahelI kAryatA nirUpita kAraNatAno Azraya che, mAtra jJAnano nahi mATe ativyApti che. (i L.D.) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam nAza pAmI jAya che. tAktyukte ghaTe'tivyAptistadvAraNAya sakaleti / tAvatyuktetvasambhavaH syAdtadvAraNAya ekajAtIyeti tathApi jJAnatvajAtyA ekajAtIyasakalajanyajJAnamAtravRttikAryatAnirupitakAraNatAzrayatvaM cakSurAdau nAsti / anumityAdAvakAraNatvAdata Aha / anubhavatvasAkSAdvyApyajAtimaditi / sAkSAditi anubhavatvavyApyamanubhavatvamAdAya asambhavavAraNAya, tena ca bhedgrbhvyaapyNtaalaabhaanoSaH / ATaluM kahetAM ghaDAmAM ativyApti Ave, kAraNa ghaTa viSayaka jJAna ghaDAthI ja thaI zake. paraMtu sakala pada mUkavAthI ativyApti dUra haTI jAya che. kAraNa ke te sarvajJAnanuM kAraNa nathI; eTaluM kahIe to asaMbhava doSa thaze, kAraNa ke sarvajJAna mAtramAM rahelI kAryatAthI nirUpita kAraNatA koImAM paNa saMbhavatI nathI. cakSu hoya to cAkSuSanuM kAraNa. ane upamAna hoya to upamitinuM kAraNa che paNa evo koI padArtha nathI je badhA ja jJAnanuM kAraNa/hoya/tenAM vAraNa mATe eka jAtIya pada mUkyuM. eka jAtinuM jJAna temAM rahelI kAryatA nirUpita kAraNatA to saMbhavI zake. paNa teno Azraya AMkha vi. banatA nathI. kAraNa ke jJAnatva jAtinI eka jAti anumititva upamititva vi. tenA to AMkha vi. kAraNa banatA nathI, mATe anubhavatvanI sAkSAd vyApyajAtivALuM ema kahyuM che. cAkSuSatva vagere (pratyakSa nAmanA) anubhavanI vyApya jAti to che, tethI tenAM kAraNa rUpe cakSu vagere laI zakAze. 56 jo ahIM sAkSAt pada na mUkIe to anubhavatvanI vyApyajAti anubhavatva paNa che/thaze. yatra yatra anubhavatva taMtra taMtra anubhavatva emAM yatra zabdathI pakaDAyela anubhavatva tatra zabdathI pakaDAyela anubhavatvanuM vyApya banyuM,jema vahnivyApyadhUma bane che tadanyAvRttitva vyApyatva, tad anubhavatva tenAthI anya ghaTAdi temAM anubhavatva vRtti nathI, mATe anubhavatvavyApyaanubhavatva banI jaze. tene laI to pAcho asaMbhava doSa Ave. kAraNa ke anubhavasAmAnyanuM koI eka kAraNa che ja nahIM, sAkSAt padathI bhedagarbha vyApyatAno lAbha thato hovAthI doSa nahIM Ave. '"yatsamAnAdhikaraNe sati - yatsamAnAdhikaraNA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57. tarkabhASA vArtikam nyonyAbhAvapratiyogitA yunAvacchighate tat tasya vyApya" A bheda garbhita vyApya lakSaNa che. (je dharma) jeno samAnAdhikaraNa hote chate jenA adhikaraNamAM je bheda raheto hoya te bhedanI pratiyogitA jenAthI avacchinna bane, te dharma teno vyApya kahevAya. nanu sAkSAdvyApyajAtayaH katiH, tathAhi - anubhavatvasya vyApyajAtayo nava bhavanti tathA cAkSuSatva, (1) rAsanatva (2) ghrANIyatva (3) spArzanatva (4) zrIvati (6) mAnasatva (6) anumatitvo (7) patitva (8) zAbdatvalakSaNAH / (9) anubhavatvasya sAkSAdvyApyajAtayazcatamro bhavanti, yathA pratyakSatvAnumititvopamititvazAbdatvalakSaNA iti / nanu sAkSAd vyApyatvaM nAma kiM ? taLyApyajAtyavyApyatve. sati tadvyApyatvaM sAkSAdvyApyatvamiti / tacchabdenAnubhavatvaM tasya vyApyajAtiranumititvAdi tasyAvyApyaM pratyakSatvaM tasmin sati punastacchabdenAnubhavatvaM tasya vyApyaM pratyakSatvametAvatA pratyakSatvamanubhavatvasya sAkSAd vyApyatvamiti / jAtipadaM dravyatvasya guNavattvaM sAkSAdvyApyamiti nirAkaraNArthamiti / A pramANanI vyApyajAti - anubhavavAdhikaraNavRttibhedIya pratiyogitA anubhavatvamAM na javAthI (anubhavatvanuM adhikaraNa anubhava bane temAM anubhavavava na" evo bheda maLato nathI. mATe anubhavavava bhedIya pratiyogI na bane) prakRtalakSaNa anubhavatvamAM na javAthI anubhavatva sAkSAt vyApya na banavAthI asaMbhavadoSanuM vAraNa thaI jaze. pratyakSatvadharma vat = anubhavatvanAM adhikaraNapratyakSamAM rahevAnI sAthe ya = anubhavatvanuM adhikaraNa anumiti paNa che temAM "pratyakSana" evo bheda maLe che, tethI bhedIya pratiyogitA pratyakSatvathI avachinna bane te ja pratyakSa7 (=cAkSuSajJAna) anubhavatva vyApyajAti banaze. [yansamAnAdhikAraNe sati' A pada na mUkIe to anubhavatvanuM adhikaraNa anumitimAM pratyakSatvana" Avo bheda maLe che, tema ghaTo na" bheda paNa rahevAthI anubhavatva ane ghaTabheda samAnAdhikaraNa bane che. tethI ghaTatva paNa anubhavatvanI vyApyajAti Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tarkabhASAvArtikam banI jaze. paNa have ghaTatva dharma thatuM = anubhavatvanA adhikaraNa pratyakSa vi.mAM rahenAra na hovAthI tene na pakaDAya.] evA cAkSuSa jJa namAM rahelI kAryatAthI nirUpita kAraNatA cakSu vigeremAM che. have koI doSa nadhA. anubhavatvanI vyApya jAti cAkSuSatva vigere nava che. anubhavatvanI sAkSA vyApya jAti cAra che. tenI vyApya jAtinuM je vyApya na hoya temaja tenuM vyApya hoya te sAkSAt vyApya kahevAya. ahIM tat zabdathI anubhavatva laIe tenI vyApya jAti anumititva tenuM pratyakSatva vyApya nathI, kAraNa ke tadanya - anumitithI anya je pratyakSa temAM pratyakSatvanI vRtti che ane vaLI anubhavatvanuM pratyakSatva vyApya che mATe pratyakSatva sAkSAt vyApya thayuM. jAti pada guNavattvane dravyatvanuM sAkSAt vyApya nirAkaraNa mATe che. dravyatva tenI vyApya jAti pRthvItva tenuM avyApya guNavattva nathI, kAraNa ke guNavattva pRthvItvano samAnAdhikaraNa dharma che, temaja kAryAtmaka prathama kSaNIya pRthvImAM "guNavAnuM na '' Avo bheda maLe che, te bhedIya pratiyogitAne avachedaka paNa che. eTale jUnavRtti thavAthI vyApya ja che. nahi to = jAtipada ne mUkIe to kriyAzrayatvadharma paNa pakaDI zakAya ane kriyAzrayatna dharma dravyatvano vyApya to che. guNavattvadharma kriyAzrayatvathI adhika-bhinna dezamAM paNa vRtti hovAthI kriyAzrayatvano vyApya nathI banato. kAraNa ke AtmA/AkAza vi. mAM guNavattA to che paNa kriyAzrayatna nathI. ane dravyatvanuM vyApya to che. (prathamakSaNe guNavattAbhAvAtu) dravyatvathI anyamAM tenI vRtti nathI mATe guNavatvane dravyanuM sAkSAt vyApya mAnavAnI Apatti Ave, paNa jAtipada mUkavAthI kiyAzrayatvadharma nahiM pakaDAya ane tethI guNavatva sAkSAtyAya nahi bane. eTale ke kriyAzrayatvanA adhikaraNamAM "guNavAnuM na" Avo bheda ja maLato nathI. vyApyasya vacanaM pUrva vyApakasya tataH paraM / alpavRttivyApyaM bahuvRttivyApakamiti vacanAt yatra2 pratyakSatvaM tatra2 anubhavatvaM na tu yatra2 anubhavatvaM tatra2 pratyakSatvaM anumitau vyabhicArAt, kathaM tatrAnubhavatvaM vartate, cAkSuSatvaM nAstIti evaM yatra2 anumAnatvaM tatra2 anubhavatvaM na tu yatra2 anubhavatvaM tatra2 anumititvaM pratyakSe vyabhicArAt ityAdi yatra2 cAkSuSatvaM tatra2 anubhavatvaM natu yatra2 anubhavatvaM tatra2 cAkSuSatvaM ghrANIyAnumityAdau vyabhicArAt / tatrAnubhavatvaM asti, pratyakSatvaM nAstIti / evaM yatra2 rAsanatvaM tatrara anubhavatvaM natu yatra2 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paddha tarkabhASA vArtika anubhavatvaM tatra2 rAsanatvaM, cAkSuSe vyabhicArAt ityAdi / anubhavatvasya pratyakSatvAdiH sAkSAdvyApyajAtiH cAkSuSatvAdiH pratyakSatvasya vyApyajAtiH, kathaM ? yatra2 pratyakSatvaM tatra2 anubhavatvaM na tu cAkSuSatvaM, yatra2 cAkSuSatvaM tatrara pratyakSatvamanubhavatvaM cetyAdi svymuuhym| vyApyane pahelA mUkAya che tyAra pachI vyApakane. "alpamAM rahe te vyApya ane ghaNAmAM/adhikamAM rahe te vyApaka" evuM vacana hovAthI. dA.ta. - jyAM pratyakSatva hoya tyAM tyAM anubhavatva hoya paraMtu jyAM jyAM anubhavatta hoya tyAM tyAM pratyakSatva nathI hotuM, anumitimAM vyabhicAra Avato hovAthI; kAraNa ke anumitimAM anubhavatva che, paNa pratyakSatvacAkSuSatva nathI. e pramANe jyAM anumiti che tyAM anubhavatva che, jyAM anumAnatva che tyAM anubhavatva che, paraMtu jyAM anubhavatva che tyAM anumititva nathI, pratyakSamAM vyabhicAra Avato hovAthI, ityAdi jyAM cAkSuSatva che tyAM anubhavatva che, paraMtu jyAM anubhavatva che tyAM cAkSuSatva nathI, ghANajanya anumiti vageremAM vyabhicAra Avato hovAthI, jyAM rAsanatva che tyAM anubhavatva che, paraMtu jyAM anubhavatva che tyAM rAsamatva nathI, cAkSuSapratyakSamAM vyabhaiicAra Avato hovAthI, ItyAdi ghANaja pratyakSa vageremAM anumiti upamiti zabda nAmanA anubhava vizeSamAM paNa samajI levuM. anubhavatvanI pratyakSatAdi sAkSAt vyApya jAti che ane cAkSuSatva pratyakSatvanI sAkSAtrApya jAti che. kAraNa ke jyAM jyAM pratyakSatva che tyAM tyAM anubhavatva to che; paNa cAkSuSatva nathI. paNa jyAM cAkSuSatva che tyAM pratyakSa7/ anubhavatva che ja. ItyAdi jAte vicAravuM. evI graMthakAra bhalAmaNa kare che. tAvatyukte sadoSe. cakSurAdau ativyAptistannirAsAya tad yathArtheti padaM tAvatyukte cakSuSaH sannikarSe'tivyAptistadvAraNAya karaNeti tadarthazca vyApAravatkAraNatvaM, sannikarSe sadoSendriye ca pUrvavizeSaNenaivAtivyAptibhaGgAt caramavizeSaNavaiyarthyaprasaGgAditi / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 tarkabhASA vArtika pramANa lakSaNanuM padakRtya anubhavatva sAkSAt vyApya jAtima eka jAtijanya sakala jJAna mAtra vRtti kAryatA nirUpita kAraNatAzrayatna" ATaluM ja kahIe to doSita netrAdimAM ativyApti Avaze. kAraNa ke sadoSa netra paNa jJAnanuM kAraNa to che ja tenAM nirAsa mATe tadyathArtha" pada mUkavAmAM AvyuM che. sadoSa netrathI yathArtha jJAna thatuM nathI. mATe ativyApti nahi Ave, paNa netranA sannikarSathI to ekajAtIya yathArtha jJAna thAya che, mATe temAM ativyApti Ave. tenAM nirAkaraNa mATe karaNapada umeravAmAM AvyuM che. vyApAravALuM je kAraNa te karaNa kahevAya tethI ativyApti nathI. pUrvamAM je "yArthajJAnaratve sati vAparavartAi .. ratAzrayavaM" evuM pramANa lakSaNa banAvyuM che, te pachI "paraMtu nuM lakSaNa ApI tenuM padakRtya ApyuM, te pUrNa thayA pachI "paraMtu vALA pUrvalakSaNamAM doSa AMpe che - yathArthajJAna karaNatvesati A pUrva vizeSaNathI jasadoSaIdriyamAM (yathArthajJAnapadathI) ane sannikamAM (karaNatvesatithI) AvatI ativyAmi aTakI jAya che. tethI ''vyApAravatvesati" A caramavizeSaNa nakAmuM che. kema ke karaNano artha ja vyApAravatkAraNa che) ema ame (aparaMtu) amArUM nirdaSTa lakSaNa batAvyuM che. nanu pramANamiti kaH zabdArthaH ? pramiti pramANamiti vA, pramIyate yat tatpramANamiti, vA pramIyate asminnAtmanIti, pramANamiti vA pramIyate'neneti pramANamitivetyAdi vikalpAH sambhavanti / tatazca prathamapakSe pramaiva lakSyatvAkrAntatvena pramANaM (syAt); dvitIyapakSe pramAkarma ghaTAdi pramANaM syAd, tRtIyapakSe adhikaraNavyutpattirapi nirastA, pramAturapi pramANatvaprasaGgAt, tena pramAtA pramANaM na bhavatItyarthaH; caturthapakSe pramAkaraNaM pramAkaraNamitya'nanvayadoSaHsyAt, yam ti re, kRpu ! pramANapramANavo:, soDAH -sampaH ? vizeSaNavizeSyabhAvo vA vAcyavAcakabhAvo vA vyApyavyApakabhAvI vetyAdi dUSaNAnyapi sambhavantIti cenna, pramAkaraNaM pramANapadavAcyaM ityarthasya kriyamANatvAt Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam pramANapadamiha ca yaugikamityavadheyaM na cezvare'vyAptiriti vAcyaM, tsyaa'lkssytvaaditi| zaMkAkAra :- pramANa zabdano zo artha che ? pramiti- jANavuM te pramANe ema bhAvavAcaka che ? je jaNAya te pramANa (karmavAcaka) ? jemAM (AtmAmAM) jaNAya te (adhikaraNavAcaka)? jenA vaDe jaNAya te (karaNavAcaka) ? ItyAdi vikalpa saMbhavI zake che. (kAraNa ke A badhA arthamAM ana pratyaya lAge che) temAM pahelo pakSa mAnavA jatA pramAM ja lakSyathI gherAyI javAthI pramANa banI jaze. bIjA pakSamAM pramAnA karma ghaTAdi pramANa banI jaze. trIjA pakSamAM pramAtA paNa pramANa tarIke banI javAnI Apatti Ave. cothA pakSamAM ananvaya doSa Ave. kAraNa ke lakSaNa bhAga pramAkaraNa" che. lakSyabhUta pramANano artha paNa pramAkaraNa che. pramAkaraNa-pramAkaraNa ghaTa-ghaTano koI saMbaMdha ja besato nathI. kAraNa ke pramAkaraNa pramAkaraNa vacce kayo saMbaMdha che ? zuM vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdha che ? samAna svarUpamAM vizeSaNavizeSabhAva, vAcyavAcakabhAva, vyApyavyApakabhAva vigere na saMbhave. samAdhAna :- evuM nathI. pramAnuM karaNa pramANapadathI vAcya che, evo artha karAto hovAthI; pramANapada ahIM yaugika che. ema samajavuM. . zaMkAkAra - Izvarane je jJAna thAya che, temAM Izvara svayaMsAkSAt jJAna kare che paNa temAM cakSurAdinI jarUra nathI. eTale IzvarajJAnanuM Izvara ja pramANa(karaNa) che, paNa temAM uparokta lakSaNa to ghaTI zakatuM nathI. kAraNa ke anubhavatva vyApyajAti nika kAryatA nirUpita kAraNatA cakSurAdimAM che, IzvaramAM nathI. samAdhAna :- Izvara jJAnanI vAta ahIM levAnI na hovAthI, eTale IzvarajJAna lakSya banatuM na hovAthI avyAptino savAla ja nathI. (6) (IRUkSiNam) nanu sAdhakaM kAraNamiti paryAyastadeva na jJAyate, kiM tat kAraNamiti / ucyate / yasya kAryAt pUrvabhAvo niyato'nanyathAsiddhazca tatkAraNam / tathA tantuvemAdikaM paTasya kAraNam / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarka bhASA vArtikam ___ yadyapi paTotpattau daivAdAgatasya rAsabhAdeH pUrvabhAvo vidyate tathApi nAsau niytH| tanturUpasya tu niyataH pUrvabhAvo'styeva, kiNtvnythaasiddhH| -- nanu lakSaNena kiM kriyate ? itarabhedaH sAdhyate, tathA pramANamitarebhyo bhidyate pramAkaraNatvAt yannaivaM tannaivaM yathA pramANAbhAsAdiH, pramAkaraNamitarebhyo bhidyate pramAkaraNatvAt, tadapItarebhyo bhidyate tatkaraNatvAdityatrAnavasthApi na doSAya prAmANikatvAt, iti yathArtheti / anubhava pramA ityukte ayathArthAnubhave'tivyAptistannirasAya yathArtheti, tAvatyukte smRtAvativyAptiH / tannirAsAyAnubhaveti, atizayitamiti / nanu atizayitatvaM nAma kiM vyApAravattvaM vA, utkRSTatvaM vA, asAdhAraNatvaM vA kriyAyogarahitatvaM vA anyadvA ? / nAdyaH kalpaH sundaraH, ghaTAdAvativyAptestasyApi vyApAravattvAt; aMta eva na dvitIyo'pi utkRSTatve vizeSAbhAvAt, nApi turyaH kriyA'yogavyavacchedena phalasambandhitvena ca ghaTAdAvativyApteH, nApi paJcamaH pakSascaJcurastadapratipAdanAt / zaM112 :- pakSAgI | 42 / 5 cha ? / samAdhAna :- tame siddha 42 / 5 cha. El.ta. "prabhAga 2thI bhinna che, pramAnuM karaNa hovAthI je pramAnuM karANa nathI, te pramANa nathI, jema ke - pramANAbhAsa. e pramANe pramAkaraNa anyathI alaga che, pramAnuM karaNa DopAthI.... zaMkAkAra :- pramANa paNa pramAkaraNa che, te ja lakSaNa che, eTale tene paNa Itara bhinna tarIke siddha karavuM paDaze. tyAre paNa punaH pramAkaraNa ja lakSaNAtmaka hetu mUkavo paDaze. ema punaH punaH siddha karavA svarUpa anavasthA jAve. samAdhAna :- paNa te prAmANika (pramANa pramAnuM ja karAga hoya che, e so TakA sAcI vAta che) hovAthI doSarUpa nathI. anubhava pramA ema kahIe to ayathArthaanubhavamAM ativyApti thAya. tenAM nirAsa mATe yathArtha pada mUkayuM che. ane mAtra yathArtha pramA ema kahIe to smRti paNa yathArtha che. tenAM nirAza mATe anubhava pada mUkela che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 tarkabhASA vArtikam zaMkAkAra :- 'atiziyataM sAdhaka karaNa.' Ama je kahyuM che temAM atizayitva eTale zuM ? vyApAravALuM hovuM, utkRSTa hovuM, asAdhAraNa hovuM kriyAyoga vagaranuM na hovuM ke bIjuM kaMI che ? temAM pahelo kalpa to suMdara nathI. ghaDA vigeremAM ativyApti Ave, kAraNa ke te paNa vyApAravALo che. ethI bIjo pakSa paNa suMdara nathI kAraNa ke ghaDo kadamAM nAno hoya to jalAharaNanuM kAraNa na bane ane kadamAM moTo hoya (utkRSTa hoya) to ja jalAharaNamAM kAraNa bane evuM to nathI. tethI kAraNa banavA-na banavA aMge utkRSTatvamAM koI vizeSa nathI. tAtparya e che ke... ghaDAmAM je kadamAM sahuthI moTo hoya temAM utkRSTatva raheze paNa temAM anya ghaDAo karatA kaoNI vizeSatA nathI AvatI, tethI ghaDAmAM atizAyitva nahIM Ave ane utkRSTatva AvI jaze tethI utkRSTatva ghaDAmAM ativyApta banaze. tethI bIjo vikalpa barAbara nathI. cotho pakSa barAbara nathI, kAraNa ke ghaDAmAM paNa kriyAne ayoga nathI. eTale kriyAnA yogathI phaLa saMbaMdhitA AvavAthI temAM (ghaDAmAM) karaNatvanI Apatti Avaze. mATe ghaDAmAM ativyApti Ave. pAMcamo pakSa paNa suMdara nathI, kAraNa ke te pakSa kyo che ? tenuM pratipAdana ja karavAmAM AvyuM nathI. (koI paNa vastu*sArI-narasI che teno khyAla tene dekhADavAthI-svarUpa kahevAthI ja saMbhavI zake) paTarUpajanenopakSINatvAt / paTaM pratyapi kAraNatve kalpanAgaurava prasaGgAt i tenAnanyathAsiddhaniyatapUrvabhAvitvaM kAraNatvam / ananyathAsiddhaniyatapazvAdbhAvitvaM kAryatvam I tRtIyapakSa nyAyya eva atizayavat kAraNamityata Aha yasyeti kAraNaM kartaryanaTivRddhau ca siddhaM / yasya kAryAt pUrvabhAvastatkAraNamityukte daivAdAgatarAsabhAdAvativyAptistannirAsAya niyateti tAvatyukte tanturupAdAvativyAptistannirAsAya ananyathAsiddheti tatrAnyathAsiddhistridhA, tathAhi yaM puraskRtya yasya pUrvabhAvo 'vagamyata Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikama tattena anyathAsiddhaM, yathA yaM tantuM puraskRtya yasya tanturUpasya pUrvabhAvo'vagamyate tattanturupaM tena tantunA kRtvA anyathAsiddhaM / tanturUpAdiguNaH tantvAdinA'nyathAsiddheH / na cendriyArthasannikarSaM puraskRtyendriyasya pUrvavarttitA'vagamyate ityatiprasaktiriti vAcyaM. vinigamanAvirahAtiriktasthale ityasya vizeSaNasya bodhyatvAt, vizeSanirdhArakapramANAbhAvo vinigamanA (viraha) iti ? gunnaacathasiddhiH III trIjo pakSa yukti yukta ja che. atizayavALuM kAraNa te karaNa mATe kAraNanuM svarUpa darzAve che. (yastha kAryAt pUrvabhAvo) niyataDananyathA siddhatakAraNa" karotIti kAraNe kartA arthamAM ana pratyaya lAgyo ane vRddhi thaI che. ('AraNam' 1rU-227 siddha) tatkAraNa eTaluM kahIe to ghaDo banato hoya tyAM bhAgyayoge gadheDo AvI jAya temAM ativyApti thAya. tenA nirAsa mATe niyata pada mUkyuM che, kAraNa ke ghaDo banAvavo hoya to tenI pUrve gagheDAnI kaMI jarUra nathI, enAM vinA paNa cAlI zake che ethI gadheDAnI niyatavRtti nathI. eTaluM kahevA chatAM tantarUpamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke vastra banAvavAnI pUrve tAMtaNA jarUrI hoya, to tenI sAthe tenuM rUpa avazya rahevAnuM ja che, tenAM nirAsa mATe anyathAsiddha zUnya kahyuM che. ' anyathAsiddhi traNa prakAranI che. jene AgaLa karIne jeno pUrva bhAva jaNAya, te tenAthI anyathAsiddha bane che. dA.ta. tAMtaNAne AzrayIne ja tandurUpanI pUrvabhAva jaNAya che, mATe tantarUpa taMtuthI anyathAsiddha bane che. zaMkAkAra :- IndriyAI sannikane AzrayI Indriyano pUrvabhAva jaNAya mATe ati(bhi)vyApti. Ave. samAdhAna - vinigamanA virahathI atirikta sthaLe levAnuM che, evuM vizeSaNa ahIM (anyathA siddhinA lakSaNamAM) samajavuM, vizeSa nirdhArapha pramANano abhAva te vinigamanA viraha. vinigamanA-nyatarapakSApatinI yukti-be pakSamAMthI eka pakSane vizeSa rIte siddha (karatuM pramANa) karatI yukti te vinigamanA. ahIM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 tarkabhASA vArtikam 'naddi vyApAreLa vyApArinonyathAsiddha'' A nyAyarUpa pramANathI Indriya anyathA siddha na bane, kAraNa ke Indriyajanya pratyakSAtmakakArya IndriyArtha saMnikarSajanya che ane pote IndriyathI janya che. mATe IndriyArtha saMnikarSa vyApAra bane che ane Indriya vyApArI. e pramANe guNaanyathA siddhi batAvI. jema taMtu vaDe taMturUpAtmakaguNa anyathAsiddha bane che. anyatra klRptapUrvavarttina eva kAryasambhave tatsahabhUtatvamanyathAsiddhatvaM / yathA klRptapUrvavarttino gandhaprAgabhAvAd gandhasambhave rUpaprAgabhAvasya tatsahabhUtatvAd gandhe'nyathAsiddhatvaM, dvitIyApi guNAnyathAsiddhiH ||2|| ekaM prati pUrvavarttitve gRhIte evAparaM prati pUrvavartitA gRhayate sa tenAnyathAsiddhaH / yathA zabdaM prati AkAzasya pUrvavarttitve gRhIte evAparaM ghaTaM prati pUrvavarttitA gRhayate ityAkAzo ghaTe'nyathAsiddhaH, zabdazarIrAdau tu nAkAzamanyathAsiddhaM tatrApyAkAzasyApyavazyakalpyamAnatvenAnanyathAsiddhatvAt, evaM ghaTotpatau vIraNAdiranyathAsiddham / iti dravyAnyathAsiddhiH / / 3 / / yamAdAyaiva yasya pUrvavarttitA gRhayate tadanyathAsiddham / bIjA ThekANe jenI pUrvavRttitA kalpAyelI hoya tenAthI kArya saMbhavatu hoya to tenI sAthe rahenAra anyathA siddha bane che. El.d. kalpAyelI pUrvavRttitAvALA gaMdhaprAgabhAvathI gaMdha nAmanuM kArya saMbhave che. te vakhate tenI sAthe rUpaprAgabhAva paNa rahe che, te gaMdha kArya mATe anyathA siddha baMne. bIjI paNa guNa anyathAsiddhi thaI. ekane prati pUrvabhAva grahaNa karAye chate ja jeno bIjAnI prati pUrvabhAva grahaNa karAya te tenA vaDe anyathAsiddha bane che. jemake zabdanI prati AkAzanI pUrvavartitA grahaNa karAye chate AkAza zabdanuM kAraNa bane che. evuM siddha thavAthI zabdanI pUrve AkAzanI hayAtI siddha thAya che. eTale pahelAM zabdanA kAraNa rUpeja AkAzanI prasiddhi thAya che. pachI sarvanA AdhArarUpe hovAthI ghaTa banAvavo hoya to tenI pUrva AkAzanI hayAtI haze ja evuM jJAna thAya 1. ahIM to prAgabhAva anyathAsiddha banyo che, chatAM guNa anyathA siddhi kema kahI, te vicAraNIya che. - Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam che. mATe AkAza ghaTa kAryamAM anyathA siddha kahevAya. paraMtu zabda zarIra vi.mAM AkAza anyathA siddha nathI. kAraNa ke tyAM AkAzanI hayAtI Avazyaka che. zabda AkAza vinA saMbhavI ja zakato nathI. (zabda guNa hovAthI AkAzane tenuM samavAyI kAraNa mAnyA vinA chuTako ja nathI.) ane zarIra te paMcabhUtAtmaka che mATe AkAza vinA zarIra ja banI zakatuM na hovAthI AkAzanI hayAtI pUrepUrI jarUrI che. sarva kArya pratye AkAza jarUrI che'', AvuM jJAna laIne zarIra mATe AkAzane kAraNa manAyuM nathI. paraMtu tenA - zarIranAM ghaTaka tarIke tenI AvazyakatA ubhI thayelI che.) e pramANe ghaTanI utpattimAM varaNAdi anyathAsiddha che. A dravya anyathAsiddhi thaI. jene AzrayIne ja jenI pUrvavartitA grahaNa karAtI Doya teM anyathA siddha bane. . . yathA yaM daNDatvamAdAyaiva daNDapUrvavarttitAgrahe daNDena daNDatvasyAnyathAsiddhatvaM daNDatvAdidharmo daNDenAnyathAsiddhaH / nanu yaM puraskRtyeti prathamAyAzcaturthyAzca ko bheda ? ucyate puraskRtatvaM prAthamyena klRptaM tathA tantoH rUpaM tanturUpamatra tantu prAthamyaM, daNDatvavAn daNDo'tra daNDatvamavacchedakadharmastato dharmAnyathAsiddhiH / / 4 / / janakaM prati pUrvavartitve gRhIte eva yatrAnyaM prati pUrvavartitAgrahastadanyathAsiddham; yathA kulAlapitRtvena. kAraNatAyAM vAcyAyAM ghaTajanakaM kulAlaM prati pUrvavarttitve gRhIte eva janyaghaTaM prati pUrvavartitvagrahAt / kulAlajanakapuMstvasyaiva kulAla pitA'nyathAsiddhaH / nanu ekaM pratIti tRtIyAyAH paJcamyAzca ko bhedaH ? ucyate / tatra dravyamanyathAsiddhaM atra puMstvamitibhedaH / puMstvaM puruSAkAratvaM vIryamiti yAvat / ataH kulAlapitA kulAlaputraM prati puMstvenAnyathAsiddho janyaghaTaM prati anyathAsiddhiH // 5 // etadanyathAsiddhidvayaM balabhadraputragovardhanakRtagovarddhanyAM proktamastIti; etadanyathAsiddhipaJcakarAhitye sati niyatapUrvavarttitvameva kAraNatvamiti / _l.d. - 6utpane mAzrayI. "utpAvarichanna" me zata / ghaTanI prati daMDanI pUrvavartitA grahaNa karAya che. mATe daMDathI daMDatva anyathA siddha thAya. zaMkAkAra :- pahelI ane cothI anyathAsiddhimAMya puraskRtya ja Ave che, Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam to pachI bannemAM bheda zuM ? samAdhAna - puraskRtatva eTale prAthamyathI - pahelA tarIke svIkAra, jema ke tantunuM rUpa=taMturUpa ahIM tantu prathama che. jyAre cothImAM daMDatvavAdaMDa ahIM daMDatvamAM daMDa prathama che. ahiM daMDatva avacchedaka dharma che tethI dharma anyathAsiddhi thaI, pahelAMmAM guNaanyathAsiddhi che. eja pharaka che. 67 janaka prati pUrvavartinA grahaNa karAye chate ja jenI anya prati pUrvavartitA grahaNa thatI hovAthI kulAla janaka purUSa- kuMbhAranA pitA anyathAsiddha bane che. zaMkAkAra :- 'eka prati Iti' bannemAM che, to trIjI ane pAMcamI vacce zuM pharaka ? samAdhAna :- trIjImAM dravya anyathAsiddhi che. pAMcamImAM purUMpurUSAkAratva-vIryane AzrayI anyathAsiddhi che. ethI ja to janyaghaTa mATe kulAlapitA kulAlaputrane prati putsyena anyathA siddha balabhadranA putra govardhane govardhanImAM kahela che. trIjI anyathA siddhi duSTa kendrita che, jyAre pAMcamI anyathA siddha doSa kendrita che. (jema hetu asiddha kahevAya ane hetumAM asiddhi nAmano doSa kahevAya tema) kahevAnuM tAtparya e che ke putra pratye kulAlapitAne anyathA siMdra kahevAya kAraNa ke kulAlaputra pratye mAtra kulAlapitA nahiM. tenuM pustya e kharuM kAraNa che. tethI pusvena- 'rUpeNa kAraNena' kulAlapitA putra pratye anyathA siddha thayA. kAraNa ke - ekaM prati = puMstvaMprati pUrvavRttitve gRhite eva anyaM prati = kulAlaM prati pUrva vartitvagrahAt / jayaMghaTa pratye pAMcamI anyathA siddhi mujaba kulAla pitA anyathA siddha nathI. paNa puMttva anyathA siddha che. tethI kulAla pitAmAM anyathA siddhi Ave. granthAntare'nyathAsiddhisaptakamapyuktamasti vistarabhayAnneha likhitamiti yodhyam / anya graMthamAM sAta anyathAsiddhi kahI che. graMtha moTo thaI jAya tenA bhayathI ahIM guMthavAmAM AvI nathI. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam niyati - nanu sAmAnyalakSaNamidaM tatazcaniyatapUrvasattvaM vAsattvameva vA vastutvameva vA karaNatvamAstAM kiM vizeSaNena ? . iti cet ananyathAsiddhabhAgasya pArimANDilyAMdAvativyAptivArakatvAt, na ca yogipratyakSaM prati tasya kAraNatA, yogipratyakSasya yogajadharmajanyatvAvacchedena viSayAjanyatvAt, SoDhAsannikarSAnyatamasannikarSajanyajJAnatvAvacchedenaiva viSayajanyatvAdvizeSalakSaNamevedamiti pArimANDalyaM paramANuparimANaM, paramANutvaM dharmo na jAtirantyakArye merusarSapayostulyatvAdityarthaH / zaMkAkAra :- A to sAmAnya lakSaNa che. tethI kArAga rUpe jenuM niyata pUrva satva hoya te padArtha asat = prAgabhAva-pratibaMdhakAbhAvarUpe hoya athavA AkAza, mATi ItyAdi vastu rUpe, hoya. athavA karaNatva eTaluM jaM rahevA do. vizeSaNanI zI jarUra che. * samAdhAna - pArimAMlyAdimAM ativyami vAravA mATe ananyathAsiddha bhAga mUkavAmAM Avyo che. ananyathAsiddha niyata pUrvavartitva kAraNa vi. - yogI je paramANuMnA parimANanuM jJAna kare che, tenI pUrvamAM paramANu parimANa niyata raheluM ja che, paNa yogIne kAMI jJAna karavA mATe paramANunA parimANanI jarUra paDatI nathI. mATe tAdazajJAna pratye paramANu parimANa kAraNa kahevAtuM nathI. paNa niyata pUrva vartitva ATalo aMza to ghaTI javAthI ativyApti thAya, tenA vAraNa mATe "manavAsiddha mUkyuM che. ' paramANuparimANanuM jJAna thAya che, mATe tenAM viSayarUpa paramANuparimANa jagatamAM sat hovuM joIe, ema tAdaza jJAnane AgaLa karI teno - paramANu parimANano pUrvabhAva grahaNa thato hovAthI anyathAsiddha bane che. jyAre asmadAdi pratyakSamAM to viSaya sAthe saMnikarSa Avazyaka hovAthI "viSaya sarve jJAna sarva viSaya maratve jJAna masarva' ema svataMtra anya vyatireka ghaTatA hovAthI tyAM viSayane kAraNe mAnI zakAya che. ahIM yogI pratyakSamAM tevA saMnikarSanI jarUra nathI. 1. abhAvamAM "satuM' evI pratIti thatI na hovAthI prAgabhAva vagere asat kahevAya che. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 takabhASA vArtikam paramANunI vicAraNA zaMkAkAra :- paramANuparimANa paripAMDilya yogI pratyakSa prati kAraNa che, mATe paramANuparimANa paNa kAraNarUpa che. mATe temAM lakSaNa ghaTavAthI ativyApti thavAnI Apatti nathI. samAdhAna - yogI pratyakSa yogaja dharmathI janya hovAthI viSayajanya nathI. mATe yogIne je paramANu parimANa pratyakSa thAya che, temAM paramANu parimANane kAraNa mAnavAnI jarUra ja nathI. chamAMthI koI paNa sannikarSathI je jJAna utpanna thatuM hoya, temAM(?) viSayanI jarUrata paDe. mATe A pramANanuM lakSaNa) vizeSa lakSaNa ja che. pArimAMDilya - paramANu parimANa, paramANutva dharma che. paNa jAti nathI. jo paramANamAM paramANutva jAti mAnIe to paramANunuM utkRSTa aMtyakArya merU ane apakRSTa dazyamAna aMtyakArya sarasava baMnemAM tulyatvanI Apatti Avaze. kema ke jAti samAnAkAraka pratIti karAve, tethI samAnAkAraka paramANuo merU ane sarasavamAM hovAthI baMnemAM paNa samAnAkArakapratIti thavA mAMDaze, eTale paramANutvane jAti na mAnI, dharma mAnavAthI Apatti na Ave. (kacaNuka vyaNuka dazya nathI, trasareNu sahajatAthI dazya nathI mATe sarasavane apakRSTaaMtyakAryamAM lIdho lAge che. athavA sAmAnya nirdeza samajavo tethI sarSava karatA paNa vaghu dazyamAna vastune paNa laI zakAze. athavA je paramANutvane jAti mAnIe to merUnA paramANu ane sarasavanA paramANuM samAna thaze, (paramANutva jAtivALA hovAthI) temanAthI utpanna thayela merU ane sarasavanA dhayANuko samAna thaze- kema ke samAnasamavAyikAraNathI samAnakAryonI utpatti thAya che, teo merU-sarasavanA aMtyakAryanI samAnatAthI temanAthI utpanna thatA trasareNu vageremAM paNa samAnatA AvavAthI merU-sarasavamAM paNa tulyatvano prasaMga Avaze. mATe paramANutvane jAti na mAnI dharma mAnyo. (ema be dizA batAvI, paraMtu paMkti barAbara besatI nathI, vidvAno vicArIne sudhArI zake che.). kAraNa anya kAryamAM merU ane sarasava samAna pramANamAM hoya che. tantuturIvemAdikAmiti niSpannavasraveSTanadaNDaH turI vAto daNDo vemA iti; Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam prasaGgataH kAryamapi lakSayati yasya kAryAdityAdi kAraNalakSaNe AtmAzraya ityata Aha / ananyathAsiddheti pazcAdbhAvi iti vigraho'nyathA 'ghaTavizeSa prati rAsabhasya kAraNatvAditi kriyate yattakAryamiti', / bauddhAdyuktaM kAraNalakSaNaM dUSayituM anuvadati 'yastviti' kAryeNAnukRtau yAvanvayavyatirekau tau vartete yasya tatkAryAnukRtAnvayavyatireki yadanvaye yadanvayo tadvyatireka yad vyatirekastatkAraNamityarthaH / / 12 / / taiyAra thayelA vastrane vaTavAnodaMDa te jemAMthI ADA dorA naMkhAya che te turI. temAM eTale sALa = ADA dorAne sarakhA goThavavA mATenuM ADuM pATIyuM vizeSa. prasaMgopAtta kAryanuM lakSaNa batAve che... ... prasaMgopAtta pUrvabhAvo niyataDananyathA siddha tatkAraNa e pramANe kAraNa lakSaNamAM kAryano ullekha karavAmAM Avyo che, temAM AtmAzraya doSa Ave. kemake tyAM kAryano artha ja kAraNAt pazcAd bhAvi kArya eTale kAraNane jANavA kAraNajJAnanI apekSA rahI. mATe kAryanuM lakSaNa darzAve che. ananyathA siddha pazcA bhAvitva kAryatve pAchaLathI hayAta thanAra te kArya." Ama kahetA to bhAgyavazathI pAchaLathI macchara vigere tyAM AvI jAya temAM ativyApti thAya. tenA nirAsa mATe niyata pada umeryuM. ghaTarUpa paNa pAchaLathI niyamA thAya ja che. tenA nirAsa mATe je (karma) ananyathAsiddha hoya, niyata ane tenI-kAraNanI pAchaLa hayAta thanAra hoya te kArya, evo vigraha karavo. nahi to niyata evuM kAraNa ema kAraNanuM niyatane vizeSaNa banAvIe to ghaTatuM gadheDo niyata kAraNa nathI mATe ghaTa ne kArya tarIke mAnI na zakAta. ghaTa vizeSane prati gadheDo kAraNa hovAthI ( je ghaDAmATe gadheDA upara mATI lAvavAmAM AvI hoya te vizeSa ghaDA prati to gadheDo pAra kAraNa 1. kuMbhAra mATIthI ghaDo ghaDavA bese tyAre ghaTa to bane ja che paNa tenI sAthe sAthe ghaTana rUpa paNa nirmANa thaI ja jAya che. eTale ghaTarUpa svataMtra anvaya vyatireka dharAvatuM nathI. tethI te mATInuM ghaTarUpa mATInI apekSAe kArya na kahevAya paNa ghaTanA svataMtra anya vyatireka banatA hovAthI ghaTa-mATI pratye ananyathAsiddha kahevAya. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam bane che tevA kAraNanI pAchaLa utpanna thayela ghaDAne kArya kahI zakAze) ghaDo gadheDAthI lAvelI mATIthI ghaDavA Ave to paNa niyata bane ja che. ane pote anyathA siddha zUnya che. kAraNa ke tenA svataMtra anvaya vyatireka maLe che, temaja mATI ane gadheDAthI pAchaLa bane che. ema traNa vizeSaNa yukta ghaDo hovAthI tene kArya kahI zakAya che. je karAya te kArya bauddhAdie kahela kAraNalakSaNane duSita karavA pharIthI kahe che. . ___ yattu kazcidAha kAryAnukRtAnvayavyatireki kAraNamiti, tadayuktam nityavibhUnAM vyomAdInAM kAlato dezatazca vytirekaasNbhvenaakaarnntvprsNgaat|| yattviti 'yattu kazcidAha' ___ kAryAnukRtAnvayikAraNamityukte AkAze'tiprasaGgaH, kathaM ? AkAzA nvaye ghaTAnvayo'styeva; paraM zarIrazabdo muktvA ghaTAdikaM prati na kAraNaM iti tani-rAsA tiki ti | ___atha kAryAnukRtavyatireki kAraNaM ityukte ghaTaprAgabhAve atiprasaGgaH, katham ? yadvyatireke yadvyatireko, ghaTaprAgabhAvadhvaMse gandhaprAgabhAvadhvaMsaH kAraNam ghaTaprAgabhAvavyatireke gandhaprAgabhAvavyatirekaH / tannirAsAyAnvayIti / nanu nityavibhUnAM vyomAdInAM kAlato TeMzatazca vyatirekAsambhavenAkAraNatvaprasaGgAt, tadayuktamityuktaM tatra ghaTate vyatirekasambhavAt / / mULa pATamAMthI 'yanuM' zabdano utAro che. kAryanI sAthe anusaraNa karanArA anvaye vyatireka jenAM hoya te kAryAnutAnvaya vyatireki. eTale ke jenA anvayamAM jeno anvaya hoya, jenA vyatirekamAM jenovyatireka hoya. kAryAnukRtAnvayi kAraNa" ATaluM ja kahIe to AkAzamAM ativyApti.Ave. kAraNa ke AkAzanA anvayamAM ghaTanA anvaya che. paNa, zarIra paMcamahAbhUtanuM baneluM che, temAM AkAza bheguM che, te apekSAe zarIra pratye kAraNatA lIdhI che, ane zabdanuM AkAza samAyikAraNa che. ethI ativyApti Ave tenA nirAsa mATe vyatiki pada umeryuM che. ghaTano abhAva hoya tyAM AkAzano abhAva hoya ema nathI. paNa zabda hoya tyAM bherI saMyukta AkAza Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam hoya ja eTale zabdano abhAva hoya tyAM bherI saMyukta AkAzano paNa abhAva hoya - zarIra (upayogI-avacchinna) AkAza zarIranA abhAvamAM na hoI zake. eTale vyatireka paNa ghaTe che, mATe zabda-zarIra pratye AkAzane kAraNa manAya che. paNa ghaTa pratye nahi. have jo kAryAnukRta vyatiki kAraNa ema kahIe, to ghaTa prAgabhAvamAM - ativyApti Avaze, kAraNa ke ghaTa prAgabhAvano dhvaMsa thAya tyAre gaMdha prAgabhAvano dhvaMsa thAya. mATInA piMDamAM atra-ahI ghaDo thaze." evI pratitirUpa ghaTa prAgabhAva che; ema gaMdhAdi guNotpatti paNa ghaTAdi utpanna thayA pachI thAya che mATe gaMdhano paNa prAgabhAva rahyo che. paNa jyAre ghaTa bane tyAre ghaTa prAgabhAvano dhvaMsa thAya, tyAre gaMdha prAgabhAvano paNa dhvaMsa thAya che. eTale ghaTaprAgabhAva asatve gaMdhaprAgabhAvanA asatvarUpa vyatireka maLato hovAthI gaMdha prAgabhAvanI prati ghaTaprAgabhAvane kAraNe mAnavAnI Apatti Avaze. tenAM nirAsa mATe anvayapada mUkavuM jarUrI che. jyAM gaMdha prAgabhAva hoya tyAM ghaTa prAgabhAva hoya ja evuM nathI. kAraNa ke gaMdhanI utpatti to vastramAM paNa thAya che. mATe vizvanA samavAyI kAraNamAM jema paTaprAgabhAva che tyAM paNa gaMdhaprAgabhAva . rahI zake che. tathAhi bherIsaMyuktAkAze satyeva zabdotpattirnAnyatra yasmindeze yasminkAle bherIsaMyuktAkAzastatra zabdotpattistadA'nyatra vyatireka ityarthaH / kecittukAlAdInAM idAnIM jAta ityAdi pratItyA kAraNatvaM sidhyati / evaM pramANAntareNa AtmA'dRSTAdInAmapi kAraNatvaM sidhyati, AkAzasyApi zarIrakAraNatvaM zrutyA siddham / zabdatvaM tasya sAkSAtkArAdau tanmAnAntarasiddhaM / ghaTAdau tu tatkAraNatve ca na mAnameva / avazyakalpyamAnapUrvavartina eva kAryasambhave tatsahabhUtalakSaNamanyathAsiddhaM cetyAhuH, iyattAvacchinnaparimANayogitvaM mUrttatvaM, sakalamUrttadravyasaMyogitvaM vibhutvamityarthaH / zaMkAkAra :- AkAza vi. nitya ane vibhu che, mATe temane kyAMya paNa abhAva na maLavAthI vyatireka ghaTI na zake tethI te koInuM kAraNa na banI zake. samAdhAna:- bherI saMyukta AkAza-zarIrAvacchinna Akaza - IdAna jAta, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 73 tarkabhASA vArtikam ema kAlane paNa maryAdita banAvI teno abhAva laI zakAya che. tyAM bherI saMyukta zarIrAvacchinna AkAza nathI. tadAna- te kALa teno janmakALa nathI. dvAna tad jJAnavat AtmA, tadAna - tAdaza AtmA nAsti. IdAnI - tat paTajanaka adaSTa, tadAna - adaSTa nAsti. e pramANe anya pramANathI AtmA aSTa vi. paNa kAraNa tarIke siddha karI zakAya. AkAza zarIranuM kAraNa che, e vAta to zrutithI siddha che. ghaTAdimAM AkAzane kAraNa mAnavA mATe kazuM pramANa nathI. temaja kalpanA karAtA pUrvavartithI kArya saMbhavatuM hoya to tenI sAthe raheluM je hoya te anyathAsiddha kahevAya. mRpiMDathI ghaTa bane tenI sAthe AkAza to raheluM ja che, mATe te anyathA siddha kahevAya ema keTalAka kahe che. ahIM AkAza vi.ne sImita banAvavo paDato hovAthI graMthakArane A lakSaNa mAnya nathI. te darzAvavA "ahura" pada mUkyuM che. IyarA - ATalA- amuka parimANathI avacchinna-parimANavALuM je hoya te mUrta. sarva mUrta dravya sAthe jeno saMyoga hoya te vibhu. (7) (IRMvamAM :) - tacca kAraNaM trividham / samavAyyasamavAyinimittabhedAt / . (8) (samAvizALaphaLaF) * tatra yatsamavetaM kAryamutpadyate tat samavAyikAraNam / yathA tantavaH paTasya samavAyikAraNam / yataH tantuSveva paTaH samaveto jAyate, na turyA Dhipu . . . ___ nanu tantusambandha iva turyAdisambandho'pi paTasya vidyate, tat kathaM taMtuSveva paTaH samaveto jAyate na turyAdiSu ? kAraNalakSaNaM vibhajate / tacceti cakAro nyUnAdhikavyAvRttyarthaH / tatreti teSu kAraNeSu madhye pradhAnatayA samavAyikAraNamityatra yatsamavetaM kAryaM tatsamavAyikAraNaM, yadvA yatsamavetamutpadyate tatsamavAyikAraNamiti vikalpadvayaM / tatra prathamavikalpe paTarUpAdAvatiprasaktistasya samavetakAryAtmakatvAt / AkAzAdAvavyAptizca tasya nityatvena samavetakAryatvAbhAvAt / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tarkabhASA vArtikam dvitIyavikalpe -pyetAveva doSau staH / tannirAsAya yasminkAryamiti / kAraNanA bhAga pADe che. tathyamAM cakAra A pUna(nAnuM) che ane A (moTuM) adhika che, tenI vyAvRtti mATe che. satyam kivi sampanya (8) saMyoH (2) samavAyati | tatrAyutasiddhayoH sambandhaH samavAyaH / anyayostu saMyoga eva / tatpuruSavidhAne cakrAdAvativyAptiH kathaM ? saMyogasambandhena ghaTalakSaNakAryasya jAyamAnatvAttannirAsAya samavetamiti padaM, nahi cakrAdau ghaTaH samaveta utpadyate ghaTacakrayoryutasiddhatvAt pRthasiddhatvAt / atra lakSaNe yatpadasya anvayasamarpakatvena sAmAnyalakSaNamevaitadataH svasamavetakAryajanakaM samavAyikAraNamiti jJeyam / tatra - te kAraNomAM samavAya kAraNa pradhAna che. tenuM lakSaNa batAve che. jemAM samavAya saMbaMdhathI kArya utpanna thAya te samavAyikAraNa. ahiM je samavAya saMbaMdhathI kArya hoyate samAyikAra athavA je samavAya saMbaMdhathI utpanna thAya te samavAdhikAraNa ema be vikalpa che. pahelA vikalpamAM paTarUpa vigeremAM ativyApti Ave. kAraNa ke paTarUpa paNa paTamAM samavAya saMbaMdhathI rahevAvALuM kArya che. ane AkAza vigeremAM avyAmi Ave. kAraNa ke te nitya hovAthI samata - samavAya saMbaMdhathI kArya rUpe nathI. jyAre hakIkatamAM AkAza zabdanuM samavAyakAraNa che. bIjA vikalpamAM paNa Aja be doSa Ave che, kAraNa ke paTarUpa paTamAM samavAyasaMthI utpanna thAya che, ane AkAza samavAyasaMthI kyAMya utpanna nathI thatuM. tenA nirAsa mATe yatuno artha "yasmina- kAryamutpadyate" "jemAM kArya utpanna thAya te samavAyI kAraNa" ema kahIe ahIM AvI rIte tapurUSa vidhAna karIe to cakavi.mAM ativyAmi Ave. kAraNa ke saMyoga saMbaMdhathI ghaTAtmaka kArya cakAdimAM utpanna thAya ja che. tenA nirAsa mATe samaveta pada mUkayuM che. cakAdimAM ghaTa samavAya saMbaMdhathI utpanna thato nathI. kAraNa ke ghaTa ane cAkaDo yutasiddha che. eTale ke bhinna sthAnamAM rahevAvALA che. ahIM lakSaNamAM thatpada anvaya-saMbaMdhanI bheTa ApanAra hovAthI eTale saMbaMdharUpe banatuM hovAthI A sAmAnya lakSaNa bane che. ahIM Ama jaNAvavAmAM AvyuM che ke tuM pat Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 tarkabhASA vArtikam thI koI viziSTa vyakti pakaDavAnI nathI ke jethI karIne A koI viziSTa vyakti mATenuM vizeSa lakSaNa bane. ethI "svasamaveta kArya janaka" - potAnAmAM samavAya saMbaMdhathI kAryane utpanna karanAra samavAyikAraNa kahevAya ema jANavuM. atra svapadamanyasamavetaghaTAdijanakakapAlasaMyogAdAvativyAptivAraNAya, kathaM ? kapAlAderyAvat svasamavetajanakatvaM nAsti, nApi svasamaveta yat kiJcit pRthivItvAdijanakatvaM / tasya nityatvAt / kintu svasamaveta kAryajanakatvameveMti darzayituM kAryapadaM; na tu lakSaNapraviSTamiti dik / saMyogasya sugamasvarUpatvAt tamuphTa samavA sUkSati | ahIM svapada bIjAmAM samavAya saMbaMdhathI ghaTAdi kAryane utpanna karanAra kapAlasaMyogAdimAM ativyAminA vAraNa mATe che. kema ke kapAlasaMyogAdinA kAraNe ja kapAlamAM samavAya saMbaMdhathI ghaTa pedA thAya che.) sva-kapAlamAM samavAya saMbaMdhathI je kAMI pRthivItva vi. che temano paNa kapAla janaka nathI. kAraNa ke te to nitya che. eTale kapAlamAM avyAmi Ave tene vAraNa mATe kAryapada che. eTale ja potAnAmAM samavAya saMbaMdhathI kAryane pedA karanAra che te ja darzAvavA mATe kAryapada mUkyuM che. paraMtu svano lakSaNamAM praveza nathI. Itidipha. saMyoganuM svarUpa sugama hovAthI tenI upekSA karI samavAyane oLakhAve che. (koIpaNa be svataMtra astitva dharAvatI vastuo joDAya ane te chUTI paDe tyAre paNa potAnuM astitva jALavI rAkhatI hoya. tyAre emanAM AvAM saMbaMdhane saMyoga kahevAmAM Ave che. jema ke hAtha ane pustakano saMyoga.) (be dravyonuM yogya sthAne rahevuM ke jethI joDAyelA pratIta thAya, basa AvI dravyonI avasthA ja saMyoga che. paNa koI svataMtra guNa nathI ItijainA) "ayutasiddhayo saMbaMdha samavAyaH' - je be padArthomAMthI eka nAza na pAme tyAM sudhI bIjA para Azrita rahIne ja TakI rahe che. te be paraspara ayutasiddha padArtho che, te banne vacceno saMbaMdha samavAyasaMbaMdha che. (kahevAya che.) (1) (mayutasiddhakSam) ko punarayutasiddhau ? yayo madhye ekamavinazyadaparAzritamevatiSThate tAvayutasiddhI ! Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam tum :tAvevAyutasiddhau dvau vijJAtavyau yayordvayoH / anazyadekamaparAzri-tamevAvatiSThate // tatrAyuteti ayutasiddhasya samavAya ityukte saMyoge'tivyAptistannirAsAya dvivanAnta | * ahIM jo ayuta siddhasya samavAya ema eka vacanano prayoga karIe to saMyogamAM ativyApti thaze, kAraNa ke ekalo paramANu eka padArtha che te amRta siddha che.(paramANu koInA joDANathI siddha thatA nathI mATe ayutasiddha kahevAya) have ayutasiddha evA eka padArthanA saMbaMdhane jo samavAya kahe te ayutasiddha eka padArtha= paramANu teno bhUtala sAtheno saMbaMdha che = saMyoga, tene samavAya. kahevo paDaze. (gayutasiddhasya = paramANo: sampardhaH = samavAya) e rIte tethI saMyogamAM samavAyanuM lakSaNa ativyAma bane. gayutasiddho :- dvivacanAnA prayoga karavAthI mAtra eka padArthanA saMbaMdhane samavAya kahevAnI Apatti nahiM Ave. tenAM nirAsa mATe vivacanAnta prayoga mUkyo che. jyAre paramANu ane bhUtala A be padArtha to Ayutasiddha nathI, kAraNa ke ekabIjA vinA rahI zake che. eTale temano saMbaMdha samavAya na kahevAya. yayoH dvayoH madhye ekamavinazyadaparAzritamevAvatiSThate tAvayutasiddhau 'yayormadhye' ahIM ayutasiddhanuM lakSaNa ApyuM che. je be padArthomAM (thayo: madhye) eka () potAnI avinazya avasthAmAM (vinata) anyanAM AdhAre ja (marAzritava) rahe che. (mati) temano saMbaMdha ayutasiddha che. jo eka zabdane na rAkhavAmAM Ave to vinaravat pada baMne padAthone lAgu paDaze. pariNAme baMnemAMthI koIpaNa ekanA nAzathI bIjAno nAza thaI jaze. paraMtu taMtuo ane paTanI bAbatamAM tema banatuM nathI. taMtuonA nAzathI paTano nAza thAya che. paraMtu paTanA nAzathI taMtuono nAza thato nathI. (ra) pada mUkavAthI avinazya pada baMnemAMthI ekane ja lAgu paDe che.. yathA avayavAvayavinau,guNa-guNinau, kriyAkriyAvantau. jAtivyaktI, Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 tarkabhASA vArtikam vizeSanityadravye ceti / avayavyAdayo hi yathAkramavayavAdyAzritA evAvatiSThante'-vinazyantaH / vinazyadavasthAsu tvanAzritA evAvatiSThante / yathA tantunAze sati paTaH / AzrayanAze sati guNaH / vinazyattA tu vinAzakAraNasAmagrIsAMnidhyam / / avinazyat pahane dU2 42pAmA mAve to yayoH madhye ekaM aparAzritameva avatiSThate tau ayutasiddhau / ma thaze. yA paristhitimA banemAthI o pAga ekabIjAthI eka kSaNa paNa judo nahIM rahI zake. paraMtu dravya ane guNa, avayavo e avayavI tathA dravya ane karma vacce jyAM ayutasiddha saMbaMdha rahelo che. tyAM Ama banatuM nathI. naiyAyikonAM mate prathama dravya utpanna thAya che. pachI guNa temaja avayavI avayavone Azraya ane kriyA dravyanA Azraye rahe che. ane vinAza samaye evI paNa kSaNa Ave che ke jyAre guNa kriyA ane avayavI nirAzrita paNa thaI jAya che. A uparAMta jAti ane vyaktino saMbaMdha ayutasiddha mAnavAmAM Avyo che. jAti nitya che. paNa vyakti anitya che, jo avinazyatu pada na hoya to vyakti nAza pAme tyAre jAti paNa nirAzrita thaI jaze. pachI aparAzritameva no oTha maI 2khetoM nathI. athAta ayutasidha saMbaMdha // 2kheto nathI. mA visaMgatI 2104 / mATe / 'avinazyat' 56 manivArya che. tenAthI guru uiyA vigere vinazyattA AlamA nirAzrita 2DI za che. paraMtu avinazyattA kAla bhAM to aparAzrita / / 2se che. tantupaTAvapyAvayavAvayavinau / tena tayoH sambandhaH smvaayo'yutsiddhtvaat| turIpaTayostu na samavAyo'yutasiddhatvAbhAvAt / na hi turI paTAzritaivAvatiSThate nApi paTasturyAzrito'tastayoH sambandhaH saMyoga eva / tadevaM tantusamavetaH pttH| yatsamavetaM kAryamutpadyate tatsamavAyikAraNam / atastantureva samavAyikAraNaM paTasya na tu turyAdi / - paTazca svagatarUpAdeH samavAyikAraNam / evaMmRtpiNDo'pi ghaTasya Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 takabhASA vArtikam samavAyikAraNaM-ghaTasya svagatarUpAdeH samavAyikAraNam / pakSI svAvayave nabho vihAya tiSThati nabhazca tadanutpattidazAyAM tatparihAreNa tiSThatIti na pakSigaganasaMyoge'tivyAptiH / sukhaM dharmaM vihAyA'gamyagamanAdisthale dharmazca sukhaM vihAya sukhAnutpattidazAyAM tiSThatIti yutasiddhatvAnnAtivyAptiH sukhadharmasambandhe; evaM duHkhaM tapasyAsthale pApaM vihAya tiSThatItyAdi bodhyaM / kiJca samavAyasambandhenAvasthAnaM vivakSitaM tacca svarupasambandhenaiva bhavati . ityanyonyAzrayaH parasparApekSaNamanyonyAzraya iti vacanAt / ayutasiddhatvaM samavAyopyayutasiddha ityAtmAzrayopi samavAyalakSaNaM, svasya svApekSaNamAtmAzraya iti vacanAt / na caitat dUSaNaM jagadAdhAratAniyAmakasaMyogasambandhAtiriktasambandhena vRttistAvayutasiddhAviti vivakSitatvAt / je A rIte lakSaNa vAkyamAMthI saMpAzrita pada dUra karavAmAM Ave to je baMnemAMthI eka avinAzI rahe che. te baMne ayutasiddha thaze. have dhAro ke taMtuono saMyoga nAza pAmyo tethI paTa raheze nahiM. paTano dhvaMsa thaI gayo. A paTa dhvasa taMtuomAM rahyo che. paTadhvaMsa nitya che. te kadiye nAza pAmavAno nathI. A lakSaNa pramANe taMtuo ane paradhvasa eTale ke paTa ne paTanA abhAva baMne vacce ayutasiddha saMbaMdha svIkAravo paDaze. vAstavamAM tema nathI. taMtuo ane paTa vacce ayutasiddha saMbaMdha che. taMtuo ane paTadhvasa vacce nahi tethI aparAzrita pada paNa mahattvanuM che. A pada AvavAthI paTadhvaMsa ane taMtuo vacce ayutasiddha saMbaMdha svIkAravo nahiM paDe, kAraNa ke paTadhvaMsa taMtuonA Azraye nathI. zaMkA - paMkhI sadAkALa AkAza sAthe joDAyeluM ja rahe che, kAraNa jyAM paNa jaze tyAM badhe AkAza vidyamAna ja che. eTale pakSI AkAzano saMyoga ayutasiddha banyo. ema samavAyanuM lakSaNa uparokta saMyogamAM ghaTavAthI ativyAti thaze. samAdhAna :- pakSI-paMkhI AkAzane choDI potAnA avayavamAM rahe che. ane paMkhI utpanna thayuM nahatu tyAre paMkhI vinA paNa AkAza raheluM ja che. mATe pakSI gagana saMyogamAM ativyAmi nahi Ave, kAraNa ke pakSI gagana Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam amRtasiddha nathI. mATe temanA pakSI gaganasaMyogAtmaka saMbaMdhane samavAya thavAnIkahevAnI apitti nathI. sukha dharmane choDIne je raste javA yogya nathI tevA unmArge mANaso sukha meLave che. paNa tyAM dharma nathI. ane dharmArAdhanA karanAra pAse dharma che. paNa hajI sukhano udaya thayo nathI. mATe pRthasiddha eTale yutasiddha hovAthI ativyApti nathI.. | sukha ane dharmanAM saMbaMdhamAM jema kahyuM; tema duHkha tapasyA sthale pApane choDI rahe che ane pApe mANasane hajI duHkhano udaya na thayo tyAM sudhI ekaluM pApa paNa rahe che. mATe duHkha-pApa paNa yutasiddha ja che. ema samajavuM. vaLI samavAya saMbaMdha dvArA rahevAnuM vivakSita che, paNa te avasthAnarahevAnuM, svarUpa saMbaMthI ja saMbhavI zake che. athavA samavAya saMbaMdhathI be ayuta padArthanuM avasthAna (amRtasvarUpa) vivakSita che. (ayutasvarUpa) te avasthAna to svarUpa saMbaMdhathI ja rahe che. te samavAya saMbaMdha paNa svarUpa saMbaMdhathI rahe che. eTale svarUpa saMbaMdhathI samavAyanuM avasthAna siddha thAya, tyAre be padArthanuM avasthAna samavAya saMbaMdhathI siddha thAya ane be padArthanuM avasthAna samavAya saMbaMdhathI siddha thAya, tyAre samavAyanuM tyAM svarUpa saMbaMdhathI avasthAna siddha bane; ema anyonyAzraya doSa Ave. ayutasiddhano saMbaMdha te samavAya' evuM samavAyanuM lakSaNa karIe, tyAre ayutasiddha eTale zuM ? tenA javAbamAM samavAya saMbaMdhathI rahe che, eTale samavAyanA jJAna mATe ayuta siddhanuM jJAna jarUrI che. tenuM jJAna samavAyanI apekSA rAkhe che. eTale samavAyanA jJAnanI jarUra paDI. potAnA mATe potAnI apekSA rahevAthI AtmAzraya doSa Ave. A dUSaNa nathI. kAraNa ke jagat AdhAratAnA niyAmaka, saMyogasaMbaMdha sivAyano je saMbaMdha tenAthI jenI vRtti hoya, te ayutasiddha kahevAya. evI vivakSA karavAthI uparokta duSaNa AvatA nathI. vinazyattAtviti vinAzakAraNasAmagrIsAnnidhyamityatra kAraNasAmagyoranyataragrahaNena vinazyattAyA lakSaNadvayaM bodhyaM, sAnnidhyaM vinazyattetyukte sthityavasthAyAM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam rAsabhasAnnidhye'tiprasaktistannirAsAya sAmagrIti, tAvatyukte sakalakAraNayogapadyaM sAmagrIti vacanAdutpattyavasthAyAM sAmagrIsAnnidhye'tiprasaktistannirAsAya vinAzeti / nahi utpattisAmagyA vinAza iti nAtivyAptiH // atha dvitIyalakSaNe sAnnidhye pUrvavat kAraNasAnnidhyamityukte utpattyavasthAyAM ghaTe'tiprasaktistannirAsAya vinAza iti vinAzakAraNasAnidhyaM vinazyatetyarthaH, yugmizraNAmizraNayorityuktermizritasiddhayorapRthasiddhayorayutasiddhayorityarthaH, samavAyo dravyaguNakarmasAmAnyavizeSeSu yathA avayavAvayavino guNaguNinoH kriyAkriyAvatorjAtivyaktyorvizeSanityadravyayoH / .. vinazyatA eTalevinAza kAraNanI sAmagrInuM sannidhAna hovuM ahiM kAraNa ane sAmagrI bannemAMthI eka-ekane grahaNa karatA vinazyatAnA be lakSaNa bane. sAnnidhya vinazyatA eTalu ja kahIe to, (ghaTa vagerenI) sthiti avasthAmAM gadheDAnuM sAnnidhya thAya to temAM ativyApti thaze. tenA nirAkaraNa mATe sAmagrI pada mUkyuM. sarvakAraNonuM eka sAthe hovuM te sAmagrI kahevAya. utpatti avasthAmAM paNa sAmagrInuM sAnnidhya hoya che. mATe temAM ativyAmi Ave tenA nirAsa mATe vinAza pada mUkyuM che. utpatti sAmagrIthI vinAza thato nathI ethI karIne ativyApti thatI nathI. have bIjA lakSaNamAM sAnnidhya" eTaluM ja kahIe to pUrvanI peThe gadheDAnA sAnnidhyamAM ativyApti Ave. tenA nirAsa mATe kAraNa sAnnidhya ema kahIe to gadheDo kAraNa na hovAthI temAM ativyApti TaLI jAya paNa utpatti avasthAmAM rahela ghaDAmAM ativyApti thaze. kema ke tyAM kAraNanuM sAnnidhya che ja. tenAM nirAsa mATe vinAza pada eTale ke vinAza kAraNanuM sAnnidhya vinazyatA che. mizramizrAvo : e pramANe , dhAtu no artha amizrita - asaMbaddhane joDavA te che. eTale paraspara svataMtra evA joDAyela padArtho te yutasiddha. eTale - mizrita siddhono- eka padArthane saMbaddha-mizrita banIne ja jenI utpattiavasthiti siddha hoya tevA padArthono-apRthasiddhono ayutasiddhono - samavAya hoya che. samavAya dravya-guNa karma sAmAnya ane vizeSamAM che. dA.ta. avayava avayavIno, guNa guNIno, kriyAne kiyAvALAno, jAtine vyaktino, vizeSa ne nitya dravyono samavAya hoya che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam nanu yadaiva ghaTAdayo jAyante tadaiva tadgatarUpAdayo'pi, ataH samAnakAlInatvAd guNaguNinoH savyetaraviSANavatkAryakAraNabhAva eva nAsti paurvAparyAbhAvAt / ato na samavAyikAraNaM ghaTAdayaH svagatarUpAdInAm / kAraNavizeSatvAt samavAyikAraNasya / atrocyate / na guNaguNinoH samAnakAlInaM janma, kintu dravyaM nirguNameva prathamamutpadyate pazcAt tatsamavetA guNA utpayante samAnakAlotpattau tu guNaguNinoH samAnasAmagrIkatvAd bhedo na syAt / kAraNabhedaniyatatvAt kAryabhedasya / tasmAtprathame kSaNe nirguNa eva ghaTa utpadyate guNebhyaH pUrvabhAvIti bhavati guNAnAM samavAyikAraNam / tadA kAraNabhedo'pyastiM / ghaTohi ghaTaM prati na kAraNamekasyaiva paurvAparyAbhAvAt, na hi sa eva tameva prati pUrvabhAvI pazcAdbhAvI ceti / svaguNAn prati pUrvabhAvitvAd bhavati guNAnAM samavAyikAraNam / " nanu samavAyaH kena sambandhena tiSThati ? ucyate avinazyadavasthAyAM svarupasabandheneti, saMyogo'pi tadavasthAyAM samavAyasambandhena tiSThatIti dvAvapi sambandhau dviSThauM nityAnityau ceti savyaM ca savyetaraM ceti vigrahaH, dravyaM nirguNameveti / nanu * ghaTAdyakSaNe kAlAdInAM saMyogo'stIti saMyogasya guNatvAt kathaM nirguNatvam ? iticenna tadAnIM tasya mUrttatvAbhAvAditi / kAraNabhedeti / nanvatra kAraNazabdaH sAmagrIvacano'nekakAraNajanyasyApi paTasyaikatvadarzanAtkAraNabhedaniyataH kAryabhedo na bhavati, kintu sAmagrIbhede niyato'yaM bhAvo dRzyamAnaH kAryabhedasAmagrIbhedavyAptassan tadbhedaM gamayati, yathA'gnivyApto dhUmo'gnimiti / . 81 * - zaMkAkAra : samavAya kayA saMbaMdhathI rahe che. samAdhAna H bemAMthI eka paNa padArtha nAza na pAme tyAM sudhI svarUpa saMbaMdhathI tyAM rahe che. saMyoga paNa te avasthAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. banne saMbaMdha be padArthamAM rahenArA che. samavAyasaMbaMdhanitya che. ane saMyoga saMbaMdha anitya che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8ra tarkabhASA vArtikam A DAbuM ane DAbAthI Itara-jamaNuM gAyanuM siMgaDuM eka sAthe utpanna thAya che. mATe tenI vacce kAryakAraNa bhAva nathI. tema ja dravya ane guNa sAthe ja utpanna thaze, to dravya(dhaTa) svagata rUpAdinuM samavAyI kAraNa banI zake nahiM; (mATe) paraMtu zarUAtamAM dravya nirguNa ja hoya che. zaMkAkAra :- ghaTanI AghakSaNe paNa tenI sAthe kALAdino saMyoga to hoya ja che. ane saMyoga to guNa che, te pachI ghaTa Adya kSaNe nirguNa kevI rIte kahevAya ? samAdhAna :- tyAre te saMyoga mUrta nathI. mATe te saMyoga na levAya, mUrta saMyoga ja levAno che. vaLI kAraNa bhedanA AdhAre ja kArya bheda hoya che. jo banne eka samaya mAno to samAna kAraNa hovAthI guNa guNImAM kazo pheraphAra saMbhavI ja na zake. ahIM kAraNa zabda sAmagrI vAcI che. kAraNa ke aneka kAraNathI utpanna thanAruM vastra paNa eka rUpe dekhAya che. (kAraNanI bhinnatA che, paNa sAmagrI bheda nathI mATe) eTale ke kArANabhedathI niyata (pratibaddha) kAryabheda nathI hoto, paNa sAmagrI bheda sAthe vyApti hovAthI kAryabheda tenA sAmagrI bhedane jaNAve che. jemAM agni sAthe vyAptivALo-pratibaddha dhUma agnine jaNAve che. nanvevaM sati prathamekSaNe ghaTo'cAkSuSaH syAd, arUpidravyatvAd vaayuvt| tadeva hi dravyaM cAkSuSaM, yanmahatve satyudbhUtarupavat / adravyaM ca syAd guNAzrayatvAbhAvAt / guNAzrayo dravyamiti hi dravyalakSaNam / ___ arUpIti arUpitvAdityukte rUpAdAvatiprasaktistannirAsAya dravyeti / adravyatvAdityukte paTAdAvatiprasaktistannirAsAyArUpidravyatvAditi / tadeva hi dravyaM cAkSuSaM yanmahatve sati udbhUtarUpavaditi atra rUpavadrvyamityukte taptavAristhatejasi ativyAptistannirAsAya 'udbhUteti' tAvatyukte udbhUtarUpavati pArthivaparamANvAdAvatiprasaktistadbhaGgArthaM mahattve satIti, atha mahattve sati udbhUtaguNavati vAyAvatiprasaGgastadbhaGgA) rUpavadivRti / (pUrvapakSa) zaMkAkAra :- "prathama kSaNe ghaTo acAkSuSa arUpidravyatA vAyuva" jo prathamakSaNe dravya nirguNa rahetuM hoya, to ghaDo pahelI kSaNe AMkhathI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam dekhI zakAze nahiM. arUpi dravya hovAthI jema pavana. ahIM hetu mAtra arUpitthAt eTaluM ja kahIe to rUpa vigeremAM ativyApti Avaze, kAraNa ke rUpa guNa hovAthI emAM rU5 rahetuM nathI, tenAM nirAsa mATe dravyapada mUkyuM che. adravyatvAtu ema kahIe to paTa-vastramAM koI dravya nathI eTale adravya ja che, paNa tenuM cAkSuSa pratyakSa to thAya che. eTale temAM (sAdhyAbhAvamAM) hetu javAthI ativyApti thaze. mATe arUpidravyatvAt evo hetu mUkyo che. vastra arUpidravya nathI. te ja dravya AMkhathI dekhI zakAya che ke jemAM mahatuM parimANa hoya tathA udbhatarUpa' hoya. 'rUpa " eTaluM ja kahIe to tapelAM pANImAM rahelI agnimAM ativyApti thaze. tenA nirAza mATe "udbhUta" pada umeryuM, ema chatAM udbhatarUpavALA pRthvIparamANumAM ativyApti thaze, tenAM bhaMga mATe mahatvesati' umeryuM che. paramANu mahad parimANavALA nathI. mATe ativyAmi nahi Ave. have rUpava ne badale guNavat kahIe to vAyumAM atiprasaMga Avaze. kAraNa spardhAdi udbhUta guNa to vAyumAM che paNa tenuM cAkSuSa pratyakSa thatuM nathI. chatAM uparokata hakIkata ghaTI javAthI ativyApti Ave. tenAM nirAsa mATe rUpava kahyuM. ____ mahatparimANAdhikaraNaM dravyaM cAkSuSaM ityukte gaganAdAvatiprasaGgastadbhaGgArthaM vizeSyaM padaM lakSye ca dravyapadaM ghaTAdiMgatacAkSuSarUpAdinirAkaraNArtham // | 'mahatuM parimANanuM je adhikaraNa hoya evuM dravya AMkhathI dekhI zakAya ema kahIe to AkAzamAM atiprasaMga Ave, kAraNa ke temAM paramamahatparimANa rahela che. tenA bhaMga mATe ubhRtarU5va evuM vizeSa(pada) mUkyuM che, gagana rUpI nathI. 'tadeva hi dravya cAkSuSa" ema lakSyamAM dravya pada ghaTAdigata rUpAdinA nirAkaraNa mATe che. eTale ke rUpanA cAkSuSa pratyakSa mATe uparokta zarata jarUrI nathI. ' dravyanI vicAraNA samavAyikAraNaM dravyamiti asya padakRtyAni / kAraNaM dravyamityukte paTAsamavAyikAraNe saMyoge'tiprasaktistannirAsAya samavAyIti / samavAyItyucyamAne guNatvasamavAyiguNe'tiprasaktistannirAsAya kAraNamiti, samavAyi ca tatkAraNaM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam ca samavAyikAraNamiti karmadhAraye kRte tantarUpe'tiprasaktiH, samavAyinaH kAraNaM samavAyikAraNamiti tatpuruSe ca tatraivAtiprasaktistannirAsAyaM svasamavetakAryajanakaM dravyamiti lakSaNArthaH karttavyaH, tatrApi janakatvaM dravyatvamityukte paTagatarUpajanakatvenAsamavAyikAraNe tanturUpe'tivyAptistanirAsAya svapadaM svasminjanakaM svajanakaM dravyamityukte viSayatvena svaviSayakajJAnaghaTarupe 'tivyAptistannirAsAya samaveteti, kAryapadaM svarUpajJApanaparamiti naM vyartham / samavAyikAraNa te dravya. padakunya - kAraNe dravya ema kahIe to vizvanA asamAyikAraNatanta saMyogamAM ativyAmi Avaze. tenAM nivAsa mATe samavAyIpada, samavAyI eTaluM ja kahIe to guNatvanA samavAyI guNamAM ativyApti Ave. tenAM nirAsa mATe kAraNa pada, samavAyI evuM kArAga eTale ke "je samavAya saMbaMdhathI rAkhanAra hoya temaja kAraNa hoya te" Avo karmadhAraya samAsa kahIe, to tanu rUpamAM ativyApti Avaze. kemake tanvarUpa paNa samavAyA saMbadhathI takhtarUpatvane rAkhanAra che ane pote paTarUpanuM kAraNa pAga che, paraMtu dravya nathI. samavAyInuM kAraNa evo tatparUSa samAsa karIe to paTarUpatvanuM samavAyI paTarUpa che, tenuM kAraNa takhtarUpa che mATe tattvarUpamAM pAchI ativyAmi thAya. ethI karIne potAnAmAM samavAya saMbaMdhathI kAryane utpanna karanAra je hoya te dravya kahevAya" evo lakSaNano artha karavo. temAM paNa janakandu dravyatve eTaluM ja kahIe, to vastramAM rahela rUpane pedA karanAra hovAthI asamAyikArA evA tAMtaNAnA rUpamAM ativyApti Ave, tenA nirAsa mATe svapada mUkyuM, sva svasmin - potAnAmAM utpanna karanAra hoya te dravya. tannurUpa svamAM paTarUpane pedA karanAra nathI mATe tyAMthI ativyAmi bhAgI jAya che. paNa eTaluM kahIe to ghaTarUpa ghaTarUpaviSayavALA jJAnane pedA kare che ane te (jJAna) viSayanA saMbaMdhathI ghaTarUpamAM rahe che, eTale ghaTarUpamAM svajanakatva ghaTI javAthI ativyApti Ave. tenAM nirAsa mATe saveta pada mUkyuM. kAryapada svarUpa jaNAvA mATe che. eTale ke vyartha nathI. satyam / prathame kSaNe ghaTo yadi cakSuSA na gRhyate kA no hAniH / / na hi suguNotpattipakSe'pi nimeSAvasare ghaTo gRhyate. tena vyavasthitametanni Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam rguNa eva prathamaM ghaTa utpadyate / dvitIyAdikSaNeSu cakSuSA gRhyate / . na ca prathame kSaNe guNAzrayatvAbhAvAda dravyatvApattiH / samavAyikAraNaM dravyamiti dravyalakSaNayogAt / yogyatayA guNAzrayatvAcca / yogyatA ca guNAnAmatyantAbhAvAbhAvaH / ___ yogyatayeti yogyatA dvidhA svarUpayogyatA phalopahitayogyatA ca yathA AraNye daNDe svarupA sAdhAraNA / kulAlagRhadaNDe phalopahitA phalayukteti guNAzrayatvAcceti; guNAzrayo dravyamiti lakSaNam / asya padakRtyAni Azrayo dravyamityakte rUpatvajAtyAzraye rUpe'tivyAptistannirAsAyaM guNeti tathApi prathamakSaNe'dravyatvApattistanirAsArthaM, guNAtyantAbhAvAnAzrayatvaM dravyamiti lakSaNaM suvacam / nanu guNAtyantAbhAvAnAzrayatvamityukte sAmAyikA'tyantAbhAve'tiprasaktistannirAsAya sAmAyikAtyantAbhAvabhinnatve sati / guNAtyantAbhAvAnAzrayatvaM dravyatvamitilakSaNaM kartavyamiti / samAdhAna :- pUrvapakSanuM kahevuM sAruM che. kema ke nirguNotpatti mAnatA prathamakSaNamAM ghaTAdivyano cAkSuSa pratyakSa thaze nahiM. paNa jo prathamakSaNe cakSuthI ghaTanuM grahaNaM nahiM thAya to emAM amAre zuM nukazAna ? tamArA saguNotpattipakSanA anusAre eka samaye (nimeSanA avasare) AMkha baMdha thatA ghaTanuM cAkSuSa pratyakSa thatu nathI. to emAM kAMI khoTa paDatI nathI. arthAt prathama kSaNe ghaTanuM cAkSuSa pratyakSa thavuM Avazyaka nathI. bIjI kSaNamAM rUpAdi guNo utpanna thatA enuM pratyakSa thaze. eTalA mATe ahiM nakkI thayuM ke prathamakSaNamAM ghaTa nirguNa ja utpanna thAya che: yogyatayA guNAzrayatve dravya", yogyatA be prakAra che. svarUpa yogyatA, phalopahitayogyatA. dA.ta. - jaMgalamAM rahela daMDamAM svarUpa yogyatA che. (e daMDane lAvIne caka bhamAvAne yogya banAvI zakAya che. evuM svarUpa tenuM che.) ane kuMbhAranA ghare rahela daMDa je cakra bhamAvA upayogI bane che, te phaLathI yukta che. mATe tevA daMDamAM rahelI yogyatA phaLopavitA kahevAya. yogyatAthI guNano Azraya hoya te dravya. ahI yogyatA eTale ke guNano Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam atyaMtabhAva na hovo, eTale Aja na hoya to kAle to avazya guNomAM Avaze. dravya guNanuM Azraya banatu hovAthI ahIM "guNAzraya" ema kahevuM. padamRtya-'Azrayo dravya' eTaluM ja kahIe to rUpatyajAtino AzrayarUpamAM ativyAmi Ave. tenA nirAsa mATe guNa pada umeryuM. to paNa Adya kSaNe adravyanI Apatti Ave. tenAM nirAsa mATe guNa atyantAbhAvano je Azraya na hoya te dravya, eTale bIjI kSaNe dravya guNano Azraya banatuM hovAthI prathama kSAge paNa svarUpa yogyatA to rahelI ja che ne ! evuM lakSaNa karavuM. zaMkAkAra :- paNa ATaluM kahetA to sAmAyikAtyanAbhAvamAM ativyApti Avaze. kAraNa ke samayamAtra rahevAvALo guNano atyatAbhAva to. A kSaNe rahI jAya che. samAdhAna - tenA nirAsa mATe sAmAyikAtyatAbhAva bhinnatve sati ema vizeSaNa mUkavuM. (10) (asamavAyikAraNalakSaNam) asamavAyikAraNaM taducyate yat samavAyikAraNapratyAsannamavadhRtasAmarthya tadasamavAyikAraNam / yathA tantusaMyogaH paTasyAsamavAyikAraNam / tantusaMyogasya guNasya paTasamavAyikAraNeSu tantuSu guNiSu samavetatvena samavAyikAraNapratyAsannatvAdananyathAsiddhaniyatapUrvabhAvitvena paTaM prati kAraNatvA evaM tanturUpaM paTarUpasyAsamavAyikAraNam / . nanu paTarUpasya paTaH samavAyikAraNam / tena tadgatasyaiva kasyaciddhamaMsya paTarUpaM pratyasamavAyikAraNatvamucitam / tasyaiva samavAyikAraNapratyAsannatvAnna tanturUpasya, tasya samavAyikAraNapratyAsatyabhAvAt / maivam / tatsamavAyikAraNasamavAyikAraNapratyAsannasyApi paraMparayA samavAyikAraNapratyAsannatvAt / nimittakAraNaM taducyate tanna samavAyikAraNaM nApyasamavAyikAraNamatha ca kAraNaM tannimittakAraNam / yathA vemAdikaM paTasya nimittakAraNam / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam yatsamavAyIti avadhRta sAmarthyamityukte samavAyikAraNe'tiprasaktistadvAraNAya samavAryikAraNapratyAsannamiti / tAvatyukte tantutvAdAvatiprasaktistadvAraNAyAvadhRtasAmarthyamiti / samavAyikAraNe samavAyasambandhena varttitvaM samavAyikAraNapratyAsannatvaM, na tu samIpavartitvaM / pratyAsatti dhiA kAryaikArthapratyAsattiH kAraNaikArthapratyAsattizca / svakAryeNa saha ekasminnarthepratyAsattiH = kAryekArthapratyAsattiryathA svazabdena tantusaMyogastasya kArya paTastena paTena saha ekasminnarthe tantau pratyasattistantusaMyogasya kAryaikArthapratyAsattiH / svakAryakAraNena saha ekasminnarthe pratyAsitaH - kAraNaikArthapratyAsatti yathA svazabdena tanturUpaM tasya kAryaM paTarUpaM tasya kAraNaM paTastena paTena saha ekasminnarthe tantau pratyAsattistanturUpasyeti kAraNaikArthapratyAsattiriti / je samavAyI che' e pramANe jenuM sAmarthya nizcita thaI cUkyuM hoya te asamavAdhikAraNa, eTaluM kahIe to samayikAragamAM ativyApti Ave. kAraNa ke samAdhi kAraNa koIne koI padArthane svamAM samavAya saMbaMdhathI rAkhe ja che eTale samavAyI to che ja. tenAM nirAkaraNa mATe samAyikAraNanI atyaMta samIpa rahela ema kahyuM. samIpa rahenAra padArtha bhinna hovo jarUrI che, jyAre samavAyI kAraNa to eka poteja samavAyI hovAthI eka ja abhinna padArtha che. mATe have tene nahiM levAya paNa ATaluM kahIe to takhtatva vigeremAM ativyApti Ave. kAraNake samAyikAraNa takhtamAM tatutva vigere bahuja najIka rahela che. (samavAya saMbaMdhathI rahetuM hovAthI) tenAM vAraNa mATe kArya utpanna karavAnuM) sAmarthya jenuM nizcita thaI cUkayuM hoya ema kahyuM che. kAraNa ke tandutvasamavAya saMbaMdhathI koI paNa jAtanuM kArya vastumAM pedA karavA samartha nathI. samavAyikArAgamAM samavAya saMbaMdhathI rahe te samavAyikAraNa pratyAsanna kahevAya. mAtra samIpa rahevuM ema nahIM. te prayAsatti be prakAra che. 1. kAyaeNkArtha prayAsatti - 2. kAraNe kArtha pratyAtti - 1. svakAryanI sAthe eka ja padArthamAM prayAsatti (saMbaMdhI hovuM); jema ke - sva zabdathI takhtasaMyoga tenuM kArya paTa, te vastranI sAthe eka ja padArtha - tattvamAM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikama tenI pratyAtti (rahevuM te) che. mATe tattvasaMyoyanI kAryakartha pratyAtti thaI. 2. 214Arya n| 12nI sAthe meM pArthamA pratyAsatti (27) te. ..ta. - svazabdathI tanvarUpa tenuM kArya paTarUpa tenuM kAraNa paTa tenI sAthe eka padArtha takhtamAM pratyAtti che. te taMturUpanI kArAgekArtha prayAsatti thaI. . (ka) tadetadbhAvAnAmeva trividhaM kAraNam / abhAvasyaM tu nimittamAtram tasya kacidapyasamavAyAt / samavAyasya tu bhAvadvayadharmatvAt / (kha) tadesya trividhasya kAraNasya madhye yadeva kathamapi sAtizayaM tadeva karaNam / tena vyavasthitametallakSaNaM pramAkaraNaM pramANamiti / . ___ yanneti yadyapi daNDAdi svaguNAdisamavAyikAraNam / tathApi yatpratipannasamavAyikAraNaM nApyasamavAyikAraNam / atha ca kAraNaM tat tat prtinimittmityrthH| atra kAraNalakSaNe lakSyatAvacchedakaM pArimANDilyanabhaHparimANAdibhinnatvaM, ko'rthaH ? pArimANDilyanabhaHparimANAdi vihAyAnyat sarvaM kAraNaM / samavAyikAraNalakSaNe dravyatvAdi lakSyatAvacchedakaM samavAyikAraNaM lakSyaM dravyAdi / asamavAyikAraNalakSaNe dravyatvarahitatve sati, kiJcitkAryaM prati nimittatvarahitatve sati tatpratikAraNatvaM, ko'rthaH ? dravyatvakiJcitkAryanimittatvAbhAve sati ghaTarUpakArya prati yatkAraNaM mRtpiNDarUpaM tadasamavAdikAraNaM lakSyaM, nimittikAraNalakSaNe kizcitkAryaM prati samavAyikAraNatvAsamavAyikAraNatvarAhitye sati pArimANDilpAdibhinna; ko'rthaH ? nimittakAraNaM lakSyaM pArimANDilyanabhaHparimANAdyanyatvamiti / evamanyadapi subuddhibhirUhayam / traNe kAraNanA daSTAMta yabra. yApi. jo ke daMDAdi svaguNAdi prati samAyikAraNa che, tathA jenAM prati je samavAya kAraNa nathI ane asamAyikAraNa paNa nathI, paNa kAraNa che. te tenA prati nimitta (kAraNa) samajavuM. ahIM kAraNa lakSaNamAM lakyatA vacchedaka pArimAMDilyanabhaH parimANAdi bhinnatva eTale ke pArimAMDilya je AkAza parimANAdi che te choDI bIjA sarva kAraNa.. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikama samAyikAraNanA lakSaNamAM je dravyavAdi lakyatAvacchedaka, lakSma dravyAdi. asamAyikAroganA lakSaNamAM je dravyatva rUpe na hoya. koI kAryaprati nimitta tarIke nahIM hote chate kArya prati kAraNatva (hoya) te lakSyAvacchedaka. eno artha dravyatva ane koIka kArya prati nimitta tarIke na hoya ane ghaTarUpa kAryanI prati je kAraNa hoya. evuM mRtpiSNanuM rUpa asamavAyikAraNa lakSya che. nimittakArAganA lakSaNamAM koIka kArya prati samavAdhikAraNa ane asamavAyikAraNarUpe na hoya temaja pArimAMDilyathI bhinna hoya (bhinnatva) evA kAraNamAM rahelo dharma te lakSatAvacchedaka. eTale ke nimittakAraNa(mAM) lakSya pArimAMDilya-AkAza parimANAdithI bhinna hoya che. e pramANe bIjuM paNa buddhizALIoe vicAravuM. . (12) (mImAMsakAbhimatapramANalakSaNakhaNDanam) yattvanadhigatArthagantR pramANamiti lakSaNam / tanna / ekasminnaiva ghaTe ghaTo'yaM ghaTo'yamiti dhArAvAhikajJAnAnAM gRhItagrAhiNAmaprAmANyaprasaGgAt / na cAnyAnyakSaNaviziSTaviSayIkaraNAdanadhigatArthagantRtA / pratyakSeNa sUkSmakAlabhedAnAkalanAt / kAlabhedagrahe hi kriyAdisaMyogAntAnAM caturNAM yaugapadyAbhimAno na syAt / kriyA kriyAto vibhAgo vibhAgAt pUrvasaMyoganAzastatazcottarasaMyogotpattiriti / samavAryikAraNaM dravyameva asamavAyikAraNaM guNakriye nimittakAraNaM dravyaguNakarmAdi; bhAvakAryasya trINi kAraNAni, abhAvasya nimittkaarnnmekmeveti| bhAvatvaM nAma naJarthAnullikhitadhIviSayatvamityarthaH / satyapIti indriyasaMyogasyAdirindriyasaMyogAdiriti vyutpattyA indriyamevoktamiti / caturaGgasya vyApAraviziSTasyAtizayaM bodhayituM indriyasaMyogAdirityuktaM natvindriyamiti / nyAyazAstrAnusAreNa pramANasya lakSaNamuktvA mImAMsakamatAdyanusAreNa pramANalakSaNaM dUSayituM anuvadati / 1: samavAya kArANe dravya ja hoya Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 2. asamAyikAraNa guNa ane kriyA 3. nimittakAraNa aneka che dravya-guNa karyAdi bhAvakAryanA traNe kAraNo hoya che. abhAvanuM mAtra nimitta kAraNa ja hoya che. kAraNa ke abhAvano kayAMya samavAya (saMbaMdho hoto nathI ane samavAya paNa be bhAva padArthano ja saMbaMdha dharma che. tethI te abhAvamAM na saMbhave. eTale ke abhAva nAmanuM kArya kyAMya samavAya saMbaMdhathI pedA thatuM nathI, mATe abhAvanuM samAyikAraga asamAyikAraNa hotuM nathI. nabarthathI ullekha na karAyela evo buddhino viSe te bhAvatvano artha che. abhAvatvanI ahIM agni nathI", "paTa ghaTarUpe nathI" ItyAdi nabarthathI ulikhita buddhinI viSayatA hoya che. tenAthI viparItArtha bhAvatvano samajavo. satyapi pramAtari pramAtA ane prameya hovA chatAM pramAnI utpatti thatI nathI. paNa Indriya sannikarSa vi. thAya to vinA vilaMbe pramAnI utpatti thAya che. mATe Indriya sannikane pramAnuM karaNa mAnavuM joIe. Indriya saMyoganI Adi" AvI vyutpatti karatAM Indriya ja kahI kahevAya. mATe cAra prakAranAM vyApArathI viziSTano atizaya jANAvA Indriya saMyogAdi ema kahyuM che. paraMtu Indriya nahi. Indriya vyApArathI viziSTa bane che, paNa IndriyasaMyogAdi nahi mATe karaNa tarIke Indriya ja levAya. e pramANe nyAya zAstranA anusAra pramANanuM lakSaNa kahI mImAMsaka bauddhAcArya dinAga vagere matanA AdhAre pramANanA lakSaNane dUSita karatA kahe che........ ___yattviti anadhigatArthagantR ajJAnaviSayakayathArthajJAnakaraNaM pramANamityarthaH / nanu ghaTasyaikatve'pi vizeSaNIbhUtAnAM kAlakalAdirUpANAM anyAnyatvena tattadvizeSaNaviziSTAni jJAnAnyanadhigatArthAni bhaviSyantIti zaGkAmapAkaroti / na ceti tatra hetuH sUkSmeti sUkSmakAlabhedagrahAbhyupagame doSamAha - kriyAkriyAto vibhAgo vibhAgAtpUrvasaMyoganAzastata uttarasaMyogotpattiriti nyAyena kriyAdisaMyogAntAnAM caturNAm, patrazataM mayA sUcyA yugapadbhinnamiti yogapadyAbhimAnaH sarvalokaprasiddho na syAditi / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 'yanuM anadhigatArtha saMtR - ajJAtanAM viSayavALuM je jJAna te yathArthajJAna. (atyAra sudhI je potAnA jJAnano viSaya na banyo hoya) te padArthanuM jJAna karAvanAra karaNa te pramANa. TUMkamAM nahi jaNAvela padArthane jAgAvanAra te pramANa. zaMkAkAra :- ghaTa eka rUpa hovA chatAM vizeSANabhUta kAla kalA vi. anya anya hovAthI te te vizeSAgathI viziSTa jJAno anadhigata arthanAM viSayavALI saMbhavIza cha? . samAdhAna :- na ceti - te barAbara nathI. temAM hetu che. sUkSmati sUkSmakAlano bheda jANI zakAto nathI. chatAM tevA sUkSmakAla bhedanuM jJAna mAnazo to 1. kriyA 2 kiyAthI vibhAga 3. vibhAgathI pUrva saMyogano nAza 4. pachI uttara saMyogonI utpatti. - A nyAyathI kriyAthI saMyoMga sudhInAM cAra vyApAro ekI sAthe thAya che. ema pratIti nahi thAya. paNa meM kamalanA so pAMdaDA ekI sAthe soyathI chellAbheTyA evo yaugapaghanuM abhimAna sarva janone thAya che. te thaI zakaze nahi. . (13) (indriyasaMyogAnAM pramAkaraNatvakathanam / ) * nanu pramAyAH kAraNAni bahUni santi pramAtRprameyAdIni tAnyapi kiM karaNAni uta neti / . . - ucyate satyapi pramAtari prameye ca pramAnutpattirindriyasaMyogAdau satyavilambena pramotpatteH ata indriyasaMyogAdireva karaNam / pramAyAH sAdhakatvAvizepe'pyanenaivotkarSeNAsya pramAtrAdibhyo'tizayitatvAdatizayitaM sAdhakaM sAdhakatamaM tadeva karaNamityuktam / ata indriyasaMyogAdireva pramAkaraNatvAt-pramANaM na pramAtrAdi / . (14) (pramANavibhAgaH) tAni ca pramANAni catvAri / tathA ca nyAyasUtram / pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAnIti // (nyA. sU. 1-1-3) prameyAdInIti devadattaghaTAdIni AdizabdAtpradezodyotAdInIti saMyogAdireveti / indriyaM ca indriyasaMyogazca tAvAdau yasya sa tathoktaH / AdipadA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam nirvikalpakajJAnAdigrahaH purliGganirvAhAyArthazabdo'dhyAharttavya iti / pramAtmaka jJAna karavA mATe devadatta vagere nAmadhArI jIvaMta vyakti, ghaTa vi. padArtha, te padArthane rahevA mATe kSetra ane prakAza vagere paNa jarUrI che. te badhA kAraNa kharA paNa karAga na kahevAya. kema ke pramAtA vagere hovA chatAM pramonI utpatti thatI nathI. paNa jyAre Indriya ane IndrayasaMyoga thAya ke tarata ja pramAtmaka jJAna thavA mAMDe che. mATe Indriya saMyogAdine ja karaNa mAnavA ucita che. devadatta-ghaTa vi. prameya che. Adi zabdathI pradeza udyota vigere. saMyogAdideva - Indriya ane Indriyano saMyoga che AdimAM jene te Indriya saMyogAdi, Adi padathI nirvikalpaka jJAnAdinuM grahaNa karavAnuM che, puliMgane nibhAvasArU-puliMga nirdeza barAbara che. tenAM mATe artha zabdano adhyAhAra levo. eTale IndriyasaMyogAdi padArtha kAraNa che, e rIte ullekha karavo. ___ (15). (pratyakSanirUpaNam) kiM punaH pratyakSam ? sAkSAtkAripramAkaraNaM pratyakSam / sAkSAtkAriNI ca pramA saivocyate yA indriyajA, sA ca dvidhA savikalpakanirvikalpakabhedAt / tasyAH karaNaM trividham / kadAcidindriyam kadAcidindriyArthasannikarpaH, kadAcijjJAnam / atha pratyakSapramANaM lakSayati sAkSAtkAri pramAkaraNaM pratyakSamiti / pramAkaraNaM pratyakSapramANamityukte'numitikaraNe'numAne'tiprasaktistannirAsAya sAkSAtkArIti, zeSaM prAgvat / sAkSAtkAriNIti / nanu indriyajanyajJAnatvaM anumityAdAvapyasti jJAnamAtrasya manojanyatvAditi cet anubhavAMnuvRtto jJAnakaraNajanyajJAnavyAvRtto dharmavizeSaH sAkSAttvamiti / na tu sAkSAttvaM pratyakSajanyatvamupAdhirAtmAzrayApatteH; pratyakSajJAne janyasAkSAttvajJAnaM janyasAkSAttve pratyakSajanyatvamupAdhirAtmAzrayApAtAcca yadvendriyajanyajJAnatvaM tat indriyalakSaNaM, sAkSAttvaM jAtighaTitaM tatra lakSaNe sAkSAtkAripadaM na deyameveti, ata eva cendriyajetimUlaM saGgacchate, anubhavatvajAtivaTitaM vA lakSaNamiti na vyarthateti / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam have pratyakSa pramANane oLakhAve che... sAkSAtkAriNI = (sIdhI Indriya sannikarSathI utpanna) pramAnA karaNane pratyakSa kahevAmAM Ave che. 93 pramAkaraNa pratyakSa pramANe eTaluM ja kahIe to anumitinAM karaNabhUta anumAnamAM ativyApti Ave. tenAM nirAsa mATe 'sAkSAtkAri' pada mUkyuM. ''sAkSAtkAriNI ca pramA saivocyate yA IndriyajA'' - IMdriyothI utpanna thanArI pramA ja sAkSAtkAriNI pramA kahevAya. zaMkAkAra :- anumiti upamiti vi. paNa IndriyathI utpanna thAya che. kAraNa ke dareka jJAna manathI utpanna thanAra che. (mana paNa atyaMtara Idriya che.) samAdhAna :- jemAM anubhavanI anuvRtti hoya ane jJAnarUpa karaNathI janya je jJAna che, tenI vyAvRtti hoya te dharma vizeSa ja sAkSAttva che. sAkSAttva pratyakSathI janma upAdhi nathI, kAraNa ke tema kahetAM AtmAzraya doSa Ave. kemake sAkSAttvane pratyakSathI janya ema kahIe, paNa pratyakSanuM jJAna karavA sva = sAkSAttvanI apekSA rahe che. pratyakSanuM jJAna thAya tyAre janya sAkSAttvanuM jJAna thAya, janya sAkSAtnuM jJAna thAya tyAre pratyakSa pramANanuM jJAna thAya, ema anayonyAzraya doSa paNa Ave. yaddA kahI bIjuM lakSaNa batAve che. IndriyathI janya jJAnatva te IndriyalakSaNa- svarUpa sAkSAttva che, te sAkSAttva jJAnatva jAtithI ghaTita che. te lakSaNamAM sAkSAtkAripada na mUkavuM. ethI ja IndriyajA e pramANe mULamAM kaheluM saMgata thAya. athavA anubhavatva jAtithI ghaTita lakSaNa levAnuM che. eTale sAkSAtkArI anubhavatva jAtivALu te sAkSAttva, mATe te vyartha nathI. kadA punarindriyaM karaNam ? yadA nirvikalpakarUpA pramA phalam / tathA hyatmA manasA saMyujyate, mana indriyeNa, indriyamarthena / indiyANAM vastuprApyaprakAzakAritvaniyamAt / tato'rthasaMnikRSTenendriyeNa nirvakalpakaM nAmajAtyAdiyojanAhInaM vastumAtrAvagAhi kiJcididamiti jJAnaM janyate tasya jJAnasyendriyaM karaNaM chidAyA iva parazuH / indriyArthasaMnikarSosvAntaravyApAraH chidAkaraNasya parazoriva dArusaMyogaH / nirvikalpakaM jJAnaM phalaM parazoriva chidA / - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tarkabhASA vArtikama temAM Indriya kyAre karaNa hoya che ? uttara : jyAre nirvikalpaka (jJAna) rU5 pramA phaLa hoya che, tyAre Indriya karaNa hoya che. te pramANe samajAvatAM kahe che ke-) AtmA mana sAthe joDAya che, mana Indriya sAthe joDAya che, (ane indriya (tenA) artha sAthe joDAya che, kAraNa ke Indriya vastune prApta karIne (nI sAthe joDAyA pachI jo arthane prakAzita kare che (= padArthanuM jJAna karAve che) evo niyama che.' pachIthI artha sAthe joDAela Indriya vaDe nAma, jAti vagere (prakAranI) yojanA vinAnuM mAtra vastune ja grahaNa karanAruM, "A kaMIka che." evA prakAranuM nirvikalpaka jJAna utpanna thAya che. jema chedana (lAkaDI vagere kApavAnI) kiyAnuM karaNa kuhADI che; tathA chedana kriyAnuM sAdhana (karaNa) evI kuhADIno kapAtA lAkaDA sAtheno saMyoga (avAjora vyApAra che). tema Indriya ane arthano saMnikarSa avAjora vyApAra che. jema kuhADInuM phaLa chedana che, tema (ahIM) nirvikalpaka jJAna (e) phaLa che. kadA punarindriyArthasaMnikarSaH karaNam ? . yadA nirvikalpakAnantaraM savikalpakaM nAmajAtyAdiyojanAtmakaM Dittho'yaM brAhmaNo'yaM zyAmo'yamiti vizeSaNavizeSyAvagAhi jJAnamutpadyate tadendriyArthasannikarpaH karaNam / nirvikalpakajJAnAmavAntaravyApAraH, savikalpakajJAnaM phalam / kadA punarjJAnaM karaNam / yadoktasavikalpakAnantaraM hAnopAdAnopekSAvuddhayo jAyante tadA nivikalpakaM jJAnaM karaNam / savikalpakajJAnamavAntarabyApAraH / hAnAdibuddhayaH phalam / tajjanyastajanyajanako'vAntaranyApAraH / yathA kuTArajanyaH kuTAradArusaMyogaH kuTArajanyacchidAjanakaH / atra kazcidAha / savikalpakAdInAmapIndriyameva karaNam / yAvanti tvAntarAlikAni saMnikarSAdIni tAni sarvANyavAntaravyApAra iti / prazna : IndriyAI saMnikarSa kyAre karaNa hoya che ? Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 tarkabhASA vArtikam uttara H nirvikalpaka jJAna pachI, jyAre nAma, jAti vagerenI yojanAvALuM, 'A Dintha che; A brAhmaNa che; A zyAma che' ema vizeSaNa-vizeSyabhAvathI yukta savikalpakajJAna utpanna thAya che, tyAre IndriyArtha-saMnikarSa karaNa hoya che. IndriyasaMnikarSathI janya nirvikalpajJAna che ane te IndriyasaMnikarSathI janya sarvikalpajJAnanuM janaka paNa che, mATe ahIM nirvikalpajJAna vyApAra rUpe bane che ane IndriyasaMnikarSa vyApArI banato hovAthI karaNa kahevAya che. ema anyatra paNa samajavuM. prazna : jJAna kyAre karaNa hoya che ? uttara H upara pramANe (samajAvelA) savikalpaka jJAna pachI jyAre (jJAta vastuno) tyAga karavAnI ke te tarapha upekSA karavAnI buddhi utpanna thAya che, tyAre nivikalpaka jJAna karaNa hoya che. savikalpaka jJAna avAntara vyApAra che ane tyAga vagere karavAnI buddhi phaLa che.. je pote te (karaNa)mAMthI utpanna thayo hoya (ane) te (karaNa) mAMthI utpanna thanArano utpAdaka hoya te avAntara vyApAra (kahevAya che.) dA.ta. kuhADIthI utpanna thanAra kuhADI ane kASThano saMyoga kuhADIthI utpanna thanAra chedanano (paNa) utpAdaka che. (tethI kuhADI tathA kASThano saMyoga e avAntara vyApAra thayo.). ahIM (pratyakSapramAnA trividha karaNanI bAbatamAM) koI eka kahe che ke savikalpaka vagerenuM to Indriya (eka ja) karaNa che. vacce thanArA (saMnikadi) je koI hoya te sarve avAntaravyApAra che. (26) (poDhA myundriyasaMnirva) indriyArthayostu yaH saMnikarSaH sAkSAtkAripramAhetuH sa SaDvidha va / tavA saMyoga, saMyuttasamavAya:, saMyutttasamavratasamavAya:, samavaayH, samavetasamavAyo, vizeSyavizeSaNabhAvazceti / (27) (saMyoganipa) tatra yadA cakSuSAM ghaTaviSayaM jJAnaM janyate tadA cakSurindriyaM ghaTo'rthaH / anayoH saMnikarSaH saMyogaH evAyutasiddhyabhAvAt / evaM manasA''ntare - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 6 NendriyeNa yadAtmaviSayakaM jJAnaM jAyate'hamiti tadA mana indriyamAtmArthaH / anayoH saMnikarSa saMyoga eva / (28) (saMyu samavAyasaMniSThapaM:) kadA punaH saMyuktasamavAyasaMnikarSaH ? yadA cakSurAdinA ghaTagatarUpAdikaM gRhyate ghaTe zyAmaM rUpamastIti tadA cakSurindriyaM ghaTarUpamarthaH / anayoH saMnikarSaH saMyuktasamavAya eva / cakSuH saMyukte ghaMTe rUpasya samavAyAt / evaM manasAtmasamavete sukhAdau gRhyamANe ayameva saMnikarSaH / temAM jyAre cakSuthI ghaTaviSayaka jJAna utpanna thAya che, tyAre cakSu (e) Indriya che ane ghaDo (e) artha che. A baMneno saMnikarSa 'saMyoga'ja che, kAraNa ke (te baMne vacce) ayutasiddhino abhAva che. A pramANe atyaMtara indriya (aMtaHkaraNa) manathI jyAre 'huM' e prakAranuM AtmaviSayaka jJAna utpanna thAya che, tyAre mana Indriya che ane AtmA artha che. baMneno saMnikarSa saMyoga ja che. saMyuktasamavAyasaMnikarSa kyAre thAya che ? jyAre cakSu vagere (Indriya)thI ghaDAmAM rahelA rUpa guNa)nuM 'ghaDAmAM zyAmarUpa artha che' evA prakAranuM grahaNa thAya tyAre cakSu Indriya che (ane) ghaDAnuM rUpa artha che. A baMne (cakSu ane ghaTarUpa) no saMnikarSa saMyuktasamavAya ja che.cakSuthI saMyukta (saMyogathI joDAela) ghaDAmAM rUpano samavAya hovAthI (saMyuktasamavAya thAya che.) A pramANe AtmA sAthe samavAyasaMbaMdhathI joDAela (samaveta) sukha vagere (guNa)nuM mana vaDe grahaNa thavAthI A paNa (saMyuktasamavAya) saMnikarSa thAya che. kAraNa ke manathI saMyukta AtmA che, temAM sukhano samavAya che. (21) (TsaddhiaituSTayasaMniSThapaM:) ghaTagataparimANAdigrahe catuSTayasaMnikarSo'pyadhikaM kAraNamiSyate / satyapi saMyuktasamavAye tadabhAve dUre parimANAyagrahAt / catuSTayasaMnikarSo yathA / indriyAvayavairarthAvayavinAmindriyAvayavinArthAvayavAnAmindriyAvayavairarthAvayavAnAmarthAvayavinAmindriyAvayavinAM saMnikarSa iti / (20) (saMyuktasamavetasamavAyasannikarSuH ) . Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam kadA punaH saMyuktaMsamavetasamavAyasannikarSaH ? yadA cakSuSA ghaTarUpasamavetaM rUpatvAdisAmAnyaM gRhyate tadA cakSurindriyaM rUpatvAdisAmAnyamarthaH / anayoH saMnikarSaH saMyuktasamavetasamavAya eva / yatazcakSuH saMyukte ghaTe rUpaM samavetaM tatra rUpatvasya samavAyAt / ghaDAmAM rahela (ghaTagata) parimANa vagerenA grahaNamAM catuSTayasaMnikarSane paNa adhika kAraNa tarIke (keTalAeka vidvAno vaDe) mAnavAmAM Ave che; kAraNa ke te (catuSTayasaMnikarSa)nA abhAvamAM, saMyuktasamavAya hoya to paNa dUrathI parimANa vagerenuM grahaNa thatuM nathI. catuSTayasaMnikarSa A prakAre che H (1) indriyanA avayavo sAthe avayavI evA arthano saMnikarSa. (2) avayavI Indriya sAthe arthanA avayavono saMnikarSa. (3) IndriyanA avayavo sAthe arthanA avayavono saMnikarSa (ane) (4) artha-avayavIno Indriya-avayavI sAthe saMnikarSa. 87 saMyuktasamayetasamavAyasaMnikarSI kyAre thAya ? jyAre cakSu vaDe ghaTarUpamAM samavAya saMbaMdhathI rahela 'patna' vagere 'sAmAnya' = (jAti)nuM grahaNa thAya che tyAre cakSu-indriya che (ane) rUpatva vagere 'sAmAnya' artha che. A baMneno saMnikarSa saMyukta-samaveta-samavAya (saMnikarSa) 6 che; kAraNa ke cakSuthI joDAyela ghaDAmAM rUpa samavAya saMbaMdhathI raheluM che ane tyAM (=te rUpamAM) rUpatvano samavAya (saMbaMdha) che. * (26) (samAyasannivaM: ) kadA punaH samavAyaH sannikarSaH ? yadA zrotrendriyeNa zabdo gRhyate tavA zrotramindriya, rASTrortha:| gayoH sanniSaM: samavAya va / karNazaSkulyavacchinnaM nabhaH zrotram / zrotrasyAkAzAtmakatvAcchabdasya cAkAzaguNatvAd guNaguNinozca samavAyAt / (22) (samavetasamavAyasannipe:) kadA punaH samavetasamavAyaH sannikarSaH ? yadA punaH zabdasamavetaM zabdatvAdisAmAnyaM zrotrendriyeNa gRhyate tadA zrotramindriyaM zabdatvAdisAmAnyArthaH / anayoH sannikarSaH samavetasamavAya eva / zrotrasamavete zabde Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam zabdatvasya samavAyAt / prazna :- samavAya saMnikarSa kyAre thAya che ? jyAre zrotrendriyathI zabda grahaNa karavAmAM Ave che tyAre zrotra (kAna) Indriya che (ane) zabda e artha che. A baMneno saMnikartha (saMbaMdha) samavAya ja hoya che. kAnanA polANamAM chavAeluM AkAza e zrota che, e AkAzarUpa hovAthI, (a) zabda AkAzano guNa hovAthI (tathA) guNa ane guNI vacce samavAya (saMbaMdha hovAthI (A baMne vacce samavAyasaMnikarSa che) prazna :- samasamavAyasaMnikarSa kyAre hoya che ? ' ' ' jyAre zabda sAthe samavAya saMbaMdhathI joDAela zabdavanuM zrotrendriya dvArA grahaNa thAya che. tyAre zrotra Indriya che ane zabdava vagere sAmAnya" (jAti), e artha che. A baMneno saMnikarSa samatasamavAya (saMnikarSa) ja che. zrotramAM samavAya saMbaMdhathI yukta zabdamAM zabdatano samavAya (saMbaMdha) hovAthI (Ama bane che.) tathAhIti jJAnottpattau catussaMyoga eva, Atmeti suSuptyavasthAyAM manasaH sarvANIndriyANi parihRtya svapnanADIvartamAnatvena pralInamanaskasyAtmano jJAtRtvAbhAvAdAtmamanaHsaMyogena bhavitavyam / satyapyAtmamanaH saMyoge svapnAvasthAyAmuparatendriyagrAmasya bAhyaviSayajJAnAbhAvAdindriyANAM ca manasazca sambandhena bhavitavyam / satyepyetasmin bAhyArthasya cendriyasya sambandhAbhAve prtiitynudparaMtu sampardhana vitavyameva | - ___ nanu cakSurunmIlanasamanantaramanekayojanasthamArtaNDamaNDalamupalabhyate / yathA rAjamandire bheryAM tADyamAnAyAM svamandirasthapuMsaH zabdapratipattirjAyate, yathA paNyavIthyAM paryaTalo vATikAsthitapuSpagandhopalabdhiH tatkathamindriyArthaH sambandhaH ? ityAzajhyAha - tathApi - jJAnanI utpattimAM cAra saMyoga ja che. 1. AtmAno mananI sAthe 2. manano Indriya sAthe Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 3. Indriyano artha sAthe. 4. artha sAthe joDAyela IMdriyathI nirvikalpa jJAna pedA thAya che. udhanI avasthAmAM mana sarva IndriyothI chuTu paDI svapnanADImAM rahetuM hovAthI pralInamanavALA AtmAne jJAtRtva ghaTI zakatuM nathI. mATe jJAnasArU AtmAno mana sAthe saMyoga hovo joIe, vaLI AtmA manano saMyoga hovAthI bAhya viSayanuM jJAna thatuM nathI. iMdriyano mana sAthe saMbaMdha hovo joIe. A badhuM hovA chatAM paNa bAhya artha sAthe IMdriyano saMbaMdha na hoya to pratIti thatI na hovAthI tevo saMbaMdha paNa hovo jarUrI che. zaMkAkAra :- AMkha kholatAnI sAthe aneka jojana dUra rahela sUrya bimba dekhAya che. rAjamahalamAM vAgatI bherIno avAja potAnAM gharamAM ja rahelA purUSane saMbhaLAya che. tathA mArgamAM pharatA purUSane vADImAM rahela phUlanI gaMdha jaNAI Ave che. to tyAM IMdriya ane arthano saMbaMdha kevI rIte ? vipratipannAni indriyANi prAptaprakAzakAni bAhyendriyatvAt / tvagindriyavat / dRSTo hi lAghavAtizayoM yad udayAcalacUlAvalambinyevArke bhuvane AlokaH prasarIsarIti / tadvannayanonmIlanAnantaraM tadrajhmayo'rkamaNDalaM prApyaiva prakAzayanti tathA vIrcItaraGganyAyena karNapathaM prAptasyaiva sabdasyopalabdhiH / tathA gandhAdhAratvena sthitAnAM puSpAMvayAnA ghrANasya ca sambandhe satyevagandhopalambhaH syAditi na kAcidanupapattiriti / nAmeti yojanAsambandhAviSayakajJAnatvaM nirvikalpakamityarthaH; nirvikalpakatvaM na jAtiH dharmAMze nirvikalpasvarUpe dhayaMze savikalpakatvarUpe narasiMhAkArajJAne'vyApyavRttitvaprasaGgAt / samAdhAna - vivAdAspada iMdriyo arthane prApta karIne prakAzita kare che, bAhya Indriya hovAthI, jema sparzendriya (jeno sparza thAya tenuM ja jJAna thAya che.) ApaNe paNa joIe chIe ke lAghavanA atizayathI ke veganA atizayathI je udayAcala parvatanA zikhare rahela sUrajano prakAza pRthvI upara phelAya che. tema AMkha kholatAnI sAthe maitranI razmi sUryamaMDaLe pahoMcI sUryane prakAzita kare che. tathA vIcItaraMganA nyAyathI kAnamArge AvelA zabdanuM ja jJAna thAya che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 100 tathA gaMdhanA AdhAra tarIke rahela puSpanA avayavono nAka sAthe saMbaMdha thatA gaMdhanuM jJAna thAya che. mATe koI paNa jAtanuM aNaghaTatu nathI. nAma jAtyAdi yojanA hIna' - nAma jAtyAdi yojanA - saMbaMdhanA viSaya vagaranuM jJAna nirvikalpaka che. nirvikalpakatva jAti nathI. kema ke dharma aMzamAM nirvikalpa svarUpavALA ane dharma aMzamAM vikalpa svarUpavALA narasiMhAkAra jJAnamAM avyApyavRtino prasaMga Ave. nirvikalpakajJAna be prakAranuM hoya che, vizuddha ane mizra, koIpaNa aMzamAM viziSTagrAhI na hoya - go - govadinuM sarva prathama thatuM svarUpamAtra grAhI jJAna te vizuddha nirvikalpaka. mukhyaaMzamAM nirvikalpaka hoya ane amuka aMzamAM viziSTagrAhI paNa hoya tene mizra nirvikalpaka kahevAya. enuM ja nAma narasiMhAkAra jJAna che. ___yadA ca nirvikalpakasavikalpakAtmakaM jJAnamiti na pakSaH, tadA nirvika lpakatvaM sAkSAdvyApyajAtiH / sApilakSaNaM yojanAtmakamitisambandhaviSayajJAnatvamAtralakSaNaM narasiMhAkArajJAnAbhAvapakSe jAtyAdiyojanA'bhAvAt naratvaM siMhatvaM va na rAti ti | A jJAnanI dharmAzamAM nirvikalpakatA, dharmezamAM savikalpakatA A pramANe che. ghaTAdi padArthanuM savikalpakajJAna thAya, tyAre sAmAnyathI tenuM anubhava jJAna (=mAnasapratyakSa) thAya. te vakhate manano ghaTajJAna sAthe saMyukta samavAya ane jJAnatvanA paraspara saMbaMdhanuM grahaNa na karI baMnenA svarUpamAtrane grahaNa karanAra nirvikalpakano udaya thAya che, e ja narasiMhAkArajJAna. e jJAnamAM pahelA ghaTa sAthe mananI jJAnalakSaNA prayAsatti rahevAthI jJAnanA vizeSaNa svarUpe ghaTanuM bhAna anivArya che. tethI "jJAnajJAnatve ema nirvikalpaka na thatA "vajJAna jJAnatve ema nirvikalpaka thaze, tethI kevala jJAnatva aMzamAM ja A jJAna nirvikalpaka che. jJAnAMzamAM savikalpaka che. zuddha nirvikalpaka jJAnamAM nirvikalpakatva jAti ja rahe. zuddha savikalpaka jJAnamAM savikalpakatva jAti ja rahe, jyAre uparokta jJAnamAM banne rahevAthI sAMrya doSa Ave. athavA (uparokta narasiMhAkAra jJAnamAM nirvikalpaka jAti na mAnIe to sAMkya na Ave, paraMtu jyAM jyAM nirvikalpaka Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ 101 tamApati jJAna che, tyAM tyAM nirvikalpakatva jAti na rahevAthI - savikalpakadhamaaMzamAM teno abhAva che, mATe avyApyavRttino prasaMga Ave.) jyAre nirvikalpaka savikalpaka mizrita jJAnane pakSa tarIke na laIe to nirvikalpakatvane sAkSA vyApyajAti kahI (mAnI) zakAya che. te jAti paNa lakSaNa yojanAtmaka eTale saMbaMdha viSaya-saMbaMdhamAtranA viSayavALuM jJAna te lakSaNa svarUpa banaze. jJAnatvamAtra svarUpa-lakSaNa che. narasiMhAkAra jJAnanA abhAva pakSamAM jAtyAdi yojanAno abhAva hovAthI naravaM siMhatve ema pRtha to kahI zakAya nahi. savikalpakajJAne pratyakSatvaM jJAnatvaM ca vartate / pratyakSatvaM vihAya jJAnatvaM anumitijJAne, jJAnatvaM vihAya pratyakSatvaM locane tadubhayamapi savikalpakajJAne iti jAtisaGkaraH / paraM guNagatajAtisAGkaryaM na doSAyeti mate savikalpakatvaM jAtirapIti, dravyasAGkaryaM doSayeti phTe bhUtatvaM ca mUrttatvaM bhUtatvaM vihAya mUrttatvaM manasi sthitaM, mUrttatvaM vihAya bhUtatvaM nabhasi sthitaM tadubhayamapi ghaTe pRthivyAdicatuSTaye ca iti bhUtatvamUrttatvayorna jAtitvaMmiti jAtisaGkaralakSaNamAha . anyonyaparihAreNa bhinnavyaktinivezinoH / .: ubhayorekasamAvezo jAtisaGkara ucyate / / 1 / / jAtisaGkarasya jAtibAdhakAntargatatvena jAtibAdhakamAha * "vyakterabhedastulyatvaM saGkaro'thAnavasthitiH / .. rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGgrahaH // 2 // ' iti kiraNAghalIlIlAvatIkAroktaM / vyakterabhedaH AkAzAdau; tulyatvaM hastatvakaratvAdau; saGkaro bhUtatvamUrttatvAdau; udAharaNaM prAguktaM jJeyaM / parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNayodharmayoH sAmAnAdhikaraNyalakSaNaM sAGkaya bhUtatvamUrttatvayobhavati / etadubhayaM upAdhirUpaM / / savikalpaka jJAnamAM pratyakSatva ane jJAnatva che. pratyakSatvane choDI jJAnatva anumiti jJAnamAM che. jJAnatvane choDI pratyakSatva maitramAM che (netrane pratyakSa pramANa kahevAtuM hovAthI.) te baMne savikalpaka jJAnamAM che. mATe jAti saMkara thAya. paNa guNamAM raheluM jAti sAMye doSa mATe nathI" evuM mAnanAranA mate Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtika 102 savikalpakatva paNa jAti kahI zakAya. eTale dravyamAM sAMkarya doSadAyI bane che. jema ke ghaTamAM bhUtatva ane mUtva che. bhUtatvane choDI mUrtatva manamAM che, mUrtatvane choDI bhUtatva AkAzamAM che, te banne pRthvI vigere cAramAM che, mATe te baMne jAti na bane. jAti saMkaranuM lakSaNa kahe che - eka bIjAno parihAra karI bhinna bhinna vyaktimAM rahelA be padArthonuM eka ThekANe samAveza thavo te jAti saMkara kahevAya che. saMkarano jAtibAdhakamAM samAveza thato hovAthI prasaMgopAtta jAti bAdhakone dazavi che. jAti bAdhaka - "vyaktino abheda, tulya hovuM, saMkara, anavasthA, svarUpanI hAni, saMbaMdhano abhAva" e jAtinAbAdhaka che. e pramANe kiraNAvalI/lIlAvatIkAre kahyuM che. eka ja vyakti hoya- AkAza vi., hastatva-karatva banne samAna che, bhUtatva mUrtatva vigeremAM saMkara che. tenA mATenuM udAharaNa pahelA kahyuM che. paraspara atyantAbhAvanA samAdhAdhikaraNavALA be dharmanuM eka adhikArANamAM hovuM te saMkara. mATe bhUtatva mUrtatvane upAdhi tarIke mAnavA paNa jAti na kahevAya. sAmAnya anavasthitiH jAtau jAtyaGgIkArAt / rUpahAnirvizeSAdau; asambandhaH samavAyAdau samavAye samavAyAMnaGgIkArat; evaMvidhajAtibAdhakAbhAve yatsAmAnyaM sA jAtiH; bAdhake tu aupAdhikaM sAmAnyamityarthaH / hAnAdIti jihAsAjanakabuddhitvaM hAnatvaM, upAdhijanakabuddhitvaM copAdAnatvaM / etadubhayabhibabuddhitvaM copekSA / na tu tritayaM jAtiH sarpasuvarNaloSTakasamUhAlambane avyApyavRttiritibhAvaH / SaDvidha evetyatra evakAraH laukikapratyAsattyantaravyavacchedakaH / natu pra. tyAsattyantaramAtravyavacchedako jJAnAdipratyAsattitrayatvAditi bhAvaH / jJAnasAmAnyayogajadharmalakSaNAbhiH pratyAsattibhirnavadhA sannikarSo jJeya iti, jJAnAdipratyAsattyudAharaNAni yathA ghrANena pUrvaM cAndane saurabhe gRhIte uttarakAle cakSuSA vanasauramade jJAnakSaNa pratyAttiH zA . Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 tarkabhASA vArtikam jAtimAM jAtine svIkAratA sAmAnyamAM anavasthA doSa Ave. kAraNa ke te mAnelI jAti paNa jAti-sAmAnya che mATe temAM paNa punaH sAmAnya mAnavuM paDaze. ema paraMparA cAlatI ja raheze eTale anavasthA Ave. vizeSamAM jAti mAnIe to potAnuM svarUpa sAmAnya bhinna vizeSarUpa hatuM te paNa sAmAnya rUpe thaI jAya. samavAyamAM samavAyatvane rahevA mATe samavAya saMbaMdha svIkArela nathI. (anavasthA AvatI hovAthI) jyAre jAti to sarva ThekANe samavAya saMbaMdhathI svIkArela rahela che. mATe samavAyatvane jAti tarIke mAnavAmAM AvatuM nathI. AvA prakAranAM jAti bAdhakano abhAva hoya te sAmAnya jAti kahevAya. bAdhaka hoya tyAM aupAdhika sAmAnya hoya. choDavAnI IcchAne pedA karanAra buddhi te hAnatva; svIkAravAnI IcchAne pedA karanAra buddhi upAdAnatva, A. ubhayathI bhinna buddhi upekSA buddhi, paraMtu sAMpa, sonuM, DhephAnA samUhAlaMbanamAM traNa prakAranI (aMzavALI) jAti nathI. avyApya vRttinI Apatti AvatI hovAthI (AMzika dezamAM rahe che mATe) eTale tevuM samUhAlaMbana jJAna thAya tyAre eka kAle buddhi to traNamAMthI eka ja jAge che. (kAraNa ke AtmAne be rvirodhI upoyago eka sAthe na hoI zake.) | 'sa vividha Iva" ahiM evakAra anya laukika prayAsattino vyavaracheda kare che, paraMtu anya prayAsatti mAtrano vyavaccheda karanAra nathI. kema ke jJAna lakSaNAdi traNa alaukika prayAsatti to che ja. alaukika eTale jJAnalakSaNo sAmAnyalakSaNA. yogajadharmA rUpa alaukika che, temanI sAthe nava prakAranI pratyAtti jANavI. tenA udAharaNa Ape che. alaukikasaMnikarSa jJAnAlakSaNA - dA.ta. nAkathI pahelAM caMdananI gaMdha grahaNa karI hoya ane pachI AMkhathI caMdana dekhatA aho ho ! A surabhi caMdana che. evuM jJAna thAya che. ahIM caMdana dekhatA surabhine grahaNa karavAmAM pUrvanuM jJAna sabrikanuM kAma kare che, kAraNa ke pUvaoNkta jJAnaja surabhi sAthe AMkhanuM paraMparAe joDANa karI Ape che. sva-cakSu saMyukta AtmA temAM samaveta saurabhajJAna viSayatAsaMbaMdhathI caMdanagata saurabhamAM che. eTale ke AMkha svasaMyuktasamatatva saMbaMdhathI saurabhajJAna sAthe joDAI 'surabhicaMdana' AvuM jJAna pedA kare che. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 takabhASA vArtika ___(23) (vizeSaNavizeSyabhAvasannikarSaH) . kadA punarvizeSaNAvizeSyabhAvaindriyArthasanikarSoM bhavati ? yadA cakSuSA saMyukte bhUtale ghaTAdyabhAvo gRhyate, iha bhUtale ghaTo nAstIti tadA vizeSaNavizeSyabhAvaH sambandhaH / tadA cakSuHsaMyuktasya bhUtalasya ghaTAyabhAvo vizeSaNaM, bhUtalaM vizeSyam / . ... ... pRthivItvavatI pRthivItijJAne pRthivItvAvacchinna paramANvAdijJAnaM sAmAnyato jAtamiti sAmAnyapratyAsattiH // 2 // yoginAM sakalagocaratve pratyakSo yogajalakSaNApratyAsattiH / / 3 / / vizeSaNavizeSyabhAvasambandhe vizeSaNatA dvividhA, ekA sAkSAdvizeSaNatAnyA paramparAvizeSaNatA ca sAkSAdvizeSaNatAyAH zabdadhvaMsAdigrahaNaM / paramparAvizeSaNatA saMyuktavizeSaNatayA ghaTAbhAvAdigrahastaMjhedA bahavassanti / tadyathA / vizeSaNatA ca saMyuktavizeSaNatA // 1 / / suMyaktasamavetavizeSaNatA // 2 // saMyuktasamavetasamavetavizeSaNatA // 3 // vizeSaNatA / / 4 / / samavetavizeSaNatA ||5|| samavetasamavetavizeSaNatA // 6|| saMyuktavizeSaNavizeSaNatA // 7 / / saMyuktasamavetavizeSaNavizeSaNatA / / 8 / saMyuktasamavetasamavetavizeSaNavizeSaNatA // 9 // vizeSaNavizeSaNatA // 10 // samavetavizeSaNavizeSaNatA // 11 // samavetasamavetavizeSaNavizeSaNatA // 12 / / cetyevamAdikA anantA udAharaNAH(ni;?) sAmAnya lakSaNa :- 'pRthivItvavALI pRthvI hoya che AvA jJAnamAM pRthivIvAvacchinna paramANu e jJAna sAmAnya-pRthivIvathI thAya che. pRthvItva e badhA pRthvImAM rahe che. enAM AdhAre pRthvInA paramANumAM pRthvItvaavacchinnatva che, me zAna saMbhava cha.. yogIone sarvaviSaya pratyakSa dekhAya che. te yogaja lakSaNA. vizeSaNa-vizeSya bhAvasaMnikarSa pratyAtti vizeSaNa-vizeSya bhAvanA saMbaMdhamAM vizeSatAnuM jJAna thAya che. tenA bhedo ghaNA che. te A pramANe che. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 tarkabhASA vArtika, 1. vizeSagatA- saMyuta vizeSatA. 2. saMyukata samaveta vizeSaNatA. 3. saMyukta samaveta samaveta vizeSatA. 4. vizeSatA 5. samaveta vizeSatA. 6. samaveta samaveta vizeSAgatA. . 7. saMyuta vizeSa vizeSAgatA. 8. saMyuta samaveta vizeSa vizeSatA. 9. saMyukta samaveta samaveta vizeSaNa vizeSaNatA. 10. vizeSa vizeSatA.. 11. samaveta vizeSa vizeSAgatA.. 12. sameta samaveta vizeSaNa vizeSaNatA. ItyAdi- e pramANe anaMta udAharaNo che, yadA ca manaHsaMyukta Atmani sukhAdyabhAvo gRhyate'haM sukharahita iti tadA manaH saMyuktasyAtmanaH sukhAdyabhAvo vizeSaNam / yadA zrotrasamavete gakAre ghatvAbhAvo gRhyata tadA / zrotrasamavetasya gakArasya ghatvAbhAvo vizeSaNam / yathA ghaTAbhAvagrahe prathamA vizeSaNatA, ghaTarUpe rasatvAbhAvagrahe dvitIyA; rUpatve rasatvAbhAvagrahe tRtIyA, zabdAbhAvagrahe caturthI, gakAre ghaTatvAbhAvagrahe paJcamI, gatve ghaTatvAbhAvagrahe SaSThI, bhUtalavRttighaTAbhAve paTAbhAvagrahe saptamI, bhUtalarUpavRttighaTAMbhAve paTAbhAvagrahe'STamI, bhUtalarUpatvavRtti ghaTAbhAve paTAbhAvagrahe navamI, zabdAbhAve paTAbhAvagrahe dazamI / zabdaniSThaghaTAbhAve paTAbhAvagrahe ekAdazI, zabdatvaniSThaghaTAbhAve paTatvAbhAvagrahAdiSu ca dvAdazI, yathAyathaM kAraNatvena vizeSaNatA draSTavyeti saGkSapaH / El.d. 1. ghaTAbhAvanA jJAnamAM pahelI vizeSaNatA che. ahIM cakSuthI saMyukata Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 106 bhUtalanuM ghaTAbhAva e vizeSaNa che mATe. 2. ghaTarUpamAM rasatyAbhAvanA jJAnamAM bIjI vizeSaNatA che. eTale ke cakSuthI saMyukta ghaTa che, temAM samaveta rUpa che. tenuM vizeSaNa rasatvAbhAva che. 3. rUpatyamAM rasatyAbhAva ahIM cakSuthI saMyukta ghaTa che, temAM samaveta rUpa che temAM samaveta rUpatva che tenuM vizeSaNa rasatvAbhAva che. 4. (zrotrAvacchinna AkAze) zabdAbhAva ahIM AvA prakAranAM AkAzanuM zabdAbhAva vizeSaNa che mATe zuddha (narI) vizeSaNatA che. 5. gakAre ghaTatvAbhAva che. ahIM zrotrAvacchinna AkAzamAM samaveta gakAra che. tenuM vizeSaNa ghaTatvAbhAva che. 6. gatve ghaTatvAbhAva ahIM zrotrAcchinna gakAra samaveta che. temAM samaveta gatva che. tenuM vizeSaNa ghaTatvabhAva che. 7. bhUtalamAM rahela ghaTAbhAvamAM paTAbhAva che. ahIM cakSu saMyukta bhUtala tenuM vizeSaNa ghaTAbhAva ane tenuM vizeSaNa paTAbhAva che. 8. bhUtalanA rUpamAM rahela ghaTAbhAva temAM paTAbhAva che. ahiM cakSu saMyukta bhUtala che temAM samaveta rUpa che, tenuM vizeSaNa ghaTAbhAva che ane tenuM vizeSaNa paTAbhAva che. anye tu bhUtalAdiniSThatayA abhAvagrahe paramparA vizeSaNatA indriyaniSThatayA abhAvagrahe sAkSAdvizeSaNatetyAhuH / / vastutastu grAhyaniSThasannikarSakAraNatve doSAbhAva eva tatra kAraNaM na catuSTayasannikarSaH / doSastu dUrAsanatvAdi / dUraparimANAdigrahe ityatrAdi zabdo'tiricyate / iha bhUtale ghaTa ityatra vastutastu vizeSaNatA svarUpasambandha sa evendriyArthasannikarSasambaddhavizeSaNatAkhyaH svarUpasambandhavizeSa iti yAvat / 8. bhUtalanA rUpamAM rUpatva che temAM vRtti ghaTAbhAvamAM paTAbhAva che. ahIM cakSu saMyukta bhUtala temAM - bhUtalamAM samaveta rUpa temAM samaveta rUpatva tenuM vizeSaNa ghaTAbhAva che, tenuM vizeSaNa paTAbhAva che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 tarkabhASA vArtikam 10. zrotrAvacchinna AkAzamAM rahela zabdAbhAvamAM paTAbhAva che. ahIM tAdaza AkAzanuM zabdAbhAva vizeSaNa che. tenuM vizeSaNa paTAbhAva che. mATe vizeSaNa vizeSaNatA. 11. zrotrAvacchinna AkAzamAM rahela zabdamAM vRtti ghaTAbhAvamAM paTAbhAva che. zrotrAvacchinna AkAzamAM samaveta zabda tenuM vizeSaNa ghaTAbhAva ane tenuM vizeSaNa paTAbhAva che. 12. zrotrAvacchinna AkAzamAM sameta zabda temAM samaveta zabda- tenuM vizeSAga ghaTAbhAva tenuM vizeSaNa paTAbhAva [paTatvAbhAva.] (zabdavamAM rahela ghaTAbhAvamAM paTAbhAva che tenuM paTavAbhAva vizeSaNa che.) ItyAdi jJAnamAM bAramI vizeSaNatA lAgu paDe che. e pramANe jyAM je prakAre na hoya tevI vizeSaNatA kAraNa tarIke levI. bhUtalAdimAM rahelA tarIkethI abhAvane grahaNa karavAnI apekSAe paraMparA vizeSaNatA jANavI. IndriyamAM rahelA tarIke abhAvane grahaNa karavAnI apekSAe sAkSAt vizeSatA jANavI. ema bIjAo kahe che. vastutastu vaDe tarkabhASA mULamAM je ghaTAdigataparimANAdigrahamAM cAra sannikarSa alaga mAnyA che. te bAbatamAM vicAraNA kare che. * A vastutatuM grAhya niSThasaMnikarSa (iMdriyAvayava sAthe athavayavi, iMdriyAvavi sAthe arthAvayava, IkriyAvayava sAthe arthAvayava, iMdriyAvayavi sAthe athavayavi ema 4 prakAranA saMnikarSa)nI kAraNatAmAM doSAbhAva ja kAraNa che, uparokta cAra saMnika kAraNa nathI. kema ke doSAbhAva na hoya eTale doSa hoya to cAra saMnika kAraNa nathI. mATe doSAbhAvane ja kAraNa mAnavuM joIe. hakIkatamAM grAhya-zeyamAM rahela sannikane kAraNe mAnIe tyAre doSAbhAva ja tyAM kAraNa che, nahi ke cAra avayavavALo sannikarSa. dUra parimANa vi. nA jJAnamAM vadhAre paDatI dUrAI/ekadama-atyaMta samIpatA vi. doSa che. (ahI Adi zabdathI vadhArenuM grahaNa karavuM, AdithI saMkhyA, pRthakvAdinuM grahaNa thAya che. dUrAsannatAdi dazAmAM temanuM jJAna thatuM nathI athavA dUraparimANAdimAM Adi zabda vadhAre paDato lAge che. ahIM bhUtalamAM ghaTa che, hakIkatamAM ahIM vizeSaNatA svarUpa saMbaMdha che. te ja Indriya ane arthano sannikarSa che. saMbaddha vizeSANatA nAmano svarUpa Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 108 saMbaMdha vizeSa che. kAraNa ke bhUtalanuM ghaTa vizeSaNa bane che. tadevaM saMkSepataH paJcavidhasambandhAnyatamasambandhasambaddhavizeSaNavizeSyabhAvalakSaNenendriyArthasannikarSeNAbhAva indriyeNa gRhyate / nanu SaDvidhasambandhenAbhAvaH kathaM gRhyate ? ityata Aha 'bhUtale ghaTAbhAva' ityatrasaMyogasambandhasambandve AdhAre abhAvagrahaH || 1|| tathA iha ghaTarUpe rasatvAbhAva ityatra saMyuktasamavAyasambandhasambaddhe AdhAre abhAvagrahaH ||2|| tathA iha rupatve rupatvAbhAva ityatra saMyuktasamavetasamavAyasambandhambaddhe AdhAre abhAvagrahaH rupatvAbhAvagrahaH ||4|| tathA iha zabdatve rUpatvAbhAva ityatra samavetasamavAyasambandhasambaMddhe AdhAre rupatvAbhAvagrahaH || 5 || ityevaM paJcavidhasambandhasaMmbaddhe AdhAre vizeSaNavizeSyabhAvena kRtvA abhAva: pratyakSeNa gRhyate / abhAvanAsaMnikarSa zaMkAkAra :- cha prakAranA saMbaMdhathI abhAva kevI rIte grahaNa karAya ? samAdhAna :- 1. A bhUtale ghaDAno abhAva che, ahIM saMyogasaMbaMdhathI saMbaddha AdhAramAM abhAvanuM jJAna thAya che. 2. tathA A ghaTanA rUpamAM rasatvAbhAva che, ahiM cakSu saMyukta ghaTa, temAM samavAya saMbaMdhathI saMbaddha rUpa AdhAra che. temAM abhAvanuM jJAna thAya che. 3. ahIM rUpatyamAM rUpatvAbhAva che. ahIM cakSu saMyuktaghaTa temAM samaveta rUpa temAM samavAya saMbaMdhathI saMbaddha rUpatva AdhAra che. temAM rUpatvAbhAvanuM jJAna thAya che. 4. ahIM zabdamAM rUpatvAbhAva che. ahIM zrotrAvacchinnaAkAzamAM zabda e samavAya saMbaMdhathI saMbaddha AdhAra che ane emAM rUpatvAbhAvanuM jJAna thAya che. 5. ahIM zabdatvamAM rUpatvAbhAva, ahIM zrotrAvacchinnaAkAzamAM samaveta zabda temAM samavAya saMbaMdhathI saMbaddha zabdatva AdhAra che. temAM rUpatvAbhAvanuM jJAna thAya che. e pramANe pAMca prakAranA saMbaMdhathI saMbaddha AdhAramAM vizeSaNavizeSyabhAvathI abhAvanuM pratyakSa thAya che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 tarkabhASA vArtikam evaM samavAyo'pi / cakSuHsambaddhasya tantorvizeSaNabhUtaH / paTasamavAyo gRhyate iha tantuSu paTasamavAya iti / evaM samavAyo'pi vizeSaNavizeSyabhAvasambandhenaiva gRhyate / paramayaM vizeSaH prathamadvitIyaturIyasambandhasambaddhe evAdhAre gRhyate / natu tRtIyapaJcamasambandhasambaddhe, sAmAnye kasyApi samavAyasyAsambhavAt / ityudAharaNAni yathA iha tantuSu paTasamavAya ityatra saMyogasambandhasambaddhe AdhAre samavAyagrahaH // 1 // tathA iha rUpe rUpatvasamavAya ityatra saMyuktasamavAyasambandhasambaddhe AdhAre samavAyagrahaH / / 2 / / tathA 'iha rUpatve saMyuktasamavetasamavAyasambandhasambaddhe amukasya samavAya' iti vaktuM na pAryate, sAmAnye kasyApi samavAyAsambhavAt // 3 // tathA iha zabde zabdatvasamavAya ityatra samavAyasambandhasambaddhe AdhAre samavAyagrahaH / / 4 // paJcamasambandhasambaddhaM tu zabdatvaM tatra tu na kasyApi samavAya iti trisambandhasambaddhe evAdhAre samavAyagrahaH / / 5 / / samavAyanA saMnikarSa e pramANe samavAya paNa vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdhathI ja grahaNa karAya... . (jaNAya, paraMtu eTalu vizeSa ke pahelA bIjA ane cothA saMbaMdhathI ja saMbaddha AdhAramAM tenuM grahaNa karAya che. paraMtu trIjA ane pAMcamAM saMbaMdhathI saMbai to sAmAnya (rUpatna/zabdata) che. temAM koI paNa samavAyano saMbhava nathI. (kAraNa ke sAmAnyamAM samavAyasaMbaMdhathI kazuM ja rahetuM nathI.) 1. have udAharaNa kahe che - jemake taMtuomAM paTasamavAya che. ahiM AMkhano taMtuo sAthe saMyogasaMbadha che. te saMbaMdhathI taMtu AdhAra che. temAM paTa- samavAyanuM jJAna che. 2. ahIM rUpamAM rUpatva samavAya che, ahIM cakSu saMyukta ghaTa temAM samavAya - saMbaMdhathI saMbai je rUpa te AdhAra che, temAM rUpa-samavAya che. 3. trIjo saMbaMdha to saMbhavato nathI. saMyukta samaveta samavAya saMbaMdhathI saMbaddha rUpatramAM amukano samavAya che. evuM kahI zakAtuM nathI. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam 110 4. zabdamAM zabdavasamavAya che. ahIM zrotrAvacchinna AkAzamAM samavAya saMbaMdhathI saMbaddha zabda AdhAra che, temAM zabdavasamavAya che. 5. zabdatamAM koIno samavAya saMbhavato na hovAthI pAMcamo saMbaMdha paNa samavAyanA AdhAra mATe saMbhavato nathI. ethI nakkI thayuM ke traNa saMbaMdhanA AdhAramAM ja samavAyanuM jJAna thAya che. tadevaM SoDhA sannikarSoM varNitaH saMgrahazca / akSajA pramitidhA sviklpaaviklpikaa|. karaNaM trividhaM tasyAH sannikarSastu SaDvidhaH // vaTa-tamI-nItva-rIndra-rAddhatvanAtaH * * abhAvasamavAyau ca grAhyaH smbndhssttktH| uktaM na ghaTatannIlanIlatva-zabda-zabdatvajAtayaH / abhAvasamakAyau ca grAhyassambandhaSaTkataH / / 1 / / nanu cakSurAdi svagataguNaM na gRhNAti tathA zrotramapi svagataviSayaM na gRhNIyAditi cenna, zrotraM svaviSayaM gRhNAtyeva tatra smvaathAt prApAM niSTha bdhi, vakSa: (niSTha) 5 va na gRti | tathAsvbhaavtvaattessaaN svabhAve tArkikA bhagrA iti nyAyaH saphalo jAta ityarthaH / Indriyajanya pratyakSa be prakAre che. savikalpaka nirvikalpaka tenAM traNa prakAranA karaNa che. kyAreka Indriya, kyAreka IndriyAthe saMnikarSa che ane kyAreka nirvikalpakajJAna. kahyuM che ke - cha sannikarSamAM saMyogathI ghaTAdi dravyanuM, saMyukta samavAyathI nIlAdi guNonuM, saMyukta samavetasamavAyathI nIlavAdi jAtionuM, samavAyathI zabdanuM, samavetasamavAyathI zabdavAdi jAtinuM ane vizeSaNavizeSyabhAvathI abhAva ane samavAyanuM jJAna thAya che. zaMkAkAra :- AMkha vagere svamAM rahela guNane grahaNa karatA nathI, tema kAna paNa svamAM rahela viSaya(zabda) ne grahaNa nahi kare. samAdhAna :- ema nathI, kAna sva viSayane grahaNa kare che. kAraNa ke kAnanA polANamAM rahela AkAzamAM zabda samavAya saMbaMdhathI rahela che. nAka svanika gaMdhane tathA AMkha svanika rUpane grahaNa nathI karatA, temAM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 tarkabhASA vArtikam temano tevo svabhAva ja kAraNa che. ane svabhAva AgaLa to tArkiko paNa hAtha dhoI beThA che. A nyAya saphaLa thayo. | (24) (voddhAmimatapratyakSa) nanu nirvikalpakaM paramArthataH svalakSaNaviSayaM bhavatu pratyakSam / savikalpakaM tu zabdaliGgavadanugatAkArAvagAhitvAt sAmAnyaviSayaM kathaM pratyakSamarthajasyaiva pratyakSatvAt ? arthasya ca paramArthataH sata eva tajanakatvAt svalakSaNaM tu paramArthataH sat / sAkSAtkAriNI pramA savikalpakanirvikalpakabhedAt dvidhoktA tadaramaNIyamiti bauddhaH pratyavatiSThate / nanvityAdi nirvikalpakapratyakSaM bhavatviti / atra pratyakSazabdena sAkSAtkAriNaprimiti vivakSyate / tatra pratigatamakSaM pratyakSamiti vyutpatteH sAkSAtkAripramAyA janyatvenA'kSaM-pratigatatvAttatsambandhAdiratra pratyakSazabdo yogamanapekSya gopaGkajAdizabdavat rUDhyA vartata iti / - bauddha :- sAkSAtkAriNI pramA savikalpaka nirvikalpaka bhedathI be prakAre kahI, te barAbara nathI. te mATe navu kahIne nirvikalpaka paramArthathI sva-lakSaNa viSaya (vastumAtra viSayaka) hovAthI pratyakSa gaNAya. savikalpaka to anugata - AkArane grahaNa karatuM hovAthI pratyakSa kahI zakAtuM nathI. nirava saMtAnamAM utpanna anugata AkArane -pUrvanA AkArane anusaranArA-anusUtaAkArane-aneka padArthanA sAmAnyarUpane (kSaNe kSaNe padArtha badalAto hovAthI uttarottara padArthano samAna AkAra paNa bhinna - aneka padArthano kahevAya - jema ke uMbADIyuM eTale mAtra cinagArI jeTalI sattAvALI te vastumAM ApaNane pUrA goLa cakramAM agnino AkAra dekhAya che. hakIkata ubADIyAne bhamAvatAM eka pradezathI bIjA pradeza jatAM pUrvamAM sarvathA- te cinagArIno abhAva che chatAM tevA AkAranuM grahaNa thAya che. mATe te bhrama che. tema dareka dareka padArtha kSaNa pachI sarvathA nAza pAmI jAya che. chatAM savikalpajJAna pUrvanAM asat (sAmAnya) AkArane (IndriyathI asaMbaddha AkArane) grahaNa kare che. mATe te apratyakSa (aprAmANika) 1. bauddha mate sAmAnya sarvathA asat che. te AgaLa jaNAvazuM. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 112 che. jyAre nirvikalpa Indriya saMbai-sane grahaNa karatuM hovAthI pratyakSa (prAmANika) che. ahIM prastutamAM pratyakSa zabdathI sAkSAtkAriNI pramitinI vipakSa che. akSapratigataM pratyakSaM - tendriyonuM anus21|| 73 te pratyakSa, bhAvI pratyakSanI vyutpatti hovAthI ane sAkSAtkAripramAM janya che, tethI tene svajanaka akSa-IndriyonuM anusaraNa karavuM paDe, eTale Indriyo viSaya sAthe saMbaMdhita thaI pratyakSa utpanna kare, tatsaMbaMdhAdi = IMdriyasaMnikarSAdine je pratyakSa kahevAya che. te yaugika arthanA hisAbe nahiM, paraMtu gopaMkaja vagerenI jema te artha rUDhithI samajavo. eTale pratyakSa zabdano yaugika artha pratyakSapramA ja che, pratyakSapramAkaraNa ane pratyakSaviSayamAM prayukta thato pratyakSazabda rUDhArthano ghotaka che. ' na tu sAmAnyam / tasya pramANanirastavidhibhAvasyAnyanyAvRtyAtmanastucchatvAt / maivam / sAmAnyasyApi vastubhUtatvAt / / (tadevaM vyAkhyAnaM pratyakSam // ) nirvikalpakasya pratyakSatve yuktimAha / / paramArtheti / / svaM svIyaM rUpaM zuddhaM vastuvyAvartakaM yasya tattathoktaM zabdaliGgayoryathA na pratyakSapramANatvaM tadvadayaM ghaTa ityAdi jJAnakaraNamapi na pratyakSapramANaM / zabdaliGgajajJAnaM na pratyakSapramA tadvad ghaTo'yamityAdi jJAnamapi savikalpakamityarthaH / "artheti" (arthajasyaiva =) vyaktijanyasyaivetyarthaH // pramANeti / / sAmAnya vyaktiSu vartamAnaM kAtspena ekadezena vA ? nAdyaH, vyaktyantare tasya pratipattyanupapatteH / nApItaraH niraMzasyaikadezAsambhavAt / anena vRttikalpena pramANavad dRDhena nirastaH / parAkRto vidhibhAvo'stitvaM tasya tattathoktaM yasya tucchatvAt zazaviSANavadatyantAsattvAdityarthaH / vastubhUtatvAditi anugatasAmAnyAnaGgIkAre saGketAvinAbhAvayoTuMgrarhatvena zabdAnumAnayorucchedaH syAt, ekAkArapratyayasya ca nirAlambanatApattiH / nanvapoharUpA jAti (vyaktire) vaikAkArapratyayAlambanamiti cet na / 1. "gacchatIti go" iti kartari Do pratyayaH / mAvI vyutpatti khovA chatai yAbatI khoya tyAre ja ke cAle te badhAne gAya kahevAya evuM nathI, paraMtu rUDhithI sAsnAdivALA jAnavarane gAya kahevAya che. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 tarkabhASA vArtikam 'aghaTavyAvRtto ghaToyamityukte' ghaTapratipattau [a] ghaTapratipattiraghaTapratipattau ca ghaTapratipattirityanyonyAzrayadoSastasmAt vastubhUtaM samAnyamAstheyamiti / nirvilpaka pratyakSa pramArUpa che, tenAM mATe yukti darzAve che. paramArthataH rUM potAnuM zuddha rUpa - vastu vyAvartaka (svabhinna vastune judI pADanAra) che, evuM svarUpa jemanuM che te paramArthathI sat che, mATe IndriyathI AvA sattuM pratyakSa-grahaNa zakya hovAthI paramArthathI vAstavika rIte nirvikalpaka jJAna ja pratyakSa pramA mAnavuM ucita che. tathA kahyuM ke zabda ane liMga jema pratyakSa pramANa rUpa nathI. tenI jema ''A ghaTa'' ItyAdi (sAkSAt) jJAnanuM karaNa paNa pratyakSa pramANa rUpa nathI. eTalezabda ane liMgathI utpanna thanArUM jJAna pratyakSa pramA nathI, tenI jema 'A ghaTa che' ItyAdi jJAna paNa savikalpaka che. arthati - vyaktijanya - arthathI utpanna thanArUM jJAna ja pratyakSa hoI zake che. tenuM karaNa pratyakSa pramANa. bauddha :- sAmAnya vyaktiomAM sarvataH vartanAra che ke ekadezathI ? pahelo pakSa barAbara nathI. sarvAMze eka vyaktimAM rahI javAthI anya vyaktiomAM teno svIkAra ja thaI zakaze nahi. bIjo pakSa paNa barAbara nathI. niraMza padArthano eka deza .saMbhave nahiM. A vRtti kalpanAthI pramANanI jema vo'stitva yasya rIte nirAsa thayo. pramANeti' nirasta vidhibhAva - pramANothI tenI bhAvarUpatAnuM khaMDaNa thaI javAthI ane satAvRtta 'anyathI bhinna. che', evuM abhAvAtmaka rUpa hoI te tuccha - nagaNya hovAthI sasalAnA ziMgaDAnI jema sAmAnyanuM atyaMta abhAva naiyAyika maivaM sAmAnya paNa vasturUpa hovAthI ema nathI. anugata sAmAnyane na svIkArIe to saMketa ane avinAbhAva (vyApti) ne jANavI muzkela hovAthI zabdapramANa ane anumAnano uccheda thaI jaze. ane ekAkAra pratIti nirAlaMba thaI jaze. asattva che. -- = bauddha :apoharUpajAti ja ekAkAra pratItinuM AlaMbaMna banI zake che. naiyAyika : :- A barAbara nathI, 'A ghaTa aghaTathI vyAvRtta che' ema kahetA ghaTanI pratipatti thAya tyAre aghaTanI pratipatti thAya ane aghaTanI pratipatti = - = Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 takabhASA vArtikam thAya tyAre ghaTanI pratipatti thAya. eno matalaba aghaTa eTale ghaTabhinna ema aghaTane jANavA mATe pahelA ghaTane oLakhavo jarUrI che ane tamArA kahevA pramANe ghaTa ne jANavA aghaTane jANavo jarUrI bane che. ema anyonyAzraya doSa Ave. mATe samAjane vastubhUta mAnavuM joIe. apaharUpa mAnavuM ucita nathI. ___ (24) (anumAnanirUpaNam) ... liGgaparAmarzI'numAnam / yena hyanumIyate tadanumAnam / liGgaparAmarzena cAnumIyate'to liGgaparAmarzo'numAnam / tacca dhUmAdijJAnamanumiti prati karaNatvAt agnyAdijJAnamanumitiH / tatkaraNaM dhUmAdijJAnam / anumAnapramANaM lakSayati liGgaparAmarzo'numAnamiti / parAmarzastRtIyaM jJAnamiti praamrsho'numaanmityukte.| hAnopAdAnAdipratyakSe'tiprasaktistatkatham ? iti cet, nirvikalpakasavikalpakAbhyAmasya pratyakSasya tRtIyatvAt / tannirAsAya liGgeti tAvatyukte ajJAtadhUme'tivyAptistannirAsAya parAmarzeti / karaNatvAditi karaNapramANavAdino naiyAyikAH / phalapramANavAdino mImAMsakA iti / kiM punarliGgamiti lInamarthaM gamayatIti liGgaM / vyAptiviziSTa pakSadharmatvaM liGgatvaM / pakSadharmatvaM liGgatvamityukte ekaikaMmAtrajJAnajanye liGgaparAmarzAdAvatiprasaktiH / katham ? tatra liGgabuddhayA grahaNAbhAvAt / tannirAsAya vyAptIti tAvatyukte samUhAlambanajanyaliGgaparAmarzAdAvatiprasaktiH kathaM ? 'vahnidhUmau staH' ityatra samUhAlambanajanyajJAnatvaM ? natu liGgabuddhyA grahaNaM tannirAsAya viziSTeti / anumAna pramANane oLakhAve che. liMga parAmarza e anumAna che parAmarza e trIjuM jJAna che." (e pramANe) evo parAmarza (evuM jJAna) anumAna che ema kahetA choDavuM, grahaNa karavuM vi. pratyakSa buddhimAM ativyAmi Ave. kAraNa ke nirvikalpaka paheluM, savikalpaka bIjuM tyAra pachI A choDavAnuM che, A levAnuM che, evuM jJAna thAya che mATe te trIjuM jJAna thayuM. tenAM nirAsa mATe liMga pada Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 tarkabhASA vArtikam che. have mAtra liMga kahIe to ajJAtadhUmamAM ativyApti thaze kAraNa ke e paNa liMga to che paNa teno - taviSayaka parAmarza thato nathI, tyAM sudhI anumiti thatI nathI. tenAM nirAsa mATe parAmarzapada che. liMgaparAmarza anumAna che 'Iti karaNatA hovAthI (kAraNa ke te karaNa che) kAraNane pramANa tarIke mAnanAra taiyAyika che mATe temanA AdhAre karaNane hetu tarIke mUkela che. phaLane pramANa kahenAra mImAMsako che. liMga eTale zuM ? chupA arthane jaNAve te liMga vyAti viziSTa pakSadharmatva liMga che. 'pakSa dharmatA te liMga" eTaluM kahIe to mAtra eka eka jJAnathI janya je "dhUmavAnsa parvataH" = liMga parAmarza che. temAM ativyApti Avaze. kAraNa ke tyAM te jJAna pakSano dharma to bane che, paNa liMgabuddhithI tenuM grahaNa to thatuM nathI, tenAM nirAsa mATe vyApti pada mUkyuM. tyAre samUhAlaMbana jJAnathI janya je liMga parAmarza vigeremAM ativyApti Ave 'Aga ane ghumADo che." evuM samUhAlaMbana janyajJAna che. ahIM Aga ane dhUmADA vacce vyAmi che kharI paNa "AganI-valinirUpita vyAptithI viziSTa dhUma che," evuM jJAna nathI paNa banne alaga alaga che, tenAM nirAsa mATe viziSTa pada mUkayuM. (ra6) (rijanipaLam) . ni4i va tI parAmaH ? ucyate-vyAptibalenArthagamakaM liGgam / yathA dhUmo'gnerliGgam / tathAhi yatra dhUmastatrAgniriti sAhacaryaniyamo vyAptistasyAM gRhItAyAmeva vyAptau dhUmo'gni gamayatyato vyAptibalenAgnyanumApakatvAd dhUmo'gnerliGgam / tasya tRtIyaM jJAnaM linggpraamrshH| ___nanu kathametasya karaNatvaM ? vyApArAbhAvAt; na ca saMskAro vyApAraH, saMskArajanyatvenAnumitismRtitvApAtAnna ca tarko vyApAro (vahivyApyadhUmavAnayamityAderliGgaparAmarzajanyatve mAnAbhAvAcca / ) ata eva nirvikalpakaM dhArAvahanaM vA na vyApAraH / na ca nirvikalpakaM vyApAri (vyApAraH) / abhAvAdihetau 1. mULamAM vyApAri zabda che paraMtu vyApAra zuddha jaNAya che. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 116 tadabhAvAt maivaM, vyaktiviziSTapakSadharmatvAbhidhAyinA liGgazabdasyaikadezalakSaNayA vyApyAbhidhAyitvAd vyAptijJAnamanumAnamityarthaH, tasya liGgaparAmarzo dvAramato na kApi kSatiH / nirvyApArakaraNatvAdimate liGgaparAmarzaH karaNam / balabhadramate vyAptijJAnaM karaNaM liGgaparamarzo'vAntaravyApAra iti / pUrvapakSa - A liMga parAmarzane karaNa kevI rIte manAya ? kAraNa ke ahIM vyApArano abhAva che. saMskArane vyApAra mAnI nahi zakAya. kAraNa ke saMskAra janya thavAthI anumitine smRti tarIke mAnavAnI Apatti Avaze. tarka ne paNa vyApAra mAnI zakAya nahiM, kAraNa ke "vaddhi vyApya dhUmavAna aya" ItyAkAraka liMga parAmarthathI tarka utpanna thAya che, emAM koI pramANa jaDatu nathI. kema ke kAryakAraNabhAvanA AdhAre vyAtijJAnathI ja teka udbhavI zake che. tene mATe parAmarza sudhI doDavAnI jarUra ja nathI. ethI ja nirvikalpaka ke dhArAvAhi jJAnane vyApAra na manAya. kAraNa ke temane pramA tarIke mAnavAmAM pramANa nathI. tenuM kAraNa e che ke saMvAdI pravRtti vinA jJAnanuM prAmANya jaNAI zakatuM nathI, nirvikalpakamAM svalakSaNa sivAya anya koI AkAranuM bhAna thatuM nathI. jyAre pravRtti mATe vizeSa svarUpanuM jJAna Avazyaka che, jeno nirvikalpakajJAnamAM abhAva che. ane dhArAvAhizAna jANelAne ja jaNAvatuM hovAthI upayogI nathI. nirvikalpane vyApAra mAnI nahi zakAya, kAraNa ke abhAva hetu hoya tyAM abhAvanuM prathama nirvilpaka jJAna ja thatuM nathI. "A kaMIka che." evuM nirAkAra Indriya sannikarSa pachI je jJAna te nirvikalpa che. jyAre abhAvanuM jJAna to pratiyoginA jJAna pUrvaka ja thAya che. mATe, athavA abhAvAdihetumAM nirvikalpaka saMbhava nathI. kAraNa ke nirvikalpaka svarUpamAtragrAhI jJAna che abhAva arUpI che. tenuM zuM svarUpa? tethI svarUpa vagarano hovAthI tuccha abhAvamAM nirvikalpaka na ghaTI zakavAthI abhAvahetuka anumAnamAM nirvikalpAtmaka vyApAra na ghaTI zake, mATe tene vyApAra na mAnI zakAya. uttarapakSa :- evuM nathI. vyApti viziSTa pakSadharmatAnuM kathana liMga zabdanA ekadezanI lakSaNAthI vyApyane kahenAra hovAthI vyAtijJAna te anumAna che evo artha thaze. ane tenuM liMgaparAmarza dvAra bane che. (vyAmijJAnathI janya liMga Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117. takabhASA vArtikam parAmarza che ane tajanya anumitinuM liMgaparAmarza janaka paNa che. mATe vyApAra kahevAya) eTale ke koI Apatti nathI. vyApAra vagaranuM kAraNa hoya che.' evI mAnyatAvALAnA mate liMga parAmarza karaNa che. balabhadranA mate vyAtijJAna karaNa liMgaparAmarza avAjora vyApAra che. nanu liGgaparAmarzaH pakSavizeSyako vA pakSavizeSaNako vA ? ucyate ubhayathApi na doSaH / 'parvato dhUmavAniti' vizeSyakaH, parvate dhUma iti vizeSaNakaH saptamyantaM vizeSaNamiti nyAyAt / tathA 'parvato'yaM vahnimAn dhUmavattvAdi' tyatra yadA dharmI sAdhyate tadA dharmI hetuH prayujyate, yadA dharmaH sAdhyate tadA hetAvapi dharmaH pramujyate, yathA "yatra yatra dhUmavattvaM tatra vahnimattvaM yatra yatra dhUmastatra vahniriti'' tathA paJcamyantastRtIyAnto vA hetu ryathA parvato'yamagnimAn dhUmavattvAt dhUmAt dhUmavattvena dhUmena vA hetau dharmatrayaM yathA dhUmavattvaM vyAptimattvaM sAdhyasAmAnAdhikaraNyaM veti / zaMkAkAra :- liMgaparAmarza ahiM pakSanuM vizeSya che ke vizeSaNa che ? samAdhAna - bemAMthI koI paNa rIte mAnavAmAM doSa nathI. parvato dhUmavAnuM ahIM pakSa vizeSya che. parvata dhUma ahIM pakSa vizeSaNa che. kAraNa "samanta vizeSaNa bane che." evo nyAya che. - tathA "A parvata AgavALo che dhUma hovAthI jyAre ahIM dharmI sAdhya hoya to hetu tarIke dharmano prayoga karAya che. jyAre dharma sAdhya hoya to hetu tarIke dharmano prayoga karAya che. jema ke jyAM jyAM dhUmavatva hoya tyAM tyAM vahiMmatva hoya che. jyAM jyAM dhUma hoya tyAM tyAM vahni hoya che. tathA paMkhyamenta - tRtIyAnta hetu hoya che. tathA "parvato ayam agnimAnuM dhUmavasvA-dhUmAtu, dhUmavanvena-dhUmena" hetumAM traNa dharma hoya che. dhUma(hetu) vALApaNuM, vyAtivALApaNuM, sAdhyasAmAnAdhikaraNya. (27) (cArinirUpam) tathAhi prathamaM tAvanmahAnasAdau bhUyo bhUyo dhUmaM pazyan vahni pazya- . Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 118 ti / tena bhUyodarzanena dhUmAgnyoH svAbhAvikam sambandhamavadhArayati yatra dhUmastatrAgniriti / - vyAptiprayogasyAdyatvAt yat zabdasya dvitvaM bhavati, na tu tacchabdasya / yathA yatra yatra dhUmavattvaM tatra vahnimattvamiti / taduktaM cintAmaNipragalbhIvRttau yadyatpApaM pratijahIti jagannAtha namrasya tanme iti / ........ vyAptibaleneti / vyAptismaraNenArthabodhakamityarthaH, sAdhyasAmAnAdhikaraNyaM vyAptiriti sAhacaryeti / sAhacaryamAnaM vyAptirna bhavati kintvanaupAdhikaH sambandho vyAptiriti sUcayituM niyamagrahaNamiti / nanu niyatatvaM nAma sAdhyAtyantAbhAvavadavRttitvaM niyatatvamiti cenna, ghaTo'bhidheyaH prameyatvAdityaMtrAvyApteH / . katham ? iti cettatra sAdyatyantAbhAvAprasiddheH, ata evAnyonyAbhAvaMgarbhamapi na ghaTAbhidheyayoranyonyAbhAvAbhAvAt tadgarbhalakSaNaM na bhavati / svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisAmAnAdhikaraNyaM vyAptiriti cenna, 'idaM saMyogi, dravyatvAd' ityatrAvyApteH saMyogitvaM niyatatvaM na kecidragaragAyamAnAH paramANavo'saMyogina eva varttante / teSAM kadApi saMyogo na bhaviSyati, iti avyAptiriti / vyAmi prayoga pahelo thato hovAthI yanta zabdano be vAra prayoga thAya che paraMtu tat zabdano nahi. jemake jyAM jyAM dhUmavasva tyAM vaddhimattva hoya che. tattvaciMtAmAgI 52nI pragalamITImA | cha..... he nAtha! Apane namana karanAra evA mArA je je pApa che. te pApane dUra kara. vyAbilena - vyAptinA baLathI arthanuM jJAna karAve te liMga. liMga vyAminuM smaraNa karAvA dvArA arthanuM jJAna karAve che. sAdhya sAmAnAdhikaraNya - sAdhya sAthe eka ja adhikaraNamAM hetunuM rahevuM te vyAmi che. mAtra sahacarya vyAmi nathI. paraMtu upAdhi vagarano saMbaMdha vyApti che, te sUcavavA khAtara niyama pada bhUdhyuM che. aTale sAhaniyamI vyAtiH // zaMkAkAra :- zuM niyatatva eTale sAdhyanA atyaMtAbhAvanA adhikaraNamAM na rahevuM evo artha che ? Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 tarkabhASA vArtikam samAdhAna :- evo artha nathI kAraNa ke tamArA artha pramANe ghaTa abhidheyano atyaMtAbhAva ja aprasiddha che. (kAraNa ke badhA padArtha abhidheya che) A ja kAraNe anyonyAbhAvavALuM paNa niyatatvanuM lakSaNa nahi levAya ''a ' (padArtha) abhidheya svarUpa nathI'' evA anyonyAbhAvano abhAva che. potAno samAnAdhikaraNa je atyaMtAbhAva teno apratiyogI tenI sAthe samAnAdhikaraNya te vyApti. A paNa barAbara nathI. kAraNa ke '"A saMyogI . che dravya hovAthI'' ahIM avyApti Ave. saMyogitva dravya sAthe niyata nathI. kAraNa ke keTalAka chuTAchavAyA pharatA paramANuo asaMyogI ja che. teono kyAre paNa saMyoga thavAno nathI, paNa te dravyato che ja mATe avyApti thAya. sva-dravyatvanA adhikaraNa paramANu svarUpa dravyamAM teno = dravyatvano samAnAdhikaraNa 'saMyogI nAsti' maLe che. mATe saMyogitva apratiyogI na banyo. paNa 'A dRzyamAna padArtha saMyogI che dravyatvAt' A anumAnanuM satzala che emAM lakSaNa na javAthI avyApti thAya. atyantAbhAva = yadyapi yatra maitrItanayatvaM tatra tatra zyAmatvamapIti bhUyodarzanaM samAnamavagamyate tathApi maitrItanayatvazyAmatvayorna svAbhAvikaH sambandhaH kiMtvaupAdhika eva / zAkAdyannapariNAmasyopAdhervidyamAnatvAt / tathAhi zyAmatve maitrItanayatvaM na prayojakaM kintu zAMkAyanapariNatibheda eva prayojakaH / prayojaka zvopAdhirityucyate / prayojakazceti / nanu zAkAdyAhArapariNAmabhedasyopAdhitvaM vaktumupakramya prayojanapratipAdanamayuktamityAzaGkya saJjhAbhedo na saJjhibheda ityAha // pryonaH // 3n 6 "vyAptezca dRzyamAnAyAH kazcidUdharma prayojakaH / asmin satyamunA bhAvyamiti zaktyA nirUpyate || 1 || " (pR. 200 jo. 6. zno. vArti) 1. siddhAMtalakSaNamAM vRkSa nA avayavano AkAza sAthe saMyoga darzAvI dareka dravyano AkAza sAthe saMyoga rahela che, e nizcita che, mATe A sasthUla che. chuTA paramANuno paNa AkAza sAthe saMyoga saMbhave che, mATe uparokta vyApti lakSaNa ghaTI javAthI vyAptilakSaNamAM avyApti no saMbhava jaNAto nathI. graMthakAre AvA adazya saMyoganI upekSA karI lAge che. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120. tarkabhASA vArtikam samA'samAvinAbhAvAvekatra sto yadA tadA / samena H no cAreto nojhona: rA" AbhyAmupAdhiH prayojaka uktaH / upAdhilakSaNa che ke jyAM jyAM maitrItanayatva che tyAM tyAM zyAmatva paNa che. Avo sahacAra maitrInA ane kaputromAM dhUma ane agninA sahacAranI samAna ja pratIta thAya che. chatAM A svAbhAvika saMbaMdha nathI paraMtu pAdhika che. eTale ahIM zAkAdi annapariNAmarUpa upAdhi zyAmatvamAM prayojaka che, paraMtu maitrItavayatva prayojaka nathI. ane prayojakane ja upAdhi kahevAya che. . . prothohityuite prayojakane dhUmADAnA nimitta bhInA lAkaDAMne ja upAdhi kahevAmAM Ave che. . zaMkAkAra :- zyAmatva mATe zAka vigere anna khAvAnuM pariNAma ja upAdhi che, ema kahevAno upakrama karI prayojananuM pratipAdana karavu yukta nathI. samAdhAna :- saMjJA bhedathI saMzino bheda paDato nathI. ethI kahe che. zAkAghanna pariNati bheda eva prayojakaH" kahyuM che ke - "dazyamAna vyAptino koIka dharma prayojaka hoya che, A hote chate A hoya ja, jo bhInA lAkaDA hoya to dhUma hoya ja. evI zaktithI tevI zaMkA karI tenuM nirUpaNa karAya che. sama ane asamano avinAbhAva jyAre eka ThekANe hoya tyAre sama sAthe jo vyApti na hoya, te bannethI hIna aprayojaka hoya che." A be zlokathI upAdhi prayojaka kahI che. na ca dhUmAgnyoH sambandhe kazcidupAdhirasti / asti cet yogyo ayogyo vA ? ayogyasya zaGkitumazakyatvAd yogyasya cAnupalabhyamAnatvAt / yatropAdhirasti tatropalabhyate / yathAgne--masambandha aarttendhnsNyogH| ___ upAdhe lakSaNaM yathA sAdhAnAvyApakatve sati saadhysmvyaaptiH| sAdhyasamavyAptirupAdhirityakte 'anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat' tatra sakartRkatvamupAdhiH Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 1 tarkabhASA vArtikam yatra yatrAnityatvaM tatra sakartRkatvameva / tannirAsAya sAdhanAvyApaka iti / tathokte ghaTatvamupAdhiH zabde kRtakatvasattve ghaTatvAbhAvAd / ata uktaM sAdhyavyAptistAvatyukte azrAvaNatvamupAdhiH kathaM ? zabde'zrAvaNatvaM nAsti yatrAnityatvaM tatrAzrAvaNatvamasti / tasmAduktalakSaNasadbhAvAttasyopAdhitvaM nivRttyarthaM samagrahaNaM / yathA japAkusumaM svasannihite sphaTike svaraktimAnaM janayati / tathopAdhirapi svasaMsRSTe sAdhanatvAbhimate vastuni svaniSThAM vyAptimAsaJjayati, ata eva svasminniva svasaMsargiNi svadharmmAsssaJjaka upAdhiriti / upAdhinuM lakSaNa - je sAdhana sAthe to avyApaka hoya ane sAdhya sAthe jenI samavyApti hoya. te upAdhi. " - 'sAdhya samavyApti upAdhi' eTalu ja kahIe to. 'anityaH zabdaH- kRtaka hovAthI' ghaTanI jema tyAM sakartRtva upAdhi banI jaze, kAraNa ke jyAM jyAM anityatva hoya che. tyAM sakartRkatva hoya ja che. tenAM nirAsa mATe sAdhanovyApaka kahyuM. kAraNa ke zabdamAM sakatRtva mRtakatva sAthe paNa vyApaka hovAthI Apatti nahiM Ave. have eTaluM ja kahIe to ghaTatva upAdhi banI jaze. kRtakatva che eTale tyAM sAdhana che. paNa ghaTatva nathI..ethI kahyuM sAdhyavyApti. ghaTatva nitya hovAthI sAdhya anitya sAthe tenI vyApti na hovAthI doSa nahi Ave. eTaluM ja kahIMe to azrAvaNatva upAdhi banaze. kAraNa ke zabdamAM azrAvaNatva nathI. ane jyAM tevA ghaTAdimAM anityatva che tyAM azrAvaNatva che, eTale sAdhya sAthe azrAvaNatvanI vyApti sAdhyavyApti che ane kRtakatva hetu zabdamAM che tyAM azrAvaNatva nathI. eTale sAdhanAvyApaka paNa che. ukta lakSaNa temAM ghaTI javAthI upAdhi bane. tenI nivRtti mATe sama padanuM grahaNa karAyuM che. eTale jeTalA pramANamAM sAdhya hoya teTalA pramANamAM upAdhi hovI joIe. jyAre zabdamAM paNa anityatva sAdhya che. tyAM azrAvaNatva nathI. eTale sAdhyasamavyApti nathI. jema japAkusuma potAnAthI sannihita sphaTikamAM potAnI lAlAza (lAlimAM) pedA kare che. tema upAdhi paNa sva saMparkavALA sAdhana tarIke abhimata padArthamAM sva-upAdhi paNa potAnAMmAM rahelI vyAptine Aropita kare che. ethI potAnI jema potAnAM saMsargavALA padArthamAM svadharmanuM AropaNa karanArane upAdhi = Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 122 'evAya. 'yatra yatra Ardrendhana saMyoga tatra dhUma' - yA vyAti vahnimAM khAve bheTale yatra ArdrendhanasaMyuktavahnistatra dhUmaH khebha svaniSTha dhUbhavyAbhine vahnimAM Aropita karI. upAdhi upa - samIpa varti - samAnAdhikaraNamAM svadharma vyAptine AdhAna kare che. jema ke zAkapAkajanyatva rUpa upAdhi- prayojaka dharma ane zyAmatvanI vyApti maitrItanayatvamAM pratIta thAya che. hiMsAtvasya cAdharmasAdhanatvena saha sambandhe niSiddhatvamupAdhiH maitrItanayatvasya ca zyAmatvena saha sambandhe zAkAdyannapariNatibhedaH / na ceha dhUmasyAgnisAhacaryeNa kAzvidupAdhirasti / yadyabhaviSyat tadA'drakSyat / tato darzanAbhAvAnnAstIti tarkasahakAriNAnupalambhasanAthuna pratyakSeNaivopAdhyabhAvo'vadhAryate / sa ca dvedhA - nizcitaH, zaGkitazca / tatra nizvatopAdhi ryathA agne dhUmasambandhe ArdrendhanasaMyogaH / "sarvavyAkhyAvikalpanAM dvayamiSTaprayojanaM / pUrvatrAparitoSo vA viSayavyAptireva ca || 1 || " iti sattvAdviSayavyAptAvudAharati / aparanizcito yathA hiMsAtvasyAdharmatvamupAdhiH, zaGkito yathA maitItanayasya zyAmatvasambandhe zAkAdyAhArapariNatibheda upAdhiH, nanu yatra zyAmatvaM tatra zAMkAdyAhArapariNatibheda iti na saGgacchate zyAmatve'pi nIlotpalAdAvuktopAdherasambhavAditi cettadasamaJjasaM, yataH zyAmatvaM manuSyadharmaiti kecidUcire / puruSasya zyAmatvamiti sAdhyavizeSitatvaM pare menire // te be prakAranI che. tyAM nizcita upAdhi jema ke agni ane dhumADAnA saMbaMdhamAM (arthAt jyAM jyAM agni hoya tyAM tyAM dhumADo hoya che evA saMbaMdhamAM) lIlA lAkaDA-baLataNano saMyoga nizcita upAdhi che. = 1. tulanA bodhayatIti upAdhizabdaH / N. K. pe. 144 sta. 3. / - ata eva upa samIpavartini svasamAnAdhikaraNe svadharmaM vyAptiM AdadhAti Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 tarkabhASA vArtikam A sarva vyAkhyA vikalpanA be ISTa prayojana che. eka to pUrvamAM aparitoSa jema ke - 'pUrvato dhUmavAn vaheH' ahIM vinne hetumAM AsthA rAkhI cAlato hoya tene upAdhi dvArA temAM aparitoSa thaze. are AmAM saMtoSa mAnavA jevo nathI. eTale vahrinA AdhAre dhUmane mAnI levo e ucita nathI. bIjuM prayojana ... viSaya vyAptinuM jJAna thAya che. hiMsAtvanA adharmasAdhana sAthenAM saMbaMdhamAM niSiddhatva upAdhi che, eTale AnAthI ''jyAM jyAM niSiddhatva hiMsA hoya tyAM adharma'' evA saMbaMdhamAM niSiddhatva upAdhi hoya che. evI viSayavyApti thAya che. hetunI vyApti upAdhimAM prApta thAya eTale ke upAdhi vyAptino viSaya bane. zaMkitopAdhi - maitrItanaya no zyAmatva sAthe nA saMbaMdhamAM zAkAdi AhAra pariNAma upAdhi che. zaMkAkAra :- jyAM zyAmaMtva che tyAM zAkAdi AhAra pariNAma hoya, A saMgata nathI, kAraNa ke nIlotpala zyAma hoya che, paNa tyAM AhAra pariNAmarUpa upAdhi nathI saMbhavatI. samAdhAna :- Ama samajaMsa che; kAraNa ke zyAmatva e manuSya dharma che, ema keTalAka bole che. ''purUSanuM zyAmatva'' e pramANe sAdhyane vizeSita banAvavuM ema bIjAo mAne che. purUSanA zyAmatvamAM to AhAra avazya bhAga bhajave che. uktopAdhermaitrItanayatvaM pratyavyApakatvAnizcayAt zaGkitatvamuktaM, zaGkitopAdheH tautAtitaiH yAvaccAvyatirekatvaM zatAMzenApi zakyate / vipaMkSasya kutastAvaddhetorgamanikAbalaM // 1 // anupalambhaH upAdhyabhAvastena sanAthena yuktenetyarthaH / athopAdhistrividhaH pakSadharmAvacchinnasAdhyavyApakaH || 1|| sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakaH || 2 || zuddhasAdhyavyApakazca ||3|| tatrAdyo tathA garbhastho maitrItanayaH zyAmo, maitrItanayatvAdityatra zAkapAkajatvalakSaNopAdhirasyArtho naratvaM pakSadharmastenAvacchinnaM sAdhyaM zyAmatvaM tasya vyApakatvaM zAkapAkajatvamiti // | 1 || dvitIyo tathA 'vAyuH pratyakSaH pratyakSasparzAzrayatvAdityatrodbhUtarUpatva Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 124 lakSaNopAdhirasyArthaH / pratyakSasparzAzrayatvaM sAdhanaM tenAvacchinnaM sAdhyaM pratyakSatvaM, tasya vyApakatvamudbhUtarUpatvamiti / / 2 / / ukta upAdhinI maitrItanayatvane prati avyApakano nizcaya na hovAthI zaMkitatva kahyuM. taukAtike zaMkita pAdhi hoya tyAre hetune agamaka jaNAvyo che. jyAM sudhI somAM bhAga jeTalI paNa vipakSamAM AvyatirekanI zaMkA hoya tyAM sudhI hetu kyAMthI sAdhyane oLakhAvI zake ? vipakSa-sAdhyAbhAvanuM adhikaraNa temAM hetuno vyatireka-abhAva maLavo joIe, "parvato dhUmavAnuM vizleH" ahIM hada vagere aneka dhUmAbhAvanA sthaLamAM vahnihetuno vyatireka maLe che, paraMtu somAMthI eka vipakSa ayogolaka paNa che, tyAM vahi hetuno abhAva nathI, eTale ke avyatireka che, mATe vahni hetu dhUma sAdhyano gamaka na banI zake vArtikakAra mULamAM Apela "anupalabhasanAthena"no khulAso kare che ke anupalaMbha eTale upAdhino abhAva tenAthI yukta evA pratyakSathI parvato vatimAna dhUmAtu ahIM upAdhinA abhAvano nirNaya karAya che. upAdhi traNa prakAranI che. (1) pakSa dharmathI avacchinna je sAdhya tenuM vyApaka. (2) sAdhanADavacchinna je sAdhya tenuM vyApaka. tyAM pahelI upAdhi jemake - garbhamAM rahelo maitrIno putra kALo che, maitrIno chokaro hovAthI. ahiM zAkapAkajanyuM rUpa upAdhi che. teno artha naratva je pakSa dharma che. tenAthI avacchinna je sAdhya tenuM vyApaka zAkapAkajatva che. (2) vAyu pratyakSa che, pratyakSasparzano Azraya hovAthI, ahIM ubhUtatva upAdhi che. eno artha pratyakSaspardhAzrayatve je sAdhana, tenAthI avacchinna sAdhya pratyakSa tenuM vyApaka udbhatarUpatva che. tRtIye tathA- parvato dhUmavAn vaDherityatrAdrendhanasaMyogalakSaNopAdhiriti // 3 / / tatra tRtIyopAdhau sAdhyavyApakatve satItyAdi lakSaNasattve'pi AdyAdvitIyayorlakSaNaM na yAti, tayoH zAkapAkajatvodbhUtarUpakatvalakSaNopAdhyoH zyAmatvapratyakSatvavyApakAbhAvAt / yatra zyAmatvaM tatra pAkajatvamiti vyAptauM gRhyamANAyAM kAkakokilAdau vyabhicArAttatrAvyAptiH / tannirAsAya bhillAdijAtivya Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 tarkabhASA vArtikam tiriktanaratve satIti grAhyatvamiti, yatra yatra pratyakSatvaM tatrodbhUtarUpatvamiti vyAptau gRhyamANAyAmAtmani vyabhicArAttatrAvyAptiH / tannirAsAya pratyakSaspazriyatve satIti grAhyamiti / sAdhaketi sAdhakatvaM hi vastunaH sattvaM pratyAyayati bAdhakamasattvaM ca tadubhayAbhAvAtsandeho nyAyyaH / (3) zuddha sAdhyanuM vyApaka jemake parvata ghUmavALo che. agni hovAthI ahIM AIdhanano saMyoga che. je sAdhya dhUmano vyApaka che ja. eTale tyAM trIjI upAdhi sAdhya vyApaka che, ethI temAM 'sAdhya vyApakatve sati lakSaNa ghaTe che. paNa pahelI bIjImAM lakSaNa jatuM nathI. 1/2 upAdhi zyAmatva/pratyakSatvanI vyApaka nathI. jyAM zyAmatva che, tyAM pAkajavaM" e pramANe vyApti grahaNakaratA kAgaDA, koyala vigeremAM vyabhicAra hovAthI tyAM AvyApti Ave. tenAM nirAsa mATe jillAdi jAtithI vyatirikta narave sati' e pramANe grahaNa karavuM. bhillajAtinA mANaso to zAka vagereno AhAra karyA vinA paNa svabhAvathI kALA varNanA ja hoya che, mATe bhillAdijAtithI bhinna kahyuM. jyAM jyAM pratyakSatva tyAM udbhUtatva rUpatva hoya che, e pramANe vyApti karatAM AtmAmAM vyabhicAra Ave (svasaMvedana AtmamanasaMyogathI ahaM (huM chuM evuM Atma pratyakSa thAya che, paNa te AtmA ukUtarUpa vALo nathI, arUpi hovAthI) eTale tyAM AvyApti Ave, tenA nirAsa mATe pratyakSa sparzano Azraya hoya" AvuM vizeSaNa joDavuM. AtmA pratyakSa sparzano Azraya nathI (AtmAmAM rUpAdi na hovAthI) - sAdhaketi - sAdhakatva kharekhara vastunA sattvanI pratIti karAve che. bAdhaka asattvanI-abhAvanI pratIti karAve, paNa jyAM sAdhaka bAdhaka banne na hoya tyAM saMdeha rahe che. A nyAya che. ___tathA ca sati upAdhyabhAvagrahaNajanitasaMskArasahakRtena bhUyodarzanajanitasaMskArasahakRtena sAhacaryagrAhiNA pratyakSeNaiva dhUmAgnyorvyAptiravadhAryate tena dhUmAgnyoH svAbhAvika eva sambandhaH na tvaupAdhikaH / svAbhAvikazca sambandho vyAptiH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tarkabhASA vArtikam 126 tadanena nyAyena dhUmAgnyoAptau gRhyamANAyAM mahAnase yadbhUmajJAnaM tat prathamam / parvatAdau pakSe yadbhUmajJAnaM tat dvitIyam tataH pUrvagRhItAM dhUmAgnyorvyAptiM smRtvA yatra dhUmastatrAgniriti tatraiva parvate punadhUmaM tRtIyam / etaccAvazyamevAbhyupetavyamanyathA yatra dhUmastatrAgnirityeva syAdiha tu kathamagninA bhavitavyaM tasmAdihApi dhUmo'stIti jJAnamanveSitavyam / ayameva liGmaparAmarzA'numitiM prati karaNatvAccAnumAnam / tasmAdastyatra parvate'gnirityanumitijJAnamutpadyate / Ama hovAthI, upAdhinA abhAvanA jJAnathI utpanna thayela saMskArathI sahakRta ane vAraMvAra karela darzanathI utpanna thayela saMskArane sahaMkRta (dhUmADA tathA agninA) sAhacaryane grahaNa karAvanAra pratyakSa'thI ja dhUma ane agninI vyAsino nirNaya (svIkAra) thAya che. tethI dhUma ane agnino svAbhAvika saMbaMdha che, aupAdhika nahi ane svAbhAvika saMbaMdha (e.ja) vyApti (kahevAya) che. tethI A prakAre dhUma ane agninI vyAmi grahaNa karavAmAM rasoDAmAM je dhUmajJAna thayuM te prathama (jJAna) che. parvata vagere pakSamAM je dhUmajJAna thayuM te dvitIya (jJAna) che. pUrve svIkArelI "jyAM dhUmADo hoya tyAM agni hoya che'', tevI dhUma ane agninI vyAmi smarIne te parvatamAM (anumAna karanAra vyakti) pharIthI 'A parvata para agnithI vyApta dhumADo che' evo parAmarza kare che. te A (cheluM) dhUmajJAna te tRtIya che. A (tRtIyajJAna) ne to avazya mAnavuM ja joIe, nahitara jyAM dhUma hoya tyAM agni (evuM sAmAnya jJAna ja) thaze ane tethI) ahIM (parvata para) agni zA mATe hoI zake tevo prazna thaze) tethI ahIM (parvata para) paNa (vadvivyApyo dhumADo che, tevuM jJAna prApta karavuM joIe. A ja liMga parAmarza che. ane te anumiti pratye karaNa hovAthI anumAna kahevAya che. (kAraNa ke) tenAthI "A parvata para agni che" evuM anumitirUpa jJAna utpanna thAya che. nanu kathaM prathamaM mahAnase yadbhUmajJAnaM tannAgnimanumApayati ? satyam / vyApteragRhItatvAd gRhItAyAmeva vyaaptaavnumityudyaat.| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 tarkabhASA vArtikama atha vyAptinizcayottarakAlaM mahAnasa evAgniranumIyatAm / maivam agnerdRSTatvena sandehasyAnudayAt / sindigdhazvArtho'numIyate / yathoktaM bhASyakRtA, nAnupalabdhe na nirNIte'rthe nyAyaH pravartate, kiM tu sandigdhe / (nyA. sU. bhA. 1-1-1) ___ atha parvatagatamAtrasya puMso yadbhUmajJAnaM tat kathaM nAgnimanumApayati ? asti cAtrAgnisandehaH sAdhakabAdhakapramANAbhAvena saMzayasya nyAyaprAptatvAt / zaMkA - sarva prathama rasoDAmAM je dhUmajJAna thayuM, te kema agninuM anumAna na karAvI zake ? ... samAdhAna :- (mApanI zaM31.) parAmara che. (paraMtu tyAM) vyAbhinu akhA thayuM nathI tethI (tevuM anumAna thaI zakatuM nathI); kAraNa ke vyAtigrahaNa thayA pachI ja anumitino udaya thAya che. zaMkA - to pachI vyAyigrahaNa thayA bAda rasoDAmAM agninuM anumAna 42 me. samAdhAna :- ma nalI (Do). (ii) abhipAto DopAthI saMDano udaya nathI thato. saMdigdha (jemAM saMdeha hoya te) arthanuM ja anumAna karAya cha. mAdhya12 . che.tema anu5-5 (arthamA) temA (saMpUrNataH) niIta arthamA nyAya (anumAna)nI pravRtti thatI nathI. (nyA. zana pA.(mA. 1-11) paraMtu saMdigya viSayamAM anumAnanI pravRtti thAya che. - satyam / agRhItavyApteriva gRhItavismRtavyApterapipuMso'numAnAnudayena vyAptismRte-rapyanumitihetutvAt / dhUmadarzanAccobuddhasaMskAro vyAptiM smarati, yo yo dhUmavAn sa so'gnimAn yathA mahAnasa iti / tena dhUmadarzane jAte vyAptismRtau bhUtAyAM yadbhUmajJAnaM tat tRtIyaM dhUmavAMzcAyamiti tadevAgnimanumApayati nAnyat / tadevAnumAnaM sa eva liGgaparAmarzaH / tena vyavasthitametalliGgaparAmarzo'numAnamiti / zaMkA:- to pachI mAtra parvata para gaela purUSane je dhUmajJAna thAya che, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 128 te (dhUmajJAna) zA mATe agninuM anumAna karAvatuM nathI ? ahIM to ari viSe saMdeha che; kAraNa ke (agni hovAnA) sAdhaka (ka) bAdhaka pramANonA abhAvathI saMzayanuM hovuM nyAyasaMgata che. samAdhAna :- barAbara che. (paraMtu), pahelAM jeNe vyApti grahaNa thaI che, paraMtu pachI te vismRta thaI gaI che tevA purUSane, jeNe vyAminuM je grahaNa nathI thayuM tevA mANasanI jema ja anumAnano udaya na thayo hoI, vyAptismRti paNa anumAna pratye hetu gaNavAmAM AvI che. (vyAptismRtinA abhAvamAM anumAna nahi thAya.) dhUmadarzanathI jAgRta thayelA saMskAravALo (te purUSa) vyaktine smare che ke je je dhUmayukta che te te agniyukta che. jema ke rasoDuM. tethI dhUmadarzana thayA bAda vyAptinI smRti thavAthI je A parvata dhUmavAnuM che' evuM ja dhUmajJAna che, te tRtIya che. te ja agninuM anumAna karAve che, nahIM ke anya koI. mATe e ja (vyAptismRti sahitanuM dhUmajJAna) anumAna che te ja liMgaparAmarza che. tethI 'liMgaparAmarza (e ja) anumAna" ema nizcita thayuM. . (28) (manumAnavimAda), taccAnumAnaM dvividham / svArtha parArthaM ceti / svArtha svapratipattihetuH / tathA hi svayameva mahAnasAdau viziSTena pratyakSeNa dhUmAgnyorvyApti gRhItvA parvatasamIpaM gatastadgate cAgnau sandihAnaH parvatavartinImavicchinamUlAma_lihAM dhUmalekhAM pazyan dhUmadarzanAccobuddhasaMskAro vyAptiM smarati, yatra dhUmastatrAgniriti / tato'trApi dhUmo'stIti pratipadyate / tasmAdatra svayameva pratipadyate / tat svArthAnumAnam / svArthamiti svasyAnumeyapratipattilakSaNaM prayojanaM yasmAdbhavati tatsvArthaM / viziSTeneti upAdhyabhAvabhUyodarzanajanitasaMskArasanAthenetyarthaH / avacchinneti zamitavahanyAdau vyabhicAranirAsArthamavacchinnamUlAmiti, gopAlaghaTikAdhUmAdau vyabhicAranirAsArthama_lihAmiti / anumAna be prakAranA che. (1) svArtha :- svane anumeya - anumitithI zerya padArthanI pratipatti Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 tarkabhASA vArtikam lakSaNa-rUpa prayojana jenAthI thAya che. viziSTaneti - upAdhi vagaranuM (hetanuM) vAraMvAra darzana tenAthI pedA thayela saMskArathI yukta pratyakSathI vyAptinuM grahaNa karIne parvata pAse dhUma dekhatA vyAminuM smaraNa kare che, pachI ahI dhUma che mATe agni che ja evuM jAtane bhAna thAya che. te ja svArtha anumAna. avicchinnamUlA e vizeSaNa zAMta thayela AgamAM AvatA vyabhicArane dUra karavA mATe che. ane gopAlaghaTikAnA dhUmamAM vyabhicAra dUra karavA ajaMlihA- AkAzane sparzatI dhUmarekhA ema kahyuM che. ' (22) (5thanumAnam) yattu kazcit svayaM dhUmAdagnimanumAya paraM bodhayituM paJcAvayavamanumAnavAkyaM prayukte tat parArthAnumAnam / tadyathA parvato'yamagnimAn, dhuumvttvaat| yo yo dhUmavAn so so'gnimAn / yathA mahAnasaH / tathA cAyaM, tasmAtatheti / anena vyAkyena pratijJAdimatA pratipAditAt pazvarUpopapannaliGgAt paro'pyagniM pratipadyate / tenaitat parArthamanumAnam / pratijJA vagere pAMca avayavothI yukta A anumAna vAkyathI pratipAdita pakSasatva, sapakSasatva, vipakSavyAvRttatva, abAdhita viSayatva, asatpatipakSa7. A pAMca rUpathI yukta hetu dvArA bIjAne paNa agninI jANa thAya che. mATe AvA paMthAvayavI prayogane parAthanumAna kahevAya. (20) (yatininipAm) ___atra parvatasyAgnimattvaM sAdhyaM, dhUmavattvaM hetuH / sa cAnvayavyatirekI, anvayena vyatirekeNa ca vyAptimattvAt / tathAhi yatra yatra dhUmavattvaM tatra tatrAgnimattvaM yathA mahAnasa ityanvayavyAptiH / mahAnase dhUmAgnyoranvayasadbhAvAt evaM yatrAgnirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti yathA mahAhRda itIyaM vyatirekavyAptiH / mahAhRde dhUmAtyorvyatirekasya sadbhAvadarzanAt / vyatirekavyAptestvayaM kramaH / anvayavyAptau yad vyApyaM tadabhAvo'travyApako, yacca 1. gopAlaghaTikA eTale govALIyA je hako pIve te hovo jaNAya che. (tenI dhamalekhA uMcI jatI na hovAthI) ane temAM mAtra dhUmADo ja hoya che, agni nathI hoto. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 130 vyApaka tadabhAvo'tra vyApya iti / / taduktam / vyApyavyApakabhAvo hi. bhAvayoryAdRgiSyate / tayorabhAvayostasmAdviparItaH pratIyate // anvaye sAdhanaM vyApyaM, sAdhyaM vyApakamiSyate / . . sAdhyAbhAvo'nyathA vyApyo vyApakaH sAdhanAtyayaH // vyApyasya vacanaM pUrva vyApakasya tataH param / ... evaM parIkSitA vyAptiH sphuTIbhavati tattvataH // (zlo. vA. 121-123) anvayavyAptiriti bhAvapurassarA sAdhanapurassarA ca vyAptiranvayavyAptiriti, abhAvapurassarA sAdhyAbhAvapurassarA ca vyApti. vyaMtirekanyAptiriti / vyAptidvaividhyamuktaM vyatirekavyApterayaM krama iti / / "vyApyavyApakabhAvo hi. bhAvayoryAdRgiSyate / tayorabhAvayostasmAdviparItaH pratIyate // 1 // " anvaye sAdhanaM vyApyaM sAdhyaM vyApakamiSyate sAdhyAbhAvo'nyathA vyApyo vyApakaH sAdhanAtyayaH / / 2 / / vyApakaM tadvanniSThaM vyApyaM taniSThameva ca / vyApyaM gamakamAdiSTaM, vyApakaM gamyamiSyate / / 3 / / vyApyasya vacanaM pUrvaM vyApakasya tataH paraM evaM parIkSitA vyAptiH skuTIbhavati tattvataH // 4 // - zlo. vArtika. 121-123 iti / / anvaya vyAti:- bhAva purassA, sAdhana purassarA vyApti. abhAvapurassarA sAdhyAbhAva purassarA vyApti te vyatirekavyApti. vyatireka vyApti racavAno A pramANe kama che. anvaye vyAptimAM je vyApya hoya teno abhAva ahIM vyApaka bane che ane Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 tarkabhASA vArtikam anvayavyAptimAM je vyAcaka hoya teno abhAva vyApya bane che. kumArilabhaTTa kahyuM che ke - be bhAva padArthono jevo vyApya-vyApaka bhAva svIkAravAmAM Avyo che. temanA abhAvano tethI ulTA prakArano hoya che. anvaya (vyApti) mAM sAdhana (hetu = dhUma) vyApya ane sAdhya (agni) vyApaka hoya che. tethI viparIta (=vyatireka vyAti) mAM sAdhyAbhAva vyApya ane sAdhanAbhAva vyApaka hoya che.. vyAptinI zarUAta vakhate) vyApyane pahelAM ane vyApakane pachI bolavAmAM Ave che. A pramANe parIkSA karAyelI vyAmi tattvataH vAstavika rIte phuTa thAya che. tadevaM dhUmavattve hetAvanvayena vyatirekeNa ca. vyAptirasti / yattu vAkye kevalamanvayavyAptereva pradarzanam tadekenApi caritArthatvAt tatrApyanvayasyAvakratvAt pradarzanam / RjumArgeNa sidhyato'rthasya vakreNa sAdhanAyogAt / na tu vyatirekavyApterabhAvAt / tadevaM dhUmavattvaheturanvayavyatirekI, evamanye'pya nityatvAdau sAdhye kRtakatvAdayo hetavo'nvayavyatirekiNo draSTavyAH, yathA zabdo'nityaH kRtakatvAd ghaTavat / yatra kRtakatvaM tatrAnityatvam // yatrAnityatvAbhAvastatra kRtakatvAbhAvo yathA gagane / nanu hetu traividhyamAha || kevalAnvayI vipakSAbhAvavAn, kevalavyatirekI saSakSAbhAvavAn, anvayavyatirekI ca sapakSavipakSabhAvavAn / hetu traNa prakAranI che - kevalAnvayI - vipakSAbhAvavALo, kevalavyatirekI - sapakSanA abhAvavALo, anya vyatirekI - sapakSa vipakSanA sadbhAvavALo. A prakAre "dhUmavandra' hetumAM anvaya ane vyatireka (e baMne) vyAmi che. vAkyamAM je mAtra anvayavyApti ja darzAvavAmAM Ave che, te to te ekathI paNa (anumAnano) hetu pAra paDe che mATe. temaja anvaya (vyApti) saraLa che mATe. saraLa mArge siddha thanAra arthane vakramArge siddha karavo te yogya nathI, mATe (mAtra anvayavyAmino ja upayoga karavAmAM Ave che.) paraMtu tyAM) vyatirekavyAptino abhAva che, tethI ema kahyuM che evuM nathI. tethI A rIte ghUmavatva e hetu anvayavyatirekI che. A pramANe 'anitya" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 132 vagerene siddha karavAmAM 'kRtakatva' (utpanna thavuM te) vagere hetuone anvayavyatirekI samanavA bheje. nema :- zabda anitya che; te utpanna thAya che, tethI, ghaDAnI nema, nayAM nayAM rRtakatva ( utpanna thavAyAguM ) che, tyAM tyAM khanityatva che. tyAM anityatvano abhAva che tyAM kRtakatvano abhAva che. jema ke AkAzamAM. (31) (kevalavyatirekinirUpaNam) kazviddhetuH kevalavyatirekI / tadyathA - sAtmakatve sAdhye prANAdimattvaM hetuH / yathA jIvaccharIraM sAtmakaM prANAdimattvAt / yat sAtmakaM na bhavati tat prANAdimanna bhavati, yathA ghaTaH / na cedaM jIvaccharIraM tathA / tasmAnna tatheti / atra jIvaccharIsya sAtmakatvaM sAdhyaM prANAdimattvaM hetuH / sa ca kevalavyatirekI, anvayavyApterabhAvAt / tathAhi yat prANAdimattat sAtmakaM yathAmuka iti nAsti / jIvacchIrIraM sarvaM pakSa eva / tatra kevalavyatirekI yathA jIvaccharIraM sAtmakaM prANAdimattvAdityatra 'zarIraM sAtmaka' mityukte mRtazarIre bAdhastadvAraNAya 'jIvaditi' tAvatyukte jIvAtmani bAdhastadvAraNAya uddezasiddhaye ca zarIramiti, zarIrAvayavo'pi pakSa evAnyathA hetusAdhyanizcayadazAyAmanvayitvaM syAtsapakSe sattvAditi, prANAdItyatra Adi zabdenAtra prANApAnanimeSonmeSajIvanamanogatIndriyAntarvikArAH sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzcAtmano liGgAni prayogaprakAraM darzayati / tathetyAdinA dehAtiriktamAtmAnamanaGgIkurvANaM cArvAkavarAkaM prati dehAtirikta AtmA sAdhyate, zarIramAtraM pakSIkaraNe mRtazarIre bhAgAsiddhirata uktaM jIvaditi / tyAM kevalavyatirekI - dA.ta. jIvatuM zarIra sAtmaka che, prANa vagere hovAthI ahIM zarIra AtmAvALuM che, eTalu kahIe to mRta zarIramAM bAdha Ave, tenAM vAraNa mATe jIvat pada mUkayuM 'mAtra jIvat' ATalu ja kahIe to jIvAtmAmAM bAdha Ave. (AtmAmAM koI AtmA raheto nathI.) tenAM vAraNa mATe ane uddezanI siddhi mATe zarIra pada mUkyuM che. potAno uddeza kevalavyatirekI vyApti darzAvavAno che. jIvAtmA sivAya sapakSa jIvat zarIra maLatAM teno uddeza 1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 tarkabhASA vArtika, siddha thato nathI. mATe jIvat zarIrane pakSa banAvyo. zarIravayavano paNa pakSamAM samAveza karavo, nahi to zarIravayavamAM sAtmaka sAdhyanI nizcaya dazAmAM anvaya vyApti paNa banI jaze. kAraNa ke zarIravayavamAM prANAdinuM sattva che. prANAdi ahIM Adi zabdathI zvAsozvAsa, nimeSa unmeSa jIvana, manogati, Indriya, aMtara vikAro, sukha duHkha, IcchA, dveSa prayatna,(vagere) AtmAnA liMgo levAnA che. prayogano prakAra dazavi che. ' tathAIti AdinA - jIvanzarIra ityAdi prayogathI dehathI atirikta AtmAne nahi mAnanAra cArvAkane prati dehAtirita AtmA siddha karAya che. zarIra mAtrane pakSabanAvatA mRta zarIramAM bhAgAsiddhi thAya che, kAraNa ke mRtazarIra paNa zarIra rUpe hoya che paNa te prANAdivALuM nathI, jyAre jIvatAprANInuM zarIra prANAdivALuM che, tema pakSanA amukabhAgamAM hetu raheto nathI. ethI jIvat kahyuM. ____nanu dhUmA'numAne mahAnasavanizcitasAdhyo nAsti, sarvasya jIvaccharIrasya pakSakukSinikSiptatvAt / dRSTAnte dharmiNi dRSTo dharmastadvyAptena hetunA pakSe vidhIyate, vipakSe vA sAdhyanivRttyA, sAdhananivRttiratra tu sAtmakatvaM prANAdimattvavyApakatvena kApi na dRSTamataH kathaM jIvaccharIre prANAdimattvena sAtmakatvasiddhiH ? kathaM ca ghaTAdiSu sAtmakatvanivRttyA prANAdimattvanivRttiH ? iti ceducyate laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAnta iti / ghaTAdiSu nairAtmyamaprANAdimattvaM cetyasminnarthe sarvasampratipattirastyataH kathaGkAraM nAyaM vRdantaH ? 1, ra vaSyatirekati | zaMkAkAre - dhUma anumAnamAM "rasoDAnI jema" evuM nizcita sAdhya ahIM nathI, kAraNa ke sarva jIvatA zarIrane pakSanI kukSimAM nAMkhelA che. daSTAnta svarUpa - dharmimAM dekhAyela dharma, tenAthI vyApta hetu dvArA tenu - sAdhyanuM pakSamAM vidhAna karAya che ke vipakSamAM sAdhyanI nivRttithI sAdhananI nivRtti thAya che. ahIM to sAtmakatva prANAdimattvanuM vyApaka hovAthI pakSa sivAya bIje kyAMya paNa dekhAyuM nathI. ethI jIvazarIramAM prANAdimattvathI sAtmakatvanI siddhi kevI rIte thAya? ane ghaTAdimAM sAtmattvanI nivRttithI prANAdimattvanI nivRtti kevI rIte thAya? Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 134 samAdhAna :- laukiparIkSakonI je arthamAM samAna buddhi hoya te dRSTAMta. ethI karIne ghaTAdimAM nairAbhya ane aprANAdimattva che, A arthamAM sarvanI saMmati che. to zA kAraNe A daSTAMta na bane ? te kevalavyatirekI (daSTAMta) che. lakSaNamapi kevalavyatirekI hetuH / yathA pRthivIlakSaNaM gandhavattvam / vivAdapadaM pRthivIti vyavahartavyam, gandhavattvAt / yana pRthivIti vyavahriyate tanna gandhavat, yathApaH / pramANalakSaNaM vA / yathA pramAkaraNatvam / tthaahi| pratyakSAdikaM pramANamiti vyavahartavyam pramAkaraNatvAt / yat pramANamiti na vyavahriyate tanna pramAkaraNaM yathA pratyakSAbhAsAdi / na punastathedaM, tasmAnna tatheti / na punaratra yat pramAkaraNaM tat pramANamiti vyavahartavyaM yathAmuka ityanvayadRSTAnto'sti, pramANamAtrasya pakSIkRtatvAt / atra ca vyavahAraH sAdhyo na tu pramANatvaM, tasya pramAkaraNatvAddhetorabhedena sAdhyAbhedadoSaprasaGgAt / tadevaM kevalavyatirekiNo darzitAH / .. nanu kevalavyatireki sAdhyaM kacitprasiddhamaprasiddhaM vA / prasiddhau kevalavyatirekitvamaGgaprasaGgo aprasiddhAvaprasiddhavizeSaNatvamiti cenmaivaM, yato'prasiddhavizeSaNatvaM tasyabhUSaNaM, na tu dUSaNaM / yadyevaM tarhi zazaviSANollikhitAntarbhUtvAnna yadevaM na tadevaM, yathA gaganamityAderapi sAdhyasiddhiriticenmaivaM, vipakSe bAdhakatakasAhityarAhityAbhyAM sAdhyasiddhayasiddhayorupapatteriti, lakSaNamapIti vyAvRttivyavahAro vA lakSaNasya prayojanaM, yathA "gauritarebhyo bhidyate sAsnAdimattvAt' yatra itarabhedAbhAvastatra sAsnAdimattvAbhAvo yathA'zvaH / yatra sAsnAdimattvaM tatretarabhedatvaM yathA amuka iti dRSTAnto nAsti gomAtrasya pakSIkRtatvAditi / vivAdapadamiti idaM kASTAdivivAdapadaM bhUrvA Apo vA / naiyAyikaH prAha bhUrgandhavattvAt pRthivIti vyavahartavyaM, yannaivaM tannaivaM yathA ApaH; yatra pRthivIti vyavahAro na tatra gandhavadapyevamapi na itarebhyo bhidyate na ceti vivAdapadamiti pratyakSeti doSadUSitendriyajanyaM jJAnaM pratyakSAbhAsAdi / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 tarkabhASA vArtikam zaMkAkAra : kevalavyatirekI sAdhya kayAMka prasiddha che ke aprasiddha ? jo prasiddha hoya to kevalavyatirekItvano bhaMga thaI jaze. aprasiddha hoya to aprasiddha vizeSaNanuM kalaMka kevala vyatirekItvane lAgI jaze. samAdhAna :- bhAI ema nathI. kAraNa ke aprasiddha vizeSaNa tenuM bhUSaNa che paNa dUSaNa nathI. zaMkAkAra :- jo ema hoya to sasalAnA ziMgaDAno paNa ullekha karo. ulikhitamAM samAveza thavAthI. je e pramANe ullekhita nathI, te e pramANe prasiddha hotuM nathI, jema AkAza, ItyAdi paNa sAdhyasiddhi thaze. samAdhAna :- ema nathI, vipakSamAM bAdhaka tarka sAhitya-sadbhAva ane rAhitya-asadbhAvathI sAdhyanI siddhi/asiddhi baMdha besatI bane che. jIvatA zarIramAM jevA prANAdi dekhAyuM che tevA prANAdi vipakSabhUta ghaTAdimAM paNa vidyamAna hota to dekhAta paNa dekhAtA nathI, evA bAdhaka tarkano sadbhAva che, mATe jIvatA zarIramAM AtmA hovo joIe. jyAre zazazRMgano pratyakSabAdha che mATe vipakSamAM bAdhakatarka saMbhavI zakato nathI. lakSaNa pANa kevalavyatirekI hetu svarUpa hoya che. kAraNa ke lakSaNa pakSa (lakSya) sivAya anyatra avidyamAna ja hoya che. jema pRthvInuM lakSaNa gaMdhavasva. athavA vyAvRttino vyavahAra lakSaNanuM prayojana che. jemake gAya bIjAthI alaga che, sAsnAdivALI hovAthI. jyAM Itarabhedano abhAva hoya tyAM sAsnAdimattvano abhAva hoya che, jemake ghoDo; paNa jyAM sAsnAdimajya hoya tyAM Itarabhedatva hoya, jemake "amuka sAsnAdivALuM che," evuM anvaya duSTAnta nathI kAraNa ke dareka gAya pakSarUpe che. athavA vyAvRttino vyavahAra vivAdAspada vastune anyathI alaga pADI eka padArtha tarIke sunizcita karI Ape che.. vivAdAspadaM pRthivIti vyavahartavyam - 'vivAdAspadavastu, te pRthvI che" ema kahevuM joIe.' jemake - vivAdAspada A lAkaDu vi. pRthvI che ke pANI che ? tyAre naiyAyike kahyuM A lAkaDu vi. pRthvI che kAraNa ke te gaMdhayukta che. jene pRthvI tarIke jANavAmAM | oLakhAvavAmAM nathI AvatI te (vastu) gaMdhayukta nathI, jema - pANI. e pramANe je ItarathI alaga paDatuM nathI te vivAdaspada nathI. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 136 jemake pramANanuM lakSaNa pramAkaraNa banAvyuM. tyAM pratyakSAdi pramANa che. je "A pramANa che" evA vyavahArane pAmatA nathI te pramANa nathI, jema ke doSadUSita IndriyathI janyajJAna pratyakSAbhAsa che (apramANathI judu paDatuM nathI.) te pramAkaraNa nathI mATe 'pramANa" e pramANe vyavahAra pAmatuM nathI. ahIM kAka vagerene pRthvI ItyAdi tarIke nizcita karI ApyA. (32) (kevalAnvayinirUpaNam) ... kazcidanyo hetuH kevalAnvayI / yathA zabdo'bhidheyaH prameyatvAt yat prameyaM tadabhidheyaM yathA ghaTaH / tathA cAyaM / tasmAttatheti / atra zabdasya abhidheyatvaM sAdhyam / prameyatvaM hetuH / sa ca kevalAnvayyeva / yadaMbhidheyaM na bhavati tat prameyamapi na bhavati yathAmuka iti vyatirekadRSTAntAbhAvAt / sarvatra hi prAmANika evArtho dRSTAntaH / sa ca premayazcAbhidheyazceti / kevalAnvayIti vizeSo'bhidheyaH prameyatvAdatrAbhidhAzabdastadviSayo'bhidheyaH pramAviSayaH prameyaH / . . nanu kathamasya vipakSAbhAvaH stambhAdizabdai rana ] bhidheyAnAM pratyakSAprameyANAM gUhAntarvartinAmanekeSAM sattvAdityAzaGakyAbhidhAtRmAtrasyAnabhidheyasya pramAtRmAtrasya pramAtrapekSayA prameyasyArthasyAsambhavAdavidyamAnavipakSatvaM yuktaM iti abhipretyAha / sa ca kevalAnvayyeveti / nanvastu puruSamAtrasyAnabhidheyo 'prameyazca nara(khara) viSANAdiH sa bhavatu vipakSa iti ata Aha / ___ sarvatreti / aprAmANikasya niSedhAnahatvamuktamAcAryaiH / labdharUpe kvacikacittAdRgeva niSidhyate vidhAnamantareNAto na niSedhasya sambhava iti / dAyI - 3 'vizeSa' bhatmiya (nAma mApI 25 te) cha, jANI zakAya che tethI prameya hovAthI; ahiM abhidhA eTale zabda teno viSaya bhane te abhidheya (sAdhya) cha, prabhAno viSaya bane te prameya (uta) cha. zaMkAkAra :- Ano vipakSAbhAva kevI rIte saMbhave ? thAMbhalo vagere zabdothI anabhidheya evA aneka padArtho je guphAomAM rahelA che, te pratyakSa pramAnA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 tarkabhASA vArtikam viSaya banatAM nathI. tene vipakSa tarIke laI zakAze. samAdhAna :- abhidhAtAmAtrathI - dareka bolanArathI anabhidheya hoya ane te pramAtA mAtranI pramAnI apekSAe aprameya hoya, evo padArtha jagatamAM saMbhavato na hovAthI vipakSa hayAta nathI. e yukta ja che. evo abhiprAya rAkhIne use che } te hetu (prameyatva) ThevalAnvayI na che. zaMkAkAra :- purUSa mAtrane anabhidheya ane aprameya nara - kharaviSANAdi che. te viSaya janI naze. samAdhAna :- ethI graMthakAre kahyuM che sarvatrahi - sarva ThekANe pramANathI siddha thayela padArtha ja dRSTAnta banI zake. aprAmANikane AcAryoe niSedhane ayogya hyAM che. kyAMka svarUpa prApta thae chate tevA prakAranA padArthano ja kyAMka niSedha karAya che; kAraNa ke vidhAna vinA niSedha saMbhavI zakato nathI. eTale je padArtha koka ThekANe vidyamAna hoya teno ja anyatraniSedha karI zakAya, sarvathA asat no niSedha saMbhavato nathI. (33) (anvayavyatirekiNaH paJcarUpopapannatvam) eteSAM cAnvayavyatireki-kevalavyatireki - hetUnAM trayANAM madhye yo heturanvayavyatirekI sa paJcarUpopapanna eva svasAdhyaM sAdhayituM kSamate / na tvekenApi rUpeNa hInaH / tAni paJcarUpANi tu pakSadharmatva, sapakSe sattvaM, vipakSAdvyAvRttirabAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaM ceti / etAni tu paJcarUpANi dhUmavattvAdAvanvayavyatirekiNi hetau vidyante / tathAhi dhUmavattvaM pakSasya parvatasya dharmaH parvate tasya vidyamAnatvAt / evaM sapakSe sattvaM, sapakSe mahAnase sadviyata ityarthaH, vipakSAnmahAhRdAd vyAvRttistatra nAstItyarthaH / evamabAdhitaviSayaM ca dhUmatvam / tathAhi dhUmavattvasya hetorviSayaH sAdhyadharmastaccAgnimattvaM tat kenApi pramANena bAdhitaM na khaNDitamityarthaH / evamasatpratipakSatvamasan pratipakSo yasyetyasatpratipakSaM dhUmavattvaM hetuH / tathAhi sAdhyaviparItasAdhakaM hetvantaraM pratipakSa ityucyate / sa ca dhUmavattve hetau na Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tarkabhASA vArtikama. vidyate tenaitad dhUmavattvamagnimattvasya gamakamagnimattvasya sAdhakam / A (pAMca) rUpo, dhUmavatva vagere, anvayavyatirekI hetumAM hoya che. jemake (1) dhUmavatva = dhUmADAnuM hovuM te) parvatamAM vidyamAna hovAthI parvatarUpI pakSano dharma che. (A rIte pakSadharmatva thayuM), (2) A rIte sapakSamAM sattva (samAna prakAranA daSTAntamAM hetunu hovuM te) eTale sapakSa evA rasoDAmAM (te hetu = dhUma) sat = vidyamAna che. (3) A pramANe vipakSa (virUddha dRSTAMta evo moTA dharA-hRdamAMthI tenI hetunI (=dhUmanI) vyAvRtti che. eTale ke te vidyamAna nathI ema (vipakSA vyAvRttino) lAbha thAya che. e rIte dhUmavatva (hetu) abAdhitaviSya che, kAraNa ke dhUmattva hetuno viSya = sAdhyadharma e je agrimatva che, te koI paNa pramANathI bAdhita thato nathI = khaMDita thato nathI, ema artha thAya che. A ja pramANe asatpatipakSa eTale avidyamAna che pratipakSa jeno te asapratipakSa =dhUmavatva hetu che. temaja sAdhyathI viparIta sAdhAbhAvane siddha kare tevo anya hetu pratipakSa kahevAya che. (paNa) te dhUmavatva evA hetumAM nathI, kAraNa ke te tyAM maLatuM nathI. A rIte A pAMca rUpo dhUmavatva hetumAM vidyamAna che. tethI A dhUmavatva agnimatvano bodhaka = agnimatvano sAdhaka che. (34) (manumAnAnipAnuM) agneH pakSadharmatvaM hetoH pakSadharmatvabalAt sidhyati / tathAhi anumAnasya dve aGge vyAptiH pakSadharmatA ca / tatra vyAptyA sAdhyasAmAnyasya siddhiH / pakSadharmatAvalAttu sAdhyasya pakSasambandhitvaM vizeSaH sidhyati / parvatadharmeNa dhUmavattvena vahnirapi parvatasambaddha evAnumIyata anyathA sAdhyasAmAnyasya vyAptigrahAdeva siddheH kRtamanumAnena / ___anumAnasya dve sAmarthya vyAptiH pakSadharmatAceti / pakSeti sandigdhasAdhyadharmA dharmI pakSaH; (dharmaH pakSa) ityukte vipakSe'tiprasaktistannirAsAya sAdhyadharmIti tAvatyukte sapakSe'tiprasaktistannirAsAya sandigdheti tAvatyukte siSAdhayiSAyAmasatyAmapi parvatastathA syAt siSAdhayiSAviSayaM sAdhyamiti bodhyam / nanva Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 139 tarkabhASA vArtika tra sandigdhazcAsau sAdhyazca sa tathA sandigdhasAdhya dharmo yasya sa tathA iti bahuvrIhi karmadhArayagarbhito bhavati uta karmadhArayo bahuvrIhigarbhitaH / yadyAdyastarhi "kevalAtmadharmAdani ca''iti mahAbhASya sUtramathavA "dvipadAdharmAdanni''ti haimasUtrametatsUtradvayenAn samAsAnto na bhavati / dvitIyapakSe tu sandigdhatvaM pakSasyaiva bhavati / kathaM ? sAdhyo dharmo yasyAsau sAdhyadharmA sandigdhazcAsau saadhydhrmaaceti| pakSadharmatAnA baLathI sAdhyanA pakSasaMbaMdhI rUpavizeSanI siddhi thAya che. parvatanA dharma evA dhUmavatvathI agni pAra parvatanI sAthe saMbaddha che ja, ema anumAna thaI zake che. anyathA (jo pakSadharmatAno svIkAra karavAmAM na Ave to) mAtra vyaktinA svIkArathI ja sAdhya-sAmAnyanI siddhi thavAthI anumAnanI jarUra ja nahIM rahe. anumAnanAM be sAmarthya aMgo che vyApti, pakSadharmatA. tyAM pakSa eTale saMdigdha sAdhya dharmathI yukta dharmI te pakSa ema kahIe to vipakSamAM ativyApti Ave. tyAM paNa koIne koI dharma to che ja. tenAM nivAsa mATe "sAdhyadhamI ema kahIe to sapakSamAM ativyApti Ave, kAraNa ke tyAM sAdhyadharma che ja. tenA nirAsa mATe saMdigdha kahyuM. saMdigdhadharmI eTaluM kahIe to vipakSamAM ativyAmi to nathI AvatI, paNa siSAdhayiSA na hoya tyAre paNa parvata pakSa banI jaze. (saMdigdhadharma-anizcita sAdhya dharma to temAM che ja) mATe sAdhya padathI siSAyiSAno viSaya hoya te sAdhya kahevAya ema samajavuM. zaMkAkAra - saMdigdhazcAsausAdhyazca - saMdigdha evuM sAdhya te dharma che jeno te saMdigdhasAdhyadharmA e pramANe karmadhAraya garbhita bahuvrIhi karIe to kevalAdharmAdanirca - kevala dharma zabdathI anis (samAsAMta thAya ema mahAbhASyanuM sUtra che. athavA dipadA...siddhahema-7-3-14, A be sUtra dvArA an samAsAMte thAya nahi, ane je bahuvrIhi garbhita karmadhAraya karo to saMdigdha pakSanuM vizeSaNa banI jAya. kAraNa ke sAdhya dharma che jeno te sAdhyadharmA (pakSa) eTale anu thayo. pachI saMdigdha evo sAdhyadharmavALo pakSa = saMdigdhasAdhyadharmA. yastvanayo'pyanvayavyatirekI hetuH sa sarvaH paJcarUpopapanna eva sdheche. "dharmAnid sevA" . kASTApha28nA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtika . . 140 tuH / anyathA hetvAbhAso'heturiti yAvat / kevalAnvayI catUrUpopapanna eva svasAdhyaM sAdhayati / tasya hi vipakSAd vyAvRttirnAsti vipakSAbhAvAt / - kevalavyatirekI ca catUrUpopapana eva / tasya hi sapakSe sattvaM nAsti, sapakSAbhAvAt / ___(34 A) (pakSasapakSavipakSanirUpaNam) ke punaH pakSasapakSavipakSAH / . .... ucyante / sandigdhasAdhyadharmA dharmI pakSaH / yathA dhUmAnumAne parvataH pakSaH / sapakSastu nizcitasAdhyadharmA dharmI / yathA mahAnaso dhUmAnumAne vipakSastu nizcitasAdhyAbhAvavAn .dharmI / yathA tatraiva mahAhRda iti / maivaM, "savizeSaNe vidhiniSedhau vizeSaNamupasaGkrAmato vizeSyabAdhake satIti'' nyAyAt vizeSaNasyaiva sandigdhatvaM, na tu pakSasya vizeSyasya, tena bahuvrIhigarbhitakarmadhArayaH kAryaH evaM sapakSeti jJeyamiti / samAdhAna :- evuM nathI. vizeSaNavALA vidhiniSedha vizeSyanA/mAM bAdhaka hoya tyAM vizeSaNa sAthe joDAya che. A nyAyathI vizeSaNanuM = sAdhyanuM saMdigdha vizeSaNa bane che, paNa vizeSyanuM - pakSanuM saMdigdha vizeSaNa banatuM nathI. tethI bahuvrIhi garbhita karmadhAraya samAsa karavo. e pramANe apakSamAM paNa jANavuM. nizcitazcAsau sAdhyadharmAca" ema sapakSanI vyAkhyA karatA nizcitano anvaya sAdhya sAthe samajavo. (35) (hetvAbhAsanirUpaNam) - tadevamanvayavyatireki-kevalAnvayi-kevalavyatirekiNo darzitAH / ato'nye hetvaabhaasaaH| te ca asiddhavirUddhAnaikAntikaprakaraNasamakAlAtyayApadiSTabhedAt paJcaiva / (36) (hetvAbhAsanirUpaNe AzrayAsiddhaMnirUpaNam) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 tarkabhASA vArtikam tatra liGgatvenAnizcito heturasiddhaH / sa cAsiddhastrividhaH, AzrayAsiddhaH, svarUpAsiddho vyApyatvAsiddhazveti / (37) (asiddhanirUpaNe AzrayAsiddhanirUpaNam) AzrayAsiddho yathA / 'gaganAravindaM' surabhyaravindatvAt / saro. jAravindavat / ' atra gaganAravindamAzrayaH, sa ca nAstyeva / (38) (asiddhe svarUpAsiddhanirUpaNam) svarUpAsiddho yathA / anityaH zabdazcAkSuSatvAt / ' 'ghaTavat', atra cAkSuSatvaM hetuH / sa ca zabde nAstyeva tasya zrAvaNatvAt / (39) (asiddhe vyApyatvAsiddhanirUpaNam) vyApyatvAsiddhastu dvividhaH / eko vyAptigrAhakapramANAbhAvamAtrAt / aparastUpAdhikasadbhAvAt / atra prathamo yathA 'zabdaH kSaNikaH sattvAt / yat sat tat kSaNikaM yathA jaladharapaTalaM, yathA ca zabdAdiriti / na ca sattvakSaNikatvayorvyAptigrAhakaM pramANamasti / (tebhI) AzrayAsiddha :- nebhaDe khADAzamaNa sugaMdhita che, ubhaNa hovAthI, sarojakamaLanI jema. ahIM AkAzakamaLa e Azraya che. paNa te to jarejara nathI naM. svarUpAsiddha :- prema zabda anitya che, yAkSuSa (kSugrAhya) hovAthI ghaDAnI jema. ahIM cAkSuSatva hetu che, paraMtu te to zabdamAM nathI ja; kAraNa te ( = 6) mAM to zrIvatva ( zrotragrAhyatva) hoya che. vyApyatvAsiddha paNa be prakArano che eka to vyAptigrAhakanA pramANano abhAva hovAthI ane bIjo 'upAdhi' no sadbhAva hovAthI. temAM prathama ( vyApyatvAsiddha bhaDe :- zabda kSaNa che sat ( = astitvamAM ) hovAthI; ne sat che te kSagiGa che. bhaDe meghasabhUla. te na te zabda vagere (kSaNim che . ) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam 142 paraMtu sattva ane kSaNikatva vacce vyAmi che, evuM jJAna karAvanAra (grAhaka) koI pramANa nathI. sopAdhikatayAsattvasyavyApyatvAsiddhAvucyamAnAyAM kSaNikatvamanyaprayuktamityabhyupagataM syAt / dvitIyo ythaa| 'kratvantaravartinI hiMsA'dharmasAdhanaM, hiMsAtvAt / kratubAhyahiMsAvat / ' atradharmasAdhanatve hiMsAtvaM na prayojakaM, kiM tu niSiddhatvameva prayojakamupAdhiriti yAvat / . . hetvAbhAsAnAha sopAdhikatayeti / nanu sattvaheto AptigrAhakapramANAbhAvAd vyApyatvAsiddhateMtyuktamupAdhisadbhAvAd vyApyatvAsiddhatA kimiti nocyate ? tatrAha sopAdhikatayeti yathA adharmatvaM hiMsAtvaprayuktaM na bhavati, kintu niSiddhatvaprayuktaM / tadvatkSaNikatvaM sattvaprayuktaM na bhavati; kintu para(brahma) prayuktaM iti ucyamAne brahmahananAdAvadharmatvamiva kacid kSaNikatvamabhyupagataM syAt / taccAniSTaM kSaNamAtrAvasthAyitvaM nirhetuko vinAzaH kSaNikatvamiti saugatamatAnusAribhiH kakSIkRtatvAt / tasmAdetAdRzaM kSaNikatvaM kApi na dRSTaM neSTamiti 'sattvakSaNikatvayo AptigrAhakapramANAbhAvAdeva sattvaheto ppyatvAsiddhamityarthaH / utpAmAsAne se cha: - sopAtiyA - zaMkAkAra :- sarvahetu vyAmigrAhaka pramANano abhAva hovAthI = sattva ane kSaNikatva vacce vyApti che. evuM jJAna karAvanAra (grAhaka) koI pramANa nathI. mATe vyApyatAsiddha kahyuM, tenA badale upAdhino sadbhAva hovAthI vyApyatAsiddha che. ema kema nathI kahetA ? samAdhAna :- teno uttara ApatA sopAdhikatayA... jo sopAdhika hovAthI satvane vyApyatAsiddha mAnavAmAM Ave, to jema adharma hiMsA prayukta nathI.paratu niSiddhatva prayukta che. tema kSaNikatva sarva prayukta to na bane. paraMtu anya koI (upAdhibhUta dharma) thI prayukta bane. e pramANe kahetA bahmahanana vigeremAM adharma (brahma hatyA niSiddha hovAthI) nI jema kyAMka kSaNikatva mAnavuM paDaze. eTale Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 tarkabhASA vArtikam upAdhidharmathI yukta jyAM sattva haze tyAM kSaNikatva mAnavuM paDaze, te aniSTa che. 'kSaNamAtra rahevAvALo nihetuka vinAza te kSaNikatva che." ema saugato - boddho mAne che. ethI tevuM kSaNikatva kyAMya dekhAyuM nathI. ISTa nathI. mATe sarva ane kSaNitvanI vyAmi grAhaka pramANano abhAva hovAthI ja satva hetunI vyApyatAsiddhatA kahI che. ___tathAhi sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApaka upAdhirityupAdhilakSaNam / taccAsti niSiddhatve niSiddhatvaM hi sAdhyasyAdharmasAdhanatvasya vyApakam / yato yatra yatrAdharmasAdhanatvaM tatra tatrAvazyaM niSiddhatvamapIti / evaM sAdhanaM hiMsAtvaM na vyApnoti niSiddhatvam / na hi yatra yatra hiMsAtvaM tatra tatrAvazyaM niSiddhatvaM yajJIyapazuhiMsAyA niSiddhatvAbhAvAt / tadevaM niSiddhatvasyopAdheH sadbhAvAt anyaprayuktavyAptyupajIvi hiMsAtvaM vyApyatvAsiddhameva / sAdhyeti yAvatsAdhanadeze'vartamAno yAvatsAdhyadezavartirUpAdhiriti "uktaM ca ekasAdhyAvinAbhAve mithassambandhazUnyayoH / sAthyamAvavinAmAvI, sa upAdhiryAH " | () - te (upAdhi) niSiddhatvamAM che, kAraNa ke sAdhya evA adharmasAdhanatvamAM niSiddhatvavyApaka che. kAraNa ke jyAM jyAM adharmasAdhanatva tyAM tyAM avazya niSiddhatva paNa (hoya ja.) A pramANe sAdhana evA hiMsAtvamAM niSiddhatva vyApaka nathI; jyAM jyAM hiMsAtva tyAM tyAM niSiddhatva ema (kahI zakAtuM) nathI. kAraNa ke yajJamAM thatI pazuhiMsAmAM niSiddhatvano abhAva che. A pramANe niSiddhatva e pAdhi che. tethI anya (= niSiddhatva) prayukta vyAptinA Azraye rahenAra hiMsAtva (hetu) vyApyatvAsiddha ja che. - sAbeti :- sAdhyavyApakatve sati - samagra sAdhananA dezamAM avartamAna, samagra sAdhyanA dezamAM vartamAna dharma upAdhi. kahyuM che ke - eka sAdhya sAthe jeno avinAbhAva hoya ane paraspara saMbaMdha zUnya evA je be padArtha (upAdhi/sAdhana), te bemAMthI yatyaya - jenA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tarkabhASA vArtikam abhAvano sAdhAbhAva sAthe avinAbhAva hoya te upAdhi, sAdhya-dhUma sAthe Adhanano avinAbhAva che ane jayAM jayAM vahni hoya tyAM Andhana saMyoga nathI hoto eTale paraspara saMbaMdhazUnya che ane ArdradhanasaMyogAbhAva jyAM hoya tyAM sAdhyAbhAva= dhUmAbhAva hoya ja che, eTala AndhanasaMyoga upAdhi bane che. ___ sAdhyavyApaka upAdhirityukte 'zabdo'nityaH kRtakatvAt' ghaTavat - ityatra prameyatvamupAdhiH / tathA anityo ghaTaH sAvayavatvAt paTaMvat atrAnityatve sAdhye kRtakatvamupAdhirityapi, ata uktaM sAdhanAvyApaketi tAvatyukte pUrvAnumAne sAvayavatvamupAdhiH, kathaM ? yatra yatra kRtakatvaM tatra sAvayavatvaM nAsti,yathA rUpAdau kRtakatvaM vartate sAvayatvaM nAsti / ata uktaM sAdhyavyApaka (iti) atra sAdhyatvena sAdhanatvenAbhimataM grAhyamatonAsambhava iti / sAdhyavyApaka upAdhi" ema kahIe to "zabdoDanitya kRtaka hovAthI ghaDAnI jema ahIM prameyatva upAdhi che. kAraNa ke jyAM jyAM anitya che, tyAM tyAM prameyatva che. tathA ghaTa anitya che avayavavALo hovAthI, vastranI jema. ahIM anitya sAdhyamAM kRtakatva upAdhi che. jyAM jyAM anitya che. tyAM tyAM kRtatva che. paNa prAgabhAva anitya to che. paraMtu tyAM katatva nathI eTale kRtakatva sAdhya vyApaka - anityatvavyApaka banatuM nathI. paNa jo anityatvano baMsapratiyogitve sati prAgabhAvapratiyogitvama" evo artha karIe to prAgabhAvano prAgabhAva na hovAthI te prAgabhAvano pratiyogI banato nathI, ethI karIne ghaTAdiprAgabhAva anitya na bane, ane zeSa anityato kRtaka ja che. jethI kRtakatvamAM sAdhyavyApattva ghaTI jaze.] [athavA "ghaTaH kRta: sAva vavAtuM pavitema anumAna karI kRtakatvamAM = sAdhyamAM anityatvane upAdhi rUpe ApIe to vAMdho nahi Ave, kAraNa ke tyAre jyAM jyAM kRtakatva tyAM anityatva raheja,] have sAdhanADavyApaka pada mUkIe to anityatva sAdhanAvyApaka nathI, kAraNa ke jyAM sAva vatva che tyAM anityatva che, ghaTAdi avayavavALA che to anityapaNa che ja, tethI te to sAdhanavyApaka ja che. ethI kahyuM sAdhanADavyApaka - prameyatva sAdhana ( kRtaka)nuM avyApaka nathI. kRtakatva sAdhana (=sAvayavatva)nuM avyApaka nathI. kAraNa ke jyAM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 tarkabhASA vArtikama jyAM sAvayavatva che, tyAM tyAM kRtakatva hoya ja, mATe vyApaka che. eTale pUrvokta to Apatti nathI. paraMtu have mAtra sAdhanAvyApaka ATaluM kahIe to pUrva anumAnamA (= zabdo'nityaH kRtakatvAt) sApayatva upAdhi thaze. 12 // jyAM jyAM kRtakatva che. tyAM sAva vatva nathI; jemake rUpAdi kRtakache paNa avayavavALA nathI. (sAvayavatva dravyano dharma che) mATe sAdhyavyApaka kahyuM che. sAvayavatva sAdhya = anityanuM vyApaka nathI mATe sAvayavatva upAdhi nahi bane. = manityamA (= 35hisAdhyamAM) sApayatva nathI. ahIM sAdhya tarIke, sAdhana tarIke potAnAM siddhAMtane | svane abhimata hoya tene grahaNa karavuM, tethI asaMbhava doSa na Ave. (40) (hetvAbhAse viruddhanirUpaNam) sAdhyaviparyayavyApto heturvirUddhaH / sa yathA 'zabdo nityaH kRtakatvAdAtmavat / ' atra kRtakatvaM hi sAdhyanityatvaviparItAnityatvena byAptam / yat kRtakaM tadanityameva na nityamityato virUddhaM kRtakatvamiti / ___(41) (hetvAbhAse'naikAntikanirUpaNam) savyabhicAro'naikAntikaH / sa dvividhaH / sAdhAraNAnaikAntiko'. sAdhAraNAnaikAntikazceti / tatra pakSasapakSavipakSavRttiH saadhaarnnH| hetustaca nityAnityavRtti / sapakSAd vipakSAd vyAvRtto yaH pakSa eva vartate so'sAdhAraNAnaikAntikaH / sa yathA 'bhUrnityA gandhavattvAt / ' gandhavattvaM hi sapakSAnityAdvipakSAccanityAdvyAvRtaM bhUmAtravRtti / ... ___ pakSeti savyabhicAro'naikAntikaH / sAdhyAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyaM vyabhicAraH, vipakSavRttiH sAdhAraNAnaikAntika ityukte viruddhahetAvativyAptiH / kathamiti cet 'nityaH zabdaH kRtakatvAt vyomavat' nityatve sAdhye nityAnAM sapakSatA, anityAnAM vipakSatA; anityatve sAdhye'nityAnAM sapakSatAM, nityAnAM vipakSatA, iti nyAyAt / ghaTAdau vipakSe kRtakatvasya vidyamAnatvAt [ata] uktaM sapakSavipakSavRttiriti / sAdhyanA viparyaya (abhAva)mAM vyApta hetu te virUddha che; jema ke zabda nitya che. kRta: (janya) khopAthI, mAtmAnI ma. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 146 ahIM kharekhara kRtakatva to sAdhya nityatvathI viparIta evA anityatvamAM vyApta che. je kRtaka che te anitya ja che; paNa nitya nathI. tethI kRtakatva e virUddha (hetu) che. savyabhicAra te anaikAntika che. - sAdhyanA atyaMtAbhAvanA adhikaraNamAM rahevuM, te vyabhicAra vipakSamAM vRtti te sAdhAraNa anaikAntika" eTaluM kahIye to virUddha hetumAM ativyApti Avaze. kAraNa ke zabda nitya che kRtaka hovAthI, AkAzanI jema (1) niyatva sAdhya hoya tyAre nitya padArtho sapakSa bane ane anitya padArtho vipakSa kahevAya. anityatva sAdhya hoya tyAre anityatva padArtho pakSa bane ane nitya padArtho vipakSa kahevAya, evo nyAya hovAthI. ghaTAdi vipakSamAM kRtakatva hetunI hayAtI hovAthI A hetu vyabhicArI banI jaze. hakItakamAM te virUddha che, mATe sapakSa vipakSa vRtti, ema kahIye to uparokta hetu sapakSa evA nityapadArthamAM na hovAthI tyAM to ativyApti TaLI jAya. * ___ tAvatyukte svarUpAsiddhe'tivyAptiH, kathaM .? zabdo'nityazcAkSuSatvAt / cAkSuSatvaM hetuH nityatve sAmAnyAdau anityatve ghaTAdau ca vartate / ata uktaM pakSeti pakSavipakSavRttirityukte viruddhe'tivyAptiH prAgvat / ata uktaM sapakSeti sapakSavRttirityukte svarupAsiddhe'tivyAptiH / kathaM ? iticeducyate gaganamanityatvaM sAvayavatvAt ghaTavat; atra sAvayavatvaM hetuH, sapakSe ghaTAdau varttate ataH pakSasapakSavipakSavRtti sAdhAraNAnaikAntika iti vyavasthitamiti / sapakSavipakSAd vyAvRttaH pakSa eva vartamAno'sAdhAraNAnaikAntikaH, sapakSAd vyAvRttaH asAdhAraNAnaikAntika ityukte viruddhe'tivyAptirata uktaM vipakSAdvyAvRtta iti sapakSavipakSADhyAvRttaityukte svarUpAsiddhe'tivyAptiH, kathaM 'zabdonityaH sAvayavatvAt ghaTavat' atra sAvayavatvaM hetuH sapakSAd rUpAdevipakSAdAkAzAdeyA'vRttaH / ata uktaM pakSa eva vartamAna iti / paraMtu svarUpAsiddhimAM ativyApti Ave. kAraNa ke zabda anitya che. cAkSuSa (cakSugrAhya) hovAthI; A cAkSuSa hetu nitya evA sAmAnya vigeremAM rahe che, (ghaTa cakSu grAhya hoya to ghaTatva jAti paNa te IndriyathI grAhya hoya che evo Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147. tarkabhASA vArtikam niyama hovAthI) e anitya ghaTa vigeremAM paNa rahe che, mATe pakSa pada kahyuM che - cAkSuSa hetu pakSamAM nathI mATe tyAMnI ativyAmi nIkaLI gaI. paNa jo pakSavipakSa vRtti ema kahIe to virUddha hetumAM ativyApti Ave. kAraNa ke pUrvanA anumAnamAM mUkela kRtakahetu pakSa -zabdamAM vipakSa-anitya padArthamAM paNa rahe che. mATe kahyuM sapakSavRtti, eTaluM ja kahIe to svarUpAsiddhahetumAM ativyApti Avaze. tathApi - te A pramANe gagana anitya che. avayavavALuM hovAthI ghaDAnI jema, ahIM sAvayavatva hetu sapakSa ghaTAdimAM che. gaganapakSamAM hetu na hovAthI hakIkatamAM svarUpAsiddhi doSa che, chatAM sapakSamAM hetu rahI javAthI ativyApti Ave. mATe pakSa sapakSa ane vipakSamAM rahenAra hetu sAdhAraNa anaikAntika" ema vyavasthita thayuM. have sAva vatva pakSamAM vRtti na hovAthI anaikAntika kahevAnI Apatti nathI. sapakSa vipakSathI vyAvRtta (mAM nahiM rahenAra) hetu je mAtra pakSamAM ja rahe che te asAdhAraNa anaikAntika. ' sapakSa vyAvRtta eTaluM ja kahIe to virUddhamAM ativyApti Ave, 'zabdonitya kRtakavAtuM" kRtakatva hetu sapakSa-AkAzAdimAM raheto nathI mATe. ethI vipakSAt vyAvRttama kahyuM (sapakSa thI vyavRtta vipakSathI vyAvRtta eTaluM ja kahIe to svarUpAsiddhamAM ativyApti Ave. te A rIteM - 'zabdoDanitya sAva vavAt ghaTava ahIM sAvayavatva hetu sapakSarUpAdithI, vipakSaAkAzAdithI vyAvRtta che, ethI kahyuM ''pakSa eva vartamAna', sAvayavatva pakSamAM (zabdamAM) che ja nahi, ethI tyAM ativyApti nathI. __sapakSAd vyAvRttaH vipakSAd byAvRttaH pakSa (eva) vartamAna ityukte bhAgAsiddhe'tivyAptiH, kathaM ? 'nityA paramANavaH gandhavattvAt vyomavat, atra gandhavattvaM hetuH saMpaMkSAdAkAzAd vyAvRttaH vipakSAdabAde yA'vRttaH pArthivaparamANuSveva vartamAnaH / ata eveti ataH sapakSavipakSAdvyAvRttaH pakSa eva vartamAno'sAdhAraNAnaikAntika iti vyavasthitaM / nanu svocitasthalamatikramyAnyatra vartate sa vyabhicAra iti loke prasiddheH / tattu sAdhAraNe'sti pakSamAtravRtteH tvasAdhAraNasya kathaM vyabhicAritA ? iti cetetAvadAkarNayAnucitasthale vartanamiva ucitasthale'vartanamapi vyabhicAra eva / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tarkabhASA vArtikama sAkSAt vipakSAduM vyAvRtta pakSa (eva) vartamAna", eTaluM kahIe to bhAgAsiddhamAM ativyApti. kAraNa ke 'paramANuo nitya che gaMdhavALA hovAthI" AkAzanI jema ahI gaMdhavatva hetu sapakSa AkAzAdithI vyAvRtta che. vipakSa pANI vigerethI vyAvRtta che ane pRthvI paramANumAM ja vartanAra che, (eTale ativyApti thAya. hakIkatamAM pRthvI sivAya pANI vi.nA paramANumAM te vartamAna nathI eTale pakSanA eka dezamAM na rahevAthI ahIM bhAgAsiddhi che.) mATe evakAra mUkyo che. eTale te hetu saMpUrNa pakSamAM hovo ja joIe. to ja hetu asAdhAraNa vyabhicArI kahevAya. zaMkA :- potAne ucita sthalane choDI anyatra rahevuM te vyabhicAra evuM lokamAM prasiddha che, te to sAdhAraNamAM ghaTI zake, paraMtu pakSamAtramAM vRttivALA asAdhAraNane kevI rIte vyabhicArI kahevAya. samA. :- jema anucita sthalamAM rahevuM vyabhicAra che, tema ucita sthalamAM na rahevuM paNa vyabhicAra kahevAya. (42) (hevA mATe prasimanirUpaNam) prakaraNasamastu sa eva 'yasya hetoH sAdhyaviparItasAdhakaM hetvantaraM vidyate / sa yathA zabdo'nityo nityadharmarahitatvAt / 'zabdo nityo'nityadharmarahitatvAditi / ' ayameva hi satpratipakSa iti cocyate / prakaraNeti pratijJAtArthaviparItArthajJApakahetuH prakaraNasamaH / nanu imau hetU samabalau hInAdhikabalau bA, nAdyo vastuno dvairUpyAsambhavena tulybltvaayogaat| netaraH prabalena hInasya bAdhitatvena kAlAtyayApadiSTatayA prakaraNasamatvAnupapattiriti cenmaivaM, vastuvRttyA dvayoH samAnabalAbhAve'pi agRhItavizeSaNatvenAbhimAnikaM samabalatvamAdAya prakaraNasamatvopapatteriti / . prakarANeti - prakaraNasamastu sa eva' - pratijJA karAyela arthathI viparIta arthane jaNAvanAra bIjo hetu jyAM hoya te prakaraNasama-sapratipakSa. zaMkAkAra - A banne hetu samAnabaLavALA hoya ke hInAdhika - ochAvattA ' baLavALA hoya ? tyAM pahelo pakSa barAbara nathI. eka vastunA be svarUpano asaMbhava hovAthI tulyabalatvano yoga thaI zakato nathI. bIjo pakSa paNa yogya nathI. balavAna vaDe hInabaLavALAno bAdha thaI javAthI bAdha doSa rUpe banI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 tarkabhASA vArtikam javAthI prakaraNama doSa saMgata karI zakato nathI. samAdhAna :- ema nathI, vastuvRttithI - vAstavamAM bannenuM sarakhuM bala na hovA chatAM vizeSanuM grahaNa na thatuM hovAthI AbhimAnika - jAte mAnI lIdheluM samAna bala laI-mAnI prakaraNasama baMdhabese - ghaTI zake che. (43) (hetvAbhAse kAlAtyayApadiSTanirUpaNam) pakSe pramANAntarAvadhRtasAdhyAbhAvo heturbAdhitaviSayaH kAlAtyayApadiSTa iti cocyate / 'yathAgniranuSNaH kRtakatvAjjalavat / ' atra hi kRtakatvasya hetoH sAdhyamanuSNatvaM, tadabhAvaH pratyakSeNaivAvadhAritaH / sparzanapratyakSeNaivoSNatvopalambhAt / iti vyAkhyAtamanumAnam / pakSamAM koI anya (prabaLa) pramANathI sAdhyano abhAva nizcita thaI gayo Doya, (ane tethI) neno viSaya bAdhita thAya che, te nAtyayA5hiTa (utpA(mAsa) upAya cha. ma ani zIta cha, tapovAthI (utpanna yAthI), nI jema. ahIM kharekhara kRtakatva hetunuM sAdhya zItaLatA che, (paraMtu, teno abhAva pakSamAM pratyakSa (pramANa)thI ja nizcita thaI cUkyo che; kAraNa ke spArzana (sparza) pratyakSathI ja uSNatA jaNAI jAya che. * .. (44) (upamAna pramANam) ___ atidezavAkyArthasmaraNasahakRtaM gosaadRshyvishissttpinnddjnyaanmupmaanm| yathA gavayamajAnanapi nAgariko yathA gaustathA gavaya iti vAkyaM kutazcidAraNyakapuruSAcchrutvA vanaM gato vAkyAtha smaran yadA gosAdRzyaviziepiNDajJAnamupamAnamupamitikaraNatvAt / gosAdRzyaviziSTapiNDajJAnAnantaramayamasau gavayazabdavAcyaH piNDa iti saMjJAsaMjJisambandhapratItirUpamiti / saiva phalam / idaM tu pratyakSAnumAnAsAdhyapramAsAdhakatvAt / pramANAntaramupamAnamasti / iti vyAkhyAtamupamAnam / . atidezavAkyArthasmaraNasahakRtagosAdRzyaviziSTapiNDajJAnamupamAnamiti agRhItasaGketapadopetavAkyamatidezavAkyaM, yadvA atidizyate pratipadyate'nena sAdha Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 150 AdirityatidezaH, sa cAsau vAkyaM ceti samAsenAtidezavAkyena pramittAtsAdhadinantaraM sAdhyasya saJjJAsajJisambandhasya sAdhanaM jJApakaM sAdRzyaviziSTapiNDapratyabhijJAnamupamAnamiti / - upamAna pramANa atideza = sUcaka vAkyanA smaraNa sAthe gAyanA sadazyavALA viziSTa piMDanuM (gavayanuM) jJAna te upamAna che. agRhIta saMketa padathI yukta vAkya = atideza vAkya, athavA jenA vaDe sAdharmAdinuM pratipAdana karAya te atideza - sa cAsau vAkya ca te atideza vAkya - tenAthI jaNAyelA sAdharma pachI tarataja sAdhyanuM - saMjJA saMjJI saMbaMdhanuM sAdhana-jJApaka-sAdazya viziSTa piMDanuM pratyabhijJAna - A to gAya jevuM ja dekhAya che, te upamAna che. gavAya evo zabda saMjJA - (nAma) ApaNe jANIe chIe. pachI gavaya nAmanA prANIne - saMjJIne joIe chIe. tenuM gAya sAthenuM sAdazya parakhIe chIe ane gAya jevuM gavaya-rojha hoya che" evA atideza vAkyanuM smaraNa thatAM "A gavAya che''. evuM je jJAna thAya te je saMjJAsaMjJI saMbaMdha che. te ja upamiti che. uktaM ca avyutpannapadopetavAkyArthasya ca saMjJini / pratyakSapratyabhijJAnamupamA mihocyate / / 1 / / sAdRzyeti tadbhinnatve sati tadgatabhUyo'sAdhAraNadharmaghattvamityarthaH, piNDajJAnaM upamAnamityukte piNDaviSayakanirvikalpake'tivyAptistannirAsAya viziSTeti tAvatyukte piNDaviSayakaprameyajJAne'tiprasaktistadvAraNAya sAdRzyeti sAdRzyapadaM sApekSyamiti gopadaM gRhyate / tAvatyukte azrutAtidezavAkyagosAdRzyaviziSTapiNDajJAne'tiprasaktistadarthaM atidezavAkyArthasmaraNasahakRteti saivaphalamiti / kahyuM che ke - avyutpanna jenI vyAkaraNa dvArA vyutpatti thaI nathI evA pada yukta vAkyanA arthano saMjJImAM pratyakSapratyabhijJAna karavuM te upamAna kahevAya. sAdazya eTale upamAnavAdhimathI bhinna hote chate temAM rahela ghaNAM asAmAnya = asAdhAraNa dhamoMvALu hovuM. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 tarkabhASA vArtikam bIjI kArikAnI mukatAvalImAM Apela "tamitra' - evAM sadazyanAM lakSaNamAM ativyApti Ave che, kAraNa ke caMdrathI bhinna ghaTAdimAM paNa caMdragata sattva, dravyatva, prameyatva, abhidheyatva, ItyAdi ghaNAM dhama rahela che. tyAM to sAdagdhanI pratitI thatI nathI. tenA vAraNa mATe vArtikakAre asAdhAraNa pada umeryuM che. maNDalokAratva, AhalAdakatva, saumyatva vi. asAdhAraNa dhama ghaTAdimAM nathI. paNa mukha vi.mAM che. mATe tyAM ja caMdra sadazyanI pratIti thAya che. 'piMDajJAna upamAna" ema kahIe to piMDa viSayaka nirvikalpaka jJAnamAM ativyAmi Ave, tenA nirAsa mATe viziSTa pada mUkyuM. eTaluM ja kahetA piMDaviSayavALA prameya jJAnamAM ativyApti thAya. kAraNa ke "aya piMDaH prameyaH" A jJAna prameyatva viziSTa che paNa upamAna nathI; tenA vAraNa mATe sadazya pada mUkyuM che. sadazya pada sApekSa hovAthI gopadanuM (upamAnavAci nAmanuM) grahaNa karAya che. ATaluM kahevA chatAM jene atideza vAkya sAMbhaLyuM nathI, tene 'gAyanA sadazyathI viziSTa piMDanuM jJAna thavA chatAMya A gavAya che" evI upamiti thatI na hovAthI uparokata jJAna upamAna rUpa na bane chatAM lakSaNa ghaTI javAthI ativyApti thAya te mATe "atideza vAkyartha smaraNa - atideza vAphArthanA smaraNa (sAthe) sahakRta" padamUkyu che. te - saMjJAsaMgnisaMbaMdhanI pratIti svarUpa upamiti ja upamAnanuM phaLa che. na ca vAkyaphalaM ananubhUtapiNDasyApi saJjJAsajhisambandhapratipattiprasaGgAt, nApi pratyakSaphalam, anAkarNitAtidezavAkyasyApi tatprasaGgAt / nApi samAhAra phalaM nagarasthasya vAkyaM vanasthasya pratyakSamiti tayobhinnakAlatvena samAhArAsambhavAt, nApyanumAnaphalaM liGgasya tRtIyajJAnarUpo liGgaparAmarzastasyAtrAsambhavAt; tasmAdupamitirUpamAnaphalameva taduktaM // . sambandhasya paricchedaM saJjJAyAH saJjinA saha / pratyakSa verAdhyAhumAna+vivuM 1zA (sta. rU-10 cho.cA..) athopamAnaM dvividhaM sAdharmyaM vaidhayaM ca / tatra sAdharmyaM yathA gaustathA gavaya 1. ahIM asAdhAraNa eTale sAdaDyetaramAM avRttitvathI tAtparya che. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tarkabhASA vArtikam iti / vaidhayaM tu kIdRguSTraH ? iti prazne uttaramAha pralamboSThaH kaNTakAzItyAdi vaidharmyazravaNe sati tAdRzasya vaidharmyaspopalambhe pralamboSThatve (tvaM) kaNTakAzitvaM vaidharmyamiti tadvAkyArthasmaraNe sati yatra zaktiH pramA uSTrapadavAcyoyamityAkArA bhavati tacca jJAtavyamiti govarddhanyAM // | (upamiti) atideza vAkyanuM phaLa nathI, kAraNa ke tene vAkyanuM phaLa mAnatAM jeNe piMDa (gavayapiMDIno anubhava karyo nathI, tevI vyaktine paNa tevAM vAkyathI saMjJAsaMjJI saMbaMdhanuM jJAna thavAno prasaMga Ave. piMDanuM pratyakSa thAya tenuM paNa phaLa na kahevAya, kAraNa ke jeNe atideza vAkya sAMbhaLyuM nathI, tene paNa vanamAM rojha jovA mAtra "A evuM saMjJAsaMzI saMbaMdhanuM jJAna thavAno prasaMga Avaze. samAhAra paNa phaLa mAnI na zakAya, kAraNa ke nagaramAM rahelAne rahelo hoya, tyAre vAkya jJAna thAya che. vanamAM rahelAne / rahelo hoya tyAre pratyakSa thAya che, eTale te vAkya ane pratyakSa banne bhinnamAlamAM thatA hovAthI te banneno samAhAra saMbhavI zakato nathI. anumAnanuM paNa phaLa mAnI na zakAya kAraNa ke ahiM trIjo jJAnarUpa liMga parAmarzano saMbhava nathI. mATe upamiti upamAnanuM ja phaLa che. nyAyakusumAMjalimAM kahyuM che ke -- saMjJAnuM saMjJI sAthe saMbaMdhajJAna pratyakSAdithI sAdhya na hovAthI te upamAnanuM phaLa kahevAya. upamAna be prakAre che. sAdharma - vaidharma tyAM sAdharma eTale jevI gAya che tevo rojha che. vaidharma eTale uTa kevo hoya ? evo prazna thaye chate laTakatA hoTha hoya, kAMTA khAnAra hoya (A dhamAM anyamAM na hovAthI vaidharma kahevAya che) ItyAdi vaidharmanuM zravaNa thaye chate, tevA vaidharmano upalaMbha thatA te (vaidharmapratipAdaka) vAkyanuM smaraNa thatAM "A uSTra padathI vAcya che." ItyAkArA jemAM pramA zakti thAya te uMTa jANavo. ema govardhanImAM kahyuM che. (47) (zaha8 praHIUI). AptavAkyaM zabdaH / 'Aptastu yathAbhUtasyArthasyopadeSTA puruSaH / vAkyaM tvAkAGkSAyogyatAsannidhimatAM padAnAM samUhaH / ata eva gauravaH puruSo hastIti padAni na vAkyam parasparAkAGkSAvirahAt / . .. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 tarkabhASA vArtikam athAgamapramANamAha - AptavAkyaM zabda iti / vAkyaM zabda ityukte ghaTamAnayeti vAkye'tivyAptistanirAsAya Apteti tAvatyukte asambhavastadvAraNAya vAsyeti zabda iti zabdapramANamityarthaH / yathAdRSTArthadarzinaH puMso yathAdRSTArthavAdinaH / upadezaH parArtho yaH sa ihAgama ucyate // 1 // Apto dvidhA laukiko'laukikazca; laukikaH ziSTAdiralaukika IzvarastadvAkyaM dvividhaM, vaidikaM laukikaM ca, tatra prathamaM vaidikasyodAharaNaM, dvitIyaM aukisya neti | . mAnviti' satra "su" rASTra prAntaviprameyorAtatvanirasArthaH | kutaH tayostanirAsaH ? tatra yuktimAha - bhrAntasya yathArthadarzitvAbhAvAt, vipralambhasya ca yathArthadarzitve'pi yathArthavAditvAbhAvAt / have Agama pramANa batAve che - Ama(purUSanA) vAkyane zabda (pramANa) kahevAmAM Ave che. vAkya te zabda eTalu ja kahIe to 'ghaTane lAva" e vAkyamAM ativyAmi Ave, tenAM nirAsa mATe 'Amapada, have mAtra "Ata te zabda kahIe to asaMbhava Ave - kAraNa ke Ama e pramAtA che paNa zabda pramANa nathI. tenAM vAraNa mATe vAkya pada mUkyuM eTale ke ApavAkya te zabda pramANa. yathAdaSTa arthane dekhanAra, yathAdaSTa arthane kahenAra purUSano upadeza-parArtha = bIjA mATeno upadeza te Agama kahevAya. Ama be prakAra che laukika ane alaukika. ziSTAdi, alaukika Izvara. tenA vAkya be prakAra che vaidika ne laukika. tyAM paheluM (1) "svarganI IcchAvALAe yAtieoma yajJa karavo joIe. bIjuM (2) 'nadIkAThe pAMca phaLa che." laikikanuM che.' AptanuM lakSaNa Aptastu ahIM tu zabda bhrAMta ane mAyAvI | ThaganAra-zaThanA Amatva tarIke mAnavAnA nirAsa mATe che. te be no nirAsa kyAMthI | kevI rIte thAya? temAM yukti dazavi che - bhrAMta to yathArthadarzI hoto nathI. ane zaTha yathArthadarzI hovA chatAM yathArthavAdI nathI hoto mATe. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam 154 nanu yathAbhUtatvaM yathAnubhUtatvaM yathAvarttamAnatvaM vA ? nAdyaH, vastuto nirghaTaM bhUtalaM ghaTatvenA''jJAtvA ghaTavad bhUtalamiti vAkyaprayokturAptatvaprasaGgAt / nAntyaH kadAcidghaTavati bhUtale ghaTAbhAvadazAyAM ghaTavadbhUtalamiti vAkyaprayokturAptatvaprasaGgAditi, vAkyaMtviti AptavAkyaMtvityarthaH / tena zabdapramANalakSaNe nAptapadavaiyarthyamiti dhyeyam / yasya padasya yena padena vinAnvayabodhAjanakatvaM tattena sAkAGkSam / prakRtavAkyArthAvabodho yogyAtA' [sannihitatvaM anvayabodhavirodhivyavadhAnAbhAvaH / atra tu zabda AkAGkSArahitasya padasamUhasya vAkyatvanivRttyarthaH / zaMkAkAra :- yathAbhUtatva eTale yathAanubhUtatva ke tathA vartamAnatva ? tyAM pahelo pakSa barAbara nathI. hakIkatamAM ghaTa vagaranA bhUtalane ghaTavALuM (anubhavI) jANI 'ghaTavabhUtala" evA vAkyano prayoga karanAra Ama banI jaze. ' bIjo pakSa paNa barAbara nathI kAraNa ke hameMzA je ThekANe ghaDo rahe che, te sthAnethI kyAreka koI ghaDo uThAvI le tyAre eTale ke ghaTAbhAvanI dazAmAM 'ghaTavabhUtala" evo vAkyano prayoga karanAra ama banI javAno prasaMga Ave. samAdhAna :- 'tu' zabda mUkI ubhaya artha yukta hoya eTale bhrAnta paNa na hoya ane mAyAvI paNa na hoya, paraMtu vidyamAna padArthane kahenAra Ata kahevAya. vAkya eTale AptavAkya, tethI zabda pramANanA lakSaNamAM Aptapada vyartha nathI e vicAravuM, e dhyAnamAM levAnuM. | (yogyatAdinirUpaNa) . je pada jenA vinA anvaye bodha pedA na karI zake te tenAthI AkAMkSa jANavuM, samIpastha padathI smArita padArthanI jijJAsA rUpa AkAMkSA che. jema ghaTa kahetA Ana, pazya ItyAdikriyApadanI jijJAsA hoya che. zAbdapramANa mAM svarUpa sathI AkAMkSA hetu che. jema ghaTa pachI um padanI AkAMkSA che to te tyAM hovuM jarUrI ja che. mAtra jJAnathI kAma na cAle. (1) prakRtivAkyanA arthano avabodha-yogyatA, kartA karANa karma vageremAM ayogya pado hoya to 1. AkAGakSA hi samabhivyAhatapadasmAritapadArthajijJAsA N.K. pe. 128 / tulanA 2. manvayaprayonarUpavattavayogyatA | R.K. 1. 227 .tuTanI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 tarkabhASA vArtikam ApaNane te vAkyamAMthI bodha thaI zakato nathI, are ! AgathI vaLI siMcana kema karIne thAya ? A vAta to besatI nathI. eTale bodha thato aTakI jAya che. eTale karaNa karmamAM baMdha besatA padono prayoga yogyatA pedA kare che. (2) anvayabodhane virodhi vyavadhAnano abhAva te saMnidhAna. zvAsa vadhI javAthI, bhayanAM kAraNe, jIbhanI khAmI ItyAdi kAraNathI vakatA aTakIne bole te anvaya bodhane virodhI nathI. ahIM tu zabda AkAMkSA vagarano pada samUha vAkyarUpe nathI, te jaNAvA mATe che. agninA siJcediti na vAkyaM yogyatAvirahAt na hyagnisekayoH parasparAnvayayogyatAsti / tathAhi / agnineti tRtIyayA sekarUpakArya prati karaNatvamagneH pratipAditam / na cAgniH seke karaNIbhavituM yogyaH / tena na kAryakAraNabhAvalakSaNasambandho'gnisekayorayogyatvAdato'gninA siJcediti na vAkyam / ___AkAGkSA dvividhA zAbdI ArthI ca / zAbdadyapekSayA ArthI phalavatIti yogyatAvirahaH kathamityata Aha 'kartRkaraNayoH tRtIyeti' karaNArthe tRtIyA vihitatvAttayA karaNatvaM pratipAditaM, cet, bhavatu ko doSa ityAha na ceti abhUtatadbhAve ccipratyayo'yogyatvAt karaNatvaM na sambhavatItyarthaH / AkAMkSA be prakAre che. zabda sabaMdhI ane artha saMbaMdhI. zAbdInI apekSAe AthI phaLavALI che.. agnithI siMcana karavuM joIe" e paNa vAkya nathI, kAraNa ke ahIM yogyatAno viraha che," ema kahyuM, kevI rIte ? te jaNAve che. 'agninA sita' zabdanI apekSAe to karaNa dvArA siMcana kriyA thAya emAM vAMdho na Ave, paNa arthanI apekSAe to vAMdho Ave che, te darzAvavA "yogyatA virahAta" ema kahyuM ethI kahe che - kartA ane karaNamAM tRtIyA thAya che. pA. ra318 ema karaNaarthamAM tRtIyA kahelI hovAthI agninA = tenAthI tRtIyA vibhaktithI karaNanuM pratipAdana thAya che. bhale thayuM emAM vAMdho zuM che ? tyAre kahe che agni siMcana kriyAmAM karaNa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 takabhASA vArtikam banavAne yogya nathI eTale 'karaNIbhavituM' ahIM abhUta je pUrve nathI te rUpe thavuM' e arthamAM thvi pratyaya thAya che, paNa agni to siMcana mATe ayogya hovAthI 42||2||(trii3) saMbhavI .tI nathI. ____ evamekaikazaH prahare prahare'sahoccaritAni gAmAnayetyAdi padAni na vAkyam / satyAmapi parasparAkAGkSAyAM satyAmapi parasparAnvayayogyatAyAM parasparasAMnidhyAbhAvAt yAni tu sAkAGkSANi yogyatAnvitAni sanihitAni padAni tAnyeva vAkyam / yathA jyotiSTomena svargakAmo yjetetyaadi| yathA ca nadItIre paJca phalAni santIti / yathA vA tAnyeva gAmAnayetyAdipadAnyavilambitoccaritAni / nanvatrApi na padAni sAkAGkSANi kitva rthAH, phalAdInAmAdheyAnAM tIrAdyAdhArANAmAkAGkSitatvAt / na ca vicAryamANe'rthA api sAkaGkSAH AkAGkSAyA icchAtmakatvena cetanadharmatvAt / AkAGkSApadakAryamAha- evamiti, yathAzrute, zaGkate- ninviti atrApi sAkAGkSatvAbhimatapadasthale'pi yathAzruta eva samAdhatte / satyamiti sveti svavAcaketi korthaH ? svazabdenArthaH / prayojanaM tadvAcakaM yatpadaM tasya zrotApuruSastasminnityarthaH / AkAMkSA padanuM kArya batAve che - evuM - A rIte prahare prahare eka eka pada alaga alaga uccAravAthI gAya laI Ava ItyAdi pada samUha vAkya nathI. eTale pahelA pahore gAya pada bole pachInA pahore "laI Ave" ema bole to tevo pada samUha vAkya na kahevAya; bIjA vidvAno yathAzrutamAM jema batAvyuM che tema artha karavAmAM zaMkA dazavi cha...... zaMkAkAra :- atrApisAkAMkSa tarIke abhimata sthale paNa artho AkAMkSAyukta che. kAraNa ke phaLa vagere Adheyone tIra vagere AdhAranI AkAMkSA che. (paNa tIra zabdanI nahi) jo ke vicAra karatA atha paNa AkAMkSA yukta nathI lAgatA. kAraNa ke AkAMkSA to IcchA rUpa hoI cetanano dharma che. satyam astAvat svapadazrotaryanyonyaviSayAkAGkSAjanakatvena sAkA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 tarkabhASA vArtikam GkSA ityucyante / taddvAreNa tatpratipAdakAni padAnyapi sAkAGkSANItyupacaryante / yadvA padAnyevArthAn pratipAdyArthAntaraviSayAkAGkSAjanakAnItyupacArAt saakaangkssaanni| evamarthAH sAkAGkSAH parasparAnvayayogyAstaddvAreNa / padAnyapi parasparAnvayayogyAnItyuparyante / janakatveneti janakajJAnaviSayatvena yadveti parasparaviSayAkAGkSAjanakajJAnaviSayatvena padAnyapi sAkAGkSANi, tatpratipAdyatvena cArthAH sAkAGkSA ityucyata iti na pUrvAparabhedaH / . yathAzruta pramANe ja samAdhAna kare che - satyam (tamArI zaMkA barAbara che) svati-vAcaketi-sva zabdathI arthanuM grahaNa karavuM tenuM vAcaka ja pada = atha potAnAM vAcaka padone sAMbhaLanAranA manamAM ekabIjA (pada) nA viSayamAM AkAMkSA utpanna karatA (janaka) hovAthI parokSa rIte sAkAMkSa kahevAya che. paraspara viSayanI AkAMkSAne utpanna karanAra je jJAna che. te jJAnanA viSaya hovAthI pado paNa sAkAMkSa che, ema kahyuM. ahIM arthaAkAMkSAnA prayojaka jJAnanA viSaya hovAthI pado sAkAMkSa che. ane tenAthI pratipAgha hovAthI atho paNa sAkAMkSa upAya cha, meTale pUrvA52no me nathI... ____ sannihitatvaM tu padAnAmekenaiva puMsA avilambenoccAritatvam / tacca sAkSAdeva padeSu.saMbhavati nArthadvArA / - tenAyamarthaH sampannaH / arthapratipAdanadvArA zrotuH padAntaraviSayAmarthAntaraviSayAM vAkAGkSAM janayatAM pratIyamAnaparasparAnvayayogyArthapratipAdakAnAM sannihitAnAM padAnAM samUho vAkyam / ___ avilambeneti anvayabodhavirodhivilambAbhAvenetyarthaH, tena tatraiva nAvyAptiritidhyeya padaM ceti zaktimatpadaM ityatra tAtparyaM, tenaikavarNAtmake pade'vyAptiH, jabagaDadazAityAdAvativyAptizca na lagatIti bodhyam / sAkSAditi avyavadhAnenetyarthaH / sAkSAdazabdavyAvRttimAha- nArthadvAreti yena padAnAmAkAGkSAditritayopetatA sAdhitA / tena tAdRzAnAM padAnAM vAkyamityarthaH / padaM ca varNasa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tarkabhASA vArtikam mUhaH / samUhazcAtraikajJAnaviSayIbhAvaH / eka puruSe vinA vilaMbe uccArela pado e sAmIpya che. ' zaMkA - 'ghaTa" A pada bolI kSaNAdinA vilaMba pachI ja vaktA Anaya' pada uccare che, tethI trihita padomAM ja avilaMba na ghaTavAthI avyApti thAya. samAdhAna - anvaya bodhano virodhi je vilaMba karuM pada bolI vaktA evI rIte aTakI jAya ke have eNe kazuM bolavuM nathI, evuM zrotAne jaNAya, tethI zrotApaNa tene sAMbhaLavA svarUpa zravaNa upayogathI anya upayogamAM jato rahe, tyAra pachI pelo vaktA Anaya ItyAdipada uccAre, Avo vilaMba anvayabodhavirodhI kahevAya. tenA abhAvathI uccArela pado sannihita kahevAya tena tethI tyAM = sannihitapadomAM avyApti nathI. evuM dhyAnamAM levuM padomAM sAmIpya sIdhI rIte ja saMbhave che. eTale temAM arthanI apekSA rAkhavI paDatI nathI. padaMca varNa samUha" - ahIM zaktivALA padanuM tAtparya che, tethI ekavarNAtmaka ma: drahmA, OM - pANI ItyAdi padamAM avyApti na Ave, kAraNa ke tyAM varNa samUhano abhAva hovA chatAM zaktimatu che ja ane jabagaDadazA ItyAdimAM ativyApti paNa na Ave, kema ke nava varNa samUha hoI-hovA chatAM arthamAM zakta nathI. have mULamAM Apela 'ta sAkSAvi... mAMthI sAkSAt zabdano artha kare che avyavadhAnena, te pachI mULamAM Apela "nArthadvArA' zabdano utAro che, te sAkSAt padanI vyAvRttino sUcaka che. eTale e pramANe artha thayo ke te sAmIpya to padomAM sAkSAt sIdhI rIte ja saMbhave che, artha dvArA nahiM. have pUrve AkAMkSA e yogyatA benuM padamAM nirUpaNa karyuM. atyAre sabrihitatvane paNa padamAM batAvyuM, tethI padomAM AkAMsAdi trimayopetatAnI siddhi karI, eTale 'padamAM AkAMkSA vagere traNa aMza hoya che' eno nizcaya thayo. tethI tevA prakAranA AkAMkSAdiyukata padano samUha vAkya kahevAya evo artha thayo. tethI Ama artha thayo :- artha pratipAdana dvArA sAMbhaLanAra (nA mana)mAM 1. mAtra kSaNano vilaMba levAno nathI, kAraNa tevo vilaMba laIzuM to koIpaNa vaktAne kSaNanuM aMtara to paDI javAthI asaMbhava doSa lAgI jAya. . Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 154 tarkabhASA vArtikam anya pada ke arthanA viSayanI AkAMkSA jagADanAra (temaja) spaSTatAthI (pratIyamAna) parasparanA anvaya-yogya arthanuM pratipAdana karanAra sAmIyukta padono samUha te vAkya. eka jJAnano viSaya hovuM te samUha. evaM ca varNAnAM kramavatAmAzutaravinAzitvenaikadAnekavarNAnubhavAsambhavAt pUrvapUrvavarNAnanubhUyAntyavarNazravaNakAle pUrvapUrvavarNAnubhavajanitasaMskArasahakRtenAntyavarNasambandhena padavyutpAdanasamayagrahAnugRhItena zrotreNaikadaiva sadasadanekavarNAvagAhinI padapratItirjanyate sahakAridADhayAt pratyabhijJAnavat / ___anubhUyeti etena anubhavAbhAvAtkathaM tatsaMskArasAhityaM zrotrasyeti zaGkA parAstA / antyavarNeti etena prathamavarNajJAne 'anyavarNAbhAvAttatsaMskArAbhAvAcca kathaM padajJAnamiti zaGkA nirastA; pUrvapUrveti etaccopalakSaNaM pUrvapUrvavRttijAtiviSayakasaMskArasahakRtenetyapibodhyam / tena tattajjAtijJAnAbhAvAtkathaM tatprakArakaM jJAnamityapAstaM / etena caramavarNajJAnakAle kathaM prathamAdivarNajJAnaM pratyAsattyabhAvAt, na cAtItasya varNasya zrote samavAyo'styeveti = (astieveti) vAcyaM, samavAyarUpapratyAsattyAdi prathamAdivarNajJAnaM laukikameva syAnatvalaukikaM ayogyatvAt, tadapi na sambhavati, viSayAbhAvAt iti dUSaNaM parAstaM / saMskArasyaiva pratyAsattikatvAt / . ... (vA'ya pratAti) anubhUti = pUrva pUrva vaNano anubhava karI atyavarNane sAMbhaLatI vakhate saMskArathI pada pratIti thAya che, A kathanathI anubhavano abhAva hovAthI (zrotAne) kAnane saMskAranuM sAhitya kevI rIte hoya ? A zaMkA parAsta thaI jAya che. atyaMvarNoti - pUrva-pUrva varNanA anubhavathI upajelA saMskAra sAthenA aMtima varNa sAthe joDAyela temaja padane samajAvanAra rUDhithI anugRhIta karmendriya vaDe eka ja samaye, sahakArI (saMskAra)nA prAbalyathI pratyabhijJAnanI jema satuM asat evA aneka vANanuM avagAhana karAvanArI pada pratIti janme che. AnAthI 1. antya0 L.D. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 160 pahelA varNanA jJAna vakhate anya/anya varNano abhAva hovAthI, ane tenAM saMskArano abhAva hovAthI padajJAna kevI rIte thAya ?'' A zaMkA nAbUda thaI jAya che. pUrvapUrva e upalakSaNa che, tethI pUrvapUrvamAM rahela jAti viSeka saMskAra sAthe evuM paNa samajI levuM. tenAthI te te jAtinuM jJAna na hovAthI ta~kAraka jJAna kevI rIte thAya ? A prazana parAsta thaI jAya che. "carama varNanA jJAna vakhate prathamAdi varNanuM jJAna kevI rIte hoya ?" tyAM atIta varNano karNamAM samavAya mAnI zakAya nahi, kAraNa ke samavAyarUpa prayAsatyAdi (thI utpanna) prathamAdi varNa jJAna laukika ja che. paraMtu "alaukika nathI, alaukika jJAnamAM sAmAnyapadArtha ke jJAna ja saMnikanuM kAma kare che. ethI tyAM samavAyAdi prayAsatti-saMnikarSa saMbhavI zakatA nathI, eTale ke te varNajJAna alaukika hovuM to ayogya che mATe; ane varNAtmaka viSayano abhAva hovAthI laukika jJAna to saMbhavI zakatuM nathI." A dUSaNa dUra haTI jAya che. kAraNa ke saMskAra ja prayAsatti rUpa che. __ pratpabhijJApratyakSe hyatItApi pUrvAvasthA sphuratyeva / tataH pUrvapUrvapadAnubhavajanitasaMskArasahakRtenAntyapadaviSayeNa zrotrendriyeNa padArthapratyayAnugRhItenAnekapadAvagAhinI vAkyapratItiH kriyate / na ca tarhi padajJAnasya saMskArajanyatvena smRtitvApattiriti vAcyam / saMskAratvena tajjanyatvasya smRtitvaprayojakatvAt anyathA pratyabhijJAyAM smRtitvApatteriha ca pratyAsattitvena saMskArajanyatvamiti na smRtitvApattiH, etena caramavarNasannikarSAbhAvAtkathaM tadavagAhinI padapratItiriti zaGkA nirastA / padeti vibhaktyantaM padamiti padasaGketagrahaNAnugRhItenetyarthaH / ekadeti ekakAlameva ityarthaH, tena samUhalakSaNaM susthamityAzayaH / nanu yadi asadvarNavizeSyamapi jJAnaM zrotreNa janyate tadA anAgatAzeSaviSayakamapi jJAnaM janyetetyata Aha - sahakArIti tatra saMskArAbhAvAnna tatra sahakArItyAzayaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 tarkabhASA vArtikam zaMkAkAra :- to pachI pada jJAna saMskAra janya thavAthI smRti rUpe banI javAnI Apatti Avaze. samAdhAna :- jayAM saMskAra saMskAra tarIke upayogI hoya tyAre saMskArajanya jJAna smRti kahevAya. nahi to pratyabhijJAmAM smRtinI Apatti Avaze. tyAM pratyabhijJAmAM sahakAritvena saMskAra upayogI che mATe vAMdho nathI. tema ahIM pratyAsatti tarIke saMskAra upayogI che. mATe vAMdho nathI. AnAthI caramavarNanA sannikarSano abhAva hovAthI tenu avagAhana karAvanAra pada jJAna kema thAya ? AvI zaMkA nIkaLI jAya che. (saMskAra pratyAsattinuM kAma kare che, tenAthI pada pratIti saMbhave mATe) pada -vibhakti antavALuM pada kahevAya. padane samajAvanAra rUDhi (samayasaMketa) thI anugRhIta zrotra vaDe; ekadA eTale eka ja kALe; [bhinnakALa hoya to je eka sAthe aMte varNapratIti thAya che te baMdha besatI na bane.] tenAthI pUrva pUrva anubhavajanitasaMskAra ItyAdi aMzonA samUhavALuM lakSaNa suvyavasthita - bane che, evo Azaya che. zaMkAkAra :- asad varNa vizeSyavALuM jJAna kAnathI pedA thAya che, tyAre anAgata azeSa (sarva) varNa viSayaka jJAna paNa thaI javuM joIe. samAdhAna :- sahakArI (saMskAra) nA dADhayathI pada pratIti thAya che, jyAre anAgatavarNano anubhava thato na hovAthI tenA saMskAra ja paDatA nathI, eTale ke anAgata varNamAM saMskArano abhAva hovAthI tyAM koI sahakArI nathI. evo Azaya che. mATe azeSa anAgatavarNa jJAnanI Apatti AvatI nathI. tadidaM vAkyamAptapuruSeNa prayuktaM sacchabdanAmakaM pramANaM loke vede ca samAnam / loke tvayaM vizeSo yaH kazvidevApto bhavati na sarvaH / ataH kiMcideva laukikaM vAkyaM pramANaM yadAptavaktRkam / vede tu paramAptazrImahezvareNa kRtaM sarvameva vAkyaM pramANaM sarvasyaivAptavAkyatvAt / iyatprakArakaprabandhena padapratItiM vyutpAdya vAkyapratItiM vyutpAdayati / tadidamiti tadayaM zabda ityarthaH pratyabhijJeti / nanu indriyasya sannihitamAtraviSayatvAtsaMskArasya ca pUrvAnubhavamAtraviSaya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 162 tvAt tattedantobhayaviSayajJAnajanane tayoH sAmarthyAbhAvAt grahaNasmaraNAtmake dve ime jJAne iti cenna, 'so'yaM devadatta' iti jJAne pUrvAparakAlAvacchinnamekaM vastutattvaM tAvaccakAsti, na ca tasya viSayo na bhavatIti samasti sarvajanInAnubhave'virodhAt; grahaNasmaraNe ca naikaM viSayamavagAhate tasmAdekamevedaM jJAnamiti / cakSurAdipratyakSAnumAnopamAnAgamapramANajanyamanubhavajJAnaM tajanyaH saMskArastajanyA smRtistajanyA pratyabhijJA etadudAharaNAni, yathA ghaToyamitIdantAM vishessnnenaanumavatvajJAna zA sa dha ti tatrAviroSanena smRtitvajJAna riyA "soDa ghaTa' iti tattAidantAvizeSaNena pratyabhijJAjJAnamiti // 3 // .. ATalA prakAranA prabaMdhathI padajJAna vyutpAdana karI - karyuM, te ja pramANe vAkyajJAnanuM vyutpAdana kare che, eTale te (padapratIti) pachI pUrvapUrNa padanA anubhavathI janmelA saMskAranI sahAya pAmela ane padArthanA jJAnathI enugRhIta, abhyapada viSayaka kSotrendriyathI aneka padone grahaNa karanArI vAkya pratIti thAya che. tethI A (A prakAre) Ama puruSathI prayojAyeluM vAkaya "zabda" nAmanuM pramANa thayuM. pratyabhiSeti/zaMkAkAra - Indriyano sannihita mAtra viSaya hovAthI ane saMskArano pUrvano anubhava mAtra viSaya hovAthI tenA IdanA" "te ja A che' evuM ubhayaviSayavALuM jJAna pedA karavAmAM te bannenuM sAmarthya na hovAthI pratyakSa = anubhava-smaraNa ema A be jJAna mAnI laIe. samAdhAna :- te A devadatta che; evA jJAnamAM pUrvAparakAlathI avacchinna eka vastu tatva ja dekhAya che. pUrvAparakAlAvacchinna eka vastu eka jJAnano viSaya nathI banatI, ema nathI. badhAne tevA anubhava sAthe virodha na hovAthI A vAta barAbara ja che. mATe te be jJAnano viSya banI zakato nathI. tene be jJAnano viSaya mAnavAnI jarUra nathI) tethI A jJAna eka ja che. ema mAnavuM - eTale ke AMkha vi. pratyakSa, anumAna, upamAna AgamapramANathI janya te anubhavajJAna, tenAthI janya saMskAra ane tenAthI janya smRti, tenAthI janya pratyabhijJA, eonA udAharaNo Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam - jema ke - A ghaTa che, ema IdantA vizeSANanA lIdhe anubhava jJAna, te ghaTa (hato) tattA vizeSaNanA lIdhe smRtijJAna, "te (ja) A ghaDo che" ema tattA IdantA vizeSaNanA lIdhe A pratyabhijJA jJAna che. varNitAni catvAri pramANAni / etebhyo'nyanna pramANaM pramANasya stotrevAnAmavAn ! nanu caturNAM pramANAnAM kAni karaNAnItyatra brUmaH / pratyakSam / akSamindriyaM pratigatamindriyAdhInatayA tadutpadyate tatpratyakSamiti tatpuruSaH / zaMkAkAra :- cAra pramANonA = pramAM kAraNo koNa-kyAM che ? samAdhAna :- pratyakSa akSa-Indriya tenA prati raheluM = IndriyanA AdhAre je utpanna thAya te pratyakSa. ema tapurUSa samAsa. pratyakSa pramAnuM karaNa iMdriya che. anumAna-vyAtijJAna anumiti pramAnuM pramANa che. tethI A, (A rIte) AptapurUSathI prayojAeluM vAkya "zabda" nAmanuM pramANa thayuM. vAkSArthanuM jJAna e ja tenuM phaLa che. te A zabda nAmanuM pramANa lokamAM temaja vedamAM samAna che. paraMtu lokamAM ATalo bheda che ke koI koI purUSa ja 'A' hoya che - sarva koI nahIM. tethI AmapurUSa dvArA prayukta evuM koI koI ja laukika vAkya pramANamAM thAya che. paraMtu vedamAM te parama ama evA zrI mahezvare (paramAtmAe) racela hoI sarva vAkyo Ama vAkyo ja che. A rIte cAra pramANonuM varNana thayuM. A (cAra) sivAya anya koI (alaga) pramANa nathI; kAraNa ke jo koI hoya to te pramANano A (cAra) mAM ja antarbhAva thaI jAya che. naMkSi rAri prati pUrvAt "pratisamanuSporTsa" ti (TI.) sUtrennaavyyiibhaav samAsAnte Taci pratyakSamiti siddhayati / ucyate evamapi pratyakSo bodhaH pratyakSA buddhirityatra pausnaM traiNaM ca na prApnoti / na hyatramatva yArtho ghaTate, pratyakSasvarUpasyaiva vedanasya bodhabuddhizabdAbhyAmabhidhAnAt iti pratyakSapramANaM saptaprakAraM / paJcabuddhIndriyANi cakSurAdIni SaSThaM manaH, saptamamIzvaraM pratyakSaM IzvarasyendriyaM nAsti / Izvara sAkSAtpazyatIti TvidhaM laukikaM saptamamalaukikaM ca / tatra - pratyakSapramANe cakSurAdiH karaNam / sannikarSo'vAntara vyApAraH / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtika ghaTAdijJAnaM / pratyakSapramANaphalamiti // 1 // vyAptijJAnaM karaNaM liGgaparAmarzo'vAntaravyApAraH vahnayAdijJAnamanumitipramAphalamiti vastugatiH / manaHkaraNaM parAmarzo dvAramanumitiH phalamiti kecit / liGgaM karaNaM parAmarzo dvAramanumitiH phalamityanye / nirvyApAraH svaparAmarza eva karaNamanumitiH phalamityapare iti // 2 // zaMkAkAra :- pratipUrvaka akSizabdathI paNa avyavIbhAva samAjamAM pratisamanuM pANinisUtra tathA 'pratiparonora". 7-3-87 thI (siddhahema) atu samAsAMta lAgatA pratyakSa zabda siddha thAya che. samAdhAna : e pramANe pratyakSa siddha thAya, paNa pratyakSa bodha, pratyakSA buddhi ema ahIM puliMgapaNuM siliMgapaNuM prApta na thAya. kAraNa ke avyayIbhAvasamAsa napuMsakaliMgamAM hoya che. ahIM matvargIya artha ghaTato nathI. pratyakSa svarUpa ja vedanane boya, buddhi zabdathI kahevAya che. ema pratyakSa pramANa sAta prakAre che. pAMca buddhi Idriya, chaThuM mana, sAtamuM Izvara pratyakSa, Izvarane IMdriya nathI, paNa Izvara sAkSAt jue che. mATe cha prakAranuM laukika pratyakSa sAtamuM alaukika che. tyAM pratyakSa pramANamAM cakSu vigere karaNa che, satrikarSa avAntara vyApAra ane ghaTAdinuM jJAna te pratyakSapramA(Na)nuM phaLa che. vyaminnAna karaNa, liMga parAmarza avAMtaravyApAra, agni vagereno bodha anumiti pramAnuM phaLa che, e pramANe vastugati che-AvuM vAstavika svarUpa che. mana karaNa, parAmarza dvAra anumiti phaLa che, ema keTalAka mAne che. liMga karaNa parAmarza dvAra anumiti phaLa ema bIjAo mAne che. vyApAra vagarano potAno (liMgano) parAmarza ja karaNa, anumiti phaLa ema anya mAne che. upamAnapramANe yathA gaustathA gavaya iti vAkyajJAnaM karaNaM / gosAdRzyo gavaya iti vAkyArthasmaraNamavAntaravyApAraH gavayapiNDajJAnamupamitipramAphalamiti RArUA. jyotiSTomena svargakAmo yajetetyAdyAptavAkyaM karaNaM padasamudAyasaGketagraho1. atra pramIyate iti bhAvArthe anaT pratyayo jJeyaH / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 tafbhASA vArtikama 'vAntara vyApAraH vAkyArthajJAnaM zAbdIpramAphalamiti // 4|| caturyu pramANeSu catvAri karaNAni catvAro'vAntara vyApAraH catasraH pramAzceti pratyakSapramANe tvayaM vizeSazcakSurAdIni SaDkaraNAni SaDavAntaravyApArAH SaTpramAzcetyaSTAdaza prakArA mavantati | nanu drAkSa parIkSANAM mantama? te anumAne | caM?... "pramANamitarebhyo bhidyate pramAkaraNatvAt'' evaM prameyamapItyatra pramANasyoddezatvena pakSe'ntarbhAvo, lakSaNasya hetAvantarbhAvaH parIkSApi lakSaNasyaivetyarthaH / / 6 / / upamAna pramANamAM "yathAgo athAgavayaH" evA vAkyanuM jJAna te karaNa "gAya sarakhu rojha hoya" evA vAkyarthanuM smaraNa te avAjora vyApAra che. gavayapiMDanuM jJAna upamiti pramAnuM phaLa che. svarganI IcchAvALAe jyotiNomathI yajJa karavo' ItyAdi Ama vAkya karaNa che. pada samudAyanA saMketanuM jJAna apAntaravyApAra, vAkyarthajJAna zabdaAgama-pramAnuM phaLa che. cAra pramANamAM cAra karaNa che, cAra avAjra vyApAra che, cAra pramA che. pratyakSa pramANamAM eTaluM vizeSa che ke AMkha vi. cha karaNa che. cha avAjora vyApAra che, te te Indriyono vidhya sAtheno sAkSAt ke paraMpara saMnikarSa te cha karaNanA cha bane che mATe, cha prakAranI pramAM che. ema aDhAra prakAra thAya che. zaMkAkAra :- uddeza lakSaNa ane parIkSAno zemAM samAveza thAya che ? samAdhAna :- anumAnamAM tathApi - te A pramANe 'pramANa bIjAothI bhinna che - pramAnuM karaNa hovAthI. ahIM pramANa uddeza tarIke hovAthI pakSamAM samAveza thAya che. lakSaNano hetumAM asaMbhava thAya che. (lakSaNano hetu tarIke prayoga thato hovAthI) ane parIkSA paNa lakSaNanI ja thAya che. e pramANe prameyane uddeza banAvI. anumAna karI zakAya che. prameya Itarebhyo bhighate pramAviSayavAta. (46) (matha : pramAntitvaniriNam) nanvarthApattirapi pRthak pramANamasti / anupadyamAnArthadarzanAt tadupa- . Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 14. / tarkabhASA vArtikama 166 pAdakIbhUtAdarthAntarakalpanamApattiH / tathA hi pIno devadatto divA na bhuGakta iti dRSTe zrute vA rAtribhojanaM kalpyate / divA'bhuJAnasya pInatvaM rAtribhojanamantareNa nopapadyate'taH pInatvAnyathAnupapattiprasUtArthApattireva rAtribhojane pramANam / tacca pratyakSAdibhyo bhinnam, rAtribhojanasya pratyakSAdyaviSayatvAt / __anupapattijJAnaM karaNaM svarUpasatI anupapattireva vA karaNaM, rAtribhojanAdipramAphalaM nirvyApArameva ca karaNamiti bhaavH| bhATTamataM dUSayitumutthApayati nanvarthApattiriti / pramANamitipramitirityarthaH / anupapattinuM jJAna karaNa che. athavA svarUpathI sat-vidyamAna anupapatti / 421 // cha, ane tyAM (aApattimai) rAtrabholAnA prabhA (zrI5) 31 . eTale ke ahIM vyApAra vagaranuM ja kAraNa che, evA kumArika bhaTTabhAdRmatane dUSita karavA taiyAra thAya che. bhATTa arthApattine svataMtra pramAM mAne che; jyAre naiyAyika nathI mAnatA. arthApatti koI pRthaka pramANa ja (pramA) nathI ke tethI tenAM karaNa tarIke anupapattijJAna nAmanuM svataMtra pramANa mAnavuM paDe. evo bhAva che. tene ja pahelA vyavasthita sthApe che. te A pramANe - jADo devadatta divase jamato nathI. ema jovAmAM ke sAMbhaLavAmAM Ave, to tenAM rAtribhojananI kalpanA thAya che, ahIM rAtribhojanano vAcakazabda paNa samajI levo. tethI zrutevA enI sAthe virodha na Ave. divase nahi jamanAranuM jADApaNuM rAtribhojana sivAya saMbhavI zake nahi. tethI jADApaNAmATe (rAtribhojana sivAyanI) anya rItanI anupapattimAMthI janmela arthapatti ja rAtribhojana jaNAvavA mATe pramANa che, eTale ke pramiti che. naitat / rAtribhojanasyAnumAnaviSayatvAt / tathA 'hyayaM devadatto rAtrau bhuGkte divA abhuJjAnatve sati pInatvAt / yastu na rAtrau bhuGkte, nAsau divA'bhuJjAnatve sati pInaH, yathA divA rAtrAvabhuJjAno'pInaH, na cAyaM tathA, tasmAnna tatheti' - kevalavyatirekyanumAnenaiva rAtribhojanasya pratIyamAnatvAt kimarthamarthApattiH pRthaktvena klpniiyaa| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167. tarkabhASA vArtikam tena tatkaraNatvenAnupapattijJAnAkhyaM svatantrapramANaM mantavyamityAzayaH / tAmeva prathamato vyavasthApayati / ___tathAhIti / rAtribhojanamiti tadvAcakaH zabda ityapi bodhyam / tena zruta ityanena virodho na bhavatIti dhyeyam / pramANaM pramitiH pratyakSAdipramAbhyaH divAbhuJjAnatve sati pInatvAditi yogibhogibhinnatve satyapIti bodhyam / atha padakRtyamAha - pInatvAdityukte divAbhojanaprayuktapInatvavati rAtribhojanavirahiNi puruSe vyabhicArastannirAsAya divAbhuJjAnatve satIti tAvatyukte divAbhojanarahite rAtribhojanAbhAvavati kRzapuruSe vyabhicArastannirAsAya pInatvAditi jJeyam / - te pratyakSAdi pramANathI judI pramiti che. kAraNa ke rAtribhojana e pratyakSAdi (pramANo)no viSaya nathI. teno naiyAyika anumAnamAM aMtarbhAva darzAve 7. = 'ayaM hepatto, rAtrI muzte' 'hivA'mujAnatve sati pInatvAt" maDiM hetumAM yogibhogi bhinnatve sati eTaluM vadhAre samajavuM. padakRtya kahe che - mAtra pInatva kahIe to - divase bhojana karI jADo thayelo purUSa je rAtre khAto nathI, temAM vyabhicAra Ave. tenA nirAsa mATe "divADabhujAne sati" ema kahyuM. have mAtra eTaluM ja kahIe to divase bhojana nathI karato ane rAtre paNa jamato nathI tevA pAtaLA paDelA purUSamAM vyabhicAra Ave. tenAM nirAsa mATe 'pInatA kahyuM. yogI/bhogI' = sAMpa to divase rAtre na khAya to paNa pAtaLA pADatA nathI. mATe yogIbhogi bhinne sati" ema kahyuM che. - (47) (abhAvasya pramANAntaratvanirAkaraNam) nanvabhAvAkhyamapi pRthak pramANamasti / tacAbhAvagrahaNAyAGgIkaraNI- . yam / tathA hi ghaTAdyanupalabdhyA ghaTAyabhAvo nizciyate / anupalabdhizvopalabdhirabhAva ityabhAvapramANena ghaTAdyabhAvo gRhyate / naitat / yadyatra ghaTo'bhaviSyat tarhi bhUtalamivAdrakSyadityAditasahakAriNAnupalambhasanAthena pratyakSeNaivAbhAvagrahaNAt / 1. sAMpane pavanAzana kahevAya che eTale Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 168 abhAvasyApIti pUrvoktadaNDAdibhAvavadabhAvasyApi vizeSaNatvAdityarthaH / nanu abhAvasya vizeSaNatve'pi tasyArthAntaratvaM bhavatu, ko doSa ? ityAzaGkya (Aha-) vizeSaNatvasyArthAntaratve dravyAdInAmanyatamena bhavitavyaM / tadanyatamabhAve na sambhavati abhAvasya bhAvAdhikaraNatvAsambhavAditi na cAbhAva iti udaahram | abhAvasyApi - pUrvokta (daMDa ane vizeSyabhAva che.) daMDAdibhAvanIjema abhAva paNa vizeSaNa ane vizeSya tarIke bane che, dravya vagere chamAMthI koIpaNa ekanuM abhAvamAM hovuM saMbhavita nathI mATe abhAvamAM ja uparakta-pratibaddha (ghaTAbhAvavad bhUtala - tevI) buddhi utpanna karanAra abhAvanuM je svarUpa che te ja vizeSaNatva che. koI alaga padArtha nathI. zaMkAkAra :- abhAva vizeSaNarUpa hovA chatAM paNa te vizeSaNa anya padArtha rUpe bhale hoya emAM zuM ? samAdhAna jo vizeSaNane arthAntara mAnavAmAM Ave to dravyAdimAMthI koI paNa eka rUpe mAnavuM paDe. te tad -dravyAdi anyatamatvabhAvarUpe na saMbhave kAraNa ke abhAva bhAvanuM adhikaraNa na saMbhave. eTale dravyAdi cha bhAva padArtha abhAvamAM rahetA nathI, mATe dravyAdisvarUpavizeSyatA / vizeSaNatA abhAvamAM rahI na zake, tethI te abhAvanuM vizeSaNa paNa na banI zake. ethI te vizeSyatAvizeSaNatAne abhAvasvarUpa ja mAnavI yoMgya che. mATe 'naca abhAve kacit padArthasya dravyAghanyatamasya saMbhava' ema kahyuM. na - zaMkA :- (mImAMsaka, vedAMtI) abhAva nAmanuM paNa eka pRthak pramANa che. abhAvanuM grahaNa karavA mATe teno svIkAra karavo joIe, kAraNa ke ghaTa vagerenI anupalabdhithI ghaTa vagereno abhAva nizcita thAya. anupalabdhi eTale labdhi (prApti)no abhAva. A rIte abhAva-pramANathI ghaTAdino abhAva grahaNa thAya che. samAdhAna :- (bhaiyA.) ema nathI. 'jo ahIM ghaDo hota to bhUtalanI jema (te) dekhAta' e prakAranA tarkathI sahAya pAmelA anapalabdhiyukta pratyakSa 1. nyA0 kusu0 pe.143 starU hindI vyAkhyA. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 tarkabhASA vArtikam (pramANa)thI ja abhAvanuM grahaNa thatuM hovAthI abhAva pramANanI zI jarUra? (48) (vizeSaNavizeSyabhAvasambandhasya sambandhatvanirUpaNam) nanvindriyANi saMbaddhArthagrAhakANi / tathA hIndriyANi vastu prApya prakAzakAriNI jJAnakaraNatvAdAlokavat / yadvA cakSuH zrotre vastu prApya prakAzakAriNI bahirindriyatvAt / tvagAdivat tvagAdInAM tu prApya prakAzakAritvamubhayavAdisiddhameva, na cendriyAbhAvayoH sambandho'sti / saMyogasamavAyau hi sambandhau, na ca tau tayoH staH / dravyayoreva saMyoga iti niyamAdabhAvasya ca dravyatvAbhAvAt / ayutasiddhatvAbhAvAnna samavAyo'pi / shN| :- chandriyo (tanI sAthe) saMbadha (DAyevA) arthane kha 42nArI Doya che. "ndriyo vastune prArIne (= nI sAthe neIne) (vastune) prakAzita kare che, jJAnanuM karaNa hovAthI; prakAzanI jema" athavA to "AMkha ane jAna vastune prArIne (=nI sAye mene) (tene) prozita 42 cha; bahirindriya hovAthI tvacA vagere (anya bahirindriya)nI jema, tvacA vagere (anya traNa bahirindriyo)nuM to (vastune) prApta karIne prakAzita karavAnuM baMne vAdIne svIkRta che ja. paraMtu Indriya ane abhAva vacce (koI) saMbaMdha nathI; 312013 saMyoga bhane samavAya meka () saMbaMdha che. te bane (2no saM5) te baMne (Indriya ane abhAva vacce) nathI. kAraNa ke be dravyo vacce ja saMyoga thaI zake evo niyama che ane abhAva e dravya nathI. temaja ayutasiddhatvano abhAva hovAthI (Indriya ane abhAva vacce) samavAya paNa nathI. - vizeSaNavizeSyabhAvazca sambandha eva na saMbhavati bhinnobhayAzritakatvAbhAvAt / sambandho hi sambandhibhyAM bhinno bhavatyubhayasambandhyAzritazcaikazca / yathA bherIdaNDayoH saMyogaH / sa hi bherIdaNDAbhyAM bhinnastadubhayAzritazcaikazca / na ca vizeSaNavizeSyabhAvastathA / tathA hi daNDapuruSayorvizeSaNavizeSyabhAvo na tAbhyAM bhidyate / na hi daNDasya vizeSaNatvamarthAntaraM nApi puruSasya vizeSyatvamarthAntaramapi tu svarUpameva / abhAvasyApi vizeSaNatvAd vizeSyatvAcca / na cAbhAve kasyacit padArthasya dravyA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 170 dyanyatamasya saMbhavaH / tasmAdabhAvasya svoparaktabuddhijanakatvaM yat svarUpaM tadeva vizeSaNatvaM na tu tadarthAntaram / evaM vyApyavyApakatvakAryakAraNatvAdayo'pyUhyAH / __'daNDI puruSa' ityatra daNDapuruSayo vizeSaNavizeSyabhAvo na tAbhyAM vibhidyate / yo daNDI sa eva puruSo, yo puruSaH sa eva daNDIti / sambandhazca bhinnobhayAzritaikalakSaNa iti / svoparakteti svaviziSTapratyayajanakatvamityarthaH / / vizeSaNatva vizeSyatva arthAtara nathI hotA te mATe udAharaNa Ape che. - daMDI purUSa ahIM = A pratItimAM daMDa ane purUSa e baMne vaccenI vizeSaNa vizeSabhAva te baMnethI bhinna nathI. (je daMDI che te ja purUSa che, je purUSa che te ja daMDI che.) daMDanu vizeSaNatva tenAM svarUpa sivAya anya koI padArtha nathI. temaja purUSanuM vizeSyatva tenAM svarUpa sivAya anya koI padArtha nathI. (vizeSaNatvavizeSyatvanA lIdhe temAM koI anya padArthano bhAsa thato na hovAthI) ane saMbaMdha saMbaMdhIothI bhinna temaja banne saMbaMdhIne Azrita hoI eka hoya che" paNa vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdha tevo nathI. abhAvasya svoparaphata eTale abhAva potAnAthI viziSTa evI pratItine utpanna karanAra che. dA.ta. ghaTAbhAvavALu bhUtala eTale ghaTAbhAva viziSTa bhUtala che, evI viziSTa buddhine utpanna karanAra che. __svapratibaddhabuddhijanakatvasvarUpameva hi vyApakatvamagnyAdInAm / kAraNatvamapi kAryAnukRtAnvayavyatirekisvarUpameva hi tantvAdInAM na tvarthAntaram, amAvasyApi vyApakatvAt kAraNatvAcca, na hyabhAve saamaanyaadisNbhvH| tadevaM vizeSaNavizeSyabhAvo na vizeSaNavizeSyasvarUpAbhyAM bhinno nApyubhayAzrito, vizeSaNe vizeSaNabhAvamAtrasya sadbhAvAt vishessybhaavsyaabhaavaat| vizeSye vizeSyabhAvamAtrasya sadbhAvAt, vizeSaNabhAvasyAbhAvAt / vizeSye vizeSyabhAvamAtrasya sadbhAvAt, vizeSaNabhAvasyAbhAvAt / nApyeko vizeSaNaM ca vizeSyaM ca tayorbhAva iti dvandvAt paraH zrUyamANo bhAvazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 takabhASA vArtikam __ abhAvasyApIti abhAvasya vyApakatvaM kAraNatvaM ca darzayati / yathA ghaTaprAgabhAvarUpasya mRtpiNDasya ghaTaM prati vyApakatvaM ghaTakAraNarUpasya mRtpiNDasya ghaTaM prati kAraNatvaM vAsti, tathA 'idaM bhUtalaM ghaTAbhAvavat' ityatra idantAviziSTabhUtale ghaTAbhAvo'nyatrApi ghaTAbhAvo'to vyApakatvaM abhAvasya, viSayakajJAnajanakatvena kAraNatvaM ca ghaTAbhAvasyeti / mImAMsaka :- agni AdinuM potAnAthI ja saMbaddha buddhi utpanna karanAra evuM svarUpa ja temanuM vyApakatva che. eTale ke dhUma agnino sathavAro lIdhA vagara rahI ja na zake AvI je agninA viSe buddhi thavI te ja tenuM vyApakatva che. A ja pramANe kAraNatva paNa tanta vagerenuM kAryAnukRta anvayavyatiki svarUpa ja che; nahIM ke anya koI (alaga) padArtha ane abhAva paNa vyApakatva tema ja kAraNatvarUpa che (tethI svarUpa sivAyano koI anya padArtha nathI). A rIte kharekhara abhAvamAM sAmAnya vagere (padArthano) saMbhava nathI. - abhAva vyApaka ane kAraNa che te darzAve che. yathA - jema ghaTaprAgabhAvarUpa mATIno piMDa ghaTane prati vyApaka che ane ghaTakAraNabhUta mATIno piMDa ghaTane prati kAraNa che. tema A bhoMyataLIyuM ghaDAnA abhAvavALuM che; eTale ahIM IdantA viziSTa bhUtalamAM ghaTAbhAva che ane bIje ThekANe paNa ghaTAbhAva che, eTale adhika dezavRtti che, mATe abhAva vyApaka banyo. ahIM "ahIM ghaTAbhAva" che ItyAdi viSayaka jJAnano janaka hovAthI abhAva kAraNa bane che. A rIte vizeSaNavizeSyabhAva, vizeSaNa ane vizeSyanAM svarUpothI judo nathI. temaja baMne upara Azrita paNa nathI; kAraNa ke vizeSaNamAM mAtra vizeSaNabhAva che. paraMtu) vizeSyabhAva nathI; ane vizeSyamAM mAtra vizeSyabhAva che. paraMtu) vizeSaNabhAva nathI, tema ja (A vizeSaNavizeSyabhAva) eka paNa nathI. kAraNa ke "vizeSaNa ane vizeSya-te baMneno bhAva" ema (A) dhanya (samAsa) pachI saMbhaLAto "bhAva" zabda pratyeka (=vizeSaNa ane vizeSya) e baMnenI sAthe (alaga alaga) joDAya che. tathA ca vizeSaNabhAvo vizeSyabhAvazcetyupapannaM dvAvetAvekazca smbndhH| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 takabhASA vArtika tasmAdvizeSaNavizeSyAbhAvo na sambandhaH, evaM vyApyavyApakabhAvAdayo'pi / sambandhazabdaprayogastUbhayanirUpaNIyatvasAdharmyaNopacArAt / tathA cAsambaddhasyAbhAvasyendriyeNa grahaNaM na sambhavati / tasmAditi Ama vizeSaNabhAva, ane vizeSyabhAva ema artha prApta thayo. teo be che, ane saMbaMdha (to) eka (ja) hoya che. tethI vizeSaNavizeSyabhAva (e) saMbaMdha nathI. A ja rIte vyApyavyApakabhAva vagere paNa (saMbaMdha nathI) (vizeSaNa vizeSabhAva vyApya-vyApakabhAva vagere mATe karavAmAM Avato) saMbaMdha zabdano prayoga to bane dvArA te te bAbata nirUpaNIya hovAthI (tenuM saMbaMdhanI sAthe) sadazya hoI gauNarUpe ja karavAmAM Ave che. Ama saMbaMdha nahIM hovAthI Indriya dvArA grahaNa na thaI zake. * "tasmA vizeSaNa vizeSabhAvo na saMbaMdha"... ema vyAvyavyApakabhAva vagere paNa saMbaMdha nathI. nanu 'idaM bhUtalaM ghaTAbhAvavadi' tyatra bhUtalaM vizeSyaM ghaTAbhAvo vizeSaNaM "iha bhUtale ghaTAbhAva'' ityatra saptamyantaM vizeSaNamiti nyAyAd bhUtalaM vizeSaNaM ghaTAbhAvo vizeSyamiti vizeSaNavizeSyabhAvasambandho'stIti cenna vizeSaNavizeSyabhAvastu sambandha eva nAsti yato viziSyate yattadvizeSyaM viziSyate'neneti vizeSaNamitiyAvat vizeSaNavizeSyayoH kAmacArAditi / zaMkAkAra :- "A bhUtala ghaTAbhAvavALuM che'. ahIM bhUtala vizeSya ghaTAbhAva vizeSANa che. IhabhUtale = A bhUtalamAM ghaTAbhAva che. ahIM samasyA vizeSaNa hoya che, e nyAyathI bhUtala vizeSaNa ane ghaTAbhAva vizeSa che, zuM e pramANe vizeSaNavizeSabhAva saMbaMdha che ? samAdhAna :- ema nathI. vizeSaNa vizeSabhAva to saMbaMdha ja nathI. je bIjAthI chuTu paDe te vizeSya, jenA vaDe chuTu pADavAmAM Ave te vizeSaNa, vizeSaNa ane vizeSya IcchA mujaba thaI zake che. satyam / bhAvAvacchinnatvAd byApterbhAvaM prakAzayadindriyaM prAptameva Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 tarkabhASA vArtikam prakAzayati na tvabhAvamapi, abhAvaM prakAzayadindriyaM vizeSaNavizeSyabhAvamukhenaiveti siddhaantH| asaMbaddhAbhAvagrahe'tiprasaGgadoSastu vizeSaNatayaiva nirtaH samagra paramane .. yatrobhayo samo doSaH parihAro'pi vA samaH / naikaH paryanuyoktavyastAdRgarthavicAreNa // (mULakAranI zaMkAnuM samAdhAna) naiyAyika :- (tamArI zaMkA) barAbara che. (paraMtu Indriya saMbaddha arthane grahaNa kare che e) vyApti (mAtra) bhAva (padArtha) puratI ja maryAdita che. tethI bhAva (padArtha) ne prakAzita karanArI Indriya (bhAva padArtha) prApta karIne (etyAM sudhI pahoMcIne) ja tene prakAzita kare che, nahIM ke abhAvane prakAzita karanArI Indriya, te (to) vizeSaNa vizeSyabhAva dvArA ja (tene) prakAzita kare che evo siddhAnta che. (ane A siddhAMta svIkAravAmAM thato) asaMbaddha abhAvanA grahaNamAM (Avato) atiprasaMga doSa to vizeSaNatAthI ja nirasta thaI jAya che. je padArthanA AdhAre jemAM vizeSaNatA Ave te viziSTa padArthane grahaNa karavAmAM tevI vizeSatA saMbaMdhanI garaja sAre che. eTale asaMbaddha padArthane grahaNa karavAnI Apatti nathI. ane (te uparAMta) (te doSa to) prativAdInA matamAM paNa samAna ja che.kAraNa ke anupalabdhine pramANa mAno, tyAM paNa iMdriyasaMbaddhatA nathI. jyAM baMne pakSe (vAdI, prativAdI)mAM samAna doSa hoya ane teno parivAra paNa samAna ja hoya, tyAM evA prakAranA arthano vicAra karatI vakhate koI eka pakSa para ja doSAropaNa na karavuM joIe. vastutastu svarUpasyApi sambandhatvavyavasthiteH / tava mate kvacid bhUtale ghaTAbhAvosti kvacinetyatra svarUpasambandha eva niyAmaka iti / / tathAceti yad yadindriyaM tattatsambaddhameva prakAzayatIti yaduktaM tadaGgIkriyate, paraMtvasyA vyavasthAyA bhAvamAtraviSayatvAd asambaddhasyAbhAvasyendriyakatvaM na hIyate / kutaH ? bhAvAvacchinnatvAditi tasyA vyApterbhAvamAtraviSayatayA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tarkabhASA vArtika saGkocanIyatvAdityarthaH // hakIkatamAM vastunuM svarUpa paNa saMbaMdha tarIke vyavasthita thaI zake che. tamArA matamAM kyAMka svarUpane saMbaMdha tarIke mAnela che. jema ke bhUtalamAM ghaTAbhAva che ahIM svarUpa paNa saMbaMdha tarIke ja niyAmaka bane che. kAraNa ke abhAvamAM samavAyAdi saMbaMdhano saMbhava nathI kyAMya paNa mAnela nathI. mATe.) * zaMkAkAra (mImAMsaka) tathA ca - asaMbaddhasyAbhAvasyandrioNa grahaNa na saMbhavati. je je Indriya che te tenAthI saMbaddhane ja prakAzita kare che. A vyAmine aMgIkAra karIe chIe. samA(naiyA.): paraMtu A vyavasthA mAtra bhAva (padArtha)nA vidhyavALI che. mATe AnAthI abhAvanuM Indriya grAhyapaNuM haNAtuM nathI. mULamAM 'bhAvAvacchinnatvAtuM vyApe bhava' 'Indriya saMbaddha arthane grahaNa kare che. tethI bhAva(padArtha) ne prakAzita karanArI Indriya bhAva padArtha puratI ja maryAdita che. tethI bhAva5dArthane prakAzita karanArI Indriya bhAdrapadArthane prApta karIne (barAbara tyAM sudhI pahoMcIne) je te viSayane prakAzita kare che. eTale te vyaktino mAtra bhAva padArtha viSaya hovAnA lIdhe saMkoca karavo joIe. je je bhAva5dArtha IndriyagrAhya hoya, te IndriyasaMbaddha thaIne ja grAhya bane che, eTale pahelA vyAptimAM padArtha mAtranI vAta hatI, teno saMkoca karI vyAmine bhAva5dArtha sAthe jakaDI saMbaddha karI. (42) (pramANUvA:) idamidAnIM nirUpyate / jalAdijJAne jAte tasya prAmANyamavadhArya kazcijalAdau pravartate / kazcittu saMdehAdeva pravRttaH / pravRttyuttarakAle jalAdipratilambhe sati prAmANyamavadhArayatIti vastugatiH / atra kazcidAha / prAgeva pravRtteH prAmANyamavadhAraNAt / asyaarthH| yenaiva yaj jJAnaM gRhyate tenaiva tadgataprAmANyamapi, na tu jJAnagrAhakAdanyaj jJAnadharmasya prAmANasya grAhakam / tena jJAnagrAhakAtiriktAnapekSatvameva svatastvaM prAmANyasya / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam idamidAnImiti pramANanirUpaNAntaraM tadgataM pramANyaM vicAryate / tat svatastvaM dvividhaM / utpattau jJaptau ca / tatrotpattau svatastvaM nAma jJAnakAraNamAtrajanyatvam / yena jJAnaM jAyate tenaiva prAmANyaM sadeva jAyata ityarthaH / jJaptau svatastvaM jJAnagrAhakamAtragrAhyatvam, yena jJAnaM gRhyate tenaiva prAmANyaM sadeva gRhyte| / 175 prAmANyavAda 'idamidAnIM nirUpyate' have prAmANya vAdanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. pramANanuM nirUpaNa karyA pachI temAM rahelA prAmANyano vicAra karAya che. te svataH prAmANya be prakAranuM che. te svatapaNuM utpattimAM-jJaptimAM che. tyAM utpattimAM svataHpaNuM eTale mAtra jJAnanA kAraNathI utpanna thanAra. eTale jenA vaDe jJAna pedA thAya tenAthI ja prAmANya siddha thaI jAya. (pedA thaI jAya) jJaptimAM svataH prAmANya eTale jJAnane grahaNa karanAra (sAmagrI) sivAya tenA prAmANya mATe bIjA koInI apekSA nathI. eTale ke jenA vaDe jJAnanuM bhAna thAya tenAthI ja prAmANyanuM paNa bhAna thAya. paratastvamapi dvividhaM utpattau jJaptau ca / tatrotpattau paratastvaM nAma jJAnakAraNAtiriktakAraNajanyatvaM indriyArthasaMprayogAdinA jJAnaM jAyate tadatiriktena guNena doSeNa vA tajjJAnaM pramANaM apramANaM vA jAyate, jJaptau paratastvaM jJAnagrAhakAtiriktagrAhyam jJAnaM manasA gRhyate tadgataM prAmANyamanumAnenaivaM sthite svataH prAmANyaM pratikSipya parataH prAmANyaM sAdhayituM loke pravartamAnAnAM puMsAM pravRttirubhayatheti lokasiddhAM vastugatimanuvadati |loke hi pipAsuH pumAn tRDupazamanAya jalaM jijJAsamAno jalajJAne jAte tasya jJAnasyAnabhyAsadazApannaMsyApi samartha pravRttijanakajAtIyatvaliGgena yathArthatvaM nizcitya pravartata ityekaH pakSaH / anyastu jalajJAnAntaraM kRSyAdAviva sandehAttatra pravartamAnaH phalalAbhe sati samartha pravRttijanakatvaliGgena tasya jJAnasyAbhyAsadazApannasya yathArthatvaM nizcinotItyaparaH pakSaH / " Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam parataH prAmANya paNa be prakAre che. utpattimAM parataH prAmANya eTale jJAna kAraNathI atirikta kAraNathI utpanna thavuM. eTale ke Indriya ane arthanA saMyoga vigerethI jJAna pedA thAya che. tenAthI atirikta guNa ke doSathI pramANa ke apramANa evuM tenuM jJAna pedA thAya che. jJamimAM parataH prAmANya eTale jJAna grAhaka sivAyanA kAraNathI jenuM bhAna thAya. jJAna manathI jaNAya che temAM raheluM prAmANya anumAnathI jaNAya che. "mane ghaTAdinuM jJAna thayuM che" AvuM bhAna manathI thAya che, jyAre A jJAna sAcuM che, AvI khAtrI karavA mATe anumAna karavuM paDe che. e pramANe hovAthI svataH prAmANyanI upekSA karI parataH prAmANyane sAdhavA pravRtta thayelA purUSanI pravRtti be prakAre che, e pramANe lokamAM prasiddha vastu sthitino anuvAda kare che. jema ke lokamAM tarasyo mANasa tarasa chipAvA pANIne jANavAnI IcchAvALo pANInuM jJAna thatAM te jJAna abhyAsa dazAne pAmeluM na hovA chatAM A tarasa chipAvA mATe samartha che, evI jAtivALuM lAge che. tenA AdhAre te prakAranA liMgathI yathArthano nizcaya karI tarasa chIpAvA mATe samartha che. zItala ane dravarUpe dekhI enAthI tarasa chIpe ema che. (je padArthathI tarasa chIpe, evI jAtine oLakhavAnI nizAnI zItalatA, dravatva che. te dekhI A pANI ja che, evo nizcaya karI le che.) A eka pakSa che bIjo pakSa pANInuM jJAna thAya pachI A to ThaMDu lAge che. mATe pIvA to de! kadAca AnAthI mArI tarasa chIpI jAya, ema khetInI jema saMdehathI pANI tarapha pravRtti kare, ane tarasa chIpatA samarthapravRttine utpanna karanAra liMga vaDe abhyAsa dazA pAmela te jJAnanuM prAmANya nizcita kare che. A bIjo pakSa che. jJAnaM ca pravRtteH pUrvameva gRhItaM, kathamanyathA prAmANyAprAmANyasaMdeho'pi syAt / anadhigate dharmiNi saMdehAnudayAt / tasmAt pravRtteH pUrvameva jJAtatAnyathAnupapattiprasUtayArthApattyA jJAne gRhIte jJAnagataM prAmANyamapyarthApattyaiva gRhyate tataH puruSaH pravartate / na tu prathamaM jJAnamAtraM gRhyate tataH pravattyuttarakAle phaladarzanena jJAnasya prAmANyamavadhAryate / / ubhayamapi vastupravRttamAbAlapaNDitamanubhavasiddhatvAditibhAvaH / jalaprati Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam lambhe iti jalaprAptAvityarthaH / avadhArayatIti saMvAdipravRttijanakatvaliGgena samarthapravRttijanakatvacihvenetyarthaH, kazciditi mImAMsakaH prAgeveti tadaprAmANyAviSayakayAvattadjJAnena tajjJAnaprAmANyaviSayIkaraNAditibhAvaH / etadevAha / svata eveti tena kenacideva prAmANyaM gRhyate iti matAnapekSatvamityarthaH / jJAnagrAhakAtpramANagrAhakAdityarthaH / jJAnaM ceti / nanu jJAnamapipravRttyuttarakAlaM gRhyate cet prAmANyanizcayottarakAlaM pravRttiriti na ghaTate, jJAnaprAmANyayoH saha grahaNAbhyupagamAdityAzaGakyAha jJAnaM ceti / (svataH prAmANya) banne pakSa vastu prati pravarte che, eNbAla paMDita badhAne anubhava siddha che. jala pratilabhe eTale jala prApta thaye chate prAmANyano nizcaya kare che. saMvAdi - jevuM dhAryuM hoya tevI pravRtti ne utpanna karanAra cihna dvArA nizcaya kare che. atra kazcidAha A bAbatamAM koI (=mImAzaMka) kahe che (pravRttinI) pUrve ja jJAnanAM prAmAyane nizcita karIne ja purUSa pravRtta thAya che. pravRttinI pahelAM ja aprAmANyanA aviSayavALuM jeTaluM jJAna che, te jJAnane viSaya banAvanAra je jJAna che, te jJAna - vikSita jJAnanA prAmANyane viSatha karatu hovAthI jJAnagata prAmANya svataH grAhya kahevAya che. eTale anuvyavasAyajJAna jJAnagataprAmANyane grahaNa kare che. ema jJAna grAhaka sAmagrIthI anya sAmagrInI jarUra paDatI na hovAthI prAmANya svata grAhya kahevAya che. A ja vAtane kahe che - svati vi tethI jJAnanA prAmANyane jANavA jJAna grAhaka sAmagrIthI atirikta sAmagrInI apekSA rahetI nathI; ema kahevAthI "(anya) koI vaDe ja prAmANya grahaNa karAya che. AvAmatanI apekSA rAkhyA vinA jJAnanuM prAmANya grahaNa thAya che. Avo artha samajavAno che.jJAna grAhaka eTale prema svarUpa yathArtha jJAnane grahaNa karanAra sAmagrIthI prAmANyano graha = bhAna thAya che. zaMkAkAra :- jJAna paNa pravRttinI uttarakALamAM grahaNa karAya, - prAmANya nizcayanI uttaramAM pravRtti ghaTe nahi. kAraNa ke jJAna ane prAmANyanuM sAthe bhAna thAya che, evuM svIkAreluM che. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam samAdhAna :- jJAnaM ceti - vaLI jJAna to pravRttinI pahelAM ja svIkArI levAmAM Ave che. nahIMtara prAmANya aprAmANyano saMdeha paNa kayAMthI thAya ? Ama mULakAranA zabdothI ja zaMkA nAbUda thaI jAya che. nanu jJAnajJAnameva na jAtaM kutaH prAmANyajJAnam ? ata Aha- kathamiti dharmijJAnaM vinA tava saMzayo na syAdato jJAnajJAnamubhayasiddhamiti bhAvastajjJAnajJAnaM mAnasaM vA jJAtatAliGgakaM vA na kazcid vizeSaH tasmAditi jJAtatAnyathAnupapattyA pramANena janitA - utpAditA yA'rthApattiH pramAtayA jJAnaviSayIkaraNadazAyAM tathaiva tadgataprAmANyamavagAhyata ityarthaH / prathamamiti yadi jJAnamAtraM prathamaM gRhyate pazcAdanumAnena tadgataprAmANyaM nizcIyate tadAnizcitapramANabhAvamevAnumAnaM prAmANyaM nizcAyati, jJAnena sAkaM pUrvaM tasya gRhItatvAt tathAgRhItagrahaNe'navasthAnaM jAjagIti tasmAtparataH prAmANyapakSasthAnavasthA duHsthatvAd bodhAtmakatvenaiva sarveSAM jJAnAnAM prAmANyaM / kacit tattvArthAnyathAjJAnena hetUtthadoSajJAnena vA tatprAmANyaM apodyate / evaM sati prAmANyasya svatastvaM kakSIkarttavyamiti // 178 zaMkAkAra :- jJAnanuM jJAna ja (bhAna ja) nathI thayuM to prAmANyanuM jJAna kyAMthI thAya ? samAdhAna :- jJAnanuM bhAna na thAya to jJAna rUpI dharmInI jANa thayA vinA tenA saMbaMdhI tane saMzaya kevI rIte thaze ? jene purUSanuM jJAna nathI, teNe ''purUSa che ke nahiM'' evo saMzaya saMbhavato nathI. eTale jJAnanuM jJAna banne pakSe siddha che. te te jJAnanuM jJAna mAnasa pratyakSa hoya ke jJAtatAliMgathI anumiti rUpe hoya temAM kazo (bheda) phera paDato nathI. tasmAt pravRttaH - tethI pravRttinI pahelAM jJAtatAnI anya koI rIte upapati na thatI hovAthI te (anupapatti) mAMthI utpanna arthapattithI jJAna grahaNa thAya che ane tethI jJAnamAM raheluM prAmANya paNa teja arthapattithI nizcita thaI jAya che. jo pahelAM jJAna mAtra grahaNa karAya, pAchaLathI anumAna dvArA temAM 6. hrAti L.D. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tarkabhASA vArtikam raheluM prAmANya nakkI karAyuM che, ema mAnazo to nizcita pramANabhAvavALuM anumAna ja prAmANya ne nizcita kare che ema mAnavuM paDaze, jJAnanI sAthe pUrve tenuM - prAmANyanuM (jJAnano dharma hovAnA nAte) grahaNa thayeluM hovAthI, tathA gRhIta grahaNa karavAmAM anavasthA ubhI thaze. tethI parataH prAmANyapakSamAM anavasthAnI Apatti hovAthI bodhAtmaka - jJAnathI ja sarva jJAnonuM prAmANya grahaNa thAya che. kyAMka tattvArthanuM anya rUpe jJAna thavAthI athavA hetumAM udbhavelA doSanA jJAnathI jJAnanuM prAmANya dUra karavAmAM Ave che. AvI paristhiti hovAthI jJAnanuM prAmANya svataH mAnavuM joIe. ____ atrocyate / jJAtatAnyathAnupapattiprasUtayArthApattyA jJAnaM gRhyata iti yaduktaM tadeva vayaM na mRSyAmahe, tayA prAmANyagrahastu dUrata eva / tathAhi idaM kila parasyAbhimatam / ghaTAdiviSaye. jJAne jAte mayA jJAto'yaM ghaTa iti ghaTasya jJAtatA pratisaMdhIyate tena jJAne jAte sati jJAtatA nAma kazciddharmo jAta ityanumIyate / . ___ sa ca jJAnAt pUrvamajAtavyAj jJAne ca jAtatvAdanvayavyatirekAbhyAM jJAnena janyata ityavadhAryate / evaM ca jJAnajanyo'sau jJAtatAnAma dharmo jJAnamantareNaM nopapadyate kAraNAbhAve kAryAnudayAt / tenApattyA svakAraNaM jJAnaM jJAtatayAkSipyata iti / na caitadyuktam / jJAnaviSayatAtiriktAyA jJAtatAyA abhAvAt / tayetti siddhAntI prativakti yadArthApattyA jJAnagrahaNaM na sahAmahe / tadA tayA tadgataprAmANyagrahaNaM dUrotsAritameva, vyaktyagrahaNe jAtigrahaNasyAsambhavAt / vyAktigrahaNasAmagrIniviSTagrahaNatvAt jAtigrahaNasAmagyA ityabhiprAyeNAha- tyeti| idaM kileti parAbhimataM parAkartumanubhASate idamityAdinA teneti jJAnatvapratisandhAnenetyarthaH pratyakSavAdinA' na svIkriyata' iti kRtvoktamanumIyata iti viSayAnyathAnupapattyA viSayo'numIyata ityarthaH / 1. prakAzabhAvapakSavAdinA. L.D. 2. svIkRta L.D. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 takabhASA vArtikam (mImAMsakamatanirAkaraNa) siddhAntI pratyuttara Ape che :- tayA - jyAre arthapattithI "jJAnanuM grahaNa karavAmAM Ave che." tene ja ame svIkAratA nathI. (tethI) tyAre arthapattithI (jJAnanuM) prAmANya (thAya te vidhAna) te dUraja rahyuM. vyaktinuM jJAna thayA vinA jAtinuM jJAna saMbhavatu na hovAthI, jAtigrahaNa sAmagrI vyakti grahaNa sAmagrImAM rahevAthI grahaNa thAya che (thatI hovAthI). A abhiprAya thI kahe che. tayeti ItyAdi dvArA parAbhimatano tiraskAra karavAmAM Avyo che. eTale jJAna vyakti ja grahaNa na thaI hoya to pachI teno dharma-prAmANyane grahaNa karavAno savAla ja nathI thato. arthAt arthapattithI jJAna ke tenuM prAmANya eka paNa grahaNa thatuM nathI. IdaMkila:- pratipakSIno mata to A pramANe che. ghaTa vagere viSayanuM jJAna thatA "meM A ghaDo jANyo' A prakAranI ghaTanI jJAtatA pratIta thAya che ane te jJAna thayA pachI jJAtatA nomano koI eka dharma utpanna thayo. enuM anumAna thAya che. te dharma jJAnanI pUrve utpanna na thayo hovAthI ( jJAna vinA jJAtatA utpanna thaI zakatI nathI. evI anyathA anupapatti janya) arthApattithI tenA potAnAM kAraNabhUtajJAnanuM jJAtatAthI sUcana thAya che. paraMtu A pratipakSInI dalIla) yogya nathI. kAraNa ke jJAnanA viSayathI judI koI jJAtatA nathI. . nanu jJAnajanitajJAtatAdhAratvameva hi ghaTAdeniviSayatvam / tathAhi na tAvat tAdAtmyena viSayatA, viSayaviSayiNorghaTajJAnayostAdAtmyAnabhyupagamAt / tadutpattyA tu viSayatve indriyoderapi viSayatvApattirindriyAderapi tasya jJAnasyotpatteH / tenedamanumIyate / jJAnena ghaTe kiJcijanitaM yena ghaTa eva tasya jJAnasya viSayo nAnya ityato viSayatvAnyathAnupapattiprasUtayArthApatyaiva jJAtatAsiddhiH, na tu pratyakSamAtreNa / .. tAdAtmyeneti arthajJAnayoH svarUpatvena abhedasambandhenetyarthaH tadutpattyeti tasmAt ghaTAt utpatti nisya tathA iti / nanu jJAnotpAdako jJAnaviSayo'ta Aha 'ghaTajJAnavAnahami' tyatrAnuvyava Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 tarka bhASA vArtikam sAyanAmakaM jJAnajJAnaM jJeyaM "jJAto ghaTa'' ityatra jJAnajanyajJeyaniSThajJAtatAnAmakazciddharmassamutpannastenArthApattyA jJAnaM gRhyate'numAnena ca prAmANyamityarthaH / mImAMsaka - jJAnathI janmelI jJAtatAno AdhAra hovu e ja kharekhara ghaTAdijJAnanuM viSayatva che. viSaya viSayI vacce tAdAtma - abheda saMbaMdha saMbhavato nathI, kAraNa ke viSaya ane viSInuM tAdAmya -svIkAravAmAM AvyuM nathI. (bAhya dekhAtA ghaTa ane aMdara bhAsatA ghaTa jJAnane eka mAnavAnI Apatti hovAthI.) tadupatyA - tenI utpattithI (arthAt ghaTa jJAna ghaTathI utpanna thAya che tethI) ghaTamAM (jJAna) viSayetva mAnatA Indriya vi. nI paNa viSayatA svIkAravI paDaze. te kAraNa ke Aloka Indriya vagerethI paNa ghaTa jJAna utpanna thAya ja che. tene IdamanumIyate- jJAnatvanuM pratisaMdhAna thavAthI A pramANe - jJAnane ghaTamAM kaMIka (= jJAtatA) evuM utpanna karyuM che, jene lIdhe ghaTe ja te jJAnano viSaya thaI zake che. anya koI nahiM, tethI viSayatvanI anya koI rIte upapatti nahi thavAthI te anyathA anupapajyA viSayanuM anumAna karAya che. A viSaya jJAnane pratyakSavAdI svIkArato na hovAthI "anumIyate" ema kahyuM che. " jJAnano utpAdaka jJAnano viSaya che, ethI (kahe cheke) "ghaTajJAnavALo huM chuM ahIM jJAnanuM anuvyavasAya nAmanuM jJAna che, ane te ghaTanuM jJAna ya che, = anuvyavasAya jJAnano viSaya che, eTale anuvyavasAyajJAnathI ?ya = jANavA yogya padArtha paNa jJAna ja che. "jJAto ghaTaH = meM ghaTa jANo" ahIM jJAnathI janya je zeya (padArtha) mAM rahelI jJAtatA nAmano koIka padArtha pedA thayo che. tethI arthapattithI jJAna grahaNa thAya che. ghaTane ApaNe jJAta tarIke oLakhyo, tethI temAM jJAtatA dharma to Avyo che e to nakkI thayuM. have prazna e thAya che ke A dharma dhaTamAM Avyo kyAMthI ? ethI jJAtatA dharmanI saMgati karavA ghaTa upara jJAnanI prakriyA Avazyaka che, kAraNa ke jyAM sudhI ghaTane jANavAnI prakriyA thatI nathI tyAM sudhI to ApaNane jJAto ghaTa' evuM bhAna thatuM nathI. ema jJAtatAnA AdhAre ubhI thayelI arthapattithI ghaTajJAnanuM bhAna thAya che ane anumAnathI prAmANya. maivam / svabhAvAdeva viSayaviSayitopapatteH / arthajJAnayoretAdRza eva Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 182 svAbhAviko vizeSaH |yenaanyorvissyvissyibhaavH / itarathAtItAnAgatayo viSayatvaM na syAt / jJAnena tatra jJAtatAjananAsaMbhavAdasati dharmiNi dharmajananAyogAt / kiJca jJAtatAyA api svajJAnaviSayatvAt tatrApi jJAtatAntaprasaGgastathA cAnavasthA / atha jJAtatAntaramantareNApi svabhAvAdeva viSayatvaM jJAtatAyAH / evaM cet tarhi ghaTAdAvapi kiM jJAtatayeti / taiyAyika :- ema kaho te barAbara nathI. jJAna ane artha vacce evI koIka svAbhAvika vizeSatA che, jenA lIdhe viSayaviSayIbhAva saMbaMdha saMbhave che. nahitara bhUtakALa ane bhaviSyakAlanA padArthomAM viSayatva na raheta. te ghaTathI jJAnanI utpatti thAya che. tyAM dharma na hovAthI dharma utpanna thavAnI zakyatA ne lIdhe jJAna vaDe jJAtatA utpanna karI zakAze nahi. temaja jJAtatA paNa potAnAM jJAtatA viSayaka jJAnano viSaya hovAthI temAM paNa bIjI jJAtatAno prasaMga ubho thavAthI anavasthA doSa thaze. tenAthI bacavA jJAtatAnuM svAbhAvika ja (jJAna) viSayatva svIkAravAmAM Ave to evacetu - jo ema ja hoya to ghaTa vageremAM pANa jJAtatA mAnavAno zo artha? eTale jJAtatAnI jema svAbhAvikarUpathI ghaTa paNa jJAnano viSaya banI zakaze ne ! eno matalaba jJAtatA vyartha che. astu vA jJAtatA tathApi tanmAtreNa jJAnaM gamyate / prAmANyaM tu kutaH ? atha jJAtatayA jJAnamAtraM gRhyate, prAmANyaM jJAtatAvizeSeNetyucyate tarhi jJAtatayA jJAnaM gRhyate / jJAtatAvizeSeNa pramANajJAnAvyabhicAriNA prAmANyamiti kuta eva jJAnagrAhakagrAhyatA prAmANyasya ? atha kenacija jJAtatAvizeSeNa pramANajJAnAvyabhicAriNA jJAnaprAmANye sahaiva gRhyate / evaM cedaprAmANye'pi zakyamidaM vaktum, kenacij jJAtatAvizeSeNAprAmANajJAnAvyabhicAriNA jJAnAprAmANye sahaiva gRhyete ityaprAmANyamapi svata eva gRhyatAm / athaivamapyaprAmANyaM paratastarhi prAmANyamapi parata eva gRhyatAm / jJAnagrAhakAdanyata ityrthH| athavA to (thoDA samaya mATe mAnI laIe ke) jJAtatA che. to paNa tenAthI mAtra jJAna prApta thaze, paraMtu tenuM pramANa kyAMthI maLaze ? ane jo tame) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 tarkabhASA vArtikam ema kaho ke jJAtatAthI mAtra jJAnanuM ja grahaNa thAya che ane tenuM prAmANya vizeSa prakAranI jJAtatAthI utpanna thAya che, to jJAtatAthI jJAnanuM grahaNa thAya che ane pramANajJAnanAM avyabhicArI (=yathArtha jJAnathI utpanna) koI jJAtatAvizeSathI prAmANya grahaNa thAya che, ema bhinna bhinna sAmagrI hovAthI temAM jJAnagrADarDa (sAmagrI) thI pramAeyanI grAhyatA myAM rahI ? jane me (tame bha kaho ke) pramANajJAnanA avyabhicArI evA jJAtatAvizeSathI jJAna ane pramANa baMnenuM eka sAthe ja grahaNa thAya, to aprAmANya viSe paNa Ama kahI zakAya ke aprAmANyajJAnanA avyabhicArI jJAtatAvizeSathI jJAna ane tenuM aprAmANya eka sAthe ja grahaNa thAya che, ane tethI aprAmANyane paNa svataH grAhya svIkAravuM joIe, ane A rIte jo (Apa ema svIkAravA taiyAra ho ke) aprAmANya parataH grAhya che to prAbhAraya bhAga parata: ( grAhya) 4 che, prema svIdvAro, aga De te jJAnagrAuDa (sAmagrI) thI bhinna che, khema artha thayo. jJAnaM hi mAnasapratyakSeNaiva gRhyate prAmANyaM punaranumAnena / tathAhi jalajJAnAnantaraM jalArthinaH pravattirddhedhA phalavatyaphalA ceti / tatra yA phalavatI pravRttiH sA samarthA / tayA tajjJAnasya yAthArthyalakSaNaM prAmANyamanumIyate / prayogazca vivAdAdhyAsitaM jalajJAnaM pramANaM samarthapravRttijanakatvAd yanna pramANaM na tat samarthAM pravRttiM janayati yathA pramANAbhAsa iti kevalavyatirekI / atra ca phalavatpravRttijanakaM yajjalajJAnaM tat pakSaH / tasya prAmANyaM sAdhyaM yathArthatvamityarthaH / na tu pramAkaraNatvam, smRtyA vyabhicArApatteH / hetustu samarthapravRttijanakatvamiti yAvat / evaM ceti anabhyAsadazApannajJAnaprAmANyaM yadi svatogrAhyaM tadA saMzayo na syAdityapi dUSaNamityAha- prAmANyamiti jJAnopanItaM tanmanasA kvacidavasIyate tena etAvatA svatastvaM tadaprAmANyaviSayakayAvattadjJAnaM viSayatvAbhAvAdityAdyUyam / svatastvaM nAma jJAnagrAhakasAmagrIgrAhyatvaM yayA jJAnaM tayA tadgataprAmANyamapIti / " Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tarkabhASA vArtikam je e pramANe che to abhyAsa dazAmAM rahelA jJAnanuM prAmANya svata grahaNa thayuM hoya to saMzaya saMbhavI na zake. jJAnopanIta prAmANya kyAMka manathI nizcita karAya che, teTalA mAtrathI tene svata kahevAya che. jJAnanuM aprAmANya (mAnasa) jJAnano viSaya nathI banatuM. paraMtu duSTa Indriya vi. doSanA kAraNe je jJAna pedA thAya che, temAM visaMvAda jevAthI aprAmANyano nizcaya thAya che. ItyAdi vicAravuM. | svatatva eTale jJAna grAhaka sAmagrIthI grahaNa karavA yogya, jemake - Aloka, padArthasaMyoga vagere sAmagrIthI jJAna grahaNa karAya che ane jJAnanuM prAmANya paNa tenAthI ja jaNAya. jJAna kharekhara mAnasa pratyakSathI grahaNa thAya che. ane prAmANya to anumAnathI (grahaNa) thAya che; jema ke jaLajJAna thayA pachI jaLanI IcchAvALAnI pravRtti be prakAranI hoya che, phaLavatI ane niSphaLa. temAM je phaLavatI pravRtti hoya che te samartha (kahevAya che. tenAthI te jJAnanA yathArtharUpa prAmANyanuM anumAna thAya che; te (anumAna vAkyano) prayoga A rIte thaze :- vivAdAspada jaLajJAna pramANa che. kAraNa ke te samarthapravRttinuM janaka che. je pramANa nathI hotuM te samarthapravRttinuM janaka nathI. jema ke pramANAbhAsa, A rIte kevalavyatirekI (anumAna) thaze. __ anena tu kevalavyatirekyanumAnenAnabhyAsadazApannasya jJAnasya prAmANye'vabodhite tadRSTAntena jalapravRtteH pUrvamapi tajjAtIyatvena liGgenAnvayavyatirekyanumAnenAnyasya jJAnasyAbhyAsadazApannasya prAmANyamanumIyate / tasmAt parata eva prAmANyaM na jJAnagrAhakeNaiva gRhyata iti / catvAryeva pramANAni yuktilezoktipUrvakam / kezavo bAlabodhAya yathAzAstramavarNayat // | ti pramANapArtha samApta . . nanu prAmANyaM pramANadharmo pramAdharmo vA / nAdyo'tra pramANadharmo'sambhavAt dvitIyo ghaTate pramAdharmaH yAthArthyamityarthaH / jJAnaprAmANyalakSaNamAha tadvadvizeSyakatve ti tatprakArakatvaM prAmANyaM, jalatvavadvizeSyakatve sati jalatvaprakArakatvaM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 tarkabhASA vArtikam prAmANyamityarthaH / tatprakArakatvaM prAmANyamityukte, idaM rajatamiti bhramajJAne' tivyAptiH, kathaM ? tatra rajatatvasya prakArakatvena bhAnAdrajatatvAbhAvavatazca zuktikAzakalasya vizeSyatvAttannirAsAya tadvadvizeSyakatve satIti grAhyaM tathA tadvadvizeSyakA tatprakArikA pramA jalatvavadvizeSyakaM jalatvaprakArakaM jJAnaM prametyarthaH / jJAne bhAsamAno dharmaH prakAra iti bodhyam; iti catvAri pramANAni vRNvatA pramANapadArtho vivRtaH // je jJAna pramANa rUpe nathI hotu te samartha pravRtti janaka nathI hotuM. AvA vyatirekI anumAnathI abhyAsa dazApanna jJAnanuM prAmANya sAbita thatAM, tene daSTAnta mAnI jala pravRttinI pahelA ja tevA prakAranAM liMgathI anvayavyatirekI anumAnathI pachInA abhyAsadazA5nna jJAnanuM paNa prAmANya anumita thAya che. tethI parata: prAmANya mAnavuM joIe. ' prAmANya e pramANano dharma che ke pramAno ? tyAM pahelI vAta barAbara nathI ahIM pramANano dharma saMbhavI zakato nathI, kAraNa ke pramANa e karaNa che. jyAre A (prAmANya) to pramANathI jUnya jJAnamAM rahe che, eTale pramAdharma mAnavo barAbara che. prAmANya eTale yathArthatA, jJAnanA prAmANyanuM lakSaNa kahe che... te prakAratAvAvizeSyanuM nirUpaka hote chate tatvakAratAvALuM jJAna prAmANya kahevAya che. . jalatvava jala vizeSya hoya ane jalatva prakAra hoya te prAmANya, mAtra tatpakArakatva prAmANya kahIe to "IdaMrajata" AvA bhrama jJAnamAM ativyAmi thAya. kAraNa ke rajatatvanuM prakAra tarIke bhAna thAya che, paNa rajatatvanA abhAva vALo chIpalAno TukaDo vizeSa che mATe bhrama che. tenAM nirAsa mATe tadda vizeSyatve sati mUkavuM, jJAnamAM bhAsamAne dharma prakAra kahevAya. A pramANe cAra pramANonuM vivaraNa karatA pramANa padArthanuM vivaraNa thaI gayuM. (10) prameyALa . pramANAnyuktAni atha prameyANyucyante / AtmAzarIrendriyArthabuddhimanaH pravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAstu premeyamiti sUtram (nyA.sU.1-1-9) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 186 (27) (mAtmanirupA) tatrAtmatvasAmAnyavAnAtmA / sa ca dehendriyAdivyatiriktaH pratizarIraM bhinno nityo vibhuzca / sa ca maansprtykssH| atha prameyapadArthaM lakSayati AtmatvasAmAnyavAniti deheti kiNvAdibhyo madazaktivadehAkArapariNatebhyo bhUtebhyazcaitanyasyotpatteH sthUlohamiti sAmAnAdhikaraNyAt sthUlatvAdezca dehadharmatvAccaitanyaviziSTadehamAtramAtmeti cArvAkAH / suSuptyavasthAyAM satyapi zarIre cakSurAdInAmuparame rUpAdivijJAnAbhAvAdUragoSThIvatparasparaguNapradhAnabhAvenAnurodhasambhavAt, kaannohmitiindriyaannaameNvaahmaalmbntamane | have prameya padArthane oLakhAve che. sacadehendriyAdi tirikta ema kahyuM che te cArvAka vigerenA matanA nirAsa mATe che. kiva- kepha pedA karanAra bIja vizeSathI mada zaktinI jema dehAkAra pariNata bhUtothI caitanyanuM adhikaraNa deha banato hovAthI (huM, ane sthUlatvanuM samAnAdhikaraNa che) sthUlatva vi. dehanA dharma hovAthI caitanya viziSTa deha mAtra ja AtmA che, ema cArvAko mAne che. iMdriyone ja AtmA mAne che, temanA matane batAve che.... uMghamAM zarIra hovA chatAM AMkha vigere Idriyono uparama (svasvikRtyathI aTakI jAya) thAya tyAre tUroI = dUranA pravacana vagerenuM jema jJAna thatuM nathI tema rUpAdinuM jJAna thatu nathI (tethI zarIrane AtmA na mAnI zakIe) kaeNmake paraspara gauNa ane pradhAnabhAvathI anurodha saMbhavI zake che. eTale jJAnamAM zarIranI mukhyatA nathI paNa IndriyanI pradhAnatA che. mATe Indriyane AtmA mAnavo joIe evo Agraha karI zakAya che. vaLI eka AMkhano abhAva hoya tyAre ja "kANo chuM' evo anubhava thAya che, eTale ke A "aha" IndriyanuM ja AlaMbana che. ema AtmA Indriya svarUpa che. ema anya mAne che. svapnAvasthAyAM cakSurAdyuparame'pi manasaiva sarva vyApAropapattermana evaahmityAre | ughamAM AMkha vi. no vyApAra virAma pAmavA chatAM manathI sarva vyApAra Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 tarkabhASA vArtikama thaI zakato hovAthI mana ja AtmA che, ema bIjAo mAne che. etAn pratikSipati deheti etattritayavyatirikta AtmetyakSarArthaH / na deha AtmA bAhayendriyagrAhyatvAt ghaTavat / 'yo'haM bAlye pitarAvanvabhUvaM sa eva sthAvire pitRRnanubhavAmIti' indriyANyAtmA na karaNatvAdvAsyAdivat / cakSuSi naSTe'pi 'yo'haM cakSuSA rUpamadrAkSaM sa evAhaM spRzAmIti' kizcendriyamacetanaM niyataviSayatvAt / prAcyodIcyagavAkSavattasmAnnendriyANyAtmA // A traNene parAsta kare che, A traNathI atirikta AtmA che ema kahyuM. zarIra te AtmA nathI, bAhya IndriyathI grAhya hovAthI ghaTanI jema, je meM bAlyakALamAM mAbApane anubhavyA, teMja huM ghaDapaNamAM paNa mAbApane anubhavuM chuM. (bAlyakALathI ghaDapaNanuM zarIra to bhinna che paNa ahaM pratIti enI eja che,) mATe zarIromAM anusmRta evo atirikta akhaMDa AtmA mAnavo joIe. Indriyo AtmA nathI, karaNa hovAthI karavatanI jema. AMkha nAza pAmavA chatAM je meM AMkhathI rUpa joyelu teja huM sparza karuM . rUpa jonAro je huM chuM, teja huM sparza karanAro chuM. ema A anubhavomAM Indriyano ( kha no) anvaye nathI thato, paNa ahaM pratItino anvaya thAya che, mATe te ahaMpratItino AdhAra IndriyathI bhinna hovo jarUrI che. te ja AtmA che. vaLI Indriya to acetana che niyata viSe (ne grahaNa karanArI) hovAthI, pUrva ane dakSiNa dizAnA jharokhAnI jema. pUrva jharokhAthI je dekhAya che te dakSiNa dizAnA jharokhAthI nathI dekhAtuM, paNa jonAra vyakti banne dazya eka pachI eka dekhI zake che, to devadatta vagere draSTA banne gavAkSathI bhinna che, tema AMkhathI mAtra rUpa dekhAya ane nAkathI mAtra gaMdhanI jANa thAya, tyAre puruSa to banneno anubhava kare che. eTale te niyata viSayavALo na hovAthI baMnethI bhinna evo AtmA mAnavo. astu mana iti cettadA cakSurAdivyatiriktaM karaNAntaramapekSya rUpAdIn sAkSAtkaroti, anapekSya vA ? nAdyaH saJjJAbhedamAtravivAdepyarthe tadabhAvAt netaraH / rUpAdiSu cakSurAdisambaddheSu yugapadanekajJAnotpattiprasaGgAt / na manaH / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam 188 brahmaiva svAvidyayA saMsarati svavidyayA mucyate-tatazca jIvabrahmaNo ghaTAkAzAdivat maThAkAzavadekaAtmA / tatra vimatau bhinnau kiJcidajJatvasarvajJatvAdiviruddhadharmatvAt dahanatuhinavat / manAvAdI - cAlo bhAI! mana to darekane viSaya banAve che, mATe manane AtmA mAnI lo ne ! AtmavAdI- paNa te mana AMkha vi. thI vyatirikta anya karaNanI apekSA rAkhI rUpAdine sAkSAt kare che ke apekSA rAkhyA vinA ? pahelo pakSa to manAze nahiM. mAnazo to nAma mAtrano jhaghaDo rahyo, paNa arthathI te vivAda nahi rahe, kAraNa ke atirikta karaNa tame mAno cho, tene ja ame mana (AtmA) kahIe chIe. eTale tamArA mate bAhya IndriyathI bhinna karaNa tarIke padArtha mAnavAno che ane kartA tarIke tame mana mAnyuM. jyAre ame tevAM atyaMtara karaNa tarIke mana mAnyuM ane kartArUpe AtmA mAnyo. mana-karaNa tarIke siddha thavAthI tenAthI bhinna kartA mAnavo ja paDaze. ' bIjo pakSa paNa barAbara nathI, kAraNa ke jyAre rUpAdi sAthe AMkha vi. joDAyelI hoya tyAre eka sAthe aneka jJAna utpanna thavAnI Apatti Avaze. kemake tamArA hisAbe bAhya karaNa-kartA-viSaya ItyAdi sarva sAmagrI hAjara che. (jyAre ame kahIzuM aMtaHkaraNa rUpa mana mAtra eka Indriya sAthe joDAyeluM hovAthI zeSa IndriyathI yugapat jJAnanI Apatti nahIM Ave. paNa ema mAnatA mana karaNa tarIke siddha thavAthI te jJAnano kartA na banI zake, mATe manane paNa AtmA na manAya. - brahma ja sva avidhAthI saMsAramAM bhaTake che ane svavidyA dvArA saMsArathI mUkAya che. mATe jIva brahmano AtmA eka ja che. jema ghaTAkAza ne maTAkAzamAM rahela AkAza to bannemAM ekaja che. temAM - ekaja AtmA mAnavAmAM vimati hovAthI prati zarIra bhinna kahyuM che. jIva ane brahma judA judA che. kAraNa ke ekamAM kaMIka jJAna che. bIjAmAM sarvajJAna che. evA virUddha dharma rahelA che. jema bALavuM ane ThaMDaka ApavI banne virUddha dharma che, to tenA Azraya paNa bhinna ja che. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 takabhASA vArtikam vipratipattau tu buddhyaadigunnlinggkH| tathA hi buddhyAdayastAvadguNAH, anityatve satyekendriyamAtragrAhyatvAd rUpavat / guNazca guNyAzrita eva / tatra buddhayAdayo na guNA bhUtAnAM, mAnasapratyakSatvAt / ye hi bhUtAnAM guNAste na manasA gRhyante tathA rUpAdayaH / nApi dikkAlamanasAM guNA vizeSaguNatvAt / ye hi dikkAlAdiguNAH saMkhyAdayo na te vizeSaguNAste hi sarvadravyasAdhAraNaguNA eva / buddhyAdayastu vizeSaguNAH, guNatve satyekendriyagrAhyatvAdpavadato na digAdiguNAH / tasmAdebhyo'STabhyo vyatirikto buddhayAdInAM guNAnAmAzrayo vaktavyaH / sa evAtmA / ___ anityatve satyekendriya(mAtra) grAhyatvAditi, anityatvaM dhvaMpratiyogitve sati prAgabhAvapratiyogitvam / aMto na rUpAdiprAgabhAvAdau vyabhicAraH / te buddhi vagere (gaNo) bhUtadravyanA guNo nathI; kAraNa ke (buddhi vagere) mAnasa pratyakSa che. je bhUtadravyonA guNo che, te manathI grahaNa nathI thatA, jemake rUpa vagere. temaja teo dipha, kAla ane mananA guNo paNa nathI; kAraNa ke eo vizeSa guNo che. saMkhyA vagere je dika, kAla vagerenA guNo che, teo vizeSa guNo nathI. teo to sarva dravyanA sAdhAraNa guNo che, paraMtu buddhi vagere to vizeSa guNo che; kAraNa ke guNatvayukta hovAnI sAthe teo eka (ja) IndriyathI rUpanI jema grahaNa thAya che. tethI teo dipha vagerenA guNo nathI. tethI A ATha (dravyo)thI atirikta koI (navamA dravyane) buddhi vagere guNonA Azraya tarIke kahevuM joIe. ane te (navamu dravyane) buddhi vagere guNonA Azraya tarIke kahevuM joIe. ane te (navamu dravya) ja AtmA che. "buddhacAMdhyastAva (vizeSa) guNA anityatve satyakendriya mAtra grAhyatAt rUpavat A anumAnathI sarvaprathama buddhi vi. guNo che e siddha karyuM ane guNo haMmezA rUpanI jema guNIne AzrayIne ja rahe che. buddhi vi.nA Azraya tarIke AtmAnI siddhi thAya che. tenA mATe anumAna prayoga darzAve che.. prayogazca, buddhayAdayaH pRthivyAyaSTadravyAtiriktadravyAzritAH, pRthivyAyaSTadravyAnAzritatve sati guNatvAt / yastu pRthivyAdyaSTadravyAtiriktadravyAzrito Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 tarka bhASA vArtikam na bhavati, nAsau pRthivyAdyaSTadravyAnAzritatve sati guNo'pi bhavati yathA rUpAdiriti kevlvytirekii| - anvayavyatirekI vA / tathA hi buddhyAdayaH pRthivyAyaSTadravyAtiriktadravyAzritatve sati guNatvAt / yo tadanAzrito guNaH sa tadatiriktAMzrito bhavati yathA pRthivyAdyanAzritaH zabda pRthivyAdyatiriktAzrayaH / tadevaM pRthivyAyaSTadravyAtirikto navamaM dravyamAtmA siddhaH / sa ca sarvatra kAryopalambhAdvibhuH / paramamahatparimANavAnityarthaH / vibhUtvAcca nityo'sau vyomavat ! suvarInAM vaivicAt pratisArI mitra . : (anumAnathI teno) prayoga (A rIte thaI zake). buddhi vagere (gaNo) pRthivI vagere ATha dravyathI judA koI dravyane Azraye rahelA che; kAraNa ke teo pRthivI Adi ATha dravyamAM Azrita na hovA chatAM paNa guNa che. sAdhya vyatireka = je ATha dravyothI judA dravyane Azraye nathI hetuvyatireka = te pRthivI vagere ATha dravyathI bhinna dravyamAM anAzrita- Azraya lenAra na hoya to te guNa paNa nathI. jemake rUpa vagere. pRthvI jalAdi dravyamAM rUpa Azrita na hota to te guNa paNa na banata. A kevaLavyatireka anumAna thayuM kAraNa ke A anumAna sAdhya vyatirekamAM hetu vyatirekanI vyAminAM AdhAre karavAmAM AvyuM che. jema vanyabhAva sAthe dhUmAbhAvanI vyApti. * athavA to anvayatirekI (anumAna pANa) paNa (thaI zake.) jemakebuddhi vagere (gaNo) pRthivI vagere ATha dravyothI bhinna dravyanA Azrita che. kAraNa ke teo pRthivI vagere ATha dravyanA Azrita na hoIne (paNa) guNa che. je vizeSa guNa je (dravya) mAM nathI raheto te, te (dravya) sivAyanA anya koI dravyane Azraye rahe che, jemake pRthvI vagere dravyono Azrita nahI tevo zabda (nAmano vizeSa guNa) pRthivI vagere dravyathI bhinna evA AkAza (nAmanA) dravyane Azraye rahe che, tema buddhi vagere guNo pRthivI vagere ATha dravyathI bhinna dravyanA Azrita che. to A rIte pRthivI vagere ATha dravyathI bhinna evuM navamuM AtmA nAmanuM dravya siddha thayuM. sarvatra (adaSTa kAraNathI utpanna thatAM phaLa bhogavavA) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 ta/bhASA vArtikam kAryathI upalabdha hovAthI te vibhu (sarvavyApaka) che. eTale ke paramamahat parimANavALo che ema artha thayo. vibhu hovAthI te AkAzanI jema nitya che, ane sukha (duHkha) vagerenI vividhatAne lIdhe te pratyeka zarIramAM alaga alaga che. anityatva eTale dhvasano pratiyogI hoya ane prAgabhAvano pratiyogI hoya, evo artha karavAthI rUpAdiprAgabhAvamAM vyabhicAra nahi Ave. kAraNa ke rUpAdi prAgabhAvano nAza thato hovAthI rUpAdiprAgabhAva dhvasano pratiyogI to banI jAya paNa guNa nathI. bIjuM vizeSaNa mUkyuM che, tethI prAgabhAva anAdi hovAthI (rUpAdi prAgabhAva) no prAgabhAva thato na hovAthI te (rUpAdi prAgabhAva) prAgabhAva no pratiyogI banato nathI. eTale rUpAdi prAgabhAva guNa na hovA chatAM eka IndriyagrAhya che. (je guNa je IndriyathI grAhya hoya tata jAti ane abhAva paNa te ja IndriyagrAhya hoya che. mATe) paNa anityatva nAmanuM vizeSaNa temAM (rUpAdiprAgabhAvamAM) ghaTatuM na hovAthI hetunI vRtti tyAM nathI, tethI karIne rUpAdi prAgabhAva vageremAM vyabhicAra nathI Avato. ekendriyagrAhyatvAdityukte ghaTAdau vyabhicAraH / kathaM ? tatra cakSuSA sparzanendriyeNaM ca grAhyatvAt dvindriyagrAhyatvamiti, prabhAdravye ca vyabhicArastasyAtIndriyatvAt tadvAraNAya mAtreti mAtrazabdenendriyagrahaNayogyatA vAryate / tenekendriyamAtrajanyagrahavinaSTaghaTAdau na vyabhicAraH / buddhyAdayaH pratyakSA eva pratyakSatvena bodhyAstena na nirvikalpakAdibhAge pratyakSAsiddhiH / ekendriyagrAhyavAtuM ATaluM ja kahIe to ghaTAdimAM vyabhicAra Ave, kAraNake teo paNa cakSu nAmanI ke sparza nAmanI eka eka IMdriyathI grAhya to che. (tame mAtra zabda to mUkayo nathI ke jethI phakta eka ja iMdriyathI grAhya hoya evo artha nIkaLI zake.) have ekendriya grAhyatvano artha be IndriyathI agrAhya karIe to prabhAdravyamAM vyabhicAra Ave kAraNa ke te atIndriya che, tethI be iMdriya dvArA grAhyatva temAM nathI. mAtra zabda mUkI eka Indriya grAhya hovuM ja joIe, Avo artha karazu to prabhAdravyamAM vyabhicAra nahiM rahe. athavA 1. athavAno pakSa eka vicAra mATe mAtra mUkavAmAM Avyo che. prathaMkAranI vAtato pUvIkata vacanathI ja spaSTa thaI jAya che. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 192 (prabhAdravyamAM vyabhicAra besato nathI chatA mAtra anitya kahIe to vyabhicAra Ave teno ekeMdriyagrAhyatva mUkavAthI nirAza thaI jAya che. atakriyanA ThekANe cAkSuSatvAt mUkIe (naiyAyike prabhAne cakSugrAhaya mAnI che mATe A pada pasaMda karyuM che) eTale prabhA mAtra cakSu nAmanI eka iMdriyathI grAhya hovAthI temAM vyabhicAra Ave, tene dUra karavA dravyabhisati, ane amuka karma paNa mAtra cakSugrAhya hoya teno vyabhicAra dUra karavA karmabhinna eTale ke "vyakarmabhinnatve sati" padanI jarUrata jaNAya che. muktAvalImAM paNa guNa nirUpaNa avasare " TUrnamane sAmAnyavati #AratA gutvavachinA" ema kahyuM che.) athavA takabhASA TIkAmAM pramANa cAtIndriyasvAmi mivAra: eTale ca nA ThekANe na mUkIe to ahIM artha saMbaddha banI jaze. eTale ke ahIM guNanAM lakSaNamAM eka IndriyathI grAhya hovuM jarUrI che, jyAre prabhAne to atIndriya mAnela che, tethI karIne temAM vyabhicArano savAla ja nathI evo graMthakArano Azaya lAge che.) mAtra zabdathI Indriya grahaNa yogyatAnuM vAraNa karAya che. ghaDAnuM mAtra eka ja (cakSu) IndriyathI jJAna karavAmAM AvyuM, pachI te nAza pAmI gayo, eTale te ghaDo mAtra ekaeNndriya grAhya kahevAya; paNa te guNa to nathI, mATe vyabhicAra Ave. te vyabhicAra dUra karavA graMthakAra mAtra zabdano spaSTa artha darzAve che.... jenuM jJAna mAtra eka IndriyathI kaMI zakatu hoya, paNa anya IndriyathI nahi, jyAre pUrvokta ghaTa sparza nAmanI IndriyathI paNa grahaNa thaI zakato hato, eTale anya IndriyathI jANavAnI yogyatA temAM rahelI ja hatI, sparza na karyo te to te bhoktAnuM kamanasIba kahevAya, mATe temAM vyabhicAra nahIM Ave. buddhi vagere pratyakSa pramANathI jaNAya evA che. tethI nirvikalpakAdibhAgamAM pratyakSatvanI asiddhi nahi thAya. zaMkA :- buddhinA eka deza svarUpa nirvikalpakanuM pratyakSa thatuM na hovAthI tamArA guNalakSaNamAM bhAgAsiddhi doSa Ave ? samAdhAna :- nirvikalpaka jJAna paNa eka prakAranI buddhi che ane sukha duHkha vagere A badhAnuM mAnasa laukika pratyakSa-sva saMvedana saMbhavatu hovAthI mana Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 tarkabhASA vArtikam nAmanI eka Indriya grAhyatva temAM akabaMdha rahe che. eTale pakSanA eka dezamAM - Indriya grAhyatva = pratyakSatvanI asiddhi nathI. ekendriyagrAhyatvAdityukte rUpatvAdau vyabhicArastadvAraNAya guNatve satIti / tAvatyukte saMkhyAdau vyabhicArastad vAraNAya vizeSyapadaM / ekamAtragrAhye sAdhyarahite vyabhicAravAraNAya mAtreti tadA ekamAtrendriyagrAhyatvAdityarthaH / _____ vibhutvAditi vibhutvayuktimAha - uptAH zAlayo dRSTasahakArisamavadhAne samAne'pikasyacitphalanti kasyacinaatodRSTatodRSTasahakAriNo'tiriktamadRSTemeSTavyaM; tacca svopakAriNi pacanapAvakAdau padArthe kriyAM janayan svAzrayasaMsakte eva tAM janayati, aneruddhajvalanaM vAyostiryakpavanaM / aNumanasozvAdyaM karmaitAnyadRSTakAritAni tathA ca tatra dezAdau zAlisampattyAdeH phalasya dRzyamAnatvAtatkAraNAdRSTAdhikaraNasyAtmano vibhutvaM, AtmA nANuH / - guNatve sati ekendriya grAhyatvomAMthI ekandriyagrAhyatva ema kahI to rUpavAdimAM vyabhicAra Ave; tenA vAraNa mATe guNatve sati kahyuM. have eTaluM ja kahIe to saMkhyAdimAM vyabhicAra Ave, tenAM vAraNa mATe vizeSya pada - saMkhyAdi cakSu ane sparza ema be IndriyathI grAhya hovAthI ekeMdriyagrAhya nathI.sAdhyarahita - eTale je guNarUpe nathI e paramANu vagere koIka padArtha je mAtra eka IzvarathI grAhya che, temAM vyabhicAra Ave, tenA nirAsa mATe kahe che... eka mAtra IndriyathI grAhya evo padArtha levAno che, jyAre paramANu to cakSu vagere koI eka IndriyathI grAhya nathI ane Izvarato iMdriya vinA ja jJAna kare che, mATe vyabhicAra na Ave. - AtmA mATe vibhutvanI yukti batAve che. vAvelI DAMgara daSTa (pANI vi.) sahakArInuM sAnnidhya samAna hovA chatAM koIkane phaLe ane koIkane nahiM. mATe daSTa sahakArIthI atirikta adaSTane mAnavuM joIe. ane te potAnA upakArIne (viSe) nimitte agni vi. padArthamAM pacanakriyAne pedA karato potAnA AzrayathI saMbaddha ja te kiyA pedA kare che. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 takabhASA vArtikam Aga uce jAya. vAyaro ADo vAya, aNu ane mananuM Adhakarma A badhu adaSTa kareluM jANavuM. (kheDUta ghera hoya ane pAka to khetaramAM thAya, have tenuM kAraNa adaSTa tyAM Azraya vinA kevI rIte jAya? mATe tyAM sudhI AtmA phelAyelo mAnavo joIe.) mATe AtmA aNu nathI. | (cuMbakanI jema adaSTapaNe puNya pApanA AdhAre phaLa maLe che. puNya hoya to ghera beThA kamANI thaI jAya che. ane puNya khUTe tyAre dUranA vAhaNa paNa DUbI jAya che, jenI jANakArI paNa divaso pachI maLatI hoya che ane AganI lapeTo ucI jAya, gahana vanamAM phaLa, phula utpanna thAya ane kharI paDe. paNa koInA upabhogamAM AvatA nathI. Ano matalaba tyAM koI upabhoktA nA adaSTa kAma karyuM nahiM, te badhuM to vRkSanA svakarmathI bane che. paraMtu te adaSTa to te vRkSamAM ja raheluM hovAthI AtmAne vibhu mAnavAnI jarUra nathI. ItyAdi to te te dravyano svabhAva che emAM ApaNuM karma- adaSTa kAma karatuM nathI. hA e vAta sAcI tamAruM ghara baLe ane bAjuvALAnuM bacI jAya che. te ApaNA karmano doSa. ane kerI vagere phaLa ApaNA hAthamAM AvyuM emAM lAbhAMtarAyano kSayopazama kharo. Iti jainA:) (12) (nirupam) tasya bhogAyatanamantyAvayavi zarIram / sukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAro bhogaH / sa ca yadavacchinna Atmani jAyate tadbhogAyatanaM tadeva shriirm| ceSTAzrayo vA zarIram / ceSTA tu hitAhitaprAptiparihArArthA kriyA, na tu spandanamAtram / bAhyendriyagrAhyaguNAdhikaraNatvAt kumbhAdivanmadhyamaparimANe saavyvtvtoSaH | zarIramiti zarIrasya lakSaNadvaye'pi karacaraNAdAvativyAptiparihArArthaM antyAvayavIpadaM kSepyaM / / na ca mRtazarIreSvavyAptiH, kAdAcitkasya tadAzrayasyeSTatvAt / sukheti viSayAbhyAsAdijanyasukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAro bhoga ityarthaH / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 tarkabhASA vArtikam hiteti hitaprAptyahitaparihArAnyataraprayojanikA kriyetyarthaH / bAhya Indriya grAhya guNanuM adhikaraNa hovAthI ghaTAdinI jema madhyamaparimANa mAnatA sAvayavatvano doSa Ave. sAvayavavALo padArtha janya hovAthI AtmAnA nityatvanI hAni thAya (AtmA asaMkhya pradezavALo che, je (pradezo) sadAkALanA che, te ochAvattAM thatA nathI mATe sAvayavatvanAM kAraNe nityatvanI hAni thatI nathI Iti jainAH) bhogAyatanuM / antyAvayavi - zarIram - bhoga saMpAdana karavAnuM sthAna. antyAvayavi zarIram - je pote koInuM avayava nathI te zarIra. zaMkA :- hAthapagane kAMTo lAge to duHkhano sAMkSAtkArato tyAM thAya che eTale hAtha vigere bhogAyata banI javAthI ativyApti thAya. samAdhAna :- hAtha paga zarIranA avayava hovAthI te antyAvayavI banatA nathI, eTale ke zarIra nA be lakSaNa hovA chatAM hAtha paga vageramAMthI ativyApti khaseDavA antyAvayavI pada mUkavuM. zaMkA :- mRtazarIramAM to koI paNa jAtanI ceSTA dekhAtI nathI eTale ceSTAzrayo evA zarIranA lakSaNamAM avyApti Ave. samAdhAna :- bhUtakALamAM e zarIramAM ceSTAthatI ja hatI, eTale kyAreka ceSTAnA Azraya tarIke ISTa hovAthI mRtazarIramAM avyApti nathI. viSayAbhyAsAdithI janya sukha ke duHkhamAMthI koIno sAkSAtkAra thavo te bhoga. athavA ceSTAno Azraya te zarIra - ceSTA eTale hitanI prApti ke ahitanA tyAga mATe thatI kriyA. (13) (haeNndriyanipaLam) zarIrasaMyuktaM jJAnakaraNamatIndriyamindriyam / atIndriyamindriyamityucyamAne kAlAderapIndriyatvaprasaGgo'ta uktaM jJAnakaraNamiti / tathApi indriyArthasaMnikarSe'tiprasaGgo'ta uktaM zarIrasaMyuktamiti zarIrasaMyuktaM jJAnakaraNamindriyamityucyamAna AlokAderindriyatvaprasaGgo'ta uktmtiindriymiti / tAni cendriyALi SaT| atIndriyamityAdinA indriyaM atikrAntamatIndrimityucyamAne indriya Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 tarkabhASA vArtikam jJaptAvatIndriyajJaptiratIndriyajJaptAvindriyajJaptiriti parasparAzrayaprasaGga iti, maivaM yogajadharmajanyasAkSAtkAraviSayatvamatIndriyatvamiti nirUpyamAnatvAt / __SaDiti / nanu tvacA sarvendriyasthAni vyAptAni tatazca tvagindriyaM sarvArthopalambhakaM / sarvArthagrahaNasya tvagindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAdekamevatannetyAha / tvagindriyasya sarvAdhiSThAnavyAptyAvapi anyAnyazaktibhedAt SaDityabhyupagamyate, maJcasthapuruSAkrozane caJcAH krozantItyapi vyavahArAt / tvaci sthite'pi pRthaktvavyavahAra indriyANAmiti / . ... vastutastu zarIrasaMyogAvacchedena ghaTapaTAdInAM tvAcajJAnajanakatayA tatrAtiprasaktivAraNAyAtIndriyatvaM / zarIra sAthe saMyukta jJAnanuM karaNa ane atIndriyo hoya te Indriya, atIndriya - Indriyane oLaMgI gayela te - IndriyathI jenuM grahaNa na thaI zake te atIndriya, ema kahIe to IndriyanuM jJAna thatAM atIndriyanuM jJAna thAya ane atIndriyanuM jJAna thAya tyAre IndriyanuM jJAna thAya ema anyonyAzraya doSa Ave. ema na kahevuM. (mAtra) yogaja dharmathI janya je sAkSAtkAra che teno je viSaya hoya te atIndriya, A rIte nirUpaNa karavAnuM hovAthI uparokta doSa lAgato nathI. zaMkAkAra - cAmaDI sarva IndriyomAM phelAyelI che. tethI sparzendriyane sarva arthane upalaMbha karanArI mAnavI joIe. kAraNa ke jyAM sparzendriya hoya tyAM upalaMbha thAya che. te jyAM nathI tyAM koI jAtano upalaMbha thato nathI, ema te = sparzendriya anvaya vyatirekane anusaranArI che, mATe eka ja sparzendriya ja mAnavI joIe. anya Indriya mAnavAnI jarUra nathI. samAdhAna :- sparzendriya sarva IndriyanA adhikAnamAM vyApta hovA chatAM alaga alaga zaktinA bhedathI cha Indriyo svIkAravAmAM Ave che. mAMcA upara rahelA purUSo avAja karatA hoya to paNa mAMco/khATalA avAja kare che evo vyavahAra thAya che. tema sarvatra cAmaDI rahelI hovA chatAM Indriyono alaga alaga vyavahAra thAya che hakIkatamAM zarIra sAthe saMyukta jJAnanuM kAraNa te Indriya, ema kahie to, je ghaDA vagereno zarIra sAthe saMyoga che, tenuM spArzana pratyakSa thavAmAM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam ghaDA vagere kAraNa banatA hovAthI teone Indriya tarIke mAnavAnI Apatti Ave. tenA nivAraNa mATe atIndriya pada mUkyuM, ghaTAdi atIndriya nathI. 197 ghrANaraMsanacakSustvakzrotramanAMsi / tatra gandhopalabdhisAdhanamindriyaM ghrANam / nAsAgravarti / tacca pArthivaM; gandhavattvAd ghaTavat / gandhavattvaM ca gandhagrAhakatvAt / yadindriyaM rUpAdiSu madhye yaM guNaM gRhNAti tadindriyaM tadguNasaMyuktaM tathA cakSU rUpagrAhakaM rUpavat / gandheti asAdhAraNaM vyApAravadgandhopalabdhisAdhanamityartho'to na manasi na vA sannikarSe'tiprasaGgaH, surabhidurabhyavayavArabdhe praanne'vyaaptivaarnnaayoplti 1 gandheti :- gaMdha jJAnanuM asidhAraNa sAdhana temaja vyApAravALI te ghANa Indriya che. asAdhAraNa pada mukavAthI manamAM ativyApti nahi Ave, kAraNa ke mana tyAM badhA jJAnanuM sAdhana hovAthI sAdhAraNa che. ane vyApAravALu kahevAthI sannikarSamAM ativyApti nahiM Ave kAraNa ke sannikarSa vyApAra rUpa che paNa vyApAravALo nathI. athavA Indriya ane arthano saMnikarSa zarIra saMyukta nathI, mATe ativyAxi nathI AvatI. surabhI dubhi avayavathI Arabdha nAka surabhi durabhi gaMdhanuM sAdhana to nathI. kemake gaMthanuM kAraNa to pRthvI che, jyAre nAka ApaNuM lakSya che; temAM lakSaNa na javAthI avyApti Ave. tenA vAraNa mATe upalabdhi pada mUkyuM. gaMdhanI upalabdhi = jJAna tenAthI (=nAkathI) thAya ja che. have vAMdho nahI Ave. rasopalabdhisAdhanamindriyaM rasanam / jihvAgravarti / taccApyaM rasavattvAd, rasavattvaM ca rUpAdiSu paJcasu madhye rasasyaivAbhivyaJjakatvAllAlAvat / rUpopalabdhisAdhanamindriyaM cakSuH / kRSNatArAgravarti / tacca taijasam rUpAdiSu paJcasu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt pradIpavat / sparzopalabdhisAdhanamindriyaM tvak / sarvazarIravyApi tattu vAyavIyam Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam rUpAdiSu paJcasu madhye sparzasyaivAbhivyaJjakatvAdaGgisalilazaityAdivyaJjakavya janavAtavat / nanu indriyamatIndriyaM ghrANaM ca aiMdriyakam / ata eva tatkatham ? ata Aha nAsAgravartIti tadguNayuktamiti tajjAtIyaguNavadityarthaH / snehAdigrAhakamapi cakSurAdi na tadvadityanatiprasaktaye rUpAdiSu ityAdyuktaM / sparzasyaiveti manasi vyabhicAravAraNAya eva zabdaH, aprasiddhivAraNAya madhya ityantam / zaMkAkAra :- tame Indriyane - atIndriya kaho cho, paNa prANa to cokhI dekhAya ja che eTale eMdriyaka che. samAdhAna :- ethI karIne graMthakAra kahe che ke... sAkSAt dekhAtuM nAka te ghrANendriya nathI, paNa nAkanA agrabhAgamAM atisUkSma pradezanI banelI prANa che ane je gaMdhatva jAtivALA gaMdhaguNa yukta che, kemake "Indriya rUpa vagere pAMca guNamAMthI je guNane grahaNa kare te Indriya te guNathI saMbaddha hoya che.'' evo niyama che. 194 zaMkAkAra :- AMkha vagere snehAdine grahaNa to kare che paNa, AMkha vagere snehAdithI yukta to nathI mATe niyama khoTo paDayo. samAdhAna :- are bhAI ! eTale ja to ame pArivu pasumadhye rasaOvAmitvajJAt jAhAvat ema kahyuM che, eTale ke A niyama rUpAdi pAMcaguNa mATe lAgu paDe che. eTale zeSa guNane te Indriya abhivyakta kare, paNa te guNathI yukta hovuM, evo niyama nathI. rasanA rasavALI che, rUpAdi pAMcamAMthI rasane ja abhivyakta kare che mATe. rasanI ja grAhaka rasanA jIbha Indriyache. ahIM evakAra manamAM vyabhicAra vAravA mATe che, manathI to rUpa vagerenuM paNa grahaNa thAya che. rUpAdiSu madhye - na lakhe to aprasiddhi A rIte Ave- sparzaevAminTaMnatva mAtra guNanuM abhivyaMjakapaNuM to koI ja IndriyamAM nathI, kAraNa ke tvak paNa sparza guNa uparAMta dravyanI abhivyaMjaka che ja, paNa rUpAdiSu madhye - Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 tarkabhASA vArtikam lakhavAthI aprasiddhi uDI jaze ke rUpAdi pAMcamAMthI mAtra spardhAbhivyaMjaka hoya tevI Indriya taka che. zabdopalabdhisAdhanamindriyaM zrotram / tacca karNazaSkulyavacchinamAkAzameva, na dravyAntaram / zabdaguNatvAt / tadapi zabdagrAhakatvAt / yadindriyaM rUpAdiSu paJcasu madhye yadguNavyaJjakaM tattadguNasaMyuktaM tathA cakSurAdi rUpAdigrAhakaM rUpAdiyuktam / zabdagrAhakaM ca zrotramataH zabdaguNakam / sukhAdyupalabdhisAdhanamindriyaM manaH / taccANuparimANaM hRdayAntarvati / nanu cakSurAdIndriyasadbhAve kiM pramANam ? ucyate anumAnameva / tathAhi rUpAdyupalabdhayaH karaNasAdhyAH kriyAtvAcchidikriyAvat / / . zabda iti nanu AkAzasya zrotratve sarvadA sattvAd badhirasyApi zabdopalambhaprasaGga iti cenmaivaM / zabdazravaNajanitasukhaduHkhAnubhavaprApakadharmAdharmaviziSTasyaiva nabhodezasya zrotratvAbhyupagamena tAdRzAdRSTavaikalyasAkalyAbhyAM badhiratvAbadhiratvopapatteH / . . . ___indriyasadbhAve pramANaM pRcchati / nanviti anumAnameva pramANamityAha * zaMkAkAra :- AkAza e zrotrendriya rUpa che ane te to sadAkAla hovAthI baherAne pAga sAMbhaLavAno prasaMga Avaze. samAdhAna.:- zabdane sAMbhaLavAthI utpanna thanAra sukha duHkhano anubhava karAvanAra dharma-adharmathI viziSTa je AkAza deza che te zrotra tarIke svIkAravAmAM Ave che. ane tevA prakAranA adaSTanI uNapa hoya to baherApaNuM saMbhavI zake che. saMpUrNatA hoya to sAMbhaLI zakAya. Indriya che emAM pramANa zuM? te mATe prazna kare che. zaMkAkAra :- nanu cakSurAdIndriya sabhAve kiM pramANam ? samAdhAna - anumAna ja pramANa che. rUpAdi guNonuM jJAna karaNathI sAdhya che. kriyA rUpa hovAthI chedana kriyAnI jema. ucyate iti kimidamatra kriyAtvaM vivakSitaM ? dhAtvartharUpatvaM, parispa Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam 200 ndanarUpatvaM vA, nAdyaH nimittamAtrasAdhye pradhvaMsAdAvanaikAntikatvAt / na dvitIya asiddhatvAditiseyamubhayataH pAzArajjuriti cettadasAraM, kriyAtvaM kAryatvamiti vivakSitatvAt / kAryatvaM vA'bhUtvAbhAvitvamiti na kazcidoSaH / karaNeti tattadupalabdhau tattadasAdhAraNakaraNajanyatvaM anumeyam / ato manasA na arthAntaraM, cakSurAdInAmasAdhAraNakaraNatvaM, asAdhAraNakaraNatvaM vinA . cAkSuSatvAdikamAkasmikaM syAdityAdayastAH , antaHkaraNAderyathAkathaJcidasAdhAraNatve tvAcAderapi cAkSuSajJAnAdyApattirityAdayazca / pUrvapakSa :- ahIM kiyAtvathI zuM levAnuM ? dhAtuno artha levAno ke parispandana mAtra ? temAM pahelo pakSa barAbara nathI. nimitta mAtrathI sAdhya dhvasAdimAM vyabhicAra Avaze. (koI paNa jAtanuM nimitta maLatA paDayo paDyo ghaDo nAza pAmI jAya che. temAM vivakSita kAraNanI - karaNanI jarUra paDatI na hovAthI koI karaNa prasiddha nathI. bIjA pakSamAM to asiddha doSa Ave. kArAga ke ghANa vageremAM parispaMdanano abhAva che. kAraNa ke pakSe hetvAbhAva- te svarUpAsiddhi. Ama beya bAju phasAmaNI che. ' uttarapakSa :- A badhI vAta pokaLa che. kriyAtvathI kAryatvanI vivakSA karelI che. athavA kAryatva eTale pahelA na hoya tenuM thavuM, temAM kazo doSa nathI. karaNasAdhyA :- te te upalabdhi te te asAdhAraNakaraNathI janya che, evuM anumAna karAya che cAkSuSa-rUpAdinI upalabdhimAM AMkha vi. asAdhAraNa karaNa che. ane sukhAdinI upalabdhimAM mana Indriya tarIke asAdhAraNa rUpe upayogI bane che. (kAraNa ke sukhAdinA saMvedanamAM ja mananI Indriya tarIke upayoga thato hovAthI tenA pratye mana asAdhAraNa che. eTale je mAtra upalabdhi sAma canI vAta karI hota to manakaraNa na banI zakata. zaMkA :- je arthane siddha karavAno hoya tenAthI bhinna artha siddha thAya te arthAntara. ahI ApaNe manane Indriya tarIke siddha karavAnuM hatuM, tenA badale sAdhAraNa kAraNa banavAthI IndriyarUpe siddha thaze nahIM; eTale arthAntara doSa Ave. rUpAdi upalabdhi pratye te pote sAdhAraNa kAraNa hovAthI. samA :- sukhAdi upalabdhi vizeSa pratye mana asAdhAraNa kAraNa banatuM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 tarkabhASA vArtikam hovAthI arthAntara doSa nahi Ave. AMkha vi. asAdhAraNa kAraNa che. tevA asAdhAraNa karaNanI apekSA rAkhavAmAM na Ave to kALa dizA aSTa vi. sAdhAraNa kAraNa hara hameMza hAjara ja hoya che. ethI kArya jyAre tyAre utpanna thaI zakaze. enA mATe dezakALanI niyatatA nahi rahe. eTale AMkha vi. asAdhAraNa kAraNa che. asAdhAraNa karaNa vinA cAkSuSapratyakSa vi. Akasmika thaI javAnI Apati Ave. ItyAdi to che. AnAthI te te upalabdhimAM asAdhAraNa karaNa tarIke AMkha vi. IndriyajarUra mAnavI joIe. (54) (arthanirUpaNam) arthA SaT padArthAH / te ca dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAH / pramANAdayo yadyapyatraivAntarbhavanti tathApi prayojanavazAd bhedena kIrtanam / (55) (arthanirUpaNe dravyanirUpaNam ) tatra samavAyikAraNaM dravyam / guNAzrayo vA / tAni ca dravyANi pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsi navaiva / . (56) ( dravyanirUpaNe pRthivInirUpaNam) tatra pRthivIttvasAmAnyavartI pRthivI / kAThinyakomalatvAdyavayavasaMyogavizeSeNa yuktAH / prANazarIramRtpiNDapASANavRkSAdirUpA / rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvagurutvadravatvasaMskAravatI / arthetiM nanu dravyAdiSu SaTsu padArtheSu pramANAdInAM SoDazapadArthAnAM yathAsambhavamantarbhAvasya vaktuM zakyatvAtpRthak pramANAdi SoDazapadArthanirUpaNamanupapannaM, lAghave sambhavati gauravasyAnAzrayaNIyatvAt itImAM zaGkAM nirasyati / - pramANAdaya iti ayaM bhAvo - anyazAstre pratipAditAnAM pramANAdInAM sAkSAnnizreyasAMgatvavat (tvAt) dravyAdInAM tadabhAvAtSoDazapadArthavAdo na yuktaH / nanu prAdhAnyena SaTpadArthavAdaH, prayojaneti pramANatvAdirUpeNa tattadvilakSaNaprayojanajanakAH pramANAdaya iti dravyAdyantargatA api pRthaguddiSTA ityarthaH / - Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 202 sthUlaM pRthivyAH kAryatvaM neti prabhAkarAstAn kSeptuM prayogaH "vimatA pRthvI kAryA sAvayavatvAt'' sammatavat sAvayavattvaM kutaH ? kAThinyakomalatvAditi siddhaM / artha :- eTale cha padArtho che. ' zaMkAkAra :- dravyAdi cha padArthomAM pramANAdi soLa padArtho yathAsaMbhava aMtarbhAva karI zakAto hovAthI alaga rIte pramANAdi soLa padArthonuM nirUpaNa karavuM yukti yukta nathI. kAraNa ke lAghavano saMbhava hoya tyAre gauravano Azraya na levAya. samAdhAna :- pramANAdino A chamAM samAveza thaI zake, topaNa prayojanane lIdhe temanuM pRthak varNana karyuM che. - - Ano hArda Ama che ke - anya zAstramAM pratipAdana karAyela pramANAdi sAkSAt mokSanAM kAraNa che. tenI jema vyAdi mokSanA sAkSAta, sAdhana nathI, mATe soLa padArthavAda yukta nathI, mukhyatAe cha padArthavAda che. eTale ke pramANa vi. pramANatyAdi rUpe te te vilakSaNa prayojananA janaka hovAthI chamAM samAveza thavA chatAM alaga alaga upadezyA che. ''sthUla pRthivI kArya nathI" evuM prabhAkara mAne che. teno nikAsa karavA prayoga darzAve che. vivAdAspada pRthvI kArya rUpe che. avayaMvavALI hovAthI saMmatanI jema ghaTAdi kArya tarIke saMmata che ane te avayaMvavALA che, tema A pRthvI avayavavALI che, mATe kAryarUpe mAnavI ja joIe. kaThana ane komala hovAthI tenuM sAva vatva siddha thaI jAya che. kAraNa ke pradezonI ghanatAthI - gIcapaNAthI kadanapaNuM Ave che ane pradezonA poLANathI komalapaNuM Ave che. ghANa zarIra loDhuM, lAkaDuM, mATInuM Dhepha patthara ane phUla, rU, makhamala ItyAdithI kaThinatA komalatA siddha che. utpanna thatA sthUla rUpe dekhAya che. e paNa prasiddha che. sA cA dvividhA nityA'nityA ca nityA paramANurUpA / anityA ca kAryarUpA / dvividhAyAH pRthivyA rUparasagandhasparzA anityAH pAka Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 tarkabhASA vArtikam jAzca / pAkastu tejaHsaMyogaH / tena pRthivyAH pUrvarUpAdayo nazyantyanye janyanta iti pAkajAH / (17) (TranirUpane nipAnuM) aptvasAmAnyayuktA ApaH / rasanendriyazarIrasaritsamudrahimakarakAdirUpAH / gandhavarjasnehayuktapUrvoktaguNavatyaH / tA dvividhAH nityA anityAzca / nityAnAM rUpAdayo nityA eva, anityAnAM rUpAdayo nityA eva, anityAnAM rUpAdayoManityA eva / / ___ zarIretyAdinA dravyasAdhakaguNAnAha rUpeti sarveSAM nityatve ghaTAdInAM dravyAntaratvApattiH sarvAnityatve'navasthA syAdityataH sA nityAnityeti / gandhavarjeti ete pUrvavat siddhA rUparasasparzavatya Apo dravAH / . pRthvI eka dravya che, tene siddha karI ApanAra rUpAdi guNo temAM che, kAraNa ke rUpAdi guga tarIke siddha che, tenAM Azraya rUpe guNI- dravya hovuM jarUrI che. jo badhI ja pRthvI ne nitya mAnIe to ghaTa, paTa vagere bhinna bhinna dekhAya che. temane alaga dravya tarIke mAnavA paDaze. kAraNa ke mATImAMthI utpanna thayela che, mATe ghaTa e pArthiva dravya che" ema kahI zakAze nahi. (nitya mAnela hovAthI) athavA tame to pRthvI nitya mAnI che, jyAre ghaTAdi to anitya dekhAya che mATe temane to pRthvI dravya tarIke na mAnI zakAya, (bhinna svarUpa hovAthI) mATe ghaTAdine pRthvIthI bhinna dravya tarIke mAnavA paDaze. naiyAyika mate nitya anitya virUddha dharma hovAthI eka samAna dravyamAM = ghaTamAM nA ghaTI zake. je badhI pRthvI anitya mAno to anavasthA doSa Ave. kAraNa ke ghaTa mATImAMthI paiyo te anitya mAnavo yukta che. paNa pArthiva paramANu zemAMthI pedA thayo ? anya sUkSma pArthiva paramANuthI ! ema kahevA jazo to badhA ja anitya hovAthI tenI paNa utpatti zemAMthI ? e prazna ubho ja raheze. ema sUkSma sUkSmataranI kalpanA karatA pAra AvavAno nathI. eTale AvI aprAmANika kalpanAthI anavasthA doSa ubho thAya che. mATe pArthiva paramANane nitya mAnavA joIe. ethI graMthakAre kahyuM te (pRthvI) nitya ane anitya rUpe che. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 204 (58) (dravyanirUpaNe tejonirUpaNam) / tejastvasAmAnyavat tejaH / cakSuH zarIrasavitRsuvarNavahnividyudAdiprabhedam / rUpasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvadravatvasaMskAravat / nityamanityaM ca pUrvavat taccaturvidham / udbhUtarUpasparzamanudbhUtarUpasparzamanudbhUtarUpamudbhUtasparzamudbhUtarUpamanudbhUtasparza ceti / udbhUtarUpasparza yathA saurAditejaH, piNDIbhUtaM tejo vayAdikam / suvarNaM tu udbhUtAbhibhUtarUpasparza, tadanubhUtarUpatve'cAkSupaM syAdanudbhUtasparzatve tvacA na gRhyet| abhibhavastu balavatsajAtIyena pArthivarUpeNa sparzena ca kRtH| anubhUtarUpasparza tejo yathA cakSurindriyam / anudbhUtarUpamudbhUtasparza yathAM taptavAristhaM tejaH / udbhUtarUpamanudbhUtasparza yathA pradIpaprabhAmaNDalam / ... snigdhAzca saGkhyAdayazcAkSuSAH, paMtanAdgurutvaM, uttarakarmataH saMskAra iti / udbhUteti indriyagrahaNayogyatApAdako dharmavizeSa udbhUtastadviparIto'nudbhUta iti / udbhUtau rUpasparzI yasyetyarthaH evamanudbhUtau rUpasparzI yasyetyarthaH / krameNodAharati yatheti suvarNamiti idamapyudbhUtarUpasparzasyodAharaNaM, suvarNasparzo'nudbhUtaH tvacA pArthivabhAgaeva gRhyata evetyanyarAddhantaH / sparzeti / gaMdha sivAyanA sneha sAthe nA pUrvokta guNo pUrvanI jema pANImAM siddha che. rUpa rasa sparzadravyavALuM pANI che, upara temAM sneha guNa vadhAreno kahyo eTale snigdhAtha kahyuM. tenA AdhAre pUrvanI jema A guNovALuM pANI dravya tarIke siddha thAya che. ane saMkhyA vi. guNo AMkhe dekhAya che, eTale ke cAkSuSa che. uparathI pANI nIce paDe che, tenAthI gurUtva guNanI siddhi thAya che ane haDaselavAthI ke mazIna vi.thI vega paNa pedA karAya che, ethI ekavAra dhakko mAryA pachI potAnI meLe ja AgaLa jAya che. eTale uttara dezano saMyoga karavA mATe vega dvArA uttara kama pedA karavAmAM Ave. vega na hoya to pUrva karma uttara karmanuM pratibaMdhaka hovAthI pANI AgaLa khasI ja na zake. eTale uttara dezanA saMyogathI uttarakarmanuM anumAna ane tenAM uparathI vega nAmanAM saMskAranI siddhi thaI. * Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 tarkabhASA vArtikam jenAthI padArthamAM IndriyathI grahaNa karI zakAya, evI yogyatA prApta thAya te dharma vizeSane udbhUta kahevAya, tenAthI viparIta te anurbhUta. udbhUta rUpa ane sparzavALuM, anubhUta rUpa ane sparzavALuM anubhUta rUpa ane udbhUta sparzavALuM, udyUtarUpa ane anubhUta sparzavALAMnuM anukrame udAharaNa darzAve che. (1) banne udbhUta sUryanu teja, pUMjIbhUta agnivi. (2) banne anubhUta cakSuIndriya (3) garama pANImAM raheluM teja ke jenuM rUpa anubhUta che ane sparza pragaTa che, garamAzano anubhava thato hovAthI (4) dIpakanuM prabhAmaMDala jenuM rUpa pragaTa che, paNa sparza apragaTa che. tyAM suvarNa paNa udbhUta rUpa sparzavALuM che. paNa balavAn pArthivanA rUpe/sparze teno abhibhava karyo che. sonAno sparza anubhUta che. sparzendriyathI pArthiva bhAga ja grahaNa thAya che. e anyano siddhAnta jANavo.. (59) (dravyanirUpaNe vAyunirUpaNam ) vAyutvAbhisambandhavAn vAyuH / tvagindriyaprANavAtAdiprabhedaH / sparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvavegavAn / sa ca sparzAdyanumeyaH / tathA hi yo'yaM vAyau vAti anuSNAzItasparza upalabhyate sa guNatvAd 'guNinamantareNAnupapadyamAno guNinamanumApayati / guNI ca vAyureva / pRthivyAdyanupalabdheH / vAyupRthivIvyatirekeNa sparzAbhAvAt / sa ca dvividho nityAnityabhedAt / nityaH paramANurUpo vAyuH, anityaH kAryarUpa va | upalakSaNametat kintu sparzazabdadhRtikampaliGgatvaM vAyoH / nanu suvarNaM pArthivaM naimittikadravatvAt ghRtAdivaditi cet, na vimataM pArthivaM na, pAkAnivartyarUpattvAt toyavaditi satpratipakSAt / nanu vimataM taijasaM pArthivApyAbhyAmanyatve sati rUpavattvAt pradIpavaditi / vAyunuM sparzAdithI anumAna karI zakAya che. tyAM AdithI/upalakSaNathI zabda, dhRti, kaMpana tenA - vAyunA liMga che. (1) vAyaro vAya tyAre anuSNAzIta sparzano anubhava thAya che. anuSNA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam zIta sparzavALI pRthvI to pratyakSa yogya chatAM dekhAtI nathI, mATe vAyunuM anumAna thAya che. (2) zabda anukUla pavana hoya te bAju barAbara saMbhaLAya che. eTale tenA zabdanA vAhaka tarIke pavananI siddhi thAya che. (3) halakuM kAgaLa vi. addhara dekhAya che. tenA dhAraNa karanAra tarIke vAyunuM anumAna thAya che. (4) jhADanA pAMdaDAne pratyakSa halAvanAra koI dekhAto nathI, chatAM kaMpe che. tethI halAvanAra tarIke vAyunuM anumAna thAya che. zaMkAkAra :- suvarNa pArthiva che. naimittika dravatva hovAthI ghI vagerenI jema. samAdhAna :- (pakSa) - 'vivAdAspada (suvarNa" "(sAdhya) - pArthiva nathI.' (hetu) - pAkathI pheraphAra nahi pAmanAra rUpavALu hovAthI pANInI jema, AnAthI pUrvaanumAnanuM khaMDana karanAra pratipakSa anumAna ApyuM. A sapratipakSanA kAraNe tamAro hetu hevAbhAsa rUpe banI javAthI tamAruM vAMchita pUrNa nahiM thAya. have vivAdAspada (suvarNa) taijasa che pRthvI pANIthI anya hote chate rUpavALuM hovAthI, pradIpanI jema. (Ama suvarNane to jasa siddha karI zakAya che.) nanu vimataM taijasaM pArthivApyAbhyAmanyatve sati rUpavattvAt pradIpavaditi kAraNaguNAhIti samavAyikAraNaguNAH pAka(kA)janyaghaTapaTAdiniSThaikatvAsamavAyikAraNakadvitvAdighaTapaTasaMyogAdibhinnakAryaguNajanakA ityarthaH / pAkena ajanyaM yat ghaTapaTAdiniSThaikatvaM tadevAsamavAyikAraNaM yasya dvitvAdeH sa pAkAjanyaM, ata eva vadanti apAkajA rUparasagandhasparzAH parimANagurutvadravatvasnehAdayazca kAraNaguNaprabhavA iti / nodanAditi vegarahitasparzavatdravyasaMyogAdityarthaH, abhighAtAditi sparzavadvegavadravyasaMyogAdityarthaH / pratyakSasiddhaM tryaNukaM kakSIkRtya dvayaNukaM sAdhayati, taditi / dravyatvAdityukte gaganAdau anaikAntikatvam / ata uktaM kAryeti kevalaM kAryetyukte zabdAdAvanaikAntikatvam / ato drvytvaaditi| kAraNa guNo-samavAya kAraNa guNo-paTanA samavAdhikAraNa evA tattvanA rUpAdi guNo; pAka-ajanya ghaTapaTAdimAM rahela je ekatva te jenuM asamavAyakiraNa che evA dhitvAdi temaja ghaTapaTanA saMyogAdithI bhinna kAryaguNanA janaka Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam che. kAraNa ke dvitpAdi temaja saMyogAdi kAraNaguNathI janya nathI. ghaTapaTAdimAM rahela je pAkathI ajanya ekatva te jenuM asamavAyikAraNa che evA dvityAdi te pAkaajanya che. kemake kAraNa svarUpa tattu aneka hovA chatAM, paTa to ekaja pratIta thAya che, temAM tantugata saMkhyA nAmano guNa bhAga bhajave che. paraMtu kAMI pAka karavAthI ghaTa, paTamAM navuM ekatva pedA thatuM nathI vaLI apekSA buddhithI be vagerenI pratIti thAya che. ane anya dravyathI joDAya tyAre saMyoganI pratIti thAya che, paraMtu tyAM paNa tantu gata saMyoga upayogI nathI. je ghaTamAM samavAya saMbaMdhathI dvitvapedA thAya che, temAM pAkathI ajanya ekatva samaveta hovAthI dvitva vagerenuM ekatva asamavAyikAraNa kahevAya. ethI ja kahe che... apAkaja rUpa rasa gaMdha sparza, parimANa gurUtvaxvatva ane sneha vagere kAraNaguNathI utpanna thanArA che. pAkaja rUpAdito pAkanI mahimAthI ja pedA thaI jAya che, temAM samavAyikAraNanuM rUpa vagere kAma AvatuM nathI. : nodanAd H- vega vagaranAM sparzavALA dravyanA saMyogathI. abhidyAnAd :- vegavALA sparzavALA dravyanA saMyogathI. = pratyakSasiddha vyaNukane pakSa karI yaNukane sAdhe che. RNuka = trasareNu jALImAMthI AvatAM sUryakiraNa jhINAmAM jhINI je raja cotarapha dekhAya che, te svalpa parimANavALA dravyamAMthI upajI che. kAraNa ke te ghaTanI jema kArya dravya che. ahiM 'RNuka svalpaparimANadravyArabdha kAryadravyatvAt' ahiM hetumAM mAtra dravyatvAt mUkIe, to gaganAdimAM vyabhicAra Ave. kemake te paNa dravya to che ja, paNa koIpaNa svalpa dravyathI banela nathI. nitya hovAthI. te mATe kAryapada mUkayuM. gagana kArya nathI mATe vyabhicAra na Ave. have mAtra kArya pada rAkhIe to zabda vi.mAM vyabhicAra Ave. zabda e kArya to che paNa svalpa dravyathI zabda banato nathI, ethI dravyatvAt pada mUkayuM, zabdae dravya nathI. te svalpa dravya tarIke hrayaNukanI siddhi thAya che. tatra pRthivyAdInAM caturNAM kAryadravyANAmutpattivinAzakramaH kathyate / dvayoH paramANvoH kriyayA saMyoge sati dvayaNukamutpadyate / tasya paramANU samavAyikAraNam / tatsaMyogo'samavAyikAraNam / adRSTAdi nimittakAraNam / tato dvayaNukAnAM trayANAM kriyayA saMyoge sati tryaNukamutpadyate / tasya 207 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 208 dvyaNukAni samavAyikAraNam / zeSaM pUrvavat / evaM tryaNukaizcaturbhizcaturaNukam / caturaNukairaparaM sthUlataraM sthUlatarairaparaM sthUlatamam / evaM krameNa mahApRthivI mahatya Apo mahattejo mahAMzva vAyurUtpadyate / na cAyamasiddho hetuH '"vimataM kAryaM cAkSuSatvAd ghaTavat" iti / kiJca dvyaNukakAryasya paramANU samavAyikAraNaM, tatsaMyogo'samavAyikAraNamadRSTAdi nimittakAraNaM (1) dvayaNukasaMyogakAryasya paramANU samavAyikAraNaM, kriyA asamavAyikAraNamadRSTAdi nimittakAraNaM (2) dvayaNukadvitvakAryasya paramANU samavAyikAraNaM, tadekatvadvayamasamavAyikAraNamapekSA'dRSTAdinimittakAraNaM ||3|| NukaparimANakAryasya paramANU samavAyikAraNaM dvitvamasamavAyikAraNamadRSTAdi nimittakAraNaM (4) atrezvarecchAjanyatvaM sarvatrApi, dvayaNukakAryasya dvyaNukAdIni samavAyikAraNaM tatsaMyogo'samavAyikAraNaM kriyAdRSTAdi nimittakAraNaM ( 5 ) evaM krameNa mahatI pRthvItyAdi bodhyam / zaMkAkAra : (utpattikrama) RNuka kArya dravya tarIke siddha na hovAthI, svarUpAsiddhi doSa Ave che. samAdhAna :- vivAdAspada vyaNuka kArya che. AMkhathI joI zakAtuM hovAthI, ghaTanI jema. vaLI dhaiNuka kAryanuM be paramANu samavAyakAraNa che. paramANu avayava hovAthI temAM dracaNuka samavAya saM.thI rahe che ane paramANu svamAM tAdAtmyathI rahe che mATe, ane paramANusaMyoga asamavAyikAraNa bane '"paramANusaMyoga paramANumAM samavAyasaM.thI rahe che ane yaNuka paNa paramANumAM samavAya saM.thI rahe che mATe'' adRSTAdi nimitta kAraNa che. dhaNukasaMyoga samavAya saM.thI be paramANumAM rahela che mATe, ane te banne paramANumAM kriyA pedA thAya tyAre saMyoga thAya ane kriyA te paramANumAM samavAya saM.thI rahe ane saMyoga paNa tyAM samavAya saM.thI rahe mATe kriyA asamavAyikAraNa aSTAdi nimitta kAraNa che. U~caNukanA dvitvarUpakAryanuM paramANu samavAyikAraNa ane te be paramANunA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 takabhASA vArtikam be ekatva asamAyikAraNa, apekSA-adaSTa vi. nimitta kAraNa che. dayANaka parimANa rUpa kAryanuM be paramANu samavAya kAraNa dhitva asamAyikAraNa aSTAdi nimitta kAraNa, sarva ThekANe Izvara IcchA janyatva mUkavuM/ nAga. vayA_kanA kAryasvarUpa caNaka kAryanuM dhayANakAdi samAyikAraNa. tenA kriyA aSTAdi nimittakAraNa, traNa dhaNukano saMyoga asamAyikAraNa, A kame moTI pRthvI ItyAdimAM samajavuM. kAryagatA rUpAdayaH svAzrayasamavAyikAraNagatebhyo jAyante / kAraNaguNA hi kAryaguNAnArabhanta iti nyAyAt / / ___itthamutpannasya rUpAdimata kAryadravyasya ghaTAderavayaveSu kapAlAdiSu nodanAdabhighAtAdvA kriyA jAyate / tayA vibhAgastenAvayavyArambhakasyAsamvAyikAraNIbhUtasya saMyogasya nAzaH kriyate, tataH kAryadravyasya ghaTAderavayavino nAzaH / etenAvayavyArambhakAsamavAyikAraNanAze dravyanAzo drshitH| .. kacitsamavAyikAraNanAze dravyanAzI yathA pUrvoktasyaiva pRthivyAdeH saMhAre saMjihIrSormahezvarasya saMjihIrSA jAyate, tato dvayaNukArambhakeSu paramANuSu kriyA, tayA. vibhAgastatastayoH saMyoganAze sati vyaNukeSu naSTeSu svAzrayanAzAt tryaNukAdinAzaH, evaM krameNa pRthivyaadinaashH| yathA vA tantUnAM nAze paTanAzaH / tadgatAnAM rUpAdInAM svAzrayanAzenaiva nAzaH / anyatra tu satyevAzraye virodhiguNaprAdurbhAveNa vinAzaH / yathA pAkena ghaTAdau rUpAdinAza iti / . asamaMvAyikAraNanAze kAryanAzaH / kvacitsamavAyikAraNanAze kAryanAzo; nimittakAraNanAze kAryanAzo na bhavatyeva / dvayaNuka (1) tatsaMyoga (2) tadvitva (3) tatparimANarUpa (4) caturNA kAryANAM yathAkrameNa-saMyoga (1) kriyA (2) ekatvadvayaM (3) dvitvaM (4) lakSaNA'samavAyikAraNanAze satyeva Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtika 210 nAzo bhavati / tryaNukAdikAryanAzo dvayaNukAdisamavAyikAraNanAze satIti virodhiguNeti raktarUpajanakapAkena zyAmarUpanAza ityarthaH / raktAntarajanakenApi pUrvarUpaM nAzyata ityapi bodhyam / (vinAzakrama). kArya (pRthvI) vi.mAM rahela rUpAdi guNa sva rUpAdimAM AzrayabhUta dayANakAdinA samavAyikAraNa (paramANuAdi)mAM rahela rUpAdi guNomAMthI utpanna thAya che. kAraNa guNo kAryaguNone utpanna kare che." Avo nyAya hovAthI e pramANe utpanna thayela rUpAdi guNothI yukta kAryakravyaghaTa AdinA avayava je kapAlAdi temAM nodana abhighAtathI kriyA pedA thAya che. te kiyAthI vibhAga thAya che ane vibhAga avayavInA asamAyikArANabhUta avayava saMyogano nAza kare che. tenAthI kArya dravyano nAza thAya che. A dAkhalA dvArA asamavAyArANanA nAze kAryakravyano nAza thAya che, te batAvyuM. ' kayAMka samavAyikAraNanA nAze kArya dravyano nAza thAya che. jema pUvakta pRthivI AdinA saMhArano kAla AvatA saMhAranI IcchAvALA mahezvarane saMniSa = sRSTino saMhAra karavAnI IcchA thAya che. tenAthI drayaNuka AraMbhaka paramANumAM kriyA thAya, tenAthI vibhAga, tenAthI paramANuno saMyoga nAza thatAM dayANakano nAza thAya ane svAzraya = samavAyikAraNasvarUpa dhaNukano nAza thavAthI trAgukano nAza thAya che. anukrame (sthUla) pRthvI vi.no nAza thAya che. jema tantanA nAzathI paTa nAza, tene rUpAdino te svAzraya-paTanA nAzathI nAza thaI jAya che. asamavAyikAraNano nAza thatAM kAryano nAza thAya che. kayAMka samavAdhikAraNa nAza thatAM kAryano nAza thAya, paNa nimitta kArANano nAza thatA kAryano nAza thato nathI. zaMkA - bhAgya khUTe tyAre hAtha rahelI vastu paNa nAza pAme che, eTale nimita kAraNanA nAze kAryanAza thayo ne ? samA :- sArA cazamAM paheravAnuM bhAgyanAza pAme to hAthamAM rahe lApaNa phUTI jAya, e vAta sAcI. paNa cazmAno nAza to tenAM avayava-samaMvAdhikAraNa ke avayava saMyoga- asamavAya kAraNanA nAzathI ja thayo kahevAya. paDatA chatAM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 takabhASA vArtikam phema vigerenA TUTe to cahemAno nAza thato nathI. hA ! ApaNuM bhAgya na hoya to bIjo koI uThAvI jAya. dhayANaka, teno saMyoga, targataddhitva, tenuM parimANa A cAra kAryo anukrame paramANu saMyoga, kriyA, be ekatva, dhitva svarUpa asamavAyikAraNano nAza thatAM ja nAza pAme che. vyAmukAdi kAryano dayAmukAdi samavAya kAraNano nAza thatA nAza thAya che. virodhiguNa prAdubhaviNa vinAza" anyatra Azraya vidyamAna hoya to paNa virodhI guNano udbhava thavAthI vinAza thAya che, eTale ke lAlarUpa janaka pAkathI zyAma rUpano nAza thAya che. lAlarUpathI anya prakAranA rUpanA janaka pAkathI paNa pUrvarUpano nAza (karAya) thAya che. ema paNa samajavuM. evaM smaraNena saMskAranAzaH, saMskAreNa svajanakAnubhavajJAnanAzaH / uttarasaMyogAntau karmavibhAgauH duHkhAdInAM virodhiguNotpAdena nAzaH prAyazcittAdyanAzyakarmaNAM bhogAdeva kSaya ityAdi bodhyam / e pramANe smaraNathI saMskArano nAza, saMskArathI sva = saMskAranA janaka anubhava jJAnano nAza thAya che. karma ane vibhAgano uttara saMyogathI aMta thAya che. kayAreka Azraya nAzathI paNa nAza thAya che. prathamadrabe... tataH karmanAzaka pahelA dravyamAM karma pedA thAya, pachI vibhAga pachI pUrvasaMyoga nAza pachI uttaradezasaMyoga.pachI dravyanAza tyAra pachI vibhAganAza ane aMte karmanAza thAya che, ema karma ane vibhAgano nAza uttara saMyogathI thato hovAthI 'uttarasaMyogAtI karmavibhAgau.ema kahyuM che. (uttarasaMyogathI aMta-nAza che jemano evA karma ane vibhAga hoya che.) duHkha vagereno virodhI guNanA utpAdathI nAza thAya che. prAyazcitta vigerethI anAzya -kSaya na karI zakAya tevA kamano bhogathI nAza thAya. ItyAdi samajI levuM. () (paramANusiddhiH) kiM punaH paramANusadbhAve pramANam ? ucyate / yadidaM jAlaM sUryamarIcisthaM sarvataH sUkSmatamaM raja upalabhyate tat svalpaparimANadravyArabdhaM, kAryadravtvAd ghaTavat / taca dravyaM kAryameva, Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 takabhASA vArtikam mahadravyArambhakasya kAryatvaniyamAt / tadevaM dvayaNukAkhyaM dravyasiddham / tadapi svalpaparimANasamavAyikAraNArabdhaM kAryadravyatvAd ghaTavat / yastu dvayaNukArambhakaH sa eva paramANuH sa cAnArabdha eveti / ____ nanu kAryadravyArambhakasya kAryadravyatvAvyabhicArAt tasya kthmnaarbdhtam ? ucyate / anantakAryaparaMparAdoSaprasaGgAt / tathA ca satyantaMdravyArabdhatvAvizeSeNa merUsarSapayorapi tulyaparimANatvaprasaGgaH / tasmAdanArabdha eva paramANu , paraMtu paramANu che tenuM zuM pramANa che ? (tenA uttaramAM) kahevAmAM Ave che ke :- (bArInI) jALImAMthI AvatA sUryakiraNamAM jhINI jhINI A je raja cAre tarapha dekhAya che, te svalpa parimANavALA dravyamAMthI UpajI che; kAraNa ke te ghaTanI jema (ja) kAryadravya che. ane te dravya (ke jenI A raja che) paNa kArya ja che. kAraNa ke Aje mahad dravya utpanna kare, te kArya hoya' evo niyama che. tethI A rIte dayALuka nAmanuM dravya (vidyamAna che ema) siddha thayuM. ane te paNa svalpaparimANavALA samAyikAraNamAMthI utpanna thayuM che, kAraNa ke te ghaTanI jema kArya dravya che. vaLI je dhANakane utpanna kare che ( AraMbhaka) te ja paramANu che. ane te (paramANu) to anArabdha (tenAthI = paramANuthI nAnA koI dravyathI utpanna nahIM thaeluM) ja che. ' zaMkA - jo kAryadravyanuM AraMbhaka (paNa koI) kAryadravya hoya, evo niyama (mafmavAra) hoya, to te (paramANu)ne anArabdha kema mAnI zakAya ? samAdhAna:- (uttara) kahevAmAM Ave che ke -(je paramANunuM AraMbhaka evuM kAryadravya svIkArIe to) anaMtakAryaparaMparAnA doSano prasaMga Avaze; tethI (tamArI zaMkA svIkArI zakAya tema nathI.) tema karavAmAM Ave, to ananta kAryadravyathI utpanna thaela samAnatAthI (virALa) merU parvata ane sarasavanA dANAnuM parimANa sarakhuM thavAno prasaMga Ubho thaze. tethI paramANu anArabdha ja che. dvayaNukaM tu dvAbhyAmeva paramANubhyAmArabhyata ekasyAnArambhakatvAt, Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 tarkabhASA vArtika tryAdikalpanAyAM pramANAbhAvAt / tryaNukaM tu tribhireva vyaNukairAbhyata eka syAnArambhakatvAt / dvAbhyAmArambhe kAryaguNamahattvAnupapattiprasaGgAt / kArye hi mahattvaM kAraNamahattvAdvA kAraNabahutvAdvA / tatra prathamasyAsaMbhavAcaramameSitavyam / na ca caturAdikalpanAyAM pramANamasti tribhireva mahattvArambhopapatteriti / . . yaNuka to be paramANuothI ja bane che; kAraNa ke eka (paramANu) AraMbhaka banI zake nahIM; ane traNa (cAra) vagerenI kalpanA karavAmAM koI pramANa nathI. vaLI vyaNuka paNa traNa yaNakothI ja bane che. kAraNa ke eka yaNuka AraMbhaka banI zake nahIM ane be dayagukathI bane che, ema mAnIe to kArya (vyaNuka)nA guNamAM mahattva (= mahat parimANonI utpatti nahIM thAya; 123 AryabhA matya (=mat paribhA = sthUlatA) 26mattvathI- mAM mahat parimANa rahyuM hoya tevA kAraNathI athavA to kAraNa bahutvathI (samavAya) kAraNanI saMkhyA be karatA vadhAre hoya, tenAthI Ave che. temAM dayANuka aNuparimANavALA hovAthI prathama (kAraNamahatva)no (ahIM) saMbhava nathI. tethI aMtima (kAraNabahutva) svIkAravuM joIe, temaja cAra vagere (dhayANuko)nI kalpanAmAM koI pramANa nathI; kAraNa ke (traNa) (vayabhuko)thI ja mahattva (mahatparimANa)nI upapatti thaI jAya che. (61) (AkAzanirUpaNam) zabdaguNamAkAzam / zabdasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgavat / ekaM vibhu nityaM ca / zabdaliGgakaM ca / zabdaliGgakratvamasya katham ? parizeSAt / prasaktapratiSedhe'nyatrAprasaGgAt pariziSyamANe saMpratyayaH parizeSaH / tathA hi zabdastAvad vizeSaguNaH, sAmAnyavattve satyasmadAdi bAyaikendriyagrAhyatvAd rUpAdivat, guNasya guNyAzrita eva na cAsya pRthivyAdicatuSTayamAtmA ca guNI bhavitumarhati zrotragrAhyatvAcchabdasya / ye hi pRthivyAdInAM guNA na te zrotrendriyeNa gRhyante yathA rUpAdayaH zabdastu Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 214 zrotreNa gRhyate / na dikAlamanasAM guNaH vizeSaguNatvAt / ata ebhyo'STabhyo'tiriktaH zabda-guNI eSitavyaH / sa evAkAza iti / - zabdaliGgeti zabdasya vizeSaguNatve sati tvagindriya (bAhyekendriya) vedyatvAd rUpAdivadavayavitve'siddhe pArizeSyAdAkAzaliGgatvamityAha / (pArizeSyAditi') parizeSAditi "prasaktapratiSedhe'nyatrAprasaGgAt ziSyamANe sampratyayaH pariSa:" ti (rIndra ti) | | zabdaliMgathI AkAza anumeya che. zabdavizeSaguNa hote chate mAtra (bAhya) eka iMdriyathI vedya hovAthI rUpAdinI jema. zabda paNa avayavI tarIke asiddha thatA parizeSa anumAnathI AkAzanA liMga tarIke siddha thAya che. eTale rUpAdi vizeSaguNa che, paNa avayavI nathI. tethI koI dravyanA liMga bane che. tema zabda paNa aMte jatA AkAzanA liMga tarIke puravAra thAya che. jo avayavI tarIke siddha thaI jAya to AkAzanuM liMga banavuM zakya nathI. ghaDo e pRthvI che. enI oLakhANa emAM rahelI gaMdhathI thAya che. athavA A ghaDo che emAM ghaTatva hovAthI paNa ema kayAMya nathI kahevAtuM ke "A pRthvI che ghaDo hovAthI" eTale avayava liMga nathI banatuM. ' have parizeSathI AkAzaliMga tarIke kevI rIte siddha thAya te darzAve che. koIno jyAM hovAno saMbhava hoya tyAM teno niSedha thAya ane anyatra teno samAveza zakaya na hoya tyAM je bAkI rahela hoya temAM teno svIkAra karavo, tenuM nAma parizeSa (anumAna). jema ke zabda vizeSa guNa che, kAraNa ke te jAtiyukata hoI ApANI bAhya eka InvayathI rU5 vagerenI jema gRhIta thAya che. zabda pRthvI vagere cAra ane AtmAno guNa nathI. kAraNa ke temanA guNo zrotrathI grAhya nathI. A pAMcamAM vizeSa guNano saMbhava che. paNa temanA guNo zrotra grAhya na hovAthI zabdano niSedha thayo. ane dizA, kALa, manamAM koI vizeSaguNa ja nathI. dizA vi. vizeSa guNa vagaranAM hovAthI zabdano temAM samAveza azakaya che. mATe AThathI bhinna zabdaguNa mATe guNI tarIke AkAzadravya mAnavuM joIe. grAhyatvAdityukte'numAnagrAhye paramANvAdau vyabhicArastanirAsAya indri1. rUpAdipadadarzanAt atra(bAyaikendriya) tathA asiddhe iti padaM yuktaM / 2. parizeSasya bhAva itye) TyaN "varNadRDhAdi0 7 / 1 / 59 / anena AkRtigaNena TyaN / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 takabhASA vArtikam yeti / tathApi AntarendriyagrAhye Atmani vyabhicArastannirAsAya bAhyeti / tathApi yogibAhyendriyagrAhye paramANvAdo vyabhicArastannirAsAya- asmadAdIti / tathApi ghaTAdau vyabhicArastannirAsAya eketi / tathApi rUpatvAdau vyabhicArastannirAsAya sAmAnyavattve satIti / tathApi dIpaprabhAyAM vyabhicArastannirAsAya tadvyatiriktatve satIti vAcyam / ahIM vizeSa guNa sAdhaka anumAnamAM mAtra grAhyavAn hetu mUkIe, to anumAna grAhya paramANa vi.mAM vyabhicAra Ave. tenA nirAsa mATe Indriya mUkIe, chatAM paNa atyaMtara IndriyathI grAhya AtmAmAM vyabhicAra Ave. tenA nirAsa mATe bAhya mUkayuM, to paNa yogInI bAhya IkriyathI grAhya paramANu vageremAM vyabhicAra Ave tenA nirAsa mATe asmAdAdi pada mUkayuM. tathApi ghaTAdimAM vyabhicAra Ave. tenA nirAsa mATe eka pada mUkayuM. ghaTAdi AMkha, sparza be IndriyathI jANI zakAya che. paNa rUpa- vigere to mAtra eka IndriyathI grAhya che, je guNa je IndriyathI grahaNa yogya hoya tadgata jAti, abhAva te ja IndriyathI grAhya bane che.' evo niyama hovAthI, tenA nirAsa mATe sAmAnyavatve sati' pada mUkayuM. jAtimAM jAti na rahetI hovAthI rUpatramAM vyabhicAra nahiM Ave. chatAM paNa dIpanI prabhAmAM vyabhicAra Ave. te sAmAnyavALI paNa che ane mAtra AMkhathI grAhya che tenA nirAsa mATe 'tavyatiriktatve sati' e pada vadhAre mUkavuM. . (vizeSaguNa nirUpaNa) . vizeSeti nanu kimidaM vizeSaguNatvaM ? dravyasvAzrayavyavacchedakatvaM (1) dravyasyaivadravyAntarAd vyAvarttakatvaM (2) tvacA pratiniyatagrAhyatvaM (3) guNatve sati pratiniyatendriyagrAhyatvaM (4) dravyAntaralakSaNavatastadrahitasakalavyAvarttakatvaM . (5) nAdyaH svAzrayasya guNAdibhyo vyAvarttakadravyatvAdAvativyAptiH (1) netaro mUrttadravyasyAmUrttadravyAvyAvartake karmAdAvativyAptiH (2) na tRtIya prabhA(vAyvA)dAvativyAptiH (3) na caturtho dvIndriyagrAhyayordravasnehayoratIndriyAsu dharmAdharmabhAvanAsu cAvyAptiH prabhAkumbhasaMyogAdAvativyAptezca (4) nApi paJcamaH pRthvItvAdAvativyApteH / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tarkabhASA vArtika ___ guNatvesatIti vizeSaNe jIvAtmano vyAvarttake duHkhadveSAdAvativyAptistasmAdvizeSaguNatvaM; (vizeSaguNatvaM) nAma guNatvavyApyajAtimattayA niyataikadravyavyavacchedakatvaM / navAnAM lakSaNAnAM madhye lakSaNadvayasamAnAdhikaraNatvarahitaguNatvAvAntarajAtimattvaM ca / vizeSaguNa eTale zuM ? (1) svaAzrayane judu pADanAra, (2) dravyane anyadravyathI judu pADanAra, (3) sparzathI pratiniyata grAhya hovuM, (4) guNa rUpe hovA sAthe pratiniyata IndriyathI grahaNa karI zakAya te, (5) dravyAntara lakSaNavALAthI tenAthI rahita badhAnuM vyAvartaka hovuM. temAM pahelo pakSa barAbara nathI svaAzrayano guNAdithI vyAvartaka dravyatva svAzraya dravyane guNAdithI judu pADe ja che. tethI dravyatva vageremAM ativyAmi thAya- bIjo pakSa paga yukta nathI mUrta dravyamAM karma rahe che, amUrtamAM nahiM, eTale mUrta dravyane amUrtadravyathI judu pADanAra karma vageremAM ativyApti Ave. trIjo pakSa paNa barAbara nathI. prabhAmAM ativyApti Ave, (prabhAnA ThekANe vAyu pada mUkIe to pavana mAtrasparzendrithI grAhya hovAthI temAM ativyApti saMbhave.) cotho pakSa pAra yukta nathI. be IndriyathI - netra ane sparzathI grAhya dravatva ane snehamAM ane atIndriya dharma, adharma ane bhAvanAmAM avyApti thAya. pratiniyata IndriyathI grAhya na banavAthI, ane prabhA ghaTanA saMyoga vageremAM ativyApti thAya kAraNa ke te mAtra AMkhathI ja grAhya che ane guNa paNa che. pAMcamo pakSa paNa yukta nathI. pRthvI vi.mAM ativyApti AvatI hovAthI, kAraNa ke pRthvItva (dharma) pANIthI anyadravyanA lakSaNabhUta evA pRthvItva lakSaNavALI pRthvIthI tenAthI rahita badhAno (pRthvI sivAya dravya, guNa vagere sarvano) vyAvartaka che. ema pRthvIthI anya dravyanA lakSANabhUta asva vigere paga laIne ativAmi ApI zakAya che. jo tenAM nirAsa mATe guNatve sati" e vizeSaNa mUkIe to pRthvItva vi. guNa nathI. mATe temAM ativyApti na thAya. paNa duHkha deSavALA jIvane tenAthI = duHkha veSathI rahita tamAma padArthane judA pADanAra duHkhaSamAM ativyakti Ave. athavA jIva ane AtmAnA vyAvartaka khaleSAdimAM 1. graMthakAre duHkhaSane vizeSaNaguNa tarIke mAnyA nathI lAgatA.. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 takabhASA vArtikam ativyApti Ave. kAraNa ke jIvamAM duHkha dveSa rahela che. paNa paramAtmAmAM nathI tethI duHkha deSa jIvane (parama) AtmAthI judo pADe che. mATe vizeSaguNa pada che. vizeSaguNatva evuM vizeSaNa mUkatA to AtmAzraya doSaAve mATe tamAro ekapaNa pakSayukta nathI. eTale guNatva vyApya jAtivALuM hoI niyata eka dravyano vyavacchedaka (niyata eka dravyane anyathI judu pADanAra) nava lakSaNo (dravyo)mAMthI be lakSaNa (dravyanuM) jemAM samAnAdhikaraNa na hoya, evI guNatvanI avAntara jAtivALuM hovuM, te vizeSa guNa che. ___dravyavibhAjakopAdhidvayasamAnAdhikaraNAvRtti dravyakarmA'vRtti jAtimattvaM vizeSaguNatvam (iti pR. 37.) kiraNAvalI muktA.) zuphalarUpa jala teja baMnemAM rahe che. paNa jalavRtti abhAsvara zukala te tejamAM nathI ane teja vRtti bhAskara zukala jalamAM nathI, eTale te rUpa jalatva tejastava ubhayanuM samAnAdhikaraNa na banyuM. paNa tevA = vyavibhAjaka be upAdhinA samAnAdhikaraNa to hindu saMyoga vi. guNo Avaze, temAM avRtti temaja vya.karmamAM avRtti jAti rUpatya vi. Avaze. tavAna rU5 vi. vizeSaguNa. zaMkA - madhura rasa, abhAsvara zukala rUpa, anuggAzIta sparza vagere vizeSa guNo kahevAya che. paNa anuggAzIta sparza pRthvI ane pANImAM, pRthvI ane vAyumAM rahetA hovAthI be dravya vibhAjaka upAdhinA madhurarasa, abhAsvarazukalarUpa samAnAdhikaraNa banI javAthI temAM A lakSaNa avyApta banaze ne ? samA. - pRthvI paramANamAM pAkaja rUpa rasAdi hoya che. eTale taMtumAM ke ghAsamAM je rUpa rasa jovA maLe che. te badhu mULamAM to utpatti kALe vijAtIya teja saMyogathI ja janya che. ethI ja takabhASA hindI vivaraNakAra Do. gajAnana zAstrIe paNa pRthvInA rUpAdine pAkaja jaNAvI anitya kahyA che. mULakAre paNa "pRthvI mAtra dhanitya '' jaNAvI nitya spardhAdino pRthvImAM niSedha karyo che. eTale pRthvImAM rUparasAdi pAkaje hoya che. pANI vAyu vi.mAM apAkaja ema be upAdhinuM samAnAdhikaraNa nIkaLI jAya che. sa caiko bhede pramANAbhAvAdekatvenaivopapatteH / ekatvAccAkAzatvaM nAma Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tarkabhASA vArtikam sAmAnyamAkAze na vidyate sAmAnyasyAnekavRttitvAt / vibhu cAkAzam / paramamahatparimANamityarthaH / sarvatra tatkAryopalabdheH / ata eva vibhutvaanityaniti | ekatveneti nanu tIvrazabdaH tIvrataraH tIvratamaH iti bheda eva nabhobhede pramANamityAzaya tIvrAdyabhighAtAnvayavyatirekyanuvidhAyinaH zandabhedasya nabhobhedasAdhakatvAsambhavAdekatvamupapadyate iti / AkAzasyaikatvenaiva zabdarUpaliGgopapatte kAzatvavyApyaM nAnAtvamityAha / ekatveneti natvAkAzatvaM jAtireva lakSaNamastva'ta Aha ekatvAditi vibhutvaM sakalamUrttadravyasaMyogitvaM tadanumeyaM mahattvaM tadeva vA paramamahattvamityabhipretyAha vimvityAdinA / . "sa ceko bhede pramANAbhAvAdekatvenaivapapa" ane te (aMkAza) eka ja che. kAraNa ke te eka karatA vadhAre che, emAM koI pramANa nathI. ane te ekatva tarIke upapanna thAya che. baMdha bese che. yogya lAge che. zaMkAkAra :- tIvra zabda, vadhAre tIvra zabda, sauthI vadhAre tIvra zabda che. ItyAdi bheda ja AkAzanA bhedamAM pramANa banI zake che. samAdhAna :- zabdanI tIvratA vageremAM abhighAtano anvaya vyatireka dekhAto hovAthI jeTalA jorathI tAla ojhanI sAthe abhighAta karIe teTalo jorathI zabda nIkaLe. eTale ke zabdano bheda AkAzano bheda pADavA mATe sAdhana banI zakatuM nathI. zabdanI bhinnatAmAM AkAzane bhinna bhinna mAnIe to eka ja kSetramAM bhinnatA AvI zakaze nahiM. paNa samAnakSetramAM zabdanI bhinnatA dekhAya to che. have te bhinnatA siddha karavA anya kAraNa mAnavA jatAM koIne zaMkA UbhI thaze ke zabda AkAzathI upanyo ke navA mAnelA kAraNathI ? vaLI bhinna kSetramAM samAna zabdanI upalabdhi thAya che. to tyAM paNa koI samAna kAraNa mAnavuM Avazyaka bane che. to pachI zabda te Avazyaka lUma kArANano paricAyaka banyo ke AkAzano ? eno nirNaya koNa karI Apaze ? Ama AkAzane bhinna mAnatA zabda niyata padArthano dharma na banavAthI te AkAzanuM liMga na banI zake. AkAzane eka rUpe mAnavAthI ja zabdarUpaliMga ghaTI zake che. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 tarkabhASA vArtikam zaMkAkAra :- AkAzatva vyApya anekatA AvI zake che. ghaTAkAza, paTAkAza ItyAdi dekhAya ja che. samAdhAna :- sarvatra AkAza samAna rUpe hovAthI ekatvathI kAma cAlI zake che, mATe bhinna bhinna AkAza na manAya. ane eka hovAthI AkAzatva jAti nathI. pAga lakSAga 3ye manAya. methI na to use cheDe - 'khetvAt' "khAzatvaM nAma sAmAnyamAkAze na vidyate'' sAmAnyasyAnekavRttitvAt. AkAza vibhu che. kAraNa ke tenuM kArya sarvatra prApta thAya che. (jagatmAM sarva ThekANe vastu-jIva rahela che ane zabda paNa sarvaThekANe pedA thAya che. mATe jyAM tenAM AdhArarUpe ke kAraNa tarIke AkAzanI hayAtI jarUrI che. Aja abhiprAyathI graMthakAre 'viluthA azam' ityAdi udhuM che. (62) (kAlanirUpaNam) kAlo'pi digviparItaparatvAparatvAnumeyaH / saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgavAn / eko nityo vibhuva / kathamasya digviparItaparatvAparatvAnumeyatvam ? ucyate / saMnihite vRddhe saMnidhAnAdaparatvA tadviparItaM paratvaM pratI 1 yate / vyavahite yUni vyavadhAnAt paratvArhe tadviparItamaparatvam / tadidaM tattadviparItaM paratvamaparatvaM ca kAryaM, tatkAraNasya digAderasaMbhavAt kAlameva kAraNamanumApayati / sa caiko'pi vartamAnAtItabhaviSyatkriyopAdhivazAd vartamAnAdivyapadezaM labhatte, puruSa iva pacyAdikriyopAdhivazAt pAcakapAThakAdivyapadezam / nityatvavibhutve cAsya pUrvavat / kAla iti dikkRtaparatvAparatvabhinnaparatvAparatvAnumeyaM iti lakSaNadvayamityarthaH / (63) (dinirUpaNam ) kAlaviparItaparatvAparatvAnumeyA digekA, nityA vibhvI ca / saMkhyA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 220 primaannpRthktvsNyogvibhaaggunnvtii| puurvaadiprtyyairnumeyaa| teSAmanyanimittAsaMbhavAt / pUrvasmin pazcime vA deze sthitasya vastunastAdavasthyAt sA caikApi savitustattaddezasaMyogopAdhivazAt prAcyAdisaMjJAM labhate / vastutastu dikkRtaparatvAparatvayorbhinnA jAtiH kAlakRtaparatvAparatvayorbhinnA jAtiriti tattajjAtipuraskAreNaiva paratvAparatvAde lakSaNatvamiti pUrvAdIni paratvAparatvAvizeSAnumeyatvamasyAH / prazna :- A (kALa) dizA(thI utpanna thatAM paratva aparatva)thI viparIta paratva-aparatvathI kevI rIte anumeya che ? uttara :- kahevAmAM Ave che ke vRddha purUSa (dizAnI dRSTie) samIpa hoya ane tenI sAthe aparatva (samIpatA)no vyavahAra karI zakAya, tema hovA chatAM paNa te (gaparatva) tenAthI viparIta (kALanI daSTie) paratvanI pratIti thAya che. temaja yuvAna purUSa dUra hoya (vyavahita) ane (dizAnI daSTie rahelA) dUratvane lIdhe tenI bAbatamAM paratva (dUratA)no vyavahAra karI zakAto hoya, to paNa (kALanI dRSTie) tenAthI viparIta evAM aparatva (=samIpatA nAnA hovA paNAM)nI ja pratIti thAya che. tethI dizAne lIdhe thatAM paratAparatvathI viparIta evA paratva-aparatva e kArya che. teo kALane ja tenAM kAraNa) tarIke anumita karAve che. dizAthI utpanna thanAra paravAparatva bhinna paratvAparatvathI kALanuM anumAna thAya che. ema lakSaNa thAya che. hakIkatamAM dikakRta paratvAparatvanI bhinna jAti che. ane kALakRta paratvAparatvanI bhinna jAti che. eTale te te jAtinA AdhAre paravAparatvakALa, dizAnA lakSaNa bane che. kAlakRta ane diphakta paratva-aparatva e judI judI ja jAtio che, tethI kula cAra alaga alaga jAtio mAnI. tAt nAti no artha. " nauH sAAtivA" mAM jema lakSya sAdhya che, lakSaNa e hetu che. tema badhe lakSaNa e lakSyane jaNAvato hetu hoya che. ahIM kAla ane dizAne paNa paravAparatvathI anumeya kahyA che, tethI paratvAparatva e lakSaNa thayA. paNa Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 tarkabhASA vArtikam dezika paratvAparatva e dizAne ja jaNAve ane kAlika paratvAparatva e kALane ja jaNAveM. kAraNa ke te cAra jAtio judI judI che. evo artha tattvajJAti no cha. tattatjAti puraskAreNaiva paratvAparatvAdeH lakSaNatvaM daizika paratvAparatva puraskAreNa paratvAparatvAdeH dezalakSaNatvam kAlika paratvAparatvapuraskAreNa paratvAparatvAdeH kAlalakSaNatvaM daizika paratvAparatva jAtine laIne paratvAparatva e dezanuM ane kAlika paratvAparatva jAtine laIne paratvAparatva e kALanuM lakSaNa bane. pUrva vagere jJAnathI paNa dizA.anumeya che, kAraNa ke vastu pUrva ke pazcima bhAgamAM rahI hoya to paNa te ja sthitimAM rahe che, te (dizA eka ja) hovA chatAM paNa te sthAna sAthe saMyoganI upAdhine lIdhe pUrva vagere saMjJA dhAraNa kare che. eTale paravAparatva vizeSathI dizA anumeya che. . (64) (AtmanirUpaNam) aatmtvaabhisNbndhvaanaatmaa| sukhaduHkhAdivaicitryAt pratizarIraM bhinaH / sa cokta eva / tasya sAmAnyaguNAH saMkhyAdayaH paJca, buddhayAdayo nava vizeSaguNAH / nityatvavibhuttve pUrvavat / Atmatva jAtivALo AtmA che, sukhaduHkha vagerenI vicitratAnA AdhAre dareka zarIramAM bhinna che, evuM nakakI thAya che. AtmAne lagatI vAtonuM pahelA kathana thaI gayuM che. mATe atyAre karatAM nathI. . (manonirUpaNam) manastvAbhisaMbandhavAnmanaH / aNvAtmasaMyogyantarindriyam / sukhAdyupalabdhikaraNaM nityaM ca / saMkhyAdyaSTaguNavat / tatsaMyogena bAhyendriyamarthagrAhakam / ata eva sarvopalabdhisAdhanam / mana iti 'indriyaM mana' ityukte cakSurAdIndriye'tivyAptistannirAsAya (antariti) Antareti tAvatyukte sukhAdAvativyAptistannirAsAya indriyeti Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam sukhAdIti, etAvatA manasi pramANaM sUcitam / nanu sarvasya jJAnasyAtmamanaHsaMyogajanyatvAt sarvajJAnasAdhanaM mana iti kathaM sukhAdIti ? ucyate saMyogeneti bahirasvatantraM mana iti nyAyena manasaH svAtantryeNa rUpAdijJAnasAdhanatvaM nAsti vyAsaGgadazAyAM viSayAntaropalambhAsambhavAnmanaH saMyuktAnIndriyANi jJAnajanakAni tasmAtsarvopalabdhisAdhanaM manaso yuktam / Indriya te mana eTaluM ja kahIe to cakSu vi.mAM ativyApti thAya. tenA nirAsa mATe Antarapada mUkayuM. ekalA AMtarapadathI sukhAdimAM ativAmi Ave. kAraNa ke sukhAdi AMtarika che. tenA nirAsa mATe Indriya pada mUkayuM che. ATalA varNanathI mananI siddhimAM pramANa che, evuM sUcita karavAmAM AvyuM. zaMkAkAra :- sarva jJAna AtmamananA saMyogathI utpanna thayuM hovAthI manane sarvajJAnanuM sAdhana kahevuM joIe. tene badale sukhAdi upalabdhinuM sAdhana kema kahyuM? samAdhAna mananA saMyogathI bAdhendriya (potAnAM) arthane grahaNa kare che. A nyAyathI mana rUpAdinA jJAnanuM svataMtra sAdhana nathI. eTale ja to mana ThekANe na hoya, anya vicAra nA cagaDoLe caDeluM hoya tyAre anya viSayano upalaMbha thato na hovAthI manathI joDAyelI Indriya jJAnane utpanna kare che. tethI karIne mana sarva upalabdhinA sAdhana karIke yukta che. sukhAdinI upalabdhimAM mana svataMtra kAraNa che, mATe ahI sukhAdi upalabdhinA kAraNa tarIke manamaMtrIne birUdavAmAM AvyuM che.' ___ tacca na pratyakSamapi tvanumAnagamyam / tathAhi sukhAdyupalabdhayazcakSurAdyatiriktakaraNasAdhyA, asatsvapi cukSArAdiSu jAyamAnatvAt / yadvastu yadvinaivotpadyate tattadatiriktakaraNasAdhyam / yathA kuThAraM vinotpadyamAnA pacanakriyA tadatiriktavahnayAdikaraNasAdhyA / yacca karaNaM tanmanaH / tacca cakSurAdyatiriktam / iti dravyANyuktAni / | (ti dranipAm) manaso vibhutvaM prAgnirastaM, madhyamaparimANatve sAcayatvenAnitya(tva) pra. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 takabhASA vArtikam saGgoH / na cAnityatvaM yuktaM sparzarahitadravyatvenAkAzAdivadanityatvasAvayavatvayorasambhavAt / mananA vibhutva no pahelAM nirAsa karI lIdho che. madhyama parimANa mAnIe to anitya mAnavAno prasaMga Ave. zaMkAkAra :- anitya mAnI lo emAM zuM vAMdho ? samAdhAna :- sparza vagaranuM dravya hovAnA lIdhe AkAzAdinI jema anityatva ane sAvayavatvano saMbhava nathI. mana pratyakSa nathI paNa anumAna gamya che. sukhAdinI upalabdhi, cakSu vagerethI atirikta karaNathI sAdhya che. kAraNa ke cakSu vagere na hoya to paNa te sAdhya che- sukhAdinuM saMvedana thAya che. ema sukhAdi upalabdhinA karaNa tarIke mananI siddhi thAya che. vaizeSiko mAne che ke suSuti daramyAna mana purita nADImAM praveze che. tyAM teno AtmA sAthe saMyoga thato nathI. (paraMtu A mAnyatA barAbara nathI. AtmA vibhu hovAthI puritatanADImAM mana sAthe saMyoga kema na hoya ? kharekhara to yugapajJAnAnutpattine lIdhe ja mana ANu che, tema paNa samajI zakAya che.) (hakIkatamAM nidrA darzanAvaraNIya karmanA udayathI sAmAnyabodhanI zakti paNa avarAI javAthI uMghamAM kazuM paNa jJAna thatu nathI. iti jainA:). (A rIte dravyonuM varNana samApta thayuM) (66) (guI ) atha guNA ucyante sAmAnyavAnasamavAyikAraNamaspandAtmA guNaH / sa ca dravyAzrita eva / ruuprsgndhsprshsNkhyaaprimaannpRthktvsNyogvibhaagprtvaaprtvgurutvdrvtvsnehshbdbuddhisukhduHkhecchaadvessprytndhrmaadhrmsNskaarbhedaaccturviNshtidhaa| yasmin dravye yAvantaH sAmAnyaguNA vizeSaguNAzca santi; tAnAha vAyonavaikAdaza taijaso guNA, jalakSitiprANabhRtAM caturdaza, dikkAlayoHpaJca SaDevacAmbare / mahezvare'STau, manasastathaiva ca iti sAmAnyaguNA, vizeSaguNA yathA sparzara Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikama 224 sarUpagandhA bhUmau, sAMsiddhikadravatvayutAH snehAGkitA vigandhAH pUrvoktAH pAthasi sevA, (2) tenala , vA , dhvani rnamaNi, nIve vuddhisutvadukhprytndhiicchaa vizeSaguNAH / (2) etatlakSaNaM ca svAzrayavyavacchedaupayikAvAntarasAmAnyavizeSavanto vizeSaguNA iti / dravyANyuktAni guNA ucyante sAmAnyavAniti / asamavAyikAraNatvaM samavAyikAraNabhinnatvaM anyathA ghaTarUpAdAvavyAptiH / sAmAnyAdAvanatiprasaktaye sAmAnyavAn iti, dravye'natiprasaktaye'samavAyikAraNamiti. karmaNyanatiprasaktaye'spandAtmeti / have guNonuM nirUpaNa karavAmAM Ave che - jemAM jeTalAM sAmAnya guNo ane vizeSa guNo hoya te kahe che. vAyu mAM 9. taijasamAM 11 pANI pRthvI, AtmAmAM 14, dizA kAlamAM ma, AkAzamAM 6, IzvaramAM 8,manamAM 8 guNo che. sAmAnyathI guNo kahyAM. temAM vizeSa guNo kayA kayA che te darzAve che. sparza, rasa, rUpa, gaMdha e pRthvImAM, sAMsiddhika dravatva ane sneha sAthe tathA gaMdha vagaranA pUrvanAM guNo pANImAM che. temAM rUpa ane sparza, vAyumAM sparza, AkAzamAM zabda, jIvAtmAmAM buddhi, sukha, duHkha, dveSa, prayatna, IcchA nAmanA vizeSa guNo hoya che. AnuM (vizeSa guNanuM) A lakSaNa che. - potAnA Azrayane judo pADavAmAM upayogI, avAntara sAmAnya vizeSavALo guNa te vizeSa guNa. dravyo kahyAM guNo kahe che. guNatvae avAra sAmAnya temAM paNa vizeSa rUpatva, ratva vagere kahevAya, tevI vizeSa jAtivALA vizeSa guNo che. . jAtiyukta, asamavAyikAraNa ane agatizIla hoya te guNa kahevAya. asamavAdhikAraNa eTale samavAya kAraNathI bhinna evo artha karavAno che, nahi to ghaTanA rUpAdimAM avyAmi Ave, kAraNa ke te to koInuM asamavAya kAraNa nathI banatuM. (ghaDAmAM samavAya saMbaMdhathI evuM koI kArya pedA thatuM nathI ke jenuM pote- ghaTarUpa kAraNa banatuM hoya) sAmAnya paNa agatizala che, tethI sAmAnyAdimAM ativyApti na thaI jAya te sArU sAmAnyavAnuM kahyuM, dravyamAM AkAza Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 tarkabhASA vArtikam dizA vagere sattA nAmanI jAtivALA che ane niSpraya che, tethI temAM ativyApti na thaI jAya te sArU asamavAyikAraNa kahyuM. AkAzAdi zabda saMkhyA vagerenA samavaDiya kAraNa hovAthI samavAyikAraNathI aLaga na banavAthI ativyAmi nahIM thAya ane karma to koInuM samavAyakAraNa nathI ane jAtivALuM paNa che, mATe karmamAM ativyApti na thaI jAya te sArU aspandAtmA ema kahyuM. koI paNa karma halana-calana vinAnuM hotuM nathI. (67) (pam) tatra rUpaM cakSurmAtragrAhyo vizeSaguNaH / pRthivyAditrayavRttiH / tacca zuklAdyanekaprakArakam / pAkajaM ca pRthivyAm / taccAnityaM pRthivImAtre / ApyataijasaparamANeSvanityam / ApyataijasakAryeSvanityam zuklabhAsvaramapAkajaM tejasi / tadevAbhAsvaramapsu / I (68) (rasa:) raso rasanendriyagrAhyo vizeSaguNaH / pRthivIjalavRttiH / tatra pRthivyAM madhurAdiSaTkAro madhurAmlalavaNakaTukaSAyatiktabhedAt pAkajazva / apsu madhuro'pAkajo nityo'nityazca / nityaH paramANubhUtAsvapsu kaarybhuutaasvnityaH / (61) (nya:) gandho prANagrAhyo vizeSaguNaH / pRthivImAtravRttiH / anitya eva / sa dvividhaH surabhirasurabhizca jalAdau gandhapratibhAnaM tu saMyuktasamavAyena draSTavyam / temAM mAtra cakSuthI ja grAhya vizeSaguNa e rUpa che. te pRthivI vagere (pRthivI, jala, teja) traNa (dravya) mAM rahe che. ane te zukla vagere aneka prakAranuM che. te pRthivImAM pAkaja che; ane pRthivImAM mAtra anitya che. temaja jaLanAM ane tejanA paramANuomAM nitya tathA jaLanA ane tejanA kAryomAM anitya che. te tejamAM bhAsvarazukla (bhAsvara = tejasvI) ane apAkaja che. ane jaLamAM te ja pramANe ( = apAkaja ane); abhAsvara zukla che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tarkabhASA vArtikam rasanendriyathI grAhya vizeSa guNa rasa. te pRthivI ane jaLamAM rahe che. tema pRthivImAM te madhurAdi cha prakArano madhura-khATo-khAro-tIkho (TuM)- turo ane kaDavo (tikta) che ane te pAkaja che. jaLamAM te madhura, apAkaja, nitya ane anitya che. nitya paramagurUpI jaLamAM ane anitya kAryarUpa jaLamAM che. dhrANendriyathI grAhya vizeSaguNa te gadhe. te mAtra pRthivImAM ja rahe che ane anitya ja che. te sugaMdha ane durgadha ema be prakAranI che. jaLa vageremAM gandhanI pratIti thAya che te to saMyukta samavAyathI samajavI joIe. (eTale ke jaLa tathA pRthivIno saMyoga thavAthI pRthivImAM samAveta gandhathI te vAsita bane che, tethI pANImAM gaMdhano bhAsa thAya che. kAraNa ke hakIkatamAM gandha e jaLano guNa nathI.) [pRthvI vagere sthAvarajIvonA kalevara hovAthI dArikavargaNA rUpa (pudgala)rUpa che, ane badhA pudgalo rUpa, rasa, gaMdha, sparzamaya ja hoya che. spara sAMdhavarNavantaH purAH idhArA (tatvArtha:) ItijainA:] sparzastvagindriyagrAhyo vishessgunnH| pRthivyAdicatuSTayavRttiH / sa ca trividhaH zItoSNa-anuSNAzItabhedAt / zItaH payasi / uSNastejasi / anuSNAzItaH pRthivIvAyvoH / ApyAdikAryeSvanityaH / ete ca rUpAdayazcatvAro mahattvaikArthasamavetatve satyudbhUtA eva pratyakSAH / (72) (sA ) saMkhyAekatvAdivyavahArahetuH sAmAnyaguNaH / ektvaadipraarddhpryntaa| tatraikatvaM dvividhaM nityAnityabhedAt / nityagataM nityamanityagatamanityam / svAzrayasamavAyikAraNagataikatvajanyaM ca / dvitvaM cAnityameva / tacca dvayoH piNDayoridamekamidamekamityapekSAbuddhayA janyate / tatra dvau piNDau samavAyikAraNe, piNDayorekatve'samavAyikAraNe / apekSAvuddhinimittakAraNam / apekSAbuddhinAzAdeva dvitvavinAzaH / evaM tritvAdyutpattirvijJeyA / gindriyathI grAhya vizeSaguNa te sparza che. te pRthivI vagere cAra Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtika (pRthivI, jaLa, teja tathA vAyu) (dravya)mAM rahe che. te zIta, uga ane anuggAzIta ema traNa prakArano che. zIta (sparzI jaLamAM, uSNa (sparza) tejamAM (tathA) anuggAzIta (sparza) pRthivI ane vAyumAM hoya che. pRthivImAM mAtra anitya hoya che. jaLa, teja ane vAyunA paramANumAM te nitya che. jaLa vagere kAryamAM te anitya che. A rU5 vagere cAra (gaNo) mahattva (= mahatuM parimANa) nI sAthe eka arthamAM-vastumAM samaveta ane ubhUta hoya tyAre ja pratyakSa thAya che. vagerenA vyavahArano hetubhUta sAmAnya guNa te saMkhyA. te ekatvathI parArdha sudhInI che, tyAM ekatva nitya, anityanA bhedathI be prakAre che, nitya (vastu)mAM rahe te nitya ane anitya (vastu)mAM rahe te anitya. ane te anitya) potAnA AzrayanA samavAdhikAraNamAM rahelA ekatvathI utpanna thAya che.ekatvano Azraya eka paTa tenuM samAyikAraNa tantu temAM rahelA ekatvathI paTanuM ekatva utpanna thAya che. bhale tanuM aneka rahyA, paraMtu te badhAmAM ekatvato che ja, ane te badhAmAMthI paTa to ekaja banato hovAthI dhitva/bahatva vagerenI apekSA buddhi jAgatI nathI.dvitva to anitya ja che.ane te (ddhitva) be vastuomAM "A eka che." "A eka che." evI apekSAbuddhimAMthI janme che. temAM be vastuo samAyikAraNa che. baMne vastuonuM (alaga alaga) ekatva asamAyikAraNa che. apekSAbuddhi nimitta kAraNa che, apekSAbuddhinA nAzathI ja dhitvane nAza thAya che. A pramANe tritva vagerenI utpatti samajavI. . (72) (parimANam) parimANaM mAnavyavahArAsAdhAraNaM kAraNam / taccaturvidham / aNu mahad dIrdhaM isvaM ceti / tatra kAryagataM parimANaM saMkhyAparimANapracayayoni / tadyathA vyaNukaMparimANamIzvarApekSAbuddhijanyaparamANudvitvajanitatvAt saMkhyAyoni / saMkhyAkAraNakamityarthaH / dvayaNukaparimANaM ca svAzrayasamavAyikAraNagatabahutvasaMkhyAyoni / caturaNukAdiparimANaM tu svAzrayasamavAyikAraNaparimANajanyam / tulapiNDaparimANaM tu svAzrayasamavAyikAraNAvayavAnAM prazithilasaMyogajanyam |prmaannuprimaannN paramamahat parimANaM cAkAzAdigataM nityameva / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikama 228 mApanA vyavahAranuM asAdhAraNa kAraNa te parimANa che. te cAra prakAranuM che aNu, mahad dIdhuM ane hRsva. temAM kAryamAM raheluM parimANa saMkhyA, parimANa ke pracaya (DhagalA)ne lIdhe hoya che. te A pramANe che : IzvaranI apekSAbuddhithI paramANuomAM dhitva utpanna thAya che. tethI dayANaka parimANa saMkhyAmAMthI utpanna thayuM-arthAt saMkhyA e (ja) tenuM kAraNa che. ema artha thayo. caNaka parimANa potAnA AzrayanA samavAyikAraNa (5dhayaNukamAM rahela bahutva saMkhyAmAMthI janme che. caturaNuka parimANa potAnA AzrayanA samavAyikAraNa (=vyabuka) nA paribhAgamAthI Anbhe cha. 3nA gA (piMDa)- paribhA potAnA AzrayanA samAyikAraNarUpa avayavonA prazithila saMyogamAMthI janme che. paramANunuM parimANa tathA AkAza vagerenuM paramamahatuparimANa nitya ja hoya che. (73) (pRthaktva m) .... . pRthaktvaM pRthagvyavahArAsAdhAraNaM kAraNam / tacca dvividham / ekapRthaktvaM dvipRthaktvAdikaM ca / tatrAdyaM nityagataM nityamanityagatamanityam / dvipRthaktvAdikaM cAnityameva / / (74) (saMyogaH) saMyogaH saMyuktavyavahAraheturguNaH sa dvayAzrayo'vyApyavRttizca / sa trividhaH / anyatarakarmajaH, ubhayakarmajaH saMyomajazceti / ttraanytrkrmjo| tathA kriyAvatA zyenena saha niSkriyasya sthANoH saMyogaH / asya hi zyenakriyA asamavAyikAraNam / ubhayakarmajo yathA sakriyayormallayoH saM. yogaH / saMyogajo tathA kAraNAkAraNasaMyogAt kAryAkAryasaMyogaH / yathA hastatarusaMyogena kAyatarusaMyogaH / pRthaktvamiti / nanu anyonyAbhAvanibandhano'yaM vyavahAra iti cenmaivaM naJarthAnullikhitadhIviSayatvena pRthaktvasyAbhAvarUpatvAnupapatteH / avyApyavRttIti avyApyavRttitvaM svAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNatvamityarthaH / zarIraindriyayoH zarIrakezayoH zarIranakhayoH saMyoga eva / saMyogajeti utpannamAtrasya cirotpannasya vA niSkriyasya svakAryakAraNaMsaMyogibhirakAraNaiH kAraNAkAraNasaM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarka bhASA vArtika yogapUrvakaH kAryAkAryagatasaMyogaH / / "A AnAthI alaga che." evA prakAranAM vyavahAranuM asAdhAraNa kAraNa te pRthakatva che. zaMkAkAra :- AvA vyavahAranuM kAraNa to anyonyAbhAva che ? samAdhAna :- ema nathI, to na ItyAdi (nakAra)thI ullekha nahiM karAyelI buddhino viSaya hovAthI pRthatva abhAva rUpa mAnI na zakAya. tathA "ghaDAnuM rUpa ghaDo nathI' ema anyonyAbhAva ghaTI zake che. paraMtu ghaDAnuM rUpa ghaDAthI judu che, ema kahI zakAtuM nathI. (ghaTarUpa ghaTamAM samavAyasaMthI ekameka thaIne rahela hovAthI) eTale ke anyonyabhAvanI pratItithI pRthatvanI pratIti judI che, te mATe bhinnaguNa mAnavo jarUrI che. . zaMkA - pRthakatvane alagaguNa mAnavAnI jarUra nathI, kAraNa ke vibhAgaguNa dvArA A AnAthI vibhakta - judu che AvI pratIti thaI zake che. samAdhAna - vibhAga nizcayathI saMyogapUrvaka ja hoya che. jyAre je be padArtha kayAre joDAyA nathI, temAM paNa pRthatvanI pratIti thAya che, jema sUryathI caMdramA alaga che. avyApyavRtti eTale sva atyaMtabhAvanuM samAnAdhikaraNa hovuM. je bhUtala upara ghaDAno saMyoga che tenA ja eka dezamAM teno abhAva paNa hoI zake che. mATe ghaTasaMyoga te avyApyavRtti kahevAya. anyatakarmaja (=je be vacce saMyoga che, temAM ekanI kiyAthI upajela) jemake kriyAzIla bAjanI sAthe niSkriya ThuMThAno saMyoga. bAjanI kiyA ahIM (saMyoga) nuM asamavAyikAraNa che. ubhayaja (baMnenI kriyAmAMthI upajelo) jema ke - be sakriya mallono saMyoga. - zarIra ane Indriya, zarIra ane vALa, zarIra ane nakhano saMyoga ja che. saMyogathI janya saMyoga - utpanna thayelA mAtrano/pedA thatAM tarata ja, lAMbAkALathI utpanna thayelA mAtrano, niSkriyano svIkAryanA kAraNasaMyogavALA akAraNothI kAraNa akAraNanA saMyogapUrvaka saMyogaja saMyoga thAya che. sa caikasmAt dvAbhyAM bahubhyazca bhavati / tatraikasmAttAvattantuvIraNasaMyogAt paTavIraNasaMyoga ekaH, dvAbhyAM dvitantvAkAzasaMyogAbhyAM ekaH paTAkAzasaMyogaH Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 230 dvitantvAkAzasaMyogaH (2) bahubhyazca tantuturIsaMyogebhya ekaH paTaturIsaMyogaH (3) ekasmAt saMyogAtdvayoH saMyogayorutpatti ryathA tadA pArthivApyayoraNvoH saMyoge satyanyena pArthivena pArthivasya Apyena vApyasya yugapatsaMyogau bhavatastadA tAbhyAM saMyogAbhyAM pArthivApyadvayaNuke yugapadArabhyete tato yasminneva kAle dvayaNukayoH kAraNaguNaprakrameNa rUpAdyutpatti stasminneva kAle itaretarakAraNAkAraNagatasaMyogAt itaretarakAryAkAryagatau saMyogau yugapadutpadyate / eTale ke vRkSa zarIra rUpa kAryanuM kAraNa je hAtha tenA saMyoMgavALo che. tevA akAraNabhUta vRkSa sAthe zarIrano saMyoga saMyogaja saMyoga thayo kahevAya. kAraNa ane akAraNa saMyogathI thayela kArya ane akAryano saMyoga. dA.ta. - hAtha (kAraNa) ane vRkSanA (akArANa) saMyogathI thayela zarIra (kArya) ane (akArya) vRkSano saMyoga (vRkSa zarIranuM akAraNa che ane vRkSa hAthanuM kAMI nathI, tema hAtha zarIranuM kAraNa che (tenAM avayavarUpa hovAthI) zarIra hAthanuM kArya che.) ane te saMyoga ekathI bethI ane ghaNAMthI thAya. tyAM ekathI taMtuvIrANanA saMyogathI paTavIraNano saMyoga (paTa kArya tenuM kAraNa taMtu, vIrANa akAraNa ane paTa tenuM - vIraNanuM akArya che. be taMtu ane AkAzanA saMyogathI eka-paTAkAza saMyoga- be tAMtaNA thoDA bahAra nIkaLI khullA AkAza sAthe joDAvAthI peTa ane AkAzano saMyoga thAya che. ghANAM taMtu turInA saMyogathI eka paTaturI saMyoga- vastranA tAMtaNA turI sAthe joDAte paTano turI sAthe saMyoga thAya che. eka saMyogathI be saMyoganI utpatti thAya che. jemake pArthiva ane pANInA paramANuno saMyoga thae chate pArthivano anya pArthiva sAthe saMyoga, ane Apyo anya-pANInA avayavo sAthe yugapatuM saMyoga thAya che. tyAre te be saMyogathI pArthiva ane pANInA vacaNakano eka sAthe AraMbha karAya che. tyArapachI eka ja kAle dayANakanA kAraNa guNanA kramathI rUpAdinI utpatti thAya. te ja vakhate paraspara kAraNa akAraNa saMyogathI paraspara kArya akArya gata saMyoga eka sAthe pedA thAya che. . (71) (vimA ) vibhAgo'pi vibhaktapratyayahetuH / saMyogapUrvako dvayAzrayaH / sa ca Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 tarkabhASA vArtikam trividho'nyatarakarmajaH ubhayakarmajo vibhAgajazceti / tatra prathamo yathA zyenakriyayA~ zailazyenayovibhAgaH; dvitIyo yathA mallayovibhAgaH / tRtIyo yathA hastataruvibhAgAt kAyataruvibhAgaH / / ' (76) (paratvAparatve) paratvAparatve parAparavyavahArasAdhAraNakAraNe / te tu dvividhai dikkRte kAlakRte ca / tatra dikkRtayorUtpattiH kathyate ekasyAM dizyavasthitayoH piNDayoridamasmAt saMnikRSTamiti vuddhayAnugRhItena dipiNDasaMyogenAparatvaM saMnikRSTe jAyante / viprakRSTabuddhayA tu paratvaM viprakRSTe janyate / sanikarSastu piNDasya draSTuH zarIrApekSayA saMyuktasaMyogAlpIyastvam / tadbhUyastvaM viprakarSa iti / ___kAlakRtayostu paratvAparatvayorutpattiH kathyate / aniyatadigavasthitayoryuvasthavirapiNDayorayamasmAdalpatarakAlasaMbaddha ityapekSAvuddhayAnugRhItena kAlapiNDasaMyogenAsamavAyikAraNena yUni aparatvam / ayamasmAd vahutarakAlena saMvaddha iti dhiyA sthavire paratvam / . kiM kAraNaM / "kAraNasaMyoginA hi kAryamavazyaM saMyujyate'' iti nyaayH| sveti zabdena vastvavayavaH tasya kArya vastu kAraNaM sa evAvayavaH tadevaM saMyogibhirakAraNairityarthaH / .. prazna :- paraspara kAraNa akAraNa saMyogathI paraspara kArya akAryano saMyoga thAya che. amA 412 // zuM ? ___.rant :- "aganA saMyogavA sAthe ye 115 14 cha, bhAyo nyAya khopAthI. sva zabdathI vastuno avayava tenuM kArya vastu tenuM kAraNa te ja avayava. tethI e pramANe kAraNa saMyogavALAM akAraNo thI - vIraNathI paTa (akArya) no saMyoga thAya che. (taMtu paTakAryanA avayava - kAraNa che teno viraNa sAthe saMyoga che. eTale varaNa kAraNa - taMtu saMyogavALA che. te paTanA akAraNa Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam che. (hAtha ane pustakanA saMyogathI zarIrapustakano saMyoga, hAtha e zarIranuM kArya che, jyAre pustaka kAraNa paNa nathI, hAthanuM kArya paNa nathI.) 232 siMcANAnI kriyAthI parvata ane siMcANAno vibhAga thAya. tathA ubhayakriyAthI be mallano vibhAga thAya. tathA hAtha ane jhADanA vibhAgathI zarIra ane jhADano vibhAga thAya che. te vibhAga vibhAga kahevAya. - paratvaM adhikadezavRttitvamaparatvaM nyUnadezavRttitvam / tadvyavahAraH sAdhyaH dipiNDasaMyogakRte, kAlapiNDasaMyogakRte kAlakRte paratvAparatvayoranityatvaM kutaH vinAzAditi, sa vinAzaH saptadhA / taduktam apekSAbuddhisaMyogadravyanAzAt pRthak pRthak / / dvAbhyA ca sarvebhyo vinAzaH saptadhA, tayoH // paratva adhika dezamAM rahevuM, aparatva - thoDA dezamAM rahevuM.. 1. dizA ane piMDano saMyoga thatAM sAdhya daizika paratvAparatva; kola ane piMDano saMyoga thatAM paratvAparatva no vyavahAra sAdhya bane che. siddha thaI zake che. = paratve aparatvano vinAza hovAthI anitya che. te vinAza sAta prakAre che. apekSAbuddhi, saMyoga' ane dravyanA nAzathI A traNa no alaga alaga nAza thavAthI; apekSAbuddhi ane saMyoga, apekSAbuddhi ane dravya, saMyoga ane dravya, A be be no nAza thavAthI ane apekSAbuddhi, saMyoga ne dravya A badhAno eka sAthe nAza thavAthI daizika paratvAparatvano vinAza thAya che. prayAgastha purUSanI apekSAe mathurAstha purUSa dUra che, AvI apekSA buddhirUpI nimittakAraNathI kAzIstha purUSa mathurAstha purUSane para mAne che, A buddhinA nAzathI mathurAsthapurUSaniSTha daizikaparatva nAza pAme che. jema tvino nAza. ane te paratvano Azraya mathurAstha purUSano je dizA sAthe saMyoga che (asamavAyikAraNa) tenA nAzathI paNa paratva nAza pAme che. ema prayAgastha purUSaniSTha aparatvanuM asamavAyikAraNa je prayAgasthapurUSanI sAthe diksaMyoga che, tenA nAzathI paNa mathurAsthapurUSanuM paratva nAza pAme. eja rIte mathurAstha purUSaniSTha paratvano avadhibhUta kAzIstha purUSa, teno te disaMyoga nAza thatA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 tarkabhASA vArtikam paNa mathurA purUSanika paratva nAza pAme. ema paratvanA AzrayabhUta mathurAstha purUSano nAza thaMvAthI pAga purUSanika paratvano nAza thAya che. apekSAbuddhi tathA Azraya dravyanA nAzathI, dizaMyoga tathA dravyanAzathI, apekSAbuddhi, disaMyoga ane AzrayabhUta purUSa (dravya)nA nAzathI paNa paratvano nAza thAya che. Ama udayanAcArye 7 prakAre daizika paratvAparatvano nAza darzAvyo che. eka ja dizAmAM rahelA be padArthomAM "A AnAthI najIka che' evI buddhithI prApta thayela dizA ane padArthanA saMyogathI najIkanA padArthamAM aparatva janma ane "dUra che" evI buddhithI dUranA padArthamAM paratva janme che. (77) (gurutvam) gurutvamAdyapatanAsamavAyikAraNam / pRthivIjalavRtti / yathoktam / saMyogavegaprayatnAbhAve sati gurutvAt patanamiti / gurutveti Ayeti kriyAvizeSaH / . / nanu adhaHsaMyogaphalikA kriyA tathA guruNo'pi zarIrasya prayatnadazAyAM satyapi gurutve patanaM na bhavati tadarthaM prayatnAbhAvaH / tatra prayatnasyaiva patanapratibandhakatvaM, vegena gacchataH zarIrAdeH satyapi gurutve patanaM na bhavati tadarthaM vegAbhAvaH / tatra vegasyaiva patanapratibandhakatvam / tathApi tatsaMyuktasya phalAdeH satyapi gurutve patanaM naM bhavati, tadarthaM saMyogAbhAvaH, tatsaMyuktasyaiva paMtanapratibandhakatvamiti dhyeyam / gurutve'numAnaM "vimataM patanaM svAzrayaMsamavetAsamavAyikAraNaka(kaM) gamanatvAt spandanavat" gurutvasya ca patanaM pratyasamavAyikAraNatve sUtrakAraH saMvAdaM darzayati yathoktamiti dvitIyAdeH patanasya spandanasya vegahetutvAdubhayatrAyeti padameSiSTavyamiti / gurutva - prathama patananuM asamavAya kAraNa. ahiM A e kriyA vizeSaNa zaMkAkAra :- adhodeza sAthe saMyoga karAvI ApanArI patanakriyA che. tathA bhArekhama zarIno prayatna hoya tyAre gurutva hovA chatAM patana thatuM nathI. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 234. samAdhAna :- AvI zaMkAne samAdhAna mATe prayatnAbhAva hote chate" ema kahyuM che, tyAM prayatna ja patanano pratibaMdhaka che. vegathI jatA zarIra bhAre hovA chatAM paDatuM nathI. te mATe vegAbhAva kahyuM. tyAM vega ja patanano pratibaMdhaka che. chatAM paNa - vega vagereno abhAva hovA chatAM DALathI joDAyela kerI vi. kalAdi paDatA nathI. te sArU "saMyogAbhAva hote chate" ema kahyuM che. tyAM teno saMyoga ja patanano pratibaMdha kare che. ema vicAravuM. gurUtvamAM anumAna darzAve che - vivAdAspada patana potAnA AzramamAM samavAya saMbaMdhathI rahela asamAyikAraNavALuM che (gamana) karma rUpe hovAthI, spaMdananI jema. gurUtva patana prati asamavAdhikAra che. temAM sUtrakAra saMvAda darzAve che. - jema ke vaizaSika sUtrakAre kahyuM che ke - vega ane prayatnano abhAva hoya tyAre gurUtvathI patana thAya che. zarUAta thayA pachI bIjI vagere kSaNe thatA patana ane spaMdanano vega hetu hovAthI baMne ThekANe Adya pada IcchanIya che. eTale koI paNa vastunI paDavAnI zarUAta gurUtva-bhArepaNAnAM lIdhe thAya che. pAchaLathI paDavAnuM cAlu rahe temAM vega kAma kare che. tethI ja to pavana 'rU" mAM vega pedA kare che. paNa 'rU tenAthI halaku hovAthI nIce paDatuM. nathI. AmraphaLamAM jo prathama kriyArUpa patana thAya che, to te patananA 'asamAyikAraNa" AmraphaLanA gurUtvathI thAya che. te prathama patananA AmraphaLamAM vega utpanna thAya che. te vegathI 'prathamavega' no nAza thaIne te AmraphaLamAM 'dvitIyavega" utpanna thAya che. te dvitIyapatanathI pahelA vegano nAtha thaIne 'dvitIyavega utpanna thAya che. te dvitIyavegathI 'dvitIyapatana" no nAza thaIne 'tRtIyapatana" utpanna thAya che. evI rIte "adhaHsaMyoga" sudhI pUrva pUrva patanajanya vegathI pUrva pUrva patanano nAza thaIne uttara uttara patana utpanna thAya che. te uttara uttara patanathI paNa pUrva pUrva vegano nAza thaIne uttara uttara vega utpanna thAya che. ethI bIjA patanathI laIne adhaHsaMyoga sudhI AmraphaLamAM jeTalA paNa kriyAtmaka patana thAya che. tenuM asamAyikAraNa vaga" nAmano guNa ja thAya che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 tarkabhASA vArtikam ukta lakSaNamAM jo 'Agha' pada na Ave to bIjA trIjAdi patananA 'asamavAyikAraNa rUpavega'mAM lakSaNanI ativyApti thaze. tenA nivAraNa mATe lakSaNamAM 'Agha' pada mUkavuM Avazyaka che. tevI ja rIte lakSaNamAM je 'asamavAya' pada na mUkIye to kriyArUpa AghapatananAM 'samavAya kAraNarUpa AmraphaLa Adi dravya'mAM tathA nimittakAraNa rUpa adaSTa Izvara AdimAM lakSaNanI ativyApti thaze. te nivAraNa mATe lakSaNamAM 'asamavAyipada' mUkavuM Avazyaka che. pazcAdbhAvI patana kriyAono paNa asamavAyikAraNa jo phaLaniSTha gurUtva ne ja kahIye to paDavAvALA phaLano nAza na thAya tyAM sudhI patanakriyA barAbara banI raheze. kemake tenA 'samavAyikAraNa' asamavayikAraNa tathA nimittakAraNa phaLano nAza thAya tyAM sudhI banI raheze. parantu dvitIyAdi patanakriyAonuM asamavAyikAraNa 'phaLaniSTha vega'ne kahe che. tyAre pRthvI para phaLano saMyoga thatAM ja vegano nAza thaI jAya che. tyAre vegarUpa asamavAyikAraNa na rahevAthI te 'patanakriyA' satata thatI nathI. (78) dravatvamAdyasyandanA'samavAyikAraNam / bhUtejojalavRtti / bhUtejasorghRtAdisuvarNayoragnisaMyogena dravatvaM naimittikam / jale naisargikaM dravatvam / (79) snehazcikkaNatA / jalamAtravRtti kAraNaguNapUrvako gurutvAdivad yAvad dravyabhAMvI / naisargiketi dravyAntarasaMyogAnapekSaM dravatvaM jalasya vizeSaguNa ityarthaH / kAraNaguNeti samavAyikAraNasamavAyikAraNamAtraguNAsamavAyikAraNatvaM kAraNaguNapUrvakatvamityarthaH / naisargika - anyadravyanA saMyoganI apekSA rAkhyA vagara je vahevAvALuM hoya te naisargika dravatva. jyAre ghIne vahevA mATe garamInI jarUra paDe che. A naisargika dravatva pANIno vizeSa guNa che. kAraNa ke A mAtra pANImAM ja rahe che. kuvA vagerenA pANI rUpa kAryaniSTha- temAM rahela snehanuM samavAyikAraNa AnuM pANI tenuM samavAyikAraNa avayavajaLa tenA guNa sneha vigere. jenuM asamavAyikAraNa tarIke hoya, tenuM nAma kAraNaguNapUrvakatva che. eTale avayavanA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam 236 snehamAMthI avayavImAM sneha pedA thAya che te kAraNe guNa pUrvaka kahevAya che. (80) zabdaH zrotragrAhyo guNaH / AkAzasya vizeSaguNaH / .... nanu kathamasya zrotreNa grahaNaM, yato bheryAdideze zabdo jAyate zrotrantu puruSadeze'sti / satyam / bherIdeze jAtaH zabdo vIcItaraGganyAyena kadambamukulanyAyena vA sannihitaM zabdAntaramArabhate / sa ca zabdaH zabdAntaramitikrameNa zrotradeze'ntyaH zabdaH zrotreNa gRhyate na tvAdyo nApi madhmamaH / evaM vaMze pATyamAne daladvayavibhAgadeze jAtaH zabdaH zabdAntarArambhakrameNa zrotradeze'ntyaM zabdaM janayati / so'ntyaH zabdaH zrotreNaM gRhyate nAdyo na madhmamaH / 'bherIzabdo mayA zrutaH' iti matistu bhrAMnteva / bherI. zabdotpattau bheryAkAzasaMyogo'samavAyikAraNaM bherIdaNDasaMyogoM nimittakAraNam / evaM vaMzotpATanAcaTacaTAzabdotpattau vaMzadalAkAzavibhAgo'samavAyikAraNaM daladvayavibhAgo nimittakAraNam / itthamAyaH zabda saMyogajo vibhAgajo vA / antyamadhyamazabdAstu zabdAsamavAyikAraNakA anUkUlavAtanimittakAraNakAH / yathoktaM - 'saMyogAd vibhAgAcchandrAca zabdaniSpattiH' iti| AdyAdInAM sarvazabdAnAmAkAzamekameva samavAyikAraNam / karmavuddhivat trikSaNAvasthAyitvam / zaMkAkAra :- zabda te kAnathI kevI rIte jANI zakAya che. zabda to bherI vagere dezamAM upaje che ane kAna to purUSanA sthAne che ? samAdhAna - tamArI vAta sAcI, paNa tyAM utpanna zabda bIjA zabdane pedA kare che. te vaLI tenI bAjumAM anya zabdane, jema taLAvamAM patharo nAMkhatA taraMga utpanna thAya che. te bIjA bIjA taraMgane janma Ape che. ane cheka taLAvanA kAMThA sudhI phelAya che. eTale chelle kAna pAse utpanna zabda ja ApaNane saMbhaLAya che. paNa te zabda tevI jAtino hovAthI bherIno zabda meM sAMbhaLyo evo bhrama thAya che. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam bherInAM zabdanI utpattimAM bherI ne AkAzano saMyoga asamAyikAraNa ane bherI daDano saMyoga nimitta kAraNa jANavuM. vAMsane cIravAthI pedA thatA caTa caTa avAjamAM vaMzadaLa ane AkAzano vibhAga asamavAyikAraNa ane be daLano vibhAga nimittakAraNa. eTale pahelo zabda saMyoga ke vibhAgathI thAya che. jyAre bAkInA badhA zabdomAM AkAza samavAyikAraNa ne pUrvano zabda uttara zabdanuM kAraNa bane che. ane AkAzamAM - kAryanA dezamAM zabda samavAya saMbaMdhathI rahe che mATe pUrva pUrvano zabda uttara zabdanuM asamavAyikAraNa bane. je tarapha pavananI lahera cAlatI hoya te bAju zabda vizeSa vahe che. mATe anukULa pavana nimitta kAraNa bane che. karma ane buddhinI jema zabda paNa traNa kSaNa sthAyI rahe che. Ano abhiprAya A che ke zabda pahelI kSaNe pedA thAya che, bIjI kSaNe sthira bane che, trIjI kSaNe nAza pAme che, ahIM buddhi ane zabdano 'trikSaNAvasthAyI' kahIne sUcita karyuM che ke "buddhi" ane "zabda"no svanAzaka uttaravartI guNanI sAthe tene 'vadhya-ghAtakabhAvarUpa virodha' svIkRta che. sahAnavasthAnarUpa virodha" svIkRta nathI. ethI ja to bIjI kSaNe pUrva-uttara be zabdanuM sumilana thAya che. . " . tatrAdyamadhyamazabdAH kAryazabdanAzyAH / antyastUpAntyena upAntyastvantyena sundoSasundanyAyena vinazyete / idaM tvayuktam / upAntyena trikSaNAvasthAyino'ntyasya dvitIyakSaNamAtrAnugAminA tRtIyakSaNe cAsatA'ntyanAzajananAsambhavAt / tasmAdupAntyanAzAdevAntyanAza iti / / zabdeti zabdasyAnityatvAdvinAzena bhavitavyaM / vinAzazca nirhetuke na sambobhavIti / tathA ca kiMmatra vinAzakAraNamityAha- tatreti kAryakAraNobhayavirodhitvaM zabdasyoktaM prazastapAdabhASye AdyAnAmupAntyaparyantAnAM zabdAnAM kAryanAzyatvam / antyasya tu kAraNanAzyatvamiti kaizcid vyAkhyAtaM tadbhASyam anyaistu prathamazabdaH kAryanAzyaH / antyazabdaH kAraNanAzyam, madhyazabdakAryakAraNena vA virudhyante, madhyavarttinAM zabdAnAM kAryamAtravinAzyatve'pi svakA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 238 raNApekSayA vinAzakatvena svakAryamAtrApekSayA vinAzyatvena cobhayathA virodha sambhavAditi / atra prathamapakSamAdAyAha / Adyeti sundopasundau tapaH prakarSasampAditaprabhAvAva'nyataravinAzyAvapi parasparaM yuddhena vinAzyavinAzakabhAvamApannau tena nyAyenetyarthaH / zabda Iti - zabda anitya hovAthI teno nAza thavo jarUrI che. te vinAza hetu vinA saMbhavI zakato nathI. tathA zabdamAM vinAzanuM kAraNa zuM ? enAM javAbamAM kahe che. tatrAghamadhyama..... kArya kAraNa ubhaya zabdanA virodhi che. prazastapAdabhASyamAM kahyuM che ke - pahelAMthI upAntya sudhInAM zabdo kAryathI nAza pAme che. (svottara zabda rUpa kAryathI) paraMtu anya chello zabda kAraNathI nAza pAme che. ema keTalAka bhASyanI vyAkhyA kare che. paraMtu bIjAo pahelAM zabdane kAryathI nAzya mAne che ane anya zabdane kAraNathI nAthya mAne che. ane vaccenA zabdono kAryakAraNa sAthe virodha mAne che.eTale ke ubhayathI teono nAza saMbhave che. vacce rahelA zabdo kAryamAtrathI nAza pAmavAnA svabhAvavALA hovA chatAM, potAnA kAraNanI apekSAe vinAzaka hovAthI eTale pUrvano zabda uttaranuM kAraNa che. te kAraNa zabdano uttara zabda nAza karanAra che ane svakArya mAtranI apekSAe zabda vinAza pAmanAra che. jethI karIne banne rIte virodha saMbhavI zake che. kutracidevaM vA yathAH sundopasundanAmAnau daityau anayorvadhAya svayamevajanitamAyAstrImohitau pANigrahaNAya yuddhayantau (yudhyamAnau ) parasparaprahAreNa mRtau ityetayornyAyenetyarthaH / antyasyopAntyena nAzakatvaM na saGgacchata ityAha idantviti tatropapattimAha upAntyeneti yasminkSaNe upAntyasyotpattiH tasminkSaNe'ntyasyotpadyamAnatA / yasminkSaNe'ntyotpattistasmin kSaNe upAntyasya sthiti ryadopAntyavinazyattA tadAntyasya sthitireva ca / antyasya tRtIyakSaNe vA'satopAntyena nAzo na sambhavatItibhAvaH / 1 anya zabdathI upAttvano ane upAnyathI antyano nAza thAya che. - Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 tarkabhASA vArtikam A prathama pakSa laIne graMthakAra kahe che.... Adheti - suda ane upasuMda banne bhAIoe tapanA prakarSathI paraspara sivAya anya koInA hAthe nAza na pAmavAnuM varadAna meLavyuM hatuM. paNa tilottamA nAmanI apsarAne joI tene prApta karavA paraspara yuddha karIne banne eka bIjAnAM hAthe mRtyu pAmyA. te nyAyathI chellA zabda vaDe upAjya nAza pAme ane upAjyathI chello zabda nAza pAme. kayAMka e pramANe che ke suMda ane upasuMda nAme be daitya hatA. e bannenA vadha mATe jAte utpanna karelI mAyAstrImAM mohamugdha banI lagna karavA sArU yuddha karatA ekabIjAne prahAra karIne maraNa pAmyA. anya zabdano upAnya zabdathI nAza pAmavuM te yogya nathI lAgatuM. ethI kahe che. | 'Idakti' - temAM (asaMgatimAM) yukti batAve che-je kSaNe upAjyanI utpatti thAya che te kSaNe anya utpanna thavAno che/thato hoya che ane je kSaNe anyanI utpatti che, te kSaNe upAjyanI sthiti che. upAjyanI bIjI kSAge banne bhegA thayA kharA, paraMtu te vakhate to aMtyanI hajI utpatti thaI hovAthI nAza saMbhave nahIM ane upAjyanI trIjI kSaNe to nAza thaI gayo hovAthI tenAthI aMtyano nAza na saMbhave ane jyAre upAjyano nAza che, tyAre anyanI sthiti ja che. to trIjI kSaNe asat upAjyathI anyano nAza kema karIne saMbhavI zake ? . kathaM tarhi antyasya vinAza ? ityAzaGyopAntyasyanAzakatvAsambhavAt tannAza evAntyasya nAzaka ityAha / tasmAditi / zaMkAkAra. :- to pachI anyano nAza kevI rIte thaze ? samAdhAna - upAjya nAzaka na banI zakato hovAthI upAjyano nAza ja anyano nAzaka che. ethI graMthakAre kahyuM : tama.... satyanArA ti | _ vinAzitvaM ca zabdasyAnumAnAt / tathAhi / anityaH zabdaH, sAmAnyavattve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvAd ghaTavaditi / zabdasyAnityatvaM sAdhyamanityatvaM ca vinAzAvacchinnasvarUpatvaM, na tu vinAzAvacchinnasattAyogitvaM, prAgabhAve sattAhIne'nityatvAbhAvaprasaGgAt / "sAmAnyavattve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvaM' hetuH, indriyagrAhyatvAdityucyamAna Atmani vyabhicAraH syAdata uktaM bAhyeti / evamapi tenaiva yogibAhyendriyeNa grAhye Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 240 paramANvAdau vyabhicAraH syAdato yoginirAsArthamuktamasmadAdIti / mImAMsaka zabdane anitya mAne che. tenA khaMDana mATe graMthakAra kahe che ke - zabda anitya che. ApaNI bAhya IndriyathI grAhya hovAthI. ahIM anitya eTale nAzavAnuM svarUpavALu hovuM, paraMtu vinAzathI yukta sattA viziSTa hovuM te anityanuM lakSaNa na samajavuM. nahiMtara sattA vinAnA prAgabhAvamAM anityatvanAM abhAvanI Apatti Avaze. mana nAmanI IndriyathI grAhya AtmAmAM vyabhicAra na thaI jAya te mATe bAhyapada mUkayuM. yogi grAhya paramANu vigeremAM AvatAM vyabhicAra vAravA mATe asmadAdi pada mUkavAmAM AvyuM che. (81) (yogisiddhiH) kiM punaryogisadbhAve pramANam ? ucyate / paramANavaH kasyacit pratyakSAH, prameyatvAd ghaTavaditi / tathApi sAmAnyAdinA vyabhicAro'ta uktaM sAmAnyavattve satIti / sAmAnyAditrayasya niHsAmAnyatvAt / (82) (buddhiH ) arthaprakAzo vuddhiH / nityA anityA ca aizI buddhirnityA anyadIyA tvanityA / bAnatyA / ___(83) (sukham) prItiH sukham / tacca sarvAtmanAmanukUlavedanIyam / (84) (duHkham) pIDA duHkham / tacca sarvAtmanAM pratikUlavedanIyam / (85) (icchA) rAgaH icchA / (86) (dveSaH) krodho dveSaH / (87) (prayatnaH) utsAhaH prayatnaH / buddhayAdayaH SaD maansprtykssaaH| (zaM.) paraMtu yogInA mastitvamA zuM prabhArI cha ? (samAdhAnamAM) kahevAmAM Ave che ke - paramANuo koIne to pratyakSa hovA joIe, kAraNa ke te ghaTanI jema prameya che. (jene te pratyakSa che, te ja yogI che.) Ama hovA chatAM paNa sAmAnya" vagerethI vyabhicAra thaze. kAraNa ke Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 takabhASA vArtikam sAmAnyAdi to "gu... nyAyathI ApaNane paNa pratyakSa che, paraMtu ApaNe to yogI kahevAtA nathI. je padArtha prameya hoya tenA lIdhe koIne pratyakSa thaI jAya teTalA mAtrathI te vyakti yogInuM birUda meLavI zakatI nathI. paraMtu jAtiyukta je koI padArtha che, te tamAmanuM sAkSAtkAra karanAra vyakti ja yogI kahevAya. viziSTa buddhimAM samavAyavi. saMbaMdhanuM paNa bhAna thAya che. tethI kahevAmAM AvyuM che ke - sAmAnya (jAti)thI yukta hoIne prameya hovAthI', Ama hetumAM vizeSaNa mukavAmAM AvyuM che. kAraNa ke sAmAnya vagere traNa ( sAmAnya, vizeSa ane samavAya)ne jAti hotI nathI. ' arthano prakAza (jJAna/bhAna) che te buddhi che. te nitya ane anitya (ema be prakAranI) che. IzvaranI buddhi nitya che. tenAthI anyanI buddhi anitya che. prIti e sukha che. te sarva AtmAo vaDe anukULa hoya te rIte anubhavAya che. pIDA e duHkha che te sarva AtmAo vaDe pratikULa hoya te rIte anubhavAya che. rAgae IcchA eTale pravRttijanaka guNa te icchA. krodha te veSa- eTale nivRttijanaka guNa te dveSa. ceSTAno janaka guNa te prayatna (kRti). buddhi vagere (upara kahela) cha guNo mAna pratyakSa che. () (madha) dharmAdharmoM sukhaduHkhayorasAdhAraNakAraNe / tau cApratyakSAvapyAgamagamyAvanumAnagamyau c.| tathAhi devadattasya zarIrAdikaM devadattavizeSaguNajanyam, kAryatve satiM devadattasya bhogahetutvAt, devdttprytnjnyvstuvt| yazca zarIrAdijanaka AtmavizeSaguNaH sa eva dharmo'dharmazca / prayatnAdInAM zarIrAyajanakatvAditi / dharmetiM. dharmAdharmayoH sattve'numAnam devadattasyeti / zarIrAdikaM vizeSaguNajanyaM ityukte paramezvaravizeSaguNajanyatvena siddhasAdhanatA syAttadarthaM devdtteti| vyAghAtaparihArAya pakSe devadattasyeti / dharma adharma sukha duHkhanA asAdhAraNa kAraNa che, te pratyakSathI joI zakAtA na hovAthI tenI vidyamAnatA mATe anumAna batAve che. devadattanuM zarIra vagere devadattanA vizeSa guNathI janya che. kAryarUpe hote chate Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 242 devadattanA vizeSa bhoganA hetu hovAthI, devadattanA prayatna janya vastunI jema. vizeSaguNa janya eTaluM ja kahIe to IzvaranAM IcchAdi vizeSaguNa-janya badhu che ane te badhAne khabara che mATe siddha sAdhanatA doSa lAge che, te mATe devadatta pada mUkayuM. vyAghAtanA parihAra mATe pakSamAM ''devadattasya'' ema kahyuM che. bhogahetutvAdityukte Atmani vyabhicAraH / tadarthaM kAryatve sati / tathApi yajJadattabhogasAdhane zarIrendriyAdau vyabhicAraH / tadarthaM devadattasyeti / sAdhyavaikalyaparihArAya dRSTAnte devadatteti / zarIrotpatteH prAk prayatnAdInAmasambhavAt prayatnAdijanyatvaM zarIrAde [ra] zakyazaGkaM ityAha yazceti / vyAghAta eTale asaMbaddha arthavALu vAkaya; pakSamAM levattasya zabda na ApIe to ''zarIra vittavizeSanuLanAM Ayatve mati hevattasyamoatutvAt'' ema anumAna thaze - zarIrAdi sAmAnyane pakSa karI temAM devadatta (vizeSa)nA bhogahetutva svarUpa hetu rAkhI zarIrAdimAM devadatta vizeSanA vizeSaguNathI janyatvanI siddhi karavA jatA prastuta anumAna asaMbaddhArthavALu thaze. sAmAnya zarIrane devadattanA vizeSaguNathI janya mAnavuM ajugatuM che. jema ke je vastu sarvasAmAnya hoya, tenA upara ekalA potAno haka jamAvavo, tethI vyAghAta Avaze. bhoga hetutvAt ATalo ja.hetu kahIe to AtmAmAM vyabhicAra Ave, kema ke AtmA paNa bhaugano hetu to che ja, tenAM vAraNa mATe 'kAryatvesati' kahyuM, AtmA kArya nathI nitya hovAthI. chatAM paNa yajJadattanA bhoga sAdhana zarIra Indriya vageremAM vyabhicAra Ave, tenA vAraNa mATe hetumAM 'devadattasya' pada mUkayuM. dareka prayatnajanyavastuo mAtra devadattanA vizeSaguNathI janya nathI eTale dRSTAnta sAdhya vikala bane, tenAM vAraNa mATe dRSTAntamAM paNa devadatta pada mUkyuM che. zarIranI utpatti pahelAM prayatnAdino saMbhava na hovAthI "zarIrAdi prayatnAdithI janya che'' evI zaMkAnI zakayatA (na) hovAthI kahe che... je zarIrAdinA janaka Atma vizeSaguNa che teja dharma ane adharma che, prayatnAdi zarIrAdinA janaka nathI. (81) (saMnipaLama) saMskAravyavahAra'sAdhAraNakAraNaM saMskAraH / saMskArastrividho vego Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 tarkabhASA vArtikam bhAvanA sthitisthApakazca / tatra vegaH pRthivyAdicatuSTayamanovRttiH / sa ca kriyAhetuH / bhAvanAkhyastu saMskAraH AtmamAtravRttiranubhavajanyaH smRtihetuH / sa cobuddha eva smRtiM janayati / udbodhazca sahakArilAbhaH / ___ 'sAdRzyAdRSTacintAdyAH smRtibIjasya bodhakAH' / iti sthitisthApakastu sparzavadravyavizeSavRtti / anyathAbhUtasya svAzrayasya dhanurAdeH punastAdavasthyApAdakaH / ete ca buddhayAdayo'dharmAntA bhAvanA ca AtmavizeSaguNAH / guNA uktAH / nanu saMskAraH kadAcideva smRtiM janayati na sarvadetyatra kiM vinigamakam ? tatrAha sa ceti uktArthe saMvAdakaM darzayati yathoktamiti / sthiteti pUrva sthitavat sthApayatIti sthitasthApaka iti / .. buddhithI mAMDI adharma sudhInA ane bhAvanA A AtmAnA vizeSaguNa che, ema guNo kahevAyA. ' zaMkAkAra :- saMskAra kayAreka ja smRtine pedA kare che, haMmezA nahiM, to emAM vinigamaka koNa? (eTale kayA saMskAra smRtine pedA kare ane kayA nahiM te nakkI karI ApanAra koNa ?) ' * samAdhanA - jAgRta saMskAra smRtine upajAve che ane te saMskAra sAdazya - adaSTa ane ciMtanathI jAgRta thAya che. traNe saMskAranuM sAmAnya lakSaNa batAve che - temAM saMvAda darzAve che - tArkikarakSAmAM AvuM lakSaNa ApavAmAM AvyuM che. yAtIya samutpAdajAtIyastha kAraNam svayaM yastavijAtIya saMskAraH sa guNo mataH je jAtivALAmAMthI pote utpanna thAya teja jAtivALu kArya pote utpanna kare arthAt vega sva kAraNa (kriyAne) anurUpa kArya tIra vageremAM kriyA utpanna kare che paNa pote kiyo nathI. anubhavamAMthI utpanna bhAvanA smRtine pedA kare che. te anubhava ane smRti banne buddhirUpa hovAthI tAtIya che. paNa bhAvanA tenAthI bhinna che. netarane prayatna vizeSathI vALIe ane choDI daIe to pAchu mULa rUpa dhAraNa kare che, te sthiti sthApakatA banne prakAranI vaLavAnI kriyAthI bhinna che. basa pUrva avasthAmAM punaHsthApanA karanAra guNa ja sthiti sthApaka che. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikama 244 (bhni35e|) (90) karmANi ucyante / calanAtmakaM karma, guNa iva dravyamAtravRtti / avibhudravyaparimANena mUrttatvAparanAmnA sahaikArthasamavetaM vibhAgadvArA pUrvasaMyoganAze satyuttaradezasaMyogahetuzca / tacca utkSepaNaapakSepaNa-AkuzcanaprasAraNa-gamanabhedAt paJcavidham / bhramaNAdayastu gamanagrahaNenaiva gRhyante / ____ guNanirUpaNAnantaraM karmocyate idAnImiti guNaiveti yathA guNA dravyeSveva varttante nAnyeSvevaM karmetyupamAnArtha ivAnyayogavyavacchedArtho mAtra zabdaH, ayogavyavacchedo na vivakSitazcettarhi keSu dravyeSu varttata / ityAha- avibhviti iyattAvacchinnaparimANayogitvaM mUrttatvamityarthaH / mUrteSu dravyeSu vartate / urdhvadezasaMyogakAraNaM karmotkSepaNaM (1) adhodezasaMyogakAraNaM karmApakSepaNaM (2) vakratvApAdanaM karmAkuJcanaM (3) RjutvApAdanaM karma prasAraNaM (4) aniyatadezasaMyogakAraNaM karma gamanaM (5) iti / guNa ni35|| 57ii bhane zavi cha... . atyAre guNanI jema karma paNa dravyomAM ja rahe che. anyamAM nahiM. ahIM upamAna arthamAM Iva che. prazna :- mAtra zabda anyayoganA vyavachaMda mATe che. ahIM ayogano vyavaccheda vivakSita nathI. to pachI kayA dravyamAM karma rahe che ? te kahe che. javAba :- amuka parimANavALu hovu te mUrta kahevAya. te mUrta dravyomAM karma rahe che. urdhva deza sAthe saMyoga karAvavAmAM kAraNabhUta karma te uttepaNa, nIcenA deza sAthe saMyoga karAvavAmAM kAraNabhUta karma te avakSepaNa, vaLAMka pedA karanAra karma AkuMcana, saraLatA pedA karanAra karma prasAraNa, aniyata deza sAthe saMyoga karAvavAmAM kAraNabhUta karma gamana che. bhramaNa vagereno gamanamAM samAveza thaI bhaya che. (91) (sAmAnyam) anuvRtti pratyayahetuH sAmAnyam / dravyAditryavRtti, nityamekamane Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 tarkabhASA vArtikam kAnugataJca / tacca dvividhaM paramaparazca / paraM sattA bahuviSayatvAt / sA cAnuvRttipratyayamAtrahetutvAt sAmAnyamAtram / aparaM dravyatvAdi / alpaviSayatvAt / tacca vyAvRtterapi hetutvAt sAmAnyaM sadvizeSaH / , anuvRttItidravyaM sat / guNAH santaH karmANi api sat dravyaM pRthi vItyAdyanugatavyavahArakAraNaM sAmAnyamityarthaH / lakSaNamAha nityamiti saMyogAdAvativyAptivAraNAya nityamiti nityaparimANAdAvativyAptivAraNAyAnekAnugatamiti anekasaGgatamityarthaH / ato na samavAyAdAvativyAptiH ekapadasadbhAve tat prayojanamanyatroktaMmanusandheyaM / paratvamadhikadezavRttitvam, aparatvaM nyUnadezavRttitvaM tadvyavahAraH sAdhyaH / tatoM na sAdhyavaiziSTyaM na cAparatvAdiguNabhramaH viSayatvamadhikaraNatvaM vyAkaraNoktaM / anuvRttIti - vyasat, guNosat, karmopaNa sat, pRthvIdravya pANI dravya ItyAdi anugata vyavahAranuM kAraNa sAmAnya che. sAmAnyanuM lakSaNa batAve che. 'nityaM eka anekAnugata sAmAnya' saMyoga vageremAM ativyApti vAraNa mATe nitya, kema ke saMyoga eka hoya ane anekamAM rahenAra to che ja. paNa nitya na hovAthI ativyApti nahi Ave. nitya vastunuM parimANa paNa nitya hoya che. tethI ativyApti thAya. tenA vAraNa mATe anekAnugata kahyuM. nitya-parimANa ekamAM ja rahe che. (AkAzagata nityaparimANa AkAzamAM ja rahe che.) anekAnugata eTale aneka sAthe samAnadaSTi- samavAyasaM.thI joDAyela. tethI samavAya vi.mAM ativyApti nahiM Ave, kAraNa ke lAla ghaTamAM raktarUpaguNasamavAya rahe che, te samavAya anya lAla ghaDAmAM svarUpasaM.thI rahe che, paNa samAvayasaM.thI raheto nathI. ekapadanA sadbhAvamAM tenuM prayojana bIje kahyuM hoya tenuM anusaMdhAna karavuM joIe./karI zakAya che. adhika dezamAM rahenA paratva. nyUnadezamAM 1. eka pada sAmAnyanuM svarUpa batAve che. eTale sAmAnya ja eka evo padArtha che ke je nitya temaja anekamAM samaveta chatAM eka ja hoya. athAva dareka paramANumAM ekatva guNa che. te nitya che. eTale ekatva nitya hoI anekamAM rahevAvALuM to thayuM. temAM ativyApti na thaI jAya te mATe eka pada che eTale ke te ekatva bhinnabhinna che. jyAre jAti eka ja hoya che. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tarkabhASA vArtikam rahenAra aparatva. tenAthI-para sAmAnya ane apara sAmAnya evo vyavahAra siddha thaI zake che. terthI parasAmAnya e viziSTa koTinuM sAmAnya che athavA sAmAnya paratvaviziSTaaparatva e rUpe che evA sAdhya vaiziSTayano ane A aparatva guNa rUpe che; ItyAdi bhrama thato nathI. viSayatva adhikaraNatva svarUpa che/ ema vyAkaraNamAM kahela che. vyAkaraNamAM vaiSayika aupazleSika vagere sAta prakAranAM adhikaraNa darzAvyAM che. (rArA30A siddhahema.) eTale bahuviSayatvAtno artha ghaNA padArthonuM adhikaraNa hovAthI sattAne parasAmAnya kahevAya che. atra kazcidAha 'vyakti vyatiriktaM sAmAnyaM nAsti iti / taMtra vayaM brUmaH kimAlambanA tarhi bhinneSu vilakSaNeSu piNDaSvekAkArAM buddhirvinA sarvAnumatamekam / yaca tadAlambanaM tadeva sAmAnyamiti / nanu tasyA'tadvyAvRttikRtaivaikAkArA buddhistu / tathAhi - sarveSvevahi gopiNDeSu, agobhyo'zvAdibhyo vyAvRttirasti / tenAgovyAvRttiviSayaevAyamekAkAraH pratyayosnekeSu, na tu vidhirUpagotvasAmAnyaviSayaH / maivam / vidhimukhenaikAkArasphuraNAt / vidhimukheti ghaTo'yaM ghaTo'yamityAdi bhAvamukhenAkAreNetyarthaH / natva'ghaTabhinno'yamaghaTabhinno'yamityAkAreNeti / kiJcaivamanyanyAzrayo'pi syAdityuktaM / kiJca gopadArthAsphuraNadazAyAmapi pratItidarzanAnnaitannyAyyaM, na ca sambandhapratibhAnaM gotvasya prakAratvena bhAnAt / kiJca yasyAyaM sambandhastadgotvamiti dik / vidhimukhathI - A ghaTa che, A ghaTa che ItyAdi bhAvamukhathI pratIti thAya che. mATe cha padArtho bhAva rUpa ja che. paraMtu ''aghaTathI A bhinna che'' ItyAdi AkArathI pratIti thatI nathI. vaLI anyonyAzraya paNa thAya che. bauddhonI mAnyatAnA khaMDanamAM je mULa-graMthamAM 'vidhimulaeNnaivaiSNArAt'' pATha che, temAMthI ''vidhimukhena''no artha karela che. ane niSedhamukhathI (atavyAvRttithI) pratIti mAnavAmAM ghaTanA bhAnamAM aghaTanA bhAnanI AvazyakatA raheze temaja aghaTanAbhAnamAM ghaTanA bhAnanI jarUrata paDatI hovIthI anyonyAzraya doSa Ave. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247. tarkabhASA vArtikam vaLI go (=aghaTa) padArtha askUraNa dazAmAM paNa A ghaTa che, A ghaTa che, ema ekAkAra pratIti dekhAtI hovAthI atavyAvRthiI te ekAkAra pratItimAnavI yukti yukta nathI. zauH rUvuM :" A pratItimAM gotvanuM saMbaMdha tarIke bhAna thAya che, paNa jAti rUpe nahIM, ema paNa nahIM kahI zakAya. kemake A pratItimAM gotvanuM prakAra tarIke (tvavatI nau:) bhAna thAya che. vaLI vyaktirUpe to dareka gAya bhinna ja che, tethI ekAkAra pratIti mATe gotvano tyAM saMbaMdha mAnavo jarUrI che. ema saMbaMdhanuM bhAna mAno to paNa saMbaMdhi vagara saMbaMdha raheto nathI, tethI e saMbaMdha jeno hoya eTale e saMbadhano je saMbaMdhI che te ja gotva che, e pramANe sAmAnyanI siddhinI dizA darzAvI. nanu ghaTe bhagne ghaTatvaM ka tiSThati ?. atra bramo yatra ghaTadhvaMsastatra tiSThatyanyaghaTeSu vA kAle vA, tarhi kathaM nopalabhyate ? vyaJjakAbhAvAditi / 'vipati' matronyo viSayarIndraH AzrayavaH | "sAti" tvartha anuvRtterevahetutvAtsAmAnyamevetyarthaH / / zaMkAkAra :- ghaTa phuTI jatA ghaTatva kayAM rahe che ? samAdhAna - jyAM ghaTa nAza pAmyo tyAM rahe ke bIjA ghaTamAM ke kALamAM zaMkAkAra :- to pachI te ghaTatva tyAM dekhAtuM - jJAna thatuM kema nathI. samAdhAna :- ghaTatvane pragaTa karanArano abhAva hovAthI. rAjA prajAnuM pAlana karanAra che, paraMtu prajAnA abhAvamAM te zakaya nathI, tethI rAjAnuM bhAna paNa thaI zakatuM nathI. tema ghaTanika kAryatAnA avacchedaka tarIke ghaTatvanI siddhi thAya che. have ghaTa ja hayAta na hoya to ghaTatvanuM bhAna kayAMthI saMbhave. - have sAmAnyathI prarUpaNAmAM ja '"sattA vahuviSayavAtuM" mULa graMtha che, temAMthI viSaya zabdane utAryo che - prastutamAM viSayazabdano artha jJAnano viSaya na karavo paraMtu teno Azraya = AdhAra artha karavo evo graMthakArano Azaya che, tevo artha karavAthI "sattA jAtinA Azraya ghaNA hovAthI te parasAmAnya che" evA mULano artha thaze. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 tarkabhASA vArtika ve bhUgamA 'sA cA'nuvRttipratyayamAnahetutvAt sAmAnya mAtram / " paMDita cha, teno artha 3 7. sakhI 22 'tu' arthamA bhAyo che. tethI sA (= sattA). yadyapi sattA dravyAditrayAnuvRttijanakatvAt sAmAnyAdicatuSTayavyAvRttijanakatvAnna sAmAnyamAtram kintu sAmAnyavizeSastathApi jAtimatpadArthApekSayA'nuvRtterevahetutvAtsattAsAmAnyamAtramiti na vyAhanyeta / jAtimatpratiyogikabhedabuddhijanakasyaiva vizeSAkhyeti bhAvaH / tu - paraMtu te (sattA) anuvRttino na tu khopAthI sAmAnya / che. jo ke sattA dravyAdi traNamAM anuvRttine utpanna karanAra che. sAmAnyAdi cAramAM vyAvRttine utpanna karanAra hovAthI mAtra sAmAnya rUpe nathI, paraMtu sAmAnya vizeSa che. chatAM paNa jAtimatpadArthanI (= dravyodi traNanI) apekSAe anuvRttino ja hetu hovAthI 'sattA mAtra sAmAnya rUpe che" eno vyAghAta thato nathI. kAraNa ke jAtivALA padArthamAM rahelI - "pratiyogitAno nirUpaka je anyonyAmA" tevI. me muddhine pech| 42nAra / vizeSa cha. meTale " jAtivALo padArtha anya rUpe nathI" evI buddhi thavAmAM vizeSa nAmano padArtha kAraNa che. jema pArthiva paramANu pRthvItva jAtivALo che, te anya pArthiva paramANuthI bhinna che, AvI buddhi vizeSa nAmanA padArthanA kAraNe thAya che. paNa vizeSa kayAre paNa anuvRttine pedA karato nathI. . (92) (vizeSaH) vizeSo nityo nityadravyavRttiH / vyAvRttibuddhimAnahetuH / nityadravyANi tvAkAzAdIni paJca, pRthivyAdayazcatvAraH paramANurUpAH / _ 'nitya dravyeti' mAtra zabdazvAnuvRttihetutvaM vyavacchinatti, keSAJcinmate vibhunityayorvizeSo na vartate / keSAzcinmate AtmAkAzayo na vartata iti / keSAzcinmate [vizeSaH] IzvarAkAzayornAstIti bodhyam / vizeSe kAryapramANamAha vyAvRttIti sAmAnyenApi yadyapi vyAvRttibuddhirjanyate tathApi tanmAtraM na janyate tenAnugatabuddherapi jananAditi dig / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 tarkabhASA vArtikam "nidravya vRttiH, vyAvRtti buddhi mAtra hetuH" ahIM mAtra' zabda anuvRttinA hetu tarIkeno vyavaccheda kare che. (eTale vizeSa kayAMya paNa anuvRttibuddhino hetu banato nathI.) keTalAkanA mate vibhu ane nityamAM vizeSanI vRtti nathI. keTalAkanA mate AtmA ane AkAzamAM vizeSanI vRtti nathI. keTalAkanA mate Izvara ane AkAzamAM vizeSa nathI ema samajavuM. | vizeSamAM kArya (svarU5) pramANane Ape che. vyAvRttivRddhimAtra detuH AmAMthI vyAvRtti Iti' pada lIdhela che. gAmamAM rahela gotva adhdhatvAdithI gAyane judI pADe che, mATe sAmAnyathI paNa vyavRtti buddhi pedA thAya che. to paNa tenAthI mAtra vyAvRttibuddhi pedA karAtI nathI. kAraNa ke anugata buddhi paNa pedA thAya che. eTale mAtra vyAvRtti buddhinI utpattimAM hetu tarIke vizeSanI siddhi thAya che. ema digu zabdathI sUcavavAmAM AvyuM che. bei vyaktinI pena sarakhI hoya, tethI badalAI javAnA bhayathI tenA upara sTikara lagADe, tyAre bIjAne paNa Avo vicAra AvavAthI tene paNa pena upara sTikara coTADyuM, paNa bhAgya-yoge bannenA sTikara paNa sarakhA nIkaLyA, to zuM sTikaro te banne penane judI pADavAmAM upayogI thaI zake kharA ? arthAt na thaI zake. tema tame be paramANune judA pADavAM temAM vizeSa nAmano padArtha coTADayo. paraMtu te vizeSa svarUpa to sarakhuM hovAthI anyanA vyAvartaka kevI rIte banI zake? A vicAraNIya che. Iti jainA.] . (13) (samavAya ) ayutasiddhayoH saMbandhaH samavAyaH sa cokta eva / nanvavayavAvayavinAvapyayutasiddhau tena tayoH saMbandhaH samavAya ityuktam / na caitadyuktamavayavAtiriktasyAvayavino'bhAvAt / paramANava eva bahavastathAbhUtAH saMnikRSTA ghaTo'yaM ghaTo'yamiti gRhyante / atrocyate / astyekaH sthUlo ghaTa iti pratyakSA buddhiH / na ca sA paramANuSvanekeSvasthUleSvatIndriye bhavitumarhati / bhrAnteyaM buddhiriti cet / nA vAdhAma vAt | Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 250 tadevaM SaT padArthA dravyAdayo varNitAH / te ca vidhimukhapratyayavedyatvAd bhAvarUpA eva / (boddha) zaMkA - avayava ane avayavI e baMne ayutasiddha che, tethI temano saMbaMdha samavAya che, ema kahevAmAM AvyuM che, paNa te yogya nathI. kAraNa ke avayavothI judo (koI) avayavI saMbhavI zake nahIM. aneka paramANuo ja te (vizeSa) svarUpe goThavAIne 'A ghaDo che, A ghaDo che. e rIte grahaNa thAya che.' (naiyA.) samAdhAna :- ahIM kahevAmAM Ave che ke : 'eka sthUla ghaDo che evI pratyakSa buddhi thAya che. paraMtu aneka sUkSma (yU) paramANuomAM tevI (buddhi) thaI zakatI nathI. atIndriya hovAthI (jo tame ema kahevA mAMgatA ho ke) tevI (pratyakSa) buddhi brAnta che (to) e (vAta) barAbara nathI. kAraNa ke teno koI bAdhaka nathI. lAvavuM mUkavuM, veMcavuM, kharIdavuM ItyAdi badhI pravRtti ghaTane eka akhaMDa padArtha mAnIne karavAmAM Ave che, temAM koI vivAda jovA maLato nathI mATe. tethI A rIte dravya vagere che padArtho varNavavAmAM AvyA. teo vidhirUpa (mukha) jJAnathI jANI zakAya che, tethI bhAvarUpa ja che. (14) (samAva) idAnIM niSedhamukhapramANagamyo'bhAvarUpaH saptamaH padArtha pratipAdyate / sa cAbhAvaH saMkSepato dvividhaH / saMsargAbhAvo'nyonyAbhAvazceti / saMsargAbhAvo'nyonyAbhAvazceti / saMsargAbhAvo'pi trividhaH prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAvo'tyantAbhAvazceti / (16) (VI mAM ) utpatteH prAk kAraNe kAryasyAbhAvaH prAgabhAvaH / yathA tantuSu paTAbhAvaH / sa cAnAdirutpatterabhAvAt / vinAzI ca kAryasyaiva tdvinaashruupvAt | (26) (praasamAva:) utpannasya kAraNe'bhAvaH pradhvaMsAbhAvaH / pradhvaMso -vinAza iti yaavt| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 tarkabhASA vArtikam yathA bhagne ghaTe kapAlamAlAyAM ghaTAbhAvaH / sa ca mudgaprahArAdijanyaH / sa cotpattimAnapyavinAzI, naSTasya kAryasya punaranutpatteH / have niSedharUpI pramANa dvArA jANI zakAya tevo abhAva nAmano sAtamo padArtha varNavavAmAM Ave che. saMkSepamAM te abhAva be prakArano che : (1) saMsargabhAva ane (2) anyonyAbhAva, saMsargabhAva paNa traNa prakArano che : (1) prAgabhAva, (2) pradhvasAbhAva ane (3) atyaMtAbhAva. utpattinI pUrve kAraNamAM rahelo kAryano abhAva te prAgabhAva. jemake taMtuomAM paTano abhAva. utpanna ja thayo nathI tethI te anAdi che. te vinAzI che, kAraNa ke kArya e ja tenA vinAzanuM rUpa che. utpanna thayela (vastu)nA kAraNamAM je abhAva che, te praasAbhAva che. pradhvasa eTale ja vinAza. jemake ghaDo bhAMgI gayA pachI dIkarIonI hAramAM ghaDAno abhAva (te pradhvasAbhAvI che. ane te hathoDAnA prahAra vagerethI janmyo che. te utpattimAna hovA chatAM paNa avinAzI che; kAraNa ke nAza thayelA kAryanI punarUtpatti thatI nathI. jema marelo mANasa pharI janmI zakato nathI, tethI tenuM punaHmaraNa saMbhavatu nathI. athavA jema verAyeluM lAkaDuM pharI verAI zakatuM nathI. " (17) mannAmAvaH) traikAliko'bhAvo'tyantAbhAvaH / yathA vAyau rUpAbhAvaH / traNeya kALamAM je abhAva te atyaMtabhAva. jemake vAyumAM rUpano abhAva. atyantAbhAvazceti keSAzcinmate atyantAbhAvo dvividhaH sAmAyikaH sadAtanazca / kasyacinmate turIyopi saMsargAbhAvo vartate / iti bodhyam / utpatteH prati . . . ___nanu kAryasyAbhAva ityatra ko'bhAva ? iti prazne prAgabhAva evaM vaktavyastathA cAtmAzraya iti cena gandhAnAdhArasamayAnAdhArAbhAvatvasya prAgabhAvalakSaNatvAt / gandhasyAnAdhArasamayo mahApralayasamayaH sa evAnAdhAro yasyAbhAvasya sa prAgabhAva ityarthaH, sarveSAM mate gandhasyaiva vinAzAd gandhagrahaNaM / navyAstu 1. abhAvavAcaka nakArAdizabdathI janya pratItine niSedha mukha pratIti kahe che. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 252 naiyAyikA abhAvatvaM vA bhavatu prAgabhAvatvAdikaM vA bhavatu paramakhaNDA evaite upAdhaya ityUcuH / kAliketi sadAtanaH saMsargAbhAva ityarthaH / sAmAyikastu samayamAtraH, anAdisAntAbhAvaH prAgabhAvaH, sAdyanantAbhAvaH pradhvaMsAbhAvaH (2) saMsargapratiyogikAbhAvaH saMsargAbhAvaH (3) anAdyanantAbhAvaH traikAliko'bhAvo vA atyantAbhAvaH / keTalAkanA mate atyaMtAbhAva be prakAre che. sAmAyika sadAMtana. koIkanAprAcIna naiyAyikanA mate (sAmAyika atyaMtabhAva nAmano) cotho paNa saMsargAbhAva che. (kArya) utpattinI pahelAM kAraNamAM kAryano abhAva che. prAgabhAva che. zaMkAkAra :- ahIM tame kAryano abhAva kahyo. paNa te kayo abhAva che? evo prazna thatAM te prAgabhAva che, ema kahevuM paDaze. ane tethI AtmAzreya doSa Avaze, prAgabhAvanA lakSaNamAM prAgabhAvanA jJAnanI jarUra hovAthI-prAgabhAvano praveza thavAthI. samAdhAna :- evuM nathI, gaMdhano anAdhAra je samaya (mahApralaya) che, te ja je abhAvano anAdhAra hoya te prAgabhAva evuM lakSaNa che. mahApralayamAM vastumAtrano baMsAbhAva to che ja, vastunI hayAtI na hovAthI atyaMtabhAva paNa mAnI zakAya. paraMtu ghaTanAzanA adhikaraNamAM "atra ghaTobhaviSyati' evI pratItirUpa prAgabhAva nathI, tema mahApralayamAM prAgabhAva saMbhavI zakato nathI. vastumAtrano abhAva hovAthI prAgabhAvanI pratIti zemAM thAya ? badhA mate gaMdhanA vinAza vakhate badhAno nAza thayela hoya che, mATe gaMdhanuM grahaNa karyuM che. eTale te vakhate koIpaNa kArya vidyamAna nathI. paraMtu abhAva ho/hoya ke prAgabhAvAdi ho hoya, paraMtu A akhaMDa upAdhio che" ema (navya taiyAyiko) kahe che. samavetabhinna dharmane upAdhi kahevAya. traNe kALamAM rahenAra sadAtana saMsargAbhAva che, jyAre sAmAyika atyaMtabhAva to samaya mAtra rahe che. utpati vinAzazAlI abhAvane sAmAyika abhAva kahevAya che. jema ke rikta bhUtala upara ghaTAbhAva pedA thAya che ane ghaTano sadbhAva Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 takabhASA vArtikama hoya tyAre ghaTAbhAva nAza pAme che. prAgabhAva anAdi-sAMta abhAva che. praasAbhAva sAdi- anaMta abhAva che. (28) (gIcAmA ) anyonyAbhAvastu tAdAtmyapratiyogiko'bhAvaH "ghaTaH paTo na" bhavatIti / tadevamarthA vyAkhyAtAH / (4) "mocAmAvasviti'' mecaturvidho nodhyAH me (2) pRthaktvabheda (2) vaidharmyabheda (3) atiriktabheda (4) bhedAt / tanmadhye'bhAvavyutpannabhedazabdArthasya lakSaNamidaM / na ca tAdAtmyAtyantAbhAve'tivyAptiH, pratiyogitAvacchedakAropahetukadhIviSayAbhAvatve tAtparyAt; svarUpabhedAyudAharaNAni yathA ghaTe paTasvarUpaM nAsti, paTe ghaTasvarUpaM nAstIti ghaTapaTayoH svruuptvaanyonyaamIrva: | saMsarga niSTha pratiyogitAnA nirUpaka abhAva-saMsargAbhAva che, eTale jyAM saMbaMdhanI apekSAe abhAvanuM nirUpaNa thAya tyAM saMsargAbhAva hoya che. anAdi anaMta kALa sudhI rahenAro abhAva atyaMtAbhAva che. anyonyAbhAva to tAdAbhya saMbaMdhanika pratiyogitAno nirUpaka hoya che. "anyonyAmAvastu tAdAbhyapratiyojiwoDamAva:" A mULamAM je anyonyAbhAvanuM lakSaNa ApyuM, atre abhAvathI - tAdAbhyapratiyogika - eTale svapratiyoginA tAdAtmanA virodhi eNvA abhAvanuM grahaNa karavuM. pratiyogitAvacchedakanA AropathI je abhAvanuM jJAna thAya enA = viSayanA abhAvanuM grahaNa karavAnuM tAtparya che. prastutamAM tAdAtmyAtyantAbhAva = tAdAtmyatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva bhAM taadaampatvAtmapratitiviSe ghotita che, teno Aropa nathI. eTale prakRtimAM ghaTavADhipratiyogitAvarache nA AropathI medrAdri svarUpa abhAva - je svatiya tAddAmpa nA virodhi che. sva - ghaTabheda teno pratiyogI ghaTa, teno tAdAmya ghaTabhedamAM nathI raheto mATe temanuM grahaNa karavuM, jo ApaTamAM ghaTatva hota to dekhAta paNa jaNAtu nathI, mATe ahIM ghaTa bheda che. jyAre atyantAbhAvamAM sIdho pratiyogIno tAdAtma-saMbaMdhIthI abhAva jaNAya che jema ke " A bhUla Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 254 upara tAdAtmasaMbaMdhathI ghaTa nathI" Ama sIdhA pratiyogIno ja abhAva jaNAvavAmAM Ave che. eTale je abhAvanuM tAdAbhya saMbaMdhanI apekSAe nirUpaNa karavAmAM Ave che, te bheda che. jemake ghaTa tAdAtma saMbaMdhathI paTa nathI = "ghaTa paTona" te bheda cAra prakAre che. (1) asmAd ghaTAdayaM ghaTaH pRthak ityullekhena pRthaktvAnyonyAbhAvaH (2) zItatvamuSNatvavidharma, uSNatvaM zItatvavidharma iti virodhAnyonyabhAvastayoIyo viruddhatvAt (3) ghaTatvaM ghaTAdatiriktaM ghaTo ghaTatvAdatirikta iti atiriktAnyonyAbhAvaH (4) atra bhedazabdasya bhAvavAcitvAt svarUpatnapRthaktvavidharmatvAtiriktatvagrahaNamityarthaH / 1. svarUpabheda 2. pRthakatvabheda 3 vaidharmabheda 4. atirikta bhedanA bhedathI anyonyAbhAva cAra prakAre che. temAM abhAvathI eTale ke saMsargAbhAvathI bhinna je abhAva te anyonyAbhAva A rIte vyutpatti pAmela bheda zabdArthanuM A lakSaNa che. zaMkAkAra H tAdAtma saMbaMdhathI je atyaMtAbhAva che, temAM ativyApti thaze? samAdhAna :- uparokta lakSaNano tAtparya pratiyogitAvacchedakanA AropanA hetuvALI je buddhi te viSayavALA abhAvamAM che. jyAre atyaMtabhAvamAM tAdAtma saMbaMdhAvacchinna pratiyogitAnA Aropa hetu nathI. svarUpa bheda vagerenA udAharaNo Ape che. jema ke ghaTamAM paTanuM svarUpa nathI. paTamAM ghaTanuM svarUpa nathI. e pramANe ghaTa ane paTanA svarUpano anyonyAbhAva che. A ghaTathI A ghaTa alaga che. AvA ullekhathI pRthakatva anyonyAbhAva. zItatva uSNatvano vidharma che. uSNatva zItatvano vidharma che. A rIte virodha anyonyAbhAva thayo, te banne virodhI hovAthI. ghaTatva ghaTathI atirikta che. ghaTa ghaTatvathI atirikta che. ema atiriktA anyonyAbhAva thayo. ahIM bheda zabda bhAvavAcI hovAthI svarUpatna, pRthakatva vidharmatva atiriktatvanuM grahaNa karyuM che. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 takabhASA vArtikam (vijJAnavAdanirAsa) nanu jJAnAd brahmaNo vA arthA vyatiriktA na santi / maivam / arthAnAmapi pratyakSAdisiddhatvenAzakyApalApatvAt / (99-103) buddhinirUpaNam buddhirupalabdhi jJAnaM pratyaya ityAdibhiH payAryazabdairyA''bhidhIyate sA buddhiH / arthaprakAzo vA buddhiH| sA ca saMkSepato dvividhA / anubhavaH smaraNaM ca / anubhavo'pi dvividho, yathArtho'yathArthazceti / tatra yathArtho'rthA'visaMvAdi / sa ca pratyakSAdipramANairjanyate / yathA cakSurAdibhiradRSTairghaTAdijJAnam / dhUmaliGgakamagnijJAnam / gosAdRzyadarzanAd gavayazabda vAcyatAjJAnam / jyotiSTomena svargakAmo yajeta' ityAdi vAkyAjjyotiSTomasya svargasAdhanatAjJAnazca / - advaita vaidAMtIo mAtra brahmane ja satya mAne che. je dekhAya che te to mAtra vivarta = mAyA che. A bAbatamAM puSkaLa ane gaMbhIra carcA thayelI che. kezavamizra temAM utaravAne badale eka vAkyamAM khulAso kare che ke pratyakSathI ja A badhA padArtho siddha thAya che. ApaNo vyavahAra paNa e ja rIte cAle. tethI mAtra eka ja tattva sAcuM mAnavuM zakaya nathI. - ayathArthastu arthavyabhicArI, aprmaannjH| sa trividhaH / saMzayastoM viparyayazceti saMzayatauM vakSyete / / viparyayastu atasmiMstad grahaH bhrama iti yAvat / yathA purovarttinyarajate zuktikAdauM rajatAropaH, 'idaM rajatam' iti / . smaraNamapi yathArthamayathArthazceti dvividham / tadubhayaM jAgare / svapne tu sarvajJAnaM smaraNamayathArthazca / doSavazena taditi sthAne idamityudayAt / ___'pratyakSeti' nanu pratyakSatvaM svapnaprAyamiti cena, tatrottarakSaNe bAdhAsambhavAt / tathA ca pratyakSatvaM iti ekAtmatve tu bhinnazarIrAnubhUto'rthaH smaryate na tathA'treti / buddhiriti sattvarajastamoguNAtmikAyAH prakRteH sattvapradhAnaH Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta/bhASA vArtikam 256 prathamavikAro mahadAravyaHcittAntaHkaraNAdizabditA buddhiH / . (vijJAnavAda) zaMkAkAra :- pratyakSa (dekhAtuM) svapna samAna che ? samAdhAna :- ema nathI kAraNa ke tyAM vastune = ghaTAdine joyA pachI bIjI kSaNe teno bAdha nathI. eTale ke jevuM joyuM tevuM ja hAtha Ave che, mATe pratyakSane - pratyakSa joyela padArthane khoTo na mAnI zakAya. ekAtmA vaDe bhinna zarIrathI anubhavela arthanuM dareka jIvane smarAga to thatuM nathI. mULamAM "nanuM jJAnAt brahmaNo vA arthA vyatiriktA na santi/maivam, arthAnAmapi pratyakSAdisiddhatvenA'za patnIpatnIt / ema pATha che pratyakSeti' A pAThano ja utAro che. rAtmatva - a bAhya artha sAthe brahmanuM aikaya mAno to judA judA zarIro paNa bAhya arthamAM ja Ave. tethI je eka zarIre anubhavela vastunuM jJAna AtmA (brahma)mAM hoya, brahma to eka ja che. tethI AtmAmAM rahela te jJAnanuM smaraNa AtmAthI saMlagna bIjA zarIrane paNa thavuM joIe, paNa ema thatuM nathI. tethI bAhyartha sAthe brahmanuM aikaya nathI. bIjI rIte vicArIe.... jo AtmAne eka ja mAno to eka zarIre anubhaveluM arthanuM smaraNa bIjAne thaI zakaze, jema bALa, yuvA, vRddha zarIre anubhavela smaraNa thAya che. paraMtu tema thatuM nathI, (tethI AtmA eka na mAnI zakAya) vedAntamatanA khaMDananI A paMkti che. sAMkhyamata pramANe buddhinuM svarUpa dazavi che - satvarajastamoguNavALI prakRtino sarvapradhAna(no) pahelo vikAra buddhi che. citta, aMtaHkaraNa vagere zabdothI buddhi vAcya che. buddherviSayAkAraH pariNAmabhedA ghaTa ityAdirUpAH / jJAnaM viSayAkAreNa pariNamamAnAyAM buddhau pratibimbitasya caitanyAtmanaH puruSasya buddhiH vRttyanukAra upalabdhiH / buddheviSayasukhAdyAkAraH pariNatibhedaH pratyaya iti, svapneti svApetvekatvaprakArameva / jJAnaM tatra yuktiH svapnajJAnasya saMskAramAtrajanyatvena smRtitvamananubhUte'rthe svapnajJAnAnudayAditi / yathArtheti yathArtho dvividho nirvikalpakasavikalpakabhedAt, tatra nirvikalpakaM pratyakSameva, yathArthaM tu sarvameva savi Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 takabhASA vArtikam kalpakarUpaM / upAdAnabhedAH jJAnasya svayamUhayAH / buddhinA vidhyAkAra parimANa bhedo ghaTa ItyAdi rUpe jJAna che. viSayAkAre pariNata thayelI buddhimAM pratibiMbita caitanya svarUpa purUSane buddhi = vRttine anusAra upalabdhi thAya che. buddhino sukhAdi AkAra pariNati bheda = buddhi pariNAmavizeSAtmaka ('ayaMghaTaH' ItyAkAraka) pratyaya che. uMghamAM eka prakAranuM = ayathArtha ja jJAna hoya che. temAM yukti batAve che. svapna jJAna saMskAra mAtrathI janya hovAthI smRti rUpe che. kAraNa ke nahiM anubhavela padArthamAM svapnajJAna udaya thatuM nathI. svapna ayarthAtha smRti che, kAraNa ke jAgRta dazAmAM teno visaMvAda jovA maLe che. eTale svapnajJAna ayathArthasmaraNasvarUpa mAtra eka ja prakAranuM hoya che. kAraNa ke temAM dUra rahela padArthanuM (ta)nuM A sAme rahela che, (I) AvA rUpe pratIti thAya che. yarthAtha jJAna/anubhava be prakAre che. nirvikalpaka ane savikalpaka, tyAM nirvikalpaka pratyakSa ja hoya che. yathArtha to badhuM savikalpaka ja hoya che. jJAnanA upAdAna bhedo jAte vicArI levA. nirvikalpakajJAna saMsarganuM bhAna thayA vinA pedA thAya che, savikalpaka jJAnamAM saMsarga avazya lAgu paDe che, tethI tyAM saMyogAdi saMnikarSanuM bhAna thAya che. viSayatA saMthI jJAna viSayamAM rahetuM hovAthI iMdriya sAthe viSayano je saMsarga lAgu paDato hoya te saMnikartha bane che. anumitimAM vyAtijJAna viM. kAraNa che. A badhA bhedo pramANa nirUpaNamAM ApI dIdhA che, mATe jAte vicAravAnuM kahyuM che. svapnaiti sarvameva jJAnamanubhavarUpaM svapnavahanADImanaHsaMyogajanyaM smaraNaM smaraNajanyamityarthaH / ayathArthatvaM ca tatrAsannihitAnAM gajAdInAM sannihitatvena mAsanAhiti mIH | - sarvazca jJAnaM nirAkArameva / na tu jJAne'rthena svasyAkAro janyate / sAkAra jJAnavAdanirAkaraNAt / ata evAkAreNArthAnumAnamapi nirastam / pratyakSasiddhatvAdghaTAdeH / jJAnasya sAkAratAM nirAkartumAha- sarvamiti tatra yuktiH sAkAreti moda Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 tarkabhASA vArtikam kAdijJAnasya modakAdyAkArApattyA modakAdibhakSaNApattyA nirAkaraNAt ityrthH| sAkArajJAnavAdasya tIrthakaraiH pratyAdiSTatvAdityarthaH / evaM cArthAnAmapi nityAnumeyaM praakRtmityaah| ___ ataeveti ataH zabdaH parAmRSTaM hetuM spaSTayati / pratyakSeti / svapnamAM je sarva anubhava rUpe jJAna che te svapnavaha nADI. ane mananA saMyogathI janya smaraNa che. eTale ke je kaMI jJAna che te ke bhAna thAya che te badhu smaraNa janya che. ane te ayathArtha (jJAna) tyAM asannihita gaja vagereno saMnihita tarIke bhAsa thato hovAthI thAya che. ' jJAnanI sAkAratAnuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che. sarva saMjJAnuM nirAkArameva', temAM yukti batAve che. jJAna sAkAra hoya che, ema mAno to lADu vagerenuM jJAna lADu vigere AkAre thavAthI lADu vagerenuM jJAna bhakSaNa karavAnI Apatti Avaze. AvI ApattithI ja sAkAratAnuM nirAkaraNa thaI jAya che. sAkAra jJAnavAdano tIrthakaroe niSedha karela che. parva - e pramANe padArtho sadA anumeya che, AvA bauddha matano paNa nirAsa karavAmAM Avyo che. kAraNa ke teo sAkAra jJAnathI arthanuM anumAna karatA hatA, paNa ame to sAkAra jJAnano ja nirAsa karI dIdho che. ata - sAkAra jJAnano nirAsa thavAthI artha anumAnano paNa nirAsa thaI jAya che. 'gatapati' pratyakSeti ataH zabda parAmRTa hetune spaSTa kare che. "sAkArajJAnano nirAza thavAthI" A hetuno ataHzabdathI parAmarza karavAmAM Avyo che, te hetu "ghaTAdipratyakSasiddha hovAthI" A graMtha dvArA vadhAre spaSTa karavAmAM Ave che. sarvaM jJAnamarthanirUpyam, arthapratibaddhasyaiva tasya manasA nirUpaNAt / ghaTajJAnavAnahaM, ityetAvanmAnaM gamyate na tu 'jJAnavAnaham' ityetAvanmAtraM jJAttei ! ___ ayaM bhAvaH indriyasambaddho viSayaH svajanyajJAne svAkAraM samarva nshyti| tena cAkAreNArtho'numIyate iti sarvaviSayAnumeyavAdinaH saugatasya mataM / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 takabhASA vArtikam tadayuktaM atItAnAMgataviSayANAM jJAnAnAM svaviSayArpitAkAratvA'sambhavAt sarvaviSayAnumeyatve pratyakSadRSTArthadRSTAntAsambhavAcca / tasmAt pratyakSasiddhA ghaTAdaya ti.. nanu jJAnasya sAkAratvAbhAve kathaM viSayaM prati bheda ityAzaGyArthenaiva viSayAdinirAkAratayA dhiyAmitinyAyenetyAha sarvamiti / bauddha :- Ano bhAva A che ke IMdriyathI saMbaddha viSaya svajanyajJAnamAM potAnAM AkArane samarpaNa karI nAza pAme che, te AkAranAM AdhAre arthanuM anumAna thAya che. mATe sarva viSaya anumeya che. taiyAyika :- te ayukta che. kAraNa ke atIta anAgata viSayavALA jJAnone potAnAM viSayo AkAra arpaNa karI zakatA nathI. mATe jJAna sAkAra mAnavuM yogya nathI. ane sarva viSayane anumeya mAnIe to, pratyakSa daSTa arthanuM daSTAMta ApI zakAze nahiM. ane ema thavAthI anumAnano paNa uccheda thavAnI Apatti Ave. tethI ghaTAdi pratyakSa siddha thayA. - zaMkAkAra :- jo jJAna sAkAra na hoya to prati viSayano bheda kevI rIte thaI zakaze ? . * samAdhAna - arthathI je viSayo kharekhara nirAkAra paNe/rUpe pariNata buddhine pedA kare che. A nyAyathI kahe che ke sarve jJAna mathanihALyuM... niraravA vAstavamAM to padArthonuM pratyakSa thAya che ane pachI tenuM jJAna thAya che. ane manamAM mane paTanuM jJAna thayuM' evI chApa paDe che. jo artha ane jJAnane saMbaMdha na hota to mane jJAna thayuM' evI ja pratIti thAta. paNa ema nathI thatI. mATe artha paNa che. ane tenuM jJAna paNa che. eTale badhu jJAna arthathI nirUpya-pratItipAtra bane che. arthapramANe nirAkara buddhi pariNata thavAthI viSayabheda zakaya che. . (104) manonirUpaNam antarindriyaM manaH / taccoktameva / __ (105) pravRttinirUpaNam pravRtti dharmAdharmamayI yAgAdi kriyA, tasyA jgdvyvhaarsaadhktvaat| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam 260 () ro: doSA rAgadveSamohAH / rAga icchA / dveSo manyuH krodha iti yaavt| moho mithyAjJAnaM viparyaya iti yAvat / - (07) (pretyamAva) punarutpattiH pretyabhAvaH / sa cAtmanaH puurvdehnivRttirpuurvdehsngghaataTAmaH (108) meM phalaM bhogaH sukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAraH / nanu pravRttizabdena kathaM dharmAdharmoM ? tatrAha - AyurghatamityAdivatsAdhyavAdinA sAdhanaM lakSyata ityarthaH / mana abhyattara Indriya che. pravRtti dharmaadharmamaya yAgAdi bhogAdi kiyA rUpa che. te pravRtti jagatanA tamAma vyavahArane siddha karanAra hovAthI emAM dharma ane adharma banne Ave che. zaMkAkAra :- mANasa zubha pravRtti kare to dharma ane azubha kare to adharma nAmanuM adaSTa pedA thAya che, to pachI tame sIdhA pravRtti zabdathI dharma adharmanuM kevI rIte grahaNa karyuM ? samAdhAna - ghI Ayu che. ema kAraNamAM kAryano upacAra thAya che, tema ahIM samajavuM. sAdhyavAdIthI sAdhana oLakhAya che. eTale ke sAdhyavAdI kArya tarIke padArthano vyapadeza kare che, paNa tyAM upacAra no sahAro levAthI sAdhana-kAraNano khyAla AvI jAya che, A to sAdhyavAdI che, mATe teno = pravRttino kArya tarIke vyapadeza karyo che, paNa hakIkatamAM yAgAdi pravRtti dharma-adharmanA to kAraNa ja che. rAga, dveSa ane moha te doSo che. (temAM) rAga e IcchA, doSa e maLyuM eTale ke kodha che ane moha e mithyAjJAna eTale e viparyaya che. prayatnano janaka je guNa te IcchA, nivRttino janaka je guNa te krodha. ceTAno janaka je guNa te kRti. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 tarkabhASA vArtikam pharIthI janma thavo te pratyabhAva che. te AtmAne pUrva dehano tyAga ane navA zarIra (vagere) samUhanI prApti thavA rUpe che. temaja sukha ke duHkha bemAMthI ekano anubhavarUpI bhoga te phaLa che. (109) (duHkham) pIDA duHkham / taccoktameva / (110) (apavargaH) ___ mokSo'pavarga / sa caikaviMzatiprabhedabhinnasya duHkhsyaatyntiknivRttiH| ekaviMzatiprabhedAstu zarIraM, paDindriyANi, SaDviSayAH SaDbuddhayaH, sukhaM duHkhaM ceti gauNamukhyabhedAt / sukhaM duHkhameva duHkhAnuSaGgitvAt / anuSaGgo'vinAbhAvaH / sa cAyamupacAro madhuni viSasaMyukte madhuno'pi viSapakSanikSepavat / pIDa te du:5 che. tenuM varzana 45 che. mokSa e apavarga che. ane te ekavIza prakAranA duHkhamAMthI kAyamanI mukti e che. te ekavIza prakAranAM duHkho gauNa ane mukhya ema be rIte zarIra, che indriyo, 7 viSayo, 7 zAna, sumatamA hu:5 bhaNIne thAya che. hujanI sAthe AnuSagika hovAthI sukha paNa duHkha ja che. anuSaMga eTale avinAbhAva (sadA sAthe rahevuM te) ane rUpakathI samajAvIe to viSamizrita madhanI bAbatamAM tevA madhane jema viSa ja gaNavAmAM Ave che. te rIte (duHkhamizrita sukhane 6:50 vAmAM Ave che.) .. sa punarapavargaH kathaM bhavati ? ucyate / zAstrAdviditasamastapadArthatattvasya viSayadoSadarzanena viraktasya mumukSoyAyinA dhyAnaparipAkavazAt sAkSAtkRtAtmanaH, klezahInasya nikAmakarmAnuSThAnAdanAgatadharmAdharmAvanarjayataH, pUrvopAttaM ca dharmAdharmapracayaM yogaddhiprabhAvAd viditvA samAhRtya bhuJAnasya, pUrvakarmanivRttau vartamAnazarIrApamame'pUrvazarIrAbhAvAccharIrAdyakaviMzatiduHkhasaMbandho na bhavati kAraNAbhAvAt / so'yamekaviMzatiprabhedabhinnaduHkhahAnirmokSaH / so'pavarga ityucyate / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 262 ke paraMtu A apavarga thAya kevI rIte ? (uttaramAM kahevAmAM Ave che, zAstro dvArA samasta padArthanAM tattvone jANavAthI, viSayonA doSanuM darzana thavAthI, mokSanI IcchAvALA dhyAnaniSTha (sAdhaka)ne dhyAnanA paripAkane lIdhe AtmasAkSAtkAra thAya che. tenAthI te kaleza (yogazAstramAM varNavelA avidyA, asmitA, rAga, dveSa ane abhiniveza) rahita thAya che. tethI niSkAmabhAve karmo karavAthI navA dharma ke adharmanuM te upArjana karato nathI. temaja pUrvopAtta (pUrvajanmamAM karelA) dharma ane adharmanA samUhane yoganI samRddhinA prabhAvathI jANIne te ekI sAthe bhogavI nAkhe che ane A rIte pUrvakarmonI nivRtti thavAthI, vartamAna zarIrano nAza thayA pachI navuM zarIra AvavAnuM nahIM.hovAthI teno zarIra vagere ekavIza duHkha sAthe saMbaMdha thato nathI; kAraNa ke tevA saMbaMdhanuM have koI kAraNa rahetuM nathI. dharma adharma sarvanAza pAmela hovAthI A ekavIza prakAranA duHkhano nAza te mokSa che. te ja apavarga che. (???) (saMzaya:) ekasmin dharmiNi viruddhanAnArthAvamarzaH saMzayaH / sa ca trividhaH / vizeSAdarzane sati samAnadharmadarzanajo, vipratipattijo'sAdhAraNadharmajazveti / idAnIM saMzayamAhaM ekasminniti " ghaTo rUpavAn parimANavAni " tyAdi nirNayAtmake'tivyAptivAraNAya viruddheti, tathApi yatkiJcidvirodhirUpAviSayake "rUpavAnayami'"tyAdi nizcaye'tivyAptiH syAt tadvAraNAya nAneti, nAnAdharmiNi 'ayaM puruSatvavAn / ayaM puruSatvAbhAvavAn' ityAdi nizcaye'tivyAptivAraNAya ekasminniti, ekatraviruddhakoTidvayAvalambijJAnaM saMzaya ityarthaH // atyAre saMzaya ne batAve che - eka ja dharmI (padArtha)mAM paraspara virUddha aneka dharmonuM jJAna thavuM te saMzaya. ghaDo rUpavALo che parimANavALo che. A nirNaya svarUpa che, paNa ema eka dharmInuM jJAna thayu mATe temAM ativyApti Ave, tenA vAraNa mATe 'virUddha' pada mUkyuM che, rUpa ane parimANa A be virUddha dharma nathI. chatAM paNa yatkiMcit virodhIrUpanAM aviSayavALAmAM eTale ghaDAmAM eka jAtanuM ja rUpa rahela che. mATe Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 tarkabhASA vArtikam te virUddha rUpanAM aviSayavALo che, temAM A rUpavALo che, A ghaDAmAM pILA sivAyanuM rUpa rahela che. eTale yatkiMcit virUddha=''pILArUpathI virUddha rUpavALo A ghaDo che'', ahIM virUddha dharma viSaya to banyo. ItyAdi nizcayamAM ativyApti Ave tenAM vAraNa mATe nAnApada mUkyuM. ahIM ekaja dharmanuM jJAna che. (athavA paTatva dharmathI virUddha ghaTatvavAn ayaM - A virUddha dharmavALuM jJAna che, paNa aneka dharmavALuM nathI paNa A nirNayamAM ativyApti Ave tenAM vAraNa mATe 'nAnA' pada che.) - aneka dharmImAM A puruSatvavALo che- A puruSatvAbhAvavALo che; ItyAdi nizcayamAM AvatI ativyAptinAM vAraNa mATe 'eka dharmImAM' ema kahyuM eTale ke eka dharmImAM virUddha be koTinA avalaMbanavALuM jJAna te saMzaya. tatraiko vizeSAdarzane saMti samAnadharmadarzanajaH, yathA sthANurvA puruSo veti / ekasminneva hi purovartini dravye sthANutvanizcAyakaM vakrakoTarAdikaM puruSatvanizcAyakaM ca ziraH pANyAdikaM vizeSamapazyataH sthANupuruSayoH samAnadharmamUrdhvatvAdikaM ca pazyataH puruSasya bhavati saMzayaH kimayaM sthANurvA puruSo ti? - t sAmagrIbhedAtsaMzayasya bhedamAha / saceti samAneti sAdhAraNadharmmaH samAnadharma / viruddhArthapratipattikatvavacanadvayaM vipratiprattiH / asAdhAraNeti sajAtIyavijAtIyaMvyavacchedakadharmo'sAdhAraNadharmaH / ebhyo vizeSadarzanasmaraNarahitebhyaH triprAra: saMrAyaH / / sAmagrInA bhedathI saMzayano bheda paDe che. te traNa prakAre che - sAdhAraNa dharma - samAna dharma, virUddha arthanI pratipatti karAvanAra be vacano te vipratipatti. sajAtIya ane vijAtIyano vyavaccheda karanAro dharma - asAdhAraNa dharma, vizeSa prakAranA darzana temaja smaraNa vagaranA A traNe dharmothI utpanna saMzayanA traNa prakAra paDe che. traNenA kramazaH dAkhalA Ape che. 1. vRkSanA nizcAyaka dharmo vAMkucUkuM bakhola vagere ane puruSanA nizcAyaka dharmo mastaka hAtha vigere vizeSa dharmane nahiM jonAra ane mAtra uMcAI vagere Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 tarkabhASA vArtikam jonArane saMzaya thAya che ke A ThuMThuM che ke purUSa che ?" 2. mImAMsaka kahe zabda nitya che. naiyAyika bolyo zabda anitya che. A banne vacano eka purUSe sAMbhaLyA, tenAthI abhAva koTiyanuM smaraNa thayuM ane tene zabdanI utpatti kevI rIte thAya che, tenI sAcI-vizeSa mAhitI na hovAthI zabda nitya che ke anitya.' evo saMzaya jAge. "tAlu, oka vagerenA prayatnathIja zabda pedA thAya che." AvuM vizeSa jJAna thaI jAya to saMzaya TaLI jAya. zabdata dharma naiyAyikanI apekSAe anitya ghaTAdi je sajAtIya che, temAM raheto nathI ane vijAtIya evA AkAzadimAM paNa nathI raheto. eTale zatvadharma baMneno vyavacchedaka hovAthI asAdhAraNa dharma che. eTale zabdata dharmavALA zabdano anitya ke nityamAM nizcaya na karI zakavAthI saMzaya paDe che ke "zabda nitya che ke anitya ?' athavA pratimAne joI AdrakumAre jANyuM ke A hAtha ke paga koI paNa aMganuM AbharaNa jaNAtuM nathI. tethI ene saMzaya paDyo ke A zAnuM AbharaNa che ? pachI jAtismaraNathI vizeSa dharma jANavAthI saMzaya TaLI jAya che. paNa AvA vizeSa dharmanuM jJAna na thAya tyAM sudhI * saMzaya rahe che. . (22) (yogananipaLam) yena prayuktaH puruSaH pravartate tat prayojanam / tacca sukhaduHkhAvAptihAnI / tadarthA hi pravRttiH sarvasya / prayojaneti vAtapittakaphazlezmarahitasyetibhAvaH / . jenA vaDe preraNA karAyela puruSa pravRtti karavA lAge te prayojana. prayojana eTale saMsAramAM jIvanI pravRttinuM prayojana samajavuM, ane pratyeka pravRttimAM mukhya prayojana sukhaprApti tathA duHkha tyAga che. nyAyavaizeSika mate mokSa e mukhyaprayojana che. sarvasya - eTale vAttapitakaphazleSma vagaranA sarvane tevIja pravRtti hoya che. vAtapitta vigerenAM prakopavALAne sukha avAminA prayojanathI pravRtti karavA jatAM paNa duHkha avApti thAya che eTale ke jema vAyu pittanA prakopavAlAne khATu Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam jAvAnuM subhAvaMDa lAge, paraMtu pAchaNathI khesI.DI.TI vadhe. bhATe 'dhuM 'vAtapittarahitasya / ' ( 113) dRSTAntanirUpaNam vAdiprativAdinoH saMpratipattiviSayo'rtho dRSTAntaH / sa dvividhaH / ekaH sAdharmyadRSTAnto tathA dhUmavattvasya hetormahAnasam / dvitIyastu vaidharmya - dRSTAntaH / yathA tasyaiva mahAhRda iti / (4) dRSTAnteti sAdhyasAdhanayoryatra sAhacaryaM sa sAdharmyadRSTAntaH / tadabhAvayoryatra sAhacaryaM sa vaidharmyadRSTAntaH / sAdhya ane sAdhananuM jyAM sAhacarya hoya te sAdharmI dRSTAnta sAdhya ane sAdhananA abhAvanuM jyAM sAhacarya hoya te vaidharma dRSTAMta. 265 ( 114) siddhAnta nirUpaNam prAmANikatvenAbhyupagato'rthaH siddhAntaH / sa caturdhA / sarvatantrapratitantra - adhikaraNa- abhyupagama siddhAntabhedAt / tatra sarvatantrasiddhAnto tathA dharmimAtrasadbhAvaH / dvitIyo yathA naiyAyikasya mate manasaM indriyatvam taddhi samAnatantre vaizeSike siddham / tRtIyo tathA kSityAdikartRtvasiddhau kartuH sarvajJatvam / caturtho yathA jaiminIsya nityAnityavicAro yathA bhavatu astu ' tAvacchabdo guNa' iti / siddhAnteti tantryante vyutpAdyante padArthA aneneti vyutpattyA tantrazabdaH zAstravacanaH sarvatantrAvirUddhaH svatantrAdhikRtazca sarvatantrasiddhAnta H (1) paratantrAsiddhaH pratitantrasiddhAntaH (2) anumeyAnuvasato' siddharadhikaraNasiddhAntaH (3) aparIkSitAbhyupagamAttadvizeSaNamabhyupagamasiddhAntaH ( 4 ) - karturiti yaH kartA saIdRza Adau jAnAti pazcAdicchati pazcAt prayatate tadanukarotIti kartRlakSaNaM tasya karturityarthaH / 1. anuSaktA L.D. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam jenA dvArA padArtho vyutpAdana karAya- pUrNa rIte pratipAdana karAya te taMtra, A vyutpattithI taMtra zabda zAstravacana rUpe che. 1. sarva zAstrothI avirUddha evo svazAstramAM adhikRta artha te sarvataMtra siddhAnta che. jema ke ghANa vi. Indriya che. 2. prAcIna mata pramANe - be samAna taMtramAM eka taMtrano siddhAnta anyataMtra svIkArI le, tyAre te pratitaMtra siddhAnta bane che. jemake mana e Indriya che, e siddhAnta vaizeSikoe siddha karyo che. ane naiyAyikoe teno svIkAra karI lIdho che. paraMtu A uparAMta anya virodha darzanamAM A siddhAntano asvIkAra paNa thayo hoya che. no - vAdI prativAdImAMthI ekane ja svIkArya hoya te pratitaMtra siddhAMta. je siddhAnta siddha thayA pachI tenAM AdhAre anya AnuSaMgika siddhAnto svAbhAvika rIte siddha thaI jAya te adhikaraNa siddhAnta. jema pRthivI vi. kArya che. tethI teno kartA paNa che. ema anumAnathI siddha thatAM, A kartA sarvajJa paNa hovo joIe ema svayameva siddha thaI ja jAya che. prativAdInA koI eka matane parIkSA karyA vagara (ema ne ema) svIkArI laI pachI tenA ja AdhAre prativAdInA mULa siddhAntane jyAre khoTo pADavAmAM Ave, tyAre mAtra thoDA samaya mATe svIkArelA prativAdInA siddhAMtane abhyapagama siddhAMta kehavAya che. mImAMsaka zabdane dravya mAne che. jyAre taiyAyika guNa mAne che. nitya-anityanI carcA vakhate mImAMsaka zabdane guNa mAnI guNa ne avayava na hovAthI vadhAre ghaTADo thaI zake nahiM. tethI nitya siddha thayo. eTale mImAMsake zabdane thoDIvAra mATe guNa mAnyo te alpapagama siddhAMta kahevAya. kartariti :- je kartA te AvA prakArano hoya ke pahelA jANe pachI Iccha, pachI prayatna kare che. tyAra pachI (kArya kare che. AvuM kartAnuM lakSaNa che. mATe tyiAdinA kartA tarIke siddha thavAthI, tenA upAdAnanuM jJAna jarUrI banAvathI te kartA sarvajJa tarIke siddha thAya che. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikama . (115) avayava nirUpaNam anumAnavAkyasyaikadezA avayavAH / te ca pratijJAdayaH paJca / tathA ca nyAyasUtram - pratijJAhetUdAharaNopanayanigamAnyavayavAH / __tatra sAdhyadharmaviziSTapakSapratipAdakaM vacanaM pratijJA, yathA parvato'yaM vahnimAniti / ____ avayaveti sAdhyaviziSTeti parvatoyamityAdi vAkye'tivyAptivAraNAya sAdhyeti vahniparvatau ityAdi vAkye'tivyAptivAraNAya viziSTeti / parvate vahrirityAdivAkye'tivyAptivAraNAya dharmIti / tathA ca sAdhyavizeSaNakapakSavizeSyakapratItiprayojakasya.parvato vahnimAnityAdi rUpasyaiva vAkyasya pratijJAtvamitibhAvaH / avayaveti - paddhatipUrvaka anumAna vAkyanuM nirUpaNa avayavo dvArA thAya che. parvatoDayamityAdi vAkyamAM ativyAminA vAraNa mATe sAdhya pada mUkyuM. A agni ane pahADa che. ItyAdi vAkyamAM ativyAminAM vAraNa mATe viziSTa pada mUkyuM. parvatamAM agni che. ItyAdi vAkyamAM ativyAptinA vAraNa mATe dhamapada mUkyuM. ahIM pakSa parvata dharmI tarIke nathI. eTaleke pakSanuM sAdhyaviziSTa dharmI tarIke nirUpaNa karavuM te pratijJA = sAdhya vizeSaNavALI pakSa vizeSyavALI pratItinuM pryo| "parvata zivANo cha." AyuM / 15 te pratijJA. / (116) (hetuH) tRtIyAntaM paJcamyantaM vA liGgapratipAdakaM vacanaM hetuH / yathA dhUmavattvena dhUmavattvAditi vA / . .. ____paJcamyantamiti atra tRtIyAntamiti na deyaM anyathAnanugamAt / kiJcaivaM kathakasampradAyavirodhApatteH paJcamyantatvenaiva kathakasampradAyasattvAt dhUma ityAdi zabde'tivyAptivAraNAya paJcamyantamiti / AnitambAdayaM parvato vahnimAnityAdi vAkye'tivyAptivAraNAya liGgamiti hetutvapratipAdakamityarthaH / tena gandhAt pRthivI itarebhyo bhidyate ityAdi vAkye nA'tivyApanaM, tathA dhUmavattvAditi atra. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam 268 dhUmAdityeva hetuvAkyaM; bodhyaM; matupo vaiyarthyameva / hetumAtrasya AkAsitatvAt anAkAsitAbhidhAne'prAptakAlatvAt / - trIjI athavA to pAMcamI vibhakti vaDe liMganuM pratipAdana karanAra vAkaya te hetu che. ahiM 'tRtIyAMta" pada na mUkavuM, nahi to anugama nahi thAya. vaLI e pramANe to kathaka sampradAya sAthe virodha thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke paMcamI vibhakti vaDe ja kathaka sampradAya hetunuM nirUpaNa karanAra che. dhUma ItyAdi zabdamAM ativyAmi vAravA paMcammata pada mUkayuM. uMcA DhoLAva sudhI parvata agnivALo che. ahIM 'AnitambA ema paMcamI vibhakti che. mATe mAtra paMcammata pada mUkavAthI ativyAmi Ave. tenAM nirAkaraNa mATe liMga pada mUkayuM, eTale ke hetunuM pratipAdana karanAra, tethI karIne "gaMdha hovAthI pRthivI ItarathI bhinna che" ItyAdi vAkayamAM ativyAmi nahiM thAya. kAraNa ke A AkhuM vAkaya kaMI hetunuM pratipAdaka nathI, mAtra "gaMdhAtu" ATaloja hetu che. jemake - hetunuM daSTAnta Ape che - dhUmavattA Iti dhUmavA e mULa pAThano artha dhUmAt evo ja karavo eTale ahIM dhUmAt e ja hetuvAkaya samajavuM. dhUmavatvamAM je matum pratyaya che, te vyartha ja che. mAtra hetunI AkAMkSA hovAthI AkAMkSA vagaranuM matu yukta kahevuM avasarane yogya nathI eTale aprAtakAla doSa Ave. dhUmA hetunI AkAMkSA hovAthI dhUmavattAt kahevAno anavara kahevAya. * (27) ( 3Lam) savyAptikaM dRSTAntavacanamudAharaNam / yathA yo yo dhUmavAn sa so'gnimAn yathA mAnasa ti ! (28) (35nayA) pakSe liGgopasaMhAravacanamupanayaH / yathA vahnivyApyadhUmavAMzcAyamiti tathA cAyamiti vA / ' (222) (nirAmana) pakSe sAdhyopasaMhAravacanaM nigamanam / yathA tasmAdagnimAniti tasmAt tathati vaI Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 takabhASA vArtikam ete ca pratijJAdayaH pazcAnumAnavAkyasyAvayavA iva avayavAH, na tu samavAyikAraNaM zabdasyAkAzasamavetatvAditi / savyAptikamiti anena vyApti rbodhyate / nanu dRSTAntAbhidhAnArthamada iti dRSTAnteti na deyameva; kintu vyAptivacanamityeveti / upasaMhAraH sambandhaH, tadbodhakaH zabda ityarthaH / ___ tathAcAyamityevamAkAramupanayavAkyaM bodhyameva, 'thA' pratyayasya prakArArthakatve asaGgatyApatteH, sAdhyopasaMhAra iti / abAdhitatvenAsatpratipakSatvena ca sAdhyavattAbodhakaM vAkyaM nigamanamityarthaH / atra tasmAdagnimAnityAdyAkArameva nigamanavAkyaM / yadi vyutkrameNa avayavavAkyAnAM prayogaH tadA'prAptakAlatA bodhyA / vyAmi sAthenuM daSTAntavALu vAkaya te udAharaNa che. 'savyAmika AnA vaDe vyAptino bodha karAya che. daSTAnta kaho ke udAharaNa kaho ekaja vastu che. tethI daSTAMtane ja kahevuM che, to lakSaNamAM "chata' zabdanI AvazyakatA nathI, "sAta vana kALam" ATaluM ja lakSaNa joIe. eTale udAharaNanA lakSaNamAM. daSTAMta' A padano prayoga na karavo joIe. graMthakAre " sati no artha paNa upara "cANa' evo ja karyo che. tethI "sivavanaM 3 " ATaluM ja lakSaNa thaze. . - pakSamAM ligano upasaMhAra karatuM vAkya te upanaya che. upasaMhAra eTale saMbaMdha bodhakazabda "to A paNa tevo ja che" Avo AkAra upanaya vAkayano che. thA pratyayane prakAra arthamAM laIe to asaMgati thavAnI Apatti Avaze. mATe prakAra arthavALo thA pratyaya ahiM na samajavo. pakSamAM sAdhyano upasaMhAra karatu vAkya, te nigamana che. eTale ke bAdha vagaranuM ane satpatipakSa vagaranuM A sAdhya che, evo bodha karAvanAra vAkaya nigamana che. "tethI (parvata) agnivALo che." A AkAravALuM nigamana vAkya che. jo bukamathI avayava vAkayono prayogakarIe to aprAptakAla nAmanuM nigrahasthAna samajavuM. "avayava viparyAsa vacanamaprAptakAla" avayavo ulaTa sulaTa kahevA te aprAptakAla nAmanuM nigrahasthAna. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 takabhASAvArtikama - A pratijJA vigere pAMce anumAnanA vAstavika avayava nathI. paraMtu avayava jevA dekhAtA hovAthI gauNarUpe avayava tarIke vyapadeza karAya che. kAraNa ke je samAyikAraNa banatuM hoya tene ja avayava kahevAya. jyAre pratijJA vi. to kAMI anumAna vAkayanAM samAyikAraNa nathI, kAraNa ke vAkaya zabdAtmaka hovAthI tenuM samAyikAraNa to AkAza ja bane che. (120) (tarkaH) .. tarko'niSTaprasaGgaH / sa ca siddhavyAptikayodharmayoppyAGgIkAreNa aniSTavyApakaprasaJjanarUpaH / yathA yadyatra ghaTo'bhaviSyat tarhi bhUvalamivAdrakSyateti / sa cAyaM tarkaH pramANAnAmanugrAhakaH / tathAhi parvato'yaM sAgnirutAnagniriti saMdehAntaraM yadi kazcinmanyetAnagnirayamiti tadA taM prati yadyayamanagnirabhaviSyat tadAnagnitvAdadhUmo'pyabhaviSyadityadhUmavattvaprasaJjanaM kriyate / sa eSa prasaGgastarka ityucyate / tarketi prasaJjanaM prasaGgaH / aniSTasyaprasaGgo 'niSTaprasaGgaH / sa eva tarka iti, atreyaM prakriyA bodhyA / tarko'niSTaprasaGgaH syAdaniSTaM dvividhaM matam / prAmANikaparityAgastathetaraparigrahaH / / vyApti (1) starkApratihati (2) ravasAnaM viparyaye (3) aniSTA (4) nanukUlatva (5) miti tarkAGgapaJcakam / (2) (iti tArkikarakSA) vyAptithI siddha be dhamamAMthI vyApyane thoDI vAra mATe) svIkArI aniSTa evA vyApakano paNa svIkAra karavo paDe, tevA aniSTa prasaMganuM AropaNa karavuM te tarka. tyAM A prakriyA jANavI. aniTa be prakAre che. prAmANikano parityAga. aprAmArino parikSasvInI Apatti. bha - (1) OM hyu pANI pIvAthI tarasa na chIe, ahIM badhAne sammata che ke pANI pIvAthI tarasa chIpAya che, A pramANa siddha vAtano apalA5- tyAga karavo te paheluM aniSTa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 tarkabhASA vArtikam che. (2) koI kahe pANI pIvAthI aAha thAya che, ahIM pANI pIvuM te aAdahanuM karaNa che, A vAta pramANathI siddha nathI teno svIkAra bIjuM aniSTa che. vyApti 1. tarkanI apratihati 2. viparyayamAM avasAna 3. aniSTa 4. anukUla na hovuM. 5. A pAMca varSanA aMga che. - mUtaruM ghaTamAvavat ghaTanAmAvat A anumAnane nimnokata rItanA tarkathI siddha karI zakAya che. (1) ApAdakamAM ApAdha vyAptino nizcaya. jemake ghaTano abhAva ApAdaka che, tyAM ghaTanuM darzana ApAMdha che. "jyAM ghaTano sadbhAva hoya che tyAM nirUpata netravALAne avazya ghaTa darzana thAya che evI vyAptino nizcaya thavo. ethI ghaDo hota to dekhAta evo tarka ubho karI zakAya. (2) virodhI tarkathI prastuta tarkano virodha- pratighAta na thavo. jema ke AtmAne anitya/kSaNika siddha karavA koIe tarka Apyo ke jo AtmA nitya hoya to emAM kazo pheraphAra na thavo joIe. jyAre jaino paryAyarUpe anityamAnI, "AtmA sarvathA anitya hota to pratyabhijJA na thAta" A tarkathI pUrvano tarka haNAI jAya che. AvuM na banavuM joIe. eTale akAzyaktino prayoga karavo. (3) dharmamAM ApAgha- ghaTadarzananA abhAvano (vAdIno) pAko nizcaya hovo joIe. eTale temAM pheraphAra thAya tevI hakIkata na hovI joIe. kabugrIvAdiyAnuM kaMIka mATInI banAvaTa sAme paDelI dekhAya che, AvA darzanano bhAsa na thavo joIe. (4) bhUtala upara vizeSatA sannikarSathI ghaTadarzanAbhAva pramANasiddha che, teno parityAga thavAthI ghaTadarzana ISTa nathI. (5) dharmamAM (ghaTa rahita bhUtalamAM) ghaTadarzananI Apatti prativAdIne paNa anukULa Ave tema nathI. ema A tArkikarakSAmAM varadarAje jaNAvyuM che. AmAMthI ekapaNa aMga ochuM hoya to te tarvAbhAsa che. ayaM cAnumAnasya viSayazodhakaH pravartanamAnasya dhUmavattvaliGgakAnumAnasya viSayamagnimanujAnAti / anagnimattvasya pratikSepAt / ato'numAnasya bhavatyanugrAhaka iti / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikama 272. atra kazcidAha / tarka saMzaya evAntarbhavatIti / tanna / ekakoTiviSayatvAt tarkasya / ..... satarko dvividhaH viSayaparizodhako vyAptigrAhakazceti / vyAptigrAhakasyaivamAkAraH - "dhUmo yadi agnyasamavahitAjanyatve sati agnisamavahitAjanyaH syAt' ityAdi (2) viSayaparizodhakasyaivamAkAraH "ayaM dhUmo yadi dhUmAbhAvavyApyavanyabhAvavAn syAdi"tyAdi (2) tarkastu mAnasamAhAryaM jJAnaM dhUmAbhAvavAn syAditi mAtrazarIrakamiti jJeyam / anugrAhaketi / tarkAnugRhItasya pramANasya sAdhanatvAt anugrAhakaH prasAdakartetyarthaH / . tarka to eka koTi-vikalparUpa hovAthI saMzayamAM teno samAveza na thAya. te tarka be prakAre che. viSayano parizodhaka, ane vyAmino grAhaka, vyAmigrAhaka tarkano Avo AkAra che... jo dhUma agni vinAnA sAnnidhyamAM utpanna na thato hoya ane agninA sAnnidhyamAM paNa utpanna na thato hoya to ajanya ja banI jaze. arthAt dhUma jo vilino vyabhicArI hota to te (dhUma) vahithI ja paNa nahIM bane. eTale A take dhUmamAM vahninA vyabhicAranI zaMkA dUra karIne vyAptino nizcaya karAve che. mATe Ane vyAtigrAhakatarka kahevAya. viSNu pratizodhakano Avo AkAra che. je A dhUmADo dhUmAbhAva vyApya valayabhAvavALo hoya, to A parvata dhUmAbhAvavALo thaze. A take dhUmarUpa hetuthI thanAra agni anumAnanA vidhyabhUta (sAdhyarUpa) agninuM zodhana kare che. tarka to mAnasika-mAnasa AhArya- (A khoTuM che ema jANIne paNa tevuM jJAna karavuM) jJAna rUpa che. (A parvata) dhUmAbhAvavAnuM sthA" teTaluM ja tarkanuM zarIra che. tarkathI anugRhIta pramANa anumAna sAdhana-hetu sAdhyane sAdhanAra banatuM hovAthI tarkane anugrAhaka-prasAda kartA- sahAya karanAra kahevAya che. (22) (niyA) nirNayo'vadhAraNajJAnam / tacca pramANAnAM phalam / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273. tarkabhASA vArtikam nizcayAtmaka jJanane nirNaya kahevAya che. te pramANonuM phaLa che. (122) (vAdaH) tattvabubhutsoH kathA vAdaH / sa cASTanigrahANAmadhikaraNam / te ca nyUnAdhikApasiddhAntA hetvAbhAsapaJcakaM cetyaSTau nigrahAH / (123) (jalpaH) ubhayasAdhanavatI vijIgISukathA jalpaH / sa ca yathAsaMbhavaM sarvanigrahANAmadhikaraNam / parapakSe dUSite svapakSasthApanaprayogAvasAnazca / . (124) (vitaNDA) sa eva svapakSasthApanAhIno vitaNDA / sA ca parapakSadUSaNamAtraparyavasAnA / nAsya vaitaNDikasya sthApyaH pakSo'sti / kathA tu nAnAvakrIkapUrvottarapakSapratipAdakavAkyasandarbhaH / (8) nirNayeti (9) tattveti tattvaM / jJAtumicchoH padArthatattvajJAnAbhilASukasyetyarthaH (10) jalpeti vAdiprativAdipakSasthApanaparAjayAbhikAjhopapannA kathA jalpa ityarthaH / svapakSasAdhanAnumAnaparyantazcetyarthaH / sa eva jalpaH (11) vitaNDeti (katheti) ubhayapakSavAcakavAkyaracanetyarthaH, kathAbhedA vAdajalpavitaNDA iti / padArthanA tatvane jANavAnI IcchAvALA be jaNonI kathA te vAda. 'vAdI ane prativAdI baMnenA (pota potAnA pakSanI) sthApanA ane paranA parAjayanI kAmanAthI utpanna thayelI kathA jalpa. eTale ke te jalpa parapakSanuM khaMDana thayA pachI svapakSanuM sthApana karI samApta thAya che. pUrvokta jalpa ja potAnA pakSanI sthApanA vagarano hoya, tyAre vitaNDA kahevAya. eTale Ano uddeza parapakSanuM khaMDana karavAno ja hoya che, temAM ja eno aMta samAyelo che. baMne pakSane kahenArI (vAcaka) vAkaya racanA kathA- aneka vakatA dvArA kahevAtA pUrvapakSa tathA uttarapakSanA pratipAdaka vAkaya samUhane kathA kahevAya. vAda, Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam 274 rey, vita1 mA thAnA meho . (125) (hetvAbhAsaH) uktAnAM pakSadharmatvAdirUpANAM madhye yena kenApi rUpeNa hInA ahetavaH / te'pi katipayaheturUpayogAddhetuvadAbhAsamAnA hetvAbhAsaH / te cAsiddhaviruddhAnaikAntikaprakaraNasamakAlAtyayApadiSTabhedAt paJcaivaH / / atrodayanena vyApyasya hetoH pakSadharmatayA pratItiH siddhissaMdabhAvo'siddhirityasiddhilakSaNamuktam / tacca yadyapi viruddhAdiSvapi saMbhavatIti. sArya pratIyate, tathApi yathA na sAGkaya tathocyate / yo hi yatra sAdhane puraH parisphurati samarthazca duSTajJaptauM sa eva duSTajJaptikArako dUSaNamiti yAvat nAnya iti / tenaiva purAvasphurtikena duSTau jJApitAyAM kathAparyavasAne jAte tadupajIvino'nyasyAnuprayogAt / tathA ca sati yatra virodho sAdhyaviparyayavyAptyAkhyo duSTajJaptikArakaH sa eva viruddho hetvaabhaasH| . . . ..... (12) hetvAbhAseti uktAnAmiti / yadyapi purastAdetadupanyastaM / tathApi tatrAnukUlavizeSanirUpaNAya punarArambhaH / udayanAcAryodIritAsiddhalakSaNamAdAya sAGkaryadoSazaGkAmaGkurayati / taccetyAdinA puraHsphUrtikasyaiva virodhAde rdUSaNatvamavalambya samAdhAnaM vidadhAti / tathApItyAdinA tatra yuktimAha tenaiveti ekena kRtakatvAditarAnarthakyamiti nyAyeneva dUSaNena duSTatve jJApite'pi dUSaNAntarAbhidhAne sati / jo ke hetvAbhAsano upanyAsa pahelA karI levAmAM Avyo che. to paNa temAM anukUla vizeSaNanuM nirUpaNa karavA mATe pharI AraMbha karela che. nyAyavArtika tAtparya TIkA parizuddhinA lekhaka udayanAcArye kahelI asiddhinA lakSaNane laI sAMkarya doSanI zaMkA jagADe che. tathya :- yadyapi - "vyAkhahetunI pakSadharmatArUpe pratIti thavI te siddhi kahevAya. teno abhAva asiddhi che." A lakSaNa che ke virUddha vageremAM saMbhave Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 ta/bhASA vArtikam che, tethI sAMkarya lAge che. to paNa sAMkarya na Ave tevI rIte te lakSaNa kahevAmAM Ave che. sAme dekhAtA virodha vigerenA dUSaNanuM avalaMbana laI samAdhAna Ape che. temAM yukita kahe che. jyAM hetumAM je doSa sahuthI pahelAM ja jaNAI Ave ane duSTatAnuM jJAna karAvavAmAM samartha hoya to e duSTatAnuM jJAna karAvanAra teja doSa gaNAya, bIjA koI nahiM. kAraNa ke sahu prathama pharavAthI jJAnanI duSTatA teja darzAvI Ape che. tethI ekathI kRtArtha thaI javAtuM hoya to Itarano nirdeza nirarthaka ja che." A nyAyathI (eka) dUSaNa vaDe duSTatA jaNAvA chatAM paNa anya dUSaNa kahevAmAM Ave to Anarthakya thAya, eTale ke sAdhyathI viparIta vyApti rajU karanAra duSTatAsUcakavirodha jyAM hoya tyAM A virUddha hetvAbhAsa gaNavo joIe. evaM yatra vyabhicArAdayastaMthAbhUtAste'naikAntikAdayastrayaH / ye punAptipakSadharmatAviziSTahetusvarUpajJaptyabhAvena pUrvoktA asiddhayAdayo duSTajJaptikArakA dUSaNAnIti yAvat tathAbhUtaH so'siddhaH / sa ca trividhaH, AzrayAsiddhasvarUpAsiddhavyApyatvAsiddhabhedAt / tatra yasya hetorAzrayo nAvagamyate saM AzrayAsiddhaH / yathA gaganAravindaM surabhi . aravindatvAt, sarojAravindavat / ayamapyAzrayAsiddhaH / tathAhi ghaTo'nityaH kAryatvAt paTavaditi / ____ ayamiti / nanu siddhasAdhano hetvAbhAsaH kutrAntarbhaviSyatItyAzaGyAha AzrayAsiddhe evAntarbhaviSyatIti vaktuM prasaGgaM sampAdayati / 'ayamityAdinA' ti | " - zaMkAkora - siddhisAdhana hetvAbhAsano zemAM samAveza thaze ? samAdhAna :- AzrayAsiddhimAM teno samAveza thaze. zaMkA samAdhAna rUpa A vAtane kahevA mATe aya ItyAdi vaDe prasaMganuM saMpAdana karyuM che. prasaMga - mRtasyopekSAnahatvA" yAda AvelI vAta upekSAne yogya na hoya te prasaMga kahevAya. 'ayamapi AzrayAsiddha - tathAti "ghaToDanitya kAryavAtu paTava'' ema mULamAM A paNa AzrayAsiddha che. ema darzAvavAmAM AvyuM che. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikama 276 * nanvAzrayasya ghaTAdeH sattvAt kAryatvAditi heturnAzrayAsiddhaH siddhasAdhakastu syAt siddhasya ghaTAnityatvasya sAdhanAt / maivam / na hi svarUpeNa kazcidAzrayo bhavatyanumAnasya kiM tu saMdigdhadharmavattvena, tathA coktaM bhASye 'nAnupalabdhe na nirNIte'rthe'pi tu saMdigdhe'rthe nyAyaH pravartate' / na ca ghaTe'nityatvasaMdeho'sti, anityatvasya nizcitatvAt / tena yadyapi svarUpeNa ghaTo vidyate tathApyanityatvasaMdehAMbhAvAnAsAvAzraya ityaashrysiddhtvaadhetuH| ... QR :- mI Attu no mAzraya (42) (to) che. tethI "artha khopAthI" me tu AzrayAsiddha nathI, tene to (pUrva) siddha 25 yU:kSA ghaTanA anityatanuM sAdhana hovAthI siddhasAdhaka (siddhasAdhyaka) kehavo ja yogya gaNAya. ethI A hetune siddhasAdhana doSathI duSTa kahevo ucita che. samAdhAna - ema nathI kAraNa ke koIpaNa (padArtha) svarUpathI anumAnano Azraya nathI hoto, paraMtu saMdigdha dharmathI (Azraya) thAya che. temaja bhASyamAM paNa (vAtsyAyane) kahyuM che. ajJAta athavA to nizcita arthamAM nyAya pravartato nathI, paraMtu saMdigdha arthamAM (pravarte che.) ane ghaDAmAM anityatvano saMdeha nathI. kAraNa ke (tenuM) anityatva nizcita ja che. tethI jo ke svarUpathI ghaDo vidyamAna cha, chatoM para anityatpanA saMdekhano (tamai) amApa DopAthI te (anumAnano) Azraya thaI zake nahi. ane tethI ja AzrayAsiddha hovAthI te ahetu (= tyAmAsa) che. svarUpAsiddhastu sa ucyate yo heturAzraye naivAvagamyate / yathA sAmAnyamanityaM kRtakatvAditi / kRtakatve hi heturAzraye sAmAnye nAstyeva / bhAgAsiddho'pi svarUpAsiddha eva / yathA pRthivyAdayazcatvAraH paramANavo nityA gandhavattvAditi / gandhavattvaM hi pakSIkRteSu sarveSu nAsti pRthivImAtravRttitvAt / ata eva bhAge svarUpAsiddhaH / tathA vizeSaNAsiddhavizeSyAsiddhAsamarthavizeSaNAsiddhAsamarthavizeSyAsiddhAdayaH svruupaasiddhbhedaaH| tatra vizeSaNAsiddha yathAzabdo nityo dravyatve Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 takabhASA vArtikam satyasparzatvAt / atra hi dravyatvaviziSTamasparzatvaM hetu sparzatvamAtram / zabde ca dravyatvaM vizeSaNaM nAsti guNatvAdato vizeSaNAsiddhaH / na cAsati vizeSaNe dravyatve tadviziSTamasparzatvamasti vizeSaNAbhAve vishissttsyaapybhaavAt ! vizeSaNAsiddhasyodAharaNaM, tatreti saptamyantaM vizeSaNaM paJcamyantaM vizeSyamiti / tatreti dravyatvamAtraM na nityatvasAdhakaM dvayaNukAdAvanaikAntikatvAt / nApyasparzavattvamAtraM vyaNukagataguNAdau. anaikAntikatvAt, tasmAdviziSTasyaiva hetutvameSTavyaM / tathA ca vizeSaNaM dravyatvamAtramasiddhaM zabdasya guNatvAt / - vizeSaNAsiddhanuM udAharaNa tatra - vizeSaNAsiddha yathA zabdo nityo dravyatve sati asparzatAta" ahiM 'samanta vizeSaNa pazamyanta vizeSya temAM mAtra dravyatva nityatvanuM sAdhaka nathI. kAraNa ke hayaNukAdimAM vyabhicAra Ave. dhayaNaka dravya to che, paNa nitya nathI. ane mAtra asparzavatva paNa sAdhaka nathI. kAraNa ke dhayaNukanA guNa sparzavALA nathI paNa te to anitya che mATe vyabhicAra Ave. mATe vizeSaNa viziSTa ja hetu mAnavo joIe. tathA vizeSaNa = mAtra - dravyatva zabdamAM asiddha che. kAraNa zabda to guNa che. eTale ke A hetu vizeSaNAsiddha che. - svarUpAsiddha (hetvAbhAsa) tene ja kahevAya ke je hetu AzrayamAM ja na hoya; jema ke sAmAnya anitya che, kAraNa ke te janya che. ahIM janyatA (tatva) e hetu Azraya evA sAmAnyamAM che ja nahIM. 'bhAgAsiddha' paNa svarUpAsiddha ja che. jemake pRthivI vagere cAra (dravyonA) paramANuo nitya che, kAraNa ke teo gandhavALA che. paraMtu gandhavatva kharekhara to pakSa banelA sarva (cAreya dravyo)mAM nathI, kAraNa ke te to mAtra pRthivImAM ja hoya che. tethI te ekabhAgamAM svarUpAsiddha ja che. tathA daNDamAtrAbhAve puruSAbhAve vA daNDaviziSTasya puruSasyAbhAvaH / tena satyapyasparzatve. dravyatvaviziSTasya hetorabhAvAd svarUpAsiddhatvam / ... vizeSyAsiddha yathA-zabdo nityo'sparzatve sati dravyatvAditi / atrApi Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarka bhASA vArtika viziSTo hetuH / na ca vizeSyAbhAve viziSTaM svarUpamasti / viziSTazca heturnAstyeva / ___ asamarthavizeSaNAsiddho yathA-zabdo nityo guNatve satyakAraNakatvAt / atra hi vizeSaNasya guNatvasya na kiJcit sAmarthyamastIti / vizepyAkAraNatvasyaiva nityatvasAdhane sAmarthyAt / ato'samarthavizepaNatA / svarUpAsiddhatvaM tu vizeSaNAbhAve viziSTasyApyabhAvAt / . temaja (1) vizeSaNAsiddha, (2) vizeSyAsiddha, (3) asamartha vize - SaNAsiddha, ane (4) asamartha vizeSAsiddha-e (cAra) svarUpasiddhanA bhedo che. temAM vizeSaNAsiddha jemake - zabda nitya che, kAraNa ke te dravya hoI, sparzarahita che. ahIM dravyatvaviziSTa asparzatva e hetu che, nahIM ke mAtra asparzatva. ane zabdamAM dravyatva vizeSaNa na hoya to tenAthI viziSTa evuM asparzatva paNa na hoya; kAraNa ke vizeSaNanA abhAvamAM vizeSyano paNa abhAva hoya che. jemake mAtra daMDanA abhAvamAM ke puruSanA abhAvamAM daMDaviziSTa puruSano paNa abhAva ja hoya che. tethI asparzatva hovA chatAM dravyatvaviziSTa hetuno abhAva hovAthI (ahIM) svarUpAsiddhatva ja che. asamartha vizeSaNAsiddha (nAmano bIjo svarUpA siddha) jemake zabda nitya che, kAraNa ke (te) guNa hoI, (tene koI kAraNa nathI. te koI kAraNathI janya nathI paNa svataH siddha ja che. ahIM guNatva e vizeSaNanuM koI sAmarthya nathI. kAraNa ke akAraNatva e vizeSya ja nityatvanuM sAdhana (hetu) thavA samartha che. tethI ahIM vizeSaNanI asamarthatA che. mATe te asat ja kahevAya. ahIM svarUpAsiddhatva eTalA mATe che ke vizeSaNanA abhAvamAM viziSTano paNa abhAva hoya che. nanu vizeSaNaM guNatvam, tacca zabde'styeva tat kathaM vizeSaNAbhAvaH? satyamastyeva guNatvam / kiM tu na tadvizeSaNam / prayogaH / tathAhi zabdo nityo'kAraNakatve sati guNatvAditi / atra tu vizeSaNamAtrasyaiva nityatvasAdhane samarthatvAd vizeSyamasamartham / svarUpAsiddhatvaM tu vizeSyA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikama bhAve viziSTAbhAvAd viziSTasya ca hetutvenopAdAnAt zeSaM pUrvavat / * vyApyatvAsiddhastu sa eva yatra hetorvyAptirnAvagamyate / sa dvividhaH / ekaH sAdhyenAsahacarito'parastu sopAdhikasAdhyasaMbandhI / tatra prathamo yathA yat sat tat kSaNikaM, yathA jaladharaH saMzca vivAdAspadIbhUtaH shbdaadiriti| atra hi zabdAdiH pakSastasya kSaNikatvaM sAdhyaM, sattvaM hetuH / na cAsya hetoH kSaNikatvena saha vyAptau pramANamasti / zaM :- malA 'gugatva' se vizeSAga cha, bhane te to za6mA cha / . tathI vizeSAganI abhAva cha bha bha (3DI chau) ? samAdhAna :- barAbara che. guNatva to che ja, paNa te vizeSaNa nathI te ja hetunuM vizeSaNa.kahevAya ke je anyanuM vyAvartaka (dUra karanAra) hoI prayojanavALuM hoya. tyAre guNatva to ahIM niprayojana ja (AvyuM) che. tethI ja tene asamartha ema kahyuM che. asamartha vizeSya (nAmano yotho 2135siddha), bhate / anumAnamaH UlaTo prayoga karIne (maLI zake che). jemake, zabda, nitya che, kAraNa ke te * kAraNathI utpanna thayela na hoI gaNa che. akAraNakatva - je koI kAraNathI utpanna thatu nathI te nityaja hoya che, jema AkAza, eTale ahIM to mAtra vizeSaNathI ja nityatva siddha thaI zake tema hoI vizeSa asamartha che. paraMtu te svarUpAsiddha eTalA mATe che ke vizeSyanA abhAvamAM viziSTano paNa abhAva hoya che, ane ahIM viziSTano hetu tarIke svIkAra karavAmAM Avyo che. zeSa (carcA) pUrvavata (samAvI). ...idAnImupAdhisahito vyApyatvAsiddhaH pradarzyate / tadyathA sa zyAmo maitrItanayatvAt, pridRshymaanmaitriitnystomvditi| atra hi maitrItanayatvena zyAmatvaM sAdhyate / na ca maitrItanayatvaM zyAmatve prayojakaM kiM tu zAkAdyannapariNAma evAtra prayojakaH / prayojakazvopAdhirUcyate / ato maitrItanayatvena zyAmatvena sambandhe zAkAdyannapariNAma evopAdhiH / yathA vA agnedhUmasaMbandha ArTendhanasaMyogaH / ata evopAdhisaMbandhAd vyAptirnAstIti Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 takabhASA vArtikam vyApyatvAsiddho'yaM maitriitnytvaadirhetuH| tathA paro'pi vyApyatvAsiddhaH / yathA kratvantarvartinI hiMsA adharmasAdhanaM hiMsAtvAt kratubAhyahiMsAvaditi / na ca hiMsAtvamadharme prayojakaM kintu niSiddhatvamupAdhiriti / pUrvavadupAdhisabhAvAd vyApyatvAsiddho'yaM hiMsAtvaM hetuH / have upAdhi sAtheno vyApyatva siddha darzAvavAmAM Ave che. jemake, te (chokaro) zyAma che; kAraNa ke te maitrIno putra che. najare paDatA maitrInA putronA samUhanI jema.' ahIM maitrItanayatvathI (tenA putranuM) kSAmatva siddha karavAmAM AvyuM che. paraMtu maitrItanayatva zAma-prayojaka nathI. paraMtu zAka vagere annanuM pariNAma e ja ahIM prayojaka che ane prayojaka e ja upAdhi ema kahevAya che. tethI maitrItanayatvanA zyAma sAthenA saMbaMdhamAM zAka vagere annanuM pariNAma. e ja upAdhi che. athavA to jemake agni ane dhumADAnA saMbaMdhamAM bhInAM lAkaDAno saMyoga (e upAdhi che.) tethI upAdhino saMbaMdha hovAthI ahIM vyApti nathI. ane A rIte maitrItanayatvAdi hetu vyApyatAsiddha thayo. temaja bIjo paNa vyApyatAsiddha (no dAkhalo) che; jemake "yajJamAM karavAmAM AvatI hiMsA adharmanuM sAdhana che. kAraNa ke te hiMsA che, yajJa bahAra thatI hiMsAnI jema. ahIM paNa hiMsAtva adharmanuM prayojaka nathI. paraMtu 'niSiddhatva" upAdhi (e prayojaka) che. A pramANe pahelAMnI jema upAdhi hovAthI A hiMsAtva hetu vyApyatvAsiddha thayo. nanu sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApako yaH sa upAdhirityupAdhilakSaNam / tacca niSiddhatve nAsti tat kathaM niSiddhatvamupAdhiriti ? maivm| niSiddhatve'pyupAdhilakSaNasya vidyamAnatvAt / tathAhi sAdhyasya adharmajanakatvasya vyApakaM niSiddhatvam / yatra yatrAdharmasAdhanatvaM tatra tatrAvazyaM niSiddhatvamiti niSiddhasya vidyamAnatvAt / na ca yatra yatra hiMsAtvaM tatra tatrAvazyaM niSiddhatvaM kratvaGgahiMsAyAM vybhicaaraat| asti hi kratvaGgahiMsAyA hiMsAtvaM na cAtra niSiddhatvamiti tadevaM trividho'siddho darzitaH / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 tarkabhASA vArtikam 1 saMprati virUddhaH kathyate / sAdhyaviparyayavyAptau heturvirUddhaH, yathA zabdo nityaH kRtakatvAditi / atra hi nityatvaM sAdhyaM kRtakatvaM hetuH / tadviparyayeNa cAnityatvena kRtakatvaM vyAptaM yato yadyat kRtakaM tattat khalvanityameva / ataH sAdhyaviparyayavyAptatvAt kRtakatvaM heturviruddhaH / 1 , zaMkA :- sAdhyano vyApaka hoI je sAdhana (hetu)no avyApaka hoya te upAdhi, khebha upAdhinuM sakSAga che. ane te (lakSAga) niSiddhatvabhAM nathI. tethI niSiddhatva upAdhi kevI rIte thaI zake ? samAdhAna :- jyAM jyAM adharma-sAdhanatva che, tyAM tyAM niSiddhatva hoya che. A rIte niSiddhatva tyAM che (ja), paraMtu 'jyAM jyAM hiMsAtva hoya tyAM tyAM avazyaniSiddhatva hoya ja' ema nathI; kAraNa ke yajJamAM thatI hiMsAmAM hiMsAtva che paNa niSiddhatva nathI. A rIte traNa prakArano asiddha (hetvAbhAsa) darzAvyo. sAdhyathI viparIta je sAdhyAbhAva tenI sAthe vyAptivALo hetu viruddha kahevAya che. ahIM kRtakatvahetu sAdhyAbhAva-anitya sAthe vyApta hovAthI viruddha upAya. sAdhyasaMzayaheturanaikAntikaH savyabhicAra iti vocyate / sa dvividhaH / sAdhAraNAnaikAntiko'sAdhAraNAnaikAntikazceti / taMtra-prathamaH pakSasapakSavipakSavRttiH / yathA zabdo nityaH prameyatvAditi / atra prameyatvaM hetuH pakSe zabde, sapakSe nitye vyomAdau vipakSe cAnitye ghaTAdI vidyate, sarvasyaiva prameyatvAt / tasmAt prameyatvaM hetuH sAdhAraNAnaikAntikaH / anaikAntikaM nirUpayati / saMzayeti ekAnte niyata ekAntikaH tadviparya yAdanaikAntikaH / tathA ca tasya saMzayahetutvamuktaM bhavati sAdhyavattadabhAvasyApi gamakatvAditi bhAvaH / bhASyoktaM lakSaNAntaramAha savyabhicAra iti vividhamabhitazcaraNaM vyabhicArastena saha vartata iti savyabhicAra ityarthaH / taM vibhajate sa iti dvividhamiti / anaikAMtikanuM nirUpaNa kare che. sAdhya vize saMzaya upajAvanAra hetu anaikAMtika che. ekAMtamAM niyata hoya Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 282 te aikAntika, tenAthI ulTu aaikAMtika. sAdhyanI jema tenA abhAvane paNa jaNAvanAra hovAthI saMzayanuM kAraNa bane che. bhASyamAM kaheluM anya lakSaNa batAve che. savyabhicAra - vividha ADA avaLA (rastA) tarapha cAlavuM te vyabhicAra, tenI sAthe rahenAra te savyabhicAra. tenA bheda pADe che. - te be prakAre che. asAdhAraNAnaikAntikazca sa eva yaH sapakSavipakSAbhyAm vyAvRttaH pakSa eva vartate / yathA bhUrnityA gandhavattvAditi / atra hi gandhavattvaM hetuH / sa ca sapakSAnnityAdvyomAdervipakSAccAnityAjjalAdervyAvRttaH- gandhavattvasya pRthivImAtravRttitvAditi / I vyabhicArastu lakSyate / saMbhavatsapakSavipakSasya hetoH sapakSavRttitve satiM vipakSAdvyAvRttireva niyamo gamakatvAt / tasya ca sAdhyaviparItavyAptasya tanniyamAbhAvo vyabhicAraH / sa ca dvedhA saMbhavati sapakSavipakSayorvRttau tAbhyAM vyAvRttau ca / nanu sAdhAraNasyAnaikAntikatvaM yujyate sapakSAMvipakSavarttamAnatvAt / asAdhAraNasya tu sapakSavRttitvameva nAsti, tatkathaM tasyetyAha tasyeti niyamAbhAvazca dvedhA ghaTate ubhayavRtterubhayato vyAvRttezca dvividhasyApi vyabhicAritvaM ghaTate / temAM prathama (prakArano anaikAntika) pakSa, sapakSa ane vipakSa (traNeya)mAM vidyamAna hoya che. jema ke 'zabda nitya che, kAraNa ke te prameya che' (jANI zakAya tevo che.) ahIM prameyatva hetu pakSa evA zabdamAM, sapakSa evA nitya AkAza vageremAM ane vipakSa evA anitya ghaTa vageremAM vidyamAna che; kAraNa ke sarva kAMI prameya ja che, tethI prameyatva hetu sAdhAraNa anaikAntika thayo. te ja hetu jyAre sapakSa ane vipakSamAM avidyamAna (vyAvRtta) hoI mAtra pakSamAM ja rahe che, tyAre asAdhAraNa avaikAntika (hetvAbhAsa) thAya che; jema ke ''pRthivI nitya che. gandhavALI che mATe.'' ahIM kharekhara gandhavattva hetu che ane te sapakSa evA nitya AkAza vageremAM tathA vipakSa evA anitya jaLamAM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 tarkabhASA vArtikam avidyamAna che; kAraNa ke gandhavatva mAtra pRthivImAM ja rahe che. jenA sapakSa ane vipakSa saMbhavatA hoya tevA hetunI sapakSamAM vRtti ane vipakSamAM vyAvRtti jarUrI che. jyAre "pRthvI Itara bhedavatI" gaMdhavatvA ahIM to Itara bhedavALuM pRthvI sivAya koI che ja nahIM, eTale sapakSano saMbhava na hovAthI temAM vRttino prazna raheto nathI, tethI tyAM to gaMdhavatva hetu gamaka banI zake che. zaMkAkAra :- sAdhAraNane anaikAMtika mAnavuM ThIka che. kemake te to sapakSa vipakSamAM rahe che. paraMtu asAdhAraNanI to sapakSamAM vRtti ja nathI, to kevI rIte tene anaikAntika kahevAya ? samAdhAna - tasyati Aha - sAdhyanA viparItamAM vyApta evA te hetumAM te niyamano (= 1. sapakSamAM vRtti che. vipakSamAM vyAvRtti hoya te hetu gamakasahetu kahevAya) abhAva teja vyabhicAra che. sapakSa - vipakSa - ubhayanI vRttithI ane ubhayanI vyAvRtti banne prakAre vyabhicAra ghaTe che. jema avivAhita kanyA pitAnA ghera ja rahe che to yogya che. paNa pariNIta nArI pitAnA ghera ja rahe te yogya na kahevAya, kAraNa teno sapakSa = sAsaruM vidyamAna che, mATe tyAM * paNa tenI vRtti hovI jarUrI che. .yasya pratipakSabhUtaM hetvantaraM vidyate sa prakaraNasamaH / sa eva satpra'tipakSa iti cocyate / tadyathA zabdo'nityo nityadharmAnupalabdheH / zabdo nityo'nityadharmAnupalabdheriti / sAdhyaviparItasAdhakaM samAnavalamanumAnAntaraM pratipakSa ityacyate / yaH punaratulyabalo na sa pratipakSaH / ... tathAhi viparItasAdhakAnumAnaM trividhaM bhavati / upajIvyamupajIvakamanubhayaM ceti / tatrAdyaM bAdhakaM balavattvAt / tathA anityaH paramANurmUrtatvAd ghaTavadityasya paramANusAdhakAnumAnaM nityatvaM sAdhayadapi na pratipakSaH, kiM tu bAdhakamevopajIvyatvAt tacca dharmigrAhakatvAt / .. yasyeti udAharati tadyatheti apekSitaM pratipakSasvarUpaM nirUpayati / atra hIti samAnabalagrahaNasyopayogamAha yatpunariti / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 tarkabhASA vArtikam nanu sarvasyApyanumAnasya vyAptipakSadharmavattayA samAnatvamAha - samAnaba - latvenetyAzaGyAha - tathAhIti sAdhyAbhAvasAdhakAnumAnasya traividhyaM darzayati viparIteti upajIvyasyAnumAnasyAdhikabalatvena bAdhakatvaM / tathAhItyAdinA "anityA paramANavo mUrttatvAt ghaTavaditi' vaktrA (kiM) paramANUn pramitAn apramitAn pakSIkRtya prayogaH kriyate ? nAdya AzrayAsiddheH / .... tadyathA - pratipakSanAM svarUpanuM nirUpaNa kare che. sAdhyanuM viparIta siddha karanAra samAna baLavALuM bIjuM anumAna te pratipakSa. ahIM samAnabaLavALuM grahaNa karavAno upayoga batAve che ke - (paraMtu) je asamAna baLavALo che te pratipakSa nathI. zaMkAkAra - sarva paNa anumAna vyAtipakSadharmavALA hovAthI samAna ja cha ne ? samAdhAna - samAna baLa rUpe hovAthI satpatipakSa thAya che, eTale mAtra vyAtidharmatA AvI javAthI saghaLA anumAna sarakhA nathI banI jatA. te A pramANe - sAdhyAbhAvane siddha karanArA anumAnanA traNa prakAra cha te 6zava cha.... .... na hi pramANenAgRhyamANe dharmiNi paramANAvanityatvAnumAnamidaM saMbhavati AzrayAsiddheH / ato'nenAnumAnena paramANugrAhakasya prAmANyamapyanujJAtamanyathA asyodayAsaMbhavAt / tasmAdupajIvyaM bAdhakameva / . upajIvakaM tu durbalatvAt vAdhyam / yathedamevAnityatvAnumAnam / tRtIyaM tu satpratipakSaM samavalatvAt / dvitIyastu anumAnena siddhayataH paramANavo nityatvenaiva siddhA iti kRtvA tadupajIvanenAnityatvasAdhanayuktamitibhAvaH, upajIvake dRSTAntamAha- yatheti upajIvyopajIvakatvAbhAvena prabaladurbalatvAbhAvena satpratipakSatvaM tRtIyasya ghttte| upajIvya - jenA AdhAre bIjuM anumAna hoya, upajIvaka - anya anumAnane Azraye rahenArA ane trIju anubhaya, ubhajavya anumAna adhika baLavALuM hovAthI bAdhaka bane che. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 tarkabhASA vArtikama te A pramANe - paramANuo anitya che. mUrta hovAthI jema ghaTa, ema kahenArAe zuM jANelA paramANune ke nahi jANelA paramANune pakSa karIne prayoga karyo? temAM pahelo pakSa - apramita pakSa yogya nathI, kAraNa ke je paramANunI barAbara oLakhANa - jJAna thaI nathI, eTale te pakSa tarIke aprasiddha banavAthI AzrayAsiddhi thAya. bIjA-amita pakSamAM to kayapu sAvavA (garejI) malAmatvat pavit AvA anumAnathI siddhi karavI paDaze. - thaze, ethI karIne paramANuo nitya tarIke ja siddha thayA. vacaNakanA kAraNa tarIke siddha karatA paramANune anitya mAnatA anaMta aprAmANika kalpanA karavI paDe che, mATe tene nitya tarIke ja siddha karAya che. ethI karIne te upajIvana(ka) (anumAna) thI anityane sAdhavuM ayukta che. eTale ke 'paramANu; mUrta hovAthI ghaTanI jema ja anitya che" evA A anumAnanuM paramANu (nA astitvane) siddha karanAruM bIjuM anumAna (paramANunA) nityatvane siddha karatuM hovA chatAM paNa pratipakSa nathI. paraMtu upajIvyA hovAthI te bAdhaka ja che. ane te (upajIvya) dharmI-paramANunuM sAdhaka hovAthI ja che. amitAnuM - dhama rUpa paramANu pramANathI grahaNa ja na thAya to (paramANunA) anityanuM sAdhaka A anumAna paNa thaI nathI zakatuM, kAraNa ke te AzrayAsiddha thaze. pakSaajJAta hovAthI aprasiddha che. tethI A (paramANunA anityanA sAdhaka) anumAnathI paramANugrAhaka anumAnanuM prAmANya paNa svIkRta thaI jAya che. kAraNa ke nahi to A (anityasAdhaka anumAna) no udaya ja saMbhave nahIM, tethI pramANabhUta anumAnathI nityadharma siddha thato hovAthI upajIvya anumAna bAdhaka che, upajIvaka durbala hovAthI bAdhya che, anityasAdhaka anumAnane paramANu sAdhaka anumAnano AdhAra levo paDato hovAthI upajIvaka kahevAya. anyane upajIvya. upajIvakamAM daSTAnta Ape che. jemake - paramANunuM anityatva sAdhaka anumAna ahIM bAdhya bane che. upajIvya upajIvakano abhAva hovAthI prabala durbalano abhAva thavAthI A baMnethI upajIvya upajIvakathI bhinna-anubhaya trIjuM anumAna ja satpatipakSa hoya che. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 tarkabhASA vArtikam yasya pratyakSAdipramANena pakSe sAdhyAbhAvaH paricchinnaH sa kAlAtyayApadiSTaH, sa eva bAdhitaviSaya ityacyate / tathAgniranuSNaH kRtakatvAjalavat / atra kRtakatvaM hetuH / tasya ca yat sAdhyamanuSNatvaM tasyAbhAvaH pratyakSeNaiva paricchannaH, tvagindriyeNAgneruSNatvaparicchedAt / / ___ tathAparo'pi kAlAtyayApadiSTaH / yathA ghaTasya kSaNikatve sAdhye prAguktaM sattvaM hetuH / tasyApi ca yat sAdhyaM kSaNikatvaM tasyAbhAvo'kSaNikatvaM pratyabhijJAtarkAdilakSaNena pratyakSeNa paricchinnam / sa evAyaM ghaTo yo mayA . pUrvamupalabdha iti pratyabhijJayA pUrvAnubhavajanitasaMskArasahakRtendriya-prabhavayA pUrvAparakAlAkalanayA ghaTasya sthAyitvaparicchedAditi / je (hetu)nA sAdhano abhAva pratyakSAdi pramANathI pakSamAM nizcita thaI. gayo hoya to kAlAtyayAdiSTa (hetvAbhAsa) che. tene bAdhitaviSaya' paNa kahevAmAM Ave che. jemake "agni zItaLa che, kAraNa ke te kRtaka che, jaLanI ma.' sahI tatpa' hetu cha, tenu anusatya' a sAdhya che.. teno abhAva pratyakSathI ja nizcita thaI jAya che, kAraNa ke tvagindriyathI agnimAM uSNatAno nizcaya thaI jAya che. te ja pramANe bIjuM paNa kAlAtyayAdiSTa che. jemake, ghaTanuM kSaNikatva siddha karavAmAM pUrvokta sattva e hetu che. tenuM paNa kSaNikatva evuM je sAdhya che, teno abhAva-akSaNikatva pratyabhijJA ane tarka vagerarUpa pratyakSathI nizcita thaI jAya che, kAraNa ke "A te ja ghaDo che je meM pUrve joyo hato" ema pratyabhijJAnathI = pUrvanA anubhavathI janita saMskAranI sahAyathI Indriya dvArA utpanna thayela pUrvAparakALanA jJAnathI ghaTanA sthAyitvano nizcaya thaI jAya che. ete cAsiddhAdayaH paJca hetvAbhAsA yathAkathaJcit pakSadharmatvAdyanyatamarUpahInatvAdahetavaH svasAdhyaM na sAdhayantIti / ye'pi lakSaNasya kevalavyatirekihetostrayo doSA avyAptyativyAptyasaMbhavAste'pyatraivAntarbhavanti na tu te paJcabhyo'dhikAH / tathAhi ativyAptiApyatvAsiddhiH, vipakSamAtrAdavyAvRttatvAt sopAdhikatvAca / yathA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 tarkabhASA vArtikam golakSaNasya pazutvasya / gotve hi sAsnAdimattvam prayojakaM na tu pazutvam / tathA avyAptirbhAgAsiddhatvam / yathA golakSaNasya zAbaleyatvasya / evamasambhavo'pi svarUpAsiddhiH / yathA golakSaNasyaikazaphatvasyeti / jAya kevaLavyatirekI hetu (evA) lakSaNanA je avyApti, ativyApti ane asaMbhava evA doSo che, te paNa ahIM (hetvAbhAsomAM ja) samAviSTa thaI che. paraMtu te A pAMca (hetvAbhAsothI) adhika nathI. jemake 'ativyApti' e vyApyatvAsiddha che; kAraNa ke te sarva vipakSamAMthI vyAvRtta nathI temaja sopAdhika che. dA.ta. gAyanuM lakSaNa pazutva (karavAmAM Ave to). kAraNa ke gAyanuM hovAmAM prayojaka sAsnAdipaNuM che, pazutva nahIM, pazutva vipakSa bheMsa vi. mAM rahe che. tevI rIte 'avyApti' e bhAgAsiddha ja che. jemake gAyanuM lakSaNa kAbaracItarApaNuM karavAmAM Ave, ahIM kAbaracItarApaNuM pakSanA ekadeza dhoLI vagere gAyamAM na rahevAthI bhAgAsiddha thAya. A ja rIte 'asaMbhava' paNa svarUpAsidhdha che; jemake gAyanuM lakSaNa 'eka kharIvALA hovuM' te ekazaphatva pakSarUpa gAyamAM na rahevAthI svarUpAsiddha thAya. - pratyabhijJeti pUrvamanubhUya vrataH kAlAntareNa punastasyaivAnubhavanaM pratyabhijJA / vizeSaNAsiddhasya vizeSyAsiddhasya ca svarUpAsiddhyantarbhAvaH / idaM yaduktaM granthakRMtara tattathaiva asamarthavizeSaNAsiddhasyAsamarthavizeSyAsiddhasya na ca svarUpAsi`ddhe'ntarbhAvo viziSTasya guNAsamAnAdhikaraNAkAraNakatvAdergauraveNa vyApyatvAnavacchedakatvAditi / kiJca SaD hetvAbhAsA iti mitabhASiNyAM // pUrve anubhavI kAlAntare pharI teno ja anubhava karavo te pratyabhijJA. vizeSaNAsiddha ane vizeSyAsiddhano svarUpAsiddhimAM samAveza thAya che. A je graMthakAre kahyuM te te pramANe ja che. asamartha vizeSaNAsiddha. asamartha vizeSyAsiddhano svarUpAsiddhamAM aMtarbhAva thAya. kemake viziSTa hetuno- guNatva viziSTa akAraNakatva ane akAraNazrvaviziSTa guNatvano zabdarUpI pakSamAM sadbhAva che. paraMtu A baMneno vyApyatAsiddhimAM aMtarbhAva thAya. kAraNa ke viziSTa evA (gaMdhasvarUpI guNa to ghaTamAM che, tyAM akAraNatva nathI eTale) guNanA asamAnAdhikaraNa akAraNakatvAdinuM gaurava hovAthI vyApyatva anavacchedaka bane Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtika 288 cha. nityatva nuM vyApya 264 / 23.4.1 khopAthI 25.421||4tpthii / pakSamA nityatpanI siddhi thaI jAya che. eTale akAraNakatva viziSTa guNatva gurU bhUtadharma banavAthI, hovAthI vyApyatAvacchedaka na bane. vaLI hetvAbhAse cha che. ema saptapadArthanI mitabhASiNI TIkAmAM kahyuM che. eTale ke ubhA thatA navA navA hetvAbhAsano A che mAM ja samAveza karavo. ___ (126) (chalam) abhiprAyAntareNa prayuktasya zabdasyArthAntaraM parikalpya dUSaNAbhidhAnaM . chalam, yathA navakambalo'yaM devadatta iti vAkye nUtanAbhiprAyeNa prayuktasya navazabdasyArthAntaramAzaGgya kazcidrUSayati, nAsya nava kambalAH santi daridratvAt / na hyasya dvayamapi sambhAvyate kuto naveti / sa ca vAdI.. chalavAditayA jJAyate / ___ chalamiti trividhaM / navalambaloyamityAdinA atra arthAntaramAzaGya kazcid dUSayati nAsya nava kambalAH santi daridratvAt / avizeSAbhihite'rthe vasturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalaM (1) / . __76 re . (1) 1671 :- vizeSA 112 sAmAnyathA kahevAyelAM arthamAM vaktAnA abhiprAyathI anya arthanI kalpanA karavI te vAchala. A nava (navI) kaMbalavALo che. ahiM arthAntaranI zaMkA karI koIka dUSaNa Ape ke AnI pAse nava (9) kAMbala nathI, kAraNa ke A to daridra che. ItyAdi vAchila che. (127) (jAtayaH) asaduttaraM jAtiH / sA cotkarSasamApakarSasamAdibhedena bahuvidhA / vistarabhiyA neha kRtsnocyate / tatrAvyAptena dRSTAntagatadharmeNa sAdhye pakSe avyApakadharmasyApAdanamutkarSasamA jAtiH / yathA zabdo'nityaH kRtakattvAd ghaTavadityukte kazcidevamAha yadi kRtakatvena hetunA ghaTavacchabdo'nityaH syAt, tarhi tenaiva hetunA tadvadeva zabdaH sAvayavo'pi syAt / / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 takabhASA vArtikam apakarSasamA tu dRSTAntagatena dharmeNAnyAptenAvyApakasya dharmAbhAvasyApAdanam / yathA pUrvasmin prayoge kazcidevamAha yadi kRtakatvena hetunA ghaTavacchabdo'nityaH syAt tenaiva hetunA ghaTavadeva hi zabdaH zrAvaNo'pi na syAt / na hi ghaTaH zrAvaNa iti / macA krozantItyAdau maJcazabdasya vRttyantareNArthAntaraparatayoccaritasya mukhyArthatA sambhavamAtreNa kazcidAha nayacetanasya krozanaM sambhavatIti upacArachalaM (2) ___caturvedAdhyAyI 'brAhmaNa' iti sambhavamAtreNokte kazcidAha naivamiti anupamAne tadabhAvAditi sAmAnyachalaM (3) .. jAtiriti uttarasyAsattvaM prayukte hetau dUSaNAsAmarthya, ___taduktaM.... prayukte sthApanAhetau dUSaNA'zaktamuttaraM ... jAtimAhurathA'nyetu svavyAghAtakamuttaraM / / 1 / / yathA kRtakatvamanityatvavyAptaM tathA sAvayavatvaM vyAptaM na; kintu ghaTAdau kvacitsAvayavatvasahacaritaM kRtakatvam / iti pakSe tadvazenAvidyamAnasya saavyvtvsyaapaadnmutkrsssmH(maa)| . 2. 52 78 :- mAMyI apaa| 2 cha, hI maJca zanI pakSa mAMcaDA upara besela arthamAM che. evA abhiprAyathI A vAkya kahevAyela che. temAM mukhyArthInI saMbhAvanA karI koIka kahe ke acetanano avAja saMbhavI zakato nathI. . upayAra chasa. ....' 3. sAmAnya 76 :- o meM bAta 52 apAyeda abhiprAya, tene taddana sAmAnya arthamAM samajI jUdI rIte rajU karavo. jemake brAhmaNa cAra veda bhaNanAro che, Ama saMbhAvanA mAtrathI kahevAya, tyAre koIka kahe anupamAnamAM (zastrajIvIbrAhmaNa jAti) teno abhAva che. mATe tamArI vAta yogya nathI. A sAmAnya chala che. asat uttarano prayoga karavo te jAti. prayukta hetumAM prativAdIne dUSaNa ApavAnuM sAmarthya na hoya tevA asat hetuno prayoga karavo. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 200. " kahyuM che ke - prayoga karAyela sthApanA hetumAM doSa ApavAnI azaktivALo uttara Apavo tene jAti kahe che. - paraMtu bIjAo to potAno vyAghAta karanAro javAba Apavo te jAti, ema kahe che, jema kRtatva anityathI vyApta che, tema sAcavathI vyApta nathI paraMtu ghaTAdimAM kyAMka sAvayava sAthe kRtakatva hoya che. pakSamAM (zabdamAM) tenA vazathI avidyamAna sAvayavatvanuM ApAdAna karavuM te utkasamAM jAti jemake - kRtakatva hetunA kAraNe jo zabda ghaTanI jema anitya hoI zake che/hoya che, to ghaTanI jema azrAvaNa paNa hovo joIe. . . nigrahasthAnAnIti govarddhanyAM vAdapadArthoktAnyapinigrahasthAnAnyatrAvasaraprAptatvAdvistareNAha / atra keciditi tattvanirNayamAtrodezapravRtta kathAtvamitimAtrapadAnta vana vAdalakSaNamAhustanna, mAtrapadavyavacchedAbhAvAt, na hi kvacidvijigISA bubhutsA ceti dvayaM sambhavIti yena tadvyavacchedaH syAt / vAdakathAyoM sabhyo nApi madhyasthastatkarttavyaM ca vItarAgAbhyAM tAbhyAmeva kartavyaM / kathakaguNadoSavivecanAdihitakRtyaM tacca tattvabubhutsAyAM tAbhyAmeva kartavyaM, anyathA tattvabodhAnirvAhAt / anuvidheyo'pi rAjAdi lAbhAdisampAdanavyApArakaH / so'pi vAdakathakayoranapekSita iti sopi na vAde, madhyasthastu buddhipUrvako na kartavyaH / yadi daivAdAyAti tadA na vAraNIyo'pi, tatsaMvAdena sthiratattvanirNayasambhavAt / govardhanImAM vAdapadArthamAM nigrahasthAno kahelA che, chatAM paNa ahIM avasara prApta hovAthI vistArathI kahe che. ahiM keTalAka mAtra tattva nirNayanA uddezathI pravRtta thayelI kathA te vAda, ema kahe che. mAtra padanA antarbhAvathI vAda lakSaNa kahyuM te barAbara nathI. kAraNa ke mAtra padathI ahIM koIno vyavaccheda saMbhavato nathI. koI paNa ThekANe jItavAnI IcchA ane jANavAnI IcchA banne sAthe saMbhavatI nathI ke jenA lIdhe teno vyavaccheda karAya. vAda kathAmAM sabhya nathI hotA, madhyastha paNa nathI hoto. tenuM kartavya te bannene jAte ja rAga dveSa vagarana banIne karavAnuM hoya che. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 tarkabhASA vArtikam tattvabubhatsAmAM - padArthanA svarUpane barAbara samajavAnI IcchA hoya tyAre kathakanA guNa doSanuM vivecanAdi hitakRtya te banneneja karavAnuM hoya che. nahiMtara tattvabodhano nirvAha na thaI zake. anuvidheya vinIta - AdezAnusAra kArya karanAra paNa rAjA vagere lobhAdi saMpAdana karavAvALo hoya che, te paNa vAdamAM nathI hoto. buddhipUrvaka madhyastha banAvavAno hoto nathI. bhAgya yoge AvI jAya to vAraNa paNa na karavuM. kAraNa ke tenA saMvAdathI tasvanirNayano saMbhava che. "hA bhAI ! A barAbara kahe che. meM paNa evuM bujargo - vaDavAo pAse sAMbhaLeluM che. ethI bIjanA magajamAM te vAta nakkI thaI jAya che.' (28) (niprasthAnAni) __ parAjayaheturnigrahasthAnam / tacca nyUnAdhikApasiddhAntArthAntarApratibhAmatAnujJAvirodhAdibhedAdbahuvidhamapi vistArabhayAneha kRtsnamucyate / sa cA'STanigrahANAmadhikaraNamiti, nanu kenAbhiprAyeNaitat pratijJAhAniH (2) pratijJA sanyA (2) nirartha (3) vijJAtArtha (4) manta (6) apArthakaM (6) ceti SaTkaM tAvanna patatyeva vAde / svAzaktinigUhanArthAnAmeSAM vAde prayoge tattvapratipattivyAghAtaprasaGgAt / tatra svIkRtoktiparityAgaH pratijJAhAniH / sA paJcadhA pakSasAdhyahetudRSTAntatadvizeSaNaparityAgAt, (1) zabdo' nityaH pratyakSaguNatvAd ghaTavadityukte pareNa pratyabhijJAbAdhena dUSite, astu tarhi paMTo' nitya iti pakSaparityAgaH / parAjayanA kAraNabhUta te nigraha sthAna che. graMthakAre nyUna, adhika, apasiddhAnta vi. 7 nuM vivaraNa karyuM che. badhA maLIne 22 nigraha sthAno che. ane te vAda ATha nigrahasthAnonuM adhikaraNa che. mUna adhika apasiddhAMta ane pAMca hetvAbhAsa A ATha nigraha sthAnonuM vAdamAM ulkAvana karAya che. zeSanuM nahiM. zaMkAkAra :- kayA abhiprAyathI A kaho cho ? samAdhAna :- 1. pratijJA hAni 2. pratijJAsanyAsa 3. nirarthaka 4. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtikam avijJAtArtha 5. arthAntara 6. apArthaka. sva azakti chupAvavAnA arthe eono (A 6 sthAnono) vAdamAM prayoga thatAM tattvamatipattinA vyAghAtano prasaMga Ave. (tatvanI zuddha samajaNa prApta na thaI zake. ethI karIne vAdamAM A chano prayoga thato ja nathI, kAraNa ke vAda to tattvanA nirNaya mATe ja che. ' (1) tyAM svIkArelI uktino tyAga karavo te pratijJAAni. (te pAMca prakAre che) pakSa, sAba, hetu, daSTAnta ane tenAM vizeSaNano parityAga karavAthI te pratijJA hAni pAMca prakAre che. ' zabda anitya che. pratyakSa guNarUpe hovAthI ghaTanI jema. ema vAdIe prayoga karyo. tyAre bIjAe te ja A zabda che', evI pratyabhijJAthI teno bAdha thavAthI A anumAna dUSita thatA vAdIe kahyuM to paTa arninya che, ema pakSa palaTo thAya che. (2) tenaiva dUSaNena astu nityaeva zabdaiti svIkAre sAdhyaparityAgaH (3) zabdadravyatvAdinA svarUpAsiddhacA hetau dUSite kRtakatvAdihetuprayoge hetuparityAgaH (4) ghaTasya dravyatayA dRSTAntAsiddhAvabhidhIyamAnAyAM rUpe dRSTAntIkRte dRSTAntahAnireva / (5) vizeSaNahAnirapyudAhAryA / uktApalApaH pratijJAsanyAsaH, so'yaM catuHprakAra ka evamAheti vA parapakSo'yaM mayoktaM iti vA (2) svokte tvayaivoktamiti vA (3) parokte mayaivoktamiti vA (4) na cAyaM prakAro'sambhAvita eva, vastutyAgena svIyatayA vizeSaNena vA apalApena vAstavena tannivRttikAmAnAsambhavAt (2) / - (ra) teja (pratyabhijJAjanyabAdha) dUSaNa lAgavAthI zabda nitya ja che. ema svIkAratA sAdhya tyAga thAya che. (3) zabda to dravya che" evuM bolanAro svarUpAsiddhithI hetune dUSita karatA kRtakatva vagere hetuno prayoga karatA hetuno tyAga kare che. (4) ghaTa to dravya hovAthI daSTAntAsiddhi kahetA rUpane daSTAnta karatA daTAnnano tyAga thAya che. (5) parvato vahimAna nidhUmata - ahIM nIladhUmatva avacchedaka na banatA vyApyatAsiddhi doSa Ave, tyAre dhUmane hetu tarIke kahevo eTale nIlavizeSaNane choDI devuM te vizeSaNa hAni. * kahelAno apalApa karavo te pratijJA sAsa. te cAra prakAre che. (2) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 tarkabhASA vArtikam 1. koNa Ama kahe che ? (2) A to parapakSa kahyo che. 3. pote bolyo hoya to paNa kahe ke teja kahyuM che. 4. bIjAe kahyuM tyAre meM kahyuM che, ema kahe. A prakAra asaMbhavita nathI ja. vastunA tyAgathI, bIjAnuM kaheluM potAnAM rUpe svIkAravAthI, navAM vizeSaNathI athavA apalApathI vAstavamAM tenI nivRtti karavAnI saMbhAvanA hoI zake che..(pote kAMI bolyo hoya pachI sAmevALo temAM doSa kADhe, tyAre sIdhe sIdhuM to kahI na zake paNa ADu avaLuM kahI te vAtathI chaTakI javA Icche che. tyAM pratijJAsanyAsano prasaMga Ave che.) avAcakaprayogo nirarthakaM, sa ca liGgavyatyayAdau, yathA zabdaM anityamityAdau (3) vAdinA trirabhihitamapi pariSatprativAdibhyAM durbodhamajJAtArthaM yathA svazAstrAsAdhAraNapariSadAdau (4) prakRtAnupayogyarthAntaraM 1 (5) ananvitamapArthakaM' ca prasiddhameva (6) tadetat SaTkaM vAde na patatyeva / yadyapyanuktatvabhramAt hAninyAsau vAcakatvopayuktatvasphuTArthatvAnvitatvabhramAccAnye sambhavanti, tathApi svAzaktinigUhanArthaM na sambhavatIti kathAsampradAyatAtparyaM kiJcitsambhavadapyanudbhAvyaM; payA pratijJAntara (2) hetvantara (2) ajJAna (3) apratimA (4) vikSepo (ba) matAnujJA (6) paDyuMnuyogyopekSaLa (7) miti sapta; potaTuthaLoddhArAva pUrvoktavizeSaNavataH pUrvoktasya sAdhanIyAMzasya pratipAdanaM pratijJAntaraM / tatdvedhA pakSavizeSaNapUraNAt sAdhyavizeSaNapUraNAcca / (3) avAcaka je zabda je rUpe vAcaka banato hoya tenAthI viparIta rIte teno prayoga te nirarthaka. te liMganA goTALA vagere thavAthI thAya che. jemake zabda-anityaM che. ema napuMsaMka liMgano prayoga karyo. zabda to pulliMga hovAthI A prayogathI satya artha kahI zakAya nahiM. - (4) vAdi traNa vAra bolavA chatAM sabhAjano ane prativAdI samajI na zake te ajJAtArtha. jema potAnAM zAstra pramANe (=svazAstranA racayitA 1. prakRtAdarthAdapratisambaddhArthamarthAntaram | 5|2|7| nyA. sU. / tulanA 2. paurvAparyAyogAdapratisambaddhArthamapArthakam | 5 | 2|10| nyA. sU. / tulanA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtika 294. pramANe) svazAstrane nahi samajanArI evI asAdhAraNa parSadAmAM vAta karavI, jemake kaMDaka pramANa cAritraadhyavasAya sthAna che. e jaina sivAya anya koIne khabara nathI, tethI vAdamAM kaDakano prayoga karavo te a(vi)jJAtArtha. 5. prakRtamAM upayogI na hoya te arthAntara. 6. baMdha besatu na hoya te apAI. * A cha vAdamAM AvatA ja nathI. jo ke anutatvanA bhramathI (pratijJA) hAni ane (pratijJA)(saMnyAsa (thAya che). vAcakatva upayuktatva, skuTArthatva anvitanA bhramathI anya paNa nigraha sthAna saMbhave che. je vAta pote kahI hoya chatAM meM to A vAta nathI karI eTale pakSa, sAdhya vagereno vizeSaNa yukta prayoga karyo hoya chatAM bhramathI evuM mAne ke meM vizeSaNa mUkyuM nathI, evo bhrama thavAthI vizeSaNa yuktapakSa AdinuM pratipAdana karatAM (1) pratijJA hAni ane (2) pratijJA saMnyAsa thAya che. ghaTa padArtha mATe puliMga ghaTa zabdavAcaka tarIke prasiddha che, chatAM potAne bhrama thavAthI mAnyuM ke napuMsaka - ghaTa zabda teno vAcaka che. AvI rIte vAcaka = zabdano bhrama thavAthI nirarthaka doSa(3) Ave. ' AtmAne nitya tarIke siddha karavA mATe upayogI kathana pratyabhijJA vagere che. paraMtu tevA vAdanA adhikAramAM devo to ghaNAM sukhI che. nArakIo duHkhI che. ItyAdi prastuta anupayogI vAtane paNa bhUmathI upayogI mAnIne tevI vAtano prayoga karavAthI arthAntaradoSa(4) thAya che. . | kaNDaka, dhruva vargaNA, adhuvavaMNA ItyAdi zabdo je tattvajJAnathI ajJa evA prativAdI ke sabhA mATe na samajAya tevA hoya chatAM pote evuM mAne ke A zabdo to phuTa-spaSTa artha vALA che. evA bhramathI pote vAdamAM temano prayoga kare tyAre ajJAtArtha doSa (5) Ave che. je vAtano saMbaMdha na thato hoya (sumela na thato hoya) chatAM bhramathI evuM mAne ke vAta to baMdha besatI che. e bhramathI paraspara saMbai mAnI teno prastutavAdamAM prayoga karatAM apArthaka doSa Ave che. athavA gappA mAravA eTale ke 10 hAtha lAMbu keLuM hoya che. 15 hAtha lAMbA dADama hoya che. ItyAdi gapane Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 takabhASA vArtika paNa bhramathI satyarUpe saMbai - sumelavALo mAnI prayoga kare tyAre apArthaka (6) doSa lAge che. chatAM paNa te nigraha sthAna sva (potAnI) azaktine chUpAvavA mATe samartha thaI zakatA nathI, Avo kathA sampradAya che. kiMcit tAtparya saMbhavatu hovA chatA paNa teno udbhAva na karavo. jemake pratijJAMtara 1. anya hetu- hevaMtara 2.ajJAna 3. apratibhA 4. vikSepa 5. matAnujJA 6. IrSanokSa- pragnanI upekSA 7 ema sAta che. bIjAe kahelAM dUSaNano uddhAra karavA mATe pUrve sAdhyanA aMzanuM sAthe vizeSaNa lagADIne pratipAdana karavuM te pratijJAAra, te be prakAre che. ____ yathA 'zabdo'nityaH kAryatvAdityukte dhvaninAzataH siddhasAdhane varNAtmaka iti vizeSaNopAdAne AdyaH, vivAdAdhyAsitaM buddhimatpUrvakamityukte'nyaviSayakajJAnavata siddhasAdhane upAdAnaviSayatve buddhivizeSaNatve caramaH // 1 // aviziSTasAdhanabhAgamabhidhAya punarvizeSaNavattadvacanaM hetvantaraM, yathA 'zabdo'nityaH pratyakSatvAdi'tyukte sAmAnye vyabhicAre, jAtimattve satIti vizeSaNopAdAnAdau (2) kathAyAM prakRtaviSaye svAjJAnAviSkaraNamajJAnaM; sa ca vAdimadhyasthAbhyAmanUdite'pi kimanenoktamahaM na jAnAmItyAdyAkAraH (3) uttarAparisphUrtirapratibhA sA prasiddhaiva / (4) kAryavyAsaGgAtkathAvicchedo vikSepaH yathA kathAyAM * pravRttAyAmadya mayA na vaktavyaM, kizcitkRtyamastItyAdi (5) / pakSamAM vizeSaNa umeravAthI, sAdhyamAM vizeSaNa umeravAthI jemake zabda anitya che kAryarUpe hovAthI,dhvanino nAza thato hovAthI A vAta siddha hovAthI siddhasAdhana doSa Ave, tenA uddhAra mATe varNAtmaka zabda ema vizeSANa mUkatA pratijJAntarano pahelo bheda thayo. vivAdAspada buddhimat pUrvaka che. (buddhivALAe karela che.) ema kahetA anya viSayaka jJAnavALA vaDe siddha sAdhana doSa Ave. (eTale ke koI paNa kArya hoya tene karanArAne koI paNa jAtanuM jJAna to hoya ja, e vAta to siddha ja che.) te doSathI bacavA upAdana vidhyatva e buddhimAM vizeSaNa mUkIe tyAre Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 296 carama pratijJAntara doSa thAya che. vizeSaNa vagara hetuno bhAga kahI vizeSaNavALuM hetunuM kahevu te hetvantara. jemake "zabda anitya che - pratyakSa hovAthI" ema kahetA sAmAnyamAM vyabhicAra Ave. sAmAnya paNa pratyakSa che, paNa anitya nathI mATe. te mATe jAtivALuM hote chate" ema vizeSaNa mUkatA hevAra thAya che. kathAmAM (kathA karatA) prakRta viSayamAM potAnuM ajJAna pragaTa karavuM te ajJAna ane te vAdi madhyastha traNavAra anuvAda karyo hoya chatAM Ane zuM kahyuM huM jAgato nathI. evo teno AkAra che, prativAdIe karelA niSedhano uttara na sUjhe te apratibhA te prasiddha ja che. kAryanA vyAsaMgathI - bahAnAthI kathAno viccheda te vikSepa jemake kathA cAlatI hoya tyAre "Aje mAre kazuM kahevAnuM nathI, mAre kAma che." ema kahI kathAno cheda karavo. ___ sa(sva) pakSe doSAbhyupagamAt parapakSe doSaprasaGgo, matAnujJA, yathA tvaM caura ityukte tvamapi caura iti kathanaM (6) nigrahasthAnaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNamityapi suprasiddhameva etatsaptakaM sambhavadapyanudbhAvyam / nanu pratijJAntaraM hetvantaraM vA avazyodbhAvyaM tadnubhAvane sAdhanavizeSaNasAdhyavizeSaNasiddherasambhavAt iti cenna / yatra vizeSasAdhanaM nAbhipretaM tatsthalAbhiprAyeNaitadabhidhAnAt, tathaiva kathakasampradAyAt / matAnujJAyAH prasaGgAbhAsatayA tadanudbhAvane tattvavyAghAta iti cena tasyAH prasaGgAbhAsatvAbhAvAt paryanuyojyopekSaNaM tu madhyasthasyodbhAvayiturabhAvAdeva nodbhAvanAha~ / kiJcidudbhAvyamapi na kathAvasAnAya / ekavAkyAMzayormiyo vyAghAtaH pratijJAvirodho; yathA 'me mAtA vandhye'' tyAdAvayogyatArUpaH tattvadhIvirodhItyudbhAvya eva / svapakSamAM doSane svIkAravAthI svIkArIne) parapakSamAM doSa Apavo te matAnuNA. jema sAmevALo kahe 'tuM cora che." tyAre kahe tuM paNa cora che. sAmevALo nigraha sthAna pAmato hoya chatAM teno nigraha na karavo (eTale ke tAre A nigraha sthAna lAge che ema na kahevuM) te paryanuyojyopekSaNa, eTale Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 takabhASA vArtikam prampa (doSa) ubho thayo hoya chatAM upekSA karavI. A paNa suprasiddha ja che. A sAtano saMbhava hovA chatAM udbhAva na karavo. zaMkAkAra :- pratijJAntara ke hetvantara no avazya udbhAva karavo joIe. kAraNa ke teno udbhAva na karIe to sAdhana vizeSaNavALA sAdhyavizeSaNanI siddhino saMbhava na thaI zake ? samAdhAna :- ema nathI, kAraNa ke jyAM vizeSa sAdhana abhipreta nathI, te sthaLanA abhiprAyathI A kahyuM. kAraNa ke te ja pramANe kathaka saMpradAya che. zaMkAkora :- matAnujJA prasaMgAbhAsarUpe hovAthI teno ubhAva na karatA tattvavyAghAta thaze. samAdhAna :- ema nathI, kAraNa ke te prasaMgAbhAsa rUpe nathI. paryanuyojayopekSaNano udbhAvana karanAra madhyasthano abhAva hovAthI udbhAvane yogya nathI. kaMIka udbhAvana karavu te paNa kathAnI samApti mATe nathI. eka vAkyanA aMzono paraspara vyAghAta te pratijJA virodha. jemake mArI mAtA vadhyA che. ahIM vAkyAMza mArI mAtA ane vadhyAno paraspara vyAghAta thAya che. ItyAdi ayogyatArUpa che. te tasvadhIne virodhI che. mATe ubhAva karavo ja joIe. .yadvivakSitArthe kazcidUnaM tanyUnam / vivakSitAt kinyciddhikmdhikm| siddhAntAdapadhvaMso'pasiddhAntaH / prakRtenAnabhisambandhArthavacanamarthAntaram / uttarAparisphUrtikhatibhA / parAbhimatasyArthasya svapratikUlasya svayamevAbhyanujJAnaM svIkAro matAnujJA / iSTArthabhaGgo virodhaH / avayavaviparyAso'prAptakAlatvaM, yathA dhUmAtparvato vahnimAnityAdau asau anAkAsitatvAdeva na tattvadhiyaM janayati / nyuunmaakaangkitaanaasttiruuptvaadev| adhikaM punaruktaM caanaakaangkssitaasttiruuptvaadev| lakSaNaM tu nyUnasya svasiddhAntasiddhAvayavanyUnatA, adhikasya hetUdAharaNAdhikyaM, punarUktasyAnuvAdaM vinA zabdArthayoH punarvacanaM / ananubhASaNaM paJcadhA tadityAdi sarvanAmnA viparItAnuvAdena vA ekadezAnuvAdena vA kevaladUSaNottarAvaSTambhena tatrAyathAnubhASaNaM arthApratisandhAnasamarthakatayA tattvadhIvirodhyeva, lakSaNaM tvananubhASaNasya anubhUyadUSaNAnabhidhA1. tulanA- vijJAtasya pariSadA trirabhihitasyApyapratyuJcAraNamananubhASaNam / 5 / 2 / 17 / nyA. sU. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam nam' / parigRhItasiddhAntaviruddhAbhyupagame apasiddhAnte sphuTaM tattvadhIvirodhitvam / avayava viparyAsa eTale pratijJA vagere pAMca avayavano kramarahita ulaTa sulaTa prayoga karavo te aprAptakAlatva che. - jemake dhUma hovAthI(hetu) parvata vahnivALo che (pratijJA). ItyAdimAM ulaTa sulaTa bolyA tene paNa tevA kramanI ahIM AkAkSAM - apekSA na hatI, mATe A prayoga tattvabuddhine pedA na kare. nyUna AkAMkSitanI anAsattirUpa hovAthI je avayavanI AkAMkSA - apekSA che chatAM teno prayoga na karIe, te tenA uparanI aphica darzAve che. mATe tevA prayoga tattvabuddhine pedA na kare. na adhika ane punarUktimAM AkAMkSitanI Asatti hovAthI vadhAre paDatA prayoga te prayoganI Asaktine darzAve che. ane eka padArthamAM atyadhika Asakti ubhI thaI jAya to je tattvajJAna meLavavuM che, te na meLavI zakAya. nyUnanuM lakSaNa potAnAM siddhAntamAM siddha avayavonI uNapa. adhika nuM lakSaNa-hetu udAharaNanuM Adhikya arthAt vadhAre paDatA hetu ane udAharaNa no prayoga karavo. punarUktanuM lakSaNa hetu anuvAda (koI prayojananA vazathI pUrve kahela vAtano ullekha) karavAno na hoya to paNa zabda arthane pharI kahevA. ananubhASaNa - ta ItyAdi sarva nAmathI, viparIta anuvAdathI, ekadezanA anuvAdathI, mAtra dUSaNanA uttarathI, avagraMbha = stambha thI ahaMkAra - dRDhanizcayanA kAraNe ayathAnubhASaNa yathAyogya anubhASaNa na karavu, arthanA apratisaMdhAnanA samarthaka paNAthI - arthanuM anusaMdhAna karavAmAM samartha na hovAthI tatvadhInuM virodhI ja hoya che. kAraNa ke uccAra karyA vagara zenA AzrayathI prativAdInA pakSanuM vAdI khaMDana kare. tathA pratijJAvirodho'prAptakAlaM nyUnamadhikaM punarUktamayathAnubhASaNamapasiddhAnta ityetat saptakamudbhAvyamapi na kathAparyavasAnakSamaM / yadyapi hetvavayavanyUnatAyAM nirNAyakAbhAvAt tattvadhIvicchede kathAparyavasAnameva / tathApyavayavAntaranyUnatAyAM na tathetyAzayaH, hetvAbhAsaniranuyojyAnuyogayorevakathAvasAnakatvamiti niranuyojyAnuyogastvadUSaNedUSaNAbhidhAnaM / hetvAbhAsAzca prAgeva vyAkhyAtAH / 1. gautama sUtra vRttimAM 'vana rUpaLottvA sammenaveti' A pramANe che: 298 - - Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 tarkabhASA vArtika . cittamupayuInAM svarUpamenTena mUro mUyaH pratipAdanam ta natipryojnN tadalakSaNamadoSAya / etAvataiva bAlavyutpattisiddheH / te ti rAmavinitA tarjamavA samApta . evaM cedaM gaNanaM kopayuktamiti cenna, asya pravAdamAzrityopanyAsAt / upalakSaNatvAt tathA. tarkabhASAkArasyAvadhAraNena tAtparyamunneyamitidik / prativAdIe ane sabhAjanoe traNa vAra anuvAda karavA chatAM (dUSaNa) uccAra na karavo te ananubhASaNanuM lakSaNa che. parigRhita siddhAntane virUddha svIkAra karavo te apasiddhAnta nAmanuM nigraha sthAna che. temAM tattadhIvirodhitatva to phuTa ja che. tathA pratijJAvirodha, aprAptakAla, nyUna, adhika, punarUkta, ananubhASaNa apasiddhAnta A sAta ubhAvana karavA yogya che. chatAM paNa kathAno aMta lAvavA samartha nathI. jo ke hetu svarUpa avayavanI nyUnatA hoya to nirNaya karanArano abhAva hovAthI tatvabuddhino viccheda thatA kathAno aMta AvI ja jAya, chatAM anya avayavanI nyUnatAmAM AvuM nathI thatuM. hetvAbhAsa ane nirayyojyAnuyoga e be nigrahasthAna ja kathAno aMta karanAra che. niranuyogajyAnuyoga eTale adUSaNamAM dUSaNanuM kahevuM. eTale anigrahasthAne = parAjita na thanArA vAdI ke prativAdIrUpa sthAnamAM tame hArI gayA evI Apatti ApavI. temanI aduSTa vAtane doSita kahevI. hetvAbhAsa to pahelAM ja kahI dIdhA che. A graMthamAM atyaMta upayogI hetvAbhAsa vagere padArthonuM svarUpa bhedathI vAraMvAra pratipAdana karavAmAM AvyuM che. jeno atyaMta upayoga nathI evAM apArthaka vi. nigraha sthAna ItyAdi, temanuM lakSaNa karavAmAM nathI AvyuM. te kAMI doSAvaha nathI, kAraNa ke jeTaluM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, teTalA mAtrathI nyAyazAstramAM pravezanA Icchaka bALajIvonI nyAyazAstra mATe upayogI apekSita vyutpati (jJAna) siddha thaI jAya che. e pramANe gaNanA kyAM upayogI che ? evuM nathI AvuM bolazomA! kAraNa ke Ano pravAdane AzrayI upanyAsa karela che. tathA upalakSaNa hovAthI tarkabhASAkAranA avadhAraNathI (mULamAM patAvelaiva vA vyutpattisiddhaye kahyuM che, eTale ke ATalA vivaraNathI ja bALakanI vyutpatti Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 300 siddha thAya che, ema jakAradhArA ame kaheluM bALakane samajavA mATe upayogI che, tene vadhArAnI jarUra nathI. AvuM tAtparya samajavuM. ItidizAsUcana. * prati gautamato jambvA prativajrasvAminazca vibudhaguroH / vinayavairAgyavidyAdibhirabhavan hIravijayAkhyAH // 11 // kalikAlakumatakazmalaprakSAlanavArivAhasaGkAzAH / .. zrImadakabarabhUpatibodhavidhAnena vikhyAtAH // 2 // tatpAdapadmamadhupapratimena vineyalezena / zubhavijayAbhidhazizunA vihitamidaM vArtikaM sukaraM // 3 / / gautamasvAmIthI vinaya, jaMbUsvAmIthI vairAgya ane devonA gurU evA vajasvAmIthI (vidyAdithI= ) vidyAvigere jemane varI hoya, kalikAlanAkumata rUpI kacarAne/pApane dhovA mATe vAdaLa samAna, zrIyuta akabara bAdazAhane bodha pamADavAthI prakhyAta thayela hIravijaya nAmanA sUrIzvara thayA. teozrInA caraNakamalamAM bhramara samAna bALaka jevA zubhavijaya nAmanA ziSya sukhe bodha pAmI zakAya evuM A tarkabhASA upara vArtika racyuM che. vizikharasarasendramiti 1665 varSe / harSeNa vikramArkanRpAt / .. samapUrvasUrikArtipramadApANigrahaNasAMdhoH // 4i . samprati ca vijayamAnavratijanacUDAmaNessugurukaraNeH / zrIvijayasenasUreH paTTodayazailagaganamaNeH // 5 // zrIvijayasenasUrerAdezAt tat prasAdasampatteH / zrIpadmasAgaragaNibhiH paNDitaziroratnaiH // 6 // saMzodhitamakhilaM tathApi matimAnyataH kimapi vitatham / zodhyaM ca matsarojjJitamatibhihayupakAracetobhiH // 7 // zrImadilAdUrgAkhye nagare gurupuSyasaJjJake yoge / Azvayuje saptamyAM jAtaM sampUrNamiti bhadram ||8|| aSTabhiH kulakam / iti tarkabhASAvartika samAptimiti / (granthAgraM 1351, saM. 1733 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 tarkabhASA vArtika caitrasudi 15 ravau (zrIdayapurasthena likhitamidam) (II gunya apUrva saMvat 22 varSa vayam mA II) Indu = 1 rasa = 6, vizikha =5= vikamArkanRpa thI 1664 varSe prasannatAthI (vArtika racyuM che) . pUrva sUrinI samAna kIrtirUpI pramadA (strI) sAthe pANigrahaNa karavAmAM paTu, atyAre jayajayakAra pAmatAM sAdhu samudAyamAM mukuTa samAna, jenA nirmAtA (keLavaNI ApanAra) sArA gurU hatA evAM.' vijayasena sUrInAM paTTa rUpI udayAcala upara sUryasamAna vijayadevasUrInAM AdezathI temane kRpAnI prapti thavAthI paMDitomAM zreSTha zrI(nA)- lakSmI mATe padma jevA padmasAgara gaNie A AkhA graMthanuM saMzodhana karyuM che. te chatAM paNa buddhinI maMdatAnA kAraNe kAMIka bhUla rahI gaI hoya to upakAra karavAnA manavALA matsara rahita mativALAoe zuddha karavuM. zrImat IlA durga nAmanA nagaramAM gurupuSya nAmanA yogamAM Aso mAsamAM sAtamanA divase A graMtha pUrNa thayo. Iti bhadram - kalyANa thAo. graMthA gra. 1351 zlokapramANa che. [udayapuramAM A prata 1733mAM lakhAI, pachI '.1965 darbhAvatI ( DabhoI) mAM A prata lakhAI.] . 1. supuraH no artha A pramANe - "ani' pratyaya kartA arthamAM ('' ne 'ani' lAgavAthI taLa bane evI rIte raLi, tethI - suguraH niH (= ) va sa samuharaniedW Ama vyutpati thaze. athavA - jana: sAyana(siddha che jemAM uNAdi prasU.638) suroH saraLa min = suguru (svaguru jevA evu tAtparya lAge che.) Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takabhASA vArtika 302 [pariziSTa]. samavAya padArtha vicAraNA naiyAyikano pAyo samavAya che. teo guNa guNIne bhinna padArtha mAne che. jyAre lokamAM badhAne temAM abheda-ekatvano bodha thAya che. AvI abheda pratIti saMyoga saMbaMdhathI baMdha bese tema nathI. tAdAtma mAne to guNa guNI abhinna thaI jAya. A banne ApattithI bacavA samavAya saMbaMdhanI kalpanA karavAmAM AvI che. temanI nyAya nIti pramANe sidhyamAna dharma eka nitya hoya che. eTale samavAyane eka ane nitya mAnavo paDayo. tyAre Apatti e AvIne ubhI rahe che ke vAyumAM rUpa pratiyogI nathI, ethI rUpa samavAya hovA chatAM rUpavAnuM vAyu" evI pratItinI bAdhAthI bacI gayA. paNa teoe AtmAnA adaSTa guNa. ane AtmAne sarva vyApI mAnyA. ane bannene joDanAra samavAya pAga vibhuM che. Ama mAnavA jatA eka moTI Apati Avaze ke sarva vyApI hoya to anya AtmA sAthe te adaSTanuM joDANa kema na thAya ? tethI eka bIjAnA karma sAthe bheLaseLa thavAno prasaMga Avaze. Tebala hoya tenA upara guMdara lagADyo hoya ane teTalo ja moTo kAgaLa hoya to te kAgaLa AkhA Tebala sAthe coMTI jaze ne jaino to AtmA ane karmane madhyama parimANI ane baMne vacce tAdAmya mAne che. jainonuM kahevuM che ke je padArtho kSIra-nIranI jema ekameka dekhAtA hoya tyAM tAdAmya saM. hoya che, eTale te saMbaMdhI te rUpe goThavAI jAya che, tene joDanAra koI alaga saMbaMdha nAmano bhinna padArtha nathI. je AtmA sAthe karma = puladravya ekameka thayuM = tAdAtma pAmyuM te tAdAbhya saMbaMdhImAM ja sImita hovAthI anyatra joDAvAnI Apatti nathI. karmano jenI sAthe tAdAtma hoya tene ja tenI asara thAya che. ahIM to avaccheda rUpe paNa samavAyane bhinna-bhinna mAnI na zakAya. kAraNa AtmA- adaSTa saMpUrNa kAladezamAM vidyamAna ja che. mokSa sivAya adaSTa vagarano AtmA kyAreya hoto nathI. vaLI nyAyamate samavAyamAM samavAyatva rAkhavA svarUpa saM. mAnavI to paDe Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 tarkabhASA vArtikam ja che. to pachI ekathI sarva kArya siddha thaI zakatuM hoya to bhinna saMbaMdha mAnavAmAM gaurava Ave. paraMtu Ama mAnavA jatA samavAyanA pAyAnuM patana thAya. ane tethI "guNa, karma, sAmAnya vizeSa padArtho dravyathI sarvathA bhinna che," e kalpanAno killo kakaDabhUsa thaI jAya che. avacchedakanA AdhAre samavAyane bhinna mAnavA jatA svabhAva bheda mAnavo paDaze. ane tethI eka ghaTarUpa samavAyano nAza thatAM anya ghaTarUpamAM navo samavAya jAge, ema anitya thaI jaze. eTale ke A badhI pratIti dravyanAM paryAyarUpe ja thatI hovAthI abheda mAnavo jarUrI che. ane abheda pariNati mATe samavAya to rahyo nathI. eTale guNa vagere ne ja dravyathI yatkiMcit abhinna mAnavA zreyaskara che, jemake ghaTadravya che. rUparaMga tenAthI alaga karI zakAtI nathI. hAlaka Dolaka kriyA paNa ghaTathI judI rahI zakatI nathI. teja ghaTa kSetra, rUpa, dravya, vagerenI apekSAe potAne anya ghaTathI judo pADe che. mATe pote vizeSa thayo ane sAmAnya rIte te te ghaTa paNa anya ghaTanI jema 'ghaTa" vyapadezane yogya che. eTale ghaDo lAvavAnuM koI kahe to te ghaTane paNa lAvI zakAya che, eTale ghaTa sAmAnyamAM teno samAveza thayo. mAtra saMkhyA saMjJA vagerenA AdhAre kathaMcit bhinna mAnavAmAM jainone virodha nathI. be paramANuo kSetra apekSAe-AkAza pradezanI bhinnatAthI tathA guNanI apekSAe bhinna paDI zake che, mATe tyAM paNa vizeSa padArtha mAnavo jarUrI nathI. ane dizA ane AkAza to eka ja che. kAraNa upAdhi janya kSetra ja dizA che. ane kAlanA guNa paryAya AkAzathI bhinna che ja, mATe tyAM paNa vizeSanI jarUra nathI. * jJAnAdi vizeSa guNo to zarIravacchedana utpanna thAya che - rahe che. paNa vizvanAM koI paNa khuNAmAMthI bhoktA sAdhanane upayogI banI zake che, mATe tyAM sudhI tamArA mate adaSTanuM rahevuM jarUrI che. mATe eka khANamAM be AtmAnuM adaSTa pahoMcyuM, tyAM eka khodavAnuM kAma kare che. tyAre bIjo ArasanA mahelamAM rahevA rUpe bhogave che. A bhedamAM karma kAraNa che, eTale bannenuM karma tyAM sudhI pahoMceluM mAnavuM jarUrI che. paNa temano kaMTrola karanAra koNa? kAraNa ke samavAya sarvatra che. tethI AtmA-aSTamAM tAdAtma saMbaMdha ja mAnavo jarUrI che. Ama samavAyanI jarUrIyAta nathI ane mAnavA jatA aneka Apatti AvatI hovAthI samavAya saMbaMdha eka svataMtra padArtha mAnavo hitAvaha nathI. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam - 304 jagatanuM satya svarUpa jagatanI aMdara jaDa ane jIva be padArtha che. eka bIjA upara anugraha upaghAta karavAthI jagatamAM vicitratA ubhI thAya che. brAhmI auSadhi vi. nA sevanathI caitanya khIle che. te madirA vi. nA kAraNe lupta paNa thAya che. paraMtu keTalAka jaDa padArtha evA che jemAM jIvano koI prayatna lAgu paDato nathI. potAnI meLeja tevA tevA pariNAmane pAme che. jema saMdhyA vakhate gAMdharvanagara, ItyAdi. tene pudgalanA mizraNathI pudgalamAM jaDamAM aneka jAtanAM svabhAva jovA maLe che. Aga che to upara ja jAya che. vAyaro tIracho vahyA kare che. - jyAre ajIva evA dharmAstikAya adharmAstikAya arUpI hoI bAhya kriyathI grAhaya nathI banatA chatAM gati sthitinAM kArya uparathI temanI sattA nizcita karAya che. jo khullI jagyA rUpa AkAzane ja mAtra gatinuM sahAyaka mAnIe to alokamAM paNa gati thavAnI Apatti Ave. ane aloka to amApa anaMta hovAthI mukata jIva kayAMya paNa karIne besI nahi zake. (kAraNake koI aTakAvanAra to che nahiM) : tethI tatvArtha kArikAmAM kahyuM che ke "tatopyUrdhvaM gatisteSAM kasmAnnAstIti cenmatiH / (u.-) dhrmaastikaaysyaamAvat di tu ti: para: / 1. rArA lokanA cheDe dharmAstikAyanI sattA pUrI thavAthI alokamAM gati thatI nathI. paraMtu lokanAM agrabhAgane aDIne mukata jIvo rahelAM che. vaLI lokamAM satata gati ja karyA karIe evuM nathI. mATe sthira thavAmAM adharmAstikAya upayogI nIvaDe che. jayAre AkAzadravya badhAne avakAza Ape che. kALathI nAnA-moTAno vyavahAra cAle che. jayAre pAMcamuM jaDadravya pula che, je rUpI hovAthI bAhaya iMdriyathI joI zakAya che. ane rUpathI rasa gaMdha sparza paNa sAthe samajI ja levAnAM. kAraNake koIpaNa pugala ekaluM rUpavAna saMbhavI zakatuM nathI.jema ghImAM koI vizeSa svAda nathI, chatAM eka jAtanAM turAM rasane anubhavI chIe. jayAre kerImAM cAra guNa spaSTa che. ema anvaya vyAminAM baLe ane jayAM rUpa nathI, tyAM anya traNa paNa nathI hotA. jema AkAza ema vyatireka vyAminAM baLe rUpa catuNyanI sarva pulamAM siddhi thAya che. zaMkAkAra:- vAyumAM rUpato nathI paNa sparza to che mATe tamArI vAta - vyAtimAM vyabhicAra che. samAdhAna - HO hAIDrojananA be aNu ane oksIjana aNunuM mizraNa karavAthI pANI jovA maLe che. have te gesamAM rUpa na hoya to A rUpa kayAMthI AvyuM? Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 tarkabhASA vArtika eTale mAnavuM joIe ke kAraNasara vAyumAM anubhUta rUpa hoya che. jema "tavaizya ji. vaLI pRthvI ane vanaspati bhinna jAtinAM pudgala che. banneno bhinna svabhAva hovAthI temanI utpati ane vinAza kamamAM paNa ghaNo phera che. je sAkSAt jovA maLe che. mATe taiyAyika pRthvI ane vanaspatine samAna jAti mAne che, te yogya nathI. hA pudgalavena eka mAnatA ho to pRthvI, apa, teja, vAyu (vanaspati) badhAne eka rUpa mAnavAM joIe.' cArvAka - jagatamAM paMca bhUta sivAya kazuM dekhAtuM nathI. mATe adaSTane mAnavuM yogyanathI. eTale caitanya zakita paNa bhUtamAMthI utpanna thAya che. paNa jIva nAmano koI alaga padArtha nathI. jenA :- maryA pachI paNa zarIrAkAravALuM paMcabhUta vidyamAna hovA chatAM tyAM caitanya upalabdha thatuM nathI mATe tamArI vAtato ahI ja tUTIne TukaDA thaI jAya che. vaLI AjakAla to hipnoTijhama dvArAto pUrvabhavasiddha thaI gayo che. ane prayoga pramANe te hakIkata satya puravAra thaI jAya che. mATe zarIrathI bhinna AtmA mAnavo jarUrI che. - bauddha - jagata eTale kSaNikajJAnanAM pravAha sivAya kazuM ja nathI. jJAnamAM tevo vicitratAno mAtra bhAsa thAya che. jenA:- tame jJAnano niranvaya nAza mAno cho. jayAre jJAna svarUpa smRti ane prayaMbhijJA thAya che. temAM bhUtakALanuM jJAna hovuM jarUrI che. samanattara jJAnotpatti saMpratyayamAM A vAta ghaTI zake ema nathI. kAraNa eka jJAna pUrvekSaNamAM che. bIjuM jJAna uttarakSaNamAM che ane pUrvajJAnano sarvathA nAza thaI jAya che mATe pUrvajJAnanAM saMskAra uttarajJAnamAM AvI zakatA nathI. narsiMgahomamAM eka bAlakanI utpati ane bIjI kSaNe anya bALaka janme che. teTalAM mAtrathI pUrva bALakanAM saMskAra temAM saMkramita thatAM jovA maLatAM nathI. vAsyavAsaka bhAva paNa be padArtha eka kALe bhegAM maLe to ja saMbhave. ema saMtAna dhArA anya jJAnamAM saMbhavI na zakatI hovAthI dharma ke adharmanI vyavasthA thaI zakaze nahIM. kayo mANasa AgaLanAM mANasanI mukita mATe tapa veThe. ane pApathI duHkhI koNa thaze ? ema bauddha mata yogya nathI. sAMkhya mata AtmAne sarvathA niSkriya mAne che tethI baMdha mokSa AtmAnAM saMbhavatA ja nathI to kayo jIva jaDa evI prakRti mATe prayatna kare ? taiyAyika AtmAne ane bhUta - jaDa padArthane paNa mAne che. pachI pAchA samavAyathI joDe che. te yukata nathI. A vAta samavAyanI vicAraNAmAM darzAvI ja che. bIjuM jagatanI vaicitramAM sarvatra teo Izvarane agregu kare che. te ajugatuM Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarkabhASA vArtikam 306 che, kAraNa ame pUchIe chIe ke jagata mAM mAtra pahelA ekalo Izvara hato to vaicitra zA mATe ubhu karyuM? mAtra ramavA mATe karyuM hoya to te ramakaDA jevuM tuccha ja kahevAya te koI hakIkatamAM duHkha sukha karanAra na bane. ane te dayALu hovAthI sarvane sukhI ja karene ! have karmane anusAra phaLa Ape to eno matalaba to karma rAjA ja moTo Izvara thayo. ame (jaino) je karma prakRti kahIe chIe te kArpaNa vargaNA - pula che. 100 varSa pahelAM cikAgo (amerikA)mAM sarva dharma konpharansamAM karma philosophI ja sarvane satyane sAcI-yogya bhAsI hatI. AtmArAmajI dvArA taiyAra karela zrAvaka tyAM jaIne A kArya karIne jaina zAsananI kIrti vadhArI hatI. kAraNake karmanA AdhAre badhI ja vaicitrya yukita yukata lAge che. mAthAnA vALa kALA kema? to kRSNavarNano udaya. dAMta sthira to sthira nAma karmano udaya. jIbha asthira to asthira nAmakarmano udaya. yugalarUpe sarakhI sAdhana sAmagrI chatAM eka bhaNavAmAM nabaLo kema? jJAnAvaraNIya karmano udaya. A badhI vaicitramAM mAtra eka Izvarane kAraNa mAnavuM yukata nathI. - pahADa vagere zarIra dvArA banAvanAra Izvara mAnIe to bicAro mahenata karIne thAkI jAya. Izvara jo sarva samartha che to pachI atyAre caNa aneka jAtanI navI vastuo bane che, tyAM kayAMya IzvaranI gaMdha paNa kema nathI AvatI ? vaLI Izvara sarvano kartA hoya ane svaIcchAthI badhu pedA karanAra che. to amArA jevA Izvarane khoTA pADanArA nAstikone zuM kAma sajaryA? . naiyA - teone khabara nathI ke tame nAstika pAkazo. jenA - to te ajJAnI ja rahyo kahevAya. jo karmAdhIna badhuM thAya che, to pachI IzvaranI sarvazakitasaMpannatA kayAM rahI ? vaLI IzvaranuM khaMDana karanArA amArA graMtho to racAvA ja na joIe kAraNa koIpaNa vyakti potAnuM khaMDana thAya evI IcchA to na rAkhe. ema Izvarane anAdino mAnI zeSanI tenAthI utpatti mAno tyAre pelA vacana yAda Ave ke nahikadAcit anIdazaM jagatu"nA AdhAre bhinna jAtino mULa padArtho anAdikALano mAnavo ja yukata che. bIjAMkura nyAyathI eTale ame kahIe chIe ke jIvono nigodamAM karma sAthe saMbadha anAdikALa no hato. dhIre dhIre bahAra nikaLatAM kramazaH paMcendriya banI tapa vi. dvArA ujavala bane ane mokSe meLave che. jemAM mATI sAthe anAdinA saMyogavALuM sonuM agni tApathI zuddha bane che... ziva bhavatuM Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (saMsthA dvArA prakAzitaM thanArA graMtho) 1. saune samAja nyU: suMdara chaMdomAM racAyelo A graMtha 10 - sargamAM beMcAyelo che. tenAM upara sarala saMskRta vRtti ane gujarAtI anuvAda karavAmAM Avela che. A graMthamAM soma suMdara sUrIzvarajInA jIvana daramyAna banelA viziSTa prasaMgone kAvyAtmaka bhASAmAM guMthavAmAM AvyA che. .. 2. pramANa mImAMsA - hemacaMdrAcAryanI lekhanIthI akSara dehane pAmelo nyAyaviSayaka A graMtha suMdara artha garbhita saMkSipta sUtrAtmaka che. tenI svAyatta TIkA che. tenI sUtra ane kRttine gujadhAtImAM skuTa karavAno ane teozrInA aMtima vacano upara vicAraNA karI A graMthane saMskRta abhinava sUtro dvArA pUrNa karavAno prayAsa karavAmAM Avela che. apUrNatAnA kalaMkane pAmelo A graMtha hakIkatamAM padArtha - tattvanA akapanIya spaSTIkaraNathI suMdara zobhAne pAmelo che. jenAthI abhyAsIparNa saMtokane pAmI zake ema che. (3) zrI siddhahenonurAsanam (nadhyamavRtti:- (a.) yukta A graMthe 1-2-3 = traNa bhAgamAM vibhAjita thayelo che. _ka pAThone hastaprata vagerenA AdhArathI sAMdhavAno prayatna karyo che. saMskRta - vyAkarANa nA abhyAsa mATe atyaMta upayogI nIvaDe evA A graMtha che. -