________________
તર્કભાષા વાર્તિકમ્
१30 व्यापक तदभावोऽत्र व्याप्य इति ।।
तदुक्तम् । व्याप्यव्यापकभावो हि. भावयोर्यादृगिष्यते । तयोरभावयोस्तस्माद्विपरीतः प्रतीयते ॥ अन्वये साधनं व्याप्यं, साध्यं व्यापकमिष्यते । . . साध्याभावोऽन्यथा व्याप्यो व्यापकः साधनात्ययः ॥ व्याप्यस्य वचनं पूर्व व्यापकस्य ततः परम् । ... एवं परीक्षिता व्याप्तिः स्फुटीभवति तत्त्वतः ॥
(श्लो. वा. १२१-१२३) अन्वयव्याप्तिरिति भावपुरस्सरा साधनपुरस्सरा च व्याप्तिरन्वयव्याप्तिरिति, अभावपुरस्सरा साध्याभावपुरस्सरा च व्याप्ति. व्यंतिरेकन्याप्तिरिति ।
व्याप्तिद्वैविध्यमुक्तं व्यतिरेकव्याप्तेरयं क्रम इति ।। “व्याप्यव्यापकभावो हि. भावयोर्यादृगिष्यते । तयोरभावयोस्तस्माद्विपरीतः प्रतीयते ॥१॥" अन्वये साधनं व्याप्यं साध्यं व्यापकमिष्यते साध्याभावोऽन्यथा व्याप्यो व्यापकः साधनात्ययः ।।२।। व्यापकं तद्वन्निष्ठं व्याप्यं तनिष्ठमेव च । व्याप्यं गमकमादिष्टं, व्यापकं गम्यमिष्यते ।।३।। व्याप्यस्य वचनं पूर्वं व्यापकस्य ततः परं एवं परीक्षिता व्याप्तिः स्कुटीभवति तत्त्वतः ॥४॥
- श्लो. वार्तिक. १२१-१२३ इति ।। અન્વય વ્યાતિ:- ભાવ પુરસ્સા, સાધન પુરસ્સરા વ્યાપ્તિ. અભાવપુરસ્સરા સાધ્યાભાવ પુરસ્સરા વ્યાપ્તિ તે વ્યતિરેકવ્યાપ્તિ.
વ્યતિરેક વ્યાપ્તિ રચવાનો આ પ્રમાણે કમ છે. અન્વયે વ્યાપ્તિમાં જે વ્યાપ્ય હોય તેનો અભાવ અહીં વ્યાપક બને છે અને
