________________
તર્કભાષા વાર્તિકમ્ जावानुं सुभावंड लागे, परंतु पाछणथी खेसी.डी.टी वधे. भाटे ऽधुं ‘वातपित्तरहितस्य ।'
( ११३) दृष्टान्तनिरूपणम्
वादिप्रतिवादिनोः संप्रतिपत्तिविषयोऽर्थो दृष्टान्तः । स द्विविधः । एकः साधर्म्यदृष्टान्तो तथा धूमवत्त्वस्य हेतोर्महानसम् । द्वितीयस्तु वैधर्म्य - दृष्टान्तः । यथा तस्यैव महाहृद इति ।
(४) दृष्टान्तेति साध्यसाधनयोर्यत्र साहचर्यं स साधर्म्यदृष्टान्तः । तदभावयोर्यत्र साहचर्यं स वैधर्म्यदृष्टान्तः ।
સાધ્ય અને સાધનનું જ્યાં સાહચર્ય હોય તે સાધર્મી દૃષ્ટાન્ત સાધ્ય અને સાધનના અભાવનું જ્યાં સાહચર્ય હોય તે વૈધર્મ દૃષ્ટાંત.
૨૬૫
( ११४) सिद्धान्त निरूपणम्
प्रामाणिकत्वेनाभ्युपगतोऽर्थः सिद्धान्तः । स चतुर्धा । सर्वतन्त्रप्रतितन्त्र - अधिकरण- अभ्युपगम सिद्धान्तभेदात् । तत्र सर्वतन्त्रसिद्धान्तो तथा धर्मिमात्रसद्भावः । द्वितीयो यथा नैयायिकस्य मते मनसं इन्द्रियत्वम् तद्धि समानतन्त्रे वैशेषिके सिद्धम् । तृतीयो तथा क्षित्यादिकर्तृत्वसिद्धौ कर्तुः सर्वज्ञत्वम् । चतुर्थो यथा जैमिनीस्य नित्यानित्यविचारो यथा भवतु अस्तु ' तावच्छब्दो गुण' इति ।
सिद्धान्तेति तन्त्र्यन्ते व्युत्पाद्यन्ते पदार्था अनेनेति व्युत्पत्त्या तन्त्रशब्दः शास्त्रवचनः सर्वतन्त्राविरूद्धः स्वतन्त्राधिकृतश्च सर्वतन्त्रसिद्धान्त ः (१) परतन्त्रासिद्धः प्रतितन्त्रसिद्धान्तः (२) अनुमेयानुवसतो' सिद्धरधिकरणसिद्धान्तः (३) अपरीक्षिताभ्युपगमात्तद्विशेषणमभ्युपगमसिद्धान्तः ( ४ )
-
कर्तुरिति यः कर्ता सईदृश आदौ जानाति पश्चादिच्छति पश्चात् प्रयतते तदनुकरोतीति कर्तृलक्षणं तस्य कर्तुरित्यर्थः ।
१. अनुषक्ता L.D.
