________________
૨૫૫
તકભાષા વાર્તિકમ્ (विज्ञानवादनिरास) ननु ज्ञानाद् ब्रह्मणो वा अर्था व्यतिरिक्ता न सन्ति । मैवम् । अर्थानामपि प्रत्यक्षादिसिद्धत्वेनाशक्यापलापत्वात् ।
(९९-१०३) बुद्धिनिरूपणम् बुद्धिरुपलब्धि ज्ञानं प्रत्यय इत्यादिभिः पयार्यशब्दैर्याऽऽभिधीयते सा बुद्धिः । अर्थप्रकाशो वा बुद्धिः। सा च संक्षेपतो द्विविधा । अनुभवः स्मरणं च । अनुभवोऽपि द्विविधो, यथार्थोऽयथार्थश्चेति ।
तत्र यथार्थोऽर्थाऽविसंवादि । स च प्रत्यक्षादिप्रमाणैर्जन्यते । यथा चक्षुरादिभिरदृष्टैर्घटादिज्ञानम् । धूमलिङ्गकमग्निज्ञानम् । गोसादृश्यदर्शनाद् गवयशब्द वाच्यताज्ञानम् । ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत' इत्यादि वाक्याज्ज्योतिष्टोमस्य स्वर्गसाधनताज्ञानश्च । - અદ્વૈત વૈદાંતીઓ માત્ર બ્રહ્મને જ સત્ય માને છે. જે દેખાય છે તે તો માત્ર વિવર્ત = માયા છે. આ બાબતમાં પુષ્કળ અને ગંભીર ચર્ચા થયેલી છે. કેશવમિશ્ર તેમાં ઉતરવાને બદલે એક વાક્યમાં ખુલાસો કરે છે કે પ્રત્યક્ષથી જ આ બધા પદાર્થો સિદ્ધ થાય છે. આપણો વ્યવહાર પણ એ જ રીતે ચાલે. તેથી માત્ર એક જ તત્ત્વ સાચું માનવું શકય નથી. - अयथार्थस्तु अर्थव्यभिचारी, अप्रमाणजः। स त्रिविधः । संशयस्तों विपर्ययश्चेति संशयतौं वक्ष्येते ।।
विपर्ययस्तु अतस्मिंस्तद् ग्रहः भ्रम इति यावत् । यथा पुरोवर्त्तिन्यरजते शुक्तिकादौं रजतारोपः, 'इदं रजतम्' इति ।
. स्मरणमपि यथार्थमयथार्थश्चेति द्विविधम् । तदुभयं जागरे । स्वप्ने तु सर्वज्ञानं स्मरणमयथार्थश्च । दोषवशेन तदिति स्थाने इदमित्युदयात् । ___'प्रत्यक्षेति' ननु प्रत्यक्षत्वं स्वप्नप्रायमिति चेन, तत्रोत्तरक्षणे बाधासम्भवात् । तथा च प्रत्यक्षत्वं इति एकात्मत्वे तु भिन्नशरीरानुभूतोऽर्थः स्मर्यते न तथाऽत्रेति । बुद्धिरिति सत्त्वरजस्तमोगुणात्मिकायाः प्रकृतेः सत्त्वप्रधानः
