Book Title: Jain Lakshanavali Part 2
Author(s): Balchandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/016022/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaita Mauldri jaina pAribhASika zabda-koza Na!! vajanabha Pain EURDAN SMARTeej Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-lakSaNAvalI lagabhaga 400 digambara aura zvetAmbara sAmpradAyoM ke prAkRta va saMskRta granthoM se saMkalita eka prAmANika pAribhASika zabda koza hai| sampAdaka ne adhikRta paribhASAoM ke sulabha va jJAnavardhaka hindI anuvAdoM se isa grantha ko sarva grAhya banAyA hai| tatva jijJAsuoM aura anusandhAna karane vAloM ko isa eka hI grantha meM abhISTa lakSya ke aneka granthagata lakSaNa anAyAsa hI upalabdha haiN| prastAvanA meM grantha-paricaya tathA pariziSTa meM granthakAroM kI anukramaNikA se isako upayogitA aura bhI adhika ho gaI hai| This is a compilation of authoritative definitions carefully collected from some 400 works of Prakrit and Sanskrit. Its utility is not confined merely to the students of Jainism but extends to the wider field of Indology. The work will receive appreciation from all scholars of oriental studies. The editor's translations of the most representative definitions are illuminating commentaries of the original text. AvaraNacitra : bramhadeva zarmA I n Education Interior Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandira granthamAlA granthAGka 15 jaina-lakSaNAvalI (jaina pAribhASika zabda-koza) dvitIya bhAga (kakva-pauSNakAla) sampAdaka bAlacandra siddhAnta-zAstrI vIra sevA mandira prakAzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka vIra-sevA-mandira 21, dariyAgaMja - dillI -6 mUlya ru. 25. 00 mudraka vI. ni. saMvat 2466 vikrama saMvat 2030 san 1973 rUpavANI priTiMga hAUsa 23, dariyAgaMja, dillI-6 kampojiga gItA priTiMga ejeMsI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vir Sewa Mandir Series Text No. 15 IAN A JAIN LAKSANAVALI 21 V (An authentic discriptive dictionary of Jaina philosophical terms) Vol. II EDITED BY BALCHANDRA SIDDHANTASHASTRI VIR SEWA MANDIR 21, Daryaganj, Delhi Vir Samvat 2499 V. Samvat 2030 A. D. 1973 Rs. 25-00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prAcIna bhAratIya vidyAnoM ke vyApaka sandarbha meM jaina vAGmaya, itihAsa, saMskRti aura purAtattva ke adhyayana-anuzIlana aura prakAzana ke jisa uddezya se 'vIra-sevA-mandira' kI sthApanA kI gayI thI, usa dizA meM 'jaina lakSaNAvalI' kA prakAzana eka vizeSa kadama hai| isakA prathama bhAga (a-au) do varSa pUrva prakAzita huA thA aura usakA deza-videza meM sarvatra svAgata va sarAhanA huii| aba dvitIya bhAga pAThakoM ke hAthoM meM sauMpate hue hArdika saMtoSa kA anubhava ho rahA hai / 'cora-sevA-nandira' aura usakI zodha-pravRttiyAM : 'vIra-sevA-mandira' kI sthApanA sva. prAcArya jugalakizora mukhtAra ne apane janma-sthAna sarasAvA, jilA sahAranapura (u. pra.) meM akSaya tRtIyA (vaizAkha zukla tRtIyA), vikrama saMvat 1993, dinAMka 24 apraila san 1636 meM kI thii| isa saMsthA ke mAdhyama se sva. mukhtAra sAhaba ne tathA saMsthA se sambaddha anya vidvAnoM ne jaina vAGmaya ke aneka durlabha ; aparicita aura aprakAzita granthoM kI khoja kI tathA prAcIna pANDulipiyoM ke samyak parIkSaNa paryAlocana aura sampAdana kI nIMva ddaalii| saMsthA ne jo grantha prakAzita kiye unakI vistRta zodhapUrNa prastAvanAyeM na kevala una granthoM kI dRSTi se mahattvapUrNa haiM, pratyuta jaina AcAryo aura unakI kRtiyoM para bhI vizada prakAza DAlatI haiN| prAcArya samantabhadra para mukhtAra sAhaba kI agAdha zraddhA thii| prAcArya samantabhadra bhAratIya dArzanika jagata meM advitIya mAne jAte haiM aura unake grantha jaina darzana ke AdhAra-granthoM ke rUpa meM pratiSThita haiN| makhtAra sAhaba ne prAcArya samantabhadra ke jIvana para sarvaprathama vistAra ke sAtha prakAza ddaalaa| unake granthoM kA sampAdana kiyaa| unakA vidvattApUrNa vivecana-vizleSaNa prastuta kiyaa| dillI meM unhoMne san 1926 meM samantabhadrAzrama kI sthApanA kI thI aura 'anekAnta' nAmaka zodhapUrNa mAsika patra kA prakAzana prArambha kiyA thaa| bAda meM yahI saMsthA 'vIra-sevA-mandira' ke rUpa meM pratiSThita huI aura 'anekAnta' usakA mukhapatra bnaa| prAcArya jugalakizora mukhtAra : AcArya jugalakizora kA sampUrNa jIvana sAhitya aura samAja ke lie samarpita rhaa| unakA janma magasira sudI ekAdazI, vi. saM. 1934 meM, sarasAvA meM huaA thaa| kucha samaya taka unhoMne mukhtAra kA kArya kuzalatA ke sAtha kiyA / vaha jaina samAja ke punarjAgaraNa kA yuga thA / mustAra sAhaba eka krAntikArI samAja sudhAraka ke rUpa meM Age aaye| unhoMne sAmAjika krAnti kI dizA ko sudar3ha zAstrIya AdhAra diye| unake dvArA racita 'merI bhAvanA' ke kAraNa ve jana-mAnasa meM paiTha gye| mukhtAra sAhaba apane anavarata svAdhyAya, sUkSma dRSTi, gaharI pakar3a aura pratibhA sampannatA ke kAraNa bahuzruta vidvAn bane / aitihAsika anusandhAna, prAcAryoM kA samaya-nirNaya, prAcIna pANDulipiyoM kA samyaka parIkSaNa tathA vizleSaNa karane kI unakI adbhuta kSamatA thii| unake pramANa akATya hote the| unakI yaha mAhitya-sevA ardha zatAbdI se bhI adhika ke dIrghakAla meM vyApta hai / jIvana ke antima kSaNa taka ve adhyayana Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya aura anusandhAna ke kArya meM lage rhe| 'bhAratIya jJAnapITha' dvArA prakAzita unakA antima grantha 'yogasAraprAbhRta unakI vidvattA kA unnata sumeru hai / 'vIra-sevA-mandira' unakA mUrtimAn kIrtistaMbha hai / bAbU choTelAla sarAvagI : 'vIra-sevA-mandira' ko sadaDha AdhAra dene aura sapratiSThita karane meM kalakattA nivAsI sva. bAba choTelAla sarAvagI kA vizeSa yogadAna rahA hai| vaha mukhtAra sAhaba ke prati gaharI AtmIyatA rakhate the| 'vIra-sevA-mandira' ko sarasAvA se dillI lAne tathA yahAM vizAla bhavana nirmANa karAne meM unakA ananya hAtha rhaa| ve prArambha se hI grAjIvana saMsthA ke adhyakSa rahe tathA tana-mana-dhana se isake vikAsa ke lie prayatnazIla rhe| vAstava meM ve 'vIra sevA mandira' ke prANa the / choTelAla jI satpravattiyoM ke dhanI, adhyayanazIla tathA udAracetA vyakti the| jaina sAhitya aura saMskRti ke vikAsa ke lie ve nirantara prayatnazIla rahate the| jaina-darzana, itihAsa, kalA aura purAtattva ke anusandhAna kArya meM unakI bar3I ruci thii| ina viSayoM ke anusandhAna ke lie ve kalpavRkSa the| rAyala eziyATika sosAiTI ke ve eka sammAnita sadasya the| DA. ema. vinTaranitja ne apane grantha 'hisTrI prAva iNDiyana liTarecara' bhAga 2 meM choTelAla jI kA bar3e aAdara ke sAtha ullekha kiyA hai| yadi choTelAla jI kA sahayoga prApta na hayA hotA to saMbhavatayA DA. vinTaranitja apane itihAsa-grantha meM jaina sAhitya kA itanA vizAla aura gaMbhIra sarvekSaNa prastuta na kara pAte / choTelAla jI kA vidvatsamAja se atyanta nikaTa kA saMbaMdha thaa| jaina hI nahIM, itihAsa aura purAtattva ke kSetra meM kArya karane vAle bhAratIya tathA videzI vidvAnoM se unakI bar3I mitratA thii| khaMDagiri aura udayagiri unhIM kI purAtAttvika khoja ke pariNAmasvarUpa prakAza meM Aye / 'jaina vibaliyogrAphI' unakA amara kIrtistambha hai / purAtattva evaM itihAsa ke premI hone ke sAtha-sAtha choTelAla jI eka saphala samAjasevI evaM netA bhI the| ve samAja kI vibhinna saMsthAnoM tathA gatividhiyoM meM barAvara sakriya sahayoga dete rhe| . .'vIra sevA mandira' ke ukta donoM hI prAdhAra-staMbha aba nahIM rahe, phira bhI unake kRtitva ke rUpa meM unakI kIti amara hai / anusandhAna ke kSetra meM unakA smaraNa sadA gaurava ke sAtha kiyA jAtA rhegaa| ...... AbhAra: vIra sevAmandira ke sAtha sAhU zAntiprasAda jI kA nAma abhinna rUpa meM jar3A hayA hai| vaha na kevala aneka varSoM se usake adhyakSa haiM, apitu usakI abhivRddhi meM sakriya yogadAna dete rahate haiN| prastuta grantha ke prakAzana meM unakI prArambha se hI gaharI dilacaspI rahI hai| isa avasara para hama unakA vizeSa rUpa se prAbhAra mAnate haiN| "jaina lakSaNAvalI" yA pAribhASika zabda-koza : 'jaina lakSaNAvalI' ke prakAzana kI kalpanA mukhtAra sAhaba ne san 1932 meM kI thii| jaina vAGamaya meM aneka zabdoM kA kucha vizeSa arthoM meM prayoga kiyA gayA hai| yaha artha unake pracalita artha se bhinna hai| prataeva jaina vAGmaya ke sAmAnya adhyetA ke lie sahaja rUpa meM unako samajha pAnA kaThina hai| makhtAra kalpanA thI ki digambara-zvetAmbara jaina sAhitya ke sabhI pramukha granthoM se isa prakAra ke zabda jasakI paribhASAnoM ke sAtha saMkalita karake, hindI anuvAda ke sAtha, pAribhASika koza taiyAra kiyA jaay| isa kalpanA ke anusAra lagabhaga cAra sau granthoM se zabda aura unakI paribhASAyeM saMkalita kI gii| isa prakAra ke kArya prAyaH nIrasa lagane vAle tathA zrama aura samaya sAdhya hote haiN| parI 'lakSaNAvalI' kA prakAzana tIna bhAgoM meM hogaa| harSa hai ki tIsare bhAga kA bhI mudraNa prArambha ho gayA hai| AzA hai, isa mahAyajJa kI pUrNAhuti zIghra sambhava hogii| ----mahAsaciva Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya lakSaNAvalI prathama bhAga ke prakAzita hone ke lagabhaga do varSa bAda usakA yaha dvitIya bhAga bhI pAThakoM ke kara-kamaloM meM pahuMca rahA hai / jaisA ki prathama bhAga ke sampAdakIya meM nirdeza kiyA jA cukA hai, ve hI kaThinAiyAM isa bhAga ke sampAdana-kArya meM bhI rahI haiM va unake dUra karane meM samaya kI apekSA bhI rahI hai| isa bhAga meM maiM pUre 'pa' ko samAviSTa karanA cAhatA thA, para isake prakAzana meM aba adhika vilamba karanA ucita pratIta nahIM hayA / isake atirikta antima tIsare bhAga kI jilda ke pramANa kI bhI kalpanA karate hue isa bhAga meM svarAnta 'pa' kA hI samAveza kiyA gayA hai / agale bhAga kA prArambha saMyukta 'pa (pra) se hogaa| __ prathama bhAga kI prastAvanA meM prastuta lakSaNAvalI meM upayukta granthoM meM se 102 granthoM kA paricaya karAkara zeSa granthoM kA isa bhAga meM paricaya karAne kI sUcanA kI gaI thii| parantu sampAdana kSetra meM vizeSa khyAtiprApta zrImAn DA. prA. ne. upAdhye ema. e., DI. liTa. kI rAya thI ki granthaparicaya meM samaya va zakti ko na lagA kara yadi Age kA kArya zIghra sampanna karAyA jA sake to ThIka hogaa| ise ThIka samajha kara isa bhAga meM zeSa granthoM kA paricaya nahIM karAyA gayA hai| isa bhAga ke antargata lakSaNoM meM se kitane hI lakSaNoM kI vividhatA para prastAvanA meM kucha prakAza DAlanA cAhatA thA, para vilamba ko dekhate hue philahAla use bhI sthagita kara diyA hai| isa bhAga ke sampAdana meM bhI zrI pannAlAla jI agravAla, paM. paramAnanda jI zAstrI aura paM. pArzvadAsa jI nyAyatIrtha kA sahayoga pUrvavat upalabdha hotA rahA hai| suprasiddha lekhaka vidvAn zrI agaracanda jI nAhaTA bIkAnera ne prastuta lakSaNAvalI ke sampAdana-kArya meM upayoga karane ke lie hameM apane vyaktigata saMgraha meM se sthAnAMga sUtra, sUryaprajJapti aura kucha aMza vyava"hArasutra bhASya (pIThikAnantara dvi. uddezaka ca. vibhAga pR. 1-87, gA. 1-382 aura tR. uddezaka ca. vibhAga pR. 1-37, gA. 1-176) dene kI kRpA kI hai, isake lie hama unake vizeSa AbhArI haiN| vIra sevA mandira ke adhyakSa zrImAna sAha zAntiprasAda jI jaina tathA mahAsaciva zrI mahendrasena jI jainI kI jo snehapUrNa preraNA prApta hotI rahI hai usako dekha svAsthya Adi kI kucha pratikalatA ke rahate hae bhI maiM prastuta kArya meM udyata rahA huuN| isa kRpA ke lie maiM Apa donoM mahAnubhAvoM ko nahIM bhala sktaa| dIpAvalI / 25-10-73 / bAlacandra zAstrI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jena lakSaNAvalI prathama bhAga para lokamata Prof. Dr. Klaus Bruhn D-1000 Berlin-38 It is a Master of great Satisfaction that Pandit Balchandra Siddhantashastri i publishing the Jaina Lakspavali. This will be a Standard work in the field of Jaina Studies, and I feel that the restriction to Jaksana's is not a limitation but a special advantage of the work. Definitions are a literary element in its own right which deserves special attention and should not get lost in an ocean of quotations. It is in keeping with this scheme, that Pandit Balchandra has included a highly interesting essay on Lakshnavaisistya in his learned Introduction. I very much hope the parts two and three will follow soon. May be the second part has already left the press. Let me also congratulate your institution on the initiative taken in connection with the publication of this brilliant work, which will be one of the most important titles in your Granthamala. mA. zramaNa akTUbara 1972 (pA. vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI) kisI bhI dharma yA darzana kA adhyayana karate samaya usake pAribhASika zabdoM kA sahI jJAna honA Avazyaka hai, kyoMki unakA usa zAkhA meM viziSTa artha hotA hai| jaina pAribhASika zabdoM kA pracalita arthajJAna karanA usake adhyetAoM ke samakSa sadaiva eka gambhIra samasyA rahI hai| prastuta lakSaNAvalI meM vidvAn sampAdaka ne jaina sAhitya ke adhyetAoM kI kaThinAI ko dhyAna meM rakhakara jaina paramparA ke karIba cAra sau saMskRta-prAkRta granthoM se viziSTa zabdoM kA cayana karake unakA pracalita artha spaSTa kiyA hai| jaina paramparA meM isa prakAra ke zabdakoza kI kAphI samaya se AvazyakatA anUbhava kI jA rahI thii| prastuta kRti se jaina sAhitya ke adhyetAoM ko bahuta sahAyatA prApta hogii|... mudraNakArya bahuta acchA huA haiN| pA. vIravANI jayapura, 18 navambara 1972 jaina vAGmaya meM aneka pAribhASika zabda haiM, jinakA prayoga pracalita artha ko chor3akara viziSTa artha meM hotA hai| phalataH unakA sahI bodha na hone se sarva sAdhAraNa kI to bAta kyA, vidvAnoM-janetara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - lakSaNAlI sAhityakAroM taka ko bar3I asuvidhA hotI hai / prastuta grantha meM digambara zvetAmbara grAmnAya ke 400 granthoM meM prayukta zabdoM kI saMskRta va hindI paribhASA dI gaI hai jisase unakA abhiprAya spaSTa ho jAtA hai / yaha grantha sarvAMgarUpa se upayogI banAyA gayA hai / 8 mA. tIrthaMkara indaura, disambara 1972 vastutaH prastuta koza eka smAraka hai jise zatAbdiyoM taka bhulAyA nahIM jA sakegA " | yaha jainoM kA grantha na rahakara artha vijJAna ke kSetra kI eka vejor3a nidhi bana gayA hai| prAcya vidyA ke adhyetA ise chor3akara zAyada hI zrAge bar3ha pAyeM / 'koza' ko prAdyanta dekha jAne para pUrA vizvAsa ho jAtA hai ki saMpAdaka ne kozIya nyAsa kA bar3I sajagatA ke sAtha grAkalana- grAlocana - vizleSaNa kiyA hai / pAddhatika dRSTi se bhI grantha kA apanA vyaktitva hai / saMpAdaka kA asalI vyaktitva hindI - vyAkhyA vAle aMzoM meM pragaTa huA hai / ina aMzoM meM sabhI saMdarbhoM ko bar3I sAvadhAnI aura sampUrNatA se nicor3A gayA hai / yadi bhAvI jildoM meM inhIM ke aMgrejI anuvAda aura sammilita kara lie jAeM to yaha eka mahattvapUrNa parivarddhana hogA / chapAI nirdoSa, mUlya sarvathA ucita / pA. tIrthakara (marAThI), 5 pharabarI 1673 ( gopAlanagara, DoMbivalI pUrva, ji. ThANe) cAraze digaMbara zvetAMbara graMthAMcyA sAhyAne hA koza tayAra karaNyAta AlA Ahe eka zabda, udAharaNArtha 'anuprekSA' hA ghetalA tara tyAcA jaina paribhASenusAra pramANa artha koNatA he thoDakyAta deUna to zabda koNa koNatyA graMthAta koNatyA zlokAta ADhaLato he yAta dile Ahe anuprekSA ( bhAvanA) zabda dahA graMthAtUna ADhaLato tara anuprekSA ( svAdhyAya) zabda satarA graMthAtUna ADhaLato to zloka prANi graMthanAma dile Ahe azAca paddhatIne zabdAMcI mAhitI ithe ADhaLate / abhyAsUnI AnaMda vibhora vhAve asA hA upakrama Ahe / sA. jaina bodhaka (marAThI) di. 15-1-1073 (solApura) jaina saMsArA madhye prakAzita aneka granthAmadhye he pratyupayogI prakAzana Ahe. jaina darzana, nyAya, siddhAMta Adi graMthAmadhye je lakSaNAtmaka zabda Ale Aheta tyAMce vivecana sthAna graMtha zrAdicA ullekha karUna yAMta dilelA Ahe. sarva dharmAmadhyeM vividha pAribhASika pada Aheta. tyA pAribhASika zabdAMcA artha grAmnAyAnusAra kelA jAto. kiMvA karaNeM iSTa Ahe. tyA pramANeM arthaM na kelyAsa jijJAsu vucaMkaLyAMta paDato ANi graMthAMce hRdya nITa samajU zakata nAhIM, mhaNUna azA pAribhASika zabda koSAMcI phAra jarUrI Ahe / he kArya atyaMta parizramasAdhya Ahe. zekar3oM graMthAMce parizIlana karUna, adhyayana karUna, lakSaNAvalI tayAra karAvI lAgate / 000 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-lakSaNAvalI (jaina pAribhASika zabda-koSa) kakvakuzola-vidyA-yogAdibhiH paradravyApaharaNa- mukha karake dekhatA hai aura kabhI pIche ko mukha karake dambhapradarzanaparaH kkvkushiilH| (bha. prA. vijayo. dekhatA hai, usI prakAra Urdhvasthita (khar3e) hokara 1950) / 'tittisaNayarA' ityAdi sUtra kA uccAraNa karate vidyA va maMtrAdi ke prayoga dvArA dUsaroM ke dravya ke hae athavA baiThane para 'aho kAyaM kAya' ityAdi sUtra apaharaNaviSayaka dambha ko dikhAne vAle sAdhu ko kA uccAraNa karate hae, kabhI prAge kI ora, aura kakvakuzIla kahate haiM / kabhI pIche kI ora calate hue vandanA karanA; kacchaparigita doSa-1. kaccharigiyaM kacchaparigi- ise kacchapariMgita kahate haiM / yaha vandanA kA taM ceSTitaM kaTibhAgena kRtvA yo vidadhAti bandanAM tasya sAtavAM doSa hai| kacchaparigitadoSaH / (mUlA. vR. 7-106) / 2. Thiu- kaTaka-baMsakaMbIhi aNNoNNajaNaNAe je kijjati viriMgaNaM jaMtaM kacchavariMgiyaM jANa / (prava, sAro. gharAvaNAdivArANaM DhaMkaNaTra te kaDayA NAma / (dhava. 158) / 3. kacchapariGgitamUrdhvasthitasya 'titti- pu. 14, pR. 40) / saNayarA' ityAdisUtramuccArayata upaviSTasya vA aho bAMsa kI kamaciyoM ko paraspara jor3akara jo ghara 'kAyaM kAya' ityAdisUtramuccArayato'grato'bhimukhaM Adi ke dvAroM ko DhAMkane ke lie TaTiyA (jAlI pazcAdabhimukhaM ca riGgatazcalato vandanam / (yoga- jaisI) banAyI jAtI hai unheM kaTaka kahate haiN| zA. svo. viva. 3-130) / 4. niSedaSaH kacchapa- kaTakaraNa-kaTakaraNaM kaTanivartakaM citrAkAramayovadrikhA kacchapariGgitam / (ana. dha. 8-100) / mayaM paaillgaadi| (uttarA. ni. zA. vR. 184, 5. kacchapasyeva jalacarajIvavizeSasyeva, riGgaNam pR. 165) / agrato'bhimukhaM pazcAdabhimukhaM ca yakiJciccalanaM caTAI banAne ke kAma meM Ane vAle citrAkAra lohe tacca yatra karoti ziSyaH tatkacchapariGgitaM jaaniihi| ke pAillaga (upakaraNavizeSa) Adi kaTakaraNa kaha(prava. sAro. vR. 158) / 6. sthitasyordhvasthAnena lAtA hai| 'tettIsannayarAe' ityA disUtramuccArayataH, upaviSTasya kaTu-1. vaizadyacchedanakRtkaTuH / (anuyo. hari. vR. vA ''sInasya 'ahokAyaM kAya' ityAdi sUtraM bhaNata: pR. 60) / 2. zleSmabhedapATavakRt kaTuH / (ta. bhA. kacchapasyeva jalacarajIvavizeSasya riGganam-agrato- siddha. 7.5-23) / 'bhimukhaM prAgabhimukhaM ca yatkiJciccalanaM tadyatra 2 jo rasa kapha-nAzaka hokara paTutA (napuNya) ko karoti ziSyaH tadidaM kacchapariGgitaM nAmeti / (zrAva. bhI karatA hai, vaha kaTa rasa mAnA jAtA hai| hari. vR. mala. he. Ti. pR. 88) / kaTaka nAmakarma- jassa kammarasa udaeNa sarIra1 kachae ke samAna reMga karake kaTibhAga se prAcArya poggalA kar3avaraseNa pariNamaMti taM kaDavaNAma / kI vandanA karane ko kacchapariGgita doSa kahate haiN| (dhava. pu. 6, pR. 75) / 3 jaise kamA reMgate (calate) hae kabhI pAge ko jisa karma ke udaya se zarIragata pudgala kar3ave rasa la. 40 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaThina] 314, jaina-lakSaNAvalI [kanaGgarA rUpa se pariNata hote haiM use kaTuka nAmakarma kahate haiN| meva hi saprabhedaM kSetraM ca tIrthamatha kaalvibhaag-bhaavau| kaThina-anamanAtmakaH ktthinH| (anu. hari. va. aGgAni sapta kathayanti kathAprabandhe taiH saMyutA bhavati pR. 60; ta. bhA. siddha. vR.5-23)| yuktimatI kathA sA // (varAMga. 1-6) / 3. purunahIM namane vAlI vastu ke sparza ko kaThina sparza SArthopayogitvAt trivargakathanaM kthaa| (ma. pu. 1, kahate haiN| 118) / 4. tannAmoccAraNa-tadguNotkIrtana-taccakaNThahIna kuTa-yasya punaroSThaparimaNDalAbhAvaH sa ritavarNanAdikA vacanapaddhatiH kthaa| (dha. 2 adhi. knntthhiinkuttH| (prAva. ni. malaya. vR. 136, pR. -abhi. rA. bhA. 3, pR. 402) / 143) / 1 tapa va saMyama guNoM ke dhAraka sAdhu jo samasta poThoM ke ghere se rahita ghar3e ko kaNThahIna kuTa kahate loka ke prANiyoM ke lie hitakara caritra kA nirUpaNa karate haiM use kathA kahate haiM / kaNThahIna kuTa samAna-yastu kiJcidUnaM sUtrArtha- kadarya-1. yo bhRtyAtmapIDAbhyAmarthaM saMcinoti sa mavadhArayati, pazcAdapi ca tathaiva smRtipathamavatAra- kadaryaH / (nItivA. 2-6) / 2. yo bhRtyAtmapIDAyati sa kaNThahInakuTasamAnaH / (prAva. ni. malaya. vR. bhyAmarthaM saMcinoti, na tu kvacidapi vyayate, sa 136, pR. 143) / kadaryaH / (yogazA. svo. viva. 1-52, pR. 155) / jaise galA rahita ghar3A alpa jala ko apane bhItara 1 jo sevakoM (naukaroM) ke liye aura svayaM apane rakhatA hai, usI prakAra jo ziSya guru ke dvArA bata- lie bhI pIr3A pahuMcAkara dhana kA saMgraha kiyA karatA lAye hue sUtrArtha ko kucha kama avadhAraNa karatA hai hai use kadarya kahA jAtA hai| aura tadanasAra alpa hI smaraNa karatA hai, use kaNTha- kadalIghAta-1.visa-veyaNa-rattakkhaya-bhaya-satthaggahahIna kuTa samAna kahate haiN| Na-saMkilesehiM / AhArossAsANaM Nirohado chijjade kaNDaka--dekho kANDaka / prathamasthAnAt dvitIyaM aauu|| (dhava. pu. 1, pR. 23 ud.; go. ka. 57) / sthAnaM sparddhakApekSayA anantabhAgavRddham, yAvanti ___ kadalI (kele ke staMbha) ke samAna jo viSa, vedanA, prathame sthAne sparddha kAni tAvadabhyo'nantabhAgAdhikAni rakta-kSaya, bhaya, zastrAghAta, saMkleza pAhAra aura dvitIye sthAne sparddhakAni bhavantItyarthaH / tato'pi zvAsa ke nirodha Adi ke dvArA sahasA prAya kA tRtIyaM sthAnamanantabhAgavRddham / evamupadarzitena prakA- ghAta hotA hai use kadalIghAta kahate haiN| reNa yathottaramanantabhAgavRddhAni sthAnAni tAvad kanaka-mANusa-pasu-pakkhimAraNIyo taru-girisiharavAcyAni yAvadagulAsaMkhyeyabhAgagatapradezarAzipramA- viyAraNIyo asaNIyo kaNayA jaam| (dhava. pu. 14, NAni bhavanti, teSAM ca samudAya eka kaNDakam / pR. 35) / / (paJcasaM. malaya. vR. anu. pra. 46, pR. 43) / jinake dvArA manuSya, pazu aura pakSI mara jAte haiM spardhakoM kI apekSA prathama sthAna se dvitIya sthAna tathA vRkSa aura parvatazikhara vidIrNa ho jAte haiM, anantaveM bhAga se adhika hotA hai, arthAt prathama aise prazaniyoM (vajroM) ko kanaka kahA jAtA hai| sthAna meM jitane spardhaka hoM unake anantaveM bhAga se kanaGgarA-kAya pAnIyAya, naGgarAH bodhisthaniadhika ve dvitIya sthAna meM hote haiM / tRtIya sthAna zcalIkaraNapASANAste kanaGgarAH kAnaGgarA vAusase bhI anantaveM bhAgase adhika hotA hai| isa prakAra ISannaMgarA ityarthaH / (vipAka. abhaya. va. pu. 45) / ukta krama se aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradeza- ka zabda kA artha jala hai aura nagara kA artha hai rAzi pramANa taka ve sthAna uttarottara anantaveM bhAga nAva ko sthira karane vAle patthara / abhiprAya yaha se adhika hote jAte haiN| ina sabake samudAya kA hai ki naukA yadi DagamagAtI hai to use sthira karane nAma eka kaNDaka (kANDaka) hotA hai| ke lie jo usameM kucha patthara DAla diye jAte haiM ve kathA-1. tava-saMjamaguNadhArI jaM caraNaM kahiMti kanaGgara kahalAte haiM, athavA pAnI meM use rokane ke sbbhaavN| savvajagajIvahiyaM sA u kahA desiyA lie jisa patthara se rassI yA sAMkala ko bAMdha diyA samae // (dazavai. ni. 210) / 2. dravyaM phalaM prakRta- jAtA hai use kanaGgara samajhanA caahie| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kandaka ] kandaka ( kANDaka ) -- hatthidharaNa moddidavAribaMgho kaMdo NAma, hariNa varAhAdimAraNa moddidakaMdA vA kaMdo NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 34) / hAthI ko pakar3ane ke lie jo vAribandha ( gaDDhA ) banAyA jAtA hai use kandaka ( khandhaka) kahate haiM, prathavA hariNa aura zUkara Adi ke vadha ke lie jo bANa banAye jAte haiM ve kANDaka kahalAte haiM / kandarpa - rAgodrekAt prahAsamizro'ziSTavAkprayogaH kandarpaH / ( sa. si. 7-32; bha. prA. vijayo. 180 va 651; bha. A. mUlA. 180 ) / 2. kandarpo nAma rAgasaMyukto 'sabhyo vAkprayogo hAsyaM ca / ( ta. bhA. 7-27) / 3. kahakahakahassa hasaNaM kaMdappo anihuyA ya saMlAvA | kaMda pakahAkahaNaM kaMdappuvaesa saMsA ya // (bRhatka. 1296) / 4. rAgodrekAt prahAsa mizrosziSTavAkprayogaH kandarpaH / cAritramohodayApAditAt rAgodrekAt prahAsasaMyukto yo'ziSTavAkprayogaH sakandarpa iti nidhriyate / (ta. vA. 7, 32, 1) / 5. kandarpaH kAmaH, taddhetuviziSTo vAkprayogaH kandarpa ucyate, rAgodrekAt prahAsamizro mohoddIpako narmeti bhAva: / (zrAva. hari. vR. pra. 6, pR. 830; zrA. pra. TI. 21) / 6. cAritramohodayApAditAdrAgodrekAdyo hAsyasaMyukto'ziSTavAkprayogaH sa kandarpaH / (cA. sA. pR. 10 ) / 7. rAgodrekAt prahAsamizro bhaNDi - mApradhAno vacanaprayogaH kandarpaH / ( ratnaka. TI. 3, 35) / 8. tathA kandarpaH kAmastaddhetustatpradhAno vA vAkprayogo'pi kandarpaH / (yogazA. svo viva. 3, 115 ) / 6. kandarpaH kAmastaddhetustatpradhAno vAkprayogo'pi kandarpo rAgodrekAtprahAsamizro'ziSTavA 1 315, jaina - lakSaNAvalI prayoga ityarthaH / ( sA. dha. svo TI. 5-12) / 10. kandarpaH kAmaH taddhetuviziSTo vAkprayogo'pi kandarpa eva, mohoddIpaka vAkkarmeti bhAvaH / (dha. bi. mu. vR. 3 - 30 ) / 11. rAgAdhikyAt varkarasaMvalito'ziSTavacanaprayogaH kandarpaH / (ta. vRtti zruta. 7, 32) / 12. asti kandarpanAmApi doSaH proktavratasya yaH / rAgodrakAla hA sAhimizro vAgyoga ityapi // ( lATIsaM. 6 - 141) / 1 rAga kI adhikatA se hAsyamizrita praziSTa vacanoM ke bolane ko kandarpa kahate haiM / 3 kahakahA mArakara haMsa zraTTahAsa), svAMga ke sAtha parihAsa karanA, guru Adi ke sAtha bhI anibhUta - kaThora va kuTilatA [ kapATasamudghAta pUrNa - bhASaNa karanA, kAmakathA kA nirUpaNa karanA, aura kAma kA upadeza karanA; isa saba ko kandarpa kahA jAtA hai / kandarpabhAvanA - dekho kandarpI bhAvanA / 1. kaMdappa kukkuAiya calasIlA NiccahAsaNakaho ya | vibhAvito ya paraM kaMdappaM bhAvaNaM kuNai // ( bha. prA. 180 ) / 2. kaMdappe kukkuie, davasIle yAvi hAsakare / vimhAviMto ya paraM, kaMdappaM bhAvaNaM kuNai // (bRhatka. 1295 ) / 3. rAgodrekajanitahAsapravartito vAgyogaH, kAyayogaH paravismayakArI vA kandarpabhAvanetyucyate / ( bha. prA. vijayo. TI. 180 ) / 2 kandarpavAn, kautkucyavAn -- zarIra kI kuceSTA se yukta, dravazIla - zIghratApUrvaka binA vicAre saMbhASaNa Adi karane vAlA, hAsya ko utpanna karane vAlA aura dUsare ko prAzcaryAnvita karane vAlA kandarpa ( kandarpI) bhAvanA ko karatA hai / kanyAnRta - dekho kanyAlIka / tatra kanyAviSayamanRtaM kanyAnRtam prabhinnakanyakAmeva bhinnakanyakAM vakta viparyayo vA / ( zrA. pra. TI. 260 ) / kanyAviSayaka satya bolane kA nAma kanyAnRta hai -- -jaise eka hI kanyA ko anya batalAnA athavA isake viparIta anya kanyA ko eka batalAnA / kanyAlIka - dekho kanyAnRta / 1. tatra kanyAviSayamalIkaM kanyAlIkaM bhinnakanyAyAmabhinnaM viparyayaM vA vadato bhavati; idaM ca sarvasya kumArAdidvipadaviSayasyAlIkasyopalakSaNam / (yogazA. svo vitra. 2, 54 ) / 2. tatra kanyAlIkaM yathA bhinna kanyAmabhinnAM vA viparyaya vA vadato bhavati / (sA. dha. svo. TI. 4-36) / dekho kanyAnRta | kapATamudrA-bhayAkArau samazreNIsthitAGgulIko karau vidhAyAGguSThayoH parasparagrathanena kapATamudrAH / ( nirvANaka. 1662) / samAna paMkti meM sthita aMguliyoM se yukta hAthoM ke donoM paMjoM ko phailA karake tathA donoM aMgUThoM ko paraspara milAkara abhayamudrA meM avasthita ka ne ko kapAmudrA kahana haiM / kapATasamudghAta - kavADasamugdhA do NAma puvvillavAhallAyAmeNa vadavalayavadirittasavvakhettApUraNaM / ( dhava. pu. 4, pR. 28 - 26 ) ; tado vidiyasamae Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapitthadoSa ] dohi vi pAsehi chuttavAdavalayaM desUNacoddasa rajjuprAyadaM sagavikkhaMbhabAhalaM sesadvidIe ghAdidazrasaMkhejjabhAgaM ghAdidasesANubhAgassa ghAdidANaMtabhAgaM kavADaM karedi / (dhava pu. 10, pR. 321); vidiyasamae puvvAvareNa vAdavalayavajjiyalogAgAsaM savvaM pi sadehavikkhaMbheNa vAviya sesaTTidi praNubhAgANaM jahAkameNa zrasaMkhejja-aNaMtabhAge ghAdidUNa jamavadvANaM taM kavADaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 84) / kevalasamudghAta ke samaya dvitIya samaya meM pUrvapazcima meM donoM pArzva bhAgoM se vAtavalaya ko chUte hue kucha kama caudaha rAju lambe aura apane zarIravistAra pramANa moTe kevalI jinake zrAtmapradezoM kA vAtavalayoM ko chor3akara zeSa saba hI lokAkAza meM phaila jAnA; isakA nAma kapATasamudghAta hai / kapitthadoSa - 1. yaH kapitthaphalavanmuSTi kRtvA kAyotsargeNa tiSThati tasya kapitthadoSaH / (mUlA. vR. 7 - 17) / 2. chappaiyANa bhaeNaM kuNai ya paTTa kavi va // ( prava. sAro. 258 ) / 3 SaTpadikAbhayena kapitthavaccolapaTTa saMvRtya muSTau gRhItvA sthAnaM kapitthadoSaH ; evameva muSTi baddhvA sthAnaM ityanye / (yogazA. svo viva. 3- 130 ) / 4. muSTi kapitthavad baddhvA kapittha: XX X // ( zrana. dha. 8, 117) / 5. SaTpadikAbhayena kapitthavad vRttAkAratvena saMvRtya jaGghAdimadhye kRtvA tiSThatyutsarge iti kapitthadoSaH 14 / evameva muSTi baddhvA sthAnamityanye / ( prava. sAro. TI. 258 ) / 3 madhumakkhiyoM ke bhaya se kaitha phala ke samAna colapaTTa (sAdhu kA vastravizeSa - kaTivastra ) se zrAcchAdita kara va use muTThI meM lekara sthita honA, yaha kapittha nAmakA eka kAyotsarga kA doSa ( 14vAM ) hai / kapotalezyA - 1. rUsai dii aNNe dUsai bahuso yaso bhayabahulo / prasuyai paribhavai paraM pasaMsaye appayaM bahuso // Na ya pattiyai paraM so prANa pi va paraM pi maNNaMto / tUsai praithuvvaMto Na ya jANai hANi vaDDhi vA || maraNaM patthei raNe dei subahugaM pi thuvamANo du / Na gaNai kajjAkajjaM lakkhaNameyaM tu kAussa || ( prA. paMcasa. 1, 147 - 46; go. jI. 512-14) / 2. mAtsarya - pazUnya- paraparibhavAtmaprazaMsA paraparivAda-vRddhi-hAnyagaNanAtmIyajIvitanirAzatA prazasyamAnadhanadAna-yuddhamaraNodyamAdi kapota [kamalAGga lezyAlakSaNam / (ta. vA. 4, 22, 10, pU. 239 ) / 3. kAU kavodavaNNA X XXI ( dhava. pu. 16, pR. 485 ud) / 4. zoka-bhI- matsarAsUyA - paranindAparAyaNAH / prazaMsati sadAtmAnaM stUyamAnaH prahRSyati // vRddhi-hAnI na jAnAti na mUDhaH svaparAntaram / ahaMkAragrahagrastaH samastAM kurute kriyAm // zlAghino nitarAM datte raNe martumapIhate / parakIyayazodhvaMsI yuktaH kApotalezyayA // ( paMcasaM zramita. 1, 276 se 278 ) / 316, jaina-lakSaNAvalI 2 matsarabhAva rakhanA, cugalI karanA, dUsare kA apamAna karanA, apanI prazaMsA karanA, dUsare kI nindA karanA, hAni-lAbha kA vicAra na karanA, jIvana se nirAza honA, prazaMsA karane vAle ko dhana denA aura yuddha meM marane kA udyama karanA; ityAdi kapotale - yA ke lakSaNa haiM / kamaNDalumudrA - unnatapRSThahastAbhyAM saMpuTaM kRtvA kaniSThike niSkAsya yojayediti kamaNDalumudrA / ( nirvANaka. 16 - 6 ) / donoM hatheliyoM ko polA karake paraspara milAne tathA donoM kaniSThikAtroM ko bAhira nikAlane para kamaNDalumudrA hotI hai / kamala - 1. XXX taM pi guNidavvaM / causIdIlakkhehi kamalaM NAmeNa NiddiTTha / / ( ti pa 4, 268) / 2. caturazItikamalAGgazatasahasrANyekaM kamalam / (jyotiSka. malaya. vR. 2-67 ) / caurAsI lAkha se guNita kamalAGga ko kamala kahate haiM / kamalAGga - 1. NaliNaM causIdihadaM kamalaMgaM NAma XXX ( ti pa 4 - 268 ) / 2. jJeyaM varSasahasra tu taccApi dazasaMguNam / pUrvAGgaM tu tadabhyastamazIzItyA caturagrayA / / tattadguNaM ca pUrvAGgaM pUrvaM bhavati nizcitam / pUrvAGgaM [parvAGgaM] tadguNaM tacca pUrva [parva ] saMjJaM tu tadguNam / / niyutAGgaM paraM tasmAt niyutaM ca tataH param / kumudAGgaM tatazca syAt kumudaM tu tataH param / padmAGga padmamapyasmAt nalinAGgamathaiva ca / nalinaM kamalAGga ca kamalaM cApyataH param / (ha. pu. 7, 24 - 27 ) / 3. pUrvaM caturazItighnaM pUrvAGga [parvAGga ] paribhASyate / pUrvAGgatADitaM tattu parvAGga parvamiSyate / guNAkAravidhiH so'yaM yojanoyo yathAkramam / uttareSvapi saMkhyAnavikalpeSu Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara(hasta)] 317, jaina-lakSaNAvalI [karaNopasAmanA nirAkulam / / XXX nalinaM kamalAGgaM ca tathA- (nyAyaku. 1-3, pR. 36) / 3.xxx sAdhakanyat kamalaM viduH / (ma. pu. 3, 216-24; lo. vizeSasyAtizayavataH karaNatvAt / taduktaM jainendravi. 5, 128-33) / 4. caturazItimahApadmazata- sAdhakatamaM karaNamiti / (nyAyadI. pR. 13) / sahasrANyeka kamalAGgam / (jyotiSka. malaya, vR. 1 atizaya sAdhaka kAraka ko karaNa kahate haiN| 2-67) / karaNasatya-karaNasatyaM yatpratilekhanAkriyAM yatho1 caurAsI se guNita nalina pramANa eka kamalAGga / ktAM samyagupayukta: kurute / / (samavA. abhaya. vR. hotA hai| 4 caurAsI lAkha mahApadmoM kA eka 27, pR. 46) / kamalAMga hotA hai| prAgamAnusAra samyak upayoga ke sAtha pratilekhana kara (hasta)- karazcaturvizatyaMgula: / (samavA. kriyA ke karane ko karaNasatya kahate haiM / abhaya. vR. 66, pR. 68) / karaNAnayoga-1. lokAlokavibhakteryagaparivattecaubIsa aMguloM ko eka kara yA hasta kahate haiN| zcaturgatInAM ca / prAdarzamiva tathAmatiravaiti karaNAkara (vandanAdoSa)-karaH-kara iva rAjadeyabhAga nuyogaM ca / / (ratnaka. 2-3) / 2. dvitIyaH karaiva-arhatpraNIto vandanakakaro'vazyaM dAtavya iti NAdi: syAdanuyogaH sa yatra vai| trailokyakSetrasaMkhyAnaM dhiyA vandanam / (yogazA. svo. viva. 3-130) / kulapatre'dhiropitam / / (ma. pu. 2-96) / 3. adhojaise rAjA ko bhUmi prAdi kA kara (Taiksa) denA madhyordhvalokeSu caturgativicAraNam / zAstraM karaNaprAvazyaka hotA hai, usI prakAra jinadeva kA kahA mityAhuranuyogaparIkSaNam // (upAsakA. 617) humA vandanA rUpa dhArmika kara denA cAhie, aisI 4. trilokasAre jinAntaralokavibhAgAdigranthavyAkhyAbuddhi se jo vandanA kI jAtI hai vaha kara nAmaka naM karaNAnuyogo vijJeyaH / (bR. dravyasaM. TI. 42) / doSa se dUSita hotI hai| yaha vandanA ke 32 doSoM 5. caturgatiyugAvartalokAlokavibhAgavit / hRdi pra. meM eka (24vAM) hai| NeyaHkaraNAnuyogaH karaNAtigaiH ||(an.dh.3, 10) / karaNa (pariNAma)--1. kammabaMdhAdipariNAmaNa- 1loka-praloka ke vibhAga, yugoM ke parivartana aura samattho jIvassa sattiviseso karaNamiti vaccati / cAroM gatiyoM ke svarUpa ko spaSTa dikhalAne vAle (karmapra.cu. 1, pR. 2) / 2.xxx bhaNNai jJAna ko karaNAnuyoga kahate haiN| karaNaM tu prinnaamo| (dharmasaM. hari. 794) / 3. karaNAparyAptaka-ye punaH karaNAni zarIrendriyAkaraNA: prinnaamaaH| (dhava. pu. 1, pa. 180); kadhaM dIni na tAvannivartayanti, atha cAvazyaM purastAnnipariNAmANaM karaNasaNNA ? Na esa dopo, asi- vartayiSyanti te krnnaapryaaptkaaH| (SaDazIti malaya, vAsINaM va sAhayatamabhAvavivakkhAe pariNAmANaM vR. 3) / krnnttuvlNbhaado| (dhava. pu. 6, pR. 217) / 4. jina jIvoM ke karaNoM kI-zarIra va indriyAdika karaNaM nAma samyaktvAdyanuguNo vizuddhirUpaH pariNAma- kI-abhI racanA nahIM huI hai, kintu Age niyama se vizeSaH / (prAva. ni. malaya. va. 106, pR. 113) / hone vAlI hai unheM karaNAparyAptaka yA nivRttyaparyA5. karaNAni vIryavizeSarUpANi / (paMcasaM. malaya. ptaka kahate haiN| vR. 1, pR. 1) / 6. karaNaM punarbhaNyate tIrthakaragaNa- karaNopazAmanA-dekho prkrnnopshaamnaa| 1. jA dharaiH, pariNAmo-jIvasyAdhyavasAyavizeSaH / tadu- sA karaNovasAmaNA sA dUvihA-desakaraNovaktam-karaNaM pariNAmo 'tra sattvAnAmiti / (dharma- sAmaNA tti vi savvakaraNovasAmaNA tti vi / saM. malaya. va. 764) / desakaraNovasAmaNAe duve NAmANi desakaraNova1 jIva kI jo viziSTa zakti karmabandhAdi ke pari- sAmaNA tti vi appasatthauvasAmaNA tti vi|xx NamAne meM samartha hotI hai use karaNa kahA jAtA hai| x jA sA savvakaraNovasAmaNA tisse vi duve 3 jIva ke pariNAmavizeSa ko karaNa kahate haiN| NAmANi savvakaraNovasAmaNA tti vi pasatthakaraNovakaraNa (kAraka)-1. sAdhakatamaM karaNaH / (jainendra. sAmaNA tti vi / (ka. pA. pa. 707-8) / 2. daMsaNa1, 2, 138) / 2. karaNaM tu sAdhakatamatvam / mohaNIye uvasamite udayAdikaraNesu kANi vi kara Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNarasa] 318, jaina-lakSaNAvalI [kartA (kAraka) NANi uvasaMtANi, kANi vi karaNANi aNuvasaMtANi, jo vacana kAnoM meM praveza karate hI dUsaroM ke lie teNesA desakaraNovasamaNA ti bhnnnnde| (jayadha. ka. aprItikara hotA hai use karkazavacana kahate haiN| pA. Ti. 2, pR. 707); sabesi karaNANamuvasAmaNA karNa-dhyAtvA hRdyaSTapatrAbjaM zrotre hastAgrapIDite / savvakaraNovasAmaNA / (jayadha.- ka. pA. Ti. 1, na yetAgninirghoSo yadi sva: paMca vAsarAn // daza pR. 708) / 3. tatra karaNaM kriyA yathApravRttApUrvA vA paMcadaza vA vizati paMcaviMzatim / tadA paMcanivRttikaraNasAdhyaH kriyAvizeSaH, tena kRtA karaNa- catustri-dvayekavarSemaraNaM bhavet // (yogazA. 5-125, kRtA / (karmapra. upaza. 1, malaya. vR.) / 126) / 3 yathApravRtta, apUrva aura anivRtti karaNoM ke dvArA hRdaya meM aSTadala kamala kA dhyAna kara donoM kAnoM siddha kiye jAne vAle kriyAvizeSa se jo upazamanA ko hAthoM se dabAne para yadi agni kA tar3atar3Adi-rUpa kI jAtI hai use karaNopazAmanA kahate haiN| zabda pAMca, daza, pandraha, bIsa, athavA paccIsa dina na karuNarasa-1. piavippayoga-baMdha-vaha-vAhi [baMdha- sunA jAya to krama se pAMca, cAra, tIna, do aura va-baha-vAhi] vinnivaay-sNbhmuppnnnno| soia-vila- eka varSa meM maraNa hone vAlA hai, aisA jAnanA caahie| vipra-pamhANaruNNaliMgI raso karuNo / / karuNo raso yaha karNa kA lakSaNa hai| jahA.- pajjhAyakilAmiayaM bAhAgayapappuacchidaM karNasaMskAra-1. hrasvayolambatApAdanam, dIrghabahuso / tassa vioge puttiya dubbalayaM te muhaM jaayN| yorvA hrasvakaraNaga, tanmalanirAso'laMkAragrahaNaM karNa(anuyo. gA.78-79, pR. 136) / 2. priyavipra- saMskAraH / (bha. prA. vijayo. 63) / 2. hrasvIyoga-bAMdhavavyAdhinipAtasaMbhramotpanna: socita-vila- karaNa-lambIkaraNa-malApakarSaNAbharaNAdika: karNasaMpita-amlAnaruditaliMgo rasa: karuNaH / (anuyo. hari. skaarH| (bha. prA. malA. 63) / / vR. pR. 70) / choTe kAnoM ko lambA karanA, lambe kAnoM ko choTA 1 iSTa ke viyoga, bandhana, vadha, vyAdhi, maraNa aura karanA, unakA maila nikAlanA aura kuNDala adi paracakra Adi kI bhIti se utpanna hone vAlA karuNa- pAbharaNa pahinanA; ityAdi prakAra se kAnoM kA rasa kahalAtA hai| usake cihna haiM zoka, vilApa, zRMgAra karane ko karNasaMskAra kahate haiN| mlAnatA aura rudn| kartA-suhamasuhaM karedi tti kttaa| (dhava. pu. 1, karaNA--dekho kAruNya / xxx paraduHkhavinA- pa. 116); zubhamazubhaM karotIti krtaa| (dhava. pu. zinI tathA karuNA / (SoDazaka 4-15) / 6, pR. 220) / dUsare jIvoM ke duHkhoM ke dUra karane kI icchA ko zubha yA azubha pariNAma karane vAle jIva ko kartA karuNA kahate haiN| kahate haiN| karkazanAma-1. jassa kammassa udaeNa sarIrapo- kartA ( kartA (kAraka)-1. edesu ya uvayogo tiviho ggalANaM kakkhaDabhAvo hodi taM kakkhaDaM NAma / (dhava. sUddho NiraMjaNo bhAvo / jaM so karedi bhAva uvayogo pu. 6, pR. 75) / 2. yasya karmaskandhasyodayena zarIra- tassa so kattA / / jaM kuNadi bhAvamAdA kattA so pudagalAnAM karkazabhAvo bhavati tatkarkazanAma / (malA. hodi tassa bhAvassa / kammattaM pariNamade tamhi sayaM bu. 12-194) / 3. yadudayAjjantuzarIreSu karkazaH puggalaM davvaM / / jaM kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi spoM bhavati, yathA pASANavizeSAdInAm, tatkarkaza- tassa bhAvassa / NANissa du NANamano aNNANamayo nAma / (prajJApa. malaya. vR. 23-263, pR. 473) / aNANissa / / (samayaprA. 67-68 va 136) / 2. 1 jisa kama ke udaya se zarIrapudgaloM meM karkazatA svataMtraH kartA / (jainendra. 12, 112) / 3. yaH (kaThoratA) utpanna hotI hai use karkaza nAmakarma pariNamati sa krtaaxxx|| (nATakasa 3-6) / kahate haiN| jIva jo bhAva karatA hai usakA vaha kartA hotA karkazavavacana-karNazaSkulivivarAbhyarNagocaramAtreNa hai, athavA jo pariNamana karatA hai vaha kartA hotA pareSAmaprItijananaM hi krkshvcH| (ni. sA. va. hai| jo kriyA ke karane meM svataMtra hotA hai vaha kartA 62) / kahalAtA hai| mithyAdarzana, ajJAna aura pravirati Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartRtva] 316, jaina-lakSaNAvalI [karmakSayasiddha svarUpa ina tIna prakAra ke nimittabhUta pariNAma- 606) / 4. kIrai jo jieNaM micchAttAIhiM vikAroM ke viSaya meM, vastutaH zaddha, niraMjana va caugaigaeNaM / teNiha bhaNNai kamma aNAiyaM taM pavAvastubhata caitanya mAtra bhAva kI apekSA eka hone para heNaM / / (karmavi. gA. 2) / 5. ka bhI jo azuddha, sAMjana aura aneka bhAvarUpatA ko saMyama-kaSAya-yogakAraNasaMcitapudagala pracayaH / (prA. prApta hokara tIna prakAra kA upayoga hotA hai usameM mI. vasu. va. 8) / 6. tatra jJAnAvaraNAdyaSTavidhamAjisako vaha upayoga (tatvarUpa prAtmA) karatA hai tmanaH pArataMtryanimittaM karma / (laghIya. abhaya. va. usakA vaha kartA hotA hai| jisa bhAva ko prAtmA 7-4, pR. 68) / 7. kriyate-mithyAtvAviratikaSAyakaratA hai usI bhAva kA vaha kartA hotA hai| jJAnI yogAnugatenAtmanA nivartyata iti karma / (uttarA. ke jJAnamaya bhAva hotA hai aura ajJAnI ke ajJAnamaya ni, zA. va. 2-66, pR. 72 // 8. jJAnAdipa bhAva hotA hai| vighAtanAdisAmarthyasaMyuta-jJAna - darzanAdipariNativikartRtva -1. kartRtvamiti zubhAzubhakarmaNo nirvarta- ghAtasAtAsAtAnubhavAdisAmopetaM karma / (dharmasaM. katvaM yogaprayogasAmarthyAt / (ta. bhA. siddha. vR. 2, malaya. vR. 606) / 7) / 2. kartRtA hi jJAna-cikIrSA-prayatnAdhArate- 1 aMjanacUrNa se paripUrNa Dibbe ke samAna sUkSma va Syate / (nyAyaku. 1-3) / sthala prAdi ananta pudgaloM se paripUrNa loka meM jo 1 yogapravRtti ke vaza zubha va azubha karmoM ko utpanna karmarUpa pariNata hone yogya niyata pudgala jIvaparikaranA, isakA nAma kartRtva hai| vaha jIvakA anAdi NAma ke anusAra bandha ko prApta hokara jJAna-darzana sAdhAraNa pAriNAmika bhAva hai| 2 vivakSita kArya ke ghAtaka (jJAnAvaraNa va darzanAvaraNa) tathA sukhakA jJAna, usake karane kI icchA aura tadrUpa prayatna duHkha, zubha-azubha prAyu, nAma, ucca va nIca gotra ina tInoM kI AdhArabhUtA kA nAma kartRtA hai| aura antarAya rUpa pudgaloM ko karma kahA jAtA hai| karma (kArya)-1. kammaM jamaNAyariprovaesigraM karma (kriyA)-dezAd dezAntaraprApti hetuH parisippamannahA'bhihiyaM / kisi-vANijjAiyaM ghaDa- spandAtmakaH pariNAmo'rthasya krm| (nyAyaku. 7, lohArAibhenaM ca / / (prAva. ni. 628) / 2. iha pR. 281) / karma yadanAcAryopadezajaM sAtizayamananyasAdhAraNa eka deza se dUsare deza kI prApti meM kAraNabhata padArtha gRhyate / XXX tatra bhAravahana-kRSi-vANijyAdi- ke parispandAtmaka pariNAma kA nAma karma (kriyA) karma / (prAva. ni. hari. vR. 628) / 1 jo kRSi va vANijya Adi kArya anAcArya-prAcArya karma (kAraka)-xxx yaH pariNAmo bhavetta se bhinna vyakti ke dvArA upadiSTa ho vaha karma tatkarma / (nATakasa. 3-6) / kahalAtA hai| jaise vojhA DhonA, evaM khetI va vyA- prAtmA kA jo pariNAma hotA hai, use karma jAnanA pAra prAdi karanA / jo isa saba karma meM kuzala hotA caahie| hai use karmasiddha kahA jAtA hai| karmakilviSa-karmaNA uktarUpeNa kilviSAH adhamAH karma (jJAnAvararaNAdi)-1. aMjaNacuNNapuNNasamu- karmakilviSAH / (uttarA. ni. zA. vR. 5, pR. 183) / gagovva suhama-thUlAdi-aNegavihapariNaehi aNaMtehiM prAdhAkarma se kilviSa-nikRSTa kArya karane vAle NiraMtara Nicite loge paricchiNNA eva jIvoM ko karmakilviSa kahA jAtA hai| poggalA kammapariNAmaNajoggA baMdhamANajIvapari- karmakSayasiddha-so kammakkhayasiddho jo savvakkhINaNAmapaccaeNa baddhA NANAdiladdhidhAtiNo suha-dukkhasu- kammaso / / dIhakAlarayaM jaM tu kammaM sesiamaTThahA / hAsuhAu-nAma-uccANIyAgoyaMtarAyapoggalA kammati sinaM dhaMtaM ti siddhassa siddhattamuvajAyai // (prAva. vuccati / (karmapra. cU. 1, pR. 2) / 2. prAtmapari- ni. 652-53) / NAmena yogabhAvalakSaNena kriyate iti karma / (ta. vA. jo samasta hI karmoM kA kSaya kara cukA hai vaha karma5, 24, 6, pR. 488 paM. 21) / 3. nANAdipari- kSayasiddha kahalAtA hai / jaba jIva annAdiparaMparA NativighAyaNAdisAmatthasaMjuyaM kamma / (dharmasaM. se bAMdhe hae pATha prakAra ke zeSa karma-raja ko dhyA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmacetanA] 320, jaina-lakSaNAvalI [karmadravyapudgalaparivartana nAgni se bhasma kara detA hai, taba usake siddha ava- karmadalikaniSeka-dekho karmaniSeka / 1. pAbAsthA utpanna hotI hai| hUNiyA kammaTTitI kmmnnisego| (SaTkhaM. 1, 6-6, karmacetanA-1. vedaMto kammaphalaM maye kadaM jo du 6,6, 12, 15 ityAdi-pu. 6, pR. 150 aadi)| muNadi kammaphalaM / so taM puNo vi baMdhadi vIyaM 2. avAdhonA karmasthitiH krmdliknissekH| (prajJAdukkhassa aTThavihaM // (samayaprA. 408) / 2.xx pa. malaya. vR. 23-294, pR. 476) / x ekko kajja tu xxx cedydixxx|| prAbAdhA yA abAdhA kAla se rahita karmoM kI sthiti paMcA. kA. 38) / 3. jJAnAdanyatredamahamiti cetanam ko karmaniSeka yA karmadalika niSeka kahate haiN| ajJAnacetanA / sA dvidhA-karmacetanA karmaphalacetanA karmadravyapudgalaparivartana-1. ekasmin samaye ca / tatra jJAnAdanyatredamahaM karomIti cetanaM karmace. ekena jIvena aSTavidhakarmabhAvena pudagalA ye gRhItAH tnaa| (samayaprA. amRta. va. 417); tatra jJAnA- samayAdhikAmAvalikAmatItya dvitIyAdiSu samayeSu danyatredamahaM karomIti cetanaM karmacetanA / (samayaprA. nirjIrNAH, pUrvoktenaiva krameNa ta eva tenaiva prakAreNa amRta. vR. 418) / 4. karmacetanA ko'rthaH iti tasya jIvasya karmabhAvamApadyante yAvattAvatkarmadravyacet-madIyaM karma mayA kRtaM karmotyAdyajJAnabhAvena- parivartanam / uktaM ca-savve vi puggalA khalu IhApUrvakamiSTAniSTarUpeNa niruparAgazuddhAtmAnu- kamaso bhuttujhiyA ya jIveNa / asaI aNaMtakhutto bhUticyutasya manovacanakAyavyApArakaraNaM yat sA pugglpriyttttsNsaare|| (sa. si. 2-10, bha. prA. bandhakAraNabhUtA karmacetanA bhaNyate / (samayaprA. jaya. vijayo. 1773; ta. vRtti zruta. 2-10) / 2. karmavR. 418) / 5. anye tu prakRSTataramohamalImase- dravyaparivartana mucyate-ekasmin samaye jIvenaikenAnApi prakRSTajJAnAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena STavidhakarmabhAvena ye pudagalA gRhItAH samayAdhikAmanAgvIryAntarAyakSayopazamAsAditakAryakAraNasAma - mAvalikAmatItya dvitIyAdiSu samayeSu nirjIrNAstato aaH sukha-duHkhAnurUpakarmaphalAnubhavanasaMbalitamapi gRhItAnagRhItAn mizrAnanantavArAnatItya ta eva kArya meva prAdhAnyena cetayante / (paMcA. kA. amRta. va. karmaskandhAstenaiva vidhinA tasya jIvasya karmabhAvamA38); ekko kajjaM tu-atha punarekastenaiva cetaka- padyante yAvattAvatkarmadravyaparivartanamiti / (mUlA. va. bhAvenopalabdhasAmarthya nehApUrvakaSTAniSTavikalparUpaM karma 8-14) / 3. karmapudgalaparivartanamucyate ekasmin kArya tu vedayati anubhavati / (paMcA. kA. ja. v.38)| samaye kenacijjIbena aSTavidhakarmabhAvena ye gRhItAH 2 apane svabhAvabhUta jJAna ko chor3akara anyatra- samayAdhikAmAvalikAmatItya dvitIyAdisamayeSa nipara meM-'maiM karatA hai isa prakAra kA jo anabhava IrNAH pUrvokta krameNava ta eva tenaiva prakAreNa tasyaiva hotA hai, ise karmacetanA kahate haiN| jIvasya karmabhAvaM prApnuvanti tAvatkAlaM karmapudgalakarmajA prajJA-1. uvadeseNa viNA tavavisesalAheNa parivartana bhavati / zeSasarvavizeSo nokarmaparivartanavat kammajA turimA / (ti. pa. 4, 1021) / 2. tava- jJAtavyaH / (go. jI. jI. pra. 560) / ccharaNabaleNa gurUvadesaNiravevakheNuppaNNapaNNA kammajA 1 eka jIva ne eka samaya meM pATha prakAra ke karmaNAma, prosahasevAbaleNuppaNNapaNNA vaa| (dhava. pu. rUpa se pariNata jina pudgaloM ko grahaNa kiyA, 6, pR. 82) / 3. duzcaratapazcaraNabalena gurUpadeza- tatpazcAt eka samaya adhika prAvalIkAla ke mantareNa samutpannA karmajA / (cA. sA. pR. 67) / pazcAt dvitIyAdi samayoM meM unheM nirjIrNa kara 2 guru ke upadeza ke binA tapazcaraNa ke bala se diyaa| punaH ananta vAra agrahIta aura ananta vAra utpanna hone vAlI baddhi ko karmajA prajJA kahate haiN| mizra pudagala paramANoM ko grahaNa kiyA va choDA athavA auSadhi sevana ke bala se jo prajJA utpanna tathA madhya meM gRhIta pudgaloM ko ananta vAra grahaNa hotI hai use karmajA prajJA kahate haiM / kiyA va chodd'aa| isa prakAra gRhIta, agRhIta aura karmaTha-xxx karmaThaH karmazUraH karmANi ghttte| mizra paramANuoM ko anantavAra grahaNa karane ke (yogazA. svo. viva. 1-55) / pazcAt nirjIrNa kara dene para usI jIva ke jaba ve jo kArya karane meM zUra ho use karmaTha kahate haiN| hI karmapudgala pUrvokta prakAra se karmarUpatA ko Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmadravyabhAva] 321, jaina-lakSaNAvalI karmaphalacetanA prApta hote haiM taba itane kAla meM usakA karmadravya- tacca mUlottarottara prakRtibhedabhinnaM bahuvikalpabandhoparivartana pUrA hotA hai| dayodIraNasattvAdyavasthaM jJAnAvaraNAdikarmasvarUpaM samakarmadravyabhAva-kammadavvabhAvo NANAvaraNAdidavva- vadhAneryApathatapasyAdhAkarmAdi vrnnyti| (go. jI. kammANaM aNNANAdisamuppAyaNasattI / (dhava. pu. 12, jI. pra. TI. 366) / 8. karmabandhodayopazamodIraNA nirjarAkathakamazItilakSAdhikakoTipadapramANaM karmajJAnAvaraNAdi dravyakarmoM meM ajJAnAdi utpanna karane pravAdapUrvam / (ta. vRtti zruta. 1-20) / kI jo zakti hotI hai use tavyatirikta karmadravya karma ko bandha, udaya, upazama evaM bhAva kahate haiN| nirjarA rUpa avasthAvizeSoM kA, anubhava va pradezoM karmadravyasaMsAra-karma dravyasaMsAro jJAnAvaraNAdi- ke AdhAroM kA tathA jaghanya, madhyama aura utkRSTa viSayaH / (cA. sA. pR. 80) / sthiti kA nirdeza kiyA jAtA hai use karmapravAdapUrva jJAnAvaraNAdirUpa pAThoM karmoM ke pudgala paramANoM kahate haiN| ko karmadravyasaMsAra kahate haiN| karmaphalacetanA-1. vedaMto kammaphalaM suhido duhido karmaniSeka -dekho karmadalikaniSeka / du havadi jo cedaa| so taM puNo vi baMdhadi bIyaM karmanAraka-kammaNeraiyo NAma Nirayagadisahagada- dukkhassa aTTavihaM / / (samayaprA. 419) / 2. kammANaM kmmdvvsmuuho| (ghava. pu. 7, pR. 30) / / phlmekkoXXX| cedayadi Xxx // (paMcA. narakagati ke sAtha Aye hae karmadravya ke samaha ko kA. 38) / 3. jJAnAdanyatreda vedaye'hamiti cetanaM karmakarmanAraka kahate haiN| phlcetnaa| (samayaprA. amRta. TI. 417); eke karmapuruSa-karma anuSThAnam, tatpradhAnaH puruSaH karma- hi cetayitAraH prakRSTata ramohamalImasena prakRSTatarajJApuruSaH karmakarAdikaH / (sUtrakR. zI. vR. 4, 1, 57) / / nAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena prakRSTataravIanuSThAna-pradhAna karmayogI puruSa ko karmapuruSa kahate haiN| yanti rAyAvasAditakArya-kAraNasAmarthyAH sukha-duHkharUpaM karmapravAda -1.baMdhodayopazamanirjarAparyAyA anubhava- karmaphalameva prAdhAnyena cetayante / (paMcA. kA. amRta. pradezAdhikaraNAni sthitizca jaghanya-madhyamotkRSTA va. 38); nirmalazuddhAtmAnubhUtyabhAvopAjitaprakRSTayatra nirdizyate ttkrmprvaadH| (ta. vA. 1,20, 12, taramohamalIsena cetaka bhAvena pracchAditasAmarthyaH sannepR. 76; dhava. pu. 6, pR. 222) / 2. kammapavAda ko jIvarAzi: karmaphalaM vedayati / (paMcA. kA. jaya.va. NAma puvaM vIsaha vatthUNaM 20 cattArisayapAhuDANaM 38) / 4. udayAgataM karmaphalaM vedayan zuddhAtmasvarUpa400 egakoDi-asIdilakkhapadehi 18000000 / macetayan manojJAmanojJendriyaviSayanimittana yaH sukhiaTTavihaM kammaM vaNNedi / (ghava. pu. 1, pR. 121); to duHkhito vA bhavati sa jIva: punarapi tadaSTavidha 3. athavA IryApathakarmAdisaptakarmANi yatra nirdizyante karma vadhnAti / kathaMbhUtam ? bIjaM kAraNam / tatkarmapravAdam / (dhava. pu. 6, pR. 222) / 4. kamma- kasya ? duHkhasya / ityekagAthayA karmaphalacetanA pavAdo samodANiriyAvahakiriyAtavAhAkammANaM vyAkhyAtA / karmaphala cetanA ko'rthaH iti cet vaNNaNaM kunni| (jayadha. pu. 1, pR 142) / 5. svasthabhAvarahitenAjJAna bhAvena yathAsambhavaM vyaktAazItilakakoTipadaM karmaNAM bandhodayodIraNopazama- vyaktasvabhAvenehApUrvakamiSTAniSTavikalparUpeNa harSanirjarAdiprarUpakaM karmapravAdam 18000000 / (zrata- viSAdamayaM sukha-duHkhAnubhavanaM yat sA bandhakAraNabhUtA bhakti TI. 12, pa. 176) / 6. karmapravAdamaSTamaM karmaphalacetanA bhaNyate / (samayaprA. jaya. vR. 416) / jJAnAvaraNAdikaM karma prakRti-sthityanubhAga-pradezAdi- 3 atizaya balavAn vIryAntarAya ke nimitta se jina bhirbhadairanyaizcottarottarabhedairyatra varNyate tatkarmapravAdama. jIvoM (sthAvara) ke kArya karane kA sAmarthya vinaSTa tatpadaparimANamekA padakoTI azItizca shsraanniiti| ho rahA hai ve atizaya tIvra jJAnAvaraNa ke udaya se (samavA. abhaya. vR. 147, pR. 131) / 7. karmaNaH prabhAvahIna hokara jo cetaka svabhAva moha kI pravAdaH prarUpaNamasminniti karmapravAdamaSTa meM puurvm| utkaTatA se malina ho rahA hai aise cetaka svabhAva se la. 41 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabhAvacetanA] 322, jaina-lakSaNAvalI [karmayoga pramukhatayA eka mAtra sukha-duHkharUpa karmaphala kA hI yuktimAn / (ta. vA. 3, 37, 2-3) / 3. kRSyAjo anubhava karate haiM, vaha karmaphalacetanA kahalAtI dikarmapradhAnA bhUmiH karmabhUmiH / (sthAnA. 3, 1, karmabhAvacetanA- 1. vedaMto kammaphalaM appANaM jo 1 jahAM para (bharata, airAvata va videha kSetroMmeM) sAtaveM du kuNadi kammaphalaM / so taM puNo vi baMdhadi bIyaM naraka meM le jAne yogya azubha karma kA tathA sarvArthadukkhassa aTTavihaM / / vedaMto kammaphalaM maye kadaM jo siddhi prAdi prApaka zabha karma kA upArjana sambhava muNadi kammaphalaM / so taM puNo vi baMdhadi bIyaM dukkha- hai tathA jahAM para asi, maSi, kRSi, vANijya, vidyA, ssa aTTavihaM / / (samayaprA. 417-418) / 2. uda- aura zilparUpa SaTakoM ke sAtha pAtradAnAdi bhI yAgataM zubhAzubhaM karma vedayannanu bhavan sannajJAnijIvaH dekhe jAte haiM use karmabhUmi kahate haiN| svasthabhAvAd bhrapTo bhUtvA madIyaM karmeti bhaNati, karmamaGgalam -karmamaGgalaM darzanavizuddhayAdiSoDazamayA kRtaM karmeti ca bhaNati; sa jIvaH punarapi dhApravibhaktatIrthakaranAmakarmakAraNIvapradezanibaddhatadaSTavidhaM karma badhnAti / kathaMbhUtaM ? bIjaM kAra- tIrtha karanAmakarma mAGgalyanibandhanatvAnmaGgalam / Nam / kasya duHkhasya / iti gAthAdvayenAjJAnArUpA (dhava. pu. 1. pR. 26) / karmabhAvacetanA vyaakhyaataa| (samayaprA. jaya.va. 417, darzanavizaddhi prAdi solaha kAraNoM ke dvArA jo 418) / tIrthaGkara nAmakarma jIva ke pradezoM se sambaddha hotA udayaprApta zubha-azubha karma kA anubhavana karatA huA hai vaha cUMki mAMgalya kA kAraNa hai, ataH use karmaajJAnI jIva svasthabhAva se bhraSTa hokara jo yaha maGgala kahA jAtA hai| vicAra karatA hai ki yaha karma merA hai va maiMne use karmamAsa-1.xxx tIsaM diNA mAso // kiyA hai, ise karmabhAvacetanA kahate haiN| isa prajJAna- (jyotiSka. 30) / 2. sAvanamAsastrizadahorAtra rUpa karmabhAvacetanA kA phala yaha hotA hai ki vaha eva, eSa ca karmamAsa RtumAsazcocyate / (ta. bhA. phira se bhI duHkha ke kAraNabhUta usa pATha prakAra ke siddha. bR. 4-15) / 3. uu iti RtuH, sa ca karma ko vAMdhatA hai| kila lokarUDhayA SaSThyahorAtrapramANo dvimAsAtmakaH, karmabhUmi-1. atha kathaM karmabhUmitvam ? zubhAzubha- tasyArdhamapi mAso'vaya ve samudAyopacArAt Rtureva, karmaNo'dhiSThAnatvAt / nana sarvalokatritayaM karmaNo- arthAt paripUrNatrizadahorAtrapramANaH eSa eva Rtu'dhiSThAnameva ? tata eva prakarSagativijJAsyate prakarSeNa mAsaH karmamAsa iti vA sAvana mAsa iti vA vyvy| karmaNo'dhiSThAnamiti / tatrAzubhakarmaNastAvat hriyate / uktaM ca--- esa ceva uumAso kammamAso saptamanarakaprApaNasya bharatAdiSve bArjanama, zabhasya ca sAvanamAso bhannai iti / (vyava. malaya. vR. 2, sarvArthasiddhayAdisthAnavizeSaprApaNasya karmaNaH upA- 15) / 4. triMzadahorAtrA etAvatkarma mAsaparimANam / janaM tatraiva, kRSyAdilakSaNasya paDvidhasya karmaNaH (sUryapra. malaya. vR. 10,20,57); triMzatA'horAtrapAtradAnAdisahitasya tatraivArambhAt karmabhUmivyapadezo reka: karmamAsaH / (sUryapra. malaya. vR. 12, 75, pR. veditvyH| (sa. si. 3-37) / 2.xxx 216) / yataH prakRSTaM zubhakarma sarvArthasiddhisaukhyaprApaka tIrtha- 1 tIsa dina-rAta kA eka karmamAsa hotA hai| karatvamaddhinirvartakaM vA asAdhAraNam / azabhakarma karmayoga-1. sarvazarIraprarohaNabIjabhUtaM kArmaNa ca prakRSTaM kalaGkalapRthivImahAduHkhaprApakam atiSThAnanarakagamanaM ca karmabhUmiSvevopAya'te, dravya-bhava-kSetra- nimitta prAtmapradezaparispandaH / karmaNA kRto yogaH kAla-bhAvApekSatvAt karmabandhasya / sakalasaMsAra- karmayogaH / (sa. si. 2-25) / 2. karmeti sarva[nivAraNa] kAraNanirjarAkarma cAtraiva pravartate / tato zarIraprarohaNasamartha kArmaNam / sarvANi zarIrANi bharatAdiSveva karmabhUmaya iti yukto vyapadezaH / SaT- yataH prarohanti tadbIjabhUtaM kArmaNaM zarIraM karmatyUkarmadarzanAcca / SaNNAM karmaNAM asi-kRSi-mapi-vidyA- cyate / yogaH prAtmapradezaparispandaH / kAyAdivargaNAvaNika zilpAnAmanaiva darzanAcca karmabhUmivyapadezaH nimitta prAtmapradezaparispanda: yoga ityAkhyAyate / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavargaNA] 323, jaina-lakSaNAvalo [karmasaMvatsara karmanimitto yogaH karmayogaH / tasyAM vigrahagatau ggassa tato jA saMjAyati jA ya kajjANaM // kArmaNazarIrakRto yogo bhavati yatkRtaM karmAdAnam / (vizeSA. bhA. 3632-36) / 3. anAcAryakaM karma yadupapAditA cA'manaskasyApi vigrahArthA gatiH / xxx kAdAcitkaM vA karma XXX karmajA (ta. vA. 2, 25, 3-4) / 3. karma kArmaNaM zarI- iti, karmaNo jA krmjaa| (prAva. hari. va. 638, ram, kamaiva yogaH krmyogH| kArmaNarIrAlambanAtma- pR. 415) / 4. karmajA punaH dhIH sAdhukAraphalA pradezaparispandarUpA kriyetyarthaH / (ta. zlo. 2-25) / anAcAryajaM karma, tatra punaH punarupayogAt pratikSaNa4. jIvasya vigrahagatau karmayogaM jinezvarAH / prAharde- mabhyasyatastAdazI buddhirutpadyate yena prathama hAntaraprAptiH karma grahaNakAraNam / / (ta. sA. 2-67) / zAyI pAzcAtyaM karmopajAyate / (ta. bhA. hari.. 5. nikhila zarIrAGakurabIjabhUtaM karmaNAM vapuH karma 6-6) / iti kathyate / Xxx vAGmanaskAyavargaNAkAraNa- 1 jo baddhi upayoga kI sthiratA se karbha (kriyA yA bhUtaM jIvapradezaparispandanaM yoga: kathyate, karmaNA kArya) kI yathArthatA ko jAnatI hai, karma ke abhyAsa vihito yogaH sa krmyogH| sa karmayogo vigrahagatA- va vicAra se vistAra ko prApta hotI hai, aura sAdhuvuttarazarIragrahaNe bhavati / (ta. vRtti zruta. 2-25) / kAra (prazaMsA ke sAtha phalavatI-prAthika lAbha 1 karma se abhiprAya anya saba zarIroM ke kAraNabhUta Adi rUpa phala se saMyukta-hotI hai vaha karmasamutthA kArmaNa zarIra kA hai; vacana, mana aura kAya varga- -karmajA-buddhi kahalAtI hai / usake spaSTIkaraNa NAoM ke nimitta se jo prAtmapradezoM meM parispandana ke lie hairaNyika ( sunAra ), karSaka, kaulika (halana-calana) hotA hai usakA nAma yoga hotA hai; (julAhA), davI (parosane vAlI), mauktika, ataH ukta kArmaNazarIrabhata karma ke dvArA jo yoga- (maNikAra), ghRtavikrayI, plavaka (bandara), tunnAga prAtmapradezaparispandana-hotA hai use karmayoga -phaTe vastrAdi ThIka karane vAlA, bar3haI, prApika, jAnanA caahie| ghaTakAra aura citrakAra, ye bAraha udAharaNa dipe karmavargaNA (kammavaggaNA)-kammavaggaNA NAma gaye haiN| aTTakammakkhaMdhaviyappA / (dhava. pu. 14, pR. 52) / karmasaMvatsara-1. saMvaccharo u bArasa mAso pakkhA ATha karmaskandhoM ke bhedabhUta vargaNA kA nAma karma- ya te cauvvIsaM / tinneva sayA saTThA havaMti rAiMdiyAvargaNA hai| NaM tu / / iya esa kamo bhaNiyo niyamA saMvaccharassa karmasamutthA buddhi - dekho karmajA buddhi / 1. uva- kammassa / kammo tti sAvaNo tti ya uu tti ya TusArA kammapasaMgaparigholaNavisAlA / sAha- tassa nAmANi / / (jyotiSka. 2, 31-32) / 2. kAraphalavaI kammasamutthA havai vRddhI / heraNNie 1 evaM vidhadvAdazamAsaniSpannaH sAvanasaMvatsaraH, sa cAyaM karisae 2 kolina 3 Dove a4 mUtti 5 ghaya 6 trINizatAnyahrAM SaSTayadhikAni (360) / (ta. pavae 7 / tunnAe 8 vaDDhaiya 6 pUyai 10 ghaDa 11 bhA. siddha. va. 4-15) / 3. karma-laukiko vyavacittakAre a 12 // (nandI. gA. 67-68, pR. hAraH, tatpradhAnaH saMvatsaraH karmasaMvatsaraH, loko hi 174, Ava. ni. 946-47, upadezapada 46-47) / prAyaH sarvo'pyanenaiva saMvatsareNa vyavaharati tathA caitad2.. uvayogo'bhiniveso maNaso sAro ya kamma- gataM mAsamadhikRtyAnyatroktam-kammo niraMsayAe sambhAvo / kammo NiccabbhAso kammapasaMgo hi mAso vyavahArakArago lAe (?) / sesApro saMsayAe tappabhavo / / parigholaNaM viyAro vinnAso vA tada- vavahAre dukkaro ghettuM / (sUryapra. malaya. vR. 10, 20, NNahA vahuhA / sAhukayaM suThTha tti ya sAhukkAro pasaM. 57, pR. 166); karmasaMvatsarasya parimANaM trINi satti / cittovogAdANA hi disAratti dida. zatAni SaSTayadhikAni rAtridivAnAma-tinni prmtthaa| kammapasaMgaparigholaNehi suviyAravitthi- sayA puNa saTTA kammo saMvaccharo hoi| (sUryapra. NNA / / vi use hito saMsaMsuTTha kayaM sAhukAro ahvaa| malaya. vR. 10, 20, 57); visamaM pavAliNo parisesaM pi phalaM teNa u tose tapphalavatI to sA / / jA NamaMti aNuUsu diti pupphaphalaM / vAsaM na samma dIhakAlapuvvAvaracitaNano bhave sayaM mnnsaa| ega- vAsai tamAha saMvaccharaM kammaM // yasmin saMvatsare Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmasiddha ] vanaspatayo viSamaM viSamakAlaM pravAlinaH pariNamanti - pravAlaH pallavAGkurastadyuktatayA pariNa manti tathA nRtsva [ zranRtuSva ] sva-svaRtvabhAve'pi puSpaM phalaM ca dadAti prayacchati, tathA varSa pAnIyaM na samyak yasmin saMvatsare megho varSati tamAhurmaharSayaH saMvatsaraM kammaM, karmasaMvatsaramityarthaH / ( sUrya pra. malaya. vR. 10, 20, 58, pR. 172) / 1 bAraha ma.sa, caubIsa pakSa yA tIna sau sATha dina rAta pramANa kAla ko karmasaMvatsara kahate haiM / 3 jisa varSa meM vRkSoM ke patra, puSpa aura phala apanI Rtu ke pUrva hI zrI jAveM yA binA Rtu ke bhI zrA jAveM, aura jisa varSa megha samaya para jalavarSA na kareM, use bhI karmasaMvatsara kahate haiM / karmasiddha-kammaM jamaNAyarizravaesa sippamaNNA 'bhihi / kisivANijjAIyaM ghaDa-lohArAibheyaM ca // jo savvakammakusalo jo jattha supariniTThiyo hoi / sajjhagirisiddhazro vivasa kammasiddha ttivinneo // ( zrAva. ni. 628 - 26) / jo sahyagirisiddhaka ke samAna anAcAryopadiSTa asi, maSi, kRSi Adi karmoM meM kuzala hai use karmasiddha kahate haiM / karma sthiti - 1 X XX savvakammANaM ThidIpro pati, kiMtu ekasseva kammaTThadI gheppadi / kudo ? guruvadesAdo / tattha vi daMsaNamohaNIyassa ceva sattarisAgaropamakoDA koDimettAe gahaNaM kAdavvaM, pAhaNNiyAdo / kudo pahANatta ? saMgahidAsesa krammadvidIe / ( dhava. pu. 4, pR. 403); kammaTThaditti vRtte sattarisAgaropamakoDAkoDimettA (hiMdI) ghettavvA / (ghava. pu. 7, pR. 145 ) / karmoM meM darzanamohanIya kI jo sattara koDAkoDi sAgaropama pramANa sarvotkRSTa sthiti hai, usI kA 'karmasthiti se grahaNa hotA hai, anya saba karmasthitiyoM kA nahIM / karmasthityanuyogadvAra - kammadviditti praNiyogaddAraM savvakammANaM sattikammaTThadimukkaDDaNokaDuNadidi ca paruvedi / ( dhava. pu. 6, pR. 236); kammaTThaditti praNiyogaddAre ettha mahAvAcayA ajjadiNI saMtakammaM kareMti, mahAvAcayA dvidisaMtakammaM payAti / ( dhava. pu. 16, pR. 577 ) / jisa adhikAra meM saba karmoM ko zaktisthiti 324, jaina-lakSaNAvalI [ karmendriya aura utkarSaNa - zrapakarSaNajanita sthiti kI prarUpaNA kI jAtI hai usakA nAma karmasthiti hai / yaha mahAkarma prakRtiprAbhRta ke kRti - vedanAdi 24 anuyogadvAroM meM se 22vAM anuyogadvAra hai / karmahAni - karmahAnirmithyAtvAdInAM samyaktvapratibandhakakarmaNAM yathAsambhavamupazamaH kSayopazamaH kSayo vA / (sA. dha. sva. TI. 1-6 ) / samyaktva ke rokane vAle mithyAtvAdika karmoM kA jo yathAsambhava upazama, kSaya zrathavA kSayopazama hotA hai; isakA nAma karmahAni hai / karmahuGgita - karmahuGgitaH kRtabrahmahatyAdimahApAtaka: / (zra. di. pR. 74) / brahmahatyA Adi mahApApoM ke karane vAle puruSa ko karmahuGgita kahate haiM / karmArya - - 1. karmAryA yajana- yAjanAdhyayanAdhyApanaprayoga kRSi-lipi-vANijya-yonipoSaNavRttayaH / (ta. bhA. 3 - 15 ) / 2. karmAryAstredhA - sAvadyakarmAryA alpasAvadyakarmAryA asAvadyakarmAryAzceti / sAvadyakarmAryAH SoDhA - asi maSI - kRSi vidyA-zilpa vaNikkarmabhedAt / X X X SaDapyete praviratipravaNatvAt sAvadyakarmAryAH / alpasAvadyakarmAryAH zrAvakAH zrAvikAzca viratyaviratipariNatatvAt / zrasAvadyakarmAryAH saMyatAH, karmakSayArthodyataviratipariNatatvAt / (ta. vA. 3, 36, 2) / 3. yajanairyAjanaH zAstrAdhyayanAdhyApanairapi / prayogairvAptiyAvRttimanta karmAryakAH smRtAH // ( tri.Sa. pu. ca. 2, 3, 676 ) / 1 yajanayAjana, adhyayana-adhyApana, prayoga, kRSi, lekhana, vyApAra aura yonipoSaNa karmoM se zrAjIvikA karane vAloM ko karmA kahate haiM / 2 sAvadyakarmArya, alpasAvadyakarmArya zraura asAvadyakarmArya ke bheda se karmA tIna prakAra haiN| sAvadyakarmArtha - zrasi-maSI Adi chaha karmoM se AjIvikA karane vAle / alpa sAvadyakarmA - dezavirati ke paripAlaka zrAvaka zraura zrAvikA / zrasAdya karmArtha - sarva karmakSaya meM udyata saMyata (mahAvratI ) / karmendriya - x x x karmendriyANi vAgAdIni vacanAdikriyAnimittAni santi XXX upayogasAdhaneSu hIndriyavyavadezo yukto na kriyAsAdhaneSu / (ta. vA. 2, 15, 5-6) / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmopAdhinirapekSa zuddhadravyAthika] 325, jaina-lakSaNAvalo [kalahavA jo mAtra vacanAdikriyA kI kAraNa haiM una vacana, kAra karatA hai use karmopAdhisApekSa azuddha paryAyApANi, pAda, pAyu aura upastha ko karmendriya kahA thikanaya kahA jAtA hai / jAtA hai| karvaTa-1.xxx giriveDhidaM ca kavvaDayaM // karmopAdhinirapekSa zuddha dravyAthika- 1. kammANaM (ti. pa. 4-1398) / 2. parvatAvaruddhaM kavvaDaM majhagayaM jIvaM jo gahai siddhasaMkAsaM / bhaNNai so NAma / (dhava. pu. 13, pR. 335) / 3. kavvaDaNAsaddhaNo khatu kmmovaahinnirvekkho|| (la. na.ca. mANitaTA dharaNIdharaparirA mitraa| 18; ba. na. ca. 191) / 2. karmopAdhinirapekSaH dI. pa. 7-50) / 4. karvaTa kunagaram / (praznavyA. zaddhadravyAthiko yathA saMsArI jIvaH siddhasadakazaddhA- abhaya. va. 175: prauSapA. abhaya. va. 32, p.74)| tmaa| (pAlApapa. pR. 158) / 1 parvata se veSTita grAma ko karvaTa kahA jAtA hai / 2 jo dravyAthika naya saMsArI jIva ko karmarUpa 4 kRtsita nagara kA nAma karvaTa hai| upAdhi se rahita siddhasamAna zuddha grahaNa karatA hai karvaTakathA-kaTaM sarvatra parvatena veSTito dezaH, vaha karmopAdhinirapekSa zuddhadravyAthika naya kaha __kathAtra sambadhyate krvttkthaa| (mlaa.v.6-86)| lAtA hai| jo deza saba ora parvata se ghirA huA ho use karvaTa karmopAdhinirapekSa zuddha paryAyAthika--1. dehINaM aura usase sambaddha kathA ko kavaTakathA kahA pajjAyA suddhA siddhANa bhaNai saaritthaa| jo iha jAtA hai| aNicca suddho pajjayagAhI have sa No // (la. na. karSa (kaMsa)-1. ardhatRtIyagharaNAni suvarNaH, sa ca ca. 31; bR. na. ca. 204) / 2. karmopAdhinira kaMsaH / (ta. vA. 3, 38, 5) / 2. aDDhAijjA pekSasvabhAvo nityazaddhaparyAyAthiko yathA-siddha dharaNA ya suvaNNo so ya puNa kriso|| (jyotiSka. paryAyasadRzAH zuddhAH saMsAriNAM paryAyAH / (pAlApapa. 1-18) / 3. ardhatRtIyAni dharaNAnyekaH suvarNaH, sa pR. 159) / eva caikaH suvarNaH karSa ityucyate / (jyotiSka. malaya. 2 jo paryAyAthika naya saMsArI jIvoM kI avasthAoM vR. 1-18) / ko middha avasthA ke samAna svIkAra karatA hai use ar3hAI dharaNa (mApavizeSa) pramANa eka suvarNa hotA karmopAdhinirapekSa zuddha paryAyAthika naya kahate haiN| hai| isako karSa bhI kahA jAtA hai| karmopAdhisApekSa azuddha dravyAthika-1. bhAvesu . __ karSaka- xxx karSakaH karSaNAttathA / (pAca. rAyayAdI savve jIvaMmi jo du jpedi| so hu / 6-206) / asuddho utto kammANovAhisAvekkho / / (la. na. ca. jo kheta ko jotatA va botA hai vaha karSaka (kRSaka) 21, ba. na. ca. 164) / 2. karmopAdhisApekSo'zaddhadravyAthiko yathA-krodhAdikarmajabhAva praatmaa| __ kahalAtA hai| (pAlApapa. pa. 158) / kalaha-parasantApajananaM kalahaH / (dhava. pu. 12, 1jo jIva meM karmajanita rAga-dveSAdi bhAvoM ko pR. 285) / batalAtA hai use karmopAdhisApekSa prazaddha dravyAthika- dUsaroM ko santApa utpanna karane kA nAma kalaha hai| naya kahate haiN| kalahaprAbhUta-kalahaNimittagaddaha-jara-kheTayAdidamba karmopAdhisApekSa azuddha paryAyAthikanaya-1. muvayAreNa kalaho / tassa visajjaNaM kalahapAhuDaM / bhaNai aNiccA suddhA cauga ijIvANa pajjayA jo (jayadha. pu. 1, pR. 325) / hu| hoi vibhAva aNicco asuddhagro pajjayAttha- kalaha ke kAraNabhUta gadhA, jIrNa vastu aura kheTa Namo / / (la. na. ca. 32, bu. na. ca. 205) / (viSa) prAdi dravyoM ko upacAra se kalaha aura 2. karmopAdhisApekSasvabhAvo'nityAzuddhaparyAyAthiko usake visarjana (bhejane) ko kalahaprAbhUta kahA yathA-saMsAriNAmutpatti-maraNe staH / (pAlApapa. jAtA hai| pR. 156) / klhvaak-propprvirohheduklvaayaa| (aMga2 jo saMsArI jIvoM kI utpatti va maraNa ko svI- pa. 262) / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalahakara ] paraspara virodha ke kAraNabhUta vacana ko kalahavAk kahA jAtA hai / kalahakara - tatra kalaho vAcikaM bhaNDanam, tatkaraNazIlo 'prazastakrodhAdyodayika bhAvavazataH kalahakaraH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 1086, pR. 567) / vAcanika lar3AI kA nAma kalaha hai, nindya krodhAdi ke vaza hokara jo svabhAvataH isa kalaha kA karane vAlA hotA hai vaha kalahakara kahalAtA hai / kalA - 1. trizatkASThA kalA / ( dhava. pu. 6, pR. 63 ) / 2. cittakamma pattacchejjAdI kalA NAma / (dhava. pu. 13. pU. 364 ) / 3. trizatkASThAbhi: kalA (paMcA. kA. ja. vR. 25) / 4. SoDazAbhiH kASThAbhiH kalA / (ni. sA. vR. 31) / 1 tIsa kASThA (netranimeSoM) kI eka kalA hotI hai / 2 citrakarma zraura patrachedana prAdi ko kalA kahA jAtA hai / kalka -- kalko nAma prasUtyAdiSu rogeSu kSArapAtanamathavAtmanaH zarIrasya dezataH sarvato vA lodhAdibhirudvartanam / ( vyava. malaya. vR. 3, pR. 117) / prasUti Adi rogoM meM bhasma yA namaka ko girAnA zrathavA apane zarIra ke thor3e se bhAga meM yA pUre hI zarIra meM lodhra (lobhAna) zrAdi dravyoM se ubaTana karane ko kalka kahate haiM / kalka kuruka -- kakkakuruyA ya mAyA niyaDIe DaMbhaNaM ti jaM bhaNiyaM / ( prava. sAro. 115) / 326, jaina-lakSaNAvalo mAyA vyavahAra kA nAma kalkakuruka hai / zrabhiprAya yaha ki zaThatA se dUsaroM ko jo ThagA jAtA hai yA dhokhA diyA jAtA hai use kalkakuruka kahate haiM / kalpa (svarga) - - 1. prAggraiveyakebhyaH kalpAH / (ta. sU. 4-24) / 2. prAg graiveyakebhyaH kalpAH bhavanti, saudharmAdaya AraNAcyutaparyantA ityarthaH / ( ta. bhA. 4-24) / 3. indrAdayaH prakArA vakSyamANA daza eSu kalpyante iti kalpa: / (ta. vA. 4, 3, 3) / 4. indrAdidazatayA kalpanAt kalpAH / saudharmAdayo'cyutAntAH / ( ta. bhA. siddha. vR. 4-18 ) ; indrAdidazakalpanAtmakatvAt kalpAH saudharmAdayo'cyutaparyavasAnA iti / ( ta. bhA. siddha. vR. 4-24) / 2 graiveyakoM se pahile, zrarthAt saudharma se lekara acyuta paryanta, kalpa kahe jAte haiM / 3 indra- sAmAnika prAdi daza bhedoM kI jahA~ taka - saudharma se kalpanA lekara acyuta paryanta-- kalpanA hai vahA~ taka devavimAnoM kI kalpa saMjJA hai / kalpa ( zranuSTheya ) - yA kuzalena pariNAmena bAhyavastupratisevanAsA kalpaH / ( vyava. malaya. vR. 1, 36, pR. 16) / kuzala pariNAma se - vivekapUrvaka sAvadhAnI ke sAtha - bAhya vastuoM kA jo sevana kiyA jAtA hai, isakA nAma kalpa hai / kalpa ( kAla ) - 1 . prosappiNi ussappiNIzro do vi milidAo kappo havadi / ( dhava. pu. 3, pR. 139) / 2. utsarpiNyavasarpiNInAmakAbhyAM dvAbhyAM kAlAbhyAM kalpaH kathyate / (ta. vRtti zruta. 3-27) / 1 daza koDAkoDi sAgara pramANa zravasarpiNI praura utanA hI utsarpiNI, ye donoM milakara kalpa-kAla kahe jAte haiM / kalpadrumamaha - dekho kalpavRkSamaha / 1. dattvA kimicchakaM dAnaM samrAbhiryaH pravartate / kalpadrumamahaH so'yaM jagadAzAprapUraNaH / / ( ma. pu. 38-31) / 2. kalpavRkSo'thanaH prArthitArthaH saMtarpya cakravartini [tibhiH ] kriyamANo mahaH / (cA. sA. pR. 21; kArtike. TI. 361 ) / 3. kimicchakena dAnena jagadAzAH prapUryaH yaH / cakribhiH kriyate so'rhadyajJaH kalpadrumo mataH // ( sA. dha. 2-28 ) / 4. kalpaduriva zeSajagadAzA prapUryate / cakribhitra pUjAyAM sA kalpadrumA bhivA // ( bhAvasaM vAma. 557) / 5. catribhiH kriyamANA yA kalpavRkSa itIritA / ( dharmaFi. 271. E-30) 1 1 yAcakoM ko kimicchaka unakI icchA ke anusAra - dAna dekara cakravartiyoM ke dvArA jo pUjA kI jAtI hai use kalpadruma yA kalpavRkSa pUjA kahA jAtA hai / kalpanA - 1. kalpanA hi jAti dravya-guNakiyAparibhASAkRto vAgbuddhivikalpaH / (ta. vA. 1, 12, 11) / 2. abhilApasaMsargayogya pratibhAsA pratItiH kalpanA / (siddhivi. vR. 1-8, pR. 37 paM. 1 ) ; abhilApavatI pratItiH kalpanA / (siddhivi. TI. 1-8, pR. 38 paM. 3) / 3. anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatrAdhyAropaH kalpanA / ( nyAyaku. 1-2, pR. 15) / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . kalpavRkSa 327, jaina-lakSaNAvalI [kalpopapanna 2 zabda sambandha ke yogya pratibhAsa se yukta pratI- ahamindra-indrAdi kI kalpanA se rahita haiN| tikA nAma kalpanA hai| kalpikA-1. yA kuzalena-jJAnAdirUpeNakalpavRkSa-dekho kalpadruma / pariNAmena bAhyavastupratisevanA sA kalpaH, padaikadeze kalpavyavahAra dekho kalpyavyavahAra / yatInAM padasamudAyopacArAta / kalpyaH pratiSevaNA kalpikA yogyasevanasUcakamayogyasevanaprAyazcittakathakaM kalpa- iti bhAvaH / (vyava. malaya, vR. 1-36, pR. 16) / vyavahAram / (ta. vRtti zruta. 1-20) / 2. yA punaH kAraNa kriyate sA kalpikA / (vyava. jo zAstra mani janoM ke lie yogya vastuoM ke sevana malaya. va. 238, pR. 14) / aura ayogya kA sevana hone para usake lie jJAnAdirUpa kuzala pariNAma ke sAtha jo bAhya vastu prAyazcitta kA nirUpaka hai usakA nAma kalpa- kA sevana kiyA jAtA hai, ise kalpikA kahate haiN| vyavahAra hai| kalpita-1. kappiyaM nAma jaM jassa asaMteNa bhAveNa kalpAkalpa-dekho kalpyAkalpya / kAlamAzritya diTTato kjji| ettha gAhA-jaha amhe taha tumhe yani-zrAvakANAM yogyAyogyanirUpakaM kalpAkalpam / tubhebi ya hohihA jahA amhe| appAhei paDataM (ta. vRtti zruta. 1-20) / paMDuapattaM kisalayANAM // eyaM kappiyaM / (dazava.ca. jo zAstra kAla ke prAzraya se muni aura zrAvakoM ke pR 40) / 2. kalpitaM svabuddhikalpanAzilpanirmitake lie yogya-ayogya vastuoM kI prarUpaNA karatA mucyate / (dazavai. hari. bR. 1-53, pR. 34) / hai vaha kalpAkalpa kahalAtA hai| jisa vastu kA vastutaH sadbhAva na ho, kintu kisI kalpAtIta-1. kalpAnatItAH klpaatiitaa:| (sa. ko samajhAne ke lie dRSTAnta ke rUpa meM kalpanA si. 4-17; ta. vA. 4-17) / 2. navapraiveyakA kI gaI ho, use kalpita kahate haiN| jaise-vRkSa se navAnudizA: paJcAnutta rAzca kalpAtItAH, kalpA- girate hue jIrNa dhavala patra navajAta komala pattoM tItanAmakarmodaye sati kalpAtItatvAt teSAmindrAdi- ko sandeza dete haiM ki jaise hama haiM vaise tuma bhI hodazatayakalpanAvirahAt sarveSAmahamindratvAt / (ta. tuma bhI hamAre samAna jIrNa hokara girane vAle ho| zlo. 4-17) / 3. vimAnopapannakA: greveyakAnuttara- (patte Apasa meM bAtacIta nahIM kara sakate, phira bhI lakSaNavimAnotpannA:, kalpAtItA ityarthaH / (sthAnA. abhimAna ke nirAkaraNArtha kisI ko unakA kalpita abhaya. vR. 2, 1, 77) / 4. kalpa yAcAraH, kalpama- dRSTAnta diyA gayA hai|) tItA: atikrAntAH kalpAtItAH adhastanAdhastana- kalpopaga-dekho kalpopanna / aveyakA dinivAsinaH, te hi sarve'pyahamindrAH, tato kalpopapanna-1. kalpeSupapannA: klpoppnnaaH| bhavanti klpaatiitaaH| (prajJApa, malaya. va. 1-38, (sa. si. 4-17) / 2. klpessppnnaa| Xxx pR. 70) / 5. tathA yathoktarUpAt kalpAdatItA uktametat-- indrAdidazatayA kalpanAsadbhAvAt kalpA apetA: kalpAtItAH / (bRhatsaM. va. 2) / 6. kalpe- iti / (ta. bA. 4-17) / 3. kalpopapannA indrAdibhyo'tItA: atikrAntAH uparitanakSetravatina: nava- dazatayakalpanAsadbhAvAt kalpopapannanAmakarmodayavazagraiveyakadevA navAnudizAmatAzanAzca paMcAnuttaranivA- vartitvAcca / (ta. zlo. 4-17) / 4. indrAdidazasino nirjarAzca viprakArA api ahamindrAH kalpA- tayA kalpanAt kalpA: saudharmAdayo'cyutAntAH, teSUtItAH kathyante / (ta. vRtti zruta. 4-17) / papannA: klpoppnnaa:| (ta. bhA. siddha. v.4-18)| 1 jo kalpoM se pratIta haiM-indra-sAmAnika prAdi 5. kalpopapannakA: saudharmAdidevalokotpannAH / dasa bhedoM kI kalpanA se rahita haiM-ve kalpAtIta (sthAnAM. abhaya. vR. 2, 1, 77) / 6. kalpaH kahalAte haiN| 4 kalpa nAma prAcAra (vyavahAra) kA prAcAraH, sa ceha indra sAmAnika-trAyastrizAdihai / usa kalpa se jo rahita haiM ve kalpAtIta kahalAte vyavahArarUpaH, tamupagA: prAptAH kalpopagA: saudharmahaiM / abhiprAya yaha hai ki adhastana-adhastana graiveyaka zAnAdidevalokanivAsinaH / (prajJApa. malaya. va. se lekara anuttara vimAnoM taka ke deva kalpAtIta 1-38, pR. 70) / 7. tatra kalpa: sthitivizeSa mAne gaye haiN| isakA kAraNa yaha hai ki ve saba ucyate "kalpaH sthiti ta madityananti ramiti" Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpyavyavahAra ] vacanaprAmANyAt / sthitivizeSazcehendra- sAmAnikatrAyastrazAdivyavasthArUpa: pratipattavyaH, taM kalpaM sthitivizeSarUpam upapannAH pratipannA. kalpopapannAH / (bRhatsaM. malaya. vR. 2) / kalpeSu SoDazeSu svargeSu upapannAH saMbaddhAH kalpopapannAH / (ta. vRtti zruta. 4 - 17) / 8. 1 jo deva kalpoM meM utpanna hote haiM ve kalpopapanna kahalAte haiM / 2 kalpa kA artha hai indra-sAmAnika zrAdi vyavahArarUpa zrAcAra, isa prakAra ke zrAcAra ko prApta deva kalpopaga yA kalpopanna kahalAte haiM / kalpyavyavahAra - dekho kalpavyavahAra | 1. kalpya - vavahAre sAhUNaM joggamAcaraNaM prakappasevaNAe pAyacchittaM ca vaNNe / ( dhava. pu. 1, pR. 68 ) ; kappavavahAro sAhUNaM jaM jamhi kAle kappadi picchakamaNDalu-kavalI-potthayAdi parUvedi prakappasevaNAe kappassa asevaNAe ca pAyacchittaM paruvedi / ( dhava. pu. 6, pR. 160 ) / 2. risINaM jo kappai vavahAro tamhi khalide jaM pAyacchitaM taM ca bhaNai kappavavahAro / ( jayadha. pu. 1, pR. 120 ) / 3. kalpyaM yogyam, vyavahriyate anuSThIyate zrasminnaneneti vA kalpyavyavahAraH zAstram / tat RSINAM yogyamanuSThAnavidhAnam ayogyasevAyAM prAyazcittaM ca varNayati / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 368 ) / 4. yatInAM kalpyaM yogyamAcaraNam, AcaraNacyavane taducittaprAyazcittaM ca prarUpayatkalpyavyavahAram / ( zrutabhakti TI. 25, pR. 176 - 80 ) / 5. kappavavahAro jahi vava hijjai jogakappamAjogA / satthaM avi isijoggaM AyaraNaM kahadi savvatya // ( zraMgapa. 3- 27, pR. 309) / 328, jaina - lakSaNAvalI 1 sAdhutroM ke lie pIchI, kamaNDalu, kavalI va pustaka Adi jisa jisa upakaraNa kI jisa kAla meM zrAvazyakatA hotI hai usakI tathA agrAhya vastu ke sevana aura grAhya vastu ke prasevana se utpanna doSa ke prAyazcitta kI bhI jisameM prarUpaNA kI jAtI hai usakA nAma kalpyavyavahAra hai / kalpayAkalpya - 1: kappAkappiyaM sAhUNaM jaM kappadi jaM ca Na kappadi, taM savvaM vaNNedi / ( dhava. pu. 1, pR. 68 ) ; kappAkappiyaM sAhUNaM jaM kappadi jaMca Na padi, taM duvihaM pi davva-khetta kAlamassidRNa parUvedi / ( dhava. pu. 6, pR. 160-61 ) / 2. sAhUNa [ kalyANanAmadheyapUrva masAhUNaM ca jaM kappai, jaMca Na kappai taM savvaM davvakhetta-kAla-bhAve prasidUNa bhaNaI kappAkappiyaM / ( jayadha. pu. 1, pR. 121; zrutabha. TI. 25; aMgapa 3-28, pR. 309) / 3. kalpyaM cAkalpyaM ca kalpyAkalpyaM vayaMte asminniti kalpayAkalpyam / tat dravya-kSetra kAla- bhAvAnAmAzritya sAdhUnAmidaM kalpyaM yogyam, idamakalpyam ayogyamiti vibhAgaM varNayati / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 368 ) / 4. sAgArayatInAM kAlavizeSamAzritya yogyAyogya vikalpamAcaraNaM nirUpayat kalpayAkalpyaM staumi / ( zrutabha. TI. 25, pR. 180 ) / 5. kappAkappaM taM ciya sAhUNaM jattha kappamAkappaM / vaNijjaDa prasiccA davvaM khettaM bhavaM kAlaM / ( zragapa. 3 - 28, pR. 306 ) / 1 jisa zAstra meM dravya, kSetra aura kAla kI apekSA sAdhunoM ko jo grahaNa karane yogya haiM aura jo grahaNa yogya nahIM hai, isa saba kI prarUpaNA kI jAtI hai usakA nAma kalpayAkalpya hai / kalyANa - kalyaM sukhamArogyaM zobhanatvaM vA tadaNatIti kalyANam, tadasyAstIti kalyANaH / (sUtrakR zI. vR. 2, 5, 27) / sukha, Arogya va sundaratA Adi ke pragaTa hone ko kalyANa kahate haiM / kalyANanAmadheyapUrva- - 1. ravi-zazi-graha-nakSatra - tArAgaNAnAM cAropapAda gativiparyayaphalAni zakunavyAhRtamadvaladeva vAsudeva cakradharAdInAM garbhAvataraNAdimahAkalyANAni ca yatroktAni tatkalyANanAmadheyam / (ta. vA. 1,20, 12; dhava. pu. 6, pR. 223) / 2. kallANAmadheyaM NAma puvvaM dasaNhaM vatthUNaM 10 visadapAhuDANaM 200 chabbIsakoDipadehi 260000000 ravi-zazi- graha nakSatra tArAgaNANAM cAropapAda-gativiparyaya phalAni zakuna vyAhRtamahiMd baladeva-vAsudeva-cakradharAdInAM garbhAvataraNAdimahAkalyANAni ca kavayati / ( dhava. pu. 1, pR 121, 122 ) / 3. kallANapavAdo gaha Nakkhatta caMda-sUracAravisesaM aTThagamahANimittaM titthayara cakkavaTTi - bala-nArAyaNagdINaM kallANANi ca vaNNedi / ( jayadha. pu. 1, pR. 145) / 4. pavizatikoTipadaM zradbaladeva-cakravartyAdInAM kalyANapratipAdakaM kalyANanAmadheyam / (zrutabha. 23, pR. 176) / 5. kallANavAdapuvvaM chabbIsasukoDipayapyamANaM tu / titthahara Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyojakalyoja rAzi ] cakkavaTTIbala deusamaddhacakkINaM // gabbhAvadaraNa ucchava titthayarAdIsu puSNahed c| solahabhAvaNakiriyAtavANi vaNNedi ( sa ) visesaM // varacaMdasUragahaNagahaNakkhattAdicA rasa uNAI / tesi ca phalAI puNo vaNNedi suhAsuhaM jattha / / ( aMgapa. 2, 104 - 6, pR. 26-300 ) / 6. tIrthaMkara cakravarti - balabhadra vAsudevendrAdInAM puNyavyAkIrNaM SaDviMzatikoTipadapramANaM kalyANapUrvam / (ta. vRtti zruta. 1 -20 ) / 1 jisa pUrvazruta meM sUrya, candra, graha, nakSatra aura tArAgaNa ke saMcAra, upapAda evaM viparIta gati ke phala tathA zakuna-apazakuna ke phala va tIrthaMkara, valadeva, vAsudeva evaM cakravartI zrAdi ke garbhAdi mahAkalyANakoM kI prarUpaNA kI jAtI hai, use kalyANanAmadheya pUrva kahate haiM / kalyojakalyoja rAzi - je NaM rAsI caukkaeNaM avahAreNaM zravahIramANe egapajjavasie je NaM tassa rAsissa avahArasamayA kaliyogA se taM kaliyogakaliproge / ( bhagavatI bhA. 4, 35, 1, 2, pR. 339 ) / jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para eka saMkhyA zeSa rahe use kalpoja- kalyoja kahate haiM / jaise--13 (13 /4=31) / kalyojakRtayugma - jeNaM rAsI caukkaeNaM zravahAreNaM pravahIramANe caupajjavasie je NaM tassa rAsisa avahArasamayA kaliprogA se taM kaliyoga 326, jaina-lakSaNAvalI jumme / ( bhagavatI 4, 35, 1, 2, pR. 339 ) / jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para cAra zeSa raheM arthAt zeSa kucha na rahe use kalyojakRtayugma kahate haiN| jaise 16 (16 : 4=4) / kalyoja-trayoja - je NaM rAsI caukkaeNaM zravahAreNa zravahIramANe tipajjavasie jeNaM tassa rAsissa avahArasamayA kaliyogA se taM kalinogateyoe / ( bhagavatI 4, 35, 1, 2, pR. 339 ) / jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para tIna zeSa raheM, use kalyoja-trayoja kahate haiM / jaise- 15 (15/ 4=31) / kalpojadvAparayugama - je NaM rAsI caukkaeNaM pravahAreNa pravahIramANe dupajjavasie jeNaM tassa rAsi - ssa avahArasamayA kaliyogA, se taM kaliyogadAvarajumme / (bhagavatI 4, 35, 1, 2, pR. 339 ) / la. 42 [kavvADabhRtaka jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para do zeSa raheM use kalyojadvAparayugma kahate haiN| jaise - 14 (14 /4=31) / kavaca - 1. kavace yathA kavacasya zarazatanipAtaduHkhanivAraNakSamatA evamAcAryeNa niryApakena dharmopadezazcaturgatiparibhramaNe duHsahAni duHkhAni nanu karmaparavazatayA bhuktAni niSphalAni ( ? ) / idaM punardu:khasahanaM nirjarArthaM pravartyamAnaM sakaladuHkhAntaM sukhamadhyatIndriyamacalamanupamamavyAbAghAtmakaM sampAdayiSyatIti kriyamANo duHkhanivAraNasAmAnyAt kavacazabdenocyate / (bha. prA. vijayo. 70 ) / 2. kavacaM dharmAdyupadezena duHkhanivAraNam / (ana. dha. svo. TI. 7-68 ; bha. prA. mUlA. TI. 70 ) / 1 jisa prakAra kavaca saikar3oM bANoM ke lagane se utpanna hone vAle duHkha ke nivAraNa meM samartha hotA hai usI prakAra niryApaka prAcArya ke dvArA kiyA gayA upaveza caturgati ke duHkhoM ke jinheM karma ke paravaza hokara pUrva meM bhogA hai-- nivAraNa meM samartha hotA huA pratIndriya, zAzvata, anupama evaM zravyAbAdha sukha ko utpanna karane vAlA hai / isIliye duHkha ke nivAraNa meM kavaca kI samAnatA rakhane ke kAraNa prAcArya ke dvArA kiye jAne vAle isa dharmopadeza ko kavaca zabda se kahA jAtA hai| kavacamudrA - punarmuSTibandhaM vidhAya kanIyasyaMguSTI prasArayediti kavacamudrA / ( nirvANaka. 16-4) / muTThI bAMdha karake kaniSThA aura aMguSTha ke phailAne ko kavacamudrA kahate haiM / 1 kavala - kiM kavalapramANam ? sAlitaMdula sahasse dvidde jaM kUpamANaM taM savvamego kavalo hodi / eso paryAspurimassa kavaloM paruvido / ( dhava. pu. 13, pR. 56 ) / hajAra zAli dhAna ke cAvaloM ke hone para jo kUra (bhAta) kA pramANa hotA hai vaha saba puruSa kA prAkRtika eka grAsa ( kaura) mAnA jAtA hai / kavvADabhRtaka kavvADabhRtakaH kSitikhAnakaH zroDAdiH, grasya svaM karmAyate dvihastA trihastA bA tvayA bhUmiH khanitavyaitAvatte dhanaM dAsyAmIti evaM niyamyateti / ( sthAnA. abhaya vR. 4, 1, 271, pR. 162) / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSazuddha ] tuma do yA tIna hAtha bhUmi khodo, maiM tumheM itanA dhana dUMgA, isa prakAra ThekA para bhUmi khodane vAle manuSya ko kavvADabhRtaka kahA jAtA hai / kaSazuddha - 1. vidhi pratiSedho kapa iti / (dha. bi. 2-53) / 2. vidhiH aviruddha kartavyArthopadezakaM vAkyam ---- yathA svarga kevalArthinA tapodhyAnAdi kartavyaM samiti guptizuddhA kriyA ityAdi / pratiSedhaH puna: 'na hiMsyAt sarvabhUtAni nAnRtaM vadet' ityAdi / tato vidhizca pratiSedhazca vidhi pratiSedhau, kimityAha- 'kaSa : ' suvarNaparIkSAyAmiva kaSapaTTake rekhA | idamuktaM bhavati - yatra dharma uktalakSaNo vidhi: pratibegharaca pade pade supuSkala upalabhyate sa dharmaH kaSazuddhaH / (dha. bi. mu. vR. 2- 35 ) / kartavya kArya ke vidhAyaka -- jaise svarga yA kevalajJAna - ke abhilASI ko tapa va dhyAna zrAdi karanA cAhie dhaura prakartavya kArya ke niSedhaka - jaise kisI bhI prANI kI hiMsA nahIM karanA cAhie, prasatyabhASaNa nahIM karanA cAhiye prAdi-vAkya kaSa haiM-dharma ke viSaya meM kaSauTI ke samAna haiM / zrabhiprAya yaha hai ki jisa dharma meM pUrvokta vidhi aura pratiSedha padapada meM pracuratA se upalabdha hote haiM vaha dharma kaSazuddha kahalAtA hai / kaSAya - 1. kammaM kasabhavo vA kasamAna siM jo kasAyA to / kasamAyayaMti va jamro gamayaMti kasaM kasAyatti // zrAzro va uvAyANaM teNa kasAyA jo kasassAyA / jIvapariNAmarUvA jeNa unAmAiniyamo'yaM / / (vizeSA. 3545 - 46 ) / 2. suhadukkhaM bahusassaM kammakkhittaM kasei jIvassa / saMsAragadI meraM teNa kasA ttiNaM viti // ( prA. paMcasaM. - 1-109; ghava. pu. 1, pR. 142 ud; go. jI. 281) / 3. cAritramohavizeSodayAt kaluSabhAvaH kaSAya pradayikaH / cAritramohasya kaSAyavedanIyasyodayAdAtmanaH kAluSyaM krodhAdirUpamutpadyamAnaM kaSatyAtmAnaM hinastIti kaSAya ityucyate / (ta. vA. 2, 6, 2 ) ; kaSatyAtmAnamiti kaSAyaH / krodhAdipariNAmaH kaSati hinastyAtmAnaM kugatiprApaNAditi kaSAyaH / (ta. vA. 6, 4, 2 ) / 4. 'kaSa gato' iti kaSazabdena karmAbhidhIyate bhavo vA, kaSasya AyA lAbhAH prAptayaH kaSAyAH krodhAdayaH / ( zrAva. hari. vR. 106, pR. 77 ) / 5. kaSaH saMsAraH, tasyAyAH 330, jana-lakSaNAvalI [ kaSAya prAptayaH kaSAyAH kaSAyamohanIyam / (paMcasaM. svo. vR. 3 - 123, pR. 35) / 6. krodhAdayo'prIti garvaparavaJcanA- mUrcchAlakSaNAH kaSAyAH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6 - 6 ) / 7. sukha-duHkhabahuzasyaM karmakSetra kRSantIti kaSAyAH / XX X ( dhava. pu. 1, pR. 141 dhava. pu. 7, pR. 7 ) ; duHkhazasyaM karmakSetra kRSanti phalavatkurvantIti kaSAyAH krodha- mAna-mAyAlobhAH / ( dhava. pu. 6, pR. 41 ) ; sukha-duHkhazasyakarmakSetra kRSantIti kaSAyAH / (dhava. pu. 13, pR. 356 ) | 8. kaSanti hiMsanti prAtmAnamiti kaSAyAH / kaSAyazabdena vanaspatInAM tvak patra mUla- phalarasa ucyate / sa yathA vastrAdInAM varNamanyathA saMpAdayati evaM jIvasya kSamAmArdavArjava saMtoSAkhyaguNAn vinAzyAnyathA vyavasthApayantIti krodha-mAna- mAyA-lobhAH kaSAyA iti bhaNyante / (bha. prA. vijayo. 27 ); kaSanti hiMsanti zrAtmakSetramiti kaSAyAH / athavA tarUNAM vAlkalarasaH kaSAyaH, kaSAya iva kaSAyaH / (bha. prA. vijayo 115 ) / 6. kaSaNAdAtmanAM ghAtAta kaSAyaH kugatipradaH / (ta. ilo. 6, 4, 2) / 10. ye cAritraparINAmaM kaSanti zivakAraNam / kunmAnavaM canAlobhAste kaSAyAzcaturvidhAH / ( paMcasaM zramita. 1 - 203 ) / 11. krodhAdipariNa, mavazena kaSantIti kaSAyAH / (mUlA. vR. 12 - 156 ) ; duHkhasasyaM karmakSetraM kRSanti phalavatkurvantIti kaSAyAH / (mUlA. vR. 12 - 156 ) / 12. cAritrapariNAmAnAM kaSAyaH kaSaNAnmataH / (ta. sA. 2 - 82 ) / 13. X X X kaSAyaH karSatItyasI / ( AcA. sA. 5 - 15 ) / 14. kaSyate 'smin prANI punaH punArAvRttibhAvamanubhavati kaSopalaka SyamANakanakavaditi kaSaH saMsAraH, tasmin zrA samantAdayante gacchantyebhirasumanta iti kaSAyAH / yadvA kaSAyA iva kaSAyAH, yathA hi tuvarikAdikaSAyakaluSite vAsasi maJjiSThAdirAgaH zliSyati ciraM cAvatiSThate tathaitat kaluSita prAtmani karma sambadhyate ciratarasthitikaM ca jAyate tadAyatvAt tatsthite: / (uttarA. ni. zA. vR. 180, pR. 190) / 15. tatra kRSanti - vilikhanti karmakSetra sukha-duHkhaphalayogyaM kurvanti kaluSayanti vA jIvamiti niruktividhinA kaSAyAH / uktaM ca- suhadukkha bahusaIyaM kamma khettaM kasaMti te jamhA / kalusaMti jaM ca jIvaM TeNa kasAyatti vuccati / athavA kaSati -- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAya] 331, jaina-lakSaNAvalI [kaSAyakuzIla hinasti dehina iti kaSaM karma bhavo bA, tasyAyA dhyAyI 2-1135) / 24. kaSantyAtmAnamevAtra lAbhahetutvAt, kaSaM vA prAyayanti gamayanti dehina ___ kaSAyAditi darzitAH / paJcaviMzatisaMkhyAkA mohaiti kssaayaaH| uktaM ca-kamma kasaM bhavo vA kasa- karmodayodbhavaH / / (jambUca. 13-108) / 25 mAno si jo ksaayaato| kasamAyayaMti va jo kAluSyaM syAt kaSAya: xxx (adhyAtmaka. mA. kasaM kasAyatti // (sthAnA. abhaya. va. 4, 4-2) / 26. kaSyante hiMsyante prANino'sminniti 1, 246) / 16. kaSyante hisyante prANino'sminna- kaSa: sNsaarstsyaay| lAbhAH kaSAyAH krodhamAnamAyAneneti vA kaSaH saMsAraH karma vA, tasyAyA lAbhA: / lobhaaH| (saMgrahaNI de. va. 272, pR. 124) / prAptaya iti kRtvA, athavA kaSaM saMsAramayanta ebhi- 27. 'kaSati hinastyAtmAnaM - durgati prApayatIti riti kRtvA / (yogazA, svo. viva. 4-6) / 17. kaSAya:-athavA kaSAyo nyagrodhavak-vibhItakakaSanti hiMsanti zuddhacidvivartalakSaNaprANaviyojaya- harItakAdikavastre maMjiSThAdirAgazleSaheturyathA tathA ntyAtmAnamiti kaSAyAH, athavA banaspatInAM tvammUla- krodha-mAna-mAyA-lobhalakSaNakaSAyaH / (ta. vRtti zruta. phalAzrito rasavizeSaH kaSAyaH, kaSAya iva kssaayH| 6-4) / kaSanti hiMsanti samyaktvAdInIti kssaayaaH| (bha. prA. malA. 27) / 18. kaSaRNa-ziSetyAdi- (ta. vRtti zruta. 6-14); kaSantIti kaSAyAH daNDakadhAtuH hiMsArthaH / kaSanti kaSyante ca paraspara- durgatipAtalakSaNasvabhAvAH kssaayaaH| (ta. vRtti zruta. masmin prANina iti kaSa: saMsAraH, 'puMsi saMjJAyAM ghaH 8-2) / prAyeNa' (pA. 3, 3, 18); iti gha prAyagrahaNAt, 1 karma athavA saMsAra ko kaSa kahA jAtA hai| isa anyathA hi halantatvAt 'halazca' (pA. 3, 3, 121) prakAra ke kaSa arthAta karma yA saMsAra ko jo prApta iti ghaJ syAt / kaSamayante gacchanti ebhirjantava karAyA karate haiM, unakA nAma kaSAya hai| 3 cAritra. iti kaSAyAH krodhaadyH| (karmasta. go.va. 2, pu. moha ke bhedabhata kaSAyavedanIya ke udaya se prAtmA 5,73) / 16. karSa [Sa]nti hiMsanti parasparaM prANi- meM jo krodhAdirUpa kaluSatA utpanna hotI hai vaha no'sminniti kaSa: saMsAraH, tamayante antarbhUtaNyartha- cUMki prAtmA kA vidhAta karatI hai, ataeva use tvAt gamayanti prApayanti ye te kaSAyA: / (prajJApa. kaSAya kahA jAtA hai| malaya. 13-182, pR. 285); 'kRSa vilekhane' kaSAya (rasavizeSa) - annarucistambhanakarmA kRpanti-vilikhanti karmarUpaM kSetra sukha-duHkhazasyo. kssaayH| (anuyo. hari. va. pR. 60; ta. bhA. siddha. tpAdanAyeti kaSAyAH, xxx yadi vA kaluSayanti va. 5-23) / -zuddhasvabhAvaM santaM karmamalinaM kurvanti jIvamiti jisake sevana se anna ke khAne kI ruci bar3he, aura kssaayaaH| xxx uktaM ca-suhadukkhabahussaiyaM jo stambhaka ho, use kaSAyarasa kahate haiN| kammakkhettaM kasaMti te jmhaa| kalusaMti jaM ca jIvaM kaSAyakuzIla--1. vazIkRtAnyakaSAyodayaH saMjvateNa kaSAyatti vuccNti| (prajJApa. malaya. vR. 14, lanamAtrataMtrAH kssaaykushiilaaH| (sa. si. E-46; 156, pa. 260) / 20. tatra kaSAyA nAma kaSyante cA. sA. pa.45) / 2. yeSAM ta saMyatAnAM satAM kathahiMsyante parasparamasmin prANina iti kaSaH saMsAraH, Jcit saMjvalanakaSAyA udIyante te kaSAyakuzIlAH / tamayante gacchantyebhijantava iti kaSAyAH krodhAdayaH (ta. bhA. 6-48) / 3. vazIkRtAnyakaSAyodayAH prinnaamvishessaaH| (jIvAjI. malaya. vR. 1-13, saMjvalanamAtrataMtratvAt kssaaykushiilaaH| (ta. vA. 6, pu. 15) / 21. sammatta-desa-sayalacarittajahakkhAda- 46, 3) / 4. kaSAyaH saMjvalanakrodhAyudayalakSaNa: caraNapariNAme / ghAdaMti vA kasAyA xxx // kuzIlaH kaSAyakuzIlaH / (prava. sAro. vR. 725) / (go. jI 282); kaSAyAH saMyamaviruddhAstIvapari- 5. zamitAnyakaSAyA ye ssNjvlnmaatrkaaH| te NAmAH kaSAyAH bhAvakrodhAdayaH / (go. jI. ma. pra. kaSAyakuzIlA: syuH Xxx // (ha. pu. 64, TI. 35) / 22. kaSanti hiMsanti saMyamaguNamiti 62) / 6. kaSAyAH saMjvalanAkhyAstadudayAt kutsitaM kssaayaaH| (go. jI. jI. pra. 34) / 23. tatra zIlameSAmiti kaSAyakuzIlAH / (ta. bhA. siddha. vR. yannAma kAluSyaM kaSAyAH syu: svalakSaNam / (paJcA- 6-48) / 7. saMjlanamAtrodayaH kaSAyodayastena Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyarasanAmakarma] 332, jaina-lakSaNAvalI [kaSAyasamudghAta yogAt mUlottaraguNabhRto'pi xxx kaSAyakuzIlA ahamasya svAmIti vacanAnuccAraNaM lobhavivekaH ucyante / (ta. zlo. 6-46) / 8. saMjvalanA'para. nAhaM kasyacidIzo na ca mama kiMciditi vacanaM vaa| kaSAyodayarahitAH saMjvalanakaSAyamAtravazavartinaH mamedaM bhAvarUpamohajapariNAmApariNatirbhAvato lobhakaSAyakuzIlAH / (ta. vRtti zruta. 6-46) / vivekaH / (bha. prA. vijayo. 168) / 1 anya kaSAyoM ke udaya para vijaya pAkara bhI jo kaSAyaviveka dravya aura bhAva kI apekSA do prakAra kevala saMjvalana kaSAya ke vazIbhUta hote haiM ve kaSAya- kA hai| unameM bhI pratyeka kAya aura vacana ke bheda kuzIla kahe jAte haiN| se do prakAra kA hai| ye saba krodhAdi ke bheda se kaSAyarasa nAmakarma-jassa kammassa udaeNa sarI- cAra cAra prakAra ke haiN| yathA-bhrakuTiyoM ko rapoggalA kasAyaraseNa pariNamaMti taM kaSAyarasaM nnaam| saMkocita karanA, netroM kA lAla honA, adharoSTha kA (dhava. pu. 6, pR. 75) / dabAnA aura zastra ko samIpa karanA; ityAdi jo jisa karma ke udaya se zarIragata pudgala kaSAya rasa krodha kI sUcaka zarIra kI pravRtti huA karatI hai se pariNata hote haiM use kaSAyarasa nAmakarma kahate haiN| usakA na karanA, yaha dravyataH kAyika krodhakaSAyakaSAyaloka-kodho mANo mAyA lobho udiNNA viveka kahalAtA hai| maiM mAratA hUM yA tADita jassa jNtunno| kaSAyalogaM viyANAhi aNaMtajiNa- karatA hUM, ityAdi krodha ke sUcaka vacanoM kA prayoga desidaM // (mUlA. 7-51) / nahIM karanA; isakA nAma vAcanika krodhakaSAyajisa jIva ke krodha, mAna, mAyA aura lobha ina viveka hai| mana meM dUsaroM ke paribhava prAdi kA cAroM kaSAyoM kA udaya pAyA jAve use kaSAyaloka kaluSita vicAra na Ane denA, ise bhAvataH kroSajAnanA caahie| viveka jAnanA caahie| isI prakAra se pRthaka-pRthaka kaSAyaviveka-dravyataH kaSAyaviveko nAma kAyena mAna, mAyA aura lobha kaSAyoM ke sambandha meM samavAcA ceti dvividhaH-bhrUlatAsaMkocanaM pATalekSaNatA jhanA caahiye| adharAvarmadanaM zAstranikaTIkaraNam ityAdikAyavyA- kaSAyavedanIyakarma-1. tatra krodhAdikaSAyarUpeNa pArAkaraNam, hanmi tADayAmi zUlamAropayAmi yadvedyate tatkaSAyavedanIyam / (zrA. pra. TI. 16 ityAdivacanAprayogazca / paraparibhavAdinimittacitta- dharmasaM. malaya. vR. 613; prajJApa. malaya. va. 23, kalaMkAbhAvo bhAvataH krodhavivekaH / tathA mAnakaSAya. 263, pR. 468) / 2. jassa kammassa udaeNa jIvo viveko'pi vAkkAyAbhyAM dvividhaH-gAtrANAM stabdha- kasAyaM vedayadi taM kamma kasAyavedaNIyaM nnaam| (dhava. tAkaraNaM zirasa unnamanam uccAsanArohaNAdikaM ca pu. 13, pR.356)| yanmAnasUcanaparaM tasya kAyavyApArasyAkaraNam, mattaH 2 jisa karma ke udaya se jIva kaSAya kA vedama ko vA zrutapAragaH sucaritaH sutapodharazceti vacanA- karatA hai use kaSAyavedanIya (cAritramohanIya kA prayogazca / evamevaitebhyo'haM prakRSTa iti manasAhaM- bheda) kahate haiN| kaSAyasamudghAta-1. dvitayapratyayaprakarSotpAditabhyAM mAyAviveko dviprakAra:- anyaM bruvataH ivAnyasya krodhAdikRtaH kssaaysmudghaatH| (ta. vA. 1, 20, yadvacanaM tasya tyAgo mAyopadezasya vA, mAyAM na 12, pR. 77) / 2. kasAyasamugdhAdo NAma kogha. karomi na kArayAmi nAbhyupagacchAmi iti vA kathanaM bhayAdIhi sarIrattiguNavipphujjaNaM / (dhava. pu. 4, vAcA mAyAvivekaH, anyat kurvat ivAnyasya kAyenA. pa. 26); kasAyativvadAe sasarIrAdo jIvapadesANaM karaNaM kAyato maayaavivekH| lobhakaSAyaviveko- tiguNavippuMjaNaM kasAyasamugdhAdo NAma / (dhava. pu. 'pi dvividhaH-yatrAsya lobhastaduddizya karaprasAraNaM 7, pR. 266) / 3. tIvrakaSAyodayAnmUlazarIramatyadravyadezAnapAyitA tadupAdAtukAmasya kAyena niSedhanaM ktvA parasya ghAtArthamAtmapradezAnAM bahirgamana miti hastasaMjJayA nivAraNaM zirazcAlanayA vA, etasya / kaSAyasamudghAtaH / (bu. dravyasaM. 10) / 4. kaSAyeNa kAyavyApArasya prakaraNaM kAyena lobhavivekaH zarIreNa kaSAyodayena, samudghAtaH kaSAyasamudghAtaH, sa ca vA dravyAnupAdAnam, etanmadIyaM vAstu-grAmAdikaM vA kaSAyacAritramohanIyakarmAzrayaH / Xxx atha Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyasallekhanA] 333, jaina-lakSaNAvalI [kAGkSA samudghAta iti kaH zabdArthaH ? ucyate--samiti hai| abhiprAya yaha hai ki krodhAdi kaSAyoM ke kRza ekIbhAve, ut prAbalye, ekIbhAvena prAbalyena ghAta: karane ko kaSAyasallekhanA kahate haiN| smudghaatH| kena saha ekIbhAvagamanam ? iti cet kAka-antararAya- kAka-zvAdiviDutsargo bhoktuucyate-arthAd vedanAdibhiH / tathA hi-yadA / manyatra yAtyadhaH / yatau sthite vA kAkAkhyo bhojanaprAtmA vedanAdisamudghAtagato bhavati tadA vedanAdya- tyAgakAraNam / / (ana. dha. 5-43) / nubhavajJAnapariNata eva bhavati, nAnyajJAnapariNataH / sAdhu ke bhojana ke lie jAte samaya athavA sthita prAbalyena ghAtaH katham ? iti cet ucyate-iha hone para kAka va kuttA Adi ke dvArA bITa ke kara vedanAdisamudghAtapariNato bahUn vedanIyAdi karmapud- dene para kAka nAma kA antarAya hotA hai jo bhojana galAn kAlAntarAnubhavanayogyAn udIraNAkaraNenA- ke parityAga kA kAraNa hai| kRSya udayAvalikAyAM prakSipyAnubhUyAnubhUya nirjara- kAkalezyA-kAyalessiyA NAma tadiyo vAdayati-prAtmapradezebhyaH zAtayatIti bhAvaH / (jIvAjI. vlyo| kadhaM tassa esA saNNA ? kaagvnnnnttaado| malaya. vR. 1-13, pa. 17) / 5. tIvrakaSAyoda- so kAgale ssiyo NAma / (dhava. pu. 11, pR. 16) / yAnmUlazarIramatyaktvA parasya ghAtArthamAtmapradezAnAM tIsarA tanuvAtavalaya cUMki kauve ke samAna varNavAlA bahinirgamanaM saMgrAme subhaTAnAM raktalocanAdibhiH hai, ataH use kAkalezyA kahA jAtA hai| pratyakSadRzyamAnamiti kssaaysmudghaatH| (kAtike. kAkAdipiNDaharaNa- kAkAdipiNDaharaNaM kAkaTI. 176) / gRddhAdinA karAt / piNDasya haraNe xxx 2. kaSAya kI tIvratA se jIvapradeza jo zarIra se praznataH XXX // (ana. dha. 5-46) / tigune phaila jAte haiM, ise kaSAyasamadghAta kahate haiN| bhojana karate samaya kAka va giddha Adi ke dvArA 4 samudghAta meM 'sam' kA artha ekIbhAva aura ut sAdhu ke hAtha se bhojana hara le jAne para kAkAdikA artha prabalatA hai, jIva jaba vedanAdirUpa kisI piNDa-haraNa nAma kA antarAya hotA hai| samudghAta ko prApta hotA hai taba vaha eka mAtra kAkSA-1. aihalaukika-pAralaukikeSu viSayeSvAvedanA prAdi ke anubhavajJAna se pariNata hotA hai- zaMsA kAGkSA / so'ticAra: samyagdRSTaH / (ta. bhA. anya jJAna se pariNata nahIM hotA, yahI vedanAdi ke 7-18) / 2.XXX kaMkhA annannadaMsaNaggAho sAtha usakA ekIbhAva hai| sAtha hI jaba vaha ukta vedanAdisamudghAta ko prApta hotA hai taba vaha kAlA- (aashNsaa)| tathA cAgamaH-kaMkhA aNNaNNadasaNastara meM anubhavana ke yogya bahata se vedanAdirUpa gaaho| (ta. bhA. hari. va siddha. va karmapudgaloM kA udIraNA karaNa ke dvArA apakarSaNa 4. kAGkSA gArddhayam prAsaktiH, sA ca darzanasya karake unheM udayAvalI meM prakSipta karatA hazrA ana- malam / XXX dazanAd vratAd dAnAt davapUjA. bhavapUrvaka nirjIrNa karatA hai- prAtmapradezoM se pRthak yAstapasazca jAtena puNyena mamedaM kulaM rUpaM vittaM karatA hai| yahI prabalatA se ghAta hai| isase yaha strI-putrAdikaM zatrumardanaM strItvaM puMstvaM vA sAtizayaM abhiprAya huA ki kaSAyodaya se jo pUrvokta prakAra syAditi kAGkSA iha gRhiitaa| eSA aticAro samudghAta hotA hai use kaSAyasamudghAta samajhanA darzanasya / (bha. prA. vijayo. 44); kAGkSA gaarddhcaahiye| gham / (bha. prA. vijayo. 213) / 5. kaMkhA buddhAkaSAyasallekhanA-1. ajjhavasANavisuddhI kasAya- ipaNIyadarisaNesu gAho abhilaaso| jo bhaNiyaMsallehaNA bhnnidaa| (bha. prA. 256) / 2. sad- kaMkhA annonndNsnnggaaho| (paMcAzaka ca. pu. 46) / dhyAnaprakaraiH kaSAyaviSayA sallekhanA zreyasI, 6. kAGkSA anyaanydrshngrhH| (yogazA. svo. (prAcA. sA. 10-10) / 3. kaSAyAH krodha-mAna- viva. 2-17) / 7. yA rAgAtmani bhagure paravaze mAyA-lobhalakSaNAsteSAM sallekhanA sanyAsaH sarvathA santApatRSNArase, duHkhe duHkhadabandhakAraNatayA sNsaarprihaarH| (prArA. sA. TI. 22) / saukhye spRhA / sthAjjJAnAvaraNodayaikajanitabhrAnteridaM 1 pariNAmoM kI vizuddhi kA nAma kaSAyasallekhanA daktapomAhAtmyAdiyAnmametyaticaratyeSava kAkSA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kANakakrayI] 334, jana-lakSaNAvalI [kAma (puruSArtha) dazam // (ana. dh.2-75)| 8. kaMkhA aakaaNkssaa| 511-13) / 2. nIla-lohitavarNadvayayogidravyAvasA ca pratiniyataviSayava grAhyA, xxx tato STambhAt kApotalezyA xxx kApotalezyAyAH darzana-vrata-dAna - devArcana-tapojanitapuNyamAhAtmyAt prAtilobhyanAniSTapariNAmApekSA aniSTA aniSTakulaM rUpaM vittaM strI-putrAdikaM zatrupamardanaM strItvaM tarA aniSTatamA ceti / pAsA SaNNAmapi lezyAnAM pustvaM sAtizayaM me bhUyA datyAzaMsanaM darzanasya malaH jambavRkSaphalabhakSakadRSTAntenAgamaprasiddhena grAmadAhakasyAt / (bha. prA. malA. 44) / 6. iha-paraloka- puruSaSaTakena ca prsiddhiraapaadyaa| (ta. bhA. siddha. bhogAkAGakSaNaM kAkSA (ta. vRtti zruta. 7-23, va. 2-3) / 3. kasAyANubhAgaphahayANamudayamAgadANaM kArtike. TI. 226) / jahaNNaphaddayapahaDi jAva ukkassaphaddayA tti ThaidANaM 1 isa loka va para loka sambandhI viSayoM kI icchA chabbhAgavihattANaM cautthabhAgo tivvo, tadudaeNa jAdakaranA, isakA nAma kAMkSA hai| 4 kAMkSA kA artha gRddhi kasAno kAulessA NAma / (dhava. pu. 7, pR. 104) / (lolupatA) va Asakti hotA hai / samyagdarzana, vrata, 1dUsare ke Upara krodha karanA, nindA karanA, dUsaroM dAna, devapUjA aura tapazcaraNa se upAjita puNya ke ko duHkha denA, vaira karanA, zoka aura bhaya se grasta dvArA mujhe kula, rUpa, dhana, strI-putrAdi, zatru kA rahanA, dUsare ke aizvaryAdi ko sahana na kara sakanA, vinAza tathA strI yA puruSa paryAya vizeSatA se saMyukta dUsare kA tiraskAra karanA, apanI prazaMsA prApta ho; aisI icchA karanA, isakA nAma kAMkSA karanA, dUsare kA vizvAsa na karanA, apane hai| yaha samjJagdarzana ko dUSita karane vAlI-usakA samAna dUsaroM ko bhI veImAna samajhanA; apanI aticaar-hai| prazaMzA karane vAle para prasanna honA, apanI hAni kAraNakanayI-kANakatrayI bahumUlyamapi alpamUlyena vRddhi ko na samajhanA, raNa meM maraNa cAhanA, stuti caurAhRtaM kANakaM hInaM kRtvA krINAtIti / (prazna- karane vAle ko bahuta dhana denA, kArya-akArya ko vyA. abhaya. bR. pR. 163) / gaNanA na karanA; ityAdi prakAra kI manovRtti yA jo cora ke dvArA lAye gaye bahuta mUlya vAle bhI bhAvoM kI kaluSatA ko kApotalezyA kahate haiN| kAnaka ko-kanakanirmita AbhUSaNAdi ko-hIna 2 nIla aura lAla varNayukta dravyoM ke prAzraya se jo karake thor3e se mUlya meM le letA hai use kAnakakrayI pariNati hotI hai, usakA nAma kApotalezyA hai| kahate haiN| kApotalezyArasa- jaha taruNaaMbayaraso tuvarakAnana sAmAnyavakSavandaM nagarAsannaM kAnanam / kavitassa vAvi jaarismo| itto vi aNaMtaguNo raso (jIvAjI. malaya. vR. 142) / u kAUe nAyavyo / (uttarA. 34-12) / nagara ke samIpavartI sAdhAraNa vRkSoM ke samudAya ko kacce prAma yA kacce kaitha ke khaTTe rasa se bhI kAnana kahate haiN| anantaguNA kApotalezyA kA rasa hotA hai| kApaTika-paramarmajJaH pragalbhazchAtraH kApaTikaH / kApotalezyAvarNa-ayasIpuSphasaMkAsA koilaccha(nItivA. 14-6) / dsnnibhaa| pArevayagIvanibhA kAulessA u vaNNo // dUsare ke marma ke jAnane vAle pragalbha chAtra ko kApa- (uttarA. 34-6) / Tika kahate haiN| varNa kI apekSA kapotalezyA alasI ke phUla, kokikApotalezyA-1. rUsadi Nidadi aNNe dUsadi lacchada (eka vanaspati) aura kabUtara ke gale ke bahuso ya soybhybhulo| asuyadi paribhavadi paraM / varNa ke samAna hotI hai| pasaMsadi ya appayaM bhuso|| Na ya pattiyai paraM so kAma (puruSArtha)-1. prAbhimAnikarasAnuviddhA appANamiva paraM pi mnnnnNto| tUsadi abhitthuvaMto yata: sarvandriyaprItiH sa kaamH| (nIti. 3-1, Na ya jANai haanni-bddddhiiyo|| maraNaM patthei raNe yogazA. svo. viva. 1-52) / 2. saMkalparamaNIdedi subahugraM hi thubvamANo du| Na gaNai akajja- yasya prItisaMbhogazobhino rucirasyAbhilASasya nAma kajjaM lakkhaNabhedaM tu kAussa / / (prA. paMcasaM. 1, kAma iti smRtiriti vacanAt kAmazca yatheSTAbhi147-46; dhava. pu. 1, pR. 386 u.; go. jI. mAnikarasAnuviddhasarvendriyaprItihetuH kulAGganAsaGgi Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma (ariSaDvargAntargata)] 335, jaina-lakSaNAvalI [kAmarUpa, kAmarUpitva nAM supratItaH / (sA. dha. svo. TI. 2-56) / rasa-sparzAH, teSu tIvrAbhilASaH atyantatadadhyabasAyi1 jisake prAzraya se abhimAna pUrNa rasa se sambaddha tvaM yato vAjIkaraNAdinA'navaratasuratasukhArtha madanahokara sabhI indriyoM ko prIti utpanna hotI hai, use muddIpayati / (dha. bi. mu. vR. 3-26) / kAma kahate haiN| 2 kAma se abhiprAya maithuna kriyA kA hai, tadviSayaka kAma (ariSaDvargAntargata)-tatra paraparigRhItA- utkaTa icchA rakhanA, isakA nAma kAmatIvrAbhilASa svanUDhAsu vA strISu durabhisandhiH kAmaH / (yogazA. hai| athavA zabda aura rUpa ko kAma tathA gandha, rasa svo. viva. 1-56; dha. bi. ma. va.1-15) / aura sparza ko bhoga kahA jAtA hai| ina pAMcoM ke para strI athavA avivAhita striyoM ke viSaya meM viSaya meM utkaTa icchA rakhanA, yaha kAmatIvAbhiduSTa abhiprAya rakhanA, isakA nAma kAma hai| yaha lASa nAmaka brahmacaryANavata kA aticAra hai| pariSaDavarga ke antargata kAma kA lakSaNa hai| kAma-bhogAzaMsAprayoga -kAma-bhogAzaMsAprayogaH kAmakathA-rUvaM vano ya veso dakkhattaM sikkhiyaM ca janmAntare cakravartI syAM vAsudevo mahAmaNDalika: visaesu / diTTha suyamaNubhUyaM ca saMthavo ceva kAma- subhago rUpavAnityAdi, etadvarjayed bhAvayeccAzubhaM kahA / / (dazavai. ni. 192) / janmapariNAmAdirUpaM saMsArapariNAmamiti / (zrA. sundara rUpa, yauvana avasthA, AkarSaka veSabhUSA, pra. TI. 385) / dAkSiNya (mRdutA), viSayoM kI zikSA, dRSTa, zruta, para bhava meM maiM cakravartI, nArAyaNa, mahAmaNDalIka, anubhata aura saMstava (paricaya); inake prAzraya se sundara va rUpavAn hoU; ityAdi prakAra kI icchA jo carcA kI jAtI hai vaha kAmakathA kahalAtI hai| karane ko kAma-bhogAzaMsAprayoga kahate haiN| kAmatIvrAbhiniveza--1.kAmasya pravaddhaH pariNAma: kAmarAga-kAmarAgaH priyapramadAdiviSayasAdhanakAmatIvrAbhinivezaH / (sa. si. 7-28, ta. vA. 7, vstugocrH| (upade, mu. vR. 186) / 28, 4) / 2. kAmasya pravRddhaH pariNAmaH anu- pyArI strI Adi ke viSayoM kI sAdhanabhUta abhIparatavRttyAdiH kAmatIvrAbhinivezaH ityucyate / (ta. psita vastuoM meM jo rAga hotA hai use kAmarAga vA. 7, 28, 4, cA. sA. pR. 7) / 3. kAmasya kahate haiN| kandarpasya tIvraH pravRddhaH abhiniveza anuparatapravRttiH kAmarUpa, kAmarUpitva- 1. jugavaM bahurUvANi jaM pariNAmaH kAmatIvrAbhiniveza:, yasmin kAle striyAM virayadi kAmarUvariddhI sA / / (ti.pa. 4-1032) / pravRttiruktA tasminnapi kAle kAmatIvrAbhinivezaH / 2. kAmarUpitvaM nAnAzrayAnekarUpadhAraNaM yugapadapi (ta. vRtti zruta. 7-28) / 4. kAmasevAyAM pracura- kuryAt / tejonisarge sAmarthyametadAdi iti indriyeSu tRSNAbahulA kAMkSA, yasmin kAle striyAM pravRttiraktA matijJAnavizuddhibizeSAt dvArAt sparzanA''svAdanatasmin kAle kaamtiivraabhiniveshH| (kAtike. TI. ghrANa-darzana-zravaNAni viSayANAM kuryAt / (ta. bhA. 337-38) / 5. kAmatIvrAbhinivezo doSo'tI- 10-7, pa. 316) / 3. yugapadanekAkArarUpavikaraNacArasaMjJakaH / durdaantvednaakraantsmrsNskaarpiidditH| zaktiH kAmarUpitvamiti / (ta. vA. 3, 36, 3, (lATIsaMhitA 6-78) / pR. 203) / 4. yugapadanekarUpadhAraNaM kAmarUpitvam / 1 kAmasevana kI bar3hI huI pariNati ko kAmatIvrA- (ta. bhA. siddha. va. 10-7) / 5. icchidarUvaggahaNabhiniveza kahate haiN| sattI kAmarUvittaM NAma / (dhava. pu. 6, pR. 76) / kAmatIvrAbhilASa--dekho kAmatIvrAbhiniveza / 6. yugapadanekAkArarUpavikaraNazaktiH kAmarUpitva1. kAme tIvAbhilASazceti sUcanAt kAma-bhogatI. miti, yathAbhilaSitaikamartAkAraM svAGgasya muhuvAbhilASaH / kAmAH zabdAdayaH, bhogA rasAdayaH, mahaH karaNaM kAmarUpitvamiti vA / (cA. sA. pR. eteSu tIvrAbhilASaH atyantatadadhyavasAyitvam / (zrA. 18) / 7. kAmarUpitvaM yugapadeva nAnAkArarUpavipra.To. 273) / 2. tathA kAme kAmodayajanye karaNazaktiH / (yogazA. svo. viva. 1-8) / 8. maithune athavA sUcanAt sUtramiti nyAyAt kAmeSa anekarUpakaraNaM martAkAra karaNaM vA kAmarUpitvam / kAma-bhogeSu tatra kAmau zabda-rUpe, bhogA gandha- (ta. vRtti zruta. 3-36) / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmavinaya] 336, jaina-lakSaNAvalI [kAyakleza 1 eka sAtha aneka rUpoM ke racane kI zakti ko hai use kAya kahate haiM / 3 pRthivI kAya prAvi nAmakAmarUpa Rddhi kahate haiN| 2 aneka prAzraya vAle karmavizeSake udaya se prApta avasthAvizeSa ko kAya nAnA rUpoM ko eka hI sAtha dhAraNa karanA, tejo- kahA jAtA hai| lezyA prAdi (zItalezyA) ke chor3ane kA sAmarthya kAyakriyA-1. kAyasya sambandhinI kriyA kAyaprApta honA, tathA indriyoM meM matijJAna kI vizuddhi- zabdenocyate, tasyAH kAraNabhatAtmanaH kriyA kAyavizeSa se rUpAdi viSayoM kA deza va pramANa ke kriyA / (bha. prA. vijayo. 1188) / 2. kAyasya niyamollaMghanapUrvaka grahaNa karanA; ise kAmarUpitva audArikAdizarIrasya sambandhinI kriyA pariNAmaH / Rddhi kahA jAtA hai| upakaraNagrahaNa-nikSepaNa-gamanAdikarmalakSaNA kAyakAmavinaya-zabdAdiviSayasampattinimittaM yathA kriyaa| (bha. prA. malA. 1188) / tathA pravartanaM kaamvinyH| (uttarA. ni. zA. vR. 1 kAya zabda se yahAM (kAyakriyA kI nivRttisvarUpa 26, pR. 24) / kAyagupti ke prakaraNa meM) zarIra sambandhI kriyA kA indriyoM ke abhISTa zabdAdi viSayoM kI prApti ke / abhiprAya rahA hai, usakI kAraNabhUta jo prAtmA kI lie jisa kisI bhI prakAra kI pravRtti karane ko kriyA hai use kAyakriyA kahA gayA hai| kAmavinaya kahate haiN| kAyakleza-1. ThANa-sayaNAsaNehiM ya vivihehiM ya kAya-1. prAtmapravRttyupacitapudgala piNDa: kaayH| uggaye [he] hiM bahuehiM / aNuvIcIparitApro kAya(ta. vA. 6, 7,7, pR. 603; dhava. pu. 1, pR. 138) / kileso havadi eso|| (mUlA. 5-156) / 2. 2. appappavuttisaMcidapoggalapiDaM viyANa kAmo ti| abbhaTTaNaM ca rAdo aNhANamadaMtadhovaNaM ceva / kAya(prA. paMcasaM. 1-75; dhava. pu. 1, pR. 136 ud.)| kileMso eso sIduNhAdAvaNAdI y|| (bha. prA. 3. saptAnAM kAyAnAM sAmAnyaM kAyaH / (dhava. pu. 1. 227) / 3. AtapasthAnaM vRkSamUlanivAso nirAvaraNapR. 308); AtmapravRttyupacitapudgalapiNDaH kAyaH. zayana bahuvidhapratimAsthAnamityevamAdiH kAyaklezaH, prayivIkAyAdinAmakarmajanitapariNAmo vA kArya- tat SaSThaM tapaH / xxx yadRcchayopanipatitaparikAraNopacAreNa kAyaH, cIyante asmin jIvA iti SahaH, svayaMkRta: kaaykleshH| (sa. si. 6-19) / vyutpattervA kaayH| (dhava. pu. 7, pR. 6) / 4. jAI 4. kAyaklezo 'nekavidhaH / tadyathA-sthAnavIrAaviNAbhAvI tasa-thAvara-udaya jo have kaano| (go. sanotkaTukAsanaikapArzvadaNDAyatazayanAtApanAprAvRtAjI. 187) / 5. jIvasya nivAsAdi zarIraM kAyo- dIni / (ta. bhA. 6-19) / 5. kAyakleza: sthAna'bhidhIyate, cIyate pudgala ravayavamamAdhAnadvAreNa maunAtapanAdiranekadhA / pratimAsthAnaM vAcaMyamatvam nirvartyata iti kAya iti bhAvaH / (prAva. hari. vR. prAtapanaM vRkSamUla vAsaH ityevamAdinA zarIraparikhedaH mala. hema. Ti. pR. 66) / 6. praudArikazarIranAma- kAyakleza ityucyate / (ta. vA. 6, 16, 13) / karmodayavazAt pudgalaizcIyate iti kAyaH / (cA. sA. 6. cIyata iti kAyaH dehastasya kleza: avanAmAdipR. 36) / 7. jAti nAmakarmAvinAbhAvitrasa-sthA- lakSaNaH kaaykleshH| (prAva. ni. hari. va. 1108, varanAmakarmodayAjjAtaH prAtmanastrasatvaparyAyaH sthA- pR. 516) / 7. kAyaH zarIram, tasya klezo bAdhavaratvaparyAyazca kAyaH iti jinamate sarvajJavItarAga- nam / (ta. bhA. siddha. va. 9-16) / 8. rukkhamalasamaye bhaNito bhavet / kAyate-trasa iti sthAvara iti bhokAsAdAvaNajoga-paliyaMka-kukkuTAsaNa-godohaddhaca vyavahatu janaiH zabdyate -kathyate iti kAyaH / 4 paliyaMka-vIrAsaNa-mayaramuha-hatthisoMDAdIhiM jaM jIvaxx cIyate puSTi nIyate pudgalaskandhariti kAyaH damaNaM so kaaykileso| (dhava. pu. 13, pR. 58) / audArikAdizarIram / (go. jI. ma. pra. TI. 181) 9. kAyaklezaH sthaan-maunaatpnaadiH| (ta. zlo. 8. jAtinAmakarmodayAvinAbhAvi-basa-sthAvaranAma- E-16) / 10. dussaha uvasaggajaI aAtAvaNasIyakarmodayajanitaH AtmanaH trasatva-sthAvaratvaparyAyaH vAyakhiNNo vi / jo Navi khedaM gacchadi kAyakileso kAyo nAma / (go. jI. jI. pra. TI. 181) / tavo tss| (kArtike. TI. 450) / 11. kAya1 apanI pravRtti se jo pudgalapiNDa saMcita hItA sukhAbhilApatya janaM kaaykleshH| (bha. prA. vijayo. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyakleza 337, jaina-lakSaNAvalI [kAyagupti 6) / 12. kAyasya nigrahaM prAhastapaH paramaduzcaram / zItaladravyapradezAnAM smaraNam, kaThorAtapadveSaH, (ma. pu. 20-78) / 13. anekapratimAsthAnaM maunaM zItalAdde zAdakRtagAtrapramArjanasya AtapapravezaH, zItasahiSNutA / AtapasthAnamityAdi kAyaklezo AtapasantaptazarIrasya vA apramRSTagAtrasya chAyAnu. mataM tapaH // (ta. sA. 7-13) / 14. vRkSamUlA- pravezaH ityAdikaH / (bha. prA. vijayo. 487) / bhrAvakAzA''tapanayoga vIrAsana-kukkuTAsana-paryakArddha- uSNatA se pIr3ita hone para zItala dravyoM ke samAparyaka-godohana -makara mukha-hastizuNDA- mRtakazayanaika- gama kI icchA karanA, yaha merA santApa kaise dUra pArzvadaNDa-dhanuHzayyAdibhiH zarIraparikhedaH kAya- hogA, isa prakAra kA vicAra karanA, pUrva anubhUta kleza ityucyate / (cA. sA. pR. 60) / 15. sukho. zItala dravya vAle pradezoM kA smaraNa karanA, kaThora palAlitaH kAyo nAlaM sddhyaansiddhye| tadde hadamanaM prAtapa ke prati dveSabuddhi rakhanA, zItala sthAna se kAyakleza: klezarmato citaH / / (prAcA. sA. 6-17) / prAkara zarIra ke vinA pramArjana kiye hI prAtapa meM 16. UrkAidyayanaiH zavAdizayanairvIrAsanAdyAsanaiH, praveza karanA, tathA ghAma se saMtapta hone para vinA sthAnairekapadAgragAmibhiraniSThIvAgrimAvagrahaiH / yoga- zarIra ke pramArjana kiye hI chAyA meM praveza karanA; zcAtapanAdibhiH prazaminA saMtApanaM yattanoH, kAyakle- ityAdi prAtapana-kAyakleza ke aticAra haiN| zamidaM tapo'yupanatau saddhyAnasiddhyai bhajet // kAyagupti-1. baMdhaNachedaNamAraNAkuMcaNa taha (ana. gha. 7-32) / 17. kAyaklezaH jalaudanabhoja- pasAraNAdIyA / kAyakiriyANiyattI NiddiTTA kAyanAdi / (bhAvaprA. TI. 78) / 18. kAyasya klezo gutti tti / / (ni. sA. 68) / 2. kAyakiriyANiduHkhaM kAyakleza: / uSNatau pAtape sthitiH, varSatauM yattI kAussaggo sarIrage guttii| hiMsAdiNiyattI tarumUlanivAsitvam, zItatau nivAraNa [nirAvaraNa] vA sarIraguttI havadi esA / / (mUlA. 5-136; bha. sthAne zayanam, nAnAprakArapratimAsthAnaM caityevamA- prA. 1188) / 3. tatra zayanAsanAdAna-nikSepadikaH kAyaklezaH SaSThaM tpH| (ta. vRtti zruta. 6, sthAna caMkramaNeSu kAyaceSTAniyama: kAyaguptiH / (ta. 16) / 16. AtApanAdiyogena vIrya [vIra] caryAsa- bhA. 9-4) / 4. kAyasya guptiH saMrakSaNamunmArganena vA / vapuSaH klezakaraNaM kAyaklezaH prakIrtitaH // gatirAgamata: / (ta. bhA. hari. vR. 9-4) / 5. (lATIsaMhitA 7-80) / kAyakriyAnivRttiH kAyotsarge zarIraguptiH syAt / 1 sthAna (kAyotsarga), eka pArzvabhAga se sonA, doSebhyo vA hiMsAdimyo viratistayoguptiH / / (ta. prAsana-utkuTikA-vIrAsana Adi; ina vividha bhA. siddha. va. 6-4 ud.)| 6. apramattatayA yadaprakAra ke bahuta se avagrahoM-dharmopakAraka hetuoM- pratyavekSitApramAjitabhUbhAge'caMkramaNaM, dravyAntarAdAnake dvArA prAgamAnusAra AtApanayoga Adi se nikSepa-zayanAsanakriyANAmakaraNa kAyaguptiH kAyozarIra ko kleza pahuMcAnA; isakA nAma kAyakleza tsargo vaa| Xxx prANipIDAkAriNyAH kAyahai / 4 sthAna-Urdhvasthita rahanA (kAyotsarga kriyAyA nivRttiH kaayguptiH| (bha. prA. vijayo. karanA), vIrAsana, utkaTukAsana, daNDa ke samAna 115); kAyasya sambandhinI kriyA kAyazabdezarIra ko sthira karake eka karvaTa se sonA, prAtA- nocyate, tasyA: kAraNabhUtAtmanaH kriyA kAyakriyA, pana-grISma meM tIkSNa sUrya kI kiraNoM ke santApa tasyA nivRttiH kAyotsargaH, zarIrasyAzucitAmako sahana karate hue dhyAnAvasthita rahanA, aura sAratAmApannimittatAM cAvetya tadgatamamatApari. aprAvRta -- zItakAla meM khule AkAza meM prAvaraNa se hAraH kaayguptiH| (bha. prA. vijayo. 1188) / rahita hokara-dhyAna karanA; ityAdi prakAra se 7. samyagdaNDo vapuSaH XXX guptInAM tritayamakAyakleza tapa aneka prakAra kA hai| vagamyam / / (pu. si. 202) / 8. kAyAvadyakriyAkAyakleza-prAtapanAticAra-kAyaklezasyAtapana- tyAga: kAyaguptirmatA'thavA / kAyotsargaH samutsarga: syAticAra:-uSNAditasya zItaladravyasamAgamecchA, saMgasya dvividhasya yaH / / (prAcA. sA. 5-140) / santApAyAyo mama kathaM syAditi cintA, pUrvAnubhata-ha. sthirIkRtazarIrasya paryasaMsthitasya vaa| parI la. 43 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyaguptiaticAra] 338, jaina-lakSaNAvalI [kAyaparIta SahaprapAte'pi kAyaguptirmatA muneH / (jJAnArNava 18, bhUmipara cAroM ora haritake hone para yA prabala vAyu 18) / 10. upasargaprasaMge'pi kAyotsargajuSo muneH| ke vaza haritake mAnepara krodhase yA abhimAnase cupasthirIbhAvaH zarIrasya kAyaguptinigadyate / / zayanA- cApa sthita honA; nizcala sthiti kAyotsarga-kAyasana-nikSepAdAna-caMkramaNeSu ca / sthAneSu ceSTA- gupti hai, isa pakSameM zarIrase mamatAkA na choDanA, niyamaH kAyaguptistu sA parA // (yogazA. 1-43, athavA kAyotsarga meM doSa lagAnA, yaha kAyaguptike 44) / 11.xxx kAyotsargasvabhAvAM vizara- aticAra haiM / (mUlameM pATha kucha avyavasthitasA ratacurApohadehAmanIhA-kAyAM vA kAyagupti xx dikhatA hai)| X // (pra. dha. 4-156) / 12. zarIrasyAzucitA- kAyacikitsA-kAyasya jvarAdirogagrasta zarIrasya masAratAma[mA]pannimittatAM bhAvayatastadgatamamatva- cikitsA-rogapratikriyA-yatrAbhidhIyate tatkAyaci. parihAraH karmAdAnanimittasakalakAyakriyAnivRttiH kitsava (vipAka. abhaya. va. 7, pR. 46) / kAyagocaramamatAtyAgapurogA kAyaguptirityumayaM jvarAdi roga-grasta zarIra kI cikitsA (upacAra) tallakSaNam / (bha. prA. mUlA. 1188) / kA jahAM varNana kiyA jAtA hai use kAyacikitsA 3 zayana, prAsana, pAdAna-nikSepa, sthAna (Urdhva- kahate haiN| sthiti) aura gamana Adi kriyAnoM ke karate samaya kAyaduHpraNidhAna-1. duSTha praNidhAnamanyathA vA zarIra kI pravRtti ko niyamita rakhanA-jIva- duHpraNidhAnam / praNidhAnaM prayoga: pariNAma ityanAjantuoM ko dekha kara va rajoharaNAdi se pramAjita ntaram / duSTha pApaM praNidhAnaM duHpraNidhAnam, anyathA kara sAvadhAnIpUrvaka ukta kAryoM ko karanA; isakA vA praNidhAnaM duHpraNidhAnam / tatra krodhAdipariNAmanAma kAyagupti hai| vazAta duSTha praNidhAnaM zarIrAvayavAnAm anitamakAyaguptipraticAra - 1. asamAhitacittatagA vasthAnam / (ta. vA. 7, 33, 2) / 2, anirikAyakriyAnivRttiH kaaygupterticaarH| ekapAdAdi- kkhiyApamajjiya thaMDille ThANamAi sevNto| hiMsAsthAnaM vA janasaMcaraNadeze, azubhadhyAnAbhiniviSTasya bhAve vi na so kaDasAmAigro pmaayaayo| (zrA. vA nizcalatA, prAptAbhAsapratibimbAbhimukhatayA pra. 315) / 3. zarIrAvayavAnAmanibhRtAvasthAnaM vA tadArAdhanavyAta ivAvasthAnam, sacittabhUmau kAyaduHpraNidhAnam / (cA. sA. pR. 11) / 4. tatra saMpatatsu samantataH azeSeSu mahati vA vAte hariteSu zarIrAvayavAnAM pANi-pAdAdInAmanibhRtatA'vasthApana roSAdvA dAt tUSNImavasthAnam, nizcalA sthiti: kAyaduSpraNidhAnam / (yogazA. svo. viva. 3.116) / kAyotsargaH, kAyaguptirityasmin pakSe zarIramamatAyA 5. duSTapraNidhAnaM sAvadha pravartanam, tatra hasta-pAdAaparityAgaH kAyotsargadoSo vA kaaygupterticaarH| dInAmanizcayabhUtatvAvasthApanaM kAyaduSpraNidhAnam / (bha. prA. vijayo. 16) / 2. kAyagupte: (aticAraH) (sA. dha. svo. TI. 5-33) / 6. kAyayogastatoasamAhitacittatayA kAyakriyAnivRttirjanasaMcaraNadeze 'nyatra hastasaMjJAdidarzane / vartate tadatIcAraH kAyaekapAdAdinA avasthAnam, azubhadhyAnAbhiniviSTasya duSpraNidhAnakaH / / (lATIsaM. 6-192) / nizcalatvam, prAptAbhAsapratibimbAbhimukhatayA tadA- 1 pApapUrNa prayoga athavA anyathA pariNati kA nAma rAdhanavyApRtasyevAvasthAnama, sacittabhUmyAdI roSAda duSpraNidhAna hai| krodhAdi ke vaza zarIra ke avayavoM nizcalA sthitiH kAyotsarge taddoSAH kAyama- ko avinItatApUrNa rakhanA, ise kAyaduSpraNidhAna matvAtyAgo vetyAdikaH / (bha.pA. malA. TI. 16) / kahate haiN| 2 vinA dekhe aura komala vastrAdi ke 1 asvastha manase zarIra sambandhI kriyAoMkA pari. dvArA vinA pramArjana kiye hI nirjantu sthAna meM bhI tyAga karanA, yaha kAyaguptikA aticAra hai| athavA kAyotsarga yA upavezana (padmAsana Adi) karanA, janasaMcArake sthAnameM eka pA~va prAdise sthita honA, yaha pramAdayukta hone ke kAraNa sAmAyika kA kAyaprazabha dhyAnameM magna hokara nizcalatApUrvaka sthita duSpraNidhAna nAma kA aticAra hai| honA, prAptAbhAsoM kI pratimAnoMke sAmane unake kAyaparIta-yaH pratyekazarIrI sa kAyaparItaH / prArAdhanameM tatpara ke samAna avasthita rahanA; sacitta (prajJApa. malaya. va. 18-253, pR. 364) / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyapravIcAra 336, jaina-lakSaNAvalI [kAyayoga jo jIva pratyekazarIravAlA ho vaha kAyaparIta kaha- mbhajanitAtmapradezapracayazaktiH kAyabalaprANaH / (go. lAtA hai| jI. jI. pra. TI. 126) / kAyapravIcAra-kAyena pravIcAro maithunavyavahAraH zarIranAmakarma kA udaya hone para jo zarIraceSTA suratopasevanaM yeSAM te kaayprviicaaraaH| (ta. vatti ko utpanna karane vAlI zakti udita hotI hai use zruta. 4-7) / kAyabalaprANa kahate haiN| zarIra se maithuna sevana karane vAloM ko kAyapravIcAra kAyayoga--1. vIryAntarAyakSayopazamasadbhAve sati kahate haiN| audArikAdisaptavidhakAyavargaNAnyatamAlambanApekSayA kAyabala Rddhi-1. ukkassakhagrovasame pavise se AtmapradezaparispandaH kAyayogaH / (sa. si. 6-1; viriyavigghapagaDIe / mAsa-caumAsapamuhe kAussagge ta. vA. 6, 1, 10) / 2. kAyAtmapradezapariNAmo vi samahINA // uccaTThiya telokkaM jhatti kaNiThe- gamanAdikriyAhetuH kAyayogaH / (ta. bhA. 6-1) / gulIe aNNatthaM / thaviduM jIe samatthA sA riddhI 3. audArikAdizarIrayuktasyA''tmano vIryapariNatikAyabalaNAmA / / (ti. pa. 4, 1065-66) / 2. vizeSaH kAyayogaH / (prAva. ni. hari. vR. 583) / vIryAntarAyakSayopazamAvirbhUtA'sAdhAraNakAyabalatvA. 4. tatraudArikAdizarIrayuktasyAtmano vIryapariNatinmAsika-cAturmAsika-sAMvatsarikAdipratimAyogadhAra- vizeSaH kAyayogaH / (nandI. hari. va. pR. 46) / Ne'pi, zrama-klamavirahitAH kAyabalinaH / (ta. vA. 5. tatra kAyaH zarIram prAtmano vA nivAsaH pudgala3, 36, 3) / 3. tihuvaNaM karaMguliyAe uddhari. dravyaghaTitaH sthavirasya durbalasya vA 'dhvAlambanayaSTidUNa aNNattha ThavaNakkhamo kAyabalI nnaam| (dhava. pu. kAdivad viSameSUpagrAhakastadyogAjjIvasya vIryapari6, pR. 99) / 4. [vIryAntarAyakSayopazamAvi tA. NAmaH zaktiH sAmarthya kAyayogaH / (ta. bhA. siddha. 'sAdhAraNakAyabalatvAt mAsika-cAturmAsika-sAMvatsa. vR.6-1)| 6. kAyakriyAsamutpattyarthaH prayatnaH kAya. rikAdipratimAyoga] dhAraNe'pi zramaklezavirahitA- yogaH / (dhava. pu. 1, pR. 276); saptAnAM kAyAnAM stribhuvanamapi kanIsyAMgulyodghatyA'nyatra sthApayituM sAmAnyaM kAyaH, tena janitena vIryeNa jIvapradezaparisamarthAzca kAyabalinaH / (cA. sA. pR. 98) / 5. spandalakSaNena yoga: kAyayogaH / (dhava. pu. 1, pR. vIryAntarAyakSayopazamAvirbhUtAsAdhAraNakAyabalatvAt 308); cauvvihasarIrANi avalaMbiya jIvapadesANaM pratimayAvatiSThamAnAH zrama-klamavirahitA varSamAtra- saMkoca-vikoco so kAyajogo NAma / (dhava. pu. 7, pratimAdharA: bAhubaliprabhRtayaH kAyabalina: / (yogazA. svo. viva. 1-8, pR. 36) / 6. mAsa-caturmAsa- vasameNa desaghAdiphaddayANamudayeNa jaNido khovasaSaNmAsa-varSaparyanta kAyotsargakaraNasamarthA aMgulyagreNApi migro kaayjogo| (dhava. pu. 7, pR. 78); vAdatribhuvanamapi uddhRtya anyatra sthApanasamarthAH ye te pitta-seM bhAdIhi jaNidaparissameNa jAdajIvapadesaparikAyabalinaH / (na. vRtti zruta. 3-36) / pphado kAyajogo NAma / (dhava. pu. 10, pR. 438) / 2 vIryAnta rAya karma ke kSayopazama se utpanna hue 7. kAyayogyapudgalAtmapradezapariNAmo gamanAdiasAdhAraNa zArIrika bala se saMyukta hone ke kAraNa kriyAhetuH kaayyogH| (yogazA. svo. viva. 7, mAsika, cAturmAsika aura vArSika pratimAyoga ke 74); tatraudArika-vaikriyAhAraka-taijasa-kAmaNizarIradhAraNa karane para bhI jo kisI prakAra ke parizrama vato jIvasya vIryapariNativizeSaH kaayyogH| (yogava kheda kA anubhava nahIM karate haiM ve kAyabalI- zA. svo. viva. 11-10) / 8. cIyata iti kAyaH, kAyabala Rddhi ke dhAraka-kahe jAte haiN| zarIram iti bhaavH| (sthAnAM. abhaya.va. 1-21, kAyabalI-dekho kAyabala Rddhi / pR.18); audArikAdizarIrayuktasyAtmano vIryakAyabalaprAraNa-1. dehRdaye kaayaa''nnaaxxx|| pariNativizeSaH kaayyogH| (sthAnAM. abhaya, va. (go. jI. 131) / 2. dehodaye zarIranAmakarmodaye 1-21, pR. 26) / 6. vIryAntarAyakSayopazame sati kAyaceSTAjananazaktirUpa: kAyabalaprANaH / (go. jI. audArika-praudArikamizra-vakriyika-vakriyikabhizrAma. pra. va jI. pra. TI. 131) / 3. kAyavargaNAvaSTa- hArakAhArakamizra-kArmaNalakSaNasaptaprakArazarIravargaNA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyavadha] 340, jaina-lakSaNAvalI [kAyasvabhAva nAM madhye anyatamavargaNAlambanApekSayAtmapradezacalanaM saM. zrA. 7-50) / parispandanaM parisphuraNaM kAyayogaH / (ta. vRtti zruta. 1 vastra, AbharaNa aura zarIrasaMskAra se rahita; yathAjAta mala ko dhAraNa karane vAlI evaM aMgavikAra 1vIryAratarAya ke kSayopazama ke sadabhAva meM audA- se rahita jo sarvatra yatnapUrNa pravRtti hotI hai| use rika va audArikamizra Adi sAta prakAra kI varga- kAyazaddhi kahate haiN| isake hote hae na apane se NAmoM meM kisI eka kA pAlambana lekara jo prAtma- kisI anya ko bhaya hotA hai aura na svayaM ko pradezoM kA parispanda huA karatA hai use kAyayoga kisI anya se bhaya hotA hai / kahate haiN| kAyasaMyama-1. kAyasaMyamo NAma AvassagAijoge kAyavadha-xxx kAyavadhe pRthivyAdhupamarde x mottuM susamAhiyapANi-pAdassa kummo iva guttidiyassa XX / (zrA. pra.TI. 346) ciTThamANassa saMjamo bhavaI / (dazavai. cU. pR. 21) / pathivIkAyikAdi jIvoM ke pIr3ita karane ko kAya- 2. kAyasaMyama iti| dhAvana-valgana-plavanAdinivRttiH, vadha kahate haiN| zubhakriyAsu ca pravRttiH / (ta. bhA. siddha. vR. 6-6, kAyavinaya-1. nI sijja gaiM ThANaM nIyaM ca pR. 198; yogazA. svo. viva. 4-63) / prAsaNANi a| nInaM ca pAye vaMdijjA nInaM kujjA 1. Avazyaka kriyAoM ko chor3akara anya kAryoM ke . a aMjali // (dazavai. 6,2, 17) / 2. tattha kAya- karane meM kachue ke samAna indriyoM ko saMkucita kara -viNo nAma tesi ceva pAyariyAdINaM addhANapari- --svAdhIna karake-hAtha-pAMvoM ko zAnta rakhane - ssaMtANa vA sIsAu prArabbha jAva pAdatalA tAva vAle ke saMyama ko kAyasaMyama kahA jAtA hai| paramAdareNa vissAmaNaM / (dazavai. cU. pR. 27) / kAyasthiti-1. kAyasthitirekakAyAparityAgena 1 prAcArya prAdi kI apekSA nIcI zayyA para sonA, nAnAbhava grhnnvissyaa| (ta. vA. 3, 36, 6) / unake pIche bahuta dUra na rahakara anuddhatatApUrvaka 2. tatra kAyasthitiriti kaH zabdArthaH ? ucyategamana karanA, unake sthAna kI apekSA nIce sthAna ___ kAya iha paryAya gRhyate, kAya iva kAya ityupamAnAt / . para sthita honA, unakI anujJApUrvaka hIna prAsana sa ca dvidhA-sAmAnyarUpo vizeSarUpazca / tatra para baiThanA, sira jhukAkara unake caraNoM kI vandanA sAmAnyarUpo nivizeSaNo jIvatvalakSaNo vizeSarUpo karanA tathA prazna prAdi ke samaya zarIra ko namrI- narayikatvAdilakSaNaH, tasya sthitirabasthAnaM kAyabhUta rakhanA, isa prakAra ke namratApUrNa vyavahAra ko sthitiH / vimuktaM bhavati ? sAmAnyarUpeNa vizeSakAyavinaya kahA jAtA hai| rUpeNa vA paryAyeNAdiSTasya jIvasya yadavyavacchedena kAyavyutsarga-dekho kAyotsarga / bhavanaM sA kaaysthitiH| (prajJApa. malaya. va. 17, kAyazuddhi-1. kAyazuddhinirAvaraNAbharaNA nirasta. 226, pR. 375) / saMskArA yathAjAtamaladhAriNI nirAkRtAMgavikArA 1eka kAya ko-audArika prAdi zarIra kosarvatra prayatavRttiH prazamasukhaM mUrtamiva pradarzayantIti na chor3a kara usake rahane taka nAnA bhavoM ko prahaNa tasyAM satyAM na svato'nyasya bhayamupajAyate nApyanya- karate hue jitanA kAla vItatA hai, usakA nAma * tastasya / (ta. vA. 6, 6, 16; ta. zlo. 6-6; kAyasthiti hai| 2 kAya zabda se yahAM paryAya kI -cA. sA. pR. 34) / 2. vizrambhopa [tpA] dikA lo- grahaNa kiyA gayA hai| vaha do prakAra kI haiksyaa'stsNskaarsNhtiH| kAyazuddhiH kSamAmUrtibhUtevA- sAmAnyarUpa aura vizeSarUpa / nArakAdi vizeSaNa se ''bhAti ni:spRhA // virAgatA-latodbhUtibhUbhirbhIti- rahita jIva kI jIvatvarUpa paryAya sAmAnya aura vivajitA / jAtarUpamanohAriNyeSAM bhaSA tp:shriyH| ukta vizeSaNa se sahita nAraka Adi rUpa vizeSa (prAcA. sA. 8, 10-11) / 3. kAyazuddhiH sarvatra paryAya hai| ukta donoM meM vivakSita paryAya kA jaba saMvRtAcAratayA pravartanam / (sA. dha. svo. TI. 5, taka diccheda nahIM hotA hai utane kAla kA nAma 45) / 4. hasta-pAda-ziraHkampAvaSTambhAdirna yatra kAyasthiti hai| vai / kAyadoSo bhavedeSA kAyazaddhirihAgame / / (dharma- kAyasvabhAva-1. kAyasvabhAvo'nityatA duHkhahetu Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyAparota ] tvaM niHsAratAszucitvamiti / ( ta. bhA. 7-7 ) / 2. kAyasvabhAvo'pi pitRmAtrorojaH zukramubhayamekIbhUtaM garbhajAnAM prANinAM zarIratayA pariNamata ityAdilakSaNaH / sammUrcchanopapAtajanmanAM tUtpattidezAvagAr3haskandhAdAnanirmANAni vapUMSi bhavantyazubhapariNAmabhAJji nAnAkArANi parizaTanopacitidharmakatvAt vinazvarANItyevaMlakSaNa: kAyasvabhAvaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 7-7 ) / 1 zranityatA, duHkhahetutA, niHsAratA aura pavitratA; yaha kAya (zarIra) kA svabhAva hai / kAyAparIta -- kAyAparIto'nantakAyikaH / (prajJApa. malaya. vR. 18-253, pR. 364) / anantakAyika ( sAdhAraNazarIrI) jIva kAyAparIta kahalAtA hai / kAyika azubha yoga - tatrAzubho hisA steyA brahmA-dIni kAyika: / ( ta. bhA. 6-1 ) / hiMsA, corI aura kuzIla sevanAdirUpa pravRtti ko kAyika azubha yoga kahate haiM / kAyika samIkSyAdhikaraNa - kAyikaM ca prayojanamantareNa gacchaMstiSThannAsIno vA sacittetarapatrapuSpa - phala chedana - bhedana - kuTTana kSepaNAdIni kuryAt, agniviSa kSArAdipradAnaM cArabheta ityevamAdi tatsarvamasamIkSyAdhikaraNam / (ta. vA. 7, 32, 5; cA. sA. pU. 10 ) / prayojana ke vinA calate hue, sthita rahakara yA baiThebaiThe sacitta yA citta patra, puSpa aura phala zrAdi kA chedanA, bhedanA, kUTanA va pheMkanA zrAdi kArya karanA tathA zragni, viSa va kSAra Adi padArthoM kA denA; ityAdi prakAra ke kAryoM ke karane ko kAyika samIkSyAdhikaraNa kahate haiM / kAyika dravyakrodhaviveka - dekho kaSAyaviveka / kuyAdyakaraNaM kAyiko dravyataH krodhavivekaH / (bha. zrI. mUlA. 168 ) / bhRkuTi zrAdi ke nahIM car3hAne ko dravyataH kAyika viveka kahate haiM / kAyika dravyamAnaviveka - dekho kaSAyaviveka / gAtrastabdhatAdyakaraNaM kAyiko dravyato mAnavivekaH / (bha. prA. mUlA. 168 ) / ahaMkArayukta hokara zarIra kI uddhatatA ke na karane ko dravyataH kAyika mAnaviveka kahate haiM / [ kAyikI kriyA kAyika dravyamAyAviveka - dekho kaSAyaviveka / anyatkurvata ivAnyasya kAyenAkaraNaM kAyikaH / (bha. prA. mUlA. 168 ) / kAya se anya kArya karate hue ke samAna anya kArya ke na karane ko dravyataH mAyAviveka kahate haiM / kAyika vinaya - 1. zrabbhuTThANaM kidizrammaM NavaNa aMjalIya muMDANaM / paccUgacchaNamette patthidassaNusAghaNaM ceva || NIcaM ThANaM NIcaM gamaNaM NIcaM ca asaNaM sayaNaM / AsaNadANaM uvagaraNadANa progAsadANaM ca // paruivakAyasaM phAsaNadA ya paDirUvakAlakiriyA ya / pesaNakaraNaM saMtharakaraNaM uvakaraNa paDilihaNaM // iccevamAdizro jo uvayAro kIrade sarIreNa / eso kAiviNa jahArihaM sAhuvaggassa / / (mUlA. 5, 176 se 17) / 2. kiriyaM zrabbhudvANaM NavaNaMjali grAsaNuvakaraNadANaM / ete paccuggamaNaM ca gacchamANe aNuvvajaNaM / / kAyANurUvamaddaNakaraNaM kAlANurUvapaDiyaraNaM / saMthArabhaNiyakaraNaM upayaraNANaM ca paDilihaNaM // iccevamAi kAiyaviNa risi sAvayANa kAyavvo / jiNavayaNa maNugaNaM teNa desaviraeNa jahajoggaM // ( basu. zrA. 328-30) / 1 sAdhuoM ke zrAne para uThakara khar3e ho jAnA, kRtikarma karanA -- siddhAdi bhaktipUrvaka kAyotsarga prAvi karanA, hAtha jor3akara namaskAra karanA, sammukha jAnA - agavAnI karanA, jAte samaya pIche jAnA, svayaM nIcA sthAna grahaNa karanA, nIce gamana karanAguru ke bAyeM athavA pIche calanA, guru kI apekSA nIce zrAsana para baiThanA va sonA, unheM zrAsana pradAna karanA, upakaraNa (zAstra Adi) denA, vasatikA zrAdi kA denA, zArIrika zakti ke anusAra zarIra kA mardana karanA, pratirUpakAlakriyA - uSNakAla meM zItakriyA va zItakAla meM uSNakriyA karanA, zrAjJApAlana karanA, caTAI zrAdi bichAnA tathA upakaraNoM kA pratilekhana karanA; ityAdi jo sAdhusamUha kA zarIra se yathAyogya upakAra kiyA jAtA hai usakA nAma kAyika vinaya hai / kAyikI kriyA - 1. praduSTasya sato'bhyudyamaH kAyikI kriyA / ( sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 8) / 2. praduSTasyodyamo hantuM gaditA kAyikI kiyA / (ta. zlo. 6, 5, 6 ) / 3. yo'bhyudyamaH praduSTasya sataH sA kAyikI kriyA / (ha. pu. 58, 341, jana-lakSaNAvalI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyotsarga] 342, jaina-lakSaNAvalI [kAraNa 66) / 4. duSTasya sata: kAyena vA calanakriyA yat kAyotsargaH sa kIrtitaH / / (yogazA. 4-133); kaayikii| (bha. prA. vijayo. 807) / 5. kAyena kAyasya zarIrasya sthAnamaunadhyAnakriyAvyatirekeNAnirvatA kaayikii-kaayvyaapaarH| (sthAnAM. abhaya. nyatrocchvasitAdibhyaH kriyAntarAdhyAsamadhikRtya ya vR. 2-60, pR. 38) / 6 kriyA: vyApAravizeSAH, utsargastyAgo 'Namo arahatANaM' iti vacanAt prAka tatra kAyena nivRttA kAyikI, kAyaceSTetyartha / sa kAyotsargaH / (yogazA. svo. viva. 3-130) / (samavA. abhaya. va. 5, pR. 10) / 7. cIyate iti 10. kAyaM zarIram utsRjati mamatvAdipariNAmena kAyaH zarIram, kAye bhavA kAyena nivRtA vA tyajatIti kAyotsargaH tapo bhvet-vyutsrgaabhikaayikii| (prajJApa, malaya. va. 22-276, pR. dhAnam tapovidhAnaM syAt / (kAtike. TI. 468) / 435); kAyikI nAma hasta-pAdAdivyApAraNam / 11. zarIrAdimamatvasya tyAgo yo jJAnadRSTibhiH / (prajJApa. malaya. va. 22, 281, pR. 440) / 8. tapaHsaMjJa: suvikhyAto kAlotsargo maharSibhiH / / praduSTasya sataH kAyAbhyudyamaH kAyikI kriyaa| (ta. (lATIsaM. 7-86) / 12. ekamuhartAdiSu zarIravRtti zruta. 6-5) / vyutsarjanaM kAyotsargaH / (bhAvaprA. zruta. TI. 77) / 1. duSTatApUrvaka udyama karane ko kAyiko kriyA 2 devasika Adi niyamoM meM-divasa sambandhI, kahate haiN| rAtri sambandhI evaM pAkSika va cAturmAsika prAdi kAyotsarga-1. kAyAIparadavve thirabhAvaM pariharatta niyamita anuSThAnoM meM prAgamokta kAlapramANa ke appANaM / tassa have taNusagaM jo bhAvai Nibvi- anusAra apane-apane niyata samaya meM jo jinaguNaprappeNa // (ni. sA. 121) / 2. devassiyaNiya- smaraNapUrvaka zarIra se mamatva kA tyAga kiyA jAtA mAdisu jahuttamANeNa uttakAlamhi / jiNaguNaciMtaNa- hai, isakA nAma kAyotsarga hai / jutto kAussaggo taNuvisaggo // (malA. 1-28); kAraka-1. kurvata eva kArakatvam / yadA na karoti bosaridabAhujugalo caduraMgulaatareNa samapAdo / tadA kartRtvasyAyogAt / (laghIya. svo. vivRti savvaMgacalaNarahio kA ussaggo visuddho du / / (mUlA. 5-44, pR. 638) / kriyAviziSTaM dravyaM kArakam / 7-153) / 3. parimitakAlaviSayA zarIre mamatva- (laghIya. svo. vivRti 6-72, pR. 764) / 2. kAranivRttiH kAyotsargaH / (ta. vA. 6, 24, 11, cA. kasya kArakatvamapi kriyAvezavazAdeva upapadyate, sA. pR. 26) / 4. kAyaH zarIram, tasyotsargaH 'karotIti kArakam' iti vyutptteH| itarathA hi kRtAkArasya sthAna-mauna-dhyAnakriyAvyatirekeNa kriyA- tad vastumAtraM syAnna kArakam, 'kriyAviziSTaM dravyaM ntarAdhyAsamadhikRtya parityAga ityrthH| (lalitavi. kArakam' ityabhidhAnAt / (nyAyaku. 1-3 pR. 42); pR. 77) / 5. eSo'pi kAyotsargaH prAyazcittaM kArakANAM kAdInAM xxx (nyAyaku. 5-44, bhavati / kva ? aneSaNIyAdiSu tyakteSu, tatrAneSaNIyaM pR.636); kriyayA pAviSTaM yuktaM dravyaM kArakam, udgamAdyavizuddha manna-pAnamupakaraNa vA pratiSThApya kriyAM kurvad dravya kArakamityarthaH / (nyAyaku. 6-72, kAyotsargaH kAryaH, AdigrahaNAd gamanAgamanavihAra- pR. 765) / zratasAvadyasvapnadarzananausaMtaraNoccAraprasravaNAvaraNapa- 2 kriyA se yukta dravya ko kAraka kahate haiN| rigrahaH / (ta. bhA. hari. va siddha. va.6-22) / kAraka samyaktva -1. ja jaha bhaNiya taM taha karei 6. TThiyassa NisaNNassa NivvaNNassa vA sAhussa sai jaMmi kAragaM taM tu / (zrA. pra. 46) / 2. kAraka kasAehi saha dehapariccAgo kAussaggo NAma / saMyamaM tapaHprabhRtInAM tu kArakam / (tri. za. pu. ca. (dhava. pu. 13, pR. 88) / 7. kAyotsargaH kAye 1, 3, 610) / mitakAlaM nirmamatvaM tu| (ha. pu. 34-146) / 1 jisa samyaktvake hone para jIva prAgamokta vrata 8. devasikAdiSu niyameSu yathoktakAle yo'yaM yatho. va tapa Adi ke anuSThAna ko tadanusAra hI karatA hai ktamAnena jinaguNacintanayuktastanuvisargaH sa kAyo- use kAraka-- anuSThAna karAne vAlA-samyaktva tsarga iti / (mUlA. vR. 1-12) / 6. prAlambita- kahate haiM / bhujadvandaH mUrdhvasthasyAsitasya vA / sthAnaM kAyanapekSaM kAraNa-1. kAraNamupapattimAtram / (prAva. ni. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNadoSa] 343, jaina-lakSaNAvalI [kArita hari. va.86, pR. 82) / 2. yasmin sati bhavatyeva bhavatIti pratipattavyam / tasmAdvandanakaM kAraNavandanayasya sadbhAvastadbhAve ca na bhavatyeva yat tat kAra- kamiti / (prAva. hari. vR. mala. hema. Ti. pR.88)| Nam / (ta. bhA. siddha. vR. 5-25) / 3. yasmin 4. kAraNAd jJAnAdivyatiriktAd vastrAdilAbhasatyeva ca yadbhAvaH tatkAryamita rat kAraNam / hetorvandanam, yadvA jJAnAdinimittamapi lokapUjyo(siddhavi. 7.3-10, pR. 163, paM. 7); yasmin 'nyebhyo vA dhikataro bhavAmItyabhiprAyato vandanama, satyeva yadbhAva eva vikAre ca vikAra tat kArya- yadvA vandanakamUlyavazIkRto mama prArthanAbhaGgaM na karimitarat kAraNam / (siddhavi. vR. 7-20, pR. SyatIti buddhayA vandanam / (yogazA. svo. viva. 487, paM. 16) / 3-130) / 3 jisake hone para hI jo hotA hai vaha kArya aura 1 samyagdarzana, jJAna aura cAritra ko chor3akara anya itara-jisake sadbhAva meM kArya hotA hai vaha- laukika sAdhana-sAmagrI-jaise vastra-kambalAdikAraNa kahalAtA hai| kI abhilASA se jo vandanA kI jAtI hai use kAraNadoSa (grAsaiSaraNAdoSa)-dekho kAraNA- kAraNavandanaka kahA jAtA hai| yadi sAdhu pUjA yA bhAvadoSa / vedanAdikAraNamantareNa bhujAnasya kAraNa- gurutA ke abhiprAya se jJAnAdi ko bhI grahaNa karatA dossH| (prAcArAM. zI. va. 2, 1,6, 273, pR. huprA vandanA karatA ha tA usa meM haprA vandanA karatA hai to use bhI kAraNavandanaka hI 321) / samajhanA caahie| vedanAdi kAraNa ke vinA bhojana karane ko kAraNa- kAraNAbhAvadoSa-kSudvedanAyA: asahanaM kSAmasya doSa (grAsaiSaNAdoSa) kahate haiN| ca vaiyAvRttyAkaraNamIryAsamiteravizuddhiH prekSotprekSAde: kAraNaparamANu-1. dhAucaukkassa pUNo jaM heU saMyamasya cApAlanaM kSudhAturasya prabalAgnyudayAtprANakAraNaM ti taM nneyo| (ni. sA. 25) / 2. pRthi- prahANazaGkA Arta-raudraparihAreNa dharmadhyAnasthirIkaraNaM vyaptejovAyavo dhAtavazcatvAraH, teSAM yo hetuH sa ceti bhojanakAraNAni / tadabhAve bhujAnasya kArakAraNaparamANuH (ni. sA. vR. 25) / NAbhAvadoSaH / (yogazA. svo. viva. 1-38, pa. 1 pRthivI, apa, teja aura vAyu; ina cAra dhAtuoM 138) / ke kAraNabhUta paramANu dravya ko kAraNaparamANu bhojana karane ke kAraNoM ke prabhAva meM bhojana karane kahate haiN| ko kAraNAbhAvadoSa kahate haiN| kSudhA kI vyathA ko kAraNaparamAtmA- yastrikAla nirupAdhisvabhAva- na saha sakanA, kRza hone para vaiyAvRttya ko na kara tvAt nivAraNajJAna-darzanalakSaNalakSitaH kAraNapara- pAnA, IryAsamiti ko vizaddha nahIM rakha sakanA, maatmaa| (ni. sA. vR. 102) / prekSotprekSAdi saMyamakA paripAlana na kara sakanA, kSudhA jo nirAvaraNa (svAbhAvika) jJAna-darzana se yukta ho se vyAkula hone para prabala agni (praudarya) ke udaya use kAraNaparamAtmA kahate haiN| se marane kI AzaMkA honA aura prArta-raudra dhyAnoM ko choDakara dharmadhyAna ko sthira karanA: ye bhojana mihaloyasAhayaM hoi / pUyA-gAravahe nANaggahaNevi ke kAraNa haiN| emeva / / (prava. sAro. 163) / 2. jJAna-darzana- kArita-1. kAritAbhighAnaM paraprayogApekSam / cAritratrayaM muktvA yatkimapyanyadihalokasAdhakaM (sa. si. 6-8) / 2. kAritAbhidhAnaM paraprayogAvastra-kambalAdi vandana kadAnAtsAdhurabhilaSati tatkA- pekSam / parasya prayogamapekSya siddhimApadyamAnaM kAriraNaM bhavatIti pratipattavyama. tasmAdvandanakaM kAraNa- tamiti kathyate / (ta. vA. 6, 8,8) / 3.parasya vandanakamiti / yadi pUjAtizayena gauravAtizayena prayogamapekSya siddhimupayAti yattatkAritam / (bha. vA jJAnAdigrahaNe'pi vandate tadapi kAraNavandanakaM prA. vijayo. TI. 811) / 4. parasya prayogamapekSya bhavati / (prava. sAro. va. 163) / 3. jJAna-darzana- siddhimApadyamAnaM kAritam / (cA. sA. pu. 36) / cAritratrayaM muktvA yatkimapyanyadihalokasAdhakaM 5. svaprayuktAnyaniSpannaM hiMsanaM kAritaM matam / vastrAdi vandanakadAnAt sAdhurabhilaSati tatkAraNaM (prAcA. sA. 5-14) / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAritanimittakaraNa] 344, jaina-lakSaNAvalI [kArmaNa 1 jo kArya dUsare ke prayoga kI apekSA se siddha vRtti zruta. 7-11) / 11. roga-zoka-daridrAdyaiH hotA hai use kArita kahate haiN| pIDitA ye'tra jantavaH / teSAM duHkhaprahANecchA kArukAritanimittakaraNa-kAriyanimittakaraNaM nAma NyaM kriyatAmiti / / (dharmasaM. zrA. 10-104) / pasaNNA hai pAyariyA savisesaM suttattha-tadubhayANi 2 zArIrika aura mAnasika duHkhoM se pIr3ita dIna dAhiti tti kAUNaM tArisANi aNukulANi karei prANiyoM ke prati jo anagraharUpa pariNAma hotA hai, jeNa tesiM pAyariyANa cittappasAyo jaayi| (dazavai. usakA nAma kAruNya hai| cU. 1, pR. 28) / kArmaraNa - 1. sabbakammANaM parUhaNuppAdayaM suha"yadi prAcArya prasanna raheMge to ve sUtra, artha, athavA dukkhANaM vIjamidi kammaiyaM / (SaTkhaM. 5, 6, 241, donoM mujhe vizeSa rUpa se pradAna kareMge" aisA vicAra pu. 14, pR. 328) / 2. sarvazarIraprarohaNabIjabhUtaM karake prAcArya kI prasannatA ke lie unake mano- kArmaNaM zarIraM karmetyucyate / (sa. si. 2-25); 'nakala kArya karane ko kAritanimittakaraNa kahate karmaNAM kArya kArmaNam / (sa. si. 2-36) / 3. haiN| yaha aupacArika vinaya ke sAta bhedoM meM karmaNo vikAraH karmAtmakaM karmamayamiti kArmaNam / tIsarA hai| (ta. bhA. 2-46) / 4. karmeti sarvazarIraprarohaNakAruNya-dekho krunnaa| 1. kAruNyaM klizyamAneSu / samartha kArmaNam / sarvANi zarIrANi yataH prarohanti kAruNyamanukampA dInAnugraha ityanarthAntaram / (ta. tata bIjabhUtaM kArmaNazarIraM karmetyucyate / (ta. vA. bhA. 7-6) / 2. dInAnugrahabhAvaH kAruNyam / (sa. 2, 25, 3); karmaNAmidaM karmaNAM samaha iti vA si. 7-11 ta. ilo. 7-11) / 3. dInAnagrahabhAvaH kArmaNam / karmaNAmidaM kArya karmaNAM samaha iti vA, kAruNyam / zArIra-mAnasaduHkhAbhyaditAnAM dInAnAM kathaMcidbhadavivakSopapatteH, kArmaNamiti vyapadizyate / prANinAm anugrahAtmakaH pariNAmaH karuNasya bhAvaH (ta. vA. 2, 36, 8) / 5. karmanimitta kArmaNam, karma vA kAruNyamiti kathyate (ta. vA. 7, 11, 3) / azeSakarma cAsyAdhArabhUtaM kuNDavada badarAdInAma, 4. janmAmbhodhI karmaNA bhrAmyamANe jIvagrAme duHkhite- azeSakarmaprasavasamarthaM vA, yathA biijmkuraadiinaa'nekbhede| cittAtvaM yadvidhatte mahAtmA tatkAruNyaM miti / (ta. bhA. hari. va. 2-37); azeSakarmAdhAradaya'te darzanIyaiH / / (amita. zrA. 2-81) / bhUtaM samastakarmaprasavanasamarthamakurAdInAM bIjamiva 5. dInAbhyuddharaNe buddhiH kAruNyaM karuNAtmanAm / kArmaNaM zarIram / (ta. bhA hari. vR. 8-12) / (upAsakA. 337) / 6. zArIraM mAnasaM svAbhAvikaM 6. karmaNA nirvRttaM kArmaNam / (prAva. hari. vR. ca duHkhamasahyamApnuvato dRSTvA hA varAkA mithyA- 1434, pRSTha 767) / 7. mithyAdarzanAdibhiH darzanenAviratyA kaSAyeNAzubhena yogena ca samupAji- kriyata iti karma-jJAnAvaraNIyAdi, tena nirvRttaM tAza bhakarmaparyAyapUdagalaskandhatadayoddhavA vipado tanmayaM vA kArmaNam ; zIryate iti zara vivazA: prApnuvanti iti karuNA anukampA / (bha. ca taccharIraM ceti vigrahaH / (prAva. ni. hari.va. prA. vijayo. 1666) / 7. dainya-zokasamUtvAse 43, pRSTha 36) / 8. karmaNo vikAraH kArmaNama, rogapIDAditAtmasu / vaya-bandhanaruddheSu yAcamAneSu aSTavidhakarmaniSpannaM sakalazarIranibandhanaM ca, uktaM jIvitam / kSuttazramAbhibhUteSu zItAdyairvyathiteSu ca-xxxkammavivAgo gAro kammaNamaTraviha ca / aviruddheSu nistrizairyAtyamAneSu nirdayam / vicittakammanipphaNNaM / savvesiM sarIrANaM kAraNabhUtaM maraNAtaSa jIveSa ytprtiikaarvaanychyaa| anugrahamatiH maNeyavvaM / / 8 / / (anayo. hari. v.87)| 6. karmaNA seyaM karuNeti prakIrtitA / / (jJAnArNava 27, 8-10) / nirvRttaM kArmaNam azeSakarmarAzerAdhArabhUtama azeSa8. dIneSvArteSu bhIteSu yAcamAneSu jIvitam / karmaprasavasamarthaM vA / (ta. bhA. siddha.va. 2-37) / pratIkAraparA buddhiH kAruNyamabhidhIyate / / (yogazA. sarvakarmaprarohabIjaM sAMsArikasukha-dukhabhAjanaM kamava 4-120) / 6. svAmanapekSya paraduHkhaprahANecchA kArmaNazarIram,xxx karmaNi vA bhavaM kArmaNam / kAruNyam / (pramANa. syAdvAda. 5-8) / 10. hIna- (ta. bhA. siddha. vR. 6-3) / 10. karmaiva kArmaNama dIna-kAnInAnayanajanAnugrAhakatvaM kAruNyam / (ta. zarIram, aSTakarmaskandha iti / athavA karmaNi bhavaM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmaNa] 345, jaina-lakSaNAvalI [kArmaNazarIrasaMghAtanAma kArmaNaM zarIraM nAmakarmAvayavasya karmaNo grahaNam / kAyayogaH / (ta. bhA. siddha. vR. 6-1) / 3. sarvANi tena yogaH kArmaNakAyayogaH / kevalena karmaNA janita- zarIrANi yataH prarohanti tad bIjabhUtaM kArmaNazarIraM vIryeNa saha yoga iti yAvat / (dhava. pu. 1, pR. kArmaNakAya iti bhaNyate, vAGmanaHkAyavargaNAnimittaH 265); karmANi prarohanti asminniti prarohaNaM prAtmapradezaparispando yogo bhavati, kArmaNakAyakArmaNazarIram / kUSmANDaphalasya vRntavata sakala- kRto yogaH kArmaNakAyayogaH / (dhava. pu. 1, pR. karmAdhAraM sakalakarmaNAmutpAdaka kaarmnnshriirm| 269) / 4. karmava- aSTavidhakArmaNa < bhaviSyatsarvakarmaNAma prarohakamutpAdaka kArmaNazarIrama , vA athavA karmabhavaM kArmaNazarIra. trikAlagocarAzeSasukha-duHkhAnA~ bIjaM ceti aSTakarma- nAmakarmodayaprabhavaM kArmaNazarIrama, khalu sphuTaM bhavati, kalApaM kArmaNazarIram / karmaNi bhavaM vA kArmaNaM aina kArmaNazarIreNa saha vartamAno yaH saMyogaH prAtmanaH karmaiva vA kAmaNama / (dhava. pu. 14, pR. 326) / karmAkarSaNazaktisaMgatapradezaparispandarUpo yogaH sa 11. kamaiva kArmaNaH kAya: karmaNAM vA kadambakam / kArmaNakAyayogaH / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. eka-dvi-vikSaNAneSa vigra hattI pravartate / (paMcasaM. 241) / 5. vigrahagatau audArikAdinokarmavargaNAnAM amita. 1-178) / 12. kArmaNazarIraM punastadudaya anAharaNe sati kArmaNazarIranAmodayena kArmaNavargaNA(kArmaNazarIranAmodaya) nirvatyamazeSakarmaNAm praroha- yAtapudgalaskandhAnAM jJAnAvaraNAdikarmaparyAyeNa bhUmirAghArabhUtam / tathA saMsAryAtmanAM gatyantara- jIvapradezeSu bandhapraghaTTake utpannajIvapradezaparispanda: saMkramaNe sAdhakatamaM karaNIyamityanyat / tatastatkA- kaarmnnkaayyogH| (go. jI. jI. pra. TI. 703) / raNabhUtaM kArmaNazarIranAmakarmeti sthitama / (karmasta. 6. kArmaNakAyayogaH aSTaprakArakarmavikArarUpazarIrago. vR. 10, pR. 85) / 13. aSTavidhakarmasamudAya. ceSTA svarUpo'pAntarAlagatAvupapattiprathamasamaye niSpannaudArikAdizarIranibaMdhanaM ca bhavAntarAnayAyi kevalasamudaghAtAvasthAyAM ca / (SaDazIti malaya. va. karmaNo vikAraH karmaiva vA kArmaNam / (anuyo. mala. 5, pR. 127) / hema. vR. 142, pR. 166) / 14. karmaNo jAtaM 3. saba zarIroM ke bIjabhUta zarIra ko kArmaNa karmajama / kimuktaM bhavati ? karmaparamANava evA- zarIra kahA jAtA hai| vacana, mana aura kAya vargatmapradezaH saha ye kSIra-nIravat anyonyAnugatAH santaH NAoM ke nimittabhUta prAtmapradezaparispanda kA zarIrarUpatayA pariNatAste karmajaM zarIramiti / ata nAma yoga hai| kArmaraNa zarIra ke dvArA jo yoga evaitadanyatra kArmaNamityuktam , karmaNo vikAraH kiyA gayA hai vaha kAyamaNakAyayoga kahalAtA hai / kArmaNamiti / tathA coktam ---kammavigAro kammaNa- kArmaraNabandhananAma - yadudayAtkArmaNapudgalAnAM mavihavicittakammanippannaM / savvesi sarIrANAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparaM sambandhakAraNabhUtaM muNeyavvaM // (prajJApa. malaya. va. 20- sttkaamnnbndhnnaam| (prajJApa. malaya. vR. 23, 267, pR. 406; jIvAjI. malaya. vR. 1-13, 263, pR. 470) / jisa karma ke udaya se gRhIta evaM gRhyamANa karmarIroM kI utpatti kA bIjabhata zarIra paramANa paraspara meM sambandha ko prApta hote haiM use hai-unakA kAraNa hai-use kArmaNa zarIra kahate kArmaNabandhananAmakarma kahate haiN| haiN| 3 karma ke vikArabhata yA karmarUpa zarIra kA kArmaraNazarIrabandhananAma-jassa kammassa udaeNa nAma kArmaNa haiN| kammaiyasarIraparamANU aNNoNNeNa baMdhamAcchaMti taM kArmaraNakAyayoga-1. kammeva ya kammaiyaM kamma- kammaiyarIrabaMdhaNaNAmaM / (dhava. pu. 6, pR. 70) / bhavaM teNa jo du sNjogo| kammaiyakAyajogo jisa karma ke udaya se kArmaNa zarIragata paramANu eya-viya-tiyagesu samaesu // (prA. paMcasaM. paraspara meM bandha ko prApta hote haiM use kArmaNazarIra1-66; dhava. pu. 1, pR. 265 ud, go. jI. bandhana nAmakarma kahate haiM / 241) / 2. tena (kArmaNazarIreNa) yogaH kArmaNa- kArmaraNazarIrasaMghAtanAma-jassa kammassa uda la. 44 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArmaNazarIranAmakarma ] eNa kammaiyasarI rakkhaMdhANaM sarIrabha vamuvagayANa darNAmakammodaeNa egabaMdhaNabaddhANamaTThattaM hodi taM kammaiyasarIrasaMghAdaNAmaM / ( dhava. pu. 6, pR. 70 ) / bandhana nAmakarma ke udaya se ekabandhanabaddha hokara zarIrarUpatA ko prApta kArmaNazarIra ke skandha jisa karma ke udaya se mRSTatA - cikkaNatA yA ekarUpatA - ko prApta hote haiM use kArmaNazarIrasaMghAtanAmakarma kahate haiM / kArmaNazarIranAmakarma - 1. jassa kammassa udo kuMbhaMDa phalassa beMTo vva savtrakammAsayabhUdo tassa kammaiyasarIramidi saNNA / ( dhava. pu. 6, pR. 69 ) / 2. yadudayAtkUSmANDaphala vRntAka phala vRntavatsarva karmAzrayabhUta tatkArmaNazarIram / (mUlA. vR. 12-193 ) / 3. yasya karmaNa udayAt kArmaNavargaNApudgalAn gRhItvA kArmaNazarIratvena pariNamayati tatkArmaNazarIranAmakarma, tacca kArmaNazarIrAdanyat / (karmastava go. vR. 10, pR. 17; prava. sAro. bR. 1267) / 2 jisa karma kA udaya kUSmANDa phala ke samAna samasta karmoM kA AdhArabhUta ho vaha kArmaNazarIranAmakarma kahalAtA hai / kArya- dekho kAraNa / kAryaparamANu - 1. khaMdhANaM avasANo NAdavvo kajjaparamANU / (ni. sA. 25) / 2. galatAM pudgaladravyANAm anto'vasAnastasmin sthito yaH sa kAryaparamANuH / (ni. sA. TI.) 25 / 2 galane vAle pudgalaskandha ke anta meM sthita (jisakA phira dUsarA vibhAga na ho) paramANu ko kAryaparamANu kahate haiM / kAryA ruci - tasmAtkAraNAt nisargAkhyAdutpadyate yA'sau ruciH sA kAryAsskhyA / tathA yo'sau bAhya upadeza: sa ta [ya]tra heturbhavati tata utpadyate yA ruciH sA tatkAryA bhavatItyevaM kAryA ruciH / kAraNaM nisargo'vigamo veti / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-3) / nisarga yA zradhigama rUpa kAraNa se utpanna honevAlI nantasAmarthya paribRMhitaH // ( ma. pu. 3, 1-2 ); zraddhA ko kAryAruci kahate haiM / vartanalakSaNaH kAlo vartanA svaparAzrayA / yathAsvaM kAla - 1. vattaNAlavakhaNo kAlo / (uttarA, 28, guNaparyAyaiH pariNantRtvayojanA || sa kAlo lokamAtraiH 10 ) / 2. kAlassa vraNa | XXXI ( prava. sA. svairaNubhirnicita sthitaiH / jJeyo'nyonyamasaGgIrNe rtnaa2-42)| 3. vavagadapaNavaNNa-raso vavagadadogaMdha nAmiva rAzibhiH // ( ma. pu. 24, 136, 142 ) / 13. 346, jaina-lakSaNAvalI [kAla aTThaphAso ya / agurula hugo zramutto baTTaNalakkho ya kAloti // (paMcA. kA. 24) / 4. pAsarasagaMdhavaNavvadiritto gurula hugasaMjutto / vattaNalakkhaNakaliyaM kAlasarUvaM imaM hodi / / (ti. pa. 4- 278 ) / 5. kAlo'nantasamayo vartanAdilakSaNaH / ( ta. bhA. 4-15 ) / 6. savvANaM davvANaM pariNAmaM jo karedi so kAlo / ekkAsapae se so vaTTadi evikako ceva / / ( kArtike. 216 ) / 7. kalpate kSipyate preyate yena kriyAvadravyaM sa kAlaH / (ta. vA. 4, 14, 5 ) ; tallakSaNaH kAlaH / sA vartanA lakSaNaM yasya sa kAla ityavaseyaH / (ta. vA. 5, 22, 6 ) ; vartanAdyupakAraliMgaH kAlaH / uktA vartanAdayaH upakArA yasyArthasya liMgaM sa kAla ityanumIyate / tathA coktam - yena mUrtAnAmupacayAzcApacayAzca lakSyante sa kAla iti / (ta. vA. 5, 22, 23) / 8. vartanAlakSaNa: kAla: X XXI ( varAMga. 26, 27) / 6. sakalapadArthAnAM vRttihetutvaM vartanA / sA lakSaNaM yasyAsI tallakSaNaH kAlaH / ( nyAyaku. 6. 72, pR. 765) / 10. evaM ceva ( vavagadapaMcavaNaM vavagadapaMcarasa vavagadadugaMdha vavagadagraTTakAsaM sa-parapariNAmaheU apadesiyaM logapadesapariNAma ) kAladavvaM / ( dhava. pu. 3, pR. 3); vavagadadogaMdha-paMca rasapAsa-paMcavaNNI kuMbhAracakka heTThimasila vva vattaNAlakkhaNo logAgAsapamANo grattho kAlo NAma / ( dhava. pu. 4, 314 ) ; kalyante saMkhyAyante karma-bhavakAyAyussthitayo'neneti kAlazabdavyutpatteH / kAla: samayaH zraddhA ityeko'rthaH / ( dhava. pu. 4, pR. 317, 318); sIdusaNa varisaNehi uvalakkhiyo kAlo 1 ( dhava. pu. 14, pR. 36 ) ; davvANaM pariNamaNassa nimittakAraNalakkhaNaM kAladavvaM / ( dhava. 15, pu. 33) / 11. varNagandharasasparza mukto'gauravalAghavaH / * vartanAlakSaNaH kAlaH XXX 1 (ha. pu. 7 - 1 ) / 12. anAdinidhanaH kAlo vartanAlakSaNo mataH / lokamAtraH susUkSmANuparichinnapramANakaH // so'saMkhyeyo'pyanantasya vasturAzerupagrahaH / vartate svagatA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla 347, jaina-lakSaNAvalI [kAlakRtaparatvAparatva vartanAlakSaNaH kAlaH bAlayavAvaddhatvAdibhirlakSaNala- (ni. sA. vR.)| 30. dravyaM kAlANumAtraM guNagaNakSyate / (uttarA. ca. 28, pR. 272) / 14. sUrya- kalitaM cAzritaM zaddhabhAvaH, tacchaddhaM kAla saMjJaM kathayati kriyAnivRttaH kAla: / (anuyo. hari. va. pR. 54) / jinapo nizcayAd drvyniiteH| dravyANAmAtmanA satpa15. jaM vattaNAdirUbo kAlo davvassa ceva pjjaato| riNamanamidaM vartanA tatra hetuH, kAlasyAyaM ca dharmaH (dharmasaM.hari. 32) / 16. kAlo paramaniruddho avi- svaguNapariNatirdharmaparyAya eSaH // (adhyA. ka. mA. bhAgI taM vijANa samapo tti| suhamo amuttiguru. 3-38) / 31. vartanAlakSaNaH kAlo vartanA ca galahuvattaNalakkhaNo kAlo // (jaM. dI. pa. 13-4) / parAzrayA / (jambU ca. 3-36) / 17. viziSTamaryAdAvacchinnovadhio'rdhatatIyadvIpA- 3. jo pAMca varNa, pAMca rasa, do gandha evaM prATha bhyantaratijIvAdidravyaiH pariNamaddhiH svata eva spazoM se rahita aura chaha prakAra kI hAni-vRddhi kalpate gamyate prathyate'pekSyate kAraNatayA'sAviva svarUpa agaru-laghu guNa se saMyukta hokara vartanAkAlo'pekSAkAraNam / (ta. bhA. siddha. va. pa. svayaM pariNamate hue dravyoM ke pariNamana meM saha5-38) / 18. 'kala sattva-saMkhyAnayoH' kalanaM kAritA-lakSaNa vAlA hai use kAla kahate haiN| kAla iti bhAve pratyayo ghaJa, pariccheda ityarthaH, kAla-abhigraha-kAle abhiggaho puNa AImajjhe kalyate vA paricchidyate vA yato'nena vastu, taheva avasANe / appatte sai kAle AI viiyo a 'akartari ca kArake saMjJAyAM dhaJa, 'kalayanti vA' carimammi / (bahatka. 1650) / paricchedayanti vA samaryAdaparyAyAstamiti kAlaH, kAlaviSayaka bhikSA ke abhigraha (niyama) ko tasmin vA sthitAn kalayanti, samayAdikalAnAM vA kAla-abhigraha kahate haiN| bhikSAkAla ke na prApta samUhaH kAlaH / (vizeSA. ko. va. pu. 605) / 16. hone para prAdi-prathama pauruSI (prahara)-meM vattaNaguNajuttANaM davANaM hoi kAraNaM kaalo| bhikSArtha jAnA, isakA nAma prAdhabhikSAkAlaviSayaka (bhAvasaM. de. 306) / 20. sa kAlo yannimittAH prathama abhigraha hai| bhikSAkAla ke prApta hone syuH prinnaamaadivRttyH| vartanAlakSaNaM tasya kathayanti para jAnA, yaha madhya bhikSAkAlaviSayaka dvitIya vipazcitaH // (ta. sA. 3-40) / 21. vattaNa- abhigraha hai / anta meM-bhikSA-kAla ke bIta kiriyAsAhaNabhUdo NiyameNa kAlo du| (go. jI. jAne para-jAnA, yaha avasAnaviSayaka abhigraha 605) / 22. vartanAlakSaNaH kAlaH sa svayaM pari. kahalAtA hai| NAminAm / pariNAmopakAreNa padArthAnAM pravartate / / kAlakAyotsarga-sAvadyakAlAcaraNadvArAgatadoSa(candra. ca. 18-74) / 23. jIvAdInAM padArthAnAM parihArAya kAyotsargaH kAyotsargapariNatasahita kAlo pariNAmopayogataH / vartanAlakSaNaH kAlo'nazo vA kAla kAyotsargaH / (mUlA. vR. 7-151) / nityazva nizcayAt // (dharmaza. 21.88) / 24. sAvadyakAla meM kiye gaye AcaraNa ke dvArA lage hue vartanAlakSaNaH kAla: / (paMcA. kA. ja. vR. 4; bha. prA. doSoM ke parihAra ke lie jo kAyotsarga kiyA malA. 36; pArA. sA. TI. 4) / 25. vartamAna- jAtA hai, use kAla-kAyotsarga kahate haiM / athavA zuddhaparyAyarUpapariNato vartamAnasamaya: kAlo bhnnyte| kAyotsarga se pariNata sAdhu se sahita kAla ko (prava. sA. ja. va. 23) / 26. yadamI parivartante kAlakAyotsarga kahate haiN| padArthAH vishvvrtinH| navajIrNAdirUpeNa tatkAla- kAlakAla-kAlasya sattvasya zvAdeH, kAlo maraNaM syaiva ceSTitam // (jJAnArNava 6-38) / 27. tatra / kAlakAlaH / (prAva. ni. hari.va. 728. pR. 275) / kalyate---saGkhyAyate'sAvanena vA kalanaM vA kalA. kAla arthAta kuttA prAdi kisI prANI kA jo kAla samUho veti kaal:-vrtnaa-praaprtvaadilkssnnH| hai--maraNa hotA hai, usakA nAma kAlakAla hai| (sthAnA. abhaya. vR. 2-74, pR. 51) / 28. kAlA- yaha svAdhyAya meM bAdhaka hotA hai| Navo jaganmAtrAzcaiva tu maNirAzivat / te pratyeka kAlakRta paratvAparatva-kAlakRte (paratvApara vivAptihetavaH sarvavastunaH / / (prAcA. sA. 3, dvirapTavarSAdvarSazatikaH paro bhavati, vrssshtikaadidv22-23)| 26. paJcAnAM vartanAhetuH kAlaH / raSTavarSo'paro bhavati / (ta. bhA. 5-22) / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlakramottara 348, jaina-lakSaNAvalI [kAlaparikSepa solaha varSa kI Ayu vAle se sau varSa kI Ayu lAtA hai| 2 jisa svAdhyAyakAla meM zAstra kA vAlA 'para' aura sau yarSa kI Aya vAle se solaha paThana, parivartana-vismata na hone dene ke lie punaH varSa kI Ayu vAlA 'apara' kahA jAtA hai| isa puna: bhAvAgama kA parizIlana-aura vyAkhyAna prakAra kAla ke prAzraya se jo para-apara kA vyava- prAdi kiyA jAtA hai usa kAla ko bhI kAraNa meM hAra hotA hai, use kAla-kRta paratva-aparatva kahA kArya ke upacAra se kAlajJAnAcAra kahA jAtA hai| jAtA hai| kAladoSa-kAladoSaH atiitkaalvytyyH| yathA kAlakramottara - kAlata ekasamayasthitepsimaya- rAmo vanaM prAvizaditi vaktavye vizatItyAha / (prAva. sthitiH tato'pi trisamayasthitiH, evaM yAvadasaMkhyeya- ni. hari. va malaya. vR. 883) / samayasthitiH / (uttarA. ni.va. 1, pR. 6) / pratIta kAla ke viparIta prayoga ko kAladoSa kahate kAla ke krama se eka-eka samaya kI adhikatA se haiN| jaise-'rAma vana meM praviSTa hue' isa vivakSA hone vAlI sthitiyoM ko kAla-kramottara kahate haiN| meM 'rAma vana meM praviSTa hote haiM' aisA khnaa| yaha jaise-eka samaya sthiti se do samaya sthiti aura do 32 sUtradoSoM meM 21vA doSa hai| samaya sthiti se tIna samaya sthiti, isa prakAra kAlanidhi--1. kAle kAlaNNANaM bhavva-purANaM ca asaMkhyAta samaya sthiti taka jAnanA caahie| tisu vi vaMsesu / sippasayaM kammANi payAe hisakAla-caturviMzati-kAlazca [lacaturvizatizcatu. karANi // (jambUdvI. 66, gA. 6, pR. 256; prava. vizatiH samayAdayaH, etatkAla sthiti vA dravyaM kAla- sAro. 1224) / 2. kAlanAmani nidhau kAlajJAnam cturvishtiH| (prAva. bhA. malaya. vR. 192, pR. -sakalajyotiHzAstrAnubandhi jJAnam-tathA jagati 560) / trayo vaMzA:-vaMzaH pravAhaH prAvalikA ityekArthAH, caubIsa samayoM Adi (pAvalI va maharta mAdi) ko tadyathA-tIrthaMkaravaMzazcakravartivaMzo baladeva-vAsudevaathavA itane samaya sthita rahane vAle dravya ko kAla- vaMzazca / teSu viSvapi vazeSu yad bhAvyaM yacca purANacatuvizati kahate haiM matItamupalakSaNametad vartamAnaM zubhAzubhaM tat sarvakAlacAra-kAlastu yasmin kAle carati yAvantaM matrAsti, ito mahAnidhito jJAyata ityrthH| zilpavA kAlaM sa kAlacAraH / (prAcArAM. zI. vR. 1, 5, zataM ghaTa-loha-citra-vastra-nApitazilpAnAM paJcAnA246, pR. 183) / mapi pratyeka viMzatibhedatvAt, karmANi ca kRSicAra, caryA aura caraNa-ye samAnArthaka zabda haiN| vANijyAdIni jaghanya-madhyamotkRSTabhedabhinnAni jisa kAla meM yA jitane kAla pAcaraNa kiyA jAtA trINyetAni prajAyA hitakarANi nirvAhAbhyudayahetuhai use kAlacAra kahate haiN| tvAt / etatsarvamatrAbhidhIyate / (jambUdvI. zA.va. kAla jaghanya-kAlajahaNNamego smjho| (dhava. pu. 66, pR. 258) / 3. bhaviSyadbhutayoniM vatsarAM11, pR. 85) / strIna sato'pi ca / kRSyAdIni ca karmANi zilpAkAlajJAnAcAra-1. sAmprataM jJAnAcAramAha- nyapi ca kaaltH|| (tri. za. pu. ca. 1, 4, 576) / kAla iti / yo yasyAGgapraviSTAdeH zrutasya kAla 2 kAlanidhi ke prAzraya se samasta jyotiSa zAstra uktaH tasya tasminneva kAle svAdhyAyaH kartavyo sambandhI jJAna tathA tIrthakaravaMza, cakravativaMza aura naanydaa| (dazave. hari. va. 3-8, pR. 103) / baladeva-vAsudevavaMza ye jo tIna ghaMza loka meM pravarta2. kAle-svAdhyAyavelAyAM paThana-parivartana-vyAkhyA- mAna haiM unameM bhaviSya meM jo hone vAlA hai, bhUta meM nAdika kriyate samyak zAstrasya yatsa kAlo'pi jo ho cukA hai evaM vartamAna meM jo zubhAzubha cala jJAnAcAra ityucyate, sAhacaryAtkAraNe kAryopacArA- rahA hai usakA bhI jJAna prApta hotA hai| isake atidvaa| (mUlA. vR. 5-72) / rikta kumhAra, luhAra, citrakAra, julAhA aura nAI 1aMgapraviSTa prAdi jisa zrata ke svAdhyAya kA jo inameMse pratyekakI 20-20 kalAnoM kA tathA vANijya kAla kahA gayA hai usI meM usakA svAdhyAya karanA, prAdi karmoM kA kathana bhI isameM kiyA gayA hai| anya kAla meM na karanA; yaha kAlajJAnAcAra kaha- kAlaparikSepa-vAsAratte aipANiyaM ti gimhe Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlaparivartana ] pANiyaM nacghA / kAleNa parikkhittaM teNa tamanne pariharati / (bRhatka. bhA. 1924) / varSAkAla meM bAriza ke pAnI se ghira jAne vAle tathA grISmakAla meM jala ke prabhAvavAle grAma-nagarAdi ko kAlaparikSipta kahate haiN| aise kAlaparikSipta nagarAdi ko jAnakara zranya jana- - dUsare rASTra ke rAjA prAdi-use chor3a dete haiM / kAlaparivartana - 1. avasappiNi ussappiNi-samayAvaliyAsu NiravasesAsu / jAdo mudo ya bahuso paribhamado kAlasaMsAre // ( dvAdazA. 27; sa. si. 2-10 ud.; bha. zrI. vijayo. 1777 ud) / 2. takkAlatadAkAla samayesu jIvo graNataso ceva / jAdo mado ya savtresu imo tIdammi kAlammi || ( bha. prA. 1777 ) / 3. kAlaparivartanamucyate - utsarpiNyA: prathamasamaye jAtaH kazcijjIvaH svAyuSaH parisamAptau mRtaH, sa eva punadvitIyAyA utsarpiNyA dvitIyasamaye jAtaH svAyuSaH kSayAnmRtaH, sa eva punastRtIyAyA utsarpiNyAstRtIyasamaye jAtaH / evamanena krameNotsarpiNI parisamAptA tathA avasarpiNI ca / evaM janmanairantaryamuktaM maraNasyApi tathaiva grAhyametAvatkAlaparivartanam / ( sa. si. 2- 10; bha. zrI. vijayo. 1777; mUlA. vR. 8 - 14) / 4. uvasappaNi pravasappiNipaDhamasamayAdicaramasamayaMtaM / jIvo kameNa jammadi maradi ya savvesu kAlesu // (kArtike. 69 ) / 5. zrasappiNi ussappiNisamayAvaliyA niraMtarA savvA / jAdo mudo ya bahuso hiMDato kAlasaMsAre || (dhava. pu. 4, pR. 333 ud.)| 6. zuddhAtmAnubhUtirUpanirvikalpasamAghikAlaM vihAya pratyekaM dazakoTAkoTisAgareNa pramitotsarpiNyava sarpiye kasamaye nAnAparAvartana kAlenAnantavA rAnayaM jIvo yatra na jAto na mRtaH sa samayo nAstIti kAlasaMsAraH / (bR. dravyasaM. 35 ) / 7. zrasapiNIe samayA jAvaiyA te ya niyayamaraNeNaM / puTThA kamukkameNaM kAlaparaTTo bhave thalo || suhumo puNa grosappiNipaDhame samayaMmi jai matro hoi / puNaravi tassAnaMtara boe samayami jai marai // evaM taratamajoeNa savvasamaesu ceva eesuM / jai kuNai pANacAyaM aNukkameNa naNu gaNijjA // ( prava. sAro. 1047-46, pR. 307 ) / 8. utsarpiNyA: kasyAzcidavasa piNyAzca prathama dvitIyAdisamayeSu paryAyeNa janma-maraNAbhyAM [ kAlaparivartana vRttiH kAlasaMsAraH / ( bha. prA. mUlA. 430 ) / 6. kazcijjIvaH utsarpiNI prathamasamaye jAtaH svAyu:parisamAptau mRtaH, punadvatIyotsarpiNIdvitIyamamaye jAtaH svAyuH parisamAptyA mRtaH, punaH tRtIyotsarpiNItRtIyasamaye jAtaH tathA mRtaH, punaH caturthopasarpaNIcaturthasamaye jAtaH; anena krameNa utsarpiNIM samApnoti tathaivAvasarpiNImapi samApnoti / evaM janmanairantaryamuktam maraNasyApyevaM nairantaryaM grAhyam / tadetatsarvaM kAlaparivartanaM bhavati / (go. jI. jI. pra. TI. 560 ) / 10. kAlaparivartanaM kathyate - utsarpiNIkAlaprathamasamaye ko'pi jIva utpanno nijAyu:samAptau mRtaH, sa eva jIvaH dvitIyotsarpiNI kAladvitIyasamaye punarutpanno nijAyurbhuktvA punasRtaH, tRtIyotsarpiNI kAla tRtIyasamaye punarutpanno nijAyurbhuktvA punarmRtaH, caturthopasarpaNI kAlacaturtha samaye punarutpanno nijAyurbhuktvA punarmRtaH; evaM sarvotsapiNIsamayeSu janma gRhNAti tathA sarvotsarpiNIsamayeSu maraNamapi gRhNAti / yathA sarveSUtsarpiNIsamayeSu janma-maraNAni gRhNAti tathA sarveSvavasarpiNIsamayeSu janmAni maraNAni ca gRhNAti / etAvatA kAlena eka kAlaparivartanaM bhavati / (ta. vRtti zruta. 2 - 10 ) / 3 koI jIva utsarpiNI ke prathama samaya meM utpanna huzrA va zrAyu ke samApta hone para mara gayA, phira vaha dvitIya utsarpiNI ke dvitIya samaya meM utpanna huA aura Ayu ke samApta hone para mara gayA, pazcAt vahI tRtIya utsarpiNI ke tRtIya samaya meM utpanna huA aura zrAyu ke samApta hone para mara gayA; isa krama se usane jaise utsarpiNI ko samApta kiyA vaise hI zravasarpiNI ko bhI samApta kiyA / yaha janma kI nirantaratA huii| isI prakAra maraNakI bhI nirantaratA samajhanA caahie| itane kAla ko kAlaparivartana kahA jAtA hai / 7 zravasarpiNI aura utsarpiNI ke jitane samaya haiM una sabako jaba jIva krama athavA utkrama se zrapane maraNa se vyApta kara letA hai taba utane kAla ko eka bAdara kAlapudgalaparAvartana kahA jAtA hai| koI eka jIva zravasarpiNI ke prathama samaya meM marA, tatpazcAt ukta zravasarpiNI ke dvitIya samaya meM vaha marA (yadi zrAge pIche ke anya samayoM meM vaha maratA hai to unakI gaNanA nahIM 346, jaina - lakSaNAvalo Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlapuruSa] 350, jaina-lakSaNAvalI kiAlamAsa kI jAtI hai)| pazcAt avapiNI ke tRtIya samaya meM vaha marA, isI krama se ukta avasapiNI ke caturtha 1 jisa pAvazyaka ke karane kA jo kAla niyata hai Adi anya sabhI samayoM meM vaha krama se maraNa ko usa kAla meM use na karake anya samaya meM karanA tathA prApta hotA hai| tatpazcAt avasapiNI ke samAna varSAkAla prAdi kA atikramaNa karanA-use na utsarpiNI ke bhI samasta samayoM meM jaba vaha yathA- karanA, ityAdi ko kAlapratisevanA kahA jAtA hai| krama se maraNa ko prApta hotA hai taba itane kAla kAlapratyAkhyAna-kAlasya du:parihAryatvAt kAlako eka sUkSma kAlapudgalaparAvartana kahA jAtA hai| sAdhyAyAM kriyAyAM parihatAyAM kAla eva pratyAkhyAto kAlapuruSa-yo yAvantaM kAlaM puruSavedavedyAni bhavatIti grAhyam / tena saMdhyAkAlAdiSu adhyayanakarmANi vedayate sa kAlapuruSaH / (sUtrakR. zI. va. gamanAdikaM na saMpAdayiSyAmIti cetaH kAlapratyA khyAnam / (bha. prA. vijayo. 116, pR. 276) / jo puruSa jitane kAla taka puruSa veda ke dvArA vedana kAla cUMki aparityAjya hai, ataH vivakSita kAla meM kiye jAne vAle karmoM kA anubhava karatA hai, utane siddha hone vAlI kriyA kA parityAga karane para samaya taka use kAlapuruSa kahate haiN| kAla kA hI pratyAkhyAna samajhanA caahie| isase kAlapUjA-garbhAdipaJcakalyANamahatAM yddine'bhvt| yaha abhiprAya samajhanA cAhie ki saMdhyAkAla Adi tathA nandIzvare ratnatrayaparvaNi cArcanam // snapanaM meM maiM adhyayana va gamana Adi na karU~gA isa prakAra kriyate naanaarsairikssghRtaadibhiH| tatra gItAdimAMgalyaM ke vicAra kA nAma hI kAlapratyAkhyAna hai| kAlapUjA bhavediyam / / (dharmasaM. zrA. 6,66-67) / kAlamaMgala--1. jassi kAle kevalaNANAdimaMgalaM tIrthaMkaroM ke garbhAdi kalyANakoM ke dinoM meM, nandIzvara pariNamadi / pariNikkamaNaM kevalaNANubbhavaNibudi(aSTAhnika parva) meM aura ratnatraya parva ke samaya jo pvesaadii| pAvamalagAlaNAdo paNNattaM kAlamaMgalaM pUjA kI jAtI hai| ikSu aura ghRtAdi rasoM ke dvArA evaM // (ti. pa. 1, 24-25) / 2. tattha kAlaabhiSeka kiyA jAtA hai, tathA gIta prAdi maMgalakArya maMgalaM nAma-jamhi kAle kevalaNANAdipajjaehi kiye jAte haiN| isa sabako kAlapUjA kahA jAtA hai| pariNado kAlo pAvamalagAlaNatAdo maMgalaM / tasyodAkAlapratikramaNa-1. rAtri-saMdhyAtrayasvAdhyAyA- haraNaM pariniSkramaNa-kevalajJAnotpatti-parinirvANadivavazyakakAleSa gamanAgamanAdivyApArAkaraNAt kAla- sAdayaH / jinamahimasambaddhakAlo'pi maMgalama, pratikramaNam / kAlasya duSparihAryatvAkAlAdhi- yathA nandIzvaradivasAdiH / (dhava. pu. 1, pR. 26) / karaNavyApAravizeSAH kAlasAhacaryAt kAlazabdena 1 jisa kAla meM tIrthaMkarAdi mahApuruSoM ne parigRhItAH / (bha. prA. vijayo. 116); saMdhyAsvA- niSkramaNa (dIkSA), kevalajJAna aura nirvANa prAdi dhyAyakAlAdiSu gamanAgamanAdiparihAraH kAlaprati- prApta kiyA hai, usa kAla ko pApamala kA vinAzaka kramaNam / (bha. prA. vijayo. 421) / 2. kAlamA- hone se kAlamaMgala kahate haiM / zritAtIcArAnnivRtti: kAlapratikramaNam / (mUlA. kAlamAsa-yatra kAle yo mAso varNyate sa kAlapra. vR.7-115)| dhAnatAvivakSaNAttatkAlamAsa: / xxx yadi vA 1 rAtri meM, tInoM saMdhyAnoM meM tathA svAdhyAya aura svalakSaNaniSpanno nAkSatrAdikaH paMcavidhaH (nAkSatraH, prAvazyakoM ke kAla meM gamanAgamanAdi vyApAra na __cAndraH, RtumAsaH, AdityaH, abhivadhita:) paMcabhedaH karanA, yaha kAlapratikramaNa kahalAtA hai| kAla ke kAlamAsaH / (vyava. bhA. malaya. vR. 2-14) / aparihArya hone se tadAzrita vyApAravizeSa kAlazabda jisa kAla meM jisa mAsa kA varNana kiyA jAtA hai se grahaNa kiye gaye haiN| use kAla kI pradhAnatA kI vivakSA se kAlamAsa kAlapratisevanA -1. AvazyakakAlAdanyasmin kahA jAtA hai| athavA apane-apane lakSaNoM se siddha kAle aAvazyakakaraNam, varSAva grahAtikramaH, ityAdikA vaha kAlamAsa nakSatrAdi ke yoga se pAMca prakAra kA kaalprtisevnaa| (bha, prA. vijayo. 450) / 2. hai--nAkSatra, cAndra, RtumAsa, prAditya aura abhikAla AvazyakakAlavarSAvagrahAdyatikramaH sevaa| (bha. vadhita / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlayuti ] kAlavAda - 1. kAlo savvaM jaNayadi kAlo savvaM viNassade bhUdaM / jAgatti hi suttesu vi Na sakkade cidu kAlo / / ( go . ka. 879 ) / 2. savvaM kAlo jaNayadi bhUdaM savvaM viNAsade kAlo / jAgatti hi sutte viNa sakkadevaMcidu kAlo || ( aMgapaNNattI 2 - 16, pR. 277 ) 1 kAlayuti ( kAlajuDI ) - tesi ceva jIvAdINaM davvANaM divasa mAsa-saMvaccha rAdikAlehiM saha melaNaM kAlajuDI NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 346 ) 1 jIvAdika dravyoM ke dina, mAsa aura varSa zrAdi kAla ke sAtha saMmelana ko kAlayuti kahA jAtA hai / kAlalabdhi - 1. tatra kAlalabdhistAvat - karmAviSTa AtmA bhavyaH kAle pudgala parivartanAkhyeSvaziSTe prathama samyaktvagrahaNayogyo bhavati, nAdhike, itIyamekA kAlalabdhiH / aparA karmasthitikAlalabdhiH - utkRSTa sthitikeSu karmasu jaghanyasthitikeSu ca prathamasamyaktvalAbho na bhavati / kva tahi bhavati ? antaH koTAkoTIsAgaropamasthitikeSu karmasu bandhamApadyamAneSu vizuddhapariNAmavazAt satkarmasu ca tataH saMkhyeyasAgaropamasahasronAyAmantaH koTAkoTIsAga ropamasthita sthApiteSu prathamasamyaktvayogyo bhavati / aparA kAlalabdhirbhavApekSayA / bhavyaH paMcendriyaH saMjJI paryAptakaH sarvavizuddhaH prathamasamyaktvamutpAdayati / ( sa. si. 2-3; ta. vA. 2, 3, 2) / 2. bhavyaH karmAviSTo'rgha pudgala parivartanaparimANakAle 'vaziSTe prathamasamyaktvayogyo bhavatIti kAlalabdhi: / (paMcasaM zramita. 1 - 286 ; ana. dha. svo. TI. 2-46) / 1 karmAkrAnta bhavya jIva ardhapudgalaparivartana mAtra kAla ke zeSa raha jAne para prathama samyaktva ke grahaNa karane yogya hotA hai, isase adhika kAla ke zeSa rahane para vaha usake yogya nahIM hotA hai| yaha eka kAlabdhi huI / dUsarI kAlalabdhi karmasthiti ko apekSA hai-- karmoM ke utkRSTa sthitiyukta aura jaghanya sthitiyukta bandha ko prApta hone para usa prathama samyaktva kI prApti nahIM hotI, kintu zrantaH koTAkoTI mAtra sthiti ke sAtha unake bandha ko prApta hone para tathA vizuddha pariNAmoM ke vaza unake sattva ko usase saMkhyAta hajAra sAgaropama se hIna zrantaHkoTAkoTI pramANa sthiti meM sthApita karane para ukta samyaktva kI prApti hotI hai| tIsarI kAlalabdhi bhava kI apekSA hai--bhavya, paMcendriya, saMjJI zraura paryApta sarvavizuddha jIva hI usa samyaktva ko utpanna kara sakatA hai / 1 kAla (samaya) hI sabako utpanna karatA hai aura kAla hI sabakA vinAza karatA vaha sote hue prANiyoM ke bhItara bhI jAgatA rahatA hai, use koI dhokhA nahIM de sakatA; isa prakAra kAla ko mahattva dekara kathana karane ko kAlavAda kahate haiM / kAlaviprakRSTa- 1. antaritAH kAlaviprakRSTAH / XXX kAlaviprakRSTA lAbhAlAbha - sukhaduHkha-grahoparAgAdayaH / (zrA. mI. vR. 5) / 2 : kAlaviprakRSTA rAmAdaya: / ( nyAyadI. pR. 41) / 1 jinameM kAla kA vyavadhAna ho aise lAbha-zralAbha, sukha-duHkha aura sUrya-candramAdi ke grahaNa zrAdi ko kAlaviprakRSTa kahate haiM kAlavimokSa - kAlavimokSastu caityamahimAdikeSu kAleSvanAghAtAdighoSaNApAdito yAvantaM kAlaM mucyate, yasmin vA kAle vyAkhyAyate so'bhidhIyate iti / ( zrAcArAM. ni. zI. vR. 1, 7, 4, 258, pR. 236) / jina caityamahimAdi parvoM ke samaya zranAghAta kI (kisI bhI jIva ko nahIM mArane kI ) ghoSaNA jitane kAla kAlaloka -- kAlalokaH samayAvalikAdiH / ( sthAnAM. ke lie kI jAtI hai, utane kAla taka jIvoM ko abhaya. vR. 1-5, pR. 13) / dhAdi se mukti milane ke kAraNa use kAlavimokSa kahate haiM / athavA jisa kAla meM vimokSaNa kA vyA samaya-zrAvalI Adi kAla ko kAlaloka kahate haiM / 351, jaina-lakSaNAvalo [kAlavimokSa kAlavargaraNA - 1. iha vargaNAH sAmAnyatazcaturvidhA bhavanti / tadyathA - X X X kAlataH ekasamayasthitInAM yAvadasaMkhyeyasamayasthitInAm / ( zrAva. ni. hari. vR. 36, pR. 34) / 2. kammadavvaM paDucca samayAhiyAvaliyApahUDi jAva kammadviditti NokammadavvaM paDucca egasamayAdi jAva asaMkhejjA logAtti tAva edAya kAlavaggaNAmro / ( dhava. pu. 14, pU. 52) / 2 karmadravya kI apekSA eka samaya adhika zrAvalI se lekara karmasthiti taka tathA nokarmadravya kI apekSA eka samaya se lekara asaMkhyAta loka pramANa kAla taka ye saba kAlavargaNAyeM haiM / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlApekSAvyatikrama] 352, jaina-lakSaNAvalI [kAlasaMyoga khyAna kiyA jAtA hai usa kAla ko kAlavimokSa 166) / 2. kAlado samavAno-samayo samaeNa, kahate haiN| muhatto muhatteNa smo| (dhava. pu. 1, pR. 101) / kAlApekSAvyatikrama-kAlApekSAvyatikramaH kAlA- 3. samayAvaliya-khaNa lava-muhatta-divasa-pakkha-mAsauDupekSayA kAyotsargasya vividhamaMzabhaMjanam / (ana. dha. ayaNa-saMvacchara yuga-puva-pavva-palla-sAgarosappiNisvo. TI. 8-121) / ussa ppiNIpro sarisAyo, eso kAlasamavAyo / kAla kI apekSA kAyotsarga ke vividha aMzoM kI (jayapa. pu. 1, pR. 125) / 4. ekasamayaH ekasamavirAdhanA karanA, yaha kAlApekSAvyatikrama nAma kA yena sadRzaH, prAvaliH pAvalyA sadRzI, prathamapRthvI32 doSoM meM 26vAM doSa hai| nAraka-bhAvana vyanta rANAM jaghanyAyUMSi sadRzAni / kAlavyatireka-api caikasmin samaye yakApyavasthA saptamapRthvInAraka-sarvArthasiddhidevAnAmutkRSTAyuSI sabhavenna sA'pyanyA / bhavati ca sApi tadanyA dvitIya- dRze ityAdiH kaalsmvaayH| (go. jI. maM. pra. va samaye'pi kAlavyatirekaH // (paMcAdhyAyI 1-146) / jI. pra. TI. 356) / eka samaya meM jo bhI avasthA hotI hai vaha vahI hai, 2 kAla kI apekSA samaya samaya ke sAtha samAna hai, dUsarI nahIM ho sktii| aura vahI dUsare samaya meM prAvalI prAvalI ke sAtha samAna hai; ityAdi kAla anya hotI hai-pahalI nahIM ho sakatI; yahI kAla- kI samAnatA ko kAlasamavAya kahate haiN| vyatireka hai| kAlasamAdhi-kAlasamAdhirapi yasya yaM kAlamakAlazuddhadAna-kAlaM zuddhaM tu yatkicitkAle vApya samAdhirutpadyate, yasya vA yAvantaM kAlaM samApAtrAya dIyate / (tri. za. pu. ca. 1, 1, 184) / dhirbhavati, yasmin vA kAle samAdhiAkhyAyate sa dAna dene ke lie jo samaya nizcita hai, ThIka pAgama kAlaprAdhAnyAt kAlasamAdhiriti / (sUtrakR. zI. va. nirUpita usI samaya para pAtra ke lie zuddha deya 10, 1, 4) / vastu kA dAna karane ko kAlazuddhadAna kahate haiN| jisake jisa kAla meM samAdhi utpanna hotI hai, athavA kAlazuddhi-1. disadAha ukkapaDaNaM vijjucaDukkA- jitane kAla taka samAdhi rahatI hai, athavA jisa saNidadhaNugaM ca / duggaMdha-saMjjha-duddiNa-caMdaggaha-sura- kAla meM samAdhi kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai; usa rAhujujhaM ca // kalahAdidhamakedU dharaNIkaMpaM ca kAla ko kAla kI pradhAnatA se kAlasamAdhi kahate haiN| abbhagajjaM ca / iccevamAi bahayA sajjhAe vajjidA kAlasaMkrama-kAlassa apuvvassa pAdubbhAyo kAladosA // (mUlA. 5, 77-78) / 2. vidyudindradhanu- sNkmo| Xxx athavA xxx egakAlammi grahoparAgAkAlavRSTayabhragarjana-jImUtavrAtapracchAda-diga- Tidadavbassa kAlaMtaragamaNaM kaalsNkmo| (dhava. pu. dAha-dhUmikApAta-saMnyAsa-mahopavAsa - nandIzvarajina- 16, pR. 340) / mahimAdyabhAva: kAlazuddhi: / (dhava. pu. 6, pR. 253) / apUrva kAla kI utpatti ko kAlaprAdurbhAva kahA jAtA 3. udayAstAtprAk-pAzcAtya-tri-trinADISu yaH sudhiiH| hai| athavA eka kAla meM sthita dravya kA anya kAla madhyAhna tAM ca yaH kuryAt kAlazuddhizca tasya saa|| ko prApta honA, isakA nAma kAlasaMkrama hai| (dharmasaM. zrA. 7-46) / kAlasaMyoga-1. se kiM taM kAlasaMjoge ? sUsa2 svAdhyAya ke samaya meM bijalI, indradhanuSa, sUrya masusamAe susamAe susamadUsamAe dUsamasusamAe dUsacandra kA grahaNa, akAlavRSTi, meghagarjana, meghasamUha mAe dUsamadUmamAe, ahavA pAvasae vAsArattae sarakA AcchAdana (dudina), dizAdAha, dhUmikApAta dae hemaMtae vasaMtae gimhae, se taM kaalsNjoge| (kuharA), saMnyAsa, mahopavAsa, nandIzvara (aSTA- (anayo. sU. 13, pR. 144) / 2. kAlasaMyogapadAni hnikaparva) aura jinamahimA prAdi ke abhAva kA yathA zAradaH vAsantaka ityAdIni / (dhava. pu. 1, pR. nAma kAlazuddhi hai| 78); sAro vAsaMtaso tti kAlasaMjogapadaNAmANi / kAlasamavAya- 1. utsapiNyavasapiNyostulyadaza- (dhava. pu. 6, pR. 137) / sAgaropamakoTAkoTIpramANAtkAlasamavAyanAta kAla- 1. suSamasuSamAdi chaha kAloM ke sambandhase tathA varSA samavAyaH / (ta. vA. 1, 20, 12; dhava. pu. 6, pR. prAdi RtuoM ke sambandha se jo nAma (pada) niSpanna kApasa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlasaMsAra] 353, jaina-lakSaNAvalI [kAlAtikrama hote haiM, ve kAlasaMyoga-nAma kahe jAte haiM / jaise- pUrvAhlAdibhedabhinnaH kAlasAmAyikam / (mUlA. va. suSamasuSamaja, suSamaja, suSamaduHSamaja prAdi tathA 7-17) / 3. kAlasAmAyika vasanta-grISmAdiSu prAvRSika, zArada va hemantaka Adi / RtuSu dina-rAtrisitAsitapakSAdiSu ca yathAsvaM cArvakAlasaMsAra--1. tatra paramArthakAlavartitaparispande- cAruSu rAga-dveSAnudbhavaH / xxx kAlasAmAyika tarapariNAmavikalpaH tatpUrvakAlavyapadezaupacArika- tu yasmin kAle sAmAyikasvarUpeNa pariNato jIva: kAlatrayavRtti: kAlasaMsAraH / (ta. vA. 6, 7, 3) / sa kAla: pUrvAlla-madhyAhnAparAhlAdibhedabhinnaH / 2. kAlasya divasa-pakSa-mAsavayana-saMvatsarAdilakSaNasya (ana. gha. svo. TI. 8-16) / 4. vasantAdiSu saMsaraNaM cakranyAyena bhramaNaM palyopamAdikAlavizeSa- RtuSu zukla-kRSNayoH pakSayoH dina-vAra-nakSatrAdiSu vizeSitaM vA yatkasyApi jIvasya narakAdiSu sa kAna- ca iSTAniSTeSu kAlavizeSeSu rAga-dveSanivRttiH kaalsNsaarH| (sthAnAM. abhaya. va. 4, 1,261. pa. sAmAyikam / (go. jI. ma. pra. TI. 367) / 188) / 5. basaMtAisu uDusu sukka-kiNhANaM pakkhANaM diNa1. nizcaya kAla ke nimitta se hone vAle prAtma- vAra-NakkhattAisu ca tesu kAlavise sesu taM NiyaTTI pradezoM meM parispanda aura itara pariNamana ko tathA kAlasAmAiyaM / (agapa. pR. 306) / ukta nizcaya kAla ke nimitta se kAla isa nAma ko 1 vasantAdi chaha RtuoM ke anukUla yA pratikUla prApta tInoM vyavahAra kAloM meM hone vAle saMsaraNa ko hone kI avasthA meM una para rAga yA kAlasaMsAra kahate haiN| 2. dina, pakSa, mAsa, Rtu, ko kAlasAmAyika kahate haiN| . ayana aura varSa prAdirUpa kAlakA jo cakra ke samAna kAlastava- 1. svargAvataraNa-janma-niSkramaNa-kevaparibhramaNa hotA hai, isakA nAma kAlasaMsAra hai| lotpatti-nirvANakAlAnAM stavanaM kaalstvH| (mUlA. athavA palyopamAdi kAla vizeSa se vizeSatA ko vR. 7-41) / 2. kAlastavastIrthakRtAM sa jJeyo prApta jisa kisI bhI jIvakA jo narakAdi gatiyoM yadanehasaH / tadgarbhAvatarAyuddhakriyAdRptasya kIrtanam // meM paribhramaNa hotA hai use kAlasaMsAra jAnanA (ana. pa. 8-43) / caahie| 1 tIrthakaroM ke garbhAdi kalyANaka sambandhI kAloM kA kAlasaMsthAna-praddhAyAH kAlasyAkAro'ddhAkSetra stavana karane ko kAlastava kahate haiN| kRtijJeyaH, saryakriyAbhivyaGagyo hi kAlasparzana-kAladavvassa aNNadabvehi jo saMjoyo kAlaH kila manujakSetra eva vartate, ato ya eva tasyA- so kAlaphosaNaM NAma / (dhava. pu. 4, pR. 144) / kAraH sa eva kAlasyApyupacArato vijJeyaH / (prAva. kAla dravya kA anya dravyoM ke sAtha jo saMyoga hotA hari. vR. mala. he. Ti. pR. 64) / hai use kAlasparzana kahate haiN| kAlakA kSetra jo manuSyaloka hai use hI kAlasaMsthAna- kAlANu-loyAyAsapadese ikkeke je ThiyA hai kAla kA prAkAra--jAnanA caahiye| sarya ke saMcAra ekkekkaa| rayaNANaM rAsI iva te kAlANa muNese abhivyakta honevAlA kAla (vyavahArakAla) caMki yavvA / / (dhava. pu. 4, pR. 315 ud ; dravyasaM. 22, manuSyaloka meM hI pAyA jAtA hai, ata: manuSyaloka kA go. jI. 588) / prAkAra hai, use hI upacAra se kAlasaMsthAna eka eka lokAkAzapradeza ke Upara jo ratnoM kI samajhanA caahiye| rAzi ke samAna eka eka kAla ke praNa sthita haiM ve kAlasAmAyika-1. cha. uduvisayasaMparAyaNiroho kAlANu kahalAte haiN| kAlasAmAiyaM / (jayadha.1, pR.18) 2. prAvaTa-varSA- kAlAtikrama-1. prakAle bhojanaM kAlAtikramaH / hemanta-zizira-vasanta-nidAghAH SaD Rtavo rAtri- (sa. si. 7-36) / 2. kAlAtikrama iti kAladivasa-zuklapakSa-kRSNapakSAH kAlasteSUpari rAga-dveSa- syAtikramaH kAlAtikramaH ucito yo bhikSAkAlaH varjanaM kAlasAmAyikaM nAma | XXX athavA X sAdhUnAM tamatikramya ullaMdhya bhuMkte tadA ca kiM tena xx yasmin kAle sAmAyikaM karoti sa kAlaH labdhenApi, kAlAtikrAntatvAttasya / (thA. pra. ma.45 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlAtyayApadiSTa 327) / 3. prakAle bhojanaM kAlAtikramaH / zranagArANAm prayogyakAle bhojanaM kAlAtikrama iti kathyate / (ta. vA. 7, 36, 5) / 4. ucito yo bhikSAkAlaH sAdhUnAM tamatikramayyAnAgataM vA bhuGkte pauSadhopavAsI, sa ca kAlAtikramo grahIturaprItikaroprastAvAdadAnaM cetyatIcAraH / ( ta. bhA. siddha vR. 5. anagArANAmayogye kAle bhojanaM kAlAtikrama iti / (cA. sA., pR. 14) / 6. tathA kAlasya sAghUcita bhikSAsamayasyAtikramaH - zraditsayA'nAgatabhojanapazcAd bhojanadvAreNollaMghanaM kAlAtikramo'ticAra iti / bhAvanA punarevam - yadA'nAbho. gAdinA'tikramAdinA vA etAnAcarati tadA'ticAro 'nyadA tu bhaGga iti / (dha. bi. mu. vR. 3-34) / 7. kAlAtikramaH sAdhUnAmucitasya bhikSAsamayasya 7-31) / 354, jaina- lakSaNAvalI nam / sa ca yatInayogye kAle bhojayato'nagArabelAyA vA prAgeva pazcAdvA bhuJjAnasya ca tRtIyaH syAt / ( sA. dha. svo TI. 5-54) / 8. akAle bhojanam zranagArA'yogyakAle dAnaM kSudhite'nagAre vimardakaraNaM ca kAlAtikramaH / (ta. vRtti zruta. 7 - 36) 6. ISannyUnAcca madhyAhnAddAnakAlAdadho'thavA / UrdhvaM tadbhAvanA hetordoSaH kAlavyatikramaH // (lATIsaM. 6 - 231) / 1 sAdhunoM ko bAhAra dene kA jo samaya nizcita hai usakA ullaMghana karake usase Age yA pIche prAhAradAna dene ko kAlAtikrama nAma kA praticAra kahate haiM / kAlAtyayApadiSTa - 1. bAdhitaviSayaH kAlAtyayApadiSTa: / ( nyAyadI. pR. 87) / 2. pramANabAdhitakAryAnantaraprayuktaH kAlAtyayApadiSTaH / ( pramAla. va. 86) / 1 jisa hetu kA viSaya (sAdhya) pratyakSAdi se bAdhita ho use kAlAtyayApadiSTa kahate haiN| kAlAnugama -- jamhi jeNa vA vattavyaM parUvijjadi so zraNugama / ( dhava. pu. 6, pR. 141) / jisameM yA jisake dvArA vaktavya (kAla) kI prarUpaNA jAtI hai vaha kAlAnugama kahalAtA hai / kAlAnupUrvI- -tatra dravya-paryAyatvAtkAlasya tryAdisamayasthityAdyupalakSitadravyANyeva / XXX simayasthityaNukAdi dravya-paryAyayoH kathaMcidabhede'pi bhAnupUrvyadhikArAt tatprAdhAnyAt kAlAnupUrvIti / [kAlikyupadezajAta evaM yAvadasaMkhyeyasamayasthitiH, evamekasamayasthityanAnupUrvI dvisamayasthityavaktavyam / (anuyo. hari. vR. pR. 51 ) / kAla cUMki dravya paryAyarUpa hai, ataH tIna zAdi samayarUpa sthiti zrAdi se upalakSita dravyoM ko hI kAlAnupUrvI kahA jAtA hai| isI prakAra cAra samaya Adi prasaMkhyAta samayarUpa sthiti se upalakSita dravyoM ko hI kAlAnupUrvI samajhanA cAhiye / ekasamayasthiti zrAnupUrvIrUpa nahIM hai, tathA dosamayasthiti vaktavya hai / kAlAnuyoga- kAlasyAnuyogo yathA samayasyAnuyogadvAreSu prarUpaNA, kAlAnAmanuyogaH prabhUtAnAM samayAvalikAdInAM prarUpaNA XX X | ( zrAva. ni. malaya. vR. 126 pR. 131) / samaya kI anuyogadvAroM meM prarUpaNA karane tathA samaya, zrAvalI, muhUrta zrAdi kAla ke pracura bheda-prabhedoM kI prarUpaNA karane ko kAlAnuyoga kahate haiM / kAlAntaravartinI kAlAntaravartinI mRdravyaM piNDAdyAkAreNa mRdbhAvaM prakSINamapahAya piNDAdirUpeNa pariNamate / ( ta. bhA. siddha vR. 6-7, pU. 221) / kucha kAla ke antara se hone vAlI utpatti ko kAlAntaravattinI utpatti kahate haiN| jaise - miTTI niyata samaya ke pazcAt pUrva zravasthA ko chor3akara piNDasvarUpa se pariNata hotI hai, yaha usakI kAlAntaravartinI utpatti kahI jAtI hai / kAlAvagraha - do sAgarA u paDhamo, cakkI sattasaya puvva culasII | sesanivammi muhuttaM jahannamukkosae bhayaNA / (bRhatka. bhA. 682 ) / devendra - saudharma indra kA -- kAlAvagraha do sAmaropama pramANa hai, kyoMki usakI sthiti do sAgaropama kAla taka hai / cakravartI kA kAlAvagraha jaghanya se - brahmadatta ke samAna sAta sau varSa aura utkarSa se - bharata cakravartI ke samAna - caurAsI lAkha pUrva varSa hai / zeSa rAjAnoM kA kAlAvagraha jaghanya se zrantarmuhUrta hai / unakA utkRSTa kAlAvagraha bhajanIya hai - eka samaya adhika antarmuhUrta se lekara caurAsI lAkha pUrva varSa taka apanI zrAyu ke samAna hai / kAlikyupadezajAta - ihA dipadalopAddIrghakAlikI kAlikyucyate, saMjJeti prakaraNAd gamyate, upadezana Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAluSya] 355, jaina-lakSaNAvalI [kASThA mupadezaH kathanamityarthaH, dIrghakAlikyAH samvandhI kAlovakkame / (anuyo. sU. 68) / 2. kAlasyopadIrghakAlikyA vA matenopadezo diirghkaalikyupdeshH| kramaH kAlopakrama; xxx yadiha nAlikAdibhi(nandI. hari. va. pR. 78) / rAdizabdAt zaMkucchAyA-nakSatracArAdiparigrahastaiH saMjIkA zruta tIna prakAra kA hai-kAlikI saMjJA ke kAla upakramyate, sa kAlopakrama iti / (pranayo. upaveza se, hetu ke upadeza se, aura dRSTivAda ke sU. ml.he.v.68)| upadeza se / kAliko se yahAM prAdipada (dIrgha) kA nAlikA (kAla ke mApa kA yaMtravizeSa) zaMkuchAyA lopa ho jAne ke kAraNa dIrghakAlikI saMjJA grahaNa (khUTI kI chAyA) aura grahasaMcAra prAdi ke prAzraya kI gaI hai| dIrghakAlikI saMjJA sambandhI yA usake se jo kAla kA boSa hotA hai, usakA nAma kAlopamata se jo upadeza (kathana) kiyA jAtA hai, vaha krama hai| kAlikyupadeza kahalAtA hai| kAlopayogavargaNA - 1. kAlovajogavaggaNAmo kAlaSya-1. kodho va jadA mANo mAyA lobho va NAma kasAyovajogadANANi / (kasAyapA. pa. cittamAsejja / jIvassa kuNadi khohaM kaluso tti ya 579) / 2. uvajogo NAma kohAdikasAehi saha taM budhA veti // (paMcA. kA. 138) / 2. krodha. jIvassa saMpajogo tassa vaggaNApro viyappA bhedA tti mAna-mAyA-lobhAnAM tIvodaye cittasya kSobhaH kAlu- eytttto| Xxx tattha kAlado jahaNorajora. vym| (paMcA. kA. amRta. va. 138) / 3. krodha. kAlappaDi jAvukkassovajogakAlo ti NiraMtara. mAna-mAyA-lobhAbhidhAnazcabhiH kaSAyaH kSubhitaM mavaTTidANaM 'viyappANaM kAlovajogavaggaNA timaNNA cittaM kAlaNyama / (ni. saa.v.66)| 4. tatkro- kAlavisayAdo uvajogavaggaNAmo kAlovajogavA. dhAdijanitaM cittavaikalyaM kAluSyam / (paMcA. kA. jaya. NAmo tti ghnnaado| (jayapa.-ka. pA. pR. 576 Ti. 1) / 1krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyoM se utpanna kaSAya ke jaghanya upayogakAlake sthAna se lekara kSobha ko kAluSya kahate haiN| utkRSTa upayogakAla ke sthAna taka nirantara aba kAlojjhita-kAsAimAi jaM pUvvakAlajoggaM tada- sthita bhadoM ko kAlopayogavargaNA kahate haiN| yahAM nnahiM ujjhe| hohii ca essakAle ajoggayamaNA- kAla se sambandha rakhane ke kAraNa upayogavargaNAmoM gayaM ujjhe / / (bRhatka. bhA. 613) / ko kAlopayogavargaNA kahA gayA hai| kASAyI-kaSAya raMga se raMge (zItala)-prAdi kASThakarma-kASThe kriyante iti niSpatteH deva-NeravastroM ke pUrva kAla ke-grISma Adi Rtu ke- iya-tirikkha-maNussANaM NaccaNa-hasaNa-gAyaNa-tarayogya hone se jo unakA anya samaya meM-varSA vINAdivAyaNakiriyAvAvadANaM kaTraghaDidapaDimAmo prAdi ke kAla meM-parityAga kiyA jAtA hai, ise kaTTakammetti bhaNati / (dhava. pu. 6, pR. 249); kAlomita kahate haiN| athavA bhaviSya meM-varSA kaThesu jAmro paDimAno ghaDidAmo dUvaya-ca uppayaprAdi kAla meM-anupayogI hone se jo ukta vastra apAda-pAdasaMkulANaM tAro kaTThakammANi NAma / kA varSA ke pUrva meM hI parityAga kara diyA jAtA (dhava. pu. 13, pR. 202) / hai, yaha kAlojjhita kahalAtA hai| nAcanA, haMsanA, gAnA tathA turaI evaM vINA mAdi kAlottara-kAlottaraH samayAdAvalikA prAvali- bAjoM ko bajAnA; ityAdi kriyAnoM meM pravatta deva, kAto muhUrtamityAdi / (uttarA. ni. zA. vR. 1, nArakI, tithaMca aura manuSyoM kI kASThanimita prati mAnoM ko kASThakarma kahA jAtA hai| 'kASThe kriyante' samaya se prAvalI bar3I hai aura prAvalI se muhUrta arthAt kASTha meM jo kiye jAte haiM, isa nirukti ke bar3A hai, isa prakAra se uttarottara bar3hate hue kAla- anusAra ukta pratimAnoM kI 'kASThakarma' yaha sArthaka bhedoM ko kolottara kahate haiN| saMjJA hai| kAlopakrama-1. se ki taM kAlovakkame ? 2 naM kASThA-1. paJcadazAkSinimeSA kaasstthaa| (pa. NaM nAlipAIhiM kAlassovakkamaNaM kIrai, se taM pu. 6, pR. 63) / 2. paJcadazanimiSaH kaasstthaa| - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAhalatva] 356, jaina-lakSaNAvalI [kilviSika (paMcA. kA. jaya. vR. 25) / 3. nimeSASTakaiH meM adhika zobhA se sampanna aura mukuTa se vibhUSita kASThA / (ni. sA. va. 31) / hote haiM una devoM ko kinnara kahate haiM / 1 pandraha akSi-nimeSa (palaka) pramANa kAla ko kimpuruSa-kimpuruSA Uru-bAhuSvadhikazobhA mukhekASThA kahate haiN| 3 pATha nimeSoM kI eka kASThA dhvadhikabhAsvarA vividhAbharaNabhUSaNAzcitrasragAnulehotI hai| pnaashcmpkvRkssdhvjaaH| (ta. bhA. 4-12; bRhatsaM. kAhalatva-kAhalamavyaktavarNaM vacanam, tadyogAtpuru- __ malaya. vR. 58) / So'pi kAhalaH, tasya bhAvaH kAhalatvam / (yogazA. Uru aura bhujAoM meM adhika zobhA se sampanna, mukha svo. viva. 2-23) / meM atizaya bhAsvara, nAnA prakAra ke prAbharaNoM se kAhala kA artha avyakta varNavAlA vacana hotA hai| bhUSita, vividha varNa ke puSpoM kI mAlAoM ke dhAraka usake sambandha se jo vyakti vacana kA spaSTatA se evaM campaka vRkSa kI dhvajA vAle devoM ko kimpuruSa uccAraNa nahIM kara sakatA hai use bhI kAhala kahA kahate haiN| jAtA hai| manuSya kA kAhala honA asatya bhASaNa kirAta-alpAkhilazarIrAvayavaH kiraatH| (nItikA pariNAma hai| vA. 14-14) / kAMkSA-1. aihalaukika-pAralaukikeSu viSayeSvA- zarIra ke thor3e aMgoM ko DhAMkane vAle manuSya ko zaMsA kaangkssaa| (ta. bhA. 7-18) / 2. kaMkhA kirAta kahate haiN|| annnndNsnnggaaho| (zrA. pra. 87) / 3. kAMkSA kilikiMcita-1. smit-hsit-rudit-bhy-rossanyonydrshngraahH| (zrA. pra. TI. 56 va 87) / garva-duHkha-zramAbhilASasaMkaraH kilikiMcitam / 4. kAGkSaNaM kAMkSA, sugatAdipraNotadarzaneSu grAho'bhi- (kAvyAnuzAsana 7, pR. 312) / 2. kilikiMcitaM lASa ityrthH| tathA coktam-kaMkhA annnndNsnnggaaho| roSabhayAbhilASAdibhAvAnAM yugapadasakRt karaNam / (prAva. hari. va. 1561, pR. 814) / 5. kAGkSaNaM (rAyapa. malaya. vR. pR. 17) / kAMkSA arjanamatipariNAmAvicchedaH / (ta. bhA. siddha. 2 roSa, bhaya evaM abhilASA prAdi bhAvoM ke saMkara vR. 7-12); bhaviSyatkAlopAdAnaviSayA kaanaa| yA mizraNa ko kilikicita kahate haiN| (ta. bhA. siddha. va. 8-10) / 6. kAGkSA anyA- kilviSa--dekho kilviSika / kilviSAzcAntyajonyadarzanagrahaH / (yogazA. svo. viva. 2-17) / pamAH / (tri. za. pu. ca. 2, 3, 774) / 1 isa loka sambandhI aura paraloka sambandhI viSayoM jo deva antyaja (ghRNita, cANDAla yA aspRzya) kI abhilASA kA nAma kAGkSA hai| vaha samyagdarzana prAdi ke samAna hIna hote haiM ve kilviSa kahe jAte kA eka aticAra hai| 2 bauddhAdi vibhinna darzanoM haiN| ke grahaNa ko kAGkSA kahA jAtA hai| 5 dhanArjanAdi kilviSakarmA-kilviSANi-kliSTatayA nikRke vicAra kA na chor3anA, yaha kAGkSA kahalAtI hai| STAnyazubhAnubandhIni karmANi yeSAM yaha mUrchAkA eka nAmAntara hai| maNiH / (uttarA. ni. zA. vR. 5, pR. 183) / kitava-kitavo dyuutkaarH| (nItivA. 14-13) / pApabandha ke kAraNabhUta ghRNita kArya ke karane vAle juA khelane vAle ko kitava kahate haiN| deva kilviSakarmA kahe jAte haiN| kinnara-1. tatra kinnarAH priyaMguzyAmAH saumyAH saumyadarzanA mukheSvadhikarUpazobhA mukuTamaulibhUSaNA lvissikaaH| (sa. si. 4-4) / 2. kilviSikA azokavRkSadhvajA prvdaataaH| (ta. bhA. 4-12) / antasthasthAnIyA iti / (ta. bhA. 4-4) / 3. antya2. kinnaranAmakarmodayAt kinnraaH| (ta. vA. 4, vAsisthAnIyAH kilviSikAH / kilviSaM pApam, 11,3) / 3. kinnarAH saumyadarzanA mukheSvadhika- tadeteSAmastIti kilvissikaaH| te antyavAsisthArUpazobhA mukuttmaulibhuussnnaaH| (bRhatsaM. va 58) / nIyA matAH / (ta. vA. 4, 4, 10) / 4. kilviSaM 1 jinakI dhvajA meM azoka vRkSa kA cihna hotA hai, pApam, tadeSAmastIti kilviSikA: / (ta. zlo. tathA jo priyaMgu ke samAna kRSNavarNa, ramaNIya, mukhoM 4-4) / 5. matA: kilviSamastyeSAmiti kilbi Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kilviSikabhAvanA ] SikAmarAH / bAhyAH prajA iva svarge svalpapuNyoditarddhayaH / / (ma. pu. 22 - 30 ) / 6. kilviSaM pApaM udaye vidyate yeSAM te kilviSikAH / (sthAnA. zrabhaya. vR. 3, 4, 201, pR. 152) / 7. kilviSaM pApakarma vidyate yeSAM te kilviSikA antyajasthAnIyAH / (ta. sukhabo. vR. 4-4 ) / 8 kilviSamazubhaM karma, tadvantaH kilviSikAzcANDAlaprAyAH / ( saMgrahaNI de. vR. 1, pR. 5) / e. tathA kilviSamazubhakarma, tadevAmastIti kilviSikAH, te cAdhamAzcANDAlaprAyA zravagantavyA: / (bRhatsaM. malaya. vU. 2 ) / 10. kiviSaM pApaM vidyate yeSAM te kilviSikAH / x x x kilviSikA iti ko'rthaH ? vAhanAdikarmasu niyuktAH divAkIrtisadRzA: / (ta. vRtti zruta. 4-4) / 3 kilviSa nAma pApa kA hai, pApa se yukta deva kilvifSaka kahalAte haiM / ve zrantyavAsiyoM ( cANDAloM) ke samAna hote haiM / kilviSikabhAvanA ( khivbisiya bhAvaNA ) - 1. titthayarANaM paDiNIo saMghassa ya ceiyassa suttassa / zraviNIdo niyaDillo kivvisiyesUvavajjei / / (mUlA. 2 - 30, pR. 70 ) / 2. NANassa kevalINaM dhammassAiriyasavvasAhUNaM / mAjhya zravaNNavAdI khibhisiyaM bhAvaNaM kuNai / / (bha. zrA. 181; bRhatka. ni. 1302 ) / 3. tIrthaMkarANAM pratyanoka: saMghasya caityasya sUtrasya vA avinItaH mAyAvI ca yaH saH kilviSakarmabhiH kilviSikeSu jAyate / (mUlA. vR. 2- 30, pR. 71 ) / - 2 zrutajJAna, kevalI, dharma, prAcArya aura samasta sAdhu; inake viSaya meM mAyAyukta - yathArtha bhakti na hone para bhI bAhya meM vinayAdi se saMyukta - hokara doSa dikhalAnA, yaha kilviSika bhAvanA hai / kiSku (kikkhU ) - 1. dvihastaH kiSkuH / (ta. vA. 3, 38, 7) / 2. x x X tad- (hasta ) dvayaM kiSkuriSyate / / (ha. pu. 7-45) / 3. vehatthehi ya kikhU / ( jaM. dI. pa. 13 - 33) / 1 do hAtha- pramANa mApa ko kiSku kahate haiM / kIti- 1. kIrtanaM saMzabdanaM kIrtiH / (ta. vA. 8, 11, 38 ) / 2. dAna-puNyaphalA kIrtiH / ( zrA. pra. 24; zrAva. malaya. vR. 1087 ) / 3. kIrtyante jIvAdayastattvArthA yayA sA kIrtiH / ( yuktyanu. TI. 1) / 4. kIrtiH guNotkIrtanarUpA / (prajJApa. malaya. 357, jana-lakSaNAvalI [kIlikAsaMhanana vR. 263, pR. 475) / 5. dAnapuNyakRtaH sAdhuvAdaH kIrtiH / ( dharmasaMgrahaNI malaya. vR. 621, pU. 234 ) / 2 dAnajanita puNya ke prabhAva se jo anya janoM ke dvArA prazaMsA kI jAtI hai use kIti kahate haiM / 3 jisake dvArA jIvAdi padArthoM kA kIrtana kiyA jAtA hai usakA nAma kIti hai / mayA kIrtita - kIrtitam - bhojanavelAyAmamukaM pratyAkhyAtam, tat pUrNamadhunA bhokSya ityuccAraNena / ( zrAva. ni. hari. vR. 6, 10, 1593, pU. 851) / maiMne bhojana ke samaya amuka vastu kA pratyAkhyAna kiyA thA, vaha pUrNa ho cukA hai, aba maiM use khAUMgA; isa prakAra uccAraNa dvArA saMketa karane ko kIrtita kahA jAtA hai / kIlikAsaMhanana ( kholiyasa rIrasaMghaDaNa ) - 1. tadubhayamante sakIlakaM kIlikAsaMhananam / (ta. vA. 8, 11, 9) / 2. kIlikAnAma vinA markaTabandhenAsthnomadhye kIlikAmAtram / ( ta. bhA. siddha. vU. 8 - 12 ) / 3. jassa kammassa udaeNa zravajjahaDAi khIliyAI havaMti taM khIliyasarIra saMghaDaNaM NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 74 ); zravajrakIlaiH kolitaM kIlitazarIrasaMhananam / ( dhava. pu. 13, pU. 370) / 4. RSabhanArAcavarja kIlikAviddhAsthidvayasaMcitaM kIlikAkhyaM paJcamam / ( karmasta. go. vR. 10, pR. 18 ) / 5. yasya karmaNa udayena vajrAsthIni vajraveSTanena veSTitAni vajranArAcenaiva kIlitAni na bhavanti tatpaJcamam (kIlaka saMhananam ) | (mUlA. vR. 12 - 164) / 6. yatrAsthIni kIlikAmAtrabaddhAni tatkIlikAkhyaM paJcamaM sahananam / ( saMgrahaNI de. vR. 117, pR. 58; jIvAjI. malaya. vR. 13, pR. 15) / 7. yatra tvasthIni kIlikAmAtrabaddhAnyeva bhavanti tatsaMhananaM kIlikAkhyam / (prajJApa. malaya. va. 23-263, pU. 472 ) / 8. yasyodayAd vajrAsthIni kIlitAni bhavanti tatkIlitazarIrasaMhanananAma / (go.ka. jI. pra. 33) / 6. ubhayAsthiparyanta kIlakasahitaM kIlikAsaMhanananAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / 1 nArAca aura valayabandhana kA anta meM kIloM se sahita honA, yaha kIlikAsaMhanana kahalAtA hai / 2 marphaTabandha (nArAcabandha) ke binA jo haDDiyoM ke Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kukSi] 358, jaina-lakSaNAvalI [kunthu madhya meM kola mAtra hotI haiM, use kolikAsaMhanana jJAna ko kutarka kahate haiN| kahate haiN| katsA-parakIyakUla-zIlAdidoSAviSkaraNAvakSepakukSi-dekho kiSku / 1. aDayAlIsaM agulAI bhartsanapravaNA kutsaa| (ta. vA. 8, 9, 4) / kucchI / (vyAkhyApra. 6-7, pR. 826) / 2. do dUsare ke kula-zIla Adi ke viSaya meM doSa ke prakaTa rayaNIyo kucchI / (anuyo. sU. 133) / 3. ratni- karane tathA unake kArya meM vighna DAlane va jhir3akane dvayaM kukSiH / (anuyo. sU. mala. hema. vR. 133, pR. prAdi ko kutsA kahate haiN| 158) / kudRSTi-1. madi-sudaNANabaleNa du sacchaMdaM bolae 1 ar3atAlIsa aMgula adhavA ratni pramANa kukSi jinnuttmidi| jo so hoi kudiTThI xxx // (eka kSetrapramANa) hotI hai| (rayaNasAra 3) / 2.XXX kudRSTiryaH sa saptakuguru-1. sagranthArambhahiMsA: saMsArAvartavartinaH bhirbhayayutaH / (lATosaM. 4-18) / pAkhaNDinaH kuguruva: / (phalita lakSaNa-ratnaka. 1 jo apane mati-zrutajJAna ke darpa se jinokta kaha 14) / 2. sarvAbhilASiNaH sarvabhojinaH sprigrhaaH| kara svacchanda kathana kare, use kudRSTi kahate haiN| abrahmacAriNo mithyopadezA guravo na tu // (yogazA. kudeva-ye strI-zastrAkSasUtrAdi raagaadyngkklngki2-6)| 3. kuguruH kutsitAcAraH sazalyaH sapari- taaH| nigrahAnugrahaparAste devAH syuna muktaye / / grahaH / (lATIsaM. 4-123; paJcAdhyAyI 2-604) / (yogazA. 2-6) / 1 grantha (parigraha) aura prArambha se sahita pAkhaNDI jo rAga-dveSa-moha ke cihnata strI, zastra, akSa -veSadhArI sAdhu-kuguru kahalAte haiM / 2 jo saba sUtra (japamAlA) aura rAga-dveSAdi se kalaMkita kucha cAhate haiM, saba kucha khAte haiM, parigraha se grasita hokara dUsaroM kA nigraha va anugraha karane meM tatpara rahate haiM, brahmacaryavihIna hote haiM, aura mithyA upa- rahate haiM, ve deva nahIM ho sakate-ve kudeva haiM jo deza diyA karate haiM; ve guru nahIM ho sakate-unheM mukti ke kAraNa nahIM ho skte| aguru yA kuguru jAnanA caahie| kudharma-mithyAdRSTibhirAmnAto hiMsAdyaiH kaluSIkRJcitadoSa-karAmarzo'tha jAnvantaH kSepaH zIrSasya kRtaH / sa dharma iti vitto'pi bhavabhramaNakAraNam // kuJcitam / (ana. gha. 8-107) / (yogazA. 2-13) / hAtha se zira ke prAmarza (sparza) karane ko kuJcita mithyAdRSTiyoM se prarUpita hotA hA jo hiMsAdi doSa kahate haiN| athavA donoM jaMghAtroM ke madhya meM pApAcaraNoM se malinatA ko prApta hai. vaha madha. zira ke rakhane ko kuJcita doSa kahate haiM / yaha 32 buddhiyoM meM dharmarUpa meM prasiddha hokara bhI vastutaH dharma vandanAdoSoM meM 22vAM doSa hai| nahIM hai-kudharma hai aura vaha saMsAraparibhramaNa kA kUr3aya-- jiNaharagharAyadaNANaM ThavidolittIno hI kAraNa hai| kuDDA NAma / (dhava. pu. 14, pR. 40) / kudharmakAMkSA- rattavaDa-caraga-tAvasa-parihattAdINajinagaha ghara aura prAyatana kI sthApita prolittiyAM maNNatitthINaM / dhammamhi ya ahilAso kUdhammakaMkhA (?) kuDya kahalAtI haiN| havadi esA / / (mUlA. 5-54) / kuDayadoSa-1. kuDyamAzritya kAyotsargeNa yasti- raktapaTa (vaibhASika, sautrAntika. yogAcAra aura SThati tasya kuddydossH| (malA. vR 7-171) / mAdhyamika), caraka (nayAyika-vaizeSika. tApama 2. kuDayamavaSTabhya sthAnaM kuDayadoSaH (yogazA. svo. (kandamalAhArI, jaTAdhArI sAdha) aura parivAjaka viva. 3-130) / (sAMkhyamatAvalambI) Adi anya tIthikoM ke dharma 1kuDya (bhitti) kA pAlambana lekara kAyotsarga se kI abhilASA karane ko kudharmakAMkSA kahate haiN| sthita honA, yaha kuDyadoSa kahalAtA hai / kanthu-kuH pRthvI, tasyAM sthitavAniti nirutAta katarka-anyathA sambhavajJAnaM kutarko bhrAntikAra- kunthuH, tathA garbhasthe jananI ratnAnAM kunthaM rAzi Nam / (pramANasaM. 15) / dRSTavatIti kunthuH| (yogazA. svo. viva. 3-124) / anya prakAra hone vAle tathA bhrama ke kAraNabhUta 'ku' nAma pRthivI kA hai, sattarahaveM tIrthaMkara bhagavAna Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kupAtra ] kunthu cUMki svarga se lAkara ukta pRthivI para sthita hue, ataH kunthu kahalAye / kunthu nAma rAzi kA bhI hai / kunthunAtha kI jananI ne unake garbha meM sthita hote para ratnoM kI rAzi ko dekhA thA, isalie bhI a 'kunthu' ke nAma se prasiddha hue / kupAtra- - 1. jaM rayaNattayarayiM micchAmaya kahiyadhammalaggaM / jai vi hR tavai sughoraM tahAvi taM kucchiyaM pattaM // ( bhAvasaM. de. 530 ) / 2. carati yazcaraNaM paraduzcaraM vikaTaghora kudarzanavAsitaH / nikhilasattvahitodyatacetano vitathakarkazavAkyaparAGmukhaH / dhana- kalatraparigrahaniHspRho niyamasaMyamazIlavibhUSitaH / kRtakaSAya- hRSIka vinirjayaH praNigadanti kupAtramimaM budhAH / / ( zramita. zrA. 10, 34-35 ) / 3. kupAtrAya samyaktvarahitavrata tapoyuktAya XX XI (sA. dha. sva. TI. 2-67 ) ; nirdarzanaM vratanikAyayutaM kupAtraM XXX // ( sA. dha. 2-67 TippaNa) / 2 jo ghora mithyAtva ke vazIbhUta hokara duSkara tapaicaraNa karate haiM; zrahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha vrata ko dhAraNa karate haiM; niyama, saMyama aura zIla se vibhUSita haiM tathA kaSAyoM evaM indriyoM ke jItane vAle haiM; ve kupAtra kahe jAte haiM / kupya - 1. kupyaM kSauma kArpAsa kauzeya candanAdi / ( sa. si. 7-26; ta. vA. 7-26 kArtike. TI. 340) / 2. kupyaM rUpya suvarNavyatiriktaM kAMsya - lohatAmra-sIsaka-trapu-mRdbhANDa - tvacisAra vikArodaGkikASThamaJcaka-maJcikA-masUraka-ratha-zakaTa-halaprabhRtidravyam / (yogazA. svo viva. 3 - 95 ) / 3. kupya zabdo ghRtAdyarthastadbhANDaM bhAjanAni vA // ( lATIsaM. 6-107) / 2 cAMdI aura suvarNa ko chor3akara kAMsA, lohA, tAMbA, sIsA, rAMgA aura miTTI ke vartana kupya kahalAte haiM / isake atirikta bAMsa ke vikArabhUta, udaGki, kASThamaMcaka ( lakar3I kA macAna), maMcikA, masUra, ratha, gAr3I aura hala zrAdi dravyoM ko bhI kupya kahA jAtA hai| kupyapramANAtikrama - 1. tathA kupyaM zrAsana-zayanAdi-gRhopaskaraH, tasya yanmAnaM tasya paryAyAntarAropaNenAtikramo'ticAro bhavati / (dha. bi. mu. vR. (3 - 27 ) / 2. kupyasya bhAvataH saMkhyAtikramo yathA 1 356, jaina - lakSaNAvalI [ kuprAvacanika bhAvAvazyaka kupyasya yA saMkhyA kRtA tasyAH kathaJcid dviguNatve sati vratabhaGgabhayAd bhAvato dvayordvayormIlanena ekIkaraNarUpAt paryAyAntarAt svAbhAvikasaMkhyAvAdhanAt saMkhyAmAtra pUraNAccAticAraH / athavA bhAvato'bhiprAyAdarthitvalakSaNAd vivakSitakAlAvadheH parato grahISyAmi zrato nAnyasmai deyamiti parApradeyatayA vyavasthApayato'ticAraH / (yogazA. svo viva. 3-66 ) / 1 zrAsana aura zayyA ( palaMga Adi ) zrAdi ghara ke upaskara (sAmagrI) ko kupya kahA jAtA hai / parigrahaparimANavrata ke bhItara gRhIta isa kupya ke pramANa ke ullaMghana karane ko kupyapramANAtikrama kahate haiM / kuprAvacanika dravyAvazyaka - se ki taM kuppAvayaNi davvAvassayaM ?, 2 je ime caraga-cIrigacammakhaMDagra- bhikkhoMDa paMDuraMga-gozrama - govvatina gihidhammadhammaciMtaga aviruddha viruddha-vuDDha - sAvagappabhitazro pAsaMDatthA kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva te sA jalate iMdassa vA khaMdassa vA ruTssa vA sivassa vA vesamaNassa vA devassa vA nAgassa vA javakhassa vA bhUassa vA muguMdassa vA ajjAe vA duggAe vA koTTakiriyAe vA uvalevaNa-saMmajjaNa prAvarisaNa dhUva- pupphagaMdhamalAi AI davvAvassayAI kareMti se taM kuppAvayaNinaM davvAvassayaM / (anuyo. sU. 20) / caraka, cIrika, carmakhaNDaka, bhikSoNDa, pAMDuraMga, gotama, govratika, gRhidharmA, dharmacintaka, zraviruddha ( vainayika), viruddha ( zrakriyAvAdI) vRddha ( tApasa ) aura zrAvaka (brAhmaNa ) zrAdi (parivrAjaka prAdi) vividha pAkhaNDastha ( vratastha ) janoM ke dvArA prabhAta samaya kI vividha avasthAoM ( kalpa, prAduH prabhAtA rajanI aura suvimalA zrAdi - sUtra 19 ) meM jo indra, skandha (kArtikeya), rudra, ziva, vaizravaNa, deva, nAga, yakSa, bhUta, mukunda, AryA, durgA athavA koTTakriyA kI-- unake zrAyatana kI-- upalepana, sammArjana, zrAvarSaNa, dhUpa, puSpa aura gandhamAlya zrAdi rUpa se sevA kI jAtI hai; use kuprAvacanika dravyAvazyaka kahate haiM / kuprAvacanika bhAvAvazyaka ( kuppAvayariNazraM bhAvAvasya ) - se kiM taM kuppAvayaNiya bhAvAvasvayaM ?, 2 je ime caraga cIriMga jAva pAsaMDatthA ijjajali homa japondurukka-namokkA ramAilAI bhAvA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36, kujaka saMsthAna ] vassayAiM kareMti se taM kuppAvayaNi bhAvAvassayaM / ( zranuyo. sU. 26) / caraka va cIrika prAdi pUrvokta (sU. 20) pAkhausstha janoM ke dvArA jo ijyAJjali - yAgaviSayaka jalAJjali athavA gAyatrI Adi ke pAThapUrvaka sandhyArcana ke samaya kiyA jAne vAlA namaskArAdi, homa, japa, undurukka - muMha se baila Adi ke samAna zabda karanA aura namaskAra zrAdi zrAvazyaka kArya bhAvapUrvaka zraddhA ke sAtha kiye jAte haiM, ise kuprArafts bhAvAvazyaka kahate haiM / kubjaka saMsthAna ( khujjasarIrasaMThAraNa ) - 1. pRSThadezabhA vibahupudgalapracayavizeSalakSaNasya nirbaM - rtakaM kubjakasaMsthAnanAma (ta. vA. 8, 11, 8 ) / 2. kubjasya zarIraM kubjazarIram, tasya kubjazarIrasya saMsthAnamiva saMsthAnaM yasya tatkubjazarIra saMsthAnam / jassa kammassa udaeNa sAhANaM dIhattaM majjhasa rahasvattaM ca hodi tassa khujjasarIra-saMThANamidi saNNA / (ghava. pu. 6, pR. 71 ) ; dIrghazAkhaM kubjazarIraM, kubjazarIrasya saMsthAnaM kubjazarIrasaMsthAnam / etasya yatkAraNaM karma tasyApyetadeva nAma, kAraNe kAryopacA rAt |(dhv. pu. 13, pR. 368 ) / 3. kubjasya zarIraM kubjazarIram, tasya saMsthAnamiva saMsthAnaM yasya tatkubja zarIra saMsthAnam / yasyodayena zAkhAnAM dIrghatvaM bhavati tatkubjazarIra saMsthAnanAma / (mUlA. bR. 12, 193) / 4. tathA yatra zirogrIvaM hasta pAdAdikaM ca yathoktapramANalakSaNopetaM ura-udarAdi ca maDabhaM tat kubja kasaMsthAnam / (prajJApa. malaya. vR. 21-268, pR. 412 ) / 5. pRSThadeze bahupudgalapracayanirmApakaM kubja kasaMsthAnanAma / (ta. vRtti zruta. 8-11 ) 1 1 jisa nAmakarma ke udaya se zarIra ke pRSThabhAga meM bahuta pudgalasamUha ho, arthAt kubar3A zarIra ho, use kubjaka saMsthAna kahate haiM / jaina - lakSaNAvalI kubjanAma - 1. kubjanAmasvarUpaM tu punaH kandharAyA upari hasta pAdaM ca samacaturasralakSaNayuktaM saMkSiptaM vikRtamadhyakoSThaM ca kubjam / ( ta. bhA. hari. va siddha. vR. 8 - 12 ) / 2. nAbhItaH adhaH zrAdilakSaNayuktaM saMkSipta vikRtamadhyaM kubjam, skandha pRSThadeza vRddhamityarthaH / ( anuyo. hari vU. 57 ) / 3. sira gIva pANi pAe sulakkhaNaM taM cautthaM tu / ( saMgrahaNI 121 ) / 4. yatra zirogrIvaM hasta pAdA pU. [kumuda dikaM ca yathoktapramANalakSaNopetaM ura- udarAdi ca maNDalaM tatkubjaM saMsthAnam / ( jIvAjI, malaya. vR. 1-38, pR. 43) / 5. yatra tu zirogrIvA-pANipAdaM vihAya zeSAvayaveSu ( sa ) lakSaNaM bhavati tat kubjam / ( saMgrahaNI de. vR. 121 ) / 2 jisakA udaya hone para nAbhi ke nIce ke pravayava lakSaNayukta - yogya pramANa se yukta -- hote haiM, kintu madhya kA bhAga saMkSipta va vikRta - pIche kA bhAga vRddhigata hotA hai use kubjanAmakarma kahate haiM / kubhASA - kIra-pArasiya- siMghala - babbariyAdINaM viNiggayA sattasayabhedabhiNNAmro kubhAsApro / ( dhava. pu.13, pu. 222 ) / kIra (kazmIra), pArasI, siMghala (laMkAnivAsI) aura barbarika (kisAna) Adi kI nikalI huI sAta sau bhASAyeM kubhASAyeM kahI jAtI haiN| kumatijJAna - mithyAdarzanodayasahacaritamAbhinibodhikajJAnameva kumatijJAnam / (paMcA. kA. amRta. bu. 41) / mithyAdarzana ke udaya se saMyukta zrAbhiniboSika jJAna ko hI kumatijJAna kahate haiN| kumAra - 1. kumAravadete kAntadarzanAH asurakumArAH [sukumArAH ] mRdu-madhura- lalitagatayaH zRGgArAbhijAtarUpavikriyA: kumAravaccoddhata rUpa-veSa-bhASAbharaNapraharaNAvaraNapAtayAnavAhanAH kumAravaccolvaNarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ityucyante / ( ta. bhA. 4 - 11) / 2. kaumAravayovizeSavikriyA diyogAt kumArAH / sarveSAM devAnAmavasthitavayaH svabhAvatve'pi kaumAravayovizeSasvabhAvasvarUpaM vikriyA ca kumAravaduddhataveSa-bhASA''bharaNa-praharaNAvaraNa yAna vAhanatvaM ca ulvaNarAgakrIDanapriyatvaM cetyetairyogAt kumArA iti vyapadizyante / (ta. vA. 4, 10, 7) / 1 jo deva kumAra (bAlaka) ke samAna dekhane meM sundara, madhura va manohara gamana karane vAle; zRGgArayukta kulIna rUpa va vikriyA se sampanna, kumAra ke samAna uddhata rUpa, veSabhUSA evaM bhASA prAvi se sahita; utkaTa rAga se paripUrNa aura svabhAva se krIDA meM magna rahate haiM; ve kumAra (bhavanavAsI) kahalAte haiM / kumuda caturazItikumudAGgazatasahasrANyekaM kumu dam / ( jyotiSka. malaya. vR. 2-68, pu. 40 ) / ----- Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumudAGga] 361, jaina-lakSaNAvalI [kulakara caurAsI lAkha kumudAGgoM kA eka kumuda hotA hai| (aupapA. abhaya. va. 20, pR. 43) / 10. kulaM pitRkumudAGga-caturazItimahAkamalazatasahasrANyekaM kumu- pitaamhaadipuurvpurussvNshH| (dha. bi. mu. vR.1-12; dAGgam / (jyotiSka. malaya. vR. 2-68, pR. 40) / yogazA. svo. viva. 1-47) / 11. kulAni yonicaurAsI lAkha mahAkamaloM kA eka kumudAGga prabhavAni / tathA hi-yathai kasmin chagaNapiNDe kRmIhotA hai| NAM kITAnAM vRzcikAdInAM ca bahani kulAni bhavanti kumbhaka-1. niruNaddhi sthirIkRtya zvasanaM nAbhi- tathaikasyAmapi yonau vibhinnajAtIyAni prabhUtAni paGkaje / kumbhavannirbharaH so'yaM kumbhakaH prikiirtitH|| kulAni / (saMgrahaNI de. vR. 251-52 utthAnikA) (jJAnArNava 2-65,pR.285) / 2. nAbhipadme sthirI- 12. kulaM paitRkam / (vyava. malaya. vR. 3, pR. kRtya rodhanaM sa tu kumbhkH| (yogazA. 5-7) / 3. 117); pitRpakSaH kulam / (vyava. malaya. vR. gA. kumbhavat kumbhakaM yogI zvasanaM naabhi-pngkje| kumbhaka- 141, pR. 16) / 13. pitRsamutthaM kulam / (prAva. dhyAnayogena susthiraM kurute kSaNam // (bhAvasaM. vA. ni. malaya. vR.831)| 14. iha yaH nakSatraiH prAyaH 658) / sadA mAsAnAM parisamAptaya upajAyante mAsasadRzanA1 vAyu ko jo nAbhi-kamala meM sthira karake rokaa| mAni ca tAni nakSatrANi kUlAnIti prasiddhAni / jAtA hai vaha kumbha (ghaTa) ke samAna paripUrNa hone uktaM ca-mAsANaM pariNAmA huti kulaa| (sUryapra. se kumbhaka kahalAtA hai| malaya. vR. 10, 5, 37, pR. 111) / 15. dIkSakAkumbhamudrA-kiJcidAkuJcitAGgulIkasya vAma- cArya ziSyasaMghAtaH kulam / (ta. vRtti zruta. 6-24; hasto[stasyopari zithilamuSTidakSiNakarasthApanena bhAvaprA. TI. 78) / 16. dIkSakAcAryaziSyasaMghAtaH kumbhamudrA / (nirvANakalikA 16, 1, 2, pR. 31) / kulaM vA strI-puruSasaMtAnaH kulam / (kAtike. TI. bAyeM hAtha kI aMguliyoM ko kucha saMkucita karake 456) / usake Upara dAhine hAtha ko rakhakara DhIlI maTTI ke 1 dIkSA dene vAle prAcArya kI ziSyaparamparA ko bAMdhane ko kumbhamudrA kahate haiN| kula kahate haiN| 6 pitA kI vaMzazuddhi ko kula kahate kurukucA-1. Xxx kurukucA pAdaprakSAlanA- haiN| 6 gacchoM ke samudAya ko kula kahA jAtA hai| camanarUpAM xxxI (moghani. va. 316) / 2. 14 jina nakSatroM ke sAtha mAsoM kI samApti hotI dezataH sarvato vA zarIrasya prkssaalnm| (vyava. sa. hai aise mAsoM ke samAna nAma vAle nakSatra 'kula' nAma bhA. malaya. va. pR. 117) / se prasiddha haiN| 1 pairoM ke dhaune aura prAcamana (kullA) karane kA kulakathA-ugrAdikulotpannAnAmanyatamAyA yatpranAma kurukucA hai| zaMsAdi sA kulkthaa| yathA-graho caulukyaputrINAM kula- 1. dIkSakAcAryaziSyasantatayaH kulam / sAhasaM jagato'dhikam / patyumuM(mRtyau vizantyagno (sa. si. 9-24) / 2. kulmaacaarysnttisNsthitiH| yA premarahitA api / (sthAnAM. abhaya. vR. 4, 2, (ta. bhA. 9-24) / 3. dIkSakAcAryaziSyasaMstyAyaH 282, pR. 166) / kulam / dIkSakasyAcAryasya ziSyasaMstyAyaH kulavyapa- ugra prAdi (harivaMza, ikSvAku Adi) kuloM meM dezamarhati / (ta. vA. 6, 24, 6) / 4. kulaM pitR- utpanna huI striyoM meM kisI eka kI jo prazaMsA Adi samuttham / (prAva. ni. hari. va. 831, pR. 341) / kI jAtI hai use kulakathA kahate haiN| jaise-caulukya 5. apare paribhASante xxx mAtranvayaH kulam / putriyoM kA sAhasa stutya hai, jisake bala para ve (ta. bhA. si. 7.3-15) / 6. pituranvayazaddhiryA pati ke mara jAne para agni meM praveza karatI haiMtatkulaM paribhASyate / (ma. pu. 36-85) / 7. dIkSa- satI ho jAtI haiN| kAcAryasaMstyAyaH kulam / (ta. lo. 9-24) / kulakara--1. kulakaraNammi ya kusalA kulakaraNA8. dIkSakasyA''cAryasya zikSasyA''mnAyaH kulam / meNa supasiddhA / (ti. pa. 4-506) / 2. prajAnAM (cA. sA. pR. 66) / 6. kulaM gacchasamudAyaH / jIvanopAyamananAnmanavo mtaaH| AryANAM kUlasaM. la. 46 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulakaragaMDikA] 362, jaina-lakSaNAvalI [kuzIla styAyakRteH kulakarA ime / / kulAnAM dhAraNAdete matA kulmASakSetra-kulmASakSetraM nAma yatra kulattha-mudgakuladharA iti / yugAdipuruSA proktA yugAdau prabhavi- mASa-rAjamASAdIni koSadhAnyAni vizeSeNa niSpadyaSNavaH / / (ma. pu. 3, 211-12; lo. vi. 5, nte / (prAyazcittasa. TI. 139) / 120-21) / kulathI, mUMga, ur3ada aura barabaTI prAdi divya dhAnya 1 karmabhUmi ke prArambha meM jo kuloM kI vyavasthA jisa kSetra meM vizeSarUpa se utpanna hoM use kulmASakarane meM kuzala hote haiM unheM kulakara kahate haiM / aise kSetra kahate haiN| kulakara vartamAna meM pratizruti prAdi nAbhirAya paryanta kuvyApAraniSedhapoSadha-kuvyApAraniSedhapoSadhastu 14 hue haiN| dezata ekatarasya kasyApi kuvyApArasyAkaraNam, sarvakalakaragaMDikA - ihaikavaktavyatArthAdhikArAnagatA tastu sarveSAmapi kRSi-sevA-vANijya-pAzupAlyagaNDikA ucyante, tAsamanuyogaH arthakathanavidhiH gaNDi- gRhakarmAdInAmakaraNam / (yogazA. svo. viva. 3, kAnuyogaH / tathA cAha-gaMDiyANuyoge nnmityaadi| 85, pR. 511) / tattha kulagaragaMDiyAsu kulagarANaM vimalavAhaNAdINaM kuvyApAraniSedhapoSadha vaha hai jisameM eka dezarUpa puvvajammaNAmAdi khijji| (nandI. hari. vR. pR. __ meM kisI eka hI kavyApAra-sAvadhavyApAra-ko 106) / chor3A jAtA hai; tathA sarvadezarUpa meM kRSi, sevA jo eka vaktavyatA arthAdhikAra se anugata hotI haiM vANijya, pazapAlana aura gahakArya prAdi sabhI vyAve gaNDikA kahalAtI haiN| unake anuyoga-kathana pAroM mI chor3A jAtA hai / kI vidhi-ko gaNDikAnayoga kahA jAtA hai| kula- kuzala-1. kuzalaM sukhanimittam / (prA. mI. basu. karagaNDikAoM meM vimalavAhana Adi kalakaroM ke vR.8)| 2. kuzalaM militAnAM sukha-duHkhatadvArtA pUrva janma ke nAma prAdi kA nirUpaNa hotA hai| praznaH / (praznavyA. abhaya. vRtti pR. 163) / kulacaryA- labdhavarNasya tasyeti kulacaryA'nu 1 sukha ke kAraNabhUta puNya karma ko kuzala kahate haiM / kIrtyate / sAtvijyAdattivArtAdilakSaNA prAk prapa 2 milane vAle logoM se paraspara meM sukha-duHkhaviSaJcitA / / vizuddhA vRtti rasyAryaSaTkarmAnupravartanam / yaka samAcAra ke pUchane ko kuzala kahate haiM / gRhiNAM kulacartheSTA kuladharmo'pyasau mataH / / (ma. pu. kuzalabhAva--kuzalo bhAvo jnyaanaadiruupH| (vyava. malaya. vR. 1-36, pR. 16) / 38, 142-43) / AryaSaTkarmavRttiH syAt kula pratisevakapane kA pariNAma hotA hai caryA'sya puSkalA / / (ma. pu. 36-72) / use bhAvarUpa pratisevanA kahate haiN| yaha bhAva kuzala varNasaMskAra ho jAne ke pazcAt pUjA karane, dAnAdi aura akAla (avirati pAdirUpa) ke bheda se do dene tathA apane kula ke anusAra prasi-maSi prAdi prakAra kA hai| unameM samIcIna jJAnAdirUpa bhAva ko chaha karmoM dvArA AjIvikA karane ko kulacaryA kahate kuzalabhAva kahate haiN| haiM / ise kuladharma bhI kahA jAtA hai| kuzalamUlanirjarA-pariSahajaye kRte kuzalamUlA kulamAnavazArtamaraNa-kulena rUpeNa balena zrutena yA zabhAnubandhA niranubandhA ceti / (sa. si. 6-7; aizvaryeNa lAbhena prajJayA tapasA vA AtmAna- ta. vA. 6, 7, 7) / mRtkarSayato maraNamapekSya vikhyAte vizAle unnate parISahoM ko jItane para jo karmoM kI nirjarA hotI kule samutpanno'hamiti manyamAnasya mRtiH kulamAna- hai use kuzalamalA nirjarA kahate haiM, kyoMki vaha vazArtamaraNam / (bha. prA. vijayo. 25, pR. 86) / pUrvakarmoM kI nirjarA ke sAtha kuzala athAt puNyakala prAdi se apane ko unnata karane vAlA apane maraNa kI apekSA karake 'maiM lokavikhyAta vizAla unnata kula bhI hai| meM utpanna huA hUM', isa prakAra kI ahaMkAra bhAvanA kuzIla-1. jAti kule gaNe yA kamme sippe tave ke sAtha jo maraNa ko prApta hotA hai, ise kulamAna- sue caiva / sattavihaM prAjIyaM uvajIvati jo kuzIlo vazArtamaraNa kahate haiN| u|| (vyava. 3, pR. 117) / 2. aSTAdazasahasrabhedaM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzolatA] 363,jaina-lakSaNAvalI [kUTalekha zIlaM taduttaraguNabhaGgena kenacit kaSAyodayena vA indrajAla prAdi ke dvArA manuSyoM ko vismita karane kutsitaM yeSAM te kuzIlAH / (ta. bhA. hari. va siddha. vAle sAdhu ko kuhanakuzIla kahate haiN| v.6-48)| 3. katsitazIlaH kuzIlaH / XXX kaTa-1. kuTayate dahyate amUnA paraH pariNAmAntanavama, lokaprakaTakutsitazIla: iti viveko'tra graahyH| reNeti kUTam, sattvagrahaNaM va kUTama, tadvat pariNAmaH / (bha. prA. vijayo. 1950) / 4. kuzIlaH zIla- (ta. bhA. siddha. vR. 8-10, pR. 143) / 2. kAguMduvikalaH / (prAyazcitasa vR. 226) / 5. krodhAdi. rAdidharaNaTThamoddidaM kUDaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. kaSAyakaluSitAtmA vrata-guNa-zIlaiH parihINaH saMgha. 34); meru-kulasela-vijha-sajjhAdipavvayA kUDANi syAnayakArI kuzIlaH / (cA. sA. pR. 13) / 6. NAma / (dhava. pu. 14, pR. 465) / 3. matsyaxxx syAtkuzIlakaH / saMghAhitakarastIvakaSAyo kacchapa-mUSakAdigrahaNArthamavaSTabdha kASThAdimayaM vratavajitaH / / (prAcA. sA. 6-50) / 7. kuzIlo kaTama / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 303) / jAtyA jIvanAdiparo bhinnaacaarH| (vyava. malaya. 1 jisa pariNAma ke dvArA dUsarA kaTA yA jalAyA va. 3-165, pR. 35) / 8. mUlottaraguNavirAdhanAt jAtA hai-use kaSTa meM DAlA jAtA hai-use kaTa saMjvalanakaSAyodayAdvA kutsitaM zIlaM cAritraM yasya kahA jAtA hai| yaha mAyA kaSAya kA eka nAmAntara sa kazIlaH / (prava. sAro.va. 725, pR. 211) / hai| 2 kauvA aura cahA Adi pakaDane ke liye jo 1 jo jAtiviSayaka, kulaviSayaka, gaNaviSayaka, karma- upakaraNavizeSa racA jAtA hai, usakA nAma kUTa hai| viSayaka, zilpaviSayaka, tapaviSayaka aura zrutaviSayaka; meru-kalAcala, sahya aura vindhya prAdi parvatoM ke ina sAta prAjIvikAnoM kA prAzraya letA hai, use Upara avasthita zikharavizeSa bhI kUTa kahalAte haiN| kuzIla kahate haiN| 2 jo aThAraha hajAra bhedabhUta zIla kUTagrAha-kUTena jIvAn gRhNAtIti kUTagrAhaH / ko uttaragaNa kI virAdhanA athavA kisI kaSAya ke (vipAka. abhaya. vR. 2, pR. 22) / udaya se malina kiyA karate haiM, ve kazIla kahalAte kuTa se-piMjarA prAdi upakaraNavizeSa se-jIvoM haiN| 6 jo sAdhu loka prasiddha kutsita zIla se ko jo pakar3A karatA hai use kUTagrAha kahate haiM / saMgha ke lie ahitakara kaSAya se-sahita ho, use kuzIla kahate haiN| kUTatulA-mAna-kUTatulA-kUTamAne-tulA pratItA, mAnaM kuDyAdi, kUTatvaM nyUnAdhikatvam-nyUnayA kuzIlatA-kuzIlatA duHsvabhAvatA upasthasaMyamA dadAti adhikayA gRhNAti / (zrA. pra. TI. 268) / bhAvo vA / (yogazA. svo. viva. 2.84, pR. 353) / tulA (tarAjU yA kAMTA) aura nApane ke bAMToM ko duSTasvabhAvatA yA sparzana indriyaviSayaka saMyama ke prabhAva ko kuzIlatA kahate haiM / hIna-adhika rakhanA-hIna se denA aura adhika se lenA, yaha kUTatulA-mAna nAma kA eka acauryANavata kuzala-pramANAMgulaparimitayojanAyAmaviSkambhAvagAhAni trINi palyAni, kuzUla ityarthaH / (ta. vA. kA aticAra hai| 3, 38, 8) / kUTayuddha-anyAbhimukha pramANakamupakramyAnyopaghAtapramANAMgala se niSpanna eka yojana pramANa lambe va karaNaM kUTayuddham / (nItivA. 30-90) / caur3e aura utane avagAha vAle palyoM ko (goM ko) kisI anya zatra kI ora AkramaNa ke lie kacha kuzUla kahate haiN| prasthAna karake lauTa pAnA aura dUsare zatru kA ghAta kuzrutajJAna-mithyAdarzanodayaptahacaritaM zrutajJAna- karanA, ise kUTayuddha kahA jAtA hai| meva kazrutajJAnam / (paMcA. kA. amRta. vR. 41) / kUTalekha-dekho kUTalekhakriyA / tathA kUTamasadbhUtam, mithyAdarzana ke udaya se sahacarita zrutajJAna ko tasya lekho lekhanaM kUTalekhaH-anyasvarUpAkSara-mudrAkuzrutajJAna kahate haiM / krnnm| (vogazA. svo. viv.3-61)| kahanazIla-indrajAlAdibhiyoM janaM vismAmayati / banAvaTI lekha likhanA--dusare ke hastAkSara banAnA mo'bhidhIyate kahanakazIlaH / (bha.prA. vijayo. TI. yA mahara Adi kA aMkita karanA, isakA nAma ktt1950)| lekha hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kUTalekhakaraNa] 364, kUTalekhakara raNa - kUTalekha karaNamanya mudrAkSara-bimbasarUpalekhakaraNam / (zrA. pra. TI. 263 ) / dekho kUTalekha / kUTalekhakriyA - dekho kuTalekhakaraNa / 1. anyenAnuktaM yatkicit paraprayogavazAdevaM tenoktamanuSThitamiti vacanAnimittaM lekhanaM kUTalekhakriyA / ( sa. si. 7-26; cA. sA. pU. 5; ratnaka. TI. 3-10; sA. gha. sva. TI. 4-45) / 2. paraprayogAdanyAnuktapaddhatikarma kUTalekhakriyA / anyenAnuktaM kiMcit paraprayogavazAt evaM tenoktaM anuSThitamiti vaMcanA nimittalekhanaM kUTalekha kriyA / (ta. vA. 7, 26, 3) / 3. kUTam prasadbhUtam, likhyata iti lekha:, tasya karaNaM kriyA, kUTalekha kriyA - kUTalekhakaraNam, anyamudrAkSa rabimba svarUpale khakaraNamityarthaH / ( bhAva. ni. hari. vR. 3, pR. 821) / 4. kUTalekhakriyAnyena tvanuktasya svalekhanam / (ha. pu. 58 - 167) / 5. paraprayogAdanyAnuktapaddhatikarma kUTalekhakriyA, evaM tenoktamanuSThitaM ceti vacanAbhiprAyalekhanavat / (ta. ilo. 7-26) / / 6. kUTalekhasya prasadbhUtArthasUcakAkSara - lekhanasya karaNaM kUTalekhakriyA / (dha. bi. mu. vR. 3, 24) / 7. kUTalekha kriyA XXX anya sarUpAkSaramudrAkaraNamityanye / (sA. dha. svo TI. 4-45 ) / 8. kenacit puMsA zrakathitam azrutaM kiMcitkAryaM dveSavazAtparapIDArtham evamanenoktamevamanena kRtam, iti paravaMcanArthaM yat likhyate rAjAdI darzyate sA kUTalekhakriyA, paizunyamityarthaH / ( kArtike. TI. 333 va 334 ) / 6. kUTalekhakriyA sA syAt vaJcanArthaM lipiSA / (lATIsaM. 6 - 20 ) / 1 dUsare ke dvArA jo nahIM kahA gayA hai use kisI dUsare kI preraNA se kahanA ki usane aisA kahA hai yA kiyA hai, ise kUTalekhakriyA kahate haiN| yaha eka satyavrata kA praticAra hai / kUTasAkSika - kUTasAkSikaM utkoca - matsarAbhibhUtaH pramANIkRtaH san kUTaM vaktIti / (zrA. pra. TI. 260) / lAMca yA mAtsaryabhAva zrAdi ke vaza hokara asatya bhASaNa karanA -- jaise maiM isa viSaya meM sAkSI hUM, yaha kUTasAkSika nAmaka satyANuvrata kA praticAra hai| kUTasAkSya - dekho kUTasAkSika / kUTasAkSyaM pramANI jaina - lakSaNAvalI [kRtapratikRtikA kRtasya laJcA - matsarAdinA kUTaM vadataH yathAhamatra sAkSI / asya ca parakIyapApasamarthakatvalakSaNavizeSamAzritya pUrvebhyo bhedenopanyAsaH / (yogazA. svo. viva. 2- 54; sA. gha. svo TI. 4-36) / IrSyAbhAva se athavA lAMca ( rizvata lekara pramANIkRta vyakti ke dvArA jhUThI gavAhI dene ko kUTasAkSya kahate haiM / kUrmonnata yoni - 1. kummuNNayajoNIe titthayarA duvihacakkavaTTI ya / rAmAvi ya jAyaMte X X X (mUlA. 12 - 62; go. jI. 82 ) / 2. kummuNNadajoNIe tittha cakkavaTTiNo duvihA / baladevA jAyaMte X X X // ( ti. pa. 4 - 2652) / 3. kUrmonnatayono viziSTa sarvazucipradeze zuddhapudgalapracaye vA XXX / (mUlA vR. 12 - 62 ) / 4. kUmaM - pRSThamivonnatA kUrmonnatA / (saMgrahaNI. de. vR. 255, pR. 115) / 5. kUrmapRSThavadunnatA yoniH kUrmonnatayoni: / (go. jI. ma. pra. TI. 82 ) / 1 jisa yoni se tIrthaMkara, nArAyaNa, pratinArAyaNa, cakravartI aura valadeva utpanna hote haiM vaha kUrmonnata yoni kahI jAtI hai / 5 jo yoni kachue kI pITha ke samAna unnata hotI hai, use kUrmonnatA yoni kahate haiM / kRta -- 1. jaM kiMcitisu vi kAlesu aNNatto NippaNa taM kadaM NAma / ( dhava. pu. 13, pU. 350 ) / 2. svAtaMtrya viziSTena AtmanA yat kriyate prakriyate tat kRtam / (bha. prA. vijayo. TI. 811) / 3. svAtaMtryaviziSTenAtmanA ya: [ yat ] prAdurbhAvitaM tatkRtam / (cA. sA. pR. 36) / 4. X X X svena kRtaM kRtam / (grAcA. sA. 5-14) / 1 tInoM kAloM meM jo kucha anya se utpanna huA hai usakA nAma kRta hai / 2 jo svataMtratA se apane dvArA kArya kiyA jAtA hai use kRta kahate haiM / kRtaka - dekho kRtakatva / svotpattau apekSitavyApAro hi bhAvaH kRtaka ucyate / (prameyara 3-35) / kRtajJa - kRtaM paropakRtaM jAnAti, na nihnute kRtajJaH / (yogazA. svo viva. 1-55; sA. dha. 1-11) / jo dUsare ke dvArA kiye gaye upakAra kA smaraNa rakhatA hai - use bhUlatA nahIM hai-- use kRtajJa kahA jAtA hai / kRta pratikRtikA- 1. kayapaDikkaiyA NAma jaivi nijjaratthaM karei tato'vi mama esa kArehiti tti Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtayuga ] kAu viSayaM karei / ( dazavaM. cU. 1, pR. 28) / 2. kRtapratikRtirnAna- prasannA zrAcAryAH sUtrAdi dAsyanti, na nAma nirjareti manyamAnasyAhArAdidAnam / ( samavA. abhaya vR. 61 ) / 2 zrAcArya prasanna hokara sUtra zrAdi ( zrartha va ubhaya ) deMge, usase kucha nirjarA hone vAlI nahIM hai / isa prakAra mAnane vAle kA jo zrAhArAdi dAna hai use kRtapratikRti nAmaka aupacArika vinaya cAhie / jAnanA kRtayuga - jeNa ya jugaM niviTTha puhaIe sayalasattasuhajaNaNaM / teNa u jagammi ghuTTha taM kAlaM kayajugaM NAma || ( paumaca. 3- 118 ) / RSabha jinendra ke samaya meM cUMki samasta prANiyoM ko sukhotpAdaka yuga praviSTa huA, prataH usa kAla ko 'kRtayuga' ke nAma se ghoSita kiyA gayA / kRtayugma 1. caduhi avahirijjamANe jamhi simhi cattAriTThAMti taM kadajummaM / ( dhava. pu. 3, pU. 246); jo rAsI caduhi zravihirijjadi so kadajummo / (dhava. pu. 10, pR. 22); caduhi zravarijjamANe XXX jattha cattAri eMti taM kadajummaM / ( dhava. pu. 14, pU. 147 ) / cAra kA bhAga dene para jisa saMkhyA meM cAra pravasthita raheM, arthAt cAra se jo prapahRta ho jAtI hai va zeSa kucha nahIM rahatA, use kRtayugma rAzi kahate haiM / kRtayugmakalyoja - jeNaM rAsI caukkaeNaM zravahAreNa avahIramANe egapajjavasie je NaM tassa rasissa avahArasamayA kaDajummA, se taM kaDajummakalizroge / ( bhagavatI 4, 35, 1,2 ) / jisa rAzi ko cAra se bhAjita karane para eka zeSa rahe aura apahAra ke samaya kRtayugma hoM, vaha kRtayugmakalyo jarAzi kahalAtI hai / jaise - 17/ 4=4, zeSa 1) / kRtayugmakRtayugna rAzi - jeNaM rAsI caukkaevaM avahAreNa pravahIramANe caupajjavasie, jeNaM tassa rAsissa avahArasamayA te vi kaDajummA, se taM kaDajummakaDajumme / (bhagavatI 4, 35, 1, 2, pR. 338 / jisa rAzi ko cAra bhAgahAra se bhAjita karane para cAra zeSa raheM aura jisake apahArasamaya kRtayugma hoM, vaha kRtayugmakRtayugma rAzi kahalAtI hai| jaise-- 16/ 4=4. 365, jaina - lakSaNAvalI [kRtikarma kRtayugmatrayoja - jeNaM rAsI caukkaeNaM avahAreNaM avahIramANe tipajjavasie jeNaM tassa rAsissa zravahArasamayA kaDajummA, se taM kaDajummateyoe / (bhagavatI. 4, 35, 1, 2. pU. 338 ) / jisa rAzi ko cAra bhAgahAra se bhAjita karane para tIna zeSa raheM aura apahArasamaya kRtayugma hoM, vaha kRtayugmajyoja rAzi kahalAtI hai / jaise - 16/ 4=4, zeSa 3. kRtayugmadvAparayugma -- jeNaM rAsI caukkaeNaM zravahAreNa pravahIramANe dupajjavasie jeNaM tassa rAsi - ssa avahArasamayA kaDajummA, se taM kaDajummadAvarajumme / ( bhagavatI 35, 1, 1, pR. 339 ) / jisa rAzi ko cAra bhAgahAra se bhAjita karane para do zeSa raheM, aura apahArasamaya kRtayugma hoM, vaha kRtayugmadvAparayugma rAzi kahI jAtI hai / jaise - 18 / 4=4, zeSa 2 / kRti - 1. eSa kRtizabdaH kartRvarjiteSu trikAla - gocarAzeSakArakeSu vartate x x x / (dha. pu. e, pU. 238 ) ; jo rAsI baggido saMto baDDhadi, sagavaggAdo sagavaggamUlamavaNiya vaggijjamANo buDDhamalliyai, so kadI NAma / (dhava. pu. 6, pR. 274 ); tiNi Adi kAdUNa jA ukkassANaMte tti gaNaNA kaditti bhaNNade / vRttaM ca- eyAdIyA gaNaNA do dIyA vijANa saMkhetti / tIyAdINaM NiyamA kadi tti saNNA duboddhavvA // ( dhava. pu. 6, pR. 276 ) / 2. tIyAdINaM NiyamA kaditti saNNA muNedavvA / ( tri. sA. 16) / kartA ko chor3akara zeSa sabhI kArakoM ko kRti kahA jAtA hai / jo rAzi vargita hokara vRddhiMgata hotI hai aura apane varga meM se vargamUla ko kama karake vargita karane para vRddhi ko prApta hotI hai vaha kRti kahalAtI hai / isa lakSaNa ke anusAra 3 ko zrAdi lekara zrAge kI sabhI saMkhyAoM ko kRti ke antargata samajhanA cAhie / 1 kA varga karane para cUMki vRddhi nahIM hotI hai tathA 2 kA varga karake va usameM se vargamUla ko kama karake puna: varga karane para vRddhi nahIM hotI hai ( 2x2= 4; 4-2=2) / ataH 1 va 2 saMkhyA ko kRti nahIM kahA jA sakatA hai / kRtikarma - - 1. kidiyammaM arahaMta siddha zrAiriyabahusudasAhUNaM pUjAvihANaM vaNNei / ( dhava. pu. 1, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtikama ] pU. 97 ) ; kidiyammaM arahaMta-siddhAiriya uvajjhAyagaNacitaya-gaNava sahAINaM kIraNamANa pUjAvihANaM di / (dhava. pu. 6, pR. 186 ) / 2. jiNa siddhAriya bahusudevaM dijjamANesu jaM kIrai kammaM taM kidiyammaM NAma / tassa dAhINa- tikkhutta-padAhi timroNada-cadusira- vArasAvattAdilakkhaNaM vihANaM phalaM ca kidiyammaM vaNNedi / ( jayadha. 1, pR. 118) / 3. kidikammaM - kriyAkarma zrutabhaktyAdi pUrvakakAyotsarga: / (mUlA vR. 5- 185) / 4. kRti karma sAdhuvizrAmaNArUpaM bahuphalaM bAhubalamakArSIt / ( zrAva. ni. malaya. vR. 174, pR. 160 ) / 5. dIkSAgrahaNAdeH pratipAdakaM kRtikarma / ( zrutabhakti TI. 24) | 6. kRteH kriyAyAH karma vidhAnaM zrasmin varNyate iti kRtikarma / tat arhatsiddhAcArya - bahuzruta-sAdhvAdInAM nava devatAnAM vandanAnimittaM AtmAdhInatA-prAdakSiNyatrivAra tryavanati catuH zirodvAdazAvartAdilakSaNanityanaimittika kriyAvidhAnaM varNayati / (go. jI. jI. pra. TI. 367) / 7. dIkSA zikSAdisatkarmaprakAzakaM kRtikarma / (ta. vRtti zruta. 1 -20 ) / 2 jina, siddha, prAcArya aura bahuzruta (upAdhyAya) kI vandanA karate hue jo kriyA kI jAtI hai usakA nAma kRtikarma hai / isa kRtikarma meM jo svAdhIna hokara tIna pradakSiNA, tIna pravanati, cAra zironati aura bAraha prAvarta svarUpa anuSThAna kiyA jAtA hai usake prarUpaka zAstra ko bhI kRtikarma kahA jAtA hai / 4 sAdhujana kI vizrAmaNA - pAdamardanA - dirUpa vaiyAvRttya - ko kRtikarma kahA jAtA hai / kRtikarma ( sthitikalpa ) 11. caraNasthenApi vinayo gurUNAM mahattaraNAM zuzrUSA ca kartavyeti paMcamaH kRtikarmasaMjJitaH sthitikalpa: / (bha. zrI. vijayo. 421 ) / 2. kRtikarma paMcanamaskArAH SaDAvazyakAni niSedhikA ceti trayodazakriyAH / guruvinaya mahattarazuzrUSA karaNaM vA / ( bha. prA. mUlA. TI. 421) / 1 svayaM cAritra kA dhAraka ho karake bhI guru janoM kI vinaya aura mahApuruSoM kI zuzrUSA karanA, yaha kRtikarma nAma kA pAMcavAM sthitikalpa hai / kRtI - 1. jJAnavivekato vimalIkRtahRdayAH kRtinaH / ( gadyaci. pR. 240 ) / 2. kRtI ni:zeSa heyopAdeyatatve vivekasampanna: / ( ratnaka. TI. 7) / [ kRmirAga 2 samasta heya aura upAdeya tattva ke viSaya meM jo viveka rakhatA hai vaha kRtI kahalAtA hai / kRtupada - 1. kRtodvAhaH kR ( R ) tupradAtA kRtupadaH / ( nItivA. 5 - 12 ) / 2. yo brahmacArI kRtodvAhaH san RtukAlAbhigAmI kevalaM santAnAya bhavati sa kRta [tu] padasaMjJo bhavati / tathA ca vargaH - santAnAya na kAmAya yaH striyaM kAmayedRtau / kRtupadaH sa sarveSAmuttamottamasarvavit / / (nItivA. TI. 5-12) / jo brahmacArI vivAha karake bhI kevala santAnotpatti ke lie RtukAla meM strI kA sevana karatA hai use kRtupada brahmacArI kahate haiM / kRtrima mitra - yadvRttijIvitahetorAzritaM tatkRtrimaM mitram | ( nItivA. 23-4, pR. 217) / jisakI pravRtti (vyavahAra) prAjIvikA ke zrAzrita ho vaha kRtrima mitra kahalAtA hai / kRtrima zatru - 1. virAdho virAdhayitA vA kRtrimaH zatruH / (nItivA. 26-34) / 2 kAraNena nirvRttaH kRtrimaH / yaH kSatruvirAdho bhavati yasya virodho kriyate sa virAdha ucyate, zatruryaH punarvijigISorupetya virodhaM karoti so'pyakRtrimaH zatruH / ( nItivA. TI. 26-34, pR. 321) / virAdha (jisakA virodha kiyA jAya ) athavA virAdhayitA ( virodha karane vAle ) vyakti ko kRtrima zatru kahate haiM / kRpA - XXX sA tu jIvAnukampanam / ( kSatracU. 5-35) / jIvoM ke Upara dayAbhAva rakhane unakI pIr3A ke dUra karane -- ko kRpA kahate haiM / kRmirAga - 1. evaM maNuyAdiruhiraM ghettuM kiNAvi jogeNa juttaM bhAyaNasaM puDaMmi tavijjati, tattha kimI upajjati, te vAtAbhilAsiNo chiniggatA itI tato ya asaNaM bhamaMti, tesi NIhAralAlA kimirAgapaTTo bhaNNati, so sapariNAmaM raMgaraMgito ceva bhavati / aNNe bhaNati - jahA ruhire utpannA kimito tattheva malettA kosaTTa uttArettA tattha rase kiMpi jogaM pakkhivittA vatthaM rayaMti so kimirAgo bhaNNati / (anuyo cU. pU. 15) / 2 kRmirAge vRddhatampradAyo'yam - manuSyAdInAM rudhiraM gRhItvA kenApi yogena yuktaM bhAjane sthApyate, tatastatra kramaya utpadyante, te ca vAtAbhilASiNaH chidranirgatA zrAsannA 366, jaina-lakSaNAvalI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRmirAgakambala] 367, jaina-lakSaNAvalI [kRSNapakSa bhramanto nirhAralAlA muJcanti tAH kRmisUtraM bhnnyte| 16-181) / tacca svapariNAmarAgaraJjitameva bhavati / anye bhUmi ko jotakara khetI karane ko kRSikarma kahate haiN| bhaNanti-ye rudhire kRmaya utpadyante tAn tatraiva kRSikarmArya - 1. hala-kulidantAlakAdikRSyupamRditvA kaca varamuttArya tadrase yAzcid yogaM prakSipya karaNavidhAnavidaH kRSIvalAH kRSikAryAH / (ta. vA. paTTasUtraM rajayanti / sa ca rasaH kRmi rAgo maNyate ___3, 36, 2) / 2. halena bhUmikarSaNanipuNaH kRSikarmAanuttArIti, tatra kRmINAM rAgo raJjakarasa: kRmi- yaH / (ta, vRtti zruta. 3-36) / raagH| (sthAnAM. abhaya. vR. 4, 2, 263,) / jo hala, kulika (eka vizeSa jAti kA hala1 manuSya prAdi ke rudhira ko lekara aura use kisI baravara) aura haMsiyA prAdi khetI ke upakaraNoM ke yoga se yukta karake pAtra meM tapAyA jAtA hai| taba vidhAna ko jAnate haiM ve kRSikarmArya kahalAte haiM / usameM kRmi (vizeSa jAti ke kIr3e) utpanna hote haiN| kRSTi (kiTTI)--1. guNa se Dhi aNaMtaguNA lobhAdI ve vAyakI abhilApA se chidroM dvArA nikalakara idhara kodhpcchimpdaado| kammassa ya aNubhAge kiTTIe udhara pAsa meM ghUmate haiN| unake mala aura lAra ko lakkhaNaM evaM / / (kasAyapA. sU. 165, pR. 807) / kRmi-rAgapadra kahA jAtA hai| vaha apane pariNAma ke 2. kisaM kammaM kadaM jamhA tamhA kittrii| evaM anusAra raMga meM raMgA huyA hI hotA hai| dUsare kucha lakkhaNaM / (kasAyapA. cUNi pR. 808) / 3. pUrvApUrvaprAcArya isa prakAra kahate haiM-ukta rudhira meM jo spardhakasvarUpeNeSTakApaMktisaMsthAnasaMsthitaM yogamupakIr3e utpanna hote haiM, unheM vahIM mala kara va kosaTTa saMhRtya sUkSma-sUkSmANi khaNDAni nivartayati, tAro utAra kara-kacUmara nikAla kara usa rasa meM kiTropo NAma vaccati / (jayadha. pra. pa. 1243) / kucha yoga ko milAte hae jo vastra ko raMgA 4. karzanaM kRSTiH, karmaparamANuzaktestanUkaraNamityajAtA hai, use kRmirAga kahate haiN| rthaH / athavA kRSyate tanUkriyate iti kRSTiH pratikRmirAgakambala-1. kRmibhuktAhAravarNatantubhi- samayaM pUrvasparddhaka jaghanyavargaNAzakte ranantaguNahInazaktirutaH kambalaH kRmiraagkmblH| (bha.pA. vijayo. vargaNA kRSTiriti / (la. sA. TI. 284) / TI. 567) / 2. kRmibhaktAhAravarNatantubhirutaH 3 pUrva pUrva sparddhaka svarUpa se iMToM kI pakti ke kambalaH kRmirAgakambalastasyeti saMskRtaTIkAyAM vyA- AkAra meM sthita yoga kA upasaMhAra karake jo khyAnam / TippaNake tu kRmi [kRmibhi] rAtyaktaraktA- sUkSma sUkSma khaNDa kiye jAte haiM unheM kRSTi kahate haiN| hAraraMjitatantuniSpAditakambalasyeti / prAkRtaTIkAyAM kRSTikaraNAddhA- tisse kodhavedagaddhAe tiNi pUnaridamuktam-uttarApathe carmaraMgamlecchaviSaye mlecchA bhAgA-jo tattha paDhamatibhAgo assakaraNakaraNaddhA, jalaukAbhirmAnuSarudhiraM gRhItvA bhaMDakeSu sthApayanti vidiyatibhAgo kittttiikrnnddhaa| (dhava. pu. 6, pR. tatastena rudhireNa katipayadivasotpannavipanna kRmike- 374; labdhi. 46) / NorNAsUtraM(?)raMjayitvA kambalaM vayanti, so'yaM kRmi. krodhavedakakAla kA dvitIya vibhAga kRSTikaraNAddhA rAgakambala ityucyate / (bha. prA. mUlA. TI. 567) / kahalAtA hai| 2 kIDoM ke dvArA khAye gaye bhojana ke varNa vAle kRSTiveMdagaddhA-kodhavedaga dvAe tadiyatibhAgo kitantunoM se jo kambala banAyA jAtA hai. use kRmi- dvivedagaddhA / (dhava. pu. 6, pR. 374) / rAgakambala kahate haiN| xxxprAkRta TIkA meM krodhavedana kA jitanA kAla hai usakA tRtIya vibhAga kahA gayA hai ki uttarApatha meM carmaraMga mlecchadeza meM -tIna bhAgoM meM se antima bhAga-kRSTivedana kA mleccha jaukoM ke dvArA manuSyoM kA rakta nikAla kara kAla hai| use vartana meM kucha dinoM taka rakhate haiN| jaba usameM kRSNapakSa-kRSNapakSo yatra dhruvarAhuH svavimAnena rakta varNa ke kIr3e par3a jAte haiM, taba usake dvArA candravimAnamAvRNoti, tena yo'ndhakArabahula: pakSaH sa sUta ko raMga kara jo kambala bunA jAtA hai use kRmi- bahulapakSaH / (jambUdvI. zA. vR. 152) / rAgakambala kahate haiN| jisa pakhavAr3e meM dhra varAhu apane vimAna se candra ke kRSikarma-kRSibhUkarSaNe prokta xxx / (ma. pu. vimAna ko prAvRta karatA hai, usa andhakAravAle Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNapAkSika] 368, jaina-lakSaNAvalI [kevalajJAna pakhavAr3e ko kRSNa pakSa kahate haiM / use yahAM bahula pakSa 460) / 5. nirdayo niranukrozo madya-mAMsAdilampake nAma se kahA gayA hai| ttH| sarvadA kadanAsaktaH kRSNalezyo mato janaH / / kRSNapAkSika-1. jesimavaDDho puggalapariyaTTo (paMcasaM. amita. 1-273) / seso u sNsaaro| te sukkapakkhiA khalu ahie 5 nirdayI, krUrasvabhAvI, madya-mAMsAdi kA lampaTI puNa kinhapakkhIyA // (zrA. pra. 72) / 2. itare aura yuddha meM prAsakta rahanA; ye saba kRSNalezyA ke dIrghasaMsArabhAjinaH kRSNapAkSikAH / (jIvAjI. lakSaNa haiN| malaya. vR. 56, pR. 72) / 3. adhikatarasaMsAra- kRSNalezyArasa-jaha va DuyatuMbagaraso nibaraso bhAjinastu kRSNapAkSikAH / uktaM ca-ahie puNa kaDuyarohiNiraso vA / itto vi aNaMtaguNo raso u kaNhapakkhI u| (prajJApa. malaya. va. 3-56, pR. kaNhAi nAyavvo // (uttarA. 34-10) / kaDuvI tumvI, nIma aura rohiNI (auSadhivizeSa) 2 dIrgha kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karane vAle ke rasa se bhI anantaguNA rasa kRSNalezyA kA jIvoM ko kRSNapAkSika kahate haiM / hotA hai| kRSNalezyA (dravya)-jImUyaniddhasaMkAsA gavala- kRSNavarNanAma-1. jassa kammassa udaeNa sriirritttthgsnnibhaa| khaMjaMjaNanayaNanibhA kiNhalessA u poggalANaM kiNNavaNNo uppajjadi taM kiNNavaNaM daNNagro / / (uttarA. 34-4) / NAma / (dhava. pu. 6, pR.74)| 2. yasya karmaNa udakRSNa megha, bhaMsa kA sIMga, kauvA athavA rIThA (phala- yena zarIrapudgalAnAM kRSNavarNatA bhavati tatkRSNavizeSa), khaMjana pakSI aura (prAMkha ke aMjana) ke varNanAma / (malA. va. 12-194) / samAna kRSNalezyA kA varNa hotA hai| 1 jisa nAmakarma ke udaya se zarIragata pudgalaparamAkRSNalezyA (bhAva)--1. caMDo Na muyai veraM bhaMDa- NoM kA varNa kAlA ho, use kRSNavarNa nAmakarma NasIlo ya dhmmdyrhiyo| duTTho Na ya ei vasaM ke lakkhaNameyaM tu kiNhassa / (paMcasaM. 1-144; dhava. ketukSetra-ketukSetramAkAzodakapAtaniSpAdyasasyam / pu. 1, pR. 188 ud.; dhava. pu. 16, pR. 460 (yogazA. svo. vR. 3-65, sA. gha. svo. TI. 4, ud.; go. jI. 506) / 2. anunayAnabhyupagamo- 64) / padezAgrahaNa-vairAmocanAticaNDatva-durmukhatva-niranuka- jina khetoM meM kevala varSA ke jala se hI anna utpanna mpatA-klezana-mAraNAparitoSaNAdi kRSNalezyAlakSa- hotA hai una khetoM ko ketukSetra kahate haiN| Nam / (ta. vA. 4, 22, 10, pR. 236) / 3. tatrA- kevalajJAna-1. taM ca kevalaNANaM sagalaM saMpUNNa vizuddhotpanna meva kRSNavarNastatsambaddhadravyAvaSTambhAda- asavattaM / (Sa. khaM. 5, 5, 81-pu. 13, pR. 345); vizuddhapariNAma upajAyamAnaH kRSNalezyeti vyapa- saI bhayavaM uppaNNaNANa-darasI sadevAsura-mANusassa dizyate / (ta. bhA. siddha. vR. 2-6) / 4. kasAyA- logassa bhAgadi gadi cayaNovavAdaM baMdhaM mokkhaM iDiMDha NubhAgaphaddayANamudayamAgadANaM jahaNNaphaddayappahuDi jAva TThidi judi aNubhAgaM takkaM kalaM mANo mANasiyaM ukkassaphaddayA tti ThaidANaM chanbhAgavihattANaM chaTo bhuttaM kadaM paDisevidaM prAdikammaM arahakamma savvaloe tivvatamo bhAgo, tassudaeNa jAdakasAno kiNNa- savvajIve savvabhAve samma samaM jANadi passadi vihalessA NAma / (dhava. pu. 7, pR. 104); micchattA- radi tti / (Sa. khaM. 5,5, 82-pu. 13, pR. 346) / saMjama-kasAya-jogajaNido tivvatamo jIvasaMsakAro 2. prasavattasayala bhAvaM loyAloesu timiraparicattaM / bhAvalessA NAma / tatthaxxxjo tivbatamo sA kevalamakhaMDamedaM kevalaNANaM bhaNaMti jinnaa| (ti.pa. kiNNalessA / (dhava. pu. 16, pR. 488); kiNNa 4-674) / vAhya nAbhyantareNa ca tapasA yadarthamathilessAe pariNadajIvo Niddayo kalahasIlo rauddo naH mAgaM kevante sevante tatkevalam, asahAyamiti vA / aNuvaddhavero coro cappalo paradAriyo mahu-maMsa- (sa. si. 1-6) / 4. kSAyikamanantamekaM trikAlasurApasatto jiNasAsaNe adiNNakaNNo asaMjame meru sarvArthayugapadavabhAsam / sakalasukhadhAma satataM vande'haM vva avicaliyasarUvo hodi / (dhava. pu. 16, pR. kevalajJAnam // (zrutabhakti 26, pR. 181) / 5. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna 369, jaina-lakSaNAvalI [kebalajJAna syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / (prA. mI. kevalaM tatprathamatayaiva azeSatadAvaraNAbhAvataH sampUrNo 105) / 6. sapUNNaM tu samaggaM kevalamasavatta savva- tpatteH, asAdhAraNaM vA kevalaM, yathAvasthitAzeSabhUtabhAvagayaM / loyAloyavitimiraM kevalaNANaM muNedavvaM // bhavad-bhAvibhAvasvabhAvavabhAsIti bhAvanA, kevalaM ca (prA. paMcasaM. 1-126; dhava. pu. 1, pR. 360 uda; tajjJAnaM ceti samAsaH / (prAva. ni. hari. vR. 1, go. jI. 460) / 7. taddhi sarvabhAvagrAhaka sabhinna- pR. 8; nandI. hari. vR. 1-65) / 15. kevalaNANaM lokAlokaviSayama, nAtaH paraM jJAnamasti / na ca NAma savvadavANi adIdANAgada-vaTTamANANi sapakevalajJAna viSayAt paraM kiJcidanyajjJeyamasti / x jayANi paccavakhaM jaanndi| (dhava. pu. 1, pR. 65); xx kevalaM paripUrNa samagramasAdhAraNaM nirapekSa kevala kevala jJAnam / Xxx kevalamasahAyamivizuddhaM sarva bhAvajJApaka lokAlokaviSayamananta paryAya ndriyAlokamanaskAranirapekSam / (dhava. pu. 1, pR. mityarthaH / (ta. bhA. 1.30) / 8. ke valaNAbaraNa- 161); pAkSa pikAla gocarAzeSapadArthaparicchedaka kkhaya jAyaM kevala XXX(sandati. -5, pR. 606); kaMvalajJAnam / (dhava. pu. 1, pR. 358); anantasayalamaNAvaraNamaNaMtamakkhayaM kevalaM jmhaa| (sanmati. trikAlagocarabAhya 'rthe pravRttaM kevalajJAnam / (dhava. 2-17) / 6. savvadabvANa pogavIsasAmIsasA pu. 1, pR. 385); kevalamasahAyamiMdiyAloyaNiravejahAjoggaM / pariNAmA pajjAyA jammaviNAsAdo vakhaM tikAlagoyarANatapajjAyasamavedANaMtavatthuparisavve / / tesi bhAvo sattA salakkhaNaM va vise so cchedayamasaMkuDiyamasavattaM kevalaNANaM / (dhava. pu. 6, tassa / nANaM viNNattIe kAraNaM kevalaNNANaM / / kiM pR. 26); parAvabhAsa: kevalajJAnam / (dhava. pu. 6, bahuNA savvaM savvayo sayA savvabhAvo neyaM / savvA- pR. 34); vajjhattha ase satthAgamo kevalaNANaM / varaNAIyaM kevalamegaM payAsei // pajjAyo aNaMtaM (dhava. pu. 10, pR. 316); appaTamaNNihANamettesAsayamidaM ca sdovyogaayo| avvayano'DivAI NuppajjamANaM tikAla goyarAsesadavva-pajjayavisayaM egavihaM sabbasuddhIe // (viseSA. 825-31) / karaNakkamavavahANAdIdaM sayalapameeNa aladdhatthAhaM 10. bAhyAbhyantarakriyAvizeSAn yadartha kevante paccakkhaM viNAsavivajjiyaM kevalaNANa / (dhava. pu. tatkevalam / tapaHkriyAvizeSAn vAGmAnasa- 13, pR. 213); kevalaNAvaraNakkhaeNa samuppaNNaM kAyAzrayAn bAhyAnAbhyantarAMzca yadarthamathinaH NANaM kevalaNANaM / (dhava. pu. 14, pR. 17) / kevante sevante tatkevalam / (ta. vA. 1, 6, 6) / 16. kevalamasahAyaM indriyAloka-manaskArasakalajJAnAvaraNaparikSayavijambhitaM kevalajJAnaM yUga- nirapekSatvAt / (jayadhava. 1, pR. 21); patsarvArthaviSayam / (aSTaza. 101) / 11. paMka- AtmArthavyatiriktasahAyanirapekSatvAdvA kevala masahAsalile pasAyo, jaha hoi kameNa taha imo jiivo| yam, kevalaM ca tajjJAnaM ca kevalajJAnam / (jayadha. prAvaraNe jhijjate, vizujjhae kevalaM jAva / / davA- 1, pR. 23); ghAica ukkakkhaeNa laddhappasarUvadikasiNa visayaM kevala megaM tu kevalannANaM / aNi- visaIkayatikAlagoyarAsesadavvapajjaya-karaNaTama (-Na vAriyavAvAraM aNaMtabhavikappiyaM niyataM / / (bahatka. kkama) bavahANAIyaM khaiyasammattANaMtasUha-viriya37-38) / 12. aha sambadavapariNAmabhAvavi- virai-kevaladasaNAviNAbhAvi kevalaNANaM NAma / vinnatikAraNamaNaMtaM / sAsayamappaDivAi egavihaM (jayadha. 1, pR. 43) / 17. kSAyopazamikajJAnAkevalaNNANaM / / (prAva. ni. 77; dharmasaM. 827) / sahAyaM kevalaM matam / yadarthamathino mArga kevante vA 13. kevalamityeka svabhedarahitaM, zuddhaM vA sakalAvaraNa- tadiSyate // (ta. zlo. 1, 6, 8); kevalaM sakalazUnyam, sakalaM vA pAdita eva sampUrNam, asAdhAraNaM jJeyavyApi spaSTaM prasAdhitam / pratyakSamakramaM tasya vA matyAdivikalama, anantaM vA sarvadravyabhAvaparicchedi nibandho viSayeSviha / / bodhyo dravyeSu sarveSa paryAyejJAnaM kevalajJAnam / (ta. bhA. hari. va. 1-9) / Su ca tattvataH / prakSINAvaraNasyaiva tadAvirbhAbanizca14. kevalamasahAyaM matyAdijJAnanirapekSama, zaddhaM vA yAt / / (ta. zlo. 1, 26, 1-2) / 18. sakalakevalaM tadAvaraNakarmamalakalaGkAGkarahitam, sakalaM vA matIndriyapratyakSaM kevalajJAnam sakalamohakSayAt sakala la. 47 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna] 370, jaina-sakSaNAvalI kevalajJAna zAna-darzanAvaraNa-vIryAntarAyakSayAcca samudbhUtatvAt matam / / (jJAnArNava 8-10, pR. 105) / 30. trisakalavaizadyasabhAvAt sakalaviSayatvAcca / (pramANa- kAlAnantadharmAtmAnanta vastuprakAzakam / yugapatve balaM pa.pU. 69) / 16. sarvapratyakSamantyaM syAta kevalA. jyotiH karaNAvaraNAtigam / / kSaNaM pratyakSaraM jJeyaH varaNakSayAt / akSayaM kevalajJAnaM kevalaM vizvagoca- samaM viparivartate / tadekampamAtItaM paramAnandaram / / (hi. pu. 10-154) / 20. kevalaM sakalajJe- mandiram / / (mA.sA. 4, 56-57) / 31. jagayagrAhi samastajJAnAvaraNakSayaprabhavam / (ta. bhA. siddha. trayakAlatrayavatipadArthayugapadavizeSaparicchittirUpaM keva. 2-4) / 21. asahAyaM svarUpotthaM nirAvaraNama- valajJAnaM bhaNyate / (paramAtmapra. TI. 61) / 32. kramam / / ghAtikarmakSayotpannaM kevalaM sarvabhAvagam / / trikAlagatAnantaparyAyariNatajIvAjIvadravyANAM yuga(ta. sA. 1, 30-31) / 22. kevalajJAna-darzanA- pat sAkSAtkaraNaM kevalajJAnaM akhilAvaraNa-vIryAntavaraNakarmakSayAvibhUtaM karaNakramavyavadhAnAtivati. rAyaniravazeSavizleSavijambhitama / (laghI. abhaya. sakalalokAkokaviSayatrikAlasvabhAvapariNAmabhedAna- vR. 6-11) / 33. azeSadravyaparyAyaviSayaM vizvantapadArthayugapatsAmAnya-vizeSasAkSAtkaraNa pravRttaM ke. locanam / ananta mekamatyakSaM kevalajJAnamucyate / / valajJAnaM kevaladarzanamiti ca vyapadizyate / (yogazA. svo. viva. 1-16, pR. 116 ud.; tri. (sanmati. abhaya. va. 30, pR. 621) / 23. yatsa- za. pu. ca. 1, 3, 584); ghAtikSaye cAnantamanantakalAvaraNAtyantakSaye kevala eba mUrtAmUrtadravyaM sakalaM viSayaM niHzeSabhAvAbhAvasvabhAvAvabhAsakaM kevala jJAvizeSeNAvabudhyate tatsvAbhAvika kevala jJAnam / nam / (yogazA. svo. viva. 3-124) / 34. tathA (paMcA. kA. amata. vR. 41) / 24. tatra dravya kSetra- kevala mekaM matyAdijJAnanirapekSatvAt "naTrami u chAkAla-bhAva-karaNakramavyavadhAnAbhAve yugapadekazminneva umathie nANe" iti vacanAt / zuddhaM vA kevalam, samaye trikAlavatisarvadravya-guNa-paryAyAvabhAsakaM kevala- tadAvaraNamalakalaM kavigamAt / sakalaM vA kevalam, jJAnam / (cA. sA., pR. 65) / 25. sAkSAtkRtA- prathamata evAzeSatadAvaraNavigamataH saMpUrNotpatteH / khiladravya-paryAyamaviparyayam / anantaM kevalajJAnaM asAdhAraNaM vA kevalamananyasadazatvAt / anantaM vA kalmaSakSayasambhavam / / (paMcasaM. amita. 1-226) / kevalama jJeyAnantatvAt / kevalaM ca tat jJAnam / 26. tathaiva nijazaddhAtmatattvasamyazraddhAna-jJAnAnu... (prajJApa. malaya. va. 26-312, pR. 527) / 35.X caraNalakSaNakAgradhyAnena ke bana jJAnAvaraNAdighAticatu-xxmatyAdinirapekSa kevalajJAnaM. athavA zarTa'kevalaM STayakSaye sati yatsamutpadyate tadeva samasta dravya-kSetra- tadAvaraNa-malakalaGkasyAnabayavazo'pagamAt, sakala kAla-bhAvagrAhakaM sarvaprakAropAdeyabhUtaM kevalajJAnami- vA kevalaM prathamata evAzeSatadAvaraNavigamataH sampUrNoti / (bR. dravyasaM. 5); pUrvaM chadmasthAvasthAyAM bhAvitasya tpatteH, asAdhAraNaM vA kevala mananyasadRzatvAt, anantaM nirvikArasvasaMvedanajJAnasya phalabhUtaM yugapallokAloka- vA kevalaM jJeyAnantatvAt / kevalaM ca tat jJAnaM ca kevasamastavastugatavizeSaparicchedakaM kevalajJAnam / (ba. lajJAnam, yathAvasthitAzeSabhUta-bhavadbhAbibhAvasvabhAvadravyasaM. 14) / 27. sakalaM tu tatpratyakSa prakSINA- bhAsi jJAnamiti bhaavH| (prAva.ni. malaya. va. 1, pa. zeSaghAtimalasamunmIlitaM sakalavastuyAthAtmyavedi 17; dharmasaM. malaya. vR. 816; SaDazIti malaya. va. niratizayavaizadyAla kRtaM kevalajJAnam / (pramANani. 15, pR. 16; prava. sAro. si. vR. 1253) / 36. pR. 26) / 28. jagattraya-kAlatrayavatisamastapadArtha- kevalajJAnaM tu sakalavastustomaparicchedakaM sarvottamam / yugapatpratyakSapratItisamarthamavinazvaramakhaNDa ka bhAsamayaM (nandI. malaya. va. pu. 71) / 37. kevalaM sampUrNakevalajJAnam / (prava. sA. jaya. va. 1-23) / 26. jJeya viSayatvAt, sampUrNa tacca tadajJAnaM ca kevalajJAna azeSadravyaparyAyaviSayaM vizvalocanam / anantameka- miti / (anuyo. mala. hema. va.. pR. 2) / 38. sakalaM matyakSaM kevalaM kIrtitaM budhaiH / / kalpanAtItamabhrAntaM tu sAmagrIvizeSataH samudbhUta samastAva raNakSayApekSaM ni.. svaparArthAvabhAsakam / jagajjyotirasaMdigdhamanantaM khiladravya-paryAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnam / sarvadoditam // anantAnantabhAge'pi yasya lokazca- (pra. na. ta. 2-23) / 36. sAmagrI samyagdarzanAH rAcaraH / alokazca sphuratyuccastajjyotiyoginAM lakSaNA'ntaraGgA, bahiraGgA tu jina kAli kamanuS. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAnAvaraNa] bhavAdilakSaNA, tataH sAmagrIvizeSAt prakarSaprApta sAmagrItaH samudbhUto yaH samastAvaraNakSayaH sakalaghAtisaMghAtavighAtastadapekSaM sakalavastuprakAzasvabhAvaM kevalajJAnaM jJAtavyam / (ratnAkarA 2-23, pR. 72) / 40. sakalapratyakSasya kevalajJAnalakSaNasya sakaladravyaparyAyasAkSAtkaraNaM svarUpam / ( saptabhaM. pU. 47 ) / 41. uktaM ca davvasuyAdo bhAvaM bhAvAdI hoi savva saNNANaM / saMveyaNasaMvitti kevalaNANaM tado bhaNi) (dravyasva. pU. 111 ud) / 42. bAhya ena abhyantareNa ca tapasA munayo mArga kevante sevante tat kevalam, asahAyatvAdvA kevalam / (ta. vRtti zruta. 1-9) / 43. tadyathA kSAyikaM jJAnaM sArthaM sarvArthagocaram / zuddhaM svajAtimAtratvAdabaddhaM nirupAdhitaH // yatpunaH kevalajJAnaM vyaktaM sarvArtha bhAsakam / sa eva kSAyiko bhAvaH kRtsnasvAvaraNakSayAt // ( paJcAdhyAyI 2-120 va 65 ) / 44. savvAvaraNavimukkaM loyAloyappayAsayaM NiccaM / iMdiyakamaparimukkaM kevalaNANaM NirAvAhaM // ( aMgapa. 3-75. pU. 261 ) | 6 jo jJAna kevala - matijJAnAdi se rahita ( zrasahAya ), paripUrNa, asAdhAraNa ( anupama ), anya ko apekSA se rahita, vizuddha, samasta padArthoM kA prakAzaka aura zraloka ke sAtha samasta loka kA jJAtA hai; use kevalajJAna kahA jAtA hai / kevalajJAnAvaraNa - 1. edassa (kevalaNANassa ) AvaraNaM kevalaNANAvaraNIyaM / ( dhava. pu. 6, pU. 30); edassa (kevalaNANassa) AvaraNaM jaM kammaM taM kevalaNANAvaraNIyaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 213) / 2. loyAloyagaesuM bhAvesuM jaM gayaM mahAvimalaM / taM AvariyaM jeNa kevalaprAvaraNayaM taM pi // ( karmavi. ga. 17) / 2 jo karma loka aura lokagata sarva tatvoM ke pratyakSa darzaka aura atizaya nirmala kevalajJAna kA AvaraNa karatA hai use kevalajJAnAvaraNa kahate haiM / kevaladarzana - 1. taha daMsaNaM pi jujjai niyazrAvaraNakkhae saMte / (sammati. 2 - 5 ) / 2. bahuvihabahuppayArA ujjavA parimiyammi khettammi | logAlogavitimiro so kebaladaMsaNujjozro // (prA. paMca. 1-141 ; dhava. pu. 1, pR. 382 ud.; go. jI. 486 ) / 3. svAvabhAsaH kevaladarzanam | 'dhava. pu. 6, pU. 34 ) ; ki kevaladaMsaNaM ? tikAlavisaya 371, jena-lakSaNAvalI [ kevaladarzana aNaMtapajjayasahidasagarUvasaMveyaNaM / (dhava. pu. 10, pR. 319 ) ; kevalaNANuppattikAraNasagasaMveyaNaM kevaladaMsaNaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 355 ); kevaladaMsaNAvaraNakkhaeNa samuppaNNaM daMsaNaM kevala daMsaNaM / ( dhava. pu. 14, pR. 17) / 4. darzanamapi kevalAkhyamazeSadarzanAvaraNIyazcayasamudbhUtamupAttam / ( ta. bhA. siddha. vR. 2- 4 ) ; kevaladarzanamapi sAmAnyopayogalakSaNam / ( ta. bhA. siddha. vR. 8-8 ) ; azeSadarzanAvaraNakSayAt kSAyikaM kevaladarzanam / ( ta. bhA. siddha. vR 10 - 4) / 5. yatsakalAvaraNAtyantakSaye kevala eva mUrtamUrtadravyaM sakalaM sAmAnyenAvabudhyate tatsvAbhAvikaM kevaladarzanamiti svarUpAbhidhAnam / (paMcA. kA. amRta. vR. 42 ) / 6. mUrtImUrta padArthAnAmasI (prakAzaH ) kevaladarzanam / (paMcasaM pramita. 1 - 252 ) / 7 yatpunaH sahajazuddhasadAnandaikarUpaparamAtmatattvasaMvittiprAptibalena kevaladarzanAvaraNakSaye sati mUrtamUrtasamastavastugata sattAsAmAnyaM vikalparahitaM sakalapratyakSarUpeNaikasamaye pazyati tadupAyamUtaM kevaladarzanaM jJAtavyam / (bR. dravyasaM. TI. 4); nirvikalpasvazuddhAtmasattAvalokanarUpaM yatpUrvaM darzanaM bhAvitaM tasyaiva phalabhUtaM yugapallokAlokasamastavastugatasAmAnya grAhakaM kevaladarzanam / (bR. dravyasaM. TI. 14) / 8. tatraiva (jagattraya - kAlatrayavartipadArthayugapad) sAmAnya paricchittirUpaM kevaladarzanaM bhaNyate / ( paramAtma. TI. 161) / 6. yugapatsarva dravyaparyAyasAmAnyavizeSaprakAzakaM kevalaM kevalaM jAnAti bhAvi kevaladarzanam / (mUlA. vR. 12 - 188 ) / 10. rAgAdidoSarahita cidAnanda kasvabhAva nijazuddhAtmAnubhUtilakSaNa nirvikalpadhyAnena niravazeSakevaladarzanAvaraNakSaye sati jagattraya-kAlatrayavartivastugata sattAsAmAnyamekasamayena pazyati tadanidhanamanantaviSayaM svAbhAvi kaM kevaladarzanam / (paMcA. kA. jaya. vR. 43) / 11. kevalameva (prajJApa. - miva ) darzanaM sakalajagadbhAvivastusAmAnyaparicchittirUpaM kevaladarzanam / ( jIvAjI. malaya. vR. 13, pR. 16; prajJApa. malaya, vR. 26-312, pR. 527) / 3 tInoM kAloM kI viSayabhUta ananta praryAyoM se saMyukta nija ke svarUpa kA jo saMvedana hotA hai use kevaladarzana kahate haiM / 5 zrAvaraNa kA pUrNatayA kSaya ho jAne para jo vinA kisI anya kI sahAyatA ke Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladarzanAvaraNIya] [ kevalisamudghAta samasta mUrta-amUrta dravyoM ko sAmAnya se jAnatA hai vaha kevaladarzana kahalAtA hai / kevaladarzanAvaraNIya - 1. kevalamasapatnam, kevalaM ca daddarzanaM ca kevaladarzanam / tassa zrAvaraNaM kevaladarzanAvaraNIyam / ( dhava. pu. 6, pR. 33 ) ; tassa (kevaladaMsaNassa) AvArayaM (kammaM ) kevaladaMsaNAvara NIyam / ( dhava. pu. 13, pR. 356 ) / 2. kevalamAsannaM jaM varei taM kevalassa bhave / (karmavi. ga. 26) / 1 jo kevaladarzana ko prAcchAdita karatA hai use kevaladarzanAvaraNIya kahate haiM / kevalavyatirekI-- pakSavRttirvipakSavyAvRttaH sapakSarahito hetuH kevalavyatirekI / ( nyAyadI. pR. 60 ) / jo hetu vipakSa se vyAvRtta hokara sapakSa se rahita hotA huA kevala pakSa meM rahatA hai use kevalavyatirekI kahate haiM / donoM meM eka dUsare kI zrAvArakatA ThaharatI hai / kAraNa ki unake jJAnAvaraNa zraura darzanAvaraNa donoM hI karma vinaSTa ho cuke haiM tathA anya koI AvAraka sambhava nahIM hai / taba yadi una donoM kA yugapat honA mAnA jAya to una donoM ke eka kAla meM rahane se zrabheda kA prasaMga prApta hotA hai - samAna kAla meM rahane se kevalajJAna aura kevaladarzana meM koI bheda nahIM rahegA / isa prakAra ke kutarkapUrNa vicAra kA nAma kevali - zravarNavAda hai / 3 kevalI jIvana ke lie kabalAhAra kA upabhoga karate haiM, kambala va tUMbar3I ke pAtroM ko grahaNa karate haiM, tathA unake jJAna aura darzana bhinna kAla meM hote haiM; ityAdi kathana karanA kevali- zravarNavAda hai / kevalimarara - kevaliNaM maraNaM kevalimaraNam / ( uttarA. cU. pR. 129 ) / kevalAnvayI - pakSa sapakSavRttirvipakSavRttirahitaH keva kevalI ke maraNa ko nirvANa prApti ko - kevali - lAnvayI / ( nyAyadI. pU. 88 ) / jo hetu pakSa praura sapakSa meM to rahatA hai, kintu vipakSa meM nahIM rahatA hai use kevalAnvayI kahate haiM / kevalAvararaNa- dekho kevalajJAnAvaraNa / kevalAvaraNaM hi zrAdityakalpasya jIvasyAcchAdakatayA sAndrameghavRndakalpamiti / (sthAnAM. zrabhaya. vR. 2, 4, 105) / jo sUrya ke samAna jIva ko saghana meghasamUha ke samAna zrAcchAdita karatA hai use kevalAvaraNa kahA jAtA hai / kevali - pravarNavAda - 1. kavalAbhyavahArajIvina: kevalina ityevamAdivacanaM kevalinAmavarNavAda: / ( sa. si. 6-13 ) / 2. egaMtaramuppAe annonnAvaraNayA duveha pi / kevala daMsaNa NANANamegakAle va egattaM // (bRhatka. 1304) / 3. piNDAbhyavahArajIvanAdivacanaM kevaliSu / piNDAbhyavahArajIvinaH kambala - dazAnirharaNAH alAbUpAtraparigrahAH kAlabhedavRttajJAnadarzanAH kevalina ityAdivacanaM kevaliSvavarNavAdaH / (ta. vA. 6, 13, 8) / 2 kevalI ke jJAna aura darzana ye donoM upayoga krama se hote haiM yA yugapat ? yadi krama se hote haiM to jisa samaya ko jAnatA hai usakA darzana nahIM ho sakatA hai aura jisako dekhatA hai usakA jJAna nahIM ho sakatA hai| isa prakAra donoM kI utpatti ke ekAntarita hone para kevalajJAna aura kevaladarzana 372, jaina-lakSaNAvalI maraNa kahate haiM / kevala mAyI- - 1. kevaliNaM kevaliSvAdaravAniva yo vartate, tadarcanAyAM tu manasA tu na rocate, sa kevalinAM mAyAbAn / (bha. prA. vijayo. 181) / 2. tathA kevaliSvAdaravAniva yo vartate, tatpUjAyAM manasA tu na tAM rocate, aso kevalimAyI / (bha. nA. mUlA. 181) / athaliyoM ke viSaya meM zrAdarayukta ke samAna rahatA hai, kintu manase jise unakI pUjA nahIM rucatI hai, vaha kevali mAyI kahalAtA hai| aisA jIva kevalI kA pravarNavAdI hokara kilviSikabhAvanA vAlA hotA hai / kevalisamudghAta - 1. vedanIyasya bahutvAdalpatvAccAyuSo'nAbhogapUrvakamAyuH sama karaNArthaM dravyasvabhAvatvAt surAdravyasya phena vegabudbudA virbhAvopazamanavadda ehasthAtmapradezAnAM vahiHsamudghAtanaM kevalisamudghAtaH / (ta. vA. 1, 20, 12) / 2. kevalisamudghAdo NAma daMDa-kavADa padara loga pUraNabheeNa cauvviho / ( dhava. pu. 4, pR. 28); daMDa-kavADa padaraloga pUraNANi kevalisamudghAdo NAma / ( dhava. pu. 7, pU. 300 ) / 3. udgamanamudghAtaH, jIvapradezAnAM visarpaNamityarthaH, samIcInaH udghAtaH samudghAtaH, kevalinAM samudghAtaH kevalisamudghAtaH / aghAtikarma sthiti samIkaraNArthaM kevalijIvapradezAnAM samayA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalI ] virodhena Urdhvamadhastiryak ca visarpaNaM kevalisamudghAtaH / ( jayadha. pra. pa. 1238 ) / 4. saptamaH kevalinAM daNDa-kapATa- pratara-pUrNaH so'yaM kevalisamudghAtaH / (bR. dravyasaM. TI. 10 ) / 5. kevalini antarmuhUrta bhAviparamapade samudghAtaH kevalisamudghAtaH / (jIvAjI. malaya. vR. 1-13, pR. 17) / 6. saptamaH kevalinAM daNDa-kapATa-manthAna- prataraNalokapUraNaH so'yaM kevalisamudghAtaH / ( kArtike. TI. 176) / 1 zrAyukarma kI sthiti alpa aura vedanIya kI sthiti adhika hone para use zranAbhogapUrvaka (upayoga ke vinA hI) zrAyu ke samAna karane ke lie kevalI bhagavAn ke zrAtmapradeza bhUla zarIra se bAhara nikalate haiM, ise kevalisamudghAta kahate haiM / jaise-- zarAba ke phena kA vega budabuda ke AvirbhAva se zAnta ho jAtA hai / kevalI - 1. savvaM ( zrAva. - kasiNaM) kevala kappaM logaM jANaMti taha ya passaMti / kevalaNANa caritA ( prAva. - kevalacarittaNANI) tamhA te kevalI hoMti / (mUlA. 7-67; Ava. ni. 1076) / 2. nirAvaraNajJAnAH kevalinaH / ( sa. si. 6 - 13) / 3. tava niyama- nANarukkhaM zrArUDho kevalI amiyanANI / ( zrAva. ni. 8) / 4. zeSakarma phalApekSaH zuddho buddho nirAmayaH / sarvajJaH sarvadarzI ca jino bhavati kevalI / ( ta. bhA. 10, zlo. 6, pR. 316 ) / 5. karaNakramavyavadhAnAtivartijJAnopetAH kevalinaH / karaNaM cakSurAdi, kAlabhedena vRttiH kramaH, kuDayAdinA antardhAnaM vyavadhAnam, etAnyatItya vartate / jJAnAvaraNasyAtyantakSaye AvirbhUtamAtmanaH svAbhAvikaM jJAnam, tadvantaH arhanto bhagavantaH kevalinaH iti vyapadizyante / (ta. vA. 6, 13, 1); ghAtikarmakSayAdAvibhUtajJAnAdyatizayaH kevalI / ghAtikarmaNAmatyantakSayAdAvirbhUtasvabhAvAcintya kevalajJAnAdyatizayavibhUtirbhagavAn kevalItyabhilapyate / (ta. vA. 6, 1, 23) / 6. kevalamasyAstIti kevalI, sampUrNajJAnavAnityarthaH / ( zranuyo hari. vR. pU. 62 ) / 7. kevali tti bhaNide kevalaNANiNo titthayarakammudayavirahidA ghettavvA / ( dhava. pu. 6, pR. 246) / 8. kevalamasahAyaM jJAnam, indriyANi manaH prakAzAdikaM ca nApekSya yugapadazeSadravya - paryAyabhAsanasamarthaM 373, jaina- lakSaNAvalI [keza saMskAra sadyatra pravartate tadyeSAmasti te kevalinaH / ( bha. prA. vijayo. 27) / 9. kevalAni sampUrNAni zuddhAni anantAni vA jJAnAdIni yasya santi sa kevalI / ( zrapavA. abhaya vU. 10, pR. 15) / 10. kevalajJAnaM darzanaM cAsyAstIti kevalI / (prajJApa. malaya. vR. 314, pR. 531 ) / 11. kSAyikamekamanantaM trikAlasarvArthayugapadavabhAsam / sakala sukhadhAma satataM vande'haM kevalajJAnam // ityAryokta (ktaM ) kevalaM jJAnam, AvaraNadvayarahitaM jJAnaM vidyate yeSAM te kevalinaH / (ta. vRtti zruta. 6-13 ) / 1 jo kevala sadRza samasta loka ko dekhate haiM tathA kevalajJAna ba cAritra se ve kevalI kahalAte haiM / kezavANijya - 1. navanIta vanA - kSaudra madyaprabhRtivikrayaH / dvipAccatuSpAdvikrayo vANijyaM rasakezayoH / / (yogazA. 3- 106; tri. za. pu. ca. 6, 3, 343 ) / 2. kezavANijyaM dvipadAdivikrayaH / tatra ca doSaH - teSAM pAravazya-vadha-bandhanAdayaH kSutpipAsA - pIDA ceti / (sA. dha. 5 - 22 ) / 1 1 keza vAle dvipada (manuSya) aura catuSpada (pazu) Adi jIvoM ke becane ko kezavANijya kahate haiM / kezavApa - kezavApastu kezAnAM zubhe'hni vyaparopaNam / kSaureNa karmaNA deva gurupUjApurassaram // gandhodakAdritAn kRtvA kezAn zeSAkSatocitAn / mauNDyamasya vidheyaM syAt sacUlaM vA invayocitam // snapanodakadhautAGgamanuliptaM sabhUSaNam / praNamayya colAkhyayA munIn pazcAdyojayed bandhunA ziSA || pratIteyaM kRtapuNyAhamaGgalA / kriyAsyAmAdRto loko yatate parayA mudA / / (ma. pu. 38, 68 - 101 ) / kisI zubha dina meM deva va guru kI pUjA karake bAlaka ke bAloM ko gandhodaka se bhigo kara va zeSAkSatoM se ucita karake kSaurakriyA se -- ustare ke dvArA- unake nikalavAne ko kezavApa kahate haiM / kezavApa ke pazcAt nahalA kara usase muniyoM ko namaskAra karAnA cAhie / jAnate va sampanna haiM kezasaMskAra - 1. kezasaMskAro hastagharSaNena masRNatAsampAdanam / (bha. prA. vijayo. 13) / 2. hastagharSaNena masRNatAkaraNaM kezasaMskAraH / (bha. zrI. mUlA. 63) / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaivalya] 374, jaina-lakSaNAvalI [koSThA hAthoM kI ragar3a se kezoM ke cikane karane ko keza- tathaivAvasthAnamavadhAritagranthArthAnAM yatra buddhau sA saMskAra kahate haiN| koSThabuddhiH / (zrutabhakti TI. 3) / 8. paropakaivalya-kevalasya karmavikalasya prAtmano bhaavH| dezAdavadhAritAnAM zrotAnAmartha-granthabIjAnAM bhykaivlym| (siddhivi. TI. 7-21, pR. 461) sAmanusmaraNamantareNAvinaSTAnAmavasthAnAt koSThakevala arthAt karmarahita prAtmA kI avasthA ko buddhayaH / (yogazA. svo. viva. 1-8) / 6. koTThakaivalya kahate haiN| buddhi tti koSThavat kuzUla iva sUtrArthadhAnyasya yathAkoTI-xxx zatAhatAM tAM (lakSyAM) ca prAptasyAvinaSTasyA''janmadharaNAd buddhirmatiryeSAM te vadanti koTIm / (varAMgaca. 27-8) / tathA / (aupapA. abhaya.bu. 15, pR. 28) / 10. yA sau se guNita lakSa ko (100000-100) koTI / buddhirAcArya mukhAdvinirgatI tadavasthAnI ca sUtrArthI kahate haiN| dhArayati, na kimapi tayoH kAlAntareNa galati, sA koza-yo vipadi sampadi ca svAminastaMtrAbhyudayaM koSThabuddhiH / (nandI. malaya. va. sU. 13, pR. 106; kozatIti kozaH / (nItivA. 21-1) / prajJApa. malaya. va. 21-273, pR. 424) / 11. jo sampatti aura vipatti ke samaya svAmI kI senA tathA koSTha iva ghAnyaM yeSAM bUddhirAcAryamukhAdviva artha kI vRddhi kare use koza kahate haiM / nirgatau tadagasthAveva sUtrAthoM dhArayati, na kimapi koSThabuddhi- 1. ukkarisadhAraNAe jutto puriso tayoH kAlAntare'pi galati, te koSThabuddhayaH, koSTha gurUvaeseNaM / NANAvihagaMthesuM vitthAre liMgasaddabI- iva buddhiryeSAM te koSThabuddhaya iti vyutpatteH / uktaM jANi // gahiUNa NiyamadIe misseNa viNA dharedi ca-koTThayadhannasuniggalasuttatthA koTThabuddhIyA // madi-ko? / jo koi tassa buddhI NiddiTThA koTabuddhi (prAva. ni. malaya. vR. 75, pR. 80) / 12. koSThatti // (ti. pa. 4, 978-976) / 2. koTThaya- nikSiptadhAnyAnIva sunirgalA avismRtatvAcirasthAdhannasuniggalasuttatthA koTThaduddhIyA / (vizezA. 802; yinaH sUtrArthA yeSAM te koSThakadhAnyasunirgalasUtrArthAH prava. sAro. 1502) / 3. koSThAgArikasthApitA- koSThabuddhayaH / koSThe iva dhAnyaM yA buddhirAcAryamukhAnAmasaMkIrNAnAmavinaSTAnAM bhUyasA dhAnyabIjAnAM dvinirgatau tadavasthAveva sUtrAthauM dhArayati, na kimapi yathA koSThe'vasthAna tathA paropadezAdavadyAritAnAM tayoH sUtrArthayoH kAlAntare'pi galati sA koSThaartha-grantha-bIjAnAM bhUyasAmavyatikIrNAnAM buddhAvasthA- buddhilabdhiriti bhAvaH / (prava. sAro. va. 1502) / na kosstthbddhH| (ta. vA. 3, 36, 3; cA. sA. 13. koSThAgAre saMgRhItavividhAkAradhAnyavat yasyAM pra. 96) / 4. koSThayaH zAli-vrIhi-yava-godhUmA- buddho varNAdIni zrutAni bahakAle'pi na vinazyanti dInAmAdhArabhataH kusthalI palyAdiH / sA cAsesa- sA koSThabuddhiH / (ta. vRtti zruta. 3-36) / davva-pajjAyadhAraNaguNeNa koTThasamANA buddhI koTThA, utkRSTa dhAraNA se yukta jo puruSa garu ke upadeza koTA ca sA buddhI ca kotttthbuddhii| Xxx buddhi- se aneka prakAra ke granthoM meM se vistArapUrvaka liMgamaMtANaM pi kodabuddhI saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 53, yukta zabdarUpa bIjoM ko apanI buddhi se grahaNa kara / 5. koSThabuddhitvaM yatkicit pada-vAkyAdi- mizraNa ke binA-pRthak pRthak --- unheM apane baddhigrahItaM tanna kadAcinnazyatIti koSThakSiptadhAnyavat / rUpa koThe meM sthApita karatA hai, usakI usa badi (ta. bhA. siddha. va. 10-7, pR. 316-17) / ko koSThabuddhi kahA jAtA hai| 6. koSThAgAre saMkara-vyatikararahitAni nAnAprakA- koSThA-koSThA iva koSThA / koSThA nAma kasthalI. bIjAni bahakAlenApi na vinazyanti na saMkI- tadvannirNItArthaM dhArayatIti koSThA / (dhava. pra. 13. yante ca yathA tathA yeSAM zrutAni pada-varNa-vAkyA- pR. 243) / nakAle gate tenaiva prakAreNAvinaSTArthAnyanyUnA- koSThA nAma kusthalI (dhAnya rakhane kA eka miThI dhikAni sampUrNAni saMtiSThante te koSThabuddhayaH / kA var3A pAtra-kuThiyA) hai| usake samAna nirNIta (malA. va. 6-66) / 7. tatra koSThe koSThAgArika- artha ko jo buddhi dhAraNa karatI hai vaha bhI koSTha dhRtabhUribIjAnAmavinaSTAvyatikIrNAnAmavasthAnaM yathA (koThA) ke samAna hone se koSThA kahalAtI hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaukucya ] yaha dhAraNA kA nAmAntara hai / kaukucya -- dekho kautkucya / kautuka - 1. viNhavaNa- homa - siraparirayAi khAradahaNAI dhatreya / prasarisavesaggahaNaM zravayAsaNa- utthu vaNa baMdhA / / (bahuka. bhA. 13.6) / 2. sohaggAinimittaM paresi NhavaNAi kouyaM bhaNiyaM / ( prava. sAro. 112 ) / 3. saubhAgyanimittamavatyAdinimittaM ca yoSidAdInAM trika catuSka catvarAdiSu snAnAdi yatkriyate tatkautukaM bhaNitam / ( zrAva. ha. vR. mala. hema. Ti. pU 82 ) / 4. kautukaM nAma prAzcaryam, yathA mAyAkArako mukhe golakAn prakSipya karNena niSkAsayati nAsikayA vA mukhAdagniM niSkAsayatItyAdi / zrathavA pareSA~ saubhAgyAdinimittaM yat snapanAdi kriyate etatkautukam / ( vyava. malaya. vR. 3, pU. 117) / 1 vizeSa snAna, homa, ziraHparizya ( karabhramaNAbhimaMtraNA) zrAdi, kSAradahana ( roga zAnti ke liye namaka zrAdi kA jalAnA ), usI prakAra kI dhUpa kA samarpaNa, asamAna veza kA grahaNa, vRkSAdi kA zrAliMgana karAnA, zravastomana - zraniSTa ko upazAnti ke liye thUka dvArA thU-thU karanA aura bandha; yaha saba kautuka kahalAtA hai / kautukakuzIla - kazcit kautukazIlaH zroSadhavilepana-vidyAprayogeNaiva saubhAgyakaraNaM rAjadvAri kautuka - mAdarzayati yaH kautukakuzIla. / (bha. zrI. vijayo. 1950) / 375, jaina- lakSaNAvalI jo zrauSadhi-vilepana zraura vidyA maMtrAdi ke prayoga dvArA rAjadvAra meM camatkAra dikhAve va dUsaroM ke saubhAgya kI vRddhi kare, aise sAdhu ko kautukakuzIla kahate haiM / kautkucya - 1 tadevobhayaM paratra duSTakAyakama prayuktaM kautkucyam / ( sa. si. 7-32) / 2. kautkucyaM nAma etat ( rAgasaMyukto'sabhyo vAkprayogaH hAsya ca) evobhayaM duSTakAyapracArasaMyuktam / ( ta. bhA. 7-27) / 3. bhuma nayaNa - vayaNa- dasaNacchadehi karapAda- kaNNamAIhi / taM taM karei jaha hassae paro prattaNA grahasaM || vAyAkokkuiyo puNa taM jaMpai jeNa hassae anno / nAnAvihajIvarue kumbai muhatUrae ceva / / (bRhatka* 1267-68 ) / 4. tadevobhayaM paratra great karmayuktaM kautkucyam / rAgasya samAvezA [ kaurakucya ddhAsyavacanam aziSTavacanaM ityetadubhayaM paratra duSTena kAya karmaNA yuktaM kautkucyam / (ta. vA. 7, 32, 2) / 5. kokucyam - kutsita saMkocanAdikriyAyuktaH kukucaH, tadbhAvaH kokucyam, zranekaprakArA mukha-nayanauSTha-kara-caraNa-bhrUvikArapUrvikA parihAsAdijanikA bhANDAdInAmiva viDambanakriyetyarthaH / ( zrAva. hari. vR. pra. 6, pR. 830 ) / 6. kautkucyaM kuntisaMkocanAdikriyAyuktaH kutkucaH, tadbhAvaH kautkucyam, aneka prakAramukha-nayanauSTha-kara-caraNa-bhrUvikArapUrvikA parihAsAdijanikA bhAMDAdInAmiva viDambana kriyetyarthaH / (zrI. pra. TI. 261; dha. vi. mu. vR. 3 - 30 ) / 7. kotkucyaM kutsitasaMkocanAdikriyAyuktaH kutkucaH, tadbhAvaH kautkucyam - anekaprakArA bhANDAdiviDambanAkriyAH / kuditi kutsAyAM nipAto nipAtAnAmAnantyAt / zranye paThanti -- kaukucyamiti teSAM kutsitaH kucaH saMkocanAdikriyAbhAk, tadbhAvaH kaukucyam / (ta. bhA. siddha. vR. 7 - 27) / 8. tadevobhayaM paratra duSTakAya karmayuktaM kautkucyam / (ta. ilo. 7-32) / 6. rAgasya samAvezAddhAsyavacanamaziSTavacanamityetadubhayaM parasmin duSTena kAyakarmaNA yuktaM kautkucyam / (cA. sA. pU. 10 ) / 10. prahAso bhaNDamAvacanaM bhaNDimopetakAyavyApAraprayuktaM kautkucyam / ( ratnaka. TI. 3-35 ) / 11. rAgAtizayavato hasata: paramuddizyAziSTakAyaprayogaH kautkucyam / (bha. zrI. vijayo. 180 ) / 12. tathA kuditi kutsAyAM nipAtaH, nipAtAnAmAnantyAt / kut kutsitaM kucati bhrU nayanoSTha- nAsA kara-caraNa-mukhavikAraiH saMkucatIti kutkucastasya bhAvaH kautkucyam, nekaprakArA bhaNDAdiviDambana kriyA ityarthaH / zrathavA kaukucyamiti pAThaH, tatra kutsitaH kuca; kukucaH saMkocanAdikriyAbhAk, tadbhAvaH kaukucyam / (yogazA. svo viva. 3-115) / 13. rAgAtizayabato hasataH paramuddizyaivaM tava mAtaraM karomi iti zraziSTakArya prakutkucAyitaM kautkucamiti yAvat / avyaktakaNThasva rakaraNamavaziSTAMgAvayavacAlanaM veti kecit / (bha. prA. mUlA. 180 ) / 14. kautkucyaM kuditi kutsAyAM nipAto nipAtAnAmAnantyAt / kuta: [ kut ] kutsitaM kucati bhrU nayanauSTha-nAsA-karacaraNa-mukhavikAraiH saMkucatIti kutkucaH saMkocanAdi Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaumAra] 376, jaina-lakSaNAvalI kramAnekAnta] kriyAbhAk, tadbhAvaH kautkucyam / (sA. dha. svo. bhinna nAma kA sUtradoSa hai| jaise--sparzana, rasana, TI. 5-12) / 15. prahAsavAgaziSTavAkprayogau ghrANa, cakSu aura karNa ke sparza, rasa, gandha, varNa aura pUrvottau dvAvapi tRtIyena duSTena kAyakarmaNA saMyuktau zabda viSaya haiM; aisA na kaha kara unake sparza, rUpa, kotkucyam / (ta. vRtti zruta. 7-32) / 16. doSaH zabda, gandha aura rasa viSaya haiM; isa prakAra saMkhyAkautkucyasaMjJo'sti dussttkaaykriyaadiyuk| parAGga- krama ko bhaMga karake kahanA / sparzanaM svAGgaradinyAGganAdiSu / / (lATIsaM 6, kramavartitva kramavartitvaM nAma vyatirekapurassaraM 142) / viziSTaM ca / sa bhavati bhavati na so'yaM bhavati 3 bhra, netra, mukha, zroTha, hAtha, pAMva aura kAna Adi tathA'tha ca tathA na bhavatIti / / (paMcAdhyAyI 1, ke dvArA isa prakAra kI ceSTA karanA ki jise dekha 175) / kara anya jana haMsane laga jAveM, para svayaM na haMse, yaha vaha hai' kintu vaha nahIM hai; athavA 'yaha vaisA yaha kAyakautkucya hai| isI prakAra vacana ke dvArA hai' kintu vaisA nahIM hai| isa prakAra vyatirekapUrvaka aisA sambhASaNa karanA ki jise suna kara anya jana viziSTatA ko kramavatitva kahate haiN| hAsya ko prApta hoM, isake atirikta makha se mora, kramavartI-grastyatra yaH prasiddhaH krama iti dhAtuzca billI aura koyala Adi aneka jIvoM ke zabda kA pAdavikSepe / kramati krama iti rUpastasya svArthAnatianukaraNa karanA va vAje prAdi kI dhvani ko kramAdeSaH / / vartante tena yato bhavitaM zIlAstathA karanA; yaha vAcanika kautkucya kahalAtA hai| isa svarUpeNa / yadi vA sa eva vartI yeSAM kramavatinasta prakAra kI kautkucya kriyA meM nirata vyakti kautku- evArthAt / / ayamarthaH prAgekaM jAtaM ucchidya jAyate cyavAn kahA jAtA hai| cakaH / atha naSTe sati tasminnanyo'pyutpadyate yathA kaumAra-kaumAraM bAlavaidyaM mAsika-sAMvatsarikAdi- dezam / / (paMcAdhyAyI 1,167-66) / grahatrAsanahetu: zAstram / xxx evamaSTaprakAreNa 'krama' dhAtu pAdavikSepa artha meM prasiddha hai| 'kramati cikinsAzAstreNopakAraM kRtvAhArAdikaM gRhNAti, iti kramaH' isa nirukti ke anusAra usase niSpanna tadAnIM tasyASTaprakAra zcikitsAdoSo bhavatyeva / krama zabda kA artha paddhati ke anusAra eka-eka ke (mUlA. vR. th-33)| anantara hone vAlI paryAya hotA hai| jisase (jaise kaumAra arthAt bAlavaidya sambandhI tathA mAsika va miTTI se) jo avasthA meM (sthAsa, koza, kuzala vArSika prAdi grahoM ke trAsa ke kAraNabhUta cikitsA prAdi) svabhAvata: utpanna hone vAlI haiM, ve athavA zAstra ke prAzraya se upakAra karake yadi prAhAra jinakA sthAsa, koza, kuzUlAdi kA vaha (miTTI) grahaNa karatA hai to yaha kaumAra nAma kA cikitsA- anusaraNa karatA hai ve (sthAsAdi) kramava! kahI doSa hotA hai| jAtI haiN| kAraNa yaha ki pahile eka avasthA kramabhAva-avinAbhAva-pUrvottaracAriNoH kArya- (sthAsa) hotI hai, phira usake naSTa hone para dUsarI kAraNayozca krmbhaavH| (parIkSA. 3-13) / (kosa) avasthA hotI hai, tatpazcAt usake bhI pUrvacara aura uttaracara padArthoM meM-jaise kRttikA vinaSTa hone para anya (kuzala) avasthA hotI hai| aura zakaTa nakSatroM meM tathA kArya-kAraNa meM jo isa prakAra aisI avasthAoM kI 'kramavartI' yaha avinAbhAva sambandha hai, use kramabhAva niyama avi- sArthaka saMjJA hai| nAbhAva kahate haiN| kramAnekAnta - mukta-itarA'neka kramidharmApekSayA kramabhinna- bhinnaM yatra yathAsaMkhyamana dezo na kramAnekAntaH, Ayugapadeva tatsambhavAt / (nyAyaku. kriyate / yathA 'sparzana-rasana-ghrANa-cakSuH zrotrA- 2-7, pR. 372) / NAmarthAH sparza-rasa-gandha-varNa-zabdAH iti vaktavye / mukta aura amukta (saMsArI) rUpa aneka Rmika sparza-rUpa-zabda-gandha-rasAH iti brUyAt / (prAva. dharmoM kI apekSA se kramAnekAnta hotA hai| kAraNa ni. hari. vR. 882, pR. 375) / / ki muktatva-amuktatva prAdi dharma eka sAtha sambhava saMkhyAkrama ke anusAra ullekha nahIM karanA, yaha krama- nahIM haiM-aise paraspara virodhI dharma krama se hI upa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA] 377, labdha hote haiM / abhiprAya yaha ki jo pUrva kAla meM mukta (saMsArI) hotA hai, vahI uttara kAla meM mukta hotA hai / isa prakAra paraspara virodhI kramika dharmo meM kramAnekAnta ghaTita hotA hai / kriyA - 1. ubhayanimittavazAdutpadyamAnaH paryAyo dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyA / ( sa. si. 5, 7) / 2. kriyA gatiH, sA trividhA - prayogagatiH, visrAgatiH, mizriketi / ( ta. bhA. 5-22) / 3. jIvAditattve nayabhedavikalpitasvarUpe yA prati pattiH sA kriyA / (anuyo. cU. pU. 86 ) / 4. ubhayanimittApekSa: paryAyavizeSo dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyA / abhyantaraM kriyApariNAmazaktiyuktaM dravyam, bAhya ca nodanAbhighAtAdyapekSyotpadyamAnaH paryAyavizeSa: dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyetyupadizyate / (ta. vA. 5, 7, 1 ) / 5. kriyA parispandanalakSaNA 1 ( Ava. ni. hari vU. 1132, pR. 525) / 6. kriyA dezAntaraprAptilakSaNA / (vizeSA. ko. vR. 2523, pU. 605 ) / 7. kiriyA NAma paripphaMdaNarUvA / ( dhava. pu. 1, pR. 18 ) | 8. karaNaM kriyA dravyapariNAmaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 5- 22 ) / 6. ubhayanimittApekSaH paryAyavizeSo bravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyA / ( ta zlo. 5, 7) / 10. parispandalakSaNA kriyA / (pra. sA. pramRta. vR. 2- 37 ) / 11. pradezAntaraprAptihetuH parispandanarUpaparyAyaH kriyA / (paMcA. kA. pramRta. vR. 68 ) / 12. prayoga - visrasAbhyAM yA nimittAbhyAM prajAyate / dravyasya sA parijJeyA parispandAtmikA kriyA // ( ta. sA. 3-47 ) / 13. yA pariNatiH kriyA sA X XX // ( nATakasa. ka. 3-6 ) / 14. kSetrAt kSetrAntaragamanarUpA parispandavatI calanavatI kriyA / (bR. dravyasaM. 27) / 15. kriyA padArtha paristhitiH / X X x kriyA vAkkAya- manovyApAra: / (samAdhita. TI. 67 ) / 16. tatra kriyA pradezAnAM parispandazcalAtmakaH / (paJcAdhyAyI 2 - 26 ) / 17. bAhyAbhyantara kAraNavazAt saMjAyamAno dravyasya paryAya: dezAntaraprAptihetuH kriyA / (ta. vRtti zruta. 5-7 ) ; parispadAtmikaH calanarUpaH paryAyaH kriyA / (ta. vRtti bhuta. 5 - 22 ) / 1 bAhya zrora abhyantara kAraNa ke vaza se utpanna na. 48 jaina - lakSaNAvalI [kriyAvAdI hone vAlI dravya kI jo paryAya dezAntaraprApti kA kAraNa hotI hai use kriyA kahate haiM / 2 kriyA nAma gati kA hai jo prayogagati, vistrasAgati aura mizrikAgati ke bheda se tIna prakAra kI hai / 3 nayabheda se bheda ko prApta hone vAle svarUpa se yukta jIvAdi tattvoM ke viSaya meM jo pratipatti hotI hai vaha kriyA kahalAtI hai / kriyAnaya - yaH upadezaH kriyAprAdhAnyakhyApanapara: sa nayo nAma, kriyAnaya ityarthaH / ( dazave. ni. hari. vR. 146 va 371, pU. 81 va 286; anu. hari. vR., pR. 120; vizeSA. ko. vR. 4335, pR. 676; Ava. ni. malaya. vR. 266, pR. 588 ) / kriyA kI pradhAnatA ke prakaTa karane vAle upadeza ko kriyAmaya kahate haiM / kriyAruci - 1. daMsaNa-nANa-carite tava-biNae samii guttIsu / jo kiriyAbhAvaruI so khalu kiriyAruI nAma // ( uttarA 2-25; prajJApa. gA. 128 ) / 2. nANe daMsaNa caraNe tava viNae sacca-samiiguttIsu / jo kiriyA bhAvaruI so khalu kiriyAruI nAma / ( prava. sAro. 658 ) / 3. yasya bhAvato jJAnAdyAcArAnuSThAne rucirasti sa khalu kriyArucinami / ( prava. sAro. vR. 258 ) / 1 samyagdarzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, samiti aura gupti ke anuSThAna meM jisakI bhAvapUrvaka ruci hotI hai use kriyAruci kahate haiM / kriyAvAdI 1 te evamakkhati abujjhamANA virUvarUvANi akiriyavAI / je mAyaittA bahave maNUsA bhamanti saMsAramaNovadagaM // NAicco uei Na pratthameti na caMdimA vaDDhati hAyatI vA / salilA na saMdati Na vaMti vAyA vaMbho Niyato kasiNe hu loe || jahAhi andhe saha jotiNAvi ruvAi No passai hINaNete / saMtaM pi te evama kiri yavAI kiriyaM Na pasaMti niruddhapannA || (sUtrakR. sU. 1, 12, 6-8 pR. 219 ) / 2. zratthitti kiriyavAdI vayaMti XXX 1 (sUtrakR. ni. 12, 118 ) / 3. tatra na kartAraM vinA kriyAsambhava iti tAmAtmasamavAyinIM vadanti, tacchIlAzca ye te kriyAvAdinaH / te punarAtmAdyastitvapratipattilakSaNAH zramunopAyenAzItyadhikazatasaMkhyA vijJeyAH / jIvAjIvAzrava-bandha-saMvara Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyAvizAla ] nirjarA, - puNya-pApa-mokSAkhyAn nava padArthAn viracayya paripATyA jIvapadArthasyAdhaH sva- parabhedAvupa nyasanIyau, tayoradho nityAnityabhedo, tayorapyadhaH kAlezvarAtma-niyati-svabhAvabhedAH paJca nyasanIyA / punazcaivaM vikalpAH kartavyAH -- asti jIvaH svato nityaH kAlataH ityeko vikalpaH / vikalpArthazcAyam - vidyate khalu AtmA svena rUpeNa nityazca kAlavAdinaH / uktenaivAbhilApena dvitIyo vikalpa IzvarakAraNinaH, tRtIyo vikalpa AtmavAdinaH 'puruSa evedaM sarvam' ityAdi, niyativAdinaH caturthavikalpaH, paJcamavikalpaH svabhAvavAdinaH / evaM svata ityajahatA labdhAH paJca vikalpAH / [ evaM parato'pi paJcavikalpA labdhavyAH, evaM nityatvena daza vikavikalpa: / ] evamanityatvenApi dazaiva, ete vizatijIvapadArthena labdhAH / ajIvAdiSvapyaNTasvevameva pratipadaM viMzatirvikalpAnAm / zrato vizatinaMvaguNA zatamazItyuttaraM kriyAvAdinAmiti / ( nandI, hari. vR. pR. 100 ) / 4. kriyAM jIvAdipadArtho'stItyAdikAM vadituM zIlaM yeSAM te kriyAvAdinaH / (sUtrakR. ni. zI. vR. 117, pR. 212 ) ; kriyAm astItyAdikAM vadituM zIlaM yeSAM te kriyAvAdinaH / (sUtrakR. sU. zI. vR. 1, 12 - 1, pR. 215) / 3 kartA ke binA kriyA sambhava nahIM hai, isIlie usakA samavAya zrAtmA meM hai; aisA kahane vAle kriyAvAdI kahe jAte haiN| isI upAya se ve zrAtmA zrAdi ke astitva ko jAnate haiM / kriyAvizAla -- 1. lekhAdikAH kalA dvAsaptatiH, guNAzca catuHSaSTiH streNAH, zilpAni kAvyaguNadoSa - kriyA - chandovicitikriyA kriyAphalopabhoktArazca yatra vyAkhyAtAstatkriyAvizAlam / (ta. vA. 1, 20, 12; dhava. pu. 6, pR. 224 ) / 2. kiriyAvizAlaM nAma puvvaM dasahaM vatthUNaM 10, visadapAhuDANaM 200 Navako Dipadehi 60000000 lekhAdikA: dvAsaptatikalAH straiNAMzcatuHSaSTiguNAn zilpAni kAvyaguNadoSakriyAM chandovacitikriyAM ca kathayati / ( dhava. pu. 1, pR. 122 ) / 3. kiriyA visAlo NaTTa - geya-lakkhaNa chaMdAlaMkAra - saMDha-tthI purisala kkhaNAdINaM vaNaNaM kuNaI / ( jayadha. 1, pR. 148) / 4. navakoTipadaM dvAsaptatikalAnAM chando'laMkArAdInAM ca pratipAdakaM kriyAvizAlam / ( zrutabha. TI. 13) / [ krItadoSa 5. kriyAvizAlaM trayodazam, tatra kAyikyAdayaH kriyA, vizAlatti sabhedAH saMyamakriyA chandakriyA vidhAnAni ca varNyante iti kriyAvizAlama / tatpadaparimANaM navapadako ghaH / ( samavA. zrabhaya. vR. sU. 147, pR. 121) / 6. chando'laMkAra-vyAkaraNakalAnirUpakaM navakoTipadapramANaM kriyAvizAlapUrvam / (ta. vRtti zruta. 1-20 ) / 7 kiriyAvisAlapuvvaM NavakoDipadehi saMjuttaM / saMgIdasatthachedAlaMkArAdI kalA bahattarI ya / causaTTI itthiguNA causIdI jattha sippANaM / / viSNANANi sugabhAghANAdI usayaM ca paNavaggaM / sammadda saNakiriyA vaNijjate jiNidehi / / ( aMgapa. 2, 110-12, pR. 301) / 1 lekhana Adi 72 kalAnoM, 64 strI sambandhI guNoM, zilpoM, kAvya sambandhI guNa-doSasvarUpa, chanda kA cunAva aura kriyAphala ke upabhoktAoMoM kA jahAM vyAkhyAna kiyA jAtA hai use kriyAvizAlapUrva kahate haiM / 5 terahavAM pUrva kriyAvizAla hai / jisameM kAyikI Adi kriyAnoM kA vizAla hai, arthAt jahAM saMyamakriyA, chanda kriyA aura vidhAnoM kA sabheda varNana kiyA jAtA hai, use kriyAvizAlapUrva kahate haiM / krIDanadhAtrI ( utpAdanadoSa ) - tathA bAlaM svayaM yati krIDAnimittaM ca kriyopadizati ( ? ) yasmai dAsa dAtA dAnAya pravartate, taddAnaM gRhNAti sAdhustasya krIDanaghAtrI nAmotpAdanadoSaH / (mUlA. vR. 6-28) / 378, jaina- lakSaNAvalI sAdhu dAtA ke bacce ko svayaM khilAtA hai tathA khilAne kI vidhi kA jisa dAtA ko upadeza detA hai, vaha dAtA usase dAna meM pravRtta hotA hai| isa prakAra dAtA ke dAna meM pravRtta hone para yadi sAdhu usake dAna ko grahaNa karatA hai, to vaha kroDAnadhAtrI nAmaka utpAdana doSa kA bhAgI hotA hai / krItadoSa --- 1. dravyAdivinimayena svIkRtaM krItam / ( zrAcA. zI. vR. 2, 1, pU. 317 ) / 2. saMyate bhikSAyAM praviSTe svakIyaM parakIyaM vA sacittAdidravyaM dattvAhAraM pragRhya dadAti tathA stramaMtraM vA svavidyAM paravidyAM vA dattvAhAraM pragRhya dadAti yat sa krItadoSaH / (mUlA. vR. 6-16) / 3 yat sAdhvarthaM mUlyena krIyate tatkrItam / (yogazA. svo viva. 1-38 ) / 4. XX X svAnyago'rthavidyArthaH krItamAhRtam / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krItakArita] 376, jaina-lakSaNAvalI [krodhapiNDa (ana. dha.5-13); svasyAtmanaH sacittadravyairvRSa- guNaparikalpanAnimittatvAta / (ta. bhA. siddha. va. bhAdibhiracittadravyairvA suvarNAdibhirbhAvairvA prajJaptyAdi- 8-2) / 6. sva-parAtmanoraprIti lakSaNa: krodhaH / vidyA-ceTakAdimaMtralakSaNaiH anyasya vA parasya tairu- (sUtrakR. zI. va. 2, 5, 20) / 7. avicArya parabhayardravyabhAvairyathAsambhavamAhRtaM saMyate bhikSAyAM syAtmano vApAyahetu: krodhH| (nItivA. 4-3) / praviSTe tAn dattvAnItaM yad bhojyadravyaM tatkrItamiti 8. tatra krodhanaM krudhyati vA yena sA krodhaH-krodhamohadoSaH / (ana. dha. svo. TI. 5-13) / 5. gavA- nIyodayasampAdyo jIvasya pariNativizeSa:-kroghamodinA vA sacittena guDAdinA vA acittena dravyeNa hanIyakarmeva veti / (sthAnAM. abhaya. vR. 4, 1,246) / vidyA-maMtrAdidAnena vA bhAvena krItaM kiidmitycyte| 6. avicArya parasyAtmano bA'pAyahetuH krodhH| (bha. prA. mUlA. 230) / 6. vidyayA krItaM dravya- (dharmabi. mu. va. 1-15) / 10. krodho'GgakampadAvastra-bhAjanAdinA vA yatkrItaM tatkrItaM kathyate / hAkSirAgavaivarNyalakSaNaH / (prAcA. sA. 5-16) / (bhAva prA. TI. 6) / 11. parasyAtmano vA apAyamavicArya kopakaraNaM 2 sAdha ke bhikSArtha ghara meM praveza karane para apane krodhH| (yogazA. svo. viv.1-56)| 12. kroathavA anya ke sacitta yA pracitta dravya ko athavA dho'kssaantiprinntilkssnnH| (karmasta. go. va. 10, apane yA anya ke maMtrAdika dUsare ko dekara aura p.83)| 13. krodhaH aprItipariNAmaH / (jIvAjI. usase badale meM bhojya dravya lekara dAna karane ko malaya. vR.1-13)| krItadoSa kahate haiN| 1 apane va para ke upaghAta aura anupakAra ke krotakArita-krItena kAritamutpAditaM krItakAri- vicAra se jo krUratArUpa pariNAma utpanna hotA hai, tam / (vyava. bhA. 3. pR. 35) / usakA nAma krodha hai| 2 mohanIya karma ke udaya se mUlya dekara jo sAdhu ke lie utpanna karAyA jAtA jo aprItirUpa dveSamaya pariNAma utpanna hotA hai hai, use krItakArita kahate haiN| vaha krodha kahalAtA hai| krItakata-krayaNaM krItama, bhAve niSThApratyayaH, krodha (utpAdanadoSa)-1. krodhaM kRtvA bhikSAmasAmbAdinimittamiti gabhyate, tena kRtaM nirvartitaM tpAdayati pAtmano yadi tadA krodho nAmotpAdanakrItakRtam / (dazavai. hari. va. sU. 3-2, pR. 116) / doSaH / (mUlA. vR.6-34)| 2. krodhAdannArjanaM jo sAdha ke nimitta mulya dekara kiyA jAtA hai krodhacatuSka xxx / (prAcA. sA. 5-42) / use krotakRta kahate haiN| 3. tatra hastikalyanagare krodhabalena bhaktabato muneH krara-bandhuSu niHsnehA: RraaH| (nItivA. 14, krodhAkhyo doSa: sampanna: / (ana. dha. svo. TI. 5, 23) / 4. krodhaM prayujyotpAditA krodhaduSTA / (bha. bandhujanoM meM sneha-rahita vyavahAra karane vAle (ava- prA. mUlA. TI. 230) / 5. krodhaM kRtvA annopArjanaM sarpa) ko krUra kahate haiN| krodhH| (bhAbaprA. TI. 66) / krodha- 1. sva-paropaghAta-niranugrahAhitakrauryapari- 1 dAtA ke Upara krodha pragaTa karake apane lie NAmo'marSaH krodhaH / (ta. vA. 8, 9, 5) / 2. krodhaH bhikSA utpAdana karane ko krodha nAmaka utpAdana kaSAyavizeSo mohakarmodayaniSpanno'prItilakSaNa: doSa kahate haiN| prdvesspraayH| (ta. bhA. hari. va siddha. v.7-3)| kroghakRtakAyasaMrambha-krodhanimittaM ra 3. tatrAmarSo'prItirmanyulakSaNaH krodhaH / (ta. bhA. hari. parasya] hiMsAviSayaH prayatnAvezaH krodhanakAyasaM. v.8-2)| 4. kaH krodhakaSAyaH ? roSa prAmarSaH rmbhH| (bha. prA. vijyo.811)| saMrambhaH krodhaH / (dhava. pu. 1, pR. 349); krodhaH krodha ke vaza apane yA anya ke ghAtaviSayaka prayatna roSaH saMrambhaH ityanarthAntaram / (dhava. pu. 6, pR. kra dhakRtakAyasaMrambha kahalAtA hai| 41); hRdayadAhAGgakampAkSiAgendriyApATavAdini- krodhapiNDa-1. vijjA-tavappabhAvaM rAyakale vA'vi mittajIvapariNAmaH krodhaH / (dhava. pu. 12, pR. vallabhattaM se / nAu orassabalaM jo labbhai kodha283) / 5. tatrAmarSo'prItirmanyulakSaNaH krodhaH, sva- piMDo so|| annesi dijjamANe jAyaMto vA ala Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krodhavazArtamaraNa] 380, jaina-lakSaNAvalI [kSaNalavapratibodhanatA ddhiyo kuppe| kohaphalammiAvi diThe jo labbhai rIra-mAnasaduHkhasantApAt klizyanta iti klizyakohapiMDo so| (piDani. 462-63) / 2. vidyA- mAnA: / (ta. vA. 7, 11, 7) / tapaHprabhAvajJApanaM rAjapUjAdikhyApanaM krodhaphaladarzanaM 1 asAtAvedanIya ke udayajanita pIr3A ke anubhava vA bhikSArthaM kurvataH krodhpinnddH| (yogazA. svo. se dukhI hae jIvoM ko klizyamAna kahate haiN| viva. 1-38) / klIba-dekho napuMsaka / klIbaH yaH striyAbhyarthitaH 1 apanI vidyA (uccATana-mAraNAdi) va tapa ke kAmAbhilASAsahaH, sa klIbaH yasya strIdarzanAda prabhAva ko tathA rAjakula meM prApta snehabhAjanatA kala meM prApta snehabhAjanatA bIjaM kSarati / (prA. di. pR.74)| rUpa prAbhyantara sAmarthya ko jatalA kara jo prAhAra jo strI se prArthita hokara kAma kI abhilASA ko prApta kiyA jAtA hai vaha krodhapiNDa kahalAtA hai| nahIM saha sakatA hai, athavA strI ke darzanamAtra se athavA anya ke lie diye jAne para yAcanA karate jisakA vIrya kSarita ho jAtA hai use klIba kahate hae bhI yadi prApta nahIM hotA hai to sAtha kUpita hai| aisA vyakti dIkSA ke yogya nahIM hotaa| hotA hai| para sAdhu kA kupita honA ThIka nahIM, aisA klezavarigajyA-1. asmin deze dAsA dAsyazca jAnakara athavA krodha ke phalasvarUpa maraNa yA zApa sulabhAstAnamuM dezaM nItvA vikraye kRte mahAnarthalAprAdi ke nirdiSTa karane para dAtA ke dvArA jo prAhAra bho bhavatIti kleshvnnijyaa| (ta. vA. 7, 21, diyA jAtA hai use kropiNDa jAnanA caahie| 21; cA. sA. pR. 6) / 2. asmAt pUrvAdidezAt dAsIndAsAn alpamUlyasulabhAn prAdAya anyasmin krodhavazArtamaraNa-anubandharoSo ya prAtmani paratra gurjarAdideze tadvikrayo yadi kriyate tadA mahAn dhanaubhayatra vA mAraNavazo'pi maraNavazo bhavati / tasya lAbho bhavediti klezavaNijyA kathyate / (ta. vRtti krodhavazArtamaraNaM bhavati / (bha. prA. vijayo. 25, zruta. 7-21) / pR. 89) / 1 isa pradeza meM dAsI-dAsa sulabha haiM-alpa mUlya krodha ke vaza hokara apane, anya ke athavA donoM ke hI ghAta meM pravRtta hone para jo svayaM mRtyu ke vaza meM upalabdha hote haiM, inheM amuka deza meM le jAkara becane para bhArI dhanalAbha hogA, isa prakAra ke hotA hai usake isa maraNa ko krodhavazArtamaraNa kahA vyApAra ko klezavaNijyA kahate haiN| jAtA hai| kSaNa-1. parimANotpradantara-(paramANostadantara-) krodhAdipiNDa-krodha-mAna-mAyA-lobhairavAptaH kro vyatikramakAlaH kssnnH| (siddhivi. TI. 5, 16, pR. dhaadipinnddH| (prAcA. sU. zI. va. 2, 1, 273, 346, paM. 27) / 2. thovo khaNo nAma / so ca pR. 320) / saMkhejjAvaliyametto hodi / kudo ? sakhejjAvaliyAkrodha, mAna, mAyA, aura lobha ke dvArA prApta kiye hi ego ussAso, sattussAsehi ego thovo hodi tti jAne vAle prAhAra ko krodhAdipiNDa kahate haiM / yaha priymmvynnaado| (dhava. pu. 13, pR. 266) / solaha utpAdana doSoM meM krodhAdi ke krama se 7, 8, 1 eka paramANu kA dUsare paramANu ke pratikramaNa kA hai aura 10vA doSa hai| jo kAla hai, use kSaNa (samaya) kahate haiM / 2 stoka koza-dekho gavyUta, gavyUti / 1.XXXdodaMDa- kA nAma kSaNa hai aura vaha stoka sAta ucchavAsa sahassayaM kosaM / (ti. pa. 1-115) / 2. ghaNudu- pramANa hotA hai| shsskosoxxx|| (saMgrahaNI sU. 247) / kSaraNalavapratibodhanatA (kharagalavapaDibujjharaNavA) 3. dvau dhanaHsahasrI gavyUtam / (saMgrahaNA .. -khaNa-lavA NAma kAlavisesA / smmhsnn-nnaann245)| vada-sIlaguNANamujjAlaNaM kalaMkapakkhAlaNaM saMdhukkha1 do hajAra dhanuSa kA eka koza hotA hai| NaM vA paDibujjhaNaM NAma, tassa bhAvo paDibujjhaklizyamAna-1. asadvedyodayApAditaklezAH klizya- nndaa| khaNa-lavaM paDi paDibujjhaNadA khnn-lvpddimaanaaH| (sa. si. 7-11) / 2. prasavadyodayApA- bujjhaNadA / (dhava. pu.8, pR. 85) / jitaklezAH klishymaanaaH| asadedyodayApAditazA- zaNa aura lava ye kAla ke bheva haiN| samyagdarzana. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [kSapitakarmAzika 1 prAThoM karmoM kI mUla va uttara bhedabhUta prakRtiyoM ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza bandhoM kA jo jIva ke nirmUla vinAza - pRthagbhAva hotA hai, isakA nAma kSapaNa hai / 2 krodha, mAna, mAyA aura mada kA kSaya karane vAle jIva ko kSapaNa kahA jAtA hai / yaha usakI sArthaka saMjJA hai / kSapitakarmAzika - 1. pallAsaMkhiyabhAgoNakammaTThaimacchimro Nigoesu / suhumesu'bhaviyajoggaM jahannayaM kaTTu Niggamma || joggesusaMkhavAre sammattaM labhiya desaviraiM ca / zraTThakkhutto viraiM saMjoyaNahA taiyavAre || cauruvasamittu mohaM lahUM khaveMto bhave khaviyakammo | pAeNa tarhi pagayaM paDucca kAo vi savisesaM / ( karmapra. 2, 64-66, pR. 126) / 2. jo jIva humaNigodajIvesu palidovamassa asaMkhejjadibhAgeNa UNiyaM kamma TThidimacchido / tattha ya saMsaramANassa bahavA prapajjattabhavA, thovA pajjattabhavA / dIhAmro apajjattaddhAo, rahassAo pajjattaddhAmro / X X X evaM NANAbhavaggahaNehiM praTThasaMjamakaMDayANi praNupAlaittA cadukkhutto kasAe uvasAmaittA palidovasamassa asaMkhejjadibhAgamettANi saMjamAsaMjamakaMyANi sammatta kaMDayANi ca praNupAlaittA evaM saMsaridUNa apacchime bhavaggahaNe puNaravi puSvakoDAuesu maNuse ubavaNNo / savvalahu~ joNiNikkhamaNajammaNa jAdo zravassiyo / saMjamaM paDivaNNo / tattha ya bhavadvidi puvvakoDi desUNaM saMjamamaNupAlaittA thovAvasese jIvidavvae tti ya khavaNAe abbhuTTido / kSapaka - 1. cAritramohakSapaNakAriNaH kSapakAH / ( dhava. pu. 1, pR. 182) / 2. mohakkhayaM kuNato utto khava jiNidehi / ( bhAvasaM. de. 660 ) / 3. tapasvI kSapaka: / ( sthAnA. abhaya vR. 3, 4, 208 ) / 4. kSapakaH kSapakazreNiH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 666, pR. 1) / 1 cAritramohanIya karma ke kSaya karane vAle sAdhunoM carimasamayachadumattho jAdo / tassa carimasamayachaduko kSapaka kahate haiM / matthassa NANAvaraNIyavedaNA davvado jahaNNA / ( Sa. kSapakazreNI - dekho kSAyikI zreNI / yatra tat khaM. 4, 2, 4, 4e-75 - pu. 10, pR. 268-66 ) / ( mohanIya karma) kSayamupagamayannudgacchati sA kSapaka2 jo jIva palyopama ke zrasaMkhyAtaveM bhAga se hona karmasthitikAla (70 kor3Akor3i sA.) taka sUkSma zreNI / (ta. vA. 6, 1, 18) / mohanIya karma kA kSaya karatA hujhA prAtmA jisa nigoda jIvoM meM rahakara aparyApta va paryApta bhavoM zreNI - pUrvakaraNa, zranivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya ko yathAkrama se adhika va alpa grahaNa karatA rahA / isa prakAra se paribhramaNa karatA huA vahAM se maura kSINamoha ina cAra guNasthAnoM rUpa nasainInikalakara krama se bAdara pRthivIkAyika paryApta, para zrArUr3ha hotA hai use kSapakazreNI kahate haiM / kSaparaNa- 1. khavaNaM NAma ki ? aTuNhaM kammANaM pUrvakoTi pramANa prAyu vAle manuSya, dasa hajAra varSa mUluttarabheyabhiNNapaya Di-dvidi - aNubhAga-padesANaM jIkI zrAyu vAle deva, bAdara pRthivIkAyika paryApta, vAdo jo NissesaviNAso taM khavaNaM gAma / ( dhava. sUkSmanigoda jIva paryApta aura bAdara pRthivIkAyika paryApta; ina jIvoM meM utpanna hokara yathAyogya pu. 1, pU. 215-16) / 2. mAna-mAyA-madAmarSasamyaktva va mithyAtva zrAdi ko prApta hotA rahA / kSapaNAtkSapaNaH smRtaH / ( upAsakA 859 ) / kSatriya ] jJAna, vrata, zIla aura guNoM kA nirmala karanA, zrathavA kalaMka -- karmamala - kA dhonA yA bhasma kara denA, imakA nAma pratibodhanatA hai| pratyeka kSaNa yA lava meM isa prakAra kI pratibodhanatA kA rahanA, ise kSaNa- lavapratibodhanatA kahate haiN| vaha tIrthaMkara prakRti kI bandhaka SoDazakAraNabhAvanAoM meM se eka hai / kSatriya - 1. rakkhaNakaraNaniuttA je teNa narA mahantadaDhasattA / te khattiyA XXX / / ( paumaca. 3 - 115 ) / 2. kSatriyaH kSatatastrANAt Xxx / ( padmapu. 6 - 209 ) / 3. kSatriyAH kSatitastrANAt x x x / (ha. pu. e- 39 ) / 4. kSatriyAH zastrajIvitvamanubhUya tadA'bhavan / ( ma. pu. 16-184); kSatatrANe niyuktA hi kSatriyAH zastrapANayaH / ( ma. pu. 16 - 243 ) ; x x x kSatriyAH zastradhAraNAt / (ma. pu. 38 - 46 ) / 5. 'kSaNa hiMsAyAM' kSaNanAni kSatAni tebhyastrAyata iti kSatriyaH rAjA bhavati / (uttarA. zA. vR. 3-4, pU. 182 ) / 1 zratizaya balazAlI jo manuSya bhagavAn zrAdinAtha ke dvArA rakSaNakArya meM niyukta kiye gaye the ve kSatriya kahalAye / 381, jaina - lakSaNAvalI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamaNa] 382, jaina-lakSaNAvalI [kSamA isa prakAra nAnA bhavoM meM paribhramaNa karatA huA azaktasya vA pratIkArAnuSThAne / (ta. bhA. hari. vR. pATha saMyamakAMDakoM kA pAlana kara, cAra bAra 6-6) / 8. kSamA sahanam / (ta. bhA. siddha.va. kaSAyoM ko upazamA kara, aura palyopama ke asaMkhyA- 6-13); kSamaNaM sahanaM prAtmanaH shktimtH| (ta. taveM bhAga mAtra saMyamAsaMyamakANDaka va samyaktvakA- bhA. siddha. vR.h-6)| 6. krodhotpattinimittAviNDakoM kA paripAlana kara anta meM phira se bhI jo sahyAkrozAdisaMbhave kAluSyAbhAvaH kSamA / (ta. ilo. pUrvakoTi prAya vAle manuSyoM meM utpanna huA va vahAM 6-6) / 10. krodhAdinimittasAnnidhye'pi kAlUsabase alpa kAla meM yoniniSkramaNarUpa janma se pATha SyAbhAvaH kSamA snehakAryAdyanapekSaH / (bha. prA. varSa kA hokara saMyama ko prApta hmaa| vahAM kucha vijayo. 46) / 11. tattha khamA pAkuTrassa vA kama pUrvakoTi mAtra bhavasthiti taka saMyama kA pari tAliyassa vA ahiyAseMtassa kammakkhano bhavai, pAlana karate hue jo thor3I sI Ayu ke zeSa raha praNahiyAsitassa kammabaMdho bhavai, tamhA kohassa jAne para kSapaNA meM udyata hokara antima samaya- niggaho kAyavo, udayapattassa va viphalIkaraNaM, esa vartI chamastha-kSINakaSAya guNasthAna ke antima khamatti vA titikkhatti vA koSaniggahe tti vA samaya ko prApta hayA hai; vaha kSapitakauzika kaha- egaTThA / (dazava. ca. pR. 18) / 12. krodhotpattilAtA hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura anta- nimittAnAmatyantaM sati saMbhave / Akroza-tADanArAya karmoM kI jaghanya dravyavedanA isI kSapitakarmA- dInAM kAluSyoparamaH kSamA // (ta. sA. 6-14) / zika ke hotI hai| 13. tapobRhaNakAraNazarIrasthitinimitta nirakSamaraNa-1. khamaNaM svsyaanybhuutaapraadhkssmaa| (bha. vadyAhArAnveSaNArtha paragRhANyapasarpato bhikSoSTajanAprA. vijayo. 70) / 2. kSamaNaM svasyAnyakRtApa- krozanotprahasanA'vajJAnutADanazarIravyApAdanAdInAM raadhkssmaa| (ana.dha. svo. TI. 7-68) / krodhotpattinimittAnAM sannidhAne kAluSyAbhAvaH dUsaroM ke dvArA kiye gaye aparAdhoM ke svayaM kSamA kssmaa| (cA. sA. pU. 24) / 14. zarIrasthitikarane ko kSamaNa kahate haiN| yaha aha-liMgAdi (ana. hetumArgaNArtha parakulAnyupayatastIrthayAtrAdyarthaM vA paryagha. pR. 532) meM se eka hai| Tato yaterduSTajanAkrozotprahasanA'vajJA-tADana-bhartsanakSamA-1. kohappattissa puNo vahiraMga jadi havedi zarIravyApAdanAdInAM sannidhAne svAnte kAluSyAnasakkhAdaM / Na kuNadi kiMci vi kohaM tassa khamA tpattiH kSAntiH / (mUlA. vR. 11-5) / 15. kSamA. bodi dhammo tti / / (dvAdazAna. 71) / 2. zarIra- anabhivyakta krodha-mAnasvarUpasya dveSasaMjJitasyAprIsthitihetamArgaNArtha parakulAnyupagacchato bhikSorduSTa- timAtrasyAbhAvaH, athavA kotha-mAnayorudayanirodhaH / janAkroza-prahasanAvajJA-tADana - zarIravyApAdanAdInAM (samavA. abhaya. vR. 27, pR. 45) / 16. krodhasyAnasannidhAne kAluSyAnutpattiH kSamA / (sa. si. 6, tpAda utpannasya vA viphalIkaraNam / (yogazA. svo. 6) / 3. kSamAguNAMzcAnAyAsAdInanusmRtya kSamita- viva. 3-16) / 17. krodhotpatti nimittAnAM sannivyameveti kSamAdharmaH / (ta. bhA. 6-6, pR. 161) / dhAne'pi kAluSyoparamaH kssmaa| (ana. dha. svo. TI. 4. koheNa jo Na tappadi sura-Nara-tiriehiM kIra- 6-2) / 18. kSamA durnivAra kAluSyakAraNotpattAmANe'di / uvasagge vi rau tassa khimA NimmalA vapi kopaabhaavH| (sA. gha. svo. TI. 5-47) / hodi / (kAtike. 364) / 5. krodhotpattinimi- 16. kAyasthitikAraNaviSvANAdyanveSaNAya paragRhAn tAviSadyAkrozAdisaMbhave kAluSyoparamaH kSamA / paryaTato muneduSTapApiSTapaMcajanAnAmasahyagAlipradAnazarIrasthitihetamArgaNArtha parakulAnyupagacchato bhikSo- barkaravacanAbalehanapIDAjananakAyakAyavinAzanAdInAM daSTa janAkrozotprahasanAvajJAna-tADana* zarIravyApAda- samutpattI mano'nacchatAnutpAdaH kSamA kathyate / (ta. nAdInAM krodhotpattinimittAnAM sannidhAne kAluSyA- vRtti zruta. 6-6) / 20. tapobRhaNakAraNazarIrabhAvaH kSametyucyate / (ta. vA. 6, 6, 2) / 6. kSamA sthitinimittaM niravadyAhArAnveSaNArthaM paragRhANi krodhanigrahaH / (prAva. hari. vR. 4, pR. 660) / gacchato bhikSobhraMmataH duSTamithyAdRgjanAkrozanAt 7. kSamaNaM sahanapariNAmaH prAtmanaH zaktimataH prahasanA'vajJAnutADana-yaSTi-muSTiprahAra-zarIravyApA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamApaNa ] danAnInAM krodhotpattinimittAnAM sannighAne kAluSyAbhAvaH kSamA procyate / ( kArtike. TI. 363) / 1 krodha kI utpatti ke nimittabhUta bAhya kAraNa ke pratyakSa meM hone para bhI jarA bhI kodha nahIM karanA, isakA nAma kSamA hai / kSamAparaNa- 1. khAmaNaM prAcAryAdInAM kSamAgrahaNam / (bha. zrI. vijayo. va mUlA. 70 ) / 2. kSamApaNamAcAryAdInAM kSamAgrAhaNam / ( zrana. dha. svo. TI. 7, 68) / 1 zrAcArya zrAdi guru janoM se kSamA mAMgane ko kSamApaNa kahate haiM / yaha zrahaM liMgAdi meM se eka hai| kSaya - 1. kSaya: zrAtyantikI nivRttiH / ( sa. si. 2 - 1 ) / 2. kSayo nivRttirAtyantikI / yathA tasyaivAmbhaso'ghaHprApitapaGkasya zucibhAjanAntarasaMkrA ntasya prasAdaH AtyantikaH, tathA zrAtmano'pi karmaNo'tyantavinivRtto vizuddhirAtyantikI kSaya ityucyate / (ta. vA. 2, 1 2 ) / 3. savvaghA daNasattIe prabhAvo khamro uccadi / ( dhava. pu. 5, pR. 168 ) ; kammANaM NimUlakkhaeNuppaNNapariNAmo khazro NAma / ( dhava. pu. 7, pR. 60 ) ; khapro NAma prabhAvo / (dhava. pu. 7, pR. 60 ) / 4. teSAM ( karmaNAM ) zrAtyantikI hAni: kSaya: X X x (ta. ilo. 2, 1, 3) / 5. ( karmaNAm ) atyanta vizleSaH kSayaH / (paMcA. kA. zramRta. vR. 56) / 6. kSaya zrAtyantikI nivRttiH / ( zrana. dha. svo. TI. 2- 46 ) / 1 karmoM kI prAtyantika nivRtti ko - sarvathA prabhAva ko -kSaya kahate haiM / kSayopazama - 1. sabvaghAdiphaddayANi praNataguNahI - NANi hoNa desaghAdiphaddayattaNeNa pariNamiya udayamAgacchati, teliNaMtaguNahINattaM khapro NAma, desaghAdiphaddayasarUveNavANamuvasamo, tehi khaprovasamehi saMjuttodo khovasamo NAma / ( dhava. pu. 7, pR. e2) / 2. XXX tadubhayAtmakaH / kSayopazama udgItaH kSINAkSINabalatvataH / (ta. ilo. 2, 1, 3) / 3. sarvaprakAreNAtmaguNapracchAdikAH karmazaktayaH sarvaghAtisparddhakAni bhaNyante vivakSitaka dezenAtmaguNapracchAdikAH zaktayo dezaghAtisparddhakAni bhaNyante / sarvaghAtisparddhakAnAmudayAbhAva evaM kSayasteSAmevAstitvamupazama ucyate, sarvaghAtyudayAbhAvalakSaNakSayeNa sahita upazamaH teSAmekadezaghAtisparddhakAnAmudaya 383, jaina-lakSaNAvalo [kSayopazamanimitta pravadhi zceti samudAyena kSayopazamo bhaNyate / (bR. dravyasaM. TI. 34; ana. dha. svo TI. 2- 46 ) / 1 sarvaghAti sparddhaka anantaguNahIna hokara dezaghAti sparddhaka svarUpa se pariNata hote hue udaya ko prApta hote haiM, unakI pranantaguNahInatA kA nAma kSaya hai; unhIMkA dezaghAti rUpa meM avasthita rahanA, yaha upazama hai, isa grakAra ke kSaya aura upazama ke sAtha jo udaya huA karatA hai, ise kSayopazama kahate haiM / kSayopazamanimitta avadhi - 1. avadhijJAnAvaraNasya dezaghAnisparddhakAnAmudaye sati sarvaghAtisparddhakAnAmudayAbhAva: kSaya:, teSAmevAnudayaprAptAnAM sadavasthA upazamaH, tau nimittamasyeti kSayopazamanimittaH / ( sa. si. 1-22; ta. vA. 1-22 ) / 2. guNapaDivanna ityAdi, uttaruttaracaraNaguNavi sujjhamANavetravA to avadhiNANa- daMsaNAvaraNANa khaprovasamo bhavati, takkhayovasameNa avadhi uppajjai / ( nandI. cU. pU. 13 / 3. tathA guNapratyayAH kSayopazamanirvRttAH kSAyopazamikA: kAzcana ( avadhijJAnasya prakRtayaH ), tAzca tiryaGnarANAm / (zrAva. ni. hari. vR. 25) / 4. kSayanimitto'vadhiH zeSANAmupazamanimittaH / kSayopazama nimitta iti vAkyabhedAt kSAyikopazamikakSAyopazamikasaMyamaguNanimittasyAvadhiravagamyate / kArya kAraNopacArAt kSayAdInAM kSAyikasaMyamAdiSUpacAra:, tathAbhidhAnopapatteH / (ta. ilo. 1- 22, pR. 244 ) / 5. kAzcana punaranyatamA 'guNapratyayAH' kSayopazamena nirvRttAH kSAyopazamikAH, tAzca tiryaGmanuSyANAm / ( zrAva. ni. malaya. vU. 25 ) / 6. saMprati kSAyopazamikasvarUpaM pratipAdayati XX X atra nirvacanamabhidhAtukAma grAhakSAyopazamikaM yena kAraNena tadAvaraNIyAnAmavadhijJAnAvaraNIyAnAm - karmaNAmudIrNAnAM kSayeNa, anudIrNAnAm - udayAvalikAmaprAptAnAm upazamena vipAkodayalakSaNedAvadhijJAnamutpadyate tena kAraNena kSAyopazamikamityucyate / ( nandI. sU. malaya. vR. 8, pR. 77 ) / 7. zravadhijJAnAvaraNasya dezaghAtisparddhakAnAmudayAbhAvaH kSayaH, teSAmeva sarvadhAtisparddhakAnAmudayaprAptAnAM sadavasthA upazamaH, kSayazca upazamazca kSayopazamI, to nimittaM kAraNaM yasyAvadheH sa kSayopazamanimittaH / (ta. vRtti zruta. 1 - 22) / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSayopazamalabdhi] 384, jaina-lakSaNAvalI [kSAyika-anantavIrya 1 avadhijJAnAvaraNakarma ke sarvaghAti sparddhakoM kA 4. dharmapraNidhAnAt krodhanivRttirmanovAkkAyaH udayAbhAvIkSaya, anadayaprApta unhIM kA sadavasthA- kSAntiH / (ta. bhA. siddha. vR. 6-13) / 5. dharmarUpa upazama aura dezaghAti sparddhakoM kA udaya hone praNidhAnAt krodhAdinivRttiH kSAntiH / (ta. ilo. para jo avadhijJAna utpanna hotA hai use kSayopazama- 6-12) / 6. kSAntiH krodhodynigrhH| (praupapA. nimittaka avadhi kahate haiN| ise guNapratyaya avadhi abhaya. vR. 16, pR. 33) / 7. kSAntiH kSamA bhI kahA jAtA hai| zaktasyAzaktasya vA sahanapariNAmaH / (yogazA. svo. kSayopazamalabdhi-1. pUvvasaMcidakammamalapaDalassa viva.93) / 8. kSAntirgaNakSamApaNA / (ana. pa. aNubhAgaphaddayANi jadA visohIe paDisamayamaNaMta- svo. TI. 7-18) / guNahINANi hoiNudIrijjati tadA khovasamaladdhI 1 krodha Adi ke prabhAva ko kSAnti kahate haiN| hIdi / (dhava. pu. 6, pR. 204) / 2. kammamala- kSAyika-ananta-upabhoga-1. niravazeSasyopapaDalasattI pddismymnnNtgunnvihiinnkmaa| hodNu- bhogAntarAyasya pralayAt prAdurbhUto'nanta upabhogaH dIradi jadA tadA khagrovasamaladdhI du / / (la. sA. 4) / kSAyikaH, yataH siMhAsana-cAmara-chatratrayAdayo vibhU3. dezaghAtisparddhakAnAmutkRSTAnubhAgAnantai kabhAgamA- tyH| (sa.si. 2-4) / 2. niravazeSopabhogAntatrANAmudaye satyapi sarvaghAtisparddha kAnAmutkRSTAnubhA- rAyapralayAdanantopabhogaH kssaayikH| niravazeSasyopagAnantabahubhAgapramANAnAmudayAbhAvaH kSayaH, teSAmevA- bhogAntarAyakarmaNaH pralayAt prAdurbhUto'nanta upabhogaH nudayaprAptAnAM karmasvabhAvena sadavasthA upazamaH, tayo- kSAyiko yatkRtAH siMhAsana-bAlavyajanAzokapAdapalabdhiH kSayopazamalabdhiH / (la. sA. TI. 4) / chatratraya - prabhAmaNDala-gambhIrasnigdhasvarapariNAmadeva1 pUrvasaMcita karmoM ke anubhAgasparddhaka jaba vizuddhi dundubhiprabhRtayo bhaavaaH| (ta. vA. 2, 4, 5) / ke vaza pratisamaya anaMtaguNe hIna hokara udIraNA 3. upabhogAnta rAyakSayAt kSAyiko'nanta upabhogaH / ko prApta hote haiM taba kSayopazamalabdhi hotI hai| ko'sau upabhogaH? siMhAsana-cAmara-chatratrayAdikaH / kSayopazama samyaktva- dekho kSAyopazamika / (ta. vRtti zruta. 2-4) / 1. micchattaM jasudinnaM taM khINaM aNuiyaM ca uvasaMtaM / 1niHzeSa upabhogAntarAya karma ke kSaya se kevalI mIsIbhAvapariNayaM veyijjataM khagrovasamaM / (dhA. pra. ko jo siMhAsana, cAmara aura kSatratraya prAdirUpa 44) / 2. kSayo mithyAtvamohanIyasyAnantAnubandhi- vibhUtiyAM prApta hotI haiM unheM kSAyika ananta upanAM ca uditAnAM dezato nirmulanAzaH, anuditAnAM bhoga kahate haiN|| copazamaH, kSayeNa yukta upazamaH, sa prayojanamasya kSAyika-anantabhoga-1. kRtsnasya bhogAnta rAyakSAyopazamikam / tacca satkarmavedanAdvedakamapyucyate / / sya tirobhAvAdAvirbhUto atizayavAnananto bhoga: (yogazA. svo. viva. 2-2) / kSAyikaH, yataH kusumavRSTayAdayo vizeSAH prAdurbhayAtva udaya ko prApta huA hai vaha kSINa vanti / (sa. si. aura jo udaya ko aprApta hai vaha upazAnta hai, isa yatirobhAvAt paramaprakRSTo bhogaH / kRtsnasya bhogAprakAra kSaya ke sAtha upazamarUpa mizra avasthA ko ntarAyasya tirobhAvAdAvirbhUto'tizayavAnananto bhogaH prApta honA, isakA nAma kSayopazama hai / isa prakAra kSAyikaH, yatkRtAH paJcavarNasurabhikusumavRSTike kSayopazama se utpanna hone vAle tatvArthazraddhAna ko vividhadivyagandha- caraNanikSepasthAnasaptapadmapaMktisugakSayopazama yA kSAyopazamika samyaktva kahA jAtA hai| ghidhUpa-sukhazItamArutAdayo bhAvAH / (ta. vA. kSAnti-dekho kssmaa| 1. krodhAdinivRttiH kssaantiH| 2,4,4) / (sa. si. 6-12) / 2. dharmapraNidhAnAt krodhAdi- 1 sampUrNa bhogAntarAya karma ke vinAza se jo puSpanivRttiH kSAnti: / krodhAdeH kaSAyasya zubhapariNAma- vRSTi prAdi rUpa atizayavAn ananta bhogasAmagrI bhAvanApUrvikAnivRttiH kSAntirityucyate / (ta. vA. prApta hotI hai use kSAyika ananta bhoga kahate haiN| 6, 12, 6) / 3. kSAntizca AkrozAdizravaNe'pi kSAyika-anantavArya-1. vIryAntarAyasya karmaNokrodhatyAgazca / (dazavai. ni. hari. va. 346) / 'tyantakSayAdAvibhUtamanantavIrya kSAyikam / (sa. si. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyika abhayadAna ] 2 - 4 ) / 2. vIryAntarAyasyAtyantasaMkSayAdanantavIryam / zrAtmanaH sAmarthyasya pratibandhino vIryAntarAyakarmaNo'tyantasaMkSayAdudbhUtavRttiH kSAyikamanantavIryam / (ta. vA. 2, 4, 6 ) / 3. vIryAntarAyakSayAt kSAyikamanantavIryam / kiM tat kSAyikaM vIryam ? yavalAt kevalajJAnena kevaladarzanena ca kRtvA sarvadravyANi sarva paryAyAMzca jJAtuM dRSTuM ca kevalI zaktIti / (ta. vRtti zruta. 2-4 ) / 1 vIryAntarAya karma kA sarvathA kSaya ho jAne se kevalI ke jo ananta zakti pragaTa hotI hai use kSAyika pranantavIrya kahate haiM / kSAyika zrayadAna - 1. dAnAntarAyasyAtyakSayAdanantaprANigaNAnugrahakaraM kSAyikamabhayadAnam / ( sa. si. 2 - 4 ) / 2. anantaprANigaNAnugrahakaraM sakaladAnAntarAyakSayAdabhayadAnam / dAnAntarAyasya karmaNo'tyantasaMkSayAdAvirbhUtaM trikAlagocarAnantaprANigaNAnugrahakaraM kSAyikamabhayadAnam / (ta. vA. 2, 4, 2 ) / 3. dAnAntarAgakSayAt kSAyikamanantaprANigaNAnugrahakaramabhayadAnam / (ta. vRtti zruta. 2-4) / 1 dAnAntarAyakarma ke niHzeSa vinAza se trikAlavartI ananta prANiyoM kA anugraha karane vAlA kSAyika abhayadAna pragaTa hotA hai / kSAyika upabhoga - 1. upabhogaH kSAyikaH, so'pyucitopabhogasAdhanAvAptyabandhahetureva / XXX punarupabhujyata ityupbhog| ( ta. bhA. hari. vR. 2-4) / 2. viSayasampadi satyAM tathottaraguNaprakarSAt tadanubhava upabhoga:, punaH punarupabhogAd vA vastra pAtrAdirupabhogaH / sa ca niravazeSa upabhogAnta rAyakarmaNi kSINe yatheSTamupatiSThate / ( ta. bhA. siddha. vR. 2-4) / 1 upabhogAntarAya karma ke pUrNatayA vinaSTa ho jAne para yatheSTa jo upabhoga ke sAdhana upasthita rahate haiM, isa kA nAma kSAyika upabhoga hai / kSAyika cAritra - 1. cAritramapi tathA ( paJcavizativikalpasya cAritramohanIyasya niravazeSakSayAt kSAyikaM cAritram) / ( sa. si. 2-4 ) / 2 pUrvokta mohaprakRtiniravazeSakSayAt samyaktva cAritre / pUrvoktasya darzanamohatrikasya cAritrasya ca paJcavi zativikalpasya niravazeSakSayAt kSAyike samyaktvala. 46 [kSAyika bhAva cAritre bhavataH (ta. vA. 2, 4, 7) / 3. cAritamohakkhaeNa samuppaNNaM khaiyaM cAritaM / (dha. pu. 14, pU. 16) / 4. varacaraNaM uvasamado khayado ducarittamohasya / ( la. sA. 609) / 5. SoDazakaSAyanavanakaSAyakSayAt kSAyikaM cAritram / (ta. vRtti zruta. 2-4 ) / 1 paccIsa prakAra ke samasta cAritramohanIya ke kSaya se utpanna honevAle cAritra ( yathAkhyAtacAritra) ko kSAyika cAritra kahate haiM / kSAyika jJAna - 1. jaM takkAliyamidaraM jANadi jugavaM sama tado savvaM / pratthaM vicittavirAmaM taM pANa khAiyaM bhaNiyaM / ( prava. sA. 1-47 ) / 2. jJAnAvaraNasyAtyantakSayAt kevalajJAnaM kSAyikam / ( sa. si. 2-4 ) / 3. jJAnAvaraNakSayAt kSAyikajJAnaM kevalam / (ta. ilo. 2-4 ) / 1 jo jJAna tAtkAlika (vartamAna) aura itarapratIta va anAgata- tInoM kAla sambandhI aneka bhedarUpa sabhI padArthoM ko eka sAtha jAnatA hai, use kSAyika jJAna (kevalajJAna ) kahA jAtA hai / kSAyika dAna - dekho kSAyika abhayadAna / 1. prayacchanAvighAtakAri dAnaM kSAyikam / ( ta. bhA. hari vR. 2-4) / 2. tacca sakaladAnAntarAyakSayAdekasmAdapi tRNAgrAt tribhuvana vismayakaraM yathepsitamarthino na jAtucit pratihanyate prayacchata iti / (ta. bhA. siddha. vR. 2-4 ) / 1 kSAyika dAna vaha kahalAtA hai jisake prabhAva se dete samaya kisI prakAra kI bAdhA upasthita nahIM ho sakatI / 385, jaina- lakSaNAvalI kSAyika bhAva - 1. kSayaH karmaNo'tyantavinAzaH, sa eva kSAyikastatra bhavastena vA nirvRtta iti / ( zranuyo, hari vU. pU. 37 ) / tathA (kSayaH ) tadatyantApacayaH prayojanamasyeti tena vA nirvRtta iti / ( ta. bhA. hari vR. 2- 1 ) / 2. jJAnAdighAtinAM pudgalAnA~ ya Atyantiko'tyayaH saH kSayaH, tena nirvRtto'dhyavasAyaH kSAyika ucyate / ( ta. bhA. siddha. vR. 1- 5 pU. 48); tathA tadatyantAtyayAt sa kSayaH, sa prayojanamasya tena vA nirvRtta iti kSAyikaH, bhavana bhAvaH tena paryAyeNa zrAtmalAbhaH, XX X tathA kSAyikazabdena ta eva darzanAdiparyAyAH zraddhAnAdilakSaNAH zIrNAziSa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyika bhAvaloka] svavighAtikamazA: pratipAdyanta zrAtmanaH svarUpatayeti / ( ta. bhA. siddha. vU. 201) / 3. prAtyantikI nivRttiH kSayaH kSayaH prayojanamasyeti kSAyikam / (bhArA. sA. TI. 4) / 4. karmakSayasvabhAvaH punaH zubhaH sarvaH kSAyikaH / (zrAva. bhA. malaya. vU. 186, pu. 578 ) / 5. karmaNaH kSayaNaM kSayaH, yathA paMkAt pRthagbhUtasya zucibhAjanAntarasaMkrAntasya ambunaH pratya ntasvacchatA bhavati, tathA jIvasya karmaNaH prAtyantikI nivRttiH kSayaH, kSayaH prayojanaM yasya bhAvasya sa kSAyika: / (ta. vRtti zruta. 2- 1) / 6. yathAsva pratyanIkAnAM karmaNAM sarvataH kSayAt / jAtIya kSAyiko bhAvaH zuddhaH svAbhAviko'sya ( paMcAdhyA. 2 - 973) / 2 jJAnAdi ke vighAtaka pudgaloM - jJAnAvaraNAdi karmaskandhoM ke atyanta vinAza se jo pradhyavasAya - prAtmapariNAma -- hotA hai, vaha kSAyika bhAva kahalAtA hai| kSAyika bhAvaloka - karmaNaH kSayeNa nirvRttaH kSAyika: / ( Ava. bhA. malaya vRtti 202, pR. 563) / saH // karma ke kSaya se jo utpanna hotA hai use kSAyika bhAvaloka kahate haiM / kSAyika bhAvasiddha - jattheNaM ti aryamANena samyagdarzanajJAnacAritrarUpeNa sarvathA kSapayitvA sAdhitavAn yad yasmAt kSAyikaM bhAvaM tato'so kSAyikabhAvasiddhaH / (siddhaprA. TI. gA. 5) / samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa sUrya ke prabhAva se karma kA sarvathA kSaya karake cUMki kSAyika bhAva ko siddha kiyA gayA hai, ataH aise mukta jIva ko kSAyikabhAvasiddha kahA jAtA hai / kSAyika bhoga- dekho kSAyika anantabhoga / 1. jA khaiyA bhogaladdhI so vi khaio pravibhAgapaccaiyo jIvabhAvabaMdho, bhogaMtarAiyakkhaeNa samuppattIdo / ( dhava. pu. 14, pR. 17 ) / 2. puruSArtha sAdhanaprAptAafarkRd bhogaH kSAyikaH ucita bhogasAdhanAvAptyabandhahetuH / (ta, bhA. hari. bR. 2-4 ) / 2 jo puruSArtha ke sAdhanoM kI prApti meM sambhava vighnoM ko dUra karanevAlA hai, use kSAyika bhoga kahA jAtA hai / vaha ucita bhogoM ke sAdhanoM kI prAptikA saphala hetu hai / [kSAyika samyaktva kSAyika lAbha - 1. lAbhAntarAyasyAzeSaSya nirA* sAt parityaktakavalAhAra kriyANAM kevalinAM yataH zarIrabalAghAna hetavo'nyamanujA sAdhAraNAH paramazubhAH sUkSmA: anantAH pratisamayaM pudgalAH sambandhamupayanti sa kSAyika lAbha: / ( sa. si. 2-4 ) / 2. azeSalAbhAntarAyanirAsAt paramazubhapud galAnAmAdAnaM lAbhaH / lAbhAntarAyasyAzeSanirAsAt parityaktakavalAhArakriyANAM kevalinAM yataH zarIrabalAdhAnahetava anya kanujAsAdhAraNAH paramazubhAH sUkSmAH anantAH pratisamayaM pudgalAH sambandhamupayAnti sa kSAyiko lAbhaH / (ta. vA. 2, 4, 3) / 3. prAptyavighAtakArI lAbhaH kSAyikaH puruSArthasAdhanaprAptAvavighnakRt / ( ta. bhA. hari. vR. 2-4 ) / 4. lAbha iti parasmAccatuvargasyAnyatamasamasta sAdhanaprApti:, sa cAzeSalAbhAntarAyakarmakSayAdacintya mAhAtmyavibhUti virbhavati, yena yat prArthayate tat samastameva labhate, na tu pratiSidhyate / ( ta. bhA. siddha. va. 2-4} / 5. jA khaiyA lAhaladdhI so khaizro zravibhAga paccajIvabhAvabaMdho, lAhaMtarAyakkhaeNa samuppattIdo / ( dhava. pu. 14, pR. 17 ) / 1 samasta lAbhAntarAya ke kSaya se kavalAhAra kriyA se rahita kevaliyoM ke zarIra ko bala pradAna karane vAle jo pratyanta zubha va sUkSma ananta prasAdhAraNa pudgala pratisamaya sambandha ko prApta hote haiM, yaha kSAyika lAbha kahalAtA hai / 3 prApti meM sambhava vighnoM ko jo 'dUra kiyA karatA use kSAyika lAbha kahate haiM / vaha puruSArtha ke sAdhanoM kI prApti meM nivighnatA ko karatA hai| kSAyika vIrya - dekho kSAyika anantavIryaM / vIryaM kSAyikamazeSavIryAntarAyakSayajam, tena yaducitaM tatsarvaM karoti / ( ta. bhA. hari. vR. 2-4 ) / samasta vIryAntarAya ke kSaya se prAdUrbhUta hone vAle kSAyika vIrya se jo ucita saba kucha karatA hai / kSAyika samyaktva1 pUrvoktAnAM anantAnubandhikrodha mAna mAyA lobhAnAM samyaktva-mithyAtvasamyaG mithyAtvAnAM ca saptAnAM prakRtInAmatyantakSayAt kSAyikaM samyaktvam / ( sa. si. 2-4) / 2. daMsaNamohe khINe kharyAdiTThI hoi niravase sammi / keNa u sammo moho paDucca puvvaM tu paNNatraNaM // ( bRhatka. bhA. 131) / 3. khINe daMsaNamohe jaM 386, jaina- lakSaNAvalI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyika samyaktva] 387, jaina-lakSaNAvalI [kSAyika samyaktva saddahaNaM suNimmalaM hoi| taM khAiyasammattaM NiccaM syAtha mizrasya samyagjAte parikSaye / kSAyikasaMmukhIkammakkhavaNaheDa // (prA. paMcasaM. 1-160, dhava. nasya samyaktvAntyAMzabhoginaH / / zubhabhAvasya prakSINapu. 1, pR. 365 uddhRta, go. jI. 645) / 4. khINe saptakasya zarIriNaH / samyaktvaM kSAyika nAma dasaNamohe tivihaMmivi bhavaniyANabhaMyaM mi / nippacca- paJcamaM jAyate punH|| (tri. za. pu. ca.1,3, vAyamaulaM sammattaM khAiyaM hoi / (zrA.pra. 48; dharmasaM. 606-7) / 16. sammatta-mIsa-micchattakammakkhayahari. 801) / 5. sattapaDikkhaeNuppaNNasammattaM pro bhaNaMti taM khaiyaM / (prava. sAro. 944) / kha iyaM / (dhava. pu. 1, pR. 172); daMsaNamohaNIyassa 20. tatkarmasaptake kSipte paGkavat sphaTike'mbavat / khayeNa kha iyaM sammattaM hodi / (dhava. pu. 7, pR. 107); zuddhe'tizuddhaM kSetrajJe bhAti kSAyikamakSayam // (ana. jaM khaiyaM sammattaM taM pi khaiyo avivAgapaccaiyo gha. 2-55) / 21. teSAmeva kSayAt kSAyikam / jIvabhAvabaMdho, daMsaNamohakkhaeNa smuppttiido| (dhava. (bha. prA. mUlA. TI. 31) / 22. anantAnubandhipu. 14, pR. 16) / 6. saptaprakRtinirmUlalayAt kaSAyacatuSTayakSayAnantaraM mithyAtva-mizra-samyaktvakSAyikamA gataH / / (ma. pu. 74-436) / pujalakSaNe trividhe'pi darzanamohanIyakarmaNi sarvathA7. darzanasaptakakSayAta kSAyikaM kevalasamyaktvam / kSINe kSAyikaM samyaktvaM bhavati / (prava. sAro.. (ta, bhA. siddha. va. 10-5) / 8. tAsAmeva sapta- 644, pR. 281); kSAyikasamyaktvamapi darzanamohaprakRtInAM kSayAdupajAtavastuyAthAtmyagocarA zraddhA saptakakSaye / (prava. sAro. 5. 1261, pR. 371) / kSAyika darzanama / (bha. prA. vijayo. TI. 31) / 23. trivighasyApi darzanamohanIyasya kSayeNAtyanto6. sattaNDaM payaDINaM xxx / khayado ya hoi cchedena nirvRttaM kSAyikam / (SaDazI. malaya. va. 17, khaiyaM ke valimUle maNa sassa / / (kArtike. 308) / pa. 21) / 24. mithyAtvAdikSayeNa nitaM kSAyi10. kohacaukkaM paDhamaM aNaMtabaMdhINi NAmayaM bhnniy| kam / (dharmasaM. malaya. vR. 801, pa. 287) / sammattaM micchattaM sammAmicchattayaM tiNNi / / eesi 25. daMsaNamohaM ti have micchaM missatta sammapayaDisattaNhaM xxx / khayo khaiyaM jAyaM acalattaM tii| aNakohAdI edA NiddiTTA sttpyddiiyo| NimmalaM suddha / / (bhAvasaM. de. 266-67) / 11. sattaNhaM XXX khayAdu kha ipro ya / (bhAvatri. sattaNhaM Xxx / khayAdu khaiyo y| (go. jI. 8-6) / 26. etAsAmeva saptaprakRtInAM kSayAta 26) / 12. sattaNhaM payaDoNaM khayAdu kha iyaM tu hodi prakRti-sthityanubhAga-pradezaH karmasvapariNatapudgalasammattaM / meruM va NippakapaM suNimmalaM akkhayamaNataM / skandhasya karmarUpatvaparityAgAt kSAyikaM samyaktvaM (la. sA. 163) / 13. kSapayitvA paraH kazcitkarma bhavati / (go. jI. ma. pra. TI. 26) / 27. dugmo . prakRtisaptakam / prAdatte kSAyika pUtaM samyaktvaM mukti- hakSayasaMbhUtau yacchraddhAnamanuttaram / bhavetkSAyikaM nityaM kAraNama / / (amita. zrA. 2-54) / 14. vrajanti karmasaMghAtaghAtakam / / (bhAvasaM. vAma. 416) / saptAdyakalaM yadA kSayaM tadAGginAM kSAyikamakSayaM 28. saptAnAM prakRtInAM tatkSayAt kSAyikamucyate / matama / / (dharmapa. 20-70) / 15. kevalajJAnAdi- prAdau kevalimUle syAnnatve tadana sarvataH / / (dharmasaM. gaNAspadanijaza ddhAtmaivopAdeya iti rucirUpaM nizcaya-' zrA. 4-68) / 26. anantAnubandhikrodha-mAna-mAyAsamyaktvaM yatpUrva tapazcaraNAvasthAyAM bhAvitaM tasya lobha-samyaktva-mithyAtva-samyakprakRtilakSaNasaptaprakR. phalabhUta samastajIvAditattvaviSaye viparItAbhiniveza-: tikSayAt kSAyikaM samyaktvam / (ta. vRtti zruta. rahitapariNatirUpaM paramakSAyikasamyaktvaM bhaNyate / 2-4) / 30. saptaprakRtInAM kSayAta niravazeSanA. (bu. dravyasaM. TI. 14) / 16. zuddhAtmAdipadArthaviSaye zAt kSAyikaM samyaktvam / (kAtike. TI. 308) / viparItAbhinivezarahitaH pariNAmaH kSAyikasamya- 1 anantAnabandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ktvamiti bhaNyate / (paramA. vR. 61) / 17. kSayo tathA samyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtva ; ina mithyAtvamohanIyasyAnantAnubandhinAM ca nirmUlanAzaH, sAta prakRtiyoM ke atyanta bhaya se jo samyaktva kSayaH prayojanamasyeti kSAyikam / tacca sAdyanantam / prAdurbhUta hotA hai use kSAyika samyaktva kahate haiN| (yogazA. svo. viva. 2-2) / 18. mithyAtva. kSAyika samyagdRSTi-1. tataH prazama-saMvegAdi Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyikI dRSTi] 388, jaina-lakSaNAvalI [kSAyopazamika avadhi mAn jinendra bhaktipravadhitavipulabhAvanAvizeSasaMbhAro mAnAdhyavasAyaH / (sa. bhA. siddha. vR. 18) / yatra kevalinaH santi bhagavantastatra mohaM kSapayitumAra- anantAnubandhI, mithyAtva, mizra, samyaktva, apratyAbhate, niSThApakaH punazcatasRSa gatiSu bhavati, sa khyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, napuMsakaveda, strIveda, nirAkRtamithyAtva: kssaayiksmygdssttirityaakhyaayte| hAsyAdi chaha, veda aura saMjvalana; ye prakRtiyAM (ta. vA. 4-45) / 2. daMsaNa-caraNaguNaghAi cattAri kSAyikI zreNI haiM-inake kSayako guNasthAnapaMkti aNaMtANubaMdhipayaDIyo micchatta-sammatta-sammAmiccha- kSAyikI zreNI kahI jAtI hai| isakA prArohaka tamidi tiNi daMsaNamohaNIyapayaDIyo ca, edAsi avirata, dezavirata, pramattavirata aura apramattasattaNhaM niravasesakkhaeNa khaiyasammAidrI ucci| virata; inameM koI bhI eka vizaddhadhamAna adhyavasAya (dhava. pu. 1, pR. 171); daMsaNamohaNIyassa (pariNAma) vAlA ho sakatA hai| NissesaviNAso kho NAma / tamhi uppaNNajIva- kSAyopazamika pravadhi-1. kSAyopazamikaM tadApariNAmo laddhI NAma, tIe laddhIe khaiyasammAiTThI varaNIyAnAm-avadhijJAnAvaraNIyAnAM karmaNAm hodi / (dhava. pu. 7, pR. 108) / udIrNAnAm udayAvalikAprAptAnAM kSayeNa pralayena, 1vedakasamyagdRSTi hokara prazama-saMvegAdi se sahita anUdIrNAnAM cAtmani vyavasthitAnAmupazamena udayahote hue jinendrabhakti ke prabhAva se jisakI bhAva- nirodhena avadhijJAna mutpadyate iti sambandhaH / yata nAmoM kA samudAya vRddhiMgata huA hai, aisA manuSya evamataH karmodayAnudayaviSayam / athavA yena tadAjahA~ kevalI bhagavAn virAjamAna haiM vahAM moha / varaNIyAnAM karmaNAM udIrNAnAM kSayeNAnudIrNAnAmupa(darzanamohanIya) kI kSapaNA ko prArambha karatA hai, zamenAvadhijJAnamutpadyate tena kSAyopazamikamityucyata para niSThApaka (samApaka) vaha cAroM gatiyoM meM se iti / (nandI. hari. va. pu. 30) / 2. yadA pravadhikisI bhI gati meM ho sakatA hai| isa prakAra vaha jJAna-darzanAvaraNIyakarmaNAM kSayaH parizATa: saMjAto mithyAtva kA nirAkaraNa karake kSAyika samyagdRSTi bhavatyuditAnAmanuditAnAM copazamaH udayavidhAtaho jAtA hai| lakSaNaH saMvRtto bhavati sa upazamastAbhyAM kSayopaza mAbhyAM kAraNabhUtAbhyAM ya udeti sa kSayopazamanikSAyiko dRSTi -dekho kSAyika samyaktva / kSayo mittH| (ta. bhA. siddha. vR. 1-21) / 3. kSAyopamithyAtva samyagmithyAtva-samyaktvAnAM tisRNAM darzana zamikaM yena kAraNena tadAvaraNIyANAm avadhijJAnAmohaprakRtInAmanantAnubandhikrodha-mAna- mAyA-lobhA varaNIyAnAM karmaNAmUdIrNAnAM kSayeNa, anudInAm khyAnAM catasaNAM cAritramohaprakRtInA cAtyantiko udayAvalikAmaprAptAnAmupazamena vipAkodayaviSkavizleSaH, kSayaH prayojanamasyA iti kssaayikii| mbhaNalakSaNenAvadhijJAnamutpadyate, tena kAraNena kSAyo(mana. dha. svo. TI. 2-114) / pazamikamityucyate / (nandI. malaya. vR. sU. 8, pR. mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva ina tIna 77) / 4. tathAvadhijJAnAvaraNIyasya karmaNa udayAvarzanamohanIya prakRtiyoM tathA anantAnubandhI krodha, balikApraviSTasyAMzasya vedanena yo'pagamaH sa kSayomAna, mAyA aura lobha ina cAra cAritramohanIya unu dayAvasthasya vipAkodayAviSkambhaNampazamaH, kSayaprakRtiyoM ke prAtyantika vinAza kA nAma kSaya hai, icopazamazca kSayopazamI, tAbhyAM nirvRttaH kSAyopajisa daSTi kA prayojana isa kSaya ko utpanna karanA shmikH| (prajJApa. malaya. vR. 33-317, pR. hai, vaha kSAyikI dRSTi kahI jAtI hai| 539) / kSAyikI zreNI-dekho ksspkshrennii| 1. kSAyikI 1 udIrNa-udayAvali ko prApta-avadhijJAnAtu zreNagnannAnubandhino mithyAtva mizra-samyakvAni varaNa prakRtiyoM ke kSaya se tathA anadINa pAtmA apratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNe napuMsaka-strIvedo meM pravasthita-ukta prakRtiyoM ke upazama- udayadAsyAdiSaTakaM paMvedaH saMjvalanAzca / (ta. bhA, hari. nirodha-se jo asaMkhyAta bhedarUpa avadhijJAna va siddha. va. 9-18) / 2. prasthAzcArohakaH avirata- utpanna hotA hai. vaha kSAyopazamika avadhijJAnadeza-pramatApramattA[tta] viratAnAmanyatamo vizuddha-- kahalAtA hai| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyopazamika-avadhijJAnAvaraNIya] 389, jaina-lakSaNAvalI [kSAyopazamika bhAva kSAyopazabhika-avadhijJAnAvaraNIya - guNapari- zamika nAma syAdavasthAntaraM svataH / / (paMcAdhyA. NAmapratyayAH kSayopazamanirvattAH kssaayopshmikaaH| 2-262) / (prAva. hari. vR. ni. 25, pR. 27) / 1 matijJAnAvaraNAdi aura vIryAntarAya karma ke sarvakSayopazama se racita avadhijJAnAvaraNaprakRtiyAM ghAtI sparddhakoM ke udayAbhAvI kSaya se tathA anadayakSAyopazamika yA gaNapariNAmapratyaya kahalAtI haiM prApta unhIM ke sadavasthArUpa upazama se hone vAle aura ve manuSya va tiyaMcoM ke hotI haiN| mati prAdi jJAnoM ko kSAyopazamika jJAna kahate haiN| kSAyopazamika guNa-karmaNAM kSayAdupazamAcco- kSAyozamika bhAva-1. ubhayAtmako mizraH / (sa. si. 2-1); sarvaghAtisparddhakAnAmudayakSayAt tpanno guNaH kSAyopazamikaH / (dhava. pu. 1, pR. teSAmeva sadupazamAddezaghAtisparddhakAnAmudaye kssaayop161)| karmoM ke kSaya aura upazama (kSayopazama) se jo guNa zamiko bhAvo bhavati / (sa. si. 2-5) / 2. sarvautpanna hotA hai use kSayopazamika guNa kahate haiN| ghAtisparddhakAnAmudayakSayAtteSAmeva sadupazamAddezaghA. tisparddhakAnAmudaye kSAyopazamiko bhAbaH / xxx kSAyopazamikagurapayoga - prohi-maNapajjayAdohi tatra yadA sarvaghAtisparddha kasyodayo bhavati tadeSajIvassa jogo khagrovasa miyaguNa jogo NAma / (dhava. dapyAtmaguNasyAbhivyakti sti, tasmAttadudayasyAbhAvaH pu. 10, pR. 433) / kSaya ityucyate, tasyaiva sarvaghAtisparddhakasyAnUdayaprAptaavadhi aura manaHparyaya Adi guNoM ke sAtha jo sya sadavasthA upazama ityucyate, anubhUtasvavIryajIva kA sambandha hotA hai use kSAyopazamika saci vRttitvAt prAtmasAdbhAvitatsarvaghAtisparddhakasyodayattaguNayoga kahate haiN| kSaye dezaghAtisparddhakasya codaye sati sarvaghAtyabhAvAkSAyopazamika cAritra-anantAnubandhyapratyAkhyAna dupalabhyamAno bhAva: kSAyopaza mika ityucyate / (ta. pratyAkhyAnadvAdazakaSAyodayakSayAt sadupasamAcca saM. vA. 2, 5, 3) / 3. karmaNa eva kasyacidaMzasya jvalanakaSAyacatuSTayAnyatamadezaghAtisparddhakodaye no kSayaH, kasyacidupazamaH, tatazca kSayazcopazamazca kaSAyanavakasya yathAsambhavodaye ca nirvattipariNAmaH kSayopazamo, tAbhyAM nivattaH kssaayopshmikH| (anuprAtmanaH kSAyopazamikaM cAritrama / (sa. si. 2-5; yo. hari. va. pu. 38) / 4. kSayopazamAbhyAM ta. vA. 2, 5, 8) / nivattaH kSAyopazamikaH / (ta. bhA. hari.va. 2-1) / anantAnubandhI prAdi bAraha kaSAyoM ke udayAbhAvI 5. kammodae saMte vi jaM jIvaguNakkhaMDamuvalaMbhadi so kSaya se, unhIM ke sadavasthArUpa upazama se tathA saMjva khamrovasamiyo bhAvo NAma / (dhava. pu. 5, pR. 185); lanakaSAyacatuSka meM se kisI eka ke dezaghAtisparsa paDibaMdhikammodae saMta vi jo uvala bhai jIvaguNo koM ke udaya se aura nau nokaSAyoM meM se yathA so khagrovasamitro ucci| kudo ? savvaghAdaNasambhava udaya hone para jo viSaya-kaSAyoM se prAtmA sattIe prabhAvo khagro uccadi, kho ceva uvasamo meM nivRtti pariNAma utpanna hotA hai, use kSAyopa khovasamo, tamhi jAdo bhAvo khgrovsmimo| zamika cAritra kahate haiN| (dhava. pu. 5, pR. 198); sammattassa dezadhAdimAyApazamika jJAna-1. matijJAnAdyAvaraNa-vIryA- phahayANa udaeNa saha vaTTamAgo sammattapariNAmo nta rAyakarmadravyANAmanubhAgasya sarvaghAtispardhakAnAmu- khgrovsmiyo| (dhava. pu. 5, pR. 200) / 6. tapA. dayAbhAvaH kSayaH, teSAmevAnudaya prAptAnAM sadavasthA jJAnAdighAtinAM pudgalAnA kSayopazamo-kecita upazama:, kSayazcAsau upazamazca kSayopazama;, tatra kSapitA: kecidupazAntA iti kSayopazamAvucyete, bhavAni tatprayojanAni vA kSAyopazamikAni / (go. tAbhyA nivato'dhyavasAyaH kssaamoshmikH| (ta. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 300) / 2. kSAyopa- bhA. siddha. va. 1-5, pR. 48); kSayopazamAbhyAM zamikaM jJAnamakSayAkarmaNAM satAm / prAtmajAtezcyu- nirvRtto mizraH prajAyate / (ta. bhA. siddha. va. 2-1) / teretadabaddhaM cAzu dvamakramAt / / (paMcAdhyA. 2-121); 7. sarvaghA tisparddha kAnAmudayakSayAt teSAmeva sadupatatrAlApasya yasyoccairyAvadaMzasya krmnnH| kSAyopa- zamAt naIzaghAtisparddhakAnAmudayAt kSAyopazamiko Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyopazamika bhAva] 360, jaina-lakSaNAvalI [kSAyopazamika samyaktva bhAvaH / (ta. zlo. 2-5) / 8. karmaNAM phaladAna- khINe micche aNudinnagammi uvasate / sammIbhAvasamarthatayodbhatirudayaH, anubhUtirupazamaH, udbhUtyanu. pariNato veyaMto poggale mIso / / jo caramapoggale dbhUtI kSayopazamaH, xxx kSayopazamena yuktaH puNa vedetI veyagaM tayaM viti / kesiM ca aNAdeso kssaayopshmikH| (paMcA. kA. amRta. va. 56) / veyagadiTThI khagrovasa mo| (bahatka. 126-30) / 6. karmaNAM ca kSayazca upazamazca kSayopazamaH, tatra 3. micchattaM jasudinnaM taM khINaM aNuiyaM ca uvasaMtaM / bhavo bhAvo xxx / (siddhivi.va. 4-12, pa. mosIbhAvapariNayaM veyijjataM khagrovasamaM // (dhA. 271, paM. 16) / 10. udayo jIvassa guNo kho- pra. 44; dharmasaM. hari. 767) / 4. sammattadesaghAi. vasamigro have bhAvo / (go. ka. 814) / 11. sarva- vedayasammattadaeNuppaNNa vedayasammattaM khagrovasa miyaM / prakAreNAtmaguNapracchAdikAH karmazaktayaH sarvaghAti- (dhava. pu. 1, pR. 172); sammattassa desaghAdi. sparddhakAni bhaNyante, vivakSitakadezenAtmaguNapracchAdi- phaddayANamudaeNa saha vaTTamANo sammattapariNAmo kAH zaktayo dezaghAtiddhakAni bhaNyante, sarvaghAtispa- khagrovasamiyo / (dhava. pu. 5, pa. 200); rddhakAnAmudayAbhAva eva kSayasteSAmevAstitvamupazama vedagasammattassa daMsaNamohaNIyAvayavassa dezaghAdiucyate, sarvaghAtyudayAbhAvalakSaNakSayeNa sahita upa- lakkhaNassa udayAdo uppaNNasammAdiTTibhAvo khamo. zamaH teSAmekadezaghAtisparddhakAnAmudayazceti samudA- vsmiyo| (dhava. pu. 5, pR. 211) / 5. tAsAyena kSayopazamo bhaNyate / kSayopazame bhavaH kSAyopa- meva kAsAMcidupazamAta anyAsAM ca kSayAdupajAtaM zamiko bhAvaH / athavA dezaghAtisparddhakodaye sati zraddhAnaM kSAyopazamikam / (bha. prA. vijayo. TI. jIva ekadezena jJAnAdiguNaM labhate yatra sa kSAyopa. 31) / 6. udayAbhAvo jattha ya payaDINaM tANa zamiko bhAvaH / (ba. dravyasaMgraha TI. 34) / 12. savvadhAdINaM / chaNNANa uvasamo vi ya udayo sammattatathA kSayazca prabhAvaH, udayAvasthasya upazamazca payaDIe / khayauvasamaM pabattaM sammattaM paramavIyarAviSkambhitodayatvam, tadanyasya kSayopazamau, tAbhyAM yehiM / uvasamiyapaMkasarisaM NiccaM kammakkhavaNaheu / / nirvataH kssaayopshmikH| (uttarA. ni. zA. va. (bhAvasaM. de. 268-69) / 7. praNa udayAdo chaNhaM 48, pR. 33) / 13. karmakSayopazamaniSpanna : zubhA- sajAirUveNa udayamANANaM / sammattakamma udae khayazabhaH sarvaH kSAyopazamikaH / (prAva. bhA. malaya. vR. uvasamiyaM have samma / / (kAtike. 309) / 8. kSI186, pa. 578)3 uditakamAMzasya kSayeNa anudita- NodayeSu mithyAtva-mizrAnantAnabandhiSa / labdhodaye syopazamena nirvRttaH kssaayopshmikH| (prAva. bhA. ca samyaktve kSAyopazAmakaM bhavet / / (paMcasaM. amita. malaya.va. 202, pR. 563) / 14. yo bhAvaH sarvato 262, pR. 36) / 6. prazame karmaNAM SaNNAmudayasya ghAtisparddhakAnadayodabhavaH / kSAyopazamiko sa syAdu- kSaye sati / prAdatte vedakaM vandyaM samyaktvodaye sati / dayAzaghAtinAm // (paMcAdhyA. 2-666) / (amita. zrA. 2-55) / 10. sammattadesaghAdissa1 sarvaghAtI sparddhakoM kA udayakSaya (udayAbhAva), dayAdo vedagaM have samma / (go. jI. 25) / 11. unhIM kA sadavasthArUpa upazama aura dezaghAtI kSayo mithyAtvamohanIyasyAnantAnabandhinAM ca udi. sparddhakoM kA udaya hone para jo bhAva hotA hai tAnA dezato nirmUlanAzaH anuditAnAM copazamaH, use kSAyopazamika bhAva kahate haiN| 5 prati- kSayaNa yukta upazamaH kSayopazamaH, sa prayojana masya bandhaka karma ke udaya ke hone para bhI jo jIva- kSAyopazamikam / tacca stkrmvednaadvedkmpyucyte| gaNa kA aMza pAyA jAtA hai use kSAyopazamika (yogazA. svo. viva. 2-2) / 12. teSAmeva ca bhAva kahate haiN| SaNNAnudayAbhAvalakSaNe kSaye'nudayaprAptAnAM sanmAtrAvakSAyopazamika samyaktva-1. anantAnubandhika- sthitilakSaNe copazame tathA samyaktvadezaghAtispardhaSAyacatuSTayasya mithyAtva-samyamithyAtvayozcodaya- kodaye satyutpanna samyaktvaM kssaayopshmikm| (bha. kSayAt sadupasamAcca samyaktvasya dezaghAtisparddhakasyo- prA. mUlA. TI. 31) / 13. micchattakhobasamA daye tattvArthazraddhAnaM kSAyopazamikaM samyaktvam / (sa. khAnovasamaM vvisNti| (prava. sAro.944) / si. 2-5; ta. vA. 2, 5, 8) / 2. jo u udinne 14. mithyAtvasya mithyAtvamohanIyakarmaNaH udIrNasya Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyopazamika samyaktva] 361, jaina-lakSaNAvalI [kSArataMtra cikitsAdoSa copazamAt samyaktvarUpatApattilakSaNAdviSkambhito. udaya ko prApta cAra saMjvalana aura sAta nokaSAyoM dayasvarUpAcca kSAyopazamikaM samyaktvaM vyapadizanti (hAsya, rati, parati va zoka meM se yathAsambhava do kathayanti / (prava. sAro. va. 944); samyaktvamapi se rahita) ke dezaghAtI spardhakoM kI upazama saMjJA, kSAyopaza mikaM darzana sptkkssyopshme| (prava. sAro. kyoMki unakI cAritra ke ghAtane kI zakti kA vR. 1262) / 15. tatra udIrNasya mithyAtvasya / upazama pAyA jAtA hai tathA udaya ke vinaSTa ho kSayeNAnudIrNasya copazamena samyaktvarUpatApattilakSa- jAne se unhIM ke sarvaghAtI spardhakoM kI kSaya saMjJA Nena viSkambhitodayasvarUpeNa ca ya nirvRttaM kSAyopa- hai| ina donoM ke prAzraya se utpanna hone vAle saMyama zamikam / (SaDazI. malaya. va. 17, pR. 21) / ko kSAyopazamika saMyama kahA jAtA hai| athavA 16. darzanamohanIya bhedasya samyaktvaprakRte: sarvaghAti- ukta gyAraha prakRtiyoM ke udaya kA nAma hI kSayospardhakAnA mudayAbhAva lakSaNe kSaye teSAmeva sadavasthA- zama hai, kAraNa ki cAritravighAtaka zakti ke prabhAva lakSaNe upazame ca udayaniSekadezaghAtisparddhakasyo- kI kSayopazama saMjJA sambhava hai| usase utpanna dayAt kSAyopazamika samyaktvaM tattvArthazraddhAna bhvet| pramAdasaMgata saMyama ko kSAyopazamika kahA jAtA hai| (go. jI. ma. pra. TI. 25) / 17. sarvaghnaspardhakAnAM kSAyopazAmika saMyamAsaMyama-anantAnubandhyapratyAyaH pAkAbhAvAtmakaH kssyH| sattAtmopazamo yatra / khyAnakaSAyASTakodayakSayAt sadupazamAcca pratyAkhyAkSAyopazamikaM hi tat / / uditAste kSayaM yAtAH nakaSAyodaye saMjvalanakaSAyadezaghAtispardhako daye nospardhakAH srvghaatkaaH| zeSAH prazamitAH santi kSA. kaSAyanavakasya yathAsambhavodaye ca viratAviratapariyopazamikaM tataH / / (bhAvasaM. vAma. 398-96) / NAmaH kSAyopazamikaH saMyamAsaMyama ityAkhyAyate / 18. anantAnubandhicatuSka-mithyAtva-samyamithyA- (sa. si. 2-5; ta. vA. 2, 5, 8) / tvAnAM SaNNAmudayakSayAt sad pozamAt samyaktvanAma- anantAnubandhI cAra aura apratyAkhyAna cAra ina mithyAtvasya dezaghAtinaH, na tu sarvaghAtinaH uda- pATha kaSAyoM ke udayakSaya aura sadavasthArUpa upayAt mizraM samyaktvaM bhavati, kSAyopAmikaM samya- zama ke sAtha pratyAkhyAna ke udaya, saMjvalana kaSAya ktvaM syAt. tadvedakamityucyate / (ta. vRtti zruta, ke dezaghAtispardhakoM ke udaya tathA nokaSAyoM kA yathAsambhava udaya hone para jo viratAviratapariNAma yat / kSAyopazamikaM nAma samyaktvaM tannigadyate // utpanna hotA hai use kSAyopamika saMyamAsaMyama (dharmasaM. zrA. 4-67) / kahate haiN| 1 anantAnubandhI cAra, mithyAtva aura samyagmi- kSAyopazamikI labdhi - prAgupAtta karmapaTalAnuthyAtva ina chaha prakRtiyoM ke udayakSaya aura unhIM ke bhAgasparddhakAnAM zuddhiyogena prati samayAnantaguNahInAsadavasthArUpa upazama se tathA samyaktvaprakRti ke nAmudIraNA kSAyopazamikI labdhiH / (paMcasaM. zramita. dezaghAtI spardhakoM ke udaya se utpanna hone vAle pR. 36; ana. dha. svo. TI. 2-16) / tattvArthazraddhAna ko kSAyopazamika samyaktva kahate haiN| pUrvasaMcita karmapaTala ke anubhAgasparddhakoM kI jo kSAyopanika saMyama-pattodayaekkArasacAritta- zuddhi ke yoga se pratisamaya anantaguNa hIna hote hue mohaNIyapayaDidesaghAdiphayANa muvasamasaNNA, nirava- udIraNA hotI hai usakA nAma kSAyopaza mikI seseNa cArittaghAyaNasattIe tatthuvasamUvalaMbhA / labdhi hai| tesi ceva samvaghAdiphayANaM khayasaNNA, NaTrodayabhA- kSArataMtra cikitsAdoSa-kSArataMtra kSAradravyaM dRssttvttaado| tehi dohimhi uppaNNo saMjamo khagrova- vraNAdizodhana karam / xxx evamaSTaprakAreNa samiyo / pradhavA ekkArasakammANamudayasseva khagro- cikitsAzAstreNopakAraM kRtvAhArAdika gRhNAti vasamasaNNA / kudo? cArittaghAyaNasattIe abhAva- tadAnIM tasyASTaprakAracikitsAdoSo bhavatyeva, sAvasseva tvvvesaado| teNa uppaNNa iti khagrovasami- dyAdidoSadarzanAditi / (malA. vR. 6-33) / pro pmaadaannuviddhsNjmo| (dhava. pu. 5, pR. 220, kSAra dravya ghAvoM ko zaddha karane vAlA hai| kaumAra 221) / prAdi pATha prakAra ke cikitsAzAstroM meM se prata Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSitizayana vrata ] kSArataMtra se upakAra karake dAtAra ke yahA~ zrAhAra grahaNa karane para sAdhu kSArataMtra cikitsAdoSa kA bhAgI hotA hai / kSitizayana vrata -- 1. phAsUyabhUmipae se appamasaMthAridamhi pacchaNNe / daMDaM dhaNuvva sejjaM khidisayaNaM eyapAseNa / (mUlA. 1-32 ) / 2. prAsukabhUmipradeze cAritrAvirodhenAlpa saMstarite'saMstarite zrAtmapramANenAtmanaiva vA saMstarita pracchanne daNDena dhanuSA ekapArzvena muneryA zayyA zayanaM tat kSitizayana vratamityartha: / (mUlA vR. 1-32) / 1 svalpa saMstara se bhI rahita aura pracchannastrI va pazu zrAdi se vihIna- aise prAsuka ( jIvajantu se zUnya) bhUmipradeza meM daNDa (sIdhe ) zrathavA dhanuSa ke samAna eka pArzva se zayana karane ko kSitizayana vrata kahate haiM / kSipra pratyaya - 1 kSipragrahaNamacirapratipattyartham / (sa. si. 1-16) / 2. kSipragrahaNamacirapratipattya rtham / acirapratipattiH kathaM syAt iti kSipragrahaNaM kriyate / (ta. vA. 1, 16. 10 ) / 3. kSipravRtti: pratyayaH kSipraH / (dhava. pu. 8, pR. 152); grAzvarthagrAhI kSiprapratyayaH / ( dhava. pu. 13, pR. 237 ) / 4. kSipraM ca jhaTiti ( grahaNam) / (siddhivi. yU. 1, 27, pR. 116) / 5. AzugrahaNaM kSiprAvagrahaH / ( mUlA. vR. 12 - 187 ) / 6. zrAzvarthasya grahaH kSipram XX X / ( zrAcA. sA. 4-16) / 1 padArtha ke zIghratA se grahaNa karane ko kSitra pratyaya yA kSiprAvagraha kahate haiM / kSINakaSAya - 1. NissesakhINamoho phalihAmalabhAyaNudayasamacitto / khINakasAgrI bhaNNadi NiggaMtho vIyarAyehi // ( prA. paMcasaM. 1-25; dhava. pu. 1, pU. 160 ud.; go. jI. 62) / 2. sarvasya mohasya X X X kSapaNAt X XX kSINakaSAya iti vyapadezamarhati / (ta. vA. 6, 1, 22) / 3. kSINAH kaSAyA yeSAM te kSINakaSAyAH / dravyakarmaNAM kaSAyavedanIyAnAM vinAzAttanmUlA api bhAvakaSAyAH pralayamupagatA iti kSINakaSAyA iti bhaNyante / (bha. prA. vijayo. 27) / 4. NissesamohakhINe khINakaSAyaM tu NAma guNaThANaM / pAvai jIvo NUNaM khAiyabhAveNa saMjutto // jaha suddhaphaliyabhAyaNi khittaM NIraM khu NimmalaM suddhaM / taha jimmalapariNAmo khINa [kSIradhAtrI utpAdanadoSa kasA muNecoat || ( prA. bhAvasaM. 661-62 ) / 5. bhavet kSINakaSAyo'pi mohasyAtyantasaMkSayAt / (ta.sA. 2 - 28 ) / 6. upazamazreNivilakSaNena kSapakazreNimArgeNa niSkaSAyazuddhAtmabhAvanAbalena kSINakaSAyAH dvAdazaguNasthAnavartino bhavanti / (bR. dravyasa. TI. 13) / 7. kSINA prabhAvamApannAH kaSA yasya sa kSINakaSAyaH / ( karmasta. go. vR. 2, pU. 5 ) 8. sUkSmasAmparAyakSapakacaramasamaye cAritramohasya prakRtisthityanubhAga pradezAnAM bandhodayodIraNAsattveSu vyucchinneSu tadanantarottarasamaye niHzeSakSINamohaniravazeSavinaSTacAritramohaH san sphaTikAmalabhAjanodakasamacitto jIvaH, atinirmala sphaTikaghaTasaMbhUtena nirmalajalena sadRzaM cittaM bhAvamano vizuddhipariNAmo yasyAsau sphaTikAmalabhAjanodakasamacittaH, yathA tajjalaM saMkSobhaiH prakAraiH kaluSitaM na bhavati tathA yathAkhyAtacAritrapavitrakSINakaSAyavizuddhipariNAmo'pi kutazcidapi kAraNAt kaluSito na bhavati, sa vItarAgaH kSINakaSAya iti bhaNita: / (go. jI. ma. pra. TI. 62 ) / 6. nizzeSakSINAH prakRti-sthityanubhAga- pradeza rahitA mohaprakRtayo yasyAsau nizzeSakSINamoha iti niravazeSa mohaprakRtisattvarahitaH kSINakaSAyaH / (go. jI. jI. pra. TI. 62) / 1 jisakA saba moha ( kaSAyeM ) kSaya ko prApta ho cukA hai, ataeva jo sphaTikamaNimaya pAtra meM sthita jala ke samAna nirmala mana kI pariNati se sahita huA hai use kSINakaSAya kahate haiM / kSINamoha -- dekho kSINakaSAya / 1. jidamohassa dujaiyA khINo moho havijja sAhussa / taiyA hu khINamoho bhaNadi so NicchayavidRhi / ( samayaprA. 38 ) / 2. tadevAmbho yathAnyatra pAtre nyastaM malaM vinA / prasannaM mohane kSINe kSINamohastathA yatiH // (paMcasaM amita 1-48 ) / 3. mohasya tu kSaye jAte kSINamohaM pracakSate / (yogazA. svo viva. 1 - 16, pR. 112 ) / 1 moha ke vijetA sAdhu kA moha jaba jaba sarvathA kSaya ko prApta ho jAtA hai, taba use kSINamoha kahA jAtA hai / kSIradhAtrI utpAdanadoSa-kSIraM dhArayati dadhAti yA sA kSIradhAtrI stanapAyinI / x x x yena kSIraM bhavati yena ca vidhAnena bAlAya kSIraM dIyate 362, jaina-lakSaNAvalI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSIrasravI] 363, jaina-lakSaNAvalI [kSudvijaya tadupadizati yasmai dAtre sa bhaktaH dAtA dAnAya bhavanti, te kSIrasrAviNa udyante / (ta pravartate / taddAnaM yadi gRhNAti tadA tasya kSIradhAtrI 3-36) / naamotpaadndossH| (malA. va. 6-28) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se hAthoM meM rakhe hue rUkhe jisa vidhi se usakI mAM ke dUdha meM vRddhi hotI hai pAhAra Adi usI samaya dUdha rUpa pariNata ho tathA bAlaka ko jisa prakAra se dUdha pilAnA jAte haiM, usakA nAma kSIrasravI Rddhi hai| athavA cAhie, ityAdi prakAra kA gahastha ko upadeza dekara jisake prabhAva se muni ke vacanoM ke sunate hI manuSyoM aura tiyaMcoM ke duHkha Adi zAnta ho jAte usake yahAM pAhAra grahaNa karane para kSIradhAtrI nAma haiM, vaha bhI kSIrasrabI Rddhi kahalAtI hai| 4 jinake kA utpAdana doSa hotA hai| vacana zrotAoM ko dUdha ke svAda ke samAna sukhokSIrasravI (khorAsavI)--- 1. karayalaNikkhittANi tpAdaka hote haiM ve kSIrAvI-kSIrAva sAva) rukkhAhArAdiyANi takkAlaM / pAvati khIrabhAvaM jIe Rddhi ke dhAraka-kahe jAte haiN| khIrosavI riddhI / / ahavA dukkhappahaDI jIe muNi- kSIrAzrava-dekho kssiirsrvii| vayaNasavaNametteNaM / pasamadi Nara-tiriyANaM sa cciya kSIrAlavI-dekho kssiirsrvii| khIrosabI riddhii|| (ti. pa. 4,1080-81) / kSIrAstrAvI-dekho kssiirsrvii| 2. virasamapyazanaM yeSAM pANipuTanikSiptaM kSIrarasaguNa- kSuta, kSudhA-1. nivRttasarvasaMskAravizeSasya zarIrapariNAmi jAyate, yeSAM vA vacanAni kSIravat kSINA- mAtropakaraNasantuSTasya tapa:saMyamavilopaM pariharataH nAM santarpakANi bhavanti te kssiiraasrvinnH| (ta. vA. kRta - kAritAnumatasaMkalpitoddiSTasaMkliSTa krayAgata3, 36, 3, pR. 204; cA. sA. pR. 100) / pratyAttapUrvakarma-pazcAtkarmadazavighadoSavipramuktaSaNasya 3. khIraM duddhaM, savisAdo khIrassa savI khIrasavI, deza-kAla-janapadavyavasthApekSasya anazanAdhvarogapANi-pattaNivadidAsesAhArANaM khIrasAduppAyaNasattI tapaHsvAdhyAya-zrama - velAtikamAvamaudaryAsadvedyodayAvi kAraNe kajjuvayArAdo khIrasavI NAma / (dhava. dibhyaH nAnAhArendhanoparame jaTharAgnidAhinI mArutApU. 6, pR. 99) / 4. tasya kSIrAnavitvaM zRNvata- lolitAgnizikheva samantAccharIrendriya-hRdayasaMkSobhastadIyavacanaM kSIramiva svadate / (ta. bhA. siddha. va. karI kSudutpadyate / (ta. vA. 6, 6, 2, cA. sA. 10-7, pR. 317) / 5. kSIravanmadhuratvena zrotRNAM pR. 48) / 2. asAtAvedanIyatIvra-mandaklezakarI karNa-manaHsukhakaraM vacanamAsravanti kSaranti yete kssghaa| (ni. sA. TI. 6) / kSIrAzravAH / (aupapA. abhaya. va. 15, pR. 28) / 2 asAtAvedanIya ke tIvra yA manda udaya se jo 6. kSIraM dugdhaM zrotRjanakarNapUreSu prAzravati kSarati tIvra yA manda saMkleza ko utpanna karatI hai use bhASamANo yasyAM labdhau sA kSIrAvA, kSIramiva bhuSA (bhUkha kI vedanA) kahA jAtA hai| vacanamAsamantAta zravantIti kSIrAzravAH iti vyutpa- kSadvijaya-1. bhikSoniravadyAhAragaveSiNastadalAbhe tteH| (dha. bi. ma.va. 5.26) / 7. yeSAM pAtra- ISallAbhe ca anivRttavedanasyAkAle pradeze ca bhikSAM patitaM kadannamapi kSIrarasavIryavipAka jAyate, vacanaM prati nivRttecchasyAvazyakaparihANi manAgapyasahamAvA zarIra-mAnasaduHkhaprAptAnAM dehinAM kSIravat nasya svAdhyAya-dhyAnabhAvanAparasya bahukRtvaH svasantarpakaM bhavati te kssiiraasraavinnH| (yogazA. svo. kRta-parakRtAnazanAvamodaryasya nIrasAhArasya taptabhrAviva. 1-8, pR. 36) / 8. yadvacanamAkarNyamAnaM mana:- STrapatitajalabindukatipayavatsahasA parizuSkapAnasyozarIrasukhotpAdanAya prabhavati te kSIrAzravAH, kSIra- dIrNakSadvedanasyApi sato bhikSAlAbhAdalAbhamadhikaguNaM miva vacanamAsamantAt zravantIti kSIrAzravAH iti manyamAnasya kSudbAdhAM pratyacintanaM kSudvijayaH / (sa. vyutptteH| (prAva. ni. malaya. vR. 75) / 6. yeSAM si. 6, 9) / 2. prakRSTa vagniprajvalane dhRtyambhasopapANipAtragataM bhojanaM nIrasamapi kSIrapariNAmi zamaH kSajjayaH |XXXtsyaaH (kSudhaH) pratikAraM bhavati, vacanAni vA kSINavata kSINasantarpakANi triprakAram akAle saMyamavirodhibhirvA dravyaH svayama la. 50, Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSudvijaya ] kurvato'nyena kriyamANamasevamAnasya manasA cAnabhisandadhataH dustareyaM vedanA mahAMzca kAlo dIrghAha iti dIrghAha iti (cA. sA. - dIrghamaha iti) viSAdamanApadyamAnasya tvagasthi - sirAvatAna (cA. sA. - vitAna ) mAtrakalevarasyApi sataH zrAvazyaka kriyAdiSu nityodyatasya kSudvazaprAptAnarthaMkArAbandhanastha (cA. sA - narthAJcArakabaMdhastha) manuSyAn paJjaragata tiryakprANinaH kSudayaditAn paratantrAnapekSamANasya jJAnino ghRtyambhasA saMyama kumbhaghAritena kSudagni zamayataH tatkRtapI DAM pratyayavagaNayan (cA. sA. - pratyavigaNanaM ) kSujjaya ityucyate / (ta. vA. 6, 6, 2; cA. sA. pR. 48, 49) / 3. tatra kSutparISahaH kSudvedanAdinA''gamAvahitena cetasA sa [za ] mayato'neSaNIyaM pariharata: kSutparISahajayo bhavati / ( ta. bhA. hari vR. 6-6 ) / 4. kSudvedanAmuditAzeSavedanAtizAyinIM samyagviSaha 364, jaina - makSaNAvalI mANasya jaTharAntravidAhinImAgamavihitenAnyasA (siddha. vR. - vidhinA ) zamayato 'neSaNIyaM ca pariharataH kSutpariSahajayaH bhavati / (zrAva. hari. vR. 4, pR. 657; ta. bhA. si. vRtti 6-6 ) / 5. kSudhArtaH zaktimAn sAdhureSaNAM nAtilaGghayet / yAtrAmAtro - to vidvAnadIno'viplavazcaret / / (zrAva. ni. hari. vR. 918, pR. 403 ud) / 6. prakRSTakSudagni prajvalate ghRtyambhasopazamaH kSujjaya: / (ta. ilo. e-)| 7. kSutcAritramohanIya vIryAntarApekSayA'sAtAvedanIyodayAdazanAbhilASaH / XXX etaiH parISa haivratAdya bhaMge'pi saMklezakaraNaM bhAvavicikitsA | X X X kSutparISahakSamaNaM X XX / tataH parISahajayo bhavati, tatazca bhAvavicikitsAdarzanamalaM nirAkRtaM bhavatIti / (mUlA. vR. 5, 57-58 ) / 5. kSattIkSNAnazanAdijAkSanikaraM svajJeyavIkSAkSamaM svAntaM bhrAntataraM karoti balavatprANAn prayANonmukhAn / yA 'nyAdInajane 'phalA'tisaphalA tyAgAttapaHpuSTaye tasyA ghRtyamRtAzanena zamanaM kurvan vratI kSujjayaH // ( zrAcA. sA. 7-3) / 6. yo muniniravadyAhAraM mArgayati, tasyAhArasyAprApto stokAhAra - prAptau vA zrapraNaSTavedano'pi san prakAle'yogyadeze ca bhukti necchati, SaDAvazyakaparihANimISadapi na sahate, jJAna-dhyAnabhAvanAparo bhavati, bahUn vArAn svayamevAnazanamavamaudaryaM ca kRtavAn vartate, rasahInabhojanaM ca vidhatte, tena ca zIghrameva parizuSyaccharIro [ kSullaka bhavati / kivat ? taptAmbarISanipatitakatipayAmbubinduvat / samudbhUtabubhukSAvedano'pi sahanazIlaH san puruSo yo bhikSAlAbhAdalAbhaM bahuguNaM manyate, kSudhAbAghAM prati cintAM na kurute, tasya kSutparISahavijayo veditavyaH / (ta. vRtti zruta. 6-9 ) / 1 nirdoSa zrAhAra kA khojane vAlA jo sAdhu usake sarvathA prApta na hone para, athavA thor3A sA prApta hone para, usase bhUkha kI vedanA ke zAnta na hone para bhI prayogya samaya aura deza meM bhikSA prApta karane kI kabhI icchA nahIM karatA huzrA zrAvazyakoM kI hAni ko nahIM sahatA hai tathA svAdhyAya aura dhyAna meM udyata rahatA huA bhikSAlAbha kI apekSA usake zralAbha ko mahattva detA hai vaha kSudhAparISaha kA vijayI hotA hai| 4 jo sAdhu udara aura prAMtoM ko santapta karane vAlI bhayAnaka kSudhA kI vedanA ko bhalI bhAMti sahatA huA zrAgamokta vidhi se prApta bhojana ke dvArA use zAnta karatA hai aura praSaNIya ( sadoSa bhojana) kA parityAga karatA hai, vaha kSudhAparISahavijayI hotA hai / kSurapramudrA - kaniSThikAmaGguSThena saMpIDya zeSAGgulIH prasArayediti kSurapramudrA / ( nirvANaka. 5, pR. 31) / kaniSThA zraMgulI ko aMgUThe se dabAkara zeSa aMguliyoM ke phailAne para kSurapramudrA hotI hai / kSullaka -- dekho utkRSTa zrAvaka / 1. Adyo vidadha [ti ] kSauraM prAvRNotyekavAsasam / paJcabhikSAzanaM bhuMkte paThate gurusannidhau // ( bhAvasaM vAma. 544 ) / 2. kSullakaH komalAcAraH zikhA-sUtrAGkito bhavet / ekavastraM sakopInaM vastra - piccha - kamaNDalum // bhikSApAtraM ca gRhNIyAt kAMsyaM yadvApyayomayam / eSaNAdoSanirmuktaM bhikSAbhojanamekazaH // kSauraM zmazruzirolomnAM zeSaM pUrvavadAcaret pratIcAre samutpanne prAyazcittaM samAcaret // yathAnirdiSTakAle sa bhojanAthaM ca paryaTet / pAtre bhikSAM samAdAya paJcAgArAdihAlivat / tatrApyanyatame gehe dRSTvA prAsukamambukam / kSaNaM cAtithibhAgAya saMprekSyAdhvaM ca bhojayet // devAt pAtraM samAsAdya dadyAddAnaM gRhasthavat / taccheSaM yatsvayaM bhuGkte no cet kuryAdupoSitam / / (lATIsaM. 7-6-8) / 2 jo uddiSTabhojana kA tyAgI coTI aura yajJo Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetra] 365, jaina-lakSaNAvalI [kSetracaraNa pavIta kA dhArI ho; eka vastra, eka laMgoTI, vastra kahA jAtA hai| 3 dravyoM kA jahAM avagAha hotA kI pIchI, kamaNDalu aura kAMse yA lohe kA bhikSA- hai use kSetra kahA jAtA hai| 6 dravyAgama aura pAtra rakhatA ho; tathA eka bAra bhojana karatA ho bhAvAgama kA aAdhArabhata zarIra kSetra kahalAtA hai| zira aura dAr3hI ke bAloM ko kaiMcI yA ustare se 7 dRzyamAna-adRzyamAna rUpI-prarUpI dravyoM ke banavAtA ho; aise prathamokRSTa (gyArahavIM pratimA- prAdhAra kA nAma kSetra hai| dhArI) zrAvakakako kSullaka kahate haiN| kSetrakAyotsarga- sAvadyakSetrasevanAdAgatadoSadhvaMsa. kSetra-1. kSetra nivAso vartamAnakAlaviSayaH / nAya kAyotsarga:. kAyotsargapariNatasevitakSetra vA kSetra(sa. si. 1-8); kSetraM sasyAdhikaraNam / (sa. si. kaayotsrgH| (malA. vR. 7-151) / 7-26; ta. vA. 7, 26, 1) / 2. viSayavAcI sAvadha kSetra ke sevana se prAye hue doSoM ko dUra kSetrazabdaH, yathA rAjA janapadakSetre'vatiSThate, na ca karane ke lie jo kAyotsarga kiyA jAtA hai use kRtsnaM janapadaM spRzati / (ta. vA. 1,8,18) / kSetrakAyotsarga kahate haiN| athavA, kAyotsarga se 3. yatrAvagAhastat kSetram / (prAva. ni. hari.bu. 13, pariNata jIva ke dvArA sevita kSetra ko kSetrakAyopra. 19 va 21) / 4. kSetramavagAhamAtram / (anuyo. sarga jAnanA caahie| hari. va.pR. 35) / 5. iha davvaM ceva NivAsamitta kSetrakAraka-kSetre bharatAdau yaH kArako yasmin pajjAyato mataM khettaM / (dharmasaM. 31) / 6. kSiyatya vA kSetre kArako vyAkhyAyate sa kSetrakArakaH / kSaiSIta kSeSyatyasmin dravyAgamo bhAvAgamo veti tri (sUtrakR. ni. zI. va. 1-4) / vidhamapi zarIraM kSetram, AdhAre praadheyopcaaraadvaa|| bharatAdika kSetravizeSa meM jo karatA haiM use, athavA (dhava. pu. 4, pR. 6); kSiyanti nivasanti asmina jisa kSetra meM kAraka kI vyAkhyA kI jAtI hai usa jIvA iti karmaNAM kSetratvasiddheH / Xxx uktaM kSetra ko kSetrakAraka kahate haiN| ca-khettaM khalu AgAsaM Xxx / (ghava. pu. 4, kSetrakRtaparatvAparatva-kSetrakRte (paratvAparatve) pR. 7); SaDadravyANi kSiyanti nivasanti yasmina ekadikkAlAvasthitayoviprakRSTaH paro bhavati sannitatkSetram, ssdddrvysvruupmityrthH| (dhava. pu.6, pR. 221); visiTThAgAsadeso khettaM / (Sava. pu. 14, kRSTo'paraH / (ta. bhA. 5-22, pR. 353) / eka dizA aura eka kAla meM avasthita do vastanoM pR. 36) / 7. kSetram aAkAzaM dRzyamAnAdRzyamAnarUpyarUpidravyAdhAraH / (ta. bhA. siddh.v.1-26)| meM se dUravartI ko kSetrakRta para aura samIpavartI ko 8. xxxkSetraM tribhuvnsthitiH| (ma. pu. 1. kSetrakRta apara kahA jAtA hai / 123); kSetraM trailokyvinyaasHXxx| (ma. pu. kSetracatuvizati - kSetracaturviMzativivakSayA ctu2-36)| 6. vartamAnanivAsasAmAnya kSetram / vizatiH kSetrANi bharatAdIni, kSetrapradezA bA catu(nyAyaku. 76, pR. 803) / 10. tatra kSetra sasyo. vizatiH kSetracatavizatiH, cavizatipradezAvagADhaM tpattibhUmiH / (dha. bi. mu. vR. 3-27; yogazA. vA dravyaM kssetrcturvishtiH| (prAva. bhA. malaya. ba. svo. viva. 3-65) / 11. dravyameva sata prAkAzaM 192, pR. 560) / nivAsamAtraparyAyataH - nivAsamAtra paryAyamAzritya bharatAdi caubIsa kSetroM ko, athavA caubIsa maMtra. kSamiti mata sammatam / taduktam-khettaM khalu prAgA pradezoM ko kSetra caturvizati kahate haiN| athavA caubIsa samiti / (dharmasaM. malaya. va. 31) / 12. kSetra pradezoM kI avagAhanAyukta dravya ko bhI kSetracaturvi. lokAlokam / (go. jI. jI. pra. TI. 366) / zati kahate haiN| 13. kSetraM nivAsaH, sa tu vartamAnakAlaviSayaH / (ta. kSetracaraNa-kSetracaraNaM yasmin kSetre gacchati vatti zruta. 1-8) / 14. kSetraM dhAnyotpattisthAnaM bhakSayati vA, yasmin vA kSetre caraNaM vyAvarNyate / kSetrama / (kAtike. TI. 340) / (uttarA. cU. 15, pR. 236) / 1 vartamAnakAlIna nivAsa kA nAma kSetra hai| anna ke jisa kSetra meM jAtA hai yA khAtA hai athavA jisa prAdhAra ko utpattisthAna ko bhI kSetra (kheta) kSetra meM caraNa (cAritra) kA vyAkhyAna kiyA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetracAra] 396, jaina-lakSaNAvalI [kSetraparivartana jAtA hai, usa kSetra ko dravyanikSepa se kSetracaraNa eka pradeza pravagAha vAle, do pradeza avagAha vAle, kahate haiN| tIna pradeza pravagAhavAle, isa prakAra asaMkhyAta pradeza kSetracAra--kSetraM punaryasmin kSetre cAraH kriyate avagAha vAle paramANuSoM ke samUha taka kSetravargaNA yAvadvA kSetra caryate sa kssetraacaarH| (prAcArA. ni. kahI jAtI hai| zo. vR. 246, pR. 183) / kSetradharma-1. jo tassAya-sabhAvo'muttAdI khetta. jisa kSetra meM cAra (gamana) kiyA jAtA hai, athavA dhammo so // (dharmasaM. 31, pR. 20) / 2. yastasya jitanA kSetra gatikA viSaya banAyA jAtA hai, vaha kSetrasyAtmasvabhAvo'mUrtatvAdikaH sa kSetradharmaH, dharmaH kSetracAra kahalAtA hai| svabhAva ityanayoranantiratvAt / (dharmasa. malaya. kSetrajJa-kSetraM svasvarUpaM jAnAtIti kSetrajJaH / va. 31) / (dhava. pu. 1, pR. 120); SaDdravyANi kSiyanti AkAzarUpa kSetra kA jo prAtmasvabhAva-amUrtatva nivasanti yasmin tatkSetram SaDdravyasvarUpamityarthaH, prAdi hai-vaha kSetradharma kahalAtA hai| tajjAnAtIti kSetrajJaH / athavA pradezajJaH jIva itya- kSetraparAvarta-dekho kSetraparivartana / loga yamasyArthaH, kSetrajJazabdasya kuzalazabdavat jahatsvArtha- esA jayA marateNa ettha jIveNaM / puTThA kamukkameNaM vRttitvAt / (dhava. pu. 6, pR. 221) / khettaparaTTo bhave thUlo // jIvo jaiyA ege khettapayejo prAtmasvarUpa ko athavA chaha dravya svarUpa loka- saMmi ahigae marai / puNaravi tassANaMtari bIyapaekSetra ko jAnatA hai vaha kSetrajJa kahalAtA hai| saMmi jai marae / evaMtaratamajogeNa sambakhattaMmi kSetrajJAna-kSetrajJAnaM kimidaM mAyAbahulamanyathA jai mano hoi| suhumo khettaparaTTo aNukka meNa naNu vA ? tathA sAdhabhirabhAvitaM bhAvitaM vA nagarAdIti gaNejjA / / (praMva. sAro. 1044-46) / vimarzanama / (uttarA. ni. zA. 7.58, pR. 40) / bAdara aura sUkSma ke bheda se kSetraparAvarta do prakAra kyA yaha kSetra mAyApracura hai athavA usase vihIna kA hai| jIva jaba lokAkAza ke kisI eka pradeza hai, tathA kyA vaha sAdhu janoM se adhiSThita nagarAdi para marakara tatpazcAt vaha krama se yA prakrama se bhI se rahita hai yA sahita hai| isa prakAra ke viveka lokAkAza ke samasta pradezoM ko apane maraNa se kA nAma kSetrajJAna hai| yaha pATha prakAra kI gaNi- vyApta kara letA hai, taba usakA eka bAdara kSetraparA. saMmpadA ke antargata sAtavI prayogamati sampadA ke varta pUrA hotA hai| para jaba vaha kisI eka lokAcAra bhedoM meM tIsarA hai| kAza ke pradeza ko prApta karake maratA hai aura kSetrataH kramottara-kSetrata: (kramottaraM) ekaprade- tatpazcAt punaH maraNa ko prApta hokara jaba vaha gAvagADAta dvipradezAvagADhaH, tato'pi tripradezAva- usake dvitIya pradeza ko apane maraNa se vyApta gADha, evaM yAvadavasAnavavaMsaMkhyeyapradezAvagADhaH / karatA hai (bIca meM yadi vaha anyatra maratA hai, to (uttarA. ni. vR. 1, pR. 4) / vaha ginatI meM nahIM prAtA), isI krama se vaha yathAkSetra kI apekSA eka pradeza pravagAr3ha kSetra se do krama se usa loka ke tRtIya-caturtha prAdi pradezoM ko pradeza pravagADha kSetra, usase bhI tona pradeza pravagAr3ha apane maraNa se vyApta karatA hayA jaba usake samasta kSetra isa prakAra antavartI asaMkhyAta pradeza pravagAr3ha hI pradezoM ko maraNa se vyApta kara letA hai taba kSetra paryanta yaha saba kSetrataH kramottara kahalAtA hai| usakA sUkSma kSetraparAvarta pUrA hotA hai| kSetrataH jIva-kSetrato'saMkhyeyapradezAvagADhaH / (prAva. kSetraparivartana-dekho kSetraparAvarta va parakSetramA ni. malaya. vR. 126, pR. 131) / 1. savvamhi loyakhette kamaso taNNasthi jaNNa uppajo asaMkhyAta pradezoM ko avagAhita kiye hue hai, NaM / uggAhaNeNa bahuso paribhamido khettasaMsAre / / vaha kSetrata: jIva kahAlAtA hai| (dvAdazAnu. 26) / 2. jattha Na jAdo Na mado kSetrataH vargaNA - kSetrataH ekapradezAvagADhAnAM havejja jIvo aNaMtaso ceva / kAle tIdammi imo yAvadasaMkhyeyapradezAvagADhAnAm / (prAva. hari. va. Na so padeso jae asthi / / (bha. pA. 1775) / 36, pR. 34) / 3. sUkSmanigodajIvo'paryAptakaH sarvajaghanyapradeza Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetraparivartana] 397, jaina-lakSaNAvalI [kSetrapUjA zarIro lokasyASTamadhyapradezAn svazarIramadhyaprade- ekaikanabhaHpradezapratisamayApahAreNa yAvatA kAlena zAn kRtvotpannaH, kSudrabhava grahaNaM jIvitvA mRtaH, sa sarvAtmanA niSThAmupayAti, tAvAn kAlavizeSo eva punastenaivAvagAhena dvirutpannastathA tristathA bAdaraM kSetrapalyopamam / etaccAsaMkhyeyotsapiNyavacaturityevaM yAvad dhanAMgulasyAsaMkhyeyabhAgapramitA- sarpiNImAnam / xxx tathA sa eva pUrvoktaH kAzapradezAstAvatkRtvastatraiva janitvA punarekaika- palyaH pUrvavadekaikaM bAlAgramasaMkhyeyakhaNDaM kRtvA tairApradezAdhikabhAvena sarvo lokaH prAtmano janmakSetra- karNa bhUto nicitazca tathA kriyate yathA manAgapi na bhAvamupanIto bhavati yAvattAvat kSetraparivartanam / tatrAgnyAdikamAkrAmati, evaM bhRte tasmin palye ye (sa. si. 2-10, bha. prA. vijayo. 1775) / AkAzapradezAstairbAlAH spRSTA ye ca na spRSTAste 4. so ko'vi Natthi deso loyAyAsassa Niravase- sarve'pyekakasmin samaye ekaikAkAzapradezApahAreNa sassa / jattha Na savvo jIvo jAdo marido ya bahu- samudhriyamANA yAvatA kAlena sarvAtmanA niSThAmupavAraM / / (kAtike. 68) / 5. sUkSmanigodajIvaH yAnti tAvAn kAlavizeSaH sUkSma kSetrapalyopamama / aparyAptaka: sarvajaghanyapradezazarIraH lokasyASTamadhya- idamapyasaMkhyeyotsapiNyavasapiNImAnameva kevalaM pUrvapradezAn svazarIramadhye kRtvA utpannaH kSudrabhavagrahaNaM smAdasaMkhyeyaguNam / (prava. sAro. va. 1026, pa. jIvitvA mataH, sa eva jIvaH punastenA'vagAhena 304) / do vArAnutpannaH, trIn vArAnutpannazcaturvArAnutpannaH 1 kSetra se abhiprAya prAgamokta vidhi ke anusAra ityevaM yAvata agulasya asaMkhyeyabhAgapramitAkAza. palya meM bhare hue bAlAnoM se spaSTa prAkAza kA hai| pradezAstAvato vArAna tatraivotpadya pUnaH ekaikaikaprade- usake una pradezoM meM se pratyeka samaya meM donoM prora zAdhikatvena sarvaloka: nijajanmakSetratvamupanIto se eka-eka pradeza ke apahRta karane para jitane kAla bhavati yAvattAvatkSetraparivartanaM kathyate / (ta. vRtti meM ve saba samApta hoM utane kAlavizeSa ko kSetrazruta. 2-10) / palyopama kahA jAtA hai| 3 sarvajaghanya avagAhanA vAlA sUkSma nigodiyA labdhya- kSetrapAlamudrA-UrdhvazAkhaM vAmapANi kRtvA'GagaparyAptaka jIva loka ke pATha madhyapradezoM ko apane SThena kaniSThikAmAkramaya diti kSetrapAlamudrA / zarIra ke madhya meM karake utpanna hamrA aura kSudrabhava- (nirvANaka. pR. 31) / grahaNa taka jIvita rahakara mraa| phira vahI usI bAyeM hAtha kI aMguliyoM ko Upara phailAkara aMgaThe avagAhanA se dhanAMgala ke prasaMkhyeya bhAga pramANa se kaniSThA ko dabAne para jo madrA banAtI hai. use jitane prAkAzapradeza haiM utane bAra vahIM utpanna kSetrapAlamudrA kahate haiN| hokara tatpazcAt eka-eka prAkAzapradeza kI praSi kSetrapuruSa-yo yasmin surASTrAdau kSetre bhavaH katA se java samasta loka ko apanA janmakSetra kara sa kSetrapuruSo yathA saurASTrika iti, yasya vA yata letA hai taba usakA kSetraparivartana pUrA hotA hai| kSetramAzritya puMstvaM bhavatIti / (sUtrakR. ni. zI. kSetrapalyopama-1. tathA kSetramityAkAzam, tatazca pama-1. tathA kSatramityAkAzam, tatazca vR. 55, pR. 103) / pratisamayamubhayathApi kSetrapradezApahAre kSetrapalyopa- jo jisa saurASTra prAdi kSetra meM utpanna hammA hai use mam / (anuyo. hari. va. pa. 84) / 2. kSetramA- vahAM kA kSetrapuruSa kahate haiM / jaise---saurASTrika / kAzapradeza rUpaM tatpradhAnaM kSetrapalyopamam / (saMgrahaNI. athavA jisa kSetra kA prAzraya lekara puruSa ke paruSatva de. 5.4, pR. 5) / 3. bAyarasuhumAyAse khettapaesA- hotA hai use kSetrapuruSa kahate haiN| NusamayamavahAre / bAyarasuhamaM khettaM ussappiNIyo kSetrapUjA-1. jiNajammaNa-NikkhamaNe NANapanIra asaMkhejjA / / (prava. sAro. 1026) / 4. iyamatra tisthaciNhesu / NisihIsu khettapUjA puvvavihANeNa bhAvanA-sa evotsedhAgulapramitayojanapramANavi- kAyavvA // (vasu. zrA. 452) / 2. janma-niHkramaNaviSkambhAyAmAvagADhaHpalyaHpUrvavadekAhorAtraM yAvatsa- jJAnotpattikSetre jinezinAma / niSiSyAsvati ptAhorAtraprarUDha lAgairAkaNaM nicito bhriyate, tata- kartavyA kSetra pUjA yathAvidhi // (gaNa. pA. 223) / stai lAyeM nabhaHpradezAH spRSTAste samaye samaye 3. garbha-janma-tapo-jJAnalAbha-nirvANasambhave / kSetra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetrapratikramaNa] 368, jaina-lakSaNAvalI [kSetramaMgala niSadyakAsu prAvidhinA kSetrapUjanam // (dharmasaM. pratyAkhyAna hai| zrA. 6-65) / kSetrapramAraNa-aMgulAdiyogAhaNApro khettapamANaM, 1 tIrthaMkaroM ke janma, dIkSA, kaivalyaprApti aura 'pramIyante avagAhyante anena zeSadravyANi' iti tIrtha ke cihnasvarUpa niSodhikA sthAnoM meM jo vidhi- asya pramANatvasiddheH / (jayadha. 1, pR. 36) / pUrvaka pUjA kI jAtI hai use kSetrapujA kahate haiN| aMgula prAdi avagAhanAtroM ko kSetrapramANa kahA kSetrapratikramaNa-1. udaka-kardama-sa-sthAvarani- jAtA hai| citeSu kSetreSu gamanAdivarjanaM kSetrapratikramaNam / kSetraphala-1. samavaTTavAsavagge dahaguNide karaNi jayo. TI. 116); trasa-sthAvarabahalasya paridho hodi / vitthAratarimabhAge paridhihade svAdhyAya-dhyAnavighnasaMpAdanaparasya vA pariharaNaM tassa khettaphalaM / / (ti. pa. 1-117) / 2. vAso kSetrapratikramaNam / / (bha. prA. vijayo. TI. 421) / tiguNo parihI vAsaca utthAhado du khettaphalaM / (tri. 2. kSetrAzritAtIcArAnnivartanaM kSetrapratikramaNam / sA. 17) / (mUlA. vR. 7-115) / 1 vivakSita kSetra kI paridhi ko usake bistAra ke 1 jala, kardama (kIcar3a) tathA sa-sthAvara jIvoM se caturtha bhAga se guNita karane para jo pramANa prAtA vyApta kSetroM meM gamanAgamana ke parityAga ko kSetra- hai use kSetraphala kahate haiN| yaha gola kSetra sambandhI pratikamaNa kahate haiM / athavA svAdhyAya va dhyAna meM kSetraphala ke lAne kA vidhAna hai| vighna utpanna karane vAle pracura trasa-sthAvara jIva- kSetramaMgala-1. guNapariNadAsaNaM pariNikkamaNaM yakta kSetra ke parihAra ko pratikramaNa kahate haiN| kevalassa NANassa / upattI iyapahudI bahubheyaM kSatisevanA-1. varSAsu kozAgamanam, ardhayo. khettamaMgalayaM / edassa udAharaNaM pAvANagarujjayantajanaM vA, tato'dhikakSetragamanaM kSetrapratisevanA / athavA caMpAdI / pAhuTTahatthapahudI paNavIsabhahiyapaNasayapratiSiddhakSetragamanaM viruddharAjyagamanaM chinnAdhvagamanaM ghaNi / / dehapravaTTidakevala NANAvaTTaddhagayaNadeso vA / tato rakSaNIyAgamanam, tasyA? yadAtikrAntaH, seDhighaNamettaappappadesagayaloyapUraNApuNNA / / vissAunmArgeNa vA gamanam, antaHpurapravezaH, ananujJAta- NaM loyANaM hodi padesA vi maMgalaM khetaM / (ti. gRhabhUmigamanam, ityAdinA kSetrapratisevA / (bha. pa. 1, 21-24) / 2. tatra kSetra maGgalaM guNapariprA. vijayo. 450) / 2. khettaM varSAsu sAdhUnAM pariNatAsana-pariniSkramaNa-kevalajJAnotpatti- parinikrozaM dvikroza vA gamanamiSTam / tato 'dhikakSetra- rvaannkssetraadiH| tasyodAharaNaM Urjayanta-campA-pAvAgamanaM kssetrprtisevnaa| athavA niSiddhakSetra viruddha- nagarAdiH / ardhASTAralyAdi-paJcaviMzatyUttarapaMcarAjya-chidrAdyunmArgAntaHpurAnanujJAtagRhabhUmi * droNyA- dhanuzatapramANazarIrasthita-kaivalyAdyavaSTabdhAkAzadezA digamanaM kSetrapratisevanA / (bha. prA. mUlA. 450) / vA, lokmaatraatmprdeshailokpuurnnaapuuritvishvlok1 varSA Rtu meM sAdhu ke lie prAdhA koza athavA pradezA vA / (dhava. pu. 1, pR. 28-26) / pAdhA yojana jAne kA vidhAna hai, usase adhika 1 jina sthAnoM para sAdhu janoM ne uttamottama gaNoM jAnA, yaha kSetrapratisevanA hai| athavA niSiddha kSetra kI prApti ke kAraNabhUta vIrAsanAdi se sthita meM, viruddha rAjya meM, aura truTita mArga meM gamana hokara dhyAna kiyA hai, jahA~ para dIkSA grahaNa kI ityAdi kSetrapratisevanA hai| hai, kevalajJAna aura nirvANa prApta kiyA hai, una kSetrapratyAkhyAna-ayogyAni vAniSTaprayojanAni sthAnoM ko kSetramaMgala kahate haiN| jaise-pAvAnagara saMyamahAni saMklezaM vA saMpAdayanti yAni kSetrANi Urjayanta va campApura praadi| sAr3he tIna hAtha se tAni tyakSyAmi iti kSetrapratyAkhyAnam / (bha. prA. lekara pAMca sau paccIsa dhanuSa taka ke zarIra meM vijayo. 116) / sthita aura kevalajJAna se vyApta prAkAzapradezoM ko ayogya va aniSTa prayojana vAle tathA jo kSetra saMyama- bhI kSetramaMgala kahate haiN| tathA lokapUraNa samadadyAta vinAza aura saMkleza ko utpanna karate haiM unakA meM dazA meM kevalI bhagavAn ke prAtmapradezoM se sarvasyAga karUMgA, isa prakAra ke niyama kA nAma kSetra- loka ke vyApta hone ke kAraNa loka ke samasta Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetramAsa] 366, jaina-lakSaNAvalI trivyatireka pradezoM ko bhI kSetramaGgala kahate haiN| 3. kSetravRddhizcaMkato yojanazatamabhigrahItamanyato kSetramAsa-yasmina kSetre mAsasya varNanA sa mAsa-- dazayojanAni / tatastasyAM dizi samutpanne kArya kSetraprAdhAnyavivakSAyAM tatkSetramAsa ityapi draSTavyam / yojanazatamadhyAdapanIyAnyeSAM dazAdiyojanAnAM tatraiva (vyava. bhA. malaya, vR. 2-14, pR. 6) / svabuddhadhA prakSepo vRddhikaraNamiti / (zrA. pra. TI. jisa kSetra meM mAsa kA varNana kiyA jAve use kSetra. 283) / 4. abhigRhItAyA dizo lobhAvezAdAdhipradhAnatA kI vivakSA se kSetramAsa kahate haiN| kyAbhisambandhaH kssetrvRddhiH| (ta. lo. 7-30) / kSetraloka-1. AyAsaM sapadesaM uDDhamaho tiriya- 5. prAga dizo yojanAdibhiH paricchidya punarlobha. logaM ca / khettalogaM viyANAhi aNaMtajiNadesidaM / / vazAttato'dhikAkAMkSaNaM kssetrvddhiH| (cA. sA. pu. (mUlA. 7-46%; dhava. pu. 4, pR. 7 ud.)| 2. 28) / 6. tathA kSetrasya pUrvAdidezasya digvrataviaAgAsassa paesA uDDhaM ca ahe ya tiriyaloe y| Sayasya hasvasya sato vaddhirvarddhanaM pazcimAdikSetrAntajANAhi khittaloga aNaMtajiNadesi smm| (prAva. raparimANaprakSepeNa dIrdhIkaraNaM kssetrvRddhiH| (dha. bi. bhA. 197, pR. 465) / 3. kSetraloka AkAza- mu. vR. 3-28% yogazA. svo. viva. 3-67; sA. mAtramanantapradezAtmakam / (sthAnAM. abhaya. va. 1, gha. 5-5) / 7. vyAsaMga-moha-pramAdAdivazena lobhA vezAda yojanAdiparicchinna dikasaMkhyAyA adhikA1 pradezayukta AkAza tathA Urdhva, aSaH aura kAMkSaNaM kSetravRddhiH / yathA manyA[mAnya] kheTAvasthitiryaka loka isa saba ko kSetraloka samajhanA tena kenacit zrAvakeNa kSetraparimANaM kRtaM yat 'dhaaraacaahie| purIlaGghanaM mayA na kartavyam iti', pazcAt ujjakSetravargaraNA-egAgA[sapade]soggAhaNapahuDi pade- yinyAm anyena bhANDena mahAn lAbho bhavatIti suttarAdikameNa jAva desUNaghaNaloge tti tAva edAmo tatra gamanAkAkSA gamanaM vA kSetravRddhiH / dkssinnaakhettvggnnaao| (ghava. pu. 14, pR. 52) / pathAgatasya dhArAyAH ujjayinI paJcaviMzatigavyUeka AkAzapradeza pravagAhanA se lekara pradezAdhika tibhiH kicinyUnAdhikAbhi: parato vartate / (ta. bR. krama se kucha kama ghanaloka taka jitane vikalpa haiM, zrata. 7-30, kArtike. TI. 341-42) / 8. yathA ye saba kSetravargaNAeM kahalAtI haiN| satyamita: krozaH zataM yAvad gatirmama / krozA mAlakSetravimokSa - kSetravimokSastu yasmina kSetre vadezIyA kSetravRddhizca dUSaNam // (lATIsaM. 6-120) / cArakAdike vyavasthito vimucyate, kSetradAnAdvA, 1 grahaNa kiye gaye dizA ke pramANa se lobhavaza usase yasmina vA kSetra vyAvarNyate sa kSetravimokSaH / adhika kA abhiprAya rakhanA, isakA nAma kSetravRddhi (pAcArA. ni. zI.bu. 1, 7, 1. 258, pR. 236) / hai| yaha atikramaNa pramAda, moha athavA kAryabyAprANI cAraka (kArAgAra) prAdi jisa kSetra meM saMga se hotA hai| 3 digvata meM kisI ne eka ora avasthita rahakara mukti pAtA hai vaha kSetravimokSa sau yojana pramANa aura dUsarI ora dasa yojana kahalAtA hai / athavA kSetra ke dAna se jisa kSetra se pramANa jAne kA niyama kiyA, pazcAt jisa ora chuTakArA pAtA hai vaha kSetra vimokSa hai| athavA jisa dasa yojana kA niyama kiyA thA usa prora kAryakSetra meM vimokSa kA varNana kiyA jAtA hai use kSetra vizeSa ke upasthita hone para sau yojana pramANa vimokSa jAnanA caahie| kSetra meM se kucha yojanoM ko kama karake svabuddhi se kSetravRddhi --1. parigRhItAyA dizo lobhAvezAdA- udhara ke kSetra meM utane yojana bar3hA lenA, yaha usa dhikyAbhisandhiH kSetravRddhiH, sa eSo'tikramaH pramA- digvata meM kSetravRddhi nAma kA aticAra hai| dAnmohAd vyAsaGgAdvA bhvtiityvseyH| (sa. si. kSetravyatireka-api yazcaiko dezo yAvadabhivyApya 7-30) / 2. abhigamItAyA dizo lobhAvezAdA- vartate kSetram / tattatkSetra nAnyada bhavati tadanyacca dhikyAbhisandhiH kSetravRddhiH / prAg dizaM yojanAdi kSetravyatireka: / / (paMcAdhyA. 1-148) / bhiH paricchidya punarlobhavazAttato'dhikAkAMkSaNaM kSetra- jo eka deza-kAzI kauzala prAdi-jitane vRddhirityadhyavasIyate / (ta. vA. 7, 30, 5) / ko vyApta karake sthita hai, vaha usakA kSetra hai, anya Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetrazuddhi ] nahIM hai| usase zranya kSetra kSetravyatireka hai / kSetrazuddhi - 1. vyAkhyAtRvyavasthita pradezAccatasRSvapi divaSTAviMzatisahasrAyatAsu viNmUtrAsthi-kezanakha tvagAdyabhAvaH SaSThAtItavAcanAta: ArAt paMcendriyazarIrArdrAsthi tvag- mAMsAsraksambandhAbhAvazca kSetrazuddhi: / ( dhava. bhAga. 6, pR. 253) / 2. ekAnte nirmale svAsthyakare zItAdivarjite / vandanAM kurvato deze kSetrazuddhizca sA matA // ( dharmasaM. zrI. 7-45) / 400, jaina - lakSaNAvalI 1 zAstravyAkhyAtA jisa kSetra meM sthita ho usakI cAroM dizAoM meM aTThAIsa hajAra (dhanuSa) lambe kSetra meM mala, mUtra, haDDI, bAla, nAkhUna aura camar3e zrAdi ke prabhAva ko tathA chaThI pratIta vAcanA se nikaTavartI kSetra meM paMcendriya prANI ke zarIra kI gIlI haDDI, camar3A, mAMsa aura rakta ke prabhAva ko bhI kSetrazuddhi kahate haiN| yaha zuddhi ziSyAdhyApanarUpa vAcanA se sambaddha hai / kSetrasamavAya - 1. jambUdvIpa- sarvArthasiddhaghapratiSThAnanaraka - nandIzvaraikavApInAM tulyayojanazatasahasravikambhapramANena kSetrasamavAyanAt kSetrasamavAyaH / (ta. vA. 1 20, 12; dhava. pu. 6, pR. 169 ) / 2. khettado sImaMtaNiraya mANusakhetta uDuvimANa-siddhi khettaM ca samA / ( dhava. pu. 1, pu. 101 ); siddhimanuSyakSetra vimAna sImantanarakANAM tulyayojanapaMcacatvAriMzacchatasahasrAviSkambhapramANena kSetrasamavAyaH / ( dhava. pu. 6, 169 ) / 3. sImaMta mANusakhetta-uDuvimANa- siddhikhettANi cattAri vi sarisANi eso khettasamavA / ( jayadha. pu. 1, pR. 124) / 4. kSetrAzrayeNa sImAntanaraka- manuSyakSetra RtvindrakANi sadRzAni avadhisthAnanaraka- jambUdvIpa- sarvArthasiddhivimAnAni sadRzAni ityAdiH kSetrasamavAyaH / (go. jI. ma. pra. TI. 356 ) / 5. kSetrAzrayeNa sImantanaraka - manuSyakSetra - Rtvindraka - siddhakSetrANi pradezataH sadRzAni zravadhisthAnanaraka-jambUdvIpasarvArthasiddhivimAnAni sadRzAni ityAdiH kSetrasamavAyaH / (go. jI. jI. pra. To. 356 ) / 1 jambUdvIpa, sarvArthasiddhi, zrapratiSThAnanaraka praura nandIzvaradvIpastha pratyeka vApI kA samAnarUpa se eka lAkha yojana pramANa vistAra hone ke kAraNa ise kSetrasamavAya kahA jAtA hai / [kSetrasasAra kSetra samAdhi - kSetra sAdhistu yasya yasmin kSetre vyavasthitasya samAdhirutpadyate sa kSetraprAdhAnyAt kSetrasamAdhiH, yasmin vA kSatre samAdhirvyAvarNyate iti / (sUtra. ni. zI. vR. 105, pR. 187) / jisa kSetra meM avasthita jisa kisI puruSa ke citta kI ekAgratArUpa samAdhi utpanna ho, use kSetra kI pradhAnatA se kSetrasamAdhi kahate haiM / zrathavA jisa kSetra meM samAdhi kA varNana kiyA jAtA hai use kSetrasamAdhi jAnanA cAhie / kSetrasaMyoga - se ki taM khittasaMjoge ?, 2 bhArahe eravae hemavae heraNNavae harivAsae rammagavAsa e devakurue puNvavideha pravaravidehae, grahavA mAgahe mAlavae soraTThae marahaTThae kuMkaNae, se taM khettasaMjoge / ( anuyo. sU. 130, pR. 144 ) / bharata va airAvata zrAdi kSetroM meM utpanna hue jIvoM ke una kSetroM ke sambandha se jo bhArata va airAvata Adi nAma prasiddha hote haiM unheM kSetra ke saMyoga se jAnanA cAhie / kSetrasaMsAra - 1. svazuddhAtmadravyasambandhi sahajazuddhalokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezebhyo bhinnA ye lokakSetrapradezAstatra kaikaM pradezaM vyApyAnantavArAna yatra na jAto na mRto'yaM jIvaH sa ko'pi pradezo nAstIti kSetrasaMsAra: / (bR. bravyasaM. TI. 35, pR. 86-60 ) / 2. teSA - meva ( jIva- pudgalAnAmeva ) kSetre caturdazarajvAtmake yatsaMsaraNaM sa kSetrasaMsAra: / yatra vA kSetre saMsAro vyAkhyAyate tadeva kSetramabhedopacArAt saMsAro yathA rasavatI guNaniketyAdi / ( sthAnA. zrabhaya vR. 4, 1, 261) / 3. caturazItilakSasImantakA dinarakAdidhvatIte kAle'nantA janma-maraNayorvRttirbhaviSyati sAntA bhavyAnAmanantA cAbhavyAnAM kSetrasaMsAraH / (bha. prA. mUlA. 430 ) / 1 sahaja zuddha lokAkAza ke pradeza pramANa jo zuddha zrAtmA ke praveza haiM unase bhinna lokakSetra ke pravezoM meM aisA koI pradeza nahIM haiM, jise vyApta karake yaha jIva ananta bAra janma-maraNa ko na prApta huA ho, yahI kSetrasaMsAra hai / 2 caudaha rAjasva - rUpa kSetra meM jo jIva aura pudgaloM kA paribhramaNa hotA hai, isakA nAma kSetrasaMsAra hai / athavA jisa kSetra meM saMsAra kA vyAkhana kiyA jAtA hai, use Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatrasAmAyika] 401, jena-lakSaNAvalI [kSetrAnupUrvI bhI abhedaM ke upacAra se kSetrasaMsAra kahA jAtA hai, (24) tIrthaMkaroM kI madhyamA kSetrAkhyA pratiSThA jaise rasoI va guNanikA aadi| jAnanI caahie| kSetrasAmAyika-1. jayara-kheTa-kavvaDa-maDaMva-paTTaNa- kSetrAtikrama-kSetra syAdvasatisthAnaM dhAnyAdhiSThAnadoNa muha-jaNavadAdisu rAga-dosaNiroho sagAvAsa- meva vaa| gavAdyAgAramAtraM vA svIkRtaM yAvadAvisayasaMparAyaNiroho vA khettasAmAiyaM NAma / tmanA / / tato'tirikte lobhAnmUcrchAvRttiratikramaH / (jayadha. 1, pR. 18) / 2. kAnicit kSetrANi na kartavyo vratasthena kurvatopadhitUcchatAm / / (lATIsaM. ramyANi aArAma-nagara-nadI-pa-vApI-taDAga janapa 6,68-69) / dopacitAni, kAnicicca kSetrANi rUkSa-kaNTaka kSetrakA artha rahane kA sthAna, dhAnya kA adhiSThAna viSama-virasAsthi-pASANasahitAni jIrNATavI-zaSka (kheta) athavA gAyoM Adi kA bAr3A hotA hai| parinadI marusikatApuMjAdibAhulyAti, teSUpari rAga- grahaparimANa meM jitane kSetra ko svIkAra kiyA gayA dveSayorabhAvaH kSetrasAmAyikaM nAma / (mUlA. vR. 7, hai usase adhika meM lobha ke vaza prAsakti rakhanA, 17) / 3. grAma-nagara-vanAdikSetreSu iSTAniSTeSu yaha usa vrata kA kSetrAtikrama nAma kA aticAra rAga-dveSanivRttiH kSetrasAmAyikam / (go. jI. ma. pra. hotA hai / vratI ko usakA pratikramaNa nahIM karanA TI. 367) / 4. kSetrasAmAyikamArAma-kaNTaka- caahie| vanAdiSu zubhAzubhakSetreSu samabhAva: / XXXkSetra - kSetrAnanugAmI - yatkSetrAntaraM na gacchati svotpannasAmAyika sAmAyikapariNatajIvAdhiSThitaM sthAna kSetre eva vinazyati, bhavAntaraM gacchatu mA vA, muurjynt-cmpaapuraadi| (ana.dha. svo. TI. 8-16) / tatkSetrAnanugAmi / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 5. NAma-gAma-Nayara-vaNAdikhettesu iTThANi? su rAya 372) / dosaNiyaTTI khetta sAmAiyaM / (aMgapa. pU. 306) / jo avadhijJAna apane utpattikSetra se anya kSetra 1 nagara, kheTa, karvaTa, maTaMba, paTTana, droNamukha aura ___ meM svAmI ke sAtha nahIM jAtA hai, kintu vahIM para janapada Adi ke viSaya meM rAga-dveSa na karanA, naSTa ho jAtA hai| vaha kSetrAnanugAmI avadhijJAna athavA apane nivAsasthAnaviSayaka kaSAya ko dUra kahalAtA hai| vaha apane utpanna hone ke bhava se karanA, isakA nAma kSetrasAmAyika hai|| anya bhava meM jA bhI sakatA hai aura kadAcit na kSetrastava-1. kailAza-sammedorjayanta-pAvA-campA bhI jaay| nagarAdinirvANakSetrANAM samavasa tikSetrANAM ca stavanaM kSetrastavaH / Xxx catuvizatistavasahitaM kSetra kSetrAnugAmI-svotpannakSetrAdanyasmin kSetre vihaXXXkSetrastavaH / (malA. va. 7-41) / 2. rantaM jIvamanugacchati, bhavAntaraM nAnugacchati, kSetrastavo'hatAM sa syAttatsvargAvatarAdibhiH / patasya tatkSetrAnugAmi / (go. jI.. pra. va jI. pra. TI. pUrvanAdrayAderyatpradezasya varNanam / (ana. dha. 8, 372) / jo avadhijJAna apanI utpatti ke kSetra se anya kSetra 42) / meM svAmI ke jAne para usake sAtha rahatA hai-naSTa 1 kailAza parvata, sammedAcala, Urjayantagiri, pAvApura nahIM hotA, use kSetrAnugAmI avadhi kahate haiN| yaha aura campApura Adi nirvANabhUmiyoM evaM samava. saraNasthAnoM ke guNakIrtana ko kSetrastava kahate haiM / avadhijJAna bhavAntara meM sAtha nahIM jAtA hai| athavA cauvIsa tIthaMkaroM ke stavana sahita kSetra ko kSetrAnupUrvI-dravyAvagAhopalakSitaM kSetrameva kSetrAkSetrastava jAnanA caahie| nupUrvI / (anuyo. hari. vRtti pR. 44) / kSetrAkhyA pratiSThA-RSabhAdyAnAM tu tathA sarveSA- dravya (tIna prAdi paramANuoM ke skandha) ko avameva madhyamA jJeyA / (SoDaza. 8-3) / gAhanA (tIna-cAra prAdi pradezoM) se upalakSitavyaktyAkhyA, kSetrAkhyA aura mahAkhyA ke bheda se paricaya meM pAyA hayA-kSetra hI kSetrAna pUrvI pratiSThA tIna prakAra kI hai| unameM RSabhAdi sabhI kahalAtA hai| la. 51 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetrAnuyoga] 402, jaina-lakSaNAvalI [kSetrAhAra kSetrAnuyoga-tathA kSetrasyakasya jambUdvIpAderanuyogo ca cakravartivijayeSu / (ta. bhA. 3-15) / 2. yathA jambUdvIpaprajJaptiH, tasyA jambUdvIpalakSaNaka- kSetrAryAH kAzI-kozalAdiSu jaataaH| (ta. vA. 3, kSetravyAkhyAnarUpatvAt / bahUnAM kSetrANAmanuyogo 36, 2) / 3. kSetrAryAH paJcadazasU jAyante karmayathA dvIpa-sAgaraprajJaptiH, bahUnAM dvIpa-samudrANAM tayA bhUmiSu / tatreha bhArate sArdhapaJcaviMzatidezajA: // vyAkhyAnAt / kSetraNAnuyogo yathA pRthivIkAyikA- (tri. za. pu. ca. 2, 3, 665) / 4. kauzaladisaGkhyAvyAkhyAnaM jambUdvIpaM prasthakaM kRtvaa| ukta kAzyavanti-aMga-baga-tilaMga-kaliMga-lATa-karNATa-bhoTaca-jambuddIvapamANA puDhavijiyANaM tu patthayaM kaauN| goDa-gurjara-saurASTra-maru-vAgjaDa-malaya-mAlava - kuMkaevaM mavijjamANA havaMti logA asaMkhejjA // kSetra NAbhIra - saurabhasa - kAzmIra-jAlaMgharAdidezodbhavAH ranuyogo yathA bahu-dvIpasamudra pramANaM prasthakaM kRtvA kSetrAryAH / (ta. vRtti zrata. 3-36) / pathivIkAyAdisaGkhyAbhaNanam / uktaM ca-khettehi 1jo pandraha karmabhUmiyoM meM, tathA bharatakSetroM meM bahudIvehiM puDhavijiyANaM tu patthayaM kAuM / evaM vartamAna sAr3he paccIsa dezoM meM tathA zeSa kSetragata mavijjamANA havaMti logA asaMkhejjA / / kSetre'nu- cakravativijayoM meM utpanna hue haiM ve kSetrArya kahe jAte yogastiryagloke bharatAdo vA, kSetreSvanuyogo'rddhatRtI- haiN| 2 kAzI aura kauzala prAdi dezoM meM utpanna yeSu dvIpa-samudreSu / (prAva. ni. malaya. va. 126, hue manuSya kSetrArya kahalAte haiN| pR. 131) / kSetrAvagraha-1. puvAvarAyayA khalu seDhI logassa anayoga nAma vizeSa vivaraNa yA vyAkhyAna kA hai| majhayArammi / jA kuNai duhA loga dAhiNa taha prakRta meM yaha kSetrAnuyoga kaI prakAra kA hai| jaise- uttaraddhaM ca / / sAdhAraNa prAvaliyA majjhammi avaddha1 jambUdvIpa Adi kisI eka hI kSetra kA anu- caMdakappANaM / addhaM ca parakkhitte tesi zraddhaM ca savikhayoga / yathA-jambUdvIpaprajJapti / 2 bahuta kSetroM kA te / / seDhIi dAhiNeNaM jA logo uDDha mo sakavianuyoga / jaise-dvIpa-sAgaraprajJapti / 3 eka kSetra mANA / heTThA vi ya logaMto khittaM sohammarAyassa / / rA anuyoga / jaise-jambUdvIpa ko prasthaka (vRhatka. 672-74) / 2. yo yatkSetramavagRhNAti (mApa kA eka upakaraNa) karake pRthivIkAyika sa kssetraavgrhH| sa ca samantata: sakrozaM yojanamekaprAdi jIvoM kI saMkhyA kA vyAkhyAna / 4 vahata se smin kSetre'vagRhIte satIti / (prava. sAro. 126) / kSetroM ke dvArA anuyog| jaise-bahuta dvIpa-samadroM 1 loka ke madhya meM pUrva-pazcima laMbI eka pradezarUpa ke pramANa ko prasthaka karake pRthivIkAyikAdi jIvoM zreNi hai jo loka ko do bhAgoM meM vibhakta karatI kI saMkhgA kA vivaraNa / 5 eka kSetra yA bahuta se hai-dakSiNArdha aura uttraarth| inameM dakSiNa ardhakSetroM meM anyog| jaise-tiryagloka meM yA bharatAdi loka kA adhipati saudharma aura uttara praloka kA kSetroM athavA aDhAI dvIpa-samadroM meN| adhipati IzAna indra hai| pracandrAkAra saudharma va kSetrAbhigraha-a u goyarabhUmI elugavikkhaMbha- IzAna kalpoM meM jo vimAnapaMkti hai vaha sAdhAraNa mittagahaNaM ca / saggAma paraggAme eva iya gharAya hai-pUrva-pazcima dizAgata teraha prastaroM meM kucha khittammi / (bahatka. bhA. 1646) / saudharma indra ke aura kucha IzAna indra ke haiN| ityAdi RjvI, gatvApratyAgatikA, gomatrikA, patagavIthikA, prakAra kA jo kSetravibhAga hai, yaha devendra kA kSetrApeDA, ardhapeDA, abhyantarazambUkA aura bahiHzambU. vagraha hai| abhiprAya yaha ki indra va cakravartI prAdi kA; ina pATha gocarabhUmiyoM kA bhikSArtha niyama jitane kSetra meM apanA prAdhipatya rakhate haiM, use karanA, kamara ke pramANa bhojana lene kA niyama kSetrAvagraha kahA jAtA hai| karanA tathA apane gAMva meM yA anya ke gAMva meM kSetrAhAra-kSetrAhArastu yasmin kSetre pAhAraH itane ghara taka jAUMgA ityAdi prakAra kA niyama kriyate utpadyate vyAkhyAyate vaa| yadi vA nagarasya karanA; isakA nAma kSetrAbhigraha hai| yo dezo dhAnyendhanAdinopabhogyaH sa kSetrAhAraH / kSetrAyaM-1. kSetrAryAH paJcadazasu karmabhUmiSa jAtAH tadyathA-mathurAyAH samAsanno dezaH paribhogyo tathA bharateSu ardhaSaDviMzatiSu janapadeSu jAtA zeSeSu mathurAhAro moDherakAhArAH kheDAhAra ityAdi / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatrojjhita] 403, jaina-lakSaNAvalI [kSema-kSemarUpa (sUtrakR. ni. zI. va. 2, 3, 166, pR. 87) / jAtA hai use kSetropakrama kahate haiN| yathA-hala jisa kSetra meM prAhAra kiyA jAtA hai, utpanna hotA aura kulika (jisa kASThavizeSa se ghAsa prAdi ko hai, athavA vyAkhyAna kiyA jAtA hai use kSetrAhAra nikAlA jAtA hai vaha mAravAr3a-prasiddha eka khetI kahate haiN| athavA nagara kA jo deza (bhAga) dhAnya kA upakaraNa) Adi ke dvArA khetoM kA jo upakrama va indhana prAdi ke dvArA upabhoga ke yogya hotA hai kiyA jAtA hai- unheM bIja bone Adi ke yogya vaha bhI kSetrAhAra kahalAtA hai| banAyA jAtA hai, yaha parikarma rUpa meM kSetropakrama kSetrojjhita - amugiccagaM Na bhuMje uvaNIyaM taM ca hai| tathA hAthI ke bandhana prAdi se-unake malakeNaI tassa / jaM bujjhe kappaDiyA sa deza bahavatthadese mUtra Adi ke dvArA-jo khetoM kA upakrama kiyA vA // (bRhatka. 612) / jAtA hai-unheM vinaSTa kiyA jAtA hai, yaha vastumaiM pramaka deza ke vastra kA upabhoga na karUMgA, aisI nAzarUpa meM kSetropakrama hai| pratijJA karane ke pazcAta yadi koI use vahI vastra kSetropasampat-1. saMjama-tava-guNa-sIlA jama-NiyabheMTa kare to usake nahIM grahaNa karane ko kSetrojjhita mAdI ya jamhi khettamhi / vaDuti tamhi vAso khette kahate haiN| athavA kArpaTika-apane deza kI ora uvasaMpayA NeyA / / (mUlA. 4-141) / 2. yasmin lauTakara pAne vAle yA apane deza se anya deza kI kSetra saMyama-tapogaNa-zIlAni yama-niyamAdayazca varddhamora jAne vAle-bIca meM coroM ke bhaya Adi se nte tasmin vAso yaH sA kSetropasampat / (mUlA. jo vastroM kA parityAga kara dete haiM, athavA vastra- va. 4-141) / pracura deza meM anya sundara vastra ko lekara purAne ko 1jisa kSetra meM rahane para saMyama, tapa, guNa, zIla, yama chor3a denA, ityAdi saba kSetrojjhita kahalAtA hai| aura niyamAdika vRddhi ko prApta hote haiM usa kSetra kSetrottara- kSetrottaraM mervAdyapekSayA yaduttaram / meM nivAsa karane ko kSetra-upasampat kahA jAtA hai| (uttarA. zA. 1, pR. 3) / kSema-kSemaM ca labdhapAlanalakSaNam / (lalitavi. meru prAdi kI apekSA jo uttaradizAgata kSetra hai vaha ma. paM. pR. 30) / . kSetrottara kahalAtA hai| prApta hue rAjyAdi ke vidhipUrvaka rakSaNa karane ko kSetrotsarga-yatkSetraM dakSiNadezAdyutsRjati, yatra vA- kSema kahate haiN| 'pi kSetra utsargo vyAvaya'te, eSa kSetrotsargaH / kSemaMkara-kSemaM' zAntiH rakSA, tatkaraNazIlaH kSema. (prAva. hari. va. 1452, pR. 771) / karaH / (sUtrakR. sU. zI. va. 2. 6, 4, pR. 141) / dakSiNa Adi jisa kSetra kA tyAga kiyA jAtA hai, kSema nAma zAnti yA rakSA kA hai| jisakA svabhAva athavA jisa kSetra meM utsarga kA varNana kiyA jAtA zAnti yA rakSA karane kA hai use kSemakara kahA hai, use kSetrotsarga kahate haiN| kSetropakrama-1. se ki taM khetta vakkame ?, 2 jaNNaM jAtA hai| hala-kuliyAIhiM khettAI uvakkamijjati se taM kSema-prakSemarUpa- tathA kSemo'kSemarUpastu saH (jJAkhettovakkame / (anayo. sU. 67) / 2. kSetrasyopa- nAdisamanvitaH) eva bhAvasAdhuH kAraNikadravyaliGgakramaH parikarma-vinAzakaraNaM kSetropakramaH / xxx rhitH| (sUtrakR. ni. zI. va. 1, 11, 111.pra. yadatra hala-kUlikAdibhiH kSetrANyUpakramyante-bIjava. 199) / panAdiyogyatAmAnIyante sa karmaNi kSetropakramaH, antaraMga meM jJAna-saMyamAdi ke dhAraka, kintu bAhya meM prAdizabdAd gajendrabandhanAdibhiH kSetrANyupakramyante sAdhupadocita prayojanIbhUta dravyaliMga se rahita sApa vinAzyante sa vastunAze kSetropakramaH, gajendra mUtrapurI- ko kSema-prakSemarUpa bhAvamArga kahate haiM / SAdidagdheSa hi kSetreSa bIjAnAmaprarohaNAt vina- kSema-kSemarUpa-jJAnAdisamanvito dravyaliGgopetazca STAni kSetrANi iti vyapadizyante / (anuyo. mala. sAdhuH kSemaH kSemarUpazca / (sUtrakR. ni. zI. vR. 1, hema. va. 67, pR. 48) / 11, 111, pR. 166) / 2 kheta kA jo parikarma (saMskAra) aura vinAza kiyA antagaGga meM jJAnAdi se yukta tathA bAhya meM dravya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSobha] 404, jaina-lakSaNAvalI [khalIna doSa liMga se bhI yukta sAdhu ko kSema-kSemarUpa bhAvamArga 1 ghar3e ke kapAla-zarkarA Adi Tukar3oM ko khaNDa kahate haiN| kahate haiN| kSobha-nirvikAranizcalacittavRttirUpacAritrasya vi- khaNDakUTa-yasya puna rekapAzrva khaNDena hInatA sa nAzakazcAritramohAbhidhAnaH kSobha ityucyate / (prava. khaNDakuTaH / (prAva. ni. malaya. vR. 136, pR. 143) / sA. jaya. vR. 8) / eka bAjU se phUTa hue ghar3e ko khaNDakuTa kahate haiN| nivikAra aura nizcala cittavattirUpa cAritra ke / khaNDa kuTa-samAna ziSya-yastu vyAkhyAnamaNDalyAvinAzaka cAritramoha ko kSobha kahate haiN| mupaviSTo'rddhamAtra tribhAgaM catuSkaM vA hInaM vA sUtrA rthamavadhArayati tathA'vadhAritaM ca smarati sa khaNDakSamAlIka-kSmAlIka parasvakAmapi bhUmimAtmasvakAM viparyayaM vA vadato bhavet / (sA.pa. svo. TI. kuTasamAnaH / (prAva. ni. malaya. ba. 136, pR. 143) / 3-36) / jaise khaNDita hue ghar3e meM dhAraNa kiyA gayA jala dUsare kI bhI bhUmi ko apanI batalAne tathA apanI alpa mAtrA meM ThaharatA hai, isI prakAra jo ziSya ko dUsare kI bhUmi batalAne ko kSamAlIka kahate haiN| vyAkhyAnamaNDalI meM baiThakara garu ke dvArA upadiSTa abhiprAya yaha ki bhUmi-sambandhI prasatya vacana ko kSmAlIka kahate haiN| sUtrArtha ko prAdhA, tRtIyAMza, caturthAMza athavA aura bhI hIna avadhAraNa karatA hai va avadhArita kA zvelauSadhi-1. jIe lAlA seM bhacchImala-siMhANa smaraNa karatA hai use khaNDakuTa samAna ziSya prAdinA sigcha / jIvANa rogaharaNA sa cciya khelo kahate haiN| sahI riddhI / / (ti. pa. 4-1066) / 2. kSvelo khaNDAbheda-se ki taM khaMDAbhede ? jaNNaM prayakhaDANa niSThIvanamauSadhiryeSAM te velauSadhiprAptAH / (ta. vA. vA taukhaMDANa vA taMbakhaDANa vA sIsakhaMDANa vA 3, 36, 3) / 3. seMbha-lAlA-siMghANa-vippusAdINa rayayakhaDANa vA jAtarUvakhaMDANa vA khaMDaeNa bhede khelo tti saNNA / eso khelo aosahita patto jesi bhavati se taM khaMDAbhede / (prajJApa. 11-171) / te khelosahipattA / (dhava. pu. 6, pR. 66) / lohA, trapu (saMgA), tAMbA, zIzA, cAMdI aura 1 jisa Rddhi ke prabhAva se kapha, prAMkha kA ml| sonA; inake khaNDoM kA jo khaNDarUpa se bheda hotA aura nAsikA kA mala prAdi jIvoM ke roga ko hai use khaNDAbheda kahate haiN| zIghra dUra karane vAle hote haiM vaha kvelauSadhi Rddhi khalatA-XXX apaguNakathAbhyAsakhalatA / kahalAtI hai| (yuktya nu. 64) / khagacara-vijjAe viNA sahAvado ceva gagaNa avagaNoM kI kathA ke abhyAsa kA nAma khalatA hai| gamaNasamatthesU khgyrttppsiddhiido| (ghava. pu. 11, khalona doSa-1. yaH khalInapIDito'zva iva dantapR. 115) / kaTakaTaM mastakaM kRtvA kAyotsarga karoti tasya vidyA ke binA svabhAva se hI jo prAkAza meM gamana khalInadoSaH / (malA. va. 7-171) / 2. khalInakarane meM samartha ho vaha khagacara kahalAtA hai| miva rajoharaNaM puraskRtya sthAna khalIlanadoSaH / khaDagamadrA-dakSiNakareNa muSTi baddhvA tarjanI anye khalInArtahayavadUrvAdhaHzirakampana khalInadoSamadhye prasArayediti khaDgamudrA / (nirvANaka. pR. mAhuH / (yogazA. svo. viva. 3-130) / 3.xx xkhalInitam / khalInArtAzvavahanta ghRSTayovadhizca dAhine hAtha kI maTThI bAMdha kara tarjanI aMgulI ke lcchirH| (ana. pa. 8-116) / phailAne ko khaDgamudrA kahate haiN| 1 khalIna nAma ghor3e kI lagAma kA hai| khalIna se svara -1. khaNDo ghaTAdInAM kapAla-zarkarAdiH / pIr3ita ghor3e ke samAna dAMtoM kI kaTakaTAhaTa yakta 5-24; ta. vA. 5, 24, 14; kAtike. mastakako karake jo kAyotsarga karatA hai usake khalIna TA. 206) / 2. ghaTa-karakAdInAM bhitta-zarkarAdi- doSa hotA hai| 2 khalIna ke samAna rajoharaNa ko karaNaM khaNDa: pratipAdyate / (ta. vRtti zruta. 5-24) / : prAge karake sthita honA, yaha khalInadoSa kahalAtA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khAta] 405, jana-lakSaNAvalo hai| dUsare prAcAryoM kA kahanA hai ki lagAma se bhAMti niyaMtrita, zatra se abhedya, bahuta dhana-dhAnyAdi pIr3ita ghor3e ke samAna Upara-nIce zira ke kaMpAne se paripUrNa aura ayodhya hote haiM; ityAdi prakAra kA nAma khalInadoSa hai| se kheTa Adi ke sambandha meM kathA-vArtA karanA, ise khAta-1. khAtaM bhUmigRhAdi / (yogazA. svo. kheTAdikathA kahate haiN| viva. 1-65) / 2. khAtaM tUbhayatrApi smmiti| kheda-aniSTalAbhaH khed:| (ni. sA. TI. 6) / (jambadvI. zA. va. 12. pR. 76: jIvAjI. malaya. aniSTa ke saMyoga se citta meM hone vAlI khinnatA va. 3, 1, 117, pR. 156) / ko kheda (aThAraha doSagata eka doSa) kahate haiM / 1 bhUmigRha (talaghara) kA nAma khAta hai| khelauSadhi Rddhi-dekho shvelaussdhi| khAtocchita-khAtocchitaM bhUmigRhasyopari gRhA- gagana-pAgAsaM gagaNa devapathaM gojhagAcaridaM prava. disannivezaH / (yogazA. svo. viva. 3-65) / gAhaNalakkhaNaM AdheyaM viyApagamAghAro bhUmi ti bhUmigaha ke Upara banAye gaye gahAdi ko khAtocchita eyttro| (dhava. pu. 4, pR. 8) / kahate haiN| jo anya dravyoM ko sthAna dene vAlA hai use gagana khAdya-zarkarAdi vA / khAdyaM xxxII (lATI- ___ kahate haiN| prAkAsa, devapatha, gadyakAcarita, avagAsaM. 2-16) hanalakSaNa, prAdheya, vyApaka, prAdhAra aura bhUmi; ye zakkara prAdi khAdya kahalAte haiN| usake samAnArthaka nAma haiN| khArI-SoDazadroNA khaarii| (ta. vA. 3,38,3) / gaganagAminI-dekho aakaashgaaminii| gacchedi solaha droNa pramANa mApavizeSa ko khArI kahate haiN| jIe aisA riddhI gayaNagAmiNI NAma 1 (ti.pa. kheTa-1. giri-sarikadapariveDhaM kheDaM xxx // 4-1034) / (ti. pa. 4-1368) / 2. saritparvatAvaruddhaM kheDaM jisake prabhAva se prAkAza meM gamana kiyA jA sakatI NAma / (dhava. pu. 13, pR. 335) / 3. kheTa nadyA- hai use gaganagAminI Rddhi kahate haiN| prAkAzadviveSTim / (malA. va. 8-86) / 4. kheTaM ghulI- gAminI bhI isI kA dUmarA nAma hai| prAkAram / (praznavyA. abhaya. va. pu. 175; gaccha--1. tipurisao gaNo, taduvari gacchoM meM praupapA. abhaya. vR. 32, pR. 74) / 5. pAMsu-prAkA- (dhava. pu. 13, pR. 63) / 2. ekAcAryapraNayaranibaddhaM kheTam / (jIvAjI. malaya. vR. 1-36); sAdhusamUho gcchH| (ta. bhA. siddha. vR. 6-24, pAMzaprAkAranibaddhAni kheTAni / (jIvAjI. malaya. yogazA. svo. viva. 4-10) / 3. sAptapuruSiko va. 3, 2, 147, pR. 276) / gacchaH / (mUlA. va. 4-153) / 1parvata aura nadI se veSTita kSetra ko kheTa kahA 1 tIna puruSoM kA gaNa aura usake prAge gaccha hotA jAtA hai| 4 jisa nagara ke cAroM ora dhUli- hai| 2 eka prAcArya ke netRtva meM rahane vAle sAdhanoM miTTI se banA humA-koTa ho, use kheTa kahate haiN| ke samaha ko gaccha kahate haiN| khaTAdikathA-kheTa nadyAdriveSTitaM nadI-parvatarava- gaDDI-daharadocakkApo dhaNNAdihaluadavvabharuvvaruddhaH pradeza: / karvaTa sarvatra parvatena veSTito deshH| haNakkhamANo gaDDIno NAma / (dhava. pu. 14, 1. kathAtra sambadhyate-karvaTakathA: kheTakathAstathA saMvA- 38) / hana-droNamukhAdikathAzca, tAni zobhanAni niviSTAni dhAnya prAdi halake dravya ke bhAra ke hone meM samartha sudurgANi vIrapuruSAdhiSThitAni suyaMtritAni paracakrA- do cAkoM vAlI gAr3I ko gaDDI kahA jAtA hai bhedyAni bahudhana-dhAnyArthanicitAni, sarvathAyodhAni, garaga-1. gaNaH sthavirasantatiH / (sa. si., na tatra praveSTuM zaknotItyevamAdivAkpralApAH kheTA- 24; ta. zlo. 6-24; bhAvaprA. TI. 78)ii dikthaa:| (malA. va.8-86) 2. gaNaH sthvirsnttisNsthitiH| (tA. bhA. nadI aura parvata se avaruddha pradeza ko kheTa kahate haiN| 24) / 3. gaNa: sthavirasantatiH / sthavirANAM ye kheTa, saMvAhana va droNamukha prAdi sundara, uttama santatirgaNa ityucyate / (ta. vA. 9, 24, 8) / durga se sahita, zara-vIra puruSoM se adhiSThita, bhalI 4. gaNa iti ekavAcanAcAra-kriyAsthAnAM smudaay:| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNaka] ( dhAva. ni. hari. va malaya. vR. 211) / 5. tipuri gaNa / ( dhava. pu. 13, pU. 63 ) / 6. sthavi rANAM santatirguNaH / (cA. sA. pR. 66 ) / 7. trapu ruSiko gaNaH (mUlA. 4 - 153) / 8. kulasamudAyo gaNaH / (yogazA. svo viva. 4-60 ) / 6. gaNaH kulAnAM samudAya: / ( zraupapA. abhaya vU. 20, pR. 32) / 10. gaNo mallagaNAdi: / ( vyava. malaya. vR. pU. 117) / 11. vRddhamunisamUho gaNaH / (ta. vRtti zruta. 9-24 kArtike. TI. 457) / 1 jo sAdhu sthavira - maryAdA ke upadezaka yA zruta meM vRddha hote haiM unake samUha ko gaNa kahA jAtA hai / gaNaka - gaNaka: saMkhyAvid devajJo vA / ( nItivA. 14-27) / saMkhyA ke jAnakAra gaNitajJa ko athavA devajJa ( jyotiSI) ko gaNaka kahate haiM / gaNadhara - 1. XXX gaNaparirakkho muNeyavvo / (mUlA. 4-35, pU. 135 ) ; piyadhammo daDhammo saMviggo'vajjabhIru parisuddho / saMgaha- Niggahakusalo sadadaM sArakkhaNAjutto || gaMbhIro duddhariso midavAdI appako duhallo ya | cirapavvaido gihidatyo prajjANaM gaNadharo hodi // (mUlA. 4, 62-63, pu. 157-58 ) / 2. anuttarajJAna darzanAdidharmagaNaM dhArayatIti gaNadharaH / (dazavaM. ni. hari. vR. 14, pU. 10 ) / 3. gaNA dvAdaza yatyAdayo jinendrasabhyAH / gaNAn dhArayanti durgatimArgAnmithyAzraddhAnAdavinivRtya zivamArge samyagdarzanAdau sthApayantIti gaNadharAH saptavidhaddhiprAptAH dharmAcAryAH / ( bha. prA. mUlA. 34 ) / 4. yastvAcAryadezIyo gurvA dezAt sAdhugaNaM gRhItvA pRthag viharati sa gaNadharaH / (prAcA. zI. vR. 2, 110, 276, pU. 322) / 5. prabhAvanAdhiko bAdhamannAdyaH saMghavartakaH / jagadAdeyavAgmUrtirvartakaH kAladezavit // samarthasthitisadgItiH sthaviraH syAd guNasthiraH / raNarakSAkSamaH sUriguMNI gaNadharaH smRtaH / (prAcA. sA. 2-35, 36) 11 jo gaNa kA rakSaNa karatA hai vaha gaNadhara kahalAtA hai / 2 jo anupama jJAna darzanAdirUpa dharmaMgaNa ko dhAraNa karatA hai use gaNadhara kahate haiM / 4 prAcAryasadRza jo guru kI AjJA se sAdhugaNa ko lekara pRthak vihAra karatA hai vaha gaNadhara kahalAtA hai / 406, jaina - lakSaNAvalI [gaNanAma gaNadharatva - gaNadharatvaM zrutajJAnAvaraNakSayopazamaprakarSanimittam / (ta. vA. 8 12, 41 ) / zrutajJAnAvaraNa ke prakRSTa kSayopazama ke nimitta se gaNa ke dhAraNa meM samartha honA, isakA nAma gaNagharatva hai gaNanA - gaNanaM parisaMkhyAnamekaM dve trINi ityAdi / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1, 2, pR. 2) / / eka, do va tIna ityAdi saMkhyA karane kA nAma gaNanA hai gaNanAkRti ( gaNaNakado ) - jA sA gaNaNakadI NAma sA praNeyavihA / taM jahA - etro NokadI, duve bhavatavvA kaditti vA Nokaditti vA tippahUDi jAva saMkhejjA vA zrasaMkhejjA vA zraNaMtA vA kadI, sA savvA gaNaNakadI NAma / ( SaTkhaM 4, 1, 66 - pu. 6, pR. 274) / nokRti, pravaktavyakRti aura kRti zrAdi ke bheda se gaNanAkRti aneka prakAra kI hai| inameM eka (1) kA cUMki varga sambhava nahIM hai, ataH vaha nokRti hai / do (2) kA varga karane para varga to hotA hai. para usake varga meM se vargamUla ko kama karake varga karane para vRddhi nahIM hotI (2=4; 4-22), prata: na use kRti kahA jA sakatA hai aura na nokRti hI; isIlie vaha pravaktavya kRti hai| Age kI tIna (3) zrAdi kisI bhI saMkhyA ke varga meM se vargamUla ko kama karake varga karane para vRddhi hotI hai, ataH ye saba saMkhyAeM kRti kahalAtI haiN| jaise - 3=6 ; 6-3=6; 62 = 36 ityAdi / garaganAnanta - jaM taM gaNaNANataM taM tivihaM -- paritANataM, juttANaMta, ghaNaMtANaMtamidi / ( dhava. pu. 3, pU. 18) / parItAnanta, yuktAnanta aura anantAnanta ko gaNanAnanta kahA jAtA hai / inake lakSaNa una una zabdoM meM draSTavya haiM gaNanAma se ki taM gaNanAme 1, 2 malle malladinne malladhamme mallasamma malladeve malladA se mallaseNe mallarakkhie, se taM gaNanAme / ( anuyo. 130, pU. 146 ) / jo nAma (zabda) malla, malladatta, malladharma, mallasAmya (yA mallazrama ), malladeva, malladAsa, mallaSeNa aura mallarakSita; ina gaNavizeSoM meM vartamAna Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNanAmAna ] ho vaha gaNanAma kahalAtA hai / gaNanAmAna - eka dvi-tri- caturAdigaNitamAnaM gaNanAmAnam / (ta. vA. 3, 38, 3, pR. 205 ) / eka, do, tIna aura cAra Adi saMkhyArUpa mAna ko gaNanAmAna kahate haiM / garaganA saMkhyeya- dekho sakhyeya / ja taM gaNaNAsaMkhejjayaM taM tivihaM - parittAsaMkhejjayaM, juttAsaMkhe jjayaM asaM khejjAsaMkhejjayaM cedi / ( dhava. pu. 3, pR. 126) / gaNanA saMkhyAta parItA saMkhyAta, yuktAsaMkhyAta zraura zrasaMkhyAtA saMkhyAta ke bheda se tIna prakAra kA hai / ( inake pRthak-pRthak lakSaNa unhIM zabdoM meM dekhanA cAhie / ) gaNAdhipa - gaNAdhipaH gharmAcAryastAdRggRhasthAcAryo vA / (sA. dha. svo. TI. 2-51) / dharmAcArya, athavA usake samAna gRhasthAcArya ko gaNAdhipa kahA jAtA hai / garagAvacchedaka - gaNAvacchedakastu gacchakArya cintakaH / ( AcArA. zI. vR. 2, 1,10, 276, pR. 322) / gaccha ke - eka prAcArya ke netRtva meM vartamAna sAdhusamUha ke kAryoM kI jo cintA karatA hai, vaha gaNAvacchedaka kahalAtA hai / gaNitapada - vikkhaMbhapAyaguNiu parirau tassa gaNiyayaM / (laghu saMgrahaNI 7 ) / vRtta kSetra kI paridhi ko viSkambha ke caturtha bhAga se guNita karane para usakA gaNitapada (kSetraphala) hotA hai / gaNima-se ki taM gaNime ?, 2 jaNNaM gaNijjai / taM jahA - ego dasa sayaM sahassaM dasasahassAI sayasahassaM dasasaya sahassAI koDI / eeNaM gaNimappamANe ki poNaM ? eeNaM gaNimapamANeNaM bhitagabhiti bhatta-vezraNa prAyavvayasaMsighrANaM davvANaM gaNiyapyamANanivvittilakkhaNaM bhavai, se taM gaNime / (anuyo. sU. 132, pR. 154) / eka, daza, zata, sahasra, dazasahasra, zatasahasra (lakSa), dazazatasahasra aura koTi Adi saMkhyAoM ko gaNima kahate haiN| bhRtaka (sevaka ), bhRti ( padAti zrAdikoM kI vRtti), bhojana evaM julAhe Adi kA vetana; ina sabake prAya-vyaya se sambaddha rupayA Adi dravyoM 407, jaina-lakSaNAvalI [gatarUpadhyAna ke lekhA-jokhA kI siddhi yaha ukta gaNima kA prayojana hai / garaNI - 1. ekAdazAGgavid gaNI / ( dhava. pu. 14, pR. 22) / 2. gacchAdhipo gaNI / ( zrAdhArA. zI. vR. 2, 9, 10, pU. 322 ) / 1 gyAraha aMgoM ke jJAtA ko gaNI kahate haiM / 2 gaccha ke svAmI ko gaNI kahate haiM / gaNDi - gacchati preritaH pratipathAdinA DIyate ca kUrdamAno vihAyogamaneneti gaNDi: / (uttarA. ni. zA. vR. 1- 64, pR. 49 ) / prerita kiye jAne para jo kumArga se jAtA hai tathA uchalate-kUdate hue jo prAkAzagamana se bhI chalAMga mAratA hai use gaNDi kahate haiM / gaNDikA - ihaika vaktavyatArthAdhikArAnugatA vAkyapaddhatayo gaNDikA ucyante / ( nandI. hari. va. pu. 106; samavA. abhaya. va. 147 ) / eka vaktavyatArUpa arthAdhikAra se pranugata vAkyapaddhatiyoM ko gaNDikA kahate haiN| fusarayoga tAsAM (gaNDikAnAM) anuyoga: zrarthaM kathanavidhiH gaNDikAnuyogaH / ( nandI. hari. yU. pU. 106; samavA. abhaya vU. 147, pR. 122 ) / gaNDikAoM ke artha kI kathanavidhi ko gaNDikAnayoga kahate haiM / - gatapratyAgatatapa - yayA vIthyA gataH pUrvaM tayaMva pratyAgamanaM kurvan yadi labhate bhikSAM gRhNAti nAnyathA / (bha. prA. vijayo. 218 ) / pahale jisa vIthI (galI) se gayA thA, usI voyo se lauTate hue yadi bhikSA mile to grahaNa kare, anyathA grahaNa na kare; isa prakAra ke niyama lene ko gatapratyAgatavRttiparisaMkhyAnatapa kahate haiM / gatarUpadhyAna - Na ya citai dehatthaM dehabahitthaM Na citae ki pi / Na sagaya-paragayarUvaM taM gayarUvaM nirAlaMbaM / jattha Na karaNaM citA akkhararUvaM Na dhAraNA dheyaM / Na ya vAvAro koI cittassa ya taM nirAlaMba || iMdiyavisayaviyArA jattha svayaM jaMti rAya-dosaM ca / maNavAvArA savve taM gayarUvaM muSNeyavvaM // ( bhAvasaM. ve. 628-30 ) / jisa dhyAna meM na behastha kisI vastu kA cintana kiyA jAtA hai, na deha ke bAhira sthita kisI vastu kA cintana kiyA jAtA hai, na svagata rUpa kA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pati 4.8, jaina-sakSaNAyalI [gatipariNAma cintana kiyA jAtA hai, na paragata rUpa kA cintana nAmakarma ke udaya se jo prAtmA kI paryAya utpanna kiyA jAtA hai| jahAM karaNa, cintA ba akSara-rUpa hotI hai use gati kahate haiN| nahIM hai| ghAraNA. va dhyeya nahIM hai; citta kA koI gatinAma-1. yadudayAdAtmA bhavAntaraM gacchati sA dhyApAra nahIM hai tathA jahAM indriyaviSayoM sambandhI gatiH / (sa. si. 8-11; ta. zlo . 8-11, bha. vyApAra, rAga-dveSa aura saba mana ke vyApAra nahIM prA. mUlA. 2065) / 2. gatinAmakarmodayAdAtmanamba gatarUpa (rUpAtIta) dhyAna kahA stadbhAvapariNAmAda gtirodyikii| yena karmaNA prAtmano nArakAdibhAvAvAptirbhavati tadgatinAma / pati-1. dekho gatipariNAma / gaikammaviNivvattA (ta. vA. 2,6,1); yadukyAdAtmA bhavAntaraM gacchati jA ceTThA sA rAI muNeyacvA / jIvA hu cAuraMgaM gacchaMti sA gatiH / yasya karmaNa udayavazAt prAtmA bhavAtti ya gaI hoI // (prA. paMcasaM. 1-56; dhava. pu. ntaraM pratyabhimukho vrajyAmAskandati sA gatiH / (ta. 15. 135 ud.)| 2 gabhyate'sAviti gati ra- vA. 8, 11, 1) / 3. gatinAma yadudayAnnarakAdi gatigamanam / (zrA. pra. TI. 20) / 4. gatinAma 12) / 3. gatikarmaNA samutpanna prAtmaparyAyaH gtiH| prati svaM ( ? ) gatyAbhidhAnakAraNam / (anuyo. hari. (Sava. pu. 1, pR. 135); gatirbhavaH saMsAra ityrthH| v.pR.63)| 5. jaM Niraya-tirikkha-maNussa-devANaM xxx jamhi jIvabhAve prAukammAdo laddhA- NivattayaM kammaM taM gadiNAmaM / (dhava. pu. 13, pR. vaTThANe saMte sarIrAdiyAI kammAdimRdayaM gacchati so 363) / 6. gatinAmodayAdeva gati: xxxn bhAvo jassa poggalakkhaMdhassa micchattAdikAraNehi (tattvA. zlo. 2, 6, 2) / 7. gatirbhati jIvAnAM pattakammabhAvassa udayAdo hodi tassa kammakkhaMdhassa gatikarmavipAkajA / (ta. sA. 2-38) / 8. yayA gadi tti saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 50); bhavAda gacchanti saMsAraM yA kRtA gatikarmaNA / shubhrgtyaadibhiskraantirgtiH| (dhava. pu. 7, pR. 6); icchida- bhedena gatiH sAsti caturvidhA / / (paMcasaM. amita. gadIdo aNNagadigamaNaM gadI NAma / (dhava. pu. 13, 1-136, pR. 27) / 6. gacchanti prApnuvanti tathApa..346) 4. dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gtiH| vidhakarmodayasacivA jIvAstAmiti gati:nArakAdipa(ta. bhA. siddha. va. 5-17) / 5. gaiudayajapajjA- ryAyapariNatistadvipAkavedyA karmaprakRti rapi gatiH, saMva yA ugaigamaNassa heu vA hu gii| NAraya-tirikkha- nAma gatinAma / (karmasta. go. va. 10, pR. 16) / mANusa-devagai ti ya have cadudhA (go. jI. 10. gatinAma yadudayAnnArakAditvena jIvo vyp146)| 6. gati: dezAntarasaMcArarUpA / (gha. bi. dizyate / (samavA. abhaya. vR. 42, pR. 63) / 11. mu.va. 7-19) / 7. maraNAnantaraM manujatvAdeH gatinAmakarmodayAjjAto nArakatvAdiparyAyo gatiH, sako zAnnArakatvAdI jIvasya gamanaM gatiH / (sthAnA. kArya kAraNopacArAt / atra karmodayavazavatinA abhaya.. 1-25, pR. 20); calanaM mRtvA vA jIvena gamyate prApyate iti gati: iti niruktiH / gatyantaragamanalakSaNaH / (sthAnA. abhaya.va. 2, 3, athavA saMsAriNAM caturgatigamanasya heturgatinAmakarma / 85, 5.162) / 8. tatra gamyate narayikAdigati vivakSitanArakAdiparyAyaM gacchanti saMsAriNo jIvA kauMdaryazAdavApyate iti gatiH narayikatvAdi- yayA sA gatiriti niruktyA gatinAmavarmaNa eva paryAyapariNatiH / (prajJApa. malaya. va. 13-150) caturgatigamana hetRtva siddhH| (go. jI. ma. pra. 146) / gamyate tathAvidhakarmasacivaiH prApyate iti gatiaura. 1jisa karma ke udaya se jIva anya bhava ko jAtA katvAdiparyAyapariNati: / (prajJApa. malaya.' vR: 23, hai use gatinAmakarma kahate haiN| 3 jisake udaya se 263, pR. 469) / ma . narakAdigati ke lie gamana hotA hai vaha narakagati 1 gatinAmakarma ke udaya se jo ceSTA nirmita hotI" nAmakarma kahalAtA hai| hai use gati jAnanA caahie| 2 'gabhyate 'sAviti gatipariNAma- 1. dezAddezAntaraprAptiheturgatiH / gatiH' isa nirukti ke anusAra nAraka Adi ke (sa. si. 4-21 va 5-17; go. jI. jI. pra. ___ *gati kahA jAtA hai| 3 gati 105; ta.vRtti zruta. 4-21) / 2. dezAntara Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatyAkhyAna 406, jaina-lakSaNAvalI [garuDamudrA prAptiheturgatiH / ubhayanimittavazAt utpadyamAnaH yA durgandha utpanna ho use gandhanAma kahate haiM / kAyaparispando gatirityucyate / (ta. vA. 4, 21, gandharva- dekho gAndharva / 1. indrAdInAM gAyakAH 1); dravyasya dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gtiH| gandharvAH / (dhava. pu. 13, pR. 361) / 2. gandharvA: dravyasya bAhyAbhyanta rahetusannidhAne sati pariNamamA- priyadarzanAH surUpAH sumukhAkArA: susvarA: maulinasya dezAntaraprAptihetu: pariNAmo gatirityucyate / mukuTadharA haarvibhuussnnaaH| (bRhatsaMgrahaNI malaya. (ta. vA. 5, 17, 1) / 3. ubhayanimittavazAzA - va. 58) / ntaraprAptinimittaH kAyaparispando gtiH| (ta. zlo. 1 indra Adi ke jo gAna karane vAle deva hote haiM 4-21) / ve gandharva kahalAte haiN| 2 jo vyantadeva dekhane meM 1 jo avasthA kisI eka deza se dUsare deza kii| sundara, uttama svara se saMyakta tathA makuTa va hAra prati meM kAraNa hotI hai use gati pariNAma kahA se vibhUSita hote haiM ve gandhavaM kahalAte haiN| jAtA hai| ___ gamanakriyA sUryAbhimukhagamanAdikA gamanakriyA / gatyAkhyAna-narakAdiprabhedena catasro gatayo mtaaH| (bha. prA. vijayo. va mUlA. 86) / tAsAM saMkIrtanaM yaddhi gatyAkhyAnaM tadiSyate / / (ma. pu. sUrya ke abhimukha jAne ko gamanakriyA kahate haiN| 4-10) / sthAnakriyA, prAsanakriyA, zayanakriyA aura gamananarakAdi cAroM gatiyoM kA vyAkhyAna karane ko kriyA; ye nagnatA ke mAhAtmya ko sacita karane gatyAkhyAna kahate haiN| vAlI kriyAyeM haiN| gadAmudrA-vAmahastamuSTarupari dakSiNamuSTi kRtvA gamikazruta-bhinne yadarthajAte sadazAkSarAlApaka gAtreNa saha kiJcidunnAmayediti gadAmudrA / (nirvA- tad gamikam / (karmasta. go. vR. 10, pR. 13) / Naka. 16-7, pR. 32) / artha kI bhinnatA ke hote hue bhI akSaroM kI samAnatA bAyeM hAtha kI muTThI ke Upara dAhine hAtha kI muTThI rakhane vAle pAThoM se yukta zAstra ko gamika zruta ko rakhakara zarIra ke kucha UMcA karane ko gadAmudrA kahate haiM / kahate haiN| garimA-1. vajjAhiMto guruvattaNaM ca garima tti gandhanAma-1. yadudayaprabhavo gndhstdgndhnaam| bhaNNati / / (ti. pa. 4, 1027) / 2. vajrAdapi (sa. si. 8-11; ta. vA. 8, 11, 10) gurutarazarIratA garimA / (ta. vA. 3, 36, 3) / 2. zarIraviSayaM saurabhaM durgandhitvaM ca yasya karmaNo 3. vajrAdapi gurutaradehatA grimaa| (cA. sA. pR. pAkAnnivartate tadgandhanAsa / (ta. bhA. hari. va 67) / 4. guruzarIravidhAnaM grimaa| (ta. vRtti siddha. vR. 8-12) / 3. jassa kammakkhaMdhassa uda- zruta. 3-36) / eNa jIvasarIre jAdipaDiNiyado gaMdho uppajjadi 1 jisa Rddhi ke prabhAva se vajra se bhI garutara tassa kammakkhaMdhassa gNdhsnnnnaa| (dhava. pu. 6, pR. zarIra banAyA jA sake use garimA Rddhi kahate haiM / 55); jassa kammassudaeNa sarIre duvihagaMdhaNipphattI garuDA-garuDAkAravikaraNapriyA: gara hodi taM gaMdhaNAmaM / (dhava. pu. 13, pR. 364) / 13, pR. 361) / . 4. gandhanAma surabhi-gandhadurabhigandhanibandhanam / jo deva gaNDa ke prAkArarUpa vikiyA ke karane meM (dharmasaM. malaya. vR. 618) / 5. tathA gandha ardane, anurAga rakhate haiM ve garuDa kahe jAte haiN|' gAdhyate pAghrAyate iti gandhaH xxx tannibandhanaM garuDamadrA-prAtmano'bhigUkhadakSiNahastakaniSTikayA gandhanAma / (prajJApa. malaya. vR. 23-263, pR. vAmakaniSThikA saMgRhyAdhaHparAvartitahastAbhyAM grudd473)| 6. yadudayAd gandhastad gandhanAma / (bha.pA. mudrA / (nirvANaka. 16, 6, 6, pR. 33) / malA. 2124) / 7. yadudayena gandho bhavati sa gndhH| apane abhimakha dAhine hAtha kI kaniSThikA aMgalI (ta. vRtti zruta. 8-11) / se bAyeM hAtha kI kaniSThikA ko grahaNa karake hAthoM 1, 2 jisa nAmakarma ke udaya se zarIra meM sugandha ke nIce parAvartita karane se garuDamudrA hotI hai| la. 52 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gardatoya] 410, jaina-lakSaNAvalI [gala gardatoya-gardAH zabdAH toyavat pravahanti, laharIta- (prAva. ni. 1050) / 3. parasAkSikI gare / raGgavat pravartante yeSu te gaI toyAH / (ta. vRtti (dazavaM. hari. vR. 4-2, pR. 144) / 4. garhaNaM zruta. 4-25) / gardA kutsA, zAstrapratisiddhavAganuSThAnaM gahitam, zabdoM ko garda aura jala ko toya kahate haiM / jinake kutsitamiti yAvat / (ta. bhA. siddha. vR. 7-9) / mukha se zabda jala kI taraMga ke samAna pravAhita 5. gardA pareSA "vaM (sakalaparigrahatyAgo muktermArgo hoM una lokAntika devoM ko garvatoya kahate haiN| mayA tu pAtakena vastra-pAtrAdikaH parigrahaH parISahagarbha-1. striyA udare zukra-zoNitayorgaraNaM mizraNaM bhIruNA gRhItaH ityevaM) kathanam / (bha. prA. vijayo. garbhaH, mAtropabhuktAhAragaraNAdvA grbhH| (sa. si. 87) / 6. jAte doSa dveSa-rAgAdidoSaragre bhaktyA2-31) / 2. zukra-zoNitayoga raNAd garbhaH / yatra doSA soktA gardA garhaNIyasya hntrii|| (amita. pbhuktaahaaraatmsaatkrnnaadvaa| athavA mAtropabhukta- zrA. 2-77) / 7. gurusAkSikI gare / (sthAnAM. syAhArasyAtmasAtkaraNAd garaNAd garbhaH / (ta. vA. abhaya. vR. 3, 3, 168; yogazA. svo. viva. 2, 31, 2-3) / 3. garbha iti strIyonI zukra- 3-82; kAtike. TI. 326) / 8. garahaNaMzoNitapudgalAdAnaM garbhaNaM grbhH| (ta. bhA. hari. nideva, gurvaadisaakssiketyrthH| (bha. prA. mUlA. 87) / 7. 2-32 / 4. zukra-zoNitagaraNAd garbhaH, mAtR. 6. garhaNaM tatparityAgaH paJcagurvAtmasAkSikaH / prayuktAhArAtmasAtkaraNAdvA / (ta. zlo. 2-31) / niSpramAdatayA nUnaM zaktita: karmahAnaye 5. tathA yoSidyonArvakadhyamAgatya grahaNaM zukra-zoNi- 3-117; paMcAdhyA. 2-474) / tayoryata kriyate jIvena janamyabhyavahRtAhAra rasapari- 1hisA, kaThoratA aura pizanatA prAvi se yukta poSApekSaM tada garbhajanmocyate / (ta. bhA. siddha va. vacana satya hone para bhI gardA yakta hone se gahita 2-32) / 6. garbhaH zakra-zoNitasaMpAtaH / (siddhivi. kahe jAte haiN| 2 dUsare ke samakSa jo prAtmanindA kI 3.6-25, pR.638) / 7. zarIrapariNatikAraNa- jAtI hai usakA nAma gahIM hai| 5. samasta pa zukra-zoNitasya garaNaM svIkAro grbhH| (go. jI. kA chor3anA, yaha mukti kA mArga hai| para mujha ma. pra. TI. 83) / 8. jAyamAnajIvena zukra-zoNita- pApI ne parISaha se Darakara vastra va pAtra prAvi rUpapiNDasya garaNaM-zarIratayA upAdAnaM grbhH| (go. parigraha ko grahaNa kiyA hai, isa prakAra dUsaroM se jI. jI. pra. TI. 83, kArtike. TI. 130) / kahanA; isakA nAma gare hai| 6. mAturudare retaHzoNitayoH garaNaM mizraNaM jIva- gahita vacana-dekho gare / 1. kakkasavayaNaM NiThThasaMkramaNaM grbhH| (ta. vatti zruta. 2-31) / ravayaNaM pesuNNa-hAsabayaNaM ca / jaM ki ci vippalAvaM 1 strI kI yoni meM jo vIrya aura raja kA mizraNa garahidavayaNaM samAseNa // (bha. prA. vijayo. 830) / hotA hai use garbha kahate haiM, athavA mAtA ke dvArA 2. paizUnya-hAsagarbha karkazamasamaJjasaM pralapitaM ca / upabhukta prAhAra ke prAtmasAt karane kA nAma anyadapi yadutsUtraM satsarvaM garhita gaditam // (pu. si. garbha hai| 16) / 3. hiMsana-tADana-bhISaNa-sarvasvaharaNa-pura:garbhajanmA-jAyamAnajIvena zukra-zoNitarUpapiMDasya sarabizeSam / gahya vaco bhASante gojjhitavacanagaraNaM zarIratayopAdAnaM garbhaH, tato jAtA ye garbhajAH marmajJAH / / (amita. zrA. 6-55) / teSAM garbhajAnAM janma utpattiryeSA te grbhjnmaanH| 1 karkaza, niSThara, paizanya (paradoSasacaka aura (kAtike. TI. 130) / hAsyabhita vacanoM ko gahita vacana kahate haiN| garbha se utpanna hone vAle jIvoM ko garbhajanmA itake atirikta jo kucha bhI vakavAda kiyA jAtA kahate haiN| hai, yaha saba gahita vacana kahalAtA hai| gardA-1. gati hiMsA-pAruSya-pazUnyAdiyuktaM vacaH gala-galo nAma prAntanyastAmiSo lohamayaH satyamapi gahitameva bhavatIti / (ta. bhA. 7-6) / kaNTako matsyagrahaNArthaM jalamadhye sacAritaH / 2. garahA vi tahA jAIameva navaraM prppgaasnnyaa| (upade. pa. mu. vR. 188, pR. 151) / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gali ] machalI pakar3ane ke lie lohe ke jisa kAMTe ke pranta meM mAMsa kA Tukar3A lagA kara pAnI meM pheMkate haiM use gala kahate haiM / gali -- gilatyeva kevalaM na tu vahati gacchati vetigali: / (uttarA. ni. zA. vR. 1-64, pR. 46 ) / jo kevala nigalatA hai, parantu na bojhA DhotA hai aura na calatA hai usa duSTa ghor3e kA nAma gali hai / abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra gali ( avinIta ) ghor3A bAra-bAra cAbuka ke mArane para calatA va lauTatA hai, usI prakAra jo ziSya punaH punaH guru ke vacana kI apekSA karake pravRtti-nivRtti karatA hai, vaha gali ziSya kahalAtA hai / gavAdisaMkhyAtikrama - gauranaDvAnanaDvAhI ca, sa zrAdiryasya dvipad catuSpadavargasya sa gavAdiH / zrAdizabdAnmahiSa-meSA'vika karabha - rAsabha turaga hastyAdicatuSpadAnAM haMsa-mayUra kurkuTa zukasArikA pArAvatacakorAdipakSidvipadAnAM patnI - uparuddha dAsI dAsakarmakarapAdAtyAdimanuSyANAM ca saMgrahaH, tasya saMkhyA vratakAle yAvajjIvaM caturmAsAdikAlAvadhi vA yatparimANaM gRhItaM tasyA pratikrama ullaGghanaM saMkhyAtikramo'ticAraH / (yogazA. svo viva. 3-65) / parigrahaparimANa karate samaya jo pramANa dvipada va catuSpadAditiyaMcoM kA tathA dAsI dAsa zrAdi manuSyoM kA grahaNa kiyA gayA hai, usake ullaMghana karane ko - bar3hA lene ko -- gavAdisaMkhyAtikrama kahate haiM / gavAnRta -- dekho gavAlIka | gavAnRtaM alpakSI rAmeva bahukSIrAM vakti viparyayo vA / (zrA. pra. TI. 260) / thor3e dUdha vAlI gAya ko bahuta dUdha vAlI athavA isase viparIta bhASaNa karanA, yaha gavAnRta kahalAtA hai / gavAlIka - gavAlIkamalpakSIrAM bahukSIrAM viparyaya vA vadataH, idamapi sarvacatuSpadaviSayasyAlIkasyopalakSaNam / (yogazA. svo viva. 2- 54; sA. dha. 4-3e)| 411, jaina-lakSaNAvalI gAya sambandhI prasatya vacana ke bolane ko gavAlIka kahate haiM / jaise-kama dUdha dene vAlI gAya ko adhika 'dene vAlI kahanA aura adhika dUdha dene dUdha vAlI ko kama dUdha dene vAlI kahanA / isase gAya zrAdi sabhI catuSpadoM ko grahaNa karanA cAhie / gaveSaraNA - 1. gaveSaNA vyatirekadharmasvarUpAlocanA / (nandI, hari vU. pU. 78 ) / 2. vyatireka [gAyaka dharmAlocanA gaveSaNA / (zrAva. ni. hari. va malaya. vR. 12) / 3. gaveSyate zranayA irti gaveSaNA / ( ghava. pu.13, pR. 242) / 1 vyatireka dharma ke svarUpa kI zrAlocanA kA nAma gaveSaNA hai / 3 jisake dvArA zravagraha se gRhIta artha kA anveSaNa kiyA jAtA hai use gaveSaNA kahate haiM / yaha IhA matijJAna kA paryAya nAma hai / gavyUta ( gAumra ) - 1. eeNaM ghaNuppamANeNaM do ghaNusahassAiM gAuyaM / ( bhagavatI 6, 7, 1, pR. 82) / 2. do ghaNusahassAiM gAu / ( zranuyo. sU. 133, pR. 157) / 3. dve daNDasahasra gavyUtam / (ta. vA. 3, 38, 6) / 4. vehi daMDasahassehi evaM gAu hodi / ( dhava. pu. 13, pU. 336 ) / 5. vedaMDasahassehi ya gAudamegaM tu hoi NiddiTThA | (jaM. dI. pa. 13-34) / 1 do hajAra dhanuSa ko gavyUta (koza) kahate haiM / gavyUta pRthaktva - taM (gAu ) aTThahi guNide gAuadhattaM / ( dhava. pu. 13, pR. 339 ) / do hajAra dhanuSa pramANa gavyUta ko zrATha se guNita karane para vyUtapRthaktva kahalAtA hai / gavyUti - dekho gavyUta / dvisahasradaNDairgavyUtiH / (ta. vRtti zruta. 3 - 38 ) / do hajAra dhanuSa pramANa mApa ko gavyUti kahate haiM / gAndharva - dekho gandharva / 1. gAndharvA raktAvadAtA gambhIrAH priyadarzanAH surUpAH sumukhAkArAH susvarA mauligharA hAravibhUSaNAstumburuvRkSadhvajAH / ( ta. bhA. 4 - 12 ) / 2. mAtuH piturbandhUnAM cAprAmANyAt parasparAnurAgeNa mithaH samavAyAd gAndharvaH / ( nItivA. 31-6; yogazA. svo viva. 1-47 ) / 3. parasparAnurAgeNa mithaH samavAyAd gAndharvaH / (dha. vi. mu. vR. 1 - 12) | 1 jo deva rakta pravadAta, gambhIra, priyadarzana, sundara, uttama mukhAkRti se sampanna, sundara svaravAle, mukuTa ke dhAraka aura hAra se vibhUSita hote haiM ve gAndhavaM kahalAte haiM / 2 mAtA-pitA aura bandhujanoM kI anumati ke binA zrApasa ke anurAga se vara-kanyA ke paraspara sammilana ko gAndharva vivAha kahate haiM / gAyaka - rUpAjIvAvRttyupadeSTA gAyaka: / (nItivA. 14-24) / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gArava] vezyAoM ke lie AjIvikA ke upadeza vAle ko gAyaka kahate haiM / 412, jaina- lakSaNAvalI 1 gArava - gAravam Rddhi-rasa- sAtAsaktiH, tena parivAre lobhAt parakIyasya priyayacanAdInAm grAtmasAtkaraNaM vA gandhamAlya- tAmbUlAdisevanam zraniSTa rasatyAgeSTa ra sAdarau yatheSTabhojana- zayanAditatparatvaM ca / ( bha. prA. mUlA. 613) / Rddhi, rasa aura sAta -- - sukhasAmagrI meM prAsakti rakhanA, isakA nAma gArava hai / zrathavA parivAra meM lobha ke vazIbhUta hone se priyavacana Adi ke dvArA dUsare kI vastu ko apane zrAdhIna karanA tathA gandha va tAmbUla (pAna) zrAdi kA sevana karanA ( RddhigArava), aniSTa rasa kA tyAga va abhISTa rasa meM anurAga rakhanA ( rasa- gArava) tathA icchAnusAra bhojana evaM zayana zrAdi meM tatpara rahanA ( sAtagArava); yaha gArava kA lakSaNa hai / gArddhaya - prApteSTavastuSu gAddharyaM prabhirakSaNAdikAryaM gRddhilakSaNam / ( ta. bhA. siddha. vR. 8-10 ) / prApta huI iSTa vastuoM ke viSaya meM gRddhisvarUpa saMrakSaNAdi kArya karanA, ise gAya kahate haiM / yaha lobha kA paryAya nAma hai / gillo - phirikkI gillIyo NAma / kA phiri kkI NAma ? cuMdreNa vaTTulAgAreNa ghaDidaNemi tuMbA ghArasaralaTThakaTTA phirikko NAma / ferent ko gillI kahate haiM / jo gola zrAkAra vAle caMda (?) se racita nemi aura tumba (gAr3I kI nAmi) ko zrAzraya dene vAlI sIdhI prATha lakar3iyoM yukta eka vizeSa jAti kI gAr3I phirikkI kahalAtI haiM / guraNa - 1. dravyAzrayA nirguNA guNAH / (ta. sU. 5, 40) / 2.X X X egadavvassiyA guNA: / (uttarA 28- 6 ) / 3. anvayino guNA: / ( sa. si. 5 - 38 ) / 4. sahavartano guNAH / ( zrAva. ni. hari. vR. 678, pR. 445 ) / 5. guNo NAma pajjAyAdi- paroppara - viruddha viddho vA / ( dhava. pu. 1, pR. 18); bhuvo hi : / (dhava. pu. 1, pR. 174 ) ; AdavanAviNaNAH / (ghava. pu. 6, pR. 137; yAku. pR. 07 ) / 6. guNAH zaktivizeSAH / ta. bhA. siddha. vR- 5-37 ) / 7. anekAntAtmaasya vastuno'nvayino vizeSA guNAH / (paMcA. kA. [guNapratyaya-avadhijJAna amRta. vR. 10 ) / 8. guNyate pRthak kriyate dravyaM dravyAntarAdyaiste guNA: / ( zrAlApapa. 4, pR. 140 ) / 6. sariso jo pariNAmo praNAiNihaNo have guNo so hi / so sAmaNNasarUvI uppajjadi Nassade NeyaM / ( kArtike. 241 ) / 10. guNAH sahabhAvino jIvasya jJAnAdayaH, pudgalasya rUpAdaya: / (siddhivi. vR. 3-20, pR. 223, paM. 1 ) / 11. guNAzca sahabhuvo dharmAzcetanasya sukha-jJAna-vIryAdayaH XX X pracetanasya rUpa-rasAdayaH / XXX sahavRttayo guNAH / ( nyAyavi viva. 1-115, pR. 428 - 26) / 12. dravyAnvayino guNAH / nirguNAzcetanAdyAste X X X // ( zrAcA. sA. 3-8 ) / 13. guNaH sahabhAvI dharmaH / (pra. na. ta. 5-7 ) / 14. yAvad dravyabhAvinaH sakalaparyAyAnuvartino guNAH vastutvarUpa-rasa-gandha-sparzAdayaH / ( nyAyadI. pR. 121) / 15. sahabhUtA guNA jJeyA suvarNe pItatA yathA / ( bhAvasaM. vA. 374) / 16. guNyate viziSyate pRthak kriyate dravyaM dravyAt yaiste guNAH (ta. vRtti zruta. 5 - 38 ) / 17. dravyAzrayA guNAH syurvizeSamAtrAstu nirvizeSAzca / karatalagataM yadetairvyaktamibAlakSyate vastu / / ayamartho viditArthaH samapradezAH samaM vizeSA ye / te jJAnena vibhaktAH kramataH zreNIkRtA guNA jJeyA: / ( paMcAdhyA. 1, 104 - 5 ) / 15. aho dravyAzrayatvAcca guNA nirguNalakSaNAH / ( jambU. ca. 8-24) / 16. zranvayinaH kila nityA guNAzca nirguNAvayavo (vA) hyanantAzA: / dravyAzrayA vi nAzaprAdurbhAvAH svazaktibhiH zazvat // ( adhyAtmaka. 2-6) / 1 jo dravya ke zrAzraya se rahA karate haiM tathA svayaM anya guNoM se rahita hote haiM ve guNa kahalAte haiM / guraNaguru-guNairjJAna-saMyamAdibhirguravo mahAnto guNaguravaH / (sA. dha. svo. TI. 1-11) / jJAna va saMyamAdi guNoM se jo mahAn hote haiM unheM guNaguru kahate haiM / guNapratipanna - guNaM sajamaM saMjamAsaMjamaM vA paDivaSNo guNapaDavaNNo / ( dhava. pu. 15, pR. 174) / jo jIva saMyama athavA saMyamAsayama guNa ko prApta haiM unheM guNapratipanna kahA jAtA hai / guNapratyaya-avadhijJAna - dekho kSayopazamanimitta / 1. aNuvrata mahAvratAni samyaktvAdhiSThAnAni guNaH Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNadhAraNA] 413, jaina-lakSaNAvalI [guNazreNi kAraNaM yasyAvavijJAnasva tad guNapratyayakam / (dhava. yukta guNavAn ke vandanA va namaskArAdirUpa Adarapu. 13, pR. 261) / 2. guNapratyayaM tu samyagdarzana- satkAra ko guNavatpratipatti kahate haiM / yaha vandanA guNanimittamasaMyatasamyagdRSTaH, saMyamAsaMyamaguNahetukaM adhyayana (aAvazyaka) kA arthAdhikAra hai| saMyatAsaMyatasya, saMyamaguNanibandhanaM saMyatasya; satya- guragavata-1. digvatamanarthadaNDavata ca bhogopabhogataraMgahetI bahiraMgasya guNapratyayasya bhAve bhAvAt / parimANam / anubRhaNAd guNAnAmAkhyAnti guNava(pramANapa. pR. 66) / tAnyAryAH / / (ratnaka. 3-21) / 2. aNuvratAnA1 samyaktva se adhiSThita aNuvrata aura mahAvrata rUpa mevottaraguNabhUtAni vratAni guNavratAni divratagaNa jisa avadhijJAna ke kAraNa haiM vaha guNapratyaya bhogopabhogaparimANakaraNAnarthadaNDaviratilakSaNAni. avadhijJAna kahalAtA hai| etAni ca bhavanti trINyeva / (zrA. pra. TI. guragadhAraNA- apagatavratAticAretaropacitakarmavi- 6) / 3. bhogopabhogasahAro'narthadaNDavratAnvitaH / zaraNArthamanazanAdiguNasaMdhAraNA pratyAkhyAnasya / guNAnubRhaNAd jJeyo digvatena guNavatam // (kSatraca. (prAva. ni. hari. vR. 76, pR. 53) / 7-24) / 4. uttaraguNarUpaM vrataM guNavratam, guNAya vinaSTa hae vratAticAroM se bhinna anya aticAroM ke copakArAya aNuvratAnAM vrataM gaNavratam / (yoga. dvArA saMcita karma ko dUra karane ke lie anazanAdi zA. svo. viva. 3-1) / 5. digdezAna guNoM ko dhAraNa karanA, isakA nAma guNadhAraNA daNDe bhyo viratistu guNavatam / bhogopabhogasaMkhyAnaM hai| yaha pratyAkhyAna nAmaka chaThe Avazyaka kA arthA- kecidAhuguNavatam / / (jIva. ca. 7-17) / 6. dhikAra hai| guNArthamaNuvratAnAmupakArArthaM vrataM guNavatam / (sA. gugapuruSa-tathA guNA: vyAyAma-vikrama-dhairya-sattvA- dha. svo. TI. 4-4) / 7. yadguNAyopakArAyANadikAstatpradhAnaH puruSo gunnpurussH| (sUtrakR. ni. vratAnAM bratAni tat / guNavratAni xxx // zI. va. 4, 1, 57) / (sA. gha. 5-1) / 8. guNAya copakArAyAshiMsAdIvyAyAma, vikrama, dhairya aura sattva Adi guNoM se nAM vratAni tat / guNavratAni xxx // (dharmayukta puruSa ko guNapuruSa kahate haiN|| saM. zrA.7-2) / guNapramANa-1. guNanaM guNaH, sa eva pramANahetu- 1. aNuvratoM ke upakAraka hone se digvata, anarthatvAd dravyapramANAtmakatvAcca pramANaM prabhIyate guNa- daNDavrata aura bhogopabhogaparimANavata ko guNavata Ivyamiti / (anuyo. hari. vR. pR. 66) / 2. guNo kahA jAtA hai| jJAnAdiH, sa eva pramANaM guNapramANam, pramIyate ca guNazreNi-1.guNo guNagAro, tassa seDhI aolI gaNadravyam, gaNAzca guNarUpatayA pramIyante 'taH pramA- paMtI guNaseDI NAma / (dhava. pu. 12, pR.80)| NatA / (anuyo. mala. hema. va. pR. 210) / 2. guNazreNI caivaM-sAmAnyataH kila karma bahvalpa1 pramANa ke hetu aura dravyapramANasvarUpa hone ke malpataramalpatamaM cetyevaM nirjaraNAya racayati, yadA ta kAraNa guNoM ko gaNapramANa kahA jAtA hai| pariNAmavizeSAt tatra tathaiva racite kAlAntaravedyagaraNavattva-krodhAdimatvAt guNavattvaM jJAnAdyAtmaka- malpaM bahu bahutaraM bahutamaM cetyevaM zIghratarakSapaNAya svAd vA, paramANvAdAvapi guNavattvamekavarNAditvAt racayati tadA sA gunnshrenniityucyte| (aupapA. abhaya. samAnam / (ta. bhA. siddh.v.2-7)| vR.sU. 43, pR. 113) / 3. uparitanasthitevizaddhijIva dravya ke jJAnAdiguNoM se aura pudgala ke varNAdi vazAdapavartanAkaraNenAvatAritasya dalikasyAntamahatagaNoM se yukta hone ke kAraNa unake guNavattva hai| pramANamudayakSayAdupari kSiprata rakSapaNAya pratikSaNamagaNavatpratipatti--guNA jJAnAdayaH mUlottarAkhyA saMkhyeyaguNavRddhyA viracanaM guNazreNirityucyate / vA, te'sya vidyante iti guNavAn, tasya guNavataH / (karmasta. go. vR. 2, pR. 4) / pratipattirvandanAdhyayanasya / (prAva. ni. hari. vR. 3 pariNAmoM kI vizuddhi kI vRddhi se apavartanA 76, pR. 53) / karaNa ke dvArA uparitana sthiti se hIna karake jJAnAdi gaNoM athavA mulaguNoM yA uttaraguNoM se antamUhUrta kAla taka pratisabhaya uttarottara asaMkhyAta tAhA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasaMkrama guNita vRddhi ke krama se karmapradezoM kI nirjarA ke liye jo racanA hotI hai use guNazreNI kahate haiM / guNasaMkrama- 1. guNasaMkamo avajbhaMtigANa asubhAvakaraNAI / (karmapra. saMkra. 66. pU. 105 ) / 2. guNa saMkamo guNasaMkamo samae samae asaMkhejja - guNasaMkamaNaM guNasaMkamo vRccati asubhANaM kammANaM / ( karmapra. cU. saMkra. 66, pR. 105 ) / 3. appa - mattAdo uvarimaguNaThANesu baMdhavirahidapayaDINaM guNasaMkamo savvasaMkoca hodi / ( dhava. pu. 16, pR. 406) / 4. samayaM paDi prasaMkhejjaguNAe seDhIe jo padesasaMkamo so guNasaMkamo tti bhaNNade / ( jayadha. 6, pR. 172) / 5. zubhaprakRtiSvazubhaprakRtidalikasya pratikSaNamasaMkhyeyaguNa vRddhayA vizuddhivazAnnayanaM guNasaMkramaH / (karmasta. go. vR. 2, pR. 4) / 6. asubhANa esa bajmaMtI suM asaMkhaguNaNAe / seDhIe apuvAI chubhaMti guNasaMkamo eso / / (paMcasaM. ca. saM. 77, pR. 72) / 7. azubhaprakRtInAM pradezAcaM asaMkhye* yaguNavRddhyA apUrvakaraNapravRtte [ prabhUte ]rapUrvakaraNAdyA abadhyamAnAnAM badhyamAnAsu yat karmadalaM saMkrAmayantyeSa guNasaMkramaH iti / ( paJcasaM. svo vR. saMkra. 77, pR. 72) / 8. paDisamayamasaMkhaguNaM davvaM saMkramadi zrappasa - tyA / baMdhujhiyapayaDINaM baMghaMtasajAdipayaDIsu || ( la.sA. 367) / etto guNo pravaMdhe payaDoNaM appasatthANaM / ( go . ka. 416) / 6. apUrva karaNAdayo'pUrvakaraNa prabhRtayo abadhyamAnAnAmazubhaprakRtInAM sambandhi karmadalikaM pratisamaya saMkhyeyaguNatayA badhyamAnAsu prakRtiSu yat prakSipanti sa guNasaMkramaH, guNena pratisamayamasaMkhyeyalakSaNena guNakAreNa saMkramo guNasaMkramaH / ( karmapra. malaya. vR. saMkra. 66, pR. 106) / 10. abadhyamAnAnAmazubhaprakRtInAM sambandhi pradezA pratisamaya saMkhyeyaguNanayA zreNyA badhyamAnAsu prakRtiSva pUrva karaNAdayaH - zrapUrvakaraNaguNasthAnakAdayo yat chu bhanti - saMkramayanti sa guNasaMkramaH / guNena prati samayamasaMkhyeyalakSaNena guNakAreNa saMkramo guNasaMkramaH / (paMcasaM. malaya. vU. saMkra. 77, pR. 73) / 11. prati samayamasaMkhyeyaguNazreNikrameNa yatpradezasaMkramaNaM tad guNasaMkramaNaM nAma / ( go . ka. jI. pra. TI. 413) / 1 3 zrapramatta guNasthAna se zrAge ke guNasthAnoM meM bandha se rahita prakRtiyoM kA guNasaMkrama aura sarvasaMkrama 414, jaina-lakSaNAvalI [gupti hotA hai / 5 bizuddhi ke vaza pratisamaya zrasaMkhyAta guNita vRddhi ke krama se zrabadhyamAna azubha prakRtiyoM ke dravya ko jo zubha prakRtiyoM meM diyA jAtA hai, isakA nAma guNasaMkrama hai / guNasthAna - 1. jehiM du lakkhijjate udayAdisu saMbhavehi ( go . ka. - uvasamagrAdIsu jaNida) bhAvehi / jIvA te musA NiddiTThA savvadarasIhi / (paMcasaM 1-3; go. jI. 8; go. ka. 812 ) / 2. tatra guNAH jJAna-darzana- cAritrarUpA jIvasvabhAvavizeSAH, sthAnaM punaratra teSAM zuddhayazuddhiprakarSApakarSakRtaH svarUpabhedaH, tiSThantyasmin guNA iti kRtvA yathA'dhyavasAyasthAnamiti, guNAnAM sthAnaM guNasthAnamiti / ( karmasta. go. vR. 2, pU. 2 ) / 3. XXX guNasaNNA sAca moha-jogabhavA / (go. jI. 2) / 1 karmoM ko udayAdi zravasthAnoM meM hone vAle jina bhAvoM se jIva dekhe jAte haiM unakI 'guNa' yaha saMjJA hai - ve guNasthAna kahalAte haiM / 2 zuddhi-zuddhi ke prakarSa - apakarSa ke dvArA jo jIva ke svabhAvabhUta jJAna, darzana aura cAritrarUpa guNoM ke svarUpa meM bheva kiyA jAtA hai, ise guNasthAna kahate haiM / guNAdhika - 1. samyagjJAnAdibhiH prakRSTA guNAdhikA: / ( sa. si. 7-11) / 2. samyagjJAnavibhi: prakRSTA guNAdhikAH / samyagjJAna- darzanAdayo guNAstaiH prakRSTA guNAdhikA iti vijJAyante / (ta. vA. 7, 11, 6) / 1 samyagjJAna Adi guNoM meM jo apane se adhika haiM unheM guNAdhika kahate haiM / gupta-guttINAma maNasA asobhaNaM saMkappaM vajjayaMto vAyA ya kajjamettaM bhAsato ( dazavaM. cU.8, pU. 280 ) / mana meM utpanna hone vAle duSTa saMkalpa ko chor3a kara vacana se kevala zrAvazyaka kArya ke liye bhASaNa karane vAle puruSa ko gupta kahate haiM / gupti (guttI ) - 1. samyagyoganigraho guptiH / (ta. sU. - 4) / 2. yataH saMsArakAraNAdAtmano gopanaM sA guptiH / ( sa. si. 6 - 2 ) / 3. samyagiti vidhAnato jJAtvAbhyupetya samyagdarzanapUrvakaM trividhasya yogasya nigraho guptiH / ( ta. bhA. 6-4) / 4. chettassa vadI Nayarassa khAiyA ahava hoi pAyAro / taha pAvassa Niroho tAmro guttImro sAhussa 1 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gupti (guttI)] 415, jaina-lakSaNAvalI [guru (bha. prA. 1189) / 5. saMsArakAraNagopanAda 16. sAvadyayogebhyaH Atmano gopanaM rakSaNaM nivAraNaM guptiH| yataH saMsArakAraNAt prAtmano gopanaM bhavati guptiH / (bha. prA. mUlA. 16) / 20. bhavakAraNAta sA guptiH| (ta. vA. 6, 2, 1) / 6. gupyate'na- manovAkkAyavyApArAta prAtmano gopanaM rakSaNaM guptiH / yeti, saMrakSyate 'nayetyarthaH / (ta. bhA. hari. ba. 6, (ta. vRtti zruta. 6-2); ya: samyagyoganigraho 2) / 7. gopanaM gaptiH, striyAM ktin [pA. 3, 3, manovAkkAyavyApAranirodhanaM sA guptirityucyate / 14], Agantukakarma-kavavaranirodha iti hRdayam / (ta. vRtti zruta. 6-4) / 21. yoganAM manovacana(prAva. ni. hari. vR. 103) / 8. sAvadyayogebhyaH kAyAnAM nirodho gopanaM guptiH| (kArtike. TI. pAtmano gopanaM gaptiH / (bha. prA. vijayo. 16); 67) / saMsArasya dravya-kSetra-kAla-bhava-bhAvaparivartanasya kAra- 1 samyaka prakAra se samyagdarzanapUrvaka-mana, NaM karma jJAbhavaraNAdi, tasmAt saMsArakAraNAdA- vacana va kAya yogoM ke nigraha karane ko gapti kahate smano gopanaM rakSA gaptirityAkhyAyate, bhAve ktiH| haiN| 2 saMsAra ke kAraNa se-mithyAtvAdi seapAdAnasAdhano vA--yato gopanaM sA guptiH, gopa- prAtmA ke saMrakSaNa kA nAma gupti hai| yatIti kartRsAdhano vA ktin / (bha.prA. vijayo. gaptikara-gopanaM guptiH karma-kacavarAgamanirodhaH, 115) / 6. saMsArakAraNagopanAd guptiH / (ta. zlo. tatkaraNazIlo guptikaraH / (dharmasaM. malaya. va. 9-2); yogAnAM nigrahaH samyagguptiH / (ta. zlo. 1175, pR. 386) / 1-4) / 10. guttI jogaNiroho xxx / karmarUpI kacare ko bhItara na Ane dene rUpa gupti ke (kAtike. 17) / 11. yogAnAM nigrahaH samyaggapti- pAlana karane vAle puruSa ko gaptikara kahate haiN| rityabhidhIyate / (ta. sA. 6-4) / 12. nizcayena guru-1. adhogamanaheturguruH / (ta. bhA. siddha. vR. 5, sahajazuddhAtmabhAvanAlakSaNe gUDhasthAne saMsArakAraNa- 23) / 2. gRNAti zAstrArthamiti guruH / (nandI. rAgAdibhayAt svasyAtmano gopanaM pracchAdanaM jhampanaM hari. va. pu. 5, zrA. pra. TI. 1) / 3. gRNanti pravezanaM rakSaNaM guptiH, vyavahAreNa bahiraGgasAdhanAthaM zAstrArthamiti guravaH, dharmopadezAdidAtAraH ityarthaH / manovacana-kAyavyApAranirodho guptiH / (bR. dravyasaM. TI. (prAva. ni. hari. va. 179) / 4. dIkSAdAtA'dhyApa35, pR.87)| 13. samyagdarzana-jJAna-cAritrANi gapya- yitA kRtAcAryAdivAcanaH / doSacchedI kRtAntA[ntyA] nte rakSyante yakAbhistA: gaptayaH / athavA mithyAtvA- Y gururityabhidhIyate / / yo yo gaNAdhiko mUlagaNasaMyamakaSAyebhyo gopyate rakSyate aAtmA yakAbhistA gacchAdyalaMkRtaH / sa sarvo'pyucyate janagururityujjhiguptaya iti / (mUlA. va. 5-136) / 14. doSebhyo tasmayaH // (nItisA. 84-85) / 5. ratnatrayavigopanaM rakSA va[va]tAnAM guptiriSyate / (prAcA. zuddhaH san pAtrasnehI parArthakRt / paripAlitadharmo hi sA. 3, 137) / 15. gopanaM gupti:-manaHprabhRtInAM bhavAbdhestArako guruH / (kSatracU. 2-30) / 6. kuzalAnAM pravartanamakuzalAnAM ca nivartanamiti, prAha gRNAti zAstrArthamiti vyutpattyA prAptayathArthAbhidhAnaH ca-maNaguttimAiyApro guttIyo timni smykeuhiN| sva-parataMtravedI parAzayavedaka: parahitanirato yati. paviyAreyararUvA Niddizano jatro bhaNiyaM / / (sthA- vizeSo guruH / (upadezapa. mu. vR. 26) / 7. guruH sa nA. abhaya. vR. 3, 1, 126) / 16. gopanAni eva yo granthairmukto bAhya rivAntaraiH / (dharmaza. guptayaH-manaHprabhRtInAmazubhapravRttinirodhanAni zubha- 21-126) / 8. mahAvratagharA dhIrA bhaikSamAtropapravRttikaraNAni ca / (samavA. abhaya. vR. sU. 3, pR. jIvinaH / sAmAyikasthA dharmopadezakA guravo matAH / / 6) / 17. gopanaM gupti:-krmkcvraagmnirobH| (yogazA. 2-8); gRNanti sadbhUtaM zAstrArthamiti (varmasa. malaya. va. 1175, pR. 386) / 18. gopta garavaH / (yogazA. svo. viva. 2-8) / ratnatrayAtmAnaM svAtmAnaM prtipksstH| pApayogAnni- 6. nirambaro nirArambho nityAnandapadArthanaH / gRhNIyAllokapaMktyAdinispRhaH // prAkAra-parikhA- dharmadik karmadhik sAdhugururityucyate budhaH // (ratnavaraiH puravadratnabhAsuram / pAyAdapAyAdAtmAnaM mano- mAlA 8) / 10. gRNanti jIvAditattvamiti guravaH vAkkAyaguptibhiH // (ana. pa. 4, 154-55) / gautamAdayaH / (prAva. hari.va. mala. hema. Ti. pR. 1) / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurugati] 416, jaina-lakSaNAvalI [gUDhabrahmacArI 11. gRNAti yathAvasthitaH pravacanArthamiti guruH| 2 yathAyogya guru kI vaiyAvRtti prAdi karanA, guru ke (prajJApa. malaya. vR. 1, pR. 3) / 12. gRNanti prati nirmala antaHkaraNa se sadbhAvanA rakhanA, guru yathAvasthitaM zAstrArthamiti guravo dhrmopdeshdaataarH| ke dvArA kiye upakAra kA sadA smaraNa rakhanA, (prAva. malaya. vR. 176) / 13. arthAd guruH unakI prAjJA kA paripAlana karanA tathA jisa sa evAsti shreyomaargopdeshkH| bhagavAMstu yata: kArya ke lie kahA gayA ho use yathArthatA se pUrA sAkSAnnetA mokSasya vartmanaH / / tebhyo'rvAgapi chana- karanA; yaha sava guruvinaya kahalAtI hai| stharUpAstadrUpadhAriNaH / guravaH syugu ronniAnyo- gurUpAsti-1. nirvyAjayA manovRttyA sAnuvRttyA 'vasthA vizeSabhAka // astyavasthAvizeSo'tra yukti- gurormanaH / pravizya rAjavacchazvad vinayenAnurajasvAnubhavAgamAt / zeSasaMsArijauvebhyasteSAmevAti __ yet // (sA. dha. 2-46) / 2. kriyate gandhapuSpAdyaizAyanAt / / (lATIsaM. 4, 142-44; paMcAdhyA. garupAdAbjapUjanama / pAdasavAhanAya ca garUpAstirbha2, 620-22) / vatyasau // (bhAvasaM. 598) / 1 jo guNa adhogamana kA kAraNa hotA hai vaha guru 1 nizchala manovRttipUrvaka rAjA ke samAna guru kI kahalAtA hai| 3 jo zAstra ke artha ko grahaNa karAtA icchAnusAra usake mana ko anuraMjAyamAna karanA, hai---usakA vyAkhyAna Adi karatA hai-use garu " isakA nAma gurUpAsti hai| 2 gandha-puSpa Adi ke kahA jAtA hai| 4 jo dIkSA detA hai, adhyApana karAtA dvArA guru ke caraNoM kI pUjA ke sAtha pAdamardana hai, prAcAryAdi vAcanA ko kara cakA hai. nirdoSa Adi karanA, ise garUpAsti kahA jAtA hai| hokara abhyantara prayojana ko siddha karane vAlA hotA hai; tathA jo guNoM meM adhika hotA hA mala, guhyabhASaraNa-tathA guhyaM gRhanIyaM na sarvasmai yatkagaNa evaM gaccha Adi se alaMkRta hotA hai use / thanIyaM rAjAdikAryasambaddhaM tasyAnadhikRtenaivAkArejAnanA caahie| GgitAdimirjAtvA 'nyasmai prakAzanaM gahyabhASaNam / gurugati-pASANAyaHsphAlAnAM grugtiH| (ta. vA. yathA-ete hIdamidaM ca rAjaviruddhAdikaM maMtrayante / 5, 24, 21) / athavA guhyabhASaNaM paizunyam / yathA dvayoH prItI pASANa aura lohakhaNDoM kI gati ko garugati kahate satyAmekasyAkArAdinopalabhyAbhiprAyamitarasya tathA kathayati yathA prItiH praNazyati / (yogazA. svo. haiN| yaha dasa prakAra kI kriyAnoM meM se eka hai| viva. 3-61, pR. 551) / gurutva-gurutvaM vajrAdapi gurutarazarIratayA indrAdibhirapi prkRssttblshtaa| (yogazA. svo, viva. rAjakAryAdi se sambaddha jo bAta sabase nahIM kahI 1-8, pR. 37) / jA sakatI hai aisI gupta bAta ko prAkAra va zArIjisa Rddhi ke prabhAva se vajra se bhI atizaya rika ceSTA zrAdi se jAnakara dUsare se kahanA ki mahAna zarIra vAlA hone se baliSTha indrAdi ke dvArA 'ye rAjA ke viruddha isa isa prakAra kA vicAra kara bhI durghara ho use gurutva Rddhi kahate haiN| rahe haiM', yaha gAbhASaNa kahalAtA hai| athavA do ke guru nAmakarma- jassa kammassa udaeNa sarIrapogga madhyagata prIti ko naSTa karane ke lie eka dUsare lANaM guruprabhAvo hodi taM gurupraNAma / (dhava. pu. 6, kI cugalI karanA, ise guhyabhASaNa kahate haiN| yaha pR. 75) / satyANuvrata kA eka aticAra hai| jisa karma ke udaya se zarIragata pudgaloM meM bhArI- gUDhabrahmacArI- 1. guDhabrahmacAriNaH kumArazramaNAH pana huA karatA hai use gurunAmakarma kahate haiN| santaH svIkRtAgamAbhyAsA bandhubhiHsahaparISahairAguruvinaya-1. zrutagrahaNaM kurvato gurovinayaH kAryaH, tmanA nRpatibhirvA nirastaparamezvararUpA gRhavAsavinayaH abhyutthAna-pAdadhAvanAdiH / (dazava. ni. hari. ratA bhavanti / (cA. sA. pR. 21; sA. dha. svo. TI. vR. 184, pR. 104) / 2. aucityAd guruvRttirbahumA- 7-16) / 2 kumAra zramaNA: santa: svIkRtAgamanastatkRtajJatAcittam / aAjJAyogastatsatyaka raNatA vistraaH| bAndhavardharaNInAthairdu sahairvA parISahaiH / / ceti guruvinayaH // (SoDaza. 13-2) / pAtmanavA'thavA tyaktaparamezvararUpakAH / gRhavAsaratA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhana] 417, jana-lakSaNAvalI [gRhamedhI ye syuste gUDhabrahmacAriNaH // (dharmasaM. bA. 9-16va phailA kara avasthita hone ko golIna kahA jAtA 20) / jo kumAra avasthA meM sAdhu veSa ko dhAraNa kara gRhakarma-gihANi jiNagharAdINi, tesu kadapaDipAgama kA abhyAsa karate haiM tathA pIche bandhu janoM ___ mAno gihakamma, haya-hatthi-Nara-varAhAdisarUveNa yA rAjAdi ke prAgraha se, du:saha parISahoM se Darakara, ghaDidagharANi gihakammamidi vRttaM hodi| (dhava. pu. athavA svayaM hI sAdhuveSa ko chor3akara gRhasthAzrama 6, pR. 246-50); gopurANaM siharehito abhedeNa ko svIkAra karate haiM unheM gUDha brahmacArI kahate haiN| iTTa-pattharAdIhi cidapaDimAno gihakammANi gAma / gRhana-tattha gRhaNaM kici kahaNaM bhnnnni| (dazavai. (dhava. pu. 13, pa.10); jiNaharAdINaM caMdasAlA. cU. pR. 285) / disu abhedeNa ghaDidapaDimAno gihakammANi NAma / chipAne yA kucha prakaTa na karane ko gahana kahate haiN| (dhava. pu. 13, pR. 202); maTTiyapiMDeNa pAsAdesu ghaDidarUvANi gihakammANi nnaam| (dhava. pu. 14 gRghrapRSThamaraNa-1. geddhapaDheM NAma mRtazarIramanu pR. 6); gRha (giha) kaTThiyAhi baddhakuDDA uvari pravizya gRdhradvArA''tmAnaM bhakSayati / (uttarA. cU.pU. vaMsikacchaNNA gihA NAma / (ghava. pu. 14, pR. 126) / 2. zastragrahaNena yad bhavati tad giddhapuTa- asA mityucyate / (bha. prA. vijayo. 25) / 3. gRdheH / 3. gRdhaH jinAlaya prAdi ko gRha kahA jAtA hai| unameM jo spRSTaM sparzanaM yasmistad gRdhraspRSTam, yadi vA gRdhrA- matiyoM kI racanA kI jAtI hai, ise gRhakarma kahate NAM bhakSyaM pRSThamupalakSaNatvAdudarAdi ca tadbhakSyakari haiN| abhiprAya yaha hai ki ghor3A, hAthI, manuSya aura karabhAdizarIrAnupravezena mahAsattvasya mumUrSoryasmistat zakara prAdi ke prAkAra se jo gRha race jAte haiM, ise gRdadhrapRSTham / (sthAnAM. abhaya.va. 2, 4, 202), gahakarma kahA jAtA hai| gaddhAdibhakkhaNaM gaddhapaTThamuvvaMdhaNAdi vehAsaM / ete / gahakalpa-aNNo pAkhaMDikamro gihakappo gaMthaparidonni vi maraNA kAraNajAe aNunnA vA // (sthAnAM.. kliyo|| (bhAvasaM. de. 132) / / abhaya. va.pR. 64 ud.)| 4. hastikalevarAdiSu anya parigraha saMyukta veSa ko gRhakalpa kahate haiM / yaha pravizya maraNaM gRdhrapaSThamaraNam / (bha. prA. malA. kalpa pAkhaMDiyoM dvArA kiyA gayA hai| 25, pR.90)| 5. gRdhrAH pratItAH, te pAdiryeSAM gRhatyAgakriyA-gRhatyAgastato 'sya syAd gRhavAsAd zakUnikA-zivAdInAM tairbhakSaNama, gamyamAnatvAdAtma virjytH| yogyaM sUnaM yathAnyAyamanuziSya gRhojjhanaH, tadanivAraNAdinA tadabhakSyakari-karabhAdizarI nam // (ma. pu. 36-76) / rAnupravezena ca gRdhrAdibhakSaNam, xxx adheH gRhavAsa se virakta hokara yogya putra ko nyAyAnusAra spRSTaM sparzanaM yasmin tad gRdhraspRSTam, yadi vA gRdhrA zikSA dete hue gRha ke parityAga karane ko gRhatyAgaNAM bhakSyaM pRSThamupalakSaNatvAdudarAdi ca marturyasmin kriyA kahate haiN| tad gRdhrapRSThaM, sa hyalaktakapUNikApuTapradAnenAtgAnaM gRhapati - gRhapati-vaidehiko grAmakUTazreSThinI / gRdhrAdibhiH pRSThAdo bhakSayatIti / (prava. sAro. vR. (nItivA. 14-11) / / 1016, pR. 300) / grAmakUTa-gAMva ke mukhiyA-ko gRhapati kahA 1 mRta zarIra meM praviSTa hokara gISa ke dvArA apanA jAtA hai| bhakSaNa karAne se jo maraNa hotA hai use gRdhrapRSTha- gahamedhI-1. tri-catuHpaJcabhiryuktA guNa-zikSANumaraNa kahA jAtA hai| bhivtH| tattvadhI rucisampannA sAvadyA gRhmedhinH|| gadnolona (giddholoraNa)-giddholINaM gRdhrasyo- (bhatracU. 7-22) / 2. paJcANuvratasampannA guNa rdhvagamanamiva bAhU prasAryAvasthAnam / (bha. mA. shikssaavrtodytaaH| samyagdarzana-vijJAnA sAvadyA gRhavijayo. va mUlA. TI. 223) / medhinaH / / (jIva. ca. 7-15) / godha ke Urdhvagamana ke samAna donoM bhujAnoM ko jo samyagdarzana aura samyagjJAna se sampanna hokara Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhastha] 418, jaina-lakSaNAvalI [gRhidharmayogyagRhI pAMca aNuvata, tIna guNavrata aura cAra zikSA- dhammarayaNassa jugo akkhuddo rUvavaM pagaisomo / vratoM ko dhAraNa karate hue kucha aMza meM pApa se loappiyo akUro bhIrU asaDho sudappiNo // lajjAsahita hote haiM unheM gRhamedhI-gRhastha zrAvaka-kahA lupro dayAlU majjhattho somadiTThI gunnraagii| sakkajAtA hai| hasapakkhahutto sudIhadaMsI visesannU / buddhANugo gahastha-1. gRham agAram, tatra tiSThantIti gRhsthaaH| viNIgro kayantupro parahitthakArI a| taha ceva (sUtrakR. zI. va. 1-14, pR. 265) / 2. kSAnti- laddhalakkho igavIsaguNo havai saDDho / (prA. di. yoSiti yo saktaH smygjnyaanaatithipriyH| sa gRha- pR. 42-43 ud.)| 2. nyAyasaMpanna vibhavaH ziSTAstho bhavennUna manodaivatasAdhakaH / / (upAsakA. 873) / cAraprazaMsakaH / kula-zIlasamaiH sAddhaM kRtodvAho'nyago3. nitya-naimittikAnuSThAnastho gRhasthaH / (nItivA. jaiH / / pApabhIruH prasiddhaM ca dezAcAra samAcaran / 2-18) / avarNavAdI na kvApi rAjAdiSu vizeSataH / / anati2 jo kSamArUpa strI meM prAsakta rahakara samyagjJAnarUpa vyaktagupte ca sthAne suprativezmike / / anekanirgamaatithi se prema karatA hai tathA manarUpa devatA kA dvAravijitaniketanaH // kRtasaGgaH sadAcArasAdhaka-use vaza meM rakhane vAlA-hai use gRhastha tApitrozca pUjakaH / tyajannupaplutaM sthAnamapravRttakahate haiN| 3 zrAvakocita nitya aura naimittika zca gahite // vyayamAyocita kurvan veSaM vittAnusAanuSThAnoM ke karane vAle manuSya ko gahastha kahate rataH / aSTabhirdhIguNaryuktaH zRNvAno dharmamanvaham / / ajIrNa bhojanatyAgI kAle bhoktA ca sAtmyataH / gRhasthadharma-dekho gRhidharma / gRhe tiSThatIti gRha- anyonyApratibandhena trivargamapi sAdhayan / / yathAvadasthaH, tasya dharmo nitya-naimittikAnuSThAnarUpaH / (dha. tithau sAdhau dIne ca pratipattikRt / sadAnabhinivi. bi. mu. vR. 1-1) / STazca pakSapAtI guNeSu ca // pradezAkAlayozcayAM ghara meM jo rahatA hai vaha gahI yA gahastha kahalAtA tyajan jAnan balAbalam / vRttasthajJAnavRddhAnAM hai| usakA dharma nitya aura naimittika ananThAna hai| pUjakaH poSyapoSakaH / / dIrghadarzI vizeSajJaH kRtajJo gahasthAcArya - kriyAsvanyAsU zAstroktamArgeNa lokvllbhH| salajjaH sadayaH saumyaH paropakRtikaraNaM matA / (?) kurvannevaM kriyAM jaino gRhasthA- karmaThaH // antaraGgAriSaDvargaparihAraparAyaNaH / cArya ucyate / / (ratnamAlA 50) / vazIkRtendriya grAmo gRhidharmAya kalpate // (yogazA. gRhasthocita anya kriyAoM ko zAstrokta mArga se 1,47-56) / karAne vAle prAcArya ko gahasthAcArya kahate haiN| 2 nyAya se-svAmi-mitradrohAdise rahita hokaragahirapI-gRhiNI kolInyAdiguNAlaMkRtA ptnii| dhanakA upArjana karane vAlA, sadAcAraprazaMsaka, samAna (sA. gha. svo. TI. 1-11) / kula va zIla vAloM ke sAtha vivAha ko karane vAlA, kulInatA prAdi guNoM se alaMkRta patnI ko gRhiNI pApa se bhayabhIta, deza ke anakUla AcaraNa karane kahate haiN| vAlA, paranindA se rahita; jo gaha na prativyakta gahidharma-dekho gRhasthadharma / 1 paMca ya aNuvvayAI ho-gRhAntaroM se dUravartI ho-aura na atiguNavvayAI ca hoMti tinneva / sikkhAvayAiM cauro gupta-gRhAntaroM se atizaya ghirA humA hogihidhammo bArasaviho a|| (dazavai. ni. 6, 2, jahAM par3osa acchA ho, tathA jo jAne-mAne 246) / 2. so'pi dvAdazavratadhAraNa-yatijanopAsa- ke bahuta dvAroM se rahita ho aise gRha meM rahane Tarna.TAna-ThIla-japobhAvanAsaMdhayAdibhirupacIya. vAlA; satsaMgati meM tatpara, mAtA-pitA kA pUjaka, mAnaH / (prA. di. pR. 2) / nirupadrava sthAna meM nivasita, nindya mAcaraNa se 1 pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvata dUravartI, prAya ke anusAra vyaya evaM dhana ke anusAra ina bAraha vratoM ke pAlana ko gRhidharma kahate haiN| veSa karane vAlA, pATha buddhiguNoM se sampanna, pratigRhidharmayogya gahI- 1. saMskAracaturdazakasaMskRto dina dharma ko sunane vAlA, ajIrNa hone para bhojanagRhI gRhidharmAya kalpate / (prA, di. pR. 42); tyAgI, samaya para sAtmya-prakRti ke anukUla-bhojana Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhiliGga ] karane vAlA, paraspara ke virodha se rahita dharmAdi tIna puruSArthoM kA sAdhaka; pratithi, sAghu evaM dIna jana kA yathocita upakAra karane vAlA, durabhiniveza - duSTa abhiprAya - se sadA dUra rahane vAlA, guNoM kA pakSapAtI, deza-kAla ke pratikUla zrAcaraNa se rahita, balAbala kA jJAtA, vratI va jJAnI jana kA pUjaka, poSyavarga - mAtA-pitA zrAdi- kA poSaka, dIrghadarzI, vizeSajJa, kRtajJa, lokavallabha, lajjAlu, dayAlu, saumya - krUratA se rahita zrAkRti kA dhAraka, para upakAraka, antaraGga zatrurUpa SaDvarga - kAma, krodha, lobha, mAna, mada aura harSa- kA parityAga karane vAlA tathA jitendriya; ina guNoM se yukta manuSya gRhasthadharma kA dhAraNa karane vAlA hotA hai / gRhiliGga - gRhiliGga dIrghakeza - kacchAbandhAdiH / ( ta. bhA. si. vR. 10-7 ) / lambe keza rakhane aura kacchA (kaTivastra) bAMdhane prAdi rUpa gRhasthoM ke veSa ko gRhiliGga kahate haiM / gRhiliGgasiddha - 1. gRhiliGge sthitAH santo ye siddhA te gRhiliGga siddhA: / ( zrAva. ni. malaya. vR. 78) / 2. gRhiliGge siddhAH gRhiliGgasiddhAH marudevIprabhRtaya: / (prajJApa. malaya. vR. 1-4, pR. 22 ) / 1 gRhastha ke veSa meM sthita hote hue jinhoMne siddhapada prApta kiyA hai unheM gRhiliGgasiddha kahate haiM / gRhisaMkliSTa - gRhisambandhinAM tu dvipada-catuSpada - dhana-dhAnyAdInAM ta (tR)ptikaraNapravRtto gRhisaM kliSTaH / evaMbhUtaH saMsakto'tizayenAvizuddhatvAta saMkliSTo'bhidhoyate / (zrAva. ha. vR. mala. hema. Ti. pR. 84 ) / jo gRhastha sambandhI dAsa-dAsI zrAdi dvipada, gAyabhaiMsa zrAdi catuSpada aura dhana-dhAnyAdi kI tRpti - santoSArthaM unake saMgraha -- meM saMlagna rahatA hai, vaha vizuddhirahita hone se gRhisaMkliSTa kahalAtA hai / gRhItagrahaNAddhA - zrappidapoggala pariyadRbhaMtare gahidapoggalANaM ceya gahaNakAlo gahidagahaNaddhA NAma / (ghava. pu. 4, pR. 338 ) / vivakSita pudgala parivarta ke bhItara kevala gRhIta pudgaloM ke grahaNa kA jo kAla hai use gRhItagrahaNAdvA kAla kahA jAtA hai / gRhItamithyAdarzana - 1. paropadezato jAtaM tattvArthAnAmarocanam / gRhItamucyate sadbhimithyAdarzana 416, jaina-lakSaNAvalo [gaucAra maGginAm // ( paMcasaM zramita. 1-307 ) / 2. saMsargAjjAyate yacca gRhItaM taccaturvidham / ( dharmasaM. zrA. 4-33 ) / 1 jo dUsare ke upadeza se tattvArtha kA azraddhAna hotA hai use gRhIta mithyAdarzana kahate haiM / gRhIzitA - zubhavRttikriyAmaMtra vivAhaiH svottarakriyaiH // ananyasadRzairebhiH zrutavRttikriyAdibhiH / svamunnati nayanneSa tadArhati gRhIzitAm / / (ma. pu. 38, 145, - 46 ) ; vizuddhastena vRttena tato'bhyeti gRhIzitAm / vRttAdhyayanasampattyA parAnugrahaNakSamaH // prAyazcittavidhAnajJaH zrutismRtipurANavit / gRhasthAcAryatAM prAptastadA ghatte gRhIzitAm // (ma. pu. 36, 73-74) / jo uttara kriyAoM ke sAtha uttama vRtti, uttama kriyA, mantra aura vivAha Adi ke dvArA unnati karatA hai vaha gRhIzitA - gRhasthoM kI pramukhatA - ke yogya hotA hai / gocAra - 1. yathA salIla-sAlaMkAravarayuvatibhirupanIyamAnaghAso (cA. sA. - ghAse) gaurna tadaGgagatasaundaryanirIkSaNaparaH, tRNamevAtti, yathA vA tRNolUpa (cA. sA- tRNolapaM) nAnAdezasthaM yathAlAbhamabhyavaharati, na yojanAsampadamavekSate tathA bhikSurapi bhikSApariveSakajana mRdula litarUpa-veSa-vilAsAvalokana ni rutsukaH zuSka dravAhArayojanA vizeSaM cAnavekSamANaH yathAgatamaznAti iti gauriva cAro gocAra iti vyapadizyate, tathA gaveSaNeti ca / (ta. vA. 6, 6, 16; cA. sA. pR. 35) / 2. kAntAtAruNyalAvaNyalIlAlokana jalpana / smerAsyAbjapadanyAsavilAsAdyanirIkSaNaH | gauryathA'tti tRNavrAtaM kSiptaM bhuJjIta yatnataH / tathA'nnAdyamanAsvAdya gocarajJo yathocitam // ( zrAcA. sA. 5, 125 - 26 ) / 3. gorbalIvardasyeva cAro'bhyavahAro gocAraH prayoktRjana saundaryaM nirIkSaNavimukhatayA yathAlAbhamanapekSitasvAdocita saMyojanAvizeSaM cAbhyavaharaNAt / (ana. dha. svo. TI. 6-4e) / 1 jaise gAya ghAsa DAlane vAlI strI ke zraMgagata saundarya ko nahIM dekhakara kevala ghAsa kA hI bhakSaNa karatI hai zrathavA aneka dezoM meM sthita jo bhI tRNasamaha upalabdha hotA hai usakA hI upabhoga karatI hai, usakI yojanA ko nahIM dekhatI usI prakAra sAdhu bhI Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gotIrtha 420, jaina-lakSaNAvalI [gomUtrikAgati pAhAra parosane vAle ke aMga va veSa-bhUSA Adi para kArya kAraNopacArAt, yadvA karmaNo'pAdAnavivakSA dRSTi na rakhakara jaisA bhI bhojana prApta hotA hai gUyate zandyate uccAvacaH zabdairAtmA yasmAtkarmaNa use grahaNa karate haiN| isIliye use gau ke samAna udayAttad gotram / (prajJApa. malaya. vR. 22-288, vRtti hone se gocAra yA gocarI vRtti kahate haiN| pR. 454, prava. sAro. vR. 1250, pR. 356) / gotIrtha-gotIrthamiva gotIrthama-krameNa nIco 11. gUyate zabdyate uccAvacaiH zabdairAtmA yasmAt nIcataraH prveshmaargH| (jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, karmaNastad gotram / (dharmasaM. malaya. ya. 608) / 171 pR. 325) / 2 jisake dvArA jIva UMca aura nIca kahA jAtA hai jahAM para gAya-bhaiMsa prAvi pAnI pIte haiM aura jo vaha gotra karma kahalAtA hai| 5 mithyAtva prAdi Upara se nIce kI ora DhAla hotA hai aise nadI va kAraNoM ke dvArA jIva ke sAtha sambandha ko prApta tAlAba prAdi ke ghATa ko gotIrtha kahate haiN| isa hA jo karma-pUdagalaskandha ucca athavA nIca gotIrtha ke samAna jo lavaNa samudra ke ubhaya pArzva (lokanindha) kula meM utpanna karAtA hai, use gotra bhAgoM meM krama se nIce nIce pravezamArga se sahita kahate haiN| 6 santAnakrama se pAye hae prAcaraNa kA sthAna hai vaha 'gotIrtha' nAma se prasiddha hai| nAma gotra hai| gotra -1. uccarnIcaizca gUyate zadhdyata iti vA godohikA-1. godohigA godohane AsanamivAgotram / (sa. si. 8-4) / 2. gUyate taditi sanam / (bha. prA. vijayo. 224) / 2. pANibhyAM gotram / gUyate zabdyate taditi gotram / (ta. vA. 6, tu bhuvastyAge tatsyAd godohikAsanam / (yogazA. 25, 5); uccarnIcazca gUyate zabdyate'neti 4-132) / 3. godohigA godohe Asanamiva gotram / (ta. vA. 8, 4, 2) / 3. gotraM uccanI. pANidvayamukSiSyAgrapAdAbhyAmAsanam / (bha. prA. cabhedalakSaNam, tad gacchati prApnotyAtmeti gotram / mUlA. 224) / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 8-5); 1 godohana ke samaya jisa prakAra donoM er3iyoM ko yadayAjjIvo gacchatyuccIcaizca jAtIruccAbacA- Upara uThA kara baiThA jAtA hai, isa prakAra ke prAsanastana gotram / (ta. bhA. hari. va siddha. va. vizeSa ko godohikA kahA jAtA hai| 8-13) / 4. tathA gAM vAcaM trAyata iti gotram, goniSadyA-dekho godohikA / goNisejjA jaMghAdviSa hi kriyA karmavyutpattyA , nArthakriyArthA dvayaM saMkocya gorivaasnm| bha.prA. malA. 224) / ityacca rbhaavaadinibndhnmdRssttmityrthH| (zrA. pra. donoM jaMghAtroM ko saMkucita karake gAya ke samAna TI.15. gamayatyucca-nIcakulamiti gotram, ucca- baiThane ko goniSadyA kahate haiN| nIcakulesu uppAdo poggalakkhaMgho micchattAdipacca- goniSadyApaparyaGka (goriNasejjAddhapaliyaMka)ehi jIvasaMbaddho godamidi uccde| (Sava. pu. 6, goNisejjapraddhapaliyaMkaM goniSadyA gavAsanamiva arddhapR. 13; pu. 13, pR. 20) / 6. saMtANakameNAgaya- paryakam / (ma. prA. vijayo. 224) / jIvAyaraNassa godamidi saNNA / (go.ka. 13) / gAya ke baiThane ke samAna arghapayaMka prAsana ko goni7. gotraM tu yathArthakulaM vaa| (vipAka. abhaya. vR., pR. SadyArthaparyaka kahate haiN| 8); gotraM prAvarthikI saMjJaveti / (vipAka. abhaya. gopura-pAyArANaM vAre ghaDidagihA govuraM NAma / i., pR. 13) / 8. gotraM nAma tathAvidhakapuruSaprabhavo (dhava. pu. 14, pR. 36) / vaMzaH / (yogazA. svo. viva. 1-47) / 6. gAM prAkAroM ke dvAra para jo gRha banAye jAte haiM unheM trAyata iti gotram, zubhAzubhAM vAcamuccAraNakAlA- gopura kahA jAtA hai| tarArthapratipattijanakatvAt pAlayatIti yAvad, gUyate gomatrikAgati-1. gomUtrikeva gomtrikaa| ka zubhAzubhatA prANinAM yadvazAt tadvA gotram / (paMcasaM. upamArthaH ? yathA gomUtrikA bahuvA tathA trivisvo. vR. 3-116, pR. 33-34) / 10. tathA gUyate grahA gatirgomUtrikA caatuHsaamyikii| (ta. vA. 2, zabdyate uccAvacaiH zabdaryattad gotraM ucca-nIcakulo- 28, 4, dhava. pu. 1, pR. 300) / 2. gomuttio tpattilakSaNaH paryAyavizeSaH, tadvipAkavedyaM karmApi gotraM tiviggho| (dhava. pu. 4, pR. 30) / hA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ govarapITha] 421, jaina-lakSaNAvalI [gauravavandanAdoSa gomUtra kI taraha Ter3hI-mer3I tIna vigraha vAlI paryAyoM ko grahaNa karatA hai-use gauNa pratyakSa gati gomUtrikA gati kahalAtI hai| yaha gati cAra kahate haiM / samaya meM paripUrNa hotI hai| gauNya-1. guNAnAM bhAvo gauNyam / tad gauNyaM padaM govarapITha-chANeNa levidUNa jANi pIDA[DhA]Ni sthAnamAzrayo yeSAM nAmnAM tAni goNyapadAni / yathA kijjati tANi govarapIDANi NAma / (dhava. pu. 14, Adityasya tapano bhAskara ityAdIni nAmAni / pR. 40) / (dhava. pu. 1, pR. 74); guNeNa NippaNNaM goNNaM / gobara se lepa karake jo pITha kiye jAte haiM ve govara- jahA sUrassa tavaNa-bhakkhara-diNayarasaNNA / (dhava. pu. pITha kahalAte haiN| 6, pR. 135) / 2. guNeNa NippaNNaM goNNaM / jahA govRttika - govRttikAH gozcaryAnukAriNaH / (anu- sUrassa tvnn-bhkkhr-dinnyrsnnnnaao| vaDDhamANayo. hari. va. pR. 17) / jiNidassa savvaNhu-vIyarAya-parahaMta-jiNAdisaNNAgAyoM kI caryA kA anukaraNa karane vAle arthAt jo o| (jayadha. 1, pR. 31) / gAyoM ke samAna nirgamana, praveza, sthAna aura prAsana 1 jo pada guNa ke prAzraya se niSpanna hote haiM, unheM prAdi kriyAoM ko karate haiM tathA gAyoM ke samAna goNya pada kahA jAtA hai| jaise--sUrya ke tapana zrIra bhojana bhI karate haiM ve govRttika sAdhu kahalAte haiN| bhAskara prAdi nAma / govaSamudrA-baddhamuSTerdakSiNahastasya madhyamAtarja- gautama-gautamAH- laghutarAkSamAlAcacitavicitranyovisphAritaprasAraNena govRSamudrA / (nirvANaka. pAdapatanAdizikSAkalApavadvRSabhakopAyata: kaNabhipR. 32) / kSAgrAhiNaH / (anuyo. hari. vR. pR. 17) / dAhine hAtha kI maTI bAMdha karake madhyamA aura atizaya choTI akSamAlA se lipta vicitra pairoM ke tarjanI aMguli phailA kara pasArane ko govRSamudrA patanAdi ko zikSA se yukta baila ke prAzraya se bhikSA kahate haiN| ke grahaNa karane vAle tApasoM ko gautama kahA gosarga-dekho gausagikakAla / jAtA hai| gauNa-se ki taM goNNe? 2 khamaitti khavaNo gaurava-guNAvabodhaprabhavaM hi gauravam xxx || tavaitti tavaNo jalaitti jalaNo pavaitti pavaNo se (dvAtrizikA 6-28) / taM goNNe / (anuyo. sU. 130, pR. 140) / guNoM ke jJAna se jo mahAnatA utpanna hotI hai use kSamAzIla hone se kSamaNa, tApakAraka hone se tapana, dharma kA gaurava kahate haiN| jalAne se jvalana aura vahane se pavana; ina nAmoM ko gauravavandanaka-1.xxx gAravaM sisvAti kramaza: kSamAdi gaNa ke anusAra niSpanna hone se NIyo'haM / (prava. sAro. 162) / 2. zikSA bandanagauNa nAma kahA jAtA hai| kapradAnAdisAmAcArIviSayA, tasyAM vinItaH kuzalogauNa kAla- gauNakAlastu paryAya sthitiH syAt 'hamityavagacchantvamI sarve'pi sAdhava ityabhiprAyavAna samayAdikA / (prAcA. sA. 3-23) / yathAvadAvartAdyArAdhayan yatra vandate tad gauravavandaparyAyoM kI sthitisvarUpa samaya va prAvalI prAdi ko nkmityrthH| (prava. sAro. va. 162, pR. 37) / gauNa kAla yA vyavahAra kAla kahate haiN| vandanA dene prAdi kI sAmAcArI (anuSThAnavizeSa) gauraNa pratyakSa-gauNaM tu saMvyavahAranimittamasarva viSayaka zikSA meM 'maiM vinIta va dakSa 'aisA sabhI paryAyadravyaviSayamindriyAnindriyaprabhavamasmadAdyadhyakSaM sAdhu samajha leM; isa abhiprAya se jo yathAyogya vizadamacyate / (sanmati. abhaya. va. 2-1, pR. mAvarta prAdi kA prArAdhana karate hue jahAM vandanA 552) / kI jAtI hai, yaha gauravavandanaka doSa kahalAtA hai| indriya aura mana ke prAzraya se utpanna hone vAlA yaha vandanA ke 32 doSoM meM 14vAM doSa hai| hama jaisoM kA jo pratyakSa nirmala hokara samIcIna gauravavandanAdoSa-1. gAravaM gauravam Atmano vyavahAra kA kAraNa hai tathA saba dravyoM aura unakI mAhAtmyA[tmyamA] sanAdibhirAvi:kRtya rasa-sukhaparyAyoM ko viSaya nahIM karatA hai-dravya ko kucha hI heto; yo vandanAM karoti tasya gauravavandanAdoSaH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gausargikakAla ] (mUlA. vR. 7-107) / 2. gauravaM svasya mahimanyAhArAdAvatha spRhA || ( ana. dha. 8 - 103 ) / 3. gauravAdvandanakasamAcArI kuzalo'hamiti garvAdanye'pyavagacchantu mAmiti yathAvadAvartAdInArAdhayato vandanam / (yogazA. svo viva. 3 - 130 ) / 1 zrAsana Adi ke dvArA apane gaurava ko prakaTa karake athavA rasa aura sukha ke hetu se zrAcArya kI vandanA karane vAle ke gaurava nAmaka vandanAdoSa hotA hai / gausagikakAla -- gavAM pazUnAM sargo nirgamo yasmin kAle sa kAlo gosargaH / gosarga eva gausargiko dvighaTikodayAdUrdhva kAlo dvighaTikAsahitaH madhyAhnAt pUrva: / (mUlA. vR. 5-73) / gAyoM ke nikalane ke kAla ko gausargika kAla kahate haiM, arthAt do ghar3I sUryodaya ke pazcAt aura madhyAhna se do ghar3I pUrva ke kAla kA nAma gausargika kAla hai / 422, jaina- lakSaNAvalI grantha - 1. grathyate'nenAsmAdasminniti vA'rthaM iti granthaH / (zrAva. ni. hari. vR. 130, pR. 87 ) / 2. viprakINArthagrathanAd granthaH / ( anuyo, hari vR. pR. 22) / 3. gaNaharadeva viraidadavvasudaM gaMtho / ( dhava. pu. 6, pR. 260 ) ; arahaMtavuttattho gaNaharadevagaMthi saddakalA gaMtho / (ghava. pu. 6, pa. 268 ) ; AyariyANamuvaeso gaMtho / ( dhava. pu. 14, pu. 8) / 4. grathnanti racayanti dIrghIkurvanti saMsAramiti granthAH / (bha. zrI. vijayo. va mUlA. 43) / 1 jisake dvArA, jisase athavA jisameM artha ko gUMthA jAtA hai vaha grantha kahalAtA hai / 4 jo saMsAra ko laMbA karate haiM unheM grantha (parigraha ) kahA jAtA hai / granthakartA - bIjapadaNilINatyaparUvayANaM duvaiAlasaM gANaM kArao gaNaharabhaDAro gaMthakattAro / X X X vIjapadANaM vakkhANazrotti / ( dhava. pu. 6, pR. 127) / bIjapadoM meM nihita artha ke prarUpaka bAraha aMgoM ke kartA va bIjapadoM ke vyAkhyAtA gaNadhara bhaTTAraka ko granthakartA kahA jAtA hai / granthakRti -jA sA ganthakadI NAma sA loe vede samaye saddapabaMdhaNA akkharakavvAdINaM jA ca gaMtharacaNA kIrade sA savvA gaMthakadI NAma / ( Sa. khaM. 4, 1, 67 - va. pu. 6, pR. 321) / [grahaNa loka, veda zrathavA samaya viSayaka jo zabdapravandha rUpa racanA kI jAtI hai, tathA akSarAtmaka kAvyAdikoM kI bhI jo racanA kI jAtI hai, use granthakRti kahate haiM / loka se yahA~ hastI, azva, taMtra, kauTilya evaM vAtsAyana Adi zAstra; veda se dvAdazAMga aura samaya se naiyAyika-vaizeSikAdi darzana abhISTa rahe haiM / granthasama --- gaNaharadevaviraidadavvasudaM gaMtho, teNa samaM saha vaTTadi upajjaditti bohiya-buddhAiriyesu TThidabAra haMgasudaNANaM gaMthasamaM / ( dhava. pu. 8, pR. 260 ); arahaMtavRttattho gaNaharadevagaMthizro saddakalAo gaMtho NAma / tatto samuppaNNo bhaddabAhuAditheresu vaTTamANo kadipraNiyogo gaMtheNa saha uttado gaMthasamaM NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 268 ) / arahanta ke dvArA jisakA zrarthaM kahA gayA hai tathA gaNadhara deva ke dvArA jo prathita kiyA gayA hai, aise zabdasamUha kA nAma grantha hai| usa zabdasamUha rUpa grantha se jo bodhitabuddha zrAcAryoM ke bhadrabAhu zrAdi sthaviroM ke dvAdazAMga zruta kA jJAna rahA hai, vaha grantha ke sAtha utpanna hone se granthasama kahalAtA hai / granthi - 1. gaMThitti sudubbheto kakkhaDa ghaNa- rUDha gUDhagaNThivva / jIvassa kammajaNito ghaNarAyaddosa pariNamo // (vizeSA. bhA. 1162 ) / 2. rAga-dveSaparINamo durbhedo granthirucyate / (yogazA. svo viva. 1-17) / 1 jisa prakAra kisI vRkSavizeSa kI kaThora gAMTha atizaya durbhedya hotI hai usI prakAra karmodaya se utpanna jo jIva ke ghanIbhUta rAga-dveSa pariNAma usa gAMTha ke samAna durbhedya hote haiM, unheM granthi kahA jAtA hai / / granthima - gaMthaNa kiriyANiphaNNaM phulla mAdidavvaM gaMthimaM NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 272 ) / grathana kriyA se siddha hone vAle puSpamAlA prAvi rUpa dravya ko granthima kahA jAtA hai / graharaNa - 1. grahaNaM zAstrArthopAdAnam / ( nItivA. 5-47; yogazA. svo viva. 1-51, pR. 152 ) / 2. grahaNaM sadgurUpadiSTArthavijJAnam / (bha. zrI. mUlA. 431) / 1 zAstra ke artha ke upAdAna - zrAtmasAt karane - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahasama] 423, jaina-lakSaNAvalI [praiveyaka ko grahaNa kahA jAtA hai / yaha pATha buddhiguNoM meM se nirantaraM yathAzaktinAnAvidhatapaHparaH / saMyama sapta dazadhA dhArayannavikhaNDitam / / aSTAdazaprakAraM ca grahasama-prathamato vaMza-taMtryAdibhiryaH svaro gRhIta- brahmacarya samAcaran / yatredaka grAhako dAnaM tat syAd statsamena svareNa gIyamAnaM grahasamama / (anuyo. mala. grAhakazuddhimat / / (tri. za. pu. ca. 1, 1,178 se hema. vR. gA. 50, pR. 132) / 182) / bAMsurI va bINA prAdi se nikale hae svara ko pahale 2 jo sarvasAvadya yogase virata, tIna prakAra ke gaurava prahaNa karake pIche usI svara ke samAna svara se gAye se rahita, tIna gaptiyoM va pAMca samitiyoM se yukta, jAne vAle gIta ko grahasama kahate haiN| rAga-dveSa se rahita; nagara, vasati, zarIra aura upagrAma-1. tatra grasati buddhayAdIn guNAn iti karaNAdi viSayaka mamatA se rahita; aThAraha hajAra graamH| (dazavai. hari. va. 4-6, pR. 147) / zIloM ke dhAraNa meM kuzala, ratnatraya kA dhAraka, 2. vRtiparivRto grAmaH (dhava. pu. 13, pR. 336) / suvarNa va Dhele ko samAna samajhane vAlA, do uttama 3. grAmo janapadAzritaH sannivezavizeSaH / (prazna- dhyAnoM (dharmya va zakla) kA dhyAtA, yathAzakti vyA. abhaya. vR. pR. 175) / 4. grAmo janapadAdhyA- nirantara nAnA prakAra ke tapa meM nirata, nirdoSa sAta sitH| (aupapA. abhaya. vR. 32, pa. 76) / prakAra ke saMyama kA dhAraka aura aThAraha prakAra ke 5. vRtyAvRto grAmaH / (ni. sA. TI. 58) / brahmacarya kA paripAlaka hotA hai; aisA sAdhu jisa 6. grasati buddha yAdIn guNAniti, yadi vA gamyaH dAna kA grAhaka ho use grAhakazuddha dAna kahA zAstraprasiddhAnAmaSTAdazAnAM karANAmiti graamH| jAtA hai| (jovAjI. malaya. va. sU. 36, pR. 36, tathA sU. grovAdhonayana- xxx zirodherbahudhApyadhaH // 147, pR. 276) / (ana. dha. 8-116); bahudhA bahubhi: prakAraiH, 1 jo buddhi prAdi guNoM ko prasatA hai jahAM kRSaka apyadha: adhastAdapi bahudhA grIbAnayanam xxx prAdi mandabuddhi jana rahate haiM, vizeSa buddhimAn grIvAghonayanaM doSaH / (ana. dha. svo. TI. 8-119) / jana nahIM rahate-use grAma kahate haiM / 2 kAMToM kI kAyotsarga karate samaya bAra-bAra zira ke nIcA vRti (bArI) se ghire hue gharoM ke samudAya ko karane ko grIvAdhonayana doSa kahate haiN| yaha kAyogrAma kahA jAtA hai| 6 jo zAstraprasiddha aThAraha larga ke 32 doSoM meM 21vAM doSa hai|| prakAra ke karoM (TaiksoM) kA gamya hai vaha grAma kaha- grIvonayana-xxx UrdhvaM nayanaM zirodheH lAtA hai| XXX // (ana. dha. 8-116); zirodhergIvAyA grAmadAha-grAmadAho'gninA dAhe grAmasya xx Urdhva nayana xxx grIvonayana doSaH / (ana. x (ana. dha. 5-57); grAmadAho nAma bhakti - dha. svo. TI. 8-116) / vighnaH syAt / kva sati ? agninA dAhe grAmasya- kAyotsarga karate samaya grIvA ke Upara karane ko svAdhyAsitagrAme dahyamAne sati / (ana. gha. svo. grIvo nayana doSa kahate haiN| TI. 5-57) / greveyaka-1. lokapuruSasya grIvAsthAnIyatvAt apane dvArA adhiSThita gAMva ke jalane ko grAmadAha grIvAH, grIvAsu bhavAni graiveyakANi vimAnAni, kahate haiN| yaha bhojana ke antarAyoM meM se eka hai| tatsAhacaryAdindrA api graiveyakA: / (ta. vA. 4, 16, grAhakazuddha dAna-1. tatra grAhakazuddhaM tu yatra gRhItA 2) / 2. lokapuruSagrIvAsthAne bhavAni greveyakAni cAritraguNayuktaH / (vipAka. abhaya. va. 2-1, pa. vimAnAni / (prAva. ni. hari. va. 50 va 65) / 63) / 2. sAvadyayogavirato gaurvtryjitH| 3. greveyakAstu lokapuruSasya grIvApradeza viniviSTA triguptaH paMcasamito rAga-dveSavinAkRtaH / / nirmamo grIvAbharaNabhUtA grevA grIcyA veyA greveyakA iti / nagaravasatyagopakaraNAdiSu / tato'STAdazazIlAga- (ta. bhA. si. 4-60) / sahasradharaNoddharaH / / ratnatrayadharo dhIraH samakAJcana- 1 lokarUpa puruSa ke grIvAsthAna para avasthita loSThakaH / zubhadhyAnadvayasthAsnujitAkSaH kukssisNblH|| vimAnoM ko praiveyaka kahA jAtA hai| una vimAnoM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTikA] 424, jana-lakSaNAvalI [ghAtakSudrabhavagrahaNa meM rahane se vahAM ke indra bhI veyaka kahalAte haiN| dAhine hAtha kI muTThI bAMdhakara aura tarjanI ko glAna-1. rujAdikliSTazarIro glaanH| (sa. si. UMcI uThAkara bAI hathelI ke nIce rakhakara ghaNTA ke 6-24; zlo. vA. 9-24; cA. sA.pa.66, samAna hilAne ko ghaNTAmudrA kahate haiN| bhAvaprA. TI. 78) / 2. rujAdikliSTazarIro ghana--1. tAla-ghaNTA-lAlanAdyabhighAta jo ghanaH / glAnaH / rujAdibhiH kliSTazarIro glAna ityucyte| (sa. si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 6) / 2. dhanaH (ta. vA. 6, 24, 7) / 3. glAno mando'paTuA - kAMsyabhAjana-kASThazalAkAdijanyaH / (ta. bhA. hari. dhybhibhuutH| (ta. bhA. siddha. vR. 6-24) / 4. va siddha. va. 5-24) / 3. dhanaM tAlasamutthitam / glAno rogaadibhirsmrthH| (sthAnAM. abhaya. vR. (padmapu. 24-20) / 4. ghaNo NAma jayaghaMTAdi3, 4,208) / 5. rogAdikliSTazarIro glaanH| ghaNadavvANaM saMghAhAvido sho| (dhava. pu. 13, pR. (yogazA. svo. viva. 4-60) / 6. rogAdipIDita 221) / 5. kAMsyatAlAdijo ghnH| (ta. zlo. zarIro glAnaH / (ta. vRtti zruta. 6-24; kAtike. 5-24) / 6. dhanaM kaMsikAdi / (rAyapa. abhaya. vR. TI. 457) / pR. 66) / 7. tAla-kaMsatAlanAdya bhighAtajAtaH / 1 jisakA zarIra roga prAdi se abhibhUta ho use (ta. vRtti dhRta. 5-24) / glAna kahA jAtA hai| 3 jo manda, apaTu va vyAdhi 1 tAla (kaMsikA), ghaNTA aura lAlana prAdi ke se parAbhUta hai vaha glAna kahalAtA hai| tADana se jo zabda hotA hai use ghana kahate haiN| ghaTikA--1. jalabhAjanAdibahiraGganimittabhUtapUna- 2kAMse ke vartana prAdi se utpanna hone vAle zabda galaprakaTIkriyamANA ghttikaa| (paMcA. kA. jaya. kA nAma ghana hai| vR. 25) / 2. dvAtriMzatkalAbhirghaTikA / (ni. sA. ghanaloka-1. sa (prataraloka:) evA'parayA jagava. 31) / 3. paJcadazakalAH ghttikaa| (kAvyAnu. cchaNyA saMgito ghanalokaH / (ta. vA. 3, 38, 5-64) / 1 jalapAtra prAdi rUpa bAhya nimittabhUta pudgaloM ke 8) / 2. sattarajjughaNapamANo logo ghaNa logo| (dhava. pu. 4, pR. 18); rajja satta guNidA dvArA jo pragaTa kI jAtI hai use ghaTikA(kAlavizeSa) jagaseDhI, sA vaggidA jagapadaraM, seDhIe gaNidajagakahA jAtA hai| 2 battIsa kalA pramANa kAla ko padaraM ghaNalogo tti pariyammasUtteNa savvAiriyasamaghaTikA yA ghar3I kahate haiN| 3 pandra kalAnoM kI deNa virohapasaMgAdo c| (dhava. pu. 4, pR. 184 eka ghaTikA hotI hai|| uk.; dhava. pu. 7, pR. 372 ud.)| ghaTotpAdAnubhAga - chadavvANaM sattI aNubhAgo NAma / xxx [maTTiyA] piMDa-daMDa-cakka-cIvara 2 sAta rAju pramANa prAkAza kI pradezapaMkti ko jagazreNI, jagazreNI ke barga ko jagapratara aura jagajala-kuMbhArAdINa ghdduppaaynnaannubhaago| (dhava. pu. pratara ko jagazreNI se gaNita karane para ghanaloka 13, pR. 346) / hotA hai| chaha dravyoM kI zakti kA nAma anubhAga hai / jaisemiTTI kA piNDa, daNDa, vakra, cIvara, jala aura ghanAGgula-1.XXX ghaNe ghaNaMgulaM logo| kumhAra; ina saba meM saMyukta rUpa se jo ghaTa ke (ti. pa. 1-132) / 2. tatpratarAGgulamapareNa sUcyautpAdanaviSayaka zakti hai: yaha unakA ghaTotpAdana- gulenAbhyastaM ghanAGgulam / (ta. vA. 3, 38, 8) / anubhAga hai| 3. padaraMgalaM ussedheNa gaNide ghaNaMgalaM hodi / (dhava. ghaNTAmadrA- pradhomukhavAmahastAGgulIrghaNTAkArAH pu. 4, pR. 43) / prasArya dakSiNena muSTi baddhvA tarjanImUvIM kRtvA 2 pratarAMgula ko dUsare sUcyaMgula se guNita karane para vAmahastatale niyojya ghaNTAvaccAlanena ghnnttaamudraa| ghanAmula hotA hai / (nirvANaka. 16, 6, 8, pR. 31) / ghAtakSadrabhavagrahaNa-NiseyakhuddAbhavaggahaNAdo prAvabAyeM hAtha kI aMguliyoM ko nIce kI ora mukha liyAe asaMkhejja dibhAgeNaNajIvaNiyakAlo Nise yakarake ghaNTA ke prAkAra meM pasAra kara usake nIce khuddAbhavaggahaNassa saMkhejje bhAge ghAdidUNa vidasaMkhe. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtasattvasthAna] 425, jaina-lakSaNAvalI [ghoratapa jjadibhAgo vA ghAdakhuddAbhavaggahaNaM / (ghava. pu. 14, muNidadivvavayaNassa / uvasAmadi jIvANaM esA pR. 362) / sappiyAsavI riddhI / / (ti. pa. 4, 1086-87) / niSekakSadrabhavagrahaNa se prAvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga 2. yeSAM pANipAtragatamannaM rUkSamapi sIrasavIryakama jo jIvanakAla hai use, athavA niSekakSudrabhava- vipAkAnApnoti, sapiriva vA yeSAM bhASitAni grahaNa ke saMkhyAta bahamAgoM ko ghAtakara sthApita prANinAM satarpakANi bhavanti te sapirAsraviNaH / (ta. saMkhyAtaveM bhAga ko ghAtakSadrabhavagrahaNa kahate haiN| vA. 3, 36, 3, pR. 204) / 3. yeSAM pANipAtragataghAtasattvasthAna (dhAdasaMtahAraNa)-ghAdasaMtaTThA- mannaM rUkSamapi ghRta rasapariNAmi bhavati, vacanAni NaM NAma baMdhasarisaaLaMka-uvvaMkANaM viccAle heTThima- zrotRNAM ghRtapAnasvAdaM janayanti, te ghRtasrAviNaH / uvvaMkAdo aNaMtaguNaM uvarimaaLaMkAdo aNaMtaguNa- (ta. vRtti zruta. 3-36) / hINaM hodUNa cedi / (dhava. pu. 12, pR. 130) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se hAtha para rakhA huA rUkSa bandhasadRza aSTAMka aura UvaMka ke madhya meM adhastana bhI pAhAra prAdi kSaNa mAtra meM ghRta rasavAlA ho Urvaka se anantagaNA aura uparima aSTAMka se ana- jAtA hai, athavA jisake prabhAva se sAghu ke mukha ntaguNA hIna hokara jo sattvasthAna avasthita hotA se nikale hue divya vacana ke sunane se dukhI hai use ghAtasattvasthAna kahate haiM / janoM kA duHkha prAdi naSTa ho jAtA hai use ghAtikarma-1. NANAvaraNa-dasaNAvaraNa-mohaNIya- ghRtasrAvI yA sapisrAvI Rddhi kahate haiN| aMtarAiyANi ghAdikammANi, kevalaNANa-daMsaNa- ghRtAdhaba-ghRtamiva vacanamAzravantIti ghRtaashrvaaH| sammatta-caritta-vIriyANamaNeyabheyabhiNNANaM jIvaguNA- (prAva. ni. malaya. vR. 75, pR. 80) / Na virohittaNeNa tesiM ghaadivvdesaado| (ghava. pu. jinake vacana ghI ke samAna nikalate haiM ve ghRtAdhava 7, pR. 62) / 2. tatra ghAtIni catvAri karmANya- kahalAte haiN| nvarthasaMjJayA / ghAtakatvAd guNAnAM hi jIvasyaiveti ghoTakadoSa-1. ghoTakasturagaH, sa yathA eka pAdavAsmatiH / / (paMcAdhyA. 2-668) / makSipya vinamya vA tiSThati tathA yaH kAyotsargeNa 1 krama se kevalajJAna, kevaladarzana, samyaktva va cAritra tiSThati tasya ghoTakasadRzo ghottkdossH| (malA.. tathA vIrya rUpa jIvagaNoM ke ghAtaka jJAnAvaraNa, 7-171) / 2. AkUJcitakapAdasya ghoTakasyeva darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra karmoM sthAnaM ghottkdossH| (yogazA. svo. viva. 3-130) / ko ghAtikarma kahA jAtA hai| 3. kAyotsargamalo'styekamutkSipyAghri varAzvavat / ghRNAkSaranyAya-1. sa ghuNAkSaranyAyo yanmUrkheSa tiSThato'zva: xxx // (ana. dha. 8-112) / maMtraparijJAnam / (nItivA. 10-63, pR. 134) / 1 ghor3e ke samAna eka pAMva ko uThAkara jo kAyo2. ghaNaH kRmivizeSaH, sa zanaiH kASThaM bhakSayati, tena tsagaM se sthita hotA hai, yaha ghoTaka nAmaka tasya bhakSyamANasya vicitrA rekhA bhavanti; tAsAM kA doSa hai| madhyAt kAcidrekhA 'kSarAkArA bhavati / (nItivA. ghoraguNa-dhorA rauddA guNA jesi te ghoraguNA / To. 10-63) / kadhaM caurAsIdilakkhagaNANaM ghorattaM ? ghorakajjakAghana ke kor3e dvArA khAye jAne vAle kASTha meM kisI risttijnnnnaado| (dhava. pu. 6, pR.93)| akSara ke AkAra ke bana jAne ke samAna-jo prAyaH jo maharSi ghora-bhayAnaka kAryoM kI karane vAlI asambhava hai-yadi kadAcit koI kArya siddha ho zakti ke janaka-guNoM se saMyukta hote haiM ve ghorajAtA hai to use 'ghuNAkSaranyAya se siddha mAnA guNa Rddhi ke dhAraka hote haiN| jAtA hai| ghoratapa-1. jalasUlappamuhANaM rogeNaccaMtapIDighatastrAvI--1. risipANitalaNikhittaM rukkhAhA- aMgA vi / sAhaMti duddharatavaM jIe sA ghortvriddhii|| rAdiyaM pi khaNamette / pAvedi sappirUvaM jIe sA (ti. pa. 4-1055) / 2. vAta-pitta-zleSmasappiyAsavI riddhii|| ahavA dukkhappamuhaM savaNeNa sannipAtasamudbhUtajvara-kAsa-zvAsAkSizUla-kUSTha-prame Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghoratapa] hAdivividha rogasaMtApita dehA prapyapracyutA 'nazanakAyaklezAditapaso bhImazmazAnAdrimastaka- guhA darI kandara - zUnya prAmAdiSu praduSTayakSa rAkSasa-pizAcapranRttavetAlarUpavikAreSu paruSa zivArutAnuparata siMhavyAghrAdivyAmRga bhISaNasvanaghoracaurAdipracariteSvabhirucitAvAsAzca ghoratapasaH / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 203 ) / 3. uvavAsesu chammAsovavAso pramodariyA ekkakavalo, uttiparisaMkhAsu caccare goyarAbhiggaho, rasapariccAgesu uNhajalajudoyaNabho yaNaM, vivittarAyaNAsaNesu vaya vaggha-taraccha chavalAdisAvayaseviyAsu sajbha - vijbhuDaIsu NivAso, kAyavhivAsAdiNivadaMta visaesu prabbhokAsarukkhamUlA dAvaNa jogaggahaNaM / evamabbhaMta ratavesu vi ukta parUvaNA kAyavvA / eso vArahaviho vi tavo kAyarajaNANaM sajjhasajaNaNo tti ghoratavo / so jesi te ghoratavA / ( dhava. pu. 6, pR. 2) / 4. vAta-pitta - zleSma- sannipAtasamudbhUtajvara kAsAkSizUla- kuSTha- pramehAdivividha rogasantApitadehA prapyapracyutAnazanAditapaso'nazane SaNmAsopavAsAH, avamaudarye ekakavalAhArAH, vRttiparisaMkhyAne catvaragocarAva] [bha] grahAH, rasaparityAge uSNajaladhItodanabhojinaH, viviktazayanAsane bhImazmazAna - giriguhA-darI kandara zUnyagrAmAdiSu praduSTayakSa- rakSaH - pizAca- pranRtya tpreta- vetAlarUpavikAreSu pu[pa]ruSa- zivArutAnuparata siMha- nyAghrAdi- vyAla - mRgabhISaNasvanaghoracaurAdipra caliteSvabhirucitAvAsAH, kAyakleze'titIvrazItA tapavarSAnipAtapradezeSvabhrAvakAzAtApanavRkSamUlayogagrA hiNaH / (cA. sA. pU. 100) / 5. siMha-zArdUlAdyAkuleSu girikandarAdiSu bhayAnakazmazAneSu ca pracuratarazItavAtAdiyukteSu gatvA durddharopasargasahanaparA ghoratapasaH / ( prA. yogibha. TI. 15, pR. 203 ) / 6. siMha-vyAghrarkSa-citraka-tarakSuprabhRtikrUrazvApadAkuleSu girikandarAdiSu sthAneSu bhayAnakazmazAneSu ca pracuratarazItavAtAtapAdiyukteSu sthAneSu sthitvA durgha ropasargasahanaparA ye munayaste ghoratapasaH / (ta. vRtti zruta. 3-36) / 426, jaina- lakSaNAvalI 2 vAta, pitta, kapha evaM saMnipAta zrAdi ke zrAzrayase utpanna hue jvara, kAsa, zvAsa, prakSiroga, zUla, kor3ha aura prameha Adi aneka prakAra ke rogoM se pIr3ita hone para bhI jo anazana evaM kAyaklezAdi tapa se [ ghorabrahma cAritva bhraSTa nahIM hote haiM; bhayAnaka zmazAna, parvata zikhara, guphA evaM zUnya grAma Adi meM rahate hue jo zRgAla aura siMhAdi ke bhayAvaha zabdoM ko sunakara bhayabhIta nahIM hote, tathA jo una hiMsra pazunoM aura cora Adi kI bAdhA ko prasannatApUrvaka sahate haiM ve ghoratapasvI kahe jAte haiM / ghoraparAkramatapa - 1. NiruvamavaDDhatatavA tihuvaNasaMharaNakaraNasattijudA / kaMTayasilaggipavvayadhUmukkApahudivarisaNasamatthA || sahasa tti sayalasAyarasaliluppIlassa sosaNasamatthA / jAyaMti jIe muNiNo ghoraparakkamatava tti sA riddhI / (ti. pa. 4, 1056-57) / 2. te ( ghoratapasa: ) eva gRhItatapoyogavarddhanaparAH ghoraparAkramAH / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 203) / 3. te ( ghoratapasa: ) eva gRhItatapoyogavarddhanaparAH tribhuvanopasaMharaNa - mahIvalayagrasanasakalasAgarasalila saMzoSaNa jalAgnizilA - zailAdivarSaNazaktayo ghoraparAkramAH / (cA. sA. pR. 100 ) / 4. bhUta-preta-vetAla-rAkSasa - zAkinIprabhRtayo yAn dRSTvA vibhyanti te ghoraparAkramAH / (ta. vRtti zruta. 3-36) / 1 jinakA anupama tapa uttarottara vRddhi ko prApta hotA hai, jo tInoM lokoM ke saMhAra karane kI zakti se yukta hote hue kAMToM, pattharoM, zragni, parvata, dhUma aura ulkA Adi ke varasAne meM samartha hote haiM; tathA jo sahasA samudra ke samasta jala ko sukhA sakate haiM, aise muni ghoraparAkramatapa Rddhi ke dhAraka hote haiM / ghorabrahmacAritva - 1. jIe Na hota khettammi vi corapahudibAdhAo / kAlamahAjuddhAdI riddhI sA ghorabahmacAritA / / ukkassakkha uvasa me cArittAvaraNa mohaka massa / jA dussimaNaM NAsai riddhI sA ghorabAcAritA / athavA - sabvaguNehiM aghoraM mahesiNo brahmasaddacAritaM / viSphuridAe jIe riddhosA ghorabahmacAritA / ( ti pa 4, 1058 se 1060) / 2. ciroSitA'skhalita brahmacaryavAsAH prakRSTacAritramohanIyakSayopazamAt praNaSTaduHsvapnAH / ghorabrahmacAriNaH / (ta. vA. 3, 36, 3; cA. sA. pU. 100) / 3. ciroSita - [tA-] skhalita brahmacaryASSvAsAH prakRSTacAritramohakSayopazamAt praNaSTadu:svapnA ghorabrahmacAriNaH / athavA aghorabrahmacAriNa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427, ghoSa ] iti pAThe aghoraM zAntaM brahma cAritraM yeSAM te aghoraguNabrahmacAriNaH / (cA. sA. pR. 100 ) / 4. siMhavyAghrAdisevitapAdapadmAH ghoraguNabrahmacAriNaH / (ta. vRtti zruta. 3 - 36) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se muni ke dvArA zradhiThita kSetra meM bhI cora Adi kI bAghAyeM tathA mahAmArI va mahAyuddhAdi nahIM hote vaha ghorabrahmacAritva Rddhi kahalAtI hai / cAritramohanIya ke utkRSTa kSayopazama ke hone para jo Rddhi duHsvapnoM ko naSTa kiyA karatI hai use ghorabrahmacAritva Rddhi jAnanA cAhie / athavA jisa Rddhi ke pragaTa ho jAne para maharSi kA brahmacAritva saba guNoM ke zrAzraya se aghora ( zAnta yA zrakhaNDita) rahatA hai usakA nAma ghorabrahmacAritva Rddhi hai / ghoSa - ghoso NAma ghassamANadavvajaNido | ( dhava. pu. 13, pR. 221) / ghise jAne vAle dravya se jo zabda utpanna hotA hai use ghoSa kahA jAtA hai / ghoSavizuddhikaraNatA - ghoSavizuddhi karaNatA udAtAnudAttAdisvarazuddhividhAyitA / (uttarA. ni. vR. 58, pR. 39) / uccAraNa meM udAtta aura pranudAtta zrAdi svaroM kI zuddhi karanA, yaha ghoSavizuddhikaraNatA nAma kI eka (cauthI) zrutasampat hai / ghoSasama - ghoseNa davvANiogaddAreNa samaM saha vadRdi uppajjaditti ghosasamaM NAma aNiyogasudagANaM XXX udAtta aNudAtta saridasa raMbheeNa paDhaNaM ghosasamamidi ke vi zrAiriyA parUrveti / ( dhava. pu. 6, pR. 261 ) ; tassa kadipraNiyogaddA rasegANiprogo ghoso / tatto samuppaNNo kadi praNipogo, tatto asamuppajjiya edeNa samo vi ghAtasamo / ( dhava. pu. 6, pR. 266 ) ; bArahaMgasaddAgamaM surNetassa jassa sudaparibaddhatthavisayameva sudagANaM samupaNaM so ghosasamaM / (ghava. pu. 14, pR. 8-6) / ghoSa kA artha dravyAnuyogadvAra hai, usake sAtha rahane yA utpanna hone se anuyoga zrutajJAna ghoSasama kahalAtA hai / dvAdazAMgarUpa dravyazruta ko sunate hue jisake zruta se sambaddha artha ko viSaya karane vAlA jaina-lakSaNAvalo - [ ghrANendriyavyaJjanAvagraha ho zrutajJAna utpanna huA hai vaha ghoSasama kahalAtA hai / ghrANa - 1. vIryAntarAya matijJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAt zrAtmanA X x x ghAyate'neneti ghrANam / ( sa. si. 2 -19 ) / 2. vIryAntarAya pratiniyatendriyAvaraNa- (ghrANendriyAvaraNa ) kSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAt X X X jighratyaneneti ghrANam (ta. vA. 2, 16, 1) / 3. vIryAntarAya ghrANendriyAvaraNa kSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAt jighratyanenAtmeti ghrA Nam / (ghava. pu. 1, pU. 243) / 4. ghrAyate gandhaH upAdIyate AtmanA aneneti ghrANam, jighrati gandhamiti ghrANam / (ta. vRtti zruta. 2 -19 ) / 1 jisake dvArA zrAtmA vIryAntarAya aura ghrANendriyamatijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se aura aMgopAMga nAmakarma ke sAhAyya se vastugata sugandha aura durgandha ko grahaNa kiyA karatA hai use ghrANendriya kahate haiM / ghrANanirodha - 1. payaDIvAsaNagaMdhe jIvAjIvappage susu / rAgadda sAkaraNaM ghANaniroho muNivarassa / (mUlA. 1 - 19 ) / 2. jIvagate ajIvagate ca prakRtigandhe vAsanAgandhe ca sukharUpe'sukharUpe ca yadetad rAga-dveSathorakaraNaM munivarasya tat ghrANendriyanirodhavrataM bhavatItyarthaH / ( mulA. vR. 1 - 16) / 3. prakRtiprayogagandhe jIvAjIvobhayAzraye / zubhe'zubhe manaH sAmyaM ghrANendriyajayaM viduH // ( zrAcA. sA. 1 - 30 ) / 1 jIva yA prajIvagata prAkRtika yA prayogarUpa sugandha meM rAga nahIM karane ko, tathA durgandha meM dveSa nahIM karane ko ghrANanirodha kahate haiM / ghrANanivRti - pratimuktakapuSpasaMsthAnA zraGgulasyAsaMkhyeyabhAga pramitA ghrANanirvRtiH / ( dhava. pu. 1, pU. 235) / pratimuktaka puSpa ke zrAkAra jo aMgula ke prasaMkhyAtaveM bhAga pramANa pudgala kI racanA hotI hai vaha ghrANa indriya kI bAhyanivRtti hai / ghrANendriyavyaJjanAvagraha sugaMdho duggaMdho ca bahubheyabhiNNo ghANidiyavisayo, tesu sugaMdha - duggaMghapoggalesu AgaMtUNa pradimuttayapupphasaMThANaTThidaghANidiyammi paviTThesu jaM paDhamamuppajjadi sugaMdha - duggaMdha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghrANendriyavyaJjanAvagrahAvaraNIya ] 428, jaina- lakSaNAvalI davvavisaya viSNANaM so ghANidiyavaMjaNoggaho NAma / ( dhava. pu. 13, pU. 222) / prANa indriya kA viSaya aneka prakAra kA sugandha zraura durgandha hai / sugandha aura durgandha rUpa pudgaloM ke atimuktaka puSpa ke zrAkAra svarUpa ghrANa indriya ke bhItara praviSTa hone para jo ukta sugandha auaura durgandha dravyaviSayaka prathama jJAna utpanna hotA haiM use ghrANendriyavyaMjanAvagraha kahate haiM / ghrANendriyavyaJjanAvagrahAvara raNIyakarma - tassa (ghANidiyavaM jaNoggahassa) jamAvArayaM kammaM taM ghANidiyavaMjaNoggahAvaraNIyaM NAma / (dhava. pu. 13, pU. 225 ) / jo karma ghrANendriyavyaJjanAvagraha ko zrAcchAdita karatA hai use ghrANendriyavyaJjanAvagrahAvaraNIya karma kahate haiM / ghrANendriyArthAvagraha - ghANidiyAdo ukkassakhasrovasamaM gadAdo ettiyamaddhANamaMtariya dvidadavvammi jaM gaMdhaNANamupajjadi so ghANidiyapratthoggaho / (ghava. pu. 13, pR. 228 ) / utkRSTa kSayopazama ko prApta ghrANa indriya se itane mAtra (saM. paM. pa. 6 yo, asaM paM. pa. 400 dha., ca. pa. 200 dha, trI. pa. 100 dha.) kSetra kA antara karake sthita dravya ke gandha kA jo jJAna utpanna hotA hai use ghrANendriya-prarthAvagraha kahate haiM / ghrANendriyArthAvagrahAvaraNIya karma -- tassa ghANiditthoggahaskha) jamAvArayaM kamma taM dhANidiyazratthoggahAvaraNIyaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 228 ) / ghrANendriya- zrarthAvagraha ke nirodhaka karma ko prANendriyagrathagrahAvaraNIya kahate haiM / ghrANendriyAvAyajJAna - XX X evaM savvesi avAyAvaraNIyANaM pudha pudha parUvaNA jANiya kAyavvA (cANidiya-IhANANeNa avagalagAvaTTabhabaleNa egaviyammi uppaNNaNicchamro ghANidiya pravAyo NAma ) | ( dhava. pu. 13, pU. 232) / ghrANendriya-IhAjJAna se zravagata liMga ke bala se eka vikalpa meM utpanna hue nizcaya kA nAma ghrANendriyazravAya hai / ghrANendriyavAyAvaraNIya- --tassa (ghANidiyAvAyassa) AyaM kammaM ghANidiyAvAyAvaraNIyaM / ( dhava. pu. 1 pR. 232) / [ cakramudvA usa (ghrANendriya pravAyajJAna) kA zrAvAraka karma ghrANendriyAvAyAvaraNIya karma kahalAtA hai / ghrANendriyehAjJAna - ghANidieNa gaMdhamavaggahidUNa eso gaMdho ki guNarUvo kimaguNarUvo ki dussahAo kimadussahAmro ki jaccatamAvaNNo tti paMcaNNaM viyapANamaNNadamaviyappaligaNNesaNaM edeNa hodavvamidi paccayapajjavasANaM ghANidiyagadaIhA / ( dhava. pu. 13, pR. 231) / ghrANa indriya ke dvArA gandha kA avagraha karake 'yaha gandha kyA guNarUpa hai kyA zraguNarUpa hai, kyA duSTa svabhAva vAlA hai, kyA aduSTa (uttama) svabhAva vAlA hai, athavA kyA jAtyantara svabhAva ko prApta hai; ina pAMca vikalpoM meM se kisI eka vikalpa ke hetu ko khojakara vaha yaha guNa praguNAdirUpa honA cAhie, isa prakAra kA jo anta meM jJAna hotA hai use ghrANendriyajanita IhAjJAna kahate haiM / ghrANendriyehAvaraNIya karma - tisse ( ghANidiyaIhAe ) pravArayaM kamma ghANidiyaIhAvaraNIyaM / (ghava. pu. 13, pR. 231) / ghrANendriyajanita IhAjJAna ko jo zrAcchAdita karatA hai use ghrANendriyehAvaraNIya karma kahate haiM / cakrakadUSaNa - tribhirAvartanaM cakrakadUSaNam / tritayAdisiddhAvyavadhAnena tritayAdyapekSA cakrakratvam, athavA pUrvasya pUrvApekSita madhyamApekSitottarApekSitatvam, athavA svApekSaNIyApekSita sApekSatvanibandhanaprasaGgatvamiti / (pra. ra. mA. Ti. 3 - 65 pR. 228 ) / tIna Adi kI siddhi ke lie zravyavadhAna se unhIM tIna zrAdi kI apekSA rahanA, yaha cakrakadUSaNa kahalAtA hai / jaise -- sarvajJAbhAva kI siddhi ke lie kartA kA smaraNa hetu - kartA ke zrasmaraNa se sarvajJAbhAva siddha ho, sarvajJAbhAva siddha hone para veda kA prAmANya siddha ho, aura veda ke prAmANya se kartA kA asmaraNa siddha ho; isa prakAra cakra ke samAna tInoM ke eka dUsare para zrAzrita rahane se unameM se eka kI bhI siddhi sambhava nahIM hai / cakramudrA - vAmahastatale dakSiNahastamUlaM sannivezya karazAkhA viralIkRtya prasArayediti cakramudrA / (nirvANaka. pU. 32) / bAyeM hAtha ke tala para dAhine hAtha ke mUla ko rakha Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cakSurdarzana jo eka vikalpaviSayaka nizcaya utpanna hotA hai use cakSu indriya zravAyajJAna kahate haiM / cakravartI- - 1. chakkhaMDabharahaNAho battIsasahassamauDa- cakSurindriyAvAyAvaraNIya - tassa (cavikhadiyAbaddhapadI | hodi sayalacakkI XX X // vAyaNANassa) pravArayaM kammaM cakkhidiya-zravAyA( ti pa 1-48 ) / 2. cakravartinaH caturdaza ratnAvaraNIyaM ! ( dhava. pu 13, pR. 232 ) / dhipAH SaTkhaNDabharatezvarAH / ( zrAva. ni. hari. vR. 70, pR. 48 ) / 3. SaTkhaNDabharatanAthaM dvAtriMzaddharaNipatisahasrANAma | divyamanuSyaM viduriha bhogAgAraM sucakradharam / / ( dhava. pu. 1, pR. 58 ud.) / 1 SaTkhaNDa bharatakSetra ke adhipati aura battIsa hajAra mukuTabaddha Adi rAjAnoM ke svAmI ko cakravartI kahate haiM / cakSu indriya- zravAyajJAna ke prAvAraka karma ko cakSuindriya- zravAyAvaraNIya kahate haiM / cakSurindriyehAjJAna - cakkhidieNa zravagahidatthavisesAkakhaNaM vise suvalaM bhaNimittavicAro Ihetti ghettavvA / (dhava. pu. 13, pU. 231) / cakSu indriya- zravagraha ke dvArA jAne gaye padArtha ke viSaya meM jo vizeSa prAkAMkSA -- vizeSajJAna kA kAraNabhUta vicAra - hotA hai usakA nAma cakSuindriya- hAjJAna hai| cakSurindriyehAvaraNIya - tisse ( cakkhidiyehANANassa ) pravArayaM kammaM cakkhidiya - IhAva raNIyaM NAma / ( dhava. pu. 13. pU. 231) / cakSu indriya-IhAjJAna ke zrAvAraka karma ko cakSuindriya-IhAvaraNIya kahA jAtA hai / cakSurdarzana- dekho cakSurdarzanopayoga / 1. cavakhaNa jaM payAsai dIsai taM cakkhudaMsaNaM viti / (prA. paMcasaM 1 - 139; dhava. pu. 1, pR. 382 va pu. 7, pR. 100 ud.; go. jI. 484) / 2. tatra cakSurdarzanaM tAvaccakSurindriyAvaraNakSayopazame dravyendriyAnupaghAte ca tatpariNAmavataH zrAtmano bhavati / ( zranuyo. hari. vR. pR. 103) / 3. cakSuSA sAmAnyasyArthasya grahaNaM cakSudarzanam / ( dhava. pu. 1, pR. 379 ) ; cakSurjJAnotpAsambhAvanAhetuzcakSurdarzanam / ( dhava. pu. 6, pU. 33); daka prayatnAnuviddhasvasaMvedane rUpadarzanakSamo'hamiti X X X ko so paramatthatyo ? vuccade --jaM yat, cakkhUNaM cakSuSAm pazyati dRzyate vA taM tat cavakhudaMsaNaM cakSurdarzanamiti veMti bruvate / cakkhidiyaNANAdo jo puvvameva suvasattIe sAmaNNA aNuhavo cakkhuNANupattinimitto taM cavakhudaMsaNamidi / (dhava. pu. 7, pu. 101 ) ; cakkhuviNNANuppAyaNakAraNaM sagasaMveyaNaM cakkhudaMsaNaM NAma / ( dhava. pu. 13 pR. 355); bajjhatthe su paDibaddhattasagasatti saMveyaNaM cakkhudaMsaNaM / ( dhava. pu. 15, pR. 10 ) khalvanAdidarzanAvaraNa karmAvacchanna pradezaH san yattadAvaraNakSayopazamAccakSurindriyAvalambAcca 4. sa mUrtadravyaM cakravartI] kara aMguliyoM ko virala karate hue pasArane para cakramudrA hotI hai / 426, jaina-lakSaNAvalI cakSurindriya- 1. [ vIryAntarAya - matijJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAt AtmA] caSTeranekArthatvAd darzanArthavivakSAyAM caSTe arthAt pazyatyaneneti cakSuH / ( sa. si. 2- 16; ta. vA. 2, 16, 1 ) / 2. caSTe pazyatyarthAn AtmA'neneti cakSuH / (ta. vRtti zruta. 2 - 16 ) / 1 voryAntarAya aura cakSurindriyamatijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se tathA aMgopAMga nAmakarma ke zrAlambana se zrAtmA jisake dvArA padArthoM ko dekhatA hai use cakSurindriya kahate haiM / cakSurindriyArthAvagraha - cakkhidiyAdo ettiyANi joyANi aMtariya dvidadavve jaM NANamuppajjadi so cakkhiditthoggaho / ( dhava. pu. 13, pR. 227) / cakSu indriya se itane ( yathAsambhava 472630 prAdi) yojana ke antara se sthita dravya ke viSaya meM jo jJAna (zravagraha) utpanna hotA hai use cakSu indriya- zrarthAvagraha kahate haiM / cakSurindriyArthAvagrahAvaraNIya - tassa ( cakkhidiyatthoggahassa) jamAvaraNaM taM cakkhidiya pratthoga ghAvaraNIya NAma krammaM / ( dhava. pu. 13, pU. 227) / cakSu indriya- zrarthAvagraha ke zrAvAraka karma kA nAma cakSu indriya- zrarthAvagrahAvaraNIya hai / cakSurindriyAvAyajJAna cakkhidiya-IhANANeNa avagaryolagAvaTTabhabaleNa egaviyappammi uppaNNaNiccho cakkhidiya-zravAo NAma / ( dhava. pu. 13, pU. 232) / cakSu indriya-IhAjJAna se jAne gaye liMga ke zrAzraya se Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSurdarzana] 430, jana-lakSaNAvalo ciMkramaNa vikalaM sAmAnyenAvabudhyate taccakSurdarzanam / (paMcA. jo prAvaraNa karatA hai use cakSurdarzanAvaraNa kahate haiN| kA. amRta vR. 42) / 5. AtmA hi jagattraya-kAla- cakSurdarzanAvaraNIya - dekho cakSudairzanAvaraNa / trayavartisamastasAmAnyagrAhakasakalavimalakevaladarzana- etad (cakSurdarzanam ) pAvRNotIti cakSurdarzanAvaraNI. svabhAvastAvat pazcAdanAdikarmabandhAdhInaH san cakSu- yam / (dhava. pu. 6, pR. 33); tassa (cakkhudaMsadarzanAvaraNakSayopazamAd bahiraGgadravyendriyAlambanA- Nassa) prAvArayaM kamma cakkhudaMsaNAvaraNIyaM / (dhava. cca mUrtasattAsamAnyaM nirvikalpaM saMvyavahAreNa pratyakSa- pu. 13, pR. 255) / mapi nizcayena parokSarUpeNa kadezena yatpazyati tacca- cakSurdarzana ke prAvAraka karma kA vAma cakSurdarzanAvarakSurdarzanam / (bR. dravyasaM. TI. 4) / 6. cakSu- NIya hai| AnotpAdakaprayatnAnuviddhaguNIbhUtavizeSasAmAnyAlo- cakSurdarzanopayoga-1. tatra (cakSurdarzanam ) cakSurdacanaM cakSurdarzanaM rUpadarzanakSama / (mUlA. va. 12, rzanAvaraNIyakarmakSayopazamataH avbodhvyaapRtimaatr188)| 7. cakSurdarzanAvaraNakSayopazame sati bahi- sAraM sUkSmajijJAsArUpa mavagrahaprAgjanmamatijJAnAvara raGgacakSurdravyendriyAvalambanena yanmUtaM vastu nirvi- NakSayopazamasambhUtaM sAyAnyamAtra grAhyavagrahavyaMgyaM skakalpasattAvalokena pazyati taccakSudarzanam / (paMcA. dhAvAropayogavat / (ta. bhA. hari. va. 2-5) / kA. jaya. vR. 42) / 8. cakSuSA sAmAnyagrAhI bodha- 2. pazyatyanenAtmeti cakSuH, sarvamevendriyamAtmanaH sAzcakSurdarzanam / (karmasta. go. vR. 10, pR. 15) / mAnya-vizeSAvabodhasvabhAvasya karaNadvAraM, taddvArakaM ca 6. rUpasAmAnyaparicchedazcakSurdarzanam / (jIvAjI. sAmAnyamAtropalambhanamAtmapariNatirUpaM cakSadarzanama / malaya. va. 13. pr.18)| 10. cakSaSA cakSarindri- (ta. bhA. hari.va siddh.v.8.8)| 3. cakSadarzanopayoga yeNa darzanaM rUpasAmAnya grahaNaM ca cakSurdarzanam / iti cakSurAlocanAkArapariNAma AtmanastAdAtma(prajJApa, malaya. va. 312, pR. 527) / katvaM tadrUpatA / (ta. bhA. siddha. va. 2-6) / 1 netroM ko jo dikhatA hai-cAkSuSa jJAna ke pUrva meM 1 cakSu indriya ke dvArA AtmapariNatirUpa jo sAmA. hI jo cAkSuSa jJAnako utpatti meM nibhittabhUta apanI nya mAtra kI upalabdhi hotI hai usakA nAma cakSusAmAnya svasaMvedana rUpa zakti kA anubhava hotA darzana hai| hai-use cakSurdarzana kahate haiM / 2 cakSu-indriyAvaraNa cakSunirodhavrata-1. saccittAcittANaM kiriyAke kSayopazama aura dravyendriya ke anupAta meM jo saMThANavaNNabheesu / rAgAdisaMgaharaNaM cakkhuNiroho tatpariNAmavAn-cakSurdarzana guNa pariNAmayukta-- have muNiNo // (mUlA. 1-17) / 2. cetanetaraprAtmA ke jo sAmAnya kA grahaNa hotA hai use cakSu- vastUnAM hrssaamrsskrkriyaa| varNa-saMsthAnabhedeSa cakSa:darzana kahate haiN| rodho'vikAradhIH / / (prAcA. sA. 1-28) / cakSardarzanAvaraNa-1. nayanaM locanaM cakSuriti 1cetana va acetana padArthoM kI kriyA (natya-gItAdi), paryAyAH, tatazca nayanadarzanAvaraNaM cakSurdarzanAvaraNaM prAkAra aura varNabheda ke viSaya meM rAga-dveSa rUpa veti cakSuHsAmAnyopayogAvaraNamityarthaH / (zrA. pra. prAsakti ko dUra karanA-use na utpa na hone denA, To. 14) / 2. nayanAbhyAM darzanaM nayanadarzanam, yaha muni kA cakSunirodhavrata-cakSu-indriya ke vijaya yasyAvaraNaM nayanadarzanAvaraNam / (paMcasaM. svo. va. svarUpa mUlaguNa hai| 3-4, pR. 106) / 3. xxx cakkhU pAvarai cakSuHsparza-cakSuSA spRzyate gRhyamANatayA yujyata cakkhaprAvaraNaM / (karmavi. ga. 25) / 4. cakSuSA iti cakSuHsparza sthUlapariNatimatpudgaladravyam / sAmAnyagrAhI boghazcakSurdarzanam, tasyAvaraNaM cakSurdarza- (uttarA. ni. va. 186, pR. 166) / nAvaraNam / (karmasta. go. vR. 10, pR. 15) / cakSu ke dvArA grahaNa kiye jAne ke yogya sthala 5. nayanaM cakSustaddarzanAvaraNaM cakSurdarzanAvaraNam, pariNAma vAle pudgala dravya ko cakSaHsparza kahate haiN| ckssnimittsaamaanyopyogaavrnnmityrthH| (dharmasaM. cakramaNa-1. itasto gmnm| (bha. prA. vijayo. malaya. vR. 611, pR. 229) / 646) / 2. caMkramaNaM itasto paricaraNam / (bha. prA. 1 cakSu indriya se hone vAle sAmAnya upayoga kA malA. 646) / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caJcalatva] 431, jaina-lakSaNAvalI [caturtha asatya idhara-udhara ghUmane ko caMkramaNa kahate haiM / kSayopazamAt caturvijJAnabhAjaH cturindriyaaH|xx caJcalatva-caJcalatva kutrApyavasthitacittatvA- xcaturindriyANAM jAtinAma caturindriyajAtinAma / bhAvaH / (yogazA. svo. viva. 2-84) / (karmasta. go. vR. 10, pR. 17) / 3. yadudayAjjacitta kI kahIM para bhI sthiratA ke na rahane kA nAma nmI caturindriya ityabhidhIyate taccaturindriyajAti. caJcalatva yA caJcalatA hai| nAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / caNDAloka-caNDaH krodhastadvazAdalIkama anata- 1 jisa karma ke udaya se jIvoM ke caturindriyarUpa se bhASaNaM caNDAlIkam / bhayAlIkAdyapalakSaNametat / samAnatA hotI hai use caturindriya jAtinAmakarma yadvA-caNDenA''lamasya caNDena vA kalitazcaNDAlaH, kahate haiM / 2 sparzanAdi cAra indriyoM se hone vAle sa cAtikraratvAccaNDAla jAtistasmina bhavaM cANDA- cAra jJAnoM ke prAvaraNa ke kSayopazama se jo jIva lika karmeti gamyate / (uttarA. sU. zA. va. 1-10, cAra jJAnoM se yukta hote haiM ve caturindriya kahe pR.47)| jAte haiN| caturindriyoM kA jAtinAmakarma caturindriya caNDa nAma krodha kA hai, usake vaza jo asatya jAtinAmakarma kahalAtA hai|| bhASaNa kiyA jAtA hai vaha caNDAlIka kahalAtA hai| rindriya jIva-1. phAsidiyAdica urhi iMdiathavA-krodha ke kAraNa vaha kalaMkita hotA hai ehiM jutto jIvo caturiMdino NAma / (dhava. pu. 7, caNDa (krodha) se yakta hone se use pR. 65) / 2. ete sparzana-rasanA-ghrANa-cakSarindriyAcaNDAla kahA jAtA hai| isa prakAra atizaya ra varaNakSayopazamAta zrotrendriyAvaraNodaye noindriyAkarma ke kAraNa caNDAla jAti prasiddha huii| isa varaNodathe ca sati sparza-rasa-gandha-varNAnAM paricchecaNDAla jAti meM hone vAle karma ko caannddaalik| ttArazcaturindriyA amanaso bhavantIti / (paMcA. kahA jAtA hai| kA. amRta. va. 116) / cataraGga-jalpa-catvAri vAdi-prativAdi-prAznika- 1 sparzana prAdi cAra indriyoM se yukta jI pariSadbalalakSaNAni aGgAni yasya sa caturano rindriya kahalAtA hai / 2 sparzana, rasanA, ghrANa aura jlpH| (siddhivi. va.5, 2, pR. 313, paM. cakSaindriyAvaraNakarma ke kSayopazama se tathA zro 12-13) / ndriyAvaraNa aura noindriyAvaraNa karma kA udaya hone vAdibala, prativAdibala, prAznikabala aura pariSada- para sparza, rasa, gandha aura varNa ke jAnane vAle jIvoM bala ina cAra aGgoM se yukta jalpa ko caturaGga-jalpa ko caturindriya kahate haiM / ve mana se rahita kahA jAtA hai| hote haiN| caturasranAma-1. jassudaeNaM jIve cauraMsaM nAma caturindriyalabdhi- jibbhA-phAsa-ghANa cakkhidioDa saMThANaM / taM caurasaM nAma xxx // (karma- yAvaraNANaM khagrovasameNa samuppaNNA sattI cauridiyavi. 113) / 2. caturasra catuSkoNaM / (saMgrahaNI laddhI / (ghava. pu. 14, pR. 20) / de. vR. 272) / jihvA, sparza, ghrANa aura cakSu indriyAvaraNoM ke 1 paira ke aMgaThe se lekara zira ke bAloM taka jitanA kSayopazama se jo zakti utpanna hotI hai usakA UMcAI kA pramANa ho utanA hI pramANa donoM nAma caturindriyalabdhi hai| bhajAtroM ke phailAne para tirachA bhI ho, ise caturasra nigoda-je deva-Ne raiya-tirikkha-maNussekahA jAtA hai| jisa karma kA udaya hone para isa suppajjiyUNa puNo Nigodesu pavisiya acchaMti te caduprakAra ke prAkAra vAlA jIva kA zarIra hotA hai gaiNigodA bhaNNaMti / (dhava. pu. 14, pR. 236) / use caturasra nAmakamai kahate haiN|| jo nigoda jIva deva, nArakI, tiyaMca aura manuSyoM caturindriyajAtinAma-1. jassa kamsassa uda- meM utpanna hokara punaH nigoda jIvoM meM praviSTa eNa jIvANaM cauridiyabhAveNa samANattaM hodi taM hote haiM ve caturgatinigoda kahalAte haiM / kammaM cauridiyajAdiNAmaM / (dhava. pu. 6 pR. 68) / caturtha asatya-dekho asatya (cturth)| gahita2. caturNA sparzana-rasanA ghrANa-cakSurjJAnAnAm AvaraNa* mavadyasaMyutamapriyamapi bhavati vacanarUpaM yat / sAmA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha mUlaguNa] 432, jaina-lakSaNAvalI [caturviMzatistava nyena treghA matamidamanRtaM turIyaM tu // (pu. si. 15) / 5. caturmukhaM mukuTabaddhaiH kriyamANA pUjA, saiva mahAgahita, sAvadya aura apriya vacanoM ke bolane ko mahaH / (kAtike. TI. 361) / asatya kahate haiM / yaha asatya kA cauthA bheda hai| mukuTabaddha rAjAoM ke dvArA jo jinapUjA kI caturtha mUlaguraNa-divvAdimehuNassa ya vivajjaNaM jAtI hai use caturmukhamaha kahate haiN| 2 prANI mAtra ke savvahA cauttho u / (dharmasaM. hari. 860) / prati kalyANakAraka hone se usI ko sarvatobhadra aura devI prAdi (mAnuSI Adi) ke sAtha maithunakama kA aSTAhnika pUjana se bar3I hone ke kAraNa mahAmaha bhI sarvathA parityAga kara denA, yaha sAdhu kA cauthA kahate haiN| mUla guNa hai| catavizatistava-1. usahAdijiNavarANaM NAmacaturthI pratimA-caturo mAsAMzcatuSpavyA pUrvaprati- Nirutti guNANukitti ca / kAUNa accidUNa ya mAnuSThAnasahitA'khaNDitapoSadhaM pAlayatIti cturthii| tisuddhipaNamo thavo Nepro // (mUlA. 1-24) / (yogazA. svo. viva. 3-148) / 2. caturviMzatistavaH tIrthakarANAmanukIrtanam / (ta. cAra mAsa paryanta cAroM paryoM meM pUrva pratimAnoM ke vA. 6, 24, 11) / 3. cavizatInAM tIrthakRtAmaanaSThAna ke sAtha prakhaNDa pauSadhavrata kA pAlana pyanyeSAM ca stavAbhidhAyI caviMzatistavaH / (ta. bhA. karanA, yaha zrAvaka kI gyAraha pratimAoM meM cauthI hari. va. 1-20) / 4. cauvIsattho cauvIsaNhaM pratimA hai| titthayarANaM vaMdaNavihANaM taNNAma-saMThANusseha-paMcacatardazapUrvitva-1. sayalAgamapAragayA sudakevali- mahAkallANa cottIsaaisayasarUvaM titthayaravaMdaNAe NAmasuppasiddhA je / edANa buddhiriddhI coddasapuci sahalattaM ca vnnnnedi| (dhava. pu. 1, pR. 66); tti NAmeNa / / (ti. pa. 4-1001) / 2. sampUrNa- caduvIsattho usahAdijiNidANaM tacceiya-ceiyazrutakevalitA caturdazapUrvitvam / (ta. vA. 3, 36, harANaM ca kaTTimAkaTTimANaM davva khett-kaal-bhaavpmaa3)| 3. sayalasudaNANadhAriNo codspugvinno| gAdivaNNaNaM kuNadi / (dhava. pu. 6, pR. 188) / (dhava. pu. 6, pR. 70) / 5. cauvIsatittha yaravisayadaNNaye NirAkariya ca u1 sampUrNa zruta-caudaha pUrvo-ke pAragAmI hokara vIsaM pi titthaya rANaM thavaNavihANaM NAma-TUvaNA-davva. jo zrutakevalo ke nAma se prasiddha haiM, unakI buddhi bhAva-bheeNa bhiNNaM taptaM ca ca uvIsattharo parURddhi ko catardazapavitva kahate haiN| vedi / (jayadha. 1, pR. 108) / 6. sAbadyayogacaturmukha - caturmukhaM yasmAccatasRSvapi dikSa virahaM sAmAyikamekabhAvagaM cittam / guNakIrtistIpanthAno nissaranti / (jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, rthakRtAM caturAdeviMzatista vakaH // (ha. pu. 34, 142, pR. 258) / 143) / 7. caturvizatonAM pUraNasyArAdupakAriNo yatra stavaH zeSANAM ca tIrtha kRtAM varNyate sa catUvizacaturmukha yA caurAhA kahate haiN| tistavaH / (ta. bhA. siddha. vR. 1-20) / 8. caturvicaturmukhamaha-1. caturmukha mukuTabaddhaH kriyamANA zatistavastIrthakarapuNyaguNAnukIrtanamiti / (cA. pUjA, saiva mahAmahaH srvtobhdrH| (cA. sA. pR. 21) / sA. pR. 26) / 6. vRSabhAdInAM catustrizadatizayaprA2. bhaktyA mukuTabaddharyA jinapUjA vidhIyate / tadAkhyA sarvatobhadra-caturmukha-mahAmahAH // (sA. gha. 2, (zrutabha. TI. 24, pR. 176) / 10. caturvizate27); tatra sarvatra prANivRnde kalyANakaraNAt sarva- stIrthakarANAM nAmotkIrtanapUrvakaM stavo guNakIrtanam, tobhadraH, caturmukhamaNDape vidhIyamAnatvAcca tasya ca kAyotsarge manasA'nRdhyAnaM zeSakAla vyaktaaSTAhnikApekSayA gurutvaanmhaamhH| (sA. dha. svo. vrnnpaatthH| (yogazA. svo. viva. 3-130) / 11. TI. 2-27) / 3. pUjA mukuTabaddha ryA kriyate sA tattatkAlasambandhinAM caturvizatestIrtha karANAM nAmacaturmukhaH / / (dharmasaM. zrA. 9-30) / 4. naparma kuTa- sthApanA-dravya-bhAvAnAzritya paJcamahAkalyANa-catubaddhAdyaiH sanmaNDape caturmukhe / vidhIyate mahApUjA sa strizadatizayASTaprAtihArya-paramaudArikadivyadeha-samasyAccaturmukho mahaH // (bhAvasaM. vAma. 556) / vasaraNasabhA-dharmopadezanAdi-tIrthakaratvamahimastutizca Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuzzarIrI jIva] 433, jaina-lakSaNAvalI [candraprabha turviMzatistavaH, tatpratipAdakaM zAstramapi caturviMzati- catuSpadasacittapradhAnottara-catuSpadamananyasAdhAstava ityucyate / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. raNazaurya-dhairyAdiyogataH siMhaH / (uttarA. ni. 367) / zA. vR. 1-1, pR. 4) / 1 nAmanirukti ke sAtha vRSabhAdi caubIsa tIrtha- anupama zaurya evaM dhIratA prAdi se saMyukta siMha karoM ke guNoM kA kIrtana karate hue mana, vacana, kAya catuSpadasacittapradhAnottara mAnA jAtA hai| ko zuddhipUrvaka pUjA va praNAma karane ko caturviza- catvara-catvaraM bahurathyApAtasthAnam / (jIvAjI. tistava kahate haiN| malaya. vR. 3, 2, 42, pR. 258) / catuzzarIrI jIva-cattAri sarIrANi jesi te jahAM para bahuta galiyAM Akara milatI haiM, usa cadusarIrA / ke te? orAliyAve ubviya tejA-kamma- sthAna ko catvara kahate haiN| iyasarIrehi orAliya-grAhAra-tejA kammaiyasarIrehi candraprajJapti-1. cadapaNNattI NAma chattImalakkhavA baTTamANA / (dhava. pu. 14, 238) / pacapadasahasse hi 3605000 caMdAyu parivAriddhiaudArika, vaikriyika, taijasa aura kArmaNa athavA gai-biMbussehavaNNaNaM kuNai / (dhava. pu. 1, pR. 106); praudArika, prAhAraka, taijasa aura kArmaNa ina cAra candraprajJaptau paMcasahasrAdhikaSatriMzatzatasahasrapadAyAM zarIroM ke sAtha vartamAna jIva catuHzarIrI kaha- candrabimba-tanmArgAyuHparivArapramANaM candralokaH lAte haiN| tadgativizeSaH tasmAdutpadyamAnacandradinapramANaM rAhuraHkriyAkarma-samvakiriyAkamma casiraM candrabimbayoH pracchAdya-pracchAdakavidhAnaM tatrohodi / taM jahA-sAmAiyassa AdIe jaM jiNidaM tpatteH kAraNaM ca nirUpyate / (dhava. pu. 6, pR. 206) / paDi sIsaNamaNaM tamegaM sirN| tasseva avasANe jaM 2. caMdapaNNattI caMdavimANAu-parivAriddhi-gamaNasIsaNamaNaM taM vidiyaM sIsaM / tthossAmidaMDayassa hANi-baDhi sayaladdha-ca utthabhAgaggahaNAdINi vaNeAdIe jaM sIsaNamaNaM taM tadiyaM sirN| tasseva ava- di / (jayadha. 1, pR. 132) / 3. candrAyurgativaibha. sANe jaM NamaNaM taM cautthaM siraM / evamegaM kiriyAkamma vAdipratipAdikA paMcasahasraSatriMzatlakSapadaparimANA casiraM hodi |Xxxathvaa savvaM pi kiriyA- candraprajJaptiH / (zrutabha. va. 6, pR. 174) / 4. taH kammaM cadusiraM caduppahANaM hodi, arahaMta-siddha-sAhu- candraprajJaptiH candrasya vimAnAyuHparivAra-Rddhidhamme ceva pahANabhUde kAdUNa savvakiriyAkammANaM gamana vRddhi-hAni-sakalArddha-caturbhAgagrahaNAdrIni vrnnputtidsnnaado| (dhava. pu. 13, pR. 89-10) / yati / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 361) / saba kriyAkarma catuHzira hotA hai| yathA-sAmA- 5. paMcasahasrAdhikaSatriMzatlakSapadapramANA candrAyurgayika ke Adi meM jo jinendra deva ko sira namAyA tivibhavaprarUpikA cndrprjnyptiH| (ta. vRtti zruta. jAtA hai vaha eka sira hai| usI ke anta meM sira 1-20) / 6. caMdassAyuvimANe pariyA riddhI ca namAnA, yaha dUsarA sira hai| 'thossAmi' daNDaka ke ayaNa gamaNaM c| sayaladdhapAyagahaNaM vaNNedi vi Adi meM sira namAnA, yaha tIsarA sira hai| tathA caMdapaNNattI / / (aMgapra. 2-2, pR. 274) / usI ke anta meM namaskAra karanA, yaha cauthA sira 1 candramA ke vimAna, prAyu-pramANa, parivAra, candra hai| isa prakAra eka kriyAkarma catuHzira hotA hai| kA gamanabizeSa, usase utpanna hone vAle dina-rAtri xxx athavA sabhI kriyAkarma catuHzira arthAt kA pramANa, rAhu va candra vimboM meM pracchAdya-pracchAcatuHpradhAna hotA hai; kyoMki prarahanta, siddha, dakabhAva aura vahAM utpanna hone kA kAraNa; ina sAdhu aura dharma ko pradhAna karake sava kriyAkarmoM sabakI jisameM prarUpaNA kI jAtI hai vaha candraprajJakI pravRtti dekhI jAtI hai| pti kahalAtI hai| cataSka-catuSkaM catuSpathayUktam / (jIvAjI. malaya candraprabha-candrasyeva prabhA jyotsnA saumyalezyA7. 3, 2, 142, pR. 258) / vizeSo'syeti candraprabhaH, tathA devyAzcandrapAnadohacAra mArgoM se saMyukta sthAna ko catuSka kahate haiN| do'bhUta, candra samavarNazca bhagavAniti candraprabhaH / la. 55, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candramAsa] (yogazA. svo viva. 3 - 124 ) / jinakI prabhA -- saumya lezyAvizeSa- candramA ko jyotsnA (cAMdanI) ke sadRza thI, jinakI mAtA ko candrapAna kA dohada utpanna huA thA, tathA jo candra ke samAna varNavAle the; ve bhagavAna 'candraprabha' isa sArthaka nAma se prasiddha hue / candramAsa - ekonatriMzad dinAni dvAtriMzacca dviSaSTibhAgA 26 divasasya candramAsa: / ( ta. bhA. siddha. vR. 4-15) / unatIsa dina aura eka dina ke bAsaTha bhAgoM meM se battIsa bhAga (2663) pramANa kAla ko candramAsa kahate haiM / candra saMvatsara - puSNimapariyaTTA puNa bArasa saMvaccharo havai caMdo / (jyotiSka. 2 - 35) / bAraha pUrNimAnoM ke parivartana kAla ko candrasaMvatsara kahate haiM / cayana 1. sodhmmid| didevANaM sagasaMpayAdo viraho cayaNaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 346) / 2. cayanaM kaSAyapariNatasya karmapudgalopAdAnamAtram / ( sthAnA. abhaya vR. 4, 1, 250, pR. 184) / 1 saudharma indra zrAdi devoM kA apanI sampatti se jo viyoga hotA hai vaha cayana kahalAtA hai / cayanalabdhi - NAmaM - cayaNavihi laddhivihiM ca vaNNedi, teNa cayaNaladdhi tti guNaNAmaM / ( dhava. pu. 1, pR. 124 ) / cayanavidhi zraura labdhividhi kA varNana karane vAle vastu nAmaka arthAdhikAra ko cayanalabdhi kahate haiM / yaha grAyaNIya pUrva kA sArthaka nAma vAlA pAMcavAM adhikAra hai / cararaNakuzIla - 1. kouyabhUtikamme pariNApasiNe nimittamAjIvI / kakkakuruyAi lakkhaNamuvajIvati vijja- maMtAdI // ( vyava. bhA. 1, pR. 117; prava. sAro. 111 ) / 2. etAni ( kautukAdIni ) ya upajIvati sa caraNakuzIlaH / ( vyava. bhA. malaya. va. 1, pR. 117) / 3. kautuka - bhUtikarmaNI praznAprazno nimittAM prAjIvikAM kalkurukAM caH samuccaye, lakSaNaM vidyA maMtrAdikaM ca ya upajIvati sa caraNakuzIlaH / ( prava. sAro. vR. 111, pR. 26) / 1 jo kautuka, bhUtikarma, praznAprazna, nimitta zrAjI 434, jaina - lakSaNAvalo [caramasamayasa yogibha. vikA, kalkakurukA, lakSaNa aura vidyA maMtrAdi; inakA zrAzraya letA vaha caraNakuzIla kahalAtA hai / ( kautuka zrAdi ke lakSaNa prava. sAro. gA. 112-15 meM dekhe jA sakate haiM / ) caraNapulAka - 1. mUlottaraguNaprati sevanAtazcaraNapulAka: / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-46 ) / 2. mUlottaraguNapratiSevaNayA cAritravirAdhanatazcaraNapulAkaH / ( prava. sAro. vU. 723, pR. 210 ) / 2 mUlaguNoM aura uttaraguNoM kI pratisevanA ke sAtha cAritra kI virAdhanA karane vAle sAdhunoM ko caraNalAka kahate haiM / caraNavinaya - dekho cAritravinaya / cararaNAnuyoga -- 1. gRhamedhyanagArANAM cAritrotpatti-vRddhi-rakSAGgam / caraNAnuyogasamayaM samyagjJAnaM vijAnAti / ( ratnaka. 45 ) / 2. caraNAdistRtIyaH syAdanuyogo jinoditaH / yatra caryAvidhAnasya parA zuddhirudAhRtA // ( ma. pu. 2 - 100 ) / 3. mamedaM syAdanuSThAnaM tasyAyaM rakSaNakramaH / itthamAtmacaritrA rsnuyogazcaraNAzritaH / / ( upAsakA 918 ) / 4. upAsakAdhyayanAdau zrAvakadharmam, AcArArAdhanAdau yatidharmaM ca yatra mukhyatvena kathayati sa caraNAnuyogo bhaNyate / (bR. dravyasaM. 42 ) / 5. sakaletaracAritrajanmarakSA vivRddhikRt / vicAraNIyazcaraNAnuyogazcaraNAdRtaiH / / (na. dha. 3-11) / 1. gRhastha aura muniyoM ke cAritra kI utpatti, vRddhi aura rakSA ke vidhAna karane vAle anuyoga ko caraNAnuyoga kahate haiM / caramazarIra - caramaM saMsArAntarvati tadbhavamokSakAraNa ratnatrayArAdhakajIvasambandhizarIraM vajravRSabhanArAcasaMhananayuktaM yasyAsau caramazarIraH / (go. jI. maM. pra. va jI. pra. TI. 374) / saMsAra ke anta meM vartamAna tathA tadbhava mokSa ke kAraNabhUta ratnatraya kI zrArAdhanA karane vAle jIva se sambaddha aise vajravRSabhanArAcasaMhanana yukta zarIra ke dhAraka ko caramazarIra yA caramazarIrI kahA jAtA hai / caramasamayasayogibhavastha kevalajJAna - yatsa yogitvAvasthAyAzcaramasamaye vartamAnaM tat caramasamayasayogibhavastha kevalajJAnam / (zrAva. malaya. vR. gA. 78, pR. 83) / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carikA) 435, jaina-lakSaNAvalI [caryAparISahajaye sayogikevalI avasthA ke antima samaya meM vartamAna jAtacaraNakhedasyApi sata: pUrvocitayAna vAhanAdikevalI ke jJAna ko caramasamayasayogibhavasthakevala- gamanamasmarato yathAkAlamAvasyakAparihANimAskandajJAna kahate haiN| tazcaryApariSahasahanamavaseyam / (sa. si. 6-6) / carikA-carikA aSTahastapramANo nagara-prAkArA- 2. vrajyAdoSanigrahazcaryAvijayaH / (ta. vA. 6, 6, ntarAlamArgaH / (jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 142, 14; ta. zlo. 6-6); dIrghakAlAbhyasta gurukulapR. 258) / brahmacaryasyAdhigatabandha-mokSapadArthatattvasya kaSAyaninagara aura usake koTa ke madhyavartI pATha hAtha caur3e grahaparasya bhAvanApitamateH saMyamAyatanAdibhakti hetomArga ko carikA kahate haiN| dezAntarAtitheH guruNAbhyanujJAtasya nAnAjanapadavyAcarita-1. cariyaM nAma jaM savvaM sadbhUtaM vattaM teNa hAra-vyavahArAbhijJasya grAme ekarAtraM nagare paMcarAtraM jassa diTTa to kIrai ta cariyaM / (dazava. cu. 1, prakarSeNAvasthAtavyamityevaM saMyatasya vAyoriva ni:pR. 40) / 2. tatra caritamabhidhIyate yad vRttam, saMgatAmupagatasya deza-kAlapramANopetamadhvagamanamanutena kasyacid dArTAntikArthapratipattijanyate / bhavataH klezakSamasya bhImATavIpradezeSu nirbhayatvAt tadyathA---duHkhAya nidAnam, yathA brahmadattasya / siMhasyeva sahAyakRtyamanapekSamANasya paruSazarkarA-kaNTa(dazave. ni. hari. va. 1-53, pR. 34) / 3. eka- kAdivyadhanajAtapAdakhedasyApi sataH pUrvocitayAna-vApuruSAzritA kathA caritam / (ratnaka. TI. 2-2) / hanAdigamanamasmarataH samyak vrajyAdoSaM pariharataH 2 jo vRtta ghaTita huA hai, usakA jaba kisI ke caryAparINhajayo veditavyaH / (ta. vA. 6, 6, 14; lie udAharaNa diyA jAtA hai taba vaha carita kaha- cA. sA. pu. 52) / 3. vajitAlasya: grAma-nayanalAtA hai| jaise-nidAna brahmadatta ke samAna duHkha- (gara-) vasatinirmamatvaH pratimAsaM caryAmAcaredidAyaka hotA hai| tyevaM caryAparISahajayaH kaaryH| (ta. bhA. hari. vR. caryA-1. prAcArAdisUtraprapaJcitavicitrayativRtta- 6-9) / 4. grAmAdyaniyatasthAyI sadA vA'niyatasamastasamudayarUpe tapasi ceSTA caryA / (paMcA. kA. lyH| vividhAbhigrahairya ktazcaryAmeko'pyadhizrayet // amRta. vR. 160) / 2. caraNaM caryA grAmAnugrAmaM (prAva. ni. hari. vR. 618, pR. 403 ud.)| viharaNAtmikA, saiva parISahaH caryAparISahaH / 5. tajitAlasyo grAma-nagara-kulAdiSvaniyatavasatini(uttarA. ni. zA. va.86 pa. 83) / 3. caryA mamatvaH pratimAsaM caryAmAcaredityevaM caryAparISahagrAmAdiSvaniyatavihAritvam / (samavA. abhaya. va. jyH| (ta. bhA. siddha. vR. 6-9) / 6. caryA 22, pR. 36) / 4. caryA pare gaNe anyasmin saMghe AvazyakAdyanuSThAnaparasyAtizrAntasyApyupAnakAdigamanam / (ana. dha. svo. TI. 7-68) / rahitasyApi maargyaanm| (mUlA. va. 5-57) / 1 prAcArAMga prAdi zruta meM vistAra se vaNita sAdhu 7. zArdUlamilitecchabhallabhujagA'bhoge bhayakAspade, ke aneka prakAra ke prAcaraNa ke samudAya svarUpa tapa gandhAndhadviradotkare kariripukrIDaikanIDe vane / svara meM jo pravRtti hotI hai, use caryA (cAritra) kahA kaNTaka-karkarAdiparuSe'pyatrANapAdazcarannekaH siMha jAtA hai| 2 gAMva-gAMva meM vihAra karanA, isakA ivAti bhItivijayI vrajyAti jitsaMyamI // (prAcA. nAma caryA hai, yaha 22 parISahoM ke antargata haiN| sA. 7-6) / 8. bibhyadbhavAcciramupAsya gurUnni4 anya saMgha meM jAne ko karyA kahate hai| rUDha brahmavrata-zruta-zamastadanujJayakaH / kSoNImaTan guNacaryAparISahajaya-1. dIrghakAlamuSitagurukulabrahmaca. rasAdapi kaNTakAdi-kaSTe sahatyanadhiyan zivikAdi yasyAdhigatabandha-mokSapadArthatattvasya-saMyamAyatanAdibha- caryAm / / (ana. dha. 6-67) / 6. yo mUni: cirakti hetordezAntarAtitheguruNA'bhyanujJAtasya pavanavaniH- kAlasevita gurukulabrahmacaryo bhavati, bandha-mokSapadA. saGgatAmaGgIkurvato bahazo'nazanAvamaudarya-vRtti-pari- rthamarma jAnAti, saMyamAyatanayatijanavinayabhaktyartha garu. saMkhyAna-rasaparityAgAdibAdhApariklAntakAyasya deza- janenAnujJAto dezAntaraM gacchati, nabhasvAniva nissakAlapramANopetamadhvagamanaM saMyamavirodhi pariharato Ggo bhavati, upavAsa-sAmibhojana-gRhavastusaMkhyAdhutAnirAkRtapAdAvaraNasya paruSa-zarkarA-kaNTakAdivyadhana- dirasapariharaNAdikAyaklezasahanazIlakAyo bhavati Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caladoSa] 436, jaina-lakSaNAvalI [cAndrasaMvatsara deza-kAlAnusAreNa saMyamAvirodhi gamanaM karoti, cara- 25) / 4. calam prAptAgama-padArthazraddhAnavikalpeSu NAvaraNarahitaH kaThinazarkaropalakaNTakamRtkhaNDapI- nAnArUpeNa calatIti calam / yathA-svakArite'rhaDanasaMjAtapAdabAdho'pi bAdhAM na manyate, gRhasthAva- ccaityAdau devo'yaM me, anyakArite anyasyAyamiti sthocitavAhanayAnAdikAnAM na smarati, kAlAnusAreNa tathA samyaktvaprakRterudayAt calam / (kAtike. TI. SaDAvazyakAnAM parihANi na karoti, tasya munezcaryA- 308) / pahISahajayo veditavya: / (ta. vRtti zruta. 3-6) / 2 jo zraddhAna prAtmIya aneka vizeSoM meM caMcalatA 1 jo sAdhu dIrgha kAla taka brahmacaryapUrvaka gurukula ko prApta hotA hai vaha cala doSa se dUSita hotA meM rahA hai, jisane bandha-mokSAdi padArthoM ke rahasyoM hai| jaise- sabhI prarahanta ananta zakti sahita ko jAna liyA hai| saMyamaparipAlana aura prAyatana __ hote haiM-hInAdhika zakti vAle nahIM hote, phira (dharmasthAna) kI bhakti ke kAraNa jo guru kI bhI bhagavAn zAntinAtha isa zAntikArya ke lie anajJApUrvaka dezAntara kA atithi hotA hai-anya samartha haiM, athavA bhagavAn pArzvanAtha isa vighnadeza meM jAtA hai, jo vAyu ke samAna niHsaMga-pari- vinAzanarUpa kArya ke lie samartha haiM, ityAdi prakAra graha se rahita (nirmamatva) hotA hai, bahuta prakAra kA shrddhaan| di tapoM ke kAraNa kRza zarIra ko dhAraNa cANDAlika-dekho caNDAlIka / karatA hai, deza va kAla ke pramANa ke anusAra jo cAturya-1. taccAturyaM yatparaprItyA svakAryasAdhamArga meM gamana karatA hai,: saMyamavirodhI mArgagamana nam / (nItivA. 27-52) / kA parityAga karatA hai, pAdAvaraNa-pAdukA- dUsare ko prasanna karake jo apanA kArya siddha kiyA Adi se rahita hokara kaThora kaMkar3a va kAMTe Adi ko jAtA hai, ise cAturya kahate haiN| vyathA se pAdapIr3A ke hone para bhI pUrvAnubhuta cAndramAsa-1. ekazca pUrNamAsIparAvarta ekarathAdi ke Azrita hone vAle gamana kA smaraNa nahIM zcAndramAsaH, tasmizca cAndramAse rAtridivaparimAkaratA hai, tathA samayAnusAra prAvazyakoM kA pari- NacintAyAmekonatriMzadahorAtrA dvAtriMzada dvASaSTi. pAlana karatA hai| aisA sAdhu caryAparISaha kA vijetA bhAgA rAtriMdivasya / (sUryapra. malaya. va. 1, 20, hotA hai| 56); ekasmizcAdramAse ahorAtrA ekonatrizad caladoSa-1. lasatkallolamAlAsu jalamekamiva bhavanti dvAtriMzacca dvASaSTibhAgA ahorAtrasya / sthitam / nAnAtmIyavizeSeSu calatIti calaM yathA // (sUryapra. malaya. vR. 10, 2, 56) / 2. caMdo eguNa(ana. dha. 2-60) / 2. calaM nAnAtmIyavizeSaSu tIsaM visaTribhAgA ya bttiisN| (saryapra. malaya. va. calatIti calam / tadyathA-sarveSAmarhatAmanantazakti- 10, 20, 57 ud.)| 3. candre bhavazcAndraH, yugAdo tve samAne'pi ayaM devaH zAntinAthaH asmai zAnti- zrAvaNa mAse bahalapakSapratipada prArabhya yAvatpaurNamAsIkarmaNe samarthaH, eSa pArzvanAtha prasmai vighnavinAza- parisamAptistAvatkAlapramANazcAndro mAsa:, ekapo.. karmaNe samarthaH ityAdyAptazraddhAnAdizcalatvam / (go. rNamAsIparAvartazcAndro mAsa iti yAvat / athavA jI. ma. pra. TI. 25) / 3. tatra calatvaM yathA-nAnA- candracAraniSpannatvAdupacArato mAso'pi candraH |(vy. tmIya vizeSeSu calatIti calaM smRtam / lasatkallola- va. bhA. malaya. va. 2-15, pR. 6) / mAlAsu jalamekamavasthitam / / nAnAtmIyavizeSeSu 3 yuga ke prArambha meM zrAvaNa mAsa sambandhI kRSNa AptAgama-padArthazraddhAnavikalpeSu calatIti calaM pakSa kI pratipadA se lekara paurNamAsI taka ke kAlasmRtam / tadyathA--svakArite'haMccaityAdau devo'yaM pramANa ko eka cAndra mAsa kahA jAtA hai| isakA me'nykaarite| anyasyAyamiti bhrAmyan mohAcchA- abhiprAya yaha hai ki eka paurNamAsI ke parivartana ko ddho'5 ceSTate / / XXX atra dRSTAntamAha-nAnA- cAndra mAsa kahate haiN| athavA candra ke saMcAra se kallolamAlAsu jalamekamavasthitam, tathApi nAnA- utpanna hone ke kAraNa mAsa ko bhI cAndra mAsa rUpeNa calati, tathA mohAt samyaktvaprakRtyudayAt kahA jAtA hai| zraddhAnaM bhramaNaM ceSTate / (go. jI. jI. pra. TI. cAndrasaMvatsara-1. evaMprakAreNa mAsena dvAdaza Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAraka] 437, jaina-lakSaNAvalI [cAritra mAsaparimANazcAndraH sNvtsrH| sa cAyaM trINi nupapattyA caraNamiha viziSTaM gamanamabhigRhyate / zatAnyahnAM catuHpaMcAzaduttarANi dvAdazadviSaSTibhAgA X tato'yamartha:-atizAyi caraNasamarthAzcAraNAH / (35413) iti / (ta. bhA. siddha. va. 4-15) / prAha ca bhASyakRt svakRta bhASyaTIkAyAm-ati2. uktaM ca-puNNimapariyaTTA puNa vArasa saMvaccharo zayacaraNAccAraNA:, atizayagamanAdityarthaH / (prajJA. havai cNdo| trINi zatAni catuSpaMcAzadadhikAni pa. malaya. va. 21-273, pR. 424; prAva. malaya, rAtridivAnAM dvAdaza ca dvASaSTibhAgA rAtridivasya .. 70, pR. 78) / evaMparimANazcAndraH saMvatsaraH / dvAdazapUrNamAsI. 1 jala, jaMghA, tantu (dhAgA), puSpa, patra, zreNi parAvartA yAvatA kAlena parisamAptimupayAnti tAvAn (prAkAzapradezapaMkti) aura agni kI zikhA prAdi kAlavizeSazcAndraH sNvtsrH| (sUryapra. malaya. va. ke pAlambana se gamana meM samartha sAdha cAraNa10, 20, 56); tinni ahorattasayA ca upannA cAraNa nAmaka Rddhi ke dhAraka-hote haiN| niyamaso havai cNdo| bhAgo ya vAraseva ya bAvaTri- 2 jisake prabhAva se sAdhu atizaya yakta gamana meM kaeNa cheeNa // (sUryapra. 56, pR. 154); candra- samartha hote haiM, aisI cAraNaRddhi se sampanna sAdhanoM saMvatsarasya parimANaM trINyahorAtrazatAni catuSpaJcA- ko cAraNa kahate haiN| zadadhikAni dvAdaza ca dvASaSTibhAgA ahorAtrasya / cAritra-1. cArittaM khalu dhammo dhammo jo so (sUryapra. malaya. vR. 10, 20, 56, pR. 154); samo tti NiTThio / mohakkhohavihINo pariNAmo sasisamaga punnimAsi joiMtA vismcaarinkkhttaa| appaNo hU smo| (prava. sA. 1-7) / 2. taM kaDuno bahuudavo ya tamAhusaMvaccharaM caMdaM / (sUryapra. cArittaM bhaNiyaM parihAro puNNapAvANaM / / (mokSaprA. 58, pR. 172) yasmin saMvatsare nakSatrANi viSa- 37) / 3. iccesi chaNhaM jIvanikAyANaM neva sarya macArINi, mAsavisadazanAmAnItyarthaH, zazinA samakaM daMDaM samAraMbhijz2A, nevannehiM daMDaM samAraMbhAvijjA yogamapagatAni tAM tAM paurNamAsI yuJjanti- daMDaM samAraMbhaMte'vi anne na samajANAmi. jAvajjI. parisamApayanti, yazca kaTakaH zItAtaparogAdidoSa-vAe tivihaM tiviheNaM maNeNa vAyAekA bahulatayA pariNAmadAruNo bahUdakazca tamAhumaharSayaH karemi na kAravemi karataMpi annaM na samaNujANAmi. saMvatsaraM cAndraM candrasambandhinam / (sUryapra. malaya. tassa bhate paDikkamAmi nidAmi gariAmi praya vR. 58, pR. 172) / vossarAmi / (dazavai. sU. 4-2, pR. 143) / 2 paurNamAsI ke 12 parivartanoM ko cAndra saMvatsara 4. jattha ahiMsA sacca adattaparivajjaNaM bambhaM ca / kahA jAtA hai| isameM tIna sau cauvana dina-rAta duvihapariggahaviraI taM havai sayA sacAgniM / / aura eka dina-rAta ke bAsaTha bhAgoM meM bAraha bhAga (paumaca. 102-183) / 5. hisAnatA hote haiM (35463 din-raat)| maithunasevAparigrahAbhyAM ca / pApapraNAlikAbhyo viracAraka-cArako bandhana gRham / (prAva. bhA. hari. tiH saMjJasya cAritram / (ratnaka. 46)E.in vR. 3, pR. 114) / kAraNanivRtti pratyAgUrNasya jJAnavata: karmAdAnanimibandhanagaha yA bandIgRha ko cAraka kahate haiM / yaha takriyoparamaH samyak cAritram / (sa. si.. bharata cakravartI kI paribhASaNA, maNDalIbandha, cAraka vA. 1, 1, 3) / 7. darzanajJAnaparyAyeSattarottarabhA. aura chavicheda huna cAra daNDanItiyoM meM tIsarI hai| viSu / sthiramAlambanaM yadvA mAdhyasthyaM sUkhadaHkhayoH / / cAraNa-dekho AkAzacAraNa / 1. cAraNAH jala- jJAtA dRSTA'hameko'haM sukhe duHkhe na caaprH| itI jaMghA-tantu puussp-ptr-shrennygnishikhaadyaalmbngmnaaH| bhAvanAdADha cAritra xxx (ta. vA. 3,36, 3) / 2. atizayacaraNAccAraNA: 13-14) / 5. cAritraM viratilakSaNama / nAyagamanAdityarthaH / ttsmpnnlbdhirityrthH| ni. hari.va. 822) / 6. carantyaninditamaneneti (yogazA. svo. viva. 1.6) / 3. tatra caraNaM gamanama, caritra kSayopazamarUpam, tasya bhAvazcAritram, azeSatadvidyate yeSAM te caarnnaa:| XXX / tatra gamana- karmakSayAya ceSTA ityarthaH / (prako manyeSAmapi munInAM vidyate / tato vizeSaNAnyathA- 103) / 10. vRttaM cAritraM khalvasadArambhavinivati Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra ] mat tacca / sadanuSThAnaM proktaM kArye hetUpacAreNa // ( SoDaza. 1-7) / 11. cAritramohanIyakSaya kSayopazopazamasamutthA tu sadasatkriyApravRtti nivRttilakSaNA viratiH cAritram / ( ta. bhA. hari vR. 1 - 1 ) 1 12. pApakriyAnivRttizcAritram / (thava. pu. 6, pR. 40); rAgAbhAvo cAritaM / ( ghava. pu. 13, pR. 358); rAga - dosA bajjhatthAlaMbaNA, tesi Niroho cAritaM / ( dhava. pu. 15, pR. 12) / 13. sadasatkriyApravRtti nivRttilakSaNaM cAritram / ( ta. bhA. siddha. vR. 2- 3 ) / 14. cAritraM sakalaviratiyogaH / (bha. zrI. vijayo. 6); kartavyAkartavyaparijJAnaM pUrvam, taduttarakAle prakarttavyatApariharaNaM yattaccAritram // XXX manasA vAcA kAyena karttavyasya ca saMvara hetorupAdAnaM gupti samiti dharmAnupekSA pariSahajayAnAmupAdAnaM cAritram (bha. prA. vijayo e); dustyajazarIra mamatvanivRttirmamedaM zarIraM na bhavati, nAhamasyeti bhAvanA, sA ca parigrahaparityAgopayoga eveti cAritram / (bha. prA. vijayo. 10 ) ; samatA cAritram / (bha. zrI. vijayo. 158 ); karmAdAnanimittakriyoparamo hi cAritram / (bha. prA. vijayo. 300 ) / 15. cAritraM bhavati yataH samastasAvadyayogapariharaNAt / sakalakaSAyavimuktaM vizadamudAsInamAtmarUpaM tat // ( pu. si. 36) / 16. svarUpe caraNaM cAritraM svasamayapravRttiH / ( prava. sA. amRta. vR. 1-7) / 17, zrAcArAdisUtraprapaJcita vicitrayativRtta samastasamudayarUpe tapasi ceSTA caryA / (paMcA. kA. amRta. vR. 160 ) / 18. appa - sarUvaM vatyuM cattaM rAyAdiehi dosehi / sajjhAmmi NilINaM taM jANasu uttamaM caraNaM // (kArtike. 6) / 16. pApArambhaparityAgazcAritramiti kathyate / (candra. ca. 18 - 124) / 20. pApArambhanivRttistu cAritraM varNyate jinaiH / ( dharmaza. 21-162) / 21- sarvAsAM hi kriyANAmuparatimasamAM prAhutaccaritram X XXI ( adhyAtmata. 34 ) / 22. karmAdAnanimittAyA: kriyAyA paramaM zamam / cAritrocitacAturyAzcArucAritramUcire / ( upAsakA. 6); adharmakarmanirmuktirdharmakarma vinirmitiH / cAritraM tacca sAgArAnagArayatisaMzrayam // ( upAsakA 262) / 23. zuddhopayogalakSaNanizcaya ratnatrayapari Nate svazuddhAtmasvarUpe caraNamavasthAnaM cAritram / 438, jaina- lakSaNAvalo [ cAritrapaNDita (bR. dravyasaM. 35 ) ; prazubhAnnivRttiH zubhe pravRttizcApi jAnIhi cAritram (bR. dravyasaM. 45) / 24. cAritraM pApakriyAnivRttiH / (mUlA. vR. 5- 2 ) / 25. caraNa hiMsAdinivRttilakSaNaM cAritram / (ratnaka. TI. 3- 1) / 26. zuddhacitsvarUpe caraNaM cAritram / ( prava. sA. jaya. bU. 8) / 27. sarvasAvadyayogAnAM tyAgazcAritramiSyate / (tri. za. pu. ca. 1, 3, 620 ) / 28. sarvasAvadyayogAnAM tyAgacAritramiSyate / kIrtitaM tadahiMsAdivratabhedena paJcadhA // (yogazA. svo 1 - 18 ) / 26. cAritraM sAvadyetarayoganivRtti pravRttiliGgamAtmapariNAmarUpam / (dharmasaM. malaya. bu. 612 ) / 30. cAritramAzravanirodhaH / ( vyava. sU. bhA. malaya. vR. 1, gA. 227, pR. 111) / 31. caranti gacchantya ninditamaneneti caritraM XX X caritrabheva cAritram, X XX anyajanmopAttASTavidhakarmasaMcayApacayAya caraNaM sarvasAvadyayoganivRttirUpaM cAritram / (zrAva. ni. malaya. vR. 110, pR. 117) / 32. karmAdAnanidAnAnAM bhAvAnAM ca nirodhataH / cAritraM X x X // ( jambU. ca. 3- 18 ) / 33. karmAdAnakriyArodhaH svarUpAcaraNaM ca yat / dharmaH zuddhopayogaH syAt seSa cAritrasaMjJakaH / / (paJcAdhyA. 2 - 763) / 1 cAritra nAma samatArUpa dharma kA hai / 2 puNya aura pApa ina donoM ke parityAga ko cAritra kahA jAtA hai / 3 chaha jIvanikAya-pAMca prakAra ke sthAvara aura trasa jIvoM ke daNDa (pIr3ana) meM maiM na to svayaM pravRtta hoUMgA, na dUsaroM ko pravRtta karAUMgA, aura na pravRtta hote hue anya kinhIM kI anumodanA bhI karUMgA / jIvana paryanta maiM uparyukta prANipIDana ko tIna prakAra se mana, vacana va kAya se-na karUMgA, na karAUMgA aura na karate hue anya kA anumodana karUMgA, isa prakAra se anya zrasatya zrAdi kA bhI tyAga karanA cAritra hai / 23 zubha karma meM pravRtti maura prazubhakarma se nivRtti isakA nAma cAritra hai / cAritradharma - cAritradharmaH prANAtipAtAdinivRttirUpa: / ( dazavaM. ni. hari. vR. 216 ) / hiMsA Adi kI nivRtti kA nAma cAritradharma hai / cAritrapaNDita - 1. sAmAyika - chedopasthApanA-parihAravizuddhi-sUkSma sAmparAya yathAkhyAta cAritreSu kasmizcitpravRttazcAritrapaNDitaH / ( bha. prA. vijayo. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrabAla] 436, jaina-lakSaNAvalI [cAritravinaya 25) / 2. paJcavidhacAritrAnyatamacAritrapariNataH ya guttIhiM / esa u carittaviNo aTThaviho hoi shcaaritrpnndditH| (bhAvaprA. TI. 32) / naaybvo| (vyava. bhA. 1-65) / 4. idANi 1 sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizaddhi, sUkSma- caritaviNagro kahijjai so pacavidho bhavai / taM jahA sAmparAya aura yathAkhyAta; inameM se jo kisI eka -sAmAiyacarittaviNo, chedovaDhAvaNiyacarittavicAritra meM pravRtta hai vaha cAritrapaNDita kahalAtA hai| viNo, parihAravisuddhiyacarittaviNo, suhumasaMpacAritrabAla-1. pracAritrAH prANabhRtazcAritra- rAgacarittaviNo, ahakkhAyacarittaviNo tti / bAlAH / (bha. prA. vijayo. 25) / 2. pracAritrA- etesi paMcaNha carittANaM ko viNo ? bhnnnntishcaaritrbaalaaH| (bhAvaprA. TI. 32) / paMcavihassa jA saddahaNA vA saddahiyasta jA kAeNa 1 cAritra se rahita prANiyoM ko cAritrabAla kahA pAsaNayA bhavvANaM ca puro parUvaNayA carittaviNajAtA hai| pro vaNNino / (dazavai. cU. 1, pR. 27) / 5. sAmAcAritramohanIya-1. cAritraM mohayati mohanaM vA iyAicaraNassa saddahANaM taheva kAeNaM / saMphAsaNaM paracAritramohaH / (ta. vA. 6, 14,3) / 2. cAritraM vaNamaha puruSo bhavvasattANaM / / maNa-vai-kAiyaviNo viratirUpam, tanmohayatIti cAritramohanIyama / prAyariyAINa savvakAlaMpi / akusalamaNoni roho (zrA. pra. TI. 15) / 3. pApakriyAnivRttizcAritram, kusalANa udIraNaM taha ya // (dazavaM. ni. hari. vR. ghAdikammANi pAvaM, tesi kiriyA micchattAsaMjama. 48, pR. 31 ud.)| 6. carittaviNo NAma kasAyA, tesimabhAvo cArittaM, taM mohei aAvAredi sIlavadesu NiradicAradA AvAsaesu aparihINadA tti cArittamohaNIyaM / (dhava. pu. 6, pR. 40); jahAthAme tahA tavo ca / (dhava. pu. 8, pR. 81) / rAgAbhAvo cArittaM, tassa mohayaM tappaDivakkhabhAva- 7. caraNavinayaH smiti-guptiprdhaanH| (ta. bhA. ppAyayaM cArittamohaNIyaM / (dhava. pu. 13, pR. siddha. ku. 6-23); sAmAyikAdisvarUpazraddhAnapUrvaka 358) / 4. prANAtipAtAdiviratizcAritram, cAnuSThAnavidhinA ca prarUpaNamityeSa cAritravinayaH / tanmohanAccAritramohanIyam / (ta. bhA. siddha. va. (ta. bhA. siddha. va. 9-23) / 8. nvkottipri8-10)| 5. tathA cAritraM sAvadyayogaviratilakSaNo zuddhA bhikSA kva lapsyate khaleSu kRtajJatA veti manaso jIvapariNAmaH, tanmohayatIti cAritramohanIyam / 'pyapraNidhAnaM cAritravina yaH / (bha. prA. vijayo. (karmasta. go. vR. 10, pR. 15) / 6. cAritraM 116); karmaparigrahanimittAnAM kriyANAM parivarjana sAvadyetarayoganivRtti - pravRtti liGgamAtmapariNAmarU- cAritravinayaH / (bha. prA. vijayo. 300) / 6. pam, tanmohayatIti cAritramohanIyam / (prava. sAro. darzana-jJAnayuktasya yA samAhitacittatA / cAritraM vR. 1256-57, pR. 358) / 7. cAritramohanIyaM prati jAyeta cAritravinayo hi sH|| (ta. sA. 7, tu viratipratiSedhakam / (tri.za. pu. ca. 2,3, 33) / 10. jJAna darzana-cAritra-tapovIryavato duzca471) / 8. evaM jIvasya cAritraM guNo'styekaH pramA- racaraNazramaNAnantaramubhinnaromAMcAbhivyajyamAnAntaNasAt / tanmohayati yatkarma tatsyAccAritramohanama // bhakteH paraM prasAdamastakAJjalika raNAdibhirbhAvayata(paMcAdhyA. 2-1006) / zcAnuSThAtRtvaM, cAritravinayaH / (cA. sA. pR. 65) / 1 jo bAhya aura abhyantara kriyAnoM ko nivattirUpa 11. sayame saMyamAghAre saMyamapratipAdini / AdaraM cAritra ko mohita karatA hai-use vikRta karatA hai kurvato jJeyazcAritravinayaH prH|| (amita. zrA. -use cAritramohanIya kahate haiN| 13-12) / 12. paMcavihaM cArittaM ahiyArA je ya cAritravinaya-1. iMdiya-kasAyapaNihANaM piya vaNiyA tassa / jaM tesi bahamANaM viyANa carittaguttIgro ceva smidiiyo| eso carittaviNo samA- viNo so // (vasu. zrA. 323) / 13. bhaktisado hoi NAyanvo // (mUlA. 5-172) / 2. tana- zcAritravastva [vatsva] nyavRttA'nindanamudyamaH / parItazcAritre samAhitacittatA caaritrvinyH| (sa. SahajayAdI ca cAritravinayo maneH // (prAcA. sA. si. 9-23; ta. vA. 6, 23, 4; ta. zlo. 6, 6-76) / 14. cAritravatazcAritre samAhitacitta23) / 3. paNihANajogajutto paMcahi samiIhiM tihiM tA cAritravinayaH / (yogazA. svo. viva. 4-60) / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrasaMvara] 440, jaina-lakSaNAvalI [cAlanIsamAna ziSya 15. paJcabhiH samitibhistisRbhizca guptibhiryaH pra. hoi nAyavvo // (dazavai. ni. 185) / 2. praNidhAnaM dhAnayogayukta eSa caaritrvinyH| (vyava. bhA. -cetaHsvAsthyam, tatpradhAnA yogA vyApArAstairyuktaH malaya, vR1-65)| 16. rucyArucya hRSIkagocara- samanvitaH praNidhAnayogayuktaH, ayaM caudhato'viratarati-dveSojjhanenocchalata-krodhAdicchidayA'sakRtasami- samyagdRSTirapi bhavatyata prAha - paJcabhiH samititiSUdyogena guptyAsthayA / sAmAnyetarabhAvanAparica- bhistisRbhizca guptibhiryaH praNidhAna yogayuktaH, etayenApi vratAnyuddha ran, dhanyaH sAdhayate caritravinayaM dyogayukta etadyogavAneva, athavA paJcasu samitisu zreyaHzriyaH pArayam // (ana. dha. 7-69) / 17. tisRSa guptiSvasmin viSathe etA prAzritya praNijJAna-darzanavataH puruSasya duzca racaritre vidite sati dhAnayogayukto ya eSa caaritraacaarH| (dazava. ni. tasmin puruSe bhAvato'tIva bhaktividhAnaM bhavati, hari. 7.3 187, pR. 106) / 3. pApakriyAnivRttisvayaM cAritrAnuSThAnaM ca cAritravinayaH bhavati / prinntishcaaritraacaarH| (bha. prA. vijayo. TI. (ta. vRtti zruta. 9-23) / 18. jJAna-darzanavato 46); hiMsAdinivRttipariNatizcAritrAcAraH / duzcaracaraNe tadvati ca jJAte'tibhaktirbhAvatazcaraNAnu- (bha. prA. vijayo. TI. 419) / 4. tatraiva zubhAzubhaSThAnaM caraNavina ya: / (bhAvaprA. 78, pR. 224) / saMkalpavikalparahitatvena nityAnandamayasukharasAsvAda16. cAritra vrata-samiti-guptilakSaNe trayodazaprakAre sthirAnubhavanaM ca samyakacAritram, tatrAcaraNaM parisAmAyikAdipaMcaprakAre vA tadAcaraNaM tallakSaNo- NamanaM cAritrAcAraH / (paramA. TI. 1-7) / pAyena yatnaH cAritre vinayaH / tathA indriya-kaSAyA- 5. prANivadhaparihArendriyasaM yamana pravRttizcAritrAcANAM prasaranivAraNaM indriyakaSAyavyApAranirodhanam rH| (mUlA. vR. 5-2) / 6. cAritrAcAraH cAriiti cAritravinayaH / (kArtike. TI. 456); triNA samityAdipAlanAtmako vyvhaarH| (samavA. cAritre trayodazaprakAre sarvAticArarAhityena paMca- abhaya. va. sU. 136, pR. 108) / 7. hiMsAdinipaMcabhAvanAyuktatvena vA pravRttiH sva-svarUpAnubhavanaM vA caaritrvinyH| (kArtike. TI. 457) / . . 416) / 1 indriyoM aura kaSAyoM ke prasAra ko rokanA tathA 1pAMca samitiyoM aura tIna gaptiyoM ke sAtha mana gaptiyoM va samitiyoM ke paripAlana meM prabatnazIla ke svAsthya ke anurUpa pravRtti karanA, isakA nAma rahanA, yaha cAritravinaya kahalAtA hai| 4 sAmAyika cAritrAcAra hai| 3 pApakriyA kI nivatti rUpa prAdi pAMca prakAra ke cAritra kA zraddhAna karanA, zraddhA pariNati ko cAritrAcAra kahA jAtA hai| kA viSaya bana jAne para phira kAya se sparza karanA cAritrArAdhanA--1.terahavihassa caraNaM cAritta-usakA paripAlana karanA-aura tatpazcAt bhavya sseha bhAvasuddhIe / duvisaMjamacAno cArittArAjIvoM ke prAge usakA prarUpaNa karanA; ise haNA esA // (prA. sA. 6) / 2. trayodazavidhasya cAritravinaya kahA jAtA hai| cAritrasya iha bhAvazuddhayA caraNaM dvividhAsaMyamatyAga ritrasaMvara-maNavayaNakAyaguttidiyassa samidIs eSA cAritrArAdhanA bhavati / (prA. sA. TI. 6) / appamattassa / pAsavadAraNirohe NavakammarayAsavo pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna guptirUpa Na have // (mUlA. 8-51) / teraha prakAra ke cAritra kA bhAvaza ddhipUrvaka prAcaraNa mana, vacana aura kAya ke dvArA indriyoM kA saMrakSaNa karane tathA indriyAsaMyama aura prANi-asaMyama ke karane vAle-tIna gaptiyoM ke paripAlaka-aura samitiyoM meM apramatta-sadA sAvadhAna rahane vAle parityAga ko cAritrarAdhanA kahate haiM / -cAritravAn sAdhu ke prAstravoM kA nirodha ho . cAlanIsamAna ziSya-cAlanI lokaprasiddhA yayA jAne para jo navIna karmoM kA prAsrava rukatA hai, kaNikkAdi cAlyate tatra yathA cAlanyAmudaka' prakSiisakA nAma cAritrasaMvara hai| pyamANaM tatkSaNAdeva gacchati, na puna: kiyantamapi cAritrAcAra-1. paNihANajogajutto paMcahiM sami- kAlamavatiSThate, tathA yasya sUtrArthaH pradIyamAno IhiM tihiM ya guttIhiM / esa carittAyAro aTTaviho yadaiva karNe pravizati tadaiva vismRtipathamupaiti sa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cikitsAdoSa] 441, jaina-lakSaNAvalI [citrakarma cAlaNIsamAnaH / (prAva. malaya. vR. 136, pR. tAnAgatavartamAnagrAhi |(dshvN. bhA. hari. va. 4.16, 143) / pR. 125) / 3. prAtmanaH pariNAmavizeSazcittam / jisa prakAra calanI (pATA chAnane kA upakaraNa) meM prAtmanazcaitanyapariNAmavizeSazcittam / (ta. vA. 2, jala ke DAlane para vaha usI kSaNa nikala jAtA hai, 32, 1) / 4. yatpuna ranavasthitaM taccittam / (dhyAnathor3e samaya bhI usameM sthita nahIM rahatA, isI za.-prAva. hari. va. a. 4, pR. 583) / prakAra jisa ziSya ke lie diyA gayA sUtrArtha kAnoM 1 jo bhUta, bhaviSyat aura vartamAna tInoM kAloM meM praviSTa hone ke sAtha hI vismRta ho jAtA hai vaha ko sAmAnya se viSaya karatA hai vaha citta kahalAtA ziSya calanI ke samAna mAnA gayA hai| hai| 3 prAtmA ke caitanya pariNAmavizeSa ko citta cikitsAdoSa-1. komAra-taNuti gichA- rasAyaNa- kahate haiN| visa-bhUda-khArataMtaM ca / sAlaMkiyaM ca sallaM tigi cittaprasAda pariNAma-1. tasyaiva (mohasyaiva) chadoso du aTTaviho / (mUlA. 6-33) / 2. aSTa. mandodaye vizuddhapariNAmatA cittaprasAdapariNAmaH / vidhayA cikitsayA labdhA [vasati:] cikitso. (paMcA. kA. amata. va. 131) / 2. tasyaiva mohasya tpaaditaa| (bha. prA. vijayo. 230) / 3. vaidya mandodaye sati cittasya vizuddhizcittaprasAdo bhaNyate / karmaNA duSTA cikitsAdRSTA / (bha. prA. mUlA. (paMcA. jaya. vR. 131) / 230) / 4. cikitsA rukpratIkArAt Xxx / 1 mohakarma kA manda udaya hone para jo pariNAmoM Xxx aznataH // (ana.dha. 5-25) / kI vizaddhi hotI hai use cittaprasAda pariNAma 1 kaumAracikitsA, tanucikitsA, rasAyana, viSa, / kahate haiN| bhUta, kSArataMtra, zAlAkika yA zAlAkya aura zalya cittaviplava-cittaviplavaH prazamasaukhyaviparyAsaH / isa pATha prakAra kI cikitsA ke dvArA AhAra ke prApta karane para cikitsA nAma kA utpAdana doSa (yogazA. svo. viva. 124) / hotA hai| 2 pATha prakAra kI cikitsA dvArA vasa dhanAdi ke na hone para bhI marjI ke kAraNa jo tikA ke prApta karane para vasatikA sambandhI ciki- prazamasukha kA abhAva-mAnasika kleza-hotA hai tsA nAma kA utpAdana doSa hotA hai| usakA nAma cittaviplaba hai| cikitsApiNDa- 1. sUkSmetaracikitsayA'vApta- citrakarma-paDa-kuDDa-phalahiyAdIsu NaccaNAdikirizcikitsApiNDaH / (prAcArA. zI. va. 2, 1, 273, yAvAvadadeva-Ne raiya-tirikkha-maNussANaM paDimAo pR. 320) / 2. vamana-virecana-vastikarmAdi kArayato cittakamma, citreNa kriyanta iti vyutptteH| (dhava. vaidyabhaiSajyAdi sUcayato vA piNDAthaM cikitsaapinnddH| pu. 6, pR. 249); edAmo ceba cauvihAyo (yogazA. svo. viva. 1-38, pR. 135) / (duvaya-cauppaya-apAda-pAdasaMkulAo) paDimAno 1 sUkSma athavA sthUla cikitsA-roga ke upacAra kuDDu-paDa-tthaMbhAdisu rAyavaTTAdivaNNavise sehiM citti. -dvArA prApta kiyA gayA prAhAra cikitsApiNDa yAyo cittakammANi NAma / (dhava. pu. 13, pR. nAmaka doSa se dUSita hotA hai| 6); kuDu-kaTa silA-thaMbhAdisU vivihavaNNavisesehi cikUrAgra--dekho bAlAgra / aSTabhiH ratha reNubhiH lihidapaDimAgro cittakammANi NAma / (dhava. pu. piNDitAbhirekaM cikurAgramucyate / (ta. vRtti zruta. 13, pR. 202); cittArehito vaNNavise sehi Nippha NNANi cittakammANi NAma / (dhava. pu. 14, pR. pATha rathareNagoM ke samudAya ko eka cikurAna 5) / (bAlAgra) kahate haiN| nartana prAdi kriyA meM pravRtta hue deva, nArakI, cit-dekho cetnaa| tiryaJca aura manuSyoM kI pratimAnoM ko jo vastra citta-1. cittaM tikAlavisayaM / (dazavaM. bhA. 16, bhitti aura paTiyA Adi ke Upara aGkita kiyA pR. 125) / 2. cittaM trikAlaviSayam -proghato'tI- jAtA hai, yaha citrakarma kahalAtA hai| la. 56 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrAntaragaNDikA] 442, jaina-lakSaNAvalo [cuDalI citrAntaraMgaNDikA-citrAH anekArthA antare- 3 viziSTa kSayopazama ke vaza apane dharma se anvita RSabhAjita tIrthakarAntare-gaNDikA ekavaktavyatAdhi- sadbhata arthavizeSa kA jo bAra bAra cintana hotA hai, kArAnugatAH / etaduktaM bhavati-RSabhAjitatIrthaka- usaphA nAma cintA hai| 4 vartamAna artha ko viSaya rAntare tadvaMzajabhUpatInAM zeSagatigamanavyudAsena ziva- karane vAle matijJAna se vizaSita jIva ko cintA gatigamanAnuttaropapAtaprAptipratipAdikAzcitrAntaraga- kahA jAtA hai, jo manaHparyayajJAna kA viSaya hai| NDikA iti / (nandI. hari. va. pR. 106) / 5 agni ke binA kahIM va kabhI bhI dhama nahIM hotA RSabha aura ajita tIrthaMkaroM ke antarAla meM unake tathA prAtmA ke binA zarIra meM vyApAra va vacana vaMza meM utpanna hue rAjAoM kI zeSa gatiyoM sambandhI Adi nahIM hote, ityAdi vicAra kA nAma cintA gamana ko chor3akara mokSagati evaM anuttara vimAnoM hai / ise UhA bhI kahA jAtA hai| meM upapAta (janma) kI prApti kA jahAM pratipAdana cintAjJAna-cintAjJAnamAgAmino vastuna evaM kiyA jAtA hai ve citrAntaragaNDikA kahalAtI haiN| niSpattirbhavati anyathA neti, yathaivaM jJAnAditraya. cidAtmA-prasti puruSa zcidAtmA vivajitaH sparza- samanvite tatraiva paramasugvAvAptiranyathA netyetaccigandha-rasa-vaNaH / gaNa-paryayasamavetaH samAhitaH samadaya- tAjAnaM manojJAnameva / (ta. bhA. siddha. vR. 1-13) / paya-dhrauvyaiH // (pu si. 6) / prAgAmI vastu kI niSpatti (siddhi) isa prakAra se rUpa, rasa, gandha va sparza se rahita; gaNa-paryAyoM se hotI hai. anya prakAra se nahIM; isa prakAra ke jJAna samaveta-unase tAdAtmya rakhane vAlA-tathA utpAda, ko cintAjJAna kahA jAtA hai| jaise-jJAnAdi vyaya evaM dhrauvya se sahita prAtmA ko cidAtmA tIna (ratnatraya) se yukta hone para hI parama (puruSa) kahate haiN| sukha kI prApti hotI hai, anya prakAra se nahIM hotii| cintA-1. cintanaM cintA |(s. si. 1-13: ta. cihnaloka-jaM diLaM saMThANaM davANa guNANa vA. 1, 13, 5) / 2. cintA antHkrnnvttiH| pajjayANaM ca / ciNalogaM viyANAhi aNaMtajiNaantaHkaraNasya vRttirartheSu cintetyucyate / (ta. vA. desidaM / (mUlA. 7-50) / 6, 27, 4) / 3. tato muharmahaH kSayopazamavizeSataH dravya, guNa aura paryAyoM ke saMsthAna yA prakAra ko svadharmAnugatasadbhUtArthavizeSacintanaM cintaa| (nandI. cihnaloka kahate haiM / yaha nAma-sthApanAdi nau lokahari. va. pR. 65); tathA cintA anvayadharmaparijJA 1. vAsanA bhedoM meM se eka hai| nAbhimukhA ceSTA / yathA madhuratvAdayastvevabhUtA cInAMzukapaTTa-cINavisayuppaNNo ciinnaaNshuyptttto| iti / (nandI. hari. va. pR. 78) / 4. vaTTamANa- (anuyo. cU. pR. 15) / sthavisayamadiNANeNa visesidajIvo citA nnaam| cIna deza meM utpanna vastra ko cInAMzukapaTa kahA (dhava. pu. 13, pR. 333) / 5. agninA vinA jAtA hai| kvacit kadAcida ghamo na bhavatyAtmanA vinA zarIre cUDalI-dekho curulita doSa / cuDalI ulmUkam, vyApAra-vacanAdikaM na bhvtiityaaditrknnmhshcintaa| yatholmukaM gRhyate tathA rajoharaNaM gRhItvA vandanama, (ana. dha. svo. TI. 3.4), 6. cintanaM cintA-dezA- yadvA yatra dIrghahastaM prasArya vande iti bhaNato vandanam, ntare kAlAntare ca yAvAn kazciddhamaH sa sarvo'pyagni- athavA hastaM bhrAmayitvA sarvAna vande iti vadato janmA, anagnijanmA vA na bhavatIti vyApti grahaNa- vandanam / (yogazA. svo. viva. 3-130) / mUhAkhyaM samyagjJAnaM kathyate / (ta. sukhabo. 1-13) / cuDalI kA artha ulmuka yA alAta hotA hai| jisa 7. yathA agni vinA ghamo na syAt, tathA prAtmAnaM prakAra ulmaka ko grahaNa kiyA jAtA hai, usI prakAra vinA zarIravyApAra-vacanAdikaM na syAditi vita- rajoharaNa ko grahaNa kara vandanA karanA, yaha cuDalI rkaNamUhanaM cintA abhidhIyate / (ta. vRtti zruta. doSa hotA hai / athavA lambA hAtha phailAkara 'vagde' kahate hue vandanA karanA yA hAtha ko ghumAkara 2 padArthoM ke viSaya meM jo antaHkaraNa kI pravatti 'sarvAna vande' aisA kahate hue vandanA karanA, ise -mana se cintana-hotA hai use cintA kahate haiN| vandanA kA cuDalI doSa samajhanA caahiye| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ curulitadoSa 443, jaina-lakSaNAvalo [cetanatva curulita doSa-ekasmin pradeze sthitvA kara mukulaM diphalAni (bhikSArthaM cUrNa prayujAnasya cuurnnpinndd:)| saMbhrAmya sarveSAM yo vandanA karotyathavA paMcamAdi- (yogazA. svo. viva. 1-38) / svareNa yo vandanAM karoti, tasya curulitadoSo 1 vazIkaraNa Adi ke lie dravyacUrNa ke prAzraya se bhavati / (malA. va. 7-10) / bhojya vastu ko prApta karanA, yaha cUrNapiNDa nAma eka sthAna meM khar3e hokara aura jur3e hue hAthoM ko kA utpAdana doSa hai| ghumAkara saba sAdhunoM ko eka sAtha vandanA karanA cUriNakA-1. cUNikA mAsa-mudgAdInAm : (sa. athavA paMcamAdi svara ke sAtha vandanA karanA, yaha si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 14; kAtike. TI. kRtikarma kA curulita nAma kA 32vAM doSa hai| 206) / 2. atisUkSmA'tisthUlavajitaM mudga bhASacUDA-dekho cUlikA / ghuDA iva cUDA, iha dRSTi rAjamASa-harimaMthakAdInAM dalanaM cUNikA / (ta. vA. vAdaparikarma-sUtra-pUrvagatAnuyogoktAnuktArthasaMgrahaparA TI. 5-24) / grnthpddhtyshcuuddaa| (samavA. abhaya. vR. 147, pR. 2 ur3ada aura mUMga prAdi ke dalane se jo atizaya 122) / sUkSmatA aura atizaya sthalatAse rahita kaNa utpanna dRSTivAda ke parikarma, sUtra, pUrvagata aura anuyoga meM hote haiM unheM cUrNikA kahA jAtA hai| unase sambaddha jina viSayoM kA nirUpaNa nahIM kiyA cUlikA-dekho cuuddaa| 1. xxx ekkeNa gayA hai unakA saMgraha karake nirUpaNa karane vAlI dohi savve hi vA aNiyogaddArehi sUidatthANaM visesagranthapaddhati ko cUDA, cUlA yA cUlikA kahate haiN| parUvaNA cUliyA NAma / (dhava. pu. 7, pR. 575); cUraga-1. cUrNo yava-godhamAdInAM saktakaNikAdiH / suttasuidatthapayAsaNaM cUliyA NAma / (dhava. pra. 10, pR. 395); jAe pratthaparUvaNAe kadAe (sa. si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 14, kAtike. TI. 206) / 2. piTU-piTriyAkANikAdi puvaparUvidatthabhmi sissANaM Nicchayo upa jjadi sA cUliyA tti bhaNidaM hodi| (dhava. pR. davvaM cuNNaNakiriyANipphaNNaM cuNNaM NAma / (dhava. 11, pR. 140) / 2. caturazItizcUlikAGgazatapu. 6, pR. 273) / 3. yava-godhUma-caNakAdInAM saktu sahasrANi ekA cUlikA / (jIvAjI. malaya. va. 3. kaNikAdikaraNaM cUrNam / (ta. vRtti zruta. 5-24) / 2, 178, pR. 345) / 1 gehUM aura jo Adi ke saktu (satuA) rUpa kaNoM 1 pUrvanirUpita anayogadvAroM meM eka, do athA prAdi ko cUrNa kahate haiN| sabhI anuyogadvAroM se sUcita arthoM kI vizeSa prarU. cUrNadoSa -1. NettassaMjaNacuNNaM bhUmaNacuNNaM ca paNA jisa sandarbha ke dvArA kI jAtI hai usakA nAma gatasobhayaraM / cuNNaM teNuppAdo cuNNayadoso havadi cUlikA hai| 2 caurAsI lAkha cUli kAMgoM kI eka eso| (mUlA. 6-41) / 2. pAThasiddhAdimaMtrANA- cUlikA (gaNanAbheda) hotI hai| maGgazRGgArakAriNaH / cUrNAderdezane syAtAM maMtracUrNo cUlikAGga - caturazItirnayutazatasahasrANi eka pajovane / (prAcA. sA. 8-44) / 3. doSo bhojana cUlikAGgam / (jIvAjI. malaya. va. 3, 2, 178, jananaM bhUSAjana cUrNa yojnaaccuurnnH| (ana. gha. 5, pR. 345 / / 27) / 4. cUrNA derupadezanaM cUrNopajIvanam / (bhAva. caurAsI lAkha nayutoM kA eka cUlikAGga (gaNanAprA. TI. 69) / bheda) hotA hai| 1netroM ke aMjana cUrNa (kajjala), prAbhUSaNA ke ceTikA-deva-zAstra-gurUna natvA bandhuvatmisAkSicUrNa (kSArAdi dravya) aura zarIra ke cUrNa (pAuDara kam / patnI pANigRhItA syAttadanyA ceTikA matA // pAdi) ke Azraya se pAhAra ke utpAdana karane ko carNadoSa kahate haiN| vivAhita patnI ke atirikta rakhI huI anya strI cUrNapiNDa-1. vazIkaraNAdyarthaM dravyacUrNAdavAptazcU- ceTikA kahalAtI hai| piNDaH / (prAcArA. zI. vR. 2, 1, 373, pR. cetanatva-cetanatvaM caitanyavattvam / (lalitavi. 320) / 2. cUrNAni nayanAJjanAdIni antardhAnA- ma. paM.pU. 25) / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA] 444, jaina-lakSaNAvalI [caityAvarNavAda caitanya se yukta hone kA nAma cetanatva hai| sakalAbhimatapuruSArthasiddhihetUtayA upAsanIyAnIti cetanA- 1. xxx ceyaNa paccakkha sannamaNu- caityamahattAprakAzanaM caityavarNajananamiti / (bha. prA. saraNaM / (dazavai. bhA. 19) / 2. cetanaM cetanA, sA vijayo. 47) / 2. arhadAdInAM zAntarUpatva-vItarApratyakSavartamAnArthagrAhiNI / (dazava. hari. va. 4-16, gatvAdiguNAnusmaraNAta pUrvapApanirodho'bhinavapuNyAtrapa. 125) / 3. anvitamahamahamikayA pratiniyatA- vaNaM pUNyodayasphArIbhAvaH pApodayApakarSazca xx vibhAsibodheSu / pratimAsamAnamakhilairya drUpaM vedyate / (bha. prA. mUlA. 47) / sadA sA cit / / (ana. dha. 2-34) / 1 varNa zabda kA artha yahAM prazaMsA abhISTa hai| tada1 pratyakSarUpa se vartamAna padArtha ke grahaNa kA nAma nusAra jisa prakAra sAkSAt parahanta prAdi bhavya cetanA hai| 3 pratiniyata padArthoM ko pratibhAsita jIvoM ke lie zabhopayoga ke kAraNabhUta haiM usI karane vAle jJAnoM meM 'aham aham' rUpa se-jisa prakAra unake pratibimba bhI zabhopayoga ke kAraNamaiMne pUrva meM ghaTa ko dekhA thA vahI maiM aba paTa ko bhUta haiM, kyoMki bAhya dravya ke prAzraya se jIvoM ke dekha rahA hUM, ityAdi svarUpa se-jo prAkAra prati- zubha va azubha pariNAma huA karate haiN| prakRta meM bhAsita hotA hai use cit yA cetanA kahA jAtA pratibimba arahanta Adi ke guNoM ke smaraNa kA kAraNa hai| isa gaNAnasmaraNa se navIna pApa prakRcaitanya-deso cetanA / trikAlagocarAnantaparyAyA- tiyoM ke prAsrava ke nirodharUpa saMvara aura puNya tmakasya jIvasvarUpasya svakSayopazamavazena saMvedanaM prakRtiyoM kA Agamana hotA hai| sAtha hI pUrvabaddha caitanyam / (dhava. pu. 1, pR. 145) / zubha prakRtiyoM ke anubhAga meM vRddhi aura azubha tInoM kAloM ko viSaya karane vAlI ananta paryAya prakRtiyoM ke anubhAga meM hAni bhI humA karatI hai / svarUpa jIva ke svarUpa kA jo apane kSayopazama ke isase jinapratibimboM kI upAsanA karanA yogya anasAra saMvedana hotA hai usakA nAma caitanya hai| hai| isa prakAra jinapratibimboM ke mahattva ko pragaTa caitya-cite: lepyAdicayanasya bhAvaH karma vA caityam, karanA, yaha caityavarNajanana kahalAtA hai| tacca saMjJAzabdatvAda devatAprativimbe prasiddham, tata- caityavakSa (caitarukkha)-1. teSAM (catya vRkSapIstadAzrayabhUtaM yadevatAyA gRhaM tadapyupacArAccatya- ThAnAM) madhye siddhArthanAmakAH caityavRkSAH siddhArthamucyate / (jambUdvI. zA. 1, pR. 14; sUryapra. malaya. tIrthakarapratikRtipavitrIkRtA: SoDazayojanocchAya-cavR. pR. 2) / turyojanotsegha-yojanaviSkambhaskandhA: dvAdazayojanobhitti Adi ke cinane rUpa kriyA se jo nirmita cchAya-tAvabAhalyaviTapA: / (ta. vA. 3, 10, hotA hai use caitya kahA jAtA hai, yaha mukhya rUpa se 13, pR. 178) / 2. caupAsaTTiyajiNida-yaMdadevatA ke pratibimbarUpa artha meM prasiddha hai, para upa- paDibimbasaMbaMdheNa pattaccaNacaitta rukkhaehi xx cAra se usa caitya ke prAzrayabhUta devAlaya ko bhI x / (dhava. pu. 6, pR. 110) / caitya kahA jAtA hai| 1 siddhArtha (kRtakRtya) tIrthaMkara kI pratimAoM se caityavarNajanana-1. yathA vItarAga-dveSAstriloka- pavitra kiye gaye- unase adhiSThita-va niyamita calAmaNayo'haMdAdayo bhavyAnAM zubhopayogakAraNatA- UMcAI Adi se sahita jo siddhArtha nAmaka vRkSa mUpayanti tadva detAnyapi tadIyAni pratibimbAni / hote haiM ve caityavRkSa kahalAte haiN| bAhyadravyAvalambano hi zaMbho'zubho vA pariNAmo caityAvarNavAda-1. svakalpanAbhirayamahanneSa siddhaH jAyate / yathA-yAtmani manojJAmanojJaviSayasAnni- ityacetanasya vyavasthApanAyAmapi dArikANAM kRtrimadhyAda rAga-dveSau, svaputrasadRzadarzanaM putrasmRterAlamba- putrakavyavahRtiriba na mukhyavastUpase vanodbhavaM phalaM nama. evamahadAdiguNAnusmaraNanibandhanaM pratibimbam / labhyate / na pratibimbAdisthA ahaMdAdayaH, tadaguNatathAnusmaraNam abhinavAzubhaprakRteH saMvaraNe, pratyagra- vaikalyAnna pratibimbAnAmahaMdAditvamiti caityAvarNazubhakarmAdAne, gRhItazubhaprakRtyanubhavasphArIkaraNe, vAdaH / (bha. prA. vijayo. 1-47) / 2. so'ya tAzabhaprakRtipaTalarasApahAse ca kSamamiti hannityAdisvakalpanayA pASANAdAvacetane tavyava vApasa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ coraprayoga ] sthAyAmapi kanyakAnAM kRtrimaputrakavyavahRtAviva na mukhya vastU sevanodbhavaM phalamupalabhyate iti na pratimAdiSu saMkrAntA grahaMdAdayo nApi pratimAdonAmarhadAditvamasti tadguNazUnyatvAttato'nyapASANAdivanna teSA - mArAdhane kiJcitphalamasti, ityAdizcaityAnAm ( avarNavAdaH) / (bha. zrI. mUlA. 47) / 445, jaina-lakSaNAvalI 1 apanI kalpanA se 'yaha zrarahanta yA siddha haiM' isa prakAra acetana pASANa unakI sthApanA karane para pratyakSa meM unakI prArAdhanA se kucha phala prApta hotA hai yaha sambhava hai / jaise - kanyAyeM kRtrima putra ( pratikRtirUpa ) meM jaba putra kA vyavahAra karatI haiM taba yathArtha putra kA phala unheM kabhI prApta nahIM hotA, vaise hI zrarahaMta Adi kI pratimAnoM kI pUjA Adi se vaha phala nahIM prApta ho sakatA / kAraNa yaha ki na to pratimAnoM meM arahanta prAdi sthita hote haiM aura na unake guNoM se zUnya hone ke kAraNa ve pratimAyeM svayaM arahanta prAdi ho sakatI haiN| isa prakAra se kuyuktipUrvaka pratimAnoM kI nindA karane ko caityAvarNavAda kahA jAtA hai / coraprayoga - dekho cauraprayoga | caurakathA - 1. sa cauro nipuNaH khAtakuzalaH, sa ca vartmani grahaNasamarthaH pazyatAM gRhItvA gacchati tena sarva prAkrAntA ityevamAdikathanaM caurakathA / (mUlA. vR. 6-86 ) / 2. caurANAM cauraprayogakathanaM caurakathAvidhAnam / (ni. sA. vR. 67) / 1 vaha cora seMdha lagAne meM bar3A nipuNa hai, mArga meM calate hue logoM ko dekhate-dekhate lUTa kara calA jAtA hai, vaha sabhI para AkramaNa karane vAlA hai; ityAdi prakAra se coroM kI carcA karane ko caurakathA kahate haiM / cauraprayoga - 1. coraprayogaH corayataH svayamevAnyena vA preraNaM preritasya vA'nyenAnumodanam / (ratnaka. TI. 3 - 12) | 2. coraprayogaH - corayataH svayamanyena vA coraya tvamiti coraNakriyAyAM preraNam, preritasya vA sAdhu karoSItyanumananam / kuzikA - kartarikAghargharikAdicauropakaraNAnAM vA samarpaNaM vikrayaNaM vA / (sA. dha. sva. TI. 4 - 50 ) / 1 corI karane vAle ko corI ke lie svayaM prerita karanA, anya se preraNA karanA yA usakI anumodanA [ cyavana karanA, ise cauraprayoga kahate haiM / yaha acauryANuvrata kA eka praticAra hai / caurArthAdAna - 1. caurArthAdAnaM ca prapreritenAnanumatena ca coreNAnItasyArthasya grahaNam / ( ratnaka. TI. 3-12 ) / 2. caurAhRtagrahaH -- preritenAnanumatena ca caureNAnItasya kanaka vastrAderAdAnaM mUlyena mudrikA vA / (sA. dha. svo. TI. 4-50 ) / 1 jise corI ke lie preraNA va anumodanA nahIM kI gaI hai, aise cora ke dvArA lAye hue artha ( suvarNAdi) ke lene ko caurArthAdAna kahate haiM / yaha acauryANuvrata kA eka praticAra hai / caurAhRtagraha - dekho caurArthAdAna | caurya - 1. pradattasya svayaM grAho vastunaH caurya mIryaMte / saMklezapariNAmena pravRttiyaMtra tatra tat / (ha. pu, 58, 131) / 2. stainyaM paradravyApaharaNAbhiprAyaH / ( mUlA. vR. 5- 166 ) / 3. pradattasya yadAdAnaM cauryamityucyate budhaiH / (lATIsaM. 6-33 ) / 1 1 saMkleza pariNAmapUrvaka binA dI huI vastu ke grahaNa karane ko caurya yA corI kahate haiM / cauryAnanda - 1. taha tivvakoha- lohAulassa bhUgrova - ghAyaNamaNajjaM / paradavvaharaNacittaM paraloyAvAyaniravevakhaM / / (dhyAnaza. 21) / 2. cauryopadezabAhulyaM cAturyaM cauryakarmaNi / yaccauryekaparaM cetastaccoryAnanda iSyate // yaccauryAya zarIriNAmahara haricantA samutpadyate, kRtvA cauryamapi pramodamatulaM kurvanti yatsantatam / cauryeNApi hRte paraiH paradhane yajjAyate saMbhramastaccaurya prabhavaM vadanti nipuNA raudraM sunindAspadam || (jJAnA. 25-26, pR. 266-67 ) / 3. paradravyaharaNe tatparatA prathamaM raudram / (mUlA. vR. 5-166 / 1 tIvra krodha va lobha se abhibhUta prANI kA citta jo dUsare ke dravya ke apaharaNa meM saMlagna rahatA hai, yaha cauryAnanda yA steyAnubandhI raudra dhyAna kahalAtA hai / 2 corI karane kA upadeza denA, corI karane meM cAturya rakhanA, citta ko sadA corI meM lagAye rakhanA, nirantara coro kA cintana karanA, corI karake harSita honA; ityAdi pravRtti ko cauryAnanda nAma kA raudradhyAna kahA jAtA hai / cyavana - 1. cyutiH cyavanam, vaimAnika jyotiSkANAM maraNam / ( sthAnA. abhaya vU. 1-27, pR. 19) / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cyAvita ] 2. cyavanamudvartanaM maraNamiti paryAya: / ( saMgrahaNI de. bR. 2, pR. 3) / 1 vaimAnika aura jyotiSI devoM ke maraNa ko cyavana yA cyuti zabda se kahA jAtA hai / 2 cyavana, udvartana aura maraNa ye samAnArthaka zabda haiM / cyAvita - 1. cyAvitaM tebhyaH ( devAdibhyaH ) evAyuHkSayeNa bhraMzitam | X XX uktaM ca vRddha: - X X X caiyaMmi cAvitaM jaM jaha kappA saMgamo surideNaM / taha cAviyamiti jIvA palieNA ukkhaeNaM ti / ( anuyo. hari vR. ud, pR. 14) / 2. caidaM NAma kadalIghAdeNa chiNNAyukkhayapadida zarIraM / uktaM ca visa-veyaNa rattakkhaya-satthaggahaNasaMkile se hi / AhArossAsANaM Nirohado chijjade AU ( dhava. pu. 1, pR. 22 ) ; kayalIghAdeNa maraNakaMkhAe jIviyAsAe jIviya-maraNasAhi viNA vA padidasarIraM caidaM / ( ghava. pu. 1, pu. 25 ) ; uvasaggeNa padidasarIro XX X caidadeho NAma / ( dhava. pu. 6, pu. 269 ) / 3. cetanasyopasargabalAdvA cyAvitazabdenocyate / (bha. prA. vijayo. 753) / 4. cyAvitaM kadalIghAtapatitaM tyAgavarjitam / ( zrAcA. sA. 6-12 ) / 5. kadalIghAteta patitaM cyAvitam / (na. gha. svo. TI. 8 - 16) / 1 prAyu ke kSaya se devatA zrAdi se bhraSTa karAye gaye zarIra ko vyAkti kahate haiM / 2 kadalIghAta - viSabhakSaNa, vedanA va raktakSaya prAdi-se khaNDita huI zrAyu ke kSaya se naSTa hue zarIra kA nAma cyAvitazarIra hai / 446, jaina-lakSaNAvalI cyuta - 1. cyutaM devAdibhyo bhraSTama x x x uktaM ca vRddheH - cutamiha ThANabhaTTa devo vva jahA vimANavAsA | jIvitaceyaNAdikiriyAbhaTTha cutaM bhaNimo || (anuyo. hari bR. ud, pR. 14) / 2. cudaM NAma kadalIghAdeNa viNA pakkaM pi phalaM va kammodaeNa jjhIyamANAyukkhayapadidaM / ( dhava. pu. 1, pR. 22); sayameva AyukkhaeNa padidasarIro cudadeho NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 266 ) / 3. zrAyuSo niHzeSagalanAdAtmanazcyutam ekam / (bha. prA. vijayo. 753 ) / 4. XX X cudaM sapAkeNa / paDidaM kadalIghAdapariccAgeNUNayaM hodi / ( go. ka. 56) / 5. cyutaM tyAgaM vinAyuSkakramakSayagatAtmakam / (AcA. sA. - 11 ) / 6. pakva phalamiva [chadmastha svayamevAyuSaH kSayeNa patitaM cyutam / (ana. dha. svo. TI. 8 - 19 ) / 7. tatra cyutaM svapAkena patitamapi kadalIghAta - sanyAsAbhyAmUnaM bhavati / ( go . ka. jI. pra. 56 ) / 1 devAdi garyAya se zarIra ke chUTane para vaha cyutazarIra kahalAtA hai| 2 kama ke udaya vaza kadalIghAta ke vinA zrAyu ke kSaya se pake huye phala ke samAna jo zarIra svayaM chUTatA hai use cyuta zarIra kahA jAtA hai / chatra - chatraM prasiddham, tadAkAro yogo'pi chatram / ( sUryapra. malaya. vU. 12-78, pU. 233 ) / chatra ke zrAkAra vAle yoga ko bhI chatra kahate haiM / chatrAtichatra -chatrAt sAmAnyarUpAt uparyaMnyAnyachatrabhAvato'tizAyi chatraM chatrAtichatram, tadAkAro yogo'pi chatrAtichatram / ( sUryapra. malaya. va. 12, 78, pR. 233) / sAmAnya rUpa se chatra ke Upara anya anya chatra ke sadbhAva se jo pratizaya yukta chatra hotA hai vaha chatrAtichatra kahalAtA hai, usake zrAkAra vAle yoga ko bhI chatrAtichatra kahate haiM / chadma- 1. chadma jJAna - dRgAvaraNe / dhava. pu. 1, pu. 188 ) / 2. chadma jJAna darzanAvaraNadvayaM bhaNyate / (bR. dravyasaM. TI. 44, pR. 165 ) / 3. chAdayatIti chadmajJAnAvaraNIyAdighAtikarmacatuSTayam / (zrAva. ni. malaya. vR. 233 ) / 4. chAdayatyAtmano yathAvasthitaM rUpamiti chadma jJAnAvaraNA dighAti karmacatuSTayam / ( saMgrahaNI de. vR. 114, pR. 57) / 1 jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa kA nAma cha hai / 4 yathAvasthita zrAtmasvarUpako zrAcchAdita karane vAle jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoM ko cha kahate haiM / chadmastha--- 1. chadma jJAna dRgAvaraNe, tatra tiSThantIti chadmasthA: / (ghava. pu. 1, pU. 188; bR. dravyasa. 44, pU. 165 ) ; chapani prAvaraNe tiSThantIti chadmasthAH / (ghava. pu. 1, pU. 160 ); chadumaM NAma zrAvaraNaM, tamhi ciTThaditti chaumattho / ( dhava. pu. 10, pR. 266) / 2. chadma AvaraNam, tatra sthitAH, sAvaraNajJAnA: chadmasthA: / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-48) / 3. chAdayatyAtmasvarUpaM yattacchadma jJAnAvaraNAdighAtikarma / tatra tiSThatIti chadmasthaH zrakevalI / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chadmasthamaraNa] ( sthAnA. abhaya vR. 2, 1, 72 ) / 4. chAdyate kevalajJAna- darzanamAtmano'neneti chadma jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAya-mohanIyakarmodayaH sati tasmin kevalasyAnutpAdAttadapagamAnantaraM cotpAdAcchadmani tiSThatIti chadmastha: / ( karmasta. go. vR. 2, pR. 5) / 5. chAdyate yathAvasthitamAtmanaH svarUpaM yena tacchadma jJAnAvaraNIyAdi karma, tasmin tiSThantIti chadmasthA: / (bRhatsaM. malaya. vR. 170 ) / 6. chAdayatIti chadma jJAnAvaraNIyAdighAtikramaM catuSTayam, chadmani tiSThatIti chadmastha: / (zrAva. ni. malaya. vR. 233, pR. 202) / 1 jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma kA nAma chadma hai, isa chadma meM jo sthita rahate haiM unheM chadmastha kahate haiM / 447, jaina- lakSaNAvalI chadmasthamararaNa - 1. chaumatthamaraNaM chaumatthasaMyatANa maraNaM jAva maNapajjavaNANINaM / (uttarA cU. pU. 126 ) / 2. chadmasthamaraNam - akevali - maraNam / (samavA. zrabhaya. ya. 17, pR. 33) / 3. maNapajjavohiNANI suya-maiNANI maraMti je samaNA / chaumatthamaraNameyaM XX X // ( prava. sAro. 1015 ) / 4. mana:paryayajJAnino'badhijJAninaH zrutajJAnino matijJAninazca mriyante ye zramaNAH tapasvinaH chAdayantIti chadmAni jJAnAvaraNAdIni karmANi teSu tiSThantIti chadmasthAsteSAM maraNaM chadmasthamaraNam / ( prava. sAro vR. 1015 pR. 300 ) / 1 mana:paryayajJAnI taka cAra kSAyopazamika jJAna vAle - chadmastha saMyatoM ke maraNa ko chadmasthamaraNa kahate haiM / chandanA - 1. Xx X puvvagahieNa chaMdaNa X X X / / (zrAva. ni. 667 ) / 2. pUrvagRhItenAzanAdinA chandanA zeSasAdhubhyaH kartavyA - idaM mayA'zanAdyAnItam, yadi kasyacidupayujyate tato'sAvicchAkAreNa grahaNaM karotviti / ( zrAva. ni. hari. vR. 667) / 3. chandanA protsAhanA, idaM bhaktaM bhuMkSva iti / ( zranuyo, hari vR. pU. 58 ) / 2 isa prazana (bhojada) zrAdi ko maiM lAyA hUM, yadi kisI ke lie upayogI ho to icchAkAra ke sAtha grahaNa kara le, isa prakAra pUrva gRhIta prazana Adi se zeSa sAdhunoM ke lie chandanA kI jAtI hai / [channadoSa chandonirodha -- chando vazastasya nirodhaH chandonirodhaH -- svacchandatAniSedhaH x x x yadvA chandasA - gurvabhiprAyeNa, nirodhaH zrAhArAdiparihArarUpa: chandonirodha: X X X athavA chando veda grAgama ityanarthAntaram, tataH chandasA 'prANAe cciya caraNaM ityAdinA nirodhaH indriyAdinigrahAtmakaH chandonirodha: / (uttarA. sU. zA. vR. 4-8, pR. 222, 23) / chanda kA artha vaza yA prabhutA hai, usake nirodha kosvacchandatA ke niSedha ko - chandonirodha kahate haiM / reat guru ke abhiprAyAnusAra zrAhAra Adi ke nirodha ko bhI chandonirodha kahate haiM / athavA chanda kA artha veda yA zrAgama hotA hai| tadanusAra chanda arthAt 'prajJA ke anusAra AcaraNa karanA cAhiye' ityAdi zrAgama se kiye jAne vAle indriyoM ke nigraha rUpa nirodha ko chandonirodha jAnanA caahie| chando'nuvartana - 1. chaMdANuvaTTaNaM nAma AyariyANa sIseNa kAlaM tuleUNaM AhAra uvahi uvassagANa uvavAyaNaM kAyavvaM / (dazavaM. cU. 1, pR. 28) / 2. chando'nuvartanam abhiprAyAnuvRttiH / (samavA. abhaya vR. 1, pR. 89 ) / 1 ziSya ke dvArA samaya ke anusAra prAcAryoM ke liye zrAhAra, upadhi aura upAzraya kI jo vyabasthA kI jAtI hai, isakA nAma chandonuvartana hai / yaha sAta prakAra kI zraupacArika vinaya meM se eka hai / chando'nuvartI - chando gurUNAmabhiprAyastamanuvartate zrArAghayatItyevaMzIlaH chando'nuvartI / ( vyava. sU. bhA. malaya. vR. 1-78 ) | gurujanoM ke abhiprAyAnusAra unakI sevA karane vAle ko chando'nuvartI kahate haiM / channadoSa - 1. IdRze vratAticAre sati kiM naH [ nuH ] syat prAyazcittamityupAyena gurUpAsanA SaSThaH / (ta. vA. 6, 22, 2 ) / 2. IdRze doSe kiM prAyazcittamityupAthena pracchanna [na] m / (ta. ilo, 6-22) / 3. chaSNaM pradRSTAlocanA / (bha. zrI. vijayo. 562) / 4. IdRze vratAticAre sati nuH kiM syAt prAyazcittamityupAyena gurUpAsanA SaSThacchannadoSaH / (cA. sA. pR. 21) / 5. doSe satIdRze deyaM ki prAyazcittamityalam / prazna: svacchAdanena syAcchannaM lajjAbhayAdibhi: / / ( zrAcA. sA. 6-33 ) / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chadidoSa] 448, jaina-lakSaNAvalI [chAdana 6. pracchannaM pAlocayati kila muktaM bhavati / lajjA. 1arthabheda ko udbhAvita karake bacana ke vighAta lutAmupadAparAdhAnalpazabdena tathAlocayati yathA karane ko chala kahate haiN| jaise-yadi koI devadatta kevalamAtmaiva zRNoti, na gururityeSaH (channa) SaSTha ko navIna kambala se yakta dekhakara 'navakambalo devaAlocanAdoSaH / (vyava. bhA. vR. 1, 342, dattaH' aisA kahatA hai to kahAM haiM no kambala, eka pR. 16) / 7. channaM kIdRcikitsedagadoSe pRSTa- hI kambala to usake pAsa hai' aisA kahate hue usake veti tadvidhiH / (ana. dha. 7-42); Idaze doSe kathana ko asatya vtlaanaa| yaha 32 sUtradoSoM meM sati kIdRza prAyazcitaM kriyate, iti svadoSoddezena pAMcavAM hai| guruM pRSTvA taduktaM prAyazcittaM kurvatazchannaM nAmA- chaviccheda-1. chaviH zarIram, tasya chedaH pATanaM locanAdoSaH syAdityarthaH / (prana. gha. svo. TI. 7, karapatrAdibhiH / (zrA. pra. TI. 258) / 2. chavi42) / 8. channaM yadA ko'pi na bhavatyAcAryasamIpe cchedaH hasta-pAda-nAsikAdiccheda iti / (prAva. tadA ekAnte pApaM prakAzayatIti chnndossH| (bhAva- hari. va. 166, bhA. 3, pR. 114) / 3. chavI prA. TI. 118) / zarIraM, tassa NahAdINaM kiriyAvisesehi khaMDaNaM chedo 1 isa prakAra ke vrataviSayaka aticAra ke hone para chvicchedo| (dhava. pu. 14, pR. 401) / 4. chavi manaSya ke lie kyA prAyazcitta hotA hai, isa prakAra zarIraM tdaka vA, cheda: pATanaM dvidhAraNam / (ta. bhA. upAya se guru kI upAsanA karanA; yaha AlocanA siddha. vR. 7-20) / 5. chavi: tvaka, tadyogAccharIkA channa nAmaka chaThA doSa hai| 3 adRSTa rahakara ramapi chaviH, tasya chedaH-prasiputrikAdibhiH pATanam / pAlocanA karane se channa doSa kA bhAgI hotA hai| (gha.bi.ma.va. 3-23) / 8 jaba prAcArya ke pAsa meM dUsarA koI na ho taba 1 karapatra (karoMta) Adi se zarIra ke chedane ekAnta meM pApa ko prakAzita karanA, yaha AlocanA kA nAma chaviccheda hai| yaha ahiMsANuvrata kA kA chaThA channa doSa hai| eka aticAra hai| 3 chavi nAma zarIra kA hai, di (doSa)-1. tathA chadirvamanamAtmano yadi usake nakha prAdi avayavoM kA viziSTa kriyA ke bhavati / (malA. va. 6-76) / 2. xxx dvArA khaNDana karanA; ise chaviccheda kahate haiN| chdiraatmnaa| chardanam xxx // (ana. gha. vidoSa-1. chaviH alaMkAravizeSastena shuuny5-44)| miti / (prAva. ni. hari. vR. 884, pR. 375) / 2. 1 sAdhu ke prAhAra karate samaya vamana ho jAne para chavi: alaMkAravizeSatA[Sa:], tena zUnyatA tena zUnyatA chadi nAmaka bhojana kA antarAya hotA hai| chavirdoSaH / (prAva. malaya. vR. 883, pR. 483) / dita-ghRtAdicchardayan yaddadAti tat chaditam, chavi kA artha alaMkAravizeSa hotA hai| alaMkArachadyamAne ghRtAdau tatrasthasyAgantukasya vA sarvasya vizeSa se rahita sUtra-grAgamavAkya-kI racanA jantormadhUbindUdAharaNana yidhanAsambhavAt / (yoga. karane para chavi nAma kA sUtradoSa hotA hai| yaha zA. svo. viva. 1-38, pR. 137) / 32 sutradoSo meM 23vAM hai| ghI Adi ko girAte hue pAhArAdi ke dene para chavyAI-chaviadda tu yat snigdhatvagdravyaM muktAchadita doSa hotA hai| kAraNa ki ghI Adi ke phala raktAzokAdikaM tadabhidhIyate / (sUtrakR. ni. girAne se vahAM rahane vAle athavA Agantuka sabhI ke zI. va. 2, 6, 185, pR. 136) / madhubindu ke udAharaNa se viranA ko sambhAvanA motI va lAla azoka Adi gIlI tvacA se yukta hai| yaha 10 eSaNAdoSoM meM antima hai| dravya ko chavi-prArdra kahA jAtA hai| chala- 1. vacana vighAto'rthavikalpopapattyA chalaM chAdana-1. anubhUtavRttitA chAdanam / pratibandhavAkachalAdi / yathA-navakazbalo devadatta ityaadi| kahetusannidhAne yati anudbhutavattitA'nAvirbhAva: prAva. ni. hari. vR. 881, pR. 375) / 2. arthavi. chAdanamityavasIyate / (ta. vA. 6, 25, 3) / 2. kalpopapattyA vacanavighAtaH chalam / (prAva. malaya. anudabhUtavRttitA chAdanam / (ta. ilo. 6-25) / va.881, pR. 483) / 3. chAdanaM saMvaraNaM sthaganam, dveSAt pRSTo 'pRSTo Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA] 446, jaina-lakSaNAvalI [chinnanimitta vA nAcaSTe guNAn sato'pi / (ta. bhA. siddha. va. mupaviSTaH sarvamarthamavavudhyate vyAkhyAnAdutthitazca 6-24) / na kimapi smarati sa chidra kuTasamAnaH, yathA hi 1 pratibandhaka hetu ke sannidhAna meM dUsare ke samIcIna chidra kuTo yAvattadavastha eva gADhamavanitalasaMlagno yA vidyamAna guNoM ko pragaTa nahIM karanA, yaha chAdana 'vatiSThate tAvanna kimapi jalaM tataH zravati, stoka zabda kA abhiprAya hai| vA kiMciditi, evameSo'pi yAvadAcAryaH pUrvAparAnuchAyA - 1. chAyA prkaashaavrnnnimittaa| (sa. si. sandhAnena sUtrArtha mupadizati tAvadavabudhyate, utthitazced 5-24; ta. vA. 5, 24, 16) / 2. pRthivyAdi- vyAkhyAnamaNDalyAH tarhi svayaM pUrvAparAnusandhAnaghanapariNAmyupazleSAt dehAdiprakAzAvaraNatalyA kAreNa vikalatvAnna kimapi anusmarati / (prAva. ni.malaya. chidyate, chinattyAtmAnamiti vA chaayaa| (ta. vA. 5, bR. 136, pR. 143) 24, 1) / 3. vRkSAdyAzrayarUpA manuSyAdiprati. jisa ghar3e ke nIce mUla meM cheda ho use chidra kUTa bimbarUpA ca chAyA vijnyeyaa| (bR. dradhyasaM. TI. 16) / kahate haiM / jaise chidrakuTa jaba taka bhUmi ke Upara 4. prakAzAvaraNakAraNabhUtA chAyA dviprakArA / ekA / saMlagna rahatA hai taba taka usase jala nahIM nikalatA vrnnaadivikRtiprinntaa| ko'rthaH ? gaurAdivarNa pari- hai, yA kucha thor3A sA hI nikalatA hai| vaise hI tyajya zyAmAdibhAvaM gatA / dvitIyA chAyA praticchanda- jo ziSya jaba taka vyAkhyAnamaNDalI meM baiThA rahatA mAtrAtmikA / (ta. vRtti zruta. 5-24) / 5. vRkSA hai taba taka upadiSTa artha ko pUrNa rUpa se prahaNa dyAzrayarUpA manuSyAdipratibimbarUpA varNAdivikAra karatA hai, tatpazcAt kucha bhI smaraNa nahIM karatA pariNatA ca chaayaa| (kAtike. TI. 206) / hai, use chidrakuTa samAna ziSya kahA jAtA hai| 6. chyati chi natti vA tapamiti chAyA / (uttarA. chinnanimitta-dekho chinnamahAnimitta / 1. surani. zA. vR. 1-57, pR. 38) / dANava-rakkhasa-Nara-tiriehiM chiNNasattha-vatthANi / 1 prakAza ke prAvaraNa ke nimitta se jo pratibimba pAsAda-Nayara-desAdiyANi ciNhANi daNaM // (parachAI) par3atA hai usakA nAma chAyA hai| kAlattayasaMbhUdaM suhAsuhaM maraNavivihadavvaM ca / suhachAyAgati-te ki taM chAyAgatiH ? 3 jaMNa haya dukkhAI lakkhai ciNhaNimittaM ti taM jaanni| (ti. chAyaM vA gayachAyaM vA narachAyaM vA kiNNarachAyaM vA pa. 4,1011-12) / 2. vastra-zastra-chatropAnadAmahoragachAyaM vA gaMdhavachAyaM vA usahachAyaM vA sana-zayanAdiSu deva-mAnuSa-rAkSasAdivibhAgaH zastra kaNTaka-maSikAdikRtachedanadarzanAt kAlatrayaviSayarahachAyaM vA chattachAyaM vA uvasaMpattijjA NaM gacchati se taM chAyAgatiH / (prajJApa. 16, lAbhAlAbha-sukhaduHkhAdisUcanaM chinnam / (ta. vA, 3, 36, 3) / 3. tatra bIjapadAdadha:sthitAnyeva205, pR. 327) / padAni bIjavadasthitiligena jAnAti [vastraghor3A, hAthI, manuSya, kinnara, mahoraga, gandharva, zastra-chanopAnadAsana-zayanAdiSu deva-mAnuSa-rAkSasAvRSabha ratha athavA chatra kI chAyA kI samIpatA se jo gamana hotA hai, isakA nAma chayAgati hai| divi ] bhAgaH zastra-kaNTaka-bhUSikAdikRtcchedadarzanAt kAlatrayaviSayalAbhAlAbha-sUkhaduHkhAdisaMstavanaM chinnachAyAnupAtagati-se ki ta chAyANavAyagatI ? m / (cA. sA. pR. 66) / 4. yaM prahAraM chedaM je NaM purisaM chAyA aNugacchati no purise chAyaM vA dRSTvA puruSasyAnyasya vA zubhAzubhaM jJAyate aNugacchati, se taM chAyANuvAyagatI / (prajJApa. tacchinna nimittaM nAma / (mUlA. vR. 6-30) / 16-205, pR. 327) / 1 deva, dAnava, rAkSasa, manuSya aura tiryacoM ke chAyA jo puruSa ke pIche calatI hai, puruSa chAyA ke dvArA chade gaye zastra aura vastra prAdi ko tathA pIche nahIM calatA, yaha chAyAnupAtagati kahalAtI hai| chinna prAsAda, nagara evaM deza Adi ko dekhakara tInoM chidrakuTasamAna ziSya-yasya adho budhne chidraH kAloM sambandhI zubha-azubha, maraNa evaM sukha-duHkhAdi sa chidra kuuttH| xxx yo vyAkhyAnamaNDalyA- ko jAna lenA, yaha chinnanimitta kahalAtA la. 57 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [cheda 14 chinnapuSTasaMhanana] 450, jaina-lakSaNAvalI hai / 2 vastra, zastra, chatra, jUtA, Asana tahArUaM avarAhaM NAUNa pariyAro chijji| saM aura zayyA prAdi meM deva, manuSya aura rAkSasa prAdi jahA-ahorattaM vA pakkhaM vA mAsaM vA saMvaccharaM vA ke vibhAga se zastra, kAMTA aura cahA prAdi ke dvArA evamAdi chedo bhavati / dazava. ca. pR. 26) / kiye gaye chedana ko dekhakara tInoM kAloM sambandhI 5. karNa-nAsikAdInAmavayavAnAm apanayanaM cheda lAbha-alAbha va sukha-duHkha prAdi kI sUcanA karanA, iti v.thyte| (ta. vA. 7, 25, 3; ta. zlo. ise chinnanimitta kahate haiM / 7-25); divasa-pakSa-mAsAdinA pravrajyAhApanaM saMhanana-chinnAni antaritAni, puSTAni chedaH / cira pravrajitasya divasa-mAsAdivibhAgena asthIni, yena prabhavatA tacchinna puSTaM SaSThaM sNhnnm| prabajyAhApanaM cheda iti pratyetavyam / (ta. vA. 6, paMcasaM. ca. svo. va. 3-127, pR. 37) / 22, 8) / 6. divasa-pakkha-mAsa udu-ayaNa-saMvacchajisake prabhAva se zarIra kI haDaDiyAM antara-sahita rAdipariyAya chettaNa icchidapariyAyAdo heTrimahoM use chinnapuSTa saMhanana kahate haiN| bhUmIe ThavaNaM chedo NAma pAyacchittaM / (dhava. pu. 13, chinnamahAnimitta-bekho chinnanimitta / aMga- pR. 61) 7 karNAdyapanayaccheda: xxx / (ha. pu. cha yAvivajjAsa-vatthAlaMkArachedaM maNava-tirikkhAdINaM 58-164) / 8. chedo'pavartanamapahAra ityabhinnArthAH ceTTA-saMThANANi daTTaNa suhAsuhAvagamo chiNNaM NAma paryAyA: / sa ca chedaH paryAyasya mahAvatAropaNakAlAmahANimittaM / (dhava. pu. 6, pR. 73) / dArabhya gaNyate / XXX pravrajyAdivaso yatra zarIrachAyA kI viparItatA, vastra va alaMkAra kA mahAvatAropaNaM kRtaM tadAdiH pryaayH| tatra paMcacheda tathA manuSya aura tiyaMca prAdikoM kI ceSTA va kAdichedaparyAyasya yathA yasya tAvada dazavarSANyAprAkAra ko dekhakara zabhAzubha kA jAnanA, yaha chinna- ropitamahAvratasyAparAdhAnurUpaH kadAcit paJcakacchedaH mahAnimitta kahalAtA hai| kadAcicca dazaka ityAdi yAvat SaNmAsachinnasvapna (chiNNasumiraNa)-1. kari kesari- parimANacchedo laghurgururvA, evaMvidhena chedena pahRdINa daMsaNamettAdi ci[chi ] bahasa uNataM / (ti. chidyamAnaH pravrajyAdivasamapyapaharatIti / (ta. bhA. pa. 1016) / 2. vasaha-mAyaMga-sIha-sAyara-caMdA- siddha vR. 6-22) / 6. asaMyamajugupsArthameva pravrajyA. icca-jalakaliyakalasa-paumAhiseya-jalaNa-paumAyara- hApana chedH| (bha. prA. vijayo. 6) / 10. azuddhobhavaNavimANa - rayaNarAsi-sIhAsaNa : kIDatamaccha- payogo hi chedaH, zuddhopayogarUpasya zrAmaNyasya paphuladAmajuvalANaM aNNoNNasaMbaMdhavirahiyANaM chedanAt tasya hiMsanAt / (prava. sA. amRta. va. suttatitthayaramAdUNaM solasaNNaM dasaNaM chiNNasumi- 3-16) / 11. pravrajyAhApanaM chedo mAsa pakSa-dinANo NAma | (dhava. pu. 6, pR. 74) / dinaa| (ta. sA. 7-26) / 12. cira-pravrajitasya 2 paraspara ke sambandha se rahita baila, hAthI, siMha sahajabalassa svabhAvazUrasya gavitasya kRtadoSasya aura samudra prAdi 16 svapna, jo tIthaMkara kI mAtA divasa-mAsAdibhAgena pravrajanaM chittvA chinnakAlAdiko dikhate haiM, unheM chinnasvapna kahA jAtA hai| nA'vasthAnaM chedo nAma / (cA. sA. pR. 62) / cheda-1. apayattA vA cariyA sayaNAsaNa-ThANa- 13. chedena vratabhedena xxx (prava. sA. jaya. va. caMkamAdIsu / samaNassa sambakAla hiMsA sA saMtatatti 3-6); nirvikalpakasamAdhirUpasAmAyikasyaikadezena madA / / prava. sA. 3-16) / 2. karNanAsikAdInAma- cyutirekadezazchedaH, sarvathA cyatiH sakala dezazchedaH vayavAnAmapanayana chedH| (sa. si. 7-25; cA. sA. iti deza-sakala bhedena dvidhA chedaH / (prava. pR. 5; ratnaka. tI. 3-8; sA. gha. svo. TI. sA. jaya. vR. 3-10); svasthabhAvacyuta lakSaNaH 4-15); divasa-pakSa-mAsAdinA pravrajyAhApanaM chedH| chedo bhavati / (prava. sA. jaya. vR. 3-11) / (sa. si. 6-22ta. zlo. 6-22) / 3. chado- 14. cheda: divasa-mAsAdinA pravrajyAhApanam / 'pavartanamapahAra ityanantaram / sa pravrajyAdivasa- (malA. va. 11-16) / 15. divasAditapazchedazchedapakSa-mAsa-saMvatsarANAmanyatameSAM bhavati / (ta. bhA. saMyamaparyaye / sadapaMkRtadoSasya ciradIkSAhitaiSiNA / / punardIkSA graho mUla sarvA pUrvA tapaHsthitim / chittvo Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaida] 451, jana-lakSaNAcalI [chedopasthApaka mArgastha pArzvasthaprabhatizramaNeSvidam / / (prAcA. sA. chedana - chedanaM zarIrasyAnyasya vA khaDgAdineti x 6, 47-48) / 16. che dastapasA durdamasyAhorAtra- xxathavA chedanaM karmaNa: sthitighAtaH / (sthAnA. paJcakAdinA krameNa zramaNaparyAyazchedanam / (yogazA. abhaya. va. 1-34, pR. 10) / svo. viva. 4-60) / 17. cirapravajitAdRptazakta- khaDga prAdi se zarIra ke chedane athavA pariNAmazarasya saagsH| dinapakSAdinA dIkSAhApanaM cheda- vizeSa se kamoM kI sthiti ke ghAta karane ko mAdizet / / (ana. dha. 7-54) / 18. zabdagraha- chedana kahate haiN| nAsikAMgulivarAMga-cakSurAdInAmavayavAnAM vinAzanaM chedati-dekho sevArtta / tathA yatrAsthIni paraspara chedaH (ta. vRtti zruta. 7-25); divasa-pakSa-mAsAdi- chedena vartante, na kIlikAmAtreNApi bandhastat SaSTha vibhAgena dIkSAhApana chedo nAma prAyazcitam / chedavati tacca prAyo manuSyAdInAM nityaM snehA. (ta. vatti zruta.6-22, bhAvaprA. TI.78 kArtike. myaGgAdirUpAM parizIlanAmapekSate / (jIvAjI. TI. 446) / 16. karNa-kaMbala-nAsikAMguli-prajanana- malaya. va. 13, pR. 15) / cakSa gadInAmavayavAnAM vinAzanaM chedaH / (kAtike. jisameM haDDiyAM paraspara cheda se yakta hoM, kIloM se TI. 322) / 20. chedo nAsAdichi drArthaH kASTha- bhI saMbaddha na hoM; yaha chedati nAma kA chaThA sa[zalAdibhiH kRtH| tAvanmAtrAtiriktaM tanna saMhanana hai| vaha prAyaH manuSyoM Adi ke hotA hai aura vidheyaM pratimAnvitaiH / (lATIsaM. 5-265) / sadA telamardana Adi kI apekSA karatA hai| 1 sonA baiThanA sthAna aura calanA Adi kriyAoM chedatpaSTa-dekho chadavati va sevAta saMhanana / meM jo sadA sAdhu kI prayatna ke binA pravRtti hotI chedAhaM-chayArihaM jammi ya paDisevie saMdasiyahai-unheM asAvadhAnI se sampanna kiyA jAtA hai- puvapariyAyadesAvaIyaNa kIrai, nANAvivAhi. yaha pravRtti hisArUpa mAnI gaI hai| zuddhopayogarUpa muni- saMdUsiyagovaMgachayaNamiva sesasarIrAvayava paripAlaNatthaM, dharma ke cheda (vinAza) kA kAraNa hone se use cheda tahehAvi se sapariyAya rakkha NatthaM eyaM chayariha / (azuddha upayogarUpa) kahA gayA hai / 2 kAna aura (jItaka. cU. 4, pR. 6 / nAka prAdi zarIra ke avayavoM ke kATane kA nAma jisa prakAra aneka prakAra kI vyAdhi se dUSita zarIra cheda hai, yaha ahiMsANavata ke pAMca aticAroM ke ke kisI avayava kA zaSa zarIrAvayavoM ke rakSaNArtha antargata hai| dina, pakSa prayavA mAsa prAdi ke vibhAga cheda kiyA jAtA hai-use kATa kara alaga kara se aparAdhI sAdha ke dIkSAkAla ko kama karanA, diyA jAtA hai-usI prakAra jisakA sevana karane ise cheda kahA jAtA hai| yaha nau prakAra ke para dUSita huI pUrva paryAya-zrAmaNya avasthA kAprAyazcitta meM se eka hai| 8 cheda kA artha apavartana kucha aMza meM-dina, pakSa va mAsa prAdi ke krama hai / yaha mahAvata-prAropaNa ke dina se lekara dIkSA- se- chaMda kara diyA jAtA hai-kama kara diyA paryAyakA kiyA jAtA hai| jaise-jisa sAdhu ke jAtA hai-vaha chedAhaM prAyazcitta kahalAtA hai| mahAvrata ko svIkAra kiye dasa varSa hae haiM usake yaha dasa prakAra ke prAyacitta meM eka hai| aparAdha ke anasAra kadAcit pAMca dina kA aura chedopasthApaka-1. tesu (mUla guNasU) pamatto samaNo kadAcita dasa dina kA, isa prakAra chaha mAsa pramANa chadovaTThAvago hodi / (prava. sA. 3-6) / taka dIkSAparyAya kA cheda kiyA jA sakatA hai| 2. chettaNa u pariyAga porANaM jo Thavei appANa / isa prakAra ke cheda se dIkSA kA kAla utanA kama dhammami paMcajAme chedovaTThAvaNo sa khalU / / (bhagavatI. ho jAtA hai| 4 khaM., 25, 7, 6, pR. 262) / 3. chattUNa ya chedagati - mRdaMga-bherI-zaMkhAdizabdapudgalAnAM chi- pariyAyaM porANaM jo Thavei appANaM / paMcajame dhamma nAnAM gatiH chedgtiH| (ta. vA. 5, 24, 21) / so chedovaTThAvago jiivo|| paMcasaM. 1-130; dhava. mRdaMga, bherI aura zaMkha Adi ke cheda ko prApta hue pu. 1, pR. 272 ud ; go. jI 470) / zabdapudgaloM kI gati yA gamana ko chedagati kahate haiN| 1. aTThAIza mUlaguNoM meM pramAdayakta sAdha chedoyaha dasa prakAra kI kriyA meM tIsarI hai| pasthApaka hotA hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaidopasthApana] 452, jaina-lakSaNAvalo [chedopasthApanA chedopasthApana-dekho chadApasthApaka / 1 chedazcopa- 1 jisa caritra meM pUrva paryAya ko cheda kara use sthApanaM ca yasmistacchedopasthApanam / etaduktaM bhavati khaNDita kara-mahAvatoM meM sthApita kiyA jAtA hai -pUrvaparyAyasya chedo mahAvrateSu copasthApanamAtmano vaha che dopasthApanacAritra kahalAtA hai| 3 jisa caritra yatra tacchedopasthApanam / (prAva. ni. hari. va. 214, meM hiMsAdi ke bhedapUrvaka sAvadha karma kA tyAga kiyA pR.80)| 2. tathA chedopasthApanam iha yatra pUrva- jAtA hai, athavA vrata kA vinAza hone para vizaddhi paryAyasya chedo mahAvrateSu copasthApanamAtmanaH ko jAtI hai use chedopasthApana kahate haiM / tacche dopasthApana mucyate / (anuyo. hari. va. pR. chedopasthApanazuddhisaMyama- dekho chedopasthApana / 104) / 3. yatra hiMsAdibhedena tyAga: saavdykrmnnH| tasya ekasya (sAmayikazuddhisaMyamasya) vratasya chedena vratalope vizuddhirvA chedopasthApanaM hi tat // (ta. sA. dvi-tryAdibhedenopasthApanaM vratasamAropaNaM chedo. 6-46) / 4. vratAnAM bhedanaM kRtvA yadAtmanyadhiro- pasthApanazuddhisaMyamaH / Xxx tadevaka (sAmayikapaNama / zodhanaM vA vilopena cchedanopasthApanaM zuddhisaMyama) vrataM paMcadhA bahudhA vA vipATya dhAraNAt matam / (paMcasaM. amita. 240, pR. 30) / 5. yadA paryAyAthikanayaH cha dopasthApanazuddhisaMyamaH / (dhava. yugapatsamastavikalpatyAgarUpe paramasAmayike sthAtu- pu. 1, pR. 370) / mazakto'yaM jIvastadA samastahiMsAnRtaste yAbrahmapari- sAmAyikazuddhi saMyama rUpa eka vrata ke cheda segrahebhyo virativratamityanena paJcaprakAravikalpabhedena do-tIna Adi ke bheda se- vrata ke prAropita karane vratacchedena rAgAdivikalparUpasAvadhebhyo nivartya ko chedopasthApanazaddhi saMyama kahate haiN| yaha nijazuddhAtmanyAtmAnamupasthApayatIti chedopasthA- paryAyAthika nayake prAzrita hai| panama / athavA chede vratakhaNDe sati nirvikArasaMvitti- chedopasthApanA - dekho chedosthApanazaddhisaMyama / rUpanizcayaprAyazcittena tatsAdhakabahiraGgavyavahAra- 1. pramAdakRtAnarthaprabandhavilope samyakapratikriyA prAyazcittena vA svAtmanyupasthApanaM chedopasthA- chedopasthApanA vikalpanivRnirvA / (sa. si. panam / (bR. dravyasaM. 35) / 6. vratasamiti guptigaH 6-18) / 2. pramAdakRtAnarthaprabandhavilope samyaka paMca-paMcatribhirmateH / chadai dairupAtyarthaM sthApanaM pratikriyA chedosthApanA / trasa-sthAvarajantu-deza kAla. svasthitikriyA / / chadopasthApanaM proktaM sarvasAvadya- prAdurbhAva-nirodhApratyakSatvAt pramAdavazAdabhyupagatavarjane / vrataM hiMsAnRtaste yAbrahmasageSvasaMgamaH / niravadyakriyAprabandhavilope sati tadupAttasya karmaNaH (prAcA. sA. 5. 6-7) / 7. tatra chedaH pUrvaparyAyasya, samyak pratikriyA chedopasthApanA bijnyeyaa| vikalpaupasthApanA ca mahAvrateSu yasmin cAritre tat chedo- (nivR[]ttirvA / athavA, sAvadha karma hiMsAdibhedena pasthApanama / (prAva. ni. malaya. vR. 114, vikalpanivR [va] ttiH chedopsthaapnaa| pa. 116% SaDazI. malaya. vR. 15, pR. 20) / 8. 6,18, 6-7) / 3. trasa-sthAvarajantudezakAlaprA. tathA chedaH sAticArasya yateniraticArasya vA durbhAvanirodhApratyakSatvAt pramAdavazAdabhyupagata niravadyazikSakasya tIrthAntararasambanghino vA tIrthAntaraM pratipa- kriyAprabandhapralope sati tadupAttasya karmaNaH samyaka dyamAnasma pUrvaparyAyavyavacchedarUpaH, tadyuktopasthApanA pratikriyA chedopasthApanA'thavA sAvadyakarmaNo hiMsAdimahAvratAropaNarUpA yasmin tat chedopasthApanaM bhedena viklpaannivRttishchedopsthaapnaa| (cA. sA. bhavet / (uttarA. ne. va. 28-32, pR. 323) / pR. 37) / 4. pramAdena kRto yo 'tyarthaH prabandho hi 6. sAmAyikasaMyato bhUtvA pracyutya sAvadhavyApAra- hisAdInAmavratAnAmanuSThAnaM tasya vilope sarvathA pratipanto yo jIvaH purANaM prAktanaM sAvadyavyApAra- parityAge samyagAgamoktavidhinA pratikriyA parvatA. paryAyaM prAyazcittazchittvA prAtmAnaM vratadhAraNAdi ropaNaM chedopasthApanA, chedena divasa-pakSa.mAmAli. paMcaprakArasaMyamarUpadharma sthApayati sa chedo- pravajyAhApanenopasthApanA vratAropaNaM chedopasthApanA / pasthApanasaMyataH syAt, chedena prAyazcittAcaraNena sakalpavikalpaniSedho vA chedopsthaapnaa| (ta. vatti. upasthApanaM yasya sa chedopasnApanam / (go. jI. jI. shrut.6-18)| 5. sAmAyika saMyato bhutvA pracyatya pra. 471) / sAvadhavyApArapratipanno yo jIva: purANaM prAktanaM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ choTitadoSa ] sa sAvadyavyApAraparyAyaM prAyazcittaMchittvA zrAtmAnaM vratadhAraNAdipaM ca prakArasaMyamarUpadharme sthApayati chedopasthApana saMyataH syAt / (go. jI. jI. pra. TI. 471) / 1 pramAda ke vaza hokara kiye gaye anartha samUha ( doSoM) ke dUra karane ke viSaya meM jo ucita pratIkAra kiyA jAtA hai usakA nAma chedopasthApanA cAritra hai / zrathavA vikalpa ke hiMsAdi ke bheda se hone vAle sAvadya karma ke bheda ke - sadbhAva ko chedopasthApanA cAritra jAnanA cAhiye / choTitadoSa -- bhujyate bahupAtaM yatkarakSepyathavA karAt / galad bhitvA karo tyaktvA'niSTaM vA choTitaM ca tat // ( zrana. dha. 5-31) / adhika anna-pAna nIce girAte hue bhojana karanA, parosane vAle ke hAtha se athavA apane hAtha se dUdhachAMcha prAdi nIce girate hue bhojana karanA, athavA priya vastu ko chor3akara priya vastu ko khAnA, ityAdi prakAra se bhojya sAmagrI ko chor3ate hue bhojana karane ko choTita doSa kahate haiM / jagat - 1. sthiti-janananirodhalakSaNaM caramacaraM ca jagatpratikSaNam / (svayaMbhU. 114) / 2. sakala cetaneta rakSaNapariNAma lavavizeSAH parasparaviviktAtmAnastadanyonyAbhAvamAtraM jagat / ( zraSTaza. 1-14) / 3. jagat cetanAcetanadravyasaMhatiH / (bha. zrI. vijayo. 82 ) / 1 jisakA lakSaNa pratyeka samaya meM honevAlI dhauvya, utpAda aura vyaya rUpa avasthA hai tathA jo carAcara ( sthAvara-jaMgama ) padArthoM se paripUrNa hai use jagat kahA jAtA hai / 3 cetana aura zracetana dravyoM ke samudAya ko jagat kahate haiM / 1 jagatzreNI - - 1. udvArapallachedo tassAsaMkheyabhAgamette ya panaghaNaM gulabaggidasaMvaggidayamhi sUijaga seDhI // ( ti. pa. 1 - 131 ) / 2. asaMkhyeyAnAM varSANAM yAvantaH samayAstAvatkhaNDamaddhApalyaM kRtam, tato'saMkhyeyAn khaNDAnapanIyA'saMkhyeyamekaM bhAgaM buddhyA viralIkRtya ekaikasmin ghanAGgulaM dattvA paraspareNa guNitA jAtA jagacchreNI / (ta. vA. 3, 38, 7) / 3. rajjU sattaguNidA jagaseDhI / dhava. pu. 4, pR. 184) / 4. hodi prasaMkhejjadimappamANabidaMgulANa hadI / ( tri. sA. 7) / [jaghanya antarmuhUrtaM 1 zraddhApatyako zraddhaccheda rAzi ke asakhyAtaveM bhAga pramANa ghanAMguloM ko rakhakara unako paraspara guNA karane para jo rAzi utpanna hotI hai use jagacchra eNI kahate haiM / jagatsvabhAva - 1 tatra jagatsvabhAvo dravyANAmanAdyAdimatpariNAmamayuktAH prAdurbhAva tirobhAvasthityanyatAnugrahavinAzA: / ( ta. bhA. 7-7 ) / 2. tAMstAn deva mAnuSa- tiryaG-nArakaparyAyAnatyarthaM gacchatIti jagat-- prANijAtamucyate dharmAdidravyasa nnivezo vA X X X / tatra jagatsvabhAvastAvat priyaviprayogApriyasamprayogepsitAlAbha-dAridrya daurbhAgya-daurmanasya-vadha-bandhanAbhiyogAsamAdhi- duHkha saMtredanalakSaNaH, tathA "mAtA bhUtvA duhitA [prazamarati 156 ]" ityAdi / tathA sarvasthAnAnyazAzvatAni saMsAriNAM saMsAra iti / dharmAdidravyANAM ca pariNAmitvAdanantaparyAyarUpeNa gamanAt teSvapi pari nAmanityatAM bhAvayet / (ta, bhA. siddha. vR. 7-7 ) / 1 dravyoM ke anAdi aura zrAdimAn (sAdi) pariNAmoM se yukta prAdurbhAva ( utpAda), tirobhAva (vyaya) sthiti, bhinnatA, paraspara kA upakAra aura prAyogika vinAza rUpa pariNAma; yaha saba jagat kA svabhAva hai / 2 deva, manuSya, tithaMca aura nArakI zrAdi zravasthAoM ko jo bAra-bAra prApta kiyA jAtA hai, isI kA nAma jagat (saMsAra) hai / usameM prANI kA iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, icchita vastu kA lAbha, daridratA, durbhAgya, duSTa vicAra, vadha, bandhana, abhiyoga aura samAdhi rUpa duHkhoM kA jo anubhava hotA hai; yahI jagat kA svabhAva 1 jaghanya antarAtmA - pravirayasammAdiTThI hoMti jahaNNA jidipayabhattA / appANaM NidaMtA guNagahaNe suTTu zraNuratA || (kArtike. 167 ) / jo jinendracaraNoM ke bhakta hote hue guNa grahaNa meM atizaya anurakta rahate haiM aura zrAtma-nindA se yukta hote haiM aise avirata samyagdRSTiyoM ko jaghanya antarAtmA kahA jAtA hai / jaghanya antarmuhUrta - grAvalyupari ekaH samayo'dhiko yadA bhavati tadA jaghanyo'ntarmuhUrto bhavati / ( cAritraprA. TI. 17) / eka samaya adhika prAvalIko jaghanya antarmuhUrta kahate haiM / 453, jaina-lakSaNAvalI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanya apahRtasaMyama 454, jaina-lakSaNAvalI [jaGghAcAraNA jaghanya apahRtasaMyama-prAsukavasatyAhAramAtrabAhya- 1 avirata samyagdRSTi jIvako jaghanya pAtra kahate sAdhanasya, svAdhInetarajJAna caraNakaraNasya bAhyajantu- haiN| 2 zIlavAn mithyAdRSTi puruSa jaghanya pAtra panipAtexxxupakaraNAntarecchayA jIvAn pari- kahalAtA hai / pAlayato jaghanyApahRtasaMyamaH / (ta. vA. 6, 6, 15 jaghanya sthitisaMkrama--1. ekkA ThiI jahaNNo ta. ilo. 6-6; cA. sA., pR. 32) / aNuda iyANaM nihayasesA / (paMcasaM. saM. ka. 43, pR. jo prAsuka vasati aura prAhAra mAtra bAhya sAdhanoM 48); ekasyAH sthiteyaH saGkramaH sa jaghanyasaGse yukta hokara jJAna, cAritra evaM anya Avazyaka kramaH, anudayavatInAM tu yA nihatazeSA jaghanyA kriyAoM meM udyukta hotA hA bAhya jIvoM kA sthitiH sA jaghanyasakrama iti / (paMcasaM. saM. svo. vR. samAgama hone para mayUrapiccha se bhinna anya upakaraNa ka, 43) / 2. udayavatInAM prakRtInAM samayAdhikAke dvArA unakA saMrakSaNa karatA hai vaha jaghanya apahRta valikAzeNayAM sthitau ekasyAH samayamAtrAyAH saMyama vAlA hotA hai| sthiteyaH saMkramaH sa jaghanyasthitisaMkramaH, anudayava. jaghanyapada-alpabahatva-tattha aNNaM kammANaM jaha- tInAM punaH prakRtInAM yo nihatazeSA sthitiruddha []NNadavvavisayamappAbahugaM jahaNNapadappAbahagaM NAma / rati, tasyAH saMkrame jaghanyaH sthitisNkrmH| (paJcasa. (dhava. pu. 10, pR. 385) / saM. ka. 43, pR. 46) / pATha karmoM ke jaghanya dravyaviSayaka alpabahatva ko 1 udayameM vartamAna prakRtiyoM sthiti meM ko eka samaya jaghanya-pada-pralpabahutva kahate haiM / adhika prAvalIkAlake zeSa raha jAne para eka samaya jaghanyapadamImAMsA-jattha paMcaNhaM sarIrANaM jahaNNa- pramANa vAlI sthiti ke saMkramaNa ko jaghanya sthitidavvaparikkhA kIradi sA jahaNNapadamImAMsA / saMkrama kahate haiM, tathA udaya se rahita prakRtiyoM kI (dhava. pu. 14, pR. 367) / ghAtane se zeSa rahI sthiti ke saMkramaNa ko jaghanya jisa prakaraNa meM pAMca zarIroM ke jaghanya dravya kI sthitisaMkrama kahate haiN| parIkSA kI jAtI hai usakA nAma jaghanyapadamImAMsA jaGgama pratimA--mokSagamanakAle ekasmin samaye jinapratimA jaMgamA kathyate / (da. prA. TI. 35) / jaghanya pAtra-1. jaghanyamuditaM pAtraM samyagdaSTi- maktigamana ke kAla meM eka samaya meM arihantoM kI rasaMyataH / (ha. pu. 7-106) / 2. jaghanyaM zIla- mUrti ko jaMgamapratimA kahate haiM / vAn mithyAdRSTizca puruSo bhavet / (ma. pu. 20, jaGgalakSetra-jaMgalakSetraM nAma trasapracuraM khAdIsama140, puru. ca. 8-18) / 3. aviraisammAiTrI tadAdi anyeSAM karma rASTra (?) maruviSaya-pAriyAtrajahaNNapattaM tu akkhiyaM smye| (bhAvasaM. de. 498) / mAlavAdi, yatra pracuraM pAnIyaM nAsti |(praayshcitts. 4. kumudabAndhavadIdhitidarzano bhavajarAmaraNAtivi- TI. pR. 416) / bhIlukaH / kRtacaturvidhasaGaghahitehito jananabhogazarI- trasa jIvoM se vyApta aura pracura jala se rahita kSetra raviriktadhIH / / bhavati yo jinazAsanabhAsakaH satata. ko jaMgalakSetra kahate haiN| jaise-mAravAr3a, pAriyAtra nindana-garhaNacaJcuraH / sva-paratattvavicAraNakovido aura mAlava praadi| vratavidhAnanirutsukamAnasaH / / jinapatIDitatattvavi. jaGkAcAraNA-1. cauraMgulametamahiM chaDiya gayacakSaNo vipuladharmaphalekSaNatoSitaH / sakalajantudayA- Nammi kuDilajANu vinnaa| jaM vahujoyaNagamaNaM sA dvitacetanastamiha pAtramuzanti jaghanyakam // (amita. jaMghAcAraNA riddhI // (ti. pa. 4-1037) / zrA. 10,31-33) / 5.xxxvratena rahita 2. atisayacaraNasamatthA jaMghAvijjAhi cAraNA sudRzaM jaghanyam / (sA.pa. 2-67 Ti.);Xxx muNayo / jaMghAhi jAti paDhamo NIsaM kAtuM ravikaraM adhamam / sudRSTistuXxx // (sA.dha, 5.44) / vi / / eguppAdeNa gato ruyagavaramito tato pariNi6. kevalaM yasya samyaktvaM vidyate na punarvatam / ytto| vitieNaM gaMdIssaramidha tato eti tatitajjaghanyamiti prAhuH pAtraM nirmala buddhayaH / / (pU. eNaM / / paDhameNa paMDagavaNaM vitiuppAteNa NaMdaNaM eti / upAsakA. 47) / tati uppAdeNa tato idha jaMghAcAraNo eti / / (vizeSA. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bananI ] 782 - 84; prava. sAro 567-66 ) / 3. bhuva uparyAkAze caturaGgulapramANe jaGghotkSepa-nikSepazIghrakaraNapaTavo bahuyojanazatA''zugamanapravaNA jaGghAcAraNAH / (ta. vA. 3, 36, 3, cA. sA. pU. 7) / 4. bhUmI puDhavikAiyajIvANaM vAhmakAUNa aNegajoyaNasayagAmiNo jaMghAcAraNA NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 80 ) / 5. jaGghAbhyAM kSaNArddha yojanazatAdikamaklezena gantArazca jaGghAyAM vA agre tiryakkRtAyAmapi cAraNA apratihatagamanA: ( jaGghAcAraNAH ) / ( prA. yogibha. TI. 20, pR. 205 ) 6. apare - bhuva upari caturaGgulapramite zrAkAze jaGghAnikSepotkSepanipuNA jaGghAcAraNAH / (yogazA. svo viva. 1- 6, pR. 41; prava. sAro. vR. 601 ) / 7. tatra ye cAritra tapovizeSaprabhAvataH samudbhUtagamanaviSayalavdhivizeSAste jaGghAcAraNAH / (zrAva. ni. malaya. vR. 70; prajJApa. malaya. vR. 21-273, pR. 425; nandI. malaya. vR. 13, pR. 106) 8. bhUmyupari caturaGgulAntarikSagasanaM jaGghAcAraNatvam / (ta. vRtti zruta. 3 - 36) / 1 jisake prabhAva se sAdhu pRthivI se cAra aMgula Upara prakAza meM ghuTanoM ke mor3e binA bahuta yojana taka gamana karane meM samartha hotA hai vaha jaMghAcAraNA Rddhi kahalAtI hai / 2 jaghAcAraNa RSi ravikiraNa ko bhI niHzrI (phIkA) kara eka pAMva se rucakavara dvIpa meM jAkara va dUsare pAMva se lauTakara naMdIzvara dvIpa meM zrA jAtA hai, vahI eka pAMva se pANDuka vana meM jAkara dUsare pAMva se nandana vana meM zrA jAtA hai, phira tIsare pAMva se apane sthAna meM A jAtA hai; yaha jaMghAcAraNA Rddhi kA prabhAva hai / jananI - janayati prAdurbhAvayatyapatyamiti jananI / (uttarA. ni. zA. vR. 57, pR. 38 ) / santAna utpanna karanevAlI strI ko jananI kahate haiN| janapada - 1. desassa egadeso jaNavapro NAma / jahA sUraseNa-gAMdhAra- kAsI prAvatiprAdayo / (dhava. pu. 13, pR. 335) / 2. janasya varNAzramalakSaNasya dravyotpattervA padaM sthAnamiti janapadaH / ( nItivA. 16- 5, pR. 161) / 1 deza kA eka deza janapada kahalAtA hai| jaisezUrasena, gAndhAra, kAzI aura zravaMtI zrAdi / 2 varNAzrama rUpa janakA athavA dravya kI utpatti kA [ jantu jo pada (sthAna) hai use janapada kahA jAtA hai / janapada satya - 1. janapadasaccaM jagha prodaNAdi ya vuccadi ya savvabhAseNa / ( mUlA. 5 - 112 ) / 2. tattha jaNavayasaccaM nAma jahA egammi ceva amidhe pratthe prayANaM jaNavayANaM vippaDivatti bhavati, Na ca taM asaccaM bhavati / ( dazavaM. cU. pU. 236 ) / 3. dvAtriMzajjanapadeSvAyanAryabhedeSu dharmArtha-kAma-mokSANAM prApakaM yadvacastajjanapadasatyam / (ta. vA. 1, 20, 12; dhava. pu. 1, pR. 118; cA. sA. pR. 29 ) / 4. janapadasatyaM nAma nAnAdezabhASArUpamapyavipratipattyA yadekArthapra tyAyanavyavahArasamarthamiti / ( dazavaM. hari. vR. 273, pR. 208 ) / 5. yadAryAnArthanAnAtvanAnAjanapadeSviha / caturvargakaraM vAkyaM satyaM janapadAzritam / / ( ha. pu. 10 - 104 ) / 6. nAnAjanapadaprasiddhA susaMketAnuvidhAyinI vANI janapadasatyam / (bha. zrI. vijayo. 1163) / 7. nAnAjanapadeSvAryAnAryabhedeSu yadvacaH / dharmArtha-kAma-mokSAdisvarUpopAya dezakam / pratyekaM niyataM satyaM syAttu janapadAzrayam / dharmodayAtmakA rAjA rANetyAdi vaco yathA // (zrAcA. sA. 5, 35-36 ) / 8. andhasi bhakte cora iti vyapadezo janapadasatyam / ( zrana. gha. svo TI. 4-47) / 6. janapadasatyaM nAnAdezaprasiddhavacanam / ( bha. prA. mUlA. 1193 ) / 10. janapade tatra tatra deze vyavahartR janAnAM rUDhaM yadvacaH tajjanapadasatyam / (go. jI. maM. pra, va jI. pra. TI. 223) / 1 saba bhASAoM meM jo zrodana (bhAta) zrAdi kA bhinna-bhinna zabdoM dvArA nirdeza kiyA jAtA hai, yaha janapadasatya kahalAtA hai / jaise- dravir3a bhASA meM cora, karNATaka meM kUla aura gauDa bhASA meM bhakta zrAdi / 2 kahane yogya kisI eka hI artha ke viSaya meM aneka janapadoM meM virodha ke dikhate hue bhI vaha asatya nahIM hotA / 3 zrArya - zranArya ke bhedabhUta battIsa janapadoM meM dharma, artha, kAma aura mokSa ke prApaka vacana ko janapadasatya kahA jAtA hai / jantu - caugaisaMsAre jAyadi jaNayadi tti jaMtU / ( dhava. pu. 1, pR. 120 ) ; caturgatisaMsAre AtmAnaM janayati jAyate iti vA jantuH / ( dhava. pu. 8, pR. 221) / 1 caturgatisvarUpa saMsAra meM jo apaneko utpanna karatA hai yA utpanna hotA hai usakA nAma jantu hai / 455, jena - lakSaNAvalI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jantuvadha ] jantuvadha - jantuvadhaH Atmano'nyena vA purato jIvavadho yadi kriyate ( tadA jantuvadhanAmAntarAyaH ) / (mUlA. vR. 6-77) / 456, jaina-lakSaNAvalI prahAra karate samaya yadi apane sAmane apane yA dUsare ke dvArA prANI kA ghAta kiyA jAtA hai to vaha jIvavadha nAma kA prantarAya hotA hai / janma - 1. prANagrahaNaM janma / ( bha. A. 25) / 2. kevalena zubhakarmaNA kevalenAzubhakarmaNA mAyayA zubhAzubhamizreNa deva-nAraka- tiryaGa manuSya paryAyeSUtpattijanma | (ni. sA. vR. 6) / 3. janma ca karmavazAccaturgatiSUtpattiH / ( ratnaka. TI. 6) / 2 kevala zubha karma, kevala azubha karma, mAyA praura zubhAzubha mizra karma; inake dvArA kramaza: deva, nAraka, tiryaMca zraura manuSyoM meM jo utpatti hotI hai usakA nAma janma hai / jambUdvIpa - 1. mANusajagabahumajbhe vivakhAdo hodi jaMbudIti / ekkajjo paNa lakkhaccivakhaMbhajudo sarisavaTTo || ( ti pa 4 - 11 ) / 2. tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdrIpaH / (ta. sU. 3-9) / 3. kathaM jambUdvIpaH ? jambU vRkSopalakSitatvAt / uttarakurUNAM madhye jambUvRkSo'nAdinidhanaH pRthivIpariNAmo'kRtrimaH saparivArastadupalakSito'yaM dvIpa: / (sa. si. 3 - 9 ) / 4. prativiziSTajambUvRkSAsAdhAraNAdhikaraNatvAjjambUdvIpaH I ( ta. vA. 3, 7, 1; ta. ilo. 3-7 ) ; prayaM hi dvIpa: prativiziSTasya jambUvRkSasya saparivArasyAsAdhAraNAdhikaraNatvaM vibhakti, nAnye ghAtakIkhaNDAdayo dvIpAstato'sya sAhacaryAt jambUdvIpa iti saMjJA anAdikAlapravRttA / (ta. vA. 3, 7, 1 ) / 5. tatraivAsminna saMkhyeyasAgara dvIpaveSTitaH / jambUdvIpa: sthito vRtto jambUpAdapalakSitaH / (ha. pu. 5, 2 ) / 6. jaMbU joyaNalakkho vaTTo taduguNadguNavAsehi || (tri. sA. 308 ) / 1 manuSyaloka ke ThIka madhya meM eka lAkha yojana vistAra vAlA samAna gola jambUdvIpa hai / 3 uttara kurukSetroM ke madhya meM pRthivIsvarUpa pranAdinidhana jambavRkSa sthita hai| usase upalakSita hone se usakA jambUdvIpa yaha sArthaka nAma hai / jambUdvIpaprajJapti - 1. jaMbUdIvapaNNattI tiNNila [ jayA kkha-paMcavIsapadasahassehi 325000 jaMbUdIve jANAvimaNuyANaM bhoga- kamma bhUmiyANaM praNasiM ca pavvada - daha-i-veiyANaM vassAvAsAkaTTimajiNaharAdINaM vaNNaNaM kuNai / ( dhava. pu. 1, pR. 110 ) ; jambUdvIpaprajJaptI paMcavizatisahasrAdhikatrizatasahasrapadAyAM 325000 varSadhara varSA hrada caitya caityAlayabharata rAvatagata saritsaMkhyAzca nirUpyante / (dhava. pu. 6, pR. 206-7) / 2. jabUdIvapaNNattI jaMbUdIvagayakulasela-meru- daha - vassa- veiyA-vaNasaMDa veMtarAvAsa-mahAiyANaM vaNNaNaM kuNai / ( jayadha. 1, pR. 133 ) / 3. paMcavizatisahasra-lakSatrayapadaparimANA jambUdvIpasya akhilavarSa varSadharAdisamanvitasya prarUpikA jambUdvIpaprajJapti: / ( zrutabha. TI. 6) / 4. jambUdvIpaprajJaptiH jambUdvIpagatameru- kulazaila - hra da varSa- vedikAvanakhaNDa-vyantarAvAsa - mahAnadyAdInAM varNanaM karoti / (go. jI. maM. pra. va jI. pra. TI. 361 ) / 5. jambUdvIpavarNanAkathikA paMcaviMzatisahasrAdhikatrilakSapadapramANA jambUdvIpaprajJapti: / (ta. vRtti zruta. 1 - 20 ) / 6. jaMbUdIve meru ekko kulaselachakka vaNasaMDA / chavvIsa vIsaM ca dahAvi ya vIsaM vakkhAraNaga vassA | cottIsaM bhogadharA chakkaM veMtarasurANamAvAsA / jaMbUsAlamalirukkhA videu cAri NAhigirI || suSNaNava suNNadugaNavattarakakameNa NaIsaMkhA / vaNe di jaMbUdIvA paNNattI payANi jatyatthi || ( aMgapa. 1, 5-7, pR. 275) / 1 jisameM jambUdvIpastha bhogabhUmi aura karmabhUmi meM utpanna hue nAnA prakAra ke manuSya tathA dUsare ( tiyaMcAdi) jIvoM kA; tathA parvata, braha, nadI, vedikA, varSa, zrAvAsa aura prakRtrima caityAlaya zrAdi kA varNana kiyA gayA ho use jambUdvIpaprajJapti kahate haiM / jaya - svapakSasya siddhirjayaH / ( pramANamI. 2, 1, 31) / apane pakSa kI siddhi ko jaya kahate haiM / jayA - pUrvAparavirodhaparihAreNa vinA taMtrArthakathanaM jayA / (dhava. pu. 6, 252 ) / pUrvAparavirodha kA parihAra na karake kevala siddhAnta ke artha kA kathana karanA, yaha jayA nAma kI vAcanA kahalAtI hai / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA ] jarA - 1. jarA vayohAnilakSaNA / ( lalitavi. pU. 101; paMcasU hari vR. pU. 13; zrA. pra. TI. 360; prava. ni. hari. vR. 341 va 566; dha. bi. mu. vR. 8-35; prajJApa. malaya. vR. 1-1. pU. 3; sUtra. malaya. vR. 2- 108, pR. 27) / 2. jIrya - nti vinazyanti rUpa vayobalaprabhRtayo guNA yasyAmatrasthAyAM prANinaH sA jarA (bha. zrI. vijayo. 71) / 3. tiryaGmAnavAnAM vayaH kRtadeha vikAra eva jarA (ni. sA. vR. 6) / 1 1 zrAyu kI hAni ko jarA ( vRddhatva ) kahA jAtA hai / 2 jisa zravasthA meM prANI ke rUpa vaya (umra) aura bala zrAdi guNa jIrNatA ko prApta hote haiM use jarA kahate haiM / jarAyika jarAyikAH jAlavatprANiparivaraNaM vitatamAMsa- rudhiraM jarAyuH kathyate, tatra karmavazAdutpattyarthamAya zrAgamanaM jarAyaH, jarAyureva jaraH tatra Aya: jarAyaH, jarAyo vidyate yeSAM te jarAyikAH pRSTodarAditvAt yulopaH go-mahiSI- manuSyAdayaH sAvaraNajanmAna: / (ta. vRtti zruta. 2 - 14) / jo vistRta mAMsa va rudhira prANI ko jAla ke samAna veSTita karatA hai usakA nAma jarAyu-jara hai, isa jarAyu meM karmavaza jIva kA jo bhAya- zrAgamana - hotA hai vaha jarAya kahalAtA hai, vaha jarAya jina jIvoM ke huA karatA hai ve jarAyika kahe jAte haiM / jaisegAya, bhaiMsa aura manuSya zrAdi / jarAyu - yajjAlavat prANiparivaraNaM vitatamAMsasoNitaM tajjarAguH / (sa. si. 2-33; ta. vA. 2, 33, 1; go. jo jI. pra. TI. 84) / garbha meM prANI ke zarIra ko zrAcchAdita karane vAlA jo vistRta rudhira aura mAMsa rahatA hai use jarAyu kahate haiM / 457, jaina - lakSaNAvalI jarAyuja- dekho jarAyika | 1. jarAyo jAtA jarAyujAH / ( sa. si. 2-33; ta. vA. 2, 33, 3; ta. ilo. 2-33) / 2 yatprANinAmAnAyavat jAlavata AvaraNa pravitataM pizitarudhiraM tadvastu vastrAkAra jarAyuH, X XX jarAyo jAtA jarAyujAH / (ta. vRtti zruta. 2-33 ) | 1 jarAyu meM jo utpanna hote haiM ve jarAyuja kahalAte haiN| ca.58 [jalacAraNa jalagatA cUlikA - 1. tattha jalagayA dokoDi Navalakkha - eUNaNavu isa hassa- vesadapadehi 20686200 jalagamaNa jalattha bhaNakAraNamaMta-taMta-tavaccharaNANi vaNNedi / ( dhava. pu. 1, pR. 113 ) ; jalagatAyAM dvikoTi navazatasahasraM kAnnavatisahasra-dvizanapadAyAM 20686200 jalagamana henavo maMtroSadha tapovizeSA nirUpyante / (dhava. pu. 6, pR. 206 ) / 2. tattha jalagayA jalattha bhaNa jalagamaNa he bhUdamaMta-taMta tavaccha ra. Na NaM zraggityaM bhaNa bhavaruNa maNa vaNAdikAraNapazroe cavaNedi / ( jayadha. 1, pR. 139 ) / 3. tatra koTidvaya navalakSaikonanavatisahasra- zatadvayapadaparimA NA jalagamana-stambhanAdihetUnAM maMtra-taMtra tapazcaraNAnAM pratipAdikA jalagatA / ( zrutabha. TI. 6) / 4. tra jalagatA jalastambhana jalagamanAgnistambhana bhakSaNa:sana pravezanAdikAraNamaMtra-taMtra tapazcaraNAdIni varNayati / (go. jI. ma. pra. TI. 362 ) / 5. tatra jalagatA cUlikA jalastambhana jalagamanAgnistambhanAgnibhakSaNAgnyAsanAgnipravezanAdikAraNa maMtra-taMtra tapa zcaraNAdIn varNayati / (go. jI. jI. pra. TI. 362 ) / 6. jalastambhana - jalavarSaNAdihetubhUtamaMtrataMtrAdipratipAdikA dvizatAdhikana vAzItisahasranavalakSAdhikadvikoTipadapramANA jalagatA cUlikA (ta. vRtti zruta. 1-20) / 7. jalathaMbhaNajalagamaNa vaNNadi vahissa bhavakhaNa jaM // vesaNa sevaNa-mataM taMtaM tavacaraNapamuhavi - hie | gaha gaha duga Nava graDa Natra Naha duSNipANi aMkakame || ( aMgapa. 3, 1-2, pR. 303 ) / 1 jisameM jalameM gamana aura jalastambhana ke kAraNabhUta maMtra, taMtra aura tapazcaraNa zrAdi kA varNana hotA hai use jalagatA cUlikA kahate haiM / usameM 20686200 pada hote haiM / jalacAraraNa- 1. atrirAhiyapkAe jIve padakhevahi ja jAdi / dhAvedi jalahijbhe sa cciya jalacAraNA riddhI || ( ti pa 4-1036 ) / 2. jalamupAdAya bApyAdivAkayAn jIvAn pravidhiyantaH bhUmAviva pAdoddhAra nikSepakuza / jalacAraNAH / (ta. vA. 3, 36, 3; cA. sA. pR. 97 ) / 3. bhUmIe iva jalakAiyajIvANaM pIDama Uga jalamasaMtA jahicchAe jalagamaNasamatthA riso jalacAraNA NAma / ( Sava. pu. 6, pR. 76 ) / 4. jala . Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jalUkA (jalaukas)] 458, jana-lakSaNAvalI [jAti mupetya vApI-nimnagA-samudrAdiSvapkAyikajIvAnavi- 6. jalla iti mala: sa eva parISaho jallaparISahaH / gadhayanto jale bhUmAviva pAdotkSepa nikSepakUzalA (uttarA. ni. zA. va. 86, pR. 83) / 7. jalla: jalacAraNAH / (yogazA. svo viva. 1- prava. zarIra-vastrAdimala: / (samavA. abhaya va. 22, pR. sAro. vR. 601) / 5. jalamaspRzya jalopari gamanaM 36) / 8. sarvAGgamalo jllH| (yogibha. TI. jalacAraNatvam : (ta. vRtti zruta. 3-36) / 13) / 6. jalla-dhanIbhUtamuparyupari zarIramala jallaH, 1 jisake prabhAva sa jalakAyika jIvoM ko virA- sarvAGgINamalo vA jllH| (bha. prA. mUlA. 65) / dhanA na karake pAMvoM ko uThAte-rakhate hue samudra ke 1 pasIne ke prAzraya se jo dhuli kA samaha saMlagna madhya meM daur3a sakatA hai vaha jalacAraNa Rddhi kaha- hotA hai usakA nAma jalla hai| 4 kaThinatA ko lAtI hai| prApta hue mala kA nAma jalla hai| isako zarIra meM jalUkA (jalaukas) samAna ziSya-1. jalugA dhAraNa karanA-use dUra karane ke lie snAna Adi va adU meM to pibai susIso vi suyanANaM / / (vizeSA. na karanA, ise jallaparISahajaya kahate haiN| 1478) / 2. yathA jalaukA: zarIramadunvatI rudhira. jallauSadhi-1. seyajalo aMgarayaM jallaM bhaNNetti mAkarSati tathA ziSyo'pi yo'danvan zratajJAnamApi- jIe tennaavi| jIvANa rogaharaNaM riddhI jallosahI vati sa jluukaasmaanH| uktaM ca - "jalugAva tama NAmA / / (ti. pa. 4-1070) / 2. svedAlambano (a) dUmito, piyai susIso'vi suyanANaM / " (prAva. rajonicayo jallaH, sa proSadhiprApto yeSAM te jallo. malaya. vR. 136, pR. 144) / SadhiprAptAH / (ta. vA. 3, 36, 3, cA. sA. pR. 2 jaise joMka zarIra ko pIr3A nahIM detI huI rakta 66) / 3. jallo aMgamalo bAhiro, so prosahitaM ko pItI hai, usI prakAra jo ziSya guru ko kucha patto jesi tavobaleNa te jallosahipattA / (dhava. bhI pIr3A nahIM dete hue zrutajJAna ko grahaNa karatA hai pu. 6, pR. 96) / 4. jallo malaH, sa proSadhiryasya use jalUkA samAna ziSya kahate haiN| sa tathA / (prAva. malaya. va. 69, pR. 78) / alpa-1. sAdhye paratiraskAro jalpaH xxx / 2 jalla kA artha pasIne ke prAzraya se saMcita dhUli(pramANasaM. 55) / 2. samarthavacanaM jalpaM caturaGga vid- samaharUpa mala hai| jisa maharSi kA vaha mala prauSadhi budhAH / (siddhivi. 5-2) / ko prApta hai-roga ko dUra karane vAlA hai -vaha 1 sAdhya ke viSaya meM dUsare ko tiraskRta karanA, jalloSadhi Rddhi kA dhAraka hotA hai| isakA nAma jalpa hai| 2 vAdI, prativAdI, prAznika jAtakalpa-jAtakalpanAma yo gItArthaH sUtrArthaaura pariSat ina cAra bala rUpa aMga vAle athavA tadubhayakuzalaH / (vyava. malaya. va. 4-16) / cAra avayavoM vAle samartha vacana ko jalpa kahA sUtra, artha aura ubhaya ke pAragAmI gItArtha sAdha jAtA hai| ko jAtakalpa kahate haiN| jalla-dekho mlpriissh| 1. svedAlambano rajo- jAti-1. tAsu narakAdigatiSvavyabhicAriNA nicayo jalla: / (ta. vA. 3, 36, 3) / 2. jallo sAdRzyenekIkRto'rthAtmA jaatiH| (sa. si. 8-11 aMgamalo baahiro| (dhava. pu. 6, pR. 66) / 3. jalla ta. vA. 8, 11, 2, bha. prA. mUlA. 2066; ta. -dhanIbhUtamuparyupari pracitaM zarIramalaM jalla ityu- vRtti zruta. 8-11) / 2. avyabhicArI sAdRzyakIcyate / (bha. prA. vijayo. 65) / 4. jallaM kaThina- kRto'rthAtmA jaatiH| (ta. vA. 8, 11, 2; ta. tApannaM malam, upalakSaNatvAt paGka-rajasI ca / kAyena zlo. 8-11) / 3. tatra mithyottaraM yA (jA)tiH zaroreNa dhArayet / Xxx mama tu samyak saha- yathA'nekAntavidviSAm / / (pramANasaM. 55; nyA. vi. mAnasya mahAn guNa iti mattvA na tadapanayanAya 2-203) / 4. jAti: maatRsmutthaa| (prAva. ni. snAnAdi kuryAt / (uttarA. zA. va. 2-37, pR. hari. va, 831) / 5. tattha jAI tabbhavasAriccha123) / 5. jalla sarvAMgapracchAdakaM malam / (mUlA. lakkhaNasAmaNNa / (dhava. pu. 1, pR. 17 ; cedaNAva. 1.31); jalla-sarvAMgINa ma namasnAnAdijanita- disamANapariNAmo jAI Na ma / (dhava. pu. 3, pa. prasvadAyudbhavA pIDA / (mUlA. va. 5-58) / 250); jAtirjIvAnAM sadRza pariNAmaH / (dhava. pu. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtikathA ] 6, pR. 51 ) ; jAdI NAma sarisappaccayagejjhA | ( dhava. pu. 13, 5. 363) / 6. mAturanvayazuddhistu jAtirityabhidhIyate / ( ma. pu. 36-85) / 7. sAdharmya - vaidharmyAbhyAM pratyavasthAnaM jAti: [ nyAyasU. 1, 2, 18 ] ( siddhivi. TI. 5-2, pR. 318, paM. 2 ) / 8. pracAramAtrabhedena jAtInAM bhedakalpanam / na jAtirbrAhmaNIyAsti niyatA kvApi tAttvikI // saMyamo niyamaH zIlaM tapo dAnaM damo dayA / vidyante tAttvikA yasyAM sA jAtirmahatI satAm // (dharmapa 17-24 va 2e) / 6. pramANopapanne sAdhye dharme yasmin mithyottaraM -- bhUtadoSasyodbhAvayitumazakyatvenAsadvRSaNodbhAvanaM sA jAtiriti / ( nyAyavi. viva. 2 - 203, pU. 233 ) / 10. mAtRpakSo jAtiH / ( vyava. malaya. vR. 1-336, pR. 19 ) / 1 narakAdi gatiyoM meM jisa nirbAdha sadRzatA ke dvArA aneka padArthoM meM ekarUpatA hotI hai use jAti kahA jAtA hai / 3 mithyA uttara dene kA nAma jAti hai / 4 mAtA ke vaMza se jAti kA prAdurbhAva hotA hai / 5 tadbhava sAdRzyarUpa sAmAnya kA nAma jAti hai / jAtikathA - brAhmaNIprabhRtInAmanyatamAyA yA prazaMsA nindA vA sA jAtyA jAtervA katheti jAtikathA / yathA - ghig brAhmaNIrdhavAbhAve yA jIvantI mRtA iva / dhanyA manye jane zUdrI: patilakSe'pyaninditA: / ( sthAnA. abhaya vR. 4-282, pR. 169 ) / brAhmaNa va kSatriya zrAdi jAtivizeSa meM utpanna huI kisI epha strI kI nindA yA prazaMsA karane ko jAtikathA kahate haiM / jaise- una brAhmaNiyoM ko dhikkAra hai jo pati ke prabhAva meM mare hue ke samAna jItI haiN| maiM to una zUdra striyoM ko dhanya samajhatA hUM jo lAkha patiyoM ke rahane para bhI anindita rahatI haiN| jAtinAma - 1. tannimittaM ( jAtinimittaM) jAtinAma (sa.si. 8-11; ta. vA. 8, 11, 2) / 2. jAtinAma yadudaya / de kendriyAdijAtyutpattiH / (vA. pra. TI. 20; dharmasaM. malaya. vR. 617) / 3. jAtinAma paMcavidha me kendriyajAtinAmAdikAraNam / (anuyo. hari. vR. pU. 63) / 4. jatto kamma kkhaMdhAdo jIvANaM bhUzro sarisattamuppajjade so kammakkhaMdho jAdiNAma / (ghava. pu. 6, pR. 51 ); eiMdi ya-beiM diya-te iMdiya- cauridiya-paMcidiyabhAvaNivattayaM 456, jaina- lakSaNAvalI [jAtyAya jaM kammaM taM jAdiNAmaM / (ghava. pu. 13, pR. 363) / 5. iga duga-tiga- cauridiyajAI paMcidiyANa paMcamiyA / khayauvasamie bhAve huti hu eyA jo zrAha // ( karmavi. ga. 86 ) / 6. jAtinAma yadudayAdekendriyAdirbhavati / (samavA. abhaya, vR. 42, pR. 63) / 7. jananaM jAtirekendriyAdizabdavyapadezyena paryAyeNa jIvAnAmutpattiH, tadbhAvanibandhanabhUtaM nAma jAtinAma / ( karmasta. go. vR. 10, pR. 85) / 8. jAyate janyate vA jAtirekendriyAdikA, yadudaye ekendriyAdikatvaM bhavati jIvasya tadekendriyanAma // ( karmavi. pU. vyA. 71 ) / 6. tathA ekendriyAdAnAmekendriyatvAdirUpa samAna pariNAmalakSaName kendriyAdizabdavyapadezabhAk yatsAmAnyaM sA jAtistajjanakaM nAma jAtinAma / ( prajJApa. malaya. vR. 23-263, pR. 468 ) / 1 zravyabhicArI sAdRzyasvarUpa jAti ke nimittabhUta karma ko jAtinAmakarma kahA jAtA hai / 2 jisa karma ke udaya se jIva ekendriya zrAdi jAti meM utpanna hotA hai use jAtinAmakarma kahate haiM / jAtibrAhmaNa - tapaH zrutAbhyAM yo hIno jAtibrAhmaNa eva sa: / (ma. pu. 38-43 ) / tapa aura zAstrajJAna se rahita brAhmaNa ko jAtibrAhmaNa - janmata: brAhmaNa - kahA jAtA hai, karma se nahIM / jAtividyA - sagamAdupakkhAdo laddhavijjAmro jAdivijjA NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 77) / mAtA ke pakSa (vaMza) se prApta hone vAlI vidyAyeM jAtividyAyeM kahalAtI haiM / jAtisthavira - 1. SaSThivarSajAto jAtisthaviraH / ( vyava. malaya. vR. 10 - 746 ) / 2. jAtisthavirA: SaSThivarSa pramANAH / ( zrAva. ni. malaya. vR. 176, pR. 161) / 1 sATha varSa ke vRddha ko jAtisthavira kahate haiM / pratiGgita-jAtihuGgito nIcajAtiH kAruko 'ntyajo vA pitR - mAtRzuddhivivarjito vezyA dAsyAditanayaH / ( mA. vi. 1, pU. 74) / zilpI aura antyaja ( bhaMgI zrAdi ) nIca jAti tathA mAtA-pitA kI zuddhi se rahita vezyA dhaura dAsI Adi se utpanna santAna ko huGgita kahate haiM / jAtyArya - 1. jAtyAryA ikSvAkavo videhA harayo - SmbaSThAH jJAtAH kuravo buMbunAlA ugrA bhojA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnuvyatikrama ] rAjanyA ityevamAdayaH / ( ta. bhA. 3 - 15 ) / 2. ikSvAku jJAtibhojAdiSu kuleSu jAtAH jAtyAryAH / (ta. vA. 3, 36, 2 ) / 3. ikSvAkavo jJAtaharividehAH kuravo'pi ca / ugrA bhojA jAtyAryA evamAdayaH / (tri. za. pu. ca. 2, 3, 674) / rAjanyAzca 1 ikSvAku vaMza meM utpanna, videha deza meM utpanna, harivaMzotpanna, zrambaSTha nAma ke deza meM utpanna, jJAtRvaMzotpanna kuruvaMzaja, buMbunAla, ugravaMzIya, bhojavaMzIya dhaura kSatriya ityAdi jAtyArya kahalAte haiM / jAnuvyatikrama- jAnudaghnatirazcIna kASThAdyuparilaGghanam / jAnuvyatikramaH XXX // ( ana. dha. 5-47) / 460, jene-lakSaNAvalI jAnu ke barAbara zrAr3e par3e hue kASTha va pASANa Adi ko lAMgha karake zrAhAra ke lie jAnA, ise jAnuvyatikrama antarAya kahate haiM / jAnvadhaH parAmarza -- syAjjAnvadhaH parAmarza: hastena jAnvadhaH / ( zrana. dha. 5 - 46 ) / zrAhAra ke samaya siddhabhakti karane ke pazcAt hAtha se jAna se nIce ke bhAga ke sparza karane ko jAnvadha:parAmarza antarAya kahate haiM / jAharUmAna ziSya- jAhaka: tiryagvizeSaH, tadudAharaNa bhAvanA yathA jAhakaH stokaM stokaM kSIraM pItvA pAzrvANi leDhi tathA ziSyo'pi pUrva gRhItaM sUtramarthaM vA pratiparicitaM kRtvA anyat pRcchati jAhakasamAna: / (zrAva. ni. malaya vR. 136, pR. 144) / sparzo jaise jAhaka (sAhI yA sehI ) thor3A-thor3A dUSa kAjU-bAjU ke bhAgoM ko cATatI hai, usI prakAra jo ziSya guru se upadiSTa sUtra aura artha ko grahaNa kara use acchI taraha smaraNa karake punaH Age ke sUtra aura artha ko guru se pUchatA hai, use - jAhaka samAna ziSya kahate haiM / jigoSu -- svIkRtadharmavyavasthApanArthaM sAghana dUSaNAbhyAM paraM parAjetumicchujigISuH / (pra. na. sa. 8- 3 ) / apane svIkRta dharma ko pratiSThita karane ke lie apane pakSa ke sAdhaka pramANoM se tathA vipakSa ko bAdhA pahuMcAne vAle dUSaNoM se vipakSI ko jItane ke icchuka vAdI ko jigISu kahate haiM / [ jina jighrAsa mararaNa- ghrANanirodha kRtvA maraNaM jighrAsamaraNam / (bha. zrI. mUlA. 25) / nAka banda karake -- zvAsa ko roka kara marane ko jighrAsamaraNa kahate haiM / jita - naisa vRttijitam, jeNa saMsakAreNa puriso bhAdAgamammi zrakkhaliyo saMcarai teNa saMjutto puriso tabbhAvAgamo ca jidamidi bhaNNade / ( dhava. pu. 6, pU. 252 ) ; paDivakhalaNeNa viNA maMthara gaIe sagavisae saMcaramANo kadigraNiyogo jidaM NAma / (ghava. pu. e, pU. 268 ) ; jo avagayamatthaM saNi saNi citaUNa vottuM samattho so jidaM NAma suda | (ghava. pu. 14, pR. 8) / svAbhAvika vRtti kA nAma jita hai, arthAt jisa saMskAra se puruSa bhAvAgama meM nirbAdha gati se saMcAra karatA hai usase yukta vaha puruSa aura vaha bhAvAgama bhI jita kahalAtA hai / jitamoha - jo mohaM tu jiNittA NANasahAvAdhiyaM mui prA / taM jidamohaM sAhuM paramaTThaviyANayA viti / ( samaya prA. 37 ) / jo moha ko jIta karake jJA.ka svabhAva se adhika - usa te paripUrNa - zrAtmA kA anubhava karatA hai usa sAdhu ko jitamoha kahate haiM / jitendriya - 1. jo iMdiye jiNatta / NANasahAdAdhizra muNadi pradaM / taM khalu jididiyaM te bhAMti je NicchidA sAhU || ( samaya prA. 36) / 2. jitvendri yANi sarvANi yo vettyAtmAnamAtmanA / gRhastho vAnaprastho vA sa jitendriya ucyate // ( upAsakA. 858) / 1 jo indriyoM ko jIta kara jJAnasvabhAva se adhika -- tatsvarUpa -- zrAtmA ko jAnatA hai use jitendriya kahate haiM / jina - 1. jidako ha-mANa mAyA jidalohA teNa te jiNA hoMti / (mUlA. 7-64; zrAva. ni. 1076 // 2. rAga-dvepa - kaSAyendriya parISahopasargASTa prakAra karmajetRtvAjjinA: / ( zrAva. sU. hari. vR. 2- 1, pu. 464; malaya. vR. pU. 562 ) / 3. tatra rAga-dveSakaSAyendriya parISahopasarga-ghAtika maMjetRtvAjjinAH / (lalitavi. pR. 56; dazavaM. ni. hari. vR. 1-14) / 4. tathA rAgAdijetAro jinA: / ( lalitavi. pu. 60 ) / 5. jinendro devatA tatra rAgadveSavivarjitaH / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jina ] hatamohamahAmallaH kevalajJAna-dazanaH / surAsurendrasaMpUjyaH sadbhUtArthopadezakaH / kRtsnakarmakSayaM kRtvA saMprAptaH paramaM padam / / ( SaDda. sa. 45-46 ) / 6. rAgAdijetRtvAjjinaH / (anuyo hari vU. pU. 62) / 7. ji jaye, asya zrINAdika-nakapratyayAntasya jina iti bhavati, rAgAdijayAjjina iti / ( nanvI. hari. bR. pU. 6 85 iti dhyAnAgninirdagdhakarmendhanacayo jinaH / babhAvudbhUtakaivalyavibhavo vibhavodbhavaH / / (ma. pu. 20 - 66 ) / 6. AvaraNamohajayAjjinAH / (bha. prA. vijayo. 3) / 10. rAga-dveSAdayo yena jitA karma - mahAbhaTAH / kAlacakravinirmuktaH sa jinaH parikIrtitaH // (prAptasva. 31) / 11. kAma-krodhAdidoSajayenA'nantajJAnAdiguNasahita jina: / (bR. dravyasaM. 14) / 12. jiyakoho jiyamANo jiyamAyAloha jiyamayo / jiyamaccharo ya jamhA tamhA NAmaM jiNo utto // ( dharma ra. 135) / 13. anekabhavagahana viSayavyasanaprApaNa hetUn karmArAtIn jayatIti jina: / (paMcA. kA. jaya. vR. 1, pR. 4) / 14. aneka janmATavIM prApaNahetUn samasta moha rAgadveSAdIn jayatIti jina: / (ni. sA. bR. 1 ) / 15. jayati rAgadveSamohasvarUpAnantaraGgAn ripUniti jina iti / (dha. bi. mu. vR. 1-3) / 16. rAgAdijetRtvAjjinaH / (yogazA. svo viva. 3-124) / 17. jayanti rAgAdizatrUnabhibhavanti jinA: / ( prajJApa malaya. vR. 1-1, pU. 3); jinA jitarAgAdizatravaH / (prajJApa malaya. vR. 36-347, pR. 605 / 18. sAkalyenekadezena karmArAtijito jinA / ( pratiSThAsA. 1-1) / 16. rAgAdizatrUn jayati sma (iti) jina: / ( jIvAjI. malaya vR. 1-1) / 20. jino kaviSamabhavagana vyasanaprApaNa hetUn karmAtIn jayatIti jinaH / ( bhAvaprA. TI. 151; jinasaha zruta. vR. 1 - 1 ) / 21. svabhAvajJAnajAmartyavihitA'tizayAnvitaH / prAtihAryeranantAdicatuSkena yuto jina: / ( dharmasaM. zrI. 10-114) / 22. Xx X jinaH karmArizAtanAt / (lATIsaM. 4 - 131; paMcAdhyA. 2 - 609 ) / 1 jinhoMne krodhAdi kaSAyoM ko jIta liyA hai ve jina kahalAte haiM / jinakalpa, jinakalpika jitarAga-dveSa-mohA 461, rjana-lakSaNAvalI [jinadeva upasarga parISahA rivegasahAH jinA iva viharanti iti jinakalpikA: / (bha. prA. vijayo. 155, pR. 356 ) / 2. so jiNakappo utto uttamasaMhaNaNaghArissa // jatthaNa kaMTayabhaggo [gge ] pAye NayaNammi rayapaviTThammi / pheDaMti sayaM muNiNo parAvahAre ya tuhikkA // jalava risaNavAyAI gamaNe bhagge ya jamma chammAsaM / acchati nirAhArA kAmrosaggeNa chammAsaM // pyArasaMgavArI egrAI ghamma sukkajhANI ya / cattAsesa kasaHyA moNavaI kaMdarAvAsI // bahiraMta ragaMthacuvA NiNNehA NiSpihA ya jaivaiNo / jiNa iva viharaMti sayA te jiNakappe ThiyA savaNA // ( bhAvasaM. de. 116-23) / 1 rAga, dveSa va moha ke vijetA hokara upasarga aura parISahoM ke sahana karane vAle jo sAdhu jinadeva ke samAna vihAra karate haiM unheM jinakalpika kahate haiM / 2 jinakalpa uttama saMhanana dhArI ke hotA hai| isa jinakalpa meM sthita muni jana kAMTe se pAMva ke vidha jAne para use svayaM nahIM nikAlate, dUsare ke dvArA nikAle jAne para mauna dhAraNa karate haiM, varSA ke pAta yA saMbhAvAta ke kAraNa gamana ke bhagna hone para chaha mAsa taka kAyotsarga ke sAtha nirAhAra rahate haiM, gyAraha aMgoM ke ve dhAraka hote haiM, dharma va zukla dhyAna meM rata rahate haiM, kaSAyoM se rahita hote hue maunavratI hote haiM, guphAoM meM nivAsa karate haiM, tathA niHspRha rahate hue bAhya va abhyantara donoM prakAra ke parigraha se rahita hote haiM / jinadeva - 1. so devo jo pratthaM dhammaM kAmaM sudei NANaM ca / so dei jassa pratthi du prattho dhammo ya pavvajjA / / dhammo dayAvisuddho pavvajjA savvasaMgaparicattA / devo vavagayamoho udayakaro bhavvajIvANaM / / ( boghaprA. 24-25) / 2. niHzeSadoSanirmukto mukti-kAntAsvayamvaraH / lokAlokolla sajjJAno devosstIha jinezvaraH // ( jinada. ca. 4 - 65 ) / 3. kalyANAtizayaM rADhagho navakevalalabdhimAn / samasthito jino devaH prAtihArya patiH smRtaH / ( prAptasva. 58 ) / 4. kleza karma vipAkAzaraparAmRSTaH puruSavizeSo devaH / (nItivA. 25, 66) / 5. virAga kevalAlokavilokitajagattrayaH / parameSThI jino devaH sarvagIrvANavanditaH // ( dhamapa. 18- 73, pR. 258 ) / 6. NidA visAdahINo jo Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinamudrA 462, jana-lakSaNAvala [jihvandriyavyaJjanAvagraha sura-maNuehiM pUjido nnaannii| pradRddhakammarahido so jinarUpatA-dekho jinmudraa| tyaktacelAdisaGgadepro tihayaNe sayalo / / jo kallANasamaggo aisaya- sya janIM dIkSAmupeyuSaH / dhAraNa jAtarUpasya yatta cautIsabhedasaMpuNNo / varapADiherasahido so devo tsyAjjinarUpatA // azakyaghAraNaM cedaM jantUnAM hodi savvaNhU // (jaM. dI. pa. 13, 87-88) / kAtarAtmanAm / jaina niHsaGgatAmukhyaM rUpaM dhIraini7. dasagradosa rahiyo so devo Natthi saMdeho / (ni. Sevyate // (ma. pu. 38, 160-61); tato'sya sA.va. 6 ud.)| 8. nivikalpazcidAnandaH parameSThI jinarUpatva miSyate tyaktavAsasaH / dhAraNaM jAtarUpasya snaatnH| doSAtIto jino deva: xxx // yuktAcArAd gaNezinaH / / (ma. pu. 36, 78) / (ratnamAlA. 7) / 6. doSo rAgAdicidabhAva: 1 vastrAdi parigraha ko chor3a kara jainI dIkSA ke syAdAvaraNaM ca karma tat / tayorabhAvo'sti niHzeSo sAtha digambara veSa ko dhAraNa karanA, yaha jinayatrAso deva ucyate // (paMcAdhyA. 2-603; lATI- rUpatA yA jinamudrA kahalAtI hai| saM. 4-125) / jivanacana-sarvajJAnAM sarvadarzinAM vItarAgadabAnAM 1 jo dharma, artha, kAma aura jJAna ko detA hai vaha vacanaM jinavacanam / (bha. prA. vijayo. 3) / deva kahalAtA hai| jisake pAsa artha, dharma aura sarvajJa, sarvadarzI va vItarAgI jina deva ke vacanoM kA sarvasaMga parityAgasvarUpa pravrajyA hai vahI inako de jinavacana kahate haiN| sakatA hai| aisA deva-jina deva-moha se rahita jihvendriya-phAsidiyAvaraNasavvadhAdiphayANamu(vItarAga) hotA hA bhavya jIvoM ke abhyudaya- dayakkhapaNa tesiM ceva saMtovasameNa aNudayovasameNa isa loka samgandhI utkRSTa sukha ke sAtha mukti- vA desaghAdiphaddayANamudaeNa jibhidiyAvaraNassa sukha-kA kAraNa hotA hai| 3 jo kalyANarUpa savvaghAdiphaddayANamudayakkhaeNa tesiM ceva saMtovasameNa atizayoM se sampanna hokara kevalajJAna darzanAdi rUpa aNudobasameNa vA desaghAdiphayANamadaeNa cakkhunau kevalalabdhiyoM se vibhUSita hotA hA pATha soda-dhANidiyAvaraNANaM desadhAdiphayANamudadhakkhapratihAyo se adhiSThita hotA hai use deva mAnA eNa tesiM ceva saMtovasameNa aNudovasameNa vA gayA hai| samvadhAdiphayANamudaeNa khagrovasamiyaM jibhidiyaM jinamudrA-1. daDhasaMjamamuddAe iMdiyamuddA kasAya- samuppajjadi / (dhava. pu. 7, pR. 64) / dddhmhaa| muddA iha NANAe jiNamuddA erisA sparzana-indriyAvaraNa aura jihA-indriyAvaraNa ke bhaNiyA / / (bodhaprA. 19) / 2. cattAri aMgulAI sarvaghAtI spardhakoM ke udayakSaya se, unhIM ke sadavapuro UNAI jattha pcchimno| pAyANaM ussaggo sthArUpa upazama athavA anudayarUpa upazama se, aura esA puNa hoi jiNamuddA // (caityavaM. 16) / 3. dezaghAtI spardhakoM ke udaya se tathA zeSa ghrANa prAdi caturaGgulamagrataH pAdayorantara kiJcinyUnaM ca pRSTha indriyAvaraNoM ke dezaghAtI spardhakoM ke udayakSaya va taH kRtvA samapAdakAyotsargeNa jinamudrA / (nirvANaka. unhIM ke sadavasthArUpa upazama athavA anudayarUpa 16, 6, 3, pR. 33) / upazama aura sarvaghAtI spardhakoM ke udaya se jo rasa1 dRr3ha saMyamamudrA aura jJAnamudrA ke sAtha indriya- grahaNa meM samartha kSAyopazamika indriya utpanna hotI madrA-jitendriyatA-aura kaSAyamadrA--krodhAdi hai usakA nAma jihvA-indriya hai| kaSAyoM ke prabhAva- kA nAma jinamudrA hai| abhi- jihvandriyavyaJjanAvagraha - titta kaDuva kasAyAMprAya yaha hai ki jisa veSa meM indriyoM aura kaSAyoM bila-mahuradavvANi jibhidiyvisyo| tesu damvesu ko jItakara saMyama meM dRr3ha hote hue zAnAbhyAsa baulapattasaMThANaTTidajibhidieNa baddha-puTa-pavigraMgAMmeM pravRtti hotI hai use jinamudrA (jinaliMga) gibhAvagadasaMbaMdhamuvagadesu jaM rasaviNNANamuppajjadi kahate haiN| 2 donoM pAMvoM ke madhya meM prAge cAra / so jibhidiyvNjnnoggho| (dhava. pu. 13, pR. aMgala kA aura pIche isase kucha kama antara karake 225) / sthita hote hue jo utsarga (kAyotsarga) kiyA tIkhe, kaDave, kaSAyale, Amla aura madhura rasa vAle jAtA hai, yaha jinamudrA hotI hai / dravya jihvA-indriya ke viSaya haiN| baddha, spRSTa pAra Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jihvendriyavyaJjanAvagrahAvaraNIya] 463, jaina- lakSaNAvalI [jIva ke prApta hue ukta dravyoM ke viSaya meM bakula vRkSa patte ke AkAra meM sthita jihvA indriya ke dvArA jo rasa kA jJAna utpanna hotA hai, vaha jihvA indriyavyaJjanAvagraha kahalAtA hai / jihvendriyavyaJjanAvagrahAvararaNIya - tassa (jibhidiyavaMjaNoggahassa) jamAvArayaM kammaM taM jimbhidivaMjaNovaggahAvaraNIyaM / (dhava. pu. 13, pR. 225) / praviSTa hokara aMga-aMgibhAvagata sambandha ko jihvendriyehAjJAna - jibbhidieNa rasamAdAya ki mutto kimamutto ki dussahAo kimadussahAo ki jaccataramAvaNNo tti vicArapaccayo jibhidiya gadahA / ( dhava. pu. 13, pR. 231) / jihvandriya ke dvArA rasa ko grahaNa karake kyA vaha mUrta hai yA amUrta, kyA du:svabhAva hai yA pradu:svabhAva hai athavA kyA jAtyantara avasthA ko prApta hai; isa prakAra ke vicAra ke prAzrita jo jJAna hotA hai usakA nAma jihvandriya-IhAjJAna hai / jihvA - indriyavyaJjanAvagraha ke prAvAraka karma ko jihvendriyehAvaraNIya - tisse ( jibbhidiyagadajihvA indriyavyaJjanAvagrahaNIya kahate haiM / IhAe) pravArayaM kammaM jibbhidiya-IhAvaraNIyaM jihvendriyArthAvagraha- ukkassakhagrova samagadaji- NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 231 ) / bhidiyAdo ettiyamaddhANamaMtariya dvidadavvassa rasa- jihvandriya IhAjJAna ke zrAvaraka karma ko jihva drivisayaM jaM NANamupajjadi so jibbhidiyapratthoggaho -hAvaraNIya kahate haiM / NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 228 ) / utkRSTa kSayopazama ko prApta huI jihvA indriya se itane zradhvAna kA antara karake-saMjJI paMcendriya zrAdi jIvoM meM yathAsambhava ukta indriya ke viSayabhUta kSetra kI dUrI para sthita dravya ke rasaviSaya kA jo jJAna utpanna hotA hai, usakA nAma jihvandriya- arthAvagraha hai / jihvendriyArthAvagrahAvara khoya-ta - tassa (jibbhidiyatthoggahassa) jamAvArathaM kammaM taM jibbhidiyapratthoggahAvaraNIyaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 228) / jAtavyavahAra- asuha - kamma mala-mailiyassa paramavisohaNaM jIyavavahAraM ti / ( jItaka. cU. 1, pR. 2) / azubha karmarUpI maila se hone vAlI malinatA ko zratizaya zuddha karanA -- use dUra karanA, isakA nAma jItavyavahAra hai / jidriya zrarthAvagraha ke zrAvAraka karma ko jihva - ndriya arthAvagrahAvaraNIya kahate haiM / jihvendriyAvAyajJAna - jibhidiya-IhANANeNa avagalagAva bhabaNa egaviyappammi uppaNNaNiccho jibbhidiya-avAmro NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 232) / jihvandriya IhAjJAna se jAne gaye hetu ke bala se kisI eka hI vikalpaviSayaka jo nizcayAtmaka jJAna utpanna hotA hai usakA nAma jihna ndriyazravAyajJAna hai / jihvendriyAvAyAvaraNIya- --tassa (jibbhidiya avAyaNANassa) pravArayaM kammaM jibbhidiya-zrAvAyAvaraNIyaM NAma / (ghava. pu. 13, pR. 232 ) / jihvandriya zravAyajJAna ke zrAvAraka karma ko jihva edriyavAyAvaraNIya kahate haiM / jova - 1. jIvo tti havadi cedA uvazrogavisesido pahU kattA / bhottA ya dehamatto Na hi mutto kammasaMjutto // (paMcA. kA. 27) / 2. pANehi caduhi jIvadi jIvassadi jo hi jIvido puvvaM / so jIvo pANA puNa puggaladavvehi NivvattA // (paMcA. kA. 30; prava. sA. 255 ) / 3. uvayogamapro jIvo XXX / ( prava. sA. 2 - 83 ) / 4. cedaNabhAvo jI XXX // ( ni. sA. 37) / 5. upayogo lakSaNam / (ta. sU. 2 - 8 ) / 6. sAmAnyaM khalu lakSaNamupayogo bhavati sarvajIvAnAm 1 ( prazamara. 1-64) / 7. cetanAlakSaNo jIvaH / ( sa. si. 1-4) / 8. aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH / ( ta. bhA. 1 - 7 ) ; UrdhvagauravadharmANo jIvAH / (ta. bhA. 90 - 6 ) / 6. X XX jIvo uvagrogalakkhaNo / nANeNaM daMsaNeNa ca, suheNa ya duheNa ya // nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA / vIriyaM uvaH zrogo ya evaM jIvassa lakkhaNaM || ( uttarA 28, 10-11 ) / 10. pramAtA svAnyanirbhAsI kartA bhoktA vivRttimAn / svasaMvedanasasiddho jIvaH kSityAdyanAtmakaH / / ( nyAyAva. 31) / 11. jIvi - Syanti ca jIvanti jIvA yaccApyajIviSuH 37 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva] 464, jaina-lakSaNAvalI [jIva (vasaMgaca. 26-7) / 12. trikAlaviSayajIvanAnu- Sayaparicchedino'tItAnAgatavartamAneSu samAnakatR kabhavanAt jIvaH / dazamu prANeSu yathopAttaprANaparyAyeNa kriyAH tatphala bhujaH amUrtabhAvAH / (ta. bhA. siddha. triSu kA leSu jIvanAnubhavanAt jIvati ajIvIt va. 1-4); praupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH / jIviSyati iti vA jIva: / (ta. vA. 1, 4, 7); (ta. bhA. siddha. vR. 2-1); jIvo jJAnacetanAsvabhAvatvAttadvikalpalakSaNo jiivH| xxx darzanopayogasvabhAvaH / (ta. bhA. siddha. 5-8); yatsanisAnAdAramA jJAtA dRSTA kartA bhoktA ca dravya-bhAvaprANarajIvan jIvanti jIviSyanti ceti bhavati tallakSaNo jIvaH / / (ta. vA. 1, 4, 14) / jIvAH / (ta. bhA. siddha. vR. 7-20); jIvAstu 13. apratyakSaH suSapnAdI buddhaH prtyeklkssnnH| jIva- jnyaan-drshnopyoglkssnnaaH| (ta. bhA. siddha. bu.10, tIti pata: moya jIva prAtmopayogavAn / / (nyAya- 6, pR. 300) / 24, trikAlajIvanAjjIvAH / vi. 2-53, pR. 87) / 14. prApta vyakti-tiro- (prAcArA. zo. vR. 51, pR. 64; nyAyAva. vR. 31) / bhAvo jIva: sidvaH pratikSa gam / sa svApAdiprabo. 25. jIvAzca prANadhAraNalakSaNAH / (sUtrakR. zI. ya. dhAtmA'nAdiH saMsAramujjhati / / (siddhivi. 7-8, 2,1, 13); jIvA upyoglkssnnaa:| (sUtrakR. zI. pR. 460) / 15. pukhaduHkhajJAnopayogalakSaNo jiivH| vR. 2, 5, 13) / 26. jIvo praNAiNicco uva(prAva. ni. hari.va. 1057, pR. 464; ta. bhA. progasaMjudo dehamitto yA kattA bhottA cettA Na hu hari. v.1-4)| 16. jIvo praNAiNihaNo nANA. mutto sahAva uddddhgii| (bhAvasaM. de. 286) / 27. vrnnaaikmmsNjuto| (zrA. pra. 8); jIvatIti caitanyalakSaNo jIvAstikAya eveha jIvaH / (paMcA. jIvaH / (zrA. pra. TI. 7) / 17. jIvo praNAdi. kA. amRta. vR. 108) / 28. anAdyanantamacalaM NihaNo'mato pariNAmI jANato ktaa| micchattA- svasaMvedyamidaM sphuTam / jIvaH svayaM tu caitanyamuccadi-katassa ya Niyakammaphalassa bhottA u // (dharmasaM. cakacakAyate (samaya. ka. 2-9) / 26. anyAsAhari. 35); dhammA avagahAdI dhammI etesiM jo sa dhAraNA bhAvAH paJcopazamikAdayaH / svatattvaM yasya jIvo tu / tappaccakkhattaNato paccakkho ceva to tattvasya jIvaH sa vyapadizyate / (ta. sA. 2-2): asthi / / (dharmasaM. hari. 46) / 18. tatra jJAnAdi- ananyabhUtastasya syAdupayogo hi lakSaNam / (ta. sA. dharmebhyo bhinnAbhinno vivRttimAn / zubhAzubhakarma- 2-6) / 30. kiM jIvA uvasamAiehi bhAvehi kartA bhoktA karmaphalasya ca / / caitanyalakSaNo jIvaH saMjuyaM davvaM / (paMcasaM. ca. 2-32, pR. 43) / xxx / (SaDadasa. 45-46, pR. 138) / 31.ki jIvA:? upazamAdibhirbhAvaHsaMyataM drvym| 19. jIvadi jIvissadi puvvaM jIvido tti jiivo| (paMcasaM. ca. svo. 5.2-35, pR. 13) / 32. ceta(dhava. pu. 1, pR. 116); vavagadapaMcavaNNo bavagada- nAlakSaNo jIvaH kartA bhoktA svakarmaNAm / sthitaH paMcaraso vavagadadugaMdho vavagadapraTraphAso sahamo pramattI zarIramAnena sthityupattivyayAtmakaH / / (candra. ca. agurulahugro asaMkhejjapadesino aNiddiTTasaMThANo tti 18-4) / 33. jJAnasvabhAvo jIvaH / (siddhivi. evaM jIvassa sAhAraNalakkhaNaM / (dhava. pu. 3, pR. va. 7-12, pR. 470) / 34. zuddhanizcayanayena 2); ceyaNalakkhaNaM jIvadavvaM / (dhava. pu. 15, vizuddhajJAna-darzanasvabhAvaM zuddhacaitanyaM prANazabdenocyate, pR. 33) / 20. jAvadabvabhAviNANa-dasaNalakkhaNo tena jIvatIti jIva: / vyavahAranayena punaH krmodyjiivo| (jayadha. 1. pa. 50); cetanAlakSaNo jiivH| janitadravya-bhAvarUpaizcabhiHprANa: jIvati, jIviSya(jayadha. 1, pR. 213) / 21. cetanAlakSaNo so- ti, jIvitapUrvo vA jiivH| (. dravyasaM. 27) / 'naadinidhnsthitiH| jJAtA draSTA ca kartA ca bhoktA 35. jIvitavAn jIvati jIviSyati ceti jIvaH, dehapramANaka: / / guNavAn karmanirmukAvUrvavrajyAsva. prANadhAraNadharmA praatmaa| (sthAnA. abhaya. vR. 1, bhaavkH| pariNanopasaMhAravisarpAbhyAM pradIpabat // 17, pR. 13) / 36. jIvanaM jIvo bhAvaprANadhAraNa(ma. pu. 24, 92-93) / 22. upayogaH svarUpam / maraNadharmatvam / (samavA. abhaya. vR.10)| 37. (praSTasa. 1-15) / 23. jIvA aupazamikAdibhA- catubhiH prANIvati jIviSyati jIvitapUrvo vA bAdhitAHsAkArAnAkArapratyayalAJchanAH zabdAdivi. jiivH| (paMcA. kA. jaya.ba. 27); jJAna-darzana Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIva] svabhAvo jIvapadArtha: / (paMcA. kA. jaya. bu. 108 ) / 38. jIvAzcetanalakSaNA jJAna-darzana- sukha-duHkhAnubhavanazIlA: / (mUlA. vU. 5-6 ) / 36. jIvatya jIvIjIviSyatIti jIvazcidAtmanA / jJAtA draSTA jaganmAtra dezo'mRtaMzca nirvRtaH // kartA svakarmaNo bhoktA tatphalasyodhvaMgaH kSayAt / tasya svagAtramAtra [ jIva- pudgalavandha 465, jaina-lakSaNAvalI yogasAmAnyaM svarUpam / ( saptabhaM. pU. 47) / 53. upayogalakSaNo jIvaH / ( pramAla. bu. 306 ) / 1 jo caMtavyapariNAmasvarUpa upayoga se vizeSatA ko prApta hai use jIva kahate haiN| yaha (saMsArI jIva ) prabhu - dravya bhAva karmoM ke prAnavAdi kA svAmI, karmo kA kartA, bhoktA, prApta zarIra ke pramANa, karma ke sAtha hone vAle ekatva pariNAma kI apekSA mUrta aura karma se saMyakta hai / 6 jJAna, darzana, sukha aura dukha se lakSita hone ke kAraNa jIva kA lakSaNa upayoga hai jJAna, darzana, cAritra, tapa, yIyaM aura upayoga ( pravadhAnatA ), yaha jIva kA lakSaNa hai / jIva-uttaraprayogakaraNa- dekho jIvaprayogakaraNa / jIvatva - jIvabhAvo jIvatvaM svArthiko bhAvapratya yaH / jIva eva jIvatvamasaMkhyeyapradezAH cetaneti / ( ta. bhA. siddha bu. 2- 7 ) / jIva kA jo lakSaNa cetanA hai yahI jIvatva hai / jIvana- prAuprAdipANANaM dhAraNaM jIvaNa / ( dhava. pu. 14, pu. 13 ) / prAyu Adi prANoM ke dhAraNa karane kA nAma jIvana hai / jIvanaM sRSTikI - jIvAjjIvena vA hetubhUtena vastUdakAdi nisRjati yasyAM jIvanipAtanAt sA jIvanaMsRSTikI, atra hi rAjAdijIvAt - tadAdezAdityarthaH, tena vA rAjA hetubhUtenodakaM yaMtrAdibhiH kUpAderAkRSya nisRjati XXX athavA jIve - gurvAdo, jIvaMsvaziSyaM putraM vA pravidhinA nisRjati - dadAti yasyAM sA jIvasRSTikI / (zrAva. hari. vR. hema. Ti. pU. e4) / jova se rAjA prAdi ke pradeza se athavA jIva ke dvArA yaMtrAdi kI sahAyatA se kue~ se jalAdi ke nikAlane kI kriyA ko jIvanaMsRSTiko kahate haiM / prathavA vidhike vinA guru prAdike lie apane ziSya yA putrake samarpaNa karane ko jIvana sRSTiko kahate haiM / jIva- pudgalabandha morAliya- ve uvviya prAhArateya kammaiyavaggaNANaM jIvANaM jo bandho so jIvapoglabandho NAma / ( dhava. pu. 13, pU. 347 ) / praudArika, vaikriyika, AhAraka, tejasa aura kArmaNa vagaMNAoM kA aura jIvoM kA jo bandha hotA hai vaha jIva- pudgalabandha kahalAtA hai / syAdvisarpaNa saMhRteH / (prAcA. sA 3, 6-10 ) / 40. sparzana- rasana- ghrANa cakSa zrotra manovAkkAyurucchvAsa niHzvAsAbhidhAnaM dazabhiH prANaH jIvati jIviSyati jIvati sma pUtroM vA jovaH / nizcayena bhAvaprANadhAraNAjjIvaH, vyavahAreNa dravyaprANadhAraNAt jIvaH / (ni. sA. vR. 9) / 41. jIvazcetanAlakSaNa: / (bha. prA. mUlA. 39; laghIya. prabhaya. va. 31, pR. 52; bhA. prA. TI. 65) / 42. jIvantiprANAn dhArayantIti jIvaH / (prajJApa., malaya. va. 1, pU. 7) / 43. tatra sukha-duHkha- jJAnopayogalakSaNo jIvaH / (zrAva. bhA. bhalaya. v. 167, pR. 562 / 44. jIbati prANAn dhArayatIti jIvaH / ( dharmasaM. malaya. bu. 35 ) ; yazcaiteSAmavagrahAdidharmANAM dharmI sa eva jIvaH / (ghamaMsaM malaya. vR. 46 ); upayogAdilakSaNo jIvaH / ( dharmasaM. malaya. vR. 131) / 24.5. jIvadi jIvissadi jo hi jIvido bAhirehi pAhi / zrabhaMta rehi niyamA so jIvo tassa parilAmo || ( bhA. tri. 13) / 46. jIvito dazabhiH prANarjIviSyati ca jIvati / sa jIvaH kathyate sadbhirjIvatattvavidAM varaiH / ( bhAvasaM vAma. 336) / 47. jJAnAdibhedenAnekaprakArA cetanA, sA lakSaNaM yasya sa jIvaH / (ta. vRtti zruta. 1-4) / 48. dazabhirdravyaprANaH yathAsambhavaM jIvati jIviSyati jIditaH sa jIvaH / ( kArtike. TI. 39) / 46. vavahAreNa jIvadi dasapANeha, NicchayaNaeNa ya kevalanANa- daMsaNa-sammattarUpapArNoha jIvihidi jIvidapubvo jIvaditti jiivo| (aMgapa. pU 2e5) / 50. cetanAlakSaNo jIvo X XX / yato jIvatyajI vacca jIviSyati ca janmasu / tato jIvo'yamAmnAtaH XXX / / ( jambU. ca. 3- 25 va 28 ) / 51. prANajIvati yo hi jIvitacaro jIviSyatIha dhruvam / jIvaH siddha itIha lakSaNabalAt x x x ( adhyAtmaka. mA. 3-2 ) / 52. jIvasya tAvadupa ba. 56 - Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / jIvapudgalayuti] 466, jaina-lakSaNAvalI [jIvaviSayA dRzikriyA jova-padgalayuti-jIvANaM poggalANaM ca melaNaM svabhAva vAle jIva kA jo praupAdhika rAga-dveSa.. jIvapoggalajuDI NAma / (dhava. pu. 13, pR. 348) / moharUpa paryAyoM ke sAtha ekatva pariNAma hotA hai jIvoM aura pudagaloM ke sammelana kA nAma jIva- use jIvabandha kahate haiN| pudgalayuti hai| jIvamaMgala-tatra jIvaviSayaM yathA sindhuviSaye jovaprayogakaraNa-1. jIvApayogakaraNa duvihaM agnemaMgala miti nAma / (prAva. malaya. ba. p.6)| mUlappa progakaraNaM ca / uttarapayogakaraNa paMcasarIrAiM jIva-viSayaka maMgala ko jIvamaMgala kahate haiN| jaise paDhamaMmi / / porAliyA imAI poheNiyara payogagro -sindhu deza meM agni kA 'maMgala' yaha nAma / jamiha / NipphaNNA Nipphajja i pAillANaM taM tinnhN|| jovamalaprayogakaraNa-dekho jIvaprayogakaraNa / (prAva. bhA. 158-59) / 2. etaduktaM bhavati- jIvavicaya-'jIvavicayaM jIva upayogalakSaNo paJcAnAmaudArikasarIrANAmAdyaM saGghAtakaraNaM mUla- dravyArthAdanAdyananto'saMkhyeyapradezaH svakRtazabhAzubhaprayogakaraNamucyate / aGgopAGgAdikaraNa tUttarakagNa- karmaphalopabhogI guNavAn prAramopAttadehamAtra: pradezamaudArikAdInA trayANAm, na tu tejasa-kArmaNayoH, saMharaNa-visarpaNadharmA sUkSmaH avyAghAta UdhrvagatisvatadasambhavAt / (prAva. bhA. hari. vR. 158-5, * bhAva anAdika maMbanamanabaddhastatkSayAnmokSabhAgI ityApa. 458) / 3. jIvana upayogalakSaNena yadaudAri- dinAma-sthApanA-dravya-bhAva-nirdezAdi-sadAdi-pramANa kAdizarIramabhinirvaya'te tajjIvaprayogakaraNam / naya-nikSepaviSaya ityAdi jIvasvabhAvAnucintanaM vA (uttarA. ni. zA.va. 4-188, pR. 167) / jIvA upayogamayA anAdyanidhanA mukte tararUpA jIva1jIvaprayogakaraNa malaprayogakaraNa aura uttara prayo. svarUpacintana jIvavicayaH tRtIyaM dharmyama / (kAtigakaraNa ke bheda se do prakAra kA hai| praudArika ke. TI. 482) / prAdi pAMca zarIra sAmAnya se prathama malaprayogakaraNa jIva upayogamayI hai, dravyAthikanaya se anaadihaiN| prAdi ke tIna-audArika, vaikriyika aura ananta hai, asaMkhyAtapradezI hai, svakRta zabhAzabha karma prAhAraka zarIroM ke aMga-upAMga jo prayoga se niSpanna ke phala kA bhoktA hai, gaNavAna hai, prApta zarIra ke haiM yA niSpanna kiye jAte haiM, yaha itara-jIva pramANa hai, saMkoca-vistArasvabhAva vAlA hai, sUkSma hai, uttaraprayogakaraNa hai| avyAghAtI hai tathA UrdhvagatisvabhAva vAlA hai; jIvaprAdoSikI-jIvapradoSikI tAvat putra-kala- ityAdi prakAra se jIba ke svabhAva ke cintavana traadisv-prjnvissyaa| (ta. bhA. siddha vR. 6-6) / karane ko jIvavicaya dharmadhyAna kahate haiN| strI-pratrAdi svakIya vA parakIya janaviSayaka jIvavipramukta-evamuktena vidhinA jovenaprAdoSikI kriyA ko jIvaprAdoSiko kahate haiN| mAtmanA vividhamanekadhA prakarSaNa maktaM jIvavipra. jIvabandha-1. baMdho jIvassa rAgamAdIhiM xx muktam / tathA cAnya rapyuktam - baghaNachedataNayo x / (prava. sA. 2-85) / 2. egasarIraTridANa- Aukkhayauvva jIvavippayajaDhaM / vijaDhati pagAreNaM maNaMtANatANaM NigodajIvANaM aNNoNNabaMdho so jIva- jIvaNabhAvadvito jiivo|| (pranayo. hari. va. pa. baMdho NAma | xxx jeNa kammeNa jIvA aNaMtA. 14) / jaMtA ekkammi sarIre acchaMti taM kammaM jIvabaMdho jIva ke dvArA vidhipUrvaka jisa zarIra ko aneka gAma / (dhava. pu. 13, pR. 347) / 3. yastu jIva. prakAra se chor3A gayA hai vaha jIvavipramukta kahasyaupAdhikamoha-rAga-dveSaparyAyarekatvapariNAmaH sa lAtA hai| kevalajIvabandhaH / (prava, sA. mamata. va. 2-25) / jIvaviSayA dRzikriyA-tatra pramAdino napa2 eka zarIra meM sthita anantAnanta nigoda jIvoM niryANa-praveza-skandhAvAra-sanniveza-naTa-taMka mallakA jo paraspara bandha hotA hai usakA nAma jIvabandha meSa-vRSa-yuddhAdiSvAlokanAdaro yaH sA jIvaviSayA hai, jisa karma ke nimitta se anantAnanta jIva eka dRzikriyA / (ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / zarIra meM rahate haiM usa karma ko jIvabandha kahA pramAdI manuSya ke jo rAjA kA nirgamana va praveza, nAtA hai| 3 amarta jJAna, darzana, sukha evaM vIryAdi senA kA par3Ava, naTa kA khela, nataMka kA nRtya tathA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAvasamAsa | malla, meSa aura bailoM ke yuddha zrAdi ke dekhane meM jo zrAdarabhAva hotA hai; yaha jIvaviSayaka dRzi (darzana) kriyA kahalAtI hai / jIvasamAsa -- 1. jIvAH samasyantaM eSviti jIvasamAsA: / ( dhava. pu. 1, pR. 131 ) / 2. jehi praNayA jIvA Najjate bahuvihA vi tajjAdI / te puNa saMgahityA jIvasamAsAtti viSNeyA // (go. jI. 70 ) / 467, jaMna-lakSaNAvalo 1 jIvoM kA jahAM saMkSepa kiyA jAtA hai ve (caudaha guNasthAna) jIvasamAsa kahalAte haiM / 2 jinake dvArA aneka prakAra ke jIvoM kA aura unakI vividha jAtiyoM kA parijJAna hotA hai una aneka artho ke saMgrAhakoM ko jIvasamAsa kahate haiM / jIvasparzana kriyA- tatra jIvasparzanakriyA yoSitpuruSa napuMsakAGgasparza nalakSaNA rAga-dveSa-mohabhAjaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / rAga, dveSa va moha ke vazIbhUta hokara strI, puruSa athavA napuMsaka ke zarIra ke sparza karane kI kriyA ko jIvasparzanakriyA kahate haiM / jIvAjIva viSayabandha - jIvAjIvaviSayaH karma-nokarmabandhaH / (sa. si. 5-24; ta. vA. 5, 24, 6) / jIva ke sAtha karma aura nokarma ke bandha ko jIvAjIvaviSaya bandha kahate haiM / jIvAdatta-jIvAdattaM yatsvAminA dattamapi jIvenAdattam yathA pravrajyApariNAmavikalo mAtApitRbhyAM putrAdirgurubhyAM dIyate / (yogazA. svo viva. 1-22, pR. 120 ) / svAmI ke dvArA diyA gayA bhI jo jIva ke dvArA nahIM diyA gayA hai vaha jIvAdatta mAnA jAtA hai / jaise - pravrajyA pariNAma se rahita putrAdi ko jo mAtA-pitA guru ke lie dete haiM, yaha jIvAdatta hai| jIvabhAga - prasavvAvagamo jIvANubhAgo / ( dhava. pu. 13, pR. 346) / samasta dravyoM ke jAna lene kI zakti kA nAma jIvAnubhAga hai / jIvApratyAkhyAnakriyA - jIvaviSaye pratyAkhyAnA bhAvena yo vancAdirvyApAraH sA jIvApratyAkhyAnakriyA | (sthAnA. abhaya vR. 2-60, pR. 38) pratyAkhyAna kA abhAva hone se jo jIva ke viSaya [jovitAzasa meM bandhAdi vyApAra rUpa kriyA hotI hai use jIvApratyAkhyAnakriyA kahate haiM / jIvita - 1. bhavadhaH raNakAraNAyugakhya karmodayAd bhavasthitimAdadhAnasya jIvasya pUrvoktaprANApAnakriyAvizeSAvyucchedo jIvitam / ( sa. si. 5-20 ) / 2. bhavasthitinimittAyurdravyasambandhino jIvasya prANApAnalakSaNa kriyAvizeSAvyuparamo jIvitam / bhavadhAraNakAraNamAyurAkhyaM karma tadudayApAditAM bhavasthitimAdadhAnasya jIvasya pUrvoktasya prANApAnalakSaNasya kriyAvizeSasyAvicchedo jIvitamiti pratyetavyam / (ta. vA. 5, 20, 3) / 3. mAupamANaM jIvidaM NAma / ( dhava. pu. 13, pu. 333 ) / 4. prANAnAM dhAraNaM jIvitam (bha. zrI. vijayo. 25) / 5. jIvitaM prANadhAraNAtbhakam / (utarA. ni. zA. vR. 7, pR. 217 ) / 6. bhavadhAraNakAraNasya zrAyukarmaNa udayAt bhavasthiti gharato jIvasya prANApAnakriyAyA: pravicchedo jIvitam / (ta. vRtti zruta. 5-20 ) / 1 nara-nArakAdi bhavoM meM dhAraNa karane ke kAraNabhUta zrAyu karma ke udaya se bhavasthiti kA zrAzraya lene vAle jIva kI zvAsa-ucchvAsa kriyA kA cAlU rahanA, isakA nAma jIvita hai / jIvitAzaMsA- 1. zravazya heyatve zarIrAvasthAnAdaro jIvitAzaMsA / (ta. vA. 7, 37 3; ta. ilo. 7-37 ); zarIramidamavazyaM heyaM jalabudbudavardAnatyamasyAvasthAnaM kathaM syAdityAdaro jIvitAzaMsA pratyetavyA / (ta. vA. 7, 37, 3; cA. sA. pR. 23) / 2. jIvitaM prANadhAraNam, tatrAzaMsA abhilASo yadi bahukAlaM jIveyamiti / vastra-mAlya pustakavAcanAdipUjAdarzanAt bahuparivAradarzanAcca lokazlAghAzravaNAccaivaM manyate -- jIvitameva zreyaH pratyAkhyAtAzanasyApi yata evaMvidhA maduddazeneyaM vibhUtirvartate iti / ( ta. bhA. siddha. vR. 7-32) / 3. jIvitAzaMsA zarIramidamavazyayaM jalabudbudavadanityamityAdikamasmarato'syAvasthAnaM kathaM syAdityAdaraH / pUjAvizeSadarzanAt prabhUtaparivArAvalokanAt sarvalokazlAghAzravaNAccaivaM hi manyate pratyAkhyAtacatuvidhAhArasyApi me jIvitameva zreyaH, yataH evaMvidhA maduddezena vibhUtirvartate ityAkAMkSeti yAvat / (sA.pa. sva. TI. 8-45) / 4. zrAzaMsA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvitAzaMsAprayoga] 468, jaina-lakSaNAvalo . . [jaina zAsana jIvite mohAd yathecchedapi jIvitam / yadi jIvye tajjugupsAmohanIyam, jugupsAjanaka mohanAyaM jugupsAvaraM tAvadoSo'yaM ytsmsyte| (lATIsaM. 6-238) / mohniiym| (prajJApa. malaya. va. 23-263, pR. 1 zarIra avazya heya hai phira bhI usake sthira rakhane 466) / 10. yadudayAdAtmadoSasaMvaraNam, anyameM prAdara rakhanA, yaha sallekhanA kA jIvitArzasA doSasAdhAraNa sA jugupsA / (bha. prA. malA. nAma kA eka aticAra hai| 2067) / 11. yadudayAtparadoSAnAviSkaroti jIvitAzaMsAprayoga--jIvitaM prANaghAraNam, tatrA- prAtmadoSAn saMvRNoti sA jugupsaa| (ta. vRtti bhuta. bhilASaprayogaH--yadi bahukAlaM jIveyam iti / iyaM 5-6) / ca vastra-mAlya-pusna vAcanAdipUjAdarzanAda bahupari- 1 jisa karma ke udaya se apane doSoM kA saMvaraNa vAradarzanAcca lokazlAghAzravaNAccaMva manyate- praura para ke doSoM kA prakAzana kiyA jAtA hai use jIvitameva zreyaH, pratyAkhyAtAzanasyApi yata evaM. jugupsA nokaSAya kahate haiN| vighA madudde zeneyaM vibhUtivartate / (zrA. pra. TI. jena kula-jino devatA yeSAM te jainAsteSAM kulaM 385; ta. bhA. hari. 5.7-32) / pUrvapuruSaparamparAprabhavo vNshH| (sA. gha. svo. TI. vastra, mAlya, pustakavAcana prAdi evaM pUjA ko tathA 2-20) / / bahata parivAra ko dekhakara mora logoM ke dvArA kI jo jinadeva ko hI apanA iSTa deva mAnate haiM, ve jAne vAlI prazaMsA ko sunakara prANaghAraNasvarUpa jaina kahalAte haiN| unake kula ko-pUrvapuruSoM kI jIvita ke viSaya meM jo jIvita rahanA uttama hai, paramparA se utpanna vaza ko-jaina kala kahate haiN| kyoMki bhojana kA parityAga kara dene para bhI mere jaina liga-jaghajAdarUvajAdaM uppADidakesamaMsugaM prAdhaya se yaha vaibhava dikha rahA hai' isa prakAra kI abhilASA hotI hai use jIvitAzaMsAprayoga kahate suddhaM / rahidaM hiMsAdIdo appaDikamma havadi ligaM / / haiN| yaha sallekhanA kA eka praticAra hai| mucchAra bhavimutta jutta uvajoga-jogasuddhIhi / ligaM Na parAvekkha prapuNabbhavakAraNaM jeNhaM / / (prava. sA. jugupsA-1. yadudayAdAtmadoSasaMvaraNaM paradoSA 3, 5-6) / viSkaraNaM sA jugupsaa| (sa. si. 8-1) / 2.. siddhi kA gamaka liga do prakAra kA hai bahiraMga indriyANAM ca paJcAnAM yo'rthAn labdhvA manoramAn / aura antrg| unameM yayAjAtarUpa-digambara veSa jugupsate vipuNyAtmA jugupsAkarmapIDitaH / / (varAMga --ke dhAraNa se utpanna humA, zira aura dAr3hI ca. 4-88) 3. kutsAprakAro jugupsA Xxx ke bAloM ke loca se cihnita, sarvasAvadha kI nimAtmIyadoSasavaraNaM gugupsA / (ta. vA. 8, 6, 4) / ttirUpa zuddhi ko prApta, hisA prAdi se rahita, tathA 4. cetanAcetaneSu vastuSu vyalIkakaraNa jugupsaa| pratikarma-zarIrasaMskAra-se bhI rahita veSa bahiraMga (dhA. pra. TI. 18) / 5. jugupsanaM jugupsaa| jesi liMga mAnA jAtA hai / tathA jo mUrchA (mamatva) kammANamudaeNa duguMchA uppajjadi tesi dugaMchA idi evaM prArambha se rahita, upayoga-nivikAra sva. saNNA / (dhava. pu. 6, pR.48); jassa kammassa saMvedana-evaM nivikalpa samAdhi kI zati se sampanna, udaeNa davva-khetta-kAla-bhAvesu cilisA samuppajjadi parAvalambana se vihIna aura apanava-maktiprApti taM kammaM duguMchA NAma / (ghava. pu. 13, pR. 361) / kA kAraNa hai; use antaraMga liga kahA jAtA hai| 6. duggaMdhamaliNagesu ya abhitara bAhiresu danvesu / jeNa vilIyaM jIve uppajjai sA duguMchA u / / (karma- jaina zAsana--siddha dhrauvy-vyyotpaadlkssnndrvysaavi.g.6.)| 7. yadudayena zakRdAdibIbhatsapadArtha. dhnm| jaina dravyAdyapekSAtaH sAdhanAdyathazAsanam // bhyo jugupsate udvijate tajjugupsAvedanIyam / (karma- (ha. pu.1-1)| stava. go. bu. 10, pR. 16) / 8. yasyodayena punaH jo utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa lakSaNa se yukta purISAdibIbhatsapadAryeSu jugupsAvAn bhavati tat dravya kA sApaka hokara draSyAthika aura paryAyAyika jugupsAvedanIyam / (paryasaM. malaya. ba. 615) / nayoM ko apekSA se sAvi aura anAdi bhI hai, vaha .. padavyAzAsanaH zubhamazubha vA vastu jugupsate pramANasika mataganazAsana kahalAtA hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466, jana-lakSaNAvalI [jJazarora-bhavyazarIravyatiriktadravyazruta jJa-jAnAti jJAsyatyajJAsIdanena jJa iti smRtam / dhikAra ke athavA aneka adhikAroM ke jAnane (mAcA. sA. 4-2) / vAle ke zarIra ko -jo acetana avasthA ko prApta jo vartamAna meM jAnatA hai, bhUta meM jAnatA thA, aura hokara ucchvAsAdi prANoM se rahita (cyata) hamA bhaviSya meM jAnegA vaha jJa (AtmA) kahalAtA hai| hai yA unase rahita karAyA gayA hai (cyAvita) isa jJazarIra dravyazrata-dekhoM jJagarIradravyAvazyaka / 1. prakAra se jo pAhArAdipariNatijanita upacaya se se ki taM jANayasarIradabvasu ? 2-putti payatthA. rahita huA hai (tyakta), vaha cAhe sarvAga pramANa higArajANayassa jaM sarIraya vavagaya cuna-cAvina- zayyA para sthita ho, cAhe ar3hAI hAtha pramANa saMstAra cattadeha taM ceva puvvaNigraM bhANiavvaM jAva se taM para sthita ho, cAhe siddhazilAgata ho (jahAM jAkara jaannyshriirdvvsugrN| (anuyo. sU. 35) / 3. prArAdhaka ne bhaktaparijJAdi anazana ko svIkAra jJAtavAniti jJastasya zarIra tadevAnubhUtabhAvatvAta kiyA hai, karatA hai, yA bhaviSya meM svIkAra karegA dravyazrataM jJazarIradravyazrutam, zrutamiti yatpadaM tadarthA- vaha sizilA kahI jAtI hai), naSedhikIgata hodhikArajJAyakasya yaccharIraka vyapagatAdivizeSaNavi. zavasthApana kI bhUmi meM sthita ho, jise dekhakara ziSTaM tjjnyshriirdrvyshrutmityrthH| (anuyo. mala. koI yaha kaha sake ki isa zarIra ne jinadRSTa bhAva hema. vR. 35, pR. 33) / se prAvazyaka pada ko grahaNa kiyA hai, jJApita karAyA zruta ke adhikAroM ke jJAtA puruSa ke pracetana cyata, hai va prarUpita kiyA hai -- aise jJAtA ke zarIra ko cyAvita yA tyakta zarIra ko (dekho sUtra 16, pR. jJazarIradravyAvazyaka kahate haiN| 16-20) jJazarIradravyazruta kahate haiN| jJazarIradravyopakrama-tatra yadupakramazabdArthajJasya jJazarIradravya -se ki taM jANayasarIradavvA zarIraM jIvavipramuktaM siddhizilAtalAdigataM tada bhUta. NupunvI ?, prANuputvIpayatthAhigArajANa yassa jaM bhAvatvAt jnyshriirdrvyopkrmH| (jambUdvI. zA. va. sarIrayaM vavagayacuya-cAviya cattadeha, sesa jahA davA pR.5; vyava. bhA. malaya. vR. pR. 1) / bassae tahA ANigravvaM jAva se taM jANayasarIradabvA. upakrama zabda ke artha ke jJAyaka puruSa ke siddha shilaannupuvii| (anuyo. sU. 72, pR. 51-52) / tala prAdi ko prApta cyata, cyAvita yA tyakta mAnapUrvI pada ke adhikAroM ke jAnane vAle puruSa zarIra ko jJazarIradravyopakrama kahate haiN| ke acetana cyuta, cyAvita yA tyakta deha ko jJazarIradravyAnapUrvo kahate haiN| jazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyazrata-se ki jJazarIradravyAvazyaka-1. se kiM taM jANayazarIra taM jANayasarIra-bhavigrasarIrava irittaM dadhvasugraM ?, 2davAvassaya? 2-yAvassaetti payatthA higArajANaya pattaya-potthayalihilaM, ahavA jANayasarIra-bhaviprasasasa ja sarIrayaM vavagayacuta-cAvita-catta dehaM jIvavippa rIrava iritta dabbasumaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahAjaha~ sijjAgayaM vA saMthAragayaM dA nisAhiyAgayaM vA aMDayaM boDayaM kIDaya bAlayaM vaagyN| aMDayaM haMsagambhAsiddhasilAtalagayaM vA pAsittA gaM koI bhaNejjA- di, boDayaM kappAsamAi, kIDayaM paMcavihaM paNNattaM / taM grahoNaM imeNaM sarIrasamussaeNa jiNadiTheNaM bhAveNaM jahA-paTTe malae aMsue cINaMsue kimirAge / H ai Gori Rat bAlayaM paMcavihaM pnnnnttN| taM jahA-uNNie udie daMmizra nidaMsiya uvdNsiy| jahA ko diLaMto?, mialomie kotave kiTTise / vAgayaM saNamAi, se taM ayaM mahakame pAsI, ayaM dhayaka pAsI, se taM jANa- jANayasarIra-bhaviprasarIravairittaM ddhvsunN|xxx yasarIradavvAvassayaM / (anuyo. sU. 16) / 2. jJAta- (anuyo. sU. 37) / vAniti jJaH, tasya zarIraM utpAdakAlAdArabhya prati- tADapatra, bhojapatra, kAgaja kI pothI athavA vastra kSaNaM zoryata iti zarIram / tadevAnubhUtabhAvatvAt / prAdi para likhe hue zruta ko jJazarIra-bhavyazarIradravyAvazyaka jJazarIradravyAvazyakam / (anuyo. hari. vyatirikta dravyazruta kahate haiM / sutta (satra) kA artha vR. pR. 14) / DorA bhI hotA hai, use lakSya meM rakhakara vikalpa prAvazyaka pada ke vAcyabhUta zAstra ke artharUpa arthA- rUpa meM yaha bhI yahAM kahA gayA hai-athavA ukta Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtabhAva] 470, jaina-lakSaNAvalI jJAtRdhamakathA. dravyasUtra aNDaja, boNDaja, kITaja, bAlaja aura parimANA tIrthakarANA gaNagharANAM ca kathopakathAvalkaja ke bheda se pAMca prakAra kA hai| pratipAdikA jJAtRkathA / (zrutabha. TI. 7, pR. 173) / jJAtabhAva-1. ayaM prANI hantavya iti jJAtvA 2. tIrthakara-gaNagharakathAkathikA paTapaMcAgatsahasrApravRttitim / (sa. si. 6-6) / 2. jJAtamAtraM ghikapaMcalakSapadapramANA jJAtRkathA / (ta. vatti zruta. jJAtvA vA pravRttatim / 'hinasmi' ityasati pari- 1-20) / NAme prANavyaparopaNe jJAtamAtra mayA vyApAdita iti 1jo aga tIrthakara aura gaNadharoM kI kathA upAyAnoM jJAtam, athavA 'aya prANI hantavyaH' iti jJAtvA kA nirUpaNa karatA hai use jJAtakathA kahA jAtA hai| pravRtteH jJAtamityucyate / (ta. vA. 6, 6, 3) / usake padoM kA pramANa pAMca lAkha pacAsa hajAra hai| 3. jJAtasya bhAvo jJAtabhAvaH / jJAtamasyAstIti arzA- jJAtadharmakathA-1. jJAtRdharmakathAyAM pAkhyAnodipAThAdeva jJAta AtmA, jJAnAdupayuktasya tasya yo pAkhyAnAnAM bahuprakArANAM kathanam / (ta. vA. 1, bhAvaH pariNAma: sa jJAtabhAvaH-abhisandhAya prANA- 20, 12) / 2. NAyadhammakahANAma aga pacalakkhatipAtAdau prvRttiH| (ta. bhA. siddha. vR.6-7)| chappaNNasahassapadehiM 556000 suttaporisIsu tittha4. haniSyAmi etaM pumAMsamiti jJAtvA pravartanaM yarANaM ghammadesaNaM gaNaharadevassa jAdasaMsayassa sadehajJAtam / (ta. vRtti zruta. 6-6) / chidaNavihANaM bahuvihakahAno uvakahAmro ca vaNNe1 isa prANI ko mAranA hai, isa prakAra jAnakara di / (dhava. pu. 1, pR. 101-2); jJAtRdharmakathA. jo pravRtti hotI hai, isakA nAma jJAta hai| 3 jJAta yAM sapaMcalakSaSaTpaMcAzatsahasrapadAyAM 556000 sUtrazabda se prAtmA abhipreta hai, jJAna se upayogayukta pauruSISu bhagavatastIrthakarasya tAlvoSTapuTavicalanaprAtmA ke pariNAma ko jJAtabhAva kahate haiN| tAtparya mantareNa sakalabhASAsvarUpadivyadhvanidharmakathanavidhAnaM yaha hai ki abhiprAyapUrvaka jo hiMsA Adi meM pravRtti jAtasaMzayasya gaNadharadevasya saMzayacchedanavidhAnamAhotI hai use jJAtabhAva samajhanA caahie| khyAnopAkhyAnAnAM ca bahuprakArANAM svarUpa kathyate / jJAtAdharmakathA-dekho jJAtRdharmakathAMga / 1. se ki (dhava. pu. 6, pR. 200) / 3. nAthaH trilokedhvarAtaM nAyAdhammakahAmo? nAyAdhammakahAsu NaM nAyANaM NAM svAmI tIrthaka ra paramabhaTTArakaH, tasya dharmakathA nagarAI ujjANAI ceimAi vaNasaMDAhaM samosaraNAiM jIvAdivastusvabhAvakathanam, ghAtikarmakSayAnantarakerAyANo ammApiyaro dhammAyariyA dhammakahAno x valajJAnasahotpannatIrthakaratvapuNyAtizayavijambhitama. xx aMtakirizrAno apAghavijjati / xx himnaH tIrthaMkarasya pUrvAhna-madhyAhnAparAhrArgha rAtraMSu 4|(nndii. sa. 50, pR. 230) / 2. jJAtAni SaTpaTdhaTikAkAlapamantaM dvAdazagaNasabhAmadhye svabhAudAharaNAni, tatpradhAnA dharmakathAH jnyaataadhrmkthaaH| vato divyadhvanirudgacchati, anyakAle'pi gaNadhara(nandI. hari. vR.pR. 103) / 3. jJAtA dRSTAntA- zakra-cakradharapraznAnantaraM codbhavati, evaM samudbhUto stAnapAdAya dharmo yatra kathyate tA: jnyaataadhrmkthaaH| divyadhvaniH samastAsannazrotRgaNAnuttamakSamAdilakSaNaM (ta. bhA. siddha. va. 1-20) / 4. jJAtAni udA- ratnatrayAtmaka vA dharma kathayati / athavA jJAturgaNaharaNAni, tatpradhAnA dharmakathA jJAtAdharmakathA xx gharadevasya jijJAsamAnasya praznAnusAreNa tadattarax athavA prathamazrutaskandho jJAtAbhidhAyakatvAt vAkyarUpA gharmakathA tatpRSTAstitva-nAstitvAdijJAtAni, dvitIyastu tathaiva dharmakathAH, tatazca jJAtAni svarUpakathanam / athavA jJAtRNAM tArthakara-gaNadharaca dharmakathAzca jnyaataathrmkthaaH| (samavA. abhaya. cakravaryAdInAM dharmAnubandhikathopakathAkathanaM nAthadharma. 141, pR. 108) / kathA jJAtRdharmakathA nAma vA sssstthmlm| (go. jI. 1 jisa aMgabhuta meM udAharaNabhUta puruSoM ke nagara, ma.pra. va jI. pra. TI. 356) / udyAna evaM caitya yAdi kA kathana kiyA jAtA hai 2 jisa aMgazruta meM pAMca lAkha chappana hajAra use jJAtAdharmakathA kahate haiN| isameM udAharaNoM kI (556000) padoM ke dvArA sUtrapauruSiyoMpradhAnatA se dharma ka. kathana kiyA jAtA hai| siddhAntokta svAdhyAyakAla-meM tIrthaMkaroM jJAtRkathA-1 SaTpaMcAzatsahasrAdhikapaMcalakSaSada- ko dharmadezanA, sandehayukta gaNadharaveva ke Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna] sandeha ke naSTa karane kI vidhi aura vahuta prakAra kI kathopakathAnoM kI prarUpaNA kI jAtI hai usakA nAma jJAtRdharmakathAMga hai / / 5. jaM jaha thakkau appa kara u jJAna - 1. jaM jANai. taM NANaM x x x / (mokSaprA. 37) / 2. x x x vise siya NANa / ( sammati. 2- 1 ) / 3. jANai tikAlasahie davvaguNa- pajjae bahu-bhet / paccavakhaM ca parokkhaM praNeNa NANa tti Na vini / (prA. paMcasaM. 1-117; go. jI. 266 ) / 4. anyUnamanatiriktaM yAthAtathyaM vinAca viparItAt / niHsandehaM veda yadAhustajjJAnamAminaH / ( ratnaka. 42 ) davvu jiya taM taha jANai jo ji / bhAvaDau NANu muNijjai so ji / / (paramAtra. 2 - 29 ) / 6. padArthAvabodho jJAnam / (ta. vA. 6, pR. 1); tattvArthAvabodho jJAnam / (ta. vA. 6, 7, 11) / 7. tathA pradhAna vizeSamupasarjanIkRtasAmAnyaM ca jJAnam / ( lalitavi. pR. 63 ) / 8. jJAnAvaraNakSaya-kSayopazamasamutthaH tattvAvabodho jAnam / ( ta. bhA. hari. vR. 1- 1 ) ; vizeSAvabodho jJAnam / ( ta. bhA. hari. vU. 2-6 ) / 6. savizeSaM puNa NANaM XXX // ( dharmasaM. hari. 1364) / 10. tattvasaMvedanaM caiva jJAnamAhurmaharSayaH // ( jJAnASTaka 6 - 1 ) / 11. bhUtArthaprakAzakaM jJAnam / ( dhava. pu. 1, pR. 142 ) ; sadbhAvavinizcayopalambhakaM jJAnam / X X X tattvArthopalambhakaM jJAnam / (ghava. pu. 1, pR. 143 ) ; sAmAnyavizeSAtmakabAhyArthagrahaNaM jJAnam / (ghava. pu. 1, pR. 147 ) ; prakAzo jJAnam / ( dhava. pu. 1, pR. 146 ) ; yathArtha - zraddhAnuvidvAvagamo jJAnam / ( dhava. pu. 1, pR. 363); yathAyathaM pratibhAsitArthaM pratyayAnuviddhAvagamo jJAnam / ( dhava. pu. 1, pu. 364 ) ; svasmAd bhinnavastuparicchedanaM jJAnam / ( dhava. pu. 1, pR. 383 ) ; jAnAti paricchinatti jIvAdipadArthAniti jJAnam / (ghava. pu. 6, pR. 142 ); bAhyArthaparicchedikA jIvazaktirjJAnam / (ghava. pu. 13, pR. 206) / 12. AkAravacca vijJAnam / ( ta. bhA. siddha. vR. 2-6 ) ; jJAnaM hitAhitaprApti parihAraviSayo bodhaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 7-6 ) / 13. zrAtmano viSayAkArapariNatirjJAnaM tadAvaraNakSayopazamajanitam / (bha. prA. vijayo. 4 ) ; prapetamithyAtvaka laMkasyAtmano vastu 471, jaina - lakSaNAvalI [jJAna tatvaparijJAnaM jJAnam / (bha. prA. vijayo 16 ) ; tad- ( vastu-) yAthAtmyAvagamo jJAnam (bha. mA. vijayo. 158 ) / 14. tajjJAnaM yatra nAjJAnam xxx (zrAtmAnu. 46; upAsakA 261; jambU. ca. 4 - 15 ) 1 15. sAkAraM hi bhavejjJAnam x x x / (ta. sA. 2 - 10 ) ; sAkAramiSyate jJAnam XX X 11 (ta. sA. 2 - 11 ) ; tattvArthasyAvabodho hi jJAnaM XX X I (ta. sA. 2 - 83 ) / 16. vizeSagrAhi jJAnam / (paMcA. kA. amRta. vR. 40 ) / 17. moha- sandehavibhrAntivajitaM jJAnamucyate / ( upAsakA 5 ) / 18. samAdhIndriyadvAreNa viprakRSTa sannikRSTAvabodho jJAnam / ( nItivA. 6 - 6 ) / 16 guNa paryaMyavad dravyaM provyotpAda vyayAtmakam / tattvato jJAyate yena tajjJAnaM kathyate jinaiH / (paMcarsa. zramita. 213 ) / 20. trikAlagAMcarAnantaguNaparyAyasaMyutAH / yatra bhAvA: sphurantyuccaistajjJAnaM jJAninAM matam // (jJAnA. 7- 1) / 21- yad dravyaM yathAsthitaM sattAlakSagamutpATavyaya dhrauvyalakSaNaM vA guNa-paryAyalakSaNaM vA saptabhaGgyAtmaka vA tattathA jAnAti ya AtmasambandhI svaparaparicchedako bhAva: 'pariNAmastat saMjJAnaM bhavati / ayamatra bhAvArtha:- vyavahAreNa savikalpAvasthAyAM tattvavicArakAle sva-paraparicchedakaM jJAnaM bhaNyate / nizcayanayena punarvItarAganirvikalpasamAghikAle bahirupayogI yadyapyanIhitastathApI hApUrvaka vikalpAbhAvAd goNatattvamiti kRtvA svasaMvedanameva jJAnamucyate / (paramA. va. 2-26, pU. 164-65) / 22. tattvaprakAzakaM jJAnam x x x / ( candra ca 18 - 124) / 23. jJAnaM tattvaprakAzanam / (mUlA. vR. 5-2) / 24. jJAnaM vizeSAvabodha: / ( zrapapA. abhaya. va. 10, pU. 15) / 25. jJAyante paricchidyante'rthA zranenAsminnasmAdveti jJAnam, jJAna-darzanAvaraNayoH kSayaH kSayopazamo vA, jJAtirvA jJAnam - AvaraNadvayakSAdAvirbhUta AtmaparyayavizeSaH sAmAnya-vizeSAtmake vastuni vizeSAMzagrahaNapravaNaH sAmAnyAMzagrAhakazca jJAnapaJcakAjJAnatrayadarzanacatuSTaya rUpaH / ( sthAnA. abhaya vR. 43, pR. 21); jJAnaM hi dravya - paryAyaviSayo bodha: / ( sthAnA. zrabhaya. vR. 3, 187 ) / 26. jJAnaM punaH heyopAdeyavastuvibhAganizcayaH / (dha. vi. mu. vR. 1-46 ) / 27. jJAnaM syAnnUtanAtmArtha vyavasAyanirAkRtiH / (prAcA. sa. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna] 4 - 2 ) / 28. jJAtirjJAnam, XX X jJAyate paricchidyate vastvanenAsmAdasminveti vA jJAnam jAnAti svaviSayaM paricchinattIti vA jJAnam, jJAnAvaraNakarmakSayopazama-kSayajanyo jIvasvatattvabhUto bodha itvarthaH / ( anuyo. mala. hema. vR. 1, pR. 2) / 26. jJAnaM zAstrAva bodha: / (yogazA. svo viva. 3 - 16 ) ; jJAnaM heyopAdeyavastuvinizcayaH / (yogazA. svo. viva. 6 - 54) / 30. jJAyate paricchidyate vastvaneneti jJAnam - sAmAnya vizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako bodha: / ( prava. sAro vR. 1246, pR. 356) / 31. vizeSaviSayaM jJAnam / ( zrAva. ni. malaya. va. 677 ) ; jJAyate yathAvasthitaM vastvaneneti jJAnam / (prAva. ni. malaya. 1072 ) ; viziSTagrahaNaM jJAnam / ( zrAva. ni. malaya. 1060) / 32. jJAyate'neneti jJAnam - sAmAnya vizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako'vabodhaH / ( SaDazI. malaya. bu. 12, pU. 18 ) / 33. jJAyate'rtho vizeSaH patayA'neneti jJAnam / ( dharmasaM. malaya. vR. 607 ), savi zeSaM punaH sAmAnyAkAramutsRjya vizeSarUpatayA punasteSAmeva ghaTAdivizeSANAM graho jJAnam / ( dharmasaM. malaya. vR. 1364) / 34. jJAyate vastu paricchidyate'neneti jJAnam / ( vyava. malaya. vR. 3) / 35. sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako bodho jJAnam / ( karmasta. go. vR. pR. 10 ) / 36. sAkAraM ca vizeSagocaramiti jJAnaM XXX / ( pratiSThAsA. 2-60 ) / 37. jJAnaM svArtha nirNayaH / (bha. zrI. mUlA. 1-2 ) / 38. yadA tu prAtmanaH sakAzAt prAtmAnaM jAnAti tadA jJAnaM bhaSyate / (zrArA. sA. TI. 9) / 36. sAkAraM jJAnam, XX X vastuno vizeSaparijJAnaM jJAnam / (ta. vRtti zruta. 2 - 9) / 40. svA'pUrvArthadvayoreva grAhakaM jJAnamanekazaH / (paMcAdhyA. 2-367) / 41. jeNa jANAmi appANaM, AvI vA jatti vA rahe / ajjayAri aNajjaM vA taM gANaM zrayalaM dhruvaM / / (RSibhA. 4 - 5 ) / 1 jo jAnatA hai vaha jJAna kahalAtA hai / 3 tInoM erefore bahuta bhedayukta dravya, guNa aura paryAyoM ko jo pratyakSa va parokSarUpa se jAnatA hai usakA nAma jJAna hai / 7 jo sAmAnya ko gauNa kara vizeSa kI pradhAnatA se vastu ko grahaNa karatA hai use jJAna kahA jAtA hai / 472, jaina - lakSaNAvalI [jJAnadAna jJAnakuzIla - 1. nANe nANAyAraM jo u virAhei kAlamAIyaM / ( prava. sAro. 110 ) / 2. jJAnAcAraM kAlAdikaM yo virAdhayati sa jJAne jJAnaviSaye kuzIla iti zeSaH / idamuktaM bhavati - kAle vijaye bahumANe uvahANe taha aniNhavaNe / vaMjaNa-pratthatadubhaye zradRdiho nANamAyAro || 1 || itya mumaSTavighaM jJAnAcAraM yo virAdhayati na samyaganutiSThati sa jJAnakuzIlaH / (zrAva. hari. vR. mala. he. Ti. pR. 82 ) / 3. yo jJAnAcAraM kAlAdikaM 'kAle viNaye' ityAdirUpaM virAdhayati sa jJAne jJAnakuzIla ucyate / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1, pR. 117) / 1 jo kAla-vinayAdirUpa prATha prakAra ke jJAnAcAra kI virAdhanA karatA hai vaha jJAnakuzIla kahalAtA hai| jJAnacetanA - 1 x x x NANamadha ekko / cedayadi X XX XX X pANittamadikkatA gANaM vidati te jIvA / / (paMcA. kA. 38-39 ) / 2. anyatare tu prakSAlitasakala mohaka laGkena samucchi - nnakRtsnajJAnAvaraNatayA'tyantamunmudritasamastAnubhAvena cetakasvabhAvena samastavIryAntarAyakSayAsAditAnantavIryA zrapi nirjINaM karmaphalatvAdatyantakRtakRtyatvAcca svato vyatiriktaM svAbhAvika sukha jJAnameva cetayante iti / (paMcA. kA. amRta. vR. 38); kevalajJAnino jJAnaM cetayante / (paMcA. kA. pramRta. vR. 39) / 3. ekau jIvarAzistenaiva cetakabhAvena vizuddhazuddhAtmAnubhUtibhAvanAvinAzitakarma malakalaGkena kevalajJAnamanubhavati / (paMcA. kA. jaya. vR. 38); viziSTazuddhAtmAnubhUtibhAvanAsamutpannaparamAnandaika sukhA mRtasamarasIbhAvabelana dazavidhaprANatvamatikrAntA siddhajIvAste kevalajJAnaM vindati / (paMcA. kA. jaya. va. 36) / 4. ekavA cetanA zuddhA zuddhasyaikavidhatvataH / zuddhAzuddhopalabdhitvAjjJAnatvAjjJAnacetanA / (paMcAghyA. 2 - 164) / 1 prANoM se rahita hokara kevala eka mAtra jJAna kA hI jo anubhava kiyA jAtA hai use jJAnacetanA kahate | 3 mohanIya, jJAnAvaraNa aura antarAya ke kSINa ho jAne para kRtakRtya hokara cetaka svabhAva se apane se prAbhanna svAbhAvika jJAna - kevalajJAna - kA dhanubhava karanA, yaha jJAnacetanA kA lakSaNa hai / jJAnadAna - dAnaM dharmAnabhijJebhyo vAcanA- dezanAdi Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanaya] 473, jaina-lakSaNAvalI [jJAnapravAda naa| jJAnasAdhanadAnaM ca jJAnadAnamitIritam / / (tri. kintu kevalajJAnamaraNa aura manaHparyayajJAnamaraNa manuza. pu. ca. 1, 1, 154) / dhyakSetra ke bhItara hI hotA hai| dharma se anabhijJa jIvoM ke lie sUtra va artha ke upadeza jJAnaparISahajaya-dekho ajnyaanpriisshjy| jJAnaM Adi tathA jJAna ke sAdhanabhUta zAstrAdi ke dene ko tu zrutAkhyaM caturdazapUrvANyekAdazAGgAni, samastazrutajJAnadAna kahate haiN| gharo 'hamiti garvamudvahate, tatrAgarvakaraNAt jJAnajJAnanaya-1. NAyaMmi giNhiyavve agihiyavvammi priisshjyH| jJAnapratipakSaNApyajJAnenAgamazUnyatayA ceva pratthaMmi / jaiyabvameva iha jo uvaeso so parISaho bhavati, jJAnAvaraNakSayopazamodayavijRmbhino nAma / (dazavai. ni. 146) / 2.xxxya tametaditi svakRtakarmaphalaparibhogAdapaiti tapo'nuupadezo jJAnaprAdhAnyakhyApanaparaH sa nayo nAma, jJAna- SThAnena cetyevamAlocayato jJAnaparISahajayo bhavati / naya ityarthaH / (dazava. ni. hari. vR. 146, pR.80 (ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / va 285) / 3. xxx ya upadezo jJAnaprAdhAnya jJAna se tAtparya caudaha pUrva aura gyAraha aMgarUpa khyApana paraH sa nayo nAma, jJAnanaya ityrthH| (vize- zrutajJAna kA hai| isa jJAna ke prAzraya se 'maiM samasta ko. va. 4336, pR. 976% prAva. ni. zratajJAna kA dhAraka haiM' isa prakAra kA abhimAna malaya.va. 1066, pR. 587) / 4. jJAnameva pradhAna- honA sambhava hai, use na karanA yaha jJAnaparISahamaihikAmuSmikaphalaprAptikAraNamiti sthitam, ityeva- jaya hai| muktena nyAyena ya upadezo jJAnaprAdhAnyakhyApanaparaH jJAnapulAka-1. skhalitAdibhinipulAkaH / (ta. sa nayo nAma, jJAnanaya ityrthH| (anuyo. hari. bhA. siddha. vR. 6-46) / 2. skhalita-militAdibhivR. pR. 127) / raticArAnamAzrityAtmAnamasAraM kurvan jJAnapulAkaH / 4'jJAna hI isa loka aura paraloka meM sukha kA pradhAna (prava. sAro. va. 723, pR. 210) / kAraNa hai' isa nyAya ke anusAra jJAna ke mAhA- 2 skhalita (vismaraNa) aura milita Adi atitmya kI pradhAnatA ke pragaTa karane vAle upadeza ko cAroM ke dvArA jJAna kA prAzraya lekara apane ko jJAnanaya kahate haiN| nissAra-cAritrahIna- karane vAlA sAdhu jJAnajJAnapaNDita-1. matyAdipaJcaprakArasamyagjJAneSu pulAka kahalAtA hai / / pariNataH jnyaanpnndditH| (bha. prA. vijayo. 25 jJAnapravAda-1. paJcAnAmapi jJAnAnAM prAdurbhAva2. paJcavidhajJAnapariNato jnyaanpnndditH| (bhAvaprA. viSayAyatanAnAM jJAninAm ajJAninAmindriyANAM ca TI. 32) / prAdhAnyena yatra vibhAgo vibhAvita: tajjJAnapravAdam / 1mati prAdi pAMca prakAra ke samyagjJAna meM se (ta. vA. 1, 20, 12) / 2. NANapavAdaM NAma pUvaM yathAsambhava samyagjJAna se pariNata jIva ko jJAna- vArasaNhaM vatthUNaM 12 visadacAlosapAhuDANaM 240 paNDita kahate haiN| egaNakoDipadehiM paMcaNANANi tiNi aNNANANi jJAnapaNDitamaraNa-1. jJAnapaNDitamaraNAni ca teSu vaNNedi / davvaTThiya-pajjavaTThiyaNayaM paDacca praNAdi(narake bhavaneSu vimAneSu jyotiSkeSu vAna-vyantareSu aNihaNa-kSaNAdisaNiNa sAdiNihaNa-sAdisaNihadvIpasamudreSu) ev| manuSyaloke eva kevala-manaHparyaya- NANi vaNNedi, NANaM NANasarUvaM ca vaNNedi / jJAnapaNDitamaraNaM bhavati / (bha. prA. vijayo. 25) / (dhava. pu. 1, pR. 116); paJcAnAmapi jJA2. narake bhavaneSu vimAneSu jyotiSkeSu vAna-vyantareSu nAnAM prAdurbhAvaviSayAyatanAnAM jJAninAmajJAninAdvIpasamudreSu ca jJAnapaNDitamaraNam / manaHparyayamaraNaM mindriyANAM ca prAdhAnyena yatra vibhAgo'nAdyanighanAmanuSyaloka eva maraNam / (bhAvaprA. TI. 32) / nAdisanidhana-sAdyanidhana - sAdisanidhanAdivizeSavi1jJAnapaNDita ke maraNa ko jJAnapaNDitamaraNa kahate bhaavitstjjnyaanprbaadm| (dhava. pu. 9, pR. 2016) / haiN| yaha maraNa vimAnavAsI devoM, nAraka, bhavana- 3. NANappavAdo madi-suda-prohi-maNapajjava kevalavAsI, vAnavyantara aura dvIpa-samadroM meM hI hotA hai| NANANi vnnnnedi| paccakkhANumANAdisayalapamA la.60 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabAla] 474, jana-lakSaNAvalI [jJAnavinaya NANi aNNa hANuvavattiekkalakkhaNahe usarUvaM ca parU- jJAnavinaya-1. kAle viNae uvadhANe bahumANe vedi / (jayadha. 1, pa. 141) / 4. ekonakoTi- tahevaNiNhavaNe / vaMjaNa prattha ta bhae viNo NANammi padam aSTajJAnaprakArANAM ya[ta] dudayahetUnAM tadAdhA- aTThaviho // (bha. prA. 113; mUlA. 5-170) / rANAM ca prarUpakaM jJAna pravAdam EEEEEER I (zruta- 2. sabahumAnaM mokSArtha jJAna grahaNAbhyAsa-smaraNAdibha. TI. 11, pR. 97) / 5. jJAnapravAdaM paJcamama, niviny:| (sa. si. 6-23; ta. vA. 6, 23, tasmin matijJAnAdipaJcakasya bhedaprarUpaNA yasmAta 2; ta. zlo. 9-23) / 3. tattha NANaviNo kRtA tasmAt jJAnapravAdam / (samavA. abhaya. va. sU. paMcavidho-abhiNibohiyaNANaviNo sutaNANavi147, pR. 121) / 6. jJAnAnAM pravAdaH prarUpaNam Namo prohiNANaviNo maNapajjavaNANaviNo kevaasminniti jJAnapravAdaM paJcamaM pUrvam / tat mati- laNANaviNagro tti, se NANaviNo kahaM bhavai? zrutAvadhi-manaHparyaya-kevalAni paJcajJAnAni kUmati- taM jahA-jassa etesu NANesu paMcasuvi bhattI bahakuzruta-vibhaMgAkhyAni trINyajJAnAni; svarUpa-saMkhyA- mANo vA, je vA etehiM nANehiM paMcahiM bhAvA diTTA viSaya-phalAnyAzritya teSAM prAmANyAprAmANyavibhAga dIsaMti dIsissaMti vA tesi saddahaNattaM esa NANavica varNayati / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. nnmo| (dazavaM. cU. 1, pR. 26) / 4. anala sena 366) / 7. aSTajJAna-yadutpattikAraNa-tadAghArapuruSa- zuddhamanasA deza-kAlAdivizuddhividhAnavicakSaNena sabaprarUpakaM ekonakoTipramANaM jJAnapravAdapUrvam / (ta. humAno (cA. sA.-sabahumAnena) yathAzakti niSe. vRtti zruta. 1-20) / vyamANo mokSArtha jJAnagrahaNAbhyAsa-smaraNAdirjJAna1 jisa pUrvazrata meM utpatti, viSaya, prAyatana, vinayo veditavyaH / (ta. vA. 6, 23, 2; cA. sA. jJAnI jana, ajJAnI jana aura indriyoM kI pradhAnatA se pR. 65) / 5. NANaviNo NAma abhikkhaNabhipAMcoM jJAnoM ke vibhAga kA vicAra kiyA gayA hai kkhaNaM NANovajogajuttadA bahusubhattI pavayaNabhattI vaha jJAnapravAdapUrva kahalAtA hai| 5 matijJAnAdi ca / (dhava. pu. 8, pR. 80) / 6. tatra jJAna vinayaH pAMca prakAra ke jJAnoM ko prarUpaNA karane ke kAraNa kaal-viny-bhumaanopdhaanaadiH| (ta. bhA. siddha. pAMcava pUrva jJAnapravAda ke nAma se prasiddha hA hai| va.6-23); asmin sati jJAnAdipaJcake bhaktijJAnabAla-vastuyAthAtmyagrAhijJAnanyUnA jJAnabA- bahamAno jJAnasvarUpazraddhAnaM tadviSayaM zraddhAnaM ca jJAnalAH / (bha. prA. vijayo. 25; bhAvaprA. TI. 32) / vinayaH / (ta. bhA. siddha. vR. 9-23) 7. jJAnavastu ke yathArtha svarUpa ke grAhaka jJAna se rahita sya grahaNAbhyAsa-smaraNAdIni kurvataH / bahumAnAdibhi: jIvoM ko jJAnabAla kahate haiN| sArddha jJAnasya vinayo bhavet / / (ta. sA. 7-32) / jJAnabodhi-bodhana bodhi: jinadharmalAbha:, jJAna- 8. prAgamAdhyayanaM kArya kRtakAlAdizuddhinA / vinabodhi:-jJAnAvaraNakSayopazamasambhUtA jnyaanpraaptiH| yArUDhacittena bahamAna vidhAyinA / (amita. zrA. (sthAnA. 2, 4,104, pR. 61) / 13-10) / 6. NANe NANuvayaraNe ya NANavaMtammi taha jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se utpanna hue jJAna kI ya bhattIe / jaM paDiyaraNa kIrai NiccaM taM NANaprApti ko jJAnabodhi kahate haiN| viNo hu / / (vasu. zrA. 322) / 10. dravyAdijJAnamUDha-jJAnamUDhA uditajJAnAvaraNA: / (sthAnA. zodhanaM vastu pramANAvagrahAdikam / bahumAnaH zrutajJeSu abhaya. vR. 2, 4, 104, pR. 61) / / zrutajJA''sAdanojjhanam // vayaHzIla-zrutenAdhikAjJAnAvaraNakarma ke udayayukta prANiyoM ko jJAnamar3ha ___yupAdhyAyakIrtanam / cA'ni havena ye nAyaM jJAnAvaraNakahA jAtA hai| kAraNam / svarAkSara-pada-granthAhInAdhyayanAdikajJAnamoha-jJAnaM mohayati pAcchAdayatIti jJAna- m| syAjjJAnavinayaH samyagjJAna-svarmokSakAraNam / / moho jnyaanaavrnnodyH| (sthAnA. abhaya vR. 2, 4, (prAcA. sA. 6, 72-74) / 11. tatra sabahumAna 104, pR. 61) / jJAnagrahaNAbhyAsa-smaraNAdi jnyaanvinyH| (yogazA. jo jJAna ko mohita-viparIta-karatA hai use svo. viva. 4-60) / 12. zuddhavyaJjana vAcyatadajJAnamoha kahate haiN| dvayatayA gUrvAdinAmAkhyayA yogyAvagrahadhArana samaye Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavinaya] 475, jaina-lakSaNAvalo [jJAnAticAra tadbhAji bhaktyApi ca / yatkAle vihite kRtAJja- vibhrama se rahita-nizcayAtmaka bodha hotA hai use lipuTasyAvya grabuddheH zuceH, sacchAstrAdhyayanaM sa bodha- jJAnasamaya kahate haiN| vinayaH sAdhyo'STadhApISTadaH / / (ana. pa. 7-67) / jJAnAkAra - anupayuktaprativimbAkArAdarzatalavat 13. analasena deza-kAla-dravya-bhAvAdizuddhikaraNena jnyaanaakaarH| (ta. vA. 1, 6, 5, pR. 34) / bahumAnena mokSArtha jJAnagrahaNaM jJAnAbhyAso jJAnasaMsma- pratibimba ke AkAra se rahita zuddha darpaNatala ke raNAdikaM yathAzakti jJAnavinayo veditavyaH / (ta. samAna jJAna kA prAkAra hotA hai| vRtti at.-23)| 14. analasena deza-kAlAdi- jJAnAcAra-1. kAle viNae uvahANe bahamANe vizaddhividhAna jJena sabahamAno yathAzakti kriyamANo tahevaNiNhavaNe / vaMjaNa prattha bhae NANAcAro du mokSArtha jJAnagrahaNAbhyAsa-smaraNAdiH jnyaanvinyH| attttviho|| (malA. 5-72) / 2. kAle viNae (bhAvaprA. TI. 78) / 15. jJAne jinoktasiddhAnte bahamANe uvahANe taha ya aninnhvnne| vaMjaNa attha dvAdazAGga caturdazapUrvANAM kAlazuddhayA paThanaM vyA- tadubhae aTThaviho nnaannmaayaaro|| (dazave. ni. 184; khyAnaM parivartanam, hasta-pAdau prakSAlya yat paThati vyava. bhA. 1-63; paMcAza. 713; nandI. hari. vR. thasmAt pAThayati tayoH kIrtanam, vyaJjanazuddham, pR. 97 ud.)| 3. tasmin vastuyAthAtmyagrAhijJAne arthazuddham, vyaJjanArtha zuddhamiti jJAne aSTaprakAro prinntirjnyaanaacaarH| (bha. prA. vijayo. 46); vinayaH / (kAtike. TI. 456); jJAne dvAdazAGga- paJcavidhe svAdhyAye vRttirjnyaanaacaarH| (bha, mA. lakSaNe vyajanojitAdinA paThana pAThanaM vA cidA. vijayo. va mUlA. 416) / 4. saMzaya-viparyAsAnanandaikasvasvarUpaparijJAne vA jnyaanvinyH| (kAtike. dhyavasAyarahitatvena svasaMvedanajJAnarUpeNa grAhakabuddhiH TI. 457) / samyagjJAnam, tatrAcaraNaM pariNamanaM jJAnAcAraH / 2 mokSa ke nimitta atizaya sammAna ke sAtha jJAna (paramA. vR. 1-7) / 5. jJAnAcAra:-zrutajJAnako grahaNa karanA, usakA abhyAsa karanA aura biSaya: kAlAdhyayana-vinayAdhyayanAdirUpo vyavahAroabhyasta viSaya kA smaraNa rakhanA; ityAdi saba 'STadhA / (samavA. abhaya. vR. 136, pR. 100) / jJAnavinaya kahalAtA hai| 6 kAla, vinaya, bahumAna 6. paJcavidhajJAnanimitta zAstrAdhyayAdikriyA aura upadhAna Adi rUpa pATha prakAra ke jJAnAcAra jJAnAcAraH / (mUlA. vR. 5-2) / kA nAma jJAnavinaya hai| 1,2 kAla. vinaya, upadhAna, bahumAna, anilava, jJAnavirAdhanA-jJAnasya virAdhanA jJAnavirAdhanA vyaJjana, artha aura tadubhaya (donoM); ina pATha -jJAnapratyanIkatA nihnvaadiruupaa| (samavA. abhaya. jJAnAGgoM ke sAtha jJAna kA abhyAsa karanA, isakA vR. 3, pR. 7) / nAma jJAnAcAra hai| 3 vastu ke yathArtha svarUpa ke -jJAna kA apalApa karanA evaM guru grahaNa karane vAle jJAna meM jo pariNati hotI hai, Adi ke nAma ko chipAnA ityAdirUpa-jJAna ke ise jJAnAcAra kahA jAtA hai| pratikala pAcaraNa karane kA nAma jJAnavirAdhanA hai| jJAnAticAra-1. akSara-padAdInAM nyUnatAkaraNama, jJAnasamaya-1. teSAm (paJcAnAmastikAyA- ativRddhikaraNam, viparItapaurvAparyaracanA, viparItAnAm ) eva mithyAdarzanodayocchede sati samyagavAyaH / thanirUpaNA, granthArthayorvaparItyama; amI jJAnAtiparicchedo jJAnasamayo jJAnAgama iti yAvat / (paMcA. cAraH / (bha. prA. vijayo. 16) / 2. jJAnasya kA. amRta.va.3) / 2. teSAmeva pacAnAM mithyA- [aticArA:] dravyAdizuddhi vinAdhyayanama, varNa-padAtvodayAbhAve sati saMzaya-vimoha-vibhramarahitatvena dInAM nyUnAdhikatvakaraNama, viparItapaurvAparyaracanA. samyagavAyo bodho nirNayo nizcayo jJAnasamayo'rtha- viparItArthanirUpaNam granthArthayorvaparItyama; sagdehaparicchittirbhAvazratarUpo bhAvAgama iti yAvat / sandehaviparyAsAnadhyavasAyA vaa| (bha, prA. malA. (paMcA. kA. jaya. vR. 3) / 1 mithyAtva ke udaya kA prabhAva ho jAne para pAMcoM grantha ke akSara aura pada prAdi meM kabhI karanA, atiastikAyoM kA jo samyak-saMzaya, vimoha aura zaya vRddhi karanA, pUrvAparavirodhI viparIta racanA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAnubhUti] [jJAnopayoga karanA, viparIta arthakA nirUpaNa karanA tathA grantha va artha kI viparItatA karanA; ye jJAnAticAra haiM / jJAnAnubhUti - zrAtmAnubhUtiriti zuddhanayAtmikA yA jJAnAnubhUtiriyameva kileti buddhayA / zrAtmAnamAtmani nivezya suniHprakampameko'sti nityamababodhanaH samantAt // ( samaya. ka. 13) / jJAnAvaraNam / (paMcasaM svo vR. 3-116, pU. 33) / 6. mai 1 suya 2 zrohI 3 maNa 4 kevalANi jIvassa zrAvarijjati / jassa ppabhAvazro taM nANAvaraNaM bhave kammaM / / ( prava. sAro. 1253) / 7. tatra jJAnAvaraNaM tAvat sAmAnya vizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako bogho jJAnam, tasyAvaraNaM jJAnAnubhUti kahA jAtA hai / jJAnArAdhanA - 1. suttatthabhAvaNA vA tesi bhAvANamahigamo jo vA / NANassa havadi esA uttA zuddha nayasvarUpa jo zrAtmA kA anubhavana hai, ise hI jJAnAvaraNam / ( karmasta. go. vR. 10, pR. 13) / 8. jantoH sarvajJarUpasya jJAnamAvriyate sadA / yena cakSuH paTheneva jJAnAvaraNakarma tat / / (tri. za. pu. ca. 2, 3, 465) / e. jJAyate'rtho vizeSarUpatayA'neneti jJAnaM matijJAnAdi, prAvriyate'neneti prAvaraNam prAvRNotIti vA, jJAnasyAvaraNaM jJAnAvaraNam / ( dharmasaM. malaya. vU. 607 ) / 10. jJAyate paricchi dyate vastvaneneti jJAnam, sAmAnya vizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako bodhaH, Avriyate prAcchAdyate zrane netyAvaraNIyam, jJAnasyAvaraNIyaM jJAnAvaraNIyam / ( prajJApa. malaya. vR. 23 - 288, pU. 453 ) / 11. niruNaddhaghAtmano jJAnaM jJAnasyAvaraNodayaH / (paMcAdhyA 2-688 ) / rAhaNA sutte / / (zrArA. sA. 5) / 2. jJAnasya zrutasyArAdhanA -- kAlAdhyayanAdiSvaSTaSvAcAreSu pravRttyA niraticAraparipAlanA jJAnArAdhanA / ( sthAnA. abhaya vR. 3, 4, 165, pR. 150 ) / 1 sUtra va zrartha kI bhAvanA athavA jIvAdi bhAvoM kA jo adhigama hotA hai, ise jJAnArAdhanA kahate haiM / 2 niyata kAla meM adhyayana Adi ( vinaya vahumAnAdi) rUpa zrATha prakAra ke jJAnAcAra meM pravRtta hone se jo zrutajJAna kA niraticAra paripAlana hotA hai usakA nAma jJAnArAdhanA hai| jJAnAvaraNa, jJAnAvaraNIya - 1. zrAbriyate'nenAvRNotIti vAvaraNam, jJAnasyAvaraNaM jJAnAvaraNam / ( zrA. pra. TI. 10 ) / 2 NANamavaboho zravagamo paricchedo idi eThTho / tamAvAreditti NANAvaraNIyaM kammaM / ( dhava. pu. 6, pR. 6); NANAvArazro poggalakkhaMdhI pavAhasarUveNa zraNAibaMghaNabaddho NANAvaraNIyamidi bhaNNade / (dhava. pu. 6, pR. 8-8) ; jJAnamAvRNotIti jJAnAvaraNIyam / ( dhava. pu. 13, pR. 206 ) ; sAyAro NANaM, tadAvArayaM kammaM NANAvaraNIyamidi / ( dhava. pu. 13, pR. 207 ); 3. jJA 1 jJAna ke zrAvAraka karma ko jJAnAvaraNa kahate haiM / jJAnAvaraNIyavedanA - jJAnamAvRNotIti jJAnAvaraNIyaM karmadravyam, jJAnAvaraNIyameva vedanA jJAnAvaraNIvedanA / (ghava. pu. 10, pR. 14) / jo karmadravya jJAna ko prAcchAdita karatA hai, usakA nAma jJAnAvaraNIya hai, isa jJAnAvaraNIyarUpa karmadravya ko hI jJAnAvaraNIyavedanA kahA jAtA hai / jJAnopayoga - 1. jIvAdipadArtha svatattvaviSaye samyajJAne yuktatA jJAnopayogaH / (sa. si. 6-24) / 2. jJAnabhAvanAyAM nityayuktatA jJAnopayogaH / matyAdivikalpaM jJAnaM jIvAdipadArtha svatattvaviSayaM pratyakSaparokSalakSaNam zrajJAnanivRttyavyavahitaphalaM hitAhitAnubhayaprApti - parihAropekSAvyavahitaphalaM yat, tasya bhAvanAyAM nityayuktatA jJAnopayogaH / (ta. vA. 6, 24, 4) / 3. sAgAro NANovajogo / (ghava. pu. 11, pU. 334) / 4. matyAdivikalpaM parokSa- pratyakSalakSaNaM jJAnam, tasya bhAvanAyAmupayuktatA upayoga:, jJAnasyopayogI jJAnopayogaH / (ta. sukhabo. 6 - 24 ) / 1 jIvAdi padArthoM ke svarUpa ko viSaya karane vAle samyagjJAna meM pravRtta rahane ko jJAnopayoga kahate haiM / yaha SoDazakAraNa bhAvanAoMoM meM eka hai / 3 sAkAra mAyate yena karmaNA tat jJAnAvaraNam / ( ta. bhA. siddha. vU. 8- 2 ) ; jJAnAvaraNaM jJAnAcchAdanasvabhAvaM maulabhedataH / ( ta. bhA. siddha. vR. 8-4); jJAnameva bodhalakSaNo vizeSaviSayaH paryAya zrAtmanaH, XXX tasya zrAvaraNam, zrAcchAdanamAvRtiH zrAvaraNam, zrAvriyate vA'neneti bhAva- karaNayorvyutpattiH / (ta. bhA. siddha. vR. 8-5) / 4. sarauggayasa siNimmalarassa jIvassa chAyaNaM jamiha / nANAvaraNaM kammaM paDovamaM hoi evaM tu // ( karmavi. ga. 10 ) / 5. jJAyante jIvAdayaH padArthA yena tajjJAnam, tasyAvaraNaM 476, jaina-lakSaNAvalI Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAyakazarIra ] - vizeSa padArthaviSayaka upayoga ko jJAnopayoga kahA jAtA hai / jJAyakazarIra - dekho jJazarIradravyazruta | 5. jJAturyaccharIra trikAlagocaraM tat jJAyakazarIram / ( sa. si. 1-5; ta. vA. 1, 5, 7) / 2. jJAyako jJo vA, tasya zarIraM jJAyakazarIraM jJazarIraM bA jIvarahitaM siddhazilAtalagataM niSIdhikAgataM vA / (uttarA. ni. zA. vR. 2-66, pR. 72 ) / 3. tatra jJAyakazarIraM trikAlagocaraM yat jJAtuH zarIraM tat jJAyakazarIram / (ta. vRtti zruta. 1-5 ) / 1 tInoM kAlaviSayaka jJAtA ke zarIra ko jJAyakazarIra kahA jAtA hai / 2 jo jAnatA hai vaha jJAyaka zrathavA jJa kahalAtA hai, usake siddhazilAgata yA niSodhikAgata nirjIva zarIra ko jJAyakazarIra zrathavA jJazarIra kahate haiM / jJAyakazarIra arhan- jJAyakazarIrArhannAma tatprAbhRtajJasya trikAla gocaraM zarIram / (bha. prA. vijayo. 46) / zratprAbhUta ke jJAtA ke tInoM kAlaviSayaka zarIra ko jJAyakazarIra zrarhan kahate haiM / jJAyakazarIradravyakRti - jANayassa sarIraM jANayazarIraM / kassa jANo ? kadipAhuDassa / kathamedaM navvade ? payaraNavasAdo / tadeva davvakadI jANugasarIraotrakadI / (dhava. pu. 6, pR. 267 ); tassa kadi - pAhuDajAyaNassa cuda-caida- catta dehassa imaM sarIramidi kaTTu, tANi savvasarIrANi jANugasarIradavvakadI NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 270 ) / cyuta, cyAvita athavA tyaktazarIra vAle kRtiprAbhUta ke jJAtA kA jo zarIra hai use jJAyakazarIradravyakRti kahate haiM / jJAyakazarIradravyAnanta - tattha jANugatarIradavvAtaM praNatapAhujANugasarIraM tikAlajAdaM / (ghava. pu. 3, pR. 13) / anantaprAbhUta ke jJAtA ke tInoM kAlaviSayaka zarIra ko jJAyakazarIradravyAnanta kahate haiM / jJAyakazarIradravyA saMkhyeya - jaM taM jANugasarIradavvAsaMkhejjayaM taM zrasaMkhejjapAhuDajANugassa sarIraM bhaviya vaTTamANa- sasujjhAdattaNeNa tibhedamAvaNNaM / ( dhava. pu. 3, pR. 123 ) / asaMkhyeyaprAbhUta ke jJAtA ke bhAvI, vartamAna zaura 477, jaina-lakSaNAvalI [ jJeyAkAra samujjhita ( tyakta) zarIra ko jJAyakazarIradravyAsaMkhyeya kahA jAtA hai / jJAyakazarIra - bhAvivyatiriktadravyakRti- -jA sA jANugasarIra bhaviya-vadirittadavvakadI NAma sA praNeyavihA / taM jahA -- gaMthima vAima - vedima-pUrima- saMdhAdima-prahodimaNikkhodima- provvelima ubvellimavaNNa- cuNNa- gaMdha vilevaNAdINi je cAmaNNe evamAdiyA sA savvA jANugasarIra bhaviyavadirittadavvakadI NAma / ( Sa. khaM. 4, 1, 65 - pu. 6, pR. 272) / jJAyakazarIra- bhAvivyatirikta dravyakRti aneka prakAra kI hai / jaise-- granthima, vAima, vedima, pUrima, saMghAtima, hodima, Nikkhodima, zrovellima, ubvellima, varNa, cUrNa, gandha aura vilepana Adi tathA zraura bhI jo isI prakAra ke anya haiM una sabako jJAyakazarIra- bhAvivyatiriktadravyakRti kahA jAtA hai / jJAyakazarIrabhAvojIva - 1. bhaviyaMti bhaviyakAle kammAgamajANago sa jo jiivo| jANugasarIrabhaviyaM evaM hoditti piTThi / / ( go . ka. 62 ) / 2. yaH karmAgamajJAyako bhAvikAle bhaviSyati sa jIvo jJAyakabhAvizarIraM syAt / (go. ka. jI. pra. TI. 62) / 1 jo jIva bhaviSya meM karmAgama kA jJAtA hone vAlA hai use jJAyakazarIra bhAvI jIva kahate haiM / jJAyakazarIravrata - vratajJasya zarIraM trikAla gocaraM jJAyakazarIravratam / (bha. prA. vijayo. 1185) / vratoM ke jAnane vAle jIva ke trikAlaviSayaka zarIra ko jJAyakazarIravrata kahate haiN| jJAyakazarIrasiddha - jJAyakazarIrasiddhaH siddhaprAbhRtajJasya zarIraM bhUtaM bhavat bhAvi vA / (bha. prA. vijayo. 1); siddhaprAbhRtajJasya zarIraM jJAyakazarIram / (bha. prA. vijayo. 46 ) / siddhaprAbhUta ke jJAtA kA tInoM kAloM sambandhI zarIra jJAyakazarIrasiddha kahalAtA hai / jJeya - jJeyaM hi vastu sAmAnya vizeSAtmakamatra yat / ( zrAcA. sA. 4-3) / sAmAnya vizeSAtmaka vastu ko jJeya kahate haiM / jJeyAkAra - pratibimbAkArapariNatAdarzatalavat jJeyAkAraH / (ta. vA. 1, 6, 5, pR. 34, paM. 30) / pratibimba ke AkAra se pariNata darpaNatala ke samAna jJeya kA prAkAra hotA hai / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyeSThatva] 478, jaina-lakSaNAvalI [jhaSAvata jyeSThatva-jyeSThatvaM mAtA-pitR-grahasthopAdhyAyA- jyotiSa vimAna kI kiraNoM ke sambandha se jo yikAdibhyo mahattvamanuSThAnena vA zreSThatvam / (bha. pRthivI ke samAna prakAza meM pAvoM se cala-phira prA. malA. 421, pR. 618) / sakate haiM ve jyotirazmicAraNa kahalAte haiN| mAtA, pitA, gRhastha, upAdhyAya, prAyikA prAdi kI jvalanamudrA-hastAmyAM sampuTaM vidhAyAgulIH apekSA mahattva kI prApti athavA anuSThAna ke dvArA padmavadvikAsya madhyame parasparaM saMyojya tanmUlalagnAMGprApta zreSThatA kA nAma jyeSThatva hai| yaha dasa prakAra guSTho kArayediti balana mudraa| (nirvANaka. 16, ke zramaNakalpa meM sAtavAM hai| 6, 15) / jyotizcAraNa-adha-uDaDha-tiriyapasare kiraNe donoM hAthoM ko milAkara, aMgaliyoM ko kamala ke avalaMbidUNa jodINaM / jaM gacchedi tavassI sA samAna vikasita kara aura donoM madhyamA aMgaliyoM riddhI jodicAraNA NAma // (ti. pa. 4-1046) / ko paraspara meM jor3akara unake mUla bhAga meM aMgUThoM jisake prabhAva se sAdhu nIce, Upara aura tirachI ke lagAne ko jvalanamudrA kahate haiM / phailane vAlI sUrya-candramAdi jyotiSiyoM kI kiraNoM jhallarI-jhallarI cavinaddhavistIrNavalayAkArA kA avalambana le karake prAkAza meM gamana kiyA jA pAtodyavizeSarUpA dezavizeSaprasiddhA / (prajJApa. sakatA hai use jyotizcAraNa Rddhi kahate haiN| malaya. vR. 33-316, pR. 542) / jyotiSka--1. dyotayanta iti jyotIMSi vimA- kisI vizeSa deza meM prasiddha camar3e se mar3he hue gola nAni, teSa bhavA jyotiSkAH, jyotiSo vA devAH, prAkAra vAle bAje ko jhallarI kahate haiN| jyotireva vA jyotisskaaH| mukuTeSu ziromukuTopa- jhallarosaMsthAna-majjhamhi sayabhuramaNodahiparigahibhiH prabhAmaNDalakalpairujjvala: sUrya-candra-tArA- kkhittadeseNa caMdamaNDalamiva samatado asaMkhejjajomaNDalairyathAsvaM cihna virAjamAnA yatimanto jyoti- yaNarudeNa joyaNalakkhabAhalleNa jhallarIsamANattAdo kA bhavantIti / (ta. bhA. 4-13) / 2. dyotana. [jhallarIsa ThANo mjjhimlogro]| (dhava. pu. 4, pa. svabhAvatvAjjyotiSkAH / (ta. vA. 4, 12, 1) / 21) / 3. dyotayanti prakAzayanti jagaditi jyotIMSi svayaMbhUramaNa samudra se veSTita candramaNDala ke samAna vimAnAni , teSu bhavA jyotiSkAH, yadi vA dyota- gola, asaMkhyAta yojana vistRta tathA eka lAkha yanti ziromukuTopagRhibhiH prabhAmaNDalakalpaH sUryA yojana vAhalyavAle (UMce) kSetra ko jhAlara ke dimaNDala : prakAzayantIti jyotiSo devA suuryaadyH| prAkAra hone se jhallarIsaMsthAna (madhyaloka) kahA (prajJApa. malaya. vR. 1-38, pR. 70) / 4. tathA jAtA hai| dyotanaM jyotiH, proNAdiko zabdavyutpattiH, jyoti- jhaSAvataM-1. uTTita-nivesiMto uvvattai macchauva reSAmastIti jyotiSkA: 'brIhyAdibhya' iti matvarthIya jlmjjhe| vaMdiukAmo vAnnaM jhaSo va pariyattA ikpratyayaH, tata praaderikaarlopH| (bRhatsaM. malaya. turiyaM / / (prava. sAro. 156) / 2. uttiSThan nivi. va. 2) / 5. jyotiHsvabhAvatvAjjyotiSkA: / (ta. zamAno vA jalamadhye matsva iba uddhartata-ullAta vatti zruta. 4-12) / yatra tanmatsyovRttam, athavA ekamAcAryA daka vandiloka ko prakAzita karane vAle vimAnoM meM utpanna tvA tatsamIpa evAparaM vandanAha kaMcana vanditumicchaMhone vAle devoM ko jyotiSka yA jyotiSI deva statsamIpaM jigamiSurupaviSTa eva jhaSa iva matsya iva kahate haiN| athavA vimAnagata jyoti (prabhA) se tvaritamaGgaM parAvRtya yadgacchati tanmatsyodavattama sambandha rakhane vAle deva jyotiSka kahalAte haiN| itthaM ca yadaGgaparAvartanaM tajjhaSAvartamityabhidhIyate / jyotIrazmicAraNa-dekho jyotizcAraNa / candrA- (prava. sAro. va. 156, pu. 37) / ka-graha-nakSatrAdyanyatamajyotIrazmisambandhena bhuvIva 2 jisa prakAra jala meM machalI ghUmatI hai usI pAdavidyArakazalAH jyotiirshmicaarnnaaH| (yogazA. prakAra vandanA karate samaya jazi a prakAra vandanA karate samaya jahAM uThate hae yA baiThate svo. viba. 1-6; prava. sAro. vu. 601) / hae ghUmakara vandanA kI jAtI hai, athavA eka canda, sarya, graha, aura nakSatra inameM se kisI eka prAcArya prAdi kI vandanA karake unake samIpavartI Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhuSira (zuSira)] 476, jaina-lakSaNAvalI [tata kisI dUsare prAcArya kI vandanA karane ke lie (nirvANaka. 16, 9, 14, pR. 33) / baiThe-baiThe hI zIghratA se ghUma kara jo jAnA hai, ise dAhine hAtha kI maTTI bAMdha kara kaniSThA aura matsyovRtta kahate haiM, isa prakAra se jo zarIra kA aMguSTha ko pasAra kara DamarU ke samAna calAne ko parAvartana kiyA jAtA hai, yaha eka jhapAvarta nAmaka DamarukamudrA kahate haiN| kRtikarma kA doSa hai| DAyasthiti-1. jattha ThitiThANaTrito tIe ceva jhuSira (zuSira)-tatra zAlyAdipalAlataNamayo pagatIe ukkositaM Thiti baMdhati sA DAyaTThiti jhussirH| (vyava. malaya. vR. 8-8, pR. 3) / vuccati / (karma. ca. udva. ka. 6, pR. 146) / dhAnya prAdi ke palAla (pugrAla) taNarUpa saMstara ko 2. ukkosa rAyaThiI xxx / (paMcasaM. uda. jhuSira kahate haiN| ka. 15) / 3. yataH sthitisthAnAdapavartanAkaraNajhoSa-yasmin prakSipte samo bhAgahAro bhavati sa vazena utkRSTAM sthiti yAti tAvatI sthiti yarAziH samakaraNo jhossH| (byava. bhA. 1-186, sthitirityucyate / xxx yata: sthitisthAnAnmapR. 67) / NDaka plutinyAyena DAyAM-phAlAM dattvA yA sthitirvajisa rAzi ke milAne para bhAgahAra sama hotA hai dhyate tataH prabhati tadantA tAvatI sthitibaMddhA DAyause jhoSa rAzi kahate haiN| sthirihocyate / sA cotyarSato'ntaHsAgaropamaTaMka-silAmayapavvaes ukkiNNavAbI kUva-talAya- koTIkoTayanasakala karmasthitipramANA vaditavyA / jiNadharAdINi TaMkANi NAma / (ghava. pu. 14, pR. (paMcasaM. malaya. va. baM. ka. 112, pR. 62) / 465) / 4. yato yasyAH sthiterArabhya paramaH utkRSTo zilAmaya parvatoM para ukerI gaI bAvar3I, kumAM, bandho bhavati-utkRSTAM sthiti badhnAti, tasyAH tAlAba aura jinagRha Adi TaMka kahalAte haiN| prabhati sarvA'pi sthitioNyasthitirityucyate / sA Tolagativandanaka-1. Tollovva upphiDaMto prosa cotkarSataH kiJcidnA-kiJcidUnakarma sthitipramANA kka hisakkaNe kuNai / / (prava. sAro. 157) / veditvyaa| (paMcasaM. malaya. vR. udva. ka. 15) / 2. utSvaSkaNaM agrata: saraNam, abhiSvaSkaNaM pazcA- 1jahAM sthitisthAna meM sthita hokara usI prakRti dapasaraNam, te utSvaSkANAbhiSvaSkaNe, Tolavat tiDDa. kI utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai usa sthiti kA vat utplutya upaplutya karoti yatra taTTolagativanda nAma DAyasthiti hai| 4 jisa sthiti se lagAkara nakam / (prAva. hari. va. mala. he. Ti. pR. 87) / utkRSTa sthiti kA bandha hotA hai usase lekara 3. avaSvaSkaNaM pazcAd gamanam, abhiSvaSkaNam samasta sthiti ko DAyasthiti kahate haiN| abhimukhagamanam , te avaSvaSkaNAbhiSvaSkaNe, Tolovva DhaDDhara-DhaDDharaM mahatA zabdenoccArayato vandanam / tiDavadutplavamAnaH karoti yatra tttttolgtivndnkm| (yogazA. svo. viva. 3-130) / (prava. sAro. va. 157, pR. 36) / ucca svara se uccAraNa karate hue vandanA karanA, 1 TiDDI athavA zalabha (pataMgA)ke samAna uchala uchala / yaha vandanA kA eka DhaDDhara nAmakA doSa hai| karake kabhI pAge aura kabhI pIche vandanA karane ko taTaccheda-dohi vi taDehi NadIpamANaparicchedo, Tolagativandanaka kahate haiN| athavA davANaM sayameva chedo taDacchedo NAma / Damarakara-kAya vAGmanobhivicitraM tADana Dama- (dhava. pu. 14. pU. 436) / rama, tatkaraNazIlo ddmrkrH| (prAva. malaya. va. donoM taToM se nadIke pramANake jAnane kA nAma taTa1086, pR. 567) / ccheda hai, athavA dravyoM kA jo svayaM hI chedakAya, vacana aura mana ke dvArA vicitra prakAra ke khaNDana-hotA hai use taTaccheda jAnanA caahie| tADana (Damara) karane vAle vyakti ko Damarakara tata-1. carmatanananimittaH puSkara-bherI-dardarAdikahate haiN| yaha aprazasta bhAvakara hai| prbhvsttH| (sa. si. 5-24) / 2. tataM taMtrIDamaruka mudrA-dakSiNakareNa muSTi badhvA kaniSThi- samutthAnamavanaddhaM mRdaMgajam / (padmapu. 24-20) / kAGagaSThau prasArya DamarukavaccAlayediti ddmrukmudraa| 3. dharmatananAttata: puSkara-bherI-dardarAdiprabhavaH / (ta. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva ] 480, jana-lakSaNAvalI tattvArtha vA. 5, 24, 5; ta. zlo. 5-24) / 4. tado svabhAva vAlA hai-nayavivakSA se paraspara virodhI NAma vINA-tisari- pAlAvaNi-vavvIsa-khukkhaNAdi- nitya-anitya va eka-aneka prAdi dharmoM kA samanvaya jnnido| (dhava. pu.13 pR. 221) / 5. nato karane vAlA hai-use pramANasiddha tattva samajhanA mRdNg-pnnvaadyaatodysmutthH| (ta. bhA. ri, vR. caahie| 5-24) / 6. tato mRdaMga paTahAdisamudbhavaH / (ta. tattvajJa-tatvajJaH vastutattvavedI / (paJcava. vR. bhA. siddha. vR. 5-24) / 7. tataM mRdaMgapaTahAdi / 11, pR. 4) / (rAyapa. malaya. vR. pR. 66) / 8. tataH zabda: carma vastusvarUpa ke jAnane vAle ko tattvajJa kahate haiM / tananena sajAtaH / yo'sau puSkaraH paTahaH bherI dundu- tattvajJAna-dekho tattvAbhiniveza / 1. tattvajJAnaM bhiH dardaro jalAvAdinavizeSaH tataH 'ra bAba' iti ca jIvAditattvayAthAtmyanizcayaH / (1 dezyAma, ityAdikaH tata iti kathyate / (ta. vRtti 16) / 2. tattvajJAnamUhApohavijJAnavizuddhamidamizruta. 5-24) / sthameveti nizcayaH / (yogazA. svo. viva. 1-51) / 1 camar3A ke tanane ke nimitta se bherI, mRdaMga aura 1jIvAdi tattvoM ko yathArthatA ke nizcaya ko tattvavarTara (eka bAjA) prAdi se nikalane vAle zabda jJAna kahA jAtA hai| 2 UhApoha rUpa viziSTa ko tata kahate haiN| jJAna se atizaya zuddha 'yaha aisA hI hai' isa prakAra tattva-dekho tattvArtha / 1. ekAntadaSTipratiSedhi kA jo nizcaya hotA hai, usakA nAma tattvajJAna hai| tattvaM pramANasiddhaM tadatatsvabhAvam / (svayaMbhU 41); yaha buddhi ke zuzrUSAdi pATha guNoM meM antima hai| ya eva nitya-kSaNikAdayo nayA mitho'napekSAH sva- tattvaniriNanISu-tathaiva tattvaM pratitiSThApayiSuparapraNAzinaH / ta eva tattvaM vimalasya te muneH para- stattvaniNinISuH / (pra. na. ta. 8-4) / sparekSAH sva-paropakAriNaH / / (svayaMbha. 61); sAdhana aura dUSaNa dvArA tatva ke pratiSThApana kI vidheyaM vAyaM cAnubhayamubhayaM mizramapi tata, vizeSaH icchA rakhane vAle puruSa ko tattvaniNinISa kahate haiN| pratyeka niyamaviSayaizcAparimitaH / sadAnyo'nyApekSaH tattvAnurUpatva-tattvAnurUpatvaM vibakSitavastasvasakala bhuvanajyeSThaguruNA, tvayA gItaM tattvaM bahanayavi. ruupaanusaaritaa| (samavA. abhaya. vR. 35, pR. 60; vakSetaravazAt / / (svayaMbhU 118) / 2. tattvaM tvane- rAyapa. malaya. vR.pR. 16) / kAntamazeSarUpaM, dvidhA bhavArthavyavahAravattvAta / vivakSita vastusvarUpa ke anusaraNa karane ko tattvA(yukpyanu. 47); pratikSaNaM sthityudayavyayAtmatattva. nurUpatva kahate haiN| yaha 35 satyavacanAtizayoM meM vyavasthaM sadihArtha rUpam / / (yuktyanu. 46) / 3. tasya 15vAM hai| bhAvastattvama / tasya kasya ? yo'thoM yathAvasthita- tattvAbhiniveza-dekho tattvajJAna / vijJAnohApostathA tasya bhvnmityrthH| (sa. si. 1-2) / hAnugamavizuddhamitthameveti nishcystttvaabhiniveshH| 4. cittaM sadasadAtmaka tattvaM sAdhayati svtH| (lalitavi. pR. 43; gha. bi. 1-33; nItivA. (laghIya. 9); dravya-paryAyAtmakama utpAda-vyaya- 5-53) / dhrauvyayuktaM vastu tattvam / (laghIya. svo. vivR. vijJAna, UhApoha aura anugama se vizuddha jo 'yaha 6) / 5. taditi vidhiH, tasya bhAvastattvam aisA hI hai' isa prakAra kA nizcaya hotA hai use xxx tattvaM zrutaM jJAnam / (dhava. pu. 13, tattvAbhiniveza kahate haiN| yaha eka buddhi kA guNa hai| pR. 285-86) / 6. cetano'cetano vArtho yo tattvArtha-dekho tattva / 1. tasya bhAvastattvam / yathaiva vyvsthitH| tathaiva tasya yo bhAvo yAthA- tasya kasya ? yo'rthoM yathAvasthitastathA tasya bhavanatmyaM tattvamucyate // (tattvAnu. 111) / 7. yo'rtho mityarthaH, aryata ityarthoM nizcIyata iti yAvat, yathAvasthitastasyArthasya tathAbhAvo bhavanaM tattvam / tattvenArthastattvArthaH / athavA xxx tattvamevArtha(ta. vRtti zruta. 1-2) / 8. jIvAdInAM padArthAnAM stttvaarthH| (sa. si. 1-2) / 2. tattvenAryata iti yAthAtmyaM tattvamiSyate / (jambU. ca. 3-17) / ttvaarthH| aryate gamyate jJAyate ityarthastattvenArtha1 jo ekAnta dRSTi kA niSedhaka hokara tadatat stttvaarthH| (ta. vA. 1, 2, 6) / 3. yattvenAva Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthAdhigama] 481, jaina-lakSaNAvalI [tatsevI sthito bhAvastattvenavAryamANakaH / tattvArthaH sakalo- -jaise vrIhi (eka prakAra kA dhAnya) meM kaNarahita 'nyastu mithyArtha iti gamyate || xxx tena eta- dhAnya kA tathA ghI meM carvI ko, milAkara vyabahAra duktaM bhavati-yattvena jIvAdittvenAvasthitaHpramANa- karanA-becanA, ise tatpratirUpakavyavahAra kahate haiN| nayairbhAvastenaivAryamANastattvArthaH sakalo jiivaadiH| yaha pracauryANavata kA eka aticAra hai| (ta. ilo. 1, 2, 5) / 4. mAnenArthyata ityartha- tatsevI-1. pAsattho pAsatthassa aNugado dukkaDa stattvaM cArthaH svarUpataH / (prAcA. sA. 3-6) / parikahei / eso vi majjhasariso samvattha vi 1 jo padArtha jisa rUpa se avasthita hai usI rUpa se dosasaMca imo|| jANAdi majjha eso suhasIlattaM ca nizcita vaha tattvArtha kahalAtA hai| savvadose y| to esa me Na dAhidi pAyacchitta tattvArthAdhigama-tattvam aviparIto'rthaH sukha-duHkha- mahallitti / / pAlocidaM asesaM savvaM edaM mae tti hetuH, adhigamyate anenAsminniti tttvaarthaadhigmH| jANAdi / so pavayaNapaDikuddho Tro] dasa mo Alo(ta. bhA. hari. vR. kA. 22, pR. 11) / caNAdoso // (bha. sA. 601-3) / 2. asyAsukha-dukha kA kAraNabhUta yathAvasthita padArtha jisake parAdhena mamAticAraH samAnaH, tamayameva vetti, asma dvArA yA jisameM jAnA jAtA hai usakA nAma tattvA- yaddattaM tadeva me yuktaM laghukartavyamiti svaduzcaritarthAdhigama hai| saMvaraNaM dazamo (cA.-'dazamastatsevita') doSaH / tattvAvabodha-padArthasvarUpaparijJAnaM tattvAvabodhaH / (ta. vA. 6, 22, 2; cA. sA. pR. 62) / 3. para(ta. bhA. siddha. vR. 6-37) / gRhItasyaiva prAyazcittasyAnUmatena svaduzcaritasaMvarapadArthasvarUpa ke parijJAna kA nAma tatvAvabodha hai| Nam / (ta. zlo. 6-22) / 4. tatsevI yAtmanA tatparuSa-tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH, doSaiH saMpUrNastasya yo mahAprAyazcittabhayAdAtmIyaghavalazcAsau vRSabhazca vizeSaNa-vizeSyabahula miti doSa prakaTayati tasya tatsevI nAmA dazama pAlocanAtatpuruSaH / dhavalatvaM vizeSaNaM vRSabheNa vizeSyeNa saha / doSo bhavet / (mUlA. va. 11-15) / 5. mAdRzo samasyati, dve pade ekamarthaM bravate iti samAnAdhikara- vettyasAveva mamAgo'sma ydrpitm| tanmameti svaNatvam / (anuyo. hari. vR. pR. 73) / doSoktirasmai tatse vitaM matam // (prAcA. sA. 6, samAnAdhikaraNayukta karmadhAraya samAsa ko, jisameM 37) / 6.xxx samAttatsevitaM tvsii| (ana. vizeSaNa-vizeSya kI bahulatA rahatI hai, tatpuruSa gha. 7-43) / 7. ziSyo yamaparAdhamAlocayiSyati samAsa kahate haiN| jaise-'dhavalavRSabha' yahAM dhavala tameva sevate yo gururaso tatsevI / tatsamIpe yadaparAvizeSaNa aura vaSabha vizeSya hai tathA donoM padoM kA ghAlocanameSa mamAticAreNa talyastato na kimapi me eka hI prartha hone se unameM sAmAnAdhikaraNa bhI hai| prAyazcittaM dAsyatyalpaM vA dAsyati / na ca mAMsa tatpratibaddha-tatpratibaddhaM ca vRkSasthagunda-pakvaphalA- paTa yaSyati yathA virUpaM kRtaM tvayeti buddhayA tadA. dilakSaNam / (thA. pra. TI. 286) / locanaM tarotrI eSa dazamaH (tatsevI) AlocanAvakSa meM sthita goMda aura pake hue phalAdi ko doSaH / (vyava. malaya. vR. 342, pR. 19) / 8. tatpratibaddha kahate haiN| yaha pauSadhopavAsa kA eka- yatpApaM guvaM prakAzitaM tatsarvathA na muMcati punarapi aticAra hai| tadeva kurute sa tatsevI kathyate / athavA ya prAcAryatatpratirUpakavyavahAra-tathA tatpratirUpavyavahara- staM doSaM karoti tada gre pApaM prakAzayati, nirdoSANam-tenAdhikRtena pratirUpaM sadRzaM tatpratirUpam, tena cAryAgre pApaM na prakAzayatIti tatsevI dossH| (bhAvavyavaharaNaM yadyatra ghaTate brIhyAdi-ghRtAdiSu palajI- prA. TI. 118) / vasAdi, tasya tatra prakSepeNa vikryH| (zrA. pra. TI. 2 merA aparAtha isake aparAdha ke samAna hI hai, use 268) / yahI jAnatA hai, guru ne jo prAyazcitta ise diyA adhikRta vastu ke sAtha usake samAna kisI anya hai vahI mujhe kara lenA caahie| yaha socakara apane alpamUlya vAlI vastu ko, jahAM jo ghaTita hotI ho durAcaraNa ko prakAzita nahIM karanA, yaha mAlocanA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathAkAra ] kA tatsevI nAma kA dasavAM doSa hai / 7 ziSya jisa aparAdha kI zrAlocanA karegA usI kA sevana karane vAlA jo guru hai vaha tatsevI hai, usake samIpa AlocanA karane para cUMki yaha mere praticAra ke samAna hai isalie vaha mujhe kucha prAyazcitta nahIM degA yA bahuta thor3A degA tathA 'tumane yaha nikRSTa kArya kiyA hai' aisA kahakara mujhe tiraskRta nahIM karegA, isa vicAra se jo prAlocanA kI jAtI hai yaha tatsevI nAma kA dasavAM AlocanAdoSa hai / tathAkAra - 1. vAyaNapaDichaNNAe uvadese sutta-atthakahaNAe / bhavitaha medatti puNo paDicchaNAe taghAkAro / / (mUlA. 4-133 ) / 2. vAyaNapaDisuNagAe uvaese sutta zratthakahaNAe / vitahameyaMti tahA paDisuNaNAe tahakkAro // (zrAva. ni. 686 ) / 3. tathAkaraNaM tathAkAra:, sa ca sUtrapraznagocaro yathA bhavadbhiruktaM tathedamityevaM svarUpaH / ( zrAva. ni. hari. vR. 666, pR. 256 ) ; tathAkAra iti ko'rtha iti ? graha - zravitathametat yadAhuryUyamiti / ( zrAva. ni. hari. vR. 686, pR. 265 ) / 4. vAcanApratizravaNe upadeze sUtrArthayojane guruNA kriyamANe avitathametaditi kRtvA punarapi yacchravaNaM tattathAkAraH / (mUlA. vasu. vR. 4- 133 ) / 5. tattvAkhyAnopadezAdI nAnyathA bhagavadvacaH / tattathetyAdareNoktistathAkAze guNAkaraH // ( zrAcA. sA. 2 - 8 ) | 1, 2 vAcanA ke sunane meM, upadeza ke viSaya meM tathA sUtra aura prathaM ke kathana meM 'zrApakA kathana yathArtha hai, isa prakAra phira se jo usakA zravaNa kiyA jAtA hai, yaha tathAkAra kahalAtA hai / tathAkAra kA abhiprAya yahI hai ki jaisA Apa tattva kA vyAkhyAna kara rahe haiM vaha yathArtha hai / isa prakAra kA tathAkAra ukta vAcanApratizravaNa Adi ke viSaya meM karanA cAhiye / yaha dasa prakAra ke samAcAra ke antargata hai | 482, jaina - lakSaNAvalI tadAnItAdAna-dekho caurArthAdAna / tathA tacchabdena stena parAmarzaH, stenaMrAnItamAhRtaM kanaka- vastrAdi, tasyAdAnaM grahaNaM mUlyena mudhikayA vA tadAnItAdAnam / stenAnItaM hi kANakrayeNa mughikayA vA pracchannaM gRhNa zcoro bhavati, tatazcauryakaraNAd vratabhaGgaH, vANijyameva mayA kriyate na cauriketyadhyavasAyena vratasApekSatvAnna tadbhaGga iti bhaGgAbhaGgarU [tadubhaya po'ticAra: / (yogazA. svo viva. 3-62; pR. 552-53) / 'tadAnIta' meM tat zabda se cora ko grahaNa kiyA gayA hai, usake dvArA lAye gaye suvaNaM va vastra zrAdi ko mUlya dekara athavA binA mUlya diye hI lenA, isakA nAma tadAnItAdAna hai / yaha acoryANuvrata kA praticAra isaliye hai ki corI se lAye gaye suvarNAdi ko chipa karake mUlya se yA binA mUlya diye hI grahaNa karatA hai, isa prakAra cora hone ke kAraNa vrata ko bhaMga karatA hai, tathA 'maiM to vyApAra karatA hUM, corI nahIM karatA' isa prakAra vrata kI apekSA rakhane se vrata kA bhaMga nahIM bhI hotA hai / tadAhRtAdAna - dekho tadAnItAdAna / 1. aprayuktenAnanumatena ca caureNAnItasya grahaNaM tadAhRtAdAnam / ( sa. si. 7-27, cA. sA. pR. 6) / 2. stenairAhRtasya dravyasya mudhA krayeNa vA grahaNaM tadAhRtAdAnam / ( ta. bhA. 7-22) / 3. corAnItagrahaNaM tadAhRtAdAnam / praprayuktenAnanumatena coreNAnItasya grahaNaM tadAhRtAdAnaM pratyetavyam / (ta. vA. 7, 27, 2 ) / 4. tadAhRtAdAnamiti tacchabdena stenaparAmarzaH, tairAhRtam AnItaM kanaka vastrAdi, tasyAdAnam - grahaNaM mUlyena mudhikayA vA / ( ta. bhA. siddha. vR. 7-22) / 5. tathA tairAhRtasya kuGkumAdidravyasyAdAnaM saMgrahaH / (gha. vi. mu. vR. 3-25) / 6. caureNa caurAbhyAM caurairvA yadvastu corayitvA zrAnItaM tadvastu yat mUlyAdinA gRhNAti tat tadAhRtAdAnam / (ta. vRtti zruta. 7-27) / 7. apreritena kenApi dasyunA svayamAhRtam / gRhyate dhana-dhAnyAdi tadAhRtAdAnaM smRtam // ( lATIsaM. 6-50 ) / 1 apanI preraNA yA sammati ke binA cora ke dvArA lAye hue dravya ke grahaNa karane ko tadAhRtAdAna kahate haiM / tadubhaya- 1. [ tadubhaya-] saMsarge sati vizodhanAttadubhayam / ( sa. si. 6 - 22; ta. ilo. 6 - 22 ) / 2. tadubhayasaMsarge sati zodhanAttadubhayam / kiMcit karma AlocanamAtrAdeva zuddhyati, aparaM pratikramaNeNa, itarat punaH tadubhayasaMsarge sati zuddhimupayAtIti tadubhayamityupadizyate / (ta. vA. 6, 22, 4) / 3. abhivyaktapratIkAraM mithyA me duSkRtAdibhiH / pratikrAntistadubhayaM saMsarge sati zodhanAt / (ta. sA. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadubhayakalpika ] 7-23) / 4. kiMcitkarmA''locanamAtrAdeva zuddhagha tyaparaM pratikramaNenetaraM [rat ] duHsvapnAdikaM tadubhayasaMsargeNa zuddhimupayAti / (cA. sA. pR. 62) / 5. ubhayaM Alocana-pratikramaNe saMsargadoSe sati vizodhanAttadubhayam / (mUlA. vR. 11 - 16) / 6. syAttadubhayamAlocanA-pratikramaNadvayam / duHsvapnaduSTacintAdimahAdoSasamAzrayam || ( zrAcA. sA. 6-42) / 7. du:svapnAdikRtaM doSaM nirAkartuM kriyeta yat / prAlocanapratikrAntidvayaM tadubhayaM tu tat // (ana. gha. 7, 48) / 2 prAlocanA aura pratikramaNa ina donoM kA sambandha hone para jo zrAtmazuddhi hotI hai use tadubhaya prAyacitta kahate haiM / tadubhayakalpika - tadubhayakappiyajutto tigammi egAhige ThANesu / Niyadhamma'vajjabhIru pravammaM zrajja - vahihi || (bRhatka 409) / jo eka adhika tIna sthAnoM meM- sUtra meM, sUtra va zrartha ubhaya meM tathA sUtra, artha va ubhaya ina tInoM meM - yukta hai arthAt unake grahaNa karane meM samartha hai usakA nAma tadubhayakalpika hai| 'priyadharma' se priyadharmA, dRDhadharmA, priyadharmA-dRDhadharmA tathA na priyadharmA na dRDhadharmA ye cAra bhaMga abhipreta haiN| inameM cauthA bhaMga vastusvarUpa hai, ataH use chor3akara zeSa tIna bhaMgoM meM jo yukta hai vaha tadubhayakalpika kahalAtA hai, jo pApa se bhayabhIta hotA hI hai| yahAM prAyaM vajra kA udAharaNa hai / tadubhayapratyayika - zrajovabhAvabandha - je dohi vi kAraNehi (micchattAsaM jamakasAyajogehito tehi viNA vi) samupaNNA tesi tadubhayapaccaiyo prajIvabhAva dhotti saNNA / ( dhava. pu. 14, pR. 23) / jo prajIvabhAva mithyAtvAdi kAraNoM se aura unake binA bhI donoM hI prakAra se utpanna hote haiM, unakA nAma tadubhayapratyayika ajIvabhAvabandha hai / tadubhayapratyayika jIvabhAvabandha - kammANamudayaudIraNAhito taduvasameNa ca jo uppajjai bhAvo so tadubhayapaccaiyo jIvabhAvabaMdho NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 10) / jo jIvabhAva karmoM ke udaya aura udIraNA se tathA unake upazama se bhI utpanna hotA hai usakA nAma tadubhayapratyayika jIvabhAvabandha I 483, jaina-lakSaNAvalI [ tadbhavamaraNa tadubhayavaktavyatA -- jattha do vi parUveUNa parasamaya dUsijjadi sasamayo thAvijjadi sA tadbhayavattavvadA NAma / ( dhava. pu. 1. pU. 82) / jahAM svasamaya aura parasamaya donoM kI hI prarUpaNA karake parasamaya ko dUSita aura svasamaya ko sthApita kiyA jAtA hai usakA nAma tadubhayavaktavyatA hai / tadubhayAcAra - zabdArthazuddhayA pAThAdi tadubhayAcAra: / (mUlA. va. 5-72 ) / zabda aura artha kI zuddhi ke sAtha pATha zrAdi ke karane ko tadubhayAcAra kahate haiM / tadubhayArha - tadubhayArihaM jaM paDiseviya guruNo zrAloijjai gurusaMdiTTho ya paDikkamaitti pacchA micchA dukkaDaM ti bhaNai, eyaM tadubhayArihaM / ( jItaka. cU. pR. 6) / jisa doSa kA sevana kara guru ke samakSa prAlocanA karatA hai, guru kA sandeza pAkara pratikramaNa karatA hai, tathA pIche 'merA duSkRta mithyA ho' yaha kahatA hai, vaha tadubhayArha kahA jAtA hai / tadbhavamararaNa- 1. tabbhavamaraNaM jo jami bhavaggahaNe marati raiyabhavaggaNAdi / ( uttarA cU. 5, pu. 127) / 2. tadbhavamaraNaM bhavAntaraprAptya- (cA. sA. 'ptira' - ) nantaropa zliSTaM pUrvabhavavigamanam / (ta. vA. 7, 22, 2; cA. sA. pR. 23) / 3. bhavAntaraprAptiranantaropasRSTapUrvaM bhavavigamanam / ( bha. prA. vi. jayo. 25; bhAvaprA. 32 ) / 4. mottuM prakammabhUmiya nara-tiraye suragaNe ya neraiye / sesANaM jIvANaM tabbhavamaraNaM ca kesici / / ( prava. sAro. 1012; sthAnA. zrabhaya. vR. 102 ud) / 5. yasmin bhave vartate jantustadbhava yogyamevAyurbaddhvA punapriyamANasya maraNaM tadbhavamaraNam / etacca saMkhyAtAyuSkanara- tirazcAmeva, teSAmeva hi tadbhavAyurbandho bhavatIti / (sthAnA. abhaya. vR. 2, 4, 102, 1.89 ) / 6. bhujya - mAnAyuSazcaramasamaye maraNaM tadbhavamaraNam / (ma. prA. mUlA. 25) / 1 jo jisa bhavagrahaNa meM maratA hai vaha taddbhavamaraNa kahalAtA hai / jaise- nArakabhavagrahaNa Adi / 2 bhavAntaraprApti ke anantara pUrva bhava kA jo vinAza hotA hai use tadbhavamaraNa kahA jAtA hai / 4 zrakarmabhUmija (bhogabhUmija ) manuSya, tiryaMca, devagaNa aura nAra Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadbhAva] 484, jana-lakSaNAvalI tarikta parISaha kiyoM ko chor3akara zeSa jIvoM-karmabhUmija manuSya karmA nanta aura nokarmAnanta ko tadvyatirikta dravyAaura tiyaMcoM meM-kinhIM kA tadbhavamaraNa hotA hai, nanta kahA jAtA hai| arthAt ye marakara puna: usI bhava meM utpanna hote haiN| tavyatirikta dravyAhat-tIrthakaranAmakarma tadtadbhAva-1. kastabhAvaH? prtybhijnyaanhetutaa| vyatiriktadravyAhan / (bha. prA. vijayo. 46) / tadevedamiti smaraNaM pratyabhijJAnam / tadakasmAnna tIrthakaranAmakarma ko tavyatirikta dravya-prarhat kahA bhavatIti yo'sya hetuH sa tadbhAvaH / bhavanaM bhAvaH, jAtA hai| tasya bhAvaH tadbhAvaH / yenAtmanA prAgdRSTaM vastu tenai- tadvyatirikta dravyAsaMkhyAta-jaM taM tavvadirittavAtmanA punarapi bhAvAt tadevedamiti prtybhijnyaayte| davvAsa khejjayaM taM duvihaM-kammAsaMkhejjayaM NokammA(sa.si.5-31, ta. vA.5, 31,1). 2. ityabhijJA- saMkhejjayaM cedi / (dhava. pu. 3, pR. 124) / nahetutvaM tadbhAvastu nigadyate / (ta. sA. 3-14) / karmAsaMkhyAta aura nokasikhyAta ko tadvyatirikta 3.teSAM dharmAdInAM dravyANAM yena svarUpeNa bhavanaM bhAvaH dravyAsaMkhyAta kahA jAtA hai| tadbhAvaH / (ta. vRtti zruta. 5-42) / tadvyatirikta nogrAgamadravyakAla-vavagadado1 'yaha vahI hai isa prakAra ke pratyabhijJAna kA jo gaMdha-paMcarasaTThaphAsa-pacavaNNo kuMbhAracakkaheTThimasila vva kAraNa hai use tadabhAva kahate haiN| sadbhAva kA abhi- vattaNAlakkhaNo logAgAsapamANo attho tavvadirittaprAya yaha hai ki jo vastu jisa rUpa se pUrva meM dekhI jogrAgamadavvakAlo NAma / (dhava. pu. 4, pa. 314, gaI hai usI rUpa meM usakA phira bhI banA rahanA, 315) / isakA nAma tadbhAva hai| jo do gandha, pAMca rasa, pATha sparza aura pAMca varNa adrihInAbhyantara sacittasthAna-jaM taM tavihI- sa rAhata hA kumhAra ka cAka ka nAca kA kola ke NamabhaMtaraM saccittaTThANaM taM kevalaNANa-dasaNaharANaM samAna vartanAsvarUpa hai, tathA lokAkAza ke pramANa hai, amokkhaThidi-baMdhapariNayANa siddhANaM prajogikevalINaM vaha tadavyatirikta nogrAgamadravyakAla kahalAtA hai| vA jIvadavvaM / (dhava. pu. 10, pR. 435) / tavyatirikta nogrAgamadravyadRSTivAda-diTTi khalajAna aura kevaladarzana ke dhAraka tathA mokSa va vAdasUdahebhUdadavvANi aAhArAdINi tavvadirittasthitibandha se apariNata siddhoM yA ayogikevaliyoMkA nnopaagmdvvdidvivaado| (dhava. pu. 6, pR. 204) / jIvadravya tadvihIna (saMkoca-vikocavihIna) abhyantara dRSTivAda zruta ke hetubhUta AhArAdi dravya tadvyatisacittanogrAgamadravyasthAna kahalAtA hai| rikta nogrAgamadravyadRSTivAda kahalAte haiN| tavyatirikta dravyalezyA-tavvadirittadavvalessA tavyatirikta nokarmadravyAsaMkhyAta-dIva-samUpoggalakhaMdhANaM cavikhadiyagejjho bnnnno| (ghava. pU. vAdi NokammAsaMkhejjayaM / (dhava. pu.3, p.124)| 16, pR. 484) / dvIpa va samudra Adi ko tavyatirikta nokarmadravyAcakSu indriya ke dvArA grahaNa karane yogya jo pudgala- saMkhyAta kahA jAtA hai| skandhoM kA varNa hotA hai usakA nAma tadvyatirikta tadvyatirikta nokarmAnanta-jaM taM NokammANataM dravyalezyA hai| taM kaDaya-rujagadIva-samUhAdi eyapadesAdipoggaladadhvaM tavyatirikta dravyavargaNA-tavvadirittadavvavaggaNA vA / (dhava. pu. 3, pR. 15) / vihA-kammavaggaNA NokammavaggaNA cedi / (dhava. kaTaka, rucaka, dvIpa va samudra prAdi athavA eka pradezI pu. 14, pR. 52) / prAdi rUpa pudgala dravya; ye savyatirikta nokarmAkarmavargaNA aura nokarmavargaNA ko tavyatirikta dravya- nanta kahalAte haiN| vargaNA kahA jAtA hai| tavyatirikta parISaha-tAbhyAM jJazarIra bhavyazatavyatirikta dravyAnanta-jaM taM tanvadirittadavvA- rIrAbhyAM vyatiriktaH pRyagbhUtaH tadvyatiriktaH, sa ca taM taM davihaM-kammANataM nnokmmaannNtmidi| (ghava. prakRtatvAt dravyaparISaho bhavet / (uttarA.ni. zA. vR. 72) / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tapa tadvyatirikta saMyamalabdhisthAna] 485, jaina-lakSaNAvalI jJazarIra praura bhavyazarIra se vyatirikta parISaha ko kleshstpH| (sa. si. 6-24; ta. vA. 6, 24, tavyaririktadravyaparISaha kahate haiN| 7); karmakSayArtha tapyate iti tpH| (sa. si. 6-6 tavyatirikta saMyamalabdhisthAna- (uppAdaTTANa- ta. vA. 6, 6, 17); anazanAvamodaryAdilakSaNaM paDivAdaTThANavadirittANi) sesasavvANi ceva caritta- tpH| (sa. si. 6-22) / 4. tavo NAma tAvayati TrANANi tavvadiritta (saMjamaladdhi) hANANi / (dhava. aTTavihaM kammagaMThi, nAsetitti vuttaM bhavai / (dazavai. pu. 6, pR. 283) / cu, 1, pR. 15) / 5. karmanirdahanAttapaH / yathAgni: upapAdasthAna aura pratipAtasthAnoM ko chor3akara zeSa sacitaM tRNAdi dahati tathA karma mithyAdarzanAjita saba cAritrasthAna tavyatirikta saMyamalabdhisthAna nirdahatIti tapa iti nirucyate / dehendriyatApAdvA / kahalAte haiN| athavA dehasyendriyANAM ca tApaM karotItyanazanAdi[prataH] tanakleza-dekho kaayklesh| tathA tanuH kAyaH, tapa iti nirucyate / (ta. vA., 16, 20-21); tasyAH klezaH zAstrAvirodhena bAdhanaM tnukleshH| tapo'nazanAdi / anazanAvamodarya-vRttiparisaMkhyAnAdi (yogazA. svo. viva. 4-89, pR. 311) . tapo'vagantavyam / (ta. vA. 6, 22, 7) / 6. tapatana kA artha zarIra hai, use pAgamAviroSa se bAdhA tIti tapaH, kartaryasun, saMyamAtmanaH zeSAzayavizodhapahuMcAnA; isakA nAma tanukleza hai| nArtha bAhyAbhyantaratApanaM tapaH, zarIrendriyatApAt tanucikitsA-tanucikitsA jvarAdinirAkaraNaM karmanirdahanAcca tapaH / aparaH prAha-vizeSeNa kAyakaNThodarazodhanakAraNaM ca / (mUlA. vR. 6-33) / manastApavizeSAt tapaH / (ta. bhA. hari. va siddha. jvara Adi ke nirAkaraNa tathA kaNTha va udara kI zuddhi vR. 6-6) / 7. tApayatyanekabhavopAttamaSTaprakAra kA jo kAraNa hai usakA nAma tanucikitsA hai| karmeti tapo'nazanAdi / (dazava. sU. hari. vR. 1-1, tantacAraNA-1. makkaDayataMtupaMtIuri pradi- pR. 21) / 8. viziSTajJAna-saMvega-zamaH laghamo taridapadakheve / gacchedi muNimahesI sA makka. kSAyopazamikaM jJeyamavyAbAdhasukhAtmakam / / (tapoDataMtUcAraNA riddhI / (ti. pa. 4-1045) / 2. STaka 11-8) / 6. tApayatyanekabhavopAttamaSTaprakAraM tantumaspRzya tantUpari gamanaM tantucAraNatvam / (ta. karmeti tpH| (prAva. ni. hari. va. 103, pa. 72: vRtti zruta. 3-36) / dharmasaM. malaya. . 1175); karma tApayatIti tapaHjisa Rddhi ke prabhAva se maharSi atizaya laghu- pRthivyAdisaMghaTTanAdau nirviga (kR)tikAdi / (prAva. garutA se rahita-hokara makar3I ke tantu ke Upara se ni. hari. vR. 1418, pR. 764) / 10. tiNhaM rayapAdakSepa karate hue gamana karane meM samartha hote haiM use NANamAvibbhAva?micchANiroho tavo / (dhava. pu. tantucAraNa Rddhi kahate haiN| 13, pR. 54-55); khabaNAyaMbila-NibviyaDi-puritantra-1. tanyate'nenAsmAdasminniti vA artha iti maMDaleyaTThANANi tavo NAma / (dhava. pu. 13, pR. tntrm| (prAva. ni. hari. vR. 130. pU. 87) / 61) / 11. mano'kSagrAma-kAyAnAM tapanAt sanniro2. svamaNDalapAlanAbhiyogastantram / (nItivA. dhanAt / tapo nirucyate tajjJastadidaM dvAzAtmakam // 30-46, pa. 356) / (ma. pu. 20-204) / 12. tapo hyanAgatAghaughaprava1 jisake dvArA, jahAM se athavA jahAM para artha ko rtananirodhanam / tajjanmahetusaMghAtapratipakSayato yathA vista kiyA jAtA hai vaha taMtra kahalAtA hai| yaha (?) | bhaviSyatkAlakUTAdivikAraughanirodhanama / sUtra yA prantha kA paryAyavAcI nAma hai| maMtra-dhyAnavidhAnAdi sphuTa loke pratIyate // nRNAtapa-1. visaya-kasAyaviNiggahabhAvaM kAUNa jhA mAgaviNirabhAvaM kAUNa jhA- mapyadhasambandho rAga-dveSAdihetakaH / daHkhAdiphalaheta. paa.mbhaa| jo bhAvai appANaM tassa tavaM hodi tvAdatibhuktiviSAdivat // tadvirodhivirAgAdirUpaM NiyameNa // (dvAdazAna. 77) / 2.caraNAmma tammi tapa ihocyate / tdsiddhaavtjjnmkaarnnprtipksstaa|| jo ujjamo ya pAuMjaNA ya jo hoii| so ceva (ta. zlo. 37-40, pR. 16); anigrahitavIryasya jiNehiM tavo bhaNido asaDhaM caraMtassa // (bha.prA. samyagmArgAvirodhataH / kAyaklezaH samAkhyAtaM vizuddhaM 10 / / 3. anihitavIryasya mArgAvirodhikAya- zaktitastapaH / / (ta. zlo. 6, 24, 6) / 13. ana Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa ] zanAdiparityAgAtmikA kriyA anapekSita dRSTaphalA dvAdazavidhA tapaH / ( bha. prA. vijayo. TI. 46 ) / 14. paraM karmakSayArthaM yattapyate tattapaH smRtam / (ta. sA. 6-19 ) / 15. iha-paraloyasuhANaM Niravekkho jo karedi samabhAbo / vivihaM kAyakilesaM tavadhammo Nimmalo tassa || ( kArtike. 400 ) / 16. tapo 'nazanAdidvAdazavidhAnuSThAnam / (cA. sA. pR. 22 ) ; ratnatrayAvirbhAvArthamicchA nirodhastapaH / athavA karmakSayArthaM mArgAvirodhena tapyate iti tapaH / (cA. sA. pU. 56 ) ; guNAlaMkRtena kRtAparAdhenopavAsakasthAnAcAmla - nirvikRtyAdibhiH kriyamANaM tapa ityucyate / (cA. sA. pU. 63) / 17. pranigUhitavIryasya kAyaklezastapaH smRtam / tacca mArgAvirodhena guNAya gaditaM jinaiH / athavA - antarbahirmalaploSAdAtmanaH zuddhikAraNam / zArIraM mAnasaM karma tapaH prAhustapoghanAH // ( upAsakA 22-23) / 18. indriyamanasoniyamAnuSThAnaM tapaH / ( nItivA. 1-20 ) / 16. tattapo yatra jantUnAM santApo naiva jAtucit / ( kSatracU. 6-14) / 20. tapati dahati zarIrendriyANi tapaH bAhyAbhyantaralakSaNaM karmadahanasamartham / (mUlA. vR. 5-2 ); karmakSayArthaM tapyante zarIrendrayANi tapa: / (mUlA. vR. 11 - 5 ) / 21. samastarAgAdiparabhAve cchAtyAgena svasvarUpe pratapanaM vijayanaM tapaH / ( prava. sA. jaya. vR. 1-79 ) / 22. tapaH prAhuranuSThAnaM mAnasAkSaniyAmakam / ( zrAcA. sA. 6- 3 ) / 23. karmamalavilaya hetorbodhadRzA tapyate tapaH proktam / tad dvedhA dvAdazadhA janmAmbudhiyAnapAtramidam // ( padma. paM. 1-68 ) / 24. x x x so vi tavo visayaNiggaho jattha / (ni. sA. vR. 6 uddhRta) / 25* tapastu cchedagranthAnusAreNa jItakalpAnusAreNa vA yena kenacit tapasA vizuddhirbhavati tat tad deyamAsevanIyaM ca / (yogazA. svo viva. 4 - 60, pR. 312) / 26. yattApayati karmANi tattapaH parikIrtitam / (tri. za. pu. ca. 1, 1, 197) / 27. tapo mano'kSa-kAyANAM tapanAt sannirodhanAt / nirucyate dRgAdyAvirbhAvAyecchAnirodhanam // yadvA mArgAvirodhena karmocchedAya tapyate / arjayatyakSa-manasostattapo niyamakriyA // (ana. gha. 7. 2-3 ) / 28. tapa indriya- manasorniyamAnuSThAnam / (bha. zrI. mUlA. TI. 2 ) / 486, jaina - lakSaNAvalI [ tapa-prArAdhanA 1 viSaya kaSAyoM kA nigraha karake dhyAna va svAdhyAya meM nirata hote hue zrAtmacintana karane kA nAma tapa hai / 4 jo ATha prakAra kI karmagranthi - karmarUpa gAMTha ko santapta karatA hai--use naSTa karatA hai, use tapa kahA jAtA hai| 5 jo zarIra aura indriyoM ko santapta karatA huA karma ko naSTa karatA hai vaha tapa kahalAtA hai| tapa zrAcAra- 1. dvAdazavidhe'pi tapasi XX X sAbhyantara-bAhyaLe'nazanAdi prAyazcittAdilakSaNe kuzaladRSTe - tIrthaMkaropalabdhe - praglAnyA, na rAjaveSTikalpena yathAzaktyA vA anAjIvako niHspRhaH phalAntaramadhikRtya yo jJAtavyo 'sau tapa zrAcAraH, prAcAratadvatorabhedAt / ( dazavaM. ni. hari. vU. 181, pR. 106) / 2. tapAcAraH - bArasavihammi vi tave sabhitara bAhire jiNuvadiTThe / agilAe aNAjIvI NAyavvo so tavAyAro // ( nandI. hari. vR. pU. 67 ud) / 3. anazanAdikriyAsu vRttistapa-prAcAraH / (bha. prA. vijayo. 46 ) ; caturvidhAhAratyajanaM nyUnabhojanaM vRtteH parisaMkhyAnaM rasAnAM tyAgaH kAyasaMtApanaM viviktAvAsa ityevamAdikastapaHsaMjJita pracAraH / (bha. zrI. vijayo, 416 ) / 4 [ tapa zrAcAraH ] dvAdazavidhatapovizeSAnuSThitaH / (samavA. abhaya vR. 136, pR. 100 ) / 5. kAyaklezAdyanuSThAnaM tapaAcAra: / (mUlA. vR. 5- 2 ) / 6. anazanAditapazcaraNapariNatistapa-prAcAraH / (bha. prA. mUlA. 419) / 1 anazanAdirUpa chaha bAhya aura prAyazcittAdi rUpa chaha abhyantara, isa prakAra bArahoM prakAra ke tapa meM utsAhapUrvaka athavA yathAzakti anAjIvaka (niHspRha) hokara phalAntara kI apekSA se jo jJAtavya hai, usakA nAma tapa zrAcAra hai| yahAM zrAcAra aura zrAcAravAn (jIva) meM abheda kI vivakSA rahI hai| 3 zranazanAdirUpa kriyAnoM meM pravRtta hone ko tapazrAcAra kahate haiM / tapa zrArAdhanA - vArahavihatavayaraNe kIrai jA ujjamo sasattIe / sA bhaNiyA jiNasutte tavammi zrArAhaNA NUNaM // (zrArA. sA. 7) / apanI zakti ke anusAra bAraha prakAra ke tapa ke zrAcaraNa meM jo udyama kiyA jAtA hai, use tapazrArAdhanA kahate haiM / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapaprAyazcitta] tapa prAyazcitta-upavAsAdi pUrvoktaM SaDvidhaM bAhya tapastapo nAma prAyazcittam / (ta. vRtti zruta. 6-22) / 487, jaina- lakSaNAvalI upavAsAdirUpa chaha prakAra ke bAhya tapa kA nAma tapa prAyazcitta hai / tapavidyA ( tapovidyA ) - chuTTaTTamAdiuvavAsavihAhi sAhidA tavabijjAmro / ( dhava. pu. 6, pR. pu. 77) / SaSTha va zraSTama upavAsAdi ke karane se jo vidyAyeM siddha kI jAtI haiM ve tapavidyAyeM kahalAtI haiM / tapavinaya (tapovinaya ) - 1. uttaraguNaujjogo sam ahiyAsaNA yasaddhA ya / zrAvAsayANamucidANa parihANIyaNusseho // bhattI tavodhiyamhi ya tavamhi ahIlaNA ya sesANaM / eso tavamhi viNo jahuttacArita sAhussa // (mUlA. 5, 173-74) / 2. tapo. 'dhike tapasi ca bhaktiH, anAsAdanA ca pareSAM tapovinayaH / (bha. prA. vijayo. 10); anazanAditapojanitakleza sahanaM tapovinayaH / (bha. zrI. vijayo. 300 ) / 3. mahAtapaHsthite sAdhau tapaHkArye sasaMyame / bhaktimAtyantikIM prAhustapaso vinayaM budhAH // ( zramita. zrA. 13 - 13 ) / 4. bAlo'yaM buDDho'yaM saMkalpaM vajjiUNa tavasINaM / jaM paNivAyaM kIrai tavaviSayaM taM viyANIhi / (vasu. zrI. 324) / 5. yayokamAvazyakamAvahan sahan parISahAnagraguNeSu cotsahan / bhajaMstapovRddhatapAMsya helayan tapolaghUneti tapovinItatAm // ( zrana. dha. 7-75) / 6. dvAdazabhede tapasi anazanAvamaudaryAdidvAdazaprakAre tapasi anuSThAnam utsAhaH udyoga:, tathA pratApanAdyuttaraguNeSu udyamaH utsAhaH, samatA stava vandanA-pratikramaNa pratyAkhyAna kAyotsargANAm zrAvazyakAnAmaparihANiH, tathA yasyAvazyakasya yAvantaH paThitAH kAyotsargAH tAvanta eva karttavyAH, na teSAM hAnivRddhirvA kAryA, dvAdazavidhatapo'nuSThAne bhaktiranurAgaH tapasvinAM bhaktiH, iti tapasi vinayaH / ( kArtike. TI. 456); anazanAdidvAdazabhedabhinnatapovidhAneSu prakhe dena pravRttiH tadAcaraNe utsAhaH prahArendriya- kaSAyA NAM rAga-dveSayozca parityAgaH ityAditapovinayaH / (kArtike. TI. 457) / 1 uttaraguNoM ke paripAlana meM utsAha rakhanA, isameM hone vAle parizrama ko nirAkulatApUrvaka sahanA, [ tapasvI usameM zraddhA - nirmala pariNAma -- rakhanA, ucita rass kI hAni - vRddhi na hone denA, jo tapa meM adhika haiM unameM aura tapa meM bhakti (anurAga) rakhanA, zraura zeSa - tapa se hIna - sAdhunoM kI zravahelanA na karanA; yaha saba tapa kA vinaya kahalAtA hai / tapasvI - 1. viSayAzAvazAtIto nirArambhoparigrahaH / jJAna-dhyAna taporaktastapasvI sa prazasyate / / ( ratnaka. 10 ) / 2. mahopavAsadyanuSThAyI tapasvI / ( sa. si. 6 - 24; ta. ilo. 6- 24; ta. vRtti zruta. 6- 24; bhAvaprA. TI. 78 ) / 3. vikRSTogratapoyuktastapasvI / ( ta. bhA. 6-24) / 4. tava saMjame tabassI XXX / / ( byava. bhA. pI. 2- 12 ) / 5. mahopavAsAdyanuSThAyI tapasvI / mahopavAsAdilakSaNaM tapo'nutiSThati yaH sa tapasvI / (ta. vA. 6, 24, 5) / 6. vicitraM anazanAdilakSaNaM tapo vidyate yeSAM te tapasvinaH, sAmAnyasAdhavo vA / (zrAva. ni. hari. vR. 176, pR. 116) / 7. prAcAmlavarddhana sarvatobhadra siMhaniSkrIDita zAtakumbha- mandarapaMkti-vimAnapaMkti-nandIzvarapaMkti-jinaguNasampatti zrutajJAna-kanakAvali muktAvali - mRdaGgamadhya - vajramadhya-karmakSapaNatrailokyasArAdimahopavAsAnuSThAyI tapasvI / (cA. sA. pR. 66) / 8. jJAnairmano vapuvRtairniyamairindriyANi ca / nityaM yasya pradIptAni sa tapasvI na veSavAn / / ( upAsakA 877) / 6. tapasvI kSapakaH / ( sthAnA. abhaya vR. 3, 4, 208, pR. 156 ) / 10. tapasvI - aSTamAdikSapakaH / ( aupapA. prabhaya. vR. 20, pR. 43 ) / 11. tapo vikRSTamaSTamAdyasyAstIti tapasvI / (yogazA. svo viva. 2- 16 ) ; vikRSTaM dazamAdi kiJcinnyUna SaNmAsAntaM tapaH kurvasvapasvI / (yogazA. svo viva. 4-60, pR. 314 ) / 12. tapaHsaMyame --- tapaH pradhAnasaMyame -- vartamAnastapasvI, tapo'syAstIti tapasvIti vyutpatteH / ( vyava. malaya. vU. pI. 2- 12, pR. 6) / 13. mahopavAsAditapo'nuSThAnaM vidyate yasya sa tapasvI / (ta. vRtti zruta. 9-24) / 14. mahopavAsa - kAyaklezAditapoSnuSThAnaM vidyate yasya sa tapasvI / ( kArtike. TI. 45e)| 1 jo viSayoM kI icchA ke vazIbhUta na hokara Arambha va parigraha se rahita hotA huA jJAna ba dhyAna Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapaHsamAdhi ] meM udyata rahatA hai vaha tapasvI prazaMsA kA pAtra hotA hai / 2 jo mahopavAsAdirUpa tapa kA prAcaraNa karatA hai vaha tapasvI kahalAtA hai / 3 jo viprakRSTa - dasamAdi kucha kama chaha mAsa taka - bhayAnaka tapa se yukta hotA hai use tapasvI kahA jAtA hai / 488, jaina - lakSaNAvalI tapaHsamAvi 1 - 1. bhavai gra ittha silogo - viviha guNatavorae ya niccaM bhavai nirAsae nijjaraTThie / tavasA dhuNai purANapAvagaM jutto sayA tavasamAhie || ( vazavai. sU. 6, 4, 4 pR. 257 ) / 2. tapaHsamAdhinApi vikRSTatapaso'pi na glAnirbhavati tathA kSuttRSNAdiparISahebhyo nodvijate, tathA abhyastAbhyantaratapodhyAnAzritamanAH sa nirvANastha iva na sukhaduHkhAbhyAM bAdhyate / (sUtrakR. ni. zI. vR. 1, 10, 106, pR. 188) / 1. jo aneka guNayukta tapa meM sadA rata rahatA hai, ihalokAdi kI zrAzA se rahita hai, tathA karmanirjarA kA abhilASI hai; vaha vizuddha tapa se purAtana karma ko naSTa karatA huA aura navIna karma ko na bAMdhatA hudhA tapaHsamAdhi meM yukta hotA hai| - tapaH saMyama - tapaH anazanAdiH tatpradhAnaH saMyamaH - paJcAzravaviramaNAdistapaH saMyamaH / (uttarA. ni. zA. vR. 3 - 156, pR. 144 ) / anazanAdirUpa tapa kI pradhAnatA yukta saMyama - pAMca zrAzravoM se virati Adi kA nAma tapaHsaMyama hai / tapaH siddha - 1. na kilammai jo tavasA so tavasiddho daDhappahAravva / ( zrAva. ni. 952) / 2. na klAmyati na klamaM gacchati yaH sattvastapasA bAhyAbhyantareNa sa evambhUtastapaH siddhaH aglAnitvAd, dRDhaprahArivat / ( zrAva. ni. hari va malaya. vU. e52) / 2 jo bAhya aura abhyantara tapa se saMkleza ko prApta na ho use tapaHsiddha kahate haiM / jaise - dRr3hatA se prahAra karane vAlA puruSa utsAhayukta hone se kabhI kheda ko nahIM prApta hotA / tapo'haM- tavArihaM jammi paDisevie nivvIyAimro chammAsapajjavasANo tavo dijjai evaM tavArihaM / ( jItaka. cU. pU. 6 ) / jisa aparAdha ke sevana karane para nivikRti zrAdi chaha mAha taka calane vAlA tapa diyA jAve vaha apa [ lama rAdha tapa prAyazcitta ke yogya (tapo'haM ) hotA hai| tapodAnakathA - yAdRzaM syAttapodAnamanIdRzaguNodayam / kathanaM tAdRzasyAsya tapodAnakathocyate // ( ma. pu. 4-6 ) / anupama guNoM kI abhivRddhi se yukta tapa aura dAna kI kathA karane ko tapodAnakathA kahate haiM / tapomAnavazArtamararaNa - tapo mayAnuSThIyate, anyo matsadRzazcaraNe nAsti iti saMkalpayatastapomAnavazArtamaraNam / (bha. prA. vijayo. 25) / jaisA mahAn tapazcaraNa maiM karatA hUM vaisA dUsarA nahIM kara sakatA, isa prakAra ke saMkalpa yA abhimAna ke sAtha hone vAle maraNa ko tapomAnavazAtaMmaraNa kahate haiM / I tapovidyA- dekho tapavidyA | tapovinaya - dekho tapavinaya / taptatapa - 1. tatte lohakaDAhe paDibukaNaM va jIe bhutaNNaM / jhijjadi ghAUhi sA NiyabhANAe tattatavA // ( ti pa 1053) / 2. taptAyasakaTAhapatitajalakaNavadAzuzuSkAlpAhAratayA mala- rudhirAdibhAvapariNAmavirahitAbhyavahArAH taptatapasaH / (ta. vA. 3, 36, 3) / 3. taptaM dagdhaM vinAzitaM mUtrapurISa- zuRdi yena tapasA tadupacAreNa taptatapaH / jesi bhuttaca uvvihAhArassa tattalohapiDAgarisidapANiyassetra NIhAro Natthi te tattatavA ( dhava. pu. 6, pR. 91 ) 1 4. yeSAM pANipAtragatamannaM (?) mala- rudhirAdibhAvapariNAmavirahitAbhyavaharaNAstaptatapasaH / (cA. sA. pR. 100 ) / 5. taptAyaH piNDapatitajalakaNavad gRhItAhArazoSaNAnnIhArarahitAstaptatapasaH / ( prA. yogibha. TI. 15, pR. 203 ) / 6. taptAyasapiNDapatitajalabinduvat gRhItAhArazoSaNaparA nIhArarahitAH ye te taptatapasaH / (ta. vRtti zruta. 3 - 36) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se tapI huI loha kI kar3AhI para girI huI jala kI bUMdoM ke samAna khAyA hunA zrAhAra zIghra sUkha jAne se mala va rudhira zrAdirUpa pariNata nahIM hotA vaha taptatapaRddhi kahalAtI hai / tama - 1. tamo dRSTiprativandhakAraNaM prakAza virodhi / (sa.si. 5 - 24 ) / 2. pUrvopAttAzubhakarmodayAt tAmyati zrAtmA, tamyate'nena tamanamAtraM vA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka] 481, jaina-lakSaNAvalI [blin tamaH / (ta. vA. 5, 24, 1); tamo vRSTipratibandha- bhidhIyate / (nyAyaku. 3-10, pR. 418-19) / kAraNam / dRSTe: pratibandhakaM vastu tama iti vyapa- 7. tarkazcetthameva sambhavati, nAnitthamiti vyAptidizyate, yadapaharan pradIpaH prakAzako bhabati / (ta. parijJAnAtmA pramANam / (pramANani. pR. 35) / vA. 5, 24, 15 / 3. tamo dRSTipratibandhakAraNaM 8. upalambhAnupalambhasambhavaM trikAlIkalitasAdhya-sAkeSAMcit / (ta. zlo. 5-24) / 4. dRSTipratiba- dhanasambandhAdyAlambanamidamasmin satyeva bhavatItyAndhako'ndhakArastamaH / (bR. dravyasaM. TI. 16; kAti- dyAkAraM saMvedanamUhAparanAmA trkH| (pra.na. ta. 3, ke. TI. 206) / 5. tamayati khedayati janalocanA- 5) / 6. upalambhAnupambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH / nIti tmH| (uttarA. ni. zA. va. 57, pR. 38) / (pramANamI. 1, 2, 5) / 10. anvaya-vyatirekAbhyAM 6. prakAzaviparItaM cakSaHpratibandhanimittaM tamo'pi vyAptijJAna darzana-smaraNabhyAM gRhItapratyabhijJAnanipudgala vikAraH / (ta. vRtti zruta. 5-24) / bandhanaM tarkaH cintaa| yathAgnau satyeva dhamastadabhAve na 1 jo prakAza kA virodhI hokara dRSTi ke pratibandha bhavatyeveti / (laghIya. abhaya. va. 3-10, pR. 26); kA kAraNa hai-padArthoM ke dekhane meM bAdhA utpanna cintA trkH| (laghIya. abhaya. vR. 4-4, pR. 45) / karatA hai-use tama kahate hai| 3 jo kinhIM 11. vyAptijJAnaM tarkaH / sAdhya-sAdhanayorgamya-gamaka(manuSyAdi) jIvoM kI dRSTi meM bAdhaka hotA hai use bhAvaprayojako vyabhicAragandhAsahiSNuH sambandhavizeSo tama kahA jAtA hai| 5 jo prANiyoM ke netroM ko vyAptirabinAbhAva iti ca vyapadizyate / (nyA. pIr3ita karatA hai-padArthoM ke darzana meM bAdhaka hotA dI. pra. 62) / hai-vaha tama (andhakAra) kahalAtA hai| 3 jisa jJAna ke dvArA vyApti se sAdhya-sAdhanarUpa tarka-1, sambhavapratyayastarkaH prtykssaanuplmbhtH| arthoM ke sambandha kA nizcaya karake anamAna meM pravRtti hotI hai use taka kahA jAtA hai| 12); samakSavikalpAnusmaraNaparAmarzasambandhAbhini tarkazAstra- durgamadurmata-mahAkardamazoSaNapravaNArka bodhastarkaH pramANam / (pramANasaM. svo. viva. 12) / tarkazAstram / (gadyaci. 2, pR. 54) / 2. tarkoM hetu pakamityanarthAntaram / (dhava, pu. 13, jo durgama mithyA matarUpa mahAn kIcar3a ke sukhA dene pR. 346) / 3. sambandhaM vyAptito'rthAnAM vinicitya meM sUrya ke samAna samartha hotA hai vaha tarkazAstra pravartate / yena tarkaH sa saMvAdAta pramANaM tatra gamyate // kahalAtA hai| yena hi pratyayena pratipattA sAdhya-sAdhanArthAnAM vyAptyA sambandhaM nizcityAnumAnAya pravartate sa trkH| (parIkSA. 6-10) / 2. asatyAmapi vyAptI tadavata. zlo. 1, 13, 84); xxx svaviSayabhUta. bhaasstaabhaasH| (pra. na. ta. 6-35) / 3. asasya sAdhya-sAdhana sambandhAjJAnanivRttirUpe sAkSAt mbaddha vyAptigrahaNaM tarkAbhAsaH / (laghIya. abhaya. va. svArthanizcayane phale sAghakatamastarkaH, paramparayA tu 4-4, pR. 46) / svArthAnumAne hAnopAdAnopekSAjJAne vA prasiddha eve. 1 vyAptirUpa sambandha ke na rahane para bhI usakA ti / (ta. zlo. 1, 13, 115) / 4. yAvAna jJAna honA, yaha takAbhAsa hai| kazcid dhUmaH sa sarvaH pAvakajanmaiva, apAvakajanmA tarjA-tarjA hastAdinA caurya prati preSaNAdi bhavatIti sakaladeza-kAlavyAptasAdhya-sAdhanasaM- saMjJAkaraNam / (praznavyA. abhaya. va.pR. 93) / bandhohApohalakSaNo hi tarka: prmaannyitvyH| (pramA- hAtha mAdi se corI karane ke lie bhejane prAdi kA Napa. pR. 70) / 5. 'yaditthaM tadiyatA kAlena sAma* saMketa karane ko tarjA kahate haiN| grIvizeSeNa vA itthambhUtakAryakAri' iti cintA jita-1. tajitam-na kupyasi nApi prasIdasi trkH| (siddhivi. bu. 1-23, pR. 106) / 6.kaH kASThaziva ityevamAdi tarjayan nirbhatsayana vandate. punarayaM tarko nAma iti cet vyAptijJAnam / vyApti- aGgulyAdibhirvA tarjayat / (prAva. ni. hari. . hi sAdhya-sAdhanayoravinAbhAvaH, tagrAhi jJAnaM toM- 1209) / 2. na vi kuppasi na pasIyasi kasivo la.62 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tajita] 460, tajjei guruM ceva tajjiyaM eyaM / sIsaMgulimAIhi ya paNivayaMta // ( prava. sAro. 166 ) / 3. kASThaghaTitazivadevatAvizeSa ivAvandyamAno na kupyasi tathA vandyamAno'pyavizeSajJatayA na prasIdasyevaM tarjayan vandate - nirbhartsayan yatra vandate tattarjitamucyate, yadi vA melApakamadhye vandanakaM mAM dApayan tiSThasthAcArya ! paraM jJAsyate tavaikAkina ityabhiprAyavAn yadA zIrSeNAGgulyA vA pradezinIlakSaNayA tarjayan guruM praNipatan - vandamAnastarjayan vandate tadvA tarjitaM bhavati / ( dyAva. hari vU. mala. hema. Ti. 66, pU. 86) / 4. anyAMstarjayannanyeSAM bhayamutpAdayan yadi vandanAM karoti tadA tarjitadoSastasya, zrathavA''cAryAdibhiragulyadinA tarjita: zAsito "yadi niyamA dikaM na karoSi nirvAsayAmo bhavantam" iti tarjito yaH karoti tasya tarjitadoSa: / (mUlA. vR. 7-108 ) / 5. tarjitamavandyamAno na kupyasi vandyamAnazcAvizeSajJatayA na prasIdasi iti nirbhartsayato yadvA bahujanamadhye mAM vandanaM dApayaMstiSThasi jJAsyate mayA tavaM kAkina iti ghiyA tarjanyA zirasA vA tarjayato vandanam / (yogazA. svo viva. 3 - 130 ) / 6. tarjitaM tarjanAnyeSAM svena svasyAtha sUribhiH // ( prana. gha. 8-105) / 3 kASTha se nirmita ziva (mahAdeva) ke samAna tuma vandanA na karane para na to koSita hote ho ghora na vandanA ke karane para prasanna hI hote ho, isa prakAra sira va aMguli Adi se nirbhartsanA karate hue guru kI vandanA karane para tajita nAma kA doSa hotA hai / zrathavA he zrAcArya ! melAke madhya meM tuma mujhase vandanA karAte hue sthita rahate ho, maiM tumheM akele meM dekhUMgA; isa abhiprAya ke sAtha zira yA aMguli se bhartsanA karate hue jo vandanA kI jAtI hai, yaha usa vaMdanA kA tarjita nAmaka doSa hai / 6 anya sAdhunoM kI tarjanA karate hue -- unheM bhayabhIta karate huevandanA karanA prathavA zrAcArya (saMgha) ke dvArA svayaM tarjita (zAsita ) hokara vaMdanA karanA, yaha vandanA kA eka tajita nAma kA doSa hai / talavara - 1. talavaraH parituSTanarapatipradattapaTTabandha - bhUSitaH / ( zranuyo. hari. vR. pR. 16) / 2. talavara: parituSTana ra patipradatta paTTabandhavibhUSito rAjasthAnIyaH / (prajJApa. malaya. vR. 16- 205 pu. 330 ) / jaina - lakSaNAvalI [tApa 3. talavaze nAma parituSTa narapatipradattaratnAlaMkRtasauvarNapaTTavibhUSitazirAH / ( jIvAjI malaya. vR. 3, 2, 147, pR. 280 ) / 1 prasanna hue rAjA ke dvArA diye gaye suvarNamaya paTTabandha se jo bhUSita hotA hai use talavara kahate haiM / taskara - saMklezAbhinivezena tRNamapyanyabhartR kam / zradattamAdadAno vA dadAnastaskaro dhruvam // (sA. gha. 4-47) / rAgAdi ke vaza hokara jisakA ki svAmI anya hai, aise tRNa prAvi ko-- tuccha vastu ko bhI binA diye svayaM grahaNa karane vAlA athavA dUsare ko dene vAlA taskara (cora) kahalAtA hai / taskaraprayoga - dekho cauraprayoga | taskarAzcaurAsteSAM prayogo haraNa kriyAyAM preraNamabhyanujJA 'harata yUyam' iti taskaraprayogaH / (zrA. pra. TI. 268 ) / 'tuma amuka vastu kA apaharaNa karo' isa prakAra coroM ko corI karane ke lie prerita karanA, ise taskaraprayoga kahA jAtA hai / tAdAtvika - yaH kimapyasaMcityotpannamarthaM vyayati (yogazA. - apavyeti ) sa tAdAtvika: / ( nItivA. 2-7) / jo kucha bhI vicAra na karake utpanna dhana kA prapavyaya karatA hai use tAdAtvika kahate haiM / tApa - 1. parivAdAdinimittAdAvilAntaHkaraNasya tIvrAnuzayastApaH / ( sa. si. 6-11; ta. ilo. 6- 11 ) / 2. parivAdAdinimittAdAvilAnta:karaNasya tIvrAnuzayastApaH / parivAdaH paribhavaH, paruSavacanazravaNAdinimittApekSayA kaluSAntaHkaraNaraya tIvrAnuzayaH pariNAmaH tApa ityabhidhIyate / (ta. vA. 6, 11, 3) / 3. tApastatphalabhUto dehapIDAvizeSaH / ( ta. bhA. hari. vR. 6-12 ) / 4. ubhayanibandhanabhAvavAdastApa iti / ( gha. bi. 2 - 37 ) / 5. a bhimatadravyaviyogAdipAribhAvyAdAvilAntaHkaraNasya tIvrAnuzayapariNAmastApaH / ( ta. bhA. siddha vU. 6 - 12) / 6. tApanaM tApaH, nindAkAraNAt mAnabhaMgavidhAnAcca karkazavacanAdezca saMjAtaH zrAvilAntaHkaraNasya kaluSitacittasya tIvrAnuzayo'tizayenapazcAttApaH khedaH ityartha: / (ta. vRtti zruta. 6-11 ) / 7. pratApanAmakarmodayAd ravimaNDalAnAmuSNaH prakAzastApaH / ( jambUdvI. zA. vR. 126, pU. 433) / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tiryaksAmAnya 1 jisa nAmakarma ke udaya se zarIragata pudgala tikta rasasvarUpa se pariNata hote haiM vaha tikta nAmakarma kahalAtA hai / 3 jisake udaya se prANiyoM ke zarIra meM mirca zrAdikoM ke samAna tIkhA rasa hotA hai use tikta nAmakarma kahate haiM / tirobhAva - tirobhAvastu santAnarUpeNAvasthito vaisrasiko vinAza evAdilakSaNa: / ( ta. bhA. siddha. vR. 7-7) / santAna rUpa se avasthita Adi svarUpa ( sAdi ) vaitrasika ( svAbhAvika ) vinAza ko hI tirobhAva kahate haiM / tApasa- 1. bAhyavrata- vidyAbhyAM lokadambha hetustApasaH | ( nItivA. 14- 12. pU. 173) / 20 tApasa x x x je jaDilA te u tAvasA gIyA / ( prava. sAro. 732) / tiryakpracaya- 1. pradezapracayo hi tiryakpracayaH / ( prava. sA. amRta. vU. 2- 49 ) / 2. sa ca pradezapracayalakSaNastiryakpracaya: / ( prava. sA. jaya. v. 2-4e)| 1 bAhirI vrata aura vidyA ke dvArA jo logoM ke Thagane meM kAraNa ( vaMcaka) hotA hai vaha tApasa kahalAtA hai / 2 jaTAdhArI vanavAsI pAkhaNDI sAbunoM ko tApasa kahate haiM / tAla-tAlastu kaMsikAdizabdavizeSaH / ( anuyo tiryak sAmAnya - 10 tiryak sAmAnya nAnAdravyeSu 1 pradezoM ke samudAya ko - jaise zrAkAza Adi ke zrananta zrAdi pradezoM ko-- tiryakpracaya kahate haiM / mala. hema. vR. 127, pR. 132) / kaMsikA (eka bAjA) zrAdi ke vizeSa zabda ko kahate haiM / paryAyeSu ca sAdRzyapratyayagrAhyaM sadRzapariNAmarUpam / ( yuktyana. TI. 40, pU. 0 ) / 2. sadRzapariNAmastiryak / ( parIkSA. 4 - 4 ) / 3. prativyakti tulyA pariNatistiryaksAmAnyam, zabala- zAbaleyAdipiNDeSu gotvaM yathA / (pra. na. ta. 5 - 4 ) / 4 tiryaksAmAnyaM ca gavAdiSu sadRzapariNAmAtmakam / (syAdvAdara. 3 - 5 ) / 5. pariNAmaH samastiryak khaNDa-muNDAdigoSu vA / gotvaM vizeSaH paryAya- vyatirekadvibhedavAn // zrAcA. sA. 4-5 ) / 6. tiryaksAmAnyaM ca gavaHdiSu gotvAdisvarUpasadRzapariNAmAtmakam / ( ratnAkarA. 3-5, pR. 3 jad.) ; tiryagullekhinA'nuvRttAkArapratyayena gRhyamANaM tiryaksAmAnyam / (ratnAkarA. 5-4, pR. 74 ud.) / 7. sAmAnyaM sadRzapariNAmalakSaNaM tiryaksAmAnyam / ( laghIya. abhaya vU. pU. 67) / ; 1 aneka dravyoM va paryAyoM meM jo sAdRzyajJAna kA viSayabhUta sadRza pariNAma pAyA jAtA hai use tiryaksAmAnya kahA jAtA hai / 3 pratyeka vyakti meM jo samAna pariNAma hotA hai usakA nAma tiryaksAmAnya hai - jaise zabala (citakabarI) evaM zAbaleya Adi vibhinna gAyoM meM pAyA jAne vAlA gotvasAsnA (gale ke nIce laTakatI camar3I ) / tApasa ] / 4 kaSa (dekho 1 nindA Adi ke nimitta se hue jo tIvra pazcAttApa hotA hai hai / 3 zoka ke phalasvarUpa jo hotI haiM use tApa kahA jAtA hai kaSazuddha' zabda) aura cheda kA kAraNa jo pariNamanazIla vivakSita jIvAdi padArtha hai usake bAda ( nirUpaNa ) kA nAma tApa hai / 7 pratApa nAmakarma ke udaya se sUryamaNDaloM kA jo uSNa prakAza hotA hai use tApa kahate haiM / 461, jaina-lakSaNAvalI kaluSitacitta hote usakA nAma tApa zarIra meM pIr3A tAlasama -- yatparaspara/bhihata hastatAlasvarAnusAriNA svareNa gIyate tattAlasamam / (anuyo mala. hema. vR. 127, pR. 132 ) / paraspara zrAhata hAthoM kI tAlI ke svara kA anusaraNa karane vAle svara se jo gAyA jAtA hai usakA nAma tAlasama hai / tikta - 1. zleSmAdidoSahantA tiktaH / ( dhanuyo hari. vR. pU. 60 ) / 2. zleSmazamanakRt tiktaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 5-23) / 1 kapha Adi doSoM ke nAzaka rasa ko tikta kahate haiM / tiktanAma- 1. jassa kammassa udaeNa sarIrapo galA tittaraseNa pariNamati taM tittaM NAma / (ghavaH pu. 6, pR. 75 ) / 2. yasya karmaNa udayena zarIra pudgalAstiktarasasvarUpeNa pariNamanti tattiktanAma | (mUlA. vU. 12 - 164 ) / 3. tatra yadudayAt jantuzarIreSu tikto raso bhavati - yathA maricAdInAm - tattiktarasanAma / (prajJApa. malaya. vR. 23-263, pU. 473) / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiryasUri] 462, jana-lakSaNAvalI [liyaMgyoni tiryakasUri-1. tiriyasUrI ya tiryagavasthitaM dina ke samUha ko tiryaggati kahate haiM, athavA tiyaMca karaM kRtvA gamanam / (bha. prA. vijayo. 222) / jIvoM kI gati ko tiryaggati samajhanA caahie| 2. tiriyasUri sUrya pArvataH kRtvA gmnm| (bha. tiryaggatinAma-1. jassa kammassa udaeNa tiriprA. mUlA. 222) / yabhAvo jIvANaM hodi taM kamma tiriyagadi tti sUrya ko pArzva meM (eka ora) karake gamana karane uccadi / (dhava. pu. 6, pR. 67); jaM kamma jIvANaM ko tiryasUri kahate haiN| tirikkhabhAvaNivattayaM taM tirikkhgdinnaam| (dhava. tiryagatikrama- 1. bilapravezAdestiryagatikramaH / pu. 13, pR. 363) / 2. yadudayAjjIvastiryaggati(sa.si. 7-30; ta. shlo.7-30)| 2. bilapra. bhAvastattiryaggatinAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / veshaadistirygtiicaarH| bhUmibila-giridarIpravezA. 1 jisa nAmakarma ke udaya se jIvoM ke tiryacapanA distiryagatIcAro draSTavyaH / (ta. vA. 7, 30, 4) / prApta hotA hai use tiryaggatinAmakarma kahate haiN| 3. bhUmibila-giridarIpravezAdistiryagatikramaH / tiryaggatiprAyogyAnupUrvonAma-jassa kammassa (cA. sA. pR. 8) / udaeNa tiriyagaI gayassa jIvassa viggahagaIe baTTa1 bhUmigata bila aura parvata kI guphA grAdi meM mANayassa tiriyagaipApoggasaM ThANaM hodi taM tiriyapraveza karake digvata kI sImA kA ullaMghana karanA, gaipAmoggANupuvINAma / (dhava. pu. 6, pR.76)| yaha tiryagatikrama nAmaka digvrata kA aticAra hai| jisa karma ke udaya se tiryaMcagati ko prApta hae tiryagAya-dekho tirygyoni| 1. jesi kammakkhaM- jIva ke vigrahagati meM vartamAna hone para tiyaMcagati tirikkha bhavassa avaTThANaM hodi tesi ke yogya prAkAra hotA hai use tiryaggatiprAyogyAnatirikkhAuamidi saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 48, pUrvI nAmakarma kahate haiN| 49); jaM kamma tirikkhabhavaM dhAredi taM tirikkhA- tiryagdigvata-1. tiryaka dizastiryagadiza:uNAma / (dhava. pu. 13, pR. 362) / 2. yanni- pUrvAdikAstAsAM sambandhi tAsu vA vrataM tiryavratam, mittaM tiryagyoniSa jIvati jIvaH sa tairyagyonam etAvatI diga pUrveNAvagAhanIyA, etAvatI dakSiNene(tiryagAyuH) / (ta. vRtti zruta. 8-10) / tyAdi, na parata ityevaMbhUtamiti bhAvArthaH / (prAva. 1 jisa karma ke udaya se jIva kA tiryaca paryAya meM ni. hari. vR. 6, pR. 827) / 2. evaMbhUtaM tiryagdikaavasthAna hotA hai use tiryagAyu karma kahate haiN| parimANaka raNaM tirya gdigvatam-etAvatI dika pUrveNAtiryaga-tiriyaMti kuDilabhAvaM vigyasusaNNA NikaH vagAhanIyA etAvatI dakSiNenetyAdi, na parata ityevttrmnnnnaannaa| accaMtapAvabahulA tamhA tiricchayA mAtmakam / etaditthaM tridhA dikSu parimANakaraNam / bhaNiyA / / (prA. paMcasaM. 1-61; dhava. pu. 1. pa. (zrA. pra. TI. 280) / 202, uda. go. jI. 147) / 1pUrva dizA meM itanI dUra aura dakSiNa dizA meM joTilatA-mana, vacana va kAya kI virUpatA- itanI dUra jAUMgA, usase prAge na jAUMgA: ityAdiko prApta haiM, jinakI mAhArAdi saMjJAe~ pragaTa haiM, rUpa se tiryagdizAnoM-pUrvAdika tirachI dizAtroM jo atizaya prajJAnI haiM, tathA atyanta pApI haiM ve meM-jAne kA pramANa karane ko tiryadivrata kahA tiryag (tiyaMca) kahalAte haiN| jAtA hai| niyaMgati-sakalatiryakparyAyotpattinimittA tirya- tiryagyoni-dekho tiryagAya / 1.tirazcAM yonijanA athavA tiryaggatikarmodayApAditatiryakparyA. stiyaMgyoniH, tiryaggatinAmakarmodayApAditaM janma / yklaapstiryggtiH| athavA tiro vakaM kuTilami- (sa. si. 3-36) / 2.tiryaGnAmakarmodayApAditaM vyarthaH tadaJcanti vrajantIti tiryaJcaH, tirazcAM gatiH janma tiryagyoniH / tiryaggatinAmnaH karmaNa udayenAtiryaggatiH / (dhava. pu. 1, pR. 202) / pAditaM janma tiryagyoniriti vyapadizyate / (ta. vA. samana tiyaMca paryAyoM kI utpatti meM jo nimitta 3, 36, 1); tirobhaavaattiyNgyoniH| (ta. vA. 4. kotiryagati kahate haiM, athavA tiyaMggati nAma- 27,3) / 3. tiryaGanAmakarmodayApAdita janma tiryakarma ke udaya se prApta hone vAlI tiyaMca avasthAnoM gyoniH / (ta. zlo. 3-40) / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiryagloka ] 9 tiryaggati nAmakarma ke udaya se prApta janma ko tiryagyoni kahate haiM / tiryagloka - tiriyalogo NAma joyaNalakkhasattabhAgamettasUciaMgula bAhalla jagapadarametto / dhava. pu. 4, pR. 37 ); tiriyalogapamANaM joyaNalakkhasattabhAga bAhallaM jagapadaraM / (ghava. pu. 4, pR. 41 ) / eka lAkha yojana ke sAtaveM bhAga mAtra sUcicaMgula ke bAhalyarUpa jagapratara ko tiryagloka kahate haiM / tiryagvarijyA - 1. go-mahiSyAdIn pramutra (cA.sA. 'atra') gRhItvA anyatra deze vyavahAre kRte bhUrivitta lAbha iti tiryagvaNijyA / (ta. bA. 7, 21, 21 cA. sA. pR. 9 ) / 2. prasmAd dezAt surabhi mahiSIbalIvarda - kramelaka - gandharvAdIn yadi anyatra deze vikrINIte tadA mahAn lAbho bhavatIti tiryagvaNijyAnAmako dvitIyaH pApopadezo bhavati / (ta. vRtti zruta. 7-21) / 1 isa deza ke gAya-bhaiMsa Adi pazuoMoM ko lekara dUsare deza meM becane para adhika lAbha hogA, isa prakAra kA upadeza dene ko tiryagvaNijyA nAma kA pApopadeza kahate haiM / tiryagvyatikrama - dekho tiryagatikrama / 1. tiryak pUrvAdidikSu yo'sau bhAgo niyamitaH pradezaH, tasya vyatikramaH ( tiryagbhAgavyatikramaH) / (yogazA. svo viva. 3 - 67) / 2. suraMgAdipravezastiryagvyatikramaH / (ta. vRtti zruta. 7-30) / 3. suraMgAdipravezastirya - gvyatikramaH tiryagdizaH pratilaGghanam praticAraH / ( kArtike. TI. 342 ) / 1 tirachI pUrvAdika dizAnoM ke jitane bhAga meM jAne kA niyama kiyA gayA hai usake ullaMghana karane ko tiryagvyatikrama kahate haiN| yaha digvrata kA eka aticAra hai / tiryaJca - dekho tiryaggati / 1. asesakammudayAviNAbhAvitirikkhaga iNAmakammoda illA tirikkhA NAma / (ghava. pu. 14, pR. 239 ) / 2. kuTilA ye tiro'Jcanti vivekavikalAzayAH / mAyAkarmabalopannAste tiryaJcaH prakIrtitAH / (paMcasaM zramita. 1-138, pR. 20) / 3 tirastiyaMgaJcanti gacchanti, yadi vA tirohitAH svakarmavazavartinaH sarvAsu gatiSu gacchantyutpadyanta iti tiryaJcaH 1 ( saMgrahaNI de. vR. 1, pR. 3) / 4e3, jaina-lakSaNAvalI [ tIrtha 1 samasta karmoM ke udaya ke zravinAbhAvI tiryaggati nAmakarma ke udaya se yukta jIva tiryaJca kahalAte haiM / 3 jo vakra gamana karate haiM athavA antarhita hokara apane karma ke anusAra sabhI gatiyoM meM jAte haiM-- utpanna hote haiM - ve tiryaJca kahalAte haiM / tIkSNa - dravyahetoH kRcchreNa karmaNA yaH svajIvitavikrayI sa tIkSNo'sahano vA / (nItivA. 14-35, pR. 174) / dhanAdi dravya ke lie zratyanta kaSTaprada kArya karake apane jIvana ko becane vAle guptacara ko tIkSNa yA asana cAra kahate haiM / tIrtha - dekho tIrthaMkara | 1. tIrthamapi svaM jananasamudra trAsitasattvottaraNapatho'gram / (bR. svayaMbhU. 106) / 2. titthaM cAuvvaNNo saMgho so paDhamae samosaraNe / uppaNNo u jiNANaM vIrajiNidassa vImi // ( Ava.ni. 287 ) / 3. tityaMti puvvabhaNiyaM saMgho jo NANa caraNasaMghAto / iha pavayaNaM pi titthaM tatto'NatyaMtaraM jeNa // (vizeSA. 1387 ) / 4. tatra yeneha jIvA janma-jarA-maraNasalilaM mithyAdarzanAviratigambhIraM mahAbhISaNakaSAyapAtAlaM sudurla . GghyamohAvartaraudraM vicitra duHkhaughaduSTazvApadaM rAgadveSapavanavikSobhitaM saMyoga-viyoga-vIcIyuktaM prabala - manorathavelAkulaM sudIrghasaMsAra sAgaraM taranti tattIrthaM - miti / (lalitavi. pR. 18); tIryate'neneti tIrtham / (lalitavi. pR. 90; zrAva. ni. hari. vU. 80, pR. 5) / 5. tatra yeneha jIvA janma-jarA-maraNasalilaM mithyAdarzanAviratigambhIraM vicitraduHkhagaNakari-makaraM rAga-dveSapavanaprakSobhitamanantasaMsArasAgaraM taranti tattIrthamiti / tacca yathAvasthitasakalajIvA* jIvAdipadArtha prarUpakam atyantAnavadyAnyAvijJAtacaraNa karaNakriyAdhAram, acintyazaktisamanvitAvisaMvAdhuDupakalpaM catustrizadatizaya samanvita paramagurupraNItaM pravacanam / etacca saMghaH prathamagaNadharo vA / tathA coktam- "tisthaM bhaMte titthaM ? titthakare titthaM ? goyamA ! arihA niyamA tAva titthaMkare, titthaM puNa jAuvvaNNo samaNasaMgho paDhamagaNaharo vA" ityAdi / (nandI. hari. vU. pR. 50 ) / 6. edehi ( sammadaMsaNa NANa-caritehi ) saMsAra- sAyaraM taraMti tti edANi titthaM / ( dhava. pu. 8, pR. 2); titthaM duvAla saMgaM XX X | ( dhava. pu. 13, pu. 366) / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIthakara] 464, jaina-basaNAvanI [tIrthakaranAma 7. muktyupAyo bhavettIrtha puruSAstanniSeviNaH // (ma. kazcana [kecana] taranti zrutena gaNadhararvAlambanapu. 2-39); saMsArAbdherapArasya taraNe tiirthmissyte| bhUtairiti zrutaM gaNadharA vA tIrtham / tadubhayakaraNA(ma. pu. 4-8) / 8. taranti saMsAra-mahArNavaM yena tIrthakaraH, xxx athavA 'tisu tiTThadi tti nimittena tattIrtham / (yuktyanu. TI. 62) / 6. titthaM' iti vyutpatto tIrthazabdena mArgo ratnatrayAtmataranti saMsAraM yena bhavyAstattIrtham / (bha. prA. kaH ucyate, tatkaraNAttIrthakaro bhavati / (bha. prA. vijayo. 302) / 10. dharmasamabAyinaH kAryasama- vijayo. 302) / 5. 'tIrthakaratve'pi' aSTamahAvAyinazca puruSAstIrtham // (nItivA. 2-5) / prAtihAryapUjopacArabhAji prANivizeSe xxx 11. dRSTa-zrutAnubhUtaviSayasukhAbhilASarUpanIrapraveza- yathAyaM bhuvanAdbhutabhUtavibhUtibhAjanaM bhuvanaikaprabhuH tena paramasamAdhipotenottIrNasaMsAra-samudratvAta prabhUtabhaktinirbharAmaranikaranirantaraniSevyamANacaraNo anyeSAM taraNopAyabhUtatvAcca tIrtham / (prava. sA. bhagavAMstIrthakaro vartate / (lalitavi. paM. pra.64. jaya. b.1-3)| 12. tIrtha sNsaarnistrnnopaa-65)| 6. tIryate saMsAra-samudro'neneti tIrthama, yama / (prAptamI. vasu. va. 3) / 13. bhavodadhi ttkrnnshiilaastiirthkraaH| (jIvAjI. malaya. va. bhavyAstarantyaneneti tIrtham / (cAritrabha. TI. 8) / 2-142, pR. 255) / 14. tIthaM nadyAderiva saMsArasya taraNe sukhAvatAro 1 jo anupama parAkrama ke dhAraka-krodhAdi maargH| (yogazA. svo. viva. 2-16); tIryate kaSAyoM ke ucchedaka, aparimita jJAnI-kevalajJAna saMsAra-samudro'neneti tIrtham, pravacanAdhArazcaturvidha- se sampanna, tIrNa-saMsAra-samudra ke pAraMgata, sugatisaMghaH prathamagaNadharo vA / (yogazA. svo. viva. 3, gatigata-uttama paJcama gati ko prApta aura 124) / 15. tIryate saMsAra-sasudro'neneti tIrtham, siddhipatha ke upadezaka haiM, ve tIrthakara kahalAte hai| tacca saGghaH ityuktam / iha tu tadupayogAnanyatvAt unheM niyuktikAra namaskAra karate haiN| 4 jisake pravacanaM tIrthamucyate / (prAva. ni. malaya. va. 127, prAzraya se bhavya jIva saMsAra se pAra utarate haiMpu. 126); tIrthaM nAma cAturvarNaH shrmnnsNghH| mukta hote haiM-vaha tIrtha kahalAtA hai| kitane hI (prAva. ni. malaya. vR. 233, pR. 202); tIthaM bhavya zruta athavA gaNadharoM ke prAzraya se tarate haiM, nAma pravacanama / tacca nirAdhAraM na bhavatIti catu. ataH zruta aura gaNadhara bhI tIrtha kahalAte hai| saha ucyate / (prAva. ni. malaya.va. 287, ukta donoM prakAra ke-zruta va gaNadhararUpa-tIrtha pa. 206) / 16. tIryate saMsAra-sAgaro'neneti ko jo kiyA karate haiM ve tIrthakara kahalAte haiN| tIrtham / (prAva. bhA. malaya. vR. 166, pR. 592). athavA ratnatrayasvarUpa mokSamArga ko bhI tIrtha kahA 1 saMsAra-samudra se dukhI prANiyoM ke pAra utArane jAtA hai| usake karane se tIrthakara kahe jAte haiN| vAle zreSTha mArga ko tIrtha kahate haiN| 2 cAturvarNa saMgha tIrthakaranAma-1. pArhantyakAraNaM tIrthakaratvanAma / ko tIrtha kahA jAtA hai| yaha tIrtha RSabhAdi 23 (sa. si. 8-11; ta. zlo. 1-11; ta. vRtti tIrthaMkaroM ke prathama hI samavasaraNa meM utpanna humA, zruta. 8-11) / 2. tIrthakaratvanirvataMka tIrthakara. kisana vIra jinendra ke dvitIya samavasaraNa meM utpanna naam| (ta. bhA. 8-12) / 3. arhantyakAraNaM catarUpa cAtarvarNa dhamaNasaMgha athavA tIrthakaratvaM naam| yasyodayAdAntyamacintyavibhati. prathama gaNadhara ko tIrtha mAnA jAtA hai| vizeSayuktamupajAyate tattIrthakaratvanAmakarma pratipattatIrthakara-1. tisthayare bhagavaMte aNuttaraparakkame amiynaannii| tiNNe sugaigaigae siddhipahapadesae udayAt tIrtha darzana-jJAna-caraNalakSaNaM pravartayati. vaMde (prAva. ni.80)| 2. caraNa-karaNasaMpannA yati-gRhasthadharma ca kathayati prAlepa-maMtrI parIsaparAyagA mahAbhAgA / titthayarA bhagavaMtox nirvedadvAreNa bhavyajanasaMsiddhaye. sarAsa xx // (bahatka. bhA. 1115) / 3. tIrthakaraNazI- jitazca bhavati tattIrthakaranAmeti / (ta. bhAra maatiikraaH| (prAva.ni. hari.va.80 va 742) / va siddha. vR. 8-12) / 5. tatra tIrthakaraNazIlA: 4 nokara:-taranti saMsAraM yena bhavyAstattIrtham / tIrthaMkarAH, acintyaprabhAvamahApuNyasaMjJitatannAmakarma Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakarasiddha] 465, jaina-lakSaNAvalI [tIthasiddha vipAkataH / (lalitavi. pu. 18) / 6. tIrthakaranAma tIrthakara hokara siddha honevAle jIvoM ke kevalajJAna yadudayAt sadeva-manuSyAsurasya jagataH pUjyo bhavati / ko tIrthakarasiddha kevalajJAna kahate haiN| (zrA. pra. TI. 24; dharmasaM. malaya. vR. 621) / tIrthakarAdatta-tIrthakarAdattaM yattIrthakaraH pratiSi7. jassa kammassa udaeNa jIvassa tilogapUjA hodi dhamAdhAkarmikAdi gRhyate / (yogazA. svo. viva. taM titthayaraM NAma / (dhava. pu. 6, pR. 67); tittha- 1-22) / yaraNAmakammudayajaNidaaTThamahApADihera - cottisadi- tIrthaGkaroM ke dvArA niSiddha prAdhArmika prAdi kA sayasahiyA tityyraa| (ghava. pu. 6,pR. 246); grahaNa karanA, ise tIrthakarAdatta kahate haiN| jassa kammassudaeNa jIvo paMca mahAkallANi pAvi. tIrthakSatriya-mantryAdipadamArUDhA jIvane tIrthadUNa titthaM duvAlasaMga kuNadi taM titthayaraNAmaM / (dhava. kSatriyAH / / (dharmasaM. zrA. 6-227) / / pu. 13, pR. 366) / 8. udae jassa surAsura. jIvananirvAha ke lie rAja-mantrI prAdi ke padoM para naravainiva hehiM pUiyo hoi / ta titthayaraM nAma tassa kAma karanevAloM ko tIrthakSatriya kahate haiN| vivAgo u kevaliNo // (karmavi. ga. 146) / tIrthayAtrA-sA tIrthayAtrA yasyAmakRtyanivRttiH / 6. yadudayAdaSTamahAprAtihAryayuktAzcatustrizadatizayA (nItivA. 27-50) / anubhUyante tattIrthakaranAma / (paMcasaM. svo. vR. 3,127, prakArya se nivRtta honA, yahI tIrthayAtrA hai / pR. 38) / 10. yasya karmaNa udayena paramArhantyaM tra- tIrthavyavacchedasiddha tIrthasya vyavacchedaH suvidhilokyapUjAheturbhavati tatparamotkRSTaM tiirthkrnaam| svAmyAdyapAntarAleSu, tatra ye jAtismaraNAdinAspa(malA. va. 12-196) / 11. yadudayAjjIvaH sade- vargamArgamavApya siddhAste tIrthavyavacchedasiddhAH / va manujAsuralokapUjyamuttamottamapadaM dharmatIrthasya / (prajJApa. malaya. vR.7, pR. 19) / pravartayitRtvamavApnoti tattIrthakaranAma / (karmasta. sabidhi svAmI prAdi tIrthaMkaroM ke antarAloM meM go. va. 10, pR. 88) / 12. yadudayavazAt aSTama- tIrtha kA viccheda hanA hai, usameM jo jAtismaraNAdi hAprAti hAmrapramukhAzcatustrizadatizayAH prAduSSyanti ke dvArA mokSamArga ko prApta karake siddha hue haiM ve tattIrthakaranAma / (prava. sAro. va. 1266, prajJApa. tIrthavyavacchedasiddha kahalAte haiN| malaya. vR. 23-263, pR. 475) / tIrthasaMkathA-ceSTitaM jinanAthAnAM tasyoktistI1 jo karma arahanta avasthA kI prApti kA kAraNa rthsNRthaa| (ma. pu. 4-8) / hai vaha tIrthakara nAmakarma kahalAtA hai| 4 jisa karma jinanAtha (tIrthaGkarAdi) ke ceSTita-jIvanavRttake udaya se darzana-jJAna-cAritrasvarUpa tIrthakA prava. ke kahane ko tIrthasaMkathA kahate haiN| rtana kiyA jAtA hai, prAkSepa, saMkSepa, saMvega evaM tIrthasiddha-1.tatra tIrthe caturvidhazramaNasaMdhe utpanne nirveda dvAra se bhavya janoM kI siddhi ke lie mani- sati ye siddhAH te tIrthasiddhAH / (yogazA. svo. viva. dharma va gRhasthadharma kA upadeza diyA jAtA hai; tathA 3-124, pR. 231) / 2. tIryate saMsAra-sAgaro'nesurendra, asurendra evaM cakravartI se pUjita hotA hai use neti tIrtha yathAvasthitasakalajIvAjIvAdipadArthasAtIrthakaranAma kahA jAtA hai| rthaprarUpakaM paramagurupraNItaM pravacanam, tacca nirAdhAraM na tIrthakarasiddha-1. tIrthakarasiddhAH tIrthakaratvamanu- bhavati iti saMghaHprathamagaNagharo vA veditavyaH / uktaM bhUya siddhA: / (yogazA. svo. viva. 3-124) / ca-titthaM bhante, titthaM titthakare titthaM ? goyamA, 2. tathA tIrthakarAH santo ye siddhAste tIrthakarasi- arihA tAva (niyamA) titthakare, titthaM puNa caauddhaaH| (prajJApa. malaya. vR.7, pR.16) / vaNNo samaNasavo paDhamagaNaharo veti / tasminnupapanne 1tIrthakara hokara siddha hone vAle jIvoM ko tIrtha- ye siddhAste tiirthsiddhaaH| (prajJApa. malaya. kR.7, karasiddha kahate haiN| tIrthakarasiddha kevalajJAna-tIrthakarA: santo ye si- 2jisake dvArA saMsArarUpI samudra ko pAra kiyA ddhAsteSAM kevalajJAnaM tIrthakarasiddhakevalajJAnam / jAtA hai vaha tIrtha kahalAtA hai, jo yathAvasthita (prAva. malaya. va.78, pR. 84) / jIvAjIvAdi padArthasamUha ke prarUpaka paramaguru praNIta Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha siddha kevalajJAna] 416, pravacanasvarUpa hai / vaha cU~ki nirAdhAra sambhava nahIM hai, ataeba saMgha athavA prathama gaNadhara ko tIrtha samajhanA caahie| isa tIrtha ke utpanna hone para jo siddha hue haiM ve tIrthasiddha kahalAte haiM / tIrtha siddha kevalajJAna --ye tIrthaMkarANAM tIrthe vartamAne siddhAsteSAM yatkevalajJAnaM tattIrthaM siddha kevalajJAnam / ( zrAva. ni. malaya. vR. 78, pR. 84) / tIrthaMkaroM ke tIrtha ke rahate hue jo siddha hue haiM unake kevalajJAna ko tIrtha siddha kevalajJAna kahA jAtA hai / tIthaMkara - dekho tIrthaMkara / tIvrabhAva - 1. bAhyAbhyantarahetudIraNavazAdudriktaH pariNAmastIvraH (sa. si. 6 - 6 ) / 2. pratipravRddhakrodhAdivazAt tIvanAttIvraH / bAhyAbhyantara hetUdIraNavazAdudriktaH pariNAmaH tIvanAt sthUlabhAvAt tIvraH ityucyate / (ta. vA. 6, 6,1) / 3. prati pravRddhakrodhAdivazAttIvraH sthUlatvAdudriktaH pariNAmaH / (ta. ilo. 6-6 ) / 4. bahirantaH kAraNodI raNavazAttIvra [va] te sthUlo bhavati udrekaM prApnoti utkaTo bhavati yaH pariNAmaH sa tIvraH ityucyate / (ta. vRtti zruta. 6 - 6) / 1 antaraMga aura bahiraMga kAraNoM kI udIraNA ke vaza utpanna honevAle utkaTa pariNAma ko tIvrabhAva kahate haiM / tIvra - mandabhAva - tattha tivva maMdabhAvo NAbha"sammattappattI viya sAvaya- virade aNatakammaMse / daMsaNamohakkhavae kasAya - uvasAmae ya uvasaMte // khavae ya khINamohe jiNe yaNiyamA bhave asaMkhejjA / vivarIdo kAlo saMkhejjaguNAe seDIe ||" edesi suttaddipariNAmANaM pagarisApagarisattaM tibba-maMdabhAbo NAma / ( dhava. pu. 5, pR. 186087) / 'sammattappattI viya' Adi gAthAsUtroM meM nirdiSTa pariNAmoM kI prakarSatA aura praprakarSatA ko tIvramandabhAva kahA jAtA hai / jaina - lakSaNAvalI tuccha - tucchAstvasArA mudgaphalIprabhRtaya iti / ( zrA. pra. TI. 286) / prasAra vastu - jaise mUMga kI phalI zrAdi ko tuccha kahate haiM / tulA - palazataM tulA / (ta. vA. 3, 38, 3) / sau pala pramANa mApa ko tulA kahate haiN| [tRNasparzaparoSahajaya tuSita - tuSyanti viSayasukha parAGmukhAH bhavanti tuSitAH / ta. vRtti zruta. 4 - 25 ) / jo viSayasukhoM se parAGmukha hokara zrAtma-sukha meM santuSTa rahate haiM aise brahmalokAntavAsI vizeSa laukAntika devoM ko tuSita kahate haiM / tuSTi - 1. XX X tuSTistaddeza vRttitA / (dvAtri. siddha. 13 - 15) | 2. tuSTiH datte dIyamAne ca praharSaH / (sA. dha. svo. TI. 5-47) / 2 zrAhArAdi ke de dene para aura dete samaya bhI utkRSTa harSa ko prApta honA, yaha tuSTi nAma kA eka dAtA kA guNa hai / tRNasaMstara - NissaMdhI ya apollo Niruvahado samadhivAssaNijjaMtu / suhapaDile ho maumra taNasaM - thAro have carimo / / (bha. pra. 644) / jo tRNasaMstara (tRNa se nirmita bistara) gAMTha se rahita, nizchidra, akhaNDita tRNoM se nirmita, jisake Upara sonA-baiThanA Adi bhalI bhAMti ho sakatA haijo khujalI zrAdi kA karanevAlA na ho, tathA jantu rahita, saralatA se pratilekhana yogya aura komala ho, vaha antima (caturtha) tRNasaMstara hotA hai / tRNasparza parISahajaya - 1. tRNagrahaNamupalakSaNaM kasyacid vyaghanaduHkhakAraNasya, tena zuSkatRNa paruSazakarA - kaNTaka- nizitamRttikA zUlAdivyaghanakRtapAdavedanAprApto satyAM tatrApraNihitacetasazcaryA zayyAniSadyAsu prANipIDAparihAre nityamapramattacetasastRNAdisparzabAdhApariSahavijayo veditavyaH / ( sa. si. E - 2 ) 1 2. tRNAdinimitta [mita ] vedanAyAM manasospraNidhAnaM tRNasparzajayaH / yathAbhinirvRttAdhikaraNazAyina: zuSkatRNa patra bhUmi kaNTaka phalaka- zilAtalAdiSu prAsu keSva saMskRteSu vyAdhi-mAgaMgamana-zItoSNajanitazramavinodArthaM zayyAM niSadyAM vA bhajamAnasya tRNAdivAdhita mUrterutpannakaNDuvikArasya duHkhamanabhicintayataH tRNAdisparzabAghAvazIkRtatvAt tRNasparzasahanamavagantavyam / (ta. vA. 6, 6, 22; cA. sA. pU. 55 ) / 3. prabhUtAlpANucelatve kAdAcitkaM tRNAdiSu / tatsaMsparzodbhadaM duHkhaM sahennecchecca tAn mRdUn / ( zrAva. ni. hari. vR. 618, pR. 403 ud.) / 4. zuSitRNasya darbhAdeH paribhogo'nujJAto gaccha nirgatAnAM gacchvAsinAM ca tatra yeSAM zayanamanujJAtaM niSpannAnAM teSAM (nizAyAM te tAn ? ) darbhAn bhUmA . Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratimA ] 467, jaina - lakSaNAvalI [tekA 2 sAtAvedanIya kI tIvra, tIvratara manda athavA mandatara pIr3A se jo pyAsa kI bAdhA hotI hai usakA nAma tRSA hai | vAstIrya saMstArakottarapaTTakau ca darbhANAmupari tRSA - 1. pipAsA ca tRSA / ( ratnaka. TI. 6) / vidhAya zerate, caurApahRtopakaraNo vA pratanukasaMstA- 2. asAtAvedanIyatIvra tIvratara manda mandatarapIDayA kAdipaTTI vA'tyantajIrNatvAt tathApi taM paruSakuza- samupajAtA tRSA / (ni. sA. vR. 6) / darbhAditRRNasasparzaM samyagadhisahate yastasya tRNasparzaparISahajayaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6 - 6 ) / 5. tRNA[mita] vedanAyAM manaso'praNidhAnaM tRNasparzajaya: / (ta. ilo. E-E) / 6. tRNasparzaH zuSkatRNa- paruSadazarkarA - kaNTaka- nizitamRttikA kRtazarIrapAdavedanAsahanam / (mUlA. vR. 5-58 ) / 7. zrAntaH san zrutabhAvanA'nazana saddhyAnA'dhvayAnAdimiH, stokaM kAlamatizramApahRtaye zayyA-niSadye bhajan / zuddhorvItRNa-patra saMstara-zilApaTTeSu tatpIDana, kaNDUyAdisaho bhavediha tRNasparzakSamI saMyamI // ( prAcA. sA. 7-12 ) / 8. tRNAdiSu sparzakhareSu zayyAM bhajannipadyAmatha khedazAntye / saMklizyate yo na tadatijAtakharjustRNasparza titikSureSaH / (ana. gha. 6- 105 ) / 6. yo muniH zuSkatRNapatra paruSazarka ropalanizitakaNTamRttikAzUla kaTaphalakazilA divyadhana vihitapAdavedadispi san tatrAvihitacetAH caryAyAM zayyAyAM niSadyAyA~ ca jantupIDAM pariharan nirantaramevApramattacetAH zRNasparzaparISahasahaH sa hi veditavyaH / (ta. vRtti zruta. 6 - 6 ) / 1 sUkhe tRNa, kaThora kaMkar3a, kAMTe, tokhI miTTI aura kola Adi ke cubhane para pairoM meM vedanA ke hote hue jo usa ora dhyAna na dekara caryA (gamana), niSadyA ( baiThanA ) aura zayyA meM prANirakSA ke liye sadA sAvadhAna rahatA hai vaha tuNasparzabAghAparISaha kA vijayI hotA hai / tRtIya pratimA - trIn mAsAnubhayakAlamapramattaH pUrvoktapratimAnuSThAnasahitaH sAmAyikamanupAlayatIti tRtIyA / (yogazA. svo viva. 3 -148) / pramAdarahita hokara donoM kAloM meM pUrva do pratimAtra ke zranuSThAnapUrvaka tIna mAsa taka sAmAyika ke paripAlana ko tIsarI sAmAyika pratimA kahate haiM / tRtIya mUlaguraNa - evaM ciya gAmAdisu appa - bahu ( pradatta) vivajjaNaM taimro / ( dharmasaM. hari. 859 ) / isI prakAra krodhAdi ke vaza hokara grAma va nagarAvi meM binA dI huI thor3I-bahuta vastu ke grahaNa karane ke tyAga ko tIsarA ( acaurya) mUlagaNa kahate haiM / la. 63. tRSAparISahajaya-dekho pipAsAparISahajaya va pipAsAsahana / 1. tRSA - cAritramohanIya vIryAntarAyApekSAssAtAvedanIyodayAdudakapAnecchA XXX tatsa hanaM tRSAparISahajayaH / (mUlA. vR. 5-57) / 2. caNDazcaNDakaraH sthalasthitapayaH saMcAriNaH prANino bhraSTapluSTatanUMstanoti nitarAM yasmiMstape tApane tasmin snigdhaviruddha bhojana rujA''tApAdipuSyattRSAM tyakte niHspRhatAmRtena kRtadhIrmuSNAti tRSNAjayaH / / ( prAcA. sA. 7-4) / 3. patrIvAniyatAsanodavasataH snAnAdyapAsI yathA labdhAzI kSapaNAdhvapittakRdavaSvANajvaroSNAdijAm / tRSNAM niSkuSitAmbarIvadanAM dehendriyonmAthinIM santoSoddhakarIrapUritavaradhyAnAmbupAnAjjayet // ( jhana. va. 6-60) / 2 santApajanaka jisa grISma Rtu meM tIkSNa sUrya sthalacara aura jalacara jIvoM ke zarIra ko pratizaya jalAyA karatA hai usa (grISma Rtu) meM cikkaNa bhojana ke viparIta (rUkha) bhojana se utpanna tApa (jvara) Adi se vRddhigata pyAsa kI bAdhA ko jo manasvI sAdhu niHspRhatArUpa amRta se zAnta karatA hai vaha tRSAparISahajayI hotA hai / tRS - tRSaH prabhiSvaGgalakSaNAyA: X XXI ( Ava. ni. hari. vR. 1067, pU. 468 ) / indriyaviSayoM meM prAsakti rakhanA, isakA nAma tRS (tRSNA) hai| teja - 1. mUloSNavatI prabhA tejaH / ( dhava. pu. 8, pU. 200 ) / 2. itastato vikSiptaM jalAdisiktaM vA pracura bhasmaprAptaM vA manAk tejomAtraM teja: kathyate / (ta. vRtti zruta. 2 - 13 ) / 1 mUla meM jo agni prAdi kI uSNa prabhA huA karatI hai usakA nAma teja hai / tejakAya - 1. teU cittamaMtamavakhAyA zraNegajIvA puDhosattA annattha satyapariNaeNaM / ( dazavaM. sU. 4, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyika ] 1, pR. 136 ) / 2. bhasmAdikaM parityaktazarIraM tejaskAyaH / (ta. vRtti zruta. 2 - 13 ) / 1 tejakAya yA tejakAyika jIva ve kahe jAte haiM jo cetanyayukta ('cittamatta' pAThAntara meM 'alpa cetanA vAle') hokara aneka haiM va pRthak-pRthak haiN| 2 pragnikAyika jIva ke dvArA chor3e gaye bhasma prAdirUpa kAyako tejakAya kahate haiM / tejakAyika- 1. teja uSNalakSaNaM pratItam, tadeva kAyaH zarIraM yeSAM te tejaHkAyAH, tejaH kAyA eva tejaH kAyikA: / ( dazavaM. sU. hari. yU. 4- 1, pu. 138 ) / 2. tejaH kAyatvena gRhItaM yena saH tejakAyikaH / (ta. vRtti zruta. 2 - 13 ) / 1 teja nAma uSNa kA hai, vahI jina jIvoM kA zarIra hai ve tejakAya yA tejakAyika kahalAte haiM / 2 jisa jIva ne teja - agni prAdi- ko zarIra ke rUpa meM dhAraNa kara rakkhA hai vaha tejakAyika kahalAtA hai / tejajIva - vigrahagatI prApto jIvaH tejomadhye'vatariSyan tejojIvaH pratipAdyate / (ta. vRtti zruta. 2-13) / vigrahagati meM vidyamAna jo jIva zrAge jAkara pragnizarIra ko dhAraNa karane vAlA hai use tejojIva kahate haiM / tejojarAzi - jamhi rAsimhi caduhi zravahirijjamANe tiNi dvAMti so tejojaM / ( dhava. pu. 3, pU. 249); jo rAsI caduhi pravahirijjamANo XX X tigaggo so tejojo / (ghava. pu. 10, pR. 23); caduhi avahirijjamANe jattha tiSNi eMti so tejojo / (dhava. pu. 14, pR. 147 ) / jisa rAzi meM 4 kA bhAga dene para 3 zeSa raheM vaha tejoja rAzi kahalAtI hai| tejolezyA - - 1. jANai kajjAkajjaM seyAseyaM ca savvasamapAsI / daya-dANarado ya vidU lakkhaNameyaM tu te ussa || (prA. paMcasaM. 1-150; dhava. pu. 1, pu. 389 ud.; go. jI. 515 ) / 2. dRDhamitratA - sAnu krozatva satyavAda dAnazIlAtmIyakAryasampAdanapaTu - vijJAnayoga - sarvadharma samadarzanAdi tejolezyAlakSaNam / (ta. vA. 4, 22, 10) / 3: jANai kajjamakajjaM seyamaseyaM ca savvasamapAsI / daya-dANaratra maumro teUe kIrae jIvo // ( dhava. pu. 16, pR. 461 468, jaina-lakSaNAvalI [ taijasa ud) / 4. samyagdRSTiravidviSTo hitAhitavivecakaH / vadAnyaH sadayo dakSastejolezyo mahAmanAH // ( paMca. pramita. 1-276, pR. 35) / 1 kArya prakArya va sevya asevya kA jAnanA, sabako samAnarUpa se dekhanA, dayA dAna meM nirata rahanA, tathA vidvatA ('miTTa' pATha ke anusAra sarala pariNAma ) ; ye saba tejolezyA ke lakSaNa haiM / 2 dRDhamitratA, dAtA, satyabhASitva, dAnazIlatA, prAtmIka kArya meM kuzalatA, vivekitA aura sarvadharmasamadazitva prAdi tejolezyA ke lakSaNa haiM / tejasa - 1. teyappahaguNajuttamidi tejaiyaM / (Sa. saM. 5, 6, 240 - pu. 14, pR. 327 ) / 2. yattejonimittaM tejasi vA bhavaM tattejasam / ( sa. si. 2-36 ) / 3. tejaso vikArastaMjasaM tejomayaM tejaH svatattvaM zApAnugrahaprayojanam / ( ta. bhA. 2-46, pU. 214 ) / 4. tejonimittatvAttaMjasam / yattejonimittaM tattaMjasamidam, tejasi bhavaM vA tejasamityAkhyAyate / (ta. vA. 2, 36, 8 ); zaMkhadhavalaprabhA lakSaNaM taMjasam / (ta. vA. 2,46, 8 ); zaGkhaghavalaprabhAlakSaNaM tejasam / tad dvividham - niHsAraNAtmakamitaracca / zraudArika- vaikriyikAhAraka dehAbhyantarasthaM dehasya dIptiheturaniHsaraNAtmakam / yaterupracAritrasyAtikruddhasya jIvapradezasaMyuktaM bahirniSkramya dAhA parivRtyAvatiSThamAnaM niSpAvaharita phala paripUrNAM sthAlImagniriva pacati, paktvA ca nivartate, pratha ciramavatiSThate zragnisAd dAhyArthI bhavati, tadetatanniHsaraNAtmakam / (ta. vA. 2, 46, 8 ) / 5. tejobhAvastejasaM rasAdyAhArapAkajananaM labdhinibandhanaM ca X XX / uktaM ca- xxx savvassa umhasiddhaM rasAdizrAhArapAgajaNaNaM ca / teyagala ddhinimittaM teyagaM hoi nAyavvaM ||7|| ( dhanyo. hari. vR. pU. 87 ) / 6. ihoSmabhAvalakSaNaM tejaH sarvaprANinAmAhArapAcakam, tasya tejaso vikArastaijasaM tejaHsamAvasthAntarApattiH / ( ta. bhA. hari. bu. 2- 50 ) ; tejoguNadravyArabdhamuSNaguNamAhAraparipAcanakSamaM tejaHzarIram / ( ta. bhA. hari. vR. 8, 12) / 7. tejomayaM tejasam / (bhAva. ni. hari. bu. 43, pu. 36 tathA 1434 pU. 767) / 8. tejaiyaNokammasaMcidapadesapiMDo tejAsarIraM NAma / ( ghava. pu. 13, pU. 310); zarIraskandhasya padmarAgamaNi Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taijasazarIranAma] 466, jaina-lakSaNAvalI tejasasamuddhAta varNastejaH, zarIrAmnirgata razmikalA prabhA, tatra bhavaM zarIrarUpatayA pariNamayati pariNamayya ca jIvaprarojasaM zarIram ; tejaHprabhAguNayuktamiti yAvat / dezaH saha parasparAnugamarUpatayA sambandhayati tattaMja(dhava. pu. 14, pR. 328) / 6. tejonimittatvAttai- sazarIranAma / (prajJApa. malaya. va. 23-263, pR. jasam / (ta. zlo. 2-36) / 10. teja ityagniH , 469) / tejoguNopetadravyavargaNAsamArabdhaM tejovikArasteja 1 jisa karma ke udaya se taijasa vargaNA ke skandha eva vA taMjasamuSNaguNaM zApAnugrahasAmarthyAvirbhAva- ni:saraNa-prani:saraNarUpa (zarIra se bAhara nikalane nam, tadeva yadottaraguNapratyayA labdhirutpannA bhavati vana nikalane vAle) mora prazasta-aprazasta tejatadA paraM prati dAhAya visRjati roSa-viSAdhmAta- sazarIrasvarUpa se pariNata hote haiM vaha kAraNa meM mAnaso gozAlAdivat, prasannastu zItatejasA'nugR- kArya ke upacAra se taijasazarIra nAmakarma kahahNAti / yasya punaruttaraguNalabdhirasatI tasya satata- lAtA hai| mamyavahRtAhArameva pAcayati, yacca tat pAcanazakti- taijasazarIrabandhananAma-1. jassa kammassa udayuktaM tattaijasamavaseyam / (ta. bhA. siddha. va. 2, eNa tejAsarIparamANU aNNoNNeNa baMdhamAgacchaMti taM 37): uSNabhAvalakSaNaM tejaH saMsiddhaM sarvaprANiSu tejAsarIrabaMdhaNaNAma / (dhava. pu. 6, pR.70)| pAcakamandhasaH, tasyaivaMvidhasya tejaso vikArastaMja- 2. yadudayAttaijasapudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM samavasthAntarApattiriti / (ta. bhA. sida.. ca parasparaM kArmaNapudagalaizca saha smvndhstttjs2-49)| 11. tejasamantastejaH zarIroSmA yato bandhananAma / (prajJApa. malaya. va. 23-293, pR. bhuktAnnAdipAko bhavatIti / (nyAyaku. 7-76, pR. 470) / 852) / 12. tejasAM tejaHpudgalAnAM vikArastaMja- 1 jisa karma ke udaya se tejasazarIra ke paramANu sam, tat auSmaliGgaM bhuktAhArapariNamanakAraNam, paraspara bandhana ko prApta hote haiM vaha tejasazarIratatazca viziSTatapaHsamutthalabdhivizeSasya puMsaste. bandhana nAmakarma kahalAtA hai| 2 jisake uvaya se jolezyAvinirgamaH / (jIvAjI. malaya. vR. 13, gRhIta aura gRhyamANa taijasa pudgaloM kA paraspara meM pR. 14; prajJApa. malaya. vR. 20-267) / 13. va kArmaNa pudgaloM ke sAtha sambandha hotA hai use tejasanAmakarmodayAt tejovargaNayA tejasazarIram / tejasabandhana nAmakarma kahate haiN|| (go. jI. jI. pra. 606) / 14. tejasanAmakarmo- tejasazarIrasaMghAtanAma-jassa kammassa udaeNa dayanimittaM vapustejaHsampAdakaM yattattajasam, tejasi teyAsarIrakkhaMdhANaM sarIrabhAvamuvagayANaM baMdhaNaNAmavA bhavaM tejasam / (ta. vRtti zruta. 2-36) / kammodaeNa egabaMdhaNabaddhANaM maTTattaM hodi taM teyA1 jo zarIra teja-zarIra-skandha kA panarAgamaNi sarIrasaMghAdaM NAma / (dhava. pu. 6, pR.70)| jaisA varNa-aura prabhA-zarIra se nikalane vAlI jisa karma ke udaya se zarIra avasthA ko prApta hue kiraNakalA-guNa se yukta hotA hai use taijasa kahA tathA bandhananAmakarma ke udaya se ekabandhanabaddhahae khAtA hai| 6 samasta prANiyoM ke mAhAra kA pAcaka taijasazarIraskandhoM ke sraSTatA (cikkaNatA) hotI jo uSNatArUpa teja hai usake vikAra ko tejasa hai use taijasazarIrasaMghAtanAmakarma kahate haiN| zarIra kahate haiN| taijasasamudghAta-dekho taijasa / 1. jIvAnugrahopataijasazarIranAma-1. jassa kammassa udaeNa teja- ghaatprvnntejHshriirnirvrtnaarthstejssmudghaatH| (ta. iyavaggaNakkhaMghA hissaraNANissaraNa-pasatthApasattha- vA. 1, 20, 12, pR. 77) / 2. tejAsarIrappayatteyAsarIrasarUveNa pariNamaMti taM teyAsarIraM samugdhAdo NAma teja iysriirviuvvnnN| (ghava. pU. NAma, kAraNe kjjuvyaaraado| (ghava. pu.6, pR. 4, pR. 27) / 3. svasya mano'niSTajanaka kinyci69)| 2. yadayAttajasavargaNApudgalaskandhA niH- kAraNAntaramavalokya samutpannakrodhasya saMyamaniSAsaraNAniHsaraNaprakAmaprAptasamasta-pratyekasvarUpeNa bhava- nasya mahAmunermUlazarIramatyajya sindUrapuJjaprabho ta tattajasazarIraM nAma / (mUlA. va. 12-193) / dIrghatvena dvAdazayojanapramANaH sUcyaMgulasaMkhyeyabhAga 3. yadayAt tejasazarIraprAyogyAnAdAya taijasa- mUlavistAro navayojanApravistAraHkAhalAkRtiparuSo Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taMjasasamudghAta ] vAmaskandhAnnirgatya vAmapradakSiNena hRdaye nihitaM viruddha vastu bhasmasAtkRtya tenaiva saMyaminA saha sa ca bhasma vrajati dvIpAyanavat zrasAva zubhastejaH samuddhAtaH / lokaM vyAdhi-dubhikSAdipIDitamavalokya samutpannakRpasya paramasaMyamanidhAnasya maharSermUlazarIramatyajya zubhrAkRtiH prAguktadehapramANaH puruSo dakSiNapradakSiNena vyAdhidubhikSAdikaM sphoTayitvA punarapi svasthAne pravizati asau zubharUpastejaH samudghAtaH / ( bu. dravyasaM. 10, pR. 21) / 4. tejasena hetubhUtena samudghAtastejasasamudghAtaH tejasazarIranAmakarmAzrayaH / (jIbAjI. malaya. vU. 13. pU. 17 ) / 1 jIvoM ke anugraha aura nigraha karane meM samartha aise taijasazarIra ke kAraNabhUta samuddhAta ko taijasasamudghAta kahate haiM / 3 apane mana ko zraniSTa pratIta hone vAle kisI kAraNAntara ko dekhakara jise krodha utpanna huA hai aise saMyama ke dhAraka mahAmuni ke mUla zarIra ko na chor3akara sindUrasamUha ke samAna prabhA vAlA, bAraha yojana pramANa dIrgha, sUcyaMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa mUla vistAra se va nau yojana pramANa agra vistAra se sahita ghara kAhala ( eka bAjA) ke samAna prAkRti kA dhAraka jo puruSa ukta muni ke bAyeM kandhe se nikala kara vAma pradakSiNa se mana meM sthita viruddha vastu ko nirmUla jalAkara usI saMyamI muni ke sAtha svayaM bhI bhasmasAt ho jAtA hai-- jaise dvIpA yana nAmaka muni, yaha prazubha tejasasamuddhAta hai / loka ko roga yA prakAla se pIr3ita dekhakara dayArdra hue saMyamI maharSi ke mUla zarIra ko na chor3akara dhavala prAkRti vAlA pUrvokta zarIra ke pramANa puruSa dakSiNa- pradakSiNa se ukta roga va akAla Adi ko naSTa karake phira bhI apane sthAna meM praviSTa ho jAtA hai, yaha zubharUpa tajasasamudghAta hai / tairyagyona - dekho tiryagyoni / 1. kSutpipAsAzItoSNAdikRtopadravapracureSu tiryakSu yasyodayAd basamaM tataiyaMgyonam / kSutpipAsA - zItoSNa - daMzamazakAdivividhavyasanavidheyIkRteSu tiryakSu yasyodayAd vasanaM bhavati tatrttaryagyonamAyuravagantavyam / (ta. vA. 8, 10, 6) / 2. kSutpipAsAzItoSNa vAtAdikRtopadrava pracureSu tiryakSu yasyodayAd vasanaM tattairyagyonam / (ta. ilo. 8-10 ) / ww` jaina - lakSaNAMvalI [tyaktadeha 1 jisa karma ke uvaya se bhUkha pyAsa, zIta zraura uSNa Adi ke aneka upadravoM ke sahane vAle tiyaMcoM meM rahanA par3atA hai use tairyagyona ( tiryagAyu ) kahate haiM / toraNa - purANaM purANaM [ gopurANaM] pAsAdANaM baMdaNamAlabaMghaNaTTha purado duvidarukkhavisesA toraNaM NAma / (ghava. pu. 14, pR. 39 ) / nagaragata gopuroM ke prAsAdoM ke vandanamAlA bAMghane ke lie jo vRkSavizeSa ( kadalIstambha Adi) sthApita kiye jAte haiM ve toraNa kahalAte haiM / tauSTika - tuSTirdattavato yasya dadatazca pravartate / deyAsaktamateH zuddhAstamAhustauSTikaM jinAH // (pramita. A. 6 - 5 ) / jo pUrva meM de cukA hai zrathavA vartamAna de rahA hai usake deya dravya meM anAsakta buddhi hone se santoSa rahatA hai, isI se use tauSTika kahA jAtA hai / tyaktakRtya - ciyatte tti- saMjamA hikAriyANi chaDDeUNa sevai sa tyaktakRtyaH / ( jItaka. cU. 1, pU. 3, paM. 18 ) / jo saMyamocita kAryoM ko chor3akara sevana karatA hai, arthAt rogAdi ke kAraNa yA asamartha avasthA meM apavAdarUpa se jinakA sevana karanA par3A unako yadi nIroga va samartha hote hue phira bhI sevana karatA hai, to vaha tyaktakRtya kahalAtA hai / tyaktadeha - 1. tyaktadeham -- jIvasaMsargasamutthazaktijanitAhArAdipariNAmaprabhavaparityaktopacayam / x X X uktaM ca vRddhaiH - AhArasattijaNitA''hAresupariNAmajovacayasuNNaM / bhaNNai hu cattadehaM dehovarazrotti egaTThA ||4|| ( anuyo. hari vU. pU. 14) / 2. jIvida maraNAsAhi viNA sarUvovaladdhiNimittaM va ( ? ) catta bajbhaMta raMgapariggahassa kadalIghAdeNiyareNa vA padidasarIraM cattadehamidi / ( dhava. pu. 1, pR. 26); bhattapaccakkhANi giNi pAnavagamaNa vihANehi chaMDidasarIro sAhU XXX cattadeho NAma / ( dhava. pu. 6. pU. 269 ) / 3. zrAyuSo bhavamavetya prAtmanaMva yatyaktaM tattyavatazabdenocyate / (bha. zrI. vijayo. TI. 753 ) / 4. ghAdeNa aghAdeNa va paDidaM cAgeNa casamidi / (go. ka. 58 ) / 5. tyaktaM bhaktAdikatyAgairghAtAghAtagatAtmakam / ( zrAcA. e-12) / 6. tyaktaM prAyopagamaneGkhinI - bhaktapratyA sA. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyaktadoSa ] khyAnabheda samAdhimaraNavisRSTam / ( laghIya. abhaya. vR. 76, pR. 68 ) / 1 jIva ke sambandha se utpanna huI zakti ke zrAzraya se jo zrAhArAdi kA pariNamana hotA hai usake prabhAva se hone vAlI vRddhi ke tyAga se zarIra ke chUTane para use vyaktadeha kahA jAtA hai / 2 jIvana va maraNa kI abhilASA ke vinA zrAtmasvarUpa kI prApti ke nimitta bAhya va abhyantara parigraha kA parityAga kara dene vAle sAdhu kA kadalIghAta yA anya prakAra se jo zarIra chUTatA hai use tyaktadeha kahate haiM / tyaktadoSa -- 1. bahuparisADaNamujjhiya zrAhAro parigalaMta dijjaMtaM / chaMDiya bhuMjaNamahavA chaMDiyadoSo have Nezro / / (mUlA. 6 - 56 ) / 2. zrAhAraM parigalantaM dIyamAnaM takra - ghRtodakAdibhiH parisravantaM chidrahastaizca bahuparisAtanaM ca kRtvAhAraM yadi gRhNAti tyaktvA caikamAhAramaparaM bhuMkte yastasya tyaktadoSo bhavati / (mUlA. vU. 6-56 ] / 1 dAtA ke dvArA dete samaya nIce girane vAle chAMcha, ghI va jala zrAdi ke lene ko, athavA svayaM apane hI chedayukta hAthoM meM se nIce girate hue bhI dekhakara prahAra ke grahaNa karane ko tyakta azanadoSa kahate haiM / tyAga - 1. Nivvega [ya]tiyaM bhAvai mohaM caiUNa savvadavvesu / jo tassa have cAgo idi bhaNidaM jiNavaridehi || ( dvAdazAnu. 78 ) / 2. tyAgo dAnam, tacchaktito yathAvidhi prayujyamAnaM tyAgaH / ( sa. si. 6-24); saMyatasya yogyaM jJAnAdidAnaM tyAgaH / (sa. si. 6-6); 3. bAhyAbhyantaropaghizarIrAnnapAnAdyAzrayo bhAvadoSaparityAgastyAgaH / ( ta. bhA. 6 - 6 ) / 4. cAgo NAma veyAvaccakaraNeNa zrAyariyovajbhayAdINaM mahaMtI kammanijjarA bhavai, tamhA vattha patta- prosahAdIhi sAhUNa saMvibhAgakaraNaM kAyavvaMti / (dazave. cU. 1, pU. 18) 5. paraprItikaraNAtisarjanaM tyAgaH / zrAhAro dattaH pAtrAya tasmi nahani tatprItiheturbhavati, abhayadAnamupapAditamekabhavavyasananodanakaram, samyagjJAnadAnaM punaH anekabhavazatasahasraduHkhottaraNakAraNam / zrata etat trividhaM yathAvidhi pratipadyamAnaM tyAgavyapadezabhAgbhavati / (ta. vA. 6, 24, 6 ) ; parigrahanivRttistyAga. / 501, jaina-lakSaNAvalI [ tyAgI parigrahasya cetanAcetanalakSaNasya nivRttistyAga iti nizcIyate / (ta. vA. 6, 6, 18 ) / 6. zaktitarityAga udgItaH prItyA svasyAtisarjanam / nAtmapIDAkara nApi sampadyanatisarjanam // (ta. ilo. 6, 24, 8 ) ; parigrahanivRttistyAgaH / XX X dAnaM vA svayogyaM tyAga: / (ta. ilo. 6-6 ) / 7. bAhyA bhyantaraparityajanaM tyAgaH / ( yuktyanu. TI. 6) / 8. jo cayadi miTTabhojjaM uvayaraNaM rAya-dosasaMjaNayaM / varsAda mamattahetuM cAyaguNo so have tassa || (kArtike. 401) / 6. na cojjhanamAtraM tyAgazabdenocyate / ki tahi ? dAnaM viziSTasaMpradAnakamityarthaH / (ta. bhA. siddha. 7-33) / 10. saMyata prAyogyAhArAdidAnaM tyAgaH / (bha. zrI. vijayo. TI. 46 ) / 11. tyAgastu dharmazAstrAdivizrANanamudAhRtam / (ta. sA. 6-19 ) / 12. tyAgaH saMyatasya yogyajJAnAdidAnaM tyAgaH / (mUlA vU. 11-5) / 13. vyAkhyA yatkriyate zrutasya yataye yaddIyateM pustakam / sthAnaM saMyama sAdhanAdikamapi prItyA sadAcAriNA // sa tyAgaH x x x // ( padma. paM. 1 - 101 ) / 14. zaktyA doSaikamUlatvAnnivRttirupadheH sadA / tyAgo jJAnAdidAnaM vA sevyaH sarvaguNAgraNIH // (ana. dha. 6-52) / 15. zrAhArAbhaya-jJAnAnAM trayANAM vidhipUrvakamAtmazaktyanusAreNa pAtrAya dAnaM zaktitastyAga ucyate / (ta. vRtti zruta. 2-24); sayaminAM yonyaM jJAna-saMyama-zaucopakaraNAdidAnaM tyAgaH / (ta. vRtti zruta. 9-6) / 1 jo saba dravyoM meM moha ko chor3akara saMsAra, zarIra aura bhoga sambandhI nirveda kA cintana karatA hai usake tyAga hotA hai / 2 saMyata (sAdhu) ke yogya jJAna Adi ke dene ko tyAga kahate haiM / 3 bAhya va abhyantara upadhi, zarIra aura anna-pAna Adi ke prAzraya se honenAle bhAvadoSa- mUrchA, sneha va gRddhi prAbi ke parityAga kA nAma tyAga dharma hai| tyAgI- - 1. je ya kaMte pie bhoe, laddhe vi piTThi kubvai / sAhINe cayaI bhoe, se hu cAitti vuccai // ( dazavaM. sU. 2-3 ) / 2. mArgapAdapa iva sa tyAgI yaH sahate sarveSAM saMbAdhAm / (nItivA. 32- 3, pR. 361 ) / 3. yathA - mArgapAdapaH sarverabhyAgataiH patra-puSpa phalairupacityamAno'pi upadravaM Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayI ] sahate tathA tyAgavAnapi bhojana zayanAdibhiH saMbAdhyamAno'pyabhyAgataiH sahata / tathA ca guruH- yathA mArgatarustadvat sahate ya upadravam / abhyAgatasya lokasya sa tyAgI netaraH smRtaH // (nItivA. TI. 32-32) / jo zobhAyamAna va priya bhogoM ko prApta karake bhI svASInatApUrvaka unako pIche karatA hai- unase vimukha hotA hai - aura svecchA se chor3a detA hai vahI tyAgI kahalAtA hai / 2 jo mArga meM sthita vRkSa ke samAna sabhI zrabhyAgatoM kI bAdhA ko--upadrava kosahatA hai use tyAgI samajhanA cAhie / trayI - 1. jAtirjarA mRtiH puMsAM trayI saMsRtikAraNam / eSA trayI yatastrayyAH kSIyate sA trayI matA // ( upAsakA 885) / janma, jarA aura maraNarUpa trayI (tIna) jIvoM ke saMsAra kA kAraNa hai / usakA jisa trayI- samyag - darzana, jJAna aura cAritra -- ke dvArA vinAza hotA hai use yathArthaM trayI kahate haiM / 502, jana-lakSaNAvalI trasa - se je puNa ime bhraNege vahave tasA pANA / taM jahA - aMDayA poyayA jarAuyA rasayA saMseimA saMbhucchimA ubbhiyA uvavAiyA / jesi ke sici pANANa zrabhikkataM paDikkataM saMkuciyaM pasAriyaM ruyaM bhaMta tariyaM palAiyaM praagi-givinnaayaa| je ya kIDa-payaMgA jAya kuMthu - pipIliyA savve beiMdiyA savvaM teiMdiyA sabve cauridiyA sabve pacidiyA savve tirikkhajoNiyA savve neraiyA sabve maNunA savve devA savve pANA paramAhammizrA eso khalu chaTTo jIvanikAo tasakAu ttipavuccai / (dazave. sU. 4-1, pR. 136 ) / 2. trasanAmakarmodayavazIkRtAstrasAH / ( sa. si. 2, 12 ) / 3. trasanAmakarmodayApAditavRttayastrasAH / trasanAmakarmaNo jIvavipAkinaH udayApAditavRttivizeSAH sAH iti vyapadizyante / (ta. vA. 2, 11, 1 ) / 4. tattha tasaMtIti ( dazavaM. cU. 4, pR. 147 ) / 5. parispandAdimantaH trasanAmakarmodayAt trasyantIti trasAH / ( ta. bhA. hari. vR. 2- 12 ) / 6 trasanAmakarmodayApAditavRttayasvasAH / ( dhava. pu. 1, pR. 265-66; ta. ilo. 2 - 12; ta. vRtti zruta. 2 - 12 ) / 7 trasyantIti trasAH -- trasanAmakarmodayAH dvIndriyAdayaH / (sUtrakR. zI. bR. 2, 6, 4, pR. 140 ) / 8 trasanAmakarmoMdayAt zrasyantIti trasAH dvIndriyAdayaH / ( sthAnA. tasA / [sanAma abhaya. va. 2-57, pR. 36; va 2, 1, 76, pR. 56 ) / 6. santi uSNAdyabhitaptAH santo vivakSitasthAnAdudvijanti gacchanti ca chAyAdyAsevanArthaM sthAnAntaramiti trasAH / anayA ca vyutpattyA sAstranAmakarmodayavartana eva parigRhyante, na zeSAH / ( jIvAjI. malaya. vU. 6, pR. 9 ) / 1 bahuta se sa prANI ye haiM- aNDaja (pakSI Adi), pota - hAthI zrAdi, jarAyuja - gAya, bheMsa va manuSya Adi; rasaja-taka prAdi meM hone vAle pAyukRmi ke prakAra ke zratizaya sUkSma jIva, saMsvedaja-- khaTamala va jUM zrAdi sammUcchima - zalabha va cIMTI Adi, udbhija-pataMgAdi aura zropapAtika - vebanArakI / inameM kinhIM ke prabhimukha gamana, pratikUla gamana, zarIrasaMkocana, prasAraNa, idhara-udhara gamana dukha se udvejana, palAyana aura gati zragati kA jJAna bhI hotA hai / kRmI Adi saba doindriya, kunthu prAdika saba tIna indriya, pataMga zrAdi saba cauindriya tathA gAya Adi tiyaMca, saba nArakI, saba manuSya aura saba deva ye paMcedriya hote haiN| ye saba trasa mAne gaye haiM / 2 sanAmakarma ke vazIbhUta jIva (dvIndriyAdi) trasa kahalAte haiM / trasanAma - 9. yadudayAd dvIndriyAdiSu janma tat trasanAma / ( sa. si. 8-11 ta zlo. 8-11 ) / 2. bhAvanirvartaka trasanAma / ( ta. bhA. 8-12) / 3. yadudayAd dvIndriyAdiSu janma tat trasanAma / yasyodayAd dvIndriyAdiSu prANiSu jaMgameSu janma labhate tat trasanAma / (ta. vA. 8, 11, 21) / 4. trasyantIti trasAH -- dvi- tri- catuH paMcendriyalakSaNAH prANina: yasmAt tasya karmaNa udayAt teSu parispando'JjasA lakSyate sa tAdRzo gamanAdikriyAvizeSo yasya karmaNa udayAd bhavati tat satvanivartakaM trasanAma / ( ta. bhA. hari va siddha. bR. 8- 12 ) / 5 trasanAma yadudayAccalanaM spandanaM ca bhavati / ( zrA. pra. TI. 22) / 6. jassa kammassa udaeNa jIvANaM tasattaM hodi tassa kammassa tasetti saNNA / (ghava. pu. 6, pR. 61 ) ; jassa kammassu - daeNa jIvANaM saMcaraNAsaMcaraNabhAvo hodi taM kammaM tasaNAmaM / ( dhava. pu. 13, pR. 365) / 7 trasanti uSNAdyabhitaptAH chAyAdyabhisarpaNenodvijante tasmAditi sA dvIndriyAdayaH, tatparyAyavipAkavedyaM karmApi Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanAlI] 503, jaina-lakSaNAvalI [trAyastriza vasanAma / (karmasta. go. va. 10, pR.87)| 8. dvI- divAyupreritaH san calanadharmA bhavati, trasyati pauragdriyAdiSu janmanimittaM vasAkhyaM nAma / (bha. prA. styAdivAyupreritaH san gacchatIti saH, sa cAsomUlA. TI. 2121) / 6. santi USmAdyabhitaptAH reNuriti vyutpatteH / (jyotiSka. malaya. va. 2-74, santo vivakSitasthAnAdudvijante gacchanti ca chAyA- pR. 43-44) / 7. aSTabhiH paramANubhiH (?) dyAsevanArtha sthAnAntaramiti sA dvIndriyAdayaH, ekastrasareNuH / (ta. vRtti zruta. 3-38) / tatparyAyapariNatirvedya nAmakarmApi trasanAma / (prajJApa. 1 pATha Urdhva reNumoM kA eka prasareNu hotA hai| malaya. vR. 23-263, pR. 474) / 10. sanAma 2 pATha TireNugoM ke samudAya ko trasareNa kahate yadudayAccalana-spandane bhavataH, caMkramaNamevAnye / haiM / 7 pATha paramANuoM se eka prasareNu hotA hai| (dharmasaM. malaya vR. 616, pR. 233) / 11. yaduda- trasasthiti-- puvakoDiputteNabbhahiyabesAgarovamayena dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriyeSu janma sahassametA tstttthidii| (dhava. pu. 5, pR. 65) / bhavati tat trasanAma / (ta. vatti ata. 8-11) / pUrvakoTi pRthaktva se adhika do hajAra sAgaropama 1 jisa karma ke udaya se dvIndriyAdi jIvoM meM janma pramANa trasasthiti hai| hotA hai use trasanAmakarma kahate haiN| 2 jo karma trANa-trANam anarthapratihananam, taddhetutvAt trANam / trasabhAva (trasa paryAya) ko utpanna karane vAlA hai (opapA. abhaya. vR. 6, pR. 15) / use asanAmakarma kahA jAtA hai| anartha ke vidhAta kA nAma trANa hai, usake kAraNa trasanAlI-1. loyabahumajjhadese tarummi sAraM va hone se zramaNa bhagavAna mahAvIra ko trANa kahA rajjupadarajudA / terasarajjucchehA kicUNA hodi gayA hai| tasanAlI // uvavAda-mAraNaMtiyapariNadatasa loyapUra- trAstriza-1. maMtri-purohitasthAnIyA: trAya Na gdo| kevaliNo avalaMbiya savvajago hodi strizAH, trayastrizadeva traaystrishaaH| (sa. si. 4, tsnaalii| (ti.pa.2-6 va 8) / 2. loyabaha- 4) / 2. trAstrizA mNtri-purohitsthaaniiyaaH| (ta. majjhadese rukkhe sAravva rjjupdrjudaa| coddasara- bhA. 4-4) / 3. maMtri-purohitasthAnIyAstrAyastrijjuttuMgA tasaNAlI hodi guNaNAmA // (tri. sA. zAH / yatheha rAjJAM maMtri-purohitAH hitaanushaasin1-143)| stathA tandrANAM trAyastrizA veditavyAH / (ta. vA. 1 vRkSa ke madhyagata sAra ke samAna loka ke bahamadhya 4, 4, 3) / 4. trayastrizati jAtA trAyastrizAH bhAga meM sthita eka rAju lambe-caur3e aura kucha kama xxx mhttr-pitR-guruupaadhyaaytulyaaH| (ta. (321622413 dhanuSa) teraha rAju UMce kSetra ko ilo. 4-4) / 5. trAyastrizAstrayastrizadeva devAH prasanAlI kahate haiM / athavA upapAda aura maraNAntika- prakIrtitAH / purodhomaMtryamAtyAnAM sadRzAste divIgata trasa aura lokapUraNasamudghAtagata kevalIko apekSA zinAm // (ma. pu. 22-25) / 6. trayastrizadeva trayasamasta loka ko hI asanAlI samajhanA caahie| strizatsaMkhyAkA eva trAyastrizAH,xxxte punaritrasareNu-1. aTTha uDDhareNU pro sA egA tsrennuu| ndrANAM rAjyabharacintAdizAntika-pauSTikAdikarmakA(bhagavatI. 6, 7, 1; jambudvI. 2-19) / 2. ti- riNo maMtri-purohitasthAnIyAH / (saMgrahaNI. de. vR. 1, ttiyamettahadehi tuDireNUhi pi tasareNU / (ti. pa. pR. 4) / 7. trAstrizA maMtri-purohitaprAyA hareH 1-104) / 3. aSTau truTireNavaH saMhatAH ekastra- punH| (tri.za. pu. ca. 2, 3, 772) / 8. tathA sareNuH / (ta. vA. 3, 38, 6) / 4. purastadAdi- trayastrizadeva trayastrizatsaMkhyAkA eva trAyastrizAH, vAyunA preritaH trasyati-gacchatIti tsrennuH| trAyastrizA indrANAM maMtri-purohitasthAnIyAH / (anuyo. cU. pR. 54) / 5. te aSTau trsrennuH| (bahatsaM. malaya. vR. 2) / 6. trayastrizadeva saMkhyA (saMgrahaNI de. vR. 245, pR. 111); trasyati pUrvA- yeSAM te trAyatriMzA maMtri-purohitasamAnAH / (ta. vRtti divAtaprerito gacchati yo reNaH sa trsrennuH| zruta. 4-4) / (saMgrahaNI de. vR. 246, pR. 111) / 6. aSTA- 1 indroM ke maMtrI va purohita ke samAna jo deva saMkhyA vUrvareNava ekastrasareNuH, sareNu ma yaH paurastyA- meM tetIsa hI hote haiM ve bAyaryAstraza kahalAte haiN| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAsanI] 504, jaina-lakSaNAvalI [triHkRtvA (tikkhutta) trAsanI-baddhamuSTerdakSiNahastasya prasAritatarjanyA janma, jarA aura maraNarUpa tIna puroM ko dhyAnarUpI vAmahastatalatADanena trAsanI / (nirvANaka. 16, 6, agni se bhasma karane vAle arihaMtadeva ko tripuraa18)| ntaka kahate hai| dAhine hAtha ko muTThI bAMdhakara aura tarjanI ko trilocana-tRtIyajJAna netreNa trailokyaM darpaNAyate / pasAra kara bAI hathelI para tAr3ane ko trAsanI mudrA yasyAnavadyaceSTAyAM sa trilocana ucyate / / (prAptakahate haiN| sva. 28) / trika-trikoNaM sthAnaM trikaM yatra rathyAtrayaM milti| kevalajJAnarUpa tatIya netra se tIna lokoM ke jAnane (jIvAjI. malaya. va. 2-142, pR. 258) / dekhane vAle arihantoM ko trilocana kahate haiN| jisa sthAna para tIna ora se mArga Akara milate haiM trivalita-1. trivalitaM zarIrasya triSu kaTiuse trika kahate haiN| hRdaya-grIvApradezeSa maMgaM kRtvA lalATadeze vA trivali trikAvanata (tiyoragada)-proNadaM avanamanam, kRtvA yo vidadhAti vandanAM tasya trivalitadoSaH / bhuumaavaasnmityrthH| taM ca tiNi vAraM kIrade tti (mUlA. vR.7-108)| 2. trivalitaM kaTi-grIvAtiyoNadamidi bhnnidN| taM jahA-suddhamaNo dhodapAdo hRdbhago bhrakuTirnavA / / (ana. dha. 8-106) / jiNidadasaNajaNidahariseNa pUla idaMgo saMto jaM jiNa 1kaTi, hRdaya aura grIvA ko bhaMga kara (zakAkara) ssa agge vaisadi tmegonndN| jamuTriUNa jiNidA athavA lalATa para trivalI pAr3a karake prAcAryAdi dINaM viNatti kAdaNa vaisaNaM taM vidiyamoNadaM / / kI vandanA karane ko trivalita doSa kahate haiN| puNo uTriya sAmAiyadaMDaeNa appaddhi kAUNa sakasAyadehassaggaM kariya jiNANaMtagUNe jjhAiya cauvIsa trizikhamudrA-saMmukhahastAmyAM veNIvandhaM vidhAya tittharANaM vaMdaNaM kAUNa puNo jiNa-jiNAlaya-gura madhyamAGguSTha kaniSThikAnAM parasparayojanena trizikha mudraa| (nirvANaka. 16, 6, 10) / vANaM saMthavaM kAUNa jaM bhUmIe vaisaNaM taM tadiyamoNa sAmane kI ora donoM hAthoM ko jor3akara madhyamA, daM / evaM ekkekkamhi kiriyAkamme kIramANe tiNNi ceva proNamaNANi hoti / (dhava. pu. 13, pR. 89) / aMgaSTha aura kaniSThikA aMgaliyoM ke paraspara jor3ane 'proNava' kA artha avanamana arthAt bhUmi meM baiThanA ko trizikhamudrA kahate haiN| hai, vaha cUMki tIna bAra kiyA jAtA hai, ata: use tristhAnabandhaka-ettha asAdANu bhAgo puvvaM va setimroNada-trikAvanata-kahA jAtA hai| yathA- DiAgAreNa ThaidUNa cattAribhAgesu kadesu tattha paDhamapAdaprakSAlanapUrvaka zaddha mana se jinendra ke darzana bhAgo Nibasabho egadANaM, vidiyabhAgo kaMjIrasamo karake harSa se romAMcita hotA hayA jo jinadeva ke vidiyaTThANa, tadiyabhAgo visasamo tadiyaAge baiThatA hai. yaha eka avanamana hai| phira uTha DhANaM / tattha tiNNi ThANANi jamhi aNabhAgakarake jinendra prAdi kI vijJapti karake baiThanA, baMdhe so tiDhANo NAma, tassa baMdhayA jIvA tiTThANayaha dUsarA avanamana hai| pazcAt uTha karake sAmA- baMdhA |(dhv. pu. 11, pR. 312-14) / yikadaNDaka se prAtmazaddhi karake kaSAya ke sAtha asAtAvedanIya ke anubhAga ko zreNike AkAra se zarIra se mamatva chor3atA hA jinendroM ke ananta sthApita kara cAra bhAga karane para prathama sthAna gaNoM kA dhyAna karatA hai, phira caubIsa tIrthakaroM nIma ke samAna, dUsarA kAMjIra ke samAna, tIsarA kI vandanA karake pazcAt jina, jinAlaya va garu viSa ke samAna aura cauthA halAhala ke samAna hai| kI stuti karatA hA jo bhUmi meM baiThatA hai| yaha ina cAra sthAnoM meM se tIna sthAna jisa anabhAgatIsarA avanamana hai| isa prakAra eka-eka kriyA- bandha meM hote haiM vaha tristhAnabandha aura usake bandhaka karma karate hue tIna avanamana hote haiN| tristhAnabandhaka kahalAte haiM / tripurAntaka -janma-mRtyu-jarAkhyAni purANi dhyA- triHkRtvA (tikkhutta) - padAhiNa-NamaMsaNAdina-bahninA / dagdhAni yena devena taM naumi tripU. kiriyANaM tiNNivArakaraNaM tikkhattaM NAma / adhavA rAntakam // (prAptasva. 25) / ekamhi ceva divase jiNa-guru-risivaMdaNAmo tiNNi Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIndriyajAtinAma ] vAraM kijjati tti tikkhuttaM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 8) / pradakSiNA aura namaskAra Adi kriyAnoM ke tIna bAra karane kA nAma tikkhutta yA triH kRtvA hai / zrathavA eka hI dina meM jo tIna bAra jina, guru aura RSiyoM ko vandanA kI jAtI hai use tivakhutta jAnanA cAhie / trIndriyajAtinAma - 1. jassa kammassa udaeNa jIvANaM tIiMdiyabhAveNa samANattaM hodi taM toiMdiya jAdiNAma / ( va. pu. 6, pR. 68 ) / 2. yadudayAjjIvastrIndriya iti zabdyate tat trIndriyajAtinAma | (ta. vRtti zruta. 8-11) / 1 jisa karma ke udaya se jIvoM ke zrIndriya zravasthA se samAnatA hotI hai use trIndriya jAtinAma karma kahate haiM / trIndriya jIva - 1. kuMthu - pipIliya-maMkkuNa vicchiyajUdigova- gomhI ya / uttiga-maTTiyAI NeyA teIdiyA jIvA // ( prA. paMcasaM. 1-71; dhava. pu. 1, pR. 243 ud.) / 2. trINi indriyANi (sparzanarasana ghrANAni yeSAM te trIndriyAH / (ghava. pu. 1, pR. 242); trIndriyajAtinAmakarmodayAt trIndriyaH / ( dhava. pu. 1, pU. 248 va 264 ) ; taM ceva ghANidiyaM phAsa - jibhidiyAviNAbhAveNa teiMdiyajAdiNAmaka modayAviNAbhAveNa vA teiMdiyo NAma / teNa jutto jIva vi iMdiyo hodi / ( dhava. pu. 7, pR. 65) / 3. sparzana - rasana- ghrANendriyAvaraNa kSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati sparzarasa-gandhAnAM paricchettArastrIndriyA zramanaso bhavantI ti / (paMcA. kA. amRta. vR. 115) / 4. trayANAM sparzana-rasana-ghrANendriyajJAnAnAM (AvaraNakSayopazamAt tatrajJAna bhAjaH ) trIndriyA: / ( karmasta. go. vR. 10, pU. 17 ) / 3 sparzana, rasanA aura ghrANa indriyAvaraNakarma ke kSayopazama se tathA zeSa indriyAvaraNa aura noindriyAvaraNa karma kA udaya hone para sparza, rasa praura gandha ke jAnane vAle jIvoM kotrIndriya jIva kahate haiM / truTita - caturazItiH truTitAGgazatasahasrANi ekaM truTitam / (jIvAjI. malaya. vR, 2-178, pR. 345 ; jyotiSka, malaya. vR. 2 - 66, pR. 40 ) / la. 64 [yojakRtayugma caurAsI lAkha truTitAMgoM kA eka truTita hotA hai / truTitAGga - 1. caturazItiH pUrvavarSazatasahasrANi ekaM truTitAGgam / (jIvAjI. malaya. vR. 2- 178, pR. 345 ) / 2. caturazItimahAkumudazatasahasrANye kaM truTitAGgam / ( jyotiSka malaya. vR. 2-68, pU. 40 ) / 1 caurAsI lAkha pUrva varSoM ko eka truTitAMga kahate haiM / 2 caurAsI lAkha mahAkumudoM ko eka truTitAMga kahate haiM / 505, jaina - lakSaNAvalI truTireNu - 1. zraTTaTTha e guNidehi saNNAsaNNehi hodi tuDareNU / ( ti pa 1 - 104 ) / 2. bhraSTo saMjJAsaMjJA ekatruTi reNu: / (ta. vA. 3, 38, 6) / 3. tAbhirapyaSTasaMjJAbhiH truTi reNuH sphuTIkRta: / (ha. pu. 7-38) / 1 zrATha saMjJAsaMjJoM kA eka truTireNu hotA hai / tretA, tretauja-1. caturvibhavate XX X trizeSaH tretAsaMjJaH / (paMcasaM svo vR. baM. ka. 58, pR. 50 ) / 2. kecid vivakSitA rAzayazcatvAraH sthApyante teSAM catubhiH bhAgo hriyate, bhAge ca hRte sati XXX yasya trayaH zeSAH sa tretojo, yathA paJcadaza / (paMcasaM. malaya. vR. ba. ka. 58, pR. 50 ) / 1 jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para tIna zeSa raheM use tretA yA tretauja kahA jAtA hai / jaise15 : 4 = 3, zeSa 3 / trailokyaguru - trailokyavAsisatvebhyo gRNanti zAstrAmiti trailokyaguravaH / (paJcasU. hari. vU. pR. 1 ) / jo trilokavAsI prANiyoM ko zAstra ke artha ko kahate haiM, unheM trailokyaguru kahate haiM / tryatra - yatra trikoNam / ( saMgrahaNI de. vR. 272 ) / trikoNa vastu ko yatra kahate haiM / tryojakalyoja - jeNaM rAsI cauvakaeNaM pravahAreNaM vahIramANe egapajjavasie, je NaM tassa rAsissa avahArasamayA teoyA se taM tezrogakaliproge / ( bhagavatI 35, 1, 1 ) / jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para eka zeSa rahe aura usake apahAra samaya tryoja ho use yojakalyoja rAzi kahate haiM / tryojakRtayugma - jeNaM rAsI caukkaeNaM zravahAreNaM avahIramANe caupajjavasie, jeNaM tassa rAsi - Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yojatryoja] 506, jaina-lakSaNAvalI [daNDa (mApavizeSa) ssa avahArasa mayA teproge se taM teprogkddjumme| jo dravya tvak aura notvak kA sparza karatA hai vaha (bhagavatI. 35, 1, 1) / saba tvaksparza kahalAtA hai| jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para cAra zeSa dakSatva-dakSatvam prAzakAritvam / xxx raheM-kucha bhI zeSa na rahe-aura usake apahAra dakkhattaM kiriyANaM jaM karaNamahINakAlaMmi // (prAva. samaya yoja hoM use jyojakRtayagma kahate haiN| ni. hari. vR. 843, pR. 346) / myojavyoja-je NaM rAsI caukkaeNaM avahAreNaM jisa prakAra yAna va prAvaraNa (kavaca) prAdi sAmagrI avahIramANe tipajjavasie, je NaM tassa rAsissa ava- se yakta yoddhA jayalakSmI ko prApta karatA hai usI hArasamayA tezroyA se taM teprogteproge| (bhagavatI prakAra jIvarUpa yoddhA yathAsambhava vratAdirUpa yAnAdi 35, 1, 1) / sAmagrI se susajjita hokara karmarUpa zatru para vijaya jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para tIna zeSa raheM prApta karatA hA mokSa lakSmI ko prApta karatA aura apahAra samaya jyoja hoM use yojatryoja hai| usa sAmagrI ke antargata eka dakSatva bhI hai / kahate haiN| yaddha meM Avazyaka kArya ko zIghratA se sampanna yojadvAparayugma-je NaM rAsI caukkaeNaM ava- karanA, isakA nAma dakSatva hai / isI prakAra karmahAreNaM avahIramANe dupajjavasie, je NaM tassa rAsi- rUpa zatru para vijaya prApta karane meM prAvazyaka ssa avahArasamayA tegroyA se taM teprogadAvarajumme / kriyAnoM ko ThIka samaya para karane rUpa dakSatva kI (bhagavatI. 35, 1, 1) / bhI prAvazyakatA rahatI hai| jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para do zeSa raheM dakSiraNatva-dakSiNatvaM srltaa| (praupapA. malaya. aura usake apahAra samaya tryoja hoM use vyoja- va. 10, pR. 22; rAyapa. malaya. vR. 4, pR. 27) / dvAparayugma kahate haiN| saralatA ko dakSiNatva kahate haiM / yaha 35 vacanAtvak (taya)-tayo NAma rukkhANaM gacchANaM kaMghANaM tizayoM meM chaThA hai| vA vkklN| (ghava. pu. 13, pR. 16) / daNDa (mApavizeSa)- 1. berikkUhi daMDox vRkSa, gaccha aura skandha ke bakalA ko tvak (tvacA) xx / (ti. pa. 1-15) / 2. do kucchIgro kahA jAtA hai| daMDaM ghaNU juge nAliyA akkhe musle| (anuyo. sa. tvakpAnaka (tayApAraNae)-se kiM taM tayApA. 133, pR. 157) / 3. daMDaM ghaj jugaM nAliyA ya gae ? jaNNaM aMbaM vA aMbADagaM vA jahA parogapade akkha musalaM ca cauhatthA / (jyotiSka. 2-76, jAva voraM bA tiduruyaM vA taruNAgaM vA prAmagaM vA pR. 41) / 4. daNDaH kiSkudvayaM daNDaH dhanurnADyA prAsagaMsi prAvIleti vA pavIleti vA Na ya pANiyaM samA matA: / (ha. pu. 7-46) / 5. caurayaNi daMDa piyai se taM tayApANae / (bhagavatI khaM. 3, 15, maNi bhavahi / (ma. pu. puSpa. 1, pR. 24) / 6.x 27, pR. 388) / xx ve kivakhahi ya have tahA dNddo| (jaM. dI. pa. jo prAma athavA prAMvalA isa prakAra prayogapada 13-33) / 7. daNDo hi catuHkaraH / (samavA. (prajJApanA 16-205, pR. 328) meM kahe anusAra abhaya. vR. 66, pR. 61) / 8. catvAro hastA daNDo bera paryanta tathA tinduruka (teMdU) bhI, ye cAhe dhanurvA yugaM vA nAlikA vA kSo vA musalaM vaa| taruNa-adhapake-hoM yA kacce hoM, unheM mukha meM (jyotiSka. malaya. va. 2.76, pa. 44) / 6. catubhiH DAlakara thor3A cabAne yA adhika cabAne, kintu hastamapita eko daNDaH1xxx caturbhI ratnibhiH pAnI na pIne; vaha tvacApAnaka (tvacA pAnI) kaha- daNDaH kathyate / (ta. vRtti zruta. 3-38) / lAtA hai| 1 do rikkuproM (kiSkuoM) kA eka daNDa hotA hai / tvakasparza (tayaphAsa)-jaM davvaM tayaM vA NottayaM 2 do kukSiyoM (kukSi2 hAtha) kA eka daNDa hotA vA pusadi so savvo tayaphAso NAma / (dhava. pu. hai| 3 daNDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa va masala ye 12, .. 16)! samAnArthaka nAma haiN| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNDa (aparAdhapratIkAra)] 507, jana-lakSaNAvalI [daNDukkala daNDa (aparAdhapratIkAra)-1. vadhaH pariklezo- tattha jaM paDhamasamae desUNacoddasarajjuussehaM sagavi'rthaharaNaM dnnddH| (nItivA. 26-74, pR. 333) / kkhaMbhapamANavaTTapariveda []mappANaM kAdUNa TridIe pra2. daNDayate-jJAnAdyaizvaryApahArato'sArIkriyate prA- saMkhejje bhAge aNubhAgassa aNaMte bhAge ghAdedaNa tmA'neneti daNDaH / (sthAnA. abhaya. vR. 1-3, pR. cedi taM daMDaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 84) / 13) / 3. daNDaH shriir-dhnyorphaarH| (vipAka. 2. aMtomuhuttAuge sese kevalI samugdhAdaM karemANo abhaya. va.4, pR. 42) / 4. yatra zatrorvadhaH kriyate, puvAhimuho uttarAhimuho vA hodUNa kAussaggeNa pariklezo vArthaharaNaM vA kriyate sa daNDa ucyte| vA karedi, paliyaMkAsaNeNa vaa| tattha kAussaggeNa tathA ca jaimini:-vadhastU kriyate yatra pariklezo- daMDasamugghAdaM kuNamANassa mUlasarIrapariNAheNa 'thavA ripoH| arthasya grahaNaM bhUridaNDaH sa pari- desUNacoddasarajjumAyAmeNa daMDAyAreNa jIvapadesANaM kiirtitH|| (nItivA. TI. 26-74) / visappaNaM daMDasamugghAdo NAma / (jayagha. pa. 1238%; 1 zatru kA vadha karanA, use kaSTa denA, athavA ghava. pu. 6, pR. 412, Ti. 4) / usakI sampatti kA apaharaNa karanA; isakA nAma 1 antarmuhUrta mAtra prAyu ke zeSa raha jAne para sayogakevalI daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNa daNDanIti-yathAdoSaM daNDapraNayanaM daNDanItiH / samudghAtoM ko karate haiM / inameM prathamataH daNDasamaha. (nItivA. 6-2, pR. 106) / ghAta ke karane meM unake jo prAtmapradeza apane zarIra aparAdha ke anusAra daNDa kI vyavasthA karanA, yaha ke vistAra pramANa athavA usase tigane vistAra daNDanIti kahalAtI hai| pramANa, vistAra se tigunI paridhivAle tathA caudaha daNDapAruSya-vadhaH pariklezo'rthaharaNaM vA krameNa rAju pramANa lambe daNDa ke AkAra meM nikalate haiN| daNDapAruSyam / (nItivA. 16-30, pR. 176) / isakA nAma daNDasamudghAta hai| aparAdhI kA vadha karane, kleza pahuMcAne yA dhana ke daNDAyatazayana-1. daNDavadAyataM zarIraM kRtvA apaharaNa karane ko daNDapAruSya-daNDa kI kaThoratA- zayanam / (bha. prA. vijayoM. 225) / 2. daNDava. kahate haiN| dAyataM zarIraM kRtvA zete ityevaM vrataM yasya sa daNDAparamA-dakSiNahastena maSTi badhvA tarjanI prasA- yatazAyI sAdhustatsAhacaryAttacchayanamapi tathoktaM rayediti dnnddmudraa| nirvANaka. 16, 7, 1) / daNDAyatazayanam / (bha. prA. mUlA. 225) / dAhine hAtha kI maTrI ko bAMdha kara tarjanI ke pasArane 1 daNDa ke samAna zarIra ko lambA karake sone ko ko daNDamudrA kahate haiN| daNDAyatazayana kahate haiN| daNDasamudghAta- 1. tattha daMDasa mugghAdo NAma daNDAsana-zliSTAMgulI zliSTagulpho azliSToka pUbasarIrabAhalleNa tattiguNabAhalleNa vA savikkhaM- prasArayet / yatropavizya pAdau taddaNDAsanamudIritamA sAno gATiyatigaNapariTANa kevalijIvapadesANaM (yogazA. svo. viva.4-131.pa.mA, daMDAgAreNa desUNacoddasa rajjuvisappaNaM / (dhava. pu. 4, jisa prAsana meM baiTha karake donoM pairoM ko aMgaliyoM, pa. 28); paDhamasamaye daMDaM karedi / tamhi TThidIe gulphoM (gA~ThoM) aura jaMghAoM ko saMsaSTa (saMbaDI asaMkhejje bhAge haNadi / sesassa ca aNubhAgassa karate hue unako phailAte haiM use daNDAsana kahate hai| appasatthANamaNate bhAge haNadi / (dhava. pu. 6, pR. daNDukkala-se kiM taM daMDukkale ? daNDukkale NAmaM 412); tattha paDhamasamae desUNacoddasarajjumAyAmeNa jeNaM daMDadiLaMteNaM Adilla-majjhavasANANaM (prAdillasagadehavikkhaMbhAdo tiguNavikkhaMbheNa sagadehavikkhaMbheNa majbhavasANa) paNNavaNA, esamudayamettAbhidhANAI. vA vikkhaMbhatigaNapariraeNa egasamaeNa vedaNIyaTThidi Nasthi sarIrAto paraM jIvo tti bhagavati voDeyaM va khaMDidaNa viNAsidasaMkhejjAbhAgaM appasatyANaM kammA- se taM daMDakkale / (RSibhASita 20, 5.15) gaM aNabhAgassa ghAdidagraNaMtAbhAgaM daMDaM karedi / (dhava. daNDa ke dRSTAnta dvArA jIva ke prAvi, madhya aura anta pa.10.pra. 320); sajogijiNo aMtomuhuttAvasese kI prarUpaNA karanA va yaha kahanA ki zarIrako pAue daMDa-kavADa-padara-logapUraNANi karedi / chor3akara anya koI jIva nahIM hai, isa prakAra jIva Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ datti] 508, jaina-lakSaNAvalI [dayAdatti ke prabhAva ko batalAnA, ise daMDukkala (daNDotkala) (zrA. pra. TI. 288) / 2. danta-keza-nakhAsthikahA jAtA hai| yaha pAMca utkalabhedoM meM prathama hai| tvagromNo grahaNamAkare / sAMgasya vANijyAthaM dantadatti-tatra karasthAlAdibhyo 'vyavacchinnaghArayA bANijyamucyate / (yogazA. 3-107, pR. 569%3 yA patati bhikSA sA dattirabhidhIyate, bhikSAvicchede tri. za. pu. ca. 6, 3, 341) / 3. dantavANijyaM ca dvitIyA dattiH, sikthamAtre'pi pAtre patite bhinnaiva yatpUrvameva pulindANAM mUlyaM dadAti dantAn me yUyaM dattiriti / (prava. sAro. va. 197) / dadyAte ti, tataste hastino ghnanti acirAdasau hAtha ke thAla prAdi se prakhaNDa dhArApUrvaka jo bhikSA vANijaka eSyatIti kRtvaa| (dharmabindu va. 3-26) / giratI hai use datti kahate haiM, bhikSA kA viccheda 4. dantavANijyaM hastyAdidantAdyavayavAnAM pulindAhone para dUsarI datti kahalAtI hai, pAtra meM sItha diSu dravyadAnena tadutpattisthAne vANijyAthaM grahamAtra ke bhI girane para bhinna hI datti mAnI jAtI Nam / (sA. dha. svo. TI. 5-22) / hai| isa prakAra eka-do prAdi dattiyoM kI saMkhyA ke dAMtoM ko dene ke lie jo pahile hI bhIloM ko anusAra jo bhojana grahaNa kiyA jAtA hai vaha dasa mUlya de diyA jAtA hai usake lie bhIla pIche 'vaha prakAra ke pratyAkhyAna meM parimANakRta pratyAkhyAna zIghra hI prAne vAlA hogA' isa vicAra se hAthI mAnA jAtA hai| kA ghAta karate haiM, yaha dantavANijya kahalAtA hai| datti-grAsaparimAraNa---1. datti ghAsaparimANaM eke- dantasaMskAra-dantamalApakarSaNaM tadraMjanaM vA dantanaiva dIyamAnaM dvAbhyAmeveti dAnakriyAparimANam, sNskaarH| (bha. prA. vijayo. ttii.93)| pAnItAyAmapi bhikSAyAm iyata evaM grAsAn gRhNAmi dAMtoM ke maila ke nikAlane tathA unake raMgane ko iti vA parimANam / (bha. prA. vijayo. 216) / dantasaMskAra kahate haiN| 2. datti-ghAsaparimANaM eke naiva dAyakena dvAbhyAM vA dama-1. manojJAmanojendriyaviSayeSu rAga dveSaviradIyamAnasya grahaNaM dattiparimANam, pAnItAyAmapi tirdamaH sNymH| (yuktyanu. TI. 6) / 2. dama indribhikSAyAM iyata iva grAsAn grahISyAmi iti dhAsa- yajayaH / (yogazA. svo. viva. 2-31, pR. 275) / parimANam / (bha. prA. mUlA. 216) / 1 iSTa-aniSTa indriyaviSayoM meM rAga-dveSa ke choDane eka hI dAtA ke dvArA athavA do hI dAtAoM ke dvArA kA nAma dama-saMyama hai| 2 indriyoM para vijaya diye jAne vAle bhojana ko grahaNa karUMgA, isa prakAra prApta karanA, ise dama kahate haiN| ke dAnakriyA ke pramANa ko dattiparimANa kahate haiN| dambha-dambhanaM dambho veSa-vacanAdyanumeyaH / (ta. bhA. lAI gaI bhikSA meM bhI itane hI grAsoMko grahaNa karUMgA, siddha. v.8-10)| isa prakAra grAsoM kA pramANa karane ko prAsapari- veSa aura vacana prAdi se jisa chala-kapaTa kA anamANa kahA jAtA hai| . mAna kiyA jA sakatA hai use dambha kahate haiN| yaha dastakarma-hatthidaMtesu kiNNapaDimAno dNtkmm| mAyA kaSAya kA paryAya nAma hai| (dhava. pu. 6, pR. 250); hatthidaMtukkiNNapaDimAno dayA-1.xxx dayA prANyanukampanam / (ma. daMtakammANi nnaam| (dhava. pu. 13, pR. 10); pu. 5-21) / 2. dayA bhuutaanukmpaa| (yogazA. tavikaNajiNidapaDimAno daMtakammANi svo. viva. 2-4); dayA karuNA / (yogazA. svo. mAmA (dhava. pu. 13, pR. 202); daMtidaMtAdisu viva. 3-16) / 3. dayA duHkhArtajantutrANAbhilASaH / ghaDidarUvANi daMtakammANi NAma / (dhava. pu.14, (ana. gha. svo. TI.4-1) / 1prANiyoM ke prati anukampA karane ko-unake mAmI ke dAMtoM para ukerI gaI pratimAnoM ko dantakama duHkha ko dekhakara svayaM dukha ke anubhava karane kokahate haiN| dayA kahate haiN| dantavANijya-1. dantavANijaM-puci ceva dayAdatti- 1. sAnukampamanugrAhya prANivanTepUlidANaM mulla dei daMte dejjAhitti, pacchA puliMdA bhayapradA / trizuddhayanugatA seyaM dayAdattirmatA budhH| hatthi pAeti acirA so vANiyano etitti kaauN| (ma. pu. 38-36) / 2. dayAdattiranukampayA'nu Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TaTa raTASa-1.dadaramAtmAyazabdanAnyaSA zabdA. gAgA ema' dayAvata] 506, jaina-lakSaNAvalI [darzana (upayoga) grAhya bhyaH prANibhyastrizuddhibhirabhayadAnam / (cA. kriyate sA dapikA (vyava. sU. bhA. malaya. va. sA. pR. 21, kArtike. TI. 361, pR. 260) / 2-38, pR. 14) / 1 anugraha ke yogya prANisamUha ke lie mana, vacana binA kAraNa jo bAhya vastu kA sevana kiyA jAtA aura kAya kI zuddhipUrvaka abhayadAna denA-unake hai, usakA nAma dapikA pratisevanA hai| kaSTa ko dUra karanA, isakA nAma dayAdatti hai| darzana (samyagdarzana)-1. daMsei mokkhamaggaM dayAvata--sAkalyena dezato vA prANihiMsAto vira- sammattaM saMyama sudhamma c| niggaMthaM NANamayaM jiNatirdayAvatam / (yuktyanu. TI. 6) / magge daMsaNaM bhaNiyaM / / (bo. prA. 14) / 2.xx prANihiMsA ke ekadeza yA sarvadeza tyAga ko dayAvata x jaM picchai taM ca daMsaNaM NeyaM / (mo. prA. 37) / (ahiMsAvata) kahate haiN| 3. daMsaNaM attAgama-padatthesu ruI pacco saddhA phosaprAtmIyazabdenAnyeSAM zabdA- Namidi eyttttho| (dhava. pu.6,.38); attAgamanabhibhUya mahAkalakalaM bRhadbalena kRtvA yo vandanAM payatyesu pacco ruI saddhA pAso ca daMsaNaM NAma / karoti tasya drdurdossH| (nUlA. va. 7-110) / (dhava. pu. 13, pR. 357-358) / 4. vastuyAthAtmya2. durdaro [darduro] dhvaninA'nyeSAM svena cchAdayato zraddhAnaM darzanam / (bha.prA. vijayo. 16) / 5. darzadhvanIn / (ana. gha. 8-110) / namAtmavinizciti: xxx / (pu. si. 216) / apane zabdoM se dUsare ke zabdoM ko dabAkara atizaya 6.xxx darzanaM tattvarocakam / (candra. ca.18, balapUrvaka mahAna kalakala karate hue vandanA karane 124) / 7. dRzyante-zraddhIyante padArthA anenAsmAdako darduradoSa kahate haiN| smin veti darzanam, darzanamohanIyasya kSayaHkSayopazamo darpa-1. do valakRtaH |(t. bhA. siddha. va. 8-10) / vA, dRSTirvA darzanam-darzanamohanIyakSayAdyAvirbhUta2. tattha dappo dhAvaNa-DevaNAI / (jItaka. stattvazraddhAnarUpa praatmprinnaamH| (sthAnA. abhaya. cU. 1, pR. 3) / 3. amISAmayamarthaH-dhAvaNa tti va.1-43, pR. 21-22) / 8. rucirAptAgamaniHkAraNeNa khaDayappayANaM dhAvaNaM, DevaNaM gattavara- padArthAnAM darzanaM maDhavajitam / (prAcA. sA. 3-3) / ddaaiiphddnnN| AdizabdAt mallavat bAhajuddhakaraNaM 6. darzanavizodhikAni yAni sUtrANi zAstrANi vA laguDibhamADaNaM / (jItaka. cU. vi. vyAkhyA pR. tAni darzanam / (byava. bhA. malaya. va. 1-103, 34) / 4. punarakuzalapariNAmataH pratiSevaNA sA pR. 32) / 10.xxxdarzanaM tattvArthazraddhAnama / darpaH / darpapratisevanA, dapikA ityrthH| (vyava. sU. (bha.prA. mUlA. 2) / 11. Xxx zraddhAnaM tasya bhA. malaya. vR. 1-36, pR. 16); do niSkAraNo darzanam / (dharmaza. 21-162) / 12. praaptaagm'naadrH| (vyava. sU. bhA. malaya. vR. 4-326, pR. padArthAnAM zraddhAnaM darzanaM viduH / (jI. campU. 7-6) / 61); vyAyAma-valganAdiSu vyApRtatayA yo ni- 1jo mokSamArga, samyaktva, saMyama aura uttama dharma kAraNo'nAdaraH upasthApanAyA: sa darpa ucyate / ko dikhalAtA hai tathA jo parigraha se rahita hokara (vyava. sU. bhA. malaya. vR. 4-327, pR. 62); jJAnasvarUpa hai use darzana kahA gayA hai| 3 prApta, do niSkAraNadhAvana-valgana-vIrayuddhAdikaraNam / prAgama aura padArthoM meM jo ruci hotI hai use darzana (vyava. sU. bhA. malaya. va. 10-134, pR. 84) / kahate haiN| ruci, pratyaya, zraddhA aura darzana ye samA. 1 balakRta ahaMkAra kA nAma darpa hai| 3 niSprayo. nArthaka zabda haiN| jana daur3akara, uchala-kUdakara aura yuddhAdi karake darzana (upayoga)-1. jaM sAmaNNaggahaNaM saNaapane bala ke pradarzana karane ko varpa kahate haiN| meyaM xxx (sanmati. 2-1) / 2. anAkAra 4 akuzala pariNAma se-avirati mAdirUpa bhAva darzanam / (ta. vA. 3, 6, 1); darzanAvaraNakSayase-bAhya vastu ke pratisevana kA nAma darpa-dapikA kSayopazamAvirbhUta vRttirAlocanaM darzanam (ta. vA. 9, pratisevanA hai| binA prayojana ke daur3anA va vIra- 7, 11, pR. 604) / 3. jIvasvAbhAvyAt sAmAyuddhAdi karanA, ise darpa kahA jAtA hai| nyapradhAnaM upasarjanIkRtavizeSamarthagrahaNaM darzanamucyate / pikA-dekho drp| yA kAraNamantareNa pratisevanA (lalitavi. pR. 63) / 4. sAmAnyAvabodho darzanama / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana (upayoga)] 510, jaina-lakSaNAvalI [darzana (upayoga) (ta. bhA. hari. va. 2-6) / 5. darzanAvaraNakarma- 6. kiMcidityavabhAsyatra vastumAtramapodghatam / tadkSayopazamAdijaM sAmAnyamAtragrahaNaM darzana miti / grAhi darzanaM jnyeymvgrhnibndhnm| (ta. zlo. 1, uktaM ca-jaM sAmaNNaggahaNaM bhAvANaM kaTu neya 15, 11) / 10. darzanasyAnAkAragrahaNaM svarUpam / prAgAraM / avisesiUNa atthaM daMsaNamiti vuccae (aSTasa. 15, pR. 132) / 11.xxx zuddhasamae / / (anuyo. hari. vR. pR. 103; anuyo.mala, nayaH punaranAkArameva saGgirate darzanam prAkArahema. vR. 144, pR. 220) / 6. jaM ettha Nivi- vacca jnyaanm| (ta. bhA. siddha. va. 2-6) / sesaM gaho visesANa daMsaNaM hoti / (dharmasaM. hari. 12. yadvizeSamakRtvaivaM gRhIte vastumAtrakam / nirA1364) / 7. appavisano uvogo daMsaNaM / (ghava. pu. 6, pa. 6); tadAtmaka-(sAmAnya-vizeSAtmaka-) 2-12); darzanAvaraNasya syAt kSayopazamasannidhau / mAlocanaM padArthAnAM darzanaM taccatavidhama // (ta. sA. nAmAkAraM pratikarmavyavasthAmakRtvA yad grahaNaM tadda- 2-86) / 13. sAmAnyagrAhi darzanam / (paMcA. rzanam (dhava. pu. 1, pR.147); mAlokanavRttirvA- kA. amRta. vR. 41) / 14. bhAvANaM sAmaNNadarzanaM / asya gamanikA-mAlokata ityAlokana- viseyANaM sarUvamettaM jN| vaNNaNahINaggahaNaM jIveNa mAtmA, vartanaM vRttiH, pAlokanasya vRttirAlokanavRttiH ya daMsaNaM hodi / (go. jI. 453) / 15. rUpAdInAM svasaMvedanama, taddarzanamiti lakSyanirdezaH / prakAza- padArthAnAM sAmAnyAsyAvalokanam / caturghA darzanaM vRttirvA darzanam / asya gamanikA-prakAzo jJAnam, jJeyaM jIvasAmAnyalakSaNam // (paMcasaM. amita. 1, tadarthamAtmano vRttiH prakAza vRttistaddarzanam / viSaya- 246, pR. 31) / 16. yadA ko'pi kimapyavalokaviSayisampAtAt pUrvAvasthA darzanamityarthaH / (dhava. yati pazyati, tadA yAvat vikalpaM na karoti tAvat pu. 1, pR. 148-146); svarUpasaMvedanaM darzanam / ___ sattAmAtragrahaNaM darzanam / (bR. dravyasaM. TI. 43) / (dhava. pu. 1, pR. 383); svato'bhinnavastuparicche- 17. darzanaM sAmAnyArthabodharUpam xxx / dakaM darzanam / (dhava. pu. 1, pR. 384); jJAno- (sthAnA. abhaya. va. 2-105) / 18. dA tpAdakaprayatnAnuviddhasvasaMvedo darzanam, prAtmaviSayo- sAmAnyAvabodhaH / (propapA. abhaya. bu. 10, pa. payoga ityarthaH / (dhava. pu. 6, pR. 32-33); prakA- 15) / 16. avidyamAna AkAra: bhedo grAhyasya zavRttidarzanam / (ghava. pu. 7, pR. 7); jaM sAma- asyetyanAkAraM darzanamucyate / (sanmati. abhaya. va. NNaggahaNaM bhAvANaM Neva kaTTha pAyAraM / pravisesidUNa 2-1, pR. 458) / 20. viSaya-viSayisannipAtApratthe daMsaNamidi bhaNNade samae // (ghava. pu. 7, pR. nantarasamudbhUtasattAmAtragocaraM darzanam / (pra. na. 100 ut., go. jI. 482, dravyasaM. 43); praNA- ta. 2-7); viSayo dravya-paryAyAtmako'tha yAsabajogo daMsaNaM / ko praNAgAruvajogo NAma ? cakSurAdirindriyAnindriyagrAmaH, tayoH samIcIno sAyAruvajogAdo aNNo / kamma-kattArabhAvo bhrAntAdyajanakatvenAnukUlo yo nipAto yogyadezAvaprAgAro, teNa prAgAreNa saha baTTamANo uvajogo sthAnam, tasmAdanantaraM samudbhUtamutpannaM yatsattAmAtrasAgAro ti / (dhava. pu. 13, pR. 207); gocaraM nizzeSavizeSavaimukhyena sanmAtraviSayaM darzana rasAdayo'rthAH viSayaH, SaDapIndriyANi vissyinnH| nirAkArAvabodhaH / (syA. ra.2-7); indriyArthayojJAnotpattaH pUrvAsthA viSaya-viSayisaMpAtaH ryogyatAlakSaNasambandhe sati sakalaheyopAdeyatAsAdhAjJAnotpAdanakAraNapariNAmavizeSasantatyutpatyupalakSi- raNagocaraM nirAkArabodhasvarUpaM drshnm| (syA. ra. taH antamuhUrtakAlaH darzanavyapadezabhAk / (dhava. pu. 2-10) / 21. darzanasya kiMsvidityAdirUpeNAkAra13, pR. 216); sarUvassa bajjhatyapaDibaddhassa grahaNaM svarUpam / (saptabhaM. pu. 47) / 22. anAkAra saMveyaNaM daMsaNaM NAma / (ghava. pu. 15, pu. 6) / darzana tatkIrtita munipuGgavaH // (mokSapaM. 3) / 8.xxx anAkAraM ca darzanam // bhedagrahaNamA- 23. sAmAnyaviSayaM darzanam / (prAva. ni. malaya. va., kAraH pratikarmavyavasthayA / sAmAnyamAnirbhAsAdanA- pR. 277); nivizeSa vizeSANAM graho darzanamucyate / kAraM tu darzanam // (ma. pu. 24, 201-2) / (prAya. ni. malaya. va. 1061, pR. 568 ud.) / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana kuzIla ] 24. dRzyate sAmAnyarUpatayA 'vagamyate'rtho'neneti darzanam / ( dharmasaM. malaya. vR. 607 ) ; yat yasmAdatra vizeSANAM ghaTAdInAm, nirvizeSaM vizeSarUpatAparihAreNa, sAmAnyAkAreNeti yAvat, graho darzanaM bhavati / ( dharmasaM. malaya. vU. 1364 ) / 25. darzanaM nAma sAmAnya vizeSAtmake vastuni sAmAnyAvavodhaH / ( jIvAjI. malaya. vR. 1 - 13, pU. 18 ) / 26. sattAlocanamAtramityapi nirAkAraM mataM darzanam X X X | ( pratiSThAsA. 2 - 0 ) / 27. dRzyate'neneti darzanaM sAmAnya vizeSAtmake vastuni sAmAnyagrahaNAtmako bodha: / ( prava. sAro vR. 1249 ) / 28. darzanaMvastusAmAnyAMzagrAhi / ( saMgrahaNI de. vR. 273) / 26. bhAvAnAM sAmAnya vizeSAtmakabAhya padArthAnAm, AkAraM bhedagrahaNam, akRtvA yatsAmAnyagrahaNaM svarUpamAtrAvabhAsanaM tat darzanam / (go. jI. jI. pra. TI. 482 ) / 30. vizeSamakRtvA sattAvalo - kanamAtraM darzanam / (ta. vRtti zruta. 2-6) / 1 jo sAmAnya ko -- dravyArthika naya kI viSayabhUta sAmAnya vastu ko grahaNa karatA hai use darzana kahA jAtA hai / 2 darzanAvaraNa ke kSaya yA kSayopazama se jo nirAkAra prAlocana mAtra zrAvirbhUta hotA hai usakA nAma darzana hai / 3. sAmAnya ko pradhAna aura vizeSa ko gauNa kara jo padArtha kA grahaNa hotA hai use darzana kahate haiM / 7 mrAtmaviSayaka upayoga darzana kahalAtA hai / sAmAnya vizeSAtmaka zrAtmasvarUpa ke grahaNa kA nAma darzana hai| darzanakuzIla- 1. daMsaNa daMsaNayAraM (jo u virAhei) X X X // ( prava. sAro. 110 ) / 2. nissaM kinanikkaMkhi nivviti gacchA zramUDhadiTThI na / uvavUhathirIkaraNe vacchalla - pabhAvaNe zraTu / amuM punaraSTaprakAraM darzanAcAraM virAdhayati sa darzane darzanaviSaye kuzIlaH / (zrAva. ha. va. mala. he. Ti. pR. 82 ) / 3. darzanAcAraM (niHzaMkitAdikaM ) yo virAdhayati, darzane darzanaviSaye kuzIlaH / (prava. sAro. vR. 110 ) / 4. yastu darzanAcAraM niHzaMkitatvAdikaM virAdhayati sa darzane darzana kuzIlaH / ( vyava. sU. bhA. malaya. vR., pR. 117) / 1 niHzaMkita aura niHkAMkSita prAdi rUpa prATha prakAra ke darzanAcAra kI virAdhanA karane vAle sAdhu ko darzana kuzIla kahate haiM / 511, jaina - lakSaNAvalI [ darzanapratimA darzanakriyA - 1. rAgAdikRtatvAt pramAdino ramaNIyarUpAvalokanAbhiprAyo darzanakriyA / (sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 6) / 2. rAgAdrakRta cittatvAt prazastasya [ prasaktasya ] pramAdinaH / ramyarUpAvalokAnyAbhiprAyo darzanakriyA / / (ha. pu. 58-69 ) / 3. rAgArdrasya pramattasya surUpAlokanAzayaH / syAddarzanakriyA XXX / / (ta. ilo. 6, 5, 12) / 4. rAgAdrakRtasya pramAdavataH hRdyarUpavilokanAbhinivezo darzanakriyA / (ta. vRtti zruta. 6 - 5 ) / 1 rAga ke vazIbhUta hokara pramAdI hue jIva ke jo ramaNIya rUpa ke dekhane kI abhilASA hotI hai use darzanakriyA kahate haiM / darzanapaNDita - 1. kSAyikeNa kSAyopazamikenopazamikena vA samyagdarzanena pariNataH darzanapaNDitaH / (bha. prA. vijayo. TI. 25 ) / 2. trividhAnyatamasamyaktvaH darzana paNDitaH / (bhA. prA. TI. 32 ) / 1 kSAyika, kSAyopazamika prathavA zraupazamika samyaktva se pariNata hue jIva ko darzanapaNDita kahate haiM / darzanapaNDitamararaNa- vyavahArapaNDitasya mithyAdRSTe : bAlamaraNaM yathA bhavati samyagdRSTestadeva darzanapaNDitamaraNam / (bha. prA. vijayo. TI. 25) / samyagdarzana se yukta jIva ke maraNa ko darzanapaNDitamaraNa kahate haiM / darzanapulAka - kRdRSTisaMstavAdibhirdarzanapulAkaH / ( ta. bhA. siddha. vU. 9-46; prava. sAro. vR. 723 ) / midhyAdRSTiyoM kI prazaMsA - stuti zrAdi karane vAle sAdhu ko darzanalAka kahate haiM / darzanapratimA - 1. zrAvako yasyAM niHzaMkitA disamyagdarzano mAsaM syAt sA prathamA / x x x prathamaM darzanapratimA, tasyAM nandicaityavandanakakSamAzramaNavAsakSepa vidhiH darzanapratimAbhilApena / (zrA. di. pU. 51 ) / 2. pasamAiguNavisiddhaM kuggahasaMkAisallaparihINaM / sammadaMsaNamaNahaM daMsaNapaDimA havAi paDhamA || ( prava. sAro. 682 ) / 3. zrayamatra bhAvArtha:- samyagdarzanasya kugrahazaMkA dizalya rahitasyAvratAdiguNavikalasya yo'bhyupagamaH sA darzanapratimA / ( prava. sAro. vR. 682 ) / 2 prazama, saMvega, nirveda, anukampA va prAstikya ina pAMca guNoM se yukta aura durAgraha va zaMkAdi zalyoM se Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanabAla] 512, jaina-lakSaNAvalI [darzanavinaya vihIna jo nirmala samyagdarzana hai use darzanapratimA zuddhAtmarucirahitasya vyavahAraratnatraya-tattvArtharucikahate haiN| vaha gyAraha pratimAnoM meM prathama hai| rahitasya vA yo'sau viparItAbhinivezapariNAmaH sa darzanabAla-mithyAdRSTayaH sarvathA tattvazraddhAnarahi- darzanamohaH / (paMcA. kA. jaya.va. 131) / 6. zuddhAtAH darzanabAlAH / (bha. prA. vijayo. TI. 25) / tmAditattveSu viparItAbhinivezajanako moho darzanatattvArthazraddhAna se sarvathA rahita mithyAdRSTi jIvoM moho mithyAtvam / (bR. dravyasaM. TI. 48) / 7. tatra ko darzanabAla kahate haiN| darzanaM samyagdarzanam, tanmohayatIti darzanamohanIyam / darzanabAlamaraNa-dekho icchApravRtta va anicchA- (zrA. pra. TI. 15) / 8. tattvArthazraddhAnaM darzanama, pravRtta drshnbaalmrnn| tanmohayati viparyAsaM gamayatIti darzanamohanIyam / darzanabAla-icchAmaraNa-tayorAdyamagninA ghUmena (karmasta. go. vR. 10, pR. 15) / 6. darzanaM samyazastreNa viSeNa udakena marutprapAtena ucchavAsaniro- gdarzanaM tattvArthazraddhAnalakSaNam, tanmohayatIti darzanadhena atizItoSNapAtena rajjvA kSadhA tuSA jiho- mohanIyam / (dharmasaM. malaya. vR. 612) / 10. tatpATanena viruddhAhAra sevanayA vAlA mRti Dhokante trApi dRSTimohAkhyaM mithyAdRSTivipAka kRt / (tri. kutshcinnimittaajjiivitprityaagaissinnH| (bha. prA. vijayo. TI. 25) / ktve guNe jIvasya srvtH| taM mohayati yatkarma dRGagni, ghUma, zastra, viSa, jala, vAyuprapAta, uccha- mohAkhyaM taducyate // (paMcAdhyA. 2-1002) / vAsanirodha, ati zItapAta, ati uSNapAta, rassI, 1jo tattvArthazraddhAnarUpa darzana ko mohita karatA bhukha, pyAsa, jIbha kA utpATana aura viruddha prAhAra hai use darzanamoha kahate haiM / ke sevana se jo darzanabAla maraNa ko prApta hote haiM darzanavinaya-1. je atthapajjayA khalu uvadiTThA unake isa prakAra ke maraNa ko darzanabAla-icchAmaraNa jiNavarehiM sUdaNANe / te taha rocedi Naro daMsaNakahate haiN| viNayo havadi eso|| (mUlA. 5-166% 7-88) / darzanabodhi-darzanabodhiH darzanamohanIyakSayopa- 2. bhattI pUyA vaNNajaNaNaM ca NAsaNamavaNNavAdassa / zamAdisampannaH zraddhAnalAbhaH / (sthAnA. abhaya.. prAsAdaNaparihAro daMsaNaviNo samAseNa // (bha. 2, 4, 103, pR. 61) / prA. 47) / 3. zaMkAdidoSavirahitaM tattvArthazraddhAnaM darzanamohanIyakarma ke kSayopazamAdi se sampanna jo drshnvinyH| (sa.si. 9-23) / 4. padArthadhaddhAne samyaktvako prApti hotI hai use darzanabodhi kahate haiN| ni:zaMkitatvAdilakSaNopetatA drshnvinyH| sAmAdarzanamoha-1. darzanaM mohayati mohanaM va darzana- yikAdI lokabindusAraparyante zrutasamudre ye yathA mohaH / (ta. vA. 6, 13, 13); darzanamohasya prakRtiH bhagavabhirupadiSTAH padArthAH teSAM tathA zraddhAne ni:tattvArthAzraddhAnam / (ta. vA. 8, 3, 4; ana. gha. zaMkitatvAdilakSaNopetatA darzanavinayo veditavyaH / svo. TI. 2-36) / 2. darzanaM mohayati mohanamAtraM (ta. vA. 9, 23, 3; cA. sA. pR.65)| 5. zaMkAvA darzanamohaH / (ta. ilo. 6-13) / 3. tattvArtha- kAMkSAdinirAso drshnvinyH| (bha. prA. vijayo. zraddhAnaM darzanam, tanmohanAd darzanamohanIyam / (ta. 300) / 6. tattvArthazraddhAne niHzaMkitatvAdilakSaNobhA. siddha.. 8-10) / 4. saNaM attAgama-padatthesu petatA darzanavinayaH / (ta. ilo.-23) / 7. dasaruI pacco saddhA phosaNamidi eyaTTho, taM mohedi NaviNo NAma pavayaNesuvaiTThasavva bhAvasaddahaNaM timvivarIyaM kuNadi tti daMsaNamohaNIyaM / jassa kammassa DhAdo prosaraNamaTThamalacchaddaNamarahaMta-siddhabhattI khaNaudaeNa aNatte attabuddhI aNAgame AgamabuddhI apa- lavapaDibujjhaNadA laddhisaMvegasapaNNadA ca / (dhava. yatthe payatthabuddhI attAgamapayatthesu saddhAe patthirattaM pu. 8, pR.80)| 8. darzanavinayo niHzaMka-ni:kAMkSAdosu vi saddhA vA hodi taM dasaNamohaNIyamidi uttaM dibhedH| (ta. bhA. siddha. vR. 6-23) / 6. yatra hodi / (dhava. pu. 6, pR. 38); saNassa mohayaM niHzaMkitatvAdilakSaNopetatA bhavet / zraddhAne saptavivarIyabhAvajaNaNaM daMsaNamohaNIyaM NAma / (dhava. pu. tattvAnAM samyaktvavinayaH sa hi // (ta. sA. 7-31) / 13, pR. 358) / 5. darzanamohodaye sati nizcaya- 10. jinezAnAM vimuktAnAmAcAryANAM vipazcitAm / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazanavizuddhi ] sAdhUnAM jinacaityAnAM jinarAddhAntavedinAm // kartavyA mahatI bhaktiH saparyA guNakIrtanam / prapavAdatiraskAraH sambhramaH zubhadRSTibhiH // ( zramita. thA. 13, 8-9 ) / 11. ye'rthaparyAyA jIvAjIvAdayaH sUkSma sthUlabhedenopadiSTAH sphuTaM jinavaraiH zrutajJAne dvAdazAMgeSu caturdaza pUrveSu tAn padArthAstathaiva tena prakAreNa yAthAtmyena rocayati naro bhavyajIvo yena pariNAmena sa eSa darzana vinayaH / (mUlA. vR. 5, 66); zaMkAdipariNAmaparihAre yatnaH upagUhanAdi - pariNAmAnuSThAne ca yatno darzanavinayaH / (mUlA vR. 5- 171) / 12. NissaMkiyasaMvegAi je guNA vaNNiyA mae puNvaM / tesimaNupAlaNaM jaM sa viyANIhi daMsaNe viNazro / ( vasu. zrA. 321) / 13. sAmAyikAdo lokavindusAraparyante zrute bhagavatprakAzitapadArthAnyathAtvAsambhavAt tattvArthazraddhA niHzaMkitatvAdinA darzana vinayaH / (yogazA. svo viva. 4, 60) / 14. darzanaM prati vinItatvAddarzanaprAdhAnyavivakSayA darzana vinaya ucyate / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1-64, pU. 27) / 15. tattvArthazraddhAne zaMkAdidoSarahitatvaM darzanavinayaH / (ta. vRtti zruta. 6-23) / 16. tattvazraddhAne niHzaMkitatvAdidarzana vinayaH / ( bhA. prA. TI. 78) / 17. darzane tattvArthazraddhAnalakSaNe nizcaya vyavahArasamyaktve ni:zaMkitatvAdidoSarahitaM svasvarUpa zuddha buddhakAtmani zraddhAnarucilakSaNaM vA darzanavinayaH / ( kArtike. TI. 455) / 4 cUMki Agama meM jinaprarUpita padArthoM kA svarUpa anyathA ho nahIM sakatA, prataeva niHzaMkita prAdi ATha aMgoM ke sAtha tattvArtha kA zraddhAna karanA, isakA nAma darzanavinaya hai / darzana vizuddhi - 1. jinena bhagavatA'rhatparameSThinopadiSTe nirgranthalakSaNe mokSavatrtmani rucirdarzana vizudviH / (sa. si. 6-24) / 2. jinopadiSTe nirmanthe Haarift ruci: niHzaMkitatvAdyaSTAMgA darzanavizuddhi: / jinena bhagavatA'rhatA parameSThinopadiSTe nirgrantha lakSaNe mokSavartmani rucirdarzana vizuddhiH / (ta. vA. 6, 24, 1) / 3. daMsaNaM sammadaMsaNaM, tassa visujjhadA / XXX timUDhAvoDha- praTThamalavadirittasammadaMsaNabhAvo daMsaNavisujjhadA NAma / ( dhava. la. 65 513, jaina- lakSaNAvalI [ darzanazuddha pu. 8, pU. 76 - 80 ) / 4. niHzaMkAdyaSTaguNA jinakathite mokSasatpathe zraddhA / darzanavizuddhirAdyastIrthakaraprakRtikRddhetuH / (ha. pu. 34 - 132) / 5. jinoddiSTeti nairgranthyamokSavartmanyazaMkanam / anAkAMkSaNamapyatrAmutra caitatphalAptaye / / vicikitsAnyadRSTInAM prazaMsA-saMstavacyutiH / mauDhayAdirahitatvaM ca vizuddhiH sAdRzo matA / (ta. ilo. 6, 24, 1-2 ) / 6. niHzaMkitatvAdiguNapariNatirdarzana vizuddhiH / (bha. prA. vijayo. 167 ) / 7. dRSTi: darzanaM tattvaviSayA ruciH prIti: jIvAdiSu pratyayAvadhAraNam, tasya darzanasya nAnA (vi) zuddhiH nirmalatA x x x kSAyopazamikopazamika kSAyikANAM samyagdarzanAnAM yathAsvaM nAnA zuddhivizuddhi: XXX / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-23) / 8. upalabdhanijasvarUpasya samyagdarzanasya prathama dvitIyopazamaka-vedaka kSAyikAnyatamaviziSTasya jJAna darzana tapazcAritreSu tadvatsu ca vinaye, abhIkSNajJAnopayoga saMvegayuktatve, sAdhubhyaH prAsukapradAne, dvAdazavidhatapasi sAdhUnAM samAdhivaiyAvRtyakaraNe prarhatsu vratazIlAvazyaka sampannAcAryeSu ca bahuzruteSu pravacane ca bhaktau pravacanaprabhAvane, pravacanavatsalatve pravartanaM vizuddhatA / (cA. sA. pU. 25 ) / 6. dRza: samyaktvasya vizuddhiH zaMkAdimala nirAsena sampAditaprasAdo namaMlyamiti yAvat / (ana. dha. svo. TI. 2- 110 ) / 10. darzanasya samyaktvasya vizuddhinirmalatA darzana vizuddhiH / (ta. vRtti zruta. 6 - 24 ) / 11. etairaSTabhiH (niHzaMkitatvAdibhiH) guNairyuktatvaM carma- jala-taila-ghRta- bhUtanAzanA'prayogatvaM mUlaka garjarasUraNa* kanda-gR' jana- palANDu-viza daugdhika kAliMgapaMcapuSpa saMghAnaka kausuMbhapatra - patrazAka mAMsAdibhakSakabhAjana- bhojanAdipariharaNaM ca darzana vizuddhiH / ( bhA. prA. TI. 77) / 1 jina deva ke dvArA prarUpita nirgranthatArUpa mokSamArga ke viSaya meM jo ruci hotI hai use darzanavizuddhi kahate haiM / darzanazuddha - bhaya- vasaNa - malavivajjiya saMsAra- sarIrabhogaNaviNo / aTTaguNaMgasamaggo daMsaNasuddho hu paMcagurubhatto || ( rayaNasAra 5 ) / - sAta bhaya, sAta vyasana aura paccIsa doSoM se rahita; saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta tathA niH Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanasamAdhi] 514, jaina-lakSaNAvalI [dazanAvaraNa zaMkitAdi mATha aMgoM se yukta hokara jo pAMca para. kSamA yA kSapaka (tapasvI), jyotiSI, vaidya, rAjA meSThiyoM kA bhakta hotA hai use varzanazuddha kahA aura gaNasAmyaka; ye tIrtha ko prabhAvita karate haiN| jAtA hai| darzanaghAtI-Nava ya padatthA ede jiNadiTThA vaNNidA darzanasamAdhi-(samyagAghiyate vyavasthApyate mokSaM mae tccaa| ettha bhave jA saMkA daMsaNaghAdI vadi tanmArga vA prati yenAtmA dharmadhyAnAdinA sa samAdhiH eso // baladeva-cakkavaTI-seTrI-rAyattaNAdiahidharmadhyAnAdikaH) darzanasamAdhI vyavasthito jina* laaso| iha paraloge devattapatthaNA daMsaNAbhighAdI vacanabhAvitAntaHkaraNo nivAtazaraNapradIpavana kuma- so|| (mUlA. 5, 51 va 53) / tivAyubhirdhAmyate / (sUtrakR. ni. zI. vR. 106, jina bhagavAna ke dvArA tattvasvarUpa jina nau padArthoM pR. 187) / kA varNana kiyA gayA hai unake viSaya meM jo zaMkA jisake dvArA jIva dharmadhyAna prAdi ke mAdhaya se rakhate haiM ve darzanaghAtI haiN| isI prakAra isa loka mokSa yA usake mArga meM sthApita kiyA jAtA hai meM jo baladeva, cakravartI, zreSThI (seTha) paura rAjA usakA nAma samAdhi hai jo dharmadhyAnAdisvarUpa hai| mAdi ke pada kI abhilASA karate haiM evaM paraloka jisakA anta:karaNa jinAgama ke saMskAra se nirmala meM devatva kI prArthanA karate haiM ve bhI darzanaghAtI hai| ho cukA hai vaha varzanasamAdhi meM sthita hotA hamA darzanAvaraNa-1. darzanAvaraNasya arthAnAlocanam / vAyuvihIna dIpaka ke samAna kuddhirUpa vAya ke (ta. vA. 8, 3, 4) / 2. daMsaNamAvAredi tti daMsavazIbhUta hokara idhara-udhara caturgatirUpa saMsAra meM NAvaraNIyaM / jo poggalakkhaMgho micchattAsaMjamaparibhramaNa nahIM karatA hai| kasAya-jogehi kammasarUveNa pariNado jIvasamavedo darzanAcAra-1.NissaMkiya NikkaMkhiya Nivi. dasaNaguNapaDivaMdhano so daMsaNAvaraNIyaM / (Sava. pU. tigicchA mamUDhadiTTI ya / uvavAha-thirIkaraNe vaccha-6, pR.10); daMsaNassa AvArayaM kammaM dasaNAvara. lla-pabhAvaNe pra? // pratisesa iDiGa prAyariya NIyaM / (ghava. pu. 13, pa. 208) / 3. saNasIle bAdi dhammakadhi khamaga mittii| vijjA rAyA gaNa- jIve daMsaNaghAyaM karei ja kammaM / taM paDihArasamANaM sammayA ya titthaM pabhAti / / (dazavai. ni. 182-83 daMsaNavaraNaM mave vIyaM / / jaha raNo paDihAro maNapa. 101) / 2. tattvazraddhAnapariNAmo drshnaacaarH| bhippeyassa so u loyassa / raNo tahi darisAvaM (bha. prA. vijayo.46); jIvAditattvazraddhAnapari- na dei daLupi kAmassa // jaha rAyA taha jIvo NatiH drshnaacaarH| (bha. prA. vijayo. 416) / paDihArasamaM tu daMsaNAvaraNaM / teNiha vivaMdhaeNaM na 3. cala-malinAvagADharahitatvena nizcayazraddhAnabuddhiH picchae so ghaDAI yaM // (karmavi. ga. 16-21) / samyaktvam, tatrAcaraNaM pariNamanaM darzanAcAraH / 4. ta eva dRzyante'valokyante yena taddarzanam, tasyA(paramA. TI. 7) / 4. darzanAcAraH samyaktvavartA varaNaM darzanAvaraNam / (paMcasaM. svo. va. 3-116, vyavahAro niHzaMkitAdirUpo'STaghA / (samavA. abhaya. pa. 33) / 5. evamiha daMsaNAvaraNameyamAvarai dariva. 136, pa. 100) / 5. tattvArthaviSayaparamArtha- saNaM jIve / (prava. sAro. 1255) / 6. dRzyatezraddhAnuSThAnaM drshnaacaaraa| (malA. va. 5-2); 'neneti darzanam-sAmAnya-vizeSAtmake vastuni sAdarzanAcAraH zaMkAdyabhAvena tattvazraddhAnaviSayo ytnH| mAnyagrahaNAtmako bodho darzanam, tasyAvaraNasvabhAvaM (mUlA. va. 5-171) / 6. darzane nirmalA vRtti- karma darzanAvaraNam / (prajJApa. malaya. va. 22-28, ni-cAritrasampadaH / pade muktiramAdarza darzanAcAra pR. 453; karmasta. go. va. 10, pR. 14; prava. IritaH / / (mAcA. sA. 3-72) / 7. jIvAdi. sAro. va. 1246) / 7. paMcanidrAdarzanAnAM ctussktttvshrddhaanprinntidrshnaacaarH| (bha. pA. mUlA. syAvRtizca yA / darzanAvaraNIyasya vipAkaH karmaNaH TI. 416) / sa tu // yathA didRkSuH svamIzaM prtihaarnirodhtH| 1 ni.zaMkitAdi pATha aMgayukta samyaktva kA pari. na pazyati tathA'tmApi yena dRSTayAvRtistu tat // pAlana karanA, isakA nAma darzanAcAra hai| atizaya- (tri. za. pu. ca. 2, 3, 467-8) / yakta, Rddhi dhAraka, prAcArya, vAdI, dharmakathaka, 1 darzanAvaraNa kI prakRti padArtha kA avalokana na Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanAvaraNIya ] hone denA hai, arthAt jo padArtha ke darzana meM vAdhaka ho use darzanAvaraNa kahate haiM / 3 darzana guNa ke AvAraka karma ko darzanAvaraNa kahA jAtA hai / jaise- pratIhAra ( dvArapAla ) rAjA ke darzana kI icchA rakhane vAle vyakti ko usake darzana meM bAghA pahuMcAtA hai vaise hI darzanAvaraNa karma padArthoM ke darzana meM bAdhA pahuMcAtA hai / darzanAvaraNIya - dekho darzanAvaraNa | darzanArya - darzanAryA dazaghA prAjJA-mArgopadeza-sUtrabIja-saMkSepa-vistArArthAvagADha- paramAvagADharucibhedAt / (ta. vA. 3, 36, 2) / guNI jana jinakI sevA kiyA karate haiM unheM prAyaM kahA jAtA hai / samyagdarzana se sampanna zrAyaM darzana zrArya kahalAte haiN| ve zrAjJAruci, mArgadaci aura upadezaruci yAdi ke bheda se dasa prakAra ke haiM / ( ina sabake lakSaNa pRthak una una zabdoM meM dekhie ) / darzanika - 1. samyagdarzanazuddhaH saMsAra- zarIra bhoganirviNNaH / paMca gurucaraNazaraNo darzanikastattvapathagRhyaH // ( ratnaka. 137 ) / 2. bahu-tasasamaNidaM jaM majjaM maMsAdi NididaM davvaM / jo Na ya sevadi NiyadaM so daMsaNasAvapro hodi // (kArtike. 328 ) | 3. tatra dArzanikaH saMsAra-zarIra bhoganirviNNaH paMcagurucaraNabhaktaH samyagdarzanavizuddhazca bhavati / ( cA. sA. pu. 2 ) / 4. yo nirmalAM dRSTimanamyacittaH pavitravRttAmiva hArayaSTim / guNAvanaddhAM hRdaye nighatte sa darzanI ghanyatamo'bhyadhAyi // ( zramita. thA. 7-67) / 5. zaGkAdidoSanirmuktaM saMvegAdiguNAvitam / yo ghatte darzanaM so'tra darzanI kathito jinaH // ( subhA. saM. 833) / 6. hArayaSTiriva tApahAriNI yasya dRSTiravatiSThate hRdi / yAminIpatimarIcinirmalA darzanI bhavati so'naghadyutiH // ( dharmapa. 20 - 53 ) / 7. samyaktvapUrvakatvena madyamAMsa- madhutyAgodumbarapaMcaka parihArarUpASTamUla guNasa hitaH san saMgrAmAdipravRtto'pi pApaddharthAdibhiniSpra yojanajIvaghAtAdI nivRttaH prathamo darzanika zrAvako bhaNyate / (bu. dravyasaM. TI. 45) / 8. paMcuMvarasahiyAI sattavi visaNAi jo vivajjeI / sammattavizu maI so daMsaNasAvo bhaNizro / / (vasu. zrI. 57) / 6. pAkSikAcArasaMskAradRDhIkRta vizuddhadRk / bhavAMgabhoganirviNNaH parameSThipadaikadhIH // nirmUlayan malAn 515, jaina- lakSaNAvalI [davadAna mUlaguNeSvaguNotsukaH / nyAyyAM vRtti tanusthityaM tanvan darzaniko mataH // (sA. gha. 3, 7-8 ) / 10. gRhI darzanikastatra samyaktvaguNabhUSitaH / saMsArabhoganirviNNo jJAnI jIvadayAparaH // ( bhAvasaM. vAma. 448 ) / 11. pAkSikAcArasampattyA nirmalIkRtadarzanaH / virakto bhava bhogAmyAmahaMdAdipadAcaMkaH // malAn mUlaguNAnAM nirmUlayannagrimotsukaH / nyAyyAM vAta vapuH sthityaM dadhaddarzaniko mataH / (taM. bhA. 5, 14-15) / 12. bhraSTamUlaguNopeto dyUtAM divyasanojjhitaH / naro darzanikaH proktaH syAccet saddazanAnvitaH // (lATIsaM. 2-6 ) / 1 jo samyagdarzana se zuddha hokara saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakta hai tathA pAMca parameSThiyoM ke caraNoM ko zaraNa mAnatA hai vaha darzanika zrAvaka kahalAtA hai / darzanI - dekho darzanika | darzanIya - darzanIyo yaM pazyaccakSunaM zrAmyati / ( vipAka. abhaya vR. 2., pR. 22) / jise dekhate hue netra thakate nahIM use darzanIya kahate haiM / darzanopayoga - 1. ko daMsaNovajogo NAma ? aMtaraMgauvajoga / (ghava. pu. 11, pR. 333) / 2. aMtaraMga visayassa uvajogassa daMsaNattabbhuvagamAdo / XXX tamhA viSaya visayisaMpAyAdo puvvaM ceva visayIkayaMtaraMgo daMsaNuvajogo utpajjadi tti ghettavvo / ( jayaSa. 1, pR. 337-338) / 1 antaraMga - prAtmaviSayaka upayoga kA nAma darzanopayoga hai / davadAna - 1. vyasanAt puNyabuddhadhA vA dabadAnam bhaved dvidhA / (yogazA. 3 - 114); davasya dAvA tRNAdidahananimittaM dAnaM vitaraNaM davadAnam / (yogazA. svo viva. 3 - 114 ) / 2. davadAnaM dAvAgnestRNAdidahanArthaM vitaraNam / (sA. gha. svo. TI. 5-22) / 1 vyasana se - phalanirapekSa abhiprAya se- ghAsa zrAdi ke jalAne ke lie agni ko prajvalita karanA, jaise bhIla jaMgala meM lAga lagAyA karate haiM / athavA purAne ghAsa Adi jalA dene para navIna tRNAMkura utpanna hoMge aura unheM gAyeM careMgI, isa prakAra kI puNya Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazapUrvI] 516, jaina-lakSaNAvalI [daMzamazakaparISahajaya buddhi se agni ko prajvalita karanA, isakA nAma piMDavizuddhi ca jaM parUvedi / dasaveyAliyasuttaM daha davadAna hai| kAlA jattha saMvuttA // (aMgapa. 3-24, pR. 308) / dazapUrvI-1. rohiNipahRdINa mahAvijjANaM deva- 1 manaka nAmaka putra ke hita ke lie zayyamabhava dAmo paMca syaa| aMguTThapase NAI khullayavijjANa sUri ke dvArA prakAla meM race gaye daza adhyayana satta sayA / / ettaNa pesaNAI maggate dasamaputvapaDha- svarUpa zruta ko dazavakAlika kahA jAtA hai| Nammi / NecchaMti saMjamattA tAmo je te abhiNNadasa- 2 dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA prAzraya lekara puvI // bhuvaNesu suppasiddhA vijjAharasamaNaNAma- muniyoM ke prAcAra aura gocara (bhikSATana) kI vidhi pjyaayaa| tANaM muNINa buddhI dasapuvI NAma boddha- athavA prAcAraviSayaka vidhi ke varNana karane vAle vvA // (ti.pa.4, 668-1000) / 2. mahA- zruta ko dazavakAlika kahate haiN| rohiNyAdibhistribhirAgatAbhiH pratyekamAtmIyarUpasA- dahana-1. dahanaM prtiitmuulmukaadibhiH| (dhyAnaza. mAviSkaraNakathanakuzalAbhiravicalitacAritrasya hari. vR. 16) / 2. bAlAdityasamajyotIratyuSNadazapUrvadustarasamudrottaraNaM dazapUrvitvam / (ta. vA. 3, zcaturaMgulaH / pAvartavAn vahannUvaM pavano dahanaH smRtaH // (yogazA. 5-51) / 1 daza vidyAnuvAda pUrva ke par3hate hue rohiNI prAdi 1 ulmaka (malAta) prAdi ke dvArA vahana prasiddha pAMca sau mahAvidyAnoM ke tathA aMguSThaprasenAdi sAta hai| 2 udita hote hue sUrya ke samAna kAnti vAlI, sau choTI vidyAnoM ke dvArA siddha hokara abhISTa atyanta uSNa aura cAra aMgula UMcI aisI Upara kAryasiddhi ke lie prArthanA karane para bhI jo saMcAra karane vAlI prAvarta (golAkAra bhramaNa) unakI icchA na karate hue cAritra se vicalita nahIM yukta vAyu ko dahana kahA jAtA hai| hote haiM una vidyAdhara zramaNoM ko dazapUrvI kahate haiN| daMzamazakaparISahajaya-1. daMzamazaka-makSikAdazamI pratimA- dazamAsAnAtmArthaniSpannamAhAraM pizu ka-puttikA-matkuNa-kITa-pipIlikAvazcikAdina bhakta iti dshmii| (yogazA. svo. viva. kRtAM vAdhAmapratikArAM sahamAnasya TeSAM bAghAM tridhA 'pyakurvANasya nirvANaprAptimAtrasaMkalpaprAvaraapane nimitta bane hue prAhAra ke khAne kA dasa mAsa Nasya tadvedanAsahanaM dNshmshkprisshkssmaa| (sa. si. taka tyAga karane ko dazamI pratimA kahate haiN| 6-9) / 2. daMzamazakAdibAdhAsahanamapratIkAram / 6-9) / 2. daMzamazakAdibAghAsaha kAvakAlika-1. daza vikAle putrahitAya pratyAkhyAtazarIrAcchAdanasya kvacidapi praprativaddhacesthApitAnyadhyayanAni dazavakAlikam / (ta. bhA. tasaH parakRtAyatana-guhA-gahvarAdiSa rAtrI divA vaadNshhri.p.1-20)| 2. dazaveyAliyaM pAyAra-goyara. mazaka-makSikA-pizuka-puttikA-yUka-matkUNa-kITa-pipI. vihiM vaNNe i / (ghava. pu. 1, pR. 67); dasaveyAliyaM likA-vRzcikAdibhi: tIkSNapAtairbhakSyamANasyAtitIvradabva-khetta-kAla-bhAve assidUNa AyAragoyaravihi bedanotpAdakaiH avyathitamanasaH svakarmavipAkamanavaNNedi / (dhava. pu. 6, pR. 190) / 3. sAhUNa- cintayato vidyA-maMtroSAdibhiH tannivRtti prati nirumAyAra-goyaravihi dasaveyAliyaM vnnnnedi| (jayadha. tsukasya mA zarIrapatanAdapi nizcitAtmanaH parabalapa.1.pra. 120) / 4. duma-puSpitAdidazAdhikAra- pramardanaM prati pravartamAnasya madAndhagandhasindharasya manijanAcaraNasacakaM dazavakAlikam / (zrutabha. TI. ripujanapreritavividhazastrapratighAtAdaparAGanakhasya ni:24.pa. 176) / 5. viziSTAH kAlA vikAlA- pratyUhavijayopalambhanamiva karmAgatapratAnAparAbhavaM . lekha bhavAni vaikAlikAni varNyante'sminniti prati prayatanaM daMzamazakAdibAghAsahanamapratIkAramidazavakAlikama, tatsAdhUnAmAcAra-gocaravidhi piNDa- tyAkhyApate / (ta. vA. 6,6, 8) / 3. nadaSTo ca varNa yati / (go. jI. ma. pra. va jI. dezamazastrAsaM dveSa munivajet / na vArayedapekSeta pra. TI. 367-68) / 6. vRkSakusumAdInAM dazAnAM sarvAhArapriyatvavit // (prAva. ni. hari.va. 18. bhedakathakaM yatInAmAcArakathakaM ca dazavaikAlikam / pR.403 ud.)| 4. daMzamazakAdibhiH dazyamAno'pi na (ta. vatti. zruta. 1-20) / 7. jadigocarassa vihi tataH sthAnAdapagaccheta, na ca tavapanayanAthaM ghamAdinA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAkSiNya] 517, jaina-lakSaNAvalo diAna yateta, na ca vyajanAdinA nivArayedityevaM daMzamazaka- saMsthitaH // prAsannabhiNI vezyA dAsyantaritA parISahajayaH kRtaH syAt, nAnyatheti / (ta. bhA. siddha. 'zuciH / bhakSayanti kimapyevamAdyA doSAstu daatRgaaH|| 7.6-9) / 5. daMzamazakAdInAM sahanam / (ta. zlo. (prAcA. sA. 8,50-51) / 6-6) / 6. daMzAzca mazakAzca daMzamazakam, daMza- nagna, madyapAyI, pizAca, andha, patita, mataka kA mazakaiH khAdyamAnasya zarIrapIDA daMzamazakamityucyate anugAmI, tIvrarogI, ghAvayukta, vigI(?), nIcekArye kAraNopacArAt xxx tatsahanaM daMzamaza- UMce sthAna meM sthita, prAsannabhaNI, vezyA, dAsI, kAdisahanam / (mUlA. va. 5-57) / 7. zUnyAgAra- antaritA, apavitra aura kucha bhI khAne vAlI, darI-guhAdizucini sthAne vivikte sthitastIkSNarma- ityAdi ye dAtA ke doSa haiN| tkuNa-kITa-daMzamazakAdyaizcaMDatuMDaiH kRtAm / / svAGgAti dAtRvizeSa-1. ansuuyaavissaadaaditRvishessH| paradehajAtimiva tAM yo manyamAno mUninisaMgaH sa (sa. si. 7-36% ta. zlo. 7-36) / 2. dAtRsukhI ca daMsamazakaklezaM kSamI taM numH|| (prAcA. vizeSaH pratigRhItaryanasUyA, tyAge'viSAdaH, aparisA. 7-8) / 8. daMzAdidaMzakakRtAM bAghAmaghajidhAM. bhAvitA, ditsato dadato dattavatazca prItiyogaH sayA 1 ni:kSobhaM sahato daMzamazakormIkSamA muneH|| kuzalAbhisandhitA, dRSTaphalAnapekSitA, nirupadhatva(ana. . 6-93) / 6. daMzamazakAdibhirbhakSyamA- manidAnatvamiti / (tattvA. bhA. 7-34) / 3. anaNasyAcalitacetasaH karmavipAkaM smarato nivRttapratI- sUyAviSAdAditivizeSaH / pratigRhItari anasUyA kArasya zastraghAtAdiparAGmukhasya daMzAdibAghAsaha- tyAgeviSAdaH ditsato dadato dattavatazca prItiyogaH nam / (prArA. sA. TI. 40) / kuzalAbhisandhitA dRSTaphalAnapekSitA niruparoSatva1 DAMsa, macchara, makkhI, pissU, madhumakkhI, khaTamala, manidAnatvamityevamAdiH daatRvishesso'vseyH| (ta. kITa, cIMTI aura bicchU prAdi ke dvArA kI gaI bAdhA vA. 7, 36, 4) / ko binA kisI prakAra ke pratikAra ke sahate hae 1vAtavizeSa (vizeSa dAtA) use kahA jAtA hai jo unako mana-vacana-kAya se pIr3A na pahuMcAnA, ise prasUyA (IyA) aura viSAda prAdi se rahita hotA vaMzamazakapariSahajaya kahA jAtA hai| hai| 2 pAtra ke viSaya meM prasUyA kA prabhAva-kSamAdAkSiNya-dAkSiNyaM parakRtyeSvapi yogaparaH zabhA- zIlatA va prasannacittatA, tyAga meM akhinnatA, zayo jnyeyH| gAmbhIrya-dhairyasacivo mAtsaryavighAtakRt prAdarabuddhi dene ke icchaka, vartamAna meM dete hae prmH|| (SoDaza. 4-4) / evaM pratIta meM de cukane vAle dAtA ke prati anurAgagambhIratA aura dhIratA ko dhAraNa kara jo dUsaroM ke bhAva; kAzarUpa kuzA (kAsa) ke kATanerUpa kuzakAryoM meM bhI mAtsarya se vihIna hokara nirmala abhi- latA kA abhiprAya, sAMsArika dRSTa phala kI upekSA, prAya se uttama prayatna kiyA jAtA hai use dAkSiNya niSkapaTatA aura nidAna kA prabhAva; ina guNoM se kahate haiN| yukta dAtA dAtRvizepa (viziSTa dAtA) mAnA dAtA-1. zraddhAnvito bhaktiyutaH samarthoM vijJAna- gayA hai| vAMllobhavivarjitazca / kSAntyAnvitaH sattvaguNopa- dAna-1. anugrahArtha svasyAtisagoM dAnam / (ta. pannastAdRgvidho dAnapatiH prazastaH // (varAMgaca. sU. 7-33) / 2. navapuNyaiH pratipattiH sptgunn7-30)| 2. navakoTIvizuddhasya dAtA dAnasya yaH samAhitena zuddhena / apasUnArambhANAmAryANAmiSyate patiH / bhakti-zraddhA-sattva-tuSTi-jJAnAlolya-kSamA- dAnam // (ratnaka. 113) / 3. parAnugrahabuddhayA gunnH| (sA. gha. 5-47) / svasyAtisarjanaM dAnam / (sa. si. 6-12; ta. vA. 2. bhakti. zraddhA, sattva, santoSa, vijJAna, pralobha 6, 12, 4, ta. zlo, 6-12); sva-paropakAro aura kSamA ina sAta gaNoM se yukta navadhA bhakti- 'nugrhH|xxx anugrahArtha svasyAtisargo dAnaM samanvita dAna dene vAle puruSa ko dAtA kahate haiN| veditavyam / (sa. si. 7-38%; ta. vA. 7, 38, dAtRdoSa-nagnaH zoNDaH pizAco'ndhaH patito 2) / 4. prAtma-parAnugrahArthaM svasya dravyajAtasyAnnamRtakA'nugaH / tIbrarogI vraNI viMgI nIcoccasthAna- pAnAdeH pAtre'tisargo dAnam / (ta. bhA. 7-33) / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAnavidhi] 518, jaina-lakSaNAvalI [dApanA 5. dAnaM sarveSveteSu svasyAhArAdeH prtisrjnlkssnnm| notsahate dAtum / (zrA. pra. TI. 26) / 2. jassa (ta. bhA. hari. v.6-13)| 6. ratnatrayavadbhyaH kammassa udaeNa deMtassa vigdhaM hodi taM dANaMtarAsvavittaparityAgo dAnaM ratnatrayasAdhanaditsA vaa| iyaM / (dhava. pu. 6, pR.78); dAnasya vighna kRdanta(dhava. pu. 13, pR. 386) / 7. svaM dhanaM syAt rAyo daanaantraayH| (ghava. pu. 13, pR. 360); parinyAgonisargastasya ta sphaTa: / tahAnamiti dANavigghayaraM dANaMtarAiyaM / (dhava. pa. 15. pa. 14) / nirdezo'tiprasaMganivattaye / / (ta. ilo, 7-38) / 3. dAnaM deyam / satyapi dravye na dadAti taddhi karmo8. yat teSa dAnaM bhakta-pAna-vastra-pAtrAzrayAderdAnA- ditaM dIyamAnasya karmaNo vighnam-antarAyamantanAtha-vanIpakAdiSu agAriSvanagAreSu ca jJAna-darzanA- dhanaM karotIti daanaantraayH| dravye pratigrAhake ca caraNasampanneSu tvekAntakarmanirjarAphalaM ca bhavati / sannihite'smai dattaM mahAphalamiti jAnAno'pi athavA xxx svasya parAnugrahAbhiprAyeNAtisargo dAtavyaM na dadAti / (ta. bhA. siddha.va. 8-14) / dAnam / (ta. bhA. siddha. . 6-13) / 6. parAtma- 4. sai phAsuyaMmi dANe dANaphalaM taha ya bujjhaI norangrAhI dhrmvRddhikrtvtH| svasyotsarjanamiccha. aulaM / baMbhaccerAijuyaM pattaMpi ya vijjae tattha / / nti dAnaM nAma gRhivratam // (ta. sA. 4-66) / dAuM navari na sakkai dANavidhAyassa kammaNo 10. prAtmanaH zreya se'nyeSAM rtntrysmRddhye| svaparA. udae / dANaMtarAyameyaM xxx // (karmavi. ga. nagrahAyetthaM yatsyAttahAnamiSyate // (upAsakA. 160-61) / 5. sati dAtavye vastuni samAgate ca 766) / 11. dAnaM pAtraSa dravyavizrANanam / (yoga- guNavati pAtre dAnasya ca kalyANakaM phala vizeSa zA. svo. viva. 2-31) / 12. anugrahArthaM svopa- vidvAnapi yadudayAdAtuM notsahate taddAnAntarAyam / kArAya viziSTaguNasaMcayalakSaNAya paropakArAya (karmasta. go. va. 10, pR.88)| 6. tatra yadudayavasamyagdarzana-jJAna-cAritrAdivRddhaye svasya dhanasya zAt sati vibhave samAgate ca guNavati pAtre dattapratiso 'tisarjanaM vizrANanaM pradAnaM dAnam / (ta. masmai mahAphalamiti jAnannapi dAtuM notsahate taddAvRtti shrut.7-38)| nAntarAyam / (prajJApa. malaya. vR. 23-293, pR. 1 apane aura dUsare ke anugraha ke lie jo dhana kA 475) / 7. tatra yadudayAt sati dAtavye pAtravityAga kiyA jAtA hai use dAna kahate haiM / 3 dAna se zeSe ca pratigrAhake svargAGganopabhogasamprApyAdi ca vAtA ke jo puNya kA saMcaya hotA hai, yaha huA dAnaphalaM jAnannapi dAtuM notsahate tat dAnAntarA kAnayA sAtha hI usake prAzraya se pAtra ke yam / (dharmasaM. malaya. va. 623) / 8. yasyAntajo samyagjJAnAdi kI abhivRddhi hotI hai, ise usase rAyasya prabhAvato dAtuM na labhate jIvastahAnAntarA. para kA upakAra bhI jAnanA caahie| yam / (prava. sAro. va. 1260) / dAnavidhi-1.pratigrahAdikramo vidhiH| (sa. si. 1jisake udaya se dene yogya vastu ke hone para, 7-36) / 2. pratigrahAdikramo vidhiH| pratigraha grAhaka pAtra vizeSa ke upasthita rahane para tathA dAna uccadezasthApanaM pAdaprakSAlanam arcanaM praNamanami- ke phala ko jAnate hae bhI dene ke lie utsAha tyevamAdikriyAvizeSANAM kramo vidhirityaakhyaayte| nahIM hotA hai use dAnAntarAya kahate haiN| 2 jo .vA. 7.39.1) / 3. tatra pratigrahoccadeza- karma dAna dene meM vighna kiyA karatA hai vaha dAnAsthApanamityevamAdInAM kriyANAmAdareNa karaNaM vidhi. ntarAya kahalAtA hai| vishessH| (cA. sA. pR. 15) / dAnta-dAnto nAma indriy-noindriyjysmpnnH| a zAna karanA. UMce sthAna meM baiThAnA, paroM kA (vyava. bhA. malaya. va. 1-340, pR. 16) / jA karanA aura praNAma karanA; ityAdi indriya aura mana ke vaza meM rakhane vAle puruSa ko kriyAvizeSoM ke krama ko dAna kI vidhi kahA dAnta kahate haiM / jAtA hai| dApanA-dApanA zayyAhAropadhi-svAdhyAya-ziSyadAnAntarAya-1. tatra dAnAntarAyaM yadudayAt sati gaNAnAM pradApanam / (vyava. bhA. malaya. 5-46) / dAtavye pratigrAhake ca pAtravizeSe dAnaphalaM ca jAna- zayyA, mAhAra, upadhi, svAdhyAya aura ziSyasamaha Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyakadoSa] 516, jana-lakSaNAvalI [dikkumAra ke dilAne ko dApanA kahA jAtA hai| dvipadaM putra-kalatra-dAsI-dAsa-karmakara-zuka-sArikAdi, dAyakadoSa-1. dAyakaH pariveSakaH, tenAzuddhena catuSpadaM gavoSTrAdi, teSAM yatparimANaM tasya garbhAdIyamAnamAhAraM yadi gRhNAti sAdhustadA tasya dAyaka- dhAnavidhApanenAtikramo 'ticAro bhavati / (dha. bi. naamaanshndossH| (malA.. 6-43) / 2. malinI- mu.va. 3-27) / gabhiNI-ligimyAdinAryA nareNa ca / zavAdinApi putra, strI, dAsI, dAsa va sevaka manuSya evaM totA, klIvena dattaM dAyakadoSabhAk / / (mana. gh.5-34)| maMnA prAdi pakSI ina dvipadoM kA tathA gAya aura UMTa prazuddha parosane vAle ke dvArA diye jAne vAle mAhAra prAdi catuSpadoM kA jo pramANa kiyA gayA hai usakA ko yadi sASu grahaNa karatA hai to vaha dAyakadoSa kA garbhAdhAna karAkara ullaMghana karanA; yaha dAsI-dAsapAtra hotA hai| pramANAtikama nAma kA parigrahaparimANa aNuvrata kA dAyakadoSaduSTA-1. mRta-jAtasUtakayuktagRhijanena eka aticAra hai| mattena vyAdhitena napuMsakena pizAcagRhItena nagnayA dAha-dAho NAma saMkileso / kudo ? iha-parabhavavA dIyamAnA vstiykdRssttaa| (bha. mA. vijayo. sNtaavkaarnnttaado| (ghava. pu. 11, pR. 339) / 2-30) / 2. mRta-jAtasaMyuktena mattena napuMsakena isa bhava praura parabhava meM santApajanaka saMkleza ko pizAcagRhItena nagnayA vA dIyamAnA vasati: dAyaka- dAha kahA jAtA hai| dussttaa| (bha. pA. mUlA. TI. 2-30) / 3. mRta- dAhasthiti- dAho ukkassaTThidipAmoggasaMkijAtasUtakayuktagRhijanena vyASitena gRthilena dIya- leso, tassa dAhassa kAraNabhUTThidI dAiTThidI mAnA vasatirdAyakaduSTA / (kArtike. TI. 448.46, NAma / (dhava. pu. 11, pR. 341) / / pR. 338) / utkRSTa sthiti ke yogya saMpaleza kA nAma dAha hai, 1maraNa va janma ke sUtakase yukta gahasthajana, unmatta, usakI kAraNabhUta sthiti ko dAhasthiti kahA rogI, napuMsaka aura pizAca se pIr3ita jana ke dvArA jAtA hai| tathA nagna strI ke dvArA dI jAne vAlI vasati dika-1. grAkAzapradezaveNI dik / mAkAzasya dAyakadoSa se duSTa kahI jAtI hai| pradezAH paramANuparicchedAt pravibhaktA zreNIkRtA dAyakazuddha-dAyakazuddhaM tu yatra dAtA praudAryAdi- digvyapadezamarhanti / (ta. vA. 7, 21, 1) / guNAnvitaH / (vipAka. abhaya. vR. pR. 63) / 2. AkAzapradezazreNI dik / (ta. zlo. 7-21) / dAtA ke udAratAdi guNoM se yukta hone para dAna 1 paramANu pramANa se vibhakta mAkAza ke pradezoM kI dAyakazuddha mAnA jAtA hai| zreNI ko dika yA dizA kahate haiN| dAraka (parat)-nijapate rutkarSajanakatvena zatru- dikkumAra - 1. jaGghAmapAdeSvadhikapratirUpAH hRdayaM dArayati bhinattIti darat (daarkm)| (nIti- zyAmA hasticihnA dikkumaaraaH| (ta. bhA. 4-11) vA. 16-6, pR. 161) / 2. dikkumArA bhUSaNaniyuktagajapacihnadhAriNaH / jo apane svAmI kA utkarSa bar3hAkara zatrunoM ke (jIvAjI. malaya. va. 3, 1, 117, pR. 161) / hRdaya ko vidIrNa kiyA karatA hai use dAraka yA 3. dikkumArA jaGghAnapadeSvatyantarUpAH svrnngauraaH| varat kahate haiN| (saMgrahaNI de. va. 17, pR. 13) / 4. dizanti atidAsa-dAso mUlya krItaH / (pA. di. pR. 74) / sarjayanti avakAzamiti dizaH, dikkrIDAyogAdamUlya dekara kharIde hue sevaka ko dAsa kahate haiN| mRtAndhaso'pi dizaH, dizaH ca te kumArA: dikkumAdAsI-dAsakarmaratA dAsI krItA vA svIkRtA raaH| (ta. vRtti bhuta. 4-10) / satI / (lATIsaM. 6-105) / / 1jo deva jaMghAnoM pora pAvoM ke agrabhAga meM praSika dAsakarma karane vAlI yA krIta (kharIdI huI) svIkRta sundara, varNa se zyAma aura hAthI ke cihna se yukta (rakhaMla) strIko dAsI kahate haiN| hote haiM ve vikkumAra kahalAte haiN| 4 jo avakAza dAsI-dAsapramAraNAtikrama-tathA dAsIdAsapramA- detI haiM ve dizAyeM kahalAtI haiN| dizAmoM meM krIr3A NAtikrama iti sarvadvipada-catuSpadopalakSaNametat / tatra karane vAle amRtabhojiyoM (devoM) ko bhI vika Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dikzuddhi] 520, jaina-lakSaNAvalo [digvirati (dizA) kahA jAtA hai| tadanusAra dizAsvarUpa vadhi dikSu dazasvapi nijecchayA / nAkrAmati punaH devoM ko dikkumAra jAnanA caahie| proktaM prathamaM tad guNavatam // (subhA. saM. 792) / dikazuddhi-dikazaddhiH prAcyadIcIjina-jina caityA. 11. kabaSTake'pi kRtvA maryAdAM yo na laGayati dhdhisstthitaashaasmaashrynnsvruupaa| (dha. vi. ma.va. dhanyaH / digviratestasya jinarguNavataM va.thyate prathamam / / 3-14) / (amita. zrA. 6-76) / 12. yaddazasvapi kASThAsu pUrva va uttara dizAgata jina aura jinacaityAlaya / vidhAya vidhinA'vadhim / na tataH parato yAti mAdi se adhiSThita dizAtroM ke prAzraya se kI jAne prathamaM tad guNavatam / / (dharmapa. 19-74, pR. 276) / vAlI zuddhi ko dikzuddhi kahate haiN| 13. tatra prAcI-pravAcI-udIdhI-pratIcI-Urdhva-adhodigAcArya-digAcArya: sacittAcitta-mizravastvanu- vidizazceti / tAsAM parimANaM yojanAdibhiH parva. jnyaayii| (ta.bhA. siddha. vR. 6-6, pR. 208 tAdiprasiddhAbhijJAnazca, tAzca dizo duSparihAraH yogazA. svo. viva. 4-60) / kSudrajantubhirAkulA / atastato bahirna yAsyAmIti sacitta, pracitta aura mizra vastanoM ke prahaNa karane nivRttidigvirtiH| (cA. sA. pR.8) / 14. pUvakI anujJA dene vAle prAcArya ko vigAcArya kahate haiN| ttara-dakkhiNa-pacchimAsu kAUNa joyaNapamANaM / parado digdAha-dizAM dAha utpAtena dizo'gnivarNAH / / gamaNaNiyattI disi vidisi guNavvayaM paDhamaM // (vasu. (mUlA. va. 5-77) / zrA. 213) / 15. tatra sUryodayalakSitA pUrvA, upadravasvarUpa se dizAmoM ke agni ke samAna lAla zeSAzca pUrva-dakSiNAdikAH sapta, tathA Urdhvamadhazca varNa hone ko digdAha kahA jAtA hai| dve, evaM dazasu dikSu viSaye gamanaparimANakaraNalakSaNaM digvirati-1. disi vidisi mANa paDhamaM vrataM niyamo digvtm| (gha. bi. mu.ba. 3-17) / xxx 1 (cA. prA. 24) / 2. digvalayaM pari. 16. jaMtu disAveramaNaM gamaNassa dujaM ca primaannN| gaNitaM kRtvAto'haM bahirna yAsyAmi / iti saGkalpo- taM ca guNavvayapaDhamaM bhaNiyaM jiyarAyadosehi / / (dharmadigvatamAmRtyaNupApavinivRttya / / (rtnk.4-68)| ra. 148) / 17. dazasvapi kRtA dikSu yatra sImA 3. dik prAcyAdiH, tatra prasiddharabhijJAnaravadhiM kRtvA na ladhyate / khyAtaM digviratiriti prathamaM tad guNaniyamanaM digvirativratam / (sa. si. 7-21) / vratam ||(yogshaa. 3-1; tri.za. pu. ca. 1, 3, 65); 4. digvataM nAma tiryagUrvamadho vA dazAnAM dizAM aindrI, mAgneyI, yAmyA, naiRtI, vAruNI, vAyavyA, yathAzakti gmnprimaannaabhigrhH| (ta. bhaa.7-13)| kauverI, aizAnI, nAgI, brAhmIti daza dizastAsu, 5. UdhiodigvidikasthAnaM kRtvA ttprimaanntH| apizabdAdeka-dvi-vyAdidikSvapi, sImA maryAdA pUnarAkramyate naiva prathamaM tada guNavratama / / (varAMgaca. kRtA pratipannA yatra vrate sati na ladhyate nAti15-117) / 6. tatra dizA sambandhi dikSa vA vrata- kramyate tatprathama guNavatam / (yogazA. svo. viva. metAvatsu pUrvAdivibhAgeSu mayA gamanAdyanuSTheyam, na 3-1) / 18. yatprasiddha rabhi jJAnaH kRtvA dikSu dazaparataH; ityevaMbhUtaM digvatam / (prAva. hari. vR. 6, svapi / nAtyetyaNuvratI sImA tatsyAdigvirativratam // pR. 827) / 7. yaH prasiddharabhijJAnaH kRtAvadhya- (sA. gha. 5-2) / 16. kRtvA saMkhyAnamAzAyAM ntikrmH| digvidikSa guNeSvAdyaM vedyaM digviravi- tato bahirna gamyate / yAvajjIvaM bhavatyetad digvatavratam // (ha. pu. 58-144) / 8. jaha lohaNAsaNa- saMgapamANaM havei jIvassa / savvadisANa dikSu pradikSu ca himAcala-vindhyaparvatAdikamabhijJAnapamANaM taha lohaM NAsae NiyamA // jaM parimANaM pUrvaka maryAdAM kRtvA parato niyamagrahaNaM digviratikoradi disANa savvANa suppasiddhANaM / uvamogaM vratamucyate / (ta. vRtti bhuta. 7-21) / 21. dazajANittA guNavvadaM jANa taM paDhama // (kAtike. dikSvapi saMkhyAnaM kRtvA yAsyAmi no bahiH / tisstthe341-42)| 6. pravidhAya suprasiddharmaryAdA sarvato- dityA''mRteyaMtra tatsyAd digvirativratam / / (dharmasaM. .'pybhijnyaanH| prAcyAdibhyo digbhyaH kartavyA virati- zrA. 7-3) / 22. suprasiddhAnAM jagadvikhyAtAnAM ravicalitA / / (pu. si. 137) / 10. yadvidhAyA- dazadizAnAmAzAnAM pUrva-pazcima-dakSiNottara-dizAnAM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digvata] 521, jaina-lakSaNAvalI [divAbrahmacArI catasRNAM agni-naiRtya-vAyavIzAnavidizAnAM cata- 1 tIsa muhUtoM kA eka dina hotA hai| 2 cAra sRNAM UrdhvadizaH adhodizazceti dazadizAM parimANaM pauruSiyoM kA eka divasa yA dina hotA hai| 4 cAra maryAdA yojanAdyaH saMkhyA, ataH paraM ahaM na gacchAmi prahara kA eka divasa hotA hai, athavA sUrya ke dvArA iti niyamena maryAdA kriyate / athavA dazasU dikSa jo prAkAza kA bhAga apanI prabhA se vyApta kiyA himAcala-vindhyaparvatAdikaM abhijJAnapUrvakaM maryAdAM jAtA hai vaha divasa kahalAtA hai / 5 solaha muhUrta kRtvA parato niyamagrahaNaM digvirtivrtmucyte| kA divasa hotA hai| 10 bAraha prAdi mahUtoM kA (kAtike. TI. 341-42) / 23. parimANavataM divasa hotA hai / grAhya dikSu sarvAsu srvdaa| svazaktyA''ma- [tma.] divasabhRtaka-bhriyate poSyate smeti bhRtaH, sa guroH pAzva tadAdyaM syAd guNavratam / / (pU. upA. evAnukampito bhUtakaH, karmakara ityarthaH / pratidivasa 28) / 24. digviratiryathAnAma dikSu prAcyAdi- niyatamUlyena karmakaraNArtha yo gRhyate sa divasabhRtakaH / kAsu ca / gamanaM pratijAnIte kRtvA miimaanmaahNtH|| xxx iha gAthe-divasabhayo u gheppai (lATIsaM. 6-111) / chiNNeNa dhaNeNa divasa devasiyaM (sthAnA. abhaya. vR. 2 dizAsamUha ko maryAdita karake "maiM isase bAhira 4,1,271) / nahIM jAUMgA" aisA jIvana paryanta ke lie niyama anukampApUrvaka jisakA bharaNa-poSaNa kiyA jAtA hai karake usase bAhira nahIM jAnA, ise digvirati yA vaha bhataka kahalAtA hai| jo bhUtaka pratidina nizcita digvata kahate haiN| malya se-niyamita vetana dekara--kArya karane ke digvrata-dekho digvirati / lie grahaNa kiyA jAtA hai use divasabhRtaka dinabrahmacArI-dekho divaabrhmcaarii| divasa-1. xxx muhuttayA tIsaM / divaso divAbrahmacArI-1. niSevate yo divase na naariixxx|| (ti. pa. 4-288) / 2. cauporisiyo muddAmakandarpamadApasArI / kaTAkSavikSepazarairaviddho davaso xxx // (prAva. ni. 730) / badina brahmacara: sa baddhaH // (amita. zrA. 7-72) 3. xxx triMzanmuhUrtA dinraatrirekaa| (varAMga- 2. maithunaM bhajate maryo na divA yaH kadAcana / divAca. 27-5) / 4. divasazcatuSpraharAtmakaH, yadvA maithunanirmuktaH sa budhaiH prikiirtitH|| (subhA. saM. AkAzakhaNDamAdityena svabhAbhiAptaM tadivasam 838) / 3. dharmamanA divase gatarAgo yo na karoti ityucyate / (prAva. ni. hari.. 663, pR. 257) / vadhajanasevAm / taM dinamaithunasaMgaviraktaM dhanyatamaM 5. SoDaza muhUrtA divasaH / (prAva. bhA. hari. va. nigadanti mahiSThAH / / (dharmapa. 16-58) / 4. maNa198, pa. 465) / 6. ekkabIsasahassa-chassaya- vayaNa-kAya-kaya-kAriyANumoehi mehaNaM nnvdhaa| mettapANehi saMvacchariyANa divaso hodi| ettha puNa divasammi jo vivajjai guNammi so sAvano chaTTo / egalakkha-terahasahassa-NaudisayapANehiM divaso hodi| (vasu. bA. 266) / 5. manovAkkAyasaMzuddhayA (dhava. pu. 3, pR. 67); triMzanmuhUrto divsH| divA no bhajate'GganAm // bhaNyate'sau divAbrahma(dhava. pu. 4, pR. 318); tIsamuhuttehi divaso cArIti brahmavedibhiH // (bhAvasaM. vAma. 538) / hodi / (dhava. pu. 13, pR. 300) / 7. tIsamuhutto 1 uddhata kAmadeva ke mada ko naSTa karane vAlA jo divaso xxx1 (bhAvasaM. de. 314) / 8. tIsa- strI ke kaTAkSapAta rUpa bANoM se na bedhA jAkara muhattaM divasaM xxx (jaM. dI. pa. 13-7) / dina meM ukta strI kA sevana nahIM karatA hai vaha 6. catuSpraharAtmako divasaH yadi vA yAvadAkAza- dinabrahmacArI yA divAbrahmacArI kahalAtA hai| khaNDamAdityena svaprabhAbhiptiM tAvadAkAzapari- 4 jo mana, vacana, kAya va kRta, kArita, anumodanA bhramaNacchinnaH kAlo divsH| (prAva. malaya. va. ina nau prakAroM se dina meM maithuna kA parityAga karatA 663, pR. 341) / 10. dvAdazAdimuhatoM divsH| hai use chaThA-chaThI pratimA kA dhAraka-zrAvaka (prAva. bhA. malaya. va. 200, pR. 563) / jAnanA caahie| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ divyadhvani ] divyadhvani- - 1. jAde praNataNANe NaTThe chadumaTThiImAmi / NavatripadatthasArA ( dhava. - tthaganmA) divvaNI kahai suttatyaM // ( ti pa 1-74; dhava. pu. 1, pR. 64 ud) / 2. svargApavargagamamArgavimANeSTaH saddharmatastvakathane kapaTustrilokyA: / divya dhvanirbhavati te vizadArtha sarvabhASAsvabhAva pariNAmaguNaprayojyaH // ( bhaktAmara 35 ) / 3. kerisA sA (divvajbhuNI ) ? sabvabhAsAsarUvA zrakkharANakkharapiyA aNaMtatthagambhabIjapadaghaDiyasarIrA tisaMjbhU-3-118) | visaya chaghaDiyAsu niraMtaraM payaTTamANiyA iyarakAle su saMsaya-vivajjAsANajbhavasAya bhAvagayagaNaharadevaM paDi vaTTamANasahAvA saMkara va digarAbhAvAdo visadasarUvA ekaNavIsamma kahAkahaNasahAvA / ( jayadha. 1, pU. 126) / 4. sakalavacanabhedAkAriNI divyabhASA / jIva. va. 6-16, pu. 111 ) / 1stha avasthA ke jJAna ( kSAyopazamika [matyAdi) ke naSTa ho jAne para pragaTa hue ananta jJAna ( kSAyika kevalajJAna ) ke dvArA jo jIvAjIvAdi nau padArtho se sambaddha sUtra va artha kA kathana karatI hai use divyadhvani kahA jAtA hai / 3. jo sarvabhASAmayI hai, akSarAtmaka bhI hai dhora anakSarAtmaka bhI hai, ananta prartha-gabhita bIjapadoM se yukta hai, tInoM saMdhyA samayoM meM chaha ghar3I nirantarapravartamAna hotI hai, itara samaya meM saMzaya, viparyaya, va anadhyavasAya ko prApta gaNadharadeva ke prati pravartamAna hotI hai, saMkara-vyatikara doSoM ke prabhAva se nirmala svarUpa vAlI hai, tathA jo svabhAvata: unnIsa dharmakathAnoM kA nirUpaNa karatI hai; aisI pratizaya vAlI tIrthaMkaroM kI vANI ko divyadhvani yA divyabhASA kahate haiM / divyabhASA - dekho divyavvani / dizA - 1. sagaTTANAdo kaMDujjuvA disA NAma / ( va. pu. 4, pR. 226 ) / 2. disA paraloka bigupadarzanaparasUriNA sthApitaH bhavatAM dizaM mokSavarta[ ] nyAzrayamupadizati yaH sUriH sa dizA ityucyate / (bha. A. vijayo. 68 ) / 3. disA elAcArya: saMghAdhipatinA yAvajjIvamAcAryakatyAgena svapadepratiSThitaH svasamAnaguNagrAmaH, svaziSyaH ityarthaH / (bha. prA. mUlA. 68 ) / 1 apane sthAna se vANa ke samAna sIdhe kSetra ko [dIpaka samyaktva 522, jaina-lakSaNAvalI dizA kahA jAtA hai / 2 jo saMghAdhipati ke dvArA apane pada para pratiSThita kiyA gayA hai, prApako ( yA bhavya jIvoM ko) paraloka kI dizA dikhalAne vAlA hai, tathA mokSamArga ke prAzraya kA upadezaka hai, aise sUri ko dizA kahA jAtA hai| dIkSA - 1. dIkSA sarvasattvAbhayapradAnena bhaavstrm| ( paMcava. svo vR. 6, pR. 4) / 2. dIkSAM sarvasaMgaparityAgalakSaNAM bhavanAzinIm / ( jambU. ma. 1 samasta prANiyoM ko abhayadAna ke dvArA jo bhAvasatra - antaraMga sadAvarta (dainika annadAna kA sthAna ) hai usakA nAma dIkSA hai / 2 samasta parigraha ke parityAga ko dIkSA kahA jAtA hai / dIkSAguru - 1. liMgaragar3haNe tesi guru tti pavvajjadAyago ! hodi / ( prava. sA. 3- 10 ) / 2. yato liGgagrahaNakAle nirvikalpasAmAyikasaMyamapratipAdakatvena yaH kilAcAryaH pravrajyAdAyaka: sa guruH / ( prava. sA. pramRta. vR. 3 - 10 ) / liMga (jinalaga) grahaNa ke samaya dokSAdAnapUrvaka nirvikalpa sAmAyika saMyama ke pratipAdaka prAcArya ko dIkSAguru kahate haiM / dIkSAyogya - suddho jAi-kuleNaM ruveNaM taha ya uvasamI dhIro / saMviggamaNo tuTTho pavvajjaM kappae puriso // (zrA. di. pR. 75 ud) / jo jAti aura kula se zuddha rUpavAna, zAntapariNAmI, dhIra, santuSTa evaM saMsAra se udAsIna ho; vaha dIkSA grahaNa karane ke yogya hotA hai / dona - dInAH punaH "dIG kSaye" iti vacanAt kSINasakalaghamarthi* kAmArAdhanazaktayaH / (dha. bi. mu. va. 1-18) / jisakI dharma, artha zrora kAmasevana kI samasta zaktiyAM kSINa ho gaI hoM use dona kahate haiM / dIpaka samyaktva - 1. sayamiha micchaddiTThI SammakahAIhi dIvai parassa | sammattamiNaM dIvaga kAraNaphalabhAvao neyaM // ( bhA. pra. 50 ) / 2. dIpakaM tadyadanyeSAmapi samyaktvadIpakam / (tri. za. pu. ca. 1, 3, 610 ) / 1 jo svayaM mithyAdRSTi hokara dharmakathA prAdikoM ke dvArA dUsare ke samyaktva kA prakAzaka hotA hai use Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIptatapa] kAraNa meM kArya ke upacAra se dIpaka samyaktva kahA jAtA hai / dIptatapa - 1. bahuvihauvavAsehi ravisamavaMta kAya kiraNogho / kAya-maNa-vayaNabaliNo jIe sA ditta tavariddhI / ti pa 4 - 1052) / 2. mahopavAsakaraNe'pi pravardhamAna kAya vAGmAnasabalAH vigandharahitavadanAH padmotpalAdisurabhiniHzvAsAH prapracyutamahAdIptizarIrA: dIptatapasaH / (ta. vA. 3, 36, 3) / 3. dIptihetutvAddIptaM tapaH, dIptaM tapo yeSAM te dIptatapasaH / cauttha chuTTamAdiuvavAsesu kIramANesu jesi tava jaNidatta dvimAhappeNa sarIratejo paDidiNaM vaDDhadi ghavalapakkhacaMdasseva te risapro dittatavA / (ghava. pu. 6, pU. 60 ) / 4. mahopavAsakaraNe'pi pravarddhamAnakAyavAGmanobalAH durgandharahitavadanA padmotpalAdisurabhiniHzvAsAH pratidina pravarddhamAnA'pracyutamahAdIptizarIrA: dIptamanasaH [ tapasaH ] / ( cA. sA. pR. 8) / 5. dehadIptyA prahRtAndhakArA dIptitapasaH / ( yogibha. TI. 14) / 6. zarIradIptyA dvAdazArkatejaskAH diipttpsH| (ta. vRtti zruta. 3-36) / 2 jisa Rddhi ke prabhAva se mahAupavAsoM ke karane para bhI jinakA manobala, vacanabala aura kAyabala bar3hatA hI rahatA hai; mukha durgandha se rahita aura niHzvAsa kamala-puSpAdi ke samAna sugandhita hotI hai, tathA jinake zarIra kI dIpti pravinaSTa rahatI hai; ve dIptatapa-dIptatapa nAmaka - Rddhi ke dhAraka hote haiM / dIrgha - dvimAtro dIrghaH / ( dhava. pu. 13, pR. 248 ) / do mAtrA uccAraNa kAla vAle svarako dIrgha kahate haiM / dIrgha hrasva anuyogadvAra - dIhe rahasseti aNiyogaddAraM payaDi-dvidi-praNumAga- pade se assidUNa dIharahasyattaM paruvedi / ( dhava. pu. 6, pR. 235) / dIrgha-hrasva anuyogadvAra vaha hai a: prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kA Azraya lekara dIrgha hrasvatA kI prarUpaNA karatA hai / : durabhi - dormukhyakRtaH durabhi: / (anuyo. hari. bR. pU. 60 ) / durmukhatA (vimukhatA ) ko utpanna karane vAlI gandha kA nAma durabhi hai / durabhigandhanAma - 1. jassa kammassa udaeNa sarIrapoggalA duggaMdhA hoMti taM durahigaMvaM NAma / 523, jaMna-lakSaNAvalI [ durNaya ( va. pu. 6, pR. 75) / 2. yasya karmaskandhasyodayena zarIrapudgalA durgandhA bhavanti tad durgandhanAma | (mUlA. va. 12-164 ) / 3. yadudayAd durabhigandha: zarIreSUpajAyate, yathA lazunAdInAm, tad durabhigandhanAma / ( prAya malaya. vR. 23-263. pU. 473) / 1 jisa karma ke udaya se zarIragata pudgala durgandhayukta hote haiM use durabhigandha yA durgandha nAmakarma kahate haiM / durga - 1. yasyAbhiyogAt pare duHkhaM gacchanti durjanodyogaviSayA vA svasyApado gamayatIti durgam / ( nItivA. 20 - 1, pR. 168) / 2. XX X tathA ca zukraH - yasya durgasya saMprApteH zatravo duHkhamApnuyuH / svAminaM rakSayatyeva vyasane durgameva tat // daMSTrAvirahitaH sarpo yathA nAgo madacyutaH / durgeNa rahito rAjA tathA gamyo bhaved ripoH // jisake rahane se zatru duHkha ko prApta hote haiM prathavA jo zatruoMoM ke khojane ke udyogaviSayaka prapanI zrApattiyoM ko jatalAtA hai vaha durga kahalAtA hai / yaha durga kA nirukta lakSaNa hai / durgandhanAma - dekho durabhigandhanAma / durjana - XXX durjanA doSavittakAH / (ma. pu. 1-84) / doSarUpa dhana se sampanna - dUsaroM ke doSoM ke dekhane vAle- puruSoM ko durjana kahate haiM durNaya - 1 tathA coktam - XXX durNayastannirAkRti. // tatpratyanIkapratikSepo durNayaH / (bhraSTaza. 106) / 2. bhedAbhedAtmake jJeye bhedAbhedAbhisandhayaH / ye te'pekSA'napekSAbhyAM lakSyante naya-durnayA: // ( laghIya. 5- 30, pR. 605 ) / 3. sAvadhAraNAni vAkyAni durNayA: / ( dhava. pu. 6, pU. 183 ) / 4. pravizeSeNa guNa- paryAyeSu mithyAtvapratipatyA dravyArthAvadhAraNaM kvacit keSucit vA pratyabhijJAvisaMvAdAt sarveNa tadvisaMvAdAt paryAyAvadhAraNaM ca durNayaH tattvapratikSepAt / (siddhivi. svo vR. 10-6, pU. 668, paM. 27-28 ) ; sarvathA dravyapratikSepe paryAyaprarUpaNakramo'yaM durNayaH / (siddhivi. svo vR. 10-27. pu. 666, paM. 26 ) ; nirapekSAH paraviSayaniSeddhAraH nayAH durNayA: / (siddhivi. svo vR. 10-27, pU. 661, paM. 14 ) ; vijJeyA durNayAzca kumatibhUtAH / ( siddhivi. vU. 10-28, pU. 661, paM 25) / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durdara] 524, jaina-lakSaNAvalI [durvRSTi 5. apekSAto niSkrAnto nirasto vA apekSA yenAso kammasmudaeNa jIvo dUhavo hodi taM dUhavaM NAma / nirapekSaH--dunayaH / (nyAyaku. 6-71, pR. 763) / (dhava. pu. 13, pR. 366) / 7. yato'prItikaro6. itaretarAkAMkSArahitastu durnayaH / (prAva. ni. 'nyeSAM nAmnA durbhaganAma tat / (ha. pu. 58-27) / malaya. vR. 54, pR. 370) / 8. saubhAgyaviparItalakSaNaM durbhaagnaam| (ta. bhA. * 2 bhedAbhedasvarUpa vastu meM jo anapekSA se-viruddha siddha. vR. 8-12) / 6. durbhaganAmakarmodayAdupakAraM dharma kI apekSA na karake-bheda-prabheda kA abhiprAya kurvannapi janApriyo bhavati / (paMcasaM. svo. va. 3, hotA hai, ise durnaya kahA jAtA hai| 126, pa. 38) / 10. dahagakammadae pUNa dahano durdara-dekho darduradoSa / so sylloyss| (karmavi. ga. 144) / 11. durbhagadina-durdinaH patadudakAbhrasaMyukto divasaH / nAma yadudayAdupakArakRdapi janasya dveSyo bhavati / (nUlA. va. 2-75) / uktaM ca-uvagArakArago vi huna ruccae dubbhagassujala barasAte hue meghoM se vyApta dina ko dudina de| (prajJApa. malaya. vR. 263, pR. 474; prava. kahate hai| sAro. vR. 1265) / 12. tadviparItaM durbhaganAma / durdhyAna-duriti zabdo vaikRte vartate, vikRto varNo uktaM ca-upakArakArago vi hu Na ruccai dubbhadurvarNa iti yathA, evaM vikRtaM dhyAnaM vikArAntara. gassudae / (dharmasaM. malaya. va. 620) / 13. yadumApannaM duni miti / athavA vyuddho duHzabdaH, Rddhi- dayena rUpalAvaNyasahito'pi dRSTa: zruto vA pareSAmaviyuktA yavanA duryavanam, duSkaM (STaM ?) bIjamiti, prItijanako bhavati tad durbhaganAma / (ta. vRtti zruta. evaM dhyAnalakSaNavinirmuktaM durdhyAnam / anIpsAyAM 8-11) / 14. yadudayAt rUpAdiguNopete'pi aprIti vA daHzabdaH, anIpsito'syA bhaga iti durbhagA kanyA, vidaghAti janaH tad durbhaganAma / (go. ka. jI.pra. evamanIpsitaM durdhyAnamiti / (ta. bhA. siddha. vR. 33) / 6-28) / 1 jisa karma ke udaya se rUpAdi guNoM se sampanna . dhyAna ke sAtha upayukta 'dura' zabda vikAra artha kA hokara bhI prItikara nahIM hotA use durmaga nAmakarma vAcaka hai--jaise durvarNa, ata: vikRta dhyAna kA nAma kahate haiN| 2 durbhagatA ke janaka karma ko durbhaga dRAna hai| athavA 'dura' kA artha Rddhi se vihIna nAmakarma kahA jAtA hai| 11 jisa karma ke udaya se hai, tadanusAra Rddhi se rahita dhyAna ko duni upakAra karane vAlA bhI vyakti logoM ko abhiya jAnanA caahie| anicchita artha meM bhI 'dura' kA hotA hai use durbhaga nAmakarma kahate haiN| upayoga hotA hai - jaise durbhagA kanyA, isa prakAra durbhikSa-sAli-bIhi-java-godhUmAdidhaNNANaM dullajo dhyAna abhISTa nahIM hai vaha duni kahalAtA hai| hattaM dubbhikkhaM NAma / (dhava. pu. 23, pR. 366) / durbhaganAma-1. yadudayAd rUpAdiguNopeto'pya- sAli, brIhi, jo aura gehUM Adi kI durlabhatA kA prItikarastad durbhaganAma / (sa. si. 8-11, ta. nAma durbhikSa hai|| 1; bha. prA. vijayo. 2124, mUlA. va. duvinota-1. yo yuktAyuktayoravivekI vipryst12-166)| 2. daurbhAgyanirvartakaM durbhaganAma / matirvA sa duviniitH| (nItivA. 5-40, pR. 57) / (ta. bhA. 8-12) / 3. yadudayAd rUpAdiguNopeto. 2. tathA ca nArada:-yuktAyuktaviveka yo na jAnAti .svi aprItikarastada durbhaganAma / rUpAdiguNopeto'pi mhiiptiH| durvattaH sa parijJeyo yo vA vAmamatirbha* san yasyodayAt pareSAmaprItiheturbhavati tad durbhaga- vet // (nItiyA. TI. 5-40, pR. 57) / nAma / (ta. vA. 8, 11, 24) / 4. dIrbhAgyaM yogya-ayogya ke viveka se rahita athavA viparIta . nAmAniSTo manaso yo'priyaH durbhagastadbhAvo dau - buddhi vAle rAjA ko duvinIta kahate haiN| gyaM yasya karmaNa udayAditi / (la. bhA. hari. va. durvRSTi-ativRSTaya vRSTiliGgA svagatakSAratvAdi.8-12) / 5. tadviparItaM sa meti / (zrA. guNena sasyasampAdane prakSamA vA dRSTiH / (dhava. pu. pra. TI. 23) / 6. itthI-purisANa duhavabhAvaNivva- 13, pR. 336) / ttayaM dahavaM NAma / (dhava. pu.6, pR. 65); jassa adhika varSA kA honA yA varSA kA na honA, athavA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSTa] 525, jaina-lakSaNAvalI [duSprayuktakAyakriyA apane meM vartamAna kSAratA prAdi gaNa ke kAraNa jo pratilekhanaM jIvapramAdamantareNa daSpratilekhasaMyamaH / dhAnya ke utpAdana meM asamartha rahatI hai use duSTi (mUlA. vR. 5-220) / kahA jAtA hai| bhalI bhAMti pramArjana na karake isa prakAra se pramArjana duSTa-duSTaH kaSAyaviSaya[viSa] dUSitaH / (prAcA. karanA ki jisase jIvoM kA vighAta ho athavA di. pR. 74) / unheM pIr3A pahuMce, isakA nAma duSpratilekha hai| kaSAyarUpa viSa se dUSita manuSya ko duSTa kahate haiN| usakA saMyamana karanA-prayatnapUrvaka sAvadhAnI se duSpakvAhAra-1. asamyakpakvo duHpakvaH / (sa. pratilekhana karanA, ise duSpratilekhasaMyana kahA si. 7-35) / 2. dusspkvaastvrdhsvinnaaH| (zrA. jAtA hai| pra. TI. 286) / 3. asamyak pakvo duSpakvaH / - duSTamubhrAntacetasaH pratyUpekSaNaM antastaNDulabhAvenAtikledanena vA duSTha pakva pAhAro / (zrA. pra. ttii.323)| duSpakva ityucyate / (ta. vA. 7, 35, 6) / vyAkulacitta hokara dekhI gaI bhUmi para zayyA va 4. duSpakvaM mandapakvamabhinnatandula phala-loSTa-yava saMstara vichAnA aura mala-matrAdi kA kSepaNa karanA, godhUma-sthUlamaNDakakaNDukAdi, tasyAbhyavahAraH aihika yaha duSpratyupekSaNa nAma kA proSadhopavAsa kA eka pratyavAyakArI yAvatA vAMzena sacetanastAvatA para aticAra hai| lokamapyupahantIti / (ta. bhA. siddha. vR.7-30)| duSpramuSTadoSa-pAlokyA'samyak pratilikhya tad 5. sAntastandula bhAvenAtikledanena vA duSTaH pakvo gRhRto nikSipato vA tRtIyo duSpramRSTa saMjJo doSaH / duSpakvAhAraH / (cA. sA. pR. 13) / 6. tathA (bha. prA. mUlA. 1198) / duSpakvo mandapakvaH, sa cAsAhArazca duSpakvAhAraH / dekhakara bhalIbhAMti pramArjana na karate hae kisI sa cArghasvinnapRthuka-tandula-yava-goghUma-sthUlamaNDaka vastu ke uThAne yA rakhane ko duSpramRSTadoSa kahate karkaTakaphalAdiraihikapratyavAyakArI, yAvatA cAMzena sacetanastAvatA paraloka mupahanti, pRthakAderdaSpakvatayA hai| yaha prAdAnanikSepasamiti kA tIsarA doSa hai| sambhavatsacetanAvayatvAt, pakvatvenAcetana iti bhujA- duSpramRSTanikSepAdhikaraNa-- duSpramRSTa mupakaraNAdi nasyAticAraH paJcamaH / (yogazA. svo. viva. nikSipyamANaM duSpramRSTa nikSepAdhikaraNam, sthApanAdhi. 3-18) / 7. asamyak payo duHpakvaH asvinna:, karaNaM vA dussprmRssttnikssepaadhikrnnm| (bha. prA. pratikledanena vA duSTa: pakvo dagdhapakvaH duHpakvaH, vijayo. 814) / tasya pAhAraH duHpkvaahaarH| (ta. vRtti zruta. 7, rakhe jAne vAle upakaraNAdi ke acchI taraha pramA35) / . pAhAraM snigdhagrAhizca (?) durjaraM jaTha- jana kiye binA yA asAvadhAnI se pramArjana karate rAgninA / asaMkhyAtavatastasya doSo duSpakvasaMjJakaH / hue rakha dene ko athavA jahAM unheM sthApita karanA (lATIsaM. 6-218) / hai usa sthAna kA pramArjana na karake hI sthApita 1 ThIka se na pake hue prAhAra ko duSpakvAhAra kahate karane ko duSpramRSTa nikSepAdhikaraNa kahate haiN| haiN| 2 prAdhe pake hue pAhAra kA nAma duSpakvAhAra duSprayuktakAyakriyA-1. pramattasaMyatasyAne kartavya. hai| 6 manda pake hue (adhapake) AhAra ko tAsu bahuprakArA duSprayogakAyakriyA / (ta. bhA. siddha. duSpakvAhAra kahate haiN| jaise-adhapake pRthuka (zAka- v.6-6)| 2. duSprayuktasya duSTaprayogavato dapra. vizeSa), cAvala, jau, gehUM, sthUlamaNDaka (moTI NihitasyendriyANyAzritgeSTAniSTa biSayaprAptI manAka roTI ?) aura kakar3I prAdi jo svAsthya ke lie saMvega-nirvedagamanena tathA anindrimAzrityAzubhamanaH hAnikAraka hai aise daSpakva mAhAra ke grahaNa karane saMkalpadvAreNApavargamAgaM prati darvyavasthitasya para duSpakbAhAra nAma kA bhogopabhogaparimANavata pramattasaMyatasyetyarthaH, kAyakriyA dusspryuktkaaykriyaa| kA aticAra hotA hai| (sthAnA. abhaya. va. 2-60, pR. 38) / duSpratilekhAsaMyama- duHpratilekho duSThu pramArjanaM 3. duSTaM prayuktaM prayogaH kAyAdInAM yasya sa dAprathaktaH, jIvaghAta-mardanAdikArakama, tasva saMnanaM yatnena tasya kAyikI duHprayuktakAyikI, iyaM pramattasyApi Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSprayogakAyakriyA] 526, jaina-lakSaNAvalI [duHzruti bhavati, pramatte sati kAyaduHprayogasambhavAt / (prajJApa. pIDAlakSaNaH pariNAma prAtmano duHkhamityaryaH / (ta. malaya. vR. 22-276, pR. 435-36) / bhA. siddha. va. 6-12) / 6. pArataMtryaM hi duHkham / 1 pramattasaMyata ke aneka kartavya kAryoM ke viSaya meM (ta. zlo. 245, pR. 50); pIDAlakSaNaH pariNAmo jo bahuta prakAra se yogoM kI duSpravRtti hotI hai use duHkham / (ta. zlo. 6-11) / 7. jaM NokasAyaduSprayogakAyakriyA kahate haiM / 2 duSTa prayoga vAlA- vigghaMca ukkANa baleNa dukkhapahudINaM / asuhapayaDINaasAvadhAna-vyakti indriyoM ke prAzraya se iSTa- dayabhavaM iMdiyakhedaM have dukkhaM // (la. sA. 610) / aniSTa viSayoM kI prApti hone para jo kiMcit 8.duHkham asAtodayarUpaM tatkAraNaM ca / (sUtrakR. sU. saMveda aura nirveda ko prApta hotA hai tathA mana kA zI.va. 1, 12, 21) / 6. duHkhmpriitiH| (nItivA. prAzraya karake prazabha saMkalpa dvArA mokSamArga ke prati 6-17) / 10. yasmin vastUni duSTe pAcchAdite avyavasthita rahatA hai usa pramattasaMyatake zarIra se vA prItirvairAgyaM bhavati tad duHkhamabhidhIyate zreSThehone vAlI pravRtti kA nAma duSprayuktakAyakriyA hai| 'pi ca vastUni / tathA ca zukra:-yatra no jAyateduSprayogakAyakriyA-dekho duSprayuktakAyakriyA / prItirdaSTe vAcchAdite'pi vA / tacchaSThamapi duhitA-dogghi ca kevalaM jananI stanyArthamiti duHkhAya prANinAM samprajAyate // (nItivA. TI. 6, duhitaa| (uttarA. ni. zA. vR. 1-57, pR. 38) / 17) / 11. duHkhayatIti duHkhaM vedanAlakSaNaH pari. jo kevala dUdha ke lie mAtA kA dohana karatI hai NAmaH / (ta. vRtti zruta. 6-11) / uptakA nAma duhitA (putrI) hai| yaha duhitA kA 1 antaraMga meM asAtAvedanIya karma kA udaya hone para nirukta lakSaNa hai| bAhya dravyAdi ke paripAka kA nimitta milane se jo duHkathA- duHkathA duSTA-cittakAluSyakAriNI, citta meM paritApa (pIr3A) pariNAma hotA hai use kathA kAma-krodhAdikathA rAjAdikathA vaa| (sA.gha. vaHkha kahate haiN| 6-14) / duHkhavipAka-se ki taM duhuvivAgA ? duhavivAgesu citta ko kaluSita karane vAlI kAma-krodhAdi kI NaM duhavivAgANaM nagarAI ujjANAI vaNasaMDAI ceiyA rAjAdi ko kathA (carcA) karane ko du:kathA AI samosa raNAI rAyANo ammApiyaro ghammAkahate haiN| arimA dhammakahANo ihaloina-paraloiyA iDhiduHkha-1. asadveo'ntaraGgahetau sati bAhyadravyAdi- visesA nirayagamaNAI saMsArabhavapavaMcA dahaparaMparAyo paripAkanimittavazAdutpadyamAnaH paritAparUpaH pari- dukulapaccAyAIpro dulahabohimattaM prAdhavijjai se taM NAmaH duHkhamityAkhyAyate / (sa. si. 5-20); duhvivaagaa| (nandI. sU. 55, pR. 234) / pIDAlakSaNaH pariNAmo duHkham / (sa. si. 6-11; jisameM duHkhake vipAka se yukta jIvoM ke nagara, udyAna, ta. ilo. 6-11) / 2. tathA asadvadyodayAt Atma- vanakhaNDa, caitya, samavasaraNa (ekatra milApa), rAjA, pariNAmo yaH saMklezaprAyaH sa duHkham / (ta. vA. 5, mAtA-pitA, dharmAcArya, dharmakathA, aihalaukika va pAra. 20, 2)3; pIDAlakSaNa: pariNAmo duHkham / virodhi. laukika Rddhi vizeSa, narakagatigamana, saMsArabhavaprapaMca davyopanipAtAbhilaSitaviyogAniSTa-niSTha ra zravaNAdi- (60-70 varSa kI avasthA), daHkha kI paramparA, bAhyasAdhanApekSAdasaddhedyodayAdutpadyamAnaH pIDAlakSaNaH nindya phula meM utpatti aura bodhi kI durlabhatA, pariNAmo duHkhamityAkhyAyate / (ta. vA. 6,11,1) / ityAdi kI prarUpaNA kI jAtI hai vaha da:khavipAka 3. tatra duHkhayatIti duHkhaM bAdhAlakSaNaM shaariiraadiH| kahalAtA hai| (ta. bhA. hari. va. 6-12) / 4. asAdaM dukkhaM / duHpakvAhAra-dekho duSpakvAhAra / (dhava. pu. 6, pR. 35); aNiTThatthatamAgamo iTTattha- duHprayuktakAyikI-dekho dusspryuktkaaykriyaa| viyogo ca dukhaM NAma / (dhava. pu. 13, pR. 334); duHzruti-1. prArambhasaGgasAhasamithyAtvadveSarAgasiroveyaNAdI dukkhaM NAma / (dhava. pu. 15, pR. 6) / madamadanaiH / ceta: kaluSayatAM zrutiravadhInAM duHzrutirbha5. tatra duHkhayatIti duHkhaM vadhalakSaNaM virodhidravyAntaro- vati / / (ratnaka. 79) / 2. hiMsA-rAgAdipravardhanapanipAtAdabhimataviyogAniSTazrabaNAdasadvadyodayApannaH duSTa kathAzravaNa-zikSaNa-vyApRtirazubhazrutiH / (sa. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHSamaduHSamA ] si. 7-21; ta. vA. 7, 21, 14) / 3. hiMsAdikathAzravaNAbhIkSNavyAvR [pR] tilakSaNAccAzubhazruteH x x x / (ta. ilo. 7 - 21) / 4. hiMsA rAgA disaMdhiduH kathAzruti - zikSayA / pApavandhanibandho yaH saH syAt pApAzubhazrutiH / (ha. pu. 58-152 ) / 5. jaM savaNaM satthANaM bhaMDaNa vasiyaraNa- kAmasatthANaM / paradosANaM ca tahA aNatthadaMDo have carimo // (kArtike. 348 ) / 6. rAgAdivarddhanAnAM duSTakathAnAmabodha bahulAnAm / na kadAcana kurvIta zravaNArjanazikSaNAdIni // (pu. si. 145 ) / 7. rAgAdipravRddhito duSTakathAzravaNa-zikSaNavyAvRtirazubhazrutiH / (cA. sA. pu. 10 ) / 8. cittakAluSya kRtkAmahiMsAdyarthaM zrutazrutim / na duHzrutimapadhyAnaM nArtaraudrA tma cAnviyAt // (sA. pa. 5-6 ); XXX du: zruti kAmAdizAstrazravaNalakSaNAM XX X | ( sA. gha. svo . TI. 5 - 6 ) / 6. yatrA'dhIte zrute kAmoccATanakleza mUcrchanaiH / prazubhaM jAyate puMsAmazubhazrutiridhyate // ( dharmasaM. zrI. 7-13) / 10. hiMsA pravartakaM zAstram azvameghAdi, rAgapravartakazAstra kukkokanAmAdi, dveSapravartakaM zAstraM nAnAprakAram, madhu-mAMsAdipravartakaM zAstraM smRtyAdi, teSAM zAstrANAM kathanaM zikSaNaM vyApArazca duHzrutirucyate / (ta. vRtti zruta. 7 - 21) / 1 zrArambha, parigraha, parAkrama, mithyAtva, rAga, dveSa, abhimAna aura viSayAkAMkSA inake dvArA -- inheM utpanna karake - jo zAstra citta ko kaluSita karane vAle haiM unake sunane ko duHzruti kahate haiM / 2 hiMsA aura rAga-dveSa Adi ke bar3hAne vAlI kathAnoM ke sunane va zikSA dene prAdi meM pravRtta honA; isakA nAma du:zruti hai / 527, jaina - lakSaNAvalI duHSamaduHSamA - ekkavIsaM vAsasahassAI kAlo dusamadusamA / (bhagava. 6, 7, 5) / ikkIsa hajAra varSa vAle kAla ko duHSamaduHSamAkAla kahate haiM / duHSamasuSamA - 1. egA sAgarovamakoDAkoDIbho bAyAlIsae vAsasahassehi UNiyA kAlo dusamasusamA / ( bhagava. 6, 7, 5) / 2. tataH krameNa hAnI satyAM duHSamasuSamA bhavati ekasAgaropamakoTAkoTI dvicatvArizadvarSasahasronA / (ta. vA. 3. 27, 5) / [duHsvaranAma 1 byAlIsa hajAra varSoMse hona eka kor3AkoDi sAgara pramANa kAla kA nAma du:SamasuSamA hai / duHSamA - 1. ekkavIsaM vAsasahassAI kAlo dusamA / (bhagava. 6, 7, 5) / 2. tataH krameNa hAnI satyAM duHSamA bhavati ekaviMzativarSasahasrANi / (ta. vA. 3, 27, 5) / 1 ikkIsa hajAra varSa pramANa kAla kA nAma duHSamAkAla hai / duHsvaranAma - 10 tadviparItaM ( yannimittam zramanojJasvaranirvartanaM tat) du:svaranAma / ( sa. si. 6- 11; ta. ilo. 8 - 11) / 2. do: svarya nirvarta kaM duHsvaranAma / ( ta. bhA. 8-12) / 3. tadviparItaM duHsvaranAma / tadviparItaphalatvAt tadviparItam zramanojJasvaranirvartanakaraM duHsvaranAma / (ta. vA. 8, 11, 26) / 4. tathA duHsvaraM caiveti susvaranAmoktaviparItam / (zrA. pra. TI. 23) / 5. tadviparItaM duHsvaranAma / yattu zrUyamANamasukhamAvahati tad duHsvaranAmeti / ( ta. bhA. siddha. vR. 8 - 12) | 6. zramahuro saro dussaro, jahA gaddahuTTa- siyAlAdINaM / jassa kammassa udaeNa jIve dussaro hodi taM kammaM dusaraM NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 65 ) ; jassa kammassudaeNa kharoTTANaM va kaNNasuho saro Na hodi taM dusaraM NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 366 ) / 7. zraniSTaM svara heturyatproktaM duHsvaranAma tat / (ha. pu. 58- 271) / 8. dUsaraudae vi saro jaMpato hoi jaNaveso | ( karmavi. ga. 145 ) / yadudayAt duHsvaratA'manojJasvaranirvartanaM tat duHsvaranAma / (mUlA. vR. 12 - 165 ) / 10. yadudayAt kharabhinnahInadInaH svaro bhavati tad duHsvaranAma / ( karmasta. go. vR. 10, pU. 16; prava. sAro. vU. 1265) / 11. duHsvaranAma yadudayAt kAkolUkasvarakalpa: svaro bhavati / ( dharmasaM. malaya. vR. 620 ) / 12. duHsvaranAma yadudayAt svaraH zrotRRNAmaprItaye bhavati / ( prajJApa. malaya vU. 23-263, pu. 474 ) / 13. zramanojJasvaranirvartakaM duHsvaranAma / ( bha. bA. mUlA. 2124) / 14. yadudayAt zramanojJasvaranirvartanaM bhavati tad duHsranAma / (go. ka. jI. pra. TI. 33) / 15. yadudayena khara- mArjAra- kAkAdisvaravat karNazUlaprAyaH svara utpadyate tad duHsvaranAma | (ta. vRtti zruta. 8-11) / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUtadoSa] 528, jaina-lakSaNAvalI [dUrazravaNatva 1 jisake udaya se susvara ke viparIta-gadhA va dUra-artha- 1. dUrAH deshviprkRssttaaH| (prA. mI. UMTa prAdi ke samAna - amanojJa svara utpanna hotA hai vasu. vR. 5) / 2: dUrArthA bhAvino'tItA rAmause duHsvaranAma kahate haiN| rAvaNacakriNaH / (lATIsaM. 4-8) / dUtadoSa-dekho dUtIpiNDa / 1. jala-thala-prAyAsa- 1 deza kI apekSA dUravartI padArthoM ko dUra artha kahA gadaM saya-paragAme sadesa prdese| saMbaMdhibayaNaNayaNaM jAtA hai| dUdIdoso havadi eso // (mUlA. 6-26) / dUraghrAraNatva-ghANidiya-sudaNANAvaraNANaM vIri. 2. grAmAnnagarAntarAcca dezAdanyadezato vA sambandhi- yaMtarAyAe / ukkassakkha uvasame udidaMgovaMgaNAmanAM vArtAmamidhAyotAditA duutkrmotpaaditaa| (bha. kammammi / / ghANukkassakhidIdo vAhiM saMkhejjajoprA. vijayo. 230, kAtike. TI. 448-46) / yaNagadANi / bahuvihagaMdhANi taM ghAdayadi dUra3. svagrAmAta paragrAmaM gacchati jale nAvA tathA ghANattaM / / (ti. pa. 4, 1091-62) / / svadezAt paradezaM gacchati jale nAvA, tatra tasya ghrANendriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya gacchataH kazcida gRhastha evamAha-bhaTTAraka madIyaM karma ke utkRSTa kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma sandezaM gRhItvA gcch| sa sAdhustatsambandhino vacanaM kA udaya hone para ghrANendriya ke utkRSTa viSayanItvA nivedayati yasmai prahitam / sa paragrAmasthaH kSetra se bAhira saMkhyAta yojanagata aneka prakAra ke paradezasthazca tadvacanaM zrutvA tuSTaH san dAnAdikaM gandha ke sUMghane kI jo zakti prApta hotI hai use dadAti / taddAnAdikaM yadi sAdhuhAti tadA tasya dUraghrANatva Rddhi kahate haiM / dUta karmaNotpAdanaM dossH| (mUlA vR. 6-26) / dUradarzana-rUvidiya-sudaNANAvaraNANaM vIriyaMtarA4. XXX dUtatA mtaa| dUrabandhujanAnAM vAgnayaH yAe / ukkassakkhauvasame udidaMgovaMgaNAmakammanAnayanakriyA / (prAcA. sA. 8-37) / 5. dUto-mmi / / rU ukkassakhidIdo bAhiM sNkhejjjoynntthidaaii| 'zanAderAdAnaM saMdezanayanAdinA / toSitAddAtuH jaM bahuvihadavAI devakhai taM dUradarisiNaM NAma / / xxx // (ana. gha. 5-21) / 6. grAmAstarA- (ti. pa. 4, 666-67) / delezaM saMdezaM vAzaM(?) vA saMpAdyotpAditA dUtakama- cakSurindriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya duSyaH / (bha. prA. mUlA. 230) / 7. dUrabandhujanA- ke utkRSTa kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma kA nAM vacanAnAM nayanamAnayanaM ca dUtatvam / (bhAvaprA. udaya hone para cakSurindriya ke utkRSTa viSayakSetra se TI. 76) / bAhira saMkhyAta yojanoM meM sthita bahuta prakAra ke 1 jala, sthala athavA prAkAza kA prAzraya lekara padArthoM ke dekhane kI jo zakti prApta hotI hai use apane grAma se anya grAma ko yA apane deza se anya dUradarzana Rddhi kahate haiN| deza ko jAte hue yadi kisI sambandhI ke sandeza ko dUrazravaNatva-sodidiya-sUdaNANAvaraNANaM vIrile jAtA hai tathA usase santuSTa hokara anya grAmastha / yNtraayaae| ukkassakkha uvasame udidaMgovaMgaNAmayA dezastha manuSya yadi use dAna detA hai to usa kammammi / sodukkassakhidIgro bAhirasaMkhejjajoyaNadAna ke grahaNa karane para dUta nAmaka utpAdanadoSa paese / ce(c)tANaM mANusa-tiriyANaM bahuviyappANaM / / hotA hai| 2 grAma, nagara athavA deza prAdi se anya prakkhara-aNakkha ramae bahavihasadde visesasaMjutte / grAma prAdi meM jAkara va kinhIM sambanyioM kI bAta uppaNNe prAyaNNai ja bhaNiya dUrasavaNattaM // (ti.pa. ko kahakara jo vasati prApta kI jAtI hai vaha dUta- 4, 663-65) / doSa se dUSita hotI hai| zrotrendriyAvaraNa, dhutajJAnAbaraNa aura vIryAntarAya dUtIpiNDa-tathA kAryasaMghaTanAya dautyaM vidhatte karma kA utkRSTa kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma iti dUtopiNDaH / (prAcArA. zI. vR. 2, 1, 273, kA udaya hone para zrotrendriya ke utkRSTa viSayakSetra pR. 320) / se bAhira saMkhyAta yojana pramANa kSetra meM rahane vAle kArya kI siddhi ke lie dUta kA kAma karake manuSya aura tiyaMcoM ke akSara-manakSarAtmaka vividha bhojana prApta karanA, isakA nAma dUtIpiNDa hai| prakAra ke zabdoM ke utpanna hone para unake sunane kA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUrasAditta ] jo mahAn sAmarthya prApta hotA hai use dUrabhabaNatva Rddhi kahate haiM / dUrasAditta - 1. jibbhidiya suraNANAvaraNANaM vori yaMtarAyAe / ukkassakkha uvasame udidaMgovaMgaNAmakammammi || jibbhukkassakhidIdo bAhi saMkhejjajoyaNaThiyANaM / viviharasANaM sAdaM jaM jANai dUrasAdittaM // ( ti pa 4, 187-88 ) / 2. tapa:zaktivizeSAvirbhAvitAsAdhAraNarasanendriya zrutAvaraNa vIryAntarAyakSayopazamAMgopAMganAmalAbhApekSasyA'vaghRta navayojana kSetrAd bahirba huyojana viprakRSTakSetrAdAyAtasya rasasyA''svAdanasAmarthyam / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 202 ) / 1 rasanendriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAtarAya karma kA utkRSTa kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma kA udaya hone para rasanendriya ke utkRSTa viSayakSetra se bAhira saMpAta yojana dUra sthita vividha rasoM ke svAda lene kI jo zakti prApta hotI hai use rAsvAditva Rddhi kahate haiM / dUrasparza - 1. pAsidiya sudaNANAvaraNANaM vIriyaMtarAyAe / ukkatsakkha uvasame udidaMgovaM gaNAmakammami || pAsukka sakhidIdo vAhi saMkhejjajoyaNaThiyANi / bhaTThavihappAsANi jaM jANai dUrapAttaM // ( ti. pa. 4, 686 - 60 ) / 2. evaM (zrotrendriyaviSaya iva) zeSeSvapi indriyaviSayeSu zravaghutakSetrAd bahi yojana prakRSTa dezAdAyAteSu grahaNasAmathyaM yojyam / (ta. bA. 3, 36, 3, pU. 202 ) / 1 sparzanendriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAtarAyakarma ke utkRSTa kSayopazama tathA aMgopAMga nAmakarma kA udaya hone para sparzanendriya ke utkRSTa viSayakSetra se bAhira saMkhyAta yojanoM kI dUrI para sthita prAThoM prakAra ke sparza ko jAna lene kA jo sAmarthya prApta hotA hai use dUrasparzatva Rddhi kahate haiM / dUrApakRSTi - 1. jatto TThidisaMtakammAvasesAdo saMkhejje bhAge ghettUNa ThidikhaMDae ghAdijjamANe ghAdidasesaM NiyamA palidovabhassa prasaMkhejjadibhAgapamANaM ho ciTThadi taM savvapacchimaM palidovamassa saMkhejjadibhAgapramANaM dvidisaMtakammaM dUrAvakiTTi tti bhaNNade / XXX palidovamaTThidisaMtakammAdo suTTha dUrayaramosAriya savvajahaNapalidovamasaM khejjabhAgasa rUyeNA la. 67 526, jaina - lakSaNAvalI [ dRSTadoSa (mAlocanAdoSa ) vaTTANAdo / patyopamasthitikarmaNo'dhastAd dUrataramapakRSTatvAdati kRzatvAcca dUrApakRSTireSA sthitirityuktaM bhavati / zrathavA dUrataramapakRSTA tasyAH sthitikANDakamiti dUrApakRSTiH / itaH prabhRtyasaMkhyeyAn bhAgAn gRhItvA sthitikANDakaghAtamAcaratItyato dUrApakRSTiriti / (dhava. pu. 6, pR. 255 kA TippaNa 3) / 2. palye utkRSTasaMkhyAtena bhakte yallabdhaM tasmAdekekahAnyA jaghanyaparimitAsaMkhyAtena bhakte palye yallabdhaM tasmAdekottaravRddhayA yAvanto vikalpAstAvanto dUrApakRSTibhedAH / teSu kazcideva vikalpo jinadRSTabhAvo dUrApakRSTisaMjJito veditavyaH ( la. sA. TI. 120 ) / 1 karma ke jisa sthitisatva ke avazeSa saMkhyAta bahubhAga ko grahaNa kara sthitikANDaka kA ghAta karate hue ghAta karane se zeSa rahA niyama se palyopama ke zrasaMkhyAtaveM bhAga pramANa hokara sthita hotA hai, palyopama ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa usa sarvAntima sthitisatkarma kA nAma dUrApakRSTi hai / dUSaraNa - 1. vAdinA pramANamupanyastam, tacca prativAvAdinA duSTatayodbhAvitaM punarvAdinA parihRtam, tadeva tasya sAdhanaM bhavati prativAdinazca dUSaNamiti / (pra. ra. mA. 6-73) / 2. sAghanadoSodbhAvanaM dUSaNam / (pramANamI. 2,1,28 ) / 1 vAdI ne kisI pramANa ko prastuta kiyA, para prativAdI ne use sadoSa batalAyA, tatpazcAt vAdI ne prativAdI ke dvArA pradarzita doSa kA nirAkaraNa kara diyA; isa prakAra se ukta pramANa vAdI ke lie satu aura prativAdI ke lie dUSaNa ho jAtA hai / 2 sAdhana meM doSa ke pragaTa karane ko dUSaNa kahate haiM / dUSaNAbhAsa prabhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jAtyuttarANi / (pramANamI. 2, 1, 29 ) / sAdhana meM jo doSa sambhava nahIM haiM unake udbhAvana ko dUSaNAbhAsa kahate haiN| inako jAtyuttara bhI kahA jAtA hai / dRSTa doSa (prAlocanAdoSa)- - 1. jaM hodi aNNadiTTha taM Alocedi gurusayAsammi | addiTTha gRhaMto mAthillo hodi NAyavvo / diTTha va adiTTha vA jadi Na kahei parameNa viNaeNa / prAyariya pAyamUle tadizro bhAloyaNAdoso / / (bha. prA. 4, 574-75) / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTadoSa (vandanAdoSa ) ] 530, 2. manyAdRSTadoSagUhanaM kRtvA prakAza (cA. sA. 'dRSTa' ) doSanivedanaM mAyAcArastRtIyo (cA. sA. 'yo yaddRSTadoSa:') doSa: / (ta. vA. 6, 22, 2; cA. sA. pR. 61 ) / 3. parAdRSTadoSagRhanena prakaTadoSanivedanam / (ta. ilo. 6 - 22 ) / 4. parira [ la ]kSitAga:saMkIrtiH syAd dRSTaM XXX // ( zrAcA. sA. 6-31) / 50 yad dRSTaM anyaMdavalokitaM doSajAtaM tadAlocayatyadRSTamavagUhyati yastasya sutiyo dRSTanAmA''locanAdoSaH / (mUlA. vR. 11-15 ) / 6. yad dRSTamaparAdhajAtaM kriyamANamAcAryAdinA tadevAlocayati nAparamiti tRtIya : (dRSTaH ) AlocanAdoSa: / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1-342, pR. 19 ) 1 7. yad dRSTaM dUSaNasyAnyadRSTasyaiva prathA guroH / ( zrana. gha. 7-41) / 1 jo doSa dUsare ke dvArA dekhA jA cukA hai usakI jhAlocanA guru ke pAsa meM karatA hai, para zradRSTa doSa ko chipAtA hai; aisA karane vAlA vaha sAdhu mAyAcArI hotA hai / prAcArya ke pAdamUla meM yadi vRSTa doSa ke samAna adRSTa doSa ko bhI vinayapUrvaka nahIM kahatA hai to vaha tIsare dRSTa nAmaka jhAlocanAdoSa se lipta hotA hai / dRSTa doSa (vandanAdoSa ) - 1. dRSTam - prAcAryAdibhi: dRSTaH san samyagvidhAnena vandanAdikaM karotyanyathA svecchayA'thavA digavalokanaM kurvan vandanAdikaM yadi vidadhAti tadA tasya dRSTo doSaH / (mUlA. va. 7- 109 ) / 2. dRSTaM pazyan dizaH stauti pazyatsvanyeSu suSThu vA / (ana. gha. 8-108 ) / 1 zrAcArya Adi ke dvArA dekha lene para yadi vidhi - pUrvaka vandanA karatA hai, anyathA manamAne DhaMga se vandanA karatA hai; athavA dizAoM kA avalokana karatA huA yadi vandanA zrAdi karatA hai to vaha dRSTa doSa kA bhAgI hotA hai / dRSTAdRSTavandanaka - 1. aMtarimro tamase vA na vaMdaI vaMdaI u dIsaMto / eyaM diTThamadiTTaM XXX // ( prava. sAro. 169 ) / 2. bahuSu vandamAneSu sAdhvAdinA kenacidantaritaH, tamasi vA -- sAndhakArapradeze vyavasthito maunaM vidyAyopavizya vA''ste, na tu vandate, dRzyamAnastu vandate, etad dRSTAdRSTaM vandanakamabhidhIyate / (prAva. ha. vU. mala. hema. Ti. pR. 86; prava. sAro. ba. pR. 169 ) / 3. dRSTAdRSTaM tamasi sthita: kena jana-lakSaNAvalI [dRSTAnta cidantarita eSamevAste, dRSTastu vandata iti / (yogazA. svo viva. 3 - 130 ) / 2 jaba bahuta sAdhu jana vandanA kara rahe hoM taba kisI zrAdi se vyavahita hokara, prathavA prandhakArapUrNa pradeza meM sthita hokara, athavA maunapUrvaka baiTha kara sthita hotA hai; para vandanA nahIM karatA hai| kisI ke dvArA dekhA jAne para vandanA karatA hai / isa prakAra se vandanA karane na karane meM dRSTA* dRSTavandanaka doSa hotA hai / - dRSTAnta - 1. yatra laukikAnAM parIkSakANAM ca buddhisAmyaM sa dRSTAntaH, tattha loiyagahaNeNa govAlAdI tattavAhiro jaNo gahino, parivakhagagahaNeNa jehi saddasatyANi NAyAdINi satyANi pradhItAni te parivakhagA, etesi loiyANaM parivakhagANaM ca jami pratye buddhivisaMvAdo na bhavai so diTThato / ( vazavaM . cU. pR. 38) / 2. sambandho yatra nirjJAtaH sAdhyasAdhanadharmayoH / sa dRSTAnta XX X // ( nyAyavi. 2 - 11) / 3. dRSTamarthaMmantaM nayatIti dRSTAntaH, pratIndriyapramANAdRSTaM saMvedananiSThAM nayatItyarthaH / ( dazavaM. ni. hari vU. 52, pR. 34 ) / 4. tatra sAdhya-sAghanAnvaya-vyatireka pradarzanamAharaNam, dRSTAnta iti / (prAva. ni. hari. vR. 86 ) ; dRSTamarthaM mataM nayatIti dRSTAntaH / XXX sAdhyopamAbhUtastu dRSTAntaH / uktaM ca - yata: sAdhyasyopamAbhUtaH sa dRSTAnta iti kathyate / (zrAva. ni. hari. va. 648; nandI. hari. vR., pR. 62 ) / 5. tatra dRSTamathaM mataM nayatIti dRSTAntaH / laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAnta ityanye / (anuyo. hari. vR. pR. 15) / 6. dRSTAvanto dharmoM svabhAvAvagni- dhUmayoriva sAdhya-sAdhakayorvAdi-prativAdibhyAM kartRbhUtAmyAmavivAdena yatra vastuni sa dRSTAnta: / (paMcA. kA. jaya. vR. 27) / 7. pratibandhapratipatte rAspadaM dRSTAntaH / ( pra. na. ta. 3 - 40 ) / 8. sAdhyavyAptipradarzanaviSayo dRSTAnta: / ( upade. mu. vU. 48 ) / 6. sa (dRSTAntaH) vyAptidarzanabhUmi: / (pramANamI. 1, 2, 20 ) / 10. dRSTa: antaH paricchedo vivakSitasAdhyasAghanayoH sambandhasyAvinAbhAvarUpasya pramANena yatra te dRSTAntA: / (prajJApa. malaya. vU. 30-314, pR. 532 ) / 11. vyAptisampratipattipradezo dRSTAntaH / ( nyAyadI. 104) / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAntAbhAsa] 1 jisa artha ke viSaya meM laukika janoM - tattva se vahirbhUta gvAlA prAdi-prora parIkSaka janoM meMvyAkaraNa evaM nyAyAdi zAstroM ke jJAtA vidvAnoM meMbuddhi kI samAnatA ho - kisI prakAra kA visaMvAda na ho, use dRSTAnta kahate haiM / 2 jahA~ sAdhya zraura sAdhana dharmoM kA sambandha jAnA jAtA hai vaha dRSTAnta kahalAtA hai / 531, jaina - lakSaNAvalo dRSTAntAbhAsa - 1. XX X tadAbhAsAH sAdhyAdivikalAdaya: / ( nyAyavi. 2 - 211) / 2. sAdhyasAghanobhayavikalA dRSTAntAbhAsAH / (laghIya. abhaya. bR. 4-3, pR. 46) / 1 sAdhya Adi ( sAghana ) se rahita dRSTAntoM ko dRSTAntAbhAsa kahate haiM / dRSTi-viSa, dRSTi nirviSa - 1. roga-visehi pahadA diTThIe jIe bhatti pAvaMti / NIroga NivvisattaM sA bhaNidA diTTiNivvisA riddhI // ( ti. pa. 4- 1076) / 2. yeSAmAlokanamAtrAdevAtitIvraviSadUSitA zrapi santaH vigataviSA bhavanti te dRSTayaviSAH / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 203; cA. sA. pR. 66 ) / 3. athavA X XX dRSTiviSANAM viSamaviSaM yeSAM te dRSTayaviSAH / (cA. sA. pR. EE ) / 1 jisake prabhAva se roga va viSa se vyApta prANI dekhane mAtra se hI zIghra nIroga va viSa se rahita ho jAte haiM use dRSTiniviSA Rddhi kahate haiM / 3 zrathavA jinake dekhane mAtra se dRSTiviSa sapa kA viSa viSarUpatA se rahita ho jAtA hai ve dRSTyaviSa kahalAte haiM / dRSTipAta - dekho dRSTivAda / dRSTirAga - 10 tatra trayANAM triSaSTyadhikAnAM prAvAdukazatAnAmAtmIyAtmIyadarzanAnurAgo dRSTirAgaH / yathoktam - asiyasayaM kiriyANaM akiriyavAINamAhu culasII | annANiya sattaTThI veNaiyANaM ca 'battIsA || jiNavayaNavAhiramaI mUDhA NiyadaMsaNANurAe / savvaSNukahiyamete mokkhapahaM na u pavajjaMti // (prAva. ni. hari. vU. 618 ) / 2. dRSTirAgaH punaryeyaM darzaninAM nija- nijadarzaneSu yuktipathAvatAcanhase Svapi kambalalAkSArAgavat prAyeNottArayitumazakyaH pUrvarAga (sneharAga-kAmarAga) dvayApekSayAtidRDhasva [dRSTivAda bhAvaH pratibandho vijRmbhate sa iti / ( upade, mu. bU. 186) / 1 tIna sau tiresaTha pravAdiyoM kA apane-apane darzanaviSayaka jo rAga hai use dRSTirAga kahate haiM / dRSTivAda - 1. se kiM taM diTTivAe ? diTTivAe jaM savvabhAvaparUvaNA zrAghavijjai / (nandI. sU. 56, pR. 235) / 2. kautkala- kANeviddhi kauzika harizmazrumAMcha (ghava. 'mAMddha' ), pika- romaza hArIta muNDAzvalAyanAdInAM kriyAvAdadRSTInAmazItizatam, marIci - kumArakapilolUka- gArgya vyAghrabhUti vAdvali mATharamaudgalyAyanAdInAmakriyAvAdadRSTInAM caturazItiH, sAkalya- valkala - kuthumi sAtya mugri nArAyaNa kaTha (ghava. 'kaNva') - mAdhyaM dina- moda-paippalAda vAdarAyaNAmbaSThikRdIbikAyana- (. 'vAdarAyaNaH svaSTakRdaitikAyanaM' ) basu - jaiminyAdInAmajJAnika dRSTInAM saptaSaSTiH, vaziSTapArAzara jadu ga- ( ghava. 'karNa' ) - vAlmIki-romaharSANi (ghava. 'harSaNI') - satyadatta - vyAsaMlAputropamanyavendradattAyasthUNAdInAM vainayikadRSTInAM dvAtriMzat / eSAM dRSTizatAnAM trayANAM triSaSThyuttarANAM prarUpaNaM nigrahazca dRSTivAde kriyate / (ta. vA. 1, 20, 12; dhava. pu. 1, pU. 107; dhava. pu. 6, pR. 203-204 ) / 3. dRSTInAM prajJAnikAdInAM yatra prarUpaNA kRtA sa dRSTivAdaH, tAsAM va yatra pAtaH / ( ta. bhA. hari. va siddha. vR. 1 -20 ) ; dRSTayo darzanAni, vadanaM vAdaH, dRSTInAM vAdaH dRSTivAdaH, dRSTInAM vA pAto yatrAso dRSTipAtaH, sarvanayadRSTaya evehAkhyAyanta ityarthaH tathA cAha - dRSTivAdena dRSTipAtena dRSTivAde dRSTipAte vA sarvabhAvaprarUpaNA zrAkhyAyate / ( nandI. hari. vR. pR. 106 ) / 4. diTThIo vadadIdi ! diTTivAdaM ti guNaNAmaM / ( dhava. pu. 1, pR. 109 ) / 5. dRSTayo darzanAni nayAH, udyante zrabhidhIyante patanti vA prava taranti yasminnaso dRSTivAdI dRSTipAto vA dvAdazamaGgam / ( sthAnA. abhaya vR. 4, 1, 262 ) / 6. diTThINaM tiSNisayA tesaTTINaM vi micchavAyANaM / jattha NirAkaraNaM khalu taNNAmaM diTTivAdaMgaM // ( aMgapa 1-73) / 1 jisa zruta meM saba bhAvoM (padArthoM) kI prarUpaNA kI jAtI hai vaha dRSTivAda aMga kahalAtA hai / 2 jisameM kautkala, kANeviddhi, kauzika, harizmazru, mAMchapika, romaza, hArIta aura muNDAzvalAyana prAdi - Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTiviSa! ] 150 kriyAvAdadRSTiyoM; marIcikumAra, kapila, ulUka, gArgya, vyAghrabhUti, vAdvali, mAThara aura maudgalAyana zrAdi 84 akriyAvAdadRSTiyoM; sAkalya, valkala, kuthumi, sAtyamugri, nArAyaNa, kaTha, mAdhyaMdina, moda, paippalAda, vAdarAyaNa, zrambaSTha, kRdovikAyana, vasu aura jaimini Adi 67 prajJAnikadRSTiyoM; tathA vaziSTha, pArAzara, jatukarNa, vAlmIki, romaharSaNi, satyadatta, vyAsa, elAputra, zraupamanya, indradata aura prasthUNa zrAdi 32 vainayikadRSTiyoM; ina 363 dRSTiyoM kI prarUpaNA aura unakA nigraha kiyA jAtA hai use dRSTivAda aMga kahA jAtA hai / dRSTiviSA - 1. jIe jIno diTTho mahAsiNA rosabharidahidaeNa | ahidaTTaM va marijjadi diTThi visA NAma sA riddhI // ( ti pa 4-1079) / 2. utkRSTa tapaso yatayaH kruddhA yamIkSante sa tadaivograviSaparIto mriyate te dRSTiviSAH / (ta. vA. 3, 36, 3, pR. 204; cA. sA. pR. 66) / 3. dRSTiriti cakSurmanasorgrahaNam, tatrobhayatra dRSTizabdapravRtti - darzanAt / tatsAhacaryAt karmaNo'pi / ruTTho jadi joedi citedi kiriyaM karedi vA 'mAremi'tti to mAredi, aNNaM pi zrasuhakammaM saMraMbhapuSvAvaloyaNeNa kuNamANo diTThiviso NAma / ( dhava. pu. 6.86 ) / 4. tapobalA munayaH kruddhAH santo yamakSitamIkSate sa pumAn tatkSaNAdeva tIvrarasaparItaH paMcatvaM prApnoti, evaMvidhaM sAmathyaM yeSAM te dRSTiviSAH / (ta. vRtti zruta. 3-36) / 1 jisa Rddhi ke prabhAva se krodhita maharSi ke dvArA dekhA gayA jIva sarpadaSTa ke samAna maraNa ko prApta ho jAtA hai use dRSTiviSA Rddhi kahate haiM / dRSTisaMmoha - guNatastulye tasye saMjJAbhedAgamAnyathAdRSTiH / bhavati yato'sAvadhamo doSaH khalu dRSTisaMmohaH / ( SoDazaka 4 - 11) / 1 abhyantara hetubhUta devagati nAmakarma kA udaya hone para jo bAhya vaibhava ke sAtha dvIpa, parvata evaM samudra prAdi pradezoM meM icchAnusAra krIDA kiyA karate haiM ve guNa- upakAraphala - ko prapekSA vivakSita vo vastunoM beva kahalAte haiM / 2 viva nAma prAkAza kA hai, usameM jo rahate haiM, unheM deva kahA jAtA hai / meM tatva ke samAna hone para bhI jisa doSa ke kAraNa prANI nAmabheda ke zrAzraya se zrAgama ke viSaya meM viparIta buddhi ko prApta hotA hai vaha nikRSTa dRSTi saMmoha doSa hai / athavA ahiMsA evaM prazama Adi ke tattvoM ke anya darzanoM meM bhI samAna hone para jisa doSa ke kAraNa paribhASAbhedamAtra se prANI prAgamoM [deva (arhan) meM anyathA bhAva ko prApta hotA hai usakA nAma dRSTisaMmoha hai / 532, jaina-lakSaNAvalI deyazuddha dAna-deyaM zuddhaM dvicatvArizaddoSa rahitaM bhavet / (tri.za. pu. ca. 1, 1, 183 ) ' byAlIsa doSoM se rahita zrAhAra Adi ko zuddha deyadene yogya dravya - kahA jAtA hai / deva (sura ) - 1. devagatinAmakarmodaye satyabhyantare to bAhyavibhUtivizeSa: dvIpAdri-samudrAdiSu yatheSTaM dIvyanti krIDantIti devAH / ( sa. si. 4 - 1 ) / 2. devA NAma dIvaM bhAgAsaM, taMmi AgAse je vasaMti te devA: / ( dazavaM. cU. pR. 15) / 3. devagatinAmakarmodaye sati dyutyAdyarthAvarodhAd devAH / antaraGgaheto devagatinAmakarbhodaye sati bAhyadyutyAdikriyAsambandhamantarnIya dIvyantIti devAH iti vyapadizyante / (ta. vA. 4, 1, 1 ) / 4 tatra dIvyantIti devAH, nirupamakrIDAmanubhavantItyarthaH / ( nandI. hari. vU. pR. 29 ) / 5. kIDaMti jado NiccaM guNehi aTTha hi divvabhAvehi / bhAtadivvakAyA tamhA te vaNiyA devA / / (prA. paMcasaM. 1-63; dhava. pu. 1, pR. 203 ub. ; go. jI 150 ) / 6. praNimAdyaSTaguNAvaSTambhavalena dIvyanti krIDantIti devAH / ( dhava. pu. 1, pR. 203 ) / 7. devagatinAmakarmodaye sati dIvyantIti devAH / (ta. ilo. 4-1 ) / 8. kesaTThi maMsa naha-roma - ruhira-vasa-camma- mutta- purisehi / rahimA nimmaladehA sugaMdhinIsAsagayalevA / aMtamuhutteNaM citra pajjattA taruNa risasaMkAsA / savvaMga bhUSaNadharA zrajarA nirumA samA devA || aNimisanayaNA maNakajjasAhaNA puSkadAmaabhilANA / cauraMguleNa bhUmi na chivaMti surA jiNA viti // ( saMgrahaNI. 146-48) / deva ( zrarhan) - dekho jinadeva / 1. dIvyate - stUyate bhaktibharanirbharAmaraprabhuprabhRtibhirbhavyaM ranavarata miti devaH, sa ca kleza-karma vipAkazate [kAzayai ] raparAmRSTaH puruSavizeSaH / (dha. vi. mu. bu. 1 - 18 ) / 2. sarvajJo Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagatinAma ] jitarAgAdidoSastralokyapUjitaH / yathAsthitArthavAdI ca devo'rhan paramezvaraH / / (yogazA. 2 - 4 ) / 1 'dIvyate stUyate iti deva:' isa vyutpatti ke anusAra jisakI stuti bhakti se paripUrNa devendrAdi ke dvArA kI jAtI hai tathA jo kleza, karma, vipAka aura prAzaya se rahita hotA hai aise prApta ko deva kahA jAtA hai / devagatinAma - 1. praNimAdyaSTaguNAvaSTambhabalena dIvyanti krIDantIti devAH / devAnAM gatiH devagatiH / athavA devagatinAmakarmodayo'NimAdidevAmighAnapratyayavyavahAranibandhana paryAyotpAdako devagatiH / devagatinAmakarmodayajanitaparyAyo vA devagatiH, kArye kAraNopacAmArAt / ( dhava. pu. 1, pR. 203 ) ; jassa kammassa udaeNa devabhAvo jIvANaM hodi taM kammaM devaditti uccadi / (dhava. pu. 6, pR. 67); devabhAvaNivvattayaM kammaM devagadiNAmaM / ( dhava. pu. 13, pR. 363) / 2. yadudayAjjIvo devabhAvastad devagatinAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / sAhA // ( jaM. dI. pa. 5,25-26) / 1 aNimA mahimA Adi ATha guNoM ke jo kIr3A kiyA karate haiM una devoM kI devagati kahate haiM / devagatiprAyogyAnupUrvI - 1. yadA chinnAyurmanuSyastiryagvA pUrveNa zarIreNa viyujyate tadaiva devabhAvaM pratyabhimukhasya tasya pUrvazarIrasaMsthAnAnivRttikAraNaM vigrahagatAvudeti tad devagatiprAyogyAnupUvyaM nAma / (ta. vA. 8, 11, 11) / 2. jassa kammassa udaeNa devagaIM gayassa jIvassa viggahagaIe baTTamANassa devagaipAoggasaM ThANaM hodi taM devagadipAzroggANupuvvINAmaM / ( dhava. pu. 6, pR. 76 ) / 1 vasati ke bhItara garbhagRha meM jo devacchanda hotA hai vaha do yojana UMcA, eka yojana vistRta zrora cAra yojana lambA hotA hai / 'lokavinizcayakartA' ke matAnusAra vaha solaha yojana UMcA aura usase prA ( 8 yo . ) vistAra vAlA samacatuSkoNa hugrA karatA hai / 2 jinAlaya ke madhya meM solaha yojana lambe aura isase prAdhe (prATha mrATha yojana) vistAra va UMcAI se sahita devacchanda hunA karate haiM / (yaha devacchanda kA vistArAdi utkRSTa jinabhavanoM kA hai / madhyama va jaghanya jinabhavanoM ke devacchanda kA vistArAdi yathAyogya usase hona samajhanA caahie|) devadeva - edehi bAhirehi ya prabbharataguNagaNe hi saMjutto / so hodi devadevo jo mukko kammakalusAdo // ( jaM. dI. pa. 13 - 130 ) / 1 manuSya yA tithaMca jIva vivakSita prAyu ke samApta ho jAne se jaba pUrva zarIra se rahita hokara deva bhava ke zrabhimukha hotA hai taba usake vigrahagati meM pUrva zarIra gata AkAra ke avinAza ke kAraNabhUta jisa karma kA udaya rahatA hai use devagatiprAyogyAnupUrvya kahA jAtA hai / 2 jisa karma ke udaya se devagati ko prApta hue jIva kA vigrahagati meM devagati prAyogya prakAra hotA hai use devagatiprAyogyAnupUrvI kahate haiM / jo ina prAtihAryAdirUpa bAhya guNoM se tathA zranantacatuSTayAdirUpa abhyantara guNoM se yukta dhaura karmakAlimA se rahita ho use devadeva kahA jAtA hai / devabhAva - devargAdiNAmakammodaeNa aNimAdiguNaM NIdo devabhAvo hodi / ( dhava. pu. 14, pR. 11 ) / devagati nAma karmake udaya se aNimA zrAdi guNoM ko prApta honA, isakA nAma devabhAva (devatva ) hai / devamUDhatA - 1. Isara- baMbhA-viNhU-ajjA-khaMdAdiyA ya je devA / te devabhAvahINA devattaNabhAvaNe mUDho // (mUlA. 5-63 ) / 2. varopalipsayAzAvAn rAgadveSamalImasAH / devatA yadupAsIta devatAmRDhamucyate // devagatiprAyogyAnupUrvya- dekho devagatiprAyogyA- ( ratnaka. 1 - 23 ) / 3. kSudhAdyaSTAdazadoSarahitanupUrvI / manantajJAnAdyanantaguNasahite vItarAgasarvajJatAsvarUpa [devamUDhatA ratnamayA devacchanda - 1. vasahIe gabbhagihe devacchaMdo dujoyacche ho / igijoyaNa vitthAro caujoyaNadIhasaMjutto // solasako succhehaM samacaurassaM tadadbhavitthAraM / loyaviNicchayakattA devacchaMda parUvei // (ti. pa. 4, 1865-66 ) / 2. zrarhadAyatanamadhyadeza nivezinaH SoDazayojanAyAma-tadargha viSkambhocchrAyA devacchandAH / / (ta. vA. 3, 10, 13, pR. 178 ) / 3. devacchaMdo hemo duga-graDa- cauvAsadIhudazro | (tri. sA. 984) / 4. phalihamaNibhittiNivahA NANAmaNi rayaNajAlapariyariyA || veruliyakhaM bhapaurA vasaMta || divvAmodasugaMdhA devaLaMde tti NAmado NeyA / varaganmagharA diTThA paiNNakusumacca 533, jaina-lakSaNAvalI prAzraya se gati ko Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devarSi] 534, jaina-lakSaNAvalI [deza majAnan khyAti-pUjA-lAbha-rUpa-lAvaNya-saubhAgya-putra- jo prarahanta bhagavAn utpanna hae kevalajJAna aura kalatra-rAjyAdivibhUtinimittaM rAga-dveSopahatAta- kevaladarzana ke dhAraka hokara sarvadarzI (sarvajJa) hote raudrapariNatakSetrapAla-caNDikAdimithyAdevAnAM yadA- haiM unheM devAdhideva kahA jAtA hai| rAdhanaM karoti jIvastad devatAmUDhatvam / (bR. dravyasaM. devAyu-1. zArIra-mAnasasukhaprAyeSu deveSu janmoTI. 41) / 4. brahmomApati govinda-zAkyendu-tapanA- dayAt devAyuSaH / (ta. vA. 8, 10, 8; ta. zlo. diSu / moha-kAdambarImatteSvAptadhIrdevamUDhatA // 8-20) / 2. jesi kammakkhaMdhANamudaeNa uddhagamaNa(prAcA. sA. 3-46) / 5. aihikAzAvazitvena sahAvassa jIvassa devabhavAmma avadANaM hodi tesi kutsito devatAgaNaH / pUjyate bhaktito vADhaM sA deva. devAuamidi snnnnaa| (dhava. pu.6, pR. 45-46)3B maDhatA matA // (bhAvasaM. vAma. 405) / 6. sadoSA jaM kammaM devabhavaM ghAredi taM devAugraM NAma / (ghava. devatA lamyAdyarthaM seveta ynnraaH| avAdi devatA- pu. 13, pR. 362) / mUDhamarAgaivizvavedibhiH // (dharmasaM. zrA. 4-40) / 1 jisa karma ke udaya se zArIrika aura mAnasika 7. rAga-dvapamalImasadevAnAM sevA devamUDhatA // sukhoM se paripUrNa devoM meM janma hotA hai use devAyu (kArtike. 326) / 8. adeve devabuddhiH syAdadharma kahate haiN| dharmaghIriha / agarI gurubuddhiryA khyAtA devaadimuuddhtaa|| devAvarNavAda-1. surA-mAMsopasevAdyAghoSaNaM devA(lATosaM. 4-117; paJcAdhyA. 2-565) / vrnnvaadH| (sa. si. 6-13; ta. zlo. 6-13) / 1 Izvara (mahAdeva), brahmA, viSNu, prAryA (bhagavatI) 2. surAmAMsopasevAdyAghoSaNaM devAvarNavAdaH / surAM aura skanda (kArtikeya) prAdi jo vastutaH devatva se mAMsaM copasevante devAH, prAha (ahi)lyAdiSa saktacetasaH rahita haiM-jinameM na prAptatA hai aura na jo cAra ityAdyAghoSaNaM devaavrnnvaadH| (ta. vA. 6, 13, prakAra ke devoM ke bhI antargata hai-unheM devatA 12) / 3. teSAM (cavidhAnAM devAnAM) cAvavAda:mAnanA; isakA nAma devamUDhatA hai| 2 varaprApti xxx parasparapravIcArAH khalu devA: SaNDhavat, kI icchA se prAzAvAn hokara jo rAga-dveSa se apare valavanto'lpabalaM devamapyabhiyujya maithunamAmalina devatAoM kI upAsanA kI jAtI hai, ise sevante stabdhalocanapUTAstathAtyantAsadabhUtadoSaprakhyAdevamUDhatA kahA jAtA hai| panazukra-zoNitabalyumahArAzino devA:, ahalyAya jAra devaSi-1. devarSayo gaganagamanaddhisaMyuktAH / (cA. indraH kRtabhagasahasraH chAtraSita ityAdyaziSTavyavahArAsA.pa. 22) / 2. nabhastalavisI yo devarSiH para- vaghoSaNaM devaanaamvrnnvaadH| (ta. bhA. siddha.va. mAgame / (dharmasaM. shraa.-287)| 6-14) / 1 aAkAza-gamana Rddhi se saMyukta bhikSuoM ko devarSi 2 deva surA (madya) aura mAMsa kA sevana karate haiM kahate haiM / tathA prahilyA (eka RSipatnI) Adi meM prAsaktadevAgama-devAstridazAsteSAM svargAvataraNa-janma- citta rahate haiM, ityAdi rUpa se devoM meM doSoM ke niSkramaNa-kevalajJAnotpatti-muktigamanasthAneSu mAgama- kathana ko devAvarNavAda kahate haiM / nam AgamaH avatAraH devAgamaH / (prAptamI. vasu. deza-1. xxx tassa (khaMghassa) du addhaM va. 1) / bhaNaMti deso tti / (paMcA. kA. 75; malA. 5-34; tIrthakaroM ke garbha, janma, dIkSA, kevalajJAna kI prApti go. jI. 604) / 2. grAmAdInAmavadhataparimANapradezo aura maktigamana ina pAMca kalyANakoM meM devoM ke deshH| (sa. si.7-21, ta. zlo. 7-21) / Agamana ko devAgama kahate haiN| . 3. dezaH tribhaagshcturbhaagaadiH| (uttarA. cU. 36, devAdhideva-evaM vaccai devAdhidevA:? devAdhi- pU. 281) / 4. kRtsno gharmAstikAyaH, tadarddha deshH| devA goyamA! je ime araH / zagataMto uppaNNaNANa. (ta. vA. 5, 24, 7); kutazciddizyate iti dezaH / dasaNadharA jAva samvadarisa teNaTheNaM jAva devA- kutazcidavayavAt dizyate iti dezaH pradezaH, ekadeza ghidevA / (bhagavatI. 12 6, 5, khaNDa 3, ityrthH| (ta. vA. 7, 2, 1); graamaadiinaamvdhtpR.286)| / . . parimANaH pradezo deza: / grAma-nagara-gRhApavarakAdI Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezaka ] nAmavaghRtaparimANAnAM pradezo deza: / (ta. vA. 7, 21, 3) / 5. nAnAvrIhi kodrava kagu-godhUmAdiniSpattibhAgdezaH / ( zrA. pra. TI. 325 ) / 6. X X X tassa ya zraddhaM ca buccade deso / ( bhAvasaM. de. 304) / 7. bharturdaNDa-kozavRddhi ca dizati dadAtIti deza: / ( nItivA. 16 - 2, pR. 161) / 8 sayalaM muNehi khaMdha addhaM deshoXXX| ( vasu zrA. 17) / 6. prato hInANuto yAvadarddha deza: x x x / ( zrAcA. sA. 3 - 16 ) 1 1 skandha ke zrAdhe bhAga ko deza kahate haiM / 2 dezavrata meM grAmAdi ke zrAzraya se jitane pradeza kA niyama kiyA jAtA hai vaha pradeza deza kahalAtA hai / 3 tIsare aura cauthe zrAdi bhAga ko deza kahA jAtA hai / 4 kisI avayavavizeSa se jisakA nirdeza kiyA jAtA hai usakA nAma deza hai| jaise- zraNuvrata meM hiMsAdi se dezata: nivRtti / 5 brIhi, kodoM, kAMganI aura gehUM prAdi aneka dhAnyoM kI utpatti ke sthAna ko deza (kheta ) kahate haiM / 7 rAjA ke sainya aura koza kI vRddhi ko jo detA hai vaha deza kahalAtA hai / dezaka- saMsAra jvarasaMtApacchedi yadvacanAmRtam / pIyate bhavyalokena prItyA nityaM sa dezaka: 11 ( zrAcA. sA. 2-34) / jisakA vacanarUpa pramRta (upadeza ) saMsArarUpa jvara ke santApa ko naSTa karatA use dezaka - upAdhyAya - kahA jAtA hai / dezakathA - tathA dezakathA - yathA dakSiNApathaH pracurAnnapAnaH strIsaMbhogapraghAnaH pUrvadezo vicitravastra guDa-khaNDa zAli madyAdipradhAnaH, uttarApathe zUgaH puruSAH javino vAjino godhUmapradhAnAni dhAnyAni sulabhaM kuMkumaM madhurANi drAkSA-dADima kapitthAdIni pazcimadeze sukhasparzANi ca vastrANi sulabhA ikSavaH zItaM vArItyevamAdiH / (yogazA. svo viva. 3-79) / vibhinna dezoM kI-- unameM utpanna hone vAle dhana dhAnyAdi ko -- kathA karane ko dezakathA kahate haiM / jaise- dakSiNa deza bahuta zranna-pAna se paripUrNa hai; pUrva deza meM aneka prakArake vastra, gur3a, khAMDa, cAvala, evaM madirA zrAdi padArtha pracuratA se upalabdha hote haiM; uttara deza meM puruSa zUravIra, ghor3e vegazAlI, [dezakAMkSA gehUM prAdi pramukha dhAnya, sulabha kesara aura mIThe aMgUra va anAra Adi hote haiM; tathA pazcima deza meM sukhaprada sparzavAle vastra aura sulabha ganne Adi pAye jAte haiM; ityAdi / dezakaragopazamanA - 1. pagai ThiI praNubhAgappaesamUluttarAhipavibhattA / dezakaraNovasamaNA tIe samiyasa zrapayaM / ( karmapra. upaza. 66 ) / 2. daMsaNamohaNIye uvasAmide udayAdikaraNesu kANi vi karaNANi uvasaMtANi, kANi vi karaNANi zraNuvasaMtANi, teNesA desakaraNovasAmaNA tti bhaNNade / ( kasAyapA. Ti. 2, pR. 707) / 3. desakaraNopasamaNA bhaNNati, pagai Thiti praNubhAga-padesANamajbhavasANaviseseNaM thovaM uvasAmijjati Na savvaM; tamhA desakaraNopasamaNA vuccati / ( karmapra. cU. upaza. 66) / 4. dezata: karaNAbhyAM yathApravRttApUrvakaraNasaMjJAbhyAM kRtvA prakRtyAdInAmupazamanA dezakaraNopazamanA / idamuktaM bhavati -- yathApravRttakaraNApUrva karaNAbhyAM yat prakRtyAdikaM dezataH upazamayati, na sarvAtmanA, sA dezakaraNopazamanA / ( karmapra. malaya. vU. upaza. 66) / 2 darzanamohanIya kA upazama kara dene para udayAdi karaNoM meM kucha karaNoM kA to upazama ho jAtA hai aura kucha kAraNoM kA upazama nahIM bhI hotA hai, isI se use dezakaraNopazAmanA kahA jAtA hai / 4 zradhyavasAnavizeSa se adhaHkaraNa aura pUrvakaraNa pariNAmoM ke dvArA jo prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kA alpa mAtrA meM upazama kiyA jAtA hai use dezakaraNopazamanA kahate haiM / dezakAla - deza: prastAvo'vasaro vibhAgaH paryAya ityanarthAntaram, tasya kAlo dezakAlaH, abhISTavastvavAptyavasarakAla iti bhAvaH / ( zrAva. malaya. vR. 660 ) / deza, prastAva, avasara, vibhAga aura paryAya ye samAnArthaka zabda haiM / isa prakAra ke deza kA jo kAla hai use dezakAla arthAt zrabhISTa vastu kI prApti kA zravasarakAla kahA jAtA hai / dezakAMkSA - 1 tassa dezakaMkhA jahA koI egaM kutitthiyamataM kakhai, Na sesANi matANi, esA dezakaMkhA / ( dazavaM. cU. pU. 65) / 2. dezaviSayA ekameva saugataM darzanamAkAMkSati cittajayo'tra pratipAdito. 535, jaina- lakSaNAvalI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezakrama ] yameva ca pradhAno mukti heturiti zrato ghaTamAnakamidaM na dUrApetamiti / (zrA. pra. TI. 87) / 3. dezakAMkSA tvekAdidarzanaviSayaH / yathA sugatena bhikSUNAmaklezako dharma upadiSTaH snAnAnna-pAnAcchAdana-zayanIyAdiSu sukhAnubhavanadvAreNa / (yogazA. svo viva. 2-17) / 1 kisI eka hI kurtIrthika - mithyAdRSTipraNIta - mata kI abhilASA karanA, anya matoM kI nahIM, isakA nAma dezakAMkSA hai | dezakrama --- yugapadbhAvinAM dezapratyAsattirUpo deza- kahate haiM / kramaH / ( nyAyaku. 1 - 5, pR. 151) / yugapat utpanna hone vAle padArthoM ko deza sambandhI samIpatA ko dezakrama kahate haiM / dezaghAtisparddhaka - 1. svasya jJAnAderguNasya dezaM matijJAnAdilakSaNaM ghAtayantItyevaM zIlAni dezaghAtIni / ( karmapra. malaya. va. 2 - 44) / 2. svaghA - tyajJAnAderguNasya dezaM matijJAnAdi lakSaNaM ghAtayantI tyevaMzIlAni dezaghAtIni / (paMcasaM saMkrama. malaya. . 52 ) / 3. vivakSita ka dezenAtmaguNapracchAdikAzca dezaghAtisparddhakAni / (ana. dha. svo TI. 2-46, 47) / 4. uktazeSA ghAtikarmaprakRtayaH paMcavizatidezaghatinyaH, tAsAM jJAnAdiguNaikadezaghAtitvAt // ( karmapra. yazo. vR. 1-1, pR. 11) / 1 apane jJAnAdiguNoM ke matijJAnAvirUpa deza kA jo ghAta karate haiM ve dezaghAtI kahalAte haiM / dezacAritra - pragAriNAM gRhasthAnAM dezataH ekadezaviratilakSaNam (dezacAritram) / (yogazA. svo. viva. 1-46 ) / hiMsAdi pApoM se kI jAne vAlI ekadezavirati kA nAma dezacAritra hai, jo gRhasthoM ke hotA hai| dezacchandakathA - deze magaSAdI chando gamyAgamyavibhAgo yathA lATadeze mAtulabhaginI gamyA, anyatrAgamyeti / ( sthAnA. prabhaya. vR. 283, pR. 200 ) / gamya - zragamya (bhogyAbhogya) ke vibhAga kA nAma chanda hai / magadhAdi deza meM gabhyAgamya - strI ke sevyAsevya kI kathA karane ko dezachandakathA kahate haiM / jaise - lATa deza meM mAmA kI bahana ( putrI ? ) bhogya mAnI jAtI hai, anya deza meM nahIM / dezajina avare ( prarahaMta - siddhavadiritA ) mAi -- 536, jaina - lakSaNAvalI [dezanAlabdhi riya-uvajjhAya- sAhU desajiNA, tivvakasAIdiyamohavijayAdo / ( dhava. pu. 6, pU. 10) / zrAcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye tIvrakaSAya, indriyoM zraura moha ke jIta lene se dezajina kahalAte haiM / dezajJAnAvaraNIya - dezam - jJAnasyA''bhini bodhikAdikamAvRNotIti dezajJAnAvaraNIyam / ( sthAnA. abhaya. bR. 2, 4, 105) / jo jJAna ke dezabhUta zrAbhinivodhika prAdi ko zrAcchAdita karatA hai use dezajJAnAvaraNIya dezatyAgI - dezasya janmakSetrAdestyAgo dezatyAgaH, sa yasminnavinaye prabhugAlIpradAnAvasti sa dezatyAgI / ( sthAnA. abhaya vU. 3, 3, 187 ) / svAmI ko gAlI dene zrAdi rUpa jisa zravinaya meM janmakSetrAdi kA tyAga hotA hai vaha dezatyAgI nAmaka avinayarUpa mithyAtva kiyA hai / dezanA - 1. chadavva Navapadatyovadeso desaNA NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 204) / 2. dizyate parasmai pratipAdyate iti dezanA upadezyamAno gharbho dharmopadezanaM vA dezanA / (ana. gha. svo TI. 1-5) / 1 chaha dravya aura nau padArthoM ke upadeza ko dezanA kahate haiM / 2 vizyate iti dezanA zrarthAt jisa ghamaM kA dUsare ke lie pratipAdana kiyA jAtA hai usa dharma ko prathavA usake upadeza ko dezanA kahA jAtA hai / dezanAlabdhi- 1. tIe desaNAe pariNadanAiriyAdINamuvalaMbho, desidatyassa gahaNa dhAraNa- vicAraNasattIe samAgamo a desaNaladdhI NAma / (ghava. pu. 6, pR. 204 ) / 2. chaddavva NavapayatyopadesayarasUripahudilAho jo / desidapadatthadhAraNalAho vA tadiyaladdhI du / ( la. sA. 6) / 3. yathArthatattvopadeza- tadupadezakAcAryAdyupalabdhirupadiSTArtha grahaNa - dhAraNA-vicAraNazaktirvA dezanikI labdhi: / (paMcasaM. pramita. 1- 287, pU. 36, dhana. gha. svI. TI. 2, 46-47) / 4. x x x SaD dravyANi jIva- pudgala dharmAdharmakAlAkAzAni paJcAstikAyA atrAntarbhUtAH / nava pavArthAH jIvAjIvAsradha-bandha-saMvara nirjarA mokSa puNyapApAni saptatattvAmyatravAntarbhUtAni teSAmupadezakarAH zrAcAryopAdhyAyAdaya:, teSAM lAbho yastadda eza Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezanirjarA] 537, jaina-lakSaNAvalI [dezavidhikathA nAprAptiH cirAtItakAle upadezitapadArthadhAraNalAbho vadhi-manaHparyayaM ca yajjJAnam / dezaM noindriya-manavA sa dezanAlabdhiH / (la. sA. jI. pra. 6) / utthAt pratyakSamitaranirapekSAt // (paMcAdhyA. 1, 1 dezanA se pariNata-usameM vyApUta-prAcArya 669) / prAdi kI upalabdhi tathA upadezita tatva ke grahaNa, avadhi aura manaHparyaya jJAna jo kSAyopazamika haiM de dhAraNa evaM cintana kI zakti ke samAgama ko ISat indriyarUpa mana ke mAlambana se utpanna hone ke dezanAlabdhi kahate haiN| kAraNa dezapratyakSa kahalAte haiN| prakRta dezapratyakSa deza nirjarA-saMsAre saMsaraMtassa khovasamagadassa apratipAtI hone se avinazvara aura pratipAtI hone kammassa / savvassa vi hodi jage xxx // se vinazcara bhI hai| mUlA. 8-55) / dezapratyAsattikRta saMyogasambandha - desapaccAcaturgatimaya saMsAra meM paribhramaNa karane vAle savaM sattiko NAma doNhaM davvANamavayavaphAsaM kAUNa saMsArI jIvoM ke kSayopazama ko prApta hue karma kI jamacchaNaM so desapaccAsattiko sNjogo| (ghava. pu. jo nirjarA hotI hai use dezanirjarA kahate haiM aura 14, pR. 27) / vaha sabhI saMsArI jIvoM ke hotI hai| vo dravya paraspara avayavoM kA sparza karake jo sthita dezanepathyakathA-deze magadhAdau xxx nepathyaM rahate haiM, ise dezapratyAsattikRta saMyoga kahA jAtA hai| strI-puruSANAM veSaH svabhAviko ghibhUSApratyayazceti / dezayati-paMca ya aNuvvadAI satta ya sikkhAu sthAnA. abhaya. vR. 4,2, 282) / desajadidhammo / sabveNa ya deseNa ya teNa jude hodi magadhAvideza meM strI-puruSoM kI svAbhAvika vezabhUSA desjdii| (bha. prA. 2067) / ko carcA karane ko dezanepathyakathA kahate haiN| pAMca aNuvratoM aura sAta zikSAvratoM ko dezayatidharma dezaparikSepI naigama-dezo vizeSaH paramANvAdi- kahA jAtA hai| isase jo pUrNatayA athavA ekadezagatastaM parikSeptuM zIlamasyeti dezaparikSepI, vizeSa rUpa se yukta hotA hai use dezayati kahate haiN| grAhItyarthaH / (ta. bhA. siddh.v.1-35)| dezavikalpakathA-deze magadhAdauxxxvikalpaH deza se abhiprAya paramANu mAvigata vizeSa kA hai, -sasyaniSpattiH va-kUpAdi-devakula-bhavanAdiviuse grahaNa karane vAle vizeSanAhI naigamanaya ko zeSazceti, ttkthaa| (sthAnA. abhaya. vR. 4, 2, dezaparikSepI negamanaya kahate haiN| 282) / dezapAvastha-1. sejjAyarakulanissiya ThavaNakula- vikalpa kA artha dhAnya kI utpatti va koTa, kuprAM, paloyaNAbhihaDe ya / pubdhi pacchA saMthava niiaggapiMDa- devagRha aura bhavana prAdi kI vizeSatA hai| unakI bhoipaasttho| (vyava. bhA.3-230, pR. 111) / magadhAdi dezavizeSa kI apekSA carcA karanA, yaha 2. nityapiNDamagrapiNDaM ca yo bhakte sa dezataH dezavikalpakathA kahalAtI hai| pArzvasthaH / (vyava. bhA. malaya. vR. 3-230) / dezavicikitsA-tattha desavitigicchA sohaNaM 2 nityapiNDa aura agrapiNDa ke khAne vAle sApa ko sAhaNaM jaha paNa jIvAulo na logo dilo hoto to dezapAvastha kahate haiN| suTaThyaraM hontaMti evamAi desavitigicchA bhaNNai / dezaprakRtivipariNAmanA-jAsi payaDINaM deso (vazavaM. cU. 2, pR. 95) / Nijjarijjadi aghaTidigalaNAe sA dezapayaDivi- sAdhanoM ko yadi jIvoM se vyApta loka na dikhatA pariNAmaNA NAma / (Sava. pu.15, pR. 253) / to bahuta acchA hotA, isa prakAra ke vicAra karane pradha:sthitigalana se jo prakRtiyoM kA eka deza ko dezavicikitsA kahate haiN| nirjIrNa hotA hai usakA nAma dezaprakRtivipariNA- dezavidhikathA-deze magaSAdI vidhiH-viracanA manA hai| bhojana-maNibhUmikAdInAm, bhujyate bA yadyatra prathamadezapratyakSa-kSAyopazamikamaparaM dezapratyakSamakSayaM tayeti dezavidhiH, tatkathA deshvidhikthaa| (sthAnA. kSayi ca // (paMcAdhyA. 667); dezapratyakSamihApya- abhaya.va. 2, 4, 282) / sa. 68 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| dezaviprakRSTa] 538, jaina-lakSaNAvalI [dezaviSaya mithyAdRSTiprazaMsA vidhi kA artha bhojana va maNimaya bhUmikA mAdi kI 7-21) / 2. grAmAdInAM pravaktaparimANaH pradezo racanA hai, yaha dezavidhi hai| athavA jo jahAM prathamatayA dezaH / grAma-nagara-gRhApavarakAdInAmavadhRtaparimANAkhAyA jAtA hai| abhiprAya yaha hai ki amuka deza meM nAM pradezo dezaH ityucyate / xxx viramaNaM amuka prakAra kI bhojanapaddhati prAdi hai tathA amuka viratiH, nivRttiriti yAvat, dezAd viratiH dezadeza ke loga pahale pramaka vastu ko khAte haiM, ityAdi virtiH| (ta. vA. 7, 21, 3-4) / 3. grAmAdInAM prakAra se vibhinna dezoM ke bhojana prAdi kI vidhi pradezasya parimANakRtAvadhiH / bahirgata nivRttiryA kI kathA karane ko dezavidhikathA kahate haiN| tad dezavirativratam // (ha. pu. 58-144) / dezaviprakRSTa-dezaviprakRSTA maSTisthAdi drvym| 4. grAmAdInAmavadhUtaparimANapradezo deshH|xxx (mA. mI. vasu. vR, 5) / tato virativratam / (ta. zlo. 7-21) / 5. tathApi maTTI meM sthita prAdi dravya ko deza viprakRSTa kahate ca parimANaM prAmApaNa-bhavana-pATakAdInAm / pravi. ghAya niyatakAlaM karaNIyaM viramaNaM dezAt // (pu. dezavirata-dekho dezayati / 1. saNa vaya sAmA. si. 139) / 6. madIyasya gRhAntarasya tAgasya iya posaha sacitta rAyabhatte ya / bamhAraMbha pariggaha vA madhyaM muktvA dezAntaraM na gamiSyAmIti tamniaNumaNa uddiTTa dezaviradede // (cAritraprA. 21; vRttirdeshvirtiH| (cA. sA. pR. 6) / 7. dezAdvAdazAna. 66, prA. paMcasaM. 1-136; go. jI. vadhimapi kRtvA yo nAkAmati sadA punasSA / 473) / 2. sarvAsaMyamapratyAkhyAnasyAsamarthaH hisA- dezaviratedvitIyaM guNavataM tasya jAyeta // (amita. dyekadezAdvirataH sthUlabhUtaprANAtipAtAdipaMcakAd deza- bhA. 6-78) / 8. yadi vijJAnataH kRtvA deshaavdhivirtH| (bha. prA. vijayo. 2068) / 3. deza- maharnizam / nollabhyate punaH puMsAM dvitIyaM tad guNaviratastu pUrvoktastribhiH padaiH zuddhaH ekavratAdiyukto vratam // (subhA. saM. 766) / 6. yad dezasyAvadhi yAvadutkRSTo'numatisevako bhavati / (paMcasaM. svo. va. kRtvA gamyate na divAnizama / tataH paraM budharuktaM dvitIyaM upaza. 30) / 4. sthUlahiMsAdipaMcakAnmanovAkkAya- tad guNavratam // (pa. pa. 16-77, pR. 274) / kRtAdinA vyAvRtto deshvirtH| (bha. prA. malA. 10. vayabhaMgakAraNaM hoi jammi desammi tattha Niya2078) / 5. ekavrataviSayasthUlasAvadyayogAdau sarva. meNa / kIrai gamaNaNiyattI taM jANa guNavvayaM vrataviSayAnumativarjasAvadyayogAnte karaNatraya-yoga- vidiyaM // (su. pA. 215) / 11. kRtvA kAlAtrayaviSayasarvasAvadyayogasya, deze viratamasyAstIti varSi zaktyA kiyatpradezavarjanam / tad dezaviratirnAma dezavirataH / (karmasta. go. va. 2, pR. 3) / vrataM dvitIyakaM viduH / / (bhAvasaM. vAma. 460) / 6. yastu dezato virataH sa dezavirataH / (paMcasaM. 12. gantavyAyAmapi dizi niyatadezAt grAma-nadImalaya. vR. upaza. 30, pR. 167) / kSetra-yojana-vana-gRha-kaTakAdilakSaNAt parato viramaNaM 1 darzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacittavirata, dezavirativratam / (ta. vRtti bhuta. 7-21) / rAtribhaktavirata, abrahmavirata, prArambhavirata, parigraha- 13. iyantIM mAM gamiSyAmi kRtasaMkhyAM dizaM tthaa| virata, anumativirata aura uddiSTavirata ye gyAraha ityuktvA gamyate yattat dvitIyaM syAd guNavatam / / dezavirata zrAvaka mAne gaye haiM / 2 sarva asaMyamabhAva (pU. upAsakA. 26) / ke chor3ane meM asamartha jo vyakti hiMsAdi pAMca pApoM 1 prAma-nagarAdi ke jitane pradeza kA pramANa nizcita ke ekadeza se virata hotA hai use sthUla hiMsAdi pAMca kiyA gayA hai usakA nAma deza hai| usake bAhira pApoM se dezavirata kahate haiN| 3 jJAna, grahaNa aura gamana kA parityAga karanA, ise deza virativrata kahA anupAlana ina tIna padoM se zuddha eka vrata prAvi- jAtA hai| prathama pratimA se lekara-utkRSTa anumatisevaka taka dezaviSaya mithyAdRSTiprazaMsA-dezaviSayaM tu idadezavirata kahalAtA hai| meba buddhavacanaM sAGkhya-kaNAdAdivacanaM vA tattvamiti / dezavirati-1. grAmAdInAmavavRtaparimANaH pradezo (yogazA. svo. viva. 2-17) / dezaH / tato bahinivRttirdezavirativratam / (sa. si. yaha buddha kA vacana, sAMkhya kA vacana athavA kaNAda Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezavyatireka] 536, jaina-lakSaNAvalI [dezasatya prAvi kA vacana hI tattva (yathArtha) hai, isa prakAra 1 pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya hone se pUrNa mithyAmata kI prazaMsA karanA, yaha dezaviSayaka saMyama to nahIM hotA, para stoka (dezataH) vrata hotA mithyAdRSTiprazaMsA hai| hai, isI se pAMcaveM guNasthAnako dezavirata kahA dezavyatireka-sa yathA cako dezaH sa bhavati nAnyo jAtA hai| / / bhavati sa cApyanyaH / so'pi na bhavati sa dezo dezavatI-yazca[zcA-pratyAkhyAnAvaraNasaMjJidvitIyabhavati sa dezazca dezavyatirekaH // (paMcAdhyA. kaSAyakSayopazame jAte sati pRthivyAdipaJcasthAvaravadhe 1-147) / . pravRtto'pi yathAzaktyA trasavadhe nivRttaH sa paJcamajo eka deza hai vaha vahI hai, dUsarA nahIM hai, aura jo guNasthAnavartI shraavkH| (bR. dravyasaM. TI. 45) / dUsarA deza hai vaha dUsarA hI hai, anya nahIM hai| isa apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA kSayopazama hone para prakAra ke vyatireka ko dezavyatireka kahate haiN| pRSivI prAdi pAMca prakAra ke sthAvaroM ke ghAta meM dezavata (eka guragavata)-dekho dezavirativrata / pravRtta hotA mA bhI jo yathAzakti trasa jIvoM kI 1. dezavataM nAma apavaraka-gRha-grAmasImAdiSu yathA- sA se virata rakhatAvaragAvI . zakti pravicArAya primaannaabhigrhH| tatparatazca sthAnavartI) zrAvaka kahalAtA hai| (sarvabhUteSvarthato'nayaMtazca) sarvasAvadyayoganikSepaH / dezazaMkA-1. tattha desasaMkA jahA samANe jIvatte (ta. bhA. 7-16) / 2. deze bhAge'vasthApanaM pratidinaM kahamesa bhavipro imo abhaviu ti, Na pUNa citei pratipraharaM pratikSaNamiti xxx diparimANa jahA bhAvA he ugejjhA ahetugejjhA ya, tattha heugejjhA syaikadezo dezastadviSayaM vrataM dezaniyamastacca prayo jahA jIvassa asthittaM evamAdI, aheugejjhA jahA janApekSamekAdidikkaM sarvadikkam / (ta. bhA. hari. bhaviyA abhaviyA ya, (kevali) neyo bhAvotti, vR.7-16)| esA desasaMkA / (dazavai. ca. 2, pR.95) / 2. deza1 apavaraka (gaha kA eka bhAga), gaha aura grAma kI zaGkA dezaviSayA yathA kimayamAtmAsaMkhyeyapradezAtmakaH sImAdika meM yathAzakti gamanAdi ke lie-usake syAdatha ni:pradezo niravayavaH syAditi / (zrA. pra. niyamanArtha-parimANa kA niyama karanA, yaha deza - TI. 87) / 3. dezazaGkA ekaikvstudhrmgocraa| vrata kahalAtA hai| kRta parimANa ke bAhira prayojana va (yogazA. svo. viva. 2-16) / usake binA bhI samasta prANiyoM meM pUrNa sAvanayoga 1 jIvatva ke samAna hone para yaha bhavya hai aura kA parihAra ho jAtA hai, yaha isa vrata kA phala hai| yaha prabhavya hai, aisA kyoM; isa prakAra kI zaMkA dezavata (paMcama guNasthAna)-1. paccakkhANudayAdo saMjamabhAvo Na hodi Navari tu| thovavado dezazaMkA kahI jAtI hai| vaha yaha vicAra nahIM hodi tado dezavado hodi paMcamano // (go. jI. karatA ki kucha bhAva hetu se grAhya haiM aura kucha binA hetu ke, unameM hetugrAhya jaise jIva ke astitva prAvi 30) / 2. samyagdRSTi: san bhUmirekhAdisamAnakroghAdidvitIyakaSAyodayAbhAve satyabhyantare nizcayanayene- bhAva / ahetugrAhya jaise bhavyatva-prabhavyatva, ye bhAva kadezarAgAdirahitasvAbhAvikasukhAnubhUtilakSaNeSa bahi. kaMvalajJAnagamya haiN| viSayeSu punarekadezahiMsAnutasteyAbrahmaparigrahanivRtti- dezasatya-1. grAma-nagara-rAja-gaNa-pAkhaNDa lakSaNeSu ekAdazanilayeSu vartate sa paJcamaguNasthAna- kulAdidharmANAmupadeSTTa yadvacastad dezasatyam / (ta. vartI shraavkH| (bR. dravyasaM. TI. 13) / 3. pratyA- vA. 1, 20, 12; dhava. pu. 1, pR. 118 cA. sA. khyAnAvaraNakaSAyANAM sarvaghAtispardhakodayAbhAvalakSaNe pR. 6) / 2. yad grAma-nagarAcAra-rAja-dharmopadezakSaye teSAmeba sadavasthAlakSaNe upazame ca dezaghAti- kRt / gaNAzramapadoddhAsi dezasatyaM ta tamA spargha kodayAdutpannatvAd dezasaMyamaH kssaayopshmikH| (ha.pu. 10-105) / 3. sarvadezakavAga dezasatya(go. jI. ma. pra. 30) / 4. dezena ekadezena prasa- modamapAkavAk / yathA vRttyA vrato grAma iti grAmAvaghanivRttyAzrayeNa saMyato virato deshsNytH| (go. vivarNanam / (mAcA. sA. 5-33) / jI. jI. pra. 31) / 1 grAma, nagara, rAjA, gaNa, pAkhaNDa, jAti aura kula Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezasaMyama ] zrAdi dharmoM ke upadezaka vacana ko deza latya kahate haiM / dezasaMyama - dekho dezavrata / 1. dezavirate pratyAkhyAnAvaraNakaSAyANAM sarvaghAtispargha kodayAbhAvalakSaNe kSaye teSAmeva hInAnubhAgarUpatayA pariNatAnAM sadavasthAlakSaNe upazame ca dezaghAtispardha kodayasahite utpannaM dezasaMyama rUpacAritraM kSAyopazamikam / (go. jI. ma. pra. 13) / 2. dezasaMyatApekSayA pratyAkhyAnAvaraNakaSAyANAm udayAgatadezaghAtispardhakAnantabahubhAgAnubhAgodayena sahAnudayAgatakSIyamANavivakSitodayaniSeka sarva ghAtispardhakAnantabahubhAgAnAmudayA - bhAvalakSaNakSaye teSAmuparitana niSekANAM zranudayaprAptAnAM sadavasthA lakSaNopazame ca sati samudbhUtatvAt cAritramohaM pratItya dezasaMyamaH kSAyopazamikabhAvaH / (go. jI. jI. pra. 13 ) / 1 pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke sarvaghAtispardhakoM kA udayAbhAvasvarUpa kSaya, hIna anubhAgarUpa se pariNata unhIM kA sadavasthArUpa upazama aura dezaghAtispardhakoM kA udaya hone para dezavirata (pAMcaveM ) guNasthAna meM dezarsayama rUpa kSAyopazamika cAritra hotA hai / deza saMvara - zeSakAle (bAdara- sUkSmayoganirodhakAlAt prAk ) caraNapratipatterArabhya dezasaMvarapariNatibhAgAtmA bhavati / XX X dezasaMvarastu sAmAyikAdicAritravatAM satyapi parispandavatve viditatattvAnAM saMsArajaladheruttarItumabhivAJchatAM pradhAnasaMvarAbhAve'pi nyastasamastapramAdasthAnAnAM dezasaMvaraH samastyeveti / ( ta. bhA. siddha. vR. 6- 1) / bAdara va sUkSma yogoM ke nirodha se pUrva cAritraprApti se lekara prAtmA dezasaMvara se yukta ho jAtA hai / sAmAyika zrAdi cAritra vAle jIva yadyapi parispandana se yukta hote haiM, phira bhI tattvoM ke jJAtA hokara ve cUMki saMsAra se pAra hone ke icchuka hote haiM, isIlie pradhAna saMbara ke na hone para bhI samasta pramAdasthAnoM kA unake dezasaMvara hotA hI hai / dezasnAna dezasnAnamadhiSThAnazocAtirekeNAkSipakSmaprakSAlanamapi / ( vazave. su. hari. vR. 32, pR. 116) / adhiSThAna pradeza kI pavitratA ke atirikta prAMkhoM ke palakoM ke dhone ko bhI dezasnAna kahA jAtA hai / dezAkhyAna - tadekadezadezAdri-dvIpAndhyAdiprapaJca * nam / dezAkhyAnam / XXX // ( ma. pu. 4 - 5 ) | - [dezAvakA zikavrata loka ke ekadezabhUta deza, parvata, dvIpa aura samudrAdi kA vistArapUrvaka kathana karane ko dezAkhyAna kahate haiM / dezAbhihRta - ekadezAdAgatamodanAdikaM dezAbhighaTakam / (mUlA. bu. 6-16 ) / eka veza se ghAye huye provana (bhAta) Adi bhojya sAmagrI ke grahaNa karane ko dezAbhighaTa (dezAbhihRta) doSa kahate haiM / dezAmarzaka - jeNedaM suttaM desAmAsayaM, teNa uttAsesalakkhaNANi deNa uttANi / edaM desAmAsiyasuttaM kudo ? ega desapaduppAyaNeNa etthataNasayalatthassa sUcayattAdo / edaM desAmAsi yasuttaM, teNedeNa AmAsayattheNa aNAmAsiyatyo uccade / (dhava. pu. 1, pR. 8 kA TippaNa naM 1 ) jo sUtra AmRSTa - spRSTa yA vivecita- artha ke sAtha usase sambaddha anya samasta artha kA sUcaka hotA hai use dezAmarzaka kahate haiM / dezAvakA zikavrata - dekho dezavirati / 1. dezAva - kAzikaM syAt kAlaparicchedanena dezasya / pratyahamaNuvratAnAM pratisaMhAro vizAlasya / / ( ratnaka. 62 ) / 2. disivvayagahiyassa disAparimANassa paidiNaM parimANakaraNaM desAvagAsiyaM / ( zrAva. 6-10 ) / 3. [ deza: ] digvratagRhItadikparimANasyaikadezaH zraMzaH, tasminnavakAzaH - gamanAdiceSTAsthAnaM dezAvakAzikastena nirvRttaM dezAvakAzikam / (zrAva. vR. 6- 10, pR. 835) / 4. puvvapamANakadANaM savvadisINaM puNo visaMvaraNaM / iMdiyavisayANa tahA puNo vi jo kuNadi saMvaraNaM / vAsAdikayapamANaM diNe diNe loha - kAmasamaTTha | sAvajjavajjaNaTThe tassa cautthaM vayaM hodi // (kArtike. 367-68 ) / 5. deze'vakAzo dezAvakAzaH, tatra bhavaM dezAvakAzikam / idamuktaM bhavatipUrvagRhItasya divratasya yojanazatAdikasya yatpratidinaM saMkSiptataraM yojana-gavyUti-pattana- gRhamaryAdAdikaM parimANaM vidhatte tad dezAvakAzikamityucyate / (sUtrakR.zI. vU. 2, 7, 76, pR. 182 ) / 6. deze vibhAge prAkpratipannadivratasya yojanazatAdiparimANarUpasya avakAzo gocaro yasya pratidinaM pratyAkhyeyatayA tattathA / (dha. bi. mu. vR. 3-18) / 7. dezAvakA zikaM deze maryAdIkRta dezamadhye'pi stokapradeze'vakAzo niyatakAlamavasthAnam, so'syAstIti 540, jaina - lakSaNAvalI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezAvadhi] 541, jaina-lakSaNAvalo [dezopazamanA dezAvakAzikaM zikSAvratam / (ratnaka. TI. 4-2) / dita karatA hai use dezajJAnAvaraNa kahate hai| jisa 8. digvate parimANaM yattasya saMkSepaNaM punaH / dine prakAra meghoM se prAcchAdita sUrya kI thor3I sI prabhA rAtrau ca dezAvakAzikavratamucyate / / (yogazA. 3, dRSTigocara hotI hai usI prakAra jJAnAvaraNa se 84, tri. za. pu.ca. 1, 3, 640); deze digvrata- mAcchAdita jJAna ke vezabhUta matijJAna prAvi pragaTa gRhItaparimANasya vibhAge avakAzo'vasthAnaM dezAva- rahate haiN| jJAna ke dezabhUta matijJAnAdi ko prAvata kAzaH, so'trAstIti dezAvakAzikam / (yogazA. karane vAle matijJAnAvaraNAdi thor3I sI saryaprabhA svo. viv.3-64)| 8. digvrataparimitadezavibhAge ke mAcchAdaka kaTa va kuTI prAdi ke samAna hai| 'vasthAnamasti mitasamayam / yatra nirAhurdezAvakA- dezAvasanna-pAvassaya-sajjhAe paDilehaNabhikkhazikaM tadavrataM tajjJAH // (sA.pa. 5-25) / jhaannbhttttheN| pAgamaNe NiggamaNe ThANe ya nisIyaNa10. digdhatAdRtadezasya yatsaMhAro ghanasya ca / kriyate tuyaTTe ||maavssyaaiyaaii na karei prahavA vihINasAvadhiH sImnAM tatsyAd dezAvakAzikam // (dharmasaM. mhiyaaii| guruvayaNavalAya tahA bhaNino vesAvasazrA. 7-34) / snoti / (prava. sAro. 107-8); yadetAnyAvazyaka1 praNayatI zrAvaka divasAdirUpa kAla ke niyama. svAdhyAyAdIni sthAnAni sarvathA na karotyathavA pUrvaka jo pratidina digvata meM grahaNa kiye vizAla hInAdhikAni karoti pratiSiddhakAlakaraNAdidoSadeza kA saMkoca kiyA karate haiM, ise dezAvakAzika- duSTAni vA karoti tadA desAvasanno bhavatItyarthaH / vrata kahA jAtA hai| 5 digvrata meM jo sau yojanAdi (praba. sAro. va. 107-8) / rUpa dizA kA pramANa kiyA gayA hai usameM pratidina jo pratikramaNAdi prAvazyaka, svAdhyAya, pratilekhana, saMkSepa karake eka yojana, koza, prAma va gRha mAdi bhikSA (gocarI), dhyAna, bhojana, mAgamana, nirgamana, kA pramANa karanA; yaha dezAvakAzikavata kaha- sthAna (kAyotsargAdi meM pravasthAna), niSIdama lAtA hai| (baiThanA) aura svaravartana (zayana); ina prAvazyaka dezAvadhi-bhavaM pratItya yo jAto guNaM va prANi- kriyAnoM ko yA to sarvathA hI nahIM karatA hai yA nAmi dezAvadhiH sa vijJeyo dRSTimohAd vipryyH|| honAdhika rUpa meM karatA hai, prayavA niSita kAla meM (ta. zlo. 1, 32, 113, pR. 267) / unheM karatA hai vaha dezAvasanna (sAghu) kahalAtA bhava yA guNa (kSayopazama) ke mAzraya se jo jIvoM hai jo vandanA ke ayogya hotA hai| ke avadhijJAna hotA hai use dezAvadhi kahate haiM / vaha dezopazamanA-1. mUluttarakammANaM pagaDidvitimAvarzanamoha ke udaya se viparyaya (vibhaMga) humA karatA di hoi cumeyaa| dezakaraNehiM desaM sameha jaM desa smnnaato|| (paMcasaM. upaza. 65, pR. 206) / dezAvadhimaraNa-yatsAMpratamudatyAyuryathAbhUtaM tathA- 2. dezopazamanA karaNakRtA karaNarahitA ca / xx bhUtameva badhnAti dezato yadi tad deshaavdhimrnnm| ra tatra yA karaNarahitA tasyA vyAkhyA nAsti, (bha. prA. bijayo. 25; bhA. prA. TI 32) / tadvatRNAmabhAvAt / sA ca girinadIpASANavattAvartamAna samaya meM jaisA prAyakarma udaya meM pA rahA dibhAvavat saMsArasthajIvAnAM karaNa-viziSTagaNA. hai, usI prakAra kA yadi eka deza rUpa se bAMSatA hai bhyAM vinApi vedanAnubhavanAdikAraNabhavati / (paMcasaM. to ise dezAvadhimaraNa kahate haiN| svo. va. upaza. 1); mUlottarakarmANi prakRtidezAvaraNa-dezaM jJAnasyA''bhiniboSAdimAvRNo- sthityanubhAga-pradezabhedAccaturddhA bhavanti, dezakaraNa: tIti dezajJAnAvaraNIyam / xxx matyAdyA- (NAbhyAM) yathApravRttApUrvakaraNasaMjaH (jJAbhyA) dezaM varaNaM tu dhanAticchAditAdityeSatprabhAkalpasya kevala- kiJcinmAnaM prakRti-sthityAdInAM yata upazAmajJAnadezasya kaTa-kuTayAdirUpAvaraNatulyamiti dezA- yati prato dezopazamanA bhaNyate / (paMcasaM. svo.. varaNamiti / (sthAnA. abhaya. va. 2, 4, 105, upaza. 65, pR. 206) / 3. dezopazamanA vidhA pR. 61) / karaNakRtA karaNarahitA ca / xxx karaNAni jAna ke dezabhata prAbhinivoSa prAdi ko jo pAcchA- yathApravRttApUrvAnivRttisaMjJAni, te kRtA krnnkRtaa| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deha ] tadviparItA karaNarahitA yA saMsAriNAM jIvAnAM girinadIpASANavRttatAdisaMbhavatyathApravRttAdikaraNasAdhya kriyAvizeSamantareNApi vedanAnubhavanAdimi: kAraNairupajAyate / tasyAzca sampratyanuyogoM vyavacchinnaH, tadvetRRNAmabhAvAt / ( paMcarsa. malaya. vR. upaza. 1 ) ; yat yasmAtkAraNAd dezabhUtAbhyAmekadezabhUtAbhyAM yathApravRttApUrvakaraNasaMjJitAbhyAM karaNAbhyAM prakRtisthityAdInAM dezamekadezaM zamayatyupazamaryAta, zrato dezopazamanAbhidhIyate / (paMcasaM. malaya. vR. upaza. 65) / 1 dezakaraNarUpa zradhaHpravRtta zrora apUrvakaraNa pari NAmoM ke dvArA jo prakRti, sthiti, anubhAga zrIra pradeza kA alpa mAtrA meM upazama kiyA jAtA hai use dezakaraNopazamanA kahA jAtA hai / deha - deho'pi praudArika- vaikriyikAhArakavargaNAgatapudgalapiNDaH, kara-caraNa- zirogrIvAdyayayavaH pariNato vA / (mUlA. vR. 12-2 ) / audArika, vaiRiyika aura AhAraka vargaNAnoM ke pudgalapiNDa ko deha kahate haiM / athavA hAtha, paira, zira aura grIvA Adi zravayavasvarUpa se pariNata pudgalapiNDa ko deha kahA jAtA hai / 542, jaina-lakSaNAvalI dava - 1. yogyatA karma pUrvaM vA daivamubhayamadRSTam / ( aSTa. 88 ) / 2. jamudaggaM theveNaM kammaM pariNamai iha payAseNa / taM daivaM XXX // ( upade. pa. 350); vahukammaNimitto puNa prajbhavasAno u daivoti // ( upade. pa. 351) / 3. yadudagramutkaTa - rasatayA prAk samupArjitaM stokenApi kAlena parimi tena karma sarvvadyAdi pariNamati phaladAnaM prati prahvIbhavati iha jane prayAsena rAjasevAdinA puruSakAreNa, tad daivaM loke samuddhRSyate / ( upade. pa. mu. vR. 350); athavA X XX bahu prabhUtaM puruSakAra mAzritya karma nimittaM yatra sa punaradhyavasAya iha naJo'lpArthatvAdalpo vyavasAyaH punardevamiti / yatra hi kAryasiddhAvarUpaH karmaNo bhAvo bahuzca puruSaprayAsastatkAryaM puruSakArasAdhyamucyate / yatra punaretadviparyayastat karmakRtamiti / ( upade. pa. mu. vU. 351) / 1 yogyatA athavA pUrva karma ko daiva kahate haiM, jinheM adRSTa kahA jAtA hai / 2 pUrvopArjita karma jo parimita samaya meM hI tIvra anubhAgasvarUpa se sAtA [dolAyita vedanIya zrAdirUpa pariNata hotA huA phala dene ke unmukha hotA hai, isakA nAma deva hai / zrathavA purupArtha kI apekSA jisa zradhyavasAya meM bahuta karma nimitta hotA hai use deva kahA jAtA hai / daivakRta-pratakitopasthitamanukUlaM pratikUlaM vA devakRtam / (aSTaza. 1) / pratakita - vinA kisI prakAra ke vicArAdi ke - jo anukUla yA pratikUla sAmagrI prApta hotI hai vaha devakRta kahalAtI hai / daivavivAha - 1. sa devo vivAho yatra yajJArthamRtvijaH kanyApradAnameva dakSiNA / ( nItivA. 31, 5, pR. 374; va. vi. mu. vR. 1-12; yogazA. svo viva. 1-47, pR. 147) / 2. tathA ca guruHkRtvA yajJavidhAnaM tu yo dadAti ca RtvijaH / samAptI dakSiNAM kanyAM devaM vaivAhikaM hi tat // (nItivA. TI. 31-5) / yajJa karake usake samApta hone para yAjJika ke dvArA brAhmaNa ko dakSiNA ke rUpa meM kanyA ke dene ko deva vivAha kahate haiM / daivasika -- divasena nirvRtto divasapariNAmo vA daivasika: / (zrAva. hari. vR. 4, pR. 571) dina ke zrAzraya se yA dina pramANa jo praticAra kiyA jAtA hai vaha devasika kahalAtA hai / dogranthikaprAbhRta (dogaMdhiyapAhuDa ) - paramANaMdAnaMda mettINaM 'dogaMdhiya' itti vavaeso / tesi kAraNadavvANaM pi uvayAreNa 'dogaMdhiya' vavaeso / tattha [ paramANaMda- ] zrANaMdamettINaM paTuvaNANubavattIdo taNimittadavvapaTThavaNaM dogaMdhiyapAhuDaM / ( jayadha. pu. 1, pR. 324) / paramAnanda aura zrAnanda mAtra kA nAma dogranthika hai| unameM cUMki paramAnanda aura zrAnanda mAtra kA prasthApana ( preSaNa) ghaTita hotA nahIM hai, ataeva unake nimittabhUta dravyoM ke prasthApana ko dogranthikaprAbhRta kahA jAtA hai| yaha nozrAgama kI apekSA prazasta bhAvaprAbhUta mAnA gayA hai / dolAyita - 1. dolAyitaM dolAmivAtmAnaM calAcalaM kRtvA zayitvA vA yo vidadhAti vandanAM tasya dolAyitadoSa: / (mUlA. vU. 7 - 106 ) / 2. dolAyitaM calan kAyo dolAvat pratyayo'thavA / (dhana. gha. 8-16) / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSa] 543, jaina-lakSaNAvalI [dravya 1 hiMdole ke samAna apane ko cala-acala karake dravazIla-bhAsai duyaM duyaM gacchae pradariu vva athavA leTa kara vandanA karane para dolAyita. doSa goviso sarae / savvadduya-duyakArI. phuTTai va Thio kA bhAgI hotA hai| 2 athabA asthira pratyaya- vi dappeNaM // (bRhatka. 1266) / stutya, stuti evaM usake phala viSayaka sandeha-kA jo zarada Rtu ke abhimAnI baila ke samAna ati zaya zIghratApUrvaka vinA soce-bicAre bolatA hai va doSa-1. ajJAnAdirdoSaH sv-prprinnaamhetuH| jAtA hai, jo sabhI kriyAoM ko binA vicAre (aSTaza. 4) / 2. doSaH . prajJAnAdi, atizaya zIghratA se karatA hai, tathA jo tIvra abhixxx athavA mohAnta rAyA doSAH / (prA. mI. mAna se sthita bhI rahatA hai, use dravazIla kahA vasu. va. 4) / jAtA hai| 1 sva-parapariNAma janita prajJAna prAdi doSa kaha- dravika-dravikA nAma rAga-dveSavinirmuktA, dravaH lAte haiN| saMyamaH saptadazavidhAna: karmakAThinyadravaNakAritvAtadoSa (vandanAdoSa)-jaha velabagaliMgaM jANaMtassa vilayahetutvAt, sa yeSAM vidyate te dravikAH / namo havAi doSo / niddhaMdhasamiya nAUNa vaMdamANe (prAcArA. zI.. 1, 7, 58, pR.70)| dhuvo doso|| (prAva. ni. 1137) / karma kI kaThinatA ko vilIna karane ke kAraNa vidUSaka mAdi viDambakoM ke dvArA dhAraNa kiye gaye sattaraha prakAra ke saMyama ko drava kahA jAtA hai| sASu ke veSa ko jAnate hue bhI namaskAra karanA isa drava ke dhAraka-rAga-dveSa se rahita-jIvoM kA tathA isI prakAra nirlajja pArzvastha mAdi ko bhI nAma dravika hai| mAnate hue vandanA karanA, yaha vandanA kA doSa hai| dravya-1. apriccttshaayennuppaadvvy-dhuvttsNbddh| doSaja duHkha-doSajaM vAta-pitta-kaphavaiSamyasambhU- guNavaM ca sapajjAyaM jaM taM davva tti vuccaMti / / (prava. tam / (nItivA. 6-21, pR.73)| sA. 2-3) / 2. daviyadi gacchadi tAI tAI sabbhAvAta, pitta aura kapha kI viSamatA se utpanna hone vapajjayAI jN| daviyaM taM bhaNNate aNaNNabhUdaMtu vAle dukha ko doSaja duHkha kahate haiN| sattAdo // dabvaM sallakkhaNiyaM uppAdanvaya-dhuvattaati-1. zarIra-vasanAbharaNAdidIptiH dyutiH / saMjuttaM / guNa-pajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU / / (sa. si. 4-20; ta. vA. 4, 20, 4; ta. zlo. (paMcA. kA. 6-10) / 3. sad dravyalakSaNam / (ta. 4-20) / 2. dyutiH zarIrAbharaNAdidIptiH / sU. 5-26); guNa-paryayavad dravyam / (ta. sU. 5, (praupapA. abhaya. vR. 38, pR. 87) / 3. dyutiH 38) / 4. guNardoSyate guNAn droSyatIti vA dravyam / shriiraabhrnnaadiprbhaa| (pa. bi. 7-8, pR.87)| (sa. si. 1-5) / 5. tadubhayaM (guNa paryAyAH) yatra 4. zarIra-vastrAbharaNAdInAM dyutirdIptiH / (ta. vRtti vidyate tad dravyam / guNa-paryAyA asya santyasmin vA zruta. 4-20) / santIti guNa-paryayayavat / (ta. bhA. 5-37) / 1 zarIra, vastra aura prAbhUSaNa prAdi ko dIpti ko 6. nayoknayakAntAnAM trikAlAnAM samuccayaH / yuti kahate haiN| avibhrADbhAvasambandho dravyamekamanekadhA / / (prA. mI. dyUta-prakSapAsAdinikSiptaM vittAjjaya-parAjayam / 107) / 7. guNANamAsamo davvaM / (uttarA. 28, kriyAyAM vidyate yatra sarva dyatamiti smRtam / / (lATI- 6) / 8. davvaM pajjavaviuyaM davaviuttA ya pajjavA saM.2-114) / tthi / uppAya-Thii-bhaMgA haMdi davilakkhaNaM emaM // jisa kriyA meM causara ke pAMse prAdi para nikSipta (sanmati. 12) / 6. Rte dravyAnna paryAyA dravyaM dhana se jaya-parAjaya hotA hai use dyUta kahate haiN| bA pryyvinaa| sthityutpattinirodho'yaM dravyalakSaNadrava-rAtricatuHpraharaiH praklinnaprodano drava ucyte| mucyate // (varAMga. 26-55) / 10. droSyate (ta. vRtti zruta. 7-35) gamyate guNoSyati gamiSyati guNAniti vA dravyam / rAtri ke cAra praharoM meM pakAye gaye bhAta ko drava .xxx anAgatapariNAmavizeSa prati gRhAtAbhikahA jAtA hai| .. makhyaM dravyam-yabhAvipariNAmaprApti prati yogya Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya ] tAmAdadhAnaM tad dravyamityucyate / (ta. vA. 1, 5, 3); iryAta paryAyAnayaMte vA tarityarthI dravyam / (ta. vA. 1, 17, 1); svaparyAyAn dravati drUyate vA tairiti dravyam / (ta. vA. 1, 26, 1); sva-parapratyayotpAda- vigamaparyAyaH dryante dravanti vA tAnIti dravyANi / (ta. vA. 5, 2, 1) / 11. xxx dravyamekAnvayAnugam // XXX nizcayAtmakam x x x / ( laghIya. 66-67 ) / 11. adravad dravati droSyatyekAnekaM svaparyayam / ( nyAyavi. 114) / 13. tadekAntAnAM vipakSopekSAlakSaNAnAM trikAlaviSayANAM samitirdravyam / (aSTaza. 107) / 14. dravati droSyati pradudravaditi vA dravyam / (laghIya. svo vR. 2- 30 ) / 15. anAdinidhanaM dravyamutpitsu sthAstu nazvaram // svato'nyato vivarteta kramAddhetu-phalAtmanA / (siddhivi. 3 - 16, pR. 210, paM. 8-9 ) / 13. guNaparyayavad dravyam XXX | ( nyAyaviM. 1 - 115; pramANasaM. svo. vU. 56) / 17. droSyatyadudruvattAMstA n paryAyAniti dravyam / ( dhava. pu. 1, pR. 83 ) ; dravati droSyati praduduvat paryAyAniti dravyam / athavA drUyate droSyate adrAvi paryAya iti dravyam / (dhava. pu. 3, pR. 2); ' uppAda - dvidi-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM' ikcArivAdotti / ( Sava. pu. 4, pR. 336); svakAsAdhAraNalakSaNA parityAgena dravyAntarAsAdhAraNalakSaNaparihAreNa dravati droSyatyadudruvat tAMstAn paryAyAniti dravyam / (ghaba. pu. 15, pR. 33) / 18. dravati gacchati tAMstAn paryAyAn, drUyate gamyate taistaiH paryAyairiti vA dravyam / (jayaSa 1, pR. 211 ) ; tikAlagoyarANaMtapajjayAyaM samucamo ajahauttilakkhaNo ghammI, taM caiva davvaM / ( jayadha. 1, pR. 286 ) / 16. dravati macchati tAMstAn paryAyAniti dravyam / XX X dravyalakSaNaM cedam - bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dravyaM tattvajJeH sacetanAcetanaM kathitam // (anuyo. hari vR. pR. 8 ud; bhAva malaya. va. pR. 6ud.) / 20. sva-parapratyayotpAda- vigamaparyAyayante dravanti vA tAnIti dravyANi / (ta. ilo. 5, 2 ) / 21. dravyasya lakSaNaM guNa-paryayavattvam / (praSTasa. 71, pR. 228 ) ; tataH sUktam - trikAla - vartanayopanayaviSayaparyAyavizeSasamUho dravyamekAne 544, jaina- khakSaNAvalI [ dravya kAtmakaM jAtyantaraM vastviti (praSTasa. 107, pR. 20 ) / 22. samutpAda-vyaya ghrauvyalakSaNaM kSINakalmaSAH / guNa- paryayavad dravyaM vadanti jinapuGgavAH / / (ta. sA. 5- 121) / 23. dravati gacchati sAmAnyarUpeNa vyApnoti tAMstAn kramabhuvaH sahabhuvazca sadbhAvaparyAyAn svabhAvavizeSAnityanugatArthayA niruktyA dravyaM vyAkhyAtam / (paMcA. kA. amRta. vR. 2); saddravyalakSaNamuktalakSaNAyAH sattAyA avizeSAd dravyasya satsvarUpameva lakSaNam / (paMcA. kA. amRta. vR. 10 ) ; dravyaM hi guNAnAM samudAya: / (paMcA. kA. amRta. vR. 44 ) / 24. nijanijapradezasamUhairakhaNDavRttyAsvabhAva - vibhAva paryAyAn drabati droSyati praduduvaditi dravyam / ( zrAlApapa., pR. 140) / 25. davadi davissadi davidaM jaM sabbhAve hi vivipajjAe / ( dravyasva. 36) / 26. drUyate guNaparyAyairyadyad dravati tAnatha / tad dravyaM X X X // (yogazA. 2 - 5 ) / 27. dravyaM pUrvottaravivartavayaMsvayapratyayasamadhigamyam UrdhvataH sAmAnyam / (nyAyaku. 1-5, pR. 117 ) / 28. yatra sadbhirAdhIyamAnA guNA saMkrAmanti tad dravyam / (nautibA 5-41, pR. 57) / 26. zuddhaguNa paryAyAdhArabhUtaM zuddhAtmadravyaM dravyam / ( prava. sA. jaya. vR. 2-23) / 30. avasthAntaraM dravati gacchatIti dravyam / zrA. mI. vasu. bu. 10) / 31. sthityutpatti vyayAtmA dravati droSyatyadudruvat / svaparyAyAniti dravyamarthastAn tAn vivakSitAn // guNaparyayavaddravyaM syAd XX X // (prAcA. sA. 3, 7-8 ) / 32. tatra dravyamanvayirUpam / ( dharmasaM. malaya. vU. pR. 338 ) ; atvayi - rUpamiha dravyamucyate / ( dharmasaM. malaya. vU., pR. 341) / 33. dravati droSyatyadudruvaditi dravyam / ( laghIya. abhaya. vR., pR. 5) / 34. dUyante gamyante prApyante yathAsvaM yathAyathaM yathAtmIyaM paryAyeryAni tAni dravyANi, dravanti vA paryAyaH pravartante yAni tAni dravyANi / (ta. vRtti zruta. 5-2 ) / 35. guNaparyayavad dravyaM lakSaNametat susiddhamaviruddham / guNaparyayasamudAyo dravyaM punarasya bhavati vAkyArthaH // guNasamudAyo dravyaM lakSaNametAvatA'pyuzanti budhAH / samaguNaparyAyo vA dravyaM kaizcinnirUpyate vRddhaH // ( paMcAdhyA. 1, 72-73) / 36. guNa paryayavad dravyaM vigamotpAda- dhruvatvabaccApi / sallakSaNamiti Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyakaraNa]] 545, jaina-lakSaNAvalI [dravyakAla ca syAd dvAbhyAmekena vastu lakSyedvA // (adhyAtmaka. jJo'nupayuktastaccharIraM vA drvykaayotsrgH| (mUlA. 2-5) / vasu. 7. 7-151) / 2. sAvadyadravyasevanadvAreNA1 jo apane svabhAva ko na chor3atA hA utpAda, gatAtIcAraniharaNAya kAyotsargaH, kAyotsargavyAvyaya aura prauvya se sambaddha rahakara guNa aura paryAya varNanIyaprAbhRtajJo'nupayukta staccharIraM bhAvijIvastadse sahita hotA hai, use dravya kahate haiN| 6 naya aura vyatirikto vA dravyakAyotsargaH / (mana. gha. svo. upanaya ke jo trikAlaviSayaka ekAnta haiM unake TI. 8-70) / samadAya kA nAma dravya hai, ise vastu bhI kahA jAtA 1 jo kAyotsarga ke varNana karane vAle prAbhata kA jJAtA hai / 7 jo gugoM kA Azraya hotA hai use dravya kahA ho karake vartamAna meM usake upayoga se rahita hai aise jAtA hai| jIva ko, athavA usake zarIra ko dravyakAyotsarga dravyakaraNa-1. dravyasya dravyeNa dravyanimittaM vo kahate haiM / karaNam-anuSThAnaM dravyakaraNam / (sUtrakR. ni. zI. dravyakAraka-dravyasya dravyeNa dravya bhUto vA kArako vR. 1, 5, pR. 3) / 2. dravya-ya dravyeNa dravye vA dravyakArakaH / (sUtrakR. ni. zI. vR. 4) / / karaNaM dravyakaraNamiti / (prAva. bhA. malaya. bu. dravya ke, dravya ke dvArA athavA dravyasvarUpa kAraka ko 153, pR. 558) / dravyakAraka kahate haiN| 1 drabya kA dravya ke dvArA yA dravya ke nimitta anu- dravyakAla-1. ceyaNamaceyaNassa va davvassa Thii u SThAna karane ko dravyakaraNa kahate haiN| jA ca uvigppaa| sA hoi davvakAlo prahavA daviyaM dravyakarma-1. jANi davANi sabmAvakiriyA- tu taM ceva // (prAva. ni. 661) / 2. davvassa NiphaNNANi taM savvaM davvakammaM nnaam| (ghaTakhaM. 5, vattaNA jA sa davvakAlo tadeva vA davvaM / na hi 4, 15-dhava. pu. 13, pR. 43) / 2. poggalapiMDo vattaNAvibhiNNaM jamhA davvaM jamo'bhihimaM // davvaM (kmm)xxx|| (go. ka. 6) / sutte jIvAjIvA samayA''valiyAdo paccaMti / 1 jo dravya svabhAvata: sadbhAvakriyA se niSpanna haiM, davvaM puNa sAmannaM bhaNNai dabvaTThayAmettaM // (vizeSA. isa sabako dravyakarma kahA jAtA hai| jIva kA jo 2525-26) / 3. vartanAdilakSaNo dravyakAlaH / jJAna-darzanasvarUpa se pariNamana hai, yaha jIvadravya kii| (prAva. ni. hari. vR. 660, pR. 257) / 4. 'dravya' iti sadbhAvakriyA hai, pudagala kA jo varNa rasAdirUpa vartanAdilakSaNo vAcyaHxxxtatra cetanasya sUrApariNamana hai, yaha pudgaladravya kI sadbhAvakriyA hai| devyasya acetanasya skandhAdevyasya yA sthiti:-yA isI prakAra dharmAdi dravyoM kI bhI sadbhAvakriyA avasthA caturvikalpA-caturbhaGgA-sA dravyakAlo jAnanA caahie| 2 dravya aura bhAva ke bheda se bhavati, dravyasya kAlo dravyakAla iti SaSThItatpuruSo karma do prakAra kA hai| unameM jJAnAvaraNAdi rUpa se bhede, athavA tadeva surAdidravyaM kAla ucyate, paryAyapariNata pudgala piNDa ko dravyakarma kahA jAtA hai| paryAyiNorabhedopacArAt |xxxdrvtiiti dravyam, dravyakAya-dravyakAyo jJazarIra-bhavyazarIravyatiri. tasya dravyasya yA vartanA dabdhakAlo-sA dravyakAlo ktaH, zarIratvayogyA pragRhItAstatsvAminA vA jIvena bhaNyate / vA-athavA tadeva dravyaM kAlo dravyakAla muktA yAvat taM pariNAmaM na muJcanti tAbad dravya- iti karmadhArayaH smaasH| xxx jIvAjIvA: kAyaH / (prAva. sU. 1, malaya. va. pR. 557) / samayAdayo'bhidhIyante, jIvAdaya: kAla ucyate ityarthajJAyakazarIra aura bhavyazarIra se vyatirikta dravya- stasmAd dravyameva kAlo dravyakAla iti / (vizeSA. kAya kahalAtA hai / zarIra ke yogya pragRhIta athavA bhA. ko. va. 2528-26, pR. 606-7) / usake svAmI jIva ke dvArA chor3e gaye pudgalaskandha 1 cetana-pracetana dravya kI jo cAra bhaMga (sAdijaba taka usa pariNAma (avasthA) ko nahIM chor3ate saparyavasAna, sAdi-praparyavasAna, anAdi-aparyavasAna haiM taba taka unheM dravyakAya kahA jAtA hai| va anAdi-saparyavasAna) rUpa-sthiti hai, use dravyakAla dravyakAyotsarga-1. kAyotsargavyAvarNanIyaprAbhRta- (adhya kA kAla) kahA jAtA hai| la. 66 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyakIta] 546, jaina-lakSaNAvalI [dravyataH indriyaviveka dravyakrota-sacittaM go-valIvAdikaM dattvA saMya. eNa tIdANAgaya-vaTTamANasarIrANaM davvajiNattaM paDi. tArtha krItam, acittaM vA ghRta-guDa-khaNDAdikaM dattvA virohAbhAvAdo (jiNAhArapajjAeNa tIdANAgadakrItaM (vezma) dravyakrItam / (bha. prA. 230; vaTTamANasarIrA davvajiNA) / (dhava. pu. 6, pR. 7) / kAtike. TI. 448-46) / 2. davva jiNA jiNajIvA xxx // (caityavandasacitta gAya-baila Adi ko dekara athavA pracitta ghI, guDa evaM khAMDa prAdi ko dekara grahaNa kI gaI vasati- 1 jinakI prAdhArabhUta paryAya ke prAzraya se pratIta, kA dravya krIta nAmaka udgama doSa se dUSita hotI hai| anAgata aura vartamAna zarIra ko dravyajina kahA dravyakrodha-davvakoho NAma bhAvakoppattiNimitta jAtA hai| 2 jina jIvoM-tIthaMkaroM (samavasara. davvaM / (dhava. pu. 7, pR. 82) / Nastha tIrthakara ko chor3akara)-ko dravyajina bhAvakoSa kI utpatti ke kAraNabhata dravya ko dravya- kahate haiN| krodha kahate haiN| dravyajIva-1. yathendrArthamAnItaM kASThamindrapratimAdravyagata piNDadoSa-dravyamUdagamAdidoSasahitamapya. paryAyaprApti pratyabhimukham indraH ityucyate tathA dhaHkarmaNA yuktaM dravyagatamityucyate / (mUlA. vR. jIva-samyagdarzanaparyAyaprApti prati gRhItAbhimukhyaM 6-66) / dravyaM dravyajIvo dravyasamyagdarzana miti cocyate / (ta. udgamAdi doSasahita bhI adha:karma se yukta bhojya- vA. 1, 5, 4) / 2. dravyaM tadguNaviyuktaH / padArtha dravyagata piNDadoSa (AhAradoSa) se dUSita xxx vivakSayA jJAnAdiguNaviyuktatvaM dravyahotA hai| jIvaH / (ta. bhA. hari. va. 1-5) / 3. dravyajIvo dravyagata svabhAva-bAhyataropAdhisamagrateyaM kAryeSa nAma yo'yamasmin zarIra prAtmA sa yadA bhAvete dravyagataH svabhAvaH / (bRhatsva. sto. 60) / niAdibhiviyuto vivakSyate sa dravyajIvaH / (ta. bhA. kAryoM ke viSaya meM antaraMga aura bahiraMga kAraNoM siddha.bu. 1-5) / kI pUrNatA ko dravyagata svabhAva kahA jAtA hai| 1 jIvanaparyAya (manuSyAdivizeSarUpa) kI prApti dravyacavizati-dravyacaturvizatizcaturviMzatirdravyA. ke prati abhimukha dravya ko dravyajIva aura samyagdaNi, sacittAcitta-mizrabhedabhinnAni / (prAva. bhA. rzanaparyAya kI prApti ke abhimukha dravya ko dravyamalaya. va. 162, pR. 586) / samyagdarzana kahA jAtA hai| 2 vivakSAvaza jJAnAdisacitta, acitta aura mizrarUpa caubIsa dravyoM ko gaNoM kI viyuktatA kA nAma dravyajIva hai / dravyacatuvizati kahate haiN| dravyajJAna-tathA dravyajJAnamanupayuktatAvasthA / (ta. dravyacAritra-dravyacAritramabhabyasya bhavyasya vA'nu- bhA. siddha. vR. 1-5) / payuktasya / (ta. bhA. siddha. va. 1-5) / jJAna kI upayoga rahita avasthA ko dravyajJAna prabhavya athavA bhavya ke upayoga se rahita cAritra ko kahate haiN| dravyacAritra kahA jAtA hai / dravyataH indriyaviveka-1. rUpAdiviSaye cakSarAdIdrabyacchedanA-daviyaM NAma uppAda-didi-bhaMgalakkha- nAmAdareNa kopena vA apravartanam idaM pazyAmi NaM taM pi chedaNA hodi, davvAdo dabvaMtarassa pariccheda- zRNomi vA, tathA tasyA nivir3akucataTaM pazyAmi, dasaNAdo / (dhava. pu. 14, pR. 435) / nitambaromarAjibA viloka yAmi, pRthutaraM jaghanaM dravya kA lakSaNa utpAda, sthiti aura bhaMga (vyaya) spRzAmi, kala gItaM sAvadhAnaM zRNomi, mukh-kmlhai| isa prakAra kA dravya bhI chedanArUpa hai, kyoMki parimalaM jighrAmi, bimbAdharamAsvAdayAmi iti eka dravya (kuDava-dhAnya ke nApane kA eka mApa) vacanAnuccAraNaM vA dravyataH indriyvivekH| (bha. se dUsare dravya (dhAnya) kA cheda-pramANa kA jJAna prA. vijayo., pR. 168) / 2. rUpAdiSu cakSurAdInAM hotA dekhA jAtA hai| rAgeNa dveSeNa vA apravartanamidaM pazyAmItyAdirUpeNAdravyajina-1. ghaNuhasahacArapajjAeNa tIdANAgaya- ntarvikalpena vAgvyApAreNa vA dravyataH indriyavivekaH / vaTTamANamaNugANaM dhaNuhavavaeso vva jiNAhArapajjA. (bha. prA. malA., pR. 168) / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyataH kramottara] 547, jaina-lakSaNAvalI [dravyadravya 1rUpa-rasAdirUpa indriya viSayoM meM prAdara (rAga) nahIM hai| yahI dravyataH na bhAvataH hiMsA kahalAtI hai| se athavA kopa (dveSa) ke vaza pravRtta na honA, ise dravyatIrtha-1. dAhopasamaNa tahAchedo malapaMkapadravyataH indriyaviveka kahate haiM athavA ise dekhatA vahaNaM ceva / tihiM kAraNa hiM jutto tamhA taM davvado hUM, use sunatA hUM, usa strI ke kucoM ko dekhatA hUM, titthaM / / (mUlA. 7-62) / 2. dravyatIrtha tIrthakRtAM athavA nitambagata romapaMkti ko dekhatA haM, ityAdi janma-dIkSA-jJAna-nirvANa-sthAnam / yadAha-jamma rUpa se vacana kA uccAraNa na karanA; ise dravyataH dikkhA NANaM titthayarANaM mhaannubhaavaannN| jattha ya indriyaviveka jAnanA caahie| kira nivvANaM pAgADhaM dasaNaM hoI / (yogazA. svo. dravyataH kramottara-tatra dravyata: paramANodviprade- viva. 2-16) / / zikaH tato'pi tripradezikaH evaM yAvadanto'nantaprade- 1santApa kI zAnti, tuSNA kA vinAza aura mala. zikaH skndhH| (uttarA. ni. zA.va. 1.1, pR. 4) / rUpa kIcar3a kA dUra karanA; ina tIna kAraNoM se paramANa kI apekSA dvipradezI skandha, usakI apekSA jo yukta hai-unakA kAraNa hai-use vyatI tripradezI skandha, isa prakAra antima anantapradezI kahate haiN| 2 tIrthaMkaroM ke janma, dIkSA, jJAna aura skandha taka uttarottara bar3hate hue skandhoM ko dravyataH nirvANa sthAnoM ko dravyatIrtha kahA jAtA hai| kramottara kahate haiN| dravyadik-terasapaesiyaM khalu tAvaiesaM bhave paedravyataH lobhaviveka-dravyato lobhaviveko yatrAsya sesuM / jaM dadhvaM progADhaM jahaNNayaM taM dasadisAgaM / / lobhastaduddizya karAprasAraNAdikaH kAyena, mameda- (prAcArA. ni. 41. pR. 12) / mityAdyavacanaM vAcA / (bha. prA. malA., 168) / prAgama aura nomAgama ke bheda se dravyadika do prakAra jisa vastu ke viSaya meM ise lobha hai usako lakSya kI hai| unameM dizAnirUpaka prAgama kA jJAtA hokara banAkara hAtha phailAne mAdirUpa kAya se pravatti nahIM jo jIva vartamAna meM tadviSayaka upayoga se rahita karanA tathA 'yaha merA hai' ityAdi prakAra se vacana hai use pAgama dravyadika kahate haiN| jAyakArI kA uccAraNa na karanA, use dravyataH lobhaviveka aura bhavyazarIra se bhinna jo teraha pradezI vya kahA jAtA hai| teraha pradezavAle kSetra meM sthita hai vaha nomAgama kI dravyataH na bhAvataH (hiMsA)-yA punadravyato na apekSA dravyadik kahalAtI hai| vaha dasa dizAnoM bhAvataH sA khalbIryAdisamitasya sAdhoH kAraNe kA vibhAga karanevAlI hai| gacchata iti / uktaM ca-uccAlimammi pAe dravyadravya-1. dravyadravyaM nAma guNa-paryAyaviyaktaM iriyAsamiassa sNkmttraae| vAvajjeja kUliMgI prajJAsthApitaM dharmAdInAmanyatamat / kecidapyAhaHmarijja taM joggamAsajjA / / na ya tassa tapiNa- yad dravyato dravyaM bhavati tacca pUdagala dravyameveti mitto baMdho sUhamo vi desipro samae / jamhA so pratyetavyam / praNavaH skandhAzca, sajAtabhedezya utpa. apamatto sA ya pamAno tti niddiTTA // (dazavaM. ni. dhanta iti vakSyAmaH / (ta. bhaa.1-5)| 2. vya. hari. vR. 45) / dravyamiti ubhAbhyAM dravyazabdAbhyAM guNAdibhyo IryAsamiti se yukta sAdhu jaba kAraNavaza kahIM anyatra niSkRSya dravyamAne sthApyate / xxx kecita jAtA hai taba vaha pairoM ko jo uThAtA dharatA hai punavate yadityaNukAdi dravyato dravyamiti / tatIyA usake prAzraya se dvIndriya prAdi kSudra prANiyoM kA paJcamyarthe vA tasirutpAdyaH-dravyaH sambhaya yata maraNa sambhava hai, phira bhI usake prAzraya se use sUkSma kriyate, yathA bahubhiH paramANubhiH sambhUya skandhastribandha bhI pAgama meM nahIM kahA gayA, kAraNa isakA pradezikAdirArabhyate tad dravyadravyam / athavA yada yaha hai ki vaha pramAda se rahita hai, arthAta jIvarakSA dravyAt tasmAdeva skandhAt tripradezikAderyadaikaH parameM sAvadhAna hai, aura prANihiMsA jo hotI hai vaha mANuH pRthagbhUto bhavati tadA tasmAd bhidyamAnAta pramAda se hI huA karatI hai / isa prakAra ukta sAdhu tripradezikAt skandhAt paramANuzca niSpadyate vi. ke dvArA jIvahiMsA (dravyataH) ke hone para bhI pradezikazca skandha iti sa paramANurapi dravyadravyaM vaisA bhAva na hone se vastuta: (bhAvataH) hiMsA dvipradeziko'pi dravyadravyaM bhavatIti / taccatada dravya. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyadharma] 548, jaina-lakSaNAvalI [dravyanirjarA dravyaM pudgalameva bhavatIti pratyetavyam / (ta. bhA. 1 'usake lie namaskAra ho' ityAdi zabdoM kA siddha. 7.1-5, pa. 46-50) / uccAraNa karanA, mastaka kA jhakAnA aura hAthoM 1 gaNa aura paryAya se vihIna baddhi meM sthApita kI aMjalikA bAMdhanA-hAthoM kA jor3anA, yaha dharmAdharmAdikoM meM se kisI eka ko dravyadravya kahA dravyanamaskAra kahalAtA hai| jAtA hai| kinhIM prAcAryoM ke mata se dravya-dravya- dravyanikSepa-1. anAgatapariNAmavizeSa prati dravya se dravya-saMghAta aura bhedake kAraNa pudgala gRhItAbhimukhyaM dravyam / (laghIya. svo. 76, pa. dravya hI hotA hai| 796) / 2. yatsvato'bhimukhaM vastu bhaviSyatyayaM yaM dravyadharma-1. sacittetarabhedassa hoi davvassa jo prati / tad dravyaM dvividhaM jJeyamAgameta rabhedataH // (ta. khalU shaavo| eso u davvadhammo'Navauttassa'hava zlo. 1, 5, 60, pa. 111) / 3. bhAvinaH parisuyamAdI / (dharmasaM. 30) / 2. dravyasya-anupa- NAmasya yatprApti prati kasyacit / syAd gRhItAbhiyuktasya-dharmo mUlottaraguNAnuSThAnaM dravyadharmaH / mukhyaM hi tad dravyaM bruvate jinaaH|| (ta. sA. 1-12) / ihAnupayukto dravyam ; 'anupayogo dravyam' iti vaca. 4. vivakSitAsAmpratikaparyAyavizeSasthitivyanikSe. At / dravyameva vA dharmo dravyadharmaH-dharmAstikAyaH, pH| (siddhivi. va. 12-2, pR. 736, paM. 13) / xxx tiktAdi dravyasya svabhAvo drvydhrmH| 5. prAgAmiguNayogyo'thoM dravyanyAsasya gocrH| xxx gamyAdidharmaH strIviSayo drvydhrmH| tatra (upAsakA. 827) / 6. dravyaM bhaviSyatparyAyaM gatAkeSAMcit mAtuladuhitA gamyA, kessaaNcidgmyetyaadiH| pitavivati c| (prAcA. sA. 6-7) / 7. gaNa(prAva. ni. malaya. va. 1075) / drutaM gataM prAptaM dravyam, guNAn vA drutaM gataM prApta 1 sacitta-cetana manuSya prAdi-aura acitta- dravyam, guNoSyate dravyam, guNAn droSyatIti dravyam / dharmAstikAyAdi-dravyoM ke nija svabhAva ko dravya- (ta. vRtti zruta. 1-5) / 8. vartamAnatatparyAyAdharma kahate haiN| prathavA anupayukta-tattadviSayaka danyadvya m / (paramA. ta. 1-6) / upayoga se rahita-jIva kA jo zruta prAdi hai use 1 jo bhAvI pariNAmavizeSa (paryAya) kI prApti dravyadharma jAnanA caahie| ke prati abhimukha ho-usakI yogyatA ko dhAraNa dravyanapuMsaka-1. napuMsakavedodayayuktAGgopAGganAma- karatA ho-use dravyanikSepa kahate haiM / yAta smazra kUrca-stana-yonyAdiliMgAbhAvavi- dravyanibandhana-nibadhyate tadasminniti nibandhanamA ziSTadehaM dravyanapaMsakaM bhavati / (go. jI. ma. pra. jaM davvaM jamhi Nibaddha taM NibaMdhaNaM ti bhaNidaM hodi 271) / 2. napuMsakavedodayena nirmANanAmakarmodaya- XXX ja davvaM jANi davANi assidUNa pari. yuktAGgopAGganAmakarmodayena ubhayaliGgavyatirikta. Namadi, jassa vA davvassa sahAvo davvaMtarapaDibaddho dehAGkito bhavaprathamasamayamAdi kRtvA tadbhavacarama- taM davbaNibaMdhaNaM / (dhava. pu.15, pR.1-2) / samayaparyantaM dravyanapuMsakajIvo bhavati / (go. jI. jI. jo dravya jina dravyoM kA prAzraya lekara pariNamatA hai. pra. 271) / athavA jisa dravya kA svabhAva dravyAntara se sambaddha 1 napaMsaka veda ke udaya ke sAtha aMgopAMganAmakarma ke hai usakA nAma dravyanibandhana hai| udaya se smadhu, kUrca, stana paura yoni prAdi dravyanidrA-tatra dravyanidrA nidrAvedo vedanamanubhavaH, cihnoM se rahita deha ko dravyanapuMsaka kahate haiN| darzanAvaraNIyavizeSodaya iti yAvat / (sUtrakR.ni. dravyanamaskAra-1. namastasmai ityAdizabdoccAraNaM zI. va. 42, pR. 56) / uttamAMgAvanatiH kRtAMjalitA ca drvynmskaarH| darzanAvaraNIyavizeSa ke udaya se jo nidrA kA vedana (bha. prA. vijayo. 722) / 2. vAcA arhat-siddha. yA anubhava hotA hai use dravyanidrA kahate haiN| pramukhaparameSThisvarUpazuddhaparamAtmadravyabastustavaguNasta dravyanirjarA-1. dravyanirjarA nAma gRhItAnAmavanagambhIrodArArthavirAjamAnasakalazabdabrahmabIjabhUta- zanapAnAdidravyANAM ekadezApagamanaM vamanAdi nAnAstotrarUpaH, kAyena paMcAganatyA praNamanarUpo dravya- (bha. prA. vijayo. 1847; ana. gha. svo. nmskaarH| mArA. sA. TI. 1, pR. 4) / TI. 2-42) / 2. dravyanirjarA mokSAdhikArazUnyA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyanirdeza] 546, jana-lakSaNAvalI [dravyaparivartana brIhyAdInAm / (ta. bhA. siddha. va. 1-5, pR 46) / dravyanirdeza jAnanA caahie| 3. tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadezasakSayaH samupAtta- dravyanivicikitsAguraNa-bhedAbhedaratnatrayArAdhakakarmapudgalAnAM dravyanirjarA / (paMcA. kA. amRta. va. bhavyajIvAnAM durgandhabIbhatsAdikaM dRSTvA dharmabuddhayA 144) / 4. tassa karmaNo galanaM yacca sA dravya- kAruNyabhAvena vA yathAyogyaM vicikitsApariharaNaM nirjraa| (bR. dravyasaM. 36) / 5. tena zuddhopayogena dravyanivicikitsAguNaH / (bR. dravyasaM. 41) / nIrasIbhUtasya cirantanakarmaNa ekadezagalanaM dravyani- bheda-prabhedarUpa ratnatraya ke dhAraka bhavya jIvoM ke jraa| (paMcA. kA. jaya. va. 108); nasya zuddho- durgandhita va bIbhatsa zarIra prAdi ko dekha karake payogasya sAmarthyana nIrasIbhUtAnAM pUrvopAjitakarma- dharmabuddhi se yA karuNAbhAva se glAni nahIM karane ko pudgalAnAM saMvarapUrvakabhAvenaikadezasaMkSayo drvynirjraa| dravya nivicikitsAguNa kahate haiN| (paMcA. kA. jaya. va. 144) / 6. prAtmano galanaM dravyapakva-usseimAi taM ciya pakvidhaNajogato dravyakarmaNAM drvynirjraa| (prAcA. sA. 3-35) / pakvaM // (bRhatka. ni. 1034) / 7. pUrva nibaddhakarmaNAM nirjaraNaM dravyanirjarA / (paramA. jo utsvedima, saMsvedima, upaskRta aura paryAyarUpa ta. 6-1) / 8. prAtmanaH zuddhabhAvasya tapaso'ti- prAma dravya kahe gaye haiN| unako iMdhana ke saMyoga se zayAdapi / yaH pAta: pUrvabaddhAnAM karmaNAM drvynirjraa|| pakA lene para dravyapakva kahA jAtA hai| (jambU. ca. 13-128) / 6. zuddhAdupayogAdiha dravyaparivartana-dekho karmadravyapudgalaparivartana va nizcayatapasazca sayamAdervA / galati purA baddhaM kila nokrmdrvyprivrtn| 1. aNNaM giNhadi dehaM taM paNa kamaSA dravpanirjarA gaditA // (adhyAtmaka. 4-13) / muttaNa giNhade aNNaM / ghaDijataM vaya jIvo bhamadi 1 pakSaNa kiye gaye bhojana-pAnAdirUpa dravyoM kA imo dabvasaMsAre / / (bha. prA. 1773) / 2. Nokammavamana-virecanAdirUpa meM eka deza nirjIrNa honA, poggalapariyaTTaNaM kammapoggalapariyaTTaNaM ca davapariisakA nAma dravyanirjarA hai / 2 mokSa ke adhikAra vaTTaNaM / (dhava. pu. 4, pR. 325) / 3. baMdhadi ko chor3akara jo brIhi (dhAnyavizeSa) prAdi kA muMcadi jIvo paDisamayaM kammapuggalA vivihA / vinAza hotA hai, yaha dravyanirjarA kahalAtI hai| NokammapuggalA vi ya micchatta-kasAya3 phalAnubhavana ke pazcAt nIrasa hue pUrvasaMcita sNjutto|| (kArtike. 67) / 4. dravyasaMsAro nAma karmarUpa pudgaloM ke ekadeza kSaya ko dravyanirjarA zarIragrahaNa-mokSaNAbhyAvRtti rasa kRt / (bha. mA. kahate haiN| vijayo. 446) / 5. zuddhAtmadravyAditarANi sa dravyanirdeza-dravyasyApi trividhasya sacittAderya- pUrvApUrvamizrapudgaladravyANi jJAnAvaraNAdidravyakarmaviziSTamabhidhAnaM sa drvynirdeshH| tatra sacitta- rUpeNa zarIrapoSaNArthAzana-pAnAdi-paMcendriyaviSayadravyavizeSasya nirdezo yathA gaurityAdi, acitta- rUpeNa cAnantavArAn gRhItvA vimuktAnIti dravyadravyavizeSasya yathA'yaM daNDa ityAdi, mizradravyavi- saMsAraH / (ba. dravyasaM. TI. 35, pR. 86) / 6. tatra zeSasya yathA'yaM ratho'zvayukta ityAdi / tena sacittA- saMsaraNam-itazcetazca paribhramaNaM sNsaarH| tatra viTAvizeSaNa nirdezo yathA gomAnityAdi / (prAva. saMsArazabdArthajJastatrAnupayukto dravyANAM vA jIvani. malaya. va. 140) / pudgalalakSaNAnAM yathAyogaM bhramaNaM dravyasaMsAraH / sacittAdi dravyoM kA jo vizeSatA se yukta kathana (sthAnAM. abhaya. va. 4, 1, 261) / 7. nArakAdikiyA jAtA hai use dravyanirdeza kahate haiN| sacitta zarIrANAM grhnn-mokssnnaabhyaamskRvRttivysNsaarH| udaya kA nirdeza jaise-'yaha gAya hai' ityAdi, isI (bha. mA. mUlA. 430) / 8. tAvatsa dravyasaMsAro pakAra pracitta dravyavizeSa kA nirdeza jaise-'yaha lakSyo suukssmaarthdrshibhiH| karma-nokarmarUpeNa padagalA. para ityAdi, tathA mizra dravyavizeSa kA nirdeza dAnalakSaNaH // gRhItAzcAgRhItAzca mizrAzcApi jaise-'yaha ghor3oM se yukta ratha hai' ityaadi| isa nisargataH / vidyante pudgalAstredhA loke'smina niciprakAra sacitta prAdi dravyavizeSa se jo nirdeza kiyA tAH sphuTam // tadvivakSitajIvena te tredhApIha pdglaaH| jAtA hai-jaise yaha gAya vAlA hai, ityAdi, ise karma-nokarmabhAvena nItvA vArAnanantazaH // bhakto Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyaparyAya ] 550, jjhitAH punazcApi punarnItvA punastathA / evaM samuditaH sarvo dravyasaMsAra ucyate // ( jambU. ca. 13, 27-30) / 1 prANI eka zarIra ko grahaNa karatA hai, pazcAt use chor3a anya ko grahaNa karatA hai, phira use bhI chor3a anya ko grahaNa karatA hai| isa prakAra narahaTa kI ghaTikAoM ke samAna uttarottara pUrva zarIra ko chor3akara anya anya zarIra ko grahaNa karatA huA saMsAra meM jo paribhramaNa karatA hai, isakA nAma dravyaparivartana hai / 6 idhara udhara paribhramaNa kA nAma saMsAra hai| saMsAra zabda ke artha kA jJAtA hokara jo tadviSayaka upayoga se rahita hotA hai use dravyasaMsAra kahate haiM, prathavA jIva va pudgala dravyoM kA jo yathAyogya paribhramaNa hotA hai use dravyasaMsAra jAnanA caahie| ise dravyaparivartana bhI kahA jAtA hai / jaina - lakSaNAvalI dravyaparyAya - zranekadravyAtmikAyA aikyapratipattanibandhakAraNabhUto dravparyAyaH zranekadravyAtmikaikayAnavat / (paMcA. kA. jaya. vR. 16) / aneka dravyasvarUpa eka yAna (naukA zrAdi) ke samAna aneka dravyasvarUpa ekatApratipatti ( prabhedajJAna ) kI kAraNabhUta paryAya ko dravyaparyAya kahate haiM / vaha acetana paramANutroM ke skandharUpa sajAtIya aura bhavAntargata jIva kI zarIranokarmapudgala ke sAtha manuSyAdi paryAyasvarUpa asamAna jAtIya ke bheda se do prakAra kI hai / dravyaparyAyArthikanagama - 1. dravyArthikanaya viSayaM paryAyArthikayaviSayaM ca pratipannaH dravya-paryAyArthikanaigamaH / ( jayadha. 1, pR. 245 ) / 2. dravya-paryAyAfrernayaviSayaH naigamodvaMdaja: / ( dhava. pu. 6, pR. 181) / jo dravyAthika zrIra paryAyArthika donoM hI nayoM ke viSaya ko grahaNa karatA hai use dravyaparyAyArthika naigamanaya kahate haiM / dravyapApa - 1. pudgalasya kartRni (ana. 'kartu ni') zcayakarmatAmApanno'viziSTa prakRtitvapariNAmo jIvA - zubhapariNAmanimitto dravyapApam / (paMcA. kA. amRta. vR. 132; dhana. dha. svo TI. 2-40) / 2. tannimittena ( bhAvapApanimittena) krasadvedyAdya [dravyapudgalaparAvarta zubhaprakRtirUpaH pudgala piNDo dravyapApam / (paMcA. kA. jaya. vR. 108 ) / jIva ke azubha pariNAma ke nimitta se jo pudgala kA viziSTa prakRtitvarUpa - jJAnAvaraNAdi svabhAvarUpa - pariNamana hotA hai use dravyapApa kahate haiM / pudgala ke isa pariNamana kA kAraNa svayaM pudgala hai, parantu ajJAnI jIva apane ko usakA kartA mAna usameM karmatA kA nizcaya karatA hai / dravyapApAtrava - tannimitto ( bhAvapApAsravanimito) zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapApAsravaH / (paMcA. kA. amRta. vR. 136) / bhAvapApAtrava ke nimitta se yogarUpa dvAra se praviSTa hote hue pudgaloM kA jo azubha karmarUpa pariNamana hotA hai use dravyapApAtrava kahate haiM / dravyapuNya - 1. pudgalasya kartR nizcayakarmatAmApanno viziSTa prakRtitvapariNAmo jIvazubhapariNAmanimitto dravyapuNyam / (paMcA. kA. amRta. vR. 132 ) / 2. bhAvapuNyanimittenotpannaH sadvedyAdizubhaprakRtirUpaH pudgala paramANupiNDo dravyapuNyam / (paMcA. kA. jaya. vR. 108 ) / 3. yAvatA ( yena kAraNena ) pudgalasya karturnizcayakarmatAmApanno viziSTaprakRtitvapariNAmo jIvazubhapariNAmanimitto dravyapuNyam / (na. gha. svo. TI. 2-40 ) / jIva ke zubha pariNAmoM ke nimitta se jo pudgala kA viziSTa prakRtirUpa pariNamana hotA hai use dravyapuNya kahate haiM / pudgala ke isa pariNamana kA kAraNa svayaM pudgala hI hai, para ajJAnI jIva apane ko usakA kartA mAna usameM karmatA kA nizcaya karatA hai / dravyapuNyAsrava - tannimitta: ( bhAvapuNyAsravanimittaH) zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapuNyAsrava: / (paMcA. kA. amRta. vU. 135) / yogarUpa dvAra se praviSTa hote hue pudgaloM kA jo bhAvapuNyAsrava ke nimitta se zubha karmarUpa pariNamana hotA hai use dravyapuNyAtrava kahate haiM / dravyapudgalaparAvarta - zrorAla- viubvA-teya kamma bhAsANapANa maNaehi // phAsevi savvapoggalamukkA graha vAyara paraTTo / zrahava imo davvAI zrorAlaviubva-teya-kammehiM / nIsesadavvagahaNaMmi bAyaro - Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapuruSa] 551, jaina-lakSaNAvalI [dravyapratikramaNa hoi pariyaTTo // damve suhumaparaTTo jAhe egeNa aha dravyapulAka-davvapulAmo palaMji bhaNNai / (dazavaM. sarIreNaM / phAse vi sambapoggala aNukkameNaM naNu cU. pR. 346) / / gaNijjA / (prava. sAro. 1041-43) / palaMjI-bhUsA yA pupAla (dhAnya ke nikAla lene para eka jIva ne saMsArarUpa vana meM bhaTakate hue ananta zeSa rahe sUkhe tRNoM kA samudAya)-ko dravyapulAka bhavoM meM praudArika, vaikriyika, tejasa, kArmaNa, bhASA, kahate haiN| pAnapAna aura mana ina sAta ke rUpa meM samasta pud dravyapUjA-1. gandha-puSpa-dhUpAkSatAdidAnam ahaMdAgaloM ko chakara-unakA upabhoga karake unheM dhuddizya drvypuujaa| (bha. prA. vijayo. 47) / chor3A / isa prakriyA meM usakA jitanA kAla vya 2. vacovigrahasaMkoco dravyapUjA nigadyate / tatra tIta huprA uttane kAlavizeSa kA nAma eka bAdara mAnasasaMkoco bhAvapUjA purAtanaH // gandha-prasUna dravyapudagalaparAvarta hai| athavA matAntara ke anasAra sAnnAhya dIpadhupAkSatAdibhiH / kriyamANA'thavA jJeyA eka jIva ke dvArA sarvalokagata pudagaloM ko praudA- dravyapUjA vidhAnataH // (amita. zrA. 12, 12-13) / rika, vaikriyika, taijasa aura kArnaNa ina cAra zarIroM 3. damveNa ya davvassa ya jA pUjA jANa davvapUjA ke rUpa meM grahaNa karake chor3a dene para eka bAdara sA / (vasu. zrA. 448) / 4. dravyapUjA'rhadAdInudravyapudgalaparAvarta hotA hai| sUkSma dravyapadagala. ddizya gndhaaksstaadidaanm| (ana. gha. 2-110 parAvarta - koI eka jIva saMsAra meM paribhramaNa bha. prA. malA. TI. 7) / 5. sacittAcitta-mizreNa karatA hA ukta audArika prAdi zarIroM meM se dravyapUjA tridhA bhavet / pratyakSamahadAdInAM sacittA'rcA eka kisI zarIra ke rUpa meM ana krama se samasta jalAdimiH / / teSAM tu yaccharIrANAM pUjanaM sA parApudgaloM ko grahaNa karake unheM chor3atA hai| isameM cnaa| yat punaH kriyate pUjA dvayoH sA mizrasaMjJikA / / usakA jitanA kAla lagatA hai use sakSama padagala- (dharmasaM. zrA. 6, 92-93) / dravyaparAvarta kahA jAtA hai| isa sUkSma pudgala dravya 1 arhat-siddhAdi ko lakSya banAkara gandha, puSpa, dhUpa parAvarta meM jo pudgala madhya meM vivakSita zarIra se aura akSata Adi ke dene kA nAma dravyapUjA hai| anya zarIrarUpa se pariNata hote haiM unakI gaNanA 2 vacana aura zarIra ke saMkoca ko-unake usa nahIM hai, kintu jaba-jaba vivakSita zarIra rUpa se ve prora lagAne ko dravyapUjA kahate haiN| Xxx pariNata hote haiM tabhI unakI gaNanA kI jAtI hai| athavA gandha, puSpa, naivedya, dIpa aura dhUpa prAdi ke prAhArakazarIra cUMki eka jIva ke adhika se adhika dvArA jo pUjA kI jAtI hai vaha dravyapUjA kahacAra vAra hI sambhava hai, ata eva usakA pudgala lAtI hai| parAvarta meM upayoga na hone se use ukta zarIra ke dravyapUti- gaMdhAiguNasamiddhaM ja davvaM asuigaMghadavva. sAtha nahIM grahaNa kiyA gayA hai| juyaM / pUitti pariharajjai taM jANasu davvapUitti // (piNDani. 244) / dravyaparuSa-1. puMvedodayaviziSTAMgopAMganAmakarmo- sagandha prAdi gaNoM se samRddha hokara bhI jo dravya dayavazAt smazru-kUrca-ziznAdiligAMkita zarIro jIvaH pIche apavitra gandhadravya se saMyukta hokara pUtidravyapuruSaH bhavati / (go. jI. ma. pra. TI. 271) / durgandhayakta-hamA hai use dravya pUti kahate haiN| yaha 2. vedodayena nirmANa nAmakarmodaya yuktAMgopAMganAma- bhojana sambandhI 16 udgama doSoM meM tIsarA hai, karmodayavazena zmazru kUrca ziznAdiliMgAMkitazarIra- jise chor3anA caahie| prakRta piNDaniryakti meM prAge viziSTo jIvo bhavaprathamasamayamAdiM kRtvA tadbhava- (245-46) isake lie eka udAharaNa bhI diyA caramasamayaparyantaM dravyapuruSo bhavati / (go. jI. jI. gayA hai| pra. TI. 271) / dravyapratikramaNa- 1. vAstu-kSetrAdInAM dazaprakA1 veda ke udaya se yukta aMgopAMganAmakarma ke udaya rANAM udgamotpAdaneSaNAdoSaduSTAnAM vasatInAm ke vaza smazra, kUrca aura zizna prAdi cihnoM se upakaraNAnAM bhikSANAM ca pariharaNam, ayogyAnAM aMkita zarIra ko dravyapuruSa kahate haiN| cAhArAdInAM gRddhadarpasya ca kAraNAnAM saMkleza hetUnAM Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyapratisevanA] vA nirasanaM dravyapratikramaNam / (bha. prA. vijayo. 116, pR. 275); sacittamacitta mizramiti trivi kalpaM dravyaM tasya pariharaNaM dravyapratikramaNam / ( bha. prA. vijayo. 421) / 2. sAvadyadravyasevAyAH pariNAmasya nivartanaM dravyapratikramaNam / (mUlA. vU. 7- 115) / 1 vAstu kSetra prAdi dasa prakAra ke parigraha; udgama, utpAdana zrora eSaNA doSa se dUSita vasatiyoM; upakaraNoM aura bhikSAtroM kA parityAga karanA; tathA lolupatA va abhimAna ke kAraNabhUta prathavA saMkleza ke hetubhUta prayogya prAhArAdi kA chor3anA, isakA nAma dravyapratikramaNa hai / 2 pApayukta dravya ke sevana viSayaka pariNAma ke chor3ane ko dravyapratikramaNa kahA jAtA hai| dravyapratisevanA -- tatra yA tasya tasya vastunaH pratiSevyamAnatA sA dravyarUpA pratiSevaNA / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1-36, pR. 16) / vivakSita vastu kI pratisevyamAnatA - pratisevana kI yogyatA yA kalpyatAko dravyapratisevanA kahA jAtA hai| 552, jaina-lakSaNAvalI dravya pratyAkhyAna - 1. davtrammi niNhagAI XX X | ( zrAva. ni. 1053) / 2. dravyamiti dvAraparAmarzaH, niNhagAitti nihnavAdipratyAkhyAnam / zrAdizabdAd dravyayordravyANAM dravyabhUtasya dravyahetorvA yat pratyAkhyAnaM tad dravyapratyAkhyAnamiti / ( zrAva. ni. hari vR. 1040) / 3. dravyato bhAvatazcaiva pratyAkhyAnaM dvidhA matam / apekSAdikRtaM hyAdyamato'nyaccaramaM matam / apekSAcAvidhizcaivApariNAmastathaiva ca / pratyAkhyAnasya vighnAstu vIryAbhAvastathAparaH / udagravIryavirahAt kliSTakarmodayena yat / bAghate tadapi dravyapratyAkhyAnaM prakIrtitam // (aSTaka. 8, 1-2 va 6 ) / 4. ayogyAhAropakaraNadravyANi na grahISyAmIti cintAprabandho dravyapratyAsthAnam / (ma. prA. vijayo. 116, pR. 276) / 5. dravya pratyAkhyAnaM tu dravyasya dravyeNa dravyAd dravye dravyabhUtasya vA pratyAkhyAnaM dravyapratyAkhyAnam, tatra sacittAcittamizrabhedasya dravyasya pratyAkhyAnaM dravyapratyAkhyAnam, dravyanimittaM vA pratyAkhyAnam yathA ghammilassa (sutrakR. ni. zI. vR. 2, 4, 176 ) / 6. pApabandhakAraNadravyaM sAvadyaM niravadyamami taponimittaM tyaktaM [dravyapramANAnugama na bhoktavyaM na bhojayitavyaM nAnumantavyamiti dravyapratyAkhyAnam / ( mUlA. vR. 7- 135 ) / 7. dravye dravyaviSayaM pratyAkhyAnaM nihnavaH, dravyasya dravyayordravyANAM dravyabhUtasya dravyahetorvA pratyAkhyAnam / (zrAva. ni. malaya. vU. 1053, pR. 576) / 1 dravyaviSayaka pratyAkhyAna va nihnava - satyake apalApa - zrAdi ke pratyAkhyAna kA nAma dravyapratyAkhyAna hai / 4 maiM prayogya AhAra va upakaraNa dravya ko grahaNa nahIM karU~gA, isa prakAra ke vicAra kI nirantaratA ko dravyapratyAkhyAna kahate haiM / 5 dravyakA, dravyake dvArA, dravya se, dravya ke viSaya meM athavA dravyasvarUpa vastu pratyAkhyAnako dravya pratyAkhyAna kahate haiM / sacitta, pracitta va sacitta pracitta dravya ke pratyAkhyAna kA athavA dravya ke nimitta kiye jAne vAle pratyAkhyAnako dravya pratyAkhyAna kahA jAtA hai / jaisedhammilla ( baddhakeza) kA pratyAkhyAna / dravyapramAraNa- pramino[No]ti pramIyate vA paricchidyate yenArthastatpramANam, tatra dravyameva pramANaM daNDAdidravyeNa vA dhanurAdinA zarIrAderdravyarvA daNDa- hastAgulAdibhiH dravyasya vA jIvAdeH dravyANAM vA jIvagha dharmAdInAM dravye vA paramANvAdI paryAyANAM dravyeSu vA teSveva teSAmeva pramANaM dravyapramANam / ( sthAnA. abhaya. vR. 4, 1, 258 ) / 'jo mApatA hai' isa vigraha ke anusAra dravya hI pramANa hotA hai athavA jisake dvArA padArtha jAnA jAtA hai usakA nAma pramANa hai / tadanusAra dhanuSa zrAdi dravya ke dvArA zarIrAdi ko U~cAI kA pramANa jAnA jAtA hai; daNDa, hAtha va aMgula Adi dravyoM ke dvArA eka jIvAdi dravyakA zrathavA jIva, dharma va adharma zrAdi aneka dravyoM kA pramANa jAnA jAtA hai; isI prakAra paramANu zrAdi dravyagata paryAyoM kA pramANa jAnA jAtA hai| isa kramase dravyapramANa aneka prakAra kA sambhava hai / vA / dravyapramAraNAnugama - yathAvastvavabodhaH anugamaH, kevali zrutakevalibhiranugatAnurUveNAvagamo dravyapramANasya dravyapramANayorvA anugamaH dravyapramANAnugamaH / (ghava. pu. 3, pR. 8) / vastu ke yathArtha zravabodha kA nAma anugama hai / athavA kevalI aura zrutakevalI ke paramparAgata upadeza ke anusAra jo vastu kA bodha hotA hai vaha anugama Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyatrANa] 153, baina-pakSaNAvanI - [raNyayana kahalAtA hai / dravya ke pramANa kA bodha karAne vAle prasau dravyabandhaH / (kAtike. TI. 206) / 12. dravyaM athavA dravya aura pramANa donoM kA hI bodha karAne paudagalikaH piNDo bandhastacchaktireva vA / (paJcAvAle adhikAra ko dravyapramANAnagama kahA jAtA hai| dhyA. 2-47) / jaise-SaTkhaNDAgamake prathama khaNDabhUta jIvasthAnagata 1 jisa moha, rAga aura dveSarUpa bhAva se jIva viSatRtIya anuyogadvAra ityAdi / yatA ko prApta-dRSTavya yA jJeya-vastu ko dekhatA dravyaprAga-1. pudgalasAmAnyAnvayino drvypraannaaH| va jAnatA hai, tathA usI se jo anurakta hotA hai; (paMcA. kA. amRta. va. 30) / 2. dravyaprANA: indriya- isakA nAma bhAvabandha aura usake nimitta se jo pNck-bltrikocchaasniHshvaasaayu:krmaanubhvlkssnnaaH| paudagalika karma bavatA hai usakA nAma dravyabandha hai| (prajJApa. malaya. vR. 18-232) / 3. citsAmAnyA. 4 sAMkala prAdi bandhana ke kAraNoM ko drabyabandha nuvidhAyipudgala pariNAmo dravyaprANA: / (prana. gha. kahA jAtA hai| 4-22) / 4. pauda gali va dravyaM ndriyAdivyApAra rUpAH dravya-bhAvataH hiMsA-dravyato bhAvatazceti "jahA kei purise mipravahapariNAmapariNae miyaM pasittA 1 pudgala sAmAnya se anugata indriya prAdi ko prAyannAiDhiyakodaMDa-jIve saraM NisirijjA, se a dravyaprANa kahA jAtA hai| 2 indriyAM pAMca, bala mie teNa sareNa viddhe mae siyA esA davvo hiMsA tIna, ucchavAsa-ni:zvAsa aura prAya karma; inake bhAvo vi|" (yazavaM. ni. hari. va. 45) / anubhavana svarUpa dravyaprANa kahalAte haiN| koI vadhaka mRga ke ghAta kA vicAra karatA hamA dravyabandha-1. bhAveNa jeNa jIvo pecchadi jANAdi use dekha kara karNa paryanta dhanuSa kI DorI ko khIMcatA prAgadaM vise| rajjadi teNeva puNo bajjhadi kamma hai aura bANa ko chor3a detA hai| usase viddha hokara tti uvaeso // (prava. sA. 2-84) / 2. dravyabandhaH mRga mara jAtA hai| isa prakAra kI hiMsA maga ke karma-nokarmapariNataH pudagaladravyaviSayaH / (ta. vA. prANoM kA ghAta karane ke sAtha badhaka ke tadanurUpa 2, 10, 2) / 3. pudgalAnAM nUrAdAnaM bandho dravyA. pariNAma ke bhI rahane se dravya mora bhAva donoM se tmakaH smRtH| yogyAnAM karmaNa: sveSTAniSTanirvarta- hayA karatI hai| naatmnH|| (ta. zlo. 8, 2,1) / 4. dravyabandho dravyamana-1. pudgalavipAkikarmodayApekSaM dravyamanaH / nigddaadiH| (ta. bhA. siddha. va. 1-5) / 5. puna- (sa. si. 2-11 ta. vA. 2, 11, 17 bava. pu. stenaiva (bhAbabandhenaiva) podgalika karma badhyata eva, 1, pR. 256 t..2-11)| 2. tattha maNaityeSa bhAvabandhapratyayo dravyabandhaH / (prava. sA. amRta. pajjattiNAmakammudayAto jogge maNodave ghettuM maNa. 2-84) / 6. kammAdapadesANaM aNNoNNapavesaNaM jogapariNAmitiA davvA dabvamaNo bhaNNai / (nandI. idaro // (dravyasaM. 32) / 7. bhAvabandhanimittena cU. pR. 26) / 3. dravyamanazca rUpAdiyogAta pudkarmapradezAnAmAtmapradezAnAM ca kSIra-nIravadanyonya- gldrvyvikaar:| (ta. vA. 5, 3, 3); dravyamanazca pravezanaM saMzleSo drvybndhH| (ba. dravyasaM. TI. 32) / jJAnAvaraNa vIryAnta rAyakSayopazamalAbhapratyayAH guNa8. bhAvabandhanimittena telamrakSitazarIre ghulibandhava. doSa-bicAra-smaraNAdipraNidhAnAbhimukhasyA''tmanojjIva-karmapradezAnAmanyonyasaMzleSo drvybndhH| (paMcA. 'nugrAhakA: pudagalA vIyaMvizeSAvarjanasamarthAH manakA. jaya. vR. 108) / 6. bhAvAnavAtitApAtmaloha- stvena pariNatAH iti kRtvA paudagalikaM nAkAza. svaatmkdehgm| pAdatte sarvato'nantAnantakarmANu- mayam / (ta. pA. 5, 16,20) / 4. tatra mano'bhijIvanam // prAtmanastena saMzleSo dravya vndhshcturvidhH| nitya yad dalikadravyamupAttamAtmanA sA mana:sa syAt prakRti-pradezAnubhAga-sthitibhedataH // paryAptima karaNavizeSaH, tena karaNavizeSeNa sarvA(prAcA. sA. 3,38-36) / 10. jIva-karmapradezA- tmapradezavatinA yAnantapradezAn manovargaNAyogyAna nAmAzleSo dravyabandhanam / (bhAvasaM. vAma. 387) / skAdhAn cittArthamAdatte te karaNavizeSaparigRhItA 11. yastu karma-nokamarUpaH jIva-pudgalasayogavandhaH skandhAH dravyamano'bhidhIyate (nte) / (ta. bhA. si. vR. . sa. 70 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravyamana] 554, pena-sakSaNAvalI [gyasaMgama 2-11) / 5. hidi hodi hai davyamaNaM viyasiya- dravyamala-dravyamalaM dvividhaM bAghamAbhyantaraM / bhaTTacchadAravidaM vaa| aMgovagUdayAdo maNavaggaNa- tatra sveda-rajomalAdi bAhyam / ghana-kaThinajIvapradezakhaMghado NiyamA / (go. jI. 443) / 6. dravyamana- nibaddhaprakRti-sthityanubhAga-pradeza vibhaktajJAnAvaraNAdyaica jJAnAvaraNa-vIryAntarAyakSayopazamalAbhapratyayA STavidhakarma prAbhyantaradravyamalam / (dhava. pu. 1.pR. guNa-doSavicAra - smaraNAdipraNidhAnAbhimukhasyAtma- 32) / no'nugrAhakA pudagalA vIryavizeSAvarjanasamarthA mana- bAhya aura abhyantara ke bheda se dravyamala do prakAra stvena prinntaaH| (cA. sA. pR. 36) / 7. tatra kA hai| inameM pasInA mora dhUli prAdi ko bAhma manaHparyAptinAmakarmodayato yat mana:prAyogyavargaNAda- dravyamala tathA prAtmapradezoM se sambaddha prakRti va likamAdAya manastvena pariNamitaM tad dravyarUpaM mnH| sthiti prAdi bhedoM meM vibhakta jJAnAvaraNAdi pATha tathA cAha cUNikRt-maNapajjati nAmakammodayagro prakAra ke karma ko bhAvamala kahate haiN| tajjogge maNodavve ghettaM maNateNa pariNAmiyA davvA dravyamaMgala-1. sUri-uvajhaya-sAhUdehANi hu damvadavvamaNo bhaSNai / (nandI. malaya. vR. 26, pR. maMgalayaM // (ti. pa. 1-20) / 2. davae duyae 174; prajJApa. malaya. va. 15-200, pR. 311) / dorabayavo vigAro guNANa sNdaavo| davvaM bhAvaM 8. dravyamano jJazarIra-bhavyazarIravyatiriktaM tadyogya- bhAvassa bhUprabhAvaM ca jaM jogaM // (vizeSA. 28) / pudgalamayam / (prAva. sU. malaya. va.pR. 557) / 3. uttaraguNanipphannA, salakkhaNA je u hoti 6. tatra dravyamano viziSTAkAra pariNatA: pudglaaH| kuNbhaaii| taM davvamaMgalaM khalu jaha loe maTU maMgala(yogazA. svo. viv.4-35)| 10. tadabhimukha- gaa|| gaMtiyaM maNaccaMtiyaM ca dave u maMgalaM hoh| syAsyavAnuprAhI pudgaloccayo drvymnH| (bha.pA. (bRhatka. 9-10) / 4. 'du dru gatau' dravate dUyate yA malA. 132) / 11. noindriyAvaraNa-vIryAntarAya- droravayavo vikAro vA dravyaM 'dravyaM ca bhavye' [pA. kSayopazamasannidhAne sati dravyamanasA xxx 5 / 3 / 104] yatpratyayAntasya pravyaM tatra jJAta-bhavya(mana. pa. svo. TI. 1-1, pR. 4) / 12. dravyama- zarIrAbhyAM vyatiriktaM dravyamaMgalaM dadhyakSata-suvargano'pi jJAnAvaraNavIryAnta rAyakSayopazamAMgopAMganAma- siddhArthaka-pUrNakalazAdi / (dazavaM. pa., pR. 2) / kamalAbhapratyaya guNa-doSavicAra-smaraNAdipraNidhAnA- 5. bhUtasya bhAvino bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / bhimukhasyAtmano'nugrAhakapudgalAnAM tathAtvena pari- tad dravyaM tattvajJaH sacetanAcetanaM kathitam // xxx NamanAta podgalikam / (go. jI. jI. pra. TI. dravati gacchati tAMstAn paryAyAn kSarati ceti 606 kAtike. TI. 206); vIryAnta rAya noindri- dravyam, xxx sacetanam anupayuktapuruSAkhyam, yAvaraNakSayopazamena aMgopAMganAmodayena ca mana:- acetana zarIgadi tathA bhUtamanyad vaa|xxx paryAptiyuktajIvasya manovargaNAyAta pudgalaskandhA- dravyaM ca tanmaMgalaM ceti smaasH| (prAva. hari vR. mAmaSTa cchadAravidAkAreNa hRdaye nirmANanAmodaya- 1, pR. 5) / 6. davamaMgalaM NAma aNAgayapajjAyasaMpAditaM dravyamanaH / (go. jI. jI. pra. TI. 703) / visesa paDucca gahiyAhimuhiyaM davvaM atabhAvaM vaa| 1 pudgalavipAko nAmakarma ke udaya se jo pRd- (dhaba. pu 1, pR. 20) / gala manarUpa se pariNata hote haiM unheM dravyamana kahA 1 prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu ke zarIra ko jAtA hai| 2 mana:paryApti nAmakarma ke udaya se yogya dravyamaMgala kahA jAtA hai| 2 jo apanI paryAyoM ko manovya-manavargaNA-ko grahaNa karake manarUpa prApta hotA hai. athavA unake dvArA svayaM prApta pariNamAye gaye dravyoM kA nAma dravyamAna hai| kiyA jAtA hai use dravya kahate haiM / 'du ke avayavadravyamanoyoga-tataH (bhAvamanoyogataH) samutpanno sattA ke vikAra ko bhI dravya kahA jAtA hai manovargaNAnAM dravyamanaHpariNAmarUpo drvymnoyogH| guNoM kA samudAya bhI dravya kahalAtA hai| jo (go. jI. ma. pra. va jI pra. 226) / prAgAmI paryAya ke yogya hai use aura bhUtabhAva ko bhAvamanoyoga se utpanna hone vAle manovagaNAmroM ke dravya (nikSepa) kahA jAtA hai| prakRta meM bhaviSya meM prakhyamanarUpa pariNamana ko badhyamamoyoga kahate haiN| hone vAlI paryAya vidhakSita hai| jo tathya maMgalarUpa Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyamosa] 555, jana-sakSaNAvasau dravyaliGga (dravyavaida) paryAya ke yogya hai use dravyamaMgala mAnanA caahie| unhIM zabdoM meM dekhiye| dradhyamokSa-1. jo saMvareNa jutto NijjaramANodha dravyayoga-1. dave maNa-vai-kAe joggA davA samvakammANi / vavagadavedAusso mUyadi bhavaM teNa so Xxx / (prAva. ni. 1052) / 2. manovAmokkho // (paMcA. kA. 153) / 2. kamma- kAyayogyAni dravyANi dravyayogaH / iyamatra bhAvanA dadhvamokyo Nokammadavamokkho ca dvmokkho| -jIvenAgRhItAni gRhItAni vA svavyApArApravR. (ghava. pu. 15, pR. 337) / 3. dravya ttAni dravyayoga iti, dravyANAM vA harItakAdInAM mokSo nigaDAdiviprayogaH / (ta. bhA. siddha.. yogo dravyayogaH / (prAva. ni. malaya. 5. 1052) / 1-5) / 4. khalu bhagavataH kevalino bhAvamokSe 3. tadviziSTAtmapradezAnAM yaH parispandaH kicica. sati prasiddhasaMvarasyottarakarmasantatI niruddhAyAM lanarUpaH sa drdhyyogH| (go. jI.jI. ma.pra.ba paramanirAkAraNa dhyAnaprasiddhau satyAM pUrva karmasaMtato jI.pra. TI. 216) / kadAcit svabhAvenaiva kadAcit samudghAtavighAnenAyu: 1 mana, vacana evaM kAya ke yogya dravyoM ko samayakarma sambhUtaH[ta]sthityAmAyu:karmAnusAreNava nirjIya. yoga kahA jAtA hai| mANAyAmapunarbhavAya tadbhavatyAgasamaye bedanIyAyu dravyalakSaNa-1. lakkhijjai je jeNaM dagvaM taM tassa nAma-gotrarUpANAM jIvena sahAtyantavizleSa: karmapud lakkhaNaM taM c| (vizeSA. 2646) / 2. yada dravyaM galAnAM dravyamokSaH / (paMcA. kA. amRta. va. 153) / yenAnyato vyavacchidya lakSyate-svaspe'vasthApyate, 5. davavimokkho ya kmmpudhbhaavo| (dravyasaM. tattasya lakSaNam / (vizeSA. ko. va. 2646) / 37) / 6. TaMkotkIrNazuddhabuddhakasvabhAvaparamAtmanaH jisake dvArA dravya ko adravyoM se pRthaka kara svarUpa pAyurAdizeSAghAtikamaNAmapi ya prAtyantikapRtha meM sthApita kiyA jAtA hai vaha pradhya kA lakSaNa gbhAvo vizleSaNo vighaTanam / (ba. dravyasaM. TI. hotA hai| 37) / 7. bhAvamokSanimittena jIvakarmapradezAnAM niravazeSaH pRthagbhAvo drvygokssH| (paMcA. kA. jaya. dravyAlaGga (sAdhukA bAhya veSa)-tatra vyalilaM v.108)| 8. tabalena (zuddhopayogalalaNabhAva- rajoharaNa-mukhadastrikAdi / xxx dravyaliGga mokSabalena) jovapradeza-karmapradezAnAmatyanta vizleSo pratItya bhAjyA:-kadAcit rajoharaNAdi bhavati drvymokssH| (prava. sA. jaya. va. 1.84) / 6. karma. kadAcinneti, marudevI-bharataprabhatInAmiti / (. pUdagalAnAM jIvena sahAtyantavizleSa: drvymokssH| bhA. siddha. va. 6-46) / (ana. gha. svo. TI. 2044) / 10. jAyate dravyamokSastu mamakSa kA vyaliMga rajoharaNa (pramArjana kA eka jiiv-krmpRthkkriyaa| (bhAvasaM. vAma. 391) / upakaraNa) aura mukhavastrikA (mahapatti) prAdi 11. paramasamAdhibalAdiha bodhAvaraNAdisakalakarmA hotA hai| usakI apekSA pulAkAdi muni bhAjya haiMNi / ci zebhyo bhinnIbhavanti sa dravyamokSa iha ukta prayaliga pulAkAdi muniyoM meM kinhIM ke to hotA hai aura kinhIM ke vaha nahIM bhI hotA hai| giitH|| (adhyAtmaka. 4-16) / 1saMvara se yakta jIva samasta karmoM kI nirjarA jase-marudevI va bharata Adi ke vaha nahIM rahA hai| karatA huA vedanIya aura prAya karma se rahita hokara dravyaliGga (dravyaveda)--1. dravyaliGgaM yonibhojako saMsAra ko-nAma aura gotra ko) chor3a mehanAdi naamkmdiynivtitm| (s.si.2.52|| denA isakA nAma dravyamokSa hai| 3 sAMkala 2. yad dravyaliGga nAmakarmodayApAditam xxxi prAdi ke bandhana se mukti pA lene kA nAma dravya- (ta. vA. 2, 6, 3); nAmakarmodayAt yoni-mehanAdi mokSa hai| dravya liGgaM bhavati / (ta. vA. 2, 52, 1) / dravyayati-davyajuDI tivihA jIvajuDI poggalajuDI 3. nAmakarmodayAt smaramandiramehanAdikaM dravya. jIva-poggalajuDI cedi / (dhava. pu. 13, pR. 348) / liGgam / (ta. vRtti zruta. 2-52) / jIvayuti, pudgalayuti aura jIva-pudgalayuti ye tInoM 1 nAmakarma ke udaya se utpanna hone vAle yonika dravyayuti ke antargata haiM / inakA lakSaNa pRthaka-pRthak mehana (puruSendriya) Adi ko vyaliGga kahate haiN| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyalezyA] 556, jaina-lakSaNAvalI [dravyavyutsarga dravyalezyA-1. dravyalezyA pudgalavipAkikarmo- dravyavicikitsA - uccAra-prazravaNAdiSu muutrdyaapaaditaa| (ta. vA. 2, 6, 8); zarIranAmo- purISAdidarzane vicikitsA drvygtaa| (mUlA. va. dayApAditA drvyleshyaa| (ta. vA. 6, 7, 11) / 5-55) / 2. vaNNodayeNa jaNido sarIravaNNo du davvado mala-mUtrAdi ko dekhakara jo glAni hotI hai use lessaa| (go. jI. 464); vaNNodayasaMpAdida. sarIravaNNo du davvado lessA / (go. jI. 536) / dravyaviveka-xxx viveka dravyato bahiH3. dravyalezyA kRSNAdidravyANyeva / (sthAnA. abhaya. saGgaparityAgarUpaM xxx (uttarA. sU. zA. va. va. 1-51) / 4. varNanAmakarmodayajanitazarIravarNa- 4-10, pR. 225) / stu drvyleshyaa| (go. jI. jI. pra. TI. 464) / bAhirI parigraha ke tyAgarUpa viveka ko dravyaviveka 1 pudagalavipAkI varNa nAmakarma ke udaya se jo kahate haiN| lezyA-zarIragata varNa-hotA hai use dravyalezyA dravyavizeSa-1. tapaHsvAdhyAyaparivRddhihetutvAdikahate haiN| 2 varNa nAmakarma ke udaya se jo zarIra drvyvishessH| (sa. si.7-39; ta. ilo. 7-36) / kA varNa hotA hai use dravyalezyA kahA jAtA hai| 2. dravyavizeSo'nnAdInAmeva sAra-jAti-guNotkarSa3 kRSNa, nIla va pItAdi dravyoM ko hI dravyalezyA yoga: / (ta. bhA. 7-34) / 3. tapa:svAdhyAyakahate haiN| parivRddhi hetutvAdidravyavizeSaH / dIyamAne'nnAdau dravyaloka-1. jIvAjIvaM rUvArUvaM sapadesamapadesaM pratigRhItustapaHsvAdhyAyapariNAmavivRddhi kAraNatvAdi. ca / davvalogaM viyANAhi aNaMtajiNadesidaM / / dravyavizeSa: iti bhASyate / (ta. vA. 7,39, (malA. 7-47) / 2. jIvamajIve rUvamarUvI sappa. 3) / 4. dIyamAne'nnAdau pratigRhItastapaHsvAdhyAyaesamappaese ya / jANAhi davvalogaM niccamanicca ca parivRddhikaraNatvAd dravyavizeSaH / (cA. sA. pR.15)| jaM davvaM / (prAva. bhA. 197) / 3. dravyaloko 1 sAdhu ke lie diye jAne vAle anna prAdi meM jIvAjIvadravyarUpaH / (sthAmA. abhaya. vR. 1-5) / use grahaNa karane vAle sAdhu ke tapa va svAdhyAya 1 jIva, ajIva (kAla, prakAza, dharma, adharma va prAdiviSayaka vRddhi kI kAraNatA kA honA, yaha pudagala); rUpI (pudagala), prarUpI (kAla, prAkAza, dravyagata vizeSatA hai| 2 anna Adi ke gandhadharma, adharma aura jIva); sapradezI jIva prAdi tathA rasAdiviziSTatArUpa sAra; zAli, brIhi va gehUM prapradezI kAlANu va paramANu isa sabakA nAma dravya- prAdi jAti, aura snigdha-madhuratA rUpa guNa; inakI loka hai| utkarSatA ke sambandha ko dravyavizeSa kahA jAtA hai| dravyavargaraNA-tatra dravyataH ekapradezikAnAM yAva- dravyavihaGgama-dhArei taM tu davvaM taM davvavihaGgama dananta pradezikAnAm / (prAva. ni. hari. va. 39, viyANAhi / (dazava. ni. 117) / vihaMgama nAma pakSI kA hai| jo pakSI paryAya ke hetuekapradezI se lekara anantapradezI taka pudgaloM kI bhUta karmapudgalarUpa dravya ko dhAraNa karatA hai use vargaNAoM ko dravyavargaNA kahA jAtA hai| dravyavihaMgama kahate haiN| abhiprAya yaha hai ki jo dravyavAk-1. tatsAmopetena kriyAvatAtmanA pakSI avasthA ke kAraNabhUta karma ko bAMdhakara preryamANAH pRgalA vAktvena vipariNamanta iti dravyavAgapi paudglikii| (ta. vA. 5-16) / hai use dravyabhramara samajhanA caahie| 2. dravyavAk jJazarIra bhavyazarIravyatiriktA zabda- dravyaveda-dekho dravyaliMga / nAmakarmodayotpamno pariNAmayogyAH jiivprigRhiitaa| (prAva. sU. malaya. dravyavedo'pi ca tridhaa| (paMcasaM.amita.1-18) bR. 1, pR. 557) / nAmakarma ke udaya se zarIra meM mo yoni-liMgAdi 1 bhAvavAkya gata sAmarthya se sahita kriyAvAna prAtmA utpanna hote haiM, yaha dravyaveda kahalAtA hai| ke dvArA prerita hokara bacanarUpa se pariNata hone drajyavyutsarga-dravyavyutsargo-gaNopadhi-zarIrAnnabAle pragaloM ko nyabAka kahA jAtA hai| pAnAdivyutsargaH, apanA unmanyutsargo nAma mArtadhyA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyazalya] 557, jaina-lakSaNAvalI (dravyasamAdhi nAdidhyAyinaH kaayotsrgH| (prAva. ni. malaya. va. aGgabAhayaM ca prakIrNakAkhyaM sAmAyikAdi cturdsh1063)| bhedam / (ana. gha. svo. TI. 3-6) / 3. varNa-padagaNa (samAna prAcAravAle sAdhanoM kA samUha), vAkyAtmakaM dravyarUpaM (zrutam) / tasya bhAvazrutasya upadhi (rajoharaNAdi), zarIra aura anna-pAna vA zravaNaM zrutamiti nirukteH| (laghIya. abhaya. va. prAdi ke parityAga kA nAma dravyavyatsarga hai| prathavA 6-12, pR. 83) / 4. pudgaladravyarUpaM varNa-padaprAta prAdi dhyAna karane vAle ke kAyotsarga ko vAkyAtmakaM dravyazrutam / (go. jI. ma. pra. va jo. pra. dravyavyutsarga jAnanA caahie|| TI. 348) / dravyazalya - mithyAdarzana-mAyA-nidAnazalyAnAM 1 akSaroM kI prApti athavA uccAraNa, yaha dravyazrata kAraNaM karma dravyazalyam / (bha. prA. vijayo. 25) / kahalAtA hai| 2 bhAvabhuta ke prAzraya se utpanna mithyAdarzana, mAyA aura nidAna ina tInoM zalyoM hone vAle zruta ko-bAraha aMga aura caudaha prakAra ke kAraNabhUta karma ko dravyazalya kahate haiN| ke aMgabAhya rUpa vacanAtmaka bhUta ko dravyazrata kahA dravyazastra - kappaNi-kahANi - asiyaga-dattiya- jAtA hai| kuhAla-vAsi-parasU pr| satthaM vaNassaIe hatthA pAyA dravyasamavAya--1. dharmA'dharmAstikAya-lokAkAzemuhaM aggI // kiMcI sakAyasatthaM kiMcI parakAya tadubhayaM kajIvAnAM tulyAsaMkhyeyapradezatvAdekena pramANena kiNcii| eyaM tu davvasatthaM xxx // (prAcArA. dravyANAM samavAyanAd drvysmvaayH| (ta. vA. 1, ni. 149-50, 55) / 20, 12, dhava. pu. 6, pR. 166) / 2. tattha kalpanI (zastravizeSa-kaicI yA nihAnI), kuhANI davvasamavAyo dhammatthiya-adhammatthiya logAgAsa yA kulhADI), asiyaMga (haMsiyA), egajIvapadesA ca smaa| (dhava. pu. 1, pa. 101) / vAtrikA (choTo hasiyA), kUvArI, vasalA aura 3. dravyAzrayeNa dharmAstikAyena adharmAstikAyaH pharasA; ye vanaspati chedane prAdi ke zastra; hAtha, sadRzaH, saMsArijIvena saMsArijIvaH sadRzaH, muktajIpaira, muMha aura agni mAdi sAmAnya zastra; kucha vena muktajIvaH sadRzaH, ityaadidrvysmudaayH| (go. sva(vanaspati)kAya zastra (lAThI prAdi) tathA kucha jI. ma. pra. va jI. pra. 356) / parakAyazastra (pASANa va agni prAvi); ye saba dharmAstikAya, adharmAstikAya, lokAkAza aura dravyazastra kahalAte haiN| eka jIva; ina dravyoM ke asaMkhyAta pradezarUpa eka dravyazuddhi-1. davvasodhI malinaM vastrAdi pAnI- pramANa se cUMki samAnatA hai, prataeva ise (samAna yena zuddhayataH / (uttarA. cU. 12, pR. 211) / samudAya ko) dravyasamavAya kahA jAtA hai| 2. jvara-kukSi-ziroroga duHsvapna-rudhira-viNmUtra- dravyasamAdhi-1. davvaM jeNa va damveNa samAhI lepAtIsAra-pUyasrAvAdInAM zarIre prabhAvo drvyshuddhiH| prAhiyaM ca jaM davvaM / (dazave. ni. 327) / 2. paMcasu (dhava. pu. 6, pR. 253) / visaesu subhesu davvaM mi tA bhave samAhitti / (sUtrakR. 1 malina vastra prAdi, jo jala se zuddha hote haiM, yaha ni. 1, 10, 105) / 3. dravyasamAdhiH yena dravyeNa dravyazadi kahalAtI hai| 2 zarIra meM jvara, kukSi- samAdhiH utpadyate / (uttarA. cU. 15, pa. roga, ziroroga, duHsvapna, rudhira, viSThA, mUtra, 236) / 4. paJcasvapi zabdAdiSu manojJeSu viSalepa, pratIsAra aura pauva kA vahanA; ityAdi ke yeSa zrotrAdIndriyANAM yathAsvaM prAptI satyAM yasta. na rahane kA nAma dravyazuddhi hai| STivizeSaH sa dravyasamAdhiH,xxx yadi vA dravyazrata-dekho dravyasUtra / 1. tatthakkharalaMbhe abhi- dravyayodravyANAM vA sammizrANAmavirodhinAM satAM na lAve vA dabvasuttaM / (nandI. ca. pa. 34) / rasopaghAto bhavati, api tu rasapuSTiH sa dravyasamA2. tannimittaM (bhAvazrutanimittaM) tu vacanaM dranya- ghiH, tadyathA-kSIra-zarkarayordadhi-gura-cAturjAtakAdInAM zrutam / (ana. pa. svo. TI. 3-5); dravyato'Gga- ceti / yena vA dravyeNopabhuktena samAdhipAnakAdinA praviSTAGgavAhyabhedAda dvidhA matam // (ana. pa. 3, samAdhirbhavati tad dravyaM dravyasamAdhiH / tulAdAvAro. . 6) dravyazrutaM tvAcArAdidvAdazabhedamaGgapraviSTam, pitaM vA yat dravyaM samatAmupatItyAdiko dranyasamA... Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasamyagdarzana 158, paina-lakSaNAcI [dradhyakSavara dhiH / (sUtrakR. ni. zI. 1, 10, 1051, pR. (talavAra) aura paraza prAvi dravya ke nimitta se 186-87) / puruSoM ke bhI jo dhanuSa, asi pora parazu prAdi nAma 1 pAtrarUpa dravya ko athavA pravirodhI dUdha evaM gur3a prasiddha hote haiM unheM dravyasaMyogapada kahA jAtA hai| prAdi dravya ko dravyasamAdhi kahA jAtA hai, tathA dravyasaMlekhanA-sarvonmAdamahAroganidAnAnAM samatriphalA prAdi, jisa dravya ke upayoga se samAdhAna ntataH / zoSaNaM sarvasAdhUnAM dravyasaMlekhanA matA / / hotA hai, use bhI dravyasamAdhi kahate haiM, athavA tarAjU (tri. za. pu.ca.1,6,435) / yA kAMTe prAdi para sthApita so pala (tolA Adi samasta unmAda-viSayAsakti-aura prabala rogoM jaisA mApavizeSa) Adi ke samAna jo dravya sva. ke mala kAraNoM kA sarvataH zoSaNa karanA-unheM sthAna meM samatA ko karatA hai use dravyasamAdhi dUra karanA, yaha saba sAdhanoM kI dravyasaMlekhanA mAnI jAnanA cAhie / 2 abhISTa zabdAdi pAMca indriya- gaI hai| viSayoM ke prApta hone para athavA do prAdi avi- dravyasaMvara-1. tanniroghe tatpUrvakakarmapadagalAdAnarodhI vyoM ke sammizraNa se jo santoSa hotA hai vicchedo drvysNvrH| (sa. si. 9-1; ta. ilo. use dravyasamAdhi jAnanA caahie| 6-1) / 2. tannirodhe tatpUrvakakarmapudgalAdAnadravyasamyagdarzana-tathA dravya samyagdarzanaM ye mithyA- vicchedo drvysNvrH| tasya sasAra kAraNasya bhAvadarzanapudgalA bhavyasya samyagdarzanatayA zuddhi prati- bandhasya nirodhe tatpUrvakasya karmapudgalasya nirAso patsyante tad dravyasamyagdarzanam / (ta. bhA. siddha. dravyasaMvara iti nizcIyate / (ta. vA. 6,1,) / va. 1-5) / 3. tatkarmapudagalAdAnavicchedo drvysNvrH| (ha.pu. mithyAdarzana (darzanamohanIya) karma ke jo karmapara- 58-300) / 4. dravyasaMvaro'pighAnam / (ta. bhA. mANa bhavya jIva ke samyagdarzanarUpa se bhaviSya meM siddha.. 1-5) / 5. tannimittaH (bhAvasaMvaranizaddhi ko prApta karane vAle haiM unheM dravyasamyagdarzana mittaH) zubhAzubhakarmapariNAmanirodho yogadvAreNa kahate haiN| pravizatAM pudgalAnAM dravyasaMvaraH / (paMcA. kA. amRta. dravyasaMkoca-1. tatra kara-zira:-pAdAdisaMnyAso vR. 142) / 6. duritAsravavicchedastadrodhe dravyadravyasaMkocaH / (lalitavi. pR. 6) / 2. tatra dravya- saMvaraH // (yogasA. amita. 5-2) / 7. yaH karmasaMkocanaM kara-ziraH-pAdAdyavayavasaMkocaH / (prAva. pudgalAdAnavicchedaH syaattpsvinH| sa dravyasaMvaraH ni. malaya. vR. 860; jambUdvI. zA. vR. 1, pR. prokto dhyAnani--takalmaSaH // (jJAnA, 5-2) / 10) / 8. bhAvikalmaSavizeSarodhakaM dravyasaMvaramapAstakalma1 hAtha, paira va zira prAdi ke saMcAlanAdi ke roka Sam / (pramita. pA. 3-60) / 6. xxx dene ko dravyasaMkoca kahate haiN| yaha dravyasaMkocarUpa davvAsavarohaNo aNNo / (dravyasaM. 34) / 10. bhAvasaMpUjA hai| varAt kAraNabhUtAdutpanna: kAryabhUto navataradravyakarmAdravyasaMyoga-dravyovyANAM vA saMyogo drvysNyogH| gamanAbhAvaH sa drvysNvrH| (bR. dravyasaM. 34) / (uttarA. cU. pR. 15) / 11. tena bhAvanimittena navatara dravyakarmAgamanirodho dhika vyoM ke saMyoga ko dravyasaMyoga drvysNvrH| (paMcA: kA. jaya.va. 108); bhAvakahate haiN| saMvarAdhAreNa navatarakarmanirodho drvysNvrH| (paMcA. davyasaMyogapada-dravyasaMyogapadAni yathA-ibhyaH kA. jaya. ba. 142)3; tannimittadravyakarmanirodho gauthaH daNDI chatrI garbhiNI ityAdIni, dravyasaMyoga- dravyasaMvaraH / (paMcA. kA. jaya. va. 143) / 12. nibanthanatvAtteSAm / (ghava. pu. 1, pR. 77); ghaNu- dravyato jalamadhyagatanAvAderanavaratapravizajjalAnAM hAsi-parasAdisaMjogeNa saMjuttapurisANaM ghaNuhAsi* chidrANAM tathAvidhadravyeNa sthaganaM sNvrH| (sthAnA. parasuNAmANi davvasaMjogapadANi / (Sava. pu. 6, pR. abhaya. pU. 1-14, pR. 19) / 13. yaH karmapadagalA. 137) / dAnacchedaH sa drvysNvrH| (yogazA. 4-50) / banavAn, goya, daNDI, chatrI, gAbhaNI, dhanuSa, masi 14. vratAttaH karmasaMroSaH sa bhaved dravyasaMvaraH / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyasaMsAra 559, jaina-mamatApanI (bhAvasaM. bAma. 289) / 15. bhAvasaMvarapUrvako 3. dravyasAmAyikaM subarNa-mattikAdidrajyeSa ramyAramye. dravyasaMvaraH karmapudagala grahaNaviccheda ityarthaH / (ta. Sa samadazitvam / xxx dravyasAmAyikaM bhavivRtti zruta. 6-1) / 16. karmaNAmAzrayo bhAvo SyatpariNAmAbhimukhamatItatatpariNAmaM vA vastu dravyam, rAgAdInAmabhAvataH / tAratamyatayA so'pi procyate / tasya sAmAyikam / (ana. gha. svo. TI. 8-19) / drvysNvrH| (jambU. ca. 13-124) / 17. cida. 4. iSTAniSTeSu cetanAcetana dravyeSa rAga-dveSani vRttiH, cidabhedajJAnAnnivikalpAtsamAdhitazcApi / karmA- sAmAyikazAstrAnupayukta.jJAyaka: taccharIgadi vA gamananirodhastatkAle dravyasaMvaro giitH| (adhyAtma- dravyasAmAyikam / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. ka. 4-12) / 367-68) / 5. iTThANiDhesu cedaNAcedaNadavvesu 1 saMsAra ke kAraNabhUta bhAvabandha ke ruka jAne para rAya-dosaNiyaTI sAmAiyasasthANuvajuttaNAyago tassatatpUrvaka karmapudgaloM ke grahaNa ke prabhAva ko dravya- rIrAdi bA davvasAmAiyaM / (aMgapa. 3-13, pR. saMvara kahate haiN| 12 bala ke madhyagata nAva ke jala 305) / sAne vAle chedoM ko usa prakAra ke dravya se sthagita cetana-pracetana dravyoM ke viSaya meM rAga-dveSa ke na kara denA, isakA nAma dravyasaMvara hai| karane ko dravyasAmAyika kahA jAtA hai| dravyasaMsAra-dekho dravyaparivartana / dravyasUtra-dekho dravyazrata | xxx jiNabayaNadravyasAdhu-1. davammi loimAI xxx // viNiggayatthAdo pravisaMvAdeNa kevalaNANasamANAdo SaDa-paDa-rahamAINi u sAhaMtA haMti davasAhutti / usahasaNAdigaNaharadevehi viraiyasa harayaNAdo davyapahavAvi davvabhUmA te haMtI davyasAhatti / / (prAva. suttAdo xxx / (dhava. pu. 6, pR. 3) / mi. 1008-6) / 2. vyasAha ghaDa-paDAINi sAdha- jina bhagavAna ke makha se jisakA artha nikalA hai. yaMto davyasAha bhaNNai tahA boDiyaNiNhavagAdi jo visaMvAda rahita hone se kevalajJAna ke samAna hai, davasAdhU / (vazavaM. cU. pR. 261) / 3. dravyasAghu- tathA jisakI zabdaracanA vaSabhasena prAdi gaNadharoM zarIra-bhavyazarIravyatiriktaH lokikaadistrividhH| ke dvArA kI gaI hai use dravyasUtra yA dravyabhuta jAnanA tadyathA-laukiko lokottaraH kuprAvacanikazca / caahie| tatra yo loke ziSTasamAcAra: ghaTa-paTAdisAghako vA dravyastava-1. damvatthamo pupphAI xxx // sa laukikaH / kupravacaneSa nija-nijasamAcArasamyaka- (prAva. bhA. 193) / 2. 'caubIsaNhaM pi titthayaraparipAlanarataH kuprAvanikazca / lokottare nihavaH sarIrANaM visa-sasthaggi-pitta vAda se bhajaNidAra saanyathA padArthaprarUpaNa tastasya mithyAdRSTitvAt, veyaNummukkANaM mahAmaMDalateeNa dasasu vi disAsu zithilabrato vA veSamAtradhAraNAt / (prAva. malaya. bArahajoyaNehito prosAridaMghayArANaM sasthi-aMkusA dicausa TThilakkhaNAvuNNANaM suhasaMThANa-saMghaDaNANaM su1laukika mAdi-lokika, lokottara aura prA- rahigadheNAmoiyatihavaNANaM rattaNayaNa kadakkhasaramo. bacanika dravyasASu kahalAte hai| ghaTa-paTa mAdi ke kkha seya-raya-biyArAdivajjiyANaM pamANaTThiyaNahasiddha karane vAle dravyasAdhu mAne jAte haiN| athavA romANaM khIrogabelAtaraMgajalaghavalaca uvasaTTisuvaNNadravyasvarUpa-bhAva se virahita veSadhArI-sAdhu daMDasurahicAmaravirAiyANaM suhavaNNANaM sarUvANusaraNadravya-sAtha kahe jAte haiM athavA jo bhaviSya meM sAtha purassaraM takkittaNaM dvvtthyo| (jayagha. pu. 1, avasthA ko prApta karane vAlA hai use dravyasAtha p.110-11)| 3. tIrthakarazarIrANaM paramaudAmAnanA caahie| rikasvarUpANAM varNabhedena stavanaM drvystvH| 'mUlA. dravyasAmAyika-1. saccittAcittadamvesu rAga- . 7-41) / 4. vapurlakSmaguNoccha yajanakAdimukhena dosaNiroho dabvasAmAiyaM / (jayaSa. 1, pa. yaa| lokottamAnAM sakIrtizcitro dravyastavo'sti 28) / 2. suvarNa rajata-muktAphala-mANikyAdi- sH|| (prana. p.8-41)| 5. dravyaviSayo dravyastamattikA-kASTha-loSTha-kaNTakAdiSu samadarzanaM rAga-dveSa- vaH xxx dravyastadaH puSpAdiH, prAdisabdAt yorabhAvo dravyasAmAyikaM nAma / (mUlA. vR. 7-17) / gandhadhupAdiparigrahaH kAraNe kAryopacArAccavamAha, Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyastrI] ... 5.,pana-lakSaNAvatI samAnuyoga pranyathA dravyastavaH puSpAribhiH samabhyarcanamiti . dbbphaaso| (SaTkaM. 5, 3, 12) / 2. eyapoggaladraSTavyam / (prAva. bhA. malaya. va. 163, pR.560)|. damvassa sesapoggaladamvehi saMjogo samavApro vA 1 puSpa va gandha-dhupAdi rUpa pUjA kI sAmagrI ko davaphAso nnaam| aghavA jIvadambassa poggaladavvassa kAraNa meM kArya ke upacAra se dravyastava kahA jAtA ya jo eyatteNa saMbaMdho so davvaphAso NAma / (dhava. hai| 2 viSa-zastrAdi janita vedanA se rahita, apane pu.13, pR. 11) / teja se dasoM dizAnoM meM bAraha yojana pramANa kSetra 1eka dravya anya dravya kA jo sparza karatA hai, ise se andhakAra ko dUra karane vAle, svastika va aMkuza dravyasparza kahate haiN| 2 eka pudgala dravya kA jo prAdi causaTha lakSaNoM se paripUrNa, uttama saMsthAna va zeSa pudagala dravyoM ke sAtha saMyoga yA samavAyarUpa saMhanana se sahita, surabhi gandha se tInoM lokoM ko sambandha hotA hai isakA nAma dravyasparza hai| athavA sugandhita karane vAle, lAla netra va kaTAkSarUpa bANoM jIvadravya kA pudgala dravya ke sAtha jo ekatvarUpa se ke chor3ane prAvi rUpa vikAra se virahita tathA sambandha hotA hai use bhI dravyasparza kahA jAtA hai| pramANayukta nakha-romAdi se saMyukta aise caubIsa dravyAgAra-dravyAgAramagaiH- druma-dRSadAdibhiHtIthaMkaroM ke zarIroM kA svarUpAnasaraNapUrvaka kIrtana nirvRttam / (uttarA. ni. zA. va. 1-1 pR. 16) / pharanA, isakA nAma dravyastava hai| 5 dravyaviSayaka vRkSa (lakar3I) evaM patthara prAdi se banee ghara stavana-puSpa evaM gaMdha-ghupAdi-ko kAraNa meM kArya ko dravyAgAra kahate haiN| kA upacAra karake dravyastava kahA jAtA hai| adhi- dravyAgni-davvAisannikarisA uppanno nANi prAya yaha hai ki puSpAdi dravya se pUjA karanA, ise ceva DahamANo / damvamgitti pavuccai prAdimabhAvAidravyastava kahate haiN| jutto vi / / (bRhatka. 2147) / dravyastrI-1. strIvedodayasahitAMgopAMganAmakarmoM- jo dravya-praraNi kASTha va puruSa-prayatna-ke dayAt nirloma mUkha-stana yonyAdiliMgalakSitazarIrA sambandha se utpanna hokara unhIM kASTha mAdi dravyoM drvystrii| (go. jI. ma. pra.TI. 271) / 2. strI ko jalA detA hai vaha prAdima (prodayika) bhAvavedodayena nirmANanAmakarmodayayuktAMgopAMgamAmakarmo- agninAmakarma ke udaya va pAriNAmika bhAva-se dayena nirlomamukha-stana-yonAdiliMgalakSitazarIrayukto saMyukta hone para bhI dravya agni kahalAtA hai| jIvo bhavaprathamasamayamAdi kRtvA tadbhavacaramasamaya- dravyAjIva- dravyAjIvo guNAdiviyuto buddhisthAparyataM dravyastrI / (go. jI. jI. pra. TI. 271) / pitH| (ta. bhA. siddha. 5.1-5, pR. 46) / 1 strIveda ke udaya ke sAtha aMgopAMganAmakarma ke guNAdi se rahita buddhi meM sthApita padArtha ko dravyAudaya se jisakA zarIra romarahita mukha ke sAtha jIva kahate haiN| stana aura yoni prAdi cihnoM se upalakSita ho use dravyAdhaHkarma-jaM dabbaM udagAisu chuDama he vayai jaM dravyastrI kahate haiN| ca bhAreNaM / sIIe rajjUeNa va proyaraNa dahe. dravyasthAna-dravyasthAnaM sarvadravyANAM sthaanmaakaashH| kammaM / / (piNDani. 18) / (uttarA. cU. 16. pR. 240) / jo pASANAdi pAnI meM chor3ane para bhAra ke kAraNa sarva dravyoM ke sthAnabhUta prAkAza dravya ko dravyasthAna nIce jAte haiM tathA jo (puruSAdi) nasainI yA rassI kahate haiN| ke prAzraya se kramaza: nIce jAte haiM unakI nIce dravyasnAma-jalena dehadezasya kSaNaM yacchaddhikAra- jAne rUpa isa kriyA ko dravya-pradhaHkarma kahA Nam / prAyo'nyAnuparoghena dravyasnAnaM taducyate / jAtA hai| (aSTaka 2-2) / dravyAdhikaraNa-tatra dravyAdhikaraNaM chedana-bhedanAdi anya ke uparodha ke binA jo jala se kSaNa bhara ke zastraM ca dasavidham / (ta. bhA. 6-8) / lie zarIra deza ko zuddhi kA kAraNa hai use dravya- chedana-bhedane prAdi ke upakaraNoM aura daza prakAra ke snAna kahate haiN| zastroM ko dravyAdhikaraNa kahate haiN| dravyasparza-1. jaM davaM dadhveNa pusadi so sambo dravyAnuyoga-1. jIvAjIvasutattve puNyApuNye va Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ damyAbhigraha) 551, jaina-lakSaNAvalI cyArthikamaya bandha-mokSI dh| dravyAnuyoga-dIpaH zrutavidyAloka- tadviSayo drvyaathikH| (sa. si. 1.33) / 2. tityamAtanute // (ratnaka. 46) / 2. davvassa joDaNuprogo yrvynnsNghvisesptthaarmuulvaayrnnii| davvaTTiyo dabve davveNa davvaheU vaa| davvassa pajjaveNa va jogo ya pajjayaNayo ya sesA viyappAsi // davvaTThiyaNayadabveNa vA jogo // bahuvayaNapro'vi evaM nepo jo payaI suddhA sNghpruuvnnaavisyo| (sanmati. 1, vAkahe aNuva utto| dabANuyoga eso xxx // 3-4) / 3. dravyamastIti matirasya dravyabhavanameva (vizeSA. 1398-99) / 3. jIvAjIvaparijJAnaM nAto'nye bhAvavikArAH, nApyabhAvastavyatirekeNAgharmAdharmAvabodhanam / bandha-mokSajJatA ceti phalaM nupalabdheriti dravyAstika: / xxx athavA dravyadravyAnuyogataH // (upAsakA. 616) / 4. prAbhata- mevArtho'sya, na guNa-karmaNI, tadavasthArUpatvAditi tattvArthasiddhAntAdau yatra zuddhAzuddhajIvAdiSaDdravyA- dravyAthikaH / xxx ghathavA'ryate gamyate niSpAdInAM mukhya vRttyA vyAkhyAnaM kriyate sa dravyAnuyogo dyata ityarthaH kAryam / dravati gacchatIti dravyaM kArabhaNyate / (bR. dravyasaM. TI. 42, pR. 160) / Nam / dravyamevArtho'sya kAraNameva kArya nArthAntaram. 5. dravyasya dravyANAM dravyeNa dravyadravye dravyeSu vA na ca kArya-kAraNayoH kazcid rUpabhedaH tadubhayamekA. anuyogo drvyaanuyogH| (prAva. ni. malaya. va. kArameva parvAMgulidravyavaditi drvyaathikH|xxx 126, pR. 130) / 6. jIvAjIvau bandha-mokSI athavA 'rthanamarthaH prayojanam, dravyamevArtho'sya pratyayApuNya-pApe ca veditum / dravyAguyogasamayaM samayantu bhighAnAnupravRttiliMgadarzanasya nihnotumazakyatvAditi mahAdhiyaH // (ana. pa. 3-12) / drvyaathikH| (ta. vA. 1, 33, 1) / 4. dravati 1 jo zrutajJAna ke prakAza meM jIva-ajIva, puNya-pApa- droSyati pradudruvaditi vA dravyam, tadevArtho yasya sa maura bandha-mokSa prAdi tattvoM ko dIpaka ke samAna dravyAthikaH, so'bhedaashryH| (laghIya. svo. pu. 30, pragaTa karatA hai use dRvyAnuyoga kahate haiM / 2 dravya pR. 607) / 5. droSyatyadudruvattAMstAn paryAyAniti kA, dravya meM, dravya ke dvArA athavA dravyahetuka jo dravyam, dravyamevArthaH prayojanamasyeti dravyAthikaH / manuyoga hotA hai usakA nAma dravyAnayoga hai| (dhava. pu. 1, pR. 83); dravyamevArthaH prayojanaisake atirikta dravya kA paryAya ke sAya athavA masyeti drvyaathikH| (ghava. pu. 6, pa. 170) / dravya kA dravya ke hI sAya jo yoga (sambandha) hotA 6. dravyamarthaH prayojanamasyeti drvyaathikH| tadabhava. hai use bhI dravyAnuyoga kahA jAtA hai| isI prakAra lakSaNasAmAgyenAbhinnaM sAdRzyalakSaNasAmAnyena bhinnabahuvacana (dravyoM kA va dravyoM meM ityAdi) se bhI mabhinnaM ca vastvabhyupagacchan dravyAthika iti / (jayajAnanA caahie| Sa. 1, pR. 216) / 7. pajjayagauNaM kiccA dravyAbhigraha - levaDamalevarDa vA amugaM davvaM ca davvaM pi ya jo hu gihae loe| so davasthiya prajja bhicchAmi / pramugeNa va daveNaM aha davvAbhi- bhaNino xxx // (la. na.ca. 17; dravyasva. ggaho nAma / (bahatka. 1648) / 190) / 8. anupravRttiH sAmAnyaM dravyaM caikArthavAlepakRta (lepamizrita jagArI prAdi) yA lepa se cakAH / nayastadviSayo yaH syAjjJeyo dravyAthiko hi rahita (bAla va canA mAdi) bhojya vastu ko, sH|| (ta. sA. 1-39) / 6. jo sAhadi sAmaNNaM athavA amuka (maMDaka prAdi) vastu ko maiM mAja praviNAbhUdaM visesarUvehiM / NANAjuttibalAdo davvagrahaNa karUMgA, athavA pramuka dravya-jaise kalachI yA ttho so Namo hodi // (kAtike. 266) / cammaca Adi-ke dvArA diye gaye bhojya padArtha 10. dravyamevArthoM viSayo yasyAsti sa dravyAthikaH / ko hI maiM prAja grahaNa karUMgA; isa prakAra ke niyama- (pra. ka. mA. 6-74, pR. 676) / 11. dravyamevArthaH vizeSa kA nAma dravyAbhigraha hai| prayojanamasyeti drvyaathikH| (ni. sA. vR. 16) / dravyAthikanaya-1. dravyamathaM prayojanamasyetyaso 12. dravati droSyati adudravat tAMstAn paryAyAnitidravyAthikaH / (sa. si. 1-6; dhava. pu. 6, pR. drabhyam, tadevArthaH, so'sti yasya viSayatvena sa dravyAthi170); dravyaM sAmAnyamutsargaH anuvRttirityarthaH, kH| (ratnAkarA. 7-5, pR. 125) / 13. dravyaM sAmA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daNyArthikanikSepa] 562, jaina-vakSaNAbalI [dravyAvazyaka gyamabhedo'nvaya utsargo'yoM viSayo yeSAM te dravyAthi- viSaya ko grahaNa karatA hai use dravyAthika naMgamamaya kAH / (laghIya. abhaya. va. 30, pR. 51) / 14. dravyaM kahate haiM / sAmAnyam utsargaH anuvRttiriti yAvat, dravyam dravyAvagraha-1. ceyaNamacitta mIsaga davvA khalu artho viSayo yasya sa dravyAthikaH / (ta. vRtti zruta. uggahesu eesu / jo jeNa parimgahiro so dave ugg1-33)| 15. dravyaM sanmukhatayA kevalamarthaH prayo- ho hoi|| (bahatka. 681) / 2. sacittAdidravyAjanaM yasya / bhavati dravyAthika iti nayaH svadhAtvartha- vagrahaNaM drvyaavgrhH| (prAva. ni. hari. va. 1221, saMjJakazcakaH / (paJcAdhyA. 1-518) / pR. 546) / 3. dravyasya muktAphalAde ravagrahaNaM dravyAva1 jisakA prayojana dravya hai, arthAt jo dravya grahaH / (prava. sAro. va. 126) / (sAmAnya) ko viSaya karatA hai use dravyAthikanaya 1 devendra, rAjA, gahapani, sAgArika aura sAmika kahate haiN| 12 jo vividha paryAyoM ko vartamAna meM ina pAMca pravagrahoM meM jo cetana-strI-puruSAdika, prApta karatA hai, bhaviSya meM prApta karegA, aura acetana-vastra-pAtrAdi-aura mizra-alaMkArajisane bhUtakAla meM unheM prApta kiyA hai, usakA yukta strI-puruSAdi-dravya haiM, ve tat tat (devendra nAma dravya hai| isa dravya ko viSaya karane vAlA prAdi) dravyAvagraha kahalAte haiN| 2 sacitta prAdi naya dravyAthika naya kahalAtA hai| draSya ke pravagrahaNa kA nAma dravyAva graha hai| nAma va dravyAthikanikSepa-dravati atItAnAgataparyAyAna- sthApanAdi ke bheda se chaha prakAra ke pravagraha meM yaha dhikaraNatvena avicalitarUpaM sa (sata) gacchatIti tIsarA hai|| dravyam, tacca bhUta-bhAviparyAyakAraNatvAt cetanama- dravyAvadhimaraNa-kimuktaM mavati ? avadhi: cetanaM vA anupacaritameva dravyAthikanikSepaH / maryAdA, tatazca yAni nArakAdibhavanibandhanatayA''ya:(sanmati. abhaya. vR. 6, pR. 387) / karmadalikAnyanubhUya mriyate punaryadi tAnyevAnubhUya jo sthira svarUpa (dhravanA) ko prApta hotA hA mariSyati tadA dravyAvadhimaraNam, tadravyApekSayA bhUta aura bhaviSyat kAla kI paryAyoM ko prAdhAra punastadgrahaNAvadheryAvajjIvasya mRtatvAt, sambhavati rUpa se prApta hotA hai usakA nAma dravya hai| vaha hi gRhItojjhitAnAmapi karmadalikAnAM punargrahaNaM cetana athavA pracetana dravya hI nizcaya se bhata aura pariNAmavaicitryAditi / (prava. sAro.va. 1006, bhAvI paryAyoM kA kAraNa hone se anupacarita pR. 266) / dravyAthikanikSepa kahalAtA hai| udAharaNa ke rUpa meM pravadhikA artha maryAdA hotA hai| nAraka prAdi zabda ke kRtaka (anitya) hone para bhI vaha saMketa bhava ke kAraNa rUpa se jina prAya karma ke pradezoM kA dvArA jisa-jisa artha meM niyakta kiyA jAtA hai anabhava karake maratA hai, vaha yadi phira se unhIM usa-usa artha meM vaha vAcaka rUpa se pravRtta kA anabhava karake maregA to yaha dravyAvadhimaraNa hotA hai| isa prakAra dravya ke sadRza hone se kahalAtA hai| kAraNa yaha hai ki una dravyoM kI vaha dravyAthika nikSepa hai| kAraNa yaha ki vAcya apekSA unake phira se grahaNa hone taka jIva maraNa aura vAcaka evaM unake sambandha ke nitya hone se ko prApta hotA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki dravyArthatA vahAM hai hii| pariNAmoM kI vicitratA se jina karmapradezoM ko dravyAthikanaigama-1. sarvamekaM sadavizeSAt, sarva grahaNa karake chor3a diyA hai unakA phira se grahaNa dvividhaM jIvAjIvabhedAdityAdiyuktyavaSTambhabalena honA sambhava hai| viSayI kRtasaMgraha vyavahAranayaviSayaH drvyaathiknegmH| dravyAvazyaka-1. tatra dravati gacchati tAMstAn (jayadha. pu. 1, pa. 244) / 2. na ekagamo naigama paryAyAniti dravyaM, dravyaM ca tadAvazyakaM ca dravyAvaiti nyAyAt Xxx (zuddhAzuddha) dravyAthikanaya- zyakama, bhAvAvazyakakAraNamityarthaH / (anayo. hari. dvayavipayaH dravyAthikanegamaH / (dhava. pu. 6, pR. va. pR.8)| 2. tatra dravati gacchati tAMstAn pryaa181)| yAniti dravyam-vivakSitayoratIta-bhaviSyadbhAvayoH 1 jo saMgraha aura vyavahAra ina donoM nayoM ke kAraNam, anubhUtavivakSita bhAvamanubhaviSyadvivakSita. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAvIcimaraNa] 563, jaina-lakSaNAvalI [dravyendriya bhAvaM vA vastvityarthaH, dravyaM ca tadAvazyakaM ca dravyA- samAsavadi / dazvAsavo sa yo praNeyabhepro jiNavazyakam, anubhUtAvazyakapariNAmamanubhaviSyadAvazyaka- kkhAdo / / (dravyasaM. 31) / 3. laghRNa taM NimittaM pariNAma vA saadhudehaadiityrthH| (anuyo. mala. he. jogaM jaM puggale padesatthaM / pariNa madi kammabhAvaM taM pi vR. sU. 12) / hu davAsavaM jIve // (dravyasva. 153) / 4. bhAvA. 2 pratIta aura bhaviSyat vivakSita paryAya kA jo navanimittena telamRkSitAnAM dhUlisamAgama iva jJAnAkAraNa hai vaha dravya kahalAtA hai, dravyasvarUpa prAva- varaNAdidravyakarmaNAmAsravaNamAgamanaM dravyAsravaH / zyaka ko dravyAvazyaka jAnanA caahie| abhiprAya (va. dravyasaM. TI. 26) / 5. bhAvanimittena karma. yaha hai ki jo prAvazyaka pariNAma kA anubhava kara vargaNAyogya pudgalAnAM yogadvAreNAgamanaM dravyAsravaH / cukA hai yA bhaviSya meM anubhava karane bAlA hai aise (paMcA. kA. jaya. va. 108) / 6. udayodIraNAkarma sAdhu-zarIrAdi ko dravyAvazyaka jAnanA caahie| dravyAsravo mataH (?) / (prAcA. sA. 3-30) / dravyAvIcimaraNa-1. aNusamayaniraMtaramAviisa- 7. tato dravyAsravo yo'sau karmASTakasamAzrayaH / nniya taM bhaNaMti pNcvihN| dave khette kAle bhave ya (bhAvasaM. vAma. 186) / 8. satsu bhAvAsraveSvAza bhAve ya saMsAre // (prava. sAro. 1008) / 2. tatra yogyA: kaarmnnrgnnaaH| gacchanti karmaparyAyaH sa ca 'cimaraNa nAma yannAraka-tiryagnarAmarANAmUtpa- dravyAnavaH smRtaH / / (jamba.ca. 3-55); tadeto: ttisamayAt prabhRti nija-nijAyuHkarmadalikAnAmanusa-- karmarUpeNa bhAvo dravyAsavaH smRtH| (jambU. ca. mayamanubhavanAdvicaTanam / (prava. sAro. vR. 1008, 13-101) / pR. 269) / 1 aAtmA meM samavAya ko prApta hae jo karmapudagala nArakI, tiryaMca, manaSya aura devoM ke utpanna hone ke rAgAdi pariNAmarUpa se udaya ko prApta nahIM hai prathama samaya se lekara pratisamaya apane-apane unheM dravyAsrava kahA jAtA hai| 2 jJAnAvaraNAdi ke Ayukarma ke niSeka udaya meM prAkara jo jhar3ate jAte yogya pudgaloM ke prAgamana ko dravyAsrava kahate haiN| haiM use dravyAvIcimaraNa kahate haiN| dravyendriya--1. nirvRtyupakaraNe dravyendriyam / (ta. dravyAstika-dekho dravyAthikanaya / 1. tathA avya- sU. 2-17) / 2. dravyendriyaM pudgalAtmakam / vacchittipratipAdanaparo nayaH avyavacchittinayaH, (laghIya. svo. va. 1-5) / 3. dravyendriyaM bAhyadravyAstikanaya ityarthaH / (nandI. hari. va. pR.84)| nivRttisAdhakatamakaraNarUpam / (lalitavi.pU. 36) / 2. evaM ca dhrauvyadravyAstikaH, astIti matirasye- 4. tatra pudgalaibarbAhyasaMsthAnanirvRttiH kadamba puSpAdyAtyAstikaH dravya evAstiko dravyAstikaH / (ta. bhA. kRtiviziSTopakaraNaM ca dravyendriyam / (nandI. hari. siddha. vR. 5-26, pR. 375); asti matirasyetyA- va. pR. 28) / 5. prAtmabhAvapariNAmasya bhAvino stikam, xxx dravye AstikaM dravyAstikam / yat sahAyatayA kSamaM dravyaM tadiha dravyendriyaM prasthadAxxx athavA adhikaraNazeSabhAvavivakSAyAM dravya- ruvadeSitavyam / (ta. bhA. siddha. va. 2-17) / syAstikaM dravyAstikam / athavA praastikmstimti| 6. dravyendriyaM nAma nirvRttyupakaraNo masarikAdikiM tat ? nayarUpaM pratipAyitu / kasya pratipAda- saMsthAno yaH zarIrAvayavaH karmaNA nirvaya'te iti kam ? dravyasya / (ta. bhA. siddha. va. 5-31, pa. nirvRtiH| (bha. prA. vijayo. 115); dravyendriyaM 400) / pudgalaskandhAH prAtmapradezAzca tdaadhaaraaH| (bha.prA. 1 avyavacchitti (dhruvatA) ke pratipAdana karane vijayo. 313) / 7. nivRttizcopakaraNaM dravyendrivAle naya ko avyavacchittinaya yA dravyAstikanaya yamudAhRtam / (ta. sA. 2-40, pR. 104) / kahA jAtA hai| 8. dravyendriyaM pudgalAtmakam-rUpa-rasa-gandha-sparzadravyAnava-1. dravyAsravastu AtmasamavetAH pudgalA vanto hi pudgalAH, tadAtmakaM tatpariNAmavizeSasva. pranaditA rAgAdipariNAmena / (ta. bhA. siddha. va. bhAvam / (nyAyaku. 1-5, pR. 155) / 8. ke. 1-5) / 2: xxx kammAsavaNaM prohodi| ndriyaM gola kAdipariNAmavizeSapariNatarUpa-rasa-ta. (vravyasaM. 26); NANAvaraNAdINaM joggaM jaM puggalaM sparzavatpudgalAtmakam / (pra. ka. mA. 2-5, pa. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dradhyotthAna] 564, jana-lakSaNAvalI [hila 226) / 10.xxx tu davvaM dehudayajadehaciNhaM ceva / (mUlA. 7-55); danvajjovojjovo paDi. tu // (go. jI. 165) / 11. pudgalapariNAmo haNNadi parimidamhi khettamhi / (mUlA. 7-58) / dravyendriyaM nirvRttyupakaraNalakSaNam / (laghIya. abhaya. agni, candra, sUrya evaM maNi; ye dravyogotasvarUpa vR. 1-5, pR. 14) / 12. dravyaM pudgalaparyAyaH, haiN| yaha dravyodyota parimita kSetra meM rahatA aura tadupamindriyaM drvyendriym| (go. jI. maM. pra. TI. anya dravya ke dvArA pratighAta ko bhI prApta hotA hai| 165) / 13. pratiniyatasaMsthAnAbhivyaMjakarUpa[pi] dravyopakrama-1. tatra dravyasya naTAderupakramaNaMpudagaladravyAtmakamindriyaM dravyendriyam / (go. jI. jI. kAlAntarabhAvinApi paryAyeNa sahedAnImebopAyavizepra. 165) / SataH saMyojanaM dravyopakramaH, athavA dravyeNa-ghRtAdi1nivatti saura upakaraNa ko dravyedriya kahA jAtA nA, dravye bhUmyAdI, dravyataH ghRtAderevopakramo drvyophai| 4 pudgaloM ke dvArA jo bAhirI prAkAra kI krama ityAdikArakayojanA vivakSayA kartavyeti / racanA hotI hai use tathA kadambapuSpaprAdi ke prAkAra (anuyo. mala. hema.. 60, pR. 45) / 2. dravyasya se yukta upakaraNa-jJAna ke sAdhana-ko dravyendriya dravyANAM dravyeNa dravyarvA dravye dravyeSu vA upakramo kahate haiN| drvyopkrmH| tatra dravyasyopakramo yathA ekasya puruSasya dravyotthAna-dravyotthAnaM zarIraM svA zikSAkaraNam, dravyANAmupakramo yathA teSAmeva bahunAma, avicalamavasthAnam / (bha. prA. vijayo, 116) / dravyeNopakramo yathA phalakena samudrataraNam, dravyarUpakAyotsarga karate samaya zarIra ko sthANu (bUMTha) ke kramo bahubhiyaMthA phalakai baM niSpAdya samudrollaMghanam, samAna UMcA sthira rakhane ko dravyotthAna kahate haiN| dravye upakramo yathA kasyApye kasmin phalake upayaha utthitotthita kAyotsarga ke prasaMga meM kahA gayA viSTasya zikSAkaraNam, dravyeSUpakramo bahuSupaviSTadravyotthAna kA lakSaNa hai| sya / (prAva. ni. malaya.va. 76) / -yatra dravye utsRjati dravyabhUto vA anu- 1 naTa Adi dravya kA kAlAntara meM hone vAlI bhI payukto vA unsRjati eSa drvyotsrgH| (mAva. ni. paryAya ke sAtha upAyavizeSa se vartamAna meM hI saMyohari. va. 1452, 5771) / jana karane ko dravyopakrama kahate haiN| athavA ghI jisa dravya ke viSaya meM tyAga karatA hai use prAdi ke dvArA, athavA bhUmi prAdi dravya ke viSaya dravyotsarga kahate haiM, athavA jo dravyabhUta yA tadviSa. meM athavA ghRta prAdi dravya se jo upakrama kiyA yaka upayoga se rahita jJAtA hai use dravyotsarga jAtA hai use dravyopakrama jAnanA cAhie; ityAdi jAnanA caahie| vivakSA ke anusAra kArakoM ko yojanA karanA dravyotsata (kAyotsarga)-1. dhamma sukkaM ca duve caahie| navi jhAyai navi ya atttt-ruddaaii| eso kAussaggo druhila-drohasvabhAvaM druhilam, yathA-"yasya davyusiyo hoi nAyavvo // (mAva. ni. 1480) / buddhinaM lipyate hatvA sarvamidaM jagat / prAkAzamiva 2. dharma zuklaM ca dve nApi dhyAyati, nApi bhArta-raudre, paGkana nAso pApena yujyate // " kaluSaM vA dRhilam, eSa kAyotsago dravyotsato bhavati / (prAva. ni. yena samatA puNya-pApayorApAdyate, yathA- etAvAneva hari. vR. 1480) / loko'yaM yaavaanindriygocrH| bhadre vRkapadaM pazya sonodharma aura zakla ina do kA dhyAna karatA yada vadanti bahazrutAH / / ityaadi| (prAva.ni.ri. hai aura na mArta va raudra ina do kA bhI dhyAna va malaya. vR. 881) / karatA hai, yaha dravyotsRta kAyotsarga kahalAtA hai| drohAtmaka vacana ko hila kahA jAtA hai| jaisedravyodgama-davvaMmi laDDagAi xxx / samasta loka ko naSTa karake jisakI buddhi lipta (piNDani. 86) / nahIM kI jAtI hai vaha, jaise kIcar3a se prAkAza dravya-laDaDU mAdi-viSayaka udgama ko dravyoda- kabhI lipta nahIM hotA, vaise pApa se lipta nahIM gama kahA jAtA hai| hotA hai| prathavA jisa vacana ke dvArA puNya aura dravyodyota-danvajjovo bhaggI caMdo sUro maNI pApa meM samAnatA dikhalAyI jAtI hai aise malina Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doNa] 565, jaina-lakSaNAvalI dvAparayugmadvAparayugma vacana ko hila jAnanA caahie| yaha 32 sUtra- dvAparayugma-dekho bAdarayugma / iyamatra bhAvanAdoSoM meM chaThA sUtradoSa hai| kecidvivakSitAH rAzayazcatvAraH sthApyante, teSAM droNa-1. caturADhaka dronnH| (ta. vA. 3, 38, catubhirbhAgo hriyate, bhAge ca hRte xxx dvI 3, pR. 206) / 2. caturbhirADhakoNo xxx zeSau sa dvAparayugmaH, yathA caturdaza / (paMcasaM. malaya. (gaNitasA. 1-37) / ba. anu. 58, pR. 50) / 1cAra prADhaka pramANa mApa ko droNa kahate haiN| jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para do zeSa rahate droNapatha-dekho droNamukha / droNapathaM jala sthala haiM use dvAparayugma kahate haiN| jaise-14:43, pathopetam / jalapathayuktaM sthalapathayuktaM vA ratnabhU zeSa 2) / miH ityanye / (praznavyA. abhaya.va. pR. 175) / dvAparayugmakalyoja-je NaM rAsI caukkaeNaM pravajo nagara jalamArga aura sthalamArga donoM se saMyakta hAreNaM abahIramANe egapajjavasie je NaM tassa hotA hai use droNapatha kahate haiN| dUsare kinhIM kA rAsissa avahArasamayA dAvarajummA, se taM dAvarakahanA hai ki jalamArga athavA sthalamArga se yukta jummkligoge| (bhagavatI 4, 35, 1, 2, pR. ratnamUmi ko droNapatha kahA jAtA hai| droNamukha-dekho droNapatha / 1. doNAmuhAbhidhANaM jisa rAzi meM cAra kA bhAga diye jAne para eka sariva ivelAe veDhiyaM jANa / (ti.p.4-1400)| zeSa rahe aura usa rAzi ke jo pravahArasamaya 2. samudra-nimnagAsamIpasthamavataramnaunivahaM droNamukhaM dvAparayugma hote haiM use dvAparayugmakalyoja kahate haiM / nAma / (dhava. pu. 13, pR. 335) / 3. droNamukhaM dvAparayugmakRtayugma-je NaM rAsI caukkaeNaM avajalapatha-sthalapathopetam / (propapA. abhaya. va. 32, hAreNa pravahIramANe caupajjavasie je NaM tassa pR.74)| rAsissa avahArasamayA dAvarajummA, se taM dAvara1 samudra kI belA se veSTita pura ko droNamukha kahA jummakaDajumme / (bhagavatI 4, 35, 1, 2, pR. jAtA hai / 2 samudra paura nadI ke samIpavartI sthAna / 336) / ko, jahA~ naukAeM utaratI haiM, droNamukha kahate haiN| jisa rAzi meM cAra kA bhAga diye jAne para do 3 jalamArga aura sthalamArga se yukta sthAna ko zaSa rahe aura usa rAzi ke jo pravahArasamaya droNamukha kahate haiN| dvAparayugma hote haiM use dvAparayugmakRtayugma kahate haiM / dvandvasamAsa-1. tayoritaretarayogalakSaNo dvndH| dvAparayugmadhyoja-je NaM rAsI caukkaeNaM avatayoritaretarayogalakSaNo dvandvo veditavyaH-dravyANi hAreNa pravahIramANe tipajjavasie je NaM tassa ca paryAyAzca dravya-paryAyA iti / (ta. vA. 1, 26, rAsissa pravahArasamayA dAvarajummA se taM dAvara5) / 2. ubhayapradhAno dvandvaH / (anuyo. hari. va. jummateproge / (bhagavatI 4, 35, 1, 2, pR. 336) / pR.73)| jisa rAzi meM cAra kA bhAga diye jAne para tIna 1 do padoM ke madhya meM jo paraspara sambandharUpa zeSa raheM aura usa rAzi ke jo pravahArasamaya samAsa hotA hai usakA nAma samAna haiM prakRta meM dvAparayugma hote haiM use dvAparayugmanyoja kahate haiN| dravya kSaura paryASa ina do zabdoM meM dvandvasamAsa ko dvAparayugmadvAparayugma-je NaM rAsI caukkaeNaM sUcanA kI gaI hai| 2 jisa samAsa meM donoM pada avahAreNaM avahIramANe dupajjavasie je NaM tassa pradhAna hote haiM use dvandvasamAta kahate haiN| rAsissa avahArasamayA dAvarajummA se taM dAvaradvApara-dekho dvAparayugma / caturvibhakte dvizeSo jummadAvarajumme / (bhagavatI 4, 35, 1, 2, pR. dvaaprsNjnyH| (paJcasaM. svo. kR. ba. ka. 58, pR. jisa rAzi meM cAra kA bhAga diye jAne para do jisa rAzi meM cAra kA bhAga dene para do zeSa rahate zeSa raheM aura usa rAzi ke pravahArasamaya dvAparause vApara kahate hai| mugma hote haiM use dvAparayugmadvAparayugma kahate haiN| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvigusamAsa] 566, jaina-cakSaNAvalo [dvIndriyajAtinAmaH dvigusamAsa-saMkhyApUrvakastatpuruSo dviguH smaasH| cAnyatararAjyanivAsinaH itararAjye praveza: xx yathApaJcanadamityAdi / (dhava. pu. 3, pR. 7) / 4 / (yogazA. svo. vidha. 3-62) / saMkhyA ke sAtha jo tatpuruSa samAsa hotA hai vaha zatrusvarUpa do rAjAoM ke rAjya-bhUmi athavA dvigasamAsa kahalAtA hai| jaise-paJcanada (pAMca kaTaka-kA ullaMghana karanA, yaha dviDarAjyalaMghana nadiyoM kA smuuh)| nAmaka tIsare prAcAryANavata kA eka aticAra hai| dvicarama-1. caramatvaM dehasya mnussybhvaapekssyaa| dvitIya mUlaguraNa-kohAdipagArehiM evaM ciya dvau caramo dehI yeSAM te vicrmaaH| vijayAdibhya- mosaviramaNaM bitimro / (dhrmsN.856)| 3cyutA apratipatitasamyaktvA manuSyeSatvadya saMyama. prathama ahiMsAvata ke samAna krodha va lobha Adi mArAdhya punarvijayAdiSUtpadya tatazcyutAH punarmanuSya- kisI bhI kAraNa se asatya vacana nahIM bolanA. yaha bhavamavApya siddhayantIti dvicaramatvam / (sa. si. sAdhu kA dUsarA (prasatyaviramaNa) vrata hai| 4-26) / 2. dvicaramA iti tatazyutAH paraM dvirja- dvitIyA pratimA-dvo mAsau yAvadakhaNDitAnyavinitvA siddhayantIti / (ta. bhA. 4-27) / rASitAni ca pUrvapratimAnuSThAnasahitAni dvAdazApi 3. dvidharamatvaM manuSyadehadvayApekSam / xxx dvau vratAni pAlayatIti dvitiiyaa| (yogazA. svo. viva, caramau dehI yeSAM te dvicaramAH, teSAM bhAvo dvicara- 3-148) / matvam, etanmanuSya dehadva yApekSamavagantavyam-vijayA- do mAha taka pUrva (prathama) pratimA ke anuSThAna dibhyaH cyutA apratipatitasamyaktvA manuSyeSUtpadya sahita akhaNDita bAraha vratoM kA paripAlana karanA saMyamamArAdhya punavijayAdiSUtpadya cyutA manuSyabhava. ba unakI virAdhanA na hone denA, yaha dUsarI mavApya sidhyanti iti dvicaramadehatvam / (ta. vA. pratimA hai| 4, 26, 2) / dvitIyopazamasamyaktva-tathopazAntamohasyopazama 1 satra meM caramapane kA nirdeza manuSyazarIra kI shrenniyogtH| mohopazamajamaupazamikaM tu dvitIyaapekSA se kiyA gayA hai| usakA abhiprAya yaha hai kam / / (tri. pu. c.1,3,601)|| ki vijayAdika vimAnoM se cyuta hokara samyaktva upazamaNi ke yoga se jisakA moha (darzanamoha) ko na chor3ate hue jo manuSyoM meM utpanna hote haiM upazAnta ho cukA hai usake jo moha ke upazama se aura vahAM saMyama kA paripAlana karake phira se samyaktva utpanna hotA hai vaha dvitIyopazama samyavijayAdi vimAnoM meM utpanna hote haiM, pazcAt vahAM ktva kahalAtA hai| se cyuta hokara punaH manuSya hote hue mukti ko prApta dvidala-dvidalaM mudga-mASAdidhAnyam / (sA. gha.. hote haiM unake do manaSyabhavoM kI apekSA dvicaramatA svo. TI. 5-18) / siddha hai| 2 jo vijayAdi vimAnoM se cyuta hote maMga va ur3ada prAdi jisa dhAnya ke do bhAga ho hae do bAra manuSya janma lekara mukti ko prApta jAyA karate haiM use dvidala kahA jAtA hai| ise karate haiM ve dvi carama kahalAte haiN| kacce dUdha, dahI yA chAMcha ke sAtha milAne para vaha dvija-dvijaH dvijarjAto mAtRgarbha jinasamayajJAnagarbha jIvAzrita ho jAne ke kAraNa prabhakSya-khAne ke cotpAdAt dvijaH brAhmaNa-kSatriya-vizAmanyatamaH / lie ayogya-hotA hai| (sA. gha. svo. TI. 2-19) / dvipada-sacitta-pradhAnottara - dvipadamanuttarapuNyapramAtA ke garbha se maura jainAgama ke jJAnarUpa garbha se kRtitIrthakaranAmAdyanubhavanataH tiirthkrH| (uttarA. jo do bAra janma lete haiM aise brAhmaNa, kSatriya aura ni. zA. vR. 1-1, pR. 4) / vaMzyoM meM kisI ko bhI dvija kahA jAtA hai| anupama puNya prakRtirUpa tIrthakara nAmakarma kA anadiDarAjyalaanna-dekho viruddha rAjyAtikrama / tathA bhava karane vAle tIrthakara dvipada-sacitta-pradhAnottara dviSoviruddhayoH rAjJoriti zeSaH, rAjyaM niyamitA kahe jAte haiN| miH kaTakaM vA, tasya laGghanaM vyvsthaatikrmH| dvIndriyajAtinAma-1. jassa kammassa udaeNa vyavasthA ca parasparaviruddharAjakRtava, tallaGghanaM - jIvANaM bIiMdiyattaNeNa samANattaM hodi taM kamma Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DIdriyajIva ] 567, bIiM diyaNAmaM / ( va. pu. 6, pR. 68 ); beiMdiyabhAvaNivvattayaM jaM kammaM taM bIiMdiyajAdiNAmaM / (ghava. pu. 13, pR. 363) / 2 yadudayAdAtmA dvIndriya ityabhidhIyate tad dvIndriyajAtinAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / 1 jisa karma ke udaya se jIvoM ke dvIndriya rUpa se samAnatA hotI hai use dvIndriyanAmakarma kahate haiM / dvIndriya jova - 1. saMbukka mAduvAhA saMkhA sippI apAdago ya kimI jANaMti rasaM phAsaM je te beiM diyA jIvA || ( paMcA. kA. 114) / 2. khullA varADa saMkhA zrakkhuNaha ariTThagA ya gaMDolA / kukkhi kimi sipicAI yA beiMdiyA jIvA // ( prA. paMcasaM. 1-70 ) / 3. dve indriye yeSAM te dvIndri yAH / ke te ? zaMkha- zukti kRmyAdayaH / uktaM cakukkhi kimi sippi-saMkhA gaMDolAriTTha akkhakhullA ya / taha ya varADaya jIvA NedhA bIiMdiyA ede || ( dhava. pu. 1, pR. 241 ) ; dvIndriyajAtinAmakarmodayAd dvIndriyaH / ( dhava. pu 1, pR. 248 va 264 ); phAsiMdiyAvaraNasanvaghAdiphaddayANamudayavakhaeNa tesi ceva saMtovasameNa zraNudovasameNa vA desaghAdiphaddayANamudaNa z2ibhidiyAvaraNassa savvaghAdiphaddayANamudayakhaeNa tesi ceva saMtotrasameNa praNudaprova sameNa vA desaghAdiphaddayANamudaeNa cakkhu soda ghANidiyAvaraNANaM desaghAdiphaddayANamudayakkhaeNa tesi caiva saMtovasa meNa zraNudaprovasameNa vA savvaghAdiphaddayANayudaNa khavasa miyaM jimbhidiyaM samuppajjadi / phAsiMdiyAviNAbhAveNa taM ceva jibhidiyaM bIiMdiyaM ti bhaNNadi, boiMdiyajAdiNAmakammodayAviNAbhAvAdo vA / teNa veiM diyeNa veiMdiehi vA jutto jeNa bIiMdio NAma teNa khamprovasamiyAe laddhIe bIiMdizrotti sutte bhaNidaM / ( dhava. pu. 7, pR. 64) / 4. sparzana - rasanendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati sparza - rasayoH paricchetAro dvIndriyA zramanaso bhavantIti / (paMcA. kA. amRta. vR. 114) / 5. anenaivAbhilApena dvayoH sparzana - rasanajJAnayo: ( prAvaraNakSayopazamAd dvikavijJAnabhAjaH dvIndriyAH) / ( karmasta. go. vR. 1, pR. 17) / 1 zambUka ( eka jalajantu), mAtRvAha ( eka kSudra kIr3A), zaMkha, sIpa aura pairoM se rahita kRmi prAdi jaima-lakSaNAvalI [ dvIpasAgara prazi jo jIva sparza aura rasa ko hI jAnate haiM ve hIndriya kahalAte haiM / 5 sparzana aura rasanA jJAnAjJAnAvaraNa ke kSayopazama se jo jIva sparza aura rasa viSayaka jJAna se yukta hote haiM unheM dvIndriya kahate haiM / dvIpakumAra - 1. uraH skandha - bAhvaprahasteSvadhika pratirUpAH zyAmAvadAtAH siMhacihvA dvIpakumArAH / (ta. bhA. 4 - 11 ) / 2. dvIpakumArA bhUSaNaniyukta siMharUpacihnarAH / ( jIvAjI. malaya. vR. 117, pR. 161) / 3. dvIpakumArAH skandha-vakSaHsthala- bAhvaprahasteSvadhikazobhAH uttaptahemaprabhA: / ( saMgrahaNI de. bR. 37) / 4. dvIpakrIDAyogAt diviSado'pi dvIpAH / XXX dvIpAzca te kumArAH dvIpakumArA: / (ta. vRtti zruta. 4 - 10 ) / 1 jo bhavanavAsI deva kandhoM, bAhunoM ke agrabhAgoM aura hAthoM meM adhika sundara, varNa se zyAma tathA siMha ke cihna se yukta hote haiM ve dvIpakumAra kahalAte haiM / 4 jo dvIpoM meM krIDA kiyA karate haiM unheM dvIpakumAra kahate haiM / dvIpa - sAgaraprajJapti - 1. dIva - sAyarapaNNattI vAvaNNalakkha* chattIsapadasahassehi ( 5236000) uddhArapallapamANeNa dIva- sAyarapamANaM aNNaM pi dIva-sAyaraMtabbhUdatthaM bahubheyaM vaNNedi / ( dhava. pu. 1, pR. 110 ) ; dvIpa - sAgara prajJapto SaTtriMzatsahasrAdhikadvApaJcAzacchatasahasrapadAyAM (5236000 ) dvIpasAgarANAmiyattA tatsaMsthAnaM tadvistRtiH tatrasthajinAlayAH vyantarAvAsAH samudrANAmudakavizeSAzca nirUpyante / (ghava. pu. 6, pR. 206 ) / 2. jA dIva sAgarapaNNattI sA dIva- sAyarANaM tatthaTThiyajoyisa-vaNa- bhavaNAvAsANaM zrAvAsaM paDi saMTThidakaTTima - jiNabhavaNANaM ca vaNNaNaM kuNai / ( jayagha. 1, pR. 133 ) / 3. SaTtriMzatsahasradvipaMcAzallakSapadaparimANA prasaMkhyAtadvIpa samudrasvarUpaprarUpikA dvIpa sAgaraprajJaptiH / (zrutabha. TI. 6, pR. 174) / dvIpa - sAgara prajJapti: zrasaMkhyAtadvIpa-sAgarANAM svarUpasya tatrasthitajyotirvAna-bhAvanAvAsAnAm zrAvAsaM prati vidyamAnA kRtrimajina bhavanAdInAM ca varNanaM karoti / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 361) / 5. tiyasuNa paNavaggatiyalakkhA dIva-jalahipaNNattI / zraDDhAi ( jA ) ughArasAyaramidadIva 4. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSa] 168, jaina-makSaNAvalI [dharaNa jalahissa / / (aMgapa. 2-8, pR. 275) / 6. sarva 1do snigdha yA rukSa paramANunoM ke paraspara zleSadvIpa-sAgarasvarUpanirUpikA SaTtriMzatsahasrAdhikadvA* rUpa bandha ke hone para jo skandha utpanna hotA hai paMcAzallakSapadapramANA dvIpa-sAgaraprajJaptiH / (ta. use ghaNukaskandha kahate haiN| vRtti zruta. 1-20) / dhana-dhAnyapramANAtikrama-1. tathA ghanaM gaNima1 jisameM bAvana lAkha chattIsa hajAra padoM ke dvArA gharima-meya-paricchedyabhedAccavidham / tatra gaNimaM dvIpa-samudroM ke pramANa aura unake antargata anya pUgaphalAdi, dharimaM guDAdi, meyaM ghRtAdi, paricchedyaM padArthoM kI bhI prarUpaNA kI jAtI hai use dvIpa- mANikyAdi, dhAnyaM brIhyAdi / etatpramANasya sAgaraprajJapti kahate haiN| bandhanato'tikramo'ticAro bhavati / (dha. vi. ma. dveSa-1. tatraivAgnijvAlAkalpamAtsaryApAdanAd dveSa 5. 3-27) / 2. ghanaM gaNima-dharima-meya-parIkSyaiti / (gha. bi.8-10)| 2. tatra dviSyate'neneti lakSaNam / xxx ghAnyaM saptadazavidham / dveSa: dveSavedanIyaM karma, prAtmanaH kvacidaprItipariNA- yadAha-vrIhiryavo masUro godhUma-mudga-mASa-tila. mApAdanAt / dveSaNaM dveSaH dveSavedanIyakarmApAdito cnnkaaH| praNavaH priyaGgu-kodrava-makuSThakAH zAlibhAvo'prItipariNAma eva / (paMcasU. vyA., pR. 1) / raaddhkyH|| kiM ca kalAya-kulattho saNasaptadazAni 3. aprItilakSaNo dvessH| (bhA.pra. TI. 363: ghAmyAni / ghanaM ca dhAnyaM ca dhanadhAnyama, tasya dhanaprAva. bhA. hari. va. 201; malaya. va. 203) / ghAnasya Xxx saMkhyA vratakAle yAvajjIvaM catu4. krodha-mAnArati-zoka-jagapsA-bhayAni dvessH| marmAsAdikAlAvadhi vA yatparimANaM gRhItaM tasyA (dhava. pu. 12, pR. 283) / 5. tad-(prema-)viparI- atikrama ullaGghanaM sNkhyaatikrmo'ticaarH| (yogatastvAtmIyopaghAtakAriNi dveSaH (apriitilkssnnH)| zA. svo. viva. 3-65) / (sUtrakR. ni. zI. va. 2-22, pR. 129) / 1gaNima-supArI prAvi, parima-gur3a prAdi, meya6. dveSaH anabhivyaktakrodha-mAnavyaktikamaprItimA- ghI mAvi aura pariccedya-mANikya mAdi ke bheda tram / (propapA. abhaya. vR. 34, pR. 76) / se dhana cAra prakAra kA hai| 2 brIhi, jo, masUra, gehUM, 7. aniSTa viSaye aprItipariNAmo dveSaH / (paMcA. mUMga, ur3ada, tila, canA, praNa (bohibheda), priyaMgu, kA. jaya.va. 131) / 8. asahyajaneSu vApi cAsa- kodrava, makuSTha, zAli, mADhakI, kalAya (maTara), hyapadArthasArtheSu vA varasya pariNAmo dvessH| (ni. kulattha aura zaNa; yaha sattaraha prakAra kA pAnya hai| sA. bu. 66) / 6. tatra dviSyate 'neneti deSaH deSa. ina donoM ke niyamita pramANa kA atikramaNa karanA, vedanIyaM karma, kvacidaniSTa vastUni tenAtmano'prIti- yaha dhana-dhAnyapramANAtikrama nAma kA parigrahapariNAmApAdanAt, dveSaNaM vA dveSaH-dveSavedanIya- parimANavata kA praticAra hai| karmavipAkodayajanito jantoraprItipariNAma ev| dhana-dhAnyasaMkhyAtikrama-dekho dhana-dhAnyapramANA(dharmasaM. malaya. va. 1) / tikrm| 2 dveSa vedanIya karma ke udaya se jo praprItirUpa dhanuSa-1. chaNNavai aMgulANi se ege daMDei vA pariNAma hotA hai use dveSa kahate haiN| 4 krodha, ghaNai vA juei vA nAliyAi vA prakkhei vA musamAna, arati, zoka, jugupsA aura bhaya ye dveSa- lei vA / (bhagavatI 6, 7, 1) / 2. daMDaM ghaNaM jugaM nAliyA ya akkhaM musalaM ca cuhtthaa| (jyotiSka. dvayaNu kaskandha-1. dvaca NukAdipariNAmaH dvayoH 76) / 3. cauhatthaM ghaNu / (saMgrahaNI 247) / sniggharUkSayoraNvoH parasparazleSalakSaNe bandhe sati 1chacAnava aMgula yA cAra hAtha pramANa mApa ko yaNukaskandho bhavati / (sa. si. 5-33; ta.bA. ghanaSa kahate haiN| isake vaNDa, yuga, nAlikA, akSa 5, 33, 2) / 2. dvayoH paramANvoH saMghAtAdeko dvaghakaNuskandhaparyAyaH / (paMcA. kA. pramata. v.75)| dharaNa-solasa rUppiyamAsA ekko gharaNo havejja 3. paramANudvayaM saMghAtena dvaghaNukaskandho bhavati / sNkhitto| (jyotiSka. 18) / (paMcA. kA. jaya. vR.75) / solaha raupyamAsa (tolA) kA eka dharaNa hotA hai| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gharaNI] 569, jana-lakSaNAvalA [dharma gharaNI-dharaNIva buddhidharaNI / yathA dharaNI giri- .1-20, pR. 13; prAva. ni. hari.. 211 va sarit-sAgara-vRkSa-kSupAzmAdIn dhArayati tathA 574; prAva. sU. 2, hri..pR.464)|10. vacanirNItamathaM yA buddhirdhArayati sA dharaNI nAma / / nAdyadanuSThAnamaviruddhAdyathoditam / maitryAdibhAva(dhava. pu. 13, pR. 243) / saMyuktaM taddharma iti kIrtyate // (dha. bi. 1, zloka jisa prakAra dharaNI (pRthivI) parvata, nadI aura samudra 3) / 11. ghArei duggatIe paDaMtamappANagaM jato prAdi ko dhAraNa karatI hai usI prakAra jo buddhi teNaM / dhammotti sivagatIi va satataM dharaNA sama. nirNIta artha ko dhAraNa karatI hai use dharaNI kahA kkhAgro // (dharmasaM. hari. 20) / 12. dharmo dayAjAtA hai| mayaH prokta: jinendrjitmRtyubhiH| (varAMgaca. 15, dharaNIkampa-dharaNIkampaH parvata-prAsAdAdisamanvi- 107); yat prANinAM janma-jarogramRtyumahAbhayatrAsatAyA bhUmezcalanam / (mUlA. vR. 5-78) / girAkRtAnAm / bhaiSajya bhUto hi dazaprakAro dharmoM parvata aura bhavana Adi se saMyukta pRthivI ke calana jinAnAmiti cintniiym| (varAMgaca. 31-97) / (kampana) ko dharaNIkampa kahate haiN| 13. dhAraNAryo dhRto dharmazabdo vAci paristhitaH / / dharma-1. dhammo dayAvizuddho xxx1 (bodha. patantaM durgatI yasmAt samyagAcarito bhavet / prANinaM prA. 25); mohavakhohavihINo pariNAmo appaNo dhArayatyasmAd dharma ityabhidhIyate / (papu. 14, dhammo / / (bhAvaprA. 81) / 2. sadRSTi-jJAna- 103-4) / 14. dhammo NAma sammadaMsaNa-NANavRttAni dharma dharmezvarA viduH / (ratnaka. 3; tattvAnu. carittANi / (dhava. pu. 8, pR. 62) / 15. yato 51) / 3. to bhaNai muNI dhammo jIvadayA niggaho 'bhyudayaniHzreyasArthasaMsiddhiraMjasA / saddharmaH xx kasAyANaM / eesu ceva jIvo muccai ghaNakamma- x // (ma. pu. 1-120 va 5-20); sa dharmo bNdhaano| (paumaca. 26-34) / 4. dhammo maMgala* vinipAtebhyo yasmAt saMdhArayennaram / ghatte cAbhyu. mukkiTheM ahiMsA saMjamo tvo| (yazavaM. sU. dayasthAne nirapAyasukhodaye // (ma. pu. 2-37); 1-1) / 5. ahiMsAlakSaNastadAgamadezato dhrmH| dayAmUlo bhaved dharmo xxx / (ma. pu. 5-21); (sa. si. 6-13, iSTe sthAne dhatte iti dhrmH| dhriyate dhArayatyuccavineyAn kugatestataH // dharma (sa. si. 6-2) / 6. yasmAjjIvaM nAraka-tiryagyoni- ityucyate sadbhiH xxx / (ma. pu. 47, kumAnuSa-devatveSu prapatantaM dhArayatIti dharmaH / uktaM 302-3) / 16. ghriyate vA dhArayatIti vA dhrmH| ca-durgatiprasRtAn jIvAn yasmAd dhArayate ttH| (uttarA.cu. 3, pR. 18) / 17. mahisAlakSaNo dhatte catAna zabhe sthAne tasmAda dharma iti sthitH|| dharmaH / (ta. zlo. 6-13); iSTe syAne dhatte iti (dazave. cU. pu. 15) / 7. ahiMsAdilakSaNo dhrmH| dhrmH| (ta. ilo. 6-2) / 18. sa dharmoM yatra (ta. vA. 6, 13, 5); iSTe sthAne dhatta iti nAdharma: xxx / (prAtmAnu. 46; upAsakA. dhrmH| prAtmAnamiSTe narendra-surendra munIndrAdisthAne 261) / 16. durgatiprasthitajIvadhAraNAt zubhe ghatta iti dhrmH| (ta. vA. 6, 2, 3) / 8. dharma- sthAne vA dadhAti iti dhrmH| (bha. mA. vijayo. stu samyagdarzanAdirUpo dAna zIla-tapobhAvanAmayaH 46); abhyudaya-niHzreyasasukhAni ca prayacchati sAzravAnAzravo mhaayogaatmkH| (lalitavi. pR. sucarito dhrmH| (bha. mA. vijayo. 146) / 16); cetaHsvAsthyasAdhyazcAdhikRto dhrmH| (lali- 10. kSAntyAdilakSaNo dharmaH svAkhyAto jinpunggvH| tavi. pR. 36); tathA durgatI prapatantamAtmAnaM dhAra- ayamAlambanastambho bhavAmbhodhau nimajjatAm / yatIti dhrmH| uktaM ca-durgatiprasRtAn jantUn (ta. sA. 6-42) / 21. dharmaH zruta-cAritrAtmako yasmAd dhArayate ttH| dhatte cetAn zubhe sthAne jIvasyAtmapariNAmaH karmakSayakAraNam / (sUtrakR. sU. tasmAddharma iti smRtH|| (lalitavi. pR. 6. zI. va. 2, 5, 14) / 22. dhammo dayApahANo mAva. sU. malaya.. pR. 562) / 6. durgatI prapa- xxx // (kAtike. 67); dhammo vatthusahAvo tantamAtmAnaM dhArayatIti dhrmH| (dazavaM. ni. hari. khamAdibhAvo ya dasaviho ghmmo| rayaNattayaM ca la. 72 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma] . 570, jana-lakSaNAvalI [dhama dhammo jIvANaM rakkhaNaM dhammo / / (kAtike. 478) / 'tujAtadhAraNAta svargAdisugato dhAnAca dhrmH| 23. yato'bhyudaya niHzreyasa siddhi sa dhrmH| (nIti- (dha. bi. mu. vR. 1, zloka 3) / 37. durgatiprapatavA. 1-1, pR.8)| 24. yasmAdabhyudayaH puMsAM niH- prANidhAraNAd dharma ucyate / (yogazA. 2-11; zreyasaphalAzrayaH / vadanti viditAmnAyAstaM dharma dharma- tri. za. pu. ca. 1, 1, 152); dho'bhyudaya-niHzresUrayaH // (upAsakA. 2) / 25. prAtmAnamiSTa- yasakAraNam / (yogazA. svo. viva. 2-40); narendra-surendra munIndra-muktisthAne dhatta iti dhrmH| durgatI prapatantaM sattvasaMghAtaM dhArayatIti dharmaH / (yoga(cA. sA. pa. 2); caturdazaguNasthAnAnAM gatyAdica- zA. svo. viva. 3-124) / 38. samyagdarzanAdyAturdazamArgaNAsthAneSu svatattvavicAralakSaNo dhrmH| smAraNAmalakSaNo dharmaH / (dharmasaM. malaya. vR. 25) / (cA. sA. pR. 86) / 26. dhArayatIti dharmaH durgatau 36. dhriyante tiSThanti narakAdibhyo gatibhyo patantaM sattvamiti / (prodhani. bhA. dro. va. 5) / nivRttA jIvAstena sugatAviti gharatyAtmAnaM sugatA27. saMsAre patantaM jIvamudatya nAgedra narendra deve. viti vA dharmastam, ratnatrayalakSaNaM mohakSobhavivajindrAdivandya pravyAbAghAnantasukhAdyanantaguNalakSaNe mo. tAtmapariNAmarUpaM vA, vastuyAthAtmyasvabhAvaM vA, kSapade gharatIti dharmaH ahiMsAlakSaNaH sAgArAnagAra- uttamakSayAdidazalAkSaNikaM vA XXX / (mana. lakSaNo vA uttamakSamAdilakSaNo vA nizcaya-vyava- pa. svI. TI. 1-5); dharmaH puMso vizuddhiH sudRgahAraratnatrayAtmako vA zuddhAtmasaMvittyAtmakamoha- vagama-cAritrarUpA sa ca svAM, sAmagrI prApya mithyAkSobharahitAtmapariNAmo vA dhrm:| (bR. dravyasaM. TI. rucimaticaraNAkArasaMklezarUpam / mUlaM bandhasya 35) / 28. dhArayati durgatI prapatato jIvAn duHkhaprabhavabhavaphalasyAbadhanvannadharma saMjAto janmadu:dhArayati sugatau vA tAna sthApayatIti dhrmH| ukta khAda dharati zivayukhe jIvamityucyate' ca-durgatiprasRtAn jantUn yasmAddhArayate tataH / dhatte gh.1-60)| 40. dharmaH svadArasantoSAdyAtmakacaitAn zubhe sthAne tasmAddharma iti smRtaH / / (sthAnA. saMyamalakSaNo devAdiparicaraNasvarUpaH satpAtradAnAdiprabhaya. va. 1-40, pR. 21) / 26. dharma zruta- svabhAvazca / (sA. gha. svo. TI. 2-5) / cAritrAtmakaM durgatiprapatajjantudhAraNasvabhAvaM xx 41. dharmo vastusvabhAva: zama dhRtirathavA svotthazuXI (sanavA. abhaya. va. 1, pR. 4) / 30. dharmo khopayogaH, sadvRttaM vA zrutaM vA dazavidhavilasallakSaNo nAma kRpAmUla: xxx / (kSatraca. 5-35) / vApi dhrmH| (prAtmapra. 86) / 42. ahiMsA31. dharmaH sadedya-zubhAyurnAma-gotralakSaNaM puNyam, lakSaNo dharmo yjnyaadilkssnno'thvaa| (bhAvasaM. vAma. uttamakSamAdisvarUpo vA, tatmAdhyaH kartR zubhaphaladaH 306) / 43. ahisA satyamasteyaM brahmacarya niHsaMga. pRdgalapariNAmo vA, jIvAdivastuno yathAvasthita- tvamityAdilakSaNopalakSitaH sarvajJa-vItarAgapraNItaH svabhAvo vaa| (nyAyaku. 1,pa. 3) / 32. mithyA- dharmaH, durgatiduHkhAduddhatya indrAdipUjitapade dharatIti sva-rAgAdisaMsaraNarUpeNa bhAvasaMsAre patantaM prANi- dhrmH| (ta. vRtti dhuta. 6-13); saMsAra-sAgarAnamuddhRtya nivikArazuddhacetanye dharatIti dhrmH| duddhRtya indra-narendra-dharaNendra-candrAdivandite pade (pra. sA. jaya. vR. 1-8) / 33. so dhammo jattha mAtmAnaM gharatIti dharmaH / (ta. vRtti shrut.9-2)| dyaaxxx| (ni. sA. va. 6 ud.)| 34. durga* 44. xxx dharmo hiNsaadivjitH| (pU. upAtiprapatatprANidhAraNAd dharma ucyate / (prAcA. di. pa. sakA. 3) / 45. dayAdilakSaNo dharmaH sarvajJoktaH 48) / 35. dhArayati durgatau nipatato jIvAniti svazaktitaH / patantaM durgatI patte cetanaM sukhade pade // dhrmH| tathA ca vAcaka:-prAga lokabindusAre (dharmasaM. thA. 10-96) / 46. sarvaprANidayAlakSmo srvaakssrsnnipaatpriptthitH| dhana dharaNArthoM ghAta- gRhastha-zaminodvidhA / ratnatrayamayo dharmaH sa vidhA stadarthayogAd bhavati dhrmH|| durga tanayaprapAte patanta. jindeshitH|| (jamba. ca. 3-151); yasmAduca:mabhayaradulaM bhtraanne| samyaka carito yasmAda dhAra- pade dhatte jIvaM nIce padAdapi // dharmoM vastusvabhAva: yati tata: ramRto dharmaH / / (uttarA. sU. zA. bu. syArakarmanirmUlanakSamaH / taccaMba zuddhacAritraM sAmya3-2, pR. 184) / 36. 'dharma' iti durgatipatajja- bhAvacidAtmanaH / / (jambU. ca. 13, 153-54) / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakathA ] 47. ahiMsA paramo dharma: XX X | ( lATIsaM. 2 - 1 ) ; dharmo nIcaiH padAduccaM pade gharati dhArmi kam / tannAjavaJjavo nIcaiH padamuccaistadatyayaH // samyaggjJapti cAritraM dharmo ratnatrayAtmakaH / (lATIsaM. 4, 237-38 ) / 48. saMsAraduHkhAduddhRtya mokSasukhe dharatIti dharmaH / ( kArtike. TI. 405 ) / 1 moha aura kSobha se rahita grAtmA ke zuddha parinAma ko dharma kahate haiM / samyagdarzana, jJAna aura cAritra ko dharma mAnA gayA hai / 3 jIvoM kI dayA aura kaSAyoM ke nigraha ko dharma kahA jAtA hai, kAraNa yaha ki inhIM ke prAzraya se jIva kliSTa karmabandhana se chuTakArA pAtA hai| dharmakathA - 1. dhammakA nAma jo zrahiMsAdilakkhaNaM savvaSNupaNIyaM dhammaM aNuyogaM vA kahei esA dhammakA / ( vazavai. cU. pU. 26) / 2. ahiMsAlakSaNagha manviAkhyAnaM dharmakathA / ( zranuyo. hari. vR. pU. 10 ) / 3. ekkaMgassa egAhiyArovasaMhAro dhammakahA / tattha jo uvajogo so vi dhammakahAtti ghettavvo / ( dhava. pu. 6, pR. 263 ) ; vatthu zraNiyogAdivipro bhAvo dhammakahA NAma / ( dhava. pu. 14, pU. 9) / 4. yato'bhyudaya niHzreyasArthaM saMsiddhiraMjasA / saddharmastannibaddhA yA sA saddharmakathA smRtA // ( ma. pu. 1 - 120 ) / 5 sayalaMgekkaMgekkaMga hiyArasavitraM sasaMkhevaM / vaNNaNasatthaM yaya-thui dhammakahA hoi niyameNa / ( go . ka. 88) / I 1 sarvajJokta zrahiMsAdisvarUpa dharma kA jo kathana kiyA jAtA hai use athavA anuyoga ke vicAra ko dharmakathA kahate haiM / 3 eka aMga ke eka adhikAra kA jo upasaMhAra kiyA jAtA hai, isakA nAma dharmakathA hai / tadviSayaka upayoga ko bhI dharmakathA kahA jAtA hai / dharmakathI - dharmakathA prazasyAstIti dharmakathI / (yogazA. svo viva. 2 - 16) / prazaMsanIya dharmakathA se yukta puruSa ko dharmakathI kahA jAtA hai / dharmacararaNa - dharmacaraNa kSAntyAdyAsevanam / (paMcava svo svo viva. 6) / uttamakSamAdi dharmo kA prAcaraNa karane ko dharmacaraNa kahate haiM / dharmatIrthakara - dharma eva dharmapradhAnaM vA tIrthaM dharma 571, jaina-lakSaNAvalI [ dhadhyAna tIrtham, tatkaraNazIlA gharmatIrthaMkarAH / ( lalitavi. pU. 60 ) 1 dharmarUpa yA dharmapradhAna tIrtha kA pravartana karane vAle mahApuruSa ko dharmatIrtha kahate haiM / dharmadeva - se keNaTThaNa bhaMte evaM vuccai ghammadevA ? dhammadevA goyamA ? je ime aNagArA bhagavato * iriyAsamiyA jAva guttababhayArI se teNaTTheNaM jAva dhammadevA | ( bhagavatI 12, 6, 2, pR. 1765) / IryAsamiti se yukta hokara brahmacayaM ko surakSita rakhane vAle anagAroM (sAdhunoM ) ko dharmadeva kahate haiM / dharmadravya - dekho dharmAstikAya / 1. tattha dhammadavvassa lakkhaNaM vuccade - vavagadapacavaNNaM vavagadapacarasaM vavagadadugaMdhaM vavagadazradRphAsaM jIva-poggalANaM gamaNAgamaNakAraNaM asaM khejjapadesiyaM logapamANaM ghammadavvaM / ( dhava. pu. 3, pR. 3); dhammadavvassa jIva-poggaladavvANaM gamaNAgamaNa he ubhAveNa pariNAmo sambhAvakiriyA / ( dhava. pu. 13, pR. 43); jIva-poggalANaM gamanAgamaNakAraNaM ghammadavvaM / (ghava. pu. 15, pR. 33 ) / 2. ekajIva parImANasaMkhyAtIta pradezako lokAkAzamabhivyApya dhamAdhama vyavasthito // 48 // svayaM gantuM pravRtteSu jIvAjIveSu sarvataH / sahakArI bhaveddharmaH pAnIyamiva yAdasAm // 46 // ( yogazA sva. vi. 1 - 16, pR. 113) / 1 jo pAMca varNa, pAMca rasa, do gandha aura prATha prakAra ke sparza se rahita hotA huA jIva va pudguloM ke gamanAgamana kA kAraNa evaM loka pramANa prasaMkhyAta pradezoM vAlA use dharmadravya kahate haiM / dharmadhyAna - 1. dhammassa lakkhaNaM se prajjava-lahugatta-maddavovasamA [maddavavadesA ] / uvadesaNA ya sutte siggajAzro rucIno de / / (bha. zrI. 1706) / 2. prAjJApAya- vipAka saMsthAna vicayAya dharmyam / (ta. sU. bi. 6-36); zrAjJApAya- vipAka saMsthAna vicayA dharmamapramattasaMyatasya / (ta. sU. zve. 6-37) / 3. dharmAdanapetaM gharmyam / ( sa. si. 3- 28, ta. vA. 6, 28, 3; ta. ilo. 6 - 28 ) / 4. zrAjJAvicayAya apAyavicayAya vipAkavicayAya saMsthAna vicayAya ca smRtisamanvAhAro gharmadhyAnam / tadapramattasaMyasya bhavati / ( ta. bhA. 6-37) / 5. dasavi0 samajadhammasamaNugataM dhammaM / ( vazakhaM. cU. pU. 29)+ Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAna] 572, jaina lakSaNAvalI [dharmaruci 6. ityAzravanirodho'yaM kaSAyastambhalakSaNaH / tad tam // (prAcA. sA. 10-45) / 17. dharmo vastudhamyam XXX // (dvAtrizikA 10-27) / svabhAvaH zama-ghatirathavA svotthazuddhopayogaH sadvRttaM 7. tatrAnapetaM yaddharmAd ghaHdhyAnamitISyate / dharmo vA zrutaM vA dazavidhavilasallakSaNo vApi dharmaH / hi vastayAthAtmyamutpAdAditrayAtmakam // (ha. pu. dharmasthaM dharmaghAma praguNaguNagaNaM paMcakaM vA gurUNAM 21-23); bAhyAtmikabhAvAnAM yAthAtmyaM dharma nedRkSAd dhyeyadharmAd vyapagatamiti hi dhyAnamAbhAti ucyate / taddharmAdanapetaM yaddhamyaM tad dhyAnamucyate // dharmyam // prAjJAmapAyaM bividhaM vipAkaM saMsthAnamitthaM (ha. pu. 56-35) / 8. sUtrArthasAdhanamahAvratadhAra* na tadanyatheti / vai cintyate yena yato'tha yatra catvAri NeSa bndh-prmokssgmnaagmhetucintaa| paJcendriya- tattvAni tadeva dharmyam // (prAtmapra. 86-87) / vyuparamazca dayA ca bhUte dhyAnaM tu dharmamiti tatpra. 18. dharmoM vastusvarUpam, tasmAdanapetam prAzritaM vadanti tajjJAH // (dazavaM. hari. vR., pa. 32 ud.)| dharmyam / (bhAvaprATI. 78) / hai. jinapraNItabhAva-zraddhAnAdilakSaNaM dharmyam / (prAva. 1 prArjava (saralatA), laghatA (aparigrahatA), pra.4, hari. va. pR. 582) / 10. dahalakkhaNa- madutA-jAtyAdiviSayaka abhimAna kA prabhAva saMjutto ahavA dhammo tti vaNNipro sutte / ciMtA jA aura hitopadeza ye dharmadhyAna ke lakSaNa haiM / 2 prA. tassa have bhaNiyaM taM dhammajhANutti // ahavA vattha. jJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnasahAvo dhammaM vatthU puNo va so appA / jhAyaMtANaM vicaya ke lie jo bAra bAra smRti ko usI mora kahiyaM dhammajjhANaM muNidehi / / (bhAvasaM. de. 372, lagAyA jAtA hai; yaha dharmadhyAna yA dharmadhyAna kaha373) / 11. jinapraNItabhAvazraddhAnAdiliGga lAtA hai| vicaya kA artha viveka yA vicAraNA dharmyam / (ta. bhA. siddh.v.6-27)| 12. vajji- hai| 5 dasa prakAra ke manidharma se jo pranagata ya sayalaviyappe appasarUve maNaM nniruNghto| jaM cita- hotA hai use dharmadhyAna kahA jAtA hai| di sANaMdaM taM dhamma uttamaM jhANaM // (kAtike. dharmadhyAna kA dhyaataa-smynirnniitjiivaadidhyey482)| 13 sadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarAH vstuvyvsthitiH| prArta-raudraparityAgAllabdhacitta. viduH / tasmAdyadanapetaM hi ghamyaM tad dhyaanmbhydhuH|| prasattikaH / / mukta.lokadvayApekSaH SoDhAzeSaparISahaH / prAtmanaH pariNAmo yo mohkssobhvivjitH| sa ca anuSThitakriyAyogo dhyAnayoge kRtodyamaH // mahAdharmo'napetaM yattasmAt taddhaya'mityapi // zUnyIbhavadidaM sattvaH parityaktadurlezyA zubhabhAvanaH / itIdRglakSaNo vizva svarUpeNa dhRtaM ytH| tasmAd vastusvarUpaM hi dhyAtA dharmadhyAnasya sammataH // (tattvAnu. 43-45) / prAhadharma maharSayaH / / tato'napetaM yajjJAtaM tad dhamyaM jisane dhyeyabhUta jIvAdi tattvoM kI vyavasthA kA dhyAnamiSyate / dharmo hi vastuyAthAtmyamityArSe'pya- bhalI bhAMti nirNaya kara liyA hai, jisane prAtaM aura bhidhAnataH / / yastUttamakSamAdiH syAddhamoM dazatayA raudra dhyAna se rahita hokara citta kI prasannatAko paraH / tato'napeta yad dhyAnaM tadvA dharmyamitIritam // prApta kara liyA hai, jo ubhaya loka kI apekSA se (tattvAna. 51-55) / 14. mAjJApAya-vipAkAnAM rahita hai, sarva parISahoM kA sahana karane vAlA hai. vivekAya ca saMsthiteH / manasaH praNidhAnaM yad dharma- kriyAyoga ke anuSThAnapUrvaka dhyAnayoga meM udyata hai. dhyAnaM taducyate // (ta. sA. 7-39) / 15. sutta tathA jo prazubha lezyA va azubha bhAvanA se rahita hai. sthadhammamaggaNa-vaya-guttI-samidi-bhAvaNAINaM / jaM aisA jIva dharnadhyAna kA dhyAtA hotA hai| kIraDa citavaNaM dhammajjhANaM ca iha bhaNiyaM / / dharmapatnI-pariNItAtmajJAtizca dharmapatnI ca saMva jIvAi je payatthA kAyavvA te jahaTTiyA ceva / c| dharmakArya ca sadhrIcI yAgAdau zabhakarmaNi / / dhammajjhANaM bhaNiyaM rAyabose pamuttUNaM // (jA. sA. (lATIsaM. 2-180) / 16-17) / 16. zraddhAnaM sadazaMkitAdisadanaM tattvA- jisake sAtha vidhipUrvaka vivAha kiyA gayA hai, jo thaM saMcintanaM saMvegaH prazamodayendriyadamaH prAjyodyamaH sajAtIya hai, aura pUjAdirUpa dharmakAryoM meM sadA sahasaMyamaH / / vairAgyaM varaguptitA'timRdutA nirmAyitA- yoga pradAna karatI hai| use dharmapatnI kahate hai| isaMgatA dharmasyeti samastavastuparamopekSA ca lakSmodi. dharmaruci-jo asthikAyaghamma sayadhamma khalu Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmavarNajanana] carittadhammaM ca / saddahai jiNAbhihiyaM so ghammarui niyantra | ( prajJApa. gA. 130; prava. sAro. e60)| jo nirUpita astikAyadharma, zrutadharma aura cAridharma kA zraddhAna karatA hai use dharmaruci - sarAga darzana zrArya (dasavAM ) - kahA jAtA hai / dharmavarNajanana - 1. duHkhAt trAtum sukhaM dAtum, nidhInAM cAdhipatye sthApayitum, svacakravikramAna mitasakala bhUpAla- khecaragaNabaddhamaruccakrAMzcakralAMchanAn pAdayoH pAtayitum, suravilAsinIcetaH saMmohAvahaM tadIyaviluThatpAThIna locanarAgamabhivardhayantI harSabharaparavazadbhinnasAMdraromAMcaka cukamAcaritum udyatAM rUpazobhAmandirAM saMpAdayitum ; pratizayitANimAdiguNaprasAdhanAM sAmAnikAdisurasahasrAnuyA nopanIta mahattAM satata pratyagrayuktAliMgatAM subhagatAlatA rohayaSTim anekasamudrabindugaNanA gaNitAyu:sthiti meru-kuru-surasaritkulAcalA digocarasvecchAvihAracaturAM surAMganA pRthula nitaMba bibAdharakaThinaniviDasamunnatakucataTa krIDAlokanasparzanAdikriyopayogAmitaprItivismitAM zatamakhatAmakhedane jhaTiti ghaTayitum, virUpatAjananIjarA DAkinInA magocarAM zokavRkAnullaMghitAM vipaddAvAnalazikhAbhiranupaplutAM rogora radaSTavapuSaM yama-mahiSakhurAkhaMDitAM bhItivarAsamitibhiranullikhitAM saMklezazatazarabhairanadhyAsi tAM priyaniyogacaMDapuMDarIkai rasevitAm, anarghya sukha ratnaprabhavabhUmi, nivRti prApayituM samartho jinapraNIto dharma iti dharmasvarUpakathanaM gharmavarNajananam / (bha. prA. vijayo 47 ) / 2. caturgatiduHkhAt trAtuM nirAtaM kAtizayitadIrghakAlopalAlitaM sukhaM dAtuM sakalasAmrAjyaM svargAdhirAjyaM cAdhikartuM surendranAgendrAn pAdayoH pAtayituM samavasaraNAdibahiraMgAnaMtajJAnAdyantaraMgalakSmIlakSaNAM jIvanmukti samyaktvA - guNalakSaNAmAtyatikIM paramamukti ca sampAdayituM samartho jinapraNIta eva dharmo nAnya iti dharmamahimakhyApanaM dharmavarNajananam / (bha. prA. mUlA. 47 ) / 1 duHkhoM se rakSA karane, sukha ke dene, nidhiyoM ke svAmitva meM sthApita karane, tathA apane cakraratna ke prabhAva se samasta rAjAnoM evaM vidyAdharoM Adi ke caraNasevaka banAne Adi meM dharma hI sarvathA samartha hai / isa prakAra vaha sAMsArika utkRSTa sukha ke sAtha 573, jaina-lakSaNAvalI [ dharmAnuprekSA nirbAdha mokSasukha ko bhI prApta karAne vAlA hai / ityAdi prakAra se dharma ke kIrtana karane ko dharmavarNajanana kahA jAtA hai | dharmavAda - paralokapradhAnena madhyasthena tu dhImatA / svazAstrajJAtatattvena dharmavAda udAhRtaH / ( zraSTaka 12-6) / J svasamaya ke rahasya ke jAnane vAle va paraloka ke mAnane vAle madhyastha buddhimAna puruSa ke dvArA jo dharmacarcA kI jAtI hai use dharmavAda kahate haiM. dharmAnukampA - 1. dharmAnukampA nAma parityaktAsaMyameSu, mAnAvamAna- sukhaduHkha - lAbhAlAbha-tRNasuvarNAdiSu samAnacitteSu dAntendriyAntaHkaraNeSu mAtaramiva muktimAzriteSu parihRto kaSAya-viSayeSu divyeSu bhogeSu doSAn vicintya virAgatAmupagateSu, saMsAra- mahAsamudrAd / bhayena nizAsvapyalpanidreSu zragIkRta niHsaMgatveSu kSamAdidazavidhadhamaM pariNateSu yA'nukampA sA dharmAnukampA / (bha. prA. vijayo. 1834) / 2. dharmAnukampA nAma yayA prayukto vivekilokaH svazaktyaninigUhanena saMyama niSThebhyastadyogyAnna-pAna- vasatyupakaraNauSadhAdikaM saMyamasAdhanaM prayacchati / (bha. prA. mUlA. 1834) / 1 jinhoMne sarva prakAra ke prasaMyamoM ko chor3a diyA hai; jo mAna-apamAna, sukha-duHkha, lAbha-zralAbha zraura tRNa-suvarNAdi meM samAnacitta rahate haiM, jinhoMne indriyoM va mana ko jIta liyA hai, tathA jo mAtA ke samAna mukti ke prAzrita haiM; ityAdi guNoM se vibhUSita dharmAtmA janoM ke Upara jo dayA kI jAtI hai use dharmAnukampA kahate haiM / dharmAnuprekSA - 1. saMsAravisamadugge bhavagahaNe kaha vi me bhamaMteNa / diTTho jiNavaradiTTho jeTTho dhammo ti citejjo // ( mUlA. 8-64 ) / 2. zrayaM jinopadiSTo gharmo hisAlakSaNaH satyAdhiSThito vinayamUla: kSamAbalo brahmacaryaM gupta upazamapradhAno niyatilakSaNo niSparigrahatAlambanaH, tasyAlAbhAdanAdisaMsAre jIvAH paribhramanti duSkarmavipAkajaM duHkhamanubhavantaH / asya punaH pratilambhe vividhAbhyudayaprAptipUrvikA niHzreyasopalabdhirniyateti cintanaM dharmasvAkhyAtatvAnuprekSA / ( sa. si. 6-7 ) / 3. jIvasthAna- guNasthAnAnAM gatyAdimArgaNAlakSaNo dharmaH svAkhyAta: XXX evamAdilakSaNo dharmo niHzreyasaprAptiheturaho bhaga Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAnuprekSA] 574, jaina lakSaNAvalI [dharmAstikAya vabhirarhadabhirvyAkhyAta iti cintanaM dharmasvAkhyA- sevana karane vAle asura hone vAle haiM, ityAdi prakAra tatvAnaprekSA / (ta.vA.6, 7,10, pR. 603va se dharma kI nindA karane ko dharmAvarNavAda karate haiN| 207, paM. 3-4) / 4. jIvasthAna-guNasthAnAnAM dharmAstikAya-1. dhammatthikAyamarasaM avaNNagadhaM gatyAdiSa mArgaNAlakSaNo dhrmH| (ta. ilo. 6-7) / asddmpphaasN| logogADhaM pUThaM pihalamasaMkhAdiya5. caturdazaguNasthAnAnAM gatyAdicaturdazamArgaNAsthA- padesaM / agurugalaghugehi sayA tehiM praNatehiM pariNadaM neSa svatattvavicAralakSaNo dharma: niHzreyasaprAptihetu- Nicca / gadikiriyAjuttANaM kAraNa bhUdaM sayamakajjaM / / raho bhagavabhirarhadbhiH svAkhyAta iti cintanaM dharma- (paMcA. kA. 83-84) / 2. gamaNaNimittaM dhamma svAkhyAtatvAnuprekSA / (cA. sA. pR. 86) / xxx / (ni. sA. 30) / 3. gatipariNAmi6. dAtA'bhISTaviziSTa vastunicayasyAkAMkSiNe'pi. nAM jIva-pudgalAnAM gatyupagrahe kartavye dharmAstikAyaH kSaNAdvatirnara-nArakAdibhavasaMbhUteH smRterbhIkRteH / sAdhAraNAzrayaH / (sa. si. 5-17) / 4. gailakkhahantA''krAntajagattrayAntaka-riporyaH svAntagaH saMstuta- No u dhammo xxx / (uttarA. 28-9) / strAtA'trANazarIriNAM na hi paro dharmAt suzarmapra- 5. dharmAdhI yathAsaMkhyaM gati-sthityostu kAraNam / dAt / / (prAcA. sA. 10-44) / 7. lokAloke (varAMgaca. 26-23) / 6. paDhame dhammasthikAe, so raviriva karairullasan satkSamAdyaH, khadyotAnAmiva gilrkhnno| (dazava. ca. pR. 16) / 7. jIvaghanatamodyotinAM yaH prabhAvam / dopocchedaprathitamahimA poggaladavvANa gatikiriyApariNayANa uvamgahakaraNahanti dharmAntarANAm, sa vyAkhyAta: paramavizada- taNamo dhammo, astIti dhrauvyaM, pAyatti kAyaH khyAtibhiH khyAtu dharmaH / / (ana. dha. 6-80) / utpAda vinAzaH, asti cAsau kAyazca astikAyaH 2 ahiMsA jisakA lakSaNa hai. satya se jo adhiSThita dharmazcAsAvasti kAyazca dharmAstikAyaH / (anayo. hai, vinaya jisakA mUla hai va kSamA bala hai, brahmacarya ca. pR. 26) / 8. svayaM kriyApariNAminAM sAcise jo surakSita hai, upazamapradhAna hai, aura apari- vyadhAnAd dhrm| svayaM kriyApariNAminAM jIva. mahatA jisakA pAlambana hai; ityAdi yaha jinopa- pudgalAnAM yasmAt sAcivyaM dadhAti tasmAddharma viSTa dharma hai| isake vinA jIva saMsAra meM pari- ityAkhyAyate / (ta. vA. 5, 1, 16) / 6. jIbAnAM bhramaNa karate haiM aura use pA karake ve aneka abhya. pudgalAnAM ca gatyupaSTambhakAraNam / dharmAstikAyo baya ke sAtha mokSa ko prApta karate haiN| isa prakAra jJAnasya dIpazcakSuSmato yathA / / (dhA. pra. TI. 78 kA vicAra karane ko dharmAnuprekSA karate haiN| uv.)|10.gtiprinnaamprinntaanaaN jIva-pUdagalA. dharmAvarNavAda--1. jinopadiSTo dharmo nirguNasta- nAM gatyupaSTambhako dhrmaastikaayH| (mAva. ni. hari. dupasevino ye te cAsurA bhaviSyantItyevamabhidhAnaM v.86)| 11. jIva-pudgalAnAM svAbhAvike kriyAdharmAvarNavAdaH / (sa. si. 6-13) / 2. nirguNa- vattvaM gatipariNatAnAM tatsvabhAvadhAraNAd dharmaH, svAdyabhidhAnaM dhrme| jinopadiSTo dazavikalpo dharmoM astayaH pradezAsteSAM kAyaH saMghAtaH prastikAyaH nirguNaH, tadupasevino ye te cAsurA bhavanti, ityeva- dharmazcAsAvastikAyazceti smaasH| (pranayo. hari. mAdyabhidhAnaM dharmAvarNavAdaH / (ta. vA. 6, 13, 11) / vR.pR. 41) / 12. tatra yo hi gatipariNAmapari3. antHklussdossaadsdbhuutmlodbhaavnmvrnnvaadH| NatayorjIva-pudgalayorgatyupaSTambhahetu lamiva jhaSasya, xxx nirguNatvAdyabhidhAnaM dhrm| (ta. zlo. sa khalvasaMkhyeyapradezAtmako'mUrtI dharmAstikAya iti / 6-13) / 4. durgatipratibandhaM svargAdikaM ca phalaM (nandI. hari. va. pR. 58) / 13. jIva-pudagalayoryavidhatte dharma iti kathamadRSTaM zraddhIyate ? na hi tsyAd gatyupagrahakAraNam / dharmadravyaM xxx // sannihitakAraNasya kAryasyAnudbhavo'sti yathAMku- (ma. pu. 24-33) / 14. skRtsklgtiprinnaamirsy| sukhapradAyI svaniSpattyanantaraM sukhamAtmana ki nAM sAMnidhyadhAnAd dhrmH| (ta zlo. 5-10 / na karoti iti dhrmaavrnnvaadH| (bha. prA. vijayo. 15. gatipariNatI dharma upakArakaH / (ta. bhA. siddha. va. 5-7) / 16. gatiparyAyasya bAhya gati hetusva1 jinendra ke dvArA upadiSTa dharma nirguNa hai, isakA, saMjJitaM guNaM dhArayatIti dharmaH / (bha. prA. vijayo. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAstikAya] 575, jaina-lakSaNAvalI [dharmAstikAyAnubhAga 36) / 17. jIvANa puggalANaM gaippavattANa kAraNaM pamANamamuttaM aceyaNaM gamaNalakkhaNaM dhamma / (dravyasva. dhmmo| (bhAvasaM. de. 306) / 18. kriyApariNatA. 134) / 32. jIvAnAM pudgalAnAM ca svabhAvata eva nAM yaH svayameva kriyAvatAm / mAdadhAti sahAyatvaM sa gatipariNAmapariNatAnAM tatsvabhAvadhAraNAt-tatsvadharmaH parigIyate // jIvAnAM pudgalAnAM ca kartavye bhAvapoSaNAd dharmaH, astayazceha pradezAsteSAM kAya: gatyupagrahe / jala vanmatsyagamane dharmaH sAdhAraNAzrayaH // saMghAtaH,xxx astikAya: pradezasaMghAta ityarthaH / (ta. sA. 3, 33-34) / 16. dhammamadhamma dabaM dharmazcAsAvastikAyazca dharmastikAya: / (prajJApa. gamaNa TrANANa kAraNaM kmso| jIvANa pUggalANaM malaya. va. 1-3, pa.8% jIvAjI. malaya. va. 5, viNNi vi logappamANANi / (kArtike. 212 / pR. 6) / 33. jIva-padgalayoH sAdhAraNyena gati20. vivAdApannAH sakalajIva-pudgalAzrayA: sakRd- nimittaM dharma: / (bha. prA. mUlA. 36) / 34. gatigatayaH sAdhAraNabAhyanimittApekSAH, yugapadbhAvitvAt heturbhaved dharmo jiiv-pudglyordvyoH| (bhAvasaM. vAma. ekasarassalilAdinA anekamatsyAdigativat xxx 363) / 35. gatikriyAvatorjIva-pudagalayoH tarikrayat sAdhAraNaM gatinimitta sa dharmaH / (nyAya ku. 27, yAsAdhanabhUtaM dharmadravyam / (go. jI. jI. pra. TI. pR. 340) / 21. gadi-ThANoggahakiriyAsAdhaNa bhUdaM 605) / 36. jIva-pada galayo'rthaH syAda gatyupagrahakhu hodi dhammatiyaM / (go. jI. 604) / 22. jala- kAraNam / dharmadravyaM XXX / (jambU. ca. 3, vanmatsyayAnasya tatra yo gatikAraNam / jIvAdInAM 34) / 37. dharmadravyaguNo hi pudgala-citozcidpadArthAnAM sa dharmaH parivarNita: / / (candra. ca. 18, dravyayorAtmabhA[tmanA] gcchdbhaavvtonimittgti66)| 23. gaipariNayANa dhammo puggala-jIvANa hetutvaM tayoreva yat / matsyAnAM hi jalAdivad bhavati gmnnshyaarii| toyaM jaha macchANaM acchaMtA va so caudAsyena sarvatra ca, pratyeka sakRdeva zazvadanayorgakaI // (dravyasaM. 17) / 24. niSkriyo'mUtoM niSpre- tyAtmazaktAvapi / / (adhyAtmaka, 3-30, pR. 73) / rako'pi dharmAstikAyaH svakIyopAdAnakAraNena 1jo rUpa, rasa, gandha, sparza aura zabda se rahita gacchatAM jIva-pudgalAnAM gate: shkaarikaarnnm| hai; sarva lokAkAza meM vyApta hai| spRSTa-prayuta(bR. dravyasaM. TI 17) / 25. sa lokagaganavyApI siddha pradezoM vAlA-hai, vistRta hai, asaMkhyAtapradezI dharmaH syAd gatilakSaNaH / (jJAnA. 6-32, pR. 67) / hai, pratisamaya hone vAlI chaha vRddhiyoM va hAniyoM 26. jIva-pudagala yorgati hetulakSaNo dhrmH| (paMcA. ke prAzraya se ananta avibhAgapraticchedoM se pariNata kA. jaya. vR. 3) / 27. jIva-pudgalajAlasya vrajataH hai tathA gamanakriyA se yukta jIva aura pudgaloM ke svena hetunaa| dharmo yAnanimittaM syAjjalaM vA jala- gamana meM sahakArI hai| aise dravya ko dharmAstikAya cAriNAm / / (prAcA. sA. 3-30) / 28. jIva. kahate haiM / pudgalAnAM svAbhAvike kriyAvattve sati gatipari- dharmAstikAyadeza-tathA tasyaiva buddhiparikalpito NatAnAM tatsvabhAvadhAraNAd dharmaH, sa cAstInAM prade. dvayAdipradezAtmako vibhAgo dharmAsti kAyasya dezaH / zAnAM saGghAtAtmakatvAt kAyo'stikAya iti / (jIvAjI. malaya. vR. 4, pR. 6) / xxx ghamoM hi jIva-pudgalAnAM gatyupaSTambha- dharmadravya ke buddhi ke dvArA kalpita do prAdi prdeshkaarii| (sthAnA. abhaya. vR.7, pR. 15); dharmaH- svarUpa vibhAga ko dharmAstikAya kA deza kahate haiM / dharmAstikAyo gtyupssttmbhgRnnH| (sthAnA. abhaya. dhastikAyapradeza-dharmAstikAyasya pradezA:bR. 2-58, pR. 40) / 26. svabhAva-vibhAvagati- prakRSTA dezA: pradezAH, pradezA nivibhAgA bhAgA iti| kriyApariNatAnAM jIva-pudagalAnAM gati hetuH dhrmH| (jIvAjI. malaya. va 4, pR. 6) / (ni. sA. va. 6); yathodakaH pAThInAnAM kAraNaM dharmAstikAya ke nivibhAgI aMzoM ko dharmAstikAyatathA teSAM jIva pudgalAnAM gama raNaM sa dhrmH| pradeza kahate haiN| (ni. sA. vR. 30) / 30. dharma: sa tAttvikairukto dharmAstikAyAnubhAga- jIva-poggalANaM gama bhAgamayo bhaved gatikAraNam / jIvAdInAM padArthAnAM matsyA- NaheduttaM dhmmtthiyaannubhaago| (dhava. pu. 13, pR. nAmudakaM yathA // (dharmaza. 21-83) / 31. loya- 346) / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmopadeza] 576, jaina-lakSaNAvalI [dhAtrIpiNDa jIva aura pudgaloM ke gamana aura prAgamana meM saha- kathanaM stuti-devavandanAdikaM ca dhrmopdeshH| (kAtikArI honA, yaha dharmAstikAya kA anubhAga hai| ke. TI. 466) / dharmo-1. prasiddho dhrmii| (parIkSA. 3-27) / 1 dharmakathA prAdi ke anuSThAna ko dharmopadeza kahA 2. kAraNAdivyapadezaM dravyaM dharmI, svadharmAyekSayA jAtA hai| 3 dRSTa prayojana ke parityAgapUrbaka kumArga dravyasya dhmivypdeshH| (prA. mI. vasu. 75) / se nivRtta hone, sandeha kA vinAza karane aura apUrva 3. AnumAnikapratipattyabasarApekSayA tu pakSApara. prartha ke prakAzita karane ke lie jo dharmakathA prAdi paryAyastadviziSTaH prasiddho dhrmii| (pra. na. ta. 3, kA prAcaraNa kiyA jAtA hai ise dharmopadeza kahate haiN| 20) / 4. dhamoM pramANa siddhaH / buddhisiddho'pi / dharmyadhyAna-dekho dharmadhyAna / 1. dharmAmAjJAdi(pramANamI. 1, 2, 16-17) / pdaarthsvruuppryaalocnaikaagrtaa| (samavA. abhaya. 1 jo (sAdhya dharma se viziSTa pakSa) pramANa se, vR. 4, pR. 9) / 2. zruta-caraNadharmAdanapeta dhaya'm / vikalpa se athavA donoM se prasiddha hotA hai use (sthAnA. abhaya, 7.4, 1, 247) / anumAna ke prakaraNa meM dharmoM kahA jAtA hai| prAjJA va apAya prAdi ke svarUpa kA ekAgratA se 2 kAraNa prAdi nAma vAlA dravya apane dharma kI vicAra karanA, yaha dharmyadhyAna kahalAtA hai| apekSA dharmoM kahalAtA hai|| ghAtrIdoSa-dekho ghAtrIpiNDa / 1. majjaNa-maMDaNadharmopadeza- 1. dharmakathAdyanuSThAna dharmopadezaH / dhAdI khellAbaNa khIra aMbadhAdI ya / paMcavidhadhAdi. (sa. si. 6-25; ta. zlo. 9-25) / 2. arthoM- kammeNuppAdo dhAdidoso du|| (mUlA. 6-28) / padezo vyAkhyAnamanuyogavarNanaM dharmopadeza ityanA- 2. paMcavighAnAM dhAtrIkarmaNAM anyatamenotpAditA ntaram / (ta. bhA. 6-25; yogazA. svo. viva. vasatiH kAciddArakaM snapayati bhUSayati krIDayati 4-90) / 3. dharmakathAdyanaSThAna dharmopadezaH / daSTa. prAzayati svApayati vA vasatyarthamevamutpAditA prayojanaparityAgAdunmArganivartanAthaM sandehavyAvartanA- vstirdhaatriidossdussttaa| (bha. prA. vijayo. 230%3B pUrvapadArthaprakAzanArtha dharmakathAdyanuSThAnaM dharmopadeza kAtike. TI. 448-46) / 3. paMcavidhAnAM ghaatriiityaakhyaayte| (ta. vA. 6, 25, 5) / 4. prAkSepaNI NAM kriyayA karmaNA ya mAhArAdirutpadyate sa dhAtrI vikSepaNI saMvejanI nivedanIti catasraH kathAH. tAsAM naamotpaadndossH| (malA. 7.6-28) / 4. bAlakathanaM krmopdeshH| (bha. prA. bijayo. 104) / lAlana-zikSAdirdhAtrItvaM xxx / (prAcA. sA. 5. kathA dharmAdyanuSThAnaM bijJeyA dharmadezanA / (ta. 8-37; bhAvaprA. TI. 99) / 5. mArjana-krIDanasA. 7-19) / 6. duSTaprayojanaparityAgAdamArga- stanyapAna-svApana-maNDanam / bAle prayoktUyatprIto nivartanAtha sandehavyAbartanArthamapUrvapadArthaprakAzanArtha datte doSaH sa dhaatrikaa| (mana. gha. 5-20) / dharmakathAdyanuSThAnaM dharmopadezaH / (cA. sA. pu. 67) / 6. dArakANAM snapanenAlaMkaraNena koDanena bhojanena 7. dvAdazAMgaikadezopadezo dharmopadezanam / (prAcA. svApena vA dhAtrIvatkarmaNA saMyatenotpAditA vasati: sA. 4-62) / 8. dharmopadezaH syAd dharmakathA ghAtrIdoSaduSTA / (bha. prA. mUlA. 230) / sNstutimngglaa| (ana. pa. 7-87) / 6. dRSTA- 1 majjanayAtrI, maNDanadhAtrI, zrIDanadhAtrI, kSIradRSTaprayojanAnapekSamunmArganivartana-sandehacchedApUrvArtha- dhAtrI aura ambadhAtrI; ina pAMca dhAyoM ke kramazaH prakAzanAdyarthoM dharmakathAnuSThAnaM dhrmopdeshH| (bhAva- snAna, alaMkaraNa, krIDana, dugdhapAna aura sulAnerUpa prA. TI. 78, pR. 285) / 10. dRSTAdRSTaprayojana- kArya se athavA tadviSayaka upadeza ke dvArA jo manapekSya unmArgavicchedanArtha sandehacchedanArthamapUrvA- bhojana prApta kiyA jAtA hai vaha isa pAtrIdoSa se thaMprakAzanAdikRte kevalamAtmazreyo'thaM mahApurANAdi. dUSita hotA hai| dharmakathAdyanukathanaM dhrmopdeshH| (ta. batti zrata. dhAtrIpiNDa-dekho ghAtrIdoSa / 1. tatrAzanAdyartha 6-25) / 11. dRSTAdRSTaprayojanamanapekSya unmAna. dAturapatyopakAre vartata iti dhAtrIpiNDaH / (prAcAvicchedanAya sandehacchedanArtham apUrvArthaprakAzanAdi. rA. sU. zI. va. 273, pR. 320) / 2. bAlasya kRte kevalamAtmazreyo'yaM mahApurANAdidharmakathAdyanu- kSIra majjana-maNDana - krIDanAGkAropaNakarmakAriNyaH Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAnuSka] 577, jaina-lakSaNAvalI [dhAraNA paJca ghAyaH, etAsAM karma bhikSArtha kurbato mune/- 1 gRhIta (anubhUta) bAta ko nahIM bhUlanA, isakA zrIpiNDaH / (yogazA. svo. viva. 1-38) / nAma cAraNa hai| 1 bhaujana prAdi ke liye dAtA kI santAna ke upa. dhAraNA-1. dharaNI dhAraNA DhavaNA koTThA padiTThA kArArtha pAMca prakAra ke dhAtrIkarma meM pravRtta hone para (ede paca dhAraNAe pjjaaysddaa)| (SaTkhaM. 5, jo bhojana prAdi prApta hotA hai vaha dhAtrIpiNDa 5, 40-pu. 13, pR. 243) / 2. avetasya kAlA: nAmaka utpAdana doSa se dUSita hotA hai| ntare'vismaraNakAraNaM dhAraNA / (sa. si. 1-15) / dhAnuSka-dhAnuSko ghanuSo yogAt xxx (padmapu. 3. dhAraNA pratipattiyathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM 6-208) / ca / dhAraNA pratipatti ravadhAraNamavasthAna nizcayo. dhanuSa dhAraNa karanevAle ko usake nimitta se 'vagamaH avabodha ityanarthAntaram / (ta. bhA. 1-15) / dhAnaSka kahate haiN| 4. xxxgharaNaMmi ya dhAraNa viti / / (prAva. ni. ghAnya -dhAnya brIhyAdi aSTAdazabhedasusasyam / 3) // 5. xxxgharaNaM puNa ghAraNaM viti |(vishessaa. uktaM ca-goma-zAli-yava-sarSapa-mASa-mudagA: bhA. 176); Xxx aviccuI dhAraNA tassa // zyAmAka-kaGagu-tila kodrv-raajmaassaaH| kInAza- (vizeSA. bhA. 180) / 6. tanvisesAvagamassa dharaNaM nAlamatha vaNava-mADhakI ca sibA-kUlatya-caNakAdi- praviccunI, dhAraNA ityarthaH / (nandI. ca. pR. 25) / subIjaghAnyam / / (kAtike. TI. 340) / 7. nirmaataa'vismtirdhaarnnaa| bhASA-vayorUpAdibIha prAdi aThAraha prakAra ke anAja ko dhAnya vizeSaryAthAtmyena nirNItasya (prarthasya) puruSasyottarakahA jAtA hai| kAlaM sa evAyamityavismaraNa yato bhavati saadhaarnnaa| dhAnyamAnapramAraNa-se ki taM dhannamANapamANe ? (ta. vA. 1, 15, 4) / 8. dhAraNA smRtihetuH 2 do asaIo pasaI do pasaIgro setiyA cattAri xxx / (laghIya. 6); smRtiheturdhAraNA. se igrAmo kulo cattAri kulayA pattho cattAri sNskaar:| (laghIya. svo. vi. 6) / 6. avagatArthapatthayA pADhagaM cattAri ADhagAi doNo saTTi mADha- vizeSadharaNaM dhaarnnaa| xxx paricchinnasya yAiM jahannae kuMbhe asIi pADhayAI majjhimae bhe| vastuno'vicyuti-smati-vAsanArUpaM tada dharaNaM punardhAmADhayasayaM ukkosae kuMbhe pra? ya pADhayasa ie vaahe| raNAMbate / (prAva. ni. hari.va.3) 10. dhAraNA eeNaM ghaNNamANamANeNaM ki patroaNaM? eeNaM ghaNNa- pratipattiH, yathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca / (ane, mANapamANeNaM muttolImukha iduraaliMdagrocArasaMsiyANaM ja. pa., pR. 18) / 11. tathA tadarthavizeSadharaNaM ghaNNANaM ghaNNamANappamANanivittilakkhaNaM bhavai, dhAraNA, avicyuti-smRti-vAsanArUpA / (nandI. se taM ghaNNamANapamANe / (anyo. sU. 132, pR. hari. va. pR. 63); apAyAnantaramavagatArthamavicyutyA 151) / jaghanyotkRSTamantamuhUrtamAnaM kAlaM dhArayato dhAraNeti ghAnya ke mApane ke bAMToM ko dhAnyamAnapramANa kahate bhaNyate, tatastamevArtha upAyogAcyato jghnyenaantmhaiN| jaise-do prasatiko eka prasUti, do prasUtiyoM hUrtAdutkRSTato'saMkhyeyakAlAta parata: smarato dharaNaM kI eka setikA, cAra setikAtroM kA eka kuDava, dhAraNocyate / (nandI. hari. va. pu. 66); dharaNaM cAra kuDavoM kA eka prastha, cAra prasthoM kA pADhaka, saMkhyeyavarSAyuSAM saMkhyeyamasaMkhyeyavarSAyaSAmasaMkhyeyam / cAra mADhakoM kA droNa, sATha mADhakoM kA jaghanya kumbha, (nandI. hari. va. pu. 67) / 12. kAlAntare'pyaprassI prADhakoM kA madhyama kumbha, sau prADhakoM kA vismaraNasaMskArajanakaM jJAnaM dhAraNA / (dhava. pu. 10 utkRSTa kumbha aura pATha sau pADhakoM kA vAha hotA 1.354); nikitasyArthasya kAlAntare avismtihai| ye saba dhAnya ke mApavizeSa haiN| rdhaarnnaa| jatto NANAdo kAlaMtare vi avismaraNadhAraNa-1. gRhItasyAvismaraNaM dhAraNam / (ta. hedubhUdo jIve saMsakAro uppajjadi taNNANaM dhAraNA bhA. siddha. vR. 7-6) / 2. dhaarnnmvismrnnm| NAma / (ghava. pu. 6, pR. 18); nirNItArthAvismR.. (yogazA. svo. viva. 1-51) / tiyaMtassA dhAraNA / (dhava. pu. 6, pR. 144); ave. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraNA] 578, jaina-lakSaNAvalI [dhAraNA tasya kAlAntare avismaraNakAraNaM jJAnaM dhaarnnaa| pnotIti / (ratnAkarA. 2-10, pR. 62) / 27. (dhava. pu. 13, pR. 218-16);xxx avedavatthu- smRti heturdhAraNA / (pramANamI. 1, 1, 30) / liMgaggahaNaduvAreNa kAlaMtare avissaraNahedusaMkArajaNaNaM 28. dhAraNA arhdgunnaavismrnnruupaa| (yogazA. viNNANaM dhAraNetti abbhuvagamAdo : (dhava. pu. 13, svo. viva. 3-124) / 26. avAyajJAnAnantaramapa, 233); dhAryate nirNIto'rthaH anayA iti tasuharta yAvattadupayogAdavicyavanamavicyatiH tatadhAraNA / (Sava. pu. 13, pR. 243) / 13. kAlaMtare stadAhito thaH saMskAra: saMkhyeyamasakhyeyaM vA kAlaM saMbharaNaNimittasaMsakArahe uNANaM dhAraNA / (jayagha 1, yAvat sa vAsanetyucyate / punaH kAlAntare kutazcittApR. 332); jaM kAlaMtare avismaraNahe usaMsakAruppA- dRzArthadarzanAdikAt kAraNAt saMskArasya prabodhe sati yayaM gANaM NiNNayasarUvaM sA dhaarnnaa| (jayadha. 1, yat jJAnamudayate tadevedaM yat prAgupalabdhamityAdi tat pU. 336) / 14. dhAraNA zrutinirdiSTabIjAnAmava- smatiH / etAni ca trINyapyavicyatyAdIni jJAnAni dhAraNam / (ma. pu. 21-27) / 15. xxx avizeSeNa dhAraNAzabdavAcyAni / yadAha-tadanaMtaraM smatihetuH sA dhAraNA / (ta. zlo. 1, 15, 4) / 16. tadatthAviccavaNaM jo ya vaasnnaajogo| kAlaMtareNa sAvadhAraNajJAnaM kAlAntarAvismaraNakAraNaM dhAraNA- jo puNa aNuparaNaM dhAraNA sA u / / (dharmasaM. jJAnam / (pramANapa., p.68)| 17. yadA tu malaya. va.44); avagrahAdikrameNa nizcitArthaviSaye nizcitaM santamavicyutirUpeNa dhArayati labdhirUpeNa tadupayogAdabhraMzo'vicyutiH, tajjanitaH saMskAravize. vA kAlAntarAnusmaraNe vA sA dhAraNA / (ta. bhA. So vAsanA, tatsAmarthyAduttarakAlaM pUrvopalabdhArthaviSa. siddha. . 1-15); tasyaiva sparzAderarthasya pari. yamida tadityAdijJAnaM smRtiH, avicyuti-vAsanA. cchinnasyottarakAlamabismRtiryA sA dhAraNA / (ta. smRtayazca dhAraNalakSaNa sAmAnyAnvartha yogAd dhAraNeti bhA. siDa.. 1-17) / 18. taha ya pravAyamadissa vyapadizyate / (dharmasaM. malaya. vR. 823) / 30. kaMjarasaha ti Nicchidatthassa / kAlaMtaravisaraNaM tasyaivArthasya nirNItasya gharaNaM dhAraNA / (prAva. ni. sA hodi ya dhAraNA buddhI / / (jaM. dI. pa. 13-60) / malaya. vR. 2, pR. 23) / 31. dhAraNA smRtiH / (vyava. 16. smRteH anubhUtavastuviSayAyAH tacchabdaparAma- bhA. malaya. vR. 10-276) / 32. tathA nizciSTAyAH pratIteH hetuH dhAraNA-bhAvanA, saMskAra tasyaivAvicyuti-smRti-vAsanArUpaM dharaNaM dhaarnnaa| iti yAvat / (nyAyaku. 6, pR. 173) / 20. (prava. sAro. vR. 1253; karmasta. go. va. 10, tasyaiva (avAyaviSayasyaiva) kAlAntarasmaraNayogya- pu. 13) / 33. tataH sa eva avAyaH punaH punaH pravR. tayA grahaNaM dhaarnnaa| (pramANani. pa. 28) / ttirUpAbhyAsajanitasaMskArAtmaka: san kAlAntare'pi 21. kAlAntare vi NiNNidavatthusamaraNassa kAraNaM nirNItavastusmaraNakAraNatvena turya dhAraNAkhyam / turiyaM / (go.jI. 309) / 22.dhaarnnmvismrnnm| (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 30 (nItivA. 5.46, pR.56) / 23. nirNItasyArthasya kAlAntarAvismaraNayogyatayA tasyaiva jJAnaM dhaarnnaa| kAlAntareSvavismatirdhAraNA yasmAjjJAnAtkAlAntare. (nyAyadI., pR. 37) / 35. avetasya samyakAra'pyavismaraNahetubhUto jIvasaMskAra utpadyate tajjJAnaM jJAtasya yatkAlAntare avismaraNa kAraNaM jJAnaM dhAraNA / (mUlA. vR. 12-187) / 24. kAlAntare sA dhAraNetyucyate / (ta. vRtti zruta. 1-15); prijnyaatvstusmrnnkaarkH| saMskAro yastadutpatti. dhAraNA tu avagRhItArthAnAmavismaraNakAraNamiti / kAraNaM dhAraNAhvayam / / (prAcA. sA. 4-15) / (ta. va. zruta. 1-16) / 25. sa eva dRDhatamAvasthApanno dhaarnnaa| (pra. na. 1 dharaNI, dhAraNA, sthApanA, koSThA aura pratiSThA ye ta. 2-10) / 26. sa ityavAyo dRDhatamAvasthApanno dhAraNA ke samAnArthaka zabda haiN| 2 pravAyase jAne vivakSitaviSayAvasAya eva sAdarasya pramAturatyanto. hue padArtha ke kAlAntara meM nahIM bhUlane kA jo pacitaH kaMcit kAlaM tiSThan dhAraNetyabhidhIyate / kAraNa hai use dhAraNA kahate haiM / 3 viSaya ke anudRDhatamAvasthApanno hyavAyaH svopaDhaukitAtmazakti- sAra pratipratti-gRhIta arthaviSayaka upayoga ke vizeSarUpasaMskAradvAreNa kAlAntare smaraNaM katu paryA. avinAza, mati meM pravasthAna- anyatra upayoga jAne Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraNAvaraNIya ] para labdhirUpa meM dhAraNArUpa mati kI vidyamAnatA - zraura avadhAraNa ko dhAraNA kahA jAtA hai / dhAraNAvaraNIya - etasyA: ( dhAraNAyAH ) AvArakaM karma dhAraNAvaraNIyam / (dhava. pu. 13, pR. 21e)| isa dhAraNA matijJAna kA prAcchAdana karanevAle karma ko dhAraNAvaraNIya kahate haiM / dhAraraNAvyavahAra-dhAraNAvavahAro saMviggeNa gIyatyeNArieNaM davvakhetta-kAla-bhAva- purisapa DisevaNAsu avaloeUNa jammi jaM avarAhe dinnaM pacchittaM taM pAsiUNa pranno vi tesu ceva davvAiesu tArisAvarAhe taM caiva pacchittaM dei, esa dhAraNAvavahAro / ahavA veyAvaccagarassa gacchovaggahakAriNo phaDDugapaiNo vA saMviggasa desadarisaNasahAyassa vA bahuso paDitappiyassa zravasesa suyANuogassa uciyapAyacchittadvANadANadhAraNaM dhAraNAvavahAro bhannai / (jItaka. cU. pR. 4) / dravya, kSetra, kAla, bhAva aura puruSatisevanA ke viSaya meM dekhakara saMsAra se bhayabhIta gItArtha - zrAgama ke jJAtA - zrAcArya ke dvArA jisa aparAdha ke hone para jo prAyazcitta diyA gayA hai usakA vicAra karake anya zrAcArya bhI jo ukta dravyAdi ke zrAzrita yaMse aparAdha ke hone para vahI prAyazcitta detA hai; isakA nAma dhAraNA vyavahAra hai / prathavA vaiyAvRttya karake gaccha kA upakAra karanevAle, ba gaNa ke pravAntara vibhAga ke svAmI, saMvigna (mokSAbhilASI ) ; dezataH darzana kI sahAyatA se yukta, bahuta prakAra se pratitarpita tathA avazeSa zruta ke upayoga se sahita anya prAyazcittadAtA zrAcArya ke prAyazcitta ke dene ke dhAraNa ko vyavahAra kahA jAtA hai / dhArAcAraraNa - zravirAhiya tallINe jIve ghaNamubakavAridhArANaM / uvara jaM jAdi muNI sA dhArAcAraNA riddhI // ( ti pa 4 - 1044) / jisake prabhAva se sAdhu meghoM se chor3I huI jaladhArA kA prAya karake Upara gamana karate hue jaladhArAgata jIvoM kI virAdhanA nahIM karatA hai use dhArAcAraNa Rddhi kahate haiM / dhArmika - dharme zruta cAritrAtmake bhavaH, sa vA prayojanamasyeti dhArmikaH / ( sthAnA. 3, 3, 188, pR. 154) / 576, jaina-lakSaNAvalI [dhUmacAraNa zruta dhaura cAritra svarUpa dharma meM hone vAlA prathavA ukta dharma jisakA prayojana hai vaha dhArmika kahalAtA hai / dhArmika rAjA (dhammito rAyA ) - 1. ubhato joNI zuddho rAyA dasa bhAgamettasaMtRTTho / loe vede samae kayAgamo dhammito rAyA // ( vyava. bhA. 3) / 2. yo rAjA ubhayayonizuddho mAtR-pitRpakSaparizuddhaH, tathA prajAbhyo daza (ma) bhAgamAtra grahaNa saMtuSTaH tathA loke lokAcAre, vede samastadarza ninAM siddhAnte, samaye nItizAstra kRtAgamaH kRtaparijJAno dhArmiko dharmazraddhAvAn sa rAjA / ( vyava. bhA. malaya. vU. 3, pR. 126) / jisakA mAtRpakSa aura pitRpakSa zuddha ho, jo prajA se usakI cAya kA dazama bhAga sene meM hI santuSTa rahatA ho; tathA jo lokavyavahAra, veda - saba darzaniyoM ke siddhAnta aura nItizAstra kA jJAtA ho vaha dhArmika rAjA kahalAtA hai / dhIra- 1. dhIraH sattvasampannaH / ( zrAva. ni. hari. vR. 874, pR. 372) / 2. ghIrA : karmavidAraNasahiSNavo dhIrA vA parISahopasargAkSobhyAH, dhiyA buddhayA rAjantIti vA dhIrA ye kecanAsanna siddhigamanAH / (sUtrakR. sU. zI. vR. 1, 6, 33, pR. 185) / 2 jo ghI arthAt buddhi se suzobhita hote haiM ve dhIra kahalAte haiM aura ve paroSaha va upasarga se vicalita na hokara thor3e hI samaya meM mukti ko prApta karane vAle hote haiM / dhUmaketu - 1. uppAdakAle ceva ghUmalaTThi vva zrAgAse uvalabbhamANA dhUmakedU NAma / ( Sava. pu. 14, pR. 35) / 2. dhUmaketurgagane dhUmAkArarekhAyA darzanam / (mUlA. bu. 5 - 78 ) / 1 utpAta ke samaya meM hI AkAza meM jo dhUmAkAra rekhA dikhAI par3atI hai use ghUmaketu kahate haiM / dhUmacAraNa- 1. zradha uDDha - tiriyapasaraM ghUmaM prava laMbiUNa jaM deMti / jaM padakheve akkhalizrA sA riddhI dhUmacAraNA NAma || ( ti pa 4 - 1042) / 2. ghUmabati tirazcInAmUrdhvagAM vA zrAlambyAskhali* tagamanAskandino dhUmacAraNAH / (yogazA. svo viva. 1-6; prava. sAro. vR. 601, pR. 168 ) / 1 jisake prabhAva se RSi jana tirache phailane vAle bue~ kA mIce, Upara praura avalambana karake Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUmadoSa] 580, jaina-lakSaNAvalo [dhyAtA askhalita pAdakSepa karate hue gamana karate haiM use tarjanI ke milA dene para jo gAya ke stana ke dhamacAraNa Rddhi kahate haiN| prAkAra vAlI mudrA bana jAtI hai use dhenumudrA dhUmadoSa-1. taM puNa hodi sadhamaM jaM pAhAredi kahate haiN| gidido| (malA. 6-58) / 2. zItavAtAtapAdyu- dhyAtA-1. NAhaM homi paresi Na me pare saMtipadava sahitA vasatiriyamiti nindA kurvato vasanaM nnaannmhmekko| idi jo jhAyadi jhANe so appANaM dhmdossH| (bha. prA. vijayo. 230, kAtike. TI. havadi jhaadaa|| (prava. sA. 2-69); jo khavida448-446, pR. 336) / 3. tathA'nta [nya] mohakaluso visayaviratto maNo nniruNbhittaa| sama. prAntAdAvAhAradveSAccAritrasyAbhidhUmanAd dhuumrdossH| vaTThido sahAve so appANaM havadi dhAdA // (prava. sA. (prAcArA. sU. zI. va. 2-1, 273, pR. 321) / 2-104) / 2. puvakayabbhAso bhAvaNAhi jhANassa 4. yasmAdAharati nindan jugupsamAno virUpakame- joggayamuvei / tApro ya nANa-dasaNa-caritta-veraggataniSTaM mama evaM kRtvA yadi bhuMkte tadAnIM dhUmo / jaNiyAmro / / NANe NiccabbhAso kuNai maNodhAraNaM nAma doSaH / (mUlA. vR. 6-58) / 5. nindan visuddhi ca / NANaguNamuNiya sAro to jhAi suNiccalapamacArindhanaM dahan dhUmakaraNAd dhUmo dossH| miiyo|| saMkAidosa rahiyo pasamatthejjAigaNagaNo(yogazA. svo. viva. 1-38) / 6. dhUmo'niSTA- vegro| hoi asaM mUDhamaNo daMsaNasuddhIe jhANaMmi / / nna-pAnAdau yad dveSeNa niSevanam / (prAcA. sA. navakammANAyANaM porANaviNijjaraM subhAyANaM / 8-57) / 7. XXX aznato dhUmo nindayA / cArittabhAvaNAe jjhANamayatteNa ya smei|| suvixxx(ana. gha. 5-37) / diyajagassahAvo NissaMgo nibhagro NirAsoya / 1 yaha pAhAra mere lie aniSTakara hai, isa prakAra veraggabhAviyamaNo jjhANami municcalo hoi|| nindA karate hue use grahaNa karane para vaha ghUmadoSa (dhyAnaza. 30-34; dhava. pu. 13, pR. 68 ud.)| mekSita hotA hai| 3 anta [anya] prAnta mAdi meM 3. uttamasaMghaDaNo proghabalo moghamro cohasapavvapAhAraviSayaka dveSa ke vaza cAritra cUMki dhUmita haro vA [dasa-]NavapuvahAro vA xxx sammA(malina) hotA hai, ataeva ise dhUma yA dhUmradoSa iTThI xxx cattAse sabajhaMtaraMgagatho xxx kahA jAtA hai| vivittapAsuyagiri-guhA-kaMdara-pabmAra-susANa-prArAdhaiti-1. niHzreyasadharmabhUmikAnibandhanabhUtA dhutiH| mujjANAdidesatthoxxx jahAsuhatthoxxx (lalitavi. pa. 38); ghRti: mnHprnnidhaanm| aNiyadakAlo xxx salaMbaNo xxx sukha (lalitavi. pR. 81) / 2. dhRtiH cittasvAsthyam / tirayaNesu bhAviyappA xxx visaehito diTTi (samavA. abhaya. va. 141) / 3. dhRtiH samAdhi- NiraMbhiyUNa jjheye Niruddhacitto xxx / evaM lakSaNA / (yogazA. svo. vizva. 3-124) / jjhAyaMtassa lakkhaNaM parUvidaM / (ghava. pu. 13, pR. 1 mokSaprApaka dharma kI bhUmikA kA jo kAraNa hai 64-66) / 4. dhyAtA'SAyakaluSito guptendriuse dhati (dharya) kahA jAtA hai, mana kI ekAgratA yazca / (cA. sA. pR. 74) / 5. mumukSarjanmaniviko dhRti kahate haiN| NNaH zAntacitto vazI sthirH| jitAkSaH saMvRto dhatimAna-dhatiH saMyame ratiH, sA vidyate yeSAM dhIro dhyAtA zAstre prazasyate / / (jAnA. 4-6, pR. te dhatimantaH / (sUtrakR. sU. zI. pa. 1, 6, 33) / 66); virajya kAma-bhogeSu vimucya vapuSi spRhAm / saMyama meM rati yA anurAga ke karane vAloM ko dhRti- yasya cittaM sthirIbhUtaM sa hi zyAtA prazasyate // mAn kahA jAtA hai| (jAnA. 5-3, pR.83)| 6. amucan prANanAze'pi dhenumudrA- anyonyagranthitAgulISu kaniSThikA- saMyamaikadhurINatAm / paramapyAtmavatpazyan svasvarUpA. nAmikayomadhyamA-tarjanyozca saMyojanena gostanA- paricyutaH / / upatApamasaMprAptaH shiitvaataatpaadibhiH| kArA dhenumudrA / (nirvANaka. 16, 3, 2) / pipAsuramarIkAri yogAmRtarasAyanam // rAgAdibhidonoM hAthoM kI aMguliyoM ko paraspara meM bhir3Akara ranAkrAntaM krodhAdibhiradUSitam / prAtmArAmaM manaH *prathita kara-kaniSThA-anAmikA mora madhyamA- kurvan nirlepaH sarvakarmasu // virata; kAma-bhogebhyaH Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna] svazarIre'pi niHspRhaH / saMvegahvadanirmagnaH sarvatra zramatAM zrayan / / narendre vA daridre vA tulyakalyANakAmanaH / zramAtra karuNApAtraM bhavasaukhyaparAGmukhaH // sumeruriva niSkampaH zazIvAnandadAyakaH / samIra iva niHsaMgaH sudhIrdhyAtA prazasyate / / (yogazA. 7, 2-7) / 7. svAtmasaMvittirasiko dhyAtA X X X | (iSTopa. TI. 36) / 8. AhArAsana nidrANAM vijayo yasya jAyate / paMcAnAmindriyANAM ca parISahasahiSNutA || girIndra iva niSkampo gambhIrastoyarAzivat / zrazeSazAstravid dhIro dhyAtA'sau kathyate budhaiH // ( bhAvasaM. vAma. 657-58 ) / dhyAna - 1. 1 maiM para (anya ) kA nahIM hUM auaura para mere nahIM haiM, maiM to eka jJAnasvarUpa hUM; isa prakAra se jo dhyAna meM zrAtmacintana karatA hai use dhyAtA jAnanA cAhie / jo kaSAyoM ko kaluSatA se rahita va viSayoM se virakta hotA huA mana ko roka kara svabhAva meM sthita hotA hai vaha dhyAtA kahalAtA hai / uttamasaMhananasyaikAgracintAnirogho dhyAnamAntarmuhUrtAt / (ta. sU. 6 - 27) / 2. citta - vikSeSatyAgo dhyAnam / ( sa. si. 9-20 ) / 3. uttamasahananaM vajrarSabhanArAcaM vajranArAcaM nArAcaM ardhanArAcaM ca tadyuktasyaikAgracittAnirodhazca dhyAnam / ( ta. bhA. E - 27) / 4. tassa ( jhANassa ) ya imaM lakSaNaM / taM 0 - daDhamajbhavasANaMti / keI puNa prAyariyA evaM bhAMti -- egagagassa cintAe nirodho bhANaM, egatree kira cintAe nirodho taM bhANamicchaMti, taM chaumatthassa jujjai, kevaliNo na jujjaitti / ( vazave. cU. 1, pR. 29 ) / 5. jaM thiramajbhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM / taM hojja bhAvaNA vA praNupehA vA zrahava citA // (dhyAnaza. 2 ) / 6. dhyAnazabdo bhAva-kartR - karaNasAdhano vivakSAzAt / zrayaM dhyAnazabdaH bhAva-kartRkaraNasAdhano vivakSAzAd veditavyaH / tatra dhyeyaM prati pravyApRtasya bhAvamAtreNAbhidhAne dhyAtirdhyAnamiti bhAvasAdhano dhyAnazabdaH / dhyAyatIti dhyAnamiti bahulApekSayA kartRsAghanazca yujyate / karaNaprazaMsAparAyAmabhidhAnapravRttau samIkSitAyAM yathA sAdhvasilattIti prayoktR-nivaM trtyayoH satorapyudyamana-nipAtanayoravizeSataMtrasvAcchedanasya kartR dharmAdhyAropaH kriyate, tathA didhyAsorapyAjJAnAvaraNa-vIryAntarAyakSayopazca mavizeSataMtra tmanaH 581, jaina - lakSaNAvalI [ dhyAna tvAt dhyAnapariNAmasya yujyate kartRtvam / karaNatvamapi cAsya paryAya paryAyaNorbhedaparikalpanAsaddbhAvAt yujyate agnerdAha-pAka svedAdikriyApravRttasyAtmabhUtauSNyakaraNaparikalpanavat / (ta. bA. 6, 27, 8) / 7. yat sthiramadhyavasAnaM tad dhyAnam / (dhyAnaza. hari. vU. 2 ) / 8. antarmuhUrtakAlaM cittasyaikAgratA bhavati dhyAnam / (prAva. ni. hari. bR. 1463, pR. 774) / 6. uttamasaMhananasya ekAgracintAnirodho dhyAnam / ettha gAhA-- jaM thiramajjhavasANaM taM bhANaM jaM calaM tayaM citta / taM hoi bhAvaNA vA aNupehA vA adda va citA || ( dhava. pu. 13, pU. 64 uv.); daMsamasaya soha-vaya-vagdhataracchacchaharule hi khajjato vi vAsIe tacchijjato [vi]karavatehi phADijjato vi dAvAnalasihAmuheNa kavalijjato vi sIda vAdAdavehi bAhijjaM to [vi] accharasayakoDIhi lAlijjatamro bi jisse avasthAe jyAdo Na caladi sA jIvAvasthA ubhANaM NAma / (ghava. pu. 13, pR. 74); aMtomuhuttametaM citAvasthANamegavatthumhi / chadumatyANaM ubhANaM jogaNiroho jiNANaM tu || (dhyAnaza. 3; dhava. pu. 13, pU. 76 ud) / 10. dhyAnamekAgracintAyA ghanasaMhananasya hi / nirodho'ntarmuhUrtaM syAccintA syAdasthiraM manaH // (ha. pu. 56-3) / 11. aikAprayeNa nirodho yazcitasyaikatra vastuni / tad dhyAnaM vajrakaM yasya bhavedAntarmuhUrtataH // sthiramadhyavasAnaM yattad dhyAnaM X x X // ghIbalAyattavRttitvAd dhyAnaM tajjJainirucyate / yathArthamabhisandhAnAd apadhyAnamato'nyathA / ( ma. pu. 21, 8-6 va 11); prazastapraNidhAnaM yat sthiramekatra vastuni / tad dhyAnamuktaM muktyaGgaM ghamyaM zuklamiti dvidhA / (ma. pu. 21-132 ) / 12. tato'yaM dhyAnazabdo bhAva-kartRkaraNasAdhano vivakSAvazAt dhyeyaM prati vyAvRttasya bhAvamAtratvAt dhyAtiSyanimiti bhavati / karaNaprazaMsAparAyAM vRttau kartuM sAthanatvaM dhyAyatIti dhyAnam / sAdhakatamatvavivakSAyAM kAraNasAdhanaM dhyAyatyanena jJAnAvaraNa- vIryAntarAyavirAmavizeSodbhUtazaktivizeSeNeti dhyAnamiti / (ta. ilo. 6 - 27, pU. 499 ) / 13. rAga-dveSa - mithyAtvAsaMzliSTaM prarthayAthAtmyasparzipratinivRttaviSayAntarasaMcAraM jJAnaM dhyAnam / (bha. prA. vijayo. 21); dhyAnaM ekAgracintAroSaH / ( bha. prA. vijayo. 70); Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna] 582, jaina-bakSaNAvalI [dhyeya vastuyAthAtmyAvabodho nizcalo yaH sa dhyAnam / (bha. carAcalamano dhyAnaM tadantamuhUrtAvasthAnamatIva durdharaprA. vijayo. 71) / 14. vAkkAya-cittAnAM tayA nA'taH paraM tisstthti| (prAcA. sA. 10-12) / prAgamavidhAnena nirodho dhyAnam / (ta. bhA. siddha. 26. antarmuhUtaM yAvaccittasyai kAgratA yoganirodhazca va.6-20); ato nizcalaM sthiramadhyavasAna mekA. dhyAnam / (samavA. abhaya. va. 4, pR. lambanaM chadmasthaviSayaM dhyAnam / kevalinAM punarvA- 27. dhyAnamekAgracintAnirodhaH / (mAritrabha. TI. kAyayoganirodha eva dhyAnam, abhaavaanmnsH| 5, bha. prA. malA. 70) / 28. mahantimanasthayaM (ta. bhA. siddha. v.6-27)| 15. ekAgracintA- dhyAnaM chadmasthayoginAm / dhayaM zuklaM ca tad dveSA nirodho yaH parispandena vjitH| tad dhyAnaM nirjarA- yogarodhastvayoginAm // (yogazA. 4-115) / hetUH saMvarasya ca kAraNam / / dravya-paryAyayormadhye 26. dhyAtiAna mekAgracintAnirodhaH, ekavastuniprAdhAnyena yadapitam / tatra cintAnirodho yastad SThamAtmano jnyaanmityrthH| xxxekasmina viva. dhyAnaM babhajinAH // (tattvAna. 56 va 58); kSite'gne mukhe vyAlambane cintAyA yathoktaparispandavanizyAd vyavahArAcca dhyAnaM dvividhamAgame / sva- ccatanyAzritAyA antaHkaraNapravRttanirotho'varodho rUpAlambanaM pUrva parAlambana muttaram // (tattvAnu. nAnArthavyAvartanena tvaavsthaapnmekaagrcintaani66)| 16. ekAgratve'ticintAyA nirodho dhyAna- rodho dhyAnasyArNaM lkssnnmuplkssnniiym| (bha. miSyate / antarmuhUrtatastacca bhavatyuttamasaMhateH / / (ta. prA. mUlA. TI. 1666) / 30. ekAgracintanaM sA. 7-38) / 17. tato'nantazakticinmAtrasya dhyAnaM caturbhedavirAjitam / (bhAvasaM. vAma. 656) / paramasyAtmanaH ekAgrasaMcetanalakSaNaM dhyAnaM syAt / 31. manovibhramapariharaNa dhyAnamucyate / (ta. vRtti (prava. sA. amRta.va.2-102); tattu (svabhAve zruta.6-20) ekamagraM mukhamavalambanaM dravyaM paryAyaH samavasthAnaM) svarUpapravRttAnAkulaikAgrasaMcetanatvAt tadubhayaM sthUlaM sUkSma vA yasya sa ekAnaH; ekAgrasya dhyAnamityupagIyate / (prava. sA. amRta.va. 2.104) / cintAnirodhaH AtmArthaM parityajyAparacintAniSedha 18. zuddhasvarUpe'vicalitacaitanyavRttihi dhyAnam / ekAnacintAnirodhe dhyAnamucyate / (tta. vRtti zruta. (paMcA. kA. amRta. va. 146) / 16. ekAgracintA- 6-27) / 32. kRtsnacintAnirodhena saH zuddhasya nirodho dhyAnam, ekasmin triyAsAdhane'graM mukhaM cintanam / ekAgralakSaNaM dhyAnaM taduktaM paramaM tapaH / / yasyAzcintAyA itye kAgracintA, tasyA nirodho- (laattiisN.7-87)| saMcArastadekAgracintAnirodho dhyAnam / 1 uttama saMhanana vAle jIva ke jo eka agra meMxxx dhyAnaM cintAprabandhalakSaNam / (cA. sA. aniyamita bhojana-gamanAdi rUpa aneka kriyAnoM meM se pR. 74) / 20. cittasyaikAgratA dhyAnaM XXXI kisI eka hI kriyA ke kartA rUpa meM-cintA kA (upAsakA. 616) / 21. eka cintAnirodhAt jo nirodha hotA hai use dhyAna kahate haiM / vaha antarma. putaridamubhayaM dhyAnamAntarmuhUrtam / (adhyAtmata. hUtaM kAla taka hI hotA hai / 5 sthira adhyvsaan15)| 22. utkRSTaM kAyabandhasya sAdhorantarmuhUrta. prAtmapariNAma-kA nAma dhyAna hai| tH| dhyAnamAhurathaikAgracintArodho budhottamAH // dhyeya-1. jiNo vIyarAyo kevalaNANeNa avagayatiekacintAnirodho yastad dhyAnaM xxx / (jJAnA. kAlagoyarANaMtapajjAprovaciyachaddadhvo Navakevalaladdhi15-16, pR. 255-56) / 23. jaM kiMci vi pahuDipraNaMtaguNe hi mAraddhadivvadehadharo prajaro amaro citaMtoM girIhavittI have jadA sAhU / laLUNa ya prajoNisaMbhavo adajjho achejjo abatto NiraMjaNo eyattaM tadAhu taM tassa NiccayaM jhANaM // (dravyasaM. NirAmo aNavajjo sayalakilesummUkko tosavanji. 55) / 24. ekAgracintAnirodhena ca pUrvoktavivi- yo vi sevayajaNakapparukkho, dosavajjiyo vi sagaghadhyeyavastuni sthiratvaM nizcalatvaM dhyAnalakSaNam / samayaparammuhajIvANaM kayaMtovamo siddhasajmojiya. (va. dravyasaM. TI. 55) / 25. ekasmin viSaye'gra- jeyo saMsAra-sAyaruttiNNo suhAmiyasAyaraNibaDaDhA. mAnanamabhUdasyA materityasAvekAnA viSayopayoga- sesakara-caraNo Nicco NirAyUhabhAveNa jANA. nitA cintAnirodho calA-vasthA syAnnijago- viyapaDivakkhAbhAvI savvalakkhaNasaMpaNNadappaNasaMkaMta Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyeya] 583, jaina-lakSaNAvalI [dhruvarAhu mANusachAyAgAro saMto vi sayalamANusapahAvRttiNNo dhruvapratyaya-1. sa evAyamahameva sa iti pratyayo avvaro akkho xxx sagasarUve diNNacitta- dhruvaH / (dhava. pu. 6, pR. 154) / 2. syAnnityajIvANamase sapAvapaNAsamo jiNauva iTuNavapayatthA vA tvaviziSTasya stambhAdagrahaNaM dhrvH| (prAcA. sA. jjheyaM hoti / xxx bArasaaNupekkhAyo uba- 4-26) / samase Dhi-kha vagaseDhicaDhaNavihANaM tevIsavaggaNApro paMca 1 vahI yaha hai, maiM hI vaha haM, isa prakAra kA jo pariyaTTANi didi-praNubhAga-payaDi - padesAdi savvaM pratyaya hotA hai vaha dhravapratyaya kahalAtA hai| 2 nityapijjheyaM hodi tti sTUbvaM / (dhava. pu. 13, pR. 66, tvaviziSTa stambha prAdi ke grahaNa karane ko dhruv70)| 2. athavA puruSArthasya parAM kASThAmadhiSThi- pratyaya kahate haiN| tH| parameSThI jino dhyeyo niSThitArtho nirjn:|| dhravabandhaprakRti-jassa payaDIe paccayo jattha sa hi kamamalApAyAcchuddhimAtyantikI zritaH / kattha vi jIve aNAdidhuvabhAveNa labbhai sA dhuvabaMdha. siddho nirAmayo dhyeyo dhyAtRRNAM bhAvazuddhaye // (ma. pyddii| (dhava. pu. 8, pR. 17) / pu. 21, 112-13); dhyeyaM syAt paramaM tatvamavAG- jisa karma prakRti kA pratyaya jisa kisI bhI jIva mAnasagocaram / / (ma. pu. 21-228) / 3. dhyeyama meM anAdi va dhruvasvarUpa se pAyA jAtA hai vaha dhruvaprazasta-prazastapariNAmakAraNam / (cA. sA. pR. bandhaprakRti kahalAtI hai / 74) / 4. yathAvadvastuno rUpaM dhyeyaM syAt saMyama [me] dhruva-bAhya-sacittanogrAgamadravyasthAna-jaM taM satAM // (bhAvasaM. vAma. 658) / dhuvaM taM siddhANamogAhaNaTThANaM / kudo ? tesimogA1 kevala jJAnAdi rUpa aneka uttama guNoM se sampanna haNAe baDiDha-hANINamabhAveNa thirasarUveNa avaTThAbItarAga jina va unake dvArA upadiSTa no padArtha NAdo / (ghava. pu. 10, pR. 434) / dhyeya haiM-dhyAna karane yogya haiN| inake atirikta dhra vabAhyasacittanoprAgamadravyasthAna siddhoM kA pravabAraha anuprekSAyeM, upazama zreNi aura kSapaka gAhanAsthAna hai, kyoMki unakI avagAhanA vRddhizreNi para prAruDha hone kI vidhi, teIsa vargaNAyeM, hAni se rahita hokara sthira svarUpa se avasthita hai| pAMca parivartana aura prakRti-sthiti prAdi bandhabheda dhruvarAhu-1. tattha NaM je se dhuvarAhU se gaM bahubhI dhyeya (cintanIya) haiN| lapakkhassa pADivae paNNa rasaibhAgeNaM bhAgaM caMdassa dhruva-acitta-dravyavargaraNA (jaghanya)-1. dhruvana- lesaM pAvaremANe ciTThati taM paDhamAe paDhamaM bhAga jAvaM cittadavvavaggaNA jahaNNA NAma tahAvihapariNAmapari- pannarasamaM bhAgaM carame samae caMde ratte bhavati, NaehiM acittakhaMdhehiM savvakAlaM avirahito logo pravasese samae caMde ratte ya viratte ya bhavai, aNNe uppajjati aNNe vigacchati / (karmapra.ca.ba. tameva sUkkapakkhe ubadasemANe 2 ciTThati, taM ka. 16, pR. 42) / 2. bhravAcittadravyavargaNA nAma paDhamAe paDhamaM bhAgaM jAva [paNNa ra sama bhAgaM, carame yAH sarvadaiva loke prApyante / tathA hi-etAsAM ___ samae] caMde viratte bhavai, abase se samae caMde ratte madhye'nyA utpadyante'nyA vinazyanti, na pUnaretAbhiH viratte ya bhavai / (sUryapra. 20-105, pR. 288) / kadAcanApi virahito bhavati, acittatvaM cAso 2. tatra yaH sadaiva candravimAnasyAdhastAt saJcarati jIvena kadAcanApi agrahaNAdavaseyam / (karmapra. sa dhrubraahuH| (sUryapra. malaya. va. 20-105) / malaya. va. ba. ka. 16, pR. 46) / dhra varAha kRSNapakSa meM pratipadA ke dina candra ke 2 jo pracittadravyavargaNAyeM loka meM sadA hI pAyI pandrahaveM bhAga ko AcchAdita karatA hai| isa krama jAtI haiM ve dhruva acitta dravyavargaNAyeM kahalAtI haiN| se vaha pratidina eka eka bhAga ko prAcchAdita abhiprAya yaha hai ki ina vargagAnoM meM anya utpanna karatA hai| isa prakAra antima samaya (amAvasyA) hotI haiM aura anya vinaSTa hotI haiM, parantu inase meM candra rakta (pUrNatayA prAcchAdita) rahatA hai, zeSa loka kabhI rahita nahIM hotaa| pracitta unheM isa dinoM meM vaha kucha prAcchAdita aura kucha pragaTa rahatA lie kahA jAtA hai ki jIva ne unheM kabhI grahaNa hai| yahI krama zukla pakSa meM usake chor3ane kA nahIM kiyaa| samajhanA cAhie / yahI dhra varAhu kahalAtA hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhruvasattAka 584, jaina-lakSaNAvalI [nakSatramAsa dhruvasattAka-dhruvaM sat sattA yAsAM tA dhruvasattA- 6. varsamAnaM dhruvaM proktaM xxx / (mokSapaM. kaaH| (paMcasaM. malaya. va. saM. ka. 51, pR. 56) / 10) / jina prakRtiyoM ko sattA sattvamyucchitti ke hone 1 anAdi pariNAmika svabhAva kI apekSA vyaya taka niyama se pAI jAtI hai unheM dhruvasattAka aura utpAda sambhava na hone se jo dravya kI sthiratA prakRtiyAM kahate haiN| hai usakA nAma dhrauvya hai| dhruvAvagraha-dekho dhruvapratyaya / so'yamityAdi dhvajamudrA-saMhato gulivAmahastamUle cAGguSThaM dhruvAvagrahaH / (dhava. pu. 1, pR. 357); NiccattAe tiryagvidhAya tarjanIcAlanena dhvjmudraa| (nirvA. gahaNaM dhuvAvaggaho / (dhava. pu. 6, pR. 21) / Naka. 16, pR. 32 / 1) / nityarUpa se jo vastu kA grahaNa hotA hai vaha dhUvA vAyeM hAtha kI aMguliyoM ko milA kara aura usake vagraha kahalAtA hai| jaise-vaha yahI hai, ityAdi / / mUla meM aMgUThe ko tirachA rakhakara tarjanI ke calAne se dhvajamudrA hotI hai| dhravodaya-avvocchiNNo udo jANaM pagaINa tA . nakara-nakaraM prakaradAyiloka xxx / (prshndhuvodiyaa| (paMcasaM. 3, 156, pR. 48); jIvakarmasambandhAdavyavacchinno 'nusantato yAsAmudita vyA. abhaya. va. pR. 175) / kara (Taiksa) nahIM dene vAle vyakti ko nakara kAlaM yAvadudayastA dhruvodayAH, pratinivRtto na bhava kahate haiN| tIti bhAvaH / (paMcasaM. svo. vR. 3, 156, pR. nakSatranAma-se ki taM NakkhattaNAme ?, 2 kitti48)| mAhi jAe kittie kittimAdiNNe kittimAghamme jina prakRtiyoM kA udaya udita rahane ke kAla taka kittipAsamme kittipAdeve kittipAdAse kittimAnaSTa nahIM hotA hai unheM dhruvodayI prakRtiyAM seNe kittipAravikhae, rohiNIhiM jAe rohiNie kahate haiN| rohiNidinne rohiNidhamme rohiNisamme rohiNideve dhrIvya-1. anAdipAriNAmikasvabhAvena vyayo- rohiNidAse rohiNiseNe rohiNiravikhae ya, evaM dayAbhAvAt dhrubati sthirIbhavatIti dhruvaH, dhrabasya samvanakkhattesu nAmA bhANinavyA / ettha saMgahaNigAbhAvaH karma vA dhrauvym| (sa. si. 5-30) / hAmo-kittima-rohiNi migasira-praddA ya puNavvasU 2. dhruve: stharyakarmaNo dhravatIti dhrvH| pranAdi. pra pusse pr| tatto pra assilessA mahA u do pAriNAmikasvabhAvatvena vyayodayAbhAvAt dhravati phagguNImo a|| hattho cittA sAtI visAhA taha ya sthirIbhavati iti dhruvaH, dhruvasya bhAvaH kama vA hoi annuraahaa| jeTThA mUlA puvvAsADhA taha uttarA dhovyam, yathA piNDa-ghaTAdyavasthAsU mdaadynvyaat| ceva // abhiI savaNa dhaNiTThA satabhisadA dohoti (ta. vA. 5, 30, 3) / 3. praveH stharyakarmaNo bhddvyaa| revaI assiNi bharaNI esA nakkhattaparidhruvatIti dhruvastasya bhAvaH karma vA dhrauvym| vADI / / (anuyo. sU. 130, pR. 145) / (ta. zlo. 5-30) / 4. anAdinA svabhAvena tad kRttikA prAdi kisI nakSatra ke prAzraya se kisI ke dhrauvyaM brUvate jinaaH| (ta. saa.3-8)| 5. pUrvo- nAma kI jo sthApanA kI jAtI hai use nakSatranAma tarabhAvocchedotpAdayorapi svajAteraparityAgo dhro. kahA jAtA hai| jaise-kRttikA meM utpanna hone vAle vyam / (paMcA. kA. amRta. vR. 10) / 6. kAla- mAsa ko kAtika aura kRttikA se diye gaye ko trayAnuyAyitvaM yadrUpaM vastuno bhavet / tad dhrauvyatva- kRttikAdatta kahA jAtA hai, isI prakAra kRttikAmiti prAhurvRSabhAdyA: gnnaadhipaaH|| (bhAvasaM. vAma. dharma, kRttikAzarma, kRttikAdeva, kRttikAdAsa, kRtti. 376) / 7. pravati sthirIsaMpadyate yaH sa dhruvaH, kAsena aura kRttikArakSita prAdi kRttikAzrita tasya bhAvaH karma vA dhrauvyam / (ta. vRtti ata. anya nAmoM ko tathA rohiNI prAdi zeSa pranya nakSatroM 5-30) / . tadbhAvAvyayamiti vA dhrauvyaM tatrApi ke prAzrita nAmoM ko bhI jAnanA caahie| samyagayamarthaH / yaH pUrva pariNAmo bhavati sa pazcAt nakSatramAsa-1. nakkhatto khalu mAso sattAvIsaM sa eva pariNAmaH // (paMcAdhyA. 1-204) / bhave ahortaa| aMsA ya ekavIsA sattaDhikaeNa Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakSatrasaMvatsara 585, jaina-lakSaNAvalI [nakSatrasaMvatsara chaeNa // (jyotiSka. 38) / 2. nakSatramAsastva- ahorAtrA ekaviMzatizca saptaSaSTibhAga ahorAtrasya / yam-saptaviMzatidinAnyekaviMzatiH saptaSaSTi mAgaH eSa rAziyadA dvAdazabhirgaNyate tadA triipyho(2721)| (ta. bhA. siddha. va. 4-15) / 3. atra rAtrazatAni saptaviMzatyadhivAni ekapaJcApunare kAnitanakSatra paryAyayoga eko nakSatramAsaH sapta- zacca saptaSTi bhAgA ahorAtrasya etAvatpraviMzatyahorAtrA ekaviMzatizca saptaSaSTibhAgA aho. mANo nakSatrasaMvatsaraH / xxx iha ekaH rAtrasya / (sUryapra. malaya. va. 10, 20, 55) / samastanakSatrayogaparyAyo dvAdazabhirgaNito nakSatrasaMva. 4. tatra nakSatreSu bhavo nAkSatra: / kimuktaM bhavati ? tsrH| tato ye nakSatrasaMvatsarasya pUrakA dvAdaza candrazcAraM caran yAvatA kAlenAbhijita prArabhyo- samastanakSatrayogaparyAyAH zrAvaNa-bhAdrapadAdinAmAtarASADhAnakSatraparyantaM gacchati tatpramANo nAkSatro naste'pyavayave samudAyopacArAt nakSatrasaMvatsaraH / mAsa: / yadi vA candrasya nakSatramaNDale parivartanatA- tataH zrAvaNAdibhedAt dvAdaza vidho nksstrsNvtsrH| niSpanna ityupacArato mAso'pi nakSatram / (jamba. Xxx kimuktaM bhavati-yAvatA kAlena bRhadvI. zA. va. 7-151, pR. 486; vyava, malaya. va. spatinAmA mahAgraho yogamadhikRtyAbhijidAdInyaSTA2-15, pR. 6) / vizatimapi nakSatrANi parisamApayati tAvAn kAla1 sattAIsa dina-rAta aura eka dina ke sar3asaTha vizeSo dvAdazavarSapramANo nksstrsNvtsrH| (sUryapra. bhAgoM meM se ikkIsa bhAga pramANa (2721) eka malaya. va. 10, 20, 54-55); yasmin saMvatsare nakSatramAsa hotA hai / 4 candramA ke abhijit nakSatra samakaM samakameva eka kAlameva, RtubhiH saheti gamyate, se lekara uttarASADhA nakSatra taka saMcAra yA pari- nakSatrANi uttarASADhAprabhatIni yogaM yuJjantibhramaNa karane meM jitanA kAla lagatA hai use nakSatra. candreNa saha yogaM yuJjanti candreNa saha yoga mAsa kahate haiN| athavA candra kI nakSatramaNDala meM yuJjanti santi tAM paurNamAsI parisamApaparivartanatA se utpanna mAsa ko bhI upacAra se yanti tathA samakameva ekakAlameva tayA tayA nakSatra kahA jAtA hai / parisamApyamAnayA paurNamAsyA saha Rtavo nidAghAnakSatrasaMvatsara-1. tANakkhattasaMvacchare NaM duvA. dyAH pariNamanti yA parisamAptimupayanti, iyamatra lasavihe paNNatte / taM sAvaNe bhaddavae jAva AsADhe bhAvanA-yasmin saMvatsare nakSatrAMsasadRzanAmastasya jaM vA vahassatImahaggahe duvAlasahiM saMvaccharehi savvaM tasya RtoH paryantavartI mAsaH parisamApyate, teSa ca NakhattamaMDalaM samANeti / (sUryapra. 10, 20,55); tAM tAM paurNamAsI parisamApayatsu tayA tayA paurNasamagaM NakkhattA joyaM joeMti samagaM uU prinnmNti|| mAsyA saha Rtavo'pi nidAghAdikAH parisamAptinaccuNhaM nAisIe bahuudae hoi nakkhatte / / (sUryapra. mupayanti / yathA uttarASADhAnakSatraM prASADhI paurNa10, 20, 58, gA. 1, pR. 171) / 2. nakkhatta- mAsI parisamApayati tayA prASADhapaurNamAsyA saha caMdajogo bArasa gaNiyo u nkkhtto| (jyotiSka. nidAgho'pi RtuH parisamAptimupaiti, sa nksstrsNv35)| 3. evaM vidhadvAdazamAsaniSpanno nakSatrasaMva- tsaraH, nakSatrAnurodhena tasya tathA tathA prinnmmaantsrH| sa cAyaM trINi zatAnyahnAM saptaviMzatyUtta. tvAt, etena ca lakSaNadvayamabhihitaM draSTavyaM, tathA na rANye kapaJcAzacca saptaSaSTibhAgAH (32753) / vidyate'tizayena uSNam uSNarUpa: paritApo yasmin (ta. bhA. siddha. va. 4-15) / 4. sa ca dvAdazaguNo sa nAtyuSNaH, tathA na vidyate'tizayena zItaM yatra sa prH| (jambadvI. zA. va. 251. pa. nAtizIto baha udakaM yatra sa bahadakaH evarUpaH 486) / 5. yAvatA kAlenASTAviMzatyApi nakSatraH paJcabhiH samarlakSaNarupeto bhavati nksstrsNvtsrH| saha krameNa yogaparisamAptistAvAn kAlavizeSo dvA- (sUryapra. malaya. va. 10, 20, 57, pR. 172) / dazabhirguNito nksstrsNvtsrH| uktaM ca-navakhatta- 1 zrAvaNa-bhAdoM prAdi bAraha mAsoM kA eka nakSatracaMdajogo bArasaguNiyo ya nkkhtto| atra pUnareko- saMvatsara hotA hai| prayavA bRhaspati mahAgraha bAraha nitanakSatraparyAyayoga eko nakSatramAsaH, saptavisati- varSoM meM jo samasta nakSatramaNDala ko samApta karatA la.74 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakhasaMskAra] 586, jaina-lakSaNAvalo [napuMsaka hai utane kAla kA nAma nakSatrasaMvatsara hai / 3 bAraha pR. 342 ud.; go. jI. 275) / 3. napuMsakavedA. nakSatramAsoM ko arthAt tIna sau sattAIsa ahorAtra zubhavedodayAnnapuMsakAni / cAritramohavikalpano tri ke sar3asaTha bhAgoM meM se ikyAvana kaSAyabhedasya napuMsakavedasyAzabhanAmnazcodayAnna stribhAga pramANa kAla ko (32753) natratrasaMvatsara yo na pUmAMsa iti npNskaani| (ta. vA. 2, 50, kahate haiN| 4); napuMsaka vedodayAt tadubhayazaktivikalaM napuMsanakhasaMskAra-1. nirvartana-vilekhana-gharSaNa-raMjanA. km| (ta. vA. 2, 52, 1); yatkarmodayAt diko nkhsNskaarH| (bha. prA. vijayo. 93) / napuMsakAn bhAvAnupatra jati sa napuMsakavedaH / (ta. vA. 2. lekhana-vartana-gharSaNa-raMjanAdiko nkhsNskaarH| 8, 9, 4) / 4. tadubhayAtyaye napuMsakam / (laghIya. (bha. prA. malA. 63) / svo. viva. 47) / 5. napuMsakasya tu napuMsakavedo2 nakhoM ke likhane, kATane, ghisane aura raMgane zrAdi dyaadubhyaabhilaassH| (zrA. pra. TI. 18) / 6. na ko nakhasaMskAra kahate haiN| strI na pumAn napuMsakambhayAbhilASa iti / (dhava. nagara-1. caturgopurAnvitaM nagaram / (dhava. pu. 13, pu. 1, pR. 341); jesi mudaeNa iTTAvAgaggisAripR. 334) / 2. catubhirgopuraibhAsuraM nagaram / (ni. ccheNa dosu vi prAkaMkhA utpajjai tesiM NauMsayavedo sA. va. 58) / tti sapaNA / (dhava. pu. 6, pR. 47); NapuMsayavedo1 cAra gopuroM se yukta pura ko nagara kahate haiN| daeNa NavUsaya vedo hodi / (dhava. pu. 7, pR. 76); nagna-ya: sarvasaGgasaMtyaktaH sa nagnaH prikiirtitH| jassa kammassa udaeNa itthi-purisesu ahilAso (upAsakA. 860) / uppajjadi taM kAma NapaMsayavedo nnaam| (dhava. pU. jo sarva prakAra ke parigraha se rahita ho use nagna 13, pR. 361) / 7. na strI na puruSaH pApo dvaya(digambara muni) kahate haiN| rUpo napuMsakaH / (paMcasaM. amita. 165, pR. 26); nandA-pUrvapakSIkRtaparadarzanAni nirAkRtya svapakSa- suSTha kliSTa manovRttirdvayAkAMkSI napuMsakaH / naraprajAsthApikA vyAkhyA nandA / (dhava. pu. 6, pR. 252) / vatIrUpo duHsahAdhikabedanaH / (paMcasaM. amita. 201, anya darzanoM ko pUrva pakSa ke rUpa meM upasthita karake pR. 26) / 8. tadubhayAtyaye styAna-prasavanobhayAunakA nirAkaraNa karate hue apane pakSa ko sthApita bhAve napuMsakam / (nyAyaku. 2-47, pR. 648) / karane vAlI vyAkhyA ko nandA kahate haiN| 6. itthI-purisANuvari jassiha udaeNa rAga uppnndivrdhn-sunaabhinndivrdhnH| (nirvANaka. 4, jje / nagaramahAdAhasamo so u vivAgo apumavee // pR. 8) / (karmavi. ga. 53) / 10. yeSAM ca pudgalaskandhAjisa zaMkha kI nAbhi sundara ho use nandivardhana kahate nAmudayeneSTa kAgnisadRzena dvayorAkAMkSA jAyate teSAM haiN| yaha pATha zaMkhabhedoM meM cauthA hai| napuMsakaveda iti sjnyaa| (mUlA. vR. 12-192) / nndii-mhaakukssiinndii| (nirvANaka. 4,p.)| 11. napaMsakavedaM napaMsakabhAvaprApti nimittodayakaSAyajisakA udara yA madhya bhAga bar3A ho usa zaMkha ko vedanIyavizeSa kSapayati / (bha. prA. mUlA. 2067) / nandI kahate haiN| yaha pATha zaMkhabhedoM meM tIsarA hai| 12. yadudayena paNDakasya strI-puMsayorubhayorabhilASaH napaMsaka-1. cAritramohavikalpanokaSAyabhedasya pittazleSmaNorudayena majikAbhilASavat sa mahAnagaranapuMsaka vedasyAzubhanAmnazcodayAnna striyo na pumAMsa dAhAgnisamAno npuNskvedH| (karmasta. go. vR. 10, iti napuMsakAni bhavanti / (sa. si. 2-50); pR. 84; dharmasaM. malaya. va. 615) / 13. ubhayo. napuMsakavedodayAttadubhayazaktivikalaM napuMsakam / (sa. rapyabhilASo napuMsaka bhedH| (jIvAjI. malaya. va. si. 2-52); yadudayAnnapuMsakAn bhAvAnupavrajati 13, pR. 18) / 14. napuMsakasya vedo napuMsakavedaH / sa npuNskvedH| (sa. si. 8-9; ta. vRtti zruta. napuMsakasya striyaM puruSaM ca pratyabhilASa ityarthaH, 8-9) / 2. vitthI Na ya puriso NauMsamo uhaya- tadvipAkavedyaM karmApi napuMsakavedaH / (prajJApa. malaya. liMgavadiritto / iTThAvaggisamANo vedaNagaruno kalu- vR. 23-263, pR. 463) / scitto|| (prA. paMcasaM. 1-107; dhava. pu. 1, 1 cAritramoha ke vikalparUpa nokaSAya ke bhedabhuta Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyaM napuMsakada] 587, jaina-lakSaNAvalI napuMsakaveva aura azubha nAmakarma ke udaya se jo na jIva jo stuti aura sira jhukAne rUpa apane vacana strI hote haiM aura na puruSa bhI, ve napuMsaka kahe jAte aura kAya kI kriyA ko karatA hai, ise namaskAra haiN| xxx jisake udaya se jIva napuMsaka ke kahA jAtA hai| bhAvoM ko prApta hotA hai use napuMsakaveda (nokaSAya- namaskRtimudrA-saMlagnau dakSiNAGguSThAkrAntavAbheda) kahate haiM / 9 jisake udaya se strI aura puruSa mAGguSThapANoti nmskRtimudraa| (nirvANaka. 16. ke Upara nagara ke mahAdAha ke samAna rAga utpanna 6, 7, pR. 33) / hotA hai use napuMsakaveda jAnanA caahie| dAhine aMgUThe se prAkrAnta vAyeM aMgUThe se yukta saMlagna napuMsakaveda-dekho napuMsaka / donoM hAthoM kI jo avasthA hotI hai, ise namaskRtinabha-dekho mAkAza / bhAyaNaM savvadavvANaM nahaM mudrA kahate haiN| progAhalakkhaNaM / / (uttarA. 28-6) / namasyana-dekho namaskAra / jo saba dravyoM kA bhAjana (prAdhAra) hai va jisakA nami-parISahopasargAdinAmanAda namiH, tathA garmasthe avakAza denA svabhAva hai use nabha (AkAza) bhagavati paracakranRpairapi praNatiH kRteti namiH / kahate haiN| (yogazA. hema. pR. 3-142) / nabhonimitta-ravi-sasi-gahapahadINaM udayatthamaNA. parIsaha va upasarga prAdi ke namAne ke kAraNa tathA dimAi dnn| khINattaM dukkha-sUhaM jaM jANai taM hi zatru rAjAoM ke dvArA bhI namaskAra kiye jAne ke NahaNimittaM // (ti. pa. 4-1003) / / kAraNa ikkIsaveM tIrthakara 'nami' khlaaye| sUrya, candra aura graha Adi ke udaya aura astamana naya-1. guNo'paro mukhya niyAmaheturnayaHxxxi Adi ko dekhakara kSINatA aura sukha-duHkhAdi ke svayambhU. 52); nayAstava syAtpadasatyalAJchitA jAna lene ko nabhonimitta kahate haiN| rasopaviddhA iva lohdhaatvH| (svayambhU. 65) / nabhoyAna-nabhasi gagane hemamayAmbhojopari yAnaM 2. sadharmaNaiva sAdhyasya sAdhAdavirodhataH / syAdvAnabhoyAnam / (prA. mI. vR. 1) / dapravibhaktArthavizeSavyaMjako nayaH / (prA. mI. AkAza meM suvarNamaya kamala ke Upara gamana karane ko 106) / 3. vastunyanekAntAtmani avirodhena nabhoyAna kahate haiN| hetvarpaNAt sAdhyavizeSasya yAthAtmyaprApaNapravaNapranama-nama iti naipAtikaM padaM dravya-bhAvasaMkocArthama, yogo nayaH / (sa. si. 1-33) / 4. nayAH prApakAH Aha ca-nevAiyaM payaM dvv-bhaavsNkoynnpyttho| kArakAH sAdhakA nirvatakA nirbhAsakA upalambhakA namaH-kara-caraNa-mastakasupraNidhAna rUpo namaskAro vyaJjakA ityanantaram / jIvAdIna padArthAna bhavatvityarthaH / (jambudvI. zA. va. 1, pR. 10) / nayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvatayanti 'nama' yaha nipAta se niSpanna pada hai, isakA artha hai nirbhAsayanti upalammayanti vyaJjayantIti nyaaH| dravya aura bhAva kA saMkoca / abhiprAya yaha hai ki (ta. bhA. 1-35, pR. 120-21) / 5. nAyammi hAtha, paira aura mastaka ko sAvadhAnatA ko yA gihiyabve agihiravvammi ceva prtthmmi| jai. unake zabha vyApAra ko nama (namaskAra) kahA avvameva iha jo uvaeso so No nAma // (mAva. jAtA hai| ni. 1066 dazavai. ni. 146) / 6. NI prApaNe, namaskAra-1. paMcahiM muTThIhiM jiNidacalaNe suni- tasya naya iti rUpam, vaktava sUtrArthaprApaNe gamye vadaNaM NamaMsaNaM / (dhava. pu.8, pR. 12) / 2. arha- paropayogAnnayati nayaH, nIyate cAnena asmina veti dAdiguNAnurAgavataH Atmano vAkkAyakriyAstavana- nayanaM vA nayaH, vastunaH paryAyANAM saMbhavato'dhigamanazirovanatirUpo namaskAra (bha. mA. vijayo. mityrthH| (uttarA. cU. pR.9); nayAH kArakA 753) / dIpakAH vyaJjakA bhAvakA: upalambhakA ityarthaH, 1 pAMca muTThiyoM (aMgoM) se jinendra ke caraNoM meM vividhaH prakArerarthavizeSAn svena svenAbhiprAyeNa par3ane kA nAma namasana (namasyana) yA namaskAra hai| nayantIti nyaaH| (uttarA.ca. pR. 47) / 7. eka. 2 arahaMta prAdi ke gaNoM meM anurAga rakhane vAlA dezaviziSTo'rtho nayasya viSayo mtH| (nyAyAva. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya ] 26) / 8. jJAtRNAmabhisandhayaH khalu nayA: XX X | ( siddhivi. 10 - 1 ) ; x x x nayo jJAtumaMta mataH / (siddhavi. 10-2 ) / 6. bhedAbhedAtmake jJeye bhedAbhedAbhisandhayaH / ye te 'pekSAnapekSAbhyAM lakSyante naya- durnayA: // ( laghIya. 30 ) ; nayo jJAtu rabhiprAya: / ( laghIya. sva. vi. 30) ; tadapekSo ( SaTkArakApekSo ) nayaH / ( laghIya. svo. vi. 48); yo jJAturabhiprAya yuktito'rtha parigrahaH / ( laghIya. 52; pramANasaM. 87 ); x x x nayo vikalasaMkathA / (laghIya. 62 ); zrutabhedA nayAH sapta naigamAdiprabhedataH / dravya paryAyamUlAste dravyame kAnvayAnu gam // ( laghIya. 66 ) ; sApekSo naya: / ( laghIya. sva. vi. 71 ); tadarthAMzaparIkSApravaNo'bhisandhiya: ( laghIya. sva. vi. 74) / 10. avayavaviyA nayA: / (ta. vA. 1, 6, 3); samyagekAnto nayaH / (ta. vA. 1, 6, 7 ); pramANaprakAzitArthavizeSa prarUpako nayaH / (ta. vA. 1, 33, 1) / 11. tasya (arthatatvasya ) vizeSo nityatvAdiH pRthak pRthak, tasya pratipAdako nayaH / tathA coktam-prathaMsyAnekarUpasya dhIH pramANaM tadaMzadhIH / nayo dharmAntirApekSI XX X // ( aSTaza. 106 ) ; ukta - lakSaNo (syAdvAdapravibhaktArthavyaJjako) dravya-paryAyasthAnaH saMgrahAdirnayaH / ( aSTaza. 107) / 12. nayanaM nIyate vA nenAdasmAdasminniti vA nayaH, vastunaH paryAyANAM saMbhavato'ghigama ityarthaH / (zrAva. ni. hari. vR. 76, pR. 54 ) ; nayantIti nayAH, vastvavabodhagocaraM prApayantyanekadharmAtmakajJeyAdhyavasAyAnta rahetavaH ityarthaH / (prAva. ni. hari. vU. 754, pU. 282 ) / 13. nayanaM nayaH, nIyate 'nenAsminnasmAditi vA nayaH anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzapariccheda ityartha: / (anuyo. hari. vU. pU. 27); nItayo nayAH anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzaparicchittayaH / (anuyo. hari vU. pR. 6) vastuno'nekadharmiNa: ekena dharmeNa nayanaM nayaH / ( anuyo. hari. va. pU. 105) / 14. pramANaparigRhItArthaikadeze vastvadhyavasAyo nayaH / ( dhava. pu. 1, pR. 83; pu. 6, pR. 163; jayadha. 1, pU. 66 va 166 ) ; jJAturabhiprAyo nayaH / abhiprAya ityasya ko'rthaH / pramANaparigRhItArthaM ka deza vastvadhyavasAya abhiprAyaH / yuktitaH pramANAt arthaparigrahaH dravya-paryAyayoranyatarasya artha iti parigraho vA nayaH, 588, jaina- lakSaNAvalI [ naya pramANena paricchinnasya vastunaH dravye paryAye vA vastvadhyavasAyo naya iti yAvat / dhava. pu. 6, pR. 162-63 ) ; pramANaparicchinnavastunaH ekadeze vastutvArpaNA nayaH / ( dhava. pu. 6, pR. 164 ) / pramANaparigRhItavastuni yo vyavahAra ekAntarUpaH sa nayanibandhana: XX X tathA pUjyapAdabhaTTArakai rapyabhANi sAmAnyanayalakSaNamidameva / tadyathA - pramANaprakAzi tArthavizeSaprarUpako nayaH iti / XXX tathA prabhAcandrabhaTTArakai rapyabhANi - pramANavyapAzrayatatparaNAmavikalpa vazIkRtArthavizeSaprarUpaNapravaNaH praNadhiryaH sa naya iti / X X X sArasaMgrahe'pyuktaM pUjyapAdaiHanantaparyAyAtmakasya vastuno'nyatama paryAyAdhigame kartavye jAtyahetvapekSo niravadyaprayogo naya iti / ( va. pu. 6, pR. 165-67 ) ; yAtrikAmutrikaphalaprApyupAyo nayaH / ( dhava. pu 13, pR. 287 ) / 15. anantaparyAyAtmakasya vastuno'tyatamaparyAyAdhigame kartavye jAtyayuktyapekSo niravadyaprayogo nayaH iti / zrayaM vAkyanayaH sArasaMgrahIyaH / pramANaprakAzitArthaM vizeSaprarUpako nayaH / zrayaM vAkyanayaH tattvArtha bhASyagataH / X X X pramANavyapAzrayapariNAma vikalpa vazIkRtArthavizeSa prarUpaNapravaNaH praNidhiryaH sa naya iti / zrayaM vAkyanayaH prabhAcandrIyaH / jayadha. 1, pR. 210 ) / 16. nayo 'nekAtmani dravye niyataikAtmasaMgrahaH / (ha. pu. 58 - 39 ) / 17. svArtha nizcAyakatvena pramANaM naya ityasat / svArtheka deza nirNItilakSaNo hi nayaH smRtaH / (ta. ilo. 1, 6, 4; x x x sAmAnyAdezatastAvadeka evaM nayaH sthitaH / syAdvAdapravi bhaktArthavizeSavyaMjanAtmakaH // (ta. ilo. 1, 33, 2); nIyate gamyate yena zrutArthIyo nayo hi saH / (ta. zlo. 1, 33, 6) / 18. anantadharmAtmakasya vastuno'nyatamadharmaparicchedastadavinAbhAvidharmabalaprasUto naya: / ( bha. prA. vijayo. 5) / 16. nayantIti nayAH kArakAH vyaJjakA iti XX X ye hyanekadharmAtmakaM vastvekena dharmeNa nirUpayanti etA - vadevedaM nityamanityaM vetyAdivikalpayuktaM te nayA: naigamAdayaH / X X X nayAstu ekAMzAvalambinaH, yattu jJAnamanekadharmAtmakaM sadvastu ekadharmAvadhAraNenAvacchinattyevamAtmakamevaitaditi tannayA iti kathyante / ( ta. bhA. siddha. vR. 1 - 6 ) / 20. loyANaM bavahAraM dhammavivakkhAi jo pasAhedi / suyaNANassa viyappo Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya] 586, jaina-lakSaNAvalI niya so vi Namo liMgasaMbhUdo // (kArtike. 263) / (anuyo. hema. vR. 145, pR. 223) / 33. nayaH 21. jaM pANINa viyappaM suyabheyaM vatthuyaMsasaMgahaNaM / pramANaparigRhItArthaka deze vastvadhyavasAyaH / (prA. taM iha NayaM pauttaM NANI puNa tehi NANehiM // mI. vasu. vR. 23); jAtiyuktinibandhano vitakoM (nayaca. 2; dravyasva. 174) / 22. pramANena nayaH / (prA. mI. vasu. 7. 101); ekadharmapratipattivastRsaMgRhItArthakAMzo nayaH, nAnAsvabhAvebhyo byAvartya nayaH / (prA. mI. vasu. va. 106) / 34. zrataniekasmin svabhAve vastu nayati prApayatIti vA nyH| rUpitaikadezAdhyavasAyo nayaH / (malA. va. 6-67) / (aAlApa. pR. 145) / 23. vastuno 'nantadharmasya 35. atrakavacanamatantram, tenAMzAvazA vA yena praaprmaannvyjitaatmnH| ekadezasya netA yaH sa nayo- marzavizeSeNa zrutapramANa pratipannavastuno viSayIkriyante nekadhA mataH / (ta. sA. 1-37) / 24. naya taditarAMzIdAsInyApekSayA sa nayo 'bhidhIyate / iti prabhANa gRhItakadezAvya [dhya ] basAyAbhiprAyaH / (ratnAkarA. 7-1, pR. 1) / 36. nayo nAma (siddhi. vi. va. 10-3) / 25. nayastu vikala- pratiniyatakavastvaM zaviSayo 'bhiprAyavizeSaH / yadAhaH saMkathA-vastveka dezakathanam / (nyAyaku. 62, pR. samantabhadrAdayaH-nayo jJAturabhiprAya iti / (saryapra. 688) / 26. tavA'nirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI malaya. va. 1-7, pR. 36) / 37. nayanaM nIyate vA jJAturabhiprAyo nayaH / (pra. ka. mA. 6-74) / aneneti nayaH-vastuno vAcyasya paryAyANAM sambha. 27. syAdvAdapravivecitArthakadezapratipattrabhiprAyo vato'dhigamaH / (prAva, ni. malaya.va.76. pa.80): nyH| (nyAyavi. va. 3-61) / 28. nayanaM- anekadharmakaM vastvavadhAraNapUrvaka mekena nityatvAdyanyaanantadharmAtmakasya vastuno niyatakadharmAvalambanena tamena dharmeNa pratipAdyasya buddhi nIyate prApyate yenApratIto prApaNaM nayaH / xxx nayanaM nayaH / ana- bhiprAyavizeSeNa sa jJAturabhiprAyavizaSo na yH| pAha ntadharmaNo'rthasyakAMzeneti niruktayaH // (uttarA. ni. ca-egeNa vatthuNo'Ne gadhammUNo jamavadhAraNeNa zA. va. 28, pR. 11); nayati-anekAMzAtmakaM (itttthnn)| nayaNaM dhammeNa no hoi to sattahA vastvekAMzAvalambanena pratItipathamAropapati, nIyate so ya / / (prAva. ni. malaya. vR. 754, pR. 366 vA tena tasmistato vA, nayana vA nayaH, pramANapravR- prava. sAro. vR. 847); jJeye pramANaparicchedovastAni tyuttarakAlabhAvI parAmarza ityrthH| uktaM ca-sa ye bhedAbhedAbhisandhayaH sAmAnya-vizeSaviSayAH puruSAnayai teNa tahi vA tato'havA vatthuNo va jaM NayaNaM / bhiprAyAH apekSAnapekSAbhyAM lakSyante te yathAsaMkhyaM bahahA pajjAyANaM saMbhavayo so Nato NAmaM / / (uttarA. naya-durnayA jnyaatvyaaH| kimuktaM bhavati ? vizeSA. sa. zA. va.48, pR. 67, / 26. nayanaM nayaH, kAMkSaH sAmAnyagrAhako vA abhiprAyaH sAmAnyasApekSo nIyate'nenAsminnasmAditi vA naya:-anantadharmAtma- vizeSagrAhako vA nyH| [laghIyastrayasya 30tamAkasya vastunaH ekAMzapariccheda ityrthH| (sthAnA. yAH kArikAvA iyaM vyAkhyA] / (prAva. ni. malaya.va. sU. abhaya. va. 1, pR. 4); nayanti paricchi- 754, pR. 370) / 38. anantadharmAtmakasya vastuno ndantyanekadharmAtmakaM sadvastu sA(ana)vadhAraNa- anyatamadharmaparicchedastadavinAbhAvidharmaparicchedabalataya kena ghamaNeti nayAH / (sthAnA. sU. abhaya. prasUto nyH| (bha. prA. mUlA. 5) / 36. nayanaM va. 3, 3, 186, pR. 152) / 30. nIyate vastuno vivakSitadharmaprApaNaM nayaH / (laghIya. abhaya. yena zratAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzo- va. 62, pR. 84) / 40. pramANagRhItArthaMkadezagrAhI dAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nyH| (pra. pramAturabhiprAyavizeSo nyH| (nyAyadI. . 125) / na. ta. 7-1) / 31. nIyate gamyate zrutaparicchinnA- 41. jIvAdI anekAntAtmani anekarUpiNi vastuni dezo'neneti nyH| (syA. ra. 1-1, pR. 8) / avirodhena pratItya'natikrameNa hetvarpaNAta dravya-paryA32. nayana nayo nIyate paricchidyate anenAsminna- yAdyarpaNAtU sAdhya vizeSayAthAtmyaprApaNapravaNaprayogo smAditi vA nayaH, sarvatrAnantadharmAdhyAsite vastvekA nayaH ucyate / asyAyamarthaH-sAdhyavizeSasya nityazagrAhako bova ityrthH| (anuyo. mala. hema. va. 56, tvAnityatvAdeH yAthAtmyaprApaNapravaNaprayogo yathAvapR. 45); anantadharmaNo vastuna ekAMzena nayanaM nyH| sthitasvarUpeNa pradarzanasamarthavyApAro nayaH / (ta. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya] 590, jaina-lakSaNAvalI [nayAbhAsa vRtti zruta. 1-33) / 42. ityuktalakSaNo'smin dasya samudAya-samudAyinoH kathaMcidabhedena nayA eva viruddhadharmadvayAtmake tattve / tatrApyanyatarasya syAdiha pramANa nayapramANam / hari. va.pu. 66) / dharmasya vAcakazca yH|| paMcAdhyA. 1-504) / ananta dharmasvarUpa vastu ke eka aMza ke grahaNa karane 43. nayanaM nIyate 'ne nAsminnasmAditi vA nayaH- vAle jJAnoM, unake viSayoM athavA una nayoM ko hI anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzapariccheda: ekenaiva nayapramANa kahA jAtA hai| kAraNa yaha ki pramANadharmeNa puraskRtena vastvaGgIkAra ityarthaH / (jambUdvI. bhUta syAdvAda nayoM ke samadAya rUpa hai, prata.sa madAya zA. vR.pU. 5) / aura samadAyI meM kathaMcit prabheda hone se nayoM ko 2 sadharmA dRSTAnta ke sAtha hI sAdharmya hone se jo pramANa kahanA viruddha nahIM hai / vimA kisI prakAra ke virodha ke syAdvAda rUpa / nayavAda-sa (nayaH) ucyate kathyate aneneti nayaparamAgama meM vibhakta artha (sAdhya) vizeSa kA vAdaH siddhAntaH / (dhava. pu. 13, pR. 287) / vyaMjaka (gamaka) hotA hai use naya kahate haiM / 'nIyate naya ke prarUpaka siddhAnta ko nayavAda kahA jAtA hai| sAdhyate gamyArtho'neneti nayo hetuH' isa nirukti nayavidhi-nayA naigamAdayaH, te vidhIyanne nirUpyake anusAra prakRta naya zabda yahAM hetu kA nAmAntara nte sadasadAdirUpeNAsminniti nyvidhiH| athavA hai| 3 aneka dharmAtmaka vastu ke viSaya meM virodha nagamAdinayaH vidhIyante jIvAdayaH padArthA asmike vinA hetu kI mukhyatA se sAdhyavizeSa kI nniti nyvidhiH| (dhava. pu. 13, pR. 284) / yathArthatA ke prApta karAne meM samartha jo prayoga hotA sat asat prAdi rUpa se jahAM naMgamAdi nayoM kA hai use naya kahA jAtA hai| 4 naya prApaka, kAraka, nirUpaNa kiyA jAtA hai use nayavidhi kahate haiM, sAdhaka, nirvartaka, nirbhAsaka, upalambhaka aura vyaMjaka athavA jahAM nagamAdinayoM ke prAzraya se jIvAdi ye saba samAnArthaka zabda haiN| tadanusAra jo jIvAdi padArthoM kA vidhAna kiyA jAtA hai vaha nayavidhi padArthoM ko prApta karAte haiM, karAte haiM, sAdhate haiM kahalAtI hai| athavA prakAzita karate haiM unheM naya samajhanA caahie| 8 jJAtA janoM ke jo abhiprAya humA karate haiM nayasaptabhaGgI-vikalAdezasvabhAvA hi nayasapta bhaGgI vastvaMzamAtraprarUpakatvAt / (pra. ka. mA. 6, unakA nAma naya hai| 14 pramANa se parigRhIta 74, p.682)| vastu ke eka deza meM jo vastu kA nizcaya hotA hai vikalAdeza svabhAvavAlI saptabhaMgI vastu ke kevala vaha naya kahalAtA hai| eka aMza kI prarUpaNA karane ke kAraNa nayasaptabhaMgI nayagati-se ki taM NayagatI? 2 jaNNaM Negama kahalAtI hai| saMgaha-vavahAra-ujjusuya-saha-samabhirUDha-evaM bhUyANaM jA gatI grahavA savvaNayA vi jaM icchaMti se taM nygtii| nayAntarAvidhi-nayAntarANi naMgamAdisaptazatamaya bhedaaH| te vidhIyante nirUpyante viSayasAGgaryanirA(prajJApa. 16-205, pR. 327) / naMgamAdi nayoM kI gati ko nayagati kahate haiN| . karaNadvAreNa asminniti nayAnta ravidhiH zrutajJAnam / athavA sabhI naya jo svIkAra karate haiM, isakA nAma (dhava. pu. 13, pR. 284) / nayagati hai| viSayasAMkarya kA nirAkaraNa karate hae jahAM sAta nayanakriyA-svayaM nayanakriyA anyarvA''nAyanaM sau nayabhedoM kI prarUpaNA kI jAtI hai use nayAntarasvacchandanto nynkriyaa| (ta. bhA. siddha. bu. vidhi kahA jAtA hai| nayAbhAsa-1. punarbhegamAdayo nirapekSA paraspareNa svayaM le jAnA yA svacchandatApUrvaka dUsaroM se te nayAbhAsAH iti / (ta. bhA. siddha. va. 1-7) / maMgavAnA; yaha nayanakriyA kahalAtI hai| 2. nirAkRtapratipakSastu nayAbhAsaH / (pra. ka. mA. pramANa-nItayo nayAH anantadharmAtmakasya 6-74, pR. 676) / 3. svAbhipretAdazAditarAMzA. vastUna ekAMzaparicchittayaH tadviSayA vA te eka vA palApI punrnyaabhaasH| (pra. na. t.7-21| pramANaM nayapramANam, nayasamudAyAtmakatvAddhi syAdvA- 4. nayAbhAso nayapratibimbAtmA, durnaya ityrthH| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayuta] 561, jaina-lakSaNAvalI nirakagatiprAyoyAnupUya'nAma yathA tIthikAnAM nityAnityAyekAntapradarzaka sakalaM gtiH| (dhava. pu. 1, pR. 201; jassa kammassa bAkyam / (ratnAkarA. 7-2, pR. 5) / udaeNa NirayabhAvo jIvANaM hodi taM kammaNirayagadi 1paraspara kI apekSA se rahita naigamAdi nayoM ko tti uccadi / (ghava. pu. 6, pR. 67); jaM NirayanayAbhAsa kahA jAtA haiN| 2 pratipakSa kA nirA-tirikkha-maNussa-devANaM NivattayaM kammaM taM gadiNAmaM karaNa karane vAle nava ko nayAbhAsa kahate haiN| (jaM NirayabhAvaNibattayaM kammaM taM Ni ra ygdinnaamN)| nayuta-caturazItina yutAGgazatasahasrANi eka nayu, (ghava. pu. 13, pR. 363) / 3. jIe udaeNa jIvo tam / (jIvAjI. malaya. va. 178, pa. 345) / Ne ra iyo hoi naraya puDhavIe / sA bhaNiyA narayagaI caurAsI lAkha nayatAMgoM kA eka nayata hotA hai| sesagaImovi emeva // (karmavi. ga. 85) / 4. nayutAna-caturazItiH prayutazatasahasrANi eka nayu- nArakazabdavyapadezyaparyAyanibandhanaM narakagatinAma / tAGgam / (jIvAjI. malaya. va. 178, pR. 345) / (karmasta. go. va. 10, pR. 17) / 5. narakasya caurAsI lAkha prayatoM kA eka nayatAMga hotA hai| gatirnarakagatirAtmano nArakabhAvanimittaM nAmakarmanara - 1. dharmArtha-kAma-mokSakAryakaraNAnnaraH / vishessH| (bha. prA. malA. 2065) / 6. yanimittadharmArtha-kAma-mokSalakSaNAni kAryANi naNanti naya. mAtmano nArakaparyAyaH tannarakagatinAma / (go. ka. ntIti narAH / (ta. vA, 2, 50, 1) / 2. na naye' jI. pra. 33) / 7. yadudayAjjIvo nArakazarIraninRNanti tathAvidhadravya-kSetrAdisAmagrImavApya svargA- pattiko bhavati tannarakagatinAma / (ta vRtti zruta. pavargAdihetusamyagnaya-vinayaparA bhavantItyaci narA 8-11) / mnussyaaH| (saMgrahaNI. de. vR. 1, pR. 3) / 1 jisa karma ke nimitta se jIva ke nArakabhAva1 jo dharma, artha, kAma aura mokSarUpa kAryoM ko le nAraka paryAya-prApta hotI hai use narakagati nAmajAte haiM-unako pArAdhanA karate haiM-ve nara karma kahate haiN| kahalAte haiM / 2 usa prakAra kI dravya-kSetrAdirUpa narakagatiprAyogyAnupUrvyanAma-1. yadA chinnAsAmagrI ko pAkara jo svarga-mokSa prAdi ke kAraNoM yumanuSyastiryagvA pUrveNa zarIreNa viyujyate tadaiva meM samudyata hote haiM unheM nara yA manuSya kahate haiN| naraka bhavaM pratyabhimukhasya tasya pUrvazarIrasaMsthAnAninaraka-1. narAn kAyantIti narakANi / zIto- vRttikAraNaM vigrahagatAvu deti tannarakagatiprAyogyAnuSNAsavadyodayApAditavedanayA narAna kAyanti zabdA- pUya'nAma / (ta. vA.8, 11, 11) / 2. jassa yanta iti narakANi, naNantIti vaa| athavA pApa- kammassa udaeNa NirayagaI gayassa jIvassa viggahakRtaH prANinaH prAtyantikaM duHkhaM naNanti nayantIti gaIe baTmANassa NirayagaipAyoggasaMThANaM hodi taM narakANi / (ta. bA. 2, 50, 2-3) / 2. narAna NirayagaipAyoggANupuvvINAma / (dhava. pu. 6, pR. prANinaH kAyati pAtayati khalIkaroti iti narakaH 76) / 3. narayAuassa udae narae vakkeNa gacchakarma / (dhava. pu. 1, pR. 201) / 3. ko narakaH? mANassa / narayANupubbiyAe tahi~ udamo anna hiM prvshtaa| (ratnamA. 13) / natthi / / (karmavi. ga. 122) / 4. yasya karmaskandha1 asAtAvedanIya karma ke udaya se prApta huI zIta syodayena narakagati gatasya jIbasya vigrahagatau varta. va uSNa prAdi kI vedanA se jo naroM ko-jIvoM mAnasya narakagatiprAyogyasaMsthAnaM bhavati tannarakako-zabda karAte haiM-rulAte haiM ve naraka kahalAte gatiprAyogyAnupUyaM nAma / (mUlA. bu. 12-164) / haiN| prathavA jo pApa karane vAle prANiyoM ko ati- 5. yadyatpUrvazarIrAkAram avinAzya jIvena saha narazaya duHkha ko prApta karAte haiM unheM naraka kahA kAdi yAvadeva bolApakavad gacchati tat (mAnupUrvAkhyaM jAtA hai| nAma) narakAdigatiprAyogyAnupUAdibhedAccaturvinarakagati nAmakarma-1. yannimitta prAtmano nA- gham / (bha. prA. mUlA. 2065) / rako bhaavstnnrkgtinaam| (sa. si. 8-11, 1 jo manuSya athavA tiyaMca prAyu ke kSINa ho jAne ta. vA. 8, 11, 2. yasyA udayaH sakalAzabha- se pUrva zarIra ko chor3akara nAraka paryAya ke prabhikarmaNAmudayasya saMhakArikAraNaM bhavati sA naraka- mukha hotA hai usake pUrva zarIra ke prAkAra ke bane Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakAyu] rahane kA kAraNabhUta jo karma vigrahagati meM udaya ko prApta hotA hai use narakagatiprAyogyAnupUrvyanAma karma kahate haiM / 3 nAraka zrAyu kA udaya hone para mor3a lekara naraka meM jAte hue jIva ke vahAM (mor3a vAlI vigrahagati meM ) narakAnupUrvI kA udaya hotA anyatra ( Rjugati meM ) usakA udaya nahIM hotA / narakAyu - jaM neraiyaM nArayabhavammi tahi gharai upa / jAsu taM nirayAuM haDisariso tassa u vivAgo / / ( karmavi. ga. 64 ) / jo karma nArakI jIva ko udvigna hone para bhI nAraka paryAya meM dhAraNa karatA hai-- use vahAM rokakara rakhatA hai- use narakAyu kahate haiN| / usakA vipAka kATha kI ber3I se samAna hai / narata - dekho nAraka / dravya kSetra kAla-bhAveSvanyonyeSu ca niratAH naratAH / XX X uktaM ca-Na ramaMti jado NiccaM davve khette ya kAla - bhAve ya / praNNoSNehi jamhA tamhA te NArayA bhaNiyA || ( dhava. pu. 1, pR. 202 ) / jo dravya, kSetra, kAla aura bhAva tathA paraspara meM bhI rata (prItiyukta) nahIM hote haiM ve narata (nArakI) kahe jAte haiM / 562, jaina - lakSaNAvalI naratagati - dekho nArakagati / teSAM (naratAnAM ) gatirna ratagatiH / (dhava. pu. 1. pR. 202 ) / naratoM (nArakiyoM) kI gati ko naratagati kahate haiM / naradeva - se keNaTThaNaM bhaMte evaM buccai naradevA ? goyamA je ime rAyANo cAuraMtacakkavaTTI uppaNNasammattA cakkarayaNapahANA NavaNihipaiNo samiddhakosA battIsaMrAyavarasahassANuyAtamaggA sAgaravaramehalAhi patiNo maNussidA se teNaTheNaM jAva naradevA | ( vyAkhyApra. 12, 6, 2, pR. 1764-65) / jo cAturanta cakravartI hokara samyaktva se sahita, cakraratna ke svAmI, nau nidhiyoM ke adhipati, vRddhigata koza (khajAnA) se sahita, battIsa hajAra rAjAnoM se zranugata ra samudra paryanta pRthibI ke pati hote haiM; una manuSyazreSThoM ko naradeva kahA jAtA hai / nartaka - gItAGgapaTaprAvaraNena nRtyavRttyAjIvI nartako nATakAbhinayaraGgartako vA / ( nItivA. 14 - 123, pR. 173) / [nAgakumAra nRtya gIta ke yogya zarIra ko veSabhUSA ke sAtha jo vRtti se zrAjIvikA calAtA hai, zrathavA nATaka kI raMgabhUmi meM nRtya karatA hai use nartaka kahate haiM / nalina - 1. XX X taMpi guNidavvaM / causIdilakkhavAse NaliNaM NAmaM viyANAhi / ( ti. pa. 4 - 267) / 2. pUrvaM caturazItighnaM parvAGgaM paribhA Syate / pUrvAGgatADitaM tattu parvAGgaM parvamiSyate // guNAkAravidhiH so'yaM yojanIyo yathAkramam / uttareSvapi saMkhyAnavikalpeSu nirAkulam // xxx nalinAGgamato'pi ca // nalinaM kamalAGga ca X XXI ( ma.pu. 3,316 - 24 ) / 3. caturazItinalinAGgazatasahasrANi ekaM nalinam / ( jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 178; jyotiSka malaya. vU. 66) / 1 caurAsI lAkha varSoM se guNita nalinAMga pramANa eka nalina hotA hai / 3 caurAsI lAkha nalinAMgoM kA eka nalina hotA hai / nalinAGga - 1. pauma causIdihadaM NaliNaMgaM hodi XXX // ( ti pa 4 - 267 ) / 2. tatto mahAla - yANaM culasIi ceva sayasahassANi / naliNaMgaM nAma bhave XXX // ( jyotiSka 65 ) / 3. caturazItiH padmazatasahasrANi ekaM nalinAGgama / ( jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 178 ) / 4. mahAlatArUpasaMkhyAsthAnAdUrdhvaM mahAlatAnAM caturazItizatasahasrANi nalinAGgaM nAma saMkhyAsthAnaM bhavati / ( jyotiSka malaya. vR. 65) / 1 caurAsI se guNita padma pramANa eka nalinAMga hotA hai / 2 caurAsI lAkha mahAlatA pramANa eka nalinAGga hotA hai / navamI pratimA - navamAsAn preSyerapyArambhaM na kArayatIti navamI / (yogazA. svo viva. 3-148, pR. 272) / nauvIM pratimA kA dhAraka vaha zrAvaka hotA hai jo svayaM to Arambha karatA hI nahIM, para sAtha hI sevakoM se bhI nau mahIne prArambha nahIM karAtA hai / nAgakumAra - 1. ziromukheSvadhika pratirUpAH kRSNAH zyAmA mRdulalitagatayaH zirassu phaNicihnA nAgakumArAH / ( ta. bhA. 4 - 11 ) 2. phaNopalakSitAH nAgAH / ( dhava. pu. 13, pR. 361 ) / 3. nAgakumArA bhUSaNaniyukta nAgasphaTArUpacihnavarA: / (jIvA , Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [nAma nAgnyaparISahajaya] 563, jana-lakSaNAvalI jI. malaya. va. 3, 1, 117) / 4. nAgakumArAH nirbhUSaNavizvapUjyanAranyavrato doSayituM pravRtte / ziromakheSvadhikarUpazobhAH zvetarucayo llitgtyH| cittaM nimitta prabale'pi yo na spazyeta da (saMgrahaNI de. vR. 17) / 5. nageSu parbateSu candAnA- nyaruk saH / / (ana. pa. 6-64) / 8. nAnyaM diSu vRkSeSu vA bhabA nAgA: xxx te ca te nAma jAtyasuvarNavadakalaGkam, paraM viSayibhirazaktakaH kumArA naagkumaaraaH| (ta. va. zruta. 4-10) / zephavikAravabhizca dhatuM na zakyate / taddharatAM para1 jo deva zira va mukha meM adhika sundara, varNa se prArthanaM na bhavati / nAnyaM hi nAma yAcanAvana-jantukRSNa, zyAma, komala va zobhAyamAna gati se sahita ghAtAdidoSarahitamaparigrahatvAt muktiprANAdvitIyaaura zira meM sarpa ke cihna se yukta hote haiM ve nAga- kAraNaM pareSAM bAdhAyA prakArakam / yo munistannAkumAra kahalAte haiN| 5 jo nagoM (parvatoM) yA gnyaM vibhati tasya manasi vikRti!tpadyate, strIrUpacandanAdi vRkSoM para hote haiM unheM nAgakumAra kahA matIvApavitra mRtakarUpasamAnamahanizaM bhAvayati / jAtA hai| brahmacaryamakSuNNaM tasya bhavati / evamacelavratadhAraNaM nAgnyaparISahajaya - dekho acelaparISahajaya / nAgnyaM niSpApaM jJAtavm / (ta. vRtti zruta. 6-6) / 1. jAtarUpavanniSkalaMkajAtarUpadhAraNamazakyaprArthanIyaM 1 nagnatA (nirvastratA) kA dhAraNa karanA utpanna yAcana rakSaNa hiMsanAdidoSavinirmaktaM niSparigrahatvA. hue bAlaka kI nagnatA ke samAna nirdoSa, azakya. nirvANaprApti pratyeka sAdhanamananyabAdhanaM nAnyaM prArthanIya-vastrAdi kI yAcanA se rahita vibhrato manovikriyAviplUtivirahAt strIrUpANya-rakSaNa aura hiMsA prAdi doSoM se rahita; parigraha se tyantA zucikuNaparUpeNa bhAvayato rAtridivaM brahmacarya- rahita hone ke kAraNa nirvANaprApti kA pramukha hetu makhaNDamAtiSThamAnasyAcelavratadhAraNamanavadyamavaganta- tathA anya bAdhAoM se rahita hai| isa nagnatA kA vyam / (sa. si. 6-9) / 2. jAtarUpadhAraNaM dhAraka sAghu mAnasika vikAra se rahita hotA huA nAgnyam / gupti-samityavirodhiparigrahanivRtti-pari. striyoM ke rUpoM ko nirjIva zarIra (zava) ke samAna pUrNabrahmacaryamaprArthikamokSasAvanacAritrAnuSThAnaM yathA- apavitra dekhatA hai| isa prakAra se vaha rAta-dina jAtarUpam asaMskRtamavikAraM mithyAdarzanAviSTavi- akhaNDa brahmacarya kA paripAlana karatA humA nirdoSa dviSTaM paramamAMgalyaM nAnyamabhyupagatasya strIrUpANi acelavrata ko dhAraNa karatA hai-nAmyaparISaha ko nityAzuci-bIbhatsa kuNapabhAvena pazyato vairAgyabhAva. jItatA hai| nAvaruddhamanovikriyasyA'saMbhAvitamanuSyatvasya nAmya- nAntarIyaka-na antarA bhavatIti nAntarIyakam, doSAsaMsparzanAt pariSahajayasiddhiriti jAtarUpadhAra. avinAbhAvItyarthaH / (siddhivi. pa. 43, Ti. 10) / NamuttamaM zreyaHprAptikAraNamityucyate / (ta. bA.6, jo jisake vinA nahIM hotA hai vaha usakA nAnta6, 10) / 3. vAso'zabhaM na vA me'sti necchet rIyaka kahalAtA hai| jaise-agni ke binA na hone tatsAdhvasAdhu vA / lAbhAlAbhavicitratvaM jAnannAgyena vAlA putrAM usakA nAntarIyaka yA avinAbhAvI hai| viplutaH / / (prAva. ni. hari. pa. 618, pR. 403) / nAbhyadhonirgama-1. nAbhyadho nirgamanaM nAbhe4. jAtarUpadhAraNaM nAganya sahanam / (ta. zlo. 6-6; radho mastakaM kRtvA yadi nirgamanaM bhavet / (malA. va. cA. sA. pu.51)| 5. nAgnyaparISahastu na nirupa- 6-77) / 2.xxx nirgamo nAbhyadhaH shirH|| karaNava digambarabhautAdivat / ki tahi ? pravaca. nAbhyathonirgamaHxxx1(mana. gha. 5-47,48) / noktavidhAnena nAgnyam / pravacane tu xxxI (ta. 1 nAbhi ke nIce mastaka ko karake yadi kahIM bhA. siddh.v.h-6)| 7. bhUSAveSavikArazastranicaya- nikalanA par3atA hai to yaha nAbhyadhonirgama nAma kA tyAgAt prazastAkRterbAlasyeva manojajAtavikRtizci. bhojana kA antarAya mAnA jAtA hai| ttasya lajjeti tAm / hitvA mAtRsamAnameva sakalaM nAma-1. namayatyAtmAnaM namyate 'neneti vA nAma / kAntAjanaM pazyata: pUjyo nAnyaparISahasya vijayasta- (sa. si. 8-4) / 2. gati-jAtyAdIn namayatisvajJatApodayaH / / (prAcA. sA. 7-20) / 6. nirgrantha. abhimukhIkaroti saMsAriNaH prApayatIti nAmocyate / la.75 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma] 564, jana-lakSaNAvalI [nAmakSetra (ta. bhA. hri..8-12)| 3. tathA gatyAdi. nAmakarma kahalAtA hai| bhanamanAnnAmayatIti nAma / (bA. pra. TI. nAmakaraNa-1. tatra ca nAmakaraNa karaNamiti 11) / 4. tAMstAnAtmabhAvAn nAmayatIti nAma nAmaiva, nAmno vA karaNaM nAmakaraNam-priyaGkarakarmapudgala dravyam / (anuyo. hari. va. pu. 63) / zubhakAdyabhidhAnadhAnam / yadi vA nAmataHkaraNa 5. nAnA minoti nirvatayatIti nAma / je poggalA nAmakaraNaM yat pUjyanAmApekSayA pUjAdividhAnam / zarIra-saMThANa-saMghaDaNa-baNNa-gaMdhAdikajjakArayA jIva- (uttarA. ni. zA. va. 183, pR. 194); iha nAmaNiviTThA te NAmasaNNidA hoMti tti uttaM hodi| karaNaM karaNamityabhidhAnamAtram / (uttarA. ni. zA. 1.13): NANA miNodi ti nnaam| va. 184) / 2. nAmakaraNamihAbhidhAnamAtraM 'kara. (dhava. pu. 13, pR. 206) / 6. namyate'nena vA- Nam' ityakSaratrayAtmakaM parigRhyate, xxx yadvA ''tmAnaM namayatyapi nAma tat // (ha. pu. 58, tadarthavikale vastuni saGketamAtrataH karaNamiti nAma 217) / 7. nAmayatIti nAma prahvayatyAtmAnaM kriyate tannAmakaraNam / (prAva. bhA. malaya. va. gatyAdyabhimukhamiti, namyate vA prahvIkriyate'neneti 153, pR. 558) / nAma / (ta. bhA. siddha.va. 5-5); namayati prApa- 1'karaNa' isa nAma mAtra ko nAmakaraNa kahA jAtA yati nArakAdibhAvAntarANi jIbamiti nAma / hai| athavA priyaMkara va zubhaMkara Adi nAmoM ke karane athavA jIvapradezasambandhipudgaladravyavipAkasAmarthyAd ko nAmakaraNa jAnanA caahie| pUjya nAma kI yathArthasaMjJA / namayati prahvayatIti nAma, yathA apekSA pUjAdi ke vidhAna ko bhI nAmakaraNa kahA zuklAdiguNopetadravyeSu citrapaTAdivyapadezapravRttiniya- jAtA hai| tasaMjJAheturiti / (ta. bhA. siddha. vR.8-12)| nAmakAyotsarga-khara-paruSAdisAvadyanAmakaraNadvA8.xxx chaTheM kammaM tu bhaNNae nAmaM / taM / reNAgatAtIcArazodhanAya kAyotsargo nAmamAtrakAyocittagarasamANaM jaha hoi tahA nisAmei / / jaha citta so vA naamkaayotsrgH| (malA. va. 7-151) / yaro niuNo aNegarUvAI kUNai ruuvaaii| sohaNama khara va paruSa prAdi sAvadha nAma karane ke dvArA lage sohaNAiM cokkhAcokkhehi vaNNehiM // taha nAmapi ya hae doSoM ke zodhana ke lie jo kAyotsarga kiyA kamma aNegarUvAiM kuNai jIvassa / sohaNamasohaNAI ___ jAtA hai use athavA nAmamAtra kAyotsarga ko nAmaiTThANiTThAI loyassa // gaiyAiesu jIvaM nAmai bheesu / bhaeu kAyotsarga kahA jAtA hai / jaM to naamN| (karmavi. g.66-69)| 6. nAmayatyadhama-madhyottamAsu gatiSu prANinaM prahvIkarotIti nAmakRti-jA sA NAmakadI NAma sA jIvassa vA prajIvassa vA jIvANaM vA ajIvANaM vA jIvassa ca nAma / (paMcasa.caM. svo. 3-1, pR. 33) / 10. ajIvassa ca jIvassa ca ajIvANaM ca jIvANaM ca tathA nAmayati pariNamayatyAtmAnaM testairgatyAdibhiH ajIvassa ca jIvANaM ca ajIvANaM ca jassa NAma paryAya riti nAma / (karnasta. go. va.10, pR. 17) / kIradi kaditti sA NAmakadI nnaam| (Sa. khaM. 4, 11. tathA nAmayati gatyAdiparyAyAnubhavanaM prati pravaNayati jIvamiti nAma / (prajJApa. malaya. va. .. 1, 21-pu. 6, pR. 246) / 23-288, pR. 454; dharmasaM. malaya. vR. 608; eka jIva, eka ajIva, bahuta jIva, bahuta ajIva, prava. sAro. bu. 1250) / 12. gati-jAtyAdi- eka jIva eka ajIva, eka jIva bahuta ajIva. vaicitryakAri citrakaropamam / nAmakarmavipAko'sya bahuta jIva eka ajIva tathA bahuta jIva bahata zarIreSu zarIriNAm / (tri. za. pu. ca. 2, 3, prajAva, ina ATha ma jisakA 'kRti' yaha nAma kiyA 473) / jAtA hai usa sabako nAmakRti kahA jAtA hai| 1 jo jIva ko namAtA hai-gati Adi ke prati nAmakSetra-jIvAjIbubhayakAraNaniravekkho appAnamrIbhUta karatA hai-use nAmakarma kahA jAtA hai| Namhi payaTTo khettasaddo NAmakhettaM / (dhava. pu. 4, 2 jo saMsArI prANiyoM ko gati-jAti prAdi ke pR.3) / abhimukha karatA hai- unheM prApta karAtA hai-vaha jIva, ajIva va ubhaya kAraNoM se nirapekSa apane Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAcatuvizati] 565, jaina-lakSaNAvalI [nAmanikSepa prApa meM pravRtta kSetra' zabda ko nAmakSetra kahA kasyacijjIvasaMjJA vidhIyate sa nAmajIvaH / (ta. jAtA hai| vRtti dhuta. 1-5) / nAmacatuvizati-tatra nAmacaturviMzatiH jIvasya 1 jIvana guNa kI apekSA na karake jisa kisI ajIvasya vA yasya caviMzatiriti nAma kriyate, padArtha kA 'jIva' aisA nAma rakhane ko nAmajIva catavizatyakSarAvalI vaa| (prAva. ni. malaya. va. kahate haiN| 2 nAma aura saMjJAkarma ye samAnArthaka 1068) / zabda haiN| cetana athavA acetana dravya kA 'jIva' jisa kisI cetana yA acetana padArtha kA 'caturvizati' aisA jo nAma kiyA jAtA hai use nAmajIva kahA aisA nAma kiyA jAtA hai use athavA 'cavizati' jAtA hai| ina akSaroM kI paMkti ko nAmacaturvizati kahate haiN| nAmadika-tatra sacittAdevyasya digityabhidhAnaM micchedanA-sacitta-acittadavvANi aNNehito nAmadika / (prAcArA. ni. zI.va. 40, pR. 12) / pudha kAUNa saNNA jANAvedi tti nnaamcchednnaa| sacitta yA pracitta dravya kA 'dika' aisA nAma rakhane (dhava. pu. 14, pa. 435) / ko nAmadika kahate haiN| sacitta acitta dravyoM ko dUsaroM se alaga karake nAmadravya-1. yasya jIvasyAjIvasya vA nAma caMki saMjJA jatalAtI hai, ataH use nAmacchevanA kriyate dravyamiti tannAmadravyam / (ta. bhaa.1-5)| kahate haiN| 2. nAmadravyaM yasya cetanAvato'cetanasya vA dravyamiti nAmajina-1.NAmajiNA jinnnnaamaa| (caityavanda- nAma kriyate / (ta. bhA. siddha.va. 1-5) / 1) / 2. jiNasaddo nnaamjinno| (Sava. 1 jisa jIva yA ajIva kA 'dravya' aisA nAma pu. 6, pR. 6) / kiyA jAtA hai use nAmadravya kahate haiN| 1 jina ke nAmoM ko nAmajina kahate haiN| 2 'jina' nAmadharma-jIvassAjIvassa va annatthavivajjiyassa zabda ko nAjina kahA jAtA hai| jasseha / dhammo NAma kIrai sa nAmadhammo tadakkhA nAmajIva-1. jIvana gUNamanapekSya yasya kasya- vA // (dharmasaM.hari. 28) / cinnAma kriyamANaM naamjiivH| (sa. si. 1-5) / dharma ke anvartha se rahita jisa kisI jIva yA ajIva 2. nAma saMjJAkarma ityanarthAntaram / cetanAvato'ceta- padArtha kA 'dharma' aisA nAma kiyA jAtA hai use nasya vA dravyasya jova iti nAma kriyate sa nAma- nAmadharma kahate haiM / athavA dharma ko saMjJA (nAma) ko jiit| (.bhA 1-5) / 3. nAstava jIva: hI nAmadharma jAnanA caahie| jIvazabda ityrthH| xxx tatra yo jIva iti nAmanamaskAra-nAmanamaskAro yasya kasyacinnazabdaH pravartate sa nAmajIva: / xxx jIva ityayaM maskAra iti kRtA sNjnyaa| (bha. prA. vijayo. dhvaniH taccedvAcyo'rtho nAmatayA niyujyate sa nAma- 753) / jIva iti / 'saH' ityanena tatra cetanAvatyacetane vA jisa kisI kA 'namaskAra' aisA jo nAma kiyA yadacchayA yo jIvazabdo niyuktastaM vyapadizati sa jAtA hai vaha nAmanamaskAra kahalAtA hai| zabdo nAmajIva ityucyate / na tadvastUpAdhika iti / nAmanikSepa-1. atadguNe vastuni saMvyavahArArtha (ta. bhA. hari. va.1-5) / 4. nAmaiva jIvo nAma- pUruSAkArAnniyujyamAnaM saMjJAkarma nAma / (sa. si. jIvaH yo'yaM jIva iti dhvaniH, ayaM ca yasya kasya- 1-5) / 2. nAma saMjJAkarma ityanAntaram / (ta. cida vastuno vAcakaH sa nAmajIvo'bhidhIyate / x bhA. 1-5) / 3. pajjAyANabhidheyaM ThimaNNatthe xx sa ityanena cetanAvatyacetane vA yadRcchayA tayatthaniravekkhaM / jAicchinaM ca nAmaM jAvadavvaM ca yo jIvazabdo niyuktastaM vyapadizati sa zabdo nAma pAeNaM / / (vizeSA. 25) / 4. yadvatthano'bhidhAnaM jIva iti / etaduktaM bhavati- sa eva zabdo jIva jAti-rUpAdiparyAyaprabhedAnusaraNasvabhAvaM tannAma, ityucyate tadvastupAdhika iti, arthAbhidhAna-pratyayA- namanaM prahvitvamiti, vastu namanAt-prativastu namastulyanAmadheyA iti nyAyAt / (ta. bhA. siddha. va. nAt bhavanAdityarthaH / (uttarA. cU. pR. 10) / 1-5, pR. 45-46) / 5. jIvanaguNaM vinApi yasya 5. nIyate gamyate'nenArthaH, namati vA'rthamabhimukhI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmanikSepa] 566, jaina-lakSaNAvalI [nAmapiNDa karotIti nAma / xxx nimittAntarAnapekSaM (paramA. ta. 1-6) / 18. vastunyatadguNe khalu saMjJAkarma nAma / nimittAdanyanimittaM nimittAntaram, saMjJAkaraNaM jino yathA naam| (paMcAdhyA. 1, tadanapekSya kriyamANA saMjJA nAma ityacyate / yathA 742) / paramaizvayaMlakSaNendanakriyAnimittAnta rAnapekSaM kasya- 1 nAma ke anusAra vastu meM guNa na hone para bhI cit 'indra' iti nAma / (ta. vA. 1, 5, 1) / vyavahAra ke lie jo puruSa ke prayatna se nAmakaraNa 6. tatra nimittAntarAnapekSaM saMjJAkarma nAma / (laghIya. kiyA jAtA hai, ise nAmanikSepa kahA jAtA hai| svo. vi. 74) / 7. yasya kasyacit anidiSTa- 3 anya artha meM vartamAna paryAyavAcaka zabdoM se jo vizeSasya nimittAntarAnapekSa saMjJAkarma nAma / nahIM kahA jA sakatA hai aisA vivakSita artha se (siddhivi. svo. vi. 12-2) / 8. yadvastuno'bhi- nirapekSa jo icchAnusAra nAmakaraNa kiyA jAtA hai ghAnaM sthitamanyArthe tadarthanirapekSam / paryAyAnabhi- use nAmanikSepa kahate haiN| jaise kisI bhataka gheyaM (ca) nAma yAdRcchikaM ca tathA / (prAva. hari. (naukara) ke putra kA 'indra' nAma / use indra ke paryAyavR. pR.4 ud.; anuyo. hari. va. pR. 6 ud.; bAcI zaka-purandara prAdi zabdoM se nahIM kahA jA prAva. malaya. va. 1. 5 ud.)| 6. jAtAveva tu sakatA hai| kAraNa ki anvarthaka rUpa se vaha devendra. yatsaMjJAkarma tannAma manyate / tasyAmaparajAtyAdi- rUpa prathaM meM vartamAna hai| nimittAnAmabhAvataH // guNe karmaNi vA nAma saMjJA- nAmanibandhana-jassa NAmassa vAcagabhAveNa pava. karma tatheSyate / guNakarmAntarAbhAvAjjAterapyanapekSa- ttIe jo prattho prAlaMbaNaM hodi so NAmaNibaMdhaNaM NAt // (ta. zlo . 1, 5, 4-5, pa. 66); tene- NAma / (dhava. pu. 15, pR. 2) / cchAmAtrataMtra yatsaMjJAkarma tadiSyate / nAmAcAyanaM jisa nAma kA vAcakasvarUpa se pravatti meM jo artha jAtyAdinimittApannavigraham // siddhe hi jAtyAdi- pAlambanIbhUta hotA hai usakA nAma nAmanibandhana hai| nimittAntare vivakSAtmanaH zabdasya nimittAta saMvyava. nAmanirdeza-nAmanirdezo yasya nirdeza iti nAma hAriNAM nimittAnta rAnapekSaM saMjJAkarma nAma ityAhu- kriyate, nAmno vA nirdezo yathA ayaM jinabhadra rAcAryAH / (ta. ilo. 1, 5, 53, pR. 111) / ityAdyabhidhAnavizeSabhaNanaM / (prAva. ni. malaya. va. 10. saMjJAyAH kriyA saMjJAkriyA saMjJAkarma, nAmakaraNam 140) / ityarthaH, anena dhvaninA vastvidaM pratipAdyata iti jisakA nirdeza' yaha nAma kiyA jAtA hai use yAvata / (ta. bhA. siddha. vR. 1-5) / 11. yA nAmanirdeza kahate haiM, athavA nAma ke nirdeza ko nAma nirdeza kahA jAtA hai| jaise-yaha jinabhadra hai, isa kasyacit paMjJA tannAma parikIrtitam / / (ta. sA. prakAra nAmavizeSa kA khnaa| 1-10) / 12. tadanapekSaM (nimittAntarAnapekSaM) nAmapada-nAmapadaM nAma gauDo'ndhro dramila iti yat saMjJAkama saMjJAkaraNamicchAvazAttannAma / (nyAya- goDAndhradramila bhaassaa-naam-dhaamtvaat| (dhava. pu. 1, ku. 74, pR. 874) / 13. pratadguNeSu bhAveSu pR.77)| vyavahAraprasiddhaye / yatsaMjJAkarma tannAma narecchAvaza- gauDa, andhra aura dramila ye nAmapada haiM, kyoki ye vartanAt // (upAsakA. 825) / 14. yasya kasya- gauDa, andhra maura mila bhASA ke nAmake prAzrita haiN| cida vastuno vyavahArArthamabhidhAnaM nimittasavyapekSaM nAmapiNDa-goNNaM samayakayaM dA jaM vAvi havejja anapekSa vA yat saMketyate tannAma / (sanmati. abhaya. tadubhayeNa kayaM / taM viti nAmapiNDaM xxx // 7.6, pR. 379) / 15. jIvAjIvobhayeSTArthajAti- (piNDani. 6; prodhani. 333) / drvy-gunnkriyaa| nAmotpatti nimittAnapekSaM yannAma 'piNDa' isa prakAra kA jo nAma gauNa, samayakRta, tanmatam / / (prAcA. sA. 6-5) / 16. atadguNe ubhayakRta athavA anubhayaja hai use nAmapiNDa kahA vastuni saMvyavahArapravartananimittaM puruSAkArAta haTA- jAtA hai| gauNa se abhiprAya hai dravya, guNa athavA niyujyamAnaM saMjJAkarma nAma / (ta. vRtti zruta. 1, kriyArUpa guNa se siddha / jaise-sajAtIya-vijAtIya 5) / 17. atadguNe vastuni saMjJAkaraNaM naam| kaThina dravyoM kA ekatrIkaraNarUpa piNDa / yaha guNa Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmapuruSa] 567, jaina-lakSaNAvalI [nAmabhAva se niSpanna (anvarthaka) piNDa nAma hai| prAcArAMga karmodayata: parasparaM baddhAnAM zarIra pUdagalAnAM snehameM drava dravyarUpa jala ko bhI piNDa kahA gayA hai| madhikRtya yA sparddhakaprarUpaNA sA nAmapratyayaspaddhakayaha samayakRta piNDa nAma hai| bhikSa yA bhikSuNI prruupnnaa| (paJcasaM. malaya. va. ba. ka. 16,pa. kisI gahastha ke ghara jAkara jisa gaDapiNDa yA 21) / prodanapiNDa ko prApta karate haiM vaha ubhayakRta (gauNa 1zarIranAmakarma ke udaya se paraspara meM bandhako va samayakRta) piNDa nAma hai| yaha anvarthaka bhI hai prApta pudagaloM ke sparddhakoM kI prarUpaNA karane ko aura prAgamaprasiddha bhI hai| kisI puruSavizeSa kA nAmapratyayasparddhakaprarUpaNA kahate haiN| zarIrAvayavoM ke samadAya kI vivakSA ke vinA nAmapratyAkhyAna-ayogyaM nAma noccArayiSyA'piNDa' yaha nAma karanA yaha anubhayaja 'piNDa' kahA mIti cintA nAmapratyAkhyAnam / (bha. prA. vijayo. jaaygaa| kAraNa ki usameM na anvarthakatA hai aura na prAgamaprasiddhatA bhI hai| isa taraha ukta cAroM maiM pAge ayogya nAma kA uccAraNa nahIM karUMgA, prakAra ke piNDa ko nAmapiNDa kahA jAtA hai| isa prakAra kA vicAra karane ko nAmapratyAkhyAna nAmapUruSa-nAma iti saMjJA, tanmAtreNa puruSo nAma- kahate haiN| puruSaH, yathA ghaTa: paTa iti / yasya vA puruSa iti nAmapramANa-se ki taM nAmapamANe ?, 2 jassa NaM nAmeti / (sUtrakR. ni. zI. va. 1-55) / jIvassa vA ajIvassa vA jIvANaM vA ajIvANaM vA nAma mAtra se jo puruSa hai, athavA jisakA 'puruSa' tadubhayassa vA tadubhayANaM vA pamANetti nAma kajjai yaha nAma hai, use nAmapuruSa kahA jAtA hai| se taM NAmapamANe / (anu yo. sU. 130, pR. 144) / nAmapUjA--- nAmoccArya jinAdInAM svaccha deze eka jIva, eka ajIva, bahuta-bahuta jIva, bahuta-bahuta kvacijjanaH / puSpAdIni vikIryante nAmapUjA bhave ajIva, eka-eka jIva-jIva, athavA bahuta-bahuta dsau|| (dharmasaM. zrA. 6-87) / jIva-jIva, inameM se jisa kA 'pramANa' yaha nAma arahanta prAdi ke nAmoM kA uccAraNa karake puSpa kiyA jAtA hai vaha nAmapramANa kahalAtA hai| prAdi ke arpaNa karane ko nAmapUjA kahate haiN| nAmabandha-jo so NAmabaMdho NAma so jIvassa vA. nAmapratikramaNa-1. ayogyanAmnAmanuccAraNaM nAma ajIvassa vA jIvANaM vA, ajIvANaM vA, jIvassa ca pratipratikramaNam / tahiM dArigA sAmiNI ityAdika ajIvassa ca, jIvassa ca ajIvANaM ca, jIvANaM ca mayogyaM nAma / (bha. prA. vijayo. 116, pR. 275); ajIbassa ca, jIvANaM ca ajIvANaM ca jassa NAmaM bhaTTiNI bhaTridArigA ityAdyayogyanAmoccAraNaM kRta kIradi baMgho tti so samvo NAmabaMdho NAma / (SaTkhaM. vatastatpariharaNaM nAmapratikramaNam / (bha. prA. 5, 6, 7-dhava. pu. 14, pR. 4) / vijayo. 421, pR. 615) / 2. nAmapratikramaNaM eka jIva; eka ajIva, bahuta jIva, bahuta ajIva, pApahetUnAmAtIcArAnnivartanaM pratikramaNadaNDakagata eka jIva eka ajIva, eka jIva bahuta ajIva, zabdoccAraNaM vA / (malA. va. 7-115) / bahuta jIva eka ajIva, bahuta jIva bahuta ajIva, 1 bhaTTinI (svAminI) va bhaTTinIdArikA prAdi ina pATha meM se jisakA 'bandha' yaha nAma kiyA jAtA ayogya nAmoM kA uccAraNa nahIM karanA, athavA hai use nAmabandha kahate haiN| uccAraNa karane para usakA parihAra karanA, ise nAmapratikramaNa kahate haiN| nAmabandhaka-NAmabaMdhayA NAma 'baMdhayA' idi saho nAmapratyayasparddhakaprarUparaNA-1. sarIraNAmakamma jIvAjIvAdiabhaMgesu payato / (dhava. pu. 7, ssa udaeNaM paropparaM baddhANaM poggalANaM phaDaDagaparU- pR. 3) / vaNA nnaampccyphddddgpruuvnnaa| (karmapra. cU. ba jIvAjIvAdi pATha bhaMgoM meM jinakA 'bandhaka' yaha ka. 21, pR. 54) / 2. tathA nAmapratyayasya-bandhana- nAma kiyA jAtA hai unheM nAmabandhaka kahate haiN| nAbhanimittasya zarIradezasparddhakasya prarUpaNA nAma- nAmabhAva-bhAvasaddo bajjhatthaNiravevakho appANamhi prtysprddhkprruupnnaa| ayamarthaH-zarIrabandhananAma- ceva payaTTo NAmabhAbo hodi / (dhava. pu. 5 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmamaMgala] 568, jaina-lakSaNAvalI [nAmasatya 183); bhAbasaddo NAmabhAvo NAma / (ghava. pu. pu. 14, pR. 52) / 12, pu. 1) / ___vargaNA' yaha zabda nAmavargaNA kahalAtA hai| bAhya artha kI apekSA na rakhate hue apane prApa meM nAmavedanA-paTTavihabajjhatthANAlaMbaNo veyaNAsaddo hI pravatta 'bhAva' zabda ko nAmabhAva kahA jAtA hai| NAmaveyaNA / (dhava. pa. p.5)| nAmamaMgala-1. arahANaM siddhANaM prAiriya-uva- pATha prakAra ke bAhya (jIvAjIvAdi) artha kA jjhayAisAhaNaM / NAmAI NAmamaMgalamuhiTTha bIya- mAlambana na karane vAle 'vedanA' zabda ko nAmarAehiM / / (ti. pa. 1-16) / 2. egammi aNegesu vedanA kahate haiN| va jIvahavve va tasvivakkhe vA / maMgalasannA niyatA nAmavata-nAmavrataM kasyacida vratamiti kRtA sNjnyaa| taM sannAmaMgalaM hoi|| (bRhatka. bhA. 6) / 3. tatra (bha. prA. vijayo. 1185) / yat jIvasyAjIvasyobhayasya vA maGgalamiti nAma. kisI padArtha kI jo vata' aisI saMjJA kI jAtI hai kriyate tannAmamaGgalam / (prAva. hari. va. 1, pR. use nAmavata kahA jAtA hai| 4) / 4. tattha nAmamaMgalaM nAbha NimittaMta raNirave- nAmazruta-se ki taM nAmasumaM? 2 jassa NaM kkhA maMgalasaNNA / (dhava. pu. 1, pR. 17); bacca. jIvassa vA jAva suetti nAmaM vajaha se taM nAmasthaNiravekkho maMgalasaddo NAmamaMgalaM / (dhava. pu. 1, sugraM / (anuyo. sU. 30) / pR. 16) / 5. tatra maGgalamiti nAmava naamngglm| eka jIva, eka ajIva, bahuta jIva, bahuta ajIva, (uttarA. ni. zA. va. pR. 2) / eka-eka jIva-ajIva athavA bahuta-bahuta jIva1 arahaMta Adi pAMca parameSThiyoM ke nAmoM ko prajIva; inameM se jisakA 'zrata' yaha nAma kiyA nAmamaMgala kahate haiN| 2 eka jIvadravya, aneka jIva jAtA hai use nAmata kahate haiN| dravyoM athavA unake vipakSabhUta eka-aneka ajIva nAmasatya-1. nAmasaccaM nAma jaM jIvassa ajIdravyoM meM jo 'maMgala' yaha saMjJA niyata hai use saMjJA- vassa vA saccamiti nAma kiiri| (dazave. ca. pa. maMgala yA nAmamaMgala kahA jAtA hai| 236) / 2. tatra sacetanetaradravyasyAsatyapyarthe yada nAmalakSaNa-1. lakkhaNamiha jaM NAma jassa va vyavahArArtha saMjJAkaraNa tannAmasatyama, indra ityAdi / lakkhijjae va jo jeNaM / (vizeSA. bhA. 2645) / (ta. vA. 1,20, 12, pR.75; dhava. pu. 1, pR. 117; 2. lakSaNamiti yannAma yadabhidhAnaM varNavinyAso cA. sA. pa. 29 kAtike. TI. 368) / 3. dazadhA vA tannAmalakSaNam, lakSyate'neneti kRtvA, yasya vA satyasadbhAve nAmasatyamudAhRtam / indrAdivyavahArArtha padAryasya lakSaNamiti saMjJA vidhIyate sa nAmalaNam, yat saMjJAkaraNaM hi tat // (ha. pu. 10,68) / 4. prabhedAt, yo vA agnyAdiryena nAmnA cihnyte| nAmasatyaM nAma kulamavardhayannapi kulavarddhana ityu(vizeSA. bhA. va. 2645-ni. 751) / cyate, dhanamavardhayannapi dhanavardhana ityucyate, ayakSazca jisa kisI vastu kA 'lakSaNa' aisA nAma kiyA yakSa iti / (dazavaM. ni.hari. va. 208, pR. 273) / jAtA hai use, athavA jisa (lakSaNazabda) ke dvArA 5. indrAdisaMjJA svapravRttinimittajAti-guNa-kriyApadArtha lakSita hotA hai use bhI nAmalakSaNa kahate haiN| dravyanirapekSA tacchabdAbhidheyasambandhapariNatimAtreNa nAmalezyA-lessAsaddo nnaamlessaa| (Sava. pu. vastunaH pravRttA nAmasatyam / (bha. prA. vijayo. va 16, pR. 484) / malA. TI. 1163) / 6. vyavahAraprasiddhayarthamarthA'lezyA' zabda ko nAmalezyA kahA jAtA hai| bhAvo[ve]'pi laukikH| kRtaM nAma mataM nAmasatyaM nAmaloka-NAmANi jANi kANici suhAsuhANi candrAdivannuSu / / (prAcA. sA. 5-26) / 7. yathA bariNAmalogaM viyANAhi annNtjinndesidN| bhaktAdinAma dezAdyapekSayA satyaM bhavati tathA panarapya(malA. 7-45) / nirapekSatayava saMvyavahArAthaM kasyacitprayUktaM saMjJAkarma loka meM jo kucha bhI zubha-azubha nAma haiM unheM nAma- nAmasatyam / yathA kazcitpuruSo jinadatta iti / (go. loka jAnanA caahie| jI. ma.pra. va jI pra. TI. 223) / nAmavargaNA-vaggaNAsaho NAmavaggaNA / (ghava. 1jIva athavA ajIva kA jo 'satya' aisA nAma Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmasama] 569, jaina-lakSaNAvalI [nAmasparza kiyA jAtA hai use nAmasatya kahate haiN| 2 artha ke sAmAyikaM nAma xxx athavA jAti-dravya-guNana hone para bhI sacetana va acetana dravya kA vyavahAra kriyAnirapekSaM saMjJAkaraNaM sAmAyikazabdamAnaM [vA] ke lie jo nAmakaraNa kiyA jAtA hai vaha nAma- nAmasAmAyikaM nAma / (malA. va. 7-17; ana. satya kahalAtA hai| jaise indanakriyA ke prabhAva meM gha. svo. TI. 8-16) / 3. zubhe'zubhe vA kenApi bhI kisI kA 'indra' yaha nAma / prayukte nAmni mohataH / svamavAgla kSaNa pazyanna rati nAmasama-nAnA minotIti nAma / praNegehi payA. yAmi nAratim / / (ana. gha. 8-21) / 4. iSTArehi pratthaparicchitti NAmabhedeNa kaNadi tti egAdi- niSTa nAmasU rAga-dveSanivattiH sAmAyikamityabhidhAnaM akkharANa bArasaMgANimogANaM majjhaTridadavasUdaNANa- vA nAmasAmAyikam / (go. jI. jI. pra. TI. viyappA pANamidi vattaM hodi / teNa NAmeNa dava- 367-68) / 5. tattha iTANi?NAmesu rAyasudeNa samaM saha badi uppajjadi tti sesaairiesu| dosaNivattI sAmAiyamidi ahihANaM vA NAmasATidasudaNANaM NAmasamaM / (ghava. pu. 6, pR. 260); mAiyaM / (aMgapa. 3-13, pR. 305) / / buddhivihUNapUrisabheeNa egakkharAdIhi UNakadimaNi- 1 kisI jIvAdi padArtha kI nimitta kI apekSA na yogo jANA miNodIdi vappattIdo NAmamidi karake jo 'sAmAyika' aisI saMjJA kI jAtI hai use bhnnnnde| teNa saha vaTTamANo bhAvaka digraNiyogo nAmasAmAyika kahA jAtA hai| 2 iSTa aura aniSTa NAmasamaM NAma / (dhava. pu.6, pa. 266); pAiriya- nAmoM ko sUna karake unameM rAga yA dveSa ke nahIM pAdamUle bArahaMgasahAgamaM soUNa jassa ahilappa- karane ko nAmasAmAyika kahate haiN| athavA jAti, sthavisayaM ceva sudaNANaM samuppaNNaM so nnaamsmN| dravya, gaNa va kriyA kI apekSA na karake jo 'sAmA(dhava. pu. 14, pR. 8) / yika' saMjJA kI jAtI hai use nAmasAmAyika jAnanA jo nAnArUpa se jAnatA hai use nAma kahA jAtA caahie| hai| abhiprAya yaha hai ki nAmabheda se jo aneka nAmastava-1. caturviMzatitIrthakarANAM yathArthAnuprakAra se artha kA paricchedana karatA hai usako nAma garaSTottarasahasrasaMkhyAmabhiH stavanaM catuvizatikahate haiN| tadanusAra eka-do prAdi akSarasvarUpa naamstvH| xxx athavA jAti-dravya-guNabAraha aMgoM ke anayogoM ke madhyavartI jitane dravya- kriyAnirapekSaM saMjJAkarma catavizatimAtra nAmastavaH / zrutajJAna ke bikalpa haiM unheM nAma jAnanA caahie| (malA.va. 7-41) / 2. aSTottarasahasrasya nAmnAisa nAmarUpa dravyazrata ke sAtha zeSa prAcAryoM meM varta- manvarthamahatAm / vIrAntAnAM niruktaM yatso'tra nAmamAna yA utpanna hone vAlA zrutajJAna nAmasama stavo mataH // (mana. pa. 8-36) / kahalAtA hai| 1caubIsa tIrthaMkaroM kA eka hajAra pATha sArthaka nAmoM nAmasaMkrama-saMkamasaddo nnaamsNkmo| (dhaba. pu. se jo stavana kiyA jAtA hai vaha nAmastava kahalAtA 16, pR. 336) / hai| athavA jAti, dravya, gaNa aura kriyA kI apekSA 'saMkrama' zabda ko nAmasaMkrama kahA jAtA hai| na rakhakara jo 'caturvizati' mAtra nAmakaraNa kiyA nAmasaMkhyA-se kiM taM nAmasaMkhA ? 2 jassa NaM jAtA hai use nAmastava jAnanA caahie| jIvassa vA jAva se taM naamsNkhaa| (anuyo. sU. nAmasthApanA[sthAna]--nAmasthApanA [sthAnaM] yo 146, pR. 230) / yasya nAmna: pro yogya ityrthH| (uttarA. cU. pR. eka jIva va eka ajIva prAdi meM se jisakA 240) / 'saMkhyA' aisA nAma kiyA jAtA hai use nAmasaMkhyA jo sthAna jisa nAma ke yogya hai use nAmasthAna kahate haiN| kahate haiN| nAmasAmAyika-1. nimittanirapekSA kasyaci- nAmasparza-jo so NAmaphAso NAma so jIvassa jjIvAderadhyAhitA saMjJA sAmAyikamiti nAmasAmA- vA, ajIvassa vA, jIvANaM vA, ajIvANaM vA, yikam / (bha. prA. vijayo. 116) / 2. zubhanA- jIvassa ca prajIvassa ca, jIvassa ca ajIvANaM ca, mAnyazubhanAmAni ca zrutvA rAga-dveSAdivarjanaM nAma- jIvANaM ca ajIvassa ca, jIvANaM ca majIvANaM ca Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAjIva] 600, jaina-lakSaNAvalI [nAraka jassa NAma kIradi phAsetti so samvo NAmaphAso ca nAmAvazyakam, paavshykaabhidhaanmityrthH| (anu. NAma / (SaTkhaM. 5, 3, 6-pu. 13, pR.8)| yo. hari. va. p.6)| eka jIva va eka ajIva Adi pATha meM se jisakA eka jIva, eka ajIva, bahuta jIva, bahuta ajIva, 'sparza' aisA nAma kiyA jAtA hai use nAmasparza donoM eka-eka tathA donoM bahata-bahata; inameM se kahate haiN| jisakA 'mAvazyaka' aisA nAma kiyA jAtA hai use nAmAjIva-ajIva iti nAma yasya cetanasyA- nAmAvazyaka kahate haiN| cetanasya vA kriyate sa nAmAjIvaH / (ta. bhA siddha. nAmAsaMkhyAta-NAmAsa khejjayaM NAma jIvAjIbagha. 1-5) / missasarUveNa vidaabhaMgAsaMkhejANa kAraNaNirave. jisa cetana va acetana padArtha kA 'ajIva' aisA kvA saNNA / (dhava. pu. 3, pR. 123) / nAma kiyA jAtA hai use nAmagrajIva kahate haiN| jIva, ajIva aura mizrarUpa se sthita pATha saMyogI nAmAnanta-NAmANaMtaM jIvAjIva missadadhvassa bhaMgoM meM jisako 'asaMkhyAta' aisI saMjJA kI jAtI kAraNaNiravekkhA saNNA praNaMtA idi| (dhava. pu. 3, hai use nAmAsaMkhyAta kahate haiN| nAmAnava-nAmAsravo yasya prAsrava iti nAma kRtaM jIva, ajIva aura mizra dravya kI jo kAraNa kI sa nAmAsravaH / (ta. bhA. siddha.va. 1-5) / apekSA binA 'ananta' aisI saMjJA kI jAtI hai use jisakA 'prAstrava' aisA nAma kiyA gayA hai use nAmAnanta kahate haiN| nAmAtraba kahate haiN| ga-1. nAmassa joDaNuprogo ahavA nAmottara-tatra nAmottaramiti nAmaiva, yasya vA jssaabhihaannmnnuprogo| nAmeNa va jo joggo jogo jIvAdeuttaramiti nAma kriyate / (uttarA. ni. zA. NAmANupogo so / / (vizeSA. 1366) / 2. nAmA- va. 1. pu. 3) / nuyogo yasya jIvAderanuyoga iti nAma kriyate, 'uttara' isa nAma ko hI nAmottara kahA jAtA hai| nAmno vA anuyogo nAmAnuyogo nAmavyAkhyA, yadi athavA jisa kisI jIvAdi kA 'uttara' aisA nAma vA nAmnA'nurUpo yogo naamaanuyogH| (prAva. ni. kiyA jAtA hai use nAmottara kahate haiM / malaya. vR. 126) / nAmopakrama-tatra nAmatazciratarakAlabhAvinaH sanni1 nAma kA jo anuyoga hai use nAmAnuyoga (nAma. hitakAla eva karaNaM nAmopakramaH / (uttarA. ni. vyAkhyA) kahate haiM / athavA jisakA 'anuyoga' aisA zA. va. 1-28, pR. 31) / nAma hai use nAmAnayoga kahA jAtA hai| nAma ke ciratara kAla meM hone vAle kArya ke nikaTavartI kAla anurUpa yoga bhI nAmAnuyoga kahalAtA hai| meM karane ko nAmopakrama kahate haiN| nAmAntara-NAmaMta rasaddo bajjhatye mottUNa appA- nAraka- dekho narata / 1. narakeSu bhavA nArakAH / Namhi pytttto| (dhava. pu. 5, pR. 1-2) / (ta. bhA. 3-3; ta. vA. 2,50, 3) / 2. Na rabAhya artha ko chor3akara apane Apa meM pravatta 'antara' maMti jado Nicca dave khette ya kAla-bhAve ya / zabda ko nAmaantara kahate haiM / aNNoNehi ya NiccaM tamhA te NArayA bhaNiyA / / nAmAlpabahutva -appAbahuprasaddo NAmappAbahuaM / (prA. paMcasaM. 1-60; dhava. pu. 1, pR. 202 ud.; (dhava. pR.5, pR. 241) / go. jI. 147) / 3. narAn kAyantIti narakAsteSu 'pralpabahatva' isa zabda ko nAmapralpabahatva khaa| bhavA naarkaaH| (prAva. ni. hari. va. 628, pa. jAtA hai| 251) / 4. narAn kAyantIti narakAH, yogyatayA nAmAvazyaka-1. se ki taM nAmAvassayaM? 2 zabdayantItyarthaH, teSu bhavA naarkaaH| (nandI. hari. jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANaM vA va. pR. 26) / 5 nArakA: zarkarAsanniviSToSTritAajIvANaM vA tadubhayassa vA tadubhayANaM vA prAvassa- kRtayaH, teSu bhavA: atiprakRSTa duHkhopetA: prANino etti nAma kajjai se taM naamaavssyN| (anuyo. sU. naarkaaH| (ta. bhA. siddha. vR. 1-22) / 6. na 6) / 2. tatra nAma abhidhAnam, nAma ca tadAvazyakaM ramante mahAduHkhA ye drvyaadictussttye| ye parasparato Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAraka] 601, jaina-lakSaNAvalI nArakadravyAvIcImaraNa dInA nArakAste niruupitaaH|| (paMcasaM. amita. ko nAraka prAya ke rUpa meM grahaNa kiyA hai ve dravya 1-137) / 7. narAnupalakSaNAttirazco'pi, yogya- pratyeka samaya meM nirantara marate haiM-niSekakrama tAnatikrameNa kAyantyAkArayantIti nArakAH sImanta. se kSINa hote haiM. isI kA nAma nArakakAlAvIcikAdayasteSa bhavAH nArakAH narakAyanarakagatyAdikarmo- maraNa hai| dayavazavartinaH / (saMgrahaNI de. vR. 1, pR. 2) / nArakakhettAvIcimaraNa-je NaM Ne raiyA Nera iyac.xxx ye na ramante--prItiM na bhajante na khette vadramANA jAI davAiM ra iyAuyattAe gahisukhyanti pranyonyazca parasparaM ca na ramante, tasmAtta tAI tAI dabyAI prAvIci aNusamayaM giratara mara. naratAH, naratA eba nAratAH, svAthikA vidhAnAt, tIti kaTaTa ra iya khettAbIcimaraNaM / (uttarA. ca. iti bhaNitA: puurvsuuribhiH| XXX gatinAma- 5, pR. 127) / karmottaraprakRtivikalpo nArakagatinAmakarma, tadu- nArakakSetra meM vartamAna nArakI jIvoM ne jina dravyoM dayAjjAnA: naarkaaH| athavA narAn kAyanti kada- ko narakAya ke rUpa meM grahaNa kiyA hai ve pratyeka thaMyanti klezayantIti narakANi adhobhUmigatasImantA- samaya meM nirantara marate haiM-niSeka krama se nirjIrNa dibilAni, teSu bhavAH nArakAH, sahaja zArIra-mAnasA hote haiM, isI ko nArakakSetrAvIcImaraNa kahA gantuka-kSetrarduHkhainirantarasaMklezitapariNAmAH bahvA- jAtA hai| rambha-parigrahatvAdyAta raudradhyAnAjita nArakAyu:karmo nAraka dravyAtyantikamaraNa-je ra iyadave ghaTadayalabdhanAraka bhavavRttayaH saptAdhobhUmigatA: paMcendriya mINA jAI davAI saMpayaM marati tAI davAI aNAjIvAH nArakAH iti saMkSepato jJAtavyAH / (go. jI. gate kAleNa puNo Na marissaMti taM ra iyadavyAtiyama. pra.TI. 147) / 6.xxx anyonya: saha tiyamaraNaM bhavati / (uttarA. ca. 5, pR. 128) / nUtana-purAtananArakA: parasparaM ca na ramante, tasmAt nArakadravya meM vartamAna nAraka jIva jo dravya kAraNAta te jIvAH naratA iti bhaNitAH, naratA isa samaya marate haiM-unheM chor3ate haiM-unheM bhaviSya eva naartaaH|xxx athavA narakeSu jAtA meM phira se nahIM chor3ege, yaha nAraka dravyAntikanArakA: xxx athavA narAn prANina: kAyati ghAtayati kadarthayati khalIkaroti bAdhata iti naraka maraNa kahate haiN| karma, tasyApatyAni nArakAH, teSAM gati: naarkgtiH| nArakadravyAvadhimaraNa-NeraiyA raiyadave vaTa. athavA dravya-kSetra-kAla-bhAveSa anyonyeSa cAratA: mANA jAI saMpaI marati, jaNaM Ne raiyA tAI davbAI naratAH, teSAM gati rtgtiH| (go. jI. jI. pra. praNAgate kAle puNo vi marissaMti ne rie| (uttarA. TI. 147) / cU.5, pR. 128) / 1 jo narakoM meM hote haiM unheM nAraka kahA jAtA hai| nArakadravya meM vartamAna nArakI jina dravyoM ko isa 2jo dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM tathA paraspara samaya nijINaM kara rahe haiM, prAgAmI kAla meM phira meM bhI nahIM ramate haiM ve nArata yA nAraka kahalAte bhI unhIM dravyoM ko nirjIrNa kareMge, use nAraka bhA unhA dravyA kA nijANa karaga, use haiM / 3 jo naroM (manuSyoM-jIvoM) ko kleza pahuM- dravyAvadhimaraNa kahate haiN| cAne vAle narakoM meM utpanna hote haiM ve nAraka kaha- nArakadravyAvIcImaraNa-jaM ne raiyA Neraiyadace lAte haiN| vaTTamANA jAI davAiM ra iyA uyattAe gahitAI nArakakAlAvocimaraNa-jaNeraiyA neraiyakAle tAI davAiM prAvIci aNusamayaM NiraMtara maratIti vaTTamANA jAI davAiM NeraiyAuyattAe gahitAI kaTu Ne raiyadavAvIcimaraNaM / (uttarA. cu. 5, pR. tAI davAiM AvIci aNusamayaM NirataraM maratIti 127) / kaTTa ra iyakAlAvIcImaraNa / (utarA. ca.5, nakadravya meM stamAna nArako jIvoM ne jina dravyoM pR. 127) / ko nAraka prAya ke rUpa meM grahaNa kiyA hai unakI nArakakAla meM vartamAna nArakI jIvoM ne jina dravyoM apekSA pratisamaya meM maraNa hotA hai-ve pratyeka la.76 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArakabhavAvIcImaraNa] 602, jaina-lakSaNAvalI [nArAcasaMhanana samaya meM niSeka krama se kSaya ko prApta hote haiM, yahI dIrghakAlaM jIvati tat nArakAyuH / (ta. vRtti zruta. nArakadravyAvIcImaraNa kahalAtA hai| 8-10) / 1 jisa karma ke nimitta se tIna zIta-uSNa kI nA kabhavAvIcImaraNa-jaMNaM Nera iyA raiya bhave vedanA vAle narakoM meM dIrgha kAla taka jIvita rahanA baTTamANA jAI davAI ra iyAuprattAe gahitAI par3atA hai use nAraka prAya kahate haiM / 3 pRthivI ke tAi davAI prAvIci aNupamayaM Niratara maratIti vizeSa pariNamana rUpa utpatti va pIDA ke sthAnoM ko kaTaTu Ne raiyabhavAvIcImaraNaM / (uttarA. cU. 5, pR. naraka kahA jAtA hai| una narakoM se sambaddha jIva 127) / bhI vahA~ sthita rahane ke kAraNa naraka kahalAte haiN| nArakabhava meM vartamAna nAraka jIvoM ne jina dravyoM ina narakoM (nAraka jIvoM) kI prAya kA nAma nAraka ko nAraka vAyu ke rUpa meM grahaNa kiyA hai unheM jo pratisamaya niSakakrama se nirjIrNa kiyA jAtA hai, prAya hai| isakA nAma nArakabhavAvIcImaraNa hai| nArata-dekho naark| nArAcasaMhanana-1. tadevobhayaM banAkArabandhanavyanArakabhAvAvIcImaraNa-jaNNaM raiyabhAve vaTTa- petamavalayabandhanaM sanArAcaM nArAcasaMhananam / (ta. mANA jAI davvAI ra iyAuyattAe gahitAi tAi vA. 8, 11,6) / 2. jassa kammasrA udaeNa vajjadavvAi prAvIcI aNusamayaM NiraMtaraM maratIti kaTTa visesaNarahidaNArAyaNakholiyAno saMghIyo havaM ti o raiyabhAvAbIciyamaraNaM / (uttarA. cU. 5, pR. taNNArAyaNasarIrasaMghaDaNaM NAma / (ghava. pu. 6, pR. 127) / 74) / 3. markaTabandhaH ya ubhayapAzrvayorasthibandhaH nArakabhAva meM vartamAna nArakI jIvoM ne jina dravyoM sa kila nArAca:xxx nArAcanAmni tu markaTako nAraka prAyu ke rUpa meM grahaNa kiyA hai una dravyoM bandha eva kevalo na kIlikA na pttttH| (ta. bhA. ko jo pratyeka samaya meM nirantara niSekakrama se siddha. vR. 8-12) / 4. yasya karmaNa udayena vacanirjIrNa kiyA jAtA hai, isakA nAma nArakabhAvAvI. vizeSaNarahito'sthibandho nArAcakalito bhavati tatta. cImaraNa hai| tIyam / (mUlA. va. 12-164) / 5. ubhapro nArakAnupUrvI-dekho nrkgtipraayogyaanupuurvynaam| makkaDabaMdho nArAmro hoi vinneno / (saMgrahaNI nArakAyu-1. narakeSu bhavaM nArakamAyuH,xxx 117) / 6. yatrAsthnormakaTabandha eva ke balastannAnarakeSu tIvrazItoSNavedaneSu yannimittaM dIrghajIvanaM rAcasaMjJaM tRtIyaM saMhananam / (jIvAjI. malaya.. tannArakam (praayH)| (sa. si. 8-10; ta. zlo. 13, pa. 15) / 7. yatra svasthanAM markaTabandha eva 8-10) / 2. narakeSu tIvrazItoSNavedaneSu yanni- kevalo bhavati tatsaMhananaM nArAcam / (prajJApa. malaya. mittaM dIrghajIvanaM tnnaarkaayuH| narakeSu tIvrazoto- vR. 263, pR. 472) / 8. yatrAsthanormakaMTabandha eva SNavedanAkareSu yannimittaM dIrghajIvanaM bhavadhAraNaM kevalastannArAcam / (saMgrahaNI ve. vR. 117, pR. bhavati tnnaarkaayuH| (ta. vA. 8, 10, 5) / 58) / 6. yasya karmaNa udayena vanavizeSaNena 3. tatra narakA utpattiyAtanAsthAnAni pRthivIpari. rahitanArAcakIlitA asthisandhayo bhavanti tannANativizeSAH, tatsambandhinaH sattvA api tAtsthyA - rAcazarIrasaMhananaM nAma / (go. ka. jI. pra. 33) / nnarakAH, teSAmidamAyu rakam / (ta. bhA. hari.va 10. vajrAkAreNa valayena ca rahitaM nArAcasaMhananasiddha. va. 8-11) / 4. jesi kammakkhaMdhANamudaeNa nAma / (ta, vRtti zruta. 8-11) / jIvassa uddhagamaNasahAvassa Ne ra iyabhavammi avaTThANaM 1vajrAkAra bandhana aura balaya bandhana se rahita, para hodi tesi NirayAumidi spnnaa| (dhava. pu. 6, pa. nArAca se sahita haDDiyoM kA bandhanavizeSa jisa 48); jaM kamma Ni rayabhavaM dhAredi taM NirayAugraM karma ke udaya se hotA hai use nArAcasaMhanana kahate NAma / (dhava. pu. 13, pa. 362) / 5. narakeSa haiN| 3 ubhaya pAzrva bhAgoM meM jo har3iyoM kA markaTatIvrazItoSNavedaneSu dIrgha jIvanaM naarkmaayuH| (go. baSa hotA hai usakA nAma nArAca hai| nArAbasaMka. jI. pra. 33) / 6. yadudayAt tIvrazItoSNaduHkheSu hanana mAmakarma ke udaya se kolikA aura paTTa se Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI] rahita kevala markaTabandha hI hotA hai / nArI - 1. tArisano Natthi zrarI Narassa praNNetti uccade NArI / (bha. prA. 678 ) / 2. stana-yonimatI nArI XX X 1 (paMcasaM zramita. 1- 165 ) / 1 jisake samAna nara (manuSya) kA dUsarA zrari (zatra) nahIM hai use nArI kahA jAtA hai / 2. jo stana aura yoni se sahita hotI hai use nArI kahate haiM nAlikA - 1. te (lavA: ) STA trizadadhaM ca nAlikA // ( ta. bhA. 4-15) / 2. sattattaridalidalavA NAlI XXX // ( ti pa 4 - 287 ) / 3. zraTThattIsaM tulavA addhalavo ceva nAliyA hoi| (jyotiSka. 1 - 10 ) / 4. aThatIsa lave addhalavaM ca ghettUNa egA gAliyA havadi / ( dhava. pu. 3, pU. 65 ); zraTThattIsaddhalavA NAlI XX X 1 ( ghava. pu. 3,86 udu.; bhAvasaM. ve. 313, go. jo. 575; jaM. dI. pa. 13 - 6 ) ; sAddhapravRttI salavehi NAlI NAma kAlo hodi / ( dhava. pu. 4, pR. 318 ) / 1 sAr3he ar3atIsa (383) lava pramANa kAla ko nAlikA yA nAlI kahate haiM / nAlo-dekho nAlikA | nAvAgati - 1. jaNNaM NAvA pubvavetAlIpro dAhiNaveyAli jalapaNaM gacchati, dAhiNavetAliyo vA pravaravetAli jalapaheNaM gacchati se taM NAvAgatI / (prajJApa. sU. 205, pu. 327) / 2. nAvAgatiryannAvA mahAnadyAdo gamanam / (prajJApa. malaya. vR. 205, pR. 329) / 1 nAva ke dvArA pUrva vetAlI se dakSiNa betAlI aura dakSiNa vetAlI se apara vetAlI ko jalamArga se jAnA, isakA nAma nAvAgati hai / nAza - nAzaH punaH svabhAvapracyavanam / (siddhivi. vR. 8- 20, pR. 554) / svabhAva kI yuti kA nAma nAza hai / nAsA saMskAra - prantarmala - romApanodAdiko nAsAsaMskAra: / (bha. prA. mUlA. 63 ) / nAsikA ke bhItara ke mala aura romoM ke dUra karane Adi ko nAsAsaMskAra kahate haiM / nAsti vaktavya - 1. AiTTho'sabbhAve deso deso ya ubhayahA jassa / taM Natthi pravattavvaM ca hoi daviyaM viyappavatA || (sanmati 1-36, pU. 474 ) / 60.3, jaina - lakSaNAvalI [nikAcanAM 2. paradravya-kSetra kAla- bhAvaizca yugapatsva-paradravyakSetra kAla- bhAvazcAdiSTaM nAsti cAvattavyaM dravyam / (paMcA. kA. amRta. vR. 14 ) / 1 dravya ke eka aMza yA dharma ke asadbhAva meM zrIra dUsare zraMza ke donoM meM- sadabhAva zrasadbhAva meMyugapat vivakSita hone para 'nAsti zravaktavya dravya' nAma kA chaThA bhaMga hotA hai / 2 paradravya-kSetra kAlabhAva se tathA yugapat sda aura para dravya kSetra- kAlabhAva se vivakSita dravya ko nAsti zravaktavyadravya kahA jAtA hai / nAstika - deva guru dharmarahite pusi nAstipratyayaH / ( nItivA 25- 65, pR. 255) / deva, guru aura dharma se rahita unake Upara zraddhA na rakhane vAle - puruSa ke viSaya meM jo nAsti' pratyaya hotA hai use nAstika kahA jAtA hai / nAstidravya - 1 pratyaMtara bhU ehi Niyaehi ya XXX / ( sammati. 1- 36, pR. 441) / 2. paradravya-kSetra - kAla-bhAverAdiSTaM nAstidravyam / (paMcA. kA. amRta. vR. 14) / 1 arthAntarabhUta-ghaTa se bhinna paTa zrAdi kI vivakSA meM 'nAsti ghaTa : ' aisA dUsarA bhaMga hotA hai / 2 para dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se dravya kA kathana karane para 'nAsti dravya' kahA jAtA hai / nikAca-nikAco nikAcanaM cchaMdanaM nimantraNamityakArthAH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 5-46 ) 1 nikAca, nikAcana, chaMdana aura nimaMtraNa ye samAnArthaka haiM / nikAcanA - dekho nikAcitA / 9. tasseva ( puSvapuTThassa kammasseva ) tattasaMkoTTiyalohasalAgAsaMbaMdhasarisakiritA nikAyaNA / ( karmapra. cU. baM. ka. 2, pU. 18) / 2. tathA 'kaca bandhane' nitarAM kacyatesvayameva banghamAyAti karma jIvasya tathAvidhasaMkli - STAdhyavasAya pariNatasya tatprayuGkte jIva eva, tathAnukUlyena bhavanAt tataH prayoktRvyApAre Nij, tato nikAcyate avazyaM vedyatayA vyavasthApyate jIvena yayA sAnikAcanA / athavA 'kaca bandhane' iti caurAdikospyasti tato nikAcyate zravazyaM vedyatayA nibadhyate yayA karma sA nikAcanA jIvavIryazeSapariNatiH / ( karmapra. malaya. vR. ba. ka. 2, pR. 16; paMcasaM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikAcita] malaya. vR. 1, pR. 2) / 3. nikAcanA punaH sarvakarayogyatvamiti / (SaDazI. hari. vR. 11, pR. 15 ) / 1 pUrvaspRSTa karma ko jo tapAkara ghana se kUTI gaI lohe kI zalAkAoM ke sambandha ke samAna kriyA hotI hai use nikAcanA kahate haiM / 3 karma kI saba karaNoM ke prayogya avasthA kA nAma nikAcanA hai / nikAcita - 1. jaM padesaggaM Na sakkamokaTTidumukka pikAmudae dAduM vA taNikAcidaM NAma ( dhava. pu. 6, pR. 236); jaM padesagaM zrokaDidu No sakkaM ukkaDidu No sakkaM aNNaparyADa saMkAmidaM No sakkaM udae dAdu No sakkataM padesaggaM NikAcidaM NAma / ( dhava. pu. 16, pR. 517 ) ; jaM padesaggaM Na vi zrokaDijjadi [Na vi ukkaDijjadi ] Na vi saMkAmijjadi Na vi udae dijjadi taM NikAcidaM NAma / (dhava. pu. 16. pU. 576) / 2.X X X causu vi dAdu kameNa No sabakaM / XX X NikAcidaM hodijaM kammaM // ( go . ka. 440 ) / 3. udayAvalyAM nikSeptuM saMkrama vitumutkarSayitumapakarSayituM cAzatraya tannikAcitaM nAma / ( go . ka. jI. pra. TI. 440 ) / 1 karma ke jisa pradezapiNDa kA na zrapakarSaNa ho sakatA hai, na utkarSaNa ho sakatA hai, na anya prakRti rUpa saMkramaNa ho sakatA hai, aura na udaya ho sakatA hai use nikAcita kahA jAtA hai / nikAcitA - dekho nikAcita / nikAcitA tu spRSTAnantarabhAvinI XX X baddhaM nAmAtmapradezaH sahazliSTam / yathA sUcayaH kalApIkRtAH paraspareNa baddhA kathyante, tA evAgnau prakSiptAstADitAH samabhivyajyamAnAntarAH spRSTA iti vyapadizyante, tA eva yadA punaH punaH pratApya dhanaM ghanena tADitA: prana svatrimAgA ekapiNDatAmitAstadA nikAcitA iti vyapadeza maznuvate, evaM karmApyAtmapradezeSu yojanIyam / ( ta. bhA. siddha vR. 1-3, pU. 38) / jisa prakAra lohe kI zalAkAoM ko ekatrita karane para ve paraspara baddha kahI jAtI haiM, phira unhIM ko prAga meM DAlakara tAr3ita karane para antara ke spaSTa rahate hue spRSTa kahA jAtA hai, tatpazcAt unhoM ko jaba bAra-bAra tapA kara dhana se khUba tADita karate haiM taba antara se rahita hokara ve ekapiNDa bana jAtI haiM, unakI isa avasthA ko [ nikRti nikAcita kahA jAtA hai| isI prakAra karma bhI zrama se zrAtmapradezoM se baddha va spaSTa hote hue nikAcita zravasthA ko prApta hote haiM / nikAya - 1. devagatinAmakarmodayasya svadharmavizeSApAditabhedasya sAmarthyAnnicIyanta iti nikAyA: saMghAtAH / ( sa. si. 4 - 1 ) / 2. svadharmavizeSApAditasAmarthyAt nicIyante iti nikAyAH / devagatinAmakarmodayasvadharmavizeSApAditasAmarthyAnnicIyanta iti nikAyAH, saMghAtAH ityarthaH / (ta. vA. 4, 1, 3) / 3. svadharmavizeSApAditasAmarthyAnnicIyanta iti nikAyA: / (ta. ilo. 4-1 ) / 1 apane dharmavizeSa se prApta aneka bhedoM vAle devagati nAmakarma ke udaya ke prabhAva se jo samudAya ko prApta hote haiM ve nikAya kahalAte haiM / nikAyakAya - niyato nityaH kAyo nikAyaH, nityatA cAsya triSvapi kAleSu bhAvAt / zradhiko vA kAyo nikAyaH, yathA adhikadAho nidAha iti / prAdhikyaM cAsya dharmAdharmAstikAyApekSayA svabhedApekSayA vA / tathAhi -- ekAdayo yAvadasaMkhyeyA: pRthivIkAyikAstAvatkAyasta eva svajAtIyAgyaprakSepApekSayA nikAya iti, evamanyeSvapi vibhASA / ityevaM jIbanikAyasAmAnyena nikAyakAyo bhaNyate / athavA jIvanikAyaH pRthivyAdibhedabhinnaH SaDvidho'pi nikAyo bhaNyate tatsamudAyaH evaM ca nikAyakAya iti / ( bhAva. ni. hari. vR. 1436, pR. 768 ) / nitya kAya athavA adhika kAya kA nAma nikAya hai / pRthivokAyAdigata yaha adhikatA dharma-adharma zrastikAyoM kI apekSA zrathavA apane bhedoM kI apekSA samajhanA caahie| eka se lekara asaMkhyeya pRthivIkAyika taka kAya kahalAte / ve hI apanI jAtigata anya bhedoM ke prakSepa kI apekSA nikAya kahalAte haiM / yahI krama anya jalakAyikAdikoM ke viSaya meM jAnanA caahie| isa prakAra se bane hue chahoM nikAyoM ke samudAya ko nikAyakAya kahA jAtA hai| 604, jaina - lakSaNAvalI nikRti - 1. nikRtirvaJcanA | maNi suvarNa rUpyAbhAsadAnato dravyAntarAdAnaM nikRtiH / ( dhava. pu. 12, pR. 285 ) / 2. nikriyate'nayA paraH paribhUyata iti nikRti: / ( ta. bhA. siddha. vR. 8 - 10 ) / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikRtivAk] 605, jaina-lakSaNAvalI [nikSepa pAhA 3. atisandhAna kuzalatA dhane kArya vA kRtAbhilA- isa prakAra se jo vasati dI jAtI hai vaha nikSipta Sasya vaMcanA nikRtiH / (bha. prA. vijayo. 25) / doSa se dUSita hotI hai| 1 nikRti kA artha hokhA denA hai, abhiprAya yaha hai nikSepa-1. nikSipyata iti nikSepaH sthApanA / gAvaTI (nakalI) maNi, sonA athavA cAMdI (sa. si. 6-6) / 2. vistareNa lakSaNato vidhAnadekara badale meM anya dravya ke grahaNa karane ko nikRti tazca adhigamArthaM nyAso nikSepa ityrthH| (ta. bhA. kahA jAtA hai / 3 dUsaroM ke Thagane kI kuzalatA ko 1-5) / 3. tathA nikSipyate aneneti asmina nikRti kahate haiM / athavA dhana yA kArya kI abhi- veti nikSepaNaM vA nikSepaH, 'kSipa preraNa iti niyato lASA rakhane vAlA jo dUsaroM ko ThagatA hai use nizcito vA kSepaH nikSepaH, nyAsaH sthApaneti nikRti samajhanA caahie| yAvat / (uttarA. ca. 1, pR. 6) / 4. nikSipyata nikRtivAka-vaNi vyavahAre yAmabadhArya nikRti- iti nikSepaH / XXX athavA Xxx nikSipravaNa prAtmA bhavati sA nikRtivAka / (ta. vA. 1, ptinikssepH| (ta. vA. 6, 6, 1) / 5. jJAnaM 20, 12, pR. 75; dhaba. pu. 1, pR. 117) / pramANamAtmAderupAyo nyAsa iSyate / (laghIya. 52); vyApAra meM jisa vavana ke prAzraya se prAtmA Thagane tadadhigatAnAM vAcyatAmApannAnAM vAcaveSu bhedopameM tatpara hotA hai use ni kRtivAka kahA jAtA hai| nyAsaH nyAsaH / (laghIya. svo. vi. 74) / 6.ninikSiptadoSa-1. saccitta pUDhavi-pAU teU haridaM kSepo'nantakalpazcaturavaravidhaH prastutavyAkriyArthaH, ca biiy-tsjiivaa| ja tesimUvari ThavidaM NikkhittaM tattvArthajJAna hetuIyanaya viSayaH saMzayacchedakArI / hodi chanbheyaM // (mUlA. 6-46) / 2. nikSiptaH zabdArthapratyayAGga viracayati yatastadyathAzakti bheda, sthApitaH, sacittAdiSu parinikSiptamAhAra yadi vAcyAnAM vAcakeSu zrutaviSayavikalpopalabdhestataH gRhNAti sAdhustadA tasya nikssiptdossH| (malA. va.. s:|| (siddhivi. 12-1, pR. 738) / 7. tathA 6-46) / 3. sacittapadmapatrAdau kSiptaM nikSipta- nikSepaNaM nikSipyate'ne nAsmAdasminniti vA nikSepa: saMjJitam / (prAcA. sA. 8-47) / 4. pRthivyudaka- nyAsaH sthApaneti paryAyAH / (prAva. ni. hari.va. tejovAyU-vanaspatiSu traseSu ca yadannAdyacittamapi sthA- 76, pR. 54, anuyo. hari. va. pu. 27) / pita tannikSiptam / (yogazA. svo. viva. 1-38, pR. 8. Nicchaye NiNNaye khivadi tti nnivkhevo| (dhada. 137) / 5.xxx nikSiptamAhitam / sacitta- pu.1, pR.10 pu. 13, pu. 3; pu. 14, pR. 51); kSmAgni-vArbIja-hariteSa aseSu ca / / (ana. gha.5, saMzaye viparyaye anadhyavasAye vA sthitaM tebhyo'pasArya 30) / 6. sacittapRthivyAdestrasAnAM vA upari pITha- nizcaye kSipatIti nikSepaH / athavA bAhyArthavikalpo phalakAdikaM sthApayitvA atra zayyA kartavyeti yA nikSepaH, aprakRtanirAkaraNa dvAreNa prakRtaprarUpako dIyate vasatiH sA nikssiptaa| (bha. prA. mUlA. TI. vaa| uktaM ca-apagayanivAraNaThaM payadassa parU. 230) / 7. sacittapadmapatrAdau yatkSiptaM tannikSi- vANimittaM ca / saMsayaviNAsaNaTheM taccatthavadhAraptam / (bhAvaprA. TI. 66) / 8. sacittapRthivyapte- NaThaM c| (dhava. pu. 4, pR. 2); bajjhatthaviyappaparUjovAyU-vanaspati-bIjAnAM trasAnAmupari sthApitaM vaNA Nivakhevo NAma, aNaghigadatthaNirAkaraNadavAraNa pITha-phalakAdikam 'atra mayA[tvayA] zayyA kartavyA' adhigadatthaparUvaNA vaa| (dhava. pu. 6, pR. 140, yA dIyate vasAMtaH sA nikssiptaa| (kAtike. TI. 141); saMzaya-viparyayAnadhyavasAyasthita jIvaM 448-46) / nizcaye kSipatIti nikSepaH, aprakRtApohana mukhena 1 jo pRthivI, jala, teja, harita, bIjakAya aura prakRtaprarUpaNAya apitavAcakasya vAcyapramANapratipA sakAya sacitta haiM unake Upara sthApita bhojya danaM vA nikssepH| (dhava. pu. 13, pR. 38); saMzayapadArtha ke grahaNa karane para nikSiptadoSa hotA hai| viparyayAnadhyavasAyebhyo'pasArya nizcaye kSipatIti vaha pathivI Adi ke bheda se chaha prakAra kA hai| nikSepaH, bAhyArthavikalpaprarUpako vaa| (dhava, pa. .8 sacitta pRthivI prAdi ke Upara prAsana yA paTiyA 13, pR. 198) / 6. upAya: kAraNam prAtmAdiprAdiko sthApita kara 'yahAM prApa zayana kIjie' jJAnasya nAmAdi nyAso nikSepa. iSyate / (nyAyakU. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepa] 606, jana-lakSaNAvalI [nigamana 52, pR. 657); tadadhigatAnAm-zruta nayAdhi. pustaka yA kamaNDala prAdi koI bhI vastu jaba kahIM gatAnAM dravya-paryAyarUpANAM jIvAdInAm, vAcyatAmA- para rakhI jAtI hai taba usake rakhane ke sthAna ko pannAnAm-sAdhAraNasvarUpANAm-xxxvAca- dekhakara usakA mayUrapicchI se pratilekhana karanA keSa jIvAdizabdeSa bhedena saMkara-vyatikaravyatireke. (jhAr3anA), athavA usake pAsa meM na rahane para NopanyAso jIva'dyarthAnAM prarUpaNaM nyAso nikSepaH komala vastra se pratilekhana karanA, isakA nAma iti yAvat / (nyAyaku. 74, pu. 804) / 10. nikSepaNAsamiti hai| dhamiNi kvacid dharmANAM nayAdhigatAnAM nikSepaNaM nikSepaNI kathA-tato nikSepaNI tattvamata nikSepa. yojanam adhyAropaNaM nikSepaH / (siddhivi.va. 12-1, kovidAm / (papapu. 106-62) / pR. 738) / 11. niyataM nizcitaM vA nAmAdi- yathArtha mata ke nikSepa-pratiSThApana- meM dakSa (samartha) sambhavatpakSaracanAtmaka kSepaNaM nyasanaM nikSepaH / x kathA nikSepaNI kathA kahalAtI hai| xx pratra saMgrahazlokAH-xxx nikSepaNaM tu nikSodima (nikkhodima)- pokkharaNI-vAvInikSepo naamaadinysnaatmkH|| xxx (uttarA. kUva-talAya-leNa-sUraMgAdidavvaM NikkhodaNakiriyA. ni. zA. va. 28, pR.10); niyataM nizcitaM vA NipphaNNaM NikkhodimaM NAma / NikkhodaNa khaNaNamidi ''sanam-nAmAdiracanAtmaka kSepaNa nyAsaH, nikSepa vRttaM hodi / (dhava, pu. 6, pR. 273) / yA (uttarA. ni. zA.va. 65, pR. 72) / puSkariNI, bAvar3I, mAM tAlAba, layana (parvatIya 12. nikSepo nAma-sthApanA-dravya-bhAvarvastuno nyAsaH / pASANagaha) aura suraMga prAdi dravya jo khodane rUpa (samavA. abhaya. va. 140) / 13. nikSepaNaM nikSepo kriyA se siddha hote haiM unakA nAma nikSodima yA naamaadinyaasH| (vyava. bhA. malaya.va. 1, pR 1) / Nikkhodima hai| 14. nikSepaNaM nikSepo nAmAdibhedaiH zAstrasya nyasa- nigaDadoSa-1. nigaDapIDita iva pAdayormahadantanam / (prAva. ni. malaya. .79) / 15. nikSepaNaM rAlaM kRtvA yastiSThati kAyotsargeNa tasya , nigAha. nikSipyate'nenAsminnasmAditi vA nikSepaH--upa- dossH| (malA. va. 7-171) / 2. nigaDitasyeva kramAnItavyAcikhyAsitazAstrasya nAmAdibhiyaMsana- vivRtapAdasya mili tapAdasya vA sthAnaM nigaDadoSaH / mityarthaH, nikSepo nyAsaH sthApaneti pryaayaaH| (yogazA. svo. viva. 3-130, pR. 250) / (jambUdvI. zA. vR. pR. 5) / 1sAMkala ke bandhana se pIDita vyakti ke samAna 1 jise rakhA jAtA hai use nikSepa kahA jAtA hai| donoM pairoM meM bhArI antara kara jo kAyotsarga se yaha jIvAdhikaraNa kA eka bheda hai| 2 lakSaNa sthita hotA hai vaha nigaDa nAmaka kAyotsarga doSa (bheda) pUrvaka vistAra se jIvAdi se lipta hotA hai| mUlAcAra ke anusAra yaha kAyotattvoM ke jAnane ke lie jo nyAsa-nAma-sthApa- tsarga kA sAtavAM aura yogazAstra ke anusAra pAThavAM nAdi ke bheda se viracanA yA nikSepa kiyA jAtA doSa hai| hai use nikSepa kahate haiN| 6 dravyAthika va paryAyA- nigama-1. nigamo vaNigjana nivAsa: / (praznadhyA. thika ina donoM nayoM kA viSayabhUta jo tattvArtha ke abhaya. va. 175) / 2. nigamaH prabhUtatanvaNigvargAjJAna kA hetu hai vaha nikSepa kahalAtA hai| usakA vAsaH / (jIvAjI. malaya.bu. 1-36, pR. 40) / prayojana prastuta kI vyAkhyA karake saMzaya ko dUra 1 jahAM para vyApArI jana nivAsa karate haiM use karanA hai| nigama kahate haiN| nikSeparaNAsamiti-dekho maadaan-nikssepnnsmiti| nigamana-1. nigamaNaM nAma jattha pasAhie pratye yatkicida vasta pustaka-kamaNDalUmukhyaM kvacinnikSi- prajjhattha heUNaM puNo kahaNaM kajjai eyaM nigama pyate mucyate dhriyate tannikSepasthAnaM dRSTvA tathaiva (dazavai. cU. 1, pR. 39) / 2. pratijJAyAstu (upapratilikhya ca dhriyate mayUrapicchasyAsannidhAne mRdu- saMhAraH) nigamanam / (parIkSAma. 3-51) / yAcittathA kriyate nikSepaNAnAmnI paJcamI 3. pratijJAyA upasaMhAraH sAdhyadharmaviziSTatvena . samitiH / (cA. prA. ttii.36)| pradarzanaM nigamanam / (pra. ra. mA. 3-51) / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigamanAbhAsa ] 4. sAdhyadharmasya punarnigamanam / (pra. na. ta. 3, 48) / 5. sAdhyasya nigamanam / ( pramANamI. 2, 1, 15 ) ; sAdhyadharmastha dharmiNyupasaMhAro nigabhyate pUrveSAmavayavAnAmartho'neneti nigamanam / yathA tasmA dagnimAniti / ( pramANamI. svo vR. 2, 1, 15) / 6. hetupUrvakaM punaH pakSavacanaM nigamanam / ( nyAyavI. pu. 76) / 1 jahA~ prasAdhita prartha ke viSaya meM adhyAtma hetu proM kA phira se kathana kiyA jAtA hai, ise nigamana kahate haiM / 2 pratijJA ke upasaMhAra ko - sAdhyadharmavizirUpa se dikhalAne ko - nigamana kahA jAtA hai / nigamanAbhAsa 1. uktalakSaNollaMghanenopanayanigamanayorvacane tadAbhAso / X X X tasminneva prayoge tasmAt kRtakaH zabdaH iti, tasmAt pariNAmI kumbha iti ca / (pra. na. sa. 6-80 va 6-82 ) / 2. matrApi sAdhanadhamaM sAdhyadharmiNi sAdhyadharmaM vA dRSTAntamaNi uvasaMharato nigamanAbhAsaH / (ratnA karA. 6-82) / 2 sAdhanadhamaM ke sAdhyadhamoM meM yA sAdhyadhamaM ke dRSTAntadharmoM meM upasaMhAra karane ko nigamanAbhAsa kahate haiM / nigoda - 1. nigodA jIvAzrayavizeSAH / ( jIvA mI. malaya vR. 5, 2, 238, pu. 423 ) / 2. niyatAM gAM bhUmi kSetra nivAsamanantAnantajIvAnAM dadAtIti nigodam / (go. jI. jI. pra. TI. 161; kArtike. TI. 131) / 1 jIvoM ke zrAzrayavizeSoM kA nAma nigoda hai / 2 jo panantAnanta jIvoM ko niyata go (bhUmi yA kSetra) ko detA hai use nigoda kahate haiM / nigovajIva-jesimaNaMtANaMtajIvANa mekkaM ceva sarIraM bhavadi sAdhAraNarUveNa te NigodajIvA bhaNNaMti / (ghava. pu. 3, pR. 357 ); pratthi zraNaMtA jIvA jehi Na patto tasANa pariNAmo / bhAva kalaMka ipaurA NigodavAsaM Na muMcati / / (ghava. pu. 4, pu. 477 ub.); Nigodesu jIvaMti, NigodabhAveNa vA jIvaMti tti NigodajIvA / (ghava. pu. 7, pR. 506 ) / -jina dhanantAnanta jIvoM kA sAdhAraNa rUpa se eka hI zarIra hotA hai ve nigodajIva kahalAte haiM / nigodazarIra - dekho nigoda | nigodaM zarIraM yeSAM te migodazIrAH / (go. jI. maM. pra. jI. - [ nitya pra. TI. 161; kArtike. TI. 131) / jina jIvoM kA zarIra nigoda hotA hai ve nigodazarIra (nigodiyA) kahalAte haiM / nigraha - 1 tasya (yogasya ) svecchApravRttinivartana nigrahaH / ( sa. si. 6-4 ) / 2. prAkAmyAbhAvo nigrahaH / prAkAmyaM yatheSTaM cAritram tasyAbhAvo nigrahaH ityAkhyAyate / (ta. vA. 6, 4, 2 ) / 3. prAstAM tAvadalAbhAdirayameva hi nigrahaH / nyAyena vijigISUNAM svAbhiprAyanivartanam // ( nyAyavi. 2 - 214) / 4. prAkAmyAbhAvo nigrahaH / (ta. ilo. 6-4) / 5. svapakSasiddhirekasya nigraho'tyavAdinaH / ( nyAvavi. vi. 2-212, pR. 243 ) / 60 saH ( svapakSAsiddhirUpaH parAjayaH ) nigraho vAdi-prativAdino: / ( pramANamI. 2,1, 33) / 1 yoga ko svacchanda pravRtti ko dUra karanA, isakA nAma yoga kA nigraha yA gupti hai / 3 grAma suvarNAdi kI prApti zrathavA pUjAdi kI prApti ke prabhAva ko nigraha kahA jAya, yaha to rahe; vastutaH vAda meM vijayAbhilASI pravAdiyoM ke abhiprAya kA nirAkaraNa karanA, ise nigraha kA svarUpa samajhanA cAhie / nigrahabuddhi- dveSavazAdupavAsAdinA zarIrAdeH kadanAmiprAyo nigrahabuddhi: / ( samAdhi. TI. 61) / dveSa ke vaza upavAsAdi ke dvArA zarIrAdi ke pIDita karane ke abhiprAya ko nigrahabuddhi kahate haiM / nigrahasthAna - XXX tasmAnnirAkRtapakSatvameva nigrahasthAnam / (siddhivi. vi. 5-6, pR. 332 ) / apane pakSa ke nirAkRta ( khaNDita) ho jAne kA nAma nigrahasthAna hai / nitya - 1. tadbhAvA'vyayaM nityam / (ta. sU. 5, 31) / 2. yat sato bhAvAnna vyeti, na vyeSyati tannityamiti / ( ta. bhA. 5-30 ) / 3. anAdyananta sarvakAla kasvarUpaM nityam / (grA. mI. vasu. vR. 10) / 4. dravyalakSaNAnta raMganimitta yogAnnityatvam / (svayaMbhU. TI. 43 ) / 5. pUrvAvasthAvigamepyuttaraparyAyasamutpAde hi / ubhayAvasthAvyApi ca tadbhAvAvyayamuvAca tannityam // 2-16) / adhyAtmaka. 607, jaina- lakSaNAvalI 1 tadbhAva - vastusvabhAva - kA vinAza na honA, isakA nAma nitya hai / abhiprAya yaha hai ki vastu Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityanigota, nityanigoda] 608, jaina-lakSaNAvalI [nityamaha jisa rUpa se pUrva meM dekhI gaI hai usa rUpa kA sadA kA doSa hotA hai / banA rahanA, yahI usa vastu ko nityatA hai / 2 jo nityapUjA-dekho nitymh| 1. svagehe caityagehe vA vastu sat-anvayI aMza-se vinaSTa nahIM hotI hai jinendrasya mhaamhH| nirmApyate yathAmnAya nityause nitya kahA jAtA hai| pUjA bhavatyaso // (bhAvasaM. vAma. 555) / 2. jalAnityanigota, nityanigoda-1. viSvapi kAleSu dudhAtapUtAGga hAnnIta jinAlayam / yadacyante jinA trasabhAvayonyA ye na bhavanti te nitynigotaaH| yuktyA nityapUjA'bhyadhAyi sA / / (gharmasaM.dhA. 6, (ta. vA. 2, 32, 27) / 2. je sabakAlaM Nigo- 27) / desu ceva acchati te NiccaNigodA NAma / (dhava. pu. 1 apane ghara para athavA caityAlaya meM jo prAmnAya 14, pa. 236) / 3. asthi aNaMtA jIvA jehiM Na ke anusAra jinendra kI pUjA kI jAtI hai use patto tasANa prinnaamo| bhAvakalaMkaipaurA Nigo- nityapUjA kahate haiN| davAsaM Na maMcaMti / / (dhava. pu. 4, pR. 477 ud, go. nityamaraga-nityamaraNaM samaye samaye svAyurA. jI. 197) / 4. satvaM ye prapadyante kAlAnAM tritaye- dInAM nivRttiH / (ta. vA. 7, 22, 2, cA. sA. 'pi no / jJeyA nityanigotAste bhuuripaapvshiikRtaaH| pR. 23) / (ana. dha. svo. TI. 4-22 ud.)| 5. yanigodajIva. pratisamaya jo Ayu Adi kA vinAza hotA rahatA strAsAnAM dvIndriyAdInAM pariNAmaH paryAyaH kadAci- hai-unakI uttarottara hInatA hotI jAtI hai-use dapi na prAptaH te jIvA anantAnantA anAdI saMsAre nityamaraNa kahate haiN| nigodabhavamevAnubhavanto nityanigodasaMjJA sarvadA nityamaha-dekho nitypuujaa| 1. tatra nityamaho santi / xxx ekadezAbhAvaviziSTasakalAtha- nAma zazvat jinagRhaM prati / svagRhAnnIyamAnAvAcinA pracurazabdena kadAcidaSTa samayAdhikaSaNmAsA- 'rcA gndh-pusspaaksstaadikaa|| caitya-caityAlayAdInAM bhyantare catagatijIvarAze nirgatya aSTota raSaTzata- bhaktyA nirmApaNaM ca yat / zAsanIkRtya dAnaM ca jIveSa mukti gateSa tAvanto jIvA nityanigodabhavaM grAmAdInAM sadArcanam / / yA ca pUjA vimucya catU gatibhavaM gacchantItyayamarthaH pratipAdito nitydaanaanussngginnii| sa ca nityamaho jJeyo yathAjJAtavyaH / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. TI. 197) / zaktyupakalpitaH // (ma. pu. 38, 27-26) / 1jo jIva tInoM hI kAloM meM trasa paryAya ke yogya 2. nityamaho nityaM yathAzakti jinagRhebhyo nijanahIM hote haiM ve nityanigota yA nityanigoda kaha- gRhAd gandha-puSpAkSatAdinivedanaM caitya caityAlayaM lAte haiN| 5 gommaTasAra jI bakANDa kI ukta gAthA- kRtvA grAma-kSetrAdInAM zAsanadAnaM munipUjanaM ca / gata 'pracura' zabda ke anusAra pATha samaya aSika (cA. sA. pR. 21, kAtike. TI. 361) / 3. prokto chaha mAsoM ke bhItara jaba 608 jIva caturgati nityamaho'nvahaM nijagRhAnnItena gandhAdinA pUjA sambandhI jIvarAzi meM se nikala kara makti ko caityagRhe'haMtaH svavibhavezcatyAdinirmApaNam / bhaktyA prApta ho jAte haiM taba utane hI jIva nityanigoda grAma-gRhAdizAsanavidhAdAna trisAdhyAzrayA sevA avasthA ko chor3akara caturgati jIvarAzi meM prA sve'pi gRhe'rcanaM ca yaminAM nityapradAnAnugam / / jAte haiN| (sA. gha. 2-25) / 4. teSu nityamaho nAma sa nityapiNDa-pratidinaM tavaitAvanmAnaM dAsyAmi, nityaM yajjino'ryate / nItazcaMtyAlayaM svIya gehAda madgRhe nityamAgantavyamiti nimaMtritasya nityaM gandhAkSatAdibhiH / / (pratiSThAsA. 1-5) / 5.nityaM gRhNato nitypinnddH| (prava. sAro. va. 105, pR. svayaM nijagRhAjjala-candanAdi lAtvA jinendrabhavane 25) / kila bhaavshuddhyaa| Ipiyapracalanena zubhopayogAApake lie maiM itanA pAhAra pratidina dUMgA, prApa darcA hi sA pratidinAcana mukta muccaH / / (vasu. prati. mere ghara para govarI ke lie pratidina prAiye, isa 13-55) / prakAra se nimatrita hokara pratidina gRhastha ke ghara 1 nirantara apane ghara se jinAlaya meM gandha-puSpAdi jAnenaura prAhAra ke grahaNa karane para nityapiNDa nAma . sAmagrI ko le jAkara pUjA karanA, pratimA aura Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nityamitra 609, jaina-lakSaNAvalI [nidAna jinAlaya prAdi kA bhaktipUrvaka nirmApaNa karAnA, patthaNAmaiyaM / mahamaM NiprANacitaNamannANANugayarAjaniyamAnusAra prAmAdi kA dAna karanA, tathA maccaMtaM // (dhyAnaza. 9) / 5. bhogAkAGkSayA zakti ke anusAra dAnapUrvaka sadA muni janoM kI niyataM dIyate cittaM tasmisteneti vA nidAnam / pUjA karanA; ise nityamaha jAnanA caahie| viSayasukhotkarSAbhilASo bhogAkAGkSA, tayA niyataM nityamitra-1. yaH kAraNamantareNa rakSyo rakSako cittaM dIyate tasmiste neti vA nidAnam / (ta. bA. vA bhabati tannityaM mitram / (nItivA. 23-2, pR. 7, 37, 6); sukha mAtrayA pralambhitasyAprAptapUrva. 16) / 2. ya: puruSaH kAraNa vinA rakSyo rakSyate, prArthanAbhimukhyAdanAgatArthaprApti nibandhanaM nidAnam / vA vikalpena rakSako bhavati tannityaM mitramucyate, (ta. vA. 6-33) / 6. nidAyate lUyate'neneti tathA ca nArada:-rakSyate vadhyamAnastu anya niSkAraNaM nidAnam adhyavasAyavizeSaH, deveshbr-ckrvrti-keshnrH| rakSyedvA vadhyamAnaM tannityaM mitramucyate / vAdInAmRddhI vilokya tadIyayoSitAM vA saubhAgyaguNa(nItivA. TI. 23-2, pR. 216) / sampadamArtadhyAnAbhimukhIkRta: mahAmohapAzasambhUta: jo akAraNa hI dUsare ke dvArA rakSaNIya yA dUsare bhUritapazvitAparikheditamanasA'dhyavasyati-mamApyakA rakSaka hotA hai use nityamitra kahate haiN| muSya tapasaH prabhAvAdevaMvidhA eva bhogA bhaveyurjanmAnidarzana-nizcayena dazyate'nena dArzantika evArtha ntare saubhAgyAdigaNayogazcetyevaM nidAti lunAti iti nidarzanam / (vazavai. ni. hari. va. 1-52, pR. kSudratvAt chinatti mauvataM sukhamiti / (ta. bhA. hari. va 34) / siddha. va. 7-13); nipUrvAhAte levanArthasya lyuTi rUpam, jahAM para dASTantirUpa artha nizcaya se dikhAyA nidAyate lUyate yenAtmahitamaikAtyantikA (siddha. vR. jAtA hai use nidarzana (dRSTAnta) kahate haiN| maikAntikAtyantikA') nAbAghasukhalakSaNaM tannidAnidA-tatra nitarAM nizcitaM vA samyaka dIyate nama / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 6-34) / cittamasyAM iti nidA, xxx sAmAnyena citta- 7. nidAnaM divyamAnuddhisandarzana-zrabaNAbhyAM tadabhivatI samyagvivekavatI vA ityarthaH / (prajJApa. malaya. lAbhAnuSThAnam / (mAva. ni. hari..4, 1579) / kR. 330, pR. 557) / 8. cakkavaTTi-bala-nArAyaNa-seTTi-seNAvai-padAdipatthajisa vedanA meM atyanta yA nizcitarUpa se citta NaM NidANaM / (dhava. pu. 12, pR. 284) / 6. nidA. diyA jAtA hai vaha nidA vedanA kahalAtI hai| abhi- naviSayaH smatisamanvAhAraH nidAnam / (ta. zlo. 6, prAya yaha hai ki sAmAnya se citta vAlI athavA 33) / 10. nidAnama-pravakhaNDanaM tapasazca samyaka vivekavAlI vedanAko nidA kahA jAtA hai| sya vA, yadi asya tapaso mamAsti phalaM tato janmAnidAna-1. nidAnaM vissy-bhogaakaaNkssaa| (sa.si. ntare cakravartI syAmadhabharatAdhipatirmahAmaNDalika: 7-18); bhogAkAGkSayA niyataM dIyate visaM subhago rUpavAnityAdi / (ta. bhA. siddhavR.7, tasmiste neti vA nidAnam / (sa. si. 7-37; ta. 32) / 11. puNyAnuSThAnajAtairabhilaSati padaM yajjizlo. 7-37); bhogAkAGkSAturasyAnAgataviSaya- nendrAmarANAM yadvA tareva vAMchatyahitakulakUjacchedaprApti prati mana:praNidhAnaM saMkalpazcintAprabandha- matyantakopAt / pUjA-satkAralAbhaprabhRtikamathavA sturIyamAtaM nidAnam / (sa. si. 6-33) / yAcate yadvikalpaH syAdAtaM tannidAnaprabhavamiha naNAM 2. kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM duHkhadAvograghAma / iSTa bhogAdisiddhayartha ripRdhAtAnidAnamArtadhyAnaM bhavati / (ta. bhA. 6-34) / tameva vaa| yannidAnaM manuSyANAM syAdAtaM tatturIya3. parijhayakAmabhogasaMpautte tasya pravippamogabhi- kam // (jJAnA. 35-36, pR. 260) / 12. nidAnaM kaMkhI satisamaNNAgae yAvi bhavai, tattha parijjhati viSaya bhogAkAMkSA / (cA. sA. pR.4); viSayasukho. vA patthaNaMti vA giditti vA mamilAsotti vA tkarSAbhilASabhogakAMkSatayA niyataM cittaM dIyate leppatti vA kaMkhaMti vA eggtttthaa| (dazavaM. pU. 1, tasmin teneti bA nidAnam / (cA. sA. pR. 24) / pR. 30) / 4. deviMda-cakkavaTTittaNAiguNariddhi- 13. nirvikAraparamacaitanyabhAvanotpanna paramAhlAdaka la. 77 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAna] 610, jaina-lakSaNAvalI [nidrA rUpasukhAmRtarasAsvAdamalabhamAno'yaM jIvo dRSTa-zrutA. nidAna nAmaka cauthA prArtadhyAna hai| 10 yadi isa nubhUtabhogeSu yanniyata nirantaraM cittaM dadAti tanni- tapa yA cAritra kA kucha phala majhe prApta hone vAlA dAnazasyam / (pa. dravyasaM. TI. 42) / 14. iha loke hai to usake prabhAva se maiM bhavAntara meM cakravartI, yadi mama putrAH syuH, paraloke yadyahaM devo bhavAmi, ardhacakrI, mahAmANDalika, subhaga aura sundara hoU; strI-vastrAdikaM mama syAdityevaM cintanaM caturthaM isa prakAra ke vicAra se jo anaSThita sapa va (nidAnaM) prArtadhyAnam / (malA. va. 5-198) / cAritra kA khaNDana karanA hai, isakA nAma nidAna 15. nAnopAyacayena nIcacaritaMbhrAntvA vizAlA- hai| (yaha zalya ke antargata, prArtadhyAna ke antargata milAmAbhIlaM makarAkaraM ca bahuzo tucchecchayA prApya tathA sallekhanA ke praticAroM ke antargata hai|) yat / prApyaM puNyavatA janena kanakaM kAntaM ca kAntA- nidAnamaraNa- Rddhi-bhogAdiprArthanA nidAnama, dikaM tatkAMkSAkSubhitA matibaMta nidAnAtaM mahAtipra. tatpUrvakaM maraNaM nidAna maraNam / (sthAnA. abhaya.. dam // (prAcA. sA. 10-17) / 16. nidAnaM 2, 4, 302, pR. 86) / .. devAdiRddhInAM darzana-zravaNAbhyAmito brahmacaryAdera- Rddhi aura bhogoM kI abhilASA ko nidAna kahate matA bhayAsarityadhyavasAyaH / (samavA. haiN| isa nidAnapUrvaka jo maraNa hotA hai use nidAna pramaya. va. 3) / 17. Rddhi bhogAdiprArthanA nidA- maraNa kahate haiN| mam / (sthAnA. abhaya.va. 2, 4, 102); nitarAM nidrA-1. mada-kheda-klamavinodArthaH svApo nidraa| dIyate layate mokSaphalamanindyabrahmacaryAdisAdhyaM kuzala- (sa. si. 8-7; ta. zlo. 8-7; malA.. 12, karma-kalpataruvanamanena devarddhayAdiprArthanApariNAmani- 182) / 2. yAntaM saMsthApayatyAzu sthitamAzayate zitAsineti nidAnam / (sthAnA. abhaya.va. 3,3, zanaiH / pAsInaM zAyayatyeva nidrAyAH zaktirIdazI / / 182, pR. 146) / 18. devendra-cakravAdivibhava- (varAMgaca. 4-53) / 3. mada-kheda-klamavinodArtha::: prArthanArUpaM nidAnam / (yogazA. svo. viva.3, svApo nidraa| mada-kheda-klamAnAM vinodAya ya: svApo 73) / 16. nidAnaM bhaavibhogaadyaakaaNkssnnm| sA nidrA ityucyate / xxx yatsannidhAnAdAtmA (ratnaka. TI. 5-8) / 20. nidAnaM tapaHsaMyamAdyanu-, nidrAyate kutsyate sA nidraa| drAyatervA svapnakriyasya bhAvena kaaNkssaavishessH| (sA. pa. 4-1); nidAna- nidraa| (ta. vA.8, 7,2); nidrA-nidrAnidrodayAtamasmAttapasaH suduzcarAujanmAntare indrazcakravartI ghara- momhaatmo'vsthaa| nidrAyA udayAt tamo'vasthA, Nendro vA syaamhmityevmaadynaagtaabhyudyaakaaNkssaa| XXX saMjAyate / (ta. bA. 8, 7, 15) / (sA. pa. 8-45) / 21. nidAnaM viSayasukhAbhi- 4. svApo nidrA sukhprtibodhlkssnnaa| (ta. bhA. lASaH / (ta. vRtti ata. 7-18) / 22. nidAna- hari. va. 8-8) / 5. NihAe tivvodaeNa appakAlaM zalya vissysukhaabhilaassH| (kAtike. TI. 326); savai. udAvijjato lahaM uTaThedi, appasadadeNa vi nidAnama , ihaloka-paralokasukhAbhilASalakSaNama / cegri| (ghava. pu. 6, pR. 32); jisse payaDIe (kAtike. TI. 326); dRSTa-zrutAnubhaveha-paraloka- udaeNa addha jagato sovadi, dhUlIe bhariyA iva : bhogAkAMkSAbhilASaH nidAnaM caturthamArtadhyAnaM syAt / loyaNA hoMti, guruvabhAreNoddhaM va sirama ibhAriyaM (kAtike. TI. 473-74) / hoi sA NiddA NAma / (dhava. pu. 13, pR. 354) / . 1 viSayasukha kI abhilASA rUpa bhogAkAMkSA se 6. mada-khedavinodArthaH svApo nidraadhiktvtH| (ha.. jisameM yA jisake dvArA niyamita citta diyA jAtA . pu.. 58-227) / 7. xxx suhapaDiboho / hai vaha nidAna kahalAtA hai| xxx bhogAkAMkSA NiddA xxx / (karmavi. 22) / 8. Niddudaye. se vyAkula huprA prANI bhaviSya meM viSayasukha kI gacchaMto ThAi puNo vaisai paDei / (go. ka. 24) / / prApti ke lie jo mana se aneka prakAra kA vicAra ha. nitarAM drAnti-gacchanti kutsitAvasthAmihAmutra karatA hai, ise nidAna nAmaka cauthA prArtadhyAna kahA cAnayeti nidraa| (uttarA. mi. zA. 7. 4, pR.:jAtA hai| 2 mana meM kAma se pIDita hokara prANI: 190) / .10.. 'drA' kutsAyAM gato niyataM drAti.. jo sAMsArika sukha meM gRddhi ko prApta hote haiM, yaha kutsitatvamavispaSTatvaM gacchati caitanyamanayeti nidrA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidrA ] [ nidrAnidrA sukhaprabodhA svApAvasthA, nakhacchoTikAmAtreNApi yatra prabodho bhavati / tadvipAkavedyA karma prakRtirapi nidreti kAryeNa vyapadizyate / ( karmasta. go. va. 10, pR. 14) / 11. sukhapravodhA svApAvasthA nidrA / ( jIvAjI. malaya. va. 3, 2, 89 ) / 12. nitarAM drAti- kutsitatvama vispaSTatvaM gacchati caitanyamanayeti nidrA, X XX sukhaprabodhA svApAvasthA, yatra nakhacchoTikAmAtreNApi puMsaH prabodha: saMpadyate / tadvipAkavedyA karmaprakRtirapi kAraNe kAryopacArA nidrA / ( dharmasaM. malaya. vR. 610 ) / 13. 'drA' kutsAyAm, niyataM drAti kutsitatvamavispaSTatvaM gacchati caitanyaM yasyAM svApAvasthAyAM sA nidrA, yadi vA ' svapne' nidrANaM nidrA nakhacchoTikAmAtreNa yasyAM prabodha upajAyate sA svApAvasthA nidrA, tadvipAkavedyA karma prakRtirapi nidrA, kAraNe kAryopacA rAt / ( prajJApa. malaya. va. 23- 263, pR. 467 / 14. darzanAvaraNIyakarmodayena pratyastamitajJAnajyotireva nidrA (ni. sA. vR. 6) / 15. bhuktAnnapariNAma-mada-kheda- klamAdevinodArtho nidrAkhyadarzanAvaraNa karmavizeSavipAkanimitto jIvasyendriyAtmamanomarutsUkSmAvasthAlakSaNaH svApo nidrA / (bha. zrI. mUlA. 2064) / 16. kA nidrA mUDhatA jantoH / ( prazno. mA. 11) / 17. yadudayAt maMdakheda klamavyapanodArthaM svApaH tannidrAdarzanAvaraNam / (go ka. jI. pra. TI. 33) / 18. sarvadonnidra kevala gaeNsa sAhiyazrAvaliyaTugaM tu sAhie taMse / ( paMcasaM saM. ka. 48 ) / 2. nidrAdvikasya nidrA- pracalArUpasya svasaMkramAnte svasthite saMparitanI yA ekasama yamAtrA sthitiH sA vyaMze'-- tata eva samayamAtrAyAH sthite ranantaramadhastanyAmAvalikAyA aghastane tribhAge-sAdhike - samayAdhika prakSipyate sa jaghanyaH sthitisaMkramaH / idamuktaM bhavati - kSINakaSAyavItarAgaSThadmastho nidrAdvikasya dvayorAvalikayostRtIyasyAzcAvalikAyA asaMkhyeyatame bhAge varttamAnaH sarvoparitana samayamAtrAM sthitimapavartanAkaraNenAghastabhyAmAvali - kAyAstribhAge samayAdhike yatprakSipyate sa nidrAdikasya jaghanyasthitisaMkrama; / (paMcasaM malaya. va. saM. ka. 48, pR. 50-51 ) / kSINakaSAya- vItarAga chadmastha saMpata nidrA aura pracalA kI do bhAvalI tathA tRtIya bhAvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna hotA huA samaya pramANa saba uparima sthiti ko apavartanAvaraNa ke dvArA jo zradhastana zrAvalI ke tRtIya bhAga meM prakSipta karatA hai use nidrA va pracalA ina donoM kA jaghanya sthitisaMkramaNa kahate haiM / nidrAnidrA - 1 tasyA: ( nidrAyAH ) uparyupari vRttinidrAnidrA / ( sa. si. 8-7; mUlA. vR. 12, 188; ta. ilo. 8-7 ) / 2. vRkSAgre vAtha rathyAyAM tathA jAgaraNe'pi vA / nidrAnidrAprabhAvena na dRSTadhudghATanaM bhavet || ( varaoNgaca. 4-50 ) / 3. uparyu jJAna-darzana netraparamAtmapadArthavilakSaNanidrAdarzanAvaraNa- pari tadvRttinidrAnidrA / tasyA nidrAyA uparyupari *611, jaina- lakSaNAvalI karmodayena svApalakSaNA nidrA / ( zrArA. sA. TI. 26, pR. 35-36) / 16. mada- kheda - valamavinAzArthaM svapanaM nidrA / (ta. vRtti zruta. 8-7 ) / 1 maMda, kheda va thakAvaTa ko dUra karane ke lie jo zayana kiyA jAtA hai use nidrA kahate haiM / 4 jisa Fare (aar) meM sukhapUrvaka jAgaraNa hotA hai usakA nAma nidrA hai / 10 jisameM cetanatA kutsitapane yA aspaSTatA ko prApta hotI hai usa svApa pravasthA ko nidrA kahA jAtA hai / zrathavA jisameM nakhacchoTikA mAtra se sukhapUrvaka jAgaraNa ho jAtA hai use nidrA kahate haiM / isakA vedana karAne vAlI karmaprakRti ( nidrAdarzanAvaraNa ko bhI nidrA kahA jAtA hai / nidrAdvikasya jaghanya sthitisaMkrama- 1. niddAdu punaH punavRttiH nidrAnidrA ityucyate / (taM. vA. 8, 7, 3) / 4. NiddANiddAe tibvodaeNa ruvakhagge visamabhUmIe jattha vA tattha vA dese ghorato pradhoraMto vA bbhiraM sodadi / (dhava. pu. 6, pR. 31); jisase payaDIe udaeNa zraiNibbharaM sodadi, zraNNehi uTThAvijjato viNa uTThai, sa NiddANiddA NAma | ( dhava. pu. 13, pR. 354) / 5. uparyupari tadvRttinidrAnidrAbhidhIyate / (ha. pu. 58- 227 ) / 6. bIyA puNa niddaniddA ya // sA dukkhabohaNIyA X xx / (kamaMvi. ga. 22-23) / 7. NiddANidudayeNa ya Na diTTimugdhAdidu sakko / (go. ka. 23 ) ! nidrAto'bhihitasvarUpAyA zratizAyinI nidrAnidrA, zAkapArthivAdidarzanAt 'mayUravyaMsakA* dayaH' iti madhyamapadalopI samAsaH, tasyAM hi caitanya 8. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidrAnidrA] 612, jaina-lakSaNAvalI [nindA syAtyantamasphuTIbhUtatvAt bahubhirgholanAprakAra 3. udaye saMkamamudaye causu vi dAdu kameNa go prabodho bhavati, tataH sukhaprabodhahetu nidrAto'syA sakkaM / uvasaMtaM ca NivattaM NikAcidaM hodi pratizAyinItvama, tadvipAkavedhA prakRtirapi nidrA- kammaM / (jaM kammaM saMkamamudae dAdu No sakkaM taM nidrA upacArAt / (prajJApa. malaya.va. 23-263) / NivattaM hodi)| (go. ka. 440) / 4. Nittiruhai. nidrAto'bhihitasvarUpAyA pratizAyinI nidrA dayodIraNA-saMkramarUpaistribhiH karaNayaMdanyathAkartana nidrAnidrA, xxx duHkhaprabodhAtmikA svApA- zakyate / (SaDazI. hari. va. 11,1.15) / 5. udvsthaa| asyAmasphuTIbhUtacaitanyabhAvato duHkhena prabhU- tanApavartanAvarjazeSakaraNAyogyatvena vyavasthApanaM ni. taigholanAdibhiH prabodho janyata iti / (dharmasaM. ghattiH / (karmapra. malaya..baM.ka. 2, pR.17) / mly.b.610)|10. tathA nidrAtizAyinI nidrA 6. nidhIyate udvartanApavartanAvarjazeSakaraNAyogyatvenanidrAnidrA, zAkapArthivAditvAnmadhyamapadalopI vyavasthApyate yayA sA nighattiH / (paMcasaM.malaya.. samAsaH, sA punarduHkhaprabodhA svaapaavsthaa| tasyAM baM.ka. 1, pR. 2; karmapra. yazo..baM.ka. 2, pR. pratyarthamasphuTatarIbhUtacaitanyatvAd duHkhena bahumi?- 18) / 7. yat karma udayAvalyAM nikSeptusaMkramayitu lanAdibhiH prabodho bhavati, prataH sukhaprabodhanidrApe. cAzakyaM tannighattirnAma / (go.ka. jii.pr.440)| kSayA'syA pratizAyinItvam / tadvipAkavecA karma- 1no karma kA pradezapiNDa mato udaya patiH kAryadAreNa nidrAnidretyucyate / (karmasta. sake aura na anya prakRtiyoM meM saMkAnta bhI kiyA go.ba.10, pR. 14) / 11. nidrAyA upari upari jA sake use niSatta yA nidhatti kahA jAtA hai| battinidrAnidrA nidrAnidrAdarzanAvaraNakarmavizeSodaya- 2 udvartanA aura apavartanA karaNoM ko chor3akara atyAcetanasya duHkhapratibodhasvApapariNAmaH / uktaM zeSa karaNoM ke ayogya rUpa se jo karma ko vyava. -NihANihA ya dukkhapaDibohA / (bha.prA. mUlA. sthApita kiyA jAtA hai use nipattikaraNa kahate haiN| 2064) / 12. nidrAyAH punaH punaH pravRttinidrA- nitti-dekho nidhtt| nidraa| (ta. vRtti. zruta. 8-7) / nindA-1. tathyasya vA pratathyasya vA doSasyo. nIMda ke Upara jo bAra-bAra noMda prAtI hai use bhAvanaM prati icchA nindA / (sa. si. 6-25) / nidrAnidrA kahA jAtA hai| 2 nidrAnidrA ke vazI. 2. sacarittapacchayAvo nindA xxx / (mAya. bhata hA prANI vRkSa ke agra bhAga para va galI meM ni. 1061) / 3. doSodbhAvanecchA nindA / bhoso jAtA hai, jAgane para bhI prAMkheM nahIM khultii| tathyasya vA atathyasya vA doSasyodbhAvanaM pratIcchA nivAnidrA ke prabhAva se prANI ko nIMda ke Upara manaHpariNAmo'vakSeko nindA / (na. baa.6.25,0| bAra bAra nIMda pAtI hai| 4. atrAtmasAkSikI nindaa| (dazava. sa. hari.. nidhatta-1. jaM padesamga Na sakkamudae dAdUM 4-2, pR. 144; sthAnA. abhaya. vR. 3, 3, 168 praNapaDi bAsakAmedaM taM NistaM NAma / yogazA. svo. viva. 3-82, kAtike. TI. 326) / (dhava. pu. 6, pa. 235); jaM padesaggaM Nigha. 5. doSodbhAvanecchA nindA / (ta. zlo. 6-25) / tIkayaM udae dAdaM jo sakka, aNNapaDi saMkAmidaM 6. sakalaparigrahatyAgo mukteAgoM mayA tu pAtakena homavarka. prokaDimukkaDuiduca sakkaM; evaM vastra-pAtrAdikaH parigrahaH parISahabhIruNA gahIta vihassa padesaggassa Nittamidi saNNA / (Sava. pu. ityantaHsantApo nindA / (bha. prA. vijayo. 87) / 16.pa. 516); jamokaDDijjadi, ukkaDDijjadi, 7.kAntA-putra-bhrAtR-mitrAdihetoH ziSTa-dviSTe nimite parapoDa Na saMkAmijjadi udae Na dijjadi padesaggaM kAryajAte / pazcAttApo yo viraktasya pa'so nindA taM NittaM NAma / (dhava. pu. 16, pR. 576) / soktA'vadyavakSasya vaatrii| (amita. thaa.2-76)| 2. ubadraNa-povaTTaNAvajjakaraNANaM ajogatteNa 8. sacaritrasya sattvasya pazcAttApaH svapratyakSa yAvaNaM NihattIkaraNaM / prahavA puzvapRTThassa jugupsA nindaa| uktaM ca-AtmasAkSikI nindeti / kassa tattasameliyalohasalAgAsaMbaMdhasarisakiriyA (mAva. malaya. vR. 1061) / 6. nindana-sarvasaM. nihatI / (karmapra. cU. 2, pR. 18) / gatyAgo jinopajJaM [jJo]muktimArgaH, mayA punaH pApena Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivandhana] 613, jana-lakSaNAvalo [nimittazuddhi parISahabhIruNA vastra-pAtrAdigrantho gRhIta ityantaH- nimittaM jJAtvA yo lokasyAdezaM karoti sa nimittasantAparUpA nindA / (bha. prA. mUlA. 87) / kuzIlaH / (bha. prA. vijayo. TI. 1650) / 1 yathArtha va ayathArtha doSoM ke prakaTa karane kI aSTAMga nimittako jAnakara jo anya janoM ko prAdeza jo icchA hotI hai use nindA kahA jAtA hai| detA hai use nimitta kuzIla kahate haiN| 2 cAritrayukta nIva ke jo apane prAya pazcAttApa nimittadoSa-1. vaMjaNamaMga ca sara chiNNaM bhUma ca hotA hai use nindA kahate haiM / aMtarikkha ca / lakkhaNa suviNaM ca tahA aTTavihaM hoi nibandhana-nibadhyate tadasminniti nibandhanam / Nemitta / / (mUlA. 6-10) / 2. aMga svaro vyaMjajaM dabvaM jamhi nibaddhaM taM NibaMdhaNaM / (dhava. pu. 15, naM lakSaNaM chinnaM bhaumaM svapno'ntarikSamiti evaM bhUta nimittopadezena labdhA vstinimittdossdssttaa| (bha. jo dravya jisameM sambaddha hai use nibandhana kahate haiN| prA. vijayo. 230; kArtike. TI. 448-46) / nimagnA-Niya jalabhara uvarigadaM davvaM lahugaM pi 3. nimittena bhikSAmutpAdya yadi bhukte tadA tasya nimittnaamotpaadndossH| (malA. va. 6-30) / Nedi heTummi / jeNaM teNaM bhaNNa i esA sariyA Nimaga tti // (ti. pa. 4-236; tri. sA. 565) / 4. svarAntarikSa-bhaumAMga-vyaMjana-cchinnalakSaNam / apane jalapravAha meM par3e hue laghu (halake) dravya ko ra svapnASTAMganimittarya nimittamazanArjanam / / (prAcA. bhI jo nadI nIce le jAtI hai usakA nAma nimagnA sA. 8-36) / 5. aMgAdinimittopadezAllabdhA nimittdussttaa| (bha. prA. mUlA. TI. 230) / 6. nimaMtraNa -1.xxxNimaMtaNA hoi'gahieNaM / svarAntarikSa bhaumAGga-vyaJjana-cchinna-lakSaNa-svapnA STAGganimittarazanArjanaM nimittama / (bhAvaprA. TI. (prAva. ni. hari. va. 697) / 2. tathA nimaMtraNA bhavatyagRhItenAnazanAdinA ahaM bhavato'zanAdyAnayA 96) / mIti / (prAva. hari. 5.667) / 3. nimaMtraNaM ahaM 1 vyaMjana, aMga, svara, chinna, bhauma, antarikSa, te bhaktaM labdhvA dAsyAmIti / uktaM ca-pubvagahi. lakSaNa aura svapna; yaha pATha prakAra kA nimitta hai| isa nimitta ke dvArA bhikSA ko utpanna karake eNa chaMdaNa nimaMtaNA hoi'gahieNaM / (anuyo hari. grahaNa karanA, yaha nimittanAmaka utpAdanadoSa hai| 2 aMga, svara, vyaMjana, lakSaNa, chinna, bhauma, svapna 2 'maiM Apake lie bhojana lAtA hUM' isa prakAra praga. aura antarikSa isa prakAra ke nimitta ke upadeza hota bhojana prAdi ke prAzraya se nimaMtraNA hotI hai| dvArA jo vasatikA prApta kI jAtI hai vaha nimittanimitta-1.tivihaM hoi nimitti, tIya-par3appanna doSa se duSTa hotI hai| 'NAgayaM ceba / teNa na viNA u neyaM najjai teNaM nimittapiNDa-1. nimittam aGguSThapraznAdi, nimittaM tu // (bahatka. bhA. 1313) / 2. atIta __ tadavApto nimittapiNDaH / (prAcArA. sU. zI. ba. bhaviSyadvartamAnakAlatrayavati lAbhAdibhAvakathanaM nimi 273, pR. 320) / 2. pratItAnAgata-vartamAnakAleSa taM bhavati / (prAva. ha. va. mala. hema. Ti. pR. 83; lAbhAlAbhAdikathanaM nimittam, tad bhikSArthaM kurvato prava. sAro. va. 114) / 3. tIyAibhAvakahaNaM hoi nimittapiNDaH / (yogazA. svo. viva. 1-38) / nimittaM xxx(prava. sAro. 114) / 1aMgaSThaprazna prAdi vidyAvizeSa ke nimitta se, 1 tInoM kAla sambandhI lAbha-alAbha kA kAraNa bhojana prApta karane para nimittapiNDa nAmaka doSa bhUta nimittazAstra pratItAdi ke bheda se tIna prakAra kA bhAgI hotA hai / 2 atIta, anAgata aura vartakA hai| cUMki aise (cUDAmaNi prAdi) zAstra ke mAna ina tIna kAlaviSayaka lAbhAlAbhAdi ke kahane binA lAbhAlAbhAdi kA jJAna sambhava nahIM hai, ata: kA nAma nimitta hai| use bhikSA kA sAdhana banAne unake jAnane kA nimitta hone se use nimittazAstra se nimittApaNDa nAmakA utpAdanadoSa hotA hai| kahA jAtA hai| nimittazuddhi-nimittazuddhiH tatkAlocchalitazaGkhanimittakuzIla-kazcinimittakuzIlaH aSTAMga- paNavAdininAdazravaNa - pUrNa kumbha-bhRgAra-chatra. dhvaja Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimittasamyagdarzana] 614, jaina-lakSaNAvalI [niyaMsaNe cAmarAdyavalokana-zubhagandhAghrANAdisvabhAvA / (pa. pAriNAmika bhAvasthitaH svabhAvAnanta catuSTa yAtmakaH vi. ma. va. 3-14) / zuddha jJAnacetanApariNAmaH sa niymH| (mi. sA.va. usa samaya uThate hue zaMkha va Dhola prAdi ke zabda ko 3) / 6. Xxx niyamaH kAlasImakRt // sunanA tathA jalapUrNa kalaza, bhaMgAra, chatra, dhvajA (dharmasaM. thA. 7-16) / evaM camara prAdi ko dekhanA aura uttama gandhAdi kA 1 niyama se karane yogya kArya ko niyama kahA sUMghanA; yaha nimitta zuddhi kA svarUpa hai| jAtA hai| vaha jJAna-darzana-cAritrasvarUpa hai| nimittasamyagdarzana-nimittaM tu yad yad bAhya 2 niyamita kAla ke lie kiye gaye tyAga ko vastUtpadyamAnasya samyagdarzanasya pratimAdi tat tat niyama kahate haiN| mAgahItama. tato nimittAt pratimAdikAt niyamaniSiddha-zrAvassayaMmi jutto niyamaNisiddhosamyaktvaM nimitta samyagdarzanamucyate / (ta. bhA. siddha. tti hoi naayvyo| ahavA'vi NisiddhappA NiyamA vR. 1-3, pR. 40) / prAvassae jutto| (prAva. bhA. 122, pR. 267) / jo jo pratimAdirUpa vastu utpanna hone vAle mala aura uttara guNoM ke anuSThAna svarUpa prAvazyaka samyagdarzana kA nimitta hotI hai usake nimitta se meM jo yukta hai use niyamaniSiddha-niyama se mala utpanna hone vAle usa samyagdarzana ko nimitta va uttara gaNoM ke aticAroM se rahita-jAnanA samyagdarzana kahA jAtA hai| caahie| adhavA niSiddhAtmA- ukta aticAroM se nimiSa-1. nayanapuTa ghaTanAyatto nimiSaH / (paMcA. rahita jIva-ukta lakSaNa prAvazyaka meM yukta hotA amRta.va. 25) / 2. nayanapuTavighaTanena vyajyamAna: hI hai| isa prakAra prAvazyakI aura naSedhikI donoM saMkhyAtItasamayo nimissH| (paMcA. jaya.va. 25) / kriyAnoM ko samAnArthaka samajhanA caahie| 3. tAdarzarasaMkhyAtasamayaH nimiSaH athavA nayanapuTa niyAga-niyAMgamityAmantritasya piNDasya grahaNaM ghaTanAyatto nimessH| (ni. sA. va. 31) / .. nityam, na tvanAmantritasya / (dazava. sU. hari.. 1 netrapuToM ko ghaTanAke adhIna kAla ko nimiSa kahate haiN| abhiprAya yaha hai ki prAMkhoM ke palakoM ke milane 3-2, pR. 116) / sadA prAmaMtrita pAhAra ko hI grahaNa karanA, anAmeM jitanA samaya lagatA hai utane samaya kA nAma maMtrita ko grahaNa na karanA; isakA nAma niyAga nimiSa yA nimeSa hai| niyativAda-1. jatta jadA jeNa jahA jassa ya hai| yaha sayamI sAdha kA anAcarita hai| NiyameNa hodi tatta tdaa| teNa tahA tassa have idi niyoga-ahigo jogo nijogo jahAhadAno bhave bAdo NiyadivAdo du / / (go. ka.882) / 2. jeNa nidAho tti / atyaniuttaM suttaM pasabai caraNaM jayo jadA jaMtu jahA NiyameNa ya jassa hoi taM tu tdaa| mukkho / / (bRhatka. 194) / tassa tahA teNa have idi vAdo NiyadivAdo du|| "ni' kA artha adhikatA hai| sUtra ke sAtha artha ke (aMgapa. 2-22) / adhika yoga ko niyoga kahate haiN| prartha kI adhi. 1jo jisa samaya meM, jisase, jaise aura jisake niyama katA se niyukta sUtra usa caritra ko utpanna karatA se hotA hai vaha usa samaya, usIke dvArA, usI prakAra hai jisa ke prAzraya se mukti prApta hotI hai| se aura usake hogA hii| isa prakAra ke kathana ko niyaMsaraga-1. pADagaNiyaMsaNabhikkhAparimANaMniyativAda kahate haiN| imam eva pATakaM pravizya labdhAM bhikSAM gRhNAmi, niyama-1.NiyameNa ya jaM kajja taNiyamaM NANa- nAnyama; ekameva pATakaM pATakadvayameveti / prastha dasaNa-carittaM // (ni. sA. 3) / 2. niyamaH parimi- gRhasya parikaratayA avasthitAM bhUmi pravizAmi, na nakAlo xxx // (ratnaka.87) / 3.XX gRhabhitthamabhigrahaH NiyaMsaNamityUcyate iti kecida 4 sAvadhiniyamaH smtH|| (upAsakA. 761) / vadanti / apare sU pATasya bhabhimeva pravizAla , 4. vihitAcaraNaM niSiddhaparivarjanaM ca niymH| pATagRhANi iti saMkalpa: pADagaNiyaMsaNamityacyate (nItivA. 1-21, pa. 15) / 5. yaH sahajaparama- iti kthynti| (bha. prA. vijayo. TI. 210 / / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niratA 615, jaina-lakSaNAvalI nirantara avakramaNakAlavizeSa 2. pADayaNiyaMsaNaparimANam-ekameva pATakaM pATa- cheda kara jo usakA phira se prAropaNa kiyA jAtA kadvayameva vA pravizya bhikSAgrahaNaM nivsnprimaannm| hai use, athavA eka tIrtha se dUsare tIrtha ko prApta yadi vA pratya gRhasya parikaratayAvasthitA bhami hone para-jaise pArzvanAtha ke tIrtha se varddhamAna pravizAmi, na gRhama, ityevaM graheNa bhikSAgrahaNaM niva- svAmI ke tIrtha meM saMkramaNa karane vAle sAdha ke jo sana parimANam / anya pATakabhUmimeva pravizAmina cAritra hotA hai use nirAtacAra chadopasthApana pATakagRhANIti bhikSAvalpaM pATa kaniyamanaparimANa-kahate haiN| mAhuH / (bha. prA. mUlA. 216) / niraticAritA-dekho aticAra / suzavANa mAMsa1 isa mahallA athavA galI meM praveza karake prApta bhavakhaNa-koha-mANa-mAyA loha-hassa ra i . [ghara i. ] bhikSA ko grahaNa karUMgA, athavA eka ho yA do soga - bhaya-dagaMcchitthi pUrisa-Na vaMsa yave yApariccAgo muhalloM meM praveza karake prApta bhikSA ko grahaNa adicaaro| edesi viNAso NiradicAro saMpuNNadA, karUMgA, dUsare mahalle meM praveza na karUMgA; isa prakAra tassa bhAvo nirdicaaridaa| (ghava. pu. 8, pR.82)| ke niyama kA nAma niyaMsaNa hai / kitane hI prAcAryo madyapAnAdi ke tyAga na karane rUpa aticAra ke kA kahanA hai ki isa ghara ke parikara (parivAra) prabhAva ko unake parityAga ko-nirativAritA svarUpa se sthita bhUmi meM praveza karUMgA, ghara meM kahate haiN| nahIM; isa prakAra kI pratijJA ko niyaMtaNa kahA niranakampa-jo upara kaMpataM daTaThaNa na kaMpaye jAtA hai / anya prAcAryoM kA abhimata hai ki muhalle kddhinnbhaavo| eso u niraNukapo praNu pacchAbhAvakI bhami meM hI praveza karUMgA, gharoM meM nahIM; isa joeNaM // (bRhatka. 1320) / prakAra ke niyama ko pAGaganiyaMsaNa kahate haiN| jo kaThorahRdaya dUsare ko pIr3A se kAMpatA hamA nirata-dekho nAraka | hisAdiSvasadanuSThAneSu dekhakara svayaM kampita nahIM hotA hai use niranukampa vyApRtA: nirtaaH| (dhava. pu. 1, pR. 201) / kahate haiN| 'manu' kA artha pazcAt hai, tadanusAra mo hiMsAdirUpa asadAcaraNa meM udyata rahate haiM unheM dukhita jIva ke kAMpane ke pazcAt jo kampana hotA nirata yA nAraka kahA jAtA hai| hai usakA sArthaka nAma anukampA hai / isa anukampA niratagati-dekho nArakagati / teSAM (niratAnAM) se jo rahita hotA hai vaha niranukampa kahalAtA hai| gatiniratagatiH / (dhava. pu. 1, pR. 201 / / niratoM (nArakoM) kI gati ko niratagati (nAra niranutApI-niraNutAvI-jo akicca kAUNa gati) kahate hai| nANutappai; jahA mae duTTha kayaM / (jItaka. pU. 1, niraticAra chedopasthApana-1. tatra niraticAramitvarasAmAyikasya zaikSakasya yadAropyate, yadvA jo prakRtya ko nahIM karane yogya kArya kotIrthAnta ra pratipattI-yathA pArzvasvAmitIrthAd varddha karake 'maiMne burA kiyA hai' isa prakAra se pazcAttApa nahIM karatA hai use niranatApI kahate haiN| mAnatIrtha sNkraamtH| (anuyo. hari.va.pa.104 2. tatra zikSakasya niraticAramadhItaviziSTAdhyayana- nirantara-NiggayamaMtaraM jamhA guNadANAdo taM guNavidaH, madhyamatIrthakaraziSyo vA yadopasampadyate carama dvANaM nnirNtrN|xxx Nasthi aMtaraM nnirNtrN| tIrthaka raziSyANAmiti / (ta. bhA. siddha... . (Sava. pu. 5, pR. 55-56) / 18) / 3. tatra niraticAraM yat itvarasAmAyika- jisa guNasthAna se antara nahIM hotA hai vaha nirantara vataH zaikSasyAropyate, tIrthAntarasaGakrAnto vA-yathA kahalAtA hai| pArzvanAthatIrthAda varddhamAnasvAmitIthaM saMkrAmataH nirantara pravakramaraNakAlavizeSa-paDhamavakkamaNapaJca yAmadharmapratipattau / xxx ukta ca- kedayajahaNNakAle tasseva ukkassakAlammi sohide se hassa niraiyAraM titthaMtarasaMka me va taM hojaa| seso NiraMtaravakkamaNakAlaviseso NAma / (ghava. pu. (prAva. ni. malaya. va. 114, pu. 116) / 14, pa. 478) / 1ityarasAmAyika vAle ziSya sAdha ke pUrva paryAya ko prathama pravakramaNakANDaka ke jaghanya kAla ko usI ke Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirantarabandhaprakRti] 616, jaina lakSaNAvalI [nirAlambadhyAna utkRSTa kAla meM se kama kara dene para jo zeSa rahe niraMjana-1. jAsu Na vaNNu Na gaMdhu rasu, jAsu Na usakA nAma nirantara prayakramaNakAlavizeSa hai| sadu Na phAsu / jAsu Na jammaNu maraNu gavi, Na u nirantarabandhaprakRti-jisse pathaDIe pacco NirajaNu tAsu / / jAsu Na kohu Na mohu mau, jAsu niya meNa sAdi-ddhagro atomahattAdikAlAvadAI sANa mAya Na mANu / jAsUNa ThANu Na bhANu jiya, so NiratarabaMdhapayaDI / (prava. pu. 8, pR. 17); jisse ji NiraMjaNu jANi // asthi Na puSNu Na pAu jasu, baMdhakAlo jahaNNo vi atomahattametto sA NiraMtara- so ji NiraMjaNa bhAu // (paramA. 19-21) / baMdhapayaDI / (dhava. pu. 8, pR. 100) / 2. jassa Na koho mANo mAyA loho ya salla-lejisa prakRti kA pratyaya (kAraNa) niyama se sAdi ssAmro / jAi jarA maraNaM viya NiraMjaNo so ahaM adhruva hokara antarmuhUrta kAla taka rahane vAlA hai bhaNiyo / Nasthi kalA saMThANaM maggaNa-guNaThANa vaha nirantarabandhaprakRti kahalAtI hai| athavA jisake jiivtthaannaaii| Na ya laddhi-vaMghaThANA NodayaThANAiyA bandha kA kAla jaghanya bhI antarmuhUrta mAtra hotA hai keI // phAsa-rasa-rUva-gaMdhA sahAdIyA ya jassa sthi use nirantaravandhaprakRti jAnanA caahie| puNo / suddho ceyaNabhAvo NiraMjaNo so ahaM bhaNinirantaravedakakAla-baddhasamayAdo mAvaliyAdi- o|| (tattvasA. 19-21) / kaMto samayapabaddho NiyameNa prokaDDidUNa vedijjdi| 1jisake varNa, gandha, rasa, zabda, sparza, janma, maraNa, tado uvari NiraMtaraM palidobamassa asaMkhejjadibhAga- krodha, moha, mada, mAyA, mAna, sthAna, dhyAna, puNya. metakAlaM Niya meNa vedijjadi, eso NiraMtaravedaga- pApa, harSa aura viSAda nahIM haiM tathA eka bhI doSa kAlo kAma / / (dhava. pu. 10, pR. 142-43) / nahIM hai, aise parama zuddha prAtmasvabhAva ko niraMjana bandha ke samaya se lekara eka prAvalI ke bItane para kahate haiN| samayaprabaddha kA vedana niyama se apakarSaNapUrvaka nirAkAra upayoga-dekho anAkAropayoga hotA hai, tatpazcAt palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga 1. anAkAraM drshnm| (sa. si. 2-9ta. vA. mAtra kAla taka usakA vedana niyama se nirantara 2,9,1) / 2. nirAkAro darzanopayogaH sAmAnya. hotA hai| isI kA nAma nirantaravedakakAla hai| viSayatvAt / (ta. zlo. 2-6) / 3. sAmAnyArthAnirapekSatva-anekAntanirAkRte: nirapekSatvam / vabhAso yo hRSIkAvadhimAnasaH / upayogo nirA. (laghIya. svo. vi. 72) / kAraH sa zeyo'ntarmuhurtagaH // (pacarsa. amita. anekAnta kA nirAkaraNa karane se-virodhI dharma 334, pu. 46) / ko apekSA na karane ke kAraNa-naya meM nirapekSatA 1prAkAra se rahita-sAmAnyaviSayaka-upayogako hotI hai aura isI se vaha mithyA mAnA jAtA hai| nirAkAra yA darzana kahA jAtA hai| nirarthaka-1.varNakramanirdezavata nirarthakamArAdesA- nirAkAMkSA-1. tathA nirgatA kAMkSA pranyAnyadivat, pAra pAt esa ityete prAdezAH, eteSa varNA- darzanagrahaNarUpA yasyAsau niraakaaNkssH| (sUtrakR. sU. nAM kramanidarzana mAtra vidyate, na pUnarabhidheyatayA zI.va. 2, 7,66, p.61)| 2. nirAkAMkSatvaM kazcidarthaH pratIyate ityevaM bhUtaM nirarthakamamidhIyate, hi pratipatRdharmaH vAkyeSvadhyAropyate, na punaH zabdaDisthAdibadvA (prAva. ni hari. va.881,pa. 375) / dharmaH, tasyAcetanatvAt / (nyAyaku. 65, pR. 738) / 2. varNakramanirdezavat nirarthakam pArAdesAdivat 1 vibhinna darzanoM ke grahaNarUpa prAkakSiA se jo DisthA divdvaa| (prAva. malaya. va.881, pR. 483) rahita ho cukA hai aise samyagdRSTi ko nirAkakSa jo zabda varNoM ke krama se yukta ho, para artha usakA kahA jAtA hai| 2 vAkya meM jo nirAkaritA mAnI kucha bhI na ho, vaha nirarthaka kahalAtA hai| jaise gaI hai vaha vastutaH pratipattA (jJAtA) kA imaM hai, pArAdes ----pAra prAt aura esa; ye tIna mAdeza zamda kA nhiiN| haiM / inameM varNakrama to hai, para artha kucha bhI nahIM hai| nirAlamba dhyAna-dhAraNA yatra kAcimna na matra. isI prakAra Dittha-Davittha Adi zabdoM ko nirarthaka padacinsanam / mana:sa rupanaM nAsti tada dhyAnaM jAnanA caahie| yaha 32 satradoSoM meM tIsarA hai| galambanam // prAtmAnamAtmanAtmAnaM nirudhyAtma Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirAlambanayoga] 617, jaina-lakSaNAvalI [nirgrantha saMsthito muniH| kRtAtmAtmagataM dhyAyet tannirA- tvenAvasthAnaM nirodhH| gamana-bhojana-zayanAdhyayanAlambamucyate / / (dharmasaM. zrA. 10, 133-34) / diSu kriyAvizeSeSa aniyamena vartamAnasya ekasyAH dhyAna kI jisa avasthA meM na koI dhAraNA ho, na kriyAyAH kartatvenAvasthAnaM nirodha ityavagamyate / kisI maMtrapada kA cintabana ho, na mana meM kisI (ta. vA. 6, 27, 5) / 2. tasya ekatrAvasthApanaprakAra kA saMkalpa ho; kintu apane prAtmA ko manyatrApracAro nirodhH| (ta. bhA. siddha. va. prAtmA ke dvArA rokakara mani jo prAtmastha hotA hai 9-27) / usa avasthA ko nirAlamba dhyAna kahate haiN| gamana, bhojana aura zAyana prAdi kriyAvizeSoM meM nirAlambana yoga--xxxtattattvagastvaparaH // aniyama se pravartamAna mana ko kisI eka kriyA ke (SoDaza. 14-1) / kartArUpa se sthApita karanA, yaha cintA kA jinake tattva ko-kevalajJAnAdi svabhAva ko- nirodha hai| prApta hue yoga (dhyAna) ko nirAlambana yoga kahA nirgrantha- 1. etthavi Nigganthe ege egaviU buddhe jAtA hai| saMchinnasoe susaMjate susamite susAmAie pAyavAyanirAlamba pratisevanA-1. nirAlambo pAlambaNa. patte viU duhamovi soyapalichinne No pUyA-savakArarahimo sevai / (jItaka. ca. 1,5.3) / 2. nirA. lAbhaTI dhammadI dhammaviU NiyAgapaDi banne samilambo jJAnAdyAlambana rhitprtisevnaakH| (vyava. yaM care dante davie vosaTukAe Nigganthetti vcce| bhA. malaya. vR. 10-634) / (sUtrakR. sU. 1, 16, 4, pR. 273-74) / 2. uda1 jJAnAdi pAlambana se rahita jo prakalpita kadaNDa rAjivadana bhivyaktodayakarmANa UvaM muhUrtA(ayogya) kA sevana kiyA jAtA hai, isakA nAma dudbhidyamAna kevalajJAna-darzanabhAjo nirgranthAH / (sa. darpaviSayaka nirAlamba pratisevanA hai| yaha dasa prakAra si.1-46)| 3. ye bItarAgachadmasthA IryApathakI dapita pratisevanA meM tIsarI hai| prAptAste nirgrnthaaH| IryA yogaH, panthA saMyamaH, nirupakramA nirjarA-tatra nirupakramA upakramakAraNa- yoga-saMyamaprAptA ityrthH| (ta. bhA. 6-48) / mantareNa saMsAriNAM paripAkodayalakSaNaprAptasya karma- 4. udake vaNDarAjivatsaMnirastakaNio'ntamahataM kevalaNaH parisAda [zATa] rUpA / (syA. ra. 2-23) / jJAna-darzanaprApiNo nigranthAH / udake daNDarAjiyathA upakramakAraNa-karmaparipAka ke yogya prayatnavizeSa prAzveva vilayampayAti tathA unabhivyaktodayakarmANa ke binA jo saMsArI jIvoM ke paripAkodaya ko / UdhvaM muhartAdbhidyamAnakevalajJAna-darzanabhAjo nimraprApta karma kA pRthakkaraNa hotA hai, ise nirupakrama nthAH / (ta. vA. 6, 46, 4) / 5. nirgranthAH nirjarA kahate haiN| bAhyAbhyantara granthanimratAH saaghvH| (prAva. hari. va. nirUpaNa-1. tasya (prAlambanasya) nAmAdibhiH 4, pa. 760) / 6. nirgato granthAnnirgranthaH, bAhyAprakalpanA nirUpaNam / (ta. vA. 1, 12, 11, pR. bhyanta ragrantharahita ityarthaH / (dazava. ni. hari. vR. 55) / 2. nirUpaNamArAdhanAnivighnasiddhayarthaM deza- 158, pR. 84) / 7. avyaktodayakarmANo ye payorAjyAdikalyANagaveSaNam / (ana. gha. svo. TI. daNDarAjivat / nirgranthAste muhuurtovodbhidymaanaatm7-68)| kevalaH / (ha. pu. 64-63) / 8. udake daNDarAji1 nAmAdi ke dvArA pAlambana kI kalpanA kA nAma vatsaMnirasta karmANo'ntarmuhUrta kevalajJAna-darzanaprApiNo nirUpaNa hai| yaha bauddhAbhimata pAMca vijJAnadhAtunoM nirgrnthaaH| (ta. ilo. 6-46) / 6. granthaH karmAmeM tIsarA hai| 2 aArAdhanA kI nivighna siddhi ke STakaprakAraM mithyAtvA'virati-(kaSAya-)duSpraNihitalie kalyANakAraka deza va rAjya prAdi ke anveSaNa yogazca, tajjaye pravRttAni nirgranthAni / nirgacchadakarane ko nirUpaNa kahate haiN| yaha bhaktapratyAkhyAna granthA nirgranthAH dharmopakaraNAdRte parityaktabAhyabhyamaraNa se sambaddha arhalligAdi meM se eka hai| ntaropaghayo nirgranthAH / (ta. bhA. siddha. vR. 6-48); nirodha--1. aniyatakriyArthasya niyatakriyAkartR. upazAnta-kSINamohA nirgrnthaaH| (ta. bhA. siddha. va. la.78 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirgrantha ] 618, E - 49 ) / 10. deho bAhiragaMtho praNNo zravakhANa visayagrahilAso / tesi cAe khavapro paramatthe havai fi || (rA. sA. 33) / 11. bahirabbhaMtaragaMthA mukkA jeNeha tivihjoeNa / so NiggaMtho bhaNino jiNaliMga samAsizro savaNo // (ta. sA. 10 ) / 12. yathodake daNDarAjirAzveva vilayamupayAti tathA nabhivyaktodayakarmANa UrdhvaM muhartAdudbhidyamAnakevalajJAna darzanabhAjo nirgranthA: / (cA. sA pR. 45) / 13. saMsAra- drumamUlena kimanena mameti yaH / ni.zeSa tyajati granthaM nirgranthaM taM vidurjanAH // ( subhA. saM. 841) / 14. gaMtho micchatta dhaNAipro matro je ya niggayA tatto / te NiggathA vRttA XXX / / ( prava. sAro. 720 ) ; NiggaMtha sakka tAvasa geruya AjIva paMcahA samaNA / tammi NiggaMthA te je jiNasAsaNabhavA muNiNo // ( praba. sAro. 731) / 15. tathA kaTakarmodayA muhUrtAdupari samutpadyamAnakevalajJAna ke valadarzanadvayAH nirgranthA: / (ta. vRtti zruta. - 46 ) / 1 nirgrantha use kahanA cAhie jo eka hai, ekavit - eka AtmA ko hI paralokagAmI mAnatA hai, buddha hai, srotoM-karmAlavadvAroM ko naSTa karane vAlA hai, bhalI bhAMti saMyata hai susamita - pAMca samitiyoM ke zrAzraya se mokSamArga ko prApta hai, susAmAyika - zatru-mitra ko samAna samajhatA hai, zrAtmavAda ko prApta hai, vidvAna hai, dravya va bhAva se dravyasrotoM evaM bhAvasrotoM ko vinaSTa karane vAlA hai, pUjA-satkAra kI prApti kA icchuka nahIM hai, dharmArthI hai, dharmavit hai, aura niyAga- mokSamArga yA samIcIna saMyama ko prApta hai| aisA nirgandha dAnta hokara zarIra se nirmamatva hotA humrA samatAbhAva kA AcaraNa karatA hai / 2 jinake lakar3I ke dvArA jala meM khIMcI jAne vAlI rekhA ke samAna karma kA udaya pragaTa nahIM hai, tathA jo zrantarmuhUrta meM kevalajJAna zraura kevaladarzana ko prApta kara lene vAle haiM, ve muni nirgrantha kahalAte haiM / 3 jo vItarAga chadmastha IryApatha ko yoga - saMyama ko prApta haiM unheM nirgrantha kahA jAtA hai / nirgranyatva - tattha zrabbhatariyA micchatta-tivedahassa - radi- praradi- soga bhaya durguchA-koha-mANa mAyAlohabheeNa coTsavihA, bAhiriyA khetta-vatthu ghaNa jaina - lakSaNAvalo [ nirjarA ghaNNa duvaya- cauppaya- jANa-sayaNAsaNa- kuppa - bhaMDabheeNa dasavihA / kathaM khettAdINaM bhAvagaMthasaNNA ? kAraNe kajjovayArAdo / vabahAraNayaM paDucca khettAdI gaMtho, abbhaMtaragaMthakAraNattAdo / edassa pariharaNaM NiggaMthattaM / NicchayaNayaM paDucca micchattAdI gaMtho, kammabaMdhakAraNattAdo / tesi pariccAgo NiggaMthattaM, igamaNaeNa tirayaNANuvajogI bajbhabbhaMtarapariggahapariccAzra NiggathattaM / ( dhava. pu. 6, pR. 323, 324 ) | mithyAtvAdirUpa caudaha prakAra kI abhyantara nobhuta granthakRti zrora kSetra vAstu prAvirUpa dasa prakAra kI bAhya nota granthakRti kahalAtI hai / vyavahAranaya kI apekSA kSetra vAstu zrAdi tathA nizcayanaya kI apekSA mithyAtva zrAdi grantha kahalAte / donoM prakAra ke isa grantha ke parityAga kA nAma nirvranyatA hai / nirgranthadharma - nAsmin maunIndrava bAhyAbhyantararUpo grantho 'syAstIti nirgranthaH sa cAso dharmazca nirgranthadharmaH sa ca zruta cAritrAkhyaH kSAntyAdiko vA sarvajJoktaH / (sUtrakR. sU. zI. bR. 2, 6, 42 ) / maunIndra dharma meM muniyoM ke prAcAra meM - bAhya aura abhyantara donoM hI prakAra kA grantha (parigraha ) nahIM hai, isIlie usa dharma ko nirgranyadharma kahA jAtA hai| nirjarA - dekho nirjarAnuprekSA / 1. baddhapadesaggalaNaM NijjaraNaM idi jiNehi paNNattaM / ( dvAdazAnu. 66 ) / 2. puNvakadakammasaDaNaM tu NijjarA sA have duvihA / paDhamA vivAgajAdA vidiyA avivAgajAdA ya // (mUlA. 5-48; bha. prA. 1847) / 3. ekadezakarma saMkSayalakSaNA nirjarA / ( sa. si. 1-4 ) ; pIDAnugrahAvAtmane pradAyAbhyavahRtaudanAdivikAravat pUrvasthitikSayAdavasthAnAbhAvAt karmaNo nivRttinirjarA / ( sa. si. 8 - 23 ) / 4. nirjarA vedanA vipAka ityanarthAntaram / ( ta. bhA. 6-7 ) / 5. tapobalAt prAktanakarma hA nistathA muneH sA khalu nirjaroktA // ( varAMgaca 31 - 94 ) / 6. nirjIyaMte yayA nirjaraNamAtraM vA nirjarA / nirjIyate nirasyate yayA nirasanamAtraM vA nirjraa| (ta. vA. 1, 4, 12 ) ; eka dezakarma saMkSaya lakSaNA nirjarA / upAttasya karmaNo tapovizeSasannidhAne satyekadezasaMkSayalakSaNA nirjarA / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA] 619, jaina-lakSaNAvalA [nirjarA (ta. bA. 1, 4, 16); pUrvAjitakarmaparityAgo dezasaMkSayalakSaNA / nirjarA xxx // (yogazA. nirjraa| pIDAnugrahAvAtmane pradAyAbhyavahRtodanavat 6-1) / 20. kamaikadezagalanaM nirjraa| (cA. sA. vyAvartate sthitikSayAdavasthAnAbhAvAt / (ta. vA.8, pR. 7) / 21.xxxnirjarA karmakSapaNa lkssnnaa| 23, 1) / 7. tavasA u nijarA iha nijjaraNaM (candra. ca. 18-106) / 22. sacitaM pUna: tat khavaNanAsamegA / kammAbhAvApAyaNamiha nijjaramo (karma) nirjarAtaH pralIyate, upAttakarmaNAM niharaNaM jinA viti / / (zrA. pra. 82) / 8. karmaNAM bipAka- nirjarA iti vacanAt / (nyAyaku. 76, pR. 812 tastapasA vA zATo nijraa| (ta. bhA. hari. va. ud.)| 23. pUrvopAjitakamaikadezasaMkSayalakSaNA / 1-4); prathamabaddhasya ca nirjaraNaM nirjarA Atma- savipAkAvipAkA ca dvividhA nirjarAkathi // pradezebhyaH parizaTanaM krmnnH| (ta. bhA. hari.va (amita. zrA. 3-63) / 24. jaha kAleNa taveNa ya siddha. va. 10-2) / 6. baddhasya karmaNaH zATo yastu bhuttarasaM kamma-puggalaM jeNa / bhAveNa saDadi yA sA nirjarA mtaa| (SaDada. sa. 52) / 10. nirjara- tassaDaNaM cedi NijjarA duvihA / / (dravyasaM. 36) / NaM nirjarA krmkssylkssnnaa| (prAva. ni. hari. vR. 25. zuddhopayogabhAvanAsAmarthyena norasIbhUtakarma-pu. 1108, pR. 516) / 11. guNaseDhIe ekkArasa- dgalAnAmekadezagalanaM nirjraa| (ba. draSyasaM. TI. bhedabhiNNAe kammagalaNaM NijjarA nnaam| (dhava. pu. 28) / 26. yayA karmANi zIryante bIjabhUtAni 13. pa. 352) / 12. pUrvopAjitakarmaparityAgo jnmnH| praNItA yamibhiH seyaM nirjarA jiirnnbndhnirjraa| xxx tato'nubhUtAnAM gRhItavIryANAM naiH / (jJAnA. pR. 47) / 27. nirjaraNaM nirjarA padagalAnAM nivtinirjraa| (ta. zlo. 8-23) / vizaraNaM parizaTanamityarthaH, dezataH karmakSayo nirjraa| 13. karmaNAM tu vipAkAta tapasA vA yaH zATaH sA (sthAnA. abhaya. va. 1-16, pR. 18); nirjarA nirjraa| (ta. bhA. siddha. va. 1-4); nirjaraNaM karmaNo'karmatvabhavanamiti / (sthAnA. abhaya. va. 4, nirjarA-vipakvAnAM karmAvayavAnAM parizaTanam, 1,250, pR. 184) / 28. nirjarA dezata: karma. daanirityrthH| Xxx nirjarA ca bhavatIti kSayaH / (praupapA. abhaya. va. 34, pa. 76) / cirantana bddhkrmaabhaavprtipttiH| (ta. bhA. siddha. 26. NijjarAe pUvvovaciyasuhAsUhakammapoggalapariva. 6-3); nirjaraNaM nirjarA prAtmapradezebhyo'nubhUta- sADo, Xxx NijjarA puNa gutti samii-samaNa. rasakarma pudglprishttnaa| (ta. bhA. siddha. va. 6, dhmm-bhaavnnaa-muulgunn-uttrgunn-priishovsggaahiyaa7)| 14. nirjIyate nirasyate yayA, nirjaraNaM vA saNarayassa bhavai / (jItakaca. 2, pa. 5) / nirjraa| prAtmapradezasthaM karma nirasyate yayA pari- 30. nirjaraNaM nirjaratyanayA vA nirjarA jIvalagnapariNatyA sA nirjarA / nirjaraNaM pRthagbhavanaM kmNprdeshhaaniH| (malA. va. 5-6) / 31. galana vizleSaNaM bA karmaNAM nirjarA / (bha. prA. nirjarAMzasya syAccirantanakarmaNaH / (prAcA. sA. vijayo. 38); pUrvagatakarmapudgalaskandhAvayavAnAM 3-33) / 32. nirjarA zAtanaM proktA pUrvopArjitajIvapradezebhyo 'gamanaM nirjraa| tathA coktama- karmaNAm / tapobhirbahabhiH sA syAda vairAgyAzritaekadezakarmasaMkSayalakSaNA nija reti / (bha. prA. ceSTitaiH / / (padma. paM. 6-53) / 33. karmaNAM bhavavijayo. 1847) / 15. upAttakarmaNaH pAto hetUnAM jaraNAdiha nirjraa| (yogazA. svo. viva. nirjarA xxx / (ta. sA. 7-2) / 16. karma- 1-16, pR. 114 uda.); saMsArabIjabhUtAnAM karmaNAM vIryazAtanasamartho bahiraGgAntaraGgatapobhibRhitazuddho- jaraNAdiha / nirjarA sA smRtA dvaghA sakAmA kAmapayogo jIvasya, tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadeza- vajitA // (yogazA. 4-86) / 34. nirjIyate saMkSayaH samupAttakarmapudgalAnAM ca nirjraa| (paMcA. karma nirasyate yayA puMsaH pradezasthitamekadezataH / sA kA. amRta. vR. 108) / 17. puvakayakammasaDaNaM nirjarA paryayavRttiraMzatastatsaMkSayo nirjaraNaM matA'tha NijjarAXXXI (bhAvasaM. de. 344) / 18. tada- sA / / (ana. gha. 2-42) / 35. nirjarA ekadezena NataraM (vivAgANaMtaraM) tu saDaNaM kammANaM NijjarA saMkSayo vizleSaH ityarthaH / keSAma? karmaNAM siddha. jANa // (kAtike. 103) / 16. pUrvopAjitakamaka- yogyapekSayA'zu bhAnAM ca zubhAnA sAdhyayogyapekSayA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAnuprekSA ] tvadyAdInAm / (iSTo. To. 24) / 36. nirjIte AtmapradezAdekadezena pRthak kriyate karma yayA jIvapariNatyA sA, athavA nirjaraNaM nirjarA, karmaNAmekadezena saMkSayaH / (bha. zrI. mUlA. 38 ) / 37. cirabaddha kammaNivahaM jIvapadesA hu jaM ca parigalai | sA NijjarA pauttA XXX 11 ( dravyasva. 158) / 38. durjaraM nirjaratyAtmA yayA karma zubhAzubham / nirjarA sA dvidhA jJeyA sakAmAkAmabhedataH // ( dharmaza. 21 - 122 ) / 36. karmaNAmekadezena galanaM nirjarA''tmanaH / ( dharmasaM. zrI. 10-66 ) / 40. karmaNAmekadezagalanaM nirjarA / ( zrArA. sA. TI. 4) / 41. ekadezena karmakSayo nirjarA / (ta. vRtti zruta. 1-4 ) / 42. ekadezena karmaNaH nirjaraNaM galanaM zradhaHpatanaM zaTanaM nirjarA (kArtike. TI. 2) / 1 baMdha hue karmoM ke pradezapiNDa ke galane kA nAma nirjarA hai / 8 paripAka ke vaza prathavA tapa ke dvArA karmoM ke AtmA se pRthak hone ko nirjarA kahA jAtA hai / nirjarAnuprekSA - 1. sA ( vedanAvipAkarUpA nirjarA) devA abuddhipUrvA kuzalamUlA ceti / tatra narakAdiSu gatiSu karmaphalavipAkajA abuddhipUrvA sA akuzalAnubandhA / parISahajaye kRte kuzalamUlA, sA zubhAnubandhA niranubandhA ceti / ityevaM nirjarAyA guNadoSa-bhAvanaM nirjarAnuprekSA / ( sa. si. 3-7; ta bA. 6, 7, 7) / 2. nirjarA vedanA vipAka ityanarthAntaram / sa dvividhaH prabuddhipUrvaH kuzala mUlazca / tatra narakAdiSu karmaphalavipAkAdayo abuddhipUrvakastamavadyato'nucintayet prakuzalAnubandha iti / tapaHparISahajayakRtaH kuzalamUlaH, taM guNato'nucintayet zubhAnubandho niranubandho veti / evamanucintayan karma nirjarAyaiva ghaTata iti nirjarAnuprekSA / ( ta. bhA. 6-7) / 3. karmaikadezagalanaM nirjarA / sA'pi dveSA udayodIraNAvikalpAt / tatra narakAdiSu karmaphalavipAkodayodbhaSA, parISahajayAdudIraNodbhavA / sA zubhAnubandhA niranubandhA cetyevaM nirjarAyA guNadoSabhAvanaM nirjarA'nuprekSA / (cA. sA. pR. 87, 88) / 4. nirantarAnekabhavArjitasya yA, purAtanasya kSatirekadezataH / vipAkajAspAkajabhedato dvidhA yatIzvarAstAM nigadanti nirjarAm / ( zramita. zrI. 14- 56) / 5. saMzliSTAtmabalasya nirgalanato [ nirdeza niHzeSavizleSatazcAntarbAhyacatuH svahetuvazataH svarNopale svarNatA / yadvad dehini karmaNoM'zagalanAnniHzeSavizleSataH samyaktvagrahaNAdyane ka karaNaM stadvadvizuddhAtmatA / / ( zrAcA. sA. 10-41) / 6. prabuddhipUrvA kuzalamUlA ca nirjarA dviprakArA bhavati / tatrAbuddhipUrvA akuzalAnubandhAparanAmikA narakAdiSu karmaphalodayajA jAyate / parISahasahane tu zubhAnubandhA niranubandhA ca dviprakArApi kuzalamUlA nirjarA ucyate / evaM nirjarAyAH doSAn guNAMzca bhAvayato bhavyajIvasya karmanirjaraNArthaM pravRttirbhavatIti nirjarAnuprekSA / (ta. vRtti zruta. 6-7 ) / 1 nirjarA do prakAra kI hotI hai--eka prabuddhipUrvaka aura dUsarI kuzalamUlaka / narakAdi gatiyoM meM phala ke de cukane para karmoM ko jo nirjarA hotI hai buddhipUrvaka nirjarA hai, jo pApabandha ko nirantaratA kA kAraNa hai / parISahajaya ke dvArA jo karmoM kI nirjarA hotI hai vaha kuzalamUlaka nirjarA hai, jo yA to puNyabandha kI kAraNa hotI hai, yA phira pApa aura puNya donoM ke hI prabandha kI kAraNa hotI hai / isa prakAra se nirjarA ke guNa aura doSoM ke cittavana karane ko nirjarAnuprekSA kahate haiM / nirjarAbhAva - edehi ceva pariNAmehi (tibba maMdabhAve hi ) asakhejjaguNAe seDhIe kammasaDaNaM kamma saDaNajaNidajIvavariNAmo vA NijjarAbhAvo NAma / ( dhava. pu. 5, pR. 187 ) / tIvratA yA mandatA ko prApta jIvapariNAmoM ke dvArA zrasaMkhyAtaguNita zreNike krama se karma jo AtmA se pRthaka hote haiM, unakI isa pRthaktA kA nAma nirjarAbhAva hai / athavA karmoM kI isa pRthaktA se jo jIva kA pariNAma utpanna hotA hai use nirjarAbhAva jAnanA cAhie / nirdeza - 1. nirdeza: svarUpAbhidhAnam / ( sa. si. 1-7) / 2. nirdezo'rthAtmAvadhAraNam / (ta. vA. 1-7) / 3. duviho Niddezo - sodArANaM jahA picchayo hodi tahAdeso Niddeso, kutIrtha pAkhaNDi naH zratizayya kathanaM vA nirdezaH / x x x gatyAdimArga NAsthAna ra vizeSitAnAM caturdazaguNasthAnAnAM pramANaprarUpaNamoghanirdeza: / ( dhava. pu. 3, pR. 8) ; giddeso paTuppAyaNaM kahaNamidi eyaTTho / ( dhava. pu. 4. pU. 6); ddeiso kahaNaM va kkhANamidi eyaTTho / 1 620, jaina- lakSaNAvalau Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirdeza doSa ] ( dhava. pu. 4, pU. 144); Niddeso kahaNaM payAsaNaM zravittijaNaNamidi eyaTTho / ( dhava. pu. 4, pu. 322) / 4. yatkimityanuyoge'rthasvarUpapratipAdanam // kAtyaMto dezato vApisa nirdezo vidAM mataH // ( ta. ilo. 1, 7, 2) / 5 tadvizeSapratipAdayiSayA vacanaM nirdeza, XX X nizcayena upayujyate prastute vastuni sa nirdeza: / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-7) / 6. kimityanuyoge vastusvarUpakathanaM nirdeza: / ( nyAyaku. 75, pR. 802; laghIya. abhaya vR. 75, pR. 95) / 7. nirdezanaM nirdeza: vizeSAbhidhAnam / (Ava. ni. malaya. vR. 137 pU. 146) / 8. nirdizyate iti nirdezaH, nirdezazca svarUpakathanam / (ta. vRtti zruta. 1-7) / 1 vivakSita vastu ke svarUpa ke kathana karane ko nirdeza kahate haiM / 3 nirdeza do prakAra kA haizrotAoM ko jisa prakAra se nizcaya hotA hai, usa prakAra ke kathana kA nAma prAdezanirdeza hai, athavA pAkhaNDiyoM kA nirAkaraNa karake kathana karanA, ise pradezanirdeza kahA jAtA hai| gatyAdi mArgaNAzcoM ko vizeSatA se rahita caudaha guNasthAnoM ke pramANa ke nirUpaNa ko zrodhanideza kahate haiM / nirdezadoSa-nirdeza doSo yatra uddizya padAnAmekavAkyabhAvo na kriyate, yathA devadattaH sthAlyA modanaM pacatIti vaktavye pacatizabdAnabhidhAnam / (zrAva. ni. malaya. vR. 884, pR. 484) / jahAM uddezya karake padoM meM ekavAkyatA nahIM kI jAtI hai vahAM nirdoSadoSa hotA hai| jaise-- devadatta thAlI meM zrodana pakAtA hai, isa vivakSA meM 'pacati ( pakAtA hai)' zabda kA kathana na karanA / yaha 32 sUtradoSoM meM 30vAM doSa hai / nirdoSatva 1. doSAstAvadajJAna - rAga-dveSAdaya uktAH, niSkAnto doSedhyo nirdoSa: / ( praSTasa. 6, pU. 62 ) / 2. AvaraNa- rAgAdayo doSAstebhyo niSkrAntatvaM hi nirdoSatvam / ( nyAyadI. pU. 45 ) / 1 ajJAna, rAga aura dveSa zrAdi doSoM se jo rahita ho cukA hai use nirdoSa kahA jAtA hai / nirmama - nirmamo mamedamiti saMkalpaniSkrAntaH / ( ana. dha. svo. TI. 4 - 106) / 'yaha merA hai' isa prakAra ke saMkalpa se jo rahita hai use nirmama kahate haiM / -- [ nirmANa nirmala bodha --- nirmalabodho'pyevaM zuzrUSAbhAva saMbhavo jJeyaH / zamagarbhazAstrayogAt zruta-cintA-bhAvanAsAra: / / ( SoDaza. 4-6 ) / zamabhAva ke prarUpaka zAstra ke sambandha se jo zuzrUSApUrvaka jJAna pragaTa hotA hai use nirmala bodha jAnanA caahie| vaha zrutasAra, cintAsAra aura bhAvanAsAra ke bheda se tIna prakAra kA hai / nirmANa - 1. yannimittAtpariniSpattistagnirmANam / ( sa. si. 8-11; ta. ilo. 8-11 bha. prA. mUlA. 212 ) / 2. jAti-liGgAkRtivyavasthAniyAmakaM nirmANanAma | ( ta. bhA. 8 - 12) | 3. yannimittA pariniSpattistannirmANam / aMgopAMgAnAM yannimittA pariniSpattistannirmANamiti jJAyate / (ta. vA. 8, 11, 5) / 4. sarvajIvAnAmAtmIyAtmIyAvayavavinyAsaniyamakAraNaM kalAkauzalopetava rddha kivat / ( ta. bhA. hari. va siddha. vR. 8-12 ) / 5. nirmANanAma yadayAt sarvajIvAnAM jAtI praGgopAGganivezo bhavati / jAti-liGgAkRtivyavasthAniyama ityanye / ( zrA. pra. TI. 24) / 6. niyataM mAnaM nimAnam / taM duvihaM pamANaNimiNaM saMThANaNimiNamidi / jassa kammassa udaeNa jIvANaM do vi NimiNANi hoMti tassa kammassa NimiNamidi saNNA / ( dhava. pu. 6, pR. 66 ) ; jassa kammassudaeNa aMga-paccaM gANaM ThANaM pamANaM ca jAdivaseNa niyamijjadi taM NimiNaNAmaM / (ghava. pu. 13, pR. 366) / 7. dehaMgAvayavANaM liMgAgii jAiNiyamaNaM jaM ca / tahi suttahArasariso nimmA hoi hu vivAgo // ( karmavi. ga. 148 ) / 8. yadudayAt svajAtyanurUpANyaGgopAGgAni niSpadyante tannirmANanAma / (paMcasaM. ca. svo. vR. 3-127, pR. 38 ) / 6. yadudayAjjAto jAto jIvadeheSu stryAdiliGgAkAraniyamo bhavati tatsUtradhArasamAnaM nirmANanAmeti / (samavA. abhaya vR. 42 ) / 10. yadudayAccharIreSvaGga-pratyaGgAnAM pratiniyatasthAnavRttitA bhavati tatsUtradhArakalpaM nirmANanAma | ( karmasta. go. bR. 10, pR. 20) 11. yadudayAjjantuzarIreSu sva-svajAtyanusAreNAGga-pratyaGgAnAM pratiniyatasthAnavartitA bhavati tannirmANanAma, tacca sUtradhArakalpam / (prajJApa. malaya vR. 263, pR. 475; paMcasaM. malaya. vR. 3-7, pR. 116; prava. sAro. vR. 1266 ) / 12. yadudayAt pariniSpatti 621, jaina - lakSaNAvalI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niryANakathA] bhavati tat nirmANaM dviprakAraM jAtinAmakarmodayApekSa jJAtavyam / sthAnanirmANaM pramANanirmANaM cakSurAdInAM sthAnaM saMkhyAM ca nirmApayati / nirmIyate zraneneti nirmANam / (ta. vRtti zruta. 8-11) / 1 jisa karma ke nimitta se pariniSpatti-jAti nAmakarma kI apekSA rakhate hue cakSurAdi zarIravayavoM ke sthAna aura pramANa kI racanA -- hotI hai vaha nirmANa nAmakarma kahalAtA hai / 2 jo karma jAtivizeSa meM strI-puruSAdi ke liMga aura AkAra kA niyAmaka hai use nirmANa nAmakarma kahate haiM / 5 jisake udaya se saba jIvoM ke jAti ke anusAra aMga aura upAMgoM kA niveza (sthApana yA racanA ) hotA hai use nirmANa nAmakarma kahA jAtA hai / anya kitane hI zrAcArya use jAtigata liMga aura zrAkAra kI vyavasthA kA niyAmaka mAnate haiM / nirdhAraNakathA - niryANaM nirgamaH, tatkathA niryANakathA / yathA - vajjatA ujjama maMdabaMdisaddhaM milaMtasAmaMtaM / saMkhuddhasennamuddhuryAvidhaM nayarA nive niyai // (sthAnA. abhaya vR. 282, pR. 200 ) / rAjA Adi ke nagara se nikalane kI kathA ko niryANakathA kahA jAtA hai / niryApaka - 1. chedesUvaTUvagA sesA NijjAvayA samaNA / ( prava. sA. 3- 10 ) / 2. kappAkappe kusalA samAdhikaraNujjadA sudarahassA / gIdatthA bhayavaMtA adAlIsaM tu NijjavayA || ( bha. prA. 648 ) / 3. niryApakA ArAdhakasya samAdhisahAyAH / ( bha. prA. vijayo. va mUlA. TI. 66 ) / 4. yaH punaranantaraM savikalpa chedopasthApana saMyamapratipAdakatvena chedaM pratyupasthApakaH sa niryApakaH, yo'pi chinnasaMyamapratisandhAna vidhAnapratipAdakatvena chede satyupasthApakaH so'pi niryAtaka eva / ( prava. sAra. amRta. vR. 3-10 ) / 5. tayozchedayo: (dezasakalachedayoH) prAyazcittaM dattvA saMvega-vairAgyajanakaparamAgamavacanaiH saMvaraNaM kurvanti te niryApakAH zikSAguravaH zrutaguravazceti bhaNyante / ( prava. sA. jaya. vR. 3 - 10 ) / 1 dIkSAdAyaka guru ke sakala donoM hI prakAra ke kA AropaNa karane vAlA zramaNa kahalAtA hai / 2 622, jaina- lakSaNAvalI [[nilaJchana tathA kI - grAhya aura grAhya bhojana-pAna ko - parIkSA meM kuzala hote haiM, samAdhi ke karAne meM - zrArAdhaka ke vitta ke svastha karane meM udyata hote jo prAyazcitta granthoM ke rahasya ke sAtha sUtrArtha ke jJAtA hote haiM, aise muniyoM ko niryApaka kahate haiM / niryApakaparigraha - niryApakArigrahaH zrArAdhakasya samAdhisahAya parivargaH / ( zrana. dha. svo TI. 7, 68) / samAdhimaraNa ke lie udyata zrArAdhaka kI samAdhi meM - sahAyaka parivarga ( parijanasamudAya) ko niryApakaparigraha kahate haiM atirikta jo deza aura cheda ( vratabhaMga) meM vrata hotA hai vaha niryApaka jo kalpya aura prakalpya niryukti- dekho zrAvazyaka niyukti / 1. jutti ti uvAyatti ya niravayavA hodi Nijjutti // ( mUlA. 7 - 14) / 2. NijjuttA te pratthA jaM baddhA teNa hoi NijjutI / tahaSi ya icchAvei vibhAsiuM suttaparivADI // (zrAva. ni. 88) / 1 niyukti meM 'ni' kA artha niravaya yA sampUrNa tathA 'yukti' kA artha hai upAya / tadanusAra zrabhoSTa tattva ke upAya ko niyukti jAnanA cAhie / 2 'ni' kA artha nizcaya yA adhikatA hai tathA 'yukta' kA artha sambaddha hai| tadanusAra jo jIvAjIvAdi tatra sUtra meM nizcaya se yA adhikatA se prathama hI sambaddha haiM, una niryukta tatvoM kI jisake dvArA vyAkhyA kI jAtI hai use niryukti kahA jAtA hai nirlAJchana - 1. nAsAvegho'GkanaM muSkachedanaM pRSThagAlanam / karNa-kambalavicchedo nirlAJchanamudIritam // ( tri.za. pu. ca. 6, 3, 346; yogazA 3 - 111 ) ; nitarAM lAJchanamaGgAvayavaccheda:, tena karma jIvikA nirlAJchanAkarma / (yogazA. svo. viva. 3 - 111 ) / 2. nirlAJchanaM nilaJchana karma vRSabhAdernAsAveghAdinA jIvikA, nirlAJchanaM nitarAM lAJchanamaGkAvayavaccheda: / / (sA. gha. 5-22) / 1 baila Adi kI nAsikA kA vedhana karanA, gAya va ghor3e yAdi ko dAganA-garama lohazalAkA zrAdi se cihnita karanA, baila va ghor3e Adi ko badhiyA karanA, UMToM kI pITha kA gAlanA, gAya-baila ke kAnoM evaM galakambala kA viccheda karanA; ityAdi ko nichanakarma kahate haiM / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepana] 623, jaina-lakSaNAvalI [nirvartanAdhikaraNa nilepana-mAhArasarIridiya-prANapANaprappajjattINaM 1 adhaHpravRttakaraNakAla ke saMkhyAtaveM bhAga mAtra NivattI NillevaNaM NAma / (dhava. pu. 14, pR. pariNAmasthAnoM kA nAma nirvargaNAkANDaka hai| 507) / nirvartanakANDaka-1. NivvattaNakaMDagaM NAma jahapAhAra, zarIra, indriya praura prAnapAna aparyAptiyoM NigAe ThitIe aNuka DDhI jattha NiTTiyA taM NivvakI niti kA nAma nilepana hai| ttaNakaMDagaM baccati / (karmapra. cU. baM. ka. 65, pR. 137) / 2. nirvartanakAMDakaM nAma yatra jaghanyasthitinirlepanasthAna-1. jattha chApajjattiNimittaM po bandhArambha bhAvinAmanubhAgabandhAdhyavasAyasthAnAnAmagAlA gamAgamo thakkadi tamillevaNaTTANaM NAma / nukRSTiH parisamAptA tatparyantA mUlataH prArabhya xxx evamAgacchamANe jattha paMcaNNaM pajjatINaM sthita yaH palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtrapramANA ucyante / davvavayaraNANamakkameNa NippattI hodi taSNillevaNa (karmapra. malaya. va. baM. ka. 65) / TANaM NAma / (dhava. pu. 14, pR. 527) / 2. ega 2 jaghanya sthiti ke bandha se lekara hone vAle manasamaye baddhakammaparamANavo baMdhAvaliyamettakAle volide 2 jaghanya sthiAta pha bandha se lekara hAna vA pacchA udayaM pavisamANA kettiyaM pikAlaM sAMta- bhAgabandhAdhyavasAyasthAnoM kI anukRSTi ke samApta ra-NiraMta rasarUveNudayamAgaMtUNa jamhi samayamhi savve hone taka prArambha se lekara palyopama ke prasaMkhyAtaveM ceva NissesamUdayaM kAdUNa gacchaMti tesi Niruddha bhava bhAga pramANa sthitiyoM kA nAma nirvartanakANDaka hai| samayapavaddhapadesANa taNilevaNaTThANamidi bhaNNade / nirvartanA-dekho nirvartanAdhikaraNa / 1. nirvatyaMte (jayadha.-kasAyapA. pR.818, Ti. naM. 2) / iti nirvartanA nisspaadnaa| (sa. si. 6-6 ta. sukhabo. 6-6) / 2. nirvaya'te iti nirvartanA / (ta. 2 karmalepa ke dUra hone ke sthAna ko nirlepanasthAna vA. 6,6,1) / 3. hiMsopakaraNatayA nirvaQte iti kahate haiM / arthAt eka samaya meM baMdhe hue karmapara nirvartanA / (ana. dha. svo. TI. 4-28) / mANa bandhAvalI ke pazcAta kramazaH udaya meM praviSTa 1 jo racA jAtA hai usakA nAma nirvartanA hai| hokara sAntara yA nirantararUpase apanA phala dete hae 3 hiMsA ke upakaraNarUpa se jisakI racanA kI jisa samaya meM sabhI niHzeSarUpa se nirjIrNa ho jAte jAtI hai use nirvartanA kahate haiN| haiM use nilepanasthAna kahate haiN| nirvartanAdhikaraNa-1. nirvartanAdhikaraNaM dvivighaM nirvargaraNA-baMdhodayajahaNNakiTTINamaNaMtaguNahANIe mUla guNanirvartanAdhikaraNa muttaraguNanirvartanAdhikaraNaM prosaraNaviyappA NivvaggaNA / (jayapa. pra. pa. netA salamAna vidhArIra. 1182) / vAGmanaHprANApAnAzca / uttara guNanirvartanaM kASThabandha aura udaya sambandhI jaghanya kRSTiyoM ke ananta pusta-citrakarmAdi / (sa. si. 6.6) / 2. tatra nirvaguNahAni ke krama se hone vAle apasaraNabhedoM ko nAdhikaraNaM dvividhaM malaguNanivartanAdhikaraNamuttaragunirvargaNA kahate haiN| Na nirvartanAdhikaraNaM ca / tatra mUlaguNanirvartanA paJca nirvargaraNAkANDaka-1. edisse addhAe (adhApa- zarIrANi vAGmanaHprANApAnAzca / uttara guNanivavattakaraNaddhAe) saMkhejjadibhAgo NivvaggaNa kaDayaM tanA kASTha-pUsta citrakarmAdIni / (ta. bhA. 6-10) / NAma / (dhava. pu. 6, pR. 615) / 2. vivakkhiya- 3. nirvartanAdhikaraNaM dvividhaM mUlottarabhedAt / xx samaya pariNAmANaM jatto paramaNukaTTivocchedo taM tatra mUlaM paMcavidhAni zarIrANi vAGmanaHprANAgivvaggaNakaMDayAmadi bhaNNade / (jayadha. pra. pa. 646 pAnAzca / uttaraM kASTha-pusta-citrakarmAdi / (ta. vA. --SaTkhaM. pu. 6, pR. 215 kA Ti. 3) / 3. tAe 6, 6, 12) / 4. duHprayuktaM zarIraM hiMsopakaraNatayA adhApavattaddhAe saMkhejjabhAgamettaM tu / aNukaTIe addhA nirvaya'te iti nivartanAdhikaraNaM bhavati / upakaraNibvaggaNakaMDayaM taM tu / (la. sA. 43) / 4. vargaNA NAni ca sacchidrANi yAni jIvavadhanimittAni samayasAdRzyam, tato niSkrAntA uparyupari samaya- nivartanta tAnyapi nirvartanAdhikaraNam : (bha. prA. vartipariNAmakhaNDAH, teSAM kANDaka parva nirvargaNAkA- vijayo. 814) / NDakam / (la. sA. TI. 43) / 1 nirvartanAdhikaraNa do prakAra kA hai-mUlaguNa. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvartanAdhikaraNikI ] nirvartanAdhikaraNa aura uttaraguNanirvartanAdhikaraNa / inameM mUlaguNa nirvartana pAMca prakAra kA haizarIra, vacana, mana, prANa aura prapAna / kASThakarma, pustakarma aura cittakarma zrAdi ko uttaraguNanirtana kahA jAtA hai / 4 duSpravRttiyukta zarIra ko hiMsA ke upakaraNasvarUpa se nirvartita karane kA nAma nirvartanAdhikaraNa hai| upakaraNa bhI jo jIvaghAta ke nimitta chedayukta race jAte haiM unheM bhI nirvartanAdhikaraNa kahA jAtA hai / nirvartanAdhikaraNiko - 1. yaccAditastayo: (khaDga-tanmuSTyAdikayoH) nirvartanaM sA nirvartanAdhikaraNikIti / ( sthAnA. abhaya vR. 2-60 ) / 2. tathA nirvartana masi-zakti kunta tomarAdInAM mUlato niSpAdanam, tadevAdhikaraNikI nirvartanAdhikaraNikI, paJcavidhasya vA zarIrasya niSpAdanaM nirvartanAdhikaraNikI / prajJApa. malaya. va. 22-276, pR. 436) / 1 prathamataH talavAra va usakI muTThI Adi ko dhanAnA, yaha nirvartanAdhikaraNikI kriyA kahalAtI hai / 2 talavAra, zakti, bhAlA aura bANa Adi ke utpanna karane ko prathavA pAMca prakAra ke zarIra ke freeier ko nirvartanAdhikaraNikI kriyA kahate haiM / nirvahana - - 1. nirAkulaM vahanaM dhAraNaM nirvahaNam, parISAdyupanipAte'pyAkulatAmantareNa darzanAdipari to vRttiH / ( bha. prA. vijayo. 2 ) / 2. parIbahAdyupanipAte'pi nirAkulaM lAbhAdinirapekSaM vA vahanaM dhAraNam / (bha. prA. mUlA. 2) / samyagdarzanAdi kA nirAkulatApUrvaka dhAraNa karanA tathA parISaha zrAdi ke upasthita hone para bhI unameM pariNata rahanA -- unakI virAdhanA na karanA, isakA nAma nirvahana hai / 624, jaina - lakSaNAvalI nirvANa - 1. pAratantryanivRttilakSaNasya nirvANasya (pAratantryanivRttilakSaNaM nirvANam ) zuddhAtmatattvopalambharUpasya x x x1 (paMcA. kA. amRta. vU. 2 ) / 2. sakalakarmavimocanalakSaNa nirvANam / (paMcA. kA. jaya. vR. 2) / 3. nirvAnti rAga-dveSopataptAH zItIbhavantyasminniti nirvANam / (yogazA. svo. faa. Y-Ye) I 1 parataMtratA kI nivRtti prathavA zuddha prAtmatatva kI upalabdhi ko nirvANa kahate haiM / 3 jahAM rAga dveSa [ nirvikRti se santapta prANI zItalatA ko prApta karate haiM usakA nAma nirvANa hai / nirvANapatha - dekho nirvANamArga | sammadaMsaNa diTTho nANeNa ya suThu tehi uvaladdho / caraNakaraNeNa pahamro nivANa ho jiNidehi / / (zrAva. ni. 610 ) / jo arahantoM ke dvArA samIcIna darzana se dekhA gayA hai, jJAna ke prAya se yathAvasthita jAnA gayA hai, tathA caraNa ( vratAdi) aura karaNa (piNDavizuddhi Adi) se prArAvita hai; vahI mokSapatha hai / nirvANamArga - nivRttinirvANam, sakalakarmakSayajamAtyantikaM sukhabhityarthaH, nirvANasya mArgo nirvANamArga iti / (zrAva. ni. hari. vR. 4, pR. 761) / samasta karmoM ke kSaya se jo prAtyantika sukha prApta hotA hai, usakA nAma nirvANa hai, isa nirvANa ke samyagdarzanarUpa mArga ko nirvANamArga kahate haiM / nirvANasukha-saMsArasukhamatItyAtyantikarma kAntikaM nirupamaM nityaM niratizayaM nirvANasukham / ( ta. bhA. siddha. vR. 10 - 7 ) 1 sAMsArika sukha kA pratikramaNa karake jo prAtyantika, aikAntika ( pravinazvara), anupama, nitya zrora niratizaya sukha hai vaha nirvANasukha kahalAtA hai / nirvApakathA- pakaApakvAnnabhedA vyaJjanabhedA veti nirvApakatheti / XX X pakkApakko ya hoi nivvAzro / ( sthAnA. abhaya vR. 4, 2, 282 ) / tea yA apakva zrannabhedoM ko zrathavA nAnA prakAra ke vyaJjanabhedoM-zAka va pApar3a Adi rasavyaJjaka vastutroM kI carcA ko nirvApakathA kahate haiM / nivikRti - - 1. yathA rUkSAhArasya bhojanaM takreNa vA zaktyAdyapekSayA / vikRtayo rasAH, nirgatA vikRtayo yasyAbhuka sA nirvikRtiH / ( prAyazcitta cU. 1, 12) / 2. nirvikRtiH - vikriyete jihvA manasI yeneti vikRtigarasekSu rasa- phalarasa dhanya rasabhedAccaturSA / tatra gorasaH kSIra- ghRtAdiH, ikSurasaH khaNDaguDAdiH, phalarasaH drAkSAmrAdiniSyandaH, dhAnyarasastaila-maNDAdiH / zrathavA yadyena saha bhujyamAnaM svadate tattatra vikRtirityucyate / vikRteniSkrAntaM bhojanaM nivikRti / (sA. gha. sva. TI. 5 - 35) / 2 jisa gorala, ikSurasa, phalarasa, zraura dhAnyarasa se jihvA evaM mana vikAra ko prApta hote haiM use vikRti kahA jatA hai / athavA jo jisake sAtha Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvicikitsa] 625, jaina lakSaNAvalI [nivicikitsA khAne se susvAdu banatA hai use vikRti samajhanA nAM yastanumastasaMskRti jinendradharma sutarAM suduSkaram / caahie| isa prakAra kI vikRti se jo bhojana- nirIkSamANo na tanoti nindanaM sa bhaNyate dhanyatamo. rahita hotA hai use nivikRti kahate haiN| 'cikitsan / / (amita. zrA. 3-75) / 8. bhedA. nivicikitsa-dekho nivicikitsA aNg| 1. bhedaratnatrayamArAdhakabhavyajIvAnAM durgandha bIbhatsAdikaM vicikitsA mativibhramaH, nirgatA vicikitsA dRSTvA dharmabuddhayA kAruNyabhAveNa vA yathAyogya mativibhramo yato'sau nivicikitsH| xxx vicikitsApariharaNaM dravyanivicikitsAguNo bhaNya. yadvA saadhujugupsaarhitH| (dazavaM. ni. hari.va. te / yatpunarjanasamaye sarva samIcInama, paraM kintu 182; gha. bi. mu. va. 2-11; vyava. malaya. va. vastra prAbaraNa jalastAnAdikaM ca na kurvanti tadeva 1, pa. 27) / 2. tathA nirgatA vicikitsA citta- dUSaNamityAdikutsitabhAvasya viziSTavivekabalena viplutividvajjugupsA vA yasyAsau nibicikitsH| pariharaNa sA nivicikitsA / xxx nizcayena (sUtrakR. sU. zI. va. 2, 7, 66) / 3. vicikitsA pUnastasyaiva vyavahAranivicikitsAguNasya balena phalaM prati sandehaH, vidaH vijJAH, te ca tattvataH sAdhava samasta dveSAdivikalparUpakallolamAlAtyAgena nirma. eva, tajjuguppA vA; tadabhAvo nivicikitsaM nivi- lAtmAnubhUtilakSaNe nijazaddhAtmani vyavasthAna nivijjugupsaM vA / (uttarA. ne. va. 28-31) / cikitsaagunnH| (bu. dravyasaM. TI. 41, pR. 151) / 1 vicikitsA kA artha mativibhrama-yakti aura 6. vicikitsA jugupsA asnAna-maladhAraNa-nagnaprAgama se saMgata bhI artha meM phala ke prati saMmoha tvAdivatAruciH, vicikitsAyA nirgato nivici. (asthiratA) hai| isa prakAra ke mativibhrama se jo kitsastasya bhAvo nivicikitsatA dravya-bhAvadvAreNa rahita hai use nivicikitsa kahate haiN| athavA vipariNAmAbhAvaH / (malA. va. 5-4) / 10. tIvra nAmAntara se use nividvajjugupsa -vidvAn sAghutroM jainatapastatra nindyaM cAmajjanAdikam / samyaganyake viSaya meM glAni se rahita-bhI kahA jAtA hai| diti svAntatyAgaH syAnnirjugupsatA // ratnatrayayaha darzanAcAra kA tIsarA bheda hai| pavitrANAM chadilAlAdyapohane / vicikitsAtyayo vA nivicikitsA-dekho nirvicikitsa / 1. jo Na sA jJAtvA gAtrApavitratAm // (prAcA. sA. 3, gaMcha cedA sabvesimeva dhmmaannN| so khala 57-58) / 11. svabhAvamaline dehe ratnatrayapavi. Nibvidigiko sammAdiTrI mUNedavo // (samayaprA. trite| jugupsArahito bhAvo sA syAnnivicikitsa246) / 2. svabhAvato'zucau kAye ratnatrayapavi. tA / / (bhAvasaM. vAma. 412) / 12. zarIrAdika trite / nirjugupsA guNaprItirmatA nivicikitstaa|| pavitramiti mithyAsaMkalpanirAso nirvicikitsatA / (ratnaka. 13) / 3. zarIrAdyazu cisvabhAvamavagamya (ta. vRtti zruta. 6-24) / 13. zarIrAdo zucIti zucIti mithyAsaMkalpApanayaH, arhatpravacane vA idama- mithyAsaMkalparahitatvaM nivicikitsatA / munInAM yuktaM ghoraM kaSTam, na cedidaM sarvamupapannamityazubha- ratnatrayamaNDitazarIramaladarzanAdau niHzUkatvaM tatra bhAvanAvirahaH nivicikitstaa| (ta. vA.6, 24, samADhaukya vayAvRttyavidhAnaM vA nivicikitstaa| 1) / 4. yato hi samyagdRSTi: TaMkotkIrNakajJAyaka- (bhAvaprA. TI. 77) / 14. zarIrAdyazacisvabhAva. svabhAvamayatvena sarveSvapi vastudharmeSu jugupsAbhAvAnni- mavagamya zucIti mithyAsaMkalpani rAza:, athavA arhata. jagupsaH, tato'sya vicitsAkRto nAsti bandhaH, pravacane idaM maladhAraNamayuktaM ghorakaSTam, na cedidaM kintu nirjaraiva / (samayaprA. amRta. vR. 246) / sarvamupannam ityazubhabhAvanAnirAzaH samyaktvasya 5. kSuttRSNAzItoSNaprabhRtiSu nAnAvidheSu bhaavessu| nivicikitsatAnAmA tRtIyo guNaH / (kAtike. TI. dravyeSu purISAdiSu vicikitsA naiva karaNIyA // 326) / 15. durdaivAd duHkhite puMsi tIvrAsAtA-ghRNA si. 25) / 6. dahavihadhammajUdANaM sahAvada- spade / yannAsUyApara cetaH smRto nivicikitskH|| ggaMdha-asuidehesu / jaM NidaNaM Na kIradi Ni vidi- (lATIsaM. 4-102; paMcAdhyA. 2-580) / gichA guNo so hu / (kAtike. 417) / 7. tapasvi. 1 jo prAtmA (jIva) sabhI vastudharmoM meM jugupsA la. 76 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivizyamAna parihArabizuddhika] 626, jaina-lakSaNAvalI [nirvattisthAna yA glAni ko nahIM karatA hai use nivicikitsa 1 jo vivakSita cAritrakAya kA paripAlana kara samyagdRSTi kahate haiN| 2 manuSyazarIra yadyapi sva. cuke haiM ve niviSTakAyika parihAra vizuddhika kahabhAva se apavitra hai, phira bhI cUMki ratnatraya kI lAte haiN| unase abhinna hone ke kAraNa usa cAritra prApti kA kAraNa baha manuSyazarIra hI hai, ataeva ko bhI niviSTakAyika parihAravizuddhika kahA ratnatraya se pavitra muni prAdi ke zarIra meM ghRNA jAtA hai / ko chor3akara guNa ke kAraNa prIti karanA; ise nirvRti (nirvANa)-nitinirvANam-azeSanivicikitsatA aMga kahate haiN| 3zarIra Adi ke karma-rogApagamena jIvasya svarUpe'vasthAnam, muktipadaapavitra svabhAva ko jAnakara 'vaha pavitra hai' isa miti yAvat / (prAva. ni. hari. va. 63) / prakAra ke mithyA saMkalpa ke nirAkaraNa ko nivi- sarva karmoM se rahita hokara jIva ke prAtmasvarUpa meM cikitsA kahate haiN| prathavA 'jinazAsana meM yadi pravasthAna ko-maktiprApti ko-nivati tapazcaraNAdi ke ghora kaSTa kA vidhAna na hotA to kahate haiN| anya saba saMgata thA' isa prakAra kI prazabha bhAvanA niti (indriya)- 1. nivartya te niSpAdyate iti ke. dUra karane ko nivicikitsA kahate haiN| nirvatiH / (sa.si. 2-17) / 2. nirvattiraGgonivizyamAna parihAravizaddhika-1. tatra nivi. pAGganAmanirvatitAnIndriyadvArANi, karmavizeSasaMskRzyamAnakAstadAsevakAH, tadanyatirekAt tadapi tAH zarIrapradezAH, nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlacAritraM nivizyamAna kamiti / (prAva. ni. hari. vR. guNanirvarta netyarthaH / (ta. bhA. 2-17) / 3. prAgAro 114, pR. 80) / 2. tatra nivizyamAnakam -- nivvattI cittA bajjhA imA aNto|| purapha kalaM buyAe prAsevyamAnakam, paribhujyamAnakamityarthaH xxx dhannamasUrAimutta-ca do ya / hoi khurappo nANAgiI ya satsahayogAt tadanuSThAyino'pi nivizyamAnakAH / soiMdiyAINaM / / (vizaSA. 3561-62) Xxx nirvezaH upabhogaH, nivizyamAnakAstat 4. nirvayate iti nittiH| karmaNA yA nirvaya'te upbhjaanaaH| (ta. bhA. siddha. ba. 9-18) / niSpAdadyate sA nivRttirityUpadizyate / (ta. vA. 3. nivizyamAnakA vivakSitacAritrasevakA: / (prAva. 2,17,1) / 5. nirvartanaM nivRtti:-prativizini. malaya. va. 114, pR. 116) / STasaMsthAnotpattiH / (ta. bhA. hari.va. 2-17) / 1 parihAra eka tapavizeSa hai, usase vizuddhi ko 6. NivvattI NAma cakkhu goliyAe nnippttii| (dhava. prApta cAritra parihAravizaddhika kahalAtA hai| jo pu. 7, pR. 436) / 7. svarUpa-bhedAbhyAM nirvartanaM usa cAritra kA sevana kara rahe haiM unako tathA nirvatiH prativiziSTa sNsthaanotpaadH| (ta. bhA. nna usa cAritra ko bhI nivizyamAnaka siddha.va. 2-17) / 8. karmaNA nirvartyate iti parihAravizuddhika kahate haiN| nirvRttiH / (bha. prA. vijayo. 115, mUlA. va. 1, niviSTakAyika parihAravizuddhika-1. prAse- 16) / 6. tatra nirvRttiraakaarH| (lalitavi. paM. vitavivakSitacAritra kAyAstu niviSTakAyAH, ta eva pR. 39) / 10. nivRtti ma prativiziSTaH saMsthAnasvAthikapratyayopAdAnAt niviSTa kAyikA: tadavyati. vishess:| (nandI. sU. malaya. va. 3, pR. 75; rekAccAritramapi niviSTa kAyikamiti / (prAva. jIvAjI. malaya. va. 13, pR. 16; prava. sAro. va. ni. hari.va. 114, pR. 80) / 2. niviSTakAyika- 1105) / 11. nirvaya'te niSpAdyate karmaNA yA mAsevitamapabhaktama, xxx niviSTakAyikAstu sA nivRttiH / (ta. vatti zrata. 2-17) / niviSTaH kAyo yeSAmasti te niviSTakAyikAH, 1karma ke dvArA jisakI racanA kI jAtI hai use tatsahayogAt tenAkAreNa tapo'nuSThAnadvAreNa paribhaktaH nitti kahA jAtA hai| 5 prativiziSTa prakAra kI kAyo yairiti paribhaktatAdagvivatapasaH, niviSTakA- utpatti kA nAma nivati he| 6 cakSa prAvi yikA ityrthH| (na. bhA. sidva. va. 1-18) / indriyoM kI putalI Adi ke prAkArarUpa racanA hone 3. niviSTakAyikA aasevitvivkssitcaaritrkaayaaH| ko niva'tti kahate haiN| (prAva. ni. malaya. vR. 114, pR. 116) / nirvRttisthAna- appappaNo jahaNaNivvattiTThANe Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvRttyakSara ] samaUNe appappaNo ukkassAgrammi sohide NivvatiTThANANa hoMti / ( ghava. pu. 14, pR. 358 ) / eka samaya kama apane apane jaghanya nivRttisthAna ko apanI apanI utkRSTa zrAyu meM se kama kara dene para nivRttisthAna hote haiM / nirvAkSara - 1. jIvANaM muhAdo Niggayassa sadasya nivvattikkharamidi saNNA / ( dhava. pu. 13, pR. 265 ) / 2. kaNThoSTha-tAlvAdisthAna spRSTatAdikaraNa prayatna nirvartyamAnasvarUpaM prakArAdi kakArAdisvara- vyajanarUpaM mUlavaNaM tatsaMyogAdisaMsthAnaM nirvR tyakSaram / (go. jI. jI. pra. va maM. pra. TI. 333) / 1 jIvoM ke mukha se nikale hue zabda kA nAma nispakSara hai / 2 kaNTha, zroSTha va tAlu zrAdi sthAnoM se tathA zroSThoM ke paraspara milane zrAdirUpa spaSTatAdi kriyA va prayatnoM se utpanna hone vAle prakArAdi svara aura kakArAdi vyaMjanarUpa mUla varNoM ko tathA unake saMyogI prakSaroM ko nirvRtya kSara kahate haiM / nirvRtyaparyApta - 1. jAva sarIramapuNNaM Nivvatti puNNago tAva | ( go. jI. 121 ) / 2. pajjati giddha to maNupajjati Na jAva samaNodi / tA vvittipuNNo XX X // ( kArtike. 136) / 3. yAvatkAla zarIramapUrNam zradArikAditraya paryAptiraniSpannA tAvadAhAra-zarIraparyAptidvayakAlaparyantaM jIvo nirvRtyaparyAptakaH / (go. jI. maM. pra. TI. 121) / 4. yAvat zarIraparyAptyA na niSpannAH tAvatsamayonazarIraparyAptikAlAntarmuhUrta paryantaM nirvR - paryAptA ityucyante / nivRtyA zarIraniSpattyA aparyAptA pUrNA nivRttyaparyAptA iti nirvacanAt / (go. jI. jI. pra. TI. 121; kArtike. TI. 136 ) / 1 jaba taka jIva kI zarIraparyApti purNa nahIM hotI hai taba taka use nirvRsyaparyApta kahA jAtA hai / nirveda - 1. narago tirikkhajoNI kumANusattaM ca nivvezro / ( dazavaM. ni. 203 ) / 2. narakastirya - gyoniH kumAnuSatvaM ca nirveda: / ( dazavaM. ni. hari. bR. 203, pR. 113) / 3. nirvedo deha bhogeSu saMsAre ca viraktatA / ( ma. pu. 10- 57 ) / 4. nirvedo viSayeSvanabhiSaGgo'haMdupadezAnusAritayA yasya bhavati XXX / ( ta. bhA. siddha. vU. 1-33 pR. 34 ) ; [ nirvedanIrasa nirvedo nirviSNatA zarIra bhoga-saMsAraviSaya va mukhyamudvegaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 7-7, pU. 63 ) / 5. dehe bhoge nindite janmavAse kRSTeSvAzukSiptavANAsthiratve / yadvairAgyaM jAyate niSprakampaM nirvedo'sau kathyate muktihetuH / ( pramita. zrI. 2- 75 ) / 6. nirvedo bhavAdudvejanam / (dha. bi. mu. vR. 3-7 ) / 7. nirvedo bhavavairAgyam / (yogazA. svo viva. 2-15) / 8. saMsAravAsaH kArrava bandhanAnyeva bandhavaH / saMsaMvegasya cinteyaM yA nirvedaH sa ucyate // (tri. za. pu. ca. 1, 3, 614 ) / 6. saMsAra - zarIrabhogeSu viraktatA nirveda: / ( kArtike. TI. 326 ) / 10. tyAgaH sarvAbhilASasya nirvedo lakSaNAstathA / (lATIsaM. 3-86; paMcAdhyA. 2 - 443 ) / 627, jaina- lakSaNAvalI 1 naraka, tiyaMca avasthA aura kumAnuSa paryAya inheM nirveda kahA jAtA hai| yaha nivedanIkathA ke prasaMga meM kahA gayA hai / 3 saMsAra, zarIra zrIra indriyabhogoM se hone vAlI virakti ko nirveda kahate haiM / nirvedanIkathA - 1. NitreyaNI puNa kahA sarIrabhoge bhavo ya / ( bha. prA. 657) / 2. pAvANaM kammA subhavivAgo kahijjae jattha / iha ya parattha ya loe kahA u NivveyaNI nAma || ( dazavaM. ni. 201) 3. nirvedanIM tathA puNyAM bhogavairAgyakAriNIm / (padmapu. 106-13) / 4. nivedyate bhavAdanayA zroteti nivedanI / (dazave. ni. hari. va. 201) / 5. saMsAra-sarIra bhogesu veraggupvAiNI NivveyaNI NAma / uktaM ca - XXX nirveginIM cAha kathAM virAgAm / / (dhava. pu. 1, pR. 105 - 6 ) / 6. saMsAra- zarIra bhoga rAgajanitaduSkarma phalanArakAdiduSkula- virUpAMga- dAridrghApamAna duHkhAdivarNanAdvAreNa vairAgyakathanarUpA nirvejanI kathA / (go. jI. maM. pra. va jI. pra. TI. 357) / 7. nivvejaNIkahAe bhaNiujai paramaveraggaM / (aMgapa. 66, pR. 270 ) / 1 saMsAra, zarIra aura bhogoM meM vaMrAgya utpanna karane vAlI kathA ko nivedanI kathA kahate haiM / 2 isa loka va paraloka meM pApa karmoM ke azubha phala kA kathana karane vAlI carcA ko nivedanI kathA kahA jAtA hai / nivedanIrasa - thopi pamAyakayaM kammaM sAhijjaI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirvyAghAtapAdapopagamana ] jahi niyamA / paurAsuhapariNAmaM kahAi NivveyaNIiraso || ( dazavaM. ni. 202 ) / jahA~ para tIvra azubha phala vAle prabhAdakRta karma kA niyama se thor3A sA bhI kathana kiyA jAtA hai vaha nivedanIkathA kA rasa (sAra) hai| nirvyAghAtapAdapopagamana - 1. nirvyAghAtaM tu pravrajyA zikSA padAdikrameNa jarAjarjaritazarIraH karo ti, yadupahitacatuvidhAhArapratyAkhyAno nirjantukaM sthaNDilamAzritya pAdapa ivaikena pAivena nipatyAparispandastAvadAste prazastadhyAnavyApRtAntaHkaraNo yAvadutkrAntAH prANAstadetat pAdapopagamanAkhyam zranazanam / (ta. bhA. hari. va siddha. vU. 6-16) / 2. nirvyAghAtavat punaryatsUtrArtha tadubhayaniSThitaH ziSyA niSpAdyotsargata: dvAdazasamAH kRtaparikarmA sandhyAkAla evaM karoti / uktaM ca- cattAri vicitAI vigaInijjU hiyAiM cattAri / saMvaccha re doNi u egaMtari ca zrAyAmaM // NAivigaTTho tavo chammAse paramizraM ca AyAmaM / zranne vi a chammAse hoi vigiTThe tavokammaM / vAsaM koDIsahiyaM kA praNupuvIe / girikaMdaraM tu gaMtuM pAyavagamaNaM graha karei / / (dazavaM. ni. hari. vR. pR. 26-27) / a 1 pravrajyA zikSA yA pada zrAdi ke krama se jisakA zarIra vRddhapana se jarjarita ho gayA hai vaha nirdhyAghAtapAdapopagamana anazana ko karatA hai taba vaha cAroM prakAra ke prahAra ke parityAga ko svIkAra karake jIva janturahita zuddha bhUmi kA zrAzraya letA hai aura vahAM pAdapa (vRkSa) ke samAna eka pArzvabhAga par3akara halana calana se rahita hotA huA prazasta dhyAna meM mana ko taba taka lagAtA hai jaba taka ki prANa nahIM nikalate, yaha nirvyAghAtapAdapopagamana nAma kA anazana hai / niyU~Dha ( khijjUDha ) - sammaM dhammaviseso jahi kasa - chepra-tAvaparisuddho / vaNijjai nijjUDhaM evaM vihamuttamasunAI || samyag dharmavizeSaH pAramArthikaH yatra grantharUpe kaSaccheda- tApaparizuddhaH - trikoTidoSavarjitaH varNyate, samyak nirvyUDhamevaMvidhaM bhavati grantharUpaM taccottamazrutAdi, uttamazrutaM - stavaparijJA ityevamAdIti gAthArtha: / ( paJcava. 1020 ) / jisameM kaSa, cheda aura tApa se zuddha dharmavizeSa kA [nizcaya kAla ( suvarNa ke samAna) samIcInatA se varNana kiyA jAtA hai aise uttama zruta Adi ko nirvyUDha kahA jAtA hai / niharima- yadvasaterekadeze vidhIyate tattataH zarIrasya nirharaNAt nissAraNAnniharimam / ( sthAnA. abhaya vR. 2, 4, 102 ) / jo maraNa vasati ke ekadeza meM kiyA jAtA hai use niharima pAdapopagamana kahate haiN| vahAM se cUMki usake nirjIva zarIra kA nirharaNa kiyA jAtA hai, ataH ukta maraNa kI 'niharima' saMjJA sArthaka hai / nivasanaparimANa - dekho niyaMsaNa / nivRttiguNasthAna - 1. yad bAdarakaSAyANAM praviSTAnAmimaM mithaH / pariNAmA nivartante nivRttibAdaro'pi tat || 36 || (yogazA. svo viva. 1-16, pR. 112 ) / 2. prapUrva karaNAddhAyAzcAntamauhUrtikyAH prathamasamaye jaghanyAdInyutkRSTAntAnyadhyavasAyasthAnAni asaMkhyeyalokAkAzapradezamAtrANi, dvitIyasamaye tadanyAnyadhikatarANi, tRtIyasamaye tadanyAtyadhika tarANi caturthasamaye tadanyAnyadhikatarANItyevaM yAvaccaramasamaya iti / tAni ca sthApanAyAM viSamacaturatra kSetramAstRNanti / XXX prathamasamayajaghanyAta prathamasamayAtkRSTamanantaguNavizuddham, tasmAd dvitIyasamayajaghanyamanantaguNavizuddham, tasmAdutkRSTamanantaguNeNa vizuddhamiti / evaM yAvad dvicaramasamayotkRSTAccaramasamayaja vanyamanantaguNavizuddham, tasmAdutkRSTamanantaguNavizuddhamiti / ekasamayagatAni tu parasparaM SaTsthAna patitAnIti / yugapadetadguNasthAna praviSTAnAM bahUnAM jIvAnAmanyo'nyasya sambandhino'dhyavasAyasthAnasyAsti nirvRttirapIti nivRttiguNasthAnamapIdamucyate / ( karmasta. go. vR. 2) / 1 bAdara kaSAya se yukta hote hue zrapUrvakaraNa guNasthAna meM praviSTa jIvoM ke pariNAma cUMki paraspara meM nivartamAna hote haiM, ataH isa guNasthAna ko bAdaranivRttiguNasthAna bhI kahA jAtA hai| nizcaya kAla - 1. tadAdhArabhUtaM dravyaM nizcayakAla: / (paMcA. kA. amRta. vR. 100 ) / 2. NicchayakAlu pavattaNalakkhaNu (ma. pu. puSpa. 2-4, pR. 22 ) / 3. XXX vaTTaNalakkho ya paramaTTo // loyAyAsapade se ikkevake je TTiyA hu ikkekkA / rayaNANaM rAsImiva te kAlANU asaMkhadavvANi // 628, jaina-lakSaNAvalI Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya cAritra ] ( dravyasaM. 21-22 ) / 4. padArtha pariNateryatsahakAritvaM sA vartanA bhaNyate / saiva lakSaNaM yasya sa vartanAlakSaNa: kAlANudravya rUpo nizcayakAlaH / x x x yo'sAvanAdyanidhanastathaivAmUrtI nityaH samayAdyupAdAnakAraNabhUto'pi samayAdivikalparahitaH kAlANudravyarUpaH sa nizcayakAlaH / (bR. dravyasaM. TI. 21, pR. 52 ) / 5. anAdyanidhanaH samayAdikalpanAbhedarahitaH kAlANudravyarUpeNa vyavasthito varNAdimUrtirahito nizcayakAlaH / (paMcA. kA. jaya. bu. 101 ) / 1 vyavahArakAla ke zrAdhArabhUta dravya ko - kAlANu ko - nizcaya kAla kahate haiM / nizcaya cAritra - 1. rAgAdivikalpopAdhirahitasvAbhAvika sukhAsvAdena nizcalacittaM vItarAgacAritram, tatrAcaraNaM pariNamanaM nizcayacAritrAcAraH / (bR. dravyasaM. TI. 52, pR. 162 ) / 2. teSAmeva zuddhAtmano bhinnatvena nizcayaM kRtvA rAgAdivikalparahitatvena svazuddhAtmanyavasthAnaM nizcayacAritram / ( samayaprA. jaya. vR. 165 ) / 3. x x x vAndAzeSakaSAyakarmabhidudAsInaM ca rUpaM citaH / (ana. gha. 1-61 ) ; vAntAzcharditA svato vizleSitA azeSAH sarve kaSAyAH krodhAdayo hAsyAdayazca yasya tadvAntAzeSakaSAyam, karma jJAnAvaraNAdi manovAkkAyavyApArAMzca bhinattIti karmabhit, udAsyate ityudAsInamupekSAzIlam, vAntAzeSakaSAyaM ca tat karmabhicca tad vAntAzeSakaSAyakarmabhit, tacca tadudAsInaM ca tat tathAbhUtamAtmano rUpaM nizcayasamyakcAritraM syAt / (ana. dha. 1-61 ) / 4. tatrAnavaratAbhyAsaicAritraM nizcayAtmakam / karmopacaya hetUnAM nigraho vyavahArataH // nirAkulatvajaM saukhyaM svayamevAvatiSThataH / yadAtmanaiva saMvedyaM cAritraM nizcayAtmakam // agocaraM tadvacasAmakSasaukhyAtirekabhAk / na bhayaM na spRhA yatra cAritraM nizcayAtmakam / / ( mokSapaM. 44-46) / 1 zropAdhika rAgAdi vikalpoM se rahita svAbhAvika sukha ke svAda se jo citta kI sthiratA hotI hai, isakA nAma vItarAga cAritra yA nizcaya cAritra hai / nizcaya jJAna - X X X zatyatrayavibhAvapariNAmaprabhRtisamasta zubhAzubhasaMkalpa-vikalparahitena paramasvAsthyasaMvittisamutpannatAttvika paramAnande kalakSaNasukhAmRtatRptena svenAtmanA svasya samyag nirvikalpa [nizcaya pratikramaNa rUpeNa vedanaM parijJAnamanubhavanamiti nirvikalpasvasaMvedanajJAnameva nizcayajJAnam / (bU. dravyasaM . TI. 42, pR. 161) / samasta zubhAzubha saMkalpa-vikalpoM se rahita paramAnandarUpa zrAtmA ke svarUpa kA vedana karanA, yaha nizcaya jJAna kahalAtA hai / nizcaya tapazcaraNAcAra- samasta paradravyecchAnirodhena tathaivAnazanAdidvAdazatapazcaraNabahiraMga sahakArikAraNena ca svasvarUpe pratApanaM vijayanaM nizcayatapazcaraNAcAraH / (bR. dravyasaM. TI. 52, pU. 162 ) / samasta paradravyoM kI icchAoM ko rokakara anazana zrAdi bAraha prakAra ke tapoM ko tapate hue zrAtmasvarUpa meM tapana ko nizcaya tapazcaraNAcAra kahate haiM / nizcaya darzanAcAra - bhUtArthanayaviSayabhUtaH zuddhasamayasArazabdavAcyo bhAvakarma dravyakarma-nokarmAdisamasta paradravyebhyo bhinnaH paramacaitanyavilAsalakSaNaH svazuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpaM samyagdarzanam, tatrAcaraNaM pariNamanaM nizcayadarzanAcAraH / (bu. dravyasaM. TI. 52 ) / dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmAdi samasta paradravyoM se bhinna utkRSTa caitanyasvarUpa apanI zuddhAtmA hI upAdeya hai, isa prakAra ke zraddhAnarUpa nizcayasamyagdarzana meM zrAcaraNa karane ko nizcaya darzanAcAra kahate haiM / nizcaya naya - 1. XXX bhUdattho sido du suddhaNo / ( samayaprA. 13) / 2. nizcayamiha bhUtArthaM XXX / (pu. si. 5) / 3. zuddhadravyanirUpaNAtmako nizcanayaH / ( prava. sA. amRta. vR. 2-67 ) / 4. bhUtArthadarzinastu svamatinipAtitazuddhanayAnubodhamAtropajanitAtmakarmavivekatayA svapuruSAkArAvirbhAvita sahajai kajJAyakasvabhAvatvAt pradyotamAnaikajJAyakasvabhAvaM tamanubhavanti / tadatra ye bhUtAdhamAzrayanti ta eva samyak pazyantaH samyagdRSTayo bhavanti, na punaranye, katakasthAnIyatvAt zuddha nayasya / ( samayaprA. zramRta. vR. 13) / 5. zrabhinnakartR - karmAdiviSayo nizcayo nayaH / (tattvAnu. 29 ) / 3 zuddha dravya ke nirUpaNa karane vAle naya ko nizcaya naya yA zuddha naya kahate haiM / nizcaya pratikramaNa - zuddha nirvikalpa paramAtmatattva 626, jaina-lakSaNAvalI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya pratyAkhyAna ] bhAvanAbalena dRSTazrutAnubhUta bhogAkAMkSAsmaraNarUpANAmatIta rAgAdidoSANAM nirAkaraNaM nizcayaprati kramaNaM bhavati / (paramA vR. 2-64 ) / zuddha, nirvikalpa paramAtmatatva kI bhAvanA ke bala se dRSTa, bhuta va anubhUta bhogoM kI smRtisvarUpa pratIta rAgAdi doSoM ke nirAkaraNa karane ko nizcaya pratikramaNa kahate haiM / nizcaya pratyAkhyAna - 1. punarbhAvikAle saMbhAvinAM nikhilamoha rAga-dveSAdivividhavibhAvAnAM parihAraH paramArtha pratyAkhyAnam / zrathavAnAgatakAlodbhava: vividhAntarjjalpaparityAgaH zuddhaM nizcayapratyAkhyAnam / (ni. sA. vR. 105 ) / 2. vItarAgacidAnande kAnubhUtibhAvanAbalena bhAvibhogAkAMkSArUpANAM rAgAdInAM tyajanaM nizcayapratyAkhyAnaM bhAvyate / (paramA vR. 2-64 ) / 2 vItarAga cidAnandarUpa prAtmAnubhUti kI bhAvanA ke bala se zrAgAmI kAla meM bhogoM kI zrAkAMkSArUpa rAgAdi ke tyAga ko nizcaya pratyAkhyAna kahate haiM / nizcaya mokSamArga - 1. nijaniraMjana zuddhAtmatattvasamyakzraddhAna-jJAnAnucaraNaikAgrayapariNatirUpo nizcayamokSamArga: / (bR. dravyasaM. TI. 36) / 2. nijazuddhAtmasamyak zraddhAna-jJAnAnuSThAnarUpo nizcayamokSamArgaH / (paramA. vR. 2- 14 ) / 1 apane nitya, niraMjana, zuddha prAtmatatva ke samyak zraddhAna, jJAna aura prAcaraNarUpa ekAgra pariNati ko nizcaya mokSamArga kahate haiM / nizcaya loka - AdimadhyAntamukte zuddhabuddhaka sva. bhAve paramAtmani sakala vimala kevalajJAna locanenAdarza bimbAnIva zuddhAtmAdipadArthA lokyante dRzyante jJAyante paricchidyante yatastena kAraNena sa eva nizcayalokastasminnizcayalokAkhye svakIya zuddhaparamAtmani avalokanaM vA sa nizcayalokaH / ( ba. dravya.TI. 35, pU. 125 ) / Adi, madhya aura anta se rahita zuddha buddhakasvabhAvarUpa paramAtmA ke nirmala kevalajJAnarUpa darpaNa meM pratibimboM ke samAna zuddha AtmAdi sarva padArtha Alokita hote haiM, isalie zuddha paramAtmA ko hI -nizcaya loka kahate haiM / nizcaya vAtsalya - nizcayavAtsalyaM punastasyaiva vyavahAravAtsalyaguNasya sahakAritvena dharme dRDhatve 630, jana-lakSaNAvalI [ nizcaya samyaktva jAte sati mithyAtva - rAgAdisamasta zubhAzubha bahirbhAveSu prIti tyaktvA rAgAdivikalpopAdhirahitaparamasvAsthyasaMvitti saMjAtasadAnandai kalakSaNasukhAmRtarasAsvAdaM prati prItikaraNameveti / (bR. dravyasaM. TI. 41, pU. 154) / vyavahAra vAtsalya guNa kI sahakAritA se dharma meM dRr3hatA ke ho jAne para mithyAtva va rAgAdi rUpa samasta zubhAzubha bAhya bhAvoMse prIti chor3akara rAgAdi vikalparUpa upAdhi se rahita utkRSTa svAsthya ke saMvedana se utpanna hue zAzvatika paramAnandarUpa sukhAmRta ke rasAsvAdana meM prIti karane ko nizcaya vAtsalya kahate haiM / nizcaya vIryAcAra - nizcayacaturvidyAcArasya rakSaNArtha svazaktyanavagUhanaM nizcayavIryAcAraH / (bu. dravyasaM. TI. 52, pR. 162 ) / nizcaya darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra aura tapAcAra kI rakSA ke lie apanI zakti ke nahIM chipAne ko nizcaya vIryAcAra kahate haiM / nizcaya zrutakevalI - 1. XXX tato gatyantarAbhAvAt jJAnamAtmetyAyAtyataH zrutajJAnamapyAtmaiva syAt / evaM sati ya zrAtmAnaM jAnAti sa zrutakeMvalatyAyAti sa tu paramArtha eva / ( samayaprA. zramRta. vR. 10 ) / 2. yo bhAvazrutarUpeNa svasaMvedanajJAnena zuddhAtmAnaM jAnAti sa nizcayazrutakevalI / ( samayaprA. jaya. vR. 10 ) / 1 jo jJAnasvarUpa zrAtmA ko jAnatA hai vaha zrutakevalI kahalAtA hai / 2 jo bhAvazrutarUpa svasaMvedanajJAna ke dvArA zuddha zrAtmA ko jAnatA hai use nizcaya zrutakevalI kahate haiM / dravya nizcaya samyaktva - 1. x x x Nicchayado appANaM (saddahaNaM) havai sammattaM // ( darzanaprA. 20) / 2. kevalajJAnAdiguNAspadanijazuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpaM nizcayasamyaktvam / saM. TI. 14) ; tathaiva tenaiva vyavahArasamyaktvena pArasparyeNa sAdhyaM zuddhopayogalakSaNa nizcaya ratnatrayabhAvanolannaparamAhlAdaikarUpa sukhAmRtarasAsvAdanamevopAdeyamindriyasukhAdikaM ca heyamiti rucirUpaM vItarAgacAritrAvinAbhUtaM vItarAgasamyaktvAbhidhAnaM nizcayasamyaktvaM ca jJAtavyam / (bR. dravyasaM. TI. 41, pU. 156 ) / 3. vItarAgasamyaktvaM nijazuddhAtmAnubhUti Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya samyagjJAna] 631, jaina-lakSaNAvalI [niSadyApariSahavijaya lakSaNaM vItarAgacAritrAvinAbhatama, tadeva nizcaya- kA nAza hotA hai, ise nizcaya hiMsA kahA jAtA samyaktvam / (paramA. va. 143) / 4. teSAmeva hai| abhiprAya yaha hai ki apanI apanI bhAvanAbhUtArthenAdhigatAnAM padArthAnAM zuddhAtmanaH sakAzAt rUpa nizcaya prANa ke vidhAta kI kAraNabhUta bhinnatvena samyagavalokanaM nizcayasamyaktvam / (sama- rAgAdi pariNati ko nizcaya hiMsA jAnanA yaprA. jaya. va. 165) / 5. mithyArthAbhiniveza- caahie| zanyam Xxx|(an. dha. 1-61)3; mithyA nizcayAlocana-nijazaddhAtmopalambhabalena vartamAviparItaH pramANa bAdhito'rtho mithyArthaH, sarvathakAnta- nodayAgata zubhAzabhanimittAnAM harSa-viSAdAdiparimithyArthasyAbhiniveza prAgraho mithyArthAbhiniveza:, NAmAnAM nijazuddhAtma drabyAt pRthakkaraNaM nizcayAtena zUnyaM rahitam / athavA mithyA arthAbhinivezo locanam / (paramA. va. 161) / yasmAt tanmithyArthAbhinivezaM darzana mohanIyaM karma, apanI zaddha prAtmA kI upalabdhi ke bala se vartatena zUnyamAtmano rUpaM nizcayasamyagdarzanaM syAt / mAna meM udaya ko prApta hue puNya-pApa ke nimisabhUta (ana. dha. svo. TI. 1-61) / harSa-viSAdAvirUpa pariNAmoM ko apane zava 1 prAtmA kA zraddhAna karanA, yaha nizcaya samyaktva prAtmadravya se pRthaka karanA, isakA nAma nizcaya kahalAtA hai| 3 svakIya prAtmA ke anubhavasvarUpa pAlocanA hai|| jo vItarAga cAritra kA avinAbhAvI vItarAga nizrAvacana-eka kaMcana nizrAbhUtaM kRtvA yA samyaktva hai use nizcaya samyaktva kahate haiN| vicitroktiraso nizrAvacanam / (dazavaM. ni. hari. nizcaya samyagjJAna-1. teSAmeva (bhUtArthenAdhi- va. 73) / gatAnAM padArthAnAmeva) samyakaparicchittirUpeNa kisI eka ko pAlambanabhUta karake jo vicitra vacana zuddhAtmano bhinnatvena nizcayaH samyagjJAnam / bolA jAtA hai use nizrAvacana kahate haiN| (samayaprA. jaya.va. 165) / 2. xxx abhava- nizrita-dekho niHsRta aura anizrita / nizrito tsandeha-mohabhramam xxx / (ana. dha. 1-61); liGgapramito'bhidhIyate / (ta. bhA. siddha. va. 1, prabhavanto'dyimAnAH sandeha-moha-bhramA yasya tadAtmano 16) / rUpaM nizcayasamyagjJAnam / (mana. gha. svo. TI. liMga (hetu) se jo jJAna hotA hai use nizrita avagraha kahate haiN| 1 bhUtArthasvarUpa se jAne gaye jIvAdi padArthoM ko niSadyA-niSadyA samasphiganivezanaM paryabandhAsamIcIna bodha ke dvArA zuddha prAtmA se bhinna di| (ta. bhA. siddha. va. 7-16, pR. 63) / jAnanA, ise nizcaya samyagjJAna kahate haiN| kaTibhAga ko sama rakhakara padmAsana prAdi prAsanoM se nizcaya sukha-xxx kevalajJAnAntarbhUtaM yadanA- baiThane ko niSadyA kahate haiM / kulatvalakSaNaM nizcayasukham xxx 1 (paMcA. kA. niSadyApariSahavijaya-1. zmazAnodyAna-zUnyAyatajaya. vR.58)| nagiriguhA-gahvarAdiSvanabhyastapUrveSu nivasata prAdikevalajJAna ke antargata AkulatA rahita sukha ko tyaprakAza svendriyajJAnaparIkSita pradeze kRtaniyamakriyasya nizcaya sukha kahate haiN| niSadyAM niyamitakAlAmAsthitavata: siMha-vyAghrAdinizcaya hiMsA-bahiraGgAnyajIvasya maraNe'maraNe vividha bhISaNadhvanizravaNAnnivRttabhayasya caturvidhopavA nivikArasvasaMvittilakSaNa prayatna rahitasya nizca- sargahanAdapracyutamokSamArgasya vIrAsanotkuTikAdyAyazuddhacaitanyaprANavyaparopaNarUpA nizcahiMsA bhvti| sanAdavicalitavigrahasya tatkRtabAghAsahanaM niSadyApaXxx ayamatrArtha:-sva-svabhAvanArUpanizcaya- riSahavijayaH / (sa.si. 6-6) / 2. saMkalpitAsaprANasya vinAzakAraNabhUtA rAgAdipariNati nizcaya- nAdavicalanaM niSadyAtitikSA / zmazAnodyAna zanyAhiMsA bhaNyate / (prava. sA. jaya. vR. 3-17) / yatana-giri guhA gahvarAdiSu anabhyastapUrveSu vidita. jIva mare yA na mare, nivikAra svasaMvedanarUpa saMyamakriyasya dharyasahAyasyotsAhavato niSadyAmadhiprayatna ke binA jo nizcaya zuddha caitanyarUpa prANa rUDhasya prAdurbhUtopasarga-rogavikArasyApi sataH tatprade Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSadyAparipahavijaya ] zAdavicalata: maMtra-vidyAlakSaNapratIkArAnanapekSamAsya kSudrajantuprAyaviSamadezAzrayAt kASThopalavannizcalasyAnubhUtamRdukuthAstaraNAdisparzasukha ma vigaNayataH prANipIDAparihArodyatasya jJAna-dhyAna-bhAvanAdhInadhiyaH saMkalpitavIrAsanotkuTi kAsanAdirate rAsanadoSajayAnniSadyAtidikSetyAkhyAyate / (ta. vA. 6, 6, 15; cA. sA. pR. 52 ) / 3. zmazAnAdiniSidyAsu strayAdikaNTakavajite / upasargAnaniSTeSTAneko'bhIraspRhaH kSamet // (zrAva. ni. hari. vR. 618, pR. 403 ) / 4. niSIdantyasyAmiti niSadyA sthAnaM strIpuruSa paNDakavivarjitamiSTAniSTopasarga jayinA tatrAdvignena niSadyApariSahajayaH kAryaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 6 - 6 ) / 5. saMkalpitAsanAdavicalanaM niSadyAtitikSA / (ta. ilo. 6-6 ) / 6. niSidyA zmazA nodyAnazUnyAyatanAdiSu vIrAsanatkuTikAdyAsana janitapIDA XX X tatkSamaNaM niSadyApariSahajayaH / (mUlA. va. 5, 57-58 ) / 7. sarvAzAzamahAndha - kArapurujA''yAmAM triyAmAM yamI yoga yogamayatyavA hamabhormuhUrta yathA / kSetre strIjana pazvavadya rahite hRdye niSadyAsthitaH sannatyu pranizAcarApratihata dhyAno niSadyAjayI || ( zrAcA. sA. 7-24) / 8. bhISmazmazAnAdizilAtalAdau vidyAdinA'janyagadAyudIrNam / zakto'pi bhaGktaM sthiramaGgipIDAM tyaktuM niSadyAsahana: samAste / ( jhana. dha. 6 - 68 ) / 6. zmazAnAdisthitasya saMkalpitavIrAsanAdyanyatamAsanasya prAdurbhUtopasargasyApi tatpradezAvicalato'kRta maMtra-vidyAdipratIkArasya anubhUtamRdvAstaraNAdikamasmaratazcittavikArarahitasya niSadyAtitikSA | ( dhArA. sA. TI. 40 ) / 10. yo muniH pitRvana zUnyAgAra-parvataguhA-gahvarAdiSu pUrvAnabhyasteSu nivAsa karoti, bhAskara nijendriyajJAnodyota parIkSita pradeze kriyAkANDakaraNArthaM niyatakAlAM niSadyAmAzrayati, tatra ca dUrakSaharyaMkSata rakSu-dvIpi-gajAdinAnAbhayAnakapAkavazabdazravaNAdinApi nirmayo bhavati, devatiryamamuSyAcetanakRtopasargAn yathAsambhavaM sahamAnospi vIrAsana kukkuTAsanAdiSu pravighaTamAnazarIro bhavati, mokSamArgAnna pracyavate, maMtra-vidyAdipratIkAraM na karoti, pUrvoktaduSTazvApadabAdhAM ca sahate, tasya munerniSadyAparISahajayo bhavati / (ta. vRtti zruta. e-e) / [niSiddhikA 1 zmazAna, udyAna, sUnA ghara, parvata kI guphA zrIra gara ( parbata kA prakRtrima bila) Adi aparicita sthAnoM meM rahate hue jo sUrya ke prakAza aura indriyajanya jJAna se parIkSita sthAna meM niyamakRtya ko karatA hai, niyata samaya taka zAsana se sthita rahatA hai-- usase vicalita nahIM hotA hai, siMhAdi hiMsaka jIvoM ke bhayAnaka zabda ko sunatA huA bhI bhayabhIta nahIM hotA, cAroM prakAra ke upasarga ko sahatA huzrA mokSamArga meM sthira rahatA hai, tathA vIrAsana prAdi prAsanavizeSa se sthita hotA huA zarIra ko sthira rakhatA hai; aisA sAdhu niSadyAparISaha kA jItanevAlA hotA niSadhAcala - 1. niSodhanti tasminniti niSadhaH / yasmin devA devyazca krIDArthaM niSIdhanti sa niSadhaH / (ta. vA. 3, 11, 5) / 2. niSIdanti tasminniti niSagho hari- videhayormaryAdAhetuH / (ta. ilo. 3 - 11) / | 1 jisake Upara deva deviyAM krIr3A ke liye sthita hote haiM usa parvata ko niSadhAcala kahA jAtA hai / niSiddhikA ( zrutavizeSa) - NisihiyaM bahuvihapAyacchittavihANavaSNaNaM kuNai / ( dhava. pu. 1, pR. 8); NisihiyaM pAyacchittavihANa maNNaM pi zrAcaraNavihANaM kAlamassidUNa parUvedi / ( dhava. pu. 6, pR. 161 ) / jisa aMgabAhya zruta meM bahuta prakAra ke prAyazcitta ke vidhAna kI prarUpaNA kI jAtI hai use niSiddhakA kahate haiM / yaha sAmAyika va caturviMzati zrAdi zraMgabAhya zruta ke caudaha arthAdhikAroM meM se eka hai / niSiddhikA ( sAmAcAra vizeSa ) - 1. kaMdarapuliNa-guhAdisu pavesakAle NisiddhiyaM kujjA / ( mUlA. 4 - 13) / 2. NisihI niSedhikA paripRcchya pravezanam / (mUlA. vR. 4-4) / 3. jIvAnAM vyantarAdInAM bAdhAyeM yanniSevanam / asmAbhiH sthIyate yuSmaddiSTayaiveti niSiddhikA / / (zrAcA. sA. 2 - 11) / 1 kandara ( jala se vidArita sthAna), pulina (jala ke madhyagata jalarahita deza ) aura guphA Adi meM praveza karate samaya vyantarAdi se pUcha karake praveza karanA; isakA nAma niSiddhikA yA niSedhikA hai / yaha dasa prakAra ke audhika sAmAcAra meM pAMcavAM hai| 632, jaina-lakSaNAvalI Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSIya ] niSIya ( nisIha) - | dekho niSiddhikA ( zrutavizeSa ) / pacchannaM tu nisIhaM nisIhahnAmaM jahajjhayaNaM / ( zrAva. ni. 1021 ) 1 jisakA pATha va upadeza ekAnta meM kiyA jAtA hai aise pracchanna zruta ko nizItha kahA jAtA hai| yaha baddha lokottara zruta hai / jaise- zrAcArAMga kI dvitIya cUlikA ke zrantargata niSIya nAmaka eka adhyayana | niSIthikA (nisIhiyA ) - eggaMtA sAlogA NAfatafaTThANa cAvi saNNA / vitthiSNA vidvattA NisIhiyA dUramAgADhA / / (bha. zrI . 1968 ) / jo ekAnta meM ho, prakAza yukta ho, nagara zrAdi se na prati dUra ho aura na prati samIpa bhI ho, vistIrNa ho, prAsuka ho, tathA atizaya dRr3ha ho; aisI niSIthikA yA niSadyA hotI hai, jahAM prArAdhaka ke nirjIva zarIra ko sthApita kiyA jAtA hai / niSeka - 1. AbAghUNiyA kammadiTThI kammaNisepro / ( Sa. khaM. 1, 6- 6, 6 va 6 zrAdi, pU. 150 zrAdi ) / 2. niSecanaM niSekaH, kammaparamANukkhaMghaNavakhevo Nisego NAma / ( dhava. pu. 11, pR. 237 ) / 3. prAbAhUNiyammadI Nisego du sattakammANaM / (go. ka. 160 va 619 ) / 4. prAvAghovaMsthitAvasyAM samayaM samayaM prati / karmANuskandhanikSepo niSekaH sarvakarmaNAm // ( paMcasaM zramita. 206, pR. 131) / 5. niSekazca pratisamayaM bahu-hIna-hInatarasya dalikasyAnubhavanArthaM racanA nighattamapIha niSeka ucyate / (samavA. abhaya vR. 154) / 1 vivakSita karma kI sthiti meM se usake zrAvAghAkAla ko ghaTA dene para zeSa rahI sthiti pramANa usakA niSeka- pratyeka samaya meM krama se udaya meM zrAne vAlA karmaskandha - hotA hai| vizeSa itanA hai ki ghAyu karma kI niSekaracanA usakI sthiti ke samayoM pramANa hI hotI hai / niSekakSudrabhavagrahaNa - suhumeiMdiyaprapajjattasaMjuto jahaNNA uprabaMgho NiseyakhuddAbhavaggahaNaM NAma / ( dhava. pu. 14, pR. 362) / sUkSma ekendriya praparyApta nAmakarma ke sAtha jo jaghanya Ayu kA bandha hotA hai usakA nAma niSekakSudrabhavagrahaNa hai / la. 80 633, jaina- lakSaNAvalI [ niSkRpa niSeka sthitiprAptaka - 1. jaM kammaM jisse dvidIe NisitaM prokaDidaM vA ukkaDDidaM vA tisse ceva dvidIe udae dissai taM NiseryATThadipattayaM / ( kasAyapA. cU. pR. 236) / 2. jaM kammaM jisse dvidIe NimittaM tamokaDDukkaDuNAhi heTTima uvarimaTThidINa gaMtUNa puNoM zrova DukkaDDuNavaseNa tAe ceva dvidIe ho jahA Nisitehi saha udae dissadi taNise yapittayaM NAma / ( dhava. pu. 10, pR. 113) / 1 jo karmapradezAgra baMdhane ke samaya meM hI jisa sthiti meM niSikta kara diyA gayA hai vaha zrapakarSita utkarSita hokara usI sthiti meM yadi udaya meM zrAtA hai to use niSekasthitiprAptaka karma kahate haiM / niSedhikA - dekho niSiddhikA / niSkala paramAtmA - niSkalo muktikAnteza zcidAnandaikalakSaNaH / ananta sukha saMtRptaH karmASTakavivajita: / ( bhAvasaM vAma. 357) / jo prATha karmoM se rahita hokara muktirUpa kAntA kA svAmI ho cukA hai - siddha ho cukA hai - vaha zrananta sukha kA anubhava karane vAlA niSkala paramAtmA kahalAtA hai / niSkAGkSA guNa - dekho niHkAMkSita aMga / ihaloka-paralokAzA rUpabhogAkAGkSA nidAnatyAgena kevalajJAnAdyanantaguNavyaktirUpamokSArthaM jJAna- pUjA - tapazcaraNAdyanuSThAna karaNaM niSkAGkSAguNaH / (bR. dravyasaM. TI. 41) / isa loka auaura para loka meM zrAzArUpa bhogAbhilASAsvarUpa nidAna ko chor3akara kevalajJAnAdi zrananta guNoM kI zrabhivyaktirUpa mokSa ke nimitta jJAna, pUjA aura tapazcaraNa zrAdi kA jo zranuSThAna kiyA jAtA hai use niSkAMkSA guNa kahate haiM / niSkAMkSita - dekho niHkAMkSita / tathA niSkAMkSito deza- sarvakAMkSA rahitaH / ( dazavaM. ni. hari. vR. 182, pR. 102; gha. bi. mu. vR. 2- 11) / dezakAMkSA aura sarvakAMkSA se rahita samyagdRSTi jIva ko frosikSita kahate haiM / niSkRpa - caMkramaNAI satto sunikkivo thAvarAisatesu / kAuM ca nANutappara erisino nikivo hoI || ( buhatka. 1319) / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkriya 634, jaina-lakSaNAvalI nisagaMja samyagdarzana kAryAntara meM prAsakta koI nirvaya manuSya sthAvara si. 6-9) / 2. nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparoprAdi jIvoM meM gamanAdi kAryoM ko karatA hai, phira padeza ityanantaram / (ta. bhA. 1-3) / 3. nisabhI vaisA karatA huA vaha usake lie pazcAttApa rjanaM nisargaH, svabhAva ityrthH| (ta. vA. 1-3); nahIM karatA hai| aisA manuSya niSkRpa kahalAtA hai| nisRjyate'sau nisarga iti / athavA bhAvasAdhanA niSkriya-1. ubhayanimittavazAdutpadyamAnaH paryAya: xxxni sRSTinisarga iti / (ta. vA. 6,6,1) / dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyaa| tasyA niSkA- 4. apUrvakaraNAnanta rabhAvyanivartikaraNaM nisargaH, tatatAni niskriyANi / (sa.si. 5-7; ta. vA. 5, stattvarucibhAvAt / nisajyate tyajyate tattvarucyAkhya7, 1-2) / 2. apetakriyANi niSkriyANi, karaNaM kAryanirvRttI satyAmiti nisargaH / (ta. bhA. hari.va. kriyA dravyasya bhAvastenAkAreNa / (ta. bhA. siddha. 1-3) / 5. yattadapUrvakaraNAnantarabhAvyanivRttikaraNaM vR. 5-6) / 3. gahyAbhyantarakAraNavazAt saMjAya- tat nisarga iti bhaNyate / xxx nisRjyate mAno dravyasya paryAyaH dezAntaraprAptihetaH kriyA, tyajyate'sau kArya nivatI satyAmiti nisrgH| (ta. tasyA: kriyAyAH niSkrAntAni niSkriyANi / (ta. bhA. siddha. va. 1-3, pR. 35-36); nisarjana vRtti zruta. 5-7) / nisargaH tyAgaH ujjhnm| (ta. bhA. siddha. va. 6, 1 bAhya aura abhyantara donoM prakAra ke nimitta se 10) / 6. nisargaH svabhAvo gurUpadezAdinirapekSaH dravya meM jo dezAntara kI prApti meM kAraNabhUta samyazraddhAnakAraNam / (yogazA. svo. viva. paryAya utpanna hotI hai use kriyA kahA jAtA hai| 1-17, pR. 116) / 7. nisRjyate pravartate nisargaH isa kriyA se jo dravya rahita haiM ve niSkriya kaha- pravartanam / (ta. vRtti zruta. 6-6) / lAte haiN| 1 nisarga nAma svabhAva kA hai, yaha kvacit samyaniSThAnakathA-1. amukasya rasavatyAM rUpakazataM gdarzana kA hetu humA karatA hai| mana, vacana aura kAya lagatyamukasya paJca zatAni tAvadyAvadamukasya lakSa- se pravRtti karane ko nisarga adhikaraNa kahate haiN| pAkA rasavatI bhavatItyevaMsvarUpA niSThAnakatheti / 4 apUrvakaraNa pariNAma ke anantara jo tattvazraddhA (prAva. hari. va. mala. he. Ti. pR. 12) / 2. etA- kA kAraNabhUta anivRttikaraNa hotA hai use nisarga vat draviNaM tatropayujyata iti niSThAnakathA / (sthA- kahA jAtA hai / nisarga kA artha hai chUTa jAnA hai, so nA. abhaya. vR. 282) / baha samyagdarzana ke utpanna ho jAne para chUTa hI 1 amuka kI rasoI (bhojana) meM pratidina so jAtA hai| rupayA lagate haiM aura pramupha kI rasoI meM pAMca sau nisargakriyA-1. pApAdAnAdipravRttivizeSAbhyanurupayA kharca hote haiM, isa krama se pramuka kI rasoI jJAnaM nisargakriyA / (sa. si. 6-5; ta. vA. 6, kA pAka eka lAkha rupayA taka meM sampanna hotA hai, 5, 10) / 2. nisargakriyA cirakAlapravRttiH, paradeityAdi prakAra se bhojana sambandhI carcA karane ko zitayA'pArthAnujJA / (ta. bhA. hari.. 6-6) / niSThAnakathA kahate haiN| 3. pApAdAnAdivRttInAmabhyanujJAnamAtmanA / sA nisstthiivn-xxxnisstthiivnaahvyH| svena kSepe nisargakriyA nAmnA nisargaNAsravAvahA / (ha. pu. 58, kaphAde: syAtaxxx(dhana. pa. 5.55); niSThIva- 75) / 4. paapprvRttaavnyessaambhynujnyaanmaatmnaa| nAhvayaH syAt / kva sati ? kaphAdeH zleSma-thUtkAdeH syAnnisargakriyAlasyAdakRtirvA sukarmaNAm // (ta. kSepe nirasane kRte sati / kena ? svenAtmanA, na ilo. 6,5,18) / 5. cirakAlapravRttaparadezini pAkAzAdivazataH / (ana. gha. svo. TI. 5-55) / pArthe yadanujJAnaM sA nisargakriyA / (ta. bhA. siddha. va. bhojana karate samaya sAdhu ke mukha se kaphAdi ke 6-6) / 6. pApapravRttI parAnumatadAnaM nisrgkriyaa| nikala jAne para niSThIvana nAmakA antarAya (ta. vRtti zruta. 6-5) / hotA hai| 1pApa ko kAraNabhUta pravRttivizeSa kI anumodanA nisarga-1. nisargaH svabhAva ityrthH| (sa. si. karane ko nisargakriyA kahate haiM / 1-3); nisRjyata iti nisargaH pravartanam / (sa. nisargaja samyagdarzana-dekho nisarga samyagdarzana / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nisargaruci] 635, jaina-lakSaNAvalI [nihnava nisargaruci-dekho nisarga va naisagika samyagdarzana / 11. yatsamyagdarzanaM bAhyama vinA utpadyate tatsanisarga samyagdarzana-1. bhUyattheNAhigayA jIvA- myagdarzanaM nisargajamucyate / (ta. vRtti zruta. 1.3) / 'jIvA ya punna pAvaM c| sahasammuiyA ''sava- 1 yathArtha svarUpa se jAne gaye jIva-ajIvAdi padArthoM saMvare ya roei u nisaggo // (prajJApa. gA. kA jo prAtmasaMgata mati se-paropadezanirapekSa 116, pR. 56; uttarA. 28-17); jo jAtismaraNAdirUpa pratibhA se-svayaM zraddhAna jiNadiThe bhAve caubihe sahAi sayameva / karatA hai use nisargaruci darzana-mArya kahA jAtA hai| emeya na'nnahatti ya nisaggaruitti nAyavo // 4 jisa prakAra kurukSetra meM kahIM para kanaka (suvarNa) (prajJApa. gA. 121, uttarA. 28.18; prava. sAro. puruSaprayatna ke vinA hI utpanna hotA hai usI 651) / 2. nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopa- prakAra bAhya puruSa ke upadezapUrvaka jo jIvAdi deza ityanarthAntaram / jJAna-darzanopayogalakSaNo jIva padArtho kA adhigama hotA hai usake binA utpanna iti vakSyate / tasyAnAdI saMsAre paribhramataH karmata hone vAle samyagdarzana ko nisargaja samyagdarzana eva karmaNaH svakRtasya bandha-nikAcanodaya-nirjarApekSaM kahate haiN| nAraka-tiryagyoni-manuSyAmarabhavagrahaNeSu vividhaM puNya- nistaraNa-1. upayogAntareNAntahitAnAM darzanApApaphalamanubhavato jJAna-darzanopayogasvAbhAvyAt dipariNAmAnAM niSpAdanaM sAdhanaM bhavAntaraprApaNaM tAni tAni pariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi gaccha- darzanAdInAM nistaraNam / (bha. prA. to 'nAdimithyAdRSTerapi sataH pariNAmavizeSAdapUrva- 2.NiccharaNaM-bhavAntaraprApaNam, nistaro maraNAntakaraNaM tAdagbhavati yenAsyAnupadezAt samyagdarzana- prApaNam / (bha. mA. mUlA. 2) / mRtpadyate ityetnnisrgsmygdrshnm| (ta. bhA. 1-3) / 1anya upayoga se antahita darzanAdi pariNAmoM 3. ekArthaH pariNAmo bhavati nisargaH svabhAvazca / ko siddha karanA va unheM bhavAntara meM prApta karAnA, (prazamara. 223) / 4. athavA yathA kurukSetra kvacit yaha ukta darzanAdi kA nistaraNa hai| kanakaM bAhyapauruSeyaprayatnAbhAvAt jAyate tathA nihnava-1. kula-vaya-sIlavihUNe suttatthaM sammagAgabAhyapuruSopadezapUrya kajIvAdyadhigamamantareNa yajjAyate mittANaM / kula-vaya-sIlamahalle NiNhavadoso du nalisargajama / (ta. vA. 1, 3,8) / 5. aparopa- jppNto|| (mUlA. 5-86) / 2. kRtazcitkAraNAdezAttathA bhavyatvAditaH karmopazamAdijaM tu nisarga- nAsti na vedyItyAdi jJAnasya vyapalapanaM nihnavaH / samyagdarzananam / (ta. bhA. hari. va. 1-3) / (sa. si. 6-10) / 3. NiNhavo NAma pucchino 6. prAtmanastIrthakarAdyapadezadAnamantareNa svata eva saMto savvahA avalavai / (dazava.. pR. 285) / jantoryata karmopazamAdibhyo jAvate tat nisarga- 4. parAbhisandhAnato jJAnavyapalApo nihnvH| ytkismygdrshnm| (ta. bhA. siddha. va. 1-3) / cit paranimittamabhisandhAya nAsti na vedmItyAdi 7. nisargaH svabhAvastena ruciH jinapraNItatattvAbhi- jJAnasya vyapala panaM vacanaM nihnvH| (ta. vA. 6, lAparUpA yasya sa nisrgruciH| (prava. sAro.va. 10, 2) / 5. parAtisandhAnato vyapalApo nivaH / 651, pR. 283) / 8. athAnivRttikaraNAdAtara. (ta. zlo. 6-10) / 6. nihnavo'palApaH kasyacitsakaraNe kRte / mithyAtva viralIkuryuvedanIyaM ydgrtH|| kAze zrutamadhItyAnyo gururityabhisandhAnamapalApaH / prAntarmuhUrtikaM samyagdarzanaM prApnuvanti yat / nisarga- (bha. prA. vijayo. 113) / 7. anyataH zrutamaghotyAhetukamidaM samyazraddhAnamucyate // (yogazA. svo. nyasya guroH kathanaM gurorplaapH| (bha. prA. mUlA. biva. 1-17, pR. 118, tri. za. pu. ca. 1, 3, 113) / 8. yat kimapi kAraNaM manasi dhRtvA / 566-67- viralIkRtya caturgatikajantavaH // ' mAne'pi jJAnAdau etadahaM na veni etatpustakAdikaiti patra paatthbhedH)| 6. vinA paropadezena samya- masmatpAvena vartate, ityAdi jJAnasya apalapanaM ktvagrahaNakSaNe / tattvabodhaH nisargaH syaatxxx|| vidyamAne'pi 'nAsti' kathanaM nihnavaH ucyate / (ta. (ana. gha. 2-48) / 10. paropadezamantareNa yajjAyate vRtti zruta. 6-10) / tannisargamityAkhyAyate / (ta. sukhabo. vR.1-3)| 1jo kula, vrata aura zola se hIna haiM unase sUtrArtha Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ni:kAMkSita ] ko jAnakara jo kula vrata zraura zIlase mahAna haiM unake nAma kA ullekha karane vAlA nihnava doSa kA bhAgI hotA hai| tIrthaMkara, gaNadhara aura sAta prakAra kI Rddhi se jo yukta hote haiM ve kulAdi se mahAna mAne jAte haiM / unake atirikta zeSa muni janoM ko kulAdi se hIna jAnanA cAhie / 2kisI kAraNa se 'vaha mere pAsa nahIM hai yA maiM use nahIM jAnatA hUM' isa prakAra se jJAna kA apalApa karane ko nihnava kahA jAtA hai / niHkAMkSita - 1. jo Na karedi du kaMkhaM kamma phale taha ya sabvadhammesu / so NikkaMkho cedA sammAdiTThI muvvo / ( samayaprA . 248 ) / 2. karma paravaze sAnte duHkhaMrantaritodaye / pApabIje sukhe'nAsthA - zraddhA'tAkAMkSaNA smRtA / ( ratnaka. 12) / 3. umayalokaviSayopabhogAkAMkSAnivRttiH kudRSTaghantarAkAMkSAnirAso vA niHkAMkSatA / (ta. vA. 6, 24, 1) / 4. nirgatA kAMkSA anyAnyadarzanagrahaNarUpA yasyAsau nirAkAMkSA / (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 7, 66, pR. 161) / 5. iha janmati vibhavAdInamutra cakritvakezavattvAdIn / ekAnta vAdadUSita parasamayAnapi ca na kAGkSat // (pu.si. 24) / 6. yato hi samyadRSTiH TaMkotkIrNakajJAyakabhAvamayatvena sarveSvapi karmaphaleSu sarveSu vastuvarmeSu ca kAMkSAbhAvAnniSkAMkSaH / ( samayaprA. zramRta. vR. 248 ) / 7. aihalau - kika-pAralaukikendriyaviSaya upabhogA ( kArti. TI. 'viSayabhogopabhogA') kAMkSAnivRttiH, kudRSTayantarA (kArtike. TI. 'STayAcArA') kAMkSAnirAso vA niHkAMkSatA / (cA. sA. pR. 3 kArtike. TI. 326) / 8. jo saggasuhRNimittaM dhammaM NAyaradi dUsaha veha | mokkhaM samIhamANo NikkakhA jAyade tassa / / (kArtike. 416 ) / 6. vidhIyamAnAH zamazIla - saMyamAH zriyaM mameme vitarantu cintitAm / sAMsArikAne kasukhapravarddhanIM niSkAMkSito neti karoti kAGkSAm / / (yamita zra. 3-74) / 10. kAMkSA iha-paraloka bhogAbhilASaH, kAMkSAyA nirgato niSkAMkSastasya bhAvo niSkAMkSatA sAMsArika sukhAruciH / (mUlA. vU. 5 - 4) / 11. vAMchA'bhAvo'nyadRgjJAnavRttotvaHSaNvakAMkSatA / atrA'mutra ca jAte vA nazvare ndriyaje sukhe / / (zrAcA. sA. 3 - 55 ) / 12. niHkAMkSito deza- sarvakAMkSArahitaH / ( vyava. bhA. malaya. 636, jaina-lakSaNAvalo [niHzaGka vR. 1-64 ) / 13. saMsArendriyabhogeSu sarveSu bhaMgurAtmasu / nirIhabhAvanA yatra sA niSkAMkSA smRtA budhaiH // ( bhAvasaM vAma. 411 ) / 14. iha-paralokabhogopabhogakAMkSArahitaM ni:kAMkSitvam / (ta. vRtti zruta. 6-24) / 15. ihaloka - paralokabhogopabhogAkAMkSAnivRttiniSkAMkSitatvam / (bhAvaprA. TI. 77) / 1 jo karma ke phala - sAtAvedanIyajanya sukha - evaM samasta vastudharmo ke viSaya meM kAMkSA ( zrabhilASA ) ko nahIM karatA hai use ni:kAMkSita aMga kA dhAraka samyagdRSTi jAnanA cAhie / 12 jo dezakAMkSA zraura sarvakAMkSA se rahita hotA hai use ni:kAMkSita kahA jAtA hai / niHzaGkaH- 1. sammAdidI jIvA NissaMkA hoMti NibhayA teNa / sattabhayavipyamukkA jamhA tamhA du nissaMkA || jo cattAri vi pAe chidadi te kammamohabAdhakare / so Nissako cedA sammAdiTThI muNedavvo // ( samaya prA. 246-47) / 2. idameve dRzameva tattvaM nAnyanna cAnyathA / ityakampAyasAmbhovat sanmArge 'sazayA ruci: / ( ratnaka. 11) / 3. ihaloka-paraloka-vyAdhi-maraNAsaMyamArakSaNAkasmika saptavidhabhayavinirmuktatA, prarhadupadiSTe vA pravacane kimidaM syAdvA naveti zaMkAnirAso niHzaMkitatvam / (ta. vA. 6, 24, 1) / 4. ni:zaGkita ityatra zaGkA zaGkitam, nirgataM zaGkitaM yato'sau ni:zaGkitaH, deza-sarvazaGkArahita ityarthaH / ( dazavaM. ni. hari. vR. 182, pR. 101 uttarA. ne. vR. 28-31; dha. bi. mu. vR. 2- 11) / 5. prArhate pravacane nirgatA zaGkA deza- sarvarUpA yasya sa niHzaGkaH, 'tadeva satyaM niHzaGka yajjinaMH praveditam' ityevaM kRtAdhyavasAyaH / ( sUtrakR. sU. zI. vU. 2, 7, 66, pR. 161 ) / 6. yato hi samyagdRSTiH TaMkoTakI kajJAyakabhAvamayatvena karmabandhazaMkA karamithyAtvAdibhAvAbhAvAnniH zaMkaH / (samayaprA. amRta. vR. 240 ) / 7. sakalamanekAntAtmakamidamuktaM vastujAtamakhilajJaH / kimu satyamasatyaM vA na jAtu zaGketi kartavyA / (pu. siM. 23 ( / 8. tatraihaloka: paralokaH vyAdhimaraNam agupti: zratrANaM Akasmika iti saptavidhAd bhayAd vinirmuktatA, zrathavA rhadupadiSTadvAdazAMga pravacana gahane ekamakSaraM padaM vA kimidaM syAdvA na veti zaMkAnirAso niHzaMkitatvam / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHzaGkA 637, jaina-lakSaNAMvalI [niHzvasita (cA. sA. pR. 2) / 6. virAgiNA sarvapadArthavedinA iti jinamataM tatheti vA niHzaMkitatvam / (bhAva. jinezina te kathitA na veti yH| karoti zaGkAM na prA. TI. 77) / 16. ahaMdupadiSTadvAdazAMgapravacanakadApi mAnase niHzaGkito'sau gadito mahAmanAH // gahane ekAkSaraM padaM vA kimidaM syAduvAca (?) veti (amita. zrA. 3-73) / 10. ki jIvadayA dhammo zaMkAnirAsaH jinavacanaM jaina darzanaM ca satyamiti japaNe hiMsA vi hodi ki dhmmo| iccevamAdisaMkA niHzaMkitatvanAmA gunnH| (kAtike. TI. 326) / tadakaraNaM jANa NissaMkA // dayabhAvo vi ya dhammo 20. zaMkA bhI: sAdhvasaM bhItirbhayamekAbhidhA amii| hiMsAbhAvo Na bhaNNade dhmmo| idi saMdehAbhAvo tasyA niSkrAntito jAto bhAvo niHzakito'rthataH / / NistakA NimmalA hodi / / (kAtike. 414-15) / (lATIsaM. 4-5, paMcAdhyA. 2-481) / 11. nizcayena puna: vyavahAraniHzaGkAguNasya saha- 1 jo samyagdRSTi jIva ihalokabhaya va paralokabhaya kAritvenehalokAtrANAgupti-maraNa-vyAdhi-vedanA''ka- prAdi sAta prakAra ke bhaya se rahita ho cuke haiM ve smikAbhidhAna bhaya saptakaM muktvA ghoropasarga-parISaha- ni:zaMka-niHzaMkita aMga ke dhAraka-hote haiN| ye prastAve'pi zuddhopayogalakSaNanizcayaratnatrayabhAvenaiva ni:zaMka samyagdRSTi karmabandha ke kAraNabhUta hokara ni:zaGkaguNo jnyaatvyH| (ba. dravyasaM. TI. 41, pR. prAtmabheda ke utpanna karane meM moha ke janaka va 149) / 12. zaMkA nizcayAbhAvaH zuddhapariNAmA- bAdhA pahuMcAne vAle aise mithyAtva, avirati, kaSAya ccalanam, zaMkAyA nirgato niHzaMkastasya bhAvo aura yogarUpa cAroM pAyoM ke chedanevAle haiN| niHzaMkatA tattvarucI zuddhapariNAmaH / (mUlA. va. 5 jinAgama ke viSaya meM jisako dezazaMkA aura 5-4) / 13. hetudvayotthakAryAnumeyeyaM bhvitvytaa| sarvazaMkA donoM prakAra kI zaMkA naSTa ho cukI hai dulaMdhyeti bhayA'bhAvo niHzakatvaM bhayodaye // bhaya- tathA jise 'jinadeva ne jo kahA hai vahI satya hai mAkasmika pAralaukikaM cahalaukikam / mRtyu-gupti- aisI dRr3ha zraddhA utpanna huI hai use hI niHzaMka kahA rujAtrANa: saMjAtamiti saptadhA / / kiM syAtsatyamidaM jAtA hai| no vetyAptokte sNshyojjhitaa| matistattvAcala- niHzaMkita-dekho niHshNk| prItiH parA niHzaMkitA matA // (prAcA. sA. 3, niHzeSavAcanAvinaya-tathA ni:zeSam, kimuktaM 52-54) / 14. NissaMko-jo NissaMkito bhavati? yAvatsamAptaM bhavati tAvadvAcayati, eSa ni:sevi| (jItaka. ca. 1, pR. 3) / 15. nirgataM zeSavAcanAvinayaH / (vyava. bhA. 10-314) / zakitaM yasmAdasau niHzaMkita:, deza-sarvazaMkArahita- vivakSita prAgama ke samApta hone taka usake vAcana mityrthH| (vyava. bhA. malaya. 5. 1-64); ko niHzeSavAcanAvinaya kahate haiN| yaha zrutavinaya niHzaGko nirda[bha]ya iha-paralokazaGkArahita ke cAra (sUtra, artha, hita va niHzeSa) bhedoM meM ityrthH| (vyava. bhA. malaya. va. 10-634) / antima hai| 16. idamevedRzaM tattvaM jinoktaM tacca maanythaa| niHzreyasa-1. janma-jarAmaya-maraNaH zoka khaMbhayaiityakampA ruciryAso niHzaMkAMgaM taducyate / / (bhAva- zca parimuktam / nirvANaM zuddhasukhaM niHzreyasamiSyate saM. vAma. 410) / 17. ihalokabhayaM paralokabhayaM nityam / / (ratnaka, 131) / 2. kevalajJAna kalyANaM puruSAdyarakSaNamatrANabhayaM prAtmarakSopAyadurgAdyabhAvAda- nirvANa kalyANa manantacatuSTayaM paramanirvANapadaM ca guptibhayaM maraNa bhayaM vedanAbhayaM vidyutpAtAdyAkasmika- niHzreyamucyate / (ta. vRtti zruta. 7-26) / bhayamiti saptabhayarahitatvaM jaina darzanaM satyamiti ca 1 janma, jarA, roga, maraNa, zoka, duHkha aura bhaya niHzaMkitatvamucyate / (ta. vRtti zruta. 6-24) / se rahita tathA zuddha (nirbAdha) sukha se yukta nirvANa 18. ihalokabhaya-paralokabhaya-vedanAbhaya-maraNabhaya- (mokSa) ko niHzreyasa kahA jAtA hai| prAtmarakSopAyadurgAdyabhAvAguptibhaya-atrANabhayArakSaNa- niHzvasita-aghaH zvasitaM niHzvasitam / (prAva. bhaya-vidyutpAtAdyAkasmikabhaya iti saptabhayarahitatvaM ni. hari. va. 1498, pR. 778, yogazA. svo. niHzaMkitatvaM nirgranthalakSaNo mokSamArga iti jinamataM viva. 3-124) / tayeti bA niHzaMkitatvaM nirgranthalakSaNo mokSamArga nIce sAMsa lene ko ni:zvasita Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHzvasitocchvasitasama] 638, jaina-lakSaNAvalI niHsaraNAtmaka tejasa niHzvasitocchvasitasama- niHzvasitocchvasi- 3 asaMkhyAta samaya pramANa ni:zvAsa hotA hai| tamAnamanatikramato yad geyaM tanniHzvasitocchvasita- 4 asaMkhyAta prAvaliyoM kA eka ucchvAsa aura samam / (anuyo. gA. mala.he.va.50, pR. 132) / utanA hI ni:zvAsa hotA hai| prAna (ni:zvAsa aura ucchvAsa) kA ullaMghana na niHsaraNAtmaka tejasa-1. yate rugracAritrasyAtikarake jo gAnA gAyA jAtA hai use ni:zvasito- kruddhasya jIvapradezasaMyuktaM bahiniSkramya parivRttyAcchvasitasama kahate haiN| yaha akSarasama-padasama prAdi vatiSThamAnaM niSpAvaharitaphalaparipUrNA sthAlImagnisAta svarabhedoM meM chaThA hai| riva pacati, paktvA ca nivartate, atha ciramavatiSThate niHzvAsa-dekho ucchavAsa / 1. tA: (prAvalikAH) agnisAd dAhyo'rtho bhavati, tadeta niHsaraNAtmakam / saMkhyeyA ucchavAsaH tathA niHshvaasH| to balavataH (ta. vA. 2, 49,8) / 2. jaM taM NissaraNappagaM pavindriyasya kalpasya madhyamavayasaH svasthamanasaH tejaiyasarIraviuvvaNaM taM duvihaM pasatthamappasatthaM puMsaH prANaH / (ta. bhA. 4-15) / 2. saMkhejjA cedi / tattha appasatthaM bArahajoyaNAyAma vajoyaNaprAvaliyA nissAso-hassa praNavagallassa niruva. vitthAraM sUcimaMgalassa saMkhejjadibhAgabAhallaM jAsakissa jNtunno| ege UsAsa-NIsAse esa pANutti vaNakusumasaMkAsaM bhUmi-pavvadAdidahaNavakhama paDivavakhabaccai / / (bhagavatI 6, 7, 246-suttAmame 1, rahiyaM rosiMdhaNaM vAmaMsappabhavaM icchiyakhettavisappaNaM / pu. 503; jambUdvI. sU. 18, pR.89% anuyo. sU. jaMtaM pasatthaM taM pi erisaM ceva, Nabari haMsaghavalaM 137, pR. 178-79) / 3. samayA ya asaMkhejjA dakkhiNaMsasaMbhavaM aNukaMpANimittaM mAri-rogAhavai ha nissaaso| (jyotiSka. 8) / 4. prasaMkhye- dipasamaNakkhamaM / (dhava. pu. 4,5. 28) / 3. svayAvalikA eka ucchavAsastAvAneva niHzvAsaH / (ta. sya mano'niSTajanakaM kiMcitkAraNAntaramavalokya vA. 3. 387) / 5. tAH saMkhyeyAH prAvalikAH samutpannakrodhasya saMyamanidhAnasya mahAmane: malazarIra ucchvAsa ekaH, tathA nizvAsa ekaH evaMmAna eva, matyajya sindUrapuJjaprabho dIrghatvena dvAdasayojanapraetada bhedazcovadhiogamanabhedAt / tAvacchavAsa-ni:- mANaH sUcyaGgalasaMkhyeyabhAgamalavistAro navayojanAzvAsI balavataH zarIrabalena, paTvindriyasyAnupahata. pravistAra: kAhalAkRtipUruSo vAmaskandhAnnirgatya karaNagrAmasya, kalpasya-nirujasya, madhyamavayasaH- vAmapradakSiNena hRdaye nihitaM viruddha vastU bhasmasAbhadrayauvanavataH, svasthamanasaH-anAkulacetasaH, puMsaH kRtya tenaiva saMyaminA saha bhasma vrajati dvIpAyana-puruSasya-prANo nAma kaalbhedH| (ta. bhA. hari. vat / asaavshubhtejHsmRdyaatH| (ba. dravyasaM. 10 va. 4-15) / 6. tAH saMkhyeyAH (44463443) pR. 21) / 4. kazcid yatiru gracAritro vartate / sa satya prAvalikA eka ucchavAso ni:zvAso vA tu kenacid virAdhitaH san yadA'tiddho bhavati. UvadhiogamanabhedAt / (ta. bhA. siddha.va. 4-15) / tadA vAmaskandhAjjIvapradezasahitaM taijasaM zarIraM baddhi 7. saMkhyeyA''valikA niHshvaasH| (jIvAjI. malaya. nirgacchati / tad dvAdazayojanadIgha navayojanavistIrNa va. 3, 2, 178, pR. 344) / 8. samayA asaMkhye yA kAhalAkAraM jAjvalyamAnAgnipuJjasadRzaM dAhya vastu eka ucchvAsa-niHzvAso bhavati / kimuvataM bhavati? pariveSTayAvatiSThate / yadA tatra ciraM tiSThati tadA anantaroktasvarUpAH samayA jaghanyayuktAsaMkhyAtapra. dAhya vastu bhasmasAtkaroti / vyAghuTaya yatizarIre mANA ekA''valikA, saMkhyeyAvalikA eka ucchvA- pravizat sat taM yatimapi vinAzayati / etattajasaM saH, tAvatpramANa eveko niHzvAsaH / tayozcAyaM niHsaraNAtmakamucyate / (ta. vRtti zruta. 2-48) / bhedaH-UrdhvagamanasvabhAva ucchvAsaH adhogamanasva- 1 mahAn cAritra ke dhAraka muni ke krodhita hone bhAvo niHzvAsaH / (jyotiSka. malaya. vR.8)| para jIvapradezoM se yukta taijasa zarIra bAhira nikala 1 saMkhyAta prAvalI pramANa kAla ko ucchvAsa aura kara jalAne yogya padArtha ko ghera kara sthita hotA hai niHzvAsa kahate haiN| ina donoM (ucchvAsa-ni:zvAsa) paura jisa prakAra niSpAva (dhAnyavizeSa) aura ko prANa kahA jAtA hai jo balavAna, svasthamana va harita phaloM se paripUrNa thAlI ko agni pakA detI madhyama vayavAle (javAna) manuSya ke humA karate haiN| hai usI prakAra vaha ukta dAhya padArtha ko pakA kara Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHsaMga sAdha ] lauTa AtA hai / yadi vaha bahuta samaya taka ThaharatA hai to dAhya padArtha ko bhasmasAt kara detA hai / yaha niHsaraNAtmaka tejasa hai / 3 azubha niHsaraNAtmaka taMjasa zarIra viruddha vastu ko jalAkara usI saMyamI sAdhu ke sAtha svayaM bhI bhasmasAt ho jAtA hai / isake lie dvIpAyana muni kA udAharaNa hai| niHsaMga sAdhu - jo saMgaM tu muittA jANadi uvaprogamapagaM suddhaM / taM NissagaM sAhuM paramaTUviyANayA viti / (samaya prA. 125 kSe.) / jo sAdhu sarva prakAra ke parigraha ko chor3akara upayogamaya zuddha zrAtmA ko jAnatA haiM use niHsaMga sAdhu kahate haiM / niHsAra - 'ni:sAraM ' pariphalgu vedavacanavat / (zrAva. ni. hari. vR. 881) / vedavacana ke samAna jo vacana sArahIna ho vaha ni:sAra kahalAtA hai| yaha 32 sUtradoSoM meM sAtavAM hai| niHsRta jJAna --- 1. aniHsRtagrahaNam zrasakalapudgalodgamArtham (niHsRtagrahaNaM sakalapudgalodgamA rtham ) | ( sa. si. 1 - 16; ta. vA. 1, 16, 11) / 2. nizritamavagRhNAti - tameva veNvAdizabdamanyasApekSamiti / ( ta. bhA. hari. vR. 1 - 16 ) / 3. prahimuha-pratthaggaNaM NisiyAvaggaho / ( dhava. pu. 6, pR. 20) / 4. itarasya ( niHsRtasya ) sakalapudgalodgatimata: XX X zravagrahaH / (ta. zlo. 1-16, pR. 224) / 5. yadA tvetasmAdAkhyAlligAt parichinatti nizritaM tadA saliMgamavagRhNAtIti bhaNyate / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-16) / 6. abhimukhArthagrahaNaM niHsRtAvagrahaH / ( mUlA vR. 12, 187 ) / 7. vastvekadezamAtrasya vijJAnaM niHsRtaM matam / ghaTAvagbhAgamAtre'pi kvacijjJAnaM hi dRzyate // ( zrAcA. sA. 4-22) / 8 svayameva paropadeza - mantareNaiva kazcitpratipadyate tadgrahaNaM niHsRtam / (ta. vRtti zruta. 1 - 16 ) / 1 samasta pudgala ke pragaTa hone para jo usakA pravagrahAdirUpa jJAna hotA hai use niHsRtajJAna kahate haiM / 2 anya zabda kI apekSA karake jo veNu ( bAMsa ) zrAdi ke zabda kA grahaNa hotA hai vaha nizritajJAna kahalAtA hai / 5 liMga se jaba jJAna hotA hai taba use saliMga nizritajJAna kahA jAtA hai / niHsRSTArtha (dUta) - yatkRto svAminaH sandhivigrahI 636, jaina - lakSaNAvalI [ nIcagotra pramANaM sa niHsRSTArtho yathA kRSNaH pANDavAnAm / ( nItivA. 13-4, pR. 170 ) / jisake dvArA kiye gaye sandhi aura vigraha (yuddha) svAmI ko pramANa hote haiM use niHsRSTArtha kahate haiM / nIcagotra - 1 yadudayAd garhiteSu kutreSu janma tannIcaMrgotran / ( sa. si. 8 - 12 ) / 2. viparItaM nIcaitra cANDAla muSTika vyAdha matsyabandha dAsyAdinirvartakam ( ta. bhA. 8-13) / 3. gahiteSu yatkRtaM tazIcagatram / gahiteSu daridrApratijJAtaduHkhAkuleSu yatkRtaM prANinAM janma tannIcairgotram / (ta. vA. 8, 12, 3) / 4. nIcairgotraM tu yadudayAjjJAnAdiyuktospi nindyate / ( zrA. pra. TI. 25) / 5. jassa kammassa udaeNa jIvANaM NIcagodaM hodi taM NIcagodAma / (ghava. pu. 6, pR. 78 ) ; dIkSAyogyasAdhvAcArANAM sAdhvAcAraiH kRtasambandhAnAM zrAryapratyayAbhidhAna- vyavahAranibandhanAnAM puruSANAM santAnaH uccairgotram / x x x tadviparItaM nIcairgotram | (ghava. pu. 13, pR. 389 ) / 6. garhiteSu yatkRtaM tannIcaMrgotram / (ta. ilo. 8 - 12 ) / 7. gotramuccaizca nIcaizca tatra yasyodayAt kule / pUjite janma tattUccanacanacakuleSu tat / / (ha. pu. 58 - 276) / 8. saghaNo rUveNa juno, buddhIniuNo vi jassa udaNaM / loyammi lahai nindaM, eyaM puNa hoi nIyaM tu / / ( karmavi. ga. 155) / 6. uccanIcaM maMved gotraM karmoccarnIcagotrakRt / kSIrabhANDa-surAbhANDabhedakA - rikulAlavat / (tri. pu. ca. 2, 3, 474) / 10. yadudayAd garhiteSu kuleSu janma tannIcaMrgotram | ( mUlA. vR. 12 - 117 ) / 11. nIcaMrgotraM yadudayAt jJAnAdiguNayukto'pi dRSkulotpannatvena nindyate / ( dharmasaM. malaya. va. 622 ) / 12. yadudayavazAt punarjJAnAdisampanno'pi nindAM labhate honajAtyAdisambhavaM ca nIcaMrgotram / (prajJApa. malaya. vR. 263 ) | 13. yadudaye tadviparIteSu garhiteSu kuleSu janma bhavati tannIcairgotram / (go.ka. jI. pra. 33) / 14. yadudayena nindite daridre bhraSTe ityAdikule jIvasya janma bhavati tacca nIcagatram / (ta. vRti zruta. 8 - 12) | 1 jisa karma ke udaya se lokanindita kuloM meM janma ho use nIcagotra kahate hai / 2 jo karma uccagotra se viparIta caNDAla, muSTika (eka anArya Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIcairvRtti] 640, jaina-lakSaNAvalI [nIhAracAraNa jAti), vyAdha, matsyabandha (dhIvara) aura dAsatA mANa-mAyabahulaM NihAlumaM salohaM hiMsAdisu majjhiprAdi kA nirmApaka hai vaha nIcagotra kahalAtA hai| majjhavasAyaM kuNai NIlalessA / (dhava. pu. 16, nocairvRtti-1. guNotkRSTeSu vinayenAvanatirnIca. pR. 460) / 4. nIla barNadravyAvaSTambhAnnIlalezyA / vRttiH / (sa. si. 6-26) / 2. garuSvavanatirnIca. (ta. bhA. siddha. va. 2-6) / 5. kopI mAnI vattiH / guNotkRSTeSu vinayena avanatirnItti - mAyI lobhI rAgI dveSI mohI shokii| hiMsra: krU. rityAkhyAyate / (ta. vA. 6, 26, 3) / 3. nIca. razcaNDazcauro mUrkhaH stabdhaH spardhAkArI // nidrAlu: vRttiH-abhyutthAnAsanadAnAJjalipragraha-yathAhavina- kAmuko mandaH kRtyAkRtya[tyA]vicArakaH / mahAmUrcI yakaraNa rUpaM nIcarvartanama / (ta. bhA. hari. va siddha. mahArambho nIlalezyo nigadyate / / (paMcasaM. amita. vR. 6-6) / 4. guruSvavanatirnIcattiH / (ta. ilo. 1, 274-75, pR. 35) / 6. nirbuddhirmAnavAn 6-26) / 5. guNotkRSTeSu vinayena prahvIbhAvaH mAyI mando viSayalampaTaH / nirvijJAno'la so bhIrunIcairvRttiH / (ta. vRtti zruta. 6-26) / nidrAlaH paravaMcakaH // nAnAvidhe dhane ghAnye sarvatravA1 jo guNoM se utkRSTa haiM unako vinayapUrvaka timUcchitaH / sArambho nIlayA prANI lezyayA saMyuto namaskAra prAdi karanA, ise nIcaMti kahA bhavet / / (bha. prA. mUlA. 1608) / jAtA hai| 1 jo kAma karane meM manda ho, vicArazUnya ho, nItizAstra-- taMtrApAyo [vApau] nItizAstram / viziSTa jJAna se rahita ho, viSayalolupI ho, mAnasvamaNDalapAlanAbhiyogastaMtrama / paramaNDalAvApsya- yukta ho, mAyAcArI ho, prAlasI ho, abhedya hobhiyogo'vApaH / (nItivA. 30,45-47) / jisake abhiprAya ko samajhanA azakya ho, bahuta jisaka prAbhaprAya apane rAjya ke bhalIbhAMti paripAlana ko taMtra nidrAla ho, dUsaroM ke Thagane meM kuzala ho tathA dhanakahate haiN| dUsare rAjya ke prApta karane ko avApa dhAnya kA tIvra abhilASI ho; use nIlalezyA kahate haiM / taMtra aura pravApa ina donoM ke pratipAdana vAlA jAnanA caahie| 4 nIla dravya ke prAzraya se karane vAle zAstra ko nItizAstra kahate haiN| nIlalesyA huA karatI hai| norajaska-nIrajaskA ityaSTavidhakarmavipramUktAH / nIlavarNanAma-jassa kammarasa udaeNa sarIra(dazavai. sU. hari. bR. 3-34, pR. 119) / poggalANaM NIlavaNNo uppajjadi taM NIlavaNNaNAmaM / pATha prakAra ke karma-raja se rahita siddha jIboM ko (ghaba. pu. 6, pa. 74); jassa kammassa udaeNa nIrajaska kahate haiN| sarIre NIlavaNNaNippattI hodi taM NIlavaNNaNAmaM / nolalezyA-1. maMdo buddhivihINo NiviNNANI (dhava. pu. 13, pR. 364) / ya visayalolo y| mANI mAI ya tahA prAlasso jisa karma ke udaya se zarIrapudgaloM kA varNa nIlA ceva bhejjo y|| NihA-vaMcaNabahalo ghaNa-ghaNe hoDa hotA hai use nIlavarNa nAmakarma kahate haiN| tivvasaNNAyo / lakkhaNameyaM bhaNiyaM samAsamo NIla- nIvI-prAya-vyayavizuddhaM dravyaM niivii| (nItivA. lessassa / / (prA. paMcasaM. 1, 144-45); dhava. 18-52, pR. 188) / pu. 1, pR. 386 va pu. 16, pR. 460-61 ud, prAya (AmadanI) aura vyaya (kharca) se vizuddha go. jI. 506-10) / 2. Alasya-vijJAnahAni- (rahita) dravya ko nIvI kahate haiN| amarakoSa (2, kAryAniSThApana bhIrutA-viSayAtigRddhi-mAyA-tRSNAti- 680) ke anusAra nIvI nAma mUla dravya kA hai| mAna-vaMcanA'nRtabhASaNa-cApalAtilubdhatvAdi nIlale. nohAracAraraNa-nIhAramavaSTabhyApkAyikajIvapIzvAlakSaNam / (ta. vA. 4, 22, 10) / 3. kasA. DAmajanayanto gatimasaGgAmaznuvAnA niihaarcaarnnaa:| yANubhAgaphaddayANamudayamAgadANaM jahaNNaphayappahaDi (yogazA. svo. viva.1-9, pa. 41, prava. sAro. jAda ukkassaphaddayA tti ThaidANaM chabbhAgavihattANaM va.601, pR. 166) / xxx paMcamabhAgo tibbayaro, tassudaeNa jAda- hima kA prAzraya lekara jalakAyika jIvoM kI virA. kasAno NIlalessA NAma / (dhava. pu. 7, pR. 104); ghanA na karate hue gamana karane vAle sAdhuoM kA dAvaNNAdisu pAdavavivajjiyaM NiviNNANaM Nibbuddhi nIhAracAraNa kahate haiM / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIhAraprAyopagamana] 641, jaina-lakSaNAvalI [naigamanaya nohAraprAyopagamana-uvasaggeNa ya sAharido so nagamanaya-1. anabhinivRttArthasaMkalpamAtragrAhI aNNattha kuNadi jaM kAlaM / tamhA vuttaM NIhAramado nNgmH| (sa.si. 1-33) / 2. nigameSu ye'bhiaNNaM praNIhAraM // (bha. prA. 2070) / hitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca deza-samaupasarga ke dvArA apahRta hokara jo anyatra mRtyu ko gragrAhI nagamaH (pR. 118)|xxxghtt ityukte prApta hotA hai usake maraNa ko nIhAraprAyopagamana yo'sau ceSTAbhinita UrdhvakuNDalISTAyata-vRttagrI. maraNa kahate haiN| vo'vastAtparimaNDalo jalAdInAmAharaNa-dhAraNasamartha nazaMsatva-nRzasatvaM kruurkrmkaaritaa| (yogazA. uttaraguNanirvartanAnivRtto dravyavizeSastasminne kasmin svo. viva. 2-84) / vizeSavati tajjAtIyeSu vA sarveSvavizeSAt parijJAnaM krUra karma karanerUpa svabhAva ko nRzaMsatva kahate haiN| naigamanayaH / (pR. 122) / xxx mAha canatrasaMskAra-prakSAlanAMjanAdiko netrasaMskAraH / / naigamazabdArthAnAmekAnekArthanaya-gamApekSaH / deza-samagra(bha. prA. mUlA. 63) / grAhI vyavahArI naigamo jJeyaH / / (ta. bhA. 1-35, prAMkhoM ke dhone aura aMjana prAdi lagAne ko netra- pR. 127) / 3. Negehi mANehi miNaittI negamassa saMskAra kahate haiN| neruttI / (prAva. ni. 755, anuyo. gA. nepathyakathA-tAsAmeva anyatamAyA: kacchAbandhA- 136. pR. 264) / 4. se jahAnAmae keI dinepathyasya yatprazaMsAdi nepathyakatheti / yathA- purise parasaM gahAya aDavIsamahatto gacchejjA / dhignArIrodIcyA bahuvasanAcchAditAGgala tiktvaat| taM pAsittA ke I vaejjA kahiM bhavaM gacchasi ? yad yauvanaM na yUnAM cakSurmodAya bhavati sadA // avisuddho negamo bhaNai-patthagassa gacchAmi / taM (sthAnA. 4, 2, 282) / ca ke I chidamANaM pAsittA vaejjA-ki bhavaM Andhra prAdi kI striyoM meM se kisI eka ke kacchA- chidasi ? visuddho negamo bhaNai-patthayaM chidAmi / bandha (kamara kA vastra) prAdi rUpa veSa kI prazaMsA taM ca ke I tacchamANaM pAsittA vaejjA-ki bhavaM prAdi karane ko nepathya kathA kahate haiN| tacchasi ? visuddhatarAmao negamo bhaNai-patthayaM nema-nemA nAma bhUmibhAgAdUvaM niSkrAmantaH tacchAmi / taM ca ka i ukkIramANaM pAsitA vaejjA pradezAH / (jambUdvI. zA. vR. sU. 4 va 8, pR. 23 va kiM bhavaM ukkIrasi ? visuddhatarAmo Negamo bhnni48)| patthayaM ukkIrAmi / taM ca kei (vi)lihamANa bhUbhAga se Upara nikalate hue pradezoM ko nema pAsittA baejjA-kiM bhavaM (vi) lihasi ? visuddhakahate haiN| tarAmo Negamo bhaNai-patthayaM (vi) lihAmi / nemi-dharma-cakrasya nemivannemiH, tathA garbhasthe bhaga- evaM visuddhatarassa Negamassa nAmAuDino ptthyo| vati jananyA riSTa ratnamayo mahAne mirdaSTa iti (anayo. sU. 145, pR. 222-23) / 5. gAI riSTanemiH, apazcimAdizabdavat napUrvatve'riSTa- mANAiM saamnnobhyvisesmaannaaii| jaM tehiM miNai nemiH / (yogazA. svo. viva. 3-124, pR. 226) / to gamo No NegamANoti // logatthanibohA vA ratha ke cAka ke antabhAga ko (paridhiko), athavA nigamA tesu kusalo bhavo vA'yaM / ahavA jaM negagausake anta meM surakSA ke lie jo lohe kA gherA mo'Negapaho Negamo teNaM / (vizeSA. 2682-83) / (hAla) rahatA hai use nemi kahate haiN| bAIsaveM 6. arthasaMkalpamAtragrAhI nNgmH| nigacchanti tasmitIrthakara cUMki dharmarUpa ratha ke le jAne meM nemi ke niti nigamanamAtra vA nigamaH, nigame kuzalo bhavo samAna the, ataeva ve 'nemi' kahalAye / athavA mAtA vA ngmH| tasya loke vyApAraH arthasaMkalpamAtrane unake garbhavAsa ke samaya ariSTaratnamaya vizAla grahaNaM prasthendra-gRha-gamyAdiSu / tadyathA-kazcit pragRhya rathacakra kI nemi ko dekhA thA, ata: unakA nAma parazuM puruSa gacchantamabhisamIkSyAha 'kimartha gacchati ariSTanemi prasiddha humaa| bhavAn' iti ? sa tasmai prAcaSTe prasthArthamiti / naigama-dekho naMgamanaya / evamindra-gRhAdAvapi / tathA 'kataro'tra gamI' ityukte la. 81 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagamanaya ] zracaSTe 'ahaM gamI' iti saMpratyagacchatyapi gamIti vyavahAraH / evaMprakAro'nyo'pi negamanayasya viSayaH // (ta. vA. 1, 33, 2) / 7. pranyonyaguNabhUtai kabhedAbhedaprarUpaNAt / naigamo XXX // ( laghIya. 39); svalakSaNabhedAbhedayoranyatarasya prarUpaNAyAm itaro guNaH syAditi naigamaH / yathA jIvasvarUpanirUpaNAyAM guNAH sukha-duHkhAdayaH, tatprarUpaNAyAM ca AtmA / (laghIya. sva. vi. 39 ) : guNa- pradhAnabhAvena dharmayorekarmaNi / vivakSA naigamo X XX // ( laghIya. 68) ; 8. XXX avivakSitatAdAtmyalakSaNatvAt naigamasya / siddhivi. svo vR. 10 - 7); vidyAvidyAvinirbhAsAt nityAnityatvasaMbhavAt / svArthasvarUpayoH siddhiH dvayarUpeti naigamaH // ( siddhivi. 12-11, pR. 747) / 6. nigamyante paricchidyante iti nigamAH padArthAH laukikAH, teSu bhavo naigamaH / ( ta. bhA. hari. vR. 1-34) / 10. na eka naikam, prabhUtAnItyarthaH, naikaimaniH mahAsattAsAmAnya vizeSajJAnamimIte minonIti vA naikama iti, iyaM nekamasya niruktiH / nigameSu vA bhavo naigamaH, nigamAH padArthaparicchedAH / (zrAva. ni. hari. khu. 755) / 11. tatrAnekagamo naMgamaH iti kRtvA''ha - pravizuddho naigamo bhaNati zrabhidhatte 'prasthakasya gacchAmi' kAraNe kAryopacArAt XXX vizuddhataro naMgamo bhaNati - prasthakaM chinadmi / (anuyo. hari. vR. pU. 105); na ekaM naikaM, prabhUtAnItyarthaH / etaiH kaH ? mAnaiH mahAsattAsAmAnya vizeSajJAnaMmimIte minotIti vA naikama iti naikamasya niruktiH / nigameSu vA bhavo naigamaH, nigamAH padArthaparicchedAH / (anuyo. hari. vR. pu. 123 ) / 12. yadasti na tad dvayamatilaGghya vartata iti naikagamo naMgamaH, saMgrahA saMgrahasvarUpadravyArthiko naigamaH iti yAvat / (dhava. pu. 1, pU. 84 ) ; yadasti na tad dvayamatilaGghya vartata iti saMgrahavyavahArayoH parasparavibhinnobhayaviSayAvalambano naigamanayaH, zabda zIla- karma kArya-kAraNAdhArAdheyabhUta-bhaviSyadvartamAna meyonmeyAdikamAzritya sthitopacAraprabhavaH iti yAvat / (ghava. pu. 6, pR. 171 ; jayaba. 1, pu. 221 ) ; naikagamo naigamaH, dravyaparyAyadvayaM mitho vibhinnamicchan naMgama iti yAvat / ( dhava. pu. 13, pR. 169 ) / 13. arthasaMkalpamAtrasya grAhako nagamo naya: / (ha. pu. 56-43; ta. 642, jaina - lakSaNAvalI [ naigamanaya sA. 1-44) / 14. tatra saMkalpamAtrasya grAhako naigamo nayaH / sopAdhirityazuddhasya dravyArthasyAmighAnataH // saMkalpo nigamastatra bhavo'yaM tatprayojanaH / tathA prasthAdisaMkalpaH tadabhiprAya iSyate // yadvA naikaM gamo yo'tra sa satAM naigamo mataH / dharmayordhamiNo vApi vivakSA dharma - dharmiNoH / / (ta. ilo. 1-33, 17, 18 va 21) / 15. dravyayoH paryAyayordravya-paryAyayorvA guNapradhAnabhAvena vivakSAyAM naigamatvAt, naikaM gamo naMgama iti nirvacanAt / (aSTasa. pU. 287 ) / 16. nigamyante paricchidyante iti nigamAH laukikA arthA:, teSu nigameSu bhavo yo'dhyavasAyo jJAnAkhyaH sa naigamaH / ( ta. bhA. siddha. vR. 1-34) / 17. sAmAnya vizeSAtmakasya vastuno nakena prakAreNAvagamaH paricchedo nigamastatra bhavo naigamaH, naikagamo vA naigama: - mahAsAmAnyApAntarAla sAmAnyavizeSANAM paricchedaka: / (sUtrakR. sU. zI. vR. 2, 7, 81, pR. 187 ) / 18. jo sAhedi adIdaM viyapparUvaM bhavissamatthaM ca / saMpaDikAlAviTThe so hu No Negamo zro / ( kArtike. 271) / 16. naikaM gacchatIti nigamo vikalpastatra bhavo naMgamaH / ( zrAlApa. pU. 146 ) / 20. sarveNa dezAdiprakAreNAnayordravya-payayayoratAdAtmyAt naMgamaH / (siddhivi. vR. 10 - 7, pu. 670 ); vidyA tattvajJAnam, avidyA viplavajJAnam, tayorvinirbhAsAt pratIteH nityAnityatvasaMbhavo ya ekatra tasmAt svArthasvarUpayoH sva-svarUpasya zrarthasvarUpasya ca siddhiH niSpatti: nirNItirvA dvayarUpA nityAnityasvabhAvA ityevaM naMgamaH / (siddhivi. vR. 12-11, pR. 747 ) / 21. rAzyantaropalabdhaM nityatvamanityatvaM ca nayatIti nigamavyavasthAbhyupa gamaparo naigamanayaH / nigamo hi nityA nityasadasat-kRtakAkRtakasvarUpeSu bhAveSvapAstasAGkarya - svabhAva : sarvathaiva dharma-dharmibhedena sampadyata iti / ( sammati. abhaya vR. 3, pR. 310 ) / 22. svalakSaNaM paryAyAtmakaM dravyaM tadAtmakAH paryAyAzca tasya yau bhedAbhedI tayormadhye'nyatarasya bhedasyAbhedasya vA prarUpaNAyAM kriyamANAyAM itaro bhedaprarUpaNAyAmabhedastatprarUpaNAyAM vA bhedo guNaH syAdityevaMvidho naigamo nayaH / ( nyAyaku. 36, pR. 623 ) ; guNapradhAnabhAvena mukhyA mukhyarUpatayA dharmayorekasmin dharmiNi vivakSA pratipatturabhisandhiH naigamaH / ( nyAya. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigamanaya] 643, jaina-lakSaNAvalI [naSedhikI ku. 68, pR. 786) / 23. tatrAniSpannAryasaMkalpa- 68); tadatyantabhedAbhisandhi: negamAbhAsaH / mAtragrAhI nagamaH / nigamo hi saMkalpastatra bhavasta. (laghIya. svo. v.68)| 2. teSAM jIvasukhAdInAM tprayojano vA naigmH| (prameyaka. 6-74, pR. prakramAdekAntenArthAntaratAbhisandhiH naigamAbhAsaH / 676) / 24. sAmAnya-vizeSAdiparasparApekSAnekA. (nyAyaku. 5-36); tayoH sukhAdyAtmanoratyanta bhetmakavastunigamanakuzalo nNgmH| (malA. va. 6, dAbhisandhi gamAbhAsaH / xxx yato'sI dhrm67)| 25. naikena sAmAnya-vizeSagrAhakatvAtta- miNostAdAtmyaM sadayavivakSitatvAt svadurAgamavAsyAne kena jJAnena minoti paricchinattIti naikamaH, sanAviparyAsitamateH pratipattuH pravartate tato'sau naMgaathavA nigamA:-nizcitArthabodhAsteSa kuzalo bhavo mAbhAsa iti / (nyAyaku. 6-68, pR. 786) / vA naigamaH, athavA nako gamaH arthamAgoM yasya sa 3. sarvathAnayorantaratvAbhisandhistU naigamAbhAsaH, prAkRtatvena negmH| (sthAnA. abhaya. va.3,3, dharma-miNoH sarvathArthAntaratve miNi dharmANAM vatti186) / 26. dharmayordhamiNodharma-dharmiNozca pradhA- virodhasya pratipAditatvAditi / (prameyaka. 6-74) / nopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo naigmH| (pra. 4. dharmadvayAdInAmaikAntikapArthakyAbhisandhi:gamAna. t.7-7)| 27. anyonya guNa-pradhAnabhUtabhedA- bhaasH| (pra. na. ta. 7-11) / 5. prAdizabdAd bhedaprarUpaNo naigamaH, naikaM gamo naigamaH iti nirukteH| dharmidvaya-dharma-dhamidvayayoH prigrhH| aikAntikapArtha(prameyara. 6-74) / 28. na eka naikam, xxx kyAbhisandhiraikAntikabhedAbhiprAyo negamAbhAso naiganaikaiH prabhUtasaMkhyAkairmAnaH-mahAsAmAnyAvAntarasA- madurnaya ityarthaH / (ratnAkarA. 7-11, pR. 120) / mAnya-vizeSAdiviSayaH pramANamimIte-paricchinna- 6. srvthaa'bhedvaadstdaabhaasH| (prameyara. 6-74) / tti vastujAtamiti naigmH|xxx nizcito 7. arthAntaratvaM guNa-guNyAdInAmatyantabhedaH, tasyoktI gamo nigamaH-parasparaviviktasAmAnyAdivastugraha- prarUpaNAyAM naigamAbhAsa iSyate / (laghIya. abhaya.. Nam, sa eva prajJAderAkRtigaNatayA svAthikANpratyaya- 2-6, pR. 56) / vidhAnAt naigamaH, yadi vA nigamyante paricchidyante 1gaNa-gaNI aura dharma-dharmA prAdi meM pratyanta bhevaiti nigamAsteSu bhavo yo'bhiprAyo niyatapariccheda- kA pratipAdana karanA, ise naigamAbhAsa mAnA rUpaH sa naigmH| xxx athavA gamAH panthAnaH, jAtA hai| ke gamA yasya sa nNgmH| (prAva. ni. malaya. va. namittika-1. naimittiko lakSyavedhI daivajJo vaa| 755, prava. sAro. 7.847) / 26. naigamaH nigamo (nItivA. 14-31, pa. 174) / 2. nimittaM mukhya-gauNakalpanA, tatra bhavo nayo naigamaH / (laghIya. kAlikaM lAbhAlAbhAdipratipAdakaM zAstram, tattyaabhaya. vR. 2-6, pR. 58) / ghIte vA naimittikH| (yogazA. svo. viva. 2, 1jo abhI utpanna nahIM hanA hai-bhaviSya meM 16) / utpanna hone vAlA hai-aise padArtha ko jo saMkalpa 1 lakSya ke vedhane vAle athavA jyotiSIko namimAtra se grahaNa karatA hai use naMgamanaya kahate haiN| ttika kahate haiN| 2 tInoM kAloM sambandhI lAbha 2 nigamoM (janapadoM) meM jo zabda kahe gaye haiM va pralAbha prAdi ke varNana karane vAle zastra kA unake artha-jaise 'ghaTa' zabda kA artha jaladhAraNa nAma nimitta hai| isa zAstra ko jo jAnatA hai yA mAdi meM samartha-tathA zabda aura artha ke vAcya- par3hatA hai vaha naimittika kahalAtA hai| vAcakabhAvarUpa parijJAna ko naigamanaya kahate haiN| nezcayika pravagraha-tatra naizcayiko nAma mAmA. yaha naigamanaya deza (vizeSa) aura samagra (sAmAnya) nyaparicchedaH, sa caikasAmayikaH zAstre'bhiddhitaH / ko grahaNa karane vAlA hai| (ta. bhA. siddha. va. 1-16) / nagamAbhAsa-1.xxxarthAntaratvokto naigamA- sAmAnya ke grahaNa karane vAle jJAna ko naizcayika bhAsa dRSyate // (laghIya. 39); tadarthAntaratAbhi- pravagraha kahA jAtA hai| use zAstra meM ekasAmayika sandhiH naMgamAbhAsaH / (laghIya. svo. vR. 39); -eka samaya vAlA-kahA gayA hai| xxxatyantabhedoktiH syAttadAkRtiH / (laghIya. naiSadhiko-1. pAvassiyaM ca Nito jaM ca aiMto Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ neSThika brahmacArI] 644, jaina-lakSaNAvalI [naisargika samyagdarzana NisIhiyaM kuNai / sejjA NisIhiyAe NisIhiyA- 5-10) / abhimuho hoI / / jo hoi nisiddhappA nisIhiyA 1 jo zira ke cihna ke rUpa meM zikhA (coTI) ko, tassa bhAvagro hoi / praNisiddhassa nisIhiya kevalamattaM vakSa ke cihnasvarUpa gaNadharasUtra (yajJopavIta) ko, havai saho // prAvassayaMmi jutto niyamaNisiddho* tathA kaTibhAga ke cihnasvarUpa dhavala yA rakta vastratti hoi naayvvo| ahavA'vi NisiddhappA NiyamA khaNDa aura laMgoTI ko dhAraNa karate hue bhikSAvRtti prAvassae jutto|| (prAva. bhA. 120-22, pR. se bhojana karate haiM va devapUjA meM tatpara rahate haiM ve 266-67) / 2. niSiddhAtmanazcAticArebhyaH kriyA naiSThika brahmacArI kahalAte haiN| 2 jisakA kriyAnaSedhikIti / (prAva. ni. hari. va. 662) / kANDa aAmaraNAnta strI se rahita hotA hai use 3. niSiddhAtmA ahamasmin pravizAmIti zeSasAdhanA. naiSThika brahmacArI kahA jAtA hai| manvAkhyAnAya trAsAdidoSapariharaNArtham asyArthasya naiSTika zrAvaka-1. naiSThikaH niSThayA carati tatra saMcikA nssedhikii| (anuyo. hari. vR. pR. 58) / vA bhvH| xxx dharme niSThA nivarhaNaM yasyAso 4. niSedhena svAdhyAyavyatirikta zeSavyApAra pratiSa ghaTamAnadezasaMyamo nirativArazrAvakadharmanirvAhapara dhena nirvRttA naiSedhiko / (vyava. malaya. vR. pR. ityrthH| (sA. gha. sbo. TI. 1-20); naiSThiko mUlottaraguNazlAdhyatapo'nuSThAnaniSThaH / (sA. gha. svo. 1 prAvazyikI kriyA nikalate hue kI jAtI hai TI. 2-51); dezayamanakaSAyakSayopazamatAratamyaaura naSedhikI pAte hue kI jAtI hai| jisane vazataH syAt / darzanikAye kAdazadazAvazo naiSThikaH apanI prAtmA ko mala aura uttara guNoM sambandhI suleshytrH| (sA. gha. 3-1) / 2. dRSTyAdidaza. aticAroM se rahita kara liyA hai usake yathArthataH dharmANAM niSThA nirvahaNaM mtaa| tayA carati yaH sa naSedhikI kriyA hotI hai| aniSiddha ke to kevala syAnnaiSThikaH saadhkotsukH|| dezayamadhnakopAdikSazabda mAtra se niSodhikA hotI hai, na ki paramArtha yopshmbhaavtH| zrAddho darza nikAdistu naiSThikaH se / mUla va uttara guNoM ke anuSThAnarUpa prAvazyaka syAt sulezyakaH / / (dharmasaM. zrA. 5-6 va 1) / meM jo yakta (nirata) hai use niyama se niSiddhAtmA 1jo niSThApUrvaka dharma kA prAcaraNa karatA hai vaha jAnanA caahie| prathavA yaha bhI kahA jA sakatA hai naiSThika zrAvaka kahalAtA hai| usakI dharma ke viSaya ki niSiddhAtmA hI prAvazyaka meM yukta hotA hai| meM nirvAharUpa niSThA rahatI hai, isI se vaha niratinaiSThika brahmacArI-1. naiSThikabrahmacAriNaH sama. cAra zrAvakadharma kA paripAlana karatA hai|| dhigatazikhAlakSitaziroliMgA: gaNadharasUtropalakSito. naisagika mithyAdarzana-1. tatropadezanirapekSa roliMgAH,zakla-raktavasanakhaNDakopInalakSitakaTIliMgAH naisagikam / tatra paropadeza mantareNa mithyAkarmodayasnAtakA (sA. gha. 'snAtakAH' sthAne tathA') bhikSA. vazAt yadAvirbhavati tattvArthAzraddhAnalakSaNaM tannasagivRttayo devatArcanaparA bhavanti / (cA. sA. pR. 21, kamiti vyavasIyate / (ta. vA. 8, 1, 7) / sA. gha. svo. TI. 7-19) / 2. sa naiSThiko brahma- 2. mithyAkarmodayAdAdya tattvAzraddhAnalakSaNam // cAro yasya praannaantikmdaarkrm| (nItivA. 5, (ha. pu. 58-193) / 3. tatra naisargika mithyA10, pR.45) / 3. zikhA-yajJopabItAGkAstyaktArambhaparigrahaH / bhikSAM caranti devA! kurvate kakSapaTTakam // paropadezanaM vinApi samAvirbhavati / (ta. vRtti zruta. dhavalAraktayorekataraikavastrakhaNDakam / gharanti ye ca te 8-1) / proktA naiSThikabrahmacAriNaH // (dharmasaM. zrA. -22, 1 paropadeza ke vinA hI mithyAtva karma ke udaya se 23) / 4. yasya brahmacAriNaH prANAntikaM mRtyuparya- jo tattvoM kA prazraddhAna prakaTa hotA hai use naisagika ntaM kalatrarahitaM kriyAkANDaM bhavati sa naiSThika: mithyAdarzana kahate haiN| procyate / xxx tathA ca bhAradvAjaH-kalatra- naisargika samyagdarzana-dekho nisargaja smygdrshn| hitasyAtra yasya kAlo'tivartate / kaSTena mRtyu- 1. ubhayatra samyagdarzane antaraGgo hetustulyo darzanaparyanto brahmacArI sa naiSThikaH / / (nItivA. TI. mohasyopazamaH kSayaH kSayopazamo vA, tasmina sati Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naisarpa nidhi ] yad bAhyopadezAdRte prAdurbhavati tannaisargikam / ( sa. si. 1-3; ta. bA. 1, 3, 5) / 2. jAIsaraNanisagguggayA bina nirAgamA diTThI // (zrAva. ni. 1142 ) / 3. naisargikamAzrityAha-jAtismaraNAt sakAzAt nisargeNa svabhAvenodgatA sambhUtA jAtisma 645, jaina - lakSaNAvalI nisargodgatA XX X dRSTiH darzanam, yataH svayambhUramaNamatsyAdInAmapi jinapratimAdyAkAramatsyadanAjjAtimanusmRtya bhUtArthAlocana pariNAmameva naisagikasamyaktvam / (prAva. ni. hari. vR. 1142, pR. 528) / 4. vinA paropadezena tattvArthapratibhAsanam | nisargoM XXX // (ta. ilo. 1, 3, 3); tatra pratyAsannaniSThasya bhavyasya darzana mohopazamAdI satyantaraGge heto bahiraGgAdaparopadezAttattvArthajJAnAt paropadezApekSAcca prajAyamAnaM tattvArthazraddhAnaM nisargajamadhigamajaM ca pratyetavyam / (ta. ilo. 1-13, pU. 61) / 5. tattvopadezavyatirikta mAdyaM Xxx // ( dharmapa. 20-66 ) / 6. kintu satyantaraGge'smin hetAvRtpadyate ca yat / naisargikaM hi samyaktvaM vinoddezAdihetunA / / (lATIsaM. 3 - 21) / 1 darzanamoha ke upazama, kSaya prathavA kSayopazama ke hone para jo samyagdarzana bAhya upadeza ke vinA prAdurbhUta hotA hai use naisargika samyagdarzana kahA jAtA hai / 2 jo dRSTi (darzana) jAtismaraNa ke zrAzraya se svabhAvataH utpanna hotI hai use naisargika samyaktva kahate haiM / isakA kAraNa yaha hai ki svayambhUramaNa samudragata matsyAdikoM ke jina pratimAdi ke zrAkAra matsya ke dekhane se jAti kA smaraNa kara jo bhUtArtha ke prAlocanarUpa pariNAma hotA hai vahI naisargika samyaktva kahalAtA hai / naisarpa nidhi - 1. kAla - mahakAla-paMDU mANavasaMkhA ya pauma isappA | piMgala - NANArayaNA praTThattarasayadANi hi de || uDujoggadavva-bhAyaNa- ghaNNAyuhatUra- vattha- hammANi | AbharaNa-sayalarayaNA deMti kA lAdiyA kamaso // ( ti pa 4, 736-40 ) / 2. samma NivesA garamAgara nagara paTTaNANaM ca / do muha-maDabANaM khaMdhAvArAvaNagihANaM // ( jambUdvI 3-66, pra. sAro. 1216 ) / 3. kAla - mahakAlamAnava-piMgala-Ne sappa- pauma pAMDu tado / saMkho NANArayaNaM vaNihimro deti phalamedaM / uDujoggakusuma dAmapahRdi bhAjaNayamA uhAbharaNaM / gehaM vatthaM ghaNNaM [ nozrAgama-jJazarIra bhavya. tUraM bahurayaNamaNukramaso // ( tri. sA. 821-22) / 4. skandhAvArapuragrAmAkara droNamukhaukasAm / maDaMbapattanAnAM ca naisarpAdvinivezanam // (tri.za. pu. ca. 14- 574) / 1 jo nidhi prAsAdoM (bhavanoM ) ko diyA karatI hai usakA nAma nesapanidhi hai / 2 jisameM grAma, prAkara, nagara, paTTana, droNamukha, maTaMba, skandhAvAra, prApaNa (hATa) aura gRha ke niveza kI vidhi - sthApanavidhi - ho use naitanidhi kahate haiM / no anubhAgadIrgha- appappaNI ukkassANubhAgaTThAnANi baMghamANassa aNubhAgadIhaM / tadUNaM baMdha mANasa praNubhAgadIhaM / ( dhava. pu. 16, pR. 509 ) / apane apane utkRSTa anubhAgasthAnoM se hona bAMdhane vAle ke no anubhAgadIrgha hotA hai / no- zrAgama - zrAgamAdaNNo NobhAgamo / (dhava. pu. 3, pR. 13) / zrAgama se bhinna no- zrAgama kahalAtA hai / nozrAgama pracittadravyabhAva - zracitto poggala - dhammAdhamma - kAlAgAsadavvANi / ( dhava. pu. 5, pR. 184) / pudgala, dharma, zradharma, kAla aura prakAza ye tadvyatirikta pracitta no- zrAgamadravyabhAva haiM / nozrAgama-jJazarIradravyamaGgala - tatra jJasya zarIraM jJazarIram zIryata iti zarIram, jJazarIrameva dravyamaGgalaM jJazarIradravyamaGgalam / athavA jJazarIraM ca tad dravyamaGgalaM ceti samAsaH / etaduktaM bhavati -- maGgalapadArthajJasya yaccharIramAtmarahitaM tadatItakA - lAnubhUtatadbhAvAnuvRttyA siddha silAditalagatamapi ghRtaghaTAdinyAyena noAAgamato jJazarIradravyamaGgalamiti, maGgalajJAnazUnyatvAcca tasya / iha sarvaniSedha eva nozabda: / (zrAva. hari. vR. pU. 5) / maMgala padArtha ke jJAtA kA jo zarIra hai use nozrAgama-jJazarIradraSya maMgala kahate haiM / abhiprAya yaha hai ki maMgala padArtha ke jJAtA kA jo nirjIva zarIra hai vaha bhUtakAla meM anubhUta maMgalabhAva kI anuvRtti se siddha zilAtalapara sthita hotA huA ghI ke ghar3e ke nyAya se - vyavahAra se - nozrAgamajJazarIradravyamaMgala kahalAtA hai / nozrAgama-jJazarIra bhavyavyatiriktadravya maMgalajJazarIra bhavya zarIravyatiriktaM ca dravyamaGgalaM saMyama Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ noprAgamadravyakAla ] taponiyamakriyAnuSThAtA anupayukta: / ( zrAva. hari. vR. pU. 5) / saMyama, tapa aura niyama kriyAnoM kA zranuSThAtA hokara bhI jo vartamAna meM upayoga se rahita hai use no-nAgabhajJazarIra bhavyazarIravyatirikta dravya maMgala kahate haiM / nozrAgamadravyakAla - jIvAjIvAdizradubhaMgadavvaM vA NomrAgamadavvakAlo | ( dhava. pu. 4, pR. 316) / athavA jIva ajIva Adi zrATha bhaMgasvarUpa ( dekhiye dhava. pu. 6, pR. 246) dravya ko nozrAgamadravyakAla kahate haiM / no- zrAgamadravyadoSa - NozrAgamadavvadoso NAma jaM davvaM jeNa uvaghA deNa uvabhogaM Na edi tassa davvassa so uvadhAdo doso NAma / taM jahA / sADiyAe zraggidaddhaM vA mUsagabhakkhiyaM vA evmaadi| ( kasAyapA. cU. pU. 16) / jo dravya jisa upaghAta ke nimitta se ugabhoga ko prApta nahIM hotA hai, vaha upaghAta usa dravya kA dveSa kahalAtA hai / isI ko tadvyatirikta nozrAgamadravyadveSa kahate haiN| jaise- sAr3I kA dveSa zragni se jalanA yA cUhe se kATA jAnA hai / nozrAgamadravyanandI - nobhAgamatastu jJazarIrabhavyazarIrobhayavyatiriktA ca dravyanandI dvAdazaprakArastUryasaMghAta : - bhaMbhA mukuMda maddala kaDaMba jhallari huDukka kaMsAlA | kAhali talimA vaMso saMkho paNavo ya bArasamo // (zrAva. hari. vR. pU. 7) / bherI, mukunda, mRdaMga, kaDamba, jhAlara, hur3akka, kaMpAla, kAhala, talimA, baMsa, zaMkha zraura paNava ina bAraha prakAra ke bAjoM ke samUha ko noghrAgamajJazarIra bhavyazarIravyatirikta dravyanandI kahate haiM / nogrAgamadravyamaGgala - dekho no- prAgama-jJazarIra dravyamaGgala / maGgalapayatthajANayadeho bhavvassa vA sajIvo'vi / no-zrAgamapro davvaM zrAgamarahiprotti jaM bhaNizraM // zrahavA no desammi no zrAgamatro tadekasAo / bhUyassa bhAviNo vA ''gamassa jaM kAraNaM deho // jANaya- bhavvasarIrAirittamiha davvamaMgalaM hoI / jA maMgalA kiriyA taM kuNamANo praNuvautto // jaM bhUyabhAvamaMgala pariNAmaM tassa vA jayaM joggaM / jaM vA sahAvasohaNavannAiguNaM suvaNNAI // taM piva hu bhAvamaMgalakAraNa maMgalaMti niddiTTha / no-zrAgamatro davvaM nosaddo savvapaDisehe / / (vizeSA. 44 - 48 ) | [noprAgamadravyasAmAyika maMgala padArtha ke jJAtA kA jo nirjIva zarIra hai usako zrathavA bhaviSya meM jo maMgala padArtha kA jJAtA hone vAlA hai usake sajIva zarIra ko prAgama rahita hone se nozrAgamadravyamaMgala kahA jAtA hai / nozrAgamadravyavimokSa - nodyAgamatastu jJazarIrabhavyazarIravyatirikto nigaDAdikeSu viSayabhUteSu yo vimokSa: sa dravyavimokSaH, subvyatyayena vA paJcamyarthe saptamI, nigaDAdibhyo dravyebhyaH sakAzAdvimokSaH dravyavimokSaH / ( zrAcArA. ni. zI. vR. 258, pU. 236) / viSayabhUta sAMkala prAdi viSayaka jo vimokSa hai vaha noprAgamadravyavimokSa kahalAtA hai / athavA sAMkala prAdirUpa bandhana se vimukta hone ko noznAgamadravyavimokSa kahate haiM / nozrAgamadravyavyatiriktakarmapratikramaraNa-kSayopazamAvasthAmupagataH cAritramohaH nozrAgamadravyavyatiriktakamaM pratikramaNam / (bha. prA. vijayo. 116) / kSayopazama zravasthA ko prApta cAritramohanIya karma ko nAgamadravyavyatiriktaka maMpratikramaNa kahate haiM / nozrAgamadravyavyatiriktakarmavrata - upazame kSayopazame vAvasthitaH cAritramoho nogrAgamadravyavyatiriktakarmavratam / (bha. prA. vijayo. 1985) / upazama athavA kSayopazama avasthA meM sthita cAritramohanIya karma ko nozrAgamadravyavya riktakarmavrata 646, jaina-lakSaNAvalI kahate haiM / nozrAgamadravyazruta - nonAgamatastu zrutapadArthajJazarIraM bhUta bhaviSyatparyAyam / (uttarA. ni. zA. vR. 1-12, pR. 8) / zrutapadArtha ke jJAtA ke bhUta-bhaviSyat paryAyasambandhI zarIra ko noprAgamadravyazruta kahate haiM / noprAgamadravyasAmAyika - nozrAgamadravya sAmAyikaM nAma yat trivikalpaM jJAyakazarIra bhAvi tadvyatiriktabhedena / sAmAyikajJasya yaccharIraM tadapi sAmAvikajJAnakAraNam / zrAtmeva zarIramantareNa tasyAbhAvAt / yasya hi bhAvAbhAvo niyamato yadanukaroti tattasya kAraNamiti hetu- phalavyavasthA vastuSu / tataH pratyayasAmAyikasya kAraNatvAccharIraM trikAlagocaraM sAmAyikazabdavAcyaM bhavati / (bha. prA. vijayo. 116, pR. 274) / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nozrAgamadravyottara ] jJAyakazarIra, bhAvI aura tadvyatirikta ke bheda se tIna prakAra ko sAmAyika ko nonAgamadravyasAmAyika kahA jAtA hai / sAmAyika ke jJAtA kA jo zarIra hai vaha bhI sAmAyikajJAna meM kAraNa hai, kyoMki zrAtmA ke samAna zarIra ke binA sAmAyikajJAna sambhava nahIM hai / isalie pratyayasAmAyika kA kAraNa hone se tIna kAla sambandhI zarIra bhI sAmA yika zabda kA prabhidheya hotA hai / nozrAgamadravyottara nAgamato ( dravyottaraM ) jJazarIra bhavyazarIre tadvyatiriktaM ca / tatra tadvyatiriktaM vighA sacittAcitta mizrabhedena / sacittaM pituH putraH pracittaM kSIrAt dadhi mizra jananIzarIrato romAdimadapatyam / (uttarA. ni. zA. vR. 1, pR. 3) 1 tatra jJazarIra, bhAvI zarIra aura taddvyatirikta ko noprAgamadravyottara kahate haiM / uttara padArtha viSayaka jJAtA kA zarIra jJazarIra kahalAtA hai / bhaviSya jo usakA jJAtA hone vAlA hai usake zarIra ko bhavya ( bhAvI) zarIra kahA jAtA hai| sacitta, zracitta aura mizra ke bheda se tadvyatirikta tIna prakAra kA hai-- pitA se hone vAlA putra sacitta tadvyatirikta hai, dUdha se utpanna hone vAlA dahI pracitta tadvyatirikta dravyottara hai, tathA mAtA ke zarIra se utpanna hone vAlA romAdiyukta putra mizra tadvyatirikta dravyotara hai / nozrAgamabhAva-upazAmanA -- NozrAgamabhAvuvasAmaNA uvasaMto kalaho juddhaM vA iccevamAdi / ( dhava. pu. 15, pR. 275) / zAnta hue jhagar3e yA yuddha Adi kA nAma nozrAgamabhAva-upazAmanA hai / noprAgamabhAvakarmaNoprAgamabhAvo puNa kammaphalaM bhuMjamANago jIvo / (go. ka . 66 ) / karmaphala ke bhogane vAle jIva ko nozrAgamabhAvakarma kahate haiM / noprAgamabhAvakarma prakRtiprAbhRta-prAgameNa viNA tadaTThavajutto NoprAgamabhAva kammapaya DipAhuDamuvayArAdo / ( dhava. pu. 8, pR. 230 ) / zrAgama ke binA jo usake artha meM upayogayukta hai nodyAgamabhAvadiThThinAdo / ( dhava. pu. 6, pR. 205) / - [nozrAgamabhAvadaSTivAda saMkhyAnAM tIrthaMkRtAmatra bhArate pravRttAnAM vRSabhAdInAM jinavaratvAdiguNajJAna zraddhAna purassarA caturviMzatistavana- paThanakriyA nozrAgamabhAvacaturviMzatistava iha gRhyate / (bha. prA. vijayo. 116, pR. 274) / 2. caturviMzatistavapariNatapariNAmo nozrAgamabhAvastava iti / (mUlA. vR. 7-41) / 1 vRSabhAdi cobIsa tIrthaMkaroM ke jinavaratva zrAdi guNoM ke jJAna aura zraddhAnapUrvaka catuvizatistavana par3hanerUpa kriyA kA nAma nozrAgamabhAvacatuvizatistava hai / 2 cobIsa tIrthaMkaroM kI stuti karane rUpa pariNAma se pariNata jIva ko nozrAgamabhAvacatuvizatistava kahate haiM / nozrAgamabhAvacyavanalabdhi - grAgameNa viNA pratyo juttonoprAgamabhAvacayaNaladdhI / ( dhava. pu. 6, pR. 228 ) / Agama ke binA jo vyavanalabdhi ke artha meM upayukta hai use nozrAgamabhAvacyavanalabdhi kahate haiM / nogrAgamabhAvajIva - 1. jIvanaparyAyeNa manuSyajIvatva paryAyeNa vA samAviSTa AtmA nonAgamabhAvajIva: / ( sa. si. 1-5) / 2. jIvanAdiparyAyAviSTo'nyaH / jIvanAdiparyAyeNA''viSTa zrAtmA'nyo noprAgamato bhAva ityucyate / (ta. vA. 1, 5, 11) / 3. nogrAgamaH punarbhAvo vastu tatparyayAtmakam / dravyAdarthAntaraM bhedapratyayAd dhvastavAdhanAt // X X X tato'nyasya jIvAdiparyAyAviSTasyArthAdena prAgamabhAvajIvatyena vyavasthApanAt / (ta. ilo. 1, 5, 68 ) / 4. jIvAdiparyAyAviSTo nozrAgamaH / ( nyAyaku. 74, pR. 807 ) / 5. vivakSitaparyAyapariNato nozrAgamabhAvaH / ( laghIya. prabhaya. vR. 7, 2, pR. 68 ) / 6. jIvanaparyAyeNa samAviSTa zrAtmA nozrAgamabhAvajIvaH manuSyajIvanaparyAyeNa vA samAviSTa zrAtmA nozrAgamabhAvajIvaH kathyate / (ta. vRtti zruta. 1-5 ) 1 1 jIvanarUpa paryAya se athavA manuSyajIvanaparyAya se yukta zrAtmA ko nozrAgamabhAvajIva kahA jAtA hai / nozrAgamabhAvadRSTivAda - zrAgameNa viNA kevalo - hi-maNapajjavaNANaM hi diTTivAdavRttatthaparicchedapro use nozrAgamabhAvakarma prakRtiprAbhUta kahate haiM / nozrAgamabhAva caturviMzatistava - 1. caturviMzati 647, jaina- lakSaNAvalI zrAgama ke vinA kevalajJAna, avadhijJAna yA mana:paryayajJAna ke dvArA dRSTivAda meM prarUpita padArthoM ke Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nopAgamabhAvanandI] 648, jaina-lakSaNAvalI [nogrAgamabhAvavrata jAnane vAle ko nomAgamabhAva dRSTivAda kahate haiN| arhannamaskArAzupayoga: khalvAgamaikadezatvAt noprAnogrAgamabhAvanandI-nogrAgamataH (bhAvavandI) gamato bhAvamaGgalamiti / (prAva. hari. va. pR. 6) / paccaprakAraM jJAnam / (prAva. hari. va. pa. 7) / 1 atizaya vizuddha kSAyika prAdi (praupazamika) pAMca prakAra ke jJAna ko nogrAgamabhAvanAdI kahate haiN| bhAva ko nogrAgamabhAvamaMgala kahA jAtA hai| yahAM 'no' zabda prAgama kA sarvathA niSedhaka hai| athavA nopra.gamabhAvanamaskAra-namaskriyamANAhadAdi samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa upayoga pariNAma guNAnurAgavataH mukulIkRtakara-kamalasya praNAmo no ko noprAgamabhAvamaMgala jAnanA caahie| yahAM 'no' praagmbhaavnmskaarH| (bha. prA. vijayo. 753) / zabda prAgama aura anAgama ke mizraNa kA bodhaka hai| jinako namaskAra kiyA jA rahA hai aise prarahanta athavA arahanta prAdi ko kiye jAne vAle namaskAra prAdi ke gaNoM meM anurAgayukta hokara hAthoM ko ke jJAna aura kriyArUpa mizra pariNAma ko nogrAgajor3ane vAlA jIva jo unako praNAma karatA hai use mabhAvamaMgala kahate haiN| nogrAgamabhAvanamaskAra kahate haiN| noprAgamabhAvamAsa-tatra noAgamataH khalu mUlAnogrAgamabhAvanAraka-NirayagadiNAmAe udaeNavika mala-kaMda-kAMDa-patra-puSpa-phala vedakaH / kimukta Niraya bhAvamuvagado NoprAgamabhAvaNe raino NAma / bhavati ? yo dhAnyamASajIvo ghAnyamASabhave vartamAno (dhava. pu. 7, pR. 30) / mUlarUpatayA kaMdarUpatayA kAMDarUpatayA patrarUpatayA narakagati nAmakarma ke udaya se nAraka paryAya ko puSparUpatayA phalarUpatayA vA dhAnyamASabhAvAyUrvedayate prApta hue jIva ko nogrAgamabhAvanAraka kahate haiN| sa nogrAgamato bhAvamAsaH, prAkRte mASazabdasyApi nomAgamabhAvapUrvagata-pAgameNa viNA kevalohi mAsa iti rUpasambhavAt / (vyava. malaya. va. 2.26, maNapajjaNANehiM puvvagayatthaparicchedo gomAgama- pu. 6) / bhAvapuvvagayaM / (dhava. pu. 6, pR. 211) / mAsa (mASa) arthAt ur3ada nAmaka dhAnyabhava meM prAgama ke vinA kevalajJAna, pravadhijJAna athavA vartamAna jo jIva mUla, kanda, kAMDa, patra, puSpa aura manaHparyayajJAna ke dvArA pUrvagata zruta meM prarUpita artha phalarUpa avasthA dvArA ghAnyamASabhAvarUpa prAya kA ke jAnane vAle ko prAgamabhAvapUrvagata kahate haiN| vedana karatA hai use nogrAgamabhAvamAsa kahate haiN| noprAgamabhAvapratikramaNa-azubhapariNAmadoSama- 'mASa' zabda kA prAkRta meM 'mAsa' aisA rUpa sambhava vabudhya zraddhAya tatpratipakSapariNAmavRttirnogrAgamabhAva- hai, ata: usakA 'mAsa' rUpa meM vyAkhyAna kiyA pratikramaNam / (bha. prA. vijayo. 116) / gayA hai| prazabha pariNAmarUpa doSa ko jAnakara usake virodhI nogrAgamabhAvarAga-nogrAgamato rAgavedanIyakopariNAma kI pravRtti ko nogrAgamabhAvapratikramaNa dayaprabhavaH pariNAmavizeSaH / (prAva. ni. hari. va. kahate haiN| noprAgamabhAvamaMgala-1. nogrAgamo bhAvo rAgavedanIya karma ke udaya se utpanna hone vAle parisuvisuddho khAiyAIyo / / ahavA sammadardasaNa nANa- NAmavizeSa ko nogrAgamabhAvarAga kahate haiN| carittovaprogapariNAmo / nogrAgamano bhAvo nosaho noprAgamabhAvavrata-nogrAgamabhAvavrataM nAma cArimissabhAvaMmi / / ahaveha namukkArAinANa-kiriyAvi. mohopazamAt kSayopazamAt kSayAdvA pravRtto missprinnaamo| nogrAgamayo bhaNNai jamhA se hiMsAdipariNAmAbhAvaH ahiMsAdivratam / prANinAM pAgamo dese (so)|| (vizeSA. 46-51) / viyojane prANAnAm, asadabhidhAne, adattAdAne, 2. nogrAgamato bhAvamaGgalam prAgamavarja jJAnacatuSTa. mithanakarmavizeSe, murchAyAM vA pariNatiriti yamiti, sarvaniSedhavacanatvAnnozabdasya / athavA yAvat / (bha. prA. 1185) / samyagdarzana-jJAna-cAritropayogapariNAmo yaH sa nAgama cAritramohanIya ke upazama, kSaya yA kSayopazama se eva kevalaH, na cAnAgamaH, ityato'pi mizravacana- pravRtta hue hiMsAdirUpa pariNAmoM ke prabhAva ko svAnozabdasya nogrAgamata ityAkhyAyate / athavA noprAgamabhAvavrata kahate haiM / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nozrAgamabhAvazramaNa ] nozrAgamabhAvazramaraNa - nomAgamatastu cAritrapari nAmavAn yati: / ( vazavaM ni. hari. vR. 153) / cAritra pariNAma vAle sAdhu ko nozrAgamabhAva zramaNa kahate haiM / nozrAgamabhAvasAmAyika- 1. se ki taM noprAgamapra bhAvasAmAie ? 2 - jassa sAmANizro appA saMjame Nizrame tave | tassa sAmAithaM hoi iha ke libhAsinaM / / jo samo sambabhUesu tasesu thAvaresu a / tassa sAmAi hoi iha kevalibhAsinaM / jaha mama Na pizraM dukkhaM jANitra emeva savvajIvANaM / na haNada na haNAvei samamaNai teNa so samaNo // Natthi yasi koi veso pio zra savvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo eso anno'vi pajjAno // uragagiri-jalaNa- sAgara nahatala tarugaNasamo pra jo hoi / bhamara-miya dharaNi jalaruha ravi pavaNasamo a so samaNo // to samaNo jai sumaNo bhAveNa ya jai Na hoi pAvamaNo / sayaNe a jaNe asama samo pramaNAvamANesu // se taM nozrAgamano bhAvasAmAie / (zranuyo. sU. 150, pR. 255 - 56 ) / 2. noAgamabhAvasAmAyikaM nAma sarva sAvadyayoganivRttipariNAmaH | ( bha. prA. vijayo. 116) / 3. sAmAyikapariNatapariNAmAdi noprAgamabhAvasAmAyikam / (mUlA. vR. 7- 17) / 4. noAAgamabhAvasAmAyikaM punadvavidha mupayukta tatpariNata bhedAt / sAmAyikaprAbhRtakena vinA sAmAyikAryeSUpayukto jIvaH upayuktanoprAgamabhAvasAmAyikam / rAga-dveSAdya bhAvasvarUpeNa pariNato jIvastatpariNadanodyAgamabhAvasAmAyikam / ( ana. gha. sva. TI. 8-19 ) / 1 jisakI zrAtmA mUlaguNarUpa saMyama, uttaraguNasamUha rUpa niyama aura anazanAdirUpa tapa meM saMnihita hai; aise jIva ke sAmAyika hotI hai| jo trasa praura sthAvararUpa sabhI jIvoM meM sama hai-rAga-dveSa se rahita hai-- usake kevaliprarUpita sAmAyika hotI hai / jisa prakAra duHkha mujhe priya nahIM hai, usI prakAra vaha sabhI jIvoM ko priya nahIM hai; aisA jAnakara cUMki sAdhu na svayaM jIvaghAta karatA hai aura na dUsare se karAtA hai tathA sabako samAna mAnatA hai; isI se vaha samana - sabako samAna mAnane vAlA - kahalAtA hai / saba jIvoM meM na koI la. 82 646, jaina-lakSaNAvalI [nozrAgamabhAvaskandha dveSya-dveSa karane yogya hai aura na koI priya bhI hai, isI se vaha samana - samAna mana vAlA hai; yaha usakA dUsarA bhI paryAya nAma hai| jo sarpa ke samAna dUsare ke zrAzraya meM rahatA hai, parvata ke samAna parIvaha va upasarga ke samaya praDiMga hotA hai, agni ke samAna tejasvI evaM sUtra prartharUpa tRNAdi ke viSaya meM tRpti se rahita hotA hai, samudra ke samAna gambhIra va jJAnAdirUpa ratnoM kI khAna hotA hai, zrAkAzatala ke samAna parAlambana se rahita hotA hai. vRkSasamUha ke samAna sukha-duHkha kA sahane vAlA hotA hai, tathA bhramara ke samAna aniyatavRtti, mRga ke samAna saMsArabhaya se udvigna, pRthivI ke samAna kaSTa sahiSNu, kamala ke samAna kAmabhogoM se Upara sthita, sUrya ke samAna samabhAva se prakAza karane vAlA, aura vAyu ke samAna pratibandha se rahita hotA hai; vaha zramaNa kahalAtA hai / isa prakAra zramaNa yadi dravyamana kI apekSA sumana - sundara mana vAlA aura bhAvamana kI apekSA yadi pApa mana vAlA nahIM hai to vaha svajana aura anya jana tathA mAna aura apamAna meM sama-harSa - viSAda se rahita hotA / isa prakAra se jJAnakriyArUpa sAmAyika ke sAtha usa sAmAyika se yukta sAdhu ko bhI prabhedopacAra se nobhAgamabhAvasAmAyika kahA jAtA hai / 2 samasta sAvadyayoga se nivRttirUpa jo pariNAma hotA hai use nozrAgamabhAvasAmAyika kahate haiM / noprAgamabhAvasiddha - kSAyikajJAna darzanopayuktaH pariprAptAvyAbAdhasvarUpa striviSTapa zikharastho nozrAgamabhAvasiddhaH / (bha. thA. vijayo. 1); nirastabhAva dravyakarma malakalaGka pariprAptasakalakSAyikabhAva: nozrAgamabhAvasiddhaH / (bha. A. vijayo. 46 ) / 1 jinhoMne sarva dravyakarma aura bhAvakarma ko dUra karake samasta kSAyika bhAvoM ko prApta kara liyA hai, aise lokazikharastha muktAtmA ko nozrAgamabhAvasiddha kahate haiM / nozrAgamabhAvaskandha - 1. eesi caiva sAmAina - mAiyANaM chaNhaM ajjhayaNANaM samudayasamiisamAgameNa zrAvassayasuprakhaMdhe bhAvakhaMdhe tti labbhai, se taM NoprAgamano bhAvakhaMdhe se taM bhAvakhaMdhe / ( zranuyo. sU. 56, pR. 42 ) / 2. NoprAgamato bhAvakhaMdho NANa Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ noprAgamabhAvasparzana] kiriyAguNasamUhamato, so ta sAmAdiyAdichaNhaM ajjhayaNANaM saMmelo, ettha kiriyA NodyAgamotti kAuM, gosaddo mIsabhAve bhavati, tassa ya bhAvakhaMghasa egaTTiyA ime XXX / (zranuyo cU. pU. 17) / 3. sAmAyikAdiSaDadhyayana saMhati niSpanna zrAvazyakazrutaskandho mukhavastrikA rajoharaNAdivyApAralakSaNakriyAyuktatayA vivakSito nogrAgamato bhAvaskandhaH / (anuyo. mala. hema. vR. sU. 56, pU. 42 ) / 1 sAmAyikAdi chahoM zrAvazyakoM ke samudAyarUpa eka viziSTa pariNAma se jo zrAvazyaka zrutaskandha niSpanna hai vahI bhAvaskandha hai aura isI ko nozrAgamabhAvaskandha kahA jAtA hai / nozrAgamabhAvasparzana-pharisa guNapariNadapoggaladavvaM NozrAgamabhAvaphosaNaM / ( dhava. pu. 4, pU. 144 ) / sparza guNa se pariNata pudgala dravya ko nozrAgamabhAvasparzana kahA jAtA hai / nozrAgamabhAvAnuyoga - noprAgamato bhAvasyAnuyogo'nyatamasyaudayikAdevrvyAkhyAnam, bhAvAnAmanuyogo nAma bahUnAmaudayikAdInAM bhAvAnAM vyAkhyAnam / (prAva. ni. malaya. vR. 126, pR. 132 ) / zradayika Adi pAMca bhAvoM meM se kisI eka bhAva ke yA bahuta bhAvoM ke vyAkhyAna karane ko nozrAgamabhAvAnuyoga kahate haiM / isI prakAra bhAva se anuyoga, bhAvoM se dhanuyoga, ekabhAvaviSayaka anuyoga evaM aneka bhAvaviSayaka anuyoga Adi aneka vikalpoM ko jAnanA caahie| nozrAgamabhAvArta - nobhAgamatastu zradayikabhAvavartI rAga-dveSagrahaparigRhItAtmA priyaviprayogAdiduHkhasaGkaTanimagno bhAvArta iti vyapadizyate, athavA zabdAdiviSayeSu viSavipAkasadRzeSu tadAkAMkSitvAddhitAhitavicArazUnyamanA bhAvArttaH karmopacinoti 1 ( prAcArA. zI. vU. 1, 1, 2, 14, pR. 31) / dakibhAva ke vazIbhUta, rAga-dveSa se pariNata zrIra iSTaviyoga va praniSTasaMyoga janita duHkha se vyApta jIva ko nozrAgamabhAvAtaM kahate haiM / zrathavA viSavipAka ke samAna zabdAdi viSayoM kA abhilASI hokara hitAhitavicAra se zUnya mana vAle jIva ko noprAgamabhAvArta kahate haiM / noprAgamabhAvArhan- prarihananAd rajohananAd rahasyAbhAvAdatizayapUjArhatvAccAdhigatArhadvyapadezA no [nozrAgamabhAvopakrama zrAgamabhAvAdarhanta iti gRhItAH / (bha. prA. vijayo. 46) / jinhoMne moharUpa dhari kA hanana karake tathA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNarUpa raja ( dhUli ) aura rahasya (antarAya) ko naSTa karake pratizaya pUjA ke yogya hone ke kAraNa 'zrahaMt' nAma ko prApta kara liyA hai, aise kevalya dhavasthA ko prApta arahanta devoM ko nozrAgamabhAvAn kahate haiM / nozrAgamabhAvAvazyaka - 1. nogrAgamato bhAvAvasyaM NANupayogeNa kiriyaM karemANassa NANa - kiriyArUvasubhovayogapariNayassa NozrAgamato bhAvAvassataM / ( dhanuyo. cU. pU. 13) / 2. noprAgamatastu jJAnakriyobhayapariNAmo bhAvAvazyakam, upayuktasya kriye ti bhAvArtha: / (zrAva. ni. hari. vR. 76, pR. 52) / 1 jJAnopayoga ke sAtha kriyA ko karatA huA jo jIva jJAna aura kriyArUpa zubha upayoga se pariNata hai use nogrAgamabhAvAvazyaka kahA jAtA hai / 2 prAvazyaka kriyAoM ke jJAna aura zrAcaraNarUpa pari NAma ko noprAgamabhAvAvazyaka kahate haiM / abhiprAya yaha hai ki sAmAyikAdi zrAvazyakaviSayaka jIva kA jo prAcaraNa hai use nozrAgamabhAvAvazyaka samajhanA cAhie / nozrAgamabhAvI dRSTivAda - gozrAgamadiTTivAdasarUveNa pariNamaMtamro jIvo NozrAgamabhaviyadiTTivAdo / (ghava. pu. 6, pR. 204 ) / bhaviSya meM dRSTivAda svarUpa se pariNata hone vAle jIva ko nozrAgamabhAvo dRSTivAda kahA jAtA hai / nozrAgamabhAvI dravyabhAva - bhAvapAhuDapajjayasarUveNa jo jIvo pariNamissadi so gozrAgamabhaviya vvabhAvo NAma / (dhava. pu. 5, pR. 184) / jo jIva bhAvaprAbhUta paryAyasvarUpa se bhaviSya meM pariNata hogA use nozrAgamabhAvI dravyabhAva kahA jAtA hai| nonAgamabhAvopakrama - tatrAdyo jAmAtR-parIkSakabrAhmaNI vezyAmAtyAnAmiva saMsArAbhivaddhinA zradhyavasAyena parabhAvopakramaNarUpa:, parazca zrutAdinimi ttamAcAryabhAvAvadhAraNarUpaH / ( jambUdvI. zA. vR. pR. 6) / nozrAgamabhAvopakrama prazasta aura prazasta ke bheda se do prakAra kA hai-- unameM jAmAtA, parIkSaka, brAhma 650, jaina - lakSaNAvalI Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nomAgama mizradravyabhAva] 651, jaina-lakSaNAvalI [nokamaMdravyaparivartana NI, vezyA aura amAtya ke samAna saMsAra ke bar3hAne zarIratrayasya SaTparyAptInAM ca yogyapudgalAnAmAvAle adhyavasAya dvArA parabhAva ke upakamaNa ko dAnaM nokarma / (ta. vRtti zruta. 1-5) / aprazasta nogrAgamabhAvopakrama aura zruta prAdi ke 1 karmodayavaza jo pudgalapariNAma jIva ke sukhanimitta prAcAryabhAva ke avadhAraNarUpa upakrama ko duHkha kA kAraNa hotA hai vaha nokarma kahalAtA hai| prazasta nomAgamabhAvopakrama kahA jAtA hai| ISat (kiMcit ) karmarUpa vaha nokarma praudArikAvi nogrAgamamizradravyabhAva-poggala-jIvadavvANaM saM. zarIrasvarUpa hai| jogo kathaMci jaccatarattamAvaNNo NoprAgamamissa- nokarmadravyanAraka-pAsa-paMjara-jaMtAdINi Nokammadava bhAvo NAma / (dhava. pu. 5, pR. 184) / davANi raiyabhAvakAraNANi NokammadavyaNeraimo kathaMcit jAtyantara avasthA ko prApta jo pudagala NAma / (dhava. pu. 7, pR. 30) / aura jIva dravyoM kA saMyoga hai vaha noprAgamamidha. nArakabhAva ke kAraNabhUta pAza, paMjara aura yaMtra dravyabhAva kahalAtA hai| prAdi ko nokarmadravyanAraka kahA jAtA hai| noindriyapraNidhi-kohaM mANaM mAyaM lohaM ca nokarmadravyaparivartana-dekho nokarmadravyasaMsAra / mahabbhayANi cattAri / jo ruMbhai suddhappA eso no. 1. nokarmadravyaparivartanaM nAma trayANAM zarIrANAM SaNNAM iNdiappnnihii|| (dazavaM. ni. 296) / paryAptInAM yogyA ye pudagalA ekena jIvena ekasmin koSa, mAna, mAyA aura lobha ina cAra mahAbhayAnaka samaye gRhItAH snigdha-rUkSa-varNa gandhAdibhistIvakaSAyoM ko jo rokatA hai usa zaddha prAtmA ko manda-madhyamabhAvena ca yathAvasthitA dvitIyAdiSa noindriyapraNidhi kahate haiN| samayeSa nirjIrNA agRhItAnanantavArAnatItya mizranoindriyapratyakSa-1. noindriyapratyakSaM tu yadAtmana kAMzcAnantavArAnatItya madhye gRhItAMzcAnantavArAnaevAliGgikamavadhyAdIti / (anuyo. cU. pR. 75, tItya ta eva tenaiva prakAreNa tasyaiva jIvasya nokarma. anuyo. hari. va. pu. 100) / 2. indriyapratyakSaM na bhAvamApadyante yAvattAvatsamuditaM nokarmadravyaparivataM. bhavatIti noindriyapratyakSama, nozabdaH srvprtissedhe| nam / (sa. si.2-10 bha. prA. vijayo. 171 (nandI. hari. va. pR. 28) / 3. indriyapratyakSaM tu -atra 'madhye gRhItAMzcAnantavArAnatItya ta eva' yanna bhavati tannoindriyapratyakSam, nozabdasya sarvani- ityetAvAn pAThastruTitaH pratibhAti; malA. va. SedhaparatvAta, yatrendriyaM sarvathaiva na pravartate, kintu 8-14; bha. mA. malA. 1773) / 2. praudArikajIva evaM sAkSAdathaM pazyati tannoindriyapratyakSam, vaikriyikAhArakazarIratrayasya paryAptiSaTa kasya ca ye pravadhi-manaHparyAya-kevalAkhyamiti bhAvArthaH / (pramayo. yogyapUdagalA: ekena jIvena ekasmina samodIlA mala. hema. vR. 144, pR. 212) / snigdha rUkSa-varNa-gandhAdibhistIvra-manda-madhyamabhAvena 1 liMga ke vinA-indriya prAdi kI sahAyatA na ca yathAvasthitA: dvitIyAdiSu samayeSa nirjI agalekara-jIva ke jo svayameva avadhi mAvirUpa jJAna hItAn anantavArAn pratItya mizritAMzca prAnta hotA hai use noindriyapratyakSa kahA jAtA hai| vArAn pratItya madhyamagRhItAMzca anantavArAna pratInokarma-1. tadudayApAditaH (karmodayApAditaH) tya ta eba pudgalAH tenaiva snigdhAdibhAvena tenaiva pudgalapariNAmaH prAtmanaH sukha-duHkhabalAdhAnahetuH tIvrAdibhAvena ca yathAvasthitaprakAreNa ca tasyaiva praudArikazarIrAdiH, ISatkarma nokarmetyucyate / (ta. jIvasya nokarmabhAvamApadyante yAvat tAvata samaditaM -vA. 5, 24, 6, pR. 488) / 2. nokarma ca zarIra- sarva trailokyasthitaM pudgaladravyaM nokarmadravyaparivartana svapariNAmanirutsUkam // pudgaladravyamAhAraprabhRtyupa- kathyate / (ta. vRtti zruta. 2-10) / cayAtmakam / (ta. zlo. 1, 5, 64-65) / 1 tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya jina 3. zarIra-paryAptiyogyapudgalAdAnaM nokrm| (nyAya- pudgaloM ko eka jIva ne eka samaya meM grahaNa kiyA ku. 74, pR. 807) / 4. zarIratraya-paryAptiSaTka- thA ve snigdha-rUkSa sparza, varNa aura gandha prAdi se yogyapadagalapariNAmo nokarma / (laghIya. abhaya. va. tIva, manda yA madhyama bhAva se yathAvasthita hote 10 .RE) / 5. praudArika vaikriyikAhAraka. dvitIyamAdi samayoM meM nirjIrNa ho gye| paDasAta Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nokamaMdravyasaimA] 652, jaina-lakSaNAvalI [nosaMjJAkaraNaM ananta vAra pragRhIta pudgaloM kA, ananta vAra mizra nokRti-ego vaggijjamANo Na vaDDhadi, mUle avapudgaloM kA, madhya meM ananta vAra gRhIta pudgaloM Nide NimmUlaM phiTTadi, taNa ego Nokaditti vuttaM / kA atikramaNa kara-unako grahaNa karate hue (dhava. pu. 6, pR. 274) / nijIrNa karake-jaba ve hI pUrvokta pudgala usI eka (1) aMka kA varga karane para vaha vRddhi ko prakAra se ukta jIva ke nokarmarUpatA ko prApta hote prApta nahIM hotA tathA use vargamUla meM se ghaTAne para haiM, utane samadita kAla kA nAma nokarmadravyapari- vaha nirmUla naSTa ho jAtA hai, isI se use kRti na vartana hai| kahakara nokRti kahA jAtA hai| nokarmadravyasamatA-nokarma mRtsUvarNAzmamANikyA nogauraNa-dekho nogoNya / se kiM taM noguNNe ? akuMto 'hisragAdikam / samatAkAraNaM bAhyabhAvabhAvAvalo. sakuMto pramuggo samuggo amuddo samuddo pralAlaM palAlaM kinaH / / (prAcA. sA. 6-16) / akuliyA sakuliyA no palaM prasaitti palAso amAi. bAdya padArthoM kI avasthA ke dekhane vAle jIva ke vAhae mAivAhae abIvAvae bIvAvae no iMda. jo miTTI va suvarNa, pASANa va mANikya tathA sarva govae iMdagove, se taM nogoNNe / (anuyo. sa. 130. aura mAlA prAdi padArtha samatA ke kAraNa haiM unheM pR. 141) / nokarmadravyasamatA yA nokarma dravyasAmAyika kahA akuMta-sakuMta, pramudga-mamudga, pramudra-samudra, pralAla jAtA hai| palAla, akulikA-sakulikA, apalabhakSaka-palAza, amAtRvAhaka-mAtRvAhaka, abIjavApa-bIjavApa aura nokarmadravyasaMsAra-dekho nokarmadravyaparivartana / noindragopa-indragopa; ityAdi niruktyartha se rahita nokamadravyasaMsAra audArika-vakriyikA''hAraka tejasa nAmoM ko nogauNa kahA jAtA hai| jaise-pUrvokta zarIrANAmAhAra- zarIrendriyA''napAna * bhASA-mana: nAmoM meM kunta (bhAlA) se rahita pakSI ko sakunta aura paryAptInAM vissyH| (cA. sA. pR.80)| mudga (naMga) se rahita Dibbe ko samugga (samudaga) praudArika, vaikriyika, prAhAraka aura tejasa zarIra prAdi khnaa| tathA prAhAra, zarIra, indriya, prAnapAna, bhASA nogauNya pada-dekho nogauNa / 1. nogoNyapadaM nAma aura mana ina paryAptiyoM kA jo viSaya hai vaha guNanirapekSamananvarthamiti yAvat / tadyathA-candranokarmadravyasaMsAra kahalAtA hai| svAmI sUryasvAmI indra gopa ityAdIni nAmAni / nokarmabandha- mAtA-pitR putrasnehasambandhaH nokarma (dhava. pu. 1, pR. 74-75) / 2. caMdasAmI sUra. bandhaH / (ta. vA. 8, pR. 561) / sAmI iMdagova iccAdisaNNAmro NogoNNapadAyo, mAtA, pitA aura putra ke sneha kA jo sambandha hai NAmillae purise NAmatthA Nuvala bhaado| (jayadha. 1, use nokarmabandha kahA jAtA hai / nokaSAyavazArtamaraNa-hAsya-ratyarati zoka-bhaya- 1 guNanirapekSa arthAt anugata artha se jo pada rahita jugupsA-strI punnapuMsakavede mUDhamate maraNaM nokaSAyava- hote haiM unheM nogauNyapada kahA jAtA hai| jaisesAmaraNama / (bha. prA. vijayo. 25, pR.60)| candrasvAmI, sUryasvAmI aura indragopa prAdi nAma / sya rati, prarati, zoka, bhaya, jagupsA, strIveda, nozrutapratyAkhyAna-nozrutapratyAkhyAna zrutapratyApuruSaveda aura napuMsakaveda ina nokaSAyoM meM mugdha hue khyAnAdanyat / (prAva. ni. malaya. vR. 1054) / jIva ke maraNa ko nokaSAyavazAtamaraNa kahate haiN| zrutapratyAkhyAna (pratyAkhyAnapUrva) se bhinna ko nonokaSAyavedanIya-dekho akssaayvedniiy| tathA zrutapratyAkhyAna kahate haiN| yaha nozrutapratyAkhyAna strIvedAdinokaSAyarUpeNa yadvedyate tannokaSAyavedanI- mUlaguNapratyAkhyAna aura uttaragaNapratyAkhyAna ke bheda ym| (zrA.pra. 16, dharmasaM. malaya. va. 613; se do prakAra kA hai| prajJApa. malaya. va. 263, pR. 468) / nosaMjJAkaraNa-1. nosannA bIsasa-panoge / moDAdi nokaSAyarUpa se jisakA vedana kiyA (prAva. bhA. 153, pR. 557) / 2. nosaMjJAkaraNaM ta jAtA hai use nokaSAyavedanIya kahate haiN| yatkaraNamapi sanna tat saMjJayA ruuddhN| uktaM hi Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bosaMsAra 653, jana-lakSaNAvalo [nyAyaM NosannAkaraNaM puNa davvastArUDhakaraNasannaM pi / 'vayavaparamANubahutvam / (malA. va. 12-46): (uttarA. ni. zA. vR. 184, pR. 165) / nyagrodho vRkSastasya parimaNDalamiva parimaNDalaM yasya 2 jo karaNa hokara bhI saMjJA se rUDha nahIM hai use tanyagrodhaparimaNDalaM nAbherUdhvaM sarvAvayavaparamANanosaMjJAkaraNa kahA jAtA hai / vaha vizrasA (svabhAva) bahutvaM nyagrodhaparimaNDala miva nyagrodhaparimaNDalazarI aura prayoga kI apekSA do prakAra kA hai| inameM rsNsthaanmaaytvRttmityrthH| (malA. va. 12-193) / vizrasAkaraNa bhI do prakAra kA hai-sAdi 6. nAhIi ubari bIaM xxx / (saMgrahaNI sU. aura anAdi / dharma, adharma aura AkAza dravyoM kA 121) / 7. nyagrodhavatparimaNDalaM yasya tanyagrodhajo paraspara meM saMkalanarUpa avasthAna hai, yaha anA- parimaNDalam, yathA nyagrodha upari sampUrNa pramANodikaraNa hai| sAdikaraNa cakSu ke dvArA gRhyamANa 'ghastu hInaH tathA yatsaMsthAnaM nAbherupari sampUrNasthUla pudgala dravya hai| mavastu na tathA tanyagrodhaparimaNDalam / (jIvAjI. nosaMsAra-1. sayogakevalinazcaturgatibhramaNAbhA- malaya.va. 1-38, pR. 42, prajJApa. malaya. vR. vAt asaMsAraprAptyabhAvAcca ISatsaMsAro nosaMsAra. 268, pR. 412) / 8. yadudayAttu nyagrodhaparimaNDaiti / (ta. vA. 6, 7, 3) / 2. sayogakevalinazca- laM saMsthAnaM tanyagrodhaparimaNDalasaMsthAnanAma / (prajJAturgatimramaNAbhAvAt saMsArAntaHprAptyabhAvAcceSatsaM- pa. malaya. vR. 263, pR. 473) / 6. nyagrodha upari sAro nosaMsAraH / (cA. sA. pR. 80) / sampUrNo'dhastu hInastathA yannAbherupari lakSaNopetatayA 1 sayogakevalI ke cAroM gatiyoM ke paribhramaNarUSa sampUrNamaghastu na tathA, tat nyagrodhavatparimaNDalaM saMsAra kA to prabhAva ho gayA hai, para asaMsAra yasyeti nygrodhprimnnddlm| (saMgrahaNI. de. ba. (mokSa) kI prApti abhI huI nahIM hai| prataeva 121) / 10. nAbherUddhvaM pracurazarIrasanniveza unake ISatsaMsArarUpa nosaMsAra mAnA jAtA hai| aghastu alpazarIrasannivezo nyagrodhaparimaNDala. nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna-1. nAbherupariSTAd saMsthAnam / (ta. bRtti zruta.-11) / bhUyaso dehasaM nivezasyAghastAccAlpIyaso janakaM nya. 1 jisa nAmakarma ke udaya se nAbhi se Upara ke grodhaparimaNDalasaMsthAnanAma / (ta. vaa.8,11,8)| zarIrAvayava vizAla hoM aura nAbhi se nIce ke aMga 2. nyagrodhaparimaNDalanAmnastu nAbherupari sarvAvayavAH choTe hoM use nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna kahate haiN| samacaturasrasaMsthAnalakSaNAvisaMvAdinaH aghastAt puna- nyastadoSa-yastaM kSiptvA pAkapAtrAt pAtyAdI paritanabhAgAnurUpAstasya mAvayavA iti, ataeva sthApitaM kvacit / / (ana. dh.5-12)| nyagrodhaparimaNDalaM taducyate, nyagrodhAkRtitvAta, nyagrodhaparimaNDalamapari vizAlAkAravattvAt (si. vR. nikAla kara sASa ke dene ke lie anya pAtra meM 'vizAlazAkhatvAt') iti / (ta. bhA. hari. va siddha. rakhane ko nyastadoSa kahate haiN| bu. 8-12) / 3. nAbhIta uparyAdilakSaNayuktaM nyAya-1. nyAyo-dvija kSatriya-viTa-zUdrANAM svavR. prayastAdanurUpaM na bhavati, tasmAtpramANAdhInataraM tyanuSThAnam / (zrA. pra. TI. 325) / 2. athavA nyagrodhaparimaNDalam / (anu. hari. va.pR. 57) / jJeyAnusAritvAnyAyarUpatvAdvA nyAyaH siddhAntaH / 4. NAggoho vaDarukkho, tassa parimaMDalaM va parimaMDalaM (ghava. pu. 13, pR. 286) / 3. nyAyo yuktiH jassa sarIrassa taNNaggohaparimaMDalaM / Naggohapari* pramANena prameyasya ghttnaa| (prAptamI. vasu. vR. 13) / maMDalameva sarIrasaMThANaM NaggohaparimaMDalasarIrasaMThANaM, 4. svAmidroha-mitradroha-vizvasitavaJcana-cauryAdiAyatavRttamityarthaH / (dhava. pu. 6, pR.71); nyagro. gArthopArjanaparihAreNArthopArjanopAyabhUtaH svagho vaTavRkSaH, samantAnmaNDala parimaNDalam / nyagro. svarNAnurUpaH sadAcAro nyAyaH / (yogazA. svo. ghasya parimaNDalamiva parimaNDalaM yasya zarIrasaMsthA- viva. 1-47, sA. gha. svo. TI. 1-11) / nasya tanyagrodhaparimaNDalazarIrasaMsthAnaM nAma / etasya 5. naya-pramANAtmako nyAyaH, nipUrvAdiNa gatau ityayatkAraNa karma tasyApyeva saMjJA / (dhava. pu. 13, smAd dhAtoH karaNe ghabapratyaye nyAyazabdasiddhiH / pra. 368) / 5. nyayodhasaMsthAnaM zarIrasyordhva bhAge- nitarAm iyate jJAyate 'rtho'neneti nyaayH| pramANa Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyya] 654, jaina-lakSaNAvalo [nyAsApahAra zAstra-kSIrasamudrasya zrImadityAdiniyamena kathaMci- saMpragRhNataH / nyAsApahAra etAvadityanujJApakaM vacaH / / tsAvadhAraNatvena prameyasvarUpamiyate gamyate yena sa (ha. pu. 55-168) / 6. hiraNyAdinikSepe alpanyAyaH naya-pramANayuktiH, tatpratipAdakatvAditi yukti- saMkhyAnujJAvacanaM nyAsApahAraH // (ta. zlo. 7-26) / zAstramapi nyaayH| (prameyara. TippaNa 2, pR.3)| 7. gopanAya svadravyArpaNamanyasya nyAsaH, tasyApahAraH 1 brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdroM ke apanI vRtti apalApa: suzliSTavacanena / (ta. bhA. siddha. va. (mAjIvikA) ke anuSThAna ko nyAya kahate haiN| 7-21) / 8. hiraNyAdevyasya nikSeptuvismRtasaMkhya2 jJeya kA anusaraNa karane vAlA athavA nyAyarUpa syAlpasaMkhyAnamAdadAnasya evamityanujJAvacanaM nyAsAhone se siddhAnta ko nyAya kahA jAtA hai| phaarH| (cA. sA. pR. 5) / 6. nyAsaH paragRhe 3 pramANa se prameya ko saMgatirUpa yukti ko nyAya rUpakAdenikSepaH, tasya apahAraH apalApaH / (pa. bi. kahate haiN| mu. 7.3-24) / 10. nyAsApahAritA dravyanikSenyAyya-nyAyAdanapetaM nyAyyaM zrutajJa ptuvismatasaMkhyasyAlpasaMkhyaM dravyamAdadAnasya evamevepu. 13, pR. 286) / tyabhyupagamavacanam / (ratnaka. TI. 3-10) / zruta cUMki nyAya se yukta hai, ata: use nyAyya kahA 11. nyastazivismatranujJA-nyastasya nikSiptasya kahA jAtA hai| hiraNyAdidravyasya aMzamekamaMzaM vismartuvismaraNazInyAsa-dekho nikSepa / xxx upAyo nyAsa lasya nikSepturanujJA / dravyamanunikSeptuvismRtatatsaMiSyate / (pramANasaM. 86 laghIya 52; dhava. pu. 1, khyasyAlpasaMkhyaM tad gRhRta evamityanumativacanam / so'yaM nyAsApahArAkhyo'ticAraH / (sA. gha. sbo. pR. 17 va pu. 3, pR. 18 ud.) / jIvAdi padArthoM ke jAnane ke upAya ko nyAsa yA TI. 4-45) / 12. kenacitpuruSeNa nijamandire hiraNyAdidravyaM nyAsIkRtama, nikSiptamityarthaH / nikSepa kahate haiN| tasya dravyasya grahaNakAle saMkhyA vismatA, nyAsApalApa-dekho nyAsApaharaNa / vismaraNapratyayAdalpaM dravyaM gRhNAti, nyAsavAn pumAn nyAsApaharaNa-dekho nyAsApahAra / nyasyate anajJAvacanaM dadAti-devadatta, yAvanmAtraM dravyaM te rakSaNAyAnyasmai samarpyata iti nyAsaH suvarNAdiH, vartate tAvanmAnaM tvaM gRhANa, kimatra pRSTavyamiti tsyaaphrnnmplaapH| (yogazA. svo. viva. 3, jAjata pasa jAnannapi paripUrNa tasya na dadAti nyAsApahAra 54; sA. gha. svo. TI. 4-36) / ucyate / (ta. vRtti zruta. 7-26; kAtike. TI. jo suvarNAdi dravya surakSA ke nimitta dUsare ke lie 333-34) / samarpita kiyA jAtA hai use nyAsa kahA jAtA hai| jisane dUsare ke pAsa rakSA ke nimitta suvarNAdi isa nyAsa ke apaharaNa kA nAma nyAsApaharaNa yA dravya ko rakha diyA hai vaha yadi pIche bhUla se kama nyAsApalApa hai| pramANa meM use vApisa mAMgatA hai to 'hAM itanA hI nyAsApahAra-dekho nyAsApaharaNa / 1. hiraNyAde- hai' isa prakAra kahakara rakhe hue dravya se kama denA, dravyasya nikSeptUvismRtasaMkhyasyAlpasaMkhyeyamAdadAnasyai. yaha nyAsApahAra nAmaka satyANuvrata kA eka prativamityanujJAvacanaM nyAsApahAraH / (sa. si. 7-26) / cAra hai| 2 vismaraNakRta-dUsare ke vismata 2. nyAsApahAro vismaraNakRtaparanikSepagrahaNam / -nikSepa (dharohara) kA grahaNa karanA, isakA nAma (ta. bhA.7-21) / 3. hiraNyAdinikSepe'lpasaMkhyA- nyAsApahAra hai| abhiprAya yaha hai ki kisI ne nujAvacanaM nyaasaaphaarH| hiraNyAdevyasya nikSeptu- dUsare ke yahAM pAMca sau rakhe, para ThIka smaraNa na vismRtasaMkhyasyAlpazaH saMkhyAnamAdadAnasyaivamityanu- rahane se vApisa lete samaya vaha pUchatA hai ki maiMne jJAvacanaM nyAsApahAra ityAkhyAyate / (ta. vA. 7, pAMca sau rakhe the ki cAra sau, jitanA rakhA ho de 26, 4) / 4. nyasyate nikSipyata iti nyAso rUpa- dIjie / isa para 'cAra sau hI rakhe the aisA kahate kAdyarpaNama, tasyApaharaNaM nyaasaaphaarH| (zrA. pra. hue cAra sau dekara bhale hue zeSa eka so ko svayaM TI. 260) / 5. vismRtanyastasaMkhyasya svalpaM svaM rakha lenA, ise nyAsApahAra jAnanA caahie| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyUna doSa ] - nyUna doSa - 1. 'UnaM' vyaJjanAbhilApAvazya kairasampUrNa vandate / (va. ni. hari. vU. 1210 ) / 2. vayaNakkharehiM UNaM jahannakAlevi sesehi / ( prava. sAro. 179) / 3. vacanaM vAkyaM kriyAntAkSarasamUhAtmakam, tena akSarairvA eka-dvadyAdibhirhInaM nyUnamucyate, yadi vA X X X yadi punaH kazcidatyutsukaH pramAditayA jaghanyenaiva pratisvalpenaiva kAlena vandanakaM samApayati tadA prAstAM vacanAkSaraiH, zeSairavyavanAmAdimirAvazyakaircyUna bhavatItyarthaH / ( prAva. ha. vU. mala. he. Ti. pR. 8; prava. sAro vR. 171, pR. 38 ) / 4. nyUnaM vyaJjanAbhilApAvazyaka ra sampUrNam / (yogazA. sva. biva. 3 - 130, pR. 237) / 3 kriyAparyanta akSaroM ke samUha ko vacana yA vAkya kahA jAtA hai, isa prakAra ke vacana se prathavA ekado akSaroM se hIna vandanA karanA, zrathavA pratyanta utsuka hotA huthA pramAda ke kAraNa atizaya alpa kAla meM hI jo vandanA karatA hai, isameM prakSarahInatA to dUra rahe, zeSa zravanAmAdi zrAvazyakoM se bhI vaha hIna hotI hai / yaha nyUna nAma kA doSa mAnA gayA hai jo kRtikarma ke 32 doSoM meM se 28vAM hai| pakva - pakvaM nAma yad agninA saMskRtam, yathA iGgudIbIja bilbAdi / (bRhatka. bhA. kSe. bR. 1080) / agni se saMskAra kI gaI -- pakAI gaI - -vastu ko pakva kahate haiM / pakSa ( kAlavizeSa ) - 1. paNNarasa grahoratA pakkha / ( bhagavato. 6, 7, 4, pR. 825 jambUdvI. 18, pR. 86 anuyo. sU. 137, pU. 176; jyoti ka. 30; jIvasa. 110 ) / 2. tAni paJcadaza pakSa: / ( ta. bhA. 4-15) / 3. XXX paNNarasehi divasehi ekkapakkho hu / (ti. pa. 4-288 ) / 4. tripaJcakaistaM divasaizca pakSaH Xxx // ( varAMgaca. 27 - 5 ) / 5. paJcadazAhorAtrAH pakSaH / (ta. vA. 3, 38, 8) / 6. ahorAtraM bhavet pakSastAni paJcadazaiva XXX / (ha. pu. 7 - 21) / 7. pakSaH paJcadazAhorAtrAtmakaH / (jhAva. ni. hari va malaya. vR. 663) / 8. paJcadazAhorAtrANi pakSa: / ( zrAva. bhA. hari va malaya. vR. 198 ) / 6. paJcadazadivasAH pakSaH / ( dhava. pu. 4, pU. 319); paNNarasadivasehi pakkho hodi / (dhava. pu. 655, jaina- lakSaNAvalI [pakSadharma 13, pR. 300 ) / 10. XXX paNadahadivasehi hoi pakkhaM tu / (prA. bhAvasaM. 314) / 11. paJcadazAhorAtraH ekaH pakSaH / ( jIvAjI. malaya. bU. 178; jyotiSka. malaya. vU. 30) / 12. paJcadazaparipUrNA ahorAtrAH pakSaH / (sUyaMtra. malaya. vR. sU. 57, pR. 166 ) / 13. taM: paJcadazami: (aho - rAtraH ) pakSa: / ( anuyo. sU. mala. hema. vR. 114, pu. 66; prajJApa. malaya. vR. 104; SaDazI. de. svo. vR. 66) / 14 pakSa: punarahorAtraH syAtpaJcadazabhidhruvam / ( lokapra. 28 - 284) / 1 pandraha dina-rAta ko pakSa kahate haiM / pakSa (zrAvakAcAravizeSa ) - syAnmaitryAdyupabRMhito'khilavaghatyAgo na hisyAmahaM dharmAdyarthamitIha pakSa XXX / (sA. gha. 1 - 19 ) / maitrI pramoda Adi bhAvanAoM se vRddhigata hokara 'maiM dharmAdi ke nimitta hiMsA nahIM karU~gA' isa prakAra asatyAdi ke sAtha jo sampUrNa vadha ke - sahiMsA ke tyAga kI pratijJA kI jAtI hai, isa prakAra ke prAcAra kA nAma pakSa hai / pakSa ( zranumAnAMga ) - 1. sAdhyAbhyupagamaH pakSaH pratyakSAdyanirAkRtaH / ( nyAyAva. 14) / 2. dharmadharmisamudAya: pakSa: / (vizeSA. ko. vR. 15, pR. 11) / 3. pakSazca dharmaM dharmisamudAyAtmA / (nyAyaku. 1-3, pR. 67; sthA. ra. 2 - 1 ) / 4. jijJAsitavizeSo dharmI pakSa: / (siddhivi vR. 6-2, pR. 373, paM. 1) / 5. dharma - dharmisamudAyalakSaNaH pakSaH / ( samayaprA. jaya. vR. 55, pU. 32 ) / 6. dhAnumAnikapratipattyavasarApekSayA tu pakSAparaparyAyastadviziSTaH prasiddho dharmI (pra. na. ta. 3 - 18 ) / 7. sAdhyadharmaviziSTasya dharmiNo pakSatvAt (sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH) / ( nyAyadI. pU. 72) / 8. sAdhyaviziSTa: prasiddho gharmI pakSa: / ( SaDda. vU. 55, pU. 210 ) / 1 pratyakSAdi ke dvArA jisakA nirAkaraNa nahIM kiyA gayA hai aise sAdhya (anumeya ) kI svIkAratA ko pakSa kahA jAtA hai / 2 dharma aura dharmoM ke samudAya ko pakSa kahate haiM / pakSadharma - yo hi dharmidharmaH sa pakSadharmaH ityucyate / ( nyAyaku. 1 - 3, pR. 67 ) / dharmI ke varma ko pakSadharma kahate haiM / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha pakSadharmatA] 656, jaina-lakSaNAvalI [paJcendriya pakSadharmatA-1. pakSadharmatvaM hi tajjanakasya hetoH nivRtta ho cukA hai use paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka svarUpam / (syA. ra. 2-1,pa.261) / 2. tasmin kahate haiN| (pakSe) vyApya vartamAnatvaM hetoH pakSadharmatvam / paJcama mahAvrata-dekho parigrahatyAgamahAvrata / (nyAyadI. pR.83)| paJcama mUlaguraNa-paMcamago gAmAdisu appa bahu1 pakSadharmatA-hetu kA pakSa meM rahanA, yaha anumAna vivajjaNe meva // (dharmasaM. hari. 860) / ke janaka hetu kA svarUpa hai| 2 hetu ke pakSa meM grAma, nagara athavA vana prAdi meM thor3e-bahuta-sabhI rahane ko pakSadharmatA kahate haiN| prakAra ke-parigraha kA parityAga karanA, yaha pakSapAta-pakSapAtastu bahumAna-tatprazaMsA-sAhAyya- sAdhuoM ke prANAtipAtavirati prAdi mUlaguNoM meM karaNAdinA anukUlA prvRttiH| (yogazA. svo. pAMcavAM mUlaguNa hai / viva. 1-53, pR. 157) / paJcamI pratimA-paJcamAsAMzcatuSpA gRhe tadsaujanya va udAratA prAdi gaNoM ke viSaya meM bahata dvAre catuSpathe vA parISahopasargAdiniSkampakAyotsargaH sanmAna, unakI prazaMsA aura sahAyatA prAdi ke dvArA pUrvoktapratimAnuSThAnaM pAlayan sakalAM rAtrimAsta anukUla pravRtti karane ko pakSapAta kahate haiN| iti pnycmii| (yogazA. svo. viva. 3-148, pakSAbhAsa-1. tatrAniSTAdiH pkssaabhaasH| (parIkSA. pa. 171-72) / 6-12) / 2. tatra pratIta-nirAkRtAna bhIpsitasA- pAMca mAsa paryanta cAroM parvo (praSTamI va caturdazI) dhyadharmavizeSaNAstrayaH pkssaabhaasaaH| (pra. na. ta. meM ghara para, usake dvAra para athavA caurAhe para prii6-38)| Saha aura upasargamAdi meM aDiga rahate hue kAyotsarga1 aniSTa, bAdhita aura siddha sAdhyadharma se yukta pUrvaka pUrva cAra pratimAoM ke anuSThAna kA paridharmI (pakSa) ko pakSAbhAsa kahA jAtA hai| pAlana karanA va samasta rAtri ko bitAnA, yaha pakSI-pakSavantastiryaJcaH pkssinnH| (dhava. pu. 13. pAMcavIM pratimA hai| pR. 361) / paJcAgnisAdhaka-kAmaH krodho mado mAyA lobhapaMkhoM vAle tiyaMca jIva pakSI kahalAte haiN| zcetyagnipaJcakam / yenedaM sAdhitaM sa syAtkRtI paDU-patantyasminniti paGkaH, paGko nAma svedA- paJcAgnisAdhakaH / / (upAsakA. 871) / baddho malaH / (uttarA. cU. pR.76)| kAma, krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina pAMca pasIne se sambaddha mala ko paDU kahate haiN| agniyoM ko-agni ke samAna santApajanaka durgaNoM pagati-se jahANAma te kei purise paMkasi vA ko-jisane zAnta kara diyA hai, aise sAdhako udayaMsi vA kAyaM ubihiyA gacchati, se taMka. paJcAgnisAdhaka kahate haiN| gtii| (prajJApa. 205, pR. 328) / paJcAGga namaskAra-'paJcAGga' paJcAGgAni kIcar3a yA pAnI meM zarIra ko UMcA karake gamana jAnudvaya-karadvaya zirolakSaNAni bhUspRSTAni yatra sa karane ko paGkagati kahate haiN| pnycaanggH| (caityava. bhA. de. 6, pR. 5) / paJcama aNuvrata-dekho prigrhprimaannaannuvrt| do hAtha, do ghuTane aura zira ko bhUmi se lagAkara paJcamaguraNasthAnavartI zrAvaka-yazcApratyAkhyA- namaskAra karane ko paJcAGga namaskAra kahate haiM / nAvaraNasaMjJidvitIyakaSAyakSayopazame jAte sati pRthi- paJcandriya-1. sura-Nara NAraya-tiriyA vaNNa-rasavyAdipaJcasthAvaravaghe pravRtto'pi yathAzaktyA trasava phAsa-gaMdha-saddaNhU / jalacara-thalacara-khacarA baliyA nivRttaH sa paJcamaguNasthAnavartI zrAvako bhaNyate / paMcediyA jIvA / / (paMcA. kA. 117) / 2. paJcA(va. dravyasaM. TI. 45, pR. 171) / nAM sparzana-rasana-ghrANa-cakSuHzrotrajJAnAnAmAvaraNaapratyAkhyAnAvaraNa nAmaka dvitIya kaSAya kA kSayopa- kSayopazamAt paJcavidhajJAna bhAjaH paJcendriyAH / zama hone para sthAvara jIvoM ke ghAta meM pravRtta hote (zataka. mala. hema. vR. 38 karmasta. go. vR. 10, hue bhI jo zakti ke anusAra sajIvaghAta se pR. 17) / 3. paJca sparzana-rasana-prANa-cakSuHzrotra Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcedriya jAtinAma ] 657, rUpANIndriyANi yeSAM te paJcendriyAH / (karmavi. de. svo vR. 48 ) / 1 jo varNa, rasa, sparza, gandha aura zabda ke jJAtA haiM aise deva, manuSya, nArakI tathA jalacara, thalacara, nabhacara va balavAn tiyaMca jIvoM ko paJcendriya kahate haiM / jaina - lakSaNAvalI paJcendriya jAtinAma- 1. jassa kammassa udaeNa jIvANaM paMcidiyajAdibhAveNa samANattaM hodi taM paMcidiyajAdiNAmakammaM / ( dhava. pu. 6, pR. 68 ) ; paMcidiyabhAvaNivbattayaM jaM kammaM taM paMcidiyajAdiNAmaM / ( dhava. pu. 13, pR. 363) / 2. yadudayAt prANI paJcendriya iti kathyate tatpaJcendriyajAtinAma / (ta. vRtti zruta. 8-11 ) / 1 jisa karma ke udaya se jIvoM meM paMcendriya jAtisvarUpa se samAnatA hotI hai use paMcendriya jAtinAmakarma kahate haiM / paJjara - tittira- lAvaka - hariNAdidharaNArthaM viracitaM granthivizeSakalitarajjumayaM jAlaM paJjaraH / (go. jo. maM. pra. va jI. pra. TI. 303 / tItara, lAvaka (pakSI vizeSa ) aura hariNa zrAdi ke pakar3ane ke lie rassI meM gAMTheM lagAkara banAye gaye jAla ko paJjara kahate haiM / paTabuddhi-- paTavat viziSTavaktRvanaspativisRSTavivighaprabhUtasUtrArtha - puSpa - phalagrahaNasamarthatayA buddhiH paTabuddhi: / ( zrapapA. abhaya vR. 15, pR. 28 ) / paTa ke samAna viziSTa vaktArUpa vanaspati (kapAsa) ke dvArA chor3e gaye ( diye gaye ) aneka prakAra ke pracura sUtra- artharUpa puSpa aura phaloM ke grahaNaviSayaka sAmarthya se yukta buddhi ko paTabuddhi kahA jAtA hai / paTaha-paTaha pratodyavizeSaH, sa ca kiMcidAyata uparyadhazca samapramANaH / (prajJApa. malaya. vR. 33, 316, pR. 542) / kucha lambe aura Upara-nIce samAna pramANa vAle vAditravizeSa (Dhola) ko paTaha kahate haiM / paTTana - vararayaNANaM joNI paTTaNaNAmaM viNiddiTTha | ( ti. pa. 1366 ) / uttama ratnoM ke yonibhUta ( utpAdaka) sthAna kA nAma paTTana hai / la. 83 pataGgavIMthikA paNDita - 1. dehavibhiNNau NANamau jo paramappu Niei / paramasamAhipariTTiyau paMDiu so ji havei // ( paramA. 1-14) / 2. pApADDInaH paNDitaH, paNDA vA buddhiH, tayA itaH anugataH paNDitaH / (uttarA. cU. pR. 131) / 3. paNDitAH samyagjJAnavantaH, x x x anye vyAcakSate X XX paNDitA vAntabhogAsevanadoSajJAH / ( dazave. hari. vR. sU. 2- 11, pR. 66 ) / 4. etatpANDityaprakarSarahitaM pANDityaM paNDita ucyate / ( bha. prA. vijayo. 26) / 5. paNDA hi ratnatrayapariNatA buddhiH saMjAtA prasyeti paNDitaH / ( bha. prA. mUlA. 26) / 6. pApAt DIna :- palAyitaH paNDitaH / athavA paNDA buddhiH, sA saMjAtA asyeti paNDitaH / ( vRhatka. bhA. malaya. bR. 166) / yasya sa 1 jo AtmAnubhUtirUpa parama samAdhi meM sthita hokara zarIrase bhinna jJAnamaya paramAtmA ko jAnatA hai use paNDita--antarAtmA kahA jAtA hai / 2 pApa se jo DIna prarthAt dUra rahatA hai use paNDita kahate haiM, athavA 'paNDA' nAma buddhi kA hai, usase jo yukta ho use paNDita jAnanA cAhie / 4 paNDita ke pANDityaprakarSa se rahita -- usakI apekSA hInapANDitya se jo sahita ho vaha paNDita kahalAtA hai / paNDitapaNDita - atizayitaM pANDityaM yasya jJAnadarzana -cAritreSu sa paNDitapaNDita ityucyate / (bha. zrI. vijayo. 26) / jJAna, darzana aura cAritraviSayaka pANDitya jisakA atizaya ko prApta hai use paNDitapaNDita kahA hai / paNDitamaraNa - dekho paNDita / paMDitANa maraNaM paMDitamaraNam, viratAnAmityarthaH / ( uttarA cU. pU. 128) / paNDitoM kA viratoM (saMyatoM) kA - maraNa paNDitamaraNa kahalAtA hai / paNyastrI --- paNyastrI tu prasiddhA yA vittArthaM sevate naram / tannAma dArikA dAsI vezyA pattananAyikA / (lATIsaM. 2- 129 ) / jo dhana ke lie puruSa kA sevana karatI hai vaha paNyastrI ke nAma se prasiddha hai| pataGgavIthikA - yasyAM tu tri- caturAdIni gRhANi : Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patadgraha] 658, jaina-lakSaNAvalI [pathya vacana vimucyAgrataH paryaTati sA ptnggviithikaa| pataGgaH 3. pattanaM jalapathopetameva sthalapathopetameva vA / zalabhaH, tasyeva yA vIthikA paryaTanamArgaH sA pataGgavI- (aupapA. abhaya. vR. 32, pR. 74) / 4. pattanAni thikA, pataGgo hi gacchannutplutyotplutyAniyatayA jala-sthalamArgayoranyatareNa mArgeNa yuktaani| (kalpagatyA gacchati, evaM gocarabhUmirapi yA pataGgoDDaya- sU. vi. vR. 88, pR. 111) / nAkArA sA pata vIthiketi bhAvaH / (bahatka. kSe. 1 jahAM nAva ke dvArA aura pAvapracAra se (paidala) vR. 1646) / jAnA hotA hai use pattana kahate haiN| 2 jalamArga se jisa gocarabhUmi meM sAdhu tIna-cAra gharoM ko chor3a athavA sthalamArga se yukta pradeza ko pattana kahate haiN| kara Age jAtA hai vaha pataMgavIthikA gocarabhUmi dUsare kitane hI AcArya ratnoM kI bhUmi ko pattana kahalAtI hai| jaise pataMgA uchala uchala kara aniyata kahate haiN| gati se gamana karatA hai usI prakAra gocarI ke patnI-patnI pANigrahItA syAt xxx // lie jAte hue aniyata gati se jAnA--kabhI (lATIsaM. 2-178) / kisI gRha meM to kabhI anya gRha meM, isa prakAra se jisake pANi (hAtha) ko grahaNa kiyA gayA haianiyamita praveza karanA; ise pataMgavIthikA gocara- jisake sAtha vidhipUrvaka vivAha huaA hai-use patnI bhami kahate haiM / yaha kSetrAbhigrahaviSayaka RjvI kahA jAtA hai| prAdi pATha gocarabhUmiyoM meM caturtha hai| patra-asiddhAvayavaM vAkyaM sveSTasyArthasya sAdhakam / patadgraha- 1. pariNamayai jIse taM pagaIi paDiggaho sa. gugUDhapadaprAyaM patramAhuranAkulam // xxx eso| (karmapra. saM. ka. 2) / 2. pariNamayati mukhyazabdAtmakaM vAkyaM lipyAmAropyate jnH| patrajisse taM pagatIe paDiggaho eso-yasyAM prakRtau sthatvAttu tatpatramupacAropacArataH // athavA prakRtajIvastadbhAvena pariNamayati so prakRtiH pagatIe vAkyasya mukhyata eva patravyapadeza iti nigadAmaH, saMkamamANAe paDiggaho vuccati / (karmapra. ca. saM. ka. padAni trAyante gopyante rakSyante parebhyaH prativAdibhyaH 2) / 3. yasyAM prakRtau AdhArabhUtAyAM tatprakRtyanta- svayaM vijigISuNA yasmin vAkye tatpatramiti patrarasthaM dalikaM pariNamayati AdhArabhUtaprakRtirUpatAmA- zabdasya nirvacanasiddheH / xxx trAyante vA padApAdayati eSA prakRtirAdhArabhUtA patadgraha iva patad- nyasmin parebhyo bijigiissunnaa| kutazciditi patraM grahaH, saMkramyamANaprakRtyAdhAra ityarthaH / (karmapra. syAlloke zAstre ca rUDhitaH / / (patrapa. p.1-2)| malaya. vR. saM. ka. 2) / jo prasiddha avayavoM se yukta vAkya apane abhISTa 1jIva jisa prakRti meM vivakSita prakRti ke pradezoM artha kA sAdhaka hotA hai tathA jisameM prAyaH bhalI ko tapa se pariNamAtA hai usa prakRti ko patad- bhAMti padoM kI gUr3hA ho vaha patra mAnA jAtA hai| graha prakRti kahate haiN| patracAraNa-1. avirAhidUNa jIve tallINe bahapatanAntarAya-bhUmau mUrchAdinA pAte patanAkhyo vihANa pattANaM / jA uvari vaccadi muNI sA siddhI Xxx / (ana. dha. 5-54) / pattacAraNA NAmA // (ti. pa. 4-1040) / pAhAra karate samaya mUrchA Adi ke kAraNa bhUmi 2. nAnAvRkSa-gulma-vIrullatAvitAnanAnApravAlataruNameM gira jAne para patana nAma kA antarAya hotA hai| pallavAlambanena parNasUkSmajIvAnavirAdhayantazcaraNopati-pAti rakSati tAmiti ptiH| (uttarA. ni. tkSepa-nikSepapaTavaH ptrcaarnnaaH| (yogazA. svo. viva. zA. vR. 57, pR. 38) / 1-6, pR. 41) / 3. patramaspRzya patropari gamanaM jo usakI-bhAryA (strI) kI--rakSA karatA hai patracAraNatvam / (ta. vRtti zruta. 3-36) / vaha pati kahalAtA hai| 1 jisake prabhAva se muni patragata jIvoM kI virApattana-dekho paTTana / 1. nAvA pAdapracAreNa ca yatra dhanA na karake unake Upara se gamana karatA hai usakA gamanaM tatpattanaM nAma / (dhava. pu. 13, pR. 335) / nAma patracAraNa Rddhi hai| 2. pattanaM jalapathayuktaM sthalapathayuktaM vA, ra nabhUmi- pathya vacana-pathyaM yadAyatau hitm| (yogazA. rityanye / (praznavyA. abhaya. vR. pR. 175) / svo. viva. 1-21, pR. 120) / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pada] 656, jaina-lakSaNAvalI [padazrutajJAna pariNAma meM hita karane vAle vacanoM ko pathya vacana nizcaya karane ko padanikSepa kahate haiN| kahate haiN| padabaddha-geyapadairbaddham-viziSTaviracanayA racitaM pada-1. summiGantaM padam / (jainendra. 112 / 103) / padabaddham / (anuyo. mala. hema. vR. gA. 46, pR. 2. padyate gamyate paricchidyate iti padam / (dhava. pu. 132) / 10, pR. 19) / 3. varNasamudAyaH padam / (ta. bhA. gAne ke yogya padoM ke dvArA jo viziSTa racanA kI siddha. vR. 5-24) / 4. varNAnAmanyonyApekSANAM jAtI hai use padabaddha kahA jAtA hai| nirapekSaH samudAyaH padam / (nyAyaku. 65, pR. padamImAMsA--edesi padANaM (ukkassANukkassAdi737) / 5. padyate gamyate yenArthaH tatpadam / (siddhi- terasapadANaM) mImAMsA parikkhA jattha kIradi sA vi. vR. 11-5, pR. 703, paM. 12) / 6. varNAnAma- pdmiimaaNsaa| (dhava. pu. 10, pR. 16); padANaM nyonyApekSANAM nirapekSA saMhiti: padam / (pra. mImAMsA parikkhA gavasaNA pdmiimaaNsaa| (dhava. pu. na. ta. 4-10); padyate gamyate svayogyo'rtho'neneti padam / (syA. ra. 4-10) / 7. svArthaprati- utkRSTa, anatkRSTa, jaghanya aura ajaghanya prAdi padoM pAdakAni padAni / (upade. pa. mu. vR. 8-56) / kA jisa anuyogadvAra meM vicAra kiyA jAtA hai 8. pada tvathapArasamAptiH padAmatyAdhuAktasadbhAva- usakA nAma padamImAMsA hai| 'pi yena kenacid padenASTAdazapadasahasrAdipramANA padavigraha-1. "pAyaM padavicchedo samAsa visayo AcArAdigranthA gIyante tadiha gRhyate, tasyaiva dvA tayatthaNiyamatthaM / padaviggahotti bhaNNai so suddhapadaM dazAGgazrutaparimANe'dhikRtatvAccha tabhedAnAmeva ceha Na saMbhavadi // " iha prAyeNa yaH samAsaviSayaH padayoH prastutatvAttasya ca padasya tathAbidhAmnAyAbhAvAt padAnAM vA chedo anekArthasambhave iSTArtha niyamanAya pramANaM na jJAyate, tatraikaM padaM padamucyate / (zataka. kriyate sa padavigrahaH / (uttarA. cU. pR. 14) / mala. hema. vR. 38, pR. 42, karmavi. de. svo. vR. 2. padapRthakkaraNaM padavigrahaH / (prAva. ni. malaya. va. 7, pa. 16) / 6. barNAnAM parasparApekSANAM nirapekSa: 1027, pR. 556) / samudAyaH padam avyyaanvyybhedbhinnm| (laghIya. 1 aneka arthoM kI sambhAvanA hone para abhISTa artha abhaya. vR. 64, pR. 87) / 10. Xxx tatpadaM ke niyamana ke lie jo prAyaH samAsaviSayaka do yA yatra nApadaH / (jambU. ca. 4-151) / do se adhika padoM kA cheda kiyA jAtA hai vaha 1 subanta (su-au-jas Adi vibhaktipratyayAnta) padavigraha kahalAtA hai| aura miGanta (mip-vas-mas prAdi jhi taka) zabda padavibhAgI AlocanA-pavvajjAdI savvaM kameNa ko pada kahate haiN| 3 vargoM ke samudAya ko pada kahA jaM jattha jeNa bhAveNa / paDisevidaM tahA taM pAlojAtA hai| 8 arthasamApti ko yadyapi pada kahA cito pdvibhaagii|| (bha. prA. 535) / jAtA hai, phira bhI jisa pada se aThAraha hajAra prAdi pada pramANa prAcArAdi grantha kahe gaye haiM pravRjyA lene ke samaya se lekara Aja taka jisakA usako yahAM zruta ke adhikAra meM pada grahaNa karanA jahAM para jisa bhAva se sevana kiyA gayA hai usakI caahie| 6 pada (sthAna) vahI uttama mAnA jAtA usI bhAva se kramazaH pAlocanA karane ko pavi. hai jo ApadAoM se rahita ho-aisA pada eka mAtra bhAgI AlocanA kahate haiN| mokSa hI sambhava hai| padazrutajJAna-1. tado (akkharasamAsAdo) egapadanikSepa-jahaNNakkassapadavisayaNicchae khivadi kkharaNANe vaDDhide padaM NAma sUdaNANaM hodi| (dhava. pAdediti padaNikkhevo NAma / bhujagAraviseso pada- pu. 6, pR. 23); egegakkharavaDhikameNa akkharaNikkhevo, jahaNNukkassaDDhi-hANiparUvaNAdo / samAsaM sudaNANaM vaDDhamANaM gacchadi jAva saMkhejja(jayadha.-kasAyapA. su. pR. 76 kA ttippnn)| vakharANi vaDDhidANi tti / puNo saMkhejjakkharANi samatkIrtanA aura svAmitva Adi anuyogadvAroM kA ghettUNa egaM padasudaNANaM hodi| (dhava. pu. 13, pR. jaghanya aura utkRSTa padoM ke dvArA nikSepa arthAt 265) / 2. egavanagada upari gagegeNakapaNa Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padazrutajJAnAvaraNIya karma] 660, jaina-lakSaNAvalI [padasphoTa vddddhNto| saMkhejje khalu uDDhe padaNAmaM hodi suda- baMdhaM / taM pi ya hoi payatthaM jhANaM kammANa NiddahaNaM // NANaM // (go. jI. 334) / (bhAvasaM. 626-27) / 2. padAnyAlambya puNyAni 1 akSarasamAsa zruta ke Upara eka akSarajJAna kI vRddhi yogibhiryadvidhIyate / tat padasthaM mataM dhyAnaM vicitrahone para pada nAma kA zrutajJAna hotA hai| nayapArargaH // (jJAnA. 38-1, pR. 387) / 3. yAni padazrutajJAnAvaraNIya karma-padasudaNANassa jamA- paMcanamaskArapadAnIti mniissinnaa| padasthaM dhyAtukAvaraNaM taM padasudaNANAvaraNIyaM NAma / (dhava. pu. 13, mena tAni dhyeyAni tattvataH // (amita. zrA. 15, pR. 278) / 31) / 4. jaM jhAijjai uccAriUNa parameTThimaMtapadazrutajJAna ke AvAraka karma ko padazrutajJAnAvaraNIya pymmlN| eyakkharAdibibihaM payatthajhANaM muNekahate haiN| yavvaM // (vasu. zrA. 464) / 5. NisiUNa paMcapadasama-yat gItapadaM nAmikAdikaM yatra svare anu- vaNNA paMcasu kamalesu paMcaThANesu / jhAeha jahakameNaM pAti bhavati tat tatra va yatra gIyate ttpdsmm| payatthajhANaM imaM bhaNiyaM // sattakkharaM ca maMtaM sattasu (anuyo. sU. mala. hema. vR. gA. 50, pR. 132) / ThANesu NisasusayavaNNaM (?) / siddhasarUvaM ca sire eyaM ca jo nAmika Adi pada jisa svara meM utarane vAlA payatthajhANutti // (jJA. sA. 24-25) / 6. yatpaho usako usI svara meM jo gAyA jAtA hai, yaha dAni pavitrANi samAlambya vidhiiyte| tatpadasthaM padasama kahalAtA hai| samAkhyAtaM dhyAnaM siddhAntapAragaiH // (yogazA. 8-1) / padasamAsa-1. edassa padassa sudaNANassuvari ega- 7. svAdhyAye yadi vA * maMtre guru-devastutAvapi / kkharasudaNANe vaDhide padasamAso NAma sudaNANaM cittasyaikAgratA yattatpadasthaM dhyAnamucyate // (ga. ga. hodi / evamegakkha rAdikameNa padasudaNANaM vaDDhamANaM SaTa. svo. vR. 2, pR. 10 ud.)| 8. paMcAnAM sadgurUNAM gacchadi jAva saMghAno tti / (dhava. pu. 6, pR. 23); yat padAnyAlambya cintanam / padasthadhyAnamAmnAtaM edassa majjhimapadasudaNANassuvari ege akkhare dhyAnAgnidhvastakalmaSaH // (bhAvasaM. vAma. 662) / vaDhide padasamAso NAma sudaNANaM hodi / padassa 6. mahAmaMtre ca maMtre ca mAlAmaMtre'thavA stutau| uvari aNNege pade vaDDhide padasamAsasudaNANaM hodi svapnAdilabdhamaMtra vA padasthaM dhyAnamucyate // (buddhitti vottuM juttaM / padassuvari egegakkhare vaDDhide Na sA. 118, pR. 24) / padasamAsasudaNANaM hodi, akkha rassa padattAbhAvAdo 1 dezavirata guNasthAna meM nirdiSTa devapUjA ke tti ? Na esa doso, padAvayavassa akkharassa vi vidhAna ko padastha dhyAna kahA jAtA hai| pAMca parapadavvavaese saMte virohaabhaavaado| (dhava. pu. 13, pR. meSThiyoM se sambaddha eka akSara athavA pada kA jo 267) / 2. dvayAdipadasamudAyastu padasamAsaH / jApa kiyA jAtA hai, yaha bhI padastha dhyAna kahalAtA (zataka. mala. hema. vR. 38, pR. 42, karmavi. de. hai| 6 pavitra padoM kA pAlambana lekara jo dhyAna svo. vR. 7, pR. 18) / kiyA jAtA hai, isakA nAma padastha dhyAna hai| 1madhyamapada zrutajJAna ke Upara eka akSara kI vRddhi 7 svAdhyAya, maMtra aura garu yA deva kI stati meM hone para padasamAsa zrutajJAna hotA hai| 2 do Adi jo citta kI ekAgratA hotI hai vaha padastha dhyAna padoM ke samudAya kA nAma padasamAsa hai| kahalAtA hai| padasamAsajJAnAvaraNIya karma-padasamAsaNANassa padasphoTa --- sphoTati prakaTIbhavatyartho'sminniti jamAvArayaM kammaM taM padasamAsaNANAvaraNIyaM kmm| sphoTazcidAtmA, padArthajJAnAvaraNa-vIryAntarAyakSayopa(dhava. yu. 13, pR. 278) / zamaviziSTaH padasphoTaH / (yuktyanu. TI. 40, pR. padasamAsazrutajJAna ke AvAraka karma ko pdsmaas-98)| jJAnAvaraNIya kahate haiN| jisameM artha pragaTa hotA hai usa cetana prAtmA kA padastha dhyAna-1. devaccavihANaM jaM kahiyaM desa- nAma sphoTa hai| padArthajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya virayaThANammi / hoi payatthaM jhANaM kahiyaM taM varaji- karma ke kSayopazama se viziSTa prAtmA ko padasphoTa Nidehi // eyapayamakkharaM vA javiyai jaM paMcaguruvasaM- kahate haiN| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padAnusArI] 661, jaina-lakSaNAvalI [padmalezyA padAnusArI-1. ekapadasyArtha parata upazrutyAdau sUtradoSoM meM 31vAM hai / ante madhye vA zeSagranthAvadhAraNaM pdaanusaaritvm| padma-1. XXXtaM pi guNidavvaM / causI dila(ta. vA. 3, 36, 3, pR. 201; cA. sahA. pR. kkhavAse paumaM NAmaM smuddijeN|| (ti. pa. 4-266) / 63) / 2. padamanusarati anukurute iti padAnusArI 2. caturazItipadmAGgazatasahasrANyeka padmam / (jyobuddhiH / bIjabuddhIe bIjapadamavagaMtUNa ettha idaM ede- tiSka. malaya. vR. 67; jIvAjI. malaya. vR. simakkha rANaM liMgaM hodi tti IhidUNa sayalasudakkhara- 178) / padAimavagacchaMtI pdaannusaarii| (dhava. pu. 6, pR. 1 caurAsI lAkha varSoM se guNita padmAMga pramANa eka 60) / 3. dvAdazAMga-caturdazapUrvamadhye eka padaM prApya padma hotA hai / 2 caurAsI lAkha padmoM kA eka padma tadanusAreNa sarvaM zrutaM budhyante paadaanusaarinnH| nAmaka saMkhyApramANa hotA hai| (mUlA. vR. 6-66) / 4. jo suttapaeNa bahuM suya- padmaprabha-niSpakatAmaGgIkRtya padmasyeva prabhA maNudhAvai payANusArI so| (prava. sAro. 1503) / yasyA'sau padmaprabhaH, tathA padmazayanadohado mAturde 5. padena satrAvayavenaikenopalabdhena tadanukalAni pada- tayA pUrita iti, padmavarNazca bhagavAniti padmaprabhaH / zatAnyanusaranti --abhyUhayantItyevaMzIlA: padAnusA- (yogazA. svo. viva. 3-114) / riNaH / (praupapA. abhaya. vR. 15, pR. 28) / niSpaGkatA ko svIkAra kara-padma ke paGkajatva se 6. AdAvante caikapadagrahaNAt samastagranthArthasyAva- rahita hokara-usa padma ko prabhA ke samAna prabhA dhAraNaM yatra buddhau sA pdaanusaaribuddhiH| (zrutabha. hone se chaThe tIrthakara kA nAma padma prasiddha huaa| To. 3) 7. padAnusArI tvekapadAvagamAt padAntarA- isake atirikta ukta tIrthakara kI mAtA ko padma NAmavagantA / (yogazA. svo. viva. 1-8) / (kamala) zayyA para sone kA jo dohalA huA thA 8. yA punarekamapi sUtrapadamavadhArya zeSamazrutamapi tada- use devatA ne pUrNa kiyA thA, isalie bhI unheM vasthameva zrutamavagAhate sA pdaanusaarinnii| (prajJApa. padmaprabha kahA gayA hai malaya. vR. 273, pR. 424; nandI. sU. malaya. vR. padmamudrA-padmAkArau karau kRtvA madhye'GguSThau 13) / 6. yeSAM punarbuddhirekamapi sUtrapadamavadhArya karNikAkArau vinyasediti pdmmudraa| (nirvANaka. zeSamazrutamapi tadavasthameva zrutamavagAhate te padAnu- pR. 32) / sAribuddhayaH / Xxx jo suttapaeNa bahuM suyamaNu- kamala ke AkAra donoM hAthoM ko karake unake bIca dhAbai payANusArI so| (prAva. ni. malaya. vR. 75, meM kaNikA ke AkAra donoM aMgUThoM kI racanA ko pR. 80) / pAmudrA kahate haiN| 1 kisI eka pada ke artha ko dUsare se sunakara prAdi, padmalezyA--1. cAI bhaddo cokkho ujjayakammo ya anta athavA madhya meM zeSa samasta grantha ke jAna lene khamai bahuyaM pi| sAhu-gurupUya Niro lakSaNameyaM tu ko padAnusArI Rddhi kahate haiN| 4 jo eka sUtra- paumassa / / (prA. paMcasaM. 1-151; dhava. pu. 1, pR. pada ke dvArA bahuta se zruta kA anusaraNa karatA hai 360 ud; go. jI. 516) / 2. satyavAkya-kSamouse padAnasArI kahA jAtA hai| peta-paNDita-sAtvika-dAnavizArada-caturarjuguru-devatApUpadArthadoSa-1. padArthadoSaH yatra bastuparyAyavAcinaH jAkaraNaniratatvAdi padmalezyAlakSaNam / (ta. vA. padasyArthAntaraparikalpanA''zrIyate / (prAva. ni. hari. 4, 22, 10, pR. 236) / 3. kasAyANabhAgaphahayAva..84, pR. 376) / 2. padArthadoSo yatra vastupa- NamudayamAgadANaM jahaNNaphaddayapaphuDi jAva ukkassaryAyavAcinaH padArthasyArthAntaraparikalpanAzrayaNama, phaddayA tti ThaidANaM chabbhAgabihattANaM vidiyabhAgo yathA dravya-paryAyavAcinAM sattAdInAM dravyAdarthA- maMdataro, tadudaeNa jAdakasAno pammalessA NAma / ntaraparikalpanamulUkasya / (prAva. malaya. vR. 884, (dhava. pu. 7, pR. 104); ahiMsAdisu kajjesa pR. 484) / jIvassa majjhimajjama pammalessA kuNai / vRttaM ca1 vastu ke paryAyavAcI pada ke anya artha kI kalpanA cAI bhaddo cokkho ujjuvakammo ya khamai bahanaM pi / karatA, dame padAryadoSa mAnA jAtA hai| yaha 32 gAha-garujaNagdo pammA pariNo jiino| (vA. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmAGga ] pu. 16, pR. 462 ) / 4. zaktaH kSamI sadAtyAgI devatArcanaudyamI / zuciH zIlasadAnandaH padmalezyaH prarUpitaH / ( gu. gu. SaT. svo vR. 5, pR. 20) / 1 tyAgI, bhadrapariNAmI, pavitra, sarala vyavahAra karane vAlA, kSamAzIla aura sAdhu evaM gurujanoM kI pUjA meM nirata; ye padmalezyA ke lakSaNa haiM / 662, jaina-lakSaNAvalI padmAGga - 1. kumudaM causIdihadaM paumaMgaM hodi XXXI ( ti pa 4 - 266 ) / 2. caturazItimahAnalinazatasahasrANyekaM padmAGgam / (jyotiSka. malaya. vR. 67; jIvAjI. malaya. vR. 178 ) / 1 caurAsI se guNita kumuda pramANa eka padmAMga hotA hai / 2. caurAsI lAkha mahAnalinoM kA eka padmAMga nAma kA saMkhyApramANa hotA hai / padmAsana -- 1. jaMghAyA madhyabhAge tu saMzleSo yatra jaMghayA / padmAsanamiti proktaM tadArunavicakSaNaiH // ( yogazA. 4 - 126 ) / 2. padmAsanaM zritau pAdI jaGghAbhyAm x x x / ( zrana. dha. 8-83) / 1 jaMghA ke madhya bhAga meM jahAM jaMghA se saMzleza ( sambandha ) hotA hai, yaha padmAsana kahalAtA hai / parakAya kriyA- praduSTasya mithyAdRSTerudyamo yaH parAbhibhavAtmako vAGmanasa nirapekSaH sA tu parataH kAkriyA / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6 ) / atizaya duSTa mithyAdRSTi jIva kA jo vacana aura mana kI apekSA se rahita dUsare ke tiraskArasvarUpa prayatna hotA hai use parakAya kriyA kahA jAtA hai / parakAyazastra - parakAyazastraM pASANAgnyAdi / ( zrAcArA. ni. zI. vU. 1, 1, 5, 150, pR. 55 ) / vanaspatikAya se bhinna patthara va agni zrAdi parakAyazastra kahalAte haiM (dravyanikSepakI apekSA) / parakRtasaMharaNa parakRtaM cAraNa- vidyAdhara- devaiH pratyanIkatayA 'nukampayA cotkSipyAnyatra kSepaNaM saMharaNam / ( ta. bhA. siddha. vR. 10-7, pR. 306 ) / cAraNaRdvidhAraka, vidyAdhara yA devoM ke dvArA zatrutA yA anukampA se prerita hokara kisI ke eka kSetra se uThAkara anya kSetra meM chor3ane ko parakRta saMharaNa kahate haiM / parakSetra saMsAra - dekho kSetraparAvarta va kSetraparivartana | 1. sammUrcchana-garbhopapAdajanma-navayonivika yAdyAlambanaH parakSetrasaMsAraH / (ta. vA. 6, 7, 3; [paracaritracara cA. sA. pR. 80 ) / 2. parakSetraparivartanamucyatesUkSma nigodaH aparyAptakaH sarvajaghanyAvagAhanazarIraH lokamadhyASTapradezAn svazarIramadhyASTapradezAn kRtvA utpannaH kSudrabhavakAlaM jIvitvA mRtaH sa eva punastenaiva avagAhanena dvirvAraM tathA trivAraM tathA caturvAraM evaM yAvat ghanAGgulAsaMkhyeyabhAgaH tAvadvAraM tatraivotpannaH punaH ekai ka pradezAdhikabhAvena sarvalokaM svasya janmakSetrabhAvaM nayati / tadetatsarvaM parakSetraparivartanaM bhavati / (go. jI. jI. pra. TI. 560 ) / 1 sammUrcchana, garbha aura upapAda ina tIna janmoM evaM sacittAdi nau yonibhedoM ke zrAlambana se jo janma-maraNarUpa saMsaraNa (paribhramaNa ) hotA hai usakA nAma parakSetrasaMsAra hai / paraghAtanAma - dekho parAghAtanAma / 1. yannimittaH parazastrAdeprAtastatparaghAtanAma / ( sa. si. 8, 11) / 2. yannimittaH para zastrAdyAghAtastatparaghAtanAma | parazabdo'nyaparyAyavAcI, phalakAdyAvaraNasannidhAne'pi yasyodayAt paraprayuktazastrAghAto bhavati tat paraghAtanAma / (ta. vA. 8 11, 14) / 3. pareSAM ghAtaH paraghAtaH, jassa kamssa udaeNa paraghAdahedU sarIre poggalA NipphajjaMti taM kammaM paraghAdaM NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 56 ) ; jassa kammassudaeNa sarIraM parapIDAyara hoditaM paraghAdaNAmaM / ( dhava. pu. 13, pR. 364 ) / 4. yannimittaH parazastrAghAtanaM tatparaghAtanAma / (ta. ilo. 8-11) / 5. parasya ghAtaH paraghAtaH, yasya karmaNa udayAtparaghAtahetavaH zarIrapudgalAH sarpadaMSTrA - vRzcikapucchAdibhavAH, parazastrAdyAghAtA vA bhavanti tatparaghAtanAma / (mUlA. vR. 12, 194) / 6. yatkAraNakaH zara [para] zastrAdyAghAtastatparaghAtanAma / ( bha. prA. mUlA. 2124) / 7. pareSAM ghAtaH paraghAtaH, yadudayAt tIkSNazRMganakha-sarpadADhAdayo bhavanti tatparaghAtanAma / ( go. ka. jI. pra. 33) / 8. yadudayena parazastrAdinA ghAto bhavati tatparaghAtanAma / (ta. vRtti zruta. 8-11) / 1 jisake nimitta se dUsare ke zastra Adi se ghAta hotA hai vaha paraghAtanAmakarma kahalAtA hai / 3. jisa karma ke udaya se dUsare kA ghAta karane vAle zarIra meM pudgala - jaise sarpa kI dAr3he Adi-utpanna hote haiM, use paraghAta nAmakarma kahate haiM / paracaritracara - 1. jo paradavvammi mahaM mahaM Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paratvAparatva] 663, jaina-lakSaNAvalI [paraprANAtipAtajananI kriyA rAgeNa kuNadi jadi bhAvaM / so sagacarittabhaTTo para- anya kI strI ke sevana kA nAma paradAragamana hai| cariyacaro havadi jIvo // (paMcA. kA. 156) / paradRSTiprazaMsA-dekho anydRssttiprshNsaa| ekA2. yo hi mohanIyodayAnuvRttivazAd rajyamAnopayogaH ntadhvAntavidhvastavastuyAthAtmyasaMvidAm / na kuryAt san paradravye zubhamazubhaM vA bhAvamAdadhAti sa svaka- paradRSTInAM prazaMsAM dRkkalaGkinIm / / (ana. dha. caritrabhraSTa: paricaritracara iti upagIyate / yato 2-83) / hi svadravye zuddhopayogavRttiH svacaritam, paradravye ekAntarUpa andhakAra ke vaza jinakA vastusvarUpa kA soparAgopayogavattiH paracaritamiti / (pacA. kA. yathArtha jJAna------anekAntAtmaka tattva kA samIcIna amRta. vR. 256) / bodha-lupta ho gayA hai ve paradRSTi kahe jAte haiN| 1 jo jIva rAgavaza paradravya meM zabha-azubha bhAva unakI prazaMsA kA nAma paradRSTiprazaMsA hai jo ko kiyA karatA hai vaha apane caritra se bhraSTa samyagdarzana ko malina karane vAlI hai| hokara paracaritracara kahalAtA hai| paranindA-pareSAM bhUtAbhUtadUSaNapurassaravAkyaM paraparatvAparatva-1. paratvAparatve trividha-prazaMsA- nindA / (ni. sA. vR. 62) / kRte kSetrakRte kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte paro dUsaroM ke vidyamAna yA avidyamAna doSoM ke prakaTa dharmaH paraM jJAnamaparo'dharmaH aparamajJAnamiti / kSetra- karane ko paranindA kahate haiN| kRte ekadikkAlAvasthitayoviprakRSTa: paro bhavati, paraparitApakAriNIDiyA-paraparitApakAriNI sannikRSTo'paraH / kAlakRte dviraSTavarSAd varSazatika: putra-ziSya-kalatrAditADanam / (ta. bhA. siddha. vR. paro bhavati, varSazatikAd dviraSTavarSo'paro bhvti| 6-6) / (ta. bhA. 5-22) / 2. atisamIpadezavartini ati- putra, ziSya aura strI Adi ke tAr3ana karanevRddha vratAdiguNahIne cANDAle paratvavyavahAro unheM kaSTa pahuMcAne-ko paraparitApakAriNI kriyA vartate, dUradezavartini garbharUpe vratAdiguNasahite ca kahate haiN| aparatvavyavahAro vartate ( ? ) / te dve api paratvAparatve paraparivAda-1. pareSAM parivAda: paraparivAdo uktalakSaNe kAlakRte jnyaatvye| (ta. vRtti zruta. vikatthanam / (sthAnA. abhaya. vR. 46) / 2. pr5-22)| parivAdaH viprakIrNam pareSAM guNa-doSavacanam / 1paratva va aparatva tIna prakAra ke haiM--prazaMsAkRta, (praupapA. abhaya. va. 34, pR. 76) / 3. parapari kSetrakRta aura kAlakRta / prazaMsA kI apekSA dharma va vAdaH prabhatajanasamakSa paradoSavikatthanam / (prajJApa. jJAna ko para tathA adharma aura ajJAna ko apara malaya. va. 280, pR. 438) / 4. paraparivAda: mAnA jAtA hai| kSetra kI eka dizA meM sthita dUra- viprakIrNaparakIyaguNa-doSaprakaTanam / (kalpasU. vi. vartI ko para aura nikaTavartI ko apara kahA jAtA va. 118, pR. 174) / hai| kAla kI apekSA 16 varSa vAle kI apekSA 2 anya janoM ke vikhare hue guNa-doSoM ke kahane ko 100 varSa vAle meM para aura 16 varSa vAle meM apara paraparivAda kahate haiN| kA vyavahAra hotA hai / 2 atisamIpadezavartI, ati- parapraNaya-parakopa-prasAdAnUvattiH parapraNeyaH / vRddha aura vratAdi guNoM se vihIna cANDAla meM (nItivA. 26-98, pR. 341) / paratva kA vyavahAra hotA hai| dUradezavartI, zizu dUsaroM ke kahane se kopa yA prasAda kA anusaraNa aura vratAdi guNoM se sahita meM aparatva kA karane vAle rAjA ko parapraNeya kahate haiM / vyavahAra hotA hai| ina donoM paratva-aparatva ko paraprANAtipAtajananI kriyA-paraprANAtipAtakAlakRta jAnanA caahiye| jananI tu moha-lobha-krodhAviSTA prANavyaparopalakSaNA paradAragamana-Atmavyatirakto yo'nyaH sa parasta- kriyA / (ta. bhA. siddha. vR. 6-6) / sya dArAH kalatraM paradArAstasmin (teSu) gamanaM para- moha, lobha yA krodha ke vazIbhUta hokara dUsare jIvoM dAragamanam, gamanamAsevanarUpatayA dRSTavyam // ke prANoM kA ghAta karane ko paraprANAtipAtajananI (prAva. hari. va.a. 6, pR. 832) / kriyA kahate haiN| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama] 664, jaina-lakSaNAvalI [paramasukha parama-tatra paramo yaH khalu nikhilamalavilayavazo- paramabhAvagrAhaka dravyAthika-giNhai davvasahAvaM palabbavizaddhajJAnabalavilokitalokAlokaH jagajjantu- asuddhasuddhopacAraparicattaM / so paramabhAvagAhI NAyacittasantoSakAraNaM purandarAdisundarasurasamUhAhiya- vvo siddhikAmeNa / / (la. na. ca. 26; dravyasva. naya. mANaprAtihAryapUjopacAraH tadanu sarvasattvasvabhASApari- 96) / NAmivANIvizeSApAditakakAlAnekasattvasaMzayasando- jo prazaddha aura zuddha ke upacAra se rahita dravya ke hApohaH svavihArapavanaprasarasamutsAritasamastamahI- svabhAva ko grahaNa karatA hai use paramabhAvagrAhaka maNDalAtivitataduritarajorAziH sadAzivAdizabdAbhi- dravyAthikanaya kahate haiN| dheyo bhagavAnahanniti, sa paramaH / (dha. vi. mu. vR. paramaSi-1. paramarSayaH kevalajJAnino nigadyante / 1-1, pR. 1) / (cA. sA. pR. 22) / 2. paramarSiH jagadvetti kevalajo samasta karma-mala ke vilIna ho jAne se prApta jnyaanckssussaa| (dharmasaM. shraa.9-286)| hue vizuddha kevalajJAna ke prabhAva se loka-praloka 1 kevalajJAnI saMyata jIvoM ko paramaSi kahate haiN| ko dekhatA hai, samasta saMsArI prANiyoM ke citta- paramavrata-tataH zuddhopayogo yo mohakarmodayAdRte / santoSa kA kAraNa hai, indra Adi sundara devoM ke cAritrAparanAmaitad vrataM nizcayataH param // (lATIsamUha dvArA lAye gaye prAtihAryoM se sevita hai, samasta saM. 4-258) / prANiyoM kI bhASArUpa pariNata hone vAlI viziSTa mohakarma kA prabhAva ho jAne para zaddhopayogarUpa jo vANI ke dvArA eka hI samaya meM aneka jIvoM ke cAritra hotA hai use nizcaya se paramavata jAnanA sandeha ko dUra karatA hai, apane vihArarUpa vAyu ke caahie| prasAra se samasta bhUmaNDalameM atyanta vistRta pAparUpa paramasamAdhi-vayaNoccAraNakiriyaM paricattA dhUli ke samUha ko naSTa karatA hai, tathA jo sadAziva vIyarAyabhAveNa / jo jhAyadi appANaM paramasamAhI have Adi aneka nAmoM se kahA jAtA hai| aisA prarahanta tassa / / saMjama-Niyama-taveNa du dhamma mANeNa sukkadeva hI parama (utkRSTa prAtmA) mAnane ke yogya hai| bhANeNa / jo jhAyadi appANaM paramasamAhI have tassa / / paramabrahma-1. ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma (ni. sA. 122-23) / paramam / (bR. svayambhU. 116) / 2. paramabrahmasaMjJa- vacana ke uccAraNa kI kriyA ko chor3akara-vacanonijazuddhAtmabhAvanAsamutpannasukhAmRtatRptasya sata urva- ccAraNa ke vinA-vItarAgasvarUpa se jo AtmA zI-rambhA-tilottamAbhirdevakanyAbhirapi yasya brahma- kA dhyAna karatA hai usake parama (nirvikalpa) caryavrataM na khaNDitaM sa paramabrahma bhnnyte| (ba. dravya- samAdhi hotI hai / saMyama, niyama aura tapa ke prAzraya saM. TI. 14, pR. 37) / se jo dharma aura zukla dhyAna ke dvArA prAtmA kA 1 samasta prANiyoM kI ahiMsA--hiMsA ke abhAva- dhyAna karatA hai usake paramasamAdhi hotI hai| ko paramabrahma kahate haiN| 2 paramabrahma nAmaka apanI paramasukha-prAtmopAdAnasiddhaM svayamatizayavadvItazuddha prAtmA kI bhAvanA se utpanna sukhasvarUpa amRta bAdhaM vizAlaM vRddhi-hrAsavyapetaM viSayavirahitaM niHprase jo tRpti ko prApta hai tathA jisakA brahmacaryavrata tidvndvbhaavm| anyadravyAnapekSaM nirupamamamitaM zAzvataM urvazI, rambhA aura tilottamAdi devakanyAoM ke sarvakAlam utkRSTAnantasAraM paramasukhamatastasya dvArA bhI khaNDita nahIM kiyA jA sakA aise parama siddhasya jAtam / (siddhabha. 7) / puruSa ko paramabrahma kahate haiN| jo sukha parake sambandha se rahita hotA huA eka paramabhAvajIva-jo khalu jIvasahAvo No jaNi- prAtmArUpa upAdAna se utpanna huA hai, svayaM atipro No khayeNa saMbha do| kammANaM so jIvo bhaNio zayavAna hai, bAdhA se rahita hai, vRddhi-hAni se iha paramabhAveNa / / (dravyasva. naya. 215) / vihIna hai, viSaya se utpanna nahIM huA hai, pratipakSa jo jIva kA svabhAva na utpanna hayA hai aura na se virahita hai, anya kisI bhI bAhya dravya kI apekSA koM ke kSaya se prAdurbhUta huA hai use paramabhAva se nahIM karatA hai, anupama va aparimita hotA huA sadA jIva kahA gayA hai| rahane vAlA hai, tathA utkRSTa va ananta prabhAva se Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramahaMsa] 665, jaina-lakSaNAvalI [paramANu yukta hai| vahI paramasukha kahalAtA hai aura vaha zca // (ta. bhA. 5-25 ud.; SaDda. sa. gu. vR. 64 siddhAtmA ke hI sambhava hai| ud.) / 4. paramANurapradezo varNAdiguNeSu bhajanIyaH / paramahaMsa-1. karmAtmanovivektA yaH kSIra-nIrasamA- (prazamara. 208) / 5. sattheNaM sutikkheNavi chettuM nyoH| bhavet paramahaMso'sau nAgnivatsarvabhakSakaH // bhettuM jaM na kira sakkA / taM paramANuM siddhA vayaMti (upAsakA. 876) / 2. tadevaikadezavyaktirUpavivakSi- AI pamANANaM // (bhagavatI. 6, 7, 5, pR. 827; taikadezazuddhanizcayena svazuddhAtmasaMvittisamutpannasukhA- jaM. dI. pa. 13-12; saMgrahaNI 245) / 6. egarasa mRtajalasarovare rAgAdimalarahitatvena paramahaMsasva- egavaNNe ege gaMdhe tahA duphAse vA / paramANu rUpam / (bR. dravyasaM. TI. 56) / Xxx // (utarA. ni. 33, pR. 23) / 7.para1 jaise haMsa mile hue kSIra aura nIra ko pRthak kara mazcAsAvaNuzca paramANuH niraMzaH / (uttarA. cU., pR. detA hai usI prakAra jo kSIra-nIra ke samAna mile 281) / 8. xxx avibhAgI hodi paramANU / / hue karma aura prAtmA kI bhinnatA kA anubhava karatA sattheNa sutikkheNaM chettuM bhettuM ca ja kirassakkaM / jalahai vaha paramahaMsa kahalAtA hai, kintu jo agni ke yaNalAdihiM NAsaM Na edi so hodi paramANU // ekkatamAna sarvabhakSaka ho vaha paramahaMsa nahIM ho sktaa| rasa-vaNNa-gadhaM do phAsA sddkaarnnmsiN| khaMdhaMtaridaM paramAgama-yadidaM jIvAdipadArthasvarUpanirUpaNaM davvaM taM paramANu bhaNaMti budhA // aMtAdimajhahINaM naya-pramANAdyadhigamopAyaprApitayUktibandha-mokSAdipra- apadesa iMdiehi Na ha gejhN| jaM davvaM avibhattaM taM tipAdanasamarthamityevamAdInAmatizayajJAnAnAmAkaraH paramANuM kahaMti jiNA // pUraMti galaMti jado pUraNa Aheta AgamaH ratnAnAmivodadhiH, ato'sya paramAga- galaNehiM poggalA teNa / paramANu cciya jAdA iya matvam / (ta. vA. 8, 1, 16) / diLaM diDhivAdamhi / / vaNNa-rasa-gaMdha-phAse pUraNa-galanaya aura pramANa prAdi jo adhigama ke upAyabhUta NAi savvakAlamhi / khaMdaM piva kuNamANA paramANU haiM unake prAzraya se prApta yukti ke balase bandha- puggalA tamhA // Adesamattamutto dhAducaukkassa mokSAdi ke pratipAdana meM samartha jo jIvAdi padArthoM kAraNaM jaado| so yo paramANu pariNAmaguNo ya ke svarUpa kA nirUpaNa hai vaha atizayita jJAna rUpa khaMdassa / / (ti. pa. 1, 65-101) / 6. antAdiratnoM ko khAnisvarUpa bhagavAn arahanta ke dvArA madhyahInaH avibhAgo'tI ndriyaH ekarasa-varNa-gandhaH praNIta hai, isIse use paramAgamatA siddha hai| dvisparzaH paramANuH / (ta. vA. 3, 38, 6) / 10, paramANu-1.xxx paramANU ceva avibhaagii| 'apadesaM Neva iMdie gejha' idi paramANUNaM NiravayavattaM (paMcA. kA. 75; mUlA. 5-34); sabvesi pariyamme vuttamidi xxx / (dhava. pu. 13, pR. khaMdhANaM jo aMto taM viyANa paramANU / so sassado 18 ud.); na vidyante dvitIyAdayaH pradezAH yasmin asaddo ekko avibhAgI muttibhavo / Adesamattamutto so'pradezaH paramANuH / (dhava. pu. 14, pR. 54) / ghAducadukkassa kAraNaM jo du / so Nepro paramANu pari- 11. Adi-madhyAnta-nirmuktaM nivibhAgamatIndriNAmaguNo sayamasaddo / (paMcA. kA. 77-78); yam / mUrtamapyapradezaM ca paramANuM pracakSate // (ha. pu. eyarasa-vaNNa-gaMdhaM dophAsaM sahakAraNamasaha / khadhaMtaridaM 7-32) / 12. aNavaH kAryaliGgAH syUdvisparzAH davvaM paramANuM taM viyANehi / / (paMcA. kA. 81, parimaNDalAH / ekavarNa-rasA nityAH syuranityAzca ti. pa. 1-67-caturtha ca. 'taM paramANu bhaNaMti paryayaiH // (ma. pu. 24-148) / 13. aadi-mdhyaabudhaa')| 2. attAdi attamajha attaMtaM va iMdiye ntapradezaH parihINa eva paramANuriSyate / (ta. bhA. gejhaM / avibhAgI jaM davvaM paramANuM taM viprANAhi / / siddha. vR. 5-11) / 14. xxx avibhAgI (ni. sA. 26 sa. si. 5-25 ud.)| 3. anAdira- hoi paramANU / / (bhAvasaM. de. 304) / 15. prAtmAmadhyo'pradezo hi paramANuH / (ta. bhA. 5-11); dirAtmamadhyazca tathAtmAntazca nendriyH| gRhyate uktaM ca-kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati yo'vibhAgI ca paramANuH sa ucyate // (sa. sA. paramANuH / ekarasa-gandha-varNo dvisparzaH kAryaliGga- 3-56) / 16. uktAnAM skandhaparyAyANAM yo'ntyo Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANu ] bhedaH sa paramANuH / ( paMcA. kA. amRta. vR. 77) 17 X XX paramANuranaMzakaH // ( yogaprA. 2-11) / 18. Xx X avibhAgI ceva paramANU / / (go. jI. 604 ) / 16. paramANU pravihA - u asesu / ( jasaharaca. 4-12, pR. 83 ) / 20. aMtAdi - majbhahINaM prapade Neva iMdie gejbhaM / jaM davvaM pravibhAgI taM paramANU muNeyavvA / / jassa koi aNudaro so praNuo hodi savvadavvANaM / jAve paraM taM taM paramANU muNeyavvA // sattheNa sutikkheNa 666, jaina-lakSaNAvalI chettuM bhettuM ca jaM kira Na sakkaM / taM paramANu siddhA bhaNaMti Adi pamANeNa / ( jaM. dI. pa. 13, 16-18) 21. paramANU zravibhAgI puggaladavvaM jiNuddiTTha / / ( vasu zrA. 17) / 22. praNuzca pudgalo'bhedyAvayavaH pracayazaktitaH / kAyazca skandhamedotthazcaturasrastvatIndriyaH / / ( zrAcA. sA. 3-13) / 23. paramazcAsAvAtyantiko'Nuzca sUkSmaH paramANuH NukAdiskandhAnAM kAraNabhUtaH / ( sthAnA. abhaya vR. 45, pR. 24); paramANuH askandhapudgala iti / ( sthAnA. abhaya vR. 166 ) / 24. avibhAgibhUtaM paramANu / (go. jI. jI. pra. 604 ) / 1. jo samasta skandhoM ke antima bhedarUpa hotA huA eka, pravibhAgI, nitya (anAdinidhana ) rUpAdi parinAma (mUrti) se utpanna hone ke kAraNa mUrtibhava aura zabda se rahita hai vaha paramANu kahalAtA hai / paramAtmA - 1. kammalaM kavi mukko paramappA bhaNNae devo / (mokSaprA . 5 ) / 2. Nissesadosara - hi kevalaNANAiparamavibhavajudo / so paramappA ucca tavvivarI Na paramappA // (ni. sA. 7) / 3. X X X paramAtmAtinirmalaH / ( samAdhi. 5 ) / 4. appA laddhau NANamau, kammavimukke" jeNa / mellivi sayalu vidavva paru, so paru muNahi maNeNa / / ( paramA 1-15) / 5. muktAmuktaikarUpo yaH karmabhiH saMvidAdinA / akSayaM paramAtmAnaM jJAnamUrti namAmi tam / ( svarUpasaM . 1 ) / 6. XX X paramappA dosaparicatto / / dosA chuhAi bhaNiyA aTThArasa hoti tivihaloyammi / sAmaNNA saMyalajaNe tesimabhAveNa paramappA // ( bhAvasaM. 272-73) / 7. sasarIrA zrarahaMtA kebalaNANeNa muNiyasayalatthA / NANasarIrA siddhA savyuttamasukkhasaMpattA // NIsesakamma'NAse appasahAveNa jA samuppattI / kammajabhAvakhae [paramAnandadogranthikaprAbhUta viya sA viya pattI parA hodi / ( kArtike. 168 - 1 ) 1 8. sAkAraM nirgatAkAraM niSkriyaM paramAkSaram / nirvikalpaM ca niSkampaM nityamAnandamandiram // vizvarUpamavijJAtasvarUpaM sarvadoditam / kRtakRtyaM zivaM zAntaM niSkalaM karuNacyutam // niHzeSabhavasambhUtakleza- drumahutAzanam / zuddhamatyantanirlepa jJAna - rAjyapratiSThitam // vizuddhAdarza saMkrAntapratibimbasamaprabham / jyotirmayaM mahAvIryaM paripUrNa purAtanam / vizuddhASTaguNopetaM nirdvandva nirgatAmayam / aprameyaM paricchinnaM vizvatattvavyavasthitam // yadagrAhyaM bahirbhAvagrahyazcAntarmukhaiH kSaNAt / tatsvabhAvAtmakaM sAkSAt svarUpaM paramAtmanaH / / (jJAnArNava 31, 22-27, pR. 312 ) ; nirlepo niSkalaH zuddho niSpanno'tyantanivRtaH / nirvikalpazca zuddhAtmA paramAtmeti varNitaH / / (jJAnArNava 32-8, pR. 317) / 6. maTTaguNehiM judo anaMtaguNabhAyaNo NirAlaMbo / Niccheo Nibbhesro praNidido muNaha paramappA // ( jJA. sA. 34 ) / 10. saMpuNNacaM davayaNo jaDamauDavivajjino NirAharaNo / paharaNa- juvaivimukkA saMtiyaro hoi paramappA // ( dhammara. 122 ) / 11. paramAtmA sakalaprANibhya uttama AtmA / ( samAdhi TI. 6) / 12. cidrUpAnandamayo niHzeSopAdhivarjitaH zuddhaH / pratyakSo'nantaguNaH paramAtmA kIrtitaH tajjJaiH // ( yogazA. 12 - 8 ) / 13. gataniHzeSopAdhiH paramAtmA kIrtitastajjJaiH / ( adhyA. sA. 20-21 ) / 14. yaH kevalajJAna- darzanopayuktaH zuddhasiddhaH sa paramAtmA sayogI kevalI siddhazca saH paramAtmA ucyate / ( jJA. sA. TI. 13 -2 ) / 15. parA sarvotkRSTA mA antaraGga - bahiraGgalakSaNA anantacatuSTayAdisamavasaraNAdirUpA lakSmIryeSAM te paramAH, te ca te prAtmAnaH paramAtmAnaH / ( kArtike. TI. 162 ) / 16. saMsAribhyaH paro hyAtmA paramAtmeti bhASitaH / ( prAptasva. 18 ) / 2 sarva doSoM se rahita aura kevalajJAnAdirUpa paramaizvarya se sampanna zuddha zrAtmA ko paramAtmA kahate haiM / paramAnanda - susvAsthyaM ca paramAnandaH / (dha. bi. 8-51) / pratizaya svAsthya ko paramAnanda kahate haiM / paramAnandado granthikaprAbhRta -- tattha paramANaMcadogaMdhiyapAhuDaM jahA jiNavaiNA kevalaNANa- daMsaNati Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha kAla]. 667, jaina-lakSaNAvalI [paramezvara (vi) loyaNehiM payAsiyAsesabhuvaNeNa ujjhiyarAya- punarbhAvikAle saMbhAvinAM nikhilamoha-rAga-dveSAdidoseNa bhavvANamaNavajjabuhAyariyapaNAleNa paTTavida- vividhavibhAvAnAM parihAraH paramArthapratyAkhyAnam / duvAlasaMgavayaNakalAvo tadegadeso vaa| (jayadha. pu. athavAnAgatakAlodbhavavividhAnta lpaparityAgaH zuddhaM 1, pR. 325) / nizcayapratyAkhyAnam / (ni. sA. vR. 105) / / kevalajJAna aura kevaladarzanarUpa netroM ke dvArA jisane saMsAra, zarIra aura bhogoM se virakti honA; yaha samasta loka ko prakAzita kiyA hai aura jo rAga- nizcaya pratyAkhyAna kA kAraNa hai| prAgAmI kAla dveSa doSoM se rahita ho cukA hai aise jinendra ke dvArA meM utpanna hone vAle samasta rAga-dveSa-mohAdirUpa nirmala buddhi se sampanna prAcAryarUpa praNAlI ke vividha vikArI bhAvoM ke parityAga ko paramArthadvArA-AcAryaparamparA se---jisa dvAdazAMgarUpa pratyAkhyAna kahate haiN| athavA bhAvI kAla meM utpanna athavA usake ekadezarUpa vANI ko prastuta kiyA gayA hone vAle vividha antarjalpa ke parityAga ko zuddha hai use paramAnanda-dogranthikaprAbhUta kahA jAtA hai| paramArtha kAla-1. paramArthakAlaH vartanAliGgaH paramAvagADharuci-1. paramAvadhi-kevalajJAna-darzanagatyAdInAM dharmAdivat vartanAyA upakArakaH / sa prakAzitajIvAdyarthaviSayAtmaprasAdAH paramAvagAdakisvarUpa iti cet ucyate-yAvanto lokAkAze rucayaH / (ta. vA. 3,36, 2) / 2. kevalAvagamAlopradezAstAvantaH kAlANavaH parasparaM pratyabandhAH eka- kitAkhilArthagatA ruciH| paramAdyavagADhAsI zraddhati kasminnAkAzapradeze ekaikavRttyA lokavyApinaH mukhyo- paramarSibhiH / / (ma. pu. 74-446) / 3. kaivlyaapcaarprdeshklpnaa'bhaavaanirvyvaaH| (ta. vA. 5, lokitArthe ruciriha paramAvAdigADheti rUDhA / 22, 24, pR. 482) / 2. paramaTTho kAlANU loya- (prAtmAnu. 14) / 4. avadhi-sanaHparyaya-kevalAdhikapadese hi saMThiyA NiccaM / ekkekke ekkekkA apa- puruSapratyayaprarUDhaM paramAvagADham / (upAsakA. pR.. esA rayaNarAsivva / / (bhAvasaM. de. 310) / 3. tatra 114) / 5. paramAvagADhA avadhi-manaHparyaya-kebalAyAvanto lokAkAzapradezAstAvantaH kAlANavaH para- dhikapuruSapratyayaprarUDhA / (ana. pa. 2-62) / sparaM pratyabandhA ekakasminnAkAzapradeze ekaikavRttyA 1paramAvadhi, kevalajJAna aura kevaladarzana se prakAlokavyApino makhyopacArapradezakalpanAbhAvAnnirava- zita jIvAdi padArthaviSayaka prAtmaprasannatA jinako gyaa| (cA. sA. pra. 80) / 4. vartanAlakSaNazca prApta hai ve paramAvagADharuci yA paramAvagADhasamyaga prApta ve paramAnaam - paramArthakAla: iti / (bR. dravyasaM. TI. 21) / dRSTi kahalAte haiN| 5. samayAdirUpasUkSmavyavahArakAlasya ghaTikAdirUpa- paramAvatI-satta avaMtIgaMgAgro sA egA paramA-' sthalavyavahArakAlasya ca yadyupAdAnakAraNabhUtakAla- vtii| (bhagavatI. 15-88, pR. 2055) / stathApi samaya-ghaTikArUpeNa yA vivakSitA vyavahAra sAta avaMtI gaMgAnoM ke parimANavAlI gaMgA ko eka kAlasya bhedakalpanA tayA rahitastrikAlasthAyitvenA paramAvatI gaMgA kahate haiN| .... nAdyanidhano lokAkAzapradezapramANakAlANadravyarUpaH paramAvadhijJAna-paramA ohI majjAyA jassa paramArthakAlaH / (paMcA. jaya. va. 26) / NANassa taM paramohiNANaM / kiM paramaM ? asaMkhejja1 vartanA jisakA hetu hai vaha paramArthakAla kahalAtA hai| jisa prakAra dharma prAdi dravya gati prAdi ke upa logamettasaMjamaviyappA / (dhava. pu. 13, pR. 323) / jisa jJAna ko utkRSTa maryAdA asaMkhyAta loka kAraka haiM usI prakAra yaha vartanA kA upakAraka hai| lokAkAza meM jitane pradeza haiM utane kAlANu paraspara pramANa saMyama ke vikalpa haiM vaha paramAvadhijJAna kaha-'' meM bandha rahita haiM aura eka eka prAkAzapradeza lAtA hai| para eka eka sthita hote hue loka ko vyApta paramezvara-mahattvAdIzvaratvAcca yo mahatvaratAM karate haiN| gtH| zradhAtukavinirmuktastaM vande paramezvaram / / paramArthapratyAkhyAna-xxx. tataH saMsAra- (mAptasva. 27) / zarIra-bhogativegatA nizcayapratyAkhyAnasya kAraNam / jo mahattA aura aizvarya se yukta hone ke kAraNa Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parameSThimudrA mahezvaratva ko prApta hai vaha trividha karma-mala se rahita paramezvara kahalAtA hai / parameSThimudrA- uttAnahastadvayena veNIbandhaM vidhAyAGguSThAbhyAM kaniSThike tarjanIbhyAM ca madhyame saMgRhyAnAmike samIkuryAditi parameSThimudrA / yadvA vAmakarAgulI rUrdhvakRtya madhyamAM madhyame kuryAditi dvitIyA (parameSThimudrA) / ( nirvANaka. pR. 33 ) / donoM hAthoM ko UMcA uThAkara aura unheM veNI sadRza bAMdhakara donoM aMgUThoM se donoM kaniSThikAnoM ko, tathA donoM tarjaniyoM se donoM madhyamA aMguliyoM ko saMgRhIta kara donoM anAmikAnoM ke samIkaraNa ko parameSThimudrA kahate haiM / 668, jaina-lakSaNAvalI parameSThI - 1. jo miccu jarArahido mada - vibbhamaseda-kheda-parihINo / uppatti-radivihUNo so parameTThI viyANAhi / / ( jaM. dI. pa. 13 - 86 ) / 2. parame indrAdInAM vandye pade tiSThatIti parameSThI / ( ratnaka. TI. 1-7) / 3. parameSThI parame indrAdivandhe pade tiSThatIti parameSThI sthAnazIlaH / ( samAdhi. TI. 6 ) / 4. parame indra-candra-narendrapUjite pade tiSThatIti parameSThI / ( cAritraprA. TI. 1; bhAvaprA. TI. 14e)| 1 jo mRtyu, jarA, mada, vibhrama, sveda aura kheda se rahita hotA huA utpatti aura rati se vihIna hai use parameSThI jAnanA caahie| parampara siddhakevalajJAna - 1 tato dvitIyAdisamayeSvanantAmapyanAgatAddhAM paramparasiddhakevalajJAnamiti / ( nandI. hari vR., pR. 50 ) / 2. siddhatvadvitIyAdisamayeSu vartamAnaM paramparasiddhakevalajJAnam / ( zrAva. ni. malaya. bR. 78, pR. 83 ) / 1 siddha hone ke dUsare samaya se lagAkara zrAge anta kAla taka rahane vAle siddha jIvoM ke kevalajJAna ko paramparasiddha kevalajJAna kahate haiM / paramparAdRSTAnta---yaH khalvanantaramukto'pi parokSatvAdAgamagamyatvAddAntikArtha sAdhanAyAlaM na bhavati tatprasiddhaye cAdhyakSasiddho yau'nya ucyate sa paramparAdRSTAntaH / (dazavaM. ni. hari. 141 ) / zravyavahita pUrva meM kahA gayA bhI jo dRSTAnta parokSa yA zrAgagamya hone se apane dAntika artha kI middhi karane meM samartha na ho taba usakI siddhi ke paramparAsthApanA liye jo pratyakSasiddha anya dRSTAnta diyA jAtA hai use paramparAdRSTAnta kahate haiM / paramparAbandha - baMdhabidiyasamayappahRdi kammapoggalakkhaMdhANaM jIvapadesANaM ca jo baMdho so paraMparabaMdho NAma / ( dhava. pu. 12, pR. 370 ) / bandha ke dUsare samaya se lekara jo karmarUpa pudgalaskandhoM kA aura jIvapradezoM kA bandha hotA hai use paramparAbandha kahA jAtA hai / paramparAlabdhi - labdhInAM paramparA yasmAdAgamAt prApyate yasmin tatprAptyupAyo nirUpyate vA sA paramparAlabdhiH zrAgamaH / ( dhava. pu. 13, pR. 283 ) / jisa zrAgama se labdhiyoM ko paramparA prApta kI jAtI hai, athavA jisameM unakI prApti ke upAya kI prarUpaNA kI jAtI hai use paramparAlabdhi kahate haiM / yaha eka prAgamavizeSa hai / paramparAsthApanA -- ubbhaTThaparinnAyaM annaM laddhaM paNe ghetthI / riNabhIyA va agArI dahitti dAhaM sue ThavaNa || navaNIyamaMthutakkaM va jAva prattaTThiyA giti / suNA jAva ghayaM kusaNaMpiya jattiyaM kAlaM // rasakkaba-piMDagulA macchaMDiya khaMDa-sakkarANaM ca / hoi paraMparaThavaNA annattha va jujjue jattha // ( piNDani. 281 - 83 ) / sAdhu ke dvArA kisI gRhiNI se dUdha kI yAcanA karane para usane thor3I dera se dene ke lie kahA / pazcAt sAdhu ko dUdha anya ghara se prApta ho gayA / udhara dUdha ko prApta karake gRhiNI ne dUdha grahaNa karane ke lie prArthanA kii| isa para sAdhu ye kahA ki dUdha mujhe prApta ho gayA hai / yadi phira kabhI zrAvazyakatA huI to le lUMgA / isa prakAra sAdhu ke kahane para gRhiNI ne RNa se bhayabhIta ke samAna usakA upayoga svayaM nahIM kiyA aura dUsare dina dahI dene ke vicAra se usakA dahI banA liyA / para sAdhu ne use nahIM liyaa| isI prakAra zrAge dahI se maMthu ( chAMcha aura makkhana ke bIca kI avasthA ), maMthu se chAMcha aura chAMcha se makkhana banAyA gayA, phira bhI apane nimitta sthApita karane ke kAraNa sAdhu ne unheM nahIM liyaa| isI prakAra ghI kI yAcanA karane para vaha kucha kama eka pUrvakoTi kAla pramANa ( zrAyusthiti ) sthApita kiyA jA sakatA hai / para samAdhAna kara use Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramparopanidhA ] nahIM grahaNa karatA / isa prakAra se sthApita karane para paramparAsthApanA kahalAtI hai| isI prakAra Ikha ke rasa se utarottara kakkaba, piNDa aura gur3a Adi ko sthApita kiyA jA sakatA hai| paramparopanidhA - 1. jattha duguNa-caduguNAdipariktA kIradi sA paraMparovaNidhA / ( dhava. pu. 11, pR. 362 ) ; jahaNNadvANaM pekkhidNa praNatabhAganbhahiyA disarUveNa dvidaTThANANaM jA thova-bahuttaparUvaNA sA paraMparovaNidhA / ( dhava. pu. 12, pR. 214) / 2. tatra paramparayA upanidhA mArgaNaM paramparopanidhA / ( paMcasaM malaya. vR. 1 - 9 ) / 1. jisa adhikAra meM dugune va caugune Adi kI parIkSA kI jAtI hai usakA nAma paramparopanidhA hai / 2. upanidhA kA artha mArgaNA yA anveSaNa hotA hai, tadanusAra paramparA se sthAnAdikoM kA jahAM anveSaNa kiyA jAtA hai, aise prakaraNa ko paramparopanidhA kahA jAtA hai / paraloka - 1. paraloko bhavAntaralakSaNa: ( zrAva. ni. hari. vR. 566, pR. 241) / 2. para utkRSTo vItarAgacidAnandai kasvabhAva AtmA, tasya loko'valokanaM nirvikalpasamAdhau vAnubhavanamiti paralokazabdasyArthaH, athavA lokyante jIvAdipadArthAM yasmin paramAtmasvarUpe yasya kevalajJAnena vA sa bhavati lokaH, parazcAsau lokazca paralokaH, vyavahAreNa punaH svargApavargalakSaNaH paraloko bhaNyate / (paramA. vR. 1-110 ) 3. paraloko bhavAntaragatiranyajanma / (zra. mI. vasu.vR. 8) / 1 zranya bhava meM jIva ke jAne ko paraloka kahate haiM / 2 vItarAga cidAnandarUpa anupama svabhAva vAle zrAtmA kA nAma para hai, usakA jo nirvikalpa samAdhi meM avalokana yA anubhavana hai use paraloka kahA jAtA hai / athavA jisa paramAtmasvarUpa meM yA jisake kevalajJAna ke dvArA jIvAdi padArtha dekhe jAte haiM use paraloka jAnanA cAhie / vyavahAranaya se svarga - zrapavarga Adi ko paraloka kahA jAtA hai / paralokabhaya - 1. paralokabhayaM parabhavAt ( yat prApyate ) | ( zrAva. bhA. hari. vR. 184, pR. 483 ) / 2. lokaH zAzvata eka eva sakalavyakto viviktAtmanaH, cillokaM svayameva kevalamayaM yallokayatyeka k| loko'yaM na tavAparastava parastasyAsti tadabhI: [paralokasaMvejanIkathA kuto, niHzaMkaM satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA vindati // ( sayaya. ka. 149 ) / 3. vijAtIyAtiryagvAdeH sakAzAnmanuSyAdInAM yad bhayaM tatparalokabhayam / ( lalitavi. mu. pa., pR. 38 ) / 4. yat parabhavAdevApyate, yathA manuSyasya tirazcaH, tirazco manuSyAt tatparalokabhayam / ( zrava. bhA. malaya. vR. 185, pR. 573) / 5. paralokabhayam -- evaMvidhadurdharAnuSThAnAdviziSTaM phalaM paraloke bhaviSyati na vA / ( ratnaka. TI. 5-8 ) / 6. nara- tiryagbhyAM devasya deva - tiryabhyAM narasya, deva-narAbhyAM tirazcaH, devAnnArakasya ca yad bhayaM tatparalokabhayam / (gu. gu. SaT. svo vR. zlo. 6, pR. 25) / 7. manuSyasya devA - derbhayaM paralokabhayam / ( kalpasU. vi. vR. 15, pR. 30) / 8. paralokaH paratrAtmA bhAvijanmAntarAMzabhAk / tataH kampa iva trAso bhItiH paralokato 'sti sA / / bhadraM cejjanma svarloke mAbhUnme janma durgatau / ityAdyAkulitaM cetaH sAdhvasaM pAralaukikam // ( paJcAdhyAyI 2, 516-17; lATIsaM. 4-40 va 41) / 1 parabhava ke zrAzraya se jo bhaya hotA hai usakA nAma paralokabhaya hai / 2. loka zAzvata va eka hI hai, jo saba ko pragaTa hai / zuddha cetana AtmA ke kevalajJAnasvarUpa loka kA svayaM prakelA avalokana karatA hai / usa ko chor3akara dUsarA aura koI terA loka hai hI nahIM, taba bhalA usakA bhaya kahAM se ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA / isa prakAra yahAM nizcayanaya kA zrAzraya lene vAle ke lie paraloka bhaya kA niSedha kiyA gayA hai / 3 vijAtIya tiya~ca va deva Adi se manuSyoM zrAdi ko jo bhaya hotA hai vaha paralokabhaya kahalAtA hai / 5 isa prakArake durdhara anuSThAna kA paraloka meM kucha vizeSa phala hogA ki nahIM, isa prakAra ke bhaya ko paralokabhaya kahA jAtA hai / 666, jaina- lakSaNAvalI paralokasaMvejanIkathA - paralogasaMvedaNI jahAissA-visAda-mada-koha -mANa - lobhAdiehiM dosehi / devAvi samabhibhUyA tesu vi katto suhaM pratthi // iTThajaNavippogo ceva cayaM ceva devalogAu / etArisANi sagge devA vi duhANi pAvaMti / / jai deve eyArisAI dukhAiM pAvijjaMti, Naraga- tiriesu puNa kA kahA ? ( da pa 108) / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paralokAzaMsAprayoga] 670, jaina-lakSaNAvalI [paravyapadeza deva bhI jaba IrSyA, viSAda, mada, krodha, mAna aura vidhAnam / (sA. gha. svo. TI. 4-58) / 7. kanyAlobhAdi doSoM se abhibhUta haiM; taba bhalA unake dAnaM vivAhaH, parasya svaputrAdikAdanyasya vivAhaH parasukha kahAM se ho sakatA hai ? iSTa jana kA viyoga vivAhaH, paravivAhasya karaNaM paravivAhakaraNam / (ta. aura devaloka se cyuta honA, isa prakAra ke duHkhoM vRtti shrut.7-28)| ko deva bhI svarga meM prApta karate haiN| jaba devoM meM 1 kanyAdAna kA nAma vivAha hai, dUsare ke vivAha ke isa prakAra ke duHkha pAye jAte haiM taba manuSyoM aura karane ko paravivAhakaraNa kahA jAtA hai| 3 para tiyaMcoM kA to kahanA hI kyA hai, isa prakAra ko zabda se yahAM apanI santAna ko chor3akara anya kI saMvegajanaka kathA paralokasaMvejanI kathA kahalAtI hai| santAna ko grahaNa kiyA gayA hai, kanyAdAna ke phala paralokAzaMsAprayoga-evaM paralokAzaMsAprayogaH, kI icchA se, athavA sneha ke sambandha se anya ke paraloko devalokaH (tasminnAzaMsAbhilASaH, tasyAH putra-putrI ke vivAha karane ko paravivAhakaraNa kahate pryogH)| (zrA. pra. TI. 208) / haiM / yaha brahmacaryANuvrata kA eka aticAra hai| parabhava meM devaloka ke pAne kI icchA se vrata-tapa paravismApaka-surajAlamAiehiM tu vimhayaM kUNai Adi ke karane ko paralokAzaMsAprayoga kahate haiN| tamvihajaNassa / tesu na vimhayai sayaM pAhaTa-kUheDaparavAda-maskarI-kaNabhakSAkSapAda-kapila-sauddhodani- ehiM ca // (bRhatka. 1301) / cArvAka-jaiminiprabhRtayastaddarzanAni ca parodyante indrajAla, pahelI aura vakrokti ityAdi ke dvArA jo duSyante aneneti paravAdo rAddhAntaH / (dhava. pu. 13, vaise (mUrkha) janoM ko Azcaryacakita karatA hai, pR. 278) / . parantu svayaM vismaya ko prApta nahIM hotA hai, use jisa siddhAnta meM maskarI, kaNabhakSa(kaNAda), prakSapAda, paravismApaka kahA jAtA hai| kapila, zauddhodhanika (buddha), cArvAka aura jaimini paravyapadeza-1. anyadAtRdeyArpaNaM paravyapadezaH / Adi evaM unake siddhAnta ko dUSita kiyA jAtA hai (sa. si. 7-36) / 2. nyadAtRdeyArpaNaM paravyapausakA nAma paravAda hai| . dezaH / anyatra dAtAraH santi, dIyamAno'pyanyasyeti paravivAhakaraNa-1. kanyAdAnaM vivAhaH, parasya vA rpaNaM paravyapadeza iti pratipAdyate / (ta. vA. 7, vivAhaH paravivAhaH, para.ivAhasya karaNaM paravivAha- 36, 3) / 3. paravyapadeza iti Atmavyatirikto karaNama / (sa. si. 7-28) / 2. sadvadya-cAritra- yo'nyaH sa parastadvayapadeza iti samAsaH, sAdho: pauSamohodayAda vivahanaM vivaahH| sadvedyasya cAritramo- dhopavAsapAraNakAle bhikSA mAmi dhopavAsapAraNakAle bhikSAyai samapasthitasya prakaTahasya codayAdvivahanaM kanyAvaraNaM vivAha ityAkhyA- mannAdi pazyataH zrAvako'bhidhatte parakIyamidamiti yate / paravivAhasya karaNaM paravivAhakaraNam / (ta. nAtmIyamato na dadAmi, kicidyAcito vAmidhatte vA. 7, 28, 1; cA. sA. pR. 6) / 3. paravi- vidyamAna evA'mukasyedamasti, tatra ga vAhakaraNamitIha svApatyavyatiriktamapatyaM parazabde- tabUyamiti / (zrA. pra. TI. 327) / 4. ayamatra nocyate, tasya kanyAphalalipsayA snehabandhana vA dAtA dIyamAno'pyayamasyeti samarpaNaM paravyapadezaH / vivAhakaraNamiti / (prAva. hari. vR. pra. 6, pR. (cA. sA. pR. 14) / 5. parasya prAtmavyatiriktasya 25) / 4. paravivAhakaraNamanyApatyasya kanyAphala- vyapadeza: paravyapadezaH, parakIyamidamannAdikamityevalipsayA snehasambandhana vA vivAhakaraNam, svApatye- maditsAvataH sAdhusamakSa bhaNanaM paravyapadezaH / (dha dhvapi saMkhyAbhigraho nyAyya iti / (bhA.pra. TI. bi. mu. vR. 3-34) / 6. paravyapadezaH parasyAnyasya 273) / 5. pareSAM svApatyavyatiriktAnAM janAnAM sambandhIdaM guDa-khaNDAdIti vizeSeNApadezo vyAjAvivAhakaraNaM kanyAphalalipsayA snehasambandhAdinA vA dyadi vAyamatra dAtA dIyamAno'pyayamasyeti samarpaNa pariNayavidhAnaM paravivAhakaraNam / iha ca svApatye- cturthH| (sA. gha. svo. TI. 5-54) / 7. aparadhvapi saMkhyAbhigraho nyaayyH| (dha. bi. mu.va. dAturdeyasyArpaNam mama kAryaM vartate, tvaM dehIti prvyp3-26)| 6. paravivAhakaraNaM svApatyavyatiriktAnAM dezaH, parasya vyapadezaH kathanaM paravyapadezaH / athavA kanyAphalalipsayA snehasambandhAdinA vA pariNaya- pare'tra dAtAro vartante, nAhamatra dAyako bateMDAta Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paravyapadeza] 671, jaina-lakSaNAvalI [parasaMgraha prvypdeshH| athavA parasyedaM bhaktAdyAsaM deyam, na bhAvasvarUpyatvAdaniyataguNaparyAyatvaM parasamayaH, paracamayA idamIdRzaM vA deyamiti prvypdeshH| (ta. ritamiti yAbat / (paMcA. kA. amRta. va. 155) / vRtti zruta. 7-36) / 8. prAsmAkInaM susiddhAnnaM tvaM 1jIva yadyapi jJAna-darzanarUpa svabhAva meM niyata prayaccheti yojanam / doSaH paropadezasya karaNAkhyo hai--avasthita hai, phira bhI mohanIya ke udaya se vratAtmanaH / / (lATIsaM. 6-226) / vibhAva meM upayogayukta hokara prApta parasvarUpa hone 1 anya dAtA kI deya vastu kA denA, isakA nAma se jo aniyata gaNa-paryAyoM-karmajanita rAgAdiparavyapadeza hai| 2 dAtA dUsare sthAna para haiM, dI bhAvoM ko apanA mAnatA hai, isI kA nAma parajAne vAlI yaha bhojya vastu bhI anya kI hai, isa samaya hai / prakAra kahate hue denA; yaha paravyapadeza nAma kA parasamayarata-1. aNNANAdo NANI jadi maNNadi atithisaMvibhAgavata kA aticAra hai| 3 pauSadhopa- suddhasaMpayogAdo / havadi tti dukkha mokkhaM parasamayarado vAsa kI pAraNA ke samaya bhikSA ke nimitta upa- havadi jIvo // (paMcA. kA. 165) / 2. arhadAsthita hue sAdhu ko, jo pratyakSa meM anna Adi ko diSu bhagavatsu siddhisAdhanIbhUteSu bhaktibalAnuraJjitA dekha rahA hai, zrAvaka jo yaha kahatA hai ki yaha vastu cittavRttiratra zuddhasamprayogaH / atha khalvajJAnalavAdUsare kI hai, merI nahIM hai| isalie nahIM detA huuN| vezAdyadi yAvajjJAnavAnapi tataH zuddhasamprayogAnmokSo athavA kucha yAcanA karane para yaha kahatA hai ki yaha bhavatItyabhiprAyeNa khidyamAnastatra pravartate tadA tAvat amuka kI vastu hai, ataeva pApa vahAM jAkara so'pi rAgalavasadbhAvAt parasamayarata ityupagIyate / khojie, yaha paravyapadeza nAma se prasiddha atithi- atha na ki punarniraGkuzarAgakalikalaGkitAntaraGgasaMvibhAgavata kA aticAra hai| vattiritaro jana iti / (paJcA. kA. pramata. va. parazarIrasaMvejanI kathA-evaM parasarIrasaMveyaNI 165) / vi-parasarIraM erisaM ceva asuI, ahavA parassa sarIraM 1jJAnI hokara bhI jo kiMcit ajJAna ke vaza jaba vaNNemANo soyArassa sNvegmppaaei| (dazava.ni. taka yaha mAnatA hai ki zuddha samprayoga se--prarahanta hari. vR. 169, pR. 112) / Adi meM bhaktivaza anurAgayukta hue citta ke vyApAra dUsare kA zarIra aisA hI (apane zarIra samAna hI) se-duHkha se chuTakArA (mukti) hotA hai, taba taka apavitra hai, athavA para ke zarIra kA varNana karane ajJAna kA leza banA rahane se use parasamayarata vAlA upadezaka cUMki zrotA ke saMvega ko utpanna jAnanA caahie| karatA hai, isalie isa prakAra kI carcA ko para- parasamayavaktavyatA-parasamayo micchattaM jamhi zarIrasaMvejanI kathA kahate haiN|| pAhuDe aNiyoge vA vaNijjadi parUvijjadi paNNAparazumudrA-patAkAvat hastaM prasArya aguSThayoja- vijjadi taM pAhuDamaNiyogo vA parasamayavattavvaM, tassa nena prshumudraa| yadvA patAkAkAraM dakSiNakaraM saMhatA- bhAvo parasamayavattavvadA NAma / (dhava. pu. 1, pR. guliM kRtvA tarjanyaGguSThAkramaNena parazumudrA dvitiiyaa| 82) / (nirvANaka. pR. 32) / parasamaya kA artha mithyAtva hai, jisa prAbhUta athavA patAkA (dhvajA) ke samAna dAhine hAtha ko pasAra anuyoga meM ukta parasamaya kA varNana yA prajJApana kara tarjanI se aMgUThe ke milAne ko parazumudrA kiyA jAtA hai usa prAbhUta yA anuyoga kA nAma kahate haiN| parasamayavaktavya hai, usake bhAva ko parasamayavaktaparasamaya-1. jIvo sahAvaNiyado aNiyadaguNa- vyatA kahA jAtA hai| pajjodha parasamagro / (paMcA. kA. 155) / parasaMgraha-azeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddha2. puggalakammuvadesa didaM ca taM jANa parasamayaM / dravyaM sanmAtrabhimanyamAnaH parasaMgrahaH / (pra. na. ta. (samayaprA. 2) / 3. saMsAriNo hi jIvasya jJAna- 7-15; syAvAdama. 317, nayapra., pR. 102, darzanAvasthitatvAt svabhAvaniyatasyApyanAdimohanI- janapta., pR. 127) / yodayAnuvRttirUpatvenoparaktopayogasya sataH samapAtta- samasta vizeSoMmeM udAsInatA ko svIkAra karatA hamA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parasaMgrahAbhAsa ] jo zuddha sanmAtra dravya ko grahaNa karatA hai use parasaMgraha na kahate haiM / parasaMgrahAbhAsa -- sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcakSANastadAbhAsa: / ( nayapra. pU. 102 ) / sarva vizeSoM kA nirAkaraNa karake kevala sattAdvaita ko hI viSaya karane vAle naya ko parasaMgrahanayAbhAsa kahate haiM / parasparaparihAralakSaNa virodha - parasparaparihArasthitilakSaNastu virodhaH sahaikatrAmraphalAdau rUpa-rasayorivAnayoH sambhavatoreva syAnna tvasambhavatoH sambhavadasambhavatorvA / (prameyaka. 4 - 10, pR. 533) / eka zrAmraphala zrAdi meM rUpa aura rasa ke samAna jo sambhava hoM unameM parasparaparihArasthitilakSaNa virodha ho sakatA hai, asambhava athavA sambhava - zrasambhava meM vaha nahIM hotA hai / 672, jaina-lakSaNAvalI paramparAzrayacakraka-- yadi svapakSe pratyakSavRtyA tatra vyApakAnupalabdhirnirNIyet, vipakSavyAvRttyA pakSe pratyakSavRttiH, pakSe pratyakSavRttyA ca vipakSavyAvRtti - riti parasparAzrayaM cakrakam / (siddhivi. vR. 6 - 22, pR. 408, paM. 7-9 ) / pine pakSa (kSaNika) meM pratyakSavRtti se vyApaka ( krama - krama) kI anupalabdhi kA, vipakSavyAvRtti se pakSa meM pratyakSavRttikA ora pakSa meM pratyakSavRtti se vipakSavyAvRtti kA nirNaya hotA hai to isa prakAra se parasparAzraya cakrakradoSa hone vAlA hai / paraMjyoti - paraM nivAraNaM paramAtizayaprAptaM jyotirjJAnaM yasyAsau (paraMjyotiH ) ( ratnaka. 1-7) / paraM arthAt atizaya ko prApta nivAraNa jJAna se yukta prApta ko paraMjyoti kahA jAtA hai / parAdhAta - dekho paraghAtanAma / 1. paratrAsa-pratighAtAdijanakaM parAghAtanAma / ( ta. bhA. 8-12) / 2. parAghAtanAma yadudayAt parAnAhanti / ( zrA. pra. TI. 21) / 3. yasya karmaNa udayAt kazciddarzanamAtreNaidojasvI vAksauSThavena vA'nyasabhAmapyabhigataH sabhyAnAmapi trAsamApAdayati, prAkarSaNaM parapratighAtaM vA karoti tatparAghAtanAma | ( ta. bhA. hari. vR. 8 - 12 ) / 4. yasya karmaNa udayAt kazcidarzanamAtreNaivaujasvI vAksauSThavenAnyAM sabhAmapyabhigataH sabhyAnAmapi trAsamApAdayati parapratibhApratighAtaM [parAGganAtyAga vA karoti tatparAghAtanAma / ( ta. bhA. siddha. vR. 8 - 12, pR. 157 ) / 5. svazarIra - balapratApAdibhiH parasyAbhibhavanaM parAghAtaH / (paMcasaM svo vR. 3 - 9 ) / 6. taya-visa - daMta visAI aMgAvayavo ya jo u annesiM / jIvANa kuNai ghAyaM so paraghAyassa u vivAgo // ( karma vi. ga. 120 ) / 7. yato'GgAvayava eva viSAtmako daMSTrA tvagAdiH pareSAmupaghAtako bhavati tatparAghAtanAma / ( samavA. abhaya vR. 42 ) / 8. yadudayAd duHpradhRSyatayA zarIrAkRtiH parAnAhantyabhibhavati tatparAghAtanAma / ( zataka. mala. hema. vR. 38, pR. 51) / 6. yadudayAt punarojasvI darzanamAtreNa vAksauSThavena vA mahAnRpasabhAmapi gataH sabhyAnAmapi trAsamApAdayati prativAdinazca pratibhAvighAtaM karoti tatparAghAtanAma / ( prajJApa. malaya. vR. 293, pR. 473; dharmasaM. malaya. vR. 618; saptati malaya. vR. 6; paMcasaM. malaya. vR. 3-7, pR. 116; karmapra . yazo. vR. 1, pR. 7) / 10. yadudayAt parAnAhanti duSpradhRSyatayA zarIrAkRterabhibhavati tatparAghAtanAma / ( karmasta. go. vR. 10, pR. 20) 11. yadudayAdojasvI darzanamAtreNa vAksauSThavena vA nRpasabhAmapi gataH sabhyAnAmapi kSobhamApAdayati pratipakSapratighAtaM ca vidhatte tatparAdhAtanAma / ( prava. sAro. vR. 1251 ) / 12. parAnAhatti parAghAtanAma, ya karmaNa udathe AtmAvayavaiH paraM hanti / ( karmavi. pU. vyA. 72, pR. 33) / 13. yadudayAt pareSAM duSpradharSaH mahaujasvI darzanamAtreNa vAksauSThavena vA mahAbhUpasabhAmapi gataH sabhyAnAmapi kSobhamutpAdayati pratipakSapratibhApratighAtaM ca karoti tatparAdhAtanAma / ( karmavi. de. svo vR. 43, pR. 53 ) / 1 jo dUsaroM ko kaSTa denevAlA yA unakA ghAta Adi karane vAlA hai use parAghAtanAmakarma kahate haiM / 3 jisake udaya se koI darzana mAtra se hI projasvI (dIptimAn ) hotA hai athavA sabhAmeM vacana - cAturya se sabhya janoMko bhI duHkha detA hai, zrAkarSaNa yA dUsaroM kA pratighAta karatA hai use parAdhAta nAmakarma kahate haiM / parAGganAtyAga -- mAtRvatparanArINAM parityAgastrizuddhitaH / sa syAt parAGganAtyAgo gRhiNAM zuddhacetasAm || (bhAvasaM vAma. 455 ) / mAtA ke samAna parastriyoM ke sevana karane kA mana, Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAjaya ] [parAvarta vacana va kAya se jo parityAga kiyA jAtA hai vaha parAMganAtyAgavrata kahalAtA hai / karaNa--dAtA ke puNyabandha kA kAraNa hone se paropakaraNa -- jAnanA cAhie / parAjaya -- prasiddhiH parAjayaH / ( pramANamI. 2, 1, parArthapratyakSa- pratyakSaparicchinnArthAbhidhAyi vacanaM 34) / parArthapratyakSaM parapratyakSahetutvAt / ( pra. na. ta. vAdI athavA prativAdI ke apane pakSa kI siddhi nahIM 3-24) / kara sakane kA nAma parAjaya hai / 673, jaina- lakSaNAvalI parAtmA - dekho paramAtmA / parAtmA saMsArijIvebhyaH utkRSTa AtmA / ( samAdhita. TI. 6) / saMsArI jIvoM se utkRSTa AtmA ko parAtmA yA paramAtmA kahA jAtA hai / parAnavakAGkSakriyA - tathA cAnAdriyamANaH parapAvakAGkSatIti parAnavakAGkSatriyA / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6 ) / anAdarako prApta hokara jo dUsare ko bhI nahIM cAhatA hai, isakA nAma parAnavakAGkSakriyA / parA prApti - NIsesakammaNAse appasahAveNa jA samuppattI / kammajabhAvakhae viya sA vi ya pattI parA hodi / ( kArtike. 166) / saba karmoM ke naSTa ho jAne para jo zuddha zrAtmasvabhAva kI prApti hotI hai use parA prApti kahate haiM / zrathavA karmajanita praudayikAdi bhAvoM kA abhAva ho jAne para jo prApti hotI hai use bhI parA prApti kahA jAtA hai / parArtha (zrata ) - paraM punaH zabdaprayogarUpaM paravipratipattinirAkaraNa phalatvAt parArtham / ( zrana. gha. svo. TI. 3-5 ) / jila zabdaprayoga kA phala dUsaroM ke virodha ko dUra karanA hai vaha parArthazruta kahalAtA hai| ise dravyazruta bhI kahA jAtA hai / parArtha (guNa) - parArthAH svAtmasambandhiguNAH zeSAH sukhAdayaH / (lATIsaM. 3-53) / jJAna ke atirikta jo zeSa sukhAdi guNa haiM ve parArtha guNa mAne jAte haiM / parArtha karaNa - vihitAnuSThAnaparasya tattvato yogazuddhisacivasya / bhikSATanAdisarvaM parArthakaraNaM yatejJayam // ( SoDazaka. 13-5, pR. 87 ) / zrAgamokta anuSThAna kA yathArthataH pAlana karate hue jo sAdhu mana, vacana va kAya kI zuddhi se sahita hai usake bhikSA ke liye vicaraNa zrAdi sabako pArthala. 85 pratyakSa se jAne hue padArtha ke vacana ko parake pratyakSa meM pratyakSa kahA jAtA hai / parArthAdhigama- parArthAdhigamaH zabdarUpaH / ( saptabhaM. pR. 1 ) zabdarUpa jJAna ko parArthAdhigama kahate haiM / parArthAnumAna - 1. svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArthaM mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH // sAdhyAvinAbhuvo hetorvaco yatpratipAdakam / parArthamanumAnaM tatpakSAdivacanAtmakam // ( nyAyAva. 10 va 13) / 2. tat- ( svArthAnumAna ) pratipAdakaM vaco hetuH parArthamityarthaH / ( nandI. hari vR., pR. 62) / 3: parArthaM tu tadartha parAmazivacanAjjAtam / tadvacanamapi taddhetutvAt / ( parIkSA. 3, 50-51 ) / 4. pakSa - hetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt / (pra. na. ta. 3-23) / 5. tatpratipAdakaM vaco hetuH parArtham / (upave. mu. vR. 48 ) / 6. yathoktasAdhanAbhidhAnajaH parArtham / ( pramANamI. 2, 2, 1) / 7. paropadezamapekSya sAdhanAtsAdhyavijJAnaM tatparArthAnumAnam / pratijJA- heturUpaparopadezavazAcchroturutpannaM sAdhanAtsAdhya vijJAnaM parArthAnumAnamityarthaH / ( nyAyadI., pR. 75) / 8. yallakSaNo mato hetuH svArthasaMvitta ye param / vAcAbhidhIyamAnastu parArthaM sAnumocyate / ( pramAla. 55 ) / 6. pakSa - hetuvacanAtmakaM parArthamanumAnamupacArAt / (SaDda. sa. guNa. vR. 55, pR. 210) / 1 apane nizcaya ke samAna anya janoM ke lie nizcaya ke utpAdaka vAkya ko upacAra se parArthAnumAna kahA jAtA hai / sAdhya ke avinAbhAvI hetu ke pratipAdaka vacana ko parArthAnumAna kahate haiM jo pakSa Adi ke vacanasvarUpa hai / parAvarta - 1. parAvarto'nantotsarpiNya vasa piNyAtmakaH / sa ca dravyAdibhedabhinnaH pravacanAdavaseyaH / ( zrAva. ni. hari. bR. 663 ) / 2. parAvartaH pudgalaparAvarta:, sa pratipAdana karanevAle kAraNa hone se parArtha Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAvarta doSa] 674, jaina-lakSaNAvalI [parikarmamizradravyopakrama cAnantotsapiNyavasarpiNIpramANaH, te anantAH atItaH parivartita kara sAdhuoM ke lie detA hai, isase parAkAlaH anantA evAnAgataH kaalH| (prAva. bhA. vartita nAma kA doSa utpanna hotA hai| malaya. vR. 200, pR. 593) / parikarma-1. parikarma dravyasya guNavizeSapari1parAvarta ananta utsarpiNI aura avasarpiNI pramANa NAmakaraNam / (prAva. ni. hari. vR. 76, pR. 54; hai jo dravya-kSetrAdi ke bheda se aneka prakAra kA hai| vyava. bhA. malaya. va. 1, pR. 1; prAva. ni. malaya. doSa-bIhIkUrAdIhiM ya sAlIkUrAdiyaM tu va. 76, pa. 10) / 2. parikarma nAma yogyatApAdajaM gahidaM / dAtumiti saMjadANaM pariyaTTa hodi NA- nam, taddhetuH zAstramapi parikarma / (nandI. sU. malaya. yavvaM / / (mUlA. 6-18) / vR. 56) / 3. tataH paritaH sarvataH karmANi gaNitasAdhunoM ko dene ke lie apane brIhi dhAna ke bhAta karaNasUtrANi yasmin tatparikarma / (go. jI. maM. prAvi ko dUsare ke lie dekara badale meM zAli dhAna pra. TI. 361) / 4. tatrAvasthitasyaiva dravyasya guNake bhAta prAdi kA lenA aura sAdhuoM ko denA, yaha vizeSApAdanaM parikarma / (jambUdvI. zA. vR. pR. 5) / saMyatoM (sAdhunoM) ko parAvarta doSa kA janaka davya ke gaNavizeSa kA jo pariNamana kiyA jAtA hotA hai| hai, isakA nAma parikarma hai| 2 yogyatA ko utpanna parAvartana-granthasya punaH punarabhyasanaM parAvartanam / karanA, ise va isake kAraNabhUta zAstra ko bhI pari(anuyo. hari. vR. pR. 10) / karma kahA jAtA hai / 3 jisa grantha meM gaNitaviSayaka grantha ke punaH punaH abhyAsa karane ko parAvartana karaNasUtra upalabdha hote haiM vaha parikarma kahalAtA hai| kahate haiN| parAvartamAna prakRti- 1. viNivAriya jA gacchai parikarmakAlopakrama-kAlasyopakramaH parikarmaNi candroparAgAderyathAvasthitamarvAgeva parijJAnakaraNam / baMdhaM udayaM ca annpgiie| sAhu pariyattamANI x (vyava. malaya. vR. 1, pR. 2) / xx // (paMcasaM. ca. 3-44) / 2. vinivArya yA candragrahaNa prAdi ke niyata kAla se pahale hI jAna gacchati bandhamudayaM vA anyaprakRteH, sA hu parAvarta lene ko parikarmaviSayaka kAlopakrama kahate haiN| mAnA xxx vinivArya vinivAnyasyAH prakRteryA svato bandhamudayamubhayaM vA yAti sA parAvarta vA yAta mAgavaI parikarmakSetropakrama-tatra parikarmaNi kSetropakramo maanaa| (paMcasaM. ca. svo. va. 3-44) / 3..yA nAvA samudrasyollaMghanaM hala-kulikAdibhirvA ikSvAdiprakRtiranyasyAH prakRtebandhamadayaM vA nivArya svayaM kSetrasya parikarmaNA / (Ava. ni. malaya. va. 76, bandhamadayaM vA gacchati sA ha nizcitaM praavrtmaanaa| pR. 61) / (paMcasaM. malaya. va. 3-44) / 4. yAH prakRtayo'nya- nAvase jo samudra kA ullaMghana kiyA jAtA hai ise syAH prakRterbandhamudayamabhayaM vA vinivArya svakIyaM parikarmaviSayaka kSetropakrama kahate haiM / athavA hala bandhamudayamubhayaM vA darzayanti tAH praavrtmaanaaH| va kulika prAdi se jo Ikha prAdi ke kheta kA parikarma yata pratyapATi vinivAriyajA gacchada (saMskAra) kiyA jAtA hai, ise parikarmakSetropakrama baMdhaM udayaM ca annpgiie| sA ha pariyattamANI aNivAraMtI apariyattA / / (zataka. de. svo. vR. 1, parikarmamizradravyopakrama-1. mizradravyopakramaH parikarmaNi kaTakAdibhUSitapuruSAdidravyasya guNavi1 jo prakRti anya prakRti ke bandha yA udaya ko zeSakaraNam / (vyava. malaya. vR. 1, pR. 2) / roka karake svayaM hI bandha yA udaya ko prApta hotI 2. mizradravyopakrama: parikarmaNi kaTakAdivibhUSitahai use parAvartamAna prakRti kahate haiN| puruSAdidravyasya zikSApAdanam / (prAva. ni. malaya. parAvartita-dekho parAvartadoSa / yatpunaH parAvartya vR. 76, pR. 61) / gRhI yatibhyo datta tat prA (parA)vartitam / (gu. gu. 1 kaTaka prAdi prAbhUSaNoM se vibhUSita puruSa ke SaT, svo. vR. 20, pR. 48) / guNavizeSa ke karane ko parikarmaviSayaka mizradravyogRhastha jo kisI eka bhojya vastu se dUsarI ko pakrama kahate haiM / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parikarmasacittacatuSpadadravyo.] 375, jaina-lakSaNAvalI [parigraha parikarmasacittacatuSpadadravyopakrama-1. tasmin 1 vyaMjanoM ke madhya meM sthita anna ko parikhA kahate (parikarmaNi) sacittacatuSpadadravyopakramo yathA haiN| 2 jo Upara vistRta aura nIce saMkucita hotI hastyAdeH zikSApAdanam / (vyava. malaya. vR. 1, pR. hai vaha parikhA kahalAtI hai / isakA nirmANa durga ke 2) / 2. tathA catuSpadAnAM hastyAdInAM zikSAguNa- saba ora surakSA ke lie karAyA jAtA hai| vizeSakaraNaM catuSpadopakramaH / (prAva. ni. malaya. va. parigRhItA-1. yA ekapuruSabhartRkA sA parigRhI. 76, pR. 61) / taa| (sa. si. 7-28; ta. vA. 7, 28, 2) / 1hAthI prAdi caupAye jAnavaroM ke lie zikSA pradAna 2. ekapuruSabhartRkA yA strI bhavati sadhavA vidhavA karane ko parikarmasacittacatuSpadadravyopakrama kahate haiN| vA sA parigRhItA sNbddhaa| (ta. vRtti zruta.7, parikarmasacittadvipadadravyopakrama-1. dravyasya 28) / guNavizeSapariNAmakaraNaM parikarma, sacittadvipadadravyo- 1 jisa strI kA svAmI eka puruSa hotA hai use pakramo yathA puruSasya varNAdikaraNama / (vyava. malaya. pA gRhItA kahate haiM vR. 1, pR. 1) / 2. tatra parikarmaNi dvipadopakramo parigraha-1. mUrchA parigrahaH / (ta. sU. 7-17; yathA puruSasya varNAdikaraNamathavA karNa-skandhavarddha- zve. ta. sU. 7-12) / 2. mamedaMbuddhilakSaNaH parinAdi / (prAva. ni. malaya. vR. 76, pR. 61) / grahaH / (sa. si. 6-15) / 3. cetanAvatsvacetaneSu 1 puruSa ke varNa prAdi ke karane ko parikarmasacitta- ca bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUrchA parigrahaH / (ta. bhA. dvipadadravyopakrama kahate haiN| 7-12) / 4. lobhakaSAyodayAnmacrchA prigrhH| parikarmasacittApadadravyopakrama-1. sacittApada kaSAyavedanIyasya udayAmUrchA saMkalpaH parigraha ityA lobhkhyaayte| (ta. vA. 4, 21, 3); mamedamiti dravyopakramo yathA vRkSAdevRkSAyurvedopadezAt vRddhayAdi saMkalpaH prigrhH| mamedaM vastu, ahamasya svAmItyAguNakaraNam / (vyava. malaya. vR. 1, pR. 2) / tmAtmIyAbhimAnaH saMkalpaH parigraha ityucyate / (ta. 2. apadAnAM vRkSAdInAM vRkSAyurvedopadezAdvArddhakyAdiguNApAdanamapadopakramaH / (prAva. ni. malaya. vR. 76, vA. 6, 15, 3) / 5. mUrchAlakSaNA parigrahasaMjJA / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 2-25); sacittApR. 61) / 1 vRkSa prAdi viSayaka Ayurveda ke upadezAnusAra citta-mizreSu dravyAdiSu zAstrAnanumateSu mamatvaM pari grahaH / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 7-1) / unakI vRddhi prAdi guNoM ke karane ko parikarmaviSayaka sacitta-apavadravyopakrama kahate haiN| 6. mucchA pariggaho ti ya xxx // (jayaSa. 1, pR. 105 ud.) / 7. gavAzva-maNi-muktAdau cetaparikarmAcittadravyopakrama-1. acittadravyopa nAcetane dhane / bAhye'bAhye ca rAgAdau heyo murchAkramaH parikarmaNi yathA padmarAgamaNeH kSAra-mRt-puTapA parigrahaH / (ha. pu. 58-133) / 8. cetanAcetanakAdinA nairmalyApAdanam / (vyava. malaya. vR., pR. vastuspazino mUrchAvizeSAH parigrahAH / (ta. bhA. 2) / 2. acittadravyopakramaH parikarmaNi yathA padma siddha. vR. 7-7) / 6. mamedaMbhAvo mohodayajaH rAgamaNeH kSAra-mRtpuTapAkAdinA vaimalyApAdanam / parigrahaH / (bha. prA. vijayo. 57) / 10. mameda(pAva. ni. malaya. va. 76, pR. 61) / miti saMkalparUpA mUrchA parigrahaH / (ta. sA. 4, panarAgamaNi prAdi pracetana padArthoM ke kSAra (rAkha) 77) / 11. yA mUrchA nAmedaM vijJAtavyaH parigraho va miTTI Adi ke dvArA nirmala karane ko parikarmA- hyeSaH / mohodayAdudIrNo mUrchA tu mamatvapariNAmaH / / cittadravyopakrama kahate haiN| (pu. si. 111) / 12. mamedamiti saMkalpo bAhyAparikhA-1. parikhA vynynmdhyaavsthitaannm| bhyantaravastuSu / parigraho matastatra kuryAccetonikuJca(bha. pA. 220) / 2. parikhA upari vizAlA adhaH nam / / (upAsakA. 432) / 13. parigrahaH pApAsaGkucitA / (jIvAjI. malaya. vR. 117; jambUdvI. daanopkrnnkaaNkssaa| (mUlA. vR. 11-6) / 14. zA. vR. 12) / 3. parikhA vyaJjanamadhyasthitakUram / parigrahaH svasvAmibhAvena mUrchA, sA ca prANinAma(bha. prA. mUlA. 220) / tilobhAt sakalavastuviSayApi prAdurbhavati / (prajJApa. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha] 676, jaina-lakSaNAvalI [parigrahatyAgamahAvrata malaya. vR. 280, pR. 438); parigraho dharmopakaraNa- vimucyate yena parigraho'sau gIto'pasaGraparigrahovarjavastusvIkAraH dharmopakaraNamUrchA ca / (prajJApa. sau // (amita. zrA. 7-75) / 5. mottUNa vatthamalaya. va. 284, pR. 446) / 15. mamedamiti mettaM pariggahaM jo vivajjae sesaM / tattha vi macchaM Na saMkalpazcidacinmizravastuSu / granthaH Xxx // karei jANai so sAvo nnvmo| (vasu. zrA. (sA. gha. 4-56) / 16. lobhakaSAyasyodayena 266) / 6. dazadhA granthamutsRjya nirmamatvaM bhajana viSayeSvAsaMgaH parigrahaH / (ta. vRtti zruta. 4-21); sadA / santoSAmRtasantRptaH sa syAtparigrahojjhitaH // parigRhyate iti parigrahaH mamedam iti buddhilkssnnH| (bhAvasaM. vAma. 541) / 7. yo'STavratadRDho granthAn (ta. vRtti zruta. 6-15); pari samantAd gRhyate muJcatIme na me'hakam / naiteSAmiti buddhayA sa pariparigraho manomU lakSaNaH grahaNecchAlakSaNaH pari- grahaviraktadhIH // (dharmasaM. zrA. 8-36) / graha ucyte| (ta. vRtti zruta. 7-1); mUrcha naM 1 jo kSetra-vAstu prAdi daza prakAra ke bAhya parigraha marchA, parigahyate parigrahaH, yA mUrchA sA parigraha meM mamatA ko chor3akara nirmama hotA hA svastha ityucyate / (ta. vRtti zruta. 7-17) / 17. pari hokara santoSa ko dhAraNa karatA hai vaha parigraha se samantAd grahaH grahaNarUpaH parigrahaH / tatra dravyataH dhana- rahita-nauvIM pratimA kA dhAraka hotA hai| dhAnyAdi, bhAvataH paravastvicchApariNAmaH / (jJA. parigrahatyAgamahAvrata-1. ahAvare paMcame bhaMte sA. vR. 25, pR. 84) / 18. sarvabhAveSu mUrchA- mahavvae pariggahAro veramaNaM-savvaM bhaMte pariggahaM lakSaNaH parigrahaH / (zAstravA. TI. 3, pR. 5) / paccakvAmi, se appaM vA bahuM vA aNu vA thUlaM vA 2'yaha merA hai' isa prakAra kI jo mamatvabuddhi hotI cittamaMtaM vA acittamaMtaM vA neva sayaM pariggahaM parihai use parigraha kahA jAtA hai| 3 cetana-acetana gihijjA neva'nnehiM pariggahaM parigiNhA vijjA bAhya aura abhyantara dravyoM meM hone vAlI mamatva- pariggahaM parigiNhate vi anne na samajANijjA baddhi kA nAma parigraha hai| 14 dharmopakaraNoM ko jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAeNaM choDakara anya vastumo ko svIkAra karanA tathA na karemi na kAravemi karataMpi annaM na samaNajAdharmopakaraNoM se mamatvabhAva rakhanA, yaha parigraha kA NAmi, tassa bhaMte paDikkamAmi niMdAmi garihAmi lakSaNa hai| appANaM vosiraami| paMcame bhaMte mahavvae uvadviparigraha kiyA-dekho pArigrA hikI kriyaa| bahU- promi savvAao pariggahAro veramaNaM / (dazavai. sU. pAyArjana-rakSaNa-mUrchAlakSaNA parigrahakriyA / (ta. 4-7, pR. 148-46; pAkSikasU. pR. 26) / bhA. siddha. vR. 6-6) / 2. savvesiM gaMthANaM tAgo Niravekha bhAvaNApUvvaM / vividha upAyoM se bhogopabhoga kI sAmagrI ke upA- paMcamavadamidi bhaNidaM cArittabharaM dahaMtassa // (ni. jana karane, usakA rakSaNa karane aura usameM mU. sA. 60) / 3. xxxpaMcama saMgammi viraI ya // rakhane ko parigrahakriyA kahate haiN| (cA. prA. 26) / 4. jIvaNibaddhAbaddhA pariggahA parigrahatyAga pratimA-1. bAhyeSu dazasu vastuSu jIvasaMbhavA ceva / tesiM sakkaccAgo iyaramhi ya mamatvamatsajya nirmamatvarataH / svasthaH santoSaparaH nnimmmo'sNgo| (mUlA. 1-6); gAmaM NagaraM raNaM paraninaparigrahAdvirataH // (ratnaka. 5-24) / thalaM saccitta baha sapaDivakkhaM / ajbhatya bAhirasthaM 2. jo parivajjai gaMthaM abhaMtara-bAhiraM ca saannNdo| tiviheNa pariggahaM vajje // (mUlA. 5-66) / pati maNNamANo NiggaMtho so have NANI // 5. abbhaMtara-bAhirae savve gaMthe tuma vivjjehi| kada(kAtike. 386) / 3. parigrahavinivRttaH- kAridANumodehiM kAya-maNa-vayaNajogehiM // (bha.prA. dhAdikaSAyANAmArta-raudrayohiMsAdipaMcapApAnAM bha- 1117) / 6. bAhyAbhyantaravatibhyaH sarvebhyo virayasya ca janmabhUmiH dUrotsAritadharmya-zuklaH parigraha tiryataH / svaparigrahadoSebhyaH paMcamaM tu mahAvratam // iti matvA dazavidhabAhyaparigrahAdvinivRttaH svacchaH (ha. pu. 2-121) / 7. paMcamago gAmAdisa appasantoSaparo bhavati / (cA. sA. pR. 16) / 4. yo bahuvivajjaNemeva / (dharmasaM. 860) / 8. bAhyamAjogA-navaratvairdadAti duHkhAni duruttarANi / bhyantaraM saMgaM kRta-kArita-modanaiH / vimaMcasva sadA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigrahatyAgamahAvata] 677, jaina-lakSaNAvalI [parigrahaparimANANuvrata sAdho manoda.kkAyavarmabhiH / / (bha. prA. amita. pa. parimANataH / buddha yacchAparimANAkhyaM paMcamaM tdnn1154)| 6. daza granthA matA bAhyA antaraGgAzca- vratam // (ha. pu. 58-142) / 8. yo'pi na zakyaturdaza / tAn muktvA bhava niHsaMgo bhAvazuddhayA bhRzaM styaktuM dhn-dhaany-mnussy-vaastu-vittaadiH| so'pi mune / / (jJAnA. 16-3, pR. 176) / 10. etasmAnma- tanUkaraNIyo nivRttirUpaM yatastatvam // (pR. si. nasaH kRta-kAritAnumoditena, vacasaH kRta-kAritAnu- 128) / 6. jo lohaM NihaNittA saMtosa-rasAyaNeNa moditena, kAyasya kRta-kAritAnumoditena ca virati- sNtuttttho| NihaNadi tiNhA duTThA maNNaMto viNassaraM raparigrahalakSaNaM vratam / (cA. sA. 43) / 11. ceta- savvaM / / jo parimANaM kumvadi dhaNa-dhaNNa-suvaNNanetarabAhyAntaraMgasaMgavivarjanam / jJAna-saMyamasaMgo vA khittmaaiinnN| uvanogaM jANittA praNavvadaM paMcama nirmamatvamasaMgatA // (prAcA. sA. 1-20); yA tassa // (kAtike. 336-40) / 10. vAstu kSetra mUrchAcchedinI saMge cetovRttirasaMgatA / yayA sA''tya- dhAnyaM dAsI dAsazcatuSpadaM bhANDama / parimeyaM kartavyaM ntikI mukti-zrIrupaiti yati svayam // (prAcA. sA. sarva santoSakuzalena / / (amita. zrA. 6-73) / 11. sadma-svarNa-dharA-dhAnya-dhenu-bhRtyAdivastunaH / yA 1 pAMcaveM mahAvrata meM parigraha se virata honA par3atA gRhItiH pramANena paMcamaM tadaNuvratam // (subhA. saM. hai-maiM alpa va bahuta, aNu va sthala tathA sacetana va 787) / 12. jaM parimANaM kIrai dhaNa-dhaNNa-hiraNNaacetana saba prakAra ke parigraha ko na svayaM grahaNa kNcnnaaiinnN| taM jANa paMcamavayaM NihiTamavAsayajjhakarUMgA,na dUsaroM ko grahaNa karAUMgA aura use grahaNa yaNe // (vasu. zrA. 213) / 13. mamedamiti karate hae dUsaroM kA anamodana bhI nahIM kruuNgaa| saMkalpazcidacinmizravastuSu / granthastatkarzanAtteSAM maiM mana, vacana evaM kAya tIna prakAra se na svayaM karzanaM tatpramAvratam // (sA. dha. 4-56) / 14. karatA hUM, na karAtA hUM, aura na karate hue anya kI hiMsAnRtavacaHsteya-strImaithuna-parigrahAt / dezato vianumodanA karatA huuN| usake liye maiM nindA va rati yA paJcadhANuvratasthitiH // (dharmaza. 21, gardA karatA hUM tathA usakA parityAga karatA huuN| 142) / 15. cetanetaravastUnAM yatpramANaM nijecchaisa prakAra ke niyamapUrvaka pUrNa rUpa se pari- yaa| kuryAt parigrahatyAgaM sthUlaM tatpaMcamaM vratam / / graha kA tyAga karanA, yaha pAMcavAM mahAvata hai| (dharmasaM. zrA. 6-72) / 16. dhana-dhAnyAdivastanAM 2 kSetra, vAstu, hiraNya va suvarNAdi daza prakAra ke saMkhyAnaM muhyatAM vinA / tadaNuvratamityAhuH paMcamaM gRhabAhA parigraha tathA mithyAtva Adi caudaha prakAra medhinAm / / (bhAvasaM. vAma. 456) / 17. dAsIke antaraMga parigraha isa prakAra samasta parigraha ke dAsa-rathAnyeSAM svarNAnAM yoSitAM tthaa| parimANavataM tyAga karane ko parigrahatyAga mahAvrata kahate haiN| grAhyaM paMcamaM tadaNuvratam // (pU. upAsakA. 27) / parigrahaparimANANuvrata-1. xxx parigga- 18. tatra hiMsAnRta-steyAbrahma-kRtsnaparigrahAt / dezato hAraMbhaparimANaM // (cA. prA. 23) / 2. dhana- viratiH proktaM gRhasthAnAmaNuvratam // (paMcAdhyA. dhAnyAdigranthaM parimAya tato'dhikeSu niHspRhtaa| 2-720) / 16. munibhiH sarvatastyAjyaM tRNamAtraparimitaparigrahaH syAdicchAparimANanAmApi // parigraham / tatsaMkhyA gahibhiH kAryA trasahiMsAdi(ra.ka. 3-15) / 3. dhana-dhAnya-kSetrAdInAmi- hAnaye // (lATIsaM. 6-83) / 20. dhaNa-dhaNNa t kRtaparicchedo gRhIti paJcamamaNuvratam / dupaya-cauppaya-khettaNNachAdiyANa dvaannN| jaM kijjai (sa. si. 7-20; cA. sA. pR. 7) / 4. pari- parimANaM paMcamayaM aNuvvaya hoI / (dharmara. 147) / cchinnadhana-dhAnya-kSetrAdyavadhirgahI / dhana-dhAnya- 1parigraha aura prArambha kA pramANa karanA, yaha kSetrAdInAm icchAvazAt kRtaparicchedaH gRhIti paJca- parigrahaparimANa nAmaka pAMcavAM aNavata hai| mamaNuvratam / (ta. vA. 7, 20, 5) / 5. paricchi - 2 dhana va dhAnya Adi dasa prakAra ke bAhirI parinadhana-dhAnya-kSetrAdyavadhigRhI prtyetvyH| (ta. zlo. graha kA parimANa karake usase adhika meM icchA na 7-20) / 6. anantAyAzca gardhAyAH viratiH / rakhane ko parigrahaparimANANavata kahate haiN| isakA (eca. 14-185) / 7. svarNa-dAsa-gaha-kSetraprabhateH dUsarA nAma icchAparimANa bhI hai| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigrahaparimANANuvratAticAra] 678, jaina-lakSaNAvalI [paricita parigrahaparimANANavatAticAra--1. kSetravAstu- 2. parigrahasaMjJA-parigrahAbhilASastIvralobhodayaprahiraNyasuvarNa-dAsIdAsa-kupyapramANAtikramaH / (ta. sU. bhava AtmapariNAmaH / iyamapi catubhiH sthAnarutpadyate / 7-26) / 2. ativAhanAtisaMgraha-vismaya-lobhAti- tadyathA--- avivittayAe 1 lohodaeNaM 2 maIe 3 bhAravahanAni / parimitaparigrahasya ca vikSepAH paMca tadaTThovanogeNaM 4 / (prAva. sU. hari. va. pu. 580) / lakSyante / / (ratnaka. 3-16) / 3. tayANaMtaraM ca 3. parigrahasaMjJA cAritramohodayajanitA parigrahAbhiNaM icchAparimANassa samaNovAsaeNaM paMca aiyArA lASa iti / (sthAnA. abhaya. va. 4, 4, 356, pa. jANiyavvA, Na samAyariyavvA / taM jahA-khetta- 277) / 4. parigrahasaMjJA lobhavipAkodayasamatthavatthupamANAikkame hiraNNa-suvaNNapamANAikkame dupaya- mUpiriNAmarUpA / (jIvAjI. malaya. va. cauppayapamANAikkame dhaNa-dhannapamANAikkame kuviya- 13) / 5. syAt parigrahasaMjJA ca lobhodysmdpmaannaaikkme| (uvAsagada. 1-46, pR. 10) / bhavA / anAbhogA'vyaktarUpA xxx // (lokapra. 4. bheeNa khitta-vat-hiraNNamAIsu hoi nAyavvaM / 3-446) / dapayAIsa ya samma bajjaNameyassa puvvRttaM / / (zrA. pra. 1viSayabhoga kI sAmagrI ke dekhane se, udhara upayoga 276) / 5. khettAi-hiraNNAI-dhaNAi-dupayAi-kuppa- ke jAnese, prAsakti se aura lobha kaSAya ko udIraNA mANakame / joyaNapamANabaMdhaNakAraNabhAvehi No se mamatvabuddhipUrvaka jo parigrahaviSayaka abhilASA kuNai / / (paMcAza. 1-18) / 6. vAstukSetrASTApada- hotI hai usakA nAna parigrahasaMjJA hai| hiraNya-dhanadhAnya-dAsadAsInAm / kupyasya bhedayorapi parigrahAnandI raudradhyAna-1. sahAivisayasAhaNaparimANAtikramAH paJca // (pu. si. 187) / dhnnsaarkkhnnpraaynnmnnittheN| savvAbhisaMkaNaparova7. hiraNya-suvarNayoH kSetra-vAstunoH dhn-dhaanyyoH| ghAyakalusAulaM cittaM / / (dhyAnaza. 22) / 2. bahmAdAsI-dAsasya kUpyasya mAnAdhikyAni paJca te / / ramjha-parigraheSu niyataM rakSArthamabhyudyate, yatsaMkalpapara(ta. sA. 4-60) / 8. parigrahaviramaNavratasya mparAM vitanute prANIha raudrAzaH / yaccAlambya mahattvapaJcAtikamA bhavanti-kSetravAstu-hiraNyasuvarNa- munnatamanA rAjetyahaM manyate, tattarya pravadanti nirmaladhanadhAnya dAsIdAsa-kupyamiti / (cA. sA. pU. 7) / dhiyo raudraM bhavAzaMsinAm / / (jJAnA. 26-26.pa. 6. kRtapramANAllobhena dhanAda kasaMgrahaH / paJcamA- 267) / 3. paDvidhe jIvanAraNArambhe kRtAbhiprAyaNavratajyAni karoti gahamedhinAm / / (upAsakA. zcaturthaM raudram / (malA. va. 5-16) / 4.4 444) / 10. dhana-dhAnyasya kupyasya gavAdeH kSetra-XX svaM saMrakSya vipakSadUramaditA toSogratA yA vAstunaH / hiraNya-hemnazca saMkhyAtikramo'tra parigrahe // tu saM-rakSAnandamapi svavastunikhilaM niri karve (yogazA. 3-65) / 11. vAstu-kSetre yogAd dhana- iti / / (prAcA. sA. 10-21) / dhAnye bandhanAt kanaka-rUpye / dAnAt kupye bhAvAnna 1 zabdAdi viSayoM ke sAdhanabhata dhana ke saMrakSaNa gavAdau garbhato mitimatIyAt / / (sA. dha. 6-64) / tatpara rahane se jo kaluSita citta hotA hai vaha 1kSetra-vAstu (kheta va gRha Adi), cAMdI-sonA, viSayasaMrakSaNAnubandhI raudradhyAna kahalAtA hai| ise dhana-dhAnya, (pazu va gehUM Adi anna), dAsI-dAsa parigrahAnandI raudradhyAna bhI kahA jAtA hai| isa aura kupya (sUtI va rezamI vastra Adi); inakA dhyAna meM 'kauna kaba kyA karegA' isa prakAra kI jo pramANa kiyA gayA hai usakA ullaMghana karanA ye AzaMkA sabhI ke prati banI rahatI hai, jisase vaha pathaka pathaka parigrahaparimANavata ke pAMca aticAra sabhI ke ghAta meM byAkulacitta rahatA hai| 3 chaha hote haiN| 2 prativAhana, atisaMgraha, vismaya, lobha prakAra ke jIvaghAtaviSayaka prArambha ke abhiprAya ko aura atibhAravahana ye pAMca parigrahaparimANANuvrata ke cauthA raudradhyAna kahate haiN| aticAra haiN| paricita yatra yatra praznaH kriyate tatra tatra pAzuparigrahasaMjJA-1. ubayaraNadaMsaNeNa ya tassuvogeNa tamavRttiH paricitam, krameNotkameNAnubhayena ca bhA. macchiyAe y| lohassUdIraNAe pariggahe jAyade vAgamAmbhodhau matsyavaccaTalatamavattirjIvo bhAvAgamasaNNA // (tA. paMsaM. 1-55; go. jI. 137) / zca paricitam / (dhava. pu. 6, pR. 252) / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricitasUtratA] 676, jaina-lakSaNAvalI [pariNAma jisa jisa viSaya meM prazna kiyA jAtA hai usa usa 5-41) / 4. dravyAtmalAbhamAnahetukaH pariNAmaH / viSaya se sambaddha bhAvAgamarUpa samudra meM machalI ke yasya bhAvasya dravyAtmalAbhamAtrameva heturbhavati nAnyasamAna jisakI caMcalatApUrNa pravRtti zIghratApUrvaka nimittamasti sa pariNAma iti paribhASyate / (ta. krana se, akrama se yA anubhayarUpa se huyA karatI hai vA. 2, 1, 5); dravyasya svajAtyaparityAgena prayogausa jIva ko aura bhAvAgama ko bhI paricita kahA visrasAlakSaNo vikAraH prinnaamH| dravyasya cetanajAtA hai| yaha prAgama ke nau pradhikAroM meM syetararaya vA dravyApikavala avivakSAto nyagbhUtAM tIsarA hai| svAM dravyajAtimajahataH paryAyAthikanayArpaNAt prAdhAnyaM paricitasUtratA-paricitasUtratA utkrama-kramavAca- vibhratA kenacit paryAyeNa prAdurbhAvaH pUrvaparyAya nivRnAdibhiH sthirasUtratA / (uttA. ni. zA. vR. 58, tipUrvako vikAraH prayoga-visrasAlakSaNaH pariNAma iti pratipattavyaH / (ta. vA. 5, 22, 10); dharmAakrama yA krama se pravRtta vAcanAdi se sUtra meM dInAM yenAtmanA bhavanaM sa tadbhAvaH prinnaamH| sthiratA kA rahanA, isakA nAma sthirasUtratA hai| dharmAdI ni dravyANi yenAtmanA bhavanti sa tadbhAvaH, yaha cAra prakAra kI zruta-sampat meM se eka hai| tattvaM pariNAma ityAkhyAyate / (ta. vA. 5, 42, 1) / parijita--dekho pricit| aituriyAe gaIe 5. pariNAmaH adhyavasAya vizeSaH / (prAva. ni. hari. paDikkhalaNeNa viNA AiddhakulAlacakka va sagavisae vR. 823); pariH samantAnamanaM pariNAmaH sudIrghaparibbhamaNakkhamo kadiaNiyogo parijidaM nnaam| kAlapUrvAparArthavilokanAdijanya Atmadharma ityarthaH / (dhava. pu. 6, pR. 268) / (prAva. ni. hari. vR. 638) / 6. pariNamanaM pariatizaya zIghragati se skhalana ke binA jo kumhAra NAmaH aparityaktapUrvAvasthasyaiva tadbhAvagamanamiti ke dvArA prerita cAka ke samAna apane viSaya meM bhAvArthaH / uktaM ca-pariNAmo hyantiragamanaM na tu zIghra paribhramaNa meM samartha kRtianuyoga (vivakSita sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH pariNAanuyoga) hai usakA nAma parijita hai| mastadvidAmiSTa: / / (anuyo. hari. va. ud. pU. parijJA-pariH samantAjjJAnaM pApaparityAgena pari- 64) / 7. ko pariNAmo? micchattAsaMjama-kasAjJAsAmAyikamiti / (Ava. hari. vR. pR. 834) / yaadii| (dhava. pu. 15, pR. 172) / 8. dravyasya svapari arthAta saba aora se pApa ke parityAga svarUpa jAtyaparityAgena parispandetaraprayogajaparyAyasvabhAvaH se jo jJAna hotA hai usakA nAma parijJAsAmA- pariNAmaH / tadyathA-aGkurAvasthasya vanaspatermUlayika hai| kANDa-tvak-patra-skandha-zAkhA-viTapa-puSpa-phalasadbhA - parijJAtakarma muni-jassete logaMsi kamma-samA- valakSaNaH pariNAmaH / (ta. bhA. siddha. vR. 5-22); rambhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI parinnAyakammetti athavA kaizcit pariNAmalakSaNamuktam---avasthitasya vemi / (prAcArA. sU. 1, 1, 1, 13, pR. 25) / dravyasya dharmAntaranivRttidharmAntaraprAdurbhAvazca parijisa mumukSu muni ke karmasamArambha--kriyAvizeSa NAmaH / (ta. bhA. siddha. vR. 5-41) / 6. svajAteathavA jJAnAvaraNAdi pATha prakAra ke karma ke upA- ravirodhena vikAro yo hi vastunaH / pariNAmaH sa dAnahetu-bandha ke heturUpa se jJAta hai vaha parijJAta- nirdiSTo'parispandAtmako jinaiH / / (ta. sA. 3, ka muni kahalAtA hai| muni kA niruktArtha hai 46) / 10. dravyAtmalAbhahetukaH pariNAmaH / (paMcA. jagata kI traikAlika avasthA kA jAnane vaalaa| kA. amata. va. 56) / 11. parIti sarvaprakAraM namanaM pariNAma-1. tadbhAvaH pariNAmaH / (ta. sU. 5, jIvAnAmajIbAnAM ca jIvatvAdisvarUpAnubhavanaM prati 41) / 2. dravyAtmalAbhamAtrahetukaH pariNAmaH / (sa. pravIbhavanaM pariNAmaH / (uttarA. ni. zA. va. 48, si. 2-1); dharmadIni dravyANi yenAtmanA bhavanti sa pa. 33; SaDazI. de. svo. vR. 64) / 12. paritabhAvastattvaM pariNAma iti AkhyAyate / (sa. si. NAmaH avasthAto'vasthAntaragamanam / ( sthAnA. 5-42) / 3. dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca abhaya.va. 4, 1, 265) / 13. pariNAma:-avasthAguNAnAM svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH / (ta. bhA. to'vasthAntaragamanAni / (samavA. abhaya. vR. 140) / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAma] 680, jaina-lakSaNAvalI [paritApana 14. pariNAmaH kAraNasyAnyathAbhAvaH vAggocarA- prakAra se-utsarga-apavAda ke anusAra--- jo zraddhAna tItaH / (prA. mI. vasu. 3.71) / 15. pari samantA- karatA hai use pariNAmaka sAtha jAnanA caahie| namanaM yathAvasthitavastvanusAritayA gamanaM pari- pariNAmataH Atta pudagala-micchattAdipariNAmeNAmaH / (prAva. ni. malapa. vR. 638, pR. 516); hi je appaNo kadA te pariNAmado attA poggalA / pariNamanaM pariNAmaH--pAthaJcit purvarUpAparityAge- (dhava. pR. 16, pa. 515) / nottararUpApattiH / uktaM ca-nArthAntaragamo yasmAt mithyAtvAdi pariNAmoM ke dvArA jo pudagala apane sarvathaiva na cAgamaH / pariNAmaH pramAsiddhaH iSTazca kiye gaye haiM jinheM grahaNa kiyA gayA hai-ve parikhalu paNDitaiH / / (prAva. ni. malaya. vR. 1040, pR. NAmataH prAtta pudgala kahalAte haiN| 576); dravyapariNatisvabhAvaH sarvaH pariNAmaH / pariNAmayogasthAna-1. pajjattapaDhamasamayappahuDi (prAva. bhA. malaya. vR. 186, pR. 578) / 16. pari uvari savvattha pariNAmajogo ceva / (dhava. pu. 10, NamanaM pariNAma:, kathaJcidavasthitasya vastunaH pUrvA pu. 421) / 2. pariNAmajogaThANA sriirpjjvsthaaprityaagenottraavsthaagmnm| (paJcasaM. malaya. ttagA du carimo tti / (go. ka. 220) / vR. 2-3, pR. 45) / 17. pariNAmaH svakAryaparyA 1 paryApta hone ke prathama samaya se lekara pAge sarvatra locanam / (ana. dha. svo. TI. 8-98% bha. prA. pariNAmayoga hI huA karatA hai / malA. 65) / 18. pariNAmo dravyasya svajAtyaparityAgena parispandetaraprayogajaparyAyasvabhAvaH pariNAmaH / pariNAmavizuddhapratyAkhyAna-1. rAgeNa va doseNa va sagapariNAmeNa dUsidaM jaMtu / taM puNa paccakkhANaM (SaDda. sa. vR. 46, pR. 164) / 16. dravyANAM yA pariNatiH prayoga-visrasAdijA / navatva-jIrNatAdyA ca bhAvavizuddhaM tu NAdavvaM // (mUlA. 7-146) / pariNAmaH sa kIrtitaH / / (lokapra. 28-8) / 20. 2. rAgapariNAmena dveSapariNAmena ca na dUSitaM na dravyasya svabhAvAntaranivattiH svabhAvAntarotpattizca pratihata vipariNAmena yatpratyAkhyAnaM tatpunaH pratyAaparispandAtmakaH paryAyaH pariNAmaH / (ta. vRtti khyAnaM bhAvavizuddhaM tu jJAtavyaM / samyagdarzanAdiyuktasya niHkAMkSasya vItarAgasya samabhAva yuktasyAhiMsAdivratazruta. 5-22) / 21. pariNAmastu sata eva pradezapariNAmAdinA'nyathAbhAvaH / (praSTasa. yazo. sahitazuddhabhAvasya pratyAkhyAnaM pariNAmazuddhaM bhavediti / vR. pR. 157) / (mUlA. vR.7-146)| 2 jisakA kAraNa dravya kA prAtpalAbha mAtra hai use jo pratyAkhyAna rAga aura dveSarUpa cittavRtti se pariNAma kahate haiN| dharma prAdi dravya jisa svarUpa dUSita na ho use bhAvavizuddha yA pariNAmavizuddha pratyAkhyAna jAnanA caahie| se haiM usakA nAma tadbhAva hai, yahI tadbhAva pariNAma kA lakSaNa hai / 3 dharma Adi dravyoM aura gaNoM kA pariNAmAnityatA-tatra pariNAmAnityatA nAma jo svabhAva yA nija tattva hai use pariNAma kahA mRtpiNDo hi visrasA-prayogAbhyAmanurUnayamavasthAntaraM jAtA hai| 5 adhyavasAvizeSa kA nAma pariNAma prAgavasthApracyutyA samaznute / (ta. bhA. siddha. bR. hai| 17 apane kArya kA jo paryAlocana kiyA jAtA 5-4) / hai use pariNAma jAnanA cAhie (yaha bhaktapratyA- svabhAva athavA prayoga ke vaza miTTI kA piNDa jo khyAna maraNa ko svIkAra karanevAse kSapaka ke pratyeka samaya meM pUrva pUrva avasthA ko chor3akara anya arhAdi ligoM meM se eka hai)| anya avasthA ko prApta hotA hai, yahI pariNAmapariNAmaka sAdhu-jo davva-khettakaya-kAla-bhAvo anityatA hai| jaM jahA jiNakkhAyaM / taM taha saddahamANaM jANasu pari- paritApana-1. saMtAvajaNaNaM paridAvaNaM NAma / NAmayaM sAdhu // (bRhatka. 763) / (dhava. pu. 13, pR. 46) / 2. prANinaH santApakaraNaM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA jinendra deva paritApanaM vyaahiyte| (bhAvaprA. TI. 66) / ke dvArA sAdhu ke liye jo kalpya-prakalpya (yogya- 1 prANi ke lie santApa pahuMcAne kA nAma pariayogya) kA kathana kiyA gayA hai usakA yA usI tApana hai| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paritApanikI] paritApanikI-- paritApanaM paritApaH, pIDAkaraNamityarthaH, tasmin bhavA tena vA nirvRttA, paritApanameva vA paritApanikI / (prajJApa. malaya. vR. 276, pR. 435 ) ; paritApanikI nAma khaDgAdighAtena pIDAkaraNam / ( prajJApa. malaya vR. 281, pR. 440) / khaDga zrAdi ke ghAtase dUsaroM ke lie pIDA pahuMcAnA, yaha paritApanikI kriyA kahalAtI hai / parityajana doSa- dekho choTitadoSa / 1. bahupari erson AhAro parigalaMta dijjaMtaM / chaMDiya bhuMjJaNamahavA chaMDiyadoSo have Neo // ( mUlA. 6, 56) / 2. choDidaM parityajanaM bhuMjAnasyAsthirapANipAtreNAhArasya parizatanaM galanaM parityajanaM yatkriyate tatparityajananAmAzanadoSa: / (mUlA. vR. 6-43 ) / 1 bahuta anna girAkara bhojana karanA, athavA dete girate hue ko chor3akara bhojana karanA; yaha parityajana nAma kA doSa mAnA jAtA hai / ise choTita aura vyakta doSa bhI kahA jAtA hai / paridevana - 1. saMklezapariNAmAvalambanaM guNasmaraNAnukIrtanapUrvakaM sva-parAnugrahAbhilASaviSayamanukampA - pracuraM rodanaM paridevanam / ( sa. si. 6 - 11 ) / 2. saMklezapravaNaM svaparAnugrahAbhilASaviSaya manukampA - prAyaM paridevanam / saMklezapariNAmAlambanaM sva-parAnugrahaviSayam anukampApracuraM paridevanamiti paribhASya 681, jaina - lakSaNAvalI (ta. vA. 6, 11, 6) / 3. paridevanaM muhurmuhurnaSTacittatayaiva samantAdvilapanam / ( ta. bhA. hari. bR. 6- 13) / 4. saMkleza []vaNaM sva-parAnugrahaNaM hA nA - thetyanukampAprAyaM paridevanam, taccAsadve dyodaye mohodaye ca sati boddhavyam / ( ta zlo. 6-11) / 5. saMklezapravaNaH sva-parAnugrahanAthanamanukampAprAyaM paridevanam / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-13) | 6. paridevyate paridevanaM saMklezapariNAma vihitAvalambanaM stra-paropakArakAMkSAliMgaM anukampAbhUyiSThaM rodanamityarthaH / (ta. vRtti zruta. 6-11) / 1 saMkleza pariNAma ke zrAzraya se apane va dUsare ke anugraha se sambaddha jo guNoM kA smaraNa karate hue rudana kiyA jAtA hai, jise dekhakara sunane vAle kA citta dayArdra ho uThatA hai, use paridevana kahate haiM / paridhi - 1. samavaTTavAsavagge dahaguNide karaNiparila. 86 [parinirvRti (paraM nirvANa ) hodi / ( ti pa 1 - 117 ) / 2. vikkhaMbhavaggadahaguNakaraNI vaTTassa pariTTha [ra] pro hodi / ( dhava. pu. 4, pR. 206 ud; tri. sA. 96 ) ; vyAsaM SoDazaguNitaM SoDazasahitaM tri-rUpa-rUpairbhaktam / vyAsatriguNitasahitaM sUkSmAdapi tad bhavet sUkSmam // ( dhava. pu. 4, pR. 42 ud.) / 3. vAso tiguNo parihI Xxx / (tri. sA. 17 ) / 1 samAna gola kSetra ke vistAra kA varga karake use dasa se guNita karane para jo prApta ho usakA vargamUla nikAlane para paridhi kA pramANa prApta hotA hai / 2 vistAra ko solaha se guNA karake usameM solaha jor3a de, tatpazcAt une tIna, eka aura eka ( 113 ) arthAt eka sau teraha se bhAjita karake labdha meM tigune vistAra ke jor3a dene para sUkSma se bhI sUkSma paridhi kA pramANa prApta hotA hai / parinirvANyavAcanA - parIti sarvaprakAraM nirvApa yato niro nirdagdhAdiSu bhRzArthasyApi darzanAt bhRzaM gamayataH --- pUrvadattAlApakAdi sarvAtmanA svAtmani pariNamayataH ziSyasya sUtragatAzeSavizeSagrahaNakAlaM pratIkSya zaktyanurUpapradAnena prayojakatvamanubhUya parinirvApya vAcanA-- sUtrapradAnaM parinirvApyavAcanA / ( uttarA. ni. zA. vR. 58, pR. 36 ) / pUrva meM pradAna kiye gaye zrAlApa zrAdi ko jo saba prakAra se apane meM pariNata kara rahA hai--use pUrNatathA hRdayaMgama karatA hai--aise ziSya ko sUtragata samasta vizeSatAoM ke grahaNa yogya kAla kI pratIkSA parinirvANyavAcanA kahA jAtA hai / karake zakti ke anurUpa sUtra ke pradAna karane ko parinirvRta -- parinirvRtaH karmakRtavikAravirahAt svasthIbhUtaH / ( sthAnA. abhaya vR. 1 - 53 ) / karmakRta rAgAdi vikAroM (doSoM) ko dUra kara jo sarvathA svastha ho cukA hai-- kevalajJAnAdirUpa zrAtmasvarUpa meM sthita hotA huA siddhi ko prApta kara cukA hai vaha parinirvRta (siddha) kahalAtA hai / parinirvRti ( paraM nirvANa ) - bhavabandhanamuktasya yA 'vasthA paramAtmanaH / parinirvRtiriSTA sA paraM nirvANamiSyate // ( ma. pu. 36 - 206 ) / saMsArarUpa bandhana se mukta hue jIva kI jo utkRSTa Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paripiNDita] . ... . 682, jaina-lakSaNAvalI - [paribhoga avasthA hotI hai use parinirvRti kahate haiN| ise stu ghRtagatakacavaravadavatiSThante, zrutasya doSAneva paraMnirvANa bhI kahA jAtA hai| gRhNAti, guNAMstu sarvathA pariharati aso, ato'yogya paripiNDita- dekho paripIDita / 1. yatra saMpi- iti bhAvaH / (nandI.hari. va. pR. 105) / 3. paripUNaNDitAn ekatra militAnAcAryAdInekavandanakenaiva ko nAma ghRta-kSIragAlanaM sugRhAbhidhacaTakAkulAyo vA, bandate, na pRthak pRthak, tatparipiNDitaM vndnkmucyte| tena hyAbhIryo ghRtaM gAlayanti, tato yathA sa paripUNaathavA vacanAni sUtroccAraNagarbhANi, karaNAni ka: kacavaraM dhArayati dhRtamujjhati tathA ziSyo'pi yo kara-caraNAdIni, saMpiDitAni avyavacchinnAni, vyAkhyA-vAcanAdo doSAnabhigRhNAti guNAMstu muJcati vacanakaraNAni yasya sa tthaa| urvorupari hastau vyava- sa paripUNakasamAnaH / XXX / Aha ca cUrNisthApya saMpiNDitakara-caraNau avyaktasUtroccAraNa- kRt-vakkhANAisu dosaM hiyayaMmi Thavei muyai guNa jAlaM / so sIso a ajoggo bhaNito paripuNagasamA(prAva. ha. vR. mala. hema. Ti. pR. 88; prava. sAro. no // 12 // (prAva. ni. malaya. vR. 136, pR. 143) / va. 157) / 2. saMpiDie va vaMdai paripiDiyavayaNa- 3 paripUNaka kA artha ghI kI chananI athavA sugharI karaNo vaavi| (prava. sAro. 157) / 3. pari- nAmaka pakSI kA ghoMsalA hotA hai| jisa prakAra piNDitaM prabhUtAnAM yugapadvandanam, yadvA kukSerupari gvAliniyAM paripUNaka se jaba ghI ko chAnatI haiM taba hastau vyavasthApya paripiNDitakara-caraNasyA'vyaktasU- ghI nikala jAtA hai aura kacarA usake bhItara raha troccAraNapurassaraM vandanam / (yogazA. svo. viva. jAtA hai, usI prakAra jo ziSya paripUNaka ke samAna 3-130) / vyAkhyA va vAcanA Adi meM doSoM ko grahaNa karatA 1 eka sthAna para sammilita hue aneka prAcAryA- hai aura guNoM ko chor3a detA hai use paripUNaka samAna dikoM kI pRthak-pRthak vandanA na karake eka hI ziSya kahA jAtA hai| vandanA ke rUpa se vandanA karane ko paripiNDita- paripUrNendriyatA-paripUrNendriyatA anupahatacakSuvandanaka kahate haiM / athavA jAMghoM ke Upara donoM hAtha rAdikaraNatA / (uttarA. ni. zA. bR. 58) / rakha karake hAtha-pairoM ko saMkucita kara avyakta sUtro- cakSu Adi indriyoM ko avinAzitA-unake ccAraNapUrvaka vandanA karane ko paripiNDitavandanaka viSayagrahaNasAmarthya ko paripUrNendriyatA kahate haiM / kahate haiN| yaha vandanA ke 32 doSoM meM cauthA hai| paribhASA-1. paribhASaNaM paribhASA-kopAparipIDita doSa-1. paripIDitaM kara-jAnupradezaH viSkaraNena mA yAsyasItyaparAdhino'bhidhAnam / paripIDya saMsparzya yaH karoti vandanAM tasya pari- (prAva. bhA. hari. vR. 3, pR. 114) / 2. iyamatra pIDitadoSaH / (malA. va. 7-106) / 2. hastAbhyAM bhAvanA-kopAviSkaraNe nare itaH sthAnAnmA yAsIjAnuno svasya saMsparzaH paripIDitam / (ana. dha. rityeyaM yat paribhASaNam / (prAva. ni. malaya. va. svo. TI. 8-66) / 2 donoM hAthoM se apane jAna (ghuTane) kA sparza 1 krodha ko pragaTa karake nahIM jAnoge, arthAta aba karate hue vandanA karane ko paripIDita doSa kahate Age krodha nahIM karanA, isa prakAra aparAdhI se haiN| yaha kRtikarma ke 32 doSoM meM cauthA hai| paripuNaka samAna ziSya-1. paripuNagammi ya guNA galaMti dosA ya ciTThati // (vizeSA. paribhoga-dekho upbhog| 1. AcchAdana-prAvaraNA1463; nandI. hari. vR. pR. 22, 11 ud.)| laMkAra-zayanAzana-gRha-yAna-vAhanAdiH / (sa. si. 2. paripUNako nAma sugharI ciTikAviracito nIDa- 7-21) / 2. parityajya bhujyata iti paribhogaH / vizeSaH, tena ca kila ghRtaM gAlyate, tatastatra kacavarama- sakRd bhuktvA parityajya punarapi bhujyate iti parivatiSThate, ghRtaM tu galitvA'dhaH patati, evaM paripUNaka- bhoga ityucyate-AcchAdana-prAvaraNAlaGkAra-zayanAsadRzaH ziSyo'pyupacArAt paripUNakaH / tatra hi sana-gRha-yAna-vAhanAdiH / (ta. vA. 7, 21, 10) / zrutasambandhino guNA sarve'pi ghRtavad galanti, doSA- 3. paribhujyata iti paribhogo vastrAdi, punaH punaH Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paribhoga ] bhujyata iti bhAvaH / parizabdasyAbhyAvRttyarthatvAt / XXX bahirbhogo vA paribhogaH, parizabdasya bahirvAcakatvAt / (zrA. pra. TI. 284 ) / 4. punaH punaH paribhujyata iti paribhogaH strI-vastrAbharaNAdiH / ( dhava. pu. 6, pR. 78 ) / 5. prazana-pAna - gandha-mAlyAdi sakRd bhuktvA punarapi bhujyata iti paribhogaH / (cA. sA. pR. 12) / 6. bhUSAdiH paribhogaH syAt paunaHpunyena sevanAt / ( upAsakA 756) / 7. muhuryo bhujyate loke paribhogaH sa ucyate / ( dharmasaM. 7 - 17) / 8 zrAcchAdana prAvaraNa- bhUSaNazayyAsana-gRha-yAna-vAhana- vanitAdikaH paribhoga ucyate / (ta. vRtti zruta. 7 - 21 ) / 6 paribhogaH samAkhyAto bhujyate yatpunaH punaH / yathA yoSidalaMkAra - vastrAgAra-gajAdikam // ( lATIsaM. 6 - 147 ) / 2 jise eka bAra bhogakara chor3a diyA jAtA hai tathA phira se bhI bhogA jAtA hai vaha paribhoga kahalAtA hai-- jaise prAcchAdana, vastra, AbhUSaNa, zayana, zrAsana, ghara, savArI aura vAhana Adi / paribhogAntarAya -- jassa kammassa udaeNa paribhogassa vigdhaM hodi taM paribhogaMtarAiyaM // ( dhava. pu. 6, pR. 78) / jisa karma ke udaya se paribhoga meM vighna hotA hai vaha paribhogAntarAya kahalAtA hai / parimarzana - 1. samastazarIrasya hastena sparzanaM parimarzanam / (bha. prA. vijayo. 649 ) / 2. parimarzanaM sarvagAtrasparzanam / (bha. zrI. mUlA. 646 ) / 1 hAtha se samasta zarIra ke sparza karane ko parimarzana kahate haiM / parimitakAla sAmAyika svAdhyAyAdau sAmAyikagrahaNaM parimitakAlam / (ta. vRtti zruta. 6, 18) / svAdhyAya zrAdi meM jo sAmAyika grahaNa kI jAtI hai vaha parimitakAla sAmAyika kahalAtI hai / parivartadoSa- dekho privrtit| 1. madIye vezmani tiSThantu bhavAn yuSmadIyaM tAvad gRhaM yatibhyaH prayaccheti gRhItaM pariyaTTamityucyate / ( bha. prA. vijayo. 2309 kArtike. TI. 448 - 49 ) / 2. vrIhikUrA dibhiH zAlikUrAdeH parivartanam / yaddAsyAmIti yataye parivartaH prakIrtitaH // ( zrAcA. sA. 8-31 ) / 3. vrIhyannAdyena zAlyannAdyupAttaM parivartitam / 683, jaina - lakSaNAvalI [ parivartita ( ana. dha. 5 - 14 ) / 4 madgRhe tiSThatu bhavAn, svagRhaM yatibhyaH prayaccheti gRhItaM pariyaTTam / (bha. prA. mUlA. 230 ) / 5. kasyacid gRhasthasya vrIhIn dattvA zAlayo gRhyante, athavA nijaM kUraM dattvA parakUro gRhyate, nijAbhyuSAn dattvA pareSAmabhyUSA gRhyante, evaM yat parivartyate yatibhyo dIyate dAsyate vA sa parivartaH kathyate / (bhAvaprA. TI. 66, pR. 250 ) / 1 zrApa mere ghara meM raheM aura apanA ghara sAdhunoM ke rahane ke lie dedeN| isa prakAra kaha kara sAdhu ke lie jo nivAsasthAna grahaNa kiyA jAtA hai vaha parivarta nAmaka doSa se dUSita hotA hai / 2 vrIhi Adi se zAli dhAna ke bhAta prAdi ko badala kara sAdhu ke liye denA, yaha parivarta nAmaka eka utpAdana doSa hai / parivartana - 1. pariyadRNaM NAma pariyaTTAMti vA abbhasaNaMti vA guNaNaMti vA egtttthaa| ( dazavaM. na. pR. 28 ) / 2. avissaraNaTTha puNo puNo bhAvAgamaparimalaNaM pariyaTTaNaM NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 262 ) ; avagatthassa hiyaeNa puNo puNo parimalaNaM pari NAma / ( va. pu. 14, pR. 6) / 3. pUrvAdhI tasya sUtrAderavismaraNahetave / nirjarArthaM ca yo'bhyAsaH sa bhavet parivartanA / / ( lokapra. 30-68 ) / 1 parivartana, abhyasana aura guNana ye samAnArthaka zabda haiM / 2 paThita bhAvAgama kA vismaraNa na ho, isake liye jo usakA bAra bAra parizIlana kiyA jAtA hai ise parivartana kahate haiM / parivartanA-dekho parivartana / parivartamAna pariNAma jattha puNa TThAiguNa pariNAmaMtaraM gaMtUNa ega-doprAdisamaehi zrAgamaNaM saMbhavadi te pariNAmA pariyattamANA NAma / pu. 12, pR. 27) / dhava. jisa pariNAma para sthita hokara dUsare pariNAma ko prApta hote hue eka-do prAdi samayoM meM punaH usI pariNAma ko prApta honA saMbhava hai, aise pariNAmoM ko parivartamAna pariNAma kahate haiM / parivartita - dekho parivarta / 1. yacchAlyodanAdi kodravAdinA prAtivezikagRhe parivartya dadAti tatparivartitam | ( zrAcArA. sU. zI. vR. 2, 1, 266, pR. 317 ) / 2. svadravyamarpayitvA paradravyaM tatsadarza Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAda] 684, jaina-lakSaNAvalI [parihAra gRhItvA yaddIyate tatparivartitam / (yogazA. svo. pariSThApanAsaMyama-bhakta-pAnAdikamaneSaNIyaM vastraviva. 1-38) / pAtrAdikaM cAnupakArakaM saMsaktaM vA nirjantuke stha1 zAli dhAna ke bhAta prAdi ko par3osI ke ghara meM NDile pariSThApayataH prisstthaapnaasNymH| (yogazA. kodoM (eka kSudra dhAnya) prAdi se badala kara dene para svo. viva. 4-63) / parivartita doSa hotA hai| nahIM grahaNa karane ke yogya anna-pAnAdi ko evaM parivAda-parivAdo mithyopadezo'bhyudaya-niHzreya- zarIra ke lie anupayogI athavA sambaddha aise vastrasArtheSu kriyAvizeSeSvanyasyAnyathA pravartanam / (ratna- pAtrAdi ko jantu rahita zuddha bhUmi para rakhanA, ka. TI. 3-10) / ise pariSThApanAsaMyama kahate haiN| svarga-mokSa kI sAdhanabhUta vizeSa kriyAoM ke viSaya pariharaNa-vaMtuccArasaricchaM kammaM soumavi meM mithyA upadeza dekara dUsare ko viparIta pravartAnA, koviyo bhiio| pariharai sAvi ya duhA vihiisakA nAma parivAda hai| yaha satyANuvrata kA eka avihIe ya pariharaNA / (piNDani. 197) / pratIcAra hai| jo prAdhAkarma vAnti yA viSThA ke samAna hai use parivrAjaka-pari samantAt pApavarjanena vrajati sunakara vidvAn bhayabhIta hotA huA jo vidhi yA gacchatIti privraajkH| (dazavai. hari. vR. pR. 84) / pravidhi ke sAtha usakA parityAga karatA hai, yaha jo 'pari' arthAt saba prora pApoM ke parityAga ke ukta prAdhAkarma kA pariharaNa hai| sAtha 'vajati' arthAt jAtA hai--pravRtti karatA hai- parihAra-dekho piccha / 1. pakSa-mAsAdivibhAgena use parivrAjaka kahate haiN| yaha parivrAjaka kI sArthaka dUrataH parivarjanaM parihAraH / (sa. si. 6-22; ta. saMjJA hai| ilo. 6-22malA. va. 11-16) / 2. parihAro parizAtanAkRti-tesiM ceva appidasarIrapogga- mAsikAdiH / (ta. bhA. 9-22) / 3. pakSa-mAsAlakkhaMdhANaM saMcaeNa viNA jA NijjarA sA parisAdaNA divibhAgena dUrataH parivarjanaM prihaarH| pakSa-mAsAkadI NAma / (dhava. pu. 6, pR. 327) / divibhAgena saMsargamantareNa dUrataH parivarjanaM parihAra vivakSita audArikAdi zarIrarUpa pudgalaskandhoM kI ityvdhriyte| (ta. vA. 9, 22, 6) / 4. parisaMcaya ke vinA jI nirjarA hotI hai use parizAtanA hriyate asmin sati vandanAlApAnapAnapradAnAdikrikRti kahate haiN| yayA sAdhubhiriti parihAraH / sa ca mAsAdikaH pariSaha, parISaha- 1. ta ete bAhyAbhyantaradravya- SaNmAsAntaH / (ta. bhA. siddha. va. 1-22) / pariNAmA: zArIra-mAnasaprakRSTapIDAhetavaH kSudhAdayo 5. parihArastu mAsAdivibhAgena vivrjnm| (ta. dvAviMzatiH parISahAH pratyetavyAH / (ta. vA. 6, 6, sA. 7-26) / 6. vidhivad dUrAttyajanaM parihAro 1) / 2. parIti samantAt svahetubhirudIritA mArgA- nijagaNAnupasthAnam / saparagaNopasthAnaM pAraJcikacyavananirjarArtha sAdhvAdibhiH sahyanta iti priisshaaH| mityayaM trividhaH // (ana. dha. 7-56) / 7. pakSa(uttarA. zA. va. 2, pR. 72 utthaanikaa)| mAsAdibhedena dUrataH privrjnm| (prAyazcittasa. 3. parISahAH kSuttRTzItoSNAdayaH / (mUlA. vR. 5, TI. 7-21) / 8. divasAdivibhAgenaiva dUrataH pari198) / 4. zArIra-mAnasotkRSTabAdhAhetUn kSudAdi- varjanaM parihAraH / (bhAvaprA. TI. 78) / 6. divasakAn / prAhurantarbahirdravyapariNAmAn parISahAn // pakSa-mAsAdivibhAgena dUrataH parivarjanaM parihAro nAma (ana. gha. 6-84) / 5. ete (kSudAdayaH) sarve veda- prAyazcittam / (ta. vRtti zruta. 6-22) / nAvizeSAH dvAviMzatiparISahAH mumukSuNA shniiyaaH| 1 aparAdhI sAdhu ko pakSa-mAsa prAdi ke lie saMgha (ta. vRtti zruta. 6-6) / se dUra karane usase kucha sambandha na rakhane-ko 1 zArIrika evaM mAnasika utkRSTa pIDA kI hetu- parihAra prAyazcitta kahate haiM / 4 jisa prAyazcitta meM bhata jo bAhya va abhyantara pariNAma svarUpa kSudhAdi sAdhu jana aparAdhI sAdhu kA vandanA, sambhASaNa aura haiM unheM parISaha kahA jAtA hai| ye saMkhyA meM anna-pAnapradAnAdi kriyA se parihAra kara dete haiMbAsa / usase vandanA va sambhASaNa prAdi nahIM kiyA karate Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parihAravizuddhi] 685, jaina-lakSaNAvalI [parIkSaNa vaha parihAra prAyazcitta kahalAtA hai| vaha kama se tram / (cA. sA. pR. 37) / 11. sAvadyaparihAreNa kama eka mAsa aura adhika se adhika chaha mAsa prApyate yaH smaahitH| vrata-gupti-samityADhaya: sa taka hotA hai| parIhArasaMyamaH // (paMcasaM. amita. 1-241) / parihAravizuddhi-1. pariharaNaM parihAraH prANi- 12. mithyAtva-rAgAdivikalpamalAnAM pratyAkhyAnena vadhAnnivRttiH, tena viziSTA zuddhiryasmistatparihAra- parihAreNa vizeSeNa svAtmanaH zuddhi malyaM parihAravizuddhicAritras / (sa. si. 6-18) / 2. paMca- vizuddhizcAritram / (bR. dravyasaM. TI. 35) / samido tigatto pariharai sadA vi jo ha sAvajjaM / 13. parihAreNa doSANAM zuddhiryasmina sa saMyamaH / paMcajameyajamo vA parihArayasaMjado saahuu| (prA. parihAravizuddhiH syAd RddhirIdRgvidhasya sA // paMcasaM. 1-131; dhava. pu. 1, pR. 372 ud.; go. (prAcA. sA. 5-142) / 14. parihAraH prANijI. 472) / 3. pariharatu visuddhaM tu paMcajAmaM aNu- vadhAnnivRttiH, tena viziSTA zuddhiryatra tatparihArattaraM dhamma / tiviheNa phAsayaMto parihAriyasaMjato sa vizuddhisaMyama cAritram / (prA. cAritrabha. TI. khalu // (vyAkhyApra. 25, 7, 3, pR. 2848) / 3, pR. 194) / 15. pariharaNaM parihAra:-vizi4. parihAreNa viziSTA zuddhismistatparihAra vizu- STataporUpastena vizuddhirasminniti parihAravizuddhiddhicAritram / pariharaNaM parihAraH prANivadhAnnivRttiH, kam / (uttarA. ne. vR. 28-32; SaDazI. malaya. tena viziSTA zuddhiryasmistat parihAravizuddhi- vR. 15; paMcasaM. malaya. vR. 1-8, pR. 11; bhagacAritraM pratyetavyam / (ta. vA. 6, 18, 8) / vatI. dA. vR. 8-2, pR. 120) / 16. pariharaNaM 5. parihAra: tapovizeSaH, tena vizuddhaM parihAravi- parihAraH prA NivadhAnnivRttiH, tena viziSTA zuddhizuddham, parihAro vA bizeSeNa zuddho yatra tatparihAra- yasmin sa parihAravizuddhiH / (go. jI. jI. vizuddham / (anuyo. hari. vR. pR. 104) / 6. pari- pra. 473) / 17. pariharai jo bizuddhaM paMcajjAmaM haraNaM parihAraH tapovizeSaH, tena vizuddhiryasmistatpa- aNuttaraM dhamma / tibiheNaM phAsaMto parihAriyasaMjayo rihAravizuddhikam / (prAva. ni. hari. va malaya. vR. sa khalu // (gu.gu. SaT svo. vR. 3, pR.13 ud.)| 114) / 7. parihArapradhAnaH zuddhisaMyataH parihAra- 18. pariharaNaM parihAraH prANivadhanivRttirityarthaH, vizuddhisaMyataH / triMzad varSANi yathecchayA bhogamanubhUya parihAreNa viziSTA zuddhiH karmamalakalaMkaprakSAlanaM sAmAnyarUpeNa vizeSarUpeNa vA saMyamamAdAya dravya- yasmin cAritre tatparihAravizaddhicAritrama / (ta. kSetra-kAla-bhAvagataparimitAparimitapratyAkhyAnapratipA- vRtti zruta.6, 18) / dakapratyAkhyAnapUrvamahArNavaM samyagadhigamya vyapagata- 1prANighAta ke parihAra se jo viziSTa zadiyakta sakalasaMzayastapovizeSAt samutpannaparihAraddhistIrtha- saMyama hotA hai use parihAravizuddhisaMyama kahate haiN| karapAdamUle parihArazuddhisaMyamamAdatte / evamAdAya 2 jo sAghu pAMca samitiyoM va tIna guptiyoM se sthAna-gamana-cakramaNAzana-pAnAsanAdiSu vyApAre- yukta hotA huA sadA pApa kA parityAga karatA hai bbazeSaprANipariharaNadakSaH parihArazuddhisaMyato naam| tathA pAMca yamarUpa bheda saMyama athavA eka hI sAmA(dhava. pu. 1, pR. 370-371); savvasuhI hodUNa yikarUpa abherasaMyama se vibhUSita hotA hai use paritI bassANi gamiya tado vAsapudhatteNa titthayarapAda- hAravizuddhisaMyata kahA jAtA hai| 3 jo parihAra paccakkhANaNAmadheyapuvvaM paDhidUNa puNo pacchA pUrvaka anupama pAMca yamarUpa dharma kA mana-vacana-kAya parihArasuddhisaMjamaM paDivajjiya Xxx / (dhava. se sparza karatA hai-paripAlana karatA pu. 7, pR. 167) / 8. parihArastapovizeSastena pArihArikasaMyata kahalAtA hai| vizuddhaM parihAravizuddhikam / (ta. bhA. siddha. vR. parihArika saMyata, parihAriyasaMyata- dekho 6-18) / 6. viziSTaparihAreNa prANighAtasya yatra parihAravizuddhi / hi| zuddhirbhavati cAritraM parihAravizuddhi tat / / parIkSaNa-parIkSaNaM parIkSA gaNa-paricArakAdigo(ta. sA. 6-47) / 10. prANivadhAnnivRttiH pari- carA / (ana. dha. svo. TI. 7-68) / / hAranena vizadviya gmina tatparihAravizuddhicAri- parIkSaNa se parIkSA kA abhiprAya au ra Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parIkSA ] pratyAkhyAna ke antargata ahadi liMgoM meM se eka hai / parIkSA -- 1. uddiSTasya lakSitasya ca yathAvallakSaNamupapadyate na vA iti pramANato'rthAvadhAraNaM parIkSA / ( nyAyaku. 1 - 3, pR. 21) / 2. pramANabalAttallakSaNavipratipattipakSanirAsa: parIkSA / ( laghIya. abhaya. vR. pR. 6) / 3. viruddha nAnAyuktiprAbalya daurbalyAvadhAraNAya pravartamAno vicAraH parIkSA / ( nyAyadI. pR. 8) / 1 uddiSTa aura lakSyabhUta vastu kA lakSaNa yathArtha meM ghaTita hotA hai yA nahIM; isa prakAra pramANa se usako yathArthatA kA vicAra karanA, isakA nAma parIkSA hai / parIta saMsAra ( saMsAraparIta) 1. jiNavayaNe praNuratA guruvayaNaM je karaMti bhAveNa / prasavala akiliTThA te hoMti parittasaMsArA // ( mUlA. 2, 72) / 2. saMsAraparitteNaM, pucchA / goyamA ! jaha"Ne aMtomuhuttaM, ukkoseNaM praNataM kAlaM jAva avaDhaM poggalapariyaTTu desUNaM / ( prajJApa. 18, 247) / 3. yastu samyaktvAdinA kRtaparimitasaMsAra: sa saMsAraparItaH / X XX saMsAraparIto jaghanyato'ntarmuhUrtam, tata Urdhva mantakRtkeva litvayogena muktibhAvAt / utkarSato anantakAlam / tameva nirUpayati - 'aNatAo' ityAdi prAgvat, tata UrdhvamavazyaM muktigamanAt / ( prajJApa. malaya. vR. 18-247 ) / 4. parItIkRtasaMsArA nAma stokAvazeSasaMsArAH / ( Ava. ni. malaya. vR. 15, pR. 42 ) / 5. parItaH parimitaH saMsAro yasyAsau parItasaMsArikaH / ( bRhaka. kSe. vR. 714) / 1 jo jinendradeva ke vacanoM meM anurakta hokara bhaktipUrvaka guru kI AjJA kA pAlana karate haiM tathA - jo mithyAtva se virahita hote hue saMklezapariNAma se bhI rahita haiM ve parItasaMsArI parimitasaMsAra - vAle hote haiM / 3 jisane samyaktva Adi ke dvArA - apane saMsAra ko parimita kara diyA hai, vaha saMsAra parIta yA parItasaMsArI ho jAtA / vaha jaghanya se antarmuhUrta kAla aura utkarSa se ananta kAla - kucha kama pArdha pudgalaparivartakAla taka hI saMsAra meM rahatA hai- tatpazcAt niyama se mukta ho jAtA hai / parIta saMsArika dekho parItasaMsAra | parItAnana jaM taM parittANaMtayaM taM tivihaM [ paruSadoSa 686, jaina - lakSaNAvalI jaNaparittANaMtayaM prajahaNNamaNukkasa parittANaMtayaM ukkassaparittANaMtayaM cedi / X XX jaM taM jahaNNaparittANaMtayaM taM viraledUNa ekkekkassa rUvassa jahaNaparittANaMtayaM dAdUNa praSNoSNa bhatthe kade ukkasaparittANaMtayaM pradicchidUNa jahaNNajuttANaMtayaM gaMtUNa padi / evadiprabhavasiddhiyarAsI / tado egarU zravaNIde jAdaM ukkassaparittANaMtayaM / ( ti. pa. 4, pR. 182-83) / parItAnanta jaghanya, ajaghanya anutkRSTa aura utkRSTa ke bheda se tIna prakAra kA hai / jaghanya parItAnanta kA viralana kara eka eka aMka ke prati jaghanya parItAnanta ko dekara paraspara guNA karane para jaghanya yuktAnanta hotA hai / usameM eka aMka kama kara dene para utkRSTa parItAnanta hotA hai / zrabhavya jIvarAzi jaghanya yuktAnanta pramANa hai / parIvarta- parIvartaH zrAmnAyaH paripATigaNasvAvyAyaH / ( prAyazcittasa. TI. 7-23 ) / uccAraNa kI zuddhipUrvaka zrAcArya paramparAgata paripATI ke anusAra svAdhyAya karane ko parIvarta yA AmnAya nAmaka svAdhyAya kahate haiM / parISahajaya-teSAM kSudhAdivedanAnAM tIvrodaye'pi sukha-duHkha - jIvita-maraNa - lAbhAlAbha - nindA - prazaMsAdisamatArUpaparamasAmAyikena navatarazubhAzubhakarmasaMvaraNacirantanazubhAzubhakarmanirjaraNasamarthanAyaM nijaparamAtmabhAvanAsaMjAtanirvikAranityAnandalakSaNasukhAmRtasaMvitteracalanaM sa parISahajayaH / (bR. dravyasaM. TI. 35) / bhUkha pyAsa Adi kI tIvra vedanA ke udita hone para bhI sukha-duHkha, jIvana-maraNa, lAbha-lAbha aura nindA - prazaMsA Adi meM atizaya samabhAvI banakara navIna karmoM kA saMvara aura purAtana karmoM kI nirjarA karate hue nijAtmasvarUpa kI bhAvanAjanita nivikAra nityAnandasvarUpa svAnubhUti se calAyamAna nahIM hone ko paroSahajaya kahate haiM / paruSa-paruSaM rUkSaM sneharahitaM (niSThuraM ) parapIDAkAri / ( ta. bhA. siddha. vR. 6-6, pR. 166) / jo vacana rUkhA va sneha se rahita (niSThura ) hotA huA dUsare jIvoM ko kaSTa pahuMcAne vAlA ho use paruSa vacana kahA jAtA hai / paruSadoSa khaDDhe there sehe vaDe TA - Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parokSa] 687, jaina-lakSaNAvalI [parokSa parusaM / mamakAreNa bhaNejjo bhaNijja vA tehi paru- yajjJAnaM rUpAdipadArthaparicchedanam / (vizeSA. va. seNa / (bha. prA. 388) / 60, pR. 41) / 11. paraiH indriyarUkSA-sambandhanaM svagaNa meM rahate hue prAcArya ke dvArA kSudra, sthavira yasya jJAnasya tatparokSam indriyAdinimittamatyAdiH / (vRddha), mArga se anabhijJa aura saMyama se hIna (ta. bhA. hari. vR. 1-10); indriya-manonimittaM sAdhuoM ko dekhakara mamatvabuddhi se kaThora vacana bolA vijJAnaM parokSam / (ta. bhA. hari. vR. 1-11) / jA sakatA hai tathA ve bhI kaThora vacana kA vyavahAra 12. akSasya AtmanaH dravyendriyANi dravyamanadaca kara sakate haiN| isa prakAra apane saMgha meM rahate hue pudgalamayatvAt parANi vartante, pRthagityarthaH, tebhyo'prAcArya ke samAdhi kA virodhI yaha paruSadoSa sambhava kSasya yat jJAnamutpadyate tatparokSam, paranimittatvAd hai, isalie prAcArya ArAdhanA ke lie sdagaNa ko dhUmAdijJAnavat, athavA parairUkSA sambandhanaM viSaya biSayIbhAvalakSaNamasyeti parokSam / (nandI. hari. vR. parokSa-1. jaM parado viNNANaM taM tu parokkhaM ti pR. 27) / 13. XXX itarajjJeyaM parokSaM grahabhaNidamaTThasu / (prava. sA. 1-58) / 2. pAye NekSayA // (SaDdasa. 56, pR. 223) / 14. xx parokSam / (ta. sU. 1-11) / 3. kuto'sya parokSa- X parANIndriyANi pAlokAdizca, pareSAmAyattaM tvam ? parAyattatvAt / xxx ataH parANi jJAnaM parokSam / (dhava. pu. 13, pR. 212) / 15. indriyANi manazca prakAzopadezAdi ca bAhyanimittaM akSebhyo hi parAvRttaM parokSaM zrutamiSyate / (ta. zlo. pratItya tadAvaraNakarmakSayopazamApekSasyAtmano mati- 1,11, 7) / 16. parokSasyAvaizA svarUpam / zrutam utpadyamAnaM parokSamityAkhyAyate / (sa. si. (aSTasa. 15, pR. 132) / 17. parokSamavizada jJAnAtmakam / (pramANapa. pR. 66) / 18. parANi ca pArukkhaM // (vRhatka. 25); jaM parato AyattaM taM nirmANAGgopAGgodayanivRttyupakaraNarUpANIndriyANi, parokkhaM havai savvaM / / (bahatka. 26) / 5. akkha- manazca manovargaNApariNatirUpaM dravyendriyaM parama, ssa poggalakayA jaM dabvindiya-maNA parA teNaM / tehiM- tebhyo yadupajAyate jJAnaM tannimittajaM tatparokSamucyate to jaM nANaM parokkhamiha tamaNumANaM vA // (vizeSA. dhUmAdagnijJAnavat / (ta. bhA. siddha. vR. 1-6) / 60) / 6. akkhA iMdiya-maNA parA, tesu jaMNANaM taM 16. samupAttAnupAttasya prAdhAnyena parasya yat / parokkhaM, mati-zrute parokSamAtmanaH paranimittatvAt padArthAnAM parijJAnaM tat parokSamudAhRtam / (ta. sA. anumAnavat / (nandI. cU. pR. 22-23) / 7. upAttA- 1-16) / 20. yattu khalu paradravyabhUtAdantaHkaraNAnupAttaparaprAdhAnyAdavagamaH parokSam / upattAnupAttA- dindriyAt paropadezAdupalabdhaH saMskArAdAlokAdervA nIndriyANi manazca, anupAttaM prakAzopadezAdi para: nimittatAmupagatAt svaviSayamupagatasyArthasya pari(dhava. 'paraH' nAsti), tatprAdhAnyAdavagamaH parokSam / cchedanaM tat parataH prAdurbhavat parokSamityAlakSyate / yathA gatizaktyupetasyApi svayameva gantumasamarthasya (prava. sA, amRt.1-58)| 21. tasmAdantaraGgamalayaSTyAdyAlambanaprAdhAnyaM gamanaM tathA mati-zrutAvaraNa- vizleSavizeSodayanibandhanaH kazcidaspaSTatvAparanAmA kSayopazame sati jJasvabhAvasyAtmanaH svayamevArthAnupa- svAnubhavavedyaH pratibhAsa vizeSa eva, tasya parokSatvam / labdhumasamarthasya pUrvoktapratyayapradhAnaM jJAnaM parAyattatvA- (pramANani. pR. 33) / 22. pratipAditavizadasvatadubhayaM (dhava. 'tadubhayaM' nAsti) prokssmityucyte| rUpavijJAnAdyadanyadavizadasvarUpaM vijJAnaM tatparokSam / (ta. vA. 1, 11, 6; dhava. pu. 6, pR. 143-44) / (pra. ka. mA. 3-1) / 23. avizadamavisaMvAdi 8. parokSaM zeSavijJAnam XXX // (laghIya. 3); jJAnaM parokSam / (sanmati. abhaya. va. 2-1, pR. itarasya (avizadanirbhAsinaH) jJAnasya proksstaa| 595; SaDda. sa. vR. 55, pR. 206) / 24. pare(laghIya. svo. viva. 3) / 6. parokSaM pratyabhijJAdi bhyaH-akSApekSayA pudagalamayatvena drvyendriy-mnobhyoxxx|| (pramANasaM. 2); vyapekSAtaH tadvidhi- 'kSasya jIvasya yattatparokSaM niruktavazAditi / aAha karaNAdi parApekSaM parokSam / (pramANasaM. svo. viva. ca-akkhassa poggalakayA jaM davidiya-maNA parA 87) / 10. parokSaM pudgalamayebhya indriya-manobhyo teNa / tehiMto jaM nANaM parokkhamiha tamaNamANaM va // Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parokSa] 688, jaina-lakSaNAvalI [parokSAbhAsa (sthAnA. abhaya. vR. 2, 1, 71) / 25. aspaSTaM akSasyAtmanaH utpadyate yat jJAnadvayaM tatparokSam / parokSam xxx / (pra. na. ta. 3-1) / 26. (ta. vRtti zruta. 11-1) / 35. jJAnasyApi indriya-manaHparopadezAvalokAdivahiraGganimittamatA- proksssyaavshdysvruupm| (sata. pR. 47) / 36. ttathaiva ca jJAnAvaraNIyakSayopazamajanitArthagrahaNazakti- akSebhyo'kSAdvA parato vartata iti parokSam, aspaSTa rUpAyA upalabdherAvadhAraNarUpasaMskArAccAntaraMga- jJAnamityarthaH / (jainata. pR. 114) / kAraNabhUtAt sakAzAdutpadyate yadvijJAnaM tatparAdhIna- 1 jo para se-indriya, mana, paropadeza evaM prakAza tvAtparokSamityucyate / (prava. sA. jaya. vR. 1-58) / prAdi ke nimitta se-padArtha kA jJAna hotA hai use 27. akSebhyaH parato vartate iti pareNendriyAdinA parokSa kahA jAtA hai| 4 prakSa aryAta jIva ke jo cokSyata iti parokSam / (pramANamI. svo. vu, 1, para se- indriya va mana ke dvArA-vartamAna jJAna 1, 10); avizadaH parokSam / (pramANamI. 1, 2, utpanna hotA hai vaha parokSa kahalAtA hai| 5 akSa 1) / 28. dravyendriya-manAMsi pudgalamayatvAtparANi, (jIva) kI dravya indriyAM va mana cUMki pudgalakRta tebhyaH punarakSasya vartamAnaM jJAnaM bhavati parokSam / haiM, ataeva ve para haiM-usase bhinna haiM, unase jo kimaktaM bhavati ? yadindriyadvAreNa manodvAreNa vA jJAna hotA hai vaha parokSa kahalAtA hai| jaise--ana''tmano jJAnamupajAyane tatparokSam / xxx yadi mAna jJAna / vA parairdravyendriya-manobhirakSasambandho yasmistatparo parokSa-upacAravinaya--1. parokSeSvapyAcAryAdikSamiti vyutpttiH| (bRhatka. malaya. vR. 25) / vaMjalikriyA-guNasaMkIrtanAnusmaraNAjJAnuSThAyitvAdiH 26. 'azA vyAptau' aznute-jJAnAtmanA so- kAya-vAGamanobhiravagantavyaH, rAga-prahasana-vismaraNanarthAn vyApnotItyakSaH, yadi vA 'az bhojane' / rapi na kasyApi pRSThamAMsabhakSaNaM karaNIyamevamAdiH praznAti-sarvAnarthAn yathAyogaM bhuGkte pAlayati / parokSopacAravinayaH pratyetavyaH / (cA. sA. pR. vetyakSo jIvaH, ubhayatrApi 'mAvAvadyamikamihanika 65-66) / 2. Xxx guruNA viNA vi SyazI' tyAdinA uNAdikasapratyayaH, akSasya-pAtmano praannaae| aNuvaTTijjae jaMtaM parokkhaviNo tti vidravyendriyANi dravyamanazca pudagalamayatvAt parANi nnnneyo| (vasu. zrA. 331) / 3. jJAna-vijJAnavartante, pRthagvartanta iti bhAvaH, tebhyo yadakSasya jJAna satkItirnatirAjJAnuvartanam / parokSe gaNanAthAnAM mudayate tatparokSam, 'pRSodarAdayaH' iti rUpaniSpattiH, parokSaprazrayaH paraH // (zrAcA. sA. 6-82) / athavA paraiH indriyAdibhiH saha ukSA sambandho 1 parokSa meM arthAt prAcAryAdi ke samsukha na hone viSaya-viSayibhAvalakSaNo yasmin jJAne, na tu sAkSA para bhI kAya, vacana va mana se kramazaH unheM hAtha dAtmanA, tatparokSaM dhUmAdagnijJAnavat / xxx uktaM jor3a namaskAra karane, guNagAna karane aura unakI ca-akkhassa poggalamayA jaM davveMdiyamaNA parA prAjJAnasAra calane ko parokSa upacAravinaya hoti| tehiMto jaM nANaM parokkha miha tamaNumANaM kahate haiN| va // (prAva. ni. malaya. vR. 1, pR. 13) / 30. upAttAnapAttaparapratyayApekSa parokSama / (go. jI. maM. parokSadRSTi-punvuttasayaladavvaM NANAguNa-pajjaeNa pra. va jI. pra. TI. 366) / 31. zeSamavitathaM jJAnaM saMjuttaM / jo Na ya pecchadi samma parokkha diTThI have sajutta / jA smRti-pratyabhijJAna-tarkAnamAnAgamabhedabhinnaM prokssm| tassa // (ni. sA. 167) / (laghIya. abhaya. va, pR. 12) / 32. avizadaprati- jo aneka guNoM aura paryAyoM se saMyukta mUrta-amUrta bhAsaM parokSam / (nyAyadI. pR. 51) / 33. akSA- evaM cetana-acetana saba dravyoM ko bhale prakAra (athavA NAM param ---akSavyApAranirapekSaM manovyApAreNAsA- eka sAtha) nahIM dekhatA hai use parokSadRSTi jAnanA kSAdarthaparicchedakaM parokSamiti parazabdasamAnArthena caahie| 'paras' zabdena siddham / (SaDda. sa. gu. vR. 55, pR. parokSAbhAsa-vaizo'pi parokSaM tadAbhAsaM miimaaNs204-5)| 34. xxx mati-zrutajJAnAvaraNa- kasya karaNajJAnavat / (parIkSA. 6-7) / kSayopazamazca paramucyate, tatparaM bAhyanimittamapekSya vizada pratibhAsa ke hone para bhI use parokSa mAnanA Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paroparodhAkaraNa] 686, jaina-lakSaNAvalI [paryAptanAma ise parokSAbhAsa kahA jAtA hai| jaise-mImAMsaka paryAptAH ye (pRthivyAdayaH) hi catasraH svaparyAptIH ke yahAM krnnjnyaan| pUrayantIti / etAH (AhArAdayaH) paryAptayaH paryAparoparodhAkaraNa-1. pareSAmuparodhAkaraNam / / ptanAmakarmodayena nirvaya'nte, tada yeSAmasti te paryA(sa. si. 7-6; ta. vA. 7-6) / 2. svAmitvena ptakAH / (sthAnA. abhaya. vR. 2, 1, 73) / vasatyAdi paraiH syAduparundhitam / paroparodhAkaraNa- 5. paryAptayo vidyante yeSAM te pryaaptaaH| (paMcasaMmAhuH sUtravizAradAH // tatsvAminamanApRcchaya sthA- malaya. vR. 1-5; karmavi. de. svo. vR. 48; tavyaM na gRhivataH / sthAtavyaM ca tamApRcchaya dIya- SaDazIti de. svo. vR. 2, pR. 117) / 6. zarIramAnaM tadAjJayA / / (lATIsaM. 6, 41-42) / paryAptyA paryAptAH, matAntareNa sarvasvayogyaparyApti1 dUsaroM ke Thaharane meM bAdhaka na honA, athavA dUsaroM paryAptAH / (bRhatsaM. malaya. vR. 200) / 7. paryAse Thaharane kA Agraha na karanA, yaha paroparodhA- ptanAmakarmaNaH udaye sati jIvaH nija-nijaparyAptibhiH karaNa nAma kI pracauryavrata kI bhAvanA hai| 2 jo sva-svayogya paryAptibhiH, niSThitaH niSpannaH paryApto vasati (sthAna) Adi svAmIrUpa se dUsaroM ke dvArA bhavati / zarIraparyAptiniSpattisayayAdArabhya indriyArokI gaI hai, aNuvratI zrAvaka vahAM svAmI se pUcha / napAna-bhASA-manaHparyAptInAM niSpattyabhAve'pi jIvaH kara Thahara sakate haiM, usakI prAjJA ke binA vahAM na paryAptaka eva / (go. jI. jI. pra. 121) / 8. paryAThaharanA, yaha paroparodhAkaraNa bhAvanA hai| ptayaH svayogyA yaH sakalAH sAdhitAH sukham / paryAparyaGkAsana- 1. syAjjaMghayoradhobhAge pAdopari ptanAmakarmAnubhAvAt paryAptakAstu te // (lokapra. kRte sati / paryako nAbhigottAnadakSiNottarapANikaH // 3-8) / ( yogazA. 4-125 ) / 2. vAmAntargulphavAmasya 1 jo jIva mAhArAdi chaha paryAptiyoM se paripUrNa gulpho bAhyaH sthitstyoH| pAdayorUrumUlasthaM palya- ho cuke haiM ve paryApta yA paryAptaka kahalAte haiN| ke pANiyugmakam // gulphasthottAnavAmasthottA- 2 jo paryAptanAmakarma ke udaya se yukta haiM unheM nAvAmakaraH samaH / palyaGketrAsane syAccet kAyo- paryApta kahA jAtA hai| 3 jo apanI jAti ke yogya tsargaH susauSThavaH / / (prAcA. sA. 6, 85-86) / paryAptiyoM kI prApti ke yogya haiM unheM paryAptaka 3.xxxuttraadhre| te paryaGakAsanaMxxx|| jAnanA caahie| (ana. gha. 8-83) / 4. antardakSiNajaMghoorvA- paryAptanAma, paryAptakanAma- dekho paryAptimAMhi yatra nikSipet / dakSiNaM vAmajaMghorvostatparya- naam| 1. paryAptakanAma yadudayAdindriyAdiniSpatirbhakAsanaM matam / (caityavandana bhA. vR. 12 ud.)| vati / (zrA. pra. TI. 22) / 2. jassa kammassa uda1 donoM jAMghoM ke nIce ke bhAga ko pAMvoM ke Upara eNa jIvo pajjatto hodi tassa kammassa pajjattetti karake nAbhi ke pAsa vAma hathelI ke Upara dakSiNa saNNA / (dhava. pu. 6, pR. 62); jassa kammassudahathelI ke rakhane para paryakAsana hotA hai| eNa jIvA pajjattA hoMti taM kamma pajjattaM NAma / paryApta, paryAptaka.-1. SabhirAhArAdiparyApti- (dhava. pu. 13, pR.365)| 3. etA yathAsvameke bhirye paryAptAste pryaaptkaaH| (prAva. ni. hari. vR. vikalendriya-saMjJipaMcendriyANAM catuSpaMca-SaTsaMkhyAH 15) / 2. paryAptakarmodayavantaH paryAptAH / (dhava. pu. paryAptayo yasyodayAd bhavanti tatparyAptakaM nAma / 1, pR. 253-54); paryAptanAmakarmodaya-janitaza- tadvipAkavedyaM karmApi paryAptakanAma / (zataka. mala. ktyAvibhAvitavRttayaH paryAptAH / (dhava. pu. 1, pR. hema. vR. 38, pR. 50, kamasta. go. vR. 9-10, 267); pajjattaNAmakammodayavaMto jIvA pjjttaa| pR. 87) / 4. yadudaye jIvaH svaparyAptibhiH paryAptaH (dhava. pu. 3, pR. 331); pajjattaNAmakammodayaM paripUrNo bhavati tatparyAptanAma / (karmavi. ga. pra. vyA. paDucca pajjattA / (dhava. pu. 6, pR. 416) / 3. sva- 73) / 5. paryAptakanAma yadudayAt sarvaparyApti niSpajAtyucitaparyAptilabdhiyogyA: pryaaptkaaH| (paMcasaM.. ttirbhvti| (dharmasaM. malaya. vR. 316) / 6. paryAptasvo. vR. 3-6) / 4. paryAptanAmakarmodAsinaH kanAma yadudayAt svayogyaparyAptinivartanasamathoM la. 87 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAptA bhASA] 660, jaina-lakSaNAvalI [paryApti bhavati / (prajJApa. malaya. vR. 23-263, pR. 474; paryAptayaH AhArAdikAraNaniSpattayaH / (mUlA. vR. paMcasaM. malaya.va. 3-8%, saptati. malaya. va. 6; 12 -2); paryAptayaH sampUrNatAhetavaH / (malA.va. prava. sAro. vR. 1272; karmapra. yazo. vR. 1,pR. 7) / 12 -4) / 8. iha ca paryApti ma zaktiH sAmarthya7. yadudayAt svaparyAptiyuktA bhavanti jIvAstatparyA- vizeSaH, sA ca pudgaladravyopacayAd vartate / (sthAnA. ptanAma / (karmavi. de. svo. vR. 48) / abhaya. vR. 2,1, 73) / 6. AhAra-sarIridina1 jisake udaya se indriya prAdi kI utpatti hotI uusaas-vu-mnno'bhinivittii| hoi jo daligrAmo hai use paryAptaka nAmakarma kahate haiN| 2 jisa karma karaNaM pai sA u pjjttii|| (saMgrahaNI. 266) / ke udaya se jIva paryApta hotA hai vaha paryApta nAma- 10. paryAptirAhArAdipudagaladalikagrahaNa-pariNamanakarma kahalAtA hai| 3 jisake udaya se ekendriya, hetu: pudgalopacayajaH zaktivizeSaH / (karmasta. go. vikalendriya aura saMjJI paMcendriya jIvoM ke yathAyogya va. 10, pR. 87) / 11. paryAptiH svaviSayagrahaNacAra, pAMca aura chaha paryAptiyAM hotI haiM use paryA- saamrthylkssnnaa| (prAva. ni. malaya. vR. 831 ptaka nAmakarma kahA jAtA hai| [anyadIyA 16 pra.] pR. 451) / 12. paryApti - paryAptA bhASA-1. paryAptA yA ekapakSe nikSi- mAhArAdipudgalagrahaNa-pariNamanaheturAtmanaH zaktivipyate satyA cA mRSA veti tdvyvhaarsaadhnii| zeSaH / sa ca pudglopcyaadupjaayte| kimaktaM (vazavaM. ni. hari. vR. 7-278, pR. 210) / bhavati ? utpattidezamAgatena prathamaM ye gRhItAH 2. avahAreuM sakkai pajjatta XXX / (bhASAra. pudgalAsteSAM tathA'nyeSAmapi pratisamayaM gRhyamANAnAM 16, pR. 7); tazrAvadhArayituM zakyate yA sA paryAptA xxx taduktaM vAkyazuddhicUNoM-pajjattigA NAma rAdipudgalakhala-rasarUpatApAdanahetuH / yathodarAntargajA avahAretuM sakkai jahA saccA mosA vA esA tAnAM pudglvishessaannaamaahaarpudglkhl-rsruuptaapjjttigaa| (bhASAra. TI. 16, pa. 7) / pariNamanahetuH / (prajJApa. malaya. va.1-12; jIvA1 jisa bhASA kA nikSepa satya yA asatya meM se kisI jI. malaya. vR.1-12, paMcasaM. malaya. va. 1-5) / eka pakSa meM kiyA jAtA hai, vyavahAra kI sAdhana- 13. paryApti ma pudgalopacayajaH pudgalagrahaNa-paribhUta usa bhASA ko paryAptA bhASA kahate haiN| NamanahetuH zaktivizeSaH / (SaDazI. malaya. va. 3, paryApti--1. paryAptiH kriyAparisamAptiH praatnH| karmavi. de. syo. 7.48, pR. 55; SaDazI. de. svo. (ta. bhA. 8-12) / 2. iha paryApti ma zaktiH, vR. 2) / 14. paryAptirAhArAdipudgalagrahaNa-pariNasA ca pudgaladravyopacayAdutpadyate / Xxx tatra manaheturAtmanaH zaktivizeSaH / (saptati. malaya. va. paryAptiH kriyAparisamAptiH / (nandI. hari. vR. 6 prava. sAro. vR. 1317; saMgrahaNI. de. vR. 268%3 pR.43) / 3. AhAra-zarIrendriyAnApAna-bhASA-mana:- vicA. sa. vR. 43, pR. 6) / 15. paryAptA vyapazaktInAM niSpatteH kAraNaM paryAptiH / (dhava. pu. 1, dizyante yAbhiH paryAptayastu taaH| (lokapra. 3-7); pU. 256); athavA jIvanahetutvaM tatsthamanapekSya yA''hArAdipudgalAnAmAdAna-pariNAmayoH / jantoH zaktiniSpattimAtra paryAptirucyate / (dhava. pu. 1, pa. paryAptinAmotthA zaktiH paryAptiratra saa|| (lokapra. 257) / 4. paryAptiH pudgalarUpAtmanaH kartuH kara- 3-15) / NavizeSaH / (ta. bhA. siddha. vR. 8-12) / 5. pAhA- 1 apanI kriyA kI samApti kA nAma paryApti hai| ra-sarIridiya-NissAsussAsa-bhAsa-maNasANaM / pariNai- 2 paryApti usa zakti kA nAma hai jo pudagaladravya ke vAvAresu ya jAmo chacceva sttiigro|| tasseva kAra- upacaya se utpanna hotI hai| 3 AhAra, zarIra, NANaM pUggalakhaMdhANa jAha nnippttii| sA pajjattI indriya, pAnapAna, bhASA aura mana kI zaktiyoM kI bhaNNadi chabbheyA jiNavariMdehiM // (kAtike. utpatti kA jo kAraNa hai use paryApti kahate haiN| 134 -35) / 6. yato hi zarIrendriyAdiniSpattiH athavA indriyAdi meM sthita jIvana hetutA kI apekSA sA paryAptiH / (nyAyaku. 76, pR.852) / 7. paryA- na karake zakti ko niSpattimAtra ko paryApti jAnanA ptIrAhArAdikAraNasampUrNatAH / (mUlA. vR. 12-1); caahie| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [paryAya paryAptinAmakarma] 661, jaina-lakSaNAvalI paryAptinAmakarma-dekho paryAptanAma / 1: yadudayA- paryAyo hi vinAzaparyAya:, yathA prAptaparyAyo devadatta dAhArAdiparyAptinirvRttiH tatparyAptinAma / (sa. si. iti / (ta. bhA. siddha. vR. 5-31, pR. 401); 8-11; ta. zlo. 8-11; mUlA. vR. 12-165) / agapadavasthAyinaH paryAyaH, vastutaH paryAyA guNA 2. paryAptinivartakaM paryAptinAma / (ta. bhA. 8, ityaikAtmyam / (ta. bhA. siddha. vR. 5-37) / 12) / 3. yadayAdAhArAdiparyAptinirvRttistatparyA- 7.xxxvisesarUvo havei pjjaavo| (kAtike ptinAma / yasyodayAt AhArAdiparyAptibhirAtmA 240) / 8. anekAntAtmakasya vastuno xxx antarmahata paryApti prApnoti tatparyAptinAma / (ta. vyatirekiNaH pryaayaaH| (paMcA. kA. amRta. vR. 10) / vA. 8, 11, 31) / 4. paryApti: pudgalarUpA 6. guNavikArAH pryaayaaH| (alApapa. pR. 134); prAtmanaH kartuH karaNavizeSaH yena karmavizeSeNAhArA- kramavartinaH paryAyAH / (mAlApapa. pR. 140); svadigrahaNasAmarthyamAtmano niSpadyate, tacca karaNaM yaH bhAva-vibhAvarUpatayA yAti paryeti pariNamatIti pudgalaiMnirvaya'te te pudgalA AtmanAttAstathAvidha- paryAya iti paryAyasya vyutpttiH| (prAlApapa. pa. pariNatibhAja: paryAptizabdenocyante / (ta. bhA. hari. 140-41) / 10. paryAyAH kramabhAvinaH sukha-duHkhA. va siddha. vR. 8-12) / 5. eyAsiM (pajjattINaM) dayaH (jIvasya), zivakAdayazca (pudgalasya) / nipphattI udaeNaM jassa hoi kammassa / taM pajjattaM (siddhivi. vR. 3-20, pR. 213, paM. 1); bhedAtmanAma iyarudaye nasthi nipphattI // (kamavi. ga. kAH paryAyAHXXXparyAyA: pariNAmAH / (siddhi137) / 6. SaDvidhaparyAptiheturyatkarma tatparyApti- vi. vi. 10-1, pR. 662) / 11. ekasmin dravye nAma / (mUlA. vR. 12-166) / 7. paryAptakanAmayadayavazAta svayogyaparyAptinivartanasamartho bhavati dAdivat / (parIkSA. 4-8) / 12. kamabhuvo vivartAH tatparyAptinAma-AhArAdipudgalagrahaNa-pariNamanahetu- paryAyAH / (nyAyaku. 1-5, pa. 117) / 13. paryArAtmanaH zaktivizeSaH / (prajJApa. malaya.va. 23-263, yAzca kramabhAvinaH cetanasya sukha-duHkhAdayaH, acetanasya pR. 474) / 8. AhArAdiparyAptinivartakaM paryAptA- koza-kuzUlAdayaH / (nyAyavi. vi. 1-115, pa. khyaM nAmakarma / (bha. prA. mUlA. 2121) / 428) / 14. XXX tadvizeSAstu paryAyAH / jisa karma ke udaya se AhArAdi paryAptiyoM kI (prAcA. sA. 3-8); ekasya vastuno bhAvAH paryAyAH racanA hotI hai use paryAptinAmakarma kahate haiN| krmbhaavinH| toSa-roSAdayo bhAvA jIve vA krama2 paryAptiyoM ke utpAdaka karma ko paryAptinAmakarma bhAvinaH // (prAcA. sA. 4-6) / 15. paryAyarata kahA jAtA hai| kramabhAvI, yathA tatraiva sukha-duHkhAdiH / (pra. na. ta. paryAya-1. bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH / (ta. bhA. 5-37) / 2. tasya (dravyasya) mitho bhavanaM pratikSaNabhavanAdikriyAbhisambandhAH / (dharmasaM. malaya. prati virodhyavirodhinAM dharmANAmupAttAnupAttahetukA- vR. 338) / 17. ye tu kramavRttayaH sukha-duHkha-harSanAM zabdAntarAtmalAbhanimittatvAdarpitavyavahAraviSa- viSAdAdayaH te paryAyAH / (ratnAkarA. 5-8, pa. yo'vasthAvizeSaH paryAyaH / (ta. vA. 1, 26, 4); 82); paryetyutpAda-vinAzau prApnotIti paryAyaH / pari samantAdAyaH paryAyaH / (ta. vA. 1, 33, 1) / (ratnAkarA. 7-5) / 18. paryAyaH svAbhAvika praupA3. kramavartinaH pryaayaaH| (prAva. ni. hari. va malaya. dhiko vA phalAnAM pAkapariNAmaH / (bahatka. kSe.va. v.678)| 4. pari bhedameti gacchatIti pryaay:| 836) / 16. svabhAva-vibhAvaparyAyarUpatayA pari (dhava. pu. 1, pR. 84); jaM puNa kameNa uppAda- samantAt pariprApnuvanti pariMgacchanti ye te paryAyAH / dvidi-bhaMgillaM so pjjaayo| (dhava. pu. 4, pR. (ta. vRtti zruta. 5-38) / 20. kramavatino hyani337) / 5. pari bhedaM RjusUtravacanavicchedam eti tyA atha ca vyatirekiNazca pryaayaaH| utpAda-vyayagacchatIti paryAyaH / (jayadha. 1, pR. 217) / rUpA api ca dhrauvyAtmakAH kathaMcicca / / (paMcAdhyA. 6. utpAda-vinAzalakSaNaH paryAyaH / (ta. bhA. siddha. 1-165); aMzAH paryAyA iti xx va. 5-30): paryAyo bhedo vinAzalakSaNaH xxx dhyA. 1-516) / 21. Xxx paryAyo nayago Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyaccheda] 662, jaina-lakSaNAvalI piryAyaloka crH| (pramAla. 395) / 22. guNavikArAH paryA- svo. vR. 7) / 3. tatra paryAyo lbdhypryaaptsuukssmyaaH| (nayapra. pR. 68); paryeti utpAdamutpatti nigotasya prathamasamayajAtasya pravRttaM sarvajaghanyaM jJAnam, vipatti ca prApnotIti paryAyaH / xxx krama- taddhi labdhyakSarAbhidhAnamakSarazrutAnantaparimANatvAt bhAvinaH paryAyAstvAtmanaH yathA sukha-duHkha-zoka- sarvajJAnebhyo jaghanyaM nityodghATaM nirAvaraNaM ca / na harSAdayaH / (nayapra. pu. 66) / 23. kramabhAvI ayA- hi tAvatastasya kadAcanApyabhAvo bhavatyAtmano'pyavadravyabhAvI paryAyaH / xxx paryAyaH krmbhaavii| bhAvaprasaGgAdupayogalakSaNatvAttasya / (ana. dha. (dravyAnu. ta. pR. 12) / 1 indana va zakanAdi kriyArUpa bhAvAntaroM tathA 1 kevalajJAna ke samAna nirAvaraNa aura avinazvara indra va zakra prAdi saMjJAntaroM ko paryAya kahA jAtA aise sUkSma nigodajIva ke labdhyakSararUpa sarvajaghanya hai| 2 upAttahetuka--dravya-kSetrAdi ke nimitta se matijJAna se jo zrutajJAna utpanna hotA hai yaha bhI hone vAle praudayikAdi bhAva-tathA anupAttahetuka- ukta matijJAna ke samAna paryAyajJAna kahalAtA hai| svAbhAvika caitanya prAdi-jo dharma eka sAtha rahane 2 paryAya, jJAna kA aMza aura avibhAgapraticcheda ye meM virodhI bhI haiM va avirodhI bhI haiM, unakI viva- samAnArthaka haiN| sUkSma nigoda labdhyaparyApta jIva ke kSita vyavahAra kI viSayabhUta-vyavahAra, RjusUtra, jo sabase jaghanya zrutajJAna mAtra hotA hai usakI zabda, samabhirUda aura evaMbhUta ina nayA svarUpa- apekSA dUsare jIva meM jo eka avibhAgapraticchedarUpa avasthAvizeSa ko paryAya kahate haiM / zrutajJAna kA aMza hotA hai use paryAyajJAna kahA paryAyaccheda-tavabhUmimadikkato mUlaTThANaM ca jo Na jAtA hai / saMpatto / se pariyAyacchedo pAyacchittaM samuddiLaM // paryAyajJAnAvaraNIya-pajjayasaNNidarasa NANassa (chedapiNDha 243) / jamAvaraNaM taM pajjayaNANAvaraNIyaM / (dhava. pu. 13, tapobhUmi ko chor3atA huA jo mUla sthAna ko pR. 277) / pApta nahIM hotA hai-punaH dIkSA ko nahIM grahaNa 1 jo karma paryAya nAmaka jJAna ko AcchAdita karatA kara letA hai-usako paryAyaccheda prAyazcitta nirdiSTa hai use paryAyajJAnAvaraNIya kahate haiN| kiyA gayA hai| paryAyaloka-1. davvaguNa-khettapajjaya bhAvANubhAvo paryAyajJAna-1. kharaNAbhAvA akkharaM kevalaNANaM, ya bhaavprinnaamo| jANa caubvihameyaM pajjayalogaM tassa aNaMtimabhAgo pajjAo NAma madiNANaM / taM samAseNa / / (mUlA. 7-54) / 2. davvaguNakhittanavalaNANaM va nirAvaraNamakkharaM c| edamhAdo pajjavabhavANubhAve abhAvapariNAme / jANa caubvisuhamaNigodaladdhiakkharAdo jamuppajjai sudaNANaM taM hameaM pajjavalogaM samAseNa // vanna-rasa-gaMdha-saMThANapi pajjAo uccadi / (dhava. pu. 6, pR. 21-22); phAsa-ThANa-gai-vannabhee a| pariNAme e bahuvihe pajjaladdhiakkhare savvajIvarAsiNA bhAge hide laddhaM savva- valogaM vipraannaahi| (Ava. bhA. 202-3, pR. jIvarAsIdo aNaMtaguNaM NANAvibhAgapaDicchedehi 466 hari. v.)| dodi| edamhi pakkheve laddhiakkharamhi paDirAsi- 1 dravyaguNa, kSetraparyAya, bhAvAnubhAva (bhavAnubhAva) damhi pakkhitte pajjayaNANapamANamuppajjadi / (dhava. aura bhAvapariNAma; isa prakAra se paryAyaloka pa. 13. pR. 263) / 2. paryAyo jJAnasyAMzo'vibhA- saMkSepa meM cAra prakAra kA hai| inameM jJAna-darzana prAdi gapaliccheda ityanarthAntaram, (karmavi. 'zo vibhAgaH tathA kRSNa-nIlAdi dravyaguNa aneka haiM, sAtavIM paliccheda iti paryAyaH') tatraiko jJAnAMzaH paryAyaH, pRthivI ke pradeza va pUrvApara videhAdi ko kSetra aneke ta jJAnAMzAH paryAyasamAsaH / etaduktaM bhavati- paryAya jAnanA cAhie, prAyu ke jaghanya, madhyama aura labdhyaparyAptasya sUkSmanigodajIvasya yatsarvajadhanyaM utkRSTa vikalparUpa bhavAnubhava hai; jo bhAva (parizratajJAnamAtra tasmAdanyatra jIvAntare ya ekaH zruta- NAma) karma ke upArjana va usakI nirjarA kA jJAnAMzo'vibhAgapalicchedarUpo vartate sa paryAyaH / kAraNa hotA hai use bhAvapariNAma kahA gayA hai| (zataka. mala. hema. va. 38, pR. 42; karmavi. de. 2 dravya ke guNoM-jaise rUpAdi, kSetra kI paryAyoM Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyasamAsa] 663, jaina-lakSaNAvalI paryAyAthika jaise agurulaghu aura bharatakSetrAdi bheda, nAraka prAdi pramANa ho jAne para ukta paryAyasamAsa jJAna kA bhava ke tIvratamAdi duHkhoM aura jIvAjIvAdi antima vikalpa hotA hai| 2 sukSma nigodajIva ke sambandhI pariNAmoM rUpa cAra prakAra kA paryAyaloka sarvajaghanya zrutajJAna ke prAge usake jo do prAdi jAnanA caahie| inameM se dravya ke guNa varNa, rasa, avibhAgapraticcheda nAnA jIvoM meM vRddhigata pAye gandha, saMsthAna, sparza, sthAna, gati va varNabheda jAte haiM ve saba paryAyasamAsajJAna kahalAte haiN| (kRSNAdi) prAdi haiM / pariNAma (caturtha bheda) bahuta paryAyasamAsajJAnAvaraNIya-pajjayasamAsasaNNiprakAra ke haiN| inheM paryAyaloka jAnanA caahie| dassa jamAvaraNaM taM pajjayasamAsaNANAvaraNIyaM / paryAyasamAsa-1. tado (pajjayaNANAdo) aNaMta- (dhava. pu. 13, pR. 277) / bhAgabbhahiyaM sUdaNANaM pajjayasamAso uccai / aNaMta- jo karma paryAyasamAsa zrutajJAna ko prAvata karatA hai bhAgavaDDhI asaMkhejjabhAgavaDDhI saMkhejjabhAgavaDDhI usakA nAma paryAyasamAsajJAnAvaraNIya hai| saMkhejjaguNavaDDhI asaMkhejjaguNavaDDhI aNaMtaguNavaDhi paryAyasthavira-1, paryAyasthaviro yasya dIkSitasya tti esA ekkA chvddddhii| erisAyo asaMkhejjaloga- -viMzatyAdIni varSANi / (yogazA. svo. viva. 4, mattIgro chavaDDhIyo gaMtUNa pajjayasamAsasudaNANassa 60) / 2. viMzativarSaparyAya: pryaaysthvirH| (vyava. apacchimo viyappo hodi / (dhava. pu. 6, pR. 22); bhA. malaya. vR. 10-46) / paNo pajjayaNANe savvajIvarAsiNA bhAge hide jaM 1 jise dIkSA liye hae 20 prAdi varSa ho gaye haiM bhAgaladdhaM tammi tattheva pajjayaNANe paDirAside usa sAdhu ko paryAyasthavira kahate haiN| pakkhitte pajjayasamAsaNANamuppajjadi / puNo edassu- paryAyAma-1.xxx avipakkarasaM ta paliyAvari bhAvavihANakameNa aNaMtabhAgavaDDhi-asaMkhejjabhA- maM // (bRhatka. 840) / 2. paryAyaH svAbhAvika gavaDDhi-saMkhejjabhAgavaDDhi-saMkhejjaguNavaDDhi-asaMkhejja- aupAdhiko vA phalAnAM pAkapariNAmaH, tasmin prApte guNavaDDhi-aNaMtaguNavaDDhikameNa pajjayasamAsaNANaTThA- 'pi yadAmaM tat paryAyAmam / (bRhatka. kSe.vR. 836); NANi NiraMtaraM gacchaMti jAva asaMkhejjalogametta- paryAyAmaM punaravipakvarasaM phalAdikamucyate / (bRhatka. pajjayasamAsaNANaTThANANaM ducarimaTThANe tti / puNo kSe. vR. 840) / edassuvari egapakkheve vaDDhide carimaM pajjayasamAsa- 2 phaloM ke svAbhAvika athavA aupAdhika (pAla meM NANaDhANaM hodi / XXX NANAvibhAgapaDiccheda- rakhane rUpa) pAkapariNAma kA nAma paryAya hai, usake pakkhevo pajjano NAma / tassa samAso jesu NANaTThA- prApta hone para bhI jo phala kaccA banA rahatA hai Nesu asthi tesiM NANaTThANANaM pajjayasamAso tti use paryAyAma kahA jAtA hai| saNNA / (dhava. pu. 13, pR. 263-64) / 2. aneke paryAyAthika-dekho paryAyAstika / 1. paryAyo'rthaH tu jJAnAMzAH paryAyasamAsaH / Xxx ye buddhayA- prayojanamasyetyasau paryAyAthikaH / (sa. si. 1-6) / dayaH [yAdayaH] zratajJAnAvibhAgapalicchedA nAnA- 2. paryAya evAsti iti matirasya janmAdibhAvavijIveSu vRddhA labhyante te samuditAH pryaaysmaasH| kAramAtrameva bhavanaM na tato'nd dravyamasti, tadavyati(zataka. mala. hema. va. 38, pR. 42; karmavi. de. rekeNAnupalabdheriti paryAyAstikaH / athavAxxx sTo. v.7)| 3. tadeva jJAnamanantAsaMkhyeya-saMkhyeya- paryAya evArtho 'sya rUpAdyutkSepaNAdilakSaNo na tatobhAgavaddhayA saMkhyeyAsaMkhyeyAnantaguNavRddhayA ca varddha- 'nyad dravyamiti pryaayaathikH| athavA xxx mAnamasaMkhyeyalokaparimANaM prAgakSarazrutajJAnAt paryAya- pari samantAdAyaH paryAyaH, paryAya evArthaH kAryamasya samAso'bhidhIyane / (ana.dha. svo. TI. 3-6) / na dravyamatItAnAgatayovinaSTAnutpannatvena vyavahArA1paryAyajJAna kI apekSA anantaveM bhAga se adhika zruta bhAvAt sa evaika: kArya-kAraNavyapadezabhAgiti paryAjJAna paryAyasamAsa kahalAtA hai| anantabhAgavRddhi, asaM- yAthikaH / athavA Xxx paryAyo'rthaH prayojanakhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi masya vAgvijJAnavyAvRttinibandhanavyavahAraprasiddheriti asaMkhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi ye chaha paryAyArthikaH / (ta. vA. 1, 33, 1) / 3. pari vaddhiyAM haiN| aisI chaha vRddhiyoM ke asaMkhyAta loka bhedameti gacchatIti paryAya:, paryAya evArthaH prayojana Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyArthika ] masyeti paryAyArthikaH / ( dhava. pu. 1, pR. 84 ) ; RjusUtravacanavicchedo mUlAdhAro yeSAM nayAnAM te paryAyArthikAH / x x x RjusUtravacanavicchedAdArabhya A ekasamayAd vastusthityadhyavasAyinaH paryAyArthikA iti yAvat / (dhava. pu. 1, pR. 85); eSa . eva sadAdiravibhAgapraticchedanaparyantaH saMgrahaprastAraH kSaNikatvena vivakSitaH vAcakabhedena ca bhedamApannaH vizeSa prastAraH paryAyaH paryAyaH arthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH / ( dhava. pu. 6, pR. 170 ) / 4. jo sAhedi bisese bahuvihasAmaNNasaMjude savve / sAhaNaliMgavasAdo pajjayavisano pro hodi / ( kArtike. . 270 ) / 5. paryAya evArthaH prayojanamasyeti paryA.yArthikaH / (AlApapa. pU. 145 ) / 6. vyAvRttizca vizeSazca paryAyazcaikavAcakAH / paryAyaviSayo yastu sa paryAyArthiko mataH // ( ta. sA. 1 - 40 ) / 7. ta ( dravya - paryAyau) eva arthI to yathAsaMkhyena vidyete yayoH tau tathoktau (dravya - paryAyArthiko ) | ( nyAyaku. 67, pR. 785) / 8 paryAya evArtho yasyAstyasa paryAyArthikaH / (pra. ka. mA. 6-74, pR. 676) / 6. paryAyo vizeSo bhedo vyatireko'pavAdo'rtho viSayo yeSAM te paryAyArthikA iti nirukteH / (laghIya. abhaya. bR. pR. 51 ) / 10. paryetyutpAda - vinAzau prApnotIti paryAya:, sa evArthaH, so'sti yasyAsau paryAyArthikaH / ( ratnAkarA 7-5) / 11. paryAyaH vizeSaH apavAdo vyAvRttiriti yAvat paryAyo artho viSayo yasya sa paryAyArthikaH / (ta. vRtti zruta. 1-33 ) / 12. * aMzAH paryAyA iti tanmadhye yo vivakSitoM'zaH saH / artho yasyeti mataH paryAyArthikanayastvanekazca // ( paMcAdhyA. 1 - 51 ) / 13. prAdhAnyena paryAyamAtragrAhI paryAyArthikaH / ( jainata. pR. 127 ) / 14. paryAyamAtragrAhI paryAyArthikaH, ayaM hya utpAdavinAzaparyAyamAtrAbhyupagamapravaNaH / (nayara. pR. 80 ) / -1 jisa naya kA prayojana paryAya hai arthAt jo paryAya * ko viSaya karatA hai use paryAyArthika naya kahate haiM / -- 3 RjusUtra - nama ke vacana ke viccheda se lekara eka samaya paryanta vastu kI sthiti kA nizcaya karAne vAle naya paryAyArthikanaya kahalAte haiM / paryAyAstika - dekho paryAyArthika | 1. paryAya evAsti iti matirasya janmAdibhAvavikAramAtrameva bhavanaM na tato'nyad dravyamasti tadvyatirekeNAnupala [paryuSaNakalpa 1, dheriti paryAyAstika: / (ta. vA. 33, 1) / 2. pari samantAt avanam avaH paryavo vizeSaH tajjJAtA vaktA vA, nayanaM nayaH nItiH paryavanayaH / atra chandamaMgabhayAt 'paryAyAstika' iti vaktavye paryavanayaH ityuktam / tenAtrApi paryAya eva 'asti' iti matirasyeti dravyAstikavat vyutpatti rdraSTavyA / ( sanmati zrabhaya vR. 3, pR. 271 ) / 1 jisa naya kI dRSTi meM kevala paryAya hI hai use paryAyAstika naya kahA jAtA hai| kAraNa yaha ki 'janmAdirUpa padArtha ke vikAra ko chor3akara usase bhinna dravya hai hI nahIM / 2 paryAya kA jo jJAtA athavA 664, jaina - lakSaNAvalI rUpaka hai use paryAyAstika naya kahate haiM / paryuSaNakalpa - 1. pajjosavaNAkappo'pevaM purimeyarAibheeNaM / ukkoseyarabhezro so NavaraM hoi viSNezro / cAummAsukkoso sattari rAiMdiyA jahaNNo u / therANa jiNANaM puNa NiyamA ukkosamo ceva / (paMcAza. 17, 832-33) / 2. pajjo samaNakappo - nAma dazamaH / varSAkAlasya caturSu mAseSu ekatraivAvasthAnaM bhramaNatyAgaH / sthAvara-jaMgamajIvAkulA hi tadA kSitiH, tadA bhramaNe mahAnasaMyamaH, vRSTyA zItavAtapAtena vAtmavirAdhanA / pated vApyAdiSu sthANukaNTakAdibhirvA pracchannairjalena kardamena vA bAdhyate iti viMzatyadhikaM divasazatamekatrAvasthAnamityayamutsargaH / kAraNApekSayA tu hInAdhikaM vAvasthAnam, saMyatAnAm, ASADhazuddhadazamyAM sthitAnAmupariSTAcca kArtikapaurNamAsyAstrizaddivasAvasthAnaM vRSTibahulatAM zrutagrahaNaM zaktyabhAvaM vaiyAvRttyakaraNaM prayojanamuddizya avasthAnamekatreti utkRSTaH kAlaH / mAryAM durbhikSe grAma- janapadacalane vA gacchanAzanimite samupasthite - dezAntaraM yAti, avasthAne sati ratnatraya virAdhanA bhaviSyatIti paurNamAsyAbhASAThyAmatikrAntAyAM pratiSadAdiSu dineSu yAti yAvacca tyaktA viMzatidivasA, etadapekSya hInatA kAlasya / eSa dazamaH sthitikalpaH / (bha. prA. vijayo. va mUlA. 421, pR. 616 ) / 2 varSAkAla ke cAra mAsoM meM anyaMtra gamana na karake eka hI sthAna meM rahanA, yaha paryuSaNa nAma kA dasavAM sthitikalpa hai / anyatra gamana na karane kA kAraNa yaha hai ki varSAkAla meM pRthivI sthAvara aura trasa jIvoM se vyApta ho jAtI hai, jisase anyatra jAne meM prANivighAta hone ke kAraNa mahAn zrasaMyama hone .. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryuSaNakalpa ] vAlA hai, vRSTi ke sAtha ThaNDI vAyu ke calane se AtmA kI virAdhanA sambhava hai, bAvar3I Adi meM patana bhI ho sakatA hai, jala aura kIcar3a se acchAdita ThUMTha aura kAMToM Adi kI bAdhA bhI ho sakatI hai / isalie varSAkAla meM sAmAnya se eka sau bIsa ( 120 ) dina eka hI sthAna para rahane kA vidhAna hai / yaha utsarga mArga hai| apavAda rUpa meM zranyAnya kAraNoM ke upasthita hone para usameM honAdhikatA bhI sambhava hai / yathA vizeSa kAraNavaza zrASAr3ha kI paurNamAsI meM sthita hue sAdhu kArtika mAsa kI paurNamAsI ke Age bhI tIsa dina taka eka hI sthAna meM raha sakate haiM, vRSTi kI adhikatA, zrAgama ke abhyAsa, zakti ke prabhAva aura vaiyAvRtya karane ke prayojana se adhika bhI rahA jA sakatA hai / yaha utkRSTa kAla hai / gaccha ke vinAza ke kAraNabhUta mArI ( plega Adi saMkrAmaka roga), durbhikSa, gAMva va janapada ke calane tathA gacchanAza ke anya kAraNa ke upasthita hone para bIca meM bhI dezAntara cale jAne kA vidhAna hai| kAraNa yaha hai ki aise kAraNoM ke upasthita hone para vahAM rahane meM ratnatraya kI virAdhanA ho sakatI hai| paurNamAsI ke bIta jAne para pratipadA zrAdi dinoM meM gamana kiyA jA sakatA hai / parva ( tithivizeSa ) - 1. parvANi cASTamyAditithayaH pUraNAtparva dharmopacayahetutvAditi / XXX zrAhArAdinivRttinimittaM dharmapUraNaM parveti bhAvanA / ( zrA. pra. TI. 321 ) / 2. aTThamI cauddasI puNNimA ya taha mAvasA havai pavvaM / mAsammi pavbachakkaM tinniya pavvAiM pakkhammi / ( pAiyasadda mahaNNavo 'pavva' zabda ) | 1 ' pUraNAt parva' isa nirukti ke anusAra dharmasaMcaya kI kAraNabhUta aSTamI Adi vizeSa tithiyoM ko parva kahate haiM / 2 aSTamI, caturdazI pUrNimA aura zramAvasyA ye parva mAne gaye haiM, jo mAsa meM chaha aura pakSa meM tIna hote haiM / parva ( kAlamAna) 1. puNo edANi ( 70560000000000) eMgapuvvavassANi veNa lakkha guNideNa caurAsIdivaggeNa guNide pavvaM hodi / ( dhava. pu. 13, pR. 300 ) 2. pUrvAM tu tadabhya stamazItyA caturagrayA // tattadguNaM ca pUrvAGgaM pUrva 665, jaina - lakSaNAvalI [ parva rAhu bhavati nizcitam / pU[pa]rvAGgaM tadguNaM tacca pUrva[ parva ] saMjJaM tu tadguNam / / ( ha. pu. 7, 24-25) / 3. pUrva caturazItighnaM pUrvAGgaM [parvAGga] paribhASyateH / pUrvAGgatADitaM tattu parvAGgaM parvamiSyate // ( ma. pu. 3 - 219 ) / 4. pUrvaM caturazItighnaM parvAGgaM paribhoSyate / pUrvAGgatADitaM tattu parvAGgaM parvamiSyate / / ( lokavi. 5 - 128 ) / 1 eka pUrva varSoM (70560000000000) ko eka lAkha se guNita caurAsI ke varga se guNA karane para parva kA pramANa hotA hai / 3 parvAMga ko pUrvAga se guNita karane para parva kA pramANa prApta hotA hai / parvatarAjasadRza krodha - tatra parvatarAjisadRzo nAma / yathA prayoga visrasA-mizrakANAmanyatamena hetunA parvatarAjirutpannA naiva kadAcidapi saMrohati, evamiSTaviyojanAniSTayojanAbhilaSitAlAbhAdInAmanyatamena hetunA yasyotpannaH krodhaH zrA maraNAnna vyayaM gacchati jAtyantarAnuvandhI niranunayastIvrAnuzayo'pratyavamarzazca bhavati saH parvatarAjisadRzaH / ( ta. bhA. 8 - 10, pR. 144 ) / jisa prakAra puruSa ke prayatna, svabhAva aura ubhaya inameM se kisI eka kAraNa se utpanna huI parvata kI rekhA kabhI nahIM bharatI isI prakAra iSTaviyoga, aniSTasaMyoga aura abhilaSita kI aprApti Adi meM se kisI eka nimitta se jisake krodha utpanna huA hai usake vaha maraNa paryanta nahIM chUTatA, pratyuta parabhava meM bhI sAtha jAtA hai / isa prakAra kA jo krodha janmAntara se sambandha rakhatA huA anunaya aura pazcAttApa se rahita hotA hai use parvatarAjisadRza kahA jAtA hai| parva rAhu - 1. puha puha sasibiMbANi chammAsesu ca puNNimaMtammi / chAdaMti pavvarAhU NiyameNa gadivisesehiM // ( ti. pa. 7-216 ) / 2. tattha NaM je se pavvarAhU se jahaNNeNaM chaNhaM mAsANaM, ukkoseNaM bAyAlIsAe mAsANaM caMdassa ar3atAlIsAe saMvaccha rANaM sUrassa / ( sUryapra. 20-105, pR. 288 ) / 3. yastu parvaNi - paurNamAsyAM amAvasyAyAM vA yathAkramaM candrasya sUryasya vA uparAgaM karoti sa parvarAhuH / XXX tatra yo'sau parvarAhuH sa jaghanyena SaNAM mAsAnAmupari candrasya sUryasya coparAgaM karoti, utkarSato dvAcatvAriMzato mAsAnAmupari candrasya Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pala] 666, jaina-lakSaNAvalI [palyopama aSTAcatvAriMzataH saMvatsarANAMmupari sUryasya / (vyavahArapalyAt) varSazate varSazate gate ekaikalomA(saryapra. malaya. va. 20-105, pra. 290) / pakarSaNavidhinA yAvatA kAlena tada riktaM bhaveta 1 parvarAhu ve haiM jo chaha mAsoM meM pUrNimA ke anta tAvAn kAlo vyavahArapalyopamAkhyaH / taireva lomameM apanI gativizeSa se candrabimboM ko AcchAdita cchedaiH pratyekamasaMkhyeyavarSakoTIsamayamAtrachinnastatpUrNakiyA karate haiM / 2 parvarAhu ve haiM jo jaghanya se chaha muddhArapalyam / tataH samaye samaye ekakasmin romamAsoM meM candra va sUrya ko tathA utkarSa se jyAlIsa cchede'pakRSyamANe yAvatA kAlena tada riktaM bhavati mAsoM meM candra ko va aDatAlIsa varSoM meM sUrya tAvAn kAla uddhArapalyopamAkhyaH / Xxx ko prAcchAdita kiyA karate haiN| punaruddhArapalyopamaromacchedairvarSazatasamayamAtrachinnaiH pUpala-1. karisA cattAri palam xxx / rNamaddhApalyam / tataH samaye samaye eka kasmin roma(jyotiSka. 19) / 2. catvAraH kaMsA: palam / cchede'pakRSyamANe yAvatA kAlena tad riktaM bhavati (ta. vA. 3, 38, 31) / 3. catvAraH karSAH plm| tAvAn kAlo'ddhApalyopamAkhyaH / (sa. si. 3-38% (jyotiSka. malaya. vR. 16) / 4. catuHkarSa palaM ta. vA. 3, 38, 8) / 3. yojanavistIrNa yojanoXXX / (lokapra. 28-257) / 5. pale ca cchAyaM vRttaM palyamekarAtrAdyutkRSTasaptarAtrajAtAnAmadaza gadyANA: xxx / (kalpasU. vi. vR. 6, pR. GgalomnAM gADhaM pUrNa syAd, vrssshtaadvrssshtaadekaiksmi21)| nnudhriyamANe yAvatA kAlena tadriktaM syAdetatpalyo1cAra karSoM kA eka pala hotA hai| 5 dasa gadyANoM pamam / (ta. bhA. 4-15, pR. 264) / 4. jaM kA eka pala hotA hai| joyaNavitthiNNaM taM tiuNaM pariraeNa savisesaM / taM palita-asaMkhyeyayugAtmaka palitam / (prAva. ni. ceva ya uvviddhaM (jyotiSka. va tri. sA. 'taM joyaNahari. vR. 663) / mubbiddhaM') pallaM palinovamaM nAma // (jIvasa. 118% asaMkhyAta yuga pramANa kAla ko palita yA palya jyotiSka. 78; tri. sA. 65; bRhatsaM. malaya. vR. kahate haiN| 4 ud.)| 5. uvamANaM-jaM kAlappamANaM Na sakkai palya-1. pramANAMgulaparimitayojanaviSkambhAyAmA- ghettuM taM uvamiyaM bhavati, dhaNNapalla iva teNa uvamA vagAhAni trINi palyAni, kuzUlA ityarthaH / (sa. si. jassa taM pallovamaM bhnnnnti| (anuyo. cU. pR. 57) / 3-38%; ta. vA. 3, 38, 7) / 2. yojanavistIrNa 6. dhAnyapalyavatpalyaH, tenopamA yasmistat palyopayojanocchAyaM vRttaM palyam / (ta. bhA. 4-15) / mam / (anuyo. hari. vR. pR. 84) / 7. asaMkhejjehi 3. viSkambhamAna khalu yojanaM syAt parikSipantaM trigu- vassehi palidovamaM hodi / (dhava. pu. 13, pR. 300) / NAdhikaM ca / utsedhato yojanameva yasya tatpalyamAhu- 8. ekAhika saptadinAni yAvajjAtasya romNAM gaNitapradhAnAH / / (varAMgaca. 27-16) / 4. tatrA- khalU barkarasya / anekakalpapratikhaNDitAnAM nirantaraM yAma-viSkambhAbhyAmavagAhena cotsedhAGgulapramitayoja- tindusamaM prapUrNam // pUrNe tathA varSazate ca tasmAdekaikanapramANaH palyaH / (bRhatsaM. malaya. vR. 4) / muddhRtya hi lomakhaNDam / niSThAM prayAte khalu roma1 pramANAMgula ke pramANa se eka yojana vistAra, rAzau palyopamaM taM pravadanti kAlam / / (varAMgaca. pAyAma aura avagAha (gaharAI) vAle gola gaDDhe 27, 17-18) / 6. tassa (mahAjoyaNassa) pamANe ko palya kahA jAtA hai| 2 eka yojana vistRta khammai khANI, parivaTuliya sapariyara tiuNI / aura eka yojana UMce gola gaDDhe kA nAma palya hai| karttariyahi avihAyahiM suhumuhu~, sA pUrijjai sisupalyaGkAsana-dekho pryngkaasn| aviromahuM // hou pahuccai lekheM ma gahi saMvacchapopama-1. jaM joyaNavitthiNNaM progADhaM joyaNaM rasai ekka ji avahiM / jaiyahaM romarAsi sA khitu bAlassa / egadiNajAyagassa u bhariyaM bAlagga- jjai taiyatuM paliaova, dhruva pajjai // (ma. pu. koDINaM // vAsasae vAsasae ekkekke pravahiyammi puSpa. 1, 2-7, pR. 24) / 10. palyena yojanapramA.. jo kaalo| kAleNa teNa evaM havai ya paligrovamaM NAyAma-viSkambhAvagAhenopamA yasmin kAlapramANe ekkaM // (paumaca. 20, 65-66) / 2. tato tatpalyopamam / (bRhatsaM. malaya. vR. 4) / 11. tatra Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ palyopama] 667, jaina-lakSaNAvalI [pazcAtsaMstava dhAnyapalyavat palyastenopamA yasya kAlapramANasya SaDaGgulapramANaM ca vAyuH pavanasaMjJitaH // (yogazA. tatpalyopamam / (saMgrahaNI de. vR. 4) / .. 5-50) / 1 eka yojana vistIrNa va gahare gaDDhe ko eka dina jisakA sparza uSNa-zIta ho, varNa kRSNa ho aura jo ke utpanna bAlaka ke bAlAgrakoTiyoM se bharakara sau chaha aMgula pramANa ho, aisI nirantara tirachI bahane sau varSa meM eka eka bAlAna ke nikAlane meM jo vAlI vAyu ko pavana kahate haiN| kAla lagatA hai utane kAla se eka palyopama hotA pazu-saromanthAH pazavaH / (dhava. pu. 13, pR. hai| 2 vyavahAra, uddhAra aura zraddhA ke bheda se 361) / palyopama tIna prakAra kA hai| unameM eka dina se jo tiryaca prANI romantha sahita hote haiM-ghAsa lekara sAta dina taka ke mer3heke bAlAgnoM se-jinakA Adi ko khAkara pazcAt carvaNa karate haiM-ve dUsarA khaNDa na ho sake-bhare gaye gaDDhe ko vyavahAra- pazu kahalAte haiN| palya kahA jAtA hai / sau sau varSoM ke bItane para ina pazcAtsaMstava-1. pacchA saMthudidoso dANaM gahibAlAnoM meM se eka eka romakhaNDa ko nikAlA jaay| dUNa taM puNo kitti / vikkhAdo dANavadI tujjha jaso isa vidhi se jitane samaya meM vaha gaDDhA khAlI hotA vissudo veti // (mUlA. 5-37) / 2. mAya-piihai utane samaya kA nAma vyavahArapalyopama hotA hai| puvvasaMthava sAsU-susarAiyANa pacchAu / gihisaMthavaukta romakhaNDoM meM se pratyeka ko asaMkhyAta karor3a saMbaMdhaM karei puvvaM ca pacchA vA / / (piMDani. 485); varSoM ke samayoM kA jitanA pramANa ho utane pramANa guNasaMthaveNa pacchA saMtAsaMteNa jo thuNijjahi / dAyAse khaNDita karake unase ukta gaDDhe ko bharanA cAhiye, raM dinnamI so pacchAsaMthavo hoi|| (piNDani. isa prakAra use uddhArapalya nAma se kahA jAtA hai| 462) / 3. vasanottarakAlaM ca gacchan prazaMsA isameM se eka eka romakhaNDa ko eka eka samaya meM karoti punarapi vasatiM lapsye iti, evamutpAditA nikAlane para vaha jitane samaya meM khAlI hotA hai (vasatiH) saMstava-(pazcAtsaMstava-) doSaduSTA / (bha. utane samaya ko uddhArapalyopama kahA jAtA hai| prA. vijayo. 230) / 4. pazcAtsaMstutidoSo dAnapazcAt uddhArapalya ke romakhaNDoM meM se pratyeka ko mAhArAdikaM gRhItvA tataH punaH pazcAdeva kIti brUtesau varSa ke samayoM se khaNDita karake unase ukta gaDDhe / vikhthAtastvaM dAnapatistvaM tava yazo vizrutamiti brUte ke bharane para usakA nAma zraddhApalya hotA hai| usameM / yastasya pazcAtsaMstutidoSaH, kArpaNyAdidarzanAt / se eka eka samaya meM eka eka romakhaNDa ke nikAlane (mUlA. vR. 6-37) / 5. dAtA khyAtastvamityAdyairyapara jitane samaya meM vaha khAlI hotA hai utane samaya drohyAnandanandanam / pUrvaM pazcAt bhuktestat pUrva pazcAkA nAma praddhApalyopama hotA hai| 3 eka yojana saMstavadvayam // (prAcA. sA. 8-41) / 6. stutvA vistIrNa aura eka yojana UMce gola gaDDhe ko palya dAnapati dAnaM smarayitvA ca galataH / gRhItvA stukahA jAtA hai| isako eka va adhika se adhika sAta vatazca staH prAkapazcAtasaMstavau kramAta // dina ke utpanna hue baccoM ke zarIra ke romoM se dha. 5-24) / 7. vasanottarakAlaM gacchan pUnarapi saghana rUpa meM bhara kara usameM se sau sau varSoM meM eka vasati lapsya iti yatprazaMsati sA pshcaatsNstvdussttaa|| eka roma ke nikAlane para jitane kAla meM vaha (bha. prA. mUlA. 230) / 8. bhukteH pazcAt stavanakhAlI ho jAtA hai utane kAla ko palyopama nAma vidhAnaM pshcaatstutiH| (bhAvaprA. TI. 88) / se kahA jAtA hai| 1 dAna ko grahaNa karake pazcAt 'Apa prasiddha haiM, pallaka-pallako nAma lATadeze dhAnyAdhAravizeSaH / dAnapati haiM, ApakI koti phailI huI hai| isa (prajJApa. malaya. vR. 33-316) / prakAra se jo dAtA kI prazaMsA kI jAtI hai, yaha lATa deza meM dhAnya rakhane ke koThe ko pallaka pazcAtsaMstuti (saMstava) nAmaka eka utpAdanadoSa hai| kahate haiN| 2 bhikSA ke liye praviSTa hotA huA sAdhu gRhasthoM pavana-uSNa-zItazca kRSNazca vahaMstiryaganAratam / ke sAtha jo mAtA-pitA Adi ke rUpa se pUrvasaMstava la. 88 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAt saMstuti ] sambandha ( paricayaghaTana) ko karatA hai, ise pUrva saMstava kahA jAtA hai tathA unhIM ke sAtha pazcAt kAlabhAvI sAsa-sasura zrAdi ke rUpa se jo saMstavasambandha karatA hai, yaha pazcAtsaMstava kahalAtA hai / isa prakAra bhojana zrAdi ke dene para jo sAdhu satya yA satya guNoM ke kIrtana se dAtA kI prazaMsA karatA hai, ise pazcAtsaMstava kahA jAtA hai (ise yahAM 484-63 gAthAoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai ) / 3 rahane ke pazcAt jAte samaya punaH vasati kI prApti kI icchA se jo prazaMsA kI jAtI hai, isameM sAdhu pazcAtsaMstava doSa kA bhAgI hotA hai / pazcAt saMstuti - dekho pazcAtsaMstava / pazcAdAnupUrvI upakrama - jaM uvarIdo heTThA parivADIe uccadi sA pacchANuputhvI / tisse udAharaNaM - esa karemi ya paNamaM jiNavaravasahassa vaDDhamANassa / sesANaM ca jiNANaM sivasuhakaMkhAvilomeNa // ( dhava. pu. 1, pR. 73 ) ; vilomeNa parUvaNA pacchANupuvvI NAma / ( dhava. pu. 6, pR. 135) / jo prarUpaNA Upara se nIce kI paripATI se arthAt viparIta krama se kI jAtI hai, ise pazcAdAnupUrvI upakrama kahA jAtA hai / jaise-- maiM mokSasukha kI icchA se vardhamAna jinendra ko tathA zeSa jinendroM ko bhI namaskAra karatA hUM, yaha prarUpaNA / pazcima dizA-jatto a pratthamei u avaradisA sA u NAyavvA / ( AcArA. ni. 47 ) / jisa dizA meM sUrya asta hotA hai use pazcima dizA mUDhatA kahalAtI hai / 668, jaina- lakSaNAvalI jAnanA caahie| pAkSika zrAvaka - 1 x x x tatra pAkSikaH / taddharmagRhyaH x x x // ( sA. dha. 1 - 20 ) ; kosat pAkSika:, kiMrUpaH ? taddharmagRhyaH tasya zrAvakasya, dharma ekadezahiMsAdiviratirUpaM vratam, gRhyaM pratijJAviSayo yasyAsI prArabdhadezasaMyamaH, zrAvakadharmasvIkArapara ityarthaH / (sA. dha. svo. TI. 1 - 20 ) / 2. samyagdRSTiH sAticAramUlANuvratapAlakaH / arcAdiniratastvagrapadaM kAMkSIha pAkSikaH // ( dharmasaM. zrI. 5 - 4 ) / pakSa: 1 jisane zrAvaka ke ekadezahiMsAdiviratirUpa vrata ko pratijJA kA viSaya banA liyA hai--usake pAlana karane meM jo udyata huA hai--use pAkSika zrAvaka kahA jAtA hai / [pATha pAkSikApAkSika -- pAkSikApAkSikaH yasya ekasmin pakSe kAmodaya:, na dvitIye / (prA. vi. pU. 75) / mAsa ke do pakSoM meM se jisake eka pakSa meM kAmabhAva udita hotA hai, para dUsare pakSa meM vaha udita nahIM hotA, aise vyakti ko pAkSikApAkSika kahate haiM / pAkhaNDimUDhatA - 1. sagranthArambhahiMsAnAM saMsArAvartavartinAm / pAkhaNDinAM puraskAro jJeyaM pAkhaNDi - mohanam // ( ratnaka. 1 - 24 ) / 2. pAkhaNDimUDhatA daNDa - pAtrAmatrAdisaMgiSu / sanmatiH svAgamAbhAsabhrAntasvAntAnyaliMgiSu // ( AcA. sA. 3-47 ) / 3. dRSTvA maMtrAdisAmarthyaM pApipASaNDicAriNAm / upAstiH kriyate teSAM sA syAt pASaNDimUDhatA // ( bhAvasaM vAma. 406 ) / 4. sagranthA hiMsanArambhakRto ye bhavavazyagAH / teSAM bhaktyA parISTiryat boyA pAkhaNDamUDhatA // ( dharmasaM. zrI. 4-42) / 5. bAhyAbhyantaraparigrahavatAM pASaNDinAM kugurUNAM namaskArAdikaraNaM [pASaNDimUDham ] / ( kArtike. TI. 326 ) / 1 jo parigraha aura prArambha se sahita hokara saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle vivAhAdi kAryoM meM tatpara rahate haiM aise DhoMgI sAdhuoM kA Adara-satkAra karanA, ise pAkhaNDimDhatA kahA jAtA hai / 3 pApI pAkhaNDiyoM kI maMtrAdiviSayaka zakti ko dekhakara unakI jo upAsanA kI jAtI hai, vaha pAkhaNDi - pATaka nivasanaparimANa - dekho niyaMsaNa | pATaccara - pATaccarazcauro vandikAro vA / ( nItivA. 14 - 19 ) / cora athavA vandikAra ko pATaccara kahA jAtA hai| pATha-paThanaM pAThaH, paThyate vA taditi pAThaH, paThyate vA 'nenAsmAdasminniti vA abhidheyamiti pAThaH, vyaktIkriyata iti bhAvArtha: / ( zrAva. ni. hari. vU. 130 ) / paThana mAtra kriyA ko zrathavA jo kucha par3hA jAtA hai, jisake dvArA par3hA jAtA hai, athavA jisase yA jisameM zrabhidheya - prarUpaNIya artha ko spaSTa kiyA jAtA hai usakA nAma pATha hai / yaha pravacana kA samAnArthaka nAmAntara hai / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThaka parameSThI] pAThaka parameSThI- dekho upAdhyAya / ajbhAvayaguNatto dhammovadesayAri cariyaTTho / NissesAgamakusalo parameTThI pAThamro bhAmro / ( bhAvasaM. de. 378) / jo pradhyApaka ke guNoM se yukta hokara dharmopadeza ko kiyA karatA hai tathA apane anuSThAna meM sthita haimunidharma kA pAlana karatA hai, use pAThaka ( upAdhyAya) parameSThI kahA jAtA hai pADagaNiyaMsaNa - dekho niyaMsaNa | pANijantuvadha - XX X pANijantuvadhaH kare / svayametya mRte jIve XXX // ( ana. dha. 5, 50) / AhAra grahaNa karate samaya hAtha ke Upara svayaM zrAkara kisI jIva ke mara jAne para pANijantuvadha nAma kA zrantarAya hotA hai / pANipiNDapatana - XX X grAsamAtrapAte'znataH karAt // syAt pANipiNDapatanaM XXX / ( zrana. dha. 5, 46-50 ) / bhojana karate samaya hAtha se grAsa mAtra ke gira jAne para pANipiNDapatana nAma kA antarAya hotA hai / pANimuktA gati - 1. pANimukteva pANimuktA kaH upamArthaH / yathA pANinA tiryak prakSiptasya dravyasya gatirekavigrahA tathA saMsAriNAmekavigrahA gatiH pANimuktA dvaisamayikI / (ta. vA. 2, 28, 4) / 2. yathA pANinA tiryak prakSiptasya dravyasya gatirekavigrahA gatiH tathA saMsAriNAmekavigrahA gatiH pANimuktAdvaisamayikI / ( va. pu. 1, pR. 26-300 ) ; pANimuddA eyaviggahA / ( dhava. pu. 4. pR. 26 ) / 1 jisa prakAra hAtha ke dvArA tirache pheMke gaye dravya kI gati eka vigraha vAlI hotI hai, usI prakAra saMsArI prANiyoM ko jo eka vigraha vAlI gati hotI hai vaha pANimuktA gati kahalAlI hai / pANDitya - pANDityaM hi padArthAnAM guNa-doSavinizcayaH / (kSatracU. 4-20 ) / padArthoM ke guNa aura doSoM kA nizcaya karanA, yaha pANDitya kA lakSaNa hai / pANDunidhi-dekho naisarpa nidhi / 1. kAla -mahakAla-paMDU x x x / uDujoggadavva-bhAyaNa- ghaNNAyuha X XX deti kAlAdiyA kamaso // ( ti. pa. 4, 736-40 ) / 2. kAla - mahakAla- mANava - piMgala - sappa-pauma- pAMDu 666, jaina-lakSaNAvalI [ pAtra tado / saMkho NANArayaNaM NavaNihitrA deMti phalamedaM // uDujoggakusamadAmappahRdi bhAjaNayamAuhAbharaNaM / gehaM vatthaM ghaNNaM turaM bahurayaNamaNukamaso // ( tri. sA. 821-22) / 1 jo nidhi dhAnya ko diyA karatI hai use pANDunidhi kahate haiM / pANDukanidhi - dekho pANDunidhi / 1. gaNissa ya uppattI mANummANassa jaM pamANaM ca / ghaNNassa ya bIAya uppattI paMDue bhaNiyA / ( jambUdvI. 66, pR. 256 ) / 2. mAnonmAnapramANAnAM sarvasya gaNitasya ca / dhAnyAnAmatha bIjAnAM sambhavaH pANDukA - nnidheH // ( tri. za. pu. ca. 1, 4, 575 ) / 1 jisa nidhi meM gaNita, mAna-unmAna ke pramANa evaM dhAnya aura bIjoM kI utpatti kahI gaI hai use pANDukanidhi kahate haiM / pAtra - 1. je nANa-saMjamarayA aNannadiTThI jiiMdiyA dhIrA / te nAma honti pattaM samaNA savvattamA loe // suha- dukkhesu ya samayA jesi mANe taheva pravamANe / lAbhAlAbhe yasamA te pattaM sAhavo bhaNiyA || ( paumaca. 14, 36-40 ) ; paMcamahvvayakaliyA niccaM sajjhAya-bhANa-tavanirayA / dhaNa-sayaNavigayasaGgA te pattaM sAhavo bhaNiyA / / ( paumaca. 102, 134) / 2. vyapetamAtsaryamadAbhyasUyAH satyavratAH kSAnti dayopapannAH / santuSTazIlAH zucayo vinItA nirgranthazUrA iha pAtrabhUtAH / jJAnaM tu yeSAM hi tapodhanAnAM trikAlabhAvArthasamagradazi / trilokadharmakSapaNapratijJo yAn dagdhumIzo na ca kAmavahniH // yeSAM tu cAritramakhaNDanIyaM mohAndhakArazca vinAzito yaiH / parISabhyo na calanti ye ca te pAtrabhUtA yatayo jitAzAH / ( varAMgaca 7, 50-52 ) / 3. prANAtipAtavirataM parigrahavivarjitam / uddhamAcakSate pAtraM rAgadveSojjhitaM janAH // samyagdarzanasaMzuddhaM tapasApi vivajitam / pAtraM prazasyate mithyAdRSTeH kAyasya zodhanAt / / padbhyaH pAMti yastasmAt pAtramityabhidhIyate / samyagdarzanazaktyA ca trAyante munayo janAn // darzanena vizuddhena jJAnena ca yadanvitam / cAritreNa ca yatpAtraM paramaM parikIrtitam || mAnApamAnayostulyastathA ca sukha-duHkhayoH / tRNa-kAMcanayozcaiSa sAdhuH pAtraM prazasyate // sarvagranthavinirmuktA mahAtapasi ye ratAH / zramaNAste paraM pAtraM tattvadhyAnaparAyaNAH / / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtradatti] 700, jaina-lakSaNAvalI [pAdapatana (padmapu. 14, 53-58) / 4. pAtraM rAgAdibhirdoSaira- saMyamopakaraNAdidAnaM ca / (cA. sA. pR. 21) / spRSTo guNavAn bhavet / tacca tredhA jadhanyAdibhedairbheda- 1 mahAn tapasvI muni janoM ke lie pUjA va pratigraha mupeyivat / / (ma. pu. 20-136) / 5. pUjAyAma- ke sAtha bhojana Adi ke dene ko pAtradAna kahA vasAne saukhye duHkhe samAgame vigame / kSubhyati yasya jAtA hai| na cetaH pAtramasAvuttamaM sAdhuH // (amita. zrA. 10, pAtravizeSa-1. mokSakAraNaguNasaMyogaH paatrvishe23)| 6. pAtramiva pAtramatizayavadjJAnAdiguNa- SaH / (sa. si. 7-39; ta. zlo. 7-36; cA. sA. ratnAnAM prApto vA guNaprakarSamiti gamyate // (sthAnAM. pR. 15) / 2. pAtravizeSaH samyagdarzana-jJAna-cAritraabhaya. vR. 1-37) / 7. yattArayati janmAbdheH svA- tapaHsampannatA iti / (ta. bhA. 7-34) / 3. mokSazritAn yAnapAtravat / muktyarthaguNasaMyogabhedAt pAtraM kAraNaguNasaMyogaH paatrvishessH| mokSakAraNaiH samyagdavidhA matam // (sA. dha. 5-43) / rzanAdibhiH yogaH pAtravizeSa iti prtiiyte| (ta. 1 jo jJAna va saMyama meM lIna haiM, jinakI daSTi dUsarI vA. 7, 36, 5) / ora nahIM hai jo eka mAtra prAtmA kI ora dRSTi 1 mokSa ke kAraNabhUta guNoM ke saMyoga ko pAtravidete haiM, jitendriya haiM, aura dhIra haiN| aise loka meM jo zeSa-pAtra kI vizeSatA-mAnI jAtI hai| sarvazreSTha zramaNa (sAdhu) haiM ve pAtra mAne gaye haiN| 2 samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa se sampanna jo sukha-duHkha, mAna-apamAna aura lAbha-alAbha meM honA; yaha pAtra kI vizeSatA hai| sama-rAga-dveSa se rahita--haiM ve pAtra kahe gaye haiN| pAda-1. hi aMgule hi vAdo XxxI (ti. pAtradatti--dekho pAtradAna / 1. tapaHzrutopayogIni pa.1-114; jaM. dI. pa. 13-32) / 2. eeNaM paravadyAni bhaktitaH / munibhyo 'nnauSadhAvAsa-pusta- aMgulapamANeNaM cha aMgulAI paano| (anuyo. sU. kAdIni kalpayet // AryikAH zrAvikAzcApi sat- 133, pR. 157) / 3. xxx chacca 'aMgulA kuryAd guNabhUSaNAH / caturvidhe'pi saMghe yat phalamupta- pAyo / (jIvasa. 66; jyotiSka. 75) / 4. cha analpazaH // dharmArtha-kAmasadhrIcI yathaucityamupAcaran / aMgulANi paado| (vyAkhyApra. 6, 7, 5, pR. 826) / sudhIstrivargasampattyA pretya ceha ca modate / / (sA. gha. 5. tatra SaDagulaH pAdaH / (ta. vA. 3, 38, 6) / 66 va 73-74) / 2. mahAtapodhanebhyaH prati- 6. vividhAMgulaSaTka: syAt pAdaH Xxx / (ha. grahArcanAdipUrvakaM niravadyAhAradAnaM jJAna-saMyamopaka- pu. 7-45) / 7. Xxx chaMgulu pAu / (ma. pu. raNAdidAnaM ca paatrdttiH| (kAtike. TI. 391) / puSpa. 2-7, pR. 24) / 8. aMgulachakkaM pAyo'x 1 jo nirdoSa AhAra, auSadha, prAvAsa aura pustaka XX / (saMgrahaNI 247) / 6. pAdaH syAdaGgulaiH prAdi tapazcaraNa va zrutake abhyAsameM upayogI haiM unakA SaDbhiH Xxx / (lokapra. 1-56) / 10. bhaktipUrvaka muniyoM ke lie denA; yaha pAtradatti yA SaDbhiraGgulaiH pAda ucyate / (ta. vRtti zruta. 3, pAtradAna kahalAtA hai| sAtha hI prAyikAoM, zrAvi- 38) / kAoM evaM trivarga (dharma-artha-kAma) meM sahAyakoM 1 chaha aMgula kA eka pAda hotA hai / 6 utsedhAMgula (kAryapAtroM) kA bhI yathAyogya prAdara-satkAra pramANAMgula aura prAtmAMgula ina tIna prakAra ke karanA: yaha bhI pAtradatti ke antargata hai| 2 mahA- aMguloM ke prAzraya se pRthak pRthak chaha aMgula pramANa tapasviyoM ko pratigraha (paDigAhana) aura pUjA ke una una nAmoM vAlA eka pAda hotA hai| sAtha nirdoSa pAhAra tathA jJAna evaM saMyama ke upa- pAvagrahaNa-pAdena grahaNe pAdagrahaNaM xxx / karaNoM-zAstra va pIchI Adi ke dene kA nAma (ana. dha. 5-58) / pAtradatti hai| bhUmi se pAMva ke dvArA ratna-suvarNAdi ke grahaNa karane pAtradAna--dekho pAtradatti / 1. mahAtapodhanAyArcA- para pAdagrahaNa nAmaka bhojana kA antarAya hotA hai| pratigrahapurassaram / pradAnamazanAdInAM pAtradAnaM tadi- pAdapatana-pAdapatanaM praNAmAdigauravam / (praznaSyate / (ma. pu. 38-37) / 2. pAtradattirmahAtapo- vyA. abhaya. vR., pR. 163) / dhanebhyaH pratigrahArcanAdipUrvakaM niravadyAhAradAnaM jJAna- caraNoM meM girakara namaskArAdi karane ko pAdapatana Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdapopagamana] 701, jaina-lakSaNAvalI [pApa kahate haiM / yaha praNAma prAdi kI mahAnatA kA dyotaka pAdAbhyAmupagamanaM DhaukanaM saMghAnirgatya yogyadezasyA zrayaNam, tena pravartitaM maraNaM pAdopagamanamaraNam, svapAdapopagamana-dekho paadopgmnmrnn| 1. niA - paravaiyAvRttya nirapekSaH prANatyAga ucyate rUDhivazAt / ghAtaM tu pravrajyA-zikSApadAdikrameNa jarAjarjaritaza- yadA pAuggagamaNamaraNaM iti pAThastadA prAyogyasya rIraH karoti- yadupahitacaturvidhAhArapratyAkhyAno bhavAntakaraNayogyasya saMhananasya. saMsthAnasya gamanena nirjantUka sthaNDilamAzritya pAdapa ivaikena pAvena prAptyA nirvayaM maraNaM prAyogyagamanamaraNama / prAyonipatatyaparispandastAvadAste prazastadhyAnavyApR- gamanamityapIdamucyate, prAyasya sanyAsavadanazanasyotAntaHkaraNo yAvadutkrAntaprANastadetat pAdapopagamanA- pagamanena sAdhyatvAt / (bha. prA. mUlA. 26) / . khyamanazanam / (ta. bhA. hari. va siddha. vR. 6-19) / 1 jisa prakAra hAtha Adi se chedA gayA vakSa vica2. tatrAnazaninaH parityaktacaturvidhAhArasyAdhikRtace- lita nahIM hotA hai usI prakAra jisa maraNa meM vakSa STAvyatirekeNa ceSTAntaramadhikRtyakAntaniSpratikarma- ke samAna zarIra ko sthira rakhA jAtA hai use pAdozarIrasya pAdapasyevopagamanaM sAmIpyena vartanaM pAdapo- pagamanamaraNa kahA jAtA hai| 2 pAMvoM se jAkara pagamana miti / (dazavai. ni. hari. vR. 1-47, pR. yogya deza kA prAzraya lene para jo maraNa hotA hai 26) / 3. pAdapasyopagamanam-aspandatayA'vasthAnaM use pAdopagamanamaraNa kahate haiM / athavA pAuggagapAdapopagamanam / (praupapA. abhaya. vR. 18, pR. 38) / manamaraNaM' aisA pATha hone para tadanusAra prAyogya kA 1 jo cAra prakAra ke prAhAra kA parityAga karatA artha saMsAra ke naSTa karane yogya-saMhanana aura huA janturahita zuddha bhUmikA prAzraya lekara pAdapa saMsthAna hotA hai aura mamana kA artha prApti hotA (vRkSa) ke samAna nizcala rahatA hai va eka pArzva- hai, isa prakAra saMsAra ke vinAzaka saMhanana aura bhAga se par3a jAtA hai aura prazasta dhyAna meM mana ko saMsthAna kI prApti se jo maraNa nirmita hotA hai lagAtA hayA taba taka usI prakAra se nizcala rahatA use prAyogyamaraNa kahA jAtA hai| 4 malArAdhanAdarpaNa hai jaba taka prANa nahIM nikala jaate| usake isa TIkA se bhI yahI abhiprAya nikalatA hai| vizeSa anazana ko pAdapopagamana anazana kahA jAtA hai| vahAM itanA hai ki upalabdha pATha se paM. prAzAdharane pAdAntarapaMcendriyAgamana-pAdAntareNa paJcAkSa- 'prAyogamana' kI sUcanA karate hae 'prAya' kA artha game tannAmako'znataH // (ana. dha. 5-51) / .. saMnyAsayukta anazana ko grahaNa kiyA hai, usake upadonoM pAvoM ke antarAla se paMcendriya prANI ke jAne gamana (prApti) se siddha hone vAle maraNa ko prAyo. para pAdAntarapaMcendriyAgamana nAmaka bhojana kA gamana maraNa jAnanA caahie| isakA eka anya nAma antarAya hotA hai| unhoMne prAyopavezana bhI nirdiSTa kiyA hai| pAdapopagamana anazana-dekho paadpopgmn| pApa-1. sammatteNa sudeNa ya viradIe kasAyaNiggahapAdopagamanamaraNa-dekho pAdapopagamana anazana / guNehiM / jo pariNado sa puNNo tabvivarIdeNa pAvaM 1. pAyava iva (uvagamaNaM) pAaovagamanam, hatthAihiM tu // (mUlA. 5-37) / 2. yadazubhamatha tatpApamichinno dumo va na calati / (uttarA. cU. 5, pR. 26) / ti bhavati sarvajJanirdiSTam // (prazamara. 216 ) / 2. pAdAmyAmupagamanaM Dhaukanam, tena prabartitaM maraNaM 3. pAti rakSati prAtmAnaM zubhAditi pApam / (sa.. pAdopagamanamaraNam / xxx athavA pAuggagamaNa- siM. 6-3) asmAt puNyasaMjJakakarmaprakRtisamahAmaraNaM iti pAThaH / bhavAntakaraNaprAyogyaM saMhananaM danyatkarma pApamityucyate / (sa. si. 8-26) saMsthAnaM ca iha prAyogyazabdenocyate, asya gamanaM 4. tatpratidvandirUpaM pApam / tasya pUNyasya pratidvandiprAptiH, tena kAraNabhUtena yanirvayaM maraNaM taducyate rUpaM pApamiti vijJAyate / pAti rakSayAtmAnama pAuggagamanamaraNamiti / (bha. prA. vijayo. 26) / asmAcchubhapariNAmAditi pApAbhidhAnama / / 3. pAdapo vRkSaH, tasyeva chinnapatitasyopagamanam 6, 3, 5) / 5. pApaM tadviparItaM tu xx atyantanizceSTatayA'vasthAnaM yasmin tat pAdapopa- X / ( SaDdasa. 50) / 6. azabhapariNAmo gamanam / (sthAnA. abhaya. vR. 2, 4, 102) / 4. jIvasya, tannimittaH karmapariNAmaH pudagalAnAM ca Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApA 702, jaina-lakSaNAvalI [pApajugupsA pApam / (paMcA. amRta. vR. 108) / 7. pApaM cAzu- sotA hai, prayatnapUrvaka bhojana karatA hai tathA prayatnabhakarmasvarUpapariNatapudgalapracayo jIvasyAsukhahetuH / pUrvaka bhASaNa karatA hai usake pApa kA bandha nahIM (mUlA. vR. 5-6) / 8. hiMsAdirazubhapariNAmaH pApa- hotA hai| 2 jo prayatnapUrvaka-pAgamokta vidhi se hetutvAt pApam / (prA. mI. vasu. vR. 40) / 6.pA- IryAsamitipUrvaka calatA hai, prayatnapUrvaka baiThatA pam azubhaM karma / (samavA. abhaya. vR. 1, pR. 6) / hai-baiThA humA hAtha-pAMva prAdi ko na phailAtA hai na 10. pAzayati guNDayatyAtmAnaM pAtayati cAtmanaH sikor3atA hai, sAvadhAnI se sotA hai, yatnapUrvaka AnandarasaM zoSayati kSapayatIti pApam |(sthaanaa. abhaya. bhojana karatA hai, aura yatnapUrvaka bhASaNa karatA hai; vR. 1-12, pR. 18) / 11. te (karma-pudgalAH) eva vaha pApakarma ko nahIM bAMdhatA hai| isI prakAra jo azubhAH pApam / (SaDdasa. gu. vR. 47, pR. 137) / sabhI prANiyoM ko apane samAna dekhatA hai-apane 12. pAtyavati rakSati prAtmAnaM kalyANAditi pApam / samAna hI unake sukha-duHkha kI kalpanA karatA hai, (ta. vRtti. zruta. 6-3) / 13. XXX pApaM vaha indriyoM va manakA damana karatA huA karmAsava tasya viparyayaH / (vivekavi. 8-251) / 14. pApa- ko rokatA hai, ataeva vaha pApakarma ko nahIM bAMdhatA mazubhaprakRtilakSaNam / (pramAla. vR. 305) / 15. hai| pApaM hiMsAdikriyAsAdhyamazubhaM karma / (syAdvAdama. pApakarmabandhaka-ajayaM caramANo a (u), paann27)| 16. xxx pApaM dusskrm-pudglaaH| bhUyAiM hiMsai / baMdhaI pAvayaM kamma, taM se hoi kaDugraM (SaDdasa. rAja. 13) / 17. xxx azubhaM phalaM // ajayaM ciTramANo a, pANabhayAi hiMsai / pApamucyate / (adhyAtmasAra 15-60) / baMdhaI pAvayaM kamma, taM se hoi kaDugraM phalaM // ajayaM 1 jo jIva samyaktva, zruta, virati aura kaSAya- AsamANo a, pANabhUyAi hiNsi| baMdhaI pAvayaM nigraha ina gaNoM ke viparIta mithyAtvAdi se pariNata kamma, taM se hoi kaDayaM phalaM // ajayaM sayamANo a, hai use pApa-pApa se saMyukta (pApa kA bandhaka)- pANabhUyAi hiMsai / baMdhaI pAvayaM kamma, taM se hoi kahA jAtA hai / 2 azubha pudgala karma ko pApa kahate kaDuaM phalaM // ajayaM bhuMjamANo a, pANa-bhUyAi haiN| 3 jo zubha se rakSA karatA hai-uttama kArya meM hiMsai / baMdhaI pAvayaM kamma, taM se hoi kaDugraM phalaM // pravRtta nahIM hone detA hai-vaha pApa kahalAtA hai| (dazavai. sU. zlo. 4, 1-6, pR. 156) / pApakarma-asuhapayaDIyo pAvaM / tattha ghAicaukkaM jo prayatna ke vinA--sUtrAjJA ke viparIta-calatA pAvaM / aghAicaukkaM missaM, tattha suhAsuhapayaDINaM hai, baiThatA hai, baiThA hayA bhI upayoga ke binA hAtha sNbhvaado| (dhava. pu. 13, pR. 352) / pairoM ko phailAtA va sikor3atA hai, asAvadhAnI se prazabha prakRtiyoM ko pApa karma kahA jAtA hai| unameM dina meM sotA hai, niSprayojana yA kauve Adi se cAra ghAtikarma pApa tathA cAra aghAtikarma mizra bhakSita bhojana karatA hai, tathA kaThora Adi bhASaNa -pApa-puNya ubhayasvarUpa-haiM, kyoMki unameM zubha karatA hai| vaha doindriyAdi prANiyoM va ekendriaura azubha donoM hI prakAra kI prakRtiyAM sambhava yAdi bhUtoM (jIvoM) ko pIDita karatA hai, isIlie vaha kaDue phalavAle pApakarma ko vAMdhatA hai| pApakarma-prabandhaka-1. jadaM care jadaM ciDhe jada- pApakarmopadeza-dekho pApopadeza / pApakarmopadezaH mAse jadaM sye| jadaM bhujejja bhAsejja evaM pAvaM Na -kRSyAdhupadezaH prayojanaM vineti / (praupapA. abhaya. bjjhi| (mUlA. 10-122) / 2. jayaM care jayaM vR. 40, pR. 101) / ciTaThe jayamAse jayaM sye| jayaM bhujaMto bhAsaMto pAvaM prayojana ke vinA hI kRSi prAdi ke upadeza ko kammaM na bNdhi|| savvabhUyappabhUassa samma bhUyAI pApakarmopadeza kahate haiN| pAsapo / pihiAsavassa daMtasya pAvaM kammaM na bNdhi|| pApajugupsA-pApajugupsA tu tathA samyaktvapari(dazavai. sU. zlo. 8-6, pR. 156) / zuddhacetasA satatam / pApodvego'karaNaM tadacintA 1jo prayatnapUrvaka-prANirakSA meM sAvadhAna hokara- cetyanukramataH // (SoDazaka. 4-5) / calatA hai. prayatnapUrvaka sthita hotA hai, prayatnapUrvaka nirmala antaHkaraNa se nirantara pApa se udvigna rahanA Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApaprakRti] 703, jaina-lakSaNAvalI [pAraJcika -pUrva meM kiye gaye pApa ke viSaya meM pazcAttApa balAdibhyaH kSityudaka-jvalana-pavana-vanaspatyArambho'nekaranA, vartamAna meM pApa ko na karanA, tathA bhaviSya nopAyena kartavyaH ityAkhyAnamArambhakopadezaH / ityevaMmeM pApa kA cintana na karanA, isa sabakA nAma pApa- prakAraM pApasaMyuktaM vacanaM paapopdeshH| (ta. vA. 7, jugupsA hai| prathavA pApodvega kA artha kAya se pApa 21, 21; cA. sA. pR. 9-10) / 4. pApopadezaH kA parityAga karanA, vacana se usakA na kahanA aura pApakarmopadezaH, pApaM yatkarma kRSyAdi tadupadezo yathA mana se cintana na karanA; ise pApajugupsA samajhanA kRSyAdi kurviti / (zrA. pra. TI. 286) / 5. paapocaahie| padeza AdiSTo vacanaM pApasaMyutas / yadvaNigvadhakArapApaprakRti-pApaprakRtayaH kaTukarasA azubhA ucya- mbhapUrvasAvadyakarmasu // (ha. pu. 58-148) / nte / (zataka. de. svo. vR. 1) / 6. kleza-tiryagvaNijyAdivacanalakSaNAt pApopadezAt kaDue rasa vAlI karmaprakRtiyAM pApaprakRtiyAM kahI xxx / (ta. zlo. 7-21) / 7. vidyAjAtI haiN| vANijya-maSI-kRSi-sevA-zilpajIvinAM sAm / pApazramaNa-1. AyariyakUlaM muccA viharadi pApopadezadAnaM kadAcidapi naiva vaktavyam / (pu. si. samaNo ya jo du egaagii| Na ya geNhadi uvadesaM pAva- 142) / 8. jo uvaeso dijjai kisi-pasupAlaNassamaNo tti vuccadi du|| (mUlA. 10-68) / 2. sayaM vaNijjapamuhesu / purisitthIsaMjoe aNatthadaNDo have gehaM pariccajja paragehami vAvaDe / nimitteNaM vava- vidio // (kAtike. 345) / 6. pApopadezo harai pAvasamaNo tti vuccaI // duddha-dahI vigaIo yadvAkyaM hiMsA-kRSyAdisaMzrayam / tajjIvibhyo na taM daAhArei abhikkhaNaM / arae ya tavokamme pAvasamaNo dyAnnApi goSThayAM prasajjayet // (sA. dha. 5-7) / tti vuccaI // (sambodhasa. 53-54) / 10. vadhakArambhakAdezau vANijyaM tiryakklezayoH / 1 jo sAghu prAcAryakula ko chor3akara akelA vihAra ebhizcaturvidharyogamataH pApodezakaH // (dharmasaM. zrA. karatA hai tathA upadeza ko nahIM grahaNa karatA hai use 7-10) / pApazramaNa kahA jAtA hai| 2 jo apane ghara ko chor3a 1 gAya-bhaisa Adi tiryaMcoM ke vyApAraviSayaka, kara para ghara meM vyApta hotA hai prAtmA ko chor3akara klezakara dAsI-dAsa Adi ke vyApAraviSayaka, para padArthoM meM mugdha rahatA hai, nimittazAstra se AjI- hiMsAviSayaka, prArambhaviSayaka aura vaMcanAviSayaka vikA karatA hai, vikArajanaka dUdha-dahI Adi kA kathAvArtA ke prasaMga se utpanna hone vAle pApa ke bhakSaNa karatA hai, tathA tapazcaraNa meM rata nahIM rahatA upadeza ko pApopadeza kahA jAtA hai / 4 kRSi Adi hai-usase aruci rakhatA hai| aise sAdhu ko pApa- kArya pApa ke kAraNa hone se pApa mAne jAte haiM, aisI zramaNa kahate haiN| kriyAoM ke upadeza kA nAma pApopadeza hai-jaise pApopadeza--dekho pApakarmopadeza / 1. tiryakkleza- khetI karo, aisA updesh| vaNijyA-hiMsArambha-pralambhanAdInAm / kathAprasaGga- pAmiccha-dekho prAmitya / prasava: smartavyaH pApa upadezaH // (ratnaka. 3-30) / pAraJca-dekho pAraJcika / pAraMco nAma khettato 2. tiryakkleza-vANijya-prANivadhakArambhAdiSu pApa- desato vA nicchubhai / (dazavai. cU. pR. 26) / saMyuktaM vacanaM pApopadezaH / (sa. si. 7-21) / kSetra yA deza se pRthak kara denA, ise pAraMca kahA 3. kleza-tiryagvaNijyA-vadhakArambhAdipU pApasaMyutaM- jAtA hai| vacanaM pApopadezaH / tadyathA-asmin deze dAsA pAraJcika-dekho anupsthaan| 1. prAcAryAdAdAsyazca sulabhAstAnamuM dezaM nItvA vikraye kRte mahA- cAryAntaraprApaNamAtRtIyaM pAraJcikam / (ta. vA. 6, narthalAbho bhavatIti kleshvnnijyaa| go-mahiSyAdIna 22, 10) / 2. puruSavizeSasya svaliGga-rAjapattyAamutra gRhItvA anyatra deze vyavahAre kRte bhUrivitta- dyAsevanAyAM pAraJcikaM bhavati, pAraM prAyazcittAntalAbha iti tirygvnnijyaa| vAgarika-saukarika-zAkU- maJcati gacchatIti pAraJcikam / (prAva. ni. hari. nikAdibhyo mRga-varAha-zakuntaprabhRtayo'musmin deze vR. 1418, pR. 764) / 3. jo so pAraMcio so santIti vacanaM vdhkopdeshH| ArambhakebhyaH kRSI- evaMviho (aNavaTThaasaMNiho) ceva hodi, kiMtu sA Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAraJcika 704, jaina-lakSaNAvalI [pAraJcita dhammiyavajjiyakhette smaacreyvvo| ettha ukkasseNa cika prAyazcitta hai| 8 'pAraM aJcati' isa nirukti chammAsakkhavaNaM pi uvittheN| edANi do vi pAya- ke anusAra aparAdhI tapa ke dvArA aparAdha ke pAra cchittANi NariMdaviruddhAcaride pAyariyANaM nava-dasa- jAtA hai va tatpazcAt use punaH dIkSA dI jAtI hai, puvvaharANaM hodi / (dhava. pu. 13, pR. 62-63) / isase use pArAMcI yA pArAMcika kahA jAtA hai| 4. sarvaguNaiH samagrasya deyaM pAraMcikaM bhavet / vyutsRSTa- usake liMga, kSetra, kAla aura tapa se bahiSkRta karane syApi yenAsyAzuddhabhAvo na jAyate / (prAyazcittasa. rUpa anuSThAna ko bhI pArAMcika kahA jAtA hai| 6-157) / 5. pAraM aMcadi paradesamedi gacchadi pAraJcita-dekho pAraJcika / jado tado eso| pAraMcigo tti bhaNNadi pAyacchittaM pAraJcI-dharmasya pAraM tIramaJcati gacchati, tena jiNamadammi // (chedapiNDa 282) / 6. svadharmarahita- kAraNena puruSaH pAraJcI smRtaH / (prAyazcitta. 7, kSetre prAyazcitte purodite / cAra: pAraMcikaM jainadharmA- 27) / tyantaratermatam / / (prAcA. sA. 6-62) / 7. pAraM- isa prAyazcitta meM aparAdhI dharma ke pAra (kinAre). ciyArihaM-aJcu gai-pUyaNesu ; pAraM aJcai tavAINaM jAtA hai, isase vaha pAraMcI kahalAtA hai| jammi paDisevie liMga-khetta-kAlavisiTANaM, taM pAraM- pAramArthika nokarmadravyakSetra-pAramatthiyaM NokaciyArihaM / (jItaka. cU. gA. 4, pR. 6) / 8. pAraM mmadavvakhettaM pAgAsadavvaM / (dhava. pu. 4, pR. 7) / tIraM tapasA aparAdhasya aJcati gacchati tato dIkSyate pAramAthika nokarmadravyakSetra AkAza kahalAtA hai| yaH sa pArAJcI, sa eva pArAJcikastasya yadanuSThAnaM pAramAthika pratyakSa-dekho mukhya pratyakSa / 1. pAratacca pArAJcikaM liMga-kSetra-kAla-tapobhirbahiSkara- mAthikaM punarutpattAvAtmamAtrApekSam / (pra. na. ta. Nam / (jItaka. cU. vi. vyA. 6-21, pR. 36) / 2-18) / 2. paramArthe bhavaM pAramAthikaM mukhyam, 6. tathA pAramantaM prAyazcittAnAm, tata utkRSTatara- AtmasannidhimAtrApekSam, avadhyAdi pratyakSamityarthaH / prAyazcittAbhAvAtu, aparAdhAnAM vA pAramaJcati (ratnAkarA. 2-4); kSaya-kSayopazamavizeSaviziSTagacchatItyevaMzIlaM pArAJci, tadeva pArAJcikam / mAtmadravyamevA'vyavahitaM samAzritya pAramArthikametatacca mahatyaparAdhe liMga-kula-gaNa-saMghebhyo bahiSkara- davadhyAdipratyakSamunmajjati, na punaH sAMvyavahArikamiNam / (yogazA. svo. viva. 4-60) / 10. yasmina vendriyAdivyavahitamAtmadravyamAzrityeti bhAvaH / pratise vite liMga-kSetra-kAla-tapasAM pAramaJcati tat (ratnakarA. 2-18) / 3. sarvato vizadaM pAramAthipArAJcitamahatIti pArAJcitam / (vyava. malaya. kaM pratyakSam / (nyAyadI. pR. 34) / 4. pAramAvR. 1-53) / thikaM tvAtmasaMnidhimAtrApekSamabadhyAdipratyakSam / 1 eka prAcArya se tIsare prAcArya taka anya prAcAryo (SaDdasa. gu. vR. 55, pR. 208) / 5. svotpattAke pAsa pahaMcAnA, isakA nAma pAraJcika prAyazcitta vAtmavyApAramAtrApekSaM pAramAthikam / (jainata. pa. hai| 3 rAjA ke viruddha AcaraNa karane para jo 118) / prAyazcitta nau-dasa pUrvo ke dhAraka prAcAryoM se karAyA 1jo jJAna apanI utpatti meM prAtmA mAtra kI jAtA hai usakA nAma pAraMcika prAyazcitta hai| yaha apekSA karatA hai-indriyAdi anya kAraNoM kI prAyazcitta sAmika jana se rahita kSetra meM karAyA apekSA mahIM karatA-use pAramArthika pratyakSa jAtA hai| isameM aparAdhI prAcArya muniyoM ke Azrama kahate haiN| se alaga rahatA hai, use koI bhI sAdhu prativandanA pAramAthikapratyakSAbhAsa-pAramAthikapratyakSamiva nahIM karatA, guru ko chor3akara vaha anya sabase mauna yadAbhAsate tattadAbhAsam / (pra. na. ta. 6-26) / rakhatA hai, tathA upavAsa, prAcAmla purimArtha (nivi- jo pAramArthika pratyakSa ke samAna dikhatA hai, para kRtika tapavizeSa), ekasthAna aura nivikRti Adi vastutaH pAramArthika pratyakSa nahIM hai, vaha paramArthikake dvArA rasa, rudhira evaM mAMsa ko sukhAtA hai| pratyakSAbhAsa kahalAtA hai| 5isa prAyazcitta meM cUMki aparAdhI dUsare deza ko pArAJcika-dekho pAraJcika / jAtA hai, ata eva isakA nAma pAraMcika yA pArA- pArAJcita-dekho pAraJcita / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArAyaNa ] [ pAriNAmika bhAva pArAyaNa - pArAyaNaM nAma sUtrArtha - tadubhayAnAM pAragamanam / ( vyava. bhA. malaya. vR. 4-3 ) / sUtra, artha evaM donoM ke pAragamana ko prarthAt zrAdyopAnta adhyayana kara lene ko pArAyaNa kahate haiM / pArigrahikI-- dekho parigrahakriyA va pArigrAhikI kriyA parigraho dharmopakaraNavarjjavastusvIkAraH dharmopakaraNamUrcchA ca parigraha eva pArigrahikI, parigraheNa nirvRtA vA pArigrAhikI / (prajJApa. alaya. vR. 284, pR. 447) / dharmopakaraNoM ko chor3akara anya vastu ko svIkAra karanA va dharmopakaraNoM meM bhI anurAga rakhanA, isakA nAma parigraha hai / isa parigraha se hone vAlI kriyA ko pArigrahikI kriyA kahA jAtA hai / pArigrAhikI kriyA - dekho parigrahakriyA / 1. parigrahAvinAzArthI pArigrAhikI kriyA / ( sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 11) / 2. parigrahAvinAzArthI syAt pArigrAhikI kriyA / ( ta zlo. 6, 5, 24) / 3. parigrahANAmavinAze prayatnaH pArigrAhakI kriyA / (ta. vRtti zruta. 6 - 5 ) / dravyabhavanasambandhapariNAmanimittatvAt pAriNAmikA iti vyapadizyante / (ta. vA. 2, 7, 1-2) / 3. karmodayopazama-kSaya-kSayopazamamantareNotpannaH pAriNAmika: / ( dhava. pu. 1, pR. 161 ) ; jo cauhiM ( prodaya - provasa miya - khaiya - khagrovasamiehiM ) bhAvehi puvvutte hi vadiritto jIvAjIvago so pAriNAmitro NAma / ( dhava. pu. 5, pR. 185 ) ; jo kammANamudayauvasama khaiya-khaproktamehi viNA aNNehiMto uppaNNo pariNAmo so pAriNAmizro bhaNNadi / ( dhava. pu. 5, pR. 166 ) ; bhAvo du pAriNAmio karaNobhayavajjiyo hodi // ( dhava. pu. 7, pR. 6; dhava. pu. 12, pR. 279 ud) / 4. pariNamanaM pariNAmo jIvatvAdyAkAreNa yad bhavanaM saH pAriNAmika: / ( ta. bhA. siddha. vR. 1 - 5, pR. 48 ) ; pAriNAmikazabdena ca dravyabhAvaprANAvasthAkhyaH pariNAma ucyate / tathA sedhanayogyaH pariNAmo bhavyaH, abhavyastu na kadAcit sedhanayogyaH pariNAma iti / ( ta. bhA. siddha. vR. 2- 1, pR. 140) / 5. dravyAtmalAbhahetuH syAt pariNAmo'napekSiNaH / etatprayojanA bhAvA: sarvopazamikAdayaH / ityaupazamikAdInAM zabdAnAmupavaNitA (niruktiH ) // (ta. ilo. 2,1, 4-5 ) / 6. sakalakarmopAdhivinirmuktaH pariNAme bhavaH pAriNAmikabhAvaH / (ni. sA. vR. 41) / 7. pariNamanaM pariNAma :- kathaJcidavasthitasya vastunaH pUrvAvasthAparityAgenottarAvasthAgamanam, sa eva tena vA nirvRttaH pAriNAmika: / ( prava. sAro. vR. 1260 ) / 8. kAraNaNiravekkhabhavo sahAviyo 1 parigraha ke avinAza ke liye usake saMrakSaNa ke nimitta-jo kriyA kI jAtI hai use pArigrAhikI kriyA kahA jAtA hai / pAriNAmikatva - bhAvAntaropAdAnaM pAriNAmika - tvamucyate / XX X pariNAmayatIti pariNAmakaH, pariNAmaka evaM pAriNAmikaH / (ta. vRtti zruta. 5-37) / zravasthAntara kI prApti ko pAriNAmikatva yA pAri pAriNAmitro bhAvo / ( bhAvatri. 23) / 6. svabhAva: NAmikatA kahA jAtA hai / pAriNAmika bhAva - 1. dravyAtmalAbhamAtra hetukaH pariNAmaH / x x x pariNAmaH prayojanamasyeti pAriNAmika: / ( sa. si. 2- 1 ) / 2. dravyAtmalAbhamAtra hetukaH pariNAmaH / yasya bhAvasya dravyAtmalAbhamAtrameva heturbhavati nAnyannimittaM sa pariNAma iti paribhASyate / X XX pariNAmaH prayojanamasyeti pAriNAmika: / (ta. vA. 2, 1, 5-6 ); anyadravyAsAdhAraNastrayaH pAriNAmikAH / XXX karmodaya kSayopazama- kSayopazamAnapekSavAt / nahi evaMvidhaM karmAsti yasyodayAt kSayAt upazamAt kSayopazamAdvA jIvo bhavyo'bhavya iti cocyate / tadabhAvAdanAdila. 86 pariNAmaH syAttadbhavaH pAriNAmikaH / ( bhAvasaM. vAma 8 ) / 10. karmopazamAdinirapekSaH cetanatvAdiH jIvasya svAbhAviko bhAvaH pAriNAmiko nigadyate / (ta. vRtti zruta. 2 - 1 ) / 11. kRtsnakarmanirapekSaH proktAvasthAcatuSTayAt / zrAtmadravyatvamAtrAtmA bhAvaH syAt pAriNAmikaH / / ( paMcAdhyA. 2 - 668 ) / 1 jisa bhAva kA kAraNa dravya kA zrAtmalAbha mAtra ho- - anya koI na ho use pAriNAmika bhAva kahate haiM / 7 kathaMcit pravasthita vastu jo eka avasthA ko chor3akara agalI dUsarI avasthA ko prApta hotI hai, isakA nAma pariNAma hai| isI ko prathavA isase race gaye ko pAriNAmika kahA jAtA hai / 705, jaina-lakSaNAvalI Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAriNAmikI ] pAriNAmikI- 1. Niya NiyajAdivisese uppapAriNAmikI NAmA / / ( ti pa 4, 1020 ) / 2. praNumANa-heu-diTThatasAhiyA vayavivAgapariNAmA / hizra nisse saphalavaI buddhI pariNAmitrA nAma || ( zrAva. ni. 648; nandI. sU. gA. 66 ; upa. pa. 48 ) / 3. pAriNAbhikI tu vayovipAkalabdhajanmA paramahita- niHzreyasaphalA paMcAvayavAdisAdhanAnusAriNI bhavatyabhayakumArAdevi / ( ta. bhA. hari. vR. 6 - 6 ) / 4. pariH samantAnnamanaM pariNAma:sudIrghakAla pUrvAparArthAvalokanAdijanya prAtmadharma ityarthaH, sa kAraNamasyAstatpradhAnA vA pAriNAmikI / ( zrAva. ni. hari vR. 38, pR. 415 ) / 5. sagasagajAdiviseseNa samuppaNNapaNNA pAriNAmiyA NAma / XXX jAdivisesajaNidakammakkhaprovasamasamuppa pAriNAmiyA / ( dhava. pu. 6, pR. 82-83 ) / 6. svakIya-svakIyajAtivizeSeNa samutpannA pAriNAmikI ceti / (cA. sA. pR. 97 ) / 7. tathA pari-- samantAnnamanam - yathAvasthitavastvanusAritayA gamanaM pariNAmaH, sudIrghakAla pUrvAparArthAvalokanAdi janya Atmadharma vizeSa ityarthaH, sa kAraNamasyAH pAriNAmikI, buddhayate'nayeti buddhi: / ( zrAva. ni. malaya. vR. 938) / 1 apanI apanI vizeSa jAtimeM jo bRddhi utpanna hotI hai use pAriNAmikI buddhi kahA jAtA hai / 2 jo buddhi anumAna hetu aura dRSTAnta ke dvArA zrabhISTa kI sAdhaka hotI hai; Ayu ke pAripAka ke anusAra jisakA pariNamana hotA hai, tathA jo abhyudaya aura niHzreyasa (mokSa) se saphala hotI hai; vaha pAriNAmikI buddhi kahalAtI hai / pAritAnikI kriyA - 1. duHkhotpattitantratvAt pAritApikI kriyA / ( sa. si. 6-5; ta. vA. 6, 5, 8) / 2. duHkhotpattiH svataMtratvAt kriyAyA paritApikI / (ha. pu. 58- 67 ) / 3. duHkhotpAdanatantratvaM syAtkriyA pAritApikI / (ta. zlo. 6, 5, 10 ) / 4. paritApo du:kham, duHkhotpatti nimittA kriyA pAritApikI kriyA / (bha. zrI. vijayo. 807 ) / 5. paritApanaM tADanAdiduHkhavi zeSalakSaNam, tena nirvRttA pAritApanikI kriyA / ( sthAnA. abhaya vR. 60; samavA. abhaya vR. 5) / 6. duHkhotpattau paritaptiparavazatvaM pAritApikI 706, jaina- lakSaNAvalI [ pArthiva maNDala kriyA / (ta. vRtti zruta. 6 - 5 ) / 1 jo 'duHkha kI utpatti ke adhIna kriyA kI jAtI hai usakI utpatti kA kAraNa hai-use pAritApikI kriyA kahA jAtA hai / 5 tAr3anAdi duHkhavizeSa rUpa paritApa se jo kriyA nirmita hotI hai usakA nAma pAritApanikI yA pAritApikI kriyA hai / pAritApikI kriyA- dekho pAritApanikI kriyA / pArivrAjya - gArhasthyamanupAlayaiva gRhavAsAdvirajyataH / yaddIkSAgrahaNaM taddhi pArivrAjyaM pracakSyate // pArivrAjyaM paritrAjo bhAvo nirvANadIkSaNam / tatra nirmama - tAvRttyA jAtarUpasya dhAraNam / / ( ma. pu. 36-156, 157) / gRhastha dharma kA pAlana karane ke pazcAt gRhavAsa se virakta hote hue jo dIkSA grahaNakI jAtI hai use pArivrAjya - parivrAjaka kA anuSThAna kahA jAtA hai / parivrAT ke bhAva kA nAma pArivrAjya hai, jisakA abhiprAya nirvANadIkSA / isameM mamatvabuddhi ko chor3akara jAtarUpa- -digambaraveSa dhAraNa kiyA jAtA hai / pAriSada - dekho pArSadya / 1. vayasyapIThamardasadRzAH pariSadi bhavAH pAriSadAH / ( sa. si. 4-4) / 2. pAriSadyA: vayasyasthAnIyAH / ( ta. bhA. 4-4) / 3. vayasyapIThamardasadRzAH pAriSadAH / pariSadi jAta bhavA vA pAriSadAH, te vayasyapIThamardasadRzAH veditavyAH / (ta. vA. 4, 4, 4) / 4. bhavA: pariSadItyAsan surAH pAriSadAhvayAH / te pIThamardasadRzAH surendrairatilAlitAH / / (ma. pu. 22 - 26 ) / 5. pariyadi sAdhavaH pAriSadyA: mitrasadRzAH / ( ta. bhA. siddha. vR. 4-4 ) / 6. pariSadi sabhAyAM bhavAH pAriSadAH pIThamarda mitratulyAH / (ta. vRtti zruta. 4 - 4 ) / 1 jo sabhA meM upasthita rahane yogya hote haiM ve pAriSada kahalAte haiM / ye deva mitra athavA pIThamarda - kAmapuruSArtha meM sahAyaka ke samAna hote haiM / 2 jo deva mitra ke samAna hote haiM unheM pAriSadya kahA jAtA hai / pAriSadya - dekho pAriSada | pArthiva maNDala - kSitivIjasamAkrAntaM drutamasamaprabham / syAd vajjralAJchanopetaM caturasraM dharApuram // ( jJAnArNava 26 - 16, pR. 288 ) / pRthivI boja se sahita, pighale hue suvarNa ke sadRza, Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArthivI dhAraNA vajra ke cihna se cihnita aura AkAra meM caukoNa dharApura - pArthiva maNDala hotA hai / pArthivI dhAraNA - tiryaglokasamaM dhyAyet kSIrAbdhi tatra cAmbujam / sahasrapatraM svarNAbhaM jambUdvIpasamaM smaret / / tatkesarataterantaH sphuratpiGgaprabhAMcitAm / svarNAcalapramANA ca kaNikAM paricintayet / / zvetasiMhAsanAsInaM karmanirmUlanodyatam / grAtmAnaM cintayettatra pArthivI dhAraNetyasau || ( yogazA. 7, 10-12) / 707, jaina-lakSaNAvalI dhyAna kI avasthA meM madhya loka ke barAbara kSIrasAgara, usake madhya meM jambUdvIpa ke pramANa vAle sahasrapatramaya suvarNakamala, usake parAga samUha ke bhItara pIlI kAnti se yukta sumeru ke pramANa kaNikA aura usake Upara eka zveta varNa ke siMhAsana para sthita hokara karmoM ke naSTa karane meM udyata zrAtmA kA cintana kare / yaha pArthivI dhAraNA kahalAtI hai / pArzva --- pazyati sarvabhAvAniti niruktAt pArzvaH, tathA garbhasthe jananyA nizi zayanasthayA'ndhakAre sarpo dRSTa iti garbhAnubhAvo'yamiti matvA pazyatIti pArzvaH, pArzvo'sya vaiyAvRttyakarastasya nAthaH, bhImo bhImasena iti vat pArzva: / (yogazA. svo viva. 3-124) / 'pazyati sarvabhAvAniti pArzva' isa nirukti ke anusAra jo samasta padArthoM ko dekhatA hai usakA nAma pArzva hai, athavA mAtA ke garbha meM sthita hone para zayyA para sthita mAtA ne andhakAra meM jo sarpako dekhA thA, yaha garbha kA prabhAva hai, aisA mAnakara 'pazyati' isa nirukti ke anusAra 'pArzva' kahalAye, athavA pArzvanAmaka yakSa ke svAmI hone se teIsaveM tIrthakara kA nAma pArzvanAtha prasiddha huA / pArzvataH antagata avadhijJAna - 1. se kiM taM pAsa pratayaM ? pAsa aMtagayaM - se jahAnAmae kei purise ukkaM vA caDulizraM vA alAyaM vA maNi, vA paI vA joI vA pAso kAuM parikaMDDhemANe gacchajjA se taM pAsa aMtagayaM / ( nandI. sU. 10, pR. 82 ) / 2. thena tu pArzvataH ekato dvAbhyAM vA saMkhyeyAnyasaMkhyeyAni vA yojanAni pazyati sa pArzvato'ntagataH iti / ( prajJApa. malaya. vR. 317, pR. 537) / [pArSadya 1 jisa prakAra koI puruSa ulkA ( choTA dIpaka ), caTulI ( anta meM jalatA huA ghAsa kA pUlA ), lAta (agrabhAga meM jalatI huI lakar3I), maNi, pradIpa zrathavA jyoti ko pArzvabhAga meM karake khIMcatA huA jAtA hai; isI prakAra jo avadhijJAna eka pArzva se athavA donoM pArzvo se saMkhyAta zrasaMkhyAta yojanoM ko dekhatA hai, vaha pArzvataH zrantagata avadhijJAna kahalAtA hai / pArzvamudrA - parAGmukhahastAbhyAM veNIbandhaM vidhAyAbhimukhIkRtya tarjanyau saMzleSya zeSAGgulimadhye praguSThadvayaM vinyasediti pArzvamudrA / (nirvANaka. pR. 33 ) | ulTe hAthoM se veNIbandha karake sAmane karate hue donoM tarjaniyoM ke milAne aura zeSa aMguliyoM ke madhya meM donoM aMgUThoM ke rakhane para pArzvamudrA hotI hai / pArzvastha -- 1. daMsaNa-nANa-carite tave ya prattahito pavayaNe ya / tesiM pAsavihArI pAsatthaM taM biyANehi // ( vyava. bhA. 1-227, pR. 111 ) / 2. prayogyaM sukhazIlatayA yo niSevate kAraNamantareNa sa sarvathA pArzvasthaH / (bha. zrI. vijayo. 1650 ) / 3. yo vasatisu pratibaddha upakaraNopajIvI ca zramaNAnAM pArzva tiSThatIti pArzvasthaH / (cA. sA. pR. 63 ) | 4. samyagdarzana - jJAna cAritrANAM pArzve samIpe tiSThatIti pArzvasthaH ratnatrayabahirbhUtaH / ( prAyazcittasa. TI. 7-25) 5. vasatyupadhisaMgasthaH pArzvasthaH syAt X XXI ( AcA. sA. 6 - 50 ) / 6. pArzvastho'nyodgamAdibhojI zabalAcAraH / ( vyava. malaya. vR. 3, 165, pR. 35 ) / 7. niraticArasaMyamamArga jAnannapi na tatra vartate, kintu saMyamamArgapArzve tiSThati, naikAntenAsaMyataH, na ca niraticArasaMyamaH, so'bhidhIyate pArzvasthaH / ( bha. prA. mUlA. 1650 ) / 8. pArzvasthaH darzanAdInAM pArzve tiSThatIti pArzvasthaH / ( sambodhasa. vR. 6, pR. 10 ) / 1 jo zrAtmahitakara darzana, jJAna, cAritra, tapa aura pravacana ke pArzva meM vihAra karatA hai--unake pUrNatayA pAlana meM prayatnazIla nahIM rahatA- use pArzvastha muni kahA jAtA hai / 2 jo sukhasvabhAva hone se kAraNa ke vinA hI ayogya kA sevana karatA hai, vaha pArzvastha kahalAtA hai / pArSadya - dekho pAriSadya / 1. vayasyaprAyAH pArSadyAH x x x / ( tri. za. pu. ca. 2, 3, 773 ) / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pASNigrAha ] 708, 2. tathA parSadi sAdhavaH pArSadyAH, "parSado NyaNau " iti Nya-pratyayaH, te ca vayasyasthAnIyAH mitrasadRzA devarAjAnAmiti bhAvaH / (bRhatsaM. malaya. vR. 2) / 3. parSadi sAdhavaH pArSadyAH, devarAjAnAM mitraprAyAH / ( saMgrahaNI de. vR. 1 ) / 1 mitra ke samAna jo deva hote haiM ve pArSadya kahalAte haiN| pANigrAha-yo vijigISau prasthite'pi pratiSThamAne vA pazcAtkopaM janayati sa pASNigrAhaH / ( nItivA. 28- 26, pR. 316) / kahA jo vijigISu ke prasthAna kara cukane para athavA prasthAna ke samaya pIche krodha ko utpanna karatA hai| 1 pAza aura bandhana ye samAnArthaka zabda haiM, bandhana ke hetu - mithyAdarzanAdikoM ko- pAza jAtA hai, isa prakAra ke pAza meM jo sthita hai use pAzastha kahate haiM / pASaNDasthApanAnAma- 1. samaNe ya paMDuraMge bhikkhU kAvA lie a tAvasae / parivAyage, se taM pAkhaMDanAme // ( anuyo. sU. 130, pR. 146 ) / 2. iha yena yat pASaNDamAzritaM tasya tannAma sthApyamAnaM pASaNDasthApanAnAmAbhidhIyate / (anuyo. sU. mala. hema. vR. 130, pR. 146) / 2 zramaNa (nirgrantha, zAkya, tApasa, geruka aura aAjIva ye pAMca) pAMDuraMga, bhikSu, kApAlika, tApasa aura parivrAjaka; inameM se jisane jisa pASaNDa kA Azraya liyA hai usake sthApita kiye jAne vAle usa nAma ko pASaNDasthApanA nAma kahA jAtA hai / pASaNDimUDhatA - dekho pAkhaNDimUDhatA / pAMzu - pAMzavo nAma dhUmAkAramApANDuramacittaM rajaH / ( vyava. bhA. malaya. vR. 7 - 282 ) / dhueM ke AkAra vAlI kucha sapheda acitta dhUli kA nAma pAMzu hai / piGgalanidhi- dekho pANDu / 1. savvA zrAbharaNavihI purisANaM jA ya hoi mahilANaM / prasANa ya hatthINa ya piMgalagaNihiMmi sA bhaNiyA / ( jambUdvI. 66, pR. 256 ) 2. narANAmatha nArINAM hastinAM vAjinAmapi / sarvo'pyAbharaNavidhinidherbhavati piMgalAt // ( tri.za. pu. ca. 1, 4, 576 ) / 1 puruSoM, striyoM, ghor3oM aura hAthiyoM ke zrAbhAraNoM kI jo saba vidhi hai vaha piMgalanidhi meM kahI gaI hai / piccha -- picchaH parihAraH, yataH parihAraprAyazcittaM vidadhAnaH ahaM parihAraprAyazcittIti jJApananimitta jaina - lakSaNAvalI use pANigrAha kahate haiM / pAlita - pAlitaM caiva - punaH punarupayogapratijAgara na rakSitam / ( Ava. ni. hari. vR. 1563, pR. 851) / bAra-bAra ke upayoga aura jAgarUkatA se surakSita vastu ko pAlita kahate haiM / pAlibheda, pAlIbheda - saMjamamahAtalAgassa NANaveraggasupaDipuNNassa / suddhapariNAmajutto tassa u ikkamo pAlI || saMjamabhimuhassa vi visuddha - pariNAmabhAvajuttassa / vikahAdisamuppaNNo tassa u bhedo muNeyavva // zrahavA pAlayatIti uvastayaM teNa hoti sA pAlI / tIse jAyati bhedo appANa-parobhayasamuttho / / (bRhatka. 3704-6) / zuddha pariNAma se yukta sAdhu jJAna aura vairAgya se paripUrNa saMyamarUpa mahAsarovara kA jo ullaMghana nahIM karatA hai, isakA nAma pAli / saMyama ke zrabhimukha hote hue bhI sAdhvI ke upAzraya meM jAne para vikathA Adi ke kAraNa ukta pAli kA bheda (vinAza ) hotA hai / athavA 'pAlayatIti pAlI' isa nirukti ke anusAra upAya kA rakSaNa karane vAlI sAdhvI ko pAlI kahA jAtA hai| saMyata ko dekhakara usa akelI kA apane dvArA, para ke ( jAne vAle sAdhu ke) dvArA athavA donoM ke dvArA bheda ( vibhAga ) hotA hai / yaha upAzraya meM jAne kA doSa hai / pAzamudrA - aMguSThaM tarjanI saMyojya zeSAGgulIprasAraNena pAzamudrA / parasparonmukhI maNibandhAbhimukhakarazAkhau karau kRtvA tato dakSiNAGguSTha-kaniSThikAbhyAM vAmamadhyamAnAmike tarjanIM ca tathA vAmAGguSTha-kaniSThikAbhyAmitarasya madhyamAnAmike tarjanIM samAkrama [piccha yediti pAzamudrA / ( nirvANaka. pR. 32) / donoM hAthoM kI tarjanI aura aMgUThoM ko milAkara zeSa aMguliyoM ke pasArane ko pAzamRdrA kahate haiM / pAzastha - 1. pAsotti baMdhaNaMti ya egaTTha baMdhaheyavo pAsA / pAsatthizro pAsattho XX X // ( vyava bhA. 1 - 226, pR. 111) / 2. mithyAtvAdayo bandhahetavaste pAzA iva pAzAsteSu sthitaH pAzastha: / ( vyava. bhA. malaya. vR. 1-226, pu. 111) / 3. mithyAtvAdayo bandhahetavaH pAzAH, pAzeSu tiSThatIti pAzastha: / ( sambodhasa. vR. 6, pR. 10 ) / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDakalpika] 706, jaina-lakSaNAvalI [pipAsAsahana magrataH picchaM pratidarzayati tataH parihAraH picchamityu- khaMdhapariyaMte / gevijjamayA gIvaM aNuddisaM haNupaecyate / (prAyazcittasa. TI. 6-18) / sammi || vijayaM ca vaijayaMtaM jayaMtamavarAjiyaM ca 'piccha' yaha parihAraprAyazcittikA nAma hai| kaarnn| sambatthaM / jhAijja muhapaese NilADadesammi siddha siisakA yaha hai ki parihAraprAyazcitta ko svIkAra lA // tassuvari siddhaNilayaM jahasiharaM jANa uttamaMgakarane vAlA maiM parihAraprAyazcitta vAlA hUM' yaha mmi / evaM jaM NiyadehaM jhAijjai taM pi piNDatthaM / / lAne ke lie Age picchI ko dikhalAtA hai, (vasu. zrA. 456-63) / 5. piNDo deha iti tatra isI se parihAra ko piccha kahA jAtA hai| tatrAstyAtmA cidAtmakaH / tasya cintAmayaM sadbhiH piNDakalpika-paDhie ya kahiya ahigaya pariharati piNDasthaM dhyAnamIritam // (bhAvasaM. vAma. 661) / piMDakappito eso| tivihaM tIhiM visuddhaM pariharana- 6. nAbhipadmAdirUpeSu dhyAnaM sthAneSu yoginAma / vageNa bhedeNaM / / (bRhatkalpa. 532) / yadiSTadevatAdInAM tatpiNDasthaM nigadyate / / (ga. ga. jo dazavakAlika ke antargata piNDaiSaNA adhyayana ke Sa. svo. vR. 2, pR. 10) / 7. antaHkaraNasaMsthaM artha ke kahane, usake samajha lene aura yaccharIre nizcalaM bhavet / tanmayatvAdizuddhaM tata samajhakara tadanusAra zraddhA ke kara lene para udgama, piNDasthaM dhyAnamucyate // (buddhisA. 117, pR. 24) / utpAdana va eSaNA doSoM se zuddha tathA mana, vacana evaM 1 apane zarIra meM puruSa ke AkAra jo nirmala gaNa kAya se vizuddha ina parihAraviSayaka nau se parihAra vAlA jIvapradezoM kA samudAya sthita hai usake cintana karatA hai-mana-vacana-kAya aura kRta-kArita anu- kA nAma piNDastha dhyAna hai| 6 nAbhikamalAdirUpa modanA se azuddha AhAra ko grahaNa nahIM karatA hai sthAnoM meM jo iSTa devatA AdikoM kA dhyAna kiyA --vaha piNDakalpika kahalAtA hai| jAtA hai, yaha yogiyoM kA piNDasthadhyAna kahapiNDaprakRti-1. evamedAro (gadi-jAdipahuDiyo) lAtA hai| yAno bAdAlIsaM piNddyddiio| ko piMDo NAsa ? bahUNaM pitA-pAti rakSatyapatyamiti pitaa| (uttarA. ni. payaDINaM saMdoho piNddo| (dhava. pu. 13, pR. 366) / zA. vR. 57) / 2. anekAvAntarabhedapiNDAtmakAH prakRtayaH piNDaprakR santAna ke pAlana karane vAle ko pitA kahate haiN| tyH| (saptati. malaya. vR. 6) / pitAmaha-yasya vAkyAmRtaM pItvA bhavyA mukti1 bahuta prakRtiyoM ke samUharUpa prakRtiyAM piNDaprakR mupAgatAH / dattaM yenAbhayaM dAnaM sattvAnAM sa pitAmahaH / kRtiyAM kahalAtI haiN| 2 avAntara aneka bhedavAlI (prAptasva. 36) / karma-prakRtiyoM ko piNDaprakRti kahate haiN| jisake vacanAbhata ko pIkara-upadeza ko hadayaMgama piNDasthadhyAna-1. jIvapaesappacayaM purisAyAraM karake-bhavya jIvoM ne makti ko prApta kiyA hai hi NiyayadehatthaM / amalaguNaM jhAyaMta jhANaM piMDattha tathA jisane jIvoM ko abhayadAna diyA hai, use ahihANaM / / (bhAvasaM. de. 622) / 2. NiyaNAhi pitAmaha kahA jAtA hai| kamalamajjhe pariTThiyaM vipphuraMtaraviteyaM / jhAeha aruha pipAsAparISahajaya-dekho tRssaapriisshjy| pirUvaM jhANaM taM muNaha piMDatthaM // jhAyaha Niyakara (?) pAsitaH pathistho'pi tattvavinyajitaH / zItodaka majjhe bhAlayale hiyaya-kaMThadesammi / jiNarUvaM raviteyaM nAbhilaSenmRgayet kalpitodakam // (prAva. ni. hari. piMDatthaM muNaha jhANamiNaM / / (jJAnasAra 19-20) / 3. piNDastho dhyAyate yatra jinendro hatakalmaSaH / tat vR. 618, pR. 403) / . piNDapaJcakadhvaMsi piNDasthaM dhyAnamiSyate // (amita. mArga meM sthita tattvajJa sAdhu pyAsa se pIDita hotA zrA. 15-53) / 4. siyakiraNavipphurataM aTTamahA hamA bhI dInatA se rahita hokara zItala jala kI pADiherapariyariyaM / jhAijjai jaM NiyayaM piNDatthaM icchA nahIM karatA, kintu kalpita (grAhya) jala kI jANa taM jhANaM / / ahavA NAhiM ca viyappiUNa meru ho jo apekSA karatA hai, yaha pipAsAparISajaya / ahovihAyammi / jhAijja aholoyaM tiriyamma tiri- pipAsAsahana--dekho tRSAparISahajaya / 1 janayae viie|| uDaDhammi ur3aDhaloyaM kappavimANANi snAnAvagAhana-pariSekaparityAginaH patatrivadaniyatA Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " pipAsAsahana] 710, jaina-lakSaNAvalI [pihitA sanAvasathasyAtilavaNa-snigdha-rUkSaviruddhAhAra-gRSmAta- satyAsatyadoSAkhyAnAt / (ta. bhA. siddha. vR. 6-6, pa-pittajvarAnazanAdibhirudI) zarIrendriyonmAthinIM pa. 166) / pipAsAM pratyanAdriyamANapratikArasya pipAsAnalazikhAM do yA bahuta se vyaktiyoM ke satya yA asatya doSoM dhatinavamRdghaTapUritazItalasugandhisamAdhivAriNA praza- ke kahane ko pizuna vacana kahate haiN| aisA vacana mayataH pipAsAsahana prazasyate / (sa. si. 6-6) / prIti ko naSTa karane vAlA hotA hai| 2. udanyodorakahetUpanipAte tadvazAprAptiH pipAsA pizula-edassa sagalapakkhevaNaMtimabhAgassa pisUla sahanam / (ta. vA. 6,63; ta. zlo. 8-6); idi saNNA hodi / (dhava. pu. 12, pR. 158) / snAnAvagAhana-pariSekatyAginaH patatrivadadhruvAsanAva- sakala prakSepa ke anantaveM bhAga pramANa usake eka sathasyAtilavaNa-snigdha-rUkSaviruddhAhAra-yuSmAtapa-pitta- khaNDa kA nAma pizala hai| jvarAnazanAdibhirudIrNA zarIrendriyonmAthinIM pipAsAM pizulApizula-puNo teNeba (savvajIvarAsiNA) pratyanAdriyamANapratIkAramanaso nidAghe paTatapanakiraNa bhAgahAreNa egapisule bhAge hide egaM pisulApisulasantApite aTavyAmAsanneSvapi hRdeSvapkAyikajIva maagcchdi| (dhava. pu. 12, pR. 160) / parihArecchayA jalamanAdadAnasya salilasekaviveka eka pizula meM usI saba jIvarAzirUpa bhAgahAra kA mlAnAM latAmiva glAnimupagatAM gAtrayaSTimavagaNayya bhAga dene para eka pizulApizula pAtA hai| tapaHparipAlanaparasya bhikSAkAle'pIGgitAkArAdibhiH yogyamapi pAnamacodayato dhairyakumbhAvadhAritazIlasu pihita-1. saccitteNa va pihidaM athavA acittagandhiprajJA-toyena vidhyApayataH tRSNAgnizikhAM saMyama gurugapihidaM ca / taM chaMDiya jaM deyaM pihidaM taM hodi paratvaM pipAsAsahanamityavasIyate / (ta. vA. 8,8, bodhavvo / / (mUlA. 6-47) / 2. sacittapRthivyA apAM haritAnAM bIjAnAM trasAnAmapari sthApitaM pITha3, cA. sA. pR. 46) / 3. atIvotpannapipAsAM phalakAdikam atra zayyA kartavyeti yA dIyate sA prati pratikAramakurvato bhikSAkAleDapIMgitAkArAdibhi pihitaa| (bha. prA. vijayo. 230) / 3. tathA rapi yogyamapi pAnamaprArthayato dhairya-prajJAbalena pipAsAsahanam / (prArA. sA. TI. 40) / pihitazchAditaH aprAsukena prAsukena ca mahatA yadava1 jisane snAna va jalasiMcana prAdi kA parityAga STabdhamAhArAdikaM tadAvaraNamutkSipya dIyamAnaM yadi gRhNAti tadA tasya pihitanAmAzanadoSaH / (mUlA. vR. kara diyA hai tathA jisake rahane kA sthAna koii| niyata nahIM hai aisA sAdhu atyanta khAre, cikane va 6-03) / 4. sacittana phalAdinA sthagitaM pihitm| (yogazA. svo. viva. 1-38) / 5. sacittenAbjarUkhe viparIta bhojana se tathA grISma Rtu ke pAtapa patrAdinA vRtaM pihitaashnm| (prAcA. sA. 5-47) / evaM pittajvara se utpanna va zarIra aura indriyoM ko pIDita karane vAlI pyAsa ke pratIkAra ke lie 6. pihitaM deyamaprAsu guru prAsvapanIya vA / / (ana. gha. 5-26) / 7. haritakaNTaka-sacittamRttikApidhAutsuka na hokara jo use dhairya ke sAtha sahatA hai, nam prAkRSya dIyamAnA pihitA / (bha. prA. malA. yaha usakA pipAsAsahana prazaMsanIya hai| 230) / 8. sacittena padmapatrAdinA yatpihitaM tadannaM pizAca-1. pizAcAH surUpAH saumyadarzanA hasta pihitam / (bhA. prA. TI. 86) / grIvAsu maNi-ratnavibhUSaNAH kadambavRkSadhvajAH / (ta. bhA. 4-12) / 2. pizAcA: svabhAvataH surUpAH 1 sacitta patte Adi se athavA kisI bhArI pracitta saumyadarzanA hasta-grIvAsu maNi-ratnamayavibhUSaNAH / (bR. (prAsuka) vastu se Dhake hue bhojya padArtha ke Upara se saMgrahaNI malaya. vR. 58) / use haTAkara jo diyA jAtA hai usameM pihitadoSa 1 surUpa, saumyadarzana, hAtha aura gale meM maNiyoM va jAnanA caahie| 2 sacitta pRthivI, jala, harita, bIja ratnoM ke AbhUSaNoM ke ghAraka tathA kadamba vRkSa se athavA trasa jIvoM ke Upara zayyA ke rUpa meM sthApita cihnita dhvajAroM ke dhAraNa karane vAle vyantara devoM prAsana yA pATe Adi ke dene para pihitadoSa hotA ko pizAca kahate haiN| pizuna-pizunaM prItivicchedakAri dvayorbahUnAM vA pihitA--sacittamRttikApidhAnamapAkRSya yA (vasa Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [puNya pIThamardaka 711, jaina-lakSaNAvalI tiH) dIyate sA pihitA / (kArtike. TI. 448-46, pItalezyA--pItavarNadravyAvaSTambhAt pItalezyA / pR. 338) / (ta. bhA. siddha. vR. 2-6) / sacitta miTTI Adi ke prAvaraNa ko haTAkara jo pItavarNa vAle dravya ke prAzraya se hone vAlI vasati dI jAtI hai vaha pihita doSa se dUSita prAtmapariNati pItalezyA kahalAtI hai|| hotI hai| puNDarIka-1. puMDarIyaM devesu asuresu Neraiesu ca pIThamardaka--kAmazAstrAcAryaH pIThamardakaH / (nIti- tirikkha-maNussANamuvavAdaM chakkAlavise sidaM parUvA. 14-22) / vedi / (dhava. pu. 6, pR. 161) / 2. bhavanavAsyAkAmazAstra ke prAcArya ko pIThamardaka kahA jAtA hai| dideveSu utpattikAraNatapaHprabhRtipratipAdakaM puNDapIDA-pIDA daNDa-kazAdyabhidhAtaH / (ratnaka. TI. rIkam / zrutabha. TI. 26, p.180)| 3. puNDarIka To. 3-8) / nAma zAstra bhAvana-vyantara-jyotiSka-kalpavAsivilAThI yA cAbuka Adi se tADita karane kA nAma mAneSu utpattikAraNadAna-pUjA-tapazcaraNAkAmanirjarApIDA hai| samyaktva-saMyamAdividhAnaM tattadupapAdasthAna-vaibhavavipIDAjanita pArtadhyAna-1. atirduHkhamasAtajA- zeSaM ca varNayati / (go. jI. ma. pra. va jI. pra. 268) / tajanitaM syAdAtamatauM bhavam, pApA''dAnanidAnamArdra- 4. devapadaprAptipuNya nirUpakaM puNDarIkam / (ta. vRtti. sicayaM yadvadrajaHsaMzrayam / mithyAdaSTiguNAdiSaDguNapadaM zruta. 1-20) / 5. puMDariyaNAmasatthaM NamAmi NiccaM yena pramAdAspadaM-durlezyAtrayajaM sUduHkhajanaka tirya- sahAveNa // bhAvaNa-vitara-joisa-kappavimANesu jattha ggatiprApakam / / (prAcA. sA. 10-16) / 2. santA- vnnijji| uppattIkAraNa khalu dANaM pUyaM ca tavayapena pIDAcintanena vAta-pitta-zleSmodabhavakUThaMvara- raNaM // sammatta saMjamAdi akAmaNijjaraNameva jattha bhagaMdara-ziroti-jaTharapIDAvedanAnAM santApena pIDitena puNo / tamavA-[muvavA-] daTThANa-vehaba-suha-saMpattI ca pravRttaH vikalpa: cintAprabandhaH kathaM vedanAyA vinAzo jIvANaM / / (aMgapa. 31-33, pR. 310) / bhaviSyatIti punaH punazcintanam, aMgavikSepAkranda- 1 jo aMgabAhya zruta suSamasuSamAdi chaha kAloM ke karaNAdi pIDAcintanaM tRtiiymaartdhyaanm| (kAtike. Azraya se tiryaMca aura manuSyoM kI devoM, asuroM aura TI. 473-74) / nArakiyoM meM utpatti kA nirUpaNa karatA hai use 1 ati nAma duHkha kA hai jo asAtAvedanIya ke puNDarIka kahA jAtA hai| udaya se hotA hai, isa duHkha meM jo cintana hotA hai puNya-1. sammatteNa sudeNa ya viradIe kasAyaNiggavaha prArtadhyAna kahalAtA hai; yaha usakA nirukta haguNehiM / jo pariNado sa puNNo XXX // lakSaNa hai / jisa prakAra gIlA vastra dhUli ke Azraya (mUlA. 5-37) / 2. pudgalakarma zubhaM yattatpuNyakA kAraNa hai usI prakAra yaha prArtadhyAna pApa ke miti jinazAsate dRSTam / ((prazamara. 216) / pAne kA kAraNa hai, mithyAdRSTi Adi chaha guNasthAnoM 3. punAtyAtmAnaM pUyate'neneti vA puNyam / (sa. si. meM rahane vAlA hai, pramAda kA sthAna hai, tIna azubha- 6-3) / 4. punAtyAtmAnaM pUyate'neneti vA puNyam / lezyAoM ke nimitta se hotA hai, atizaya duHkha ko karmaNaH svAtaMtryavivakSAyAM punAtyAtmAnaM prINayatIti utpanna karane vAlA hai, tathA tiryaMcagati kI prApti puNyam, pArataMtryavivakSAyAM karaNatvopapatteH pUyate'nekA kAraNa hai| neti vA puNyam, tat sadvedyAdi / (ta. vA. 6, pItalezya-vidyAvAn karuNAsindhUH kAryAkArya- 3, 4,) / 5. XXX puNyaM satkarmapudagalAH / vicArakaH / lAbhAlAbhe sadAprItastejolezya udaahRtH|| (SaDda. sa. 46, pR. 138) / 6. suhapayaDIyo (gu. gu. SaT. svo. vR. 5, pR. 20) / puNNaM / (dhava. pu. 13, pR. 352) / 7. zubhapariNAmo vidyAvAn, dayA ke samudra (dayAlu), kartavya-akartavya / jIvasya tannimittaH karmapariNAmaH pudgalAnAM ca ke vicAraka tathA lAbha-alAbha meM sadA prasanna rahane puNyam / (paMca. kA. amRta. vR. 108) / 8. puNyaM vAle puruSa ko pItalezya (pItalezyA vAlA) kahA zubhakarmaprakRtilakSaNam / (sUtrakR. zI. vR. 2, 5, jAtA hai| 16, pR. 127) / 6. puNNaM zubhaprakRtisvarUpapariNata Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya] 712, jaina-lakSaNAvalI [pudgala pudgalapiNDo jIvAhlAdananimittaH / (mUlA. vR. 5, 10-6) / 4. XXX rUpiNaH pudgalA proktAH // 6) / 10. puNyaM zubhaM karma / (samavA. abhaya. vR. 1, (prazamara. 207) / 5. sabaMdhayAra-ujjoro pahA pR. 6) / 11. puNati zubhIkaroti, punAti vA chAyA''tavei vaa| vana-rasa-gaMdha-phAsA puggalANaM tu pavitrIkarotyAtmAnamiti puNyaM zubhakarma / (sthAnA. lakkhaNaM / / (uttarA. 28-12; navata. 11) / abhaya. va. 1-11) / 12. satkarmapudgalAH puNyaM 6. pUraNa-galanadharmANaH pudgalAH / (prAva. ni. // (vivekavi. 8-25; SaDada. rAja. va malaya. va. 662; sthAnA. abhaya. va. 51 zataka. 13) / 13. puNyaM dAnAdikriyopArjanIyaM zubhaM krm| de. svo. vR. 86) / 7. muttA pUNa puggalA nneyaa| (syAdvAdama. 27) / 14. puNyaM zubhAH krmpudglaaH| (anAdiviMzatikA 2) / 8. sparza-rasa-gandha-varNa(SaDdasa. gu. vR. 47, pR. 137) / 15. puNyaM zabdA mUrtasvabhAvakAH / saMghAta-bhedaniSpannAH pudgalA zubhaprakRtilakSaNam / (pramAla. 305) / 16. pUnA- jinadezitAH / / (zrA. pra. TI. 78, ud.)| 6. chavvihatyAtmAnamiti puNyaM pUyate pavitrIkriyate aneneti vA saMThANaM bahuvihadehehi pUradi galadi tti poggalo / puNyam / (ta. vRtti zruta. 6-3) / 17. puNyaM karma (dhava. pu. 1, pR. 116); rUpa-rasa-gandha-sparzavantaH zubhaM proktaM / (adhyAtmasA. 18-60) / pudgalAH / (dhava. pu. 3, pR. 2); poggaladavvassa 1 jo sanyaktva, zruta, virati aura kaSAyanigraha ina vaNNa-gaMdha-rasa-phAsavisesehi pariNAmo sambhAvakiriguNoM se pariNata hai use puNya kahA jAtA hai| yA / (dhava. pu. 13, pR. 43); rUva-rasa-gaMdha-pAsa2 zubha pudgala karma kA nAma puNya hai| lakkhaNaM poggaladavvaM / (dhava. pu. 14, pR. 33); puNyaprakRti-puNyaprakRtayo jIvAhlAdajanakAH zubhA pUraNa-galaNasahAvA poggalA nnaam| (dhava. pu. 14, ucyante / (zataka. de. svo. vR. 1) / pR. 36) / 10. rUva-rasa-gaMdha-pAsavaMto pogglaa| jIva ko AhlAdajanaka sAtAvedanIya Adi zubha (jayadha. 1, pR. 286 ud.)| 11. varNa-gandha-rasa-sya H prakRtiyoM ko puNya prakRti kahate haiN| pUraNaM galanaM ca yat / kurvanti skandhavattasmAt pudputra-1. yaH utpannaH punIte vaMzaMsa pUtraH / (nIti- galAH paramANavaH / / (ha. pu. 7-36) / 12. varNavA. 5-11, pR. 45) / 2. pUnAti pitarAcAravati- gandha-rasa-sparzayoginaH pudgalA matAH / pUraNAd tayA''tmAnamiti putraH / (uttarA. ni. zA. vR. 57) / galanAccaiva samprAptAnvarthanAmakAH / / (ma. pu. 24, 3. yaH punAti nijAcAraiH pitaraH pUrvajAniti / putraH 145) / 13. pUraNAd galanAcca pudgalAH-parasa gIyate vastu: xxx // (dharmasaM. zrA. 8-42) / maannuprbhRtyo'nntaanntprdeshskndhpryvsaanaaH| (ta. 4. tathA ca bhAguri:---kula pAti samuttho yaH svadharma bhA. siddha. vR. 5-4); pUraNa-galanalakSaNAH pudgalAH pratipAlayet / punIte svakulaM putraH pitR-maatRpraaynnH|| skandhImUtAH / (ta. bhA. siddha. vR. 8-2 va 10-6) / (nItivA. TI. 5-11, ud.) / 14. pudgalAstu rUpa-rasa-gandha-sparzavantaH aNu-skandha1 jo utpanna hokara vaMza ko pavitra karatA hai vaha rUpabhedAd dvividhAH / (bha. prA. vijayo. 36) / putra kahalAtA hai| 2 jo pitA ke prAcaraNa kA ana- 15. jaM iMdiehiM gijhaM rUva-rasa-gaMdha-phAsapariNAma / saraNa karake apane Apako pavitra kare use putra taM ciya puggaladavvaM aNaMtaguNaM jiivraasiido| (kAtikahate haiN| ke. 207) / 16. bhedAdimyo nimittebhyaH pUraNAd pudagala-1. khaMdhA desa-padesA aNa tti vi ya pogga- galanAdapi / pudgalAnAM svamAvajJaiH kathyante pudgalA lA rUvI / (mUlA. 5-35) / 2. rUpiNaH puudglaaH| iti / / (ta. sA. 3-55) / 17. varNAdimAn (ta. sU. 5-5); sparza-rasa-gandha-varNavanta: pudglaaH| naTati pudgala eva nAnyaH / (samaya. ka. 2-12) / (ta. sU. 5-23); zabda-bandha-saukSamya-sthaulya-saMsthAna- 18. rUpa-gandha-rasa-sparza-zabdavAn pudgalaH smRtaH / bheda-tamazchAyAtapodyotavantazca / (ta. sU. 5-24; aNu-skandhaprabhedena dvisvabhAvatayA sthitaH // (candra. bha. prA. mUlA. 362) / 3. sparzaH rasa: gandhaH ca. 18-78) / 16. rUpa-gandha-rasa-sparza-zabdavantovarNa ityevaMlakSaNAH pudgalAH bhavanti / (ta. bhA. 5, 'tra pudgalAH / (amita. zrA. 3-30) / 20. pUraNa23); tatrAdhogauravadharmANaH pudgalAH / (ta. bhA. galanasvabhAvatvAt pudgalaH / (bR. dravyasaM. TI. 15 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgalakSepa] 713, jaina-lakSaNAvalI [pudgalaparAvarta ta. vRtti zruta. 5-5) / 21. rUpa-rasa-gandha-sparzavanto zruta. 7-31) / 10. asti pudgala nikSepanAmA hi pudglaaH| (nyAyaku. 1-5, pR. 155) / 22. doSo'tra saMyame / ito vA preSaNaM tatra patrikAhemarUpAdyAtmakatvaM pudgalasyaiva lakSaNam / (siddhivi.va. vAsasAm // (lATIsaM. 6-133) / 4-8, pR. 254) / 23. pudgalAH syuH sparza-rasa- 2 kAma karane vAle puruSoM ko lakSya karake kaMkar3agandha-varNasvarUpiNaH / (yogazA. 1-16) / 24. patthara Adi pudgaloM kA pheMkanA, yaha pudgalakSepa galana-pUraNasvabhAvasanAthaH pudgalaH / (ni. sA. va. nAmaka dezAvakAzika vrata kA eka aticAra hai| hai)| 25. rUpa-gandha-rasa-sparza-zabdavantazca pdglaaH| 3 niyamita deza ke bAhira prayojana ke upasthita (dharmaza. 21-60) / 26. pUryante galanti ca pud- hone para dUsaroM ko prabodhita karane ke lie kaMkar3a galAH / (ta. vRtti zruta. 5-23) / 27. varNa-gandha- Adi ke pheMkane kA nAma pudgalaprakSepa hai| rasa-sparzayoginaH pudgalA mtaaH| (jambU. ca. 3, pudgalakSepaNa-dekho pudglkssep| 45) / 28. dravyaM mUrtimadAkhyayA hi tadidaM syAtpu- pudgalagati-jaM NaM paramANupoggalANaM jAva aNaMtadgalaH saMmataH / (adhyAtmaka. 3-16) / paesiyANaM khaMdhANaM gatI pavattI se taM pogglgtii| 1 skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura aNu ye rUpI (prajJApa. 205, pR. 327) / -rUpa, rasa, gandha va sparza vAle dravya-pUdagala paramANarUpa pudagaloM se lekara anantapradeza vAle kahalAte haiN| 5 zabda, andhakAra, udyota, prabhA, skandhoM taka jo pudagaloM kA gamana (pravRtti) hotA chAyA aura prAtapa ityAdi paryAyeM tathA varNa, rasa, hai isakA nAma pudagalagati hai| gandha aura sparza ye guNa; yaha saba pudgaloM kA pudgalanobhavopapAtagati-jaNaM paramANupoggale lakSaNa hai| logassa purathimillApro caramaMtAno paccatthimilla pudagalakSepa dekho bahiHpudgalakSepa / 1. loSThAdi- caramaMtaM egasamaeNaM gacchati, paccatthimillApro vA nipAtaH pudgalakSepaH / (sa. si. 7-31, ta. zlo. caramaMtAno purathimillaM caramaMtaM egasamaeNaM gacchati, 7-31) / 2. loSThAdinipAtaH pudgalakSepaH / dAhiNillAmo vA caramaMtAgo uttarillaM caramaMtaM karmakarAn puruSAnuddizya loSTha-pASANanipAtaH pud- egasamaeNaM gacchati, edhaM uttarillAmo dAhiNillaM, galakSepa iti kathyate / (ta. vA. 7, 31, 5) / uvarillAto heTThillaM, hiTThillAmo uvarillaM; se taM 3. bahiHpudgalaprakSepa: abhigRhItadezAd bahiH prayo- poggalaNobhavovavAyagatI / (prajJApa. 205, pR. janabhAve pareSAM prabodhanAya yaH loSThAdikSepaH pudagala- 327) / prakSepa iti bhaavnaa| (prAva. ni. hari. vR. 6, pR. paramANu pudgala jo eka samaya meM pUrva dizA ke anta 835) / 4. karmakarAnuddizya loSTha-pASANAdini- se pazcima dizA ke anta taka, pazcima dizA ke pAtaH pudgalakSepaH / (cA. sA. pR. 6) / 5. pudga- anta se pUrva dizA ke anta taka, dakSiNa dizA ke lasya zarkarAdeniyamitakSetrAd bahirvatino janasya anta se uttara dizA ke anta taka, uttara dizA ke bodhanAya tadabhimukhaM prakSepaH pudgalaprakSepaH / (dha. bi. anta se dakSiNa dizA ke anta taka, isI prakAra mu. vR. 3-22) / 6. teSAmeva loSThAdinipAtaH Upara ke anta bhAga se nIce ke anta bhAga taka pUTugalakSepaH / (ratnaka. TI. 4-6) / 7. tathA pUda- aura nIce se Upara taka jAtA hai; yaha saba pudgala galAH paramANavastatsaMghAtasamudbhavA bAdarapariNAmaM kI nobhavopapAtagati kahalAtI hai| prAptA loSTeSTakAH kASTha-zalAkAdayo'pi pudgalAste- pudgalaparAvarta---1. pudgalaparAvatoM nAma trailokyaSAM kSepaNaM preraNam / (yogazA. svo. viva. 3-117) / gatapudgalAnAmaudArikAdiprakAreNa grahaNam / (zrA. 8. pudgalakSepaNaM parigRhItadezAd bahiH svayamagama- pra. TI. 72) / 2. yadaudArika-vaikriya-taijasa-bhASAnAt kAryAthitayA vyApArakArakANAM codanAya nApAna-manaHkarmasaptakena saMsArodaravivaravartinaH loSThAdipreraNam / (sA. gha. 5-27) / 6. pudgala- pudgalAH AtmasAtpariNAmitA bhavanti tadA pudgalasya loSThAdeH kSepo nipAtara pudglkssepH| (ta. vatti parAvarta iti| (prAcArA. zI. vR. 2, 3, 78) / la,60 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgalaparAvarta ]. 3. grosappiNI aNaMtA poggalapariyadRzra muNeyavvo / te 'NatA tIyaddhA praNAmayadvA praNataguNAM / ( prava. sAro. 162 ) / 4. pudgalAnAM paramANUnAmIdArikAdirUpatayA vivakSitaikazarIrarUpatayA vA sAmastyena parAvartaH pariNamanaM yAvati kAle sa tAvAn kAlaH pudgalaparAvartaH / ( paMcasaM malaya vR. 2-38, pR. 74) / 5. pudgalAnAM caturdazarajvAtmakalokavartisamastaparamANUnAM parAvarta zradArikAdizarIratayA gRhItvA mocanaM yasmin kAlavizeSe sa pudgalaparAvartaH / ( zataka. de. svo vR. 86 ) / 1 tInoM lokoM meM sthita samasta pudgaloM ko zrauvArikAdi zarIrarUpa se grahaNa kara lene kA nAma pu galaparAvarta hai / 2 jaba saMsAra ke madhyagata samasta pudgala praudArika, vaikriyika, taijasa, bhASA, dhanapAna, mana aura karma ina sAta ke rUpa meM zrAtmasAt karake pariNamA lie jAte haiM taba pudgalaparAvarta pUrA hotA hai / pudgalaparivartasaMsAra - savve vi pogmalA khalu ge muttujjhiyA hu jIveNa / asayaM zraNaMtakhutto puggalaparisaMsAre // ( dvAdazAnu. 25; sa. si. 2- 10, ud.; dhava. pu. 4, pR. 326, ud.) / jIva ne pudgalaparivartarUpa saMsAra meM sabhI pudgaloM ko nirantara ananta bAra bhogakara chor3A hai / pudgalaprakSepa- dekho pudgalakSepa / pudgalabandha - 1. phAsehiM poggalANaM baMdho XX X | ( prava. sA. 2 - 85 ) / 2. do - tiSNizrAdipoggalANaM jo samavA so poggalabaMdho NAma / x x x jeNa Niddha - lhukkhAdiguNeNa poggalANaM baMdho hodi so poggalabaMdho NAma / ( dhava. pu. 13, pR. 347 ) / 3. yastAvadatra karmaNAM snigdha- rUkSatvasparza vizeSa rekatvapariNAmaH sa kevalapudgalabandhaH / ( prava. sA. amRta. vR. 2 - 85 ) / 4. mRtpiNDAdirUpeNa yo'sau bahudhA bandhaH sa kevalapudgalabandhaH / ( kArtike. TI. 206 ) / 2 do-tIna prAdi pudgaloM kA jo samavAya hotA hai usakA nAma pud galabandha hai / jisa snigdha va rUkSa zrAdi guNa se pudgaloM kA bandha hotA hai use pudgalabandha kahA jAtA hai / 3 karmoM kA jo snigdha aura [ rUkSa sparzavizeSoM ke zrAzraya se ekatArUpa pariNamana hotA hai use kevala pudgalabandha jAnanA cAhie / [pudgalAnubhAga pudgalayuti vAeNa hiDijjamANapaNNANaM va ekkamhi dese poggalANaM melaNaM poggalajuDI NAma / ( va. pu. 13, pR. 348 ) / vAyu se ghUmane vAle pattoM ke samAna jo pudgaloM kA eka sthAna meM milApa hotA hai, ise pudgalayuti kahA jAtA hai / 714, jaina - lakSaNAvalI pudgalavipAka - pudgaleSu pudgalaviSaye vipAkaH phaladAnAbhimukhyaM pudgalavipAkaH / ( paMcasaM. malaya. vR. 3 - 24, pR. 128 ) / pudgaloM ke viSaya meM phala dene kI prabhimukhatA ko pudgalavipAka kahate haiM / pudgalavipAkinI prakRti - 1. AAyAvaM saMThANaM saMghayaNa- sarIra-aMga-ujjoyaM / nAmadhuvodaya - uva-paraghAyaM patteya-sAhAraM / udaiyabhAvA poggalavivAgiNo XXX // ( paMcasaM. 3, 23-24, pR. 128 ) ; prAtapaM saMsthAnAni saMhanana - zarIrAGgodyotaM nAmadhruvodayopaghAta-parAghAtaM pratyeka sAdhAraNam / zradayikabhAvAH pudgala vipAkinyaH / ( paMcasaM svo. vU. 3-24); karmapudgaladravyodaye yAsAmakarmapud galAstathAvidhapariNAmAH tadbhAve tadbhAvamupetyopacayahetutvena vartante tAH pudgalavipAkinyaH / (paMcasaM svo vR. 3-46, pR. 143) / 2. pudgaleSu pudgalaviSaye vipAkaH phaladAnAmimukhyaM pudgalavipAkaH, sa vidyate yAsAM tAH pudgalavipAkinyaH / ( paMcasaM. malaya. vR. 3-24, pR. 128 ) / 3. pudgale pudgalaviSaye vipAkaH phaladAnAbhimukhyaM yAsAM tAH pudgalavipAkinya: / ( karmapra . yazo. vR. 1, pR. 12) / 1 prAtapa, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, zradArika zrAdi tIna zarIra, tIna aMgopAMga, udyota, dhruvodayI nAmaprakRtiyAM - nirmANa, sthira, asthira, taijasa va kArmaNa zarIra, varNa, gandha, rasa, sparza, agurulaghu, zubha aura azubha ye vAraha; upaghAta, parAghAta, pratyeka aura sAdhAraNa ina chattIsa prakRtiyoM kA vipAka cUMki pudgala ke viSaya meM hai, ataeva ve pudgalavipAkinI prakRtiyAM kahalAtI haiM / pudgalAnubhAga -- jara kuTThakkhayAdiviNAsaNaM tadupyAyaNaM ca poggalANubhAgo / joNipAhuDe bhaNidamaMtataMtasattIyo poggalANubhAgo tti ghettavvo / ( dhava. pu. 13, pR. 349 ) / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarukta] . ... 715, jaina-lakSaNAdhalI [puruSa jvara, koDha aura kSaya Adi rogoM ko naSTa karanA alAta (ulmaka), maNi, pradIpa athavA jyoti ko aura utpanna karanA; yaha pudgalAnubhAga--pudgaloM prAge karake preraNA karatA huA Age hI dekhakara kA sAmarthya hai| yoniprAbhUta meM nirdiSTa maMtra-taMtra jAtA hai, isI prakAra jisa avadhijJAna se Age ke zaktiyoM ko pudgalAnubhAga jAnanA caahie| deza ko hI dekhatA-jAnatA hai use purataH antagata panarukta-1. zabdArthayoH punarvacanaM punaruktam / avadhijJAna kahate haiN| (Ava. ni. hari. vR. 881, pR. 375) / 2. zabdA- puraskAra puraskAraH sadbhUtaguNotkIrtanaM vandanArthayoH punarvacanaM paunaruktyamanyatrAnuvAdAt, arthAdApa- bhyutthAnAsanapradAnAdivyavahArazca / (prAva. sU. hari. nasya svazabdena punarvacanaM ca / (prAva. ni. malaya. vR. vR. pR. 658; ta. bhA. siddha. vR. 6-6; paMcasaM. 881, pR. 483) / - malaya. vR. 4-23, pR. 190) / 1 zabda va artha ke phira se kahane kA nAma punarukta hai| vidyamAna samIcIna guNoM kI prazaMsA karanA tathA pumAn--dekho puruSa / 1. prasUte svAn paryAyAn vandanA karanA, uTha kara khar3e ho jAnA aura prAsana iti pumAn / (laghIya. svo. vi. 5-47) / denA; ityAdi vyavahAra kA nAma puraskAra hai| 2. puMvedodayAt sUte janayatyapatyamiti pumAn / (sa. purAkhyAna-bharatAdiSu varSeSu rAjadhAnIprarUpaNam / si. 2-52; ta. vA. 2, 52, 1) / 3. prasUte jana- purAkhyAnamitISTaM tat purAtanavidA mate // (ma. pu. yati svAnAtmIyAn paryAyAnini pumAn / (nyAyaku. 4-6) / 5-47, pR. 648) / 4. kurute purukarmANi garbha ropa- bharata prAdi kSetroM meM rAjadhAnI kA varNana karanA, yate striyAma / yato bhajati rAbhasyaM jJeyaH sadbhistataH ise purAkhyAna kahA jAtA hai| pUmAna / (paMcasaM. amita. 1-200) / purANa-1. triSaSTizalAkApuruSAzritA kathA purA1 jo apanI paryAyoM ko apane jaisI santAna ko- Nam / (ratna ka.TI. 2-2) / 2. purANaM purAbhavautpanna karatA hai vaha pumAn (puruSa) kahalAtA hai| maSTAbhidheyaM triSaSTizalAkApuruSakathAzAstram / purataH antagata avadhijJAna-1. puro aMtagayaM yaMdArSam -loko dezaH puraM rAjyaM tIrthaM dAnaM tapo-se jahAnAmae kei purise ukkaM vA caDulinaM vA dvayam / purANasyASTadhAkhyeyaM gatayaH phalamityapi // alAyaM vA maNi vA paIvaM vA joiM vA puro kAuM (ana. dha. svo. TI. 3-6) / paNullemANe 2 gacchejjA, se taM puro aMtagayaM / 1 tresaTha zalAkApuruSoM ke prAzrita kathA kA nAma (nandI. sU. 10, pR. 82) / 2. ayamatra bhAvArthaH- purANa hai / 2 ukta zalAkApuruSoM ke prAzrita kathAsa hi gacchana ulkAbhyaH sakAsAt purata eva pazyati, zAstra meM ina pATha kA varNana honA cAhie-loka nAnyatra; evaM yato'vadhijJAnAd vividhakSayopazamani- deza, pura, rAjya, tIrtha, dAna, donoM tapa aura gatimittatvAta dezaparata eva pazyati nAnyatra tat purato- rUpa phala / 'ntagatamabhidhIyate, ityetAvatAMzena dRSTAnta ityevaM purANaskandha-trayaH SaSTirihArthAdhikArAH proktAH sarvatra yojyam / (nandI. hari. vR. pR. 32) / maharSibhiH / kathApuruSasaMkhyAyAstatpramANAnatikramAt / / 3. yathA kazcit puruSo hastagRhItayA dIpikayA viSaSTayavayavaH so'yaM purANaskandha iSyate / (ma. pa. pUrataH preryamANayA purata eva pazyati, nAnyatra; evaM 2, 125-26) / yenAvadhinA tathAvidhakSayopazamabhAvataH purata eva maharSiyoM ne purANa meM kathApuruSasaMkhyA ke anusAra, saMkhyeyAnyasaMkhyeyAni vA yojanAni pazyati nAnyatra vahAM varNanIya zalAkApuruSoM kI.. tiresaTha, saMkhyA ke so'vadhiH purato 'ntagata ityabhidhIyate / xxx anusAra---tiresaTha arthAdhikAroM kA nirdeza kiyA uktaM ca nandyadhyayanacUrNI-purato gaeNaM purato caiva hai| isIlie vaha purANaskandha tiresaTha avayavoM saMkhejjANi vA asaMkhejjANi vA joyaNAI jANai vAlA-tiresaTha adhikAroM se yakta-mAnA paasi| (prajJApa. malaya. vR. 317, pR. 537) / jAtA hai| 1 jisa prakAra koI puruSa ulkA (dIpikA), caDu- puruSa-dekho pumAn / 1. pUrNaH sukha-duHkhAnAmiti likA (anta meM jalatI huI ghAsa kI pUlikA), puruSaH, puri zayanAdvA puruSa iti / (prAva. ni. hari. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSa] 716, jaina-lakSaNAvalI puruSavedotkRSTapradeza. vR. 67) / 2. puruguNeSu purubhogeSu ca zete svapi- malaya. vR. 78, pR. 85) / tIti puruSaH / suSuptapuruSavadanugataguNo'prAptabhogazca puruSaliGga ke rahate siddha hae jIvoM ke kevalajJAna yadudayAjjIvo bhavati sa puruSaH, aGganAbhilASa iti ko puruSaliGgasiddhakevalajJAna kahate haiN| yAvat / puruguNaM karma zete karotIti vA purussH| puruSaveda-dekho pumAn / 1. puruSasya puruSavedoxxx uktaM ca-puruguNabhoge sede karedi logammi dayAt strya bhilASaH / (zrA. pra.TI. 18) / 2. jesiM puruguNaM kammaM / puru uttamo ya jamhA tamhA so vaNNi- (kammakkhaMdhANaM) udaeNa maheliyAe uvari AkaMkhA do puriso|| (dhava. pu. 1, pR. 341); purukarmaNi uppajjai te siM purisavedo tti snnnnaa| (dhava. pu. 6, zete, pramAdayatIti puruSaH / (dhava. pu. 6, pR. 46) / pR. 47); purisavedodaeNa purisvedo| (dhava. pu. 7, 3. purau prakRSTe karmaNi zete pramAdayati tAni karo- pR. 79); jassa kammarasa udaeNa maNussassa itthIsu tIti vA puruSaH / (mUlA. vR. 12-162) / 4.puri ahilAso uppajjadi taM kammaM purisavedo NAma / zarIre zayanAt puruSAH viziSTakarmodayAdviziSTa- (dhava. pu. 13, pR. 361) / 3. itthIe puNa uvari saMsthAnavatazarIravAsinaH / (yogazA. svo. viva. jassiha udaeNa rAgamappajje / so taNadAhasamANo 3-123, pR. 218) / 5. yasmAt kAraNAt loke hoi vivAgo purisavee // (karma vi. ga. 52) / yo jIvaH puruguNe samyagjJAnAdya dhikaguNasamUhe zete 4. yadudaye puMsaH zleSmodayAdamlAbhilASavat striyAsvAmitvena pravartate, purubhoge narendra-nAgendra-devendrAdya- mabhilASo bhavati sa tRNAgnijvAlAsamAnaH puMvedaH / dhikabhogacaye bhoktRtvena pravartate ca / puruguNavat karma (zataka. mala. hema. vR. 38; karmasta. go. vR. 10, dharmArtha-kAma-mokSalakSaNapuruSArthasAdhanamanuSThAnaM zete pR. 84) / 5. puruSasya vedaH puruSavedaH, puruSasya karoti ca, purau uttame parameSThipade ca zete tiSThati striyaM pratyabhilASa ityarthaH, tadvipAkavedyaM karmApi ca, tasmAt kAraNAt sa jIva puruSa iti vrnnitH| puruSavedaH / (prajJApa. malaya. vR. 263) / 6. paMsaH (go. jI. ma. pra. 273) / striyAmabhilASaH puMvedaH / (jIvAjI. malaya. vR. 13; 1 jo sukha-duHkhoMse pUrNa hotA hai, athavA jo pur arthAt paMcasaM. malaya. vR. 1-8, pR. 11) / 7. yadudayAcca zarIra meM sotA hai vaha puruSa kahalAtA hai / 2 jo puMsaH striyAmabhilASaH zleSmodaye amladravyAbhilASamahAn guNoM aura bhogoM ke viSaya meM sotA hai use vat, sa tRNajvAlAsamAnaH puMvedaH / (dharmasaM. malaya. puruSa kahA jAtA hai| abhiprAya yaha hai ki jisake vR. 615) / 8. yadudayavazAt puMsaH striyAmabhilASaH, udaya se jIva sote hue puruSa ke samAna guNoM se zleSmodayAdamlAbhilASavat, sa puruSaveda: / (paMcasaM. anugata rahatA hai-unakA sadupayoga nahIM kara pAtA malaya. vR. 3-5, pR. 113; karmapra. yazo. vR. 1, hai aura bhogoM kI prApti se rahita hotA hai use pR. 5) / 6. yatpunaH puMsaH zleSmodayAdamlAbhilASapuruSa kahate haiN| tAtparya yaha ki jo strIviSayaka vat striyAmabhilASo bhavati sa puvedaH // (bRhatka. icchA karatA hai use puruSa jAnanA caahie| malaya. vR. 831) / puruSakAra-dekho puruSArtha / 1 puruSaveda ke udaya se puruSa ke strIviSayaka abhipaSajJAna-puruSajJAnam-kimayaM prativAdI puruSaH lASA hotI hai / 2 jina pudgala karmaskandhoM ke udaya sAMkhyaH saugato'nyo vA tathA pratibhAdimAnitaro se mahilA (strI) ke Upara AkAMkSA utpanna hotI veti parimAvanam / (uttarA. ni. zAH vR. 58) / hai unakA nAma puruSaveda hai| yaha prativAdI puruSa kyA sAMkhya hai, bauddha hai yA anya puruSavedotkRSTa pradezasatkarmasvAmI-yo guNitakisI mata kA anuyAyI hai tathA pratibhAvAn hai yA karmAMzaH kSapakaH strIvedaM sarvasaMkrameNa puruvede saMkramayati. nahIM-ityAdi rUpa se puruSa kI vizeSatAoM ke sa purussvedsyotkRssttstkrmsvaamii| (paMcasaM. ca. svo. jAnane ko puruSajJAna kahate haiN| va malaya. vR. 5-156) / puruSaliMga-dekho pumAn va puNved|| jo guNitakAMzika kSapaka strIveda ko sarvasaMkramaNa paruSaliGgasiddhakevalajJAna-puruSaliGge siddhAnAM ke dvArA puruSaveda meM saMkramita karatA hai vaha paruSaveda kevalajJAnaM puruSaliGgasiddhakevalajJAnam / (prAva. ni. ke utkRSTa pradezasatkarma kA svAmI hotA hai| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha ] puruSArtha - 1. XXX vivarIyaM tu puruSakAro muNeyavvo / ( upade. pa. 350); grahavappakammaheU vavasAya hoi purisagAro tti / ( upade. pa. 351) / 2. viparItaM tu yadanudagraM bahunA prayAsena pariNamati punastatpuruSakAro muNitavyaH / athavA X X X alpaM tucchaM karma daivaM puruSakArApekSayA heturnimittaM phalasiddhau yatra sa tathAvidho vyavasAyaH puruSaprayatno bhavati puruSAkAra iti / ( upade. pa. mu. vR. 350, 351) / 1 deva se viparIta -- jisameM bahuta prayatna ke dvArA karma sAtAvedanIya zrAdirUpa pariNata hotA hai usepuruSakAra yA puruSArtha jAnanA caahie| zrathavA phala kI siddhi meM jahAM puruSaprayatna kI apekSA deva ko sahAyatA alpa rahatI hai usakA nAma puruSArtha samanA cAhie / 717, jaina-lakSaNAvalI puruSArtha siddhaya pAya -- viparItAbhinivezaM nirasya samyagvyavasya nijatattvam / yattasmAdavicalanaM sa eva puruSArthasiddhyupAyo'yam / / ( pu. si. 15 ) / viparIta zrabhiprAya ko naSTa karake zrAtmasvarUpa kA yathArtha nizcaya karanA aura usase vicalita nahIM honA, yahI puruSArthasiddhi kA upAya hai / puruSottama--sarvottamaguNairyuktaM prAptaM sarvottamaM padam / sarvabhUtahito yasmAttenA'sau puruSottamaH // ( prAptasva. 34) / samasta prANiyoM ke hita kA abhilASI hote hue jisane aneka sarvotkRSTa guNoM se yukta uttama pada ( kaivalya avasthA ) ko prApta kara liyA hai use puruSottama samajhanA cAhie / purohita - 1. purohitamuditoditakulazIlaM SaDaMgavede deve nimitte daNDanItyAmabhivinItamApadAM daivInAM mAnuSINAM ca pratikartAraM kurvIta / ( nItivA. 11 - 1, pU. 160 ) / 2. purohitaH zAntikarmmakArI / ( sthAnA. abhaya vR. 248; vyava. malaya. vR. (pI.) dvi. vi. 33, pR. 12) / 1 jisakA kula-zIla uttama ho tathA jo SaDaMga veda, deva ( jyotiSazAstra ), nimittazAstra aura daNDanIti meM pAraMgata hotA huA daivika evaM manuSya nirmita pattiyoM kA pratIkAra karane vAlA ho vaha purohita kahalAtA hai / rAjA ko aise purohita ke lie pAsa [ pulAka meM rakhanA cAhie / 2 zAntijanaka anuSThAna kA karAne vAlA purohita kahalAtA hai / pulavi - 1. pravAsabbhaMtare saMTTidAgro kacchauDaMDaravakkhAraMtoTThiyapi siviyAhi samANAzro pulaviyAtra nAma / ( dhava. pu. 14, pu. 86 ) / 2. jaMbUdIva bharaho kosala-sAgeda-taggharAI vA / khaMdhaMDara-zrAvAsApulabi - sarIrANi diTThatA / / (go. jI. 164) / 1 kaccha uDaMDara vakSAra ( ? ) ke bhItara pisiviyoM ( ? ) ke samAna jo zrAvAsoM ke bhItara nigodajIvasthAna haiM unakA nAma pulavi hai / 2 jisa prakAra jambUdvIpa meM bharatakSetra, usameM kozaladeza, usameM sAketa nagarI aura usameM ghara haiM usI prakAra skandha, unake bhItara aNDara, unake bhItara zrAvAsa, unake bhItara pulavi aura unake bhItara nigodajIvoM ke zarIra hote haiN| pulAka -- 1. uttaraguNabhAvanApetamanaso vrateSvapi kvacit kadAcitpUrNatAmapariprApnuvanto'vizuddhapulAkasAdRzyAt pulAkA ityucyante / ( sa. si. 6-46 ; cA. sA. pU. 45 ) / 2. satatamapratipAtino jinoktAdAgamAnnirgranthapulAkAH / ( ta. bhA. 6-48; XX X paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanaviratiSaSThAnAM parAbhiyogAd balAtkAreNAnyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati, maithunamityeke / ( ta. bhA. 6-46, pR. 287 ) / 3. paripUrNavratA uttaraguNahInA pulAkAH / uttaraguNabhAvanApetamanaso vrateSvapi kvacit kadAcit paripUrNatAmapariprApnuvantaH pravizuddhapulAkasAdRzyAt pulAkavyapadezamarhanti / (ta. vA. 6, 46, 1 ) / 4. pulAkA bhAvanAhInA ye guNeSUttareSu te / nyUnA: kvacit kadAcicca pulAkAbhA vrateSvapi // ( ha. pu. 64 - 59 ) / 5. aparipUrNavratA uttaraguNahInAH pulAkA: ISadvizuddhi lAkasAdRzyAt / (ta. llo. 6-46 ) / 6. pulAko niHsAra iti prarUDhaM loke / palaJjistandulakaNazUnyA pulAkaH / evaM nirgrantho'pi labdhimutpannAM tapaH zrutAbhyAM hetubhyAmupajIvan sakalasaMyamagalanAt paJjalirUpaM niHsAramAtmAnaM karoti / jJAnadarzana - caraNAni ca sAraH tadapagamAnniHsAraH / jinapraNItAdAgamAddhetutaH sadaivApratipAtinaH AgamAzca samyagdarzanamUlajJAna caraNe nirvANahetU ityasmAdaparibhraSTAH zraddadhAnA jJAnAnusAreNa kriyAnuSThAyino labdhimamupajIvanto nirgranthAH pulAkA bhavanti / upa Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulAka] : 718, jaina-lakSaNAvalI [puMveda jIvantazca niHsAratAmAtmanaH kurvantIti grAhyam / nAnAdruma-latA-gulma-puSpANyupAdAya puSpasUkSmajIvAnasatatamapramAdina ityapare paThanti / jinoktAdvAgamAddhe- virAdhayantaH kusumataladalAvalambanasaGgagatayaH (prava. tubhUtAnmuktisAdhaneSu na pramAdyanti jaatuciditi| 'kusumadalapaTalamavalambamAnAH') puSpacAraNAH / (ta. bhA. siddha. vR. 6-48); xxx tadeva- (yogazA. svo. viva. 1-6, pR. 41, prava. sAro. manyatamaM mUlaguNaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / (ta. vR. 601, pR. 168) / 3. puSpamaspRzya puSpobhA. siddha. vR. 6-46) / 7. pulAkazabdenAsAraM pari gamanaM puSpacAraNatvam / (ta. vRtti zruta. 3, niHsAraM dhAnyaM taNDulakaNazUnyaM palaJjirUpaM bhaNyate, 36) / tena pulAkena samaM sadRzaM yasya sAdhozcaraNaM cAritraM 1 jisa Rddhi ke prabhAva se sAdhu bahuta prakAra ke bhavati sa pulAkaH, pulAka iva pulAka iti kRtvaa| puSpoM meM sthita jIvoM ko virAdhanA na karake unake ayamarthaH-tapaHzrutahetukAyAH saGghAdiprayojane sabala- Upara se calate haiM use puSpacAraNa Rddhi kahate haiM / vAhanasya cakravAderapi cUrNane samarthAyA labdharupa- puSpadanta- puSpakalikAmanoharadantatvAt puSpadanta jIbanena jJAnAdya ticArAsevanena vA sakalasaMyamasAra- iti / (yogazA. svo. viva. 3-124) / galanAta palajivaniHsAro yaH sa pulAkaH / (prava. puSpa-kalikA ke samAna manohara dAMtoM ke dhAraka sAro. va. 723) / 8. uttaraguNabhAvanArahitAH nauveM tIrthaMkara ko puSpadanta kahate haiN| kvacit kadAcit kathaMcid vrateSvapi paripUrNatvamala- puSpadanta kumbha-hrasvoSThaH puSpadantaH / (nirvANaka. bhamAnA avizuddhapulAkasadRzatvAt pulaakaaH| (ta. pR. 8) / vRtti zruta. 6-46) / jisa ghar3e kA mukha choTA ho vaha puSpadanta nAmaka 1 jina muniyoM kA mana uttaraguNoM kI bhAvanAoM kumbha kahalAtA hai| prAcArya ke abhiSeka ke samaya meM saMlagna nahIM hai aura jo vratoM meM bhI kahIM va maNDala para likhe jAne vAle 16 kumbhoM meM yaha kisI samaya paripUrNatA se rahita hote haiM una muniyoM bArahavAM hai| ko kaNa se rahita-nirupayogI-azuddha dhAnya ke puSpopahita-1. pupphovahidaM ca vyaJjanamadhye puSpasamAna niHsAra hone se pulAka kahA jAtA hai| valiriva avasthitasiktham / (bha. prA. vijayo. 2 jo jinapraNIta pAgama se to patita nahIM hai- 220) / 2. puSpopahitaM puSpaprakaravavyaJjanamadhyausa para zraddhA rakhatA hai, para ahiMsAdi pAMca mUla- prakIrNasiktham / (bha. prA. malA. 220) / gaNa aura chaThA rAtribhojana vrata inameM se kisI eka puSpasamUha ke samAna vyaMjanoM ke madhya meM sthita siktha vrata kA dUsare kI preraNA se pAlana karatA hai vaha (dhAnyakaNa) ko puSpopahita kahA jAtA hai| pulAka muni kahalAtA hai| puMveda-dekho puruSaveda / 1. yasyodayAt pauMsnAn pulliGga-dekho puruSaliGga / bhAvAnAskandati sa vedaH / (sa. si. 8-6; ta. vA. pulliGgasiddha-pulliGge zarIranirvRttirUpe vyava- 8, 6, 4) / 2. puruSavedamohodayAt anekAkArAsa sthitAH santo ye siddhAste pulliGgasiddhAH / (prajJApa. strISvabhilASaH pAmraphalAbhilASaH ivodriktazleSmaNaH malaya. vR. 7, pR. 22) / tathA sngklpjaasvpiityaadi| (ta. bhA. siddha. vR. 8, jo zarIra kI racanArUpa pulliga meM--puruSazarIra meM 10, pR. 142) / 3. yeSAmudayena pudgalaskandhAnAM -avasthita rahate hue mukti ko prApta hue haiM ve vanitAyAmAkAMkSA jAyate teSAM puveda iti sNjnyaa| pulligasiddha kahalAte haiN| (mUlA. vR. 12-162) / 4. puMvedaM puMbhAvApattipaSTi-paSTi: paNyopacayaH xxx / (SoDaza. nimittaM 'vedAkhyaM nokaSAyavedanIyam / (bha. prA. 3-4) / mUlA. 2067) / 5. yadudayAt puMstvapariNAmAn puNya ke saMcaya ko puSTi kahate haiN| prApnoti sa vedaH / (ta. vRtti zruta. 8-6) / puSpacAraNa-1. avirAhidUNa jIve tallINe bahu- 1 jisake udaya se jIva puruSa ke bhAvoM ko prApta vihANa pupphANaM / uvarimmi jaM pasappadi sA riddhI karatA hai use puveda kahate haiN| 2 puruSavedamohanIya pupphacAraNA NAma // (ti. pa. 4, 1036) / 2. ke udaya se aneka prAkAra vAlI striyoM ke viSaya mani ka ruSalina nivRtti Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puMveda] meM isa prakAra zrabhi lASA hotI hai jisa prakAra ki kapha ke udreka se grAma phala kI abhilASA huA karatI hai / ukta puMveda ke udaya se saMkalpajAta striyoM ke viSaya meM bhI abhilASA hotI hai / pUjaka - 1. bhavyAtmA pUjakaH zAnto vezyAdivyasanojjhitaH / brAhmaNaH kSatriyo vaizyaH sa zUdro vA suzIlavAn // ( bhAvasaM vAma 465 ) / 2. nityapUjAvidhAyI ya: pUjakaH sa hi kathyate / dvitIyaH pUjakAcArya: pratiSThAdividhAnakRt // brAhmaNAdicatuvarNya zrAdyaH zIlavratAnvitaH / satya - zauca- dRDhAcAro hiMsAdyavratadUragaH // jAtyA kulena pUtAtmA zucirbandhu -suhRjjanaiH / gurUpadiSTamaMtreNa yuktaH syAdeSa pUjakaH // ( dharmasaM. zrI. 6, 142 - 44 ) / 1 jo bhavya jIva zAnta - krodhAdi kaSayAyoM se rahita - hokara vezyAdi vyasanoM kA tyAga kara cukA hai vaha pUjaka -- pUjA kA adhikArI hotA hai / vaha brAhmaNa, kSatriya, vaizya athavA uttama zIlavAn zUdra honA cAhie / pUjakAcArya ( pratiSThAcArya ) - idAnIM pUjakAcAryalakSaNaM pratipAdyate / brAhmaNaH kSatriyo vaizyo nAnAlakSaNalakSitaH // kula-jAtyAdisaMzuddhaH sadRSTirdezasaMyamI / vettA jJinAgamasyA'nAlasyaH zrutabahuzrutaH // RjurvAgmI prasanno'pi gambhIro vinayAnvitaH / zaucA''camanasotsAho dAnavAn karmakarmaThaH / sAGgopAGgayutaH zuddho lakSya- lakSaNavit sudhIH / svadArI brahmacArI vA nIrogaH satkriyArataH // vArimaMtravratasnAtaH proSadhavratadhArakaH / mahAbhimAnI maunI ca trisandhyaM devavandakaH // zrAvakAcArapUtAtmA dIkSAzikSAguNAnvitaH / kriyASoDazabhiH pUto brahmasUtrAdisaMskRtaH / na hInAGgo nAdhikAGgo na pralambo na vAmanaH // na kurUpI na mUDhAtmA na vRddho nAtibAlakaH // na krodhAdikaSAyADhyo nArthArthI vyasanI na ca / [nA]ntyAstrayo na tAvAdyau zrAvakeSu na saMyamI // IdRgdoSabhRdAcAryaH pratiSThAM kurute'tra cet / tadA rASTraM puraM rAjyaM rAjAdiH pralayaM vrajet // kartA phalaM na cApnoti naiva kArayitA dhruvam / tatastallakSaNazreSThaH pUjakA cArya iSyate // ( dharmasaM. zrI. 6-145 se 154) / jo brAhmaNa, kSatriya, zrathavA vaizya hokara aneka lakSaNoM se yukta ho; kula va jAti Adi se zuddha ho, samyagdRSTi hokara dezavratI ho, jinAgama kA jJAtA 716, jaina- lakSaNAvalI [pUjana ho, zrAlasya se rahita ho, bahuta zruta ko suna cukA ho, sarala ho, vaktA ho, prasanna hotA huA bhI gambhIra ho, vinayazIla ho; zauca va zrAcamana meM utsAhasahita ho, dAtA ho, kriyAzIla ho, aMgaupAMgoM se yukta ho; lakSya-lakSaNa kA jAnakAra ho, vivekI ho, svadArasantoSI yA brahmacArI ho, nIroga ho, sadAcArI ho; jalasnAna se yukta hokara maMtra kA jJAtA va vrata se sahita ho; proSadhavrata kA dhArI ho, mahA abhimAnI ho-svAbhimAnI hokara dainyabhAva se dUra rahane vAlA ho, mauna rakhatA ho, tInoM sandhyAoM meM devavandanA karane vAlA ho, zrAvaka ke prAcAra kA paripAlaka ho, dIkSA- zikSAguNa se 'yukta ho, solaha kriyAnoM se pavitra ho, brahmasUtra (yajJopavIta) Adi saMskAroM se sahita ho, na hInAMga ho zraura na adhika zraMga vAlA ho; na lambA ho, na baunA ho; na kurUpa ho, na mUrkha ho, na buDDhA ho, na bAlaka ho, krodhAdikaSAyoM vAlA na ho, dhanArthI na ho, vyasanI na ho, gyAraha zrAvakoM meM na antima tIna -- parigrahatyAga pratimAdhArI Adi-hoM, na zrAdi ke do ( darzanika va vratI) hoM; tathA saMyamI (muni) na ho / yadi zrAcArya ukta doSoM (hInAMgAdi) se dUSita hotA hai to rASTra, nagara, rAjya va rAjA Adi kA nAza ho sakatA hai; tathA vaisA hone para na kartA ho phala ko pAtA hai aura na karAne vAlA bhI, isI kAraNa pUjaka zrAcArya uparyukta lakSaNoM se zreSTha mAnA jAtA hai / pUjana- dekho pUjA | pUjA - 1. pUjA ca dravya bhAvasaMkocaH, tatra kara - ziraH pAdAdisanyAso dravyasaMkocaH, bhAvasaMkocastu vizuddhasya manaso niyoga iti / (lalitavi. pR. 6 ) ; pUjanaM gandha - mAlyAdibhiH samabhyarcanam / ( lalitavi. pR. 77 ) / 2. vastra - mAlyAdijanyA pUjA / (zrAva. ni. hari. vR. 21, pR. 406 ) / 3. snAna - vilepana - susugandhipuSpa-dhUpAdibhiH zubhaiH kAntam / vibhavAnusArato yat kAle niyataM vidhAnena // anupakRtaparahitarataH zivadastridazezapUjito bhagavAn / pUjya hitakAmAnAmiti bhaktyA pUjanaM pUjA / / ( SoDasaka. 1-2 ) / 4. edAhi ( caru-bali- puppha-phala-gaMdhadhUva-dIvAdI hi ) saha iMdadhaya- kapparukkha mahAmaha savvadobhaddAdimahimA vihANaM pUjA NAma / ( dhava. pu. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya] 720, jaina-lakSaNAvalI [pUrva 8, pR. 12) / 5. pUjA ca sevAjalyAsanAbhyu- 1 aprAsuka (sacitta) se mizrita prAsuka dravya sthAnAdilakSaNA / (yogazA. svo. viva. 1-54) / (bhojya padArtha) pUtidoSa se dUSita hotA hai| 2 yadi 1 dravya aura bhAva ke saMkoca kA nAma pUjA hai| prAdhAkarma ke avayava se mizrita hone kI sambhAvanA unameM hAtha, zira aura pAMvoM Adi ke saMkoca ko ho to diyA jAne vAlA vaisA annAdi pUtikarma doSa dravyasaMkoca aura nirmala mana ke niyamana ko bhAva- se duSTa hone ke kAraNa sAdhuoM ke lie agrAhya saMkoca kahA jAtA hai / 4 caru, bali, puSpa, phala, gandha, hotA hai| 3 apane gRhanirmANa ke lie lAye gaye dhUpa aura dIpa Adi ke dvArA indradhvaja, kakSpataru, bahuta se kASTha Adi ke sAtha sAdhu ke lie lAye mahAmaha aura sarvatobhadra Adi ke mAhAtmya ke vidhAna gaye kASThAdi ko milAkara jo ghara nirmita kiyA kA nAma pUjA hai| jAtA hai vaha pUtika doSa se yukta hotA hai| pUjya-1. pUjyaH zatendravandyAMhinirdoSaH kevalI pUtikarmikA-pUtikamikA AdhArmikasudhAdinA jinaH / (bhAvasaM. vAma. 464) / 2. pUjyo'rhan pUritacchidrA / (bRhatka. kSe. bU. 1753) / kevalajJAna-dRgvIrya-sukhadhArakaH / niHsvedatvAdinairma- prAdhAkarmayukta saphedI Adi ke dvArA jisa sauvIrilyamukhyakaiH saMyuto guNaH // (dharmasaM. zrA. E-34) / NI (kAMjI yA amlinI) ke cheda bhare gaye haiM vaha 2 anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya aura ananta- pUtikamikA kahalAtI hai| sukha ke dhAraka hokara jo niHsvedatva prAdi guNoM se pUraka-1. dvAdazAntAt samAkRSya yaH samIraH prapUyukta haiM ve arahanta bhagavAn pUjya haiM--pUjA ke yate / sa pUraka iti jJeyo vAyuvijJAnakovidaiH / / yogya haiN| (jJAnArNava 26-4) / 2. samAkRSya yadApAnAt pUti, pUtika-1. appAsueNa missaM pAsuyadavvaM tu pUraNaM sa tu pUrakaH / (yogazA. 5-7) / 3. dvAdapUdikammaM tN| (mUlA. 6-6) / 2. pUtikarma-saMbhA- zAGgulaparyantaM samAkRSya samIraNam / pUrayatyativyamAnAdhAkarmAvayavasaMmizralakSaNam / (dazavai. sU. yatnena pUrakadhyAnayogataH / (bhAvasaM. vAma. 667) / hari. vR. 5-55, pR. 174) / 3. prAtmano gRhArtha- 3 vAyu ko bAraha aMgula paryanta khIMcakara jo pUrNa mAnItaiH kASThAdibhiH saha bahubhiH zramaNArthamAnIyA- kiyA jAtA hai use pUraka prANAyAma kahate haiM / lpena mizritA yatra gRhe tatpUtikamityucyate / (bha. pUrima talAvAli-jiNaharAhiTThANAdidavvaM pUraNaprA. vijayo. 230; bha. prA. mUlA. 230; kArtike. kiriyANipphaNNaM pUrimaM NAma / (dhava. pu. 6, pR. TI. 448-46, pR. 337) / 4. yadAdhAkarmAdyava- 273) / yavasaMmizraM tatpUtIkarma / (prAcArA. zI. vR. 2, 1, pUraNakriyA se siddha tAlAba ke bAMdha aura jinAlaya 266, pR. 347) / 5. prAsukamapyaprAsukena sacittA- ke adhiSThAna (nIva) Adi dravya ko pUrima kahA dinA mizraM yadAhArAdikaM pUtidoSaH / (mUlA. vR. jAtA hai / 6-6) / 6. prati prAsakapAtrAdi mizramaprAsakena purNageya-yata svara-kalAbhiH pUrNa gIyate tata puurnnm| yat / mizrasaMge hi pAkhaNDiyatibhyo yadvitIryate // (rAyapa. malaya. vR. pR. 131; jambUdvI. zA. vR. 6, (prAcA. sA. 8-25) / 7. AdhArmikAvayavasaM- pR. 40) / mizraM zuddhamapi yattat pUtikarma zucidravya mivAzuci- jo svara-kalAoM se paripUrNa gAna gAyA jAtA hai dravyasammizram / (yogazA. svo. 1-38) / 8. pUti use pUrNageya kahate haiN| prAsu yadaprAsu mizraM yojyamidaM kRtam / nedaM vA yAva- pUrva-1. caurAsItipuvvaMgasayasahassAiM se ege dAryebhyo nAdAyi ca kalpitam // (ana. dha. 5-6) / puve / (bhagavatI. 6, 7, 4, pR. 826; jambUdvI. 6. yadudgamakoTidoSaduSTasaGgAt zuddhamapi apavitraM 18, pR. 86; anuyo. sU. 137, pR. 176) / tatpUtikarma / (ga. ga. SaTa. svo. va. 20, pR. 48) / 2. pavvassa du parimANaM sadara khalu koDisadasahassA 10. yatprAsukaM pAtraM kAMsyapAtrAdikaM mithyAdRSTi- iN| chappaNNaM ca sahassA boddhavvA bassakoDINaM // prAtivezaimithyAgurvarthaM dattaM tatpAtrasthamannAdikaM mahA- (sa. si. 3-31, ud.; dhava. pu. 13, pR. 300 munInAmayogyaM pUtyucyate / (bhAvaprA. TI. 66) / ud.; jaM. dvI. pa. 13-12) / 3. pUrvAGgazatasahasraM Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 721, jaina-lakSaNAvalI [pUvaratAnusmaraNa caturazItiguNitaM pUrvam / (ta. bhA. 4-15) / hotA hai| 4. puvassa u parimANaM sari khalu huMti koDi- pUrvakRta, pUrvagata-dekho pUrvazruta / 1. puvvayaM lkkhaao| chappaNNaM ca sahassA bodhavvA vAsako- paMcANaudikoDi-paNNAsalakkha-paMcapadehiM 95500DINaM // (bRhatsaM. 316, pR. 122; prava. sAro. 0005 uppAya-vaya-dhuvattAdINaM vaNNaNaM kunni| (dhava. 1387; saMgrahaNI 218) / 5. puvvaMgasayasahassA pu. 1, pR. 112-13; pUrvakRte paJcanavatikoTiculasIiguNaM havai puvvaM / puvassa u parimANaM sayarI paJcAzacchatasahasra-paJcapade 655000005 utpAdakhalu hoMti sayasahassAiM (jIvasa. 'hoti koDila- vyaya-dhrauvyAdayo nirUpyante / (dhava. pu. 6, pR. kkhAo') chappaNNaM ca sahassA boddhavvA vaaskoddiinnN|| 206) / 2. pubbagayaM uppAya-vaya-dhuvattAdINaM NANA(jyotiSka. 62-63; jIvasa. 112-13) / vihaatthANaM vaNNaNaM kuNai / (jayadha. 1, pR. 138) / 6. caturazItipUrvAGgazatasahasrANi pUrvam / (ta. vA. 3. pUrvamutpAdAdi pratItam / (zataka. mala. hema. vR. 3, 38, 8, pR. 206) / 7. taM egaM puvvaMgaM culasIe 38) / 4. pUrvamutpAdapUrvAdi pUrvoktasvarUpam / satasahassehiM guNitaM egaM puvvaM bhvti| (anuyo. hari. (karmavi. de. svo. vR. 7) / 5. paJcanavatikoTivR. pR. 54) / 8. sattarikoDilakkha-chappaNNasahassa- paJcAzallakSa-paJcapadaparimANaM nikhilArthAnAmutpAdakoDivarisehi puvvaM hodi / (dhava. pu. 13, pR. vyaya-dhrauvyAdyabhidhAyakaM pUrvagatam 655000005 / 300) / 6. tattadguNaM ca pUrvAMgaM pUrva bhavati ni- (zrRtabha. TI. 6, pR. 174) / zcitam / (ha. pu. 7-25) / 10. pUrvAGgalakSAH 1 jisa zruta meM utpAda, vyaya aura dhrauvya Adi kI caturazI tiguNitAH pUrvam / (ta. bhA. siddha. vR. 4, prarUpaNA kI jAtI hai use pUrvagata zruta kahA jAtA 15) / 11. puvvaMgasadasahassA culasIdiguNaM have hai| yaha dRSTivAda ke pAMca bhedoM meM cauthA hai / isameM puvvaM / (jaM. dI. pa. 13-11) / 12. pUrvAMgaM catura- 655000005 pada hote haiM / zItiguNitaM pUrvaM bhavati, pUrvasya tu pramANaM saptati- pUrvadizA-jassa jo Aicco udei sA tassa hoi koTIzatasahasrANi koTInAM tu SaTpaMcAzatasahasrANi puvadisA / (prAcA. ni. 47, pR. 13) / ceti / (mUlA. va. 12-69) / 13. varisANaM jisa dizA se sUrya kA udaya hotA hai use pUrvadizA lakkhehiM culasIsaMkhehiM hoi puvvNgN| eyaM ciya eya- kahate haiN| guNaM jAyai puvvaM tayaM tu imaM // (prava. sAro. 1386) / pUrva-pazcAtsaMstavapiNDa-pUrvasaMstavaM jananI-jana14. caturazItiH pUrvAGgalakSANi pUrvam / (jyotiSka. kAdidvAreNa pazcAtsaMstavaM zvazrU-zvazurAdidvAreNAtmamalaya. vR. 61) / 15. pUrvasya parimANaM varSakoTInAM paricayAnurUpaM sambandha bhikSArthaM ghaTayataH pUrva-pazcAsaptatiH koTilakSAH SaTpaJcAzatsahasrANi, 70- saMstavapiNDaH / (yogazA. svo. viva. 1-38) / 560000000000 pUrvAGgaM ca pUrvAGgena guNitaM mAtA-pitAdi ke sambandha ke batalAne ko pUrvasaMstava pUrvaM bhavati / (bRhatsaM. malaya. vR. 316, pR. 122) / aura sAsa-sasura ke sambandha ke batalAne ko pazcAt16. caturazItiH pUrvAGgazatasahasrANi ekaM puurvm| saMstava kahate haiM / ina donoM prakAra ke sambandhoM ko (jIvAjI. malaya. vR. 2-178) / 17. pUrvAGgaM batalAte hue bhikSA ke grahaNa karane se kramaza. pUrvacaturazItivarSalakSairguNitaM pUrva bhavati / (SaDazIti pazcAt-saMstavapiNDa nAmakA doSa hotA hai| de. svo. vR. 66) / 18. pUrvAGgalaHzcaturazItyA pUrvaratAnusmaraNa-1. pUrvaM ca tat rataM ca pUrvarataM pUrva prakIrtitam // pUrve ca varSakoTInAM lakSANi kila pUrvakAlabhuktabhogaH, tasya anusmaraNamanucintanaM pUrvasaptatiH / SaTpaJcAzatsahasrANi nirdiSTAni jine- ratAnusmaraNam / (ta. vRtti zruta. 7-7) / 2. rataM zvaraiH // (lokapra. 26, 4-5) / mohodayAt pUrva sArddhamanyAGganAdibhiH / tatsmaraNa1 caurAsI lAkha pUrvAGgoM kA eka pUrva hotA hai| matIcAraM pUrvaratAnusmaraNam // (lATIsaM. 6-66) / 2 sattara lAkha karor3a aura chappana hajAra karor3a 1 pUrvakAla meM bhoge hue bhogoM kA smaraNa karanA, (70560000000000) varSa pramANa eka pUrva isakA nAma pUrvaratAnusmaraNa hai, yaha brahmacaryavrata kI la. 61 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrva videha] 722, jaina-lakSaNAvalI [pUrvasaMstava pAMca bhAvanAmoM meM se eka hai| pUrvasamAsAvaraNIya kahate haiN| pUrvavideha-meroH sakAzAt pUrva kSetra pUrvavidehaH / pUrvasaMstava-1. dAyagapurado kittI taM dANavadI (ta. vRtti zruta. 3-10) / jasodharo vetti| puvvIsaMthu didosA vissaride bodhaNaM meru parvata se pUrva kI ora jo kSetra hai vaha pUrvavideha cAvi // (mUlA. 6-36) / 2. mAya-pii puvvasaMthava kahalAtA hai| xxx / guNasaMthaveNa puvi saMtAsaMteNa jo thuNipUrvazrutajJAna-edassa (vatthusamAsassa) uvari ega- jjAhi / dAyAramadinnaMmI so puvisaMthavo havai / kkhare vaDDhide puvvaM NAma sudaNANaM hodi / (dhava. pu. eso so jassa guNA viyaraMti avAriyA dasa disAsu / 6, pR. 25); puNo edassa (vatthusamAsasudaNANassa) iharA kahAsu suNimo paccakkhaM ajja diTTho'si // uvari egakkhare vaDDhide puvvasudaNANaM hodi / Xx (piNDani. 85 va 60-61) / 3. gacchatAmAx pujvagayassa je uppAdapuvvAdicoddasaahiyArA gacchatAM ca yatInAM bhavadIyameva gRhamAzraya: itIyaM tesiM pudha pudha puvasudaNANamidi saNNA / (dhava. pu. vArtA dUrAdevAsmAbhiH zruteti pUrva stutvA yA labdhA 13, pR. 271) / sA pUrvasaMstavadoSaduSTA / (bha. pA. vijayo. va mUlA. vastusamAsa zrutajJAna ke Upara eka akSara kI vRddhi 230) / 4. dadAtIti dAyako dAnapatiH, tasya purataH ke hone para pUrva nAma kA zrutajJAna hotA hai| kIti khyAtaM brUte / katham ? tvaM dAnapatiryazopUrvazrutapratyAkhyAna-tatra pUrvazrutapratyAkhyAnaM pratyA- dharaH, tvadIyakI tirvizrutA loke, yaddAturagrato dAnagrahakhyAnasaMjJitaM pUrvam / (prAva. ni. malaya. vR. 1054; NAt prAgeva brUte tasya pUrvasaMstutidoSo nAma jAyate / pa. 576) / vismRtasya ca dAnasambodhanam-tvaM pUrva mahAdAnapatiripratyAkhyAna nAmaka pUrva ko pUrvazrutapratyAkhyAna kahA dAnI kimiti kRtvA vismRta iti sambodhanaM karoti jAtA hai| yastasyApi pUrvasaMstutidoSo bhvtiiti| (malA. vR. pUrvazrutAvaraNIya -puvvasudaNANassa jamAvArayaM 6-36) / 5. dAtA khyAtastvamityAdyairyad gehyAnandakammaM taM puvvAvaraNIyaM / (dhava. pu. 13, pR. 276) / nandanam / pUrva pazcAcca bhuktestat pUrvaM pazcAt pUrva zruta ke AvAraka karma ko pUrvazrutAvaraNIya stavadvayam // (prAcA. sA. 8-41) / 6. stutvA karma kahate haiN| dAnapati dAnaM smarayitvA ca gRhNataH / gRhItvA stupUrvasamAsazrutajJAna-1. tassa (puvvasudaNANassa) vatazca staH prAk-pazcAtsaMstavau kramAt / (ana. dha. uvari egakkhare vaDDhide puvvasamAso hodi / evaM 5-24) / 7. aho jinadatta, tvaM jagati vikhyAto pubvasamAso gacchadi jAva logabiMdusAracarimakkharaM dAtA vartase ityAdibhirvacanairgRhasthasyAnandajananaM bhukteH ti| (dhava. pu. 6, pR. 25); uppAdapuvvasudaNANa- pUrva tatpUrvastavanam / (bhAvaprA. TI. 66) / ssuvari egakkhare vaDDhide puvvasamAsasudaNANaM sodi / 1 tuma dAnapati ho va tumhArI kIti dAna ke evamegegakkharuttaravaDDhIe puvvasamAsasudaNANaM vaDmANaM viSaya meM phailI huI hai, athavA tuma prasiddha gacchadi jAva aMgapavilaiMgabAhirasagalasudaNANakkha- dAtA rahe ho, isa samaya tuma use kaise bhUla gaye rANi savvANi vaDDhidANi ti| (dhava. pu. 13, pR. ho, ityAdi prakAra se stuti karanA va vismRta 271) / 2. tadvyAdisaMyogastu pUrvasamAsaH / hone para use punaH sambodhita karanA; yaha pUrva(zataka. mala. he. vR. 38; karmavi. de. svo. vR. 7) / saMstuti doSa kahalAtA hai| vaha sAdhu ke AhAra1 pUrva zrRtajJAna ke Upara eka akSara kI vRddhi ke viSayaka solaha utpAdana doSoM meM hai| 2 dAna grahaNa hone para pUrvasamAsazrutajJAna hotA hai / 2 do pUrva karate samaya mAtA-pitA Adi ke rUpa se paricaya prAdi ke saMyoga kA nAma pUrvasamAsa hai| denA, yaha pUrvasaMstava doSa hai; kAraNa yaha ki mAtApUrvasamAsAvaraNIyakarma - puvvasamAsasudaNANassa pitA Adi pUrvakAlabhAvI haiN| yaha sambandhasaMstava xxx jamAvArayaM kammaM taM puvasamAsAvaraNIyaM / hai| vacanasaMstava isa prakAra hai-dAtA se bhojana (dhava. pu. 13, pR. 276) / prAdi ke grahaNa karane para satya yA asatya rUpa udAjo pUrvasamAsa zruta ko prAcchAdita karatA hai use ratA Adi guNoM kI prazaMsAviSayaka vacanasamUha ke Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvasaMstuti] 723, jaina-lakSaNAvalI [pRcchanA dvArA dAtA kI stuti karane para pUrvasaMstava nAmaka vagrahamanujJApitaH saiva pUrvAnujJA sAmpratasAdhUnAmapyanuutpAdana doSa hotA hai| ___ vartate, na punarbhUyo'pyanujJApyate / (bRhatka. kSe. va. pUrvasaMstuti--dekho pUrvasaMstava / / 670) / pUrvAga.-..--1. varSazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrvA- indrAdi pAMca prakAra ke avagraha meM jisa avagraha kI Ggam / (ta. bhA. 4-15) / 2. caurAsIiM vAsasaya- prAcIna sAdhunoM ne anujJA dI hai usakA jo uttarasahassANi se ege puvvNge| (bhagavatI. 6, 7, 4, pR. kAlIna sAdhuoM ke dvArA phira se anujJA na lekara 826; jambUdvI. 18, pR. 86 anuyo. sU. 137, pR. usI prakAra se upabhoga kiyA jAtA hai, yaha pUrvA176) / 3. vAsasahassAI culasIiguNAI hojja nujJA kahalAtI hai| jaise-prAcIna sAdhuoM ne devendra puvvaMgaM // (jyotiSka. 62) / 4. vAsasayasahassaM ke lie jisa avagraha kI anujJA dI hai vahI vartamAna puNa culasIiguNaM havejja puvvaMgaM / (jIvasa. 112) / sAdhuoM ko bhI anujJA hai, ve phira se use anujJA 5. lakSyA hyazIti tvadhikA catubhiH pUrvAGgamekaM muni- nahIM dete| bhiH pradiSTam // (varAGga. 27-8) / 6. caturazI- pUrvAnupUrvo-1. jaM mUlAdo parivADIe uccade sA tivarSazatasahasrANi pUrvAGgam / (ta. vA. 3, 38, 7) / puvaannupuvvii| (dhava. pu. 1, pR. 73); uddiTTakameNa 7. puvvaMge parimANaM pacasuNNaM caurAsI ya / (anuyo. atthAhiyAraparUvaNA puvANupuvvI NAma / (dhava. pu. hari. vR. pR. 54 ud.)| 8. jJeyaM varSasahasraM tu| ___6, pR. 135) / 2. jaM jeNa kameNa suttakArehiM ThaitaccApi dazasaMguNam / pUrvAGgaM tu tadabhyastamazItyA damuppaNNaM vA tassa teNa kameNa gaNaNA punvANupuSvI cturgryaa| (ma. pu. 7-24) / 6. caurAsIlakkhahiM NAma / (jayadha. pu. 1, pR. 28) / puvvNgu| (ma. pu. puSpa. 2-6, pR. 23) / 10. 1 mUla se-uddeza ke anusAra-jo krama se prarUpaNA taccatrazItiguNitamekaM pUrvAGgam / (ta. bhA. siddha. kI jAtI hai use pUrvAnupUrvI kahate haiN| vR. 4-15) / 11. vAsasadasahassANi culasIdiguNaM havejja puvvNg| (jaM. dI. pa. 13-11) / 12. vari- pRcchanA-dekho prcchnaa| 1. pucchaNA suttassa sANaM lakkhehi culasIsaMkhehiM hoi puvvNg| (prava. atthassa vA bhavati / (dazava cU. pR. 28) / sAro, 1386) / 13. varSalakSaM catUrazItirUpagaNitaM 2. saMzayacchedAya nizcitabalAdhAnAya vA parAnayogaH pUrvAMgaM bhavati / (mUlA. vR. 12-66) / 14. pUrvAGgaM pRcchanam / Atmonnati-parAtisandhAnopahAsa-saMgharSacaturazItivarSalakSANi / (bRhatsaM. malaya. vR. 316) / prahasanAdivajita: saMzayacchedAya nizcitabalAdhAnAya 15. caturazItivarSalakSANyekaM pUrvAGgam / (jyotiSka. vA granthasyArthasya tadubhayasya vA paraM pratyanayogaH malaya. vR. 61; jIvAjI. malaya. vR. 2-178) / pRcchanamiti bhaassyte| (ta. vA. 6, 25, 2) / 16. caturazItyA ca varSalakSaiH pUrvAGgaM bhavati / 3. tattha prAgame amuNidatthapucchA vA uvajogo (SaDazI. de. svo. vR. 66) / 17. varSalakSANi (prAgame amuNidatthapucchA pucchaNA nnaam)| (dhava. pu. caturazItiH pUrvAGgamucyate / (lokapra. 26-4) / 6, pR. 262); aNicchidaTThANaM paNhavAvAro pucchaNaM 1 caurAsI lAkha varSa kA eka pUrvAGga hotA hai| NAma / (dhava. pu. 14, pR. 6) / 4. saMzayacchedAya pUrvAtipUrvazrutajJAna-bahuSu pUrveSu vastuSu idaM zruta- nizcitabalAdhAnAya vA parAnuyogaH pRcchnaa| (ta. jJAnaM atIva pUrva miti pUrvAtipUrva zrutajJAnam / (ghava. zlo. 6-25) / 5. AtmonnatiprakaTanArtha parAbhipu. 13, pR. 286) / sandhAnArthamupahAsa-saMgharSa-prahasanAdivajitaH saMzayacchebahata pUrva vastuoM meM yaha zrutajJAna atyanta prAcIna dAya nizcitabalAdhAnAya vA granthasyArthasya tadubhayasya hai, isIlie yaha pUrvAtipUrva zrutajJAna kahalAtA hai| paraM prati paryanuyogaH pRcchanA / (cA. sA. pR. 67) / yaha zruta ke 41 paryAya nAmoM meM se eka hai| 6. pRcchanA praznaH anuyogaH, zAstrasthArtha jAnanapi pUrvAnujJA-iha yo'vagrahaH purAtanasAdhubhiranujJApitaH guru pRcchati / kimartham ? sandehavinAzAya / nizcisaH yat pAzcAtyairevameva paribhujyate na bhUyo'nujJApyate to'pyarthaH kimarthaM pRcchayate ? balAdhAnanimittaM granthAsA pUrvAnujJA / yathA--cirantanasAdhubhirdevendro yada- rthaprabalatAnimittam, sA pRcchnaa| (ta. vRtti zruta. Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRcchanIbhASA] 724, jaina-lakSaNAvalI [pRthaktvavitarkavIcArazukla. 9-25) / 7. mUtrAdau zaGkita prazno gurUNAM pRcchanA tIna se prAge aura nau se pUrva kI jo saMkhyA 4-5 prAdi matA / (lokapra. 30-67) / hai vaha saMkhyA pRthaktva ke antargata mAnI jAtI hai| 1 sUtra yA artha ke viSaya meM pUchanA, isakA nAma pRthaktvavikriyA-pRthaktvavikriyA svazarIrAdanyapRcchanA hai| 3 prAgamaprarUpita artha ke ajJAta tvena prAsAda-maNDapAdivikriyA / (ta. vA. 2, (anizcita) hone para usake viSaya meM jo prazna 47, 4) / kiyA jAtA hai, ise pRcchanA kahA jAtA hai| yaha apane arIra se bhinna jo bhavana evaM maNDapa Adi pAgamAdhikAraviSayaka upayoga kA eka bheda hai| rUpa vividha kriyA kI jAtI hai usakA nAma pRcchanI bhASA--pRcchanI avijJAtasya sandigdhasya pRthaktvavikriyA hai| kasyacidarthasya parijJAnAya tadvidaH pArzve codnaa| pRthaktvavitarkavIcArazukladhyAna-1. davvAI (prajJApa. malaya. vR. 11-165, pR. 256) / aNeyAiM tIhi vi jogehiM jeNa jjhAyaMti / uvasaMtaajJAta athavA sandigdha kisI padArtha ke parijJAnArtha mohaNijjA teNa pudhattaM tti taM bhaNiyA / jamhA sudaM tadvidhayaka ajJAna ko dUra karanevAle kisI vidvAna vitakkaM jamhA pUvvagadapatthakasalo y| jjhAyadi ke pAsa meM jisa bhASA meM pUchA jAtA hai vaha pRcchanI bhANaM evaM savitakkaM teNa taM jhANaM // atthANa vaMjabhASA kahalAtI hai| NANa ya jogANaM ya saMkamo hu viicaaro| tassa ya bhAveNa pRcchAvidhi-dravya-guNa-paryaya-vidhi-niSedhaviSaya- tayaM sutte uttaM savIcAraM // (bha.pA. 1880-82; praznaH pRcchA, tasyAH kramaH akramaprAyazcittaM ca vidhI- dhava. pu. 13, pR.78 ud.)| 2. dravyaparamANuM bhAvaparayate asminniti pRcchAvidhiH zrutam / athavA pRSTo- mANuM vA dhyAyannAhitavitarkasAmarthyaH artha-vyaJjane 'rthaH pRcchA, sA vidhIyate nirUpyate'sminniti pRcchA- kAya-vacasI ca pRthaktvena saMkrAmatA manasA'paryAptavidhiH zrutam / (dhava. pu. 13, pR. 285) / bAlotsAhavadavyavasthitenAnizitenApi zastreNa cirAdravya, guNa, paryAya, vidhi aura niSedhaviSayaka prazna taru chindanniva mohaprakRtIrupazamayan kSapayaMzca pRthakA nAma pRcchA hai| usake krama, akrama aura akrama- ktvavitarkavIcAradhyAnabhAgbhavati / (sa. si. prAyazcitta kA jisa zruta meM vidhAna kiyA jAtA hai 9-44) / 3. tattha puhattavitakkaM savicAriNAmause nAma se pRcchAvidhi kahA jAtA hai| athavA pRthagbhAbaH pRthaktvam, tihi vi jogesu pavattaitti pUche gaye artha kA nAma pRcchA hai, usakA jisa zruta vuttaM bhavai, ahavA puhuttaM NAma vitthAro bhaNNai, sayameM nirUpaNa kiyA jAtA hai use pRcchAvidhi samajhanA NANovautto aNegehiM pariyAehiM jhAyaitti vattaM caahie| bhavai, viyakko sutaM, vicAro NAma attha-vaMjaNapacchAbidhivizeSa-vidhAnaM vidhiH, pRcchAyAH jogANa saMkamaNaM, saha vicAreNa savicAra, atthavidhiH pRcchAvidhiH / sa viziSyate'neneti pRcchAvi- vaMjaNa-jogANaM jattha saMkamaNa taM saviyAraM bhaNNai. taM dhivizeSaH / arhadAcAryopAdhyAya-sAdhavo'nena prakAreNa ca jhAyamANo coddasapuvI suyanANovautto patthayo pRSTavyAH, praznabhaGgAzca iyanta eveti yataH siddhAnte atyaMtaraM gacchai, vaMjaNAno vaMjaNaMtara, vaMjaNaM nirUpyante tatastasya pRcchAvidhivizeSa iti saMjJe- akkharaM bhaNNai, jogAu jogaMtaraM, jogo maNa-vayaNatyuktaM bhavati / (dhava. pu. 13, pR. 285) / kAyajogo bhaNNai / bhaNiyaM ca---suyanANe uvautto arahanta, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu se isa prakAra atthaMmi ya vaMjaNami savicAraM / jhayai codRsapavvI se prazna karanA cAhie tathA prazna ke bhaMga itane haiM, paDhamaM jhANaM sarAgo u // atthasaMkamaNaM ceva tahA isa prakAra jisa zrata meM prazna kI vidhi kA vizeSa vaMjaNasaMkamaM / jogasaMkamaNaM ceva paDhame jhANe NigarUpa se nirUpaNa kiyA jAtA hai use nAma se pRcchA- cchai / / (dazavai. cU. pR. 34-35) / 4. ekAgravidhivizeSa kahA jAtA hai / manA upazAntarAga-dveSa-moho naipuNyAnnigRhItazarIrapRthaktva-puttamiti tiNhaM (koDINaM) uvari na- kriyo mandocchvAsaniHzvAsaH sunizcitAbhiniveSaH vaNha (koDINaM) hedo jA saMkhA sA ghettvbaa|(dhv. kSamAvAn bAhyAbhyantarAn dravya-paryAyAn dhyAyannApu. 3, pR. 86) / hitavitarkasAmarthyaH artha-vyaJjane kAya-vacasI ca Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthaktvavitarkavIcArazukla.] 725, jaina-lakSaNAvalI [pRthaktvavitarkavIcArazukla. pRthaktvena saMkrAmatA manasA'paryAptabAlotsAhavadavyava- vaTTai saha teNa taM khu aNavarayaM / tamhA tassa viyakkaM sthitenAnizitenApi zastreNa cirAttara chindanniva saviyAraM puNa bhaNissAmo / joehi tIhi viyara mohaprakRtIrupazamayana kSapayaMzca pRthaktvavitarkavIcAra- akkhara-atthesu teNa sviyaarN| paDhamaM sakkajhANaM dhyAnabhAg bhavati / punarvIrya vizeSahAneryogAd yogA- atikkhaparasovamaM bhaNiyaM / / (bhAvasaM. de. 644 se ntaraM vyaJjanAd vyaJjanAntaramarthAdarthAntaramAzrayan 646) / 12. pRthaktvena vitarkasya vIcAro yatra dhyAnavidhUtamoharajAH dhyAnayogAnnivartate iti / vidyate / savitarka savIcAraM sapRthaktvaM tadiSyate // uktaM pRthaktvavitarkavIcAram / (ta. vA. 6-44) / (jJAnArNava 42-13, pR. 433) / 13. pRthaktvam nAnA5. pRthaktvaM bhedaH, vitarkaH zrutaM dvAdazAMgam, vIcAraH tvam, vitarko dvAdazAMgazrutajJAnam, vIcAro'rtha-vyaJjasaMkrAntiH artha-vyaJjana-yogeSu pRthaktvena bhedena vita- na-yogasaMkrAntiH, vyaJjanamabhidhAnam, tadviSayo'rthaH, sya zrutasya vIcAraH saMkrAntiH yasmin dhyAne tat manovAkkAyalakSaNo yogaH, anye nyo'nyataH paripRthaktvavitarkavIcAram / (dhava. pu. 13, pR. 77) / vartanaM saMkrAntiH, pRthaktvena vitarkasyArtha-vyaJjana-yogeSu 6. pRthaktvena bhedena vitarkasya zrutasya dvAdazAGgAde- saMkrAntivI [:] cAro yasminnastIti tatpRthaktvavirvIcAro 'rtha-vyaJjana-yogeSu saGakrAntiyasmin dhyAne tarkavIcAraM prathamaM zuklam / (cA. sA. p.)| tat pRthaktvavitarkavIcAraM dhyAnam / (jayadha. 1, 14. dravya-guNa-paryAyANAM bhinnatvaM pRthaktvaM bhaNyate, pR. 344) / 7. dravyAd dravyAntaraM yAti paryAya svazuddhAtmAnubhUtilakSaNaM bhAvazrutaM tadvAcakamacAnyaparyayAt / vyaJjanAd vyaJjanaM yogAdyogAntara- ntarjalpavacanaM vA vitarko bhaNyate, anIhitavRttyArthAmupaiti yat // zuklaM tat prathamaM zuklataralezyAbalA- ntarapariNamanaM vIcAro bhaNyate / atrAyamarthaH yadyapizrayam / (ha. pu. 56, 62-63) / 8. pRthaktvena dhyAtA puruSaH svazuddhAtmasaMvedanaM vihAya bahizcintAM vitarkasya vIcAro yatra tadviduH / savitarka savIcAra na karoti tathApi yAvatAMzena svarUpe sthiratvaM nAsti pRthaktvAdipadAhvayam // pRthaktvaM viddhi nAnAtvaM tAvatAMzenAnIhitavRttyA vikalpAH spharanti, tena vitarkaH zrutamucyate / artha-vyaJjana-yogAnAM vIcAraH kAraNena pRthaktvavitarkavIcAraM dhyAnaM bhaNyate / (ba. saMkramo mataH // arthAdarthAntaraM gacchan vyaJjanAd dravyasaM. TI. 48, pR. 178) / 15. pRthaktvena ekavyaJjanAntaram / yogAd yogAntaraM gacchana dhyAya- dravyAzritAnAmutpAdAdiparyAyANAM bhedena, vitarko tIdaM vazI muniH // triyogaH pUrvavid yasmAd dhyAya- vikalpaH pUvagatazrutAlambano nAnAnayAnusaraNalakSaNo tyenanmunIzvaraH / savitarka savIcAramataH syAcchu- yatra tat pRthaktvavitarkam, tathA vicAraH arthAda klamAdimama / / (ma.pa.21, 170 va 172-74) / vyaJjane vyaJjanAdarthe manaHprabhRtiyogAnAM cAyasmAda6. kRtaguptyAdyanuSThAno yatirvIryAtizAyanaH / artha- nyatarasmin vicaraNam, saha vicAreNa yat tat savivyaJjana-yogeSu saMkrAntau pRthagudyataH // tadopazamanA- cAri / (praupapA. abhaya. va. pR. 44) / 16. ekanmohaprakRtIH kSapayannapi / yathAparicayaM dhyAyeta kva- tra paryAyANAM vividhanayAnusaraNaM zratadravye / arthacidvastUni sakriyaH / / savitarka savIcAraM pRthaktvenA- vyaJjana-yogAntareSu saMkramaNayuktamAdyaM tata // dimaM muniH / dhyAnaM prakramate dhyAtuM pUrvadehI niraakulH| (yogazA 11-6) / 17. dravyANyanekabhedabhinnAni (ta. ilo. 6,44,3-5) / 10. dravyANyanekabhe- tribhiryogairyato dhyAyati tataH pRthaktvamityucyate / dAni yogAyati yat trimiH / zAntamohastato vitarkaH zrutam, yasmAdvitarkeNa zrutena saha vartate hyetat pRthaktvamiti kIrtitam // zrutaM yato vitarkaH yasmAcca nava-daza-caturdazapUrvadharairArabhyate tasmAt syAdyataH pUrvArthazikSitaH / pRthaktvaM dhyAyati dhyAnaM savitarka tat / vicAro'rtha- vyaJjana-yogasaMkramaNaH / savitarka tato hi tata / artha-vyajana-yogAnAM vIcAraHXxx asya triprakArasya (pRthakatva-vitarkasaMkramo mataH / vIcArasya hi sadbhAvAt savIcAramidaM vicArarUpasya) dhyAnasyopazAntakaSAyaH svAmI / bhavet // (ta. sA. 7, 45-47) / 11. pajjAyaM ca (mUlA. vR. 5-207) / 18. AdyaM zuklamanekadhA guNaM vA jamhA davvANa muNai bheenn| tamhA puhutta- svaviSaye vRttyA pRthaktvena yat, sarvadravyagatazratasya NAmaM bhaNiyaM jhANaM muNidehi // bhaNiyaM suyaM viyakkaM paramasyAsmin vitarkasya yH| saMcAro'rtha-vacastriyoga. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthaktvavitarkavIcArazukla.] gahane vIcAra eSo bhavet, dhyAnaM sArthakanAmadhAma tadidaM syAdiSTasaMpatpradam / / ( zrAcA. sA. 10-48 ) / 16. dravyAt paryAyArthe paryAyAcca dravyArthe saMkramaNaM arthasaMkrAntiH kutazcicchU tavacanAcchabdAntare saMkramaNaM vyaJjanasaMkrAntiH, kAyavargaNAjanitakAyaparispandAdyogAntare svavargaNAjanitaparispandAkhyAdyogAntarAt kAyayoge saMkramaNaM yogasaMkrAntiH savicAra ityAkhyAyate, vividhacaraNasya vicAratvAt / tadanena prathamazukladhyAnaM pRthaktvavitarka muktaM mabati / davya paryAyayoH pRthaktvena bhedena vitarko vicArazcAsminniti vyAkhyAnAt savicAraM taditi saMpratipatteH / XX X tatra dhyAtA tattvArthajJaH kRtaguptyAdiparikarmA''virbhUtavitarkasAmarthyaH pRthaktvenArtha - vyaJjana - yoga saMkramaNAt saMyatamanA mohaprakRtIrupazamayan kSapayan vA dhyeye drvyprmaannau| bhAvaparamANau vA pRthaktvavitarka vicAraM dhyAnamArabhate (ta. sukhabo. vR. 6-44 ) / 20. guptyAdiSu kRtaparikarmA vihitAbhyAsaH san paradravyaparamANuM dravyasya sUkSmatvaM bhAvaparamANuM paryAyasya sUkSmatvaM vA dhyAyan san samAropitavitarka sAmarthyaH sannartha-vyaJjane kAya - vacasI ca pRthaktvena saMkramatA manasA zrasamartha zizUdyamavat prauDhAbhakavadavyavasthitena pratIkSNena kuThArAdinA zastreNa cirAd vRkSaM chindanniva mohaprakRtIrupazamayan kSapayaMzca muniH pRthaktvavitarkavIcAradhyAnaM bhajate / (ta. vRtti zruta. 6-44 ) / 21. utpAdAdiparyAyANAmekadravyavivartinAm / vistAreNa pRthagbhedaivitarko yadvikalpanam / / nAnAnayAnusaraNAtmakAtpUrvagatazrutAt / tatra dhyAne tatpRthaktvavitarkamiti varNitam // gratra ca vyaJjanAdarthe tathArthAd vyaJjane'sakRt / vicAro'sti vicaraNaM savicAraM tadIritam // manaHprabhRtiyogAnAmekasmAdaparatra ca / vicAro'sti vicaraNaM savicAraM tato'pyadaH / evaM ca yat pRthaktvavitarkAyaM savicAraM bhavediha / tat syAdubhayadharmADhyaM zukladhyAnaM kilAdimam // ( lokapra. 30, 480-84, pR. 442) / 1 pRthaktva vitarka - vIcAra zukladhyAna kA dhyAtA upazAntamoha - gyArahaveM guNasthAnavartI saMyata -- aneka dravyoM kA tInoM hI yogoM ke zrAzraya se dhyAna karatA hai / isIlie isa dhyAna kA ullekha pRthaktva zabda ke dvArA kiyA jAtA hai| vaha cUMki pUrvagata zruta ke zartha meM kuzala - pUrvo kA jJAtA zrutakevalI -- hotA [ pRthivI hai, isalie zruta kA bodhaka hone se usa dhyAna ko savitarka zabda se kahA jAtA hai / tathA vaha dhyAna artha, vyaJjana aura yogoM ke paraspara parivartanarUpa vIcAra se sahita hotA hai, isI se use savicAra bhI kahA gayA hai / 3 tInoM yogoM meM pravRtta honA, isakA nAma pRthaktva hai, athavA pRthaktva nAma vistAra kA jAnanA cAhie, isa dhyAna kA dhyAtA zrutajJAna meM upayukta hotA huA aneka paryAyoM ke zrAzraya se dhyAna karatA hai; yaha pRthaktva kA abhiprAya samajhanA cAhie / vitarka kA artha zruta aura vIcAra kA artha hai artha, vyaJjana ( zrutavAkya) evaM yogoM kA saMkramaNa / isakA dhyAtA zrutajJAna meM upayukta caturdazapUrvavit hotA isase use savitarka kahA gayA hai / vaha eka artha se dUsare artha ko, eka vyaJjana se dUsare vyaJjana ko, tathA eka yoga se dUsare yoga ko prApta hotA hai; isIlie use artha, vyaJjana yogoM ke saMkramaNarUpa vIcAra se sahita hone ke kAraNa savivAra kahA gayA hai| isa prakAra se ukta dhyAna pRthaktva vitarka - savicArI kahalAtA hai| pRthagvimAtrA- pRthagvimAtrA hAsyena prArabdhAH pradveSeNa niSThAGgatA / ( jItaka. cU. vi. vyA. 5-21, pR. 36) / jo upasarga hAsya se prArabdha hokara dveSa se samApta hote haiM ve pRthagvimAtrA kahalAte haiM / pRthivI - 1. puDhavI citta maMtamakhAyA graNegajIvA puDhosattA annattha satyapariNaeNaM / ( dazavai. sU. 4- 1, pR. 136 ) / 2. tatra pracetanA vaizrasikapariNAmanirvRttA kAThinya (ta. vA. 'kAThinyAdi'-) guNAtmikA pRthivI / ( sa. si. 2- 13; ta. vA. 2, 13, 1) / 3. pRthivI kAThinyAdilakSaNA pratItA / ( dazavaM. sU. hari. vR. 4- 1, pR. 138 ) / 4. tatrAdhvAdisthitA dhUliH pRthivI / (ta. vRtti zruta. 2 - 13 ) / 1 apanA apanA pRthak astitva rakhane vAle aneka jIvoM se yukta pRthivI cittavatI -- cetanA se yukta ( sajIva ), athavA cittamAtrA -- zralpacetanA vAlI - kahI gaI hai / vizeSa itanA jAnanA cAhie ki zastrapariNata pRthivI cittavatI ( sajIva) nahIM hai / zastra dravyazastra Adi (jaise-zastra, agni, viSa, kSAra aura namaka Adi ) ke bhedase aneka prakAra kA hai / 2 svAbhAvika pariNAma se nirmita jo 726, jaina-lakSaNAvalI Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthivIkAya ] zracetana aura kaThina bhUmi hai vaha pRthivI kahalAtI hai| pRthivIkAya - 1. kAyaH zarIram, pRthivIkAya jIvaparityaktaH pRthivIkAya: / ( sa. si. 2 - 13; ta. vA. 2 -13) / 2. iSTakAdiH pRthivIkAyaH, pRthivIkAyikajIvaparihRtatvAt iSTakAdiH pRthivIkAyaH kathyate mRtamanuSyAdikAyavat / (ta. vRtti zruta. 2 - 13 ) / 1 kAya kA artha zarIra hai, pRthivIkAyika jIva ke dvArA jo zarIra chor3A jA cukA hai use pRthivIkAya kahA jAtA hai / pRthivIkAyika- 1. kAyANuvAdeNa puDhavikAiyo NAma kavaM bhavadi ? puDhavikAiyaNAmAe udaeNa / ( SaTkhaM. 2, 9, 18-16-dhava. pu. 7, pR. 70 ) / 2. pRthivI kAyo'syAstIti pRthivIkAyikaH / ( sa. si. 2- 13; ta. vA. 2 - 13 ) / 3. saiva (pRthivI eva) kAyaH zarIraM yeSAM te pRthivIkAyAH, pRthivI kAyA eva pRthivIkAyikAH / svArthikaSThak / (dazavai sU. hari vR. 4- 1, pR. 138 ) / 4. puDhavikAiyaNAmakammodayavaMto jIvA puDhavikAiyA tti vuccati / ( dhava. pu. 3, pR. 330 ) / 5. pRthivI kAyo vidya yasya sa pRthivIkAyikaH / (ta. vRtti zruta. 2 - 13 ) / 1 jo jIva pRthivIkAyika nAmakarma ke udaya se yukta hote hue pRthivI ko zarIrarUpa se grahaNa kiye hue haiM ve pRthivIkAyika kahalAte haiM / pRthivIjIva 1. samavAptapRthivInAmakarmodayaH Sarfaratha yo na tAvat pRthivIM kAyatvena gRhNAti saH pRthivIjIvaH / ( sa. si. 2 - 13 ; ta. vA. 2 -13) / 2. pRthivIM kAyatvena yo gRhISyati prApta pRthivInAmakarmodayaH kArmaNakAyayogasthaH sa pRthivIjIva: / (ta. vRtti zruta. 2 - 13 ) / 1 jo jIva pRthivIkAya nAmakarma ke udaya se yukta hokara kArmaNa kAyayoga meM sthita hotA huA - vigraha - gati meM vartamAna hotA huA - pRthivI ko zarIrarUpa se grahaNa nahIM karatA hai-- zrAge grahaNa karane vAlA hai -- use pRthivIjIva kahate haiM / pRthivImaNDala - dekho bhaumamaNDala | kSitibIjasamAkrAntaM drutamasamaprabham / syAdvajcalAJchanopetaM caturasraM dharApuram // ( jJAnArNava 26-16, pR. 288 ) / jo pRthivI bIjAkSara se yukta hokara pighale ( santapta) 727, jaina-lakSaNAvalI [peTA suvarNa ke samAna kAntivAkhA, vajracihna se saMyukta aura AkAra meM caukoNa hotA hai vaha dharApura yA pRthivImaNDala kahalAtA / pRthivIrAjisadRza krodha - dekho bhUmirAjisadRza krodha / pRthvI-dekho pRthivI / varNAzramavatI dhAnya hiraNyapazu-kupya vRSTipradAnaphalA ca pRthvI / ( nItivA. 5-5) / jo brAhmaNAdi varNoM evaM brahmacArI Adi zrAzramoM se yukta hotI huI dhAnya (anna), hiraNya ( suvarNa zrAdi), pazu aura kupya- suvarNa-cAMdI bhinna; inakA varSaNa karatI haiM-- unheM pradAna karatI haivaha pRthvI kahalAtI hai / isakA pAlana rAjA kiyA karatA ' pRthvItattva - praviralamarIcimaJjarIpuJjapiJjaritabhAsurataraziromaNimaNDalI sahasramaNDita vikaTataraphUtkAramArutaparamparotpAtapreGkholitakulAcalasammilitazikhi zikhA santApadravatkAJcanakAntikapiza nijakAyakAnticchaTApaTala TilitadigvalayakSatriya bhujaMgapuMgava - dvitayaparikSipta kSitibIja visRSTaprakaTapavipaJjarapinasavanagiricaturasra medinImaNDalAvalambanagajapatipRSThapratiSThita parikalitakulizakarazacIpramukha vilAsinIzRMgAradarzanollasitalocanasahasrazrItridazapatimudrAlaMkRtasamastabhuvanAvalambisunAsIraparikalitajAnudvaya iti pRthvItattvam / (jJAnArNava 21 - 10, pR. 223) / dekho pRthivImaNDala | pRSThataH antagata avadhi - yenAvadhinA pRSThata eva saMkhyeyAnyasaMkhyeyAni vA yojanAni pazyati sa pRSThato'ntagataH / ( prajJApa. malaya. vR. 317, pR. 537) / jisa avadhijJAna ke dvArA pIche kI ora hI saMkhyAta yA prasaMkhyAta yojana para avasthita padArthoM ko dekhatA hai use pRSThataH zrantagata avadhi kahate haiM / peTA - 1. atra ca sampradAya : - peDA peDikA iva caukoNA / (uttarA. ne. vR. 30 - 19 ) / 2. yasyAM tu sAdhuH kSetraM peTAvat caturasraM vibhajya madhyavartIni ca gRhANi muktvA catasRSvapi dikSu samazreNyA bhikSAmati sA peTA / (bRhatka. kSe. vR. 1649 ) / 2 jisa gocara bhUmi meM sAdhu peTA (peTI) ke samAna gocarakSetra ko caukoNa zrAkAra meM vibhAjita karake madhyavartI gRhoM ko chor3akara cAroM hI dizAoM meM Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pelaviyA 728, jaina-lakSaNAvalI [pottakarma samazreNI se avasthita gharoM meM bhikSA ke lie pari- nAma paizUnya hai| 2 guptarUpa se kisI ke vidyamAna bhramaNa karatA hai use peTA gocarabhUmi kahate haiN| yA avidyamAna doSoM ke pragaTa karune ko pizunakarma yaha pATha gocarabhUmiyoM meM pAMcavIM hai| yA paizUnya kahA jAtA hai| pelaviya---dekho pettaa| 1. pelavigaM vaMzadalAdibhi- pota--1. kiJcitparivaraNamantareNa paripUrNAvayavo niSpAditaM vastra-suvarNAdinikSepaNArtha pidhAnasahitaM yoninirgatamAtra eva parispandAdisAmopetaH potaH / yattadvaccaturasrAkAraM bhramaNam / (bha. prA. vijayo. (sa. si. 2-33; go. jI. jI. pra. 84) / 218) / 2. pelaviyaM peTTAvaccaturasraM bhramaNam / (bha. 2. sampUrNAdhayavaH parispandAdisAmopalakSitaH prA. mUlA. 218) / potaH / kiJcitparivaraNamantareNa paripUrNAvayavo 1 vastra va suvarNAdi ke rakhane ke lie bAMsa kI yoninirgatamAtra eva parispandAdisAmopeta: pota kamaciyoM yA beta Adi se nimita aura Dhakkana ityucyate / (ta. vA. 2, 33, 3) / 3. pUrNAvayavaH sahita peTI ke samAna cAroM ora gocarI (bhikSA) parispandAdisAmopalakSitaH potH| (ta. zlo. 2, ke lie bhramaNa karanA, yaha pelaviya yA pelavika 33) / 4. aNDaja-jarAyujavajitAH saMjAtamAtravyagocarI kahalAtI hai| ityAdi prakAra kA niyama ktAMgopetAH potAH / (go. jI. ma. pra. 84) / 5. yad vattiparisaMkhyAna tapa meM kiyA jAtA hai| yoninirgatamAtra eva parispandAdisAmopetaH paripaizAcavivAha-1. supta-pramattakanyAdAnAt paizAcaH / pUrNapratIkaH prAvaraNahitaH sa potaH ityucyate / (ta. (nItivA. 31-11; dha. bi. ma. va. 2-12) vRtti zruta. 2-33) / 2. supta-pramattakanyAgrahaNAt paishaacH| (yogazA. 1 jo binA kisI prakAra ke prAvaraNa ke hI parisvo. viva.1-47, zrAddhagu.3, pa.14; dharmasaM. . pUNa pUrNa zarIrAvayavoM se yukta hotA hA yoni se mAna. svo. TI. 1, pR. 5) / nikalate hI-janma lete hI-calane-phirane mAdisoI huI yA pramAdayukta (asAvadhAna yA pAgala) kanyA rUpa kriyA meM samartha hotA hai, use pota kahate haiN| ke grahaNa karane ko paizAcavivAha kahA jAtA hai| potAyika-mArjArAdigarbhavizeSaH potaH, tatra karmapaizUnya-1. pRSThato doSAviSkaraNaM pezanyam / (ta. vizeSAdutpattyarthamAya AgamanaM potAyaH / potAyo vivA. 1, 20, 12, pR. 75) / 2. paizanyaM pizanakarma dyate yeSAM te potAyikAH / xxx zva-mArjArapracchannaM sadasaddoSAvirbhAvanam / (sthAnA. abhaya. va. siMha-vyAghra-citrakAdayo'nAvaraNajanmAnaH / (ta. vRtti 1-48) / 3. paizunyaM pracchannaM sahoSAviSkaraNama / zruta. 2-10) / (propapA. abhaya. vR. 34, pR. 76) / 4. paizanyaM pota kA artha garbha aura prAya kA artha hai prAgamana, parasyAdoSasya vA sadoSasya bA doSodabhAvanaM pRSTha- isa prakAra jo utpatti ke lie garbha meM Ate haiM ve mAMsabhakSitvam / (mUlA. vR. 11-6) / 5. paizanyama potAyika kahalAte haiN| aGgavikAra-bhrUvikSepAdibhiH parAbhiprAyaM jJAtvA asU- pottakarma-pottaM vastram, teNa kadApro paDimAno yAdinA tatprakaTanam, sAkAramaMtrabheda ityarthaH / (ratna- pottakammaM / (dhava. pu. 6, pR. 246); haya-hatthi-Naraka. TI. 3-10) / 6. karNajapamukha vinirgataM nRpati- NAri-vaya-vagdhAdipaDimAno vatthavisesesu uddAmo karNAbhyarNamati caikapuruSasya ekakuTumbasya ekagrAmasya pottakammANi nnaam| (dhava. pu. 13, pR. 6); vivivA mahadviSatkAraNaM vacaH paizUnyam / (ni. sA. vR. havatthesu kayapaDimAno pottakammANi NAma / (dhava. 62) / 7. paizunyaM parokSe sato'sato vA doSasyoda- pu. 13, pR. 202); vatthesu pANa-sAliya-kosaddAghATanam / (prajJApa. malaya. va. 280, pR. 438) / dIhiM jANi vaNaNakiriyAe NippAidANi rUvANi 8. pitRdo dosasUyaNaM pesunnnnvaayaa| (aMgapa. 2-78) / chipaehi vA kadANi pottakammANi NAma / (dhava. pu. 6. paizUnyaM pracchannaM paradoSaprakaTanam / (kalpasU. vina. 14, pR. 5) / . vR. 118, pR. 174) / potta kA artha vastra hai, usake Upara jo ghor3A va . 1 pIche kisI ke doSoM ko prakaTa karanA, dasakA hAthI prAdi kI pratimAnoM kI racanA kI jAtI hai Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poSadhavrata ] unheM citrita kiyA jAtA hai, isakA nAma posakarma hai / poSadhavrata-dekho pauSadhopavAsa / poSadhopavAsa- dekho pauSadhopavAsa | paunaruktya - - zabdArthayoH punarvacanaM paunaruktyamanyatrAnuvAdAt zrarthAdApannasya svazabdena punarvacanaM ca / ( Ava. ni. hari. vR. 881 ) / anuvAda ko chor3akara pahale kahe hue zabda yA artha ke punaH kathana karane ko paunarukttha doSa kahate haiM tathA abhiprAyase ho pratIta hone vAle tattva ko apane zabdoM ke dvArA punaH kahane ko bhI paunaruktya kahA jAtA hai / yaha zabdapunarukta aura prabaMpunarukta ke bheda se do prakAra kA hai / pauruSa - pauruSaM punariha ceSTitaM dRSTam / 88) / 726, maina-lakSaNAvalI [pauSadhopavAsa 3 jisa pratimA kA dhAraka aSTamI, caturdazI, pUrNimA zraura amAvasyA ina parvatithiyoM meM cAra prakAra ke AhAra kA parityAga karatA huA zarIrasaMskAra, brahmacarya aura anya khoTe vyApAra ko chor3a detA hai vaha pauSadhapratimA kahalAtI hai| zrAvaka kI 12 pratimAoM meM yaha cauthI hai| pauSadhopavAsa- 1 pauSadhopavAso nAma pauSadhe upavAsaH / pauSadhaH parvetyanarthAntaram / so'STamIM caturdazIM paJcadazImanyatamAM vA tithimabhigRhya caturthAdyupavAsinA vyapagatasnAnAnulepana-gandha-mAlyAlaMkAreNa nyastasarvasAvadyayogena kuzasaMstAra- phalakAdInAmanyatamaM saMstAramAstIyaM sthAnaM vIrAsana - niSadyAnAM vAnyatamamAsthAya dharmajAgarikApareNAnuSTheyo bhavati / (ta. bhA. 7-16 ) / 2. iha pauSadhazabdo rUDhaghA parvasu vartate, parvANi cASTamyAditithayaH, puraNAt parva, aSTaza. puruSa kI ceSTA yA prayatna ko pauruSa kahA jAtA hai / dharmopacaya hetutvAdityarthaH, poSadhe upadasanaM pauSaghoSaisakA dUsarA nAma buSTa bhI hai / bAsa: niyamavizeSAbhidhAnaM cedaM pauSadhopavAsa iti / paurNamAsI - pUrNo mAso yasyAM sA paurNamAsI, anye ( Aja. hari. bR. 6, pR. 835) / 3. poSadhaH aSTatu vyAcakSate pUrNo mAH - candramA prasyAmiti paurNa- myAdiparvadinam, tatropabasanamAhAra- zarIrasaMskArAdimAsI / ( jIvAjI. malaya. vR. 3, 2, 156, pR. tyAgaH pauSadhopavAsaH / ( samayA. abhaya bR. 42 ) / 305) / 4. pauSadhopavAsa: aSTamyAdiparva dineSUpavasanam, AhArAdityAga ityarthaH / (zrIpapA. prabhaya. vR. 40, pR. 101 ) / 5. poSaM vatte poSadhaH bhraSTamI - caturdazyAdiH parvadivasaH, upeti - saha upAvRttadoSasya sato guNairAhAraparihArAdirUpairvAsaH upavAsaH, yathoktamupAvRttasya doSebhyaH samyagvAso guNaiH saha / upavAsaH sa vijJeyo na zarIravizoSaNam / / tataH pauSadheSUpavAsaH pauSadhopavAsaH / (dha. bi. su. bR. 3-18, pR. 35) / 6. catuSpavrvyAM caturthAdiH kuvyApAraniSedhanam / brahmacarya kriyAsnAnAdityAgaH poSaghavratam // ( yogazA. 3- 85, pR. 511; tri. za. pu. kha. 1, 3, 641 ) ; poSaM puSTim, prakramAddharmasya, dhase poSadhaH, sa eba vrataM poSadhavratam / (yogazA. svo viva. 3-85) / 7. poSaM dharmapoSaM dadhAti karotIti poSadhamaSTamyAdiparva, tasminnupavAsaH poSaghopavAsa: / (prajJApa. malaya. bU. 258, pR. 366 ) / jisa tithi meM mAsa pUrNa hotA hai use paurNamAsI kahate haiN| dUsare prAcArya 'mAsa' kA artha candra grahaNa karake yaha kahate haiM ki jisa tithi meM candramA pUrNatA ko prApta hotA hai usakA nAma porNamAsI hai / pauSadhapratimA( - 1. sA ca mAsacatuSTayaM yAvadaSTamIcaturdazyoH catuvidhAhArapratyAkhyAna ratasya caturvidhapauSadhakRto bhavati / dravyAdibhedataH dvimAsAdikAlamAnena yathAsvaM cIryate / atha nandivrataniyamAdividhiH, sa eva daNDakastadabhilApena iti pauSaghapratimA caturthI / (prA. di. pU. 52 ) / 2. aTThamImAipavvesu samma posahapAlaNaM / sesANuTThANajuttassa utthI paDimA iya // ( gu. gu. SaT. svo bR. 15 uc.) / 3. pauSadhaM cASTamI - caturdazyAdiparva dinAnuSTheyo'muSThAnavizeSaH, pratimA va kAyotsargaH / x x x yasyAM caturdazyaSTamyAdiSu divaseSu caturdazya STamyamAvasyA paurNamAsoSu parva tithiSu ca caturvidhamapyAhAra - zarIra-saMskArAbrahmacaryAvyApAraparivarjanarUpaM pauSadhaM paripUrNam XX X anupAlayatyeva zrAsevate / ( sambodhasa.vR. 61, pR. 45-46 ) / 1 pauSa kA artha parva hai, parva meM jo upavAsa kiyA jAtA hai vaha pauSaSopavAsa kahalAtA hai| aSTamI, catuvaMzI aura paMcadazI ye parva kahalAte haiN| inameM va inake atirikta anyatama pratipadA Adi -- tithiyoM meM Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSadhopavAsa] 730, jaina-lakSaNAvalI [poSNakAla bhI vaha kiyA jA prakatA hai, para parvatithiyoM meM use haiM / ukta parva dinoM meM upavAsa karanA, ise poSadhoavazya karanA caahie| upavAsa ke samaya sAvadya- pavAsa yA pauSadhopavAsa kahA jAtA hai| karma ke sAtha snAna prAdi rUpa saMskAra Adi kA pauSNakAla-janma-RkSagate candre samasaptagate rvii| parityAga karanA cAhie, tathA kAMsa athavA paTiyoM prAdi ko bichA kara kAyotsarga se prathavA vIrAsana pauSNanAmA bhavetkAlo mRtyunirNayakAraNam / (yogaAdi se sthita hokara dharmajAgaraNa karanA caahie| zA. 5-87) / 2. pauSadha zabda parva ke artha meM rUha hai, aSTamI Adi janmanakSatra meM candramA ke prApta hone para tathA sUrya (caturdazI, pUrNimA aura amAvazyA) tithiyoM ko ke sama sAtaveM meM prApta hone para pauSNa nAmaka kAla parva mAnA jAtA hai, kyoMki ve dharmopacaya ke kAraNa hotA hai, yaha matyu kA nizcAyaka hai| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSaNAvalI meM upayukta granthoM kI anukramaNikA saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla adhyAtmaka. adhyAtmakamalamArtaNDa kavi rAjamalla vIra-sevA-mandira sarasAvA adhyAtmata. | adhyAtmataraMgiNI somadeva ahiMsAmandira, dillI I. 1944 | I. 1960 | I. 1657 adhyAtmara. vIra-sevA-mandira dillI adhyAtmarahasya (yogo- | paM. AzAdhara ddIpana zAstra) | adhyAtmasA. adhyAtmasAra | u. yazovijaya jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara vi. 1965 5 adhyAtmopa. adhyAtmopaniSad (yogazAstra) | ana. dha. | anagAradharmAmRta hemacandra sUri paM. AzAdhara mA. di. jaina granthamAlA samiti, bambaI I. 1916 | haribhadrasari..., AryarakSita sthavira | prAgamodaya samiti vambaI | I. 1624 7 ana. dha. svo.| anagAradharmAmRta TIkA | TI. 8 anAdivi. anAdivizikA (vizikA) | anuyo. anuyogadvAra sUtra 10 anuyo. mala. / anuyogadvAra TIkA | hema. vR. 11 anuyo. cU. | anuyogadvAra cUNi maladhAragacchIya hemacandra jinadAsa gaNimahattara | RSabhadevajI kesarImalajI / I. 1928 zve. saMsthA ratalAma | haribhadra sUri 12 anuyo. hari. | anuyogadvAra TIkA 13 ane. ja. pa. anekAntajayapatAkA / va seTha bhagubhAI tanuja manasukha bhAI ahamadAbAda amita. zrA.| amitagati zrAvakAcAra | prAcArya amitagati | di. jaina pustakAlaya, sUrata (bhAgacandrakRta TIkA sahita) bI. ni. 2884 vi. 2015 aSTaka. aSTakAni haribhadra sUri vi. saM. 1964 jainadharma prasAraka sabhA, . bhAvanagara zrI jaina zvetAmbara samasta saMgha, ratalAma abhi . rA. abhidhAna rAjendrakoSa |zrI vijaya rAjendra (sAta bhAga) sUrIzvara I. 1913-34 17 | aSTaza. aSTazatI bhaTTAkalaMkadeva | bhA. jaina siddhAnta pra. saMsthA | I. 1914 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-lakSaNAvalI saMkhyA| saMketa | grantha nAma / andhakAra prakAzaka prakAzana kAla aSTasa. aSTasahasrI prA. vidyAnanda nirNaya sAgara presa, bambaI | I. 1915 aSTasa. vR. aSTasahasrI tAtparya vivaraNa u. yazovijaya jaina grantha prakAzana sabhA I.1637 rAjanagara mA. di. jaina graMthamAlA, bambaI | vi.saM. 1976 aMgapa. aMgapaNNatti zubhacandrAcArya prAcAradi. prAcAradinakara vardhamAna sUri vIranandI saiddhAntikacakra-mA.di. jaina graMthamAlA, bambaI vi. 1674 prAcA. sA.,yAcArasAra A. sA. bartI 23 | prAcArA.sU. AcArAGgasUtra (prathama ba siddhacaka sAhitya pracAraka | vi. saM. 1635 dvitIya zrutaskandha) samiti, mumbaI 24 prAcArA. ni. | AcArAGganiyukti | bhadrabAhu prAcArya (dvi.) 25 prAcArA. zI. AcArAMga vRtti zIlAMkAcArya 26 | prAcAryabha. | prAcAryabhakti (kriyAka.)| prA. pUjyapAda saMpA. paM. pannAlAla jI sonI vi. saM. 1993 prAtmapra. Atmaprabodha kumArakavi jaina si. prakAzinI saMsthA, kalakattA AtmAnu. AtmAnuzAsana guNabhadrAcArya jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, | I. 1961 solApura prAtmAnu. vR. AtmAnuzAsana vRtti prabhAbandrAcArya 30 | prA. mI. | prAptamImAMsA (devAgama)| samantabhadrAcAryabhA . jaina si. prakAzinI saMsthA | I. 1914 kAzI 31 prA. mI. vR. prAptamImAMsA padavRtti | vasunandI saiddhAntika cakravartI 32 prApta stha. mAptasvarUpa mA. di.jaina granthamAlA, bmbii| vi.saM. 1976 33 / mArA. sA. mArAdhanAsAra devasenAcArya vi. saM. 1673 pAlApa. vi. saM. 1977 34 mArA. sA.TI. pArAdhanAsAra TIkA | zrI ratnakotideva pAlApapaddhati devasenAcArya prAva. sU. | AvazyakasUtra (adhyayana1) kara li pAvazyaka niyukti prA. bhadrabAhu (dvi.) Ada. mA Avazyaka bhASya , de. lA. jaina. pustako. phaMDa sUrata vi. 1976 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukramaNikA saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla de. lA. jaina pustako. phaMDa sUrata | Agamodayasamiti mehasAnA | I. 1917 : Agamodaya samiti bambaI I.1628-1932 aAvazyayaka vRtti (adhya.1) haribhadrasUri AvazyakasUtra (adhya.2,3,4) Avazyaka niyukti , A. bhadrabAhu Avazyaka bhASya , aAvazyaka vutti , haribhadrasUri . aAvazyakasUtra (bhA. 1, 2) AvazyakasUtra vRtti prA. malayagiri | prAva. sU. | AvazyakasUtra (bhA. 3) - prAva. vR.. AvazyakasUtra vRtti prA. malayagiri 48 pAva. hari.va. AvazyakasUtra haribhadravira- maladhAragacchIya hema mala. hema. Ti. | cita vRtti para TippaNa | candra sUri | iSTopa. | iSTopadeza pUjyapAdAcArya . | iSTopa. TI. | iSTopadeza TIkA pa. prAzAdhara de. lA. jaina pustako. phaMDa sUrata | I. 1636 I. 1920 mA. di. jaina graMthamAlA, bambaI | vi. 1975 uttarA. sU. uttarAdhyayana sUtra puSpacanda khemacanda, balAda . de. lA.jaina pustakoddhAra saMsthA, I. 1616. sUrata uttarA. ne. bR. uttarAdhyayana subodhA vRtti nemicandrAcArya | uttarA. sU. | uttarAdhyayana sUtra (prathama vibhAga, adhya. 1-4) | uttarA. ni.] uttarAdhyayana niyukti bhadrabAhu 55 uttarA.zA.vR. uttarAdhyayana ni. bRtti zAntisUri pa., upa. upadezapada (prathama vi.) haribhadra sUri pa. vR. , TIkA | municandra sUri 58 upade. pa.,upa , (dvitIya vi.) haribhadra sUri 56 | upade. pa. vR. // TIkA municandra sUri upade. mA..| upadezamAlA dharmadAsa gaNI zrImanmuktikamala jaina mohana-vi. 1676. mAlA, bar3audA vi. 1981 RSabhadeva kezarImala zvetA. | I.-1928 : jaina saMsthA, ratalAma : Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-lakSaNAvalI saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla upAsakA. upAsakAdhyayana somadeva sUri 62 | uvAsaga. uvAsagadasAmo RSibhASita sUtra podha. ni. | aodhaniyukti A. bhadrabAhu | aodhani. vR. popaniyukti (sabhASya) | vRttikAra droNAcArya RSibhA. bhAratIya jJAnapITha, kAzI | I. 1964 DA. pI. ela. vaidya, pUnA | I. 1930 RSabhadeva kezarImala saMsthA, | I.1927 ratalAma prA. vijayadAna sUrIzvara jaina, I. 1657 ___ granthamAlA, sUrata | praupapA. | aupapAtika sUtra aupapA.abhaya. praupapAtikasUtravRtti | prAgamodaya samiti, bambaI | I. 1916 / | abhayadeva sUri 68 | karmapra. | karmaprakRti vAcaka zivazarma sUri muktAbAI jJAnamandira DabhoI | I. 1637 (gujarAta) prA. malayagiri | muktAbAI jJAnamandira DabhoI I. 1937 (gujarAta) upAdhyAya yazovijaya | karmapra. cU. | karmaprakRti cUrNi karmapra.malaya. karmaprakRti vRtti | kamapra. yazo. karmaprakRti TIkA TI. karmavi. ga. karmavipAka karma vi. pU. karmavipAka vyAkhyA karmavi. ga. karmavipAka vRtti paramA. va. karmavi. de. | karmavipAka garga maharSi jaina AtmAnanda sabhA, bhAva vi. 1972 nagara vyA . paramAnanda sUri devendrasUri I. 1934 karmavi. de. karmavipAka vRtti svo .. 77 karmasta. karmastava |vi. 1972 karmasta. go. karmastava vRtti gobinda gaNI kalpasU. kalpasUtra bhadrabAhu prAcIna pustakoddhAraphaMDa, sUrata I. 1636 | kalpasU. sa. kalpasUtra vRtti samayasundara gaNI binaya vijaya gaNI / kalpasU. Jvinaya.. AtmAnanda jaina sabhA, bhAva- I. 1915 nagara Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA 82 83 84 85 86 87 55 st 60 61 t 62 " 63 64 65 6 67 68 saMketa kasAyapA. kasAyapA. cU. jayadha. kArtike. kArtike. TI. kSatracU. gaNitasA. gadyaci. guNa. zrA. guNa. kra. gu. gu. Sa. gu. gu. Sa. svo vR. go. jI. go. jI. maM. pra. TI. go. jI. jI. pra. TI. go. ka. grantha nAma kasAya pAhuDasutta kasAyapAhuDa cUrNasUtra kasA pAhuDa TIkA ( jayadhavalA ) kArtikeyAnuprekSA 11 TIkA kSatracUDAmaNi gaNitasArasaMgraha gadyacintAmaNi guNabhUSaNa zrAvakAcAra guNasthAnakamAroha guruguNaSaTtri zikA guruguNaSaTtriMzikA vRtti gommaTasAra - jIvakANDa go. jI. mandaprabodhinI TIkA (jJAnamArgaNA paryanta ) go. jI. jIvatattvapradIpikA TIkA gommaTasAra -- karmakANDa go. ka. jI | go. ka. jIvatattvapradIpikA pra. TI. TIkA candraprabhacaritra candra. ca. ee 100 cAritraprA. cAritraprAbhRta 101 cA. sA. pR. cAritrasAra 102 caityava. bhA. caityavandanabhASya 103 | chedapiNDa chedapiNDa granthAnukramaNikA granthakAra guNadharAcArya yativRSabhAcArya vIrasenAcArya aura jinasenAcArya svAmikumAra zubhacandrAcArya vAdasiMha sUri mahAvIrAcArya vAdI siMha sUri bha. guNabhUSaNa ratnazekhara sUri " " zrA. nemicandra si. ca. abhayacandrAcArya kezavavarNI [bhaTTAraka nemicandra ] zrA. nemicandra si. ca. kezavavarNI [ bhaTTAraka nemicandra ] A. vIranandI kundakundAcArya cAmuNDarAya devendra sUri indranandI yogIndra prakAzana vIra zAsana saMgha, kalakattA 37 TI. esa. kuppU svAmI zAstrI taMjora mUlacanda ki. kApaDiyA Atmatilaka grantha sosAyaTI, ahamadAbAda jaina AtmAnanda sabhA bhAvanagara "1 di. jaina saMgha caurAsI, mathurA I. 1944 Adi rAjacandra jaina zAstra mAlA, vi. saM. 2016 agAsa "1 bhA. jainasiddhAnta prakAzinI saMsthA kalakattA TI. esa. kuppUsvAmI zAstrI, I. 1903 taMjora jaina saM. saM. saMgha, solApura 33 33 "" 29 prakAzana kAla I. 1955 nn zrAtmAnanda sabhA bhAvanagara mA. di. jaina granthamAlA bambaI 13: 21 5 nirNaya sAgara presa, bambaI I. 1612 mA. di. jaina granthamAlA, baMbaI vi. sa. 1677 vi. saM. 1674 vi. sa. 1666 vi. sa. 1678 I. 1916 vI. ni. 2451 vi. saM. 1975 vi. saM. 1671 17 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-lakSaNAvalI saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla | jaina pustakoddhAra phaMDa, bambaI | I. 1920 : 104 | jambUdvI. | jambUdvIpaprajJaptimUtra 105 | jambUdvI. zA. jambUdvIpaprajJapti vRtti | zAnticandra | jambU. ca. | jambUsvAmicarita paM. rAjamalla vi. saM. 1993 mA. di. jaina granthamAlA samiti, bambaI * zruta. vR. jasaharacariu puSpadanta kavi kAraMjA sIrIja, kAraMjA | jaM. dI. pa. jaMbUdIva-paNNatti-saMgaho mA. panandI jaina saMskRti saMrakSaka, saMgha | " 2014 solApura jinadattaca. | jinadattacaritra guNabhadrAcArya mA. di. jaina granthamAlA jinasahasraH jinasahasranAma TIkA bha. zrutasAgara bhAratIya jJAnapITha kAzI 1 jItaka. jItakalpasUtra | jinabhadragaNi kSamAzramaNa jaina sAhitya saMzodhaka samiti ahamadAbAda | jItaka. cU. | jItakalpasUtra cUNi siddhasena sUri | jItaka. vi. | jItakalpacUNi viSama- zrIcandra sUri vyA. | . padavyAkhyA 114 jIva. ca. | jIvandharacampU kavi haricandra TI. esa. kuppUsvAmI, taMjora I. 1605 jIvavicAra zAntisUri jIvasa. jIvasamAsa (mUla) RSabhadeva kezarImala zvetA. | I. 1928 saMsthA, ratalAma jIvAjI. jIvAjIvAbhigama | jaina pustakoddhAraphaMDa, bambaI | I. 1616 jIvAjI. jIvAjIvAbhigama vRtti | prA. malayagiri malaya. va. janata. jainatarkaparibhASA u."yazovijaya jainadharma prasAraka sabhA, - vi. saM. 1965 bhAvanagara jainendra. jainendra-vyAkaraNa | pUjyapAda (devanandI) | bhAratIya jJAnapITha kAzI | I. 1956 . jJAnabindu jJAnabindu prakaraNa u. yazovijaya jJA. sA. | jJAnasAra padmasiMha muni . mA. di. jainagranthanAlA, bambaI | vi. saM. 1975 jJAnasAra sUtra u. yazovijaya prAtmAnanda sabhA, bhAvanagara | vi. saM. 1671 124 | jJA. sA. TI. jJAnasAra TIkA devabhadra munIza 125 jJAnA. jJAnArNava : zubhacandra AcArya . paramazruta prabhAvaka maMDala, baMbaI | I. 1927 : Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukramaNikA saMsthA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla , 1986 / vR. I. 1646 1 36 126 jyotiSka. jyotiSkaraNDaka RSabhadeva kezarImala zvetA. | I. 1928 saMsthA, ratalAma 127 jyotiSka. | jyotiSkaraNDaka vRtti malayagiri prAcArya malaya. vR. ta. sA. tattvasAra zrI devasena mA. di. jaina granthamAlA, bambaI vi. saM. 1975 126 tattvAnu. tattvAnuzAsana rAmasena muni 130 ta. bhA. tattvArthAdhigama bhASya svopajJa (umAsvAti) de. lA. jaina pustako. phaMDa, baMbaI vi. 1982, (bhAga 1, 2) bhA. siddha. tattvArthabhASyavRtti siddhasena gaNI vR. 132 ta. bhA. hari bhA. hari " haribhadra sUri RSabhadeva kezarImala zve. vi.1992 saMsthA, ratalAma 133 | ta. vA. tattvArthavArtika (bhA. 1,2) akalaMkadeva / bhAratIya jJAnapITha, kAzI 1957 134 | ta. vRtti zruta. tattvArthavRtti zrutasAgara sUri 135 ta. zlo. | tattvArthazlokavArtika vidyAnanda prAcArya | ni. sAgara yantrAlaya, bambaI | I. 1918 sA. | tattvArthasAra (pra. gucchaka) amRtacandra sUri I. 1605 ta. sUtra sukhabodhA vRtti | bhAskaranandI oriyaNTala lAyabrerI maisUra | I. 1944 tattvArthasUtra (pra. gucchaka) umAsvAmI nirNaya sAgara yantrAlaya I. 1605 136 ti. | tiloyapaNNattI (pra. bhAga) yativRSabhAcArya jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, I. 1943 solApura " (dvitIya bhAga) " I. 1951 | trilokasAra namicandra siddhAntacakrava. mA. di. jana granthamAlA, baMbaI | vI. ni. 2444 | trilokasAra TIkA mAdhavacandra vidyadeva | triSaSTizalAkApuruSacaritra hemacandrAcArya jainadharma prasAraka sabhA, vi. saM. 1961 (parva 1, AdIzvaracaritra) bhAvanagara | triSaSTizalAkApuruSacaritra (parva 2, ajitanAthacaritra) | parva 3-6(3-16 tIrthaMkaroM vi. saM. 1962 kA caritra) parva 7 (jaina rAmAyaNa, nami vi. saM. 1963 | nAtha Adi kA caritra) parva 8,9 (neminAtha Adi vi. saM. 1964 kA caritra) 138 .sA. vR. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-lakSaNAvalI saMkhyA| grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla 144 | daNDaka .........dEri 143 tri. za. pu, ca. triSaSTiza. parva 10(mahA- hemacandrAcArya jainadharma prasAraka sabhA vi. saM. 1965 vIra Adi kA caritra) (bhAvanagara) pariziSTa parva (sthavirA vi. saM. 1968 . valI caritra). daNDakaprakaraNa gajasAra muni | dazavakAlikasUtra zayyambhava sUri | jaina pustakoddhAra phaMDa, bambaI | I- 1918 dazava. ni. | dazavakAlika niyukti bhadrabAhu dazavakAlika vRtti haribhadra | dazavakAlika cUNi jinadAsa gaNi mahattara | RSabhadeva kezarImala zvetA. | I. 1933 saMsthA ratalAma dravyasaM. dravyasaMgraha nemicandra saiddhAntika deva jaina hitaiSI pastakAlaya baMbaI| I. 1600 dravyasva pra. | dravyasvabhAvaprakAzaka mAillavavala bhAratIya jJAnapITha kAzI | I. 1971 nayaca. . nayacakra dravyAnuH ta. dravyAnuyogatarkaNA bhojakavi paramazrutaprabhAvaka maMDala baMbaI | vI. ni. 2432 152 | dvAtri. dvAtriMzatikA (tattvAnuzA- amitagatisUri mA. di. jainagranthamAlA samiti vi. saM. 1975 | sanAdisaMgraha meM) | dvAtri. siddha. dvAtriMzikA siddhasena divAkara jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara vi. saM.1965 154 dvAdazAnu. | dvAdazAnuprekSA mA. di. jaina granthamAlA baMbaI | vi. saM. 1987 155 dhammara. dhammarasAyaNa padmanandI muni vi. saM. 1979 156 | dharmapa. dharmaparIkSA amitagatyAcArya jaina hitaiSI pustakAlaya baMbaI | I. 1601 dha. bi. dharmabinduprakaraNa haribhadrasUri Agamodaya samiti, bambaI | I. 1624 3. bi. mu. vR. dharmabindu vRtti municandra sUri dharmaratnapra. dharmaratnaprakaraNa zAntisUri dharmaza.. | dharmazarmAbhyudaya kavi haricandra nirNayasAgara presa, bambaI | I. 1866 dharsasaM. dharmasaMgraha (do bhAgoM meM) | upAdhyAya mAnavijaya | jaina pustakoddhAra saMsthA, baMbaI I. 1915, | " svo. vR.| dharma saMgraha TIkA svopajJa (mAnavijaya) dharmasaMgrahaNI haribhadra sUri I. 1916 164 | " malaya. vR. dharmasaMgrahaNI vRtti A. malayagiri kundakundAcArya , 1618 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA saMketa 165 dharmasaM zrA. 166 dhyAnaza. 167 nandI. sU., nandI gA. 168 nandI. malaya. vR. 169 nandI. cU. 170 nandI. hari. vR. la. na. ca. nayara. 171 172 nayapra. 173 174 nayopa. 175 176 navata. 177 naMdI. cU. naMdIsuta cuNNi 178 nAradAdhyayana nAradAdhyayana ( RSibhA pita sUtra ) niyamasAra 176 ni. sA. 180 ni. sA. vR. niyamasAra vRtti 181 nirvANaka. nirvANakalikA 182 | nizIthacU. nizIthacUrNi 183 nItivA. nItivAkyAmRta 184 nItivA. TI. nItivAkyAmRta TIkA 185 nItisA. nItisAra 186 nyAyaku. 187 " svo. bR. 13 grantha nAma dharma saMgraha zrAvakAcAra dhyAnazataka ( zrAva. hari. vRtti meM pR. 582 - 611 ) nandI sUtra nandIsUtra vRtti nandIsUtra cUrNi nandIsUtra vRtti nayacakra nayapradIpa nayarahasya prakaraNa nayopadeza nayopadeza vRtti navatattvaprakaraNa 33 granthAnukramaNikA granthakAra paM. medhAvI "" yazovijaya gaNI devavAcaka gaNI A. malayagiri jinadAsa gaNi mahattara R. ke. jaina zve. saMsthA, ratalAma I. 1628 haribhadrasUri prA. devasena u. yazovijaya " jinadAsa gaNI kundakundAcArya padmaprabha maladhArI deva pAdaliptAcArya jinadAsa gaNi mahattara somadeva sUri bhaTTAraka indranandI nyAyakumudacandra prathama bhAga prabhAcandrAcArya dvitIya bhAga) " prakAzaka bA. sUrajabhAna vakIla, devavanda vI. ni. 2436 Agamodaya samiti, mehasAnA I. 1917 Agamodaya samiti, vambaI I. 1617 23 mA. di. jaina granthamAlA samiti, bambaI jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara " 22 AtmavIra sabhA, bhAvanagara " nathamala kanhaiyAlAla, rAMkA baMbaI prakAzana kAla " 23 khImajI bhImasiMha mAthakeM, baMbaI I. 1946 prAkRta grantha pariSad, vArANasI I. 1666 I. 1627 RSabhadevajI kesarImalajI zve. saMsthA ratalAma jaina grantha ratnAkara kAryAlaya I. 1916 baMbaI 73 33 "" vi. saM. 1677 vi. 1665 17 1616 mA. di. jaina graMthamAlA samiti, vi. 1976 baMbaI 31 I. 1926 "1 vi. saM. 1975 I. 1638 I. 1641 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-lakSaNAvalI saMkhyA saMketa prantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla | I. 1962 188 / nyAyadI. | nyAyadIpikA abhinava dharmabhUSaNa | vIra-sevA-mandira, dillI I. 1945 nyAyavi. nyAvinizcaya bhaTTAkalaMkadeva siMdhI jainagraMthamAlA, kalakattA | I. 1636 nyAyavi. vi. ,vivaraNa bhAratIya jJAnapITha, kAzI | I. 1946 161 __ , , dvi. bhAga I. 1954 162 nyAyAva. nyAyAvatAra siddhasena divAkara | zve. jaina mahAsabhA, baMvaI vi. saM. 1985 163 | nyAyAva.va. nyAyAvatAra vRtti siddhaSi gaNI paumacariu vimalamUri jaina grantha prakAzana sabhA | I. 1914 rAjanagara 165 padma. paM. pacanandi-paMcaviMzati / padmanandI muni jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura 166 | pathapurANa (bhA. 1,2, 3) raviSeNAcArya bhAratIya jJAnapITha, kAzI | I. 1644, 1656 | paramAtmaprakAza yogIndradeva paramazrutaprabhAvaka maMDala, baMbaI| vi. saM. 1993 paramA. vR. paramAtmaprakAza vRtti brahmadeva | parIkSAmukha (pra. ra. mA. | mANikyanandyAcArya bAlacandra zAstrI, banArasa | I. 1928 sahita) paMcava. paMcavastukagrantha haribhadra sUri jaina pustakoddhAra saMsthA, baMbaI| I. 1927 paMcavastukavRtti prA. paMcasaM. | paMcasaMgraha (prAkRtavRtti, | ajJAta bhAratIya jJAnapITha, kAzI | I. 1960 saMskRtaTIkA va hi. anu.) paMcasaM. / paMcasaMgraha candraSi mahattara Agamodaya samiti, bambaI | I. 1927 | paMcasaM. svo. paMcasaMgraha vRtti paMcasaM paMcasaMgraha (pra. va dvi. bhAga) , muktAbAI jJAnamandira DabhoI I. 1638, 1.37 paMcarsa. svo. | paMcasaM. vRtti 167 168 parIkSA. 200 paMcava. vR. / 205 . 207|paMcasaM. malaya prA. malayagiri : paMcasaM. amita. paMcasaMgraha (saMskRta) prA. amitagatimA . di. jaina graMthamAlA samiti | I. 1927 bambaI ajJAta jaina AtmAnanda sabhA, vi.saM.1970 bhAvanagara haribhadra sUri . / 210 | paMcasU. v. | paMcasUtra vRtti Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA 211 paMcAdhyAyI 212 paMcAza. paMcAzaka (mUla) 213 |paMcAza. vR. paMcAzaka TIkA 214 paMcA. kA. paMcAstikAya 215 paMcA. kA. paMcAstikAya vRtti amRta. vR. paMcA. kA. 216 jaya. vR. 217 | pAkSika. 218 21. piDani. 220 piMDani. malaye. vR. 221 puru. ca. 222 | pu. si. saMketa 227 paMcAdhyA. 228 31 226 prajJApa. 231 vR. yazodeva bhadrabAhu (dvitIya) malayagiri purudeva campU arhAsa puruSArthasiddhaya pA amRtacandrAcArya 223 pU. upAsakA. pUjyapAdaupAsakAcAra pUjyapAda 224 saM. prakRti prakRtiviccheda prakaraNa (saM.) jayatilaka vi. jayati. 225 prajJApa. zyAmAcArya malayagiri paM. prazAghara yazodeva zrAcArya pratyA. sva. 226 pra. na. ta. 230 pramANani. grantha nAma pramANapa. pU. 232 | pramANamI., pra. mI. prajJApanAvRtti malaya. vR. pratiSThAsA. pratiSThAsAroddhAra 31 pAkSika sUtra pAkSikasUtra vRtti piNDaniryukti piNDaniyukti vRtti prajJApanA granthAnukramaNikA pratyAkhyAnasvarUpa granthakAra kavi rAjamalla haribhadra sUri abhayadeva sUri kundakundAcArya amRtacandrAcArya jayasenAcArya " pramANanayatattvAlokAlaMkAra vAdidevasUri vAdirAjasUri vidyAnanda svAmI pramANanirNaya pramANaparIkSA pramANamImAMsA (svopajJa zrI hemacandrAcArya vatti sahita) prakAzaka ga. varNI jaina graMthamAlA, vArANasI jaina zve. saMsthA, ratalAma paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI 25 " " " mA. di. jaina granthamAlA paramazruta prabhAvakamaNDala, bambaI kallappA bharamappA niTave nAdaNIkara kolhApura jaina pustakoddhAra saMsthA, sUrata I. 1911 prakAzana kAla 21 vI. ni. 2476 I. 1628 *11 vi. saM. 1672 33 33 I. 1918 Agamodayasamiti mehasAnA I. 1918 vi. saM. 1665 vI. ni. 2431 I. 1604 " jaina grantha u. kAryAlaya bambaI vi. saM. 1974 RSabhadeva kezarImala zvetA, I. 1927 jaina saMsthA, ratalAma I. 1904 yazo. zve. jaina pAThazAlA, kAzI mA. di. jaina graMthamAlA, bambaI vi. saM. 1974 jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA I. 1914 kAzI siMdhI graMthamAlA, kalakattA I. 2636 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-lakSaNAvalI saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla pramANasaM. pramANasaMgraha akalaMkadeva siMdhI graMthamAlA, kalakattA | I. 1636 234 | pramAla. pramAlakSaNa manasukhabhAI, bhagubhAI, ahamadAbAda pra. ka. mA. prameyakamalamArtaNDa prabhAcandrAcArya nirNaya sAgara presa, bambaI I. 1941 | pra. ra. mA. prameyaratnamAlA anantavIrya prAcArya bAlacandra zAstrI, banArasa I. 1928 237. prava. sA. pravacanasAra kundakundAcArya paramazruta prabhAvaka maNDala, vi. saM. 1966 bambaI 238 pravacanasAra vRtti amRtacandrAcArya prasRta. vR. 236 prava. sA. jayasenAcArya jaya. va. 240 | prava. sAro. pravacanasAroddhAra nemicandra sUri jIvanacanda sAkaracanda | I. 1926 javherI, baMbaI | pra. sAro. va. pravacanamAroddhAra vRtti siddhasenasUri 242 | prazamara. | prazamaratiprakaraNa umAsvAti AcArya paramazruta prabhAvaka maNDala, | I. 1950 bambaI 243 | praznalyA. | praznavyAkaraNAMga 244 | prazno. mA. | praznottararatnamAlikA | rAjarSi amodhavarSa | jaina grantharatnAkara kAryAlaya, | I. 1605 bambaI 245 | prAyazcittacU. prAyazcittacUlikA gurudAsa mA. di. jaina granthamAlA, vi. saM. 1978 bambaI 246 | prAyazcitta | bandhasvA. | bandhasvAmitva (tRtIya jaina AtmAnanda sabhA, vi. saM. 1972 karmagrantha) bhAvanagara 248 | bandhAsvA. vR. bandhasvAmitva vRtti haribhadra sUri bandhasvA. | bandhasvAmitva (tRtIya devendrasUri I. 1934 __ karmagrantha) buddhisA. | buddhisAgara saMgrAmasiMha RSabhadeva kezarImala zve. | I. 1636 saMsthA, ratalAma bRhatta. | bRhatkalpasUtra, niyukti va | prA. bhadrabAhu jaina AtmAnanda sabhA, I. 1933-42 bhASyasahita (chaha bhAga) ... bhAvanagara 252 | vRhatka. vR. | bRhatkalpasUtravRtti malayagiri-kSemakIti anantakIrti 253 | bRhatsa. | bRhatsarvajJa siddhi mA. di. jaina graMthamAlA samiti I. 1972 bambaI 254 bR. dravyasaM. | bRhadvya saMgraha | nemicandrasaiddhAntikadeva | paramazruta prabhAvaka maNDala, vI. ni. 2433 / 246 / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukramaNikA saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla bRhadravyasaMgraha TIkA brahmadeva 255 bR. dravyasaM. TIkA 256 | bodhaprA. | paramazruta prabhAvaka maNDala, | vI. ni. 2433 bambaI mA.di. jaina granthamAlA samiti, vi. sa. 1977 bambaI bodhaprAbhata kundakundAcArya 257 / bodhaprA. TI. bhaktA . " TIkA bhaktAmara bha. zrutasAgara mAnatuGgAcArya | vIrendrakumAra devakumAra jaina, | I. 1960 bambaI | balAtkAra jaina pablikezana I. 1635 sosAyaTI, kAraMjA 256 bha. prA. bhagavatI-pArAdhanA zivakoTi AcArya , TIkA | aparAjita sUri | bha. pA. | vijayo. 261 bha. A. sUlA. - paM. prAzAdhara 262 bha.pA. amita. bhagavatI ArAdhanA amita- A. amitagati gati kI padyamaya TIkA 263 bhagavatI. bhagavatIsUtra (bhASAnuvAda) 264 bhagavatI. bhagavatIsUtra (vyAkhyA prajJapti) prathama khaNDa za. 1-2. TIkA | abhayadeva sUri su. jvA. jauharI da. haidarAbAda jinAgama pra. sabhA ahamadAbAda vi. saM. 1674 bhagava. vR. | naraharidvArakAdAsapArekha mahA- vi. saM. 1985 mAtya gujarAta vi., ahamadAbAda | gopAladAsa jIvAbhAI paTela, vi. sa. 1988 jaina sA. pra. Tra. ahamadAbAda mA. di. jaina granthamAlA, baMbaI vi. saM. 1978 vi. saM. 1977 266 bhagava. bhagavatIsUtra saTIka (vyA khyAprajJapti tR. khaNDa 7-15 za.) bhagaba. bhagavatIsUtra saTIka (vyA khyAprajJapti catu. khaNDa 16-41 za.) 268 bhagava. sU. vR. bhagavatI sUtra vRtti dAnazekhara sUri 269 bhAvatri. bhAvatribhaMgI zrutamuni | bhAvaprA. | bhAvaprAbhRta kundakundAcArya prA. bhAvasaM. | bhAvasaMgraha (prAkRta) devasena sUri bhAbasaM. , (saMskRta) vAmadeva sUri vAma. bhASAra. bhASArahasya yazovijayagaNI 274 | | ma. pu. mahApurANa (bhA. 1, 2) | jinasenAcArya 275 | mahApurANa (uttara purANa) guNabhadrAcArya 276 | ma. pu. puSpa. | mahApurANa prathama khaNDa | mahAkavi puSpadanta (1-37 pa.) vi. saM. 1978 manubhAI bhagubhAI, ahamadAbAda bhAratIya jJAnapITha, kAzI | I. 1951 mA. di. jaina graMthamAlA, bambaI | I. 1937 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.4. saMkhyA saMketa 277 ma. pu. puSpa. mahApurANa dvitIya khaNDa ( 38-80pa. ) 278 33 276 | mUlA. 280 mUlA. vR. 281 mUlA. 282 | mUlA. vR. 283 | mokSapaM. 284 mokSaprA. 285 mokSaprA. zruta. vR. 256 yatidharmavi. 287 | yazasti. 288 | yazasti. vR. 256 yazasti. 260 yuktyanu. 291 yuktyanu.TI .TI. 292 | yogadR., yogabi. 263 yogabi. 264 265 | yogazA. 266 | yogazA. svo. viva. 267 yogazA. 39 grantha nAma mahApurANa tRtIya khaNDa ( 81-102 pa. ) mUlAcAra (pra. bhA. 1-7 _adhikAra) mUlAcAra vRtti mUlAcAra (dvi. bhA. 8-12 adhikAra ) mUlAcAra vRtti mokSapaMcAzikA mokSaprAbhRta mokSaprAbhRtavRtti yatidharmaviMzikA yogazAstra 268 yogazA. svo. yogazAstra vivaraNa viva. jaina - lakSaNAvalI granthakAra mahAkavi puSpadanta " vaTTakerAcArya vasunandyAcArya vaTTakerAcArya vasunandyAcArya kundakundAcArya bha zrutasAgara haribhadra sUri somadeva sUri yazastilaka ( pUrva khaNDa 1- 3 prazvAsa ) yazastilaka vRtti yazastilaka (uttara khaNDa) somadeva sUri yuktyanuzAsana yuktyanuzAsana TIkA yogadRSTisamuccaya va yoga - haribhadra sUri bindu (svo vRtti sahita ) yogavizikA yogavizikA vyAkhyA yazovijaya gaNI yogazAstra 1 - 3 pra. (tR. hemacandrAcArya prakAzake 120 zlo. taka) yogazAstravivaraNa bhaTTAraka zrutasAgara samantabhadrAcArya vidyAnandAcArya 32 37 prakAzaka mA. di. jainagranthanAlA, bambaI | I. 1940 I. 1641 vi. saM. 1677 37 33 27 "" "3 37 "1 nirNaya sAgara presa, bambaI "1 mA. di. jaina granthamAlA samiti, bambaI 33 jaina grantha prakAzaka saMsthA, ahamadAbAda zrAtmAnanda jaina pustaka prabhAvaka maMDala, AgarA 11 jainadharmaprasAraka sabhA prakAzana kAla bhAvanagara 31 vi. saM. 1680 " vi. saM. 1975 vi. saM. 1977 33 I. 1601 " I. 1903 vi. saM. 1977 I. 1940 I. 1922 " I. 1926 33 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukramaNikA saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla hemacandrAcArya zrIbhImasiMha mANeka bambaI | I. 1866 yogazA. | yogazAstra (gujarAtI bhASAntara sahita) yogasAraprA. | yogasAra-prAbhRta amitagati prathama bhAratIya jJAnapITha, kAzI | I. 1968 301 | prA.yogibha.| prA. yogibhakti (kriyAka.)| kundakundAcArya saMpA. paM. pannAlAlajI sonI | vi.saM. 1993 302 saM. yogibhakti " prA. pUjyapAda 303 | ratnaka. ratnakaraNDazrAvakAcAra AcArya samantabhadra mA. di. jaina granthamAlA, baMbaI | vi. saM. 1982 304 ratnaka. TI. , TIkA | prabhAcandrAcArya | ratnAkarA. ratnAka rAvatArikA zrIratnaprabhAcArya | zreSThi harSacandra bhUrAbhAI, vI. ni. 2437 vArANasI 306 - rAyapa. rAyapaseNI Khadayata Book Depott Ahmedabad 307 laghIya. laghIyastraya bhaTTAkalaMkadeva | mA. di. jaina granthamAlA, bambaI vi.saM. 1972 308 laghIya. abhaya. laghIyastraya vRtti abhayacandra | laghusa. | laghusarvajJasiddhi anantakIrti | labdhisA. | labdhisAra (kSapaNAsAra- | nemicandrAcArya si.ca. | paramazruta prabhAvaka maNDala, I. 1916 garbhita) bambaI 311 | lalitavi. | lalitavistarA haribhadra sUri jaina pustakoddhAra saMsthA, baMbaI| I. 1915 306 312 lalitavi.ma. lalitavistarA paMjikA | municandra mA. di. jaina graMthamAlA, bambaI| vi. saM. 1984 lATIsaM. lokapra. | lATIsaMhitA rAjamalla kavi 'lokaprakAza (bhA. 1,2,3), vinaya vijaya gaNI 315 | varAMgaca. | varAMgacaritra jaTAsiMhanandI da. lA. jaina pustakoddhAraphaNDa, | I. 1926,28, bambaI 1932 mA. di. jaina granthamAlAvI . ni. 2465 samiti, bambaI | bhAratIya jJAnapITha, kAzI I. 1952 vasunandizrAvakAcAra prAcArya basunandI vasu. zrA. | vAgbha. vAgbhaTAlaMkAra vAgbhaTa kavi ni. sAgara yantrAlaya, bambaI | I. 1865 AtmAnanda sabhA, bhAvanagara | vi. saM. 1966 318 | vicArasa. | vicArasaptatikA mahendrasUri | vinayakuzala 316 | vicA. sa. vR. vicArasaptatikA vRtti 320 vipAka. vipAkasUtra | gurjara grantharatna-kAryAlaya, | I. 1635 ahamadAbAda 321 vipAka. | bipAkasUtravRtti | abhaya. vR. abhayadeva sUri Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-lakSaNAvalI saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla 322 / bhagavatI., | vivAhaprajJaptisUtra lA. sukhadevasahAya jvAlApravyAkhyApra. (hindI anuvAda sahita) sAda jauharI, da. haidarAvAda 323 vivekavi. vivekavilAsa | jinadattasUri parI. bAlAbhAI rAmacandra vi. saM. 1954 ahamadAbAda 324 vizeSA. | | vizeSAvazyaka bhASya | jinabhadragaNi-kSamAzramaNa RSabhadeva kezarImala zvetA. | I. 1636, (bhA. 1, 2) jaina saMsthA, ratalAma 1637 | vizeSA. ko. vizeSAvazyaka bhASya vRtti koTayArya . | vyava.bhA. malaya. va. A. malaya giri / / vyavahArasUtra bhASya pIThikA (saTIka) "pI. dvitIya. vi. (apUrNa pR.1-28, gA. 1-61) " tR. uddeza (apUrNa, pI.ca.vi.pR.1-37, gA. 1-176) dvitIya u. (ca. vibhAga) , caturtha uddeza / / / / / / / / vakIla kezavalAla premacaMda ahamadAbAda vakIla trikamalAla ugaracandra I. 1928 amadAvAda va. kezavalAla premacaMda amadA. paMcama u. , SaSTha u. saptama u. , aSTama u. , navama u. , dazama u. zataka. de. | zataka (paMcama karmagranya) | devendrasUri " svo. vR. zataka vRtti va. trikamalAla ugaracandra I. 1928 jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara I. 1941 329 zivazarma sUri maladhArIya hemacandra vIrasamAja, rAjanagara 330 zataka. zatakaprakaraNa | zataka. mala.| zatakaprakaraNa bRtti he. vR. 331 / zataka. cU. zatakaprakaraNa cUrNi 332 zAstravA. zAstravArtAsamuccaya haribhadra sUri jainadharma prasAraka sabhA, vi. saM. 1964 bhAvanagara prAtmAnanda sabhA, bhAvanagara | vi.saM. 1970 335 jJAna prasAraka maNDala, bambaI | vi.saM. 1961 zrAddhagu. zrAddhaguNavivaraNa mahopAdhyAya jina maNDana gaNI | zrA. pra. vi. zrAddhapratimAvizikA haribhadrasUri zrA. pra. | zrAvakaprajJapti 336 zrA. pra. TI. zrAvakaprajJapti TIkA 337 bR. zrutabha. | bRhat saMskRta zrutabhakti | prA. pUjyapAda (kriyAka.) 338 | zruta. zrutaskandha brahmahemacandra 336 | SaTvaM. SaTkhaNDAgama (bhA. 1-16) zrIbhagavat puSpadanta bhUtabali prAcArya saMpA. paM. pannAlAlajI sonI vi. saM. 1663 mA. jaina graMthamAlA, bambaI , 1975 jaina sAhityoddhAraka phaNDa, | I. 1636 se amarAvatI 1958 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthAnukramaNikA 17 saMkhyA saMketa grantha nAma granthakAra prakAzaka prakAzana kAla vIrasenAcArya 340 dhava. pu. SaTkhaNDAgama TIkA (dhavalA) 341 SaDazI. | SaDazIti ca. karmagrantha 342 SaDazI.hari.va. SaDazIti vRtti 343 SaDazI.malaya. jaina sAhityoddhAraka phaNDa, | I. 1636 me amarAvatI 1958 AtmAnanda sabhA, bhAvanagara | vi. saM. 1972 jinavallabhagaNi haribhadra malayagiri I. 1934 jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara vi. 1964 vi. saM. 1968 | SaDazI. de. | SaDazIti (caturtha ka.pra.) | devendrasUri 345 ,svo. bR. SaDazIti vRtti | SaDda. sa. | SaDdarzanasamuccaya haribhadrasUri SaSTha. ka. | SaSTha karmagrantha (saptatikA), candrarSi mahattara 348 SaSTha.ka.malaya. , vRtti malayagiri 346 | SoDaza. | SoDazakaprakaraNa / haribhadra sUri 350 | SoDaza. vR. | , vRtti | yazobhadrasUri 351 | sanmati. | sanmatitarkaprakaraNa (1, siddhasena divAkara 2, 3, 4, 5 vibhAga) 352 | sanmati. va. sanmatitarkaprakaraNa TIkA | abhayadeva sari jaina zve. saMsthA, ratnapura | vi. saM. 1992 | gujarAta purAtatva mandira ahamadAbAda saM. 1980-87 353 | saptati. saptatikAprakaraNa candraSi mahattara I.1640 jaina prAtmAnanda sabhA, bhAvanagara , vRtti | malayagiri 354| saptati. malaya. vU. 355 saptabha. saptabhaMgItaraMgiNI vimaladAsa | paramazruta prabhAvaka maNDala, | vI. ni. 2431 bambaI bhA. jaina siddhAMta prakAzinI I.1915 saMsthA, kAzI kundakundAcArya amRtacandra sUri samayaprA. samayaprAbhRta samayaprA. | samayaprAbhRta vRtti amRta. vR. samayaprA. , vRtti jaya. vR. samaya. ka. | samayasArakalaza (prathama gucchaka) 360 samavA. | samavAyAMga sUtra prA. jayasena | amRtacandra sUri nirNaya sAgara yantrAlaya bambaI| I. 1605 jhaveracanda The. bhaTTInIvArI, I. 1938 ahamadAbAda 361 samavA.abha. " . vRtti | abhayadeva sUri 362/ samAdhi. samAdhitantra samAdhi.TI. samAdhitantra TIkA 364/ sambo. sa. | sambodhasaptati 365 / samvo.sa.TI.] , TIkA pUjyapAda prabhAcandrAcArya ratnazekhara sUri guNavinayavAcaka vIrasevAmandira, sarasAvA | I. 1636 prAtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara vi. 1972 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 saMkhyA 366 sa. si. 367 | saMgrahaNI. 368 366 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 saMketa 387 388 386 " de. vR. 360 sA. dha. " svo. TI. sAvayadha. siddhaprA. siddhivi. 33 vR: subhA. saM. sUtrakR. 39 "1 sUryapra " ni. zI.vR. 381 382 383 384 syA. ra. vR. vR. sthAnA. "" malaya. abhaya. 385 386 svayaMbhU. A. syA. maM. " ha. pu. svayaMbhU. bR. svarUpasaM. " grantha nAma sarvArthasiddhi saMgrahaNI sUtra saMgrahaNI vRtti sAgAradharmAmRta 23 sUryaprajJapti 37 sthAnAGgasUtra " vRtti syAdvAda maMjarI 27 TIkA " niryukti vRtti 19 sAvayadhammadohA siddhaprAbhUta siddhivinizcaya ( bhA. 1-2 ) akalaMkadeva siddhivinizcaya vRtti anantavIrya subhASitaratna saMdoha zramitagatyAcArya sUtrakRtAGga (prathama va dvi. vibhAga) vRtti svayambhU stotra jaina - lakSaNAbalI tR., ca. va paM.pari granthakAra pUjyapAda candrasUri devabhadra manIza paM. AzAdhara 13 devasena ( ? ) abhayadeva sUri hemacandra sUri syAdvAdaratnAkara pra. pari. vAdideva sUri bhadrabAhu zIlAMkAcArya malayagiri 33 samantabhadrAcArya prabhAcandrAcAryaM svarUpasaMbodhana (ladhIya.) akalaMka deva svarUpasaMvedana harivaMzapurANa " jinasenAcArya prakAzaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI I. 1655 jaina pustakoddhAra saMsthA, baMbaI I. 1915 mA. di. jaina graMthamAlA samiti, vi. saM. 1672 baMbaI "" kAraMjA sIrIja, kAraMjA AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara bhAratIya jJAnapITha, kAzI " nirNaya sAgara presa, bambaI zrI goDI jI pArzvanAtha jaina derAsara peDho, baMbaI 11 prakAzana kAla 33 " paramazruta prabhAvakamaNDala, bambaI motIlAla lAdhA jI, pUnA 33 " I. 1632 I. 1621 I. 1956 " Agamodayasamiti mehasAnA I. 1919 " I. 1903 I. 1605, 1953 seTha mANikalAla cunnIlAla va I. 1937 kAntilAla cunnIlAla aha.bA. 33 13 13 29 I. 1635 vI. ni. 2453 2454-57 "2 dozI sakhArAma nemicanda, solApura mA. di. jaina graMthamAlA, bambaI vi. saM. 1972 prakAzacanda zIlacanda jaina sarrApha, dillI bhAratIya jJAnapITha, kAzI I. 1662 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakArAnukramaNikA granthakAroM meM adhikAMza kA samaya anizcita hai / yahA~ usakA nirdeza anumAna ke AdhAra para kiyA jA rahA haisaMkhyA granthakAra samaya (vikrama saMvat) | saMkhyA granthakAra samaya (vikrama saMvat) 1 akalaMkadeva 8-9vIM zatI (I.720-780) 16 umAsvAti 2-3rI zatI 2 ajitasena 14vIM zatI 20 kundakundAcArya prathama bhAga 3 anantakIrti 10-11vIM zatI | 21 kumArakavi (prA. pra.) 1450 ke lagabhaga 4 anantavIrya (siddhivi. 11vIM zatI 22 koTyAcArya sambhavataH haribhadra ke pUrvavartI ke TIkAkAra) 5 anantavIrya (pra.ra.mA.) 11-12vIM zatI 23 koTavArya jinabhadra ke bAda va haribhadra ke pUrvavartI 6 aparAjita sUri havIM zatI . 24 kSemakIrti (bRhatka. 13-14vIM zatI (vi. saM. ke TIkAkAra ...1332 meM TIkA samApta) 7 abhayacandra (laghIya.TI.) 13-14vIM zatI 25 gajasAra muni 16vIM zatI 8 abhayacandra (mandapra.) 13-14vIM zatI (I. 1276 meM svargavAsa) 26 garSi sambhavataH 10vIM zatI 6 abhayadeva sUri (sanmati. 10-11vIM zatI TIkA) 27 guNadharAcArya prathama zatI 10 abhayadeva sUri (pAgamoM 12vIM zatI ke TIkAkAra) 28 guNabhadra 6-10vIM zatI 11 amitagati (prathama) 10-11vIM zatI 26 guNabhUSaNa 15vIM zatI 12 amitagati (dvitIya) 11vIM zatI (1050 meM su. ra. saM. aura 1070 meM gha.] 30 guNaratna sUri 15vIM zatI (1456) pa. racI) 13 amRtacandra sUri 10vIM zatI | 31 guNavinaya 14 amoghavarSa (prathama) svIM zatI (jinasena ke | 32 gurudAsa samakAlIna) 15 AryarakSita sthavira vi. kI 2rI zatI 33 govinda gaNi 13vIM zatI (sambhavataH 1288 16 AzAghara 13vIM zatI (I. 1158 / 34 cakrezvarAcArya 1197 meM zataka kA bhASya se 1250) pUrNa kiyA) 17 indranandI (chedapiNDa) 10vIM zatI 35 candarSi mahattara sambhavataH 10vIM zatI 18 indranandI (nItisAra). 13vIM zatI 36 cAmuNDarAya 11vIM zatI ke pUrva) Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jaina-lakSaNAvalI saMkhyA granthakAra samaya (bikrama saMvat) | saMkhyA granthakAra samaya (vikrama saMvata) 37 jaTAsiMha nandI 8vIM zatI 60 nemicandra (dravyasaM.) 11-12vIM zatI 38 jayatilaka 15vIM zatI kA prArambha 61 nemicandra (go. ke 16vIM zatI 36 jayasena 12vIM zatI TIkAkAra) 62 nemicandra (devendragaNI) 12vIM zatI (vi. 1126 meM 40 jinadattasUri (vivekavi.) 13vIM zatI udayasiMha ke (uttarA. TI.) TIkA samApta kI) ke rAjya meM I. 1231) | 63 nemicandra (prava. sAro.) 12vIM zatI (Amradeva ke 41 jinadAsa gaNi mahattara 65 0-750 (jinabhadra ke. ziSya aura jinacandra pazcAt va haribhadra ke pUrva) sUri ke praziSya) 42 jinabhadra kSama | 64 padmanandI (dhammarasA.) ajJAta (bhASyakAra) ke pUrva) 65 padmanandI (jambUdvIpa.) sambhavataH 11vIM zatI 43 jinamaNDana sUri . 15vIM zatI (1466) 44 jinavallabha gaNi , 12vIM zatI 66 padmanandI (padma. paJca.) 12vIM zatI 67 padmaprabha malaghArI 13vIM zatI (1242) 45. jinasena (hari. pu.) .. 6vIM zatI (zaka saM. 705) 68 padmasiMha muni 11vIM zatI (1086) 46 jinasena (mahApurANa). 6vIM zatI (zakasaM. 700 se | 47 jinezvara sUri 760) | 66 paramAnanda sUri 12-13vIM zatI | 70 pAdalipta sUri ajJAta 48 dAnazekhara ajJAta 71 puSpadanta prathama zatI 46 devagupta sUri 11vIM zatI (1073) 72 puSpadanta kavi 10vIM zatI 50devanandI (pUjyapAda) 5-6vIM zatI 73 pUjyapAda (upA.) 16vIM zatI 51 devabhadra sUri 13vIM zatI (zrIcandra sUri ke ziSya) 74 prabhAcandra (pra. ka. mA.) 11vIM zatI (I. 180 se 52 devaddhigaNI 5vIM zatI (inhoMne vI. ni. 1065). ... 680 ke pazcAt zruta kA | 75 prabhAcandra (ra. ka. Adi 13vIM zatI (AzAdhara ke saMkalana kiyA) .. ke TIkAkAra . pUrva) 53 devavAcaka gaNi chaThI zatAbdI (523 ke pUrva)| 76 prabhAcandra (zrutabha. TIkA) ajJAta 54 devasena 10vIM zatI (E60 meM darzana- 77 brahmadeva . 11-12vIM zatI 55 devendrasUri 13-14vIM zatI (vi. saM. | 78 brahma hemacandra (zrutaskandha sambhavataH 12-13vIM zatI 3327 meM svargavAsa) ke kartA) 56 droNAcArya / / ... 11-12vIM zaMtI ... | 76 bhadrabAhu (dvitIya) chaThI zatI (varAhamihira ke. sahodara) 57 dharmadAsa gaNi 13 ke pUrva . 80 bhAskaranandI, 13-14vIM zatI 58 dharmabhUSaNa yati 14-15vIM zatI | 81 bhUtabali prathama zatI 56 nemicandra siddhAntaca. 11vIM zatI , 82 bhojakavi 18vI zatI (1785 se (gommaTasAra) 1806) sAra racA) Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA granthakAra 83 maladhArIya hemacandra 84 malayagiri 85. mahAvIrAcArya 86 mahAsena ( sva. saM.) 87 mahendrasUri 88 mAilladhavala 8 mANivayanandI 60 mAnatuMgAcArya 61 mAdhavacandra vidya 62 mAnavijaya mahopAdhyAya 93 municandra (u. pa. TI. ) 4 municandra ( lalitavi. paMjikA) 65 meghAvI 6 yativRSabha 67 yazodeva (pratyA. sva . ) 8 yazobhadra ( SoDa. bR . ) 66 yazovijaya 100 yogIndudeva 101 ratnakIrti (rA. sA. TIkA) 102 ratnaprabha 103 ratnazekhara sUri 104 raviSeNa 105 rAjamala 106 rAmasena granthakArAnukramaNikA saMkhyA samaya (vikrama saMvat ) 107 rUpacandra muni 17vIM zatI 108 vaTTakerAcArya 1- 2rI zatI 109 vardhamAnasUri ( A. di.) 15vIM zatI 110 vasunandI 12vIM zatI 111 vAgbhaTa 12vIM zatI 112 vAdideva sUri 12vIM zatI (I. 1086 se 1130) 113 vAdirAja 11vIM zatI 114 vAdIbhasiMha 11vIM zatI 115 vAmadeva 15vIM zatI kA pUrvArdha 116 vidyAnanda havIM zatI (I. 775-840 ) 117 vinayakuzala sUri 17vIM zatI (1696) 118 vimaladAsa plavaga saMvatsara vaizAkha zukla 8, bRhaspativAra prathama zatI 116 vimalasUri 120 bIranandI ( candrapra . ) 121 vIranandI (prA. sA. ) 122 vIrasena 123 zayyambhava sUri samaya (vikrama saMvat ) 12vIM zatI 12- 13vIM zatI ( hemacandra sUri ke samakAlIna) 6- 10vIM zatI havIM zatI 13vIM zatI 12-13vIM zatI 11-12vIM zatI (663 se 1053 I.) chaThI zatI 13vIM zatI 18vIM zatI 12 vI zatI (1974 meM upa. pa., va 1181 meM dharmabindu kI TIkA racI) 12vIM zatI ( 1168 se 1176) 16vIM zatI (1541) chaThI zatI 12vIM zatI 12vIM zatI ( 1182 ) 18vIM zatI 7vIM zatI (I. chaThI za. ) 15vIM zatI 12-13vIM zatI 15vIM zatI ( 1448, vajrasena sUri ke ziSya ) 7- 8vIM zatI 17vIM zatI (1635) 10vIM zatI granthakAra 126 zivazamaM 127 zivArya 128 zIlAMkAcArya 126 zubhacandra ( jJAnA. ) 21 havIM zatI (zakasaM. 717 se 745) jambUsvAmI ke bAda prabhava aura tatpazcAt zayyambhava hue 124 zAnticandra gaNi ( jaM. 17vIM zatI (saM. 1660 dvI. pra. ke TIkAkAra) TIkA pUrI kI) 125 zAntisUri (bAdivetAla) 11vIM zatI (vi. saM. 1066 11vIM zatI ( nemicandra si. ca. ke gurubhAI ) 12 - 13vIM zatI meM svargavAsI hue) sambhavataH vi. kI 5vIM zatI 2- 3rI zatI 6- 10vIM zatI saMbhavataH 11vIM zatI Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 . - jaina-lakSaNAvalI saMkhyA pranthakAra samaya (vikrama saMvat) | saMkhyA granthakAra samaya (vikrama saMvat) 130 zubhacandra (kArti. TI.) 16-17vIM zatI (1573 se | 140 siddhasenasUri (nyAyAva.) 7-8vIM zatI 131 zyAmArya vAcaka. vikrama pUrva 135-64 (vI. | 141 siddhasena gaNivIM zatI ni. 335-376 ke pazcAt) 132 zrIcandrasUri 142 siddhasena sUri (jI. ka. 1227 ke pUrva 12-13vIM zatI (jItaka. viSama padavyAkhyA saM. 143 siddhasena sUri (pra. sAro. 13vIM zatI (1248 yA 1227 meM pUrNa ko) TIkA) 1278). . 133 zrutamuni (bhAvatri.) 14vIM zatI (1398) 144 somadeva sUri 11vIM zatI . 134 zrutasAgara 16vIM zatI 145 svAmikRmAra sambhavataH 11vIM zatI 135 samantabhadra 2rI zatI 146 haricandra 13vIM zatI 136 samayasundara gaNI 147 haribhadra sUri 8-9vIM zatI (I. 700 se 770) 137 saMghadAsa gaNi 7vIM zatI (jinabhadra ke 148 haribhadrasUri (SaDa. vR.) 12vIM zatI pUrvavatI) 146 hemacandrasUri (kali- 1145-1230 (I. 138 siddharSi gaNi 11vIM zatI kAla sarvajJa) 1088-1173) (nyAyAka. vR.) 150 hemacandrasUri (maladhArIya) 12vIM zatI (abhayadeva 136 siddhasena divAkara 6-7vIM zatI ke pazcAt) (sanmati) | 151 hemacandra dezayati Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 bAlacandra jI kA janma saM0 1962 meM sauraI jilA jhAMsI meM huA hai / syAdvAda mahAvidyAlaya banArasa meM zikSA prApta kii| san 1928 se 1940 taka paM0 pannAlAla jaina vidyAlaya jArakhI aura RSabha brahmacaryAzrama caurAsI mathurA Adi meM adhyApana kArya kiyaa| sAhityika kArya san 1940 se aba taka sAhityaka kArya kara rahe haiN| zitAbarAya lakSmI canda jaina sAhityodhAraka phaNDa se prakAzita SaTakhaNDAgama (dhavalA) ke 6 se 16 bhAga taka 11 bhAgoM kA anuvAda va sampAdana / jIvarAja jaina granthamAlA dvArA prakAzita graMthoM kA sampAdana va anuvAda prakAzita-prAtmAnuzAsana, pUNyAsrava-kathAkoza aura loka vibhAga kA sampAdana / tiloyapaNNattI, jaMbUdvIvapaNNattI aura padyanandi paMcaviMzatikA kA anuvAda / aprakAzita-subhASita-ratnasaMdoha. jJAnArNava aura dharmaparIkSA kA anuvAda, zve. sAvayapaNNattI kA anuvAda, vIrasevAmandira se prakAzita lakSaNAvalI ke prathama bhAga kA smpaadn| Sairematest www.jaineliorary org Page #452 -------------------------------------------------------------------------- _