________________
दुष्प्रयोगकायक्रिया] ५२६, जैन-लक्षणावली
[दुःश्रुति भवति, प्रमत्ते सति कायदुःप्रयोगसम्भवात् । (प्रज्ञाप. पीडालक्षणः परिणाम प्रात्मनो दुःखमित्यर्यः । (त. मलय. वृ. २२-२७६, पृ. ४३५-३६) ।
भा. सिद्ध. व. ६-१२) । ६. पारतंत्र्यं हि दुःखम् । १ प्रमत्तसंयत के अनेक कर्तव्य कार्यों के विषय में (त. श्लो. २४५, पृ. ५०); पीडालक्षणः परिणामो जो बहुत प्रकार से योगों की दुष्प्रवृत्ति होती है उसे दुःखम् । (त. श्लो. ६-११)। ७. जं णोकसायदुष्प्रयोगकायक्रिया कहते हैं । २ दुष्ट प्रयोग वाला- विग्घंच उक्काण बलेण दुक्खपहुदीणं । असुहपयडीणअसावधान-व्यक्ति इन्द्रियों के प्राश्रय से इष्ट- दयभवं इंदियखेदं हवे दुक्खं ॥ (ल. सा. ६१०)। अनिष्ट विषयों की प्राप्ति होने पर जो किंचित् ८.दुःखम् असातोदयरूपं तत्कारणं च । (सूत्रकृ. सू. संवेद और निर्वेद को प्राप्त होता है तथा मन का शी.व. १, १२, २१)। ६. दुःखमप्रीतिः। (नीतिवा. प्राश्रय करके प्रशभ संकल्प द्वारा मोक्षमार्ग के प्रति ६-१७)। १०. यस्मिन् वस्तूनि दुष्टे पाच्छादिते अव्यवस्थित रहता है उस प्रमत्तसंयतके शरीर से वा प्रीतिर्वैराग्यं भवति तद् दुःखमभिधीयते श्रेष्ठेहोने वाली प्रवृत्ति का नाम दुष्प्रयुक्तकायक्रिया है। ऽपि च वस्तूनि । तथा च शुक्र:-यत्र नो जायतेदुष्प्रयोगकायक्रिया-देखो दुष्प्रयुक्तकायक्रिया । प्रीतिर्दष्टे वाच्छादितेऽपि वा । तच्छष्ठमपि दुहिता-दोग्घि च केवलं जननी स्तन्यार्थमिति दुःखाय प्राणिनां सम्प्रजायते ॥ (नीतिवा. टी. ६, दुहिता। (उत्तरा. नि. शा. वृ. १-५७, पृ. ३८)। १७) । ११. दुःखयतीति दुःखं वेदनालक्षणः परि. जो केवल दूध के लिए माता का दोहन करती है णामः । (त. वृत्ति श्रुत. ६-११)। उप्तका नाम दुहिता (पुत्री) है। यह दुहिता का १ अन्तरंग में असातावेदनीय कर्म का उदय होने पर निरुक्त लक्षण है।
बाह्य द्रव्यादि के परिपाक का निमित्त मिलने से जो दुःकथा- दुःकथा दुष्टा-चित्तकालुष्यकारिणी, चित्त में परिताप (पीड़ा) परिणाम होता है उसे कथा काम-क्रोधादिकथा राजादिकथा वा। (सा.घ. वःख कहते हैं। ६-१४)।
दुःखविपाक-से कि तं दुहुविवागा ? दुहविवागेसु चित्त को कलुषित करने वाली काम-क्रोधादि की णं दुहविवागाणं नगराई उज्जाणाई वणसंडाई चेइया राजादि को कथा (चर्चा) करने को दु:कथा आई समोस रणाई रायाणो अम्मापियरो घम्माकहते हैं।
अरिमा धम्मकहाणो इहलोइन-परलोइया इढिदुःख-१. असद्वेोऽन्तरङ्गहेतौ सति बाह्यद्रव्यादि- विसेसा निरयगमणाई संसारभवपवंचा दहपरंपरायो परिपाकनिमित्तवशादुत्पद्यमानः परितापरूपः परि- दुकुलपच्चायाईप्रो दुलहबोहिमत्तं प्राधविज्जइ से तं णामः दुःखमित्याख्यायते । (स. सि. ५-२०); दुहविवागा। (नन्दी. सू. ५५, पृ. २३४)। पीडालक्षणः परिणामो दुःखम् । (स. सि. ६-११; जिसमें दुःखके विपाक से युक्त जीवों के नगर, उद्यान, त. इलो. ६-११) । २. तथा असद्वद्योदयात् आत्म- वनखण्ड, चैत्य, समवसरण (एकत्र मिलाप), राजा, परिणामो यः संक्लेशप्रायः स दुःखम् । (त. वा. ५, माता-पिता, धर्माचार्य, धर्मकथा, ऐहलौकिक व पार. २०, २)3; पीडालक्षण: परिणामो दुःखम् । विरोधि. लौकिक ऋद्धि विशेष, नरकगतिगमन, संसारभवप्रपंच दव्योपनिपाताभिलषितवियोगानिष्ट-निष्ठ र श्रवणादि- (६०-७० वर्ष की अवस्था), दःख की परम्परा, बाह्यसाधनापेक्षादसद्धेद्योदयादुत्पद्यमानः पीडालक्षणः निन्द्य फुल में उत्पत्ति और बोधि की दुर्लभता, परिणामो दुःखमित्याख्यायते । (त. वा. ६,११,१)। इत्यादि की प्ररूपणा की जाती है वह द:खविपाक ३. तत्र दुःखयतीति दुःखं बाधालक्षणं शारीरादिः। कहलाता है। (त. भा. हरि. व. ६-१२)। ४. असादं दुक्खं । दुःपक्वाहार-देखो दुष्पक्वाहार । (धव. पु. ६, पृ. ३५); अणिट्ठत्थतमागमो इट्टत्थ- दुःप्रयुक्तकायिकी-देखो दुष्प्रयुक्तकायक्रिया। वियोगो च दुखं णाम । (धव. पु. १३, पृ. ३३४); दुःश्रुति-१. प्रारम्भसङ्गसाहसमिथ्यात्वद्वेषरागसिरोवेयणादी दुक्खं णाम । (धव. पु. १५, पृ. ६)। मदमदनैः । चेत: कलुषयतां श्रुतिरवधीनां दुःश्रुतिर्भ५. तत्र दुःखयतीति दुःखं वधलक्षणं विरोधिद्रव्यान्तरो- वति ।। (रत्नक. ७९)। २. हिंसा-रागादिप्रवर्धनपनिपातादभिमतवियोगानिष्टश्रबणादसद्वद्योदयापन्नः दुष्ट कथाश्रवण-शिक्षण-व्यापृतिरशुभश्रुतिः । (स.
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org