________________
क्षमण] ३८२, जैन-लक्षणावली
[क्षमा इस प्रकार नाना भवों में परिभ्रमण करता हुआ अशक्तस्य वा प्रतीकारानुष्ठाने । (त. भा. हरि. वृ. पाठ संयमकांडकों का पालन कर, चार बार ६-६)। ८. क्षमा सहनम् । (त. भा. सिद्ध.व. कषायों को उपशमा कर, और पल्योपम के असंख्या- ६-१३); क्षमणं सहनं प्रात्मनः शक्तिमतः। (त. तवें भाग मात्र संयमासंयमकाण्डक व सम्यक्त्वका- भा. सिद्ध. वृ.ह-६)। ६. क्रोधोत्पत्तिनिमित्ताविण्डकों का परिपालन कर अन्त में फिर से भी जो सह्याक्रोशादिसंभवे कालुष्याभावः क्षमा । (त. इलो. पूर्वकोटि प्राय वाले मनुष्यों में उत्पन्न हुआ व वहां ६-६)। १०. क्रोधादिनिमित्तसान्निध्येऽपि कालूसबसे अल्प काल में योनिनिष्क्रमणरूप जन्म से पाठ ष्याभावः क्षमा स्नेहकार्याद्यनपेक्षः । (भ. प्रा. वर्ष का होकर संयम को प्राप्त हमा। वहां कुछ विजयो. ४६)। ११. तत्थ खमा पाकुट्रस्स वा कम पूर्वकोटि मात्र भवस्थिति तक संयम का परि तालियस्स वा अहियासेंतस्स कम्मक्खनो भवइ, पालन करते हुए जो थोड़ी सी आयु के शेष रह प्रणहियासितस्स कम्मबंधो भवइ, तम्हा कोहस्स जाने पर क्षपणा में उद्यत होकर अन्तिम समय- निग्गहो कायवो, उदयपत्तस्स व विफलीकरणं, एस वर्ती छमस्थ-क्षीणकषाय गुणस्थान के अन्तिम खमत्ति वा तितिक्खत्ति वा कोषनिग्गहे त्ति वा समय को प्राप्त हया है; वह क्षपितकौशिक कह- एगट्ठा । (दशव. च. पृ. १८)। १२. क्रोधोत्पत्तिलाता है। ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय और अन्त- निमित्तानामत्यन्तं सति संभवे । आक्रोश-ताडनाराय कर्मों की जघन्य द्रव्यवेदना इसी क्षपितकर्मा- दीनां कालुष्योपरमः क्षमा ॥ (त. सा. ६-१४)। शिक के होती है।
१३. तपोबृहणकारणशरीरस्थितिनिमित्त निरक्षमरण-१. खमणं स्वस्यान्यभूतापराधक्षमा। (भ. वद्याहारान्वेषणार्थ परगृहाण्यपसर्पतो भिक्षोष्टजनाप्रा. विजयो. ७०)। २. क्षमणं स्वस्यान्यकृताप- क्रोशनोत्प्रहसनाऽवज्ञानुताडनशरीरव्यापादनादीनां राधक्षमा। (अन.ध. स्वो. टी. ७-६८)।
क्रोधोत्पत्तिनिमित्तानां सन्निधाने कालुष्याभावः दूसरों के द्वारा किये गये अपराधों के स्वयं क्षमा क्षमा। (चा. सा. पू. २४)। १४. शरीरस्थितिकरने को क्षमण कहते हैं। यह अह-लिंगादि (अन. हेतुमार्गणार्थ परकुलान्युपयतस्तीर्थयात्राद्यर्थं वा पर्यघ. पृ. ५३२) में से एक है।
टतो यतेर्दुष्टजनाक्रोशोत्प्रहसनाऽवज्ञा-ताडन-भर्त्सनक्षमा-१. कोहप्पत्तिस्स पुणो वहिरंग जदि हवेदि शरीरव्यापादनादीनां सन्निधाने स्वान्ते कालुष्यानसक्खादं । ण कुणदि किंचि वि कोहं तस्स खमा त्पत्तिः क्षान्तिः । (मूला. वृ. ११-५)। १५. क्षमा. बोदि धम्मो त्ति ।। (द्वादशान. ७१) । २. शरीर- अनभिव्यक्त क्रोध-मानस्वरूपस्य द्वेषसंज्ञितस्याप्रीस्थितिहेतमार्गणार्थ परकुलान्युपगच्छतो भिक्षोर्दुष्ट- तिमात्रस्याभावः, अथवा कोथ-मानयोरुदयनिरोधः । जनाक्रोश-प्रहसनावज्ञा-ताडन - शरीरव्यापादनादीनां (समवा. अभय. वृ. २७, पृ. ४५)। १६. क्रोधस्यानसन्निधाने कालुष्यानुत्पत्तिः क्षमा । (स. सि. ६, त्पाद उत्पन्नस्य वा विफलीकरणम् । (योगशा. स्वो. ६)। ३. क्षमागुणांश्चानायासादीननुस्मृत्य क्षमित- विव. ३-१६) । १७. क्रोधोत्पत्ति निमित्तानां सन्निव्यमेवेति क्षमाधर्मः । (त. भा. ६-६, पृ. १६१)। धानेऽपि कालुष्योपरमः क्षमा। (अन. ध. स्वो. टी. ४. कोहेण जो ण तप्पदि सुर-णर-तिरिएहिं कीर- ६-२)। १८. क्षमा दुर्निवार कालुष्यकारणोत्पत्तामाणेऽदि । उवसग्गे वि रउ तस्स खिमा णिम्मला वपि कोपाभावः। (सा. घ. स्वो. टी. ५-४७) । होदि । (कातिके. ३६४)। ५. क्रोधोत्पत्तिनिमि- १६. कायस्थितिकारणविष्वाणाद्यन्वेषणाय परगृहान् ताविषद्याक्रोशादिसंभवे कालुष्योपरमः क्षमा । पर्यटतो मुनेदुष्टपापिष्टपंचजनानामसह्यगालिप्रदानशरीरस्थितिहेतमार्गणार्थ परकुलान्युपगच्छतो भिक्षो- बर्करवचनाबलेहनपीडाजननकायकायविनाशनादीनां दष्ट जनाक्रोशोत्प्रहसनावज्ञान-ताडन• शरीरव्यापाद- समुत्पत्ती मनोऽनच्छतानुत्पादः क्षमा कथ्यते । (त. नादीनां क्रोधोत्पत्तिनिमित्तानां सन्निधाने कालुष्या- वृत्ति श्रुत. ६-६)। २०. तपोबृहणकारणशरीरभावः क्षमेत्युच्यते । (त. वा. ६, ६, २)। ६. क्षमा स्थितिनिमित्तं निरवद्याहारान्वेषणार्थं परगृहाणि क्रोधनिग्रहः । (प्राव. हरि. वृ. ४, पृ. ६६०)। गच्छतो भिक्षोभ्रंमतः दुष्टमिथ्यादृग्जनाक्रोशनात् ७. क्षमणं सहनपरिणामः प्रात्मनः शक्तिमतः प्रहसनाऽवज्ञानुताडन-यष्टि-मुष्टिप्रहार-शरीरव्यापा
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org