________________
पुद्गलपरावर्त ].
३. ग्रोसप्पिणी अणंता पोग्गलपरियदृश्र मुणेयव्वो । ते ऽणता तीयद्धा प्रणामयद्वा प्रणतगुणां । ( प्रव. सारो. १६२ ) । ४. पुद्गलानां परमाणूनामीदारिकादिरूपतया विवक्षितैकशरीररूपतया वा सामस्त्येन परावर्तः परिणमनं यावति काले स तावान् कालः पुद्गलपरावर्तः । ( पंचसं मलय वृ. २-३८, पृ. ७४)। ५. पुद्गलानां चतुर्दशरज्वात्मकलोकवर्तिसमस्तपरमाणूनां परावर्त श्रदारिकादिशरीरतया गृहीत्वा मोचनं यस्मिन् कालविशेषे स पुद्गलपरावर्तः । ( शतक. दे. स्वो वृ. ८६ ) ।
१ तीनों लोकों में स्थित समस्त पुद्गलों को श्रौवारिकादि शरीररूप से ग्रहण कर लेने का नाम पु
गलपरावर्त है । २ जब संसार के मध्यगत समस्त पुद्गल प्रौदारिक, वैक्रियिक, तैजस, भाषा, धनपान, मन और कर्म इन सात के रूप में श्रात्मसात् करके परिणमा लिए जाते हैं तब पुद्गलपरावर्त पूरा होता है । पुद्गलपरिवर्तसंसार - सव्वे वि पोग्मला खलु गे मुत्तुज्झिया हु जीवेण । असयं श्रणंतखुत्तो पुग्गलपरिसंसारे ॥ ( द्वादशानु. २५; स. सि. २- १०, उद्.; धव. पु. ४, पृ. ३२६, उद्.) । जीव ने पुद्गलपरिवर्तरूप संसार में सभी पुद्गलों को निरन्तर अनन्त बार भोगकर छोड़ा है । पुद्गलप्रक्षेप- देखो पुद्गलक्षेप । पुद्गलबन्ध - १. फासेहिं पोग्गलाणं बंधो XX X | ( प्रव. सा. २ - ८५ ) । २. दो - तिष्णिश्रादिपोग्गलाणं जो समवा सो पोग्गलबंधो णाम । × × × जेण णिद्ध - ल्हुक्खादिगुणेण पोग्गलाणं बंधो होदि सो पोग्गलबंधो णाम । ( धव. पु. १३, पृ. ३४७ ) । ३. यस्तावदत्र कर्मणां स्निग्ध- रूक्षत्वस्पर्श विशेष रेकत्वपरिणामः स केवलपुद्गलबन्धः । ( प्रव. सा. अमृत. वृ. २ - ८५ ) । ४. मृत्पिण्डादिरूपेण योऽसौ बहुधा बन्धः स केवलपुद्गलबन्धः । ( कार्तिके. टी. २०६ ) ।
२ दो-तीन प्रादि पुद्गलों का जो समवाय होता है उसका नाम पुद् गलबन्ध है । जिस स्निग्ध व रूक्ष श्रादि गुण से पुद्गलों का बन्ध होता है उसे पुद्गलबन्ध कहा जाता है । ३ कर्मों का जो स्निग्ध और [ रूक्ष स्पर्शविशेषों के श्राश्रय से एकतारूप परिणमन होता है उसे केवल पुद्गलबन्ध जानना चाहिए ।
Jain Education International
[पुद्गलानुभाग
पुद्गलयुति
वाएण हिडिज्जमाणपण्णाणं व एक्कम्हि देसे पोग्गलाणं मेलणं पोग्गलजुडी णाम । ( व. पु. १३, पृ. ३४८ ) ।
वायु से घूमने वाले पत्तों के समान जो पुद्गलों का एक स्थान में मिलाप होता है, इसे पुद्गलयुति कहा जाता है ।
७१४, जैन - लक्षणावली
पुद्गलविपाक - पुद्गलेषु पुद्गलविषये विपाकः फलदानाभिमुख्यं पुद्गलविपाकः । ( पंचसं. मलय. वृ. ३ - २४, पृ. १२८ ) ।
पुद्गलों के विषय में फल देने की प्रभिमुखता को पुद्गलविपाक कहते हैं । पुद्गलविपाकिनी प्रकृति – १. आायावं संठाणं
संघयण- सरीर-अंग-उज्जोयं । नामधुवोदय - उव-परघायं पत्तेय-साहारं । उदइयभावा पोग्गलविवागिणो XXX ॥ ( पंचसं. ३, २३-२४, पृ. १२८ ) ; प्रातपं संस्थानानि संहनन - शरीराङ्गोद्योतं नामध्रुवोदयोपघात-पराघातं प्रत्येक साधारणम् । श्रदयिकभावाः पुद्गल विपाकिन्यः । ( पंचसं स्वो. वू. ३-२४); कर्मपुद्गलद्रव्योदये यासामकर्मपुद् गलास्तथाविधपरिणामाः तद्भावे तद्भावमुपेत्योपचयहेतुत्वेन वर्तन्ते ताः पुद्गलविपाकिन्यः । (पंचसं स्वो वृ. ३-४६, पृ. १४३) । २. पुद्गलेषु पुद्गलविषये विपाकः फलदानामिमुख्यं पुद्गलविपाकः, स विद्यते यासां ताः पुद्गलविपाकिन्यः । ( पंचसं. मलय. वृ. ३-२४, पृ. १२८ ) । ३. पुद्गले पुद्गलविषये विपाकः फलदानाभिमुख्यं यासां ताः पुद्गलविपाकिन्य: । ( कर्मप्र . यशो. वृ. १, पृ. १२) ।
१ प्रातप, छह संस्थान, छह संहनन, श्रदारिक श्रादि तीन शरीर, तीन अंगोपांग, उद्योत, ध्रुवोदयी नामप्रकृतियां - निर्माण, स्थिर, अस्थिर, तैजस व कार्मण शरीर, वर्ण, गन्ध, रस, स्पर्श, अगुरुलघु, शुभ और अशुभ ये वारह; उपघात, पराघात, प्रत्येक और साधारण इन छत्तीस प्रकृतियों का विपाक चूंकि पुद्गल के विषय में है, अतएव वे पुद्गलविपाकिनी प्रकृतियां कहलाती हैं ।
पुद्गलानुभाग — जर कुट्ठक्खयादिविणासणं तदुप्यायणं च पोग्गलाणुभागो । जोणिपाहुडे भणिदमंततंतसत्तीयो पोग्गलाणुभागो त्ति घेत्तव्वो । ( धव. पु. १३, पृ. ३४९ ) ।
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org