________________
दुर्दर] ५२४, जैन-लक्षणावली
[दुर्वृष्टि ५. अपेक्षातो निष्क्रान्तो निरस्तो वा अपेक्षा येनासो कम्मस्मुदएण जीवो दूहवो होदि तं दूहवं णाम । निरपेक्षः--दुनयः । (न्यायकु. ६-७१, पृ. ७६३)। (धव. पु. १३, पृ. ३६६)। ७. यतोऽप्रीतिकरो६. इतरेतराकांक्षारहितस्तु दुर्नयः । (प्राव. नि. ऽन्येषां नाम्ना दुर्भगनाम तत् । (ह. पु. ५८-२७)। मलय. वृ. ५४, पृ. ३७०)।
८. सौभाग्यविपरीतलक्षणं दुर्भागनाम। (त. भा. • २ भेदाभेदस्वरूप वस्तु में जो अनपेक्षा से-विरुद्ध सिद्ध. वृ. ८-१२)। ६. दुर्भगनामकर्मोदयादुपकारं
धर्म की अपेक्षा न करके-भेद-प्रभेद का अभिप्राय कुर्वन्नपि जनाप्रियो भवति । (पंचसं. स्वो. व. ३, होता है, इसे दुर्नय कहा जाता है।
१२६, प. ३८)। १०. दहगकम्मदए पूण दहनो दुर्दर-देखो दर्दुरदोष ।
सो सयललोयस्स। (कर्मवि. ग. १४४)। ११. दुर्भगदिन-दुर्दिनः पतदुदकाभ्रसंयुक्तो दिवसः । नाम यदुदयादुपकारकृदपि जनस्य द्वेष्यो भवति । (नूला. व. २-७५)।
उक्तं च-उवगारकारगो वि हुन रुच्चए दुब्भगस्सुजल बरसाते हुए मेघों से व्याप्त दिन को दुदिन दए। (प्रज्ञाप. मलय. वृ. २६३, पृ. ४७४; प्रव. कहते है।
सारो. वृ. १२६५)। १२. तद्विपरीतं दुर्भगनाम । दुर्ध्यान-दुरिति शब्दो वैकृते वर्तते, विकृतो वर्णो उक्तं च-उपकारकारगो वि हु ण रुच्चइ दुब्भदुर्वर्ण इति यथा, एवं विकृतं ध्यानं विकारान्तर. गस्सुदए । (धर्मसं. मलय. व. ६२०)। १३. यदुमापन्नं दुनि मिति । अथवा व्युद्धो दुःशब्दः, ऋद्धि- दयेन रूपलावण्यसहितोऽपि दृष्ट: श्रुतो वा परेषामवियुक्ता यवना दुर्यवनम्, दुष्कं (ष्टं ?) बीजमिति, प्रीतिजनको भवति तद् दुर्भगनाम । (त. वृत्ति श्रुत. एवं ध्यानलक्षणविनिर्मुक्तं दुर्ध्यानम् । अनीप्सायां ८-११)। १४. यदुदयात् रूपादिगुणोपेतेऽपि अप्रीति वा दःशब्दः, अनीप्सितोऽस्या भग इति दुर्भगा कन्या, विदघाति जनः तद् दुर्भगनाम । (गो. क. जी.प्र. एवमनीप्सितं दुर्ध्यानमिति । (त. भा. सिद्ध. वृ. ३३)। ६-२८)।
१ जिस कर्म के उदय से रूपादि गुणों से सम्पन्न . ध्यान के साथ उपयुक्त 'दुर' शब्द विकार अर्थ का होकर भी प्रीतिकर नहीं होता उसे दुर्मग नामकर्म वाचक है--जैसे दुर्वर्ण, अत: विकृत ध्यान का नाम कहते हैं। २ दुर्भगता के जनक कर्म को दुर्भग दृान है। अथवा 'दुर' का अर्थ ऋद्धि से विहीन नामकर्म कहा जाता है। ११ जिस कर्म के उदय से है, तदनुसार ऋद्धि से रहित ध्यान को दुनि उपकार करने वाला भी व्यक्ति लोगों को अभिय जानना चाहिए। अनिच्छित अर्थ में भी 'दुर' का होता है उसे दुर्भग नामकर्म कहते हैं। उपयोग होता है - जैसे दुर्भगा कन्या, इस प्रकार दुर्भिक्ष-सालि-बीहि-जव-गोधूमादिधण्णाणं दुल्लजो ध्यान अभीष्ट नहीं है वह दुनि कहलाता है। हत्तं दुब्भिक्खं णाम । (धव. पु. २३, पृ. ३६६) । दुर्भगनाम-१. यदुदयाद् रूपादिगुणोपेतोऽप्य- सालि, ब्रीहि, जो और गेहूं आदि की दुर्लभता का प्रीतिकरस्तद् दुर्भगनाम । (स. सि. ८-११, त. नाम दुर्भिक्ष है।।
१; भ. प्रा. विजयो. २१२४, मूला. व. दुविनोत-१. यो युक्तायुक्तयोरविवेकी विपर्यस्त१२-१६६)। २. दौर्भाग्यनिर्वर्तकं दुर्भगनाम । मतिर्वा स दुविनीतः। (नीतिवा. ५-४०, पृ. ५७)। (त. भा. ८-१२)। ३. यदुदयाद् रूपादिगुणोपेतो. २. तथा च नारद:-युक्तायुक्तविवेक यो न जानाति .sवि अप्रीतिकरस्तद दुर्भगनाम । रूपादिगुणोपेतोऽपि महीपतिः। दुर्वत्तः स परिज्ञेयो यो वा वाममतिर्भ• सन् यस्योदयात् परेषामप्रीतिहेतुर्भवति तद् दुर्भग- वेत् ॥ (नीतिया. टी. ५-४०, पृ. ५७) ।
नाम । (त. वा. ८, ११, २४)। ४. दीर्भाग्यं योग्य-अयोग्य के विवेक से रहित अथवा विपरीत . नामानिष्टो मनसो योऽप्रियः दुर्भगस्तद्भावो दौ - बुद्धि वाले राजा को दुविनीत कहते हैं।
ग्यं यस्य कर्मण उदयादिति । (ल. भा. हरि. व. दुर्वृष्टि-अतिवृष्टय वृष्टिलिङ्गा स्वगतक्षारत्वादि.८-१२) । ५. तद्विपरीतं स मेति । (श्रा. गुणेन सस्यसम्पादने प्रक्षमा वा दृष्टिः । (धव. पु. प्र. टी. २३)। ६. इत्थी-पुरिसाण दुहवभावणिव्व- १३, पृ. ३३६)। त्तयं दहवं णाम । (धव. पु.६, पृ. ६५); जस्स अधिक वर्षा का होना या वर्षा का न होना, अथवा
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org