________________
जरा ]
जरा - १. जरा वयोहानिलक्षणा । ( ललितवि. पू. १०१; पंचसू हरि वृ. पू. १३; श्रा. प्र. टी. ३६०; प्रव. नि. हरि. वृ. ३४१ व ५६६; ध. बि. मु. वृ. ८-३५; प्रज्ञाप. मलय. वृ. १-१. पू. ३; सूत्र. मलय. वृ. २- १०८, पृ. २७) । २. जीर्य - न्ति विनश्यन्ति रूप वयोबलप्रभृतयो गुणा यस्यामत्रस्थायां प्राणिनः सा जरा (भ. श्री. विजयो. ७१) । ३. तिर्यङ्मानवानां वयः कृतदेह विकार एव जरा (नि. सा. वृ. ६) ।
1
१ श्रायु की हानि को जरा ( वृद्धत्व ) कहा जाता है । २ जिस श्रवस्था में प्राणी के रूप वय (उम्र) और बल श्रादि गुण जीर्णता को प्राप्त होते हैं उसे जरा कहते हैं । जरायिक जरायिकाः जालवत्प्राणिपरिवरणं विततमांस- रुधिरं जरायुः कथ्यते, तत्र कर्मवशादुत्पत्त्यर्थमाय श्रागमनं जरायः, जरायुरेव जरः तत्र आय: जरायः, जरायो विद्यते येषां ते जरायिकाः पृष्टोदरादित्वात् युलोपः गो-महिषी- मनुष्यादयः सावरणजन्मान: । (त. वृत्ति श्रुत. २ - १४) । जो विस्तृत मांस व रुधिर प्राणी को जाल के समान वेष्टित करता है उसका नाम जरायु-जर है, इस जरायु में कर्मवश जीव का जो भाय- श्रागमन - होता है वह जराय कहलाता है, वह जराय जिन जीवों के हुआ करता है वे जरायिक कहे जाते हैं । जैसेगाय, भैंस और मनुष्य श्रादि ।
जरायु - यज्जालवत् प्राणिपरिवरणं विततमांससोणितं तज्जरागुः । (स. सि. २-३३; त. वा. २, ३३, १; गो. जो जी. प्र. टी. ८४) । गर्भ में प्राणी के शरीर को श्राच्छादित करने वाला जो विस्तृत रुधिर और मांस रहता है उसे जरायु कहते हैं ।
४५७, जैन - लक्षणावली
जरायुज- देखो जरायिक | १. जरायो जाता जरायुजाः । ( स. सि. २-३३; त. वा. २, ३३, ३; त. इलो. २-३३)। २ यत्प्राणिनामानायवत् जालवत आवरण प्रविततं पिशितरुधिरं तद्वस्तु वस्त्राकार जरायुः, X XX जरायो जाता जरायुजाः । (त. वृत्ति श्रुत. २-३३ ) |
१ जरायु में जो उत्पन्न होते हैं वे जरायुज कहलाते हैं।
च.५८
Jain Education International
[जलचारण
जलगता चूलिका - १. तत्थ जलगया दोकोडि णवलक्ख - एऊणणवु इस हस्स- वेसदपदेहि २०६८६२०० जलगमण जलत्थ भणकारणमंत-तंत-तवच्छरणाणि वण्णेदि । ( धव. पु. १, पृ. ११३ ) ; जलगतायां द्विकोटि नवशतसहस्रं कान्नवतिसहस्र-द्विशनपदायां २०६८६२०० जलगमन हेनवो मंत्रोषध तपोविशेषा निरूप्यन्ते । (धव. पु. ६, पृ. २०६ ) । २. तत्थ जलगया जलत्थ भण जलगमण हे भूदमंत-तंत तवच्छ र. ण णं श्रग्गित्यं भण भवरुण मण वणादिकारणपश्रोए चवणेदि । ( जयध. १, पृ. १३९ ) । ३. तत्र कोटिद्वय नवलक्षैकोननवतिसहस्र- शतद्वयपदपरिमा णा जलगमन-स्तम्भनादिहेतूनां मंत्र-तंत्र तपश्चरणानां प्रतिपादिका जलगता । ( श्रुतभ. टी. ६) । ४. त्र जलगता जलस्तम्भन जलगमनाग्निस्तम्भन भक्षण:सन प्रवेशनादिकारणमंत्र-तंत्र तपश्चरणादीनि वर्णयति । (गो. जी. म. प्र. टी. ३६२ ) । ५. तत्र जलगता चूलिका जलस्तम्भन जलगमनाग्निस्तम्भनाग्निभक्षणाग्न्यासनाग्निप्रवेशनादिकारण मंत्र-तंत्र तप श्चरणादीन् वर्णयति । (गो. जी. जी. प्र. टी. ३६२ ) । ६. जलस्तम्भन - जलवर्षणादिहेतुभूतमंत्रतंत्रादिप्रतिपादिका द्विशताधिकन वाशीतिसहस्रनवलक्षाधिकद्विकोटिपदप्रमाणा जलगता चूलिका (त. वृत्ति श्रुत. १-२०) । ७. जलथंभणजलगमण वण्णदि वहिस्स भवखण जं ॥ वेसण सेवण-मतं तंतं तवचरणपमुहवि - हिए | गह गह दुग णव ग्रड णत्र णह दुष्णिपाणि अंककमे || ( अंगप. ३, १-२, पृ. ३०३ ) ।
१ जिसमें जलमें गमन और जलस्तम्भन के कारणभूत मंत्र, तंत्र और तपश्चरण श्रादि का वर्णन होता है उसे जलगता चूलिका कहते हैं । उसमें २०६८६२०० पद होते हैं । जलचाररण- १. अत्रिराहियप्काए जीवे पदखेवहि ज जादि । धावेदि जलहिज्भे स च्चिय जलचारणा रिद्धी || ( ति प ४-१०३६ ) । २. जलमुपादाय बाप्यादिवाकयान् जीवान् प्रविधियन्तः भूमाविव पादोद्धार निक्षेपकुश । जलचारणाः । (त. वा. ३, ३६, ३; चा. सा. पृ. ९७ ) । ३. भूमीए इव जलकाइयजीवाणं पीडम ऊग जलमसंता जहिच्छाए जलगमणसमत्था रिसो जलचारणा णाम । ( षव. पु. ६, पृ. ७६ ) । ४. जल .
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org