________________
क्रिया]
३७७,
लब्ध होते हैं । अभिप्राय यह कि जो पूर्व काल में मुक्त (संसारी) होता है, वही उत्तर काल में मुक्त होता है । इस प्रकार परस्पर विरोधी क्रमिक धर्मो में क्रमानेकान्त घटित होता है । क्रिया - १. उभयनिमित्तवशादुत्पद्यमानः पर्यायो द्रव्यस्य देशान्तरप्राप्तिहेतुः क्रिया । ( स. सि. ५, ७) । २. क्रिया गतिः, सा त्रिविधा - प्रयोगगतिः, विस्रागतिः, मिश्रिकेति । ( त. भा. ५-२२) । ३. जीवादितत्त्वे नयभेदविकल्पितस्वरूपे या प्रति पत्तिः सा क्रिया । (अनुयो. चू. पू. ८६ ) । ४. उभयनिमित्तापेक्ष: पर्यायविशेषो द्रव्यस्य देशान्तरप्राप्तिहेतुः क्रिया । अभ्यन्तरं क्रियापरिणामशक्तियुक्तं द्रव्यम्, बाह्य च नोदनाभिघाताद्यपेक्ष्योत्पद्यमानः पर्यायविशेष: द्रव्यस्य देशान्तरप्राप्तिहेतुः क्रियेत्युपदिश्यते । (त. वा. ५, ७, १ ) । ५. क्रिया परिस्पन्दनलक्षणा 1 ( आव. नि. हरि वू. ११३२, पृ. ५२५) । ६. क्रिया देशान्तरप्राप्तिलक्षणा । (विशेषा. को. वृ. २५२३, पू. ६०५ ) । ७. किरिया णाम परिप्फंदणरूवा । ( धव. पु. १, पृ. १८ ) | ८. करणं क्रिया द्रव्यपरिणामः । ( त. भा. सिद्ध. वृ. ५- २२ ) । ६. उभयनिमित्तापेक्षः पर्यायविशेषो ब्रव्यस्य देशान्तरप्राप्तिहेतुः क्रिया । ( त श्लो. ५, ७) । १०. परिस्पन्दलक्षणा क्रिया । (प्र. सा. प्रमृत. वृ. २- ३७ ) । ११. प्रदेशान्तरप्राप्तिहेतुः परिस्पन्दनरूपपर्यायः क्रिया । (पंचा. का. प्रमृत. वृ. ६८ ) । १२. प्रयोग - विस्रसाभ्यां या निमित्ताभ्यां प्रजायते । द्रव्यस्य सा परिज्ञेया परिस्पन्दात्मिका क्रिया ॥ ( त. सा. ३-४७ ) । १३. या परिणतिः क्रिया सा X XX ॥ ( नाटकस. क. ३-६ ) । १४. क्षेत्रात् क्षेत्रान्तरगमनरूपा परिस्पन्दवती चलनवती क्रिया । (बृ. द्रव्यसं. २७) । १५. क्रिया पदार्थ परिस्थितिः । X X x क्रिया वाक्काय- मनोव्यापार: । (समाधित. टी. ६७ ) । १६. तत्र क्रिया प्रदेशानां परिस्पन्दश्चलात्मकः । (पञ्चाध्यायी २ - २६ ) । १७. बाह्याभ्यन्तर कारणवशात् संजायमानो द्रव्यस्य पर्याय: देशान्तरप्राप्तिहेतुः क्रिया । (त. वृत्ति श्रुत. ५-७ ) ; परिस्पदात्मिकः चलनरूपः पर्यायः क्रिया । (त. वृत्ति भुत. ५ - २२ ) ।
१ बाह्य श्रोर अभ्यन्तर कारण के वश से उत्पन्न
न. ४८
Jain Education International
जैन - लक्षणावली
[क्रियावादी
होने वाली द्रव्य की जो पर्याय देशान्तरप्राप्ति का कारण होती है उसे क्रिया कहते हैं । २ क्रिया नाम गति का है जो प्रयोगगति, विस्त्रसागति और मिश्रिकागति के भेद से तीन प्रकार की है । ३ नयभेद से भेद को प्राप्त होने वाले स्वरूप से युक्त जीवादि तत्त्वों के विषय में जो प्रतिपत्ति होती है वह क्रिया कहलाती है । क्रियानय - यः उपदेशः क्रियाप्राधान्यख्यापनपर: स नयो नाम, क्रियानय इत्यर्थः । ( दशवे. नि. हरि. वृ. १४६ व ३७१, पू. ८१ व २८६; अनु. हरि. वृ., पृ. १२०; विशेषा. को. वृ. ४३३५, पृ. ६७६; आव. नि. मलय. वृ. २६६, पृ. ५८८ ) । क्रिया की प्रधानता के प्रकट करने वाले उपदेश को क्रियामय कहते हैं । क्रियारुचि - १. दंसण-नाण-चरिते तव-बिणए समिइ गुत्तीसु । जो किरियाभावरुई सो खलु किरियारुई नाम ॥ ( उत्तरा २-२५; प्रज्ञाप. गा. १२८ ) । २. नाणे दंसण चरणे तव विणए सच्च-समिइगुत्तीसु । जो किरिया भावरुई सो खलु किरियारुई नाम । ( प्रव. सारो. ६५८ ) । ३. यस्य भावतो ज्ञानाद्याचारानुष्ठाने रुचिरस्ति स खलु क्रियारुचिनमि । ( प्रव. सारो. वृ. २५८ ) ।
१ सम्यग्दर्शन, ज्ञान, चारित्र, तप, विनय, समिति और गुप्ति के अनुष्ठान में जिसकी भावपूर्वक रुचि होती है उसे क्रियारुचि कहते हैं । क्रियावादी १ ते एवमक्खति अबुज्झमाणा विरूवरूवाणि अकिरियवाई । जे मायइत्ता बहवे मणूसा भमन्ति संसारमणोवदगं ॥ णाइच्चो उएइ ण प्रत्थमेति न चंदिमा वड्ढति हायती वा । सलिला न संदति ण वंति वाया वंभो णियतो कसिणे हु लोए || जहाहि अन्धे सह जोतिणावि रुवाइ णो पस्सइ हीणणेते । संतं पि ते एवम किरि यवाई किरियं ण पसंति निरुद्धपन्ना || (सूत्रकृ. सू. १, १२, ६-८ पृ. २१९ ) । २. श्रत्थित्ति किरियवादी वयंति XXX 1 (सूत्रकृ. नि. १२, ११८ ) । ३. तत्र न कर्तारं विना क्रियासम्भव इति तामात्मसमवायिनीं वदन्ति, तच्छीलाश्च ये ते क्रियावादिनः । ते पुनरात्माद्यस्तित्वप्रतिपत्तिलक्षणाः श्रमुनोपायेनाशीत्यधिकशतसंख्या विज्ञेयाः । जीवाजीवाश्रव-बन्ध-संवर
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org