________________
कामविनय] ३३६, जैन-लक्षणावली
[कायक्लेश १ एक साथ अनेक रूपों के रचने की शक्ति को है उसे काय कहते हैं । ३ पृथिवी काय प्रावि नामकामरूप ऋद्धि कहते हैं। २ अनेक प्राश्रय वाले कर्मविशेषके उदय से प्राप्त अवस्थाविशेष को काय नाना रूपों को एक ही साथ धारण करना, तेजो- कहा जाता है। लेश्या प्रादि (शीतलेश्या) के छोड़ने का सामर्थ्य कायक्रिया-१. कायस्य सम्बन्धिनी क्रिया कायप्राप्त होना, तथा इन्द्रियों में मतिज्ञान की विशुद्धि- शब्देनोच्यते, तस्याः कारणभतात्मनः क्रिया कायविशेष से रूपादि विषयों का देश व प्रमाण के क्रिया । (भ. प्रा. विजयो. ११८८)। २. कायस्य नियमोल्लंघनपूर्वक ग्रहण करना; इसे कामरूपित्व औदारिकादिशरीरस्य सम्बन्धिनी क्रिया परिणामः । ऋद्धि कहा जाता है।
उपकरणग्रहण-निक्षेपण-गमनादिकर्मलक्षणा कायकामविनय-शब्दादिविषयसम्पत्तिनिमित्तं यथा क्रिया। (भ. प्रा. मला. ११८८)। तथा प्रवर्तनं कामविनयः। (उत्तरा. नि. शा. वृ. १ काय शब्द से यहां (कायक्रिया की निवृत्तिस्वरूप २६, पृ. २४)।
कायगुप्ति के प्रकरण में) शरीर सम्बन्धी क्रिया का इन्द्रियों के अभीष्ट शब्दादि विषयों की प्राप्ति के । अभिप्राय रहा है, उसकी कारणभूत जो प्रात्मा की लिए जिस किसी भी प्रकार की प्रवृत्ति करने को क्रिया है उसे कायक्रिया कहा गया है। कामविनय कहते हैं।
कायक्लेश-१. ठाण-सयणासणेहिं य विविहेहिं य काय-१. प्रात्मप्रवृत्त्युपचितपुद्गल पिण्ड: कायः। उग्गये [हे] हिं बहुएहिं । अणुवीचीपरिताप्रो काय(त. वा. ६, ७,७, पृ. ६०३; धव. पु. १, पृ. १३८)। किलेसो हवदि एसो।। (मूला. ५-१५६) । २. २. अप्पप्पवुत्तिसंचिदपोग्गलपिडं वियाण कामो ति। अब्भट्टणं च रादो अण्हाणमदंतधोवणं चेव । काय(प्रा. पंचसं. १-७५; धव. पु. १, पृ. १३६ उद.)। किलेंसो एसो सीदुण्हादावणादी य॥ (भ. प्रा. ३. सप्तानां कायानां सामान्यं कायः । (धव. पु. १. २२७) । ३. आतपस्थानं वृक्षमूलनिवासो निरावरणपृ. ३०८); आत्मप्रवृत्त्युपचितपुद्गलपिण्डः कायः. शयन बहुविधप्रतिमास्थानमित्येवमादिः कायक्लेशः, प्रयिवीकायादिनामकर्मजनितपरिणामो वा कार्य- तत् षष्ठं तपः । xxx यदृच्छयोपनिपतितपरिकारणोपचारेण कायः, चीयन्ते अस्मिन् जीवा इति षहः, स्वयंकृत: कायक्लेशः। (स. सि. ६-१९)। व्युत्पत्तेर्वा कायः। (धव. पु. ७, पृ. ६)। ४. जाई ४. कायक्लेशो ऽनेकविधः । तद्यथा-स्थानवीराअविणाभावी तस-थावर-उदय जो हवे कानो। (गो. सनोत्कटुकासनैकपार्श्वदण्डायतशयनातापनाप्रावृताजी. १८७)। ५. जीवस्य निवासादि शरीरं कायो- दीनि । (त. भा. ६-१९)। ५. कायक्लेश: स्थानऽभिधीयते, चीयते पुद्गल रवयवममाधानद्वारेण मौनातपनादिरनेकधा । प्रतिमास्थानं वाचंयमत्वम् निर्वर्त्यत इति काय इति भावः । (प्राव. हरि. वृ. प्रातपनं वृक्षमूल वासः इत्येवमादिना शरीरपरिखेदः मल. हेम. टि. पृ. ६६)। ६. प्रौदारिकशरीरनाम- कायक्लेश इत्युच्यते । (त. वा. ६, १६, १३) । कर्मोदयवशात् पुद्गलैश्चीयते इति कायः । (चा. सा. ६. चीयत इति कायः देहस्तस्य क्लेश: अवनामादिपृ. ३६)। ७. जाति नामकर्माविनाभावित्रस-स्था- लक्षणः कायक्लेशः। (प्राव. नि. हरि. व. ११०८, वरनामकर्मोदयाज्जातः प्रात्मनस्त्रसत्वपर्यायः स्था- पृ. ५१६)। ७. कायः शरीरम्, तस्य क्लेशो बाधवरत्वपर्यायश्च कायः इति जिनमते सर्वज्ञवीतराग- नम् । (त. भा. सिद्ध. व. ९-१६) । ८. रुक्खमलसमये भणितो भवेत् । कायते-त्रस इति स्थावर इति भोकासादावणजोग-पलियंक-कुक्कुटासण-गोदोहद्धच व्यवहतु जनैः शब्द्यते -कथ्यते इति कायः । ४ पलियंक-वीरासण-मयरमुह-हत्थिसोंडादीहिं जं जीवxx चीयते पुष्टि नीयते पुद्गलस्कन्धरिति कायः दमणं सो कायकिलेसो। (धव. पु. १३, पृ. ५८)। औदारिकादिशरीरम् । (गो. जी. म. प्र. टी. १८१) ९. कायक्लेशः स्थान-मौनातपनादिः। (त. श्लो. ८. जातिनामकर्मोदयाविनाभावि-बस-स्थावरनाम- E-१६)। १०. दुस्सह उवसग्गजई अातावणसीयकर्मोदयजनितः आत्मनः त्रसत्व-स्थावरत्वपर्यायः वायखिण्णो वि । जो णवि खेदं गच्छदि कायकिलेसो कायो नाम । (गो. जी. जी. प्र. टी. १८१)। तवो तस्स। (कार्तिके. टी. ४५०)। ११. काय१ अपनी प्रवृत्ति से जो पुद्गलपिण्ड संचित हीता सुखाभिलापत्य जनं कायक्लेशः। (भ. प्रा. विजयो.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org