________________
निगमनाभास ]
४. साध्यधर्मस्य पुनर्निगमनम् । (प्र. न. त. ३, ४८) । ५. साध्यस्य निगमनम् । ( प्रमाणमी. २, १, १५ ) ; साध्यधर्मस्थ धर्मिण्युपसंहारो निगभ्यते पूर्वेषामवयवानामर्थोऽनेनेति निगमनम् । यथा तस्मा दग्निमानिति । ( प्रमाणमी. स्वो वृ. २, १, १५) । ६. हेतुपूर्वकं पुनः पक्षवचनं निगमनम् । ( न्यायवी. पु. ७६) ।
१ जहाँ प्रसाधित प्रर्थ के विषय में अध्यात्म हेतु प्रों का फिर से कथन किया जाता है, इसे निगमन कहते हैं । २ प्रतिज्ञा के उपसंहार को - साध्यधर्मविशिरूप से दिखलाने को – निगमन कहा जाता है । निगमनाभास १. उक्तलक्षणोल्लंघनेनोपनयनिगमनयोर्वचने तदाभासो । X X X तस्मिन्नेव प्रयोगे तस्मात् कृतकः शब्दः इति, तस्मात् परिणामी कुम्भ इति च । (प्र. न. स. ६-८० व ६-८२ ) । २. मत्रापि साधनधमं साध्यधर्मिणि साध्यधर्मं वा दृष्टान्तमणि उवसंहरतो निगमनाभासः । (रत्ना करा. ६-८२) ।
२ साधनधमं के साध्यधमों में या साध्यधमं के दृष्टान्तधर्मों में उपसंहार करने को निगमनाभास कहते हैं ।
निगोद - १. निगोदा जीवाश्रयविशेषाः । ( जीवा मी. मलय वृ. ५, २, २३८, पु. ४२३ ) । २. नियतां गां भूमि क्षेत्र निवासमनन्तानन्तजीवानां ददातीति निगोदम् । (गो. जी. जी. प्र. टी. १६१; कार्तिके. टी. १३१) ।
१ जीवों के श्राश्रयविशेषों का नाम निगोद है । २ जो पनन्तानन्त जीवों को नियत गो (भूमि या क्षेत्र) को देता है उसे निगोद कहते हैं । निगोवजीव-जेसिमणंताणंतजीवाण मेक्कं चेव सरीरं भवदि साधारणरूवेण ते णिगोदजीवा भण्णंति । (घव. पु. ३, पृ. ३५७ ); प्रत्थि श्रणंता जीवा जेहि ण पत्तो तसाण परिणामो । भाव कलंक इपउरा णिगोदवासं ण मुंचति ।। (घव. पु. ४, पु. ४७७ उब्.); णिगोदेसु जीवंति, णिगोदभावेण वा जीवंति त्ति णिगोदजीवा । (घव. पु. ७, पृ. ५०६ ) । -जिन धनन्तानन्त जीवों का साधारण रूप से एक ही शरीर होता है वे निगोदजीव कहलाते हैं । निगोदशरीर - देखो निगोद | निगोदं शरीरं येषां ते मिगोदशीराः । (गो. जी. मं. प्र. जी.
Jain Education International
-
[ नित्य
प्र. टी. १६१; कार्तिके. टी. १३१) । जिन जीवों का शरीर निगोद होता है वे निगोदशरीर (निगोदिया) कहलाते हैं ।
निग्रह - १ तस्य (योगस्य ) स्वेच्छाप्रवृत्तिनिवर्तन निग्रहः । ( स. सि. ६-४ ) । २. प्राकाम्याभावो निग्रहः । प्राकाम्यं यथेष्टं चारित्रम् तस्याभावो निग्रहः इत्याख्यायते । (त. वा. ६, ४, २ ) । ३. प्रास्तां तावदलाभादिरयमेव हि निग्रहः । न्यायेन विजिगीषूणां स्वाभिप्रायनिवर्तनम् ॥ ( न्यायवि. २ - २१४) । ४. प्राकाम्याभावो निग्रहः । (त. इलो. ६-४) । ५. स्वपक्षसिद्धिरेकस्य निग्रहोऽत्यवादिनः । ( न्याववि. वि. २-२१२, पृ. २४३ ) । ६० सः ( स्वपक्षासिद्धिरूपः पराजयः ) निग्रहो वादि-प्रतिवादिनो: । ( प्रमाणमी. २,१, ३३) ।
१ योग को स्वच्छन्द प्रवृत्ति को दूर करना, इसका नाम योग का निग्रह या गुप्ति है । ३ ग्राम सुवर्णादि की प्राप्ति श्रथवा पूजादि की प्राप्ति के प्रभाव को निग्रह कहा जाय, यह तो रहे; वस्तुतः वाद में विजयाभिलाषी प्रवादियों के अभिप्राय का निराकरण करना, इसे निग्रह का स्वरूप समझना चाहिए । निग्रहबुद्धि- द्वेषवशादुपवासादिना शरीरादेः कदनामिप्रायो निग्रहबुद्धि: । ( समाधि. टी. ६१) । द्वेष के वश उपवासादि के द्वारा शरीरादि के पीडित करने के अभिप्राय को निग्रहबुद्धि कहते हैं । निग्रहस्थान - XXX तस्मान्निराकृतपक्षत्वमेव निग्रहस्थानम् । (सिद्धिवि. वि. ५-६, पृ. ३३२ ) । अपने पक्ष के निराकृत ( खण्डित) हो जाने का नाम निग्रहस्थान है ।
नित्य - १. तद्भावाऽव्ययं नित्यम् । (त. सू. ५, ३१) । २. यत् सतो भावान्न व्येति, न व्येष्यति तन्नित्यमिति । ( त. भा. ५-३० ) । ३. अनाद्यनन्त सर्वकाल कस्वरूपं नित्यम् । (ग्रा. मी. वसु. वृ. १०) । ४. द्रव्यलक्षणान्त रंगनिमित्त योगान्नित्यत्वम् । (स्वयंभू. टी. ४३ ) । ५. पूर्वावस्थाविगमेप्युत्तरपर्यायसमुत्पादे हि । उभयावस्थाव्यापि च तद्भावाव्ययमुवाच तन्नित्यम् ॥ २-१६) ।
अध्यात्मक.
६०७, जैन- लक्षणावली
१ तद्भाव - वस्तुस्वभाव - का विनाश न होना, इसका नाम नित्य है । अभिप्राय यह है कि वस्तु
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org