________________
नखसंस्कार] ५८६, जैन-लक्षणावलो
[नपुंसक है उतने काल का नाम नक्षत्रसंवत्सर है । ३ बारह पृ. ३४२ उद्.; गो. जी. २७५) । ३. नपुंसकवेदा. नक्षत्रमासों को अर्थात् तीन सौ सत्ताईस अहोरात्र शुभवेदोदयान्नपुंसकानि । चारित्रमोहविकल्पनो
त्रि के सड़सठ भागों में से इक्यावन कषायभेदस्य नपुंसकवेदस्याशभनाम्नश्चोदयान्न स्त्रिभाग प्रमाण काल को (३२७५३) नत्रत्रसंवत्सर यो न पूमांस इति नपंसकानि। (त. वा. २, ५०, कहते हैं।
४); नपुंसक वेदोदयात् तदुभयशक्तिविकलं नपुंसनखसंस्कार-१. निर्वर्तन-विलेखन-घर्षण-रंजना. कम्। (त. वा. २, ५२, १); यत्कर्मोदयात् दिको नखसंस्कारः। (भ. प्रा. विजयो. ९३)। नपुंसकान् भावानुपत्र जति स नपुंसकवेदः । (त. वा. २. लेखन-वर्तन-घर्षण-रंजनादिको नखसंस्कारः। ८, ९, ४)। ४. तदुभयात्यये नपुंसकम् । (लघीय. (भ. प्रा. मला. ६३)।
स्वो. विव. ४७)। ५. नपुंसकस्य तु नपुंसकवेदो२ नखों के लिखने, काटने, घिसने और रंगने श्रादि दयादुभयाभिलाषः। (श्रा. प्र. टी. १८)। ६. न को नखसंस्कार कहते हैं।
स्त्री न पुमान् नपुंसकम्भयाभिलाष इति । (धव. नगर-१. चतुर्गोपुरान्वितं नगरम् । (धव. पु. १३, पु. १, पृ. ३४१); जेसि मुदएण इट्टावागग्गिसारिपृ. ३३४) । २. चतुभिर्गोपुरैभासुरं नगरम् । (नि. च्छेण दोसु वि प्राकंखा उत्पज्जइ तेसिं णउंसयवेदो सा. व. ५८)।
त्ति सपणा । (धव. पु. ६, पृ. ४७); णपुंसयवेदो१ चार गोपुरों से युक्त पुर को नगर कहते हैं। दएण णवूसय वेदो होदि । (धव. पु. ७, पृ. ७६); नग्न-य: सर्वसङ्गसंत्यक्तः स नग्नः परिकीर्तितः। जस्स कम्मस्स उदएण इत्थि-पुरिसेसु अहिलासो (उपासका. ८६०)।
उप्पज्जदि तं काम णपंसयवेदो णाम। (धव. पू. जो सर्व प्रकार के परिग्रह से रहित हो उसे नग्न १३, पृ. ३६१)। ७. न स्त्री न पुरुषः पापो द्वय(दिगम्बर मुनि) कहते हैं।
रूपो नपुंसकः । (पंचसं. अमित. १६५, पृ. २६); नन्दा-पूर्वपक्षीकृतपरदर्शनानि निराकृत्य स्वपक्ष- सुष्ठ क्लिष्ट मनोवृत्तिर्द्वयाकांक्षी नपुंसकः । नरप्रजास्थापिका व्याख्या नन्दा । (धव. पु. ६, पृ. २५२)। वतीरूपो दुःसहाधिकबेदनः । (पंचसं. अमित. २०१, अन्य दर्शनों को पूर्व पक्ष के रूप में उपस्थित करके पृ. २६)। ८. तदुभयात्यये स्त्यान-प्रसवनोभयाउनका निराकरण करते हुए अपने पक्ष को स्थापित भावे नपुंसकम् । (न्यायकु. २-४७, पृ. ६४८) । करने वाली व्याख्या को नन्दा कहते हैं।
६. इत्थी-पुरिसाणुवरि जस्सिह उदएण राग उप्पनन्दिवर्धन-सुनाभिनन्दिवर्धनः। (निर्वाणक. ४, ज्जे । नगरमहादाहसमो सो उ विवागो अपुमवेए ॥ पृ. ८)।
(कर्मवि. ग. ५३)। १०. येषां च पुद्गलस्कन्धाजिस शंख की नाभि सुन्दर हो उसे नन्दिवर्धन कहते नामुदयेनेष्ट काग्निसदृशेन द्वयोराकांक्षा जायते तेषां हैं। यह पाठ शंखभेदों में चौथा है।
नपुंसकवेद इति सज्ञा। (मूला. वृ. १२-१९२) । नन्दी-महाकुक्षीनन्दी। (निर्वाणक. ४,प.)। ११. नपंसकवेदं नपंसकभावप्राप्ति निमित्तोदयकषायजिसका उदर या मध्य भाग बड़ा हो उस शंख को वेदनीयविशेष क्षपयति । (भ. प्रा. मूला. २०६७)। नन्दी कहते हैं। यह पाठ शंखभेदों में तीसरा है। १२. यदुदयेन पण्डकस्य स्त्री-पुंसयोरुभयोरभिलाषः नपंसक-१. चारित्रमोहविकल्पनोकषायभेदस्य पित्तश्लेष्मणोरुदयेन मजिकाभिलाषवत् स महानगरनपुंसक वेदस्याशुभनाम्नश्चोदयान्न स्त्रियो न पुमांस दाहाग्निसमानो नपुंसकवेदः। (कर्मस्त. गो. वृ. १०, इति नपुंसकानि भवन्ति । (स. सि. २-५०); पृ. ८४; धर्मसं. मलय. व. ६१५)। १३. उभयो. नपुंसकवेदोदयात्तदुभयशक्तिविकलं नपुंसकम् । (स. रप्यभिलाषो नपुंसक भेदः। (जीवाजी. मलय. व. सि. २-५२); यदुदयान्नपुंसकान् भावानुपव्रजति १३, पृ. १८) । १४. नपुंसकस्य वेदो नपुंसकवेदः । स नपुंसकवेदः। (स. सि. ८-९; त. वृत्ति श्रुत. नपुंसकस्य स्त्रियं पुरुषं च प्रत्यभिलाष इत्यर्थः, ८-९) । २. वित्थी ण य पुरिसो णउंसमो उहय- तद्विपाकवेद्यं कर्मापि नपुंसकवेदः । (प्रज्ञाप. मलय. लिंगवदिरित्तो । इट्ठावग्गिसमाणो वेदणगरुनो कलु- वृ. २३-२६३, पृ. ४६३) । सचित्तो॥ (प्रा. पंचसं. १-१०७; धव. पु. १, १ चारित्रमोह के विकल्परूप नोकषाय के भेदभुत
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org