________________
कल्प्यव्यवहार ]
वचनप्रामाण्यात् । स्थितिविशेषश्चेहेन्द्र- सामानिकत्रायस्त्रशादिव्यवस्थारूप: प्रतिपत्तव्यः, तं कल्पं स्थितिविशेषरूपम् उपपन्नाः प्रतिपन्ना. कल्पोपपन्नाः । (बृहत्सं. मलय. वृ. २) । कल्पेषु षोडशेषु स्वर्गेषु उपपन्नाः संबद्धाः कल्पोपपन्नाः । (त. वृत्ति श्रुत. ४ - १७) ।
८.
१ जो देव कल्पों में उत्पन्न होते हैं वे कल्पोपपन्न कहलाते हैं । २ कल्प का अर्थ है इन्द्र-सामानिक श्रादि व्यवहाररूप श्राचार, इस प्रकार के श्राचार को प्राप्त देव कल्पोपग या कल्पोपन्न कहलाते हैं । कल्प्यव्यवहार - देखो कल्पव्यवहार | १. कल्प्य - ववहारे साहूणं जोग्गमाचरणं प्रकप्पसेवणाए पायच्छित्तं च वण्णे । ( धव. पु. १, पृ. ६८ ) ; कप्पववहारो साहूणं जं जम्हि काले कप्पदि पिच्छकमण्डलु-कवली-पोत्थयादि परूवेदि प्रकप्पसेवणाए कप्पस्स असेवणाए च पायच्छित्तं परुवेदि । ( धव. पु. ६, पृ. १६० ) । २. रिसीणं जो कप्पइ ववहारो तम्हि खलिदे जं पायच्छितं तं च भणइ कप्पववहारो । ( जयध. पु. १, पृ. १२० ) । ३. कल्प्यं योग्यम्, व्यवह्रियते अनुष्ठीयते श्रस्मिन्ननेनेति वा कल्प्यव्यवहारः शास्त्रम् । तत् ऋषीणां योग्यमनुष्ठानविधानम् अयोग्यसेवायां प्रायश्चित्तं च वर्णयति । (गो. जी. म. प्र. व जी. प्र. टी. ३६८ ) । ४. यतीनां कल्प्यं योग्यमाचरणम्, आचरणच्यवने तदुचित्तप्रायश्चित्तं च प्ररूपयत्कल्प्यव्यवहारम् । ( श्रुतभक्ति टी. २५, पृ. १७६ - ८० ) । ५. कप्पववहारो जहि वव हिज्जइ जोगकप्पमाजोगा । सत्थं अवि इसिजोग्गं आयरणं कहदि सव्वत्य ॥ ( श्रंगप. ३- २७, पृ. ३०९) ।
३२८, जैन - लक्षणावली
१ साधुत्रों के लिए पीछी, कमण्डलु, कवली व पुस्तक आदि जिस जिस उपकरण की जिस काल में श्रावश्यकता होती है उसकी तथा अग्राह्य वस्तु के सेवन और ग्राह्य वस्तु के प्रसेवन से उत्पन्न दोष के प्रायश्चित्त की भी जिसमें प्ररूपणा की जाती है उसका नाम कल्प्यव्यवहार है । कल्पयाकल्प्य - १: कप्पाकप्पियं साहूणं जं कप्पदि जं च ण कप्पदि, तं सव्वं वण्णेदि । ( धव. पु. १, पृ. ६८ ) ; कप्पाकप्पियं साहूणं जं कप्पदि जंच ण
पदि, तं दुविहं पि दव्व-खेत्त कालमस्सिदृण परूवेदि । ( धव. पु. ६, पृ. १६०-६१ ) । २. साहूण
Jain Education International
[ कल्याणनामधेयपूर्व
मसाहूणं च जं कप्पइ, जंच ण कप्पइ तं सव्वं दव्वखेत्त-काल-भावे प्रसिदूण भणई कप्पाकप्पियं । ( जयध. पु. १, पृ. १२१; श्रुतभ. टी. २५; अंगप ३-२८, पृ. ३०९)। ३. कल्प्यं चाकल्प्यं च कल्प्याकल्प्यं वयंते अस्मिन्निति कल्पयाकल्प्यम् । तत् द्रव्य-क्षेत्र काल- भावानामाश्रित्य साधूनामिदं कल्प्यं योग्यम्, इदमकल्प्यम् अयोग्यमिति विभागं वर्णयति । (गो. जी. म. प्र. व जी. प्र. टी. ३६८ ) । ४. सागारयतीनां कालविशेषमाश्रित्य योग्यायोग्य विकल्पमाचरणं निरूपयत् कल्पयाकल्प्यं स्तौमि । ( श्रुतभ. टी. २५, पृ. १८० ) । ५. कप्पाकप्पं तं चिय साहूणं जत्थ कप्पमाकप्पं । वणिज्जड प्रसिच्चा दव्वं खेत्तं भवं कालं । ( श्रगप. ३ - २८, पृ. ३०६ ) ।
१ जिस शास्त्र में द्रव्य, क्षेत्र और काल की अपेक्षा साधुनों को जो ग्रहण करने योग्य हैं और जो ग्रहण योग्य नहीं है, इस सब की प्ररूपणा की जाती है उसका नाम कल्पयाकल्प्य है ।
कल्याण - कल्यं सुखमारोग्यं शोभनत्वं वा तदणतीति कल्याणम्, तदस्यास्तीति कल्याणः । (सूत्रकृ शी. वृ. २, ५, २७)।
सुख, आरोग्य व सुन्दरता आदि के प्रगट होने को कल्याण कहते हैं । कल्याणनामधेयपूर्व- - १. रवि-शशि-ग्रह-नक्षत्र - तारागणानां चारोपपाद गतिविपर्ययफलानि शकुनव्याहृतमद्वलदेव वासुदेव चक्रधरादीनां गर्भावतरणादिमहाकल्याणानि च यत्रोक्तानि तत्कल्याणनामधेयम् । (त. वा. १,२०, १२; धव. पु. ६, पृ. २२३) । २. कल्लाणामधेयं णाम पुव्वं दसण्हं वत्थूणं १० विसदपाहुडाणं २०० छब्बीसकोडिपदेहि २६००००००० रवि-शशि- ग्रह नक्षत्र तारागणाणां चारोपपाद-गतिविपर्यय फलानि शकुन व्याहृतमहिंद् बलदेव-वासुदेव-चक्रधरादीनां गर्भावतरणादिमहाकल्याणानि च कवयति । ( धव. पु. १, पृ १२१, १२२ ) । ३. कल्लाणपवादो गह णक्खत्त चंद-सूरचारविसेसं अट्ठगमहाणिमित्तं तित्थयर चक्कवट्टि - बल-नारायणग्दीणं कल्लाणाणि च वण्णेदि । ( जयध. पु. १, पृ. १४५) । ४. पविशतिकोटिपदं श्रद्बलदेव-चक्रवर्त्यादीनां कल्याणप्रतिपादकं कल्याणनामधेयम् । (श्रुतभ. २३, पृ. १७६) । ५. कल्लाणवादपुव्वं छब्बीससुकोडिपयप्यमाणं तु । तित्थहर
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org