________________
निर्देश दोष ]
( धव. पु. ४, पू. १४४); णिद्देसो कहणं पयासणं श्रवित्तिजणणमिदि एयट्ठो । ( धव. पु. ४, पु. ३२२) । ४. यत्किमित्यनुयोगेऽर्थस्वरूपप्रतिपादनम् ॥ कात्यंतो देशतो वापिस निर्देशो विदां मतः ॥ ( त. इलो. १, ७, २) । ५ तद्विशेषप्रतिपादयिषया वचनं निर्देश, XX X निश्चयेन उपयुज्यते प्रस्तुते वस्तुनि स निर्देश: । ( त. भा. सिद्ध. वृ. १–७) । ६. किमित्यनुयोगे वस्तुस्वरूपकथनं निर्देश: । ( न्यायकु. ७५, पृ. ८०२; लघीय. अभय वृ. ७५, पृ. ९५)। ७. निर्देशनं निर्देश: विशेषाभिधानम् । (आव. नि. मलय. वृ. १३७ पू. १४६) । ८. निर्दिश्यते इति निर्देशः, निर्देशश्च स्वरूपकथनम् । (त. वृत्ति श्रुत. १-७) । १ विवक्षित वस्तु के स्वरूप के कथन करने को निर्देश कहते हैं । ३ निर्देश दो प्रकार का हैश्रोताओं को जिस प्रकार से निश्चय होता है, उस प्रकार के कथन का नाम प्रादेशनिर्देश है, अथवा पाखण्डियों का निराकरण करके कथन करना, इसे प्रदेशनिर्देश कहा जाता है। गत्यादि मार्गणाश्चों को विशेषता से रहित चौदह गुणस्थानों के प्रमाण के निरूपण को श्रोधनिदेश कहते हैं । निर्देशदोष-निर्देश दोषो यत्र उद्दिश्य पदानामेकवाक्यभावो न क्रियते, यथा देवदत्तः स्थाल्या मोदनं पचतीति वक्तव्ये पचतिशब्दानभिधानम् । (श्राव. नि. मलय. वृ. ८८४, पृ. ४८४) ।
जहां उद्देश्य करके पदों में एकवाक्यता नहीं की जाती है वहां निर्दोषदोष होता है। जैसे— देवदत्त थाली में श्रोदन पकाता है, इस विवक्षा में 'पचति ( पकाता है)' शब्द का कथन न करना । यह ३२ सूत्रदोषों में ३०वां दोष है । निर्दोषत्व १. दोषास्तावदज्ञान - राग-द्वेषादय उक्ताः, निष्कान्तो दोषेध्यो निर्दोष: । ( प्रष्टस. ६, पू. ६२ ) । २. आवरण- रागादयो दोषास्तेभ्यो निष्क्रान्तत्वं हि निर्दोषत्वम् । ( न्यायदी. पू. ४५ ) । १ अज्ञान, राग और द्वेष श्रादि दोषों से जो रहित हो चुका है उसे निर्दोष कहा जाता है । निर्मम - निर्ममो ममेदमिति संकल्पनिष्क्रान्तः । ( अन. ध. स्वो. टी. ४ – १०६) । 'यह मेरा है' इस प्रकार के संकल्प से जो रहित है उसे निर्मम कहते हैं ।
Jain Education International
--
[ निर्माण
निर्मल बोध --- निर्मलबोधोऽप्येवं शुश्रूषाभाव संभवो ज्ञेयः । शमगर्भशास्त्रयोगात् श्रुत-चिन्ता-भावनासार: ।। ( षोडश. ४-६ ) ।
शमभाव के प्ररूपक शास्त्र के सम्बन्ध से जो शुश्रूषापूर्वक ज्ञान प्रगट होता है उसे निर्मल बोध जानना चाहिए। वह श्रुतसार, चिन्तासार और भावनासार के भेद से तीन प्रकार का है । निर्माण - १. यन्निमित्तात्परिनिष्पत्तिस्तग्निर्माणम् । ( स. सि. ८-११; त. इलो. ८-११ भ. प्रा. मूला. २१२ ) । २. जाति-लिङ्गाकृतिव्यवस्थानियामकं निर्माणनाम | ( त. भा. ८ - १२) | ३. यन्निमित्ता परिनिष्पत्तिस्तन्निर्माणम् । अंगोपांगानां यन्निमित्ता परिनिष्पत्तिस्तन्निर्माणमिति ज्ञायते । (त. वा. ८, ११, ५) । ४. सर्वजीवानामात्मीयात्मीयावयवविन्यासनियमकारणं कलाकौशलोपेतव र्द्ध किवत् । ( त. भा. हरि. व सिद्ध. वृ. ८-१२ ) । ५. निर्माणनाम यदयात् सर्वजीवानां जाती प्रङ्गोपाङ्गनिवेशो भवति । जाति-लिङ्गाकृतिव्यवस्थानियम इत्यन्ये । ( श्रा. प्र. टी. २४) । ६. नियतं मानं निमानम् । तं दुविहं पमाणणिमिणं संठाणणिमिणमिदि । जस्स कम्मस्स उदएण जीवाणं दो वि णिमिणाणि होंति तस्स कम्मस्स णिमिणमिदि सण्णा । ( धव. पु. ६, पृ. ६६ ) ; जस्स कम्मस्सुदएण अंग-पच्चं गाणं ठाणं पमाणं च जादिवसेण नियमिज्जदि तं णिमिणणामं । (घव. पु. १३, पृ. ३६६) । ७. देहंगावयवाणं लिंगागिइ जाइणियमणं जं च । तहि सुत्तहारसरिसो निम्मा होइ हु विवागो ॥ ( कर्मवि. ग. १४८ ) । ८. यदुदयात् स्वजात्यनुरूपाण्यङ्गोपाङ्गानि निष्पद्यन्ते तन्निर्माणनाम । (पंचसं. च. स्वो. वृ. ३-१२७, पृ. ३८ ) । ६. यदुदयाज्जातो जातो जीवदेहेषु स्त्र्यादिलिङ्गाकारनियमो भवति तत्सूत्रधारसमानं निर्माणनामेति । (समवा. अभय वृ. ४२ ) । १०. यदुदयाच्छरीरेष्वङ्ग-प्रत्यङ्गानां प्रतिनियतस्थानवृत्तिता भवति तत्सूत्रधारकल्पं निर्माणनाम | ( कर्मस्त. गो. बृ. १०, पृ. २०) ११. यदुदयाज्जन्तुशरीरेषु स्व-स्वजात्यनुसारेणाङ्ग-प्रत्यङ्गानां प्रतिनियतस्थानवर्तिता भवति तन्निर्माणनाम, तच्च सूत्रधारकल्पम् । (प्रज्ञाप. मलय वृ. २६३, पृ. ४७५; पंचसं. मलय. वृ. ३-७, पृ. ११६; प्रव. सारो. वृ. १२६६ ) । १२. यदुदयात् परिनिष्पत्ति
६२१, जैन - लक्षणावली
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org