________________
त्रीन्द्रियजातिनाम ]
वारं किज्जति त्ति तिक्खुत्तं णाम । ( धव. पु. १३, पृ. ८) ।
प्रदक्षिणा और नमस्कार आदि क्रियानों के तीन बार करने का नाम तिक्खुत्त या त्रिः कृत्वा है । श्रथवा एक ही दिन में जो तीन बार जिन, गुरु और ऋषियों को वन्दना की जाती है उसे तिवखुत्त जानना चाहिए । त्रीन्द्रियजातिनाम - १. जस्स कम्मस्स उदएण जीवाणं तीइंदियभावेण समाणत्तं होदि तं तोइंदिय जादिणाम । ( व. पु. ६, पृ. ६८ ) । २. यदुदयाज्जीवस्त्रीन्द्रिय इति शब्द्यते तत् त्रीन्द्रियजातिनाम | (त. वृत्ति श्रुत. ८-११) ।
१ जिस कर्म के उदय से जीवों के श्रीन्द्रिय श्रवस्था से समानता होती है उसे त्रीन्द्रिय जातिनाम कर्म कहते हैं ।
त्रीन्द्रिय जीव - १. कुंथु - पिपीलिय-मंक्कुण विच्छियजूदिगोव- गोम्ही य । उत्तिग-मट्टियाई णेया तेईदिया जीवा ॥ ( प्रा. पंचसं. १-७१; धव. पु. १, पृ. २४३ उद्.) । २. त्रीणि इन्द्रियाणि (स्पर्शनरसन घ्राणानि येषां ते त्रीन्द्रियाः । (घव. पु. १, पृ. २४२); त्रीन्द्रियजातिनामकर्मोदयात् त्रीन्द्रियः । ( धव. पु. १, पू. २४८ व २६४ ) ; तं चेव घाणिदियं फास - जिभिदियाविणाभावेण तेइंदियजादिणामक मोदयाविणाभावेण वा तेइंदियो णाम । तेण जुत्तो जीव वि इंदियो होदि । ( धव. पु. ७, पृ. ६५) । ३. स्पर्शन - रसन- घ्राणेन्द्रियावरण क्षयोपशमात् शेषेन्द्रियावरणोदये नोइन्द्रियावरणोदये च सति स्पर्शरस-गन्धानां परिच्छेत्तारस्त्रीन्द्रिया श्रमनसो भवन्ती ति । (पंचा. का. अमृत. वृ. ११५) । ४. त्रयाणां स्पर्शन-रसन-घ्राणेन्द्रियज्ञानानां (आवरणक्षयोपशमात् तत्रज्ञान भाजः ) त्रीन्द्रिया: । ( कर्मस्त. गो. वृ. १०, पू. १७ ) ।
३ स्पर्शन, रसना और घ्राण इन्द्रियावरणकर्म के क्षयोपशम से तथा शेष इन्द्रियावरण और नोइन्द्रियावरण कर्म का उदय होने पर स्पर्श, रस प्रौर गन्ध के जानने वाले जीवों कोत्रीन्द्रिय जीव कहते हैं । त्रुटित - चतुरशीतिः त्रुटिताङ्गशतसहस्राणि एकं त्रुटितम् । (जीवाजी. मलय. वृ, २-१७८, पृ. ३४५ ; ज्योतिष्क, मलय. वृ. २ - ६६, पृ. ४० ) ।
ल. ६४
Jain Education International
[योजकृतयुग्म
चौरासी लाख त्रुटितांगों का एक त्रुटित होता है । त्रुटिताङ्ग – १. चतुरशीतिः पूर्ववर्षशतसहस्राणि एकं त्रुटिताङ्गम् । (जीवाजी. मलय. वृ. २- १७८, पृ. ३४५ ) । २. चतुरशीतिमहाकुमुदशतसहस्राण्ये कं त्रुटिताङ्गम् । ( ज्योतिष्क मलय. वृ. २-६८, पू. ४० ) ।
१ चौरासी लाख पूर्व वर्षों को एक त्रुटितांग कहते हैं । २ चौरासी लाख महाकुमुदों को एक त्रुटितांग कहते हैं ।
५०५, जैन - लक्षणावली
त्रुटिरेणु - १. श्रट्टट्ठ े गुणिदेहि सण्णासण्णेहि होदि तुडरेणू । ( ति प १ - १०४ ) । २. भ्रष्टो संज्ञासंज्ञा एकत्रुटि रेणु: । (त. वा. ३, ३८, ६) । ३. ताभिरप्यष्टसंज्ञाभिः त्रुटि रेणुः स्फुटीकृत: । (ह. पु. ७-३८) ।
१ श्राठ संज्ञासंज्ञों का एक त्रुटिरेणु होता है । त्रेता, त्रेतौज-१. चतुर्विभवते XX X त्रिशेषः त्रेतासंज्ञः । (पंचसं स्वो वृ. बं. क. ५८, पृ. ५० ) । २. केचिद् विवक्षिता राशयश्चत्वारः स्थाप्यन्ते तेषां चतुभिः भागो ह्रियते, भागे च हृते सति XXX यस्य त्रयः शेषाः स त्रेतोजो, यथा पञ्चदश । (पंचसं. मलय. वृ. ब. क. ५८, पृ. ५० ) ।
१ जिस राशि में चार का भाग देने पर तीन शेष रहें उसे त्रेता या त्रेतौज कहा जाता है । जैसे१५ : ४ = ३, शेष ३ । त्रैलोक्यगुरु - त्रैलोक्यवासिसत्वेभ्यो गृणन्ति शास्त्रामिति त्रैलोक्यगुरवः । (पञ्चसू. हरि. वू. पृ. १ ) । जो त्रिलोकवासी प्राणियों को शास्त्र के अर्थ को कहते हैं, उन्हें त्रैलोक्यगुरु कहते हैं ।
त्र्यत्र - यत्र त्रिकोणम् । ( संग्रहणी दे. वृ. २७२ ) । त्रिकोण वस्तु को यत्र कहते हैं । त्र्योजकल्योज - जेणं रासी चउवकएणं प्रवहारेणं वहीरमाणे एगपज्जवसिए, जे णं तस्स रासिस्स अवहारसमया तेोया से तं तेश्रोगकलिप्रोगे । ( भगवती ३५, १, १ ) ।
जिस राशि में चार का भाग देने पर एक शेष रहे और उसके अपहार समय त्र्योज हो उसे योजकल्योज राशि कहते हैं ।
त्र्योजकृतयुग्म - जेणं रासी चउक्कएणं श्रवहारेणं अवहीरमाणे चउपज्जवसिए, जेणं तस्स रासि -
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org