________________
बननी ]
७८२ - ८४; प्रव. सारो ५६७-६६ ) । ३. भुव उपर्याकाशे चतुरङ्गुलप्रमाणे जङ्घोत्क्षेप-निक्षेपशीघ्रकरणपटवो बहुयोजनशताऽऽशुगमनप्रवणा जङ्घाचारणाः । (त. वा. ३, ३६, ३, चा. सा. पू. ७) । ४. भूमी पुढविकाइयजीवाणं वाह्मकाऊण अणेगजोयणसयगामिणो जंघाचारणा णाम । ( धव. पु. ६, पृ. ८० ) । ५. जङ्घाभ्यां क्षणार्द्ध योजनशतादिकमक्लेशेन गन्तारश्च जङ्घायां वा अग्रे तिर्यक्कृतायामपि चारणा अप्रतिहतगमना: ( जङ्घाचारणाः ) । ( प्रा. योगिभ. टी. २०, पृ. २०५ ) ६. अपरे – भुव उपरि चतुरङ्गुलप्रमिते श्राकाशे जङ्घानिक्षेपोत्क्षेपनिपुणा जङ्घाचारणाः । (योगशा. स्वो विव. १- ६, पृ. ४१; प्रव. सारो. वृ. ६०१ ) । ७. तत्र ये चारित्र तपोविशेषप्रभावतः समुद्भूतगमनविषयलव्धिविशेषास्ते जङ्घाचारणाः । (श्राव. नि. मलय. वृ. ७०; प्रज्ञाप. मलय. वृ. २१-२७३, पृ. ४२५; नन्दी. मलय. वृ. १३, पृ. १०६) ८. भूम्युपरि चतुरङ्गुलान्तरिक्षगसनं जङ्घाचारणत्वम् । (त. वृत्ति श्रुत. ३ - ३६) ।
१ जिसके प्रभाव से साधु पृथिवी से चार अंगुल ऊपर प्रकाश में घुटनों के मोड़े बिना बहुत योजन तक गमन करने में समर्थ होता है वह जंघाचारणा ऋद्धि कहलाती है । २ जघाचारण ऋषि रविकिरण को भी निःश्री (फीका) कर एक पांव से रुचकवर द्वीप में जाकर व दूसरे पांव से लौटकर नंदीश्वर द्वीप में श्रा जाता है, वही एक पांव से पाण्डुक वन में जाकर दूसरे पांव से नन्दन वन में श्रा जाता है, फिर तीसरे पांव से अपने स्थान में आ जाता है; यह जंघाचारणा ऋद्धि का प्रभाव है । जननी - जनयति प्रादुर्भावयत्यपत्यमिति जननी । (उत्तरा. नि. शा. वृ. ५७, पृ. ३८ ) । सन्तान उत्पन्न करनेवाली स्त्री को जननी कहते हैं। जनपद - १. देसस्स एगदेसो जणवप्रो णाम । जहा सूरसेण-गांधार- कासी प्रावतिप्रादयो । (धव. पु. १३, पृ. ३३५) । २. जनस्य वर्णाश्रमलक्षणस्य द्रव्योत्पत्तेर्वा पदं स्थानमिति जनपदः । ( नीतिवा. १६- ५, पृ. १६१) ।
१ देश का एक देश जनपद कहलाता है। जैसेशूरसेन, गान्धार, काशी और श्रवंती श्रादि । २ वर्णाश्रम रूप जनका अथवा द्रव्य की उत्पत्ति का
Jain Education International
[ जन्तु
जो पद (स्थान) है उसे जनपद कहा जाता है । जनपद सत्य - १. जनपदसच्चं जघ प्रोदणादि य वुच्चदि य सव्वभासेण । ( मूला. ५ - ११२ ) । २. तत्थ जणवयसच्चं नाम जहा एगम्मि चेव अमिधे प्रत्थे प्रयाणं जणवयाणं विप्पडिवत्ति भवति, ण च तं असच्चं भवति । ( दशवं. चू. पू. २३६ ) । ३. द्वात्रिंशज्जनपदेष्वायनार्यभेदेषु धर्मार्थ-काम-मोक्षाणां प्रापकं यद्वचस्तज्जनपदसत्यम् । (त. वा. १, २०, १२; धव. पु. १, पृ. ११८; चा. सा. पृ. २९ ) । ४. जनपदसत्यं नाम नानादेशभाषारूपमप्यविप्रतिपत्त्या यदेकार्थप्र त्यायनव्यवहारसमर्थमिति । ( दशवं. हरि. वृ. २७३, पृ. २०८ ) । ५. यदार्यानार्थनानात्वनानाजनपदेष्विह । चतुर्वर्गकरं वाक्यं सत्यं जनपदाश्रितम् ।। ( ह. पु. १० - १०४ )। ६. नानाजनपदप्रसिद्धा सुसंकेतानुविधायिनी वाणी जनपदसत्यम् । (भ. श्री. विजयो. ११६३) । ७. नानाजनपदेष्वार्यानार्यभेदेषु यद्वचः । धर्मार्थ-काम-मोक्षादिस्वरूपोपाय देशकम् । प्रत्येकं नियतं सत्यं स्यात्तु जनपदाश्रयम् । धर्मोदयात्मका राजा राणेत्यादि वचो यथा ॥ (श्राचा. सा. ५, ३५-३६ ) । ८. अन्धसि भक्ते चोर इति व्यपदेशो जनपदसत्यम् । ( श्रन. घ. स्वो टी. ४–४७)। ६. जनपदसत्यं नानादेशप्रसिद्धवचनम् । ( भ. प्रा. मूला. ११९३ ) । १०. जनपदे तत्र तत्र देशे व्यवहर्तृ जनानां रूढं यद्वचः तज्जनपदसत्यम् । (गो. जी. मं. प्र, व जी. प्र. टी. २२३) ।
१ सब भाषाओं में जो श्रोदन (भात) श्रादि का भिन्न-भिन्न शब्दों द्वारा निर्देश किया जाता है, यह जनपदसत्य कहलाता है । जैसे- द्रविड़ भाषा में चोर, कर्णाटक में कूल और गौड भाषा में भक्त श्रादि । २ कहने योग्य किसी एक ही अर्थ के विषय में अनेक जनपदों में विरोध के दिखते हुए भी वह असत्य नहीं होता । ३ श्रार्य - श्रनार्य के भेदभूत बत्तीस जनपदों में धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष के प्रापक वचन को जनपदसत्य कहा जाता है । जन्तु - चउगइसंसारे जायदि जणयदि त्ति जंतू । ( धव. पु. १, पृ. १२० ) ; चतुर्गतिसंसारे आत्मानं जनयति जायते इति वा जन्तुः । ( धव. पु. 8, पृ. २२१) ।
१ चतुर्गतिस्वरूप संसार में जो अपनेको उत्पन्न करता है या उत्पन्न होता है उसका नाम जन्तु है ।
४५५, जेन - लक्षणावली
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org