________________
कृष्णपाक्षिक] ३६८, जैन-लक्षणावली
[केवलज्ञान पखवाड़े को कृष्ण पक्ष कहते हैं । उसे यहां बहुल पक्ष ४६०)। ५. निर्दयो निरनुक्रोशो मद्य-मांसादिलम्पके नाम से कहा गया है।
टः। सर्वदा कदनासक्तः कृष्णलेश्यो मतो जनः ।। कृष्णपाक्षिक-१. जेसिमवड्ढो पुग्गलपरियट्टो (पंचसं. अमित. १-२७३) । सेसो उ संसारो। ते सुक्कपक्खिा खलु अहिए ५ निर्दयी, क्रूरस्वभावी, मद्य-मांसादि का लम्पटी पुण किन्हपक्खीया ॥ (श्रा. प्र. ७२)। २. इतरे और युद्ध में प्रासक्त रहना; ये सब कृष्णलेश्या के दीर्घसंसारभाजिनः कृष्णपाक्षिकाः । (जीवाजी. लक्षण हैं। मलय. वृ. ५६, पृ. ७२)। ३. अधिकतरसंसार- कृष्णलेश्यारस-जह व डुयतुंबगरसो निबरसो भाजिनस्तु कृष्णपाक्षिकाः । उक्तं च-अहिए पुण कडुयरोहिणिरसो वा । इत्तो वि अणंतगुणो रसो उ कण्हपक्खी उ। (प्रज्ञाप. मलय. व. ३-५६, पृ. कण्हाइ नायव्वो ॥ (उत्तरा. ३४-१०)।
कडुवी तुम्वी, नीम और रोहिणी (औषधिविशेष) २ दीर्घ काल तक संसार में परिभ्रमण करने वाले के रस से भी अनन्तगुणा रस कृष्णलेश्या का जीवों को कृष्णपाक्षिक कहते हैं ।
होता है। कृष्णलेश्या (द्रव्य)-जीमूयनिद्धसंकासा गवल- कृष्णवर्णनाम-१. जस्स कम्मस्स उदएण सरीररिट्ठगसन्निभा। खंजंजणनयणनिभा किण्हलेस्सा उ पोग्गलाणं किण्णवण्णो उप्पज्जदि तं किण्णवणं दण्णग्रो ।। (उत्तरा. ३४-४)।
णाम । (धव. पु. ६, पृ.७४)। २. यस्य कर्मण उदकृष्ण मेघ, भंस का सींग, कौवा अथवा रीठा (फल- येन शरीरपुद्गलानां कृष्णवर्णता भवति तत्कृष्णविशेष), खंजन पक्षी और (प्रांख के अंजन) के वर्णनाम । (मला. व. १२-१९४)। समान कृष्णलेश्या का वर्ण होता है।
१ जिस नामकर्म के उदय से शरीरगत पुद्गलपरमाकृष्णलेश्या (भाव)--१. चंडो ण मुयइ वेरं भंड- णों का वर्ण काला हो, उसे कृष्णवर्ण नामकर्म णसीलो य धम्मदयरहियो। दुट्ठो ण य एइ वसं के लक्खणमेयं तु किण्हस्स । (पंचसं. १-१४४; धव. केतुक्षेत्र-केतुक्षेत्रमाकाशोदकपातनिष्पाद्यसस्यम् । पु. १, पृ. १८८ उद्.; धव. पु. १६, पृ. ४६० (योगशा. स्वो. वृ. ३-६५, सा. घ. स्वो. टी. ४, उद्.; गो. जी. ५०६)। २. अनुनयानभ्युपगमो- ६४)। पदेशाग्रहण-वैरामोचनातिचण्डत्व-दुर्मुखत्व-निरनुक- जिन खेतों में केवल वर्षा के जल से ही अन्न उत्पन्न म्पता-क्लेशन-मारणापरितोषणादि कृष्णलेश्यालक्ष- होता है उन खेतों को केतुक्षेत्र कहते हैं। णम् । (त. वा. ४, २२, १०, पृ. २३६)। ३. तत्रा- केवलज्ञान-१. तं च केवलणाणं सगलं संपूण्ण विशुद्धोत्पन्न मेव कृष्णवर्णस्तत्सम्बद्धद्रव्यावष्टम्भाद- असवत्तं । (ष. खं. ५, ५, ८१-पु. १३, पृ. ३४५); विशुद्धपरिणाम उपजायमानः कृष्णलेश्येति व्यप- सई भयवं उप्पण्णणाण-दरसी सदेवासुर-माणुसस्स दिश्यते । (त. भा. सिद्ध. वृ. २-६)। ४. कसाया- लोगस्स भागदि गदि चयणोववादं बंधं मोक्खं इडिंढ णुभागफद्दयाणमुदयमागदाणं जहण्णफद्दयप्पहुडि जाव ट्ठिदि जुदि अणुभागं तक्कं कलं माणो माणसियं उक्कस्सफद्दया त्ति ठइदाणं छन्भागविहत्ताणं छटो भुत्तं कदं पडिसेविदं प्रादिकम्मं अरहकम्म सव्वलोए तिव्वतमो भागो, तस्सुदएण जादकसानो किण्ण- सव्वजीवे सव्वभावे सम्म समं जाणदि पस्सदि विहलेस्सा णाम । (धव. पु. ७, पृ. १०४); मिच्छत्ता- रदि त्ति । (ष. खं. ५,५, ८२-पु. १३, पृ. ३४६)। संजम-कसाय-जोगजणिदो तिव्वतमो जीवसंसकारो २. प्रसवत्तसयल भावं लोयालोएसु तिमिरपरिचत्तं । भावलेस्सा णाम । तत्थxxxजो तिव्बतमो सा केवलमखंडमेदं केवलणाणं भणंति जिणा। (ति.प. किण्णलेस्सा । (धव. पु. १६, पृ. ४८८); किण्ण ४-६७४) । वाह्य नाभ्यन्तरेण च तपसा यदर्थमथिलेस्साए परिणदजीवो णिद्दयो कलहसीलो रउद्दो नः मागं केवन्ते सेवन्ते तत्केवलम्, असहायमिति वा । अणुवद्धवेरो चोरो चप्पलो परदारियो महु-मंस- (स. सि. १-६)। ४. क्षायिकमनन्तमेकं त्रिकालसुरापसत्तो जिणसासणे अदिण्णकण्णो असंजमे मेरु सर्वार्थयुगपदवभासम् । सकलसुखधाम सततं वन्देऽहं व्व अविचलियसरूवो होदि । (धव. पु. १६, पृ. केवलज्ञानम् ॥ (श्रुतभक्ति २६, पृ. १८१)। ५.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org