________________
दण्ड (अपराधप्रतीकार)] ५०७, जन-लक्षणावली
[दण्डुक्कल दण्ड (अपराधप्रतीकार)-१. वधः परिक्लेशो- तत्थ जं पढमसमए देसूणचोद्दसरज्जुउस्सेहं सगविऽर्थहरणं दण्डः। (नीतिवा. २६-७४, पृ. ३३३)। क्खंभपमाणवट्टपरिवेद []मप्पाणं कादूण ट्रिदीए प्र२. दण्डयते-ज्ञानाद्यैश्वर्यापहारतोऽसारीक्रियते प्रा- संखेज्जे भागे अणुभागस्स अणंते भागे घादेदण त्माऽनेनेति दण्डः । (स्थाना. अभय. वृ. १-३, पृ. चेदि तं दंडं णाम । (धव. पु. १३, पृ. ८४)। १३)। ३. दण्डः शरीर-धनयोरपहारः। (विपाक. २. अंतोमुहुत्ताउगे सेसे केवली समुग्धादं करेमाणो अभय. व.४, पृ. ४२)। ४. यत्र शत्रोर्वधः क्रियते, पुवाहिमुहो उत्तराहिमुहो वा होदूण काउस्सग्गेण परिक्लेशो वार्थहरणं वा क्रियते स दण्ड उच्यते। वा करेदि, पलियंकासणेण वा। तत्थ काउस्सग्गेण तथा च जैमिनि:-वधस्तू क्रियते यत्र परिक्लेशो- दंडसमुग्घादं कुणमाणस्स मूलसरीरपरिणाहेण ऽथवा रिपोः। अर्थस्य ग्रहणं भूरिदण्डः स परि- देसूणचोद्दसरज्जुमायामेण दंडायारेण जीवपदेसाणं कीर्तितः॥ (नीतिवा. टी. २६-७४)। विसप्पणं दंडसमुग्घादो णाम । (जयघ. प. १२३८%; १ शत्रु का वध करना, उसे कष्ट देना, अथवा घव. पु. ६, पृ. ४१२, टि. ४)। उसकी सम्पत्ति का अपहरण करना; इसका नाम १ अन्तर्मुहूर्त मात्र प्रायु के शेष रह जाने पर
सयोगकेवली दण्ड, कपाट, प्रतर और लोकपूरण दण्डनीति-यथादोषं दण्डप्रणयनं दण्डनीतिः । समुद्घातों को करते हैं । इनमें प्रथमतः दण्डसमह. (नीतिवा. ६-२, पृ. १०६)।
घात के करने में उनके जो प्रात्मप्रदेश अपने शरीर अपराध के अनुसार दण्ड की व्यवस्था करना, यह के विस्तार प्रमाण अथवा उससे तिगने विस्तार दण्डनीति कहलाती है।
प्रमाण, विस्तार से तिगुनी परिधिवाले तथा चौदह दण्डपारुष्य-वधः परिक्लेशोऽर्थहरणं वा क्रमेण राजु प्रमाण लम्बे दण्ड के आकार में निकलते हैं। दण्डपारुष्यम् । (नीतिवा. १६-३०, पृ. १७६)। इसका नाम दण्डसमुद्घात है। अपराधी का वध करने, क्लेश पहुंचाने या धन के दण्डायतशयन-१. दण्डवदायतं शरीरं कृत्वा अपहरण करने को दण्डपारुष्य-दण्ड की कठोरता- शयनम् । (भ. प्रा. विजयों. २२५) । २. दण्डव. कहते हैं।
दायतं शरीरं कृत्वा शेते इत्येवं व्रतं यस्य स दण्डापरमा-दक्षिणहस्तेन मष्टि बध्वा तर्जनी प्रसा- यतशायी साधुस्तत्साहचर्यात्तच्छयनमपि तथोक्तं रयेदिति दण्डमुद्रा। निर्वाणक. १६, ७, १)। दण्डायतशयनम् । (भ. प्रा. मूला. २२५) । दाहिने हाथ की मट्री को बांध कर तर्जनी के पसारने १ दण्ड के समान शरीर को लम्बा करके सोने को को दण्डमुद्रा कहते हैं।
दण्डायतशयन कहते हैं। दण्डसमुद्घात- १. तत्थ दंडस मुग्घादो णाम दण्डासन-श्लिष्टांगुली श्लिष्टगुल्फो अश्लिष्टोक पूबसरीरबाहल्लेण तत्तिगुणबाहल्लेण वा सविक्खं- प्रसारयेत् । यत्रोपविश्य पादौ तद्दण्डासनमुदीरितमा सानो गाटियतिगणपरिटाण केवलिजीवपदेसाणं (योगशा. स्वो. विव.४-१३१.प.मा, दंडागारेण देसूणचोद्दस रज्जुविसप्पणं । (धव. पु. ४, जिस प्रासन में बैठ करके दोनों पैरों को अंगलियों, प. २८); पढमसमये दंडं करेदि । तम्हि ट्ठिदीए गुल्फों (गाँठों) और जंघाओं को संसष्ट (संबडी असंखेज्जे भागे हणदि । सेसस्स च अणुभागस्स करते हुए उनको फैलाते हैं उसे दण्डासन कहते है। अप्पसत्थाणमणते भागे हणदि । (धव. पु. ६, पृ. दण्डुक्कल-से किं तं दंडुक्कले ? दण्डुक्कले णामं ४१२); तत्थ पढमसमए देसूणचोद्दसरज्जुमायामेण जेणं दंडदिळंतेणं आदिल्ल-मज्झवसाणाणं (प्रादिल्लसगदेहविक्खंभादो तिगुणविक्खंभेण सगदेहविक्खंभेण मज्भवसाण) पण्णवणा, एसमुदयमेत्ताभिधाणाई. वा विक्खंभतिगणपरिरएण एगसमएण वेदणीयट्ठिदि णस्थि सरीरातो परं जीवो त्ति भगवति वोडेयं व खंडिदण विणासिदसंखेज्जाभागं अप्पसत्याणं कम्मा- से तं दंडक्कले । (ऋषिभाषित २०, ५.१५) गं अणभागस्स घादिदग्रणंताभागं दंडं करेदि । (धव. दण्ड के दृष्टान्त द्वारा जीव के प्रावि, मध्य और अन्त प.१०.प्र. ३२०); सजोगिजिणो अंतोमुहुत्तावसेसे की प्ररूपणा करना व यह कहना कि शरीरको पाउए दंड-कवाड-पदर-लोगपूरणाणि करेदि । छोड़कर अन्य कोई जीव नहीं है, इस प्रकार जीव
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org